tarihi kişinin .aYID,-insanlfİrol,dugunu .!le~ . sü~ektedir3.

i
Hacettepe C1nıversttest Edebiyat FÖld1ltest Derg~t.
CUt 61 , sayı 1-21 Aralık. 1989 i ss. 21g"228
.
.
'.
.
\
'.
.
'~.
",
"
.
.
.
.
.
Araştınnarm.zin .koıı1,lsunu" .olUşturan ..~şllerden bmsi. olan
Sultanzadetshak.Bey'i1769d
801~yıll~arasmda,
nJ.Selitn'in
I"ra.nsa Kralı ile gtzlice irtibatu:
sallayap
kişi, Osmanlı
Devleti'ne Rusya'yakarŞı'
Fra.rı.-'nuı dostltilunu
kazanmak
gör~jYleYQllanmış
bir gOrevU~.Avrupa'dan askeri ve tekh1k.
,bilgilerl edtnmek1.egörevl1bırögren,dve.
1789'dan1806'ya
kadar
da Tersane '{.ercUmanı sıfatıyla gön1)roruzl. '
me yandan bir ~e Mo.hendişhaııe~i ŞenH. Hünıtyti:n'un önce
riyaziyat hocası, sonra ba.şh.Ocası, olmuş BaşbOOa ıshak. Efendi
ile karşılaşmaktayıt2.
B;iŞhoc:a. İsha,k Ef.endi, Q~manlı
tniparatorlugu'na fen billiIı1eJ.1J)Uı gtrıD~de
öncü olmuş, bu
alanda pekçait eserJefVeJ.Tiı,1ş bır şahsıyettir.Bu1ki
şahsiyet
aynı 1QŞ. midirler? YaMabir !stın b~e;rlJgi nu soz kon1!~udur?
Degerli tarihçiFaik Reşit ~nar 1964 yılında "Başhoca İshak
Efendi" adıyla Belleten'deYay'ın1t\dıgıbirnıakalesinde.
bu1k1
,tarihi kişinin .aYID,-insanlfİrol,dugunu
.!le~ sü~ektedir3.
Başhaca. İshak Efendi 'ile ilgin .bilıp verenkaynaklar
arasında
İngiliz dori.an1nasının 1807'de İstan'J:)ul'a.geldiginde ıngilizlerle
yapılan görüşmelerdebulund114ıi:na
dait kayıtlar vardır4.'Öte
yandan P.Justafa NuriPaşa'nın. Netay(Cft'l- Vukuat adlı eserinde
"Tersane Terciimanı t\nıüniat~t~
hOc~~ıshak '~fenditngiliz
Donanmasına yollanıp" .şeklinde bir "'a~ bulunmaktadır5. Bu
Arşivi!nde bulmuş. oldugu bir
ifadelerden' ve , Topkapısa.nyı,
belgeden yola çıkan Unat, Müh~ftdlShA1ie-l Bem-İ HümAyUn .
hocalarından Başhoca IshakEfendf tıc Bultanza4e .ıshak
. Bey'in
.
.
..
/
·
Hacettepe
OniversItesi
Tarih BOl~d
Araştırııui
Görevllsi~'
1. ısmail Hakkı Uzunçarşılı.' "Selim UI'Qn Veliaht lenfransa
Krali UU
xvi UeMuhaberelert" BeUeten.c; n, sayı5-Ei, (Ankara, 19Ş8), s. 191-246.
2, ErcÜlDent Kuran, "ıShak Efendt(Hoc:a}~' '.mrlcAnsIc. c. 20, s. 231-232.
Aynıyazar, "ıshak Ermelf' A.I., c. IV, s, 1127113.
",
.
3. Fa1k.~it
Unat. "Başhocaİshak ~i".8eUeten.
c.XXVlII, sayı 109
(Ankara, 1964).8. 89-115.
4. Mehn1et Süreyya, .Sfc:tl-tOsınaıtti tsubu1
1308, S. .328.
5..MiJstata Nuri Paşa~ NettJYtdl'( VUkuat, (Yay:N.Ç$~,
2. cilt, Ankara,
1980, s. 212. Akçura Yusuf, Osmanlı Devletl'nin Dagrltna Devrl. Ankara,
1985, s. 129.
/
'
.
219
\
\
.,
.
,
'
B~'in 'üzerine H~sanPaşa'mn~iddetini
çekenolay
bir Rus
. binbaşısılleo18n
dOf1UuA\1,~.;\&aya,sırasmda
esir düşerek
serbestbırakılan
Yedikule'de,hapsed~}envf"tbit4t_$Onra
binbaşı Zorichile
dôst1uk.'kuran
t&bak' Bey. bununla\ da
kalmamış 'Zorich'e Mdslüımuı elbıstsl giydirerek AyasoCya .
.
Camii'ne gQtürüp gezdtmıişU..-ı.~ebR4avranış"Rus"kel1mesine
bile' .tahammül
kızmasınasebet>
edemeyen Qoi .Hasan'. Paşa'nın. son derece
oln1.uş ve .p'aşad~hal,
hareketin idamla
, cezalaQ<iıı:ılmasını
istenılşUII;
'.'
.. .
..
Böyle $
bir cezail~ karş~ karşıya kalan İshak B~, bu
cezadan kurtulmak'
için, wrt: d)şJna. kaçpıanm
yollarını
aramayabaşlacıı.
Bmbaşı ,~rach ile görüşerek
Rusya'ya
."
.
~
Petersburg'agUmeye ~ryeraL
b) iaı-Bey'bıBJdnei.ı--$eJalaau(lne-l777)
Rusya'ya gitmeye, kararJı olan.ts_kIBey,
bu sırada daha
Onceden oırencısi old~u .)3aron dO.Tott ne karşılaşarak .onun
tavsiyesiyle. Rusya'yagit.1nekten vazgeçipPari$',e. gitmeyi tercih
etU.Onun yariiım1anyla 1'176'dailk ~
~une
çıktı12.
İshak BeyinParis'e bu iJ~ gidiş1ndekeiıdl$tne Baron dO
Tott'dan başka, li'ransa'nın Istanbul.. büyt)~elçisi ,olan Salnt
Priest'in de yardımcıoldugunu' .gküyonız. ~at
için Frans~
seraretinin' yardımını. ~eyen ıShak Bey, olumlu cevap ahniş ve
Büyükelçi Pı1est'in yardımını saglaıufştı. BÜyükelçi du:ı;umu
'
,.,
.
"Fransız dıştşlerine.btldrnııtş; J;>ışişJeri'Bakanı olan Comte de
Vergennes'e mektupyamıak).aurettyle.
İshak BeY~
Paris'e
'
gttmeSiniplanbmuştır13..
.
'
'
Bt1~ke19i, Pr1est'in.ıShak Dey'iPariS'e. göndermekteki amacı
şuydu: JShak Bey'l Paris'e göndererek onun orada Fransızca
~13~pıa1I~c1eFenerliRumiann-
Ogremnesi. 'saglanacü.bOyiece
.
elinde bulunan' tercilmantık. işlerI' yavaş yavaş Türklere
Dev1eti'ninkinde~ çQk
geçecekti., Cii,nkf. bu. Rum1ar. .O~
Ruslann çıkarlannaç$lıŞıyorlar.s..ı.evrak
ve .haber1eşmeleri
Rusya'ya yarar şekilde terciUİıe e<Uyorlardı. OysabugOrev Fransa
tar aftah Tü r~ er ta raf ın d.a
.n .yapılU'6 .a .~u ey a'nın iflleri
,
ba1ta1anacaAıgibi.
Fransa'Dm etJ$i ve . .nüfuzu
..
..
güçleniniş
. da
olacaktı. Bu amaçlaParis'te !sh~Bey'e'
bir ~~a
6gretmeni
tutularak ,onun OgI'eniq1iyle ~It'aşılnıa.ı sagl,ındı14. Tutulan
Fransızca 'hoca81 Pietre JeaıH\ılar1e. R\ıff~n. İshak Bey'i bir
panstyonero1araiç evınea1dıl~.,
.
'
_
'
.
.
.
.
n. U~a.g.m.~s.
..
.
.
..
20Qı~
.
.
a.g.m.,s.103.
.'
12. Uzu~ıh.a.g.nt.,
s. 200. Ancak uZ1Jl).Çarfıhı8hak.'~kı 1776'da 1l1t
,kez Paris'e' gidişini 1786'd4lIk1ııcigldlşl Uekanştımuştır. Bkz. Sosyal,
ısmail, Fransız JhttldU ve 'ft.'lrk-FranSlZ Dlplôn1astMı1naseb~tlert,
Ankara. 1964.8.56.'da
bu yaııbfhlt dOJ:el~Ur.
14. Uzun~,
· .
. i'
a.g.m. s. 201-2()2. .,
13. Uzunça11I1h. a.g.m.. s. 201.,
i
'
.
'"
1staı:ıbW'a gelen R1.ıft'Jnilf:.taİl1fmışti.
.15. ıshak. Bey daha;~~ce<Jen
Deherain; ı.au~de
Pft#TeRtdJf,ri.c. .I, Paris, 1929-3(),8.
makalesineren naklen)
.
'
Bkz.
57. (Unat'm
221
geçu20; 1784'elmdarPaı1s'teRutT~'1rlevınde
kalantshakBey,
o
sıriı1arda İstanbıı!'«. FranS8.,~yehı
bnyükelç1siolarak
atanan
GoUffier Ue b1rtikt~ tstan~~.V~yeniden
1787'de,Par1s'e '
.
.
gönderilinceye kadar()rada'1~aıdı~L'
'cI)isbak
Beytt...ıeli
:'
. GOnderllm.esJ;(1781..1789)
',
. :"."
JI.Dİ ,Tarafından...
Pads'e
.
"
.
İshak Bey'in görevi '\\te,Avrup-İ'daki
ögre.~im' hayatı
bakımındanesas(memU~\P~8$Cyahati,
1787-89
yılları
arasındagizli
olarak "Şehzade.']!:lçisttt sıfatıyla', gönderildigi
seyahattlr2,2. Daha Once.de;be1trtn'ıi§.oiduluınuz
gıbi' Şehzade
Sel1m. , ı 789'a 'kadargeç1rd.gt
kafes hayatı sırasında. devletin
"
askeri ve Siyasi durumuyla ~ani1gilentniş,
tahta' çıktıktan
sonra uygulamayı, di\ş~ndu~.:flkirlerini
olgup.laştırmaya
çalışmış ve bu 'amaçla hazırhklarya:prhıştır.
Bu hazık1ık1ardan
bitisi ve' en önemlisi, sayııabilecekolanı
da, Rusya ve:'
Avusturya'yakatşı
'Fransa'nın OsmanlıDevleti'ne
dostJulilnu
'
sallamak
.
'
'
'
':
"
'/".
çabalarıdır~3. Bunun yanısıra bir diger çaba' da
Fransa'nıng1lçlo.oı~
"Fdn~-ı,):la,rbiyeve
maarif-i ,bahriyesi"
hı;ıkkında 'bilgilerin. s~ıanın~
otın~şt~24.
'.
.
.,17.84'de SLPflest'fn;' yetine'lstanbtı1'a'
Fransız ln)y1ikelçisi
olarak atanan Cho1seul Gotdf1er 'l1e birltkte dönen' İshak Bey'in
bu üç' yıllıltsure içert&inde" IıeyapttAıbeıu degil~. Bu devrede
sarayla temas; k1;1~UŞ ŞebZade:selim'in
yakınJan arasına
gtrmişU..Görevle,Ftansa''ya
gidene kadar .8eJını ile Fransız
büyükelç1l1li arasındaki Utşldlert 'yüt(.umi1ştür. Onun fr8nsa'ya
. .
gi.dişinden sonrabu'1$it8bib'Lorenzodevamettın:niŞtir215,.
'
~
,
İshak' Bey 1786'dai\çO:mrO: ı= gtilice PartS'e gönderildi. Bu
seferkı görevi Ebı..bek1rRatip Efendi. tarafmdan hariciyenin
t1slup ve kurallarınauygunolarak
yazdan26 ~eliın'in
mekbıplarıIiı'PraııSaKrah r}C\1:l;ı.ouıs'Yeg6tQmıektt. Selfni, İshak
Bey'e b1rt '~rala ~Iei"tde
fl~ric1ye
ulaş~ınlmak ,üzere Üd.mcJCtQP.'.v:crdi;
:Nai.rı
'
Vergennes'e
büyükelçmgi de
'~~
2O;t)zQn.çarşılı..a.g,r7\;,8o~01, pe~CLg.#'~
c. 1,8.50. Unat.a;g.m.. s.I04.
Uıun@rşı1ıgı.Jk1n.~rPaJ:l~ S~tıJı-in'17~7'de
oldugunu bellrtnüştlr.
ı 786'da QÇQncOkez
1783 ~ıdahaW~cJur.,çOnk.a;
Ancak.. bu
~.
~ri:~'~:=~ı;Jiı~ıe~~~~::iıt~~~:~:
. .
IIril1ı Haft-! 1fı1nu1yı1ttlar1;Ankata
U146~S.,12.
.
. ~1. unat. a.g.in..so'105.'
22. Una!. tW.m.;s:
23. ~.
:
,','
,
105*1
'.'
.
".
..
.
ct9;~.,8o,51-61.,Ka{a1..~
Tar:Ihi.
c. V.ş.,60.
Aynıyazar. $eıım..lIfdnŞaıı,.ı H~
s. 1-2Q.
2-4: Una4 49.ın.. & 105-106.,.
25. Unat. C4g..mc. ,.8:. .,1()Ş.~,,;'j.'aıwuna.~
EyyeıqarpWatnıa
~t1ert...
Tanzfmatı'Ia~~
1940. s. eo..
. ' "-,
26. Uzunçarşıblı, 'Tosyalı Ebubekiı"
RaUp Efe_.BtııUeten.
c.' xxxıx.sayı
.
.
153 (ocak. 1975), s. 50-76.'
'
{
.
';~
;,"
{."
"
.'
223
,.
."'.
"
".1"
.'
mey_ da'. Ot UZ s eneden beIii 'b uı u 1lfIl UŞ
oldttlımu" bebrtme'ktedır~
'
,.' -~,'
fsha.k BeYin. ı 789'dan .sonra
.
.
hü mayü.nıa F r~e
_
.
'
..
.
'
.
.
.
doD.anmada te~e,
,
..
.
..
.
~;.lıtaC!r'hşA
te,
.
.. .
.
.
.
.
..
'
. ..
...
. .
..
.
.
.
.
"
Mısır'ı
açıkgO$t~efd;l80'ö.1ru
boşaltmaları
sıra5ind.':gtt'6meler~".'
katıl.nOsmaril;ı
temsilcilert arasında Kaptan~şatarafltem$tlenİshak
Bey'in de
bulunması. bu dQŞ11nceyı~t<\CI"doJxuıtudad1r3~.
Bu arada
Kaptan...ı Deryil 808ta.ncı'f»ıfl,,~..'hmıanPa$a'nın
sad~am
olmasından. sonra .tshakiJq'.(.~rıul1
yaltınadamı
olduAlu've
Paşa'nınU1tnden\80nt1l.o~_~ctulu
bl11nmektedJr33.
.',
Jİ~Mt-ı'(lrn;18)
,
İshak Efetidi. 1174'te.'Yanya'nın.Arta.'fN.arta)kaı-abasımıı
Celal p." mahan-ıde.
dilnyay«' ~ştJt3~..Babası
sonradaİı
Mtislilınaıı olmuş bır Yahudid~
'id1~~~E8atEfencli iSm1i1de
bır kardeşi.48ha bulum:naktaY<lıS6. Babası vefat ettilQ:en sonra:
İstanbura gelerek 6zelhocalardan: matematik ve çeşitU doguve
batı duıeriril6gı'eri1JW)ti.Tilrk~~eq,
başka Farsça, Ma})Ça.
oldukça ileri
İbraIIiCe, y.unanca.Lat1ncev.eFr~
dil~eydeb$yordu._Mebmet~sat,lOıı\U1,"KavatdH1e
beraJ>er çok,
.bırlıı1 gOrse .anın ile
l1sa~aŞtıı4"o1du-lunu
Ve ."td\1~Mn
~
YahujUc~.g~şilr.:.bir
Ruııı', m111t!d,oı.,. anın ile Latince
söYletır idi. .~tg@ınal1)1r
AraL?veya 1ranh "eya bir Fransız
gelse sahlh .ArJıpça ve Ftas~vc='Fra~$1ZCa' tekelliin;ı'" ett1lini
belirtınekte~r31. Yine aynı' i~Jl(1nundevam1ı
bir surette,
:
bil1p1lemeşg~loldug\1'nUt
~nmek1ç1n
pikn1k yerlerine.
gittilinde'. ,bile yanındakit.plarını'
gôttirilp okudugunu
.
~iyoruzş,$.
.
'
I,
.'.,.
,İshak 'Ef~pdi~ntn'haııgiyıl f8~nl)1.ıJ'a. .el,diIi ve Ile gibıbir
egitim .~~güıii
b~k1unda.~Uç,bir
.araştırmada
bilgi
.'
bulumııanıaıaadır.Ançak:
.1~ı6 .~da~il1t~ndishı1ne-i
Berr1-1
Hilmayiln!, riyaziye hocası ,O:~$kat~unnı,tır39.
İshak Efendi
18~4'te ,M~be~d~shane ~ooa1ılt u1ide8in4e~~l1nak üzere 850
32. Uzunçaroıh.a.g.m., 8..209.'
.,
33: Unat. a.:ı.mdlt.,91;dipnot31.
'
3~. "MehmeC;JEeat,.' Mıfat-ı )f(11ıendfsMne-ı.~errt-t' Hı1mc2yOn. ıstanbul,
1392.8. 36. Kuran.. E., "tebak Et\mdr'.J.ı., c. Jy"e; 1 12--1ıS. Kuran. 1shak
Efeiıc:lr, TarkAns1c.,e. 20. s.,23ı-232.~ttinSau.ıı.~1-A'lam.
c.
2, Istanbul. 1306. ,.899-900..
.
.
.
35.KOprQlO;F.,'1focaıShaktre...",
MaQ1e81nde İshak
.
...'
~
Efendi'n~Kıu'lova'h'bir
belirtmektedir.'.
36. KardeŞi~t ',Ekn4i~'...'~ordÜşu
~
tken-ııQftQr. -'Esad.a.~
37:lte;ad.a.g.e..
8,,37.
İstanbul. 1308... 328.
38.~~..s.39.,
O~
,.'.',
.,.:86.
AYrıCa J;JkZ.~et
."
.
','
.
'.,
.
'
LOMart 1928.
MQel6.man
old..ıgunu
'
i
.
defterdanolmuşvebu
,
.
S~SICflH
.
"
Osmant
,
'.'
,.'
,
'
39. Kuran."~ak
Efendi", S,1..'t.IV't...U2-113.Mehıqed.'
Esad 18eArapça .
nocaJıga ~'olUndulmfu
bellrtınektedir. f3kz~ CL(j~e.,e. 35.'
",
225
'.
.
'
aynı-1rlşi oıduklanbygriU~
ihtii:tıal içeresinde
.
Önce,
.
gOziiJ.unem.~'(
>
;i'h1F~~~:;.~;tI_~;..,ı:<.\;
", ";"-:,"':'-
',~' :'~-\':'
be~erİiklerdenYbia'ç1karsak:.
g6stetdIgigtbtpek
.
'.
.
'.
__
'
ısU:ri benzerwıi
.
ışıhda
Netdytcü'l Vukudt'4a44,tngı-ı~r1e
1807'delgön1şmelerekatı1an
"iiplü mate~tfkçl tsh~l(' .~',~~den
başka, diAer bir
... .' ~4I~,~.tı~
)mynak.olan,'
SfcUH
biyografisini
,verdikten
'o
viiIiidunda
milk41emeye?ttıı;'n'1u't.olarak
.'
SQı)~:;~
"
ıshakEfendi'nin
.
terciimam ikep 1221'de (ı8{JtJJı.~~'a'~ıen:ıDgniz
.
kısa
'1;>e~irtn,ıed~n . ""rersane
dOri~nıması
..b'dytikhidnıeti
gön11mtlştür"',şek11ndekis6ZJeftfte"~ şilpheyedl1şümıektedir.
Dolunı tanııi~sin oln1aıi1akla'ijırlikte ) 774'te .doAan Başhoca
ıshak. Efendtbu taı1hte33yaŞll'ida'~almdan
bu munıkiindür;
Ancak, Mustafa Nuri Paşa,esertnı olaydan 70 yıl kadar sonra
=:t'~:;:;~~e::ı,~~e.nf08;:~=~~lb~~~
daaynı yanılgıya d~eşl
n,ı~~k,ü11dAr.F~t
öb1ı;ılerde
, .
uyandıran bilgllerbu kayıtlanhr.,
.
.
'
>
.
~
Bu ııdkişlntn
'
,
,-
.
.
-',;-
.
.
sonı
.
,
, -,
.-
"
ayru'~oln'i$dık1an;yoıun~be1irtiler
.."
,
fazladır.
,
.
.iSe daha
Her$eyde.n önee h.erlk1silsrasıııdaba.yükkarakter
farklılıklan .bulUnInaktadır. ıshak' Bey. k1'ıtI1.':ıaplanhayatını
bile tehltileye atacak kadarmaceracı
v.'kend1sine
.v~r11en
görevin büyüklük
ve önemini c:tikJ.aite:almaYt\cak kadar
.
.
soıı.nnsu:ı 4avranabilmekt~diI'.. O~te11kJ~yılD.ileyapmadıAı bu
tşi yapmış,gt,bıgösterebi1tt1~Ittectır.EJ~hpea
ıshak: Efendi,işe.
süre~ibroınsel
oldulumu:ıgibl
çcUı,ına1atdap\1l,pİ\f1JJ,b,atta,bunu,1>eliı'tn#ş
<iin1e~~s~~~.bP.e
$OrAnlep. bır kiŞidır..
öte y~da~-Sultan:ıadeıshakBey'1ıı
FransıZca'yıiy1
'
bildili
açık' olmakla, birlikte., başka. <.WJert blldı&1beltrs1:ıdir. İngiltere
ve Rusya'da bu dUlert lylOIreneblle~ek
kadar u:ıun zaman
kalmamıştır.
Farşça~ Arapça,
Yuhadice.
Latince bildil.
konusunda ise hiç bir kayıt.. yqktur. Halbuki, Başhoca İshak
Efendi.Apıpça~ Farsça. ~a,Lat1nce
ve Yahudiceyıçok
iyi
"bilmektedtr.
Yaıiud~ce bilmesi bOtun kayna:klann
ısrarla
~
'"
.8Ö:ıettillyahudillkten dönme 01ayınauygundu:r46.
.
Bir 'dıger fark olarak. beltrtmelnJ:ıgereken husus. da bütün,
kaynaklann Sultan:ı;ade tsh~'tan''bey''. Başhoca. ıshak'tan da
"efendi" diye .sö:ıetmeleridlr. "Efet)di" kelimeSi,.QkuyuP yazma
bUen ve ilmıye sınıfından 'o1an'berlfeae,6Jrenc:t1ere.
olgun.
erd~.. nQf~ıukişdere ve~iıbJr~~."Bey".lSe.
~ngtn.
.
, 44. Mustam.t'iurt~4.g.e.,s.ıı2.,',
45. Mehnıet' soreyya.SltflH
,
.
.'.
Osmanf"tsı-bü1.
.
.'
1308. 8. 328.
"
"
46. N1tı:kIm A.Adivar.
Y'ahttdl'.IlJ,t
oId(ıJt1'~nuc~'
haklıolarak'
dOşQncedetı}'OJ$ çıiwak vımmştD'.' Bkz. ~e.;
..197.
'
47. SakaO(Şu.Necdet,
11ırit~
t&bııibU1~,!9$5,~.34.
bu ,
'.
. .
227
.
~
,\
,
.
,
;~~,'ı-k~""
'~~'sonra."efeftdt".
çafP~
.,'1
"
'.1
~.
fark 'olarak
,
.
,
.