İtalya`da Endüstrileşme Sürecinde Devletin Rolü Üzerine Bir Tartışma

Transkript

PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi
PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal
İtalya’da Endüstrileşme Sürecinde Devletin Rolü Üzerine Bir
Tartışma
A Debate On The Role Of Government Policies On
Italian Industrıalization
Arş.Gör. Ayda POLAT
Uludağ Üniversitesi
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
İktisat Bölümü
Temmuz/July 2014, Cilt/Vol: 10, Sayı/Num: 2, Page: 119-151
ISSN: 1305-7979
© 2005 - 2014
Temmuz/July 2014, Cilt/Vol: 10, Sayı/Num: 2
ISSN: 1305-7979
Editör/Editor-in-Chief
Doç.Dr.Sema AY
Editör Yardımcıları/Co-Editors
Öğr.Gör.Dr.Elif KARAKURT TOSUN
Öğr.Gör.Dr.Hilal YILDIRIR KESER
Uygulama/Design
Dr.Yusuf Budak
Tarandığımız İndexler / Indexes
Dergide yayınlanan yazılardaki görüşler ve bu konudaki
sorumluluk yazarlarına aiøir.
Yayınlanan eserlerde yer alan
tüm içerik kaynak gösterilmeden kullanılamaz.
All the opinions wriVen in articles are under responsibilities of
the authors.
None of the contents published
cannot be used without being
cited.
Yayın ve Danışma Kurulu / Publishing and Advisory Committee
Prof.Dr.Veysel BOZKURT (İstanbul Üniversitesi)
Prof.Dr.Recai ÇINAR (Gazi Üniversitesi)
Prof.Dr.R.Cengiz DERDİMAN (Uludağ Üniversitesi)
Prof.Dr.Zeynel DİNLER (Uludağ Üniversitesi)
Doç.Dr.Aşkın KESER (Uludağ Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr.Emine KOBAN (Beykoz Lojistik Meslek Yüksek Okulu)
Yrd.Doç.Dr.Ferhat ÖZBEK (Gümüşhane Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr.Senay YÜRÜR (Yalova Üniversitesi)
Dr.Sema AY (Uludağ Üniversitesi)
Dr.Zerrin FIRAT (Uludağ Üniversitesi)
Dr.Elif KARAKURT TOSUN (Uludağ Üniversitesi)
Dr.Hilal YILDIRIR KESER (Uludağ Üniversitesi)
Hakem Kurulu / Referee Committee
Prof.Dr.Veysel BOZKURT (İstanbul Üniversitesi)
Prof.Dr.Recai ÇINAR (Gazi Üniversitesi)
Prof.Dr.Mehmet Sami DENKER (Dumlupınar Üniversitesi)
Prof.Dr.R.Cengiz DERDİMAN (Uludağ Üniversitesi)
Prof.Dr.Zeynel DİNLER (Uludağ Üniversitesi)
Prof.Dr.Hasan ERTÜRK (Uludağ Üniversitesi)
Prof.Dr.Erkan IŞIĞIÇOK (Uludağ Üniversitesi)
Prof.Dr.Bekir PARLAK (Uludağ Üniversitesi)
Prof.Dr.Ali Yaşar SARIBAY (Uludağ Üniversitesi)
Prof.Dr.Şaban SİTEMBÖLÜKBAŞI (Süleyman Demirel Üniversitesi)
Prof.Dr.Veli URHAN (Gazi Üniversitesi)
Prof.Dr.Uğur YOZGAT (Marmara Üniversitesi)
Doç.Dr.Hakan ALTINTAŞ (Sütçü İmam Üniversitesi)
Doç.Dr.Hamza ATEŞ (Kocaeli Üniversitesi)
Doç.Dr.Kenan DAĞCI (Yalova Üniversitesi)
Doç.Dr.Kemal DEĞER (Karadeniz Teknik Üniversitesi)
Doç.Dr.Bülent GÜNSOY (Anadolu Üniversitesi)
Doç.Dr.Ömer İŞCAN (Atatürk Üniversitesi)
Doç.Dr.Vedat KAYA (Atatürk Üniversitesi)
Doç.Dr.Sait KAYGUSUZ (Uludağ Üniversitesi)
Doç.Dr.Aşkın KESER (Uludağ Üniversitesi)
Doç.Dr.Veli Özer ÖZBEK (Dokuz Eylül Üniversitesi)
Doç.Dr.Serap PALAZ (Balıkesir Üniversitesi)
Doç.Dr.Abdülkadir ŞENKAL (Kocaeli Üniversitesi)
Doç.Dr.Sevtap ÜNAL (Atatürk Üniversitesi)
Doç.Dr.Sevda YAPRAKLI (Atatürk Üniversitesi)
Doç.Dr.Gözde YILMAZ (Marmara Üniversitesi)
Yrd.Doç..Dr.Aybeniz AKDENİZ AR (Balıkesir Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr.Doğan BIÇKI (Muğla Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr.Cantürk CANER (Dumlupınar Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr.Canan CEYLAN (Uludağ Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr.Kadir Yasin ERYİĞİT (Uludağ Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr.Burcu GÜLER (Kocaeli Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr.Ferhat ÖZBEK (Gümüşhane Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr.Emine KOBAN (Beykoz Lojistik Meslek Yüksek Okulu)
Yrd.Doç.Dr.Ceyda ÖZSOY (Anadolu Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr.Senay YÜRÜR (Yalova Üniversitesi)
Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol: 10 - Sayı/Num: 02
Sayfa/Page: 119-151
İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR
TARTIŞMA
A DEBATE ON THE ROLE OF GOVERNMENT POLICIES ON ITALIAN
INDUSTRIALIZATION
Arş.Gör. Ayda POLAT
Uludağ Üniversitesi
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
İktisat Bölümü
Özet:
Bu çalışma, endüstrileşme sürecine Sanayi Devrimi’ni yaşayan Batı Avrupa ülkelerine göre daha geç giren
İtalya’nın bu sürece girmesini sağlayan dinamiklerin irdelenmesini amaçlamaktadır. Literatürde İtalya’nın
endüstrileşmesi konusundaki en önemli tartışma, İtalya devletinin bu konuda bilinçli ve planlı politikalar izleyip
izlemediğine ilişkindir. Bu tartışma, çalışmamızın önemli eksenlerinden birini oluşturmaktadır. Aynı zamanda bu
çalışma İtalya’nın hem içsel dinamikler açısından hem de dünya ölçeğinde sanayileşen ülkelerle karşılaştırmalı
olarak, 1896-1908 yılları arasında endüstrileşen bir ekonomi haline geldiğini göstermeyi amaçlamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Alexander Gerschenkron, geç endüstrileşme, devlet politikaları
Abstract:
Main goal of this article is to examine the dynamics of the process of late industrialization Italy. The most
important debate about the industrialization of Italy is the role of government policies in industrialization process.
In this context, this debate is one of the major context of our study. At the same time this article aims to prove that
between the years 1896-1908 both in terms of internal dynamics and global scale Italy became an industrialized
economy.
Key words: Alexander Gerschenkron, late industrialization, government policies
Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02
GİRİŞ
Avrupa’da endüstrileşme süreci, 1700’lü yılların sonunda İngiltere’de Sanayi
Devrimi’yle başlayan ve 1900’lü yılların başına kadar bölgenin diğer ülkelerine
yayılan bir süreçtir. İngiltere’de serfliğin erken ortadan kaldırılması ile feodal
sistemin kalıntılarının silinmesi ve özellikle ticaretin geliştirilmesiyle sermaye
birikiminin sağlanması, endüstrileşme sürecini hızlandırmıştır. Bu ülkede yaşanan
sanayi devriminden kısa süre sonra ise diğer Avrupa ülkeleri ile A.B.D’de bu sürece
dahil olmuştur. Dolayısıyla endüstrileşme için gerekli koşullara diğer ülkelerden
daha önce sahip olan İngiltere, ilk endüstrileşen ülke olarak karşımıza çıkarken, bu
koşulların
neler
olduğunu,
diğer
ülkelerde
bu
koşulların
olmayışının
endüstrileşmede neden olduğu gecikmeyi ve hangi faktörlerin bu koşulların yerine
geçtiğini irdelemek gerekmektedir. Endüstriyel büyüme için gerekli şartların
mevcut olduğu ve bu şartların özellikle serbest piyasa mekanizmasıyla harekete
geçerek sanayileşmeyi hızlandırdığı İngiltere, Fransa ve İsviçre gibi ülkeler
Alexander Gerschenkron tarafından erken endüstrileşen ülkeler olarak kabul
edilirken, mevcut olmayan gerekli şartların yerini sistematik unsurların aldığı ve
erken endüstrileşen ülkeleri yakalama isteğiyle devlet müdahalesine başvuran
Rusya, İtalya, Almanya ve Japonya gibi ülkeler ise yine Gerschenkron tarafından
geç endüstrileşen ülkeler olarak tasnif edilmektedir.
Alexander Gerschenkron’un tezinde belirttiği gibi; sanayileşme için gerekli
koşullar, yerleşmiş mülkiyet hakları, yüksek okur yazar oranları, sürekli gelişen dış
ticaret, yeterli maden rezervleri, ileri teknoloji ve tarımsal kesimde ortadan kaldırılan
serflik rejimi ile modernleşmenin sağlanmasıdır. Geç endüstrileşen ülkeler ise,
özellikle karşılaştıkları siyasi zorluklardan ve endüstrileşme için gerekli koşulların
eksikliğinden dolayı endüstriyel hamlelerini ancak 19. yüzyılın sonlarına doğru
gerçekleştirebilmiş olan ülkelerdir.
İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA
Ülkeleri, endüstriyel gelişimlerini ayrı zamanlarda tamamlamalarına ve
ekonomide endüstrileşmeyi sağlayan kurumların farklı özellikler taşımasına göre
birbirinden ayıran Gerschenkron, Geç Endüstrileşen Ülkeler Tezini de bu görüşlerini
kanıtlayan üç ayrı ülkeyi ele alarak oluşturmuştur. Gerschenkron’a göre;
endüstrileşmenin öncüsü olan İngiltere’de yerli kapitalistlerin sahip olduğu toplam
sermaye endüstrileşmenin finansmanında temel rol oynamış ve böylece iktisadi
kalkınma özel teşebbüs tarafından gerçekleştirilmiştir. Rusya’ya göre daha erken
endüstrileşen, ancak geç endüstrileşen ülkeler içinde yer alan Almanya’da,
endüstrileşme sürecinde en önemli rol oynayan kurumlar, özel sektörü teşvik etmeyi
başaran genel bankalar olmuştur. Rusya’da ise devlet finansal kaynakları doğrudan
harekete geçirmiş ve bu kaynaklar sayesinde yeni endüstriler yaratılmıştır.
Dolayısıyla Geç Endüstrileşen Ülkeler Tezine göre, bir ülkenin ekonomisi ne kadar
geri kalmışsa endüstrileşme süreci için gerekli koşulların yerine o kadar çok o ülkeye
özgü kurumlar ve kurumsal nitelikler geçmektedir. (Gerschenkron, 1962: 126)
Endüstriyel gelişimini ilk tamamlayan ülke olan İngiltere’nin bu süreçte
gösterdiği iktisadi gelişmeleri ana başlıklarıyla ortaya koymak geç endüstrileşen
ülkelerin endüstrileşme süreçlerini anlamamızı kolaylaştıracaktır. Ekonomide önemli
bir çarpan etkisi yaratan finansal yenilikler İngiltere’de 18. yüzyılın başından itibaren
gerçekleşmeye başlamıştır. Örneğin, ülkede Bank of England’ın kurulması ve City of
London’ın finans merkezi haline gelmesi endüstrileşmenin kolaylaşmasında büyük
rol oynayan sermaye hareketini mümkün kılmış ve İngiltere’de ulusal sermaye
piyasası oluşmuştur. Böylece İngiltere harekete geçme aşamasında hiç sermaye ithal
etmeden endüstrileşme için gerekli sermayeyi yerli kaynaklardan temin etmiştir.
(Rostow, 1980: 67) İngiltere’nin sahip olduğu kömür madeni ve İngiliz üreticilerin
demir endüstrisini geliştirme arayışları ülkede, Batı Avrupa ülkelerinin çoğunda
harekete geçmeyi teşvik eden temel etkenlerden biri olan teknolojinin gelişmesini
sağlamıştır. İngiltere’nin taşımacılık masraflarının diğer ülkelere göre daha düşük
123
olmasını sağlayan jeopolitik konumu da endüstrileşme sürecinde önemli rol
oynamıştır. Ayrıca ülkede gelişen mülkiyet ve patent hakları, tarımsal kesimde
ortadan kaldırılan serflik rejiminin ücretli işgücü piyasasında neden olduğu gelişme
ve devletin izlediği piyasayı teşvik edici stratejiler, İngiltere’de sanayileşmenin
doğuşunu açıklamaktadır.
18. yüzyılın sonunda İngiltere’de Sanayi Devrimi’nin yaşanmasıyla birlikte
endüstriyel ve askeri açıdan İngiltere’yi yakalama gayesi olan Almanya, İtalya ve
Rusya gibi ülkeler endüstrileşmeye yönelik stratejiler benimsemek zorunda
kalmışlardır. Gerschenkron’a göre, geç endüstrileşen ülkeler için en büyük itici güç
uluslararası rekabet olmuştur. Bu ülkeler bir yandan erken endüstrileşen ülkelerde
varolan sermaye, teknoloji ve sağlam finansal yapı gibi endüstrileşme için gerekli
koşulları sağlamaya uğraşırken, diğer yandan da ülkelerinde olmayan bu koşulları
çeşitli kurumlar veya Gerschenkron’un kavramsal çerçevesindeki deyişle sistematik
unsurlarla ikame etmeye çalışmışlardır. (Gerschenkron, 1962: 126)
Geç endüstrileşen ülkelerde, endüstrileşme süreci erken endüstrileşen
ülkelerdeki endüstriyel gelişmeyi kolaylaştıran sistematik unsurların bu ülkelerde
yaratılması ya da bulunması ile gerçekleşebilmiştir. Bu unsurlar, endüstrileşme için
gerekli olan koşulların yetersizliğinin, özellikle devlet politikaları yoluyla ortadan
kaldırılmasıyla
giderilmektedir.
Bu
bağlamda,
çalışma
İtalya’da
devletin
endüstrileşme gayesini üstlenerek ayrıntılı ve zorlayıcı önlemler alıp almadığı
sorusuna cevap bulmaya çalışmaktadır. Dolayısıyla İtalya’da devletin izlediği
politikalar; demiryolu yapımı uygulamaları, gümrük tarife politikaları ve zorunlu
tasarruf politikaları ekonomide yarattığı sonuçlarla birlikte değerlendirilecektir.
Ayrıca bu çalışmada İtalya’nın 1861 sonrasında özellikle 1890’lı yıllarda yaşadığı
endüstrileşme sürecinin ve ortaya çıkan endüstriyel yapının nicel olarak gösterilmesi
de amaçlanmıştır. Bu çerçevede, öncelikle istatistiki verilerden de yararlanılarak
çeşitli araştırmacılar tarafından hazırlanan yıllık endüstriyel büyüme oranları
karşılaştırmalı olarak ele alınmaktadır.
1. TEORİDE İTALYA’NIN ENDÜSTRİLEŞMESİ
İtalya’da sanayileşme süreci erken endüstrileşen İngiltere’nin endüstrileşme
tecrübesi ile mukayese edildiğinde oldukça farklı özellikler göstermektedir. Özellikle
sermaye kıtlığı çeken İtalya’da, endüstriyel gelişme biriken refahın piyasa
mekanizması aracılığıyla endüstriyel girişimlere aktarılması sonucu kendiliğinden
ortaya çıkmamıştır. Endüstrileşme için gerekli koşullardan yoksun olan İtalya’da bu
koşulları ikame edecek sistematik unsurlar harekete geçmiş, ülkedeki endüstrileşme
ikame edici unsurların yarattığı bir süreç olarak ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda
Gerschenkron İtalya’nın tarihsel deneyimini, göreli geri kalmışlık koşulları altında
geç endüstrileşen bir ülke olarak ele almıştır. Ancak Gerschenkron’a göre İtalya’nın
yaşadığı endüstrileşme süreci ve ortaya çıkan endüstriyel yapı geç endüstrileşen
ülkeler içinde yer alan Almanya ve Rusya gibi ülkelerin endüstriyel büyümesinden
de
farklı
özellikler
göstermektedir.
Örneğin;
Almanya
ve
Rusya’nın
endüstrileşmesinde çeşitli düşünce akımları önemli rol oynamış, ancak İtalya
endüstriyel
kapitalizme
geçişte
güçlü
bir
ideolojiden
yoksun
kalmıştır.
Gerschenkron’a göre, “İtalya’nın endüstrileşmesinin tekerleklerinde ideoloji yağının
olmaması, tekerleklerin daha yavaş hareket etmesine neden olmuştur.” (Gerschenkron, 1955:
373)
Ayrıca Gerschenkron’a göre, İtalya’da yaşanan endüstriyel hamle Almanya ve
Rusya
ile
mukayese
edildiğinde
oldukça
geç
ortaya
çıkmış,
İtalya’nın
endüstrileşmesi Alman tipi bankalar kurulana dek gecikmiştir. Bununla birlikte, geç
endüstrileşen ülkelerde endüstrileşmenin başlangıcında yapılan yatırımlar ile çıktı
oranında ani ve büyük sıçramalar yaşanacağını savunan Gerschenkron’a göre, 18961908 yılları arasında İtalya’da endüstriyel büyüme oranı %6.7 olarak gerçekleşmiş ve
125
bu oran geç endüstrileşen diğer ülkelerin endüstriyel büyüme oranları ile mukayese
edildiğinde çok düşük kalmıştır. Örneğin; Rusya’da 1890’larda yaşanan endüstriyel
patlama ile birlikte endüstriyel büyüme oranı %8’e ulaşmıştır. (Crisp, 1991: 261;
Gerschenkron, 1947: 151)
Gerschenkron’a göre, İtalya’nın göreli düşük endüstriyel performansı ve
ülkede
endüstrileşmenin
gecikmesi
izlenen
yanlış
devlet
politikalarından
kaynaklanmıştır. Gerschenkron, endüstrileşme için gerekli koşullardan yoksun olan
İtalya’da devletin, bu koşulları ikame edecek sistematik unsurları tam olarak
harekete geçiremediğini savunmuştur. Ancak bu görüşe karşıt olarak, bazı
araştırmacılara göre İtalya’da endüstrileşme için gerekli altyapı ve sermaye
oluşumunu sağlayan değişik politikalar uygulayan devlettir. (Romeo, 2008: 173;
Clough, 1964: 9; Supple, 1973: 342; Fenoaltea, 2003a: 697) Bu bağlamda endüstrileşme
için gerekli koşullardan yoksun olan İtalya’da bu koşulları ikame edecek sistematik
unsurları harekete geçiren ve tam endüstrileşmeyi başlatan temel etken değişik
politikalar uygulayan devlet midir sorusu tartışmaya değer gözükmektedir.
2. 1861-1913 DÖNEMİNDE İTALYA’NIN ENDÜSTRİ VE SOSYO-EKONOMİK
YAPISINA GENEL BAKIŞ
1861 yılında kuzey İtalyan coğrafyasının da sınırlar içine katılmasıyla siyasi
birliğini tamamlayan İtalya, 250.000 kilometre kareden oluşmaktaydı. Bu dönemde
İtalya’nın nüfusu 22 milyon kişi iken, toplam nüfusun %38’i tarımsal kesimde
istihdam edilmekteydi. (Federico and Malanima, 2004: 449) Aynı dönemde sanayinin
gayrisafi milli hasıla içindeki payı %20 iken, tarımın payı %60 olarak gerçekleşmiştir.
(Coppa, 1970: 743) Siyasi birliğini tamamlayan İtalya’da demiryolları yapımı
gelişmemiş, toplam demiryolu uzunluğu 2.404 kilometreye ancak ulaşabilmişti.
(Romeo, 2008: 133) Öte yandan bu dönemde İngiltere’de kişi başına düşen dış ticaret
hacmi 325 lire, Rusya’da 25 lire değerinde iken, İtalya’da 65 lire olarak
gerçekleşmişti. Ayrıca toplam ihracat değeri toplam ithalat değerinin üçte ikisini
oluştururken, ham ipek ve ipek endüstrisi üretimi toplam ihracatın %35’ini teşkil
etmekteydi. (Mori, 1979: 62)
Bu bağlamda Gerschenkron 1860 ve 1870’li yıllarda İtalya’nın göreli geri
kalmış bir ülke olduğunu vurgulamıştır. (Gerschenkron, 1955: 373) Ona göre,
İtalya’da bu dönemde endüstride çalışan işgücü ve endüstriyel üretim miktarı
oldukça düşük gerçekleşmiştir. (Gerschenkron and Romeo, 1968: 116) Öte yandan,
Romeo ise İtalya’nın siyasi birliğini tamamlamasının ülkenin endüstriyel büyüme
sürecinde etkili olduğunu vurgulamıştır. Ona göre, devletin siyasi ve idari
yapısındaki değişmeler endüstrileşmeyi hızlandırmıştır. Ülkenin siyasi birliğini
tamamlamasından sonra endüstriyel hamle için gerekli altyapı değişiklikleri ortaya
çıkmış, tekstil, metalurji ve gemi yapım endüstrileri bu dönemden itibaren gelişmeye
başlamıştır.
1870’li yıllarda kuzey İtalya’da başta tekstil endüstrisi olmak üzere çeşitli
endüstriyel alanlarda anonim ortaklıklar kurulmuştur. Soylu toprak sahipleri
tarafından kurulan ve endüstriyel alanda etkinlik gösteren bu anonim ortaklıklar, ilk
küçük ölçekli endüstriyel girişimler olmuştur. (Vaccaro, 1980: 732) Sonuç olarak,
1860-1880 yılları arasında artan devlet harcamaları, hızlanan demiryolları yapımı ve
yeni kurulan endüstriler İtalya’da bu dönemde ılımlı bir endüstriyel gelişmenin
olduğunu göstermektedir. (Cafagna, 1973: 289)
Geç endüstrileşen bir ülkenin gerçek durumunu gözler önüne sermek ve
karşılaştırma yapabilmek için endüstriyel çıktı büyüme oranlarına bakmak yararlı
olacaktır. İtalya’nın ilk endüstriyel üretim endeksini oluşturan Gerschenkron’a göre,
İtalya’da endüstriyel üretim hacmi 1892 yılından itibaren istikrarlı ve giderek
artmıştır. 1892 yılında 64 olan endüstriyel üretim endeksi 1899’da 92 ve 1913’de 184
olmuştur. Bununla birlikte Tablo 1’de görüldüğü gibi, endüstriyel üretim
127
hacmindeki artışlar
1881-1913
yılları
arasında
zaman
zaman
konjonktürel
bunalımlarla kesintiye uğramıştır.
Tablo 1: İtalya’nın Endüstriyel Üretim Endeksi, 1881-1913
(1900=100)
Yıllar
Üretim
Yıllar
Üretim
Endeksi
Yıllar
Üretim
Endeksi
Endeksi
1881
54
1892
64
1903
114
1882
57
1893
70
1904
117
1883
64
1894
72
1905
126
1884
63
1895
73
1906
139
1885
65
1896
75
1907
152
1886
67
1897
78
1908
163
1887
73
1898
86
1909
168
1888
74
1899
92
1910
169
1889
72
1900
100
1911
174
1890
72
1901
104
1912
182
1891
67
1902
109
1913
184
Kaynak: Alexander Gerschenkron, “Notes on The Rate of Industrial Growth in Italy, 1881-1913”, The Journal
of Economic History, Vol. 15, No. 4 (Dec., 1955), s. 362
Gerschenkron
tarafından
yapılan
bu
çalışmadan
sonra
İtalya’nın
endüstrileşme sürecini nicel olarak ele alan birçok çalışma yapılmıştır. Fenoaltea,
Carreras ve Fua İtalya için endüstriyel üretim endeksi oluşturmuştur. Tablo 2’de
görüldüğü gibi, Gerschenkron, Fenoaltea, Carreras ve ISTAT (The National Institute
of
Statistics)
tarafından
hesaplanan
istatistikî
veriler
arasında
farklılıklar
bulunmaktadır. ISTAT ve Fua tarafından hazırlanan endüstriyel üretim endekslerine
göre, İtalya’da büyüme hızı ve imalat sanayi tarafından yaratılan katma değer göreli
düşük gerçekleşmiştir. Dolayısıyla, ISTAT ve Fua serileri İtalya’nın uzun dönemli
ekonomik performansını olduğundan düşük göstermiştir. (Federico, 1996: 767)
Tablo 2: İtalya’nın Endüstriyel Üretim Endeksi, 1861-1913 (Yıllık Artış Hızı) (%)
Dönem
Gerschenkron
ISTAT
Fenoaltea
Carreras
1861-1913
-
1.95
3.42
2.51
1861-1881
-
2.0
2.2
-
1881-1913
3.8
2.3
4.2
3.19
1881-1888
4.6
1.0
6.2
-
1888-1896
0.3
0.0
1.2
-
1896-1908
6.7
5.0
7.6
5.00
1908-1913
2.4
1.5
2.3
-
Kaynak: Vera Zamagni, The Economic History of Italy 1860-1990, Clarendan Press, Oxford, 1993, s. 79 ve
Giovanni Federico and Gianni Toniolo, “Italy”, Patterns of European Industrialization: The Nineteenth
Century, Ed. Richard Sylla and Gianni Toniolo, Routledge, London, 1991, s. 149
Gerschenkron, Fenoaltea ve Romeo 1880’li yıllarda İtalya’da endüstriyel
büyümenin hızlandığını savunmaktadır. Bu dönemde endüstriyel büyüme oranı
nüfus
artış
hızından
daha
yüksek
gerçekleşmiştir.
(Fenoaltea,
2005:
276)
Gerschenkron tarafından oluşturulan endüstriyel üretim endeksine göre, İtalya’da
1881-1888 yılları arasında endüstriyel üretim hacmi %34 artmıştır. Ülkede
endüstriyel girişimlerin kuruluş tarihlerine bakıldığında, 1881-1888 yılları arasında
endüstriyel üretimde meydana gelen artış doğrulanırken, bu dönemde imalat
kesiminin geliştiği de birçok araştırmacı tarafından kabul edilmiştir. (Rossi, Toniolo
and Vecchi, 2001: 917) Büyük ölçekli endüstriyel yatırımlar artmış, eski üretim
tekniklerinin yerini yeni üretim teknikleri almış, modern pazarlama yöntemleri
kullanılmaya başlanmış, altyapı ağı ve ekonomik gelişme için ön koşullar
oluşturulmuştur. Dolayısıyla, endüstrileşme sürecinde önemli nitel değişiklikler
ortaya çıkmıştır. (Gerschenkron and Romeo, 1968: 111)
Ancak ISTAT verilerine göre, 1880’li yıllarda yaşanan tarımsal krizler
endüstriyel hamlenin gecikmesine neden olmuş, 1881-1888 yılları arasında
129
endüstriyel üretim hacmi %14 azalmıştır. ISTAT, 1880’li ve 1890’lı yıllarda
endüstriyel ve tarımsal üretimi olduğundan düşük hesaplamıştır. (Fenoaltea, 2010:
85) Fenoaltea ise, bu dönemde yaşanan tarımsal krizlerin tarımsal üretimde ve
tüketimde neden olduğu azalışın göreli düşük olduğunu, bu krizlerin sadece soylu
toprak sahiplerini etkilediğini savunmuştur. (Fenoaltea, 2005: 284)
1888-1896 yılları arasında yaşanan tarımsal krizler, politik istikrarsızlıklar ve
bankacılık krizleri sermayenin endüstriye akmasını engellemiş, yatırım talebi
azalmış, bu dönemde yaşanan ekonomik durgunluğa rağmen endüstriyel üretim
hacminde düşük bir artış gözlenmiştir. (Cafagna, 1973: 297) Gerschenkron’a göre,
İtalya’da 1896 yılında endüstriyel büyüme oranında kesiklik meydana gelmiştir.
1896’da gayrisafi yurtiçi hasıla yıllık ortalama %0.8 artmıştır. (Zamagni, 1993: 37)
1896 yılından sonra ekonomi yeniden toparlanırken, İtalya’da endüstrileşme
hızlanmıştır. Endüstrinin en büyük hamle yaptığı 1896-1908 yılları arasında yıllık
ortalama endüstriyel büyüme oranı Gerschenkron’a göre %6.7 olarak gerçekleşmiştir.
Fenoaltea ise, 1896-1908 döneminde yıllık ortalama endüstriyel büyüme oranının
%7.6 olarak gerçekleştiğini öne sürmüştür. Fua tarafından yapılan hesaplamalara
göre ise, 1896-1905 yılları arasında yıllık ortalama endüstriyel büyüme oranı %4
olarak gerçekleşmiştir. (Milward and Saul, 2012: 255)
Gerschenkron ve ISTAT verilerine göre, 1908-1913 yılları arasında görülen
endüstriyel büyüme oranı 1896-1908 döneminde görülen yıllık ortalama endüstriyel
büyüme oranından daha düşük gerçekleşmiştir. (Cafagna, 1973: 297) 1908-1913 yılları
arasında İtalya’da endüstriyel büyüme oranı göreli düşük olmasına ve 1911-1915
yılları arasında imalat endüstrisinin milli gelir içindeki payı %15 olarak
gerçekleşmesine rağmen 19. yüzyılın sonunda İtalya’da endüstriyel hamlenin
yaşandığı görülmektedir. (Supple, 1973: 341)
Dolayısıyla İtalya’da 1880’li yıllardan başlayarak 1900’lü yıllara kadar süren
büyüme hızı süreklilik göstermediğinden büyüme birbirini izleyen bir süreç olarak
değil konjonktür hareketleri ile tanımlanmaktadır. Gerschenkron’a göre, İtalya’da
endüstriyel büyüme daha düzensiz, daha az bütünlük içeren ve daha fazla belirsizlik
ortamında yaşanmıştır. (Gerschenkron and Romeo, 1968: 119) Fenoaltea tarafından
hazırlanan endüstriyel üretim endeksi, Gerschenkron’un bulgularını doğrulamakla
birlikte bu verilere göre ekonomik konjonktür evreleri göreli uzundur. Ayrıca
Fenoaltea’ya göre, İtalya’da endüstriyel büyüme oranında meydana gelen kesiklik
Gerschenkron’un iddia ettiği gibi 1896’da gerçekleşmemiştir. Ona göre, İtalya’da
endüstriyel üretim hacmindeki ani değişme 1879 yılında ortaya çıkmıştır. (Federico
and Toniolo, 1991: 203)
İtalya üzerine yapılan çalışmalarda, ülkede hızlı ekonomik büyümenin ortaya
çıktığı dönemler ile ilgili görüşler farklılık göstermektedir. Gerschenkron, 1896-1908
yılları arasında İtalya’da endüstriyel hamle yaşandığını ve bu dönemden itibaren
toplam üretim içindeki sermaye mallarının payının hızla arttığını savunmuştur.
(Gerschenkron, 1955: 363) Öte yandan Esposto, 1891 yılında İtalya’nın endüstriyel
hamle eşiğinde olduğunu ileri sürmüştür. (Esposto, 1992: 356) Romeo ise, 1881-1887
yılları arasında İtalya’da endüstriyel gelişme yaşandığını, ancak bu gelişmelerin
endüstriyel dönüşüme neden olmadığını vurgulamıştır. Ona göre, İtalya’da
endüstrileşme için gerekli ön koşullar 1880’li yıllarda ortaya çıkmış, ancak bu
koşullar tam olarak olgunlaşmamıştır. Dolayısıyla Romeo, İtalya’da endüstriyel
hamlenin 1880’lerde demir aldığını ve Gerschenkron’un iddia ettiği gibi 1890’lı
yılların sonunda ivme kazandığını öne sürmüştür.
Genel olarak 20. yüzyılın başında İtalya’nın hem gelişmiş bir endüstriyel
yapıya kavuştuğu hem de dünya ülkeleri arasında endüstriyel gelişmişlik açısından
önemli bir konuma ulaştığı söylenebilir. Bu bağlamda İtalya, erken endüstrileşen
ülkeleri takip eden, endüstrileşme tecrübesini yüzyılın sonunda yaşayan geç
endüstrileşen ülkeler içinde yer almıştır.
131
3. DEVLET POLİTİKALARINA GENEL BAKIŞ
19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren geri kalmış ülkelerde, sanayileşme erken
endüstrileşen ülkelere ulaşma kaygısıyla birlikte temel amaç haline gelmiştir. Bu
temel amaca ulaşmak için geç endüstrileşen ülkelerde, devlet ekonomiye rasyonel
stratejilerle müdahale etmiştir. Gerschenkron’a göre, geç endüstrileşen ülkelerde
devletin ekonomiye müdahalesinin boyutu geri kalmışlıkla yakından ilgilidir. Bu tür
ülkelerde ekonominin geri kalmışlığı ne kadar büyükse, devletin müdahalesi de o
denli büyük olacaktır. (Gerschenkron, 1962: 127) Çünkü bu ülkelerde göreli geri
kalmışlık, toplumdaki ekonomik gelişme beklentisi ve sürekli durgunluk arasında
gelgitlere neden olurken bu gerilim reel politikaya yansıyarak, ekonomik büyüme
için gerekli koşulların yerine geçecek kurumsal değişmelerin yaratılmasına neden
olmaktadır.
Dolayısıyla endüstrileşme için gerekli koşullardan yoksun olan geç
endüstrileşen ülkelerde, sanayileşme süreci özellikle devlet politikaları yoluyla bu
koşulları
ikame
edecek
sistematik
unsurların
harekete
geçirilmesiyle
gerçekleşebilmiştir. Gerschenkron, geç endüstrileşen ülkelerde gerekli koşulların
yerine geçecek temel sistematik unsurları ise demiryolu inşası, ağır endüstri
politikası, gümrük tarife koruması, altın standardı ve zorunlu tasarruf politikası
biçiminde formüle etmiştir. (Weiss ve Hobson, 1999: 119)
Öte yandan, endüstrileşme
sürecinde
Gerschenkron devletin rolünü,
endüstrileşmeyi doğrudan teşvik eden ve endüstriyel gelişme için uygun olan çatıyı
oluşturma çabası içine giren devlet ile endüstriyel büyümede bir engel olarak
ekonominin karşısına çıkan devlet olmak üzere ikiye ayırmıştır. (Gerschenkron, 1962:
115) Özellikle geri kalmış ülkelerde devletin rolünün etkin olduğunu vurgulayan
Gerschenkron, tezinde devletin endüstrileşme sürecinde genellikle teşvik eden
rolünü üstlendiğini vurgulamış ve buna en uygun örnek olarak da Rusya’yı
göstermiştir. Ancak Gerschenkron, Rusya’nın aksine, İtalya’da izlenen devlet
politikalarında bazı eksiklikler olduğunu ve devlet politikalarının ülkede ekonomik
gelişmeyi teşvik etmek yerine endüstriyel hamlenin gecikmesine neden olduğunu
ileri sürmüştür. (Gerschenkron, 1955: 369)
Gerschenkron’a göre, İtalya’da yüksek gümrük tarifeleri yoluyla koruma
politikaları izleyen devletin yanlış endüstrileri seçmesi, demiryolları yapımı ve
endüstriyel
hamle
arasındaki
zaman
tutarsızlığı
İtalya’nın
neden
geç
endüstrileştiğini açıklamaktadır. (Fenoaltea, 2003a: 700) Ona göre, İtalya’da devletin
izlediği demiryolu politikası endüstrileşme sürecinden önce hızlanmış, demiryolları
yapımı endüstriyel hamleye göre erken tamamlanmıştır. (Gerschenkron, 1962: 114)
Bu nedenle devletin izlediği demiryolu politikası endüstrileşme sürecini teşvik
etmemiştir. Öte yandan, ülkede
izlenen gümrük tarife politikaları yanlış
yönlendirilmiş, belirli endüstrilerde tarifelerin koruma gücü düşük kalmıştır.
Dolayısıyla Gerschenkron İtalya’da devletin 1880’li yıllarda ortaya çıkan gelişmeleri
değerlendiremediğini, yanlış devlet politikalarının ve tarımsal krizlerin endüstriyel
hamlenin gecikmesine neden olduğunu vurgulamıştır. (Gerschenkron, 1962: 115)
Diğer yandan, İtalya’nın ekonomik gelişme sürecini mantıklı bir bütün içinde
değerlendiren ve bu sürecin bütünüyle değerlendirilebilmesi için endüstriyel
gelişmeyi engelleyen ve teşvik eden öğelerin bir arada ele alınması gerektiğini
vurgulayan Romeo, İtalya’da devletin endüstrileşme sürecinde Rusya ile benzer
politikalar izlediğini öne sürmüştür. Ona göre, İtalya’nın endüstrileşme deneyiminde
devlet politikasının sürekliliği önemli rol oynamıştır. (Gerschenkron and Romeo,
1968:
122)
Yine
Quintino
Sella,
Zamagni,
Clough,
Supple
ve
Bonelli,
Gerschenkron’un aksine, İtalya’da devletin endüstrileşmeyi doğrudan teşvik etttiğini
ve endüstriyel gelişme için uygun olan çatıyı oluşturma çabası içine girdiğini
savunmuştur. (Clough, 1964: 9; Supple, 1973: 343; Zamagni, 1993: 115-158) Devlet
emekleme döneminde olan endüstrileri yüksek gümrük tarifeleriyle korumuş, yeni
endüstrilerin kurulması için teşvikler sağlamıştır. Özellikle çelik, gemi yapım ve
makine endüstrileri başta olmak üzere ağır endüstriye doğrudan teşvikler veren,
133
endüstrileşme için gerekli altyapının oluşmasını üstlenen ve tarımsal kesimden
endüstriye kaynak aktarımını sağlayan devlet endüstrileşme sürecinde önemli rol
oynamıştır. (Supple, 1973: 342)
İtalya’da devletin bilinçli endüstrileşme politikaları izlediğini savunan
araştırmacılara göre, ülkede endüstrileşme sürecinde karşılaşılan güçlükler devletin
ekonomik gelişme sürecinde etkin rol oynamasına neden olmuştur. Ülkede kömür
fiyatlarının yüksek olması, sermaye kıtlığı sorunu, düşük yurtiçi talep, nitelikli
işgücünün yetersiz olması ve endüstri için gerekli makine-teçhizatın yurtiçinde
yeterince üretilmemesi ulusal endüstrilerin gelişmesinin önünde engel teşkil etmiştir.
(Zangheri, 1969: 28-29) Özellikle hammadde ithalatı İtalya’nın dışa bağımlılığını
arttırmıştır. Dolayısıyla, İtalya’da endüstrileşmenin önündeki bu engeller endüstriyel
hamlenin kendiliğinden gelişme modelini kısmen engellemiş ve devletin girişimci ve
teşvik unsuru olarak endüstrileşme sürecinde aktif rol oynamasına neden olmuştur.
Örneğin; ağır endüstrilerin gelişimi göreli yüksek sermaye ve nitelikli işgücü
gerektirdiğinden, İtalya’da ağır sanayinin giderek büyümesi izlenen hükümet
politikalarıyla gerçekleşebilmiştir. (Sarti, 2004: 250) Devlet desteği olmadan gelişmesi
güç olan demir, çelik, gemi yapım ve mühendislik endüstrilerine verilen teşvikler
oldukça önemlidir. (Federico, 1994: Introduction) Özellikle düşük yurtiçi talep artan
devlet alımları ile ikame edilmiş, böylece devlet ağır sanayi endüstrileri için talep
yaratmıştır. (Bonelli, 1994: 113) Bununla birlikte İtalya’da devlet yalnızca ağır
sanayiyi desteklememiş, aynı zamanda ülkede tekstil endüstrisi başta olmak üzere
tüketim malları endüstrisinin de gelişmesini teşvik etmiştir.
Öte yandan, sermaye piyasası gelişmemiş geç endüstrileşen ülkelerde, piyasa
mekanizması uzun dönemde finansal sermayeyi dağıtmada adaletsiz olduğundan,
bankalar ve devlet bu görevi üstlenmiştir. Ancak bu yolla, ülkelerde endüstrileşme
için gerekli olan sermaye hareketliliği sağlanabilmiştir. Çünkü sermaye hareketliliği
endüstrileşme sürecinde sağlanması gereken bir özelliktir. Öte yandan ülkelerin
bankalara veya devlete olan ihtiyacı ise gelişmemişlik düzeyleriyle yakından ilgilidir.
Bu bağlamda geç endüstrileşen ülkeler içinde yer alan İtalya’da devlet bizzat
piyasanın yerine geçerek vergilerden elde edilen gelirler ile yabancı yatırımcılardan
ülkeye gelen sermayeyi bankalar ve fabrikalar arasında dağıtmıştır.
1880’li yıllardan itibaren ulusal tasarruflar özellikle sosyal sabit sermaye
yatırımlarına aktarılmış, devlet hem zorunlu tasarruf politikasıyla elde ettiği yurtiçi
fonları hem de yabancı yatırım fonlarını ya doğrudan ya da dolaylı yollarla altyapı
yatırımları ile endüstriyel alanlara yöneltmiştir. (Fenoaltea, 2003a: 697) Böylece uzun
dönemli altyapı yatırımları içinde yer alan yeni yolların yapımını, limanların
güvenliğinin sağlanmasını, konut yapımını, haberleşme ağının kurulmasını, ulusal
ticaret filolarının geliştirilmesini ve demiryolları yapımını üstlenen İtalya devleti
endüstrileşme için gerekli altyapıyı yaratmıştır. (Cafagna, 1973: 293) Bununla birlikte
devletin sabit sermaye yatırımları için yaptığı harcamalar özel sermaye birikiminde
de etkili olmuştur. Tablo 3, 1861-1913 yılları arasında devletin sosyal sabit
yatırımlarının dağılımını göstermektedir. Özellikle 1883-1885 döneminde sermaye
hasıla oranı yükselmiş, altyapı yatırımları için yapılan devlet harcamaları artmıştır.
1896 yılında yaşanan endüstriyel hamle ile birlikte altyapı yatırımları azalırken, 18961908 döneminde yaşanan ekonomik büyümede endüstriyel girişimlere yatırılan
sermaye önemli rol oynamıştır. (Eckaus, 1961: 313)
135
Tablo 3: İtalya’da Yıllar İtibariyle Sosyal Sabit Sermaye
(1911 Yılı Fiyatlarıyla)
(Milyon Lire)
Sosyal Sabit Sermaye
Yıllar
Demiryolu
Diğer
Sosyal Sabit Sermaye
Yıllar
Yapımı
Demiryolu
Diğer
Yapımı
1861
188
109
1888
205
298
1862
210
114
1889
176
286
1863
214
143
1890
175
247
1864
191
145
1891
181
210
1865
182
179
1892
179
182
1866
157
132
1893
151
166
1867
113
114
1894
165
151
1868
111
127
1895
73
143
1869
96
116
1896
43
142
1870
106
140
1897
46
141
1871
114
128
1898
36
143
1872
122
153
1899
34
154
1873
136
167
1900
43
165
1874
141
149
1901
51
173
1875
111
140
1902
60
191
1876
97
140
1903
58
202
1877
83
166
1904
70
198
1878
89
172
1905
73
226
1879
123
156
1906
83
278
1880
147
167
1907
91
302
1881
168
154
1908
95
337
1882
211
171
1909
116
413
1883
236
196
1910
141
477
1884
231
219
1911
150
495
1885
234
218
1912
155
506
1886
223
238
1913
151
501
1887
198
277
Kaynak: Stefano Fenoaltea, “International Resource Flows and Construction Movements in the Atlantic
Economy: The Kuznets Cycle in Italy, 1861-1913”, The Journal of Economic History, Vol. XLVIII, No. 3
(Sept., 1988), s. 608-609
İtalya’da 1860’lı yıllardan itibaren devletin altyapı harcamalarının büyük
bölümü demiryollarına yapılan harcamalardan oluşmaktaydı. (Schram, 1997: 10)
1861-1876 yılları arasında, ortalama yıllık 376 kilometre demiryolu inşa edilirken,
1877-1885 döneminde ortalama yıllık demiryolu inşaatı tutarı 290 kilometre olarak
gerçekleşmiştir. 1886-1905 yılları arasında ise ortalama yıllık 302 kilometre demiryolu
inşa edilmiştir. 1870’de 6.000 kilometre olan demiryolu hatlarının uzunluğu, 1881’de
9.326 kilometreye ulaşmıştır. (Vaccaro, 1980: 731; Clapham, 1963: 339) Bu dönemde
özellikle ana hatların yapımı artmıştır. 1890’lı yıllarda demiryolu yapımı kesintiye
uğramış, bu dönemde demiryolları yapım faaliyeti azalmıştır. 1896-1900 yılları
arasında inşa edilen demiryolları daha çok bölgesel hatların gelişimi amacıyla
kurulmuştur.
İtalya’da 1876, 1885 ve 1905 yıllarında devletin izlediği demiryolu yapımı
politikaları değişiklik göstermiş, hükümetin demiryolları yapımına ayırdığı harcama
payı artmıştır. (Cafagna, 1973: 287) Ayrıca bu yasa ile birlikte demiryollarının
gereksinim duyduğu sermaye donanımı büyük ölçüde yurtiçi endüstrilerden temin
edilmeye başlanmıştır. 1905 yılında demiryolları kamulaştırılmış, bu dönemde
ülkede demiryolu yapımı doruk noktasına ulaşmıştır. (Fenoaltea, 1994: 440) Tablo
4’de görüldüğü gibi; İtalya’da 19. yüzyılın ilk yarısında başlayan demiryolu yapımı
Batı Avrupa ülkeleri ile mukayese edildiğinde göreli yavaş gelişmiştir. Ancak
İtalya’nın hammadde ve sermaye kıtlığı sorunu göz önüne alındığında ülkede
demiryolu yapımı yine de yüksek olmuştur. (Clapham, 1963: 340)
137
Tablo 4: İtalya’da Demiryolları Yapımı (Kilometre)
Yıllar
Yeni Açılan Demiryolları Uzunluğu
1839-1845
152
1846-1850
468
1851-1855
648
1856-1860
1,167
1861-1865
2,188
1866-1870
1,838
1871-1875
1,577
1876-1880
1,172
1881-1885
1,682
1886-1890
2,716
1891-1895
2,341
1896-1900
458
1901-1905
650
Kaynak: Albert Schram, Railways and the Formation of the Italian State in the Nineteenth Century,
Cambridge University Press, Cambridge, 1997, s. 72
İtalya’da 1861-1880 döneminde demiryolu yapımının ihtiyaç duyduğu
sermaye donanımı büyük ölçüde ithalat yoluyla sağlanmış, bu dönemde madencilik
ve metalurji endüstrilerine olan yurtiçi talep düşük kalmıştır. (Zamagni, 1993: 165)
Ancak 1886-1890 döneminde demiryolları yapımının geriye doğru bağlantı etkisi
artan demir ve çelik talebiyle ortaya çıkmıştır. Özellikle 1887 yılında izlenen yüksek
gümrük tarifesi politikalarıyla demir üzerine konulan vergiler demiryolları yapımı
için gerekli olan ray ve lokomotif ihtiyacının büyük bölümünün yerli endüstriden
temin edilmesini sağlamıştır. Fenoaltea, demiryolu yapımının başta demir ve çelik
endüstrileri olmak üzere ağır endüstrinin büyümesinde ve ekonomik gelişmenin
sağlanmasında etkili olduğunu öne sürmüştür. (Fenoaltea, 1994: 450) Örneğin;
demiryolu yapımının hızlandığı 1860-1890 yılları arasında demir üretimi altı kat,
1880-1887 döneminde mühendislik endüstrisi üretimi ise yıllık %20 artmıştır.
(Cafagna, 1973: 290; Fenoaltea, 2003a: 704) Öte yandan İtalya’nın ekonomik
entegrasyonunda da önemli rol oynayan demiryolları sermaye ve işgücü
hareketliliğinin artmasını sağlamış, yerel piyasaların gelişmesine ve yeni ihracat
pazarlarının oluşmasına katkıda bulunmuştur. Biagioli, Salvemini, Visceglie ve E.
Sereni’ye göre, ileriye doğru bağlantı etkisinin bir yansıması olarak 1880’li yıllarda
hızlanan demiryolu yapımı tarım ürünlerinin ticarileşmesini sağlamıştır. (Federico,
1994: 306; Cohen and Giovanni, 2001: 35) Bu dönemde tarım ürünlerinin ticarileşme
oranı %75’e yükselmiştir. (Federico, 1996: 768)
Gerschenkron ise İtalya’da endüstrileşme sürecinde demiryollarının önemli
etkiye sahip olmadığını savunmuştur. (Fenoaltea, 1994: 447; Zamagni, 1993: 165)
Gerschenkron’a göre, İtalya’da demiryolları sadece geriye doğru bağlantı etkisi
yaratmış, bu etki ise düşük kalmıştır. Ona göre, İtalya’da demiryolları yapımının
ulusal endüstrilerin gelişmesi üzerindeki etkisi Almanya ve Rusya ile mukayese
edildiğinde çok düşük gerçekleşmiştir. (Schram, 1997: 153; Fenoaltea, 1994: 449)
Ayrıca Gerschenkron İtalya’da demiryolları yapımının endüstrileşme hamlesinden
önce başladığını öne sürmüştür. Ona göre, Rusya’da endüstrinin en büyük hamle
yaptığı 1886-1900 yılları arasında demiryolları yapımı %70 artarken, İtalya’da bu
oran sadece %10 olarak gerçeklemiştir. (Gerschenkron, 1955: 370-371) Dolayısıyla
İtalya’da yerli endüstrilerin demiryolları yapımı için gerekli olan sermaye mallarını
arz edemediği dönemde demiryolu yapımı hızlanmıştır. (Federico, 1996: 765)
Bununla birlikte Gerschenkron’a göre, demiryolları yapımının ulusal endüstriler
üzerindeki etkisi geç ortaya çıkmış, demiryolları yapımı 1885 yılında hızlanmasına
rağmen İtalya’da ulusal lokomotif endüstrisi başta olmak üzere mühendislik ve
metalurji endüstrileri 20. yüzyılın başında gelişmiştir. (Schram, 1997: 153)
Daha önce
politkalarının
de belirtildiği gibi; İtalya’da devletin uyguladığı tarife
endüstrileşme
üzerindeki
etkileri
de
oldukça
tartışmalıdır.
Gerschenkron’a göre; İtalya’da devlet tarafından izlenen gümrük tarifesi politikaları
139
endüstriyel büyümeyi ve yeni endüstrilerin gelişmesini teşvik etmek yerine mevcut
endüstrilerin gelişmesini sağlamıştır. (Gerschenkron, 1962: 114; Eckaus, 1961: 314;
Federico, 1996: 771; Toniolo, 1977: 672) Romeo ise, Gerschenkron’un görüşlerinin
kısmen doğru olduğunu ve İtalya’da izlenen gümrük tarife politikalarının ekonomik
refahı zaman zaman azalttığını kabul etmiş, ancak özellikle düşük sermaye
gerektiren tekstil ve şeker endüstrilerinin büyümesinde korumacılık politikalarının
oldukça etkili olduğunu savunmuştur. (Gerschenkron and Romeo, 1968: 123;
Fenoaltea, 2003b: 1077)
İtalya’da izlenen gümrük tarifesi politikalarına genel olarak bakıldığında,
1861-1878 yılları arasında İtalya devleti serbest ticaret politikası izlemiş, 1878 yılında
izlenen gümrük tarife politikasıyla gümrük vergisi oranları yükselmiştir. Ancak bu
tarifelerin asıl amacı hazineye gelir sağlamak olduğundan koruma oranı göreli
düşük kalmıştır. (Clough, 1964: 115) 1887 yılında uygulanan yüksek gümrük
tarifeleri ile birlikte gümrük vergileri artmış, korumacılık İtalya’nın ekonomik
politikasının temelini oluşturmuştur. (Junguito, 2010: 347) Bu tarifeler, sanayi malları
ve sanayi girdilerinin yanı sıra tarımsal malları da kapsamıştır. Özellikle ABD ile
tahıl rekabetinin ortaya çıkması tahılın ilk kez 1887 yılında yüksek gümrük
tarifeleriyle vergilendirilmesine neden olmuştur. 1895 yılında gümrük tarifelerinin
tarımsal mallar için sağladığı koruma gücü diğer Avrupa ülkeleri ile mukayese
edildiğinde en yüksek seviyeye ulaşmıştır. (Milward and Saul, 2012: 233) 1913
yılında İtalya’da buğday üzerine konulan gümrük vergisi %41.5 iken, Fransa’da
tarife oranı %34.5, Almanya’da %38 ve Avusturya’da %36 olarak gerçekleşmiştir.
(Gerschenkron, 1955: 368)
İtalya’da 1878 ve 1887 gümrük tarifesi politikaları ile birlikte tarımsal
ürünlerin yanı sıra endüstriyel ürünlere de yüksek gümrük vergileri uygulanmıştır.
1887 tarifeleriyle birlikte bazı endüstriyel mallar üzerindeki ithalat vergisi oranları
%200-%330’a yükselmiştir. (Clough, 1964: 116) Tablo 5’de görüldüğü gibi; 1878
yılında uygulanan tarifeler nispeten ılımlı olmasına rağmen, 1887 yılında uygulanan
gümrük tarife oranları oldukça yüksek gerçekleşmiştir. (Clough, 1964: 117)
Dolayısıyla İtalya’da korumacılık politikası 1887 yılında uygulanan yüksek gümrük
tarifeleri ile güçlenmiştir.
Tablo 5: İtalya’da Uygulanan Ortalama Tarife Oranları, 1875-1914 (%)
İtalya
1875-
1880-
1885-
1890-
1895-
1900-
1905-
1910-
1879
1884
1889
1894
1899
1904
1909
1914
7.9
8.3
9.0
9.6
10.2
10.8
11.7
11.7
Ortalama
9.9
Kaynak: Kevin H. O’Rourke, “Tariffs and Growth in the Late 19TH Century”, The Economic Journal, Vol.
110, No. 463 (April, 2000), s. 461
Gerschenkron’a göre, İtalya’da izlenen gümrük tarifesi politikaları pamuklu
dokuma endüstrisi başta olmak üzere gelişme potansiyeli düşük endüstrilerin
rekabet gücünün artmasını sağlamış, ancak ülkede ileri teknolojinin kullanılmasını
sağlayan gelişme potansiyeli yüksek mühendislik ve kimya endüstrilerinin rekabet
gücünün azalmasına neden olmuştur. Ayrıca makine ve mühendislik endüstrileri
çelik üzerine konulan tarifelerden zarar görmüş, bu endüstriler için etken koruma
oranı düşük kalmıştır. (Federico and Tena, 1998: 85-86; Cohen and Giovanni, 2001:
65). Dolayısıyla İtalya’da izlenen tarife politikaları 1887-1896 yılları arasında
mühendislik endüstrisi için etken koruma oranının yükselmesini ve bu endüstrinin
gelişmesini engellemiştir. (Toniolo, 1977: 661-672; Federico, 1996: 771) Yani gümrük
tarifelerinin koruma gücü, yüksek katma değer yaratan endüstriler için çok düşük
kalmıştır. Öte yandan İtalya’da tekstil, demir ve çelik endüstrilerinin büyüme hızı
ülkenin ortalama büyüme hızının üzerinde olduğu için Gerschenkron, Morandi ve
Zamagni, bu endüstrilerin yüksek tarifelerle korunmasının kaynak dağılımının
bozulmasına neden olduğunu öne sürmüştür. (Federico and Toniolo, 1991: 208;
Eckaus, 1961: 314) Ayrıca Gerschenkron ve Fenoaltea, İtalya’da 1887 tarifeleri ile
141
birlikte tahıl üzerine konulan gümrük vergilerinin de ülke ekonomisini olumsuz
etkilediğini savunmuştur. (Gerschenkron and Romeo, 1968: 117; Federico, 1996: 770)
Endüstriyel büyümenin tarımsal kesimin korunması yoluyla elde edilen kaynak
transferine bağlı olması endüstriyel hamlenin gecikmesine yol açmıştır.
Oysa bu görüşlere karşıt olarak, Fenoaltea ve Romeo İtalya’da korumacı
tarifelerin mühendislik ve makine endüstrileri üzerindeki olumsuz etkisinin
abartıldığını öne sürmüştür. (Fenoaltea, 2011: 13) Fenoaltea, mühendislik endüstrisi
için sağlanan korumanın çelik üzerine konulan yüksek tarifelerin olumsuz etkisini
bertaraf ettiğini savunmaktadır. (Fenoaltea, 2011: 13) Romeo ise, İtalya’da
mühendislik endüstrisinin gelişmesinin çelik endüstrisindeki büyümeye bağlı
olduğunu öne sürmüştür. Özellikle 1887 yılında uygulanan yüksek gümrük tarifeleri
ile birlikte demir ve çelik üretiminde meydana gelen artışın mühendislik
endüstrisinin üzerindeki olumlu etkisini inkâr etmek mümkün değildir. (Cafagna,
1994: 641) Ayrıca Romeo’ya göre, İtalya’da mühendislik ve makine endüstrileri
gümrük tarifelerinin korumacılığı olmadan gelişebilecek kapasiteye sahipti.
(Gerschenkron, 1962: 114) Öte
yandan 1888-1896 döneminde mühendislik
endüstrisinde uygulanan gümrük tarifeleri artmasına rağmen bu endüstrinin
büyüme
oranı
çok
düşük
kalmıştır.
Bu
nedenle
Cafagna,
mühendislik
endüstrisindeki büyüme hızının düşük olmasını yanlış izlenen gümrük tarifesi
politikalarından çok nitelikli işgücü eksikliği ve iç piyasa talebinin yetersiz olması ile
açıklamaktadır. (Forsyth, 1993: 34)
İtalya’nın endüstrileşme sürecinde tarımsal kesimden sanayi sektörüne
yapılan gelir transferi ve tarımsal kesimden elde edilen bu gelirlerin nasıl harcandığı
konusunda da fikir birliği yoktur. Bazı araştırmacılara göre; İtalya’da devletin
izlediği vergileme politikaları ile birlikte refah transferinin önündeki engeller
ortadan kalkmış, yerli kaynakların hareketliliğinin sağlanmasında tarımsal kesimden
elde edilen gönüllü ve zorunlu tasarruflar önemli rol oynamıştır. Dolayısıyla,
İtalya’da tarımsal kesimin sermaye birikim sürecine ve ülkenin ekonomik
gelişmesinin sağlanmasına katkıda bulunduğu ileri sürülmüştür. (Bonelli, 1994: 105;
Barbiero, 1988: 116; Federico, 1996: 769; Vaccaro, 1980: 725; Gerschenkron and
Romeo, 1968: 111) Bazı görüşlere göre ise; İtalya’da 1861-1880 yılları arasında
köylülerden sanayi sektörüne yapılan gelir transferi göreli düşük olmuş, devlet
girişimci ve teşvik unsuru olarak endüstrileşme sürecinde çok az rol oynamıştır.
Ayrıca, devletin izlediği mali politikalar İtalya’da endüstriyel mallara olan yurtiçi
talebin düşük kalmasına neden olurken, ulusal piyasanın gelişmesini engellemiştir.
(Cafagna, 1973: 319; Zangheri, 1969: 28-29; Cafagna, 1994: 649; Gerschenkron, 1962:
111)
İtalya’da endüstrilere yatırılan yabancı sermaye miktarının düşük kalması,
özel girişimin sermaye birikimi sürecinde başarısız olması ve tasarruf oranının
yüksek olmaması devletin endüstrileşme için gerekli sermayenin temin edilmesi
sorununu çözmeye yönelik tedbirler almasına neden olmuştur. Bu bağlamda vergiler
aracılığıyla
tarımsal
kesim
devlet
harcamalarının
ve
endüstrileşmenin
finansmanında temel rol oynamıştır. Barbiero, İtalya’da tarım sektöründe meydana
gelen değişiklerin endüstriyel gelişmeyi etkilediğini savunmuştur. (Barbiero, 1988:
116) Ona göre, İtalya’da tarımsal sektörün gelişmesi ve endüstrileşme süreci arasında
yakın ilişki bulunmaktaydı. Tarımsal kesim endüstri için talep, hammadde ve yedek
sanayi ordusu potansiyeli yaratmış, endüstrileşme için gerekli altyapı yatırımlarının
finansmanında önemli rol oynamıştır. (Federico, 1996: 769; Vaccaro, 1980: 725)
Romeo’ya
göre,
1861-1880
yılları
arasında
İtalya’da
tarımsal
artık
vergilendirilmiş, toplanan vergiler tarımsal kesimi kaçınılmaz biçimde ekonomik
gelişme politikalarının içine dâhil etmiştir. (Gerschenkron and Romeo, 1968: 111)
Özellikle İtalya’da yaşanan bankacılık krizleri tarımsal kesimin sermaye birikimi
sürecindeki önemini göstermiştir. (Bonelli, 1994: 115) Romeo ve Einaudi, 1880’li
yıllarda devletin vergileme yoluyla elde ettiği yurtiçi fonları endüstrileşmede önemli
143
rol oynayan altyapı yatırımlarına yönelttiğini öne sürmüştür. (Zamagni, 1993: 108)
Özellikle 1860’lı yılların ikinci yarısından itibaren tarımsal kesimden elde edilen
vergi gelirleri başta demiryolları yapımı olmak üzere endüstrileşme için gerekli
önkoşul olan sosyal sabit sermaye yatırımlarına aktarılmış, böylece ülkede
endüstrileşme için gerekli altyapı yatırımları yaratılmıştır. (Fenoaltea, 1994: 466)
Örneğin; 1861-1877 yılları arasında demiryolları yapımı için yapılan toplam
harcamalar 694.3 milyon lire iken, devletin işlettiği demiryollarına yapılan
harcamalar 678.3 milyon lire olarak gerçekleşmiştir. (Clough, 1964: 67) 1861-1882
yılları arasında özel şirketler tarafından demiryolları için yapılan harcamalar ise
yalnızca 1 milyon lire olarak gerçekleşmiştir. Ayrıca 1861-1913 yılları arasında
İtalya’da demiryollarına yapılan harcamaların toplam devlet harcamaları içindeki
payı %75 iken, bu dönemde demiryolu inşası için yapılan toplam harcama tutarı 1900
yılı milli gelirine eşit olan 12.600 milyon lireye ulaşmıştır. Demiryolu yapımının
finanse edilmesi için yapılan harcamaların bütçe içindeki payı ise %13 olarak
gerçekleşmiştir. (Clough, 1964: 67; Zamagni, 1993: 164; Schram, 1997: 3) Ancak
Gerschenkron İtalya’da başta demiryolları olmak üzere altyapı yatırımlarının
finansmanında kullanılan fonların Romeo’nun iddia ettiği gibi yüksek olmadığını
öne sürmüştür. (Gerschenkron, 1962: 111)
Demir, çelik ve gemi yapım sanayilerinde ileri teknolojinin kullanılması ve
bunun bir sonucu olarak büyük ölçekli girişimlerin kurulması gerekliliği sermayenin
karlılık oranlarının azalmasına neden olmuştur. (Clough, 1964: 84) İtalya’da özellikle
madencilik ve metalurji alanlarında, endüstriyel girişimlerin mali yapısının oldukça
zayıf olması nedeniyle devletin manüfaktürler ile madencilik için yaptığı harcamalar
artmıştır. Dolayısıyla müdahaleci devlet yapısının temelini oluşturan vergileme ile
elde edilen fonlar gemi yapım sanayi ile askeri endüstrinin gelişmesinde etkili
olmuştur. (Bonelli, 1994: 106) Devlet birçok sanayi kuruluşunun temellerini attı ve
bunları bizzat kendi işletti. Örneğin; devlet çelik endüstrisini teşvik etmiş, bizzat
çelik fabrikaları kurmuştur. Ayrıca 1872’de devlet girişimlerinin sabit sermaye
miktarı 200 milyon lire iken, 1891’de 500 milyon lireye yükselmiştir. (Zamagni, 1993:
159) 1861-1884 yılları arasında devlet gemi yapım endüstrisine 144,789,000 lire, 18851913 yılları arasında 22,000,000 lire teşvik sağlamıştır. Clough tarafından yapılan
hesaplamalara göre, 1914 yılında devlet endüstriyel girişimcilere 500 milyon lire
değerinde sübvansiyon vermiştir. (Clough, 1964: 81) Devlet girişimleri için gerekli
olan sermaye bankalara ve bireylere bonolar satılarak elde edilmiş, iç borçlar ise
vergiler ile ödenmiştir. Endüstrileşme sürecinin başlangıcından itibaren devlet kredi
mekanizmasını yönetmiş ve finansal piyasa araçlarını geliştirmiştir. (Zamagni, 1993:
159) Böylece devlet politikaları İtalya gibi sermaye açısından fakir bir ülkede yatırım
fonlarının artmasını sağlamıştır. (Clough, 1964: 60)
Bununla birlikte, İtalya’da iç piyasa talebi endüstriyel büyümenin gerisinde
kalmış, devlet izlediği politikalarla çoğu zaman piyasayı ikame etmeye ve bütçe
politikası ile özellikle yetersiz iç piyasaya alternatif olmaya çalışmıştır. Fenoaltea’ye
göre, demir, çelik ve mühendislik endüstrilerinin gelişmesinde devlet talebi önemli
rol oynamıştır. 1911 yılında ağır endüstri mallarına olan devlet talebi toplam
endüstriyel üretimin %5’ini oluştururken, bu talebin %40’ı çelik, vagon, silah ve gemi
yapım endüstrilerine olmuştur. (Cohen and Giovanni, 2001: 66) Ayrıca demir ve çelik
üzerine konulan yüksek gümrük tarifeleri nedeniyle girdi fiyatlarının yükselmesi
mühendislik
endüstrisinde
maliyetlerin
artmasına
yol
açmış,
bu
nedenle
mühendislik endüstrisine olan talebin büyük bölümü devlet alımlarından meydana
gelmiştir. Zamagni’ye göre, 1896-1908 yılları arasında mühendislik endüstrisine olan
toplam talebin üçte biri devlet talebinden oluşmaktaydı. (Fenoaltea, 1969: 178) Diğer
Avrupa ülkeleri ile mukayese edildiğinde İtalya’da devlet harcamaları ve endüstriyel
mallara olan devlet talebi oldukça yüksekti. (Federico and Toniolo, 1991: 208)
Gerschenkron, İtalya’da devletin yanlış endüstrilere teşvikler sağladığını öne
sürmüştür. Ona göre, İtalya’da devlet gemi yapımı, demir ve çelik endüstrileri başta
olmak üzere bazı endüstrileri doğrudan desteklemiş, fakat devletin endüstrilere
145
verdiği teşvikler belirli endüstrilerde yoğunlaşmıştır. (Gerschenkron, 1955: 367)
Dolayısıyla madencilik ve metalurji sanayilerinde üretiminin büyük ölçekli
işletmelerde yoğunlaşması, devletin endüstriler için yaptığı teşviklerin düzensiz ve
eşit olmayan biçimde dağılımının bir göstergesidir. (Cafagna, 1973: 319)
İtalya’da devlet endüstrileşmeyi doğrudan teşvik etmiş ve endüstriyel gelişme
için uygun olan çatıyı oluşturma çabası içine girmiştir. Devlet vergileme yoluyla mali
durumunu güçlendirmeye çalışmış, bu yolla elde edilen vergi gelirlerinin altyapı
yatırımlarında ve özellikle demiryolu yapımında kullanılması endüstrileşme sürecini
hızlandırmıştır. Dolayısıyla vergiler parasal sermayenin devlete transfer olmasını ve
sabit sermaye yatırımına dönüşmesini sağlamış, İtalya devleti ulusal tasarruf ve
yatırımlar arasında aracılık görevi üstlenmiştir. (Cafagna, 1994: 645) Gerschenkron’a
göre ise, İtalya’da 1870-1890 yılları arasında izlenen para ve maliye politikaları
yatırımlar üzerinde caydırıcı etki yaratmıştır. 1896-1907 yılları arasında devletin
yurtiçi sermaye piyasasından çekilmeye başlaması özel girişimcilerin ödünç alımının
ve yatırımların artmasına neden olmuştur. (Spinelli and Fratianni, 1996: 98)
Dolayısıyla bazı görüşlere göre; devletin izlediği mali politikalar ve para politikaları
endüstri üzerinde çeşitli zayıflatıcı etkiler yaratmıştır. (Federico and Toniolo, 1991:
208; Kemp, 1969: 165)
SONUÇ
İtalya’da 1896 yılında yaşanan endüstriyel büyüme sürecinin biçimlenmesinde
devletin izlediği politikalar önemli rol oynamıştır. Ancak devletin izlediği bu
endüstrileşme politikalarının ülkenin sanayileşmesi üzerinde yarattığı etkiler ile ilgili
birçok araştırmacı tarafından farklı görüşler öne sürülmüştür. Devletin izlediği
politikaların
endüstriyel
hamlede
etkin
rol
üstlendiğini
vurgulayan
bazı
araştırmacıların yanı sıra bu politikaların endüstriyel hamle döneminden önce
başladığını ve endüstrileşme sürecini engellediğini öne süren görüşler de
bulunmaktadır.
İtalya’da devletin endüstrileşme sürecinde çoğu zaman teşvik eden rolünü üstlendiği
ve endüstrileşme için gerekli olan koşulların yetersizliğinin, özellikle devlet
politikaları yoluyla ortadan kaldırılmasıyla giderildiği bir gerçektir. Bununla birlikte
büyük endüstriyel hamlenin daha erken ve elverişli ekonomik koşullar altında
gerçekleşebileceğini savunan görüşler ışığında, ülkede izlenen devlet politikalarının
kendi içinde kimi yetersizliklerinden de söz edilebilinir. Ancak araştırmacıların
yalnızca endüstrileşme sürecini engelleyen unsurları dikkate alması İtalya’da
endüstriyel hamlenin neden ortaya çıkmadığı sorusuna cevap verirken, ülkede
ekonomik gelişmeyi sağlayan ve endüstrileşmeyi hızlandıran unsurların ihmal
edilmesine neden olacaktır.
Ekonomik gelişme süreci endüstrileşme için gerekli önkoşulların yaratılması,
altyapı yatırımlarının yapılması, yapısal değişmenin gerçekleşmesi ve endüstriyel
gelişmenin tamamlanması aşamalarından meydana gelmektedir. İtalya’da devletin
izlediği endüstrileşme amaçlı politikaların özellikleri ve yapılan reformların
endüstriyel gelişme yapısında yarattığı değişmeler bu bağlamda ele alınmalıdır.
Özellikle devletin endüstrileşme için gerekli altyapıyı yaratma çabalarının ihmal
edilmesi endüstrileşme sürecinin bütünüyle ele alınamamasına neden olacaktır.
Dolayısıyla İtalya’da izlenen devlet politikalarında bazı eksiklikler olmakla beraber
bu politikaların endüstrileşme için gerekli altyapının oluşmasını sağladığını kabul
etmek gerekmektedir.
147
KAYNAKÇA
Barbiero, T. P., “A Reassessment of Agricultural Production in Italy 1861-1914: The
Case of Lombardy”, The Journal of European Economic History, 1988, pp.
103-105
Bonelli, Franco, “Italian Capitalism: General Interpretative Guidelines”, The
Economic Development of Italy Since 1870, Ed. Giovanni Federico, Edward
Elgar Publication, 1994, pp. 99-142
Cafagna, Luciano, “The Industrial Revolution in Italy 1830-1914”, The Fontana
Economic History of Europe, Vol. 4: The Emergence of Industrial Societies,
Part I, Ed. Carlo M. Cipolla, 1973, Collins / Fontana Books, London, 1973, pp.
279-328
Cafagna, Luciano, “Discussion of the Origins of Italian Economic Dualism”, The
Economic Development of Italy Since 1870, Ed. Giovanni Federico, Edward
Elgar Publication, 1994, pp. 635-653
Clapham, J. H., Economic Development of France and Germany, 1815-1914,
Cambridge University Press, Cambridge, 1963
Clough, Shepard B., The Economic History of Modern Italy, Columbia University
Press, New York, 1964
Cohen, Jon S. and Giovanni, Federico, Economic History Society Staff, Cambridge
University Press, Cambridge, 2001
Coppa, Frank J., “The Italian Tariff and the Conflict Between Agriculture and
Industry: The Commercial Policy of Liberal Italy, 1860-1922”, The Journal of
Economic History, Vol. 30, No. 4 (Dec., 1970), pp. 742-769
Crisp, Olga, “Russia”, Patterns of European Industrialization, The Nineteenth
Century, Ed. R. Sylla and G. Toniolo, Routledge, London, 1991, pp. 248-268
Eckaus, Richard S., “The North-South Differential in Italian Economic Development”,
The Journal of Economic History, Vol. 21, No. 3 (Sep., 1961), pp. 285-317
Esposto, Alfredo G., “Italian Industrialization and the Gerschenkronian ‘Great Spurt’:
A Regional Analysis”, The Journal of Economic History, Vol. 52, No. 2 (Jun.,
1992), pp. 353-362
Federico, Giovanni and Malanima, Paolo, “Progress, Decline, Growth: Product and
Productivity in Italian Agriculture, 1000-2000”, The Economic History
Review, New Series, Vol. 57, No. 3 (Aug., 2004), pp. 437-464
Federico, Giovanni and Toniolo, Gianni, “Italy”, Patterns of European
Industrialization: The Nineteenth Century, Ed. Richard Sylla and Gianni
Toniolo, Routledge, London, 1991, pp. 197-217
Federico, Giovanni, “Introduction”, The Economic Development of Italy Since 1870,
Edward Elgar Publication, 1994, pp. 11-29
Federico, Giovanni, “Italy, 1860-1940: A Little-Known Success Story”, The Economic
History Review, New Series, Vol. 49, No. 4 (Nov., 1996), pp. 764-786
Federico, Giovanni and Junguito, Antonio Tena, “Was Italy a Protectionist
Country?”, European Review of Economic History, Vol. 2, No. 1 (April, 1998),
pp. 73-97
Fenoaltea, Stefano, “Public Policy and Italian Industrial Development, 1861-1913”,
The Journal of Economic History, Vol. 29, No. 1, The Tasks of Economic
History (Mar., 1969), pp. 176-179
Fenoaltea, Stefano, “International Resource Flows and Construction Movements in
the Atlantic Economy: The Kuznets Cycle in Italy, 1861-1913”, The Journal of
Economic History, Vol. XLVIII, No. 3 (Sept., 1988), pp. 605-637
Fenoaltea, Stefano, “Italy”, The Economic Development of Italy Since 1870, Ed.
Giovanni Federico, Edward Elgar Publication, 1994, pp. 440-511
Fenoaltea, Stefano, “Notes on the Rate of Industrial Growth in Italy, 1861-1913”, The
Journal of Economic History, Vol. 63, No. 3 (Sept., 2003a), pp. 695-735
Fenoaltea, Stefano, “Peeking Backward: Regional Aspects of Industrial Growth in
Post-Unification Italy”, The Journal of Economic History, Vol. 63, No. 4
(December, 2003b), pp. 1059-1102
Fenoaltea, Stefano, “The Growth of The Italian Economy, 1861-1913: Preliminary
Second-Generation Estimates”, European Review of Economic History, Vl. 9,
No. 3 (2005), pp. 273-312
Fenoaltea, Stefano, “The Reconstruction of Historical National Accounts: The Case of
Italy”, Quarterly Review, Vol. 63, No. 252 (2010), pp. 77-96
Fenoaltea, Stefano, The Reinterpretation of Italian Economic History: From
Unification to the Great War, Cambridge University Press, Cambridge, 2011
Forsyth, Douglas J., The Crisis of Liberal Italy, Cambridge University Press,
Cambridge, 1993
149
Gerschenkron, Alexander, “The Rate of Growth in Russia: The Rate of Industrial
Growth in Russia, Since 1885”, The Journal of Economic History, Vol. 7,
Supplement: Economic Growth: A Symposium (1947), pp. 144-174
Gerschenkron, Alexander, “Notes on the Rate of Industrial Growth in Italy, 18811913”, The Journal of Economic History, Vol. 15, No. 4 (Dec., 1955), pp. 360375
Gerschenkron, Alexander, Economic Backwardness in Historical Perspective,
London: Oxford University Press, 1962
Gerschenkron, Alexander and Romeo, Rosario, “The Industrial Development of Italy:
A Debate with Rosario Romeo”, Ed. Alexander Gerschenkron, Continuity in
History and Other Essays, Harvard University Press, Cambridge, 1968, pp.
98-127
Junguito, Antonio Tena, “Tariff History Lessons from the European Periphery
Protection Intensity and the Infant Industry Argument in Spain and Italy 18701930”, Historical Social Research, Vol. 35, No. 1 (2010), pp. 340-362
Kemp, Tom, Industrialization in Nineteenth Century Europe, Longman, London,
1969
Milward, Alan S. and Saul, S. B., The Development of the Economies of Continental
Europe, 1850-1914, Routledge, 2012
Mori, Giorgio, “The Process of Industrialization in General and the Process of
Industrialization in Italy, Some Suggestions, Problems and Questions”, The
Journal of European Economic History, Vol. 8, 1979, pp. 61-82
O’Rourke, Kevin H., “Tariffs and Growth in the Late 19TH Century”, The Economic
Journal, Vol. 110, No. 463 (April, 2000),pp. 456-483
Romeo, Rosario, Risergomento e Capitalismo, Laterza, Bari, 2008
Rossi, Nicola, Toniolo, Gianni and Vecchi, Giovanni, “Is the Kuznets Curve Still
Alive? Evidence from Italian Household Budgets, 1881-1961”, The Journal of
Economic History, Vol. 61, No. 4 (Dec., 2001), pp. 904-925
Rostow, R. W., İktisadi Gelişmenin Merhaleleri, Çev. Erol Güngör, İstanbul: Kalem
Yayıncılık, 1980
Sarti, Roland, “Italy”, European Nations Facts on File, Library of World History, Info
Base Publishing, 2004
Schram, Albert, Railways and the Formation of the Italian State in the Nineteenth
Century, Cambridge University Press, Cambridge, 1997
Spinelli, Franco and Fratianni, Michele, Monetary History of Italy, Cambridge
University Press, Cambridge, New York, 1996
Supple, Barry, “The State and the Industrial Revolution 1700-1914”, The Fontana
Economic History of Europe, Vol. 3: The Industrial Revolution, Part I, Ed.
Carlo M. Cipolla, Collins / Fontana Books, London, 1973, pp. 301-357
Toniolo, Gianni “Effective Protection and Industrial Growth: The Case of Italian
Engineering”, The Journal of European Economic History, Vol. 6, No. 3
(Winter, 1977), pp. 659-673
Vaccaro, Rosa, “Industrialisation in Spain and Italy (1860-1914)”, The Journal of
European Economic History, (Winter, 1980), pp. 709-752
Weiss, Linda ve Hobson, John M., Devletler ve Ekonomik Kalkınma, Çev. Kıvanç
Dündar, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, 1999
Zamagni, Vera, The Economic History of Italy 1860-1990, Clarendan Press, Oxford,
1993
Zangheri, R., “The Historical Relationship Between Agricultural and Economic
Development in Italy”, Agrarian Change and Economic Development: The
Historical Problems, Ed. E. L. Jones and S. J. Woolf, Methuen & Co. Ltd.,
London, 1969, pp. 23- 40
151

İtalya`da Endüstrileşme Sürecinde Devletin Rolü Üzerine Bir Tartışma

Transkript

Benzer belgeler

italya tanıtım - WordPress.com

Teknolojik gelişim Proje partnerleri Giriş

İki Dünya Savaşı Arasında Türkiye ve İtalya

Presentation File

Tanıtım Broşür 1 - Prosys Koruyucu Sistemler

Yazıyı PDF biçiminde indir

para insanı nasıl değiştirir?