Hisar, Abdülhak Şinasi - Zeki Z. Kırmızı * Okumanın Sonuna Yolculuk

Transkript

2000-2005 OKUMALARIM
DİZİN
Hisar, Abdülhak Şinasi; Çamlıcadaki Eniştemiz
Hisar, Abdülhak Şinasi; Ali Nizami Bey’in Alafrangalığı ve Şeyhliği
Hisar, Abdülhak Şinasi; Fahim Bey ve Biz
Binyazar, Adnan; Masalını Yitiren Dev
Altan, Ahmet; İsyan Günlerinde Aşk
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Yahya Kemal
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Beş Şehir, Ed. M.Fatih Andi
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Bütün Öyküleri
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Huzur
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Mahur Beste
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Sahnenin Dışıdakiler
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Saatleri Ayarlama Enstitüsü
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Aydaki Kadın
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Şiirler
Tanpınar, Ahmet Hamdi; 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Edebiyat Üzerine makaleler,
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Şiirler
Miskioğlu, Ahmet; Sait Faik
Sosyal, Ahmet; Ece Ayhan
Ümit, Ahmet; Aşk Köpekliktir
Yorulmaz, Ahmet. Savaşın Çocukları: Giritten Sonra Ayvalık
Yorulmaz, Ahmet; Kuşaklar ya da Ayvalık Yaşantısı
Yorulmaz, Ahmet; Giritten Cunda’ya ya da Bir Aşkın Anatomisi
Gündüz, Aka (Enis); Dikmen Yıldızı
Akatlı, Füsun/Sökmen, Müge Gürsoy, Haz. Bilge Karasu Aramızda
Botton, Alain de; Proust Nasıl Yaşamınızı Değiştirebilir?
Botton, Alain de; Romantik Hareket: Seks, Alışveriş ve Roman
Botton, Alain de; Seyahat Sanatı
Botton, Alain de; Öp ve Anlat
Botton, Alain de; Felsefenin Tesellisi
Dister, Alain; Rock Çağı
Sokal, Alan/Bricmont, Jean; Son Moda Saçmalar
McNtryre, Alasdair; Varoluşçuluk
Manguel, Alberto, Okumanın Tarihi
Manguel, Alberto; Palmiyelerin Altında Stevenson
Işıklı, Alpaslan; Said Nursi, Fethullah Gülen ve ‘Laik’ Sempatizanları
Kabacalı, Alpay; A’dan Z’ye Yaşar Kemal
Delcambre, Anne-Marie; Allah’ın Resülü Hz. Muhammed
Tyler, Anne; Yıllar Merdiveni
Giddens, Anthony; Elimizden Kayıp Giden Dünya
Giddens, Anthony; Tarihsel Materyalizmin Çağdaş Eleştirisi
Çehov, Anton; Bütün Öyküler 1880-1884
Çehov, Anton; Bütün Öyküler 1886
Çehov, Anton; Bütün Öyküler 1887
Çehov, Anton; Tütünün Zararları, Bir Evlenme Teklifi, Sayfiyede Bir Yaz, Ayı
Çehov, Anton; Ivanov
Çehov, Anton; Bütün Oyunları 1 (İvanov/Vanya Dayı/Vişne Bahçesi),
Çehov, Anton; Bütün Oyunları 2 (Ormancini/Martı/Üç Kızkardeş)
Roy, Arundhati; Ya Çek Defteri, Ya Cruis Füzesi
Bezirci, Asım; Sebahattin Ali
Atatürk, Gazi Mustafa Kemal; Söylev, Cilt I-II. Ed. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu
Köksal, Aydın; Dil ve Ekin
Tunç, Ayfer; Taş-Kağıt-Makas
Devecioğlu, Ayşegül; Kuş Diline Öykünen
Sarısayın, Ayşe; Yorgun Anılar Zamanı
Durakbaşa, Ayşe; Halide Edip
Erhat, Azra; Osmanlı Münevverinden Türk Aydınına
Üryan, Baba Tahir; Aşk Çırılçıplak
1.Doğu Halkları Kurultayı. Belgeler 1,2. Ed. Nurer Uğurlu
Arslan, Emre/Buğra, A./Aydın, Z./Çulhaoğlu, M./ Yalman, G.L./ Hasgüler, M./Öngen, T./Savran, S./Türkay; M.
2000’li Yıllarda Türkiye 1. Sürekli Kriz Politikaları. Ed. Neşecan Balkan/Sungur Savran
Akaya, Y./Arın, T./Dedeoğlu, S./Ercan, F./Gök, F./ Köse, A./Şenesen, S.Ü./Onaran, Ö./Oyan, O./Öncü,A./Özar,
S./Toksöz, G./Günlük, G;
2000’li Yıllarda Türkiye. 2.Neoliberalizmin Tahribatı. Ed.Neşecan Balkan/Sungur Savran
Başarır, Başar; Çıktığınız Hevesle İniniz
Oran, Baskın, Ed.; Türk Dış Politikası Cilt 1. 1919-1980
Baudez, Claude/Sydney; Mayaların Kayıp Şehirleri
Kunt, Bekin Sıtkı; Ayrı Dünya
Hooks, Bell; Feminizm Herkes İçindir
Henri-Levy, Bernard; Entelektüelliğin Övgüsü
Russell, Bertrand; Russell’dan Seçme Yazılar
Karasu, Bilge; Troya’da Ölüm Vardı
Karasu, Bilge; Uzun Sürmüş Bir Günün Akşamı
Karasu, Bilge; Göçmüş Kediler Bahçesi
Karasu, Bilge; Kısmet Büfesi
Karasu, Bilge; Gece
Karasu, Bilge; Kılavuz
Bottero, Jean/Steve, Joseph; Evvel Zaman İçinde Mezopotamya
Magee, Bryan; Felsefenin Öyküsü. Ed. Neil Lockely
Uzuner, Buket; Uzun Beyaz Bulut Gelibolu
Carriere, Jean-Claude/Delumeau, Jean/Eco, Umberto/Gould, Stephen Jay; Zamanların Sonu Üstüne Söyleşiler.
Ed. Catherin David/Frederic Lenoir/Philippe de Tonnac
Celal, Metin/Aydemir, Kadir; E 2004 Edebiyat Yıllığı
Üster, Celal, Haz; Yatağında Yalnız Mısın?
Akaş, Cem, Haz.; Kavramlar ve Bağlamlar Arasında
Kavukçu, Cemil; Gemiler De Ağlarmış
Kavukçu, Cemil; Suda Bulanık Oyunlar
Çapan, Cevat, Haz.; Yürekteki Ok. Dünyanın En Güzel Aşk Şiirleri
Lindholm, Charles; İslami Ortadoğu
Horrocks, Christopher; Baudrillard ve Milenyum
Okay, Cüneyd; Mavi Sürgüne Doğru. Halikarnas Balıkçısının Bilinmeyen Yılları
Çehov, Anton/Gorki, Maksim;Yazışmalar
Çulhaoğlu, Metin/Soyer, Cem; Solda “Sivil Toplum” Söylemi. Gerçekler ve Yanılsamalar
Robinson, Dave; Nietzsche ve Postmodernizm
Harvey, David; Sosyal Adalet ve Şehir
Breton, David Le; Yürümeye Övgü
Göksel Demirer/Tezcan E. Abay Ed.;Foster, J.B./ Dursun, C./Erdağı, B./ Robert, J; Ekoloji Politik
Özlü, Demir; Amerika 1954
Madak, Didem; “Ah”lar Ağacı
Aksan, Doğan; Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını
Aksan, Doğan; Anadilimizin Söz Denizinde
Aksan, Doğan; Dil, Şu Büyülü Düzen…
Cüceloğlu, Doğan; İyi Düşün Doğru Karar Ver
Cüceloğlu, Doğan; Savaşçı
Cüceloğlu, Doğan; İletişim Donanımları
Hofstadter, Douglas R.; Gödel, Escher, Bach: Bir Ebedi Gökçe Belik
Morin, Edgar; Geleceğin Eğitimi İçin Gerekli Yedi Bilgi
Bolles, Edmund Blair; Galileo’nun Buyruğu. Ed. Edmond B.Bolles
Said, Edward;Kış Ruhu, Ed. Tuncay Birkan
Said, Edward; Freud ve Avrupalı Olan. Ed. Christopher Bollas
Carr, Edward Hallet; Romantik Sürgünler
Işın, Ekrem; A”dan Z”ye Ahmet Hamdi Tanpınar
Wright, Elizabeth; Lacan ve Postmodernizm
Bernheim, Emmanuele; Sustalı
Bernheim, Emmanuele; Onun Karısı
Bernheim, Emmanuele; Cuma Akşamı
Wood, Ellen Meiksins/Foster, John Bellamy; Marksizm ve Postmodern Gündem. Ed. E.M.Wood/J.B.Foster
Geçtan, Engin; Hayat
Geçtan, Engin; Kimbilir?
Öz, Erdal; Cam Kırıkları
Atasü, Erendiz; Bir Yaşdönümü Rüyası
Atasü, Erendiz; Gençliğin O Yıkıcı Mevsimi
Yıldızoğlu, Ergin; Geceyle “Gece” Arasında
Yeldan, Erinç; Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi
Hemingway, Ernest; Çanlar Kimin İçin Çalıyor
Hemingway, Ernest; Irmağın Ötesi
Hemingway, Ernest; İhtiyar Balıkçı
Hemingway, Ernest; Güneş Gene Doğar
Hemingway, Ernest; Silahlara Veda
Hemingway, Ernest; İşgal İstanbulu ve İki Dünya Savaşı
Hemingway, Ernest; Ya hep Ya
Hemingway, Ernest; Afrika”nın Yeşil Tepeleri
Hemingway, Ernest; Kazanana Ödül yok
Hemingway, Ernest; Klimanjaro”nun Karları
Hemingway, Ernest; Hikayeler
Hemingway, Ernest; Kadınsız Erkekler
Hemingway, Ernest; Denizin Değiştirdiği
Caldwell, Erksine; Geride kalan Yıllar
Caldwell, Erksine; Tütün Yolu
Caldwell, Erksine; Din Ticareti
Caldwell, Erksine; Bir Garip Zenci
Caldwell, Erksine; Temmuz Vakası
Caldwell, Erksine; Belalı Yer
Caldwell, Erksine; Allaha Adanan Toprak
Göktulga, Fahri Celal; Bütün Hikayeler, Ed. Mustafa Baydar
Atay, Falih Rıfkı; Çankaya 1,2,3,4,5
Atila, Fatih; Ölü Canlar
Andaç, Feridun; Adalet Ağaoğlu Kitabı
Savater, Fernando; Yaşam Soruları
Naci, Fethi; Reşat Nuri”nin Romancılığı
Naci, Fethi; Bir Hikayeci: Sait Faik,
Kazan, Frances; Halide Edip ve Amerika
Xingjian, Gao; Ruh Dağı
Gamov, George; Bay Tompkins”in Serüvenleri
Myerson, George; Ekoloji ve Postmodernizmin Sonu
Ritzer, George; Toplumun McDonaltlaştırılması
Corm, Georges; Doğu-Batı Hayali Kırılma
Jean, Georges; Yazı İnsanlığın Belleği
Bessiere, Gerard; İsa beklenmedik Tanrı, Ed. Orçun Türkay
Nerval, Gerard de; Aurelia: Rüya ve Yaşam
Deleuze, Gilles; Proust ve Göstergeler
Manganelli, Giorgio; Centuria
Aytaç, Gürsel; Genel Edebiyat Bilimi
Korat, Gürsel; Kristal Bahçe
Adıvar, Halide Edip; Mor Salkımlı Ev, Ed. Mehmet Kalpaklı, Gülbün Türkgeldi
Adıvar, Halide Edip; Handan
Adıvar, Halide Edip; Ateşten Gömlek
Adıvar, Halide Edip; Türkün Ateşle İmtihanı
Adıvar, Halide Edip; Vurun Kahpeye
Adıvar, Halide Edip; Sinekli Bakkal
Halikarnas Balıkçısı; BE 7: Ötelerin Çocukları
Halikarnas Balıkçısı; Deniz Gurbetçileri
Halikarnas Balıkçısı; BE 14: Anadolu Efsaneleri
Halikarnas Balıkçısı; BE 15: Anadolu Tanrıları
Halikarnas Balıkçısı; BE 3: Mavi Sürgün
Halikarnas Balıkçısı; BE 17: Parmak Damgası
Halikarnas Balıkçısı; BE 1: Aganta Burina Burinata
Halikarnas Balıkçısı; BE 4: Merhaba Anadolu
Hüseyni, Halit; Uçurtma Avcısı
Kakınç, Halit; Sultan Galiyev ve Milli Kömünizm
Blumenberg, Hans; Gemi batıyor, Seyrediyorlar
Zimmermann; Hans Dietrich,Yazınsal İletişim
Duerr, Hans Peter; Çıplaklık ve Utanç
Öztoprak, Hasan; İmkansız Aşk
Hece Dergisi, Ahmet Hamdi Tanpınar Özel Sayısı
Lefebvre, Henri; Modern Dünyada Gündelik Hayat
Troyat, Henri; Çehov
Herakleitos, Alova; Kırık Taşlar
Yavuz, Hilmi; Yolculuk Şiirleri
Balzac, Honore de; Louis Lambert
Balzac, Honore de; Vadideki Zambak
Balzac, Honore de; Cesar Birotteau
Balzac, Honore de; Köy Papazı
Balzac, Honore de; Sönmüş Hayaller 1. İki Şair
Balzac, Honore de; Goriot Baba
Balzac, Honore de; Çölde İhtiras
Balzac, Honore de; Otuz Yaşındaki Kadın
Balzac, Honore de; Tefeci Gobseck- Üç Öykü
Balzac, Honore de; Bilinmeyen Başyapıt/Kırmızı Han
Balzac, Honore de; Top Oynayan Kedi Mağazası
Balzac, Honore de; Tuhaf Öyküler
Balzac, Honore de; Albay Chabert
Balzac, Honore de; Köylü İsyanı (Şuanlar
Balzac, Honore de; Tours Papazı
Balzac, Honore de; Tılsımlı Deri
Balzac, Honore de; Eugene Grandet
Balzac, Honore de; Altın Gözlü Kız
Balzac, Honore de; Köy Hekimi
Balzac, Honore de; Mutlak Peşinde
Balzac, Honore de; Sönmüş Hayaller 2. Taşralı Bir Büyük Adam Paris”te
Balzac, Honore de; Nucingen Bankası
Balzac, Honore de; Sönmüş Hayaller 3. Bir Yaratıcının Çektikleri
Reeves, Hubert; Boşluk
Yıldırım, İbrahim; Bıçkın ve Orta Halli. Cinayet, Ülke Cinnet
Yıldırım, İbrahim; Hassas Ruhlar, Şikayetçi Aşklar
Arsel, İlhan; Kuran”ın Eleştirisi 1,2
Arsel, İlhan; Kuran”ın Eleştirisi
Yılmazer, İlyas; Sel Sorununa Kalıcı Çözüm
Aral, İnci; Gölgede Kırk Derece
Aral, İnci; Mor
Aral, İnci; Taş ve Ten
Nemirovski, İrene; Bir Yazarın Romanı (Anton Çehov”un Yaşam Öyküsü
Attali, Jacques; 21.Yüzyıl Sözlüğü
Derrida, Jacques; Marx’ın Hayaletleri
Parla, Jale; Don Kişot’dan Bugüne Roman
Sancak, Jale; Sürgün Melekler
Monaco, James; Bir Film Nasıl Okunur?
Collins, Jeff; Heidegger ve Naziler
Fox, Jeremy; Chomsky ve Küreselleşme
Banville, John; Athena
Foster, John Bellamy; Marx’ın Ekolojisi:Materyalizm ve Doğa
Heaton, John M.; Wittgenstein ve Psikanaliz
Cruz, Julio Buquero; Mezbahanın Mimarisi
Ökten, Kaan H.; Heidegger ve Üniversite
Yılmaz, Kaan, Söy.; Görünmez Adam “Tahsin Yücel Kitabı
Kandiyoti, Deniz/Saktanber, Ayşe; Kültür Fragmanları
Tahir, Kemal; Göl İnsanları
Tahir, Kemal; Sağırdere
Tahir, Kemal; Esir Şehrin İnsanları
Tahir, Kemal; Kördüman
Koray, Kenan Hulusi; Beşer Dakikalık Hikayeler
Koray, Kenan Hulusi; Osmanoflar, Ed. İnci Enginün,
Doğan Yayınları, 2004
Çeşitli Yazarlar; Kitap-lık Dergisi
Oran, Baskın; Ed. Türk Dış Politikası Cilt 1:1919-1980
Sterne, Laurence; Tristram Shandy.Beyefendinin Hayatı ve Görüşleri
Lipson, Leslie; Uygarlığın Ahlaki Bunalımları
Erbil, Leyla/Horasan, Mustafa; Cüce
Althusser, Louis; Marx İçin
Celine, Louis-Ferdinand; Gecenin Sonuna Yolculuk
Yesari, Mahmut; Çulluk
Gorki, Maksim/Korolenko, V./Kuprin, A.,vd; Çağdaşlarının Anılarıyla Anton Çehov
Proust, Marcel; Kayıp Zamanın İzinde: Mahpus
Proust, Marcel; Kayıp Zamanın İzinde: Albertine Kayıp
Proust, Marcel; Kayıp Zamanın İzinde: Yakalanan Zaman
Proust, Marcel; Kayıp Zamanın İzinde: Swann’ların Tarafı
Proust, Marcel; Kayıp Zamanın İzinde: Guarmentes Tarafı
Proust, Marcel; Kayıp Zamanın İzinde: Çiçek Açmış Genç Kızların Gölgesinde
Proust, Marcel; Kayıp Zamanın İzinde: Sodom ve Gomora
Morgan, Marlo; Bir Çift Yürek
Rıfat, Mehmet; Honore de Balzac
Doğan, Mehmet Can; A’dan Z’ye Asaf Halet Çelebi
Eroğlu, Mehmet; Kusma Kulübü,
Doğan, Mehmet H.; 2000 Şiir Yıllığı,
Doğan, Mehmet H.; 2001 Şiir Yıllığı
Doğan, Mehmet H.; Yüzyılın Türk Şiiri 1900-2000, c.I-II-III
Doğan, Mehmet H.; YKY 2002 Şiir Yıllığı
Doğan, Mehmet H.; YKY 2003 Şiir Yıllığı
Tekin, Mehmet; Haz.Peyami Safa İle Söyleşiler
Saçlıoğlu, Mehmet Zaman; A’dan Z’ye Melih Cevdet Anday
Esendal, Memduh Şevket; BE 6: Veysel Çavuş
Esendal, Memduh Şevket; BE 7: Bir Kucak Çiçek
Esendal, Memduh Şevket; BE 8: İhtiyar Çilingir
Esendal, Memduh Şevket; BE 9: Hava Parası
Esendal, Memduh Şevket; BE 10: Bizim Nesibe
Esendal, Memduh Şevket; BE 11: Kelepir
Esendal, Memduh Şevket; BE 12: Gödeli Mehmet
Esendal, Memduh Şevket; BE 14: Güllüce Bağları Yolunda
Esendal, Memduh Şevket; BE 15: Gönül Kaçanı Kovalar
Esendal, Memduh Şevket; BE 17: Kızıma Mektuplar
Esendal, Memduh Şevket; BE 13: Miras
Esendal, Memduh Şevket; BE 3: Otlakçı
Esendal, Memduh Şevket; BE 1: Ayaşlı ve Kiracıları
Esendal, Memduh Şevket; BE 2: Vassaf Bey
Esendal, Memduh Şevket; BE 4: Mendil Altında
Esendal, Memduh Şevket; BE 5: Sahan Külbastı
Mengi, Ayşegül/Keleş, Ruşen; İmar Hukukuna Giriş
Davies, Merrylwyn; Darwin ve Fundamentalizm
Aydoğan, Metin; Yeni dünya Düzeni: Kemalizm ve Türkiye 2
Aydoğan, Metin; Yeni dünya Düzeni: Kemalizm ve Türkiye 1
Kaçan, Metin; Adalara Vapur
Hardt,M./Negri, A; İmparatorluk
Cunningham, Michael, Saatler
Löwy, Michael; Dünyayı Değiştirmek Üzerine
Lequenne, Michel; Marksizm ve Estetik
Bakhtin, Mikhail; Karnavaldan Romana
Kırıkkanat, Mine G.; Bir Gün, Gece
Kuntay, Mithat Cemal; Üç İstanbul
Özünal, Mucize; Alayın Kızları
Gülsoy, Murat; Bu Filmin Kötü Adamı Benim
Mungan, Murathan; Çador,
Yalçın, Murat; İma Kılavuzu
Kutlu, Mustafa; Tufandan Önce
Kutlu, Mustafa; Rüzgarlı Pazar
Onaran, Mustafa Şerif; A’dan Z’ye Cahit Külebi
Sönmez, Mustafa; Gelir Uçurumu
Uyguner, Muzaffer; Halide Edip Adıvar
Uyguner, Muzaffer; Yakup Kadri Karaosmanoğlu
Uyguner, Muzaffer; Reşat Nuri Güntekin
Uyguner, Muzaffer; Memduh Şevket Esendal
Uyguner, Muzaffer; Sabahattin Ali
Uyguner, Muzaffer; Sait Faik Abasıyanık
Örik, Nahid Sırrı; BH 2: Kırmızı ve Siyah
Örik, Nahid Sırrı; Sultan Hamid Düşerken
Örik, Nahid Sırrı; Kıskanmak
Örik, Nahid Sırrı; BH 1: San’atkarlar
Örik, Nahid Sırrı; BH 3: Eve Düşen Yıldırım
İpşiroğlu, Nazan; Alımlama: Resim
Cook, Nicholas; Müziğin ABC’si
Michel, Nicholas; Emilie’nin Son Yolculuğu
Stavroulakis, Nicholas; Lavanta Lavanta
Behram, Nihat; Miras
Karaer, Nihat; Tam Bir Muhalif: Refik Halit Karay
Güngörmüş, Nilüfer; Büyük A
Güngörmüş, Nilüfer; A’dan Z’ye Sevim Burak
Akı, Niyazi; Yakup kadri Karaosmanoğlu
Chomsky, Noam/ Herman, Edward S.; Medya Halka Nasıl Evet Dedirtir?
Geras, Norman; Marx ve İnsan Doğası
Duruel, Nursel; Cemal Süreya
Atay, Oğuz; BE 3: Oyunlarla Yaşayanlar
Atay, Oğuz; BE 7: Eylembilim
Atay, Oğuz; BE 1: Tutunamayanlar
Atay, Oğuz; BE 2: Tehlikeli Oyunlar
Atay, Oğuz; BE 6: Günlük
Atay, Oğuz; BE 4: Korkuyu Beklerken
Atay, Oğuz; BE 5: Bir Bilim Adamının Romanı
Demiralp, Oğuz; Kutup Noktası
Soysal, Mümtaz; Çürüyüşten Dirilişe
Renyi, Alfred; Matematik Üzerine Diyaloglar
Enzensberger, Hans Magnus; Sayı Şeytanı
Eagleton, Terry; Estetiğin İdeolojisi
Troçki, Lev; Rus Devrimi Tarihi 1. Şubat Devrimi
Troçki, Lev; Rus Devrimi Tarihi 2. Ekim Devrimi
Selkirk, Erol/Rosenblatt, Naomi/Wolvek-Pfister, Shey; Çizgilerle II.Dünya Savaşı
Laborit, Henri; Evrenin Oluşumu
Morland, Dave, etc.; 21.Yüzyıl Anarşizmi
Çoruhlu, Yaşar; Türk Mitolojisinin ABC’si
Martin,Hans-Peter/Schuman, Harald; Globalleşme Tuzağı
Eco, Umberto; Beş Ahlak Yazısı
Nabizade Nazım; Ed. Necati Birinci
Tepeyran, Ebubekir Hazım; Küçük Paşa
Fahri, Bekir; Jönler
Seyfettin, Ömer; En Güzel Hikayeler 1,2
Seyfettin, Ömer; Efruz Bey
Kaya, İ.Güven; Ömer Seyfettin
Alangu, Tahir; Ömer Seyfeddin. Ülkücü Bir Yazarın Romanı
Caymaz, Onur; Bak Hala Çok Güzelsin,
Kaygılı, Osman Cemal; Aygır Fatma
Kaygılı, Osman Cemal; Çingeneler
Baydar, Oya; Erguvan Ağacı
Rossi, Paolo; Gemi batıyor, Seyreden Yok
Maurensig, Paulo; Tersine Kanon
Strathern, Paul; 90 Dakikada Konfüçyüs
Strathern, Paul; 90 Dakikada Sokrates
Strathern, Paul; 90 Dakikada Platon
Strathern, Paul; 90 Dakikada Aristoteles
Strathern, Paul; 90 Dakikada Descartes
Strathern, Paul; 90 Dakikada Kant
Strathern, Paul; 90 Dakikada Hegel
Strathern, Paul; 90 Dakikada Shopenhauer
Strathern, Paul; 90 Dakikada Nietzsche
Strathern, Paul; 90 Dakikada Kierkegaard
Strathern, Paul; 90 Dakikada Sartre
Strathern, Paul; 90 Dakikada Wittgenstein
Anderson, Perry; Postmodernitenin Kökenleri
Hoodbhoy, Pervez; İslam ve Bilim
Burke, Peter; Bilginin Toplumsal Tarihi
Burke, Peter; Tarihin Görgü Tanıkları
Coles, Peter; Einstein ve Tam Güneş Tutulması
Coles, Peter; Hawking ve Tanrının Aklından Geçenler
Trifones, Peter Pericles;Umberto Eco ve Futbol
Safa, Peyami; Sözde Kızlar
Safa, Peyami; Dokuzuncu Hariciye Koğuşu
Safa, Peyami; Fatih-Harbiye
Safa, Peyami; Bir Tereddüdün Romanı
Safa, Peyami; Biz İnsanlar
Safa, Peyami; Matmazel Noraliya’nın Koltuğu
Safa, Peyami; Yalnızız
Mollon, Phil; Freud ve Sahte Anı Sendromu
Kür, Pınar; Hayalet Hikayeleri
Korkmaz, Ramazan; Sabahattin Ali. İnsan ve Eser
Karay, Refik Halit; Memleket Hikayeleri
Karay, Refik Halit; Gurbet Hikayeleri ve Yeraltında Dünya Var
Karay, Refik Halit; İstanbul’un Bir Yüzü
Girard, Rene; Romantik Hareket ve Romansal Hakikat,
Girard, Rene; Şiddet ve Kutsal
Güntekin, Reşat Nuri; BE 14: Harabelerin Çiçeği
Güntekin, Reşat Nuri; BE 1: Çalıkuşu
Güntekin, Reşat Nuri; BE 2: Dudaktan Kalbe
Güntekin, Reşat Nuri; BE 10: Damga
Güntekin, Reşat Nuri; BE 4: Akşam Güneşi
Güntekin, Reşat Nuri; BE 12: Gizli El
Güntekin, Reşat Nuri; Bir Kadın Düşmanı
Güntekin, Reşat Nuri; BE 21: Sönmüş Yıldızlar
Güntekin, Reşat Nuri; BE 22: Tanrı Misafiri
Güntekin, Reşat Nuri; BE 5: Acımak
Güntekin, Reşat Nuri; BE 20: Olağan İşler
Güntekin, Reşat Nuri; BE 18: Leyla ile Mecnun
Güntekin, Reşat Nuri; Yeşil Gece
Güntekin, Reşat Nuri; BE 23: Yaprak Dökümü
Güntekin, Reşat Nuri; BE 15: Kızılcık Dalları
Güntekin, Reşat Nuri; BE 13: Gökyüzü
Güntekin, Reşat Nuri; BE 8: Anadolu Notları I-II
Güntekin, Reşat Nuri; Eski Hastalık
Güntekin, Reşat Nuri; BE 9: Ateş Gecesi
Güntekin, Reşat Nuri; BE 7: Değirmen
Güntekin, Reşat Nuri; Miskinler
Güntekin, Reşat Nuri; Son Sığınak
Güntekin, Reşat Nuri; Kan Davası
Güntekin, Reşat Nuri; Kavak Yelleri
Peffer, R.G.; Marksizm, Ahlak ve Toplumsal Adalet
Leppert, Richard; Sanatta Anlamın Görüntüsü.İmgelerin Toplumsal İşlevi
Sennett, Richard; Karakter Aşınması
Sennett, Richard; Ten ve Taş
Eaglestone, Robert; Postmodernizm ve Holocaust’un İnkar Edilmesi
Musil, Robert; Niteliksiz Adam 1
Young, Robert; Beyaz Mitolojiler
Droit, Roger-Pol; Düşünürlerin Eşliğinde
Etienne, Roland/Françoise; Antik Yunan: Bir Kentin Anatomisi
Munck, Ronaldo; Marx@2000
Keleş, Ruşen; Kentleşme Politikası,
Jacoby, Russell; Yenilginin Diyalektiği
Altınsay, Saba; Kritimu
Ali, Sabahattin; BE 4: Yeni Dünya
Ali, Sabahattin; BE 8: Sırça Köşk
Ali, Sabahattin; BE 5: Değirmen
Ali, Sabahattin; BE 6: Kağnı-Ses
Ali, Sabahattin; BE 3: İçimizdeki Şeytan
Ali, Sabahattin; BE 2: Kürk Mantolu Madonna
Ali, Sabahattin; BE 1: Kuyucaklı Yusuf
Ertem, Sadri Etem; Çıkrıklar Durunca
Abasıyanık, Sait Faik; BE 1: Semaver/Sarnıç
Abasıyanık, Sait Faik; BE 2: Şahmerdan/Lüzumsuz Adam
Abasıyanık, Sait Faik; BE 3: Medarı Maişet Motoru
Abasıyanık, Sait Faik; BE 14. Mahalle Kahvesi/Havada Bulut
Abasıyanık, Sait Faik; BE 5: Kumpanya/Kayıp Aranıyor
Abasıyanık, Sait Faik; BE 6;: Havuz Başında/Son Kuşlar
Abasıyanık, Sait Faik; BE 7: Alemdağ’da Var Bir Yılan/Az Şekerli/Şimdi Sevişme Vakti
Abasıyanık, Sait Faik; BE 8: Tüneldeki Çocuk/Mahkeme Kapısı
Abasıyanık, Sait Faik; BE 9: Balıkçının Ölümü/Yaşasın Edebiyat
Abasıyanık, Sait Faik; BE 10: Açık Hava Oteli/Konuşmalar Mektuplar
Abasıyanık, Sait Faik; BE 11: Müthiş Bir Tren/Çeviriler Uyarlamalar
Ağaoğlu, Samet; Bütün Öyküleri
Beckett, Samuel; Proust
Salgado, Sebastian; Ara Güler Koleksiyonu
Enis, Selahaddin; Bataklık Çiçeği
Enis, Selahaddin; Zaniyeler
Özpalabıyıklar, Selahattin; A’dan Z’ye İlhan Berk,
Altun, Selçuk; Yalnızlık Gittiğin Yoldan Gelir
İleri, Selim; Bu yaz Ayrılığın İlk Yazı Olacak
İleri, Selim; Yarın Yapayalnız
Kaygusuz, Sema; Doyma Noktası
Uğurcan, Sema, Haz.; Doğumunun 100.Yılında Ahmed Hamdi Tanpınar
Işın, Ekrem, Haz.; Troya
Ağar, Sergun; Aşkın Samatya’sı Selanik’te Kaldı
Walia, Shelley; Edward Said ve Tarih Yazımı
Edgell, Stephen; Sınıf
Sim, Stuart; Derrida ve Tarihin Sonu
Samancı, Suzan; Korkunun Irmağında
Acar, Süheyla; Dostluk Hüznü Paylaşmaktır
Yücel, Tahsin; Yalan
Yücel, Tahsin; Kumru ile Kumru
Halman, Talat Sait; A’dan Z’ye Yunus Emre
Spargo, Tamsin; Foucault ve Kaçıklık Kuramı
Timur, Taner; Türkler ve Ermeniler
Modleski, Tania, Haz.; Eğlence İncelemeleri
Ali, Tarık; Ayna Korkusu
Tunaya, Tarık Zafer; Siyasal Müesseseler ve Anayasa Hukuku
Altuğ, Taylan; Dile Gelen Felsefe
Karataş, Temel; Yolağrısı
Eagleton, Terry; Postmodernizmin Yanılsamaları
Zeldin, Theodore; İnsanlığın Mahrem Tarihi
Fontane, Theodor; Effi Briest 1,2,3
Koninck, Thomas de; Yeni Cehalet ve Kültür Problemi
Hauser, Thomas; Mark Twain Hatırlıyor
Dery, Tibor; Eğlentili Bir Gömme Töreni
Dery, Tibor; Dev
Uyar, Tomris/Ersen, Ali Arif; Güzel Yazı Defteri
Mataracı, Tuğrul; Ağaçlar
Kiremitçi, Tuna; Bu İşte Bir Yalnızlık Var
Alptekin, Turan; Ahmet Hamdi Tanpınar. Bir Kültür Bir İnsan
Özakman, Turgut; Romantika
Özakman, Turgut; 19 Mayıs 1919: Atatürk Yeniden Samsun’da 1
Özakman, Turgut; 19 Mayıs 1919: Atatürk Yeniden Samsun’da 2
Balibar, Etienne/Borne, Dominique/Copeau, Etienne; Dersimiz Yurttaşlık
Er, Tülin; Bir Cemil Kavukçu Portresi
Tüysüzoğlu, Fatma/ Bektaş, Tolga; Ferahfeza Mucizesi: Huzur
Todorov, Tzvetan; Poetikaya Giriş
Uçman, Abdullah/İnci, Handan; Bir Gül Bu Karanlıklarda
Yazan, Ümit Meriç; Babam Cemil Meriç
Türkali, Vedat; Kayıp Romanlar
Türkali, Vedat; Güven 1,2
Çolak, Veysel; 2002 Şiir Yıllığı
Çolak, Veysel; 2003 Şiir Yıllığı,
Hehn, Victor; Üzüm ve İncir
Hugo, Victor; Seçme Şiirler
Previn, Victor; Mavi Fener
Nabokov, Vladimir; Edebiyat Dersleri
Blake, William; Masumiyet ve Deneyim Şarkıları
Randall, William L.; Bizi ‘Biz’ Yapan Hikayeler
Saroyan, William; Tracy’nin Kaplanı
Woods, Alan/Grant, Ted; Aklın İsyanı: Marksist Felsefe ve Modern Bilim
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; BE 17: Hikayeler
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; BE 4: Kiralık Konak
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; BE 2: Nur Baba
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Hüküm Gecesi
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Sodom ve Gomore
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Yaban
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Ankara
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Bir Sürgün
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Panorama
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Hep O Şarkı
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Anamın Kitabı
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Gençlik ve Edebiyat Hatıraları
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; BE 15: Zoraki Diplomat
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; BE 16: Vatan Yolunda
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; BE 13: Bir Serencam
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; BE 16: Politikada 45 Yıl
Kemal, Yaşar; Bir Ada Hikayesi 2. Karıncanın Su İçtiği,
Kemal, Yaşar; Bir Ada Hikayesi 3. Tanyeri Horozları
Kopan, Yekta; İçimde kim Var
Bener, Yiğit; Eksik Taşlar
Ecevit, Yıldız; Türk Romanında Postmodernist Açılımlar
Nadi, Yunus; Ali Galip Hadisesi
Özden, Zafer; Film Eleştirisi,
AFA Yayınları, 2000
İpşiroğlu, Zehra; Alımlama: Yazın
Zafer, Zeynep; Anton Çehov’un Öykü Sanatı
Saba, Ziya Osman; Bütün şiirleri: Bıraktığım İstanbul
Saba, Ziya Osman; Konuşanlar Bir Hüzünle Sesinde
Saba, Ziya Osman; Mesut İnsanlar Fotoğrafhanesi
Serdar, Ziyaüddin; Thomas Kuhn ve Bilim Savaşları,
Livaneli, Zülfü; Bir Kedi, Bir Adam, Bir Ölüm
OKUMALARIM
Hisar, Abdülhak Şinasi; Çamlıcadaki Eniştemiz (BE 2).
Bağlam Yayınları, 1996
Bu izlek (Hisar'ın belki tek izleği: kişisel dönüşüm, yani Fahim Beyin, Çamlıca’daki
eniştenin, Nizami beyin açık batı etkisindeki züppe yaşantılarından doğu gizemine
sığınmaları-kaymaları; bir de üç roman tipinin kaypak-güvenilmez, ama yazarca
doğallaştırılmış kaypak içyapıları), Hisar'ın tanıdığı tek kişiyi dönüp dönüp anlatmasıyla
ilgili kuşkusuz.
Onun çok öznel bakışı içerisinde hangi dünyaya ve nesnelerine tanıklık ettiğimiz çok tartışılır
(İleri).
Zamanı algılayış ve kurgulayışının Proust'la bir ilgisi yok. Okuyup okumadığını merak
ediyorum.
O bozulan bir dünyanın önünde kendi altın çağına sığındı, sığına sığına da bu altın çağı altın
çağ yaptı.
Dilinin yer yer uzamın (kentin, Çamlıca'nın, adanın, bahçelerin) müziğini yakaladığını,
yaşlanma ve ölümle ilgili 'tefekkürünün' zaman zaman bamteline dokundugunu saklayacak
değilim. Ama ondaki inatçı, iknaya direnen, ergenlik öncesi duyarlığa kitlenmiş sımsıkılık,
geçirimsizlik ve bunun doğurduğu bir tür tepeden 'eda' eyleyiş, en hoşgörülü okuru bile en
azından sinirlendirebilir, benim gibi çatlatmasa da.
Bence Hisar'in bir sıradışılık olarak özel bir yeri belki var, ama yazınımıza bir katkısı yok.
***
Hisar, Abdülhak Şinasi; Ali nizami Bey’in Alafrangalığı ve Şeyhliği,
Ed. Selim İleri,
Can Yayınları, 1994
1936'da yazilan bu son roman belki de Hisar'in en yetkin yapiıtı... Görü daha keskin, dil daha
yetkin...
Daha bir yazınla uğraşıldığı, yazın üzerine düşünüldüğü anlaşılıyor.
Anlatıcı sorununa takılan Hisar için Belge'nin ilginç bir gözlemi var. O ben'in yerine çok kez
biz'i kaydırmıştır.
İleri'nin baskı toplumundan delirerek kurtulan Hisar kahramanına ilişkin yorumu ise yeterince
inandırıcı değil.
Vedat Günyol haklı bana kalırsa.
***
Hisar, Abdülhak Şinasi; Fahim Bey ve Biz (BE 1).
Varlık Yayınları, 1996
Hisar'in ilk romanı. 1941'de yayımlanmış. Bu dördüncü baskısı... Lise yıllarında Urfa'da Naci
abinin (Naci Ipek) Özlem Kitabevi’nden almıştım. Kaç yıl geçti. 35 yıl... Okumayı hep
düşündüğüm, ilgimi çeken bir yazardı. Proust'la bağ kurulur, iç anlatı tekniği vurgulanır, anı
ve zaman üzerine düşünsel derinliğinden söz edilirdi.
Tüm bunlardan sonra bir düşkırıklığından bile söz edemem. Çünkü ben ummadığım seyi
bulmadım açıkcası...
Bence Hisar Hisar oluşunu kalburüstü bir soy ve çevreden alıyor. Bu seçkinliğini tüm
geçkalmis soyluluk gibi tek tutamak ve sayrılık biçiminde yaşayan kibirli insan, kendi
yarattığı imgenin ve kendinin tutkunu olarak kendi saplantısını geçmiş zaman kipinde çekerek
özeleştiriden yoksun, en küçük hesaplaşmayı bile yapmamış, yapamamis bir anlatı koyuyor
ortaya.
Onun anımsadıkları iyi şeyler, o anımsadığına göre, öyleyse onun anımsadığı geçmiş iyi (altın
çağ).
Dili tutarsız, kurgusu tutarsız, dökülüyor, anlatıcı sorunlu, bu 41'de yazılmış... Uşakligil'e,
öncekilere saygısızlık değil mi bu?
Cumhuriyet'te bile gizli ağırlığı süren seçkinci kibir günümüze değin taşinmadı, hamsalak irili
ufaklı kenterimiz ağzı açık ayran budalası gibi bu kendinden izinli kibirin kuyruğuna takılıp
onu bir halt sanmadı mı?
Bence Hisar'ı Türk yazını içerisinde bir yere koymak yanlış...
***
Binyazar, Adnan; Masalını Yitiren Dev,
Binyazar'ın çocukluk anıları çok açıdan etkileyici ve sürükleyici... Bir roman yapı sağlamlığı
taşımasa da belki iyi bir romandan daha önemli Masalını Yitiren Dev. Eline sağlık diyor,
herkese okutmaya çalışıyorum. Bizim kendi has gerçeğimiz bu kitabın içinde çünkü...
***
Altan, Ahmet; İsyan Günlerinde Aşk
Altan'ın yapıtı ürettiği mit önünde sıkı durabilmek için okundu, başka bir nedenle değil
(özsaygı gereği).
Bu sınırlı ve tecimsel amaçlı bir yazın girişiminin ülkemizde son ve kendi açısından başarılı
bir örneği.
1.Tartışmalı bir gündem oluşturabilmesi (31 Mart olayı)
2.Çok satışı güvencelemek için pornografik vurgulu bir erotizm
3.Reklam ve para
Bu etkenler bir araya getirildiğinde 'trend' yakalanabilir, 'rayting' sağlanır.
Altangiller, kendilerine özgü bir türler ve güdümlü bir işlevleri var. Bunun üzerinde durmak
gereksiz...
Vıcık vıcık bir şairanelikle geberik roman beylik yargılar üzerine kuruluyor (yapıtın
omurgası). İpin ucunu sık sık kaçıran Altan, hemen her dal ve konuda felsefi 'ahkamlar'
keserek (örn. s.83 vd.) okuru aydınlatıyor. Bu Tayyip Erdoğan'in, 'tüm sosyoloji böyle diyor'
demesine benziyor. Sürgüne gönderilen temiz, nuryüzlü islamı 70 yıl sonra bizlere kazandıran
Altan, geleneksel romanın bile yapamadığı kerte anlatıcıyı tanrısallaştırıp mutlaklaştırıyor (bu
ona hem okunma kolaylığı: bol ve sığ okuyucu sağlıyor, hem de megalosunu doyuruyor olsa
gerek-söyleşilerinden anlaşılıyor bu, yani özsevercilik. Zaten tüm roman 'mastürbasyon'
duygusu ve izlenimi veriyor. Buna bağlı olarak bir 'kapalı' yapıt karşısındayız:'yazardan
menkul'. Altan bırakın tartışmayı, okuruna düşünme izni bile vermiyor. (Bak. E Dergisi
Agustos sayisi. Ayrica bak. s.400)
Türkçeye dönük saygısızlığı için çok şey söylemeyeceğim. Romanda oldukça bol sayıda
Türkçe yapısına aykırı (bozuk) tümce var.
Tarihsel romanda bilinçli abartma (çarpıtma): 'yüzbinler', 'büyük kalabalık'...
Altan'ın Şeyh Efendiyle özdeşleşmesi: "Ortada din adına dolaşan medrese artığı birkaç softa.
DervişVahdeti denen meczup...Olanlar ne Allahla, ne dinle ilgili". (s.246) Ayrıca Altan-Seyh
efendi örtüsmesi için bak. s.300
Bir beylik yargı: "Kimseyi kendi ölçülerinle yargıama, herkesi kendi ölçüleriyle yargıla.
Ahlaksız benim değil, kendi ahlakına uymayanlar" (s.248)
Tarih dersi: Bak s.299
Ayaklanmanın (31 Mart) yöntemsel aklanma sırası: önce halk elenir, sonra sultan, tekke ve
mollalar, hatta yabancı parmağı. (s.341) Geriye kalansa: ittihatçı oyunu.
Satır arkalarında ortaya çıkan bir şey var: Yazar (Altan) bir seçkinci (elitist). Ona göre toplum
seçkinlerden ve diğerlerinden (sürü) oluşur (s.307).
Enver/M.Kemal/İ.Inönü karşılaştırmaları ve gelecek 'kehanetleri' (s.315)
"...Kendisi için yaşamayı beceremediğinden..." (s.316)
"Asker iktidarın tadını aldı mı bırakmaz bir daha...Osmanlı bitiyor" (s.324)
"Bir yüzyıl boyunca karanlık hatırasıyla bir ulusu hep bir 'din ayaklanması' korkusuyla
titretecek olan bu tuhaf isyan, havada uçan askerlerle sona ermişti" (s.339).
"Askeri dine düşman etmeyin" (s.386)
"Abi, biz hocalarla değil analarımızla dövüşüyoruz" (s.388).
Ağlayan Mehpare, hangi dramın parçası acaba? İçtenlik ve hakikilikten yoksunluk bu romanın
en büyük kara deliği...
"Faili meçhul cinayetlere..." (s.430)
Ahmet Altan solcu olamaz, demokrat olamaz, yazar olamaz, saygıdeğer olamaz. Olsa olsa
bir…
Tolstoy hakkında şöyle diyor, ki doğru:
"Tolstoy denilince nedense benim aklıma kocaman iki avuç gelir, içinden bütün hayatın
aktığı iki el, hayatın her veçhesini tanıyor o adam" (s.262).
***
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Yahya Kemal,
Yapı Kredi yayınları, 2001
Tanpınar'ın bu yarım kalmış çözümlemesini sevdiğimi söyleyemem.
Tanpınar Türk Yazın Eleştirisi'ni yazık ki gereğinden çok iğfal etti. Çözümlemeleri fazla
kişisel ve önyargılı. Bilimsel (ussal) yaklaşımlara direnen bir yanı var.
Parlak deyisi (retoriği) bu kısır yanını hep örtmüş, kapamış. Duayenliğini tartışmak gerek
Tanpınar'ın.
Onun dedikleriyle artık yetinemeyiz. Yahya Kemal'i ve diğerlerini ondan (aslında bu önemli
yazarımızdan) kurtarmak gerek.
***
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Beş Şehir, Ed. M.Fatih Andi,
Yapı Kredi Yayınları, 2000
Tanpınar'in eşsiz denemeleri. Ortak ve köklü bir duygunun peşine düşen Tanpınar Ankara,
Erzurum, Konya, Bursa'da Zaman ve Istanbul'u yaşıyor.
***
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Bütün Öyküleri,
Türk yazınının en iyi öykülerinden bazıları bu kitabın içinde. Tanpınar’ı ilk beşin içine olmasa
da ilk onun içine rahatlıkla koyabilirim.
***
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Huzur,
Dergah Yayınları, 1982
Kötü bir Huzur baskısı..
Huzur için Tanpınar'ın en iyi romanı olduğu kanısı yaygın. Ben bu yargıyı, sorgusu ve yapısal
düzenlenmesi açısından paylaşsam da, romanda kendini kanıtlamak isteyen ve bilgiçlik yapan
(yer yer) bir Tanpınar'dan rahatsız oldum.
Yine de Türk yazını içinde özgün bir yeri olduğunu kabul etmeli Huzur'un.
***
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Mahur Beste,
Tanpınar'ın belki önemli ama en başarısız romanı. Anlatı tekniğine bağlı olarak romanın
toparlanamadığını söyleyenler var.
İlginç olan romanlarının birbiriyle ilişkili oluşu. Tanpınar bir tek öykünün peşinde. Ama
büyük fotoğrafı göremediği, yakalayamadığı da kesin.
***
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Sahnenin Dışındakiler
Tanpınar'ın çekiciliği kararsızlığından kaynaklanan tamamlanamamışlığında bence...
Unutulmaz sahneler var romanda.
Ama bir gerçek var:
Tanpınar da hep sahnenin dışında kaldı bana kalırsa. Ötekiler gibi herşeyden emin olamadı.
Biraz Kafka'ya benziyor.
***
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Saatleri Ayarlama Enstitüsü,
Tanpınar'ın başyapıtı olabilir mi? Aynı zamanda Türk romanının eşsiz bir yapıtı (birkaç
açıdan).
Unutulmaz sahneleri günümüz Tahsin Yücel'inde (Yalan) yankılanıyor.
20.yüzyil sorununun yazarı Tanpınar ve sanırım onun düzeyine de çıkılamadı kimi konularda.
***
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Aydaki Kadın, Ed. Güler Güven,
Adam Yayınları, 1987
Beni en çok etkileyen Tanpınar yapıtı. Bitmemiş (liğiyle)... Sağlamlığıyla... Modernliğiyle...
***
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Şiirler, Ed. Birhan Keskin,
Çok sınırlıb ir tema ve yapıya dayalı (yazarca özellikle istenmiş) bu bir avuç şiir (tüm şiirleri)
bir dönemin kapandığının (Yahya Kemal ve Tanpınar'la) tutanağı aynı zamanda. Söylenen
şiirin peşinde Tanpınar, İstanbul göğünde bir seda olma tutkusunu taşıyordu bence.
Yankılanmak istiyordu çoğalarak. Şiir tek bir sesti, tek bir anlamdı. Gerçekte tek bir şiir vardı.
Bence okundukça ve Tanpınar tanındıkça kendini ele veren, bir gül gibi açılıveren şiirler
bunlar. Kendisi şiiri üzerinde durmaya çalışırken başkaları yazın tarihi, anlatıları (özellikle
denemeleri) öne çıkarmaya çalıştı. Terslik belki şimdilerde düzeliyor (mu?).
Bugün de en iyi şairlerimizden sayılmıyor yanılmıyorsam.
***
Tanpınar, Ahmet Hamdi; 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi,
Çağlayan Yayınevi, 1982
Tanpınar'in kuşkusuz etkileyici yapıtının ağırlık noktası bence de giriş bölümü.
Yapıtın yarım kalması bir yana Tanpınar basımdan önce birkaç kez daha elden geçirseydi daha
değişebileceği kanısındayım. Gereksiz ayrıntılar arasında okur temel düsünceyi yakalamakta
güçlük çekiyor. Zaten Tanpınar'ın kendisi bile zaman zaman kendinden kopuyor.
Ele aldığı dönemi, çok iyi bildiği kaynaklara saltık egemenliğiyle tekeline alan Tanpınar,
buradan çıkardığı özgün yorum ve yargılarıyla, Türk Yazını üzerine söylenmiş ve başkalarınca
sayısız kez eleştirilmeden yinelenmiş bir söylemin de, bir anlamda ceberrutu olmuş. Onun
özgün ama doğruluğu tartışmalı bilim dışı (duygusal, sezgisel) yargıları yaratıcılık yoksunu
eleştirimizin beylik ağzına dönüştü. Folklor şiire düşman, yargısı Cemal Süreya'ya has olsaydı
iyi olurdu. Doğruluğu ayrı bir konu.
Beni yordu Tanpınar'ın yapıtı. Çekiciliği özgünlüğünden geliyor bu çalışmasının ama aşırı
kişisellik ele aldığı konuda çok zarar da verebilirdi (bence vermiş).
Bugün yapılmayan, köklü bir Tanpınar eleştirisi. Bu çok gerekli. Türk yazınının bu skolastiği
dönemini tamamladı (mı?)
Tanpınar'ın bu türden çalışmaları Gogol'un paltosu gibi (göndermeli-göndermesiz) herkesin
içinden çıktığı bir karanlık...
Batılılaşma (Tanzimat) kavramını irdeleyen önemli Giriş'i, yeniliğin üç yazari Ahmet Cevdet
Paşa, Münif Paşa ve İbrahim Şinasi Efendi incelemesi izliyor. Yeni Osmanlılar Cemiyeti ve
Ali Suavi Paşa'dan sonra ortaya çıkan yeni türlere (roman, tiyatro, gazete) bakılıyor. Daha
sonra sırasıyla ve uzun bölümler olarak Ziya Paşa, Namık Kemal, Ahmet Mithad Efendi,
Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamid ve Muallim Naci inceleniyor.
İkinci cildi Tanpınar yazamamış.
***
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Edebiyat Üzerine makaleler, Ed. Zeynep
Kerman
Dergah Yayınevi, 1977
Türk yazınının belki de en özgün (kişisel) yazarından yazın üzerine görüşlerin derlendiği yapıt
önemli.
Şiir, Roman ve Eleştiri üzerine görüşlerini içeren yazılarını Türk Yazınının Genel Sorunları,
Halk ve Divan Yazını, Tanzimattan Cumhuriyete kadar Türk Yazını, Yahya Kemal,
Cumhuriyet Dönemi, Batı Yazını değerlendirmeleri izliyor.
Kimi yazılar derinlikli ve yaratıcı bir ökelik ürünü gibi görünürken birçoğu da öylesine
yazılmış izlenimi veriyor. Bu da doğal.
Yaşamın karşısında rind duruşu edinmek için çok çaba harcadığı belli olan yazarın kendini zor
ele veren temel seçişleri hakkında ipucu yakalamak için tüm yapıtını okumak bile yetersiz
kalabilir.
Kendini açımladıkça kapatan yazarlardan Tanpınar.
Türk yazınında önemli ve özel bir yeri olduğunu düşünüyorum. Ona emek vermeye değer,
hatta verilmeli. Yapılmazsa çok şey eksik kalır.
***
Tanpınar, Ahmet Hamdi; Şiirler, Ed. Oğuz Demiralp,
Tanpınar’ın basılmasına izin verdiği tüm şiirlerinin bu özenli baskısı, Tanpınar için
kilittaşı...Tanpınar evrenine kendisinin önerdiği giriş yolu şiirleri. Ama türk eleştirisi bunu bir
türlü benimsemedi. Tanpınar şair olarak anılmak istedi, bu kesin.
Aruzu çok sevmesine karşın ve önünde hecenin kötü örneklerine karşın, ölçü olarak heceyi
kullandı.
Tanpınar şiirle bir şey anlatmayı hiç denemedi. Onun için şiir Yahya Kemal için neyse o, bir
duruş (ulusal-ekinsel-tarihsel), ses. varlığa bir katkı... Söylenen bir şey.
Billurun ardında olduğu açık. Şiirlerin çoğu için gediksiz billur yapıdan söz edilebilir.
Sanırım (Nazım'ı katabilir miyiz bilmiyorum) Yahya Kemal'de olduğu gibi Tanpınar'da da şiir
yaşam biçimi, eyleyiş, söyleyiş...
Bence hafifsenmiş şairliği Tanpınar'ın... Şiiri bu denli ciddiye alan birine büyük haksızlık.
Öyküleri Türk yazınına katkı olan Tanpınar'ın şiiri ve romanı için de ayni şeyi söyleyebilirim.
***
Miskioğlu, Ahmet; Sait Faik,
Altın Kitaplar Yayınevi, 1991
Tanıtıcı bir yapıt olmasına karşın Sait Faik hakkında yazılmış ve ne yazık ki çok az olan
kitaplar içinde en iyilerinden biri. Çünkü sevgiyle yazıldığı belli.
Yapıtıyla yaşamını buluşturmayı da beceren Miskioğlu, bence Sait Faik'i derli toplu bir
biçimde veriyor. Başvuru.
***
Sosyal, Ahmet; Ece Ayhan,
Yapı Kredi Kitap-lık dergisinin ekleri sürüyor. Cemal Süreya'dan sonra Ece Ayhan...İyi bir
kılavuz…
***
Ümit, Ahmet; Aşk Köpekliktir,
Doğan Kitap Yayınları, 2004
Ahmet Ümit'le öyküleri üzerinden kötü bir tanışma.
Öykülerin arkasında entrika sığlığı, teknik olarak başta aşılamamış.
Neden bu denli övüldüğünü, baskı yaptığını anlayabilmiş değilim.
Kolay algılanabilir, tüketilebilir yapısı kötülüğünün tek işareti değil kuşkusuz. Ama ne
anlatıcı, ne anlatılan düzeyinde iki boyutluluk aşılabilmiş...
***
Yorulmaz, Ahmet. Savaşın Çocukları: Giritten Sonra Ayvalık,
Geylan Kitabevi, 2000
Yorulmaz'ın yapıtının yazınsal bir önemi yok. Girit olaylarını ele alması açısından ilgi
çekebilir. Ne tiplemede, ne kurguda belli bir özen sözkonusu.
Yorulmaz'ın cinselliğe ilgisi ise belirgin...
***
Yorulmaz, Ahmet; Kuşaklar ya da Ayvalık Yaşantısı,
Geylan Kitabevi, 1999
Yorulmaz'ın ardıl romanı ilkinin başarısızlığını sürdürüyor.Türk cephesine Girit konusu biraz
şanssız galiba...
Hasanaki Ayvalık'ta..Bir de doktor var, başka ne var. Kıyı kasabası keyfi...Ayvalık.
Cinsellik ve Demokrat Parti, Milli Şef dönemiyle ilgili gözlemler...
***
Yorulmaz, Ahmet; Giritten Cunda’ya ya da Bir Aşkın Anatomisi,
Remzi kitabevi, 2003
Ahmet Yorulmaz, bu Anadolu yazarı ne yazık ki zaten çok da başarılı olmayan geçmiş
çizgisinin de gerisine düşmüş, başarısız, kötü bir romana imza atmış.
Keyifle yazılan şey başkalarına da aynı keyfi vermeyebilir. Sanırım başka kaygular gerek
yazmak için.
***
Gündüz, Aka (Enis); Dikmen Yıldızı,
Toker Yayınları, 1990
Bu kötü yapıt Cumhuriyet tiniyle ışıl ışıl..Bu nedenle de anlamlı.
Sanırım 30'ların sonlarında yazıldı. Yoksa 20'ler miydi? Her neyse beni mutlu eden bir şey
var. Ömer Seyfettin için çok üzülmüştüm. Anadolu ateşi yakıldığında o İstanbul'da Çapa'da
ölüm döşeğindeydi ve usu oradaydı. Gözü arkada gitti.
Aka Gündüz Ömer Seyfettin'in yol arkadaşıydi (1886-1958). O büyük kurtuluşu gördü ve
yapabileceği tek şey vardı: ululamak. Bu çoğu kez biçem olarak saçmalamak anlamına da
gelse...
***
Akatlı, Füsun/Sökmen, Müge Gürsoy, Haz. Bilge karasu Aramızda,
Metis Yayınları, 1997
Karasu'nun ölümünü izleyen yıllarda, hakkında yazıları derleyen bu çalışma Karasu için
gerçekten giriş niteliğinde bir derleme girişimi.
Karasu anlaşılabilir mi? Bu denenebilir. Bu kitap da bunun kanıtı. Karasu için yapılmış en iyi
(ne yazık ki çok yetersiz) çalışmalar toplanmış. Bence bugün Karasu'ya yeniden bakmak
gerekiyor.
‘Sevgi olsun dostluk olsun insanın başkasıyla kurduğu yakın ilişkileri efendi-köle, av-avcı,
usta-çırak gibi arkaik denebilecek, bu yüzden de her zaman bir sertlik barındıran ilişki
kiplerine geri götürerek anlatıyor, bu ilişkilerin uzlaşmaz, ölümcül karakterini araştırıyordu’
(Nurdan Gürbilek)
***
Botton, Alain de; Proust Nasıl Yaşamınızı Değiştirebilir?
Sel Yayınevi, 2000
De Botton'un eğlenceli yapıtı, bir taşla birkaç kuş vurmayı deneyen türden ve başarılı. Bir
yandan Proust okumaya giriş sayılabilir, öte yandan bir yaşama kılavuzu. İlk başta, özellikle
bölüm adlarıyla, piyasada bol tüketilen reçeteler izlenimi verse de, bu izlenimi aşıp öteye
geçen okur, biraz Proust'a da bulaşmışsa, kazançlı çıkıyor. Çünkü çoğu kez üzerinde
durulmadan geçilen şeylerin, Proust'un yaşamı ve yaşama karşı tutumu örnek verilerek,
aslında nice incelikleri barındırdıkları ortaya çıkıveriyor.
Bugünü Yaşamayı Nasıl Sevebiliriz? Botton'un Proust destekli yanıtı; 'Kayıp Zamanın
İzinde'yi yazarak...
Kendimiz İçin Okumayı Nasıl Öğrenebiliriz? Okuduklarımızla yaşadığımız arasındaki
ilişkileri kurarak...
Zamanı Nasıl İyi Kullanabiliriz? N'allez pas trop vite (Çok hızlı gitmeyin!). Meşgul insanların
anlayışlarına karşı direnebiliriz.
Nasıl Başarıyla Acı Çekebiliriz? Proust'a göre acı çekmeye başlayıncaya kadar hiç bir şeyi
doğru dürüst öğrenmiş sayılmayız.
Duygularımızı Nasıl İfade Edebiliriz? Anlatmak için doğru sözcükleri kullanarak. Ve
klişelerden uzaklaşarak...
Nasıl İyi Bir Arkadaş Olabiliriz? Sevgiyle arkadaşlığı birbirine karıştırmayarak, hoşumuza
gitmese de nazik olmaktan vazgeçmeyerek...
Gözlerimizi Nasıl Açabiliriz? Geleneksel imgelerden ve imge koşullamalarından kaçarak...
Aşkta Nasıl Mutlu Olabiliriz? Proust'un tiplerinden Madam Leroi şöyle diyor: "Aşk mı? Sık
sık yaparım ama hiç sözünü etmem".
Kitapları nasıl Elimizden Bırakırız? "En iyi kitap bile bir kenara bırakılmayı hak eder".
Randall'ın Bizi Biz Yapan Hikayeler'inden sonra okunması ilginç ve hoş bir rastlantı oldu.
Sonuç:
PROUST BİR KAYDEDİCİ, YAŞAM KAYITCISI.
***
Botton, Alain de; Romantik Hareket: Seks, Alışveriş ve Roman,
Sel Yayınevi, 2001
1969 İsviçre doğumlu Alain de Botton'la bu ikinci zevkli karşılaşmam... İlki Proust üzerine
anlatısıydı.
Doğrusu Romantik Hareket, insan ilişkilerine oldukça ikna edici bir biçemle, bir açılım
getirebiliyor. Bunu kurgu ile bilgiyi hafif dozda buluşturmasıyla sağlıyor galiba.
Alice'in tıkandığı ve kişisel kurtuluşunun yollarını aradığı bu anlatıda yalnızca irdelemeler,
çözümlemeler var denebilir. Botton şemalar kullanıyor, alıntılar yapıyor, bilimsel kaynaklara
göndermelerde bulunuyor, ama tümünün çerçevesi aldatıcı bir kurgu.
Yararlı, dürüst ve özellikle genç insanlar için.
Eleştiri içeriyor (kapitalizmin mantığına yönelik) ve haklı bir eleştiri bu.
‘Bu sessiz gözyaşlarının ardında yatan şey, içini kemiren üzüntü verici bir düşünce, bir
gün ayağı kayıp, bu gezegenin kenarından aşağı düşecek olsa, hiçkimsenin onun
yokluğunu bir an bile hissetmeyeceği düşüncesiydi belki de.
‘Yaşamı sıradandı, arkadaşları sıradandı, ailesi, işi, yaşadığı ev, yaşadığı şehir, bindiği
otobüs, otobüsteki biletçi sıradandı. Bu sözcükle Alice'in kastettiği neydi? Yaşamında
hiçbir şeyin, değerli bir şeye, daha büyük bir davaya ya da öyküye hizmet etmemesiydi.’
‘İhtiyaç temelli olmayan alişverişe yöneltilen ahlaki saldırıyla, üreme amaçlı olmayan cinsel
birleşmeye yöneltilen ahlaki saldırı arasında gözle görülür bir bağlanti vardır: Her iki
durumda da sansüre uğrayan şey hazdır, daha doğrusu kadınların duyduğu hazdır.’
‘İnsanları birbirinden ayıran özelliklere alışılagelmiş çizgisel çerçeveden bakmayı
reddedelim bir kez; işte o zaman, karakteri oluşturan ayrıntıların bizi hayrete düşürecek
kadar tutarlı, bir o kadar da çelişkili değer sistemlerine dayandığını görürüz.’
‘Seyahat, coğrafi değil de psikolojik bir çaba olarak yorumlanabilir: Dışsal yolculuk,
arzulanan bir içsel yolculuğun metaforudur. (...) Kişinin asıl istediği, bu etkinliklere katılan
"ben"in, tatilin başında otelde yer ayırtan "ben"den tümüyle farklı olmasıdır.’
***
Botton, Alain de; Seyahat Sanatı,
Sel Yayınevi, 2002
Botton büyüleyici bir yazar. O Berger gibi gördüğünü değil, kendi bakışını anlatan bir yazar.
Bu nedenle okura bu denli yakın duruyor. Eşitlikçi, demokratik biçemi okurla arasındaki tüm
düzey ayrımlarını yok ediyor. Okudukça rahatlıyor insan Botton'u.
Tıpkı düşündüğüm gibi, seyahat, kendine gitmektir, Botton bunu doğruluyor bence. Ama
önemli olan bunu onun söyleyiş biçimi.
Edward Hooper'in resimlerini iskalamısım.
***
Botton, Alain de; Öp ve Anlat,
Sel Yayınevi, 2002
Botton yine sıradan birşeyler yapıyormuş havalarında, bu yapıtıyla da insan (okur) yaşamına
katkıda bulunmayı sürdürüyor.
Geleneksel önemli-önemsiz dizilimini altüst ediyor (devrimci bir tutum bu) her insan
yaşamının diğerleri denli (önemli ya da önemsiz) olduğunu kanıtlamıyor, gösteriyor.
Onunkisi amaçlı anlatı. İyi ki de öyle...Çünkü oyunların en iyisi bile herkesi bir yerden sonra
sıkar.
Ben Botton'dan şunu öğrendim:
Yaşam bir denemedir. Dene...
***
Botton, Alain de; Felsefenin Tesellisi,
Sel Yayınevi, 2004
Botton yine yapıyor yapacağını ve gündelik yaşamın tam yüreğine felsefenin avuntusunu;
Sokrates (toplumca dışlanma),
Epiküros (sahip olamama),
Seneca (düşkırıklığı yaşama),
Montaigne (kendini yetersiz duyma),
Schopenhauer (kırık kalp),
Nietzsche (yaşanan güçlükler)
aracılığı ile sokuveriyor.
***
Dister, Alain; Rock Çağı,
Bu çok renkli, belgeli ve resimli kitap biraz da bizim tarihimiz olarak zevkle okundu.
Diskografi içeriyor ve arşiv için bence önemli bir kaynak.
***
Sokal, Alan/Bricmont, Jean; Son Moda Saçmalar,
İletişim Yayınları, 2002
Sokal bilim tarihinin unutulmaz adlarından biri. Sahte bir metin üretip bunu ciddi bilim
dergilerinden birinde yayınlattırması birçok şeyi kanıtladı.
Bu kitapta da girişimiyle ulaştığı şeyin değerlendirmesini ve kimi eleştirilerini dile getiriyor.
Ele aldığı kişilerin temel yaklaşımlarını değerlendirmek değil, yer yer söylemlerini anlamsızsaçma bir çizgiye taşımalarını eleştiren (ve bu tutumun arkasında yatan niyetin
değerlendirilmesini okura bırakan) Sokal; Lacan, Kristeva, Irigaray, Latour, Baudrillard,
Deleuze/Guattari, Virilio saçmalamalarına örnek veriyor (bol alıntıyla). Fizikçi-matematikçi
olan Sokal ve Bricmont kuşkusuz insan bilimlerini matematik terimleriyle harmanlayıp hiç bir
şey söylememeyi beceren bu adların ürkütücü (yıldırıcı) söylemlerinden korkmuyorlar.
Ara bölümlerde ise bayraklaştırılan 'epistemik görecilik'; 'kaos kuramı ve postmodern bilim',
Gödel kuramının kötüye kullanımı, vb. konularda serinkanlı ve o denli etkili temel
eleştirilerini dile getiriyorlar.
Çevirmenlerden biri olan, tiyatro yazarı, Cumhuriyet'te özellikle bu yapıtla ilgili yazilarını çok
iyi animsadığım, ama çok genç ölüveren Memet Baydur'u saygıyla, sevgiyle anıyorum.
O birşeyleri tümümüzden önce anlamıştı sanırım.
***
McNtryre, Alasdair; Varoluşçuluk,
Paradigma Yayınları, 2001
Özet ve yoğun bir çalışma, birikim gerektiriyor, çünkü eleştirel yaklaşımı var. Kierkegaard,
Jaspers, Heidegger, Sartre ve bayağılaştırıcılar Camus ve Marcel'den sonra, temel varoluşçu
kavramlar (Varlık ve Varoluş, Saçma ve Seçim) özetleniyor.
***
Manguel, Alberto, Okumanın Tarihi,
Peter Burke okumasını rastlantıyla tümleyen zevkli bir diğer okuma, Arjantinli yazar-okur
Manguel'in çalışması.
Bir okur olma çabası içinde olan beni birinci dereceden ilgilendiriyor ve ilgiyi gerçekten hak
ediyor.
Bölümleme şöyle:
Okuma Eylemleri bölümünde Gölgeleri Okumak, Sessiz Okurlar, Belleğin Kitabı, Okumayı
Öğrenmek, Eksik İlk Sayfa, Resimleri Okumak, Size Okunması, Kitabın Biçimi, Yalnız Başına
Okuma, Okuma Üstüne Benzetmeler altbaşlıkları bulunuyor.
Okurun Güçleri bölümünde ise Evreni Sınıflandıranlar, Geleceği Okumak, Simgesel Okur
başlıkları görüyoruz.
Herkese (okumayla ilgili) öneririm.
***
Manguel, Alberto; Palmiyelerin Altında Stevenson,
Bu minik, hoş öykü Stevenson'un Dr.Jekyll and Mr.Hyde adlı yapıtının parodisi. Stevenson'un
yaşamıyla ikileşmeyi, iyilik-kötülüğü bir araya getirmesi son derece anlamlı bir kurgu koymuş
ortaya.
Stevenson hakkında birşeyler bilinerek okunmalı.
***
Işıklı, Alpaslan; Said Nursi, Fethullah Gülen ve ‘Laik’ Sempatizanları,
Cumhuriyet Yayınları, 2001
Saidi Nursi ve Fethullah Gülen'i yetersiz de olsa, kendi kaynaklarıyla değerlendiren bir
kitapçık.
***
Kabacalı, Alpay; A’dan Z’ye Yaşar Kemal,
Yaşar Kemal'in evrenini tanıtan, sözcük kavramlardan yola çıkan ve Yaşar Kemal'den
alıntılarla süren yapıt oldukça başarılı.
***
Delcambre, Anne-Marie; Allah’ın Resülü Hz. Muhammed,
İslamin dışından birinin İslama oldukça düzgün ve öğretici bir bakışı denebilir. Yansız, öz ve
öğretici...Görsel zenginlik yapıtın bir başka boyutu...İslamiyet hakkında bir şeyleri yansızca
öğrenmek isteyen biri için önerilebilir.
***
Tyler, Anne; Yıllar Merdiveni,
Bu yalın anlatımlı ve yalın kurgulu ABD romanını okurken büyük bir roman okuduğum
duygusunu yaşamadım, ama beğenmedim dersem de yalan olur.
Kadın düzene sessizce ve inatla karşı çıkar, yürür gider. Gerçi döner, ama artık eski Delia
değildir. Daha olgunlaşmış, değişmiş ve değiştirmiştir (Acaba?).
***
Giddens, Anthony; Elimizden Kayıp Giden Dünya,
Alfa Yayınevi, 2000
Küreselleşmenin hayatımızı nasıl yeniden şekillendirdiği sorusunun yanıtını TV izlencesi
çerçevesinde arayan bu ünlü toplumbilimci ile ilk kez tanışıyorum ve sağdan, ama akılcı bir
temellendirmeyi dışlamadan konuya bilimci yaklaşımı dikkatimi çekiyor. Sovyet dizgesinin
yıkılışını küreselleşme sürecine ayak uyduramamaya bağlayan Giddens, küreselleşmenin
dikey olduğu kadar, yatay (yerelleşme ve özerkleşme) olrak da geliştiğini, tüm olumsuz
ekonomik sonuçlarına karşın küreselleşmeye karşı çıkmanın (korumacılık) yanlış bir taktik
olduğunu, ulusal politikaların artık eskisi kadar etkili olamayacağını söylüyor. Ona göre risk
kavramı modern kapitalizmin ürünü ve ödenmesi gereken bir bedel. İki tür risk var: 1.Dışsal
(doğal) risk, 2.İmal edilmiş risk.Nereden bakılırsa bakılsın, risk yönetiminde takılıp kalmış
durumdayız. Ve imal edilmiş riskin toplumlarında,bilim dışı yaklaşımlar (köktendincilik, vb.)
öne çıkmaktadır. Bu noktada Giddens, geleneği (yazar gelenekle alışkanlık arasına sınır çeker)
bir sığınma ve savunma alanı olarak (fundmentalizm, kuşatılmış gelenektir, küreselleşmeye
tepkidir ve onun araçlarını kullanır), aileyi her anlamda eşitliğin kalesi olarak, demokrasiyi
demokratikleşmesi ve ulus sınırlarını aşması gereken bir eylemli güç olarak çözümlüyor.
Pek çok yanıyla tartışmaya değer bir küçük yapıt.
***
Giddens, Anthony; Tarihsel Materyalizmin Çağdaş Eleştirisi,
Paradigma Yayınları, 2000
İlk kez Marksizme katkı denebilecek bir eleştiri (okuyorum). Giddens'ı iyi izlemek gerek.
Kuramcı kimliği yaratıcı bir yaklaşıma işaret ediyor. Marksist evrimci tarih anlayışını çöpe
gönderen (ve bana göre indirgemeciliğiyle haksızlık yapan) Giddens kendi kuramını
temellendirmek için (Yapılaşma Teorisi) kimi kavram çiftleri tanımlıyor: zaman-mekan
ilişkileri, zaman-bilinç, orada bulunuş-orada bulunmayış, kurum, topluluk, toplum.
Kapitalizme özgü temel marksist yaklaşımla genelde uzlaşan Giddens, kapitalizm öncesi
sistemleri yeniden okuyor, denebilir.
Sınıf, sınıf çatışması, egemenlik, sınıf-iktidar ilişkilerini sorgulayan Giddens, Marksizmi
yetersiz ve yanlış buluyor. Batının evrensel model olarak alınması bir başka eleştiri konusu.
Ona göre, tarihsel materyalizm...insan praxis'i teorisinin soyut unsurlarını somutlaştıran bir
şey olarak alınırsa, günümüz sosyal kuramına bir katkı anlamına gelebilir.
Giddens erk kulanımını mülkiyet ve sınıf ilişkilerinin üstüne yerleştiriyor. Üretim tarzı
kavramını eleştirisinin eksenine yerleştiriyor.
Zamanın metalaşmasından alanın (mekan) metalaşmasına çıkan Giddens, kent kuramına
ulasıyor (haklı olarak). Ana tezini, eski kent-kır birlikteliği çözülürken, ulus-devletin
kapitalist toplumların gelişmesini biçimlendiren 'güç kabı' olarak kentin yerini alması
üzerinden geliştiriyor.
Konumunu karşı-işlevselci ve karşı-evrimci olarak tanımlıyan Giddens'ın tarihin seyrine
ilişkin genel bir kanısı olmayışını yine de doğru bulamıyorum. Sığ evrimciliğe ben de karşı
olmakla birlikte… Sorun bence evrimle ilerleme ve gelişmeyi bir arada düşünme
koşullanmışlğında...
Giddens evrim kavramı yerine, uğraksal geçişler ve zaman-uzam köşeleri gibi terimleri
içeren kurumsal organizasyon ve değişmenin uzun süresi yaklaşımını önermektedir.
(Dikkate değer bir katkı).
Giddens'ın bu önemli yapıtı daha titiz bir okumayı gerektiriyor. Diğer çalışmalarıyla birlikte...
Giddens'a dönük bir Marksist eleştiri var mı acaba? Okumak isterdim.
‘Tezimin ana çizgisi şöyledir: Güç, egemenlik yapıları; içerisinde yer alan tahsis ve otorite
kurma kaynaklarına özgü dönüşüm/dolayım ilişkileri aracılığıyla oluşturulur. Bu iki kaynak
tipi farklı toplumlarda farklı ilişkiler içerisinde yer alırlar (...)Kapitalist olmayan
toplumlarda genellikle otorite kurma kaynaklarının koordinasyonunun, tahsis kaynaklarının
birikiminden daha temel bir değişme gücü olduğu doğru gibi görünür. Bunun nedeni bence
otorite kurma kaynaklarının zamansal-alansal uzaklaşmasının temel taşıyıcısı olmasıdır.’
‘Sınıflara-bölünmüş toplumlarda, sınıfsal ilişkilerle bağlantılı ekonomik güç nadiren yalnızca
ekonomik araçlarla elde edilebilir ya da sürdürülebilir.’
‘Dobra dobra söylemek gerekirse, Marx insanları herşeyin ötesinde alet yapan ve kullanan
hayvanlar olarak düşünürken ve bunu insan türünü hayvanlarınkinden ayırmanın en temel
ölçütü olarak ele alırken hatalıydı. İnsan toplumsal yaşamı ne üretimle başlar, ne de onun
içinde son bulur.’
‘Tarih bir insani proje olarak yeniden ele geçirilemez; ancak ne de insanların projelerinin
sonucu olması dşında kavranabilir.’
‘Bilginin bir nüfusun gözetimini olanaklı kılan denetlemesi ve tek elde toplanması, daha
dağınık halde sınıflara-bölünmüs toplumların çökmeleriyle birlikte, gücün en etkili aracı
haline gelir.
Uzunca bir süredir ileri sürdüğüm bir iddiaya göre, 20.yy. sosyal teorilerindeki en olağandışı
karanlık noktalardan birisi, nedensel amaçlı bir tarihsel araştırmanın insan etkinliklerinin
fazlasıyla açık ve sürekli bir özelliğini -şiddet ve savaşa başvurulmasını- açığa
çıkartabileceğini gözardı etmesidir (...) İki dünya savaşının yerle bir eden vahşetine tanık
olan ve hepimizin insanlığı tamamen ortadan kaldırabilecek bu türden bir üçüncü savaşın
eşiğinde sendelediği bu yüzyılda, sosyolojik düşüncenin bir şiddet taciri olarak devlet
üzerinde hemen hemen çok az durması ne ile açıklanabilir?’
‘Kapitalist devletin özgünlüğü sorunu, (...)kapitalizmin özgünlüğü sorunu ile ilişkilidir.
1. Kapitalizm, bir devlet sistemi ile ilişki içinde...ortaya çıktı(...)
2. Kapitalizmde egemen sınıfın gücünün kaynağı, esas olarak onun tahsis kaynaklarını
denetlemesidir(...)
3. Kapitalist devlet, siyaset ve ekonominin kurum olarak birbirlerinden ayrılmaları üzerine
kuruludur (...)
4. Kapitalizmde devlet, işbölümünde yüksek oranda bir karşılıklı bağımlılığın bulunduğu bir
sınıflı toplum içinde yer alan devlettir.’
‘Kapitalizmdeki ya da diğer toplum tiplerindeki (artık-değer olarak analiz edilen) emek
sömürüsü önemli olabilse bile, bir bütün olarak insan toplumundaki sömürüyü her yanıyla ele
alan bir teori ortaya koyamaz. Özelde, o artık-değerin -faraza- ortadan kalktığı sosyalist
toplumdaki sömürünün elestirisi için uygun bir temel oluşturmaz.’
***
Çehov, Anton; Bütün Öyküler 1880-1884,
Cem Yayınevi, 1997
8 cilt Moskova Rusça baskısından Mehmet Özgül'ün olağanüstü Türkçesiyle dilimize
kazandırılan bu anıtsal yapıt için gecikmiş bir okuma...
Çehov Dünya öykücülüğünün ana damarlarından biri... O damardan kimler sürgün vermedi...
Bu büyük yazar için şimdilik herhangi bir sey söylemeye kendimi yetkili görmüyorum.
Çehov konuşulmaz, okunur.
20-25 yaslarinda bu güzelim öyküler nasil yazilabilir? Hangi birikimle....
***
Cem Yayınevi, 1997
Nemirovski'ye göre (Bir Yazarın Romanı) Çehov 1890'lardan sonra acemilik ve Tolstoy
etkilerinden kurtuluyor, yapıtı yaratıcı esinlere ulaşıyor. Ben bu yaklaşımı benimsedim. Öte
yandan 85-88 arası öyküleri arasında öyleleri var ki, Çehov'un bugüne değin aşılamamış
özgün belirişini kanıtlıyor. Yazınsal ökeliğinin gençlik yıllarına özgü kanıtı...Gerçekte çok
iyileri değil, belki yalnızca para kazanmak için yazıldığı belli, eğlendirmeyi amaçlamış,
beklenti karşılayan ve çok da önemli olmayan bir kaç öyküsüne işaret etmek doğru olabilirdi.
Şu bir gerçek: kimi Çehov öyküleri çoğu kez gerçekliğinden kuşkuya düşer gibi olduğum ve
seyrek yaşadığım ürperişi ve derin, onulmaz iç acısını bana yeniden ve yeniden yaşattı.
Tolstoy'dan çok (Gorki böyle demişti) Çehov bir Tanrıya daha yakın duruyor. Onda izlemeye
yargılı sonsuz gücün içler acısı perişanlığı ve bataklaşmanın inanılmaz renkleri var. O kut ve
tansığını göstermenin öngününde (arefe) kendini yazmaya vermiş acınası bir bulunç (vicdan)
aklayıcısı...Cemaatsiz bir yalvaç...
Sonuna, dibine değin görmek, yine görmek, yine görmek...ve göstermek zorunda olan biri.
O kendi ölümünü gören ve cesetiyle birlikte yaşayan biri.
Anlaşılmayı ve avutulmayı Çehov denli hak etmiş bir insan, bir sanatçı var mı acaba?
YAYINBALIĞI
AİLE BABASI
ÖLÜ
AHÇI KIZ EVLENİYOR
UYKU SERSEMLİĞİ
BU KADARI DA FAZLA (Bak.Esendal. Esendal sanırım Rus yazınından öykü uyarlamaları yaptı. Tolstoy’dan da.)
FELAKET
ÜNLEM İŞARETİ
AYNA
ÇOCUKLAR
ACI
DURUŞMADAN ÖNCE BİR GECE
TELAŞ
ANYUTA
İVAN MATYEVİÇ
CADI
KÜÇÜK BİR ŞAKA
AGAFYA
KABUS
***
Çehov, Anton; Bütün Öyküler 1886,
Cem Yayınevi, 1997
MÜSTEŞAR
KOTRBASLI ROMAN
ECZACININ KARISI
ŞARKICI KIZ
KOCA
MUTSUZLUK
HAZIR YİYİCİLER
ÖYLESİNE BİR OLAY
ÇEKİLMEZ İNSANLAR
SUSSS
HAYALLER
İYİ İNSANLAR
VANKA
YOLDA
O KADINDI İŞTE!
DÜŞMANLAR
POLENKA
VEROÇKA
SAVUNMASIZ BİR YARATIK
CAHİLLİK (Bkz.Esendal)
***
Çehov, Anton; Bütün Öyküler 1887,
Cem Yayınevi, 1997
Bu büyük yazarın olağanüstü güzellikte öykülerini sıralamakla yetineceğim yine. Bir not
almışım: Hiçbir canlı varlıkça algılanmamış, kendi başına doğan, ölen çiçek ve onun Çehov
gibi yufkayürekli ve üstelik taşyürekli bir insanoğlu Tanrı eliyle görülüp gösterilmesi...
VOLODYA
GÖMÜ
KAVAL
POSTACI
DÜĞÜN
KAÇIŞ
KIRLARDA BİRGÜN
ÖPÜCÜK
KIZILTÜY
***
Cem Yayınevi, 1997
BAYAN X'İN ANILARI
UYUMAK İSTİYORUM
BOZKIR
‘…Öyledir her zaman, Rus insanI yaşamayı değil, anımsamayı sever.’( s.92)
TATSIZ BİR OLAY
BİR YAŞ GÜNÜ
ÖYLESİNE BIR ÖYKÜ
‘Rus yazarlarında bulamadığımız, yaratıcılığın baş öğesi olan kişisel özgürlük duygusuna
onlarda sıklıkla rastlayabilirsiniz. Kendini daha yapıtının ilk sayfalarında türlü türlü vicdan
sorumluluklarıyla sımsıkı bağlamayan tek genç yazarımız yoktur. Kendilerini bir ülküye
adamış gibidirler. Biri çıplak bir bedenden söz etmeye çekinir, öteki ruhsal irdelemeler
yapmayı başlıca görevi sayar, bir başkası "insanlarla kucak kucağa sıcak ilişkiler"i zorunlu
görür, dördüncüsü de bir şeye eğilimli olduğu kuşkusundan kurtulmak için sayfalar dolusu
doğa betimlemeleri sıralar. Kimisi, yapıtlarında sade görünmek kaygısındadır, kimisi de tam
tersine soyluluğa özenir. Sinsilik, tedbirlilik, içten pazarlılık alabildiğine...İçinden geldiği
gibi yazmayı hiçbiri göze alamaz. Bu yüzden gerçek yaratıcılık yoktur.’ (s.325)
GUSEV
***
Cem Yayınevi, 1997
DÜELLO
KARIM
GELGEÇ GÖNÜLLÜ
SÜRGÜNDE
KOMŞULAR
ALTINCI KOĞUŞ
KİMLİĞİNİ SAKLAYAN ADAMIN ÖYKÜSÜ
***
Cem Yayınevi, 1997
BÜYÜK VOLODYA İLE KÜÇÜK VOLODYA
KARA KEŞİŞ
KADINLARIN DÜNYASI
ROTŞİLD'İN KEMANI
YAZIN ÖĞRETMENİ
ÇİFTLİK EVİNDE
ÜÇ YIL
IŞIKLAR
BİR CİNAYETİN ÖYKÜSÜ
Çehov, bir tanrıdan daha fazlası: bir insan...
***
Cem Yayınevi, 1997
ARIADNA
ÇEKME KATLI EV
TAŞRALI
KÖYLÜLER
PEÇENEK
BABA YURDUNDA
AT ARABASINDA
KILIFLI ADAM
BEKTAŞİ ÜZÜMÜ
AŞK ÜSTÜNE
IONİÇ
BİR HEKİMİN YAŞADIĞI
CANIM BENİM
YENİ YAZLIK
KÜÇÜK KÖPEKLİ KADIN
ÇUKURDA
***
Çehov, Anton; Tütünün Zararları, Bir Evlenme Teklifi, Sayfiyede Bir Yaz,
Ayı,
Bilgi Yayınları, 1966
Çehov'dan dört küçük fars...
***
Çehov, Anton; Ivanov,
Bilgi Yayınevi, 1967
Çehov'un ilk büyük oyunu (1887). Ayrıca sanırım en kötüsü olmalı.
***
Çehov, Anton; Bütün Oyunları 1 (İvanov/Vanya Dayı/Vişne Bahçesi),
Behramoğlu çevirisi. Neden kronolojik sıra izlenmediğini anlamadım.
Sanırım sıra şöyle:
İVANOV-ORMANCİNİ-MARTI-VANYA DAYI-ÜÇ KIZKARDEŞ-VİŞNE BAHÇESİ.
Ilginç olan Şu: Çehov sahnelemelerden genelde hoŞnut deĞil ve oyunlarının komedi (fars)
olması konusunda ısrarlı.
Vanya Dayı, Vişne Bahçesi, bir ölçüde Üç Kızkardeş ilginç denebilir.
***
Çehov, Anton; Bütün Oyunları 2 (Ormancini/Martı/Üç Kızkardeş),
Çehov'un Martı ve Üç Kızkardeş'i buradan okundu. Nabokov genel olarak beğenmiyor Çehov
oyunlarını.
***
Roy, Arundhati; Ya Çek Defteri, Ya Cruis Füzesi,
Agora Kitaplığı Yayınları, 2004
Bu asi Hintli kadın yazar (Küçük Şeylerin Tanrısı) Deavid Barsamian'la söyleşerek güncel ve
evrensel politikalar üzerine görüşlerini korkmadan, cesurca dile getiriyor. Sözlerinin
arkasındaki kimlik hayranlık verici. Ray'in tek sorunu iktidarı bir aygıt olarak görememek,
iktidarın fetiş deneyimini iktidarın kendisi sanmak. O zaman erkin dışında bir seçenek aramak
gibi, eşitsiz güçlerin baştan yenilmiş girişiminden söz ediyoruz, demektir.
Yoksa Roy olağanüstü biri.
***
Bezirci, Asım; Sebahattin Ali
Gözlem Yayınları, 1979
Sabahattin Ali hakkında derli toplu, iyice bir çalışma.
Bezirci Türk eleştirisinde yabana atılacak biri değil.
***
Atatürk, Gazi Mustafa Kemal; Söylev, Cilt I-II. Ed. Hıfzı Veldet
Velidedeoğlu,
Çağdaş Yayınları, 1987
Cumhuriyetimizin temel kitabı, bir başyapıt.
***
Köksal, Aydın; Dil ve Ekin,
Toroslu Yayınları, 2003
Türkçe üzerine yazılmış, anadilimizi Anadolu ekin birikimiyle buluşturma denemesi olan
1981 TDK ödüllü yapıt olağanüstü.
Bir girişim niteliği taşımakla ve tümlemede sonu açık olmakla birlikte ekinleşme, Türkçenin
kaynakları, geleceğin açmazlarına da im konarak çözümleniyor, örnekleniyor.
Bir başvuru kaynağı. El altı yapıtı.
Aydın Köksal Türkçenin ender yapıcılarından. Bilişimci.
Hazla okundu.
***
Tunç, Ayfer; Taş-Kağıt-Makas,
Ayfer Tunç ilk kez okuyorum. 4 öykü var. Batılı yazar etkilerinin duyumsandığı (örneğin,
Poe, Kafka) öyküler bunlar. Çarpıcı bir yanları var. İlginç biçim ve yapı denemeleriyle bir
bakıma yol açıcı da denebilir. Özellikle Suzan Defter, Fehime iyi. Ama diğer iki öykü de
yabana atılacak gibi değil: Kaybetme Korkusu, Taş-Kağıt-Makas.
Tunç'un anlatılarını izlemem gerek. Yeni yazarlardan son zamanlarda dikkatimi çeken oldu.
***
Devecioğlu, Ayşegül; Kuş Diline Öykünen,
Bu ad (Ayşegül Devecioğlu) beni saşırttı. Bir ilk roman...Alçakgönüllü, savsız, ama bence son
dönemlerin en iyi anlatılarından biri.
Gücünü biçimde, biçemde bir devrimden almıyor roman, bu konuda tersine bir yolun izi
sürüldüğü belli.
Devecioglu etkiler, savsözler ardında da değil.
O yalnızca, orada, çıkmaz sokakta, yanlışından ve doğrusundan çok uzak ve ayrı olarak,
yüzüne kar taneleri konan biraz önce öldürülmüş ve gazetelerde, toplumun belleğinde hiç iz
bırakmayacak genç ölünün yattığını, o günden beri yattığını, hep yatacağını anımsatıyor bize.
Devecioğlu'nun ne yapmak istediğini anladım ve yaptığının 'güzel' denebilecek tek şey
olduğunu...Tek şey...
Türkiye’de devrimci gençlik deviniminin ilk kez içerden, hesaplaşmalı anlatısı.
Kusursuz değildi kimse. Öte yandan bu kusuru görüp kusuru işlemeyi sürdürmek...
Devecioğlu'nu titizlikle izlemeli.
Topluma kendisine bakmayı inatla öğretecek bir devrimci tutumu var.
Herkes kendisine bakmalı, bakacak.
Az, ama hakkı verilmiş imgelerle (zaman, kuş, kar,vb.) yaldızsız, ama bir o denli büyük,
etkileyici bir roman Kuş Diline Öykünen.
Kaç romanda, babayla oğul arasında geçen sahne gibi bir sahne okudum.
Tümümüz suçluyuz (tümümüz suçsuz).
***
Sarısayın, Ayşe; Yorgun Anılar Zamanı,
2004 Yunus Nadi öykü ödülü sahibi Sarısayın, Necatigil'in kızı. Son yılların en iyi öykü
kitaplarından biri bence yapıt.
Anlatının içtenliği, öyküler arkasında akan ve onları birbirine bağlayan derin doku, kaderimize
ilişkin ipuçları bu öyküleri anlamlı kılıyor. Yaşanmışlık paylaşabililikle birlikte öyküleri
çoğaltıyor.
Bu öyküler bizim öykülerimiz. Kıstırılmış, buruk ama özkıyıma da uzak, yaşamada dirençli,
yazgıya üstten gülümseyen, iletişememiş, yalnız insanların anlaşılabildiği öyküler..
***
Durakbaşa, Ayşe; Halide Edip,
Halide Edip bağlamında Türk moderleşmesini sigaya çeken Durakbaşa'yı hiç gözüm tutmadı.
***
Erhat, Azra; Osmanlı Münevverinden Türk Aydınına. Ed. Nalan
Barbarosoğlu,
Tanzimattan Camhuriyete ve Mustafa Kemal'de aydın kavramını, kaynakların eleştirel
değerlendirmeleriyle irdeleme girişimi ne yazık ki yarım kalmış Erhat'ın...
İlginç bir çalışma olabilirdi.
***
Üryan, Baba Tahir; Aşk Çırılçıplak,
K Kitaplığı, 2003
Fars (İran) yazınının önemli şairi Hemedanlı Baba Tahir Üryan'ın (1000 yıllarında yaşamış)
dörtlüklerinin çok başarılı (Talat Sait Halman) çevirileri.
***
1.Doğu Halkları Kurultayı. Belgeler 1,2. Ed. Nurer Uğurlu
Cumhuriyet gazetesinin önemli bir hizmeti olan bu 2 ciltlik yapıt, özellikle 2. Komintern
toplantısında alınan karar üzerine toplanan 1. Doğu Halkları Kurultayı belgelerini içeriyor ve
Türk ulusal devrimiyle ilgili (3 farklı Türk delegasyonu ile; ki bunlar T.C., TKP,
Enverciler'di) önemli değerlendirmeler içeriyor. Gerçekci kurultay, desteğini kimi sakıncalarla
T.C'den yana koyuyor. Bu gerçekcilikte reel-politik'in kuşkusuz büyük rolü var.
***
Arslan, Emre/Buğra, A./Aydın, Z./Çulhaoğlu, M./ Yalman, G.L./ Hasgüler,
M./Öngen, T./Savran, S./Türkay; M. 2000’li Yıllarda Türkiye 1. Sürekli
Kriz Politikaları. Ed. Neşecan Balkan/Sungur Savran
Önemli derleyici bir çalışmanın 1.cildi. Özellikle 20.yüzyılın Politik Mirası (Savran);
Türkiyede Siyasal Kriz ve Krize Müdahele Stratejileri (Öngen); Dört Gösterge Işığında
Türkiye Sosyalist Hareketi (Çulhaoglu); AB-Türkiye Entegrasyonu:Nasıl? Nereye Kadar?
(Türkay); Soğuk Savaştan Günümüze Kıbrıs Sorunu (Hasgüler) önemli çalışmalar.
Öte yandan Zülküf Aydin'a dikkat (?).
***
Akaya, Y./Arın, T./Dedeoğlu, S./Ercan, F./Gök, F./ Köse, A./Şenesen,
S.Ü./Onaran, Ö./Oyan, O./Öncü,A./Özar, S./Toksöz, G./Günlük, G;
2000’li Yıllarda Türkiye. 2.Neoliberalizmin Tahribatı. Ed.Neşecan
Balkan/Sungur Savran,
Önemli derlemenin 2.cildi. Özellikle F. Ercan (Sermaye Birikiminin Çelişkili Sürekliliği ve...),
O.Oyan (Tarımsal Politikalardan Tarımsız Bir Politikaya Doğru), T.Arın (Refah Devleti
Sosyal Güvenliğin Yokluğu), F.Gök (Eğitimin Özelleştirilmesi), G.Günlük-Şenesen
(Silahlanma Küresel Dönemde İktisadi Yansımalar), Y.Akkaya (Düzen ve Kalkınma
Kıskacında İşçi Sınıfı ve Sendikacılık), A.H.Köse-A.Öncü (Mühendislerin Toplumsal Evrimi
Üzerine Gözlemler), S.Özer-F.Ercan (Emek Piyasaları Uyumsuzluk Mu, Bütünleşme mi?), vd.
Bana kalırsa 2004'ün önemli çalışmalarından bu iki ciltlik derleme. İyi bir kaynak.
***
Başarır, Başar; Çıktığınız Hevesle İniniz
Trafik işaretlerini kendi anlatısında eğretileme olarak kullanan Başarır, bazı öyküleriyle çıtayı
zorluyor.
Diline takılmam, dil konusunda pekişmiş önyargılarımdan mı?
Pek sevdiğim söylenemez (Başarır’ı).
***
Ciltli, ikinci baskısından okuyorum bu dev yapıtı (900 sayfa). İkinci cilt 1980'i günümüze
getiriyor.
Yapıtın düzenlenmesi ve dizgeli yapısı benim için okumayı zorunlu kıldı.
Küçük kutularla kavramlara açıklık getiren çalışmada, 1. cilt bölümlemesi şöyle:
* Yöntem ve Yaklaşım (Çalışmayı biçimlendiren, yer yer beni rahatsız etmekle birlikte
çalışmanın önemini azaltmayan, tersine arttıran, öğretici giriş. Tek başına önemli ve
okunabilir.)
* 1919-1923: Kurtuluş Yıllar (Mondros, Sevr, Mudanya, Lozan; Avrupa, Sovyetler,
Yunanistan, Orta Doğu ile ilişkiler.)
* 1923-1939: Göreli Özerklik-1 (Avrupa, SSCB, Yunanistan, Orta Doğuyla ilişkiler,
Montreaux Boğazlar Sözleşmesi.)
* 1939-1945: Savaş Kaosunda Türkiye, Göreli Özerklik-2 (İkinci Dünya Savaşı dönemi.)
* 1945-1960: Batı Bloku Ekseninde Türkiye-1 (SSCB, ABD ve NATO, Yunanistan, Orta
Doğu ile ilişkiler)
* 1960-1980: Göreli Özerklik-3 (ABD ve NATO, Yunanistan, SSCB, Orta Doğu ile ilişkiler,
AET)
Kusursuz ve yetkin bir ekip çalışması. Başvuru niteliği özellikle çekici. Çoklu okumaya
olanak veriyor.
900 sayfalık bu dev yapıt için (Baskın Oran yönetiminde Siyasal Bilgiler ekibi) tam bir
biresim ve olağanüstü demekten başka elimden bir şey gelmez.
Düzenleniş mantığından çok yönlü islevşelliğine varıncaya dek, gerçek bir başvuru kaynağı.
Bence klasikleşecek.
Bu yapıtı kesintisiz bir tarihçe olarak da okuyabilirsiniz, belli konulara odaklanarak da.
Ögretici, zevkli bir çalışma.
***
Oran, Baskın, Ed.; Türk Dış Politikası Cilt 2. 1980-2001,
1980-1990 ve 1990-2000 bölümlemesi içinde Türkiye'nin Kıbrıs, Avrupa Birliği, İnsan
Hakları, Kürt Sorunu, Orta Asya, vb. fotoğrafi çekiliyor.
***
Baudez, Claude/Sydney; Mayaların Kayıp Şehirleri
Yapı Kredi'nin Genel Kültür Dizisi'nin ilk kitabı.
Arkeoloji üzerine olan yapıt derinlikten yoksun olmasına karşın (ayrıca cografi bilgi
bakımından yetersiz) belge ve görüntü zenginliğiyle dikkate değer.
***
Kunt, Bekin Sıtkı; Ayrı Dünya,
Yeditepe Yayınları, 1952
Kunt'u sahaf üzerinden tanıyabildiğim için mutluyum. Orhan Kemal'lere giden yolda, 40'ların
gerçekci kuşağından neredeyse unutulmuş bir yazar yazık ki.
Toplumsal duyarlık, Anadolu ve yoksul kentli insanın yalın, çıplak gerçeği öykünün konusu
oluyor. Çoşumculuğun (romantizm) etkileri yokoluyor giderek. Yeni bir dünya ile eskisinin
kıyısında yazar, sokağın gerçeğiyle yüzleşiyor.
Bu yazarlarımızı kazanmalıyız. Eleştirel basımları yapılmalı.
***
Hooks, Bell; Feminizm Herkes İçindir,
Çitlenbik Yayınları, 2002
Bell Hooks 1952 doğumlu Gloria Watkins'in takma adı. Amerikalı olan Hooks karaderili.
Yapıtının önemi yalınlığından, derlitopluluğundan ve eleştirel gücünden geliyor. Toplu
Türkçe çeviriyle değerini yitirmesine karşın sorunları kaçamaksız, apaçık sergilemesi,
tutumunu kesin bir biçimde ortaya koyması Hooks'u kadın yazını içinde (sol içerisinde de
kuşkusuz) çok önemli bir yere koyuyor.
Benim için yapıtın ilginç üç yönü vardı:
1) Kadın eylemine soğuk, kinle bakan kadınlara (çoğunluğu oluşturur) yaklaşımındaki
yumuşaklık, kanıtlarının sağlamlığı ve söyleminin saydamlığıyla seçikleşen inandırma gücü.
Bu nedenle kadın eylemine düşmanlığı doğallaştırmış kadınların okuması gereken bir yapıt
bu.
2)Kadın eylemi içre özeleştiri boyutu. Kızkardeşler, sınıfsal güçle (iktidar) gelen yol ayrımı,
kadın eşcinselliğine bakış açısı, erkeklerin kadın eylemiyle ilişkisinin sorgulanması...
3)Kadın eylemini eşitlik çizgisi ve tanımıyla sınırlayanların eyleme getirdiği yozlaşma ve
buna karşılık Hooks'un önerdiği, sorunu kadın sorunu değil insan sorunu eksenine oturtan ve
toplumsal dizgeyle bağlarını doğru bir biçimde kurabilen cinsiyetçilik kavramı... Düğüm
noktasının bu olduğunu sanıyorum. Yoksa kadınlar başardıkça (!) iktidara ortak olabiliyor va
cinsiyetçi tutum ve paradigma sürüyor.
Hooks'un kişisel deneyimleriyle bilimsel söylemin kesişim noktasından ilerleyen anlatısı da
kadın eyleminin insancıl ve eşitlikçi doğasına bir örnek sayılabilir.
Bence Hooks'un bakış açısıyla benimkisi örtüşüyor. Bu da yılar sonra kendimle buluşmak gibi
oldu.
"Yakınlaşın ve anlayın. Feminizm herkes içindir" (s.V)
***
Henri-Levy, Bernard; Entelektüelliğin Övgüsü,
Gendaş Yayınları, 2001
Henri-Levy günümüzde entellektüel olan şeye tepkiyi eleşirerek, yeniden bir çözümlemesini
ve eldesini yaptığı yapıtında bence bir saldırıya uğramış: çevirmenin saldırısına. Yapıt
okunmazlaşmış.
Kaç kez bırakma noktasına geldim, ilgim dağıldı.
Yine de Henri-Levy'den çok hoşlandığımı söyleyemem.
***
Lewis, Bernard; Ortadoğu’nun Çoklu Kimliği,
Sabah Yayınları, 2000
Tarihçi Lewis'in yapıtı önemli olmakla birlikte derinlikten yoksun. Ortadoğu'yu din, ırk ve dil,
ülke, millet, devlet, semboller, yabancılar ve kafirler, emeller açısından irdeleyen Lewis, temel
kimlik oluşturucusu olarak doğum ve devlet kimliğini vurguluyor.
***
Russell, Bertrand; Russell’dan Seçme Yazılar,
Dost Yayınları, 2004
Russell'den iyi bir derleme. Psikoloji, din, cinsellik ve evlilik, eğitim, politika, ahlak üzerine
yazılarından hoş bir seçki. Tanımak isteyenler için anlamlı.
***
Karasu, Bilge; Troya’da Ölüm Vardı (BE 8),
Büyük Karasu okuması. Daha ilk yapıtla (kitap olarak baskı: 1963) Bilge'nin kara-acı suları
içerisinde duyguların hiçbir yere oturtulamadığı karabasanlı bir okuma, ağulu bir deneyim
başladı. Aynı öykü kişilerine dayalı bu kopuk, tümün sürekli yeniden reddedildiği anlatılar,
insan'ın doğumdan başlayan ve anlatısı olanaksız ölümle noktalanan yaşam sahnelerinden
oluşuyor. Hiçbirimizin öyküsü, hatta kendi öykümüzün parçaları bile birbirini tutmaz,
tutmuyor. Her bir yaşantı için sayısız anlatı üstüste biniyor. Gerçeğin hangi anlatının arkasında
olduğu, yazarın israrlı ve dayatıcı çabalarına karşın, yine belirsiz ve acaba burada bir değer
yüklemesi yaparsak yanılmış olur muyuz? Ağın bir düğümü (öne çıkarılmış) Müştak, öne
çıkarılmasında bile tartışmalı, ağ’a ilişkin (büyük yapıya) hem im, hem değil. Hem gönderen,
hem gönderilen...
Bir bakıma ölüm doğumdan başlayarak var, hep var. Troya'dan kalan yaşamın değil, ölümün
öyküsü (Shopenhauer). Yaşamın anlatısı, kendiliğinden bir ölüm anlatısı... Bunu anlamamızı
ister miydi Karasu?
Ölüm odasi içindeyiz. Doğumdan başlayarak. Geçmişe sarkarak. Bir ilişkiyi tanımlamaya,
onun önünde şöyle ya da böyle durmaya çalışarak. Birilerini anne olarak tanımlayıp bir
diğerini sevgili-dost arası bir aralığa koyarak, bakış açılarını sürekli değiştirip bakılanı
yeniden yaşantılıyarak ve bu arayışın tinselliği ve kırılganlığıyla yeniden vazgeçerek...
Adı konmuşların ardlarına bakarak, Zanzalak ağacının gölgelerinde eşinerek, gerçeği bulma
umutsuzluğuyla, bunun acısıyla...
Bir dönüşüm duygusu kalan geriye, savruluş... Bir aydınlık. Koku.
Algının dibi.
Kedi. Yaralı hayvan. Yangın. Şarkısız gecelerin ilki.
Savaşı karşılayan sessizlik.
Theo Angelopoulos.
Ve Karasu sanırım Oğuz Atay'ın esini. Bütün o Tutunamayanlar, Tehlikeli Oyunlar,
Korkuyu Beklerken, Oyunlarla Oynayanlar nereden çıkmış olabilir. Tanpınar buna yetmez
bence.
Karasu'da Türkçe yeniden ve çoğalarak var oluyor. Büyük bir dil deneyimi.
***
Karasu, Bilge; Uzun Sürmüş Bir Günün Akşamı,
Karasu tarihsel bir zemin önüne çagdas bir dizi sorunu koyarak, bir tür etik sorgulama yapiyor
bana kalirsa. Ada ve Tepe adinda iki bölümlü Uzun Sürmüs Bir Günün Aksami'ni, Dutlar
adinda kisa bir öykü izliyor. Bence tematik seçis ve derinlikler açisindan Dostoyevski'yle
karsilastirilmali Karasu. Anlati, biçem olarak ise Fransiz modernleri belki isik tutabilir.
Türkiye'de ise öncülü var mi kestiremiyorum. Çünkü yerel degil evrensel temalari onu
farklilastiriyor.
Öte yandan, seçim, direnis, sorumluluk, iktidar ve güç, boyunegme, inanç, etik, kaçis, vicdan,
sorumluluk, iç aydinlanma, vb. kavramlar çerçevesinde okuru sarsan,silkeleyen bu romaniyla
da Karasu'yu gecikmeli de olsa tanidigim için mutluyum.
***
Karasu, Bilge; Göçmüş Kediler Bahçesi,
MetisYayınları, 2003
Ölümcül, canlı bir satranç benzeri oyun-bağlantı ile birbirine ulanan, umutsuz, kara öyküanlatılar…
Onda uzam, zaman, ilişki kendini hep yeniden kıra kıra ilerliyor.
Öykümüzün ne olduğunu bilemeyiz, anlamayı usumuzdan geçiremeyiz, Kafka'dan farklı
olarak anlama girişimlerimiz de hep olmuştur, olacaktır.
Zaten öykü de yırtılır, geriye kalan girişimse neyin neye ulanacağının herkesin kendine bağlı
kalacağı bir anlatış olur. İyi mi olur?
En zengin, en çoğul anlatı da, ‘en zengin ve çoğul anlatı’dan başka bir şey değildir.
Yaşam kaygusu ve kavgasının ucu ölüm, vardığımızda henüz yola çıkmışızdır.
Menzil düş, ise, varolan, kalan ne?
Karasu'nun olağanüstü metinleri yeniden okunmayı zorluyor diyeceğim. Bildik anlamlandırma
çabasının hep bir adım ötesinde kalacakları kesin. Onu öngörülü bir bilici yapan da bu özelliği
mi acaba?
***
Karasu, Bilge; Kısmet Büfesi,
Bölük pörçük metinlerle bölük pörçük yaşamı anlatılama, ıskalama ve yakalama girişimi.
Bu da bir denemeydi, tıpkı yaşamımız gibi.
Seni çok iyi anladığımı sanıyorum Karasu.
Sana borçluyum.
***
Karasu, Bilge; Gece,
Bu dev yazarı (dilciyi) ne biz, ne de Dünya anladı diyorum.
Gece, geceyi anlatıyor. Bilinemeze bağlı, bilinemezden, bilinemezin kendi olan geceyi.
İnişini, dönüştürüşünü, yerinden oynatma gücünü, bakışımızın tam içindeki yerini,
geceleşebilirliğimizi...
Öte yandan bir kurgu metnin de gece boyutu var. Gece onu da açar, gizler, dönüştürür.
Dil bile geceyle oynar. Hem de ölümüne…
Karasu da bence ölümüne oynadı gece'yle, gün'ün özü geceyle.
Yaşam her zaman gece sayesinde ve onun yüzünden, hep başka bir şey oldu. İnsan da, metin
de...
Çok ciddi birşeylere işaret etmenin gececil komikliğine ne demeli.
Gece kimi uyarır. Kimseyi.
Kimse olabilsek…
Ölümle, ölümüne oyunla belki olası...kimse olmak.
***
Karasu, Bilge; Kılavuz,
Remzi Yayınları, 1990
Karasu 1994'de öldü yanılmıyorsam. Bu başyapıtlarından biri olarak yayınlandığında da sağdı.
Tüm yapıtlarıyla en üst düzeyi nasıl tutturabiliyor Karasu? Onun tüm yapıtı gerçekte tek bir
yapıt ve o da başyapıt.
Kılavuz, bence, duyumsayabildiğimce, düşle ayıklık, günle gece, yaşamla ölüm arasında,
sonunda kendi yolunu yitiren bir kılavuzluk deneyimi... Derrida'nin dediği gibi 'yerinden
oynamış yaşam', yerinden oynamış anlatıca izleniyor.
Söz ve metin iki yüzlü, iki yanlıdır. Doğru bir tür kurgudur. Yine de Karasu için göreci
diyemiyorum. Ama yerleşik doğruya karşı buruk bir başkaldıran insan olduğu kesin (mi?).
Kedi'ye gelince. Kedi her yerde olabilir, konabilir, var. Çünkü bir kedi o. Güzelliği insana
kendini vermeyişinde.
Karasu büyük bir yazar.
***
Bottero, Jean/Steve, Joseph; Evvel Zaman İçinde Mezopotamya,
Persopolis yazıtlarıyla başlayan büyük serüven...Gizemli üç yazı. Eski Farsça, Elamca (!),
Asurca (Sami dillerine dayalı).
Sümerceye doğru giden yol...
Kuzeyden güneye doğru Asur, Akad, Babilonya ve Sümer ülkesi...
Şu anda, bugün, insanoğlunun öyküsünün kaynağı ABD ve İngiltere'ce bombalanıyor. Yok
ediliyor.
Bugün: 21 Mart 2003.
***
Magee, Bryan; Felsefenin Öyküsü. Ed. Neil Lockely,
Nefis bir felsefe tarihi. Belki çokca yüzeysel, ama çekici...Görsel bakımdan zengin ve nitelikli
baskıyla felsefeyi sevmemek olanaksız.
Yapıtın bence kurgusu da çok başarılı. Temel felsefe temaları seçilen felsefecilerle koşutlu bir
biçimde götürülüyor. Zevkle okudum.
***
Uzuner, Buket; Uzun Beyaz Bulut Gelibolu,
3.baskısını okuduğum roman 10.baskısına yaklaşmış olmalı. Neden acaba, bunu anlayabilmiş
değilim.
Kötü kitabın ne olduğunu bilmiyor muyuz? Yoksa çok okunurluk, gerçekten mi yazın dışı
değerlere bağlı yalnızca? Sanırım.
Bu roman roman geçmişiyle hesaplaşmamış, yeni hiç bir şey içermiyor. Savaş karşıtçılığı,
barışçılık desem bu da defalarca ve çok daha iyi bir biçimde yapıldı.
Bir şey var. Buket Uzuner bir tür çağcıl vurguncu ve çağın gereklerini iyi koklayan bir burnu
var. Başka da bir şey yok. 12'yi vuruyor. Roman’ın duasını da okuyabiliriz, şimdi.
***
Carriere, Jean-Claude/Delumeau, Jean/Eco, Umberto/Gould, Stephen Jay;
Zamanların Sonu Üstüne Söyleşiler. Ed. Catherin David/Frederic
Lenoir/Philippe de Tonnac,
2000 yılı sorunu ile ilgili 4 ünlüyle yapılan ama kapsamı binyıl dönümü sorununu oldukça
aşan söyleşiler beklediğimden çok daha iyiydi. Özellikle dinsel kültürlerde yeniden doğuş,
kıyamet ve tarihsel olgular arasındaki ilişkiler aydınlatıcıydı benim için. Özellikle Carriere,
ama daha çok Gould'un yazısı...Eco da yabana atılamaz.
Tartışmalı okumalara açık önemli bir söyleşiler derlemesi.
***
Celal, Metin/Aydemir, Kadir; E 2004 Edebiyat Yıllığı,
Baskı olarak olmasa da içerik olarak çok başarılı bir yıllık bence. Öyküler, şiirler, denemeler,
eleştiri ve tartışma yazılarıyla 2003'ü yansıtabiliyor.
***
Üster, Celal, Haz; Yatağında Yalnız Mısın?
Okuyanus Yayınları, 2002
Japon şiirinden Celal Üster'in derleyip çevirdiği aşk şiirleri...
***
Akaş, Cem, Haz.; Kavramlar ve Bağlamlar Arasında,
Jameson, Eagleton, Zizek, Reeves, Taylor, Derrida, Benhabib, Deleuze, Foucault, Bourdieu,
Grass, Habermas, Guattari, Morin, Eco, Touraine, Abu-Lughod, Levi-Strauss, Hartog,
Riceour, Mango, Horkheimer, Adorno, Gadamer ile yapılan ve Cogito dergisinde yayınlanmış
söyleşileri içeriyor.
***
Kavukçu, Cemil; Gemiler De Ağlarmış,
Bana yazın tadı veren öyküler Kavukçu'nun son yapıtındakiler... Bu yapıt hakkında ayrıca kısa
(ve yetersizce) yazdım.
Kavukçu'nun öykülerinde, ayrıntılarda gizli 'insanlık durumu'nu görmemek olanaksız. Büyü
içeren öyküler bunlar, yaşamla bizleri buluşturabilme özelliğine sahip...
***
Kavukçu, Cemil; Suda Bulanık Oyunlar,
Kavukçu'nun son yapıtı bir roman: Önceki öykülerinden daha iyi değil ne yazık ki...
Çürüyen kent, toplum, devrim (ci): Tarık ve Kırat.
Kendini kurtaramayan devrime mi soyunuyor Sayın Kavukçu? Devrimci olmak için tatmin
olmuş biri mi olmalı?
Devrimcilik (Türkiye travmasında) bir karabasan olarak tanımlanır, anlatılırsa doğru
yakalanabilir mi?
Neden büyük yenilgiden hemen hemen tüm yazarlarımız aynı sonucu çıkarıyor acaba? Bu
onlarla ilgili olabilir mi?
Devrimci (kendini aldatış) bir cinsel tatminsizliğe indirgenebilir mi? Okurunuz açısından
baktınız mı hiç sayın yazar romanınıza?
***
Çapan, Cevat, Haz.; Yürekteki Ok. Dünyanın En Güzel Aşk Şiirleri,
K Kitaplığı, 2002
Minicik ama olağanüstü güzellikte bir seçki.
***
Lindholm, Charles; İslami Ortadoğu,
İmge Yayınları, 2004
ABD'li Prof. Lindholm'un çalışması bir tarihsel antropoloji çalışması. Bu çalışmanın ABD'nin
küresel güvenlik konularında akademik çalışmalar arasında yeri olup olmadığını merak
ediyorum. Sonuçta Lindholm'un altını çizdiği şey, genelde Ortadoğu, özelde İslam kültürünün
ABD'nin kuruluş ve tarihsel öyküsünde hep etkili olmuş eşitlikçi, özgürlükçü, rekabetçi
kültürün tıpatıp aynı kaynaklara sahip olduğu. Ama Ortadoğu'nun İbni Haldun'ca
kuramlaştırılmış coğrafi, tarihsel, etnik gerçekliği bu stereotip'in laik-seküler iktidarlarca
buzulmasına sık sık yol açmış, Ortadoğu'nun genel tarihi seküler- dayatmacı ve hiyerarşik
devletlere karşı eşitlikçi ve islamın kaynaklarına dönüşü yansılayan yerel halkın direnişi ve
isyanının başarısız tarihi biçiminde seyretmiş.
Lindholm'dan okuyan istediği sonucu çıkaramaz sanırım. Ilımlı-islamcı, yerel yönetimli bir
toplum modeli ABD emperyal hegemonyasıyla çok da iyi bağdaşabilir, demeye getiriyor
olmalı.
Çalismanin yetersizliği antropolojik bakışın yetersizliği olarak yorumlanamaz sanırım.
ABD'nin Irak çıkartmasını yalnızca ABD medyası değil, üniversiteleri de bilimi araç olarak
kullanarak haklılaştırmaya çalışıyor ve bu çalışma de bunun bir örneği.
***
Horrocks, Christopher; Baudrillard ve Milenyum,
Everest Yayınları, 2000
Doğrusal tarihi sorgulayan Baudrillard'ın milenyum hakkında düşüncelerinin
değerlendirilmesi...
***
Okay, Cüneyd; Mavi Sürgüne Doğru. Halikarnas Balıkçısının Bilinmeyen
Yılları,
TC Kültür Bakanlığı, 2001
1921-1928 yılları arasında Halikarnas Balıkçısı'nın yaşamına tam bir tanıklık yanısıra o
dönem İstanbul basınında yaptığı resimler, yazdığı yazılarla zengin bir kaynak.
***
Çehov, Anton/Gorki, Maksim;Yazışmalar,
Yankı Yayınları, 1966
Çehov'la Gorki' nin 1898-1900 arası mektuplaşmalarını içeriyor çeviri ve her iki yazarın
kişisel özelliklerini yansıtması açısından ilginç.
***
Çulhaoğlu, Metin/Soyer, Cem; Solda “Sivil Toplum” Söylemi. Gerçekler ve
Yanılsamalar,
Özgür Üniversite yayınları, 2000
Sivil toplum söyleminin Marksist geleneğe bağlı doyurucu bir eleştirisi. Bu söylemin sivil
toplum-devlet arasında bir dikotomiye oturtulması, sınıf savaşımı ve siyasal iktidar hedefini
dışlaması, sonul amacı demokrasiye kilitlemesi, devletin sınıf temelini reddetmesine bağlı
olarak ve kendisiyle çelişerek özünde devletçiliği, toplumun verili durumunu
sonsuzlaştırması, vb. gibi noktalar üzerinde duruluyor.
Türkiye çözümlemesinde ise bizde kavramın (NGO) çarpıtıldığı, Türkiye’de batıdan değişik
olarak iktidarın burjuva sınıf yaratmak (kapitalist ekonomik ilişkiler anlamında sivil toplum)
zorunda kaldığı belirtiliyor.
Siyasal alanları bölmelere ayıran sivil toplumcu yaklaşım özünde reformist ve gericidir.
Önemli bir makale.
***
Robinson, Dave; Nietzsche ve Postmodernizm,
Everest yayınları mini kitaplardan bir dizi başlattı.
Son dönem yapıtları görülmezse, tutarsız Nietzcshe'nin bilim ve aydınlanma karşıtı
söyleminin postmodernizme kapı araladığını savlıyor İngiliz felsefeci Robinson küçük
makalesinde.
***
Harvey, David; Sosyal Adalet ve Şehir,
Harvey'ın yapıtı, bir kentleşme kuramı üretebilmenin olanaklı yolları üzerine sıkı bir deneme
diyebiliriz. Geleneksel (liberal) kentleşme kuramı eleştirisinden çok, Marksizmle kent
olgusunu tümleştirmede gerçek bir katkı. Bu katkı marksist terminolojiye değin uzanıyor,
örneğin 'üretim tarzı' kavramının yerine 'iktisadi bütünleştirme tarzı', vb. Öte yandan
diyalektiğin kentleşme sürecine olağanüstü uygulanmasına da bir örnek yapıt ve Marksist
toplumsal evrim anlatılarına da kent bağlamında terimsel önerilerde bulunuyor: Karşılıklılık,
Yeniden dağıtımcı bütünleştirme, Piyasa değişimi.
Beni etkileyen boyut ise burjuva 'planlama' kavramına getirdiği eleştiri. Kenti sabitleyen plan
kavramı ancak bir araç (enstrüman) olarak kullanılmalıdır.
***
Breton, David Le; Yürümeye Övgü,
Sel Yayınları, 2003
Bu hoş, yürüme üzerine yarı filozofik denemelerle buluşamadım ve yapıtı bitiremedim
demeyeceğim, erteledim.
***
Göksel Demirer/Tezcan E. Abay Ed.;Foster, J.B./ Dursun, C./Erdağı, B./
Robert, J; Ekoloji Politik,
Özgür Üniversite Kitaplığı yayınları, 2000
Yapıt seçili 4 önemli makaleden oluşuyor.
J.B.Foster'in Komünist Manifesto ve Çevre adlı çalışması çevre konusunda Marksizm
eleştirilerini Manifesto bağlamında yanıtlayan önemli bir yazı. Daha önce de önemli bir
çalışmasını (yine çevre politikaları ve Marksizmin çevre ile ilgisi hakkında) okumuştum.
C.Dursun'un Çevre ve İnsan: Teorik Bir Yaklaşım adlı çalışması da Marksizm eleştirilerini
yanıtlama boyutu içeriyor. Emek süreci ve teknolojiyi çözümleyen yazar, tartışmalı sosyalist
hukuk teorisinin yerini, odağına toplumsal dönüşümle birlikte yeni insanın yaratılmasını
yerleştiren yeni bir hukuğun alması gerektiğini (doğayla sözleşme) öneriyor (Serres).
B.Erdağlı'nın Ekolojik Bir Topluma Doğru; teknoloji transferine ilginç ve doğru bir
yaklaşım getirirken, çözümüne gerekirse teknoloji reddi'ni yerleştiriyor.
Yapıtın en önemli çalışması ise J.Robert'in, Algı Primatı ya da Bilimsel Kıyamet adlı yazısı.
Kendi yaklaşımının evrimini ve deneyimlerini de aktaran Robert, bilimle gündelik algı
farkının çevre sorunlarında doğurduğu handikapı vurguluyor. Bilimin ölçü kaygusu
taşımadığını, sorunun bilimselleştirilmiş algı ortamında yeniden ifadelendirilmesi gerektiğini
söylüyor. Çevre epistemolojisinin dilsel çözümlemesi de denebilecek çalışmanın önerisi
bireysel etik devrim sayılabilir. Çok önemli bir yazı.
***
Özlü, Demir; Amerika 1954,
Türkiye İş Bankası Yayınları, 2004
Demir Özlü'nün son çalışması ve ilk Özlü okumam. Belki de son olacak...
Bana 'amerikanofil' deyimini anımsattı. Amerika’nın tüm dünyaya dehşeti milim milim
tattırdığı bir sırada Özlü kendi türünün (familyasının) işlevini (tarihsel) yerine getiriyor.
Uyuşturucu almış birinin mutluluk düşleri Amerika'yla birebir örtüşüyor nedense.
Her açıdan, bana kalırsa, kötü bir kitap...
***
Madak, Didem; “Ah”lar Ağacı,
Didem Madak genç ve ilginç bir kadın. Şiiri bir yıllıkta dikkatimi çekmişti. Bu nedenle
aldığım son şiir kitabı Ah'lar Ağacı beni biraz düşkırıklığına uğrattı. Yer yer olağanüstü,
özgün dizeler kurmasına rağmen, uzun şiir bütünü bu parlak dizeleri bastırıyor, bitmez
tükenmez bir duaya dönüştürüyor şiiri. Bir de şiirin içinde değil, karşısında duruyor sanki.
Başkası için şiir yazılabilir mi?
***
Aksan, Doğan; Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını,
Aksan'ın Türkçemizle ilgili yapıtı için söyleyecek söz bulamıyorum, beni mutlu etti. Son
zamanlarda okuduğum en güzel kitaplardan biri...
***
Aksan, Doğan; Anadilimizin Söz Denizinde,
Bilgi yayınları, 2002
Aksan bu son güzelim yapıtında yine Türk Dilinin, Türkçenin bahçesinden çiçek derliyor. Bu
kez baslangıçtan günümüze (Orhun ve Yenisey yazıtları, Divanü Lugati't-Türk, Kutadgu
Bilig, Dede Korkut Kitabı, Eski Anadolu Türkçesi, örneğin Garibname, Türkiye Türkçesi,
örneğin Derleme/Tarama Sözlükleri) dilimizin sözcüklerini, ikilemelerini, deyimlerini,
atasözlerini, terimlerini, Sözvarlığının diger ögelerini örneklendirerek varsıllığımıza im
koyuyor.
Dilimiz Türkçemiz büyük, derinlikli, oylumlu, anlatım gücü yüksek bir dil. Kanıtı Aksan'ın bu
son yapıtında...
***
Aksan, Doğan; Dil, Şu Büyülü Düzen…
Doğan Aksan bu son yapıtında dile genel olarak bakıyor. Dilin yapısını (dizgesini) en son
kuramlaştırmalar (Chomsky) çerçevesinda tanıtıyor. Son derece aydınlatıcı, ama yazik ki
derinlikten ve kapsayicılıktan yoksun...
Aksan'ın çıkan tüm yapıtlarını okumaya devam...
***
Cüceloğlu, Doğan; İyi Düşün Doğru Karar Ver,
Sistem Yayınları, 1994
Etkili yaşamın temel boyutları üzerine söyleşiler altbaşlığı taşıyan, ilk başta reçete kitap
izlenimi veren çalışma oldukça önemli, pek çok insan için yeniden başlamanın uyaranı
olabilir.
Uzun özetini ayrıca çıkardım. Bir yığın insana da önerdim, aldım.
Özü, paradigma kavramı üzerine oturuyor. Paradigmamız genellikle koşullanma paradigması
ve etkili, mutlu olabilmemiz bu paradigmanın değiştirilmesine büyük ölçüde bağlı. Bunu nasıl
yapabiliriz, sorusunun yanıtı yapıtın içinde. Yalnızca bir yaklaşım olarak, çözüm olarak değil.
Çünkü Cüceloğlu bir ruhbilimci, bir davranışbilimci...
***
Cüceloğlu, Doğan; Savaşçı,
Remzi Yayınları, 200?
Cüceloğlu'nun belki de en önemlı yapıtı. Tartışılabilir yanlarını es geçmeden, kendine özgü
sorunsalını daha temelden, varoluşsal derinliklerde geliştirdiği söylenebilir. Carlos
Castaneda'nin izinde Türkiye'de yeni insan türünü muştuluyor Cüceloğlu.
Önemini birkez daha vurgulamakla yetineceğim. Cüceloğlu okumadan kendimizi ve içinde
yaşadımız şeyi anlamamız çok zor Türk insanı olarak.
***
Cüceloğlu, Doğan; İletişim Donanımları,
Cüceloğlu'nun son yapıtı insanlar arası iletişim konusunda eleştiri ve model önerisi, TV
izlencelerine dayalı olarak...
***
Hofstadter, Douglas R.; Gödel, Escher, Bach: Bir Ebedi Gökçe Belik,
Kabalcı Yayınları, 2001
Matematik (Gödel), Resim (Escher), Müzik (Bach): GEB.
Bu yapıt 1980'de yazılmış ve yapay zeka üzerine bir yaklaşım bence. Ama Hofsadter'in
gerçekten zengin birikimini yaratıcılığa dönüştürebilme yeteneği bu yapıtta kendini gösteriyor.
O bir yandan da bilim, sanat, evren ve insan ilişkilerini irdeliyor.
Bu yapıtı anlayabilmek için ileri düzeyde kuramsal matematik ve müzik bilgisi gerekiyor.
Diğer disiplinleri (bilgisayar ve yazılım, genetik, geometri, fizik, felsefe,vb.) saymıyorum.
Ama sezgisel yetenekleri ve genel bir birikimi olan ortalama okur için de yeterince ufuk
açıcı...
Baştan bölüm bölüm üzerinde durarak özetlemek ve böylece daha iyi anlamak gibi bir niyetim
olmasına karşın şimdi yazma koşullarının yetersizliği nedeniyle bundan vazgeçiyorum.
Yazarın kurgusu (bölümleme, diyaloglar, imge ve değişmecelere dayalı anlatımlar, vb.) yapı
kavramını ne denli derinden kavradığını gösteriyor. Yapıt DNA sarmalı gibi kendini bir başka
düzeyde sürekli yeniden yapılandırarak ilerliyor. Sonuçta vardığımız yer hem başlangıç
noktası, hem de başka bir yer...Zekanın kendini gösterişi bu olsa gerek.
Bu yapıt için şunu öncelikle söylemek isterim: diyalektik sözünü hiç anmadan diyalektik
düşüncenin anıtı yaratılmış bu yapıtla.
ABD'li Hofstadter, bazı kavramları eleştirel olarak derinleştiriyor. Bunların başında kapalı,
kendine yeten dizge kavramı geliyor. Gödel'in Principia Mathematica (Russell/Whitehead)
eleştirisinde çıkış noktası...
Escher'in resimlerindeki yinelemeli ve döngülü yapının üç omurlu bu yapıtta omurgalardan
birini oluşturduğunu söylememe gerek yok. Bir diğer omurga ise Bach'ın müziği, özellikle füg
ve toccata'lar (Musikalische Opfer)...Bach'ın müziği Escher'in resmine benzer artımlı döngü
yapılarıyla yazarın tezini biçim ve içerik olarak destekliyor.
Biçimsel dizge, matematikte anlam ve biçim, resimde figür-zemin ilişkisi ile biçimsel
dizgelerde teorem olan ve teorem olmayan koşutluğu, biçimsel dizgelerde simgelerin rolü,
yinelgen yapılar, anlamın çözümlemesi, önermeler hesabı ve zen koanları, TNT (tipografik
sayı kuramı), vb. birinci bölümün konuları (GEB).
İkinci bölüm ise (EGB) bilgisayar dilleri, beyin ve düşünce, zihin, dizgelerin dışına atlamak,
kendine gönderme (self-ref) ve kendini yeniden üretme (self-rep), insan düşüncesini taklit
(Church, Turing, Tarski), geçmişte ve günümüzde yapay zeka, garip döngüler ve dolaşık
hiyerarşiler (RICERCAR) konularında derinleşiyor.
Hofsadter önsözünde şöyle diyor: "Tek bir tümceyle söylemek gerekirse, GEB canlı
varlıkların cansız özdekten nasıl çıktığını söyleme yönündeki çok kişisel bir girişimdir. Kendi
nedir ve bir kendi bir taş veya bir çamur kadar kendiliksiz bir şeyden nasıl çıkabilir?" (s.16).
Bu yapit iyi bir sorgulama ve okuyanı mutlu ediyor. Girmediği ilgili bir çok konu olmasına
rağmen...
Çevirmenlere (Ergün Akça/Hamide Koyukan) ve Kabalcı Yayınevi’ne son yılların bu
yayıncılık olayı için teşekkür borçluyum.
***
Morin, Edgar; Geleceğin Eğitimi İçin Gerekli Yedi Bilgi,
Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003
Bilgibilimin (epistemoloji) günümüz dünyasında uygulamaya dönük yüzü ve sorunlarını
irdeleyen bu küçük yapıtında Morin, bilmenin körlüklerini sıraladıktan sonra (kapalı
uzmanlaşma, özellikle sahte akılsallık), akla uygun bilginin ilkelerini temellendirirken
bağlam, bütün, çokboyutluluk, karmaşıklık kavramları üzerinde duruyor. İnsanlık durumunu
amaca yerleştiriyor ve kozmik kimliğe giden yolu tanımlıyor. Karmaşıklığın bilincinde olma
anlamayı öğrenmekte önemli bir aşama ve insan türü için etiğin de çıkış noktası.
***
Bolles, Edmund Blair; Galileo’nun Buyruğu. Ed. Edmond B.Bolles,
TÜBİTAK, 2000
Bilim yazınını, belli bir dizgesellik ve tarihsellik içerisinde düzenleyen yapıt gerçekten
öğretici ve tatlar içeriyor. Hem bilim ve araştırmanın yöntemsel gelişmesi örneklendirilmiş
oluyor, hem de bilimin kendini ifade biçemindeki olağanüstü seyir izlenebiliyor.
Ayrıca okuyanda merak ve bilimsel serüven duygusunu kışkırtma gibi önemli bir işlev de
görüyor ba oylumlu yapıt.
***
Said, Edward; Kış Ruhu, Ed. Tuncay Birkan,
Said, içinde bulunduğumuz yılda öldü (2003). Yeni okuduğum bu insana saygı duymamak
olanaksız. 20.yüzyılın onurunu taşıyanlardan kuşkusuz.
Temel tezi (şarkiyatçı batı emperyal söylemi) çelişik olmakla birlikte doğru ve sarsıcı.
Foucault etkisiyle söylemden, söylemin arkasındaki erkten söz etmesi tam da can alıcı nokta.
Yazın kuramı eleştirilerine de aynı ruh sinmiş... Her şey söylemdir ve söylem masum değildir.
80'li yıllarda kaleme aldığı yazılardan bir derleme.
Asıl siyaset yazılarını (polemik) bulup okumalı.
‘Son bir gözlemde bulunmak gerekiyor. Gramsci ve Vico'ya göre, yorum bu seküler yatay
uzamı, ancak orada bulunan şeylere uygun yollarla değerlendirmelidir. Ben bunu şu şekilde
anlıyorum: Bizi hemen tek bir başlangıç noktasına geri gönderen hiçbir açıklama yeterli
değildir. Tıpkı hiçbir basit baskın yanıt olmadığı gibi, birbirlerinden kopuk hiçbir tarihsel
oluşum ya da toplumsal süreç de yoktur. Bu yüzden, insanın yapıp etmelerindeki heterojenlik,
ortaya çıkan sonuçlardaki ve aynı zamanda yorumlama beceri ve tekniklerindeki
heterojenliğe denktir. Otorite, düzen ve ayrım varolsa bile, insanlık tarihini düzenleyen hiçbir
merkez, baştan verili ve kabul gören hiçbir değişmez otorite, hiçbir sabit engel yoktur.
Seküler entelektüel, bir yandan kutsal kökenin namevcudiyetini, bir yandan da tarihsel fiili
gerçekliğin karmaşık mevcudiyetini göstermeye çalışır. İşte seküler yorum, dini
namevcudiyetin fiili gerçekliğin mevcudiyetine dönüştürülmesidir.’
***
Said, Edward; Freud ve Avrupalı Olan. Ed. Christopher Bollas,
Aram yayınları, 2004
Said'in makalesi Freud'un Yahudilik mitine bakışında Avrupalı olanla olmayan arasındaki
çelişkiyi çözümlüyor. Özellikle ele aldığı Freud yapıtı Musa ve Tektanrıcılık. Bu
tamamlanmamış son yapitında Freud, Yahudiliğin kurucusunun Avrupa dışından, Mısırlı
oluşunu belirtmekte, Yahudi tezlerini sarsmaktadır.
Said'in, her şey politiktir, yaklaşımında sağlıklı ve devrimci birşeyler var.
***
Carr, Edward Hallet; Romantik Sürgünler,
Çiviyazıları Yayınları, 2001
Ağırlıklı olarak Herzen'in, sonra Ogarev, Herwegh, Bakunin, Dolgorukov, vb. nin Avrupa
sürgün yıllarının roman kurgusu içerisinde belgesel ve buruk bu öyküsü, türünde bir klasik
olmalı. Çok etkileyici ve öğretici bir yapıt.
Bir dönemin ve rüzgarının (romantizm) insanların yaşamları üzerinde ne denli belirleyici
olabileceğinin de kanıtı. Onların kişisel dramlarını, tarihsel dramlarından ayırmak olanaksız.
Carr bunu çok iyi yakalıyor.
Rus aydınlanması için mutlaka okunmalı.
Çeviri başarısız...
***
Işın, Ekrem; A”dan Z”ye Ahmet Hamdi Tanpınar,
Tanpınar'ın yaşamı ve yapıtına belgeli, bilgili bir bakış.
***
Wright, Elizabeth; Lacan ve Postmodernizm,
Freud'u, feminizmin Freud (fallik) eleştirisini eleştiren yazar, fallik işlevin her iki cinste de
ortaya çıktığını söylüyor. Ona göre kadının bir göstereni yoktur ve bu nedenle kadın maske
aldatmacasına başvurmak zorundadır.
***
Bernheim, Emmanuele; Sustalı,
Can yayınları, 1998
Genç kadın yazar Bernheim Fransız ve kısa romanlar ya da uzun öyküler yazıyor. Nitem ve
betimi dışlayan eylem kip ve köklü yalın anlatımı yeterince ilginç, ama denenmemiş değil.
Onu güncel yapan şey, kadınlık durumunda sınırdaki kaypaklığı olsa gerek. Bir de değişik
anlatılarında sürdürdüğü takınakları (benzer olayörgüsü, tip, görüntü ya da ayrıntılar, bedensel
ısı arayışı,vb.) tek bir şeyi ısrarla yeniden anlatmayı denediğini düşündürüyor. Buna, cinsellik
ve özgürlüğün, bırakılma kaygusunun yarı bilinçle, hatta istenmeden (masumca) yaşanması
denebilir mi acaba?
***
Bernheim, Emmanuele; Onun Karısı,
Yine beklenenin dışında ‘doğalmışcasına’ gelişen bir cinsel arayış... Doktor kadın, erkeğin
çekim gücüne kolaycacık kapılır ve bedensel ısıyı bulur, ayrıca biriktirir. Yine bırakılmaktan
korkar, bu nedenle de yeni bedenlerin yeni ısılarına açıktır. Çok da masumcadır her şey
üstelik.
Korku izleklerine özgü şeytani bir alay var Bernheim'in öykülerinde (özellikle amaçlanmış).
Bu açık.
***
Bernheim, Emmanuele; Cuma Akşamı,
Yine bir rastlantı (belki arayış), yine erkek, yine erkek bedeninin ısısı ve aynı öykü...Yeni olan
sanırım, kadın kahramanın tutumu. Bir geriye dönüşe, nesneleşmeye özlem ve bunun
Fransa'da prim yapması...
***
Wood, Ellen Meiksins/Foster, John Bellamy; Marksizm ve postmodern
Gündem. Ed. E.M.Wood/J.B.Foster,
Ütopya Yayınları, 2000
Yapıt Wood/Foster derlemesi. Postmodernizm eleştirileri içeriyor marksizm bakış açısı
içerisinde.
E.M.Wood, Postmodern Gündem Nedir? derken, T.Eagleton postmodernistleri bir coğrafya
ve tarih içine yerleştiriyor.
D. McNally ilginç çalışmasında dil kullanımı ile sınıf savaşımı arasındakı somut ilişkiye
işaret ediyor. B.D.Palmer marksist meta-anlatı yaklaşımını eleştiriyor. Mera Nanda
(Hindistanlı) postmodernizmin bilim düşmanlığının üçüncü dünya açısından anlamını
sorgularken; Kenan Malik, Fanon'a gönderme yaparak batı hümanizminden değişik
hümanizmlerin olabileceğini gösteriyor. Carol A.Stabile enfes yazısında postmodernizmle
feminizm ilişkisini irdeliyor. Daniel Nugent Meksika'daki EZLN hareketine solun
postmodernlik yaftasını yersiz buluyor. Frederic Jameson marksizm üzerine beş tez ileri
sürüyor (çok önemli). Ve John Bellamy Foster sonsözü tarihi savunmayla söylüyor.
***
Geçtan, Engin; Hayat,
Metis yayınları, 2002
Geçtan kişisel deneyimleriyle harmanladığı ruhbilimsel yaklaşımlarını yarı bilimsel ve
oldukça tehlikeli-kaygan bir zemin üzerinde aktarmayı sürdürüyor.
Usu kavramamış ve yaşamamış toplumumuz için usdışı gizemselliğin kimi kez açıktan, kimi
kez çok dolaylı bir biçimde önerilmesi bizi dönüp dolaşıp yine postmodernizmin belirsizlikler
alanına bırakıyor.
Ama yeter artık!
Kişisel söylemde geçerli görülen Geçtan biçemi, genellemelerde (dolaylı) gereğinden çok kafa
karştırıcı...
***
Geçtan, Engin; Kimbilir?
Metis yayınları, 1998
Geçtan parlak bilimsel bir geçmişten sonra birikimini sorguluyor. Bana kalırsa çağcılötesi
(postmodern) söylem ve yeni dünya düzeni onu fena silkelemiş. Bir arayış yapıtı Kimbilir...
Daha önce hiç okumamıştım Geçtan. İyi ki de okumamışım. Çünkü kendisi o çalışmalarını
çok korteks işi buluyor. Onun peşinde olduğu ise Jung'un arketipleri, doğunun döngüsel
zamanı, kuantumun belirsizlik ve öngörülemezliği... Sonunda tüm tanı ve yöntemlere
başkaldırırsa çok şaşmam. Ahmet İnam'ın bir başka örneği... (Belki de bir çok kişiyle
haksızlık yapıyorum böyle yazarak.)
Yazısı boyunca doğrulara çarpsa da çok kaygan ve boktan bir yer üzerinde durduğunu
düşünüyorum. Karşılığında önerdiğim kuşkusuz Cüceloglu'nun yapay dizgeselliği değil...
Puslu mantığı irdelediği bölümde şöyle diyor: "Bana da sorarsanız en iyi yol bir yerden bir
yere gitmeyen yoldur, çünkü o 'yol'dur" (s.80)
Geçtan'a göre mantıklı olmakla sağduyulu olmak farklı şey...
***
Öz, Erdal; Cam Kırıkları,
2001'in çok beğenilen bu öykülerini çok tutmadığımı belirtmeliyim.
Öz kimseyi takmayan, ama piyasayı (cinsellik) iyi kollayan 'profesyonelliği' ile Türk öykü
geleneğine bir şey katmış sayılmaz. Bir iki buluş belki, 'Acı'da olduğu gibi...
***
Atasü, Erendiz; Bir Yaşdönümü Rüyası,
Atasü'nün yapıtı neden bende gizli bir düşkırıklığı yarattı? Açık demiyorum, çünkü epey
ilerlediğimde bile son dönemin en iyi romanlarından birini okuduğum kanısını taşıyordum.
Kurgudaki çağcıl yetkinlik, birkaç yadırgatıcı (belki yanlış) dil kullanımına karşın etkili
sayılabilecek anlatı, içkırılmaların kadınlık yazgısıyla tümlenmesindeki inandırıcılık vb.yi
atlayıp beni kuşkulandıran şey, son dönemin yerleştirilmeye çalışılan beylik anlatı kalıplarına
ödün verişi miydi?
Herşeyi kapsam alanı içine alma çabası çokkatmanlılık izlenimi vermesine rağmen, okur
açısından bir tutarsızlığa işaret olabilir.
Şimdilik, önem verdiğim bir yazar olmasına karşın, ona verdiğimi geri alıyorum.
İzleyeceğim.
***
Atasü, Erendiz; Gençliğin O Yıkıcı Mevsimi,
Bilgi Yayınları,1999
Atasü'nün romanı çok katmanlı bir çözümleme ve sorgulama girişimi. Deneysel bir roman
denebilir mi? Neden Türk romanı son yıllarını anlatım teknikleriyle boğuşarak geçiriyor ve
içerik-biçim uyumsuzluğunu göze alıyor? Sanki nesnenin parçalanması bitirilmiş de sıra
ruhlara gelmiş gibi. Konumunun (cinsiyet olarak) haklılığı içerisinde gereken zeka ve
duyarlılığa sahip Atasü, diğerleri gibi parçalamaya, yok etmeye ve iğdişe yakın duruyor.
Özkıyıma yaklaşıyor. O kadar da değil ama. Herşey de gönlümüzce olamaz.
Erkeğin iktidarına kadının katkısını (inanılmaz katkısını) hep merak ettim. Erkeğin iktidarını
sorgularken, herşeyi erkeğe bulayıp ateşe atmayalım, derim.
***
Yıldızoğlu, Ergin; Geceyle “Gece” Arasında,
Alkım Yayınları, 2004
Çok sevdiğim bir insan Yıldızoğlu'nun sanırım ilk şiir kitabı, uzun süredir şiir yazmasına
karşın.
Ulusötesi birikimi şiirini ulusal sınırın ötesine taşıyor ve dil-ekin çatışması bilinçle seçilmiş
bir kozmopolitizme, seçmeciliğe (eklektizm), yırt-yapıştır'a (kolaj) neden oluyor. Bunu
anlamak zor değil ama sonuçta ikircikliyim. Behramoğlu'nun dediği gibi parçalı dünyanın
evrensel parçalı dili ve şiiri mi bu, yoksa henüz şiir içre aşılamamış bir Yıldızoğlu çelişkisi
mi?
Türkçe şiir olarak görmek istediğimde şiiri kaçırıyorum, ama belki bir üst (meta)-dil, anlatı
olarak bakmak gerekebilir.
Tevfik Fikret'e, bir ölçüde Mehmet Akif'e, 40 kuşağının pek çok gerçekci yazar ve şairine onu
bağlayan güçlü bir damarın da ayrımındayım.
Yapıbozumcu(söküm), ama postmodern kesinlikle değil, bir şiirden söz edebiliriz sanırım.
Kimi dizeler, deyişler, şiirler eşsiz güzellikte ve duyarlı, incelikli bir anlaka ve ahlaka işaret.
Bu kadarını yakaladım.
Kozmopolitizm Türkçe dil içi tutarlılığı da etkiliyor ister istemez.
***
Yeldan, Erinç; Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi,
Erinç Yeldan'ın (Bilkent Üniversitesi hocası) çalışması doyurucu, enfes bir çalışma, özellikle
de bakış açısıyla beni kendine bağladı.
Bir kere konuyu yalnızca birikim ve büyüme açısından değil, bölüşüm açısından irdeliyor ve
aptallığın ve aptallaşmanın özürünü kaldırıyor ortadan. Yani ‘bölüşüm ilişkileri belirleyici
olarak’ alınmalıdır (s.29)
İkincisi tarihselcilik... Günümüz küreselleşmesi ilkinden farklı olarak eşitsizlik üzerine
oturuyor doğrudan. 1970 sonrası küreselleşme, sermaye karını mutlaklaştırıp, önüne dikilen
her türlü toplumsal, yönetsel, kültürel kısıtlamayı akıl dışı, çağdışılıkla suçlamaktadır (s.24).
(s.42'de 'kemalist bürokratik kadrolar'ın sınıf ulamları (kategorileri) içerisinde yeralması bir
dil sürçmesi mi ola?)
Özünde öykü gelir, bölüşümüne karışan devletin yeni ve uluslararasi finans araçlarına
(özellikle 1989'dan sonra) başvurarak büyük sermaye çıkarına düzenleme yapması ve buna
bağlı borçlanma krizine, dayanır.
Bir saptama gerçeği ortaya koyuyor: 1980'den sonra ücretler, sabit sermaye, vb. herşey
piyasaya bırakılmışken imalat sanayii karlılığında düşmek bir yana yükselmenin görülmesi.
Sonuç, sektörel tekelleşme olgusu kırılamamış, mark-up fiyatlama yoluyla maliyetler
tüketiciye fazlasıyla aktarılmıştır. Türk imalat sanayi, dışsal şoklara, devletin gücünü arkasına
alarak ön savunma aracılığıyla karşı koymuş, kar marjlarını diğer kesimler aleyhine
arttırmıştır.
4.bölüm, iktisadi artığın 1980 sonrası nasıl yaratıldığı ve aktarıldığını ve bu süreçte devletin
rolünü ayan beyan ediyor. Bankacılık sistemi de bu fotoğrafta doğru yerini alıyor. Sorun,
Türkiye’nin, ulusal mali piyasaları yetersiz ve korunmasızken uluslararası spekülatif
sermayeye açılmasından kaynaklanıyor. Bankacılık, reel sektöre kaynak aktarmak yerine
spekülatif finansman biçimine yöneliyor. Rantiyer tipin ortaya çıkarak etkinleşmesi
gecikmiyor kuşkusuz.
Son bölüm, 2000 krizini (arkasından da Şubat 2001 var) irdeliyor. Yeldan'ın uyarıları ve
öngörüleri gerçekleşmiştir. Kur çıpası (sabit kur) Merkez Bankasının esnek ve etkin rolünü
azaltmış, denetimi elinden kaçıran kamu maliyesi kısa dönemli uluslararası spekülatif
sermayenin yıkıcı etkisini önleyememiştir.
***
Hemingway, Ernest; Çanlar Kimin İçin Çalıyor,
Altın Kitaplar Yayınevi, 1992
Mete Ergin'in olağanüstü güzel çevirisinden okundu, ama kötü bir baskıda.
Hemingway'in öykülerinden yanayım, ama bu, özellikle bu romanındaki doruk anlatıları
(özellikle iç konuşmalara dayalı, sevi ve politik özeleştirileri aktaran) görmezlikten
gelebilirim, anlamı taşımaz. Kuşkusuz öykülerini bile aşan anlatılar sözkonusu bu romanda.
Ama sanki yapıtın anlatı(cı), yapı sorunu var. Odak kayması diyorum ben buna ve okuru alıp
götüren paylaşma ve sürüklenme duygusu sarsıntı geçiriyor kimi yerlerde.
Bu, çeviriyle ilgili bir sorun olamaz.
Öte yandan Hemingway'e özgü etik (yiğitlik anlatısı) bu romanın omurgasını oluşturuyor, bu
yazarın solculuğuyla ilişkisiz bir şey, gazeteciliği de bununla tam örtüşüyor. Hemingway
umutsuzluğa adanmış erkekçe seçimlerin ardındaki gösterişli değil, gösterişten uzak, o biraz
Amerikalı buruk trajedinin yazarı. Bu işte insanı (okuru) alıp götüren. Diyalogların yalınlığı
ve yineleme de, sabitlenemeyecek bir dünyanın insani bir etkinlikle (konuşmayla)
sabitlenmesi gibi sonuçsuz bir çabanın göstergeleri.
Bu roman Hemingway'i ve insanoğlunu anlamak için kesinlikle okunmalı, diyebilirim.
Kusurlu bir başyapıt. İyiliği burada belki de.
***
Hemingway, Ernest; Irmağın Ötesi;
Hemingway'in son ve tüm birikimini, duyarlığını içine gömmek istediği (tüm yaşamını mı
demeliydim), ama başarılı olduğu tartışmalı romanı, benim açımdan özel ve etkileyiciydi.
Yalnızca konuşmalarla ilerleyen, tüm tinsel çırpınışların bu konuşmalarda yansıdığı, dünyanın
en yalın ve en karmaşık öyküsünün bilgece betimi, bir aşk öyküsü. Ama aşkın yeniden
yorumu, aşılması...
Anıl Meriçelli'nin güzel çevirisinden, bu buruk öykü Hemingway'i anlamak için okunmalı.
Hemingway'i yapan bileşim; av, kadın, (vahşi) soyluluk, savaş, vb. ince bir kıyımdan,
özkıyımdan geçiyor Irmağın Ötesi'nde...
***
Hemingway, Ernest; İhtiyar Balıkçı,
Tamamlanmış, bilinen son yapıtı, uzun öykü, İhtiyar Balıkçı belki de yaratısının da doruğu.
Hemingway'in insana biçtiği en temel sınama (insanlık sınavı) av ve av'ın karşısında insanın
duruşu, bu yapıtının da ana konusu.
Büyük bir anlatıcı, büyük bir kurgu ustası Hemingway.
İki çevirisi de güzel. Orhan Azizoğlu (Varlık), Ülkü Tamer (Sosyal).
***
Hemingway, Ernest; Güneş Gene Doğar,
Hayat Neşriyat yayınları, 1971
Hemingway okuması.
Bu önemli kült romanıyla buluşabildiğimi sanmıyorum.
Onun, yaşamın karşısında duran savaşcı erkek tutumu baştan soğutuyor beni.
İnsan (erkek) sınav veriyor ve verdiği sırada mutlu. Diğerleri, seyirci olanlar çürüyenler
yalnızca.
Bir çürüme ve anlatamama tanıklığı Hemingway'in romanı.
Çok etkilendiğimi söyleyemem, gücü yazınsal değil, daha çok temsil gücünden geliyor olsa
gerek.
Hemigway olağanüstü bir konuşturmacı.
Anlatımı eylemli ve eylemci.
***
Hemingway, Ernest; Silahlara Veda,
Altın Kitaplar Yayınları, 1969
Ülkü Tamer'in güzelim çevirisinden şaşırtıcı bir Hemingway savaş romanı. Özyaşamöyküsel
bir anlatı. Gerçekte romanın iki katmanı var. Savaş ve aşk. Birinci yarı savaşı, ikinci yarı aşkı
önceliyor. Bana kalırsa sıradan aşk öyküsünü anlamlı kılan da savaş ve kendine özgü şiddeti.
Ama Hemingway öyle sanıyorum ve herşeye karşın, bir kez ortaya çıktıktan sonra savaşı bir
erkekler oyunu olarak görebilirdi, eğer bu savaş kitlesel, kimliksiz, birinci büyük savaş
olmasaydı, öznelerin azgınca dışavurduğu bir avcılık oyunu olsaydı.
Böyle olmadığı için savaşa bakışı ve orada gördüğü şey, belki istemeden savaş hakkında
söylenmesi ve bu biçimde söylenmesi gereken şey...Kitlesel kıyımda birey bir anda hiçleniyor,
yokoluşunu tasarlıyamıyor, önceden yaşayamıyor, kendi korkusunu yaşayamıyor.
Hemingway bence kendi kişiliğini aşıyor bu romanıyla. Çünkü bir sonraki romanı Afrika’nın
Yeşil Tepeleri’ni okudum. Orada(ki savaşta) Hemingway kendi oluyor, barışıyor kendiyle. Bir
Amerikalı o.
Ikinci bölüm ayrı bir katman. Hollywood'vari bir savaş fonunda aşk öyküsü. Hüzünlü değil,
hüzne ilişik...
Hemingway öyle sanıyorum, dünyanın en büyük söyleşme (diyalog) yazıcılarından... Evrensel
bir katkı diyebilirim. Kişilerini onun gibi konuşturabilen bir yazarımız var mı acaba?
***
Hemingway, Ernest; İşgal İstanbulu ve İki Dünya Savaşı (BE 10),
Yapıt Hemingway'in gazetecilik ürünlerinin derlemesi. İçinde, 1922 işgal İstanbul'undan,
1923 Lozan'dan, 1937 İspanya İç Savaşından, 1922 Paris'inden (Paris Bir Şenliktir), 1923
Almanya'dan,1943 Fransa Çıkarmasından (2. Dünya Savaşı, Dunkerk miydi?), 1944 sonrası
Küba, Afrika vb.den gazete yazıları(oldukça kişisel gözlemler, notlar, yorumlar) yer alıyor.
İstanbul'u doğru gördüğünü söyleyemem bu Batılının, bana kalırsa yanlış gördü ve
başkalarının da böyle görmesini sağladı.
WASP'ın arkada, derinde bir yerde baktığını duyumsuyor insan. Bence Hemingway önce
Afrika'da, daha çok İspanya'da, ardından Küba'da kendisi oldu. Savaşı (mertçe olan savaşı)
sevmekle, savaştan nefret etmek arasında iç çatışmalarından Hemingway dili, biçemi doğdu.
Bu biçem belki Amerikan yazınında (nedenleri var) çok az yinelendi, çünkü yaşamını oyuna
koymanin büyüleyici dehşetini çok az insan göze alabilirdi.
Bu dilden bence yeryüzünün ideolojik erkekçil doğaları bir yana, en güzel öyküleri ortaya
çıkabildi, romandan çok.
***
Hemingway, Ernest; Ya hep Ya Hiç (BE 9),
Tarık Dursun K.’nın nefis çevirisinden (sanki Hemingway Türkçe yazmış gibi) KübaAmerika, insan, silah kaçakçılığı, şiddet, cinayet, başka değil böyle olmaya ilişkin yazgısallık,
yine de denemek, iyi ve kötüde mutlakı dışlamak, vb. üzerine sürükleyici bir Hemingway
romanı. Keyifle okunan, biçeminin doruğunda ama içerik olarak Hemingway gerisinde Ya
Hep Ya Hiç, belki çok güzel bir Hemingway öyküsü olabilirdi.
Harry kuşkusuz tanıdık ve sağlam bir tip. Hemingway'den en azından birşey taşıyor:
Kazanmak için vuracaksın. Ya avcı, ya av olursun. Fazla bir seçimin yok.
Bu roman Hemingway poetikasında deneysel bir çalışma da sayılabilir. Çünkü hiçbir başka
anlatısında denemediği bir şeyi burada deniyor, anlatım tekniğinde, yazar, anlatıcı açılarını
bölümlerde değiştirerek çoklu bakış açısı sağlamaya çalışıyor. Kuşkusuz ondan sonra bu
tekniklerin yetkin örneklerini okuduk. Hemingway'inki bir deneme...
***
Hemingway, Ernest; Afrika”nın Yeşil Tepeleri (BE 2),
Fatma Aylin Sağtür çevirisi. Bir de Varlık Yayınları’ndan Filiz Karabey çevirisi birlikte
karşılaştırmalı okundu. Sağtür çevirisi hem daha iyi, hem de 4 bölümü de içeriyor, yani tam
çeviri. Varlık sanırım 3. bölümü baskıya almıyor. Neden?
Kitabın arka sayfasında ‘ilginç olmadığı için’ açıklaması var ki, bu yaklaşım hiç hoş değil
(3.baskı, 1959), ayrıca da bölüm diğer bölümlerden daha az ilginç değil. Asıl nedense
Hemingway'in bu bölümde Türkiye Cumhuriyeti kuruluşuyla ilgili sevimsiz bir iki yargıda
bulunması. Bence Varlık Yayınevi 1955'den itibaren bu nedenle yapıtı eksik basıyor.
Son dönem yapıtları arasında yer alan Afrika'nin Yeşil Tepeleri tam hemingway'e özgü bir
anlatı ve hesaplaşma, özyaşamöyküsel bir anlatı. Orada yazın dünyasıyla hesaplaşıyor yazar ve
kendisine yöneltilen olumsuz eleştirilerle, kadın-erkek doğası ve bireysel yaklaşımının
erkekçil vurgusundan kaynaklanan uyumsuzluğu ile boğuşuyor, tıpkı dişi için savaşan sürünün
egemen erkeği olmak ve böyle görülmek istiyor. Av onun için sürekli bir erkekleşme ritüeli,
bunu karısı dahil herkese anlatabildiği konusunda görünürde bir oydaşma varken, gerçekte
Hemingway bu umutsuz çabasında her zaman sonuna değin yapayalnız...
Burada haklı olarak daha güçlü bir erkeğe kaptırılan dişinin av katharsisi ile yeniden
kazanılması, sahiplenilmesi anlatılıyor.
Feminizm Hemingway'i nasıl değerlendirdi? D.H.Lawrence’da olduğu denli sert mi yaklaştı?
***
Hemingway, Ernest; Kazanana Ödül yok (BE 5),
Hemingway'in öykülerinin Türkçedeki yazgısı ilginç. Hemen hemen tüm öyküleri değişik
derlemelerle Türkçeye kazandırılmış. Bir kitapta çevrilmiş öykü diğerinde karşınıza çıkıyor,
ya da yok.
Hemingway'in öyküleri toplu olarak bakılırsa başyapıt olarak nitelenebilir. Ben en çok
sevdiklerime işaret edeceğim:
Dünyanın Başkenti
Fırtınadan Sonra
Temiz ve Aydınlık Bir Yer
Dünyanın Işığı
Denizin Değişimi (Olağanüstü güzel bir öykü)
Hiç Olamayacağınız Gibi
Isviçre'ye Selam (deneysel bir öykü)
Kumarbaz, Rahibe ve Radyo
Babalar ve Oğullar
***
Hemingway, Ernest; Klimanjaro”nun Karları (BE 3),
Yine olağanüstü bir öyküler demeti, Aziz Üstel/Neşe Basman çevirisinden. Hemingway,
sanırım öykü kitaplarından birinde, her öyküsünün girişine gazetecilik yazılarından kısa
pasajlar ekliyor. Bir anlamı olmalı. Belki ortak kahraman Nick=Hemingway'dir bunun
nedeni.Öykülerde benim seçtiklerim:
Klimanjaro’nun Karları
Michigan’da (olaganüstü güzel)
Kızılderili Kampı
Doktor ve Doktorun Karısı
Üç Günlük Esinti
Bay ve Bayan Elliot
Yağmur Altında Bir Kedi
Mevsim Dışı
Bizim Peder
***
Hemingway, Ernest; Klimanjaro’nun Karları,
Milliyet+Varlık Yayınları, 1995
Bilgi Yayınevi'nin Klimanjaro'nun Karları baskısında olmayan öyküler:
On Kızılderili
Yine Uzanmış Yatıyorum
Kanarya (olağanüstü güzel)
Başka Bir Ülkede (bir küçük başyapıt)
Beyaz Fillere Benzeyen Tepeler (Olağanüstü)
***
Hemingway, Ernest; Hikayeler,
Köprü yayınları, 1970
Mehmet Harmancı çevirisinden olağanüstü öyküler (Diğer öykü derlemelerinde olanlar hariç):
Bir Seyin Sonu
Askerin Dönüşü (Savaş karşıtı, olağanüstü bir öykü)
Katiller
Che Ti Dice La Patria?
Sıradan Bir Soruşturma (Olağanüstü güzel)
Bir Alp Masalı
Dövüşçü
Hemingway, Ernest; Kadınsız Erkekler,
Ülkü Tamer'in nefis çevirisinden Hemingway öyküleri. Hemingway'i Türkçeye çevirmek
sanırım kolay (?). Diğer derlemelerde bulunmayan öykülerden bir seçme:
Yenilmeyen (Olağanüstü bir matador öyküsü)
Elli Bin Papel
Bir Kovalamaca Yarısı (Olağanüstü güzel)
***
Hemingway, Ernest; Denizin Değiştirdiği,
De yayınları, 1985
Memet Fuat'ın çok güzel çevirisi. Yapıttaki öyküler diğer öykü derlemelerinde yer aldığı için
burada seçme yapmıyorum. Ama bu güzelim öyküleri öncelikle Memet Fuat, Ülkü Tamer
çevirilerinden okumak gerek.
Hemingway 1898'de Illinois'de doğdu.
1953: Pulitzer
1954: Nobel
2 temmuz 1961: Idaho ölüm (intihar)
***
Caldwell, Erksine; Geride kalan Yıllar,
Caldwell'in kendi yazma deneyimini ve yazısının kaynaklarını, okurlarının sorularını da
yanıtlama amaçlı olarak, anılaştırdığı Türkçede kısaltılmış yapıt, gerçekci ve solcu Amerikan
yazar kuşağının tipik ürünü. Her açıdan tipik: Yazarı oluşturan toplumsal kaynaklar, bunlara
yazarın verdiği tepkiler, Amerikan sertliğinden doğan ufuk içre eleştirinin yozlaşma eğilimi,
vb… Dizge Steinbeck'i, London'ı, Caldwell'i bence bir biçimde yola getirmiş (bu yazarların
suçu değil, benim de çok sevdiğim yazarlar bunlar). Yitik kuşak'ta (Fitzgerald, Hemingway'de
pek başarılı olduğu söylenemez sanırım dizgenin, yoksa söylenebilir mi?)
Sonuçta yararlı, önemli bir anı Caldwell'inki...
***
Caldwell, Erksine; Tütün Yolu,
Yapıt iki çeviriden okundu: Varlık baskısı M.Zeki Gülsoy'un, Halk El Sanatları baskısı ise
Vahdet Gültekin'in. İkisi de başarılı sayılabilecek çeviriler. Caldwell'in ABD Güney’inin
beyaz yoksullarının gündelik diline özgü giz, vurgu, argo, vb. özellikleri az çok yansıtılmaya
çalışılmış.
‘Tiyatrosal uzam’ üzerine romanlarını kuran Caldwell'ın yapıtı bu nedenle oyunlaştırılmaya
çok uygun (öyle de olmuş). Tütün Yolu ilk büyük Caldwell başarısı. Öyküleriyle daha yeni
yeni tanınıyordu.
1932'de yayınlanan roman ayni zamanda bir tokattı ve anlatılana inanılmadığı için Caldwell
‘Güney’i bir dizi röportajla belgeledi 10 yıl sonra.
Caldwell'ın insanları kendini anlatımda göstermeyen bir karikatürleştirmenin, acı yerginin
uçlarda yorumlanmış tipleri. Etkileri buradan. Gülmece duygusu da aynı noktadan fışkırıyor.
Ekinsel (kültürel) donanımlarından geri basan insan(oğlu) hayvanlaşıyor Caldwell'de. Ama
bence hayvandan daha da aşağı bir noktada demirliyemiyor bile.
Önemli olan bunu konformist noktamızdan (ayrıcalığımızdan) biz okurların kabul edebilmesi.
Caldwell'ın tekniğine bağlı olduğu kadar, bilincimizin arketipler konusunda karanlık
noktalarımızda Caldwell'ı doğrulamasına da bağlı olsa gerek (bu) durum.
İnsana tuttuğu ayna dayanılır gibi değil ve küçümsenmiş Caldwell'in büyük değeri de,
insanoğlunun nereye değin alçalabileceğine ilişkin ikna edici işaretleri dürüstçe verebilmiş
olmasında tüm yapıtlarıyla.
***
Caldwell, Erksine; Din Ticareti,
Evrensel zübük tipini Caldwell Amerikan Güney Taşrasında sahte din adamı ile yeniden
yaratıyor. Caldwell'ın yakın (dogrudan) tanıklığının ürünü olan etkileyici yapıt iyilik ve
kötülüğün en ilkel yaşama koşullarında nicel ve nitel olarak ne derece yalınlaşabileceğinin de
kanıtı.
Caldwell'ın evreni minimalist bir evren. Doğal gereksinimlerine indirgenmiş insan herhangi
bir değeri taşıyamıyor, genellikle kendi doğasının bile gerisinde kalıyor.
Caldwell'ın tüm anlatılarının en belirgin özelliği Amerikan oluşları, Amerikalılıkları.
Amerika'ya başlamak için Caldwell kesinlikle es geçilmemeli.
***
Caldwell, Erksine; Bir Garip Zenci,
Varlık yayınları, 1975
Twain'vari taşra yaşamından bir çocuğun tanıklığıyla anı-izlenimler olarak kurgulanmış bu
uzun öykü hoş olmasına hoştu, ama inanılmaz dizgi yanlışlarıyla (başka bir baskısı
bulunabilir) kitap okunmazlaşmış.
Yine Caldwell'ın uzamı, insanları, konuşmaları, eyleme karşı gevşek duruşları.
***
Caldwell, Erksine; Temmuz Vakası,
Caldwell'ın bir başka büyük kısa romanı. Amerika'nın derinliklerine (insanın derinliklerine)
bir başka yolculuk. Sanırım Caldwell ABD ve Avrupa'da derinlikten yoksun, sığ bulunmuş, o
nedenle ikinci sınıf yazar olarak değerlendirilmiş. Bundan kuşkuluyum, en azından iki savaş
arası yapıtları açısından.
Temmuz Vakası ırkçılık sorununu kimseyi yüceltmeden, özellikle aşağılamadan, olduğu gibi
veren güçlü anlatılardan.
Koşullu, önyargılı Caldwell tipleri kendileri gibi yapıp ediyorlar. Caldwell küçücük
çıkarlardan ne büyük toplumsal devinilerin doğabileceği konusunda güçlü bir gözlemci.
Onun en değerli yani öyle sanıyorum tanıklığı ve değerler çarpıtmasını hep kenarda
tutabilmesi. O açıklamaları anlatısına katarsa herşeyin ve herkesin haklı olabileceğini biliyor.
Minimalizmi buradan (geliyor) zaten...
Bu bir tutumdur. Okura saygı diyorum ben buna.
***
Caldwell, Erksine; Belalı Yer,
Oda Yayınları, 1981
Belalı Yer yine Caldwell'in kapanmış bir fabrikanın işsizlerini konu aldığı, yoksulluğun tüm
değerleri hiçlediğini kanıtladığı bir başka etkileyici romanı.
Acaba Caldwell'in hiçlenen değerler dizgesi Caldwell açısından, savunulabilir değerler mi?
Yanlışlık nerede? Değerler nasıl, nereden sorgulanmalı? Matematiksel kesinlikle yoksulluk
bir değerler istifası getirir mi?
Caldwell bence insanların pek de yüzleşmek istemeyeceği bir soruyu ısrarla (tekrar tekrar) ele
alıyor.
***
Caldwell, Erksine; Allaha Adanan Toprak,
Daha sonra Tepedeki Ev'i okumasaydım belki de Caldwell'ın en iyi romanı derdim bu kitap
için. Ty Ty Walden'in kendi arazisinde oğullarıyla birlikte altın arayışının trajikomik öyküsü
ABD'de yargı konusu oldu.
Acaba cinsellik boyutu mu, işçi direnişi miydi yargıya giden tartışılabilir.
Ama bence romanın önemi tezinden geliyor. Damat Will'le simgelenen irade gücü, istem
aşkın yasasına dönüşüyor ve yüceltiliyor. Ty Ty'ın kızlarından biriyle evli ve diğer iki güzel
kızı ve geliniyle de yatan Will için, kızlar; 'hiç kimse bizi böyle istemedi', diyorlar. Bilge Ty
Ty bu tezi dile getiriyor.
Güzelliğe tapınmalı, onu arzulamalı ve açıklamalı.
Bu.
***
Göktulga, Fahri Celal; Bütün Hikayeler, Ed. Mustafa Baydar,
Cem Yayınları, 1973
Ruh hekimi Fahri Celal'in tüm öyküleri: Talak-i Selase, Kına Gecesi, Eldebir Mustafendi,
Avurzavur Kahvesi, Rüzgar, Portreler.
Türk yazını içinde bir yer edinip edinmediği konusunda kuşkuluyum. Ama Orhan Kemal'lere
yolu açanlardan olabilir. Diyalog, yaşamdan sahneler, sokaktaki insan....Yer yer çok başarılı
öyküler de sözkonusu.
***
Atay, Falih Rıfkı; Çankaya 1,2,3,4,5,
Bu Cumhuriyetimizin önemli yapıtı için çok geç bir okuma... Duyarlı, çoşkulu ve içten.
Kuruluş’un somut, etkileyici öyküsü. Ders kitabı olarak okutulmalıydı.
***
Atila, Fatih; Ölü Canlar,
Fatih Atila'nın Sivas Olayları’nı odağa alan içburkucu romanı ulusal sınırları aşan bir duyarlık
getirmekle kalmıyor, şeriatçı bir kalkışmaya da indirgenemeyeceği yönünde yaklaşımlar
içeriyor. Yalın bir dil, yazınsal tadı eksiltmiş diyebiliriz. Ilginçti. Gogol'e, Puşkin'e
göndermeler sözkonusu.
***
Andaç, Feridun; Adalet Ağaoğlu Kitabı,
Ağaoğlu'nun poetikası doğrudan ya da dolaylı olarak ortaya çıkıyor böylelikle ve bu, soruları
hazırlayan Andaç'ın başarısı değil.
Ağaoğlu'nu ilk selamlayan ve yüceltenlerden biri (bir okur) olarak Üç Bes Kişi'den sonra
onunla yollarımız ayrıldı. O da söylemi (tarihsel) gerçeğin yerine geçirerek çarpık bir bakış
açısı içine yerleşti. Bence Türk yazınındakı postmodernizmin öncüsüdür ve Orhan Pamuk,
Ahmet Altan, vb. ile sürmüştür.
Kendi kişisel tarihindeki 'yersizliği'ni ulusal tarihe genellemekte çok tezcanlı davrandı
Ağaoğlu. Biraz onda Halide Edip'in doyumsuz, isterik ırasını (karakter) görür gibi oluyorum.
Fikrimin İnce Gülü düzeyinde (belki Bir Dügün Gecesi) bir daha ürün veremedi. Bir Düğün
Gecesi’ndeki Aysel'in (akademisyen ve cumhuriyet kuşağından) 68 kuşağından bir
öğrencisinin altına yatmasındaki çağrışıma vurgusu bana komik geldi nedense (s.65)
***
Savater, Fernando; Yaşam Soruları,
Savater'in bu felsefeyi gençlere sevdirmeye yönelik nefis yapıtı neden felsefe sorusunu
yanıtladıktan sonra ölüm'le başlıyor anlatısına. Us'dan ben'e, simge’den evren'e, özgürlük’ten
doğa'ya, toplum'dan güzellik'e ve oradan zaman'a bir yolculuk yapıyor. Bir tek alıntı:
"Niçin, içinde bulunmadığımız ölüm, bizim için, içinde bulunduğumuz yaşamdan daha önemli
olsun?" (s.298)
***
Naci, Fethi; Reşat Nuri”nin Romancılığı,
Oğlak Yayınları, 1995
Kendisine, emeğine büyük saygı duymakla beraber, Türk Yazını’nın (akademi içi ve dışı)
Fethi Naci'ye yargılı ve yazgılı olmasını hiç bir zaman sindiremedim. Fethi Naci, Türk
yazınının kaba (vulger) bir indirgemesi. Beylik yargı cesareti sanırım yıldırıyor. Birikimsizliği
cesaretini çoğaltıyor ve bu da yaygın korkunun kaynağı... Türk yazın eleştirisi geleneğinin
haydut bireşimi (sentezi) Naci bana kalırsa.
Türkiye'de ne kadar futbol varsa o kadar edebiyat var, demesi doğruydu ve ondan beklenirdi.
Gerçekciliğe giden yolda iyiniyetli, ama yetersiz bir Güntekin portresi var onda. Vahşi
kapitalizme karşı, ama sevgi, şefkat, iyilik, vb. kavramlara sığınan bir Güntekin. Yani
‘toplumcu değil’.
Toplumcu olmayan yazar iyi olamaz mı ya da tersi...
HARABELERİN ÇİÇEĞİ (1918): Melodram ağırlıklı, ilkel bir roman (s.27).
GİZLİ EL(1920): Zayıf, paramparça bir roman...(s.40)
ÇALIKUŞU(1922): Okurun nabzına göre şerbet veren ilkel bir roman (s.76)
DAMGA(1924): Sıradan...En zayıf romanlarından biri... (85)
DUDAKTAN KALBE(1924): Pembe dizi için elverişli...(s.103)
AKŞAM GÜNEŞİ(1926): İlk 6 romanından en başarılısı..(s.105). Hala genç ve diri...(s.116)
BİR KADIN DÜŞMANI(1927): Mektup biçiminde tek romanı...Balzac'ın Yeni Gelinin
Anıları'ndan esinlenmiş...(s.127)
YEŞİL GECE(1928): Edebiyat açısından başarısız, bildirisi bakımından tutarsız...(s.137)
ACIMAK(1928): Şematik bir roman (s.140). Bürokrasiye yönelik eleştirileriyle bugün de
okunabilir...(s.148)
YAPRAK DÖKÜMÜ(1930): İlginç, ama başarılı olduğu söylenemez. Basit...Kolay bir
kurgusu var. (s.151)
KIZILCIK DALLARI(1932): Kişilerden çok tipler var...Unutulmaz, nefis bir
röportaj...Belgesel nitelikle yaşayacağa benzer. (s.159)
GÖKYÜZÜ(1935): Her Türk aydınının kendisiyle hesaplaşması için bu romanı okumasında
yarar var (s.169)
ESKİ HASTALIK(1938): İlginç, ama az tanınan ve okunan...(s.187)
ATEŞ GECESİ (1942): Reşat Nuri'nin en güzel aşk romanı (s.187). En güzel romanı (s.202)
DEĞİRMEN (1944): Reşat Nuri romancılığında önemli bir yeri yok (s.204)
MİSKİNLER TEKKESİ (1946): reşat Nuri'nin en başarılı romanlarından biri (s.206).
Üçüncü bölümdeki romancı yanılgısı olmasaydı Türk romanının en önde gelen örneklerinden
biri olurdu (s.208).
KAVAK YELLERİ (1950): Betimleme, eleştirinin ta kendisi (s.220). Gereksiz ekle
(2.bölüm) dolu (s.235). Reşat Nuri'nin roman yapısı diye bir sorunu yok (s.239). Reşat
Nuri'nin kolay kolay eskimeyecek romanlarından...(s.243).
KAN DAVASI (1955): Roman yapısından yoksun, biçem birliğinden de...(s.245).
SON SIĞINAK (1961): İnkilaba bir ağıt (s.277).
***
Naci, Fethi; Bir Hikayeci: Sait Faik,
Gerçek Yayınları, 1990
Fethi Naci'nin Sait Faik'le ilgili ilginç bir saptama da yapan derme çatma çalışmalarından biri
daha. Naci'de hoşlanmadığım, dizgesizliği. Birkaç parlak buluş herşey demek değil.
Sait Faik'i satırı altına yatırıp ilk ve sonraki Sait Faik diye ikiye bölünce kendisi ve benzeri
okurlar epeyce rahatlıyor olmalı.
Sait Faik eleştirisini bulmuş değil hala bence.
***
Kazan, Frances; Halide Edip ve Amerika,
Bağlam Yayınları,1995
Halide Edip'in Amerikan dünyasıyla ilişkisini anlatan ve çok da ilginç bilgiler eleveren bu
doktora çalışmasının ne söylemek istediği (tezi) biraz bulanık.
***
Xingjian, Gao; Ruh Dağı,
2000 nobelini alan Çinli (?) yazar Xinglian'ın ilk romanı (1995).
Bir yanıyla büyük, kendini tümleyen; diğer yanıyla da sıradan, kendini sürekli çözen bir roman
Ruh Dağı. Büyük esinler taşır gibi görünürken okurunu süreklı yanıltan dönek bir yapısı var
romanın.
Romanı oluşturan parçalar okurun Çin dünyasına ilişkin esiniyle tümlenebiliyor ve yapıtın
yazgısı bu esine bağlı.
Böylece resimsel imge yapıtın temeline oturuyor (kurucu imge). Gao aynı zamanda ressam.
Ve Çin'in görkemli eş ve ardzamanlı öyküsü (mitolojiler, anlatılar, dinler, uydurulmuş
öyküler, coğrafya, arayış, kutsal dağlar, sülaleler, kültür devrimi, yıkımlar, vb.) bir çağrışımlar
ve kurgular zinciri içerisinde kişisel içedalışın, içsel arayışın bölük pörçük öyküsüne
dönüşüyor.
Öte yandan çağcıl, Batı insan ilişkileri modeli de genel öykünün içerisinde yazarın kişisel
(ben-sen-o yansıtmaları içre) serüvenine ekleniyor.
Olmayan yerini arayan (Ruh Dağı) bir tür olumsuz (negatif) Ahab, Gao Xinjian. Ne doğulu,
ne batılı...
Ama sanki Batının kendisinden ne beklediğini anlamış...
***
Gamov, George; Bay Tompkins”in Serüvenleri,
Evrim Yayınları, 1998
Gamov'un bazı bakımlardan eskimiş yapıtının amacı, modern fizik kuramlarını halka
öyküleme tekniğiyle anlatmak... Ama ölçek ve öykü biraz abartılı tutulunca öğrenilmesi
gereken şey arada biraz ezilmiş gibi... Sevdiğimi söyleyemem.
***
Myerson, George; Ekoloji ve Postmodernizmin Sonu,
Günümüzde ekoloji ve küresel çevre bağlamının getirdiği yeni büyük anlatının postmodern
savı çürüttüğünü ileri sürüyor Myerson haklı olarak. Önemli bir yazı.
***
Ritzer, George; Toplumun McDonaltlaştırılması,
Ayrıntı Yayınları, 1998
Ritzer'in McDonaldlaşmayı kapitalist üretim ve pazarlamanın yeni bir görünümü (?) olarak
ele alması ve eleştirmesine katılıyorum ama sonrasına, postmodernist-yarı mistik akılcılık
eleştirisine buradan geçişine fena tutuluyorum. Eh, McDonald 'aklın tezahürü' olunca (ama
hangi hokus pokusla oluyor bu?) McDonald bahanesiyle vur abalı akla. Ayrıntı Yayınevinin
işlevi bu: solcu sağcılık.
Büyük ölçüde Weber'in aklın baskıcı temsili olan bürokrasi eleştirisine yaslanan ABD'li
Ritzer, sınıf ve ideolojiler üstü (!) bir salgın gerçek konusunda herkesi uyarıyor. Hatta giderek
akıl=nazizm=bilim gibi eşitlikler de kurmaktan geri durmuyor yarı gizli.
Aklın nitelikleri eğer verimlilik, hesaplanabilirlik, öngörülebilirlik ve denetimse işte
McDonald! Ama her niteliğin kendi karşıtını, aklın akıldışıyı bağrında yuvalaması
kaçınılmaz.
Ritzer bu süreç büyüyerek sürecek diyor umutsuzca. Çözüm için yerel, bireysel seçenekler
üzerinde durması çok doğal. Özsaygısını korumaya çalışan özgür (!) direnişçi...Hepsi bu.
Anlaşılan yel güçlü esti ve Marx'ın geri-ötesine düşürdü birçoğunu.
Kowinski, içlerinde her zaman fast-food restoranları bulunan alışveriş merkezlerinin,
insanların modern "tüketim dinleri"nin ibadetini yerine getirmek için gittkleri modern
"tüketim katedralleri" olduğunu ileri sürer. (27)
McDonalds modelinin başarısı, birçok insanın sürprizlerin daha az olduğu bir dünyayı tercih
etme noktasına geldiğini düşündürüyor. (36)
Zamanla kaçış yollarının kendileri de akılcılaşmış (...) (51)
Otomobil ihtiyaçlarıyla banliyö sakinleri, fast food restoranları için doğal bir oluşumdu ve
hala da öyledir. (60)
Gerçekten verimli ve gerçekten ucuz değilse, o halde McDonaldlaştırma, daha özele inersek
fast-food restoranı insanlara ne verir? Neden dünya çapında bu kadar başarı kazanmıştır?
Bunun bir nedeni , McDonaldlaştırmanın verimlilik ve tutmluluk yanılsaması yaratmasıdır
(185)
***
Corm, Georges; Doğu-Batı Hayali Kırılma,
Doğu-Batı sorunsalını postmodern paradigma içerisinde akıl düşmanlığı yaparak irdeleyen bu
Lübnan eski bakanı yanlış sularda yüzüyor.
***
Jean, Georges; Yazı İnsanlığın Belleği,
Büyük hoşlukla okunan, Yazı'nın insan geçmişi boyunca serüvenini, bol görüntü eşliğinde
sunan yapıtın Fransa'da özgün baskısı 1987'de yapılmış.
***
Bessiere, Gerard; İsa beklenmedik Tanrı, Ed. Orçun Türkay;
Son derece öğretici bir kitap...Hristiyanlık ve İsa hakkında bir şey bilmediğim ortada...
Özellikle kitabın Tanıklıklar ve Belgeler bölümü çok iyi...
Zengin görsel malzeme...
***
Nerval, Gerard de; Aurelia: Rüya ve Yaşam,
Kendini köprü üzerinde asan Nerval'in çılgın düşlemlerinin tanıklığı, sanrılar, düşün yaşamla
birbirine karışıp eridiği çizgi...
***
Deleuze, Gilles; Proust ve Göstergeler,
Deleuze'ün bu sıkı Proust okuması (belki de böylesi parmakla sayılacak denlı azdır ve
zorlandım) yapıtın tümüne dönük bir çözümleme sayılmasa da gerçekte olmayan kilitini
bulgulama girişimi sayılabilir.
Proust'un yapıtına, yöntemini araştırmasının (yapıtının) sonunda ortaya çıkaran bir felsefesel
çıraklık süreci olarak bakan Deleuze, sosyete (boş), aşk, duyumsanabilir nitelik ve izler (daha
somut), sanat göstergeleri avcılığıyla Platon'un idelerine, öz'lere ulaşmak değil, bu özleri
ortaya koymak, çıkarmak yönündeki Proust çıraklığının (arayış) gerçekte bellek, hatta
istemdışı bellek arayışı değil bir hakikat arayışı olduğunu belirtiyor başta. Öte yandan kayıp
zaman yalnızca geçmiş zaman değil, boşa harcanmış zamandır da. 'Kahraman belli bir anda
belli bir şeyi bilmiyordu, daha sonra öğrenecekti'(11). Göstergeler dizisi üzerinden arayış ise
sarmal bir devinimdir, öncekini içerir ve aşar.
Sosyete göstergeleri içi boş, biçim götergeleri iken, aşk göstergeleri seven ve sevilen
açısından farklılaştırıcı zorlamasıyla kuşku ve kıskançlık yaratır. Cinsiyet çatallaşması da
aşkın bir diğer çıktısıdır. Aşk göstergeleri sakladıkları şeyi gizleyerek yalan'ı doğurur ve
yayılan aldatıcı göstergeler (bizi dışlayan dünya) gomorra'yı getirir. Sodom'u bir başka ilişki
bağlamında tersinden okuruz. Duyumsanabilir göstergeler kendi içlerinde yeterli olmasalar
da, boş da değildirler. Maddidirler (ne yazık ki). Arayış onlarla bitmez, aracılık ederler,
taşırlar. Çünkü maddi anlam canlandırdığı ideal bir öz olmadan hiç bir şeydir (21).
Deleuze Proust'a özgü hakikat arayışının kendisini istemdışı göstergelerde ele verdiğini
belirtir. Hakikat düşüncedeki bir şiddetin sonucudur. Apaçık ve uzlaşımsal anlamlamalar asla
derin olamazlar (24). Hakikatı aramak aslında yorumlamak, deşifre etmek, açıklamaktır (25).
Öğrenme, her zaman nesnel içeriklerin özümsenmesiyle değil de, zamanın boşa harcandığı
göstergeler aracılığıyla olur. (30). Soru: boşa harcanan zamandan, kayıp zaman'dan hakikat
nasıl çıkarılabilir? (31). Neden bunlar Proust'a göre 'aklın hakikatleri'dir? Sosyete göstergeleri
kayıp zamanı şart koşar, aşk göstergeleri kayıp zamanı kuşatır, duyumsanabilir göstergeler
kayıp zamanın tam ortasında zamanı yeniden yakalamayı sağlar, sanat göstergeleri ise tüm
diğer zamanları içeren yakalanan bir zamanı, asal zamanı verir (33). Yakalanan zaman ise
boşa harcanan, kayıp zamanı etkiler.
Göstergenin nesneden türüyormuş gibi göründüğü ilineksel bağ yanılsamadır. Nesnenin
düşkırıklığının üstesinden öznenin telafisiyle geliriz (44). Sosyete, aşk, duyumsanabilir
göstergeler bizlere özü veremez, yaklaştırırlar. Bizse her zaman nesnenin tuzağına, öznelliğin
ağına düşeriz. Özler yalnızca sanat düzeyinde açınlanır (ve sonuldur-yaratılmış). Ama bir kez
ortaya çıktılar mı tüm diğer özleri etkiler (yerinden oynatırlar), önceden canlandıklarını, orada
olduklarını öğreniriz. (46).
Hayatta karşılaştığımız bütün özler, sanattan farklı olarak maddi göstergelerdir (49). "Ancak
sanat aracılığıyla dışarıya açılabiliriz, bir başkasının, bizimkiyle aynı olmayan bu alemde
neler gördüğünü öğrenebiliriz; aksi takdirde bu alemin manzaraları, aydaki görüntüler kadar
bilinmez olurdu bizim için. Sanat sayesinde bir tek dünya, kendi dünyamızı göreceğimize,
çeşitli dünyalar görürüz; özgün sanatçı sayısı ne kadar çoksa, bize açık olan dünyaların
sayısı o kadar çoktur ve aralarındaki fark, sonsuzlukta dönüp duran dünyalar arasındaki
farktan büyüktür" (Proust, Yakalanan Zaman,s.203). Sanatın yakaladığı, ebedilikle özdeş,
özün içinde sarılı biçimiyle zaman'dır ve onu yakalayan sanatçı-özne'dir. Yalnızca sanat yapıtı
zamanı bize tam anlamıyla yakalattırabilir (54). İstemdışı arketipler ve bilinçdışı temaların
önemi buradadır. Sanat maddenin hakiki bir dönüşümüdür. Madde orada manevileşir ve
maddenin bu dönüşümü işlemi, 'üslup'la koparılamaz biçimde birleşmiştir. Öz dünyanın bir
doğuşu, üslup ise insan değil, özün kendisidir (56). Sanat yapıtı: üslup olarak göstergenin, öz
olarak anlamın özdeşliği... Bu nedenle sanat, dünyanın gayesi ve çırağın bilinçdışı hedefidir
(58).
Hayattan üstün olan sanat, istemdışı belleği temel almaz. İmgelemi ve bilinçdışı figürleri
bile... Sanat göstergeleri özlerin yetisi olarak saf düşünceyle açıklanır (62). Bergson'un görüşü
Proust'unkiyle süre değil, bellek düzeyinde örtüşür. Geçmis olup bitmiş bir şeyi temsil etmez,
tersine yalnızca olmuş ve şimdi olarak kendisiyle birlikte varolan bir şeyi temsil eder (65).
Proust'un sorgusu buradan sürer: kendi içinde korunduğu biçimiyle geçmişi kendimiz için
nasıl kurtarabiliriz? (66). İstemdışı bellekte temel olan, içselleştirilmiş olan içkin farklılıktır.
Olup bitmiş olan bütün geçmişten, olmuş olan bütün şimdiden daha derin geçmişin kendi
içindeki varlığı. "Saf haldeki küçük bir zaman dilimi", yani yerelleştirilmiş zamanın özü (68).
İstemdışı belleğin duyumsanabilir göstergeleri sanat göstergelerinden daha aşağıdadır,
gösterge ile özün kusursuz özdeşliği kaybedilmiştir. Bizi sanata hazırlamak için hayatın
çabasını temsil ederler (71).
Öz, sosyete ve aşk göstergelerinde canlanabilir, ama zorunlu olarak, dizisel, genel bir biçim
altında bunu yapar. Öz her zaman farklılıktır (81) Genelleme ise iki şey gösterir: terimleri
farklı olan bir ya da çok dizinin yasası, ya da ögeleri birbirine benzeyen grubun özelliği.
Göstergeler sistemindeki çoğulculuk çift yönlülükten kaynaklanır: Bir yandan farklı dizi ve
gruplar içinde göstergelerin bulunduğu noktadan bakış, diğer yandan göstergeleri sonul
açınlama bakımından değerlendirme (90). Sosyete göstergelerinde zaman boşa harcanır,
bunlar boştur ve gelişmelerinin sonunda dokunulmamış ve özdeş kalırlar. Aşk göstergeleriyle
daha çok kayıp zamanın içindeyiz: kişileri ve şeyleri bozan ve bunları geçici kılan zaman..
Duyumsanabilir gösterge zamanın yeni bir yapısını sunar: Ebedilik imgesi olan, kayıp
zamanın tam kalbinde ele geçen zaman. Ve sanat göstergeleri: yakalanan zamanı tanımlar:
mutlak ilksel zaman, anlamı ve göstergeyi birleştiren gerçek ebedilik (93). Sanatın ilksel
zamanı bütün farklı zamanları biniştirmiştir, sanatın mutlak Ben'i de bütün farklı Ben'leri sarar
(94). Arayışta esas olan bellek ve zaman değil, gösterge ve hakikattır. Esas olan anımsamak
değil, öğrenmektir. Bellek belli göstergeleri yorumlayabilme yetisi olarak geçerlidir, zaman da
belli bir hakikat türü veya maddesi olarak geçerlidir (97). Arayışın leytmotifi: ‘Henüz
bilmiyordum, daha sonra anlayacaktım; aynı zamanda da öğrenmeyi bıraktığım andan
itibaren ilgilenmiyordum.' (97).
Yakalanan zamanın ana teması şudur: Hakikatı arayış istemdışının kendi macerasıdır.
Düşünce, düşünmeye zorlayan ve düşünmeye bir şiddet uygulayan bir şey olmadan bir hiçtir.
Düşünceden daha da önemli olan "düşünmeye iten" şeydir; filozoftan daha önemli olan
şairdir... Yakalanan Zamanın leytmotifi zorlamak sözcüğüdür: bizi bakmaya zorlayan
izlenimler, yorumlamaya zorlayan karşılaşmalar, düşünmeye zorlayan ifadeler. (100) Gösterge
düşünmeye zorlar. Gösterge bir karşılasmanın nesnesidir; karşılaşmadaki olumsallık, düşünme
gerekliliğinin kesin güvencesidir.(102) Düşünmek yorumlamak, çevirmektir. Özler hem
çevrilecek, hem de çevirinin kendisi, aynı anda gösterge ve anlam... Öz, bizi düşünmeye
zorlamak için göstergeye sarılır, zorunlu olarak düşünülmüş olmak içinde anlamın içinde
açılır. Her yerde hiyeroglif vardır; ki onun ikili sembolü karşılaşmanın rastlantsallığı ve
düşüncenin zorunluluğudur: "beklenmedik ve kaçınılmaz" (107).
Proust'u Henry James'e yaklaştıran bakış açısı, sanat yapıtının farklı, özgün bir dünya
oluşturması (116). Göstergelerin dili artık varlığını sürdüren bir logos'a dayanmaz.
Referanssız malzemeyi deşifre edebilecek tek şey sanat eserinin biçimsel yapısıdır.(120)
Herhangi bir şeyin "açıklaması" bir anlamda ben’in dirilişidir.(126) Bizlere sunulan bir
bütünlük ya da ebedilik değil "saf halde birazcık zaman", yani bir parçadır... Parçaları
parçaların içine koyarak Proust, bu parçaların türeyecekleri bir birliğe ya da bu birliğin
kendisinin türeyeceği bir birliğe gönderme yapmadan hepsini düşünmemizi sağlar.(129) Ve
mikroskop değil, teleskoptur Proust'un başvurduğu: logostan arınık dünyada yasa, parçaları
tek bir bütünde birleştirmekten, yakınlaştırmaktan uzak, bağlantısız kaplar arasında yalnızca
akla aykırı iletişimler, her tür bütünleştirmeye direnen kutular arasında çapraz kesişen birlikler
kurarak, başka bir dünyanın parçasını zorla bu dünyaya sıkıştırarak, mesafelerin sonsuz
boşluğuna farklı dünyaları ve bakış açılarını firlatarak bu parçaların aralığını, uzaklığını,
mesafesini, bölmelere ayrılışını ölçen...(151).
Arayış bir araç (teleskop) olduğunca bir makine’dir (152) Önemli olan sanat eseri makinasının
çalışmasıdır.(153) Modern sanat eserinin anlam sorunu yoktur, yalnızca kullanım sorunu
vardır.(154) Nihai büyük sistemleştirme üç hakikat düzeyi ayırır. Birinci düzey, anımsamalar
ve özlerle (tikellikle) ve bu üretimin koşulları ve eyleyenleriyle (doğal ve sanatsal göstergeler)
tanımlanır. İkinci düzey, kendi içlerinde kendi bolluklarına sahip olmayan, başka şeylere,
kayıp zamanın göstergelerine müdahale eden, genel yasalara uyan her şeye gönderme yapan
acıları ve hazları gruplaştırır. Üçüncü düzey sanatla ilgilidir, ama evrensel bozulmayla, ölümle
ve ölüm düşüncesiyle, yıkımın üretimiyle (yaşlanma, hastalık, ölüm göstergeleri) tanımlanır.
Birinci makina türü tınlamalar, herşeyden önce kısmi nesnelerin üretimiyle tanımlanır
(uykunun rüyaları gibi). İkinci makina türü tınlamalar, tınlamaların etkilerini üretir. En
ünlüleri de şimdi ve daha önceki iki an arasında tınlama olıuşturan istemdışı belleğinkilerdir.
Üçüncü makina türü tınlama ise sanatın belleğe ait olmayan üretimidir.(159) Tınlama
makinasının tınlama süreci tarafından üretilen şey de tikel özdür, birinden diğerine giden
çağrışımsal zinciri kırarak tınlayan iki an’a göre üstün olan Bakış açısıdır: özünde,
yaşanmadığı biçimiyle Combay; bakış açısı olarak, hiç görülmemiş biçimiyle Combay.(160)
Sözü edilen edebiyat etkisidir (Makina çalışıyor). Proust sanatın bir üretme makinası, özellikle
de belli etkiler üretme makinası olduğunun farkındadır. Başkalarını etkiler, okur ya da izleyici
de kendi iç ve dışlarında sanatın oluşturabildiği etkilerle benzeş etkiler üretmeye
başlayacaklardır... Kendi etkilerini kendi içinde ve kendi üzerinde üreten ve bunlarla kendini
dolduran, bunlarla beslenen sanat eseridir; sanat eseri doğurduğu hakikatlerle beslenir.(161)
Üretmek, keşfetmek ve yaratmaktan farklıdır ve arayış, şeylerin gözleminden ve öznel
imgelemden peş peşe vazgeçer... Ve öykülemeci, tınlamanın kendisinin bile
üretilebileceğini…fark eder.(162) Sonunda sanat doğaya birşeyler ekler: sanatın kendisi
tınlamalar üretir, çünkü üslup, bilinçdışı doğal bir ürünün belirlenmiş koşullarının yerine,
sanatsal üretimin serbest koşullarını koyarak herhangi iki nesne arasında bir tınlama elde eder
ve bunlardan "değerli bir imge" çıkar (163). Proust'un sanatsal makinası Joyce'un epifani
makinasıyla karşılaştırılabilir. Özetle Arayış, üç makinayı seferber eder: Kısmi nesneli
makinalar (itkiler), tınlama makinaları (eros), dayatılmış hareket makineleri (Thanatos).
Bunların her biri hakikatler üretirler, çünkü üretilmek ve zamanın bir etkisi olarak üretilmek
bir hakikate bağlıdır: Kısmi nesnelerin parçalanmasıyla kayıp zaman; tınlamayla yakalanan
zaman; dayatılmış hareketin erginliğiyle başka bir tarzda kaybolmuş zaman, buradaki
kayboluş, esere geçmiş ve onun biçiminin koşulu olmuştur.(168)
Sanatın birliğini ne oluşturur? Tanrı değil, öncel birlik. Bu makinelerden elde edilebilir.
Balzac bu sorunu ortaya koyabilmiş, yeni bir sanat eseri tarzını var edebilmiştir. Balzac'ın
yapıtında birlik öncel değil, sonuç olarak ortaya çıkmıştır ve kitaplarının bir etkisi olarak
Balzac tarafından keşfedilmiştir, sonradan elde edilen bu birlik sahte değildir, sonradan
kurulduğu için daha gerçektir.(172) Bu Balzac'ta ve Proust'ta üslupsuzluk anlamına gelir mi?
Hem Balzac'ta hem Proust'ta yerdeğiştirmelere rağmen (hayvan yerine bitki, ortam yerine
dünya, karakteristik yerine öz, dahice sohbet yerine sessiz yorum) korunan şey, özellikle bütün
ve uyum konusunda kaygılanmaksızın 'korkutucu karışıklık'tır (174). Demek birliği sağlayan
üslup değil, zaten başka yerden gelir. Öz de değil, çünkü bakış açısı olarak öz sürekli
parçalayıcı ve parçalıdır. O zaman bu çok özel birlik tarzı nedir? Şu: kaosun çokluğuna
indirgenmiş bir dünyada başka bir şeye gönderme yapmamasından dolayı sanat eserinin
biçimsel yapısı yalnızca birlik olarak işe yarıyabilir.(176)
Öykülemeci duyarlı ve güçlü bellekli olsa da, yetisinin düzenli-istemli kullanımından yoksun
olduğundan algı organlarına sahip değildir. Zorlanmış ve dayatılmış olduğunda bu yetiyi
işletir ve karşılık gelen, üreyen organ göstergenin üzerine konar. İstemdışı duyarlılık, bellek,
düşünce her kezinde organsız bedenin belli bir niteliğe sahip göstergelere karşı yoğun global
tepkileri gibidir. Arayış'ın yapışkan iplerinden birine çarpan küçük kutucukların her birini
açmak ya da kapamak için sallanan bu beden-ağ-örümcektir. Öykülemecinin tuhaf
esnekliğidir (kendi deliliğinin bir dizi profilini üreterek.) (191)
***
Manganelli, Giorgio; Centuria,
Tavanarası Yayınları, 2002
İtalyan gazeteci yazar Manganelli'nin 100 günlik notunun bireşimi olan roman çevirmen
(Sema Rıfat) ve önsöz yazarı Calvino'nun da söylediği gibi geleneksel roman anlatılarına
benzemiyor. Kuşkusuz tümünün arkasında yazılmamş, ama ortak bir yaklaşımı yakalamak
olası.
Ben Manganelli'yi büyük yergi anlati geleneği içerisine yerleştiriyorum. Kafka etkilerini de
(çok az ipucu sunmasına karşın) yabana atmıyorum. Kafka da o geleneğin bir parçası değil
mi?
Yazar 1990'da ölmüş. Yaşamıyor. Türkçeye ilk kez çevriliyor. Temel tutumunun çağcıl usu
bozguna uğratmak, bozmak olduğunu sanıyorum. Yeni bilimsel kavramları imgesel dünyanın
imge iktidarlarına karşı kullanıyor, uzam ve zaman bütünlüğüne (ki anlatıya sıra çok geç
geldi) cepheden saldırıyor, imgenin altın üçgenini ve hazsız erotizmini, yaşamın
yinelenmeden ibaretliğini yerle bir ediyor (desem abartma olur mu bilmiyorum.)
Bence Manganelli gerekli. İmgelerin sonsuz (sandığımız) yatağında derin
uyuşmuşluğumuzdan uyanmanın zamanıdır.
Başucu yapıtlarımdan biri olmalı.
***
Aytaç, Gürsel; Genel Edebiyat Bilimi,
Papirüs Yayınları, 1999
Gürsel Aytaç'ın yapıtı kuru ve yaratıcılıktan yoksun, yararlı bir ders kitabı özetine benziyor.
Çok sıkıştırılmış, bu nedenle de ayrıntı gerektiren konular boşlukta kalmış... Her bölüm, hatta
altbölüm başlıbaşına bir kitap olabilir. Örneğin, Üslüp Bilgisi, Metin Çözümleme, Türler,
Edebiyat Estetiği, Edebiyat Kuramları, Edebiyat tarihçiliği, Eleştiri...
***
Korat, Gürsel; Kristal Bahçe,
Korat'ın yazına ve Türk Yazınına ilişkin değerlendirmelerini, yer yer aforizmalarını içeren,
doğru denli inanılmaz yanlışlar da barındıran çelişki dolu yapıtı gereksiz bir okumaydı.
Durduğu yeri gözden kaçırtan kasıtlı bir biçemle Korat'ın yaptığı eleştiri, uzam bilincinden
yoksun kalıyor. Böyle olunca da, dediği, etkisini ve anlamını yitiriyor.
Ya gereğinden çok yalınlaştırıp kabalaştırıyor ya da olmadık şeyler vehmediyor karşısına
aldığına.
Daha oturması gerek.
***
Adıvar, Halide Edip; Mor Salkımlı Ev, Ed. Mehmet Kalpaklı, Gülbün
Türkgeldi,
Özgür Yayınları, 1996
Kendini bir martyr, bir jean darc ‘gibi’ yapan ve bu yüzden de epey yapaylaşıp yabancılaşan
bu kadın yazarımızı sevmem olanaksız. Bir dilin yazarının dilsel tutumundaki özensizliği,
vurdumduymazlığı, hatta küçümsemeyi bağışlayamam. Bu anglo-sakson kültürünün
Türkiye'deki doğal ajanı, romantik bir özyaşamsal kurgu içerisinde hesaplanmış yaşamıyla
daha yazılmadan yazınsal değeri içkin yapıtını bence epeyce de dayatmış...olmalı ki Atatürk'çe
haklı olarak tersleniyor, hem de yerden göğe kadar haklı.
Çocukluk anılarını içeren Mor Salkımlı Ev'den başlayak, merceğimin altında bir karakterin
(Halide Edip) oluşumunu merakla izlemek adına ve dayanabildiğimce okuyacağım onu.
Öncesiyle sonrası arasında bir geçiş tipi Adıvar Türk yazınında. Öncesindeki ondan iyiyle,
sonrasındaki ondan iyi arasında, yaşamını dayatarak eleştiri üstü kalmış bence. Ne
feminizmini, ne ulusçuluğunu ve direnişini içten, dürüst bulabiliyorum onun, ne yazık ki.
***
Adıvar, Halide Edip; Handan. Ed. Baha Dürder,
Atlas Yayınları, 1995
Handan ilk romanlardan. Bence kötü bir roman, çünkü kendisinden önceki zayıf roman
geleneğinin ilerisinde değil, gerisinde. Sanırım bütün romanlarında kendisi ve kendine
hayranlığı başrolde. Bu da benim sinirime dokunuyor.
***
Adıvar, Halide Edip; Ateşten Gömlek. Ed. Baha Dürder,
Adıvar'ın canlı, inandırıcı sahneler de içeren, bazı eleştirmenlerimize göre ‘Kurtuluş
Savaşımızın en iyi’ romanı.
Sorun şurada ki, Kurtuluş Savaşımızın iyi romanları az ya da yok. Yine, okur sezgilerime
dayanarak söylüyorum, başrolde bizim (Anglo-Sakson) Halide (Onbaşı) ! Nitekim, anılarının
arkası (Türkün Ateşle İmtihanı) beni doğrulayacak.
Türkçe kötü. Ama kadınlara özgü bir canlandırma ve anlatım gücü kendini yer yer gösteriyor.
***
Adıvar, Halide Edip; Türkün Ateşle İmtihanı, Ed. Baha Dürdar,
Uzatmayacağım. Geçmişi zaten koşulluydu. Geleceğe bakışı, Kurtuluşu anlayışı da sınırlı ve
görüden yoksun oldu. Ufku dardı sanırım ya da oyun, onun oynamak istediği (oyun) değildi.
Halide Onbaşı belleğimde savaşın arkasındaki, yaralı ve ölülerle ilgili oldukça canlı ve
gerçekci sahnelerle yaşayacak.
Zorba ve insancıllıktan uzak biri bence ve ikinci kocasını da (Adnan Adıvar) peşinden
sürükledi.
Eleştirmenler ve aydınlar, onun öncü gibi göründüğü yerde gelenekçi, gerici yanını ve hiç de
dramatik olmayan çelişkili tutumlarını gözden kaçırıyorlar.
Onun Türk yazınına bir şey kattığını sanmıyorum, bir kaç tanıklık belki...
***
Adıvar, Halide Edip; Vurun Kahpeye, Ed. Mehmet Kalpaklı, Gülbün
Türkgeldi,
Özgür Yayınları, 1999
Vurun Kahpeye'yi özenli bir baskıdan okudum. Ne yazık ki kötü bir roman. Bazı bakımlardan
belki ilk olabilir. Ele aldığı konu ve tipleme açısından ardılı pek çok sanatçıyı esinlemiş
olabilir.
Aliye tiplemesiyle cehennem ateşlerinin arasında salınan Halide Edip'i görmemek olanaksız.
Onun kendine biçtiği 'adanmış' kahraman rolü, daha sonraları 'anlaşılamamış, takdir
edilememiş' yalnız insan rolüyle sürdü. Bu nedenle gizli bir hınçla, sanıldığının tersine ulusal
savaşımın tüm adımlarıyla uygun adım atamadı, atmazdı da. Satır aralarından çıkarabildiğim
kadarıyla, öyle bir insan ki Halide Edip, tüm isterikler gibi, mülk edinip içselleştiremediği
şeyden nefret eder. Odak noktası dışına düştüğü her anda, kendine doğallıkla verileni de
reddeder. Çavuş olmak istemez.
Merak ettiğim, o mu Adnan Adıvar'ı izledi, yoksa kocası mı onu? Bence ikincisi...
Din dahil hiç bir konuda eleştirisini sonuna kadar götürememiş ve aslında tutucu biri olan
Adıvar, (H.E), ırmakla sürüklenmiş, ama ırmağı sürükleme hevesine kapılmış, yeterince de
kendisini ele vermiş (tersi olanaksızdı), bu nedenle soluğu Avrupa'da alıyor. Bana öyle geliyor
ki, ulusal savaş yıllarında yabancı misyonca özel olarak görevlendirilmişti o ve bunu öncü
kadro biliyordu.
Romanında kendi duygularını sık sık yanlı olarak ortaya koyuyor yazar.
Acaba Atatürk Halide Hanımı okudu mu ve ne düşündü?
***
Adıvar, Halide Edip; Sinekli Bakkal,
Ahmet Halit Kitabevi Yayınları, 1949
Halide Edip Adıvar'ın en ünlü romanını (Sinekli Bakkal) 1949 baskısından (Ahmet Halit
Kitabevi) okudum.
Yine aynı şeyi söyleyeceğim, kötü bir roman. Çünkü tiplerin, uzamların ve olayların arkasında
kapsayıcı bir bilinç yok. Önce İngilizce yazılan bu roman, en iyi töre romanlarımızdan biri
olarak gösterilir. Neden böyle olduğunu tam anlayabilmiş değilim. Romanın geçtiği döneme
ve yıllara tanıklık ettiği için mi, karagöz perdesinden, konak ve saray yaşamından görüntüler
verdiği için mi? Belki...
Tiplerin hiç biri çatışmalarından yüzakıyla çıkmaz. Ne Rabia, ne Peregrini (Osman), ne
Tevfik, ne diğerleri...Hemen tümü yarım kalmış bu tipler, perde gerisinde ipleri oynatan
Halide hanımın gelgeç insafına takılıp kalmışlar. Yazarın hedefi belli: o İngilizce okuru
etkileyecek bir anlatının peşinde birtakım seçimler yapmış. Bu seçimlerden de iyi bir roman
çıkamazdı zaten. (Yıllar sonra onun izinden giden bir Nobelli yazarımız oldu.)
Romanın bir ağırlık noktası yok. Bu olmayınca ufku da yok.
İlginç olan, romanın girişi.. İlk satırları okuyan biri, arkasından sıkı bir roman geleceğini
düşünüyor. Bu düşünce çok sürmüyor.
Adıvar'ı Mina Urgan (öğrencisi) sevmezmiş. Neden sevmediğini merak ettim. Bir başka
öğrencisinin, Tatyana Moran'ın, neden sevmediğini okudum:
"Romancı olarak çoğu kimsenin hayran olduğu Sinekli Bakkal romanını inandırıcı bulmuyor
ve çok ilkel olduğunu düşünüyordum. Bir gencin aşk fırtınalarını konu eden Handan ise beni
hiç sarmadı. Üniversite formasyonu olmadığı için dersleri lise seviyesinde ve son derece
sıkıcıydı. Kitaplardan öğrenilebilecek olanların dışında kendisinden hiç bir şey katmıyordu.
Ele aldığı yazarın hayatı, konuları hakkında ansiklopediler ve standart kitaplarda bulunan ne
varsa karıştırıp bize aktarırdı. Yazarın diliyle, metnin dokusuyla hiç ilgilenmezdi.”
***
Halikarnas Balıkçısı; BE 7: Ötelerin Çocukları, Ed. Şadan Gökovalı,
Yine değişik öyküler toplamı biçiminde bir roman.
***
Halikarnas Balıkçısı; Deniz Gurbetçileri,
Remzi Kitabevi yayınları, 1969
Bu yapıtın özelliği Balıkçı'nın çizdiği özgün desenlerle basılmış olması. Yine süngerciler,
mert denizciler, aşkları, sömürülüşleri, denizle boğuşmaları, deniz tutkuları... Sayfa 220'de
soylu bir Romalı gibi şöyle diyor Balıkçi:
'Şu alım satım yok mu? Dünyanın en alçak şeyi!'
***
Halikarnas Balıkçısı; BE 14: Anadolu Efsaneleri, Ed. Şadan Gökovalı,
Kendi hoş anlatımıyla Anadolu Efsaneleri’ne bir göz atıyor Balıkçı.
‘Batı çocuklarına okutulanların çoğu Anadolu efsaneleridir. Biz burada o kültürü yaratmış
olan insanların çocuklarıyız(...) Batının çiçeklerini alıp artık kurumuş olan eski ağacımızın
dallarına pamuk ipliğiyle bağlamaya ne hacet vardı? O çiçekleri açan kökler ve gövde bizim
topraklarımızdaydı.’ (15)
***
Halikarnas Balıkçısı; BE 15: Anadolu Tanrıları, Ed. Şadan Gökovalı,
Anadolu Efsaneleri'ni tümleyen bir diğer derleme. Balıkçı, Antik Yunan’a mal edilen
kültürün İyon kökenli olduğu tezine baş koymuş ve sanırım bunu kanıtlamış birisi.
***
Halikarnas Balıkçısı; BE 3: Mavi Sürgün, Ed. Şadan Gökovalı,
Balıkçı'nın bence en önemli yapıtı, yaşamının belli bir döneminin (sürgün yılları Bodrum)
tanıklığı.
İstanbul'lu aristokrat kökenli bir aydın yazardan Halikarnas Balıkçısı’na dönüşümün canlı
öyküsü.
“Ey okuyucum, geçtiğim yerleri böyle bir anlatışımı aşırı bulma! Eğer sana aklı başında
adamım diye söyledilerse, yalandır. Bu yetmiş yaşımda bile aşığım ben (...) Aşk biraz aşırı
olur duygularımda. Eh, itidalle yalan söyle, itidalle doğru söyle, itidalle inan, itidalle sev.
Allah belasını versin şu itidalin! İçimden nasıl esiyorsa öyle anlatıyorum. Şu kalıba, bu kalıba
göre anlatacak değilim ya!... Bırak sana istediğim gibi anlatayım!...”(168)
***
Halikarnas Balıkçısı; BE 17: Parmak Damgası, Ed. Şadan Gökovalı,
Balıkçı’nın daha sonra romanlarında değerlendirdiği öykülerden bir seçme.
***
Halikarnas Balıkçısı; BE 1: Aganta Burina Burinata, Ed. Şadan Gökovalı,
Halikarnas Balıkçısı’nın önemi hiç kuşkusuz yapıtından (anlatılarından) kaynaklanmıyor.
Çoşkulu bir romantik Balıkçı. Etki gücü yüksek bir tür şaman, büyücü. Varlığı bir ışık bence.
Yapıtı, varlığının doğal çıktıları yalnızca. Türk yazını çerçevesi içinde bence seçtiği konunun
ve tiplerin yeniliği dşında bir katkısından söz edilemez. Hatta umursamazlığı bir sorun olarak
da görülebilirdi, ama görülmedi. Varlığı her şeyi bağışlatmaya yetti.
Güzel bir insandı. Onunla tanışmak, onu dinlemek de önemliydi. Denemelerinde bilimsel
yöntemi ıskalaması yada takmaması ne kazandırdı bilmiyorum.
Ortalarda ve ortalamada gezinmedi. Sınırları zorladı. Devrimciydi, özgün bir devrimci.
Herşey, ama herşey onun için bir araca dönüştü, uzantısına...
Aganta Burina Burinata ilk romanı sanırım. Ayni tipler, olaylar, öyküler değişik
anlatılarında kullanıldı. Anlatılacak tek bir öykü var zaten, der gibi.
Türk yazınında en parlak doğa, deniz, deniz dibi betimlemeleri herhalde Halikarnas
Balıkçısı'nda görüldü, Yaşar Kemal'i saymazsak. Bir de şiddetin görüntüleri çok canlı ve
etkileyici bir biçimde, duygudan arındırılarak anlatılıyor ki, ilginç bir gözlem olarak not
ediyorum.
Yapısal sorunlardan, dil savrukluğundan, tiplerin yüzeyselliğinden söz etmeyeceğim.
Anlatmanın, anlatılan şeye tutkuyla bağlı olmanın şehvetiyle pusulasını yitiren Balıkçı roman
boyunca oraya buraya savrulsa da önemli değil.
***
Halikarnas Balıkçısı; BE 4: Merhaba Anadolu, Ed. Şadan Gökovalı,
Halikarnas Balıkçısı'nın; Asya, Akdeniz üzerine denemeleri, Efes, Bergama, Pamukkale,
Bodrum üzerine yazıları, Homeros, Anadolu Kadınları, Söylenceler, vb. üzerine çalakalem ve
zevkle okunan yorumları.
“Hallaç pamuğu gibi savurmuş olduğum bahçenin ortasına bağdaş kurarak çevreme
bakındım. Yamaç, küçük küçük toprak parçalarını çeviren derme çatma kuru duvarlarla
kıyım kıyım kıyılmıştı. İşte hep, 'Malımız, malımız, malımız!' diye uğrunda yaşadikları uyuz
topraklar bunlardı. Bunların sahipleri, artık oralardan hiç kımıldamayacaklardı. Köpeklerin
boğazlarında bir tasma ile bir yere bağlı kaldıkları gibi, bunlar da barsaklarıyla
boğazlarından hep bu toprağa bağlı kalacak, hep yanlarındakı komşuların mallarina göz
dikerek hırlayacak, malım var diye ölünceye kadar mallarının kulu kölesi olarak, evim var
diye dört kuru duvarın içine mezara gömülmüş gibi gömülerek yaşayacaklardı. Buna
yaşamak mı denir, uzun ölüm mü?
Hey gidi deniz hey!” (194)
***
Hüseyni, Halit; Uçurtma Avcısı,
Afgan kökenli (Peştun) ABD'li yazar, ülkesinin dışında yazan, sayıları da gittikçe artan
yazarlar kuşağına karşı önyargımı belli ölçülerde sarstı desem çok da yanlış olmayacak.
2001'de yayınlanan roman Hüseyni'nin ilk yapıtı. Aynı zamanda hekim olan Hüseyni
1981'deki büyük kaçıştan sonra ABD'de yaşıyor.
Roman yalın doğucul diliyle büyük anlatılara özgü insancıl çatışmaları buluşturan etkileyici
bir çalışma. Etkisinin nereden geldiği iyi anlaşılmalı. Kavukçu bir yazısıyla önermişti romanı.
Etki Batılı okura doğuyu anlatmasından, Afganistan’ın yakın tarihli öyküsünü kişisel bir
öyküyle buluşturabilme gücünden, dilinin yalınlığıyla çelişen ve insana özgü kavranılmazlık
(belirsizlik) duygusunu yaşatan gizemselliğinden kaynaklanıyor olsa gerek. Doğu anlatı
geleneğiyle Batılı bir duyarlık bileşimi gibi duran roman, bana kalırsa değerler düzeyinde
okurun gözüne sokmadan sıkı bir elestirel yaklaşımı da yanısıra getiriyor.
Emir'le Hasan'ın zengin örgülü arkadaşlıkları ve tüm anlatıya egemen olan dürüstlük her okur
için sayısız çağrışımlarla yüklü.
Serüveni kıran yazar bilinci, alışılageldik bir kaçış ve sürükleyici bir serüven tuzağına
düşmeyi önlemiş. Öykü buruk da bitse acıların yükünü kolayından omuzlarımızdan atıverme
kolaylığına yüz vermeyen yazar, ben'i üzerinden acılara ortak olmamızı sağlıyor ki bu işte bir
anlatıdan eninde sonunda beklenen şeydir.
Yazar bile kendi önünde farklılaşır, hiçkimseye değil kendime, dese de.
Halit Hüseyni romanını unutmam olanaksız. Belki estetik yapı olarak kusursuz değil Uçurtma
Avcısı, ama gösterge olarak kendini birkaç defa (logaritmik) aşıyor.
Yazarın İslama bakışındaki arıklık, duruluk da ayrıca övgüye değer ve derslerle dolu bence.
***
Kakınç, Halit; Sultan Galiyev ve Milli Kömünizm,
Bulut Yayınları, 2003
Kakınç'ın yapıtı da çoğu özgün araştırmalarımızın (Aydoğan) başlıca kusuruyla sakat...
Gevezelik ve yineleme.. Belki üç-beş sayfalık saygın bir çalışma olabilecekken şişirilmiş bir
yapıt.
Bu şişirmeyi Sultan Galiyev miti üretme ve yayma çabasında da görmüyor değilim. Bu sola
çıkış yolu bulmak değil, (sınıfın tarihsel işlevi yerine sömürgeciliğe ulusal, hatta giderek
dinsel-etnik direnişi geçirme) solu gizli ve utanç verici bir biçimde postmodernizme ulama
gizli amacını da taşımıyor değil. Niyetler beni ilgilendirmiyor bu kertede.
Ne yazık ki Atilla İlhan vb.lerin de peşine düştüğü bu yaklaşımlar güncel küresel mantığın
birer çıktısı (artık) gibi görünüyor görmesini bilene.
Postmodern olan herşeye karşı çıkmalı, yerelliğe de, evrenselliğe de.
Sultan Galiyev'le varılacak bir yer yok.
***
Blumenberg, Hans; Gemi batıyor, Seyrediyorlar,
Mecazbilimi kuramcısı Blumenberg, batış ve batışa bakış imgesini, düşünce tarihinin önemli
kaynaklarıyla izliyor. Bol göndermeli metin, kaynaklara ve kaynakların kültür altyapısına
yabancı benim gibi okurları zorluyor kuşkusuz.
Denizde ilerleyişten de, kaza geçirip batıştan da geriye kalan, o aynı el değmemiş yüzeydir.
(58)
Eğretileme bilmecesi, yalnızca kavram karşısındaki yanılgı çerçevesinde anlaşılmamalıdır.
Eğretilemelerin niçin "katlanılır" olduğu aslında bilinmesi gereken bir konudur. (80)
Eğretileme bilimi, eğretilemeyi kavramlaştırmayla sınırlamak istemez. Yaşanan dünyaya
yöneltilen bakışı içine almada, bir yol gösterici olarak görür ve kavramdışılık ve açıklık
kuramının geniş ufkuna eklemeden de edemez. "Gülen çayırdan" söz etmek o kadar da kolay
değildir. Bunun için şiirden ruhsal açıdan etkilenmek gerekir. Bunun sonucunda, sanki herkes
görmüş de söyleyemiyormuş gibi davranır ve böylece eğretileme gerçekleştirilebilir.(85)
İnsanlar arasındaki karşıtlıkların sanıldığından çok daha büyük bir bölümü, tamamiyle
simgelerin yeğlenmesine dayanmaktadır. (90)
***
Zimmermann; Hans Dietrich,Yazınsal İletişim,
Çizgi yayınları, 2001
Çeviri ve baskının hışmına uğramış, 1977 yılında Almanya'da basımış bu etkileyici çalışma
benim için bir tansık (mucize) etkisi yaptı diyebilirim. Çok yoğun ve zor bir yapıt olmakla
birlikte, bir tür yazının toplumbilimsel, ruhbilimsel temellendirilmesini de içermesi ve bu
anlamda sanatların, özelde yazının bir toplumsal iletişim aracı olarak bağlamsal yerini geniş
bir çerçevede ve ikna edici bir dille betimleyici olarak değerlendirdiğini söyleyebiliriz.
Bu genel süreçte toplum ve bireylerin ayrışma ve ben algısı, simgesel oyun, iç ve dış konuşma,
kimlik, yazar, metin, yeniden üretim ve alımlama, türler, okur (okuma edimi) ve eleştirmen,
vb. yerini bulurken ortaya çıkan Zimmermann resmi büyüleyici bir Genel Yazın (Sanatlar)
Kuramına yaklaşıyor.
Umarım yazarın diğer çok önemli çalışmaları da Türkçeleştirilir.
Başucu kitabı...
***
Duerr, Hans Peter; Çıplaklık ve Utanç,
Duerr'in bu ilginç, eğlendirici ve bol görsel malzemeyle bezeli yapıtının temel tezi (ki üstüste
yığılan olgular arasından çıkarılması da oldukça güç bu tezin); uygarlaşma mitinin öne
sürdüğünün tersine, önceki uygarlıklarda da temel dürtülerin bastırıldığıydı. Bir bakıma LevyStauss'un antropolojik tezine olgusal katkı... Bir tür sömürgecilik eleştirisi...
***
Öztoprak, Hasan; İmkansız Aşk,
Böyle bir romanı gündemin etkisinde kalarak nasıl okudum bilemem, ama buna roman da
diyemem. Tartışma konusu zırvaydı ama düzeyi tartışmayı aşabilirdi. Ne yazık ki düzeysiz...
(olan acaba kültürümüz mü?)
***
Hece Dergisi, Ahmet Hamdi Tanpınar Özel Sayısı, s. 61,
Hece Yayınları, 2002
Ahmet Hamdi Tanpınar hakkında sağdan bakışlar... Kimi yazılar dikkati çekecek düzeyde,
ama çoğunluk sığ bir düşüngüsel körlük içerisinde içeriğini yok ediyor.
Dergi, Tanpınar hakkında kapsamlı bir kaynakça içermektedir.
***
Lefebvre, Henri; Modern Dünyada Gündelik Hayat,
Bu yoğun ve önemli yapıt, modern toplumbilimin geleneksel (ve sol) toplumbilime katkısı
sayılabilir. Ama şu anda dile getiremeyeceğim bazı çekincelerim var.
***
Troyat, Henri; Çehov,
Ada Yayınları, 1987
Çehov hakkında yazılmış en iyi yaşam öykülerinden biri. Belki Çehov'un yapıtları üzerinde
çok durulmuyor, ama zaten Troyat'nın böyle bir niyeti yok.
Çehov'un neşesinin arkasındaki karamsarlığı ve bu gerilimin Çehov üzerindeki yıkıcı
etkilerini sezinletiyor Troyat. Çehov'la ilgili anılara da çok fazla güvenmemek gerektiğini
söylemekten çekinmiyor.
‘Çaglov'a şunları söylemişti: "Biz şarlatanlık yapmaya kalkışmayacağız ve çok kesin olarak,
bu dünyada, insan hiçbirşey anlamaz diyeceğiz...Yalnız budalalar ve şarlatanlar her şeyi
biliyor ve anlıyor." (172)
***
Herakleitos, Alova; Kırık Taşlar, Ed. Veysel Atayman,
Bordo Siyah Yayınları, 2002
Herakleitos'un çok az olan tüm metinleri (bir ya da birkaç tümcelik) Erdal Alova'ca
Tükçeleştirilirken siirleştirilmiş. Başarılı bir çeviri çalışması, anlamı bozmak yerine sanki
Herakleitos'a yaklaştırarak pekiştirmiş gibi.
***
Yavuz, Hilmi; Yolculuk Şiirleri,
Hilmi Yavuz 3 bölümlü kurgulamış son şiir kitabını, kendi kişisel tarihiyle de koşutlayarak;
doğuya, batıya ve öte'ye...
Bu özgün ozan, yaşamı yoculukla buluşturarak son yolculuk hazırlıkları için denemeler
yapıyor sanki.
Yaz önemli ama, geride bir imge. Odakti Yavuz geleneğinde, şimdi odaktan kayıyor. Tek'ten,
Bir'den Çok'a, Sonsuz'a gizemsel (mistik) geçişi görmemek olanaksız...
***
Balzac, Honore de; Louis Lambert,
MEB Yayınları, 1946
Bir Balzac romanı daha. Kendi yatılı okul deneyimlerine büyük ölçüde dayanan, kimi dinsel
tasarımlarla maddeciliği bağdaştırmaya ve metafizik sonuçlar çıkarmaya (dönemin bilim
düzeyi ve Balzac'ın çözümleyici anlama çabası gözönünde tutulursa doğal) dönük bir felsefi
girişim.
Ikiz temasının etkileyici gücü ve benzer bir arkadaşlık ilişkisi Tahsin Yücel’in Yalan'ında
sürmektedir. Yücel'e bu soruyu sormak gerekir (Balzac'a borcunu, Balzac uzmanı olarak).
Romantik Balzac'ı görmek de olası bu romanla.
Değişik ve ilginç bir Balzac. Kaç kişi bilir acaba?
***
Balzac, Honore de; Vadideki Zambak,
Üç çevirisi var elimde, tümü de iyi. Tahsin Yücel (Varlık ve Can), İsmail Yerguz (Oğlak),
Cemal Süreya (Sosyal).
1836'da yayınlanmış bu roman için Balzac'ın doruklarından biri olarak, belki de doruğu olarak
sözetmeliyim.
Balzac'ın o katkısız, yansız ve tanrısal gerçekciliği burada barok, hatta rokoko anlatıları da
içselleştirmiş, yaşamın içerisindeki, hep yapay dışavurumlarla seyreden ve biçimi oluşturan
şey, işaret ettiği büyük gerçekliği serivermiş ortalığa. Bu yazarın anlatışına egemenliği ve
çokboyutlu düşünce gücüyle ilgili bir şey.
Bir aşk kendine, olanaksızlığına, doğuşuna ve doğamayışına, bir vadinin büyüleyiciliğine ve
çıkışsızlığına, doğanın zenginliğine ve yıkıcılığına, bir inanca ve inançsızlığa tanıklık ediyor.
Bir aşk kendini çözüyor. Dünya yazınında böyle bir şeyin, bu yetkinlikte bir başka örneği var
mı acaba?
Felix'in Madam de Mortsauf'a erişimsiz aşkı Fransa'ya, Avrupa'ya da tanıklık ediyor desem
abartma olmaz. Yazan Balzac çünkü.
***
Balzac, Honore de; Cesar Birotteau,
Remzi Kitabevi yayınları, 1945
Balzac'ın yine çarpıcı ve en azından ülkemizde göz ardı edilmiş bir romanı daha. Tefeci
Gobseck, Goriot Baba, Tours Papazı, Grandet Baba tipler galerisinde yer alan bir diğer
güçlü çizilmiş burjuva karakter: Cesar Birotteau.
En parlak, mutlu zirvesinde bir üreticinin (burjuva parfümcü) hızla iflasın acımasız çarkları
içerisinde kıvranışının, bilimsel gözlemci mikroskopu altında, büyüleyici öyküsü...
Balzac bir öke (dahi) ve bunu Proust'un belirtmesi benim için önemli. Deleuze buna gönderme
yapıyor. Boş ya da dolu göstergeler üzerinden gerçekleştirdiği bir 'yeni dünya'. Yapıtı
ilerledikçe yarattığı dünya da biçimini aldı. Seçenek dünya önerisiyle bu dünya, Balzac'ın
içinde yaşadığı dünya ortaya çıkıyor, belirginleşiyor. Ve yaşam insan iradelerinden ayrı bir
acımasız, katı seyir içinde nasıl yürütüyorsa yargısını, Balzac açısından da bu böyle ve bir
yasa yapıcı yaklaşım sanki sözkonusu olan.
Olağanüstü bir roman ve Cevdet Perin'i çevirmen olarak (Stendhal'ın Kırmızı ve Siyah
çevirisini de çok beğenmiştim) selamlıyorum. Saygıyla anıyorum. 1945'lerde bile duru
sayılabilecek bir Türkçe. Ama yeni yayıncıları bu çeviriyi dil açısından güncelleyerek ama
onun dışında da hiç bir noktasına karışmayarak) yeniden yayınlamaya çağırıyorum.
***
Balzac, Honore de; Köy Papazı,
İnsanlık Güldürüsü'nün ilk yapıtlarından Köy Papazı çok kötü ve tek çeviriden okundu
(Kazım Nami Duru).
Balzac yine duyumsanıyordu duyumsanmasına.
Büyük öke (dahi) kafasında yarattığı tipleri, olayları, yerleri yeniden ele alarak
tümleştiriyordu. Köy Papazı'nda da aynı şey var sanırım.
Ayrı ayrı düşünülmüş öyküler sonra birleştirilmiş gibi. Kimi tipler zaten başka romanlarda
sürüyor.
Balzac'da çok güçlü iki özellik var. Doğa betimlemeleri ve tip betimlemelerinde boşluksuz. O
döneminin bilimsel yaklaşımının derin etkilerini taşıyarak, çözümlemeci yöntemle var kılıyor
insanı ve onun içinde yaşadığı çevreyi. Hem bildiğimiz, hem başka ve yeni bir dünya önerdiği
açık. Kendi kişisel eğilimlerini bile bu yolda bastırdığı, yoksaydığı, Tanrı denli yansız kalarak
adil kalabileceği düşüncesine sonuna değin bağlı kalarak kendini aştığı görünüyor.
Bugün romanda yanlış, ilkel bulunan pek çok şeyi anlatısında cesaretle kullanan Balzac'ın
anlatısı yine de güçlü kalıyor ve bence bunun nedeni insanoğlunun aradığı ve örneğin
Shakespeare'de bulduğu şey.
İnsanları anladığımızı sandığımız anda bizi şaşırtabilirler ve insan olarak bir serüvenimiz,
tarihimiz varsa eğer bunda rastlantının, en beklenmedik olanın, birinin bize bir şeyi kendi
diliyle seçip ayıklayarak anlatmasının, hatta karnaval (Bakhtin) duygusunun rolü var. Balzac
kurgunun, anlatının bu büyük gücünü, ustası Shakespeare gibi biliyor.
Güçlü sahne duygusu da belki bununla ilintilidir.
Balzac evreninde her şey hakettiği yeri kusursuz biçimde doldurmak, tam anlamıyla var olmak
zorunda olduğundan, olay örgüsü bugünün beklentisine uygun düşmeyebilir, yer yer doku
bütünlüğü bozulabilir.
Olsun. Bence işini sıkı tutarak Balzac, okuruna daha az değil, daha çok boşluk doldurma
görevi yüklüyor.
Balzac, Honore de; Sönmüş Hayaller 1. İki Şair,
Özyaşamöyküsel ögelerin öne çıktığı bu üçlünün ilk kitabı İki Şair, taşra düşlerinin genç
insanı ve masumiyeti, rastlantıların da payıyla nerelere sürükleyebileceğini ele alıyor. Taşra
aristokrasisi ve Paris burjuvazisi üzerinden gelen ayartıcı etkiler, taşra saflığı üzerine değişik
etkiler yaratabilir. Lucien'le David bu tepkileri değişik yaşıyor. Lucien'in alıcı ırası, sonunda
ancak baştan çıkabilir ve suçsuzları peşisıra cehenneme sürükleyebilirdi.
Balzac her zamanki gibi paranın iki yüzü olduğunu, aynı para olmasına karşın bu iki yüzün
farklı olduğunu biliyor ve bildiriyor.
Yargıları ona ait, romanına değil. Bunu böyle koymayı seviyor. Balzac'ı Balzac yapan başka
ne olabilir? Coşumcu (romantik) bu türden yapıtlarında bile, o Balzacvari dokunuşu okur
duyumsuyor. Değerini ayrımsıyor.
***
Balzac, Honore de; Goriot Baba,
Balzac evreninin en büyük anlatılarından biri ve Tahsin Yücel çevirisi.
Büyük zevkle okundu. Diğer çevirilerle (Yerguz, Baydar, vd.) karşılaştırıldı.
İki kızına tutkun Goriot Baba'nın acılı öyküsü çevresinde Fransa-Paris'ten bir insan kesiti, aynı
zamanda çağın, beklentilerin, çatışmaların, özlem ve tutkuların da bir kesiti.
Bugün acemilik sayılabilecek birçok anlatı tekniği Balzac'ın elinde özgüllük ve güce
dönüşüyor. (Neden?)
Ama o Tanrı tutumu büyüleyici. Anlatıyı bu denli etkili yapan şey de bu.
Yeni bir dünya yapmak.
İnsanlık Komedyası.
Goriot Baba'yı bir Shakespeare oyunu gibi okumamak olanaksız. Trajik olan, dramatik ve
komikle içiçe. Dostoyevski'nin ipuçlarını bile Balzac'da bulmak olası. Vautrin tiplemesi
Dostoyevski'ye yaraşır, ama Balzac diğer tiplerine haksızlık yapmaz, istese yapabilecekken.
***
Balzac, Honore de; Çölde İhtiras. Ed. Şebnem Ergör,
Beyaz Balina Yayınları, 2001
Bu dünya yazarlarından seçme öyküler derlemesinde Balzac'ın Komedya'ya aldığı bir öyküsü
Çölde İhtiras çevirisi okundu.
Kısa öykü düşlemsel bir olayı anlatıyor. Araplardan kaçan Fransız tutsak çölde bir parsla
karşılaşır. Aralarındaki ilişki kadınla erkek arasındaki ilişkiye benzer, içinde kıskançlıklar
barındıracak kerte. Ve ihanet acıyla sonlanır.
İlginç ve eleştirel bir öyküydü.
***
Balzac, Honore de; Otuz Yaşındaki Kadın,
Remzi Kitabevi Yayınları, 1986
Giriş'e konan Pierre Citron'un önsözü (romanın yazım serüveni) Mina Urgan çevirisini
taçlandırıyor bence ve büyüleyici. Şimdiye değin Balzac evrenine beni en çok sokan (kendi
yapıtları dışında) bu yazı oldu. Balzac'ın çalışma yöntemi, İnsanlık Güldürüsü'ne giden yolun
öyküsü bu yazıdan çıkıyor. Çelişkiler barındıran ve Balzac'ın kusursuz yapıtlarından olmayan
(ilgisiz yama gibi duran beşinci bölüm, vb) Otuz Yaşındaki Kadın (gerçekte Otuz Yaşında)
romanı yine Balzac'ın belli başlı ve onu öke (dahi) yapan nitelikleri barındırıyor. Bu nasıl
oluyor? Okur koşullanması mı? Sanmıyorum.
Balzac'ın yapıtında has anlatılara özgü doğrudan yaşamın kendine özgü yaratıcılığı beliriyor,
içinde insanoğlunun şaşırtıcı direnci, başkaldırı ve uyum yeteneğiyle birlikte.
Sıradan ve çoğunluk romanını sonlandıran seyden sonra başlıyor Balzac'ın romanı. İnsanlar bu
noktadan sonra da yapıp ediyorlar. İşte olağanüstü olan bu.
Gorki Tolstoy için söylemişti: Tanrı gibi adam.
Bence Balzac Tanrının ta kendisi.
Ve bizim yaşadığımız şeye gelince, o bir güldürü.
Kadını, sevgili, eş, anne kadını yargılamıyor Balzac. Anlamaya çalışmakla yetinmiyor, bilim
adamı gibi tıpkı, anlaşılabileceğini öne sürüyor.
Balzac bir insan olarak sanırım kendinin ötesinde. Hem kendisi, hem değil. Umarım Yücel ve
Zweig yeterli ipuçlarını verir (Balzac’la ilgili.)
Temalar yineleniyor, sürüyor, geriye dönülüyor, ileri atlanıyor, vb. Sonsuz güldürü denizinde
tüm yaşamlar birbirine bağlı ve bir o denli de ayrı (lar).
Kötü anlatılarında bile Balzac yüceliyor.
Madam d'Aiglemont'da Köy Papazı’ndaki Madam Grasslin'den 'Eh, Evet' olarak süren bir
öykü ve yazgı birliği var. Bu evrensel kadınlık yazgısıdır.
Ama bir cinayet sahnesi var ki, göndermelerle çağdaş kılınmış, Helene'in (8 yaşında) kardeşi
Charles'i yamaçtan ırmağa yuvarladığı o birkaç sayfa… Etkilenmemek olanaksız.
***
Balzac, Honore de; Tefeci Gobseck- Üç Öykü,
Büyük Balzac okuması...
Giriş.
İnsanlık Komedyası’nın ilmek ve düğümlerini bir okur olarak atmanın başında, bu büyük
ökenin dokumasını yeterince değerlendirebilecek miyim?
Balzac soylu ruhunu aşağılık ve tiksinti verici kentsoylu evrenin tüm değerleriyle tek tek
sınadı. Neyin zarar gördüğünü bilmiyorum, ama yapıtı ve biz kazandık sanırım.
Esirgemeyen, bağışlamayan Balzac'ın adıyla başlamak...
Yaptığım bu.
Kitap'ta, uzun öykü (roman) Tefeci Gobseck'den başka;
İsa Flandre'da (Felsefe Araştırmaları)
Dinsizin Ayini
El Verdugo
öyküleri yer alıyor.
***
Balzac, Honore de; Bilinmeyen Başyapıt/Kırmızı Han,
Bu büyük anlatıcının iki büyük öyküsünü derleyen yapıt için söylenecek çok şeyim yok.
Yalnızca bir işaret:
Bilinmeyen Başyapıt, Wilde'a, Gogol'e kaynaklık etmiş olabilir mi?
Ya Kırmızı Han. Dostoyevski öyküsünden ayırmak zor.
Dostoyevski'nin en büyük kaynaklarından biri Balzac olmalı.
Nasıl Balzac'ın en önemli kaynakları arasında Shakespeare'i, Sterne'ü saymak gerekirse.
***
Balzac, Honore de; Top Oynayan Kedi Mağazası,
Cumhuriyet yayınları, 1999
Aristokrasi (çürüyen) ve kentsoyluluk (yükselen ticaret burjuvazisi) arasındaki geçiş ilişkileri
nasıl bu denli yansız, bilim adamı titizliğiyle ve hem de bir anlatı olarak verilebilir.
Bu roman Balzac'ın büyük projesini sezdiriyor insana.
O toplumdan aldığı kesitle insanı anatomi masasına yatırıyor.
***
Balzac, Honore de; Tuhaf Öyküler,
E Yayınları, 2001
Balzac'ın, Fransa'nın ve özellikle doğduğu Tours Bölgesi’nin geçmişinden süzdüğü gerçekten
eğlenceli, yer yer Rabelais'nin ardılı olduğunu kanıtlayan, zekice ve hafif alaylı, ama
tümünden çok Fransız tininin açığa çıkarılması anlamını taşıyan öyküleri.
Balzac deyince usuma hiç gelmeyecek, ama Balzac için yaşamı tüm olarak kucaklamanın
gereği olan bu öyküler, yazınsallık kaygusunu arkada bırakmayı gerektirse de, Dore'un
olağanüstü resimleri için bile olsa, gözatılmalı.
***
Balzac, Honore de; Albay Chabert,
Sanırım Balzac'ın çizdiği en güçlü karakterlerden biri Chabert.
Fransa'nın hukuk söylemine egemenliği öyküsünü güçlü ve inandırıcı kılıyor.
Soylular dünyasının iki yüzlülüğü ve delirmekten başka çözüm bulamayan mert ve gururlu
albayın hazin ama bir o denli kaçınılmaz öyküsü iç burkuyor.
Balzac'ın en iyilerinden.
***
Balzac, Honore de; Köylü İsyanı (Şuanlar),
Oda Yayınları, 1994
Balzac'ın ilk ciddi çalışmalarından bu uzun roman kuzeybatı karşı devrim toprağında
çatışmaları arkaya koyan bir coşumcu (romantik) öykü anlatıyor. Balzac ufukta görülüyor.
Komedya’ya giriş romanlarından.
Yer yer Shakespeare oyunu (sahneler) okur gibiydim.
Kişilerine karşı duruşu ilginç Balzac'ın. Onlar hakkında bir duygu taşıdığı kesin, ama yaşamın
seyrini bu duygular etkiliyemiyor.
Saflık, masumiyet kazanamayacak.
Hem masumiyet, bakalım masumiyet mi?
Tarihin içinde bilinç nerede, nasıl çalışıyor? Balzac bu sorunun ardında bence (bu yapıtında).
***
Balzac, Honore de; Tours Papazı,
Balzac'ın en güzel romanlarından biri bu bence. Goriot Baba'dan daha çok etkilendim desem
yeri.
Kasaba, çevre ve içinde toplumsal karakterler varoluş gerekçelerini öylesine getirip
dayatıyorlar ki okurun burnuna, okur okuduklarının değil kendisinin sanal olduğunu
düşünebilir.
Olağanüstü bir roman.
***
Balzac, Honore de; Tılsımlı Deri,
Hayat Neşriyat AŞ Yayınları, 1968
Komedya’nın ilk romanlarından, Felsefe İncelemeleri bölümünde yer alan, anlatı-yapı
sorunları taşımasına rağmen tam Balzac'a özgü sorgulamasıyla etkili, önemli bir kitap.
Wilde'in Dorian Gray'in Portresi ile okumalı.
Bir Faust öyküsü bu. Hristiyan Avrupa'nın önemli öykülerinden biri.
İrade ve istemle çatışan yaşam, insanoğlunun gidişi, yapıp ettikleri, bilimi ve çabasıyla gerçek
mutluluğun olabilirliği arasında parçalanan, yıkılan duygular... Arzu ve aşkın biraradalığının
olanaksızlığı...Yaşamın anlamı?
Bu büyük öke (dahi), yine sorguluyor bence. Uzatılmış, coşumculuğa verilen onca ikinci
bölüm ödününe rağmen...
35 yıl sonra, nice özlemden sonra kavuştuğum bu okuma (Balzac) benim için ayrıca özel bir
deneyimdi.
Urfa'dan 50 yaşıma...
***
Balzac, Honore de; Eugene Grandet,
Yarattığı tiplerle unutulmaz bir Balzac başyapıtı.
Balzac ölümsüz ve bilinmeyen bir malzeme üzerine, insan ruhundan oluşan ışık ve gölgenin
yansıdığı oymacılık sanatıyla insanlık durumunun kabartmasını yapıyor. Çoğu kez bir Tanrıya
benzemesi, yarattıklarının da tanrısallığından geliyor olmalı. Çünkü onun insanları işaret
edilenler değil, bizden ayrı, orada bizler kadar gerçek varolanlar... Bunda ürkütücü bir şey var.
Grandet baba, daha önceden yarattığı cimri tipinin doruğu kuşkusuz.
İnsandışılığına rağmen onu insan gibi algılıyor ve benimsiyoruz. Herkesle bir arada yaşamak
zorunda olduğumuz bilincini taşımamızla ilgili olabilir bu.
***
Balzac, Honore de; Altın Gözlü Kız,
Kastaş Yayınları, 2004
Gerçekte Balzac'ın 'Onüçlerin Hikayesi' adını verdiği üçlünün ilk iki kitabı bu roman. İlk
bölüm Ferragus, yanılmıyorsam Türkçeye yazınsal açıdan önemli bulunmadığı için hiç
çevrilmedi. İzleyen iki roman: Langeais Düşesi ve Altın Gözlü Kız.
Balzac eğlenceli öykülerine ve Komedya öncesi serüven tutkusuna bir yarım dönüş de
yaparak, Balzac kanonunda bir dalgalanma yaratıyor bana kalırsa. İlk göz ağrısına bir selam
gönderiyor, kendine bir hak tanıyor.
Ama çerçeve serüven kalıbı içerisine çözümleyici ve sık dokuyucu Balzac ökesi kendi ruhunu
yerleştiriyor ve yıkıcı bir aşk öyküsü kaçınılmaz ve başka türlü olamaz bir biçimde beliriyor,
ortaya çıkıyor. Balzac'ın yaptığı sanki yalnızca buymuş gibi...
***
Balzac, Honore de; Köy Hekimi,
Halk El Sanatları ve Neşriyat AŞ Yayınları,?
İnsanlık Güldürüsü'nün, Balzac'ın bir başka boyutunu süren, derinleştiren bir halkası.
Balzac bana kalırsa bu romanında bir ulusal ütopya, bir Fransız ütopyası temellendiriyor.
Kralcılığını da apaçık sergiliyor, ama bunun hiç önemi yok. O Fransız olan'a yatırım yapan
biri olarak tümünün üstünde bunların.
Roman Fransa'nın bağrına ve önemli bir çağına yolculuğa çıkarıyor okuru. Özellikle Balzac'a
yakınlaştırıyor. Bu bakımdan önemli sayıyorum. Kurgu olarak kusursuz yapıtları arasında
olmasa da. Ütopya çoğu kez romanı bozuyor demek istediğim.
***
Balzac, Honore de; Mutlak Peşinde,
Balzac'ın yine çok önemli romanlarından olan Mutlak Peşinde iki çeviriden okundu. MEB
çevirisi dili eski olmakla birlikte başarılı Sabiha Rıfat-Oktay Rıfat'tan, Oda Yayınları çevirisi
ise yine çok başarılı ve eksiksiz Celal Öner'den.
Roman felsefi bir tartışmayı odağa alıyor:
Saf bilim mi, insan mı?
Altın'ın peşindeki de Claes, aşkı yitiriyor.
1835'lere değin yazdıklarında Shakespeare etkisini sürdüren Balzac, Batılı Faust teması
üzerine bir yorum-deneme yapmaktan kendini alakoyamamış. Aynı pazarlığı Tılsımlı Deri
romanının Paris'te okuyan taşralı genç kahramanı da yapıyordu, hatta Goriot Baba'nın genç
öğrencisi de.
Balzac için önemli bir tema olduğu görülüyor. Mutlak Peşinde en iyilerden olmasa da
iyilerden biri Balzac külliyati içinde. Okumak gerek.
***
Balzac, Honore de; Sönmüş Hayaller 2. Taşralı Bir Büyük Adam Paris”te,
Yaşar Nabi'nin iyi sayılabilecek çevirisinden, Lucien'in Paris serüveni, aynı zamanda
medyanın daha doğuş yıllarında, 19 yy.ın ilk yarısında Paris'te nasıl bir iktidar ve çıkar aracına
dönüştüğünün büyüleyici ve güncel, çarpıcı bir öyküsü ve eleştirisi.
Bugün Türkiye'de gündeme alınabilecek bir roman. Lucien'in, taşralının yükselme tutkusu,
ırasındaki ikilem ile Paris'in büyük çarkı yaşamları biçimlendiriyor ve toplum ortaya çıkıyor.
Balzac'ın önemli romanlarından.
***
Balzac, Honore de; Nucingen Bankası,
Cesar Birotteau'ya ek olarak aynı yılda yayınladığı (1837) roman Balzac'ın büyük Fransa
dokumasının belki önemsiz, ama gerekli ilmeklerinden biri. Çünkü borsa, senet, banka ve
zenginleşme konusunu derinleştirmeden geçemezdi Balzac. Tipler ve olay örgüsü yerine,
toplumsal çıkar davranışının gizlerine ilişkin bir açımlama girişimi. Finans sermayesinin
işleyişini çözmek amaç, yazar için. Yeni tip yok, eski tiplerle yürütülmüş bir eleştiri.
Yazınsal değeri tartışılsa da Balzac poetikası içerisinde anlamlı bir yeri olan bir roman
Nucingen Bankası.
Dizgi yanlışları yapıtı okunmazlaştırmış ne yazık ki...
***
Balzac, Honore de; Sönmüş Hayaller 3. Bir Yaratıcının Çektikleri,
Bu üçlü kitaplığımda usumun hep takıldığı, lise yıllarıma, yani 40 yıl öncesine giden bir
çağrışımın da simgesi. En sonunda okumasını tamamladım. Taşralı şairimiz Lucien'in acı
Paris deneyiminden sonra olgunlaşacağını beklemek boşunadır. O bireysel ve tarihsel rolünü
oynayacaktır ve Balzac'ın bile yapabileceği bir şey yoktur.
Faust'u anıştıran bir Balzac anıtı diyebilirim üçlü için. Böyle bir evrensel temayı es geçmesi
beklenemezdi zaten Balzac'ın.
İlginç olan, Taşradan Paris'e temasının Balzac romanlarındaki önemli yeri ve bunun Balzac'ın
özyaşamına olan bağı... Evet, başkente bu büyük göç, yani Balzac'ın öyküsü doğurgan bir
kaynak olarak pek çok Balzac kahramanının değişik öykülerine dönüştü.
Aynı biçimde, o derin Balzac karakteri diyebileceğimiz cimri bir kez daha yeni
zenginlikleriyle karşımıza çıkıyor.
Ve romantik karakter, acı ama önüne geçilemez darbeyi Balzac'ın kaleminden alıyor.
Romantik kahraman'ın arkasında ne yatıyor ve eyleminin sonu nereye varır?
Balzac yaşama müdahele etmiyor. Tersine sanki yaşam rastlansallık maskesi arkasındaki
kaçınılmazlığıyla Balzac'a dayatıyor kendini.
20'ler, 30'lar Fransa’sına Balzac ne borçlu acaba?
***
Reeves, Hubert; Boşluk,
TÜBİTAK Yayınları, 2001
Bilimin şiiri diyebilirim yapıt için. Zaman, ölüm, doğa (‘Doğa bizim aracılığımızla kendine
kendisinin bir imgesini gönderir’, s.29),güzellik, bilinç, bilimsel etik, Tanrı üzerine.
***
Yıldırım, İbrahim; Bıçkın ve Orta Halli. Cinayet, Ülke Cinnet,
Yıldırım'ın üçlemesinin üçüncü kitabı. Ve yazarla ilk kez tanışıyorum. Ülkemizin eşiğine
getirildiği cinnetin yapısal, dilsel yansıması diyebiliriz roman için. Bir yere götürmeyen açık
yapısıyla postmodern duruşuna rağmen, insanlık durumu olmasa da ulusal durumumuzu
görmemek olanaksız roman boyunca. Ulusal gülünçlüğümüz de payını alıyor kuşkusuz
anlatıdan.
Okunmaya değerdi (cinnete işaretiyle).
***
Yıldırım, İbrahim; Hassas Ruhlar, Şikayetçi Aşklar,
Yıldırım'ın Bıçkın ve Ortahalli romanından sonra okuduğum ikinci ve son yapıtı:öykü.
Yıldırım'ı sanırım tüm yazılarında belirleyen şey, toplumsal travmaya dayalı delilik.
O bir zamanın ve coğrafyanın sapkınıyla yüzleşiyor, bunu bir tip olarak üretmeyi başarırsa
sonunda ne üretmiş olur (bunun da hesaplaşmasını ayrıca yapmalı)?
Sonuçta bunu Ispanya'dan bir Mendoza daha yüksek bir teknik düzeyde yapmisti zaten.
Yıldırım'ın çabası neden ağ ördüğünü unutmuş bir örümceğin ağ örme çabası. Bu unutuş tüm
bir poetikanın biricik temelini oluşturamaz.
Çok çekici bir dili koysa da ortaya ve gizemli bir sürükleyiciliği...
Sonuçta kitap biriminde bunlar seçkin ve dikkate değer metinler olsa da arkada işaret etttiği
yazar açısından bir kaza kaçınılmaz gibi görünüyor (ya da ben öyle görüyorum).
***
Arsel, İlhan; Kuran”ın Eleştirisi 1,2,
Kaynak Yayınları, 2000
Arsel'in bu geveze yapıtı önemli çelişkileri yakalamakla birlikte gereksiz uzatılmış ve
inanılmaz sayıda tekrarlarla öyle tıka basa doldurulmuş ki bunu bir yöntem yanlışı olarak
görüyorum.
***
Arsel, İlhan; Kuran”ın Eleştirisi,
Arsel'in çok çaba harcanmış, yoğun emek ürünü yapıtı, içeriği ve aydınlanmaya katkısı
açısından çok değerli, buna karşılık bilimsel bir çalışmanın gerektirdiği biçim (format)
açısından berbat.
Arsel inançlı (!) ve temiz, dürüst bir insan. Bir misyon adamı. Bunun için ona en başta
teşekkür borçluyuz.
Yılmazer, İlyas; Sel Sorununa Kalıcı Çözüm,
Yılmazer gerçek bir bilim adamı. Bilimle siyasetin ilişkisini kavradığı için bilim siyaseti
yapıyor. Örneği az...
Yılmazer, İlyas. Deprem Sorununa kalıcı Çözüm. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2002.
Yilmazer'in dogru tezi Türkiyede depremin vadilerde (%5) yikacagi, vadilerde (ova)
yerlesmenin de anayasaca yasaklandigi...
Yılmazer saygın bir ad.
***
Aral, İnci; Gölgede Kırk Derece,
Bu sevdiğim yazar (yaşadığımız zamanın tanığı ve vicdanı olduğunu sandığım) birkaç öyküsü
dışında beni düşkırıklığına uğrattı diyebilirim. Hem öyküleri, anlatım tekniği açısından
birbirinden ayıramaması, hem seçtiği teknik ve soyutlamaları, yer yer içbayıltıcı...
***
Aral, İnci; Mor,
Epsilon Yayınları, 2003
İnci Aral'ın romanı beni onunla buluşturdu. Daha önce öyküleri çok etkilememişti. Başta iyi
bir yazarla, anlatıcıyla karşı karşıyayız.
Türkçe, anlatım, yapı sorunsuz, başarılı. Geriye içerik kalıyor. Bu noktada Aral sanırım
duygusal davranmıyor. Ülkemizin son yüzyılının ortaya çıkardığı belirgin tipler Mor'da
(Tahsin Yücel'in Yalan'ında olduğu gibi) yakalanabilmiş. Aral'ın keskin bir duyarlılığı var.
İçinde yaşadığı toplumun yeniden üretimine katılmış birinin anlatısı bu. Bir bakıma bizim
öykümüz...
Son yılların iyi romanlarından biri bence.
***
Aral, İnci; Taş ve Ten,
Epsilon Yayınları, 2004
Aral benim yazarlarımdan.
Bu romanı da bence kadın sorunu ve iki cins ilişkilerine doğru bir bakışı ve yetkin bir anlatı
düzeyini yakalıyor. Ülkemizin önemli eleştirel gerçekcilerinden biridir diyorum Aral için.
***
Nemirovski, İrene; Bir Yazarın Romanı (Anton Çehov”un Yaşam Öyküsü),
Nemirovsky Rus kökenli, Fransız yazar. 1903'de doğan yazar 1942'de Nazi toplama kampında
ölmüş. Çehov üzerine yapıtı ölümünden sonra yayınlanmış. Kısacık yaşamına birkaç roman
sığdırabilmiş: David Golder, Jesabel bunlardan Türkçeye de çevrilenleri.
Çehov'u bu denli iyi yakalayabilmiş bir yazarın, çok iyi bir yazar olduğu kanısındayım. Çünkü
Çehov sıradışı, çok özel bir insan... Onda Kafka ile Tolstoy bir araya gelebilir. O
bağlanmaktan korkan, ama insanoğlunun acı olduğu denli gülünç yazgısına da iliklerine dek
bağlı biri.
Nemirovsky'nin yöntemi lekeci bir anlayışa dayalı... Fırçasını boyaya (saf değil, bir boya
karışımına) daldırıyor, ve geniş bir darbe... Sonra yeniden bir başka karışım... Okur ayrıntıları
kaçırdı mı Çehov'u Nemirovsky'nin yakaladığı, gördüğü gibi görme şansı yok demektir.
Çehov'un sorunsalını iyi kavradığından, bu sorunsalı aktarma biçimini de yakalayabilmiş bana
kalırsa... Uzun ve bitmeyen yorum ve açıklamalar yanlış olurdu kuşkusuz. Çehov'un yaşamı
denli kısa ve yoğun...
Oktay Akbal Fransızcadan çevirmiş... Baskısı kötü de olsa Çehov için okunulması zorunlu,
önemli bir yapıt bu.
***
Attali, Jacques; 21.Yüzyıl Sözlüğü,
Güncel Yayınları, 1999
Attali'nin öngörüler içeren sözlüğü, bir yandan esinleyici yargılar içeriyor, ama öte yandan ve
ağırlıkla postmodern umutsuzluğa dayalı kestirimleri sözkonusu. Kendisinin bazı
kavramlaştırmaları bu kitapta uç vermiş; örneğin göçebelik gibi...
***
Derrida, Jacques; Marx’ın Hayaletleri,
Derrida'nın bu zor yapıtı bir Shakespeare imgesini (out of joint) hep yeniden okunmasıyla
ilişkilendirerek Marx'ın şimdi güncel ve gerekli olduğunu yine hep yeniden öne sürüyor. Bir
yapıbozum örneği vererek.
***
Parla, Jale; Don Kişot’dan Bugüne Roman,
Yazınbilim ve özellikle roman üzerine okuduğum bu zevkli ve düşündürücü özgün çalışmanın
temel tezi bence, romanın kendi başına ayrı bir tür olmadığı, türlerin bir karışımı ve katışımı
olduğu ve yazın geçmişinde başarılı romanların sözkonusu karışımı bile-isteye-göstere
yapmaları ve kendi yapıları içerisinde boşluklar, 'kayıp metinler' barındırmalarıydı. Üstelik
yitik (kayıp) metinlerin gerçekte yitirilmediklerini ya da olmadıklarını yazar, okur, herkes bilir
ve onların peşine cümbür cemaat düşülür. İşte yaratma, okuma süreçlerinde en büyük keyfi bu
büyük anlatılar verir.
Bu tezler için anlatılar anlatısı Don Kişot çıkış ve varış noktasıdır. Örnek anlatılar ise;
Yazın Türleri açısından:
* Don Kişot, Miguel de Cervantes
* Karı Koca Masalı, Ahmet Mithat Efendi
Yazar ve okur ilişkileri ile Kayıp Metinler açısından:
* Tristram Shandy, Laurence Sterne
* Kaderci Jacques ile Efendisi, Denis Diderot
* Bir Kış Gecesi Eğer Bir Yolcu, Italo Calvino
* Karanlığın Yüreği, Joseph Conrad
* Tutunamayanlar, Oğuz Atay
Anlatılarda zaman kurgusu ve anlıklaştırmalar açısından:
* Büyük Umutlar, Charles Dickens
* Ulysses, James Joyce
* Silgiler, Alain Robbet-grillet
* Mahur Beste, Ahmet Hamdi Tanpınar
* Dar Zamanlar, Adalet Ağaoğlu
Mimesis açısından:
* Gece dersleri, Latife Tekin
* Benim Adım Kırmızı, Orhan Pamuk
***
Sancak, Jale; Sürgün Melekler,
Sancak'ın birbirine bağlı öyküleri sanırım son yılların en özgün ürünlerinden...Yolculukta,
araf'ta kalmış ve yitirmiş insanların, kıyıda beden ve dillerine oldukça yakın duran bir dili ve
anlatıyı hangi deneyimleriyle yakalayabildiğini merak etmedim desem yalan olur Sancak'ın.
1958 İstanbul doğumlu.
Kendi içine kapalı atmosferinde yaralı insanların bu yoğun anlatıları içerden bakanı
sarsabilecekken, ben bazen içerden, bazen dışardan bakan biri olarak hep ikircimde kaldım.
Bu öykülerin tek varış noktası: özkıyım (intihar) kuşkusuz. Bir de öykülerin rengi var gibi
geldi bana.
***
Monaco, James; Bir Film Nasıl Okunur?
ABD'li yazar, yayıncı ve yapımcı Monaco bir Amerikalı için saşırtıcı denebilecek görü
derinliğiyle ortaya başlığının çağrıştırdıklarının çok ötesinde bir yapıt çıkarabilmiş, tek
sözcükle olağanüstü denebilecek bir yapıt.
İçinde yaşadığımız uygulayım ‘teknoloji) deneyimlerini sezgi gücüyle geleceğin artık sinema
olamayacak olan tümleşik anlatı sanatlarına gönderebilen Monaco, sayısalın ufkunu
açımlıyor. Sinemayı kitle iletişimi (medya), kitle iletişimini çoklu iletişim (multimedya) üst
başlığına yerleştirmeyi deneyen yazar, bir kılavuz yapıt koymuyor ortaya. Bir(den çok) soru
ardına düşüyor bence. Bugüne değin sinemayı sanatla buluşturan ve ayıran nedir? Bu
çözümlemelere dayalı olarak yeni uygulayım (sayısal çokluortam) bağlamında sinemanın
geleceği ve zorunluysa varolma biçimi nasıl olacak?
Ertan Yılmaz'ın olağanüstü çevirisi de kutlamayı hak ediyor ayrıca. 2000 yılı 3.baskıya
dayanıyor çeviri.
ağ erisim adresi:
www.ReadFilm.com
Yapıtın bağımsız okunabilecek bölümleri şöyle:
1. Bir Sanat Olarak Sinema
Monaco bu bölümde; genel olarak sanatın doğasını, sinemanın sanat olup olmadığı ve nasıl
bir sanat olduğu, sinemanın diğer sanat türleriyle olan ilişkisini irdeliyor. Günümüz için
yaptığı sanatsal düzey ayrımı aydınlatıcı:
* Gerçek zamanda varolan gösteri sanatları (oyun, vb.)
* Konu hakkında gözleyiciye bilgi aktarmak için yerleşik kod ve geleneklere dayalı temsil
sanatları (resim, roman,vb.)
* Gözleyici ile konu arasında doğrudan bir yol sağlayan, kendi kodlarına sahip ama niteliksel
olarak temsil sanatlarından çok daha doğrudanlık özelliği gösteren kayıt sanatları (sinema,
müzik, video, vb.)
1980 lerden sonra ise kayıt sanatlarında devrim yapmak üzere olan bir düzey; sayısal (dijital)
teknoloji gözleyici ile gerçeğin ilişkilerini temelden tartışmalı kılmaktadır.
Sanatı uygulamalı-çevresel-resimsel-dramatik-anlatısal-müzikal soyutlama tayfında
çizgiselleştiren Monaco, iletişim temelinde iki boyutlu, üretim temelinde ise üç boyutlu olarak
sınıflandırmaktadır. Böylece sanatlar ile hammadde, sanatçı ile gözleyici, yapıt ve belirleyici
eytişimi (diyalektiği) kurgulanmış olur.
Sinemayı diğer kayıt sanatları (fotoğraf, resim), anlatı sanatları (roman), gösteri sanatları
(tiyatro), ses sanatları (müzik) ve çevresel sanatlar (yontu, mimarlık) ile ilişkilendirir
(Monaco).Temel tezi şu: sinemanın gerçekle doğrudan buluşma yeteneği diğer türlerin
gerçekle ilişkilerini yeniden düzenleme ve gözden geçirmelerini, soyutlama düzeylerini
yükseltmelerini gerektirmiştir.
Bir saptama: göstergebilim sinema dili/iletişim sistemini iyi tanımlamakla birlikte sanatsal
etkinliğini tanımlayamaz. Yazın eleştirisinden 'eğretileme' kavramı ödünç alınmalıdır. Çünkü
göstergebilim sanatı bir kodlar toplamı olarak anlatır. Sanatın eşsiz etkinliği ise onun
eğretilemelerinde yatar. Sinema diğer sanatların tüm kod ve eğretilemelerini aktarabilmekle
birlikte, tamamen kendisine ait, kayıt sanatları için eşsiz bir kodlar ve eğretilemeler sistemine
sahiptir.
2.Teknoloji: Görüntü ve Ses
Bu bölüm, sinemanın kullandığı teknolojiyi (görüntü ve ses) tanıtıyor. Ayrı bölümler olarak;
objektif, kamera, ham film (çerçeve oranları, renk, kontrast, gren, format, hız, ton), ses kuşağı,
post prodüksiyon-çekim sonrası aşama (kurgu, bilestirme-mix ve sonradan seslendirme, özel
efektler, optik, laboratuvar ve son yapim kurulusu); video ve film; gösterim konuları
irdeleniyor.
3. Sinema Dili: Göstergeler ve Sözdizimi
Önce gösterge kavramını irdeliyor Monaco (algı psikolojisi bağlamında). ‘Eğer gözleyici
edilgin tüketici değil etkin katılımcı ise bir filmin nasıl okunması gerektiği öğrenilmelidir’
(153). Monaco'ya göre, sinema bir dil olmakla birlikte bir dil dizgesi (sistem) değil. Dil
dizgelerinin gücü, gösteren ile gösterilen arasında çok büyük fark olmasından, sinemanın
gücü ise böyle bir farkın olmamasından gelir. Sinema akla getırmaz, anımsatmaz, belirtir.
İzleyici için güç ve tehlike bu noktada başlar, yorumlama koşuldur, yaratıcı-izleyici dengesi
kurulmalıdır, bu sanat yapıtını daha canlı ve zengin yapar. (156) Sinema dili kısa-devre
yapmış göstergelerden oluşur ve temel bir birim ayırmak olanaksız olduğundan, süreklibölünmez bir sisteme (zaman) dayanır. Dolayısıyla “kolay bir sanat olan sinema sürekli
olarak bu kolaylığın kurbanı olma tehlikesi içindedir”, "sinemayı açıklamak zordur, çünkü
onu anlamak kolaydır" (C.METZ). Ne çekeceğim sorusunu iki soru izler: nasıl çekilecek,
çekmek için ne seçilecek (DİZİSEL); nasıl sunulacak, kurgulanacak (DİZİMSEL). Sinemayı
diğer sanatlara göre en fazla sinemasal yapan dizimsel kategoridir (kurgu). Sinemada
temelanlam ve yananlamları yakalama çabalarının (göstergebilimsel) geldiği Peirce
noktasında göstergeler üç ayrı yapı sunar: 1.İkon: Benzerlik ilişkisinden ötürü nesnesini
temsil eden gösterge, 2. Belirti (index): Nesnesini aralarındaki varlıksal bağ nedeniyle temsil
eden gösterge, 3. Simge (sembol): Gösterenin gösterilenle doğrudan ya da belirtisel değil,
daha çok bir oydaşma sonucu ilişkilendiği nedensiz gösterge. Bunlar birarada bulunur.
Belirtisel gösterge sinema için edebi model üzerine temellenen sinemasal eğritelemenin
(metaforun) handikapından kurtuluş yolunu açar. Metonimi sinemasal simge olarak yazında
oduğundan daha etkili olur. Gerçek izleyici yananlamlar yığınını okur. Filmi iyi yapan şey ne
olduğu değil, nasıl çekildiği ve sunulduğudur.
Sinemasal göstergenin ardından sözdizimini irdeler Monaco. Bu; zamanda (kurgu-montaj),
hem de uzamda (sahneleme-mizansen) gelişimi içerir. Sahnenin iletisinin aktarıldığı araçlar
olan kodları örneklerle izleyen Yazar, ‘bir dizi ortak kodla birlikte özgül sinemasal kodlar
sinemanın sözdizimini oluşturur’, (177) der. Mizansen, çerçevelenmiş (dolayısıyla ayıklanmış
olan) görüntü, ardzamanlı çekim (odaklama, ışık, vb), ses; kurgu izleyen sayfalarda
çözümlenir.
4. Sinema Tarihinin Biçimlenişi
Monaco bu bölümde de bir ilk gerçekleştiriyor. Sinemanın tarihini üç boyutlu olarak özetliyor:
1. Ekonomi (movies), 2. Politik (film), 3. Estetik (cinema). Olağanüstü bir bakış.
‘Sinema dünyayı anlama ve daha dar bir bağlamda, bu dünya içinde hareket etme tarzımızı
değiştirmiştir’(250). Kitlesel sinemanın auteur sineması karşısında temsil düzeyine işaret
etmesi oldukça önemli yazarın. ‘Eylemin gerçek hayatta hem olası hem de hala gerekli
olduğu nasıl netleştirilebilir?’(263). ‘İnsanların filmin düşsel yaşantılanmasına güçlü bir
gereksinim duyması psikolojik olduğu kadar fizyolojik de olabilir. Sinemanın bu çok önemli
can alıcı etkileri henüz yeterince ayrıntılı olarak araştırılmamıştır’(265). ‘Hollywood
sineması bir düştür, heyecan verir, büyüler ama bazen de politik bir kabustur. Diyalektik
sinema ise çoğunlukla çok gerekli ve harekete geçirici bir karşılıklı konuşmadır’(269).
‘Böylesine genel bir araç olduğu için sinema -bilerek ya da bilmeyerek- birlikte nasıl
yaşadığımız üzerinedir’(270). Estetik sinema tarihi (3.kesim) altbaşlıkları şöyle: Bir sanatı
yaratmak: Lumiere'e karşı Melies; Sessiz sinema: gerçekciliğe karşı dışavurumculuk;
Hollywood: türe karşı auteur; Yeni gerçekcilik ve sonrası: Hollywood'a karşı dünya; Yeni
Dalga ve üçüncü dünya: eğlenceye karşı iletişim; Postmodern devam: Demokrasi, teknoloji,
sinemanın sonu.
‘Öyle görünüyor ki bu güçlerin toplamı en azından bildiğimiz anlamda
movies/film/cinema'nın sonunu ilan etmek için iyi bir zaman olduğunu akla getiriyor. Bu
andan itibaren "film" iletişim araçlarındaki sanatçıların kullandıkları disk ve kaset gibi
yalnızca bir ham malzeme, olası tercihlerden yalnızca biridir. "movies" artık, belki de
"multimedya" hariç, başka bir ada sahip olmadığımız yeni, kuşatıcı bir sanat, teknoloji ve
endüstrinin ayrılmaz bir parçasıdır. Ya “cinema”! Hayata bakış tarzımıza egemen olmuş,
uzun, fırtınalı ve ödüllerle dolu seksen beş yılın ardından sinema sessizce sona
ermiştir.’(364).
5. Sinema Kuramları: Biçim ve İşlev
Monaco öncelikle eleştirmen kavramını irdeliyor. Sonra kuramlar:
* Şair ve Filozof: Lindsay ve Münsterberg. Münsterberg'in katkısı film olgusuna psikolojik
ilkeleri uygulamasında.
* Dışavurumculuk ve Gerçekcilik: Arnheim ve Kracauer. Dışavurumculuk, yönetmeni öne
çıkarır. Arnheim kuramının temeline biçimi ve teknolojinin sınırlamalarını koyarken
Kracauer'in kuramının özünü sinema sanatının fotoğrafik misyonu oluşturur. Film bir amaca
hizmet eder. "Etik, geleceğin estetiğidir" (GODARD).
* Kurgu: Pudovkin, Eisenstein, Balazs ve Biçimcilik: Pudovkin biçimin kategorilerini
keşfetti ve çözümledi. Kurgu tekniklerini anlatıya yardımcı olarak değerlendirirken, Eisenstein
kurguyu düz anlatıya karşı yeniden inşa etti. Gerçekciliğe yaklaşmak için gerçekciliği bertaraf
etmek gerekiyordu. Balazs ise Eisenstein'i gerçekcilik ilkeleriyle buluşturdu (mikro-drama).
* Mizansen: Yeni-gerçekcilik, Bazin ve Godard. Bazin'i gerçekci yerine işlevselci olarak
niteleyebiliriz. Sinemanın ne olduğu değil, ne yaptığıdır önemli olan. Bazin’deki karşıtlığı
gidermek amacıyla Godard, mizansen ile kurgu arasındaki diyalektiği öne çıkardı. Mizansen
yönetmen isterse kurgu kadar yalancı olabilirdi. Ayrıca kurgu yönetmenin kötü niyetinin
zorunlu kanıtı değildi. O, karşılıklı diyaloğu önererek gerçekliğin sınırlarını entellektüel bir
girişimle yeniden tanımladı. Artık kurgu yapmak mizanseni yeniden oluşturmaktı. "Gösterge
bizi bir nesneyi onun anlamı aracılığıyla görmeye zorlar" (PARAIN). Dili yıkmak, yeniden
başlamak için sıfıra dönmek (Barthes) gerek..."Godard'ın parçalanması gerektiğini
düşündüğü, bilinçaltıyla algılanan güçlü üsluptu"(394).
* Sinema konuşur ve devinir: Metz ve çağdaş kuram. Çift eklemlenmeli normal dillerden
farklı olarak sinema kısa devreli göstergelerden oluşur. Görülen anlaşılandır. Metz'e göre,
(kurgusal) anlatıma başvurmak sinemada merkezi bir öneme sahip: Temelanlam ile yananlam
arasındaki farklılık büyük önem taşır. İkinci farklılık dizisel (paradigmatik-dikey-ne ne ile
beraber) ile dizimsel (sentagmatik-çizgisel-ne neyi izler) arasındadır. Arkasından sinemasal
olan-olmayan kodlar sistemini çözümler Metz. Filmlerde okuduklarımız yalnızca kodlardır.
Ve sonuç olarak, olgun bir sanat olarak sinema bağımsız bir girişim değil, kültürümüzün
dokumasında tamamlayıcı bir bileşendir. Sinema geniş ve uzun erimli bir birbiriyle ilişkili
karşıtlıklar dizisidir."(402)
6. Medya: Herşeyin Merkezinde
İletişim kurmak bir topluluğu biçimlendirmektir (406). Basılı ve elektronik iletişim araçları
(Kitap- Gazete- Dergi- Film- Telefon- Radyo- CB- Ses Diski- Ses Bandı- Televizyon- KabloVideodisk- CD-ROM- İnternet). Mekanik ve Elektronik İletişim Araçlarının Teknolojisi
(Gramofon- Telgraf- Telefon- Radyo- Televizyon: renkli-renksiz- Lazerli disk- Video diskHDTV). Radyo ve Kayıtlar. Televizyon ve Video (Yayın:İş, Televizyon:sanat-diziler) ‘...Yerel
renklerle gelen canlılığı yitiriyoruz. Diğer yandan ise aynı şakalara gülen insanların
birbirlerini daha az vurması olasıdır’ (474). TV: Sanal Aile. Ön planı (yaşamı) baskılayan
arka plan (476). ‘BU BAŞTAN ÇIKARICI VE YAYGIN ARAÇ BİZİ GERÇEKLİKLE YAKIN
İLİŞKİDEN YOKSUN BIRAKMIŞTIR’ (482). "Açıkcası sorun Big Brother'ın bizi izlemesi
değil, bizim Big Brother'ı izlememiz’(483). TV zamanı imha eder... Hayatlarımızı bizim
yerimize yaşar (484).
7. Multimedya: Sayısal Devrim
Yapıta yeni baskılarda eklenmiş bölüm. Tüketici yerini 80'lerde kullanıcıya bırakıyor. Uzaktan
Kumandalar. Depolama Teknolojileri. Sayısal Kodlama. Ses Diski.
Multimedya miti.Sanal Gerçeklik Miti. ‘Tam kuşatıcı sanal gerçeklik elektronik süper
uyuşturucudur’ (516). Siber Uzay Miti.
‘Ne Yapılmalı?’: ‘Sayısal devrim, kim tarafından belirlendiği bir yana, gerçeklikle ilgilenme
tarzımızı köklü bir biçimde değiştirmiştir’ (527) ‘Gerçeklik içindeki zeminimizi
yitiriyoruz’(528) ‘Medyayı gerçekleştiren insanlar bizden daha akıllı değil’(529).’Ne
yapılmalı?. Yeryüzünün efendisi olan çağdaş medyayı durduramayız. O, hayatlarımızı
doldurmaya devam edecek. Yeni söylem tarzları, okuyucunun sürece aktif katılımcı olmasında
ısrar ettikleri için, bize yeniden kendi köklerimizi bulma firsatlarını verebilir. Ama etik,
geleceğin estetiğidir. Yeteneklerimizin ve teknolojilerimizin koşulduğu kullanımlara
odaklanmalıyız. Artık çok köklü bir biçimde bir film nasıl kullanılır, bunu da anlamalıyız"
(529).
Ekler ve Dizinler
1. Sinema ve Medya: Kronoloji
2. Sinema ve Medya Üzerine Okuma Önerileri
DIZINLER (Kişiler/Konular/Özgün Yapıtlar/Türkçe Yapıtlar)
***
Collins, Jeff; Heidegger ve Naziler,
Heidegger'in Nazi yanlılığında felsefe sisteminden de kanıtlar bulunabileceğini söylüyor
Collins. Nazizm, varlığa dönük kesin bir tutum içerisindeydi Heidegger'e göre.
***
Fox, Jeremy; Chomsky ve Küreselleşme,
Basit ama iyi bir makale. Chomsky'nin siyasal yaklaşımları hakkında.
***
Banville, John; Athena,
Telos Yayınları, 2000
İrlandalı Banville'in üçlemesinin (Tutanak Defteri/Hayalet/Athena) üçüncüsü iyi bir yazarla
karşı karşıya olduğumu bir kez daha anımsatıyor.
Tanınmayan Rönesans ressamlarının tablolarıyla güncel bir öyküyü koşutlu götüren Banville,
okuru yazmaya zorlayan yazarlardan bence. Auster gibi birtakım izler bırakıyor arkasında, o
kadar. Gerisi bize kalmış...
Zevkli bir okumaydı.
***
Foster, John Bellamy; Marx’ın Ekolojisi:Materyalizm ve Doğa,
Epos Yayınları, 2001
Oregon Üniversitesi’nde toplumbilim profesörü olan Foster'ın bu çalışması birkaç açıdan
önemliydi.
1. Foster, Marx'a yönelik eleştirinin yöntemsel ikiyüzlülüğünü Sartre'dan yaptığı bir alıntıyla
olağanüstü bir biçimde dile getirmiş yapıtında (Örneğin, Popper, Giddens,vb.)
2. Marksizmin ekolojiyle ilgili bütün yanlış ve kasıtlı anlaşılmalarını irdeliyor ve kaynaklarla
düzeltiyor.
3.1920-1970 arasında sol çizgide indirgemeci ya da dışlayıcı çevre-doğa yaklaşımlarını
eleştiriyor.
4.Marksizmin felsefe geleneği içinde özellikle çevre-doğa konusunda kaynaklarını sağlıklı bir
biçimde irdeliyor. Bu çizgi: Epikür-Bacon-Hegel-Feuerbach-Darwin-Gassendi-Liebig-MarxEngels-Buharin-Caudwell.
5. Ekoloji sorunu gerçekte tarım sorunu. Yapıt aynı zamanda tarım tarihi.
6.Kır-kent çelişkisi ve doğaya yabancılaşma temel kavramlar...
7. Malthus, Proudhomme eleştirisi. Nüfus sorunu.
8. Diyalektiği Epikür geleneğine bağlama (zorunluluk ve rastlantının evrimde rolü ve
ilerlemeci mantığın kesin eleştirisi) yapıtın belki de en unutulmaz yanı.
Değerli bir yapıttı.
‘Sorun, doğaya dar insan amaçları için tekyanlı biçimde hakim mi olunacağı, yoksa, insanın
doğayla ve diğer insanlarla yabancılaşmasının insani varoluşun ön koşulu olmaktan
çıkarılacağı bir özgür üreticiler toplumunda mı yaşanacağı sorunudur.’ (331)
***
Heaton, John M.; Wittgenstein ve Psikanaliz,
Wittgenstein'ın serbest çağrışımı felsefi düşünceleri için bir yol olarak kullanması Freud'un
çağrışımsal göndermeleriyle ilişkileniyor. Ama sanırım, Wittgenstein'ın uygulamada değil
ama kuramda, Freudiyen çağrışımların kesin içerik tanımlarıyla ilgili eleştirileri var. Açık
temsil, doğru söz, açıklık kavramlarını öne çıkaran Wittgenstein'a göre, Ben'in anlamının
etrafı dilin yoğun sisiyle çevrilidir, bu nedenle berrak düşünmek ve Ben'in kendim olmadığını
görmek imkansızdır.
***
Cruz, Julio Buquero; Mezbahanın Mimarisi,
Romanın (roman denebilir mi?) tek özelliği anlatımda yalından öte bir söylem biçiminin
temel girdi olarak önerilmesi. Doymuş çağdaş bir dünyada (kapitalizm) bireyin sığınabileceği
son şeyler üzerine umutsuz denemeler (çırpınışlar mı demeliydi) Cruz'un kaleminde dile
geliyor.
İlginç bir roman aslında.
***
Ökten, Kaan H.; Heidegger ve Üniversite,
Heidegger'in faşist ontolojik paradigması içerisinde, Alman Üniversitesi aracılığıyla Tin
gerçekleşiyordu, kuşkusuz manevi önder(ler)in aracılığıyla.
***
Yılmaz, Kaan, Söy.; Görünmez Adam “Tahsin Yücel Kitabı”,
Tahsin Yücel'i anlamak için doyurucu, yetkin bir kaynak. Benim içinse bir buluş diyebilirim.
Tahsin Yücel'i hep önemli bulmuşumdur, ama daha ötesi olduğunu anladım böylelikle.
Türkçemizin doruklarından biri.
Yapıtın tek kusuru, Yücel'in yer yer yeni roman çalışmasına değinmesine karşın Kaan
Yılmaz'ın Yücel'in yeni çalışmaları konusunda hiç oralı olmayışı... Yalan adlı büyük Yücel
romanı 2002'de yayımlandı. Yazık...
***
Kandiyoti, Deniz/Saktanber, Ayşe; Kültür Fragmanları,
Parçadan bütüne gitmeye yönelseydi bir anlamı olurdu çalışmaların (bir derleme bu), oysa
parçadan parçaya gidiliyor. Bu da doğal kuşkusuz. Postmodernizmin gereği olarak.
Toplum bu yöntemle anlaşılmaz. Bir tür gizli olguculuk var arkasında.
Kitabın 1.kısım'ı: Toplumsal Farklılaşmanın Yeni Eksenleri genel başlığını taşıyor.Orta
sınıf, uydu kent, kapıcı, gündelikçi, ev sahibi, alışveriş, orta öğretim ele alınan araştırma
konuları.Verinin doğru okunduğundan kuşkuluyum.
2.kısım: Kültürel Üretim ve Kültürün Üretimi. Burada da dil (Şerif Mardin'le tanışmış
oldum), folklor, yeşilçam, islamcılık, tüketim konuları irdelenmiş.
3.kısım: İçerde ve Dışarıda Farklılaşan Kimlikler'de ise yeni islamcı gençlik, konut içleri,
cinsiyet, göçmenler, vb. kavramlar sorgulanıyor.
Ama tümünün ardında, şu olmaz olası TC.Bu TC'yi nasıl yokedecek Metisgiller, ben de merak
ediyorum.
Doyurucu değil.
***
Tahir, Kemal; Göl İnsanları,
Kemal Tahir okuması.
Göl İnsanları ilk 4 öyküsüyle ilkin kitap olarak 1955'te basıldı. Daha önce 1940-41'de
gazetelerde tefrika edilmiş.
Tahir'in tek öykü yapıtı yanılmıyorsam. Daha 1940'larda rahat akan bir Türkçe şaşırtıcı.
Canlandirma gücü ve diyaloglari yetkin. Tipleri iyi çiziyor.
Ne yazık ki ilk 4 öyküsündeki başarıyı sonradan kitaplarına eklediği 4 öyküde sürdüremiyor.
İkisi zaten çok dolaylı bir yergiye yönelen masal anlatılar.
Belki de Tahir, Anadolu insanında cinsellik deneyiminin sanıldığı gibi kapalı, umutsuz
olmadığını bir teze dönüştürüyor. Öykülerine bakarsak kırsal yaşam içerisinde herkes birbirini
rahatlıkla aldatıyor ve bu da hoşgörülüyor belli ölçülerde. Tahir neden bunu yapmış acaba
merak ediyorum. Daha önceki anlatılarda namus ve romantizm saplantılarına mı kızıyor,
yoksa bir tanıklığı mı var? 40 kuşağında cinsellik sanırım gerçekliğini Kemal Tahir'de
yakalıyor, ama bir teze dönüşmüş olarak.
Tahir Cumhuriyet'le barışık değil, öykülerinde bu örtülü, ama seziliyor. Köylünün
Cumhuriyete ilişkin alaylı yorumları ipucu. Bu tatsız dar açı giderek genişleyecek, belki de
sonraki yapıtlarıyla. Göreceğiz.
Öykülerin uzun ve sarkık yapıları, Tahir'in yapı, biçim sorunlarını ertelediği (ya da yok
saydığı) anlamina gelir mi?
Öyküler içinde dikkate değer bulduklarım:
Göl İnsanları
Kondurma Siyaseti
***
Tahir, Kemal; Sağırdere,
Tahir'in ilk romanı (1955) ve ilk düşkırıklığım. Öykülerinin gerisinde kalması uzunluğundan
mı?
Köylü idealizasyonlarına tepkili olduğu belli Tahir, tersine bir yolla köylüyü 'çarıklı erkan'
olarak göstermek için tiplerini, olayörgüsünü, gerçeği oldukça zorluyor ve sonunda
inandırıcılığı olmayan, tutarsızlıkla 'malul', yapısız, gevşek bir anlatı koyuyor ortaya. Hilav'ın
'Kemal Tahir'de dil, anlatının yerine geçer' sözü çok doğru. Bir tür şehvetten söz edebiliriz
Kemal Tahir'de; her iki anlamda.
Sözlü anlatı geleneğini başarıyla sürdürmüş, ama onu yeni bir anlatıya dönüştürememiş
diyebilirim onun için.
***
Tahir, Kemal; Esir Şehrin İnsanları,
İşgal İstanbul’una Avrupa’dan dönmüş ve yoksullaşmış bir Osmanlı aristokratının (Kamil
Bey) gözleriyle bakış.
Kemal Tahir'in ilgimi çeken tek özelliği anlatımının akışkanlığı, rahatlığı. Yer yer aşırı
romantikliği, çocuksuluğu, 1957'de ilk baskısını yapan roman için zayıflık noktaları.
***
Tahir, Kemal; Kördüman,
Sağırdere'nin devamı sayılacak roman, aynı tiplerin gurbet dönüşü köydeki yaşamlarına
cinsellikle azmış bir tanıklık.
Kurgusal olarak yatağında rahat akan anlatı, arkasındaki yazar tezleri açısından belli sertlikler,
kulaktan dolma acımasız yargılar taşıyor bana kalsa.
Bir Anadolu köyünde köyün ana işi Dallasvari kimin eli kimin cebinde olabilir mi? Herkes
herkesi herkesle, cinslerarası ilişkiler anlamında, aldatıp durur mu? Tahir'ce bir tez bu. Bu
çarıklı erkan, bu saf görünen Anadolu köylüsü kadını erkeği ile öyle azgın, öyle baştan çıkmış
ki, bekarı, dulu, evlisi herkes herkesle (sözün düzanlamıyla) içice.
Ben pes diyorum ve bu böyle olsa bile (?) Anadolu’nun gerçeği Kemal Tahir'ce çarpıtılıyor,
indirgeniyor.
***
Koray, Kenan Hulusi; Beşer Dakikalık Hikayeler, Ed. M.Kayahan Özgül,
Timaş Yayınları, 2000
Beşer dakikalık beş para etmez öyküler... Haftalık ya da aylık magazin dergileri için
çırpıştırılan öyküler... Herhangi bir yazınsal değerleri yok.
***
Koray, Kenan Hulusi; Osmanoflar, Ed. İnci Enginün,
Beşer Dakikalık Hikayeler'den sonra roman türünde Koray okumam da başarısızlıkla
sonuçlandı. Roman (anlatı) üzerine düşünmemiş, herkes denli ben de yapabilirim'den yola
çıkmış bir yazar Koray. Osmanoflar ilk kez kitaplaşıyor. Gazetelerde yayınlanmış 30'larda.
Teknik ve dil sorunları engeli aşılsa bile düşünsel sorunlarıyla Ömer Seyfettin'in gerisine
düşmüş...
Öykülerini bekliyorum.
***
Çeşitli Yazarlar; Kitap-lık Dergisi Sayı 40,
Derginin Vesikalık özel bölümü Ahmet Hamdi Tanpınar'a ayrılmış. Oğuz Demiralp'in, Süha
Oğuzertem'in, Ekrem Işın'ın yazıları dikkate değer.
***
Oran, Baskın; Ed. Türk Dış Politikası Cilt 1:1919-1980,
900 sayfalık bu dev yapıt için (Baskın Oran yönetiminde Siyasal Bilgiler ekibi) tam bir
bireşim ve olağanüstü demekten başka elimden bir şey gelmez.
Düzenleniş mantığından çok yönlü işlevselliğine varıncaya dek, gerçek bir başvuru kaynağı.
Bence klasikleşecek.
Bu yapıtı kesintisiz bir tarihçe olarak da okuyabilirsiniz, belli konulara odaklanarak da.
Çok öğretici, çok zevkli bir çalışma.
Dalın öğrencileri çok şanslı.
Shiner, Larry. Sanatın İcadı. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2004.
Kitap sanatin 'tarihselligine' vurgu yaparak, sanati fetis olmusluktan kurtarma ve eski zanaatsanat bütünlügüne iliskin tasarimi güncelleme yönünde basarili bir girisim gibi görünüyor.
Ikna edici buldugumu söyleyebilirim. Örnek ve resimler kitabi daha da çekici kiliyor.
Tekin, Latife. Unutma Bahçesi. İstanbul: Everest Yayınları, 2004.
Latife Tekin'le en sonunda bulusuyorum. Bu roman son yillarin en iyilerinden, namuslu ve
içten olanlarindan. Piyasa disi, kazanmaya harcanmamis, kirilgan ama ezilmeyi
bayraklamamis, adi, ünü dislamis, sözüne, sorgusuna odakli, tip ve olayörgülerinin aldatici
oyunlarinin ötesinde sezgilere, kuskulara, tedirgin düsüncelere dayali söylemiyle toplumsal
dalganin diplerini, köklerini eseleyen, büyük sorulari küçük tutan, küçük seylerle asili
kavrayip yakalayan, doganin, 'insan'in disindakinin ayri ve kendindelik hakkini sonuna degin,
hatta militanca teslim eden bir romanin, bu romanin yazari Latife Tekin'i izlemek artik
boynumun borcu.
***
Sterne, Laurence; Tristram Shandy.Beyefendinin Hayatı ve Görüşleri,
1759-1760'da İngiltere'de ilk baskısı yapılan ve Türkçeye Nuran Yavuz'un arı diyemeyeceğim
(nedense çevirmenlerimiz geçmiş dönemlere özgü anlatıları çevirirken kendilerini Osmanlıca
kullanmak zorunda sayıyorlar, oysa sorun sözcük değil eda, biçem sorunudur. Belki de
sorunun kaynağı Fatih Özgüven gibi redaktör kılavuz kargalardır), ama çok başarılı
çevirisiyle 250 yıl sonra kazandırılan bu anlak (zeka) ve ironi başyapıtının 'ahir ömrüme'
sığmasından ötürü mutluluğum sonsuz.
Bu yapıt insan anlağının yetkin bir kanıtı...ve bu tanıklıktan toplama ve çıkarmadan sonra
geriye bir şey kalır mı, bilmem. Belki de Sterne insanı değil yalnızca kendini temsil ediyordu.
Yazın geçmişinde yapıt üzerine yapıt, kendini ve okurunu ti'ye alan yapıt örneği azdır.
Koca ve kasıntılı ruhbilimin yapamayacağı sağaltımı, arınmayı bu yapıtın tek başına
yapabileceği gibisinden abuk (!) ve densiz (!) bir kanıya vardım nedense.
Bu benim beklediğimdi bir sanat yapıtında. Kendi kendini çözen ve düğümleyen, sonra tekrar
çözen bir sarmal. Hem yaşam (gibi) hem de yaşamı yadsıyan şey...
Uzun söze ne gerek. Yaşanır gibi okunması gereken bir roman Tristram Shandy.
Virginia Woolf'un Stern'ün Duygu Yolculuğu için yazdığı (1935) sunuştan:
"(...) Tristram Shandy (...) Sterne kırk beşindeyken yazıldı.(...) Hiçbir genç yazar, gramer ve
sözdizimi kurallarının karşısında ve bir romanın nasıl yazılması gerektiğine ilişkin sağduyu,
edebe uygunluk ve yerleşik gelenekler önünde böylesine özgürce davranmaya cesaret
edemezdi.
"Bu üslup, iri burnu ya da parlak gözleri kadar onun bir parçası olmuştu (...) İçinde herşeyin
olabileceği bir dünya bu. İnsanı afallatacak kadar kıvrak olan bu kalemin İngiliz düzyazısının
kalın duvarlarında açacağı bir gedikten hangi şakanın, hangi nüktenin, hangi şiir parıltısının
çıkıvereceğini hiç bilemiyoruz. (...) Sarsak, kopuk kopuk cümleler adeta parlak bir
konuşmacının dudaklarından dökülen sözler kadar hızlı ve denetimsiz görünüyorlar.
Noktalama işaretleri bile yazının değil, konuşmanın işaretleri ve yedeğinde, konuşan sesin
tınısını, çağrışımlarını getiriyor. Fikirlerin düzeni, ansızın ortaya çıkışları ve yersizlikleri,
edebiyattan çok, yaşamın gerçekliğini taşıyor. İnsan içinde konuşulsaydı bir zevksizlik olarak
görülebilecek bu sözlerin hiç kınanmadan geçip gitmesine olanak veren bu söz alışverişinde
bir içlidışlılık var. Kitap, bu olağanüstü üslubun etkisi altında yarı saydam hale geliyor.
Yazarla okurunu kol mesafesinde tutan alışıldık törenler ve gelenekler ortadan kayboluyor.
Hayata olabildiğince yakın oluyoruz.
"Hiç bir yazı, insan zihninin kat ve kıvrımları arasına nüfuz etmekte, değişen ruh hallerini
dile getirmekte, en ince kapris ve itkilerini ortaya koymakta bu kadar başarılı olmuş
gözükmemektedir; ne var ki sonuç son derece kesin ve tamdır. En çok akıcılık en çok
kalıcılıkla var olur. Sanki deniz, yükselip kumsalın her yanını kaplamış ve her küçük dalgası,
her anaforu kumun üzerinde bir ebru gibi iz bırakmıştır."
Gelgelelim bu güzelim varlığı kirleten bir şey var: Orhan Pamuk'un sunuşu. Hiç bir yanına
katılmıyorum gerçi, ama üzerinde duracak değilim. Söyleyeceğim; Orhan Pamuk'un Orhan
Pamuk'u Sterne'le paklamaya çalışmasındaki tutumunun çirkinliği...
“İnan bana sevgili Yorick(...) (50)
“---Bütün bunların siz Saygıdeğer Efendimle benim aramızda sır kalması gerektiğini ayrıca
belirtmeme umarım gerek yoktur.” (58)
***
Lipson, Leslie; Uygarlığın Ahlaki Bunalımları,
Lipson'un temel tezi, ahlaki bir devrime acil olarak gerek duyduğumuz... Eğer seçimi hızlı ve
doğru yapmazsak, tüm insanlık kültürümüzle birlikte yokluk uçurumuna yuvarlanmak
üzereyiz ve bu çok da olası...
Her türlü dinsel, ulusal (politik) sınır ve önyargılar aşılmalı, evrensel bir hümanizma ruhu
canlandırılmalıdır (Eksen çağ).
Lipson tarihte yükseliş ve düşüşlerin izlerini sürüyor, dramatik anlatımı son derece etkileyici.
Ama Lipson'un aydınlanma ve ışık yanlısı bu güzel metni, bana bazı boşluklar içeriyor gibi
geldi. Bunları uzun uzun tartışmak gerekir, ama ne yazık ki yapamıyacağım...
***
Erbil, Leyla/Horasan, Mustafa; Cüce,
Leyla Erbil'in bu anlatısı Türkçe ile oynanmış en ilginç metinlerden sayılabilir belki. Bu
metinde Erbil'in amacını anlayabilmek ve Horasan'ın resimleriyle Erbil metni arasındaki bağın
ilişkisizlikten başka bir şey olup olmadığını sormak önemli sanırım.
Postmodernizme sorunsalını (bireysellik, yazarlık bağlamında) indirgeme pahasına yatan
Erbil, katmanlı eğretilemeler ve dil bozumları arasından yazma-yayıncılık-yazar düzenine (en
geniş anlamda), öçle karışık yılanlaşma ve elma sunma dönüşümü, töreni aracılığıyla erkek
egemenliğine, yaşlılığa, karıncalaşan topluma ve duyarsızlığına, gündelik yaşamda süregiden
egemenlik ve dayattığı zor ilişkilerine topyekun başkaldırıyor, kafa tutuyor.
Dil bozulması bilinç bozulmasının sadece yüzeye çıkması...
Ve yükselen sis.
Tevfik Fikret.
Bataklık.
Erbil'in içten olduğunu düşünüyorum. Ama bana kalırsa günün gerektirdiği bu metin değildi.
***
Althusser, Louis; Marx İçin, Ed. Etienne Balibar,
İthaki Yayınları, 2002
Althusser'in 60'lı yıllara ait bu kaynak yapıtı güzel bir çeviriden okundu.
Feuerbach'in Felsefi Manifestoları, 1960
Genç Marx Üzerine,1960
Çelişki ve Üstbelirlenim,1962
Piccolo: Bertolazzi ve Brecht,1962
Karl Marx'ın 1844 Elyazmaları,1962
Materyalist Diyalektik Üzerine, 1963
Marksizm ve Hümanizm, 1963
Okurlara, 1967
Bu zor metinler, Marx ve Marksizmin yanlış algılanmalarına yönelik kuramsal ve hatta
kavramsal eleştiri ve önerileri içeriyor. Katkı niteliği olduğunu sanıyorum. Feuerbach ve
Hegel'in iyice temizlendiği söylenebilir Althusser çabasıyla.
***
Celine, Louis-Ferdinand; Gecenin Sonuna Yolculuk,
Gecenin Ucuna Yolculuk, adına bağlı derin ve etkileyici imgenin dilsel küheylan üzerinde
yasasız koşusu diyebilirim. Tam savaşa karşı ancak ba denli etkin bir dil yaratılabilir derken
Celine'in kışkırtmasının daha diplere, zifir karanlığa doğru kendisini sürüklediğini bir an için
uyanmış okurun algılaması, konformizmin sürgün edilip bastırıldığı en uzak yerde bile son
kırıntılarının cılız tepkilerine bağlı öfkeden öte, bir tür kendinden hoşnutsuzluğu birlikte
getirecektir. Rahat (herşeye rağmen yine de, yine de rahat) kıçlarımıza batırabileceği son silahı
mı acaba Celine'in Gecenin Ucuna Yolculuk'u umudun. Bilerek umudun diyorum, Celine
Umut'u dinamitleyip bertaraf etmişken... Başka ne diyebilirim, sanırım onu da sindirebiliriz.
Yine de romanın omurgası boyunca eksende kayma Celine'ce ve hinoğlu hince bir saldırı mı
kutlu okura, diye usumdan geçmiyor değil.
‘Her alanda, asıl yenilgi unutmaktır, özellikle de sizi neyin gebertmiş olduğunu unutmak,
insanların ne derece hırt olduklarını asla anlayamadan gebermektir.’ (41)
Gelecekten söz eden her kimse namussuzdur, tek geçerli olan güncel olandır. Kendi
ölümsüzlüğüne değinmek, solucanlara söylev çekmeye benzer. Savaş köyünün gecesinde,
onbaşı, yeni açılan mezbahalara yollanmak üzere bekleyen insan kılıklı hayvanların
çobanıydı.’ (53)
‘Çayırda yan yatmış koyun da böyledir işte, bir yandan can çekişir bir yandan otlanmaya
devam eder. İnsanların çoğu ancak son anda ölürler, kimileri ise yirmi yıl öncesinden, hatta
daha bile erken başlarlar bu işe. Onlar işte dünyanın düşkünleridir.’ (53)
Lola aslına bakılırsa, iyimserlik ve mutluluktan ötürü sayıklayıp duruyordu, tıpkı yaşamın iyi
tarafinda duran, ayrıcalıklar, sağlık, güvenlik tarafında duran, önlerinde de daha upuzun bir
yaşam süresi olan tüm insanlar gibi.’ (70)
Belki yaş da, o hain de ekleniyordur bunlara ve bizi beterin beteriyle tehdit ediyordur. Yaşamı
dansettirecek kadar müziğimiz kalmamıştır içimizde, işte bu. Tüm gençlik daha şimdiden
dünyanın öbür ucunda gerçeğin sessizliğinde ölüvermiştir. Peki dışarıda nereye gidilebilir,
soruyorum size, içinizde yeterli miktarda çılgınlık kalmamışsa? Gerçek, bitmek bilmeyen bir
can çekişmedir. Bu dünyanın gerçeği ölümdür. Seçim yapmak gerek, ya ölmek ya da yalan
söylemek. Bense asla kendimi öldüremedim.’ (228)
‘(...)Onlara, 'İmdat!İmdat!' diye bağırdım sırf onlarda en ufak bir tepki uyandıracak mı diye
merak ettiğim için. Umurlarında bile değildi. Önlerine geceyi, gündüzü ve yaşamı katmış
gidiyordu insanlar. Kendi gürültülerinden hiç birşey duymuyorlardı. Sallanıyorlardı(...)
Diyorum size. Denedim. Değmez.’ (237)
‘Artık gizem de kalmadı, avanaklık da, bugüne kadar yaşamayı başarabilen, bunu
yapabildiğine göre nasıl olsa tüm şiiri de tüketmiştir. Sıfıra sıfır elde var sıfır, işte yaşam.’
(238)
‘Asla unutmayalım. Bir akşam hiç uyanmamacasına uyutmalıyız, tüm mutlu insanları,
uykuları sırasında, benden söylemesi, böylece de onlardan ve tüm mutluluklarından ilelebet
kurtulmuş oluruz.’ (240)
Döndü dolaştı o Amerikası hakkında ne düşündüğümü sordu (...) Onda bulduğum tüm
doğrudan, gizli ve beklenmedik tehditlerin toplamından bile düpedüz daha fazla dehşete
düşürüyordu beni, özellikle de bana yönelik kayıtsızlığıyla, bence onu özetleyen şey de
buydu.’ (241)
‘ Bu şekilde gecenin içine itile itile, insan eninde sonunda bir yerlere varıyordur herhalde,
diyordum kendi kendime.’ (249)
Yaşam boyunca aradığımız şey belki de budur, yalnızca bu, olabildiğince büyük bir üzüntü,
ölmeden önce kendimiz olabilmek için.’ (266)
‘Oysa sinema, düşlerimizin bu yeni küçük emekçisi, işte onu satın almak, bir iki saatliğine
elde etmek mümkündü, tıpkı bir fahişe gibi.’ (392)
‘Hazır ailelerden söz açılmışken (...) Geğirelim! Hep birlikte, ailecek. Kan çekişiyle nefret
ederiz birbirimizden, sıcak bir yuva dediğin budur işte, ama kimse şikayetini reklam etmez,
çünkü ne de olsa gidip otelde yaşamaktan ucuzdur böylesi.’ (396)
‘Acele etmeli, kendi ölümünü ıskalamamalı insan. Hastalığı, saatleri ve yılları harcayıp
dağıtan sefaleti, koskoca gündüzleri ve haftaları kurşuni bir renge bulayan uykusuzluğu, belki
de daha şimdiden özenle ve kanaya kanaya insanın rektumundan yukarı tırmanmakta olan
kanseri.’ (422)
Daha önce en çok meraklısı olduğumuz şeylerden, günün birinde artık gitgide daha az söz
eder oluveririz, ille de konuşmak gerektiğinde de zorlanırız. Hep kendi sesimizi duymaktan
gına gelmiştir... Kısa keseriz... Vazgeçeriz... Otuz yıldır konuşup duruyoruzdur zaten... Haklı
çıkmayı bile umursamamaya başlarız. Zevkler arasında kendimize ayırdığımız o küçük yeri
bile koruma arzusunu yitiririz... Kendimizden iğreniriz... Azıcık karnını doyurmak, birazcık
ısınmak ve hiçbir yere varmayan yolda giderken mümkün olduğu kadar çok uyuyabilmek artık
yetiyor da artıyordur bile. Yeniden birşeylere ilgi duyabilmek için başkalarının önünde
takınacak yeni surat ifadeleri bulmak gerek... Ama artık repertuvarımızı değiştirecek gücümüz
kalmamıştır. Eveleyip geveleriz. Onların, yani dostların arasında kalabilmek için bin türlü
numara ve bahane ararız, ancak ölüm de artık buradadır, leş kokulu, yanı başımızda, artık
daima orada kalacaktır, bir el pişpirik kadar bile gizemi kalmamış olacaktır. Gözümüzde bir
anlam ifade eden tek şey olarak ufak tefek üzüntülerimiz kalmıştır, sözgelimi o küçük şarkısı
bir şubat akşamı ebediyen susan Bois-Colombes'daki ihtiyar amcamızı henüz sağken ziyaret
etmeye bir türlü zaman ayıramamış olmanın üzüntüsü. Yaşamdan geriye sakladığımız bir bu
kalmıştır. Yani bu ufacık korkunç pişmanlık, gerisini ise, az çok yolda kusmuşuzdur, epey
çabalayarak ve zorlanarak da olsa. Artık kimsenin geçmediği bir sokağın köşesindeki eski
püskü bir anı fenerine dönmüşüzdür.’ (504)
***
Yesari, Mahmut; Çulluk, Ed.Sabri Koz,
1927'den sonra ilk latin harfli baskısıyla Çulluk romanı, Türk Yazını kazısında zincirin eksik
halkalarının tamamlanacağını gösteriyor. Belki çocuksu (naif) bir kurgu, ama Orhan Kemal'e
varan gerçekci yaşam sahneleri, konuşmalar... Hem bir yandan muştu, hem de diğer yandan
geçişin, yapının altında kalan becerilememiş sonucu, ürünü...
30 ve 40'lı yıllar gözden kaçırılan, yok sayılan yıllar. Yazın tarihi yeniden üretilmeli.
Tüm yazarlar ve yapıtlari kendi bağlam ve işlevleriyle aydınlanmalı… Çünkü Türk Yazını’nın
(bugün bile ölçünü –standartı- düşük) ilginç bir özelliği var. Çoğu yazar (yapıt) yazınsal
değerinin çok çok üzerinde bir anlam ve önem taşıyor.
Yazın bir iletişim biçimi olarak görülüyorsa (Zimmermann,1977) bu böyle...
***
Gorki, Maksim/Korolenko, V./Kuprin, A.,vd; Çağdaşlarının Anılarıyla
Anton Çehov,
Çehov'u tanımak için yararlı bir kaynak olduğunu düşünüyorum, abartmamak koşuluyla...
‘...En önemlisi neşenizi yitirmeyin, yaşama büyük anlam, büyük değer vermeye kalkmayın.
Herhalde bizim düşündüğümüzden çok daha yalındır yaşam denilen şey. Bilmediğimiz bu
yaşam biz Rusların kafasını durmadan yormamıza, kendimizi bunca üzmemize değer mi? İşte
size çözülmesi gereken bir sorun...’ (Anton Çehov, 1904)
***
Proust, Marcel; Kayıp Zamanın İzinde: Mahpus,
‘Ama hatıralar benim için birer resimden iberet olsa ve onları hatırladığımda zihnimde
sadece bir görüntü canlansa bile, aniden, özdeş bir duyu sayesinde, içimde bu resimleri
görmüş olan çocuk, yeniyetme canlanır, bütün benliğimi kaplardı. Sadece dışarıdaki hava ya
da odanın içindeki koku değişmez, benim benliğimde de bir yaş değişimi, şahsiyet değişimi
olurdu. Buz gibi havada o çalı çırpının kokusu, adeta geçmişin bir parçasının, eski bir kuştan
kopmuş, görünmez bir buz kütlesinin odamda ilerlemesi gibi bir şeydi; zaten odam sık sık
içinden geçen bir kokuyla, bir ışıkla, sanki çeşitli senelerin istilasına uğrardı; kendimi tekrar
o yıllarda bulur, daha neşeyi tanıyamadan, nicedir unutulmuş beklentilerin neşesiyle
sarmalanırdım. Güneş yatağıma kadar uzanır, incelmiş bedenimi sanki saydam bir
bölmeymisçesine delıp geçer, beni ısıtır, alev alev bir kristale dönüştürürdü.
‘Duygularımıza gelince, tekrarı fuzuli kılacak kadar sık belirttiğimiz gibi, çoğu kez aşk, bir
çağrışımdan, bir genç kızın (aksi takdirde kısa bir süre sonra tahammül edemeyeceğimiz)
hayaliyle, hiç bitmeyen, nafile bir bekleyişten ve genç kızın bir randevuda bizi atlatmış
olmasından ayrı düşünülemeyecek kalp çarpıntıları arasındaki çağrışımdan ibarettir.’ (63)
‘Belli bir yaşı geçtikten sonra, çocukluk halimizin ruhu ve soyundan geldiğimiz ölülerin ruhu,
varlıklarını da, çirkin büyülerini de bizden esirgemez, yaşadığımız yeni duygulara katılmak
isterler ve biz de bu duygulardan, onların eski çehrelerini siler, özgün bir yaratı halinde
baştan şekillendiririz kendilerini.’ (76)
‘Kaçırdığımız bir kadınla girilen ilişkinin, diğerleri kadar kalıcı olmadığı söylenebilirse,
bunun sebebi, aşkımızın, sözkonusu kadını elde edemeyeceğimiz korkusundan ve elimizden
kaçacağı endişesinden ibaret olmasıdır (...)’ (90)
‘Albertine hiç durmayan bir saat gibi, hangi konumda olursa olsun yaşamaya devam eden bir
hayvan gibi, nasıl bir destek bulursa bulsun, dalları uzamaya devam eden tırmanıcı bir bitki
bir kahkahaçiçeği gibi,uyumaya devam ederdi. Sadece nefesi, benim her dokunuşumla
değişirdi, benim çaldığım bir müzik aletiydi sanki (...)’ (110)
‘Acaba sanatçı olma hevesinden fiilen vazgeçmekle, gerçek bir şeyden mi vazgeçmiştim?
Sanatın kaybını hayat unutturabilir miydi bana; sanat, gerçek kişiliğimize, hayattaki
eylemlerde bulamadığı bir ifade imkanı sunan, daha derin bir gerçekliği içinde barındırmıyor
muydu?’ (154)
‘Kendi arzularımız masum, karşı tarafın arzuları ise korkunçtur.Yalnız arzular konusunda
değil, yalan konusunda da, bize ait olanlarla sevdiğimiz kişiye ait olanlar birbirine zıttır.’
(166)
Yalan söylemenin korkunç bir şey olduğunu (bir siyasi partinin başkanı sıfatıyla, herhangi bir
sıfatla) beyan etmek, çoğu kez başkalarından daha çok yalan söylemeyi ve bu arada içtenliğin
ciddi maskesini ve kutsal tacını da atmamayı gerektirir.’ (175)
Bir başka insanın hayatının, katliama yol açmadan elimizden atamayacağımız bir bomba
gibi, bizim hayatımıza bağlı olması, korkunç bir şeydir.’ (176)
Mükemmel yalanlar, tanıdığımız insanlara ve onlarla geçmişteki ilişkilerimize, şu veya bu
hareketimizin, bizim tarafımızdan bambaşka bir biçimde ifade edilen amacına ilişkin
yalanları nasıl bir insan olduğumuza, nelerden hoşlandığımıza dair yalanlar, bizi seven ve
bütün gün bizi kucakladığı için bizi de kendisine benzer olarak biçimlendirdiğini zanneden
kişiye beslediğimiz duygularla ilgili yalanlar, bize, hayatta yeni, bilinmedik ufuklar
açabilecek, hiç bilemediğimiz dünyaları seyredebilmemiz için gerekli, içimizde atıl olarak
mevcut duyuları uyandırabilecek yegane şeydir.’ (213)
‘Öyleyse, ruhu oluşturan bu unsurları, kendimize saklamak zorunda olduğumuz, konuşarak
dosttan dosta, ustadan çırağa, aşıktan metrese bile aktarılamayan bu gerçek tortuyu, her
birimizin hissettiği, ama başkalarına, ancak herkese ortak, önemsiz, yüzeysel noktalarla
sınırlayarak aktarabildiği, izlenimi nitelik bakımından farklılaştıran, o kelimelere sığmayan
şeyi, sanatın bir Elstır'ın, bir Vinteuil'ün sanatının ortaya çıkardığını ve her biri birer evren
olan, sanat olmasa asla tanıyamayacağımız insanların iç oluşumlarını, gökkuşağının
renkleriyle dişsallaştırdığını söyleyebilir miyiz?’ (253)
‘Hatta bir sabah, ansızın Albertine'in dışarı çıkmakla kalmayıp evi terk ettiği endişesine
kapıldım. Duyduğum kapı sesi, onun odasının kapısıydı, neredeyse emindim. Hiç ses
çıkarmadan odasına gittim, içeri girip eşikte durdum. Alacakaranlıkta örtü yarım daire
şeklinde kabarık duruyordu; başı ve ayakları duvara çevrili, kıvrılmış uyuyan bu beden,
Albertine'e ait olsa gerekti. Örtüden dışarı taşan tek şey olan gür ve siyah saçlardan, onun
gerçekten Albertine olduğunu, kapısını açmamış, yerinden kıpırdamamış olduğunu anladım;
bütün bir insan hayatını içinde barındıran ve değer verdiğim yegane şey olan o kıpırtısız,
canlı yarım daireyi hissettim; orda da, bana ait ve hakimiyetim altında olduğunu
hissettim.’(362)
Vinteuil'ün evreni "duyma" ve dışa vurma biçimini, (her eserinde kopuk bir parçasını, lal
rengi parıltılar saçan bir kırığını gördüğümüz) o meçhul, rengarenk şenliği bulmak
gerekirdi.’ (371)
‘Aşk, kalbin zaman ve mekana duyarlılık kazanmasıdır.’ (381)
‘Her olay, bizde bıraktığı hatırayla geleceğe taşar şüphesiz, ama bununla kalmayıp öncesinde
de bir zaman işgal eder. Olayları önceden gördüğümüzde, meydana geldikleri şekilde
görmediğimiz söylenecektir elbette, ama aynı dönüşüm hatıramızda da gerçekleşmez mi?’
(396)
***
Proust, Marcel; Kayıp Zamanın İzinde: Albertine Kayıp,
‘O güne kadar, alışkanlığı her şeyden çok, algılamanın özgünlüğünü, hatta algılama bilincini
ortadan kaldıran, yok edici bir güç olarak görmüştüm hep; şimdiyse, korkunç bir tanrıça gibi
görüyordum onu; bu tanrıça bize sımsıkı bağlıdır, anlamsız çehresi kalbimize öylesine
gömülüdür ki, neredeyse farkına bile varmadığımız bu tanrıça, bizden kopmaya,
uzaklaşmaya kalktığında, akla gelmez en dayanılmaz acıları yaşatır bize, ölüm kadar
acımasız olur.’ (8)
‘Bireyler açısından (hatta yanılgılarında ısrar eden, giderek daha ağır hatalara düşen
uluslar açısından) kaçınılması en zor hırsızlık, kendinden çalmaktır.’ (23)
‘İnsanoğlu, kendi dışına çıkamayan, başkalarını ancak kendi içinde tanıyabılen ve aksini
iddia ettiğinde yalan söyleyen bir yaratıktır.’ (38)
‘Öleceğimiz düşüncesi, ölmekten daha korkunçtur, ama en korkuncu, bir başkasının öldüğü
düşüncesidir; gerçekliğin, bir insanı yuttuktan sonra, en ufak bir iz taşımadan, dümdüz
uzandığını, o insanın dışlandığı gerçeklik içinde, hiçbir irade, hiçbir bilgi kalmadığını
düşünmek, en korkuncudur; bu gerçeklikten yola çıkarak, o insanın yaşamış olduğu sonucuna
ulaşmak, o insanın hayatına ilişkin, henüz taze olan hatıradan yola çıkarak, onun
okuduğumuz romandaki kişilerden kalan hatıralara, uçucu görüntülere benzetilebileceğini
düşünmek kadar zordur.’ (94)
‘Yalan, insanın özünde vardır. İnsan hayatında, belki zevk arayışı kadar önemli bir rol oynar
ve zaten bu arayışın yönetimi altındadır. Zevklerimizi korumak için veya zevkin ifşa edilmesi
şerefimize aykırı düşüyorsa, şerefimizi korumak için yalan söyleriz. Hayatımız boyunca yalan
söyleriz, hatta özellikle, belki de sadece, bizi sevenlere yalan söyleriz. Sadece bizi seven
kişiler yüzünden zevklerimiz üzerine titrer, onların bize saygı duymasını isteriz.’ (194)
Hayata bağlılığımız, başımızdan nasıl atacağımızı bilemediğimiz eski bir ilişkiden başka bir
şey değildir. Gücünü sürekliliğinden alır. Ama bu ilişkiyi koparan ölüm, bizi ölümsüzlük
arzusundan koparır.’ (232)
‘Tren hareket etti; önce Padova, sonra Verona, trenimizi karşılamaya geldi, neredeyse gara
kadar geçirdi ve -biz uzaklaştıktan sonra- bir yere gitmeyip kendi hayatlarına devam
edecekleri için, biri ovasına, öbürü de tepesine döndü.’ (241)
***
Proust, Marcel; Kayıp Zamanın İzinde: Yakalanan Zaman,
Proust bu yedinci ciltle tamamlanıyor. Öyle sanıyorum son yıllarımın (1995-2001) en
büyüleyici ve öğretici okuması...Yalnızca bunun için 'mutlu bir insan' olduğumu
düşünebilirim.
Proust'un güçlü bir belleği yoktu, tersine...
Onda varlığı oluşturan temel parçacıklar, olasılıklar mantığına dayalı bir tansıkla öyle bir
araya geliyordu ki (Dostoyevski'nin sara krizlerinde olduğu gibi) varlık yeni ve aynı zamanda
eski belirişi içerisinde bizi (sanat aracılığıyla bu saptanabilir ve sanatın amacı da bu olmalı)
sonsuzluk içre bedenliyordu. Zaman aşılıyor (içinde kalınarak), üstelik bu bir yanılsama
olmuyordu.
İnsan, yaşamında, zamanı kaç kez yakalayabilir?
‘Zeki ve gerçekten ciddi, çalışkan kişiler, yaptıkları işin edebiyatını yapan, yücelten
insanlardan hazzetmezler.’ (51)
‘Ama hepimiz gazeteleri aşık kadar kör, gözlerimiz kapalı okuruz. Olayları anlamaya
çalışmayız. Başyazarın tatlı sözlerini, metresimizi dinler gibi dinleriz. Mağlup ve
mutluyuzdur, çünkü kendimizi mağlup değil, galip zannederiz.’ (61)
‘O anda camgöbeği olan bu deniz, dünyanın dönüşüyle birlikte sürüklenirken anlamsız
savaşlarına, örneğin o anda Fransa'yı kana bulamakta olan savaşa devam edecek kadar
çılgın olan insanları da, kendilerinden habersiz, beraberinde alıp götürüyordu.’ (73)
‘(...)İnsanlar kendi işleriyle meşgul olup bu alemi düşünmez, biri fazlasıyla küçük, öteki de
fazlasıyla büyük olduğundan, etrafımızı saran evrensel tehdidi algılayamazlar.’ (82)
‘İlk kruvasanına kavuştuğu sabah, bütün gazetelerde Lusitania'nın battığı haberi vardı. Mme
Verdurin bir yandan kruvasanını sütlü kahvesine batırıp bir elini fincanından ayırmak
zorunda kalmadan açık durması için gazetesine fiskeler vuruyor, bir yandan da, "Ne korkunç!
En feci trajedilerden daha dehşet verici bir olay," diyordu.Ama boğulan onca yolcunun
ölümü, onun zihninde milyarlara bölünmüş olarak canlanıyordu muhtemelen, çünkü ağzı
dolu, bu kederli yorumları yaptığı anda yüzündeki ifade, herhalde migrene karşı son derece
etkili olan kruvasanın tadından kaynaklanan, tatlı bir tatmin ifadesiydi.’ (83)
‘Kadınlar bütün bunları tahmin eder, ilk günlerde gerrginlikten gizleyememişse,
kendilerine dindirilemeyecek bir arzu duyduğunu hissettikleri bir erkeğe asla teslim
olmama lüksünü tadabileceklerini bilirler. Kadın, ancak hiçbir şey vermeden, teslim
olduğu zamankinden çok daha fazlasını almaktan aşırı bir mutluluk duyar. Böylece, sinirli
yapıdaki erkekler, taptıkları kadının erdemli olduğunu zannederler. Yani kadının başına
yerleştirdikleri hale, kendi aşırı sevgilerinin, gördüğümüz gibi dolaylı bir ürünüdür.’ (129)
‘Ülkem adına gurur duyarak şunu belirtmem gerekir ki, tek bir gerçek olayın, tek bir gerçek
kişinin yer almadığı, her şeyin,anlatımın gereği tarafımdan uydurulduğu bu kitapta, gerçek
olan, var olan tek kişiler, Françoise'ın emekli hayatından vazgeçip tek başına kalmış
hısımlarına yardıma koşan milyoner akrabalardır.’ (155)
‘(...) Şu anda da, Bois Caddesi'ndeki konağın önünden genç bir burjuva öğrenci, benim bir
zamanlar Guermantas Prensi'nin eski konağının önünde yaşadığım duyguların aynılarını
yaşıyor olmalıydı. Mesele onun hala inanç çağında olması, benimse o yaşı geçmiş,
inanabilme ayrıcalığını kaybetmiş olmamdı (...) Françoise'ın o çok sevdiği fotoğrafların
satıldığı açık hava tezgahının bulunduğu köşesine vardığımızda, sanki otomobil, geçmişteki
yüzlerce dönüşün çekimine kapılarak kendiliğinden mecburen dönecekmiş gibi geldi bana. O
gün sokakta gezinen insanlarla aynı sokaklardan değil, kaygan, hüzünlü ve huzurlu bir
geçmişten geçiyordum.’ (166)
‘Ne var ki, bazen her şeyin bitmiş gibi göründüğü bir anda, bizi kurtarabilecek bir uyarı
gelir; hiç bir yere açılmayan bütün kapıları çalmışken, yüz yıl boyunca nafile aradığımız,
istediğimiz yere açılan yegane kapıya bilmeden çarparız ve kapı açılır.’ (174)
‘Evet, hatıra, eğer unutuş sayesinde, kendisiyle şimdiki an arasında herhangi bir bağ, bir
köprü kuramadan, kendi yerinde ve tarihinde kalmış, bir vadinin dibinde veya bir tepenin
doruğunda uzaklığını korumuş, tecrit edilmişse, bize ansızın taze bir soluk getirir, öyle çünkü
bu,eskiden soluduğumuz bir havadır; şairlerin cennette nafile aradığı bu temiz hava, ancak
daha önce solunmuşsa, bu derin yenilenme duygusunu yaşatabilir, çünkü gerçek cennetler,
kayıp cennetlerdir.’ (178)
‘Bütün bunları üzerinden süratle düşünüp geçiyordum, çünkü öncelikle yaşadığım
mutluluğun ve kendini kabul ettirişindeki kesinliğin sebebini araştırmam gerekiyordu;
geçmişte bu araştırmayı ertelemiştim. Bu sefer bana mutluluk veren çeşitli izlenimleri
birbirleriyle karıştırarak bu mutluluğun sebebini tahmin etmeye başlamıştım; hepsinin
ortak özelliği, tabağa çarpan kaşık sesini, döşeme taşları arasındaki yükseklik farkını,
madlenin tadını, hem şimdiki anda, hem de uzak bir geçmişte hissetmemdi; o kadar ki,
geçmiş, şimdiki zamana el koyuyor, hangisini yaşamakta olduğum konusunda beni
tereddüde düşürüyordu; aslında, bu izlenimlerden haz duyan benliğim, izlenimin hem
geçmişteki bir günde, hem de şimdi sahip olduğu ortak özellikten, zaman-dışı oluşundan
haz duyuyordu; bu benlik, sadece şimdiki zamanla geçmiş arasındaki bu özdeşlikler
sayesinde, yaşayabileceği yegane ortamda bulunabileceği ve nesnelerin özünü tadabileceği
zaman, yani zamanın dışında ortaya çıkıyordu. Bilinçsiz olarak küçük madlenin tadını
tanıdığım anda ölüm konusundaki endişelerimin dağılması bu şekilde açıklanabilirdi,
çünkü o andaki benliğim, zamandışı bir benlikti, dolayısıyla gelecekteki değişimlere
kayıtsızdı. Bu benlik sadece nesnelerin özüyle besleniyordu ve hayalgücü işin içine
girmediği için duyuların bu özü kendisine sunamadığı şimdiki zamanda besinini
sağlayamıyordu; eylemin yöneldiği gelecek, bize bu özü bağışlar. Bu benlik, sadece ve
sadece eylemin, anlık hazzın dışında, bir benzerlik mucizesi sayesinde şimdiki zamandan
kurtulabildiğimde belirmiş, kendini göstermişti bana. Hafızamın ve zihnimin asla
başaramadığı şeyi, eski günleri, kayıp zamanı yakalamamı, bir tek bu benlik
sağlayabilirdi.’ (179)
‘(...) Duyguları çeşitli kural ve düşüncelerin işaretleri olarak yorumlamaya, hissettiğim şeyi
düşünmeye, yani gömülmüş olduğu karanlıktan çıkarmaya, zihinsel karşılığını bulmaya
çalışmak gerekiyordu. Bu durumda, yegane çare olarak gördüğüm şey, bir sanat eseri
yaratmaktan başka ne olabilirdi?’ (186)
‘Ne var ki, sanatta mazerete yer yoktur, niyet hesaba katılmaz, sanatçı her zaman
içgüdüsüne kulak vermek zorundadır; bu yüzden de sanat, hayattaki en gerçek şey, en sıkı
okul ve esas Son Yargı'dır. Çözülmesi en zor olan kitap, aynı zamanda gerçekliğin bize
yazdırdığı, içimizdeki basımı bizzat gerçeklik tarafından yapılmış tek kitaptır (...) Sadece
içimizdeki karanlıktan çekip çıkardığımiz, başkalarının bilmediği şey bizim eserimizdir.’
(187)
Gerçek sanatın bunca beyanata ihtiyacı yoktur, sessizce icra edilir. Ayrıca bu kuramları
savunanlar, kınadıkları budalaların ifadelerine şaşırtıcı derecede benzeyen beylik kalıplar
kullanırlardı daima. Bir eserin zihinsel ve manevi düzeyini değerlendirirken, dilin niteliği,
estetiğin türünden daha önemli bir ölçüt olabilir (...) Bir izlenimin sabitleştirilmesiyle, ifade
edilmesiyle sonuçlanacak bütün aşamaları sırasıyla katedecek güç bulunmadığında, mantık
yürütülür, yani oyalanılır.’ (189)
‘Dolayısıyla, "nesneleri tarif etmekle", onları zavallı birtakım çizgi ve düzeylere indirgemekle
yetinen edebiyat, kendini gerçekci diye adlandırsa da, gerçeklikten en uzak, bizi en çok
yoksullaştıran ve hüzünlendiren edebiyattır; çünkü şimdiki zamana ait benliğimizle, özü
nesnelerde saklı geçmiş ve bu özü nesneler sayesinde tekrar tadabileceğimiz gelecek
arasındaki iletişimi tamamen koparır. Oysa sanat adına layık her çaba, bu özü ifade etmeye
çalışmalıdır; başarılı olmasa bile , yetersizliğinden bie ders çıkarabilir (oysa gerçekciliğin
başarılarından çıkarılabileceğimiz bir ders yoktur), bu özün kısmen öznel ve aktarılması
imkansız olduğunu anlayabiliriz.’ (193)
‘Bir yazarın görevi ve işlevi, tercümanlıktır.’ (198)
‘Sanatsal hazlar sözkonusu olduğunda bile, uyandırdıkları izlenim uğruna bu hazların peşine
düştüğümüz halde, bu izlenimin kendisini, tarif edilmesi imkansız olduğu gerekçesiyle hemen
bir yana bırakır, derinlemesine haz almamıza imkan tanıyan şeye sarılır ve bunu, kendi
izlenimimizin kişisel kökünü ayıkladığımız için hepimizin nazarında aynı olan bir şeyden
bahsederek konuşma imkanı bulabileceğimiz başka sanat meraklılarına iletme yanılgısına
düşeriz. Tabiatın, toplumun, aşkın, hatta sanatın en tarafsız seyircileri olduğumuz anlarda
bile, her izlenimin ikili bir yapısı bulunduğu için ve yarısı nesnenin içine gömülüyken, sadece
bizim bilebileceğimiz diğer yarısı da, izlenimin benliğimizdeki uzantısı olduğu için, aslında
sadece ona sarılmamız gerekirken, ikinci yarıyı derhal gözardı eder, dışımızda olduğundan
derinine inilmesi imkansız, dolayısıyla bize zahmet vermeyecek birinci yarıya yoğunlaşırız...’
(199)
‘Yeteneğin gerçekliği, evrensel bir varlık, bir edinimdir, onu herşeyden önce, görünürdeki
düşünce ve üslup kalıplarının altında aramak gerekir; oysa eleştirmenler, yazarları bu
kalıplara göre değerlendirirler. Yeni bir şey söylemese de, sırf kendinden önceki akımı
açıkca, kestirip atarak küçümsediği için, bir yazarı peygamber ilan ederler. Eleştirmenler bu
yanılgıya o kadar çok düşer ki, yazar yığınlar tarafından yargılanmayı tercih etse yeridir.’
(201)
‘Gerçek hayat, nihayet keşfedilip açıklığa kavuşturulan hayat, dolayısıyla dolu dolu
yaşanan tek hayat, edebiyattır. Bu hayat, bir anlamda, sanatçıda olduğu kadar, her insanın
içinde de her an mavcuttur. Ama çoğu insan, onu açıklığa kavuşturmaya uğraşmadığı için
görmez. Bu yüzden de, geçmişleri, "banyo edilmediği" için işe yaramayan sayısız klişeyle
dolup taşar. Sanatın açıklığa kavuşturduğu şey, yalnız kendi hayatımız değil, başkalarının
da hayatıdır, çünkü tıpkı ressam için renk gibi, yazar için de üslup, teknik değil, görüş
meselesidir. Her birimizin dünyayı görüşündeki nitel farklılığın, doğrudan ve bilinçli
yöntemlerle mümkün olamayacak şekilde ortaya koyulmasıdır; sanat olmasa, bu
farklılıklar ebediyen her birimize ait birer sır olarak kalırdı. Ancak sanat aracılığıyla
dışarıya açılabilir, bir başkasının, bizimkiyle aynı olmayan bu alemde neler gördüğünü
öğrenebiliriz, aksi takdirde bu alemin manzaraları, aydaki görüntüler kadar bilinmez
olurdu bizim için. Sanat sayesinde bir tek dünya, kendi dünyamızı göreceğimize, çeşitli
dünyalar görürüz; özgün sanatçı sayısı ne kadar çoksa, bize açık olan dünyaların sayısı da
o kadar çoktur ve aralarındaki fark, sonsuzlukta dönüp duran dünyalar arasındaki farktan
çoktur.’ (203)
‘...Çünkü gerçek kitaplar, aydınlığın ve sohbetin değil, karanlığın ve sessizliğin ürünü
olmalıdır. Sanat, hayatı tıpatıp yeniden oluşturduğu için de, kendi içimizde ulaştığımız
gerçekleri daima şiirsel bir hava, bir esrarın hoşluğu sarmalayacaktır; bu da, aşmak zorunda
kaldığımız gölgelerin kalıntısı, bir eserin derinliğinin, altimetreyle ölçülmüşcesine kesin olan
işaretidir.’ (205)
‘Bedenimizden kopan her parça, ışıklı ve okunabilir bir şekle bürünerek eserimize
eklendiğine, daha yetenekli kişilerin ihtiyaç duymadığı acılar pahasına eserimizi
tamamladığına, duygular hayatımızı ufaladıkça eserimizi sağlamlaştırdığına göre, bırakalım
bedenimiz parçalansın. Fikirler kederlerin yerini tutar; keder fikre dönüşürken, kalbimize
zarar verme gücünü bir ölçüde kaybeder ve hatta ilk anda, dönüşümün kendisi ani bir sevinç
yaratır. Ne var ki fikirler sadece zaman açısından kederin yerini tutar, çünkü görünüşe
bakılırsa temel unsur fikirdir ve keder, bazı fikirlerin içimize nüfuz etmek üzere büründüğü
şekildir sadece.’ (214)
‘Yazar, sadece önsöz ve ithafların samimiyetsiz lisanından gelen alışkanlıkla "okurlarım" der.
Aslında her okur, okuduğu esnada kendi kendinin okurudur. Yazarın eseri, okura sunduğu bir
görme aygıtına benzer; okurun o kitap olmasa kendinde belki farkedemeyeceği şeyleri
görmesini sağlar. Kitapta sötylenenleri okurun kendinde tanıması, kitabın gerçekliğinin
kanıtıdır; bunun tersi de bir ölçüde doğrudur, iki metin arasındaki fark, çoğu kez yazara
değil, okura atfedilebilir.’ (218)
‘Aşkın, sevilen insana, aslında sadece seven kişide var olan şeyler kattığını görmüştüm.’
(219)
‘Hayatımın tek bir saati yoktur ki, bana sadece kaba ve yanlış algılamanın her şeyi nesneye
yüklediğini, aslında, her şeyin, aksine, zihinde olduğunu öğretmiş olmasın.’ (222)
İmgelerin güzelliği, nesnelerin ardında, fikirlerin güzelliğiyse, önünde bulunur. Dolayısıyla,
imgenin güzelliği, nesneye ulaştığımızda artık bizde hayranlık uyandırmaz, oysa fikrin
güzelliğini, ancak nesneyi aştığımızda anlarız. (238)
‘Aslında Odette, M.de Guermantes'ı, ona baktığı gibi, yani zarafetten ve asaletten yoksun bir
biçimde aldatıyordu. Diğer her rolde olduğu gibi, bu rolde de vasattı. Hayat kendisine çeşitli
zamanlarda güzel roller sunmuştu gerçi, ama o, bu rolleri oynamayı beceremiyordu.’ (327)
‘...Aşkta tehlikeli olan, ıstırap kaynağı olan şey, kadının kendisi değil, her günkü varlığı, her
an ne yaptığına ilişkin merakımızdır, yani kadın değil, alışkanlıktır.’ (329)
‘Şimdi hayat daha da yaşanmaya değer görünüyordu, çünkü karanlıkta yaşadığımız hayatın
aydınlatılabileceğini, sürekli çarpıttığımız hayatın doğrultulabileceğini, kısacası, bir kitapta
gerçekleştirilebileceğini düşünüyordum. Böyle bir kitabı yazmayı başaran kişi ne kadar mutlu
olurdu! O kitabı yazmak ne büyük emek gerektirirdi! Bir fikir verebilmek için, en yüce,
birbirinden en farklı sanatlarla karşılaştırma yapmak yerinde olur; çünkü böyle bir kitaptaki
karakterlere hacım kazandırabilmek için, her birinin farklı yönlerini göstermek zorunda olan
yazarın, kitabını titizlikle, birliklerini sürekli yeniden gruplandırarak, tıpkı bir saldırı gibi
hazırlaması, bir yorgunluk gibi ona tahammül etmesi, bir kural gibi kabullenmesi, bir kilise
gibi inşa etmesi, bir perhiz gibi ona uyması, bir engel gibi aşması, bir dostluk gibi fethetmesi,
bir çocuk gibi aşırı beslemesi, bir alem gibi yaratması ve üstelik, açıklaması ancak
muhtemelen başka alemlerde bulunabilecek, önsezisi bizi hayatta ve sanatta en çok
duygulandıran şey olan o muammaları da gözardı etmemesi gerekir. Bu tür büyük kitaplarda
öyle bölümler vardır ki, zamansızlıktan, taslak halinde kalmıştır ve mimarın planı fazlasıyla
kapsamlı olduğundan, muhtemelen hiç bir zaman tamamlanamayacaklardır.
Tamamlanmamış nice büyük katedral mevcuttur. Yazar kitabını besler, zayıf bölümlerini
güçlendirir, korur, ama sonra kitap kendi büyür, yazarın mezarını belirler ve onu
söylentilerden, bir süre de unutuluştan korur. Ama kendime dönecek olursam, ben kitabımı
daha alçakgönüllü bir şekilde düşünüyordum; hatta onu okuyacak olanları okurlarım olarak
görmüyordum. Çünkü kanımca onlar benim değil, kendi kendilerinin okuru olacaklardı;
kitabım, Combray'deki gözlükçünün müşterilere sunduğu büyütücü mercekler gibi bir şey
olacaktı; okurlara, kitabım sayesinde kendilerini okuma imkanı sağlayacaktım. Dolayısıyla,
onlardan beni övmelerini veya yermelerini değil, gerçekten yazdığım gibi mi olduğunu,
kendilerinde okudukları kelimelerin, benim yazdığım kelimeler mi olduğunu söylemelerini
bekleyecektim.’ (339)
‘Çünkü en büyük korkularımız da, en büyük umutlarımız da, gücümüzü aşan şeyler
değildirler; zamanla korkularımızı yenebilir, umutlarımızı gerçekleştirebiliriz.’ (342)
‘Bir vücut sahibi olmak, zihin için en büyük tehdittir. İnsanoğlunun zihinsel hayatı, hayvansal
ve fiziksel hayatın mucizevi bir şekilde mükemmelleşmiş bir aşamasından ziyade, manevi
hayatın düzenlenişinde bir kusur, tekhücreli hayvanlarla poliplerin ortak hayatı kadar,
balinaların bedeni vs. kadar ilkel bir aşamadır şüphesiz. Beden, zihni bir kalenin içine
hapseder; çok geçmeden, kale dört bir yandan kuşatılır ve sonunda zihin teslim olmak
zorunda kalır.’ (342)
‘(Çünkü doğadaki her tür verimli özgecilik, bencilce bir şekilde gelişir; bencillik içermeyen
insan özgeciliği kısırdır, çalışmasını bir yana bırakıp bedbaht bir dostunu ağırlayan, bir
kamu görevini kabul eden veya propaganda yazıları yazan bir yazarın özgeciliğidir.)’ (343)
‘...Hafizamla mücadele eden bir benliğim vardı, ama sonra fark ettim ki, hafızam çekilip
gittikçe, bu benliği de yanında götürüyordu.’ (344)
‘Ben diyorum ki, sanatın acımasız yasası uyarınca, insanların, kendimizin, ıstırabın her
türünü tattıktan sonra ölmesi gerekir ki, unutuşun değil, ebedi hayatın çimleri, verimli
eserlerin gür otları uzasın, gelecek nesiller neşe içinde, altında uyuyanlara aldırmadan gelip
"kırda yemek"lerini yiyebilsinler.’ (345)
‘...En azından bu evrende yer alan insanı, yer değiştirdiğinde bedenin değil, yaşadığı yılların
uzunluğunu taşımak zorunda olan ve giderek ağırlaşan bu yükün altında nihayet ezilen birer
varlık olarak tasvir edecektim mutlaka.’ (353)
‘İşte bu yüzden, eserimi tamamlayacak vakti bulabilirsem, her şeyden önce insanları, birer
hilkat garibesine benzetme pahasına da olsa, mekanda kapladıkları kısıtlı yere karşılık,
Zaman içinde çok büyük, ölçüsüzce uzatılmış bir yer kaplayan varlıklar olarak tasvir
edecektim kesinlikle, çünkü insanlar, yıllara dalmış devler misali, yaşamış oldukları, sayısız
günden oluşan, birbirinden uzak dönemlerin hepsine aynı anda değerler.’ (355)
***
Proust, Marcel; Kayıp Zamanın İzinde: Swann’ların Tarafı,
‘Golo, kafasında kötü emellerle, kesik kesik hareketlerle ilerleyen atının üzerinde, bir tepenin
yamacında yer alan koyu yeşil, kadifemsi, üçgen korudan çıkar, sıçraya sıçraya zavallı
Brabant'lı Genoveva'nın şatosuna doğru yol alırdı. Şato, fenerin oluklarına sürülen çerçeve
içindeki oval camın şekline uyacak biçimde yuvarlak kesilmişti. Görünen şey, şatonun
duvarının bir parçasıydı sadece, önünde de, Genoveva'nın, belinde mavi kemeriyle hayallere
dalmış olduğu geniş bir fundalık vardı. Şatoyla fundalık sarıydı, ama ben onları görmeden de
ne renk olduklarını biliyordum, çünkü çevrenin içindeki camdan önce, Bramant isminin altın
parıltılı esmer tınısı, renklerini açıkca göstermişti bana. Golo bir an durur, büyük halamın
yüksek sesle okuduğu hikayeyi üzgün üzgün dinler, gayet iyi anlıyormuş gibi gözükür,
ihtişamdan yoksun sayılamayacak bir uysallıkla, hareketlerini metinde verilen bilgilere
uydururdu; sonra da, aynı kesik kesik hareketlerle uzaklaşırdı. Atının üzerindeki ağır
ilerleyişini hiçbir şey durduramazdı. Fener yerinden kıpırdatılsa da, Golo'nun atının,
penceredeki perdelerin üzerinde ilerlemeye devam ettiğini, perdenin kıvrımlarıyla şişip
araliklarına battığını görürdüm. Golo'nun atı kadar doğaüstü yaradılıştaki kendi bedeni de,
karşısına çıkan bütün maddi engeller, yolunu kesen nesneleri kendi kemik yapısına katıp
içselleştirerek, hapsinin üstesinden gelirdi; hatta kapı tokmağına bile rastlasa, kırmızı giysisi
veya hep aynı asaleti ve hüznü koruyan, ama bu omurga naklinden ötürü en ufak bir şaşkınlık
belirtisi göstermeyen solgun çehresi, derhal kapı tokmağının üzerine yerleşir, her zamanki
yenilmezliğiyle üstünden kayıp geçerdi.’ (15)
‘Geçmişimiz için de aynı şey geçerlidir. Geçmişi hatırlama gayretimiz nafile, zihnimizin
bütün çabaları boşunadır. Geçmiş, zihnin hakimiyet alanının, kavrayış gücünün dışında bir
yerde, hiç ihtimal vermediğimiz bir nesnenin (bu nesnenin bize yaşatacağı duygunun) içinde
gizlidir. Bu nesneye ölmeden önce rastlayıp rastlamamamız ise, tesadüfe bağlıdır.’ (50)
‘Ama gerçek bir kişinin mutluluğunun veya bahtsızlığının bize yaşattığı bütün duygular, bu
mutluluğun veya bahtsızlığın sureti aracılığıyla ortaya çıkar ancak; tarihteki ilk roman
yazarının yaratıcılığı, duygu mekanizmamızda zorunlu tek unsurun bu suret olduğunu ve
dolayısıyla, gerçek kişileri ortadan kaldırıvermekten ibaret bir sadeleştirmenin, belirleyici bir
gelişme olacağını anlamaktı.’ (89)
‘...Gerçekten bulabildiğimiz tutkular, başkalarının tutkularıdır ancak; kendi tutkularımız
hakkında bilebildiklerimizi ise, başkalarından öğrenmişizdir.’ (134)
‘(...) Tıpkı bir yolcunun trende vakit öldürmek için okuduğu romanın kurgusuyla içinde
bulunduğu vagonun ilişkisi gibi, gerçekliğin hayatımla ilişkisi de, ona tesadüfi bir çerçeve
oluşturmaktan ileri gitmiyordu.’ (163)
‘...Coşkunluğum, çit boyunca uzanan, yakında yerini yabangüllerine bırakacak olan
akdikenlerin kokusunu, iki yanı ağaçlı, çakıllı bir yolda yankısız bir ayak sesini, ırmakta
yetişen bir bitkiye yapışarak bir anda patlayıveren su kabarcığını yılların ötesine taşımayı
başarmış, bu arada etraftaki yollar silinmiş, o yolların üzerinde yürüyenler de, onların
hatırası da ölmüştür. Bazen bu şekilde bugüne kadar gelmiş olan manzara parçası, öylesine
tek başına ve herşeyden uzakta belirir ki, zihnimde çiçekli bir Delos gibi başıboş yüzer, hangi
ülkeden, hangi iklimden -belki de sadece hangi rüyadan- çıkıp geldiğini bilemem.’ (188)
‘"İşte o", diyordu kendi kendine."O"nun ne olduğunu anlamaya çalışıyordu; çünkü aşkla
ölüm arasındaki en büyük benzerlik, her zaman sözü edilen muğlak benzerlikler değil, her
ikisinin de bizi, gerçekliğini kavrayamamaktan, elimizden kaçırmaktan korktuğumuz kişiliğin
sırrını daha derinlemesine sorgulamaya itmeleridir. Swann'ın aşkı da öylesine ilerlemiş bir
hastalıktı, Swann'ın bütün alışkanlıklarına, hareketlerine, düşüncelerine, sağlığına, uykusuna,
hayatına, hatta ölümden sonrası için arzuladıklarına öylesine nüfuz etmişti, Swann'la
öylesine bir bütün teşkil ediyordu ki, Swann'ın kendisini de paramparça etmeden bu aşkı
ondan söküp atmak mümkün değildi; cerrahi terimle, aşkı artık ameliyat edilemez hale
gelmişti.’ (318)
‘Benim bildiğim gerçeklik artık yoktu. Mme Swann'ın, tıpkı eskisi gibi, aynı anda ortaya
çıkmaması bile, caddenin farklı olması için yeterliydi. Eskiden bildiğimiz yerler, kendilerini
kolaylık olsun diye yerleştirdiğimiz mekanlar alemine ait değildirler sadece. O zamanlar ki
hayatımızı oluşturan, birbirine bitişik izlenimlerin ince bir dilimidirler; belirli bir görüntünün
hatırası, belirli bir anın özleminden ibarettir; ve evler, yollar, caddeler de, heyhat, seneler
gibi uçup giderler.’ (438)
***
Proust, Marcel; Kayıp Zamanın İzinde: Guarmentes Tarafı,
‘Oradaki hareketlerinin sadece bir oyun olduğunu gayet iyi anlıyordum; (kuşkusuz önemli
kısmını burada yaşamadıkları) gerçek hayatlarının sahnelerine bir giriş mahiyetinde, benim
bilmediğim kurallar gereği, aralarında kararlaştırarak şekerleme ikram eder, ikramı
reddeder gibi yapıyorlardı; bu jest, parmak ucunda bir eşarbın etrafında dönen bir balerinin
hareketi gibi anlamını kaybetmiş, önceden belirlenmişti.’ (38)
‘Bu yüzden de, samimiyetle dinlediğimiz takdirde, bizi en çok hayal kırıklığına uğratan
eserler, gerçekten güzel olanlardır; çünkü fikirler kolleksiyonumuzda, özel bir izlenime
karşılık olabilecek bir fikir yoktur.’ (44)
‘Birden, kırılma yasaları gereği, iki mavi gözün telaşsız akımında, bireysel varoluştan
yoksun, tekhücreli bir hayvan olan benim bulanık şeklim, şüpheye yer bırakmayacak şekilde
belirdiği anda, bu gözlerin bir ışıkla aydınlandığını gördüm: Tanrıçayken kadına dönüşen ve
birden bana bin kat daha güzel görünen düşeş, locanın kenarına dayalı beyaz eldivenli elini
bana doğru kaldırdı ve dostluk işareti olarak salladı; bakışlarım, prensesin gözlerinin
alevleriyle, iradedışı akkoruyla karşılaştı; kuzininin kimi selamladığını görmek için gözlerini
hareket ettirmesi, onun haberi olmadan gözlerin tutuşmasına yetmişti; beni tanımış olan
kuziniyse, tebessümünün ışıltılı, tanrısal sağanağını üzerime yağdırdı.’ (51)
‘Bu yabancı dünyada yaşayanların sürdüğü hayat harikulade olmalıymış gibi gelirdi bana;
evlerin aydınlık pencereleri, içine girmediğim hayatların gerçek ve esrarengiz sahnelerini
gözlerimin önüne serer, beni sık sık karanlığın ortasında uzun süre kıpırtısız tutardı.’ (84)
‘Hayatın en ilgisiz görüntülerinde bile, düşünceyle yüklü olan gözümüz, tıpkı klasik bir
trajedi gibi, olaya katkısı olmayan bütün görüntüleri eler ve sadece hedefi anlaşılır
kılabilecek olan görüntüleri tutar.’ (123)
‘Bu iki ayrı kişiyi görünce (çünkü ben "Rachel ne zaman ki Tanrı'nın"la bir randevu evinde
tanışmıştım) anladım ki, erkeklerin uğruna yaşadığı, acı çektiği, birbirini öldürdüğü bir çok
kadın, kendi içinde veya başkalarının gözünde, benim için Rachel neyse, o olabilirdi.’ (139)
‘Ben sahanlıkta durumu umutsuz olan büyükanneme bakarken, profesör hala bağırıp
çağırıyordu. Her insan yalnızdır gerçekten. Evimize dönmek üzere tekrar yola koyulduk.’
(285)
‘Öyle bir dönem olmuştur ki, Fromentin'in resimlerinde pekala tanıdığımız nesneleri,
Renoir'in resimlerinde tanıyamamışızdır.’ (293)
‘Bir genç kızın, bir sahille, bir kilise heykelinin örülü saçlarıyla, bir oymabaskıyla, onu her
görüşümüzde, sevimli bir tabloyu sevmemize sebep olan herhangi bir şeyle oluşturduğu
büyüleyici bileşimlerin hiçbiri, pek kalıcı değildir. Bir kadınla sürekli birlikte yaşamaya
başlayın, onu sevmenize yol açan şeylerin hiçbirini göremez olursunuz; şüphesiz,
birbirinden ayrılan bu iki unsuru, kıskançlık tekrar birleştirebilir.’ (317)
‘Beni üzen şey, hemen hemen bütün evlerde, mutsuz insanların yaşadığını görmekti.
Birinde bir kadın, kocası kendisini aldattığı için sürekli ağlıyordu. Bir diğerinde, durum
tam tersineydi. Bir başka evde, ayyaş oğlundan öldüresiye dayak yiyen çalışkan bir anne,
ıstırabını komşulardan gizlemeye çalışıyordu. İnsanlığın yarısı ağlıyordu. Bu ağlayan
yarıyı tanıdığımda, o kadar sinir bozucu buldum ki, acaba (sadece meşru mutluluk
kendilerinden esirgendiği için ve karılarından ya da kocalarından başkalarına karşı
sevimli ve vefalı olan) aldatan eşler mi haklı diye düşündüm.’ (335)
‘Tarihçiler, halkların hareketlerini, kralların iradesiyle açıklamaktan vazgeçmekle hata
etmemişlerdir, ancak, kralların iradesinin yerine, sıradan yurttaşın psikolojisini koymaları
gerekir.’ (365)
‘Ne var ki, Guermantes'ların bu koreografi zenginliğini burada tasvir etmek, bale
topluluğunun geniş kapsamı nedeniyle mümkün değildir.’ (399)
‘Davetler mevsimi denilen o yerleşik dönemde, buharlı gemiyle yolculuk gibi bir icadın
yanında, buharlı geminin icadı bile önemsiz kalırdı.’ (426)
‘Ama M.de Germantes ve M.de Neauserfeuil için "soyluluğun" ne olduğu, benim umurumda
değildi; bu konuda yaptıkları konuşmalarda, ben, sadece şiirsel bir haz peşindeydim. Bu
hazzı, tarımdan söz eden çiftçiler, gelgitten söz eden gemiciler gibi, kendileri farkına
varmadan veriyorlardı bana; bu gerçeklikler kendilerinden bağımsız olmadığı için, benim
bizzat onlardan çıkardığım güzelliği, kendilerinin bulması imkansızdı.’ (478)
‘İşte bu şekilde, aristokrasi, hantal yapısıyla, fazla ışık almayan, az sayıda penceresiyle, tıpkı
Romanesk mimari gibi ruhsuz, ama aynı zamanda yoğun, gözü kapalı bir güce sahip
oluşuyla, tarihin tamamını kapatır, hapseder, karartır.’ (480)
‘Büyük soylular, bizim için köylüler kadar eğitici olan yegane insanlardır neredeyse;
konuşmalarını toprağa ilişkin şeyler, eski halleriyle malikaneler, eski adetler ve para
dünyasının hiç bilmediği şeylerin hepsi süsler. Özlemleri bakımından en ılımlı aristokratın,
yaşadığı çağı yakaladığını farzetsek bile, çocukluğunu hatırladığında, annesi, amcaları ve
büyük teyzeleri, günümüzde neredeyse hiç bilinmeyen bir hayatla ilişki kurmasını sağlarlar.’
(491)
‘Guermantes'lar daima son kavgalardan haberdar olmamaktan, insanların, onların
aracılığıyla birbirleriyle barışmak isteyeceğinden korkarlardı.’ (514)
***
Proust, Marcel; Kayıp Zamanın İzinde: Çiçek Açmış Genç Kızların
Gölgesinde,
‘İsteklerimiz hep içiçe geçtiğinden, hayat karmaşasında bir mutluluğun, onu gerektiren
arzuyla tam olarak çakıştığı pek enderdir.’ (58)
‘Hayat, seven insanların daima bekleyebileceği mucizelerle doludur. Benim yaşadığım
mucizenin, annem tarafından yapay olarak yaratılmış olması mümkündür.’ (69)
‘...Aşkla birlikte, aşkını gösterme arzusu da sona ermişti.’ (90)
‘Bu sonatın bana verdiklerini ancak ayrı ayrı zamanlarda sevebildiğim için, hiçbir zaman
tamamını ele geçiremedim; hayata benziyordu bu sonat. Ne var ki, hayat kadar aldatıcı
olmayan bu büyük şaheserler, bize önce en iyi taraflarını vermekle işe başlamazlar.
Vinteuil'ün sonatında, en önce keşfedilen güzellikler, aynı zamanda en çabuk bıkılanlardır;
kuşkusuz aynı sebepten ötürü: daha önce bildiklerimizden en az farklı olanlar bunlar
oldukları için. Ancak, bu güzellikler uzaklaştıktan sonra, dimağımıza karışıklıktan başka bir
şey sunamayacak kadar yeni olan üslubunun bizim için anlaşılmaz kıldığı, el değmemişliğini
koruduğu bir cümle kalır seveceğimiz; o zaman, her gün fqrkına varmadan önünden
geçtiğimiz, bekleyen, sırf güzelliğinin gücüyle görünmez olup bilinmezliğini korumuş olan
cümle, en son gelir bize. Ama en son terkedeceğimiz de odur. Üstelik ona olan sevgimiz,
diğerlerinden uzun sürecektir; çünkü onu sevmemiz daha fazla zamanımızı almıştır. Zaten,
biraz derin bir eseri bir bireyin kavraması için gereken zaman- benim için bu sonat
konusunda olduğu gibi- gerçekten yeni olan bir şaheseri kitlelerin sevebilmesi için gereken
yılların, hatta bazen asırların, küçük bir örneği, adeta simgesidir. Bu yüzden de dahiler,
halkın kavrayışsızlığından kurtulmak için, çağdaşlarının yeterli mesafeden yoksun olduğu
gerekçesiyle, gelecek kuşaklar için yazılmış olan eserlerin, ancak gelecek kuşaklar tarafından
okunması lazım geldiğini düşünebilirler, tıpkı bazı resimlerin, fazla yakından bakıldığında
yanlış değerlendirildiği gibi. Ama aslında yanlış hükümlerden kaçınmak için alınan bütün
korkakça önlemler faydasızdır, çünkü yanlış hükümler kaçınılmazdır(...) Gelecek kuşaklar
dediğimiz şey, eserin gelecekteki kuşaklarıdır. Eserin (...) kendi gelecek kuşaklarını kendisinin
yaratması gerekir. Yani eser bir kenarda tutulmuş, sadece gelecek kuşaklar tarafından
tanınmış olsaydı, bunlar bu eser için gelecek kuşaklar değil, sadece elli yıl sonra yaşamış bir
çağdaşlar topluluğu olurdu. Bu yüzden de sanatçının, eserinin yolunu izlemesini istiyorsa
eğer, yeterince derinliği olan bir yere, uzak geleceğe, eserini fırlatması gerekir(...).’ (95)
‘Hiç şüphesiz, isimler keyfi ressamlardır; bize insanların ve ülkelerin o kadar kendilerine
benzemeyen taslaklarını çizerler ki, çoğu kez karşımızda hayal edilmiş dünya yerine görünür
dünyayı bulduğumuzda donar kalırız (aslında duyularımızın benzetme yeteneği de
hayalgücümüzünkinden pek fazla olmadığından, görünür dünya da gerçek dünya değildir;
öyle ki, gerçekliğin elde edebileceğimiz nihayet yaklaşık resimleri, görülen dünyadan, en az
görülen dünyanın hayal edilenden farklı olduğu kadar farklıdır).’ (110)
‘Aynı şekilde, dahice eserler üreten kişiler, en seçkin çevrede yaşayan, en parlak konuşma
biçimine, en geniş kültüre sahip kişiler değil, birdenbire kendileri için yaşamayı keserek
kişiliklerini bir aynaya, sosyal ve hatta bir bakıma zihinsel açıdan sıradan bir hayat da
olsa, hayatlarını yansıtacak bir aynaya dönüştürecek güce sahip olanlardır; çünkü deha,
yansıtılan görünümün özündeki değere değil, yansıtma gücüne bağlıdır.’ (116)
‘Nasıl ki Kilise Babaları'nın çoğu, iyi oldukları halde insanlığın günahlarını tanımakla işe
başlamışlar ve bu yoldan azizliğe ulaşmışlarsa, çoğu kez büyük sanatçılar da, kötü oldukları
halde, bütün insanlığa bir ahlak kuralı tasarlayabilmek için ahlaksızlıklarından
yararlanırlar.’ (119)
‘(...) Kalıcılık ve süreklilik, hiçbir şeye bağışlanmamıştır, acıya bile.’ (183)
‘(...) Bazı durumlarda, yerleşiklik, günleri hareketsizleştirdiğinden, zaman kazanmanın en iyi
yolu, yer değiştirmektir.’ (197)
‘(...) Hatıralarım, kusurlarım ve kişiliğim, var olmama fikrini kabullenemiyorlar, benim için
ne hiçlik istiyorlardı, ne de kendilerinin olmadığı bir edebiyat.’ (220)
‘Araba beni, tek gerçek olduğuna inandığım, beni gerçekten mutlu edbilecek şeyden uzağa
sürüklüyordu; hayatım gibi.’ (262)
‘Kaybetmekten en çok korktuğumuz zenginlikler, kalbimiz tarafından ele geçirilmedikleri için,
dışımızda kalmış olanlardır. Dostluğun faziletlerini birçok insandan daha iyi temsil
edebileceğimi düşünürdüm (çünkü dostlarımın iyiliği, benim için daima, başkalarının bağlı
olduğu, benimse önem vermediğim kişisel çıkarlardan önde gelecekti); ama benim ruhumla
başkalarının ruhları arasında -her birimizin kendi ruhları arasında olduğu gibi- var olan
farklılıkları arttırmak yerine, ortadan kaldıracak bir duygu aracılığıyla mutluluğu tatmam
mümkün değildi. Buna karşılık zihnim zaman zaman Saint-Loup'da, kendisinden daha genel
bir varlığı, içindeki bir ruh gibi uzuvlarını hareket ettiren, davranışlarını ve faaliyetlerini
düzenleyen "soylu"yu seçerdi; işte böyle anlarda onun yanında olsam da, yalnızdım; tıpkı
ahengini kavrayabildiğim bir manzara karşısında olduğum gibi. Sant-Loup, düşüncemin
derinleştirmek istediği bir nesne olurdu sadece. Robert'de daima, kendisinin tam da olmak
istemediği bu geçmişten kalan yaşlı varlığı, bu aristokratı bulmak, bende büyük bir mutluluk
yaratıyordu; ama dostluğun değil, zekanın getirdiği bir mutluluk.’ (277)
‘Onların bulunacağı bir şehre gitsem, bulmayı umduğum, deniz olurdu. Bir kişiye duyulan ve
diğer her şeyi dışlayan aşk, daima başka bir şeye duyulan aşktır.’ (360)
‘Bir kadına aşık olduğumuzda aslında yaptığımız şey, bir ruh halimizi ona yansıtmaktır;
dolayısıyla önemli olan kadının değeri değil, ruh halinin derinliğidir.’ (361)
‘Hayatın verileri sanatçı için önemli değildir; dehasını ortaya dökmek için birer imkandırlar
sadece.’ (376)
‘Genç kızla memleketini birbirinden kimse ayıramazdı. Genç kız, memleketidir.’ (426)
***
Proust, Marcel; Kayıp Zamanın İzinde: Sodom ve Gomora,
‘Giysilerin benzerliği ve ayrıca, dönemin genel anlayışının çehrede yansıması, bir insanda,
sadece sözkonusu kişinin izzetinefsinde ve başkalarının hayalinde büyük bir yer tutan sınıfına
oranla, o kadar önemli bir yer kaplar ki, Louis-Philippe dönemindeki büyük bir soylunun, XV.
Louis dönemindeki büyük bir soyludan çok Louis-Philippe dönemindeki bir burjuvaya
benzediğini farketmek için, Louvre'un galerilerini dolaşmaya gerek yoktur.’ (89)
‘Sevgi bittikten sonra bile, sevmiş olmak tamamen anlamsız değildir, çünkü daima
başkalarının anlayamadığı nedenlerle sevilir. Bu hislerin hatırasının sadece benliğimizde
olduğunu hissederiz; onu görmek için, kendi içimize bakmamız gerekir. Bu idealist
jargonla alay etmeyin lütfen, ama benim söylemek istediğim şu: Hayatı da, sanatı da çok
sevdim. Eh, şimdi de başkalarıyla bir arada yaşayamayacak kadar yorgun düştüğümden,
yaşamış olduğum bu son derece kendime ait, eski duygular, bütün kolleksiyoncularda
görülen saplantı yüzünden, çok değerli geliyor bana. Kalbimi bir vitrin gibi kendi önüme
açıp başkalarının bilemeyeceği onca aşka tek tek bakıyorum. Artık diğer
kolleksiyonlarımdan daha fazla bağlı olduğum bu kolleksiyon için de, kendi kendime biraz
Mazarin'in kitapları için dediği gibi, esasen hiçbir kaygı da duymadan, bütün bunlardan
ayrılmanın çok can sıkıcı olacağını söylüyorum.’ (110)
‘(...) Çünkü tam olarak telaffuz etmekten guru duyduğumuz Fransızca kelimelerin kendileri
de, Latinceyi ya da Saksoncayı yanlış telaffuz eden Galyalıların yaptığı birer "dil yanlışı"dır
aslında; bizim lisanımız birkaç başka dilin bozuk telaffuzundan başka bir şey değildir çünkü.’
(144)
‘Sözü en çok dinlenen hekim, hastalıktır; iyiliğe, bilgiye söz veririz sadece; acıya ise boyun
eğeriz.’ (151)
‘Ölenlerin üzerimizdeki etkisi yaşayanlarınkinden de fazladır, çünkü hakiki gerçeklik sadece
zihin tarafından ortaya çıkarılabildiği, manevi bir işlemin nesnesi olduğu için, ancak düşünce
yoluyla yeniden yaratmak zorunda olduğumuz, gündelik hayatın bizden gizlediği şeyleri
gerçek anlamda bilrebiliriz... Son olarak da, ölülerimize üzülme ibadeti içinde, onların
sevdiği şeyleri putlaştırırız.’ (178)
‘Ama attığım her adımda, Casino'nun, ilk gece onu beklerken Duguay-Trouin anıtına kadar
yürüdüğüm sokağın unutmuş olduğum bir yanı, karşı duramadığımız bir rüzgar gibi,
ilerlememe mani oluyordu; görmemek için başımı önüme eğiyordum. Biraz kendimi
toparladıktan sonra, otele, eskiden, gelişimizin ilk gecesinde içeride bulduğum büyükannemi
bundan böyle ne kadar beklesem de bulamayacağımı bildiğim otele dönüyordum.’ (180)
‘Ama yola vardığım an, gözlerim kamaştı. Büyükannemle ağustos ayında, aynı yerde elma
ağaçlarının sadece yapraklarını ve yerleşimlerini görmüşken, şimdi inanılmaz bir şatafat
içinde, göz alabildiğine çiçek açmışlardı, üzerlerinde balo kıyafetleri, ayakları çamur
içindeydi, güneşte parlayan, görülmedik güzellikteki pembe saten giysilerini kirletmemeye
zerrece özen göstermiyorlardı; ta ufuktaki deniz, elma ağaçlarına, Japon baskılarını andıran
bir fon oluşturuyordu; başımı kaldırıp çiçeklerin arasından baktığımda, gökyüzünün mavisini
daha parlak, neredeyse çiğ gösteren çiçekler, sanki bu cennetin derinliklerini açığa çıkarmak
için aralanıyorlardı. Bu göğün altında, hafif ama soğuk bir esinti, kızaran demetleri hafifçe
titretiyordu. Gökçe baştankaralar, uysallıkla, sanki canlı bir güzelliği bir egzotizm ve renk
meraklısı yapay olarak yaratmış gibi, gelip dallara konuyor, çiçeklerin arasında
sıçrıyorlardı. Ama bu güzellik insanı, gözünü yaşartacak kadar duygulandırıyordu, çünkü her
ne kadar incelikli sanat etkisi yapsa da, insan doğal olduğunu, bu elma ağaçlarının,
Fransa'nın bu büyük yolunun üzerinde, köylüler gibi kırın ortasında bulunduğunu
hissediyordu. Sonra birdenbire güneş ışınlarının yerini yağmur ışınları aldı; ufku baştan başa
çizip elma ağaçları sırasını gri ağları içine hapsettiler. Ama ağaçlar o çiçekli, pembe
güzelliklerini, inen sağanakla buz gibi soğuyan rüzgarda, dimdik sergilemeye devam
ediyorlardı: bir ilkbahar günüydü.’ (189)
‘(...) (Olayın, benim nazarımdaki, katiyen saydam olmayan ve arkasında hangi gerçeğin
bulunduğunu göremediğim camın, benim bulunduğum tarafından bakıldığında görünüşünden
söz ediyorm).’ (207)
‘Bütün kadınların namuslu olmadığına dertlenmek, yani bunun farkına varmak için, aşık
olmak gerekir; namuslu kadınların da olmasını dilemek, yani buna inanmak için de keza,
aşık olmak gerekir. Istırabın peşinde koşmak ve hemen ardından da ıstıraptan kurtulmaya
çalışmak, insani bir davranıştır. Bizi ıstıraptan kurtarabilecek sözlerin doğruluğunu kabul
etmeye eğilimliyizdir; etkili bir müsekkin uzun uzadıya tartışılmaz. Ayrıca sevdiğimiz kişi
ne kadar çok yönlü olursa olsun, bize ait gibi mi, yoksa arzuları bizden başkasına
yöneliyormuş gibi mi göründüğüne bağlı olarak, başlıca iki kişilik sunar bize. Birinci
kişilik, ikincinin gerçekliğine inanmamızı engelleyen özel bir güce, ikincinin yarattığı
ıstırapları giderecek özel bir sırra sahiptir. Sevilen kişi sırasıyla hastalığın kendisi ve acıyı
donduran, ağırlaştıran ilacıdır.’ (242)
‘Benim gözümde nesnelere değer kazandıran izlenimler, başkalarının yaşamadığı veya
önemsiz diye hiç düşünmeden bir kenara attığı duygular oldukları ve dolayısıyla, bu
izlenimleri ifade edebilsem bile ya anlaşılmayacakları ya da küçümsenecekleri için, onları
kullanmam imkansızdı (...).’ (360)
‘(...) Benim kaderimin, sadece hayaletleri, gerçeklikleri büyük ölçüde benim hayalimde yatan
insanları izlemek olduğunu hatırlatıyorlardı bana; gerçekten de, öyle insanlar vardır ki benim durumum da, çocukluğumdan beri böyle olmuştu- servet, başarı, yüksek mevkiler gibi,
başkaları tarafından doğrulanabilir, sabit bir değeri olan şeylerin hiçbiri, onların gözünde
önem taşımaz; onların ihtiyaç duyduğu şey, hayaletlerdir. Bir hayalete rastlamak uğruna,
diğer her şeyi feda ederler, her yolu dener, her imkanı kullanırlar. Ama hayalet, kısa sürede
yok olup gider; bunun üzerine, tekrar birinciye dönecek de olsalar, bir başka hayaletin
peşinde koşarlar.’ (424)
‘Çünkü özünde, sınıflar arasında asla fark gözetmezdim. Bir şoförden beyefendi diye söz
edildiğini duyduğumda yaşadığım ve ancak bir haftadır kont olduğundan, ben, "Kontes biraz
yorgun görünüyorlar" dediğimde kimden söz ettiğimi anlamak için dönüp arkasına bakan
Kont X..'inkine benzeyen şaşkınlık, sadece bu kullanıma alışkın olmayışımdan
kaynaklanıyordu; işçiler, burjuvalar ve büyük soylular arasında asla fark gözetmezdim ve
aynı rahatlıkla, hepsiyle arkadaşlık edebilirdim. Yine de ilk tercihim işçiler, ikincisi de büyük
soylular olurdu, onları daha çok beğendiğimden değil de, büyük soylular, belki burjuvalar
gibi işçileri küçümsemediklerinden, belki de güzel kadınların, büyük mutlulukla
karşılanacağını bildikleri tebessümleri seve seve dağıtmaları gibi, karşılarında kim olursa
olsun, rahatlıkla kibar davranabildiklerinden, işçilere karşı, burjuvalara oranla daha
terbiyeli olabildikleri için.’ (438)
‘(...) Çünkü sesin yukarıdan geldiğini anladığım andan itibaren -uçaklar o dönemde oldukça
enderdi- ilk kez bir uçak göreceğim düşüncesiyle, ağlamaya hazırdım. Tıpkı gazete okurken,
dokunaklı bir kelimeyi önceden sezişimiz gibi, gözyaşlarına boğulmak için, uçağı görmeyi
bekliyordum.’ (441)
‘(...) Tren tarifesinin, Doncieres yoluyla Balbec-Douville sayfasını, şimdi bir adres defterine
bakarcasına mutlu bir sükunetle inceleyebilirdim. Yamaçlarına, görünür olsun olmasın,
kalabalık bir arkadaş grubunun asılı olduğunu hissettiğim, ba fazlasıyla sosyal vadide,
akşamın şiirsel çığlığı, artık gecekuşlarının veya kurbağaların sesleri değil, M. de
Criqetot'nun "Ne haber?" ve Brichot'nun da "Haire!" haykırışlarıydı. Hava artık yüreği
daraltmıyor, sadece insan buğularıyla dolu olduğundan, kolaylıkla solunabiliyordu, hatta
aşırı sakinleştiriciydi. Bundan, hiç değilse olayları sadece pratik açıdan görmek gibi bir
yarar sağlıyorum. Albertine'le evlenmek bana çılgınlık gibi geliyordu.’ (526)
‘İnsanı çarpan bir elektrik akımı gibi aşklarım da beni çarptı; onları yaşadım, hissettim, fakat
görmeyi ya da düşünmeyi asla başaramadım. Hatta bu aşklarda (aşka genellikle eşlik eden,
ama onu oluşturmaya tek başına yetmeyen fiziksel hazzı bir yana bırakıyorum), kadın
görüntüsünün ardında, meçhul tanrılara seslenircesine, kadına eşlik eden bu görünmez
güçlere seslendiğimizi düşünme eğilimindeyim. İyi niyetine muhtaç olduğumuz, somut bir haz
alamadan temas kurmayı istediğimiz varlıklar, bu güçlerdir. Kadın, kendisiyle
buluştuğumuzda, bizi bu tanrıçalarla ilişkiye sokar ve daha fazla bir şey yapmaz. (542)
‘Onu, sıkıntımı hafifletmek için, Combray'de annemi öptüğüm gibi öperken, neredeyse (...)
’ (542)
***
Morgan, Marlo; Bir Çift Yürek,
Dharma yayınları, 2000
ABD'li uyanık bayan bu kötü yapıtıyla yeni gizemciliğin en kötü örneklerinden birini veriyor.
Beni düşündüren şey insanların etkilenmek için neden herzamankinden daha azına razı
oldukları... Aptallığın sonu yok.
***
Rıfat, Mehmet; Honore de Balzac,
Kaf yayınları, 1999
Rıfat'ın hazırladığı yapıt, Balzac için gerçek bir kılavuz... Balzac okumam boyunca
başucumda olacağı kesin... Balzac'ın yaşamı ve yapıtlarını tanıtan birinci bölümü Balzac'ı
aydınlatacak metinler içeren Balzac Üstüne adlı ikinci bölüm ve son olarak Balzac'in
yapıtlarınden seçmelerin yer aldığı üçüncü bölüm izliyor. Yapıtın sonunda Balzac için
kapsamlı bir Türkçe kaynakça veriliyor.
***
Doğan, Mehmet Can; A’dan Z’ye Asaf Halet Çelebi,
Şair Asaf Halet Çelebi hakkında belgeler ve bilgiler...
***
Eroğlu, Mehmet; Kusma Kulübü,
Agora Kitaplığı yayınları, 2004
Güncele takılmak bana yaramıyor. Eroğlu'nun ilk üç romanından sonra, onun defterini
kapamıştım. Atilla İlhan'dan daha zekice (ustaca demiyorum) çarpıcı etkilerle okurunu ele
geçirme yöntemini uyguluyor Eroğlu da.
Onunla birlikte kusmaya ta başından hazırsam da okudukça (son romanı olan Kusma
Kulübü'nü) kusma isteğim yitti. Yolum onunkinden ayrıldı. Çünkü Eroğlu'nda inandırma
sorunu var. Bir tür züppe edası (Kenan Hulusi Koray'da olduğu gibi).
Hem piyasa yazarı değil, hem de öyle.
Bir daha Eroğlu okur muyum bilmiyorum. Bu ona bence verilmiş bir şanstı (kendimce
elbette.)
İleri'nin son romanını okumaktan korkmam da bununla ilgili.
Eroğlu'da züppelik sanki biraz saflıkla atbaşı gidiyor.
En iyi savaş filmi en kanlı canlı savaş sahnelerinin ayrıntılandırıldığı filmler değil, Mehmet
Eroğlu da bunu bilmez değil (yoksa bilmiyor mu?).
***
Adam yayınları, 2000
İlgimi çeken ozanlar:
* Fazıl Hüsnü Daglarca
* Gülten Akın
* Ergin Günçe
* Ahmet Uysal
* Eray Canberk
* Hüseyin Atabaş
* Hasan Şişli
* Hidayet Karakuş
* A. Hicri İzgören
* Şükrü Erbaş
* Ahmet Güntan
* Yusuf Alper
***
Adam yayınları, 2001
Yıllık döküm. Kaynak. Doğru dürüst okunmadı.
***
Doğan, Mehmet H.; Yüzyılın Türk Şiiri 1900-2000, c.I-II-III,
Mehmet H. Doğan'ın bu 3 ciltlik dev güldestesi, bence derleyici yöntemi açısından yanlış
değil. Ama yılın en büyük tartışmaları bu kitap çerçevesinde yapıldı.
Dağlarca sayfaları boş. En büyük eksikliği...
İkincisi birinci baskıda ve bir savlı şiir derlemesinde dizgi yanlışları beni kudurtmaya yetti ve
yapıtın değerini gözümden oldukça düşürdü. Şiirde hele buna katlanamam.
***
Doğan, Mehmet H.; YKY 2002 Şiir Yıllığı,
Kitap-lık dergisi eki olarak verildi.
Dikkatimi çeken ozanlar:
Melih Cevdet Anday (öldü), Gülten Akın, Ahmet Oktay, Nuri Demirci, Abdülkadir Budak,
Hüseyin Ferhad, Ergun Özelli, Muzaffer Kale, Yunus Koray, Adnan Özer, Yücelay Sal, Orhan
Alkaya, Mustafa Köz, İhsan Deniz, Çiğdem Sezer, Enis Akın, Zafer Ekin Karabay, Onur
Caymaz.
Doğan, Mehmet H.; YKY 2003 Şiir Yıllığı,
En beğendiklerim: Hicri İzgören, Salih Bolat, Haydar Ergülen,Tuğrul Keskin, Altay Öktem
Beğendiklerim: Ahmet Oktay, Egemen Berköz, Mehmet Taner, Ahmet Ada, Sina Akyol,
Mehmet Mümtaz Tuzcu, Hilmi Şaşal, Hüseyin Ferhad, Ahmet Güntan, İhsan Deniz, Serdar
Koçak, V.B. Bayrıl, Şeref Bilsel, Kadir Aydemir, Emrah Altınok.
***
Tekin, Mehmet; Haz.Peyami Safa İle Söyleşiler,
Çizgi Yayınları, 2003
Peyami Safa'yı şişiren şeyin ne olduğunu merak ettim açıkcası. Saldırgan biri. Doyumsuz,
hırçın… Yazar kişi olarak (birkaç yapıtı dışında) ilgiye değmez.
***
Saçlıoğlu, Mehmet Zaman; A’dan Z’ye Melih Cevdet Anday,
Bu dizinin en iyi kitaplarından, Anday hakkında gerçekten aydınlatıcı bir giriş, çalışma.
Anday'ı okumalı.
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 6: Veysel Çavuş, Ed.Muzaffer Uyguner,
Esendal öyküleri sürüyor. Benim seçtiklerim: Sayı mı, Yazı mı? Komiser(1949), Yeni Vali
(1949), Dedikodu
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 7: Bir Kucak Çiçek, Ed.Muzaffer Uyguner,
Türk öykücülüğünün önemli bir kurucusu olan Esendal öyküleri okuması sürüyor. Yaratıcı
yazarlığı için zaman kıtlığı çeken bu adam, toplumsal sorumluluk duygusunun yüceliğine
bağlı olarak, daha çok kurucu devrimcilerde görüldüğü üzere, yazarlığından ödün verdi. Ama
bir kaç öyküsü var ki, aşılamamıştır ve onu dünya yazarı yapmaya (Çehov'ların,
Maupassant'ların yanına koymaya) yeter. Yazıklandığım şudur ki ardılı yazarlarımız bu kalıta,
lütfedip bakmadılar bile. Orhan Kemal ayraca (istisna) olabilir mi? Esendal ise çok sevdiği
Çehov'un iki-üç öyküsünü bize uyarlamaktan, neredeyse Türkçe yeniden yazmaktan
çekinmemiş, gocunmamıştır. Bu kopyalama değil, yaratıcılık yolunda hiç bitmeyecek
çıraklıktır. Seçtiklerim: Bir Haydut Kuş, Yol Arkadaşları, Bir Kucak Çiçek, Kedi, Hatice,
Gece Kuşu.
Esendal, Memduh Şevket; BE 8: İhtiyar Çilingir, Ed.Muzaffer Uyguner,
Birkaç alıntı:
‘Niye ben bu kadınlarla yüzgöz oluyorum.’ (Ayaşlı ve Kiracıları, s.135)
‘Kocasının işi için çadırda da yaşar. Birçok yiğit kızlarımız gibi.’ (Vassaf Bey, s.198)
‘Ablam kocaya varacak, varamıyor. Anam bir asçı kadın! Babam karısını çok iyi anlamış,
"Ben hanımın pişirdiğinden gayrısını yiyemiyorum!" susturmuş, karısını mutfağa sokmuş.
Zavallı annem de inanmış, "Bizim bey, kimseciklerin pişirdiğini yiyemez; ille benim
pişirdiğim olacak!" diye övünür durur.’ (Vassaf Bey, s.245)
‘Bu hikayecilik bilsen ne kadar eyi bir şeydir. Hayattan intikam almak gibidir.’ (Kızıma
Mektuplar, s.527)
‘Ben insanlara yaşamak için ümit, kuvvet ve neşe veren yazılardan hoşlanırım.’ (Mendil
Altında, 14)
‘Okumamış, okumak onu sıkmış. Yazmayı kendine daha elverişli bulmuş.’ (Mendil Altında,
"Kızımız", s.126)
‘Bakalım daha kaç ay sonra Ankara bizim kızın suratını silip yurdumuzun temiz yüzlü
kadınlarının arasına karıştıracak!’ (Mendil Altında, "Kızımız", s.138)
‘Yanındaki bölmede çok zayıf bir asker hekimi, yanında iki şişman hanım. Bu iki şişman
hanım, sanki doktoru yemiş, öyle şişmişler.’ (Mendil Altında, "Sinema", s.144)
‘Erkek bu güzel kadına, yağlarına, pirinçlerine, pastırmalarına, sucuklarına bakan bakkal
yüzü ile bakıyor.’ (Mendil Altinda, "Sinema", s.144)
‘Fakat yalnızca o adamla izdivaç edemeyeceğimi ve birlikte yaşayamayacağımı hissediyorum
ki irfan ve medeniyeti melez olsun. İşte siz, bu kimselerden birisiniz.’ (Sahan Külbastı, "Bir
Mektup", s.125)
‘Bol bol Çehov'u okuyorum. Çok güç olmasa da birkaç küçük hikayelerini sana tercüme
etsem. İnan ki bu ufak ufak seyler, çok büyük hikayelerden, piyeslerden daha çok tat verir.’
(Kızıma Mektuplar, 1937, s.118)
‘Yalnız donanmada ya da orduda değil bütün Valda gibi yurdun bütün büyük şehirlerinde
kadınlar kadar erkekler de her millete benzemek istiyor, yalnız kendilerine benzemek
istemiyorlardı.’ ("Santa Kastella", 162)
NOT: Esendal'ın Uğursuzluk, Kurt Masalı öyküleriyle Çehov'un Memurun Ölümü öyküsü
arasındaki benzerliğe dikkat! (Uyarlama.). Seçtiklerim: Bomba, Arkadaşım, Eyüpsultan
Yolcusu, Altınbalıkları, İhtiyar Çilingir, Hacı Dedemin Evi, Postacı Halit, Bu Sıska Karı,
Bekir Usta, Bay Özarıer.
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 9: Hava Parası, Ed.Muzaffer Uyguner,
Alıntılar:
‘Bu erkekler iğrenç şeyler: bu kadın oynak bir kadın, keskince bir kadın kokusu almasınlar,
hepsi başına toplanmaya bahane arıyorlar’ (Bizim Nesibe, "Gurbetten Dönerken", s.51)
‘Ben ülkemizde yapılan şeylerin hemen hiçbirini beğenmiyorum. Bizim için az, bizim için hafif
görüyorum. İçim bunlarla kanmıyor (...) Hiç bir şeyi beğenmediğim şu sırada, birtakım
adamları hiç beğenmiyorum. Bunlarla bir millet yapılamaz (...) Bize çalışkan, şen, ağır bir
gençlik gerektir (...) Ben gençler arasında, bu işe sıkı tutunmuş çalışanını görmüyorum (...)
Çalışılarak yazılmış bir yazı çıkmıyor.’ (Kızıma Mektuplar, 1948, s.211)
‘Boryat için söylemiyorum. Herkesin, bütün bir yurdun sevgilisi olanın, sevgilisi olmamalıdır.
İstenir ki o herkesi sevsin!’ (Bizim Nesibe, "Boryat", s.193)
Seçtiklerim: Çolak, Arife, Dışı Başka İçi Başka
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 10: Bizim Nesibe, Ed.Muzaffer Uyguner,
Seçtiklerim:
Bizim Nesibe, Eski Kına Gecesi, Tuzcuoğlu’nun Otçuluğu, Nebiye’nin
Kasabasında Hayat, Bir Çocuğun Hikayesi, Büyük Ana, Kaptan Boryat.
Kaptan Boryat öyküsünden Cemil Kavukçu'nun Gemide'sine bir çizgi çekmek isterim.
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 11: Kelepir, Ed.Muzaffer Uyguner,
Seçtiklerim:
Behiye, Kelepir, Hanife, Cami Duvarı Kenarında, Berrin’in Evliliği, Çocukluk.
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 12: Gödeli Mehmet, Ed.Muzaffer Uyguner,
Seçtiklerim:
Gödeli Mehmet, Çamlıca’daki Konak, Büyük Hızır Bey Konağı, Yurda Dönüş.
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 14: Güllüce Bağları Yolunda, Ed.Muzaffer
Uyguner,
Seçtiklerim:
Adnan’la Karısı, Güllüce Bağları Yolunda, Hayata Başlarken, Karşılama
Töreni, Yol ve Işık Birliği.
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 15: Gönül Kaçanı Kovalar, Ed.Muzaffer
Uyguner,
Seçtiklerim:
Arkadaş Konuşuyor, Aynadaki Yaşlı Adam, Bayan Nermin, Gönül Kaçanı Kovalar, İsmet
Hanım, Sıdıka, Tiazizade Sadullah Efendi Konağı.
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 17: Kızıma Mektuplar, Ed.Muzaffer
Uyguner,
Yalnızca Esendal’ın kızına yazdığı (Kabil, Ankara'dan ve 1925-1950 arası) mektupları
derleyen Uyguner, önemli bir çalışma daha yapmış. Sanırım iki oğluna yazdığı mektupları da
derleyecek.
Esendal'ın mektupları, hem kendi kişiliği, hem ülke ve dünya sorunları hakkında, hem de
kendi yazın anlayışı hakkındaki düşünceleri için ilk elden kaynak...
Esendal asla bir faşist değil.
Esendal sokağa yakın.
Bir ulusal devrimci.
Halk adamı.
Kör değil ama yumuşak, ince bir insan.
Bir insansever.
Düş kurabilen birisi.
Yokülkesi (Ütopya) var.
Ahmet Mithat Efendi ve Hüseyin Rahmi Gürpınar, belki Reşat Nuri Güntekin'e ulamak gerek
onu. Çünkü çoğu kez (her zaman olmasa da) yazdığını bir araç gibi gördü.
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 13: Miras, Ed.Muzaffer Uyguner,
Esendal'ın, sanırım Ankara'dayken, 1924'lerde yayımlanırken yarım kalmış ilk romanı... İlk
kez basılıyor.
Özyaşamöyküsel izler taşıdığı kanısındayım. Bence Ömer Seyfettin'den çekilecek öykü
çizgimizde Sebahattin Ali, Sait Faik'e bağlanacak bir yazarımız (aynı zamanda
Cumhuriyetimizin ilk büyükelçisi ve ilk memuru, en alçakgönüllü yazarı,vb.) Esendal, ama
Miras için yapısal sorunları olan bir deneme çalışmasının ötesine geçemiyor, diyeceğim.
Ayaşlı ve Kiracıları daha ileride...
Miras'dan başlayarak bazı öyküleri ve Ayaşlı ve Kiracıları'nda ortak süren bir erkek ırası
(karakter) var, bu ıra erkeklerden çok kadınlarla konuşmayı seven, onlara güven veren, kadınsı
olmayan, ama onlarla rahat olup onları kendi yanında rahat ettiren, sahte bir kadın kimliği ile
kadınlar arasına yerleşen bir ıra ve bence aynı zamanda Esendal’ın kendisi.
Miras, bazı bakımlardan Kiralık Konak'ı (Yakup Kadri Karaosmanoğlu) anımsatıyor. Çöküş
izleği (büyük ailenin dağılması ve miras kavgaları içinde yozlaşan yeni kuşaklar...) belirgin...
Ama Esendal bütünü görmeden yazmaya koyulmuş ve malzeme (nesne) yazara (özne)
başkaldırmış...
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 3: Otlakçı, Ed.Muzaffer Uyguner,
Üçüncü baskı. İlk baskı 1946'da.
Yazarın sağlığında öyküleri 2 kitapta derlenmiş (ama tümü değil), biri bu.
Esendal'da Anadolu sorunu yok. Anadolu’yu biliyor, insanını da...
1925'lerden sonra yazdığı öyküler birinci sınıf...
Anton Çehov'u yer yer çağrıştırıyor. İç burkucu ya da gülünç son'lar, ince ve duyarlı ayrıntılar
bu öyküleri değerli yapıyor. Örneğin, kitaba adını veren öykü: Otlakçı.
Türkçe yetkin, tertemiz...
Miras'ın yanlışları burada yok.
Karaosmanoğlu, Güntekin gibi Esendal da Cumhuriyeti eleştirel gözle desteklemiş, bu
anlamda son derece dürüst davranmıştır. Düzen yalakaları, rüşvet, vurgunculuk, Anadolu
kurnazlığı, kadınlık durumu, aile içi şiddet, vb. yalın ve etkili kurgularla aktarılıyor.
Gülmece anlayışı Aziz Nesin'e giden yolu gösteriyor. Refik Halit gibi...
Gençlik, Otlakçı, Mülahazat Hanesi, İki Kadın, Bildim, Seni Kahve Paklar, Ev Ona Yakıştı,
Eşek, Düğün Dönüşü, İşin Bitti, benim özellikle seçtiklerim...
Esendal'i okumamış olmamın çok ayıp olduğunu şimdi anlıyorum.
Bir Esendal öykü seçmesi yapsam bu kitaptan koyacağım öyküler:
Gençlik, Otlakçı, İki Kadın, Ev Ona Yakıştı.
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 1: Ayaşlı ve Kiracıları, Ed.Muzaffer
Uyguner,
1934 yılında yayımlanan roman (yazarın tek yayınlanan romanı) 1946'da CHP Roman Ödülü
kazanıyor. 1945'de CHP sekreterliğinden ayrılmış, 1946'da yeniden saylav (milletvekili)
seçilmiş...
Kendini gizleyen, değişik, kapalı imzalar kullanan Esendal gerçekten yakın tarihimizin
(20.yüzyılın) ve insanımızın boydan boya tanıklığını yapmış, büyük bir yazar...
Onun tek eksikliği bazı öyküleriyle Çehov düzeyine ulaşsa da, Çehov'dan sonra yazmak
bence...
Dille yaşamı en küçük ortak paydada buluşturan (minimalist) yazarımızın yaşamı yapıtı denli
ilgi çekici bence. Ne kadar güzel bir şey olur yapıtlarıyla da bütünleştirerek, yazarlarımızı
(Halit Ziya, Mehmet Rauf, Yakup Kadri, Halide Edip, Reşat Nuri, Memduh Şevket, vd.)
tarihsel bağlamları ve uzamları içerisinde dizi filim yapmak...
Ayaşlı ve Kiracıları'nın sevgiyle ele alınsa da eleştirel bir çizgisi var dönemiyle ilgili olarak.
Esendal'ın duygulanımları bir yana koyan hekim tavrı, yaşam denli kolay benimsenmesini
sağlıyor yapıtlarının... Oysa bu kolay algılanırlığın gerisinde yoğun bir çaba olduğu
anlaşılıyor, bu denli güzel konuşma (diyalog) başarılamazdı yoksa.
Esendal zengin, bereketli bir toprağın (malzemenin) üzerine basıyor.
Cumhuriyet'in idealleriyle bütünleşmesi tıpkı Güntekin gibi: eleştiri hakkını koruyarak ve onu
kıskançlıkla koruyarak...
Yeni başkent henüz oturuşmamış... İstanbul'dan kopanlarla oluşan Cumhuriyetin prototipleri
bir apartmanın odalarında buluşuyor ve kurucu tiplere ilişkin ilk ipuçlarını veriyorlar.
Yakup Kadri Panorama'da ulusal ölçekte ve sanırım daha başarılı bir biçimde bunu yaptı,
ama yanılmıyorsam daha sonra... Acaba Esendal'ın buluşundan (değişik katmanlardan tiplerle
topluma ayna olmak) esinlenmiş midir?
Türk romanı içinde önemli bir yeri var bence bu romanın.
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 2: Vassaf Bey, Ed.Muzaffer Uyguner,
Esendal'ın yarım kalmış bir başka romanı da bu. Üzerinde yeterince çalışıp geliştiremediği
için yayımlamadığı, ilk kez 1983’de yayımlanan roman Türk yazınının Esendal'a özgü en
sağlam konuşmalarıyla (diyalog), kadının Türk toplumundaki yeri ve arayışlarına son derece,
hatta feminist denebilecek (bu nedenle öncülerden) yaklaşımı ve duruş alışıyla, ilgiyi bu taslak
durumuyla bile hak ediyor.
Esendal'ın temel özelliklerinden biri de iyice belirginleşiyor. O kadın dünyasının insanı...
Selim İleri gibi. Kadınların içinde büyümüş, onları içerden tanımış, onlarla konuşmuş,
dedikodu yapmış, dinlemiş, kadınları bir kadın gibi içselleştirmiş... Bu yüzden yapıtlarında
kadın fışkırıyor tüm özellikleriyle...
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 4: Mendil Altında, Ed.Muzaffer Uyguner,
Esendal'ın sağlığında yayınlanan 2 cilt öykü derlemesinden sanırım ilki...
Türk yazınının en güzel öykü örneklerini veren ve öykü zincirimizin en kalın baklalarından
birini oluşturan büyük yazarımızın bu derlemesinden kendi seçtiklerimin adlarını aşağıya
almaktan başka bir şey yapmayacağım. Şunu söyleyebilirim. Çehov etkisi çok açık... 1937'de
Kabul'den (Afganistan) kızına yutarcasına Çehov okuduğunu yazmıştı.
Kurmacalarında sahne etkisi belirgin... Görüntü olarak algılanabiliyor bazı anlatıları...
1920'lerden sonra, özellikle 40'lı yıllarda yazdığı öyküleri dil ve yapı yönünden farklılaşıp
zenginleşiyor. Dil (Türkçe) Esendal aracılığıyla kendi zenginliğiyle buluşuyor bence...
Avni Hurufi Efendi(1925), İki Ziyaret(1928), Ana baba, Haşmet Gülkokan(1942), Gevenli
Hacı(1916) Mendil Altında, Kızımız, Sinema(1926), Saide, Hayat Ne Tatlı(1924).
***
Esendal, Memduh Şevket; BE 5: Sahan Külbastı, Ed.Muzaffer Uyguner,
Uyguner Esendal'ı Türkiye'ye kazandırmış bence. Yalnız, Bilgi'deki 1980 baskıları (ilk
baskılar) oldukça kötü... Bu derlemeden seçtiklerim:
Bir Mübahase, Uğursuzluk(1924), Bir Akşamüstü(1947), Sahan Külbastısı(1947), Bu yollar
Uzar(1947), Karısının Kocası(1948), Mevla Kavuştursun, Büyük Baba(1919), Sabuncu
Osman Ağa(1923), Şefikanın Hanımları(1947).
***
Mengi, Ayşegül/Keleş, Ruşen; İmar Hukukuna Giriş,
İmge yayınları, 2003
Yapıt ülkemizdeki imar hukukuna en yetkin, kapsayıcı ve kavrayıcı bakışlardan biri.
Çok önemli (buldum).
***
Davies, Merrylwyn; Darwin ve Fundamentalizm,
Everest yayınları, 2001
Yine hiristiyan bakış açısına sahip yazar, Darwin eleştirilerini serinkanlı ve akılcı olmaya
çağırırken Darwinciliği de en azından aşırılık ve anlayışsızlıkla suçluyor. Dinsel ve bilimsel
yobazlık diyerek eşdeğerleştirme uyanıklığı yapan yazar, temel yaklaşımını, ‘bilim de
eleştirilebilir’, tezine dayandırıyor.
***
Aydoğan, Metin; Yeni dünya Düzeni: Kemalizm ve Türkiye 2,
Kum Saati yayınları, 2002
AydoĞan'In yapItInIn ikinci cilti daha önemli. Burada günümüzü belirleyen küresel yapılar,
etkinlikleri, etkileme yol-yöntemleri ile Türkiye'nin bu yeni dünya düzeni içindeki yeri belge,
kaynak desteğiyle ayrıntılı olarak irdeleniyor. Özellikle son iki bölümü, AB süreci ile
özelleştirme, başvuru kaynağı olarak kullanılabilir.
***
Aydoğan, Metin; Yeni dünya Düzeni: Kemalizm ve Türkiye 1,
Kum Saati yayınları, 2002
Güzel bir anlatımı olan Aydoğan'ın yapıtının bir özgünlüğü olmadığını belirtmeliyim. Öğretici
bir derleme, hepsi bu.
***
Kaçan, Metin; Adalara Vapur,
Uyanıkken kullanılmış bu esriklik, uçuş dilinden okudukça soğudum.
Ben'e kitlenen tüm anlatılar gibi (çok da umurumdaydı, havası) diğerleri arasında, orada
bulunmaktan başka bir neden içermiyor.
Başkalarının zamanı ve parasına saldırının edepsizce olan bu türü, bir tür teşhircilik.
Benimle eşit olduğunu söylemeyen, tartışmayı reddeden bir metine saygı duyamam.
***
Hardt,M./Negri, A; İmparatorluk,
Bu yapıt beni düşkırıklığına uğrattı ve ülkemizde tanıtımın kimi güçlü ellerde nasıl bir
saptırma işlevi taşıdığı konusunda uyardı.
Ayrıntı Yayınları (solculuğu) konusunda iyimser olmanın bir anlamı yok. Onlar ne yaptıklarını
biliyorlar.
Küreselleşmeyi kaçınılmaz imparatorluk odağında yeniden temellendirmeye ve tanımlamaya
çalışan yazarlar bence Marksizme yakın değil, uzaklar. Yakın oldukları şey bir tür bireysel
anarşizm, başkaldırı...
Geçmişin emperyalistler arası çatışma olgusunun yerine, tarihin bittiği günümüzde üst
belirleyen, bir örneklendiren tek odaklı imparatorluk'u (ABD) egemenlik yapısı olarak
tanımlayan yazarlar, kurtuluşu geleneksel söylemin dışında yeni bir anlayışa dayandırmak
istiyorlar.
Alıntıları yazmayacağım. Porto Allegre'de de haklı olarak dışlanan yazar (lar) ve yapıtları çok
da önemli değil. Çünkü seçenek aramadan önce eski paradigmanın tükendiğinin,
geçersizleştiğinin kesin ve yaşadığımız dünyayla örtüşen kanıtlarını görmek gerek. Kanıtlar
hala eskiye gönderme yapıyor bence.
Marksist açıklama geçerli (dir). Ben öyle görüyorum.
***
Cunningham, Michael, Saatler,
Cunningham 1952 doğumlu ve Amerikalı. 1998'de yayımladığı Saatler (The Hours) 1999 yılı
Pulitzer ve Pen Faulkner Ödülünü kazandı.
Sıcağı sıcağına Türkçeye başarıyla çevrilen (İlknur Özdemir) romanın ilginç bir kurgusu var.
Üç zamanlı bu kurguda kişiler arasındaki ilişki sürprizli ve oldukça etkileyici. Bir yandan
Woolf'un (Virginia) özkıyımı verilirken, bir yandan New York'da Clarissa yakıştırma adlı bir
kadının biraz Mrs. Dalloway'den esinli güncel öyküsü izleniyor, ama bir başka çizgide
Woolf'un özkıyımından sonra onun Mrs. Dalloway adlı romanını okuyan ve okudukça
özkıyım izleği çevresinde tedirginleşip yabancılaşan Kaliforniya'lı bir başka kadının (Laura
Brown) öyküsü de var.
Ama tümünden önemlisi tüm bu kurgunun arkasında insanların duyguları var, Woolf'u
özellikle çağrıştırmayı amaçlamış duygular. Bence şu: 'Artık bu dünyayı kaldıramıyorum!'.
***
Löwy, Michael; Dünyayı Değiştirmek Üzerine,
Löwy'nin önemli Marksist dergilerde yayınlanmış yazılarından bu derleme Marksizmin dinle
ilişkisini Latin Amerika örneğinde yeniden sorgulamakta, ulusal sorun konusunda marksizmin
tarihsel bakışını irdelemektedir. Ayrıca Weber, Lenin, Luxemburg, Gramsci, Lukacs,
Marcuse, Benjamin üzerinde tek tek durarak Marksizm içi arayışını sürdürmektedir. Marx'ı
arkasına alan Löwy'nin Engels'i eleştirisi ilginç.
***
Lequenne, Michel; Marksizm ve Estetik,
Yazın Yayınları, 2000
Troçkist yaklaşımlı Lequenne'in yazıları çok şey anlatmadı bana. Belki gereken dikkati
veremedim.
***
Bakhtin, Mikhail; Karnavaldan Romana, Ed. Sibel Irzık,
Bakhtin'le olağanüstü bir tanışma... Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seçme Yazılar
altbaşlığı taşıyan derlemede; Romanda Söylem, Gülmenin Tarihinde Rabelais, Epik ve
Roman, Dostoyevski'nin Yapıtlarında Tür ve Olay Örgüsü Oluşumunun Karakteristikleri,
Romanda Zaman ve Kronotrop Biçimlerine Ilişkin Sonuç Niteliğinde Kanılar, Dilbilim,
Filoloji ve Beşeri Bilimlerde Metin Sorunu: Bir Felsefi Analiz Deneyi yazıları yer alıyor.
Ne yazık ki alıntı yapamıyorum. Romanın kökündeki karnaval'ı Dostoyevski'ye bağlayan,
türsel gelişimin çokboyutlu irdelemesini yapan önemli bir çalışma.
Bakhtin yeniden ve tüm yazılarıyla okunmalı.
***
Kırıkkanat, Mine G.; Bir Gün, Gece,
Om Yayınları, 2003
Kurmaca roman, gelecekte bir İstanbul depreminin devinime geçireceği uluslararası politik
dengeleri ve yeniden bir kurtuluş savaşının önkoşullarını akıcı bir kurgu içinde, çoksatış
mantığına yakın durarak verip uyarma (!) görevini yerine getiriyor.
***
Kuntay, Mithat Cemal; Üç İstanbul, Ed. Raşit Çavaş,
Kuntay'ın tek romanı. Bu romanın Türk roman geleneği içinde getirdiği açılımı küçümseyen
yazın eleştirimiz, sağıyla soluyla sınıfta kaldı yine. Beyoğlu Noterlik deneyimini tanıklık
olarak üç önemli tarihsel döneme yayabilen Kuntay, yaşasaydı iyi bir sinemacı olurdu sanırım.
Görüntüsel yetkinliğinden ötürü değil, sahne tasarımı ve kurgusundan ötürü. Yazınsal düzeyi
Türk yazını sınırlarını aşmıyor kuşkusuz, ama sahnelerin çerçevelenmesinde geniş ufku,
panoramik izlenim doğurarak Yakup Kadri'nin denediği yaklaşımı olumlu bir örnekle ortaya
koyuyor.
Bence Türk yazınının bütün en iyileri gibi önemini yazınsal gücünden değil, bir şeyde ilk
oluşundan, tanıklığından, eleştirisinin gücünden, özgüllüğünden ya da ne bileyim
kılavuzluğundan, bilgilendirme yeteneğinden, vb. alıyor Üç İstanbul'da.
İlk basımı: 1938.
Ona gelinceye değin belki de ilk örneğini verdiği, toplumsal yaşamda yalan'ın yerine ilişkin
irdelemesi benim için özel bir anlam taşıyor. Türk insanının kaypak, ikili, sahte, güce tapınan
yanına düşürülen güçlü bir ışık bu roman ve anlıyoruz ki belki de yeryüzünde eşsiz Türk ırası,
bu özelliğiyle; yani, aldatmaya ve aldanmaya bunca teşneliğiyle.
Ha, yalan'ın sergilenmesinin Türk yazınında son olağanüstü örneği ise, Tahsin Yücel'in
Yalan'ı. Ben Tahsin Yücel'i Kuntay'a bağlamakta hiç duralamayacağım.
Kuntay'ın ekonomik dilinde şimşek aydınlatmasına yakın buluş tümceler var ki çok büyük
yazarlarımız bile dilde bu yüksekliğe tırmanamamıştır.
Adnan Türk yazınında bir tip'e çok yakın duruyor, ama Belkıs'ı, Süheyla'yı unutmayalım.
***
Özünal, Mucize; Alayın Kızları,
Özünal'ın nehir roman öyküsünü (geniş zamanlı ve çok kişili) 100 sayfaya sığdırması için
hızlı ve özel bir teknik kullanması gerekiyordu ama çoğu okur için hız biraz fazla...
Soluklanamazsak düşünemeyiz. Son yılların moda romanlarının bir özet toplamı gibi...ve
kötü.
***
Gülsoy, Murat; Bu Filmin Kötü Adamı Benim,
Gülsoy'un son romanı sanırım. Yeni yazarlarımızdan.
Baba-oğul izleği çevresinde bir yaşam sorgusu, kadın-erkek ve aldatma üzerine bir roman.
Küçük burjuva içten pazarlılığı yeniliyor, yitiriyor sonunda. Bu anlamda yer yer okuru aynaya
bakarken kendini görmeye zorlaması hoş aslında. Dürüstlük zorlaması var romanın.
Gülsoy'un anlatı çabası bu nedenle yerinde, doğru görünüyor. Kuşkusuz kurgu oyunları öne
çıkarılıyor. Yapıyla içerik karşıtlaşıyor yer yer. Yazar bunu böyle istediğine göre...
Gülsoy, izlenebilir.
***
Mungan, Murathan; Çador,
Mesel diliyle Akhbar'ın yurduna (ana kucağına) dönemeyişinin bilge öyküsü (doğulu söylemi
biçem olarak seçiyor yazar) karanlığın derinliklerine, burkanın içindeki o hiçliğe bir yürüyüş
olur, deri değiştirilir, (çölde yılan gibi ya da travesti) burka giyilir, yok olunur (aynı zamanda
var olunur mu?)
Mungan'ın şu dediği ve deyişi güzeldi: kadının olmadığı, silindiği yerde erkek de, varlık da
siliniyordu (çölün tozu).
***
Yalçın, Murat; İma Kılavuzu,
Biraz önyargıyla başlamadım desem yalan olur İma Kılavuzu'na. Ama sonra sardı, yer yer
beğendiğimi de söyleyebilirim. Keskin bir zekaya işaret (her şey işaret zaten) eden ayrıntılar,
önerilen evreni kurma işini okuyanın düşgücüne fena halde bırakıyor.
İyi mi, kötü mü, nereye değin?..
Yeni çalışmalarını da izlemeli.
***
Kutlu, Mustafa; Tufandan Önce,
Mustafa Kutlu sağdan bir yazar. Önemli bir yazar olduğu biliniyor. Son yapıtlarından biri, bu
uzun öykü.
Günümüzde taşra kasabasına dünyanın yansıması, bir temel atma töreni çerçevesinde, ince ve
eleştirel bir mizahla aktarılıyor. Büyük kentin dışına çıkması çok iyi kuşkusuz Kutlu'nun.
Yazar anlatıcının yer yer Yunan korosu gibi davranması da Haldun Tanervari bir çeşni
vermemiş değil anlatıya. Ama o kadar.
Büyük bir anlatıyla karşı karşıya değiliz kuşkusuz.
***
Kutlu, Mustafa; Rüzgarlı Pazar,
Kutlu'yu izlemeliyim. Yazdığı, başyapıtlar olmasa da bizim yaşantımızın daha gerçek ve
doğru bir tanıklığını, eleştirerek ve mizahla yapıyor. Köpüğün içerisinde yaşam saydığımız
şeyin dışında akan bir ırmak var, tanıklığa çağıran, çözümlerini çözümsüzlükleri içerisinden
üreten, yitirmiş ama kazanmış, hatta kazanacak olan. Bana kalırsa Kutlu'nun yaptığı bir tür
devrimci romantizm.
Önemli.
***
Onaran, Mustafa Şerif; A’dan Z’ye Cahit Külebi,
Külebi hakkında fotoğraf destekli küçük bir çalışma.
***
Sönmez, Mustafa; Gelir Uçurumu,
Yenal'ın yapıtını tümleyen bir başka önemli çalışma. Sayılarla Türkiye'nin yakın geçmişinin
gerçeğe yakın bir fotoğrafı veriliyor. Büyük emek ürünü ve uyarıcı.... Yaşadığımız krizlerin
doğası ortaya çıkıyor bu araştırmalarla.
***
Uyguner, Muzaffer; Halide Edip Adıvar,
Muzaffer Uyguner'in Halide Edip Adıvar üzerine bu inceleme ve derlemesi, geleneksel yazın
tarihçiliği ve dizgeli tanıtma başlığı altında değerlendirilebilir.
Emeğe saygılı bir tutumdan eleştirellik beklemek yanlış olur. Üstelik öğretmen ve öğrenci
kitlesini öncelikle hedefleyen böyle bir çalışmada... Yine de Uyguner yansız, nesnel bir
tutumla Halide Edip Adıvar'a geçmişte yöneltilmiş belli başlı eleştirileri de yapıtına koymuş.
İlginçtir, Adıvar konusunda herkesin ortaklaşa uzlaştığı eleştiri; dili... Ama kimilerinin, bu
bozuk dilin de bir biçem özelliği oluşturduğunu söylemesi (Karaosmanoğlu,vd.), nezaketin
sınırlarını aşıyor bana kalsa. Uyguner; ‘Adıvar'ın dili çok eleştirilmiştir, oysa doğal bir
roman dilini de Halide Edip Adıvar yaratmıştır' (s.132), diyor.
Bence Tahir Alangu, Fethi Naci onu yazın tarihimizde tam yerine oturtuyor. Buna karşılık
Ahmet Kabaklı gibilerinin övgüleri de yeterince anlamlı. Eğer Halide Edip, yazınla yaşamı
birbirine bu denli karıştırmasa ve her yazdığı şey, Halide Hanım adına bir bildiriye
dönüştürülmeseydi, yapıtları neye, ne denli dayanırdı, tartışılır.
***
Uyguner, Muzaffer; Yakup Kadri Karaosmanoğlu,
Uyguner'in yardımcı yapıtı, Yakup Kadri Karaosmanoğlu hakkında; derli toplu, özet ve
tartışmalar üstü bilgileri veriyor.
***
Uyguner, Muzaffer; Reşat Nuri Güntekin,
Uyguner'in Reşat Nuri Güntekin'i tanıtan el kitabı.
Derlitoplu bir tanıtım olmanın ötesine kuşkusuz geçmiyor. Sıradan ve sınırlı bir okurluk için
yeterli, çok bile...
Yargı yok, olamazdı da.
***
Uyguner, Muzaffer; Memduh Şevket Esendal,
Sanıyorum, Esendal üzerine en derli toplu kaynak.
Yine de Esendal bana hep 'geçiştirilmiş' gibi geliyor. Bunu Uyguner'i dışarıda tutarak
söylüyorum.
Aslında Türk yazını Uyguner sayesinde Esendal'ı görebildi, kazandı, diyemiyorum.
Uyguner’in bu dev çabasına rağmen. (Yanılmıyorsam toplu basımını gerçekleştirdi.)
***
Uyguner, Muzaffer; Sabahattin Ali,
Sabahattin Ali hakkında derli toplu bir kaynak. Yorumsuz.
***
Uyguner, Muzaffer; Sait Faik Abasıyanık,
Sait Faik için çok iyi bir değerlendirme yapıtı. Özet de olsa, özellikle öykü seçmeleriyle bence
bu tür bir çalışmanın ötesine geçmiş Uyguner. Öğrenci işinden öteye...
***
Örik, Nahid Sırrı; BH 2: Kırmızı ve Siyah, Ed. M.Kayahan Özgül/Vahide
Bilgi,
Duygu yoğun, canlı, çarpıcı öyküler ve Fransız yazınının açık etkileri.
***
Örik, Nahid Sırrı; Sultan Hamid Düşerken,
İşte bir tansık (mucize) daha. Sanırım 1927'de yayımlandı ilk.
Türk romanının bence 10 doruğundan biri, belki de doruğu.
Örik romanı üzerinde düşünmüş, yapı, tip, kurgu sorunlarını berraklaştırmış, sonra yetkin ve
ekonomik bir dille tarihi yontmuş.
Batı klasikleri düzeyinde ve aynı yaratma mantığına (poetikasına) dayalı. Bir mücevher.
İçinde fazla olan bir şey yok, çünkü her şey fazla(ya göndermeli). Eksik hiçbir şey yok, çünkü
diyebilirim ki herşey eksik.
Öte yandan Ziya Öztan sinema uyarlamasında çılgın sevişme sahneleri varmış... Bu, romanda,
(onun kendine özgü) yaklaşımından geriye bir şey bırakır mı? Romanın kendi buna karşı
duruş değil mi?
***
Örik, Nahid Sırrı; Kıskanmak,
Hiçbir yapıtında Abdül Hamit Düşerken adlı romanındaki düzeyi yakalıyamıyor bu ilginç
yazar. Erkeklere tutkulu ve kadınlara acımasız Örik, zikzaklı duygu dünyasında yer yer canlı
kanlı sahneler yakalayabilecek derinlikler barındırıyor.
Anadolu'ya açılmış (Zonguldak), değişik toplum kesimlerini romana taşımış (maden
mühendisleri) biri Örik.
Bence onun ökeliği kurgu yeteneğinde. Ama güçlü duyguları kurgu ve tiplemelerini
gölgeliyor.
***
Örik, Nahid Sırrı; BH 1: San’atkarlar, Ed. M.Kayahan Özgül/Vahide Bilgi,
Bu kitabında özyaşamöyküsel öyküler baskın. Çok önemli olduklarını sanmıyorum.
***
Örik, Nahid Sırrı; BH 3: Eve Düşen Yıldırım, Ed. M.Kayahan
Özgül/Vahide Bilgi,
Özellikle Eve Düşen Yıldırım uzun öyküsü etkileyici. Dağılan bir aile. Kadın olumsuz varlık
Örik'e göre.
***
İpşiroğlu, Nazan; Alımlama: Resim,
Bu nefis ve oldukça yalın yapıt, postmodernist yaklaşımlar içerse de verdiği örnek
çözümlemelerle, alımlama estetiği üzerine çok gerekli bir girişi simgeliyor.
***
Cook, Nicholas; Müziğin ABC’si,
Cook, bu ilginç ve tartışmalı yapıtında, olanca soğukkanlılığıyla müziğin geleneksel okunma
biçimlerini eleştirel yaklaşımlarla değerlendiriyor.
Müziksel Değerler adlı bölümde; müzikle ilgili yerleşik ve kalıp yargıların doğallaşıp
saydamlaşarak evrensel bir dil olarak göründüğünü, oysa müziğin yapılmış bir kültür ürünü
olduğu söyleniyor.
2. Bölümde zaten (Beethoven'e Dönüş) tam da bu yerleşikleşmiş ve iktidar pekiştiricilerine
dönüşmüş yargıları örnekliyor, Beethoven biçimlemesinden yola çıkarak (bu biçimlemeyi
besteci-yorumcu-dinleyici üçgeni ya da bağlamında düşünmeyi de atlamadan). Ve arkasından
sökün eden koca bir yazınsal-söylemsel mitoloji... Kapak resimleri, reklam, vb... Sonuç tüm
bu ilişkilerin özüne yerleşen 'yetkeci bir erk yapısı'. Bir başka sonuç: doğru müzik dinleme
açısında giderek oluşan daralma...Ve 'Müzik Müzesi'.
Beethoven'le gelen sözsüz müzik geleneğinin doğal uzantısı haliyle, 'sözün müziği açıklaması'
oldu.
Bir Kriz Durumu? (3.Bölüm) mu sözkonusu. Günümüzde, Cook'a göre bir ayrımcılık,
müzikal bir ırkçılık var. Kriz, müziğin kendisinde değil, onun hakkındaki düşünüş
biçimindedir.
Hayali Bir Nesne adlı 4. bölümde; notasyonun müzik kültürünün belirlenmesi ve
tanımlanmasında temel rolünü vargular Cook. Eğitimde böylece kuram öne geçer. Porte
notalaması müziği çarpıtır. Müzikle notalama arasında çatışma vardır. Son tümce: 'Müzik
yapılan bir şeydir.' Cook'a göre önemli olan müziğin imgesel nesneleriyle onların simgelediği
zamana bağlı deneyimleri karıştırmamaktır.
5. bölümde (Bir Temsil Sorunu) yazar, sanatın tarihinin aslında dünyaya bakış açılarındaki
değişimin tarihi olduğunu, başlangıç noktası olarak, hangi yolla olursa olsun müziğin
kullanımı ve içselleştirilme biçimini almak gerektiğini söylüyor.
6.bölüm Müzik ve Akademi. Akademik bakışın eleştirisi...
Müzik ve Cinsiyet adlı 7.bölüm, müzik bilgisinin süzme işlevi gördüğünü (olumsuz anlamda),
müziğin ideolojik boyutunu irdeliyor.
Ve Sonuç'ta Cook, müzik kültüraşırı bir anlayış aracı olabiliyorsa, kültüraşırı bir yanlış
anlayışın da aracı olabilir, diyor. Müzik kendini doğal gibi gösteren par excellence bir yapıdır.
İdeoloji aracı olarak benzersiz güçlere sahiptir. Müziği hem duymalı, hem okumalıyız.
***
Michel, Nicholas; Emilie’nin Son Yolculuğu,
Doğan yayınları, 2004
Yaşar İlksavaş'ın güzel çevirisiyle bu genç Fransız yazarının ilginç bir romanı.
Yaşamlarımızın özündeki rastlansallığın ve bundaki inanılmaz basitliğin, ağlatacak kerte
komikliğin öyküsü. Bir cesetin yolculuğu, durakları ve arkasında dur duraksız uçma duygusu.
Yerçekimi çağırdığında, belki de uymak yerine, ölmektir doğru olan (dolayısıyla öldürmek).
***
Stavroulakis, Nicholas; Lavanta Lavanta, Ed. Pamir Bezmen,
PMR Yayınları, 2000
Stavroulakis Yunanistan yurttaşı bir Yahudi. Gerçekte bir Dünya yurttaşı... Türkiye ile de
yakın ilgili. (Kendisiyle tanıştım).
Bezmenlerin saygısız tutumlarının verdiği zararları ayıklarsan geriye belki büyük ya da önemli
bir yazınsal yapıt kalmayacak, ama sanırım bazen bundan daha önemli şeyler sözkonusu.
Stavroulakis, Yunan tragedyalarına özgü keder duygusuyla çağdaş kurgulama tekniklerini çok
özel bir konuda (Girit'in yakın tarihi) buluşturuyor. Bu yapıt ne bakımdan önemli?
Yaldızlanmış Batı politikalarının yaldızlarını kazıyor, bir. Hangisi olursa olsun tüm dinleri
eleştiriyor, iki. Hümanizma ruhu taşıyor, üç. Daha sayabilirim...
***
Behram, Nihat; Miras,
Behram'ın okuduğum ilk yapıtı.
İnancına çok güvenmek, çok yerde iyi olsa da, yazında başkalarında eksik olanı tamamlamaya
yatkın öğretmen kibirine yol açar ki, Behram'ı benim için de katlanılmaz yapan bu.
Türk yazininin geldigi bu noktada bu türden yazilar cesaret bulamamaliydi ortaliga dökülme
konusunda.
Behram dürüst bir devrimci, ama bu iyi yazarlığın koşulu bile değil.
***
Karaer, Nihat; Tam Bir Muhalif: Refik Halit Karay,
Temel Yayınları, 1998
Karay büyük bir öykücü, itilafçı ve milli mücadele karşıtı bir Osmanlı bürokratı ve gururlu
biri... İstanbul çanağı içerisinde ve o çöküş yıllarında daha fazlasını beklemek de haksızlık
olur muydu, bilmem. Olmazdı, çünkü birçok örneği var.
***
Güngörmüş, Nilüfer; Büyük A,
Patika Yayınları, 1999
Tek yapıtı mı bilmiyorum. İlginç...
Daha önce az denenmiş bir anlatı dili...
Son zamanlarda okuduğum en iyi öykü kitaplarından. İzlemeli.
***
Güngörmüş, Nilüfer; A’dan Z’ye Sevim Burak,
Bu ilginç insan ve yazar hakkında (Sevim Burak) belgeler ve bilgiler... Burak'ı okumalı.
***
Akı, Niyazi; Yakup kadri Karaosmanoğlu,
Türk yazınbiliminde, öyle sanıyorum tüm yetersizliklerine karşın eşsiz bir çalışma... Yakup
Kadri'nin yaşamıyla yapıtını örtüştüren, ama yapıtı yazardan ayırabilme başarısını da
gösterebilen tek örnek, diyebilirim. Yazınbilimsel eleştirinin bilimsel ipuçlarından, sezgisel
dolayımlar biçiminde de olsa yararlanmanın, emek verilmiş örneği yapıt, eski bir doktora
çalışmasi (1960).
Ruhçözümsel yaklaşımı özellikle dikkate değer.
***
Chomsky, Noam/ Herman, Edward S.; Medya Halka Nasıl Evet Dedirtir?
Minerva Yayınları, 1999
Chomsky'nin bu güzel araştırması benim duygularıma da karşılık geliyor. Chomsky medyanın
nasıl işlediğine ilişkin bir model kuruyor ve bunu sınıyor.
1.süzgeç: Medyanın büyüklüğü, mülkiyeti ve amaçlılığı.
2.süzgeç: Reklam ruhsatı.
3.süzgeç: Medyanın haber kaynakları.
4.süzgeç: Tepki ve yaptırımcı kurumlar.
5.süzgeç: Bir denetim mekanizması olarak anti-komünizm.
6.süzgeç: Ayrımcı yaklaşım ve propaganda kaynakları.
***
Geras, Norman; Marx ve İnsan Doğası,
Birikim Yayınları, 2002
Geras teknik bir konuyu ele alıyor ve Tezler'deki Marx ifadesinin (insan doğası?) özsel bir
içeriği olmadığını kanıtlıyor.
***
Duruel, Nursel; Cemal Süreya,
En büyük Türk ozanlarından biri, Cemal Süreya hakkında hazırlanmış hoş bir derleme,
belgelik... Anılar, fotoğraflar, şiirler ve bir yaşam...
***
Atay, Oğuz; BE 3: Oyunlarla Yaşayanlar,
Atay'dan bir başyapıt daha ve tek oyunu.
Bence oyunu özel kılan kişisel (öleceğini bilmek) dramıyla oyun arasında kurulan bağ. Ama
oyunu (metni) değerli kılan bu değil. Atay'ın yetkin ve ökece kara alayı insanı (orta sınıf
özellikle) alışageldiği yerlemlerinden (koordinat) zıplatıyor. Taşların yeri değişiyor. Her
okuruna ayrı ve birebir ayna tutan, her okurunu ayrı ayrı bilek güreşine çağıran çok az yazar
gördüm: Atay bunlardan biri... Kendini yok etme pahasına herkesle ayrı ayrı savaşmaya hazır,
hem de herkes için.
Bir tür yalvaç, etik kurucu diyebilirim onun için. Kıyameti erkene alıyor o. Kıyamet duygusu
yaşatıyor. Bana kalırsa insanı Sait Faik'ten daha çok seviyor Atay. Ondan çok, başkaları için...
Bir tür genel görelilik kuramı Oyunlarla Yaşayanlar. Büyük oyun içindeki oyun içindeki
oyun içindeki... Kestiremeyiz. Belki şöyle ya da böyle yaşamdan (ışık) kuşku duyamayız, ama
şöyle ya da böyle, göreli...
Atay benim yazarım.
***
Atay, Oğuz; BE 7: Eylembilim,
Eylembilim'i ikinci okuyuşum. Vaad ettikleri açısından bir büyük yitik gibi görünüyor.
Atay, dikenlerini sivriltmiş, konformist balonu patlatma işini sürdürüyor. Bu nedenle onun
kahramanları (anti mi demeliydim?) birer iki yüzlü (Stevenson) kahramanlar. Tüm Atay
yapıtını Kafka'nın Değişim'i altında toplayabiliriz bence.
Atay yapıtları bir diller, gelenekler, parodik yansıtmalar, bir karnaval (Bakhtin) yapısında..
Bu büyük ve yarım kalmış yazarımızı yürekten selamlıyorum.
***
Atay, Oğuz; BE 1: Tutunamayanlar,
70'lerin başında yazılmış bu roman için utanılacak bir gecikme. Oğuz Atay için aslında.
Bugün ülkemizin dünya çapında bir yazarı var, diyebilirim. Ulusal ölçekte sıraladığım Türk
yazını 30 yıl önce Oğuz Atay'la uluslararası bir ölçeği yakalamış ve ben bunu 2004'de
bulguluyorum.
Tutunamayanlar'ın da birkaç düzeyi var bence. Kenarda kalmış, sürgün, yeraltı insanı, uçuk,
uyumsuz,vb.
Bana kalırsa Atay'ın tutunamayan'ı Camus anlamında bir uyumsuz da değil, bir bağlam'a
derinden gömülü ve diğerlerinde olmayan sarsıcılığı da yapıtının, buradan geliyor. Küçük
kentsoylu (burjuva) bunalımı demek de (pek çok Türk eleştirmeninin yargısı) Atay'ı çok hafife
almak olur, zaten oldu da.
Ben bu Türk yazınının doruğuna, dünya yazınının da başyapıtları arasına oturttuğum roman
için (ki kalan yaşamımımın başucu yapıtıdır ve kafamla birlikte her yerde olacak, tıpkı Moby
Dick, Don Quijote gibi) çok yazmayacağım (ama konuşabilirim), ayrıca da kendimi yetkili
göremiyorum. Ama şunu bir okur olarak içerden duyumsadım, bu roman benim öykümdü,
Oğuz Atay'ın da, bizim gibilerin...
Yergi, ironi, eleştiri, metinlerarasılık, yapıbozum, çoklu anlatı, odak kaydırma teknikleri, erk
karşıtlığı (kendiliğinden).
Baktığı zaman herkesin görmediğini görecek denli kör Atay, görme üzerine sağlıklı insanlara
(hemen unutacakları) pek görkemli bir ders veriyor. Türk yazınında öncülü yok, ardılı bence
onun düzeyinde yok, rastlamadım. Demek romanımız durmuş.
Ulysses'in yanına rahatlıkla konur, Swift'le, Sterne'le karşılaştırılabilir.
İlginçtir, rastlantıyla doğmuş değil.
Türkçe de burada yeniden yaratılıyor.
Eleştirimize gelince... İnanılmaz düzeysizlikte imiş ve hala öyle...
***
Atay, Oğuz; BE 2: Tehlikeli Oyunlar,
Bu evrensel çapta büyük yazarımız yitirildi. Yazın dünyamızın bunda büyük payı var. Atay
ben buradayım, sen neredesin okur, diyordu. Okura değil yazın adamlarımıza seslenmeliydi.
Atay'ı genellikle indirgediler, belki yanlış değil, kendi sığlıklarıyla oranlı olarak çok sığ
yorumladılar.
Atay bir deney gerçekleştiriyordu, belki boyunu aşarak (ama üstesinden geldi): tüm dilleri
içeren ve aşan bir dil, tüm biçemleri içeren ve aşan bir biçem, tüm konuları, tüm kurguları,
tüm yapıları ve tüm bir anlatıyı içeren ve aşan bir deneyim.
İlk kez biri için Don Quijote adını kullanacağım. Oğuz Atay'dı o.
Onun özöyküsü neydi kimbilir? Ölümün adım adım yakınlaşan bilincine de sığmazdı bence.
Yazınımızın bir sapınca gereksinimi vardı, Oğuz Atay'a. Onun sayesinde kendine bakabilir,
görebilirdi. Neyi gördüğünü bilmiyorum. Ondan beri, üretilebilmiş bunca şey hala onun
gerisinde... Bunun da olabileceğini gördük böylece. Şimdi sanırım bir sonraki derse
geçebiliriz.
***
Atay, Oğuz; BE 6: Günlük,
Belli bir dönemde yazdığı günlük, Tehlikeli Oyunlar ve Oyunlarla Yaşayanlar için bir
açımlama diyebilir miyiz, bilmiyorum. Her iki yapıt da çok başka akaklarda seyretti sanırım,
ama Atay'ın bakışı içinde...
Onu anlamak ve yitirmek için...
***
Atay, Oğuz; BE 4: Korkuyu Beklerken,
Oğuz Atay tıpkı Tanpınar gibi Türk öykü yazınının da başyapıtlarından birine imza atmış (bu
benim için bir buluş). Kafkaesk esintiler taşıyan Atay öyküleri bize ve ekinimize çok uzak da
değil. Atay'ı değişik yapan bence onun ilk kez bulduğu açı. Korkuyu Beklerken'i
Tutunamayanlar’ın altına koyuyorum, sonra Tehlikeli Oyunlar.
Beğeni sıralamam: Korkuyu Beklerken, Bir Mektup, Ne Evet Ne Hayır, Beyaz Mantolu Adam,
Babama Mektup, Demiryolu Hikayecileri-Bir Düş, Unutulan, Tahta At.
***
Atay, Oğuz; BE 5: Bir Bilim Adamının Romanı,
Atay'ın öneri üzerine Mustafa İnan'ın yaşamını romanlaştırdığı yapıtı başarılı değil.
Benimsemeden yazdığı, kendine ait değilmiş gibi duran bir anlatısı. Gerekçeleri kuşkusuz var,
ama onun poetikası altına girmez.
***
Demiralp, Oğuz; Kutup Noktası,
Tanpınar hakkında okuduğum en iyi çalışma ve çözümleme. Psikanalizin sınırları içinde
duruyor Demiralp ve bu Tanpınar'ı doğru görmesini (tümüyle olmasa bile) sağlıyor.
Yazınımızda da eşi bulunmaz bir eleştiri-çözümleme örneği. Zevkle okudum.
***
Soysal, Mümtaz; Çürüyüşten Dirilişe,
Cumhuriyet Gazetesi'nin verdiği Mümtaz Soysal'ın 'Çürüyüşten Dirilişe' adlı yapıtını hemen
okudum.
Önemli bir kitap, çünkü ülkemizin siyasal, toplumsal, ruhsal, ahlaki ve kültürel çürüyüşüne
ilişkin somut (10) saptamaları ve çözümleri (20) içeriyor. Bildiğimiz şeyleri yinelemesi değil
önemli yanı. Bildiklerimizi yararcı ve gerçekçi bir yalınlaştırma ve dizgeselleştirme yöntemi
ile kullanılabilir duruma getirerek, tüm topluma (her sınıftan, her türden) bir başlangıç
(referans) noktası sunması önemli...
Ve hiç kuşkusuz...teğet geçip gitmeyenler için.
İnanılmaz gürültülerle, köpükler saçarak ve nefretle günlük (sözün en gerçek anlamında)
siyasetler üzerine ağız dolusu tartışanların bu tür şeylere gereksinimi yok elbette.
***
Renyi, Alfred; Matematik Üzerine Diyaloglar,
Renyi (1921-1970) bir Macar matematikçi. Üç bildiriden oluşan yapıt, olağanüstü.
Matematiğin felsefesiyle ilgili daha çok.
Üç bölümlü kitabın 1. bölümünde; kurmaca bir Sokrates-Hippokrates diyaloguyla temel
matematik kavramları ve matematiğin nesnesi konu ediliyor.
2. bölümde, Arkhimedes, Kral Hieron'la, matematiğin yararı, model kavramı ve barış üzerine
konuşuyor.
3. bölümde ise Galileo onu koruyan Bayan Niccolini ile bilimsel yöntem ve matematiğin
evrensel açılımı üzerine konuşuyor.
Zevkle okunan bir yapıt. Matematiğe buradan başlamalı işte.
***
Enzensberger, Hans Magnus; Sayı Şeytanı,
Enzensberger'in daha yeni satın aldığım (Mart 99) bu kitabını bir gecede okudum. Hem de
zevkle...
İşlevi basit gerçekte. Matematiği çocuklar ve gençler için korkulur olmaktan çıkarmak,
sevilmesini sağlamak.
Doğrusu benim yaşıma seslendiği pek söylenemez...se de pek çok şeyi daha iyi
düşünebildiğimi söylemem gerek.
Sorun, bu tür yapıtların kitlesine nasıl ulaşabileceği. Okullara, eğitici kadrolara büyük iş
düşüyor. Burunlarını saplandıkları boktan (Üniversite sınavları, yarışma ve kazanma, vb.)
kurtarmaları gerek. Kendi görüş alanları daraldıkça eğittikleri çocuklarınki bununla
kıyaslanmayacak oranda daralıyor.
***
Eagleton, Terry; Estetiğin İdeolojisi, Ed. Bülent Gözkan,
Özne Yayınları, 1998
Eagleton'ın estetik düşüncenin özellikle Kara Avrupası'ndaki felsefi ve ideolojik seyrini ana
dönemeçleriyle verdiği bu yoğun yapıt, Türkçe çeviri ve dizgi yanlışları yüzünden okunamaz
durumda.
Sonunu bulmak benim için işkence olsa da, Türkiye'de 1980'lere değin Cumhuriyet tarihi
boyunca oluşturulmuş ve yükseltilmiş Türkçe dil bilincinin, 1980'lerden sonra Boğaziçi, vb.
Üniversitelerinden yetişmiş Yeni Dünya Düzeni bendesi kimi aklıevvel dandiklerce, üstelik
insana bunların her yanı solcu-marksist olsa ne olur dedirtecek türden dandiklerce, nasıl da
savurganca harcandığını görmüş, buna tanıklık etmiş oldum. Yüksek bir bedel. Yalnızca ve
yalnızca berbat ve sorumsuz çevirisi yüzünden daha ilk sayfalarda fırlatıp atmalıydım kitabı
bir yana.
Bu (çevirmen) tip zararlı bir tırtıl gibi. Dili, dil bilincini, ulusal düşünceyi yok ediyor ve
evrensele ulaşma olanağını da, bağlı olarak, tümden... Yazılarında (postmodernizmin gereği
olsa gerek) tutarlılıktan kaçma en belirgin nitelikleri. Öztürkçe bir sözcüğü Osmanlıca bir
söylemin içine oturtmak onları tedirgin etmiyor ve buna zenginleşme diyorlar.
Bu saygısızlara ve saygısızlığa dur demek gerekiyor. Bunların akademisyen, ünlü, vb.olmaları
hiç önemli değil. Otuzbir çeksinler ama başkalarına çektirmesinler. Herkes sandıkları kadar
aptal değil.
***
Troçki, Lev; Rus Devrimi Tarihi 1. Şubat Devrimi,
Troçki'nin bu yapıtı (İstanbul'da Büyükada'da 1932'lerde yazılmış), büyük devrime birinci
elden, canlı, renkli, kişisel bir tanıklık. Diyalektik bir tarih anlayışının parlak örnekleri
sayfalara yansıyor, bireyler ve kitleler iç içe. Ruhbilim ekonomiyle yan yana. Troçki'nin bir
öke (dahi) olduğu (hem eylemde, hem düşüncede) kesin.
Birinci cilt Şubat Devrimi günlerine tanıklık ediyor.
***
Troçki, Lev; Rus Devrimi Tarihi 2. Ekim Devrimi,
İkinci cilt Ekim Devrimi’ni değil, öncesini anlatıyor. Acaba devamı yok mu? Stalin eleştirileri
ilginç ve önemli.
***
Selkirk, Erol/Rosenblatt, Naomi/Wolvek-Pfister, Shey; Çizgilerle II.Dünya
Savaşı,
Milliyet Yayınları, 1999
Milliyet'in çizgilerle dizisi, çocukluğumdan beri çizgi sever olduğum için, hoşuma gidiyor.
Diziye egemen olan anlayış çok tartışmalı olsa da, sonuçta söylenen bunca söz, gösterilen
bunca resim arasında doğrunun yakalanma olasılığı hiç de düşük değil.
Çocukların, gençlerin okumaları gereken bir dizi. Ama her şeyi burada bulacaklarını
sanmamalı, bu kadarıyla sakın ha yetinmemeli. Bu tür kitaplar başlangıç için iyi, ama
handikaplı.
***
Laborit, Henri; Evrenin Oluşumu,
Payel Yayınları, 1998
Araya giren (Avrupa'dan Asya'ya dersem kuşkusuz çok abartmış olacağımı biliyorum)
taşınmadan kaynaklanan uzun bir süreden sonra, okunalı epey olmuş bu yapıt(lar) hakkında
bir şey söylemek zor olacağı gibi, bayat da olacak, sanırım.
Birkaç alıntıyla yetinmeliyim.
‘Öğreti'nin (ideoloji) başlıca özelliği, ilişkiler toplamının bir alt bütününü betimleyen yapı'nın
gerçekte Yapı olduğuna, başka bir deyişle ilişkilerin tümü olduğuna inanmaktır.’ (26)
‘Temel parçacıkların karışık halayında ciddi bir dirimbilimsel yaklaşıma ölçek kuramı
olmadan nasıl inanabilirdik?’ (53)
‘Her dirimbilimcinin benimle, canlı varlıkların, o arada kimilerinin taşıdıkları sinir dizgesi ve
beyinle içinde yaşadıkları ortamdan kaynaklanan enerji değişimlerini önceden geliştirilmiş
bir düzene göre örgütledikleri; en temel parçacıklarından tutun da tümel örgensel
varlıklarına varana dek, kendi özdeklerine çekidüzen verenin de bu düzen olduğu görüşünde
birleşeceğini sanıyorum.’ (57)
‘Demek ki düşünceyi özdeğe "indirgemek" değil, belki ikisinin de izlerini taşıdıkları başka bir
şeye dayanıp dayanmadıklarını araştırmak gerekir.’ (62)
‘Demek ki doğada sahiplenme içgüdüsü yoktur, yalnız haz verici nesne ve varlıkları
kullanmanın ya da el altında bulundurma gerekliliğinin sinir dizgesi tarafından deneyimle
öğrenilmesi söz konusudur.Yaşadığı alanı koruma içgüdüsü de yoktur, ortada yalnız bir
yaşama alanı ve burada birtakim bireyler vardır, bunlar haz veren nesnelerle varlıkları
ellerinin altında bulundurmak istemektedirler. Bu davranışlar doğuştan getirilmez, haz
çıraklığının sonuçlarıdırlar. Sözü geçen iki birey arasındakı yarış'tan bir egemenlik ilişkisi
doğar, bireylerden biri haz verici nesnelerle varlıkların kullanımını tekeline alır. Hayvan
topluluklarında bu çatışmalı ilişki sonucunda astlı-üstlü egemenlik yapılarını doğuran daha
karmaşık ilişkilerin nasıl oluştuğunu gözleyebiliriz.’ (70)
‘Bu hala içinde debelendiğimiz dilsel kapakçıktır. İnsan ise, başlangıçta hiçbir şey
anlamadığı çevresindeki dünyaya gözatmakla başladı; bu yapısal özelliklerini öğrenerek
korunmayı başarması gereken tehlikeli bir dünyaydı. Dolayısıyla, ilkin doğabilimi, ısıldevinimbilimi ve bunların dillerini, matematiği öğrenmesi gerekti. Sözlü dil ele aldığı
nesneyle arasına belli bir uzaklık koyarak, onu alıp birtakım kavramlara götürdü, özgür
olduğunu sanmasına yol açtı. Gerçekte, bütün öbür hayvan türleri gibi, o da dirimsel kürenin
bir parçasıdır ve onun yasalarına bağlıdır. Hayvan, bu yasalara ayak uydurmazsa,
yeryüzünden silinip gider. Buna karşılık insan, elindeki uygulayımın (tekniğin) yardımıyla
artık sözkonusu yasalara uymayabileceğini, onları denetleyebileceğini sandı. Ama o arada,
başka türlü bir kaygıyla tanıştı, çünkü bilgisizliği ya da -ikisi aynı şeydir- özgürlüğüne
inanması çevresini kuşatan dizgeleri, nasıl davranacağını gösteren örgülenme düzeyini
bulgulamasını engelledi. Bunun üzerine bunları kafasından uydurdu. Böylece söylenceler,
dinler, ahlak anlayışları, devlet yasaları ortaya çıktı. Eylem kurallarına kavuşunca, kaygısını
görmezden gelip edimde bulunabilme olanağını buldu; söz konusu kaygı, insan açısından,
temel olarak eyleme ket vurulunca belirir; bunun bir çok nedeni vardır, başlıcası bilgi
eksikliğidir. Ve yukarıda değindiğimiz söylenceler, dinler, ahlaklar, devlet yasaları bütün
insan türü için değil, birtakim saldırgan, yağmacı alt-kümeler için geçerli olmuştur.’(71)
‘Toplumlar her bireye çok küçük yaştan başlayarak,(...) insan denen garip hayvanla ilgili
yeterli bilgi kazandırırlarsa, söz konusu bireyin günlük yaşamının başka bir kılığa sokulması
olasılığı doğabilir.(...) Kendini artık yalıtılmış duyumsamayacak, zaman ve uzam içerisinde,
herkese bağlı sayacak; hem herkese benzer, hem benzersiz, hem biricik hem alabildiğine
kalabalık, hem ortak ölçülere uygun hem özel, hem gelip geçici hem ölümsüz, elinde hiç bir
şey bulunmadan her şeye sahip bir varlık gibi algılayacak; kendi öz sevincinin ardında
koşarken, bütün öbür insanları sevindirecektir.’ (72)
‘"Gizlerin Gizi" (...) Bir olay, bir eylem karşısında bir bireyin, bir kümenin (hem de ne denli
önemli ve egemen olurlarsa olsunlar) çıkarıyla sınırlı kalmamayı, incelenen olay ya da
eylemin tür, yani insanlık açısından taşıdığı imlemi görebilmeyi sağlar.
‘O zaman, insanlığın bütününden ayrı duruşumuzun, tek bir örgülenme düzeyine, kişisel
öykümüzden, edindiğimiz kültür içerisinde yer alan bireysel geçmişimizden dolayı bizi en çok
"ilgilendiren" örgülenme düzeyine sımsıkı yapışmamızdan kaynaklandığını anlarız.
Örgülenme düzeyinden yola çıkıp "üst" düzeyin "alt"takine yön verdiğini, bireyin insanlık
bilincini dile getirmekten başka bir şey yapmadığını inançla savunan kimi anlatım
biçimlerinden de çekinirim. Kendini korkuyla, nefretle, kıskançlıkla, soykırımla, bir
parçasının canını alarak dile getiren bir insanlık bilinci nasıl da yoksuldur!’ (75)
‘Tecimsel yarışla egemenlik kurma arayışı neden, nasıl yerleşti tarih içersinde? Ve bu
nedenle nasılı bilmezken, sonuna yaklaşan şu XX. yüzyılda, insan davranışında herhangi bir
değişim umulabilir mi?’ (113)
‘Mühendisler, tek molekülden robotun bütününe dek, biricik varolma gerekçesi kendi robot
yapısını örgülenme düzeyleri aracılığıyla ayakta tutmak olacak bir robot
gerçekleştirebildikleri gün insan beyninin gittkçe hünerli bir benzerini değil, sözün gerçek
anlamında yapay bir anlağı yaratmış olacaklardır. Eylemde bulunurken temel olarak yalnız
kendini düşünmediği sürece, robot kavrayışlı olamayacaktır. Yeni buluşu, sezgiyi,
duygusallığı, düşünsel çağrışımları güdüleyen işte budur.
Bilmem kaçıncı kuşak robotlar insan etkinliklerini kuşkusuz allak bullak edecektir. İyi ama,
insanını başlıca özelliği saçmalık olduğu sürece, bunlara yapay anlaklar diyebilir miyiz?
Üstelik bu durumdan yakınmak gerekir mi bilemiyorum, çünkü insan bilincinin kökü
saçmalıktadır. Saçma olduğu için inanıyorum, demişti Tertullianus.’ (120)
İnsan kendi kişisel kurtuluşunu, ölümsüzlüğünü tecimsel olarak ele geçirmeyi düşündükçe,
kendinden yeterince çıkmayı, insan dünyasına, acunsal dünyaya karışmayı nasıl başarabilir?
(...)
‘Bugün hala ölüm cezasına yandaş olanlar var. Böylelerinin gırtlağına sarılan acunsal kaygı
değil, o daracık, ödüllendirici uzamlarının içerdiği şeyleri yitirme korkusudur.’ (126)
***
Morland, Dave, etc.; 21.Yüzyıl Anarşizmi, Ed. Jon Purkis/James Bowen,
Purkis/Bowen'ın Morland vd. yazarlardan derlediği çalışma, anarşizmi güncelleştirme ve bir
tür sınama işlevi yüklü. Pek çok yazı tartışmalı olsa da, kimi konularda anarşizmin üretimci
uslamlamayı aşan cesareti keşke solun diğer akımlarında da olsa diye düşünmeden
geçemiyorum. Onlar ‘şimdi, burada’ diyorlar.
Üçüncü Bölüm'ün ilk yazısı Jon Purkis'in: "Sorumluluk Sahibi Anarşist: Ulaşım, Tüketicilik
ve Gelecek". Bu yazıdan bir kaç alıntı yapmak istiyorum.
‘İngiltere'de otomobil her yıl dört bin cıvarında ölüme neden olur; hükümetler ve iş dünyası
otomobili toplulukların gereksinim ve sağlıklarının önüne çıkarır; otomobil benzinle, yani her
işlenme ve kullanma aşamasında çevreyi kirleten sürdürülemez bir enerji kaynağıyla çalışır
ve otomobil sanayii çevreyi korumakla pek ilgilenmeyen çıkar gruplarının elindedir.’ (192)
‘Yirminci yüzyılın en büyük başarılarından biri olmasına karşın seyahat etme hızımız,
kendimize, gezegene ve diğer kültürlere karşı davranışlarımıza zararlıysa potansiyel olarak
hayli anti-sosyal de olur. Hızın çoğunlukla hem seyahatin hem tüketimin ortak eğretilemesi
olduğu konusunda yorumlar yapan Jay Griffiths, hızın sonuçlarından birinin, üzerinde
seyahat ettiğimiz toprak ya da kültürlerden daha çok bir yerden bir yere gitme eylemiyle ilgili
olduğu gözlemini yapar.
‘Griffiths, coğrafyacı ve çevreci John Whiteleg'in adlandırmasıyla "yer tikelliğinin
kaybı"ndan kaçınmak için seyahatin, arkadaşlık ve sevgi gibi hızı azaltılarak yaşanması
gerektiğini öne sürer.’ (204)
‘İnsanlar varmak istedikleri yere varmak için potansiyel olarak mekanı maddeleştirmekle
kalmaz, ama çoğunlukla orada olmanın amacı yerli kültürleri yaşamak değil, güneşin altında
oturup evde zaten alışık oldukları şeylerin çoğunu tüketmektir.’ (205)
***
Çoruhlu, Yaşar; Türk Mitolojisinin ABC’si,
Çoruhlu'nun bol görsel malzeme ile destekli yapıtı derli toplu bir el kitabı (kılavuz) niteliği
taşıyor. Bu konuda büyük, ama çok dağınık çalışmalar okumuştum (Ögel,vb.)
***
Martin,Hans-Peter/Schuman, Harald; Globalleşme Tuzağı,
Ümit yayınları, 1997
Globalleşme Tuzağı, geleceğin büyük tehlikesine karşı çarpıcı bir uyarı. Aynı zamanda
gazeteci olan yazarlar, sanırım der Spiegel'de yayınladıkları yazıları düzenleyip genişleterek
bu yapıtı oluşturdular. Kendi önerilerini de on düşünce'de son bölümde toplayan yazarlar,
global topluma 20:80 toplumu diyorlar: dünya nüfusunun % 80'ine kendilerini dayatan %
20'lerin toplumu. Bir kaç alıntı:
‘Yeryüzünde yaşayan insanlar, doğaya böylesine zarar veren bir refahı asla bir daha
beraberce yaşayamayacaklar.’ (39)
‘...Şu çıkıyor: ülkedeki hava bozulacağına, dünyanın iklimi değişsin. Bir araba sahibi olmak
insana afyon gibi geliyor…
‘Bizde insanın kendi arabasına hayran olma modası geçti, yeni pazarlarda ise bu moda henüz
başlamadı. Otomobil sadece ulaşım aracı değil, aynı zamanda sınıf atlamanın simgesi,
zenginliğin, gücün ve sözde kişisel özgürlüğün göstergesi. Otomobillerden çıkan zehirli
gazlar böylece tüm dünyada denetim dışında kalıyor, bugünkü otomobil sayısının iki katı bir
milyar otomobil, tahminen 2020 yılında trafik enfarktüsüne neden olacak.
‘AB yurttaşları, gayrisafi milli hasılalarının yüzde 1.5'ini şimdiden sıkışık trafikte
harcıyorlar. Bangkok'da bu oran yüzde 2.1. Bir zamanlar doğunun Venedik'i olan Tayland'ın
başkentindeki yolculuklar, iş görüşmelerine giden otomobil sahiplerine her olasılığa karşı
arabalarına tuvalet koydurtacak kadar uzun sürüyor. Japonya'daki şirketler, otobanlarda
saatler süren tıkanıklıklar nedeniyle, malı zamanında teslim etmek için, müşterilerine rutin
olarak farklı yollardan üç kamyon gönderiyorlar…
‘Sanayileşmiş ülkelerin 80'li yıllarda ulaşım ve benzin fiyatları konusundaki tartışmayı asla
tutarlı bir biçimde hızlandırmamalarının ve ciddi olarak doğru dürüst bir çevre vergisi
hedeflememelerinin intikamı acı olacak.’ (41)
‘Park yeri bulmak, araba kullanma zevkinin üstüne çıktığından beri, eşitlikçi bir otomobil
toplumunun idealleri yok oldu. Yorucu trafik tıkanıklıkları, uzun zamandır bütün insanları
eşit kılmıyor. Önceleri bir televizyona, bir otomobile sahip olmak insana statü sunarken,
şimdi yeni lüks anlayışını, ne bir taşıta sahip olmak, ne de televizyona bağımlılık ifade
ediyor.’ (43)
‘Verimlilik, ekonominin toplam başarısından daha çok artıyor. Sonucu şu "jobless growth",
yani ek istihdam sağlamayan büyüme. Bir başkasıyla, sermaye ve iş arasındaki güç oranının
kökten değişmesi. Savaş heveslisi hükümetlere ve kapitalistlere karşı işci hareketinin
propaganda silahı olan "enternasyonalizm", şimdi karşı tarafa hizmet veriyor.’ (118)
‘Uzakdoğunun gelişme düzeyini yükselten bütün ülkeleri batının ayıp saydığı bir ilkeyi
benimsedi: ekonominin her alanında devlet müdahelesini. Ejderhalar, kurbanlık bir koyun
gibi uluslararası rekabetin kendilerini kesim masasına yatırmalarına izin vermeden gelişmeyi
kontrol altında tutabilecek, Cakarta'dan Pekin'e kadar devlet tarafından yönlendirilen bir
kalkınma modeli geliştirdiler. Onlar için dünya pazarına girmek bir amaç değil, dikkatli ve
çok düşünerek kullandıkları bir araç.’ (148)
‘Bu açıdan bakıldığında, dünyanın ekonomik olarak bütünleşme sürecinde ortaya çıkan
çatışmaların, kapitalizmin kendisi kadar eski olan paylaşma savaşından başka bir şey
olmadığı kesin.’ (156)
‘Ücretlerin düşmeye başlaması ne yazgı, ne de olasılık. Karşı politikalar da olanaklı, hem de
uzun zamandır çok sayıda hazırlanıyor. Gidişi değiştirmede yapılması gereken en önemli şey,
emeğin değer kazanması. Ekolojik bir vergi reformunun getireceği muazzam olanaklar
konusu, liberal ekonomistlerin bizzat kendi aralarında bile tartışılmıyor. Enerji tüketimini
vergilendirme yoluyla adım adım ve uzun vadede pahalılaştıracak olsa, bu sadece korkunç
boyutlara varan çevre kirliliğini de azaltmayacak, aynı zamanda isgücüne olan talebi
arttıracak ve otomasyona götüren teknoloji kullanımını da yavaşlatacaktır. Buna ek olarak
artan ulaşım masrafları ülke dışına kayan ekonominin iş dağılımına yeni sınırlar getirecektir.
Otobanlardaki uçsuz bucaksız kamyon konvoyları, yedek parça depoları olarak artık karlı
olmayacaktır.’ (162)
***
Eco, Umberto; Beş Ahlak Yazısı,
Eco sevdiğim bir yazar, özellikle denemelerini seviyorum. Anlatılarını okumadım zaten. Ama
özellikle yazınbilim, estetik üzerine yazılarını çok beğenmiştim.
Bu yapıt da 5 denemeden oluşuyor. Güncel konuları işleyen denemeler, savaş, medya, faşizm,
inanç, hoşgörü vb. üzerine.
Kuşkusuz söylem, anlatım biçimi öne çıkıyor.
‘Özgürlük ve kurtuluş, asla sonu gelmeyecek bir görevdir. Sloganımız şu olsun:"Unutmayın".’
(48)
***
Nabizade Nazım; Ed. Necati Birinci,
Kültür ve turizm Bakanlığı Yayınları, 1987
Birinci, Nabizade Nazım'ın yaşamını, sanatını irdeliyor ve yapıtlarından seçmeler veriyor bu
kitapta. Çok iyi bir kitap olduğu söylenemez.
Önemli olan, Nabizade Nazım'ın uzun öyküsü Karabibik'i tam olarak, ama günümüz diline
uyarlanmış biçimde vermesi.
Karabibik dolayısıyla yazarı, demek haksızlığa uğrayanların başında geliyor. Türk yazınını
kimlerin gerçekte kurduğunu, buna karşılık kimlerin üstlendiğini anlıyorum. Eğer Nabizade
Nazım geleneğine bağlı kalınsaydı, çok daha başka noktalarda olurdu Türk yazını.
Öykü 1891'de yazıldı. Sağlam bir dili, gözlem gücü, kurgusu var.
***
Tepeyran, Ebubekir Hazım; Küçük Paşa, Ed. Oktay Akbal,
De yayınları, 1984
Benim için bir diğer buluş da Tepeyran... Anadolu gerçeğine, 1910 yılında yönelen Tepeyran
bakışı da dikkati çekmemiş ne yazık ki. Ama sanıyorum gizli bir damar sürdü o gün bugün ,
kaynakları açıklanmasa da...
Sanki başka bir dünyanın insanlarıyla karşılaşır gibiyim. Türk yazını deyince çok belli bir
çizgiye koşullanmışız anlaşılan.
Evet, oldukça güçlü başlangıçlar, ama arkası gelmemiş... Burada yazarlarımız da sorumlu
bence.
***
Fahri, Bekir; Jönler, Ed. Attila Özkırımlı,
Bekir Fahri'nin romanı (gerçekte tam olarak oluşmamış) tarihsel tanıklıktan öte bir şey
vermedi bana ve sonunu getiremedim.
Mısır, Kahire kent yaşamına ve kentin doğrudan kendisine sadık bir tanıklık.
Tipleri ise yaratılmış roman tipleri değil, o dönemde Kahire'de sürgünde bulunan insanlar,
kendi gerçeklikleri içinde varlar, roman gerçeği içinde değil.
Bu roman bir şey öğretiyor. İçinde yaşadığımız gerçekle, roman gerçekliği apayrı şeyler.
Bunlar birbirine karıştırıldı mı ortaya doğru dürüst bir şey çıkmaz.
***
Seyfettin, Ömer; En Güzel Hikayeler 1,2, Ed. Rauf Mutluay,
Sander yayınları, 1976
46 yaşında Ömer Seyfettin'le tanıştım. Kimi öykülerini, sanırım en güzelleriydi, biliyordum
kuşkusuz. Okul kitaplarında vardı. Ama dizgeli bir biçimde Ömer Seyfettin'le tanışmak
ilginçti. İlginçti, çünkü Seyfettin'in kendisi bir ilkörnek (prototip). Bu tip boşlukta kalmış,
seçim konusunda tedirgin, inanan ama eylemsiz bir tip. Savaşmış, tutsak düşmüş, bir
imparatorluğun çözülmesine tanıklık etmiş bir aydın ve bu tarihsel yük onun için çok ağır.
Ezilmiş.
İkincisi Seyfettin'in milliyetçiliğini kendi bağlamında değerlendirmek gerek. Bugünün
milliyetçilerinin suç ortaklığından da korumak gerek aynı zamanda. Çöküşe direnen bir adam.
Doğru yolu da biraz şansla (çok nitelikli arkadaşları olmuş) ve sezgileriyle yakalamış.
Milliyetçi ayaklanmalara karşı savaşırken milliyetçiliği öğrenmiş. İşte Atatürk, bir Tevfik
Fikret kadar ona da borçlu olmalı. Onlar belli belirsiz, sisler içinde doğruyu göstermişlerdi:
ulusal devleti. Tek sorun ulusal devletin neyi içerdiği konusunda Atatürk denli kesin bir
kanıya sahip olmayışlarıydı.
Ömer Seyfettin'in, başka hiç bir şey yazmasaydı da onu büyük (dünya çapında) yapacak bir
avuç öyküsü var, özellikle de çoçukluk anılarına dayadığı öyküleri. Güdümlü, kötü öyküleri
de çok. Ama bir tek öykü yetebilir.
100 dolayında öykü yazmış. Bana acı veren Anadolu Devriminin başlangıcında ölümü. Ulusal
savaşıma katılacaktı sanırım. İttihatçılar kanını içtiler onun ve geriye posa bıraktılar.
Dile karşı tutumu belki de aşılmadı.
***
Seyfettin, Ömer; Efruz Bey,
Ömer Seyfettin roman yazmadı. Roman için bazı taslakları (eskiz) var. Bir tip (Efruz Bey)
çevresinde kurguladığı öyküler bir araya getirilerek romana dönüştürülmek istendi.
Bana öyle geliyor ki Seyfettin, Efruz Bey'den bir roman çıkaramayacaktı. Bir, yazma disiplini
yoktu (hep amatördü), iki Efruz Bey kafasında tam oturuşamadı. Bu tipte geçmişte oldukça
başarılı çizilmiş tiplerden (Araba Sevdası, Şıpsevdi,vb) esintiler ağır basıyor. Öte yandan
İttihat ve Terakki çevresinde tanık olunan geçiş tipi iyi bir örnek değil. Yeni insanı ise Ömer
Seyfettin bir türlü kurgulayamadı.
Ama bu kötü romanda ilginç olan şu ki, tıpkı Zamyatin'de olduğu gibi gelecek kurgusu
toplumsal bir devinim içerisinde anlatılıyor, bence Türk romanında ilk ve tek (?). Siyasaltoplumsal bir bilim-kurgu diyebiliriz bu roman için ve araştırılmaya değer.
Bitiremedim, önemli bölümlerini okumakla birlikte.
***
Kaya, İ.Güven; Ömer Seyfettin,
Ömer Seyfettin'le ilgili derli toplu, iyi bir kaynak.
Yapıtlarından örnekler ve geniş bir kaynakça içeriyor.
***
Alangu, Tahir; Ömer Seyfeddin. Ülkücü Bir Yazarın Romanı,
May Yayınları, 1968
Benim Urfa-lise yıllarımın bu kitabını, nedense almamıştım Naci İpek'in kitabevinden. Ama
hep aklımda takılı kalmış.
Ve 30 yıl sonra İstanbul'da karşılaşma sevinci.
Ülkemizde yaşamöyküsel romanın ilk ve tek örneği. Yaşamöyküsü ağır basıyor.
Ömer Seyfettin'i anlamak için yetmese de önemli bir yapıt. İlk örnek olmanın sıkıntıları
görülüyor. Büyük iş, araştırmacılıkla yürüyor ve bir ekip işi daha çok. Alangu ustaya saygılar.
Yaşamının önemli bir bölümünü bunun için harcadı ve iyi etti.
Arkadan gelenlerde iş yok. Böyle güzel bir örnek sürdürelemedi.
***
Caymaz, Onur; Bak Hala Çok Güzelsin,
Doğan Kitabevi Yayınları, 2004
Genç ozanın şiirleri izlenmeye değer. Anlamlı, etkileyici dizeleri var.
***
Kaygılı, Osman Cemal; Aygır Fatma,
Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 1997
Kaygılı, tam bir sokak (halk) yazarı... Halk yazınını sokak argosuyla buluşturarak romana
aktarmaya çalışmış... Roman demek zor.. Halk yaşamından renkli konuşmalar, sahneler...
Başka da hiç bir şey.
Gürpınar'a bağlanabilir bir ucuyla.
***
Kaygılı, Osman Cemal; Çingeneler,
Tek özelliği çingene yaşamına canlı ve inandırıcı tanıklık, yoksa ne roman, ne de başka
birşey...
***
Baydar, Oya; Erguvan Ağacı,
Oya Baydar'ın son romanının 5.basımına yetişebilmişim. Bunu yazarken 7. basımı çıkmıştı.
İlk izlenimi kusursuzluk olan bu romanı neden kötü, yazındışı, hatta biraz ticari buluyorum.
Baydar zeki bir insan. Geçmişine de bağlı biri sayılırım, sevdiğim biri(ydi). Roman
yazmasında da bence sakınca yok. Ama birilerinin Türk Yazını dediğimiz şeyde bir birikimle
gelinen bir düzey (?) varsa onu koruma konusunda daha kıskanç olması gerekmiyor mu?
Matematiksel, aksamayan, üzerinde çokca düşünülmüş kusursuz olay örgüsü ve kurgu, bir
pürüzsüzlük, titiz bir temizlik kokusu, yapay (sentetik) bir tad duygusu veriyor insana. Güçlü
bir çözümleyici zeka, iyi akan, okurun ipini yerinde ve peşinden sürükleyen, gerilimin dozunu
uygun ayarlayan böyle bir yapıyı ortaya koyabilir. Romansal gerçekle dışdünya gerçeğini,
yayın dünyasının güncel koşullarıyla toplumsal yaşam beklentilerini en uygun zemin ve
zamanda işte böyle buluşturabilir. 12'den nasıl vuracağını çok iyi bilen Oya Baydar'da yazınsal
yaratıcılık, yazma duygusu yok (ne yazık ki).
Hesaplaşma var, yetmez. Eleştiri, özeleştiri de... Günahların sergilenmesi de... Büyük entrika
ise (arkada) olsa olsa polisiyeye çıkarır bizi. Bu da birşey aslında.
70'lerde başlayan ABD kökenli bir yazın geleneği oluştu, ucu bestseller'e çıkan. Türkiye
bugün Oya Baydar'larla güncel'i büyük kurgular içerisine oturtup kapsayışı büyük sahte
anlatılar yaratabilme gücüne erişti, ama yazının has toprağı değil bu ve has okur bu külü
yutmaz. İçeriğin güncele ilişkin hezeyanlarına, etkileyici çağrılara rağmen.
Öte yandan Ayşegül Deveci'nin Kuş Sesine Öykünen'i bir romandı. Bir katkı sayılırdı.
***
Rossi, Paolo; Gemi batıyor, Seyreden Yok,
Dost yayınları, 2002
Rossi, tarih boyunca yine batış eğretilemesi çevresinde ilerleme kavramını sorguluyor. Duruşu
sanki biraz postmodern bir duruş...
***
Maurensig, Paulo; Tersine Kanon,
Klasik bir Viyana valsi gibi başlayan roman bir süre sonra içice kurgusuyla kanonik bir yapı
sergiliyor ve modern bir anlatıya dönüşüyor. Kurgunun katlı yapısını Maurensig, anlatı dilinin
yalınkatlığıyla dengelemiş. Zevkle okudum.
Sonuna değin okumak gerek.
***
Strathern, Paul; 90 Dakikada Konfüçyüs,
Paul Strathern felsefe eğitimli biri. Özgür takılan, ama kafasını siyasal kalıplardan kurtarmak
için düşünmekten çok para kazanmaya yorduğunu düşündüğüm biri. Bence önemli biri değil.
Son moda eğilimleri iyi değerlendirip ortalama insanın, karşısında hep aşağılık duygularıyla
dolu olduğu felsefeyi uygun bir ürüne dönüştürerek yedirme ve sindirimini sağlama
konusunda yardımcılık (ebelik) yaptığını söyleyebilirim. Felsefeye zarar veriyor kuşkusuz.
Tüketiciyi yanıltıp kendiyle yetinmesini sağlayarak. İronisine zeka ve yaratıcılık demek ne
denli doğru olur bilmiyorum. Felsefe tarihi yaparken Strathern tarihi yapmış bana kalırsa.
Konfüçyüs, bir yönetim ve ahlak felsefesi (anlayışı) peşindeydi. MÖ 551-479 arasında
yaşamıştı. Bir dizge kurmadı, kursaydı etkileri günümüze değin gelmeyebilirdi.
***
Strathern, Paul; 90 Dakikada Sokrates,
Strathern'in özelliği filozofları ve felsefelerini yaşamöyküleriyle öne çıkarmak. Sokrates için
de aynı şey, bilinebildiğince kuşkusuz. Sokrates bir gerekçe ya da anlam ardına düşmedi,
öncülleri ya da ardılları gibi. O varolanı konuşarak (söyleşme), içinde taşıdığı doğruyu ortaya
çıkarmak gibi bir yöntem kullandı. Bir öğretmendi bu anlamda. Sonunda bu yöntemi kendi
yaşamını bağladı ve tutarlı kalmak için ölümü seçti. Teatral biri olmalı. İçinden çekip
çıkardığını giydi ve sahiplendi. Kendinde varlığın sunduğu yaşam örneğiyle yadsınmasıydı
sanırım.
Katalepsi ya da şizoid bir sayrılığı olduğu söylenir.
***
Strathern, Paul; 90 Dakikada Platon,
Sokratesin öğrencisi Platon antik kaynaklara bir toplu yanıttı. Tözden kopan düşüncenin
ardına düşerek idea'lara ulaştı. Çünkü eski felsefe arayışları varlığın içinden süzdükleri nitelik
ya da niceliklerle dünyayı doyurucu bir biçimde açıklayamıyorlardı. Platon bu eksikli
tanımlama çabalarını aştı, öğrencisi Aristoteles'in ilk kez kullandığı metafizik'i (örnek-öte
evreni) kurguladı. Dizgelemenin tüm yararları ve sakıncaları da arkasından sökün etti. Belki
de herşeyi açıklayan bir şey inağı (dogma) bukaği oldu insanlığa, çünkü bu tarih boyu
yücelmenin bir biçimi gibi algılandı yazik ki (ya da iyi ki). Çünkü dizgeleme bir başka açıdan
bakıldığında yaratıcı ve insani bir etkinlik, dünyayla başedebilmenin (varkalabilmenin) belki
de bilinen tek yolu yöntemi...
***
Strathern, Paul; 90 Dakikada Aristoteles,
Maddenin (evrenin) sınıflandırılmasından Politika (Devlet), Sanatlar,vb. felsefesine
Aristoteles sanırım Platon'u (hocasını) öteledi. İdeaları bir sürecin (evrimin) sonuna
yerleştirerek bir bakıma erişilebilir kılmış oldu. Her türün kendi içinde içkindi bu (arayış) ve
felsefenin önemli yol ayrımlarından birinin uçverisi burada bulunuyor. O zaman her şey kendi
doğasını (töz denebilir mi) deneyler ve gerçekleştirmelidir, etik burada devrede. Bu görkemli
filozof, şeyin tıpatıp kendi olarak algılanabilmesinin yöntemi olarak mantığı kurdu. Böylece
bir şey diğerinden ayrılabildi, bilim olanaklı oldu...
***
Strathern, Paul; 90 Dakikada Descartes,
Aristoteles'ten, hatta Platon'dan beri evren ikiye ayrılmıştı ve bu iki parçayı (fizik-metafizik)
buluşturma denemeleri felsefenin başlıca konusu oldu tarihi boyunca. İşin içine her iki parçayı
bilince çıkarabilen insan varlığı (özne-tanrı) girince arap saçına dönüyordu herşey. İngiliz
deneycileri (Lock, Hume, Berkeley) dış dünya algısından çıkıp neredeyse bilinci
mutlaklaştırma noktasına vardılar, ama Descartes, Fransa'dan, ‘o kadar da değil’, deme gereği
duydu. Birşey(ler) vardı, en azından herşeyden kuşku duyabilen bir şey. O zaman kuşku duyan
(ben) varsa, herşey olabilirdi (Tanrı bile), işin o yanı kolaydı. Peki sorun ne? Bir şey var, öte
yanda bu şey hakkında bilinç var, ama köprü (ilk devinim) nasıl olanaklı olabilir? Varlık ötesi
bilinç nasıl bir alicengiz oyunu ya da varlıklaşma gözbağcılığıyla maddeye dokunabiliyor, ite
(k)leyebiliyor onu.
Tanrı (eğer Tanrı ise) yarattığını varsaydığımız evrene (maddeye) dokunabilir mi,
dokunduğunda Tanrı olarak kalabilir mi?
***
Strathern, Paul; 90 Dakikada Kant,
Kant doğallıkla büyük yarılmanın izini sürdü ve bence bir bakıma Aristoteles'e döndü. Varlığı
(kendinde; noumena) anlayamayız, nedeni ulamsal usumuz (kategorik aklımız) yalnızca.
İnsanda doğuştan ve doğallıkla bir Yaratıcıyı (Tanrıyı) öngerektirecek ulamsal bakış açıları
içkin olarak vardır ve ortaktır. Deneyim bilgiden doğar. Eğer biz bu ulamları (nitelik, nicelik,
ilişki, zaman, uzam) doğrudan ya da dolaylı olarak deneyimlediğimiz şeylerin dışındaki şeyler
üzerinde (örneğin, Tanrı) uygularsak, kendimizi çelişki ve antinomilerin kucağında buluruz.
Demek Tanrı’nın varlığı ya da yokluğunu bilemeyiz.
Belki de Tanrı, Pratik Aklın Eleştirisi'nde sözü edilen ulamsal buyruk kipinin ta kendisi.
Bunlar, koşulsuz zorunlu buyruklar doğallıkla. Bir başka buyruğa ilintili değil.
Öte yandan çok kolay, koşulsuz zorunlu ulamdan Tanrı’ya geçiş yapmak. Bir ilk sanatçı.
***
Strathern, Paul; 90 Dakikada Hegel,
Hegel bir açıdan derin yarılmaya son verdi, birciydi o. Kant bile olağanüstü dizgesiyle ikiliği
aşamamıştı. Kendi hiçler imparatorluğunda beylik süren bilincin olsa olsa sıkılmasından
ortaya bir tutam madde firlayıverdi ve büyük dans başlamış oldu böylelikle. Hiçin kendini
yadsımasının zorunluluğu tartışılabilir, belki hiçin doğasından (eğiliminden) söz etmek
Hegel'e ters gelir, ayrıca rastlantı ve zorunluluk eytişimi daha üst bir açıklama olabilir, şöyle
ya da böyle varlık hiçin üzerinde kaydırak yapmaya başlar. Hiç (bilinç) madde aynasında
belirirken, madde (oluşum) hiçi içeriklendirir, çizerek var kılar.
İlk ve sona ilişkin mutlakiyet rejimine karşın, bu iki nokta arasında Hegel'in varlık (ve hiçlik)
tasarımı ve eytişme yöntemi inanılmaz bir biçimde açık ve geçerli bana kalırsa. Tersini
kanıtlayan bir şey ben duymadım.
***
Strathern, Paul; 90 Dakikada Shopenhauer,
İstem ve Tasarım Olarak Dünya. Varlığın kökünde Kant'ın noumenası değil kör bir irade
var, anlamsız ve isteme dayalı. İstem ulamların ötesinde ve anlaşılmazdır. Bu nedenle
anlamsız iradenin sürüklediği berbat bir evrende acı içerisinde yaşarız.
Bir kurtuluş varsa eğer, bu kör iradenin insanoğlunda arzu kılığındaki belirişinden sıyrılmakta
olmalı.
Şunu kaçırmamalı: Schopenhauer'le birlikte felsefe öznelleşiyor, bireysel olarak yaşanabilir
oluyor.
***
Strathern, Paul; 90 Dakikada Nietzsche,
Nietzsche'nin çıkış noktası Schopenhauer'di (irade). Ondaki kör irade olarak beliren Tanrı,
Nietzsche'de ölür. Ta ki tüm insanlarda bir Tanrı belirinceye dek. Anlaşılacağı üzere Tanrı’nın
yitirdiğini, 'gücü' isteyerek insan yakalar(malı). Nietzsche bunun şiirini yazar bir bakıma. Köle
isteminin yerine erk istemini geçirir. Yaşamak için savaşmak değil, egemen olmak için
savaşmak.
Strathern Nietzsche'yle birlikte Dostoyevski ve Hesse'yi de fena harcıyor.
***
Strathern, Paul; 90 Dakikada Kierkegaard,
Varoluşun anlamı tıpkı Platon öncesi Yunanda olduğu gibi yeniden sorgulanmaya başladı
Kierkegaard'la birlikte ve felsefe öznelleşti iyiden. Yaşamımızı yaşayabileceğimiz iki yol var:
etik ve estetik. Her ikisi arasında bilinçli bir seçim yapılabilir ve sorumluluk da bu seçimle
birlikte başlar. Estetiği seçen kendi ve zevkini seçmiş olur. Estetik seçiş deneyseldir.
Yetersizdir, dış dünyaya bağlıdır. Bağımlı, rastlantıya açık, edilgendir. Kesinlik ve anlam
yitmiştir. Bu umutsuzluk türlü yol yöntemle bastırılabilir, hatta trajedi kahramanı olmak olası
bu bastırmalarla. Bu toplumsal olarak kendini kandırmadır. Kierkegaard işte bu umutsuzluğun
dipsiz noktasından, kendini kandırmanın katmanlarını bir bir kaldırarak bizi kurtarmaya
çalışır. Kurtuluş bilinçli seçim ve sorumluluktu: derinden ve içtenlikle dilemek, yani etik
tutum: kendini bilme ve daha iyi bir şey durumuna getirme. Bu içseldir. Etik estetikle eytişir
ve gerçek yol, dinsel tutum belirir: tüm olası gerekçelerin ötesine atlayış. Tansık. Etik
standartların ötesindeyiz.
Varoluş büyük bir risktir. Seçtiğimiz yolun doğruluğundan emin olamayız. Bunu ayrımsayan
kişi acı çeker. Varoluşun hiçliğini görür ve umutsuzca atılır, yaparız kendimizi. Mutlak
özgürlüğün karşısında dehşettir payımıza düşen. Yapabileceğimizi bilmenin dehşeti...
***
Strathern, Paul; 90 Dakikada Sartre,
Varolusçuluğu alenen kabul eden ilk kişi olan Sartre, Kierkegaard'dan çıkar. Hakikat ve
deneyimi ayrı düşünemiyen Kierkegaard, felsefenin kesin bilim olduğu düsüncesini yok
etmişti. İnsan varoluşunun mantık ötesine yapmıştı vurgusunu. Öznellik gerçeklikti. Felsefenin
amacı varoluşu aydınlatmaktı. Dolayısıyla varoluşu üzerine düşünen, bilinç olma
çelişkisinden de kurtulamıyordu. Ama bir olasılığı deneylemek'te (kaygı pahasına) ısrar etti.
Husserl usçuluk ve deneycilik çelişkisine yöneldi önce: varsayım ve kuramdan önce gelen
bilincin işlenmemiş kısmının çözümlemesi... Fenomenoloji. Kişi deneyimin mutlak
görüngülerine karar verebilir ve deneyimin görüngülerini olduğu gibi deneyleyebilir.
Bu noktadan hareket eden Sartre, zorunluluğun zihinsel olduğunu söyledi (olumsallık). Biz
zorunlu olanı gerçeğe yükleriz.
Ve özgürlük-sorumluluk-seçme-eylem felsefesi.
1927. Heidegger: Sein und Zeit. Dünyanın asla bağımsız gözlemcisi olamam. Dünyanın
ortasında varolan bir varlık olduğumun farkındayım (Da-sein). Kişi varlığının sınırlı olduğunu
kavradığında (ölüm bilinci) varlığı anlamanın yolu açılır.
İşte Sartre, Heidegger'in varlığa ilişkin derin çözümlemesini eyleme dönüştürmeyi başardı.
Varlık ve Hiçlik: Varlık bilinci (hiçi) doldurur.
Ya bir korkak gibi yaşayacağız, ya da saçma olduğunu bilerek seçeceğiz. Etiği ve toplumsal
düşünceleri bu noktada filizleniyor Sartre'ın.
***
Strathern, Paul; 90 Dakikada Wittgenstein,
Felsefeyi mantığa indirgeyen bu mantıksal olgucu için Strathern'in yapıtı kuşkusuz yeterli
olamıyor. Felsefesi ayrı ve belki de çelişik iki döneme ayrılan Wittgenstein mantık
felsefesinden dil felsefesine geçiyor.
Tractatus'un son tümcesi şöyle:
"Üzerinde konuşulamayan konusunda susmalı."
***
Anderson, Perry; Postmodernitenin Kökenleri,
Postmodernizm hakkında en iyi baslangıç kitaplarından biri. Eleştirel tarihi içinde
saptamalar...
***
Hoodbhoy, Pervez; İslam ve Bilim,
Cep Kitapları, 1993
Pakistan'lı nükleer fizikçi Hoodbhoy'un İslam ve bilim arasındaki ilişkiyi sorgulayan bu laik
girişimi yetersiz olmakla birlikte öğreticiydi. Yöntem üzerinde durması ayrıca anlamlıydı.
İslamda reform gereği açık.
***
Burke, Peter; Bilginin Toplumsal Tarihi,
Tarih Vakfı yayınları, 2001
Bu emek ürünü çalışma; bilginin Avrupa'da 15-19. yüzyıl arasındaki ortaya çıkış, görünüş,
amaç, derlenme, sunulma, işlev ve bunlar için gerekli politika, arşivleme, kütüphanecilik,
baskı ortamları, enformasyon, istatistik, vb. konuları somut tarih kavrayışı içerisinde
düzenliyor. Müthiş bir okuma deneyimi.
Bilgi Sosyolojileri ve Tarihleri başlıklı girişi Bilgiyi Sahiplenmek, Kurmak, Yerleştirmek,
Sınıflandırmak, Denetlemek, Satmak, Edinmek, Bilgiye Güven ve Kuşku bölümleri izliyor.
***
Burke, Peter; Tarihin Görgü Tanıkları,
Kitap Yayınları, 2003
Ünlü İngiliz tarihçi, tarih bilimiyle ikonoloji arasındaki ilişkiyi imgenin tüm biçimleri
açısından sorgulayarak kesin yasalara ulaşamasa da (doğal olarak) tarihin yorumlanmasında
çevren (ufuk) genişletici bir yaklaşımın olanaklarını sergiliyor (bol, özellikle görsel örnekle).
Panofsky bu yaklaşımda önemli bir kaynak kuşkusuz. Panofski'ye göre üç anlam düzeyine
denk düşen üç yorum düzeyi şöyle:
1.düzey (üst): doğal anlam
2.düzey (orta): uzlaşımsal anlam
3.düzey (dip): ikonolojik yorumlama (içsel anlam)
Sonuç:
1.İmge doğrudan toplumsal yaşama değil, o dünyaya dönük çağcıl görüşlere erişim sağlar.
2.İmgelerin tanıklığı bir bağlamlar dizisine yerleşmek zorundadır.
3.Bir dizi oluşturan tasvirler tekil imgelerden daha güvenilir tanıklık sunar.
4.Metinlerde olduğu gibi imgeler alanında da tarihçi satır aralarını okumak zorunda.
***
Coles, Peter; Einstein ve Tam Güneş Tutulması,
Einstein'ı Özel Görelilik Kuramına götüren sürecin çözümlemesi.
***
Coles, Peter; Hawking ve Tanrının Aklından Geçenler,
Coles, Hawking üzerindeki medya vurgusunu eleştiriyor ve Newton’a, Einstein'a yapılan
haksızlığa değiniyor yazıda. İlginç bir yapıt.
***
Trifones, Peter Pericles;Umberto Eco ve Futbol,
Sanırım Eco'nun kendisini okumak, Pericles'i okumaktan daha zevkli ve anlamlı olur.
***
Safa, Peyami; Sözde Kızlar,
Ötüken Yayınları, 2000
1923'te yayınlanmış ilk romanı Safa'nın. Safa'nın kişisel ve dalgalı ırasına (karakter) ilişkin ilk
ipuçlarını taşımasına rağmen, kötü bir ilk roman. Pis ahlakçılığı, tiplerine yaşam hakkı
vermiyor.
Anadolu'yu İstanbul'a karşı diken Safa henüz temel kavram çiftlerini geliştirememiş...
1950'den sonra sürekli kendini yalanlamasına daha çok var.
Bu romanın en önemli yanı, Nazım Hikmet'e ithafın ve önsözün ilerki baskılarda kaldırılması,
bazı sözce ve bölümlerin çıkarılmış olması... Bu yazarın mı, tüm yayın haklarını alan Ötüken
Yayınevinin mi marifeti bilmiyorum. Ama meslek ve yayıncılık namusu en azından açıklama
gerektirirdi.
***
Safa, Peyami; Dokuzuncu Hariciye Koğuşu,
Bu roman yalnızca Peyami Safa'nın değil, Türk roman yazınının da en önemlİ yapıtlarından
biri.
1937'de yayınlanan roman tümüyle özyaşamöyküsel... Bana kalırsa sonradan romana
dönüştürülmüş...
Başarısı ruhun derinliklerine ve şeytani yansımalarına cesaret ve dürüstlükle girebilmesi ve
olayı bırakıp iç dünyanın dışa tepkilerini buna uygun anlatım teknikleri de geliştirerek
verebilmesinde yatıyor. Anlatım tekniği konusunda bu ilk denemesindeki özgünlük bence
sonrakilere oranla kendiliğindelikte... Sonraki yapıtlarında bu teknik üzerinde ayrıca da
düşünüyor ve iç disiplin öne çıkıyor (tekniğe ilişkin).
Toplumcu yazınımızda diyalog kurma becerisi Peyami Safa'ya oldukça borçlu anlaşılan.
Sokak, tüm çıplaklığıyla yapıtında Safa'nın.
Kadının karşısında yazarın ve erkek kahramanlarının aşağılık duygularının başlangıç noktası
da buralarda aranabilir.
Peyami Safa şimdilik toplumcu.
***
Safa, Peyami; Fatih-Harbiye,
Ötüken Yayınları, 1999.
1931'de yayınlanmış yapıtın 19. basımı. En çok basılan yazarlarımızdan.
Safa giderek kendi kavram çiftlerini geliştiriyor. Geleneksel Doğu-Batı sorunsalını oldukça
kendine özgü bir biçemle öne çıkarıyor. Bu çatışmayı aynı söylem içerisinde yineleyen
geçmişiyle hesaplaşıyor, yeni bir paradigması yok, yeni bir ifadesi var. Bu da onu özgün
yapmaya yetiyor. Ama doruktan (Dokuzuncu Hariciye Koğuşu'ndan) sonra iniş başlamıştır ve
hep sürecektir ne yazık ki ve her anlamda... Kişisel yozlaşma, takınakların dogmalaşması,
züppelik, vb.
Peyami Safa'ya sahip çıkan sağcılara, milliyetçilere şaşmak gerek (ama aynı şey Ömer
Seyfettin, Ahmet Hamdi, Yahya Kemal, vb. için de söylenebilir) ve sahiplenmeyen solculara
da... Bu kadar kaypak bir kişilik ateşle oynatır insanı...
Fatih gelenek ve doğu, Harbiye ise modernlik ve batı... Berna Moran'ın dediği gibi artık
omurga çatılmış, anlatı bu omurga üzerine etlenecek.
Tiplemeler bu şemaya uyacak. Yapıt gücü içindeki güçsüzlüğünü giderek zavallılaşan bu
yaklaşımdan alacak... Saldırgan P.Safa, militan tutumuyla ruhsal sayrılığından enerji alan
canlı sanatsal yaratı arasında gerilecek. Geleneğin içindeki erkeğe hayran Safa, kadını küçük
görecek, buna karşılık geleneği seçen modern kadın bireşimi onun çözümü olacak.
Safa'nın sorunu birikiminin fazla kendinden menkul olmasındaydı bence.
***
Safa, Peyami; Bir Tereddüdün Romanı,
1933 ilk basım. 14. basımını okudum.
Safa'nın önemli romanlarından. Fatih-Harbiye de öyleydi.
Bu roman anlatım tekniğiyle (içiçe anlatıcı) bugün de bence aşılamamış...
Safa'da şöyle bir şey var, ruhsal yapısına da uygun. Madde pistir, maddenin dibine kadar in,
pisliği mide bulandıracak düzeyde duy ve duyur. Sonra pisliğin aralıklarında iyi olana işaret et
ve kadını seçim yapmaya zorla... Erkek herşeyi deneyebilir kuşkusuz, ama kadın için iki
seçenek var. Peyami Safa'yı seçmezse (son derece etkileyici, canlı anlatılarla) yeri pisliğin
içinde...
Bu roman öte yandan bohemin de romanı, yani Peyami Safa'nın...
***
Safa, Peyami; Biz İnsanlar,
1959'da basılmış ilk kez ve 12.baskısından (1998) okudum.
426 sayfa roman.
Safa için kendinin (temel tema ve çatışmalarının) çok da başarılı olmayan bir yinelemesi...
Safa artık başka noktalarda. Geçmişinden çıkmış, ama kurgulama, anlatım gücü konusunda
kendini geliştirmiş diyemeyeceğim, daha rahatlamış...
Bu kez modernite bulaşık kadın kahramanı (Vedia) seçim yapamıyor ve ölüyor.
Bu da bir çözüm.
Öte yandan uzun uzun sosyalizm eleştirileri, Marksizme sözüm ona yüklenmeler, çocuksu
olmakla birlikte bizim okuyan sağcımızın beynini biçimlendiren sanırım ikinci kaynak (Necip
Fazıl'dan sonra). Üzülmemek elde değil bu sığlık ve despotik inandırıcılık için.
***
Safa, Peyami; Matmazel Noraliya’nın Koltuğu,
1949 ilk basım. 1999'da 19. basımdan okundu.
Safa'nın ilginç ve kötü romanlarından bence. Gerilim kurma alışkanlığı (polisiye ucuz
romanlar da yazdı Safa) 'meçhul'le birleştirilerek modern (rasyonel) bilime gereken ders
veriliyor. Oysa Safa şimdi yaşamalıymış... Postmodernizm onun için biçilmiş kaftandı, ama
acele etti.
Karanlığın, gölgelerin cinsel göndermelerle yeraltı'na işaret ettiği bu romanda Safa sanıyorum
ikinci elden Dostoyevski'leşiyor, bu da onu gülünç olmaktan korumuyor açıkçası.
Anlatım tekniği açısından Türk romanının önemli yapıtlarından biri sayılmalı.
Militan tavır romanı zedeliyor, ama bu tutumun doruk noktası, son romanı:Yalnızız.
***
Safa, Peyami; Yalnızız,
1951'de yayınlanan romanın 14.basımı:1999.
Sağın da sanırım en sevdiği romanı (önsöze bakınız).
Temel çatışmasını yineleyen Safa biraz değişik olarak erkek kahramanına ütopyasını da
çizdiriyor, derin mi derin felsefi ve ruhbilimsel çözümlemeler eşliğinde.
Bana öyle geliyor ki Peyami Safa kendinde, Ortaçağ simyacılarına özgü bazı olağanüstü
güçler, yetenekler görüyor.
Bu yazar Türkiye için hem bir kazanç, hem de bir kayıp yazık ki...
***
Mollon, Phil; Freud ve Sahte Anı Sendromu,
Bastırılmış anıları açığa çıkarma tekniklerini Freud bağlamında haklı olarak tartışıyor Mollon
ve Freud mitolojisi bir darbe daha alıyor.
***
Kür, Pınar; Hayalet Hikayeleri,
Uzun bir aradan sonra yazan Pınar Kür sanırım kendisinin taşıdığı bir anlatı geleneğini zekice
bir kurgu üzerine başarıyla oturtuyor. Öykülerde bayağı yerine kullanımdaki sesleniş olan
bayağ sözcüğü dışında genel olarak yapıtı iyi bulduğumu söylemeliyim. 2004'ün en iyi
kitaplarından biri bence. Hayalet motifi üzerinden, gürültü koparıp toz kaldırmadan has bir
yazara özgü yaklaşımla Kür, ülkemiz insanının travmasına dokunabiliyor. Bu Türk anlatısında
kişilik yarılması ya da kırılmasının ilk olmasa da güncel örneklerinden. Yaşamımımızdan
yakaladığı birşey var Kür'ün.
***
Korkmaz, Ramazan; Sabahattin Ali. İnsan ve Eser,
Ramazan Korkmaz'ın doktora çalışması. Akademik, sınıflandırıcı, ruhsuz ve yetersiz bir
çalışma.
***
Karay, Refik Halit; Memleket Hikayeleri, Ed. Ender Karay,
İnkilap Yayınları, 1999
Refik Halit Karay gerçek bir keşif... Türk yazınının bence önemli bir damarı (birkaç damardan
biri) ondan geliyor. Roman nasıl Uşaklıgil'e borçluysa, öykümüz de (özellikle gerçekci
öykümüz) Karay'a borçlu... Bazı öyküler başyapıt ve bugün bile düzeylerine ulaşılabilmiş
değil. Aziz Nesin gökten zembille inmemiş demek... En mutlu okumalarımdan.
***
Karay, Refik Halit; Gurbet Hikayeleri ve Yeraltında Dünya Var, Ed.
Ender Karay,
Yalnızca Gurbet Hikayeleri okundu. Bazı öyküler olağanüstü... Karay'da öğrenilmiş değil,
kendiliğinden gelen bir anlatma, görü gücü var.
Büyük yazar.
***
Karay, Refik Halit; İstanbul’un Bir Yüzü,
Karay'ın dikkate değer romanlarından sayılmasına karşın okuyamadım. Öte yandan epeyce
piyasa romanı da yazmış... Biraz, Ömer Seyfettin'in Efruz Bey'ini anımsattı nedense.
***
Girard, Rene; Romantik Hareket ve Romansal Hakikat,
Girard'ın bu tartışmalar yaratmış yapıtı hiristiyanlığın yazına bakışına bir örnek denebilir.
Koçak ve Metisin bunu gözden saklama çabalarına ne demeli.
Özne, nesne ve dolayım üçlüsü arasında eleştirel anlayışını kurgulayan Girard, romantizmi
dolayımı dışlamak, özne ya da nesneyi mutlaklaştırmakla suçluyor, bir biçimde dolayıma
gönderme yapan yazarları da (Stendhal, Dostoyevski, Cervantes, Proust, vb.) özellikle
kurtuluşçu, dönüşümsel ve arındıran roman bağlamalarıyla ululuyor, bir tür gizli çilecilikle
kutsuyor romanı.
Doğrusu Girard'ı tartışmalı buluyorum.
***
Girard, Rene; Şiddet ve Kutsal,
Kanat yayınları, 2003
Bu çarpıcı yapıtın soldan bir eleştiriye gereksinimi var.
Kavrayıcı, evrensel denebilecek tezinin kandırma yeteneği, eleştirel gücü öylesine yüksek ki,
henüz girmediği (çözümlemesine katmadığı) alanlarda, örneğin tek tanrılı dinlerde yatıştırma
düzenekleri, toplumsal evrim ve devrimlerde evrensel şiddetin yeri vb. de de söyleyebileceği
çok şey var, daha kötüsü yerini doldurabileceği.
Rene Girard'ın Freud'a, Levy-Strauss'a yönelttiği ve çoğuna da katıldığım eleştirilerinin
arkasında, mitoloji, trajedi ve antropolojik anlatıları da yedeğine alarak biçimlendirdiği temel
tezi yalın: Eğer dil, anlatılar, ritüel, din, ekin (kültür) olmasaydı insanlık çoktan yokolmuştu.
Bunun anlaşılabilir biricik kaynağı da taklit arzuya dayalı şiddetin öncelligi.
Özetlemek yerine birkaç alinti yapmakla yetinecek, bu önemli çalışmanın altını yeniden
çizmekle yetineceğim.
Necmiye Alpay çevirisinin başarısına değinmeden geçemeyeceğim.
‘Kurban sunumu, topluluk içindeki gerilim, kin, rekabet ve karşılıklı saldırı konusundaki her
tür kararsız duyguyu tüm toplulukça kurbana aktarma işlemidir.’ (10)
‘Kurban bunalımı, yani kurban geleneğinin yitirilmesi, kirli şiddet ile arındırıcı şiddet
arasındaki farkın yitirilmesidir. Bu fark yitirildiğinde, artık arınma olanağı kalmamıştır, kirli,
bulaşıcı, yani karşılıklı olan şiddet, tüm topluluğa yayılır.’ (66)
‘Mitosların, kurban bunalımlarından doğduğunu, bu bunalımların geriye dönük biçim
değiştirmelerinden, bunalımın doğurduğu kültürel düzenin ışığında yapımış birer yeni
yorumdan ibaret olduklarını düşünebiliriz.’ (90)
‘Baskılanmış olan, baba katli ve ensest arzuları değil, fazlasıyla görünür durumdaki bu
izleklerin arkasına gizlenen şiddet ile, ikame kurban mekanizması sayesinde bertaraf edilip
gizlenmis olan o topyekün yok olma tehditiydi.’ (118)
‘Kurbanın her tür kötücül şiddeti üzerine çekerek, ölümüyle bu şiddeti iyicil şiddete, barışa ve
berekete dönüştürmesi gerekiyor.’(133)
‘Ayinsel düşünce kendi kendisine verdiği hem net hem de bulanık görevin altından ancak
şiddetin zincirlerinden bir miktar boşanmasına izin vererek kalkabilmektedir; tıpkı ilk
seferindeki gibi ama öyle fazlasına kaçmadan...’(139)
‘Modern budunbilim ensesti hemen her zaman bağlamından yalıtmıştır; ensesti
anlayamamaktadır, çünkü ensestte özerk bir gerçeklik, çevresine göndermede bulunmaksızın
kendi başına anlam taşıması gereken bir büyük yanlış görmektedir. Psikanaliz bu hatasında
ayak diriyor...’ (158)
‘Peygamberce esinlenmenin kurban bunalımından ileri gelmesi...’ (189)
‘Demek ki dinsel demek 'yararsız' demek değildir. Dinsel inanç, şiddeti insani olmaktan
çıkarmakta, insanı kendi şiddetinden korumak için elinden şiddetini almakta ve bu şiddeti
aşkın ve sürekli bir tehdit durumuna getirmektedir.’ (192)
‘Tanrılık için yarışmak bir hiç için yarışmaktır: şiddet bir kez dışarı atılıp tüm insanlardan
kesin bir biçimde uzaklaştı mı, tanrılığın aşkınlık dışında gerçekliği yoktur. İsterik bir
rekabetin doğruca tanrısallık doğurması olanaksızdır. Tanrı, oybirliğine dayalı şiddet
aracılığıyla oluşmaktadır.’ (204)
‘İkame kurban olmasa, belirli bir doruğun ötesinde şiddet de kültürel düzene dönüştürülmese,
her tür toplumsal varoluş olanaksızlaşırdı. Demek ki, bütünüyle yıkıcı olan karşılıklı şiddet
kısır döngüsü, yerini ayinsel, yaratıcı ve koruyucu bir şiddete bırakmaktadır.’ (205)
‘Arzu temelde taklit eder (mimetiktir), örnek aldığı bir arzuya göre biçimlenir ve o örneğin
seçtiği nesneyi seçer.’ (207)
‘Taklit eğilimi, arzuyu bir başka arzunun kopyası durumuna getirmekte ve kaçınılmaz olarak
rekabete yol açmaktadır. Rekabet ise arzuyu bir başkasına yönelik şiddete dönüştürmektedir.’
(239)
‘Yasakların toplumsal bir işlevi vardır: İnsan toplulukların içinde çocukların yaşamlarını
sürdürebilmesi ve kültürel kalıta uygun bir eğitim alması gibi insanın insanlığını oluşturan
tüm işlevler için kesinlikle vazgeçilmez bir koşul olan o şiddetsiz ve korunmuş bölgeyi
yaratmak(...) Bireysel biyolojik mekanizmanın yerini, kolektif ve kültürel bir mekanizma olan
kurban sunumu almıştır. Dinin bulunmadığı toplum yoktu, çünkü din olmadan toplum olmak
imkansızdır.’ (314)
‘İlkeli küçümsemek, sürüp giden ilkellikten, yani ikame kurbana karşı sonsuzca uzatılmış bir
yanlış anlamadan başka bir şey değildir.’ (338)
‘Kurucu şiddet, insanların değil, kendi kendini dışarı atan, topluluk kendi başına varolsun
diye çekilmeyi kabul eden kutsalın işidir.’(386)
‘Tanrının beslenmesi savsaklanırsa, sonuçta zayıflayacaktır; ama acıkıp öfkelendiği için, eşi
görülmedik bir acımasızlık ve kıyıcılıkla gelip besinini insanların içinde kendisinin araması
olasılığı da vardır.’ (384)
‘Ayinlerden amaç herşeyin olduğu gibi sürmesini sağlamaktır. Bu nedenle hep o sabitleyici ve
kültürel istikrar getirici modele başvurmaktadır ayinler: ikame kurbana karşı ve onun
çevresinde yoğunlaşmış, oybirliğine dayalı şiddetten oluşan model.’(405)
‘Gerçekten güçlü olan ve gücü heyecan veren her sanat yapıtı, hafifçe bile olsa, şiddeti
hissettirmesi ve şiddetin yapabileceklerini farkettirmesi açısından bir kabul töreni özelliği
taşır; sakınımı özendirir, kibirden vazgeçirir.’ (422)
‘Baba katli ve ensest arzusu, çağımızda şiddetin, kendini açığa vurması artık daha fazla
gecikemeyecek olan bir şeyi biraz daha saklamak için burnumuzun dibinde salladığı son
kültürel çıngıraktır.’(452)
‘Bizim oyunlarımız, kutsal olmaktan az ya da çok çıkarılmış ayin geleneklerinden başka bir
şey değildir. (...) Huizinga'nın tezini tersine çevirmek gerekir: kutsalı kuşatan oyun degil,
oyunu kuşatan, kutsallıktır.’ (454)
‘Yorum hep yanılıyor. Sonsuz zamanın içindeyken her an hakikati kavradığına inandığında,
yanılıyor. Sonsuz zamanın içinde yer aldığını söylemek için sonunda hakikatten vazgeçtiğini
söylediğinde yine yanılıyor. Yorum, yerine getirdiği ayin işlevini en sonunda hissedecek
olursa, işlevin günışığına çıkmış olması yerine getirilemeyeceği anlamına gelecektir aynı
zamanda. Çevremizde bu durumu gösteren işaretler çoğalıyor.’ (465)
‘Kutsaldan diğer toplumların tümünden daha çok, kurucu şiddeti 'unutacak' ve tümüyle
gözden yitirecek ölçüde çıktıktan sonra yeniden bulacağız o şiddeti; temel şiddet, yalnızca
tarih düzleminde değil, bilgi düzleminde de göz alıcı bir biçimde yeniden üstümüze geliyor.’
(467)
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 14: Harabelerin Çiçeği,
Reşat Nuri okumasının ilk yapıtı. Batı etkileri taşıyan romantizmin hastalıklı olmayan bir
yazar duyarlığıyla belirişi olan bu romanla Güntekin'in de anlatım tekniği konusunda
araştırmaları başlıyor. O güne kadar bunun üzerinde duran (bilinçli olarak kuşkusuz, yoksa ilk
romancımız Ahmet Mithat'ı atlamamak gerek) başka bir yazarımız yok bence. Biçemden ve
önceki büyük biçem ustalarından söz etmiyorum.
Reşat Nuri'nin pek çok anlatısında anlatıcı öykünün dışında ya da üstünde. Anlatıcı, üst
anlatıcıya anlatıyor. Bu da ikinci sınıf batı yazını etkisine bağlanabilir.
Bu kurguyu rahatlatıyor (dolayısıyla yazarı).
Çirkinliği yüzünden yaşamdan sürülmüş bir insanın öyküsü Harabelerin Çiçeği. Okurun
duygularına doğrudan sesleniyor.
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 1: Çalıkuşu,
Güntekin'in bu ünlü romanı ilk yapıtlarından ve bir ilk yapıt olarak başarılı. Yer yer çok
yapaylaşan konuşmalara (diyalog) rağmen. Diyalog kurgusunda oldukça başarılı Güntekin,
Kurtuluş Savaşı yıllarını İstanbul'da geçiriyor ve 1930'lara kadar yapıtlarında (neredeyse 10
kitap) pek renk vermiyor. Ama Anadolu’dan yana olduğu seziliyor.
Bu hit roman yalınlığı, duygusal tonu, sıradan insanları konu edinişi ve Anadolu'ya açılışı
açısından ilgi çekti. Romantizmin pek de yaratıcı olmayan bir biçimde etkileri izlenebiliyor.
Öykü kişisellikten kurtulamıyor, derinlik kazanamıyor. Ama metin rahat akıyor (Güntekin
bunda başarılı). Gölge oyunu etkisi bırakıyor okuyanda. Güntekin bir yandan Anadolu
gerçekciliğine, ama öte yandan marazi romantizme (Kerime Nadir, Karakurt, Tuğcu,vb.) yolu
açtı sanırım.
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 2: Dudaktan Kalbe,
21. baskısını yapmış roman. İnkilap'ın elinde yokedilen yazarlardan biri de Güntekin...
Dudaktan Kalbe'de romantizm aşılmak bir yana, derinlikten yoksun bir biçimde sürüyor.
Kibirli bir gencin öyküsü (gel de Dostoyevski'nin Delikanlı'sını anımsama, Julien Sorel'i de).
Yaşamın acıklı ve sıradışı çizgisi yüzeysel bir duygusallıkla dile geliyor bu romanda. Yer yer
sıcak, inanılmaz güzellikte ve gerçeklikte sahnelere rağmen ve bunların çok da seyrek
olmamasına rağmen, bu romantik soyutlama nereden geliyor? Bence yazarın
iyiyürekliliğinden, yüklendiği iyicil görev duygusundan ve kurgudan. En gerçekci sahneler
bile birbirlerine ulandığında romantik bir dokumaya dönüşüyor.
İlginç bir şey: Güntekin'le birlikte kişilerin kökeni İstanbul, coğrafyası genellikle Anadolu.
Bu, romanda bir çatlama sayılabilir.
Örneğin, Karay'ın Anadolu'sunda Anadolulular var (yine genellikle).
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 10: Damga,
22.baskı. Toplumun damgaladığı bir insanın bu lekeyi ne yapsa temizleyemediğinin acı
öyküsü Damga. Toplumsal boyut devreye giriyor. (Karşılaştırmak için bir örnek:
Hawthorne’un Kızıl Harf.)
Yaşamdan gerçekci sahneler ve yanılsama. Kuruntular...
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 4: Akşam Güneşi.
Bir şey var. Güntekin, tüm yazarlık yaşamı boyunca Feride (genç kadın) tipiyle uğraştı.
Yarattığı birkaç tipten en önemlisi bu tip, bir yerde Feride, öbür tarafta Jülide, vb.
Romantizmin ağır etkilerini daha bayağılaşmış olarak sürdürüyor Akşam Güneşi. Hala
klişeler aşılabilmiş değil. Gerilim (romantik) belli kurgularla sağlanıyor (bunlar ortalama
okuyucunun beğeni düzeyiyle yakından ilişkili).
Ama Güntekin için bir ermiş diyeceğim neredeyse.
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 12: Gizli El,
İlk roman. Savaş zenginlerini konu alması onu sansürlük ediyor ve bir aşk romanına
dönüştürüyor. Yine de Reşat Nuri romanları içinde en önemlilerinden biri... Hırslı bir adamın
gizli bir elin denetiminde özel yaşamını altüst edişi, arkada vagon satışı, rüşvet ve hırsızlık,
toplumsal bir görünümün izleri...
***
Güntekin, Reşat Nuri; Bir Kadın Düşmanı,
19.baskısı. Ruhbilimsel bir roman denemesi. Harabelerin Çiçeği yineleniyor. Homongolos'un
keskin duyarlığı okurun tüm tellerini titretiyor. Yine duygular bataklığında tehlikeli bir
gezintiye zorluyor Güntekin bizi.
Gerçekten duygu dünyamız bu yapıtlarla zenginleşiyor mu acaba?
Yazar ne umuyordu? Okur dün ve bugün Güntekin'den ne bekledi ve beklediğini buldu mu?
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 21: Sönmüş Yıldızlar,
Çoğu oyun taslağı görünümünde öyküler. Mektuplaşma tekniği sıkça deneniyor. İlginç. Bir
Kadın Düşmanı da mektuplarla kurulmuştu.
Pek çoğu romanlardaki duyarlığı yineleyen, rikkat ve acımayı mutlaklaştıran, sıradan
öyküler...
Bazılarında Aziz Nesin'e giden yolu sezmemek olanaksız.
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 22: Tanrı Misafiri,
24.baskı.
Eski Ahbap adlı öyküsünden sonra ilk ilgimi çeken öyküler bu yapıt içinde. Örneğin, Tanrı
Misafiri. Din sömürüsünün Anadolu'da traji-komik görünümünün sanırım sergilenişi...
Hüseyin Rahmi bunu İstanbul'da yapmış olabilir. Hasta Çocuk da dikkate değer... Yine taslak
çalışmalar, malzeme niteliğinde çalışmalar... İlginç konular, mizah, duygusallık, vb.
Güntekin laik bir yazar. Kadın-erkek eşitliğinden yana.
Güntekin'in milliyetçiliği bence faşizan değil.
Güntekin şimdilik iktidar dalkavuğu degil. (Hiçbir zaman da olmadı.)
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 5: Acımak,
28.baskı.
Turgenyev'in Babalar ve Çocuklar'ını anımsadım. Üçüncü kişi anlatımı ve anı defterı.
Bence önemli bir konu ve yaklaşım. Çoğu kez gördüğümüzü, anladığımızı sanırız, Zehra gibi.
Reşat Nuri'nin bence önemli yapıtlarından biri.
Bu noktaya kadar Türk yazınında orta düzeyde, Dünya yazınında ise (kaç yazarımızın bu
konuda şansı var ki) altlarda bir yeri var Güntekin'in, ama bakalım Yeşil Gece, Miskinler
Tekkesi, Anadolu Notları ne gösterecek?
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 20: Olağan İşler,
Güntekin'in Fransız yazınından öykü çevirilerini de içeren yapıt, onu besleyen batılı
kaynaklara da işaret ediyor. Güntekin'in öykü anlayışı çok yalın ve çarpıcı, gülünç ya da
duygusal etkilere yolaçan olayörgülerine dayalı... Genel olarak öyküleri için, yazacaklarına bir
giriş, gündelik notlar demek doğru olur. Güntekin büyük yapıtı için harıl harıl öykü biçiminde
sahneler, günlük notlar tutmuş... Sahne sözcüğü önemli... Yapıtının kalkış noktası sanırım,
kendinde iz bırakan sahneler...
Hemen tüm öykülerini okudum Güntekin'in. Bunların arasında iki üç öykü yazınsal bir değer
taşıyor; örneğin Eski Ahbap, Tanrı Misafiri.
Gülmeceye yatkınlığı gözlem gücünden ve yasam deneyiminden gelse gerek ve Aziz Nesin'e,
Orhan Kemal'e giden yolu açıyor Güntekin.
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 18: Leyla ile Mecnun,
Daha önceki söylediklerim geçerli. Yalnızca bir şey; İnkilap Yayınevinin elinden kurtarıp hak
ettiği baskı kalitesine kavuşturmak gerek Reşat Nuri Güntekin'i.
Genel olarak toplumdan zengin bir kesit (değişik tipler) sunduklarını belirtmek gerek
öykülerin.
***
Güntekin, Reşat Nuri; Yeşil Gece,
Nazım'ın da çok önemli bulduğu bu roman ülkemizde ileri-geri kavgasının bir mihenk taşı
olmasından alıyor gücünü.
Anadolu'da yeşil geceye direniş belki de ilk örnek, bu açıdan da çığır açıcı... Daha önce Türk
yazını ancak işgal ve ulusal savaşımda tavırlı olabilmişti. Adıvar'ın Vurun Kahpeye ve
Karaosmanoğlu'nun birkaç yapıtını atlamayalım bu arada. Ama köy yazınına yakın duran bir
görevsellik alttan uç veriyor ve de çok doğru bir tutum. Güntekin, Ahmet Mithad'ın
geleneğine bağlı bir yazar...
Onun silahı romanıydi... Üstelik genel yapı olarak olmasa da seçilebilen ayrıntılar iyi bir
yazara her zaman işaret ediyor Güntekin'de... Onu sezgilerimizle de okumalı ve tümlemeliyiz
bence.
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 23: Yaprak Dökümü,
Güntekin'de dönüm noktası:1932. Arkadan Kızılcık Dalları geliyor.
Yazar epeyce bir deneyim ve çelişkiden sonra toplumsal gerçekciliği benimsiyor ve bu çizgiyi
sürmeye başlıyor. 1932’ye kadar romantizmle gerçekcilik eğilimleri arasında gergindi bana
kalırsa. Kabuk değiştiriyor. Anlatımda rahatlama ve gündelik Türkçenin kullanımında kesinti
sözkonusu değil, ama yorumlamada kararını veriyor Güntekin. Evet, gerçek acımasız ve
insanı ufalıyor.
Yaprak Dökümü'nün Kız Kardeşim Carrie'den nesi eksik, ya da bir Zola romanından, ruh
çözümlemeleri mi? Ama Güntekin davranış ve sözle daha çoğunu veriyor.
Fethi Naci ne yazık ki kör ve kötü bir eleştirmen (demeye dilim varmıyor). Birileri birilerini
itekleyince roman ya da sinema eleştirmeni olunuyor bu ülkede belki de, hatta bir yetke... Bu
kadar kolay olmamalı. Konu, kişiyle ilgili değil gerçekte.
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 15: Kızılcık Dalları,
Bu yapıt Güntekin'in Yaprak Dökümü'nden sonra gerçekciliği doğalcılığa ötelediği bence
ikinci önemli romanı... Besleme bir kızın ruhsal gelismesinde içine girdiği ailenin ikiyüzlü
ahlakının ağır etkilerini, ince bir gözlem ve ironi yüküyle ve başarıyla yansıtıyor Güntekin ve
yazarlığında sıradanlık çizgisini de aşıyor. Fethi Naci ne mi diyor? Önemli mi?
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 13: Gökyüzü,
1931'lerde geçen romanın eleştirel bir boyutu var. Körinançlar kıskacında insanlar veriliyor.
Naci'ye göre doğu-batı sorunu irdeleniyor bu yapıtta ve bu açıdan önemli... Bence bu
yaklaşım Türk yazını için oluşturulmuş üç beş tane şablonu aşamama düzeysizliğiyle ilgili.
Başka da bir sey söylemeyeceğim. İlgisi yok.
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 8: Anadolu Notları I-II,
Güntekin'in müfettiş olarak Anadolu gezilerinde tuttuğu çok da önemli olmayan, yazınsal
değeri ise hiç olmayan gözlemleri.
***
Güntekin, Reşat Nuri; Eski Hastalık,
İnkilap ve Aka Yayınları, 1982
Reşat Nuri şöyle diyor:
"Sevgi, şefkat denen şeyde ne mucizeler var yarabbi!'
Ve Tanpınar Reşat Nuri hakkında:
"O, Türkçenin ortasında geniş bir sevgi ve şefkat ürpermesi idi".
Güntekin, Yaprak Dökümü'nden sonra eriştiği ana damarı sürekli yetkinleşerek işliyor.
Türkçede savrukluğun artmasına rağmen, dilin (anlatımın) gündelik dilin rahatlığına ulaşması,
konuşmaların gerçekci ve inandırıcı çizgiyi tam anlamıyle yakalaması söz konusu.
Bence Güntekin, Anadolu döneminde Lukacs'cı anlamda eleştirel gerçekciliğe evriliyor.
Devrimin müridi değil duyuncu (vicdan) olmayı seçiyor ve başka türlü yapamazdı da.
Eski Hastalık Reşat Nuri'nin 38'e değin yazdıkları içinde en simgesel olanı ve roman
beklenebileceği gibi ikili bir karşıtlık üzerine oturuyor. Anadolu ve İstanbul. Her iki tür de
varlığını geçmişten taşıyor ve sayrılıklarını, sapkınlıklarını da birlikte... Güntekin'in
büyüklüğü ve gerçekciliği burada... Devrim, varolan insanı yeniden biçimlendirecek ve bunu
yapabildiği oranda başarılı olacak.
Eski Hastalık da haklı olarak soru yanıtlanamamış, ortada kalmıştır. Yanıtı gelecek verecek...
Bir başka açıdan Güntekin deneyimine kisisel, tinbilimsel (psikoloji) çözümlemeyi başarıyla
ekliyor Eski Hastalık'la birlikte. Gerçi önceki tiplemeleri de derinlikten yoksun değildi
(Feride vb. popüler tiplemeleri saymazsak) ama bu tiplerde derinlik varlığını davranışların
usta işi betimlemelerine borçluydu.
Eski Hastalık bir hesaplaşma romanı ve kişisel hesaplaşmalarla toplumsal hesaplaşma
katmanlaşıyor, yer yer örtüşüp yer yer ayrılıyor. Ayrıca özeleştiri ile yolculuğun bir araya
getirilmesi yaygın ve etkili bir teknik.
İkincil tiplerin zenginliği belirtilmesi gereken bir diğer durum.
Reşat Nuri'de Fethi Naci'den (F.Naci, Reşat Nuri'nin görülmesini önlüyor bence) çok fazlası
var kuşkusuz, ama sevgi ve şefkat de onu özetlemek için yetmez.
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 9: Ateş Gecesi,
Ateş Gecesi, Reşat Nuri'nin son yapıtları arasında, 30'ların sonunda yazılmış.
Sürgüne gönderilen bir gencin Rum kültürüyle buluşması ve gençlik aşkı daha güçlenmiş ve
yerelleşmiş (aynı zamanda zenginleşmiş) bir dille anlatılıyor. Reşat Nuri'de bu gelişmeyi
görüyorum. Anlatım sorununu giderek çözüyor, yapı için aynı şeyi söyleyemem... Mizah
yazarın birikimiyle birlikte içselleşiyor romanlarında, her şey (betimleme, anlatım,
söyleşmeler, vb.) rahatlaşıyor, yapaylıktan kurtuluyor.
Bu romanda bence ilginç birkaç nokta var. Çok canlı ve azınlıklardan oluşan bir mahalle
yaşamına (bir başka kültüre) tanıklık, duyguların insanın yaşı ve olgunlasması ile dönüşümü,
Girit ve Girit sorunu, kendini asan bir kadın (Afife).
Yazarın ille de okunması gereken bir romanı, onu Türk modern romanına bağlayan
halkalardan biri.
***
Güntekin, Reşat Nuri; BE 7: Değirmen,
Reşat Nuri'nin sanırım tiyatroyu hep gözönünde tutarak ve mizahi öne çıkararak kotardığı bir
yapıt Değirmen. Devlet çarkına Türk yazınında yapılmış en hoş yergilerden biri.
Yazar bazen öyle betimlemeler yapıyor ki, Türkçenin bu büyük yazarı bu anlarda Dünya
çapında bir anlatıcıya dönüşüyor. Örneğin, kaymakamın Bulgar kızıyla ilgili çağrışımları...
Aziz Nesin'e giden önemli damarlardan biri bu yapıt sanıyorum.
***
Güntekin, Reşat Nuri; Miskinler Tekkesi,
İnkilap ve Aka Yayınları, 1979
Güntekin'in yine bir başka önemli yapıtı... Romanda omurga ve yapı sorununu çözemediği
ortada. Öte yandan dilenci ruhu ve tipi çok derinlemesine yakalandığı halde ne yazık ki bir
karaktere dönüşemiyor. Güntekin sanırım yoruluyor ya da elinden gelebilecek olan bu.
Yoksa Türkiye’nin bir Dilenci'si (ve onun ruhu) olacaktı bugün.
Bu romanın önemini azaltmıyor. Nedeni, özgün ve bugüne değin ele alınamamış bir konuyu
ele almakta gösterdiği öncülük... Evet, Reşat Nuri bir öncü...Ve onu Hüseyin Rahmi'ye
bağlayan ilmekler var.
Bir kere Türkçenin ustasıdır artık. Birkaç tümce bir düşünce ya da duyguyu, bir görüntüyü, bir
tipi betimlemeye yetiyor. Çok basit görünmesine karşın çok da zor olan bir şey...
Miskinler Tekkesi aynı zamanda bir toplumsal eleştiri, bir yergi yapıtı. Ve ele aldığı konuda
tarihsel sürekliliği (devrime karşın) vurgulaması bir başka önemli nokta ve Reşat Nuri burada
da Yakup Kadri ile buluşuyor.
***
Güntekin, Reşat Nuri; Son Sığınak,
Son romanı yazıyor girişte. Yanlış olabilir.
Yaşamlarının uçlarında değişik yaş ve cinsiyette bir avuç insanın serüven arayışı değil,
oldukça hüzünlü anlam arayışının öyküsü Son Sığınak. Bir tiyatro kumpanyası kuran
insanların Anadolu yolculuğu…ve Anadolu. Cumhuriyet yıllarının Anadolu'sundan yer yer iç
burkan gözlemler.
Reşat Nuri, iyice ustalaştığı canlı tip betimlemelerinden kolayca tanınan bu insanların
unutulmasını istememiş belli ki. Onlara son bir selam yollamış...
İyi etmiş bence. Bu gizli insansevere (humanist) yakışırdı.
Reşat Nuri'nin Anadolu Notları'nın bu romanın oluşumunda katkısı önemli.
Öyle sanıyorum ki, Reşat Nuri de yaşamının oldukça ileri bir döneminde 'o son sığınak'ı aradı
ve bu roman çıktı ortaya. Belki de onu kendisi için yazdı.
Sana bir kez daha tüm sevgilerimle şükranlarımı sunuyorum sevgili yazar!
***
Güntekin, Reşat Nuri; Kan Davası,
Reşat Nuri, Kan Davası kıskacında Yukarı Sazan Köyünü, toplumsal bir olayın kişiler
üzerindeki yıkımını, bu oldukça değişik romanında işliyor. Toplumsal bir amaç güttüğü
anlaşılıyor.
Anlatımla ilgili yazınsal sorunu üzerinde düşünmesine rağmen aşamayan, ama seçtiği anlatım
biçimini tüm romanları boyunca geliştiren Güntekin, bilinç içi teknikler kullanmasa da tip
betimleriyle ruhsal karmaşaları başarıyla yansıtabilmektedir.
Son kısa bölüme mutlu son demiş.
Romanın görevi var. Bunun için, romanla, romandan vazgeçilebilir.
***
Güntekin, Reşat Nuri; Kavak Yelleri,
Reşat Nuri'nin en güzel ve oylumlu romanlarından biri Kavak Yelleri.
Artık kahramanı bir iç hesaplaşmanın eşiğindedir.
Reşat Nuri'nin babası doktor ve romanlarında en sık görülen tipler sağlık dünyasından.
Yapıtın simgesel anlamı, eski bir izleğe (tema) götürüyor okuru (Reşat Nuri izleği). Anadoluİstanbul-Anadolu. Kavak Yelleri estiğinde İstanbul çağırır, ama deneme başarısızdır.
Yanılmıyorsam Eski Hastalık.
Doktor Anadolululaşmıştır.
Öte yandan bu çelişkiyi aşan Güntekin Cumhuriyetle ortaya çıkan bu içten pazarlıklı ve ikikarşıt yönlü eğilimleri birlikte taşıyan kahramanının çelişkisini aşamıyor. Belki de bunun için
henüz erkendi.
Bu büyük (bizim için büyük) yazarımızın önemi sanırım tanıklığı ve sorumluluk duygusundan
geliyor, bir de 'sevgi ve şefkat ürpertisinden'.
Şöyle demişti:
"Sevgi, şefkat denen şeyde ne mucizeler var yarabbi!".
***
Peffer, R.G.; Marksizm, Ahlak ve Toplumsal Adalet,
ABD'li Peffer'in girişimi gerçekte Marksizmden esinli bir ahlak kuramı oluşturmak. İzlediği
yöntem Marx'ta ahlak adına, dönemlerine göre, ne bulunduğunu çıkarmak; bunun modern bir
ahlak kuramı için yeterliliğini sorgulamak; yeni bir ahlak kuramı önermek.
Marx esinli (daha çok da Rawls ve Nielsen) bir ahlak kuramı için Materyalist Tarih Kuramı
ile geçersiz/yanlış bulduğu Artık Değer Teorisine gerek olmadığını belirten yazarın devrimci
gibi görünün tutumu arkasında seçmeci (eklektik) bir yaklaşım sırıtıyor. Kendi katkısını biraz
abarttığını sandığım Peffer, Marx'ı kendince temizledikten ve bana kalırsa geriye bir şey
bırakmadıktan sonra kolları sıvayarak modern dünyaya bakıyor: karşılaştırmalı
yeğlemelerinde 'demokratik düzey' kuşkusuz belirleyici oluyor.
Marx/Rawls/Nielsen eleştiri ve yeniden kurma süreciyle ulaştğı ahlak kuramı (aynı zamanda
Toplumsal Adalet Teorisi) şöyle Peffer'in:
1.Herkesin güvenlik ve geçimlik haklarına saygı.
2.Azami bir eşit temel özgürlükler sistemi. (konuşma, toplantı, vicdan, düşünce, mülk edinme
hakkı, keyfi tutuklanma ve alıkonulmadan yasalarca korunma hakkı)
3.a.Toplumsal konumlara ve görevlere ulaşma için fırsat eşitliği.
3.b.Kişinin katıldığı kurumlarda tüm toplumsal karar oluşturma süreçlerine eşit katılım,
4.Toplumsal ve ekonomik eşitsizliklerin ancak ve ancak en az avantajlı olanların yararına ve
adil tasarruf ilkesiyle tutarlı olması halinde haklı görülmesi, bunların eşit özgürlük düzeyini ya
da özsaygı değerini ciddi biçimde zayıflatacak düzeyleri aşmaması.
Peffer'in uzun yapıtı küçük bir matrisle özetlenebilir, kolay anlaşılır kılınabilirdi.
Sonuçta;
Kapitalizme karşı demakratik, özyönetimli sosyalizmi,
Devlet sosyalizmine karşı demokratik, özyönetimli sosyalizmi,
Kapitalizme karşı (belli sınırlar ve koşullarda, ki bu refahın ülke dışı kaynağındaki acıların
gözetilmesi demek) devlet sosyalizmi,
Kapitalist toplumlara karşı üçüncü dünyadaki post-kapitalist toplumları (yine buradaki
toplumsal girişimlerin demokratik, özyönetimli sosyalizm formlarını hedeflemesi
koşullarında), yeğlenmektedir.
‘Ancak ben şu tezleri savunuyorum: Birincisi, Marx'ın yabancılaşma ve sömürü kavramları
onun ahlaki perspektifinin merkezinde yer alıyor olsa da, başka, daha temel ahlaki değer ve
ilkeler temelinde çözümlenebilir. İkincisi, burada yer alan daha temel değerler, özgürlük
(özbelirlenim olarak), insan topluluğu ve kendini gerçekleştirmedir. Üçüncüsü, Marx bu
değerlerin, özellikle özgürlüğün eşitlikçi (ya da görece eşitlikçi) bir dağıtımını gerektiren bir
ilkeyi örtük bir biçimde savunur. (Bu ilkenin komünizmin birinci ve ikinci evreleri için - yani
"herkesin katkısına göre" ve "herkesten yeteneğine göre, herkese ihtiyacı kadar"- önerdiği
ilkelerle özdeş olup olmadığı sonraki bölümlerde tartışılacak). Dördüncüsü, bu değerler ve
ilkeler daha da temel bir nosyona göre çözümlenecekse, bu ne fayda nosyonu ne de
tercihlerin ya da arzuların karşılanması değil, insan saygınlığının ve kendine saygı değerinin
-bariz biçimde "deontolojik" alana ait olan nosyonlar- tatmin edilmesi olur.’ (46)
***
Leppert, Richard; Sanatta Anlamın Görüntüsü.İmgelerin Toplumsal İşlevi,
Leppert'in bu önemli çalışması, çevirmeni İsmail Türkmen'in Türkçe tutarsızlığına karşın,
önemliliğini koruyabilmiş, son derece ilginç bir yapıt.
O daha çok resim tarihinden görsel imgelerle tarihsel toplumsal bağlam arasındaki ilişkileri,
zor kurulabilen; giderek de kurma çabasını dışlayan yaklaşımların egemen olduğu günümüzde
bu tutuma karşıt bir yaklaşımla kurmaya çalışan biri sanırım.
1.bölümde, temsil ve kandırma siyasetini trompe l'oeil resimleriyle irdeleyen Leppert,
kandırmayı resmin resmi, kadının resmi, paranın resmi örneklerinde çözümlüyor.
2.bölümde, ölü doğa (natürmort) resimleriyle (Hollanda ve lale) iktidar ilişkileri anlam
kazanıyor.
3.bölüm, vanitas resimleriyle ölümün ve geçicilik duygusunun anlatılmasi çözümleniyor.
Resimde doğru çözüm ise çok sonraları O'Keeffe ve van Gogh'la geliyor. Biraz önce
oradaydı.
4.bölümde, resim tarihi bedeni parçalıyor ve etin hazzını sergiliyor. Avlamak ve kafeslemek,
kadının ve hayvanın buluşan yazgısı. Girişimci erkek anlatıları.
Bedeni anlatan üçüncü kısimda 5.bölüm, Duyular'a ayrılmış. Özellikle ses, koku, vb.
Bedenler sınıfsaldır.
6.bölümde, bedenler inceleniyor.Teşrih sonunda erotizme varır.
7.bölümde, portre inceleniyor. Beden dramlaştırılmaktadır.
8.bölüm, başkalarının bedenlerini (ötekiler) irdeler. Ressamın durduğu yer yukarı sınıfların
durdugu yerdir genellikle. Habis öteki ve oryantalistler (Gerome) paylarını alıyor.
9.bölüm, arzunun yüzeylerini, kadın çıplaklarını ele alıyor. Kadın ayartarak kendini yeniden
üretiyor.
10.bölüm, erkek çıplak üzerinedir. Bu bakış biraz sorunludur. Yapıtın Egon Schiele'nin kendi
mastürbasyon portreleriyle bitmesi de bunu gösterir.
***
Sennett, Richard; Karakter Aşınması,
Sennett'in Yeni Kapitalizmde İşin Kişilik Üzerinde Etkileri altbaşlıklı çözümlemesi son
zamanlarda okuduğum en anlamlı çalışmalardan.
Sennett örneklemeli olarak (kurgusal) yeni kapitalizmin insanın karakterine yönelik saldırısı
(sürüklenme), eski kapitalizme ait bir kötülük (rutin), zamanın yeniden yapılandırılması
(esnek), modern emek biçimlerini kavramanın zorluğu (okunaksız), risk almak nasıl kafa
karıştırıcı ve bunaltıcı bir deneyim haline geldi (risk), iş etiği nasıl değişti (iş etiği),
başarısızlıkla başa çıkmak (başarısızlık), işin açtığı yaralara bir çare: cemaat (tehlikeli bir
zamir) başlıkları altında adım adım ilerliyor. Süreci ve dogasını çözümlüyor ama yeni
dayanışma biçimi konusunda şimdilik cemaatle yetiniyor. Bir tür geçici savunma noktası
diyebiliriz buna. Alıntı yapamayacağım için üzgünüm.
***
Sennett, Richard; Ten ve Taş,
Beden'i içinde yaşadığı kentle (Ten'i taşla) ilişkilendiren ya da bu ilişkiye bakan Sennett'in
yapıtı zevkle okunuyor.
Düşüncenin zaman içindeki seyrine de tanıkık ettiren yapıt, ilk, orta, yeni ve yakinçağlar
boyunca döneme temel ırasını veren tini Atina, Roma, Paris, Venedik, Londra, New York'ta
irdeliyor ve bence çoğunlukla da yakalıyor.
Okuması büyük zevk veren yapıtlardan biri bu.
Belki tüm öykü bedenin kavranışının, yitirilişinin ve yeniden bulunuşunun, yabancılaşmasının
öyküsü.
Beden kent örgüsünün bir örneği.
‘Çokkültürlü bir toplumun yurttaşlıkla ilgili sorunlarının altında ahlaki bir güçlük, Öteki
konumundakilere sempati uyandırma güçlüğü yatar. Bedensel acinın kabul edilebileceği, bu
acının aşkın kökenlerinin görünür hale geleceği bir yere neden gerek duyulduğu anlaşılırsa
Ötekine yönelik bir sempati ortaya çikabilecektir ancak. Bu acının insan deneyimi içerisinde
izlediği bir yörünge vardır. Benliği yolundan çıkartır ve eksiltir, bütünlük arzusunu bozguna
uğratır; acıyi kabul eden beden çeşitlilikle dolu bir dünyada herkes ne hissettiğini, kim
olduğunu başkalarına açıklayamasa da- başka bir insanın acısına, sokakta hep bir arada
bulunan acılara duyarlı bir yurttaş bedeni haline gelmeye hazırdır. Ama beden ancak çektiği
acıların çaresinin toplumun yapıp ettiklerinde olmadığını, mutsuzluğunun başka yerden
geldiğini, acısının Tanrının insanlara verdiği sürgün sıfatıyla bir arada yaşama buyruğundan
kaynaklandığını kabul ederse bu yurttaşlık yörüngesini izleyebilir.’ (338)
***
Eaglestone, Robert; Postmodernizm ve Holocaust’un İnkar Edilmesi,
Bu çok önemli çalışmada Eaglestone, ‘Holocaust'un inkar edilmesi kötü tarih değildir, hiçbir
biçimde tarih değildir aslında ve tarihmiş gibi de tartışılamaz" (s.70), diyor.
Yazarın tarih kuramıyla ilgili yaklaşımları ise oldukça tartışmalı.
***
Musil, Robert; Niteliksiz Adam 1,
Zaman geçtikçe bu yapıtla ilgili değerlendirme çabasından soğudum ve erteliyorum. Ahmet
Cemal çevirisi (özellikle ilk 200 sayfada) tartışmalı yanlarıyla beni yordu, buna sayısız baskı
yanlışı da eklenince...
Alıntıları yazmayacağım. Musil keskin bilimsel (gibi) görünen mühendislik yanılsamalı alet
edavatıyla insan ruhunun derinliklerine inen ve bunu soğukkanlı ve ağdalı, çok katmanlı bir
dille ifade eden çağdaş bir yazar. Kafka ile gördüğü şey aynıydı ve somutlamaları çok farklı
oldu. Yine de benzerlikleri benim için daha çekici bir konu.
2. cildin daha ilginç olacağını sanıyorum.
Musil'in bakışından (radyografik) ne nesne, ne jest, ne ruh, ne de başka bir şey kurtuluyor ve
nesnellik çabası onu ayrıntılara özen göstermeye zorluyor. 20.yüzyılın romanlarından...
***
Young, Robert; Beyaz Mitolojiler,
Bağlam Yayınları, 2000
Robert Young İngiliz postyapısalcı ya da modernistlerinden... Beyaz Mitoloji eğretilemesi
yeterli çağrışımi yapıyor kuşkusuz. Derdi, Marksizmi bitirmek değil, onu çoktan bitirilmiş
varsayıyor, sorun da burada ya, yani bu yöntemin kendisinde, herneyse, derdi, Marksizmden
umut kesmemiş Don Quijote'lere son tutamakları konusunda boş sayfayı (leviatan) ısrarla
göstermek. (Ama aslında gösteren ben değilim, ben birşey gösterir gibi yaparken, göstermez
gibi yaparım, ama sakın ola bundan olmadık Hegelyan, eytişimli bir öykü de çıkarmayın).
Temel tezlerini; dizge içilik/dışılık bağdaşmazlığı üzerine kurarak sömürgecilik/sömürgesizlik
anlatısında nedense postmodernlerin feminizmden daha sıkı yapıştıkları bir alan açma
üzerinde geliştiren Young;
Marx'ı Engels üzerinden harcamaya lütfen değinerek (suçlu, sınıfına ihanet eden Engels
olmalı),
Lukacs'ın tarihe biçtiği Hegelci ve erksel bütünlük eğilimini,
Sartre'ın dizgeyi yırtan özne eylemliliğinin umutsuz serüvenini,
Althusser'in odaksızlaştırılmış ve öznesiz (karşı-insancıl) yapısal bütünündeki ona göre
yaraticiligi,
Levi-Strauss ve Bachelard'la tarihsel kopuşu ve süreksizliğin getirdiği olanakları,
Derrida'nın olanaksızlığın olanaklılığı olarak tarih kavrayışını,
Foucalut'nun söylemlerden kurulu tarihlerinde öznenin yeri,
Jameson'un postmodern biçemle Marksist tarihsel bütünü kurma girişimindeki açmazı,
Althusser'de de etkin kavimodaklılığın Edward Said'de temel eleştiri konusu gibi görünürken
temel çelişkiyi üretişi,
ve sonunda Bhabha ve Spivak eleştirilerini,
dile getiriyor.
Düzgün olmakla birlikte (sözdizimi açısından) çok eski bir çeviri dili kullanan (kınıyorum)
Can Yıldız yapıtın okunurluğunu gereksiz yere zorlaştırmış. Bağlam Yayınlarının ise olsa olsa
postmodern bağlamda bir solculuk (uyduruk) yaptığını böylelikle anlamış oldum.
Young'in yöntemi bildik yöntem. Eleştiri nesnesini öne çıkarırken, bir başka ve açınlayıcı
nesneyi gözardı etmek... Bununla varılacak yer ise, kuşkusuz kendilerinin de gönülden
onaylayacakları gibi 'hiçbir yer'.
***
Droit, Roger-Pol; Düşünürlerin Eşliğinde,
Droit, Le Monde yazarı... Felsefe yazılarını geliştirerek bu yapıtı oluşturmuş.
Yerleşik kanıları silkeleyen (Antik Yunan, Platon, Aristoteles, Hint ve Doğu felsefeleri,
Comte, vb.) tutumu ile ilginç kalmayı başarabilen yazar, bir felsefe tarihi yazmaktan çok tarih
disiplinindeki bölümlemeye uygun bir biçimde seçtiği felsefecileri birer fırça darbesiyle
resmediyor. Can alıcı bir saptama, o kadar... Eğlenceli olmasına rağmen Karl Marx'a olan
duygusal, hatta kinli yaklaşımı foyasını ortaya çıkarıyor. Marx betimlemesi bana kalırsa biraz
fazla hafif ve Popper esinliydi.
Çok önemli bir yapıt değildi.
***
Etienne, Roland/Françoise; Antik Yunan: Bir Kentin Anatomisi, Ed. Esra
Erdoğan,
Yunanistan'daki arkeolojinin çok keyifli öyküsü. Özellikle Batının kimlik arayışlarının ve
Osmanlıyla bu yönde ilişkilerinin sergilenimi.
Zengin bir yapıt.
***
Munck, Ronaldo; Marx@2000,
Kitap Yayınları, 2003
Yapıt oldukça basit bir postmodernizm savunusu. Adı ve tanıtımlar özellikle yanıltıcı.
Doğallaştırılmış, gözden kaçırılan, gerçekte temelsiz ve kurnazca sayılamayacak (ahmakça)
kabuller dizisinden eleştiri ve yaklaşım üretmeye çalışan 'piyasa' işi bu yapıt, post'un her
türünün içler acısı düzeyinin de, tersi arzulanmış, sergilenişi...
Aynı şey. Young daha iyisini yapmıştı kuşkusuz (Beyaz Mitolojiler).
Önce düşmanı kafana göre biçimle, sonra vur! Meydan bu denli boş mu? Yoksa Türkiye'nin
egemenleri (aydinlar, dergiler, medya, vb.)…
Munck sırayla Marksizmi doğa, üretim ve kalkınma, sınıflar ve işçi sınıfı, kadın, kültür, ulus
konularında yere serdikten sonra tufan sonrası için bir bireşim yapıyor: ne kuş, ne deve (mi?)
***
Keleş, Ruşen; Kentleşme Politikası,
Konusunda Türkçede en yetkin kitap bence.
Kentleşmeyi genel ve Türkiye ölçeğinde irdeleyen Keleş, kentleşme kavramını değişik
toplumlarda gözlemliyor, kent kuramlarını değerlendiriyor. Kent Planlaması ve konut
politikalarına, çevre sorunlarına ayrıntılı ve örnekli olarak bakıyor.
Kaynak kitap.
Jacoby, Russell; Yenilginin Diyalektiği,
Doruk Yayınları, 1999
Marksizmin iki çizgide geliştiğini, Hegel çizgisine rağmen doğu çizgisinin iktidar olduğunu ve
yenilgide bunun rolünü irdeleyen Jacoby, yeterince ikna edici mi? Başarı ethosuna yıkıcı bir
yergi bu çalışma. Batı Marksizmi geleneğini Hegel, Lukacs, Korsch, Gramsci çizgisinde
yakalamaya çalışıyor Russell. Sınıf bilinci gibi kavramları eleştiriyor.
***
Altınsay, Saba; Kritimu,
Girit'in başarılı öykülerinden biri. Kazancakis'i okumadım. Altınsay ailesi Girit kökenli. Göç.
Çok etkileyici, çarpıcı diyebileceğim anlatı, romanın sonlarına doğru aynı gerilimi ve duyguyu
sürdüremiyor. Yine de iyi yazılmış, önemli bir yapıt diyorum.
***
Ali, Sabahattin; BE 4: Yeni Dünya, Ed.Attila Özkırımlı,
Sabahattin Ali'nin Kuyucaklı Yusuf'la yaptığı nitel sıçrama denli, 40'lardan sonraki nitelik
yitimi doktora konusu olmalı. Bu müthiş insanın yaşamı yapıtının anahtarı bence ve
öldürüldüğünde yalnızca 49-50 yaşlarındaydı. Belki o kadar bile değil. (42 miydi yoksa?)
Arkasında polis, soruşturmalar, tutukevi, işsizlik, eşi ve iki çocuğu ve sevgisiyle inançları
arasında yaşadığı acılar, buna rağmen yazma çabaları.
Kuşkusuz Sabahattin Ali en sevdiğim yazarlardan. Ama bu onu, gerçek yapıtını verememiş
onu, yazınımımızın büyüğü yapmaya yetmiyor. Gerçi Kuyucaklı Yusuf orada dururken, tüm
anlatılarındaki, Türk yazınında benzeri bulunmayan insan tiniyle (ruh) doğa betimleri
arasındaki ilişkiyi yeniden çoğaltan betimlemeri ortadayken, Türkçesi bu denli yetkin ve
rahatken, Sebahattin Ali hak ettiği yerde mi?
Onun yonutu (heykel) kentlerimizi süslemeli, hep gözümüzün önünde durmalı bu toplumun
vicdanı olarak S.Ali.
Cumhuriyet ve Tek Parti dönemine yönelik açık gizli eleştirisi ancak soldan bakılırsa anlam
kazanır. Sağın elinde heder olur.
Anlatıya anlatıcının /yazarın) girmesi kurmaca varsayımını zedeliyor, teknik sorunlar
yaratıyor.
Aziz Nesin'e giden yolda önemli bir uğrak S.Ali. Ne yazık ki nitelikli öykü azalıyor Yeni
Dünya'da. Benim seçtiklerim: Asfalt Yol, Hanende Melek, Çaydanlık, Ayran, Isıtmak İçin,
Uyku, Yeni Dünya (çok güzel), İki Kadın.
***
Ali, Sabahattin; BE 8: Sırça Köşk, Ed.Attila Özkırımlı,
Seçtiğim öyküler: Cigara, Bahtiyar Köpek, Çirkince, Koyun Masalı, Sırça Köşk.
***
Ali, Sabahattin; BE 5: Değirmen, Ed.Attila Özkırımlı,
Sebahattin Ali'nin ilk basılan yapıtı, öyküleri çok başarılı değil. Batının çoşumcu (romantik)
etkileri, yerel, ulusal ve toplumsal dilin ve anlatının öngününde duruyor. Büyük anlatıcının
işaretleri yok değil, ama sanırım birkaç yıl daha gerekiyor.
Zaten dönüşüm Değirmen'in kendi içinde başlıyor. Özellikle izleksel (tematik) anlamda.
Sebahattin Ali büyük yazar.
***
Ali, Sabahattin; BE 6: Kağnı-Ses, Ed.Attila Özkırımlı,
Şaşırtıcı olan şu. Bu öykülerin yetkin dli birkaç yıl içinde nasıl kazanıldı? 1930'ların başından
ortalarına S.Ali hangi etkilerle nasıl bir dönüşüm geçirdi? Belki Filiz Ali'den (kızı) bir şey
çıkar. Özellikle: Kağnı, Gramofon Avrat, Arap Hayri, Apartıman, Düşman, Ses, Köpek,
Mehtaplı Bir Gece, Köstence Güzellik Kraliçesi.
***
Ali, Sabahattin; BE 3: İçimizdeki Şeytan, Ed.Attila Özkırımlı,
Yine yarım kalmış (erken ölmüş ve belki de asıl yapıtını verememiş) bir yazar. Kavşakta
duruyor. Sonraki kuşaklara yol açmış, yazısıyla. Büyük.
Kuyucaklı Yusuf, Yusuf'la Muazzez'in aşk öyküsüydü, İçimizdeki Şeytan, Ömer'le
Macide'nin.
Ali'nin üç romanı da aşk öyküsü. Ama toplumsal çevreyle öyle bütünleşiyor ki bu romanlar,
hafif melodramlara dönüşmekten kurtuluyor.
Sebahattin Ali'de olay yok ya da önemsiz. Kişiyi çatışmaları içinde ve toplumun bir parçası
olarak veriyor. Kişiler değişiyor, ilişkiler dönüşüyor. (Zamansal çokboyutluluk.)
İçimizdeki Şeytan'da toplumsal çıkmazın kişisel çıkmaza dönüşümünün inandırıcı öyküsü.
Türkiye’de faşist eylemin geçmişini ve etiğini inceleyenler bu güçlü romana kayıtsız
kalamazlar.
Ali romanlarında rastlantının olumsuz etkisine gelince, Özkırımlı haklı olabilir. Ama bence
roman bunların altında ezilmiyor. Çünkü ilmek değil yazar için önemli olan, bunlarla ortaya
çıkan insanlar ve toplum.
Tıpkı Kuyucaklı’da olduğu gibi inanılmaz sahneler içeriyor bu roman da (müsamere, yemek,
vb. sahneleri.)
***
Ali, Sabahattin; BE 2: Kürk Mantolu Madonna, Ed.Attila Özkırımlı,
Raif'e Maria Puder'in aşkı, önceki romanlar gibi okutuyor kendini. Teknik sorunları olabilir.
Ama Sebahattin Ali sağlam basan bir yazar. Toplumla bağı hep canlı. Konusuna da saygılı. Ne
onun sulandırılmasına izin veriyor, ne de anlatısını bir göreve dönüştürüyor.
Romanları içinde Alman romantizmine en çok borçlu olduğu romanı bu olsa gerek.
Ya Ali'nin geçimlik kayguları olmasaydı, özgürce yazabilseydi, bu romanlar nasıl olurdu?
***
Ali, Sabahattin; BE 1: Kuyucaklı Yusuf, Ed.Attila Özkırımlı,
Bu romana hangi birikimle gelmiş Sebahattin Ali, anlamak zor.
Türk romanının olmazsa olmaz koşullarından ve katkılarından biri bu roman. Bir ucunun
Yaşar Kemal'e çıktığını sanıyorum. Epiğin eşiğinde durmuş. Bu adam nasıl öldürüldü? Sevgi
Soysal gibi, yaşasaydı asıl başyapıtlarını vereceğini sanıyorum. Tüm yapıtı bir hazırlık gibi.
Anadolu'yu anlat deseler ilk önereceğim yapıt Kuyucaklı Yusuf olurdu sanırım.
Betimlemede sanırım Türk romanının birikimini aşıyor ve yeni bir şey ortaya koyuyor
Sebahattin Ali.
Bu ikinci okuma ilk okumadaki etkiyi yaptı üzerimde.
Kusurları var kuşkusuz romanın. Bunlar üzerinde durmaya değmez. Katkısını öne çıkarmak
gerek.
***
Ertem, Sadri Etem; Çıkrıklar Durunca,
Otopsi Yayınları, 2002
Toplumcu yazınımızın öncülerinden Ertem'in ilk romanı... Romanı çok kötü (romandışı)
bulmakla birlikte bu insanlara büyük sevgi-saygı duyuyorum. Biraz ilkel bir marksist örnek
(şablon) üzerine Anadolu halk öykülerinden esinli bir kurgu oturtma çabası olan bu roman,
Steinbeck etkileri de taşıyor. Öyküleri belki romanlarından iyi olabilir Ertem'in. İdeolojik
çoşkusu yapıtını ve dilini gölgelemiş, hatta bastırmış...Yine de ellerinden öpüyorum.
***
Abasıyanık, Sait Faik; BE 1: Semaver/Sarnıç,
Semaver (1936), Sarnıç (1939).
Benim büyük okuma tasarılarımdan biriydi Abasıyanık, biraz düşkırıklığıyla başladı.
Bunlar ilk, 1930'lu yıllar öyküleri. 40'lardan sonrasına bakmalı asıl.
Sait Faik'in öyküdeki devrimini henüz bulgulayamadım dolayısıyla. Dil konusunda yalnızca
tembel bence ve üstelik yalnızca dil konusunda mı acaba?
Sait Faik sanki kendini olduğu gibi bulan, onaylayan, başkalarından da yalnızca bununla
yetinmelerini isteyen, ben'ine takıntılı biri.
Öykülerden kolayca anlaşılıyor bu. İlgi duymamış (öğrenmiyor), ilgi odağı olmaktan mutlu.
Avareliği (tembelliği) alkışlansın istiyor. Dayatıyor mu? Bilmiyorum. Ama sanmam. (Ürkek.)
Sait yazınımızın gerçek ve ilk kaçkını bence. Düzeni gözyumarak onaylamış diyeceğim,
Şahmerdan'a, İpek Mendil'e rağmen.
Yaşadığı toplumuyla etkileşimi nasıldı acaba?
Bakacağız. Seçtiklerim: Semaver, Meserret Oteli, Babamın İkinci Evi, İpek Mendil,
Mavnalar, Beyaz Altın, Kimkime.
***
Abasıyanık, Sait Faik; BE 2: Şahmerdan/Lüzumsuz Adam,
Şahmerdan (1939), Lüzümsuz Adam (1948)
Düşüncelerim değişmedi. Kimi çok çarpıcı öykülere karşın, Abasıyanık'ı henüz yakalamş
değilim. Seçtiklerim: Şahmerdan, Çelme, Lüzümsuz Adam, İp Meselesi, Kaçamak
Papağan,Karabiber, Bacakları Olsaydı, Papaz Efendi, Bir Külhanbey Hikayesi, Kameriyeli
Mezar, Hayvanca Gülen Adam.
***
Abasıyanık, Sait Faik; BE 3: Medarı Maişet Motoru,
Oldukça kötü bir yapıt (roman).
Uzatılmış şeylere katlanamayan Sait Faik ruhu uzun anlatı olan romana da pek katlanamamış
olsa gerek.
İzlenimlerle yapı kurulamıyor. Üstelik yapı kavramı Sait Faik'i ürkütüyor bence. Keşke
buradan kalkarak onun yapılara ve yapıların ardındaki erke karşı durduğunu söyleyebilseydim.
Okuru bırakıyor yazar. Yine de ve yine de okurun onu boşlamamasını dilediğini sanıyorum.
Bu denli ileri gitmediği, sonuna değin yazmasından belli. Okuru iplememesine gelince, doğru,
dilinden (dil önünde tutumundan) belli bu.
***
Abasıyanık, Sait Faik; BE 14. Mahalle Kahvesi/Havada Bulut,
Mahalle Kahvesi (1950). Seçtiklerim: Mahalle Kahvesi, Plajdaki Ayna, Hallaç, Bilmem
Neden Böyle Yapıyorum, Kestaneci Dostum, Sinagrit Baba.
Havada Bulut (1951). Seçtiklerim: Havada Bulut, Karidesçinin Evi, Eleni ile Katina.
***
Abasıyanık, Sait Faik; BE 5: Kumpanya/Kayıp Aranıyor,
Kumpanya (1951). Seçtiklerim: Kumpanya.
Kayıp Aranıyor (1953). Sait Faik'in yine sorunlu, ama uzun anlatılarından, yine de en iyisi.
***
Abasıyanık, Sait Faik; BE 6;: Havuz Başında/Son Kuşlar,
Kötülerle iyiler içiçe. Seçtiklerime işaret edeceğim.
Havuz Başı: Havuz Başı, Çatışma, Yüksek kaldırım, Simitle Çay, Güğüm.Dikkatimi çeken
öykülerse: Bir Sonbahar Akşamı, Bayan Gülseren, Jimnastik Yapan Adam, Parkların
Sabahı Akşamı Gecesi, Cezayir Mahallesi, Şehrin Sabahları ve Adamlarından Biri,
Şehrayin.
Son Kuşlar: Son Kuşlar, Kendi Kendime, Bir Kaya Parçası Gibi, Haritada Bir Nokta,
Sivriada Geceleri, Sivriada Sabahı, Kırlangıç Yuvasındaki Kadın. Bunlara ekleyebileceğim:
Gün Ola Harman Ola, Ağıt, Balıkçısını Bulan Olta, Barba Antimos, Yandan Çarklı,
Dondurmacının Çırağı.
***
Abasıyanık, Sait Faik; BE 7: Alemdağ’da Var Bir Yılan/Az Şekerli/Şimdi
Sevişme Vakti,
Alemdağ’da Var Bir Yılan
En çok beğendiklerim: Öyle Bir Hikaye, Yalnızlığın Yarattığı İnsan, Alemdağ’da Var Bir
Yılan, Hişt!Hişt!, Dülger Balığının Ölümü, Yılan Uykusu.
İyi öyküler: Panço’nun Rüyası, Yani Usta, Çarşıya İnemem.
Sıradan öyküler: Sarmaşıklı Ev, Eftalikus’un Kahvesi, Kafa ve Şişe.
Az Şekerli
En çok beğendiklerim: Müthis Bir Tren.
İyi öyküler: Fındık, Hikaye Peşinde, Kalinikhta.
Sıradan öyküler: Gümüş Saat, Az Şekerli.
Şimdi Sevişme Vakti
Sıradan şiirler.
***
Abasıyanık, Sait Faik; BE 8: Tüneldeki Çocuk/Mahkeme Kapısı,
Tüneldeki Çocuk
İyi öyküler: Tüneldeki Çocuk, Sevgilime Mektuplar.
Sıradan öyküler: Ketenhelvası, Önündeki Kış, Bindörtyüzyetmişiki Nikel Kuruşun
Hikayesidir.
Mahkeme Kapısı
***
Abasıyanık, Sait Faik; BE 9: Balıkçının Ölümü/Yaşasın Edebiyat,
Ed.Muzaffer Uyguner,
Yayınlanmamış, Uyguner'ce derlenmiş niteliği düşük öyküler ve edebiyat üzerine gazete, dergi
yazıları...
Eleştiri düşmanlığı ilginç Abasıyanık'ın. Kuramsal donanım zayıflığından olsa gerek.
'Yazdıklarım ortada,' diyor.
***
Abasıyanık, Sait Faik; BE 10: Açık Hava Oteli/Konuşmalar Mektuplar.
Ed.Muzaffer Uyguner,
Röportajlar, İstanbul betimlemeleri-izlenimleri, söyleşileri, vb.
***
Abasıyanık, Sait Faik; BE 11: Müthiş Bir Tren/Çeviriler Uyarlamalar, Ed.
Muzaffer Uyguner,
Sait Faik'in uyarlamaları içinde Müthiş Bir Tren ilgiyi çekiyor.
***
Ağaoğlu, Samet; Bütün Öyküleri,
Ağaoğlu'nu ilk kez okudum. Peyami Safa geleneğine bağlanabilecek yazar,
ruhçözümlemeleriyle içsel anlatıyı öne çıkarıyor. Açık etkiler (Dostoyevski, vb) taşıyan
Ağaoğlu'nun yetkinleşmenin eşiğinde kaldığı söylenebilir.
Günümüz genç yazarlarını kimi bakımlardan etkilediği söylenebilir. Toptaş, Kavukçu, vb.
***
Beckett, Samuel; Proust,
Beckett daha 24 yaşında bir Proust yorumu yapmış, ama daha çok bir anlak (zeka) gösterisine
dönüşmüş çalışması, yazik ki... Proust hakkında söyledikleri, genelde doğru olmakla birlikte
çok ve her şey değil. Metin Proust'tan çok Beckett'i çözüyor sanki. Ama Orhan Koçak gibi sıkı
(!) çevirmenlerimiz yüzünden bu tür metinler iyice sabuklamaya dönüşüyor bana kalırsa.
Zaman, bellek ve alışkanlık kavramları üçayağı üzerine oturtuyor çözümlemesini Beckett.
Zamanı yırtan içgüdüsel ve rastgele bir görü, mahpusun o denli korktuğu ve acılar içerisinde
kıvranmasına yolaçtığı Proust romanına giden yolu döşemiştir. Yapıtın tümünde bu tansıkları
12 dolayında saymaktadır Beckett, çaya banılmış kekten başlayarak. Bilinçli bir
anımsamadan, hele Proust’da bir bellekten sözedilemez. Daha çok bir kendiliğinden
özdeşleşmedir sözkonusu olan ve biçim üzerinde vurgu yapan Proust'un derdi de bu
özdeşleşmeyi görünür, hatta dokunulur (duyumsanır) kılmaktır. Öznellik ve görecelik, algı ve
algılanan nesnenin sızılabilirlik düzeyiyle doğrudan ilişkilidir. Bir tür izlenimcilik olarak
yorumlanabilir bu.
İlginç olan, Beckett'in Proust'u Dostoyevski'ye bağladığı kanal: karakterlerini açıklamaksızın
sunmak. Bu bence de ilginç. Proust tersine açıklıyormuş gibi görünse de (Beckett'e
katılıyorum) yaptığı gösterimsel değil deneyseldir. Onları oldukları gibi, bütün
açıklanamazlıkları ile görünebilsinler diye açıklar. ‘Açıklayarak buharlaştırır.’ (75). Ayrıca
Proust için dilin niteliği, herhangi bir ahlak/estetik dizgesinden önemlidir.
Beckett'in bir başka işareti de, Proust'un fauna değil floraya yatkınlığı karakterlerinin.(s.76)
Proust için daha doyurucu okumalar gerek.
***
Salgado, Sebastian; Ara Güler Koleksiyonu,
Salgado'nun (1944, Brezilya) Ara Güler’e armağan ettigi 30 fotoğraftan oluşan katalog
olağanüstü.
Salgado ötekilerin fotoğrafçısı, ama önce fotoğrafçı.
***
Enis, Selahaddin; Bataklık Çiçeği, Ed.M.Kayahan Özgül,
Arma Yayınları, 2000
Dehşet bir romantizmden zorlama bir doğalcılığa hızlı geçiş... Canlı anlatım. Refik Halit'e
yakın. Orhan Kemal ona borçlu olsa gerek... Belki onun eksiği kavrayış gücü.
***
Enis, Selahaddin; Zaniyeler,
İletişim yayınları, 1989
Enis'i bataklığa ve onu simgeleyen şeylere (kadın da mı?) tiksintisi yazar yapmış olmalı? İşgal
İstanbul'unda 'sosyete'nin yaltaklanma ne söz, orospuluğa bunca yatkınlığı Enis'i çileden
çıkarmış. Biraz daha soğukkanlı olsaymış Türk yazını büyük bir yazar kazanacakmış... Öyle
görünüyor.
***
Özpalabıyıklar, Selahattin; A’dan Z’ye İlhan Berk,
Şair İlhan Berk'e belgeli, bilgili bir bakış.
***
Altun, Selçuk; Yalnızlık Gittiğin Yoldan Gelir,
Dene(mesel) roman demiş Altun bu ilk (yanılmıyorsam) anlatısına. 2001'in gözdeleri arasında
olan bu yapıt önemini söylenceye ve yazın dünyasını anlatmasına, bunu da son derece
kişiselleştirmesine borçlu olsa gerek. Yazınsal hiç bir değeri olmamakla birlikte bu dünyanın
içinde yuvalanmış insanlar (yazar-çizer takımı), dedikodusal ve özgüvenli, kendini beğenmiş
kentsoy edalı (şu dönemler, bu tip pompalanıyor) Altun kitabını beğeniyle okumuş olmalılar.
İyi okur kendini sınamaya kalkıyor okudukça ve belki de böyle bir işlev kazanabilir bu yapıt.
***
İleri, Selim; Bu yaz Ayrılığın İlk Yazı Olacak,
Selim İleri'nin bu son romanı onun hakkındaki tüm önyargılarımı yıktı ve bu yapıtın Türk
Yazınının özellikle de son dönemlerinin en önemli yapıtlarından biri olduğu kanısındayım.
Yapıtla ilgili sıcağı sıcağına ve uzun yazmak istedim. Ne yazık ki bunu yapamadım. Selim
İleri'ye ulaşmak, bu acı tanıklığı için ona teşekkür etmek istedim. Umarım bir gün olur bu.
Hem anlatım dili, anlatım tekniği, hem de yan temaları bakımından yaşadığımız gerçekle
yazarın kişisel duygularını harmanlayabilen bu zengin roman, tek tek her okurunu dürüst
olmaya, ve daha dürüst olmaya, daha... olmaya zorluyor.
Bu yapıtı okuduktan sonra hala daha kendimizi aldatabilir miyiz?
Bir kez daha okumalıyım.
***
İleri, Selim; Yarın Yapayalnız,
Bu Yaz Ayrılığın İlk Yazı Olacak'dan sonraki romanı İleri'nin. Eleştirisi önceki denli güçlü ve
parlak olmasa da, kendi ülkesinin, yaşantılarının üzerine kurduğu roman yine de etkileyici.
Öykü kıyıda durmasına rağmen neden öyle? Acaba öykü kıyıda mi? (marjinal mi?)
Bundan hiç emin olmamalıyız. Bu öykü bence de burada ve sahih. Öte yandan eleştire eleştire
eleştirdiğimiz şey de olabiliriz. İleri sınırda geziniyor sanki.
Usta bir yazarın, bir ustaya yaraşır dili ve kurgusu, ruh haliyle tümleşen biçemi bile bu romanı
son yılların en iyilerinden biri yapmaya yeter. Zevkli bir okur deneyimi yaşatıyor İleri Yarın
Yapayalnız'la, anlamasını bilene.
***
Kaygusuz, Sema; Doyma Noktası,
Kaygusuz'un öyküleri bana çok şey vermedi.
Kendini daha geliştirmesi gerek. Kurgusunda bir zamanlama sorunu var sanki.
***
Uğurcan, Sema, Haz.; Doğumunun 100.Yılında Ahmed Hamdi Tanpınar,
Ed. Sema Uğurcan,
Kitabevi yayınları, 2003
Tanpınar'a yine sağdan bakan yazılar... Oysa sağın kullanabileceği çok az şey var Tanpınar'da.
Proust'la Tanpınar'i karşılaştıran ciddi bir şey okumadım diyebilirim tüm Tanpınar okumam
içerisinde.
***
Işın, Ekrem, Haz.; Troya, Ed. Sennur Sertürk,
Troya sergisine bağlı olan (aynı zamanda katalog) kitap, Troya hakkında değişik
araştırmacıların yaklaşımlarını, Troya konusundaki yeni anlayışları ve en son Troya
katmanlarıyla ilgili bilinenleri derli toplu sergilemesi açısından bence çok hoş. Arkeoloji az
okumama karşın bu yapıttan büyük zevk aldım.
Denizsel Troya Kültürü (Troya I, II, III) : MÖ 3000-2200: İlk Tunç Çağı.
Anadolu Troya Kültürü (Troya IV, V) : MÖ 2200-1700: Biten Erken, başlayan Orta Tunç
Çağı.
Yüksek Troya Kültürü (Troya VI, VIIa) : MÖ 1700-1200: Orta Tunç Çağından Geç Tunç Çağı
sonu.
Erken Demir Çağı (Troya VIIb 1-3) : MÖ 1200-950
Yunan Roma Bizans Döneminde Ilion : MÖ 10.yy-MS.5 yy.
***
Ağar, Sergun; Aşkın Samatya’sı Selanik’te Kaldı,
Roman (anlatım) tekniği sorunlarına takılıp kalmış bir ilk deneme Ağar'ınki. Pek başarılı
bulamadım. Koşutlu kurgu, ben anlatımının yalınkatlığıyla yakalanmak istenen özgünlük
sıradan'ı çok fazla öne çıkarmış... Kişisel bir deney başkaları için ne zaman anlamlı olur?
Azınlıklar sorunu biraz egreti duruyor. Ama cinsellik esirgenmemis beklendiği üzere...
***
Walia, Shelley; Edward Said ve Tarih Yazımı,
Said hakkinda iyi bir makale.
Tarih, doğu, ideoloji, hegemonya kavramları Said bağlamında irdeleniyor.
***
Edgell, Stephen; Sınıf,
Dost yayınları, 1998
Ne yazık ki, yüzeysel olarak okunan yapıt, geleneksel marksist sınıf çözümlemesine, yeni ve
güncel katkı niteliği taşıyor.
***
Sim, Stuart; Derrida ve Tarihin Sonu,
Yazar şöyle diyor:"Burada varmaya çalıştığımız nokta, Derrida'nın soncu tartışmaya
sağladığı katkının kültürel açıdan çok önemli olduğu, kamuoyunun yaygın görüş ve
izlenimlerini değiştirerek yapısökümünü esoterik bir entellektüel faaliyet alanı olmaktan
çıkarabileceğidir."(10)
***
Samancı, Suzan; Korkunun Irmağında,
Kuşkusuz Türkiye’de Kürtçü hareketin de anlatıları var. Okumak da gerek.
Sorun şu ki, anlatının siyasal bir davaya servis vermesi en başta güvenirliğini yıkar.
Diyarbakır'da yaşayan Samancı (belirtilmiş) Batının da tanıdığı bir yazarımız olarak öyle
sanıyorum işlevini yerine getiriyor, görevini yapıyor.
Okurun ne yerine konulduğu yazanı da aşan bir tartışmayı başlatır sonunda.
***
Acar, Süheyla; Dostluk Hüznü Paylaşmaktır,
Gerçekte belli bir düzeyi tutturmasına karşın bende çok iz bırakmadı bu öyküler. İzlemeli.
***
Yücel, Tahsin; Yalan,
Yalnızca romanı değil, yalnızca yaşamı da değil, romanı ve yaşamı bilen (bilinçle) birinin
Türk yazınına bence çığır açacak bir armağanı Yalan.
Romana ilişkin tüm öğelerden kurulup da hiçbirine indirgenemez yetkinlikte bir bütünsel
tasarım olarak Yücel'in Yalan’ı, ideolojiyi eleştirerek ideolojik bir tavrı da netleştirmiş oluyor.
Gizemli nesne ve kurgular kendilerinden kurtuluyor, merak derinleşirken yokoluyor, toplum
aynada kendi yüzüne bakmaya zorlanırken yazarın acımasız doğruluğu, erdeme çağrısını
romanı kırarak değil, yücelterek, öyle değilmişçesine gerçekleştiriyor.
İçinde yaşadığımız toplum kendimiz olmamıza izin vermiyor. Yalan dışsal bir nesneye,
varlığa bürünüyor. Yerdeğiştirmeler, sahte kurgular, eğretilemeler, sahte sanat, öykü,
özanlatılar... Ortaya çıkan tip hem gerçek; yalan olarak ve boylu boyunca gerçek, hem de
kurgulanmış, yaratılmış biri...
Biz kurtarılmak isteriz.
Biz bilisizden ermiş yaparız.
Bizim varlık nedenimiz ötekidir. Ötekinin kanıyla besleniriz.
Böyle bir toplum, yozluğu hep yeniden üretir.
Vb.
Roman, iyi romanlarda olduğu gibi çok katmanlı. Okura çok iş düşüyor. Dilin düzeyi yüksek
tutulmasına karşın, halk dili duygusunu okura veren ne, bunu düşünmeli.
Türk yazınının görkemli yapılarından biri bu roman. Türk romanı bu noktaya erişebildiği için
sevinçliyim.
***
Yücel, Tahsin; Kumru ile Kumru,
Tahsin Yücel'in bu son romanı da çarpıcı ve sanat dünyamız açısından derslerle dolu.
Romanın içine gömüldüğü bataklıktan çıkış yolunu gösteriyor Yücel. Bu yeni bir şey değil,
ama unutulan bir sey.
Bir roman çatısı altına, evet, kente göç konabilir, yabancılaşma, şeyleşme, fetişizm, yeraltı
dünyası, tüketme ve mantığı, doğanın yitirilmesi, vb. konabilir. Bir roman, içinde yaşanılan
toplumu yansıtabilir, eleştirebilir, üstelik kimseye (kurguya, kişilerine, yapısına) zarar
vermeden.
Bir küçük başyapıt denebilir bu roman için. Sanırım ülkemizde ortalama okur algı düzeyinin
üzerinde kalıyor Yücel.
***
Halman, Talat Sait; A’dan Z’ye Yunus Emre,
Halman'ın bu çalışması, Yunus’un aruz vezni kullanımıyla ilgili yargısı dışında iyi sayılabilir.
***
Spargo, Tamsin; Foucault ve Kaçıklık Kuramı,
"Elinizdeki deneme kaçıklık kuramı, kaçık düşünce ve Foucault hakkındadır." (8)
***
Timur, Taner; Türkler ve Ermeniler,
Timur'un güncel konuda çalışması serinkanlı ve ussal bir yaklaşımı temsil ediyor. Tarihsel
gerçeği küçümsemeden ama aynı zamanda büyütmeden, güncel taraflara çıkarlarını
anımsatıyor ve uyarıyor Timur.
***
Modleski, Tania, Haz.; Eğlence İncelemeleri,
Modleski'nin değişik yazarlardan derlemesi, kitle kültürünün daha çok feminist bakış
açısından eleştirisini; televizyondan, modaya, reklamdan, sinemaya değişik alanlara dönük
olarak, içeriyor.
***
Ali, Tarık; Ayna Korkusu,
68 liderlerinden İngiliz yazarı Tarık Ali'nin romanlarından biri Ayna Korkusu. Baştan son
derece ilgi çekisi bir saptamayla gelişen roman (baba oğul iki kuşağın sol gelenekle
yüzleşmeleri) ilerledikçe sola vurup durmaya, sol adına işlenen suçların muhasebesine
başlıyor. Yazınsal açıdan aman aman olmayan romanı da kimileri için ilginç kılan bu yarı gizli
pişmanlık duygu ve öyküleri olsa gerek.
***
Tunaya, Tarık Zafer; Siyasal Müesseseler ve Anayasa Hukuku, Ed. Nurer
Uğurlu,
Tunaya, açık ve duru bir dille anayasa hukuku'nun tanımını yapıyor ve diğer toplumbilim
alanlarına göre durumunu ve neden geri kaldığını açıklıyor.
Birinci bölümde, çağımızın çatışmalarını irdeleyen yazar, sosyal yapılarda (azgelişmişlikçokgelişmişlik), ekonomik yapılarda (kapitalizm-kollektivizm), sosyal eğilimlerde (sağ-sol)
çatışmaların çözümlemesini yapıyor.
İkinci bölüm'ün adı Anayasa Hukuku: Kapsamı ve Yöntemi. Fransız Devrimi geleneğine
bağlı anayasa kavramı tepeden inmeci, ussal ve mantıksal bir yapı gösterirken, İngiliz
geleneğine bağlı anayasa kavramı daha pratiktir. Tunaya'ya göre, günümüzün Anayasa
Hukuku, siyasal ve sosyal gerçeği, tüm olarak ve her yönüyle incelemek zorundadır. Siyasal
hayatın gerçeklerini hukuki olarak çevreleyen ve bunları düzenlemekle görevli hukuk koludur.
(s.50) Yazara göre, siyaset zaman ve uzamda özdeşlik gösterir. Siyasal sorun hep aynı ve
sonsuz...(s.53). Siyaset ise iki olay kategorisini kapsar: insanları yönetme sanatı ve
siyasallaşma. 'Sosyal olaya siyasal kimliğini içinde bulunduğu toplum koşulları verir. Bu bir
yorumdur. Yoksa, sosyal bütünlük dışında, kendiliğinden siyasal olan olaydan sözetmek
zordur.' (s.64).
Pozitivizmin Anayasa Hukukunun gelişmesi üzerindeki olumsuz etkisi üzerinde vurgu yapan
Tunaya, Anayasa Hukukunun siyasal gerçeğe yeterli bir biçimde ulaşabilmesi için pozitivizmi
aşıp Hukuk ve Siyaset Bilimi yöntemlerini birlikte kullanması gerektiğini söylüyor. 'Artık
hukuk tüm sosyal bilim konularıyla iç içe, toplum gerçeklerini araştırma yolunda
geliştirilmelidir.' (s.74).
Üçüncü bölüm, Siyasal Yapılar ve Kurumlar. Tunaya, yapı, kurum, sistem, rejim
kavramlarını irdeliyor, farklarını ve ilişkilerini belirliyor. En kapsamlısı olan sistem, rejimi
içerir. Aynı sistem içinde farklı rejimler olabilir (kollektivist sistem içinde farklı
sosyalizmler). Rejim somutlaştırılmış sistem sayılabilir. Kurumlar birer yapıdır, ama her yapı
kurum değildir. Kurum biçim, yapı dokuyu ifade eder. Bahçe yapıdır, parmaklık ona
kurumsallık verir. Yapı evrime bağlı değişir, kurum ise kalıp olarak, kökten...
Sonuç olarak Tunaya şunu diyor: "Siyasal kurumlarla sosyal gelişmeler arasında bilinçli bir
bağlantı kurulabildiği zaman, hukuk toplum içinde olumlu bir rol oynayabilir."
***
Altuğ, Taylan; Dile Gelen Felsefe,
Altuğ, sırayla Lock, von Humboldt, Heidegger, Wittgenstein, de Saussure ve Derrida
bölümleriyle dil düşüncesindeki değişik kurguları özgün biçemiyle (bu biçem işi
kolaylaştırmıyor) irdeliyor. Daha çok tanıtıyor. Eleştirmiyor. Sürece de işaret etmiyor.
Nermi Uygur'unki gibi yetkin bir Türkçe, felsefe dili bir Türkçeyi ummamızı olanaklı kılıyor.
Özellikle Wittgenstein ikinci dönem, de Saussure ve Derrida yaklaşımlarının Türkçenin
özleşmesi uygulamasında yeterli kuramsal desteği sağladıkları açık.
Yapıtın tek eksiği bir değerlendirme, sonuç bölümünden yoksun olması.
***
Karataş, Temel; Yolağrısı,
Sanırım bir ilk kitap. Karataş 1977 Elazığ doğumlu. Türkiye’de son yılların marjinal coğrafya
ve insanlarına uzanan birinci yarı öyküleri argomsu diliyle dikkati çekerken, ikinci bölüm
öyküleri daha geleneksel. Dili rahat kullanımı ve doğal konuşmaları belli bir çekicilik katıyor
öykülere.
***
Eagleton, Terry; Postmodernizmin Yanılsamaları,
Eagleton oldukça titiz bir eleştiri yapıyor ve postmodernizmin bence de önemli tutarsızlık ve
çelişkilerini gösteriyor. Genel olarak yaklaşımında postmodernizmin katkılarını da sahiplenme
var, ama eleğinden geriye ne kaldığını anlamadım. Çünkü sol geleneğin eksiği
postmodernizmin fazlası (ya da katkısı) olamaz ki...
***
Zeldin, Theodore; İnsanlığın Mahrem Tarihi,
Zeldin'in bu oldukça önemli yapıtı bir çırpıda özetlenecek gibi değil. Çizdiğim yerleri
alıntılayacak denli zamanım da yok. Şunu söyleyebilirim: Zeldin'e göre insanın (ya da
insanlığın) bu güne değin gösterdiğinden değişik (farklı) bir tepkisi olabilirdi ve olabilir.
Yapıtın yazılma nedeni de, kurgusuyla da desteklendiği üzere (kişi ve olay anlatıları üzerine
bindirilmiş yorum) bu değişik yola ilişkin öngörü ve sezgilerin oluşturulması... Nitekim şöyle
diyor:" Tarihin deli gömleği gibi elinizi kolunuzu bağladığı yerde özgürlük yoktur. Bu kitabı
yazmaktaki amacım, insanlık deneyimini yön duygusu edinmekte başvurulabilecek bir kaynak
olarak sunmaktı, herhangi bir zorunluluk veya kaçınılmazlık ima etmeyen, çünkü aynı
zamanda önünüzde sınırsız seçenekler açan bir kaynak."(453)
Eski sözcük kullanma düşkünlüğüne karşın (bu yayınevinin tutumu) çeviriyi kutlamak gerek
(Elif Özsayar).
"Kendine benzemeyen birine elini uzatmak, ona kulak vermek, dünyanın şefkat ve insanlık
stokuna küçücük de olsa katkıda bulunmak, bir parça cesareti olan herkesin gücü
dahlindedir. Ama bunu yaparken, önceki çabaların neden başarısız olduğunu bir insanın
nasıl davranacağını önceden kestirmenin asla mümkün olmadığını unutmak, özensizliktir.
Yeyüzüne konup göçenlerin oluşturduğu sonu gelmez geçit alayıyla ve büyük oranda
kaçırılmış fırsatlardan ibaret olan karşılaşmalarıyla tarih, bugüne dek ziyan edilmiş
olasılıkların kaydını içeren bir vakayiname oluşturur. Ama iki insan arasında
gerçekleştirilecek bir sonraki karşılaşmanın sonucu başka türlü olabilir. Karşılaşmaların
akibeti kaygının çıkış noktasıdır, ama umut da aynı noktadan harekete geçer, ve umut,
insanlığın çıkış noktasıdır." (459)
***
Fontane, Theodor; Effi Briest 1,2,3
Fontane 1819-1898 arasında yaşamış bir Alman yazar. Effie Briest'i 75 yaşında yazmış
(başyapıtı sayılıyor). Nijad Akipek Türkçeye gerçek anlamda kazandırmış yapıtı ve kutlamak
gerek.
Effie Briest son zamanlarda okuduğum en iyi romanlardan. İnsan davranışları üzerine geniş
bir açılım sunuyor ve çokboyutlu bir değerler dizgesi öneriyor. Bu, incelikli biçeminden ve
kurgusunda etkilere özenle yer vermeyişinden de belli yeterince. Effie'nin annesi, babası,
Effie, eşi olacak Baron Instetten, Binbaşı Crampas, Roswitha,vb. kahramanlar çerçevesinde
bir üçlü ilişkiyi olağanüstü bir çekicilikle anlatmayı becermiş Fontane. Madame Bovary ile
karşılaştırılması pek çok açıdan ilginç olabilir.
Roman için klasik trajedinin gündelik yaşam içerisinde izinin sürülmesi diyebiliriz kanımca.
İnsanları aşan ve ezen bir güç var, onur, bağlılık, pişmanlıklar, vb.
Fontane, Instetten'i bir yerde (Macbeth'in karısının durduğu yerin önünde) durduruyor.
***
Koninck, Thomas de; Yeni Cehalet ve Kültür Problemi,
Epos Yayınları, 2003
Günümüzde küçümsenen ve dışlanan kültüre bir sahip çıkma denemesi Koninck'in çalışması.
Ya kültür, ya şiddet! Bu ikilem geleceğimizi belirleyecek.
***
Hauser, Thomas; Mark Twain Hatırlıyor,
Sel Yayınları, 2001
Bu yalın ve yalınlığı ölçüsünde, belki yazınsal anlamda çok önemli değil ama, etkili yapıt,
aradan çok sular aktıktan sonra ABD'de ırkçılık ve insan sorunsalına serinkanlı ve o ölçüde
çarpıcı bir bakış.
Güzel bir Tükçeyle çevrilmiş ödüllü günümüz ABD yazarı Hauser'in yapıtının benim için
önemi ise, Twain'in (bu büyük ABD yazarı) bakış açısı içine yerleşerek, onun gibi bakmamızı
sağlaması değil, sanki Twain'i kendi içinden tanır gibi olmamızı bir ölçüde sağlamış olması.
Onun, çok şeyi (her şeyi) gören gözlerinin ardındaki umutla umutsuzluğun sarmalındaki derin
bilgelik, bu romanla yüze çıkıyor.
***
Dery, Tibor; Eğlentili Bir Gömme Töreni,
Tibor Dery bir Macar yazarı. Anlatısını saçmaya yaklaştırmış bir modern yazar. Duyguyu
boşaltan, anlamsız kılan bir yöntemi var. Pek sevdiğimi söyleyemem.
Kitapta, Eğlentili Bir Gömme Töreni yanısıra, ondan daha önemli olan Portekizli Kral Kızı
ve Sevi adlı öykü yeralıyor. Sevi öyküsü çağrışımları benim açımdan güçlü bir öykü. Oldukça
da iyi.
Adalet Cimcoz çevirisi iyi.
İnsan ilişkilerindeki yapmacıklık, ikiyüzlülük çok da inandırıcı olamadan veriliyor.
***
Dery, Tibor; Dev,
Ülkü Tamer'in duru (özgün dilden değil) çevirisi düşkırıklığına uğramamı engellemiyor.
Savaşın kötü olduğunu anlatan Dery'yi anlıyorum ama duygusallık çamurundan kurtulmak
için bence gereğinden çok ödün vermiş.
Bir de minik öykü Aşk (Sevi) ekli yapıta.
Yine de okuduğuma pişman değilim.
***
Uyar, Tomris/Ersen, Ali Arif; Güzel Yazı Defteri,
Tomris Uyar'dan bir uzun öykü. Ali Kemal Ersen'in resimleriyle bezeli bir ortak yapım.
Tomris Uyar büyük bir yazar kuşkusuz. Gerçekte Dünya çapında. Ama Türkçe sevgisi onu
yerele bağlı tutuyor. Bizim için de yazması çok güzel.
Bu öykü bir roman da olabilirdi belki.
***
Mataracı, Tuğrul; Ağaçlar,
TEMA Vakfı Yayınları, 2004
Üçüncü baskı olmasına karşın, hoş olmakla birlikte çok da eksiği olan bir kitap... Hem
malzeme kullanımı, hem de tanıtım bilgileri açısından doyuruculuktan uzak.
***
Kiremitçi, Tuna; Bu İşte Bir Yalnızlık Var,
Kiremitçi'nin İstanbul ve pop müzik çevresini konu alan, iki çiftin acı evlilik deneyimlerini
işleyen, anlatımı yalın, kurgusu geleneksel, 60'ların asi ABD yazarlarını anımsatan romanı
okunabilir olmakla birlikte iki boyutlu bir anlatı. Egemen tek bir söylem, canlı olan ne varsa
herşeyi bir düzlemde eziyor.
***
Alptekin, Turan; Ahmet Hamdi Tanpınar. Bir Kültür Bir İnsan,
Tanpınar ve çalışmaları hakkında derli toplu bir kaynak. Tanpınar'ın öğrencisiydi Alptekin.
***
Özakman, Turgut; Romantika,
Rahat, deneyimli bir anlatım. İlginç bir konu ve hoş bir roman. O kadar. Eğlenceli... Adıyla
uyumlu.
***
Özakman, Turgut; 19 Mayıs 1919: Atatürk Yeniden Samsun’da 1,
Atatürk dayanamıyor ve arkadaşlarıyla 80 yıl sonra Samsun'a çıkıyor. Düşsel bir kurgu gibi
başlayan roman (1.cilt) Atatürk'ün yurttaşlarına dokuz önemli konuda TV'den seslenişiyle
sürüyor. Özakman'ın amacı da anlaşılıyor. Bu değerli yapıt Atatürk'ü ve düşüncesini günümüz
genç kuşaklarına anlatmayı amaçlıyor. Gerçekten çok değerli, anlamlı bir çalışma ve gençlerin
okuması gerek.
***
Özakman, Turgut; 19 Mayıs 1919: Atatürk Yeniden Samsun’da 2,
İlk cildin buluşçu pırıltısını ne yazık ki sürdüremeyen, yazınsal bir değeri olmayan, güncel
tarihimizi Atatürkçü bakışla yargılayan bir çalışma.
***
Balibar, Etienne/Borne, Dominique/Copeau, Etienne; Dersimiz Yurttaşlık,
Ed. Turhan Ilgaz,
Kesit Yayınları, 1998
Yazılar derlemesi olan yapıtta özellikle Dominique Borne'un 'Fransız Eğitim Sisteminde
Tarih, Coğrafya ve Yurttaşlık Bilgisi Tasarımı ve Bu Tasarımın Yurttaşın Oluşumuna
Katkısı' başlıklı yazısı biz TC yurttaşları açısından paha biçilmez değerde.
***
Er, Tülin; Bir Cemil Kavukçu Portresi,
Cemil Kavukçu ile yapılmış söyleşiler Kavukçu'yu tanımak için (ki tanınmalı) iyi.
Kavukçu kişiliğine ve kaynaklarına ilişkin yeterli ipucunu veriyor.
***
Tüysüzoğlu, Fatma/ Bektaş, Tolga; Ferahfeza Mucizesi: Huzur,
Kitap-lık 63, 2003
Tanpınar'ın Huzur adlı romanının müzikal yapısını irdeleyen, özellikle İsmail Dede Efendi'nin
ayinleriyle eşleştiren bir çalışma.
***
Todorov, Tzvetan; Poetikaya Giriş,
Yazının bilimsel değer ve ölçütlerini oluşturmak için girişilmiş geçici bir izlence taslağı
denebilir kitap için. Todorov öncülerden biri kuşkusuz... Geleneksel anlayışlara çeki düzen
verilmesi, bir tür ayıklama çabası.
***
Uçman, Abdullah/İnci, Handan; Bir Gül Bu Karanlıklarda,
Kitabevi Yayınları, 2002
Ahmet Hamdi Tanpınar'in 100.doğum yılı nedeniyle hakkında yazılmış önemli yazıları
başlangıcindan (1930'lar) günümüze değin derleyen önemli bir kaynak çalışma. Tanpınar,
yapıtının yankısız kaldığından yakınıyordu. (1962'de öldü).
***
Yazan, Ümit Meriç; Babam Cemil Meriç,
Kızı, babası düşünür Cemil Meriç'i anlatıyor. Cemil Meriç için iyi bir başlangıç olduğu
tartışılır. Ben Cemil Meriç'e bir yakınlık duymuş değilim bu kitabı okuduğum için.
***
Türkali, Vedat; Kayıp Romanlar,
Vedat Türkali ileri yaşında pek çok yaşlı erkeğin başına gelebileceği üzre, cinselliği saplantılı
bir düzeyde algılayarak uluorta (ve gülünç) bir biçimde anlatısının eksenine oturtuyor. Viagra
yardımıyla yürüyen roman, abuk bir entrika ve dizi mantığıyla da çok satış garantisini
yakalıyor (mu acaba?) Bana kalırsa son zamanların en kötü anlatılarından biri. Güven'in
oldukça altında seyrediyor Türkali.
Ya zavallı kürtçülük desteğine ne demeli. Yaşar Kemal'de bu daha büyük bir yanlış... Buna
bakarak bunların solculuğunun da fotografisi ortaya çıkıyor.
Üzerinde durmaya değmez.
***
Türkali, Vedat; Güven 1,2
Türkali'nin yaklaşık 1250 sayfa ve iki ciltlik romanı, TKP'nin 2. Dünya Savaşı yıllarında
Türkiye serüvenini, toplumun değişik sınıflarından temsilci-kahramanlar aracılığıyla anlatıyor.
Türkali'nin ilk okuduğum yapıtı bu ve piyasaya oldukça savlı sürüldü. Türk roman geleneğine
bir katkısı olduğunu sanmıyorum. Batıda çoktan çözülmüş bilinç akışı ve anlatıcı-anlatım
sorununun Türkali'de oldukça rahat ve kolay bir uygulamayla biçimlenişi ne ölçüde başarı
sayılmalı, bilmem.
Güncel kürt sorununa dokundurmaları, tek parti ve CHP eleştisinin Cumhuriyetin kuruluş
mantığına yer yer yönelişi, TKP yaklaşımını veri alışı, bir yerde değinildiği gibi, devrimcilikle
ajanlığı ayıran çizgide yol açtığı yeni belirsizlikler, cinselliğin genelde romanı sürükleyen
önemli bir kurgu aracı olarak algılanışı ve algılatılışı, vb. konular rahatsız edici. Öte yandan
bilgilendirici yanı yok değil.
Ama beni asıl rahatsız eden, olay örgüsünde ve kurguda, günümüzde moda ve Amerikan
kökenli etkileme yöntemlerinin (efekt) gizli-açık kullanımı.
Roman üzerinde ciddi bir değerlendirme görmedim. Eski tüfeklerin (TKP'li), tarihçilerin ve
yazarın katıldığı bir toplantı dışında. R.N.İleri, cinsellik çok abartılmış, diyor.
***
E Edebiyat dergisinin eki olarak verilen güldeste belli bir düzeyi tutturuyor. Gençlerden
geriye doğru yöntemiyle düzenlenmiş.
Onur Caymaz, Nilay Özer, Zafer Ekin Karabay (öldü), Özlem Tezcan Dertsiz, Altay Ömer
Erdoğan, Gökçenur Ç., Birhan Keskin, Betül Tarıman, Hüseyin Alemdar, Zeynep Uzunbay,
Mustafa Köz, Yunus Koray, Oğuzhan Akay, Mehmet Kazım, Arif Madanoğlu, M. Mazhar
Alphan, Ahmet Uysal, Ülkü Tamer, Ahmet Necdet, Sait Maden, Mehmet Başaran, İlhan berk,
Melih Cevdet Anday (öldü); özellikle dikkatimi çeken ozanlar oldu.
***
Agora Yayınları, 2004
Çolak'In seçkisi çok önemli olmamakla birlikte, giriŞ yazIsI ilginç, günümüz Türk Şiiri denen
şeyi sorgular nitelikte. Ama daha geliştirilmeli.
***
Hehn, Victor; Üzüm ve İncir,
Ekin (kültür) tarihçisi Hehn, Batı odaklı bakış açısına sert bir darbe indiriyor bence.
Çevre, bitki örtüsü her zaman böyle değildi ve tarım insan kültürüdür. Yapılmıştır. Zeytin,
üzüm ve incir doğudan batıya Girit ve Yunanistan üzerinden İtalya ve Avrupa'ya geçmiştir.
Hehn'in çalışmasının bir bölümü (yayınlanan bu kitap).
***
Hugo, Victor; Seçme Şiirler, Ed. Veysel Atayman,
Yine Tozan Alkan. Dört dörtlük bir yapıt ve olağanüstü bir çeviri... Hugo'yu şiiriyle tanımak
(evet, çeviriden tanımak) mutluluk verici.
***
Previn, Victor; Mavi Fener,
Türkiye İş Bankası, 2002
Baştan düşleme kaçan kurgusunu yadırgadımsada Pelevin'in yaklaşımını anladıktan sonra
öykülerinden büyük haz aldım. Hele Nika, okurunu şaşırtmaya bayılan Previn için, hedefini
12'den vuran bir öykü.
***
Nabokov, Vladimir; Edebiyat Dersleri,
Ada Yayınları, 1988
Nabokov'un Amerika Üniversitelerinde verdiği edebiyat derslerinden Çehov üzerine olan üçü:
Küçük Köpekli Kadın (öykü), Çukurda (öykü), Martı (oyun).
Bence çok hoş olmakla birlikte önemli olmayan, kişisel değerlendirmeler... Sonuçlarına
kuşkusuz katılıyorum.
***
Blake, William; Masumiyet ve Deneyim Şarkıları, Ed. Veysel Atayman,
Bence Blake'in büyülenme ve görmüş geçirmişin acılarıyla ilgili düşündürücü şiirlerini
özellikle erişilmez kılan, hiç tanımadığım bir çevirmenin, Tozan Alkan'ın yetkin çevirisi.
Yalnızca kaynak dil, erek dil egemeni değil yalnızca, şiir dili ve Blake egemeni de.
Olağanüstü.
***
Randall, William L.; Bizi ‘Biz’ Yapan Hikayeler,
Randall'ın yapıtı çok boyutlu bir çalışma. Temel tezi, insanların yaşamlarının da birer öykü
olduğu, kurmaca olduğu... İkna ediyor. Bunu varoluşsal(ontolojik) bir temelde yapılandırıyor.
Ruhbilimi zengin bir malzeme kaynağı, yazınbilimi ve yazını ise analojik bir başvuru düzeyi
olarak kullanıyor.
Yazınsal kurgu ile yaşamsal kurgu arasında (ihtiyatı da elden bırakmadan) benzerliklere, hatta
özdeşliklere işaret ediyor.
Okunması gereken bir yapıt. Postmodernizme yolladığı eleştiriler ilginç.
Çevirinin diline gelince, tutarsız. Arapçayı,vb. Türkçe ile halvet etmeyi zenginleşme sananlar
ve yutturmaya kalkanlar var. Ayrıntı Yayınevi gibi. Bu yayınevinin okurlara yutturmaya
kalktığı daha nice herze var.
***
Saroyan, William; Tracy’nin Kaplanı,
Zeyyat Selimoğlu'nun elinde tüm gücünü yitiren bu uzun öykü (yayınevi sorumlu aslında)
Saroyan'a özgü, hoş, zekice, çarpıcı bir öykü. İçimizdeki kaplanı yitirmeyegörelim, neye
döneceğimiz ortada.
‘Thomas Tracy'nin, Laura Luthy'nin ve sevgi demek olan kaplanın hikayesidir bu.’ (87).
***
Woods, Alan/Grant, Ted; Aklın İsyanı: Marksist Felsefe ve Modern Bilim,
Tarih Bilinci Yayınları, 2001
Yapıt iki ciddi ve Troçkist İngiliz bilim adamının, bilimin 20.yüzyıl serüvenine ve özellikle
sağcı yorumlarına, evrimden genetiğe, matematikten fraktal geometriye, tüm temel konularda
yönelttikleri marksist (diyalektik) bir eleştiri (polemik) olarak yorumlanabilir. Çok güçlü,
parlak ve ikna edici bir söylemi olan yazarlar, eşsiz sayfalar (anlatım gücü açısından) ortaya
koymuşlar. Bir bilim yapıtı değil, belki ondan daha önemli olarak (yöntemi tartışmaları
nedeniyle) bir eleştiri yapıtı. Zevkli bir okumaydı.
1.Kısım, Akıl ve Akıldışı'da felsefe, bilim, din, diyalektik materyalizm, mantık ve diyalektik,
irdelenmektedir.
2.Kısım, Zaman, Uzay ve Hareket’de, Fizikte kesinsizlik, Görelilik Kuramı, Termodinamik,
Büyük Patlama kuramlarına eleştirel yaklaşımlar sözkonusu.
3.Kısım, Yaşam, Akıl ve Madde’de daha çok, yaşamın ortaya çıkışı, insanın ortaya çıkışı ve
evrimi, aklın doğuşu, marksizmin evrim kuramıyla ilişkileri, genetik kuramları ince bir
süzgeçten geçiriliyor.
4.Kısım, Kaostan Çıkan Düzen’de Marksizmin yakınlaştığı modern bilimsel kuramlara
gönderme yapılarak Kaos kuramı üzerinde duruluyor. Bilimsel Yöntem, Yabancılaşma ve
İnsanlığın Geleceği yorumlanıyor.
‘Matematik kültü "herşeyin sayılardan ibaret olduğu"nu düşünen Pithagoras'tan beri hiç bir
zaman bugünkü kadar büyük olmamıştır. Ve tıpkı Pithagoras'da olduğu gibi, bugün de benzer
mistik imalar sözkonusudur. Matematik sayılar dışınde her türlü nitel saptamayı bir tarafa
bırakır. Gerçek içeriği gözardı eder ve kendi kurallarının şeylere dışsal olarak uygular. Bu
soyutlamaların hiçbiri gerçek bir varoluşa sahip değildir.’ (147)
‘Madde hem atomaltı ölçekte, hem de uzayda sınırsızdır.’(200)
‘Beyinle çevre arasındaki bu diyalektik etkileşim olmasaydı, bireyin gelişimi basitçe genetik
kodun emrinde olurdu. Bireylerin davranışları önceden kodlanmış ve en başından itibaren
öngörülebilir olurdu. Ne var ki çevre, gelişimde belirleyici bir rol oynamaktadır.
Değiştirilmiş bir koşullar dizisi bireyde çok belirgin bir değişime yol açabilir.’ (307)
‘Marksistlerin suçu, kapitalist toplumun toplumsal gelişmenin gerekleriyle çatışma içine
girmiş olduğuna; insan ilerlemesinin önünde katlanılmaz bir engel haline geldiğine;
çelişkiler içinde bulunduğuna; ekonomik, politik, kültürel ve ahlaki olarak iflas ettiğine; bu
hasta sistemin sürmesinin gezegenin geleceğini ciddi tehlikelere attığına işaret etmeleridir.
Toplumsal servete sahip olanlar ve hükmedenler açısından bu fikirler "kötü"dür. Bu
çıkmazdan bir çıkış yolu bulmak için gerekli olan şey açısındansa bunlar doğru, zorunlu ve
iyidirler.’ (426)
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; BE 17: Hikayeler, Ed.Atilla Özkırımlı,
Maupassant etkileri taşıyan öyküler yanısıra, ısmarlama izlenimi veren öyküler de sözkonusu.
Toplumsal sorunlara duyarlık, kendi kabuğundan çıkma ve sorumluluk duyguları
belirginleşiyor. Kurtuluşun esintileri ve etkileri... Mayalanma sürüyor.
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; BE 4: Kiralık Konak, Ed.Atilla Özkırımlı,
Yakup Kadri'nin 1922'de yayımlanmasına karşın 1916-17'lerde yazdığı bir ilk ve şaşırtıcı
roman.
Türk romanının bence önemli yapıtlarından, hala dil ve anlatımla ilgili sorunları olan (ama
Halide Edip denli sorumsuzca değil) Yakup Kadri'nin bu denli gençken toplumsal-tarihsel
dönüşümü yakalama ve tiplemede bu başarısı, kavrayış gücü ve bilincine bağlı olmalı. O
çökeni ve çürüyeni, çürümenin yarattığı insan görünümlerini tıpkı Çehov gibi sezgisi ve
birikimiyle kavradı. Batıya açık oluşu bunu kolaylaştırdı. Bir bakıma Musil'in Avusturya
İmparatorluğu’nu kavrayışı gibi. Bazı bölümler kolay unutulamaz; fotoğraf ve sonbaharla
ilgili sayfalar örneğin. Ama çok zayıf kalan, inandırcılığını yitiren bölümler ve kişiler de var.
Yazarın duyguları zaman zaman devreye giriyor ve roman yara alıyor.
Ayrıca bir omurga sorunundan da sözedilebilir. Sanki roman bir noktadan sonra yazarından
bağımsızlaşmış ve doğrultu değiştirmiş gibi... Şunu da söylemek gerekir ki, Yakup Kadri
aslında bu romanıyla bir geleneği de (geçmişin züppe tipi, bugün yine batı hayranı züppe, ama
yavaş yavaş yükünü de tutuyor tüccarlaşarak) sürdürmüş oluyor.
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; BE 2: Nur Baba, Ed.Atilla Özkırımlı,
Nur Baba da Kiralık Konak'la hemen hemen aynı yıllarda yazılmış, ama 22'de basılıyor.
Yakup Kadri'nin arayış dönemlerinde mistik bir deneyimi (Bektaşi Tekkesine katılma) olmuş,
bu roman işte bu deneyime yaslı. Onun sağlıksız bir gençlik dönemi olmuş bence. Taşıdığı
değerler İstanbul çevresinde pek prim yapmamış ve bu arayışlar ortaya çıkmış.
Halide Edip'in tüm övgüsüne rağmen, bana kalırsa oldukça kötü bir roman Nur Baba. Madam
Bovary'nin Osmanlı çeşitlemesi (versiyon) da denebilir. Yazarın amacı eleştiri olmuş, kurgu,
anlatım tekniği, tipleme, olay örgüsü, yapı sağlamlığı vb. güme gitmiş.
Romanda nedensellik yasası işlemiyor, ayrıca işletmemek için bilinçli bir çaba söz konusu
değil. İlgisiz uzun bölümler (Ziba Hanımın babası,vb.) romanı iyice bütünsellikten koparmış.
Bence Yakup Kadri’lerin handikapı romanlarını gazete ve dergilerde yayınlıyor olmalarıydı.
Türk yazınında en büyük tartışmalardan biri bu roman çevresinde olmuş, yazınsal nitelikten
çok Bektaşi tekkeleriyle ilgili söylenenler gürültü koparmış.
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Hüküm Gecesi, Ed.Atilla Özkırımlı,
Yakup Kadri 20. yüzyıl tanıklığını bir dizi romanla anlatmayı deniyor ve belki de yapıtının
değeri buradan geliyor; canlı tanıklığından... Özellikle kendisini temsil eden tiplerin romanlar
boyunca sürekliliği, 'somnambül' vb. sözcüklere inatçı tutku, yabancı, en çok da Fransızca
sözcük, kavram kullanma sıklığı, batı Yunan ve dinsel mitolojilere gerekli gereksiz
göndermelerden vazgeçemeyiş, ama daha önemlisi yaşadığı çağa sorunsal ve çatışkılı bakış
açısından.
Anadolu'yu Türk yazınına; Makal, Baykurt'ların çizgisinde değişerek sürecek bir gelenek
oluşturacak biçimde sokanlardan biri Yakup Kadri (diğeri ise Refik Halit. Tepeyran'ı,
Nabizade Nazım'ı saymazsak.)
Halide Edip kendisini tüm romanlarına koymuş ama kendisiyle başedememiştir. Buna karşılık
Yakup Kadri de romanlarının içinden geçer, hatta bakar, ama kendini roman dokusunu
zedelemeyecek boyutlarda bastırabilmiş, bir yarı tip'e dönüştürebilmiştir.
Hüküm Gecesi, ikinci meşrutiyet sonrası İttihat Terakki dönemine gerçek ve kurmaca kişiler
aracılığıyla tanıklık ediyor ve yazarın iyi romanlarından. Yapı sorunlarının üstesinden belki
Panorama'da, Hep O Şarkı'da gelebilecek olan Yakup Kadri, henüz emekliyor bu romanda
(ama daha sonra roman açısından daha kötüsünü de yazdı.)
Bu romanda, 1927'den (gelecekten) bakarak kahramanlarını geleceğe ilişkin önsezilerle
yüklemesi yanlış olabilir, saltık yazın bağlamı açısından (sorunsal bağlamında değil).
Ya Ahmet Kerim'in iç burkucu sevi öyküsü...
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Sodom ve Gomore, Ed.Atilla Özkırımlı,
Avrupa'da sağaltımdan (tedavi) dönen Yakup Kadri, işgal altındaki İstanbul'a tanıklık ediyor.
Tevrat'ın ünlü öyküsüne gönderme yapıyor. İstanbul insanı Sodom ve Gomore halkı gibi, ülkü
ve inançlarını yitirmiş, herşeyi unutacak kerte zevk bataklığına dalmış, uyuşmuş ve günah
içerisinde, işbirliği ve ihaneti seçmiştir. Ve buna bir genç çıkış yolu aramaktadır; bir yandan
sürüklenir, diğer yandan diklenirken...Necdet.
Yakup Kadri'nin, okunması gereken iyi romanlarından.
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Yaban, Ed.Atilla Özkırımlı,
Birikim Yayınları, 1981
Ulusal savaştan yengiyle çıkmış genç cumhuriyetin kurucu dinamikleri arasında köylüyü
göremiyor 1932'de Yakup Kadri ve öfkeli... Her ne kadar köylünün ulusal savaşta
işbirlikçiliğinden ulusal güçlerin temsilcilerine tepkisine, kesntisiz ve yüzyıllarca süren ve
bırakılsa (tepeden inme devrimciliğe onay) daha da sürecek olan sonsuz uykusunda
direnmesine kadar pek çok toplumsal davranışın arkasında yatan anlaşılabilir tarihsel
toplumsal nedenlere karşın. Bu durum onu ilginç bir yerdeğiştirmeye zorluyor, savlarını
pekiştirmede haklı görülemeyecek bazı vurgulamalara. Canlı ve etkili betimleme gücü
devreye girerek, köylüyü yoksul ve meymenetsiz doğanın, yoksul ve meymenetsiz 'doğal'
uzantısına dönüştürüyor. Sanki doğa da tüm belirişleriyle Yakup Kadri'nin tezlerini doğrulama
işlevi yüklenmiştir, kurnaz genelleştirmeler yoluyla içsıkıntısı ve karamsarlığı pekiştiriyor. 42.
sayfada şunu yazıyor:
‘Talim,terbiye iyi örnek, bunların hepsi geçici şeylerdir.Ve çevre değiştirmedikçe, insanın
değişmesine imkan yoktur". Türkiye'nin yenileşme ve Batıcılık konusunda başarısızlığını da
buna bağlıyan yazar, tezli romanlarına da önemli bir giriş yapmış oluyor Yaban'la. Aynı
zamanda da tüm geçmiş metafizik yaklaşımlarını bir yana bırakarak, kaba maddeci bir
çizgiye ulaşıyor.’(95).
‘Burada ise, yalnız gerçek; çıplak, çirkin, kaba, yalçın gerçek!...’ (47)
Yaban düş dünyasından çıkıp yavan gerçekle yüzleşen aydının ikileminde çatışkılı kurgusunu
ve başarısını yakalıyor. Umutsuzluk noktasında, buluşma olanaksızdır ve hep yaban kalacaktır
Ahmet Cemal. ‘ABD'li boş konserve kutusu gibi.’ (s.97).
Öte yandan yaban pek çok bakımdan ilk. Şeriatçı düşüncenin hammaddesini oluşturacak köylü
kitlesi gelecek Türk yazınında yankımalarını bulacak, doğuracağı tiksinti duygularıyla.
Yakup Kadri'ye göre köylü ulusal bir sınıf ve güç değil. Ve yanıtını aradığı sorulardan biri de
şu: peki bunlar ulusal savaşın temel gücü olmayı nasıl başardılar?
Ve çobana (Atatürk) sesleniyor yazar: ‘Bu sürüyü topladığın zaman ben ve bu köy sürünün
içinde bulunacak mı?’ (148) Koyunlar onların yerel güdüleyicilerinin (işbirlikçi müftülerin,
köy ağalarının, kasaba eşrafının, asker kaçaklarını koynunda saklayan zinacı kadınların,
sofuların, softaların) (149) etkilerinden kurtulabilecek mi?
‘Gece, sanki bir günün ölüsü gibi...Ürpererek, başımı içeri çekiyorum.’ (166)
Yakup Kadri kendi dramını sergiliyor: ‘Sanki, kendi kendimi seyreden, kendi için oynayan bir
aktördüm.’ (178).
‘Eğer bilmiyorlarsa kabahat kimin? Kabahat,benimdir. Kabahat, ey bu satırları heyecanla
okuyacak arkadaş; senindir.’ (239).
Pek inandırıcı olmasa da Yakup Kadri bu sorgulamayı da yapıyor. O en önemli
yazarlarımızdan, Yaban da en önemli romanlarımızdan... Nedeni yazınsal değil ve çok yalın:
içten duyarlık, heyecan... O kendini sorunun içinde görmüş ve katkıda bulunmuş, Ahmet
Mithat'ların Tevfik Fikret'lerin geleneğini sürdürmüştür.
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Ankara, Ed.Atilla Özkırımlı,
Yakup Kadri'nin önemi yazınsallığı dışından gelen yine tezli bir anlatısı: Ankara. Üç bölümlü
yapıtta ilk bölüm direnişin Ankara'sını tüm gerçekliği ve umuduyla, geleceğin serpilip
geliştireceği değişik prototipleriyle yansıtıyor. İkinci bölüm ulusal gücün savaşın bitişini
izleyen yıllarda nasıl yozlaşmaya ve sömürülmeye yatkın bir ortam oluşturduğunu, tetikte
duran şer güçlerin nasıl değişik manevra ve taktiklerle iktidara oynadıklarını ve ulusal
kahramanların da nasıl hızla dönüşebildiklerini anlatıyor (Yakup Kadri'nin temel sorularından
biri). Üçüncü bölüm ise onuncu yıl düşünü, olumsuzlukları aşmış genç cumhuriyetin devrimci
ütopyasını dile getiriyor. Yazarın yıllar sonra yazdığı önsöz hüzünlü.
Gölge tip Yakup Kadri'yi, Neşet Sabit olarak izliyoruz yine. Romanın kurgusunda ilginç olan,
'kadın'ın eksen alınışı, üç evliliğinin üç dönemi (bölümü) simgelemesi.
Ne yazık ki zamansızlıktan bu yapıtlar üzerinde uzun boylu duramıyorum.
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Bir Sürgün, Ed.Atilla Özkırımlı,
Bir Sürgün, zamandizinsel (kronolojik) olarak bir geri dönüş Yakup Kadri romanında.
Hüküm Gecesi'ni önceliyor. 1937'de yazılmış... Yazar Cumhuriyet'e bakmayı erteliyor ya da
ertelemek zorunda kalıyor.
Doktor Hikmet, İzmir'de sürgündeyken biraz içsıkıntısı, biraz da rastlantıların etkisiyle Paris
sürgünlüğüne geçiyor bir 'jöntürk' olarak...ve yalın, gülünç ve acı bir kişisel sürgün öyküsünün
kahramanı oluyor.
‘Doktor Hikmet'in cesedi, toprak parası bulunup verilemediğinden Paris'in umumi
kuburlarından birine gömüldü.’ (307).
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Panorama, Ed.Atilla Özkırımlı,
Panorama olgun Yakup Kadri'nin tüm birikimini ortaya koyduğu, cumhuriyet sorunsalını en
geniş çevren (ufuk) içerisinde, toplumsal yaşamdan zaman ve uzamsal dağılım içerisinde
kesitler alarak (örneği daha önce görülmemiş ve sonra da çok az görülen biçimde), kapsayıcı
bir biçimde vermek istediği, yetkin bir roman.
Yazık ki baskı çok kötü (s.161, 167, 169, 450' de satır atlamaları var).
Roman tekniği bence çok etkileyici (batının nehir romanları ya da Dos Passos'un ropörtaj
gerçekciliği).
Cumhuriyet nerede başarısız oldu, tökezledi? Bu insanlar, genç cumhuriyetin yurttaşları
olmaya layık olmayan bu etkili ve yetkililer, nerden çıktı? Devrimci güçler nerede açık verdi?
İkinci Dünya Savaşı romanı da ikiye bölüyor (aslında 2 cilt). Polis devletinin, faşizmin
Türkiye üzerindeki serpintileri, vb. ilginç bir biçimde bana Türkali'nin (teknik aynı) Güven
adlı romanını anımsattı. Bir ayrımla; Yakup Kadri Marksizm ve komünizm konusunda belli
önyargılar, koşullanmalar taşıyor, onun için olumsuz yansımaları var. ‘Marksist parti denilen
karanlık doktrin laboratuvarı...’ (313).
CHP'nin ve ondaki siyasal özün dönüşümünün daha iyi bir öyküsünü okuduğumu
anımsamıyorum. ‘Mesela, Halk Partisi'ni, kendi koyduğu prensiplere herkesten önce kendisi
ihanet etmiş olmakla töhmetlendiriyordu.’ (494)
Kemalist ateş ne zaman mı sönmeye başladı? Babıali'nin köşebaşları Ankara kadrolarına
yerleşmeye başladığında.
70 yıllık cumhuriyeti diktatörlük olarak niteleyen günümüz kinci cumhuriyetçilerine de Yakup
Kadri'nin yanıtı 1954 yılından geliyor, (Bkz. sayfa 500, vd.)
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Hep O Şarkı, Ed.Atilla Özkırımlı,
1956 tarihli son roman, Yakup Kadri birikiminin pek çok bakımdan doruğu... Altın çağa
dönüş, bir arayış, başlangıç arayışı romanı... Kiralık Konak'ın öncesine yerleşiyor. Boğazı,
konak ve yalı yaşamını ve bir toplumsal öykünün hüzünlü bitişini izliyoruz bu küçük
mücevherde.
İlginçtir Yakup Kadri'nin en az okunan yapıtları da bunlar: Panorama, Hep O Şarkı... İkinci
ben anlatımlı bu romanında (ilki Yaban) kadın gözüyle olayları aktaran Yakup Kadri, o güne
değin yapıtlarında görülmeyen enfes bir mizah tonu yakalıyor ve başarıyla uyguluyor.
Yalnızca bu mizahıyla ve inanılmaz gerçeklik duygusuyla bu tarihsel aşk öyküsü, Yakup
Kadri'nin ve Türk yazınının zirvesine oturuyor.
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Anamın Kitabı, Ed.Atilla Özkırımlı,
Yakup Kadri'nin 5 ciltlik anılarının en son yazılmış, ama ilk yıllarını (çocukluk) anlatan bu
yapıtı yazarı tanımak açısından ve canlı anlatımıyla ilginç.
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; Gençlik ve Edebiyat Hatıraları, Ed.Atilla
Özkırımlı,
Yakup Kadri bu ilginç ve oldukça kişisel anılarında; Mehmet Rauf'u, Şahabettin Süleyman'ı,
Refik Halit'i, Ahmet Haşim'i, Yahya Kemal'i, Cenap Şahabettin'i, Süleyman Nazif'i, Abdülhak
Hamit'i, Tevfik Fikret'i, Abdülhak Şinasi Hisar'ı, Halide Edip Adıvar'ı konu ediyor. Ayrıca
Edebiyat-ı Cedide, özellikle Fecr-i Ati hakkında bilgi veriyor.
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; BE 15: Zoraki Diplomat, Ed.Atilla
Özkırımlı,
Karaosmanoğlu'nun, Atatürk'ün zorlamasıyla başlayan diplomatlık serüveni çok ilginç
tanıklıklar içeriyor, bunların başında da kuşkusuz 2.büyük savaş geliyor. Savaşın tam
ortasında Avrupa'da olan yazarın anıları pek çok bakımdan önemli, öğretici. Diplomatlik
mesleği hakkında görüşleri de yabana atılır gibi değil.
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; BE 16: Vatan Yolunda, Ed.Atilla
Özkırımlı,
Karaosmanoğlu'nun anılarının milli mücadeleye katılma evresi Vatan Yolunda. Batı dünyası,
jöntürkler, ittihatçılar, Ankara hakkında ilginç gözlemler ve görüşler var bu yapıtında yazarın,
bana kalırsa anılarının Politikada 45 Yıl'dan sonra en ilginç cildi.
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; BE 13: Bir Serencam, Ed.Atilla Özkırımlı,
Karaosmanoğlu ile tanışmanın (köklü) zamanı gelmişti. Bir Serencam açık Avrupa etkileri
taşıyan gencecik bir yazarın etki kaynağına göre romantik ya da gerçekçi öykülerini içeriyor.
Sapkın tipleri ele alışı, tipleri karşısında hasta karşısındaki doktor gibi soğukkanlılığını
koruması, beklenmedik ve çarpıcı bitişler, gelecek vaad eden bir yazarı muştuluyor(du
sanırım). Bu öyküler 1914'ten önce dergi ya da gazetelerde yayımlandı. Refik Halit'den önce.
Ama yine de arkasında önemli bir birikim vardı.
Baskın, Şapka, Nebbaş, Bir Kadın Meselesi ilgi çekici öyküler. Bir Tercümeihal bir
prototip, türk yazını, Ömer Seyfettin'in Efruz Bey’i, Yakup Kadri'nin Necdet Bey’i vb. den
önemli tipler geliştirdi.
20'lere doğru yazarın tutumunda toplumsallaşma eğilimleri uç veriyor.
***
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri; BE 16: Politikada 45 Yıl, Ed.Atilla
Özkırımlı,
Yazarın 2. Mecliste milletvekilliğinden başlayarak 1965 yılına kadar süren politika anıları
İsmet İnönü ve CHP'nin kişisel bir değerlendirilmesi sayılabilir ve son derece ilginç. Bence
yozlaşmanın kökleri CHP'ye iniyor bu kesin, ama İnönü'ye iniyor mu, bundan pek emin
değilim.
***
Kemal, Yaşar; Bir Ada Hikayesi 2. Karıncanın Su İçtiği,
Yaşar Kemal o güçlü soluğunu, görkemli dilini çok kötü harcıyor. Kanıtlamak için yazması
kötü. Düşüncesini son derece pragmatik bir yaklaşımla romanının önüne koyuyor. Roman
yitiriyor bence. Hem de çok.
Bir süre sonra o güzelim dil bile öksüz çocuğa dönüyor.
Bakalım 3. ve 4. cilt neler getirecek.
‘Dünyada her iyilik unutulur, unutulmaz ya unutulur diyelim, hiçbir zaman, hiçbir insanın
unutamayacağı bir güzellik var, o da bir insanın bir insandan gördüğü yürekten bir sevgidir.’
(218)
‘Savaştan geriye kalmış her insan sakattır, yarı ölüdür. Savaşmış her kişi savaştan önceki kişi
değildir. Yıpranmış, sakatlanmış bir kişidir. O kişiler ölünceye kadar mutlu olamaz, o pis
dünyayı unutmak için böyle, kaçacak ıssız bir dünya ararlar.’ (461)
‘Bu derin kardeşlikten, dostluktan sonra bu düşmanlıklar neydi? İnsanlar çektikleri acıda
birleşiyorlardı da, yaşadıkları sevinçlerde, niçin bir araya gelemiyorlardı? Savaş bitmiş,
ölen ölmüş, kalan kalmışken, bu adanın bu güzel insanlarını binlerce yıllık yurtlarından
bilmedikleri, görmedikleri başka diyarlara niçin, hangi hakla sürmüşlerdi?’ (479)
***
Kemal, Yaşar; Bir Ada Hikayesi 3. Tanyeri Horozları,
Yaşar Kemal'in Bir Ada Hikayesi'nin 3.cildi...
Ada cenneti kuruluyor. Eh, bir cennette de herşey bu denli yinelenedurur.
***
Kopan, Yekta; İçimde kim Var,
Yekta Kopan'ın üzerinde durulmalı. Anlatısında kimi yenilikler dikkati çekiyor. Yağmur'u
(kapsayıcı ve sarıcı olan) bir anlatı motifi olarak kullanmak, olay-yapı birliği, altın üçgeni
bilinçli olarak kırmak, Gülsoy'da olduğu gibi Freudiyen takınağı değil baba-oğul'u eksene
oturtmak, vb. ortaya yetkin bir yapı çıkarmasa da, son yılların pek çok romanına göre dürüst
bir sorgulama etiğinden söz edebilir, bunun değerini vurgulayabiliriz.
Kopan genç olmasına rağmen güçlü yaşam sezgileri olan biri. Genel yabancılaşmanın bizim
toplumumuza özgü duygusallık gelgitini bence yakalıyor, ama suyunu çıkarmıyor. Bu önemli.
Alaturka, hatta arabesk bir romana güçlü malzeme olabilir.
Suna'nın öyküsü, bir de Rıza'nin anlatısı dikkat çekiciydi. Her karakterin kişisel damgasını
vurduğu anlatısı romanı ifade açısından boyutlandırıyor.
Kopan arkasındakı kalıtı (Sait Faik, Orhan Kemal, vb.) iyi değerlendirecek gibi görünüyor.
Ayrıca romanı biricik kılan (Türk yazınında) bir başka özellik de sinemayla (Yeşilçam,
Hollywood ve Yurttaş Kane-Orson Welles) arasında kurulan inandırıcı koşutluk... Kopan
Welles'in 'hiçbir zaman bilinemeyecek olan’ yitiğin, Rosebud'ın peşindeki buruk, iç kanatıcı
arayışını sağlam bir roman kurgusu içinde iyi yansılıyor.
İzlenmeli.
***
Bener, Yiğit; Eksik Taşlar,
Eksik Taşlar, Erhan Bener'in oğlu Yiğit Bener'in ilk romanı... Birbirini yitiren baba-oğul
buluşması ilginç bir konu olabilir, ama bu roman için bence yetmediği kesin... Çünkü Bener
yeterince inandırıcı değil... Mantığı çok zorlamaya gelmez. Tarık Ali'nin yerli sunumu, biraz
da Eroğlu havası var. Bana göre değil.
***
Ecevit, Yıldız; Türk Romanında Postmodernist Açılımlar,
Bu yapıt da içerdiği sayısız doğrulara karşın bende düşkırıklığı yarattı diyebilirim. Nesnellik
maskesi arkasında sanki genel bazı doğrular sıralanıyor, tavırsızlık bir noktadan sonra
özsüzlük gibi algılanır oluyor.
Türk Romanında estetik devrimden (1980'den sonra) sözedebilmek için biraz daha beklemek
gerek düşüncesindeyim.
***
Nadi, Yunus; Ali Galip Hadisesi, Ed. Nurer Uğurlu,
Yunus Nadi, ünlü Ali Galip Hadisesi'nde Ali Galip'in ipliğini belgelerle pazara çıkarıyor ve
Ali Galip bana çok tanıdık geliyor. Doğrucu Cumhuriyetin gerçek kurucularının soyu ve
ülküleri sürmüyor ama bugün ülkemiz Ali Galipler toplumu. Bunu nasıl becerdik
bilemiyorum.
Acaba Aziz Nesin, Zübük'ü yazarken Ali Galip'i biliyor muydu?
***
Özden, Zafer; Film Eleştirisi,
AFA Yayınları, 2000
Ege Üniversitesinden Özden, film eleştirisindeki temel yaklaşımları özetliyor ve tür filmi
eleştirisini ayrıntılandırıyor.
***
İpşiroğlu, Zehra; Alımlama: Yazın,
İpşiroğlu’nun alımlama estetiği üzerine dizi yapıtlarından ikincisi: yazın alımlama.
Ne yazık ki doyurucu ve yeterli bulamadım. Yalnızca Zehra İpşiroğlu'nun kişisel alımlama
deneyimlerinin (üstelikte tartışmalı) bir sergilemesi olarak görüyorum kitabı.
Belli biçim, akımlara değer yüklemesi yapması (postmodernizm örneğin) bence önemli bir
yanlış.
***
Zafer, Zeynep; Anton Çehov’un Öykü Sanatı,
Akademik bir çalışma... Biraz düşkırıklığı yarattı diyebilirim. Çehov kahramanlarında bir yeri
terk etme, yerdeğiştirme imgesiyle ilgili çözümlemesi ilginç.
***
Saba, Ziya Osman; Bütün şiirleri: Bıraktığım İstanbul,
Alkım yayınları, 2003
Ziya Osman'ın tüm şiirlerini böyle özenli bir baskıda görmek iyi oldu.
Okudum. Necatigil'e yol açan bu, küçük insanların ve onların buruk dünyalarının
alçakgönüllü şairinden etkilenmemek olanaksız. Şiirlerinin işçiliği, yapısı, sesinden çok
duygu yükünden...
Arada bir göz atmalıyım. Yazgısıyla buluşan, uzlaşan insanın tragedyası Saba'nın duruşundan
okura bulaşıyor. Hüzün de burdan geliyor sanırım.
***
Saba, Ziya Osman; Konuşanlar Bir Hüzünle Sesinde. Ed. Tahsin Yıldırım,
Kaan Özkan
Ziya Osman Saba'nın öykü ve şiirleri dışındaki tüm metinleri. Önemli bir derleme. Benim
özellikle ilgimi, kimi önemli yazarlarımızla ilgili değerlendirmeleri çekti.
***
Saba, Ziya Osman; Mesut İnsanlar Fotoğrafhanesi,
Saba'nın tüm öykülerini derliyor yapıt.
Sanırım Yaşar Nabi, yazınımızın ermişi diyor onun için.
Kötü olamadığı için iyi olmuş biri mi acaba, tüm ermişler, yalvaçlar gibi belki de.
Ama sayrık, tutaraklı bir iyilik duygusu değil Saba'nınki. Daha çok bir yokülke (ütopya)
bağımlısı. Yaşadığı umarsız yoksunluk (öksüzlük, yoksulluk, bırakılmışlık, acı, vb.) onu
olmadığını, olamıyacağını derinden bildiği, bunun da zararsız ve zararsızlığı oranında acıtıcı,
hüznünün doğrudan kaynağına dönüştüğü, bir yokülkeye tutsak kılmış.
İnananı olmayan yokülkenin ermişi Saba'ya kendinden vazgeçerek dile dönüşmekten başka bir
seçenek kalmıyor bu durumda.
Razı o.
Tüm bırakılmışlıklara ve acı çekmeye razı biri. Kendini buradan çoğaltıyor ya da tersine,
eksiltiyor. Hiç olmamış gibi olmak. Hiç yaşamamış gibi.
Öte yandan dile tutunmak da bir umuda işaret ve geçerli olan içinde yer tutma iradesi değil
mi? Anne ve babada yıkıma uğramış Saba belki Galatasaray, arkadaş iteklemesi, çevre,
İstanbul'dan kalkarak, dili kendine karşı, kendinin biricik kurtuluşu olarak seçebildi.
Bence Abdülhak Sinasi Hisar'dan daha tutarlı, daha iyi ve Proust'a daha yakın. Çünkü gizli,
bastırılmış, dili tersini savlamış da olsa, kurma yönünde niyetler taşıyor.
Bu onu özgün bir yazar yapıyor. Yazınımızda öneminin altında yer almış yazık ki.
Öyküleri anı-öykü karışımı, özyaşamöyküsel ve ilginç bir biçimde de İstanbul'un öyküleri
aynı zamanda. Sanırım Saba ile İstanbul arasında, anlaşılabilir nedenlerle, denizle balık
arasindaki ilineksel ilişki var.
Saba'nın yaşamı, İstanbul tanıklıklarıyla aynı şey.
Üstelik Saba'da Tanpınar çalımı yok. Belki bu yüzden daha az çekici, gizli.
Son sözüm:
Saba bir gömü. Bulgulanmayı bekleyen o değil. Onun bulunduğu her yer, aynı zamanda doğru
yer.
Yalınlığın erdemine inanmışlar onu aramalı.
İki öykü kitabı: Mesut İnsanlar Fotoğrafhanesi ve Değişen İstanbul bir araya getirilmiş.
Öykü seçmem olanaksız. Tümünden etkilendim diyebilirim.
Daha önemli bir şey var: Saba'nın duyarlığı. Ve ben onun çocukluğunda kendime ilişkin çok
şeyler…ortak yanlar buldum.
***
Serdar, Ziyaüddin; Thomas Kuhn ve Bilim Savaşları,
Bilim ve dünyamız yeni bir paradigmanın eşiğinde Serdar'a göre. Araladığı kapıda gördüğü
şeye Post-Normal Bilim diyor. Önemli ve tartışmaya açık...
***
Livaneli, Zülfü; Bir Kedi, Bir Adam, Bir Ölüm,
Remzi Kitabevi Yayınları, 2001
Livaneli bu berbat romanında, bir zeka belirtisi gibi görülebilecek anlatıcı kurgulamasında
özgünlüğü de heba ederek, bir çuval incirin... Ama ‘kabahatin büyüğü bende kardeşim!...’

Hisar, Abdülhak Şinasi - Zeki Z. Kırmızı * Okumanın Sonuna Yolculuk

Transkript

Benzer belgeler

Kitaptan bir bölüm için tıklayınız.

Fırat ÇAPKIN`dan TAVSİYE EDİLEN KİTAPLAR…

ide kattintva

KÜTÜPHANE BÜLTENİ

Edebiyat Kuramları - Türk Dili ve Edebiyatı

2005-2006 öğretim yılı ana sınıfı ihtitaç listes

İstanbul`da Günlük Yaşam_pdf

“Hazır Bilgi” serisi nedir, nasıl çalışır? Bilgi, bugün internet

13-Ölçme ve Değerlendirme