Türkiye`de Sendikac›l›k

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2869
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1826
SEND‹KACILIK
Yazarlar
Doç.Dr. Banu UÇKAN (Ünite 1, 3, 5, 6, 7, 8)
Doç.Dr. Deniz KA⁄NICIO⁄LU (Ünite 2)
Doç.Dr. Aziz ÇEL‹K (Ünite 4)
Editör
Doç.Dr. Banu UÇKAN
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Ö¤r.Gör.Dr. Zekiye Rende
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flman›
Okt. Ferdi Bozkurt
Grafikerler
Ayflegül Dibek
Hilal Küçükda¤aflan
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Sendikac›l›k
ISBN
978-975-06-1513-9
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 20.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Sunufl ............................................................................................................
vii
Sendikac›l›¤›n Kavramsal Çerçevesi ......................................
2
SEND‹KA KAVRAMI......................................................................................
SEND‹KALARIN ORTAYA ÇIKIfiI .................................................................
SEND‹KALARIN ÖZELL‹KLER‹ .....................................................................
SEND‹KALARIN ‹fiLEVLER‹...........................................................................
SEND‹KA HAKKI VE SEND‹KA GÜVENL‹⁄‹ ..............................................
Sendika Hakk› ...............................................................................................
Sendika Güvenli¤i .........................................................................................
Zorunlu Sendikac›l›k fieklindeki Sendika Güvenli¤i Türleri ................
Finansal Sendika Güvenli¤i Türleri........................................................
‹DEOLOJ‹LER‹NE GÖRE SEND‹KA T‹PLER‹ ...............................................
Pragmatik (Faydac›) Sendikac›l›k .................................................................
Reformist (Evrimci) Sendikac›l›k ..................................................................
Marksist (Devrimci) Sendikac›l›k..................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3
5
7
9
11
12
14
14
17
19
19
20
20
21
23
24
25
26
26
28
Sendikal Haklar›n Uluslararas› Çerçevesi.............. ............... 30
SEND‹KAL HAKLARIN ULUSLARARASI BOYUTU ......................................
ILO BELGELER‹NDE SEND‹KAL HAKLAR...................................................
ILO Anayasas›................................................................................................
Filadelfiya Bildirgesi......................................................................................
87 Say›l› Sendika Özgürlü¤ü ve Sendika Hakk›n›n Korunmas›
Sözleflmesi......................................................................................................
98 Say›l› Örgütlenme ve Toplu Pazarl›k Hakk› ‹lkelerinin
Uygulanmas›na ‹liflkin Sözleflme ..................................................................
151 Say›l› Kamu Yönetiminde Örgütlenme Hakk›n›n Korunmas› ve
Çal›flma Koflullar›n›n Belirlenmesi Usulleri Sözleflmesi...............................
154 Say›l› Toplu Pazarl›k Sözleflmesi ...........................................................
AVRUPA KONSEY‹ BELGELER‹NDE SEND‹KAL HAKLAR .........................
Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi.................................................................
Avrupa Sosyal fiart› .......................................................................................
BM BELGELER‹NDE SEND‹KAL HAKLAR ...................................................
‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi ................................................................
Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas› Sözleflmesi ...................
Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararas› Sözleflmesi......................................
TÜRK‹YE’N‹N SEND‹KAL HAKLAR VE ÖZGÜRLÜKLERLE
‹LG‹L‹ ULUSLARARASI SÖZLEfiMELERE UYUMU .......................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
31
31
32
34
35
36
38
39
40
41
42
44
44
45
46
47
50
52
1. ÜN‹TE
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
3. ÜN‹TE
Sendikac›l›¤›n Tarihsel Geliflim Süreci .................................. 58
SEND‹KACILI⁄IN GEL‹fi‹M SÜREC‹N‹ DÖNEMLEfiT‹RME .........................
SEND‹KALARIN VAR OLMA MÜCADELES‹ VERD‹KLER‹ DÖNEM
(19. YY-1945) ................................................................................................
SEND‹KALARIN GÜÇ KAZANDI⁄I VE KURUMSALLAfiTI⁄I (ALTIN)
DÖNEM (1945-1973) .....................................................................................
SEND‹KALARIN ‹fiB‹RL‹KÇ‹/KORPORAT‹ST DÖNEM‹ (1973-1980)..........
SEND‹KALARIN GÜÇ VE ETK‹NL‹KLER‹N‹ KAYBETT‹KLER‹ DÖNEM
(1980 SONRASI) ............................................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
4. ÜN‹TE
59
60
62
67
68
77
81
82
83
85
85
87
Modern ‹deolojiler Aç›s›ndan Sendikac›l›k............................ 90
‹DEOLOJ‹ KAVRAMI VE MODERN ‹DEOLOJ‹LER......................................
L‹BERAL‹ZM VE SEND‹KACILIK ..................................................................
SOSYAL‹ZM VE SEND‹KACILIK ...................................................................
Marx Öncesi Sosyalizm ve Sendikac›l›k ......................................................
Marksizm ve Sendikac›l›k .............................................................................
Reformcu Sosyalizm, Sosyal Demokrasi ve Reformcu Sendikac›l›k...........
ANARfi‹ZM VE ANARKO-SEND‹KAL‹ZM .....................................................
FAfi‹ZM VE SEND‹KACILIK ..........................................................................
NEOL‹BERAL‹ZM VE SEND‹KACILIK ..........................................................
Liberalizmin ve Neoliberalizmin Sendika Karfl›tl›¤›.....................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
5. ÜN‹TE
53
54
54
55
91
92
96
97
100
103
105
106
108
109
111
112
113
113
114
114
115
Sendikal Örgütlenme Modelleri............................................. 118
TABAN ÖRGÜTLENME MODELLER‹ ..........................................................
Meslek Sendikalar› ........................................................................................
‹flkolu (Sanayi) Sendikalar› ...........................................................................
Genel Sendikalar ...........................................................................................
‹flyeri (‹flletme) Sendikalar› ...........................................................................
ÜST ÖRGÜTLENME MODELLER‹.................................................................
ULUSLARARASI ÖRGÜTLENME MODELLER‹..............................................
Dünya Çap›nda Faaliyet Gösteren Uluslararas› Sendikal Örgütler ............
119
120
121
121
122
123
124
125
v
‹çindekiler
Uluslararas› Sendika Konfederasyonu (ITUC).......................................
Dünya Sendikalar Federasyonu (WFTU) ...............................................
Bölgesel Düzeyde Faaliyet Gösteren Uluslararas› Sendikal Örgütler ........
Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC) .........................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
126
128
130
130
132
134
135
136
137
138
139
Demokrasi Sendikac›l›k ve Siyaset......................................... 140
SEND‹KACILIK VE DEMOKRAS‹ ‹L‹fiK‹S‹ ...................................................
SEND‹KA ‹Ç‹ DEMOKRAS‹...........................................................................
SEND‹KACILIK VE S‹YASET ‹L‹fiK‹S‹ ..........................................................
Sendikalar›n Siyasi Partilerle ‹liflki Kurma Nedenleri..................................
Mesleki-Ekonomik Nedenler ..................................................................
‹deolojik Nedenler ..................................................................................
Sendikalar›n Siyasi Faaliyet fiekilleri ............................................................
SEND‹KACILIK VE S‹YASET ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹ MODELLER‹ ................
Ba¤›ms›z Model .............................................................................................
Ara Ba¤›ml› Model ........................................................................................
Organik ‹liflkinin Kuruldu¤u Ara Ba¤›ml› Model ..................................
Organik ‹liflkinin Kurulmad›¤› Ara Ba¤›ml› Model ...............................
Ba¤›ml› Model ...............................................................................................
Zorunlu Ba¤›ml› Model...........................................................................
Gönüllü Ba¤›ml› Model ..........................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
141
143
146
148
148
149
149
151
151
152
153
154
154
154
155
156
158
159
160
161
161
162
Türkiye’de Sendikac›l›k ........................................................... 164
TÜRK‹YE’DE SEND‹KACILI⁄IN TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ................................
1923-1946 Dönemi ........................................................................................
1946-1960 Dönemi ........................................................................................
1960-1980 Dönemi ........................................................................................
1980 Sonras› Dönem .....................................................................................
‹flçi Sendikac›l›¤›ndaki Geliflmeler .........................................................
Kamu Görevlileri (Memur) Sendikac›l›¤›ndaki Geliflmeler...................
TÜRK‹YE’DE ‹fiÇ‹ VE KAMU GÖREVL‹LER‹ KONFEDERASYONLARI ......
TÜRK‹YE’DE TOPLU PAZARLIK VE TOPLU ‹fi UYUfiMAZLIKLARININ
ÇÖZÜMÜ ......................................................................................................
TÜRK‹YE’DE SEND‹KACILI⁄IN TEMEL ÖZELL‹KLER‹ VE SORUN
ALANLARI ......................................................................................................
Özet................................................................................................................
6. ÜN‹TE
165
165
167
169
173
173
176
178
181
185
189
7. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
8. ÜN‹TE
192
193
194
195
195
197
Dünyada Sendikac›l›k .............................................................. 198
‹NG‹LTERE’DE SEND‹KACILIK.....................................................................
‹ngiltere’de Sendikac›l›¤›n Tarihsel Geliflim Süreci .....................................
‹ngiltere’de Sendikal Yap›.............................................................................
‹ngiltere’de Toplu Pazarl›k ve Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar›n›n Çözümü.........
ABD’DE SEND‹KACILIK ...............................................................................
ABD’de Sendikac›l›¤›n Tarihsel Geliflim Süreci ...........................................
ABD’de Sendikal Yap› ..................................................................................
ABD’de Toplu Pazarl›k ve Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar›n›n Çözümü .............
JAPONYA’DA SEND‹KACILIK ......................................................................
Japonya’da Endüstri ‹liflkilerinin Tarihsel Geliflim Süreci ...........................
Japonya’da Sendikal Yap› .............................................................................
Japonya’da Toplu Pazarl›k ve Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar›n›n Çözümü .........
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
199
199
202
204
205
205
208
209
211
211
213
215
217
219
220
220
222
222
223
Sözlük ................................................................................... 225
Sunufl
Sunufl
Sendikac›l›k adl› bu çal›flma, Anadolu Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Çal›flma
Ekonomisi ve Endüstri ‹liflkileri Bölümü lisans ö¤rencilerinin ders kitab› gereksinimlerinin karfl›lanmas› amac›yla haz›rlanm›flt›r. Konular, Çal›flma Ekonomisi ve
Endüstri ‹liflkileri Bölümü ders programlar›n›n bütünlü¤ü göz önünde bulundurularak belirlenmifltir.
Bu ders kitab› bir tak›m çal›flmas›n›n ürünüdür. Kitab›n haz›rlanmas› sürecinde
çok say›da de¤erli kifli yer alarak katk› sa¤lam›flt›r. Öncelikle bu çal›flman›n yap›labilmesi do¤rultusunda bana tan›nan f›rsat için Anadolu Üniversitesi Rektörü
Prof.Dr. Davut AYDIN ile ‹ktisat Fakültesi ve Aç›kö¤retim Fakültesi Dekanl›klar›na teflekkür borçluyum. Ayr›ca çal›flman›n ortaya ç›kmas›nda büyük emekleri olan
ve bu çal›flmay› birlikte yürütmekten büyük mutluluk duydu¤um de¤erli meslektafllar›m Doç.Dr. Deniz KA⁄NICIO⁄LU ve Doç.Dr. Aziz ÇEL‹K’e sonsuz teflekkürlerimi sunar›m. Bunun yan› s›ra kitap yaz›m sürecinde ekibin koordinatörlü¤ünü
üstlenen Doç.Dr. Müjgan BOZKAYA’n›n flahs›nda çal›flmada eme¤i geçen tüm
ekip elemanlar›na da teflekkür ederim.
Kitab›n tüm ö¤rencilere yararl› olmas›n› dilerim.
Editör
Doç.Dr. Banu UÇKAN
vii
1
SEND‹KACILIK
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Sendika kavram›n› aç›klayabilecek ve sendikan›n di¤er örgütlerden ayr›lan
özelliklerini yorumlayabilecek,
Sendikalar›n ortaya ç›k›fl›n› aç›klayabilecek,
Sendikalar›n özelliklerini ve ifllevlerini s›ralayabilecek,
Sendika hakk› ve sendika güvenli¤i kavramlar›n› tan›mlayabilecek,
‹deolojilerine göre sendika tiplerini aç›klayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Sendika
Koalisyon
Kategorik Sendika Çoklu¤u
Sendika Tekli¤i
Kapal› ‹flyeri Koflulu
Sendika Üyeli¤ini Muhafaza Etme
Koflulu
• Kaynakta Kesme Yöntemi
• Sendika Özgürlü¤ü
•
•
•
•
•
•
•
•
Sendika Güvenli¤i
‹deolojik Sendika Çoklu¤u
Sar› Sendika
Sendikal› ‹flyeri Koflulu
Dayan›flma Aidatl› ‹flyeri Koflulu
Pragmatik (Faydac›) Sendikac›l›k
Reformist (Evrimci) Sendikac›l›k
Marksist (Devrimci) Sendikac›l›k
‹çindekiler
Sendikac›l›k
Sendikac›l›¤›n
Kavramsal Çerçevesi
•
•
•
•
•
SEND‹KA KAVRAMI
SEND‹KALARIN ORTAYA ÇIKIfiI
SEND‹KALARIN ÖZELL‹KLER‹
SEND‹KALARIN ‹fiLEVLER‹
SEND‹KA HAKKI VE SEND‹KA
GÜVENL‹⁄‹
• ‹DEOLOJ‹LER‹NE GÖRE SEND‹KA
T‹PLER‹
Sendikac›l›¤›n Kavramsal
Çerçevesi
SEND‹KA KAVRAMI
Bugünkü anlam›n› 1839 y›l›nda kazanan “sendika” kavram› ilk defa ‹ngiltere’de bir
flehir veya bölgede iflçilerin genel ç›karlar›n› korumak için kalfalar aras›nda kurulup gelifltirilen dostluk örgütlerinin ortak eylemlerini anlatmak için kullan›lm›flt›r.
Sendika kavram› ‹ngiltere, ABD, Almanya gibi baz› ülkelerde yaln›zca iflçi örgütlerini ifade etmekte, iflveren örgütleri içinse farkl› bir terim kullan›lmaktad›r. Ancak
Fransa ve Türkiye gibi baz› ülkelerde de sendika kavram›yla hem iflçi hem de iflveren örgütleri anlat›lmaktad›r. Bununla birlikte bu kitapta yaln›zca iflçi sendikalaSIRA S‹ZDE
r› ele al›naca¤› için iflçi sendikas› yerine k›saca sendika denilecektir.
Sanayi Devrimi
öncesinde zanaat hayat› ile birlikte üretim ve çal›flma iliflkilerini düzenleyen usta,
kalfa ve ç›raklar›n bir arada bulunduklar›, ç›kar farkl›l›klar› yerine ç›kar birli¤ine
D Ü fi Ü N E L ‹ M
dayanan bir yap›ya sahip olan, çal›flanlar›n üretimin her aflamas›nda yer ald›¤› loncalardan farkl› bir örgütlenmeyi ifade eden sendikalar›, de¤iflik flekillerde tan›mS O R U
lamak mümkündür (Tokol, 2001, ss.16-17).
Lonca (Korporasyon):
‹talyanca ‘da hücre ve oda
anlam›na gelen ‘loggia’
kelimesinden türeyen ve
Sanayi Devrimi’nden önce
bir meslek örgütlenmesi
olarak ayn› bölgede yaflayan
ve belirli bir mesle¤e
mensup ç›rak, kalfa ve
ustalar›n üye olmak zorunda
SIRA S‹ZDE
olduklar› meslek
organizasyonlar›d›r.
S O R U
‹flveren sendikalar› Endüstri ‹liflkileri kitab›n›z›n “Yönetim ve ‹flveren
ad›n›
D ‹ Sendikalar›”
KKAT
tafl›yan 4. Ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Sidney ve Beatrice Webb’ler Sendikac›l›k Tarihi adl› eserinde sendikay›, istihdam
koflullar›n› korumak veya gelifltirmek amac›yla iflçilerin kurduklar› sürekli bir birlik
olarak tan›mlam›flt›r (Martin, 1989, s.8). Bir baflka tan›ma göreAMAÇLARIMIZ
ise sendika, iflçilerin
aç›k veya gizli birtak›m ihtiyaçlar›na cevap vermek, duruma ve ortama göre iflçilerin
ç›karlar›n›n temsilcisi olmak ve ç›karlar›n› korumak, toplu pazarl›k ve toplu ifl sözK ‹ T A P için kuruleflmeleri vas›tas›yla iflçilerin çal›flma hayat›ndaki durumlar›n› de¤ifltirmek
lan örgütlerdir (Biçer, 1996, s.279). Ancak çok genel bir tan›mlama ile sendika, “iflçi
s›n›f›n›n ekonomik ve toplumsal alanlardaki hak ve ç›karlar›n› savunan, yaflam ve
çal›flma koflullar›n› gelifltirmeyi amaçlayan mesleki örgüt”tür (Güven,
T E L E V ‹ Z1995,
Y O N s.90).
Sendikalar›n di¤er örgütlerden ayr›lan üç önemli noktas› vard›r: Üyelerinin
özelli¤i (yap›s›), amaçlar› ve bu amaçlar› gerçeklefltirmek için kulland›klar› araçlar.
Bu nedenle sendikay› flu flekilde tan›mlamak mümkündür: Sendika, üyelerini iflçi‹NTERNET
lerin oluflturdu¤u, hem iflyerinde hem de toplumda üyelerinin ç›karlar›n› örgütlemeyi ve temsil etmeyi amaçlayan, çal›flma iliflkilerini iflverenle do¤rudan yapt›klar› toplu pazarl›k yolu ile düzenlemeye çal›flan örgüttür (Salamon, 1998, s.85). Bu
noktada sendikalar flah›s toplulu¤u özelli¤i tafl›yan di¤er örgütlerle s›kl›kla kar›flt›-
SIRA S‹ZDE
Sendika: ‹flçi s›n›f›n›n
ekonomik ve toplumsal
alanlardaki hak ve
ç›karlar›n› savunan,
yaflam
AMAÇLARIMIZ
ve çal›flma koflullar›n›
gelifltirmeyi amaçlayan
mesleki örgüttür.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Sendikalar, iflçilerin
iflverenler karfl›s›nda her
zaman daha güçsüz bir
konumda bulunmas›
‹ N Tç›kard›¤›
ERNET
gerçe¤inin ortaya
birer savunma örgütüdür.
4
Sendikac›l›k
Kapsad›klar› sosyal grubun
geniflli¤i ve bu grubun
ekonomik aç›dan zay›fl›¤›
iflçi sendikalar›n› ön plana
ç›karmakta; bu nedenle
sendika denildi¤i zaman
genellikle iflçi örgütü akla
gelmektedir.
r›labilmektedir. Sendikalar genellikle dernekler, ticari flirketler, kooperatifler ve
mesleki birliklerle kar›flt›r›lmaktad›r. Ancak bu örgütlerle sendikalar aras›nda önemli farkl›l›klar bulunmaktad›r. Sendikalarla di¤er örgütler aras›ndaki farkl›l›klar› flu
flekilde aç›klamak mümkündür (Aktay, Ar›c› ve Senyen/Kaplan, 2011, ss.252-256):
• Sendikalar ve dernekler. fiah›s toplulu¤u niteli¤inde ve tüzel kiflili¤e haiz
kurulufllar olan dernekler, flekil ve iflleyifl bak›m›ndan sendikalara çok benzemektedir. Ancak bu iki örgüt aras›ndaki en önemli farkl›l›k amaç unsurudur. Dernekler, kanuna ve ahlaka ayk›r› olmamak ve kâr amac› gütmemek
kayd›yla herhangi bir amaçla kurulabilmektedir. Oysa sendikalar›n temel
amac›, çal›flanlar›n ekonomik ve sosyal yönden hak ve ç›kar›n› korumak ve
gelifltirmektir. Sendikalar bu amaçlar›n› gerçeklefltirmek için iki önemli araca da sahip bulunmaktad›r: Toplu pazarl›k ve grev. Sendikalar toplu pazarl›k vas›tas›yla kural koyma hakk› ve ayr›cal›¤›na sahiptir. Ayr›ca uyuflmazl›k
ç›kmas› durumunda kendi taleplerini iflverene kabul ettirebilmek için baflka
hiçbir örgütün sahip olmad›¤› grev arac›na da sahip bulunmaktad›r.
• Sendikalar ve ticari flirketler. Ticari flirketler kâr elde etmek ve ticari kazanç
sa¤lamak amac›yla kurulmaktad›r. Hâlbuki sendikalar›n böyle bir ticari amac› bulunmamaktad›r. Bunun yan› s›ra flirket orta¤› olmak için en önemli nitelik, ortakl›¤›n gerektirdi¤i mali katk›y› ve taahhütleri karfl›layabilmektir.
Ancak iflçi sendikas› üyesi veya kurucusu olabilmek için iflçi olmak flartt›r.
Bu nedenle herkesin bir ticari flirket kurma hakk› varken, iflçi sendikas› yaln›zca iflçiler taraf›ndan kurulan bir örgüttür.
• Sendikalar ve kooperatifler. Sendikalarla kooperatifler aras›ndaki en önemli
ortak nokta, her iki örgütün de kendi kendine yard›m örgütü olmas›d›r. Ancak kooperatifler k›t kaynaklarla maksimum ekonomik fayda sa¤layabilme
amac› tafl›yan bir ekonomik yard›mlaflma ve dayan›flma hareketi iken, sendikalar üyelerinin birlikten kaynaklanan ve birlikte hareket etme iradesinden güç alan mücadelesini organize etme hareketidir.
• Sendikalar ve mesleki birlikler. Meslek odalar› kamu kurumu niteli¤inde
meslek kurulufllar›d›r. Yaln›zca belirli bir mesle¤e mensup olanlar›n üye olabildi¤i meslek odalar›, meslek mensuplar›n›n ortak ç›karlar›n› koruma amac›yla faaliyet göstermektedir. Bunun için mesleki ilkeler, çal›flma standartlar› ve mesleki formasyonun esaslar›n›n tespiti veya tespit edilmifl olan ilkelerin yaflat›lmas›n› sa¤lamaya çal›flmaktad›r. Meslek birliklerinin bir di¤er amac› da meslek mensuplar› aras›ndaki çat›flmalar› önlemek veya en aza indirmektir. Ancak sendikalar›n üyelerin aras›ndaki iliflkileri düzenlemek ve meslek esaslar›n› belirlemek gibi herhangi bir temel ifllevi bulunmamaktad›r.
fiekil 1.1
Sendikalar›n
Dayana¤›n›
Oluflturan Üç
Temel Hak
‹flçi
sendikalar›n›n
dayana¤›n›,
birbirini
tamamlayan üç
temel hak
oluflturmaktad›r.
Örgütlenme Hakk›
Toplu Pazarl›k ve Toplu ‹fl
Sözleflmesi Hakk›
Grev Hakk›
5
1. Ünite - Sendikac›l›¤›n Kavramsal Çerçevesi
S‹ZDE
Sendikalar üç temel haktan oluflan bir sacaya¤›n›n üzerineSIRA
oturmaktad›r.
Bunlar; örgütlenme hakk›, toplu pazarl›k hakk› ve grev hakk›d›r. Sendikalar›n ifllevlerini gerçek anlamda yerine getirebilmeleri için bu üç temel hakk›n bir arada
bulunmas› gerekir. Bir baflka ifadeyle bu sacaya¤›n› oluflturan haklardan birisinin
yoklu¤u bile sendikalar›n tam olarak etkinlik gösterebilmelerine engel oluflturS O R U
maktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Toplu pazarl›k ve grev konular› Endüstri ‹liflkileri kitab›n›z›n “TopluDPazarl›k”
‹ K K A T ad›n› tafl›yan 6. Ünitesinde ve “Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar› ve Çözüm Yöntemleri” ad›n› tafl›yan 7. Ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Türkiye’de faaliyet gösteren sendika, dernek, kooperatif ve mesleki
birliklere
örnekler
SIRA
S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
veriniz.
SEND‹KALARIN ORTAYA ÇIKIfiI
K ‹ T A P
D‹KKAT
20. yy’›n ikinci yar›s›ndan itibaren sosyal aç›dan en önemli bask› gruplar›ndan
S O vas›tas›yla
R U
birini oluflturan, toplu pazarl›k, toplu ifl sözleflmesi ve grevler
istihdam, kâr gelirleri, iflçi devri, enflasyon vb. gibi bafll›ca ekonomik de¤iflkenleri çeTELEV‹ZYON
flitli flekillerde etkileyen ve genifl bir çal›flan kesiminin büyük Dbir
‹ K Koy
A T potansiyeline sahip olan sendikalar, ayn› zamanda endüstri iliflkileri sisteminin en önemli
aktörüdür. Sendikalar II. Dünya Savafl›’n›n sonundan itibarenSIRA
etkinlik
ve güç kaS‹ZDE
‹
N
T
E
R
N
E
T
zanmaya bafllam›flsa da sendikalar›n ilk ortaya ç›k›fllar› ve iflçileri temsil etme gücüne sahip bir sosyal taraf olma mücadelesi vermeye bafllamalar› 19. yy’›n son
AMAÇLARIMIZ
yar›s›na kadar uzanmaktad›r.
Sendikalar Sanayi Devrimi’nin ve sanayileflmenin yaratt›¤› sorunlar karfl›s›nda
oluflan iflçi hareketinin en önemli kanad›n› oluflturmufltur. Sanayi Devrimi’yle birK ‹ T A P
likte liberal ekonomi anlay›fl› içinde çal›flma hayat› ve çal›flma
koflullar›, özellikle iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i ile geçim düzeyi aç›s›ndan son derece kötü ve sa¤l›ks›z bir yap›y› ortaya ç›karm›flt›r. Bu nedenle bu dönemde ifl kazalar› ve mesTELEV‹ZYON
lek hastal›klar› say›lar› h›zla artarken; kad›n, çocuk ve genç iflgücü say›s› da h›zla art›fl göstermifl ve yetiflkin erkek iflgücü yönünden daha önce rastlan›lmayan
iflsizlik sorunu bafl göstermeye bafllam›flt›r. Bunun yan› s›ra iflçilerin yoksullu¤u‹ N T Edengesizli¤e
RNET
na ra¤men iflverenin afl›r› sermaye birikimi büyük bir ekonomik
neden olmufltur. Loncalarda üretim süreçlerini denetleyen, malzeme ve emeklerinin karfl›l›¤› olarak ürettiklerine sahip olan çal›flanlar ba¤›ms›z üretici durumundan, tüm hayatlar› boyunca yaln›zca ücret karfl›l›¤› çal›flan ve ne üretim araçlar›na ne de ürettikleri mala sahip olan kifliler durumuna gelmifllerdir (Koray, 1992,
s.82). Böylece bir tarafta say›lar› h›zla ço¤alan ama ekonomik güçleri olmayan
bir iflçi s›n›f›; di¤er tarafta say›ca az ama ekonomik güçleri olan bir sermaye s›n›f› oluflmaya bafllam›flt›r. Say›lar› h›zla ço¤alan ve büyüyen fabrikalarda çal›flan ve
tek geçim kayna¤› ücret olan iflçiler aras›nda, çal›flma hayat›n›n bu a¤›r ve olumsuz koflullar›n› paylaflmaktan kaynaklanan meslek bilinci k›sa sürede güçlenmifl
ve s›k› bir dayan›flmaya dönüflmüfltür.
1
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Üyelerinin ekonomik ve
sosyal durumunu
S Odevaml›
R U
olarak iyilefltirmeyi
kendisine amaç edinmifl
T E L E V ‹olarak
ZYON
mesleksel kurulufllar
D ‹ K K A en
T
sendikalar, günümüzün
önemli bask› gruplar›ndan
biridir.
N N
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
Sendikac›l›k
Resim 1.1
Sanayi Devrimi Sonras› Çal›flan Çocuklar
Sanayi Devrimi sonras› çal›flma koflullar›n› anlatan
birçok çal›flma bulunmaktad›r. Bu çal›flmalardan
birisinde ‹ngiltere’de çal›flan çocuk iflçilerin
durumu flu flekilde tasvir edilmektedir: “Birçok
y›llar, mensucat sanayinde çal›flt›r›lmakta olan
çocuklar›n çal›flma koflullar› ac›nacak bir
durumda kalm›flt›r. 1831’de çocuklar aras›nda
bitkinlik ve sakatl›kla sonuçlanan ve insan› isyana
götüren afl›r› çal›flt›rma durumunun varl›¤› ortada
idi. Çocuklar çal›flt›r›lmaya, yedi, sekiz, dokuz
yafllar›nda bafllamakta ve günlük çal›flmalar›
yaln›z yemeklerdeki k›sa aralarla kesilerek 15 ve 16
SIRA
SIRA S‹ZDE
saatS‹ZDE
sürmekte idi.” (Talas, 1990, s.266).
Kaynak: http://banzaiek.info/industrial-revolution(eriflimD Ütarihi:
Dchild-labor-images&page=2
Ü fi Ü N E L ‹ M
fi Ü N E L ‹ M
08.04.2012)
S O R U
S O R U
Sanayi Devrimi’nden
D ‹ K K A T sonraki çal›flma koflullar›, Sosyal Politika kitab›n›z›n “Dünyada Çal›flma
‹liflkileri: Sanayi Devriminden 1945’e Kadar” adl› 2. Ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
Sendikalar, ücretlilik
düzeninin do¤ufluyla birlikte
AMAÇLARIMIZ
SIRA ç›km›flt›r.
S‹ZDE
ortaya
KD Ü‹ fi TÜ NAE LP‹ M
Ludizm: Sanayi Devrimi ile
S O R U
birlikte makinelerin h›zla
Tiflçilerin
E L E V ‹ yerine
Z Y O Nikame
edilmesi üzerine iflçilerin
gerçeklefltirdi¤i
D ‹ K K A T makineleri
k›rma eylemidir.
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
‹lk dayan›flma örnekleri ve tepkiler, özellikle nitelikli iflgücünü oluflturan, Sanayi
Devrimi öncesinde bir zanaaat veya mesle¤i bulunan iflgücü aras›nda oluflmufl; belirli meslekAMAÇLARIMIZ
ve zanaat
SIRA
S‹ZDE sahipleri, birbirleriyle rekabet etmek yerine birlikte hareket etmeye bafllam›flt›r. Bu iflgücü önceden planlanmayan, örgütsüz, belirli bir amaç için
kendili¤inden bir araya gelerek toplu olarak baflkald›r›larda bulunmaya bafllam›flt›r.
DK Ü ‹fi ÜTN EAad›
L ‹PM verilen bu hareketler, önceden planlanmad›klar› için, olas› soAncak koalisyon
nuçlar›n› öngörebilmek de güç olmufl; bu nedenle iflçilerin bu ortak ve toplu tepkileri ço¤u zaman ludizm gibi çeflitli fliddet eylemlerine dönüflmüfltür. 1770’li y›llarda
S O R U
‹ngiltere’deki fabrika yakma ve makine k›rma eylemleri, 1830 y›l›ndaki Paris ayakTELEV‹ZYON
lanmas›, 1831 ve 1834 y›llar›nda Fransa’n›n Lyon kentinde yaflanan ipek dokumac›D ‹ K Ky›l›nda
AT
lar› isyan›, 1844
Almanya’da Slezya eyaletinde yaflanan keten dokumac›lar›n
ayaklanmalar› bu fliddet eylemlerine ve hatta kanl› çat›flmalara verilecek örneklerden yaln›zca
(Altan, 2004, s.49). ‹flçilerin bu elveriflsiz çal›flma koflullar›na
‹ SIRA
N Tbirkaç›d›r
E RS‹ZDE
NET
önceleri bir tepki olarak bafllatt›klar› birlikte hareket etme olgusu, daha sonra örgütlenmifl iflçi hareketine dönüflmüfltür (Koray, 1992, s.82). K›sacas› sendikalar, emek
ile sermayenin
ayr›larak eme¤in özgürleflmesi ve eme¤iyle geçinen ba¤›ml› çal›flanAMAÇLARIMIZ
lar›n say›s›n›n artmas›yla birlikte ortaya ç›km›flt›r (Ifl›kl›, 2003, s.17).
N N
Sanayi Devrimi
ortaya ç›kan çal›flma koflullar›n› anlatan birçok roman bulunK ‹ ile
T Abirlikte
P
maktad›r. Charles Dickens’›n 1853 y›l›nda yazd›¤› “‹ki fiehrin Hikayesi”, Emile Zola’n›n
1885 y›l›nda yazd›¤› “Germinal” ve Maksim Gorki’nin 1916 y›l›nda yazd›¤› “Ekme¤imi Kazan›rken” buna
örnek verilecek romanlardan yaln›zca birkaç›d›r. Dickens, ‹ki fiehrin HiTELEV‹ZYON
kayesi’nde Sanayi Devrimi sonras› dönemi flöyle tasvir etmektedir: “Ça¤lar›n hem en iyisi
ve hem de en kötüsüydü ayn› zamanda bilgelik, ç›lg›nl›k ça¤›yd›. ‹nanç ve inançs›zl›k ça¤›yd›; ayd›nl›¤›n ve karanl›¤›n mevsimi, umudun bahar› ve umutsuzlu¤un k›fl›yd›, hemen
bütün herfley
hem de hiçbir fley yoktu, gökyüzüne do¤ru yol al›rken kar‹ N vard›
T E R N Eönümüzde,
T
fl›t yönde de ilerliyorduk. Sözün k›sas› o ça¤, flu bizim ça¤›m›zdan öylesine uzakt› ki, önde gelen baz› otoriteler o ça¤› ister iyi, kötü anlamda nitelemek için hemen daima en afl›r› ve en abart›l› terimler kullan›r olmufllard›r.”
7
Sendikac›l›k hareketi, ücretlilik düzeninin temelinde yatan Sanayi Devrimi’nin
ve kapitalizmin ilk olarak varl›k kazand›¤› ‹ngiltere’de ortaya ç›km›flt›r. ‹lk iflçi örgütü 1792 y›l›nda kurulan Londra Yaz›flma Derne¤i ad›n› tafl›yan dernektir. Ancak
derne¤in yay›lma e¤ilimi göstermesi üzerine dernek 1799 y›l›nda kapat›lm›fl ve
1800 y›l›nda ç›kart›lan Birleflme Kanunu ile her türlü örgütlenme yasaklanm›flt›r. Bu
dönemde örgütlenmenin suç olarak kabul edilmesinde devletin ekonomik ve sosyal hayata müdahalesini reddeden klasik liberal görüflün rolü büyük olmufltur
(Ifl›kl›, 2003, ss.19-22). Ancak örgütlenmenin önündeki yasaklara ra¤men, özellikle
vas›fl› iflçiler aras›ndaki örgütlenmeler devam etmifl ve bunun üzerine 1824 y›l›nda
‹ngiltere’de sendikalar›n yasal örgütler olarak kurulmalar›na imkân tan›yan kanun
ç›kar›lm›flt›r. ‹flçi sendikalar› ABD’de 1842, Almanya’da 1869 ve Fransa’da ise 1884
y›llar›nda yasal olarak tan›nm›flt›r. K›sacas› sendikalar örgütlenmeden önce bir hareket olarak ortaya ç›km›fl; çal›flma koflullar›na bir tepki olarak iflçiler aras›nda bafllayan bu hareket, toplumdaki siyasal oluflumlarla birleflerek Bat› Avrupa toplumlar›n›n siyasal ve toplumsal örgütlenmesinde büyük rol oynam›flt›r. Önceleri kendili¤inden ve geçici nitelik gösteren birleflmeler, zamanla kararl› ve sürekli örgütlenmelere dönüflmüfltür. ‹flçi hareketi, iflçi s›n›f›n›n bir hareketi olma bilinciyle siyasal
ve ekonomik yap›da güçlü ve sürekli örgütler oluflturmufl ve toplumlar›n› kendi ç›karlar› do¤rultusunda etkileyecek bir güce ulaflm›flt›r. Önce siyasal demokrasi konusundaki taleplerini gerçeklefltirmeye çal›flan iflçi hareketi, daha sonra sosyal hak
ve özgürlükler konusunda bir dönüflümün sa¤lanmas›nda etkili bir rol oynam›flt›r.
Sendikalar günümüzde de hareket olma özelliklerini korumak zorundad›r. Aksi
hâlde sendikalar, belirli ifllevler gören ve kendisini örgütsel s›n›rlar içinde hareketsizli¤e iten bürokratik mekanizmalar olarak kal›r (Koray,1992, s.84).
Sanayi Devrimi’nin ‹ngiltere’de bafllamas›n›n nedenleri nelerdir? SIRA S‹ZDE
Sendikac›l›k yaln›zca bir
örgütlenme olay› de¤il, bir
hareket yaratma olay›d›r.
2
Günümüzde sendikalar, üye say›lar›n›n çoklu¤u ve büyük rakamlara varan
Ü fi Ü N E Lve
‹ M siyasal dümalvarl›klar›yla, toplu pazarl›k ve grev yetkileriyle ekonomik, Dsosyal
zeni etkileyen güçler olarak toplum hayat›na a¤›rl›klar›n› koymakta ve güçleri oran›nda etkili olmaktad›r. Sosyal devletin en önemli özelliklerinden
S O biri,
RS‹ZDE
U ç›kar örgütSIRA
lerinin kamu yönetimine kat›lmalar› ve kamusal ifllevlerini yerine getirmeleridir.
Bir ç›kar örgütü olarak sendikalar, iflçilerin ç›karlar›n› korumak ve gelifltirmek için
D‹KKAT
D Ü fi Ü N Edüzeninin
L‹M
hem iflverenlerle toplu pazarl›k yaparak çal›flma bar›fl›n›n ve toplum
bozulmas›n› önlemekte hem de baz› kamu kurulufllar›ndaki kurullara demokratik ilSIRA
S‹ZDE ve hatta sikelere uygun bir biçimde iflçileri temsilen kat›larak, ekonomik,
sosyal
S O R U
yasal düzende denge ve uyumu sa¤lamaktad›r (Çelik, 2003, s.322).
S O RS‹ZDE
U
SIRA
D‹KKAT
N N
AMAÇLARIMIZ
D ‹ Kal›nacakt›r.
KAT
Sendikalar›n geliflim süreci kitab›n›z›n 3. ünitesinde ayr›nt›l› olarak
ele
Loncalarla sendikalar aras›ndaki bafll›ca farkl›l›klar nelerdir?
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
SEND‹KALARIN ÖZELL‹KLER‹
N N
3
D Ü fira¤men,
Ü N E L ‹ M sendikaSendikalar aras›nda yap› ve anlay›fl farkl›l›klar›n›n bulunmas›na
AMAÇLARIMIZ
T E L E Vflu
‹ Z Yflekilde
ON
lar›n evrensel temelde baz› ortak özellikleri vard›r. Bu özellikleri
s›ralamak mümkündür:
S O R U
• Sendikalar mücadele örgütleridir. Sendikalar iflçilerin ortak
koruK ‹ Tç›karlar›n›
A P
mak ve gelifltirmek, ortak sorunlar›na çözüm üretmek ve ortak amaçlar›na
‹ NDT ‹EKRKNAETT
ulaflabilmek için mücadele vermektedir. Bir baflka ifadeyle
sendikalar, üyelerinin kendi iradeleri ile belirledikleri hedefler için mücadele
T E L E V ‹ Z Yetme
O N özelli¤ini tafl›maktad›r ve bu özellik kayboldu¤unda, iflçilerin SIRA
bir örgüt
S‹ZDE olarak bir
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
S O R U
K ‹ T A P
‹ NDT ‹EKRKNAETT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
8
Sendikac›l›k
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
araya gelme amac› da ortadan kalkmaktad›r. Ancak sendikalar›n mücadele
özelli¤i sürekli eylem olarak alg›lanmamal›d›r. Sendikalar, amaç ve hedeflerini gerçekçi olarak belirledikleri, mücadele kararl›l›klar›n› ve bu amaçla
güçlerini ortaya koyduklar›, toplumda mücadelelerini meflrulaflt›rd›klar› ve
iflçiler aras›nda dayan›flma sa¤lad›klar› sürece, eylemlere baflvurmadan da
kazan›mlar elde edebilmektedir (Petrol-‹fl, 1993, ss.25-26).
• Sendikalar meslek örgütleridir. Sendikalar, iflçilerin ekonomik ve sosyal koflullar›n› düzeltmek amac›yla oluflturduklar› bir kendi kendine yard›m mekanizmas›d›r. Sendikalar›n en önemli amac›, üyelerinin ekonomik ve sosyal ç›karlar›n› iflveren karfl›s›nda korumak oldu¤u için, sendikalar birer mesleki
örgüttür (Koray, 2000, s.72).
• Sendikalar s›n›f örgütleridir. Sendikalar›n üyeleri iflçi s›n›f›d›r ve politikalar›
bu s›n›fsal temele dayan›r. Bir baflka ifadeyle üyelerinin mesleki ç›karlar›n›
korumak sendikalara mesleki örgüt niteli¤ini vermekle birlikte, iflçi s›n›f›
ad›na örgütlenmeleri ve iflçi s›n›f› ad›na yeni haklar ve güvenceler elde etmek için çaba göstermeleri sendikalara s›n›fsal bir nitelik de kazand›rmaktad›r (Koray, 2000, s.72).
• Sendikalar demokratik örgütlerdir. Sendikalar›n sahip olmas› gereken bir
özellik de örgüt yap›lar›, iflleyifli ve çal›flmalar›nda yer alan temsil edilme,
S‹ZDE
kararSIRA
alma
ve uygulama süreçlerinde; sendikal demokrasi ilkelerini oluflturan ço¤ulculuk, kat›l›mc›l›k ve aç›kl›k ilkelerinin geçerli olmas›d›r (Petrol-‹fl,
1993,
demokratik yap›lar› ve iflçi kat›l›m›n›n en ileri ölçüleD Ü s.28).
fi Ü N E L ‹ Sendikalar
M
rini sergiledikleri için, birer demokrasi okulunu oluflturmaktad›r (Güven,
1995, s.91). Bu nedenle sendikalar, toplumda demokrasi kültürünün yerleflS O R U
mesinde ve geliflmesinde önemli bir rol oynamaktad›r.
‹ K demokrasi
KAT
Sendikac›l›k Dile
aras›ndaki iliflki ve sendika içi demokrasi kitab›n›z›n 6. ünitesinde ayr›nt›l› bir flekilde ele al›nacakt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
• Sendikalar kitle örgütleridir. ‹flçiler, her yönüyle homojen özelliklere sahip
olduklar› için de¤il; ortak ç›karlar›n› sa¤lamak için sendikalar›n çat›s› alt›nAMAÇLARIMIZ
da bir
araya gelmektedir. Aralar›nda dil, din, ›rk, renk, cinsiyet ve siyasi görüfl farkl›l›klar›n›n olmas›na ra¤men, iflçilerin bir araya gelmeleri sendikalar›n kitle örgütü olma özelli¤inin bir sonucudur (Petrol-‹fl, 1993, s.27).
K ‹ T A çal›flma
P
• Sendikalar,
hayat›nda ve ekonomik iliflkilerde bar›fl› ve istikrar› sa¤layan örgütlerdir. Sendikalar, özellikle toplu pazarl›klar ve toplu ifl sözleflmeleri vas›tas›yla amaçlar›na ulaflmaya çal›flmaktad›r. Toplu pazarl›klar soT E Lba¤›tlanan
E V ‹ Z Y O N toplu ifl sözleflmeleri yürürlükte kald›¤› sürece, toplu pazarnucu
l›k düzeyine ba¤l› olarak toplu ifl sözleflmesinin imzaland›¤› iflyerinde, iflletmede, iflkolunda veya ulusal düzeyde iflçi ve iflveren taraf› aras›nda ç›kabilecek
muhtemel ç›kar uyuflmazl›klar›n›n önüne geçilerek çal›flma bar›fl› ve
‹NTERNET
ekonomik istikrar sa¤lanmaktad›r.
• Sendikalar, adil ve hakça bir gelir da¤›l›m›n› sa¤layan örgütlerdir. ‹flçilerin
sosyal ve ekonomik ç›karlar›n› koruyup gelifltiren örgütler olarak sendikalar
yayg›nlaflarak güç kazand›kça büyük bir k›sm›n› iflçilerin oluflturdu¤u ücretlilerin milli gelirden ald›klar› pay artmakta ve gelir da¤›l›m› iflçilerin lehine
de¤iflim göstermektedir. Bir baflka ifadeyle sendikalar, özellikle toplu ifl sözleflmeleri vas›tas›yla üretimden elde edilen gelirin adil bir flekilde paylafl›lmas›nda önemli bir rol oynamaktad›r.
9
SEND‹KALARIN ‹fiLEVLER‹
Sendikalar›n ifllevlerini alt› bafll›k alt›nda toplamak mümkündür (Salamon, 1998,
ss.103-117):
Güç: Sendikalar, iflçiler aç›s›ndan gücün en önemli arac›d›r. Çünkü kendilerini
temsil eden bir örgüt olmadan iflçilerin bireysel olarak gücü, iflveren taraf› karfl›s›nda son derece azd›r. Bireysel olarak iflçi, özellikle niteliksiz bir iflçi, ekonomideki
iflgücü havuzunda yer alan yaln›zca bir üyedir ve iflveren taraf›ndan gerekti¤inde
baflka iflçilerle kolayl›kla ikame edilebilmektedir. Hâlbuki iflçinin iflvereni, bir baflka iflverenle bu kadar kolay ikame edebilmesi mümkün de¤ildir. Bir baflka ifadeyle iflçi, iflten ç›kt›¤›nda veya ç›kar›ld›¤›nda yeni bir ifl bulmas›, özellikle iflsizlik oran›n›n yüksek oldu¤u bir ekonomide, son derece güçtür. Ancak iflçiler bir sendikan›n çat›s› alt›nda birlikte hareket ettikleri zaman, iflverenler onlar› kollektif ve bölünmez bir bütün olarak gördükleri için güçleri de artmaktad›r.
‹flçilerin iyi çal›flma koflullar›, yüksek ücret düzeyleri ve ifl güvencesi gibi bireysel ç›karlar›n›n gerçekleflmesi ve iflverenin karfl›s›ndaki konumlar›n›n güçlenmesi,
sendikalar›n üyelerinin dayan›flmas›ndan ald›klar› güçlerine ba¤l›d›r. Bu nedenle
güç, sendikan›n di¤er ifllevlerinin baflar›s›n› da belirlemektedir. Üyelerinin kollektif tepkileri uyumlaflt›r›labildi¤i ve kontrol edilebildi¤i ölçüde sendikan›n gücü artmaktad›r. Efl deyiflle sendikan›n gücü, üyelerin bireysel özgürlüklerinden tavizler
vermeye, kollektif karar alma ve hareket etme gereklili¤ini kabul etmeye haz›r olmalar›na ba¤l›d›r. Dolay›s›yla sendikalar›n iki temel güç kayna¤› bulunmaktad›r.
Bunlardan ilki, üyelerin sahip oldu¤u kaynaklard›r. Ancak ayn› zamanda sendikalar›n üyelerinin bu kaynaklar›n› birlefltirme ve etkin bir flekilde harekete geçirme
kabiliyetine de sahip olmas› gerekmektedir (Y›ld›r›m, 1997, s.248). Üyelerinin üzerinde yer alan sendikan›n gücü, yine onlar için kullan›lmaktad›r. Sendikalar sahip
olduklar› gücü, iflçi hareketi içinde üye say›lar›n› koruyabilmek ve artt›rabilmek
amac›yla rakip sendikalara karfl› kullan›rlarken; özellikle endüstri iliflkileri alan› ile
ilgili yasal düzenlemelerin ç›kar›lmas› s›ras›nda hükümete ve yasama organ›na karfl› kullanmakta ve toplu pazarl›k sürecinde de iflverene karfl› kullanmaktad›r.
Ekonomik Düzenleme: Sendikalar›n benimsedikleri ideolojiler ne olursa olsun,
amaçlar›n›n bafl›nda üyelerinin ekonomik ç›karlar›n› korumak gelmektedir. Sendikalar ya dar kapsaml› olarak üyeleri ad›na ya da daha genifl kapsaml› olarak iflçi s›n›f› ad›na iflyerindeki üretimden veya ulusal üretimden, çal›flanlar›n daha hakça ve
adil bir pay almalar›n› istemektedir. Bu amaçlar›n› ise, özellikle toplu pazarl›k ve
siyasi lobi faaliyetleri ile gerçeklefltirmeye çal›flmaktad›r (Koray, 2000, s.74).
‹flçilerin büyük bir k›sm› sendikaya ücretlerini ve di¤er maddi çal›flma koflullar›n› iyilefltirebilmek için üye olmaktad›r. Çünkü üyeler, sendika taraf›ndan yap›lan
toplu pazarl›k sonuçlar›ndan do¤rudan etkilenmektedir. Ancak toplu pazarl›k sonuçlar› bireysel olarak iflçilerin ücret seviyelerini ve çal›flma koflullar›n› etkilerken,
ayn› zamanda ülkenin ekonomik sistemini de do¤rudan veya dolayl› bir flekilde etkilemektedir. Sendikalar›n ekonomik sisteme etkisi konusunda iki farkl› görüfl ortaya ç›kmaktad›r. Bir görüfle göre sendikalar, ücret seviyelerini yükselttikleri için
üretim maliyetlerini artt›rmakta ve kâr, yat›r›m ve rekabet seviyelerini düflürerek
enflasyon ve iflsizlik sorununun ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Di¤er bir görüfle göre ise sendikalar, iflçilerin al›m gücünü artt›rd›klar› için toplam talebin canlanmas›nda ve talep yetersizli¤inden kaynaklanan ekonomik durgunlu¤un önlenmesinde önemli bir rol oynamaktad›r.
Güç, sendikan›n gizli bir
ifllevidir. Çünkü sendikalar,
ancak di¤er ifllevlerini
kullan›rken gücü ortaya
ç›kmaktad›r.
10
Sendikac›l›k
fiekil 1.2
Sendikalar›n›n ‹fllevleri
Sendikalar›n bafll›ca alt› ifllevi vard›r. Bunlar: Güç, ekonomik düzenleme, ifl düzenlemesi, sosyal de¤iflim, üyelik
hizmetleri ve kiflisel tatmindir. Ancak sendikan›n en önemli ve di¤er ifllevlerinin baflar›s›n› da
belirleyen ifllevi güçtür.
Sendika
‹flçi
Güç
Ekonomik
Düzenleme
‹fl
Düzenlemesi
Sosyal
De¤iflim
Üyelik
Hizmetleri
Kiflisel
Tatmin
‹fl Düzenlemesi: Sendikalar, temsilcileri olduklar› iflçilerin çal›flma koflullar›n›n
belirlenmesinde iflverenin tek tarafl› düzenleme yetkisinin kendileriyle paylafl›lmas›n› istemektedir (Koray, 2000, s.73). Sendikalar özellikle toplu pazarl›klar vas›tas›yla iflverenle birlikte kural yapma mekanizmas›n› iflleterek hem üyelerini zorlay›c› ve
tek tarafl› yönetim eylemlerine karfl› korumakta hem de üyelerinin çal›flt›klar› iflletmelerde karar alma süreçlerinde yer almalar›n› sa¤lamaktad›r. ‹fl düzenlemesi iflleviyle sendikalar, üyelerinin istihdam iliflkilerindeki konumlar›n› korur ve güçlendirirken, iflverenlerin özellikle çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi konusundaki otorite
ve gücünü s›n›rland›rmaktad›r. fiöyle ki toplu ifl sözleflmesinin imzaland›¤› bir iflyerinde toplu ifl sözleflmesine taraf sendikaya üye olan iflçilerin çal›flma koflullar› yaln›zca iflveren taraf›ndan belirlenmemekte; toplu pazarl›k masas›nda iflveren, iflçilerin temsilcisi olan sendika ile birlikte çal›flma koflullar›n› belirlemektedir.
Sosyal De¤iflim: Sendikalar, üyelerinin taleplerinin ve siyasi ideolojilerinin bir
temsilcisi olarak toplumu, üyelerinin beklentileri ve görüflleri do¤rultusunda de¤ifltirmeye çal›fl›r. Sendikalar sosyal de¤iflim ifllevini gerçeklefltirirken, asl›nda siyasi
bir rol üstlenmektedir. Bir baflka deyiflle sendikalar siyasi partileri veya hükümeti
etkileyerek, üyelerinin talepleri ve beklentileri do¤rultusunda sosyal de¤iflimi sa¤lamaya çal›fl›rlar. Örne¤in Fransa, ‹talya ve Belçika’da siyasi platformdaki parçalanm›fll›¤a paralel bir flekilde, sendikalar da dinî ve siyasi görüfl farkl›l›klar›na göre bölünmüfl bir yap› sergilemekte ve siyasi partilerin endüstriyel bir kanad› olarak kabul edilmektedir. Bu ülkelerde sendikalar, kendi ideolojilerine yak›n olan siyasi
partileri destekleyerek ve onlarla organik iliflki içine girerek toplumu de¤ifltirmeye
çal›flmaktad›r. Parçalanm›fl bir sendikal yap›n›n ve sendikalarla siyasi partiler aras›nda do¤rudan bir iliflkinin olmad›¤› Almanya’da ve ‹sveç’te ise sendikalar, iflverenler ve hükümetle birlikte sosyal ortakl›k kavram›na uygun bir flekilde, ekonomik ve sosyal sorunlar›n çözümü için oluflturulan üçlü platformlarda karar alma sürecine kat›larak sosyal de¤iflimi sa¤lamaya çal›flmaktad›r.
11
Üyelik Hizmetleri: Sosyal refah devleti kavram› geliflmeden önce sendikalar›n,
üyelerine karfl›l›kl›l›k esas›na dayanan çeflitli yard›mlarda bulunmalar›, en önemli
ifllevlerinden birini oluflturmaktad›r. Bu yard›mlar, yaln›zca greve kat›lan üyelerin
ücret kay›plar›n› karfl›lamaya yönelik yard›mlardan oluflmamaktad›r. Sendikalar ayn› zamanda üyelerine iflsizlik, hastal›k, sakatl›k ve ölüm hallerinde de yard›m sa¤lamaktad›r. Sendikalar›n sa¤lad›¤› bu yard›mlar›n karfl›l›kl› yard›mlar fleklinde adland›r›lmas›n›n nedeni, yard›mlar›n üye aidatlar›ndan finanse edilmesidir. Bir baflka deyiflle kendi kendine yard›m kuruluflu olan sendikalara ödenen aidatlar, greve kat›lan, iflsiz kalan, sakatlanan veya hastalanan üyelerin ücret kay›plar›n› karfl›lamak için kullan›lmaktad›r. Sa¤lanan bu yard›mlar, üyelerin iflverene olan ba¤›ml›l›klar›n› azaltarak sendikalar›n kollektif gücünü artt›rmaktad›r.
1950’li ve 1960’l› y›llarda sosyal refah devleti anlay›fl›n›n geliflmesiyle birlikte
sendikalar›n bu geleneksel ifllevi önemini kaybetmeye bafllam›flsa da özellikle
1980’li y›llardan itibaren ifl piyasas›nda yaflanan h›zl› de¤iflime paralel olarak sendikalar üye hizmetlerinde de de¤iflime yönelmeye bafllam›flt›r. Günümüzde sendikalar mevcut üyelerini koruyabilmek ve yeni üyeler kazanabilmek amac›yla geleSIRA S‹ZDE
neksel hizmetlerin yan› s›ra modern ve iflçilerin bireysel birtak›m
beklentilerine
yönelik yeni hizmetler de sunmaya bafllam›flt›r. Bu hizmetler aras›nda düflük faizli krediler, ucuz sigorta hizmetleri, düflük faizli kredi kartlar›, Dseyahat
Ü fi Ü N E L ‹ Mindirimleri,
tasarruf planlar›, ücretsiz veya düflük bir ücret karfl›l›¤› verilen hukuksal dan›flmanl›k gibi iflçilerin tüketici ç›karlar›na yönelik hizmetler yer almaktad›r
(Uçkan,
S O R U
2002, ss.25-26).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D ‹ K K A T politikalar,
Sendikalar›n üyelerini koruyabilmek ve yeni üye kazanabilmek için uygulad›¤›
Endüstri ‹liflkileri kitab›n›z›n “‹flçi S›n›f› ve ‹flçi Sendikalar›” ad›n› tafl›yan 3. ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Kiflisel Tatmin: Üyeler, sendika yönetiminde veya toplu pazarl›k sisteminin
içinde yer alarak, karar alma süreçlerinde söz sahibi olmaktaAMAÇLARIMIZ
ve böylelikle kiflisel
tatmin düzeylerini artt›rmaktad›r. ‹flçilerin, bir üye, sendika temsilcisi veya flube
baflkan› olarak sendika yönetiminin hangi kademesinde yer al›rsa als›n, aktif olaK ‹ba¤lar›
T A P kuvvetlenrak görevlerini yerine getirdikleri sürece sendikaya olan aidiyet
mektedir. Dolay›s›yla üyeler sendikan›n sahip oldu¤u gücü kullanmada inisiyatif
sahibi olduklar› için, kiflisel tatmin düzeyleri de artmaktad›r. Ayr›ca toplu pazarl›k
sistemiyle birlikte çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi sürecineT Eiflçilerin
L E V ‹ Z Y O Nkat›l›m›n›n
sa¤lanmas› da iflçilerin kiflisel tatminlerini artt›rmaktad›r.
Maslow (‹htiyaçlar Hiyerarflisi) Teorisi’ni hat›rlayarak, sendikalar›nSIRA
‘kiflisel
tatmin’ iflleviS‹ZDE
‹NTERNET
nin ihtiyaçlar hiyerarflisinin hangi basama¤›n› oluflturabilece¤ini düflününüz.
TELEV‹ZYON
4
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Ulusal mevzuatlarda ve uluslararas› sözleflmelerde düzenlenen sendika hakk›, bireylerin sendikal özgürlüklerini, sendikalar›n varl›klar›n› ve faaliyetlerini
güvence
S O R U
alt›na almaktad›r. Ancak uzun y›llar boyunca sosyal taraf ve yasal örgütler olarak
tan›nmak için mücadele vermeleri sendikalar›, farkl› yollarla da varl›klar›n› güvenD‹KKAT
ce alt›na almaya veya var olan güvencelerini sa¤lamlaflt›r›c› sendika güvenli¤i önlemleri almaya itmifltir. Bu bölümde ilk önce sendika hakk›ndan k›saca bahsedilSIRA S‹ZDE
dikten sonra, sendika güvenli¤i önlemleri üzerinde durulacakt›r.
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SEND‹KA HAKKI VE SEND‹KA GÜVENL‹⁄‹
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Sendika Hakk›: ‹flçi ve
iflverenlerin yaln›zca bireysel
S O R U
sendika özgürlüklerini
kapsamay›p sendikalar›n
varl›klar›n› ve kendilerine
özgü faaliyetlerini
D ‹ güvence
KKAT
alt›na alan kollektif sendika
özgürlü¤ünü de kapsayan
çifte temel hakt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
12
Sendikac›l›k
Sendika Hakk›
Bireysel Sendika
Özgürlü¤ü: ‹flçi ve
iflverenlerin serbestçe
sendika kurma, kurulmufl
sendikalara üye olma,
diledikleri sendikay›
seçebilme, sendika içi
faaliyetlere kat›labilme,
sendikalara girmeme,
sendikas›z
kalabilme ve
SIRA S‹ZDE
sendikadan ç›kabilme
özgürlü¤üdür.
S O R U
“Hak” ve “özgürlük”
D ‹ K K A T kavramlar› günlük hayatta genellikle ayn› anlamda kullan›lmaktad›r.
Ancak bu iki kavram, farkl› anlamlar tafl›maktad›r. “Özgürlük” daha genifl ve soyut bir kavramken; “hak”,
özellefltirilmifl ve somutlaflt›r›lm›fl hâlidir. Bir baflka deyiflle
SIRA özgürlü¤ün
S‹ZDE
hak, yaz›l› hukuk belgeleriyle, kanunlarla özgürlü¤ü sa¤lamak için tan›nan bir güvence ve
yetkidir (Çelik, 2003, .340).
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Kollektif (Toplu) Sendika
Özgürlü¤ü: Sendikalar›n
varl›klar›n›n,
K ‹ T A Pamaçlar›n›n ve
faaliyetlerinin devlete,
iflverenlere, siyasi partilere
ve di¤er kurulufllara karfl›
korunmas›,
Tba¤›ms›zl›klar›n›n
ELEV‹ZYON
sa¤lanmas›, faaliyetlerini
serbestçe düzenleyebilme
haklar›na sahip olmalar›d›r.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Sendikalar›n do¤up geliflmesi ve yasal olarak tan›nmas› sonucu, günümüzde sendika hakk› birçok ülke anayasas›nda ekonomik ve sosyal haklar aras›nda yerini alm›flt›r. Sendika hakk›, yaln›zca ulusal mevzuatlarla ve anayasalarla de¤il; ayn› zamanda uluslararas› sözleflmelerle de güvence alt›na al›nm›flt›r. 1948 y›l›nda Birleflmifl Milletler taraf›ndan kabul edilen ‹nsan Haklar› Evrensel Beyannamesi’nde,
1950 y›l›nda Roma’da imzalanan Avrupa ‹nsan Haklar›n› ve Temel Özgürlüklerini
SIRA S‹ZDE
Koruma Sözleflmesi’nde
ve ILO’nun 1948 y›l›nda onaylanan 87 say›l› Sendika Özgürlü¤ü ve Sendika Hakk›n›n Korunmas›na ‹liflkin Sözleflmesi ile 1949 y›l›nda
onaylanan 98 say›l› Örgütlenme ve Toplu Pazarl›k Hakk› ‹lkelerinin Uygulanmas›D Ü fi Ü N E L ‹ M
na ‹liflkin Sözleflmesi’nde, sendika hakk› bireyin ekonomik ve sosyal haklar› aras›nda belirtilerek, iflçi ve iflverenlerin sendika haklar› güvence alt›na al›nm›flt›r (KoS O R U
ray, 1992, s.90).
AMAÇLARIMIZ
Sendika hakk› ile iflçilerin ve iflverenlerin sendika kurabilme, sendikaya girme, girmeme, sendikadan ç›kma gibi bireysel sendika özgürlüklerinin yan› s›K ‹ T A P
ra sendikalar›n kendine özgü faaliyetlerinin güvence alt›na al›nd›¤› kollektif
(toplu) sendika özgürlükleri de ifade edilmektedir. Bir baflka ifade ile sendika hakk›, yaln›zca iflçi ve iflverenlerin bireysel sendika özgürlüklerini kapsamaTELEV‹ZYON
y›p, sendikalar›n varl›klar›n› ve kendine özgü faaliyetlerini güvence alt›na alan
kollektif sendika özgürlü¤ünü de kapsad›¤› için, çifte temel hak niteli¤ini tafl›maktad›r (Aktay, 1993, s.37). Kollektif sendika özgürlü¤ünün sonucunda sendi‹ N T E R N E T yönelik olarak tüzüklerini serbestçe düzenleme, yöneticilekalar iç iflleyifllerine
rini serbestçe seçme, iç örgütlenmelerini serbestçe gerçeklefltirme, kendi aralar›nda birleflerek serbestçe üst kurulufllar meydana getirme ve uluslararas› örgütlere üye olma özgürlü¤üne sahip oldu¤u gibi, tüzel kiflilik olarak amaçlar›na yönelik faaliyetlerini (toplu pazarl›k, ifl uyuflmazl›¤› ç›karma, toplu ifl mücadelesi
yürütme, di¤er sendikal kurulufllarla serbestçe iliflki kurma, vb.) de serbestçe yürütme özgürlü¤üne sahiptir. Bunun yan› s›ra bireysel sendika özgürlü¤ü de olumlu (pozitif) sendika özgürlü¤ü ve olumsuz (negatif) sendika özgürlü¤ü olmak
üzere iki flekilde de¤erlendirilmektedir. Olumlu sendika özgürlü¤ü, kiflilerin serSIRA S‹ZDE
bestçe sendika
kurma, kurulmufl sendikalara üye olma, diledi¤i sendikay› seçebilme, sendika içi faaliyetlere kat›labilme özgürlü¤ünü ifade ederken; olumsuz
sendika özgürlü¤ü, kiflilerin sendikalara girmeme, sendikas›z kalabilme, sendiD Ü fi Ü N E L ‹ M
kadan ç›kabilme özgürlü¤ünü ifade etmektedir. Bu nedenle bireysel sendika özgürlü¤ü, kiflileri hem iflveren hem de sendika karfl›s›nda koruyan bir özgürlük
S O R U
alan›d›r (Aktay,
Ar›c› ve Senyen/Kaplan, 2011, ss.273-274).
D‹KKAT
Türkiye’de Anayasa’n›n
51. maddesine göre; “Çal›flanlar ve iflverenler, üyelerinin çal›flma iliflkilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelifltirmek için
önceden izin
almaks›z›n
sendikalar ve üst kurulufllar kurma, bunlara serbestçe üye olSIRA
S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
ma ve üyelikten serbestçe çekilme haklar›na sahiptir. Hiç kimse bir sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayr›lmaya zorlanamaz”. 2821 say›l› Sendikalar Kanunu’nun 22., 25. ve
31. maddelerinde de sendika özgürlü¤ü güvence alt›na al›nm›flt›r. Buna göre; “Sendikaya üye olmak serbesttir. Hiç kimse sendikaya üye olmaya veya olmamaya zorlanamaz.”
(md. 22/I). “‹flçi veya iflveren, sendikada üye kalmaya veya üyelikten ayr›lmaya zorlanamaz.” (md. 25/I). “‹flçilerin ifle al›nmalar›, belli bir sendikaya girmeleri veya girmemeleri veya belli bir sendikadaki üyeli¤i muhafaza veya üyelikten istifa etmeleri veya sendikaya girmeleri veya girmemeleri flart›na ba¤l› tutulamaz.” (md. 31/I). Türkiye’deki
sendikal haklara iliflkin yasal düzenlemeler Toplu ‹fl Hukuku kitab›n›zda ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
Bireysel sendika özgürlü¤ü, sendika çoklu¤u ilkesini de beraberinde getirmektedir. Sendika çoklu¤u ilkesi, bir iflyerinde veya bir iflkolunda birden fazla
sendikan›n kurulabilmesini ifade etmektedir. ‹flçiler kendi görüfllerine yak›n bir
sendikaya üye olabilecekleri gibi, e¤er böyle bir sendika mevcut de¤ilse kendi
sendikalar›n› da kurabilme özgürlü¤üne sahiptir. Sendika çoklu¤u, kategorik ve
ideolojik çokluk olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r. Sendikalar›n kategorik çoklu¤unun temeli toplumsal ve meslekidir. Kategorik sendika çoklu¤u, meslekleri
veya iflkollar› ayr› olan iflçilerin farkl› sendikalarda toplanmas›yla meydana gelmektedir. Bu sendikalar›n ba¤l› olduklar› üst kurulufllar da buna göre ayr›lmaktad›r. Örne¤in ‹sveç’te LO mavi yakal› iflçilerin, TCO ise beyaz yakal› iflçilerin
üye bulunduklar› sendikalar›n üst örgütleridir. Almanya’da da 2001 y›l›na kadar
DGB mavi yakal› iflçilerin, DAG beyaz yakal› iflçilerin üst örgütü olarak faaliyet
gösterirken; 2001 y›l›nda DAG’›n DGB’ye kat›lmas› ile birlikte sendikalar aras›nda önemli bir kategorik ayr›m ortadan kalkm›flt›r. ‹deolojik sendika çoklu¤u ise,
ayn› iflçi grubunu kapsayan fakat onlara farkl› amaçlar ve stratejiler öneren birden fazla sendikan›n bulunmas›yla oluflmaktad›r. Geliflmekte olan ülkelerin birço¤unda oldu¤u gibi, Fransa, ‹talya, ‹spanya ve Türkiye gibi baz› Avrupa ülkelerinde de farkl› ideolojilere ve amaçlara sahip birden çok sendika ve üst kuruluflun faaliyet göstermesi ideolojik sendika çoklu¤una örnek verilebilir (Koray,
2000, ss.71-72).
Sendika çoklu¤unun karfl›t› olan sendika tekli¤i ilkesinin kabul edilmesi durumunda ise, farkl› e¤ilimleri ve görüflleri olan kifliler tek bir sendika çat›s› alt›nda toplanmaya zorlanacaklard›r ki bu durum, sendika özgürlü¤üne ayk›r› oldu¤u kadar kifli hak ve özgürlüklerine de ayk›r› olacakt›r (Çelik, 2003, s.345). Çünkü sendika özgürlü¤ünün benimsendi¤i toplumlarda, iflçilerin güçlü bir sendikac›l›k yaratmak için tek bir sendikada birleflmeleri veya merkezde güçlü bir üst
kurulufl oluflturmalar› yasal zorlamalarla de¤il; iflçilerin kendi istek ve iradeleriyle bir araya gelerek ortak hareket etmeleri yoluyla sa¤lanabilir. Bu uygulaman›n
en güzel örne¤ini Alman sendikac›l›¤› oluflturmaktad›r. Almanya’da sendikalar,
II. Dünya Savafl› sonras›nda güçlü bir sendikac›l›k oluflturabilmek amac›yla yasal
bir zorlama olmaks›z›n, zaman içinde k›smen bozulsa da her iflkolunda tek sendika ilkesini benimsemifllerdir (Tokol, 2001, s.43). Dolay›s›yla Almanya’da ideolojik olmayan ancak kategorik olarak nitelendirilebilecek bir sendika çoklu¤undan bahsetmek mümkündür.
Kollektif sendika özgürlü¤ünün do¤al bir sonucu ise sendikalar›n ba¤›ms›zl›¤› (özerkli¤i) ilkesidir. Sendikalar›n ba¤›ms›zl›¤› ilkesi, sendikalar›n iflverenle-
13
14
Sendikac›l›k
Sar› Sendika: ‹flverenler
taraf›ndan kurulan ve/veya
SIRA S‹ZDE
faaliyetleri ve iflleyifli
iflverenler taraf›ndan kontrol
edilen iflçi sendikas›d›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
re ve devlete karfl› ba¤›ms›zl›klar›n› korumalar›n› ve serbestçe faaliyet gösterebilmelerini ifade etmektedir. ‹flverenlere ba¤›ml› bir sendika (sar› sendika),
S‹ZDE de¤il, iflverenlerin ç›karlar›n› koruyacakt›r. Devlete veya
üyelerinin SIRA
ç›karlar›n›
tek partili rejimde partiye ba¤l› bir sendika ise yar› resmî nitelikte bir örgüte dönüflece¤i için devletin veya partinin emir ve istekleri yönünde davranacakt›r
(Koray, 2000, s.71). Hâlbuki sendika özgürlü¤ünün var oldu¤u bir toplumda
sendikalar, devlet ve iflveren taraf›na eflit mesafede durarak varl›klar›n› koruyabilecektir. S O R U
1930’lu y›llara
D ‹ Kkadar
K A T ABD’de iflçilerin sendikaya üye olmalar›n› yasaklamak amac›yla iflçilere yellow dog contract (korkak sözleflme) ad› alt›nda sözleflmeler imzalat›lmaktayd›. Daha sonrada SIRA
bu sözleflmelerin
yasaklanmas›yla iflverenlerin kontrolü alt›nda kurulan özelS‹ZDE
likle iflyeri sendikalar›na yellow dog union (korkak sendika) veya yellow union (sar› sendika) denilmeye bafllanm›flt›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
Sendika Güvenli¤i
Sendika Güvenli¤i:
K ‹ T A toplu
P ifl
Genellikle
sözleflmelerine konulan
hükümlerle ve daha çok
Anglo-Sakson kökenli
Tülkelerde
E L E V ‹ Zsendikan›n
YON
varl›¤›na iflverenlerden,
sendikas›z iflçilerden ve
di¤er sendikalardan yönelen
tehlikelere ve iflverenlerin
sendikal›
‹ N T E R Niflçiler
E T aleyhine
ayr›mc› eylemlerine karfl›
getirilen her türlü önlemler
ve güvencelerdir.
Genellikle toplu ifl sözleflmelerine konulan hükümlerle ve daha çok Anglo-SakK ‹ T A P
son kökenli ülkelerde, sendikay› korumaya ve güçlendirmeye yönelik güvenceleri ifade eden sendika güvenli¤i, bir sendikan›n varl›¤›na iflverenlerden, sendikas›z iflçilerden ve di¤er sendikalardan yönelen tehlikelere ve iflverenlerin senTELEV‹ZYON
dikal› iflçiler aleyhine ayr›mc› eylemlerine karfl› her çeflit önlemi kapsamaktad›r
(Dereli, 1998, s.21).
Sendika güvenli¤i önlemleri ile varl›klar›n› güçlendiren ve iflveren karfl›s›nda iflT E R N Egüçlerini
T
çileri temsil‹ Netme
artt›ran sendikalar, örgütlenmenin zor oldu¤u ve sendikalaflma oran›n›n düflük oldu¤u ortamlarda üyelerini ve gelirlerini güvence alt›na
almakta; iflgücü devir h›z›n›n yüksek ve iflgücünün da¤›n›k oldu¤u özel karakteristikler gösteren ifl piyasalar›nda sendikaya kat›lma isteksizli¤inin önüne geçmeyi
amaçlamaktad›r. Toplu ifl sözleflmelerine konulan sendika güvenli¤i koflullar›, toplu ifl sözleflmesine taraf olan sendikan›n üye say›s›n› ve dolay›s›yla rakip sendikalar karfl›s›ndaki rekabet gücünü artt›rmakta ve toplu ifl sözleflmesinden hiçbir karfl›l›k ödemeden yararlanan bedavac›lar›n önüne geçilmesine yard›mc› olmaktad›r
(Uçkan, 2001, s.159).
Zorunlu Sendikac›l›k fieklindeki Sendika Güvenli¤i Türleri
Toplu ifl sözleflmelerinde yer
alan ve ortak noktalar›
zorunlu sendika üyeli¤i olan
kapal› iflyeri, sendikal› iflyeri
ve sendika üyeli¤ini
muhafaza etme koflullar›,
sendika üyeli¤inin
zamanlamas›na ve
sendikaya kat›lma karar›nda
iflçilerin serbestlik
derecesine göre birbirinden
farkl›laflmaktad›r.
Toplu ifl sözleflmelerinde yer alan bu tür sendika güvenli¤i uygulamalar›n›n ortak paydas›, sözleflmenin uyguland›¤› iflyerinde çal›flan iflçiler için sendika üyeli¤inin bir istihdam koflulu hâline gelmesidir. Zorunlu sendikac›l›k fleklindeki
sendika güvenli¤i türleri, bir dönem özellikle ‹ngiltere ve ABD gibi ‹ngilizce konuflan geliflmifl ülkelerde yayg›n bir uygulama alan› bulmufltur. Ancak Türkiye’de oldu¤u gibi Avusturya, Fransa, Almanya ve ‹talya gibi di¤er Avrupa ülkelerinde, Frans›zca konuflulan Afrika ülkelerinin ço¤unda ve Kosta Rika, Ekvator
gibi baz› Latin Amerika ülkelerinde sendika özgürlü¤ü yasal güvence alt›na al›nd›¤› için zorunlu sendikac›l›k fleklindeki sendika güvenli¤i uygulamalar› görülmemektedir (Dereli, 1998, s.21). Sendikaya üyeli¤in bir istihdam koflulu olarak
arand›¤› bafll›ca sendika güvenli¤i türleri kapal› iflyeri (closed shop), sendikal›
iflyeri (union shop) ve sendika üyeli¤ini muhafaza etme (maintenance of membership) koflullar›d›r.
15
fiekil 1.3
Sendika Güvenli¤i Türleri
Sendika güvenli¤i uygulamalar›n›, sendikalar›n üye say›lar›n› koruyabilmek ve artt›rabilmek amac›yla
sendikaya üyeli¤i bir istihdam koflulu haline getiren zorunlu sendikac›l›k fleklindeki sendika güvenli¤i türleri
ve taraf sendikaya üye olmayan iflçilerin dayan›flma aidat› ödemek suretiyle toplu ifl sözleflmesinden
yararlanmalar›n› sa¤layarak ve üyelik aidatlar›n› kaynakta keserek sendikalar›n gelirlerini do¤rudan güvence
alt›na alan finansal sendika güvenli¤i türleri olmak üzere iki bafll›k alt›nda incelemek mümkündür.
SEND‹KA GÜVENL‹⁄‹ TÜRLER‹
Zorunlu Sendikac›l›k fieklindeki
Sendika Güvenli¤i Türleri
Kapal› ‹flyeri
Koflulu
Sendika Üyeli¤ini Muhafaza
Etme Koflulu
Finansal Sendika Güvenli¤i Türleri
Dayan›flma Aidatl›
‹flyeri Koflulu
Kaynakta Kesme
Yöntemi
Sendikal› ‹flyeri
Koflulu
Kapal› ‹flyeri Koflulu
Kapal› iflyeri koflulunun kabul edildi¤i bir iflyerinde, iflçiler ifle bafllamadan önce o
iflyerinde uygulanmakta olan toplu ifl sözleflmesine taraf sendikaya üye olmak ve
üyeliklerini devam ettirmek zorundad›r. Bir baflka ifadeyle kapal› iflyeri koflulu, iflçilerin belirli bir ifle girebilmelerinin ve bu ifli muhafaza edebilmelerinin, toplu ifl
sözleflmesine taraf olan sendikaya üye olmalar› ve bu üyeliklerini muhafaza etmeleri kofluluna ba¤l› oldu¤u bir durumdur.
Toplu ifl sözleflmelerinde kapal› iflyeri koflulunu kabul eden iflverenler, yaln›zca taraf sendikaya üye olan iflçileri çal›flt›rmay› kabul etmekte ve genellikle sendikalar›n oluflturduklar› istihdam bürolar›ndan iflçi temin etmektedir. Böylelikle sendikalar, kapal› iflyeri koflulunun kabul edildi¤i iflyerlerine baflvuran iflçi adaylar›ndan oluflan havuzu kontrol ederek, üyelerine ifl sa¤lamaktad›r (Herman, 1998,
s.121; Lockton, 1994, s.267).
ABD’de 1947 y›l›nda ç›kar›lan Taft-Hartley Kanunu ile uygulamadan kald›r›lan
kapal› iflyeri uygulamas›, ‹ngiltere’de de 1990 y›l›nda ç›kar›lan ‹stihdam Kanunu ile
birlikte kanun d›fl› olarak kabul edilmifltir. Kanada’da ise istihdam için sendika
üyeli¤ini bir önkoflul haline getiren kapal› iflyerlerine yasal bir engel bulunmamakla birlikte; kapal› iflyeri koflulu inflaat ve muhasebe iflleri d›fl›nda çok fazla uygulama alan› bulmamaktad›r.
Kapal› ‹flyeri Koflulu (Closed
Shop): ‹flçilere ifle
bafllamadan önce iflyerinde
uygulanan toplu ifl
sözleflmesine taraf olan
sendikaya üye olmalar› ve
çal›flt›klar› süre boyunca
üyeliklerini devam ettirme
zorunlulu¤unu getiren
zorunlu sendikac›l›k
fleklindeki sendika güvenli¤i
türüdür.
16
Sendikac›l›k
(Union Shop): ‹flçilere ifle
girdikten sonra belirli bir
sürede toplu ifl sözleflmesine
taraf olan sendikaya üye
olmalar› ve çal›flt›klar› süre
boyunca üyeliklerini devam
ettirme zorunlulu¤unu
getiren zorunlu sendikac›l›k
türüdür.
Yap›lan toplu ifl sözleflmesiyle kabul edilen sendikal› iflyeri koflulunun uyguland›¤› bir iflyerinde, iflçiler ifle girdikten sonra belirli bir sürede toplu ifl sözleflmesine
taraf olan sendikaya üye olmak ve çal›flt›¤› süre boyunca üyeli¤ini korumak zorundad›r. Bu nedenle sendikal› iflyeri terimi yerine, ifle girifl sonras› kapal› iflyeri (postentry closed shop) terimi de kullan›lmaktad›r. Sendikal› iflyeri koflulu, iflverenlerin
diledi¤i iflçiyi çal›flt›rma özgürlü¤üne bir k›s›tlama getirmezken; ifle yeni al›nan iflçilerin diledikleri sendikaya üye olma özgürlüklerini önemli ölçüde s›n›rland›rmaktad›r. Sendikal› iflyeri koflulunun kabul edildi¤i bir iflyerinde, ifle yeni bafllayan
iflçiler belirli bir süre içinde (örne¤in ABD’de inflaat sektörü d›fl›nda genellikle ifle
bafllad›ktan sonra 30 gün içinde) taraf sendikaya üye olmad›klar› takdirde, ifllerini
kaybetmektedir (Herman, 1998, s.122).
Baz› toplu ifl sözleflmelerinde ise daha esnek sendikal› iflyeri koflullar›na rastlamak mümkündür. fiöyle ki toplu ifl sözleflmesinin yürürlük tarihinden önce veya
yürürlük tarihinde sendika üyesi olmayan iflçiler için belirli bir süre zarf›nda taraf
sendikaya üye olmalar› koflulu aranmayabilmekte, yaln›zca toplu ifl sözleflmesinin
yürürlük tarihinden sonra ifle yeni bafllayan iflçiler için bu koflul aranmaktad›r. Ayr›ca baz› toplu ifl sözleflmelerinde ö¤renciler, geçici iflçiler gibi özel gruplar›n sendikal› iflyeri koflulunun d›fl›nda b›rak›ld›¤› da görülmektedir (Mills, 1994, s.478).
ABD’de 1947 y›l›nda Taft-Hartley Kanunu’nun kapal› iflyerini yasaklamas›yla
birlikte en fazla uygulama alan› bulan sendika güvenli¤i türü sendikal› iflyeri koflulu olmufltur. Kanada’da da sendikal› iflyeri koflulu, kapal› iflyeri kofluluna göre daha yayg›n bir sendika güvenli¤i uygulamas› olarak görülmektedir. Ancak ‹ngiltere’de 1988 y›l›nda kabul edilen ‹stihdam Kanunu ile birlikte sendikal› iflyeri koflulu uygulama alan›n› tamamen kaybetmifltir (Addison ve Siebert, 1998, s.503).
Sendika Üyeli¤ini Muhafaza Etme Koflulu
Sendika Üyeli¤ini Muhafaza
Etme Koflulu (Maintenance
of Membership): Hiçbir iflçi
için bir istihdam koflulu
olarak sendikaya kat›lma
zorunlulu¤unu getirmeyen,
fakat sendikaya gönüllü
olarak kat›lanlara, ifllerini
koruyabilmeleri için, toplu ifl
sözleflmesi süresince
üyeliklerini koruma
zorunlulu¤unu getiren
zorunlu sendikac›l›k
türüdür.
SIRA S‹ZDE
5
ABD’de görülen bir sendika güvenli¤i türü olan sendika üyeli¤ini muhafaza etme
koflulu, kapal› iflyeri ve sendikal› iflyeri kofluluna göre daha yumuflak bir sendika
güvenli¤i türüdür. Geçmifli II. Dünya Savafl›’na kadar uzanan sendika üyeli¤ini muhafaza etme koflulu, günümüzde hâlen yasal olmakla birlikte, çok fazla uygulama
alan› bulmamaktad›r (Sloane ve Witney, 1991, s.358). Sendika üyeli¤ini muhafaza
etme koflulu, hiçbir iflçi için bir istihdam koflulu olarak sendikaya kat›lma zorunlulu¤unu getirmeyen, fakat sendikaya gönüllü olarak kat›lanlara, ifllerini koruyabilmeleri için, toplu ifl sözleflmesi süresince üyeliklerini koruma zorunlulu¤unu getiren bir kofluldur. Bir baflka ifadeyle sendika üyeli¤ini muhafaza etme koflulunun
kabul edildi¤i bir iflyerinde, iflçiler ifle girmeden önce veya ifle girdikten sonra toplu ifl sözleflmesine taraf olan sendikaya üye olmak zorunda de¤ildir. ‹flçiler, sendikaya kat›l›p kat›lmama konusunda serbesttir. Ancak taraf sendikaya üye olan iflçi,
toplu ifl sözleflmesi yürürlükte kald›¤› sürece üyeli¤ini korumak zorundad›r; aksi
takdirde iflini kaybetmektedir (Sloane, Witnney, 1991, ss.357-358).
Türkiye’de zorunlu
sendikac›l›k fleklindeki sendika güvenli¤i uygulamalar› görülmekSIRA S‹ZDE
te midir?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
17
Finansal Sendika Güvenli¤i Türleri
Zorunlu sendikac›l›k fleklindeki sendika güvenli¤i türleri, üye say›s›n› koruyarak
ve artt›rarak sendikalar›n finansal yap›lar›n› dolayl› bir flekilde güçlendirirken; dayan›flma aidatl› iflyeri (agency shop) koflulu ve kaynakta kesme (check-off) yöntemi sendikalar›n gelirlerini do¤rudan güvence alt›na alarak finansal yap›lar›n› korumaktad›r. Finansal sendika güvenli¤i türleri, iflçilerin çal›flma hakk›n› önemli ölçüde k›s›tlayan zorunlu sendikac›l›k fleklindeki sendika güvenli¤i türlerine göre daha yumuflak ve ›l›ml› bir tak›m düzenlemeler getirmektedir. Çünkü finansal sendika güvenli¤i türlerinde, sendika üyeli¤i bir istihdam koflulu olarak aranmamakta ve
bireysel sendika özgürlü¤ünü k›s›tlay›c› düzenlemeler yer almamaktad›r. Türkiye’de zorunlu sendikac›l›k fleklindeki sendika güvenli¤i türleri görülmemekle birlikte, finansal sendika güvenli¤i türleri uygulanmaktad›r. Ancak bu tür sendika güvenli¤i uygulamalar›n›n dayana¤›n› toplu ifl sözleflmeleri de¤il, kanunlar oluflturmaktad›r.
Dayan›flma Aidatl› ‹flyeri Koflulu
Toplu ifl sözleflmesinde bir sendika güvenli¤i maddesi olarak yer alan dayan›flma
aidatl› iflyeri koflulu, sözleflmenin uyguland›¤› iflyerinde çal›flan ve sözleflmeye taraf olan sendikaya üye olmayan tüm iflçilerin üyelik aidat›na eflit bir tutar› (dayan›flma aidat›), istihdama devam etme koflulu olarak ödemeleri zorunlulu¤unu beraberinde getirmektedir. Ancak sendikas›z iflçilerin istihdam koflulu olarak taraf
sendikaya üye olma zorunluluklar› söz konusu de¤ildir (Herman, 1998, s.122, 523)
Böylelikle sendikaya veya toplu ifl sözleflmesine taraf olan sendikaya üye olmak istemeyen iflçiler, dayan›flma aidat› ödemek suretiyle hem ifllerini muhafaza etmekte, hem de sendikan›n baflta toplu ifl sözleflmesi olmak üzere sundu¤u baz› hizmetlerden yararlanabilmektedir. Bir baflka deyiflle taraf sendikaya üye olmayan iflçilerin dayan›flma aidat› ödeyerek toplu ifl sözleflmesinden yararlanmalar› hem menfaat eflitlenmesini sa¤lamakta hem de iflçilerin bireysel sendika özgürlü¤ünü korumaktad›r. Ayr›ca dayan›flma aidatl› iflyeri koflulu, hiçbir karfl›l›k ödemeden toplu ifl
sözleflmesinden yararlanan ve sendika üyesi olmayan “bedavac› s›n›f”›n azalmas›nda da önemli bir rol oynamaktad›r (Sloane ve Witney, 1991, s.358). Dolay›s›yla dayan›flma aidatl› iflyeri koflulunda, zorunlu sendikac›l›k fleklindeki sendika güvenli¤i türlerinde oldu¤u gibi, iflçilerin taraf sendikaya üye olma zorunluluklar› yoktur;
ancak aidat ödeme zorunluluklar› söz konusudur. Ancak istihdama devam koflulu olarak dayan›flma aidat› verme zorunlulu¤u, iflçinin çal›flma özgürlü¤ünü zedeleyen bir uygulamad›r.
ABD ve Kanada’da uygulanan toplu ifl sözleflmesine taraf SIRA
olanS‹ZDE
sendikaya üye
olmayan iflçilerin dayan›flma aidat› ödemek suretiyle toplu ifl sözleflmelerinden yararlanmalar› yolu, Avrupa’da da yaln›zca ‹sviçre’de ve Türkiye’de uygulanmaktaD Ü fi Ü N E L ‹ M
d›r. Ancak ‹sviçre’de ve Türkiye’de aidat ödemenin bir istihdam koflulu de¤il, yürürlükte olan toplu ifl sözleflmesinden yararlanma koflulu oldu¤u, dayan›flma aidatS O R U
l› iflyeri koflulunun daha ›l›ml› ve yumuflak flekilleri görülmektedir.
Türkiye’deki dayan›flma aidat› ödeyerek toplu ifl sözleflmesinden yararlanmayla
ilgili hüD‹KKAT
kümler 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’nun 9.maddesinde yer almaktad›r. Buna göre; “Toplu ifl sözleflmesinin imzas› s›ras›nda taraf iflçi sendikas›na üye
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Dayan›flma Aidatl› ‹flyeri
Koflulu (Agency Shop):
Toplu ifl sözleflmesinin
uyguland›¤› iflyerinde
çal›flan ve sözleflmeye taraf
olan sendikaya üye olmayan
tüm iflçilerin üyelik aidat›na
eflit bir tutar› (dayan›flma
aidat›), istihdama devam
etme koflulu olarak
ödemeleri zorunlulu¤unu
getiren finansal sendika
güvenli¤i türüdür.
Dayan›flma aidatl›
SIRAiflyeri
S‹ZDE
koflulunda sendikaya üye
olmayan iflçiler, bir pazarl›k
ünitesi olan sendikan›n
sundu¤u hizmetlerin
karfl›l›¤›nda, istihdama
devam etme koflulu olarak
sendikaya yaln›zca
S ObirR aidat
U
ödemek zorundad›r.
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
18
Sendikac›l›k
bulunmayanlar, sonradan iflyerine girip de üye olmayanlar veya imza tarihinde taraf iflçi
sendikas›na üye bulunup da ayr›lanlar veya ç›kar›lanlar›n toplu ifl sözleflmesinden yararlanabilmeleri, toplu ifl sözleflmesinin taraf› iflçi sendikas›na dayan›flma aidat› ödemelerine
ba¤l›d›r. Bu hususta iflçi sendikas›n›n muvafakat› aranmaz. Dayan›flma aidat› ödemek suretiyle toplu ifl sözleflmesinden yararlanma talep tarihinden geçerlidir.” (md. 9/III ve IV).
Türkiye’de dayan›flma aidat› uygulamas›na iliflkin daha ayr›nt›l› bilgiyi Toplu ‹fl Hukuku
kitab›n›zda bulabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
6
Kaynakta Kesme Yöntemi
(Check-off): Sendika üyelik
aidatlar›n›n ve bazen de
S O R U
üyeli¤e girifl aidatlar›n›n,
cezalar›n ve di¤er baz›
ödentilerin iflçi ücretlerinden
iflveren
kesilerek
D ‹ K taraf›ndan
KAT
sendikaya düzenli olarak ve
do¤rudan gönderilmesini
öngören
finansal sendika
SIRA S‹ZDE
güvenli¤i türüdür.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA
‹ N T E S‹ZDE
RNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE aidat›n›n miktar› ne kadard›r?
Türkiye’de dayan›flma
Kaynakta Kesme Yöntemi
Sendikalar› finansal aç›dan güçlendirerek varl›klar›n› ve statülerini pekifltiren bir
baflka sendika güvenli¤i uygulamas› da sendika üyelik aidatlar›n›n ve bazen de
O R U
üyeli¤e giriflSaidatlar›n›n,
cezalar›n ve di¤er baz› ödentilerin iflçi ücretlerinden iflveren taraf›ndan kesilerek sendikaya düzenli olarak ve do¤rudan gönderilmesini öngören kaynakta
yöntemidir. ‹lk defa Anglo-Sakson kökenli ülkelerde uyguD ‹ K Kkesme
AT
lanan kaynakta kesme yöntemi, daha sonra akdi veya kanuni bir yükümlülük olarak tüm dünyaya
yay›larak genifl bir uygulama alan› bulmufltur. Bu yöntem, sendiSIRA S‹ZDE
kalar›n temsilcileri vas›tas›yla aidatlar› toplama bürokrasisini ortadan kald›rarak aidatlar›n en az maliyetle düzenli ve sürekli olarak toplanmas›n› sa¤lamaktad›r. KayAMAÇLARIMIZ
nakta kesme
yöntemi, sendikal bilincin geliflmedi¤i toplumlarda üyelerden tek tek
toplamak zorunda olduklar› aidatlar› zaman›nda tahsil etmekte büyük güçlüklerle
karfl›laflan sendikalara önemli bir mali destek sa¤lamaktad›r. Zira en büyük gelir
K ‹ T A P
kaynaklar› olan aidatlar› düzenli ve zaman›nda tahsil edemeyen sendikalar›n faaliyetleri önemli ölçüde aksamaktad›r (Ar›c›, 2000, s.488). ABD’de ve ‹ngiltere’de
üyelik aidatlar›n› kaynakta kesme yükümlülü¤ünün kayna¤› toplu ifl sözleflmeleTELEV‹ZYON
riyken; Türkiye’de üyelik aidatlar›n›n kaynakta kesilmesi, kanundan do¤an bir yükümlülük olarak düzenlenmifltir.
Ancak kaynakta kesme yöntemi, her ne kadar sendikalar›n finansal yap›lar›n›
‹ Nve
T Egüçlendirmekteyse
RS‹ZDE
NET
korumaktaSIRA
de iflçinin r›zas› al›nmadan ücretinden kesinti yap›lmas›, iflverenlere yük ve maliyet oluflturmas›, sendika-üye iliflkisini zay›flatarak
sendika-içiD Üdemokrasiyi
olumsuz yönde etkilemesi, iflverenlerin sendikalar›n mali
fi Ü N E L ‹ M
yap›lar› hakk›nda fikir sahibi olmalar› ve sendika say›s›nda h›zl› art›fllara yol açmas› gibi nedenlerle elefltirilmekte ve bu nedenle Avrupa ülkelerinde bu yönteme
S O R U
fazla s›cak bak›lmamaktad›r (Kutal, 1998, s.209).
N N
D ‹ K K A T kesme yöntemiyle ilgili düzenlemeler, 2821 say›l› Sendikalar KanuTürkiye’de kaynakta
nu’nun 61. maddesinde yer almaktad›r. Bu maddeye göre, “‹flyerinde uygulanan toplu ifl
sözleflmesinin
olan iflçi sendikas›n›n, toplu ifl sözleflmesi yap›lmam›flsa veya sona erSIRAtaraf›
S‹ZDE
miflse yetki belgesi alan iflçi sendikas›n›n yaz›l› talebi veya aidat kesilecek sendika üyesi iflçilerin listesini vermesi üzerine, iflveren sendika tüzü¤ü uyar›nca üyelerin sendikaya ödemeyi kabulAMAÇLARIMIZ
ettikleri üyelik aidat›n› ve Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu gere¤ince sendikaya ödenmesi gerekli dayan›flma aidat›n›n, iflçilere yapaca¤› ücret ödemesinden
kesmeye ve kesti¤i aidat›n nev’ini belirterek tutar›n› ilgili sendikaya vermeye ve kesinti lisK ‹ T A P
tesine sendikaya göndermeye mecburdur...” Türkiye’de kaynakta kesme yöntemine iliflkin
yasal düzenlemeleri Toplu ‹fl Hukuku kitab›n›zda daha ayr›nt›l› bir flekilde bulabilirsiniz.
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
19
OLUMLU ETK‹LER‹
OLUMSUZ ETK‹LER‹
• ‹flçi ve iflveren aras›ndaki güç dengesini • Zorunlu sendikac›l›k, sendika liderlerine çok
sa¤lamaktad›r. Bu önlemlerle iflçiler,
fazla güç sa¤lamakta; aidatlar düzenli bir
iflveren taraf›ndan dikte edilen kararlara
flekilde topland›¤› için liderler, iflçilerin
meydan okuyabilecekleri bir organizasyon
deste¤ini almak ve sürdürmek zorunlulu¤unu
oluflturarak kendi kollektif sendika
hissetmemektedir. Dolay›s›yla sendika içi
özgürlüklerini artt›rabilmek için bireysel
demokrasi zaafa u¤ramaktad›r.
sendika özgürlüklerinden fedakarl›klarda • Özellikle kapal› iflyeri kofluluyla iflverenin ifle
bulunmaktad›r.
alma, yerlefltirme ve ç›karma hakk› önemli
• Sendikalar›n ayr›m yapmadan tüm iflçilere
ölçüde s›n›rlanmakta ve iflletmenin verimlili¤i
hizmet etmesini ve bu hizmetlerin
olumsuz yönde etkilenmektedir.
maliyetlerinin de tüm iflçiler taraf›ndan • Sendika güvenli¤i önlemleri sendikan›n
karfl›lanmas›n› sa¤lamaktad›r.
gücünü artt›r›c› bir uygulama olarak görülse
• Sendikalar›n üye taban›n› sa¤lamlaflt›rmakta
de, bu güç yan›lt›c› olabilmektedir. Zira
ve finansal yap›lar›n› güçlendirerek güvence
sendikaya gerçekten ve yürekten ba¤l› aktif
alt›na almaktad›r.
iflçileri temsil eden %60-70 düzeyindeki bir
• Sendika üyesi olan ve olmayan iflçiler aras›nda
sendikalaflma oran›, sendikan›n ideallerine
uyuflmazl›¤›n ç›kmas›n› önleyerek endüstri
yak›n olmayan ve sendikaya yürekten ba¤l›
iliflkileri sisteminde istikrar› sa¤lamaktad›r.
olmayan iflçileri temsil eden %100
• Sendika yöneticileri örgütlenmemifl iflgücünü
düzeyindeki bir sendikalaflma oran›ndan daha
örgütlemek ve örgütlü iflgücünü de muhafaza
anlaml› ve önemlidir. Bu nedenle sendikalar
etmek için harcad›klar› zaman›, daha etkin ve
ancak iyi ve kaliteli hizmet sunarak yeni üye
yap›c› bir flekilde kullanabilmektedir.
kazanmal› ve mevcut üyelerini korumal›d›r.
• Zorunlu sendikac›l›k fleklindeki sendika
güvenli¤i uygulamalar› bireysel sendika
özgürlü¤üne ayk›r›d›r.
‹DEOLOJ‹LER‹NE GÖRE SEND‹KA T‹PLER‹
‹flçilerin mesleki ve örgütlenme hareketleri, Sanayi Devrimi’ni yaflayan her ülkede
farkl› bir geliflim sürecinden geçmifltir. Bu nedenle sendikalar›n benimsedikleri
amaçlar ve bu amaçlar› gerçeklefltirmek için kulland›klar› araçlar da ülkeden ülkeye farkl›l›k göstermekte ve pragmatik (faydac›), reformist (evrimci) ve Marksist
(devrimci) sendikac›l›k olmak üzere üç farkl› sendika tipi ortaya ç›kmaktad›r.
Pragmatik (Faydac›) Sendikac›l›k
Yaln›zca üyelerinin mesleki ve ekonomik ç›karlar›n› korumay› amaçlayan sendikac›l›k anlay›fl›d›r. Bu anlay›fl› benimseyen sendikalar, genifl kapsaml› toplumsal
amaçlar yerine, sadece üyelerinin yaflam ve çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesine
önem vermektedir. Özellikle ABD ve Kanada gibi Kuzey Amerika ülkelerinde bu
anlay›fl, sendikalar› iflyerindeki toplu pazarl›klarda etkin olmaya itmektedir. Bir
baflka deyiflle pragmatik sendikac›l›kta, birçok hakk›n al›nmas›nda kullan›lacak
tek araç toplu pazarl›k olmaktad›r (Koray, 2000, s.74). Amerikan tipi sendikac›l›k
da denilen bu sendikac›l›k tipinde sendikalar genellikle dar anlamda iflçi sorunlar› üzerinde odaklanmakta ve Avrupa ülkelerindekinden farkl› olarak, siyasi partilerle ve kooperatiflerle yak›n bir iliflki içine girmemektedir. Bu nedenle pragmatik sendikac›l›k hareketi siyasi ve doktriner bir nitelik tafl›mad›¤› için (Güven,
1995, s.63) iflçiler aras›ndaki dayan›flma yeterince sa¤lanamamakta ve s›n›f bilinci
geliflememektedir.
Tablo 1.1
Sendika
Güvenli¤inin
Endüstri ‹liflkileri
Sistemine Etkileri
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
20
Sendikac›l›k
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
ABD ve ‹ngiltere’deki
D ‹ K K A T sendikal hareket, kitab›n›z›n ‘Dünyada Sendikac›l›k’ ad›n› tafl›yan 8.
ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Reformist (Evrimci) Sendikac›l›k
Özellikle Bat› Avrupa sendikalar› aras›nda benimsenen bu anlay›fl, kapitalist sistemin korunarak
siyasal demokrasi, sosyal refah ve hakça bir gelir da¤›l›m›na ulafl›lAMAÇLARIMIZ
mas›n› amaçlamaktad›r. Bu amaçlarla ekonomik ve siyasal aç›dan örgütlenme yolunu seçen sendikalar, ilk önce genel oy hakk› gibi siyasal demokrasiyi gerçekleflK ‹ T A bulunmufllar,
P
tirecek taleplerde
daha sonra ise sosyal refah ve sosyal eflitlik yolundaki çabalara yönelmifllerdir. Dolay›s›yla reformist sendikac›l›k anlay›fl›, pragmatik
sendikac›l›kta oldu¤u gibi yaln›zca kendi üyelerinin de¤il, tüm çal›flanlar›n hak ve
T E L Ekorumay›
V‹ZYON
menfaatlerini
ve gelifltirmeyi amaçlamaktad›r. Reformist yaklafl›mlar› benimseyen sendikalar, ekonomik amaçlar›n› gerçeklefltirmek için toplu pazarl›k arac›n› kullan›rlarken; demokrasi, sosyal refah gibi daha genifl kapsaml› amaçlar›n›
gerçeklefltirebilmek içinse siyasal örgütlenme yoluna gitmektedir (Koray, 2000,
‹NTERNET
ss.73-74). Bir baflka ifadeyle, bu anlay›fla sahip sendikalar daha eflitlikçi ve daha
adil bir toplum düzenine ulaflmada, mesleki örgütlenmenin yan› s›ra siyasal örgütlenmenin de gere¤ine inanmaktad›r (Güven, 1995, s.63).
Reformist sendikalarla özellikle iflçi yanl›s› siyasi partiler (iflçi, sosyalist, sosyal
demokrat partiler vb.) aras›nda organik iliflkiler kurulmaktad›r. K›sacas› reformist
sendikac›l›k anlay›fl›, marksist sendikac›l›k anlay›fl›nda oldu¤u gibi kapitalist ekonomik düzeni de¤ifltirmeyi amaçlamamakta; yaln›zca bu sistemin aksayan yönlerini ekonomik ve siyasal eylemlerle düzeltmeye çal›flmaktad›r. Reformist sendikac›l›k anlay›fl› baflta ‹ngiltere olmak üzere Almanya, ‹sveç, Norveç gibi Bat› Avrupa ülkelerinin birço¤unda görülmektedir.
Marksist (Devrimci) Sendikac›l›k
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Sendikac›l›k hareketini etkileyen ilk görüfl, Marks’›n bilimsel sosyalizmi olmufltur.
Sosyalist doktrine göre kapitalist toplum yap›s›ndan, s›n›flar›n olmad›¤› sosyalist
toplum yap›s›na ulaflmada sendikalar siyasi bir öneme sahiptir. Sermayenin sömürüsünün olmad›¤› sosyalist düzende iflçiler, sendikalar yoluyla siyasi ve ekonomik
gücü ellerinde tutacaklard›r. Bu nedenle kapitalist sistemi dönüfltürerek sosyalist
sisteme geçifli sa¤layacak devrimin gerçeklefltirilmesi için sendikalar kilit bir rol oynamaktad›r. Marksist sendikac›l›k anlay›fl›na göre çal›flanlar için uzun vadeli ç›karlar›n gerçekleflmesi siyasal eyleme ve örgütlenmeye ba¤l›ysa da; k›sa vadeli ç›karlar›n gerçekleflmesi için sendikalar parlamento ve siyasal iktidarlar üzerinde etkide
S‹ZDEolarak büyük önem tafl›maktad›r. Marksist sendikac›l›k anlay›bulunacak SIRA
örgütler
fl› genellikle Çin, Küba gibi sosyalist sisteme sahip ülkelerde yayg›nl›k göstermektedir. Ancak Fransa’da Genel ‹fl Konfederasyonu (CGT) ve ‹talya’da Genel ‹fl KonD Ü fi Ü N E L ‹ M
federasyonu (CGIL) da, uzun y›llar boyunca Marksist görüflleri ve devrimci amaçlar› benimseyen güçlü sendikal örgütler olarak faaliyet göstermifllerdir (Koray,
2000, s.73). S O R U
Marksist ideolojinin
D ‹ K K A T sendikalara iliflkin görüflleri kitab›n›z›n ‘Modern ‹deolojiler Aç›s›ndan Sendikac›l›k’ ad›n› tafl›yan 4. ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
21
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
Sendika kavram›n› aç›klamak ve sendikan›n di¤er örgütlerden ayr›lan özelliklerini yorumlamak
Sendikalar, iflçi s›n›f›n›n ekonomik ve toplumsal
alanlardaki hak ve ç›karlar›n› savunan, yaflam ve
çal›flma koflullar›n› gelifltirmeyi amaçlayan mesleki ve s›n›fsal örgütlerdir. Sendikalar genellikle
dernekler, ticari flirketler, kooperatifler ve mesleki birliklerle kar›flt›r›lmaktad›r. Ancak bu örgütlerle sendikalar aras›nda önemli farkl›l›klar bulunmaktad›r. Sendikalar üyelerinin özelli¤i (yap›s›), amaçlar› ve bu amaçlar› gerçeklefltirmek için
kulland›klar› araçlar aç›s›ndan di¤er flah›s toplulu¤u fleklindeki örgütlerden farkl›laflmaktad›r.
Sendikalar›n üyeleri yaln›zca iflçilerden oluflmaktad›r. Sendikalar›n temel amac›, iflçilerin ekonomik ve sosyal hak ve ç›karlar›n› korumak ve gelifltirmektir. Bu amaca ulaflmak içinse baflka hiçbir örgütün sahip olmad›¤› toplu pazarl›k ve grev
gibi iki özel araca sahip bulunmaktad›r.
Sendikalar›n ortaya ç›k›fl›n› aç›klamak
Sendikalar, Sanayi Devrimi’nin ve sanayileflmenin yaratt›¤› sorunlar karfl›s›nda oluflan iflçi hareketinin en önemli kanad›n› oluflturmufltur. Sendikalar II. Dünya Savafl›’n›n sonundan itibaren
etkinlik ve güç kazanmaya bafllam›flsa da ilk ortaya ç›k›fllar› ve iflçileri temsil etme gücüne sahip
bir sosyal taraf olma mücadelesi vermeye bafllamalar› 19. yy’›n son yar›s›na kadar uzanmaktad›r.
‹lk örgütlenme hareketi Sanayi Devrimi’nin de
bafllad›¤› ülke olan ‹ngiltere’de görülmüfl ve 1792
y›l›nda Londra Yaz›flma Derne¤i ad› alt›nda ilk
iflçi örgütü kurulmufltur.
Loncalarda üretim süreçlerini denetleyen, malzeme ve emeklerinin karfl›l›¤› olarak ürettiklerine
sahip olan çal›flanlar Sanayi Devrimi ile birlikte
ba¤›ms›z üretici durumundan, tüm hayatlar› boyunca yaln›zca ücret karfl›l›¤› çal›flan ve ne üretim araçlar›na ne de ürettikleri mala sahip olan
kifliler durumuna gelmifllerdir. ‹flçilerin bu elveriflsiz çal›flma koflullar›na önceleri bir tepki olarak bafllatt›klar› birlikte hareket etme olgusu da,
daha sonra örgütlenmifl iflçi hareketine dönüflmüfltür. K›sacas› sendikalar, emek ile sermayenin ayr›larak eme¤in özgürleflmesi ve eme¤iyle
geçinen ba¤›ml› çal›flanlar›n say›s›n›n artmas›yla
birlikte ortaya ç›km›flt›r.
N
A M A Ç
3
‹flçi sendikalar›n›n özelliklerini ve ifllevlerini s›ralamak
Aralar›nda yap› ve anlay›fl farkl›l›klar›n›n bulunmas›na ra¤men sendikalar›n evrensel temeldeki
bafll›ca özelliklerini flu flekilde s›ralamak mümkündür:
• Sendikalar mücadele örgütleridir.
• Sendikalar meslek örgütleridir.
• Sendikalar s›n›f örgütleridir.
• Sendikalar demokratik örgütlerdir.
• Sendikalar kitle örgütleridir.
• Sendikalar çal›flma hayat›nda ve ekonomik
iliflkilerde bar›fl› ve istikrar› sa¤layan örgütlerdir.
• Sendikalar adil ve hakça bir gelir da¤›l›m›n›
sa¤layan örgütlerdir.
‹flçi sendikalar›n›n ifllevlerini ise flu flekilde s›ralamak mümkündür:
• Güç,
• Ekonomik düzenleme,
• ‹fl düzenlemesi,
• Sosyal de¤iflim,
• Üyelik hizmetleri,
• Kiflisel tatmin.
Bu ifllevler içinde sendikalar›n di¤er ifllevlerinin
etkinli¤ini de belirleyen en önemli ifllev, güç ifllevidir. Güç, sendikalar›n gizli bir ifllevidir. Çünkü sendikalar, ancak di¤er ifllevlerini kullan›rken
gücü ortaya ç›kmaktad›r.
22
Sendikac›l›k
N
AM A Ç
4
Sendika hakk› ve sendika güvenli¤i kavramlar›n›
tan›mlamak
Sendika hakk›, iflçi ve iflverenlerin bireysel sendika özgürlüklerinin yan› s›ra sendikalar›n varl›klar›n› ve kendine özgü faaliyetlerini güvence
alt›na alan kollektif sendika özgürlü¤ünü de
kapsayan çifte temel hak niteli¤indedir. Bireysel sendika özgürlü¤ü, iflçi ve iflverenlerin serbestçe sendika kurma, kurulmufl sendikalara
üye olma, diledikleri sendikay› seçebilme, sendika içi faaliyetlere kat›labilme, sendikalara girmeme, sendikas›z kalabilme ve sendikadan ç›kabilme özgürlü¤ünü ifade etmektedir. Kollektif sendika özgürlü¤ü ise sendikalar›n varl›klar›n›n, amaçlar›n›n ve faaliyetlerinin devlete, iflverenlere, siyasi partilere ve di¤er kurulufllara karfl› korunmas›, ba¤›ms›zl›klar›n›n sa¤lanmas›, faaliyetlerini serbestçe düzenleyebilme haklar›na
sahip olmalar›n› ifade etmektedir. Sendika çoklu¤u, bireysel sendika özgürlü¤ünün do¤al bir
sonuç iken; sendikalar›n ba¤›ms›zl›¤›, kollektif
sendika özgürlü¤ünün do¤al bir sonucu olarak
ortaya ç›kmaktad›r.
Genellikle toplu ifl sözleflmelerine konulan hükümlerle ve daha çok Anglo-Sakson kökenli ülkelerde, sendikay› korumaya ve güçlendirmeye
yönelik güvenceleri ifade eden sendika güvenli¤i
ise, bir sendikan›n varl›¤›na iflverenlerden, sendikas›z iflçilerden ve di¤er sendikalardan yönelen
tehlikelere ve iflverenlerin sendikal› iflçiler aleyhine ayr›mc› eylemlerine karfl› her çeflit önlemi kapsamaktad›r. Sendika güvenli¤i kapal› iflyeri koflulu, sendikal› iflyeri koflulu ve sendika üyeli¤ini
muhafaza etme koflulunu kapsayan zorunlu sendikac›l›k fleklindeki sendika güvenli¤i türleri; dayan›flma aidatl› iflyeri koflulu ve kaynakta kesme
yöntemini kapsayan finansal sendika güvenli¤i
türleri olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r.
Zorunlu sendikac›l›k fleklindeki sendika güvenli¤i türleri, sendika üyeli¤inin zamanlamas›na ve
sendikaya kat›lma karar›nda iflçilerin serbestlik
derecesine göre birbirinden farkl›laflmaktad›r. Ka-
pal› iflyeri koflulu, iflçilere ifle bafllamadan önce;
sendikal› iflyeri koflulu ise iflçilere ifle girdikten
sonra belirli bir süre zarf›nda iflyerinde uygulanan toplu ifl sözleflmesine taraf olan sendikaya
üye olmalar› ve çal›flt›klar› süre boyunca üyeliklerini devam ettirme zorunlulu¤u getirmektedir.
Sendika üyeli¤ini muhafaza etme koflulu da hiçbir iflçi için bir istihdam koflulu olarak sendikaya
kat›lma zorunlulu¤u getirmemekle birlikte, sendikaya gönüllü olarak kat›lanlara ifllerini koruyabilmeleri için, toplu ifl sözleflmesi süresince üyeliklerini devam ettirme zorunlulu¤u getirmektedir.
Finansal sendika güvenli¤i türlerinden olan dayan›flma aidatl› iflyeri koflulu, toplu ifl sözleflmesinin
uyguland›¤› iflyerinde çal›flan ve sözleflmeye taraf
olan sendikaya üye olmayan tüm iflçilerin istihdama devam etme koflulu olarak dayan›flma aidat
ödemelerini öngörmektedir. Kaynakta kesme
yöntemi ise, sendika aidatlar›n›n ve sendikaya
iliflkin di¤er kesintilerin iflçi ücretlerinden iflveren
taraf›ndan kesilerek sendikaya düzenli olarak ve
do¤rudan gönderilmesini sa¤lamaktad›r.
N
A M A Ç
5
‹deolojilerine göre sendika tiplerini aç›klamak
Benimsedikleri amaçlara ve bu amaçlar› gerçeklefltirmek için kulland›klar› araçlara göre farkl›laflan üç sendika tipi vard›r.
• Pragmatik (faydac›) sendikac›l›k, yaln›zca kendi üyelerinin özellikle ekonomik hak ve menfaatlerini, iflyerinde örgütlenerek ve toplu pazarl›k yoluyla korumay› ve gelifltirmeyi amaçlamaktad›r.
• Reformist (evrimci) sendikac›l›k, kapitalist sistemin aksayan yönlerinin düzeltilerek ve sosyal refah ve adaletin sa¤lanarak tüm çal›flanlar›n hak ve menfaatlerini korumay› ve gelifltirmeyi amaçlamaktad›r. Reformist sendikac›l›k,
bu amaçlar›na ulaflmak için mesleki örgütlenmenin yan› s›ra siyasal örgütlenmenin gere¤ine de inanmaktad›r.
• Marksist (devrimci) sendikac›l›k, siyasal eylem ve devrim yoluyla kapitalist sistemden
sosyalist sisteme geçifli amaçlamaktad›r.
23
Kendimizi S›nayal›m
1. ‹lk sendika afla¤›daki ülkelerden hangisinde kurulmufltur?
a. ‹ngiltere
b. ABD
c. Almanya
d. Fransa
e. ‹talya
6. Sendika çoklu¤u afla¤›dakilerden hangisinin do¤al
bir sonucudur?
a. Sendikalar›n ba¤›ms›zl›¤›
b. Olumlu sendika özgürlü¤ü
c. Sar› sendikac›l›k
d. Kollektif sendika özgürlü¤ü
e. Sendika güvenli¤i
2. Sendikalarla kooperatifler aras›ndaki en önemli ortak nokta afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Üyelerinin yap›s›
b. Amaçlar›
c. Kendi kendine yard›m örgütü olmas›
d. Kulland›klar› araçlar
e. Hukuksal yap›s›
7. Afla¤›dakilerden hangisi sendika hakk› ile ba¤daflmaz?
a. Olumlu sendika özgürlü¤ü
b. Kollektif sendika özgürlü¤ü
c. Olumsuz sendika özgürlü¤ü
d. Sendika güvenli¤i
e. Bireysel sendika özgürlü¤ü
3. Sanayi Devrimi ile birlikte makinelerin h›zla iflçilerin
yerine ikame edilmesi üzerine iflçilerin gerçeklefltirdi¤i
makineleri k›rma eylemine ne ad verilir?
a. Owenizm
b. Chartizm
c. Weberizm
d. Ludizm
e. Marksizm
8. ‹flverenler taraf›ndan kurulan ve/veya faaliyetleri ve
iflleyifli iflverenler taraf›ndan kontrol edilen iflçi sendikas›na ne ad verilir?
a. Sar› sendika
b. ‹flveren sendikas›
c. ‹flyeri sendikas›
d. Meslek sendikas›
e. ‹flletme sendikas›
4. Afla¤›dakilerden hangisi iflçi sendikalar›n›n özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Mücadele örgütleri olmalar›
b. Meslek örgütleri olmalar›
c. Çal›flma hayat›nda istikrars›zl›¤a neden olan örgütler olmalar›
d. S›n›f örgütleri olmalar›
e. Demokratik örgütler olmalar›
9. ‹flçilere ifle girdikten sonra belirli bir süre zarf›nda
toplu ifl sözleflmesine taraf olan sendikaya üye olmalar› ve çal›flt›klar› süre boyunca üyeliklerini devam ettirme zorunlulu¤unu getiren sendika güvenli¤i türü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sendika üyeli¤ini muhafaza etme koflulu
b. Sendikal› iflyeri koflulu
c. Dayan›flma aidatl› iflyeri koflulu
d. Kapal› iflyeri koflulu
e. Kaynakta kesme koflulu
5. Sendikalar›n ancak di¤er ifllevlerini kullan›rken ortaya ç›kan gizli ifllevi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ekonomik düzenleme
b. ‹fl düzenlemesi
c. Sosyal de¤iflim
d. Üyelik hizmetleri
e. Güç
10. Afla¤›daki ülkelerden hangisi pragmatik sendikac›l›k
anlay›fl› ile özdeflleflmifltir?
a. ‹ngiltere
b. ABD
c. Japonya
d. Norveç
e. Çin
24
“
Sendikac›l›k
Yaflam›n ‹çinden
03 Temmuz 2008
‹fiTE BÖYLE OLUR B‹L‹fi‹MC‹N‹N EYLEM‹
Befl y›ld›r zam alamad›klar› için sendikaya topluca
üye olan IBM çal›flanlar› soka¤a dökülmek yerine sanal âlemde eylem yaparak Türkiye’de bir ilki gerçeklefltirecek
Tu¤ba Tekerek
“Biz öyle soka¤a ç›k›p ‘aç›z’ ‘tokuz’ diye ba¤›rmayaca¤›z, en iyi bildi¤imiz fleyi, interneti kullanaca¤›z.” Bu
sözler 5 y›ld›r zam almayan, yönetime isteklerini kabul
ettirmek için Türkiye eylem tarihinde bir ilki gerçeklefltirmeye haz›rlanan IBM çal›flanlar›n›n sözcüsüne ait.
IBM Türkiye çal›flanlar› eylem nedenlerini kurduklar›
www.bilisimsendikas›.org adresindeki sitede ‹ngilizce
ve Türkçe metinlerle aç›kl›yorlar. Buna göre ilk neden,
enflasyon 5 y›lda yüzde 56 artarken ücretlerinde art›fl
yap›lmamas›. Di¤er nedenler, çal›flanlar aras›nda 4 kata
varan ücret farklar› ve haks›z iflten ç›karmalar...
IBM çal›flanlar›ndan al›nan bilgiye göre talepleri yönetim taraf›ndan kabul edilmeyen çal›flanlar, bu y›l›n bafl›nda üyesi olduklar› Bilifl sendikas› sektörde toplu ifl
sözleflme yapmaya yetkili olmad›¤› için topluca TezKoop-‹fl’e geçti.
Çal›flma Bakanl›¤›’n›n incelemesine göre flirketteki 400
çal›flandan 209’u Tez-Koop-‹fl’e üye oldu. Ancak, flirket
yönetimi hem sendikal› say›s›n›n toplam çal›flanlar›n yüzde 51’ini oluflturmad›¤›n› hem de IBM’lilerin, Tez-Koop‹fl sendikas›n›n temsil etti¤i büro çal›flanlar› ifl kolunda
olmad›¤›n› söyleyerek sendikan›n yetkisine itiraz etti.
Bunun üzerine IBM çal›flanlar› bir dizi eylem planlad›.
Planlar›n› Milliyet’e anlatan IBM çal›flanlar›n›n sözcüsü,
“Biz öyle soka¤a ç›k›p ‘aç›z’ ‘tokuz’ diye ba¤›rmayaca-
¤›z, en iyi bildi¤imiz fleyi, interneti kullanaca¤›z” dedi.
Sözcü, ilk olarak ellerinde e- posta adresleri bulunan
yüz binlerce insana e-posta göndermeye bafllad›klar›n›,
internetteki sosyal a¤ sitesi facebook’ta da bir grup oluflturduklar›n› söyledi.
Web eylemi ödül ald›
IBM çal›flanlar›n›n listesinde yer alan en ilginç eylem
Second Life (SL) eylemi. ‹nsanlar›n kendilerine sanal bir
kiflilik (avatar) oluflturarak t›pk› gerçek hayattaki gibi
yaflad›klar› sanal ortam olan SL’de, geçen y›l da IBM
‹talya çal›flanlar› bir eylem yapm›fl ve taleplerini kabul
ettirmifllerdi. Medyan›n büyük ilgisini çeken eyleme ana
haber bültenlerinde de yer verilmiflti.
Sanal eylemde 30 ülkeden yaklafl›k 2000 ‘avatar’ IBM’in
adalar›nda slogan atm›fl, pankart tafl›m›fl, yönetimin toplant› odas›na girmeyi baflarm›fl; bu eylem geçti¤imiz flubat ay›nda en yarat›c› 10 web projesinden biri seçilerek
Frans›z senatosunda yap›lan bir törenle ödüllendirilmiflti.
SL eylemi için haz›rl›klara bafllayan Türkiye’deki IBM
çal›flanlar› geçen y›lki SL organizasyonunu yapan UNI
Global Union sendikas› ile iletiflim halinde. Di¤er ülkelerdeki IBM çal›flanlar›ndan da destek alan IBM Türkiyeliler yaflananlarla ilgili aç›klamalar›n› dayan›flma a¤›
allianceibm.org (dayanismaibm.org) adresinde 30 Haziran’da yay›mland›.
IBM: ‹fl hukukuna uyuyoruz
IBM Türkiye’den konuyla ilgili yap›lan aç›klamada ise
IBM’in tüm dünyada ifl hukuna uygun hareket etti¤i belirterek, “Türkiye’de de ifl hukukunun gerektirdi¤i süreçler ifllemektedir” denildi. Ayr›ca insan kaynaklar› süreçlerinin tüm çal›flanlar›n sorunlar›n› dile getirmesine
aç›k oldu¤u da kaydedildi.
‘Avrupa’ya benzeyecek’
Tez-Koop-‹fl Genel Örgütlenme Sekreteri Osman Gürsu
ise, IBM çal›flanlar›n›n eylemlerini de¤erlendirirken,
“Türkiye’deki eylemler de Avrupa’dakilere benzeyecek” dedi.
Avrupa’da ve Amerika’da özellikle uluslararas› flirket
çal›flanlar›n›n internet üzerinden eylem yapmaya bafllad›¤›n› söyleyen Gürsu, IBM Türkiye yönetimiyle görüflmek için geçen hafta randevu talep ettiklerini ancak henüz bir yan›t alamad›klar›n› söyledi.
Sendikayla Uluda¤’a kaya¤a
Ço¤u mühendis olan beyaz yakal› IBM Türkiye çal›flanlar›n›n anlat›m›na göre flirket kültüründe sendikan›n
hep önemli bir yeri olmufl. 1969’da IBM’li çal›flanlar ta-
raf›ndan kurulmufl olan Bilifl sendikas› 1980 öncesinde
bir toplu sözleflmeye de imza atm›fl.
Ancak, bir çal›flan›n ifadesine göre, sendika zaman içinde “bir nevi dernek” halini alm›fl, örne¤in sendika organizasyonuyla geçen y›l Uluda¤’a gezi düzenlenmifl. Sendikal› çal›flanlar›n sözcüsü yönetime karfl› eylem planlar›n› belirlemek üzere tenis kulübü, bir plazan›n konferans salonu gibi yerlerde topland›klar›n› anlat›rken, baz› çal›flanlar›n “Biz maden iflçisi miyiz?” diyerek sendikaya üye olmad›klar›n› söylüyor.
Okuma Parças›
”
Örgütlenmek mi, Örgütlenmemek mi? Bütün Sorun Bu!
Genelde tüm toplumun, özelde çal›flanlar›n örgütlenme
sürecine iliflkin fikir beyanlar›nda söze ço¤unlukla “örgütlenme bilincinin olmad›¤›” yarg›s› ile bafllan›r, “insanlarda hak arama bilincinin geliflmemifl oldu¤u” tezi
ile devam edilir. Buradan
hareketle ben de söze benzer fleyleri, oyunculuk mesle¤ini yapanlar›n örgütlenmesine iliflkin yazarak/ söyleyerek bafllayabilirim. Oyunculuk derken; sahne, perde,
ekran ve mikrofon alan›nda, di¤er bir deyiflle; tiyatro,
opera, bale, sinema-tv., seslendirme vb. alanlarda, görsel-iflitsel al›mlama için yaz›lan ya da do¤açlama olarak
üretilen dramatik bir eserdeki karakteri/ rolü, zihinsel
ve bedensel yetilerini kullanarak, jest, mimik, ses vb.
unsurlar arac›l›¤›yla oynayan/canland›ran yarat›c› kiflinin yapt›¤› ifli/mesle¤i kastediyorum. Oyuncular›n örgütlenmesi derken de biraz önce sayd›¤›m sahne, perde, ekran ve mikrofon gibi genifl bir alana da¤›lm›fl bir
meslek grubunun tümünün veya bir k›sm›n›n meslekisendikal örgütlenmesini kastediyorum elbette.
Son zamanlarda çok kazand›klar› sav›yla pop kültürün
reyting/sat›fl/t›klanma odakl› mecralar›nda boy gösteren bir avuç ünlüden ibaretmifl yan›lsamas›ndan s›yr›larak bakt›¤›m›zda oyunculu¤un çok daha genifl bir alanda, çok daha fazla ünlü veya ‘ünsüz’ kifli taraf›ndan gerçeklefltirilen bir meslek oldu¤unu görürüz. Oyuncu say›s› fazla da sorunlar az m›? Elbette medyada yans›t›lanlar›n aksine oyuncular›n büyük bir ço¤unlu¤u için bugün sosyal güvencesizlikten, iflsizli¤e, ifl/rol güvencesinin olmamas›ndan, sa¤l›ks›z çal›flma koflullar›na kadar
birçok sorun mevcut. Bu durum sorunlar›n çözümü için
oyuncular›n gerçek anlamda örgütlenmelerini zorunlu
k›l›yor. Ancak ister oyunculuk mesle¤inin icra edildi¤i
alanlar›n tümü olsun isterse sinema, tiyatro ya da ses-
25
lendirme gibi daha dar bir alan› olsun; oyuncular›n gerçek anlamda örgütlenmesi süreci zorlu bir süreç. Çünkü oyunculuk mesle¤ini yapan kifliler aras›nda bu sorunlar›n çözümüne iliflkin örgütlenme bilgisi/bilinci çok
düflük, hak arama bilinci çok geliflmifl de¤il veya bu tür
meseleler ço¤unun gündeminde de¤il. Ülkemizde
oyuncular›n ço¤unlu¤u kendi mesle¤ine iliflkin haklara,
sorunlara karfl› duyars›z, ilgisiz ve de bilgisiz dersem
san›r›m abartm›fl olmam. Bu durum örgütlenme süreçlerini de zorluyor elbette ki... Bunun somut örneklerini
ister Sinema Emekçileri Sendikas›’nda (Sine-Sen) yönetim kurulu üyeli¤i yapt›¤›m süreçte olsun, ister kurucu
üyelerinden biri oldu¤um Sinema Oyuncular› Meslek
Birli¤i (B‹ROY) sürecinde olsun isterse kurulmas› için
‘ilk kurflun’u att›¤›m Oyuncular Sendikas› sürecinde olsun çokça gördü¤ümü söyleyebilirim. Bu süreçlerde
gördü¤üm manzara oyuncular›n büyük bir ço¤unlu¤un
halen kurulu bulunan dernek, meslek birli¤i, sendika
gibi kurulufllardan haberi olmad›¤› gibi, haberli olanlar›n da bunlar›n ne ifle yarad›¤›n›n ay›rd›n da olmad›¤›
fleklindeydi. Bu konuda son zamanlarda baz› geliflmeler olsa da bunun bugün için de geçerli oldu¤unu söylemek mümkün.
(...)
Elbette arzulanan tüm oyuncular›n tercihlerini örgütlenmeden yana yapmas›. Ancak bu süreç yukar›da da vurgulad›¤›m gibi zorlu, sanc›l› bir süreç... Peki nedir, nelerdir bu süreci zorlu ve sanc›l› k›lan? Burada ister istemez hemen akla yasal zorluklar, engeller geliyor. Oyuncular›n örgütlenmesinin önündeki engellerden biri hiç
kuflkusuz var olan sendikalar yasas›; barajlar, federasyona izin vermemesi, sendikal tür çeflitlili¤ine engel yap›s›, iflkolu dayatmas›; Kamu Görevlileri Sendikalar› Kanunu’nda Kültür-Sanat iflkolu olarak ayr› bir iflkolu fleklinde tan›mlanm›flken iflçilerin örgütlülü¤üne iliflkin Sendikalar Kanunu’nda Güzel sanatlar› hâlâ e¤itim, ticaret vb.
iflkollar› ile birlikte ele almas› vb... nedenler örgütlenmenin önünde engel. Bu arada yeni haz›rlanan yasa da
engelleri kald›rm›yor, onu da belirteyim. Hal böyleyken
var olan Sendikalar Yasas› çerçevesinde formüle edilerek Oyuncular Sendikas› kuruldu. Klifle deyimle “karanl›¤a küfretmektense bir ›fl›k yakarak” Oyuncular Sendikas›n› kurduk. Yani Oyuncular Sendikas›n› kurmak için
yasalar›n uygun hale gelmesini beklemedik! Herhalde
yasalar kendi kendine uygun hale gelmeyecekti! fiimdi
görev: yasalardaki örgütlenmeye engel olan maddelerin
kald›r›lmas› için mücadele etmek.
Çal›flanlar›n yasalar da iflçi ve memur fleklinde ayr›lm›fl
olmas› da oyuncular›n örgütlenmesinde bir baflka engel
26
Sendikac›l›k
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
olarak karfl›m›zda duruyor. Çünkü ülkemizdeki sendikal kanunlara göre iflçiler, iflçi sendikalar›nda, memurlar kamu çal›flanlar› sendikalar›nda örgütlenebiliyor.
Oyuncular da iflçi ve memur olarak ikiye ayr›ld›¤› için
maalesef tek bir sendikal yap›da örgütlenemiyor. Devletin ifline geldi¤inde “memur” kabul etti¤i ifline gelmedi¤inde “memur de¤ilsin” dedi¤i Devlet Tiyatrolar›
oyuncular› ile fiehir ve Belediye Tiyatrolar›’n›n memur
statüsündeki oyuncular› ne yaz›k ki hem kendi kurumlar›nda iflçi statüsünde çal›flan, hem de özel tiyatrolarda
oynayan veya özel seslendirme stüdyolar›nda seslendirme yapan meslektafllar› ile ayn› türden sendika da
örgütlenemiyorlar. Oysa oyuncular›n ifl-rol güvencesinin de içinde bulundu¤u tüm özlük haklar›n›n verildi¤i/korundu¤u, oyunculuk mesle¤ine iliflkin bir yasal
düzenleme yap›larak iflçi-memur oyuncu ayr›m›n›n ortadan kald›r›lmas› ve tüm oyuncular›n tek bir yasal mevzuata tabi tutulmalar› gerekiyor.
Öte yandan yasalar bir hizmet sözleflmesi ile çal›flan
herkesi iflçi kabul ederken film sektöründe ücretli olarak çal›flan oyuncular iflverenler taraf›ndan defter tutma, fatura kesme gibi fiili bir durumla karfl› karfl›ya b›rak›larak, eme¤ini satan iflçi de¤il, mal›n› satan esnaf
durumuna düflürülüyor. Bunlar›n d›fl›nda, yasaya göre
ancak 4/a’l› (eski SSK’l›) ve halen çal›fl›yor olanlar›n
sendikal› olabilece¤i düflünüldü¤ünde, oyuncular›n ço¤unun hem film sektöründe hem de özel tiyatrolar›n
birço¤unda sigortas›z, kay›t-d›fl› çal›flt›r›lmas› da sendikal örgütlülü¤ün önünde bir engel olarak duruyor.
(...)
Es geçilmemesi gereken son ve önemli bir nokta da;
oyuncular›n ço¤u örgütlenme süreçlerinde aktif olmaktan, “elini tafl›n alt›na koymaktan” sak›n›yor, kaç›n›yor.
Bunun yerine sorunlar›n›n çözümü için ünlü meslektafllar›ndan ya da mesle¤in ‘duayenlerinden’ medet umuyor. Ço¤u bir tür Mesih bekleme sendromu içinde, sorunlar›n›n çözümünü kurtar›c›lara, bir nevi tafleronlara
havale ediyor. Oysa oyuncular; “rak› fliflesinde bal›k olmay›” ye¤lemifl mesle¤in duayenlerinden/ünlülerinden,
tafleron Mesihlerden, hiçbir zaman gelmeyecek Godotlar’dan, çözüm beklemek yerine; sorunlar›n›n çözümü
için ünlü-ünsüz, çal›flan-iflsiz ayr›m› gözetmeksizin Simurg olman›n yollar›na bakmal›!
Kaynak: Muslu, M. (fiubat 2012). “Örgütlenmek mi,
Örgütlenmemek mi? Bütün Sorun Bu!”, Türk-‹fl Dergisi. Say›:396, ss.65-68.
1. a
2. c
3. d
4. c
5. e
6. b
7. d
8. a
9. b
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flçi Sendikalar›n›n Ortaya
Ç›k›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flçi Sendikas› Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flçi Sendikalar›n›n Ortaya
Ç›k›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar›n Özellikleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar›n ‹fllevleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendika Hakk›” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendika Güvenli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendika Hakk›” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikal› ‹flyeri Koflulu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹deolojilerine Göre Sendika
Tipleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Türkiye’de sendikalar iflkolu esas›na göre faaliyet göstermektedir. Bu sendikalara metal ve dokuma iflkolundan örnek vermek gerekirse üç farkl› konfederasyona
ba¤l› olarak faaliyet gösteren sendikalar karfl›m›za ç›kmaktad›r. Metal iflkolunda Türk-‹fl’e ba¤l› Türk Metal
Sendikas›, D‹SK’e ba¤l› Birleflik Metal-‹fl Sendikas› ve
Hak-‹fl’e ba¤l› Çelik-‹fl Sendikas› faaliyet göstermektedir. Dokuma iflkolunda da Türk-‹fl’e ba¤l› Teksif Sendikas›, D‹SK’e ba¤l› Tekstil Sendikas› ve Hak-‹fl’e ba¤l›
Öz ‹plik-‹fl Sendikas› faaliyet göstermektedir. Bu iflkollar›nda söz konusu sendikalar›n d›fl›nda ayr›ca hiçbir
konfederasyona ba¤l› olmayan ba¤›ms›z sendikalar da
faaliyet göstermektedir. Kooperatiflere örnek olarak
Türkiye Tar›m Kredi Kooperatifleri, Türkiye Sulama Kooperatifleri, Türkiye Ormanc›l›k Kooperatifleri ve Türkiye Yap› Kooperatifleri verilebilir. Derneklere ise Darüflflafaka Cemiyeti, Deniz Temiz Derne¤i, Gazeteciler
Cemiyeti ve Türk E¤itim Derne¤i gibi çeflitli örnekler
verilebilir. Mesleki birliklere ise Mimarlar Odas›, Türk
Tabipler Birli¤i, Gemi Mühendisleri Odas› ve Türk Eczac›lar› Birli¤i gibi farkl› örnekler vermek mümkündür.
S›ra Sizde 2
Sanayi Devrimi’nin ‹ngiltere’de bafllamas›n›n befl temel
nedeni bulunmaktad›r (Altan, 2004, ss. 45-46): (i). ‹ngiltere sanayileflmenin iki temel kayna¤› olan kömür ve
demir madenleri yönünden zengin bir ülkedir. Bu iki
maden ‹ngiltere’de hem birbirine hem de denize yak›n
bulunmaktad›r. (ii). Bu dönemde birçok Avrupa ülkesinde iç pazarlar gümrük duvarlar› ile korunurken, ‹ngiltere’de ticaret serbestisi nedeniyle sanayileflme hiçbir
engelle karfl›laflmam›flt›r. (iii). ‹ngiltere zengin bir ülkeydi. Ayr›ca kredi olanaklar› genifl, ileri bir bankac›l›k
sisteminin varl›¤› da teknolojik bulufl ve yat›r›mlar›n finanse edilebilmesini büyük ölçüde kolaylaflt›r›yordu.
(iv). Avrupa ülkeleri aras›nda en genifl sömürge imparatorlu¤una ‹ngiltere sahipti. Bu deniz afl›r› pazarlar ‹ngiltere’ye hem sanayi için gerekli kapital zenginli¤ini,
hem de üretti¤i mallar› kolayca satabilme imkânlar›n›
sa¤l›yordu. (v). ‹ngiltere ada üzerine kurulu bir devlettir. Tarihin her döneminde güçlü donanmalara sahip olmufl ve kendi topraklar›nda hiç savaflmam›flt›r. Böylelikle hanedan çekiflmeleri ve büyük kay›plara yol açan
savafllarla mücadele etmek durumuna kalmam›flt›r. Bu
tüm nedenlerden dolay› Sanayi Devrimi ‹ngiltere’de
bafllam›flt›r.
S›ra Sizde 3
Loncalar›n ortadan kalkmas›yla birlikte loncalarda örgütlenme kültürüne sahip olan çal›flanlar›n sendikalar›n
çat›s› alt›nda toplanmas› daha kolay olmufltur. Ancak
loncalarla sendikalar aras›nda baz› önemli farkl›l›klar
bulunmaktad›r. Her fleyden önce loncalara üye olmak
zorunlu iken, sendikalar gönüllü üyelik esas›na dayanmaktad›r. Loncalar ç›rak, kalfa ve ustalar› ayn› örgütün
çat›s› alt›nda toplarken, sendikalara yaln›zca iflçiler üye
olabilmektedir. Bunun yan› s›ra loncalar›n temelinde ç›kar birli¤i yer al›rken, sendikalar ç›kar çat›flmas› temeli
üzerine kurulmaktad›r.
S›ra Sizde 4
Maslow (‹htiyaçlar Hiyerarflisi) Teorisi, Abraham Maslow taraf›ndan 1943 y›l›nda ortaya at›lm›fl bir insan psikolojisi teorisidir. Maslow teorisi, insanlar›n belirli kategorilerdeki ihtiyaçlar›n› karfl›lamalar›yla, kendi içlerinde
bir hiyerarfli oluflturan daha üst ihtiyaçlar› tatmin etme
27
aray›fl›na girdiklerini ve bireyin kiflilik gelifliminin, o an
için bask›n olan ihtiyaç kategorisinin niteli¤i taraf›ndan
belirlendi¤ini söz konusu etmektedir. Maslow’un kiflilik
kategorileri kendi aralar›nda bir dizilim oluflturmakta ve
her ihtiyaç kategorisine bir kiflilik geliflme düzeyi karfl›l›k gelmektedir. Birey, bir kategorideki ihtiyaçlar› tam
olarak gideremeden bir üst düzeydeki ihtiyaç kategorisine, dolay›s›yla kiflilik geliflme düzeyine geçememektedir. Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarflisinin basamaklar›
flu flekildedir: Fizyolojik gereksinimler (nefes, g›da, uyku, cinsellik, vs.), güvenlik gereksinimi (vücut, aile,
sa¤l›k güvenli¤i vs.), ait olma, sevgi, sevecenlik gereksinimi (arkadafll›k, aile ba¤lar›, vs.), sayg›nl›k gereksinimi (kendine sayg›, güven, baflar›, di¤erlerinin sayg›s›,
vs.), kendini gerçeklefltirme gereksinimi (yarat›c›l›k, do¤all›k, problem çözme, vs.). Sendikalar›n “kiflisel tatmin” ifllevi ise, bu hiyerarfli basamaklar›n›n 3. basamak
ve sonraki basamaklar›nda yerini almaktad›r. ‹flçi, yaln›zca sendikaya üye ise 3. basamak olan aidiyet ve arkadafll›k ihtiyac›n› karfl›layacakt›r. Ancak bu üye, sendikada yönetim basamaklar›n› ç›kmaya bafllad›kça ayn›
zamanda ihtiyaçlar hiyerarflisinin basamaklar›n› da ç›kmaya bafllayacakt›r. Zira yönetici durumuna gelen bir
üyenin kendine güveni artacak, baflkalar›ndan sayg› göremeye bafllayacak ve sendikaya iliflkin sorunlar› çözerek yöneticisi oldu¤u sendikaya iliflkin kararlar› verecektir.
S›ra Sizde 5
Türkiye’de sendika özgürlü¤ü gerek Anayasa’da, gerekse 2821 say›l› Sendikalar Kanunu’nda güvence alt›na
al›nm›flt›r. Bu nedenle Türkiye’de kimse sendikaya üye
olmaya, olmamaya, sendikadan ayr›lmaya ve sendikas›z kalmaya zorlanamamaktad›r. Zorunlu sendikac›l›k
fleklindeki sendika güvenli¤i uygulamalar› ise sendika
özgürlü¤ü ile çeliflti¤i için Türkiye’de bu tür sendika
güvenli¤i uygulamalar› görülmemektedir.
S›ra Sizde 6
2821 say›l› Sendikalar Kanunu’nun 61. maddesine göre
dayan›flma aidat› miktar›, üyelik aidat›n›n üçte ikisidir.
Sendikalar Kanunu’nun 23. maddesine göre üyelik aidat›n›n tutar› ise, iflçinin bir günlük ç›plak ücretini geçememektedir.
28
Sendikac›l›k
Yararlan›lan Kaynaklar
Addison, J. T. ve Siebert, W. S. (1998). “Union Security
in Britian”, Journal of Labor Research, 19/3,
ss.495-517.
Aktay, N. (1993). Sendika Hakk›. Ankara: Türk Tarih
Kurumu Bas›mevi.
Aktay, N., Ar›c›, K. ve Senyen/Kaplan, E.T. (2011). ‹fl
Hukuku. Ankara: Gazi Kitabevi.
Altan, Ö.Z. (2004). Sosyal Politika Dersleri. Eskiflehir:
T.C. Anadolu Üniversitesi Yay›nlar› No: 1592.
Ar›c›, K. (2000). “Türk Sendika Hukukunda Sendika
Üyelerinin Aidat Ödeme Yükümlülü¤ü”, Kamu-‹fl,
5/3, ss.481-495.
Biçer, ‹. (1996). “Genel Olarak Sendika Kavram› ve Türkiye’deki Durum”, Sabahaddin Zaim’e Arma¤an.
‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, 1994/B-3 C-1-4,
ss.267-297.
Çelik, N (2003). ‹fl Hukuku Dersleri. ‹stanbul: Beta Kitabevi.
Dereli, T. (1998). “Sendika Güvenli¤i”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. III. Cilt, ‹stanbul: Türkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, ss.21-23.
Güven, S. (1995). Sosyal Politikan›n Temelleri. Bursa: Ezgi Kitabevi.
Herman, E. E. (1998). Collective Bargaining and
Labor Relations (Fourth Edition). New Jersey:
Prentice Hall.
Ifl›kl›, A. (2003). Gerçek Örgütlenme Sendikac›l›k.
Ankara: ‹mge Kitabevi.
Koray, M. (1992). Endüstri ‹liflkileri. ‹zmir: Basisen.
Koray, M. (2000). Sosyal Politika. Bursa: Ezgi Kitabevi.
Kutal, M. (1998). “Check-Off”. Türkiye Sendikac›l›k
Ansiklopedisi. I. Cilt, ‹stanbul: Türkiye Ekonomik
ve Toplumsal Tarih Vakf›, s. 209.
Lockton, D. J. (1994). Employment Law. Malaysia:
Macmillan.
Martin, R. (1989). Trade Unionism Purposes and
Forms. New York: Oxford University Press.
Mills, D. Q. (1994). Labor-Management Relations
(Fifth Edition). New York: McGraw-Hill.
Muslu, M. (fiubat 2012). “Örgütlenmek mi, Örgütlenmemek mi? Bütün Sorun Bu!”, Türk-‹fl Dergisi. Say›:396, ss.65-68.
Petrol-‹fl. (1993). Sendikalar Yap›lar› Çal›flmalar›. ‹stanbul: Petrol-‹fl.
Salamon, M. (1998). Industrial Relations Theory and
Practice. London: Prentice Hall.
Sloane, A. A. ve Witney, F. (1991). Labor Relations.
New Jersey: Prentice Hall.
Talas, C. (1990). Toplumsal Politika. Ankara: ‹mge
Yay›nevi.
Talas, C. (1997). Toplumsal Ekonomi Çal›flma Ekonomisi. Ankara: ‹mge Yay›nevi.
Tokol, A. (2001). Endüstri ‹liflkileri ve Yeni Geliflmeler. Bursa: Vipafl.
Uçkan, B. (2001). “Sendika Güvenli¤inin Teorik Çerçevesi ve Endüstri ‹liflkileri Sistemine Etkisi”, Ankara
Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi,
56/3, Temmuz-Eylül 2001, ss.157-176.
Uçkan, B. (2002). Türkiye’de Sendikalararas› Rekabet. ‹stanbul: Selüloz-‹fl Sendikas›.
Y›ld›r›m, E. (1997). Endüstri ‹liflkileri Teorileri (Sosyolojik Bir De¤erlendirme). Sakarya: De¤iflim Yay›nlar›.
http://banzaiek.info/industrial-revolution-child-laborimages&page=2 (eriflim tarihi: 08.04.2012)
2
SEND‹KACILIK
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Sendikal haklar›n uluslararas› boyutunu aç›klayabilecek,
ILO belgelerinde sendikal haklar› tart›flabilecek,
Avrupa Konseyi belgelerinde sendikal haklar› tan›mlayabilecek,
Birleflmifl Milletler belgelerinde sendikal haklar› yorumlayabilecek,
Türkiye’nin sendikal haklar ve özgürlüklerle ilgili uluslararas› sözleflmelere
uyumunu de¤erlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Sendika Hakk›
ILO
BM
Avrupa Konseyi
‹nsan Haklar›
87 Say›l› Sözleflme
•
•
•
•
•
•
Filadelfiya Bildirgesi
Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi
Avrupa Sosyal fiart›
‹çindekiler
Sendikac›l›k
Sendikal Haklar›n
Uluslararas›
Çerçevesi
• SEND‹KAL HAKLARIN
ULUSLARARASI BOYUTU
• ILO BELGELER‹NDE SEND‹KAL
HAKLAR
• AVRUPA KONSEY‹ BELGELER‹NDE
SEND‹KAL HAKLAR
• B‹RLEfiM‹fi M‹LLETLER
BELGELER‹NDE SEND‹KAL
HAKLAR
• TÜRK‹YE’N‹N SEND‹KAL HAKLAR
VE ÖZGÜRLÜKLERLE ‹LG‹L‹
ULUSLARARASI SÖZLEfiMELERE
UYUMU
Sendikal Haklar›n
Uluslararas› Çerçevesi
SEND‹KAL HAKLARIN ULUSLARARASI BOYUTU
Günümüzde insanl›¤›n öne ç›kan de¤erleri aras›nda ilk s›rada insan hak ve özgürlükleri gelmektedir. Çal›flanlar›n sendika kurma ve sendikal faaliyetlerde bulunma
haklar› temel hak ve özgürlükler kapsam› içindedir. Temel insan haklar›n›n ayr›lmaz bir parças› olarak kabul edilen sendikal haklar insan haklar› ile ilgili tüm uluslararas› belgelerde yer almaktad›r. Sendikal haklar, yaln›zca sendika hakk›yla s›n›rl› olmayan, toplu ifl sözleflmesi ve grev haklar›n› da kapsayan bir terimdir. Bu anSIRA S‹ZDE hukuktur.
lamda sendikal haklar›n en önemli kaynaklar›ndan biri uluslararas›
Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO), Birleflmifl Milletler (BM) ve Avrupa Konseyi’nin
kabul etti¤i çeflitli belgeler sendikal haklar› devlete ve iflvereneD Ükarfl›
güvence alt›fi Ü N E L ‹ M
na alm›flt›r. Devletlerin kabul etti¤i sendikal haklar ve özgürlüklere iliflkin uluslararas› belgeler ve uygulamalar devletlerin geliflmifllik düzeyini gösteren bir olgu
S O R U
olarak da büyük önem tafl›maktad›r.
Çal›flanlar›n sendika kurma
ve sendikal faaliyetlerde
bulunma haklar› temel hak
ve özgürlükler kapsam›
içindedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Çal›flma iliflkileri ile ilgili uluslararas› belgeler Uluslararas› Sosyal DPolitika
‹ K K A T kitab›n›zda
ayr›nt›l› olarak ele al›nmaktad›r
ILO BELGELER‹NDE SEND‹KAL HAKLAR
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Devletler ulusal düzenlemelerinde uluslararas› sözleflmelerden yararlanmakta ve
uluslararas› hukuka baflvurmaktad›r. Uluslararas› sosyal politikan›n
ve ifl hukukuAMAÇLARIMIZ
nun kaynaklar›n›, en baflta bu alanda en eski ve en yetkin uzman kurulufl olan ILO
çerçevesinde üretilen kurallar oluflturmaktad›r. Bunlar aras›nda ILO Anayasas›’ndaK ‹ T A PILO’nun kuki genel ilkeler, kurallar s›ralamas›nda en üstte yer alan kaynaklard›r.
ral üretme yetkisinin hukuksal dayanaklar›n› oluflturan bu ilkeler, Bafllang›ç ve Filadelfiya Bildirgesi’nde yer almaktad›r. ‹kinci s›rada yer alan temel kaynaklar, sözT E L E V ‹ Z Y O kabul
N
leflmelerdir. Düzenledikleri konuda temel ilkeleri içeren sözleflmeler,
edildikten sonra üye devletlerin onaylamas›na yöneliktir. Sözleflmeler, onaylayan devletler için, feshedilinceye de¤in, hukuksal yükümlülükler do¤uran, devletlerin seçece¤i çeflitli yasal ya da yönetsel vb. yöntemlerle iç hukuka yans›t›lmas› gereken
‹NTERNET
ve dolay›s›yla denetim organlar›nca raporlar ve yak›nmalar temeline dayal› olarak
denetlenen belgelerdir (Gülmez, 2008, s.205). Ülkelerin yasal mevzuatlar›n›n oluflmas›nda etkisi büyük olan bu ILO belgeleri, ayn› zamanda ulusal ve uluslararas›
bar›fl›n sa¤lanmas›nda da yol gösterici olmaktad›r (Tosun, 2011, s.76).
SIRA S‹ZDE
ILO’nun etkinlik ve ilgi
alan›ndaki en temel
AMAÇLARIMIZ
haklardan birini
sendikal
haklar oluflturmaktad›r.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
32
Sendikac›l›k
Sendikal hak ve özgürlüklerin tan›n›p korunmas› konusunda devletler, ulusal
hukuki düzenlemeleri yaparken ILO normlar›n› model almakta ve ulusal mevzuatlar› ile ILO normlar› aras›ndaki uyumsuzluklar› en aza indirmeye çal›flmaktad›r.
Çünkü sendikal hak ve özgürlüklerin tan›n›p korunmas› konusunda günümüzdeki en önemli k›lavuz ve uluslararas› alandaki en önemli kurumsal yap›lanma
ILO’dur. Örgüt, yüklendi¤i bu misyonu oluflturdu¤u normlar ve denetim mekanizmas› ile sa¤lamaktad›r.
ILO normlar›, sendikal hak ve özgürlükler konusunda ülke mevzuatlar›n›n yol
göstericisi, ILO’nun denetim mekanizmas› da ülkelerin mevzuatlar›ndaki eksikliklerinin giderilmesi sürecinin takipçisidir. Böylece Örgüt, farkl› ülkelerde ortaya ç›kan benzer sorunlar› çözebilecek bir “Uluslararas› Çal›flma Mevzuat›” yani uluslararas› düzeyde bir çal›flma hukuku oluflturmaya çal›flmaktad›r. Bu nedenle genelde çal›flma yaflam› ile ilgili sorunlar, özelde de sendikal hak ve özgürlükler konusunda ILO’nun kabul etti¤i sözleflmelere ulusal mevzuatlar›n uyumlu olmas› büyük
önem tafl›maktad›r (Erday›, 2008, s.203).
Sendikal haklar, ILO’nun etkinlik ve ilgi alan›ndaki en önemli temel haklardan
birini oluflturmaktad›r. Örgütlenme (sendika) özgürlü¤ü sosyal adalet amac›na
ulaflman›n ön kofluludur. Ekonomik bak›mdan güçlü olan iflveren karfl›s›nda çal›flanlar›n en önemli güç kayna¤› olan sendikalar ayn› zamanda ulusal ve uluslararas› sosyal politikalar›n oluflturulmas› sürecine kat›larak iflveren ve devletin karfl›s›nda bir denge unsuru oluflturmaktad›r. Örgütlenme hak ve özgürlü¤ü toplu pazarl›k hak ve özgürlü¤ü ile tamamlanmaktad›r. Bu do¤rultuda 87 Say›l› Sözleflme
yan›nda 98, 151 ve 154 Say›l› Sözleflmeler ILO taraf›ndan haz›rlanarak kabul edilmifltir (Erdut, 2002, s.59).
ILO Anayasas›
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
ILO Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›kard›¤› çal›flma ortam›n› ve flartlar›n› iyilefltirmeye
yönelik sosyal politikan›n uluslararas› boyutunun en önemli kurulufllar›ndan biridir. Sanayi Devrimi’nin yol açt›¤› olumsuzluklar› ortadan kald›rmaya yönelik kiflisel ve örgütsel düzeyde çabalar 19. yüzy›l›n sonlar›nda h›z kazanmas›na ra¤men,
uluslararas› düzeyde bir çal›flma mevzuat› oluflturmaya yönelik en somut giriflim I.
SIRA S‹ZDE
Dünya Savafl›’n›n
ard›ndan ortaya ç›km›flt›r.
I.Dünya Savafl›, yol açt›¤› zararlar ve sebep oldu¤u büyük insan kayb› ile ülke
yöneticilerinin,
savafl sonras› dönemde oluflturulacak yeni düzen ve ülkeler aras›nD Ü fi Ü N E L ‹ M
daki iliflkiler konusundaki düflüncelerinde köklü de¤ifliklikler yaratan derin izler
b›rakm›flt›r. Bu izler devletlerin sosyal politikaya yönelik bak›fl aç›lar›n› da de¤ifltirS O R olmufltur.
U
melerine neden
‹ngiltere Baflbakan›
D ‹ K K A TLloyd George bar›fl anlaflmas›na iflçiler lehine hükümler konulmas› yönünde düflüncelerini dile getirirken, ABD Baflkan› Wilson ILO’nun kurulmas›n› ilan ederken
“Dünya üretiminin büyük yükünü omuzlar›nda tafl›yan kad›nlar, çocuklar ve iflçilere
SIRA S‹ZDE
toplumun arka ç›kmas› gerekti¤ini” ifade etmifltir. Wilson, “bu büyük kitlenin her akflam yorgun ve bitkin bir flekilde evlerine dönmelerinin ve ertesi gün de umutsuz bir
flekilde uyanmalar›n›n
AMAÇLARIMIZ art›k imkans›z oldu¤unu” dile getirerek, bar›fl anlaflmas›nda
ILO’nun kurulmas›n› sa¤layan düflünceyi özetlemifltir (Alper ve Kaya, 1995, ss.15-16).
N N
K ‹ T A ülke
P
Savafl yaln›zca
liderlerinin görüfllerinde de¤il, iflçilerle iflverenlerin birbirlerine bak›fl aç›lar› ile toplum ve iflçi s›n›f› aras›ndaki iliflkilerde de de¤iflikliklere
yol açm›flt›r. ‹flçi, iflveren ve devlet aras›nda bir arada yaflama, problemleri birlikte
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
33
2. Ünite - Sendikal Haklar›n Uluslararas› Çerçevesi
çözme ve iflbirli¤ine gitme e¤ilimlerinin güçlenmesi yönünde bir tav›r de¤iflikli¤i
ortaya ç›km›flt›r (Alper ve Kaya, 1995, s.18). 1919 y›l›nda toplanan Paris Bar›fl Konferans›, bar›fl antlaflmas›na dâhil edilecek çal›flma hayat› ile ilgili prensipleri belirleyecek bir komisyon atam›flt›r. Dokuz ülkenin temsilcilerinden oluflan komisyon,
dört ay boyunca çal›flarak sonuç olarak ILO Anayasas›’na dönüflecek bir Çal›flma
fiart› (Labour Charter) oluflturmufltur. Örgüte üye olacak ülkelere ve örgütün takip
edece¤i politikalara rehberlik edecek ve Versay Bar›fl Anlaflmas›’nda da yer alan bu
fiart’›n ilkeleri flunlard›r (Alper ve Kaya, 1995, s.19; Gülmez, 2008, s.68):
• Eme¤in yaln›zca bir mal veya ticari meta olarak görülmemesi,
• ‹flverenler ve çal›flanlar için dernek (örgütlenme) hakk›,
• Çal›flanlara uygun bir yaflam düzeyi sa¤layacak ücret ödenmesi,
• Günlük 8, haftal›k 48 saat çal›flma esas›,
• Haftada en az 24 saatlik bir tatil imkân› verilmesi,
• Çocuk eme¤inin yasaklanmas›,
• Eflit de¤erde ifl için eflit ücret verilmesi,
• Ülke içinde çal›flan herkese çal›flma koflullar› aç›s›ndan eflit uygulama
yap›lmas›,
SIRA S‹ZDE
• Çal›flan› korumaya yönelik mevzuat›n uygulanmas›n› sa¤layacak bir teftifl
sisteminin oluflturulmas›.
D Üile
fi Ü NI.E LDünya
‹M
28 Haziran 1919 tarihinde imzalanan Versay Bar›fl Anlaflmas›
Savafl› sona ermifl ve Milletler Cemiyeti ile birlikte ILO kurulmufltur. Komisyonun çal›flmalar› sonucu haz›rlanan metin Bar›fl Anlaflmas›’n›n XIII. Bölümüne
konulS O R(Emek)
U
mufltur. Bu bölüm daha sonra Anlaflmadan ayr›larak ILO Anayasas›’na dönüflecek
kurucu metni oluflturmufltur. ILO Anayasas›’n›n Önsözü’ne göre, “adalet ve insanKKAT
l›k duygular› kadar sürekli bir dünya bar›fl› sa¤lamak iste¤iyleD ‹ ve
bu Önsöz’de
aç›klanan amaçlara ulaflmak ere¤iyle hareket eden Yüksek Sözleflmeci Taraflar,
SIRA Sözü
S‹ZDE edilen ve
Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün Anayasas›’n› onaylam›fllard›r.”
hepsi de birer insan haklar› belgesi olan sözleflmelerle düzenlenen çal›flma koflullar›ndan birisi “sendika özgürlü¤ü” ilkesinin onaylanmas›d›r (Gülmez, 1991, s.125).
AMAÇLARIMIZ
Milletler Cemiyeti ile birlikte ILO’nun kurulmas›, yaln›zca “siyasal” dünya bar›fl›na ulaflman›n yeterli olmad›¤›n›, bunun çok yak›ndan ilgili oldu¤u “sosyal bar›fl”
ile bütünlenmesi gerekti¤inin bilincine var›ld›¤›n› ortaya koymas› aç›s›ndan anlamK ‹ T A P
l›d›r. ILO Anayasas›’n›n temelini oluflturan ve birço¤u bugün de yürürlükte olan bu
esaslardan Örgüt Anayasas›’n›n bafllang›ç k›sm›nda yer alan “sürekli ve evrensel bir
bar›fl, ancak sosyal adalet temeli üzerine kurulabilir” ifadesi, bar›fl›n “siyasal”, ve
TELEV‹ZYON
“sosyal” yönleriyle bir bütün oluflunun, dünya ölçe¤inde benimsendi¤inin bir göstergesidir (Alper ve Kaya, 1995, s.20; Gülmez, 2008, s.70).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
ILO Anayasas›’n›n tam metnine www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/anka‹NTERNET
ra/.../ilo_anayasa.htm adresinden ulaflabilirsiniz.
ILO’nun kurulmas› ve 40 maddelik ILO Anayasas›’nda çal›flanlar›n durumunu
düzeltmek ve bar›fl› sa¤lamada en elveriflli araçlardan birinin “sendika özgürlü¤ü” oldu¤unun ifade edilmesi, sendika özgürlü¤ünün “anayasal bir ilke” olmas›yla sonuçlanm›flt›r. Bu ilke II. Dünya Savafl› öncesinde ve sonras›nda, gerek
sendikal haklar›n uluslararas› hukuksal çerçevesinin belirlenmesi yolundaki giriflim ve çabalar›n, gerekse sendika özgürlü¤ünü korumaya yönelik özel denetim
mekanizmalar›n›n anayasal kayna¤›n› ve dayana¤›n› oluflturmufltur (Ateflo¤ullar›,
1997, s.17).
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
ILO Anayasas›’na göre
çal›flanlar›n durumunu
düzeltmek ve bar›fl›
sa¤lamak için en elveriflli
araçlardan biri sendika
özgürlü¤üdür.
34
SIRA S‹ZDE
Sendikac›l›k
1
Filadelfiya
Bildirgesi
Filadelfiya Bildirgesi 10
May›s 1944 tarihinde
S O R U
oybirli¤i ile kabul edilmifl ve
iki y›l sonra ILO Anayasas›
ile bütünlefltirilmifltir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Versay Anlaflmas›na
göre ILO’ya hangi ülkeler üye olabilecektir? Türkiye ILO’ya hangi taSIRA S‹ZDE
rihte üye olmufltur?
II. Dünya Savafl› büyük umutlarla kurulan Milletler Cemiyeti’ni devreden ç›kararak
Cemiyetle organik
S O R U ba¤lant›s› olan ILO’nun statüsünün de de¤ifltirilmesini gündeme
getirmifltir. Örgütün merkezi Cenevre’den Montreal’a tafl›nm›fl ve Örgüt her türlü
güçlü¤e ra¤men faaliyetlerini sürdürmeye çal›flm›flt›r. Bu süreçte yap›lan toplant›D‹KKAT
lar›n en önemlisi ILO’nun örgüt yap›s›n›n yeniden organize edildi¤i ve Örgütün temel amaç ve de¤erlerinin belirlendi¤i 1944 tarihli Filadelfiya Konferans› olmufltur.
SIRA S‹ZDE
Bu Konferansta
Örgütün faaliyet ilkeleri, program› ve statüsü ile ilgili problemler
ele al›nm›flt›r. II. Dünya Savafl›n› takip eden dönemde Örgütün ekonomik, sosyal
ve siyasal koflullara uyum gösterme ve katk› sa¤lama aray›fllar›n›n bir sonucu olaAMAÇLARIMIZ
rak Filadelfiya Bildirgesi kabul edilmifltir (Kapar, 2004, s.183; Alper ve Kaya, 1995,
s.23). 10 May›s 1944 tarihinde oy birli¤i ile kabul edilen Bildirge, iki y›l sonra ILO
Anayasas› ile bütünlefltirilmifltir. Versay Bar›fl Anlaflmas›’n›n, Örgütün “Genel ‹lkeK ‹ T A P
leri” ile ilgili olan 427. Maddesinin ve Anayasan›n 41. Maddesinin yerini alm›flt›r.
Bildirge gelecek için bir eylem plan› olman›n ötesinde örgütün genel felsefesini içermekte ve üyelere izleyecekleri sosyal politikalar›nda esinlenmeleri gereken
TELEV‹ZYON
ilkeleri göstermektedir. Bildirge, Örgütün etkinlik alan›n›, dar anlamda çal›flma
dünyas› ve çal›flma koflullar›n›n d›fl›na ç›kararak; insan haklar› ile ekonomik ve mali alan› da kapsayacak biçimde geniflletmifltir (Gülmez, 2008, ss.141-142).
Örgütün‹ NAnayasas›
niteli¤inde olan bu bildirgenin 4 temel amac› vard›r (AtefloTERNET
¤ullar›, 1997, s.22):
• Özgürlük (emek ve sendika özgürlü¤ü),
• Eflitlik (f›rsat eflitli¤i, ayr›mc› uygulamalar›n yok edilmesi),
• Ekonomik güvenlik (çal›flma, sosyal güvenlik ve asgari ücret haklar›),
• Sayg›nl›k (yeterli çal›flma ve yaflama koflullar› hakk›, hak ve özgürlüklerin
korunmas› ve gelifltirilmesi).
Bu ilkeler do¤rultusunda haz›rlanan Filadelfiya Bildirgesi befl bölümden oluflmaktad›r. Birinci Bölümde ILO’nun temel kurulufl ilkeleri yeniden onaylanmakta
ve Örgütün genel felsefesi aç›klanmaktad›r. Bu ilkeler aras›nda birinci ve ikinci kuflak insan haklar›n›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤› ve bölünmezli¤i ilkesi ile iflçi ve iflverenlerin örgütlenmesinin yan› s›ra di¤er sosyal haklar›n kullan›lmas› aç›s›ndan önem
tafl›yan insan haklar›ndan ikisi ve sosyal ortaklar›n kararlara kat›l›m› da yer almaktad›r (Gülmez, 2008, s.142). Örgütün genel felsefesinin temellerini oluflturan bu
dört ilke flunlard›r (Alper ve Kaya, 1995, s.24):
• Emek bir mal de¤ildir.
• Dernek kurma (örgütlenme) ve ifade (düflünce) özgürlü¤ü sürekli bir ilerlemenin vazgeçilmez flart›d›r.
• Yoksulluk, her nerede olursa olsun, bulundu¤u yerlerde, herkesin refah›na
yönelik bir tehlike oluflturur.
• ‹htiyaca karfl› mücadele, her ulusun kendi ülkesi içerisinde tükenmez bir güçle ve kamu yarar›n›n sa¤lanmas› amac›yla iflçi ve iflveren temsilcilerinin Hükümet temsilcileri ile eflit flartlar› içinde kat›l›mlar›yla yapacaklar› serbest tart›flmalara ve alacaklar› demokratik kararlara hakim olarak sürekli ve ortak
bir uluslararas› gayretle yürütülecektir.
N N
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
Filadelfiya Bildirgesi’nin tam metnine ve ILO hakk›nda ayr›nt›l› bilgiye
K ‹ Gülmez,
T A P M. (2008).
Uluslararas› Sosyal Politika. Güncellefltirilmifl ve Geniflletilmifl 2. Bask›. Ankara: Hatibo¤lu
Yay›nlar› kitab›ndan ulaflabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Bildirge ayn› zamanda sürekli bir bar›fl›n ancak sosyal adalet esas›na dayanarak sa¤lanabilece¤ini belirterek, bu do¤rultuda, bütün insanlar›n ›rk, inanç ya da
cinsiyet fark› gözetmeksizin özgürlük, sayg›nl›k, ekonomik güvenlik ve eflit f›rsat
‹ N T sahip
E R N E T olduklar›n›
koflullar›nda maddi ve manevi geliflimlerini sürdürme hakk›na
vurgulamaktad›r. Bildirgenin önemi ise ILO Anayasas›’n›n eki durumunda bulunmas› yan› s›ra devletlerin ILO üyesi olmakla, gerek örgüt Anayasas›’ndaki gerekse
Bildirgedeki temel ilkeleri kabul etmifl olmalar›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu temel
ilkeler onay ifllemine gerek olmaks›z›n üye devletler için ba¤lay›c› etki do¤urur.
Özellikle sendika özgürlü¤ü ve ayr›mc›l›k yasa¤› konusundaki ilkeler bu nitelikte
kabul edilir (fiiflman, 2005, s.37). Bildirgede yer alan “ Düflünce ve dernek kurma
özgürlü¤ünün sürekli ilerlemenin kaç›n›lmaz bir flart› oldu¤u” ifadesi ile sendika
özgürlü¤ü Versay Anlaflmas›’ndan daha genifl bir çerçevede al›nm›fl ve Anayasal
bir belgede yer alm›flt›r (Alper ve Kaya, 1995, s.27).
SIRA S‹ZDE
35
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Filadelfiya Bildirgesi’ne göre
“Düflünce ve dernek kurma
özgürlü¤ü sürekli
ilerlemenin kaç›n›lmaz bir
‹NTERNET
flart›d›r.”
87 Say›l› Sendika Özgürlü¤ü ve Sendika Hakk›n›n
Korunmas› Sözleflmesi
87 Say›l› Say›l› Sendika Özgürlü¤ü ve Sendika Hakk›n›n Korunmas› Sözleflmesi, 9
Temmuz 1948 y›l›nda kabul edilmifl ve 4 Temmuz 1950 y›l›nda yürürlü¤e girmifltir.
87 Say›l› Sözleflme ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nden sonra sendika hak ve özgürlü¤ünü sözleflme kapsam›nda ele alan ilk ve en önemli belgedir (Tosun, 2011,
s.77). 87 Say›l› ILO Sözleflmesi, sendika hakk›n›n devletten ve kamu erkini kullananlardan gelebilecek engelleme, yasaklama veya müdahalelere karfl› korumay›
amaçlamaktad›r. Türkiye, mevzuat›yla uyum içinde olmayan bu sözleflmeyi kabul
edilmesinden 45 y›l sonra 25 fiubat 1993 tarihinde onaylay›p yay›mlam›flt›r
Sendikal özgürlükleri güvence alt›na alan ve sendikal özgürlüklerin uluslararas› çerçevesini belirleyen 87 Say›l› Sözleflme, çal›flanlara hiçbir ayr›m gözetmeksizin
ve önceden izin almadan istedikleri örgütleri kurmak ve bunlara üye olmak hakk›n› tan›maktad›r. Sendika özgürlü¤üne ve sendika hakk›n›n korunmas›na iliflkin
temel ilkeler Sözleflmenin I. ve II. Bölümleri içinde yer almaktad›r. Sözleflmenin 2.
maddesine göre “Çal›flanlar ve iflverenler, herhangi bir ay›r›m yap›lmaks›z›n önceden izin almadan istedikleri kurulufllar› kurmak ve yaln›z bu kurulufllar›n tüzüklerine uymak kofluluyla bunlara üye olmak hakk›na sahiptirler.” Bu maddede
ön plana ç›kan iki önemli husus vard›r. Birincisi sendika kurma ve sendikalara üye
olma hakk› tüm çal›flanlara ve iflverenlere tan›narak, sözleflmenin uygulama alan›nda iflçi, memur, sözleflmeli personel gibi uluslararas› mevzuatlarda de¤iflik biçimlerde tan›mlanan ba¤›ml› çal›flanlar aç›s›ndan bir ay›r›m ve s›n›rland›rma yap›lmam›flt›r. Di¤er önemli husus ise çal›flanlar aras›nda sendika kurma ve sendikaya
üye olma hakk› bak›m›ndan herhangi bir özel ya da kamusal iflverene ba¤l› çal›flma, siyasal görüfl, soy, uyruk, cinsiyet vb. yönlerden hiçbir ayr›m yap›lamamas›d›r
(Gülmez, 2005a, ss.145-146; Tosun, 2011, s.3).
87 Say›l› Sözleflme’nin 3. Maddesine göre:
1. “Çal›flanlar›n ve iflverenlerin örgütleri, tüzük ve iç yönetmeliklerini düzenlemek, temsilcilerini serbestçe seçmek yönetim ve etkinliklerini düzenlemek ve
ifl programlar›n› belirlemek hakk›na sahiptirler.”
87 Say›l› Say›l› Sendika
Özgürlü¤ü ve Sendika
Hakk›n›n Korunmas›
Sözleflmesi, ‹nsan Haklar›
Evrensel Bildirgesinden
sonra sendika hak ve
özgürlü¤ünü sözleflme
kapsam›nda ele alan ilk ve
en önemli belgedir
36
SIRA S‹ZDE
Sendikac›l›k
2. “Kamu makamlar›, bu hakk› s›n›rlayacak veya bu hakk›n yasaya uygun flefi Ü N E L ‹ M
kildeD Ükullan›lmas›na
engel olacak nitelikte her türlü müdahaleden sak›nmal›d›rlar.”
87 Say›l› SSözleflme
bir taraftan iflçi ve iflveren örgütlerinin serbest olarak kurulO R U
mas›n› öngörürken, di¤er taraftan statülerini, yönetsel tüzüklerini, çal›flmalar›n› düzenlemek ve temsilcilerini seçmek haklar›n› da düzenlemifltir. Kamu makamlar›
D‹KKAT
sendika hakk›n›
s›n›rlayacak ve bu hakk›n yasalara uyarak kullan›lmas›na engel
olacak nitelikte her türlü müdahaleden kaç›nacaklard›r. Yönetsel yoldan kapatma
SIRA al›koyma
S‹ZDE
ve faaliyetten
kabul edilmemifltir. Üst kurulufllar kurma ve uluslararas›
kurulufllara kat›lma da serbest b›rak›lm›flt›r. Sözleflmeyi onaylayan her devlet sözleflme hükümlerini bütün çal›flanlara uygulayacakt›r. Ancak Sözleflmede öngörülen
AMAÇLARIMIZ
güvencelerin
silahl› kuvvetler ve polisler hakk›nda ne ölçüde uygulanaca¤› ulusal
mevzuatla belirlenecektir.
87 Say›l› Sözleflme’nin 11. maddesi “Hakk›nda bu sözleflmenin yürürlükte buK ‹ T A P
lundu¤u Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün her üyesi, çal›flanlar›n ve iflverenlerin örgütlenme hakk›n› serbestçe kullanmas›n› sa¤lamak amac›yla gerekli ve bütün önlemleri almakla yükümlüdür” diyerek ulusal mevzuat›n bu sözleflmede öngörülen
TELEV‹ZYON
güvenceleri zedelememesini ya da zedeleyecek biçimde uygulanmamas›n› öngörSIRA S‹ZDE
mektedir (Talas,
1979, s.55).
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
87 Say›l› Sendika
ve Sendika Hakk›n›n Korunmas› Sözleflmesi’nin onaylanma‹ N T E R NÖzgürlü¤ü
ET
s›na iliflkin Kanunu ve Sözleflmenin tam metnini http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc076/kanuntbmmc076/kanuntbmmc07603847.pdf adreS O R U
sinden inceleyiniz.
‹NTERNET
S O R U
Türkiye’de ILO
TBMM taraf›ndan kabul edilir. Cumhurbaflkan› taraf›ndan da
D ‹ KSözleflmeleri
KAT
onaylanarak Resmî Gazete’de yay›mlan›r ve yürürlü¤e girer.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
2
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Bireysel ve kolektif
sendika özgürlü¤ü nedir?
98 Say›l›
Örgütlenme ve Toplu Pazarl›k Hakk› ‹lkelerinin
AMAÇLARIMIZ
Uygulanmas›na ‹liflkin Sözleflme
98 Say›l› Örgütlenme ve
Toplu
S‹ OTPazarl›k
RA UP Hakk›
KSözleflmesi
sendika hakk›n›n
kullan›m›n› iflveren ve
iflveren örgütlerinden
D ‹ K K A engelleme,
T
gelebilecek
Tyasaklama
E L E V ‹ Z Yve
O Nkar›flmalara
karfl› korumay›
amaçlamaktad›r.
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
1 Temmuz 1949 tarihli 98 Say›l› Örgütlenme ve Toplu Pazarl›k Hakk› Sözleflmesi,
K S‹ OT RA U PÖnsöz’ünde ve Filadelfiya Bildirgesi’nde aç›kça tan›nan sendika
ILO Anayasas›’n›n
özgürlü¤ü ve toplu pazarl›k ilkelerinin uluslararas› çerçevesinin belirlenmesi yolundaki giriflimlerin
oluflturur. 87 Say›l› Sözleflmenin eksikliklerini tamamlaD ‹ K K Aikincisini
T
may› amaçlayan
T E L E V ‹ Z98
Y O NSay›l› Sözleflme sendika hakk›n›n kullan›m›n› iflveren ve iflveren
örgütlerinden gelebilecek engelleme, yasaklama ve kar›flmalara karfl› korumay›
SIRA S‹ZDE
amaçlamaktad›r. Böylece 87 ve 98 Say›l› Sözleflmeler birlikte sendika özgürlü¤ünün
devlete ve iflverenlere karfl› korunmas›n› güvence alt›na almaktad›r (Çelik, 2011,
‹NTERNET
kesk.org.tr).
Türkiye 98 Say›l› ILO Sözleflmesi’ni 1951 y›l›nda onaylam›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
98 Say›l› Sözleflme iki konuda düzenleme yapm›flt›r. ‹lk olarak, çal›flanlar
ve çal›flt›ranlar aras›ndaki iliflkilerde örgütlenme hakk›n›n ola¤an kullan›m›n›
güvence alt›na
ve özellikle de çal›flanlara tan›nan sendika özgürlü¤ünü
K ‹ T almay›
A P
iflverenlere ve örgütlerine karfl› korumay› amaçlayan kurallara yer vermifltir.
‹kinci konu olarak da çal›flma iliflkilerinin en önemli yönlerinden birini oluflturan gönüllü
T E L E Vtoplu
‹ Z Y O N pazarl›k süreçlerinin gelifltirilmesini ve toplu pazarl›k taraflar›n›n özerkli¤i ilkesini düzenlemifltir.
N N
‹NTERNET
98 Say›l› Sözleflme, çal›flanlar›n istihdam alan›nda sendika özgürlü¤üne zarar
verme amac› tafl›yan tüm ayr›mc› eylemlere karfl› eksiksiz bir korumadan yararlanmalar› gerekti¤i ilkesine yer vermifltir. Madde 1/2’ye göre, “Bu koruma özellikle;
a. Bir çal›flan›n istihdam›n›, bir örgüte üye olmamas› ya da bir sendikadan
ayr›lmas› kofluluna ba¤l› tutmay›;
b. Bir çal›flan›n sendika üyeli¤i gerekçesiyle veya çal›flma saatleri d›fl›nda ya
da iflverenin oluruyla çal›flma süresi içinde sendikal etkinliklere kat›lmas›ndan dolay› iflten ç›kar›lmas›n› veya baflka biçimde zarar görmesini amaçlayan eylemler konusunda uygulanmal›d›r.” (Mahiro¤ullar›, 2011, s.18)
98 Say›l› Sözleflme, çal›flan ve çal›flt›ran örgütlerinin kurulufl, iflleyifl ve yönetimlerinde, ister do¤rudan do¤ruya isterse görevlileri ya da üyeleri arac›l›¤›yla olsun,
birbirleri hakk›nda tüm müdahale eylemlerine karfl› da eksiksiz bir korumadan yararlanmalar› gerekti¤i ilkesine yer vermifl ve koruma kapsam›na girecek müdahale
eylemlerinden baz›lar›n› örnek olarak göstermifltir (Gülmez, 1990, ss.14-15). Madde 2/2’ye göre: “Özellikle iflçi sendikalar›n›, iflverenlerin ya da iflveren sendikalar›n›n egemenli¤i alt›nda kurulmas›n› sa¤lamaya ya da iflçi sendikalar›na iflverenlerin veya iflveren sendikalar›n›n denetimine almak üzere mali ya da baflka yollarla desteklemeyi öngören eylemler bu maddenin anlam› bak›m›ndan kar›flma eylemi oluflturur.”
Böylece Sözleflme çal›flan ve iflveren örgütlerinin ister do¤rudan ister üyeleri ya
da temsilcileri arac›l›¤›yla birbirlerinin iflleyifl ve yönetimlerine müdahalede bulunmalar›n› engellemifltir. Çal›flanlar›n özgür iradeleriyle kulland›klar› örgütlenme
hakk›na sayg› gösterilmesini sa¤lamak için sözleflme iki unsuru vurgulam›flt›r: Bir
iflverenin ya da iflveren örgütünün egemen oldu¤u çal›flan örgütleri kurulmas›n›
tahrik etmek amac› güden önlemler ve mali yahut baflka yollarla çal›flan örgütlerini destekleme amac› güden önlemler. Gerçekten bu iki unsur sendikan›n ba¤›ms›z kalmas› ve çal›flanlar›n hak ve menfaatlerini iflverene karfl› savunabilmesi için
sendikan›n korunmas› gereken eylemlerdir (Tosun, 2011, s.80).
Örgütlenme hakk›na her iki yönüyle sayg› gösterilmesini sa¤lamak için, gerekti¤inde ulusal koflullara uygun örgüt ya da kurulufllar oluflturulmas›n› zorunlu tutan 98 Say›l› Sözleflme (m.3), ikinci temel konu olarak toplu pazarl›¤›n gelifltirilmesini düzenlemifl ve bu konuda devlete sorumluluk yüklemifltir. Sözleflme’nin 4.
maddesine göre, “‹stihdam (çal›flma) koflullar›n› gönüllü toplu sözleflmeler yoluyla düzenlemek amac›yla, bir yandan iflverenler ve iflveren örgütleri ve öte yandan
çal›flan örgütleri aras›nda bu yolun en genifl biçimde gelifltirilmesini ve kullan›lmas›n› özendirmek ve gerçeklefltirmek için, gerekti¤inde, ulusal koflullara uygun
önlemler al›nmal›d›r.” Üye devletler gerekli önlemleri al›rken toplu sözleflme ba¤›tlama özerkli¤ine zarar vermemeli, toplu pazarl›¤› kolaylaflt›rmal› ve özendirmelidir. Gönüllü toplu pazarl›k hakk›n› s›n›rland›r›c› ya da yasal kullan›m›n› engelleyici bir uygulamadan kaç›nmal›d›rlar.
98 Say›l› Sözleflme, kapsam›yla ilgili olarak 87 Say›l› Sözleflmedeki istisna koflulunu yenilemifl, öngördü¤ü güvencelerin hangi ölçüde silahl› kuvvetlere ya da polise uygulanaca¤›n›n belirlenmesini ulusal mevzuata b›rakm›flt›r (m. 5). Ancak 87
Say›l› Sözleflmeden ayr›larak devlet yönetiminde görevli devlet memurlar›n›n durumunu konu edinmedi¤i ve hiçbir biçimde onlar›n haklar›na ya da statülerine zarar verdi¤i biçiminde yorumlanamayaca¤› kural›na da yer vermifltir (m.6) (Gülmez,
1990, s.15; Tosun, 2011, s.81; Talas, 1979, s.59).
37
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
38
‹NTERNET
K ‹ T A P
Sendikac›l›k
TELEV‹ZYON
98 Say›l› Örgütlenme
‹ N T E R N E T ve Toplu Pazarl›k Hakk› ‹lkelerinin Uygulanmas›na ‹liflkin Sözleflme’nin tam metnine www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/.../sozlesmeler.htm
adresinden ulaflabilirsiniz.
151 Say›l› Kamu Yönetiminde Örgütlenme Hakk›n›n
Korunmas› ve Çal›flma Koflullar›n›n Belirlenmesi Usulleri
Sözleflmesi
151 Say›l› Kamu
Yönetiminde Örgütlenme
Hakk›n›n Korunmas› ve
Çal›flma Koflullar›n›n
Belirlenmesi Usulleri
Sözleflmesi kamu
görevlilerine ve kamu
görevlilerinin örgütlerine
sa¤lanacak güvenceleri,
istihdam koflullar›n›n
belirlenmesi yöntemlerini ve
uyuflmazl›klar›n çözümünü
içermektedir.
151 Say›l› Kamu Yönetiminde Örgütlenme Hakk›n›n Korunmas› ve Çal›flma Koflullar›n›n Belirlenmesi Usulleri Sözleflmesi 1978 tarihinde kabul edilmifl ve 1981 tarihinde yürürlü¤e girmifltir. Üye devletlerin siyasi, sosyal ve ekonomik sistemlerinin çeflitlili¤i ve uygulamadaki farkl›l›klar› göz önüne alarak özel ve kamu kesimlerinde istihdam aras›nda ayr›l›klar bulunmas›, 98 Say›l› Sözleflmenin kamu görevlilerine uygulan›p uygulanmayaca¤› konusunda yorum güçlükleriyle karfl›lafl›lmas›
ve kamu görevlilerinin genifl bir bölümünün 98 Say›l› Sözleflmenin uygulama alan› d›fl›nda tutulmas› gerekçeleriyle kabul edilmifltir. Türkiye taraf›ndan 1993 y›l›nda onaylanan 151 Say›l› Sözleflme, kamu görevlilerine ve kamu görevlilerinin örgütlerine sa¤lanacak güvenceleri, istihdam koflullar›n›n belirlenmesi yöntemlerini
ve uyuflmazl›klar›n çözümünü içermektedir.
Sözleflmenin ilk üç maddeyi içeren Birinci Bölümü’nde uygulamalar ve tan›mlara yer verilmifltir. Sözleflme’nin 1. maddesinin 1. f›kras› “Bu sözleflme di¤er uluslararas› çal›flma sözleflmelerinde bu kesime uygulanacak daha elveriflli kurallar
bulunmad›¤› durumlarda kamu makamlar›nca çal›flt›r›lan herkese uygulan›r”
fleklindedir. Böylece sözleflme “kamu görevlisi yarar›na olan sözleflmelerin öncelikle uygulanmas› ilkesi”ne aç›kça yer vererek 151 Say›l› Sözleflmenin ancak baflka
sözleflmelerde, örne¤in 87 ve 98 Say›l› Sözleflmelerde kamu görevlilerine uygulanabilecek daha elveriflli kurallar bulunmad›¤› zaman uygulanabilece¤ini öngörmektedir (Gülmez, 1992, s.182).
Sözleflmenin kifli yönünden uygulama alan› ilke olarak kamu yetkililerince çal›flt›r›lan tüm kiflilere uygulanmas›d›r. Bununla birlikte, 1. maddenin 2. f›kras›na göre “Bu Sözleflme’ce öngörülen güvencelerin, ifllevlerinin normal olarak izlenecek
politikalar›n formülasyonuna ya da yönetim görevlerine iliflkin oldu¤u düflünülen
üst düzey görevlilerine ya da sorumluluklar›n›n son derece gizli bir niteli¤i bulunan görevlilere uygulanma ölçüsü, ulusal mevzuatca belirlenecektir.” 3. f›krada
“Bu Sözleflme’ce öngörülen güvencelerin silahl› kuvvetler ve polise uygulanma ölçüsü ulusal mevzuatça belirlenecektir.” denilerek 151 Say›l› Sözleflmeden 87 ve 98
Say›l› Sözleflmelerde oldu¤u gibi polis ve silahl› kuvvetlerin ne ölçüde yararlanaca¤› ulusal mevzuata b›rakm›flt›r.
151 Say›l› Sözleflme’nin “Örgütlenme Hakk›n›n Korunmas›” bafll›kl› ‹kinci Bölümü’nde, 98 Say›l› Sözleflmede yer alan kurallara benzer biçimde, kamu görevlilerini ve oluflturduklar› örgütleri iflveren konumundaki kamu yetkililerine yani
devlete karfl› korumufltur. 4. maddeye göre “Kamu görevlilerinin, çal›flma (istihdam) konusunda sendika özgürlü¤üne zarar verme e¤iliminde olan tüm ayr›mc›
eylemlere karfl› tam bir korumadan yararlanmalar› gerekir.” Ayr›ca bu koruma bir
kamu görevlisinin çal›flt›r›lmas›n›n bir kamu örgütüne kat›lma ya da kat›lmama kofluluna ba¤lanmas›na ve bir kamu görevlisinin bir kamu örgütüne üyeli¤i veya
böyle bir örgütün normal faaliyetine kat›lmas›ndan dolay› iflten ç›kar›lmas› ya da
zarar görmesine karfl› da uygulanacakt›r. Sözleflme kamu görevlilerinin örgütlerini
de sendika özgürlü¤ünü zedeleyen eylemlere karfl› koruma alt›na alarak, 5. mad-
39
dede kamu görevlileri örgütlerinin kamu makamlar› karfl›s›nda tam ba¤›ms›z olmas› gerekti¤ini vurgulam›flt›r (Gülmez, 2002, s.183; Tosun, 2011, s.83).
Sözleflme’nin Üçüncü Bölümü’nde “Kamu Görevlileri Örgütlerine Sa¤lanacak
Kolayl›klar” düzenlenmifltir. 6. maddeye göre temsilcilere çal›flma saatleri içinde
oldu¤u kadar çal›flma saatleri d›fl›nda da ifllevlerini h›zl› ve etkili olarak yerine getirmelerine olanak verecek biçimde kolayl›klar sa¤lanacakt›r. Ancak 151 say›l› sözleflme bu kolayl›klar›n yönetimin ya da ilgili hizmetin etkili iflleyiflini engellememesi gerekti¤ine de yer vermifltir (Gülmez, 2002, s.183).
151 Say›l› Sözleflme’nin “Çal›flma Koflullar›n›n Belirlenmesi Yöntemleri” bafll›kl›
Dördüncü Bölümü, ilgili kamu yetkilileri ile kamu görevlileri örgütleri aras›nda çal›flma koflullar›n›n görüflülmesine olanak veren yöntemlerin en genifl biçimde gelifltirilmesi ve kullan›lmas›n› özendirmek için gerekti¤inde ulusal koflullara uygun önlemler al›nmas›n› öngörmüfltür (Gülmez, 2002, s.18). Kamu çal›flanlar›n›n istihdam
koflullar›n›n belirlenmesinde sözleflmede iki usül düzenlenmifltir.
SIRABunlar
S‹ZDE toplu pazarl›k ve kamu görevlilerinin istihdam koflullar›n›n belirlenmesine kat›lmas›d›r. 151
Say›l› Sözleflme’nin 7. maddesinde “çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi yöntemleri”
düzenlenirken kamu görevlilerinin temsilcilerinin (yetkili sendikalar›n
temsilcilerinin) etkili bir kat›l›m› öngörülmüfl ve bu yöntemlerin “en genifl biçimde gelifltirilmesi ve kullan›lmas›n›n teflvik” edilmesi üzerinde durulmufltur (Kutal,
s.8).
S O 2002,
R U
151 Say›l› Sözleflme’nin “Uyuflmazl›klar›n Çözümü” bafll›kl› Beflinci Bölümü çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi konusunda ç›kan uyuflmazl›klar›n çözümünde bar›flD‹KKAT
ç›l yöntemlere yer vermifltir. Sözleflme çal›flma koflullar›n›n belirlenmesiyle
ilgili olarak kamu görevlileriyle idare aras›nda ortaya ç›kacak uyuflmazl›klar›n ulusal koflulSIRAtahkim
S‹ZDE gibi taraflara uygun olarak görüflmeler veya arabuluculuk, uzlaflt›rma veya
s›z mekanizmalar yoluyla çözümlenmesini önermifltir (md.8). (Tuncay, 2007, s.175).
151 Say›l› Sözleflme’nin en önemli düzenlemelerinden biri “Kiflisel ve Siyasal
AMAÇLARIMIZ
Haklar” bafll›kl› Alt›nc› Bölümde yer almaktad›r. Sözleflmenin 9. maddesinde “Kamu görevlileri di¤er çal›flanlar gibi yaln›zca görevlerinin niteli¤inden kaynaklanan yükümlülüklerine ba¤l› olarak örgütlenme özgürlü¤ünün normal olarak uyK ‹ T A P
gulanmas› için gerekli kiflisel ve siyasi haklardan yararlanacakt›r. Ancak, salt statülerine ve yerine getirdikleri ifllevlerin niteli¤ine ba¤l› olan yükümlülükler sakl›d›r” denmifltir. Böylece sendikal haklar›n kullan›m›yla kiflisel ve siyasi özgürlükler
TELEV‹ZYON
aras›ndaki yaflamsal ba¤lant› sözleflmede kural olarak yer bulmufltur (Gülmez,
2002, s.184).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
151 Say›l› Kamu Yönetiminde Örgütlenme Hakk›n›n Korunmas› ve ‹Çal›flma
N T E R N E TKoflullar›n›n
Belirlenmesi Usulleri Sözleflmesi’nin tam metnine www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/.../sozlesmeler.htm adresinden ulaflabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
154 Say›l› Toplu Pazarl›k Sözleflmesi
ILO, 3 Haziran 1981 tarihinde Cenevre’de gerçeklefltirdi¤i toplant›da Filadelfiya
Bildirgesi’nin “toplu pazarl›k hakk›n›n etkin olarak tan›nmas› amac›na ulaflabilmenin ve bu ilkenin her yerde ve herkese uygulanabilmesinin” ILO’nun bafll›ca yükümlülü¤ü oldu¤unu ve konuyu dünya ölçe¤inde daha iyi bir yere götürmeyi
amaçlad›¤›n› tekrar teyit etmifltir. Bu çerçevede 87 ve 98 Say›l› Sözleflmelerin uluslararas› standartlar aç›s›ndan çok önemli oldu¤u belirtilmifl; ancak bu standartlara
uyumlu olarak ve bunlar› temel alarak, özgür ve gönüllü toplu pazarl›¤› özendirmek amac›yla bunlar› tamamlayan uygun önlemler al›nmas› gerekti¤i ifade edilmifltir. Bu önerilerin 25 Haziran 1981 tarihinde bir Sözleflme olarak kabul edilme-
154 Say›l› Toplu Pazarl›k
Sözleflmesi’nin amac› özgür
ve gönüllü toplu pazarl›¤›n
gelifltirilmesidir.
40
Sendikac›l›k
siyle birlikte 154 Say›l› Toplu Pazarl›k Sözleflmesi 11 A¤ustos 1983 tarihinde yürürlü¤e girmifltir (Petrol ‹fl, 2002, s.83).
Temeli kendinden önceki ilgili sözleflmelerle at›lan özgür ve gönüllü toplu pazarl›¤›n gelifltirilmesine yönelik düzenlemeleri içeren 154 Say›l› Sözleflme’nin 2.
maddesi toplu pazarl›¤› tan›mlam›flt›r. Buna göre “toplu pazarl›k bir veya birden
fazla iflçi örgütü ile bir iflveren veya bir grup iflveren veya bir ya da daha fazla iflveren örgütü aras›nda istihdam ve çal›flma koflullar›n›n saptanmas› ve/veya bir iflçi örgütü ya da iflçi örgütleri ile iflverenler veya örgütleri aras›ndaki iliflkileri düzenlemek amac›yla yap›lan görüflmeleri” ifade etmektedir (Tokol, 2001, s.63).
154 Say›l› Sözleflmenin “Toplu Pazarl›¤›n Özendirilmesi” bafll›¤›n› tafl›yan Üçüncü Bölümü’nde toplu pazarl›¤› özendirmek için ulusal koflullara uygun önlemler
al›naca¤› ifade edilmifltir. 5. maddenin 2. f›kras›na göre “Bu maddenin 1. f›kras›nda sözü edilen önlemlerin amac›:
a. toplu pazarl›k, bu Sözleflmenin kapsad›¤› faaliyet alanlar›ndaki tüm iflçi ve
iflveren gruplar› için geçerli olmal›d›r.
b. toplu pazarl›k giderek bu Sözleflmenin 2. maddesindeki tüm konular› kapsayacak flekilde genifllemelidir.
c. iflçi ve iflveren örgütleri aras›nda prosedür kurallar› oluflturulmas› cesaretlendirilmelidir.
d. toplu pazarl›k, prosedür kurallar› bulunmamas› veya yetersiz olmas› veya
uygunsuz olmas› nedeniyle engellenmemelidir.
e. ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümlenmesi için kurulan organlar ve kullan›lan
yöntemler toplu pazarl›¤›n özendirilmesine katk›da bulunacak flekilde anlafl›lmal›d›r.”
154 Say›l› Sözleflmenin 6. maddesi ise taraflar›n toplu pazarl›k sürecine gönüllü kat›l›m›n›n gerçekleflti¤i mekanizma ve kurumlarda, uzlaflma ve/veya hakemlik
mekanizmas› çerçevesinde yer alan toplu pazarl›klar›n endüstri iliflkileri sisteminin
çal›flmas›n› engellemeyecek flekilde düzenlenmesini öngörmektedir. Sözleflmenin
7. maddesinde “Kamu otoritelerince toplu pazarl›¤›n cesaretlendirilmesi ve gelifltirilmesini özendirmek için al›nacak önlemler konusunda önceden iflçi ve iflveren
örgütleriyle dan›flmalarda bulunulacak ve mümkünse bu örgütlerle uzlafl›lmaya
çal›fl›lacakt›r.” denilerek bu süreçte devletin iflçi ve iflveren örgütleriyle iflbirli¤i
yapmas› teflvik edilmeye çal›fl›lmaktad›r. Sözleflme’nin 8. maddesine göre “Toplu
pazarl›¤›n özendirilmesi amac›yla al›nacak önlemler, toplu pazarl›k yapma özgürlü¤ünü engelleyecek flekilde alg›lanmayacak veya uygulanmayacakt›r.” (Petrol
‹fl, 2002, ss.84-85).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3
Türkiye 154SIRA
Say›l›S‹ZDE
Toplu Pazarl›k Sözleflmesi’ni hangi tarihte imzalam›flt›r?
AVRUPA KONSEY‹ BELGELER‹NDE SEND‹KAL
HAKLAR
II. Dünya Savafl› sonras›nda iflbirli¤ine yönelen Avrupa’daki devletler, baflta Churchill
O R U devlet adam›n›n çabas›yla bir araya gelerek 5 May›s 1949’da Avruolmak üzere Sbirçok
pa Konseyi’ni kuran anlaflmay› imzalam›fllard›r. Merkezi Strasbourg olan Avrupa Konseyi’nin en temel
amac› üye ülkelerdeki ulusal yasalar›n, ço¤ulcu demokrasi, insan hakD‹KKAT
lar› ve hukuk düzeni çizgisinde modernlefltirilmesi ve uyumlu hâle getirilmesidir.
Avrupa Konseyi’nin genifl kapsaml› giriflimleri ço¤u kez, ulusal yasal uygulamaSIRA
lar› birbiri ile
veS‹ZDE
Konsey’in standartlar› ile uyumlu k›lmak için haz›rlanan sözleflmeler fleklini almaktad›r. Bu anlaflmalar Bakanlar Komitesi’nin üye devletlere yönelik
olan ve ortak sorunlara çözüm bulmakta kesin etki sa¤layan kararlar› ve tavsiyele-
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
41
ri ile desteklenmektedir (http://www.avrupakonseyi.org.tr). Konsey’in çal›flma yaflam› ile do¤rudan ve dolayl› olarak ilgili pek çok düzenlemesi bulunmaktad›r. Ancak sendikal haklar aç›s›ndan en çok ön plana ç›kan iki temel belge bulunmaktad›r: Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ve Avrupa Sosyal fiart›.
Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi
As›l ad› “‹nsan Haklar›n›n ve Özgürlüklerinin Korunmas›na ‹liflkin Sözleflme” olan
Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi (A‹HS), 4.10.1950 tarihinde Roma’da imzalanm›fl
ve 3 Eylül 1953 tarihinde yürürlü¤e girmifltir. Avrupa Konseyi’ne üye ülkelerin yasal yetkisi alt›nda bulunanlar›n belirli insan haklar› ve temel özgürlüklerini güvence alt›na alan A‹HS Türkiye taraf›ndan 10 Mart 1954’te imzalanm›flt›r.
A‹HS, 1948 y›l›nda BM taraf›ndan kabul edilen ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nde ifadesini bulan hak ve özgürlüklerin bir bölümünü korumak için at›lan ilk
baflar›l› ad›md›r. Dünyadaki di¤er insan haklar› sistemleri için bir model oluflturan
Sözleflme, baflta medeni ve siyasal haklar olmak üzere, Avrupa’da temel hak ve özgürlüklere sayg›l› olunmas›n› sa¤layan sürekli ve ba¤›ms›z tek kontrol mekanizmas›d›r. Taraf devletler, yasal yetkileri alt›nda bulunan her flahs›n,SIRA
cinsiyet,
S‹ZDE ›rk, milliyet ve kökenine bak›lmaks›z›n A‹HS ile koruma alt›na al›nan insan haklar› ve özgürlüklerden yararlanmas›n› sa¤lamakla yükümlüdürler. Sözleflme’nin önemi sadeÜ fi Ü N E L ‹ Mflikâyetleri
ce sa¤lad›¤› haklar›n geniflli¤iyle s›n›rl› olmay›p ayn› zamandaD yap›lan
çözmek, uygulamalar› denetlemek ve Sözleflme’nin yükledi¤i sorumluluklar› gerçeklefltirmek için Strasbourg’da kurulan koruma mekanizmas›naS sahip
O R U olmas›ndad›r. Böylece taraf devletler en önemli insan haklar›na ve özgürlüklerine iliflkin davran›fllar›n› uluslararas› bir denetime sunmay› kabul etmektedir (http://www.avruD‹KKAT
pakonseyi.org.tr/akih.htm).
Sendika hakk› ve özgürlü¤ünü de içine alan A‹HS’nin 11. maddesi “Dernek ve
Toplant› Özgürlü¤ü” bafll›¤›n› tafl›maktad›r. 11. maddeye göre SIRA S‹ZDE
“ 1. Herkes bar›flç›l olarak toplanma ve dernek kurma hakk›na sahiptir. Bu
hak, ç›karlar›n› korumak amac›yla baflkalar›yla birlikte sendikalar kurma ve senAMAÇLARIMIZ
dikalara üye olma hakk›n› da içerir.
2. Bu haklar›n kullan›lmas›, yasayla öngörülen ve demokratik bir toplum
içinde ulusal güvenli¤in, kamu güvenli¤inin korunmas›, kamu düzeninin
K ‹ T A P
sa¤lanmas› ve suç ifllenmesinin önlenmesi, sa¤l›¤›n veya ahlak›n veya baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerinin korunmas› için gerekli olanlar d›fl›ndaki
s›n›rlamalara tabi tutulamaz. Bu madde, silahl› kuvvetler, kolluk kuvvetleTELEV‹ZYON
ri veya devlet idaresi mensuplar›nca yukarda an›lan haklar›n
kullan›lmas›na meflru s›n›rlamalar getirilmesine engel de¤ildir.”
Avrupa ‹nsan Haklar›
Sözleflmesi, Avrupa
Konseyi’ne üye ülkelerin
yasal yetkisi alt›nda
bulunanlar›n belirli insan
haklar› ve temel
özgürlüklerini güvence
alt›na alan bir sözleflmedir.
Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin tam metnine www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/.../CON‹NTERNET
VENTION_TUR_WEB.pdf adresinden ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
N N
Sendikal haklar› oldukça genifl ve ileri düzeyde ele alan A‹HS bu madde ile herkesin ç›karlar›n› korumak için sendika kurma ve sendikalara kat›lma hakk› dâhil, bar›flç›l toplanma ve dernek kurma özgürlü¤üne sahip oldu¤u ilkesini kabul etmifltir.
Burada söz konusu özgürlükler ve haklar bak›m›ndan herhangi bir ayr›m yap›lmam›fl, “herkes” ifadesi ile genifl bir kapsam belirlenmifltir. Ayn› maddenin ikinci bendinde, bu hak ve özgürlüklerin, demokratik bir toplumda ancak yukar›da ifade edilen durumlar nedeniyle s›n›rlanabilece¤i belirtildikten sonra, söz konusu hak ve özgürlüklerin kullan›m›nda hakl› k›s›tlamalar›n silahl› kuvvetler, polis ve devlet yönetimi aç›s›ndan kabul olunabilece¤i ilkeleri benimsenmifltir (Talas, 1979, s.61).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
42
Sendikac›l›k
A‹HS’ye taraf devletler, yasal yetkileri alt›na bulunan her flahs›n, cinsiyet, ›rk,
milliyet ve kökenine bak›lmaks›z›n A‹HS ile koruma alt›na al›nan insan haklar› ve
özgürlüklerden yararlanmas›n› sa¤lamakla yükümlüdür. Bu teminat›n gerçekleflmedi¤i durumlarda her birey, baz› koflullara ba¤l› olmak üzere Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi (A‹HM)’ne baflvurabilir. Devletler de di¤er devletler aleyhinde dava açabilir. Mahkeme kararlar› bütün taraf ülkeler için ba¤lay›c›d›r. Merkezi Strasbourg’da bulunan Mahkeme, baflvuru aflamas›ndan karar al›nmas›na kadar davan›n bütün aflamalar›n› yürütmektedir.
SIRA S‹ZDE
4
Avrupa Sosyal fiart›,
A‹HS’nin ekonomik ve sosyal
haklar alan›ndaki
S O R U tamamlayan
eksikliklerini
bir sözleflmedir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
A‹HM’ne hangi
baflvuru yap›labilmektedir?
SIRAkoflullarda
S‹ZDE
Avrupa Sosyal fiart›
D Ü fi Üfiart›,
N E L ‹ M Avrupa Konseyi üyesi on alt› devlet temsilcisince 1961’de ToAvrupa Sosyal
rino’da imzalanarak kabul edilmifl ve yürürlü¤e girmesi için gereken beflinci onay›n gerçekleflmesinden
sonra 1965’te yürürlü¤e girmifltir. A‹HS 11. maddesi ile
S O R U
“sendika kurma ve sendikaya üye olma” hakk›n› güvence alt›na alm›fl olsa da sosyal haklara ayr›nt›l› bir biçimde yer vermemifl, bu boflluk 1961 y›l›nda kabul edilen
D‹KKAT
Avrupa Sosyal fiart› ile giderilmifltir (Çelik, 2005, s.91; Gülmez, 1990, s.100). BM
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas› Sözleflmesi’nden önce imzalanan
SIRA fiart›,
S‹ZDE sosyal haklara flekil verilmesi ve anlaml› bir içerik sa¤lanmas›
Avrupa Sosyal
bak›m›ndan ilk giriflim olarak kabul edilmektedir (O’Cinneide, 2010, s.154).
Avrupa Sosyal fiart›, temel sosyal ve ekonomik haklar› koruyan, medeni ve poAMAÇLARIMIZ
litik haklar› garanti eden A‹HS’yi takviye eden bir Avrupa Sözleflmesi’dir. A‹HS birinci kuflak haklar olarak bilinen temel haklar› (yaflam hakk›, iflkence yasa¤›, kölelik ve zorla çal›flt›rma yasa¤›, hürriyet ve güvenlik hakk›, adil yarg›lanma hakk› giK ‹ T A P
bi) güvence alt›na al›rken, ikinci kuflak haklar olarak kabul edilen sosyal ve ekonomik haklar› (çal›flma hakk›, örgütlenme hakk›, sosyal güvenlik hakk›, adil ücret hakk› gibi) ise Avrupa Sosyal fiart› koruma alt›na alm›flt›r.
TELEV‹ZYON
Avrupa Sosyal fiart›, uluslararas› bir sözleflme niteli¤ini tafl›makta olup imzac›
devletler taraf›ndan uyulmas› gerekli bir kurallar bütünüdür. Bu nedenle onaylayan ülkeler aç›s›ndan ba¤lay›c› bir belgedir. Avrupa Sosyal fiart›’nda 19 sosyal hak
koruma alt›na
1988 Protokolü ile 4 yeni sosyal hak daha eklenmifltir. Çe‹ N T Eal›nm›fl,
RNET
flitli aflamalardan geçtikten sonra güncellenen Avrupa Sosyal fiart›, 1996 tarihinde
Gözden Geçirilmifl Avrupa Sosyal fiart› (GGASfi) olarak yeniden oluflturulmufl ve
imzaya aç›lm›flt›r. GGASfi’de, Avrupa Sosyal fiart›’nda (ve ek protokollerle ) teminat alt›na al›nan haklara 8 yeni hak eklenmifl ve toplam 31 sosyal hak güvenceye
al›nm›flt›r (http://www.gulnurerdogan.av.tr/tr/uploads/avrupasosyalsarti.pdf). Her
iki Sosyal fiart da hâlen yürürlüktedir.
Avrupa Sosyal fiart›, çal›flma hakk›, mesleki e¤itimi hakk›, uygun maafl ve çal›flma ortam›, sendika üyeli¤i, sosyal ve t›bbi yard›m ve sosyal güvenlik gibi haklar›
güvence alt›na almaktad›r. 1996’da gözden geçirilen Sosyal fiart, kad›nlar›n eflitli¤i
prensibini güçlendirmifl ve elveriflli konut hakk› gibi di¤er alanlarda da haklar tan›m›flt›r. Avrupa Sosyal fiart›’n›n 5. ve 6. maddeleri örgütlenme ve toplu pazarl›k
hakk›na iliflkindir.
Madde 5 - Örgütlenme hakk›
“Akit taraflar, çal›flanlar›n ve iflverenlerin ekonomik ve sosyal ç›karlar›n› korumak için yerel, ulusal ve uluslararas› örgütler kurma ve bu örgütlere üye olma özgürlü¤ünü sa¤lamak veya desteklemek amac›yla ulusal yasan›n bu özgürlü¤ü zedelemesini veya zedeleyici biçimde uygulanmas›n› önlemeyi taahhüt ederler.
Bu maddede öngörülen güvencelerin, güvenlik güçleri bak›m›ndan hangi öl-
N N
43
çüde uygulanaca¤› ulusal yasalarla ya da yönetmeliklerle belirlenir. Bu güvencelerin silahl› kuvvetler mensuplar›na uygulanmas›na iliflkin ilke ile bu kesime hangi düzeyde uygulanaca¤›, yine ulusal yasalar ya da yönetmeliklerle saptan›r.”
Madde 6 - Toplu pazarl›k hakk›
“Akit taraflar, toplu pazarl›k hakk›n›n etkili bir biçimde kullan›lmas›n› sa¤lamak amac›yla:
1 Çal›flanlar ve iflverenler aras›ndaki ortak görüflmeleri teflvik etmeyi; 2 Gerekli ve
uygun oldu¤u durumlarda, toplu sözleflme yoluyla ücretlerin ve ifl koflullar›n›n düzenlenmesi amac›yla iflverenlerin ya da iflveren örgütlerinin çal›flanlar›n örgütleriyle iste¤e ba¤l› görüflmelerini sa¤layacak yollar› teflvik etmeyi; 3 ‹fl uyuflmazl›klar›n›n
çözümü için uygun uzlaflt›rma ve iste¤e ba¤l› hakemlik sisteminin kurulmas›n› ve iflletilmesini teflvik etmeyi taahhüt eder ve 4 Menfaat uyuflmazl›¤› durumunda çal›flanlar›n ve iflverenlerin, daha önce yap›lan toplu sözleflmelerden do¤abilecek yükümlülüklere ba¤l› olmak kofluluyla grev hakk› dâhil, toplu eylem hakk›n› tan›r”
Avrupa Sosyal fiart›, uluslararas› sözleflme niteli¤i tafl›yan ve onaylayan ülkeler
aç›s›ndan ba¤lay›c› bir belgedir. Gerek Avrupa Sosyal fiart› gerekse GGASfi sendikalaflma ve toplu pazarl›k hakk›n› gördükleri ifl ve hizmetler aç›s›ndan bir ayr›m yapmaks›z›n bütün çal›flanlara tan›maktad›r. Ayr›ca GGASfi grev hakk›n› tüm çal›flanlar
için güvence alt›na alan ilk uluslararas› sözleflmedir. Sosyal fiart ilke olarak sendikalaflma hakk›n› kamu görevlilerine de tan›makta, silahl› kuvvetler için getirilebilecek
yasaklar› bir istisna olarak kabul etmektedir (Gülmez, 2007, s.41; Çelik, 2006). Bu gerekçelerle, Avrupa Sosyal fiart›’n›n örgütlenme özgürlü¤ü aç›s›ndan 98 ve 87 Say›l›
ILO Sözleflmelerine göre daha ileri bir düzenleme içerdi¤i ileri sürülebilir.
GGASfi’nin (ve Avrupa Sosyal fiart›’n›n) 1.Bölüm 5.maddesinde “Tüm çal›flanlar ve iflverenler, ekonomik ve sosyal ç›karlar›n› korumak amac›yla ulusal ve uluslararas› kurulufllar düzeyinde örgütlenme özgürlü¤üne sahiptir” hükmü bulunmaktad›r. Buradaki “tüm çal›flanlar” ibaresi kamu kesiminde memur statüsünde çal›flan memurlar›, emniyet ve silahl› kuvvetler mensuplar›n› (belli s›n›rlar da dâhilinde) da kapsamaktad›r (Ifl›kl›, 1993, ss.107-108).
Devletlerin sosyal ve ekonomik yap›lar› aras›ndaki farkl›l›klar› dikkate alarak
haz›rlanan fiart’› onaylamak için taraf olacak devletlerin fiart’la güvence alt›na al›nan
haklar›n tümünü kabul etme zorunlulu¤u bulunmamaktad›r. Bu esnek sistem, bir taraftan fiart›n özünü oluflturan ve çekirdek kabul edilen haklar› kabul etmeye zorlarken,
di¤er taraftan bu haklar aras›nda bir seçim yapabilmesine imkân tan›maktad›r. Devletler bu yolla kabul ettikleri haklar› ileri bir tarihte aflamal› olarak gelifltirebilirler. fiart›
onaylamak isteyen devletler, 7 maddeden oluflan ve zorunlu çekirdek olarak nitelenen
hükümlerden en az 5’i ile ba¤l› olduklar›n› aç›klamak zorundad›rlar. GGASfi’yi onaylayanlar aç›s›ndan korunan haklar›n say›s› artt›r›lm›fl ve zorunlu çekirdek olarak nitelendirilen 7 maddeye 2 madde daha eklenmifltir. GGASfi’ye göre, devletler bu maddeler aras›ndan an az 6 maddeyi kabul etmek zorundad›r (fiiflman, 2004, ss.143-144).
Avrupa Sosyal fiart›’n›n çekirdek maddeleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Avrupa Sosyal fiart›, üye
ülkelere belirli maddeleri
seçmeli onaylama yani
belirli maddelere çekince
koyma imkân› tan›maktad›r.
fiart›n 1, 5, 6, 12, 13, 16 ve
19.maddeleri çekirdek
maddeler olarak kabul
edilmekte, bu yedi
maddeden en az beflinin
üyelerce kabul edilmesi
gerekmektedir.
5
Türkiye, Avrupa Sosyal fiart›’n› 1961’de imzalayan ilk 16 ülke aras›nda yer almas›D Ü fi Ü N E L ‹ M
na ra¤men, ancak 1989 tarihinde, sendikal haklar dâhil, çeflitli maddelerine çekinceler
koyarak onaylam›flt›r. Türkiye, GGASfi’yi 2004 y›l›nda imzalam›fl, Avrupa Sosyal fiarS Obelirli
R U maddelerit›’nda oldu¤u gibi sendikal haklara iliflkin 5. ve 6. maddeler de dâhil
ne çekinceler koyarak 2007 tarihinde onaylam›flt›r (Gülmez, 2007, 35; Çelik, 2006).
AMAÇLARIMIZ
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
SIRA S‹ZDE
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
44
S O R U
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
KSIRA
‹ TS‹ZDE
A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
N N
Sendikac›l›k SIRA S‹ZDE
S O R U
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
Türkiye’nin‹ NAvrupa
T E R N E TSosyal fiart›’na uyumu konusunda daha fazla bilgi için Gülmez, M.
(2007). “Gözden Geçirilmifl Avrupa Sosyal fiart›na Uyum Sa¤layabilecek miyiz”, Çal›flma ve
E L No:12.
E V ‹ Z Y O makalesine
N
Toplum. S.T1,
www.calismatoplum.org/sayi12/Gulmez2.pdf adresinden
ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
6
D Übüyük
fi Ü N Ebir
L ‹ Mtahribat
BM,
yaratm›fl korkunç bir savafl
sonras›nda, uluslararas›
iliflkileri
S O Ristikrara
U
kavuflturmak ve bar›fl› daha
sa¤lam temeller üzerine
oturtmak için 1945 y›l›nda
D‹KKAT
kurulmufltur.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
S O R U
ulusal düzeyden evrensel
düzeye ç›karan ilk belgedir.
‹NTERNET
BM BELGELER‹NDE SEND‹KAL HAKLAR
D Ü fi Ü Nsonunda
EL‹M
I. Dünya Savafl›
uluslararas› bar›fl ve güvenli¤i sa¤lamak amac›yla kurulan
Milletler Cemiyeti dünyan›n ikinci defa büyük bir savafla sürüklenmesine engel olamam›fl ve savafl›n
S O R Uard›ndan feshedilmifltir. Savafl sonras›nda, dünyada bar›fl› ve güvenli¤i korumak için yeniden ve daha etkin önlemler almak ihtiyac› hissedilmifl; bu
amaçla insan haklar›na ve temel özgürlüklere sayg› gösterilmesini sa¤lamak göreviD‹KKAT
ni üstlenecek, uluslararas› ekonomik, sosyal ve insanc›l sorunlar›n çözümünü kolaylaflt›racak bir örgütün kurulmas› öngörülmüfltür. Bu amaçla BM 24 Ekim 1945 y›l›nSIRA
S‹ZDE
da aralar›nda
Türkiye’nin
de bulundu¤u 51 üye ile kurulmufltur (fiiflman, 2004, s.87).
Günümüzde, BM söz konusu faaliyetlerine ilave olarak çocuk geliflimi ve sa¤l›¤›, çevre koruma, insan haklar›, yoksullukla mücadele ve ekonomik kalk›nma, taAMAÇLARIMIZ
r›msal kalk›nma,
e¤itim, kad›n haklar›, do¤al afet yard›m›, atom enerjisinin bar›flç›l
amaçlar için kullan›lmas› ile ifl ve iflçi haklar› gibi pek çok alanda çal›flmalar›n› sürSIRA S‹ZDE
dürmektedir. Uluslararas› sosyal politikan›n ve ifl hukukunun kaynaklar› aras›nda
K ‹ T A P
BM çerçevesinde kabul edilen belgeler ve denetim organlar› -özellikle Ekonomik
ve Sosyal DHaklar
kararlar› da vard›r. 1948 tarihli ‹nsan Haklar› Evrensel
Ü fi Ü N E LKomitesi‹M
Bildirgesi ile 1966 tarihli Kiflisel ve Siyasal Haklar Uluslararas› Sözleflmesi ve EkoTELEV‹ZYON
nomik Sosyal
ve Kültürel Haklar Uluslararas› Sözleflmesi BM’nin bu alandaki temel
S O R U
belgelerini oluflturmaktad›r (Gülmez, 2008, s.207).
N N
‹nsan Haklar› Evrensel
Bildirgesi, insan haklar›n›
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
KE RKfaaliyetleri
BM’nin yap›s›
hakk›nda daha fazla bilgi için http://www.un.org.tr adresine
‹ ND T‹ve
NA ET T
baflvurabilirsiniz.
‹ ND T‹ KE RK NA ET T
K ‹ T A P
Avrupa Sosyal
fiart›’n›n
SIRA
S‹ZDE denetim mekanizmas› nas›l ifllemektedir?
N N
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D ‹ KveK A6.T maddeye iliflkin çekinceleri flu flekilde ifade edilmifltir: “5 inci madTürkiye’nin, 5.
de: Sosyal çal›flma hayat›n› düzenleyen iç mevzuat›m›zdaki düzenlemeler ile Ülkemiz
sosyo-ekonomik
flartlar› göz önünde bulundurulmufl, bu madde üzerinde konulmufl
SIRA
K ‹ TS‹ZDE
A P
olan çekincelerin hâlen geçerlili¤ini korudu¤u kanaatine var›lm›flt›r. 6 nc› madde:
Toplu pazarl›k hakk› ve bu hakk›n kullan›m› konusunda hükümler içeren bu madde
AMAÇLARIMIZ
ile ilgili olarak,
Ülkemizin içinde bulundu¤u sosyo-ekonomik flartlar dikkate al›nTELEV‹ZYON
m›fl ve konulan çekince gerekçelerinin geçerlili¤ini korudu¤u kanaatine var›lm›flt›r”
(Gülmez, 2007, s.36).
SIRA S‹ZDE
‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi
‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi, BM’nin çal›flma yaflam› ile ilgili en temel belgelerinden biriAMAÇLARIMIZ
olarak BM Genel Kurulu taraf›ndan 10 Aral›k 1948’de kabul edilmifltir.
Türkiye ise Bildirgeyi 6 Nisan 1949 tarihinde onaylayarak Bildirgeyi ilk kabul eden
50 ülke aras›nda yer alm›flt›r.
‹ T A Pkiflisel haklar›n ancak sosyal ve ekonomik haklarla birlikte gerBildirge,K klasik
çekleflebilece¤ini vurgulamakta, bu ba¤lamda tüm hak ve özgürlükleri, herhangi bir
ayr›m yapmadan bütünlük içinde ele almaktad›r. Bildirgenin en önemli özelli¤i inT E L E ulusal
V ‹ Z Y O Ndüzeyden evrensel düzeye ç›karan ilk belge olmas›d›r (2004,
san haklar›n›
fiiflman, s.105).
‹NTERNET
S O R U
S O R U
45
D‹KKAT
D‹KKAT
Sendikal haklarla ilgili düzenlemeler Bildirge’nin 20. ve 23. maddesinde yer alSIRA S‹ZDE
maktad›r. Bildirge’nin 20 maddesine göre:
“1. Her flah›s sald›r›s›z toplanma ve dernek kurma ve derne¤e kat›lma serbestisine maliktir.
2. Hiç kimse bir derne¤e mensup olmaya zorlanamaz.” AMAÇLARIMIZ
Bildirge’nin 23. maddesinin 4. bendine göre:
“Herkesin menfaatlerinin korunmas› için sendikalar kurmaya ve bunlara kaK ‹ T A P
t›lmaya hakk› vard›r.”
‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi ile düzenlenen hak ve özgürlüklerin etkin olarak uygulanmas› ve güvenceye kavuflturulmas› amac›yla, Ekonomik Sosyal ve KülTELEV‹ZYON
türel Haklar Uluslararas› Sözleflmesi ile Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararas› Sözleflmesi haz›rlanarak yürürlü¤e konulmufltur.
N N
Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas›
Sözleflmesi
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nin tam metnine unic.un.org/aroundworld/unics/com‹NTERNET
mon/.../ankara_udhr_turkish.pdf adresinden ulaflabilirsiniz.
SIRAdüzenlenmifltir?
S‹ZDE
‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nin hukuksal ba¤lay›c›l›¤› ne flekilde
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
7
SIRA S‹ZDE
1966 y›l›nda kabul edilen ve1976 y›l›nda yürürlü¤e giren Ekonomik Sosyal ve KülS O R U
türel Haklar Uluslararas› Sözleflmesi, ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nden
esinlenmekle birlikte ekonomik, sosyal ve kültürel haklara iliflkin daha ayr›nt›l› düzenlemeler getirmifltir. Befl bölüm ve 31 maddeden oluflan Sözleflme’nin
senD ‹ K K8A maddesi
T
dikal örgütlenme hakk›n› düzenlemifltir. Sözleflme’nin 8. maddesi flu flekilde düzenlenmifltir:
SIRA S‹ZDE
“1. Bu Sözleflme’ye Taraf Devletler afla¤›daki haklar› güvence alt›na almakla yükümlüdürler:
(a) Herkesin, ekonomik ve sosyal ç›karlar›n› gelifltirmesi AMAÇLARIMIZ
ve korumas› için sendika kurma ve yaln›zca ilgili örgütün kurallar›na ba¤l› olarak diledi¤i sendikaya girme hakk›. Bu hakk›n kullan›lmas›na, yasalarda belirtilen ve demokratik bir toplumda ulusal güvenlik ve kamu düzeniKmenfaati
‹ T A P ya da baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerinin korunmas› bak›m›ndan gerekli olan s›n›rlamalardan baflka bir s›n›rlama getirilemez;
(b) Sendikalar›n ulusal federasyonlar ya da konfederasyonlar
kurma hakk›
TELEV‹ZYON
ve konfederasyonlar›n uluslararas› sendikal örgütler kurma ya da bunlara
kat›lma hakk›;
(c) Sendikalar›n, yasalarda belirtilen ve demokratik bir toplumda ulusal güvenlik ve kamu düzeni menfaati ya da baflkalar›n›n hak
‹ N ve
T E Rözgürlüklerinin
NET
korunmas› bak›m›ndan gerekli olan s›n›rlamalardan baflka bir s›n›rlama
olmaks›z›n özgürce faaliyette bulunma hakk›;
(d) Her ülkenin yasalar›na uygun olarak kullan›lmak kayd›yla, grev hakk›.
2. Bu madde, sözü edilen haklar›n, silahl› kuvvetler, polis ya da devlet yönetiminin mensuplar› taraf›ndan kullan›lmas›na yasal k›s›tlamalar getirilmesine engel olmaz.
3. Bu maddenin hiçbir hükmü, Sendika Özgürlü¤ü ve Sendika Hakk›n›n Korunmas›na ‹liflkin 1948 tarihli Uluslararas› Çal›flma Örgütü Sözleflmesi’ne
taraf devletlere, Sözleflme’de öngörülen güvenceleri haleldar edici yasal tedbirler alma ya da yasalar› bu güvenceleri ihlal edici flekilde uygulama yetkisi vermez.”
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
46
Sendikac›l›k
‹NTERNET
Ekonomik ‹ NSosyal
T E R N E Tve Kültürel Haklar Uluslararas› Sözleflmesi’nin tam metnine
http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/83-93.pdf adresinden ulaflabilirsiniz.
Ekonomik Sosyal ve Kültürel
Haklar Uluslararas›
Sözleflmesi, ‹nsan Haklar›
Evrensel Bildirgesi’ne göre
ekonomik, sosyal ve kültürel
haklara iliflkin daha ayr›nt›l›
düzenlemeler getirmifltir.
Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleflmesi, do¤rudan Ekonomik ve Sosyal Konsey’in gözetimi alt›ndad›r ve taraf devletler, belli aral›klarla, BM Genel Sekreteri arac›l›¤›yla Konsey’e sözleflmede belirlenen haklara iliflkin olarak ald›klar›
önlemler ve kaydettikleri geliflmeleri bir rapor hâlinde sunmakla yükümlüdürler.
Konsey’e raporlar›n incelenmesinde yard›mc› olmak ve gerekti¤inde taraf devletlerle raporlar çerçevesinde yap›c› diyaloglar gelifltirmek üzere, 1985 y›l›nda Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi kurulmufltur. Ekonomik Sosyal ve Kültürel
Haklar Sözleflmesi’ni Türkiye 2000 y›l›nda imzalam›fl ve 2003 y›l›nda ise onaylam›flt›r (fiiflman, 2004, s.107).
Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararas› Sözleflmesi
Medeni ve Siyasal Haklar
Sözleflmesi insan haklar› ve
demokratikleflme
SIRA S‹ZDE konusunda
evrensel normlar› belirleyen
en önemli uluslararas›
belgelerden biridir.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Medeni ve Siyasal Haklar Sözleflmesi insan haklar› ve demokratikleflme konusunda evrensel normlar› belirleyen en önemli uluslararas› belgelerden biri olarak kaSIRA S‹ZDE
bul edilmektedir. Befl bölüm ve 54 maddeden oluflan bu Sözleflme 1966 y›l›nda kabul edilmifl ve 1976 y›l›nda yürürlü¤e girmifltir. Sözleflme, Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar
gibi ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nden esinlenmekle
D Ü fiSözleflmesi
ÜNEL‹M
birlikte, Bildirgeye göre daha genifl ve belirgin düzenlemeler yapm›flt›r. Türkiye
Birleflmifl Milletler Siyasi ve Medeni Haklar Sözleflmesi’ni 15 A¤ustos 2000 tarihinS O R U
de imzalam›fl ve 2003 tarihinde onaylam›flt›r.
Ekonomik Sosyal
D ‹ K Kve
A TKültürel Haklar Uluslararas› Sözleflmesi ile Medeni ve Siyasal Haklar
Uluslararas› Sözleflmesi “ikiz sözleflmeler” olarak da ifade edilmektedir.
N N
SIRA S‹ZDE
Sözleflmenin örgütlenme özgürlü¤üne iliflkin 22. ve 23. maddeleri flu flekilde
düzenlenmifltir:
“22. Madde.
Toplanma Özgürlü¤ü
AMAÇLARIMIZ
Bar›flç›l bir biçimde toplanma hakk› hukuk taraf›ndan tan›n›r. Bu hakk›n kullan›lmas›na ulusal güvenli¤i veya kamu güvenli¤ini, kamu düzenini, sa¤l›k veya
ahlak› veyaK baflkalar›n›n
hak ve özgürlüklerini koruma amac› tafl›yan, demokra‹ T A P
tik bir toplumda gerekli bulunan ve hukuka uygun olarak getirilen s›n›rlamalar›n
d›fl›nda baflka hiç bir s›n›rlama konamaz.
22. Madde.
Özgürlü¤ü
T E L E VÖrgütlenme
‹ZYON
1. Herkes baflkalar›yla bir araya gelerek örgütlenme özgürlü¤ü hakk›na sahiptir; bu hak, kendi menfaatlerini korumak için sendika kurma ve sendikaya
kat›lma hakk›n› da içerir.
‹NTERNET
2. Bu hakk›n
kullan›lmas›na ulusal güvenli¤in, kamu güvenli¤inin, kamu düzeninin, genel sa¤l›k veya ahlak›n, baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerinin korunmas› amac›yla, hukuken öngörülmüfl ve demokratik bir toplumda gerekli olan s›n›rlamalar›n d›fl›nda baflka hiç bir s›n›rlama konamaz. Bu madde, silahl› kuvvetler ve polis teflkilat› mensuplar›n›n bu hakk› kullanmalar›
üzerine hukuki k›s›tlamalar konulmas›n› engellemez.
3. Bu madde, Uluslararas› Çal›flma Teflkilat›n›n “Örgütlenme Özgürlü¤ü ve
Teflkilatlanma Hakk›n›n Korunmas›” ile ilgili 1948 tarihli sözleflmesine taraf devletlere, bu sözleflmede sa¤lanan güvencelere ayk›r› yasama tasarruflar› yapmas›na veya yasalar› bu güvencelere ayk›r› tarzda uygulamas›na
yetki vermez.”
47
Sözleflme’nin Dördüncü Bölümü, uygulamaya yönelik düzenlemeleri ve taraf
devletlerin yükümlülüklerini içermektedir. Taraf devletler, Sözleflmede düzenlenen haklar› ülkelerinde bulanan bireylere sa¤lamakla yükümlüdür. Devletlerin bu
yükümlülü¤ü ne ölçüde yerine getirdi¤ini izlemek, ‹nsan Haklar› Komitesi’nin görevidir. Taraf devletler, sözleflmede belirlenen haklara iliflkin olarak ald›klar› önSIRA S‹ZDE
lemler ve kaydettikleri geliflmeleri her befl y›lda bir BM Genel Sekreteri arac›l›¤›yla Komite’ye rapor etmektedirler. Komite bu raporlar› inceleyerek gerekti¤inde taraf devletlerle herhangi bir durumun aç›kl›¤a kavuflturulmas› Dya
Ü fi Üda
N E Liyilefltirilmesi
‹M
yönünde yap›c› diyaloglara giriflmekte, sonras›nda tüm bu çal›flmalara dayanarak
sözleflmeye taraf devletlerde medeni ve siyasal haklar›n durumu konusunda, her
S O R U
ülke için ayr› ayr› yorumlarda bulunmaktad›r (fiiflman, 2004 s.108).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
Medeni ve Siyasal Haklar Sözleflmesi’nin tam metnine http://www.tihv.org.tr/index.php?bmsiyasi-ve-medeni-haklar-uluslararasisoezlemesi adresinden ulaflabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
TÜRK‹YE’N‹N SEND‹KAL HAKLAR VE
ÖZGÜRLÜKLERLE ‹LG‹L‹ ULUSLARARASI
AMAÇLARIMIZ
SÖZLEfiMELERE UYUMU
D‹KKAT
N N
Devletlerin sendikalara tan›d›¤› haklar o devletin rejiminin demokrasiye yak›nl›¤›
ve insan haklar›na verdi¤i önemin derecesi hakk›nda fikir vermektedir. Buna ba¤K ‹ T hem
A P devletlerin
l› olarak, sendikal hak ve özgürlüklerin tan›n›p korunma derecesi,
birbirlerini alg›lay›fllar›n› hem de uluslararas› ve uluslarüstü örgütlerin devletleri alg›lay›fllar›n› etkilemektedir. Uluslararas› anlaflmalar ve bu anlaflmalar çerçevesinde
T E L E V ‹ Z Y O Narac›l›¤›yla
imzalanan belgelerde yer alan hükümler, ulusal hukuki düzenlemeler
yürürlü¤e konularak, bir iç hukuk kural› hâline gelmektedir.
Anayasa’n›n 90’›nc› maddesinde 2004 y›l›nda yap›lan de¤iflikli¤in ard›ndan,
maddenin son f›kras›, “Usulüne göre yürürlü¤e konulmufl Milletleraras›
Andlaflma‹NTERNET
lar kanun hükmündedir. Bunlar hakk›nda Anayasaya ayk›r›l›k iddias› ile Anayasa Mahkemesine baflvurulamaz. Usulüne göre yürürlü¤e konulmufl temel hak ve
özgürlüklere iliflkin milletleraras› andlaflmalarla kanunlar›n ayn› konuda farkl›
hükümler içermesi nedeniyle ç›kabilecek uyuflmazl›klarda milletleraras› andlaflma hükümleri esas al›n›r” fleklinde düzenlenmifltir. Bu nedenle Türkiye’de çal›flma
yaflam›n› düzenleyen yasalar›n, Türkiye’nin taraf oldu¤u ve uymay› taahhüt etti¤i
uluslararas› sözleflmeler ile uyumlu olmas› zorunludur. Ayr›ca Anayasa’n›n 90’›nc›
maddesi, “...temel hak ve özgürlüklere iliflkin milletleraras› andlaflmalarla kanunlar›n ayn› konuda farkl› hükümler içermesi nedeniyle ç›kabilecek uyuflmazl›klarda milletleraras› andlaflma hükümleri esas al›n›r” hükmünü içermektedir (Bak›r,
Akdo¤an, 2009, http://www.sendika.org/yazi_no=24689).
Bununla birlikte, Türkiye’de sendikalarla ilgili mevzuat›n onaylanan uluslararas› sözleflmelerle tam olarak uyumlu oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Türkiye daha çok ulusal mevzuat ile uyumlu olan ILO sözleflmelerini onaylamaktad›r
(Gülmez, 1991, s.111). Türk mevzuat›nda sendikal hak ve özgürlükler, hem Anayasa hem de Sendikalar Kanunu ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu
yoluyla güvence alt›na al›nm›flt›r. 87 Say›l› Sözleflmeyi 1993 y›l›nda imzalayan Türkiye, hem Anayasa ve 2821 Say›l› Sendikalar Kanunu’nda yer alan düzenlemeleri
87 Say›l› Sözleflme ile uyumlu hâle getirme, hem de kamu görevlilerinin sendika
hakk›n› ayr› bir kanunla düzenleme yükümlülü¤ünü üstlenmifltir. Bu yükümlülükler do¤rultusunda, Anayasa’da 1995 ve 2001 y›llar›nda, 2821 Say›l› Sendikalar Kanunu’nda 1995, 1997, 2002 ve 2005 y›llar›nda yap›lan de¤ifliklikler ve 2001 y›l›nda
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Türkiye’de yürürlükte olan
sendikalarla ilgili mevzuat›n
baflta Avrupa ‹nsan Haklar›
Sözleflmesine, Birleflmifl
Milletler ve Uluslararas›
Çal›flma Örgütü
sözleflmelerine uygun olmas›
gerekmektedir.
48
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Sendikac›l›k
4688 Say›l› Kamu Görevlileri Sendikalar› Kanunu’nun kabul edilmesi ile 87 Say›l›
Sözleflmeye uyum sa¤lama çabas›na giriflilmifltir. Söz konusu düzenlemelere ra¤men, mevzuat›m›zla 87 Say›l› Sözleflme aras›nda hâlen tam uyum sa¤lanamam›fl ve
uyum süreci bir sorun hâline gelmifltir (Erday›, 2008, ss.203-204).
Anayasa’da ve Türk ‹fl Hukuku mevzuat›nda uluslararas› belge ve sözleflmelere
ayk›r› olan bafll›ca uyumsuz düzenlemeler sendika, toplu pazarl›k ve grev hak ve
özgürlükleri yönlerinden üç bafll›k alt›nda toplanmaktad›r:
Sendika hak ve özgürlü¤üne iliflkin uluslararas› belge ve sözleflmelere ayk›r››
olan bafll›ca düzenlemeler (Gülmez, 2005b, s.49):
• Üst kurulufllar oluflturma hakk›n›n konfederasyonlarla s›n›rl› tutulmas› ve federasyonlar kurulamamas› (2821, m. 2/son ve 4688, m. 3/g);
• Konfederasyon kurmak için, de¤iflik iflkollar›nda kurulu en az befl sendikan›n bir araya gelmesinin zorunlu olmas› (2821, m. 2/son ve 4688, m. 3/g);
• ‹flçi sendikalar›n›n “ifl kolu” ve kamu görevlileri sendikalar›n›n da “hizmet
kolu” temeline dayal› olarak kurulmas›n›n ve Türkiye çap›nda etkinliklerde
bulunmas›n›n zorunlu tutulmas› (2821, m. 3/1 ve 4688, m. 4);
• ‹flçilerin ve kamu görevlilerinin, iflyeri ya da meslek temeline dayal› sendika
kurmalar›n›n yasaklanmas›, böylece örgütlenme özgürlü¤ünün alt ve üst düzeylerde s›n›rland›r›lmas› (2821, m. 3/3 ve 4688, m. 4/2, 2. cümle);
• Sendika kurucusu olabilmek için “Türk vatandafl›” olma koflulunun aranmas› (2821, m. 5/1);
• ‹flçi sendikas› ve konfederasyonlar›n›n genel kurul d›fl›ndaki zorunlu organlar›na seçilebilmek için iflkolunda “en az on y›l bilfiil çal›flm›fl olma” zoSIRA S‹ZDE
runlulu¤unun
sürdürülmesi (2821, m. 14/sondan 2. f›kra);
• Yerel ve genel seçimlerde aday olan sendika ve konfederasyon yöneticilerinin,D organlardaki
görevlerinin adayl›k süresince ask›da kalmas› ve seçilmeÜ fi Ü N E L ‹ M
leri durumunda ise görevlerinin son bulmas› (2821, m. 37/3; 4688, m. 18/4).
• ‹flyeri sendika temsilcisi atama yetkisinin, yaln›zca toplu ifl sözleflmesi yapS O R U
mak üzere yetkisi kesinleflen sendikaya tan›nm›fl olmas› (2821, m. 34/1);
D ‹ K K A T üye devletlere sadece silahl› kuvvetler ve güvenlik güçlerinin örgüt87 Say›l› Sözleflme’de
lenmelerini düzenleyip düzenlememe yetkisi tan›nm›fl iken, 4688 Say›l› Yasan›n 15. Maddesinde birçok
kamu görevlisine sendikaya üye olma hakk› tan›nmamaktad›r (Kutal,
SIRA S‹ZDE
2002, s.140).
N N
Toplu AMAÇLARIMIZ
görüflme, toplu pazarl›k ve toplu ifl sözleflmesi haklar›na iliflkin
uluslararas› belge ve sözleflmelere ayk›r› olan bafll›ca düzenlemeler (Gülmez,
2005b, s.50):
K ‹ sözleflme
T A P
• Toplu
yetkisi için birlikte gerçeklefltirilmesi zorunlu olan çifte say›sal ölçütün (%10’luk ifl kolu baraj› ve iflyerinde yar›dan fazla ço¤unluk koflullar›n›n) öngörülmesi ve sürdürülmesi (2822, m. 12);
TELEV‹ZYON
• Konfederasyonlara
toplu ifl sözleflmesi yapma / ba¤›tlama yetenek ve yetkisi tan›nmamas› (2822, m. 2/1 ve 12/1);
• Toplu pazarl›k ve toplu ifl sözleflmesi ba¤›tlama düzeyinin “iflyeri” ve “iflyerleri” ile s›n›rland›r›lmas› (2822, m. 3/1).
‹NTERNET
• Toplu ifl sözleflmesi yapmaya yetkili sendikay› Çal›flma ve Sosyal Güvenlik
Bakanl›¤›n›n belirlemesi (2822, m. 13/2);
• Toplu görüflmenin süresinin altm›fl günle s›n›rland›r›lmas› (2822, m. 21/2);
• Toplu görüflmeye kat›lmaya yetkili kamu görevlileri sendikalar› ile konfederasyonlar›n› belirleme yetkisinin Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›na
verilmesi (4688/5198, m. 30/2, b);
• Toplu görüflmenin konu ve düzey yönlerinden s›n›rland›r›lmas› ve bunlar›
belirleme yetkisinin taraflara b›rak›lmam›fl olmas› (4688, m. 3/h ve m. 28);.
Grev hakk›na iliflkin uluslararas› belge ve sözleflmelere ayk›r› olan bafll›ca
düzenlemeler (Gülmez, 2005b, s.51):
• Grev hakk›n›n yaln›zca “iflçiler” için Anayasal güvenceye al›nm›fl olmas›
(AY, m. 54/1);
• Grev hakk›n›n, ancak “toplu ifl sözleflmesinin yap›lmas› s›ras›nda, uyuflmazl›k ç›kmas› hâlinde” iflçilere tan›nmas› (AY, m. 54/1);
• Grev ertelemesinde, uyuflmazl›¤›n Yüksek Hakem Kurulunca kesin çözüme
ba¤lanmas› (AY, m. 54/5);
• Devlet Memurlar› Yasas›nda kesin ve genel nitelikli “grev yasa¤›” öngörülmesi (657, m. 27);
• Grev yasa¤›n›n, “bir daha devlet memurlu¤una atanmamak” üzere, yani kesin olarak “devlet memurlu¤undan ç›karma” cezas›yla yapt›r›ma ba¤lanmas› (657, m. 125/E, a);
• Grev yasa¤› bulunan “ifller” ve “yerler”in çok genifl tutulmas› (2822/3451, m.
29 ve 30);
• Karar verilmifl ya da bafllanm›fl olan yasal bir grevin belirli nedenlerle Bakanlar Kurulunca ertelenmesinin grev hakk›n› ortadan kald›rmas› ve uyuflmazl›¤›n, erteleme süresinin sonunda, Yüksek Hakem Kurulunca kesin çözüme ba¤lanmas› (2822, m. 33/1, 34/3 ve 52);
• Grev hakk› ve lokavt›n, “iyiniyet kurallar›na ayk›r› tarzda, toplum zarar›na ve
milli serveti tahrip edecek flekilde (kötüye) kullan›lamamas›” (2822, m. 47);
• Ç›kar grevi d›fl›ndaki toplu eylemlerin, yani siyasal amaçl› grevin, genel grevin, dayan›flma grevinin, ifli yavafllatman›n, iflyeri iflgalinin, verim düflürecek
ve üretimi aksatacak nitelikteki her türlü direniflin yasaklanmas› ve hapis cezas› yapt›r›mlar›na ba¤lanmas› (2822, m. 72/4).
Bütün bu uyumsuzluklar Avrupa Birli¤i üyeli¤ine yönelmifl olan Türkiye’nin,
yaflam›n her alan›nda oldu¤u gibi çal›flma yaflam›nda ve sendikal hak ve özgürlükler alan›nda da Avrupa Sosyal Modeli çerçevesinde ILO sözleflmeleri ve Avrupa
Sosyal fiart›’na ba¤l› kalarak Avrupa Birli¤i’ne üyelik koflullar› aras›nda bulunan
Sosyal Kriterleri yerine getirmek sorumlulu¤u ile karfl› karfl›ya oldu¤unu göstermektedir.
49
50
Sendikac›l›k
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
Sendikal haklar›n uluslararas› boyutunu aç›klamak
Temel insan haklar›n›n ayr›lmaz bir parças› olarak kabul edilen sendikal haklar insan haklar› ile
ilgili tüm uluslararas› belgelerde yer almaktad›r.
Sendikal haklar, yaln›zca sendika hakk›yla s›n›rl›
olmayan, toplu ifl sözleflmesi ve grev haklar›n›
da kapsayan bir terimdir. Bu anlamda sendikal
haklar›n en önemli kaynaklar›ndan biri uluslararas› hukuktur. ILO, BM ve Avrupa Konseyinin
kabul etti¤i çeflitli belgeler sendikal haklar› devlete ve iflverene karfl› güvence alt›na alm›flt›r.
ILO belgelerinde sendikal haklar› tart›flmak
Uluslararas› sosyal politikan›n ve ifl hukukunun
kaynaklar›n›, en baflta bu alanda en eski ve en
yetkin uzman kurulufl olan ILO çerçevesinde üretilen kurallar oluflturmaktad›r. Bunlar aras›nda
ILO Anayasas›’ndaki genel ilkeler, kurallar s›ralamas›nda en üstte yer alan kaynaklard›r. ILO’nun
kural üretme yetkisinin hukuksal dayanaklar›n›
oluflturan bu ilkeler, Bafllang›ç ve Filadelfiya Bildirgesi’nde yer almaktad›r. ‹kinci s›rada yer alan
temel kaynaklar, sözleflmelerdir. Düzenledikleri
konuda temel ilkeleri içeren sözleflmeler, kabul
edildikten sonra üye devletlerin onaylamas›na
yöneliktir. Sözleflmeler, onaylayan devletler için,
feshedilinceye de¤in, hukuksal yükümlülükler
do¤uran devletlerin seçece¤i çeflitli yasal ya da
yönetsel vb. yöntemlerle iç hukuka yans›t›lmas›
gereken ve dolay›s›yla denetim organlar›nca raporlar ve yak›nmalar temeline dayal› olarak denetlenen belgelerdir. Sendikal haklar ILO’nun etkinlik ve ilgi alan›ndaki en önemli temel haklardan birini oluflturmaktad›r. Örgütlenme (sendika) özgürlü¤ü sosyal adalet amac›na ulaflman›n
ön kofluludur. Ekonomik bak›mdan güçlü olan
iflveren karfl›s›nda çal›flanlar›n en önemli güç kayna¤› olan sendikalar ayn› zamanda ulusal ve uluslararas› sosyal politikalar›n oluflturulmas› sürecine kat›larak iflveren ve devletin karfl›s›nda bir
denge unsuru oluflturmaktad›r. Örgütlenme hak
ve özgürlü¤ü toplu pazarl›k hak ve özgürlü¤ü ile
tamamlanmaktad›r. Bu do¤rultuda 87 Say›l› Sözleflme yan›nda 98, 151 ve 154 Say›l› Sözleflmeler
ILO taraf›ndan haz›rlanarak kabul edilmifltir.
N
AM A Ç
3
N
AM A Ç
4
Avrupa Konseyi belgelerinde sendikal haklar› tan›mlamak
II. Dünya Savafl› sonras›nda iflbirli¤ine yönelen
Avrupa’daki devletler 5 May›s 1949’da Avrupa
Konseyi’ni kuran anlaflmay› imzalam›flt›r. Merkezi Strasbourg olan Avrupa Konseyi’nin en temel
amac› üye ülkelerdeki ulusal yasalar›n, ço¤ulcu
demokrasi, insan haklar› ve hukuk düzeni çizgisinde modernlefltirilmesi ve uyumlu hâle getirilmesidir. Avrupa Konseyi’nin genifl kapsaml› giriflimleri ço¤u kez, ulusal yasal uygulamalar› birbiri ile ve Konsey’in standartlar› ile uyumlu k›lmak
için haz›rlanan sözleflmeler fleklini almaktad›r.
Bu anlaflmalar Bakanlar Komitesi’nin üye devletlere yönelik olan ve ortak sorunlara çözüm bulmakta kesin etki sa¤layan kararlar› ve tavsiyeleri
ile desteklenmektedir. Konsey’in çal›flma yaflam›
ile do¤rudan ve dolayl› olarak ilgili pek çok düzenlemesi bulunmaktad›r. Ancak sendikal haklar
aç›s›ndan en çok ön plana ç›kan iki temel belge
bulunmaktad›r: Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi
ve Avrupa Sosyal fiart›.
BM belgelerinde sendikal haklar› yorumlamak
I. Dünya Savafl› sonunda uluslararas› bar›fl ve güvenli¤i sa¤lamak amac›yla kurulan Milletler Cemiyeti dünyan›n ikinci defa büyük bir savafla sürüklenmesine engel olamam›fl ve savafl›n ard›ndan feshedilmifltir. Savafl sonras›nda, dünyada
bar›fl› ve güvenli¤i korumak için yeniden ve daha etkin önlemler almak ihtiyac› hissedilmifl; bu
amaçla insan haklar›na ve temel özgürlüklere
sayg› gösterilmesini sa¤lamak görevini üstlenecek, uluslararas› ekonomik, sosyal ve insanc›l sorunlar›n çözümünü kolaylaflt›racak bir örgütün
kurulmas› öngörülmüfltür. Günümüzde, BM söz
konusu faaliyetlerine ilave olarak çocuk geliflimi
ve sa¤l›¤›, çevre koruma, insan haklar›, yoksullukla mücadele ve ekonomik kalk›nma, tar›msal
kalk›nma, e¤itim, kad›n haklar›, do¤al afet yard›m›, atom enerjisinin bar›flç›l amaçlar için kullan›lmas› ile ifl ve iflçi haklar› gibi pek çok alanda
çal›flmalar›n› sürdürmektedir. Uluslararas› sosyal
politikan›n ve ifl hukukunun kaynaklar› aras›nda
BM çerçevesinde kabul edilen belgeler ve denetim organlar› -özellikle Ekonomik ve Sosyal Hak-
lar Komitesi- kararlar› da vard›r. 1948 tarihli ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi ile 1966 tarihli Kiflisel ve Siyasal Haklar Uluslararas› Sözleflmesi ve
Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas›
Sözleflmesi BM’nin bu alandaki temel belgelerini
oluflturmaktad›r.
N
AM A Ç
5
Türkiye’nin sendikal haklar ve özgürlüklerle ilgili uluslararas› sözleflmelere uyumunu de¤erlendirmek
Devletlerin sendikalara tan›d›¤› haklar o devletin
rejiminin demokrasiye yak›nl›¤› ve insan haklar›na verdi¤i önemin derecesi hakk›nda fikir vermektedir. Buna ba¤l› olarak sendikal hak ve özgürlüklerin tan›n›p korunma derecesi, hem devletlerin birbirlerini alg›lay›fllar›n› hem de uluslararas› ve uluslarüstü örgütlerin devletleri alg›lay›fllar›n› etkilemektedir. Türkiye’de yürürlükte
olan sendikalarla ilgili mevzuat›n da baflta Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesine, Birleflmifl Milletler ve Uluslararas› Çal›flma Örgütü sözleflmelerine uygun olmas› gerekmektedir. Ancak Anayasa’da ve Türk ‹fl Hukuku mevzuat›nda
uluslararas› belge ve sözleflmelere ayk›r› olan
çeflitli düzenlemeler bulunmaktad›r. Bu düzenlemeler sendika, toplu pazarl›k ve grev hak ve özgürlükleri yönlerinden üç bafll›k alt›nda toplanmaktad›r.
51
52
Sendikac›l›k
1. Türkiye afla¤›daki uluslararas› belgelerden hangisini
imzalamam›flt›r?
a. 87 Say›l› ILO Sözleflmesi
b. 98 Say›l› ILO Sözleflmesi
c. 151 Say›l› ILO Sözleflmesi
d. 154 Say›l› ILO Sözleflmesi
e. ILO Anayasas›
2. Afla¤›dakilerden hangisi ILO’nun kurulufl amaçlar›ndan biridir?
a. Sosyal adalet ve evrensel bar›fl› sa¤lamak
b. Küresel krizleri engellemek
c. Dünya ticaretini h›zland›rmak
d. Küreselleflmenin geliflimine katk›da bulunmak
e. Uluslararas› sermaye hareketlerini kontrol alt›na
almak
3. Türkiye’de TBMM taraf›ndan kabul edilen ILO Sözleflmeleri afla¤›dakilerden hangisi taraf›ndan onaylan›r?
a. Bakanlar Kurulu
b. Baflbakan
c. Anayasa Mahkemesi
d. Cumhurbaflkan›
e. D›fliflleri Bakanl›¤›
4. ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi hangi tarihte kabul
edilmifltir?
a. 1944
b. 1945
c. 1947
d. 1948
e. 1949
5. Afla¤›dakilerden hangisi Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin ekonomik ve sosyal haklar aç›s›ndan eksikli¤ini tamamlam›flt›r?
a. ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi
b. Avrupa Sosyal fiart›
c. Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararas› Sözleflmesi
d. Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas›
Sözleflmesi
e. 87 Say›l› ILO Sözleflmesi
6. Avrupa Sosyal fiart›’n› imzalayan devletler, çekirdek hükümlerden en az kaç maddeyi kabul etmek zorundad›r?
a. 2
b. 3
c. 5
d 6
e. 7
7. Kamu görevlilerine ve kamu görevlilerinin örgütlerine sa¤lanacak güvenceleri, istihdam koflullar›n›n belirlenmesi yöntemlerini ve uyuflmazl›klar›n çözümünü içeren uluslararas› belge afla¤›dakilerden hangisidir?
a. 87 Say›l› ILO Sözleflmesi
b. 98 Say›l› ILO Sözleflmesi
c. 151 Say›l› ILO Sözleflmesi
d. 154 Say›l› ILO Sözleflmesi
e. Filadelfiya Bildirgesi
8. Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas› Sözleflmesi Türkiye taraf›ndan kaç y›l›nda onaylanm›flt›r?
a. 1999
b. 2000
c. 2001
d. 2002
e. 2003
9. Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararas› Sözleflmesi
afla¤›dakilerden hangisi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r?
a. BM
b. Avrupa Konsey
c. ILO
d. Avrupa Birli¤i
e. ABD
10. Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’ndeki haklar›n›n
ihlal edilmifl oldu¤una inanan bir birey, ulusal mahkemelerde yasal imkân›n tükenmifl olmas› flart› ile afla¤›dakilerden hangisine flikâyette bulunabilir?
a. Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi’ne
b. Baflkanlar Komitesi’ne
c. Parlamenterler Meclisi’ne
d. Genel Sekreterli¤e
e. Avrupa Yerel ve Bölgesel Yönetimler Kongresi’ne
“
53
ILO: Sendikalar Yasas› ILO’ya Ayk›r› 13.04.2012
Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO), Meclis komisyonlar›nda bulunan ve özellikle ifl kolu baraj›nda tart›flma yaratan Toplu ‹fl ‹liflkileri Kanunu Tasar›s›’na iliflkin de¤erlendirmelerde bulundu. Tasar›y› sendika özgürlü¤ü
ve örgütlenme hakk›n› ve kolektif müzakere hakk›n›
güvence alt›na alan ILO sözleflmelerine ayk›r› bulan
Uluslararas› Çal›flma Örgütü, özellikle ifl kolu ve iflletme
baraj›, grev yasaklar›, sendikalar›n tüzüklerine müdahale, noter flart› yerine getirilen e-devlet flifresi gibi uygulamalar›n de¤ifltirilmesi gerekti¤ini belirtti.
“ÖRGÜTLENME HAKKINI KORUMUYOR”
ILO, yasa tasar›s›n›n, ILO’nun sendika özgürlü¤ü ve örgütlenme hakk›n›n korunmas›yla ilgili 87 No’lu Sözleflmesi ve iflçilerin teflkilatlanma ve kolektif müzakere
hakk›n› güvence alt›na alan 98 No’lu Sözleflmesiyle ilgili sorun yaratabilece¤ini ve de¤ifltirilmelerinin düflünülmesi gerekti¤ini bildirdi.
SEND‹KA TANIMINA ‹T‹RAZ
ILO’ nun raporunda, tasar›daki sendika tan›m›na itiraz
edildi. Tasar›da sendika “‹flçilerin veya iflverenlerin çal›flma iliflkilerinde, ortak ekonomik ve sosyal hak ve ç›karlar›n› korumak ve gelifltirmek için en az yedi iflçi veya iflverenin bir araya gelerek bir ifl kolunda faaliyette
bulunmak üzere oluflturduklar› tüzel kiflili¤e sahip kurulufllar›” olarak geçiyor. ILO, bu tan›m ile tüm sendikalar›n ifl kolu temelli örgütler olmas› zorunlulu¤u getirildi¤ini, oysa 87 No’lu Sözleflmenin 2. maddesine göre,
iflçilerin kendi istedikleri türde örgütleri kurmaya hakk›
oldu¤unu kaydetti. ILO, “Bunlara tek bir iflletmede örgütlü sendikalar veya mesleki, bölgesel ve di¤er kriterlere göre kurulmufl sendikalar da dâhildir” dedi.
BEL‹RT‹LMEYEN SEKTÖRLER NE OLACAK?
ILO, tasar›da 22 sektör oldu¤unu hat›rlatarak, “Tüm iflçilerin yeni yasal düzenleme ile kapsan›p kapsanmad›¤› veya baz› iflçilerin yasan›n uygulamas› d›fl›nda kal›p
kalmayaca¤› da net de¤il” dedi ve örnek olarak, ev içi
iflçilerinin sendika hakk› olup olmayaca¤›n› sordu. ILO,
ayr›ca tasar›da sendikalar›n, tek iflçi örgütü olarak tan›mland›¤›n› belirtti, “‹flçilerin herhangi bir sektör içinde federasyon kurma haklar› da olmal›d›r” dedi.
ILO, “Yap›s› ve kompozisyonu da dahil olmak üzere iflçilerin kendi seçtikleri tarzda örgütler kurma hakk› garanti alt›na al›nacak flekilde mevcut taslak de¤ifltirilmelidir” dedi.
“ÇALIfiMA BAKANLI⁄I MÜDAHALE EDEMEZ”
ILO, tasar›da yer alan “Bir ifl yerinin hangi sektörde yer
ald›¤› ve buna dair de¤ifliklikler Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›nca belirlenir” maddesine de Örgütlenme Özgürlü¤ü Komitesi’nin karar› ile yan›t verdi: “Sektör de¤ifliklikleri yoluyla konfederasyonlar›n kurulmas›na müdahale edilmemesine büyük özen gösterilmeli.”
“DEVLET SEND‹KA TÜZÜ⁄ÜNE MÜDAHALE
EDEMEZ”
Sendikalar›n iç iflleyifllerine müdahale etti¤i gerekçesiyle elefltirilen maddeler, ILO taraf›ndan da elefltirildi.
ILO, 87 No’lu Sözleflmeye göre, iflçi ve iflveren örgütlerinin tüzüklerini, kurallar›n› ve kurullar›n› istedikleri gibi oluflturabilece¤ini, buna kamu görevlilerinin müdahale edemeyece¤ini belirtti. ILO, “Sendikalar›n kendi
kurallar›n› ve tüzü¤ünü belirleme özgürlüklerine müdahalelere yönelik de¤ifliklikler gözden geçirilmeli” dedi.
“E-DEVLET 98 NO’LU SÖZLEfiMEYE AYKIRI”
ILO, sendika üyeli¤inde noter flart› yerine getirilen edevlet sistemini de elefltirdi, bu sistemin yeni zorluklar
yarataca¤›na dikkat çekti. ‹flçiye ait bilgilere patron dâhil herkesin ulaflabilir olmas›n›n, 98 No’lu Sözleflmeye
ayk›r› olarak iflçinin sendika karfl›t› eylemlere maruz
kalmas›na neden olabilece¤ine iflaret etti. ILO, formlar›n yay›nlanma konusunun sendikalara b›rak›lmas›n›
önerdi.
“TOPLU SÖZLEfiME DÜZEY‹ KISITLANIYOR”
Tasar›da “toplu ifl sözleflmesinin bir veya ayn› sektörde
birden fazla ifl yerini kapsayabilece¤ini” öngören maddesinin, iflçilerin ve iflveren örgütlerinin toplu görüflmeleri hangi düzeyde sürdüreceklerine serbestçe karar
verme haklar›n› k›s›tlad›¤›n› belirten ILO, 98 No’lu Sözleflmeye göre, toplu görüflmenin düzeyinin taraflara b›rak›ld›¤›n›, bunun yasayla dayat›lamayaca¤›n› kaydetti.
ILO, “Taraflar›n sektörler aras› toplu görüflme sürdürmeyi isteyebilece¤i durumlar olabilir; dolay›s›yla ilgili
bölüm taraflar›n seçeneklerini k›s›tlamayacak flekilde
yeniden düzenlenmelidir” dedi.
ILO, toplu sözleflme döneminin, uzat›lamayaca¤› veya
k›salt›lamayaca¤› ve sözleflmenin döneminden önce
sonland›r›lamayaca¤› maddesini de yanl›fl buldu.
54
Sendikac›l›k
“BARAJLAR TOPLU SÖZLEfiMEY‹ ENGELLER”
Yüzde 1 ifl kolu baraj›, 50+1 iflletme baraj› ve yüzde 40
ifl yeri baraj›n› “toplu görüflmede engeller yaratabilir”
fleklinde de¤erlendiren ILO, sendikan›n, sektör düzeyindeki temsil oran›na bak›lmaks›z›n toplu sözleflme
yapabilmesi gerekti¤ini ifade etti. Tasar›da yetki sorunu
ortaya ç›kt›¤›nda hangi sendikan›n görüflmeleri sürdürece¤inin de net olmad›¤›n› belirten ILO, “Hiçbir sendika gerekli baraj› aflamazsa, en az›ndan kendi üyeleri
ad›na toplu görüflme sürdürme hakk› tüm sendikalara
tan›nmal›d›r” dedi.
ILO, toplu sözleflme yetkisinin yetkililer taraf›ndan iptal
edilmesini de 98 No’lu Sözleflmenin 4. Maddesine ayk›r› oldu¤unu ifade etti.
ILO, arabulucunun “taraflardan en az birinin kat›l›m›yla veya ilgili makam taraf›ndan bir resmi listeden seçiminin” de yanl›fl oldu¤unu bildirdi, arabulucunun tarafs›z olmas› ve arabulucu seçilmesinde iki taraf›n da dâhil olmas› gerekti¤ini kaydetti.
1. d
“GREV YASAKLARI KALDIRILMALI”
ILO, “Grev hakk› ile ilgili olarak Anayasada yap›lan son
de¤iflikli¤e göre “siyasi amaçl› grev ve lokavtlar, dayan›flma grevleri ve lokavtlar, ifl yeri iflgalleri, ifl yavafllatma ve di¤er blokaj yöntemlerine” yönelik yasak kalkt›.
Bunun ›fl›¤›nda önerilen yasada yer alan grev hakk›na
yönelik k›s›tlamalar protesto eylemi yapma hakk›n› etkilememelidir” derken, tasar›n›n 62. maddesinde yer
alan grevin yasak oldu¤u alanlar›n hayati hizmetler olmad›¤›n› belirtti. Tasar›da, “can ve mal kurtarma iflleri,
cenaze ve tekfin iflleri, do¤al gaz ve yak›t üretim, da¤›t›m ve ar›tma iflleri, bankac›l›k hizmetleri ve kamu kurumlar›nca yap›lan flehirleraras› toplu ulafl›m hizmetleri, bafllad›¤› yolculu¤u bitirmemifl olan deniz, hava, kara ve demiryolu ulafl›m araçlar›nda” grev yasaklan›yor.
ILO, bu kategorilerin grev yasa¤›ndan ç›kar›lmas›n›
önerdi.
9. a
”
Kaynak: http://petrol-is.org.tr/haber/ilo-sendikalar-yasasi-iloya-aykiri-5605 (Eriflim Tarihi: 08.08.2012)
2. a
3. d
4. d
5. b
6. c
7. c
8. e
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “154 Say›l› Toplu Pazarl›k Sözleflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ILO Anayasas›” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “87 Say›l› Sendika Özgürlü¤ü ve Sendika Hakk›n›n Korunmas› Sözleflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Sosyal fiart›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Sosyal fiart›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “151 Say›l› Kamu Yönetiminde Örgütlenme Hakk›n›n Korunmas› ve Çal›flma Koflullar›n›n Belirlenmesi Usulleri Sözleflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas› Sözleflmesi” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Medeni ve Siyasal Haklar
Uluslararas› Sözleflmesi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Versay Anlaflmas› Milletler Cemiyeti ile ILO aras›nda organik bir ba¤ oluflturarak, Cemiyetin ilk üyelerinin ayn›
zamanda ILO üyesi olmas› hükmünü de getirmifltir. Buna göre, Milletler Cemiyeti üyesi olan her ülke otomatik
olarak Örgüt üyesi de olacakt›.
Türkiye 9 Temmuz 1932’de TBMM Genel Kurulunca verilen bir karar uyar›nca Milletler Cemiyeti’ne üye olmufl
ve o dönemde geçerli olan Örgüt Anayasas›’n›n 1. Maddesi hükümleri uyar›nca, Örgüte üye olmas›n›n bir gere¤i olarak, kendili¤inden üyelik niteli¤ini kazanm›flt›r.
S›ra Sizde 2
Bireysel sendika özgürlü¤ü iflçi ve iflverenlerin önceden
izin almaks›z›n serbestçe sendika kurma, kurulmufl bir
sendikaya üye olma ve sendikadan ayr›lma haklar›na
sahip olmas›d›r. Kolektif sendika özgürlü¤ü ise sendikalar›n varl›klar›n›n, amaçlar›n›n ve faaliyetlerinin devlete, iflverenlere, siyasi partilere ve di¤er kurulufllara
karfl› korunmas›, ba¤›ms›zl›klar›n›n sa¤lanmas›, faaliyetlerini serbestçe düzenleyebilme haklar›na sahip olmas›d›r.
S›ra Sizde 3
Türkiye 154 Say›l› Toplu Pazarl›k Sözleflmesi’ni henüz
imzalamam›flt›r.
S›ra Sizde 4
Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi’ne baflvurabilmek için
baz› hususlar›n mutlaka yerine getirilmesi laz›md›r. Bunlar›n en önemlileri:
• ‹ç hukuk yollar›n›n tüketilmesi. Bundan amaç flikayet olunan husus hakk›nda ilgili mahkemeye baflvurmufl olmak ve temyiz süresinin tamamlanm›fl olmas›d›r.
• Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nde belirtilen bireysel hak ve özgürlüklerden birinin veya birkaç›n›n
ihlali olmas›d›r.
Baflvurular mahkeme heyeti taraf›ndan kabul edilir bulundu¤unda, mahkeme iki taraf› dostane bir çözüm için
teflvik etmeye çal›fl›r. Taraflar›n dostane bir çözüme ulaflamamalar› halinde duruflma bafllar. Mahkeme yedi hakim ile toplan›r, istisnai durumlarda ise 17 hakimden
oluflan “Büyük Mahkeme” kurulur.
Dava aç›k mahkemede görüflülür. Karar, bir üst mahkeme veya temyiz mahkemesine götürülemez. Mahkeme
nihai kararlar› al›r ve bu karar ilgili devlet için ba¤lay›c›d›r. Mahkeme, ilgili devleti, davac›ya tazminat ödemekle ve mahkeme taraf›ndan tespit edilen ihlaller ve
benzerlerini bir daha ifllememekle yükümlü k›lar
(www.avrupakonseyi.org.tr/akih.htm) .
S›ra Sizde 5
Avrupa Sosyal fiart›’n›n çekirdek maddeleri flunlard›r: Çal›flma hakk› (madde 1), örgütlenme hakk› (madde 5),
toplu pazarl›k hakk› (madde 6), sosyal güvenlik hakk›
(madde 12), sosyal ve t›bbi yard›m hakk› (madde 13), ailenin sosyal, yasal ve ekonomik korunma hakk› (madde
16), göçmen iflçilerin ve ailelerinin haklar› (madde 19).
S›ra Sizde 6
Avrupa Sosyal fiart›, getirdi¤i güvencelerin uygulanmas› konusunda bireylere dava açma olana¤› vermemekte, buna karfl›l›k imzalayan devletler kabul edilmifl hükümlere iliflkin üstlendikleri sosyal ve ekonomik haklar›n gerçeklefltirilmesi konusunda ald›klar› önlemler ve
bunlar›n sonuçlar›na iliflkin olarak Avrupa Konseyi Genel Sekreterine 2 y›ll›k periyodik raporlar vermekle yü-
55
kümlüdür. Ayr›ca taraf devletler fiart›n II. Bölümünde
yer alan ancak kabul edilmemifl hükümlerle ilgili olarak
da Bakanlar Komitesince istenen ve uygun aral›klarla
Genel Sekretere rapor vermekle yükümlüdür. ‹lgili devletin dört kademeli denetim sonuçlar›na uygun olarak
yasalar›nda gerekli de¤ifliklikleri yapmas› zorunludur.
Ayr›ca 1995 tarihli Ek Protokol ile kollektif flikayet usulü de kabul edilmifltir. Protokol, hükümet raporlar›n›n
incelenmesine ek olarak çeflitli kurulufllara flikayet sistemi getirerek denetim sürecini etkinlefltirmeyi amaçlam›flt›r. Kolektif flikayet usulünde bireysel baflvuru hakk› tan›nmam›fl, sadece temsili kurulufllara bu hak verilmifltir. Kolektif flikâyet hakk›na ve Hükümetler Komitesi’nin çal›flmalar›na kat›lan uluslararas› örgütler ETUC,
Business Europe ve IOE’dir.
S›ra Sizde 7
‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi hukuksal ba¤lay›c›l›¤›
olmayan bir belgedir. Belge sadece devletlerin insan
haklar› konusunda temennilerini ifade etmektedir. Bununla birlikte, insanl›¤›n ortak amaç ve de¤erlerini dile
getirmesi bak›m›ndan moral bir de¤er tafl›makta ve bu
alanda birçok hukuksal giriflim için ilham kayna¤› olmaktad›r.
Alper, Y. ve Kaya, P.A. (1995). Uluslararas› Çal›flma
Örgütü ve Uluslararas› Çal›flma Standartlar›.
Bursa: Ezgi Kitabevi.
Ateflo¤ullar›, K. (1997). Uluslararas› Çal›flma Örgütü
ve Türkiye. ‹stanbul: Petrol ‹fl Yay›nlar›: 44.
Bak›r, O. ve Akdo¤an, D. (12 Haziran 2009). “Türkiye
ILO Sözleflmelerinin Neresinde, A’dan Z’ye ILO Sözleflmeleri ‹hlalleri Raporu”, http://www.sendika.org/yazi_no=24689. (Al›n›fl Tarihi: 24.07.2012).
Çelik, A. (May›s-Haziran 2005). “Avrupa Sosyal fiart› ve
Türkiye’nin Çekinceleri”, Türk-‹fl Dergisi. S:366.
Çelik, A. (2006). “Sosyal fiart fiarts›z Onaylanmal›”, Radikal. 25.05.2006.
Çelik, A. (2011). “Kamu Emekçilerinin Sendikalaflma,
Toplu Pazarl›k ve Grevi ‹çeren Toplu Eylem Haklar› ve 4688 Say›l› Yasada Yap›lmas› Planlanan De¤ifliklikler”, www.kesk.org.tr. (Eriflim Tarihi: 06. 06.
2012).
56
Sendikac›l›k
Erday›, A.U. (2008). “Türk Mevzuat›n›n Sendika Özgürlü¤üne ‹liflkin 87 Say›l› Uluslararas› Çal›flma Örgütü
Sözleflmesi’ne Uyum Sorunu”, Süleyman Demirel
Üniversitesi ‹‹BF Dergisi. C. 13, S. 3.
Erdo¤an, G. “Avrupa Sosyal fiart› ve Gözden Geçirilmifl
Avrupa Sosyal fiart›”, http://www.gulnurerdogan.av.tr/tr/uploads/avrupasosyalsarti.pdf.
(Eriflim Tarihi: 4.08.2012)
Erdut, Z. (2002). Küreselleflme Ba¤lam›nda Uluslararas› Sosyal Politika ve Türkiye. ‹zmir: Dokuz
Eylül Yay›nlar›.
Gülmez, M. (1990). Avrupa Sosyal fiart›na Genel Bir Bak›fl ve Türkiye” ‹nsan Haklar› Y›ll›¤›. C. 12, S.1.
Gülmez, M. (1990). “98 Say›l› Sözleflme Uygulamas› ve
Türkiye (1): 1955-1980”, Amme ‹daresi Dergisi. C.
23.
Gülmez, M. (1991). “Türkiye’nin ‹nsan Haklar› Belgelerini Onaylama Politikas›”, ‹nsan Haklar› Y›ll›¤›.
C.13, S.1.
Gülmez, M. (1992). “‹nsan Haklar›nda Geliflmeler: ILO
Sözleflmelerinin Onaylanmas›”, ‹nsan Haklar› Y›ll›¤›. C. 14, S.1.
Gülmez, M. (2005a). Sendikal Haklarda Uluslararas›
Hukuka ve Avrupa Birli¤ine Uyum Sorunu. Ankara: Belediye ‹fl Yay›nlar›.
Gülmez, M. (2005b). “Sendikal Haklara ‹liflkin Sözleflmelerin ‹ç Hukuka Üstünlü¤ü ve Yasalar›m›zdaki
Ayk›r›l›klar”, Çal›flma ve Toplum. S. 1, No:4.
Gülmez, M. (2007). “Gözden Geçirilmifl Avrupa Sosyal
fiart›na Uyum Sa¤layabilecek miyiz”, Çal›flma ve
Toplum. S. 1, No:12.
Gülmez, M. (2008). Uluslararas› Sosyal Politika. Güncellefltirilmifl ve Geniflletilmifl 2. Bask›. Ankara: Hatipo¤lu Yay›nlar›.
Ifl›kl›, A. (1993). Avrupa Sosyal fiart› v Türkiye Kolokyumu-Bildiriler ve Tart›flmalar- Sendika
Hakk› ve Türkiye. Ankara: TODA‹E.
Kapar, R. (2004). “Çal›flmaya ‹liflkin Temel Haklar ve ‹lkeler Bildirgesi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi. C. 6, S. 1.
Kaz›ml›, E. (2006). “Uluslararas› ‹nsan Haklar› Düzenlemelerinde Sendika Hakk› ve Silahl› Kuvvetler”, Journal of Qafqaz University. N. 18.
Koç, Y. (2000). Türkiye ILO ‹liflkileri. Ankara: Türk-‹fl
E¤itim Yay›n No: 44.
Kutal, M. (2002). “Uluslararas› Çal›flma Normlar› Karfl›s›nda Kamu Görevlilerinin Sendikal Örgütlenme Haklar›na ‹liflkin Baz› Gözlemler”, Kamu ‹fl. C.6, S. 4.
Mahiro¤ullar›, A. (2011). Dünya’da ve Türkiye’de Sendikac›l›k. Bursa: Ekin Yay›nevi.
O’Cinneide, C. (2010). “Sosyal Haklar ve Avrupa Sosyal
fiart›: Yeni Zorluklar ve Yeni F›rsatlar”, Avrupa Sosyal fiart›: Avrupa ‹çin Yeni Bir Sosyal Anayasa.
(ed. Olivier De Schutter), Ankara: Avrupa Konseyi.
Petrol-‹fl. (2002). “154 Say›l› Toplu Pazarl›k Sözleflmesi”,
Sendikal Notlar. Say› 14.
fiiflman, Y. (2004). “Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün Tarihsel Geliflimi ve Kurumsal Yap›s›”, Uluslararas›
Çal›flma Normlar› (ed. Yener fiiflman). Eskiflehir:
Anadolu Üniversitesi Aç›k Ö¤retim Fakültesi Yay›n
No: 823.
fiiflman, Y. (2004). “Avrupa Konseyi Belgeleri ve Avrupa Konseyi-Türkiye ‹liflkileri”, Uluslararas› Çal›flma Normlar› (ed. Yener fiiflman). Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›k Ö¤retim Fakültesi Yay›n No:
823.
Talas, C. (1979). “Bir ‹nsan Hakk› Olarak Sendika Hakk› ve Uluslararas› Belgelerde Yeri ve Evrimi”, ‹nsan
Haklar› Y›ll›¤›. Cilt: 1.
Tosun, S. (A¤ustos-Kas›m 2011). “87, 98, 151 Say›l› ILO
Sözleflmelerine Göre Kamu Görevlilerinin Sendikal Haklar›”, TÜH‹S ‹fl Hukuku ve ‹ktisat Dergisi. C. 23,
S. 5-6.
Tuncay, C. (2007). Kamu Görevlilerinin Sendikalaflmas›
ve Toplu Pazarl›k Hakk›” Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. C. 9, Özel Say›.
http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=24689 (Eriflim Tarihi: 01.08.2012).
http://www.avrupakonseyi.org.tr/akih.htm (Eriflim Tarihi: 01.08.2012).
http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/.../CONVENTION_TUR_WEB (Eriflim Tarihi: 01.08.2012).
http://www.unic.un.org/aroundworld/unics/common/.../ankara_udhr_turkish.pdf (Eriflim Tarihi:
01.08.2012).
3
SEND‹KACILIK
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Sendikac›l›¤›n tarihsel geliflim sürecini dönemlefltirebilecek,
Sendikalar›n var olma mücadelesi verdikleri dönemi de¤erlendirebilecek,
Sendikalar›n güç kazand›¤› ve kurumsallaflt›¤› alt›n dönemi aç›klayabilecek,
Sendikalar›n iflbirlikçi/korporatist dönemini tart›flabilecek,
Sendikalar›n güç ve etkinliklerini kaybettikleri dönemi yorumlayabilecek
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Sanayi Devrimi
Gelirler politikas›
Klasik liberal iktisat politikalar›
Taylorizm
Fordizm
Neo-liberal iktisat politikalar›
•
•
•
•
•
•
Keynesyen iktisat politikalar›
Korporatizm
Esneklik
Post-Fordizm
Küreselleflme
‹nsan kaynaklar› politikalar›
‹çindekiler
Sendikac›l›k
Sendikac›l›¤›n
Tarihsel Geliflim
Süreci
• SEND‹KACILI⁄IN GEL‹fi‹M
SÜREC‹N‹ DÖNEMLEfiT‹RME
• SEND‹KALARIN VAROLMA
MÜCADELES‹ VERD‹KLER‹ DÖNEM
(19. YY-1945)
• SEND‹KALARIN GÜÇ KAZANDI⁄I
VE KURUMSALLAfiTI⁄I (ALTIN)
DÖNEM (1945-1973)
• SEND‹KALARIN
‹fiB‹RL‹KÇ‹/KORPORAT‹ST DÖNEM‹
(1973-1980)
• SEND‹KALARIN GÜÇ VE
ETK‹NL‹KLER‹N‹ KAYBETT‹KLER‹
DÖNEM (1980 SONRASI)
Sendikac›l›¤›n Tarihsel
Geliflim Süreci
SEND‹KACILI⁄IN GEL‹fi‹M SÜREC‹N‹
DÖNEMLEfiT‹RME
Bir insan›n yaflam›nda bile, bu yaflam bir bütün oluflturmakla birlikte, kendi içinde
farkl› özellikler gösteren dönemler bulunmaktad›r. Toplumlar›n tarihi ise insanlar›n yaflam›na göre çok daha uzun süreleri kapsamakta ve bu süre içinde yaflanan
de¤iflimler ve geliflmeler de bir insan›n yaflam›na göre daha karmafl›k özellikler tafl›maktad›r. Bunun yan› s›ra sendikac›l›k, endüstri iliflkileri gibi olgular da zaman
içinde kendi içinde de¤iflime u¤ramaktad›r. Bu nedenle toplumsal tarihte oldu¤u
gibi, olgular› aç›klarken de dönemlefltirme yapmak âdeta bir zorunluluk olarak
karfl›m›za ç›kmaktad›r. Gerek bir insan›n, gerek bir toplumun, gerekse bir olgunun
tarihsel geliflim süreci içinde yer alan dönemler do¤al olarak birbirine ba¤lanm›fl
olmakla birlikte, her dönemin kendi içindeki benzerlikleri, dönemler aras›ndakilerden çok daha fazlad›r. Bu dönemlerin kendi içlerinde ayr› bir de¤erlendirmeye
tâbi tutulmas›, dönemlerin ve dönemlerin birleflmelerinden oluflan bütünün daha
iyi anlafl›lmas›n› sa¤layacakt›r (Makal, 1997, s.103, 120).
Sendikac›l›k ekonomik, siyasi, sosyo-kültürel birçok üst yap›dan ve bu yap›lardaki de¤iflikliklerden do¤rudan etkilenmektedir. Sanayi Devrimi’nden günümüze
kadar geçen sürede sendikac›l›k her ülkede farkl› dönemlerden geçmekle birlikte,
tüm ülkeleri kapsayacak bir genelleme yap›lacak olursa, üst yap›larda yaflanan de¤iflimlerin paralelinde, sendikac›l›¤›n geliflimini dört dönem alt›nda incelemek
mümkündür. Sanayi Devrimi’nden 2. Dünya Savafl›’n›n bitimine kadar geçen süre
içinde birçok ülkede iflçi örgütlenmeleri önceleri yasaklanm›fl ancak yasaklara ra¤men iflçiler aras›nda dayan›flma ve s›n›f bilincinin güçlenerek mücadelelerinin devam etmesi sonucunda sendikalar yasal örgütler olarak tan›nm›flt›r. 2. Dünya Savafl›’ndan 1973 petrol krizine kadar geçen sürede ise sendikalar kurumsallaflm›fl ve
en güçlü dönemlerini yaflam›flt›r. Sendikalar›n geliflmesini ve güçlenmesini kolaylaflt›ran ›l›man bir iklimin oldu¤u bu dönemde sendikalar, savafl sonras› dünyan›n
yeniden oluflmas›nda önemli bir rol oynam›flt›r (Çelik, 2006, ss.17-18). 1973 petrol
krizi ile birlikte 1980’li y›llara kadar geçen sürede ise baflta enflasyon olmak üzere
ortaya ç›kan ekonomik sorunlar›n çözülebilmesi için 20. yy’›n bafllar›ndan beri var
olan korporatist yap›lar daha yayg›nlaflm›fl (Makal, 2006, s.289) ve sendikalar uzlaflmac› bir kimli¤e bürünmüfltür. Sendikalar›n 1945-1973 döneminde de uzlaflmac› oldu¤unu söylemek mümkünse de 1973-1980 döneminde birçok Avrupa ülkesinde üçlü yap›lar ve anlaflmalar önem kazanarak ekonomik istikrar›n sa¤lanmas›
için bir araç olarak kullan›lm›flt›r. Dolay›s›yla bu dönemde sendikalar, di¤er sosyal
Sendikac›l›¤›n tarihsel
geliflimini dört dönem
alt›nda incelemek
mümkündür.
60
Sendikac›l›k
taraflarla birlikte ortak fedakârl›klarda bulunarak daha uzlaflmac› ve iflbirlikçi bir
yap› ortaya koymufllad›r. 1980’li y›llardan itibaren ise ekonomide yaflanan uluslararas›laflma, artan küreselleflme, Keynesyen politikalar yerine neo-liberal politikalar›n kabulü ve üretim rejimlerindeki yeni yap›lanma sendikalar için zor zamanlar›n bafllamas›na ve güç kayb›na neden olmufltur. K›sacas› 1980 sonras› sendikalar
için iklimin sertleflti¤i, zor bir dönem bafllam›flt›r (Çelik, 2006, s.18). Afla¤›da söz
konusu dört dönem ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
SIRA S‹ZDE
1
SEND‹KALARIN VAR OLMA MÜCADELES‹ VERD‹KLER‹
DÖNEM
(19. YY-1945)
‹fl iliflkileri ve bu iliflkilere dayal› olan çal›flma statülerinin tarihi, insanl›k tarihi kaS O R U her döneminde farkl› flekil ve statülerde ifl iliflkileri var olmufl,
dar eskidir. Tarihin
insanlar ihtiyaçlar›n› karfl›layabilmek ve/veya gelir elde edebilmek için çeflitli ekonomik faaliyetlerde bulunmufltur. Ancak sendikalar›n varl›k sebebi olan iflçi statüD‹KKAT
sü alt›nda çal›flma, 18. yy’›n sonlar›nda Sanayi Devrimi ile birlikte ortaya ç›km›flt›r.
1776 y›l›nda ‹ngiltere/Birmingham’da Watt’›n ilk kez buhar gücünü dokuma enS‹ZDE
düstrisindeSIRA
kullanmas›yla,
bir benzetmeyle pamukla buhar›n evlili¤i sonucunda,
endüstriyel üretimin egemen oldu¤u yepyeni bir ça¤a girilmifltir. Watt’›n bulufluyla birlikte buhar gücüyle çal›flan iplik e¤irme makineleri ve dokuma tezgâhlar›
AMAÇLARIMIZ
devreye sokularak insan gücünün baflaramayaca¤› ölçüde üretim yap›lmaya bafllanm›fl; dokuma endüstrisindeki bu geliflmeyi buharl› lokomotifler, gemiler takip
etmifl ve elektrik
kullan›m› endüstride h›zla yayg›nlaflm›flt›r. Üretim yap›s›ndaki bu
K ‹ T A P
köklü de¤iflim, toplum, siyaset, hukuk, kültür gibi birçok üst yap›y› önemli ölçüde
de¤ifltirdi¤i gibi, çal›flma iliflkilerini de derinden etkilemifltir (Altan, 2004, s.41; Koray, 2008, ss.53-54).
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDEiliflkin nas›l bir dönemlefltirme yap›labilir?
Türk sendikac›l›¤›na
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Resim 3.1
Sanayi Devrimi’nin
Öncüleri
‹NTERNET
‹NTERNET
Kaynak:
http://tr.wikipedia.org/wiki/
James_Watt;
http://en.wikipedia.org/wiki
SIRA
S‹ZDE
/Richard_Arkwright;
http://en.wikipedia.org/wiki
/Edmund_Cartwright
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
James Watt
(1736-1819)
Richard Arkwright
(1743-1823)
Edmund Cartwright
(1733-1792)
K K A T aras›nda ‹ngiliz dokumac› Richard Arkwright taraf›ndan gelifltirilen
1769 ile 1780D ‹y›llar›
pamuk e¤irme makinesiyle i¤nelerin say›lar› ço¤alt›lm›fl, hemen ard›ndan rakibi Edmund
Cartwright taraf›ndan
SIRA S‹ZDEda i¤neleri tafl›yan ayg›t ile dokunan kumafl›n sar›ld›¤› silindiri bir
araya getiren mekanik bir dokuma tezgâh› yarat›larak üretim süreci h›zland›r›lm›flt›r. Bu
tezgâhlara 1769’da James Watt taraf›ndan bulunan buhar makinesi uyarlanarak üretimde
AMAÇLARIMIZ
büyük ölçüde
h›z, süreklilik ve standartl›k sa¤lanm›flt›r. Böylece üretim makineleflerek,
günümüzdekileri ça¤r›flt›ran ilk dokuma fabrikalar› kurulmufltur. 1792 y›l› sonlar›nda,
Avrupa pazarlar›nda ilk kez sunulan fabrikalarda üretilen iplikler niteli¤i, ucuzlu¤u, çeK ‹ T A P (standartl›¤›) ile herkesi etkilemifltir (Altan, 2004, s.47).
flitlili¤i ve düzgünlü¤ü
N N
TELEV‹ZYON
61
3. Ünite - Sendikac›l›¤›n Tarihsel Geliflim Süreci
Sanayi Devrimiyle birlikte fabrikada çal›flmaya bafllayanlarla fabrika sahipleri
aras›nda yeni bir ifl iliflkisi ve çal›flma statüsü ortaya ç›km›flt›r. Fabrika sahiplerine
ba¤l› olarak sürekli ve düzenli bir ücret geliri karfl›l›¤›nda çal›flan büyük bir iflçi kitlesinin (proletarya) karfl›s›nda yenilenen teknolojiye yat›r›m yapabilmek ve sat›n
ald›klar› yeni teknolojileri amorti edebilmek için kâr hadlerini artt›rma gayreti içinde, ancak say›ca az olan sermaye s›n›f› yer alm›flt›r. Böylece loncalar döneminde
ç›kar birli¤i temeli üzerine oturan çal›flma iliflkileri, farkl› s›n›flar›n oluflmas›yla birlikte ç›kar çat›flmas› temeline oturmufltur. Sermaye s›n›f› varl›klar›n› devam ettirip
rekabet güçlerini artt›rabilmek için kârlar›n› artt›rma, dolay›s›yla üretim maliyetlerini düflürme aray›fl› içine girmifltir. Üretim maliyeti içinde iflgücünün pay›n› düflürebilmek için ise ücretler azalt›lmaya ve çal›flma süreleri artt›r›lmaya bafllanm›flt›r.
Buhar gücü ve gaz lambalar› ile iflyerlerinin ayd›nlat›lmas› sonucunda iflçiler gece
dönemlerinde de çal›flmaya bafllam›fl ve günlük çal›flma süreleri 14, hatta 16 saati
bulacak flekilde insanl›k d›fl› bir flekilde uzat›lm›fl, ücret düzeyleri iflçilerin yaln›zca
hayatta kalabilmelerini sa¤layan sefalet ücreti düzeyine düflürülmüfltür. Öyle ki o
dönemde Almanya’daki ücretlerle ço¤u kez hapishanelerde tutuklulara verilen kaSIRA S‹ZDE
lori miktar› kadar bir kalori sa¤lamak bile imkâns›z hâle gelmifltir.
Ayr›ca ço¤u iflyerinde parasal ücret yerine, genellikle fabrika sahipleri taraf›ndan kurulup iflletilen ve temel gereksinim maddelerinin sat›ld›¤› ma¤azalarda geçerli
fifllerin ve kuD Ü fi Ü N E L ‹ M
ponlar›n verilmesine yönelik uygulamalar da görülmüfltür. Ücretlerin düflük olmas› nedeniyle iflçi aileleri büyük bir geçim s›k›nt›s› içine girmifl, daha fazla gelir elS O R U
de edebilmek için kad›nlar ve çocuklar da çal›flmaya bafllam›flt›r.
Böylece ailece iflçileflme süreci içine girilmifltir. Hatta kad›n ve çocuk iflçilerin daha uysal ve kolay
yönetilebilir olmas› ve üretim sürecinin basitleflmesi nedeniyle birçok
D ‹ K K A Tiflyerinde kad›n ve çocuk iflgücünün say›s› erkek iflgücü say›s›n› aflm›flt›r. Bunun yan› s›ra iflverenler üretim maliyetlerini artt›rmamak için ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i
önlemleri almaSIRA S‹ZDE
dan iflçileri çal›flt›rd›klar› için bu dönem ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›nda önemli art›fllar yaflanm›flt›r. K›sacas› Sanayi Devrimi ile birlikte üretim artm›fl, ancak beraberinde ekonomik, ahlâki, insani ve sa¤l›kla ilgili birçok sorunu
getirmifltir (TaAMAÇLARIMIZ
las, 1997, ss.66-74; Altan, 2004, ss.48-49).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
K ‹s›n›f›n›n
T A P oluflum süSanayi Devrimi sonras› ‹ngiltere’de çal›flma ve yaflam koflullar› ile iflçi
recini Thompson, E. P. (2004). ‹ngiliz ‹flçi S›n›f›n›n Oluflumu. (Çev. U. Kocabaflo¤lu). ‹stanbul: Birikim Yay›nlar› kitab›nda ayr›nt›l› bir flekilde bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Baflta ‹ngiltere, ‹sviçre, Almanya ve Fransa olmak üzere birçok Avrupa ülkesinde benzer kötü ve insani olmayan çal›flma koflullar› alt›nda ve ancak ölmeyecek
düzeyde bir ücretle çal›flt›r›lan ve büyük fabrikalarla birlikte say›lar›
h›zla artan ifl‹NTERNET
çiler aras›nda oluflan kader birli¤inin sonucu olarak güçlü bir s›n›f bilinci oluflmaya ve s›n›flar aras›nda mücadeleler ve çat›flmalar yaflanmaya bafllam›flt›r. Yaln›z ve
bireysel hareket ettikleri zaman hak ve ç›karlar›n› koruyamayacaklar›n› anlayan iflçiler, dayan›flman›n ve birlikte hareket etmenin gere¤ini hissetmeye bafllam›fllard›r
(Talas, 1997, s.75). Ancak bu dönemde hâkim olan klasik liberal iktisat politikalar› nedeniyle, ekonomik hayat›n do¤al düzenini ve dengesini bozaca¤› gerekçesiyle, devlet ekonomik ve sosyal hayata herhangi bir müdahalede bulunmam›flt›r. ‘B›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler’ sözü ile özdeflleflen klasik liberal görüfl bireysel gayretlerin hem bireye, hem de topluma en büyük yarar› sa¤layaca¤›n› savunmufltur. Bu nedenle bireysel ç›karlarla toplumsal ç›karlar aras›nda bir çat›flma
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Sendikalar yasal örgütler
olarak tan›n›ncaya kadar
geçen dönemi, vahfli
kapitalist dönem olarak
‹NTERNET
adland›rmak mümkündür.
62
Sendikac›l›k
‹lk iflçi örgütü, ‹ngiltere’de
1792 y›l›nda Thomas Hardy
isimli ‹skoç bir ayakkab›c›
önderli¤inde kurulan Londra
Yaz›flma Örgütü isimli
dernektir. Bu derne¤e
Yaz›flma Örgütü
denilmesinin nedeni,
örgütün Londra bölgesi
d›fl›nda yaflayan iflçilerle
yaz›flma
yoluyla iletiflim
SIRA S‹ZDE
kurmas›d›r.
S O R U
‹ngiltere, Almanya,
ve ABD’de sendikalar›n do¤uflu ve verdikleri mücadeleler Çal›flD ‹ K K A Fransa
T
ma ‹liflkileri Tarihi kitab›n›z›n “Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e
Kadar” isimli
2. ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
‹lk sendikal örgütlenmeler meslek sahibi nitelikli iflçiler aras›nda görülmüfl, bu
iflçiler iflverenler
karfl›s›nda kendilerini güçlü konuma getiren nitelikleri sayesinde
AMAÇLARIMIZ
örgütlenerek iflverenler karfl›s›nda pazarl›k etme ve kendi isteklerini kabul ettirme
olana¤› bulmufltur. Dolay›s›yla ilk ortaya ç›kan sendikalar meslek-zanaat sendikaK ‹ Meslek
T A P sahipleri aras›nda bafllayan ilk sendikalaflma, daha sonra yalar› olmufltur.
r› nitelikli ve niteliksiz iflçileri de kapsayacak flekilde genifllemifl ve zamanla iflkolu
sendikalar› birçok ülkede temel örgütlenme modeli hâline gelmifltir (Koray, 2008,
TELEV‹ZYON
s.89).
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
de¤il, tersine bir uyuflma oldu¤u; dolay›s›yla sendikalara gerek olmad›¤› ileri sürülmüfltür. Çal›flma iliflkisinde taraflar›n hukuksal eflitlik ve sözleflme özgürlü¤ü gere¤ince kendi ç›karlar›n› optimize etmeye çal›flacaklar›, dolay›s›yla sendikalar›n bireysel sözleflme, üretim ve ticaret özgürlü¤ünü engelleyece¤i düflünülmüfltür (Ekin,
1994, s.11; Koray, 2008, ss.57-61). Bu nedenle söz konusu dönemde birçok Avrupa ülkesinde iflçilerin örgütlenmesini yasaklay›c› çeflitli yasal düzenlemeler ç›kar›lm›flt›r. Örne¤in, Fransa’da 1791 y›l›nda La Chapelier Kanunu ile örgütlenme, toplu
pazarl›k ve grevler yasaklanm›fl; grev yasa¤› 1864 y›l›nda kald›r›l›rken, örgütlenme
yasa¤› 1884 y›l›na kadar yürürlükte kalm›flt›r. ‹ngiltere’de ise 1799 ve 1800 y›llar›nda ç›kart›lan Birleflme Kanunlar› ile örgütlenme yasaklanm›flt›r (Çelik, 2004).
Tüm bu yasaklamalara ra¤men iflçiler kendi aralar›nda örgütlenmeye devam etmifller, önceden planlanmayan ve örgütsüz eylemleri kimi zaman ludizm gibi fliddet eylemlerine de dönüflmüfltür. ‹flçiler bir yandan çal›flma koflullar›n›n düzeltilebilmesi amac›yla örgütlenme hakk›n› elde edebilmek için mücadele vermifller, di¤er yandan baflta eflit oy hakk›n›n tan›nmas› olmak üzere demokratik haklara sahip olabilmek için mücadele vermifllerdir. Bu nedenle Avrupa ülkelerinin ço¤unlu¤unda demokratik haklar ve sendikal haklar, tabandan gelen iflçi mücadeleleri
sonucunda elde edilmifltir. K›sacas› Sanayi Devrimi’nden 2. Dünya Savafl›’n›n bitiS‹ZDE
mine kadarSIRA
geçen
dönemde sendikalar kendilerini iflverene, devlete ve tüm toplum kesimlerine kabul ettirme, özetle var olma mücadelesi vermifltir. Bu dönemde
ilk baflta yasaklanan sendikalar, devlet anlay›fl›nda ve iktisat politikalar›ndaki de¤iD Ü fi Ü N E L ‹ M
flimin de etkisiyle 19. yy’›n ikinci yar›s›ndan itibaren yasal örgütler olarak tan›nmaya bafllam›flt›r. Örne¤in, sendikalar ABD’de 1842, Almanya’da 1869 ve Fransa’da
S O Ryasal
U
1884 y›llar›nda
olarak tan›nm›flt›r.
2
Sanayi Devrimi’nden
önceki üretim ve çal›flma iliflkileri nas›ld›?
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
SEND‹KALARIN GÜÇ KAZANDI⁄I VE
KURUMSALLAfiTI⁄I
(ALTIN) DÖNEM (1945-1973)
2. Dünya Savafl›’n›n bitimiyle birlikte 1973 Petrol Krizi’ne kadar geçen dönem,
dünya genelinde
S O R Usendikalar›n en fazla güç kazand›klar› dönem olmufltur. Bu nedenle söz konusu döneme ayn› zamanda sendikalar›n alt›n dönemi de denilmektedir. 1945-1973 döneminde sendikalar›n güç kazanmas›n›n arkas›nda çeflitli neD‹KKAT
denler bulunmaktad›r. Bu nedenleri flu flekilde s›ralamak mümkündür:
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
63
(i) Taylorist yönetim süreci ve Fordist üretim süreci. Bu yönetim ve üretim süreci birbirini tamamlayan ikiz süreçlerdir. Taylorizm olarak da adland›r›lan Taylorist yönetim süreci, F.W. Taylor’un 1911 y›l›nda yazd›¤› Bilimsel Yönetimin ‹lkeleri
isimli kitab›nda ortaya koydu¤u ilkelere dayanan bir yönetim yaklafl›m›d›r. Taylor’un iflin organizasyonu ve iflçi konusunda gelifltirmifl oldu¤u sistematik felsefe,
iflçinin do¤ufltan tembel ve kaytarmaya meyilli oldu¤u inanc›na dayanmaktad›r. Bu
nedenle Taylor, yöneticiler veya herhangi bir denetleyici bulunmad›¤› zamanlarda
bile iflçilerin ifllerini aksatmadan ve yavafllatmadan yürütmelerini sa¤lamaya yönelik bir yönetim anlay›fl› gelifltirmifltir. Hareket ve zaman etütleri ile birlikte üretim
sürecinin sistematik ve bilimsel bir analizi yap›larak baz› ilkeler do¤rultusunda yap›lan ifl küçük parçalara ayr›lm›flt›r. ‹flin sistematik analizi, üretim sürecindeki her
parça iflin nas›l ve ne kadar süre içinde yap›laca¤›n›n standartlaflt›r›lmas›n›n ve üretimin teflvik edilebilmesi için parça bafl› üretim sisteminin temellerini oluflturmufltur. Dolay›s›yla Taylorist yönetim sistemi ile birlikte, iflin en iyi, en h›zl› ve en az
gayret sarfedilerek nas›l yap›laca¤›n›n yan› s›ra kaytarmaya meyilli iflgücünün nas›l kontrol edilece¤i de ortaya konulmufltur. ‹fl en küçük parçalara kadar bölündü¤ü için iflçiler, üretim süreci üzerindeki hâkimiyetleri ve inisiyatiflerinin yan› s›ra
vas›flar›n› da kaybederek ve âdeta makinelerin bir parças› hâline gelerek de¤ersizleflmifllerdir.
Fordist üretim ise, Henry Ford taraf›ndan 1900’lü y›llar›n bafl›nda gelifltirilmifl ve
ilk kez Ford otomobil fabrikas›nda uygulamaya geçirilmifl bir üretim organizasyon
biçimidir. Fordizm, emek sürecinde yönetimin iflçilerin becerilerine olan ba¤›ml›l›¤› ortadan kald›ran Taylorist ifl örgütlenmesinin bir tamamlay›c›s› olarak ortaya ç›km›flt›r. Taylorizm, ifli en ince ayr›nt›lara kadar zaman ve hareket çal›flmalar›yla
planlarken, Fordizm iflçilerin makineler aras›ndaki hareketlili¤ini ortadan kald›rarak zaman kayb›n›n ve düflük verimlili¤in önüne geçmifltir. Bir baflka ifadeyle iflçiler makinelere giderek ifl yapaca¤›na, kayan bant sistemi ile makineler ve gerekli
parçalar iflçilerin önüne gelmeye bafllam›flt›r. Fordizmde Taylorist ilkelere göre
üretim sürecinde küçük parçalara bölünen ifller, yap›l›fl s›ras›na göre bir hatta dizilmekte, iflçilerin üretim s›ras›nda ifli gere¤i parça almak ve/veya makine kullanmak için gidifl geliflleri önlenerek iflin yap›l›fl› s›ras›ndaki zaman kayb› en aza indirilmektedir. Kayan bant sistemi ile özdeflleflen Fordizm, ayn› üründen belirli bir
standartta büyük miktarlarda üretim yapabilmesine imkân sa¤layan ve ölçek ekonomilerini yükselten kitlesel üretim teknolojisidir. Birim sabit maliyetlerini düflüren
Fordizm, iflletmeler aras›nda fiyat rekabeti yaratarak toplam has›lat› ve kâr› artt›rmay› amaçlamaktad›r (Çakmak, 2004, ss.237-238).
Taylorist yönetim
anlay›fl›nda yap›lacak ifl
küçük parçalara
bölünmekte, yönetim ve
üretim birbirinden
ayr›lmakta ve yönetim en
basitinden en karmafl›k
olan›na kadar her parça iflin
nas›l yap›laca¤› konusunda
tam bir kontrole ve denetime
sahip bulunmaktad›r.
Fordizm kitlesel üretim, seri
üretim, y›¤›n üretim, stoklu
üretim, kayan bant sistemi
olarak da bilinen bir üretim
sistemidir.
Resim 3.2
Ford Otomobil (T Modeli)
Fordist üretim sürecini ilk uygulayan flirket, bu sürece
ayn› zamanda ismini veren otomotiv flirketi Ford
olmufltur. 1913 y›l›nda Ford, Detroit’teki Highland Park
otomobil fabrikas›nda T modelinin üretim sürecini
kayan bant sistemine adapte ederek birim maliyetlerini
önemli ölçüde düflürmüfltür. Böylelikle bu dönemde
Chevrolet Coupe 7000 dolara sat›l›rken T modeli 300
dolar›n alt›nda sat›lm›flt›r.
Kaynak:http://motoburg.com/imgs/12084-ford-t-model05.jpg.html; Orhan, 2010, s.136.
64
Sendikac›l›k
Fordizm üç alanda bir standardizasyon sa¤lamaktad›r (Akgeyik, 1998, s.50): ‹flgücü, üretim süreci, üretilen mal veya hizmet. Fordizm, Taylorist ilkelerle birlikte,
ileri derecede uzmanlaflma ve ifl bölümünü beraberinde getirdi¤i için nitelikli iflgücüne ba¤›ml›l›¤› azaltarak, niteliksiz veya yar› nitelikli iflgücü ile üretimin yap›lmas›na imkân sa¤lamaktad›r. Bu nedenle bu üretim sürecinde çal›flanlar›n nitelikleri
birbirine benzemektedir. Üretim sürecinin her aflamas› Taylorizmin de yard›m›yla
standart hâle getirildi¤i için ve hareket eden imalat hatlar› ile bir mal veya hizmetin ne kadar süre içinde üretilece¤i yönetim taraf›ndan bilinmektedir. Standardize
edilmifl bir iflgücü ve üretim sürecinin sonucunda ortaya ç›kan mal veya hizmet de
standart hâle gelmektedir. Bu nedenle Fordist üretim sürecinde üretilen mal veya
hizmet, müflterilerin beklentilerine göre farkl›laflmamakta ve müflterilere farkl› seçenekler sunulmadan çok say›da ayn› ürün piyasaya sürülmektedir. Böylelikle üreticiler, üretim teknolojisin de¤ifltirmeden uzun y›llar ayn› ürünü üreterek ekonomik avantajlar elde etmektedir. Fordist üretim süreci birçok sektörde hâlen hâkimiyetini sürdürmektedir. Örne¤in, günümüzde fast-food restoranlar›nda tipik bir
Fordist yap› görülmektedir. Bu restoranlarda çal›flan iflgücü standartt›r, çal›flanlar›n
büyük bir k›sm› niteliksiz genç iflgücünden oluflmaktad›r. Üretilen ürünün ve sunulan hizmetin de standart oldu¤u bu restoran zincirleri, hangi ülke ve flehirde
olursa olsun ayn› lezzete sahip hamburgerler, patates k›zartmalar› vb. yiyecekler
üretirken, restoranlar›n duvar renklerinden masa ve sandalyelerine, ›fl›kland›rmas›ndan tuvaletlerine kadar sunulan hizmet de bir örneklik tafl›maktad›r. Ayr›ca üretim süreci de standart oldu¤u için verilen sipariflin kaç dakika içinde haz›r olaca¤›
(hamburgeriniz 3 dakika içinde haz›r, menünüz 5 dakika içinde haz›r, vb.) müflteriye söylenebilmektedir.
Resim 3.3
Asri Zamanlar
Yap›mc›l›¤›n›, senaryo yazarl›¤›n›,
yönetmenli¤ini ve baflrol
oyunculu¤unu Charles Chaplin’in
yapt›¤› 1936 y›l› ABD yap›m› Asri
Zamanlar (Modern Times)
filmi1929 Ekonomik Krizi sonras›n›
ve Fordist üretim sürecini mizahi
bir dille anlatmaktad›r. Filmin
çal›flma iliflkileri aç›s›ndan
yorumland›¤› Orhan, K. (2010).
“Modern Zamanlar Filmi ve
Dönemsel Bir Çal›flma ‹liflkileri
Yorumlamas›”, Çal›flma ve Toplum,
24/1, ss.133-152.isimli makaleye
http://calismatoplum.org/sayi24/orh
an.pdf internet sitesinden
ulaflabilirsiniz.
Kaynak:
http://www.turkcealtyazi.org/sub/25
974/modern-times.html
65
Fordizmle daha ucuza mal ve hizmet piyasaya sunulmakla birlikte, bu üretim
sürecinde çal›flan iflçilere herhangi bir inisiyatif alan› tan›nmamakta, ileri derecede
ifl bölümü oldu¤u için çal›flanlar o iflte çal›flt›klar› süre boyunca ayn› monoton ifli
yapmak zorunda kalmaktad›r. Örne¤in iflçi, montaj hatt›nda vidalar› s›kmakla görevli ise iflten ayr›l›ncaya kadar o vidalar› s›kmaktan baflka bir ifl yapmamakta, üretim sürecinin di¤er aflamalar› hakk›nda bilgiye sahip olmamakta, hatta kimi zaman
çal›flt›klar› iflyerinde ne tür bir ürünün üretildi¤ini dahi bilmemektedir. Y›¤›nsal
üretim, yürüyen bantlar, zaman bask›s›, otomasyon ve h›z artt›kça ifl monotonlaflmakta, iflçiler yapt›klar› ifle yabanc›laflmakta, iflçiler kendilerini de¤ersiz hissederek
ifl tatminleri azalmaktad›r. Ford ifl tatminsizli¤i nedeniyle %400’lere varan iflgücü
devir oran›n› (bu oran yaklafl›k olarak 100 iflçisi olan bir iflyerinde iflgücünün y›lda
dört kez yenilmesi anlam›na gelir) azaltabilmek amac›yla dönemin koflullar›na göre iflçilerine yüksek ücret vermifltir. Öyle ki yaklafl›k 2,34 dolar olan iflçi gündeli¤i
5 dolar gibi o zamana göre çok yüksek bir orana ç›kar›lm›fl, iflçiler böyle bir ücret
düzeyiyle elde tutulmaya çal›fl›lm›flt›r (Ansal, 1996, s.430; Özdemir ve Parlak, 2010,
ss.35-36).
Taylorist yönetim sürecinin ve Fordist üretim sürecinin tüm bu özellikleri sendikalar›n güç kazanmalar›n› kolaylaflt›rm›flt›r. Benzer nitelikleri, iflyerlerinde benzer s›k›nt›lar› ve bireysel pazarl›k güçleri zay›f olan iflçiler, sendikalar›n çat›s› alt›nda toplanarak iflverenler karfl›s›nda güçlerini artt›rma aray›fl› içine girmifltir. Sendikalara bu dönemde güç kazand›ran en büyük unsur ise Fordist sistemde büyük ölçekli fabrikalarda yap›lan kesintisiz üretimin iflçiler taraf›ndan aksat›labilme ve durdurulabilme olana¤› olmufltur. Kayan bant sistemi içinde birkaç iflçinin bile ifli aksatmas› veya durdurmas› tüm üretim sürecini etkileyece¤i için sendikalar iflçilerin
üretim sürecindeki bu güçleri üzerinden politikalar üretmifltir (Ansal, 1996, s.430).
Fordist üretim sürecinden önce hâkim olan üretim süreci ve bu üretim
sürecinin temel
SIRA S‹ZDE
özellikleri nelerdir?
D Ü fi Ü N Eolan
L ‹ M klasik li(ii) Keynesyen iktisat politikalar›. 1900’lü y›llar›n bafl›nda hâkim
beral iktisadi görüfle göre, her arz kendi talebini yaratmakta, piyasa görünmez bir
el vas›tas›yla dengeye gelece¤i için piyasaya devletin müdahalesine
olmad›S O R gerek
U
¤› gibi, toplumun ç›karlar› ile bireylerin ç›karlar› aras›nda bir çat›flma olmad›¤› için
sendikalara da gerek bulunmamaktayd›. Ancak 1929 Ekonomik Krizi ile birlikte
KKAT
klasik liberallerin bu öngörülerinin gerçekleflmeyece¤i ortayaD ‹ç›km›flt›r.
Fordist üretim sonucunda kitlesel olarak üretilen mal ve hizmetler, en önemli ve büyük
S‹ZDE nedeniyle
tüketici kitlesini oluflturan iflçilerin yeterince al›m güçlerinin SIRA
olmamas›
kitlesel olarak tüketilememifl ve 1929 Ekonomik Krizi patlak vermifltir. Bu krizle
birlikte izlenen iktisat politikalar›nda da bir de¤iflim yaflanm›fl ve klasik liberal ikAMAÇLARIMIZ
tisat politikalar› yerine Keynesyen iktisat politikalar› uygulanmaya
bafllam›flt›r. J. M.
Keynes, 1936 y›l›nda yay›nlad›¤› ‹stihdam Faiz ve Paran›n Genel Teorisi isimli kitab› ile ekonomik krizden ç›k›fl için toplam talebi canland›rmaya ve tam istihdam›
K ‹ T A P
sa¤lamaya yönelik politikalar önermifltir. Ancak Keynes’in önerdi¤i
bu politikalar,
2. Dünya Savafl›’ndan sonra uygulanmaya bafllam›flt›r. Keynesyen iktisat politikalar›yla birlikte devlet iflveren olarak yat›r›mlar yapmaya, gelirin yeniden da¤›l›m›n›
L E V ‹ Z Yharcamalar›n›
ON
sa¤lay›c› politikalara a¤›rl›k vermeye, e¤itim, sa¤l›k gibi temelT Ekamu
artt›rmaya bafllam›fl; iflçilerin al›m güçlerini artt›rmalar› için de sendikalar›n kurulmas›n›n ve güçlenmesinin önündeki engelleri yasal düzenlemelerle kald›rmaya
bafllam›flt›r. Bu dönemde Avrupa ülkelerinde devlet genellikle
en büyük iflveren
‹NTERNET
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
1929 Ekonomik Krizinin
arkas›nda yatan en büyük
neden arz fazlal›¤›
ve talep
AMAÇLARIMIZ
yetersizli¤idir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
66
Sendikac›l›k
Keynesyen iktisat politikalar›
piyasa etkinli¤ini sosyal
adaletle iliflkilendirmifltir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Fordist üretimD ‹sistemi
K K A T ve Keynesyen iktisat politikalar› ayn› zamanda Çal›flma ‹liflkileri Tarihi kitab›n›z›n “Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar” isimli 3.
Ünitesinde de ayr›nt›l› olarak ele al›nmaktad›r.
N N
1945-1973 dönemi F.W.
Taylor, H. Ford, J.M. Keynes
AMAÇLARIMIZ
ve W. Beveridge isimleri ile
özdeflleflmifltir.
K ‹ T A P
olarak piyasada yer alm›fl, talebi canland›rabilmek amac›yla sendikalarla yap›lan
toplu pazarl›klarda iflçilere yüksek ücret art›fllar› verilmifltir. Böylelikle Fordist sistemin kitle üretimi, kitle tüketimi ile efllefltirilmifltir. Tam istihdam› sa¤lamaya ve
toplam talebi canland›rmaya yönelik bu politikalar sonucunda geliflmifl kapitalist
ülkelerde toplam istihdam 1950-1970 y›llar› aras›nda %30 artm›flt›r. Bu dönemde
serbest meslek çal›flanlar›n›n oran›n›n da %30’lardan %15’lere düfltü¤ü göz önüne
al›nd›¤›nda bu politikalar›n sonucunda h›zl› bir proleterleflme sürecine girildi¤ini
söylemek mümkündür. Bu süreçle birlikte sendikalar›n say›s› da h›zla artm›fl ve
sendikalar tüm kesimlerce kabul edilen toplumsal kurumlar hâline gelmifltir
(Munck, 2003, ss.45-46).
Keynes tam istihdam›n sa¤lanmas› için talep yaratman›n d›fl›nda, devletin geleneksel ifllevlerinin de geniflletilmesi gerekti¤ini savunmufltur. Dolay›s›yla bu dönemde sosyal devlet kavram› da alt›n ça¤›n› yaflam›flt›r. Talebi canland›rmaya yönelik bu iktisat politikalar›yla sa¤lanan h›zl› ekonomik büyüme, geliflmekte olan
refah devletleri için de maddi kaynak sa¤lam›fl; bu yolla sa¤l›k, sosyal güvenlik,
e¤itim ve konut gibi alanlarda önemli geliflmeler yaflanm›flt›r. ABD’de New Deal
politikas› kapsam›nda 1935 y›l›nda kabul edilen Sosyal Güvenlik Kanunu ve ‹ngiltere’de 1942 y›l›nda aç›klanan Beveridge Raporu sosyal güvenlik alan›ndaki geliflmelere örnek olarak verilebilir. ‹zlenen bu iktisat politikalar›n›n sonucunda, 2.
Dünya Savafl›’ndan 1980’li y›llara kadar ülkelerin GSMH’si içindeki sosyal refah
SIRA S‹ZDE
hizmetlerine ayr›lan pay giderek artm›flt›r. Refah devletinin kurumsallaflan hizmetleri, vatandafllar taraf›ndan da bir refah hakk› olarak görülmeye bafllanm›fl ve bu
anlamda vatandafllar›n
devletten beklentileri geliflmifltir. Böylelikle seyirci/jandarD Ü fi Ü N E L ‹ M
ma devlet anlay›fl›ndan müdahaleci/baba devlet anlay›fl›na geçilmifltir. Dolay›s›yla
bu dönemi Keynesyen refah devleti dönemi olarak da adland›r›lmak mümkündür
S O R U
(Özdemir, 2004,
ss.154-158; Koray ve Çelik, 2007, s.28).
SIRA S‹ZDE
(iii) Avrupa’da yay›lan sosyalist düflünce. 2. Dünya Savafl› sonras› dönemde
sosyalist düflünce
birçok ülkede h›zla yayg›nlaflarak güç kazanm›fl, özellikle ABD
AMAÇLARIMIZ
önderli¤inde bafllat›lan Marshall Plan›na bir tepki olarak SSCB liderli¤inde Polonya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Do¤u Almanya gibi komünist rejim alt›ndaki birçokK ülke
Blo¤u (Sovyet Blo¤u/Demir Perde) olarak adland›r›lan bir
‹ T ADo¤u
P
ittifak oluflturmufltur. Yugoslavya ve Arnavutluk gibi Do¤u Blo¤una üye olmayan
baz› ülkelerde de bu dönemde sosyalist rejimin hâkimiyeti söz konusu olmufltur.
K›sacas› 2.T Dünya
sonras›ndan 1989 y›l›na kadar kapitalist sistemin karfl›s›nE L E V ‹ Z YSavafl›
ON
da güçlü bir alternatif olarak sosyalist sistem yer alm›fl ve birçok ülkede önemli bir
tabana sahip olmufltur. Dolay›s›yla sosyalist rejimin görülmedi¤i ülkeler, bu düflünce sisteminin kendi ülkelerinde güç kazanmas›n› önleyebilmek amac›yla da sendi‹ N T E R N Eengelleri
T
kalar›n önündeki
kald›rmaya bafllam›flt›r. Bir baflka deyiflle, sosyalizmi bir
tehdit olarak gören ülkeler sendikalar›n yasaklanmas› veya önünde engellerin olmas› durumunda iflçi taban›n›n ideolojik olarak bilinçlenerek sosyalist zemine kayacaklar›n› öngördükleri için sendikal haklara iliflkin s›n›rlamalar› ve k›s›tlamalar›
ortadan kald›rarak sendikalar›n güç kazanmas›na neden olmufllard›r. K›sacas› ünlü siyaset bilimci Wallerstein’›n belirtti¤i gibi, “Rus devriminin olmad›¤› bir dünyan›n, yaflad›¤›m›z Pan-Avrupal› Keynesçili¤i hayata geçirmesi çok düflük bir ihtimaldir” (Koray ve Çelik, 2007, ss.33-34).
67
(iv) Emek yanl›s› partilerin iktidar›. 2. Dünya Savafl› sonras›ndaki dönemde Avrupa ülkelerinde genellikle iflçi partisi, sosyal demokrat parti, sosyalist parti gibi emekyanl›s› partiler iktidara gelmifltir. Liberal/muhafazakâr partiler, sendikal haklar› s›n›rlamaya yönelik politikalar uygularken, emek-yanl›s› partiler sendikal haklar› geniflleterek sendikalar›n bu dönemde güç kazanmalar›nda önemli bir rol oynam›flt›r.
Yukar›da belirtilen tüm bu faktörlerin efl zamanl› olarak ortaya ç›kmas›n›n sonucunda 1945-1973 y›llar› aras›nda sendikalar etkinliklerini artt›rm›fl; toplam talebi
canland›ran, gelir da¤›l›m›n› dengeleyen ve sosyalizmin önünü kesen bir araç olarak görülmüfl; hükümetler ve iflverenler taraf›ndan tan›narak, yaln›zca toplu pazarl›klarda de¤il, siyasal ve ekonomik konularda da sosyal taraf olarak kabul edilmifltir. K›sacas› bu dönemde ülkeler aras›nda baz› farkl›l›klar olmakla birlikte, endüstri iliflkileri ve sendikac›l›k kurumsallaflm›fl; çal›flma ve yaflam koflullar› önemli
ölçüde iyileflmifltir.
SEND‹KALARIN ‹fiB‹RL‹KÇ‹/KORPORAT‹ST DÖNEM‹
(1973-1980)
1960’lar›n ikinci yar›s›ndan itibaren artan enflasyonist bask›lar ve 1973 y›l›ndaki
petrol krizi, birçok sanayileflmifl ülkede savafl sonras› uygulanan Keynesyen iktisat
politikalar›n›n sorgulanmaya bafllamas›na ve endüstri iliflkileri modelinin zay›flamas›na neden olmufltur. Petrol kriziyle birlikte ücret art›fllar› ile verimlilik art›fllar›
aras›ndaki paralellik bozulmaya, verimlilik düflmeye, enflasyon ve iflsizlik oranlar›
efl zamanl› olarak artmaya, Taylorist yönetim ve Fordist üretim sistemleri yenilikçi
karakterlerini kaybetmeye bafllam›flt›r. Ekonomik de¤iflkenlerde ortaya ç›kan bu
tür yeni geliflmeler karfl›s›nda tam istihdam› gerçeklefltirme, nisbi fiyat istikrar› içinde ekonomik istikrar› sa¤lama ve uygun bir ödemeler dengesine ulaflma zorunlulu¤u nedeniyle hükümetler geleneksel iktisat politikalar›n› tamamlay›c› nitelikte
SIRA S‹ZDE
olan gelirler politikas›n› uygulamaya bafllam›flt›r. Bu amaçla hükümetler, özellikle enflasyonu kontrol alt›na alabilmek ve sosyal taraflara merkezi ve ›l›ml› ücret art›fllar›n› kabul ettirebilmek için bir diyalog ve ifl birli¤i ortam›D Üoluflturmaya
bafllafi Ü N E L ‹ M
m›flt›r. Böylece Avrupa baflta olmak üzere birçok ülkede, sosyal diyalo¤un geliflmesine yard›mc› olan korporatist model olarak adland›r›lan üçlü anlaflmalar ve
S O R U
platformlar ön plana ç›km›flt›r.
Gelirler politikas›n›n en çok görülen flekli ücret ve fiyat kontrolleridir.
politikas›
D ‹ KGelirler
KAT
devletin emredici müdahalelerini kapsayan, çeflitli yasaklamalar ve cezaland›rmalar getiren kanuni gelirler politikas› ve devlet müdahalesinin olmad›¤›, taraflar›n ifl birli¤i içinSIRA S‹ZDE
de oldu¤u gönüllü gelirler politikas› olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r. 1973-1980 döneminde birçok ülkede gönüllü gelirler politikas›n›n bir arac› olarak üçlü anlaflmalar ve konseyler ön plana ç›km›fl; sosyal taraflar üçlü bu tür platformlarda birAMAÇLARIMIZ
araya gelerek karfl›l›kl› fedakârl›klarda bulunarak özellikle enflasyon sorununu çözmeye çal›flm›fllard›r. Gelirler
politikas› ile ilgili ayr›nt›l› bilgiye http://www.ceis.org.tr/dergiDocs/2mak991.pdfsitesinde
bulunan Uçkan, B. (Ocak 1999). “Gelirler Politikas› ve Sosyal Diyalog”,
‹flveren
K ‹ T Çimento
A P
Dergisi. Cilt: 13, Say›:1, ss. 16-21 isimli makaleden ulaflabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
Gelirler Politikas›: Kâr, faiz,
rant gibi tüm üretim
faktörlerinin gelirlerini
do¤rudan etkileyen
politikalard›r.
S O R U
D‹KKAT
N N
Korporatist modelin geçmifli çok daha eskilere dayanmakla birlikte 1973 petrol
TELEV‹ZYON
krizinden sonra sosyal diyalog ve üçlü iliflkiler, gönüllü gelirler politikas›n›n bir
arac› olarak kullan›ld›¤› gibi, sosyal uzlaflma veya s›n›f uzlaflmas›n›n sa¤lanmas›na
da yard›mc› olmufltur. Efl deyiflle, korporatizm kavram›n›n 1970’li y›llarda neo-korporatizm ad› alt›nda tekrar gündeme gelmesinin ve bu tür uygulamalar›n
yo¤un‹NTERNET
laflmas›n›n nedenlerinin bafl›nda, Keynesyen refah devleti uygulamalar›n›n ortaya
ç›kard›¤› sorunlar› çözmek ve kapitalizmin varl›k koflullar›n› yeniden üreterek da-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1970’li y›llardan itibaren
TELEV‹ZYON
önem kazanan neokorporatizm, farkl› ç›kar
gruplar›n›n, demokratikço¤ulcu bir siyasal yap›
içinde, devletle iliflkileri göz
‹ N siyaset
TERNET
önüne al›narak,
oluflumuna dâhil
edilmeleridir.
68
Sendikac›l›k
ha fazla kaynak birikimi sa¤lanmas›na katk›da bulunmak için bir araç olarak düflüSIRA S‹ZDE
nülmesi gelmektedir. 1973 petrol krizi sonras› korporatist uygulamalar, ülkelerin
uluslararas› rekabet koflullar›nda içsel disiplinlerini ve ücret/fiyat istikrar›n› sa¤layacak bir araç
E L ‹ M düflünülmüfltür. Korporatist yaklafl›m›n önem kazanmas›yla
D Ü fi Ü Nolarak
birlikte sendikalar çat›flmac› ve mücadeleci kimliklerini b›rakarak uzlaflmac› ve iflbirlikçi bir kimli¤e sahip olmufllar; üç tarafl› toplumsal sözleflmelere taraf siyasi orS O R U
tak görünümünde
ifllevlerini sürdürmüfltür (Makal, 1998, s.290; Tokol, 2008, s.17).
SIRA S‹ZDE
S O R U
Sosyal diyalogD ‹veK Kkorporatizm
kavram› Endüstri ‹liflkileri kitab›n›z›n “Endüstri ‹liflkilerinAT
de Yeni Geliflmeler” ad›n› tafl›yan 8. Ünitesinde daha detayl› olarak ele al›nmaktad›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
N N
K ‹ T A P
4
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
1980’li y›llardan
de¤iflen sosyo-ekonomik ve siyasi koflullar›n etkisiyle birS O Ritibaren
U
likte sendikalar
ülkede güç ve etkinliklerini h›zla kaybetmeye bafllam›fl
‹ N T E R Nbirçok
ET
(Tablo 3.1) ve sendikalar aç›s›ndan yeni bir döneme girilmifltir. Sendikalar›n 1980’li
D ‹ Kgüç
K A T kaybetmeye bafllamas›n›n arkas›nda yatan nedenleri flu flekilde
y›llarla birlikte
s›ralamak mümkündür:
D‹KKAT
N N
Tablo 3.1
1975-1995 Y›llar›
Aras›nda Avrupa
AMAÇLARIMIZ
Ülkelerinde
Sendikalaflma
Oran›ndaki De¤iflim
K ‹ T A P
Zorunlu ve gönüllü
gelirler politikas›nda kullan›lan araçlar› ve yöntemleri göz önünde buSIRA S‹ZDE
lundurarak, bu politikalardan hangisinin daha baflar›l› olabilece¤ini tart›fl›n›z.
SEND‹KALARIN
GÜÇ VE ETK‹NL‹KLER‹N‹
KAYBETT‹KLER‹ DÖNEM (1980 SONRASI)
S O R U
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Ancak 1970’lerin sonunda emek-sermaye iliflkilerini de¤ifltiren küreselleflme ve
post-Fordist üretim rejimi, korporatist iliflkilerin temelini oluflturan merkezi örgütlenmeleri ve
bu örgütler aras›ndaki iliflkileri olumsuz etkilemifl; sendikal örgütlenAMAÇLARIMIZ
me düzeyinde gerilemeler yaflanmaya bafllam›fl (Makal, 1998, s.290) ve sendikalar
aç›s›ndan yeni bir döneme girilmifltir.
Kaynak: Ebbinghaus,
B. ve Visser, J. (June
1999). “When
TInstitutions
E L E V ‹ Z Y O NMatter:
Union Growth and
Decline in Western
Europe, 1950-1995”,
European
‹ N T E R N E T Review.
Sociological
Vol. 15, No.2, s.147.
Ülkeler
SIRA S‹ZDE
1975-1995 Y›llar› Aras›nda Sendikalaflma Oran›ndaki De¤iflim (%)
Kuzey Avrupa
‹sveç
AMAÇLARIMIZ
Finlandiya
Danimarka
Norveç
+22,3
+17,7
K ‹ T A P
+18,8
9,5
Bat› Avrupa
‹rlanda
‹ngiltere
TELEV‹ZYON
-11,4
-31,9
Merkez Avrupa
Belçika
0
Avusturya ‹ N T E R N E T
-26,6
Almanya
-21
‹sviçre
-31,6
Hollanda
-33,3
Güney Avrupa
‹talya
-15,5
Portekiz
-51,1
‹spanya
-38,8
Fransa
-60
Yunanistan
-32,1
69
SIRAnedenleri
S‹ZDE nelerdir?
Kuzey Avrupa ülkelerinde sendikalaflma oran›nda düflüfl yaflanmamas›n›n
(i). Neo-liberal iktisat politikalar›. 1970’lerin sonuna do¤ru o zamana kadar
uygulanan Keynesyen iktisat politikalar›n›n ve gelirler politikas›n›n özellikle
stagflasyon ve taksflasyon sorunlar› karfl›s›nda yetersiz kalmas› üzerine FriedS O R U
rich Von Hayek, Milton Friedman ve James M. Buchanan’›n öncülü¤ünü
yapt›¤›
neo-liberal iktisat politikalar› uygulanmaya bafllam›flt›r. Keynesyen iktisat politikalar› toplam talebi canland›rmaya yönelikken, neo-liberal politikalar
D ‹ KS‹ZDE
K A T arz yönlü
SIRA
politikalard›r. Neo-liberal iktisat politikalar›, bu politikalar› uygulayan siyasetçilerin ad›yla da an›lmaktad›r. Örne¤in, Reaganomics ABD’de 1980-1988 y›llar›nda
SIRA S‹ZDE
iktidarda olan Ronald Reagan döneminde, Thatcherism ‹ngiltere’de
D Ü fi Ü N E L ‹ M1979-1990
y›llar›nda iktidarda olan Margaret Thatcher döneminde, Özalizm ise Türkiye’de
1983-1989 y›llar›nda iktidarda olan Turgut Özal döneminde AMAÇLARIMIZ
uygulanan neo-libeS O R U
ral politikalar› ifade etmek için kullan›lmaktad›r.
5
Stagflasyon: Ekonomik
durgunluk ile enflasyonun
S O R U efl
zamanl› olarak
yaflanmas›yla ortaya ç›kan
ekonomik sorundur.
D‹KKAT
SIRA
S‹ZDE
Taksflasyon: Yüksek
enflasyon h›z› ve yüksek
vergi yükünün SIRA
efl zamanl›
S‹ZDE
D Ü fi Ü Nortaya
EL‹M
olarak yaflanmas›yla
ç›kan ekonomik sorundur.
N N
D‹ ‹ KT KAA TP
Reagan ve Thatcher uygulad›klar› neo-liberal politikalar› flu flekilde Kaç›klamakta
ve savunmaktad›r: “(...) 1980’ler için yeni bir strateji öneriyorum. Kamu harcamalar›n›n büyüme oran›n› mant›kl› ve ihtiyatl› bir seviyede tutmal›y›z. Kiflisel
gelir
vergisi oranSIRA
S‹ZDE
lar›n› indirmek ve (...) bunun prodüktivite, yat›r›m, tasarruflarT EveL Eemek
V ‹ Z Y Oarz›
N üzerindeki negatif etkilerini sistematik bir flekilde ortadan kald›rmak zorunday›z. EkonoAMAÇLARIMIZ
miyi etkileyen düzenlemeleri gözden geçirmeli ve ekonomide büyümeyi
teflvik için bu
düzenlemeleri de¤ifltirmeliyiz. ‹stikrarl›, sa¤lam ve önceden bilinecek bir para poli‹NTERNET
tikas› uygulamal›y›z.” Reagan (1980). “‹nand›¤›m her fleye tamam›yla
karfl› olan baK
‹
T
A
P
z› insanlar var; çünkü olanlar serbest teflebbüs sistemini çal›flt›rmak istemiyorlar.
Bu sistemi tahrip etmek istiyorlar. Onlar anarfli ve kaos yaratmak peflindedirler; çünkü bu sistem alt›nda düzelmeyi istemiyorlar. Herkesin ev, ifl (ve) dahas› her fley için
T E sistemi
L E V ‹ Z Y O Nistiyorlar.”
devlete ba¤›ml› olmas›n› savunan kapal›, s›k› ve kontrollü bir
Thatcher (1980) (Aktan, 1988, ss.48-49).
N N
Neo-liberal iktisatç›lar, rekabetin ve teknolojik yeniliklerin ‹olabilmesi
için devNTERNET
letin daha az müdahalesi olmas› gerekti¤ini ve özel sektörün önünün aç›larak kamu ekonomisinin boyutlar›n›n küçültülmesi gerekti¤ini savunmaktad›r. M. Friedman bu görüflü flöyle ifade etmifltir: “Devletin faaliyet alan› s›n›rland›r›lmal›d›r.
Devletin bafll›ca fonksiyonu; kanun ve düzeni sa¤lamak, özel teflebbüslerle olan
anlaflmalar› yürürlü¤e koymak ve rekabetçi piyasalar› teflvik etmek suretiyle, özgürlü¤ümüzü (...) korumak olmal›d›r.” (Friedman, 1962’den aktaran Aktan, 1988,
s.47).Bu nedenle özellefltirmelerle kamu sektörü küçültülmüfl, devletin sa¤l›k, e¤itim, sosyal güvenlik gibi temel kamu harcamalar›nda k›s›tlamalara gidilmifl, devletin iktisadi faaliyetler üzerindeki yasal düzenleme ve müdahaleleri kald›r›lm›fl (deregülasyon), vergi oranlar› düflürülmüfl ve para arz›n› kontrol alt›nda tutan istikrarl› bir para politikas› uygulamaya sokulmufltur. Böylelikle sosyal devlet, Keynesyen
iktisat politikalar›n›n uyguland›¤› dönemde en parlak dönemini yaflad›ktan sonra
neo-liberal iktisat politikalar›yla birlikte önemimi ve etkinli¤ini kaybetmeye bafllam›flt›r. Bunun yan› s›ra sendikalar da emek esnekli¤ini engelleyen, ücret hadlerini
iflçilerin marjinal gelir verimliliklerini aflacak flekilde yükselttikleri için potansiyel
istihdam› daraltan ve maliyet enflasyonuna neden olan örgütler olarak de¤erlendirilmifltir. Bu nedenle özellikle 1980’li y›llardan itibaren iktidara gelen hükümetler
taraf›ndan çal›flma iliflkilerini düzenleyen kanunlar esneklefltirilmeye ve sendikala-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K D ‹‹ KTK AA T P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
70
Sendikac›l›k
r›n gücünü azaltmaya yönelik yasal düzenlemeler ç›kar›lmaya bafllam›fl; bunun sonucunda toplu pazarl›klardan elde edilen kazan›mlarda da önemli kay›plar ortaya
ç›km›flt›r.
Resim 3.4
Margaret Thatcher
1980’lerin en etkili muhafazakâr
liderlerinden Thatcher, ‹ngiltere’de
sendikalar ve sol muhalefete ve Do¤u
Blo¤u ülkelerine karfl› uygulad›¤›
ödünsüz, sa¤ radikal politikalar
nedeniyle “Demir Leydi” olarak
an›lmaktad›r. Thatcher’›n hayat›n›
beyaz perdeye tafl›yan 2011 yap›m›
Demir Leydi (Iron Lady) isimli film,
baflrol oyuncusu Merly Streep’e 2012
y›l›nda en iyi kad›n oyuncusu Oscar’›n›
da kazand›rm›flt›r.
Kaynak:
http://www.beyazperde.com/filmler/film127404/
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
(ii). Küreselleflme
SIRA S‹ZDE ve artan uluslararas› rekabet. Küreselleflme 1980 sonras›n›n
en çekici, dinamik, k›flk›rt›c›, ne kastedildi¤ini tam anlatmayan fakat çok fley vaat
eden kavram› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Küreselleflme mu¤lak bir kavram olÜ fi Üoldu¤u
N E L ‹ M ve nas›l yorumland›¤› kifliye ve bak›fl aç›lar›na göre farkl›lafldu¤undan Dne
maktad›r (Koray, 2011, s.25). Bunun yan› s›ra kimi çal›flmalarda bafllang›c›n›n ilk
ça¤lara kadar
ileri sürülen, ancak 1980’li y›llardan itibaren h›zlanan küS Odayand›¤›
R U
reselleflme süreci çok boyutlu bir kavramd›r. Bir baflka deyiflle küreselleflmenin
sosyolojik, kültürel, teknolojik, siyasi ve ekonomik birçok boyutu bulunmaktad›r.
D‹KKAT
Ancak küreselleflmenin çal›flma hayat›n› ve sendikac›l›¤› en çok etkileyen boyutu
ekonomik olan›d›r. Ekonomik boyutuyla küreselleflme kavram›n› farkl› flekillerde
SIRA aç›lar›yla
S‹ZDE
ve farkl› bak›fl
yorumlayabilmek mümkünse de küreselleflmeyi en genel
anlam›yla ekonomilerin giderek daha fazla uluslararas› ve birbirine ba¤›ml› hâle
gelmesi veAMAÇLARIMIZ
sermaye hareketlili¤inin önündeki her türlü engelin ortadan kald›r›lmas› olarak tan›mlayabilmek mümkündür.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Ülkeler aras›nda ekonomik
s›n›rlar›n ortadan kalkmas›,
ulus
‹ N Tdevlet
E R N Ekavram›n›n
T
önemini kaybetmesi ve h›zl›
teknolojik geliflmeler
sonucunda “dünya küçük bir
köy” hâline gelmifltir.
Küreselleflmenin
iflgücü piyasas› ve dünya ekonomisi üzerindeki etkilerine iliflK ‹ T yoksulluk,
A P
kin kapsaml› bilgiye Zengingönül, O. (2004). Küreselleflme. Ankara: Adres Yay›nlar› ve
Koray, M. (2011). Kapitalizm Küreselleflirken Dünya Ahvali. ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar› kitaplar›ndanT Eulaflabilirsiniz.
LEV‹ZYON
Küreselleflme yeni bafllayan bir süreç olmamakla birlikte bu süreci son y›llarda
h›zland›ran baz› faktörleri flu flekilde s›ralamak mümkündür (Zengingönül, 2004,
‹ N T E R1999,
N E T ss.50-52; fienkal, 1999, ss.50-55): Do¤u Blo¤unun parçalanmass.35-97; Ekin,
s›yla birlikte liberalleflmenin ve rekabete dayal› piyasa ekonomisi modelinin yayg›nlaflmas›, uluslararas› ticaret ve sermaye dolafl›m›nda s›n›rlar›n esneklefltirilmesi, çok
uluslu flirketlerin ekonomik ve siyasi etkinliklerini artt›rmas›, ülkeler aras›nda eko-
71
nomik ifl birli¤ini amaçlayan AB, NAFTA, ASEAN gibi bölgesel bütünleflme hareketlerinin giderek etkinlik kazanmas›, bilgi, iletiflim ve ulafl›m teknolojilerindeki geliflmelerin bafl döndürücü bir h›z kazanmas›, uluslararas› rekabetin keskinleflmesi.
Küreselleflme ve yo¤unlaflan uluslararas› rekabet tüm ülkelerin ekonomilerini
etkiledi¤i gibi çal›flma hayat›n› ve iliflkilerini de yak›ndan etkilemektedir. Günümüzde iflletmeler ürettikleri mal ve hizmetleri küçük ve korunakl› bir piyasaya sunmak yerine yo¤un rekabetin yafland›¤› küresel bir piyasaya sunmaktad›r. Dolay›s›yla piyasan›n beklentilerine h›zl› bir flekilde cevap veren, kaliteli ve ucuz mal ve
hizmet üreten iflletmeler rekabet güçlerini koruyabilmekte ve artt›rabilmektedir.
Bir baflka deyiflle günümüz dünyas›nda iflletmelerin küreselleflme sürecinin ve
uluslararas› rekabetin d›fl›nda kalmas› mümkün de¤ildir. Ancak bu süreç çal›flma
iliflkileri ve sendikac›l›¤› büyük ölçüde olumsuz flekilde etkilemektedir. Her fleyden önce küreselleflmenin beraberinde getirdi¤i uluslararas› rekabet sonucunda az
geliflmifl ve geliflmekte olan çevre ülkeler yabanc› yat›r›mlar› ülkelerine çekebilmek ve rekabet güçlerini artt›rabilmek için çal›flma standartlar›n› düflük tutmakta,
sendikalar›n gücünü zay›flatmakta ve emek piyasas›n› mümkün oldu¤unca kurals›zlaflt›rmaktad›r. Ayr›ca küreselleflmeyle birlikte ABD ve AB ülkeleri gibi merkez
ve merkeze aday ülkeler, eski ve hantal imalat sanayilerini çevre ülkelere kayd›r›rken, kendileri hizmet ve teknoloji sektörüne a¤›rl›k vermektedir. Merkez ülkeler
yeni bulufllar› bilimsel düzeyde yaratmakla kalmay›p ayn› zamanda bunlar› sanayiye uygulay›p sat›labilir mal ve hizmet durumuna dönüfltürerek pazarlamaktad›r
(Kazgan, 1994, s.20). Bu nedenle merkez ülkelerde beyaz ve alt›n yakal› iflçilerin
say›s› artmakta, ancak bu iflçilerin örgütlenme e¤ilimleri düflük oldu¤u için merkez
ülkelerdeki sendikac›l›k da bu durumdan olumsuz yönde etkilenmektedir. Küreselleflme ayn› zamanda ekonomik büyüme ile refah devleti aras›ndaki z›tl›¤a vurgu yapmakta, devletin ekonomik ve sosyal hayattan elini çekmesini; emek, sermaye, ticaret ve yat›r›mlar›n önündeki tüm engellerin ortadan kald›r›lmas›n› savunmaktad›r. Ayr›ca artan uluslararas› rekabetin yol açt›¤› sosyal bozulmaya karfl›l›k
hükümetlerin telafi edici ve iyilefltirici gücü zay›flamakta, sendikalar› koruyucu ve
gelifltirici müdahaleleri de ortadan kalkmaktad›r. K›sacas› sosyal devlet anlay›fl›nda
önemli sapmalar yaflanmakta ve devletin yerine getirmesi gereken kimi hizmetler
sivil toplum kurulufllar› taraf›ndan yerine getirilerek bu boflluk doldurulmaya çal›fl›lmaktad›r. Bunun yan› s›ra sermayenin s›n›rs›z hareketlili¤i ve küreselleflmesi
sa¤lan›rken eme¤in yaln›zca çok küçük bir bölümü küreselleflmekte ve uluslararaS‹ZDE
s› piyasalarda serbestçe dolaflabilmektedir. Ancak sermayeninSIRA
küreselleflmesi
karfl›s›nda son y›llarda iflçi hareketi ve sendikalar da uluslararas› sendikal örgütlerin
çat›s› alt›nda bir araya gelmekte ve hareket etmektedir. Uluslararas›
sendikal örgütD Ü fi Ü N E L ‹ M
ler özellikle çok uluslu flirketlerde çal›flan iflçilerin örgütlenmesinde önemli rol oynamaktad›r. Hatta günümüzde uluslararas› ba¤lant›lar› ve deste¤i olmadan yerel
S O R U
sendikalar›n baflar›ya ulaflmas›n›n çok güç oldu¤unu da söylemek
mümkündür.
Küreselleflme kavram›, Endüstri ‹liflkileri kitab›n›z›n “Endüstri ‹liflkilerinde
D ‹ K K A T Yeni Geliflmeler” bafll›kl› 8. Ünitesinde, küreselleflme döneminde çal›flma iliflkileri ise Çal›flma ‹liflkileri kitab›n›z›n “Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze
Kadar” bafll›kl› 3.
SIRA S‹ZDE
Ünitesinde daha ayr›nt›l› olarak ele al›nmaktad›r.
Merkez ülkeler: Dünya
ekonomisinin gidiflini
ekonomik güçlerinin
büyüklü¤üyle belirleyen, ayn›
zamanda iflleyifl biçimini
belirleyecek kurallar› koyan,
yönetim ve denetim
ifllevlerini gerçeklefltiren
ileri sanayileflmifl ülkelerdir.
Merkez ülkelerin en bafl›nda
günümüzde ABD yer
almaktad›r.
Merkeze aday ülkeler:
Merkez ülkelerle çevre
ülkeler aras›nda yer alan,
ancak baflar›l› büyüme
çizgileriyle merkez ülkelere
yaklaflan ülkelerdir.
Günümüzde Çin merkeze
aday olan en güçlü ülke
durumundad›r.
Çevre ülkeler: Dünya
ekonomisini etkileme
gücünden yoksun, merkez
ülkelerin ald›¤› kararlara
kat›lmaktan uzak, genellikle
merkez ülkelerin yaratt›¤›
koflullar› kendilerine
SIRAkalan
S‹ZDE
uyarlamak zorunda
geliflmekte olan ülkelerdir.
N N
(iii). Esneklik. Küreselleflme ve teknolojik geliflme, bir dönem
ulusal s›n›rlarla
AMAÇLARIMIZ
ve kurumlarla korunan iflletmeleri günümüzde yo¤un rekabet koflullar›yla karfl›
karfl›ya b›rakmaktad›r. Bir iflletmenin veya ülkenin küreselleflmifl piyasadaki reka-
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
72
Sendikac›l›k
bet gücü önemli ölçüde piyasada meydana gelen de¤iflikliklere uyum sa¤lama ve
son teknolojik geliflmeleri kullanma yetene¤ine ba¤l› bulunmaktad›r (ILO, 2003,
s.1). Uyum yetene¤ini sa¤lama konusunda ise karfl›m›za esneklik kavram› ç›kmaktad›r. Genel olarak esneklik, k›sa süre içinde çok az bir maliyetle ve çabayla de¤iflebilme veya de¤iflime uyum sa¤layabilme yetene¤idir. Bir baflka ifadeyle iflletmeler aç›s›ndan esneklik daha az düzenleme, kurals›zlaflt›rma ve kolayl›kla ifle al›p iflten ç›karma anlam›na gelmektedir (Özdemir ve Parlak, 2010, s.59). Post-Fordist
üretim sisteminin beraberinde getirdi¤i esnek üretim modeli, iflletmelerle iflçilerin
çal›flma zamanlar›n›n uyumlaflt›r›lmas› gere¤i, 1980’li y›llardan itibaren sanayi sektöründen hizmetler sektörüne do¤ru yaflanan h›zl› kay›fl ve iflsizlikle mücadelede
önem kazanan aktif istihdam politikalar›n›n sonucunda birçok ülkede iflgücü piyasalar› h›zla esnekleflmektedir. ‹flgücü piyasas›n›n esnekleflmesi ile iflletmelerin iflgücü girdisinin düzeyini ve zamanlamas›n› talebe göre de¤ifltirebilmesi, ücret düzeyini verimlilik ve ödeme gücüne göre ayarlayabilmesi ve mevcut iflçileri talepteki de¤iflimlere göre farkl› ifllerde görevlendirebilmesi ifade edilmektedir (Tokol,
2008, s.123).
SIRA S‹ZDE
6
S O R U
Çekirdek iflgücü: Tam
zamanl› çal›flan, tatmin
edici
D ‹ücret,
K K A çal›flma
T
koflullar› ile ifl güvencesine
sahip ve ikamesi güç
nitelikleri
olan iflgücüdür.
SIRA S‹ZDE
‹flgücü piyasas›na
iliflkin esneklik türleri ve esnek çal›flma modelleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Esneklik iflletmelerin rekabet güçlerini artt›rmakla ve iflçilerin bireysel zaman
D Ü fisa¤lamakla
ÜNEL‹M
özgürlü¤ünü
birlikte iflçilere güvencesiz/e¤reti bir istihdam alan› yaratmakta, toplu çal›flma iliflkilerini ve özellikle sendikac›l›¤› olumsuz yönde etkilemektedir. Esneklik
S O R U iflgücünün homojen yap›s›n› farkl›laflt›rmakta ve iflgücü, çekirdek ve çevre iflgücü fleklinde parçalanmakta; çekirdek iflgücü örgütlenmeye ihtiyaç duymazken, çevre iflgücü güvencesiz ve istikrars›z ifllerde çal›flmalar› nedeD‹KKAT
niyle örgütlenememektedir. Bunun yan› s›ra esnek (atipik) ifllerde genellikle sendikalaflma e¤ilimleri düflük olan kad›nlar›n ve gençlerin istihdam edilmesi de senSIRA
S‹ZDE yönde etkilemektedir. Ayr›ca esnek çal›flma iliflkisi içinde
dikalaflmay›
olumsuz
olan iflçilerin iflyerine ve iflverene ba¤›ml›klar› azalmakta, ifl çevresinden izolasyonlar› fazla olmakta ve ifl arkadafllar›yla ortak hareket etme kabiliyetleri azalmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
S‹ZDE
Dolay›s›ylaSIRA
sendikac›l›¤›n
temelini oluflturan dayan›flma ve birlik ruhu çözülmektedir. Ayr›ca birçok ülkede toplu ifl kanunlar›n›n ve sendikalar›n yap›s› tam gün ve
standart ifllerde
örgütlenmesine yöneliktir. Bu nedenle atipik ifllerde
AL ‹ MP
DKÜ fi‹ Ü TN Eçal›flanlar›n
çal›flanlar›n bu kanunlar çerçevesinde ve geleneksel politikalar yürüten sendikalar›n çat›s› alt›nda örgütlenebilmesi oldukça güçtür (Tokol, 2008, ss.145-149; Yavuz,
S O R U
1996, ss.411-412).
TELEV‹ZYON
N N
Çevre iflgücü: Esnek
zamanl› çal›flan, düflük
ücret ve kötü çal›flma
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
koflullar›na
sahip, ifl
güvencesi olmayan,
düzensiz ifllerde çal›flan
niteliksiz
L ‹PMyar› nitelikli
KD Ü‹fi ÜTN EAveya
ve kolayl›kla ikame
edilebilen iflgücüdür.
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Esnek çal›flman›n
ve istikrars›z yap›s›n› dengeleyebilmek için son y›llarda ‘güD ‹ K K Agüvencesiz
T
venceli esneklik’ (flexicurity) kavram› ve uygulamalar› ön plana ç›km›flt›r. ‹lk kez 1999 y›‹ N T E R N‹fl
E TKanunu reformu sonras›nda kullan›lmaya bafllanan güvenceli esnekl›nda Hollanda’da
SIRA S‹ZDE
lik, “efl zamanl› olarak ve belirli bir koordinasyon içinde, bir taraftan iflgücü piyasalar›nda, ifl organizasyonlar›nda ve çal›flma iliflkilerinde esnekli¤i güçlendirmek, di¤er taraftan
AMAÇLARIMIZ
da, özellikle
iflgücü piyasas› d›fl›nda kalm›fl zay›f gruplar›n güvenli¤ini -istihdam ve sosyal
güvenlik- art›rmaya yönelik politik bir stratejidir” (Wilthagen ve Tros, 2004, s.3’den aktaran Gündo¤an, 2007, ss.23-24.). Güvenceli esneklik ve Danimarka’daki baflar›l› uygulamaK ‹Gündo¤an,
T A P
s› konusunda
N. (May›s 2007). “‹flgücü Piyasas›nda Esneklik-Güvence ‹liflkisi:
Danimarka Modeli”, Çimento ‹flveren Dergisi, Say›:3, Cilt:21, ss. 22-37’deki makaleye bakabilirsiniz. Söz konusu makaleye http://www.ceis.org.tr/dergiDocs/makale225.pdf interT E L E Vulaflabilirsiniz.
‹ZYON
net adresinden
N N
‹NTERNET
73
(iv). Post-Fordist üretim sistemi. 1970’li y›llarla birlikte makinelerin sürekli ve Fordist üretim sisteminin
giderek daha yo¤un kullan›m›n›n verimlilik artt›r›c› potansiyelinin tükenmeye bafl- krize girmesine neden olan
faktörleri flu flekilde
lamas› ve bu y›llarda gerçekleflen iki ekonomik kriz, üretim ile tüketim ve verimli- s›ralamak mümkündür:
lik art›fl› ile ücret art›fl› aras›ndaki dengenin bozulmas›na neden olmufltur. Bunun Piyasalar›n standart mallara
doymas›, kitle üretiminin
yan› s›ra ekonomik krizlerle birlikte ortaya ç›kan üretim fazlas›, ürün kalitesine da- teknik etkinlik s›n›r›na
ha fazla önem verilmesi gere¤ini ortaya ç›kartarak tüketim normlar›n›n da de¤ifl- ulaflmas›, düflük güvene
dayal› çal›flma iliflkileri,
mesine yol açm›flt›r. Di¤er taraftan üretim uluslararas›laflm›fl ve farkl›laflm›fl ürünler iflgücünün ifle
büyük talep dalgalanmalar›na maruz kald›¤› için dünya pazar›na üretim yapmak yabanc›laflmas›, üretimin ve
da büyük belirsizlikleri beraberinde getirmifltir. Ancak Fordist üretim sisteminin rekabetin küreselleflmesi.
kat› yap›s› bu de¤iflikliklere cevap verecek özelliklere sahip olmad›¤› için Japonya’da Fordizme alternatif olarak baflar›l› bir flekilde uygulanan post-Fordist üretim
sistemine geçilmifltir (Ansal, 1999, s.14).
Yal›n üretim veya esnek üretim de
Resim 3.5
denilen post-Fordist üretim teknikleri
Taiichi Ohno (19121940’l› ve 1950’li y›llarda Eiji Toyoda ve
1990)
Taiichi Ohno taraf›ndan Toyota Motor
45 y›ll›k ifl yaflam›n›n
‹flletmesi’nde gelifltirilmifltir. Bu nedentamam›n› Toyoda
le post-Fordizm, Toyotizm olarak da adailesinin hizmetinde
land›r›lmaktad›r. Yal›n üretim kavram›geçiren Ohno, Toyota
flirketiyle, özellikle de
n› ise ilk kez Harvard Üniversitesi araflbirinci derecede
t›rmac›lar›ndan John Krafcick kullanfaaliyet alan› olan
m›flt›r. Krafcick’in yal›n üretim kavram›otomobille ve
n› kullanmas›n›n nedeni, yeni üretim
Toyotizm ile
özdeflleflen bir
sisteminin Fordist üretime göre her fleyi
isimdir.
daha az talep etmesinden kaynaklanmaktad›r. Öyle ki, post-Fordist üretim
sistemi iflletmelerde daha az insan gücü, daha az imalat alan› ve yeni bir ürün
gelifltirmede daha az mühendislik süresi gerektirmektedir (Akgeyik, 1998, s.54).
Post-Fordizm ayn› zamanda alt› s›f›rdan oluflan bir üretim sistemidir: S›f›r stok (s›f›r mal fazlas›, s›f›r depo), s›f›r hata, s›f›r çeliflki, üretimde s›f›r ölü zaman, müflteri
için s›f›r bekleme süresi ve s›f›r bürokrasi ve s›f›r gereksiz iletiflim (Ohno, 1996,
s.17). El-sanat üretim sistemi ile Fordist üretim sisteminin üstün taraflar›n› birlefltiren Post-Fordist üretim sisteminde, el-sanat üretim sisteminin yüksek maliyetinden
kaç›n›l›rken Fordist üretimin kat›l›¤› ortadan kald›r›lmaktad›r. Böylelikle el-sanat
üretim modelinin zekâ ve el becerisine dayal› üretimi, Fordizmin standart çal›flma
yöntemi ve üretim hatt› felsefesine monte edilmekte ve buna tak›m çal›flmas› ilave
edilmektedir. Ancak bu üretim sisteminde yönetim, çal›flanlar› makine difllileri olarak görmemekte; çal›flanlar› genifl bir ifl ve vas›f farkl›l›¤› içinde e¤itmekte ve hatta tak›m çal›flmalar› ile yönetime belirli ölçüde kat›labilmelerine imkân vermektedir. Post-Fordist üretim sistemin temel özelliklerini flu flekilde s›ralamak mümkündür (Akgeyik, 1998, s.55):
• Üretim arz de¤il, talep temellidir. Bu nedenle tüketicilerin be¤enileri ve istekleri do¤rultusunda üretim yap›lmaktad›r. Dolay›s›yla standart bir üretim
olmad›¤› için stoksuz üretim yap›lmaktad›r.
• Üretim sürecinde fonksiyonel esneklik önem kazanmakta, dar ifl tan›mlar›
yerine genifl ifl tan›mlar› yap›lmaktad›r. Bu nedenle iflgücü, birden fazla ifli
yapabilecek yetkinlik ve beceriye sahip nitelikli iflçilerden oluflmaktad›r.
74
Sendikac›l›k
• Üretim talep temelli oldu¤u için esneklik ve tam zaman›nda üretim ön plana ç›kmaktad›r.
• ‹flçiler üretim tasar›m›na ve kalite denetim sürecine kat›lmaktad›r.
• S›f›r hatal› üretim esas al›nd›¤› için kalite denetimi üretim sürecinin sonunda de¤il, toplam kalite yönetimi anlay›fl› içinde kalite çemberleri vas›tas›yla
üretim süreci s›ras›nda yap›lmaktad›r.
• Üretim süreci sürekli olarak iyilefltirilmekte ve gelifltirilmektedir. Kaizen ad›
verilen bu sürece iflçiler de kat›lmaktad›r.
Tablo 3.2
Fordist ve PostFordist Üretim
Sistemlerinin
Karfl›laflt›r›lmas›
Kaynak: Harvey,
1992’den aktaran
Özdemir ve Parlak,
2010, s.53.
Fordizm
Post-Fordizm
Standart mallar›n kitle üretimi
Çok çeflitli mallar›n küçük ölçekli üretimi
Üretim (arz) yönlendirmeli
Talep yönlendirmeli
Büyük iflletmelerin hegemonyas›
‹flletme ve fabrika ölçe¤inin küçülmesi
‹stikrarl› istihdam iliflkileri
Esnek ve güvencesiz istihdam
Verimlili¤in toplu pazarl›k esasl› ücret art›fllar› Yerel veya bireysel ücret pazarl›¤›
ile bütünlefltirilmesi
Basit ve monoton iflleri yapan vas›fs›z iflgücü
Çok say›da farkl› ifli yapan çok vas›fl› iflgücü
‹flgücünün teknik ve hiyerarflik kontrolü
Ortak sorumluluk/oto-kontrol
Homojen iflgücü (yar› vas›fl› veya vas›fs›z)
Heterojen iflgücü, çal›flma iliflkilerinin çeflitlenmesi
ve artan sosyal ifl bölümü
Post-Fordist üretim sisteminin özellikle iflçilerin vas›f seviyesini artt›r›c›, yönetime kat›lmas›n› sa¤lay›c›, esneklik getiren unsurlar› sendikalar›n güç ve etkinliklerini kaybetmelerinde önemli bir rol oynamaktad›r. Bunun yan› s›ra bu üretimin sisteminin önemli bir parças› olan kalite çemberleri ve toplam kalite yönetimi anlay›fl› ile iflçiler ve yönetim aras›nda “biz” ve “onlar” farkl›l›¤› ve çat›flmas› ortadan kald›r›lmaya ve ortak “biz” duygusu yarat›lmaya çal›fl›lmaktad›r. Efl deyiflle, bu sistemde “hepimiz ayn› geminin yolcular›y›z, ç›karlar›m›z ortak, bu gemiyi ya birlikte limana ulaflt›raca¤›z veya birlikte bataca¤›z” slogan›yla tak›m ruhu ve iflçilere de¤er verildi¤i duygusu yarat›lmakta, bu flekilde iflçilerin iflyerine olan aidiyetleri artt›r›lmaya çal›fl›lmaktad›r.
(v). Teknolojide ve iflgücünün yap›s›ndaki de¤iflim. 1980’lerden sonra h›zlanan
teknolojik geliflmeler, endüstri iliflkileri sistemini derinden etkilemifl, sosyal taraflar›n rollerinde ve niteliklerinde önemli de¤iflikliklere neden olmufltur. Teknolojik
geliflmelerle iflin ve iflgücünün geleneksel yap›s› de¤iflmifl, yeni ifller ve meslek
gruplar› ortaya ç›km›flt›r. 1980’li y›llara kadar mavi yakal› ve beyaz yakal› çal›flanlar olarak ayr›lan iflgücüne alt›n yakal› iflgücü ad› alt›nda bilgi iflçileri de dâhil olmufltur. Bunun yan› s›ra üretim sürecinin önemli bir unsuru olan toplu hâlde üretimde bulunan iflçi tipinin yerini teknolojik yeniliklere uyum sa¤layan ve üretim
sürecine katk›da bulunabilen iflçi tipi almaya bafllam›flt›r. Teknolojik geliflmenin
neden oldu¤u üretim sürecinde ve iflgücü yap›s›nda yaflanan de¤iflim iflyerlerinin
de yap›s›n› farkl›laflt›rm›flt›r. Küçük miktarlarda verimli üretimin yap›labildi¤i, sendikalaflma e¤ilimi düflük ancak esneme kabiliyeti yüksek olan orta ve küçük ölçekli iflletmeler önem kazanm›flt›r. Ayr›ca iflletmeler çekirdek iflgücünü oluflturan nitelikli iflgücüne kontrollü bir ba¤›ms›zl›k ve kararlara s›n›rl› da olsa kat›l›m hakk› vermeye bafllam›flt›r. Do¤al olarak iflletmelerin yap›s›ndaki bu de¤iflim sendikalar›
olumsuz yönde etkilemektedir (Selamo¤lu, 1995, ss.27-28). Ayr›ca teknolojinin yo¤un olarak kullan›lmas›yla birlikte kol gücüyle çal›flan iflçi say›s› da azald›¤› için
75
sendikalar mevcut ve potansiyel üyelerini kaybetmektedir. Hizmet sektörünün de
birçok ülkede ön plana ç›kmas›yla birlikte kad›nlar›n ve gençlerin istihdamdaki
pay› artmakta ve esnek çal›flma modelleri önem kazanmaktad›r. K›sacas› teknolojik geliflmeler, hem sendikalaflabilir iflgücü miktar›n›n hem de çal›flanlar›n sendikalaflma e¤ilimlerinin azalmas›na neden olmaktad›r.
Bu noktada sendikalar›n yeni teknolojiler karfl›s›nda tepkileri farkl› olabilmektedir. Sendikalar teknolojik geliflmeler karfl›s›nda kesin direnifl göstermekte veya
isteksiz de olsa teknolojik geliflmeyi kabul etmekte veya teknolojik geliflmeyi flarts›z olarak kabul etmekte veya teknolojik geliflmeyi benimseyerek kurulufl aflamas›ndan itibaren bu de¤iflikli¤in içinde yer almakta veya teknolojik de¤iflikliklerin iflçiler üzerindeki sonuçlar›n› iflverenle pazarl›k ederek iflçilerin ç›karlar›n›n korunmas› karfl›l›¤›nda bu de¤iflikli¤i kabul etmektedir (Kurtulmufl, 1996, ss.135-136).
Günümüz koflullar›nda ilk stratejinin baflar›ya ulaflma flans› çok fazla olmad›¤› için
sendikalar genellikle alternatif di¤er dört stratejiden birini takip etmektedir.
Teknolojik geliflmelerden sendikalar›n örgütlenme yöntem ve faaliyetleri de etkilenmektedir. Sendikalar son y›llarda özellikle ‹nternet’i etkin flekilde kullanarak
örgüt içi ve örgütler aras› dayan›flmay› artt›rmakta, sendikaya kolayca ulafl›labilmesini sa¤lamakta, web sayfalar›, e-posta, online üyelik ve sohbet odalar› gibi araçlarla üyelerine sunduklar› hizmetleri gelifltirip sendikalara olan talebi artt›rmakta,
baz› sendikal e¤itimleri internet üzerinden vermekte, toplu pazarl›k sürecinde üyelerin beklenti ve taleplerini elektronik oylama yoluyla ö¤renmekte, sendikal fleffafl›¤› sa¤lamakta, iflvereni veya hükümeti farkl› ‹nternet araçlar› ile protesto edebilmektedir (Gündo¤an, 2002, ss.124-132).
(vi). ‹nsan kaynaklar› yönetimi anlay›fl› ve iflverenlerin sendikas›zlaflt›rma politikalar›. ‹nsan kaynaklar› kavram› ilk kez 1965 y›l›nda R. Miles taraf›ndan ortaya
konulmufltur. Bu kavram ile Miles, personel yönetimi ve çal›flan iliflkileri hareketinden farkl› bir yaklafl›m ortaya koyarak çal›flan› organizasyonun geliflme potansiyeli olan bir kayna¤› olarak de¤erlendirmifltir. Bu çerçevede insan kaynaklar› yönetiminin temel amac›, personel yönetimini idari fonksiyonlar›n ötesine tafl›yarak
iflçilerin niteliklerini ve yeteneklerini ön plana ç›kar›p iflletmenin ve tüm çal›flanlar›n ç›karlar›na uygun bir flekilde gelifltirmektir. 1970’lerin sonunda ortaya ç›kan
stratejik insan kaynaklar› yönetimi anlay›fl› ile de insan kaynaklar› politikalar› organizasyon stratejisi ile iliflkilendirilmeye bafllanm›flt›r (Selamo¤lu, 1998, ss.578580). Son y›llarda özellikle büyük ölçekli iflletmelerde ve çok uluslu flirketlerde
uygulanan baflar›l› insan kaynaklar› politikalar› ile çal›flanlar›n kiflisel geliflimine
imkân verecek e¤itimler planlanmakta, çal›flanlar›n iflyerlerine aidiyetlerini güçlendirici politikalar uygulanmakta, çal›flanlar›n farkl› düzeylerde yönetime kat›l›mlar›n› sa¤layan yöntemler gelifltirilmekte, çal›flanlarla yönetim aras›ndaki iletiflim
SIRA S‹ZDE
a¤lar› etkinlefltirilmekte, çal›flanlar aras›nda tak›m ruhu ve “biz” duygusu güçlendirilmektedir. K›sacas› sendikalar› ikame edici bu tür uygulamalarla sendikalar iflyerlerinde d›fllanmakta veya pasiflefltirilmektedir. Efl deyiflle, insan
yöD Ü fi Ü Nkaynaklar›
EL‹M
netimi uygulamalar› sendikalara karfl› do¤rudan cephe açmamakla birlikte sendikalara duyulan ihtiyac› ortadan kald›rmaya ve sendikalar› gereksiz örgütlere döS O R U
nüfltürmeye çal›flmaktad›r.
‹ K K A T kitab›n›z‹nsan kaynaklar› yönetiminin tarihsel geliflim süreci ‹nsan Kaynaklar›DYönetimi
da ayr›nt›l› olarak ele al›nmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
76
Sendikac›l›k
Yukar›da bahsedilen insan kaynaklar› politikalar› sonucunda sendikalar› iflyerinden uzaklaflt›ramayan veya genellikle küçük ve orta ölçekli baz› iflletmeler ise aç›k
bir flekilde çeflitli sendikas›zlaflt›rma politikalar› uygulamaktad›r. ‹flverenler kimi zaman bask› ve tehdit yoluyla sendikalar› bast›rma yoluna gidebilmekte, sendikalara
karfl› ideolojik bir karfl›tl›k gelifltirebilmekte, bu politikalar baflar›l› olmay›p sendikalarla toplu pazarl›k masas›na oturuldu¤unda ise uzlaflmaz bir tav›r sergileyebilmektedir. ‹flverenler kimi zaman da kendileriyle uzlaflma ve ifl birli¤ine daha yak›n olan
bir sendikay› destekleyerek veya sar› sendikac›l›k yoluyla di¤er sendikalar› iflyerlerinden uzak tutmaya çal›flabilmektedir (Y›ld›r›m ve Uçkan, 2010, s.169).
Yukar›da de¤inilen tüm bu faktörlerin sonucunda birçok ülkede güçlerini kaybeden sendikalar›n gelece¤i üzerine farkl› görüfller ve alternatif senaryolar ortaya
ç›kmaktad›r. Sendikalar›n h›zla güç kaybederek gelecekte varl›klar›n› kaybedecekleri ve sendikas›z bir endüstri iliflkileri sisteminin oluflaca¤› en karamsar senaryo
olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Sendikalar›n de¤iflen koflullar karfl›s›nda kendilerini
yenilememeleri durumunda bu senaryo birçok ülkede görülebilecektir. Bir baflka
görüfle göre ise sendikalar gelecekte çat›flmac› ve ideolojik kimliklerini bir kenara
b›rakarak iflverenle ve hükümetle daha uzlaflmac› ve iflbirlikçi bir yap›ya sahip olacak, örgütlendikleri iflletmelerin amaçlar› do¤rultusunda faaliyet gösterecektir. Bir
di¤er görüfle göre ise sendikalar sosyo-ekonomik ve siyasi koflullarda yaflanan tüm
de¤iflimlere uyum sa¤layarak üye say›lar›n› koruyabilmek ve artt›rabilmek için gelifltirdikleri yenilikçi politikalar› uygulayarak varl›klar›n› devam ettireceklerdir
(Ekin, 1999, s.259). Gelecekte bu senaryolardan hangisinin gerçekleflece¤i konuSIRA
sunda genel
veS‹ZDE
kesin bir yarg›da bulunmak ise mümkün gözükmemektedir. Sendikalar›n tercihleri ve uygulad›klar› politikalar sonucunda her ülkede sendikalar
farkl› bir gelece¤e
sahip olacakt›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
7
Türkiye’de iflverenlerin
SIRA S‹ZDE kulland›¤› bafll›ca sendikas›zlaflt›rma politikalar› nelerdir?
S O R U
D Üyeni
fi Ü N E L ‹ M kazanmak ve mevcut üyelerini koruyabilmek için gelifltirdikleri yeSendikalar›n
D ‹ K K Aüye
T
nilikçi politikalar, Endüstri ‹liflkileri kitab›n›z›n “‹flçi S›n›f› ve ‹flçi Sendikalar›” bafll›¤›n›
tafl›yan 3. Ünitesinde
S O R U ayr›nt›l› olarak ele al›nmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
N N
N N
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Özet
N
A M A Ç
1
Sendikac›l›¤›n tarihsel geliflim sürecini dönemlefltirmek
‹nsanlar›n yaflam› ve toplumlar›n geliflimi, yaflanan de¤iflimler ve geliflmeler göz önüne al›narak, dönemler alt›nda incelenebilmektedir. Benzer flekilde sendikac›l›k gibi olgular da zaman
içinde de¤iflikli¤e u¤ramaktad›r. Bu nedenle söz
konusu olgular, kendi içindeki benzerlikler ve
farkl›l›klar dikkate al›narak dönemlefltirilebilmektedir. Dönemlerin kendi içlerinde ayr› bir
de¤erlendirmeye tabi tutulmas›, dönemlerin ve
dönemlerin birleflmelerinden oluflan bütünün
daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤lamaktad›r. Sendikac›l›k da ekonomik, siyasi ve sosyo-kültürel üst yap›lardaki de¤iflimler ve geliflmelerden yak›ndan
etkilenmektedir. fiüphesiz ki her ülkenin kendi
koflullar› içinde sendikac›l›k hareketi farkl› flekillerde dönemlefltirilebilir. Ancak üst yap›larda
global anlamda yaflanan de¤iflim ve dönüflümler
sonucu sendikac›l›¤› özellikle Avrupa ülkeleri
için genellefltirerek dönemlefltirecek olursak, birbiriyle ba¤lant›l› fakat kendi aralar›nda farkl›
özellikler tafl›yan dört dönemden söz etmek
mümkündür.
Sanayi Devrimi’nden 2. Dünya Savafl›’n›n bitimine kadar geçen süre içinde birçok ülkede iflçi örgütlenmeleri önceleri yasaklanm›fl ancak yasaklara ra¤men iflçiler aras›nda dayan›flma ve s›n›f
bilincinin güçlenerek mücadelelerinin devam etmesi sonucunda sendikalar yasal örgütler olarak
tan›nm›flt›r. 2. Dünya Savafl›’ndan 1973 petrol krizine kadar geçen sürede ise sendikalar kurumsallaflm›fl ve en güçlü dönemlerini yaflam›flt›r.
1973 petrol krizi ile birlikte 1980’li y›llara kadar
geçen sürede ise baflta enflasyon olmak üzere
ortaya ç›kan ekonomik sorunlar›n çözülebilmesi
için 20. yy’›n bafllar›ndan beri var olan korporatist yap›lar daha yayg›nlaflm›fl ve sendikalar uzlaflmac› bir kimli¤e bürünmüfltür. 1980’li y›llardan itibaren ise ekonomide yaflanan uluslararas›laflma, artan küreselleflme, neo-liberal politikalar›n kabulü ve üretim rejimlerindeki yeni yap›lanma sendikalar için zor zamanlar›n bafllamas›na
ve güç kayb›na neden olmufltur.
N
A M A Ç
2
77
Sendikalar›n var olma mücadelesi verdikleri dönemi de¤erlendirmek
Sendikalar›n varl›k sebebi olan iflçi statüsü alt›nda çal›flma, 18. yy’›n sonlar›nda Sanayi Devrimi
ile birlikte ortaya ç›km›flt›r. Buhar gücünün dokuma endüstrisinde kullan›lmas›yla birlikte üretim
yap›s›nda yaflanan köklü de¤iflim toplum, siyaset,
hukuk, kültür gibi birçok üst yap›y› önemli ölçüde de¤ifltirdi¤i gibi, çal›flma iliflkilerini de derinden etkilemifltir. Sanayi Devrimi’yle birlikte fabrikada çal›flmaya bafllayanlarla fabrika sahipleri aras›nda yeni bir ifl iliflkisi ve çal›flma statüsü ortaya
ç›km›flt›r. Fabrika sahiplerine ba¤l› olarak sürekli
ve düzenli bir ücret geliri karfl›l›¤›nda çal›flan büyük bir iflçi kitlesinin (proletarya) karfl›s›nda yenilenen teknolojiye yat›r›m yapabilmek ve sat›n ald›klar› yeni teknolojileri amorti edebilmek için
kâr hadlerini artt›rma gayreti içinde, ancak say›ca
az olan, sermaye s›n›f› yer alm›flt›r. Böylece loncalar döneminde ç›kar birli¤i temeli üzerine oturan çal›flma iliflkileri, farkl› s›n›flar›n oluflmas›yla
birlikte ç›kar çat›flmas› temeline oturmufltur. Sermaye s›n›f› rekabet güçlerini ve kâr hadlerini artt›rabilmek için iflçilerin ücretlerini düflürmeye, çal›flma saatlerini uzatmaya, kad›n ve çocuk iflgücünü herhangi bir ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i önlemi almadan istihdam etmeye bafllam›flt›r. Baflta ‹ngiltere, ‹sviçre, Almanya ve Fransa olmak üzere birçok Avrupa ülkesinde benzer kötü ve insani olmayan çal›flma koflullar› alt›nda ve ancak ölmeyecek düzeyde bir ücretle çal›flt›r›lan ve büyük
fabrikalarla birlikte say›lar› h›zla artan iflçiler aras›nda oluflan kader birli¤inin sonucu olarak güçlü bir s›n›f bilinci oluflmaya ve bu ülkelerde s›n›flar aras›nda mücadeleler ve çat›flmalar yaflanmaya bafllam›flt›r. Ancak bu dönemde hâkim olan
klasik liberal iktisadi görüfl nedeniyle devlet ekonomik ve sosyal hayata müdahale etmedi¤i gibi,
sendikalar da bireysel sözleflme, üretim ve ticaret
özgürlü¤ünü engelleyece¤i gerekçesiyle yasaklanm›flt›r. Ancak iflçiler kendi aralar›nda örgütlenmeye devam etmifller; sendikalar devlet anlay›fl›nda ve iktisat politikalar›ndaki de¤iflimin de etkisiyle 19. yy’›n ikinci yar›s›ndan itibaren yasal
örgütler olarak tan›nmaya bafllam›flt›r. Örne¤in,
sendikalar ABD’de 1842, Almanya’da 1869 ve
Fransa’da 1884 y›llar›nda yasal olarak tan›nm›flt›r.
78
Sendikac›l›k
N
A M A Ç
3
Sendikalar›n güç kazand›¤› ve kurumsallaflt›¤›
alt›n dönemi aç›klamak
2. Dünya Savafl›’n›n bitimiyle birlikte 1973 Petrol
Krizi’ne kadar geçen dönem, dünya genelinde
sendikalar›n en fazla güç kazand›klar› dönem olmufltur. Bu nedenle söz konusu döneme ayn› zamanda sendikalar›n alt›n dönemi de denilmektedir. 1945-1973 döneminde sendikalar›n güç kazanmas›n›n arkas›nda yatan bafll›ca nedenleri ise
flu flekilde s›ralamak mümkündür:
(i). Taylorist yönetim süreci ve Fordist üretim süreci. ‹kiz süreçler olarak adland›r›labilecek Taylorizm ve Fordizmle birlikte ifl en küçük parçalara
kadar bölünmüfl, hareket ve zaman etütleri ile bir
iflin ne kadar süre içinde yap›laca¤› standartlaflm›fl, iflçilerin vas›flar› azal›rken emek de¤ersizleflmifl, çal›flanla yöneticiler net bir flekilde birbirinden ayr›lm›flt›r. Bunun sonucunda iflçiler yapt›klar› ifle yabanc›laflm›fl ve ifl tatminleri azalm›flt›r.
Benzer ifli yapan, benzer niteli¤e sahip, benzer
beklenti ve talepleri olan iflçileri sendikalar›n çat›s› alt›nda örgütlemek daha kolay hâle gelmifltir.
(ii). Keynesyen iktisat politikalar›. 1929 Ekonomik Krizi ile birlikte klasik liberal iktisat politikalar› geçerlili¤ini yitirmifl ve toplam talebi canland›rmaya yönelik Keynesyen iktisat politikalar› uygulanmaya bafllam›flt›r. Fordist üretimin y›¤›n flekilde ürettiklerini tüketebilmek, efl deyiflle yeterli talebi yaratabilmek için devlet ekonomiye müdahale ederek iflveren olarak piyasada yer almaya bafllarken, ayn› zamanda sendikalar›n güçlenmesini sa¤lay›c› yasal düzenlemeler ç›karmaya
bafllam›flt›r. Bunun yan› s›ra bu dönemde devletin e¤itim, sa¤l›k, sosyal güvenlik, konut gibi sosyal harcamalar›ndaki art›flla birlikte sosyal devlet
kavram› da en güçlü dönemini yaflam›flt›r. K›sacas› bu dönemde sendikalar, Keynesyen iktisat
politikalar›n›n toplam talebi ve istihdam› artt›ran
bir arac› olarak görülmüfl ve güç kazanm›flt›r.
(iii). Avrupa’da yay›lan sosyalist düflünce. 2.
Dünya Savafl› sonras›ndan 1989 y›l›na kadar kapitalist sistemin karfl›s›nda güçlü bir alternatif olarak sosyalist sistem yer alm›fl ve birçok ülkede
önemli bir tabana sahip olmufltur. Dolay›s›yla
sosyalist rejimin görülmedi¤i ülkeler, bu düflünce sisteminin kendi ülkelerinde taban kazanmas›n› önleyebilmek amac›yla da sendikalar›n önündeki engelleri kald›rarak güç kazanmalar›na neden olmufltur.
(iv). Emek yanl›s› partilerin iktidar›. 2. Dünya
Savafl› sonras›ndaki dönemde Avrupa ülkelerinde genellikle iflçi partisi, sosyal demokrat parti,
sosyalist parti gibi emek-yanl›s› partiler iktidara
gelerek sendikalar›n güç kazanmalar›nda önemli
bir rol oynam›flt›r.
N
A M A Ç
4
N
AM A Ç
5
Sendikalar›n iflbirlikçi/korporatist dönemini tart›flmak
1960’lar›n ikinci yar›s›ndan itibaren artan enflasyonist bask›lar ve 1973 y›l›ndaki petrol krizi, birçok sanayileflmifl ülkede savafl sonras› uygulanan Keynesyen iktisat politikalar›n›n sorgulanmaya bafllamas›na ve endüstri iliflkileri modelinin zay›flamas›na neden olmufltur. Ekonomik de¤iflkenlerde ortaya ç›kan yeni geliflmeler karfl›s›nda tam istihdam› gerçeklefltirme, nisbi fiyat istikrar› içinde ekonomik istikrar› sa¤lama ve uygun bir ödemeler dengesine ulaflma zorunlulu¤u
nedeniyle hükümetler geleneksel iktisat politikalar›n› tamamlay›c› nitelikte olan gelirler politikas›n› uygulamaya bafllam›flt›r. Bu amaçla hükümetler, özellikle enflasyonu kontrol alt›na alabilmek ve sosyal taraflara merkezi ve ›l›ml› ücret art›fllar›n› kabul ettirebilmek için bir diyalog ve ifl
birli¤i ortam› oluflturmaya bafllam›flt›r. Böylece
Avrupa baflta olmak üzere birçok ülkede, sosyal
diyalo¤un geliflmesine yard›mc› olan korporatist
model olarak da adland›r›lan gönüllü gelirler politikas› ve bu politikan›n en önemli araçlar› olarak üçlü anlaflmalar ve platformlar ön plana ç›km›flt›r. Dolay›s›yla bu dönemde sendikalar, iflverenlerle ve hükümetlerle daha uzlaflmaya aç›k iflbirlikçi bir kimli¤e bürünmüfltür.
Sendikalar›n güç ve etkinliklerini kaybettikleri
dönemi yorumlamak
1980’li y›llardan itibaren de¤iflen sosyo-ekonomik ve siyasi koflullar›n etkisiyle birlikte sendikalar›n birçok ülkede güç ve etkinliklerini kaybetmelerine neden olan faktörleri flu flekilde s›ralamak mümkündür:
(i). Neo-liberal iktisat politikalar›. 1970’lerin sonuna do¤ru o zamana kadar uygulanan Keynesyen iktisat politikalar›n›n ve gelirler politikas›n›n özellikle stagflasyon ve taksflasyon sorunlar› karfl›s›nda yetersiz kalmas› üzerine, Reaganomics, Thatcherism veya Özalizm olarak da adland›r›lan neo-liberal iktisat politikalar› uygu-
lanmaya bafllam›flt›r. Neo-liberal iktisatç›lar, rekabetin ve teknolojik yeniliklerin olabilmesi için
devletin daha az müdahalesi olmas› gerekti¤ini
ve özel sektörün önünün aç›larak kamu ekonomisinin boyutlar›n›n küçültülmesi gerekti¤ini savunmaktad›r. Böylelikle bir yandan sosyal devlet anlay›fl› önemini ve etkinli¤ini kaybederken,
di¤er yandan sendikalar emek esnekli¤ini engelleyen, ücret hadlerini iflçilerin marjinal gelir
verimliliklerini aflacak flekilde yükselttikleri için
potansiyel istihdam› daraltan ve maliyet enflasyonuna neden olan örgütler olarak de¤erlendirilmeye bafllam›flt›r.
(ii). Küreselleflme ve artan uluslararas› rekabet.
Küreselleflmenin beraberinde getirdi¤i uluslararas› rekabet sonucunda az geliflmifl ve geliflmekte olan çevre ülkeler yabanc› yat›r›mlar› ülkelerine çekebilmek ve rekabet güçlerini artt›rabilmek
için çal›flma standartlar›n› düflük tutmakta, sendikalar›n gücünü zay›flatmakta ve emek piyasas›n›
mümkün oldu¤unca kurals›zlaflt›rmaktad›r. Ayr›ca küreselleflmeyle birlikte merkez ve merkeze
aday ülkeler, eski ve hantal imalat sanayilerini
çevre ülkelere kayd›r›rken, kendileri hizmet ve
teknoloji sektörüne a¤›rl›k vermektedir. Bu nedenle merkez ülkelerde beyaz ve alt›n yakal› iflçilerin say›s› artmakta, ancak bu iflçilerin örgütlenme e¤ilimleri düflük oldu¤u için merkez ülkelerdeki sendikac›l›k da bu durumdan olumsuz
yönde etkilenmektedir. Ayr›ca artan uluslararas›
rekabetin yol açt›¤› sosyal bozulmaya karfl›l›k hükümetlerin telafi edici ve iyilefltirici gücü zay›flamakta, sendikalar› koruyucu ve gelifltirici müdahaleleri de ortadan kalkmaktad›r. Bunun yan› s›ra sermayenin s›n›rs›z hareketlili¤i ve küreselleflmesi sa¤lan›rken eme¤in yaln›zca çok küçük bir
bölümü küreselleflmekte ve uluslararas› piyasalarda serbestçe dolaflabilmektedir. Ancak sermayenin küreselleflmesi karfl›s›nda son y›llarda iflçi
hareketi ve sendikalar da uluslararas› sendikal
örgütlerin çat›s› alt›nda bir araya gelmekte ve hareket etmektedir.
(iii). Esneklik. Esneklik iflgücünün homojen yap›s›n› farkl›laflt›rmakta ve iflgücü, çekirdek ve
çevre iflgücü fleklinde parçalanmakta; çekirdek
iflgücü örgütlenmeye ihtiyaç duymazken, çevre
iflgücü güvencesiz ve istikrars›z ifllerde çal›flmalar› nedeniyle örgütlenememektedir. Bunun yan›
s›ra atipik ifllerde genellikle sendikalaflma e¤i-
79
limleri düflük olan kad›nlar›n ve gençlerin istihdam edilmesi de sendikalaflmay› olumsuz yönde
etkilemektedir. Ayr›ca esnek çal›flma iliflkisi içinde olan iflçilerin iflyerine ve iflverene ba¤›ml›klar› azalmakta, ifl çevresinden izolasyonlar› fazla
olmakta ve ifl arkadafllar›yla ortak hareket etme
kabiliyetleri azalmaktad›r. Dolay›s›yla sendikac›l›¤›n temelini oluflturan dayan›flma ve birlik ruhu
çözülmektedir. Ayr›ca birçok ülkede toplu ifl kanunlar›n›n ve sendikalar›n yap›s› tam gün ve standart ifllerde çal›flanlar›n örgütlenmesine yöneliktir. Bu nedenle atipik ifllerde çal›flanlar›n bu kanunlar çerçevesinde ve geleneksel politikalar yürüten sendikalar›n çat›s› alt›nda örgütlenebilmesi
oldukça güçtür.
(iv). Post-Fordist üretim sistemi. Yal›n üretim,
esnek üretim veya Toyotizm de denilen postFordist üretim sisteminde el-sanat üretim modelinin zekâ ve el becerisine dayal› üretimi, Fordizmin standart çal›flma yöntemi ve üretim hatt›
felsefesine monte edilmekte ve buna tak›m çal›flmas› ilave edilmektedir. Ancak bu üretim sisteminde yönetim, çal›flanlar› makine difllileri olarak görmemekte; çal›flanlar› genifl bir ifl ve vas›f
farkl›l›¤› içinde e¤itmekte ve hatta tak›m çal›flmalar› ile yönetime belirli ölçüde kat›labilmelerine imkân vermektedir. Post-Fordist üretim sisteminin özellikle iflçilerin vas›f seviyesini artt›r›c›, yönetime kat›lmas›n› sa¤lay›c›, tak›m ruhu
yaratan ve esneklik getiren unsurlar› sendikalar›n güç ve etkinliklerini kaybetmelerinde önemli bir rol oynamaktad›r.
(v). Teknolojide ve iflgücünün yap›s›ndaki de¤iflim. Teknolojik geliflmelerle iflin ve iflgücünün
geleneksel yap›s› de¤iflmifl, yeni ifller ve meslek
gruplar› ortaya ç›km›flt›r. Üretim sürecinin önemli bir unsuru olan toplu hâlde üretimde bulunan
iflçi tipinin yerini teknolojik yeniliklere uyum
sa¤layan ve üretim sürecine katk›da bulunabilen
iflçi tipi almaya bafllam›flt›r. Bunun yan› s›ra iflyerlerinin de yap›s› farkl›laflm›fl ve küçük miktarlarda verimli üretimin yap›labildi¤i, sendikalaflma e¤ilimi düflük ancak esneme kabiliyeti
yüksek olan orta ve küçük ölçekli iflletmeler
önem kazanm›flt›r. Teknolojinin yo¤un olarak
kullan›lmas›yla birlikte kol gücüyle çal›flan iflçi
say›s› da azald›¤› için sendikalar mevcut ve potansiyel üyelerini kaybetmektedir. Hizmet sektörünün de birçok ülkede ön plana ç›kmas›yla
80
Sendikac›l›k
birlikte kad›nlar›n ve gençlerin istihdamdaki pay› artmakta ve esnek çal›flma modelleri önem
kazanmaktad›r. Teknolojik geliflmelere sendikalar farkl› flekillerde tepki vermekle birlikte günümüzde birçok sendika teknolojiyi, özellikle interneti örgütlenme güçlerini artt›rabilmek için
kullanmaktad›r.
(vi). ‹nsan kaynaklar› yönetimi anlay›fl› ve iflverenlerin sendikas›zlaflt›rma politikalar›. Son y›llarda özellikle büyük ölçekli iflletmelerde ve çok
uluslu flirketlerde uygulanan baflar›l› insan kaynaklar› politikalar› ile çal›flanlar›n kiflisel geliflimine imkân verecek e¤itimler planlanmakta, çal›flanlar›n iflyerlerine aidiyetlerini güçlendirici politikalar uygulanmakta, çal›flanlar›n farkl› düzeylerde yönetime kat›l›mlar›n› sa¤layan yöntemler
gelifltirilmekte, çal›flanlarla yönetim aras›ndaki
iletiflim a¤lar› etkinlefltirilmekte, çal›flanlar aras›nda tak›m ruhu ve “biz” duygusu güçlendirilmektedir. K›sacas› insan kaynaklar› yönetimi uygulamalar› sendikalara karfl› do¤rudan cephe açmamakla birlikte sendikalara duyulan ihtiyac› ortadan kald›rmaya ve sendikalar› gereksiz örgütlere dönüfltürmeye çal›flmaktad›r. ‹nsan kaynaklar› politikalar› sonucunda sendikalar› iflyerinden
uzaklaflt›ramayan veya genellikle küçük ve orta
ölçekli baz› iflletmeler ise aç›k bir flekilde çeflitli
sendikas›zlaflt›rma politikalar› uygulamas›na gidebilmektedir.
81
1. Sanayi Devrimi’nden sonra hâkim olan hangi iktisadi görüfl nedeniyle iflçilerin örgütlenmesi yasaklanm›flt›r?
a. Neo-liberal görüfl
b. Keynesyen görüfl
c. Marksist görüfl
d. Müdahaleci görüfl
e. Klasik liberal görüfl
2. Sendikalar›n tüm dünyada en fazla güç kazand›klar›
dönem afla¤›dakilerden hangisidir?
a. 18. yy-1945
b. 1945-1973
c. 1973-1980
d. 1980-1990
e. 1990 sonras›
3. Afla¤›dakilerden hangisi sendikalar›n 1973-1980 döneminde uzlaflmac› bir kimli¤e sahip olmalar›n›n arkas›nda yatan nedenlerden biridir?
a. Fordist üretim sistemi
b. Gönüllü gelirler politikas›
c. Taylorist yönetim sistemi
d. Sanayi Devrimi
e. Neo-liberal iktisat politikalar›
4. Afla¤›dakilerden hangisi sendikalar›n en güçlü ve etkin olduklar› dönem ile özdeflleflen bir isim de¤ildir?
a. F.W. Taylor
b. H. Ford
c. J.M. Keynes
d. W. Beveridge
e. M. Friedman
5. 1970’li y›llarda sosyal diyalog ve neo-korporatizm
kavramlar›n›n ön plana ç›kmas›yla birlikte sendikalar
hangi döneme girmifltir?
a. Var olma mücadelesi verdikleri dönem
b. Alt›n dönem
c. Çat›flmac› dönem
d. Uzlaflmac› dönem
e. Güç ve etkinliklerini kaybettikleri dönem
6. Sendikalar›n var olma mücadelesi verdikleri döneme
iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. ‹lk iflçi örgütü ‹ngiltere’de kurulmufltur.
b. Sanayi Devrimi ile birlikte s›n›fl› bir toplum yap›s›na geçilmifltir.
c. ‹lk ortaya ç›kan iflçi hareketleri örgütsüz, önceden planlanmayan ve fliddet içeren eylemlerden
oluflmufltur.
d. Sendikalar Sanayi Devrimi sonras› kötü çal›flma
koflullar›na bir tepki olarak ortaya ç›km›flt›r.
e. ‹lk ortaya ç›kan sendikalar, iflkolu sendikalar›d›r.
7. Afla¤›dakilerden hangisi 1945-1973 döneminde sendikalar›n güç kazanmas›n›n arkas›nda yatan nedenlerden biri de¤ildir?
a. Fordist üretim sistemi
b. Refah devleti anlay›fl›
c. Taylorist yönetim sistemi
d. Neo-liberal iktisat politikalar›
e. Sosyalist düflünce
8. Afla¤›dakilerden hangisi 1980 sonras› dönemde sendikalar›n güç kaybetmesine neden olan faktörlerden biri de¤ildir?
a. Post-Fordist üretim sistemi
b. Küreselleflme
c. Refah devleti anlay›fl›
d. Esneklik
e. ‹flgücünün yap›s›ndaki de¤iflim
9. Fordist ve post-Fordist üretim sisteminin ilk ortaya
ç›kt›¤› sektör afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Otomotiv
b. Tekstil
c. G›da
d. Madencilik
e. Tar›m
10. Küreselleflme sürecinde dünya ekonomisinin gidiflini ekonomik güçlerinin büyüklü¤üyle belirleyen, ayn›
zamanda iflleyifl biçimini belirleyecek kurallar› koyan,
yönetim ve denetim ifllevlerini gerçeklefltiren ileri sanayileflmifl ülkelere ne ad verilir?
a. Çekirdek ülkeler
b. Çevre ülkeler
c. Merkez ülkeler
d. Yönetici ülkeler
e. Merkeze aday ülkeler
82
“
Sendikac›l›k
16.01.2012
Thatcher’›n bir kula¤›ndan girip öbür kula¤›ndan
ç›kan flark›lar
Thatcher neoliberal politikalar›yla bar›fl›n, toplumsal dayan›flman›n, iflçi haklar›n›n alt›n› oyarken dönemin rock müzi¤ine de ‘ilham’ oldu. 80’lerde iki kaset dolduracak kadar Thatcher’l› flark›
ç›kt›. ‘Demir Leydi’ beddualar› duymazdan geldiyse de çok say›da genç bu flark›larla bilinçlendi.
Derya BENG‹
(...)
Lakab›n›n hakk›n› verdi!
Ronald Reagan, Margaret Thatcher ve Turgut Özal, boy
s›ras›na girip neoliberalizm do¤rultusunda dünyay› yörüngesinden oynatmaya çal›flan üç liderdi 80’li y›llarda.
Hele birbirlerinden iki y›l arayla ayn› gün (13 Ekim) do¤an Thatcher ve Özal, bir terazinin iki kefesi gibiydi.
‹ngiliz baflbakan, Ankara’daki bas›n toplant›s›nda “Bana orada Özalc›, Özal’a burada Thatcher’c› diyorlar” diye itiraf etmiflti.
Thatcher, 1979-1990 aras›nda, üst üste üç seçim kazanarak ‹ngiltere’yi yönetti. Baflbakanl›¤› müddetince,
Sovyet bas›n›n›n daha 1976’da takt›¤› ‘Demir Leydi’ lakab›n›n hakk›n› vermek için elinden geleni ard›na komad›: Sendikalarla amans›z bir savafla girdi, kamu yat›r›mlar›n›n tepeden t›rna¤a özellefltirilmesinin yolunu
açt›, ‹rlandal› ba¤›ms›zl›k hareketlerine karfl› sert tedbirler ald›, sömürgecili¤in kof gururuyla Falkland Adas›
için Arjantin’le savaflt›, iflsizli¤i ve ›rkç›l›¤› k›flk›rtarak
toplumsal dayan›flma ruhunu yok etti... Böylelikle, o
güne kadar - birkaç istisna d›fl›nda - yel de¤irmenleriyle savaflmakla yetinen rock müzi¤ine, kendini canl› bir
hedef tahtas› olarak sundu. Yoksul bir bakkal›n k›z›yken Oxford tahsili ve zengin bir koca sayesinde basamaklar› jet h›z›yla t›rmanan Demir Leydi, 80’lerin rock
sanatç›lar›n›n bir numaral› ilham perisi ya da cad›s›yd›.
Morrissey, bedduas›nda yaln›z de¤ildi. Elvis Costello
1989’daki ‘Tramp The Dirt Down’ flark›s›nda, iflçi s›n›f›na karfl› cürüm iflleyen Thatcher’›n mezar›n›n çamurlar›
üzerinde dans ad›mlar›yla yürüyece¤ini söylüyordu.
Hefner grubu ise, Thatcher aktif siyaseti b›rakt›ktan y›llar sonra, 2000’de seslendirdi¤i ‘The Day That Thatcher
Dies’da, Thatcher öldü¤ünde, bu müjdeli haberin bü-
tün gece flark›larla, danslarla kutlanaca¤›ndan bahsediyordu. Her iki flark›n›n da finali ‘Oz Büyücüsü’ müzikalindeki nefleli havaya ba¤lan›yordu: ‘Ding dong, ding
dong, cad› öldü, cad› öldü!’
Pink Floyd’un 1983’teki ‘The Final Cut’ albümü, neredeyse tümüyle Thatcher’›n ac›mas›z politikalar›n› sorguluyordu, baflta ‘Post War Dream’ flark›s› olmak üzere:
‘Ne yapt›k Maggie/Ne yapt›k ‹ngiltere’ye/Ç›¤l›k m› atsak/Hayk›rsak m›/Ne oldu savafl sonras› rüyas›na?..’ Paul Weller’›n grubu The Style Council’›n ‘Our Favourite
Shop’ (1985) ve Billy Bragg’in ‘Workers Playtime’ (1988)
albümleri de Thatcherizmi lanetleyen flark›larla doluydu. Weller ve Bragg, apolitik gençli¤i ‹flçi Partisi saflar›na çekmeye çal›flan Red Wedge (K›z›l Takoz) hareketi
konserlerinde de aktif rol ald›lar.
80’lerin bafl›ndan ortas›na kadar, nice fabrika ve tersanenin kapat›lmas›, maden iflçilerinin kararl› grevinin
k›r›lmas›, ‘Ghost Town’ (The Specials), ‘Shipbuilding’
(Costello/Robert Wyatt), ‘We Work The Black Seam’
(Sting), ‘Heartland’ (The The), Red Hill Mining Town
(U2) gibi onlarca ac›l› flark› do¤urdu. The Beat gibi
ska’c›lar, The Exploited, Crass gibi punk’ç›lar, Human
League, Blow Monkeys gibi new-wave’ciler, Simply
Red gibi soul’cular, Ewan MacColl gibi folkçular›n yazd›klar›n› da eklersek, arkal› önlü iki 90’l›k kaset dolduracak kadar Thatcher’l› flark› piyasaya ç›kt› 80’lerde.
Bob Dylan’›n evladiyelik ‘Maggie’s Farm’› da nice konserde bir anti-Thatcher marfla dönüfltü. Bu kervana
sonradan Manic Street Preachers gibi gruplar da kat›ld›. Elton John bile 2005’te, 80’li y›llar› ve madenciler
grevini anlatan ‘Billy Elliot’ müzikali için ‘Merry Christmas Maggie Thatcher’› seslendirdi: ‘Mutlu Noeller Maggie Thatcher/Hep birlikte kutluyoruz/Ölüme bir gün
daha yaklaflman›.’
Peki bu flark›lar ne ifle yarad›? Elbette Bayan Thatcher’›n
bir kula¤›ndan girdi, öbür kula¤›ndan ç›kt›. Ço¤u listelerde fazla yükselemedi ama az›msanmayacak say›da
gence politik bir yön duygusu afl›lad›, de¤erli bir miras
olarak gelecek kuflaklara aktar›ld›. Sonunda kazanan
neoliberalizm de olsa, gidiflata çomak sokan sanatç›lar›n varl›¤› tarihin umut hanesine mavi mürekkeple yaz›ld›. Yenildiler, ama ezilmediler!
(...)
”
83
Okuma Parças›
Türkiye’deki Toplam Kalite Yönetimi
Uygulamalar›n›n ‹flçiler ve Endüstri ‹liflkileri
Üzerindeki Etkileri
“Günümüzde post-Fordizm ad› verilen yeni bir üretim
paradigmas›n›n kapitalist üretimde önemli dönüflümler
do¤urdu¤u ve bunun bir sonucu olarak Fordizmin s›k›c› ve anlams›z ifl ortam›ndan farkl› olarak çal›flma hayat›n› iflçiler için anlaml› ve çekilir hâle getirme potansiyeline sahip oldu¤u düflüncesi s›k s›k dile getirilmektedir.
Braverman’›n (1974) büyük bir ustal›kla anlatt›¤› Taylorizmin vas›fs›zlaflt›rma e¤ilimi yerine, post-Fordizmin iflçileri yeniden vas›f ve beceri sahibi yapaca¤›, bunun da
sosyal taraflar aras›nda çat›flma yerine ifl birli¤ine dayal› iliflkiler gelifltirece¤i belirtilmektedir. Post-Fordist anlay›flta yeni yönetim teknikleri sayesinde insan faktörünün etkin olarak kullan›lmas›yla verimlilik art›fllar› sa¤lan›lmas› amaçlanmaktad›r. Bu yeni yönetim teknikleri
aras›nda Toplam Kalite Yönetimi (TKY) son y›llarda
büyük bir önem kazanm›flt›r. Japon mucizesinin arkas›nda yatan temel unsurlardan biri olarak görülen TKY
kendine has dogmalar› ve rituelleri olan, herkes için
fayda sa¤lad›¤› öne sürülen bir “flirket dini” hâline gelmifltir. Türkiye’de ifl dünyas›nda ve çal›flma hayat›nda
da 1990’lar›n bafllar›ndan beri âdeta bir kalite f›rt›nas›
esmekte, popüler ve akademik yönetim dergilerinde,
kongrelerdeve medyada toplam kalite ile ilgili yaz›lara
ve de¤erlendirmelere s›kça yer verilmektedir. Bu yaz›
ve de¤erlendirmelerin ço¤unda TKY her derde deva bir
çeflit yönetim ilac› olarak tan›t›lmaktad›r. Bunun bir sonucu olarak günlük hayat›m›z da, kerameti kendinden
menkul bir kalite anlay›fl›n›n yo¤un bombard›man›na
tâbi tutulmaktad›r. Örne¤in, Türk medyas›nda yap›lan
reklamlarda ürünlerin tan›t›m›nda kalite kelimesinin
geçti¤i sloganlara s›k s›k rastlan›lmaktad›r: “Arçelik yaflam kalitesi için çal›fl›r” (Arçelik); “kalite yaflan›r, anlat›lmaz”
(‹stikbal); “kalite bir hakt›r, ayr›cal›k de¤il” (Opel); “kalite kontrol alt›nda (Profilo); “kaliteyi uzaklarda aramay›n” (Ülker).
Türkiye’de gerek medyada, gerekse de yönetim yaz›n›nda a¤›rl›kl› olarak TKY’nin baflar›yla uyguland›¤› iflletmeler öne ç›kar›larak, bu iflletmelerin deneyimleri,
çal›flanlara sa¤lad›klar› yararlar evangelist bir üslupla
örnek al›nmas› gereken ideal uygulamalar olarak anlat›lmaktad›r. Âdeta sanayii, hatta toplumu kuflatan sorunlar›n TKY sayesinde çözülebilece¤ine dair bir hava
oluflturulmaya çal›fl›lmaktad›r. Buna karfl›l›k kalite prog-
ramlar›n›n özellikle çal›flanlar bak›m›ndan do¤urdu¤u
ifl yo¤unlaflmas› gibi bir tak›m olumsuzluklar ihmal edilmektedir.
Kalite gibi olumlu ve güzel fleyler ça¤r›flt›ran bir kavram› içeren TKY yaklafl›m›n› elefltirel bir gözle de¤erlendirmeye çal›flmak anlams›z bir çaba olarak görülebilir.
Her ne kadar TKY verimlilik art›fllar›na ve çal›flma ortamlar›nda iyileflmelere yol açm›flsa da, hem yöneticiler, hem de iflçiler aç›s›ndan “mükemmel” bir yönetim
tarz› oldu¤u fleklindeki iddialar›n sorgulanmas›, en az›ndan elefltirel bir gözle de¤erlendirilmesi flartt›r. TKY’nin
nas›l uyguland›¤›n›n, çal›flanlar›n kalite programlar›n›
nas›l yorumlad›klar›n›n ve deneyimlerinin üzerinde durulmas› gerekmektedir.
(...)
TKY’nin iflçiler için faydal› olup olmad›¤› konusunda ilgili yaz›n bölünmüfl durumdad›r. ‹yimserler olarak nitelenen kesim, kalite programlar›n›n önemli verimlilik art›fllar› sa¤lad›¤›n›, çal›flanlar›n yönetime kat›lmalar›na
olanak tan›d›¤›n› ve böylece iflletmenin rekabet seviyesini art›rd›¤›n› savunmaktad›rlar. ‹yimserler yönetimin
örgütü ve çal›flanlar›n davran›fllar›n› istedi¤i biçimde
de¤ifltirebilece¤ini varsayma e¤ilimindedir. Kötümserler ise toplam kaliteyi iflin yo¤unlaflmas›n› sa¤layan ve
iflçilerin beyinlerini y›kayarak, yönetimin çal›flanlar üzerindeki denetimini art›rmas›n› sa¤layan bir yaklafl›m olarak görmektedirler. Bu iki grup toplam kalitenin çal›flanlarla ilgili yönlerini son derece farkl› kavramlarla ifade etmektedir. Bu durumu afla¤›daki tablo net bir flekilde ortaya koymaktad›r:
‹yimser ve Kötümser Görüfllerin Kulland›¤› Kavramlar
‹yimser
Kötümser
e¤itim
beyin y›kama
yetkilendirme
güçsüzlefltirme
özgürlefltirici
denetleyici
tak›m çal›flmas›
tak›m içi bask›
sorumluluk
gözetleme
post-Fordizm
neo-Fordizm
ba¤l›l›k
itaat
(...)
Fordizmin temel üretim paradigmas› oldu¤u dönemde
iflletme yönetimleri genellikle kurallar veya formel pazarl›klarla emek sürecinde denetim sa¤lamaya çal›fl›rken, bu amaca günümüzde daha çok iflçiler aras›nda örgüte ba¤l›l›k ve sadakatin tesis edilmesi ve gelifltirilmesiyle ulafl›lmaya çal›fl›lmaktad›r. ‹stihdam iliflkilerinde
84
Sendikac›l›k
zorlamay› de¤il de, r›zay› öne ç›karan yeni bir yönetim
anlay›fl›, Burawoy’un deyifliyle “hegemonik despotizm”
önem kazanm›flt›r. Bu yeni despotizm, denetçinin veya
yöneticinin keyfî davran›fllar›na dayal› rekabetçi kapitalizmin despotizminden farkl›d›r. Art›k iflletmeler kendi
kendisini denetleyen, sorumluluk sahibi, karfl›laflt›¤› sorunlar karfl›s›nda çözümler üretebilen bir iflgücü talep
etmektedirler. Toplam kalite, yöneticiler taraf›ndan belirlenen hedeflerin iflçilerce de benimsenmesini sa¤lamay› amaçlamaktad›r. Bu nedenle yönetimle çal›flanlar
aras›ndaki mesafeyi azaltabilme olana¤›n› sundu¤u yads›namaz. TKY, yönetimin belirledi¤i s›n›rlar içerisinde
belli bir dereceye kadar endüstriyel demokrasiyi sa¤layabilir, ama bu yönetime kat›lma yüksek düzeyde güç
paylafl›m› içermemektedir. Çünkü, örgüt içi otorite iliflkileri daha derinlerde yatmakta olan toplumsal farkl›l›klar› ve çeliflkileri yans›tmaktad›r.
Yönetsel istemle flirket kültürünün oluflturulabilece¤i
veya de¤ifltirilebilece¤i ve iflçilerin yönetimin istedi¤i
gibi davranmas›n›n sa¤lanabilece¤i anlay›fl› kalite gurular› aras›nda yayg›nd›r. Ancak, iflçiler kültürel kuklalar
de¤ildir. Toplam kaliteye geçilmesiyle beraber, iflçilerin
her zaman yönetimin beklentilerine uygun davranmas›
beklenemez. Her ne kadar çal›flanlar için vas›f düzeyinin yükseltilmesi ve iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i gibi alanlarda iyileflmeler gerçeklefltirse de TKY, baz› yöneticilerin ve yönetim dan›flmanlar›n›n iddia etti¤i gibi ideal bir
çal›flma ortam› yaratmaz. TKY uygulayan firmalar birer
iflçi cenneti de¤ildir. Pek çok iflçi için TKY ayn› ücrete
daha çok çal›flmak ve artan stres anlam›na gelmektedir.
TKY uygulayan firmalar›n baz›lar› sendikalar› d›fllarken,
baz›lar› onlarla ifl birli¤i e¤ilimine girmektedir. Sendikalar yönetimle ifl birli¤i yapacaklarsa, bunu kurumsal ba¤›ms›zl›klar›na zarar vermeyecek flekilde gerçeklefltirmelidirler. Aksi taktirde, tamamen yönetimin dümen
suyunda olan bir organa dönüflebilirler. TKY’nin ve genel olarak di¤er yeni yönetim tekniklerinin sendikalara
yönelik en önemli tehditlerinden biri sendika üyelerinin sendikadan ziyade iflletmeye sadakat ve ba¤l›l›k
göstermelerine yol açabilmeleridir. Sendikalar, TKY’nin
kendileri ve üyeleri için olan olumlu yönlerini benimseyerek, buna dayal› bir yaklafl›m gelifltirebilirler. ‹fle eleman al›rken adil ve dikkatli seçim, vas›f kazand›r›c› ve
art›r›c› yayg›n e¤itim, ifl güvencesi gibi unsurlara sendikalar›n karfl› ç›kmas› pek düflünülemez.
TKY, emek-sermaye çat›flmas›n›n yerini firmalar aras›
rekabetin ald›¤› varsay›m›na dayanmakta, iflletme içi
ve d›fl› bütün taraflar›n kazançl› ç›kt›¤› positivesum bir
iliflki olarak sunulmaktad›r. Emek-sermaye aras›ndaki
çat›flma önemini yitirmifl olabilir ama bu her iki taraf›n
her zaman ç›kar birli¤i içinde bulunduklar›, aralar›nda
ç›kar farkl›l›¤› ve çat›flmas› olmad›¤› anlam›na gelmez.
‹fl tasar›m›, ödüller, karar verme ve otorite iliflkilerinde
köklü de¤ifliklikler yapmadan, TKY’nin iflçileri çal›flt›klar› firmayla bütünlefltirip organik bir topluluk veya cemaat meydana getirme gayretinin bofla gitme ihtimali
fazlad›r.”
(...)
Kaynak: Y›ld›r›m, E. (Güz 2000). “Türkiye’deki Toplam Kalite Yönetimi Uygulamalar›n›n ‹flçiler ve Endüstri
‹liflkileri Üzerindeki Etkileri”, Toplum ve Bilim. Say›:
86, ss. 260-281.
85
1. e
S›ra Sizde 1
Türkiye’de sendikac›l›¤›n tarihsel geliflimini dört dönem alt›nda incelemek mümkündür: Cumhuriyetin kuruluflundan çok partili sisteme geçifle kadar geçen dönem (1923-1946 dönemi), çok partili sisteme geçiflle
birlikte 1946 y›l›nda kabul edilen ilk sendikalar kanunundan 1961 Anayasas›’na kadar geçen dönem (19461960 dönemi), 1961 Anayasas› ve 1963 y›l›nda kabul
edilen 274 ve 275 say›l› kanunlarla bafllay›p 12 Eylül
1980 askeri darbesine kadar geçen dönem (1960-1980
dönemi) ve 1980 darbesinden sonra kabul edilen 1982
Anayasas› ve 1983 y›l›nda kabul edilen 2821 ve 2822 say›l› kanunlarla bafllay›p günümüze kadar geçen dönem
(1980 sonras› dönem). Hatta 1980 sonras› dönemi de
askeri darbeden 2821 ve 2822 say›l› kanunlar›n kabul
edilmesine kadar geçen ara dönem (1980-1983 dönemi) ve 2821 ve 2822 say›l› kanunlar›n kabulü ile birlikte bafllayan dönem (1983 sonras› dönem) fleklinde ikiye ay›rmak mümkündür. Türkiye’de sendikac›l›¤›n tarihsel geliflimi, kitab›n›z›n “Türkiye’de Sendikac›l›k” ad›n› tafl›yan 7. Ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
2. b
3. b
4. e
5. d
6. e
7. d
8. c
9. a
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar›n Var Olma Mücadelesi Verdikleri Dönem (19. yy-1945)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar›n Alt›n Dönemi (1945-1973)” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar›n ‹flbirlikçi/Korporatist Dönemi (1973-1980)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar›n ‹flbirlikçi/Korporatist Dönemi (1973-1980)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar›n Var Olma Mücadelesi Verdikleri Dönem (19. yy-1945)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar›n Güç ve Etkinliklerini Kaybettikleri Dönem (1980 sonras›)”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar›n Güç ve Etkinliklerini Kaybettikleri Dönem (1980 sonras›)” ile
“Sendikalar›n Alt›n Dönemi (1945-1973)” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar›n Güç ve Etkinliklerini Kaybettikleri Dönem (1980 sonras›)” ile
“Sendikalar›n Alt›n Dönemi (1945-1973)” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Sanayi Devrimi’nden önce erken Ortaça¤ döneminde
çal›flma iliflkilerinde geleneksel ilkeler ve kiflilerin iradesinden kaynaklanmayan zorunlu çal›flt›rma (angarya)
yayg›n olarak görülmekteydi. Üretim aile üyeleri taraf›ndan, bunlar›n yetersiz olmas› durumunda köleler taraf›ndan yap›lmaktayd›. Bu dönemde üretim aile ekonomisi ölçe¤inde yap›lmakta ve serbest iradeyle yap›lan ifl sözleflmeleri yerine kölelerin kiralanarak veya sat›n al›narak çal›flt›r›lmas› söz konusuydu. Yaklafl›k 10.
yy’a kadar süren bu dönemden sonra feodal beylerin
güçlenmesiyle ortaya ç›kan feodal düzende ise küçük
flehirler ve dolay›s›yla pazarlar geliflmeye bafllam›flt›r.
Buna paralel olarak üretimin flekli ve türü de de¤iflmifl
ve tar›msal üretimin yan› s›ra el sanatlar› ve zanaatkârl›k yayg›nlaflm›fl ve loncalar ön plana ç›km›flt›r. Loncalarda ise, günümüzdeki anlam›yla bir iflçi-iflveren iliflkisi de¤il; usta-kalfa-ç›rak iliflkisi görülmüfltür (Güven ve
Ayd›n, 2010, ss.1-2). Lonca düzeni içinde çal›flanlar›n
ç›karlar› aras›nda bir çat›flma olmad›¤› için iflçi s›n›f› ve
sermaye s›n›f› bu dönemde ortaya ç›kmam›flt›r. Loncalarda ustan›n temel amac› mesle¤i ve zanaat› ç›rak ve
kalfalara ö¤retmekken; ç›rak ve kalfalar›n temel amac›
ustalar›ndan mesle¤i ve zanaat› ö¤renerek ileride kendi
atölyelerini açmakt›.
86
Sendikac›l›k
S›ra Sizde 3
Fordist üretim sisteminden önce uygulanan el-sanat
imalat modeli, düflük bir üretim hacminde ve yüksek
maliyetlerle üretim yapmaktayd›. Bu modelde üreticiler, yüksek nitelikli çal›flanlar›yla her tüketici için ayr›
ve özel ürünler üretmekte ve ürünler böylelikle farkl›laflmaktayd›. Kullan›lan teknikler ve araçlar ise son
derece basit ancak esnek niteli¤e sahipti. Bu nedenle
tüketicinin iste¤i do¤rultusunda üretim biçimini kolay
bir flekilde de¤ifltirebilmek mümkündü. Bu sistemde
çal›flanlar tasar›m, makine ifllemleri gibi üretim sürecinin tamam›na egemen olduklar› için birden fazla niteli¤e sahip bulunmaktayd›. Yönetici/çal›flan ayr›m›n›n
belirginleflmedi¤i böyle bir sistemde, üretici ve tüketicilerle iliflkiler de bireysel olarak ve do¤rudan yürütülmekteydi. Atölye sahibi di¤er çal›flanlarla birlikte üretim sürecinde yer al›rken, çal›flanlar da ileride kendi
atölyelerini kurma ümidi tafl›maktayd›. Bu nedenle çal›flan ve çal›flt›ranlar aras›nda keskin ç›kar çat›flmalar›
bulunmamaktayd› (Akgeyik, 1998, ss.47-48). Günümüzde mahalle aralar›nda hâlen varl›klar›n› devam ettiren terziler, ayakkab›c›lar el-sanat imalat modelini
devam ettirmektedir.
S›ra Sizde 4
Devletin emredici müdahalelerini kapsayan kanuni gelirler politikas› sendikalar›n gücünü yasal yollarla s›n›rland›rarak, fiyat ve ücretleri dondurarak ve dolays›z
vergiler yoluyla ücret ve fiyatlar üzerinde kontrol sa¤lamaktad›r. Ancak devletin bu tür sert politikalar› uygulayabilmesi her zaman kolay olmamaktad›r. Örne¤in güçlü sendikalar›n ve geliflmifl demokrasinin oldu¤u ülkelerde sendikal haklar rahatl›kla s›n›rland›r›lamayaca¤›
gibi fiyatlar›n dondurulmas› durumunda firmalar ürünlerin ebatlar›n› ve kalitelerini düflürerek kâr marjlar›n›
korumaya devam edeceklerdir. Ayr›ca fiyatlar›n yapay
bir flekilde s›n›rland›r›lmas›yla enflasyonist beklentiler
de artacakt›r. Sosyal diyalog temeline dayanan gönüllü
gelirler politikas›n›n ise, yüksek derecede sosyal sorumlulu¤a ve bilince sahip iflçi ve iflveren taraflar›n›n
varl›¤› hâlinde baflar›ya ulaflma flans› çok daha yüksek
olacakt›r. Gönüllü gelirler politikas› ile sosyal taraflar
ekonomik istikrar› sa¤layabilmek amac›yla karfl›l›kl› fedakârl›klarda bulunarak ve izlenecek politikalar konusunda karfl›l›kl› mutabakat sa¤layarak ifl birli¤i ve dayan›flma içine gireceklerdir (Uçkan, 1999, ss.18-19).
S›ra Sizde 5
‹flsizlik yönetim ve uygulamalar›na sendikalar›n kat›l›m›, sendikalar›n iflyerlerindeki varl›¤›n›n genel kabulü,
ulusal düzeyde toplu pazarl›klarda önemli ifllevler yürütmeleri, iflverenlerin geleneksel olarak sendikalara
karfl› daha az direnç göstermeleri, sendikalar›n parçalanmam›fl bir yap›ya sahip olmalar› (Sapancal›, 2007,
s.11) ve emek yanl›s› partilerin iktidar› gibi faktörlerin
etkisiyle sendikalar di¤er Avrupa ülkelerinin genelinde
güç kaybederken, Kuzey Avrupa ülkelerinde güçlerini
korumaya ve hatta artt›rmaya devam etmektedir.
S›ra Sizde 6
Bafll›ca esneklik türleri flunlard›r: Fonksiyonel (içsel)
esneklik, say›sal (d›flsal) esneklik, ücret esnekli¤i, uzaklaflt›rma stratejileri ve çal›flma süresi esnekli¤i. Fonksiyonel esneklik, iflçilerin iflyerindeki içsel hareketlili¤ini
artt›ran ve ifl tan›mlar›n› geniflleten bir esneklik türüdür.
Fonksiyonel esneklik, genellikle çekirdek iflgücü için
söz konusu olmakta, çekirdek iflgücü ayn› zamanda birden fazla görevi yerine getirmektedir. Say›sal esneklik,
iflletmelerin kullanacaklar› iflgücü miktar›n› ayarlayabilme esnekli¤idir. Efl deyiflle, iflletmelerin kolayl›kla iflçileri ifle alabilmelerini ve iflten ç›kartabilmelerini sa¤layan ve genellikle çekirdek iflgücüne uygulanan esneklik türüdür. Ücret esnekli¤i, iflletmelerin ücret sistemlerini ve düzeylerini piyasa koflullar›na göre ayarlayabilmelerine imkân veren esneklik türüdür. Dolay›s›yla herkese eflit ücret ve eflit oranda zam yerine performansa
ve piyasa koflullar›na dayal› bir ücret yap›s›n› beraberinde getirmektedir. Uzaklaflt›rma stratejileri, iflletmelerde yap›lan baz› ifllerin d›flsallaflt›r›lmas›d›r. ‹flletmeler ifllerin bir bölümünü taflerona vererek, ödünç (geçici) iflçi çal›flt›rarak veya fason üretim vas›tas›yla baflta iflçilik
maliyeti olmak üzere üretim maliyetlerini minimize etmeye çal›flmaktad›r. Çal›flma süresi esnekli¤i ise ifl süresinin uzunlu¤u ve düzenlemesi konusunda esneklik getirmekte, haftada 5-6 gün, günde 8-9 saat standart çal›flma yerine iflçi ve iflverene ifl süreleri aç›s›ndan serbestlik ve esneklik sa¤lamaktad›r.
Bafll›ca esnek çal›flma modellerini ise flu flekilde s›ralamak mümkündür: K›smi süreli çal›flma, ifl paylafl›m›, evde çal›flma, tele çal›flma, ça¤r› üzerine çal›flma, s›k›flt›r›lm›fl çal›flma haftas› ve ödünç ifl iliflkisi. K›smi süreli çal›flma normal çal›flma süresinden önemli ölçüde, düzenli ve sürekli olarak k›sa olan çal›flma modelidir. ‹fl
paylafl›m› tam gün süreli standart bir iflin ve onun sa¤lad›¤› yararlar›n birden fazla iflçi taraf›ndan paylafl›ld›¤›
k›smi süreli çal›flman›n bir türüdür. Evde çal›flma iflve-
87
renin belirledi¤i bir mal veya hizmeti iflçinin bir ücret
karfl›l›¤›nda evinde üretmesidir. Tele çal›flma iflyerinden
uzak bir yerde iflçilerin telefon, bilgisayar, ‹nternet gibi
teknolojik araçlar› kullanarak yapt›¤› çal›flmad›r. Ça¤r›
üzerine çal›flma iflçinin sürekli iflyerinde bulunmay›p iflveren taraf›ndan ça¤r›ld›¤›nda iflyerine gelip çal›flmas›d›r. S›k›flt›r›lm›fl çal›flma haftas› toplam çal›flma süresi
azalmadan ancak çal›fl›lan iflgünü say›s› azalt›larak yap›lan çal›flmad›r. Ödünç ifl iliflkisi ise iflverenin iflçinin
de r›zas›n› alarak geçici bir süre iflçisini bir baflka iflverene bir ücret karfl›l›¤›nda ve ücret karfl›l›¤› olmaks›z›n
ödünç vermesidir.
S›ra Sizde 7
Kimi iflverenler sendikal› iflçileri veya sendikaya üye olmay› düflünen iflçileri iflten ç›kartabilmekte veya bu iflçilere iflten ç›kartma tehdidinde bulunabilmekte; akrabal›k, hemflehrilik gibi geleneksel iliflkileri kullanarak
sendikaya üye olman›n iflverene ihanet anlam›na geldi¤ini ileri sürerek iflçiler psikolojik bask› alt›nda tutabilmekte; sendikalar› ideolojik olarak kötüleyebilmekte;
sendikal faaliyetleri önleyebilmekte; sendikal› iflçileri
terfi ettirmeyerek veya fazla çal›flmaya b›rakt›rmayarak
çal›flma s›ras›nda ayr›mc› uygulamalara gidebilmektedir. Türkiye’de baz› iflverenlerce uygulanan çeflitli sendikas›zlaflt›rma uygulamalar› için iki sendika uzman› taraf›ndan haz›rlanan flu makaleye bakabilirsiniz: Bak›r,
O. ve Akdo¤an, D. (Ocak-fiubat 2009). “Türkiye’de Sendikalaflma ve Özel Sektörde Sendikal Örgütlenme”,
Türk-‹fl Dergisi, Say›: 383, ss. 88-95.
Akgeyik, T. (1998). Stratejik Üretim Yönetimi. ‹stanbul: Sistem Yay›nc›l›k.
Aktan, C. C. (Ekim 1988). “Reagonomics, Thatcherism
ve Özal Ekonomisi”, Banka ve Ekonomik
Yorumlar. Say›:10, ss.47-54.
Altan, Ö. Z. (2004). Sosyal Politika Dersleri. Eskiflehir:
Anadolu Üniversitesi Yay›nlar› No:1592.
Ansal, H. (1996). “Fordizm”, Türkiye Sendikac›l›k
Ansiklopedisi. Cilt: 1., ‹stanbul: Türkiye Ekonomik
ve Toplumsal Tarih Vakf›, ss.429-431.
Ansal, H. (1999). Esnek Üretimde ‹flçiler ve Sendikalar (Post-Fordizm’de Üretim Esnekleflirken ‹flçiye Neler Oluyor?). ‹stanbul: Birleflik Metal-‹fl Sendikas› Yay›nlar›.
Bak›r, O. ve Akdo¤an, D. (Ocak-fiubat 2009). “Türkiye’de Sendikalaflma ve Özel Sektörde Sendikal Örgütlenme”, Türk-‹fl Dergisi. Say›:383, ss.88-95.
Çakmak, U. (2004). “Esnek Üretim Sistemi: ‹stihdama
Etkisi ve Toyota Örne¤i”, Ekonomik Yaklafl›m.
Cilt:15, Say›:53, ss.235-253.
Çelik, A. (Temmuz-Eylül 2004). “Avrupa Birli¤i
Hukukunda Sendikal Haklar (Toplu ‹flçi Haklar›) ve
Türkiye’nin Uyum Sorunlar›”, Hukuk ve Adalet.
Say›:3. (http://www.kristalis.org.tr).
Çelik, A. (2006). “Sendikalar›n Yeni Dünyas›”, Türkiye’de Sendikal Kriz ve Sendikal Aray›fllar. (Ed.
F. Sazak). Ankara: Epos Yay›nlar›, ss.17-74.
Ebbinghaus, B. ve Visser, J. (June 1999). “When
Institutions Matter: Union Growth and Decline in
Western
Europe,
1950-1995”,
European
Sociological Review. Vol. 15, No.2, ss.135-158.
Ekin, N. (1994). Endüstri ‹liflkileri. ‹stanbul: Beta
Yay›nevi.
Ekin, N. (1999). Küreselleflme ve Gümrük Birli¤i.
‹stanbul: ‹TO Yay›n No:1999-47.
Gündo¤an, N. (Aral›k 2002). “‹nternet ve Sendikal
Hareket”, Amme ‹daresi Dergisi. Cilt:35, Say›:4,
ss.121-135.
Gündo¤an, N. (May›s 2007). “‹flgücü Piyasas›nda
Esneklik-Güvence ‹liflkisi: Danimarka Modeli”,
Çimento ‹flveren Dergisi. Say›:3, Cilt:21, ss. 22-37.
Güven, E. ve Ayd›n, U. (2010). Bireysel ‹fl Hukuku.
Eskiflehir: Nisan Kitabevi.
ILO. (2003). Toplu Pazarl›k Yoluyla Esneklik. (Ed.
M. Ozak›, Türkçe Yay›ma Haz›rlayan. R. Ifl›k).
Ankara: Türkiye ‹fl Kurumu.
88
Sendikac›l›k
Kazgan, G. (1994). Yeni Ekonomik Düzen’de
Türkiye’nin Yeri. ‹stanbul: Alt›n Kitaplar Yay›nevi.
Koray, M. ve Çelik, A. (2007). Avrupa Birli¤i ve
Türkiye’de Sosyal Diyalog. Ankara: Belediye-‹fl
Yay›nlar›.
Koray, M. (2008). Sosyal Politika. Ankara: ‹mge
Kitabevi.
Koray, M. (2011). Kapitalizm Küreselleflirken Dünya
Ahvali. ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Kurtulmufl, N. (1996). Sanayi Ötesi Dönüflüm.
‹stanbul: ‹z Yay›nc›l›k.
Makal, A. (1997). Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda
Çal›flma ‹liflkileri: 1850-1920. Ankara: ‹mge
Kitabevi.
Makal, A. (1998). “Korporatizm”, Türkiye Sendikac›l›k
Ansiklopedisi. Cilt: 2, ‹stanbul: Türkiye Ekonomik
Munck, R. (2003). Eme¤in Yeni Dünyas›. (Çev. M.
Tekçe). ‹stanbul: Kitap Yay›nevi.
Ohno, T. (1996). Toyota Ruhu. (Çev. C. Feyyat).
‹stanbul: Scala Yay›nc›l›k.
Orhan, K. (2010). “Modern Zamanlar Filmi ve Dönemsel
Bir Çal›flma ‹liflkileri Yorumlamas›”, Çal›flma ve
Toplum. 24/1, ss.133-152.
Özdemir, S. (2004). Küreselleflme Sürecinde Refah
Devleti. ‹stanbul: ‹stanbul Ticaret Odas› Yay›n No:
2004-69.
Sapancal›, F. (Eylül 2007). “Avrupa Birli¤i’ne Üye
Ülkelerde Sendikal Örgütlenme, Sorunlar ve Yeni
Stratejiler”, Çimento ‹flveren Dergisi. Say›:5,
Cilt:21, ss.4-23.
Selamo¤lu, A. (1995). ‹flçi Sendikac›l›¤›n›n
Gücündeki De¤iflim. Ankara: TTK Bas›mevi.
Selamo¤lu, A. (1998). “‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin
Geliflimi”, Metin Kutal’a Arma¤an. Ankara: Tühis,
ss.571-587.
fienkal, A. (1999). Sendikas›z Endüstri ‹liflkileri.
Ankara: TTK Bas›mevi.
Talas, C. (1997). Toplumsal Politika. Ankara: ‹mge
Kitabevi.
Tokol, A. (2008). Endüstri ‹liflkileri ve Yeni
Geliflmeler. Bursa: Dora Yay›nc›l›k.
Thompson, E. P. (2004). ‹ngiliz ‹flçi S›n›f›n›n
Oluflumu. (Çev. U. Kocabaflo¤lu). ‹stanbul: Birikim
Yay›nlar›.
Uçkan, B. (Ocak 1999). “Gelirler Politikas› ve Sosyal
Diyalog”, Çimento ‹flveren Dergisi. Cilt:13, Say›:1,
ss.16-21.
Yavuz, A. (1996). “Esnek Çal›flma”, Türkiye
Sendikac›l›k Ansiklopedisi. Cilt: 1, ‹stanbul:
Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, ss.411412.
Y›ld›r›m, E. (Güz 2000). “Türkiye’deki Toplam Kalite
Yönetimi Uygulamalar›n›n ‹flçiler ve Endüstri
‹liflkileri Üzerindeki Etkileri”, Toplum ve Bilim.
Say›: 86, ss.260-281.
Y›ld›r›m, E. ve Uçkan, B. (2010). “‹flverenlerin
Sendikas›zlaflt›rma Modelleri ve Türkiye Örne¤i”,
Çal›flma ve Toplum. 25/2, ss.163-184.
Zengingönül, O. (2004). Küreselleflme. Ankara: Adres
Yay›nlar›.
4
SEND‹KACILIK
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
‹deoloji kavram›n› aç›klayabilecek ve modern ideolojilerin özelliklerini yorumlayabilecek,
Modern ideolojilerle sendikac›l›¤›n iliflkilerini aç›klayabilecek,
Modern ideolojilerin özellikleri ve sendikac›l›¤a iliflkin yaklafl›mlar›n› s›ralayabilecek,
Devrimci-sosyalist sendikac›l›k, reformcu-›l›ml› sendikac›l›k, anarko-sendikalizm ve faflist sendikac›l›k kavramlar›n› tan›mlayabilecek bilgi ve becerilere
sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
‹deoloji
Liberalizm
Sosyalizm
Faflizm
Marksizm
Anarko-Sendikalizm
Anarflizm
•
•
•
•
•
Korporatizm
Sosyal demokrasi
Yeni-liberalizm
Reformcu sendikac›l›k
Devrimci sendikac›l›k
‹çindekiler
Sendikac›l›k
Modern ‹deolojiler
Aç›s›ndan
Sendikac›l›k
• ‹DEOLOJ‹ KAVRAMI VE MODERN
‹DEOLOJ‹LER
• L‹BERAL‹ZM VE SEND‹KACILIK
• SOSYAL‹ZM VE SEND‹KACILIK
• ANARfi‹ZM VE ANARKOSEND‹KAL‹ZM
• FAfi‹ZM VE SEND‹KACILIK
• NEOL‹BERAL‹ZM VE SEND‹KACILIK
Modern ‹deolojiler
Aç›s›ndan Sendikac›l›k
‹DEOLOJ‹ KAVRAMI VE MODERN ‹DEOLOJ‹LER
Bu ünitede 19. ve 20. yüzy›lda ortaya ç›kan modern ideolojiler/doktrinler aç›s›ndan sendikac›l›k ele al›nacak ve modern siyasal ideolojilerin sendikac›l›¤a nas›l
yaklaflt›klar› irdelenecektir.
Önce doktrin (ö¤reti, kuram) ile ayn› anlamda kulland›¤›m›z ve son derece tart›flmal› bir kavram olan ideoloji üzerinde k›saca dural›m. ‹deoloji kavram›n›n günlük yaflamda çok de¤iflik anlamlarda kullan›ld›¤›na tan›k oluruz. Bu kullan›m genellikle olumsuz ve küçümseyici niteliktedir. Örne¤in “ideolojik bir yaklafl›m” veya “ideolojik bir yay›n” gibi nitelemeler genellikle olumsuzlamak için kullan›l›r. Bu
aç›dan ideoloji kavram›n›n zamanla bir anlam kaymas›na u¤rad›¤›n› söylemek
mümkündür. Benzer bir anlam kaymas› doktrin (ö¤reti, kuram) için de söz konusudur. Örne¤in “doktriner” sözcü¤ü günlük dilde kat›, tarafl› ve nesnel olmayan
anlamlar›nda kullan›l›r.
Günlük dildeki bu kullan›mlar› bir kenara b›rakacak olursak ideoloji genel olarak dünya görüflü olarak tan›mlanabilir. ‹deolojiler yaflad›¤›m›z dünyan›n nas›l bir
dünya oldu¤unu ve toplumsal gerçekli¤i anlamam›za yarar. ‹deolojileri insanlar›n
ellerine tutuflturulmufl yol haritalar›na benzetebiliriz. Bu haritalar, toplumsal gerçekli¤in ne tür kurumlar ve iliflkiler üzerine kurulu oldu¤unu, bunlar›n do¤ru mu
yanl›fl m› oldu¤unu ve izlenmesi gereken “en iyi yol”un ne oldu¤unu anlat›r. Bu
yönleriyle ideoloji bir inançlar, normlar ve de¤erler bütünüdür (Örs, 2012, s.10).
‹deolojiler bütünsel/total düflünce sistemleridir. Bütünseldirler çünkü siyasal, sosyal, iktisadi ve kültürel pek çok alana iliflkin düflünsel bir sistem oluflturmaya çal›fl›rlar. Toplumu anlamaya ve de¤ifltirmeye yönelik kuramlar, büyük, orta ve küçük
boy kuramlar fleklinde de tasnif edilmektedir (Kongar,1981). Bu ünitede ele alaca¤›m›z ideolojiler toplumsal yaflam›n de¤iflik sorunlar›na ve olgular›na aç›klama getirmeye çal›flan büyük boy kuramlar olacakt›r.
‹deoloji de bilim gibi, toplumsal gerçekli¤in karmafl›kl›¤›n› aç›klamay› hedefler.
Bilim gözlem, deney, bilginin toplanmas› ve tasnif edilmesi gibi yollar› kullan›rken,
ideolojiler tercih yolunu kullan›r. Kuflkusuz birçok ideoloji gözleme ve sistemlefltirilmifl bilgiye dayan›r ve kendi içinde bir tutarl›¤a sahiptir. Ancak ideolojiler normatif düflünce sistemleri olup ideal bir düzen projeleri vard›r. Özellikle sosyal bilimleri ideolojilerden ar›nd›rmak zordur. Ancak olan›n incelenmesi ile olmas› gerekenin ve tercihin aras›nda bir fark gözetmek önemlidir (Örs, 2012, s.13).
‹deoloji dünya görüflü olarak
tan›mlanabilir. ‹deoloji
inançlar, de¤erler ve
normlar bütünüdür.
92
Sendikac›l›k
SIRA S‹ZDE
Farkl› düflünsel sistemler ve
D Ü fi Ü N Ede¤iflik
L ‹ M s›n›fsal ve
ideolojiler
sosyal bak›fl aç›lar›n› temsil
eder.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹deoloji, kuram veya doktrin ile toplumsal yaflam aras›nda güçlü iliflkiler vard›r.
Toplumsal yaflamda var olan sorunlar, bu sorunlar›n niteli¤i, nedenleri, bunlar›n
nas›l ele al›naca¤› ve çözüme kavuflturulaca¤› türünden sorulara verilen de¤iflik yan›tlar farkl› kuramlar›n, ideolojilerin temel özelliklerini oluflturur. Farkl› düflünsel
sistemler ve ideolojiler de¤iflik s›n›fsal ve sosyal bak›fl aç›lar›n› temsil ederler. Özellikle modern ideolojilerde bu durum daha belirgindir. Çünkü s›n›f farkl›laflmalar›,
çeliflkileri ve çat›flmalar› sanayileflme ve kapitalizmin ortaya ç›kt›¤› modern zamanS‹ZDE Bu nedenle modern s›n›flar olan sermayedar s›n›f (burjuvalarda daha SIRA
belirgindir.
zi) ile iflçi s›n›f› aras›ndaki iliflkilerin çok önemli bir boyutunu oluflturan sendikac›l›k da modern ideolojilerin önemli boyutlar›ndan birini oluflturmaktad›r.
‹deolojiler ile toplumsal yaflam ve de¤iflim aras›ndaki iliflki her zaman tart›flmal› olagelmifltir. Neden belirli ideolojiler belirli toplumsal ve tarihsel koflullarda orO R U
taya ç›karlar?S ‹deolojilerin
toplumsal yaflam üzerinde etki gücü nedir?
‹deolojilerin keyfi olarak ortaya ç›kmad›¤›n›, belirli toplumsal tarihsel koflullar›n ürünü olduklar›n›
D ‹ K K A T söyleyebiliriz. Ancak ideolojiler de toplumsal yaflam ve de¤iflim üzerinde ciddi bir etki gücüne sahiptir. Örne¤in liberalizm ve sosyalizm modern ideolojiler olarak toplumsal-iktisadi geliflmenin belirli bir aflamas›nda, burjuSIRA S‹ZDE
vazinin (sermayedar s›n›f›n) ve iflçi s›n›f›n›n ortaya ç›kt›¤› koflullarda, feodal dönemin sonunda ve kapitalizmim flafa¤›nda (18. ve 19. yüzy›lda) ortaya ç›km›fl olmakla birlikte bu
iki ideoloji de daha sonra sosyal ve siyasal yaflam üzerinde büyük etAMAÇLARIMIZ
kiler yaratm›flt›r.
N N
‹deoloji ve modern
ideolojilere iliflkin detayl› bir de¤erlendirme için bak›n›z Örs,
K ‹ T A siyasal
P
B. (ed.) (2012). 19. Yüzy›ldan 20. Yüzy›la Modern Siyasal ‹deolojiler. 5. Bask›. ‹stanbul:
‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
TELEV‹ZYON
Bu ünitede modern ideolojiler aç›s›ndan sendikac›l›¤› ele alaca¤›z. Modern ideolojiler ile sanayileflme ve modernleflme sürecinde ortaya ç›kan temel doktrinler
ifade edilmektedir. Bu üniteyi modern ideolojiler ile s›n›rl› tutmam›z›n nedeni sen‹NTERNET
dikac›l›¤›n da modern zamanlar›n ürünü olmas›d›r. 19. ve 20. yüzy›llar, önceki
yüzy›llardan farkl› olarak âdeta “ideolojiler ça¤›” oldular. Bu dönemlerde genifl kitleleri harekete geçiren, büyük toplumsal dönüflümlere yol açan birçok siyasal rejimi y›kan ve yeni siyasal rejimler kuran ideolojiler ortaya ç›kt› (Örs, 2012, s.6).
Bu ünitede modern zamanlar›n önemli ideolojileri olan liberalizm, sosyalizm,
Marksizm, anarflizm, faflizm ve neoliberalizm aç›s›ndan sendikac›l›k ele al›nacakt›r.
‹deolojilerin farkl› toplumsal s›n›flar›n ve gruplar›n ç›karlar›n› yans›tmas› nedeniyle farkl› ideolojiler sendikac›l›¤a farkl› gözlüklerle bakm›flt›r.
L‹BERAL‹ZM VE SEND‹KACILIK
Liberalizm kendi içinde farkl›l›klar ve hatta çeliflkiler tafl›mas› nedeniyle tan›mlanmas› ve tek bir pozisyona indirgenmesi zor bir ideolojidir (Berktay, 2012, s.49).
Kavram soyutlama düzeyine, zamana ve mekâna ba¤l› olarak farkl›l›klar gösterebilmektedir. 18. yüzy›l liberalizmi, bir bütün olarak toplumun iyili¤ini sa¤laman›n
yolunun bireylerin kendi ç›karlar› peflinden koflmalar›na izin verilmesi fikrine dayal›d›r. Liberallere göre zenginli¤i art›rman›n yolu k›s›tlamalardan ve düzenlemelerden de¤il, k›s›ts›z veya serbest giriflimden geçmekteydi. Liberallerin hükümetlere yapt›klar› tavsiye, k›s›tlamalar›, düzenlemeleri kald›rmalar› ve insanlar›n piyasada serbestçe rekabet etmelerine izin vermeleriydi. Bu yüzden liberalizmin temel
4. Ünite - Modern ‹deolojiler Aç›s›ndan Sendikac›l›k
slogan› “b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler” (laissez faire, laissez passer) olarak bilinir (Berktay, 2012, ss.59-60).
Liberalizmin önemli bir bölümünü siyasal liberalizm oluflturmakla birlikte, biz
bu ünitede özellikle sendikac›l›kla iliflkisi nedeniyle iktisadi liberalizm ve klasik iktisadi düflünce üzerinde duraca¤›z. Klasik iktisadi yaklafl›m Adam Smith (17231790), David Ricardo (1772-1823), Thomas Robert Malthus (1766-1834) ve John
Stuart Mill (1806-1873) gibi düflünürlerin yaklafl›mlar› üzerine flekillenmifltir. Klasik
iktisat veya klasik liberalizm toplumsal yaflam›n ve tarihsel ak›fl›n alg›lanmas›nda
ve aç›klanmas›nda çok etkili olan ve günümüzde de genifl kabul gören bir yaklafl›md›r. Klasiklerde, rekabete dayal› piyasa mekanizmas›n›n her fleyi en uygun çözüme kavuflturabilecek ideal ve dokunulmaz bir iflleyifle sahip oldu¤una dair yayg›n bir inanç söz konusudur (Ifl›kl›, 2003, s.21). Macar iktisat tarihçisi Karl Polanyi
ünlü eseri Büyük Dönüflüm’de bu yaklafl›m› liberal itikat (iman, amentü) olarak
elefltirmektedir (Polanyi, 2002).
Klasik iktisadi yaklafl›m›n, ekonomik liberalizmin özünde kendi ç›kar› için en
ak›lc› seçimleri yapan birey (homo economicus) varsay›m› yatar. Asl›nda bu ak›ll›
birey böyle davranarak sadece kendisi için de¤il toplum için de en iyisini yapar. O
nedenle birey, ekonomik tercih ve hareketlerinde tamamen özgür olmal› ve özgürlü¤ünü güvence alt›na alacak bir hukuk düzeninin oluflturulmas› d›fl›nda, bireyin
bu özgürlük alan›na müdahale edilmemelidir. Devlet, kapitalist piyasan›n düzgün
ifllemesini sa¤layacak bir hukuk düzeni kurmal› ve güvenli¤i sa¤lamal›d›r. Klasik
iktisad›n devlete biçti¤i görev, kurulu düzenin devam› için bir tür gece bekçili¤i
yapmakt›r. Piyasa bireylerin rasyonel tercihleri sonucunda görünmeyen bir el sayesinde dengeye kavuflacakt›r. Talas, liberalizmin sendikac›l›k hareketi üzerinde
özellikle durmad›¤›n› yazmaktad›r. ‹nsanlar›n serbest olarak hareket etmelerini engelledikleri, ekonomik kanunlar›n normal iflleyifllerini önledikleri gerekçesiyle loncalar›n y›k›lmas›ndan sonra mesleksel alanlarda her türlü örgütlenme yasaklanm›flt›. Dahas› liberal düflünce eme¤i de bir mal olarak kabul etmifl ve bunun do¤al sonucu olarak pazardaki al›m ve sat›m›n› arz ve talep kurallar› içinde görmüfl ve örgütlenmelerin bu kurallar› de¤ifltiremeyece¤i fikrini savunmufltur (Talas, 1976,
ss.162-163). Klasikler, piyasa mekanizmas›na herhangi bir müdahaleyi, devlet ya
da sendikalar kanal›yla gerçeklefltirilecek bir s›n›rlamay›, sadece piyasa için de¤il
do¤rudan iflçiler için de sak›ncal› görürler.
Adam Smith’e göre, bireylerin kiflisel ç›karlar› ve h›rslar› onlar›, ola¤an hâllerde
sermayelerini toplulu¤a en yararl› flekilde kullanmaya yöneltir. E¤er belirli bir alana fazla yat›r›m yaparlarsa bu alandaki kârlarda yaflanacak düflüfl ve baflka alanlardaki kârl›l›k art›fl› onlar› derhal bu yanl›fl tercihlerini düzeltmeye yönlendirir. Bu
nedenle bir yasal/siyasal müdahale olmaks›z›n insanlar›n kiflisel ç›kar ve h›rslar›, o
toplumda var olan sermayeyi, bütün toplulu¤un ç›karlar›yla uyumlu bir biçimde
kullanmalar›n› sa¤lar (Smith, 2008, s.696). Smith’e göre görünmeyen bir el bireyi
kendi ç›kar› peflinden gitmeye yönlendirir. Kendi ç›kar› peflinden koflan birey toplumun ç›kar›n› da etkin biçimde korumufl olur (Smith, 2008, s.485).
Bu yaklafl›mlar›n do¤al sonucu olarak Smith iflçilerin ç›karlar› ve ücret düzeyini art›rmak için örgütlenmelerini yarars›z bir çaba olarak görmüfltür (Smith, 2008,
s.74). Bununla birlikte Adam Smith’te, sendikac›l›k ve iflçilerin örgütlenmesi konusunda baz› fikirlere rastlamaktay›z (Resim 4.1).
Smith iflçi ve iflveren örgütlerini birer pazarl›k arac› olarak görmekle birlikte iflçi örgütlerinin daha çok savunma örgütleri oldu¤unu belirtmifltir. Smith, iflçi ve iflverenlerin örgütlenmesini ekonomik durumlar›n› iyilefltirmek, menfaatlerini savun-
93
Liberalizmin temel slogan›
“b›rak›n›z yaps›nlar,
b›rak›n›z geçsinler” olarak
bilinir.
Homo economicus kendi
ç›kar› için en ak›lc› seçimleri
yapan birey anlam›na
gelmektedir.
Klasik iktisatç›lara göre
piyasa bireylerin rasyonel
tercihleri sonucunda
görünmeyen bir el sayesinde
dengeye kavuflacakt›r.
94
Sendikac›l›k
mak için öngörmektedir. Smith, iflçilerin örgütlenmesinde ne politik, ne sosyal ne
de psikolojik bir neden aram›flt›r. Smith’e göre bu örgütlenmelerin siyasal iktidar›
evrimci veya devrimci bir biçimde ele geçirmek gibi bir amac› yoktur (Talas, 1976,
ss. 163-164).
Resim 4.1
Adam Smith: ‹flçi ve iflverenlerin örgütlenmeleri üstüne
(...) ‹flçiler, elden geldi¤ince çok almak; ustalar [iflverenler] ise, elden geldi¤ince, az vermek isterler. Birincileri, emek ücretini art›rmak; ikinciler ise,
bunu indirmek için, kendi aralar›nda birleflmeye yatk›nd›rlar.
(...) Ustalar say›ca az olduklar›ndan, aralar›nda çok daha kolay birleflebilirler. Sonra kanun, onlar›n bir araya gelmelerine izin verir yahut hiç de¤ilse, onlara bu birleflmeleri yasak etmez. Oysa iflçilerinkini yasak eder. ‹flin fiyat›n› indirmek üzere birleflmeye karfl› parlamento kararlar›m›z yoktur.
Ama bunu yükselteceklere karfl›, pek çok kanun vard›r. Bütün bu gibi çat›flmalarda, ustalar çok daha uzun boylu dayanabilirler. (...) ‹flçilerin ço¤u
bir hafta iflsiz yapamaz; bir ay iflsiz geçinebileni pek az; bütün bir y›l, iflsiz
yaflayabileni ise yok gibidir. Eninde sonunda, iflçi için usta ne kadar lüzumlu ise, usta için de iflçi o derece gerekli olabilir. Ancak, bu lüzum o kadar ivedi de¤ildir.
Ustalar aras›ndaki birliklerin kula¤›m›za çal›nd›¤› pek olmaz da, s›k s›k, iflçilerinkini duyar›z, denilmifltir. Buna bak›p, ustalar›n, kendi aralar›nda
pek seyrek birlefltiklerini sanmak hem dünyay› hem sözü edilen sorunu bilmemektir. Emek ücretlerini olduklar› kertenin üstüne ç›karmamak için, ustalar, her zaman her yerde, bir nevi
z›mni, fakat sürekli ve bir örnek, bir birleflme içindedirler. (...) Gerçekte, bu birli¤in pek kula¤›m›za geldi¤i olmaz. Çünkü bu, kimsenin fark›na varmad›¤› ola¤an ifllerdendir; hatta denilebilir ki do¤al durumdur. Baz›
defa, ustalar›n, emek ücretlerini bu kertenin bile afla¤›s›na indirmek için aralar›nda özel tertiplere girifltikleri
olur. (...) [Ç]o¤u kez bu özel birleflmelere, iflçilerin mukabil bir savunma birli¤i karfl› durur: bazen de, böyle
bir k›flk›rtma olmaks›z›n, emeklerinin fiyatlar›n› art›rmak için kendiliklerinden birlefltikleri olur. (...) Ancak,
birleflmeleri ister sald›r›c›, ister karfl› koyucu olsun, her zaman gürültülüdür. (...) ‹fli fazla yaygaraya döker;
bazen ortal›¤› k›r›p geçirmeye dek vard›r›rlar, az›t›rlar. (...) Bu hallerde, kendi hesaplar›na, ustalar da ayn›
derecede gürültücüdür. Mülki makamlar›n yard›m›n›; hizmetçi, iflçi ve gündelikçilerin birleflmelerine karfl› ç›kar›lm›fl pek sert kanunlar›n fliddetle uygulanmas›n› ba¤›ra ça¤›ra istemekten geri durmazlar. ‹flte, gerek mülki makamlar›n ifle kar›flmas›; gerek patronlarda daha a¤›r basan irkilmezlik; gerekse ço¤u iflçilerin o andaki
nafakalar› hat›r›na boyun e¤mek zorunda olmalar› yüzünden, genellikle, ayaklanmada elebafl›l›k edenlerin
ceza görmesinden ya da mahv›ndan baflka bir sonucu olmayan bu velveleli birleflmelerin pat›rt›s›ndan, iflçilerin bir fayda elde edebildikleri azd›r.
Kaynak: Smith, A (2008). Milletlerin Zenginli¤i. (Çev. Haldun Derin). II. Bask›. ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, ss.72-74.
Klasik iktisatç›lar ücret
art›fllar›n›n do¤al bir
mekanizma sonucunda,
iflgücü arz›n›n art›fl›na ve
azal›fl›na ba¤l› olarak ya da
bir ücret fonu çerçevesinde
olufltu¤unu savunurlar.
Klasik iktisatç›lar›n emek ve bunun geliri olan ücret için söyledikleri birbirine
oldukça yak›nd›r. Buna göre emek arz› nüfusa ba¤l›d›r; nüfus da ücret düzeyine
dayan›r (Kazgan, 1984; s.84). Daha sonra Ferdinand Lasalle taraf›ndan Ücretlerin
Tunç Kanunu olarak adland›r›lacak ve elefltirilecek olan bu klasik liberal yaklafl›m, ücretler seviyesini eme¤in arz ve talebine ba¤lamaktad›r. Klasiklerin emek arz› ve ücret teorisi, gerçekte düflük ücret düzeylerini hakl› göstermek gibi bir amaç
tafl›maktad›r. Klasik yaklafl›ma göre ücretler ancak geçimlik seviyede oluflur (Kazgan, 1984; s.84).
Klasik iktisatç›lar Ricardo, Malthus ve Mill ücret art›fllar›n›n do¤al bir mekanizma sonucunda, iflgücü arz›n›n art›fl›na ve azal›fl›na ba¤l› olarak ya da bir ücret fonu çerçevesinde olufltu¤unu ve bu nedenle de ücretleri hükümetlerin ya da sendikalar›n gayretleriyle do¤al düzeyin ya da fon miktar›n›n üzerine ç›karman›n bu
dengeyi bozaca¤›n› ve hatta ücretleri daha da düflürücü sonuçlar do¤uraca¤›n› savunurlar (Lordo¤lu ve di¤erleri, 1999, ss.137-139). Ricardo, ücret seviyesinin, eme-
95
¤in do¤al fiyat› ile piyasa fiyat› aras›ndaki dalgalanmayla; aç›k ve serbest bir ortamda asla yasal bir engelle karfl›laflmaks›z›n piyasada oluflmas›n› savunur ve bu nedenle yoksullara yard›m eden bütün yasalara karfl› ç›kar (Brunhoff, 1992, s.18). Ricardo, emekten, ücret ve fiyatlardan söz ederken iflçilerin örgütlenme hareketlerini de¤erlendirmeyi düflünmemifltir. Tersine her fleyin kiflisel düzeyde oluflaca¤›n›
ve ücretlerin zaman zaman düflece¤ini söyleyerek ünlü Tunç Kanunu’nu ortaya
koymufltur (Talas, 1976, s.164).
Malthus’a göre ise nüfus geometrik biçimde (1, 2, 4, 8...) artarken geçimlik mallar aritmetik biçimde (1, 2, 3, 4...) artmaktad›r. Malthus aç›s›ndan ücretlerin düzeyi nüfus art›fl› ile ba¤lant›l›d›r. Malthus da ünlü nüfus kuram›n› aç›klarken iflçilerin
örgütlenme hareketlerini de¤erlendirmek, emek-sermaye iliflkileri bak›m›ndan bu
hareketler üzerinde durma gere¤i hissetmemifltir (Talas, 1976, s.164).
Klasik iktisatç›lar›n sendikac›l›¤a iliflkin görüflleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
1
Klasik liberal iktisadi düflüncenin di¤er ismi J. Stuart Mill ise sendikalar›n ücD Ü fi Ü N E L ‹ M
ret fonunun hacmini etkileyebileceklerini, iflçilerin örgütlenerek iflverenlerle pazarl›klar›nda güçlerini art›rabileceklerini kabul etmifltir (Talas, 1976, s.164). Mill,
S O R Uetkilerinin olsendikalar›n varl›¤›n› savunmakla birlikte, onlar›n yeniden da¤›t›c›
dukça s›n›rl› oldu¤u görüflündedir. Mill klasiklerin geleneklerini y›karak sendikalara sempati ile bakt›ysa da gelece¤in toplumunda sendikalar Diçin
gerçek bir yer
‹KKAT
görmemifltir. Mill’in yaflam›n›n sonraki y›llar›nda ücret fonu teorisini terk etmesi
ve sendikalara sempatiyle bakmas›na ra¤men, Mill’in düflüncesinde kapitalist sisSIRA S‹ZDE
teme karfl› herhangi bir dayan›flmac› iz görmek mümkün de¤ildir
(G. W. Smith,
1998, s.7, 261, 329).
Bireyler ve toplumsal s›n›flar aras›ndaki iliflkilere devletinAMAÇLARIMIZ
müdahale etmemesi
ve bu iliflkilerin do¤al seyrinde geliflmesi yönündeki liberal yaklafl›m, Herbert
Spencer ile tepe noktas›na, Sosyal Darwinizme ulafl›r. Spencer, ekonomik laissezfaire düflüncesi ile Darwinizm aras›ndaki paralelli¤in önde gelen
K ‹ T savunucusudur.
A P
Spencer, “en güçlü olan›n varl›¤›n› sürdürmesi” (the survival of the fittest) tezi ile
Darwin’in “do¤al ay›klanma” fikrini toplumsal yaflam için önerir. Spencer sosyal ve
ekonomik geliflmenin, zay›f olanlar›n ay›klanmas›na ba¤l› Toldu¤unu
E L E V ‹ Z Y O Niddia eder
(Spencer, 1981, s.109). Spencer’a göre devletin ac›lar› önleme ve yoksullara yard›m
etme gibi faaliyetleri insanlarda devletin nas›lsa kendilerine bakaca¤› düflüncesini
yarat›r. Böylece insanlar giriflim ruhunu kaybederler. Spencer’a göre evrim yoluy‹ N T Ebir
R N Esüreçtir
T
la ay›klanma sert ac›mas›z ancak iyinin ortaya ç›kmas› için hay›rl›
(Eliaç›k, 2011, s.302).
Spencer sendikalar› bireysel özgürlü¤e ayk›r› yap›lar olarak görmektedir. Spencer’a göre bir sendikan›n üyesi olan iflçi, ço¤unluk o yönde karar verirse, greve kat›lmaya zorlanmaktad›r. Sendika taraf›ndan dikte edilen koflullar nedeniyle çal›flmay› kabul etmesi yasaklanm›flt›r. Spencer’a göre bu yasak yüzünden kiflinin yetene¤i veya enerjisiyle elinden gelenin en iyisini yapmas› önlenmektedir. ‹taatsizlik
ederse yararlanmak için örgüte kat›ld›¤› maddi ç›karlardan vazgeçmek zorunda kal›r ve arkadafllar›n›n kötülü¤ünü ve fliddetini de üzerine çeker (Spencer, 1981,
s.25). Spencer böylece sendikan›n iflçiyi zorlad›¤› ve bireysel çal›flma özgürlü¤ünü
ortadan kald›rd›¤› düflüncesine var›r. Spencer’a göre sendikalar, kendi kurallar›n›
bunlara uymak zorunda kalanlar›n haklar›na sayg› göstermeksizin dayatmaktad›rlar. Spencer, sendikalar›n yayg›nlaflmas›yla çal›flma özgürlü¤ünün s›n›rland›¤›n› iddia etmektedir. Çal›flanlar sendikalara saptanm›fl bir para (aidat) ödemek veya sen-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
Mill di¤er klasiklerin aksine
sendikalara olumlu
bakmakla birlikte
bir
SIRAetkin
S‹ZDE
rol tan›mam›flt›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Spencer, “en güçlü olan›n
varl›¤›n› sürdürmesi” tezi ile
Darwin’in “do¤al
ay›klanma” Tfikrini
E L E toplumsal
V‹ZYON
yaflam için önerir.
‹NTERNET
96
Liberalizmin sendikalara
iliflkin olumsuz görüfllerinin
de etkisiyle 19. yüzy›l
bafllar›nda çeflitli ülkelerde
sendika yasaklar› gündeme
gelmifltir.
Sendikac›l›k
dikas›z kalma seçenekleri ile yüz yüzedir. ‹flçi sendikas›z kald›¤›nda ise çal›flmas›
zorla engellenmektedir. Spencer böylece sendikalar›n çal›flma hakk›n› satt›¤›n›, iflçilerin ise sat›n ald›¤›n› iddia etmektedir (Spencer, 1981, s.513).
Yukar›da özetledi¤imiz klasik iktisadi düflüncenin varsay›mlar› esas al›nd›¤›nda
sadece devlet müdahalesine de¤il sendikalaflmaya da karfl› olmak gerekir. Sendikalaflma ve sendikalaflman›n temelini oluflturan dayan›flma düflüncesi klasik liberal
yaklafl›m›n esas›n› oluflturan bireycilikle ba¤daflmaz. Örgütlenerek sendikal faaliyet yürüten iflçi topluluklar›, liberal anlay›fla göre, bireysel özgürlüklere ters düflen
bir ifl yapm›fl olur. ‹flçiler örgütlenerek belli bir ücret talebiyle ortaya ç›kt›klar›nda,
daha düflük ücretle çal›flmaya haz›r olanlar›n özgürlüklerini k›s›tlam›fl olurlar (Ifl›kl›, 2003, s.22).
Liberalizm, piyasan›n herhangi bir müdahale olmaks›z›n kendi iflleyifli içinde
dengeye varaca¤›na inand›¤› için, buradan hareketle piyasaya müdahale edilmesine ve düzenleme fikrine karfl› ç›km›flt›r. Bu nedenle, ayn› koflullara ve ç›karlara sahip sosyal kesimlerden bireylerin bir araya gelerek haklar›n› ortaklafla aramalar› piyasaya ve bireysel özgürlüklere bir müdahale olarak görülmüfl ve kolektif hak arama yollar› kapat›lm›flt›r. Devrimden sonra Fransa’da artan grevler nedeniyle, iflçilerin bireysel de¤il lonca esas›na göre hareket etti¤i ve bunun devrimin ilkelerine ayk›r› oldu¤u fikriyle konu yasama organ›n gündemine gelmifltir. Bu çerçevede Fransa’da 1791 y›l›nda (öneren milletvekili Isaac-René-Guy Le Chapelier ad›yla an›lan)
Le Chapelier Yasas› kabul edilmifl, iflçi sendikalar›, toplu sözleflmeler ve grevler yasaklanm›flt›r. Ancak yasa iflveren örgütlenmelerine karfl› ›l›ml›d›r ve iflverenlerin fiyat tespiti d›fl›nda örgütlenmelerine olanak tan›maktad›r (Le Chapelier Law,
chnm.gmu.edu/revolution/d/370/).
‹ngiltere’de de 18. yüzy›l boyunca bir dizi yasa iflçilerin örgütlenmelerini ve iflverenler ile toplu pazarl›k yapmalar›n› yasaklanm›flt›r. 1799 ve 1800 y›llar›nda iflçi
hareketinin radikalleflmesi korkusuyla Combination Acts (Birleflme Yasalar›) olarak bilinen ve sendikalar› yasaklayan yasalar kabul edilmifl ve bu yasaklar› çi¤neyenlere karfl› hapis cezas› ve zorla çal›flt›rma öngörülmüfltür. Sendikalaflmay› yasaklayan 1800 tarihli yasa 1824 y›l›nda yürürlükten kald›r›lm›fl ve sendika yasa¤›
k›smen gevfletilmifltir (The Combination Act of 1800, umassd.edu/ir/resources/laborandsocial/). Benzer bir yasa¤a daha geç sanayileflen Almanya’da da rastlanmaktad›r. Almanya’da 1845 y›l›nda ç›kar›lan Meslek Nizamnamesi (Allgemenie Gewerbeornung) ile iflçilere sendikal örgütlenme yasaklanm›flt›r. Ancak bu yasak
1861’den bafllayarak yavafl yavafl kald›r›lm›flt›r (Kuyucuklu, 1980, s.41).
SOSYAL‹ZM VE SEND‹KACILIK
Liberalizm sendikac›l›¤›
yarars›z, gereksiz ve hatta
zararl› görürken sosyalizm
aç›s›ndan ise sendikac›l›k
merkezi bir role ve öneme
sahiptir.
Liberalizm sendikac›l›¤› yarars›z, gereksiz ve hatta zararl› görürken, sosyalizm aç›s›ndan ise sendikac›l›k ve iflçi hareketleri merkezi bir role ve öneme sahiptir. Liberalizm ile sosyalizm aras›nda pek çok alanda oldu¤u gibi bu alanda da önemli bir
karfl›tl›k vard›r.
Düflünce tarihinde sosyalizm kadar tart›flma konusu olmufl, de¤iflik ve birbirinden ayr› anlay›fllara yer vermifl, büyük halk kitleleri, ayd›nlar ve düflünürler aras›nda umut ve coflku yaratm›fl bir doktrin ve düflünce var olmam›flt›r (Talas, 1997,
s.110). 19. ve 20 yüzy›l›n en önemli düflünce ak›mlar›ndan biri olan sosyalizm kendi içinde çok büyük farkl›l›klar göstermifltir. T›pk› liberalizm gibi sosyalizm için de
tek bir tan›m yap›lmas› zordur. Çok farkl› alt ak›mlar› (versiyonlar›) olan sosyalizmin ortak noktalar› flöyle vurgulanabilir: Toplumsal ortakl›¤›n ve bütün toplumun
refah›n›n vurgulanmas›, kapitalist bireycili¤e karfl› eflitlik ve dayan›flma ilkesinin
öne ç›kar›lmas›, gelecekte s›n›fs›z bir toplum kurulaca¤›na dair fikirler ve 18 ve 19.
yüzy›llar›n Avrupa’daki demokratik hareketlerin devamc›s› olmak bunlar aras›nda
say›labilir. 1830’larda yayg›n olarak kullan›lmaya bafllayan sosyalizm kavram›, 1848
devrimlerinden sonra Avrupa’da h›zla yayg›nlaflm›flt›r (Bottomore, 2008, ss.707708). Nas›l genel olarak liberalizmi Sanayi Devrimi ve kapitalizm ile birlikte yükselen yeni egemen s›n›f›n›n, sermayedar s›n›f›n (burjuvazinin) ideolojisi olarak görmek mümkünse, sosyalizmi de bu kapitalist sistemin yaratt›¤› bir di¤er s›n›f›n, iflçi
s›n›f›n›n ideolojisi olarak tan›mlamak mümkündür.
Sosyalist düflünceyi tan›mlamak ve tasnif etmek zor olsa da sosyalizmi Marx öncesi (erken dönem) sosyalizm veya ütopik sosyalizm, Marksizm ve sosyal demokrasi-reformcu sosyalizm bafll›klar› alt›nda ele almak mümkündür. Kuflkusuz bu tasnif önemli k›s›tlar ve eksikler içermekle birlikte konumuz aç›s›ndan genel bir çerçeve sunmaya yeterlidir.
97
Liberalizmi Sanayi Devrimi
ve kapitalizm ile birlikte
yükselen burjuvazinin,
sosyalizmi ise kapitalist
sistemin yaratt›¤› iflçi
s›n›f›n›n ideolojisi olarak
tan›mlamak mümkündür.
Marx Öncesi Sosyalizm ve Sendikac›l›k
18. ve 19. yüzy›lda kapitalizmin do¤ufluyla ortaya ç›kan sosyal sorunlar zihinlerde
genifl yank›lar uyand›rm›flt›r. Bu dönemde adeta bir patlama niteli¤inde ortaya ç›kan sosyalist düflünceler, kapitalizmin yaratt›¤›, yoksulluk, sömürü ve adaletsizli¤e
karfl› tepkilerin ilk sözcüleri olarak önemli bir yere sahiptir (Ifl›kl›, 2003, s.23).
K›ta Avrupas›’nda sosyalizmin as›l entelektüel temelini Marksizm oluflturmakla
birlikte sosyalizm düflüncesi Marx öncesine dayan›r. Ancak 18. yüzy›l›n ilk yar›s›nda ortaya ç›kan sosyalist düflüncelerin bir bölümü için ütopik sosyalizm nitelemesi kullan›lmaktad›r. Marx ve Engels kendilerinden önceki sosyalist düflünceyi ütopik sosyalizm olarak adland›rm›flt›r. Ütopik sosyalizm denince akla üç düflünür gelir: Comte de Saint Simon (1760-1825), François-Charles Fourier (1772-1837) ve
Robert Owen (1771-1859). Sosyalizm kavram› ilk kez 1810-1820 y›llar› aras›nda
Owen taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Engels’e göre üç büyük ütopyac› sadece belirli bir
s›n›f› de¤il, tersine bütün insanl›¤› hemen kurtarmak istemifltir (Engels, 1977, s.67).
Marksistlerin kendilerinden önceki sosyalistler için kulland›klar› ütopyac› nitelemesi Thomas More’un (1478-1535) Ütopya kitab›ndan kaynaklanmaktad›r. More
bu kitab›nda kendi ça¤›n›n ‹ngiltere’sinin tam tersine zenginlik ve bolluk içinde
yüzen ve moral de¤erlere önem veren, eflitlikçi bir ‹ngiltere’den söz etmektedir
(Talas, 1997, ss.112-113).
Ütopyac› sosyalistler birer yeryüzü cennetini and›ran hayali modeller oluflturmufltu. Ancak bu yeryüzü cennetine, bu ütopik dünyalara nas›l ulafl›lacakt›, sömürüsüz adil bir toplum nas›l kurulacakt›? Bu sorular›n derli toplu bir yan›t› yoktu.
Marx öncesi sosyalistler piyasan›n kendine bafl›na iflleyifline (görünmez ele) inan›lmayaca¤›n› anlam›fllard› ancak ütopyac› sosyalistlerin tasar›m›nda iflçi s›n›f› da henüz inan›lacak bir güç olarak belirginleflmifl ve tarih sahnesinde yerini alm›fl de¤ildi (Ifl›kl›, 2003, s.23). Marx ve Engels’e göre ütopik sosyalistlerin görüflleri iflçi s›n›f›n›n henüz geliflmemifl oldu¤u bir zamanda gelece¤in toplumuna iliflkin çizilen
ütopik resimler ve özlemleri yans›tmaktad›r (Marx ve Engels, 1976, s.63).
Ütopyac› sosyalistlerden Saint-Simon ve Fourier’nin görüfllerinde sendikalara
ve sendikac›l›¤a iliflkin izler bulmak zordur. Saint-Simon gelecek toplumun sanayi
esas›na göre kurulaca¤›na inanm›flt›r. Saint-Simon sanayileflmeyi dinamik bir güç
olarak tan›mlam›fl, sistemde parazit s›n›flar›n ortadan kald›r›lmas›n› ve planl› bir
üretime geçilmesini savunmufltur. Özel mülkiyete de karfl› ç›karak zenginli¤in miras yoluyla aktar›lmas› yerine devlete b›rak›lmas›n› savunmufltur (Koray, 2005,
s.58). Saint-Simon için parlamenter rejim gerekli olmakla beraber o, feodalizm ile
Ütopik sosyalistlerin
görüflleri iflçi s›n›f›n›n henüz
geliflmemifl oldu¤u bir
zamanda gelece¤in
toplumuna iliflkin ütopik
özlemleri yans›tmaktad›r.
Saint-Simon sanayileflmeyi
dinamik bir güç olarak
tan›mlam›fl, parazit
s›n›flar›n ortadan
kald›r›lmas›n› ve planl› bir
üretime geçilmesini
savunmufltur.
98
Sendikac›l›k
gelece¤in yeni düzeni aras›nda ara bir aflamad›r. Gelecek yeni düzen sanayiciliktir. Bu yeni düzende her türlü s›n›f ayr›cal›klar›n›n kald›r›lmas› gerekir. Soylu, burjuva ve din adamlar›na gerek yoktur. Yeni sanayi toplumunda herkes topluma verdi¤i ölçüde toplumdan bir fley alabilecekti. Toplumun bir fabrika, bir çal›flma atölyesi gibi örgütlenerek ulusun bir üretici birlik olarak belirmesini istemektedir (Talas, 1977, s.113). Bu yönüyle Saint-Simon korporatizmin veya en az›ndan teknokrasinin kurucusu say›labilir. Saint-Simon’un sanayi ütopyas› üretkenlik/verimlilik
üzerine kuruludur. Ona göre siyaset üretimin yönetilmesinin bilimidir ve bundan
baflka siyaset yoktur. Gelece¤in toplumu günlük yaflam›n gereksiz ve lüzumsuz iflSIRA S‹ZDEteknokratik bir ütopya olmal›yd›. Ona göre zengin ve yoksul
lerinden kurtulmufl
parazitler hükümetle birlikte yok olurken burjuvazi ve proletarya ebediyen kucaklaflacakt›. Yeni
toplumda sadece eller, kafa ve yürek olacakt›. Parazitler/üretken olD Ü fi Ü N E L ‹ M
mayanlar bütünleflmifl beden taraf›ndan d›flar›ya at›lacakt›. Saint-Simon’un teknokratik ve korporatist görüfllerinin günümüz bat› sendikac›l›¤› taraf›ndan da savunulS O R U
du¤u belirtilmektedir
(Beilharz, 1993, ss.3-4).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
KorporatizmDsoyutlama
düzeyine, zamana ve mekâna göre göre önemli anlam farkl›l›kla‹KKAT
r›na sahip bir kavramd›r. Toplumsal örgütlenmenin meslek esas›na göre yap›lmas›, yönetim gücününSIRA
meslek/s›n›f
esasl› örgütlerle paylafl›lmas› gibi anlamlar içeren korporatizm.
S‹ZDE
20. yüzy›lda otoriter ve demokratik (yeni/neo) korporatizm olmak üzere yeni anlamlar
kazanm›flt›r. Günümüzde iflçi ve iflverenlerin merkezi örgütleri ile devletin sosyo-ekonomik sorunlara
birlikte çözüm arad›¤› yap›lar ve politikalar için korporatizm kavram› kulAMAÇLARIMIZ
lan›lmaktad›r. Korporatizm tart›flmalar› için bak›n›z: Koray ve Çelik (2007), Makal (1999)
ve Akkaya (1996).
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Fourier, iflçilerin yönetime ve
kâra kat›laca¤›
“phalanstere” (falanj) ad›
alt›nda, bir tür eflitlikçi
komünal (ortaklaflmac›)
yap›lar, bir üretim ve
tüketim toplulu¤u
tasarlam›flt›r.
K ‹ T A P
Charles Fourier’nin ütopyas› Saint-Simon’dan oldukça farkl›d›r. Onun ütopyas›
anti-endüstriyel, k›rsal ve romantiktir. Saint-Simon yetersiz sanayileflmeyi sorun
T E L E V ‹ Z YFourier
ON
olarak görürken,
fabrika uygarl›¤›n› yozlaflma, çürüme kültürünün kayna¤› olarak görmektedir (Beilharz, 1993, s.4). Fourier, iflçilerin artan ve büyüyen servetten pay alamay›fllar›n› elefltirerek “phalanstere” (falanj) ad› alt›nda, bir tür eflitlikçi komünal (ortaklaflmac›) yap›lar, bir üretim ve tüketim toplulu¤u tasarlam›flt›r.
‹NTERNET
Bu yolla iflçilerin yönetime ve kâra kat›lmas› sa¤lanacak ve kapitalizmin ortadan
kalkmas› mümkün olacakt› (Talas, 1997, s.115). Görüldü¤ü gibi Fourier’nin düflünce dünyas› da sendikac›l›ktan oldukça uzakt›r. Ancak iflçilerin yönetime kat›lmas›
fikri nedeniyle endüstriyel demokrasinin ilksel izlerini görmek mümkündür.
Üç ütopyac› sosyalist içinde sendikac›l›k ile nispeten daha ilgili olan› Robert
Owen’d›r. ‹ngiliz sosyalizminin kurucusu say›lan ve ayn› zamanda döneminin
önemli sanayicilerinden biri olan Owen, kooperatifçi fikirleriyle tan›nm›flt›r. ‹flçilerin kooperatifleflme yoluyla sermaye sahibi olabileceklerini ileri sürmüfltür. Owen
bir yandan hükümetin müdahalesi ile çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesini savunmufl, öte yandan kendi kurdu¤u iflletmelerde hükümetlerin örnek alaca¤› çal›flma
koflullar› oluflturmay› amaçlam›flt›r. Owen, hükümetlerden ve iflverenlerden iflçileri koruyacak düzenlemeler yapmas›n› istemifltir Talas’a göre, Owen yönetici s›n›fa
s›¤›narak çal›flanlar› koruyucu düzenlemelerin yap›labilece¤ini savunmufltur (Talas, 1997, s.119). Owen yaflad›¤› dönemde bu konuda fazla baflar›l› olamam›flt›r.
Owen’›n iflçilerin sorunlar›n›n çözümünde iflçilerin kendisine tan›d›¤› rol önemsizdir. ‹flçiler aç›s›ndan siyasal eylemi reddeder ve iktisadi sonuçlar›n elde edilmesinde siyasal yöntemlerin kullan›lmas›n› flüpheyle karfl›lar. Owen’›n bu yaklafl›m›nda
o dönemde iflçi s›n›f›n›n henüz bir güç say›lmaktan uzak olmas› önemli bir etken-
99
dir (Ifl›kl›, 1979, s.54). Owen, 1819-1827 y›llar› aras›nda harmony (uyum) köyü ad›n› verdi¤i eflitlikçi topluluklar›n kurulmas› mücadelesine kendini adam›flt›r. Bu
amaçla ABD’ye gitmifl ve Indiana eyaletinde bir harmony köyü kurmufltur. Ancak
bu konuda baflar›l› olamay›p 1827 y›l›nda ‹ngiltere’ye dönmüfltür. Saint-Simon’un
ütopyas› teknokratik iken Owen’›n ütopyas› paternalistiktir (Beilharz, 1993, s.4).
Owen’›n ütopyas›nda hükümetin ve iflverenlerin iyi niyetli, koruyucu ve kollay›c›
tutumlar›na (paternalizme) bel ba¤lanmaktad›r.
‹ngiltere’de 1824 y›l›nda sendikalar yasall›k kazand›ktan sonra Owen, sendikalar› önemsemeye bafllam›flt›r. 1933 y›l›nda Üretici S›n›flar›n Büyük Ulusal Manevi
Birli¤i (Grand National Moral Union of Productive and Useful Classes) ad›yla bütün iflçileri çat›s› alt›na alacak bir birlik/sendika kurulmas›n› önermifltir. Owen’a
göre bu birlik/sendika bütün iflçilerin çal›flmay› terk etmelerini sa¤layarak yeni sosyal düzeni bar›flç› bir genel grevle gerçeklefltirmifl olacakt›. Ancak Owen’›n baflkanl›¤›n› yapt›¤› bu giriflimi iflverenlerden büyük tepki görmüfl ve da¤›lm›flt›r. Bar›flç› genel grev fikrine ra¤men Owen’›n sendikac›l›k anlay›fl›nda s›n›f çat›flmas›,
baflkald›r› ve k›smi grev fikrine yer yoktur. Owen bar›flç› genel grevde en büyük
deste¤i di¤er s›n›flar›n iyi niyetli insanlar›ndan beklemektedir. Böylece Owen’›n
görüfllerinde bir yandan ‹ngiliz sendikac›l›¤›nda daha sonraki y›llarda belirgin olacak s›n›flararas› iflbirli¤i yaklafl›m›n› (pragmatizmi ve reformculu¤u), öte yandan
genel grev ve kooperatifçi görüflleri nedeniyle anarko-sendikalizmin izlerini görebiliriz (Ifl›kl›, 1979, s.54).
Marx öncesi sosyalizm ve iflçi hareketi söz konusu oldu¤unda ütopikler d›fl›nda
iflçi s›n›f›na vekâleten silahl› bir az›nl›¤›n eylemini savunan François Noel Babeuf
(1760-1797) ile Louis Auguste Blanqui (1805-1881) üzerinde de durmam›z gerekir.
Babuvizm ve Blankizm iflçi s›n›f›na vekâleten silahl› bir az›nl›¤›n eylemi olarak
tan›mlanmaktad›r (Ifl›kl›, 2003, ss.25-26). ‹flçi s›n›f›n›n tarih sahnesindeki yerini henüz yeterince almad›¤› koflullarda, birilerinin onun ad›na ortaya ç›k›p öncü bir güç
olarak yeni bir toplum mücadelesi için silaha sar›lmas› çokça görülmüfl bir durumdur. Bunun, iki önemli örne¤i Babeuf ve Blanqui’dir. 1789 Frans›z devriminin ‹nsan Haklar› Bildirgesini yeterli bulmayan Babeuf, kendi düflünce ve amaçlar›n›
Eflitler Bildirgesi ad› alt›nda oluflturdu. Babeuf bu bildirgede daha sonra sosyalist
düflünce içinde s›kça vurgulanacak olan önemli bir ay›r›m yap›yordu: fiekli eflitlik
(yasalar önünde eflitlik) ile gerçek eflitlik (üretimden eflit pay almak) (Sar›ca, 1983,
ss.105-107). Babeuf’ün arkas›nda bekledi¤i amaçlar için hareket edebilecek bir iflçi s›n›f› yoktu. Amaçlar›n› gerçeklefltirmek için 1796’da silahl› bir grup arkadafl› ile
gizlice örgütlenerek eflitler komplosu olarak bilinen bir ayaklanma bafllatt›lar. Ancak baflar›l› olamad›lar ve idam edildiler (Ifl›kl›, 2003, s.26).
Sosyalizm inanc› u¤runa 33 y›l›n› hapishanelerde geçirmifl ve Babeuf’ün çizgisini sürdüren en önemli isim olan Blanqui, iflçi s›n›f›n›n kendini daha güçlü gösterdi¤i bir dönemde yaflad›¤› için greve de mücadele yöntemleri aras›nda yer vermifltir. Blanqui kapitalizmin içten içe dengesiz bir ekonomik düzen oldu¤una inanm›fl
ve bunun yerine kooperatif nitelikli birliklere dayanan bir düzeni savunmufltur.
Toplumsal de¤iflim sorununa s›n›fsal aç›dan yaklaflan Blanqui’nin en önemli özelli¤i afl›r› iradecili¤i (voluntarizm) ve devrimci fliddet tutkusudur. Blanqui kurtulufla, ancak gizli dernekler halinde örgütlenen bilinçli bir az›nl›¤›n bir darbeyle iktidar› ele geçirip bir diktatörlük kurmas› sonucu ulafl›labilece¤ine inanm›flt›r (Tunçay, 1976, ss.89-90). Babeuf ve Blanqui, iflçi s›n›f›n›n sorunlar›n›n çözümü için
onun ad›na örgütlenen bir grubun iktidar› ele geçirmesini ve yeni bir düzen kurmas› fikrini benimsemektedir.
Owen Üretici S›n›flar›n
Büyük Ulusal Manevi Birli¤i
ad›yla bütün iflçileri çat›s›
alt›na alacak bir
birlik/sendika kurulmas›n›
önermifltir.
1789 ‹nsan Haklar›
Bildirgesi’ni yeterli
bulmayan Babeuf Eflitler
Bildirgesi’nde flekli eflitlik
(yasalar önünde eflitlik) ile
gerçek eflitlik (üretimden
eflit pay almak) ayr›m› yapt›.
Babeuf ve Blanqui iflçi
s›n›f›n›n sorunlar›n›n
çözümü için onun ad›na
örgütlenen bir grubun
iktidar› ele geçirmesini ve
yeni bir düzen kurmas›
fikrini benimsemifltir.
100
Blanc Toplumsal Atölyeler
yoluyla mülkiyetin giderek
toplumsallaflmas›n›,
iflçilerin yönetim ve
denetimini öngörmüfltür.
Sendikac›l›k
Marx öncesi sosyalizmin bir di¤er önemli temsilcisi olan Louis Blanc (18111882), Fransa’da tarih sahnesine ç›kmaya ve varl›¤›n› hissettirmeye bafllayan iflçi s›n›f›n›n öncüsü ve sözcüsü olarak kabul edilebilir. Blanc, ça¤dafl demokratik sosyalizmin, devlet sosyalizminin öncüleri aras›nda kabul edilmektedir (Ifl›kl›, 2003,
s.27; Talas, 1997, s.115). Blanc, 19. yüzy›l›n ortalar›nda yaz›lar›yla halk y›¤›nlar› ve
iflçiler aras›nda etkili olmufltur. Blanc toplumsal kötülüklerin kayna¤› olarak rekabet düzenini görmüfl ve bu konudaki düflüncelerini Çal›flman›n Örgütlenmesi
(1839) adl› kitab›nda ele alm›flt›r. Ona göre mevcut düzen toplumdaki hiç bir s›n›f›n yarar›na de¤ildir. Bundan ötürü Blanc sosyalizmi gerçeklefltirmek için s›n›f mücadelesine koyulmay› de¤il, egemen s›n›flar› ikna etmeyi tercih etmifltir (Tunçay,
1976, ss.115-116). Çal›flma hakk›n› temel haklar aras›nda gören Blanc, dönemin
Fransa’s›n›n en önemli sorunu olan iflsizli¤in üstesinden gelinebilmesi için devlet
öncülü¤ünde kurulacak toplumsal atölyelere (iflyerleri) özel bir önem vermifltir.
Ona göre toplumsal atölyeler yavafl yavafl özel iflyerlerinin yerini almal›d›r. ‹flçilerin denetimi alt›nda örgütlenecek olan bu toplumsal atölyeler büyük bir federasyon halinde birleflmelidir. Blanc’a göre örgütlü iflçiler ulusal atölyelerin yönetici ve
müdürlerini seçecek ve kâr›n kendi aralar›nda da¤›t›m› konusunda etkili olacaklard›. Bir iflyerindeki iflçiler aras›ndaki dayan›flmadan ayn› sektördeki iflçiler aras›ndaki dayan›flmaya ulafl›laca¤›n› ve böylece rekabeti öldürerek onun yaratm›fl oldu¤u
fleytanla mücadele edilece¤ini ileri sürmüfltür (Guyot, 1910, ss.81-82).
Blanc 1848 devriminden sonra kurulan hükümette bir süre bakanl›k yapm›fl
ancak toplumsal atölyeler konusunda engellemelerle karfl›laflm›fl ve baflar›l› olamam›flt›r. Blanc ekonomi ve toplumsal refah konusunda devlete kilit rol tan›makta ve genel oy hakk›n› savunmaktayd›. Genel oy hakk› devleti, ilerlemenin ve refah›n arac› hâline getirecekti. Blanc bunun için rekabet düzenine son verilmesini
ve onun yerine “herkesten yetene¤ine göre, herkese ihtiyac›na göre” ilkesine dayal› bir düzeni savunuyordu. Bütün bunlar›n sa¤lanmas›nda, örgütlü iflçi hareketi
belirleyici bir rol ve önem tafl›maktayd› (Ifl›kl›, 2003, s.27). Blanc reformcu-devletçi sosyalizmin ve sosyal politikan›n erken dönem isimlerinden biri olarak kabul
edilebilir.
Marksizm ve Sendikac›l›k
Karl Marx tüm ça¤dafl
toplumlar›n yaflant›lar›nda
en fazla etki yapm›fl bir
filozof, tarihçi, iktisatç› ve
sosyolog olarak kabul
edilmektedir.
Karl Marx (1818-1883), 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan bafllayarak, 20. yüzy›l boyunca tüm ça¤dafl toplumlar›n yaflant›lar›nda en fazla etki yapm›fl bir filozof, tarihçi,
iktisatç› ve sosyolog olarak kabul edilmektedir. Denilebilir ki, baflka hiç bir düflünür kendisinden sonra gelen bir ça¤›n düflünsel yaflant›s›na Marx kadar egemen olmam›fl ve damgas›n› vurmam›flt›r (Talas, 1997, s.121). Marx ve yak›n çal›flma/dava
arkadafl› Friedrich Engels (1820-1895) taraf›ndan oluflturulan kuram Marksizm olarak adland›r›lmaktad›r. Marx ve Engels sadece kuramsal olarak de¤il, fiili olarak da
iflçi s›n›f› örgütlenmesinde yer alm›fllard›r. ‹flçi hareketinin siyasi ve sendikal örgütlerini çat›s› alt›nda toplayan 1. Enternasyonal’in (1864-1876) önderi Marx olmufltur.
Marx, kendinden önceki sosyalist düflünürlerden farkl› olarak s›n›f kavram›na
ve iflçi s›n›f›na merkezi bir yer ve rol vermifltir. Ancak Marx’›n s›n›f kavram› konusundaki ay›rt edici yan›, bu kavrama verdi¤i önem de¤ildir. Marx, s›n›f kavram›n›
keflfetmedi fakat bu kavrama önemli ve ay›rt edici katk›lar yapt›: Tarihin s›n›f mücadeleleri tarihi oldu¤unu aç›klad› ve kapitalist üretim tarz›ndaki esas çat›flman›n
üretim araçlar›na sahip olanlarla (kapitalistler) bunlara sahip olmayanlar (proleterler) aras›nda oldu¤unu vurgulad› (Marx ve Engels, 1976).
101
Marx’›n s›n›f çat›flmas›na iliflkin en net görüflleri Komünist Partisi Manifestosu’nda (1848) yer almaktad›r. Bir siyasal bildirge olan Manifesto’da iflçi s›n›f›n›n
SIRA S‹ZDE baflka kay(proletarya) öyküsü fliirsel bir dille anlat›l›r. Proletarya “zincirlerinden
bedecek bir fleyi olmayan” ve “kapitalizmin mezar kaz›c›s›” olan s›n›ft›r (Munck,
2003, ss.84-85). Marx’a göre s›n›f bölünmelerine bütün toplum tiplerinde rastlanD Ü fi Ü N E L ‹ M
maz, s›n›flar tarihin bir ürünüdür ve gelecekte yine yok olacaklard›r. Marx, sanayi
kapitalizminin giderek sadeleflen ve kutuplaflan bir s›n›f yap›s›na sahip oldu¤unu
S O tarihidir
R U
yazar: “fiimdiye kadarki bütün toplumlar›n tarihi s›n›f savafl›mlar›
(...) Tarihin daha önceki ça¤lar›nda, hemen hemen her yerde, çeflitli zümreler halinde
karmafl›k bir toplum düzeni, çok çeflitli mevki derecelenmesi buluyoruz.
Eski RoD‹KKAT
ma’da patrisyenleri, flövalyeleri, plebleri, köleleri; ortaça¤da feodal beyleri, vasallar›, lonca ustalar›n›, kalfalar›n›, ç›raklar›, serfleri; bu s›n›flar›n hepsinde, gene, alt
SIRA S‹ZDE
derecelenmeleri görüyoruz (...) Ne var ki, bizim ça¤›m›z›n, burjuvazinin ça¤›n›n
ay›r›c› özelli¤i, s›n›f karfl›tl›klar›n› basitlefltirmifl olmas›d›r. Tüm toplum, giderek daha çok iki büyük düflman kampa, do¤rudan birbirlerinin karfl›s›na
dikilen iki büAMAÇLARIMIZ
yük s›n›fa bölünüyor: Burjuvazi ve Proletarya” (Marx ve Engels 1976, ss.132-133).
Marx, tarihin motorunun
s›n›f mücadeleleri oldu¤u ve
kapitalizmde esas
SIRA S‹ZDE
çat›flman›n üretim
araçlar›na sahip olanlarla
(kapitalistler) bunlara sahip
olmayanlar (proleterler)
aras›nda yafland›¤›
görüflündedir.
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Marx’›n en önemli eseri 1867-1883 y›llar› aras›nda yazd›¤› üç ciltlikK Kapital’dir.
Türkçesi:
‹ T A P
Alaattin Bilgi, Ankara: Sol Yay›nlar›, 2011.
K ‹ T A P
Marx’›n kapitalizmde sadece iki s›n›f oldu¤unu iddia etmesinin
art›k
T E L E V ‹ Z Y sebebi,
ON
ekonomik iliflkilerin temelinin özel mülkiyet olmas›ndan dolay› mant›ksal olarak
sadece iki olas›l›¤›n bulunmas›yd›: Üretim araçlar›na sahip olan s›n›f ve bunlara sahip olmad›¤› için çal›flma kapasitelerini Marx’›n deyimiyle emek güçlerini satan s›‹NTERNET
n›f. Bu iki s›n›f aras›ndaki iliflkinin “uzlaflmaz” olmas›n›n nedeni iflverenlerin rekabetçi bir ekonomide kâr etmek ve ayakta kalmak için iflçileri sömürmek zorunda
olmas›d›r (Edgell 1997, s.3). Marx’a göre s›n›f, üretim araçlar›yla iliflkileri aç›s›ndan
ortak özellikleri olan insan grubudur, s›n›flar aras›ndaki iliflkiler sömürüye dayal›d›r ve kapitalist toplumda art›k-de¤er kâr›n kayna¤›n› oluflturur. ‹flçi, kapitalistin
ona ücret olarak ödedi¤i bedelden daha fazla de¤er üretir ve bu fazlaya kapitalist
taraf›ndan el konur. Bu yaklafl›m art›k-de¤er teorisi (art›-de¤er olarak da
kullan›lmaktad›r) olarak bilinir. Bu nedenle kârlar ve ücretler ters orant›l›d›r ve sermayenin ç›karlar› ile eme¤in ç›karlar› taban tabana z›tt›r (Marx 1979, ss.49-51).
Marx, iflçi s›n›f›n›n giderek büyüyece¤ini, homojenleflece¤ini ve bu durumun s›n›f
çat›flmas›n› fliddetlendirece¤ini yazm›flt›r.
Marx, klasik iktisatç›lar›n piyasa mekanizmas›na devlet veya sendikalar arac›l›¤›yla getirilecek bir s›n›rlamay› sadece piyasa için de¤il, iflçiler için de zararl› bulan
yaklafl›mlar›n› elefltirerek yedek sanayi ordusu kavram›n› kullanmaktad›r. Kapitalist üretim, do¤al nüfus art›fl oran›n›n sa¤lad›¤› kullan›ma haz›r ifl gücü oran›yla yetinmez; ücretlerin ve çal›flma koflullar›n›n belirlenmesinde rahatça at oynatabilmek
için bu do¤al s›n›rlar d›fl›nda yedek bir sanayi ordusuna ihtiyaç duyar (Marx, 1976,
ss.677-685). Yedek sanayi ordusu iflçilerin birbirleriyle rekabet etmeleri anlam›na
da gelmekteydi. Çünkü her zaman daha düflük ücrete ve daha uzun süre çal›flmaya haz›r bir iflçi kitlesi söz konusu olmal›yd›. Sendikalar›n rolü ve önemi burada ortaya ç›kmaktayd›.
TELEV‹ZYON
Marx’›n sendikalara iliflkin görüflleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Marx’a göre iflçi kapitalistin
ona ücret olarak ödedi¤i
bedelden daha fazla de¤er
üretir ve bu fazlaya
kapitalist taraf›ndan el
konur. Bu yaklafl›m art›kde¤er teorisi olarak bilinir.
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
102
Marx’a göre sendikalar
dayan›flma ve sosyalizm
okullar›d›r.
Marx, sendikalar›n sadece
ekonomik mücadele örgütleri
olduklar› fikrine karfl› ç›kar.
‹flçilerin sendikal
mücadelesinden politik
sonuçlar ç›kabilece¤ini
savunur.
Sendikac›l›k
Marx, sendikalar› örgütlenme merkezleri, iflçilerin güçlerini bir araya getiren ve
onlara ilk s›n›f e¤itimini veren merkezler olarak gördü. Sendikalar aç›s›ndan Marx
için en önemli nokta parçalanm›fl ve birbirleriyle rekabet eden iflçilerin güçlerini
bir araya getirmeleri ve ortaklafla hareket etmeleriydi (Resim 4.2). Marx, burada iflçi s›n›f›n›n ba¤›ms›z bir güce dönüflmesinin güvencesini görmekteydi. Marx’a göre sendikalar dayan›flma ve sosyalizm okullar›yd› (Lozovsky, 1935).
Engels, kapitalizmin 19. yüzy›l›n ilk yar›s›nda ‹ngiltere’nin büyük kentlerinin
varofllar›nda yaratt›¤› sosyal sefaleti inceledi¤i ‹ngiltere’de Emekçi S›n›flar›n Durumu adl› ünlü eserinde sendikalar›n yaln›zca iflçilerin kendi aralar›ndaki rekabeti
ortadan kald›rd›klar› için bile, mevcut sosyal düzene karfl› büyük bir tehlike olduklar›n› yazar. Engels’e göre sendikalar›n ve grevlerin gerçek önemi, kendi aralar›ndaki rekabete son vermek için iflçilerin giriflmifl olduklar› çabalar olmalar›nda yatar
(Engels, 1974, ss.333-334).
Marx, anarflistlerin tersine, sendikalar arac›l›¤› ile iflçilerin elde edecekleri kazan›mlar› önemsemifl ve savunmufltur. Anarflizmin kurucusu Proudhon taraf›ndan savunulan, grevler ve sendikalar yoluyla elde edilecek ücret art›fllar›n›n fiyat art›fllar›na yol açaca¤› ve dolay›s›yla bir anlam ifade etmedi¤i fleklindeki görüfle fliddetle
karfl› ç›km›flt›r. Marx’a göre kâr ve ücretlerdeki art›fllar, üretimde sermayedar›n ve
iflçinin pay oranlar›n› yans›t›r (Marx, 1979, ss.177-178).
Marx iflçi s›n›f›n›n kolektif örgütlenmesinin bafllang›çta ücretleri savunman›n bir
arac› oldu¤unu ancak bu süreçte yaflanan çat›flman›n iflçiler aras›nda bir s›n›f birli¤i ve bilinci yaratt›¤›n› ve böylece iflçileri kendinde bir s›n›f olmaktan ç›k›p kendisi için s›n›f olmaya dönüfltürdü¤ünü vurgulamaktad›r (Hyman, 1973, ss.6-7). Kendinde s›n›f, s›n›fsal bilince, dayan›flma bilincine sahip olmayan sadece bir sosyoekonomik pozisyonda bulunmay› ifade ederken, kendisi için s›n›f örgütlenen, hak
arayan, dayan›flma içinde olan s›n›f› anlatan bir kavramd›r.
Marx, iflçi s›n›f›n›n sendikalar arac›l›¤›yla elde edece¤i kazan›mlar› anarflistler
gibi reddetmemekte ancak bunlar›n s›n›rl›l›¤›na dikkat çekmekte ve temel meselenin ücretli düzeni, kapitalizmi de¤ifltirmek oldu¤unu vurgulamaktad›r. Ücret ve çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesi için verilen mücadelenin sonuçlara iliflkin oldu¤unu, hastal›¤a geçici çareler buldu¤unu ama onu tamamen iyilefltirmedi¤ini yazan
Marx, “adil bir iflgünü karfl›l›¤›nda adil bir ücret” slogan›n› yetersiz ve tutucu bularak bunun yerine “ücret sisteminin kald›r›lmas›n›” önermektedir. Marx’a göre, sendikalar sermayenin sald›r›lar›na göre direnifl merkezleri olarak yararl› ifller görür.
Ancak Marx sendikalar›n örgütlü güçlerini iflçi s›n›f›n›n kesin kurtuluflu için bir
araç olarak kullanmak yerine, düzenin sonuçlar›na karfl› teke tek mücadele ile yetindiklerinde baflar›s›z olacaklar›na inanmaktad›r (Marx, 1979, ss.152-153).
Marx, sendikalar›n sadece ekonomik mücadele örgütleri olduklar› fikrine de
karfl› ç›kar. ‹flçilerin ekonomik hareketinden (sendikal mücadelesinden) politik sonuçlar ç›kabilece¤ini savunur. Marx’a göre, belirli bir fabrikada hatta belirli bir sanayi dal›nda kapitalisti iflgününü s›n›rland›rmaya yönelik giriflimler kat›ks›z ekonomik giriflim iken, sekiz saatlik iflgünü kanunu ç›kart›lmas› için giriflilen bir sendikal
hareket politik bir harekettir. Marx, iflçi s›n›f›n›n siyasal iktidara gelecek kadar iyi
örgütlenemedi¤i durumlarda bile iflçilerin egemen s›n›flar›n uygulamalar›na karfl›
ç›kmalar› gere¤ini yazmaktad›r (Marx, 1975, s.91).
Marx ve Engels’in ard›ndan, Marksist teori içinde iflçi s›n›f›n›n ve sendikalar›n
rolüne iliflkin tart›flmalar devam etmifltir. Marx’›n öngördü¤ü devrimci dönüflümü
yaratacak s›n›f bilincinin nas›l yarat›laca¤› tart›flmas›, Marx sonras› tart›flmalarda
önemli bir yer tutmufltur. Bunlardan en önemlisi Rus devrimcisi Lenin’in ünlü Ne
Yapmal›? (1902) kitab›nda yer alan tart›flmad›r. Lenin’e göre iflçi s›n›f› sendikalar
yoluyla sadece ekonomik bilinç edinebilir. Lenin, iflçi s›n›f›n›n siyasal bilinci ancak
103
d›flar›dan ve devrimci bir siyasal parti yoluyla kazanabilece¤ini savunmufltur (Lenin, 2004; Hyman, 1971; Ifl›kl›, 1979).
Resim 4.2
Sendikalar›n Geçmiflleri, Bugünkü Durumlar› ve Gelecekleri
a) Geçmiflleri:
Emek gücünden baflka bir fleye sahip olmayan iflçiye karfl›l›k, sermaye
yo¤unlaflm›fl bir toplumsal güçtür. Dolay›s›yla, sermaye ve emek aras›ndaki
pazarl›k hiç bir zaman adil koflullarda meydana gelmez. (...) ‹flçilerin tek
toplumsal gücü say›lar›d›r. Ne var ki, saylar›n›n gücü de da¤›n›kl›k yüzünden
k›r›lm›flt›r.
Sendikalar›n do¤uflu, kendilerini hiç olmazsa esir durumundan bir parça olsun
kurtaracak pazarl›k koflullar›na sahip olabilmek için iflçilerin bu rekabeti yok
etmek, ya da en az›ndan s›n›rlamak için baflvurduklar› kendili¤inden
giriflimlerden kaynaklan›r. Demek ki, sendikalar›n ilk hedefi (...) ücret ve iflgünü
uzunlu¤u sorunlar›yla s›n›rl› kalm›flt›r. Sendikalar›n bu eylemi yaln›zca meflru
de¤il ayn› zamanda gereklidir. Günümüzün üretim sistemi son bulmad›kça bu
eylemden vazgeçilmez. Tam tersine, bu eylem, tüm ülkelerde sendikalar›n
kurulmas› ve birleflmesiyle genellefltirilmelidir. (...) Sendikalar, emek ve sermaye
aras›ndaki gerilla savafllar› bak›m›ndan gerekliyseler, ücretli emek ve sermeye düzenini de¤ifltirmenin örgütlü
araçlar› olarak da gereklidirler.
b) Bugünkü Durumlar›:
Sermaye karfl›s›nda yerel ve acil mücadelelere kendilerini afl›r› ölçüde s›n›rlayan sendikalar, ücret köleli¤i
düzenine karfl› ç›kma güçlerinin fark›na henüz kendileri de tam olarak varamam›fllard›r. Bu yüzden genel
toplumsal ve siyasi hareketlerden pek uzakta durmufllard›r. Ancak, geç de olsa uyanmakta, büyük tarihi
görevlerinin bilincine varmaktad›rlar. (...)
c) Gelecekleri:
Sendikalar özgün amaçlar›n›n yan› s›ra, art›k, daha büyük ç›karlar› olan tam kurtulufl için iflçi s›n›f›n›
örgütleme merkezleri olarak bilinçle hareket etmeyi ö¤renmelidirler. Bu amaca yönelik olarak her toplumsal ve
politik harekete yard›mc› olmal›d›rlar. Böylece kendilerini tüm iflçi s›n›f›n›n temsilcileri ve savunucular›
sayarak ve böyle davranarak birli¤in d›fl›nda kalanlar› da saflar›na katmay› baflaracaklard›r. (...) Çabalar›n›n
dar ve bencil olmay›p, ezilen milyonlar›n kurtulufluna yönelik oldu¤una dünyay› inand›rmal›d›rlar.
Kaynak: Karl Marx, Geçici Genel Konsey Delegeleri ‹çin Direktifler (1866, Cenova Kongresi), Marx K. ve di¤erleri
(1975). Sendikalar Üzerine. (Çev. E. Karao¤lu). ‹stanbul: Bilim Yay›nlar› içinde, ss. 80-81.
Reformcu Sosyalizm, Sosyal Demokrasi ve Reformcu
Sendikac›l›k
19. yüzy›l›n sonlar› ve 20. yüzy›l›n bafllar›nda, sosyalist düflünce içinde Marksizme
yönelik elefltirilerin artt›¤›n› görmekteyiz. Almanya’da Eduard Bernstein (18501932) bu elefltirilerin öncüsü olmufltur. Avrupa’n›n baflka ülkelerinde de benzer
hareketlerin ortaya ç›kt›¤›n› görüyoruz. Bernstein, Marx’›n iddia etti¤inin aksine
küçük burjuvazinin ortadan kalkmad›¤›n›, iflçi s›n›f› içinde tabakalaflma yafland›¤›n›, mutlak yoksullaflman›n sanayileflmifl ülkelerde görülmedi¤ini, sosyalist ö¤retinin de etkisiyle iflçi s›n›f›n çeflitli eylemleriyle bunu engelledi¤ini vurgulamaktad›r.
Bu nedenle Marx’›n baz› yorumlar› yumuflat›lmal›, gözden geçirilmelidir.
Bernstein’a göre sendikalar ve kooperatifler, sadece politik eylemin destekçisi
olarak de¤il, kendi bafllar›na de¤eri olan kurumlard›r. Bernstein, ekonomik ve demokratik reformlar yoluyla sosyalist toplumu kurmaktan yanad›r. Bu tart›flmalar
Marksist hareket ve dönemin sosyal demokrat partileri içinde köklü bir ayr›flmaya
yol açm›flt›r (Sar›ca, 1982, ss.145-146). 20. yüzy›l bafllar›nda Marksist hareket sosyal demokratlar ve komünistler olmak üzere iki büyük kampa bölünmüfltür. Alman Sosyal Demokrat Partisi’nde etkin olan “revizyonist” görüfller Alman sendikac›l›¤› üzerinde de etkili olmufltur.
Tüm bu oluflumlar›n ortak noktas› Marx’›n kapitalizme iliflkin öngörülerinin
gerçekleflmedi¤i yönündedir. Sanayileflmifl ülkelerde iflçi s›n›f›n›n durumunda ya-
Sosyal bir devrime gerek
olmadan, piyasa ve özel
mülkiyet ortadan
kald›r›lmadan da reformlar
yoluyla kapitalizmin
yaratt›¤› olumsuzluklar›n
üstesinden gelinebilece¤i
fikri reformcu sosyalizmin
veya sosyal demokrasinin en
önemli hareket noktas›
olmufltur.
104
Sendikac›l›k
‹smini ihtiyatl› taktikleri ile
ün yapm›fl olan Romal›
komutan Fabius (M.Ö. 275203)’tan alan Fabianc›l›k
›l›ml›l›¤a ve tavize dayanan
bir temel felsefeye sahiptir.
Resim 4.3
Sidney ve Beatrice
Webb
SIRA S‹ZDE
3
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
flanan iyileflmeler, genel oy hakk›n›n yayg›nlaflmas› nedeniyle Marksizmin öngördü¤ü devrime gerek olmadan, piyasa ve özel mülkiyet ortadan kald›r›lmadan da
reformlar yoluyla kapitalizmin yaratt›¤› olumsuzluklar›n üstesinden gelinebilece¤i
fikri reformcu sosyalizmin veya sosyal demokrasinin en önemli hareket noktas› olmufltur. Bu yaklafl›m Marx’›n fikirlerinde bir sapma ve onlar›n gözden geçirilmesi
anlam›na geldi¤i için revizyonizm olarak da adland›r›lm›flt›r.
1883 y›l›nda ‹ngiltere’de kurulan Fabian Society (Derne¤i) ile özdeflleflen Fabianc›l›k özellikle sendikac›l›k aç›s›ndan önemlidir. Fabianc›l›k Fabian Society taraf›ndan gelifltiriflmifl bir görüfltür. ‹smini ihtiyatl› taktikleri ile ün yapm›fl olan Romal› komutan Fabius (M.Ö. 275-203)’tan alan Fabianc›l›k ›l›ml›l›¤a ve tavize dayanan
bir temel felsefeye sahiptir (Ifl›kl›, 1979, s.72). Baflta Fabianlar olmak üzere, reformcu sosyalist ak›m kapitalizmin do¤urdu¤u sömürü ve sosyal adaletsizliklerin giderilmesi noktas›nda sendikac›l›¤a büyük önem verirler. Sendikac›l›k özellikle toplu
sözleflme ve grev gibi mücadele araçlar› sayesinde kapitalizmin sivriliklerinin törpülenece¤i düflünülmektedir. Özellikle Fabianc›l›¤›n Sidney ve Beatrice Webb
(Resim 4.3) gibi önde gelen isimleri bu yönde bir sendikac›l›k anlay›fl›n›n benimsenmesinde etkin bir rol oynam›fllard›r (Ifl›kl›, 2003, ss.33-34).
Fabianc›l›¤›n sendikac›l›¤a iliflkin görüflleri Sidney ve Beatrice Webb’in Industrial Democracy (1897) (Endüstriyel Demokrasi) adl› kitaplar›nda yer almaktad›r.
Webb’ler endüstriyel demokrasi kavram› içinde sendikac›l›¤a siyasal ve
ekonomik olmak üzere iki görev tan›m›fllard›r. Webb’ler için demokrasi
nas›l siyasal alanda eflitlik ve özgürlükleri yerlefltirmiflse endüstriyel demokrasi de sanayide iflçilere ayn› nitelikte hak ve özgürlükleri sa¤layacakt›r. Siyasal alanda hak ve özgürlüklerin kazan›lmas›n›n arac› nas›l genel oy hakk› ise ve bu yolla iflçiler toplum içinde statülerini yükseltmifllerse, ayn› flekilde sendikalar arac›l›¤› ile de sanayinin yönetiminde iflverenlerle birlikte söz sahibi olabilirler. Böylece endüstriyel
demokrasi kurulmufl olur (Talas, 1976, ss.165-166).
SIRA S‹ZDE
Sidney ve Beatrice
Webb taraf›ndan gelifltirilen sendikac›l›k anlay›fl›n›n özellikleri nelerdir?
Fabianc›lar
sosyalizme evrim yoluyla ulafl›labilece¤ini savunan bir sosyalist harekettir. Önde gelen Fabianc›lar olan Webb’ler Marx’›n s›n›f mücadelesi kavram›n›
S O Rmücadelenin
U
kabul ederken,
zorla ve s›n›flar›n birinin ortadan kald›r›lmas› yoluyla çözülmesi noktas›nda Marx’›n görüfllerinden ayr›lmaktad›r. Webb’ler Marx’›n aksine sendikalar›
esas olarak ekonomik kurulufllar olarak ele alm›fllard›r. SendikalaD‹KKAT
r›n temel görevlerini ücretlilerin yaflam ve çal›flma koflullar›n› gelifltirmek olarak tan›mlam›fllard›r. Webb’ler bunun en önemli arac› olarak toplu pazarl›¤› görmüfltür
S‹ZDE
(Larson andSIRA
Nissen,
1987, s.186). Pazarl›k kuram› olarak da bilinen Webb’lerin görüflüne göre, iflçilerin örgütlü olarak yapacaklar› toplu pazarl›k ve müzakere yoluyla iflverenlerin
daha çok kazanmak için mümkün oldu¤u kadar az ücret ödeme tuAMAÇLARIMIZ
tumlar›na karfl› konulabilir. Pazarl›k yoluyla elveriflli say›labilecek bir ücret düzeyine ulaflmak için taraflar›n pazarl›k ve müzakere gücü bak›m›ndan eflit durumda
N N
Marx’›n aksine sosyal
demokratlar veya reformcu
sosyalistler reformcu ve
AMAÇLARIMIZ
pragmatik bir sendikac›l›k
anlay›fl›n› benimserler.
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
105
bulunmalar› gerekir. Webb’lere göre, zamanla, özellikle, 20. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren iflçiler örgütlenme ve emek tekeli oluflturmak yoluyla iflverenler karfl›s›nda
eflit pazarl›k imkân›na kavuflmufltur (Talas, 1976, ss.20-21).
Marx’›n aksine sosyal demokratlar veya reformcu sosyalistler ›l›ml› ve pragmatik bir sendikac›l›k anlay›fl›n› benimserler. Reformcu-›l›ml› sendikal yaklafl›m›n
özellikle 2. Dünya Savafl› sonras›nda Bat› sendikac›l›¤› içinde ana ak›m hâline geldi¤ini söylemek mümkündür. Keynesyen iktisat politikalar› ve sosyal politika uygulamalar›yla birlikte 2. Dünya Savafl› sonras›nda reformcu sendikac›l›k güçlendi.
Sendikalar, sermaye ve devlet aras›nda 1980’lere kadar devam eden bir uzlaflma
sa¤land›.
ANARfi‹ZM VE ANARKO-SEND‹KAL‹ZM
Anarflizm, s›kl›kla yanl›fl anlafl›lan ve genellikle yanl›fl bir biçimde terörizm, fliddet
ve zorbal›k ile eflanlaml› olarak kullan›lan bir kavramd›r. Oysa anarflizm 19. yüzy›l›n köklü düflünce ak›mlar›ndan biridir ve anarko-sendikalizm ad›yla iflçi ve sendika hareketi içinde de az›msanmayacak bir etki yaratm›flt›r. Anarflistler, devleti ve
otoriteyi reddederek sosyal yaflam›n devletsiz de gerçekleflebilece¤ini savunurlar.
Anarflizm 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Marksizme muhalif tutumuyla tan›nm›flt›r.
Anarflizmin ilk önemli düflünürü Pierre Joseph Proudhon (1808-1865)’dur. Anarflistler toplumdaki ekonomik tekellerin, bütün bask›c› sosyal ve politik kurumlar›n
ortadan kald›r›lmas›n› savunurlar (Rocker, 1989, s.9).
Anarflist sendikac›l›k anlam›na gelen Anarko-sendikalizm anarflizmin sendikal
alandaki yaklafl›mlar›n› ifade etmek için kullan›l›r. Anarko-sendikalistlere göre gelece¤in her türlü otoriteden soyutlanm›fl ve Proudhon’un “iflletme hükümetin yerini alacakt›r” sözü ile özetlenen toplumda sendikalar temel olacakt›r. Anarko-sendikalizm için sendika hem toplumsal devrimin hem de gelecek toplumun temel tafl›d›r (Ifl›kl›, 1979, s.235).
Anarflizmin kurucular›ndan Proudhon, kapitalist toplumda iflçilerin ücret mücadelesinin kendilerine fayda de¤il zarar getirece¤i düflüncesini savunmufltur. Ona
göre ücretlerin artmas› tüketilecek mallar›n fiyatlar›n›n artmas› anlam›na gelecektir. Yukar›da belirtti¤imiz gibi Marx, Proudhon’un bu görüfllerini sert bir biçimde
elefltirmifltir. Proudhon, iflçiler için parlamenter mücadele yolunu da reddetmifltir.
‹zleyicileri, I. Enternasyonalde devletin sosyal politika önlemleri almas›na yönünde mücadele edilmesine, bu önlemlerin kapitalizmin ömrünü uzataca¤› ve iflçi s›n›f›n› uysallaflt›raca¤› gerekçesiyle karfl› ç›km›flt›r (Ifl›kl›, 2003, s.29).
Anarflizm 19. yüzy›l›n sonuna do¤ru kitlelerden görece soyutlanm›fl bir hareket
iken onu yeniden canland›ran anarko-sendikalist hareket olmufltur. Anarko-sendikalist düflüncenin flekillenmesinde Frans›z sendikac› Fernand Pelloutier’in büyük
etkisi olmufltur. Pelloutier için sendika adeta yeni toplumun ö¤renilece¤i bir okul
niteli¤ini tafl›mal›yd›. Sendika, iflçi s›n›f› için hem okul hem de kolektif üretim ve
tüketimin örgütlendi¤i bir alan olmal›yd›. Anarko-sendikalistlere göre sendikan›n
siyasal partilerden ba¤›ms›z olmas› ve siyasal sisteme kat›lmamas› gerekiyordu.
Sendika bürokrasisinin önlenmesi Anarko-sendikalistlerin en önemli hedeflerinden biriydi. Anarko sendikalistler, sendikalar›n boykot, sabotaj ve grev gibi do¤rudan mücadele araçlar› kullanmalar›n› savunuyordu (Benlisoy, 2012, s.388).
Anarko-sendikalizmin özellikleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Anarko-sendikalizm için
sendika hem toplumsal
devrimin hem de gelecek
toplumun temel tafl›d›r.
Proudhon, kapitalist
toplumda iflçilerin ücret
mücadelesinin kendilerine
fayda de¤il zarar getirece¤i
düflüncesini savunmufltur.
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
106
George Sorel “genel grevi”
s›n›f mücadelesinin en
önemli arac› ve kitleleri
sürükleyecek bir toplumsal
mit olarak savunmufltur.
Sendikac›l›k
Anarko-sendikalizmin en önemli kuramc›lar›ndan biri “genel grevi” s›n›f mücadelesinin en önemli arac› ve kitleleri sürükleyecek bir toplumsal mit olarak yücelten Georges Sorel (1847-1922) olmufltur. Anarko-sendikalistler kariyerizm ve uzlaflmac›l›k kayna¤› olarak gördükleri parlamenter faaliyete ve siyasi partilere de karfl›yd›. Anarko-sendikalistler bunun yerine sendikal mücadeleyi ön plana ç›kar›yordu. Ancak bar›flç›l toplu sözleflme görüflmelerine de karfl› ç›k›yorlard›. Onlara göre iflçilerin ekonomik ç›karlar›n›n savunulmas› için endüstriyel militanl›k esas al›nmal›yd›. Bu nedenle iflçiler devrimci bir genel grev yoluyla kapitalizme karfl› meydan okumaya haz›rlanmal›yd› (Hyman, 2008, ss. 653-654).
19. yüzy›l›n bafllar›nda Fransa, ‹talya ve ‹spanya gibi ülkelerde göz ard› edilemeyecek bir etkinlik kazanan anarko-sendikalizm 20. yüzy›lda sendikal hareket
içinde etkisini iyice kaybetmifltir.
1895’te kurulan Frans›z Genel Emek Konfederasyonu (CGT), 1906’da Amiens
fiart› olarak bilinen ilkeleri kabul etmifltir. Amiens fiart› ile anarko-sendikalizm ve
siyasi partilerden ba¤›ms›zl›k ilkesi Frans›z sendikac›l›¤› taraf›ndan benimsenmifltir
(Demircio¤lu, 1987, s.192). Amiens fiart›nda flu ifadeler yer al›yordu: “Sendikan›n
as›l amac› patronlu¤u ve ücret köleli¤ini ortadan kald›rmakt›r. (...) Sendikac›l›k iflçi s›n›f›n›n kurtuluflunu gerçeklefltirme iflini hiçbir partiye b›rakamaz. Çünkü devrimi genel grev yoluyla gerçeklefltirecek olan sendika hareketidir. (...) Sendika d›fl›nda kendi dini, felsefi ve siyasi görüfllerine uygun herhangi bir derne¤e kat›lmak
emekçiler için tabii bir hakt›r. Fakat emekçilere düflen, bu görüflleri sendikaya sokmamakt›r.” Amiens fiart›’n› kabul eden CGT, Sosyalist Parti ile ittifak yap›lmas›n›
reddetmifltir. Amiens fiart›’n› kabul edenler için gerçek iflçi partisi CGT idi (Lefranc,
1966, ss.26-27).
FAfi‹ZM VE SEND‹KACILIK
Faflizmin bafll›ca
dayanaklar›, iflçi devrimi
korkusu ve liberal
demokrasinin sorunlara
çözüm getirememesidir.
‹ki savafl aras›nda ‹talya, Portekiz, Almanya ve ‹spanya’da de¤iflik isimlerle an›lan
faflist rejimler kuruldu. Faflist ideoloji, hem üretti¤i dünya görüflü hem de uygulamalar› ile kendini di¤er “izm”lerden, özellikle de iki büyük düflünce ak›m› olan liberalizm ve sosyalizmden net bir biçimde ay›rm›flt›r. Bu ay›r›m faflizmin demokrasiden de net bir biçimde kopuflu anlam›na gelmektedir. Demokrasi faflizm için
adeta insan do¤as›na ayk›r› bir durumdur (Örs, 2012, s.482). Mussolini’ye göre faflizmin temeli devlet kuram›d›r. Faflizm devleti bir salt varl›k olarak görür. Tüm bireyler ve topluluklar devlet karfl›s›nda göreli ve ikincil bir nitelik tafl›r. Sar›ca’ya göre faflizmi do¤uran, ortaklafla amaçlar de¤il, ortaklafla korku ve nefretlerdir. Özellikle orta ve yüksek s›n›flar›n bir sosyalist devrim korkusu, halk›n sosyal sorunlar›n demokratik düzen içinde çözülmesinden umudunu kesmesi ve sürekli bunal›mlar faflizmi do¤uran nedenlerin bafl›nda say›lmaktad›r. Faflizmin bafll›ca dayanaklar›, iflçi devrimi korkusu ve liberal demokrasinin sorunlara çözüm getirememesi olarak belirtilmektedir (Sar›ca, 1983, ss.178-179). Faflist devlette, özgürlükten
söz etmek olanaks›zd›r. ‹nsanlar›n özgürlü¤ü önemli de¤ildir, as›l olan sosyal kurulufllar içinde örgütlenmeleri ve bu kurulufllar›n disiplinine ve otoritesine uymalar›d›r. Faflizm özgürlü¤ün yerini disiplin ve otoritenin almas›d›r (Göze, 1993, s.321).
Faflizme göre bireyler birer hücredir, birleflerek grubu meydana getirirler. Birey
gruba, kolektiviteye feda edilmelidir. Faflizme göre devletin üstünde hiçbir fley
yoktur (Sar›ca, 1983, s.181).
Peter Drucker, Ekonomik ‹nsan›n Sonu Olarak Faflizm (Fascism as the End of
Economic Man, 1939) adl› makalesinde, A. Smith’in, kendisi için en ak›lc› tercihleri yapan homo economicus’unda (ekonomik insan) simgeleflen liberal inan›fl›n ba-
107
flar›s›zl›¤›n›n ve bunun do¤urdu¤u iflsizlik ve ekonomik belirsizli¤in kitlelerde büyük bir karamsarl›k ve ümitsizlik yaratt›¤›n›; faflizmin yükseliflini anlaman›n anahtar›n›n, eski düzenin ve inan›fl›n çökmüfl olmas›n›n ama yenisinin yoklu¤unun yaratt›¤› ümitsizlikte yatt›¤›n› savunur (Drucker, 1971, ss.49-65).
1929 Büyük Ekonomik Bunal›m›, savafltan sonra yüzy›l›n ilk yar›s›nda büyük
sosyal tahribata yol açan ikinci büyük felaketti. Büyük bunal›m, b›rak›n›z yaps›nlar liberalizminin iflas› anlam›na gelmekteydi ve ard›ndan tepki olarak piyasaya
müdahale ve sosyalleflme yoluyla devletin yükselifli bafll›yordu. Bu dönemde çeflitli ülkelerde, çeliflkili ve farkl› yollar izlendi.
Almanya’da, 1929 bunal›m›na karfl› 1932’ye kadar uygulanan klasik iktisadi reçete sonuç vermedi ve iflsizlik h›zla artt›. 1933’te Nazilerin iktidara gelmesiyle birlikte müdahaleci devlet yaklafl›mlar› ön plana ç›kt›. Önce iflsizli¤e karfl› Hizmet
Plan› ad› verilen dört y›ll›k bir plan, ard›ndan 1936 y›l›nda Üretim Plan› ad› verilen ikinci bir plan uygulanmaya baflland›. Weimar Cumhuriyeti’nin ‹flyeri Konseyleri, bir çeflit korporatif devlet uygulamas› olan Alman ‹flletmeler Cephesi ile yer de¤ifltirdi. Bu dönemde devlet bütün ekonomiyi yönlendiren ve belirleyen güç hâline geldi (Tanilli, 2002, s.97).
Faflizmin sendikac›l›¤a iliflkin yaklafl›mlar› nelerdir?
SIRA S‹ZDE
‹talya’da 1918-1920 aras›nda iflsizlik, enflasyon ve yiyecek yetersizli¤ine karfl›
Ü fi Ü N E Lolarak
‹M
iki y›l süren sosyal patlamalar ortaya ç›kt›. ‹ki k›z›l y›l (BiennioDrosso)
adland›r›lan bu dönemde büyük tar›msal grevler yafland›; köylüler büyük toprak sahiplerine ait topraklar›, yüz binlerce iflçi ise fabrikalar› iflgal etti.S Liberal
hükümet,
O R U
olaylara zorla müdahaleyi reddederek taraflar› bir araya getirdi ve bir uzlaflma yolu buldu. Ancak ‹ki k›z›l y›l sonucunda, sanayiciler ve büyük toprak sahipleri, liD‹KKAT
berallerin bir sosyal devrim tehlikesiyle bafl edemeyece¤ini düflünerek giderek
güçlenen faflist hareketi desteklemeye bafllad›lar (Townson, 1994, s.80).
SIRA S‹ZDE
Faflizm ile birlikte ‹talya’da korporatist uygulamalar gündeme
geldi. Devletin
üstünde hiçbir güç tan›mayan ve bireyleri devleti için bir araç olarak gören ve siyasal özgürlük fikrini kabul etmeyen faflizm, buradan hareketle iflçi ile iflvereni
AMAÇLARIMIZ
korporasyonlarda birlefltirerek tümüne birden üretici ad›n› verdi ve sosyal sorunu
yukar›dan afla¤›ya bir bask›yla çözdü¤ünü iddia etti (Sar›ca, 1983, ss.243-244).
Faflist korporatizm, korporasyonlar içinde iflçileri, iflverenleri
yönetiK ‹ ve
T iflletme
A P
cilerini bir araya getirerek, s›n›f çat›flmalar›n› ortadan kald›rmay› ve s›n›flar aras›
uyumu amaçl›yordu. ‹talya’da 1926 y›l›nda ç›kar›lan yeni sendikal yasa, sistemin
temel tafl› hâline geldi. Yasa her iflkolunda sadece faflist iflçi ve
iflveren birliklerine
TELEV‹ZYON
(korporasyonlara) izin vermekteydi. Grev ve lokavtlar yasaklanarak uyuflmazl›klar›n zorunlu tahkim sistemi ile çözülmesi öngörülmüfltü. Bütün sendikalar tek bir
sendika olarak birlefltirildi ve zamanla sendika kavram› yerine “korporasyon” kav‹ N T E Rbölündü
NET
ram› kullan›lmaya baflland›. Ekonomi 22 sektöre (korporasyona)
ve her
bir korporasyon iflverenler, iflçiler ve Korporasyon Bakanl›¤› temsilcileri taraf›ndan
idare edilmeye baflland› (Örs, 2012, s.501). 1930’da Ulusal Korporasyonlar Konseyi, 1934 y›l›nda ise ücret ve çal›flma koflullar›n› kararlaflt›rmak üzere iflçi-iflveren
karma korporasyonlar› kuruldu. Bu faflist korporatist sistem, kapitalizm ile sosyalizm aras›nda üçüncü yol olarak sunulmaktayd› (Townson, 1994, s.192).
Faflist korporasyonlar meslek kurulufllar›d›r ancak di¤er meslek kurulufllar›ndan farkl› olarak çokluk de¤il teklik, gönüllülük de¤il zorunluluk ilkesine dayal›d›r. Ayn› iflkolunda birden fazla korporasyon kurulmas› veya korporasyonlar›n d›-
5
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Faflist korporasyonlar meslek
kurulufllar›d›r ancak di¤er
meslek kurulufllar›ndan
K ‹ Tde¤il
A P
farkl› olarak çokluk
teklik, gönüllülük de¤il
zorunluluk ilkesine dayal›d›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
108
Sendikac›l›k
fl›nda kal›nmas› söz konusu de¤ildir. Sendika ve meslek örgütlerinden farkl› olarak
korporasyonlar s›n›f ve meslek ç›karlar›n› korumak için kurulmazlar, tersine s›n›f
ve ç›kar mücadelesinin reddine dayan›r. Amaç s›n›f mücadelesi düflüncesinin reddedilmesidir. Faflist devlette, devlete karfl› ve devletin d›fl›nda hiçbir fley yap›lamayaca¤› için korporasyonlar da devlet organlar›d›r. Böylece devletin ve devlete hâkim olan s›n›f›n ekonomiyi yönlendirmesi mümkün olacakt›r. (Göze, 1993, ss.322323). Faflizm, sendika çoklu¤u ve sendika seçme özgürlü¤ü ilkelerini kald›rarak,
sendikalar› devlet ayg›t›n›n bir parças› haline getirip etkisizlefltirerek iflçileri sermaye karfl›s›nda savunmas›z b›rakmaktad›r.
NEOL‹BERAL‹ZM VE SEND‹KACILIK
Neoliberalizme göre devlet
müdahalesi, hem bireysel
özgürlü¤e karfl› gayrimeflru
bir müdahaledir hem de
yarat›c›l›¤›n geliflmesini
önler.
Hayek, piyasaya dayal›
ekonomik düzen içinde
sosyal adalete yer
olmad›¤›n› ve sosyal
adaletin bofl bir kavram
oldu¤unu ileri sürer.
Neoliberalizmin (yeni liberalizmin) ideolojik zeminini Carl Menger (1840-1921),
Ludwig von Mises ve Frederick von Hayek’in (1899-1992) temsil etti¤i Avusturya
Okulu oluflturmaktad›r. Makro ekonomik düflünceye karfl› mikro ekonomiyi savunan ve ekonomiye her türlü devlet müdahalesine karfl› ç›kan Avusturya okuluna
göre insanlar özgür eylem ve seçimler yapan bilinçli varl›klard›r ve insanlar›n bu
seçimlerinin gerçekleflebildi¤i biricik mekanizma ise piyasad›r. Avusturya okuluna
göre planl› ekonomi kaç›n›lmaz olarak diktatörce düzenlemelere yol açar ve politikac›lar› ve bürokratlar› “hesab› sorulamayan” güçlerle donat›r. Onlara göre yaln›zca fiyat mekanizmas›yla arz ve talep güçlerine cevap veren bir piyasa sistemi
ürünler aras›nda adil bir de¤iflim oran› belirleyebilir ve bireylerin etkinliklerini art›rmalar› için motive eder. Avusturya okuluna göre devlet müdahalesi, hem bireysel özgürlü¤e karfl› gayrimeflru bir müdahaledir hem de yarat›c›l›¤›n geliflmesini
önler (Berktay, 2012, s.97).
Neoliberalizmin, devletin sosyal ödevlerine karfl› ç›kan yaklafl›m›n›n 20. yüzy›ldaki önde gelen temsilcilerinden biri Hayek’tir. Hayek, 1944’te yay›mlad›¤› Köleli¤e Giden Yol (The Road to Serfdom) kitab› ile piyasaya yönelik müdahaleci yaklafl›mlara kökten karfl› ç›karak, Faflizmin ve Nazizmin asl›nda kolektivist, müdahaleci ve piyasa karfl›t› ak›mlar›n zorunlu sonucu oldu¤unu iddia etti (Hayek, 2001,
s.4). Hayek, bu kitab›nda piyasaya yap›lacak her türlü devlet müdahalesine karfl›
ç›kar ve piyasay› düzenlemeye yönelik müdahaleleri köleli¤e do¤ru gidifl olarak
tan›mlar. Hayek, devletin ifllevini ve müdahalesini sadece rekabetin daha iyi ifllemesini sa¤layacak bir hukuk düzeni kurmak olarak tan›mlamakta ve sosyal korumac› düzenlemelere karfl› ç›kmaktad›r. Hayek, net bir biçimde piyasaya dayal›
ekonomik düzen içinde sosyal adalete yer olmad›¤›n› ve sosyal adaletin bofl bir
kavram oldu¤unu; sosyal adalet ad›na bir otorite taraf›ndan piyasaya getirilecek
yükümlülüklerin varl›¤› durumunda, piyasay› koruman›n mümkün olmad›¤›n› ve
sosyal adaletin ancak bir komuta ekonomisinde ya da merkezi olarak yönetilen bir
ekonomide mümkün oldu¤unu ileri sürmektedir (Hayek 1976, ss.67-69). Hayek,
Keynesyen makroekonomik politikalar ve aç›k finansman dâhil, piyasaya müdahalenin her türüne düflmanca bir tutum tak›nm›flt›r. Onun radikal yeni-liberalizmi;
ekonomik planlaman›n bireysel özgürlükle tamamen uyumsuz oldu¤u inanc›na
dayal›d›r (Levitt, 2000, s.3).
Hayek’e göre sendikalar bütün isteklerine ra¤men serbest piyasa taraf›ndan
oluflturulan gerçek ücretleri uzun dönemde art›ramaz. Hayek, “Sendikalar›n gerçek
ücretlerde sa¤lad›¤› art›fl di¤erlerinin aleyhine sadece belirli bir gruba yarar sa¤lar.
Bu yüzden sendikalar sadece sektörel ç›karlara hizmet ederler” demektedir. Hayek
sendikal faaliyetlerin zorunlu olarak her yerde emek verimlili¤ini düflürece¤ini ve
109
bu nedenle de gerçek ücretlerin genel düzeyini düflürece¤ini ileri sürmektedir
(Hayek, 1960, ss.270-271).
Sendikac›l›¤a, sosyal politika önlemlerine ve devletin sosyal düzenleyici rolüne
karfl› bir baflka kökten piyasac› elefltiri ise Milton Friedman’dan gelmifltir. Neoliberal ö¤retinin manifestosu olarak bilinen Kapitalizm ve Özgürlük kitab›nda Friedman, devletin rolünü; sadece piyasan›n iflleyifli için yasal çerçeveyi sa¤lamak ve
hakem olmak fleklinde tan›mlayarak aralar›nda sosyal sigorta programlar›, kamunun toplu konut yap›m› gibi önlemler de olmak üzere devletin sosyal harcamalar›na karfl› ç›kmaktad›r. Friedman, sendikalar›n iflgücü tekeli yaratarak piyasan›n etkinli¤ini ve istihdam› azaltt›¤›n› ve genel olarak çal›flanlar›n gelirlerini daha da eflitsiz hale getirdi¤ini iddia etmektedir (Friedman, 1988, ss.203-204). Friedman’›n
1960’lardan itibaren sendikalara ve düzenleyici devlete iliflkin olarak ileri sürdü¤ü
elefltiriler pek çok muhafazakâr ve yeni liberal hükümetin esin kayna¤› olmufl ve
Friedmanc› yeni istikrar politikalar› 1980’li y›llarda sendikac›l›¤› ve sosyal korumac›l›¤› çok olumsuz etkilemifltir (Dereli, 1993, s.10).
Hayek’e göre sendikalar
serbest piyasa taraf›ndan
oluflturulan ortalama gerçek
ücretleri art›ramazlar.
Neoliberalizmin sendikac›l›¤a yaklafl›m›n› ve sendikac›l›k üzerindeki
etkilerini
SIRA
S‹ZDE de¤erlendiriniz.
6
D Ü fiy›llarda
Ü N E L ‹ M yayg›nl›k
Avusturya ve Chicago okulunun neoliberal görüflleri 1970’li
kazand› ve 1980’lerin bafllar›nda ‹ngiltere’de Margaret Thatcher ve ABD’de Ronald
Reagan yönetimlerinin ekonomik ve sosyal politikalar›n› derinden
S O R Uetkiledi. 1980
y›llar sonras›nda sendikac›l›¤›n güç kaybetmesinde neoliberal politikalar›n güç kazanmas› önemli bir rol oynam›flt›r (Çelik, 2007).
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Liberalizmin ve Neoliberalizmin Sendika Karfl›tl›¤›
N N
SIRA S‹ZDE Liberal huLiberal hukuk anlay›fl› bireylerin yasa önünde eflitli¤i esas›na dayal›d›r.
kuk anlay›fl›nda bireylerin sosyal-iktisadi farkl›l›klar› dikkate al›nmaz. Hatta yasa
önünde eflitlik ilkesi ile insanlar aras›nda maddi anlamda eflitlik yaratmaya yönelik
AMAÇLARIMIZ
siyasal müdahaleler aras›nda tam bir z›tl›k oldu¤u vurgulan›r. Hayek, yasa önünde
eflitlik ilkesinin, iktisadi eflitsizlik yaratt›¤›n› kabul etmekte ancak bunun insanlar›
belirli bir biçimde ma¤dur eden bir eflitsizlik olmad›¤›n› savunmaktad›r
(Hayek,
K ‹ T A P
2001, s.82). Liberal yaklafl›m; eflitlikle özgürlük aras›nda keskin bir çeliflki oldu¤unu ve ikisi aras›nda bir seçim yap›lmas› gerekti¤ini savunur (Friedman, 1988,
s.315).
TELEV‹ZYON
Liberalizmin soyut eflitlik anlay›fl› bireyler, piyasa mekanizmas›na dâhil olduklar› andan itibaren anlams›z hale gelir ve eflit olma flanslar›n› yitirirler (Altvater,
1984, s.50). Çünkü bu andan itibaren bireyler art›k soyut kimseler de¤il somut ik‹ N T E R Münci
NET
tisadi-toplumsal iliflkilerin öznesi ya da nesnesi durumundad›rlar.
Kapani,
Frans›z devrimi ile sembolleflen klasik bireyselci (liberal) doktrinin insan› yaflayan
bir varl›k olarak de¤il soyut bir varl›k olarak ele ald›¤›n› belirterek flu özlü elefltiriyi yazmaktad›r (Kapani, 1970, ss.48-49):
“Bu doktrin, ‘insan’› içinde yaflad›¤› toplumdan ve çevreden s›y›rarak soyut bir varl›k olarak ele almakta ve bu soyut varl›¤›n kiflili¤ini felsefi bir spekülasyon konusu
olarak de¤erlendirmeye çal›flmaktad›r. Günlük hayat flartlar› ile mücadele eden, bu
hayat flartlar›n›n karfl›s›na ç›kard›¤› güçlükleri yenme¤e, geçimini ve varl›¤›n› sa¤lamaya çabalayan kifli, sosyal varl›k olarak ‘yaflayan insan’ olarak hiç dikkate al›nmam›flt›r. (...) Her fleyden önce kendisine hayat hakk›, yaflama hakk› tan›nm›flt›r-fa-
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Neoliberalizm 1970’li
AMAÇLARIMIZ
y›llarda yayg›nl›k
kazand› ve
1980’lerin bafllar›nda
‹ngiltere’de Margaret
Thatcher ve ABD’de Ronald
K ‹ T A P
Reagan yönetimlerinin
ekonomik ve sosyal
politikalar›n› derinden
etkiledi.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
110
Sendikac›l›k
kat en basit sa¤l›k flartlar›ndan yoksundur; hayat›n› tehdit eden çeflitli hastal›klara
karfl› çaresizdir. Kendine mesken dokunulmazl›¤› tan›nm›flt›r-ancak bafl›n› sokacak
meskeni yoktur. Evet, kendisine ö¤renme hakk›, fikir hürriyeti tan›nm›flt›r-fakat daha küçük yafltan hayat›n› kazanma derdiyle karfl›laflt›¤›ndan ne ö¤renmek için okula gidecek zaman› vard›r, ne de gerçek bir fikir hürriyetinden faydalanabilmek için
gerekli olan fikri geliflmeyi sa¤layacak imkana sahiptir.”
Liberalizmin bu soyut eflitlik anlay›fl›, çal›flma iliflkileri ve sendikac›l›k alan›nda
da kendini gösterir. Liberalizm, emek-sermaye iliflkilerini borçlar hukuku içinde
ele al›r. ‹flçi ve iflvereni eflit ve özgür bireyler olarak ele al›r, aralar›ndaki ifl iliflkisini genel sözleflme özgürlü¤ü etraf›nda herhangi bir borç-alacak iliflkisi olarak kabul eder ve taraflar›n özgür iradeleriyle sözleflme ba¤›tlamalar› ve sona erdirmeleri ilkesini savunur. Oysa emek-sermaye iliflkilerinin temel özelli¤i iflçinin iflverene
olan ekonomik ba¤›ml›l›¤›d›r. Sermayeyi elinde tutan iflveren karfl›s›nda, iflgücünün karfl›l›¤› olarak alaca¤› ücret d›fl›nda hiçbir olana¤› bulunmayan iflçinin korunmas›, taraflar aras›ndaki dengesizli¤i gidermek için zorunludur (Süzek, 2002, s.16).
Sendikalar›n do¤uflu ve geliflmesinin temel nedeni, çal›flma iliflkilerinde daha güçsüz durumda olan iflçinin korunmas› ihtiyac› ve liberal anlay›fl›n, borçlar hukukunda ifadesini bulan sözleflme özgürlü¤ü yaklafl›m› ve piyasa mekanizmas› ile bunun
mümkün olmamas›d›r. Bu nedenle sendikac›l›k ile liberalizm ve neoliberalizm aras›nda temel bir karfl›tl›k söz konusudur.
111
Özet
N
AM A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
‹deoloji kavram›n› aç›klamak ve modern ideolojilerin temel özelliklerini yorumlamak
‹deoloji genel olarak dünya görüflü olarak tan›mlanabilir. Düflünce sistemlerini ifade etmek üzere
ideoloji, doktrin ve kuram kavramlar› kullan›lmaktad›r. ‹deolojiler yaflad›¤›m›z dünyan›n nas›l
bir dünya oldu¤unu ve toplumsal gerçekli¤i anlamam›za yarar. ‹deolojileri yol haritalar›na benzetebiliriz. Bu haritalar, toplumsal gerçekli¤in ne
tür kurumlar ve iliflkiler üzerine kurulu oldu¤unu, bunlar›n do¤ru mu yanl›fl m› oldu¤unu ve izlenmesi gereken “en iyi yol”un ne oldu¤unu anlat›r. Farkl› düflünsel sistemler ve ideolojiler de¤iflik s›n›fsal ve sosyal bak›fl aç›lar›n› temsil ederler.
Modern ideolojiler ile sanayileflme ve modernleflme sürecinde ortaya ç›kan temel doktrinler
ifade edilmektedir. 19. ve 20. yüzy›llar, önceki
yüzy›llardan farkl› olarak adeta “ideolojiler ça¤›”
oldular. Modern zamanlar›n önemli ideolojileri
liberalizm, sosyalizm, Marksizm, anarflizm, faflizm ve neoliberalizm olarak tasnif edilebilir.
Modern ideolojilerle sendikac›l›¤›n iliflkilerini
aç›klamak
Modern ideolojiler Sanayi Devrimi s›ras›nda ve
sonras›nda ortaya ç›kan düflünce ak›mlar›d›r. Bu
nedenle bu ideolojilerin Sanayi Devriminin ortaya ç›kard›¤› temel sorunlara, olgulara ve kurumlara kay›ts›z kalmas› beklenemez. Tersine bu ideolojiler modern zamanlar›n sorunlar›na yan›t aray›fl› olarak da ele al›nabilir. ‹flçi s›n›f›n›n yaflama
ve çal›flma koflullar›, kapitalizmin yaratt›¤› sosyal
sorunlar ve bunlara yönelik tepki ve örgütlenmeler modern ideolojilerin de en önemli konusunu oluflturmaktad›r.
‹deolojilerin keyfi olarak ortaya ç›kmad›¤›n›, belirli toplumsal ve tarihsel koflullar›n ürünü olduklar›n› söyleyebiliriz. Ancak ideolojiler de toplumsal yaflam ve de¤iflim üzerinde ciddi bir etki gücüne sahiptir. Örne¤in liberalizm ve sosyalizm
modern ideolojiler olarak toplumsal-iktisadi geliflmenin belirli bir aflamas›nda, burjuvazinin (sermayedar s›n›f›n) ve iflçi s›n›f›n›n ortaya ç›kt›¤›
koflullarda, feodal dönemin sonunda ve kapitalizmim flafa¤›nda (18. ve 19. yüzy›lda) ortaya ç›km›fl olmakla birlikte bu iki ideoloji de ortaya ç›kt›ktan sonra sosyal ve siyasal yaflam üzerinde de
büyük etkiler yaratm›flt›r.
Modern ideolojilerin özelliklerini ve sendikac›l›¤a iliflkin yaklafl›mlar›n› s›ralamak
Modern ideolojilerin en eskisi kabul edilen klasik liberalizm piyasan›n d›flardan bir kar›flma olmaks›z›n, kendi ç›kar› peflinde koflan bireylerin
verecekleri ak›lc› kararlar sonucunda dengeye
kavuflaca¤› görüflünü savunur. Liberalizme göre
N
A M A Ç
4
piyasaya d›flar›dan müdahale edilmemelidir. Devletin veya emek tekeli oluflturan sendikalar›n müdahalesi piyasan›n dengesini bozar. Bu nedenle
liberalizm sendikac›l›¤a uzakt›r ve sendikac›l›¤›
yarars›z ve etkisiz olarak görür.
Sosyalizm ise liberalizmin tersine piyasan›n görünmez eline inanmaz ve kapitalizmin yaratt›¤›
sorunlar›n çözümü için devlet müdahalesini ve
iflçilerin örgütlenmesini savunur. Liberalizmin bireycili¤ine karfl› sosyalizm dayan›flma ve toplumsall›¤› öne ç›kar›r. Modern sosyalist düflünce sanayileflmenin ve piyasa sisteminin yaratm›fl oldu¤u sosyal sorunlara bir tepkinin ürünü olarak flekillenmifltir.
Devrimci-sosyalist sendikac›l›k, reformcu-›l›ml›
sendikac›l›k, anarko-sendikalizm ve faflist sendikac›l›k kavramlar›n› tan›mlamak
Marksistler bir yandan sendikalar›n iflçilerin dayan›flma merkezleri ve ekonomik mücadele örgütleri, öte yandan sosyalizm okulu olduklar›na
ve sistemin de¤ifltirilmesi mücadelesinde de yer
almalar› gere¤ine inan›rlar. Ekonomik mücadeleyi küçümsemezler ancak sendikalar›n kapitalizmi aflma mücadelesinde, devrim mücadelesinde
yer almalar›n› savunurlar. Bu yaklafl›m› sosyalist
ve/veya devrimci sendikac›l›k veya s›n›f sendikac›l›¤› olarak bilinir.
Sendikac›l›k hareketi içinde günümüzde de ana
ak›m olan sendikac›l›k yaklafl›m› ise reformcu›l›ml› sendikac›l›kt›r. Marx’›n kapitalizmin bir sosyal devrimle de¤ifltirilmesi fikrinden ayr›lan sosyal demokrat-sosyal reformcular taraf›ndan gelifltirilmifltir. Bu yaklafl›ma göre genel oy hakk›n›n
ve iflçilerin mücadelesinin etkisiyle iflçiler önemli haklar elde etmifllerdir. Toplu pazarl›k ve siyasal kat›l›m yoluyla sosyal sorunlar› çözmek mümkündür. ‹flçiler pazarl›k güçlerini kullanarak kapitalizm içinde, reformlar yoluyla haklar›n› ad›m
ad›m gelifltirebilirler.
Anarko-sendikalistler ise sendikalar yoluyla verilecek ekonomik mücadeleye karfl› ç›kmaktad›r.
Anarko-sendikalistler için sendikalar gelece¤in
toplumunu kuracak biricik örgütlerdir. Parlamenter siyaseti de reddeden anarko-sendikalistlere
göre topyekûn bir genel grev yoluyla toplumsal
sistemi de¤ifltirmek mümkündür.
Faflizmde devlet her fleyin üstündedir. Faflizm bireyi organizman›n bir parças›, hücresi olarak görür. Bireylerin ve meslek gruplar›n›n tümünün
devlet otoritesine tabi olmas›n› savunur. Bu nedenle faflizm s›n›f ve sosyal ç›kar temelinde örgütlenmeye karfl› ç›kar. Bunun yerine meslek
esasl› tek ve zorunlu bir örgütlenmeyi savunur.
Bu örgütlenmeler faflist korporasyonlard›r.
112
Sendikac›l›k
1. ‹deoloji kavram› afla¤›dakilerden hangisiyle tan›mlanabilir?
a. Düflünce sevgisi
b. Dünya görüflü
c. Tarafl›l›k
d. Mant›kl› düflünce
e. Tarafs›zl›k
2. Afla¤›daki klasik liberal düflünürlerden hangisi sendikalara iliflkin olumlu görüfllere sahiptir?
a. Adam Smith
b. David Ricardo
c. John Stuart Mill
d. Thomas Malthus
e. Herbert Spencer
3. Klasik iktisadi yaklafl›ma göre kendi ç›kar› için en
ak›ll› seçimi yapan bireye ne ad verilir?
a. Homo sapiens
b. Homo politicus
c. Homo economicus
d. Kariyerist
e. Özgür birey
4. Afla¤›dakilerden hangi düflünür iflçilerin Büyük Ulusal Manevi Birlik çat›s› alt›nda toplanmas›n› ve genel
greve baflvurmas›n› savunmufltur?
a. Robert Owen
b. Saint-Simon
c. George Sorel
d. François Babeuf
e. Charles Fourier
5. Afla¤›daki görüfllerden hangisi Marx’a ait de¤ildir?
a. S›n›f mücadelesi tarihin motorudur
b. Kapitalizmde esas çat›flma burjuvazi ve iflçi s›n›f› aras›ndad›r.
c. Sendikalar sosyalizm ve dayan›flma okullar›d›r.
d. ‹flçi s›n›f›n›n zincirlerinden baflka kaybedecek
bir fleyi yoktur
e. Sendikalar›n elde etti¤i ücret art›fllar› sadece fiyatlar›n artmas›na yol açar
6. Reformcu sendikac›l›¤›n kurucu kabul edilen ve Fabian Derne¤inin önde gelen üyeleri olan düflünürler
afla¤›dakilerden hangileridir?
a. Marx ve Engels
b. Blanqui ve Babeuf
c. Proudhon ve Sorel
d. Bernstein ve Lenin
e. Sidney ve Beatrice Webb
7. Anarko-sendikalizmin sendika-siyaset-siyasi parti
iliflkileri konusundaki ilkeleri afla¤›dakilerden hangisinde yer almaktad›r.
a. Amiens fiart›
b. Eflitler Bildirgesi
c. Komünist Manifesto
d. Ne Yapmal›
e. Endüstriyel Demokrasi
8. Marx iflçilerin örgütlenmeleri ve mücadelelerinin onlar›n bilincinde yaratt›¤› de¤iflimi hangi kavramla ifade
etmektedir?
a. Art›-de¤er
b. Kendinde s›n›f
c. Kendisi için s›n›f
d. Yedek sanayi ordusu
e. S›n›f çat›flmas›
9. Faflist sendikac›l›¤›n özellikle ‹talya’da ön plana ç›kan toplumsal-mesleksel örgütlenme biçimi nedir?
a. Korporasyon
b. Federasyon
c. Falanj
d. Komün
e. ‹flyeri Konseyleri
10. Sendikalar›n serbest piyasa taraf›ndan oluflturulan
ortalama genel ücret düzeyinin üzerine ç›kamayaca¤›n›
savunan Avusturya Okulu mensubu neoliberal iktisatç›
kimdir?
a. Keynes
b. Friedman
c. Hayek
d. Drucker
e. Lasalle
“
113
Okuma Parças›
Roubini Marx’a hak verdi
Joseph Lazzaro / Daily Finance
Hürriyet, 15 A¤ustos 2011
Bundan dört y›l önce küresel finansal krizi en do¤ru flekilde tahmin etti¤i için ‘Kriz Kahini’ unvan›n› alan Nouriel Roubini, Marksizm’in kurucusu
Karl Marx’›n kapitalizm elefltirilerinin, yaflanan
son krizde hakl› ç›kt›¤›n› söyledi.
Kapitalizm karfl›t› birçok teorinin yan› s›ra Marx kendi
teorisinde, bu sistemin periyodik olarak krize neden
olacak kendi iç çeliflkileri bulundu¤unu bunun da ekonomik sistem üzerinde bask› yarataca¤›n› savunur.
Roubini, Wall Street Journal ile yapt›¤› bir röportajda,
flirketlerin maliyetleri düflürmek için tasarruf yapma ve
nakit biriktirme yönünde hareket etti¤ini bunun da çal›flanlar›n eline daha az para geçmesi anlam›na geldi¤ini söyledi. Roubini, bu sürecin çal›flanlar›n harcamalar›n› azaltt›¤›na ve sonuçta flirketlerin eline daha az para
geçmesi anlam›na geldi¤ine dikkat çekti.
fiu anda yaflan küresel finansal krizde, ellerine az para
geçti¤i için az harcayan tüketiciler, bunun yan›nda bir
de maliyetleri azaltma, tasarruflar›n› art›rma ve nakit biriktirme yönünde de hareket ettikleri için flirketlerin kazançlar›n›n daha da azalmas› yönünde bir etki yarat›yor.
MARX HAKLIYDI
Roubini röportajda bu konuda Marx’›n önceden yapm›fl
oldu¤u tespitlere flöyle hak verdi:
“Marx hakl›yd›. Kapitalizm, bir noktada kendi kendini
imha edebilir. Çünkü, çal›flan kesimden elde edilen gelirin, art› de¤er olmadan ve toplam talepteki eksiklik
nedeniyle sermayeye dönüfltürülme süreci devam edemiyor. Piyasalar›n iflledi¤ini düflündük. Onlar da ifllemiyor. Bu da bireysel olarak rasyonel olan›n kendi kendini imha süreci oldu¤unu gösteriyor.”
Roubini ayr›ca, ABD’de al›nan teflvik önlemlerinin organik ve güçlü bir gayri safi yurtiçi büyüme için yeterli
büyüklükte olmad›¤›n› da söyledi.
”
Jules Verne ve Karl Marx
Jules Verne’in vaktiyle bir hayal dünyas›nda sezer gibi
oldu¤u fleyler do¤ru ç›kmaya bafllad›. Yirmi haftaya kadar Ay’a gidilecek. Jules Verne’deki bu sezgi kuvvetini
de¤erlendirmek istersek, Frans›z yazar›n› gericiler ve
tutucular saf›na m›, yoksa ilericiler ve iticiler saf›na m›
yerlefltiririz?
Jules Verne o devirde mant›k d›fl› bir hayal alemini dahi zorlama cesaretini göstermifl ilerici, hem de çok ilerici bir yazard›. Dediklerinin yüz y›l sonra gerçekleflmeye bafllamas›; onun ne ölçüde ilerici bir yazar oldu¤unu tart›flmas›z ispat etmektedir.
Ayn› tarihlerde yaflayan bir ilerici düflünür daha vard›.
onun da ad› Karl Marx’t›. Acaba ayr› ayr› dallarda kafa
yormufl bu iki ilerici insan aras›nda hiçbir yak›nl›k yok
mudur? Böyle bir yak›nl›¤› aramaya çal›flmak fazla bir
gayretkefllik mi olur?
Biz ilk bak›flta bir hayli ters görünen böyle bir araflt›rman›n büsbütün de anlams›z olmayaca¤› kan›s›nday›z.
Jules Verne, endüstri uygarl›¤›n›n bafllamas›yla, üretim
araçlar›ndaki de¤iflikli¤in hangi mucizelere eriflebilece¤ini sezmiflti. Denizlerin alt›nda gezilebilecek, Ay’a gidilebilecekti.
Marx ise, yine tabiat›n bir parças› olan toplum ile tabiat aras›ndak› z›tlaflmada; üretim araçlar›n›n oynad›¤› rolü görmüfl ve bunun sistemati¤ini yapm›flt›.
Toplum, tabiatla z›tlaflmas›nda, üretim araçlar›n› gelifltirirken; gelifltirdi¤i araçlar›n etkisi alt›nda kalarak biçimleniyordu.
Örne¤in daha fazla üretim yapmak için traktörü icat
edince; traktörün getirdi¤i yenilikler, ona eski biçiminden ayr› bir biçim veriyordu. Ve bu de¤iflim bir noktada, s›n›fl› toplumdan s›n›fs›z topluma dönüflüyordu.
Jules Verne’in bir sezgi olarak insanda ve dolay›s›yla
araçlarda gördü¤ü güç, Marx taraf›ndan bilimsel flekilde
incelenmifl ve sistemlefltirilmiflti.
Araçlar de¤ifle de¤ifle bir yerde burjuva s›n›f›n›n takatini aflan bir çizgiye gelecekti. Bu çizgide burjuva s›n›f›n›n kendi kâr hudutlar›yla çerçevelenmifl tutuculu¤u
bafllayacakt›. Bu tutuculu¤u, emekçi s›n›f› k›rmak zorundayd› ve k›racakt›...
Jules Verne; Ay’a gidecek arac› düflündü. Ama bu arac›
yapmakla bir kapitalistin hangi kâr› sa¤layabilece¤i hiç
akl›na gelmedi. Böyle bir araç yapmakta hiçbir kapitalistin kâr› yoktu ve böylece bir araç özel yat›r›mlar›n
rantabilitesini afl›yordu.
Toplumdaki de¤iflimin kritik noktalar›na yaklaflma dönemiydi (Amerika dahi bu araçlar›n yap›m›n› devlet olarak planlamak zorunlulu¤una düflmüfltür).
114
Sendikac›l›k
Araçlardaki de¤iflimin yarataca¤› mucizeyi Jules Verne
sezmifl, Marx ise bu de¤iflimin toplumda yarataca¤› yeni oluflumlar› bilimsel olarak aç›klam›flt›. Ayn› devirde
yaflayan iki kifli aras›ndaki yak›nl›k buradayd›.
Çünkü her ikisi de yeni bir fley icat etmiyorlar, sadece
biri sezgi; öteki bilim yoluyla olaca¤› yakal›yorlard›.
Jules Verne’in sezgisi gerçeklefliyordu. Marx’›n bilimsel
olarak ortaya koydu¤u sosyal de¤iflim de gerçeklefliyordu. Ve ayr› ayr› görünen bu gerçekleflmeler asl›nda ayn› köke, toplumla tabiat›n z›tlaflmas›ndaki diyalekti¤e
ba¤l›yd›. Ve bu zaten maddedeki de¤iflim kanunuydu.
Jules Verne bunun d›fl›na düflmedi¤i için bugün ad› en
an›lan yazarlardan biridir.
Bizce Jules Verne ile Marx aras›ndaki bu yak›nlaflt›rma,
her ikisini de taze tutan unsurun ne oldu¤unu çözümleme aç›s›ndan, üzerinde çok daha uzun durmaya de¤er bir konudur.
Not: 36 y›l önce yaz›lm›fl bir yaz›... “Akflam”dan...
Kaynak: Altan,Ç. “Jules Verne ve Karl Marx”, Milliyet.
23.02.2004.
1. b
2. c
3. c
4. a.
5. e
6. e
7. a
8. c
9. a
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹deoloji Kavram› ve Modern ‹deolojiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Liberalizm ve Sendikac›l›k”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Liberalizm ve Sendikac›l›k”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marx Öncesi Sosyalizm
ve Sendikac›l›k” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marksizm ve Sendikac›l›k”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Reformcu Sosyalizm, Sosyal Demokrasi ve Reformcu Sendikac›l›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anarflizm ve Anarko-Sendikalizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marksizm ve Sendikac›l›k”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Faflizm ve Sendikac›l›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neoliberalizm ve Sendikac›l›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Klasik iktisatç›lar analizlerinde sendikac›l›¤a pek yer
vermemifller ve sendikac›l›¤› ekonomik ve sosyal sorunlar aç›s›ndan bir aktör olarak görmemifllerdir. Klasik
iktisatç›lar piyasan›n d›flar›dan bir müdahale olmaks›z›n, bireylerin ak›lc› kararlar›yla dengeye gelece¤ini savunmufllard›r. Ücret seviyesinin bir ücret fonu çerçevesinde ve nüfus art›fl› ile ba¤lant›l› olarak piyasa taraf›ndan belirlenece¤ini savunan liberaller için sendikalar
gereksiz, faydas›z ve hatta zararl› kurulufllard›r. Baz›
klasik iktisatç›lar analizlerinde sendikalar› ve iflçilerin
örgütlenmesini hiç hesaba katmazken, baz›lar› sendikalar›n önemli bir rolü olmayaca¤› görüflündedir. Sendikalar, emek tekeli oluflturdu¤u gerekçesiyle piyasan›n
iflleyiflini bozucu kurulufllar olarak da de¤erlendirilmifl
ve bu gerekçeyle uzun süre yasaklanm›fllard›r.
S›ra Sizde 2
Marx’›n düflüncesinde iflçi s›n›f›n›n örgütlülü¤ü ve sendikalar önemli bir yer tutmaktad›r. Marx sendikalar› iflçiler aras›ndaki rekabeti sonland›r›p dayan›flma yaratmalar› ve bu nedenle sermaye karfl›s›nda iflçilerin pazarl›k gücünü art›rd›klar› için önemsemifltir. Marx sendikalar› iflçilerin s›n›f bilincinin yükselmesinde de önemli bir araç olarak görmüfltür. Ancak Marx sendikalar›n
sadece ekonomik örgütler olmas›n› yetersiz bulmufltur.
Sendikalar›n ayn› zamanda ücretlilik sistemi olarak nitelendirdi¤i kapitalizmin sonland›r›lmas›nda, sosyal
devrimde de önemli bir rolü olmas› gerekti¤ine inanm›flt›r. Marx’a göre sendikalar›n eylemi sadece ekonomik de¤ildir. Örne¤in çal›flma saatlerinin bir iflyeri düzeyinde k›salt›lmas› için sendikalar taraf›ndan yürütülen mücadeleyi ekonomik olarak niteleyen Marx, ancak
tüm bir sektör ve ülke çap›nda sendikalar›n çal›flma sürelerinin azalt›lmas›na yönelik bir yasa için yürütece¤i
mücadeleyi politik olarak tan›mlamaktad›r. Marx’›n sendikac›l›k anlay›fl› devrimci-sosyalist bir sendikac›l›k anlay›fl›d›r.
S›ra Sizde 3
Webb’lerin gelifltirmifl oldu¤u sendikac›l›k yaklafl›m›,
reformcu sosyalizm veya sosyal demokrasi ile ba¤lant›l›d›r. Marx’›n aksine reformcu sosyalistler/sosyal demokratlar iflçi s›n›f›n›n devrim olmaks›z›n reformlar yoluyla koflullar›n› iyilefltirebilece¤ini savunmufltur. 20.
yüzy›l›n bafllar›nda Marx’›n ön gördü¤ü sosyalist devrimin olmayaca¤›n› ileri süren kimi düflünürler, Marx’›n
yaklafl›mlar›n› revize etme ihtiyac› duymufllard›r.
Webb’ler de sendikal alanda bunu yapm›flt›r. Webb’lere göre iflçi s›n›f› artan pazarl›k gücünü kullanarak, t›pk› siyasette genel oy yoluyla oldu¤u gibi, sanayide de
iflverenlere isteklerini kabul ettirebilir. Toplu pazarl›k
gücünü kullanarak önemli kazan›mlar elde edebilir ve
iflletmelerinin yönetimlerine kat›labilir. Webb’lerin sendikac›l›k anlay›fl› 20. yüzy›l boyunca sendikal hareket
üzerinde son derece etkili olmufltur.
S›ra Sizde 4
Anarko-sendikalizm anarflizmin sendikal anlay›fl›d›r.
Anarflizm devlete ve otoriteye karfl› bir düflünce ak›m›d›r. Devletsiz ve otoritesiz bir toplum tasavvuruna sahiptir. Anarko-sendikalistler, sendikalar›n pazarl›k yoluyla ücretleri art›rmalar› ve çal›flma koflullar›n› iyilefltirmelerine karfl› ç›karlar. Ücret art›fllar›n›n bir anlam› yoktur. Çünkü onlara göre ücret art›fllar› sadece fiyatlar› art›rmaya yarar. Çal›flma koflullar›n› iyilefltirmeye dönük
sosyal politika önlemleri ise kapitalizmin ömrünü uzat›r. Anarko-sendikalistlere göre sendikalar gelece¤in
eflitlikçi toplumunun nüveleridir. Parlamenter siyasete
de karfl› ç›kan anarko-sendikalistler, Sorel’in bir toplumsal mit olarak gördü¤ü genel grev yoluyla mevcut
düzeni devirmeyi amaçlarlar.
S›ra Sizde 5
Anarflizmin tersine faflizm için devlet her fleydir. Bireyler ve toplumdaki de¤iflik meslek gruplar› devlete göre
ikincildir. Faflizm sosyalizme ve liberalizme karfl› bir
tepki olarak da görülür. Devrim tehlikesi ve liberalizmin yaratt›¤› belirsizlik karfl›s›nda otoriteyi, devleti ön
plana ç›kar›r.
Faflizmde farkl› s›n›flar›n ve meslek örgütlerinin kendi
ç›karlar› için örgütlenmesi kabul edilemez. Çünkü bu
tür giriflimler organizman›n bütünlü¤ünü bozar. Toplumda karfl›t ç›karlar› olan gruplar ve s›n›flar de¤il bir
organizman›n parçalar› söz konusudur. Bu nedenle faflizm mesleki esasa dayal› zorunlu ve tek tip bir sosyal
örgütlenmeyi savunur. ‹talyan faflizminde bunlar korporasyon olarak adland›r›lm›flt›r. Korporasyonlar iflçi ve
iflverenlerin çat› örgütleri ile devlet aras›nda üçlü bir
mekanizma anlam›na gelir. Ancak bu örgütlere üyelik
zorunludur ve sadece devlet taraf›ndan belirlenmifl korporasyonlar kurulabilir. Faflizm t›pk› siyasal alanda oldu¤u gibi sosyal alanda da ço¤ulculu¤u kabul etmez.
Sendika ço¤ulculu¤u ve bireysel-kolektif sendika özgürlü¤ü söz konusu de¤ildir.
115
S›ra Sizde 6
Neoliberalizmin sendikalara yaklafl›m› asl›nda klasik liberalizmin bir uzant›s›d›r. Ancak neoliberaller klasiklerden daha aç›k biçimde sendikalara karfl› ç›km›fllard›r.
Neoliberalizmin önde gelen isimlerinden Hayek, piyasaya karfl› her türlü müdahaleye karfl› ç›km›fl ve sosyal
adalet aray›fllar›n› anlams›z bulmufltur. Hayek, sendikalar›n çok istemelerine ra¤men piyasa taraf›ndan oluflturulmufl ücret seviyesinin üzerine ç›kamayacaklar›n› savunmufltur. Hayek sendikalar›n sadece belli bir grup iflçinin ücretlerini di¤erlerinin aleyhine art›rabilece¤ini
savunmufltur.
Neoliberalizmin di¤er önemli ismi Milton Friedman ise
sendikalar›n ifl gücü tekeli yaratarak piyasan›n etkinli¤ini ve istihdam› azaltt›¤›n› ve genel olarak çal›flanlar›n
gelirlerini daha da eflitsiz hale getirdi¤ini iddia etmektedir. Friedman ve Hayek’in sendikalara ve düzenleyici
devlete iliflkin olarak ileri sürdü¤ü görüfller 1980’li y›llarda pek çok muhafazakâr ve yeni liberal hükümetin
esin kayna¤› olmufl ve sendikac›l›¤› son derece çok
olumsuz etkilemifltir. Neoliberal politikalar sendikas›zlaflt›rman›n ideolojik-politik temelini oluflturmufltur.
Akkaya, Y. (1996). Neo-Korporatizm ve Türkiye’de
Sendikac›l›k. Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi. ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Altvater, E. (Aral›k 1984). “Neoliberal Karfl›devrimin Hiç
de Gizli Olmayan Çekicili¤i”, (Çev. N. Satl›gan). ‹ktisat Dergisi. Say› 241.
Beilharz, P. (1993). Labour’s Utopias: Bolshevism,
Fabianism, Social Democracy. New York: Routledge.
Benlisoy, F. (2012). “Anarflizm, Gönüllü Düzene Övgü”,
19. Yüzy›ldan 20. Yüzy›la Modern Siyasal ‹deolojiler. (Der: B. Öz). 5. Bask›. ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
Berktay, F. (2012). “Liberalizm: Tek Bir Teorik Pozisyona ‹ndirgenmesi Olanaks›z Bir ‹deoloji”, 19. Yüzy›ldan 20. Yüzy›la Modern Siyasal ‹deolojiler.
(Der. B. Öz). 5. Bask›, ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
Bottomore, T. (2008). “Sosyalizm”, Modern Toplumsal Düflünce Sözlü¤ü. (Ed. W. Outhwaite), (Çev.
M. Pekdemir). ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Brunhoff, S. de. (1992). Devlet ve Sermaye. (Çev. K.
Lordo¤lu). Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›.
116
Sendikac›l›k
Combination Act of 1800. http://www1.umassd.edu
/ir/resources/laborandsocial/ (Eriflim tarihi: 14 Temmuz 2012).
Çelik, A. (2007). “Sendikalar›n Yeni Dünyas›”, Türkiye’de Sendikal Kriz ve Sendikal Aray›fllar. (Der.
F. Sazak). Ankara: Epos Yay›nlar›.
Demircio¤lu, M. (1987). Dünyada ‹flçi Sendikalar›. ‹stanbul: Basisen Yay›nlar›.
Dereli, T. (1993). “Bat› Dünyas›nda Sendikalar›n Durumu ve Gelece¤inin Çeflitli Aç›lardan ‹rdelenmesi”,
Sendikal Aray›fl Konferans›: Tebli¤ ve Tart›flmalar. ‹stanbul: ‹stanbul Mülkiyeliler Vakf› Yay›n›.
Drucker, P. F. (1971). “Fascism as the End of Economic
Man”, The Place of Fascism in European History. (Ed. G. Allardyce), London: Prentice-Hall Inc.
Eliaç›k, R. ‹. (2011). Adalet Devleti. ‹stanbul: ‹nfla Yay›nlar›.
Engels, F. (1974). ‹ngiltere’de Emekçi S›n›flar›n Durumu. (Çev. O. Emre). ‹stanbul: Gözlem Yay›nlar›.
Engels, F. (1977). Ütopik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm. Ankara: Sol Yay›nlar›.
Friedman, M. (1988). Kapitalizm ve Özgürlük. (Çev. D.
Erberk ve N. Himmeto¤lu). ‹stanbul: Alt›n Kitaplar.
Göze, A. (1993). Siyasal Düflünceler ve Yönetimler.
Geniflletilmifl 6. Bas›. ‹stanbul: Beta Yay›nevi.
Guyot, Y. (1910). Socialistic Fallacies. London: Cope
and Fenwick.
Hayek, F. A. (2001). The Road to Serfdom. London:
Routledge.
Hayek, F. A (1976). Law Legislation and Liberty, Volume 2: The Mirage of Social Justice. Chicago:
The University of Chicago Press.
Hayek, F. A. (1960). The Constitution of Liberty. London: Routledge and Kegan Paul.
Hyman, R. (1973). Marxism and the Sociology of
Trade Unionism. London: Pluto Press.
Hyman, R. (2008). “Sendikalizm”, Modern Toplumsal
Düflünce Sözlü¤ü. (Ed. W. Outhwaite). (Çev. M.
Pekdemir). ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Ifl›kl›, A. (1979). Sendikac›l›k ve Siyaset. ‹stanbul: Birikim Yay›nlar›.
Ifl›kl›, A. (Mart-Nisan-May›s 2003). “Bafll›ca Sosyal Doktrinler Aç›s›ndan Sendikac›l›k”, Mülkiye. Cilt: XXVII.
Kapani, M. (1970). Kamu Hürriyetleri. Yeniden Gözden Geçirilmifl ve Geniflletilmifl Üçüncü Bas›. Ankara: AÜ Hukuk Fakültesi Yay›nlar›.
Kazgan, G. (1984). ‹ktisadi Düflünce veya Politik ‹ktisad›n Evrimi. Üçüncü Bas›m. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
Kongar, E. (1981). Toplumsal De¤iflme Kuramlar› ve
Türkiye Gerçe¤i. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
Koray, M. (2005). Sosyal Politika. 2. Bask›. Ankara:
‹mge Kitabevi Yay›nlar›.
Koray, M. ve Çelik, A. (2007). Avrupa Birli¤i ve Türkiye’de Sosyal Diyalog. Ankara: Belediye-‹fl Yay›n›.
Kuyucuklu, N. (1980). ‹ktisadi Olaylar Tarihi. ‹stanbul: Filiz Kitabevi.
Larson, S. and Bruce N. (Ed.) (1987). Theories of the
Labor Movement. Detroit: Wayne State University
Press,
Le Chapelier Law. http://www.chnm.gmu.edu/revolution/d/370/ (Eriflim tarihi: 14 Temmuz 2012).
Lefranc, G. (1966). “Dünyada Sendikac›l›k”, Dünyada
ve Bizde Sendikac›l›k. (Çev. A. Bezirci). ‹stanbul:
Varl›k Yay›nlar›.
Lenin, V. ‹. (2004). Ne Yapmal›? (Çev. M. Erdost). 5.
Bask›. Ankara: Sol Yay›nlar›.
Levitt, K. P. (2000). “The Great Transformation from
1920 to 1990”, Karl Polanyi in Vienna-The Contemporary Significance of The Great Transformation. (Ed. K. McRobbie, K. P. Levitt). London:
Black Rose Books.
Lordo¤lu, K., Özkaplan, N. ve Törüner, M. (1999). Çal›flma ‹ktisad›. 3. Bask›. ‹stanbul: Beta Yay›nevi.
Lozovsky, A. (1987). “Role of the Trade Unions in the
General Class Struggle of the Peoleteriat”, Theories
of the Labor Movement. (Ed. S. Larson and B. Nissen). Detroit: Wayne State University Press.
Makal, A. (1999). Türkiye’de Tek Partili Dönemde
Çal›flma ‹liflkileri: 1920-1946. Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›.
Marx, K. vd. (1975). Sendikalar Üzerine. (Çev. E. Karao¤lu). ‹stanbul: Bilim Yay›nlar›.
Marx, K. (1976). Kapital. Birinci Cilt. (Çev. A. Bilgi).
Ankara: Sol Yay›nlar›.
Marx, K. (1979). Felsefenin Sefaleti. Üçüncü Bask›.
(Çev. A. Kardam). Ankara: Sol Yay›nlar›.
Marx, K. (1979). Ücretli Emek ve Sermaye- Ücret, Fiyat ve Kâr. (Çev. S. Belli). Ankara: Sol Yay›nlar›.
Marx, K. ve Engels, F. (1976). Komünist Manifesto.
(Çev. S. Arslan). Ankara: Bilim ve Sosyalizm Yay›nlar›.
Munck, R. (2003). Eme¤in Yeni Dünyas›. ‹stanbul: Kitap Yay›nevi.
Örs, B. (ed.) (2012). 19. Yüzy›ldan 20. Yüzy›la Modern Siyasal ‹deolojiler. 5. Bask›. ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
Polanyi, K. (2002). Büyük Dönüflüm, Ça¤›m›z›n Siyasal ve Ekonomik Kökenleri. (Çev. A. Bu¤ra). ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Rocker, R. (1989). Anarcho-Syndicalism. London: Pluto Press.
Sar›ca, M. (1983). 100 Soruda Siyasi Düflünce Tarihi.
4. Bask›. ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi.
Smith, A. (2008). Milletlerin Zenginli¤i. (Çev. H. Derin). II. Bask›. ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür
Yay›nlar›.
Smith, G. W. (1998). John Stuart Mill’s Social and Political Thought: Critical Assessments. London:
Routledge.
Spencer, H. (1981). The Man Versus the State. Indianapolis: Liberty Classics Edition.
Süzek, S. (2002). ‹fl Hukuku. ‹stanbul: Beta Yay›nevi.
Talas, C. (1976). Sosyal Ekonomi. Ankara: S Yay›n›.
Talas, C. (1997). Toplumsal Politika. 5. Bask›. Ankara:
‹mge Kitabevi Yay›nlar›.
Tanilli, S. (2002). Yüzy›llar›n Gerçe¤i ve Miras›. Cilt
VI. Dördüncü Bas›m. ‹stanbul: Adam Yay›nlar›.
Townson, D. (1994). Dictionary of Modern History.
London: Penguin Books.
Tunçay, M. (der) (1976). Sosyalist Siyasal Düflünüfl
Tarihi. Cilt I. Ankara: Bilgi Yay›nevi.
117
SEND‹KACILIK
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
Taban örgütlenme modellerini aç›klayabilecek,
Üst örgütlenme modellerini tan›mlayabilecek ve üst örgütlenme modellerine
niçin ihtiyaç duyuldu¤unu aç›klayabilecek,
Dünya çap›nda ve bölgesel düzeyde faaliyet gösteren uluslararas› sendikal
örgütleri aç›klayabilecek
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Meslek Sendikas›
‹flkolu (Sanayi) Sendikas›
Genel Sendika
‹flyeri (‹flletme) Sendikas›
•
•
•
•
Sendika Birli¤i
Federasyon
Konfederasyon
Uluslararas› Sendikal Örgütler
‹çindekiler
Sendikac›l›k
Sendikal
Örgütlenme
Modelleri
• TABAN ÖRGÜTLENME MODELLER‹
• ÜST ÖRGÜTLENME MODELLER‹
• ULUSLARARASI ÖRGÜTLENME
MODELLER‹
Sendikal Örgütlenme
Modelleri
TABAN ÖRGÜTLENME MODELLER‹
Sendikal kademelenmenin en alt düzeyindeki taban örgütlenme modelleri; meslek
sendikalar›, iflkolu (sanayi) sendikalar›, genel sendikalar ve iflyeri (iflletme) sendikalar›d›r. Taban örgütlenme modelleri aras›nda yer alan bu sendikalar, üst ve uluslararas› örgütlenme modellerinin de temelini oluflturmaktad›r.
fiekil 5.1
Sendikal Örgütlenme Modelleri
Sendikal kademelenmenin en alt düzeyini taban örgütlenme modelleri oluflturmaktad›r. Taban örgütlenme
modelleri aras›nda meslek sendikalar›, iflkolu (sanayi) sendikalar›, genel sendikalar ve iflyeri (iflletme)
sendikalar› yer almaktad›r. Sendika birlikleri, federasyonlar ve konfederasyonlar ise üst örgütlenme
modellerini oluflturmaktad›r. En üst kademedeki uluslararas› örgütlenme modelleri ise, uluslararas› sendikal
örgütlerin faaliyet ve örgütlenme alanlar›na göre; dünya çap›nda ve bölgesel düzeyde faaliyet gösteren
uluslararas› örgütler olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r.
Sendikal Örgütlenme Modelleri
Taban
Örgütlenme
Modelleri
Meslek
Sendikalar›
Üst Örgütlenme
Modelleri
Uluslararas› Örgütlenme Modelleri
Sendika
Birlikleri
‹flyeri (‹flletme)
Sendikalar›
Konfederasyonlar
Federasyonlar
‹flkolu (Sanayi)
Sendikalar›
Genel
Sendikalar
Dünya Çap›nda Faaliyet Gösteren
Bölgesel Düzeyde Faaliyet Gösteren
120
Sendikac›l›k
Meslek Sendikalar›
Meslek Sendikas›: ‹flkolu ve
iflyeri ayr›m› yapmaks›z›n
ayn› meslekte çal›flan veya
ayn› zanaate sahip iflçileri
bir araya getiren taban
sendikal örgütlenme
modelidir.
SIRA S‹ZDE
1
Meslek sendikalar› (craft-occupational union), yaln›zca belirli bir zanaat veya
mesle¤e ait nitelikleri olan iflçileri üyeli¤e kabul eden iflçi sendikalar›d›r. Belirli bir
meslek veya zanaate mensup ve çeflitli iflkollar›na da¤›lm›fl olan iflçileri örgütledikleri için, meslek sendikalar›n›n yatay bir örgütlenme modelini oluflturduklar› kabul
edilmektedir. Türkçede meslek sendikas› terimi ile hem marangozluk, tornac›l›k
gibi bir zanaate; hem de ö¤retmenlik, hastabak›c›l›k gibi bir mesle¤e mensup olan
iflçilerin sendikal örgütleri ifade edilmektedir (Dereli, 1998a, s.380).
Tarihsel olarak ilk ortaya ç›kan sendika tipi olan meslek sendikalar›, ayn› zanaate veya mesle¤e sahip iflçilerden oluflan, emek arz›n› s›n›rlayabilen ve bu nedenle baflta sendika güvenli¤i önlemleri olmak üzere çal›flma koflullar›n› iflverene
tek tarafl› kabul ettirebilecek güce sahip olan bir örgüt türüdür. Meslek sendikalar›, 19. yy’da nispeten az say›da ancak yüksek vas›fl› iflçilere dayanan baz› sanayilerde ortaya ç›km›flt›r ve sendikal hareketin belkemi¤ini oluflturmufltur (Dereli
1988, s.4). Sendikalaflman›n ilk ortaya ç›kt›¤› y›llarda nitelikli ve meslek sahibi
olan bu iflçiler, iflyerlerinde ve iflkollar›nda önemli görevleri ellerinde bulundurduklar› için, iflverenlerin karfl›s›nda büyük bir pazarl›k gücüne sahip olduklar› gibi, sendikalar› finansal aç›dan destekleyecek ödeme gücüne de sahip olmufltur.
Meslek sendikalar› bu finansal güçlerini kullanarak özellikle greve giden iflçilerini uzun süre destekleyebilmifller ve toplu pazarl›k görüflmeleri sonucunda imzalanan toplu ifl sözleflmelerine, kapal› iflyeri ve sendikal› iflyeri koflulu gibi sendika
güvenli¤ini sa¤lay›c› hükümler konulmas›n› sa¤lam›flt›r. (Koray, 1992, ss.93-94;
Koray, 2000, s.70).
Niteliksiz iflçilere göre, belirli bir zanaate veya mesle¤e sahip olan nitelikli iflçilerin daha önce sendikalaflmas›n›n arkas›nda çeflitli nedenler yatmaktad›r. Kapitalist fabrika sanayiinin geliflmesi karfl›s›nda eski lonca düzeni içinde meslek ve zanaatlerini art›k icra edemez duruma gelen zanaatkârlar, yeni fabrika düzeninin nitelikli ancak ba¤›ml› çal›flma grubunu oluflturmufltur. Bu iflçilerin teknolojik geliflmeler sonucundaki kay›plar›, niteliksiz iflçilere göre daha fazla olmufl ve fabrika sanayiinin etkisiyle, toplumda önceleri sahip olduklar› imtiyazl› statüleri tehdit alt›nda kalmaya bafllam›flt›r. Ayr›ca bu zanaat ve meslek erbab›n›n, Ortaça¤’dan bu yana oluflmufl lonca geleneklerine dayanan belirli bir örgütlenme kültürüne sahip olmas›, kendilerine özgü bir s›n›f bilincinin oluflmas›n› da kolaylaflt›rm›flt›r (Dereli,
1998a, s.380).
Özellikle ABD ve ‹ngiltere’de önem kazanan meslek sendikalar›, kitle üretim
sanayiinin geliflmesine, eme¤in standartlaflmas›na ve geleneksel niteliklerini kaybetmesine ra¤men bu iki ülkede varl›klar›n› devam ettirebilmifltir. K›ta Avrupas›’nda ise meslek sendikalar›, sendikac›l›k tarihinin ilk aflamalar›n›n veya iflgücünün s›n›rl› baz› alanlar›n›n d›fl›na ç›kamam›flt›r. Geliflmekte olan ülkelerin büyük
bir bölümünde de sanayileflmenin geç bafllamas› ve lonca gelene¤inin bulunmamas› gibi kimi nedenler, meslek sendikalar› için gerekli temel koflullar›n ortaya
ç›kmas›n› engellemifltir. Ancak son y›llarda, meslek sendikalar› varl›klar›n› sürdürebilmek için, sendikalaflma oran› zay›f olan farkl› sanayi ve iflkollar›n› kapsayacak
flekilde s›n›rlar›n› esneklefltirmeye ve genel sendikalara benzer bir yap›ya do¤ru
kaymaya bafllam›flt›r (Tokol, 2001, s.36; Cella ve Treu, 2007, s.462).
Tarihsel olarak
ortaya ç›kan sendika tipinin meslek sendikalar› olmas›n›n arkas›nda
SIRA ilk
S‹ZDE
hangi nedenler yatmaktad›r?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
121
5. Ünite - Sendikal Örgütlenme Modelleri
‹flkolu (Sanayi) Sendikalar›
‹flkolu sendikalar› (industrial union), meslek ve vas›f ayr›m›nda bulunmadan bir
iflkolundaki tüm iflçileri bir araya getirmektedir. ‹flkolu sendikalar›, 20. yy’›n bafl›ndan itibaren makineleflmenin ve kitle üretimin h›z kazanmas›na paralel olarak
özellikle sanayileflmifl ülkelerde geliflme imkân› bulabilmifl ve proleter iflçi dayan›flmas›n›n gerçeklefltirilmesi gibi ideolojik amaçlarla desteklenmifltir. Günümüzde ise
Türkiye’nin yan› s›ra, her iflkolunda güçlü bir iflkolu sendikas›n›n bulundu¤u ‹sveç,
Norveç gibi ‹skandinav ülkeleri ile Almanya baflta olmak üzere Avrupa ülkelerinde hâkim sendikal yap› haline gelmifltir (Tokol, 2001, ss.36-37). Ayn› iflkolunda çal›flan iflçilerin benzer çal›flma koflullar› ve ortak ç›karlar› bulundu¤u düflüncesiyle
ortaya ç›kan iflkolu sendikalar›, gerek güçlü bir sendikac›l›¤a ulaflmak, gerekse iflkollar›nda çal›flma koflullar› aras›nda dengeyi sa¤lamak aç›s›ndan önem tafl›maktad›r (Koray, 1992, s.95).
‹flkolu esas›na göre örgütlenmenin en temel özeli¤inin güçlü bir sendikac›l›k
hareketini yayg›n hâle getirmek olmas›na ra¤men, bu örgütlenme modelinin de
kendi içinde baz› güçlükleri bulunmaktad›r. Bunlardan ilki, iflkollar›n›n say›s›n›n
saptanmas›na iliflkin olmaktad›r. Özellikle sanayinin h›zla geliflmesi sonucu ortaya
yeni ç›kan birçok mesle¤in hangi iflkolu içinde yer alaca¤›n›n belirlenmesi s›ras›nda önemli sorunlarla karfl›lafl›labilmektedir. Ortaya ç›kan sorunlardan ikincisi ise
ayn› iflkolu içindeki farkl› mesleklere sahip olan iflçilerin farkl› mesleki hak ve ç›karlar›n›n korunmas›nda iflkolu sendikalar›n›n yetersiz kalmalar›d›r. Mesleklerin
farkl› flekillerde icra edilmesinden kaynaklanan ve iflkolu sendikalar›na o meslek
grubu taraf›ndan çok s›n›rl› bir biçimde yans›t›lan sorunlar, sendika içinde huzursuzluklara ve parçalanmalara neden olabilmektedir (Lordo¤lu, 1999).
Meslek sendikalar›n›n üyelerini genellikle vas›fl› iflçiler olufltururken; iflkolu
sendikalar›n›n üyelerini vas›fs›z ve yar› vas›fl› iflçiler oluflturmaktad›r. Sanayileflmenin ilk bafllad›¤› ABD ve ‹ngiltere gibi kimi ülkelerde meslek sendikalar›, iflkolu
sendikalar›n›n geliflmesine karfl› direnç göstermifltir. ‹flkolu sendikalar› da bu direnç karfl›s›nda ilk olarak, meslek sendikalar›n›n etkili olmad›¤› alanlarda örgütlenmeye bafllam›flt›r. Zamanla iflkolu ve meslek sendikalar› aras›nda fliddetli bir rekabet ortaya ç›km›flt›r. Bunun en güzel örne¤i 1955 y›l›ndaki birleflmeye kadar ABD’de
meslek sendikalar›n›n üst örgütü olan AFL (American Federation of Labor- Amerikan ‹flçi Federasyonu) ile iflkolu sendikalar›n›n üst örgütü olan CIO (Congress of
Industrial Organization- Endüstri Örgütleri Kongresi) aras›nda yaflanan rekabettir
(Cella ve Treu, 2007, ss.463-464). Ancak günümüzde meslek ve iflkolu sendikalar›,
sendikalar›n h›zla güç kaybetmesi karfl›s›nda birbirleriyle rekabet etmek yerine;
pazarl›k güçlerini ve hizmet kalitelerini artt›rmak gibi pragmatik baz› nedenlerden
ötürü birleflme yoluna gitmektedir veya meslek sendikalar› iflkolu sendikalar›na
kat›lmaktad›r (Dereli, 1998c, s.134).
SIRA
S‹ZDE nelerdir?
Türkiye’de iflçi sendikalar› kaç iflkolunda faaliyet göstermektedir? Bu
iflkollar›
Genel Sendikalar
Genel sendika (general union), iflçilerin mesleklerini ve çal›flt›klar› sanayi kollar›n›
dikkate almaks›z›n örgütlenen sendika modelidir. Meslek sendikalar›n›n belirli mesS O Rnedeniyle
U
leklere özgü kapal› birlikler olmas› ve üye say›lar›n›n s›n›rl› olmas›
daha
genifl birleflmelere ihtiyaç duyulmaya bafllanm›flt›r. Herkes için sendika slogan›yla
ortaya ç›kan genel sendikalar, iflkolu ve meslek ayr›m› yapmadan
tüm iflçileri kenD‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹flkolu (Sanayi) Sendikas›:
Ayn› iflkolundaki tüm iflçileri,
meslek ve vas›f fark›na
bakmaks›z›n örgütleyen
taban sendikal örgütleme
modelidir.
Türkiye’deki taban
örgütlenme modeli, iflkolu
sendikalar›d›r.
2
SIRA S‹ZDE
Genel sendika: Meslek ve
iflkolu ayr›m› yapmadan tüm
iflçileri örgütleyen taban
S O R U
sendikal örgütlenme
modelidir.
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
122
Birleflik-Küme Sendika:
Farkl› iflkollar›nda veya
farkl› mesleklerde örgütlü
olan sendikalar›n
birleflmesiyle oluflan ve
yap›lar› itibar›yla genel
sendikalara benzeyen taban
örgütlenme modelidir.
Sendikac›l›k
di çat›lar› alt›nda örgütlemeyi amaçlamaktad›r. 1830’larda Robert Owen ile bafllayan
ve 1890’lardan itibaren tekrar önem kazanan genel sendikac›l›¤›n temel amac›, tüm
iflçileri bünyesinde toplayan tek ve büyük bir sendika oluflturmakt›r. Genel sendikalar, de¤iflik iflyerlerinde, de¤iflik ifllerde ve farkl› iflkollar›nda çal›flsalar da iflçilerin
ç›karlar›n›n ortak oldu¤unu savunan sosyalist ak›mlar›n etkisiyle do¤an ve bu nedenle sosyalist amaçlar içeren ilk sendikal örgütlenme modelidir. ‹ngiliz sendikac›l›¤› üzerinde büyük etkileri olan Sidney ve Beatrice Webb de “her gruptan, nitelikli, niteliksiz olmas›na bak›lmaks›z›n tüm iflçileri toplayan bir örgüt olmad›kça hiçbir
fley kazan›lamayacakt›r” diyerek, genel sendikac›l›¤› savunmufltur. Genel sendikalar, tek ve büyük bir örgüt oluflturma amac›na ulaflamad›larsa da özellikle niteliksiz
iflçilerin örgütlenmesinde önemli bir rol oynam›fllard›r (Koray, 1992, s.94).
Bu model, ‹ngiltere ve Danimarka gibi genellikle kuvvetli bir meslek sendikac›l›¤› tarihine sahip olan, ancak toplu pazarl›klar gelifltikçe genel sendika hâline dönüflme zorunlulu¤uyla karfl›laflan ülkelerde görülmektedir. Son y›llarda sanayi sektöründen hizmetler sektörüne do¤ru h›zl› bir kay›fl yaflanmaktad›r ve beyaz yakal›
iflgücünün say›s›nda da buna paralel bir flekilde, büyük bir art›fl görülmektedir. Ancak hizmetler sektöründeki faaliyet dallar›n›n üretim niteli¤i ve bunlar›n içindeki
gruplar›n mesleki özellikleri daha belirsizdir. Bir baflka ifadeyle, hizmetler sektörünün geliflmesiyle beraber, meslekler aras›ndaki keskin ayr›mlar ve dar ifl tan›mlar›
ortadan kalkt›¤› için, güçlü meslek sendikalar›n›n görüldü¤ü ülkelerde farkl› mesleklere sahip olan iflçilerin örgütlenebilece¤i genel sendikalara do¤ru bir kay›fl yaflanmaya bafllam›flt›r (Dereli, 1996, s.302; Cella ve Treu, 2007, s.465). Özellikle
1990’lar›n ikinci yar›s›ndan itibaren, farkl› sektörlerde ve meslek dallar›nda örgütlü
bulunan sendikalar aras›ndaki birleflmeler, Almanya ve Hollanda gibi geleneksel iflkolu sendikac›l›¤›n›n oldu¤u Avrupa ülkelerinde bile, çok sektörlü (multi-sectoral)
ve çok meslekli (multi-occupational) sendikalar olarak da adland›r›lan ve yap›lar›
itibariyle genel sendikalarla benzerlik gösteren, birleflik-küme (conglomerate)
sendikalar›n oluflmas›na neden olmaya bafllam›flt›r. Ancak çok sektörlü ve çok
meslekli sendikalar›n geliflmesi, yak›n gelecekte üst sendikal örgütlerin gücünü ve
ifllevlerini olumsuz yönde etkileyece¤i için elefltirilmektedir (Uçkan, 2002, s.42).
‹flyeri (‹flletme) Sendikalar›
‹flyeri (‹flletme) Sendikas›:
Ayn› iflyerinde veya
iflletmede çal›flan iflçileri,
meslek ayr›m›
gözetmeksizin, örgütleyen
taban sendikal örgütlenme
modelidir.
‹flyeri (iflletme) sendikas›, örgütlenme ve faaliyet alan›n›n bir iflverene ait iflyeri
veya iflletme ile s›n›rl› kald›¤› sendikal örgütlenme modelidir. ‹flyeri sendikalar›, çeflitli nedenlerden dolay› birçok ülkede tercih edilen bir örgütlenme modelidir. Örne¤in iflgücünün parçal› bir niteli¤e sahip oldu¤u ve birkaç büyük iflletmede yo¤unlaflt›¤› ekonomilerde temel taban örgütlenme modeli iflyeri sendikalar›d›r. Ayn› zamanda iflyeri sendikalar›, iflçi hareketinin ulusal düzeyde örgütlenmesinin iflçilerin siyasal radikalleflmesine ve çat›flmac› sendikac›l›¤a yol açmas›ndan kayg›lanan hükümetler ve iflverenler taraf›ndan da teflvik edilen bir örgütlenme modelidir
(Dereli, 1998b, s.163).
Geliflmifl ülkeler aras›nda, egemen sendikac›l›k modeli olarak iflyeri sendikalar›n›n görüldü¤ü en tipik ülke Japonya’d›r. Japonya’da iflyeri sendikac›l›¤› II. Dünya Savafl› sonras›nda devletin veya iflverenlerin bu yönde aç›k bir tercihi olmaks›z›n, Japon endüstri iliflkileri sisteminin özelliklerinden dolay› yerleflmifl bir örgütlenme modeli olmufltur. Japonya’da iflçilerin çal›flt›klar› iflletmeye olan geleneksel
ba¤l›l›klar›, ömür boyu istihdam sistemi iflverenle iflçiler aras›ndaki iflbirli¤ine ve iflletmenin ç›karlar›n› korumaya dayal› olan çal›flma iliflkileri bu ülkedeki iflyeri sendikac›l›¤›n›n arkas›nda yatan en önemli nedenlerdendir (Dereli, 1998b, s.163; Dereli, 1988, ss.14-15; Cella ve Treu, 2007, s.467).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
123
S O R U
S O R U
Japonya’daki sendikac›l›k yap›s› ve özellikleri, “Dünyada Sendikac›l›k”
D ‹ K isimli
K A T 8. ünitede
daha ayr›nt›l› bir flekilde ele al›nacakt›r.
SIRA S‹ZDE
N N
‹flyeri sendikalar›, sendika özgürlü¤ü ve sendikal demokrasi ilkelerine daha
uyumlu bir yap› sergilemektedir. Ancak genellikle, az say›da iflçiyi kapsamalar› ve
AMAÇLARIMIZ yol açmaiflveren taraf›ndan kolayl›kla kontrol alt›na al›nabilen sar› sendikac›l›¤a
lar› nedeniyle birçok Bat› ülkesinde elefltirilmektedir. Örne¤in Almanya’da iflyeri
sendikalar›, ba¤›ms›zl›k ilkesine ayk›r› oldu¤u için, hukuki anlamda bir sendika
‹ T A P kurulmas›
olarak bile kabul edilmemekte; sendikalar›n iflyeri düzeyininKüzerinde
bir ön koflul olarak aranmaktad›r. ABD’de de iflyeri/iflletme düzeyindeki toplu pazarl›klar›n a¤›rl›kta olmas›na ra¤men; iflyeri sendikalar› ba¤›ms›z olmayan, iflveren
L E V ‹ Z Y OAyr›ca
N
güdümünde bir sendika olarak görülmektedir (Dereli, 1998b,T Es.164).
iflyeri
sendikalar› güçsüz bir sendikal yap› ortaya koymalar›, iflçiler aras›nda da¤›lmalara
ve bölünmelere yol açmalar›, ayn› iflyerinde örgütlenmeye çal›flan birden çok sendika aras›nda rekabeti ortaya ç›karmalar› ve dolay›s›yla iflçilerin ç›karlar›n› etkin bir
‹NTERNET
flekilde koruyup gelifltirememeleri nedeniyle elefltirilmektedir (Lordo¤lu, 1999).
‹flyeri sendikalar›n›n Japonya’da yayg›n olarak görülmesinin arkas›nda
hangi nedenler
SIRA S‹ZDE
MAKALE
yatmaktad›r?
ÜST ÖRGÜTLENME MODELLER‹
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹flyeri (iflletme) sendikalar›,
ulusal düzeyde örgütlenen
iflkolu sendikalar›n›n iflyeri
düzeyindeki yerel
K ‹ T A P
flubelerinden farkl› bir
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
SIRA S‹ZDE
MAKALE
Günümüzde, mutlak bir ekonomik ve sosyal hak niteli¤ini kazanan birleflme ve örS O RAncak
U
gütlenme hakk›, beraberinde sendika özgürlü¤ünü getirmektedir.
sendika
özgürlü¤ü küçük örgüt ünitelerinin birleflmeleri yoluyla kurulan üst örgütlerle sa¤lanan güç birli¤iyle, gerçek bir anlam kazanmaktad›r. Bir baflkaD ifadeyle,
sendika‹KKAT
lar›n birleflerek üst örgütler kurabilmeleri, sendika özgürlü¤ünün do¤al bir sonucudur (Uçkan, 2002, s.68). Taban örgütlenme modellerini oluflturan sendikalar bir
SIRA S‹ZDE
araya gelerek üst örgütlenme modellerini meydana getirmektedir. Üst sendikal örgütler kapsama alanlar›na göre sendika birlikleri, federasyonlar ve konfederasyonlar olmak üzere üçe ayr›lmaktad›r (Tokol, 2001, ss.40-41).
AMAÇLARIMIZ
Üst sendikal örgütlerin dört temel ifllevi vard›r. Bunlar;
• ‹flçi s›n›f› içinde dayan›flmay› artt›rmak,
K ‹ T A sa¤lamak,
P
• Sendikalar›n baz› genel amaçlar ve ortak politikalar izlemesini
• Sendikalar›n faaliyetlerini koordine etmek,
• Ekonomik ve siyasal aç›dan zay›f ve ço¤u kez bölünmüfl bir iflçi hareketini
TELEV‹ZYON
toparlamak ve k›smen de olsa birli¤i sa¤lamakt›r.
Üst sendikal örgütler, sendikal hareketin tümünü veya büyük bir bölümünü
kapsayabildi¤i gibi; küçük bir bölümünü de kapsayabilmektedir. Örne¤in ‹ngiltere’de TUC, Avusturya’da ÖGB sendikal hareketin tümünü, Almanya’da
‹ N T E R N E T ise DGB
sendikal hareketin çok büyük bir bölümünü kapsarken; Belçika’da ACLVB/CGSLB,
‹talya’da UIL sendikal hareketin küçük bir bölümünü temsil etmektedir. Ayr›ca ‹sM A K A L E beyaz yakal›
veç’te ve 1979 y›l›na kadar Avustralya’da oldu¤u gibi kimi ülkelerde
iflçilerin ve mavi yakal› iflçilerin farkl› üst sendikal örgütleri olabilmektedir. ‹sveç’te
LO mavi yakal› iflçilerin üst sendikal örgütüyken, TCO beyaz yakal› iflçilerin üst
sendikal örgütüdür. Avustralya’da ise 1979 y›l›nda beyaz yakal› iflçilerin üst sendikal örgütü olan ACSPA’n›n, mavi yakal› iflçilerin üst sendikal örgütü olan ACTU’ya
kat›lmas›yla birlikte beyaz ve mavi yakal› iflçilerin üst örgütleri aras›nda ayr›m or-
Sendika birli¤i: SBelirli
O R bir
U
bölgede bulunan farkl›
iflkollar›ndaki sendikalar›n
bir araya gelmesiyle oluflan
D‹KKAT
yerel, yatay örgüttür.
Federasyon: Bir bölge veya
SIRA S‹ZDE
ülke çap›nda ayn›
iflkolundaki sendikalar›n bir
araya gelmesiyle meydana
gelen üst sendikal örgüttür.
N N
AMAÇLARIMIZ
Konfederasyon: Ulusal
düzeyde farkl› iflkollar›nda
faaliyet gösteren
K araya
‹ T A P
sendikalar›n bir
gelmesiyle oluflan merkezi
üst sendikal örgütlenme
modelidir. Konfederasyon
türü örgütlenme,
T E L EüstV ‹ Z Y O N
örgütlenmenin do¤as› gere¤i
merkezileflme e¤ilimli bir
‹NTERNET
MAKALE
124
Sendikac›l›k
tadan kalkm›flt›r ve günümüzde ACTU Avustralya’n›n hem mavi hem de beyaz yakal› iflçilerini bünyesinde toplayan en güçlü iflçi konfederasyonu hâline gelmifltir
(Lansbury ve Davis, 1987, s.101).
Fransa, ‹talya ‹spanya ve Türkiye gibi baz› ülkelerde siyasi ve ideolojik farkl›l›klar nedeniyle ortaya ç›kan parçalanm›fl sendikal yap›n›n (ideolojik sendika çoklu¤u) bir sonucu olarak birden fazla üst sendikal örgüt faaliyet gösterirken; Almanya, ‹sveç, ‹ngiltere gibi siyasi ve ideolojik nedenlerle sendikal parçalanma ve rekabetin yaflanmad›¤› ülkelerde de yaln›zca bir veya birkaç tane güçlü üst sendikal örgüt faaliyet göstermektedir. Bir ülkede sendika birlikleri, federasyonlar ve konfederasyonlardan oluflan üst örgütlenme modellerinin hepsi veya birkaç› bir arada
görülebilece¤i gibi; baz› ülkelerde bu modellerden yaln›zca bir tanesini de görmek
mümkündür. Örne¤in Türkiye’de, 1970 y›l›nda ç›kar›lan 1317 say›l› kanuna kadar
her üç üst sendikal örgütlenme modeli de görülürken; 1970-1980 aras›ndaki dönemde federasyonlar ve konfederasyonlar bir arada faaliyet göstermifl ancak 1983
y›l›nda kabul edilen 2821 say›l› Sendikalar Kanunu, güçlü bir sendikal yap› oluflturmak amac›yla, üst sendikal örgüt olarak yaln›zca konfederasyonlar›n faaliyet
göstermelerine izin vermifltir. Günümüzde Fransa’da ise her üç üst örgütlenme modeline de rastlamak mümkündür.
Üst sendikal örgütler, ülkelere göre de¤iflen farkl› ifllevlere sahiptir. ABD ve
Türkiye gibi baz› ülkelerde üst sendikal örgütler esas itibar›yla toplu pazarl›k rolü
olmayan, kendisine ba¤l› sendikalara k›yasla gücü ve fonksiyonlar› daha s›n›rl›
olan, genellikle gevflek bir yap›ya sahip koordinasyon sa¤lay›c› örgütler olarak faaliyet göstermektedir. Almanya’da ise DGB, üye sendikalar kendisine yetki verdi¤i takdirde toplu ifl sözleflmesi yapabilmekteyse de, DGB’nin as›l ifllevi toplu ifl
sözleflmesi yapmak yerine toplu ifl sözleflmelerinin koordinasyonunu ve üye sendikalar›n temsilini sa¤lamakt›r. Ancak son y›llara kadar ‹skandinav ülkelerinde olSIRA S‹ZDE
du¤u gibi, toplu pazarl›¤›n merkezi düzeyde yürütüldü¤ü ülkelerde üst sendikal
örgütler, pazarl›k sürecinde aktif rol oynamaktad›r (Tokol, 2001, s.73).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
T‹ENLTEEVR‹NZ EY TO N
MAKALE
‹NTERNET
4
1980
S‹ZDE
sonras›SIRA
Türkiye’de
federasyonlar›n kurulmas› niçin yasaklanm›flt›r?
S O R U
ULUSLARARASI
ÖRGÜTLENME MODELLER‹
‹flçileri uluslararas› düzeyde temsil etme düflüncesi ilk kez, 1864 y›l›nda Londra’da
D‹KKAT
toplanan Birinci Enternasyonel’de ortaya ç›km›flt›r. Birinci Enternasyonel, “Bütün
S O R U
ülkelerin iflçileri birlefliniz” slogan›yla, iflçilerin örgütlü uluslararas› mücadelesinin
SIRA S‹ZDE
milad› olmufltur.
Birinci Enternasyonel iflçileri birleflmeye ça¤›rma düflüncesinden
K K A T sonra toplanan ve aralar›nda düflünce ayr›l›klar› bulunan ‹kindo¤muflsa daD ‹ daha
ci ve Üçüncü
Enternasyonel’de bu iflçi hareketi siyasi bir nitelik kazanm›flt›r (KoAMAÇLARIMIZ
ray, 1992, s.98).
SIRA S‹ZDE
N N
N N
Enternasyoneller
daha detayl› bilgiyi Talas, C. (1999). Ekonomik Sistemler. AnK ‹ T hakk›nda
A P
AMAÇLARIMIZ
kara: ‹mge Kitabevi, ss.334-338’de bulabilirsiniz.
‹flçi hareketinin
bir örgütün çat›s› alt›nda toplanmas› I. Dünya SavaT E L E V ‹ Z Y Ouluslararas›
N
K ‹ T A P
fl› sonras›na rastlamakla birlikte, bu alandaki önemli geliflmeler II. Dünya Savafl›’ndan sonra bafllam›flt›r. ‹lk uluslararas› sendikal örgüt, 1913 y›l›nda kurulan Uluslararas› Sendikalar
(IFTU) olmufltur. Daha sonra 1920 y›l›nda UluslaT E L E V ‹ Z Y OFederasyonu
N
‹NTERNET
MAKALE
‹NTERNET
raras› H›ristiyan Sendikalar Federasyonu (IFCTU) ve 1921 y›l›nda da Üçüncü Enternasyonel’in etkisiyle K›z›l Sendikalar Enternasyoneli (RILU) kurulmufltur. Ancak
bu örgütler uzun ömürlü olamam›fl ve büyük bir etkinlik gösterememifltir. Uluslararas› sendikal örgütler aras›ndaki köklü siyasi görüfl ayr›l›klar› nedeniyle, uluslararas› platformda sendikal örgütler II. Dünya Savafl›’na kadar parçal›
bir yap› sergiSIRA S‹ZDE
lemifltir. II. Dünya Savafl› s›ras›nda faaliyetleri büyük ölçüde ask›ya al›nan uluslararas› sendikal örgütler, savafl sonras› durumlar›n› tekrar gözden geçirmifl ve ulusÜ fi Ü N E L ‹ M
lararas› sendikal harekette bir bütünlük sa¤lanmas› amac›nda Dbirleflmifltir.
Bunun
üzerine 1945 y›l›nda IFTU kendisini feshetmifl ve ayn› y›l Dünya Sendikalar Federasyonu (WFTU) kurulmufltur. Ancak WFTU içinde sa¤lanan birlik
süreli olS O R k›sa
U
mufl, 1949 y›l›nda WFTU’dan kopmalar yaflanarak Uluslararas› Hür ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu (ICFTU) kurulmufltur. 1968 y›l›nda da IFTCU, sendikal yap›s›n›
D‹KKAT
de¤ifltirerek ve laik bir çizgi benimseyerek ad›n› Dünya ‹fl Konfederasyonu (WCL)
olarak de¤ifltirmifltir (Tokol, 1995, ss.128-135; Aker, 1996a, s.261). Dolay›s›yla II.
SIRA S‹ZDE
Dünya Savafl›’ndan 2006 y›l›na kadar üç uluslararas› sendikal örgüt (WFTU, ICFTU
ve WCL) Dünya çap›nda faaliyet göstermifltir. Ancak 2006 y›l›nda ICFTU ve WCL
birleflerek Uluslararas› Sendika Konfederasyonu (ITUC) ad› alt›nda
yeni bir örgüt
AMAÇLARIMIZ
oluflturmufllard›r.
N N
125
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ Turan,
T A P K. (1979).
Uluslararas› sendikal örgütlerin tarihsel geliflimi ile ayr›nt›l› bilgi için
Milletleraras› Sendikal Hareket. Ankara: Kalite Matbaas› kitab›na bakabilirsiniz.
K ‹ T A P
T E L sendikal
E V ‹ Z Y O N örgütler
Günümüzde Dünya çap›nda faaliyet gösteren uluslararas›
Uluslararas› Sendika Konfederasyonu ve Dünya Sendikalar Konfederasyonu’dur.
Tüm dünya çap›nda olmay›p belirli bölgeler düzeyinde faaliyet gösteren uluslararas› örgütlerin bafll›calar› ise Avrupa Sendikalar Konfederasyonu
Afrika
‹ N T E R(ETUC),
NET
Sendikalar Birli¤i Örgütü (OATUU), Karayip ‹flçi Kongresi (CCL) ve Arap Sendikalar Konfederasyonu (ICATU)’dur.
TELEV‹ZYON
MAKALE
Dünya Çap›nda Faaliyet Gösteren Uluslararas› Sendikal
Örgütler
Dünya çap›nda faaliyet gösteren ve ulusal üst sendikal örgütleri üye olarak kabul
eden uluslararas› sendikal örgütler Uluslararas› Sendika Konfederasyonu ve Dünya Sendikalar Federasyonu’dur.
Dünya çap›nda faaliyet gösteren uluslararas› sendikal örgütlerin bir bölümü ise
iflkolu düzeyinde kurulan sendikalar› bünyesine almaktad›r. ‹flkolu sendikalar›n›
kapsayan uluslararas› sendikal örgütler, Global Sendika Federasyonlar› (GUF) ve
Sendika Enternasyonelleri (TUI)’dir. Bu örgütlerin amac›, ayn› iflkolunda faaliyet
gösteren sendikalar›n ortak ç›karlar›n›, özellikle ekonomik ç›karlar›n› dünya çap›nda koruyup gelifltirmektir.
Ulusal üst sendikal örgütleri kapsayan ve dünya çap›nda faaliyet gösteren uluslararas› sendikal örgütlerle, iflkolu sendikalar›n› kapsayan ve dünya çap›nda faaliyet gösteren uluslararas› sendikal örgütler aras›nda çeflitli iliflkiler mevcuttur. Global Sendika Federasyonlar› ile Uluslararas› Sendika Konfederasyonu aras›nda organik olmayan yak›n bir iliflki varken; Sendika Enternasyonelleri ile Dünya Sendikalar Federasyonu aras›nda do¤rudan ve organik bir iliflki bulunmaktad›r (Windmuller, Pursey ve Baker, 2007, ss.72-80).
‹NTERNET
MAKALE
126
Sendikac›l›k
fiekil 5.2
Uluslararas› Sendikal Örgütlenme Modelleri
‹flçileri uluslararas› platformda temsil etmek iflçiler aras›nda uluslararas› düzeyde dayan›flma ve iflbirli¤ini
sa¤lamak amac›yla, uluslararas› sendikal örgütler faaliyet göstermektedir. Uluslararas› sendikal örgütler
faaliyet alanlar›na göre, dünya çap›nda ve bölgesel düzeyde faaliyet gösteren uluslararas› sendikal örgütler
olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r.
Ulusal Üst Sendikal
Örgütlerden Oluflan
Uluslararas› Sendikal
Örgütler
‹flkolu Sendikalar›ndan
Oluflan Uluslararas›
Sendikal Örgütler
Uluslararas› Sendika
Konfederasyonu
(ITUC)
Global Sendika
Federasyonlar›
(GUF)
Dünya Sendikalar
Konfederasyonu
(WFTU)
Sendika
Enternasyonelleri
(TUI)
Uluslararas› Sendika Konfederasyonu (ITUC)
Resim 5.1
Uluslararas› Sendika
Konfederasyonu
(ITUC)
Yanda amblemi
bulunan ITUC, 2006
y›l›nda Uluslararas›
Hür ‹flçi Sendikalar›
Konfederasyonu
(ICFTU) ile Dünya ‹fl
Konfederasyonu’nu
n (WCL) birleflmesi
ile kurulmufltur.
ITUC, dünya çap›nda faaliyet
gösteren ve ulusal sendika
merkezlerini kapsayan en
güçlü uluslararas› sendikal
örgüttür.
Genel Merkezi Brüksel’de olan ITUC, 2012 y›l› itibar›yla 151 ülkeden yaklafl›k 175
milyon üyeye sahip 305 ulusal üst sendikal örgütü bünyesinde toplayan bir uluslararas› sendikal örgüttür. Küreselleflme nedeniyle gelecekte sendikal hareketin
karfl›laflaca¤› giderek karmafl›klaflan ve artan sorunlar karfl›s›nda 1-3 Kas›m 2006 tarihleri aras›nda Viyana’da gerçeklefltirilen Dünya Kongresi’nde ICFTU, WCL ile birleflerek ITUC’u kurmufltur. Bu nedenle ITUC, yeni kurulan bir uluslararas› örgüt olmakla birlikte kurucu üyeleri köklü bir geçmifle sahiptir.
Küreselleflme, beraberinde kazanandan çok kaybedeni getirmekte ve milyonlarca çal›flan üzerinde
olumsuz etkilerde bulunmaktad›r. ICFTU, WCL ve hiçbir uluslararas› örgüte üye olmayan ba¤›ms›z sendikalar ITUC çat›s› alt›nda birleflerek iflverenler, hükümetler, uluslararas› finans ve ticaret kurulufllar› üzerinde
daha güçlü bir bask› oluflturmay› ve küreselleflmeye
karfl› etkili bir hareket bafllatmay› hedeflemektedir.
ITUC, farkl› ideolojilere sahip üyelerden olufltu¤u için
insan haklar›, sendikal haklar, dünya bar›fl›, sosyal
adalet, ulusal ve uluslararas› düzeyde adil gelir da¤›l›m› gibi genel birtak›m amaçlara sahiptir.
ITUC’un temsil ve örgütlenme olmak üzere iki temel faaliyeti bulunmaktad›r. ITUC, uluslararas› platformda çeflitli kampanyalar düzenleyerek, raporlar yay›mlayarak veya bas›n aç›klamalar›nda bulunarak iflçilerin sesini duyurmaya çal›flmaktad›r. Bunun yan› s›ra sendikalar›n güçsüz oldu¤u özellikle geliflmekte olan ülkelerde sendika yetkililerini
e¤iterek örgütlenme seviyesini artt›rmaya çal›flmaktad›r. ITUC, prensip olarak her
ülkeden bir üst örgütü üye olarak kabul etmekle birlikte ideolojik ve politik olarak
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
sendikal parçalanm›fll›¤›n oldu¤u ülkelerden birden fazla üst örgütü de üye olarak
kabul edebilmektedir (Windmuller, Pursey ve Baker, 2007, s.75) Nitekim Türkiye’den iflçi sendikalar› konfederasyonlar›ndan TÜRK-‹fi, D‹SK,AMAÇLARIMIZ
HAK-‹fi; memur sendikalar› konfederasyonlar›ndan ise KESK ITUC’a üye bulunmaktad›r. ITUC faaliyetlerin koordinasyonunu kolaylaflt›rmak ve bölgesel sorunlarla daha yak›ndan ilgilenK ‹ T A P
mek amac›yla bölgesel düzeyde örgütler oluflturmufltur. Hâlen ITUC’a ba¤l› dört
bölgesel örgüt faaliyet göstermektedir. Bunlar; Afrika Bölgesel Örgütü (ITUC-Africa), Amerikan Bölgesel Örgütü (TUCA), Asya Pasifik Bölgesel Örgütü (ITUC-AP) ve
TELEV‹ZYON
Pan Avrupa Bölgesel Örgütü (PERC)’dür. Pan Avrupa Bölgesel Örgütü’nü ITUC ve
Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC) birlikte oluflturmufllard›r.
127
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
ITUC’a Türkiye’den TÜRK-‹fi,
D‹SK, HAK-‹fi ve KESK üyedir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
ITUC’un yap›s› ve faaliyetleri ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için http://www.ituc-csi.org
‹ N T E R N E T adresine
bakabilirsiniz.
‹NTERNET
ITUC’un temel organlar› en az dört y›lda bir toplanan GenelM AKongre
ile Genel
KALE
Konsey’dir. Genel Kongre’de ITUC’un temel politikalar› belirlenmektedir. 78 üyeden oluflan Genel Konsey ise y›lda en az bir kez toplanmaktad›r. Genel Konsey’de
kad›nlar için 6 sandalye, gençler içinse 2 sandalye ayr›lmaktad›r. Genel Konsey,
ITUC’un faaliyetlerini yönetmekte ve Kongre’nin ald›¤› karar ve tavsiyeleri uygulamaya koymaktad›r. Kongre taraf›ndan seçilen genel sekreter ise ITUC’un sözcülü¤ü yapmakta ve ITUC’un günlük faaliyetlerinden sorumlu olan Genel Sekreterli¤i
yönetmektedir (Windmuller, Pursey ve Baker, 2007, s.76).
ITUC’un Global Sendika Federasyonlar› (GUF) ile organik olmayan yak›n bir
iliflkisi bulunmaktad›r. GUF’lar ulusal sendikalar› üye olarak kabul eden ve dünya
çap›nda faaliyet gösteren sektörel sendikal örgütlerdir. GUF’larSIRA
ba¤›ms›z
S‹ZDE örgütlerdir. Bir baflka deyiflle GUF’lar ITUC’a ba¤l› olmad›¤› gibi GUF’lar aras›nda da bir
ba¤›ml›l›k iliflkisi mevcut de¤ildir. Ancak GUF’lar kimi zaman birlikte veya ITUC ile
Ü fi Ü N E L ‹ M resmî düberaber hareket edebilmektedir. ITUC ile GUF’lar aras›ndaki Diliflkileri,
zenlemeler de¤il; ç›kar ortaklar› biçimlendirmektedir. ITUC ile GUF’lar aras›ndaki
iliflkinin temelinde, uluslararas› sendikac›l›¤›n bu iki farkl› kanad›nda
S O R Uayn› üyelerin
yer almas› yatmaktad›r. Bu üyeler, ITUC’ta ulusal üst örgütleri vas›tas›yla, GUF’larda ise iflkollar›na göre ulusal sendikalar› vas›tas›yla yer almaktad›r (Erdo¤du, 2006,
D‹KKAT
s.219). Örne¤in TÜRK-‹fi ITUC’un üyesiyken; TÜRK-‹fi’e ba¤l› Petrol-‹fl Sendikas›
Uluslararas› Kimya, Enerji, Maden ve Genel ‹flçiler Sendikalar› Federasyonuna
SIRA S‹ZDE Tütün ‹fl(ICEM), Tek G›da-‹fl Sendikas› Uluslararas› G›da, Tar›m, Otel, Restaurant,
çileri Federasyonu’na (IUF), Liman-‹fl Sendikas› Uluslararas› Nakliye ‹flçileri Federasyonu’na (ITF) üye bulunmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
2010 y›l› itibar›yla 11 tane GUF faaliyet göstermektedir. Bunlar; E¤itim Enternasyonelleri (EI), ‹nflaat ve A¤aç ‹flçileri Enternasyonelleri (BWI), Sanat ve E¤lence Birli¤i Enternasyonelleri (IAEA), Uluslararas› Kimya, Enerji, KMaden
‹ T A ve
P Genel ‹flçiler Sendikalar› Federasyonu (ICEM), Uluslararas› Gazeteciler Federasyonu (IFJ),
Uluslararas› Metal ‹flçileri Federasyonu (IMF), Uluslararas› Nakliye ‹flçileri Federasyonu (ITF), Uluslararas› Tekstil ve Deri ‹flçileri Federasyonu (ITFGLWF),
UluslaraTELEV‹ZYON
ras› G›da, Tar›m, Otel, Restaurant, Tütün ‹flçileri Federasyonu (IUF), Kamu Hizmetleri Enternasyonelleri (PSI) ve Sendika A¤› Enternasyonelleri (UNI)’dir.
MAKALE
N N
‹NTERNET
Global Sendika Federasyonlar› (GUF) hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için http://www.global-unions.org/ adresine bakabilirsiniz.
MAKALE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
128
Sendikac›l›k
Küresel çerçeve anlaflma:
Global sendika
federasyonlar› ile çok uluslu
flirketler aras›nda imzalanan
ve taraf flirketin temel
uluslararas› çal›flma
normlar›na uygun hareket
etmesini sa¤layan
uluslararas› bir anlaflmad›r.
GUF’lar›n temel amac›, üyelerinin baflta ekonomik olmak üzere ortak ç›karlar›n› gelifltirmektir. Ancak GUF’lar özellikle temel insan haklar›n›n ve sendikal haklar›n korunmas› konusunda aktif olarak faaliyet göstermektedir. ‹flverenler veya hükümetler taraf›ndan üye sendikalar›n karfl›laflt›klar› sendikal hak ihlalleri durumunda ilgili GUF’lar, konuyu sahiplenerek üye sendikaya moral destek vermekte ve
uluslararas› düzeyde ses getirecek etkinliklerde bulunmaktad›r.
GUF’lar›n en önemli ve ses getiren faaliyetlerinden biri de çok uluslu flirketler
ile imzalad›klar› küresel çerçeve anlaflmalard›r. Bir tür küresel toplu ifl sözleflmesinin çekirde¤i say›labilecek çerçeve anlaflmalar, esas olarak çok uluslu flirketlerin
geliflmekte olan ülkelerdeki faaliyetlerini temel almaktad›r. Bu anlaflmalar›n temel
amac›, yat›r›mlar› çekmek amac›yla giriflilen uluslararas› rekabetin yol açt›¤› emek
istismar› ve sömürüsünün en kötü biçimlerini s›n›rland›rmakt›r. Çerçeve anlaflmalar›n referans ald›¤› temel kaynak ise ILO’nun 1998 y›l›nda kabul etti¤i Çal›flmaya
‹liflkin Temel Haklar ve ‹lkeler Bildirgesi’dir. Söz konusu Bildirge’de sendika ve
toplu pazarl›k hakk›n›n etkin bir flekilde tan›nmas›, zorla veya zorunlu çal›flt›rman›n ortadan kald›r›lmas›, çocuk iflçili¤ine son verilmesi ve istihdamda ve meslekte
ayr›mc›l›¤›n ortadan kald›r›lmas› tüm üye devletlerin uymas› gereken temel ilkeler
olarak kabul edilmektedir. Dolay›s›yla imzalanan çerçeve anlaflmalara taraf olan
çok uluslu flirketlerin de bu temel ilkelere uymas› istenmektedir (Erdo¤du, 2006,
s.433). Ayr›ca anlaflmalar›n büyük bir k›sm›nda sa¤l›k ve güvenlik ilkelerine de yer
verilmektedir. Çerçeve anlaflmalar genellikle çok uluslu flirketlere do¤rudan ba¤l›
olan flirketlerin yan› s›ra bu flirketlere hizmet veren tafleron flirketleri, mal ve hizmet temin eden tedarik flirketlerini ve lisansör flirketleri de kapsamaktad›r. Küresel
çerçeve anlaflmalar›n›n çok büyük bölümü dört büyük GUF (IMF, ICEM, UNI ve
BWI) taraf›ndan imzalanm›flt›r. Küresel çerçeve anlaflma imzalayan çok uluslu flirketlerden birkaç› ise flunlard›r: IKEA, Volkswagen, Carrefour, Danone, Bosch, DaimlerChrysler, Faber-Castell, Renault, BMW, Club Med.
Dünya Sendikalar Federasyonu (WFTU)
Resim 5.2
Dünya Sendikalar
Federasyonu
(WFTU)
Yanda amblemi
bulunan WFTU,
eski Sovyet
Blo¤unun
uluslararas›
sendikal örgütü
olarak karakterize
edilmektedir.
WFTU, Sovyet Blo¤u’nun
çöküflüyle birlikte h›zla üye
kaybetmifl ve etkinli¤i büyük
ölçüde azalm›flt›r.
Genel merkezi Prag’da olan WFTU’nun günümüzdeki üye say›s› bilinmemekle birlikte; 1986 y›l›nda 200-250 milyon iflçiyi örgütleyen 90 üyeye sahip oldu¤u belirtilen örgütün üye say›s›n›n çok s›n›rl› düzeyde kald›¤› tahmin edilmektedir. 1949 y›l›ndan Sovyet Blo¤u’nun y›k›l›fl›na kadar WFTU’nun üyelerinin büyük bir bölümünü komünist parti yönetimindeki ülkelerin ulusal üst sendikal örgütler oluflturmufltur. Ancak komünist parti yönetimindeki ülkelerdeki ulusal üst sendikal
örgütlerin hepsi WFTU içinde temsil
edilmemifl; Yugoslavya, Arnavutluk ve
Çin’deki üyeler çeflitli nedenlerle farkl›
tarihlerde WFTU’dan ayr›lm›fl veya ihraç edilmifltir. WFTU, komünist olmayan ülkelerden de önemli say›da üyeye
sahiptir ancak bu sendikal örgütler faaliyet gösterdikleri kendi ülkelerinde
ikincil bir öneme sahiptir. WFTU,
SSCB’nin her zaman için d›fl politikas›n›
desteklemifl; Çekoslovakya’n›n Varflova Pakt› taraf›ndan iflgaline karfl› tav›r almas›
d›fl›nda, bu genel politikas›ndan herhangi bir sapma görülmemifltir (Tokol, 1995,
ss.147-150; Windmuller, Pursey ve Baker, 2007, ss.77-79). Özellikle 1950’li y›llarda
Sovyet egemenli¤i alt›nda tamamen komünist bir uluslararas› sendikal örgüt hâline
129
gelen WFTU; Fransa, ‹talya ve Latin Amerika’da uluslararas› büyük üyeye sahip olman›n d›fl›nda, Bat›’da çok önemli bir hareket
SIRA S‹ZDE
yaratamam›flt›r (Munck, 2003, s.171).
Sovyet Blo¤u’nun y›k›l›fl›na kadar, Marksist sendikac›l›k anlay›fl›na sahip olan WFTU
ile pragmatik bir sendikac›l›k anlay›fl›na sahip olan ICFTU aras›nda büyük mücadeleler
S O R U
yaflanm›flt›r (Aker, 1996c, s.335). Ancak Sovyet modeli komünizmin ilk önce Orta ve Bat› Avrupa’da, daha sonra SSCB’de çöküflüyle
D‹KKAT
birlikte, WFTU da çöküflün efli¤ine gelmifltir.
Eski Sovyet Blo¤u’nda yer alan üyeler,
SIRA S‹ZDE
WFTU’dan 1989 ve 1992 y›llar› aras›nda ayr›lm›flt›r. Avrupa’daki iki güçlü üyesi olan
CGT (Frans›z Genel ‹fl Konfederasyonu) ve
AMAÇLARIMIZ
OPPZ (Polonya Sendikalar Birli¤i) de 1995
ve 1997 y›llar›nda ayr›lm›flt›r. Suriye Sendikalar Genel Federasyonu, Küba Sendikalar
K ‹ T A P
Merkezi (CTC), Vietnam Sendikalar Federasyonu (VFTU), Hindistan ‹flçi Sendikalar›
Kongresi (AITUC) ve di¤er birkaç üye örgütü
TELEV‹ZYON
yaflatmak için çabalamaktad›r (Windmuller, Pursey ve Baker, 2007, s.77; Ifl›kl›,
2003, s.138).
Resim 5.3
Yandaki
resim 1955
SIRA S‹ZDE
y›l›nda
Pablo
Picasso
taraf›ndan
WFTU’nun
10. kurulufl
S O R U
y›ldönümü
için
çizilmifltir.
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
WFTU’nun yap› ve faaliyetleriyle ilgili ayr›nt›l› bilgi için http://www.wftucentral.org/
adresine bakabilirsiniz.
‹NTERNET
WFTU’nun en önemli amac› tüm dünyadaki insanlar›n yaflamM Ave
koflulK Açal›flma
LE
lar›n› gelifltirmektir. Bu amaca ise iflçi s›n›f›n›n örgütlenmesini ve birli¤ini sa¤layarak, az geliflmifl ülkelerdeki sendikalara yard›m ederek, savafla karfl› ç›karak ve faflizmle sürekli olarak mücadele ederek ulafl›laca¤›na inanmaktad›r. Perestroika ve
Glasnost sürecinde WFTU imaj›n› de¤ifltirmek için çaba göstermifltir. Günümüzde
ise üyelerinin büyük bir k›sm›, demokratik toplum ve piyasa ekonomisi içinde yeni bir rol üstlenmeye çal›flmaktad›r (Windmuller, Pursey ve Baker, 2007, s.78).
WFTU, özellikle az geliflmifl ülkelerde sendikalar›n kurulmas›na, zay›f sendikalar›n güçlendirilmesine ve sendika liderleri için e¤itim programlar› oluflturulmas›na
önem vermektedir. WFTU, ILO’ya flikayetlerin iletilmesi, ILO toplant›lar› s›ras›nda
üyelerinin etkin bir flekilde temsil edilmesi, ILO standartlar›nda WFTU ilkelerine
yer verilmesi için çaba harcamaktaysa da, etkinli¤ini önemli ölçüde yitirmifl durumdad›r (Tokol, 1995, s.149).
‹flkolu düzeyinde kurulu sendikalar› dünya çap›nda örgütleyen Uluslararas›
Sendika Enternasyonelleri (TUI), WFTU’ya ba¤›ml› örgütler olarak faaliyet göstermektedir. TUI’ler özerk karar verme yetkisine sahip de¤ildir; kendi tüzüklerinin
bulunmas›na ra¤men TUI’lerin politika ve faaliyetleri WFTU taraf›ndan belirlenmektedir. Günümüzde WFTU’ya ba¤l› kamu, inflaat, g›da, e¤itim, enerji, maden,
petro-kimya, metal sektörlerinde faaliyet gösteren 7 tane TUI bulunmaktad›r. 1989
y›l›ndan itibaren WFTU’da oldu¤u gibi, TUI’ler de üyelerinin ço¤unu kaybetmifltir
ve etkinliklerinde bir azalma meydana gelmifltir (Tokol, 1995, s.150; Windmuller,
Pursey ve Baker, 2007, s.80).
MAKALE
TUI’ler, özerk karar verme
yetkisine sahip olmayan ve
WFTU’yla organik bir iliflki
içinde olan ulusal iflkolu
sendikalar›ndan
oluflmaktad›r. TUI’lerin
politika ve faaliyetleri WFTU
taraf›ndan belirlenmektedir.
130
Sendikac›l›k
Bölgesel Düzeyde Faaliyet Gösteren Uluslararas› Sendikal
Örgütler
Bölgesel düzeyde faaliyet gösteren uluslararas› sendikal örgütler, belirli bir bölgedeki sendikalar›n ortak ç›karlar›n› temsil etmek veya özel sorunlar›na bir bölgedeki uluslararas› bir organ›n dikkatini çekmek, bir ideolojiyi yaymak gibi amaçlarla
oluflturulmaktad›r. Bu örgütler, bir bölgenin tümünü veya bir bölümünü kapsamaktad›r. Ulusal üst sendikal örgütleri kapsayan bölgesel sendikal örgütler aras›nda Afrika Sendikalar Birli¤i Örgütü, Arap Sendikalar Konfederasyonu, Asya Sendikalar Birli¤i, Güney Pasifik ve Okyanus Sendikalar› Konseyi, Karayip ‹flçi Kongresi, Kuzey Ülkeleri Sendikalar Konseyi ve Avrupa Sendikalar Konfederasyonu say›labilir (Tokol, 1995, s.154). Ancak bu bölümde ülkemizdeki iflçi sendikalar› konfederasyonlar›n›n da üye olduklar› Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC) ayr›nt›l› olarak incelenecektir.
Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC)
Genel Merkezi Brüksel’de olan ETUC 1973 y›l›nda, Avrupa ekonomik entegrasyonu
sürecinde Avrupa’daki iflçilerin sosyal, ekonomik ve kültürel ç›karlar›n› temsil etmek
Avrupa’da ekonomik
ve gelifltirmek amac›yla kurulan uluslararas› bir sendikal örgüttür. ETUC, Avrupa Birgeliflmenin sosyal
li¤ine (AB) ve Avrupa Serbest Ticaret Birli¤i’ne (EFTA) üye ülkelerin, bunlar›n d›fl›ngeliflmeyle birlikte
sa¤lanmas›nda önemli bir
da kalan Kuzey K›br›s ile Türkiye gibi ülkelerin ve di¤er Orta ve Do¤u Avrupa ülkerol oynayan ETUC, örgütsel
ve finansal aç›dan tamamen lerinin sendika merkezlerini kapsayan bir örgüttür (Ifl›kl›, 2003, s.152; Aker, 1996b,
ba¤›ms›z bir yap›ya sahiptir.
s.87). 2012 y›l› itibar›yla ETUC’a 36 Avrupa ülkesinden toplam 84 ulusal üst sendikal
örgüt üye bulunmaktad›r. ETUC AB, Avrupa Konseyi ve EFTA taraf›ndan tan›nan ve
Avrupa düzeyinde ulusal sendika merkezlerini temsil eden tek örgüttür
(http://www.etuc.org/EN). ETUC’un
Resim 5.4
kurulmas›yla Avrupa düzeyinde bir örgütlenme sa¤land›¤› gibi; ortak bir AvAvrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC)
Afla¤›da amblemi bulunan ETUC, Avrupa’daki iflçi haklar›n›n ve
rupa yap›lanmas› çerçevesinde farkl›
sendikal haklar›n korunmas› ve gelifltirilmesi amac›yla AB, EFTA
siyasal çizgilerdeki sendikal örgütlenve Avrupa Konseyi düzeyinde lobi faaliyetlerinde bulunmaktad›r.
melerin birli¤i de sa¤lanm›flt›r (Ifl›kl›,
1990, s. 316).
Bat› Avrupa’daki üst sendikal örgütlerin büyük bir bölümü ETUC’a
üyedir. Orta ve Do¤u Avrupa ülkelerindeki de¤iflimle birlikte, bu ülkelerdeki üst sendikal örgütler de ETUC’a
üye olmaya bafllam›flt›r. Böylelikle
özellikle son on y›l içinde ETUC’un
üye say›s› h›zla artm›flt›r. ETUC, genellikle ITUC’a üye olan üst sendikal
örgütleri üyeli¤e kabul etmektedir.
ETUC’a ayn› ülkeden birden fazla üst
sendikal örgüt üye olabilmektedir (Tokol,
1995, ss.156-157). Nitekim Türkiye’deki iflçi sendikalar› konfederasyonlar›ndan
TÜRK-‹fi, D‹SK ve HAK-‹fi ile memur sendikalar› konfederasyonlar›ndan KESK,
ETUC’a üyedir.
Tek Avrupa pazar›, ekonomik ve parasal birlik gibi geliflmeleri içeren Avrupa
entegrasyon süreci, Avrupa’daki sendikal hareketi de yak›ndan etkilemektedir. Bu
süreçte Avrupa’daki sendikalar›n faaliyet alanlar›n› ulusal düzey ile s›n›rlamalar›
mümkün de¤ildir. Toplu pazarl›k güçlerini, ekonomik ve sosyal hayattaki etkinlik-
131
lerini koruyabilmeleri için sendikalar›n tek bir a¤›zdan seslerini duyurmalar› ve Avrupa düzeyinde birlikte hareket etmeleri gerekmektedir (http://www.etuc.org/EN).
Bu amaca ulaflmada ise, ETUC önemli bir rol oynamaktad›r. ETUC, Avrupa’da ekonomik bir birlik sa¤lan›rken, bu geliflmeye sosyal boyutun eklenmesi ve iflçilerin
önceliklerinin dikkate al›nmas› için gayret göstermektedir. ETUC, kendisine üye
olan üst sendikal örgütlerin güçlerini bir araya getirmekte ve uyumlaflt›rmaktad›r
(Windmuller, Pursey ve Baker, 2007, ss.81-82).
ETUC Avrupa Komisyonu, Avrupa Parlamentosu ve Bakanlar Konseyinde ve iflçilerin do¤ru temsil edildi¤i Ekonomik ve Sosyal Komite’de iflçi taraf›n›n faaliyetlerini koordine etmekte ve al›nacak her kararda iflçilerin birlikte hareket etmeleri için
iflçi taraf›na gerekli bilgi ve uzman deste¤ini sa¤lamaktad›r (http://www.etuc.org/EN;
Tokol, 1995, s.157).
ETUC, ayn› zamanda Avrupa düzeyinde sosyal diyalogun sa¤lanmas›nda da
büyük bir rol oynamakta ve iflveren taraf› ile birlikte, Avrupa düzeyinde bir endüstri iliflkileri sistemi oluflturmaya çal›flmaktad›r (http://www.etuc.org/EN). Ayr›ca
ETUC, son zamanlarda iflveren konfederasyonlar›n›n Avrupa düzeyindeki uluslararas› örgütü olan BusinessEurope ile pazarl›klar yapmaya; hatta k›smi süreli çal›flma, belirli süreli ifl sözleflmeleri ve özel istihdam bürolar› gibi baz› konularda sözleflmeler imzalamaya bafllam›flt›r. ETUC’un son dönemlerde ilgilendi¤i konular aras›nda yüksek iflsizlik oranlar›, istihdam›n merkez al›nd›¤› ekonomi politikalar›, Sosyal fiart, Maastricht Anlaflmas›, tek pazarda endüstriyel demokrasinin yayg›nlaflt›r›lmas›, büyük çok uluslu flirketlerde Avrupa Çal›flma Konseylerinin oluflturulmas›,
entegre enerji politikalar›n›n benimsenmesi, çal›flma ortam›n›nSIRA
gelifltirilmesi
ve kaS‹ZDE
d›n iflgücü, genç iflgücü, göçmenler ve özürlü iflçiler gibi zay›f iflçi gruplar›n›n korunmas› yer almaktad›r (Windmuller, Pursey ve Baker, 2007, s.82).
D Ü fi ÜETUC;
N E L ‹ M e¤itim ve
Baz› faaliyetleri için Avrupa Komisyonundan para yard›m› alan
araflt›rma için Avrupa Sendika Enstitüsü (ETUI), sosyal diyalogu güçlendirmek
içinse Sosyal Geliflme Acentesi’ni kurmufltur. Ayr›ca ETUC, son birkaç
S O R U y›ld›r Sosyal
Avrupa amac›na ulaflmak ve AB Anlaflmas›’ndaki temel haklarla ilgili bölümü gelifltirmek için Avrupa çap›nda gösteriler düzenlemektedir. Kas›m 1997’de LüksemD ‹ K K May›s
AT
burg’da, Haziran 2000’de Lizbon’da, Aral›k 2000’de Nice’de ve 14-16
2009’da
Berlin, Brüksel, Madrid ve Prag’da düzenlenen gösteriler buna örnek olarak verilebilir (http://www.etuc.org/EN).
SIRA S‹ZDE
ETUC’da siyasi konular genellikle ikincil bir öneme sahiptir. Ancak örgüt siyasi özgürlük, demokrasi, insan haklar› ve sendikal haklar, silahs›zlanma konular›na
aç›k destek vermektedir (Windmuller, Pursey ve Baker, 2007,AMAÇLARIMIZ
s.82).
Metal, maden, tar›m ve iletiflim gibi belirli iflkollar›ndaki ulusal sendikalar› Avrupa düzeyinde temsil eden ve ETUC’a ba¤l› olan 12 Sendika Federasyonu faaliyet
K ‹ etkin
T A P birer bask›
göstermektedir. Sendika Federasyonlar›, Avrupa kurumlar›nda
grubu olarak lobi faaliyetlerinde bulunmakta ve sektörel düzeyde sosyal diyalogun
sa¤lanmas›nda önemli rol oynamaktad›r. Ancak son y›llarda Avrupa Çal›flma Konseylerinin say›s› h›zla artmakla birlikte Sendika Federasyonlar›
T E Ltaraf›ndan
E V ‹ Z Y O N yürütülen kapsaml› toplu pazarl›klar görülmemektedir. Sendika Federasyonlar›, ETUC ve
GUF’lar ile iliflki içindedir.
SIRA S‹ZDE
ETUC’a ba¤l› olarak faaliyet
gösteren ve Avrupa’da belirli
iflkollar›ndaki sendikalar›
örgütleyen 12 Sendika
S O R U
Federasyonu bulunmaktad›r.
D‹KKAT
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹ N T E Rile
N E Tilgili ayr›nt›ETUC ve ETUC’a ba¤l› olan Sendika Federasyonlar›’n›n yap› ve faaliyetleri
l› bilgi için http://www.etuc.org ve http://etuc.org/a/17 ‹nternet adreslerine bakabilirsiniz.
M A KS‹ZDE
ALE
ETUC’a ba¤l› olan Sendika Federasyonlar› hangi iflkollar›nda faaliyetSIRA
göstermektedir
ve Federasyonlara Türkiye’den hangi sendikalar üyedir?
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
5
M A KS‹ZDE
ALE
SIRA
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
132
Sendikac›l›k
Özet
N
A M A Ç
1
•
•
•
•
Taban örgütlenme modellerini aç›klamak
Sendikal kademelenmenin en alt düzeyindeki taban örgütlenme modelleri; meslek sendikalar›,
iflkolu (sanayi) sendikalar›, genel sendikalar ve
iflyeri (iflletme) sendikalar›d›r.
Tarihsel olarak ilk ortaya ç›kan taban örgütlenme modeli olan meslek sendikalar›, yaln›zca belirli bir zanaate veya mesle¤e ait nitelikleri olan
iflçileri üyeli¤e kabul eden iflçi sendikalar›d›r. 19.
yy’da nispeten az say›da ancak yüksek vas›fl› iflçilere dayanan baz› sanayilerde ortaya ç›kan meslek sendikalar›, sendikal hareketin belkemi¤ini
oluflturmufltur. Günümüzde sanayileflmenin h›z
kazanmas›na ra¤men meslek sendikalar›, özellikle ABD ve ‹ngiltere’de görülen bir örgütlenme
modelidir.
‹flkolu (sanayi) sendikalar›, meslek ve vas›f ayr›m›nda bulunmadan bir iflkolundaki tüm iflçileri bir araya getirmektedir. 20. yy’›n bafl›ndan itibaren makineleflmenin ve kitle üretimin h›z kazanmas›na paralel olarak özellikle sanayileflmifl
ülkelerde geliflme imkân› bulan iflkolu sendikalar›, proloter iflçi dayan›flmas›n›n gerçeklefltirilmesi gibi ideolojik amaçlarla desteklenmifllerdir. Günümüzde iflkolu sendikalar›, özellikle Bat› Avrupa’da hâkim olan bir taban örgütlenme
modelidir.
Herkes için sendika slogan›yla ortaya ç›kan genel sendikalar, iflçilerin mesleklerini ve çal›flt›klar› sanayi kollar›n› dikkate almaks›z›n örgütlenen sendika modelidir. Genel sendikalar, de¤iflik iflyerlerinde, de¤iflik ifllerde ve farkl› iflkollar›nda çal›flsalar da iflçilerin ç›karlar›n›n ortak oldu¤unu savunan sosyalist ak›mlar›n etkisiyle do¤an ve bu nedenle sosyalist amaçlar içeren ilk
sendikal örgütlenme modelidir. Son y›llarda hizmetler sektörünün geliflmesi ve beyaz yakal› iflçilerin say›s›n›n artmas›yla birlikte, meslekler
aras›ndaki keskin ayr›mlar ortadan kalkmaya
bafllam›flt›r. Bunun sonucunda meslek sendikalar›n› geleneksel olarak güçlü oldu¤u ülkelerde,
genel sendikalara do¤ru bir kay›fl yaflanmaya
bafllam›flt›r.
‹flyeri (‹flletme) sendikalar›, örgütlenme ve faaliyet alan›n›n bir iflverene ait iflyeri veya iflletme ile
s›n›rl› kald›¤› örgütlenme modelidir. ‹flgücünün
parçal› bir niteli¤e sahip oldu¤u ve birkaç büyük
iflletmede yo¤unlaflt›¤› ekonomilerde temel taban örgütlenme modeli olan iflyeri sendikalar›,
iflçi hareketinin ulusal düzeyde örgütlenmesinin
iflçilerin siyasal radikalleflmesine ve çat›flmac›
sendikac›l›¤a yol açmas›ndan kayg›lanan hükümetler ve iflverenler taraf›ndan da teflvik edilen
bir örgütlenme modelidir. Endüstri iliflkileri sisteminin özelliklerinden dolay› iflyeri sendikalar›n›n
yayg›n olarak görüldü¤ü ülke Japonya’d›r.
N
Üst örgütlenme modellerini tan›mlamak ve üst
örgütlenme modellerine niçin ihtiyaç duyuldu2
¤unu aç›klamak
Üst sendikal örgütler kapsama alanlar›na göre
sendika birlikleri, federasyonlar ve konfederasyonlar olmak üzere üçe ayr›lmaktad›r:
• Sendika birlikleri, belirli bir bölgede farkl› iflkollar›nda faaliyet gösteren sendikalar› bir araya getiren yatay ve yerel üst örgütlenme modelidir.
• Federasyonlar, bir bölge veya ülke çap›nda ayn›
iflkolunda faaliyet gösteren sendikalar›n bir araya gelmesiyle oluflan üst örgütlenme modelidir.
• Konfederasyonlar, yerel düzeyde de¤il; ulusal
düzeyde farkl› iflkollar›nda faaliyet gösteren sendikalar› bir araya getiren ve merkezî nitelikli bir
üst örgütlenme modelidir.
Üst örgütlenme modellerine, iflçi s›n›f› içinde dayan›flmay› artt›rmak, sendikalar›n baz› genel amaçlar ve ortak politikalar izlemesini sa¤lamak, sendikalar›n faaliyetlerini koordine etmek ekonomik
ve siyasal aç›dan zay›f ve ço¤u kez bölünmüfl bir
iflçi hareketini toparlamak ve k›smen de olsa birli¤in sa¤lanmas› için ihtiyaç duyulmaktad›r.
AM A Ç
N
A M A Ç
3
Dünya çap›nda ve bölgesel düzeyde faaliyet gösteren uluslararas› sendikal örgütleri aç›klamak
Dünya çap›nda faaliyet gösteren iki tane uluslararas› sendikal örgüt vard›r. Bunlar; Uluslararas›
Sendika Konfederasyonu (ITUC) ile Dünya Sendikalar Federasyonu (WFTU)’dur. Bölgesel düzeyde faaliyet gösteren uluslararas› sendikal örgütlerin bafll›calar› ise, Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC), Afrika Sendikalar Birli¤i Örgütü (OATUU), Güney Pasifik ve Okyanus Sendikalar Birli¤i (SPOCTU), Karayip ‹flçi Kongresi
(CCL) ve Arap Sendikalar Konfederasyonu (ICATU)’dur.
• 2006 y›l›nda Uluslararas› Hür ‹flçi Sendikalar›
Konfederasyonu (ICFTU) ile Dünya ‹fl Konfederasyonu’nun (WCL) birleflmesiyle kurulan Uluslararas› Sendika Konfederasyonu (ITUC), en fazla üyeye sahip olan ve üyelerinin büyük k›sm›
sanayileflmifl ülkelerin ulusal sendika merkezlerinden oluflan Dünyan›n en güçlü uluslararas›
sendikal örgütüdür. Farkl› ideolojilere ve siyasi
görüfllere sahip olan üst sendikal örgütlerin üye
oldu¤u ITUC, insan haklar›, sendikal haklar, dünya bar›fl›, sosyal adalet, ulusal ve uluslararas› düzeyde adil gelir da¤›l›m› gibi tüm üyeler taraf›ndan kabul edilebilecek genel amaçlar benimsemifltir. ITUC, ulusal iflkolu sendikalar›n› dünya
çap›nda örgütleyen Global Sendika Federasyonlar› (GUF) ile devaml› bir iliflki içindedir ancak
bu iliflki organik olmay›p, genel ç›kar birli¤i çerçevesinde ve karfl›l›kl› iflbirli¤i esas›na dayanmaktad›r. ITUC’a Türkiye’den TÜRK-‹fi, D‹SK,
HAK-‹fi ve KESK üye bulunmaktad›r.
• Eski Sovyet Blo¤u’nun uluslararas› sendikal örgütü olarak karakterize edilen Dünya Sendikalar Federasyonu (WFTU), Sovyet Blo¤u’nun da¤›lmas›yla birlikte h›zla üye kaybetmeye bafllam›flt›r. WFTU’nun en önemli amac› tüm dünyadaki insanlar›n çal›flma ve yaflam koflullar›n› gelifltirmektir. Bu amaca ise iflçi s›n›f› içinde birli¤i
sa¤layarak, az geliflmifl ülkelerdeki sendikalara
yard›m ederek, savafla karfl› ç›karak ve faflizme
karfl› mücadele vererek ulafl›laca¤›na inanmaktad›r. WFTU’ya ba¤›ml› örgütler olarak faaliyet gösteren ve ulusal iflkolu sendikalar›n› dünya çap›nda örgütleyen Uluslararas› Sendika Enternasyonelleri’nin (TUI) ise, kendi tüzükleri bulunmas›na ra¤men politika ve faaliyetleri WFTU taraf›ndan belirlenmektedir. WFTU’ya Türkiye’den üye
olan bir konfederasyon bulunmamaktad›r.
• Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC), Avrupa ekonomik entegrasyonu sürecinde Avrupa’daki iflçilerin sosyal, ekonomik ve kültürel ç›karlar›n› temsil etmek ve gelifltirmek amac›yla
kurulan uluslararas› bir sendikal örgüttür. Bat›
Avrupa’daki üst sendikal örgütlerin büyük bir
bölümünün üye oldu¤u ETUC, Do¤u Blo¤u’nun
çözülmesiyle birlikte Orta ve Do¤u Avrupa’dan
da yeni üyeler kazanarak üye say›s›n› artt›rm›flt›r.
ETUC, Avrupa’da ekonomik bir birlik sa¤lan›r-
133
ken, bu geliflmeye sosyal boyutun eklenmesi ve
iflçilerin önceliklerinin dikkate al›nmas› için büyük bir çaba göstermektedir. ETUC Avrupa Komisyonu, Avrupa Parlamentosu ve Bakanlar Konseyi’nde iflçileri do¤rudan temsil ederek ve istihdam, sosyal ifller ve makro ekonomi politikalar›
gibi çeflitli alanlarda Avrupa’daki yetkili mercilere dan›flma hizmeti vererek, Avrupa düzeyinde
politikalar›n belirlenmesi ve yasama sürecine etki etmektedir. ETUC’un yan› s›ra Avrupa çap›nda
belirli baz› iflkollar›nda ETUC’a ba¤l› olarak faaliyet gösteren 12 Sendika Federasyonu bulunmaktad›r. Türkiye’den TÜRK-‹fi, D‹SK, HAK-‹fi ve
KESK üye bulunmaktad›r.
134
Sendikac›l›k
1. Tarihsel olarak ilk ortaya ç›kan taban sendikal örgütlenme modeli afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ‹flkolu sendikalar›
b. ‹flyeri sendikalar›
c. Meslek Sendikalar›
d. Genel Sendikalar
e. ‹flletme sendikalar›
6. Afla¤›dakilerden hangisi eski Sovyet Blo¤u’nun uluslararas› sendikal örgütü olarak nitelendirilmektedir?
a. ITUC (Uluslararas› Sendika Konfederasyonu)
b. WFTU (Dünya Sendikalar Federasyonu)
c. ETUC (Avrupa Sendikalar Konfederasyonu)
d. WCL (Dünya ‹fl Konfederasyonu)
e. ICFTU (Uluslararas› Hür ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu)
2. ‘Herkes için sendika’ slogan›yla ortaya ç›kan taban
sendikal örgütlenme modeli afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Genel Sendikalar
b. ‹flyeri Sendikalar›
c. ‹flkolu Sendikalar›
d. Meslek Sendikalar›
e. ‹flletme Sendikalar›
7. Global sendika federasyonlar› ile çokuluslu flirketler
aras›nda imzalanan ve taraf flirketin temel uluslararas›
çal›flma normlar›na uygun hareket etmesini sa¤layan
uluslararas› anlaflmalara ne ad verilir?
a. ILO sözleflmesi
b. Çokuluslu anlaflma
c. Küresel çerçeve anlaflma
d. Federasyon anlaflmas›
e. Çal›flma normlar› anlaflmas›
3. Bir bölge veya ülke çap›nda ayn› iflkolundaki sendikalar›n bir araya gelmesiyle meydana gelen üst sendikal örgüte ne ad verilir?
a. Genel sendikalar
b. Konfederasyonlar
c. ‹flkolu sendikalar›
d. Federasyonlar
e. Sendika birlikleri
4. Türkiye’de 1980 sonras› yasal olan üst örgütlenme
modeli afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sendika birlikleri
b. ‹flkolu sendikalar›
c. Federasyonlar
d. Genel sendikalar
e. Konfederasyonlar
5. Dünya çap›nda faaliyet gösteren ve ulusal sendika
merkezlerini kapsayan en güçlü uluslararas› sendikal
örgüt afla¤›dakilerden hangisidir?
b. WFTU (Dünya Sendikalar Federasyonu)
e. ICFTU (Uluslararas› Hür ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu)
8. Uluslararas› Sendika Enternasyonelleri (TUI) afla¤›daki uluslararas› sendikal örgütlerden hangisine ba¤›ml› olarak faaliyet göstermektedir?
b. ICFTU (Uluslararas› Hür ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu)
e. WFTU (Dünya Sendikalar Federasyonu)
9. Afla¤›daki konfederasyonlardan hangisi Avrupa Sendikalar Konfederasyonuna (ETUC) üye de¤ildir?
a. HAK-‹fi
b. D‹SK
c. KESK
d. Memur-Sen
e. TÜRK-‹fi
10. Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC) ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. ETUC yaln›zca AB üyesi ülkelerden üye kabul
etmektedir.
b. ETUC, genellikle ITUC’a üye olan üst sendikal
örgütleri üyeli¤e kabul etmektedir.
c. ETUC, Avrupa düzeyinde sosyal diyalogun sa¤lanmas›nda da büyük bir rol oynamaktad›r.
d. ETUC’a ba¤l› 12 Sendika Federasyonu faaliyet
göstermektedir.
e. ETUC, Avrupa düzeyinde BusinessEurope ile
toplu pazarl›k görüflmeleri yapmaktad›r.
“
135
Tuluhan Tekelio¤lu
24 Eylül 2011
AMACIMIZ, TÜM OYUNCULAR ‹Ç‹N SOSYAL
GÜVENCE!
Tiryakisi oldu¤umuz diziler ekranda hoflça vakit geçirtiyor, ancak ekran arkas›nda ciddi sorunlar yaflayan
oyuncular “Art›k yeter,” dedi ve örgütlenmeye karar
verdi. Say›lar› bine yaklaflan örgütlü oyuncular, ilk yönetim kurulunu geçti¤imiz günlerde toplad› ve baflkanlar›n› seçti. Sahne Perde Ekran Mikrofon Oyuncular›
Sendikas› Baflkan› Memet Ali Alabora “Hiçbirimiz sendikac› olmak için yola ç›kmad›k. Daha iyi oynayabilmek için yola ç›kt›k. Ancak daha iyi oynayabilmemiz
için de çal›flma koflullar›m›z›n medeni bir flekilde sa¤lanmas›n› istiyoruz,” diyor. ‘fiimdi baflrol dayan›flman›n’
slogan›yla meslektafllar›na “Gelin, örgütlenelim,” ça¤r›s› yapan Oyuncular Sendikas›’n›n yönetim kurulu üyeleri aras›nda fiebnem Sönmez, Meltem Cumbul, Timuçin Esen gibi ünlü oyuncular var. “Sektörün sermayesinin büyüdü¤ü kadar eme¤i de büyürse sanat daha kaliteli hale gelir,” diyen sendikac›lar, meslektafllar›n›n
özlük haklar›n› elde edebilmesi için kollar› s›vad›.
(...)
- Oyuncular Sendikas› kurarak Türkiye’yi oyuncular sendikas› olmayan dünyadaki dört ülkenin aras›ndan ç›karm›fl oldunuz. Tebrikler
-Dünyada oyunculuk sendikalar› 100 y›ldan beri var.
Biz Ortado¤ulu bir ülke olarak kalm›fl›z. Art›k b›çak kemi¤e dayanm›flt›. ‹ki arkadafl›m›z geçen sene çal›flma
koflullar›n›n a¤›rl›¤›na dayanamayarak vefat etti. Acil bir
flekilde 12 ülkenin tüzü¤ünü inceledik. Fransa Oyuncular Sendikas›’n›n genel baflkan›n› davet ettik. Burada
onunla bir workshop gerçeklefltirdik, Alman sendikac›larla sekiz saat süren video konferans yapt›k, pek çok
sendikayla yaz›flt›k. Bu sendikalar›n birikimlerinden de
faydalanarak alt› ayl›k bir çal›flma sonucunda tüzü¤ümüzü oluflturduk.
- Sendika baflkan› seçildiniz mi yoksa atand›n›z m›?
Biz seçildik. Demokrasinin ifllemesine çok özen gösterdik. Yedi kifli sendika kurmaya yeterli. Biz sendikay› 63
kifliyle kurduk. Sendikam›z›n ad› Sahne Perde Ekran
Mikrofon Oyuncular› Sendikas›. Mikrofon oyuncular›,
dublaj sanatç›lar› ya da radyo tiyatrosu yapanlard›r. Es-
kiden daha fazla radyo tiyatrosu vard›, flimdi daha yo¤un olarak dublaj sanatç›lar› var.
- Set iflçileri ve kameramanlar?
-Hay›r, bu sendika her alanda faaliyet gösteren oyuncular›n sendikas›. Dansç›lar ve operac›lar da dahil. Sektörün her alan›nda problem var, sadece televizyon ve sinemada de¤il. Sahne, perde, ekran, mikrofon hepsinde
sorun var. Televizyon ve sinema art›k 1 milyar dolara
yaklaflan bir sektör oldu¤u için oradaki sorunlar çok
daha fazla görünür halde. Oysa ayn› derecede tiyatroda
da, di¤er sahne sanatlar› alan›nda da problem var. Bu
problemler o kadar yak›c› olmaya bafllam›flt› ki, bu sendikan›n kurulmas› flartt›.
ÜYE SAYIMIZ 500’Ü AfiTI
- Oyuncular›n en hayati dertleri nedir flu an?
-Sosyal güvenlik sorunu! Oyuncular›n ba¤l› çal›flanlar
olmamalar›. Oyuncular asl›nda SSK’l› olmas› gereken
ba¤l› çal›flanlar. Belli bir yerde, belli bir ifli, belli bir kiflinin direktifleriyle yapan kiflidir ba¤l› çal›flan. Fakat bu
zamana kadar oyuncular ya serbest meslek makbuzuyla çal›flmak durumunda b›rak›lm›fllar ya da kay›t d›fl› çal›flt›r›lm›fllar.
- Oyunculu¤un tan›m› yok mu bizim hukukumuzda?
-Oyunculu¤un tan›m› mevzuatta yok. Olmad›¤› için de
zorlan›yoruz. En yak›c› problemimiz, ba¤l› çal›flan olmay›fl›m›z. ‹kincisi, öncelikle sinema ve televizyon sektöründe gerek mesai saati, gerek hijyen, gerek yemek
saati ile her türlü çal›flma koflulunun çok kötü olmas›.
Oyuncular›n ço¤unlukla ücretlerini alamamalar› ya da
ücret konusunda bir standardizasyon olmamas› da büyük problem. Oyuncular›n sosyal güvencesi yok. Nas›l
gazetecilikte ba¤l› bulundu¤unuz gazete olarak bir muhabirin ya da foto¤rafç›n›n sosyal güvencesini kendisinin yapmas›n› beklemiyorsan›z, bizim sektörde de böyle olmal›.
(...)
- Sendika baflkan› demek, a¤›r sorumluluk demek.
Gönüllü mü baflkan oldunuz? Yoksa zorunlu mu
kald›n›z?
-Biz S‹NESEN’de örgütlüydük. Arkadafllar›m›z, bir oyuncular sendikas› ihtiyac› ile iki y›l önce toplanmaya bafllam›fllar. 2010 yaz›nda bana ‘Böyle bir fikrimiz var,’ dediler. 20 kifli har›l har›l çal›flmaya bafllad›k. Sendikay› kurduk, yönetim kurulunda arkadafllar benim baflkan olmam› istedi. Üç y›l boyunca görevime devam edece¤im.
136
Sendikac›l›k
Okuma Parças›
- Örgütlenmeye ilgi nas›l oyunculardan?
-Ak›n ak›n geliyorlar. Bir kere birini sendikadan ç›karmak ya da sendikal› olmas›n› engellemek anayasal bir
suçtur. Anayasal bir hakt›r örgütlenme. Dolay›s›yla art›k
öyle bir Türkiye’de olmad›¤›m›z› hayal etmek istiyorum. Bizim sektörümüzün böyle bir sektör olmayaca¤›n› düflünüyorum. Profesyonel çal›flanlar›m›z›n yan›nda
40 oyuncu da gönüllü olarak flu an sendikada mesai yap›yor. Aram›zda güçlü bir dayan›flma olursa, önemli bir
bask› grubu olabiliriz. Bu tamamen bizim kendi dayan›flmam›zla ilgili. fiimdi baflrol, dayan›flman›n! Bunu kamuya da söylüyoruz, bizi izleyenlere de. Hep birlikte
sorular›m›za yan›t bulmak, sektörü düzeltmek için konuflaca¤›z. Birlikte nas›l hareket edebiliriz, bu sektörün
çal›flma hayat›n› nas›l daha iyi hale getirebiliriz diye konuflaca¤›z. Sektörün sermayesinin büyüdü¤ü kadar
eme¤i de büyürse, sanat daha kaliteli hale gelir. Hiçbirimiz sendikac› olmak için yola ç›kmad›k. Daha iyi oynayabilmek için yola ç›kt›k.
(...)
”
2006 y›l›nda Dünya ‹fl Konfederasyonu ile birleflip Uluslararas› Sendika Konfederasyonu’nu oluflturuncaya kadar en büyük uluslararas› sendikal örgüt olan Uluslararas› Hür ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu (ICFTU) ile
Türkiye’deki iflçi konfederasyonlar› aras›ndaki iliflkileri
flu flekilde özetleyebilmek mümkündür:
ICFTU’nun Türkiye sendikac›l›k hareketi ile ilgisi TÜRK‹fi’in kurulmas› ile bafllamaktad›r. 1953 y›l›na TÜRK‹fi’in ICFTU’ya üye olmas› giriflimi, Demokrat Parti iktidar› taraf›ndan engellenmifltir. Bu durum, 1950-1960
y›llar› aras›nda ICFTU taraf›ndan çeflitli zamanlarda
ILO’ya yans›t›lm›flt›r. 1960 y›l›nda Cemal Gürsel Hükümeti’nin ilk icraatlar›ndan birisi de TÜRK-‹fi’in ICFTU
üyeli¤ine izin vermek olmufltur. ICFTU, 1960 sonras›nda Türkiye sendikac›l›k hareketinin geliflmesinde önemli rol oynam›flt›r. 12 Mart müdahalesine, özellikle sendikalar üzerinde kurulmaya çal›fl›lan bask›ya karfl› ç›kan
ICFTU, 12 Eylül askeri müdahalesine karfl› uluslararas›
alanda yo¤un bir mücadele bafllatm›flt›r. Askeri rejime
karfl› Avrupa Toplulu¤u ülkelerini ETUC (Avrupa ‹çi
Sendikalar› Konfederasyonu) ile ortaklafla harekete geçiren ICFTU, Türkiye’deki geliflmeleri çok say›da flikâyetle ILO’ya yans›tm›flt›r. 1981 y›l›nda çeflitli vesilelerle
yedi kez TÜRK-‹fi’i uyararak “TÜRK-‹fi Genel Sekreteri’nin ayn› zamanda ihtilal hükümetinde bakan olamayaca¤›n›” bildiren ICFTU, TÜRK-‹fi’in tutumunu sürdürmesi karfl›s›nda, üyelik iliflkisini ask›ya alm›flt›r. Ancak
bu çeflit kararlar› uygulad›¤› di¤er ülkelerde de yapt›¤›
gibi, Türkiye’deki geliflmeleri izlemeye devam etmifltir.
Bu arada D‹SK yöneticilerinin durumu ile yak›ndan ilgilenerek, D‹SK’in faaliyetlerinin durdurulmas›n›, yöneticilerinin tutuklanmalar›n› ve yarg›lanmalar›n› sürekli
olarak protesto etmifl, Türkiye’ye mali protokol çerçevesinde Avrupa Toplulu¤u taraf›ndan yap›lmas› kararlaflt›r›lan yard›m› engellemifl ve tutuklu D‹SK yöneticileri için hukuki ve mali yard›m sa¤lam›flt›r. TÜRK-‹fi-ICFTU üyelik iliflkisi, genel sekreterin “zorunlu izinle”
TÜRK-‹fi yönetiminden uzaklaflt›r›lmas› ve Tük-‹fl’in sendikal ilkeler do¤rultusunda daha aktif bir mücadele içine girdi¤inin görülmesi üzerine, May›s 1983 tarihinde
yeniden kurulmufltur. D‹SK’in üyelik baflvurusu ise Aral›k 1992 tarihinde kabul edilmifltir.
HAK-‹fi ise, uluslararas› alanda gücünü artt›rmak ve bu
gücü Türkiye’deki konumu aç›s›ndan de¤erlendirmek
amac›yla ICFTU ve ETUC üyeli¤ine büyük önem vermifltir. Bu üyelik baflvurular›, HAK-‹fi içinde bulunan ve
HAK-‹fi’in kamuoyuna yans›yan görünümünden rahat-
137
s›z olan çevrelerin tatmin edilmesi aç›s›ndan da önem
tafl›m›flt›r. HAK-‹fi, 1992 y›l› Aral›k ay›nda yap›lan 7. Genel Kurulunda ICFTU’ya üye olma karar› alm›flt›r. ICFTU
üyeli¤ine iliflkin zorlu süreç, HAK-‹fi Yönetim Kurulu
ad›na ICFTU’ya yap›lan bir baflvuruyla bafllat›lm›flt›r. ICFTU tüzü¤üne göre, bir ülkeden üyelik için yeni bir baflvuru oldu¤unda, baflvuru konusunda, söz konusu ülkede daha önceden üye bulunan örgütlere dan›flma zorunlulu¤u bulunmaktad›r. Bu dan›flma bir onay anlam›na gelmemekle birlikte, genel kabul gören uygulama,
mevcut üyelerin onay›n›n al›nmas› biçiminde ifllemektedir. Bu çerçevede ICFTU Genel Sekreteri Enzo Friso, 3
Mart 1993 tarihinde TÜRK-‹fi’e yazd›¤› yaz›da, TÜRK-‹fi’i
üyelik baflvurusu konusunda bilgilendirmifl ve görüfl istemifltir. TÜRK-‹fi ise 8 Nisan 1993 tarihinde yazd›¤› yaz›da, bu konuda olumlu görüfl bildirmifl; ancak TÜRK-‹fi
bu olumlu tavr›n› k›sa bir süre sonra de¤ifltirmifl ve Hakifl’in tüzü¤ünde laiklik, demokrasi ve cumhuriyet kavramlar›n›n yer almad›¤›n› ileri sürerek üyelik baflvurusuna itiraz etmifltir. Üyelik baflvurusuna TÜRK-‹fi’in getirdi¤i itiraz, HAK-‹fi içindeki dengeleri etkilemifl ve üyeli¤in sa¤lanmas› daha da önem kazanm›flt›r. Bu itiraz üzerine HAK-‹fi, 8. Genel Kurulu’nda tüzü¤ünü de¤ifltirerek
demokrasi kavram›na yer vermifl ve bunun sonucunda 4
Aral›k 1997 tarihinde ETUC’a ve 17 Aral›k 1997 tarihinde de ICFTU’ya üyeli¤i kabul edilmifltir.
Kaynak: Aker, Ö. (1998). “UH‹SK (Uluslararas› Hür ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu)”. Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. III. Cilt, ‹stanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, s.434; Koç, Y. (NisanTemmuz 1998). “HAK-‹fi, Laiklik ve ICFTU Üyeli¤i”,
Mülkiyeliler Birli¤i Dergisi. C.XVII, S.171, ss.40-46;
Uçkan, B. (2002). Türkiye’de Sendikalararas› Rekabet. ‹stanbul: Selüloz-‹fl Sendikas› E¤itim Yay›nlar›: 13,
s.113.
1. c
2. a
3. d
4. e
5. a
6. b
7. c
8. e
9. d
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meslek Sendikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Genel Sendikalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üst Örgütlenme Modelleri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üst Örgütlenme Modelleri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslararas› Sendika Konfederasyonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünya Sendikalar Federasyonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslararas› Sendika Konfederasyonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünya Sendikalar Federasyonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Sendikalar Konfederasyonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Sendikalar Konfederasyonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
138
Sendikac›l›k
S›ra Sizde 1
Kapitalist fabrika sanayisinin geliflmesi karfl›s›nda eski
lonca düzeni içinde meslek ve zanaatlerini art›k icra
edemez duruma gelen zanaatkarlar, yeni fabrika düzeninin nitelikli ancak ba¤›ml› çal›flma grubunu oluflturmufltur. Ancak bu iflçilerin teknolojik geliflmeler sonucundaki kay›plar› niteliksiz iflçilere göre daha fazla olmufl ve fabrika sanayiinin etkisiyle toplumda önceleri
sahip olduklar› imtiyazl› statüleri tehdit alt›nda kalmaya
bafllam›flt›r. Ayr›ca bu zanaat ve meslek erbab›n›n, Ortaça¤’dan bu yana oluflmufl lonca geleneklerine dayanan belirli bir örgütlenme kültürüne sahip olmas›, kendilerine özgü bir s›n›f bilincinin oluflmas›n› da kolaylaflt›rm›flt›r. Böylelikle loncalarda örgütlenme bilincine sahip olan belirli bir mesle¤e ve zanaate sahip olan iflçiler, ekonomik ve sosyal ç›karlar›n› korumak ve gelifltirmek amac›yla meslek sendikalar›n›n çat›s› alt›nda birleflmeye bafllam›flt›r.
S›ra Sizde 2
Türkiye’de iflçi ve iflveren sendikalar›, 2821 say›l› Sendikalar Kanunu’nun 60. maddesinde belirtilen 28 ifl kolunda kurabilmekte ve faaliyet gösterebilmektedir. Bu
iflkollar› flunlard›r: Tar›m ve ormanc›l›k; avc›l›k ve bal›kç›l›k; madencilik; petrol, kimya ve lastik; g›da sanayi;
fleker; dokuma; deri; a¤aç; kâ¤›t; bas›n ve yay›n; banka
ve sigorta; çimento; toprak ve cam; metal; gemi; inflaat;
enerji; ticaret, büro, e¤itim ve güzel sanatlar; kara tafl›mac›l›¤›; demiryolu tafl›mac›l›¤›; deniz tafl›mac›l›¤›; hava
tafl›mac›l›¤›; ardiye ve antrepoculuk; haberleflme; sa¤l›k; konaklama ve e¤lence yerleri; millî savunma; gazetecilik; genel ifller.
S›ra Sizde 3
Japon endüstri iliflkileri sisteminin en önemli özelliklerinden olan ömür boyu istihdam sistemi, iflçilerin iflletmeye olan ba¤l›l›klar›, iflçilerle iflverenler aras›ndaki
güçlü iflbirli¤i ve iflçilerin iflverenlerle birlikte iflletmenin
ç›karlar›n› korumak ve gelifltirmek için ortaklafla hareket etmesi bu ülkede iflyeri sendikalar›n›n yayg›n olarak görülmesinde önemli bir rol oynamaktad›r.
S›ra Sizde 4
1983 y›l›nda ç›kar›lan 2821 say›l› Sendikalar Kanunu’na
göre, iflçi sendikalar› iflkolu esas›na göre bir iflkolunda
ve Türkiye çap›nda faaliyette bulunmak amac›yla kuruldu¤u için (md. 3/I) federasyonlar›n yerine getirdi¤i
fonksiyonlar› da üstlenmifltir. Bu nedenle federasyonlar›n ifllevsiz kalaca¤› düflüncesiyle 2821 say›l› kanunla
tek üst sendikal örgütlenme modeli olarak konfederasyonlar›n kurulmas›na ve faaliyet göstermesine izin verilmifltir.
S›ra Sizde 5
ETUC’ ba¤l› olarak Avrupa’da belirli iflkollar›nda faaliyet gösteren 12 Sendika Federasyonu bulunmaktad›r.
Bu Federasyonlar ve bu Federasyonlara Türkiye’den
üye olan sendikalar flu flekildedir: Avrupa Sanat ve E¤lence Birli¤i -EAEA-, Avrupa Polis Konfederasyonu EUROCOP-, Avrupa ‹nflaat ve A¤aç ‹flçiler Federasyonu
-EFBWW/FETBB- (Yol-‹fl ve Öz-A¤aç-‹fl), Avrupa G›da,
Tar›m ve Turizm Sendikalar› Federasyonu -EFFAT- (Oleyis, Öz G›da-‹fl, Tar›m-‹fl ve Tek G›da-‹fl), Avrupa Gazeteciler Federasyonu -EFJ/FEJ-, Avrupa Maden, Kimya
ve Enerji ‹flçileri Federasyonu -EMCEF- (Genel Maden‹fl, Türkiye Maden-‹fl, Petrol-‹fl, TES-‹fi ve Lastik-‹fl), Avrupa Metal ‹flçileri Federasyonu -EMF/FEM- (Birleflik
Metal-‹fl), Avrupa Kamu Hizmeti Sendikalar› Federasyonu -EPSU- (Yap› Yol-Sen, Genel-‹fl, Hizmet-‹fl, Belediye-‹fl, SES, Tüm Bel-Sen, Harb-‹fl), Avrupa Ulafl›m ‹flçileri Federasyonu -ETF-(Liman-‹fl, Demiryol-‹fl, Deniz-‹fl,
Tümtis, Hava-‹fl ve BTS), Avrupa E¤itim Sendikalar› Komitesi -ETUCE/CSEE- (E¤itim-Sen), Avrupa Tekstil, Giyim ve Deri Sendikalar› Federasyonu -ETUF-TCL/FSETHC- (Öz ‹plik-‹fl, Teksif, Tekstil ve Türkiye Deri-‹fl),
Avrupa Hizmetler ve ‹letiflim Sendikalar› Federasyonu UNI-EUROPA- (Bas›n-‹fl, Basisen, Bass, Haber-Sen, Tez
Koop-‹fl, Haber-‹fl, Koop-‹fl).
139
Aker, Ö. (1996a). “DÇK (Dünya Çal›flma Konfederasyonu)”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. I. Cilt,
‹stanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih
Vakf›, ss.261-262.
Aker, Ö. (1996b). “ASK (Avrupa Sendikalar Konfederasyonu)”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. I.
Cilt, ‹stanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, s.87.
Aker, Ö. (1996c). “DSF (Dünya Sendikalar Federasyonu)”. Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. I. Cilt,
‹stanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih
Vakf›, ss.334-335.
Aker, Ö. (1998). “UH‹SK (Uluslararas› Hür ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu)”. Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. III. Cilt, ‹stanbul: Türkiye Ekonomik
Cella, G.P. ve Treu, T. (2007). “National Trade Union
Movements”, Comparative Labour Law and Industrial Relations in Industrialized Market Economies. (Ed. R. Blainpain, C. Engels) The Hague:
Kluwer Law International, ss.461-502.
Dereli, B. (1988). Karfl›laflt›rmal› Sendika Hareketleri ve Endüstri ‹liflkileri (Dünyada ve Türkiye’de
Bafll›ca Teorik Yaklafl›mlar ve De¤iflme E¤ilimleri). ‹stanbul:Yay›mlanmam›fl Çal›flma.
Dereli, B. (1996). “Dünyada ve Türkiye’de Sendikalar›n
Örgütlenme Modeli”, Sabahaddin Zaim’e Arma¤an ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›. 1994/B-3 C-1-4,
ss.297-306.
Dereli, T. (1998a). “Meslek Sendikalar›”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. II. Cilt, ‹stanbul: Türkiye
Dereli, T. (1998b). “‹flyeri Sendikalar›”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. II. Cilt, ‹stanbul: Türkiye
Dereli, T. (1998c). “‹flkolu Sendikalar›”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. II. Cilt, ‹stanbul: Türkiye
Ekin, N. (1994). Endüstri ‹liflkileri. ‹stanbul: Beta Yay›nevi.
Erdo¤du, S. (2006). Küreselleflme Sürecinde Uluslararas› Sendikac›l›k. Ankara: ‹mge Kitabevi.
Ifl›kl›, A. (1990). “Uluslararas› Sendikal Örgütler”, Cahit
Talas’a Arma¤an. Ankara: Mülkiyeliler Birli¤i Yay›nlar›:9, ss.293-320.
Koç, Y. (Nisan-Temmuz 1998). “HAK-‹fi, Laiklik ve ICFTU Üyeli¤i”, Mülkiyeliler Birli¤i Dergisi. C.XVII,
S.171, ss.40-46.
Lansbury, R. ve Davis, E. (1987). “Australian Industrial
Relations”, International and Comparative Industrial Relations (Ed. G. Bamber, R. Lansbury).
Sydney: Allen&Unwin, ss.97-118.
Lordo¤lu, K. http://www.metu.edu.tr/home/wwwoes/izmir291099sendikakuvvet.htm (01.04.2003)
Munck, R. (2003). Eme¤in Yeni Dünyas› Küresel Mücadele Küresel Dayan›flma (Çev. M. Tekçe). ‹stanbul: Kitap Yay›nevi.
Tokol, A. (1995). Uluslararas› Sosyal Politika. Bursa:
Ezgi Kitabevi.
Tokol, A. (2001). Endüstri ‹liflkileri ve Yeni Geliflmeler. Bursa: Ezgi Kitabevi.
Uçkan, B. (2002). Türkiye’de Sendikalararas› Rekabet. ‹stanbul: Selüloz-‹fl Sendikas› E¤itim Yay›nlar›:13.
Windmuller, J.P., Pursey, S.K. ve Baker, J. (2007). “The
International Trade Union Movement”. Comparative Labour Law and Industrial Relations in Industrialized Market Economies (Ed. R. Blainpain, C. Engels). The Hague: Kluwer Law International, ss.69-94.
6
SEND‹KACILIK
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Demokrasi ve sendikac›l›k aras›ndaki iliflkiyi aç›klayabilecek,
Sendika içi demokrasi kavram›n› tan›mlayabilecek ve ilkelerini s›ralayabilecek,
Sendikac›l›k ve siyaset aras›ndaki iliflkiyi yorumlayabilecek,
Sendikalar›n siyasi partilerle iliflki kurma nedenlerini aç›klayabilecek ve siyasi faaliyet flekillerini s›ralayabilecek,
Sendikac›l›k ve siyaset aras›ndaki iliflki modellerini aç›klayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
Demokrasi
Siyaset
Sendika ‹çi Demokrasi
Sendikal Ço¤ulculuk
Sendikal Kat›l›mc›l›k
Sendikal Aç›kl›k
Oligarflinin Tunç Kanunu
• Ba¤›ms›z Model
• Organik ‹liflkinin Kuruldu¤u Ara
Ba¤›ml› Model
• Organik ‹liflkinin Kurulmad›¤›
Ara Ba¤›ml› Model
• Zorunlu Ba¤›ml› Model
• Gönüllü Ba¤›ml› Model
‹çindekiler
Sendikac›l›k
Demokrasi
Sendikac›l›k ve
Siyaset
• SEND‹KACILIK VE DEMOKRAS‹
‹L‹fiK‹S‹
• SEND‹KA ‹Ç‹ DEMOKRAS‹
• SEND‹KACILIK VE S‹YASET ‹L‹fiK‹S‹
• SEND‹KACILIK VE S‹YASET
ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹ MODELLER‹
Demokrasi
Sendikac›l›k ve Siyaset
SEND‹KACILIK VE DEMOKRAS‹ ‹L‹fiK‹S‹
Ekonomik, toplumsal ve siyasi sistemin bir alt sistemi olan endüstri iliflkileri sistemi, bu üst sistemlerde meydana gelen geliflmelerden ve de¤iflikliklerden do¤rudan do¤ruya etkilenmektedir. Dolay›s›yla endüstri iliflkileri sisteminin en önemli aktörü durumundaki sendikalar da büyük ölçüde içinde bulundu¤u siyasi sistem taraf›ndan flekillenmektedir. Bir baflka ifadeyle bir ülkenin siyasi rejimi o ülkedeki sendikac›l›¤›n hareket s›n›rlar›n› da belirlemekte, sendikalar ancak demokratik rejimlerde ifllevlerini serbest bir flekilde yerine getirebilmektedir. Demokrasi ço¤ulcu, kifli hak ve özgürlüklerine sayg›l› bir siyasal rejimdir. Efl deyiflle demokratik yönetim biçimi, yaln›zca ço¤unlu¤un ihtiyaçlar›n› karfl›layan yönetim de¤il, ço¤ulculu¤u hedefleyen siyasal yaflam fleklidir (Y›ld›r›m, 2004, s. 97).
Ço¤ulculuk ise serbest örgütlenme esas›na dayanmaktad›r. Örgütlenme hakk›
yaln›zca siyasi partilerin serbestçe kurulabilmesini de¤il; her türlü ç›kar gruplar›n›n seslerini serbestçe duyurabilmek için dernek kurabilme, toplant› düzenleyebilme hak ve özgürlüklerini de içermektedir. Demokratik toplumlarda bireyler,
gruplar ve çat›flan ç›kar odaklar› haklar›n› özellikle örgütlenerek korumakta ve
gelifltirmektedir (Balc›, 1999, s. 230). Siyaset biliminde k›saca bask› gruplar› olarak bilinen bu örgütlerin kuflkusuz en önemlileri iflçi ve iflveren sendikalar›d›r.
Sanayileflme süreci ilerledikçe, ücretli çal›flanlar›n say›lar› ve iflgücü içindeki
oranlar› h›zla artt›¤› için demokrasilerde sendikalar önemli bask› gruplar› aras›nda yer almaya bafllam›flt›r.
Sendikalar, örgütlü toplumun siyasi rejimi olan demokrasiyi besleyen ana damarlardan birisini oluflturmaktad›r. Bir baflka deyiflle siyasi hayat bir sacaya¤›na
benzetilecek olursa, sacaya¤›n bir aya¤›n› yasama organ›, bir aya¤›n› yürütme organ› olufltururken üçüncü aya¤›nda sendikalar›n da içinde bulundu¤u bask› gruplar› yer almaktad›r (Abadan, 1959, s. 241). Bask› gruplar›n›n temsili demokrasi içinde yer almas› siyasi pazarl›¤›, anlaflma ve uzlaflmay› kolaylaflt›rarak, siyasal gerginli¤i azaltmakta, çat›flan ç›karlar›n ve sorunlar›n bar›flç›l bir flekilde çözümlenmesine yard›mc› olmaktad›r (Daver, 1972, s. 50). Bunun yan› s›ra bask› gruplar›, siyasal sistemde seçim sistemi sonucunda temsil olunamayan gruplar› temsil etme ifllevini yerine getirmekte ve toplumsal bütünleflmeye yard›mc› olmaktad›r (Aksoy,
2008, s. 77). Bu nedenle tüm bask› örgütleri gibi sendikalar demokrasinin ayr›lmaz
bir parças›n› oluflturmaktad›r.
Sendikalar nas›l ki
demokrasi ile yerleflip
geliflme imkân› buluyorsa
sendikas›z bir demokrasiyi
de düflünmek mümkün
de¤ildir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
142
Sendikac›l›k
S O R U
S O R U
Bir demokrasinin
düzeyi, o ülkedeki örgütlülük düzeyi ve bilinci ile yak›ndan
T
D ‹ K K Ageliflmifllik
ilgilidir. Bu nedenle yüksek bir örgütlenme bilincine sahip olan ‹skandinav ülkeleri ‘demokrasinin SIRA
befli¤i’
olarak adland›r›lmaktad›r. Bu ülkeler aras›nda yer alan ‹sveç’in eski
S‹ZDE
baflbakanlar›ndan Olof Palme’nin bir okulda ö¤rencilere yapm›fl oldu¤u konuflma bu çerçevede önem tafl›maktad›r. Palme konuflmas›nda ö¤rencilere örgütlenmenin önemini flu
flekilde ifade
etmifltir: “Okula kiflisel yetenekler kazanmaya de¤il, bir örgütün üyesi olarak
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
nas›l etkin olabilece¤inizi
ö¤renmek için gidiyorsunuz.” (Y›ld›r›m, 2004, s. 31).
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
K ‹ T A az›nl›¤›n
P
Demokrasi,
D Ü fi Ü N hâline
E L ‹ M gelebilme
ço¤unluk
hak ve olana¤›n›n
bulundu¤u bir ço¤unluk
Työnetimidir.
E LSEOV ‹RZ YU O N
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
MAKALE
AMAÇLARIMIZ
K ikinci
‹ T A Pyar›s›ndan itibaren kendilerini iflverene, siyasal iktidarlara ve
19. yy’›n
topluma kabul ettirme ve var olma mücadelesi içinde olan iflçi sendikalar› sanayileflmifl toplumlar›n ve demokrasinin vazgeçilmez kurumlar›ndan birisidir. Emek ile
T E LSEOV ‹RZ YU O Ngüç dengesinin ve sosyal bar›fl›n sa¤lanmas›nda büyük bir rol
sermaye aras›ndaki
oynayan iflçi sendikalar› ile demokrasi aras›nda karfl›l›kl› ve do¤rudan bir iliflki vard›r. Özellikle
Avrupa ülkelerinde demokrasinin yerleflmesinde ve geliflmesinde
D‹KKAT
sendikalar›n önemli rolü oldu¤u gibi özgür sendikac›l›k hareketi de ancak demok‹NTERNET
ratik sistem içinde geliflme gösterebilmekte, demokrasinin k›s›tland›¤› ülkelerde
SIRA S‹ZDE
sendikal hareket
ve sendikal haklar da olumsuz yönde etkilenmektedir. Bir baflka
ifadeyle, sendikalar Sanayi Devrimi ile do¤mufltur ancak geliflmeleri, büyümeleri
MAKALE
ve toplumda
önem ve sayg›nl›k kazanmalar› demokrasi ile olmufltur (Güven, 1995,
AMAÇLARIMIZ
ss. 92-93).
N N
K ‹ T A P
kalan
T‹flçiler,
E L E Vancak
‹ Z Y Oaz›nl›kta
N
görüfllerin iktidar olabilme
flans›n›n bulundu¤u
demokrasi rejiminde kendi
görüfllerini daha iyi ifade
edebililir
daha
‹ N T E R ve
N Ebunlar›
T
sa¤l›kl› bir flekilde iktidara
yans›tabilir.
MAKALE
Sendikac›l›k ve demokrasi
yaln›zca birbirlerinin
ayr›lmaz parçalar› de¤il,
ayn› zamanda birbirlerini
gelifltiren ve güçlendiren
unsurlard›r.
Demokrasi kavram›
K ‹ T A ve
P temel ilkeleri ile ilgili olarak Atefl, T. (1994). Demokrasi KavramTarihi Süreç-‹lkeler. ‹stanbul: Ümit Yay›nlar› adl› kitaptan yararlanabilirsiniz.
Türkiye’de
T E L E V12
‹ Z YEylül
O N 1980 tarihindeki askerî müdahale ile birlikte demokrasinin
kesintiye u¤ramas›n›n sendikal hareket üzerindeki etkisi, sendikac›l›k ve demokrasi aras›ndaki iliflkiyi gösteren güzel bir örnektir. 12 Eylül askerî müdahalesiyle, siyasal partilerin faaliyetleri durduruldu¤u gibi sendikal faaliyetler de ask›ya al›nm›fl‹ N Tifadeyle
E R N E T 1980-1983 y›llar› aras›nda Türk siyaseti aç›s›ndan oldu¤u kat›r. Bir baflka
dar Türk sendikal hareketi aç›s›ndan da bir ara dönemden geçilmifltir. Bu dönemde birçok iflçi sendikas›n›n ve konfederasyonunun faaliyetleri durdurulmufl, tüm
M A K A L E mallar› ile evraklar› denetim alt›na al›nm›fl, baz› sendika yönetafl›n›r ve tafl›nmaz
ticileri hakk›nda davalar aç›lm›flt›r. Ayr›ca bu dönemde grev ve lokavt yasaklanm›fl;
ç›kar›lan bir kanunla, yap›lm›fl bulunan toplu ifl sözleflmelerini yenileme görevi
Yüksek Hakem Kurulu’na (YHK) verilmifltir. 1983 y›l›n›n sonuna kadar YHK, serbest toplu pazarl›¤›n yerini alm›fl ve süresi sona eren toplu ifl sözleflmelerini gerekli de¤ifliklikleri yaparak yeniden yürürlü¤e sokmufltur. K›sacas›, Türkiye’de 19801983 y›llar› aras›ndaki dönemde demokrasiyle birlikte sendikal hareket de büyük
bir kesintiye u¤ram›flt›r.
Sendikalar, demokrasinin geliflmesinde ve siyasi ba¤›ms›zl›¤›n kazan›lmas›nda
da büyük bir rol oynam›flt›r. Bir baflka deyiflle, Bat› toplumlar›nda demokrasi, kapitalizmin do¤al bir sonucu olarak kendili¤inden de¤il; kapitalist düzen içinde iflçi hareketinin ve iflçi hareketine dayal› siyasal mücadelenin sonucunda geliflmifltir. Örne¤in, ‹ngiltere’de 1837-1848 y›llar› aras›nda tüm vatandafllara genel oy hakk›n›n
verilmesi, seçim bölgeleri aras›nda eflitlik sa¤lanmas›, milletvekili adayl›¤› için ödenen vergilerin kald›r›lmas›, seçimlerde oylamalar›n gizli olarak yap›lmas› için iflçiler
aras›nda Chartizm Hareketi olarak bilinen hareket yayg›nl›k kazanm›flt›r. ‹ngiltere’de, 19. yy’›n son yar›s›nda varl›¤›n› göstermifl olan Chartist hareket, bünyesinde
143
6. Ünite - Demokrasi Sendikac›l›k ve Siyaset
küçük esnaf ve zanaatkarlar› da bar›nd›ran bir hareket olmakla birlikte, genifl kitle
taban› bak›m›ndan bir iflçi hareketi niteli¤iyle tarih sahnesindeki yerini alm›flt›r.
Chartistler, zamanla sendikalar›n bünyesinde varl›¤›n› sürdürecek olan örgütlü iflçi
hareketinin ilk ve önemli bir örne¤ini oluflturmufltur (Ifl›kl›, 2003, ss. 53-54).
Fransa’da demokratikleflme aç›s›ndan önemli dönüm noktalar›ndan birini oluflturan 1848 devriminde de iflçi hareketinin katk›lar›n› çok aç›k bir biçimde gözlemlemek mümkündür. 1848 y›l›nda krall›¤›n devrilmesi ve cumhuriyetin yeniden ilan› ile sonuçlanan devrim hareketinin ortaya ç›kard›¤› anayasa, bir yandan seçmeseçilme hakk›n› tüm yurttafllar için genel ve eflit olarak güvence alt›na alm›fl; di¤er
yandan, bugünkü ça¤dafl sosyal devlet anlay›fl›n›n dayand›¤› baz› temel ilkeleri ilk
defa hükme ba¤lam›flt›r. Gerek bu anayasan›n gerekse bu anayasay› ortaya ç›karan devrim hareketinin gerisinde yatan belirleyici unsur ise Louis Blanc’›n öncülük
etti¤i Frans›z iflçi hareketi olmufltur (Ifl›kl›, 2003, ss. 55-56).
K›sacas›, baflta ‹ngiltere olmak üzere, çeflitli Bat› toplumlar›nda özellikle genel oy
hakk› için örgütlenen ve mücadele eden iflçiler, ayn› zamanda sendikac›l›¤›n do¤ufluna
DEMOKRAS‹
temel oluflturan geliflmelerin de bafllat›c›s› olmufltur. Bir baflka ifadeyle, iflçiler tarih sahnesindeki yerlerini almaya bafllad›kça, hem
sendikalaflma çabas› içine girmifller hem de
SEND‹KACILIK
baflta genel oy hakk› olmak üzere demokratik haklar› elde etme mücadelesi vererek içinde yer ald›klar› toplumlar›n demokratikleflme sürecini h›zland›rm›fllard›r (Ifl›kl›, 1995
(a), ss. 293-294). Ayr›ca 1922-1945 y›llar› aras›nda ‹talya’daki faflist rejime karfl› sendikalar›n direnmesi ve ‹spanya’daki Franco rejimine karfl› sendikalar›n verdikleri mücadele de sendikalar›n demokrasinin yerleflmesinde ve korunmas›nda oynad›klar›
role örnek olarak verilebilir (Güven, 1995, s. 93).
Demokratik yap›lar› ve iflçi kat›l›m›n›n en ileri ölçülerini sergilemeleri nedeniyle, ayn› zamanda birer demokrasi okulunu oluflturan sendikalar, iflçiler aras›ndaki
demokrasi bilincinin geliflmesinde de büyük bir öneme sahiptir. ‹flçiler ortaklafla
belirlenen koflullarda, ortak amaçlar› için, gönüllü olarak bir araya gelerek bir sendikan›n çat›s› alt›nda toplanmaktad›r. Bu nedenle her demokratik örgütte oldu¤u
gibi sendikalar›n da örgütsel yap›lar›n›n oluflumu, iflleyiflleri, çal›flma alanlar›n›n
belirlenmesi ve üyeler aras› iliflkileri demokratik ilkelere uygun olmak zorundad›r
(Petrol-‹fl, 1993, s. 21).
SEND‹KA ‹Ç‹ DEMOKRAS‹
‹ktisadi kurulufllar, kamu yönetimi birimleri, askerî organizasyonlar gibi birçok
örgütün bürokratik bir yap›s› ve iflleyifli vard›r. Bürokratik örgütlerde, yöneticiler
atama ile iflbafl›na gelmektedir ve otorite üst kademeden alt kademeye do¤ru inmektedir. Oysa sendikalar, siyasi partiler, dernekler ve kooperatifler gibi demokratik yap›ya sahip örgütlerde yöneticiler atama ile de¤il, seçimle iflbafl›na gelmektedir. Ayr›ca bu örgütlerde nihai otorite seçilenlerde de¤il, seçmenlerdedir ve otoritenin alt kademelerden üst kademelere do¤ru ilerlemesi gerekmektedir. Bu nedenle yap›sal nitelikleri bak›m›ndan sendikalar da demokratik örgütlerdir. Yönetim organlar› seçimle iflbafl›na gelmekte ve seçimlerde say›sal ço¤unluk, seçim so-
fiekil 6.1
Demokrasi -Sendikac›l›k
‹liflkisi
Sendikac›l›k ve
demokrasi
aras›nda karfl›l›kl›
ve birbirini
besleyen bir iliflki
vard›r.
144
Sendikac›l›k
Sendika ‹çi Demokrasi:
Sendikalar›n yönetiminin,
yap› ve iflleyifllerinin ve
üyelerini temsil ifllevlerinin
demokratik kurallara uygun
olmas›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
MAKALE
2821 say›l› Sendikalar
D ‹ K K A T Kanunu’na göre, Türkiye’de sendikalar›n genel kurul, yönetim kurulu, denetleme kurulu ve disiplin kurulu olmak üzere dört zorunlu organ› bulunmaktad›r (md. 9).SIRA
Üye say›s›
bini aflt›¤› takdirde sendika genel kurulu delege yoluyla oluflturulS‹ZDE
maktad›r (md. 10). Türkiye’de sendikalar›n organlar› Toplu ‹fl Hukuku kitab›nda ayr›nt›l›
olarak ele al›nacakt›r.
N N
Sendika içi demokrasi,
sendikay› temsil edecek ya
da yönetecek kiflilerin ve
K ‹ T A üyeler
P taraf›ndan
organlar›n
özgür ortamlarda, gerekli
örgütsel kat›l›m araçlar›yla
ve demokratik biçimde
Tsaptanmas›n›
E L E V ‹ Z Y O Nve seçilmesini
öngörmektedir.
‹NTERNET
nuçlar›n› belirlemektedir. K›sacas› sendikalarda yönetim, demokratik toplumlar›n
yönetimi gibi ço¤unlu¤un iktidar›na dayanmaktad›r. Ancak sendikalar›n iç yönetim ve iflleyifllerinde demokratik kurallardan sapmalar görüldü¤ü içindir ki sendika içi demokrasi endüstri iliflkileri alan›nda daima tart›fl›lan konular›n bafl›nda
gelmektedir (Dereli, 1998, s. 23; Koray, 1992, s. 99). Kendi kendine yard›m örgütü olan sendikalarda, sendika liderinin faaliyetleri ve etkinli¤i üyelerinin istek ve
ihtiyaçlar› ile s›n›rland›¤› ölçüde sendika içi demokrasiden söz edilebilir (Williams
ve Smith, 2006, s. 107).
Sendika içi demokrasi ile ilgili sorunlar, sendikalar›n üye say›lar›n› artt›rmalar›
ve örgüt yap›lar›n›n büyümesi sonucu ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. 19. yy’da sendikalar, genellikle küçük ve yerel örgütler olarak faaliyet gösterdi¤i için bu örgütlerSIRA S‹ZDE dolayl› de¤il, do¤rudan kat›lmaktayd›. Ancak sendikalar›n zade üyeler yönetime
man içinde güç kazanmaya ve üye say›s›n› artt›rmaya bafllamas› ile birlikte, üyelerin sendikaD Üyönetimine
do¤rudan kat›l›m› olanaks›z hâle gelmifl ve üyeler delegefi Ü N E L ‹ M
ler taraf›ndan temsil edilmeye bafllam›flt›r. Sendikalar›n örgüt yap›s›n›n büyümesi
ayn› zamanda sendikalarda çeflitli organlar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur.
S O R U
Böylelikle sendika
yönetimi ve yöneticili¤i, daha da önemli hâle gelmifltir.
AMAÇLARIMIZ
Toplumsal demokraside oldu¤u gibi sendika içi demokrasi de ço¤ulculuk, kat›l›mc›l›k ve aç›kl›k ilkelerine dayanmaktad›r (Petrol-‹fl, 1993, s. 21). Bu ilkelere
‹ T A P sendika yöneticilerini dürüst ve adil seçimler yoluyla de¤ifltireba¤l› olarakK üyeler,
bilmekte, yerlerine yeni yöneticiler seçebilmektedir. Ayr›ca her üye, kongrelerde
ve karar alma süreçlerinde eflit oy ve elefltiri hakk›na sahip olmakta, ço¤unluk ç›T E L E V ‹ Z Y O temsili
N
kar ve görüfllerinin
kadar az›nl›k haklar›n›n korunmas›n› da güvence alt›na
alan mekanizmalar kurulmaktad›r. Bunun yan› s›ra, sendikan›n her türlü faaliyetinden ve özellikle toplu pazarl›k sonuçlar›ndan tüm üyelerin eflit olarak yararlanabilmesi ve buna ayk›r› davran›lmas› hâlinde üyelerin sendikalar›n› elefltirme ve hatta
‹NTERNET
dava etme hakk›na sahip olmas› da sendika içi demokrasi içinde incelenmektedir.
Sendikalar›n yerel, bölgesel ve ulusal düzeyleri kapsayan hiyerarflik yap›lanmalar›
içinde de¤iflik düzeylerdeki birimlerin birbirleriyle olan iliflkilerinin demokratik ilMAKALE
kelere uygun olmas›, üst düzeydeki birimlerin alt düzeydeki birimler üzerindeki
güç ve yetkilerinin s›n›rland›r›lmas›, afla¤› kademelerden üst kademelere do¤ru etkin bir iletiflim ve elefltiri sürecinin ifllemesi de sendika içi demokrasi ba¤lam›nda
ele al›nmaktad›r (Dereli, 1998, ss. 23-24). Sendika içi demokrasinin dayand›¤› temel ilkeleri flu flekilde aç›klamak mümkündür (Petrol-‹fl, 1993, ss. 21-26):
• Sendikal ço¤ulculuk ilkesi: Bu ilke fark gözetmeksizin sendikal iflleyifllerin
tümünde üyelerin her türlü fikir ve önerilerini ifade edebilmelerini, kendi örgütlerinde belirleyici olmalar›n›, ayr›m gözetmeksizin sendikal süreçlere üyelerin kat›l›mlar›n›n sa¤lanmas›n›, ço¤unlu¤un görüfllerinin oldu¤u gibi az›nl›¤›n görüfllerinin de dikkate al›nmas›n›, bütün üyelere her türlü sendikal faaliyete ve iflleyifle kat›lma imkân›n›n tan›nmas›n› gerekli k›lmaktad›r. Sendika
içi demokrasinin bir gere¤i olarak ço¤ulculuk ilkesi, örgüt içinde görüfl ve
politik anlay›fl farkl›l›klar›n› gözetmedi¤i gibi üyeler aras›nda dil, din, ›rk vb.
145
gibi farkl›l›klar›n› da gözetmemektedir. Örgütsel disiplin ad›na tek seslili¤i
esas alarak, üyeler aras›ndaki farkl›l›klar› yok saymak demokrasinin ço¤ulculuk ilkesi ile ba¤daflmamaktad›r. Çünkü çok seslilik toplumsal alanda oldu¤u
gibi, sendikal çal›flmalarda da etkinli¤i artt›rmakta ve dinamizm sa¤lamaktad›r. Ço¤ulculuk ve çok seslilik daha çok düflüncenin ortaya at›lmas›n›, önerilerin ifade edilmesini, strateji ve taktiklerin hedeflere uygun bir biçimde belirlenmesini sa¤layarak sendikal amaçlar› pekifltirmektedir.
• Sendikal kat›l›mc›l›k ilkesi: Bu ilke sendikal faaliyetlerin üyelerin bir bölümüne de¤il, tüm üyelere her yönüyle aç›k olmas› anlam›na gelmektedir. Kat›l›mc›l›k ilkesi ile sendika üyelerine, organlararas› iflleyifllere, sendikal yap›
ve çal›flmalar›n her aflamas›na, karar alma ve uygulama süreçlerine müdahale imkân› sa¤lanmaktad›r. Kat›l›mc›l›k ilkesi üyelerin yaln›zca grevler, direnifller, mitingler, yürüyüfller gibi mücadelelere kat›l›m›n› de¤il örgütsel süreçlerin ve faaliyetlerin tümüne kat›l›m›n› ifade etmektedir. Sendikal faaliyetlere kat›l›m, örgütlenme birimlerinin ve özellikle istiflari organlar›n say›s›n›n artt›r›lmas› ile etkinlik kazanmaktad›r. Ancak kat›l›mc›l›k, sendikal organlar çerçevesiyle s›n›rland›r›lmamal›d›r. Her üyenin diledi¤i zaman sendikal iflleyifllere ve faaliyetlere kat›l›m yolu sürekli aç›k tutulmal›d›r. Çünkü
sendikan›n bir örgüt olarak gücünün ölçüsünü, üyelerin sendikal faaliyetlere, mücadelelere ve tüm örgüt iflleyifllerine kendi iradeleri, gönüllülükleri ve
bilinçleriyle kat›l›m düzeyleri belirlemektedir.
• Sendikal aç›kl›k (fleffafl›k) ilkesi: Bu ilke ile sendikal yap›n›n iç iflleyiflinden
sendikal çal›flmalara kadar her türlü faaliyet, üyelerin ve kamuoyunun önünde aç›kl›¤a kavuflturulmaktad›r. Sendikalar, üyelerinin yan› s›ra kamuoyuna
karfl› da aç›k ve fleffaf olduklar› takdirde toplumsal güçlerini ve güvenilirliklerini artt›rabilmektedir. Bu nedenle sendikalar üyelerine ve kamuoyuna yap›lar›, iflleyiflleri ve faaliyetleri konusunda düzenli, sürekli ve do¤ru bilgi
ak›fl›n› sa¤lamal›; üyelerinin denetim ve kontrolüne aç›k olmal›d›r.
Sendikal demokrasi yaln›zca
bir seçim ve oylama düzeni
de¤ildir. Sendikal
demokrasinin en önemli
ilkelerinden birisi, kararlar›n
haz›rlanmas›, al›nmas› ve
uygulanmas›na tüm üyelerin
etkin bir biçimde kat›lmas›n›
sa¤lamakt›r.
Sendika güvenli¤i uygulamalar›n›, sendika içi demokrasi aç›s›ndan SIRA
de¤erlendiriniz.
S‹ZDE
Sendika içi demokrasi konusunda çeflitli görüfller vard›r. Bir görüfle göre önemD Ü fi Ü N E L ‹ M
li olan sendikalar›n amaçlar›na ulaflmalar›d›r. Bu yüzden yap› ve iflleyifllerinin demokratik olmas›na gerek yoktur. Bunun yan› s›ra, sendika içi demokrasinin sendiS Osendikalar›n
R U
ka içinde liderlik mücadelesine ve rekabete yol açabilece¤i için,
parçalanmalar›na ve sendika güvenli¤inin tehlike alt›na girmesine neden olabilecekleri ileri sürülmektedir.
D‹KKAT
Sendikalarda demokrasiden sapma üzerinde duran Robert Michels ise tüm demokratik örgütlerde oldu¤u gibi sendikalarda da zaman içinde demokratik yap›SIRA S‹ZDE
dan oligarflik bir yönetim yap›s›na do¤ru kay›fl yaflanabilece¤ini ileri sürmüfltür.
Michels’in Oligarflinin Tunç Kanunu ad›ndaki varsay›m›na göre, yap›s› fleklen deAMAÇLARIMIZ
mokratik olan siyasi parti, dernek, kooperatif gibi tüm örgütlerde
zamanla demokratik amaçlardan sapma ve belirli bir grubun veya liderin hâkimiyetine girme gibi
oligarflik e¤ilimler görülmektedir. Üyelerin yönetime karfl› kay›ts›z kalmalar› ve liK ‹ T A Pbir yönetim
derlerin profesyonel lider durumuna gelmeleriyle birlikte bürokratik
flekli ortaya ç›kmaktad›r. Üyeler liderlerinin sundu¤u önerileri pasif olarak evet-hay›r fleklinde oylamaktan öteye geçemedikleri için, sendikalar›n izledikleri politikaELEV‹ZYON
lar üyelerin istek ve menfaatlerini de¤il, liderlerinin istek ve Tmenfaatlerini
yans›t-
1
N N
‹NTERNET
MAKALE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
146
Sendikac›l›k
maya bafllamaktad›r. Ayr›ca Oligarflinin Tunç Kanunu’na göre, iktidar ve otoriteyi
elinde tutan küçük bir lider grubu, zaman içinde otoritesini geniflleterek sürekli
S O R U
olarak iktidarda
kalma yolunu bulmaktad›r (Dereli, 1977, ss. 35-38).
S O R U
D ‹ K KRobert
AT
Alman sosyolog
Michels (1876-1936) taraf›ndan 1915 y›l›nda yaz›lan “Siyasi
Partiler: Modern Demokrasinin Oligarflik E¤ilimleri Üzerine Sosyolojik Bir Çal›flma”
isimli kitap,SIRA
siyaset
bilimi için oldu¤u kadar endüstri iliflkileri için de özel bir öneme
S‹ZDE
sahiptir. Kitab›n 1960 y›l›nda yay›nlanan ‹ngilizce metni için Amerikal› sosyolog Seymour Martin Lipset’in yazd›¤› Girifl bölümü, Toker Dereli taraf›ndan Türkçeye kazand›r›lAMAÇLARIMIZ
m›flt›r. Bunun
için Dereli, T. (2008). “Robert Michels, Demokrasi ve Oligarflinin Tunç
Kanunu”, Çal›flma ve Toplum. Say›: 19, No: 4, ss. 11-38’e bakabilirsiniz. Çal›flma ve Toplum Dergisi’ne http://www.calismatoplum.org adresinden ulaflabilirsiniz.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
Robert Michels’in öne
sürdü¤ü Oligarflinin Tunç
TKanunu’na
E L E V ‹ Z Ygöre
O N yap›s›
fleklen demokratik olan her
türlü örgütte zamanla
demokratik amaçlardan
sapma ve belirli bir grubun
veya
‹ N Tliderin
E R N Ehâkimiyetine
T
girme e¤ilimleri (oligarflik
e¤ilimler) görülmektedir.
MAKALE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
Michels’e göre, seçilen sendika liderleri k›sa sürede kendilerine özgü güçlü bir
bürokrasi kurarak güçlerini giderek pekifltirmektedir. Kurumsallaflm›fl bir muhaleTELEV‹ZYON
fet olmad›¤› için, sendika yöneticilerinin sürekli bir flekilde liderlik mevkilerinde
kalmalar› âdeta bir kural hâline gelmektedir. Sendikalar bürokratiklefltikçe üyelerin karar alma mekanizmas›na kat›l›mlar› güçleflmektedir. Üyeler hem bu kat›l›m›n
T E R N E T yoksundur hem de karmafl›k bir nitelik kazanan sendika iflgerektirdi¤i‹ Nbilgiden
levlerinin gere¤ince yerine getirilebilmesi için güçlü bir liderin varl›¤›na ihtiyaç
duymaktad›r. Bir baflka deyiflle, sendikan›n iflverenlere ve karfl›t ideolojilere karfl›
M A K A için
L E gerekti¤inde demokratik ilkelerden ödün vermesi do¤al kargüçlü olabilmesi
fl›lanmaktad›r ki bu tür e¤ilimler liderlerin iktidarlar›n› daha da güçlendirmektedir
(Dereli, 1998, ss. 24-25; fiahlanan, 1980, ss. 9-10). Michels, demokratik örgütlerdeki bu bürokratikleflme sürecini flu flekilde özetlemektedir: “Seçilmifllerin seçmenler,
vekillerin vekalet verenler, delegelerin delege edenler üzerinde egemenlik kurmas›na yol çan örgütün kendisidir. Örgütten bahseden gerçekte oligarfliden bahsediyor
demektir.” (Dereli, 2008, s. 14).
Sendikal kademelenme
SIRA S‹ZDE ile sendika içi demokrasi aras›nda nas›l bir iliflki kurulabilir?
SEND‹KACILIK VE S‹YASET ‹L‹fiK‹S‹
Sendikalar, üyelerinin ekonomik ç›karlar›n›, baflta toplu pazarl›k sonucu imzalanan toplu ifl sözleflmeleri olmak üzere inflaat, bankac›l›k, sigortac›l›k, g›da sat›fl
S O çeflitli
R U
merkezleri gibi
alanlarda yat›r›m faaliyetleri ve kooperatifçilik hareketleri vas›tas›yla korumaya ve gelifltirmeye çal›flmaktad›r. Sendikalar üyelerinin ekonomik
ç›karlar›n› buD ‹flekilde
K K A T korurken çeflitli gezi, toplant›, e¤lence ve e¤itim faaliyetleriyle de üyelerinin sosyal yönlerini gelifltirmektedir. Sendikalar mesleki (ekonomik)
ve sosyal fonksiyonlar›na ek olarak, siyasi fonksiyonlar›n› da üyelerinin hak ve ç›SIRA S‹ZDE
karlar›n› korumak ve gelifltirmek için kullanmaktad›r. Günümüzde demokrasinin
geliflmesiyle birlikte iflçi ve iflveren sendikalar›n›n da içinde bulundu¤u her türlü sivil toplumAMAÇLARIMIZ
örgütü, parlamentonun yasama ve hükûmetin yürütme ifllevlerine bask› yapmaktad›r (Akgeyik, 1996, ss. 351-352). K›sacas› sendikalar› siyasetin d›fl›nda
tutmak ve de¤erlendirmek do¤ru bir yaklafl›m de¤ildir. Bu konuda en tutucu yakK ‹ sendikalar›n
T A P
lafl›mlar bile,
siyasetle iliflkisizli¤ini de¤il, bu iliflkinin belirli s›n›rlar
içinde yap›lmas› gerekti¤ini savunmaktad›r (Çelik, 2010, s. 55).
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
147
fiekil 6.2
SEND‹KACILIK
S‹YASET
Sendikac›l›k-Siyaset ‹liflkisi
Sendikac›l›k ve siyaset aras›nda, karfl›l›kl› fayda yaklafl›m› üzerine kurulu bir iliflki vard›r. Siyasi partiler
iktidara gelebilmek için veya iktidardayken icraatlar›n›n baflar›ya ulaflabilmesi için büyük bir oy potansiyeline
sahip olan iflçilerin, dolay›s›yla sendikalar›n deste¤ine ihtiyaç duymaktad›r. Sendikalar ise toplu pazarl›k
amaçlar›n› aflan daha genifl kapsaml› toplumsal amaçlar›n› gerçeklefltirebilmek için siyaset üzerinde bask›
güçlerini kullanmaktad›r.
Sendikalar, demokratik ülkelerde siyasi partiler gibi en önemli sivil toplum örgütlerinden birisidir. Her ne kadar bu iki örgütün kurulufl amaçlar› farkl›ysa da sendikaSIRAtemsil
S‹ZDE rolünü üstlar›n toplumun say›sal olarak büyük bir kesimini oluflturan iflçileri
lenmesi nedeniyle önemli bir oy potansiyeline sahip olmas›, iktidara gelme mücadelesi içindeki siyasi partilerin sendikalara ilgi duymas›na neden olmaktad›r. Benzer fleD Ü fi Ü N E L ‹ M
kilde sendikalar da siyasi partiler arac›l›¤› ile yasama ve yürütme organlar›n› etkileyerek üyeleri için daha fazla ekonomik ve sosyal menfaat elde etmeye çal›flmaktad›r.
S O R U ç›kar›lmas›
Sendikalar, özellikle kendi lehlerine olacak flekilde yasal düzenlemelerin
ve bu düzenlemelerin sa¤l›kl› bir flekilde uygulamaya geçirilmesi için iktidardaki siyasi partiyle do¤rudan iliflki içine girebildikleri gibi parlamento üzerinde
oluflturaD ‹ K K bask›
AT
rak veya lobi faaliyetleri yürüterek dolayl› bir flekilde de güçlerini kullanabilmektedir.
Bu nedenle sendikalarla siyasi partiler aras›ndaki iliflkilerin, e¤er iki taraf aras›nda orSIRA S‹ZDE
tak ideolojiden kaynaklanan organik bir ba¤ kurma zorunlulu¤u yoksa karfl›l›kl› fayda yaklafl›m› üzerine kuruldu¤unu söylemek mümkündür. Baflka bir ifadeyle, siyasi
partiler sendikalar›, sendikalar da siyasi partileri kendi ç›karlar› AMAÇLARIMIZ
do¤rultusunda de¤erlendirmektedir (Mahiro¤ullar›, 2000, ss. 111-112; Balc›, 1999, s. 231).
Sendikalar her ülkede temsil
ettikleri üyelerinin ve hatta
tüm çal›flan s›n›f›n›n hak ve
S‹ZDE
menfaatlerini SIRA
korumak
ve
gelifltirmek için farkl›
flekillerde siyasete
kat›lmaktad›r.
S O R U
D‹KKAT
N N
‹ T ABilimi.
P
Siyasette bask› gruplar›n›n yeri ile ilgili olarak K›fllal›, A.T. (1994). KSiyaset
Ankara:
‹mge adl› kitaptan yararlanabilirsiniz.
Sendikalar›n siyasi faaliyet flekilleri ve düzeyleri, ülkeden Tülkeye
E L E V ‹ Z Yhatta
O N ayn› ülkede dönemden döneme farkl›l›k gösterebilmektedir. Çok partili siyasi sistemin
görüldü¤ü, demokrasinin ve sendikac›l›¤›n geliflti¤i ülkelerde kanunlar, genellikle
sendikalar›n siyasi partiler arac›l›¤›yla siyasetle ilgilenmesine izin verirken demok‹NTERNET
rasinin, ekonomik ve sosyal yap›n›n yeterince geliflmemifl oldu¤u ülkelerde sendikalar›n siyasetle olan iliflkisi genellikle s›n›rl› kalmaktad›r (Baybora, 2003, s. 4). ‹skandinav ülkeleri ve ‹ngiltere gibi baz› sanayileflmifl ülkelerdeki sendikalarla siyaMAKALE
si partiler aras›ndaki iliflkilere bak›ld›¤›nda, sendikalar›n 20. yy’›n bafllar›nda üyelerinin ç›karlar›n› siyasi arenada daha iyi savunabilmek için iflçi partisi ad› alt›nda
kendi partilerini kurduklar› veya birçok Kara Avrupas› ülkesinde kurulu bulunan
siyasi partilerle do¤rudan veya dolayl› iliflki içine girdikleri görülmektedir (Mahiro¤ullar›, 2000, s. 112). Örne¤in; ‹ngiltere’deki ‹flçi Partisi, sendikalar›n deste¤iyle kurulan bir partiyken ‹sveç’teki Sosyal Demokrat Parti’nin de yar›m yüzy›l› aflk›n bir
süre iktidarda bulunmas› sendikalar›n deste¤iyle gerçekleflmifltir. Almanya’da ise
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Özellikle demokrasinin
TELEV‹ZYON
yerleflip geliflti¤i Avrupa
ülkelerinde sendikalar
siyasete yön verirken
demokratik sistemin
geliflmedi¤i ülkelerde
‹NTERNET
siyaset sendikalar›
do¤rudan etkilemektedir.
MAKALE
148
Sendikac›l›k
özellikle sosyal demokrat hükûmetin iktidarda oldu¤u zamanlarda, sendikalar›n
etkili birer bask› grubu olarak birlikte hareket etmelerinin sonucunda, çeflitli ekonomik ve sosyal reformlar uygulamaya konulmufltur (Güven, 1995, s. 93). Sendikalar›n siyasi faaliyetlerinin denetim alt›nda tutuldu¤u geliflmekte olan ülkelerde
ise sendikalar varl›klar›n› ve üyelerinin hak ve ç›karlar›n› koruyabilmek için siyasi
manevra olarak adland›r›lan siyasi fonksiyonlara yönelerek, siyasi iktidarlarla iyi
geçinmekte ve hükûmetlere çeflitli tavizler vermektedir (Dereli, 1974, s. 181).
SIRA S‹ZDE
3
D Ü fi Ü N E L Siyasi
‹M
Sendikalar›n
Partilerle ‹liflki Kurma Nedenleri
Sendikalar meslekiekonomik ve ideolojik
S O R U
temellere dayal› nedenlerden
dolay› siyasi partilerle iliflki
içine girmektedir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Demokratik SIRA
ve anti-demokratik
ülkelerde sendikac›l›k ve siyaset aras›ndaki iliflki sistemiS‹ZDE
nin yönü nas›ld›r?
Sendikalar siyasi partilerle çeflitli ortamlarda, çeflitli nedenlerden ötürü do¤rudan
veya dolayl› Siliflki
O R Uiçine girmektedir. Dünyadaki örneklere bak›ld›¤›nda sendikalar›n siyasi partilerle iliflki kurmalar›n›n temelinde mesleki-ekonomik ve ideolojik
faktörlerin yatt›¤› görülmektedir (Mahiro¤ullar›, 2000, s. 112).
D‹KKAT
Mesleki-Ekonomik Nedenler
N N
S‹ZDE ve mesleki hak ve ç›karlar›, genifl anlamda ülkenin makro
Çal›flanlar›nSIRA
ekonomik
ekonomik durumuna ve hükûmetlerin izledikleri ekonomi politikalar›na ba¤l› oldu¤u için sendikalar, hedeflerine yaln›zca toplu ifl sözleflmesi akdetmekle veya
AMAÇLARIMIZ
grev yapmakla ulaflamamaktad›r. Bir baflka deyiflle, sendikalar›n çal›flanlar›n hak
ve ç›karlar›n› yaln›zca iflyeri düzeyinde savunmas› her zaman için yeterli olmamaktad›r. Örne¤in;
iflverenle yapt›¤› toplu pazarl›k ne kadar iyi koflullarla
K ‹ Tsendikan›n
A P
sonuçland›r›lm›fl olursa olsun, hükûmetin izledi¤i ekonomi politikalar› enflasyonun düflürülmesinde yetersiz kal›yorsa akdedilen toplu ifl sözleflmesinin iflçilerin
hak ve ç›karlar›n›
tam anlam›yla korudu¤unu söylemek mümkün olamayacakt›r.
TELEV‹ZYON
Ayn› flekilde yasama organ›n›n ç›karaca¤› bir kanun veya yürütme organ›n›n verece¤i bir karar, sendikalara toplu ifl sözleflmesiyle veya grev ile ulaflabileceklerinden
daha fazlas›n› verebilmektedir. Bu nedenle sendikalar, üyelerinin ekonomik ve
T E Rç›karlar›n›
NET
mesleki hak‹ Nve
gelifltirebilmek amac›yla siyasal iktidar› yeni kanunlar ç›karmaya veya çal›flanlar›n aleyhine olan baz› kanunlarda k›smi de¤ifliklik yapmaya, hatta bu kanunlar› tamamen ortadan kald›rmaya zorlayabilmektedir. Örne¤in;
M A K A sigorta
LE
sendikalar sosyal
kurumlar›n›n daha iyi hizmet vermesi, haftal›k çal›flma sürelerinin azalt›lmas›, asgari ücret seviyesinin artt›r›lmas›, istihdam güvencesinin
sa¤lanmas› gibi çal›flanlar› do¤rudan veya dolayl› bir flekilde ilgilendiren konularSIRA S‹ZDE
da siyasi partilere
bask›da bulunabilmektedir (Mahiro¤ullar›, 2000, ss. 112-113).
Ayr›ca özellikle kamu sektörünün a¤›rl›kl› oldu¤u ekonomilerde iflveren-devlet rolünün bask›n olmas› sendikalar›n siyasetle daha yak›ndan ilgilenmesine neden olD Ü fi Ü N E L ‹ M
maktad›r (Balc›, 1999, s. 232). Bu tür ekonomilerde özellikle seçim öncesi dönemlerde iktidardaki siyasi partinin veya partilerin oy kayg›s› nedeniyle sendikalara
S O R Ubulundu¤u da görülmektedir.
önemli tavizlerde
Almanya’da bir
D ‹ Kdönem
K A T sendikalarda aktif olarak görev alan Johannes Sassenbach (18661940) sendikalar›n siyasetle olan iliflkisini flu flekilde aç›klamaktad›r: “Biz isçiler siyasal hareket ile ekonomik hareketi beraber çal›flan iki kola benzetiyoruz. Elbette ki çift kolla çal›flan
SIRA S‹ZDE
bir kimse, tek kollu çolak bir insandan daha çok is yapar. Bu sebeple isçi s›n›f›, hiçbir zaman
siyasal faaliyeti bir yana atarak salt ekonomik mücadele ile yetinmeyi düflünmemelidir, aksi
hâlde çolakAMAÇLARIMIZ
insan›n içinde bulundu¤u güç duruma düfler” (Baybora, 2003, ss. 3-4).
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹deolojik Nedenler
Sendikalar kimi zaman, ayn› veya benzer ideolojileri ve görüflleri paylaflt›klar› siyasi
partilerle organik düzeye varan boyutlarda do¤rudan iliflki içine girmekte bu partilere maddi ve manevi bak›mdan destek vermektedir. Özellikle 19. yy’›n sonlar› ve 20.
yy’›n bafllar›nda K›ta Avrupas›’nda güçlenen Marksist ideoloji, bu görüflü paylaflan siyasi partilerle sendikalar aras›nda do¤rudan iliflkilerin kurulmas›na neden olmufltur.
Marksizm, kapitalist sistemin ancak sendikalar vas›tas›yla y›k›larak s›n›fs›z bir toplum
düzenine geçilece¤ini öngörmektedir. Bu nedenle, özellikle 20. yy’›n ilk yar›s›na kadar geçen dönemde sendikalar, birçok ülkede komünist ve sosyalist partilerin âdeta
bir organ› olarak faaliyet göstermifltir. Örne¤in; Fransa’da Genel ‹fl Konfederasyonu
(CGT) ile Komünist Parti’nin, ‹spanya’da ‹flçiler Komisyonu (CC.OO) ile Komünist
Parti’nin ve Portekiz’de Genel ‹flçiler Örgütü (UGT) ile Sosyalist Parti’nin iliflki içine
girdikleri ve günümüzde de bu iliflkilerini sürdürdükleri görülmektedir.
Sendikalar kimi ülkelerde Marksist ideolojilerin yan›s›ra milliyetçi ve dinsel ideolojilere de yak›ndan ilgi göstermifller ve bu ideolojileri paylaflan siyasi partilerle
iliflki içine girmifllerdir. Günümüzde de ‹sviçre’de Hristiyan Demokratik Halk›n
Partisi (CVP) ile do¤rudan iliflki içinde olan Hristiyan Ulusal Sendika Konfederasyonu (CNG) ve Fransa’daki Hristiyan sendikac›l›k anlay›fl›n›n temsilcisi olan Frans›z Hristiyan ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu (CFTC) gibi kimi örneklere rastlamak
mümkündür.
K›sacas› ideolojik ak›mlar, sendikalar üzerinde 1980 öncesi dönemdeki etkinliklerini göstermemekle birlikte günümüzde de sendikalar›n siyasi partilerle iliflki
kurmalar›n›n nedenleri aras›nda yer almaktad›r (Mahiro¤ullar›, 2000, s. 113).
Sendikalar›n Siyasi Faaliyet fiekilleri
Sendikalar, üyelerinin ve hatta tüm çal›flanlar›n hak ve menfaatlerini koruyup gelifltirebilmek amac›yla her ülkede farkl› flekillerde siyasi faaliyetlerini yürütmektedir. Sendikalar›n siyasi faaliyetlerini flu flekilde s›ralamak mümkündür (Akgeyik,
1995, ss. 354-355; Ekin, 1994, s. 84):
• Siyasi parti kurmak. Baz› ülkelerde sendikalar siyasi parti kurarak, parlamentoda do¤rudan bir parti vas›tas›yla var olma yolunu seçmektedir. Bu flekilde sendikalar›n deste¤iyle kurulan siyasi partiler, çal›flanlar›n potansiyel
oylar›n› arkalar›na alarak siyasi arenada çözüm aray›fl› içine girmektedir. ‹ngiltere’de sendikalar›n 1906 y›l›nda kurduklar› ‹flçi Partisi bu konuda örnek
olarak verilebilir. Sendikalar taraf›ndan kurulan ‹flçi Partisi’nin en büyük finansman kayna¤›, sendikalar›n ödedikleri aidatlar ve seçim yard›mlar›d›r.
Ayr›ca ‹flçi Partisi ile sendikalar aras›nda oluflturulan çok say›da ortak ifl birli¤i kuruluflu da faaliyet göstermektedir.
• Siyasi partileri finansal aç›dan desteklemek. Baz› ülkelerde sendikalar bir siyasi parti kurmadan, kurulu bulunan bir siyasi partiyi parasal aç›dan desteklemektedir. Bu parasal destek, siyasi parti kasas›na do¤rudan ve düzenli olarak
para aktarmak fleklinde olabilece¤i gibi yaln›zca seçim dönemlerinde siyasi
partinin propaganda masraflar›n› karfl›lamak fleklinde de olabilmektedir.
• Siyasi partileri manevi aç›dan desteklemek. Sendikalar kimi zaman siyasi
partilere maddi aç›dan olmasa da onlarla çeflitli konularda ifl birli¤i yaparak
manevi aç›dan destek olabilmektedir. Sendikalar üyelerine belirli bir parti
lehine oy kullanma veya aleyhine oy kullanmama ça¤r›s›nda bulunabildikleri gibi siyasi partilerle ortak komiteler oluflturup de¤iflik konularda kamuoyu oluflturma yoluna gidebilmektedir.
149
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
150
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
Sendikac›l›k
S O R U
Türkiye’de 1969
D ‹ Kgenel
K A T seçimlerinde D‹SK’in Türkiye ‹flçi Partisi’ne (T‹P) verdi¤i destek ile
1987 genel seçimlerinde Türk-‹fl’in iktidar partisi olan Anavatan Partisi’ne (ANAP) oy verilmemesi için
bafllatt›¤› kampanya, sendikalar›n siyasi partiler üzerindeki manevi etkileSIRA S‹ZDE
rine örnek olarak verilebilir.
N N
• KitleAMAÇLARIMIZ
iletiflim araçlar›n›n kullanarak kamuoyu oluflturmak. Sendikalar›n hemen hemen her ülkede yürüttü¤ü bir baflka faaliyet flekli de kitle iletiflim
araçlar›yla yapt›klar› siyasi faaliyetlerdir. Özellikle, kamuoyunun dikkatini
K ‹ hayat›yla
T A P
çal›flma
ilgili sorunlara çekmek isteyen sendikalar bu yola baflvurarak siyasi partileri ve hükûmeti kamuoyu bask›s› alt›nda b›rakmay› hedeflemektedir. Bu nedenle sendikalar›n büyük bir k›sm› en az›ndan bir dergi
veyaT Egazete
ve özellikle seçim dönemlerinde özel televizyon ve
L E V ‹ Z Y Oç›kararak
N
radyo kanallar›n› kiralayarak, sorunlar›n› topluma duyurmaya ve kamuoyunun deste¤ini alarak siyasi partiler üzerinde bask› kurmaya çal›flmaktad›r.
Ayr›ca ‹nternet kullan›m›n›n h›zla yayg›nlaflt›¤› son y›llarda sendikalar sosyal
‹NTERNET
medya
arac›l›¤›yla da çeflitli kampanyalar yürütmekte, çal›flma hayat›yla ilgili
birçok konuda fark›ndal›k yaratmakta ve kamuoyu oluflturmaktad›r. Böylelikle sendikalar, ‹nternet ve sosyal medya arac›l›¤›yla tüm dünya üzerinde
M A K A L Einsana çok k›sa süre içinde ve düflük bir maliyetle ulaflabilmekmilyonlarca
te ve büyük bir kamuoyu oluflturabilmektedir (fienkal, 2003, s. 39). Sendikalar›n bu siyasi faaliyet flekli, özellikle toplumun ekonomik ve sosyal sorunlara karfl› duyarl› oldu¤u ülkelerde etkin bir araç olarak kullan›lmaktad›r.
• Sendika liderlerinin parlamentoya girmesi. Sendika liderlerinin parlamentoya seçim yoluyla girmeleri ve çal›flanlar›n sorunlar›n› kiflisel çabalar›yla çözmeye çal›flmalar› bir di¤er siyasi faaliyet fleklidir. ‹flçilerin ve sendikac›lar›n
parlamentoda temsili ve bu temsilin siyasi partiler aras›ndaki da¤›l›m›, siyasi kat›l›m›n ve sendikalar›n siyasetle iliflkilerinin önemli göstergelerinden birisini oluflturmaktad›r. Parlamentonun sosyal bileflimi tek bafl›na belirleyici
SIRA S‹ZDE
olmamakla birlikte, iflçi veya sendikac› kökenli milletvekillerinin olmas› yasama organlar›n›n kararlar› üzerinde önemli bir etki gücü yaratmaktad›r (Çelik, D2011,
Ü fi Ü N Es.
L ‹ M60). Ancak sendika liderlerinin, parlamentoya girdikten sonra
kiflisel ç›karlar› ön plana geçti¤i için veya parti disiplinine ayk›r› hareket etmemek için çal›flanlar›n sorunlar›n› çözme konusunda çok fazla etkinlik
S O R U
gösteremediklerini söylemek mümkündür.
Türkiye’de deD ‹tek
dönemden çok partili döneme geçiflle birlikte parlamentonun
K K Apartili
T
sosyal bilefliminde bir geniflleme olmufl; çeflitli toplumsal, s›n›fsal katman ve meslek gruplar›n›n yasama
organlar›ndaki temsil olana¤› artm›flt›r. Türkiye’de Bat›dakilere benzer bir
SIRA S‹ZDE
sendika-siyasi parti iliflkisi olmamas› nedeniyle iflçilerin ve sendikac›lar›n parlamentoda
temsili tabandan gelen bir toplumsal bask› sonucu de¤il, daha çok siyasi partilerin tercihlerine ba¤l›AMAÇLARIMIZ
olarak flekillenmifltir (Çelik, 2011, s. 60).
N N
• ‹ktidardaki partinin bir organ› olarak faaliyette bulunmak. Genellikle askeK ‹ Tdiktatörlük
A P
rî cunta,
veya sosyalist yönetim fleklinin oldu¤u ve demokrasinin
yerleflip geliflmedi¤i ülkelerde sendikalar iktidardaki partinin âdeta bir organ› olarak, partinin ve devletin ideolojisini çal›flanlara benimsetmek için kullan›lan
Bir baflka deyiflle anti-demokratik yönetim flekline sahip
T E L Ebir
V ‹ Z Yaraçt›r.
ON
olan ülkelerde sendikalar, iflçi hareketini kontrol alt›nda tutan ve iktidardaki
gücün ideolojisini iflçi s›n›f›na yayan örgütler olarak faaliyet göstermektedir.
‹NTERNET
MAKALE
151
Türkiye’de sendikalar radyo veya televizyon kanal› kurabilirler mi?SIRA S‹ZDE
4
SEND‹KACILIK VE S‹YASET ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹
MODELLER‹
Sendikac›l›k ile siyaset aras›ndaki iliflki sistemi, her ülkenin çal›flma iliflkilerini düO R kültürel
U
zenleyen hukuksal mevzuat›na, siyasi rejiminin niteli¤ine, tarihîS ve
flartlar›na, sendikalar›n dar veya genifl anlamda siyaset yapmalar›na göre flekillenmektedir (Mahiro¤ullar›, 2000, s. 114). Sendikac›l›k ve siyaset aras›ndaki
iliflki türleri,
D‹KKAT
dünyadaki uygulamalara bak›larak üç ana grup alt›nda toplanabilmektedir. Bu üç
grup iliflki modeli ise büyük ölçüde sendikalar›n dar veya genifl anlamda siyaset
SIRA S‹ZDE
yapmalar›na ba¤l› olarak oluflmaktad›r. Genifl anlamda siyaset
yapan sendikalar,
ekonomik ve sosyal fonksiyonlar›n› daha etkin bir flekilde yerine getirebilmek
amac›yla siyaseti bir araç olarak kullan›rken dar anlamda siyaset
yapan sendikalar,
AMAÇLARIMIZ
siyasi ifllevlerini ekonomik ifllevlerinden daha etkin veya her iki ifllevini de ayn› ölçüde kullanmaktad›r (Tokol, 2001, ss. 45-47).
Sendikalar›n dar anlamda
siyaset yapmalar›,
S Obelirli
R Ubir
siyasi partinin maddi ve
manevi kontrolü alt›nda
aralar›nda karfl›l›kl›
D‹KKAT
yard›mlaflmay› amaçlayarak
günlük politikayla
ilgilenmelerini ifade
etmektedir. SIRA S‹ZDE
N N
K ‹ T A P
SEND‹KACILIK VE S‹YASET ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹ MODELLER‹
TELEV‹ZYON
‹ NBa¤›ml›
TERNET
Ara Ba¤›ml›
Model
Ba¤›ms›z
Model
Model
MAKALE
Zorunlu
Ba¤›ml› Model
Organik ‹liflkinin
Kuruldu¤u Ara Ba¤›ml›
Model
SIRA S‹ZDE
Gönüllü Ba¤›ml›
Model
Organik ‹liflkinin
Kurulmad›¤› Ara Ba¤›ml›
Model
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
fiekil 6.3
Sendikac›l›k ve Siyaset
Aras›ndaki ‹liflki
Modelleri T E L E V ‹ Z Y O N
Sendikalar›n dar ve
genifl anlamda
siyaset
‹NTERNET
yapmalar›na ba¤l›
olarak sendikac›l›k
ve siyaset
aras›ndaki iliflkiyi
MAKALE
aç›klayan üç temel
iliflki modeli vard›r.
Bunlar: Ba¤›ms›z,
ara ba¤›ml› ve
ba¤›ml›
modellerdir.
Ba¤›ms›z Model
Ba¤›ms›z modelde sendikalarla siyasi partiler aras›nda do¤rudan ve organik bir
iliflki mevcut de¤ildir. Bir baflka deyiflle, sendikalar kendi taleplerini da temsil
edecek parti kurmad›klar› gibi bu amaçla herhangi bir partinin denetimi ve gözetimi alt›na da girmemektedir. Ancak sendikalar siyasi partilerle dolayl› bir tak›m iliflkiler gelifltirebilmekte örne¤in; parti programlar› kendi örgütsel ç›karlar›na uygun olan siyasi partilerle düzenli ve sürekli olmayan iliflki içine girebilmektedir. Sendikalar genifl kapsaml› toplumsal amaçlar yerine, sadece üyelerinin hak
ve ç›karlar›n› korumaya çal›flmakta ve bu amaca ulaflmak için toplu pazarl›k ve
toplu ifl sözleflmesi üzerinde yo¤unlaflmaktad›r. Bu modelin görüldü¤ü ülkelerde
sendikalar, siyasi partilerle organik bir iliflkiye girmeden yaln›zca üyeleri lehine
sosyal ve ekonomik ç›karlar elde etmenin bir yolu olarak siyasi fonksiyonlar›n›
kullanmaktad›r.
Sendikalar›n genifl anlamda
siyaset yapmalar›, belirli bir
siyasi partinin maddi ve
manevi vesayeti alt›na
girmeden, üye ç›karlar›n›
korumak ve gelifltirmek
amac›yla siyasi partilerden
talepte bulunmalar›n› ve
siyasi partilere bask›da
bulunmalar›n› ifade
etmektedir.
152
Sendikac›l›k
fiekil 6.4
Ba¤›ms›z Model
• Sendikalar ile siyasi partiler aras›nda organik bir
iliflki yoktur.
• ‹flçi s›n›f›n›n deste¤iyle yaflayan bir siyasi parti
mevcut de¤ildir.
• Sendikalar siyasi partilere eflit mesafede kalmakla
birlikte siyasetten tamamen uzak de¤ildir. Sendikalar
seçim dönemlerinde kendilerine yak›n bir partiyi
destekleyebilmekte veya bir partinin sosyal politikaya
aç›k adaylar›n›n parlamentoya girmesine yard›mc›
olabilmektedir. Ancak bu iliflki, sürekli ve düzenli bir
nitelik kazanmamaktad›r.
• Genellikle pragmatik sendikac›l›k anlay›fl› hakimdir.
• Örn: ABD, Kanada, Türkiye (1980 sonras›).
Ba¤›ms›z modeldeki
sendikalar, tüm siyasi
partilere eflit mesafede
kalarak ve ba¤›ms›zl›klar›n›
koruyarak genifl anlamda
siyaset yapmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
AMAÇLARIMIZ
S‹YASET
ABD’de tipik olarak görülen bu model, ço¤u zaman Amerikan sendikac›l›¤›
olarak da adland›r›lmaktad›r. Zira ABD’de s›n›f bilinci zay›f oldu¤u gibi iflçi s›n›f›n›n deste¤iyle yaflayan bir siyasi parti de mevcut de¤ildir. “Tarafs›zl›k” üzerine kurulu bu modelde sendikalar, seçim zamanlar›nda parti fark› gözetmeksizin baz›
adaylar› desteklemekte baz› adaylara karfl› ise mücadele edebilmektedir. Bir döSIRA S‹ZDE
nem Amerikan
Emek Federasyonu’nun baflkan› (AFL) olan Samuel Gompers’in
“Dostlar›n› ödüllendir-düflmanlar›n› cezaland›r” ifadesi bu modelin âdeta bir slogan› hâline gelmifltir
(Çelik, 2010, ss. 58-59). Bununla birlikte son y›llarda AFL-CIO,
Demokrat Parti ile yak›n bir iliflki kurmaya bafllam›flt›r. AFL-CIO son zamanlarda
yap›lan seçimlerde Demokrat Parti adaylar›na destek vermekte ve s›n›rl› da olsa fiS O R U
nansal yard›mda
bulunmaktad›r (Cella ve Treu, 2007, s. 477).
ABD’deki sendikal
kitab›n›z›n Dünyada Sendikac›l›k isimli 8. ünitesinde ayr›nt›l› olaD ‹ K K Ayap›,
T
rak ele al›nacakt›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SEND‹KACILIK
N N
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
K›sacas› genellikle pragmatik sendikalar›n benimsedikleri bu modelde sendikalar, siyasi partiler karfl›s›nda eflit mesafede ve tarafs›z kalmakta, beklentilerini
AMAÇLARIMIZ
gelifltirmede
yard›mc› olaca¤›na inand›klar› her parti ile dolayl› iliflkiler kurabilmekte, seçimlerde parti listesine sendika üyelerini aday gösterebilmekte ve üyelerini belirli bir partiyi veya aday› desteklemeye ça¤›rabilmektedir (Tokol, 2001,
ss. 45-46). K ‹ T A P
TAra
E Lba¤›ml›
E V ‹ Z Ymodeldeki
ON
sendikalar, siyasi partiler
karfl›s›nda ba¤›ms›zl›klar›n›
koruyarak dar anlamda
siyaset yapmaktad›r.
‹NTERNET
MAKALE
T E L modelde
E V ‹ Z Y O N ayn› dünya görüflünü ve siyasi ideolojiyi paylaflan, ortak
Ara ba¤›ml›
amaçlara yönelen sendikalarla siyasi partiler aras›nda, her iki örgütün ba¤›ms›zl›klar›n› koruyarak kurduklar› bir iliflki mevcuttur. Sendikalar demokrasi, sosyal refah
ve sosyal adalet gibi genifl kapsaml› toplumsal amaçlar› gerçeklefltirebilmek ama‹NTERNET
c›yla ba¤›ms›zl›klar›n› koruyarak, siyasi partilerle iliflki içine girmektedir. Sendikalarla siyasi partiler aras›ndaki ara ba¤›ml› iliflki, organik ba¤ kurularak veya kurulmadan oluflturulabilmektedir. Bir baflka deyiflle, bu modelde sendikalar›n siyasi
MAKALE
partilerle organik bir iliflki kurup kurmamalar› de¤il siyasi partiler karfl›s›nda ba¤›ms›zl›klar›n› korumalar› önem kazanmaktad›r (Dereli, 1988, s. 38).
153
fiekil 6.5
SEND‹KACILIK
S‹YASET
• Sendikalar ve siyasi partiler, ba¤›ms›zl›klar›n› koruyarak
birbirlerini desteklemekte ve demokrasi, sosyal refah ve sosyal
adalet gibi ortak bir amaca hizmet etmektedir.
• Sendikalar, siyasi partiler karfl›s›nda tarafs›z kalmamaktad›r.
Sendikalar özellikle iflçi, sosyalist veya sosyal demokrat parti gibi
emek yanl›s› partileri organik bir iliflkiye girerek veya organik bir
iliflkiye girmeden, aleni yada dolayl› bir flekilde
destekleyebilmektedir.
• Genellikle reformist sendikac›l›k anlay›fl› hakimdir.
• Örn: ‹ngiltere, Norveç, ‹sveç, Türkiye (1980 öncesi)
Organik ‹liflkinin Kuruldu¤u Ara Ba¤›ml› Model
Sendikalar›n siyasi partilerle organik ba¤ kurarak oluflturduklar› ara ba¤›ml› modelde, ba¤›ml› modelden farkl› olarak her iki örgüt ba¤›ms›zl›klar›n› koruyarak
birbirlerini desteklemekte ve ortak bir amaca hizmet etmektedir (Tokol, 2001,
s.48). ‹ngiltere, ‹skandinav ülkeleri gibi ara ba¤›ml› modelin görüldü¤ü ülkelerde özellikle iflçi, sosyalist veya sosyal demokrat parti gibi emek yanl›s› partilerle
iliflki içinde olan sendikalar›n büyük bir k›sm› bu partiler taraf›ndan oluflturulmufl
ya da bu partilerden baz›lar› sendikalar taraf›ndan kurulmufltur (Mahiro¤ullar›,
2000, ss. 121-122). Örne¤in; Norveç’te Sendikalar Federasyonu, 1887 y›l›nda ‹flçi
Partisi’ni kurmufltur ve parti ile ortak amaçlar do¤rultusunda organik iliflkilerini
devam ettirmektedir. Sendikalar Federasyonu partiye maddi yard›mda bulundu¤u gibi parti yönetim kurulunda da belirli say›da üye ile temsil edilmektedir. ‹sveç’te ise Sendikalar Konfederasyonu (LO) 1898 y›l›nda Sosyal Demokrat ‹flçi
Partisi (SAP) taraf›ndan kurulmufltur. LO, siyasal karar organlar›nda yer almakta,
birçok kamu kuruluflunda temsil edilmekte ve parti politikalar›n›n belirlenmesi
s›ras›nda LO’nun talepleri dikkate al›nmaktad›r. Ancak sendikalar›n bir siyasi
partiyle organik bir ba¤ kurarak oluflturduklar› ara ba¤›ml› modelin en tipik örne¤i ‹ngiltere’de yafland›¤› için bu tür iliflki modeline ‹ngiliz Modeli de denilmektedir. ‹ngiltere’de 1906 y›l›nda ‹flçi Partisi’nin kuruluflu s›ras›nda ‹flçi Sendikalar›
Konfederasyonu (TUC) üye ve finansman deste¤inde bulunmufltur. Özellikle 20.
yy boyunca TUC ve TUC’a ba¤l› olan sendikalar›n ‹flçi Partisi’nin politikalar› üzerinde önemli etkileri olmufltur. ‹flçi Partisi ile TUC aras›ndaki iliflkinin üç önemli
boyutu bulunmaktad›r. Öncelikle sendika liderleri ve temsilcileri, ‹flçi Partisi’nin
kimi organlar›nda görev almakta veya siyasi faaliyetlerinde yer almaktad›r. Bunun yan› s›ra TUC’un üye sendikalardan toplad›¤› aidatlar›n bir bölümü ‹flçi ParSIRA S‹ZDE
tisi’ne aktar›lmakta ve özelikle seçim kampanyalar› bu fonlardan
finanse edilmektedir. Ayr›ca ‹flçi Partisi’ne sol kanattan muhalefet yükseldi¤i zamanlarda
sendikalar, bu muhalefet ve tepkileri yumuflatan bir katalizör
D Ü fiifllevi
Ü N E L ‹ Mde görebilmektedir. (Mahiro¤ullar›, 2000, ss. 122-123; Koray, 1994, ss. 68-69; Ifl›kl›, 1995
(a), ss. 154-178, Williams ve Smith, 2006, s. 102; Slomp, 1998, ss. 18-19; Cella ve
S O R U
Treu, 2007, ss. 478-479).
‹ngiltere’deki sendikal yap›, kitab›n›z›n Dünyada Sendikac›l›k isimli 8.
ayr›nt›D ‹ ünitesinde
KKAT
l› olarak ele al›nacakt›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
154
Sendikac›l›k
Organik ‹liflkinin Kurulmad›¤› Ara Ba¤›ml› Model
Sendikalar›n siyasi partilerle organik ba¤ kurmadan oluflturduklar› ara ba¤›ml›
modelde ise sendikalar, siyasi ve ideolojik görüfllerini kendilerine yak›n bulduklar› siyasi partiyi organik bir iliflkiye girmeden, çeflitli zaman ve zeminlerde desteklemektedir. Genellikle Kara Avrupas›’ndaki demokratik parlamenter rejimli
geliflmifl ülkelerde görülen bu modelin ba¤›ms›z modelden ayr›lan en önemli
özelli¤i, sendikalar›n tüm siyasi partilere karfl› eflit mesafede kalmay›p siyasi görüfllerine en yak›n olan partiyle aralar›nda düzenli ve sürekli bir iliflkinin kurulmufl olmas›d›r. Sendikalar›n partilerle organik iliflki kurmad›¤› ara ba¤›ml› modele örnek olarak Alman Sendikalar Konfederasyonu (DGB) ile Sosyal Demokrat
Parti (SPD) ve Frans›z Demokratik ‹fl Konfederasyonu (CFDT) ile Sosyalist Parti
aras›ndaki iliflkiyi verebiliriz (Mahiro¤ullar›, 2000, s. 123). Almanya’da DGB geSIRA
S‹ZDE
rek mecliste
oluflturulan
komisyonlarda, gerek bakanl›klarda etkili lobi faaliyetleri yürütmekte ve özellikle SPD hükûmetleri döneminde bu lobi faaliyetleri daha fazla etkinlik
kazanmaktad›r (Koray, 1994, s. 69; Slomp, 1998, s. 19). 1980 önD Ü fi Ü N E L ‹ M
cesinde Türkiye’de D‹SK ile T‹P (Türkiye ‹flçi Partisi), Hak-‹fl ile MSP (Milli Selamet Partisi) ve M‹SK ile MHP (Milliyetçi Hareket Partisi) aras›ndaki iliflki de bu
S O R U
modele örnek
olarak verilebilir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Türkiye’de faaliyet
iflçi konfederasyonlar›, kitab›n›z›n Türkiye’de Sendikac›l›k isD ‹ K K Agösteren
T
mini tafl›yan 7. ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
Ba¤›ml› modelde sendikalar,
siyasi partiler karfl›s›nda
AMAÇLARIMIZ
ba¤›ms›zl›klar›n› koruma
kayg›s› tafl›madan, dar
anlamda siyaset
yapmaktad›r.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
Ba¤›ml› Model
Ba¤›ml› modelde sendikalar, siyasi partiler karfl›s›nda ba¤›ms›zl›klar›n› koruyamamakta ve AMAÇLARIMIZ
bir siyasi partinin güdümü alt›na girmektedir. Ülkelerin siyasi rejimine
ba¤l› olarak sendikalar, organik iliflki içine girdikleri bu siyasi partinin, gönüllü veya zorunlu bir fleklide, bir uzant›s› ve âdeta bir organ› olarak faaliyette bulunmakK ‹ T A P 2000, ss. 118-121).
tad›r (Mahiro¤ullar›,
fiekil 6.6
T EBa¤›ml›
L E V ‹ Z YModel
ON
TELEV‹ZYON
• Sendikalar, siyasi partiler karfl›s›nda ba¤›ms›zl›klar›n› koruyamamaktad›r.
• Sendikalar totaliter rejimin görüldü¤ü ülkelerde iktidardaki siyasi partiyle
Örn: Çin, Küba, Suriye, Irak,
‹ N T Ezorunlu
R N E T olarak organik bir iliflkiye
‹ N T Egirmektedir.
RNET
Cezayir, Gana.
• Sendikalar demokratik parlamenter rejimin görüldü¤ü ülkelerde gönüllü
olarak emek yanl›s› bir partiyle organik iliflkiye girmektedir. Örn: Frans›z
M A KGenel
A L E ‹fl Konfederasyonu (CGT) veM A‹talyan
K A L E Genel ‹fl Konfederasyonu (CGIL).
• Sendikalar, organik ba¤lant› içinde olduklar› siyasi partinin âdeta bir organ›
veya uzant›s› olarak faaliyet göstermektedir.
• Genellikle Marksist (devrimci) sendikac›l›k anlay›fl› hakimdir.
S‹YASET
SEND‹KACILIK
Zorunlu Ba¤›ml› Model
Zorunlu ba¤›ml› model demokratik bir siyasi rejimin olmad›¤› tek partili sivil diktatörlü¤ün, askerî cunta yönetiminin veya sosyalist rejimin oldu¤u ülkelerde görülmektedir. Bu ülkelerde sendikalar sistemin bir uzant›s› ve onun direktifleri do¤rultusunda faaliyet gösteren bir örgüt durumundad›r. Sendikalar›n bafll›ca görevi devletin veya iktidardaki otoritenin denetimi alt›nda üretimi artt›rmak, iflçi disiplinini
sa¤lamak, sosyal ve ekonomik planlar›n uygulanmas›n› sa¤lamakt›r (Tokol, 2001,
155
s. 47). Bu modelde devlet, sendikalar› iflçi s›n›f›n› kontrol alt›nda tutmaya ve iktidardaki otoritenin ideolojisini iflçi s›n›f›na yaymaya yarayan bir araç olarak de¤erlendirmektedir (Akgeyik, 1995, s. 357). Zorunlu ba¤›ml› modele örnek olarak eski
SSCB, eski Yugoslavya, Küba, Çin, Kuzey Afrika ve M›s›r, Tunus, Cezayir, Suriye,
Irak gibi Orta Do¤u ülkeleri gösterilebilir.
Eski SSCB, Çin, Küba gibi sosyalist rejimin görüldü¤ü ülkelerde sendikalar, tek
iflveren durumundaki devletle bütünleflmekte ve iktidardaki partiyle her türlü ifl
birli¤ine girerek sistemi ayakta tutmaya çal›flan bir kamu organ› olarak faaliyette
bulunmaktad›r. Irak, Suriye, Cezayir, Tunus gibi tek partili rejimlerin ve askerî cunta yönetiminin oldu¤u ülkelerde de sendikalar, iktidardaki otoriteyle özdeflleflerek
bu otoritenin ve sistemin ideolojisini iflçilere benimsetmeye çal›flmaktad›r. K›sacas› totaliter rejimin görüldü¤ü ülkelerde ortaya ç›kan zorunlu ba¤›ml› modelde sendikalar, mevcut siyasi partinin d›fl›nda baflka bir partiyi seçme flans›na sahip olmad›klar› için iktidardaki partiyle zorunlu bir iliflki içine girmektedir (Mahiro¤ullar›,
2000, ss. 118-119; Akgeyik, 1995, ss. 357-358).
Gönüllü Ba¤›ml› Model
Demokratik parlamenter rejimli ülkelerde görülen gönüllü ba¤›ml› modelde sendikalar, dar anlamda siyaset yapmakta ve ayn› ideolojiyi veya ortak dünya görüflünü
paylaflt›klar› siyasi partilerle ba¤›ms›zl›klar›n› koruma kayg›s› tafl›maks›z›n, gönüllü
olarak organik iliflki içine girmektedir. Bu modelin organik iliflkinin kuruldu¤u ara
ba¤›ml› modelden ayr›lan en önemli noktas›, sendikalar›n siyasi partiler karfl›s›nda
ba¤›ms›zl›klar›n› korumamalar›d›r.
‹talya, Fransa gibi ço¤ulcu demokratik parlamenter rejimin görüldü¤ü ülkelerde sendikalar, zorlama olmaks›z›n, kendi istekleri do¤rultusunda bir siyasi partiye
ba¤›ml› hâle gelmekte ve söz konusu partinin güdümü alt›na girmektedir. Efl deyiflle sendikalar, gönüllü olarak bir siyasi partinin kontrolü alt›na girmekte ve koruyucusu olan bu siyasi partinin denetimi d›fl›nda tek bafllar›na ba¤›ms›z hareket
edememekte ve ba¤›ms›z politika üretememektedir. Gönüllü ba¤›ml› model özellikle Fransa, ‹talya, ‹spanya, Portekiz’in de içinde yer ald›¤› Latin Avrupa ülkelerinde a¤›rl›kl› olarak görülmektedir. Nitekim Fransa’da Genel ‹fl Konfederasyonu’nun
(CGT) Komünist Parti’yle ve ‹talya’da 1872 y›l›na kadar Genel ‹fl Konfederasyonu’nun (CGIL) Komünist Parti’yle kurduklar› iliflki gönüllü ba¤›ml› modele örnek
olarak verilebilir (Ifl›kl›, 1995 (b), ss. 41-45 ve 49-54; Mahiro¤ullar›, 2000, ss. 119121; Slomp, 1998, ss. 20-21). Bu konfederasyonlar, Komünist Parti’nin çal›flma hayat›ndaki birer temsilcisi olarak faaliyet göstermektedir.
Sendikac›l›k ile siyaset aras›ndaki iliflkiyi aç›klayan modellerin birbirlerinden
ayr›lan
SIRA S‹ZDE
noktalar› nelerdir?
5
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
156
Sendikac›l›k
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
Demokrasi ve sendikac›l›k aras›ndaki iliflkiyi
aç›klamak
Demokrasi ve sendikac›l›k aras›nda iki yönlü bir
iliflki vard›r. Demokrasinin yerleflmesinde ve geliflmesinde sendikalar önemli rol oynam›flt›r.
Özellikle Avrupa ülkelerinde demokratik haklar›n kazan›lmas› için iflçiler büyük mücadeleler
vermifltir. ‹ngiltere’deki Chartizm hareketi ve
Fransa’da 1848 devriminde iflçi hareketinin katk›lar› bu konuda örnek olarak verilebilir.
Sendikalar Sanayi Devrimi ile do¤mufltur ancak
geliflmeleri, büyümeleri ve toplumda önem ve
sayg›nl›k kazanmalar› demokrasi ile olmufltur.
Bir baflka ifade ile, sendikac›l›k ancak demokratik sistem içinde varl›¤›n› koruyabilmekte ve
geliflme imkan› bulabilmektedir. Demokrasinin
kesintiye u¤rad›¤› dönemlerde sendikal haklar
da kesintiye u¤ramaktad›r. Bunun en tipik örne¤i ise Türkiye’de 12 Eylül 1980 askerî müdahalesinden 1983 y›l›na kadar geçen ve demokrasiyle birlikte sendikal haklar›n da ask›ya al›nd›¤› dönemdir.
Sendika içi demokrasi kavram›n› tan›mlamak
ve ilkelerini s›ralamak
Sendika içi demokrasi sendikalar›n yönetiminin,
yap› ve iflleyifllerinin ve üyelerini temsil ifllevlerinin demokratik kurallara uygun olmas›d›r.
Sendika içi demokrasi, iflçiler aras›nda demokrasi bilincinin yerleflmesinde ve toplumda demokrasi kültürünün geliflmesinde önemli rol
oynamaktad›r.
Sendika içi demokrasi sendikal ço¤ulculuk, sendikal kat›l›mc›l›k ve sendikal aç›kl›k ilkelerine
dayanmaktad›r.
N
A M A Ç
3
N
AM A Ç
4
Sendikac›l›k ve siyaset aras›ndaki iliflkiyi yorumlamak
Sendikalarla siyasi partiler aras›ndaki iliflkiler,
e¤er iki taraf aras›nda ortak ideolojiden kaynaklanan organik bir ba¤ kurma zorunlulu¤u yoksa
karfl›l›kl› fayda yaklafl›m› üzerine kurulmaktad›r.
Siyasi partiler iktidara gelebilmek için veya iktidardayken icraatlar›n›n baflar›ya ulaflabilmesi
için büyük bir oy potansiyeline sahip olan sendikalar›n deste¤ine ihtiyaç duymaktad›r. Sendikalar da toplu pazarl›k amaçlar›n› aflan daha genifl kapsaml› toplumsal amaçlar›n› gerçeklefltirebilmek için siyaset üzerinde bask› güçlerini kullanmaktad›r.
Sendikalar›n siyasi partilerle iliflki kurma nedenlerini aç›klamak ve siyasi faaliyet flekillerini
s›ralamak
Sendikalar, mesleki-ekonomik ve ideolojik temellere dayal› nedenlerden dolay› siyasi partilerle iliflki içine girmektedir. Bir baflka ifade ile sendikalar, üyelerinin ekonomik ve mesleki hak ve
ç›karlar›n› gelifltirmek amac›yla oldu¤u kadar ayn› veya benzer ideolojileri ve görüflleri paylaflt›klar› bir siyasi partiyi desteklemek amac›yla da siyasetle u¤raflmaktad›r.
Sendikalar›n siyasi faaliyetlerini flu flekilde s›ralamak mümkündür:
• Siyasi parti kurmak,
• Siyasal partileri finansal aç›dan desteklemek,
• Siyasi partileri manevi aç›dan desteklemek,
• Kitle iletiflim araçlar›n› kullanarak kamuoyu
oluflturmak,
• Sendika liderlerinin parlamentoya girmesi,
• ‹ktidardaki partinin bir organ› olarak faaliyette bulunmak.
N
AM A Ç
5
Sendikac›l›k ve siyaset aras›ndaki iliflki modellerini aç›klamak
Sendikalar›n dar veya genifl anlamda siyaset yapmalar›na ba¤l› olarak, sendikac›l›k ve siyaset aras›ndaki iliflkiyi aç›klayan, ba¤›ms›z model, ara
ba¤›ml› model ve ba¤›ml› model olmak üzere üç
temel model vard›r.
Sendikalarla siyasi partiler aras›nda do¤rudan ve
organik bir iliflkinin olmad›¤› ba¤›ms›z modelde
sendikalar, siyasi partilere eflit mesafede durmakla birlikte siyasetten tamamen uzak kalmamaktad›r. Sendikalar seçim zamanlar›nda kendilerine
yak›n bir partiyi veya sosyal politikaya yak›n olan
bir aday› destekleyebilmektedir. Ancak sendikalarla siyasi partiler aras›ndaki bu iliflki, düzenli
ve sürekli bir nitelik kazanmamaktad›r.
Ara ba¤›ml› modelde ayn› dünya görüflünü ve siyasi ideolojiyi paylaflan, ortak amaçlara yönelen
sendikalarla siyasi partiler aras›nda, her iki örgütün ba¤›ms›zl›klar›n› koruyarak kurduklar› bir
iliflki vard›r. Bu modelde sendikalar tüm siyasi
partilere eflit mesafede kalmay›p genellikle emek
yanl›s› bir partiyi organik bir iliflkiye girerek veya girmeden desteklemektedir.
Ba¤›ml› modelde sendikalar, ba¤›ms›zl›klar›n›
koruma kayg›s› tafl›madan, siyasi partiyle organik iliflki içine girmektedir. Sendikalar totaliter
rejimin oldu¤u ülkelerde zorunlu olarak demokratik parlamenter sistemin oldu¤u ülkelerde gönüllü olarak bir siyasi partiyle organik iliflkiye
girmekte ve o partinin bir uzant›s› olarak faaliyet
göstermektedir.
157
158
Sendikac›l›k
1. Türkiye’de afla¤›daki dönemlerden hangisinde demokrasiyle birlikte sendikal hareket kesintiye u¤ram›flt›r?
a. 1923-1946 dönemi
b. 1946-1960 dönemi
c. 1960-1980 dönemi
d. 1980-1983 dönemi
e. 1980’den sonraki dönem
6. Afla¤›dakilerden hangisi sendikalar›n siyasi faaliyet
flekillerinden biri de¤ildir?
a. Siyasi parti kurmak
b. Siyasi partiyi finansal aç›dan desteklemek
c. Kitle iletiflim araçlar›n› oluflturarak kamuoyu
oluflturmak
d. Kooperatifleri desteklemek
e. Sendika liderlerini parlamentoya sokmak
2. ‹ngiltere’de 1837-1848 y›llar› aras›nda özellikle seçimlere iliflkin demokratik haklar›n sa¤lanmas› amac›yla iflçiler aras›nda bafllayan hareket afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Chartist hareket
b. Owenist hareket
c. Weberian hareket
d. Webb’ler hareketi
e. Komünist hareket
7. Afla¤›daki modellerden hangisinde sendikalar genifl
anlamda siyaset yapmaktad›r?
a. Gönüllü ba¤›ml› model
b. Ba¤›ms›z model
c. Organik iliflkinin kuruldu¤u ara ba¤›ml› model
d. Zorunlu ba¤›ml› model
e. Organik iliflkinin kurulmad›¤› ara ba¤›ml› model
3. Afla¤›dakilerden hangisi sendika içi demokrasinin
dayand›¤› temel ilkelerden biri de¤ildir?
a. Sendikal fleffafl›k
b. Sendikal kat›l›mc›l›k
c. Sendikal ço¤ulculuk
d. Sendikal aç›kl›k
e. Sendikal az›nl›k
8. ‘‹ngiliz Modeli’ olarak da adland›r›lan sendikac›l›k
ve siyaset aras›ndaki iliflki modeli afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Gönüllü ba¤›ml› model
b. Ba¤›ms›z model
4. Afla¤›dakilerden hangisi sendika içi demokrasiyi güçlendiren uygulamalardan biri de¤ildir?
a. Sendika üyelerinin eflit oy hakk›na sahip olmas›
b. Toplu ifl sözleflmelerinde sendika güvenli¤i koflullar›na yer verilmesi
c. Az›nl›k görüfllerinin dile getirilmesi
d. Sendika üyelerinin her türlü sendikal faaliyete
kat›lmas›
e. Sendika yöneticilerinin seçimle de¤ifltirilmesi
9. Demokratik parlamenter rejimin görüldü¤ü ülkelerde sendikalar›n ba¤›ms›zl›klar›n› koruma kayg›s› tafl›madan siyasi partilerle organik iliflki kurduklar› model
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ba¤›ms›z model
b. Gönüllü ba¤›ml› model
5. Sendikac›l›k ile siyaset aras›ndaki iliflkiye dair afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Tüm ülkelerde sendikalarla siyaset aras›nda farkl› boyutlarda ve flekillerde iliflkiler görülmektedir.
b. Sendikalarla siyasi partiler aras›nda karfl›l›kl› fayda yaklafl›m›na dayal› bir iliflki vard›r.
c. Demokrasinin geliflti¤i ülkelerde siyaset sendikalara yön vermektedir.
d. Sendikalar mesleki, ekonomik ve ideolojik nedenlerden dolay› siyasi partilerle iliflki kurmaktad›r.
e. Sendikalarla siyaset aras›ndaki iliflkiyi aç›klayan
üç temel model vard›r.
10. Alman Sendikalar Konfederasyonu (DGB) ile Sosyal Demokrat Parti (SPD) aras›ndaki iliflki afla¤›daki modellerden hangisine örnek olarak verilebilir?
a. Ba¤›ms›z model
b. Gönüllü ba¤›ml› model
“
159
11 Haziran 2007
PART‹ L‹STELER‹NDE EME⁄E YER YOK
Üç iflçi ve üç memur konfederasyonundan 36 sendikac›, milletvekili aday› olmak için siyasi partilere baflvurdu. Bunlardan sadece yedisi listelere
girebildi. Da¤›l›m› ise flöyle oldu: Üç CHP, bir AKP,
bir DP, bir MHP, bir SP. Eme¤e yak›n olarak bilinen CHP, sermaye kesiminden 116 kifliyi listesine
ald›.
Atilla Özsever
Türk-‹fl, Hak-‹fl ve D‹SK ile Türkiye Kamu-Sen, KESK
ve Memur-Sen’den toplam 36 kifli aday aday› olmak
için siyasi partilere baflvurdu. Bunlardan sadece yedi
kifli listelere girebildi. Da¤›l›m flöyle: Üç CHP, bir AKP,
bir DP, bir MHP, bir Saadet Partisi. Di¤er sol ve sosyalist partilerde emek adaylar› a¤›rl›kl› oldu¤u gibi ba¤›ms›z adaylar da ç›kt›. Türk-‹fl’ten dört AKP, sekiz
CHP, yedi DP ve dört de MHP’ye olmak üzere toplam
23 kifli baflvurdu. CHP’ye baflvuran Deri-‹fl Genel Baflkan› Yener Kaya ve Türk-‹fl Dan›flman› sosyal güvenlik uzman› Celal Tozan listeye al›nmad›. Türk-‹fl’ten
befl kifli listelere girdi. Hak-‹fl’ten tek baflvuran Öziplik-‹fl Genel Baflkan› Yusuf Engin, AKP listesine giremedi. D‹SK’ten de sadece Lastik-‹fl Kocaeli fiube Baflkan› Hasan Hüseyin Çakar CHP’ye baflvurdu, listeye
al›nmad›. KESK’ten CHP’ye baflvuran üç sendikac› da
listeye giremedi. Kamu-Sen’den sadece bir kifli
MHP’den aday oldu ve listeye girdi. Memur-Sen’den
çeflitli partilere baflvuran yedi kifliden sadece bir kifli
Saadet Partisi listesine al›nd›. Emek kesimine yak›nl›¤›yla bilinen ‘sosyal demokrat’ CHP’nin ifladam›, ticaret erbab› ve sanayici olarak toplam 116 kifliyi listesine almas› elefltiriye neden oldu.
Sendikac› vekillerin durumu
Sendikac› olup CHP’de milletvekilli¤i yapan ‹zzet Çetin ve Enver Öktem liste d›fl› kald›, Bayram Meral ‹stanbul 1. Bölge 6. s›ra, Cevdet Selvi Kocaeli 1. s›ra ve
Feramuz fiahin Tokat 2. s›rada yer ald›. Sosyal politika
ve ifl hukuku alan›nda uzman Yard. Doç. Dr. Engin
Ünsal da, CHP’den ‹stanbul 2. Bölge 9. s›rada gösterildi. Hak-‹fl kökenli sendikac› milletvekilleri Agâh Kafkas, AKP Çorum 1. s›rada, Hüseyin Tanr›verdi de AKP
Manisa 2. s›rada yer ald›. Türk-‹fl Genel Baflkan› Salih
K›l›ç, siyasi partilerin eme¤e karfl› tavr›n› elefltirdi ve
sendika kökenli milletvekili ‹zzet Çetin’in CHP listesine al›nmamas›n› k›nad›. Hak-‹fl Genel Baflkan› Salim
Uslu ise, kendisine AKP’den teklif geldi¤ini ancak sendikac›l›¤a devam etmek istedi¤ini belirtti. D‹SK Genel
Baflkan› Süleyman Çelebi, IMF ve Dünya Bankas› politikalar›na karfl› ç›kmayan bir Meclis grubunun oluflturulmak istendi¤ini belirterek CHP’li ‹zzet Çetin’in liste d›fl› kalmas›n› elefltirdi. Memur-Sen Genel Baflkan›
Ahmet Aksu da, listelerde emekçi kesimin d›flland›¤›n› sermaye kesiminin ön plana al›nd›¤›n› söyledi. KESK
Genel Sekreteri Abdurrahman Dafldemir, AKP, CHP,
DP ve di¤er partilerin neoliberal politikalar› benimsedi¤ini ifade etti. Türkiye Kamu-Sen ise, yöneticilerinin
herhangi bir partiden aday olmamas› yönünde temenni karar› ald›.
”
160
Sendikac›l›k
Okuma Parças›
(...)
“Bir sendika yöneticisi veya lideri toplu görüflme masas›na ne kadar fliddetle vurursa o kadar iyi yöneticidir.”
Yönetim erkinin kullan›fl biçimdeki fleklin önemini ifade eden bu cümle sendikac›lar aras›nda çok bilinen ve
tekrarlanan bir kal›p olmufltur. Bu kal›p ayn› zamanda
sembolik bir gücün, liderli¤in, belki en önemlisi “erkekli¤in” ifadesidir. Ço¤u kez üyeler nezdinde itibar
kazand›ran bir davran›fl biçimidir.
Sendika yöneticinin toplu görüflmeler s›ras›ndaki tavr›
ve duruflu bu anlamda “ortak ses” oluflturulmas›nda da
etkili olmaktad›r.
Sendika içi demokrasi kavram› ile çok yak›ndan ilgili
olan sendika yönetimi ve liderlik fonksiyonudur. Sendika yönetimi seçimle iflbafl›na geldi¤i için, ço¤unlukla
demokratik bir iflleyiflin oldu¤u kendili¤inden kabul edilir. Ancak gerçekte sendika içi demokrasinin iflleyiflinde
seçilme mekanizmas›na ra¤men demokratik kurallardan
sapmalar görüldü¤ü için sendika içi demokrasi daima
çok tart›fl›lan bir konu olmufltur. Sendika yöneticileri ve
baflkanlar bulunduklar› görevlere seçim sistemi ile gelmifllerdir. Ancak bu yönetim görevlerini ço¤unlukla
uzun süreli tafl›ma e¤ilimleri göstermektedirler. Bu noktadan hareket ederek ve sadece seçim sistemini esas
alan bir sendikal demokrasinin ifllerli¤ini savunman›n
zorlu¤u bulunmaktad›r. Bu konuda sendikal demokrasi
ile liderli¤in bazen z›t anlamlar tafl›yabilece¤i, hatta demokrasilerde lider de¤il örgüt ve organlar›n daha önemli oldu¤u belirtilmektedir. Öte yandan liderlerin yönetimde kald›klar› süreler aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda Türkiye’de sendikalar›n yönetiminde kalan mevcut liderlerinin oldukça ilgi çekici bir örnek oluflturabilmektedir. Sadece hangi süreler içinde yönetimde kald›klar› sendika
baflkanlar›na soruldu¤u zaman, ortaya ç›kan veri liderlik
sürelerini 22 sendika Genel Baflkan› aç›s›ndan ortalama
olarak 8.1 y›l olarak ortaya koymufltur.
Sendikalar›n en önemli karar organ› olan Genel Kurullar›n›n ola¤an durumlarda dört y›lda bir toplanmas› zorunlu oldu¤una (2821 m:29) göre, her Sendika Baflkan›
ve Yönetiminin ortalama olarak en az iki dönemden de
daha fazla yönetimde kald›¤› veya kalmay› tercih etti¤i
anlafl›lmaktad›r. Bu araflt›rma ile ayn› zamanda ö¤renilmeye çal›fl›lan bir baflka nokta da liderlerin iflbafl›nda
kalma süreleri ile sendikaya üye say›lar› aras›nda bir iliflkinin kurulup kurulamayaca¤›na iliflkindi. Ortaya ç›kan
sonuç sendika liderli¤inin iflbafl›nda kald›¤› y›l ile o sendikan›n üye say›lar› aras›nda görünür bir iliflkinin ortaya
ç›kmam›fl olmas›d›r. Yani üye say›s› görece az olan sendikalar›n da üye say›s› fazla olan sendikalar›n da yönetimlerinde ayn› kifliler uzun süreli olarak kalabilmektedir. Bu ba¤lamda sendika yönetimi ve genel Baflkanl›k
sürelerinin o sendikan›n üye say›lar›ndan ba¤›ms›z de¤iflken olarak kabul edilebilece¤i anlafl›lmaktad›r.
Bu konuda 2821 say›l› Sendikalar yasas› 1995 y›l›na kadar sendikan›n genel kurul üyelikleri d›fl›nda kalan bütün üyeliklerinin dört dönemden daha fazla süre için
seçilmesini engelleyici hükümleri bulunmakta idi. Bu
yöntem ile sendika yöneticilerinin dört dönemden uzun
süreli olarak iflbafl›nda kalmas›n› engellenmiflti. Ayr›ca
yasaya göre tekrar ayn› kiflilerin seçimi için en az bir
ola¤an genel kurul dönemi geçmesi gerekmekte idi.
Ancak sendikalardan gelen bask› ile bu hüküm yap›lan
yeni yasa de¤iflikli¤i ile kald›r›ld› ve uzun süreli sendika
yöneticili¤inin ve kurul üyeliklerinin önü aç›lm›fl oldu.
(Bkn 2821 say›l› SK m:9 Bu maddenin 5.-6. f›kralar›
4.4.1995 t. ve 4101s. Kanunla yürürlükten kald›r›lm›flt›r.)
Burada dikkat çeken nokta sendika yönetici veya liderlerinin uzun süreli iflbafl›nda kalma e¤ilimlerinin hangi
nedenlerle ortaya ç›kt›¤›d›r. Bu konuda sendika yöneticilerine yönelik bir araflt›rma bulunmamaktad›r. Ancak
yap›lan görüflmelerde edindi¤imiz baz› özet bilgileri iki
grupta toplamak mümkündür.
Bunlardan ilki sendika liderinden kaynaklanan ve daha
çok kiflisel unsurlar› da içinde bar›nd›ran davran›flsal kal›plar ve niteliklerdir. Di¤eri ise sendika taban›ndan ve
delegelerden kaynaklanan e¤ilimlerdir. Bu iki unsur d›fl›nda sendika yönetiminin iç iflleyiflleri sendikalar›n ve
ba¤l› bulunan konfederasyonun niteliklerine göre de
farkl›laflabilmifltir. Baz› sendikalar›n iç yap› ve yönetimleri sendika yöneticilerinin veya sendika baflkan›n› uzun
süreli olarak ayn› görevde tutarken, gene sendikalar›n
yap›s›na ba¤l› olarak baz› yönetimlerin iki dönemden
fazla ayn› görevde kalamad›¤› gözlenmektedir. Bu durumda mevcut yasaya ra¤men sendika üyelerinin genel
merkez yöneticilerinin sendika içi demokrasiye bak›fllar› ve duyarl›l›klar› ile oranl› oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
(...)
Kaynak: Lordo¤lu, K. (2004). “Türkiye’de Mevcut Baz›
Sendikalar›n Liderlik ve Yönetim Anlay›fllar› ve Baz›
Sendikal Sorunlardan Örnekler”, Çal›flma ve Toplum.
Say›: 1, No: 1, ss. 85-87.
161
1. d
2. a
3. e
4. b
5. c
6. d
7. b
8. c
9. b
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sendikac›l›k ve Demokrasi
‹liflkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sendikac›l›k ve Demokrasi
‹liflkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sendika ‹çi Demokrasi”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sendika ‹çi Demokrasi”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sendikac›l›k ve Siyaset ‹liflkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sendikalar›n Siyasi Faaliyet
fiekilleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ba¤›ms›z Model” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Organik ‹liflkinin Kuruldu¤u Ara Ba¤›ml› Model” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gönüllü Ba¤›ml› Model”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Organik ‹liflkinin Kurulmad›¤› Ara Ba¤›ml› Model” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Kapal› iflyeri, sendikal› iflyeri ve sendika üyeli¤ini muhafaza etme koflulu gibi zorunlu sendikac›l›k fleklindeki sendika güvenli¤i uygulamalar›nda, sendikadan ihraç edilmesi durumunda iflini kaybetme endiflesi tafl›yan sendika üyesi iflçi, sendika faaliyetlerini, liderini ve
yönetimini elefltirmekten kaç›nmaktad›r. Bu durumda
ise sendika içi demokrasinin temel ilkelerinden olan
sendikal ço¤ulculuk ve kat›l›mc›l›k ilkeleri ifllerlik kazanamamaktad›r. Ayr›ca finansal sendika güvenli¤i türlerinden olan kaynakta kesme yöntemi ile aidatlar düzenli ve zaman›nda tahsil edilmekle birlikte, sendikaüye iliflkisi zay›flayarak sendika içi demokrasi olumsuz
yönde etkilenmektedir.
S›ra Sizde 2
Örgütler büyüdükçe ve alt kademelerden ulusal ifl kolu sendikas›, federasyon ve konfederasyon gibi üst kademelere do¤ru yükseldikçe sendika içi demokrasinin
zay›flama olas›l›¤› artmaktad›r. Alt sendika kademelerinde genellikle daha canl› ve do¤rudan bir kat›l›m vard›r. Daha karmafl›k bir yap›ya sahip olan üst sendika
kademelerinde ise üyeler kongre ve seçimlere do¤rudan de¤il, delegeler vas›tas›yla kat›lmaktad›r. Ayr›ca
üst kademelerdeki liderler genellikle iflverenle hizmet
akdi iliflkisini kesmifl, sendika için tam mesai yapan
profesyonel yöneticilerdir. Bu mevkilerin liderlere sa¤lad›¤› imkânlar alt kademelerdeki sendikalar›n sa¤lad›¤› imkânlardan çok daha çekici oldu¤u için üst sendika kademelerindeki liderlerin demokratik süreçlere
karfl› dirençleri artmaktad›r. Profesyonel sendika yöneticisi durumundaki bu liderler, makam ve koltuklar›n›
kaybetmemek için anti-demokratik uygulamalara gidebilmektedir. Bunun yan› s›ra üst sendika kademelerinde üyelerle sendika yöneticileri ve liderler aras›nda
do¤rudan iletiflim kurma imkânlar› da azalmaktad›r. Alt
sendika kademelerinde ise örgütün küçüklü¤ü, yönetim mevkilerinin daha az cazip ve seçimi kaybetmesi
durumunda yöneticinin eski ifline dönmesinin daha az
külfetli oluflu demokratik süreçleri kolaylaflt›ran faktörlerdendir. Kuflkusuz bu aç›klamalar alt kademlerdeki
sendikalar›n daima daha demokratik olduklar› anlam›na gelmemektedir. Ancak yukar›da bahsedilen nedenlerden ötürü, sendikal kademelenme düzeyi artt›kça
sendika içi demokrasi ilkelerinden uzaklaflma olas›l›¤›
artmaktad›r.
S›ra Sizde 3
Demokratik ülkelerde sendikalar siyaseti etkilerken anti-demokratik ülkelerde siyaset sendikalar› etkilemektedir. Örne¤in; ‹ngiltere’de sendikac›l›k hareketi demokratik sistemin yerleflmesinde önemli bir rol oynam›flt›r
ve günümüzde de sendikalar, siyasi partiler üzerindeki
bask› güçlerini korumaktad›r. Ancak Küba, Irak gibi anti-demokratik ülkelerde iktidardaki güç, sendikalar› iflçi
s›n›f›n› kontrol alt›nda tutmay› sa¤layan bir araç olarak
de¤erlendirmekte ve devletin ideolojisini sendikalar vas›tas›yla iflçilere benimsetmeye çal›flmaktad›r. Dolays›yla anti-demokratik ülkelerde ters yönlü bir iliflki bulunmakta ve siyaset sendikalar›n hareket alan›n› belirlemektedir.
162
Sendikac›l›k
S›ra Sizde 4
3984 say›l› Radyo ve Televizyonlar›n Kurulufl ve Yay›nlar› Hakk›ndaki Kanun’a göre “Siyasî partiler, dernekler, sendikalar, meslek kurulufllar›, kooperatifler, vak›flar, mahallî idareler ile bunlar taraf›ndan kurulan veya
bunlar›n ortak olduklar› flirketler, ifl ortaklar›, birlikler
ile üretim, yat›r›m, ihracat, ithalat, pazarlama ve finans
kurum ve kurulufllar›na radyo ve televizyon yay›n izni
verilmez; bu kurulufllar radyo ve televizyon yay›n izni
alm›fl flirketlere ortak olamazlar.” (md. 29 /a).
S›ra Sizde 5
Sendikac›l›k ve siyaset aras›ndaki iliflkiyi aç›klayan üç
temel model vard›r: Ba¤›ms›z, ara ba¤›ml› ve ba¤›ml›
model. Ara ba¤›ml› model, organik iliflkinin kuruldu¤u
ara ba¤›ml› model ve organik iliflkinin kurulmad›¤› ara
ba¤›ml› model olmak üzere ikiye ayr›l›rken ba¤›ml› modelde de ülkelerin siyasi rejimine ba¤l› olarak zorunlu
ve gönüllü ba¤›ml› model olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r. Ba¤›ms›z modelde sendikalar, tüm siyasi partilere
eflit mesafede kalarak hiçbir siyasi partiyle organik iliflkiye girmemektedir. Seçim dönemlerinde kendi taleplerini karfl›layabilecek siyasi partileri destekleseler de
bu iliflki, sürekli ve düzenli bir nitelik kazanmamaktad›r. Ara ba¤›ml› modelde ise sendikalar, tüm siyasi partilere eflit mesafede kalmay›p genellikle emek yanl›s›
bir partiyi organik bir iliflkiye girerek veya girmeden
desteklemektedir. Ancak sendikalar, siyasi partilerle organik bir iliflkiye girseler dahi ba¤›ms›zl›klar›n› korumaktad›r. Ba¤›ml› modelde ise sendikalar, ba¤›ms›zl›klar›n› koruma kayg›s› tafl›maks›z›n, bir siyasi partiyle organik iliflkiye girmektedir. Sendikalar totaliter rejimin
oldu¤u ülkelerde zorunlu olarak demokratik parlamenter rejimin oldu¤u ülkelerde ise gönüllü olarak bir partiyle organik iliflkiye girmekte ve o partinin bir organ›
olarak faaliyet göstermektedir.
Abadan, N. (1959.) “Devlet ‹daresinde Menfaat Gruplar›n›n Rolü”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi Dergisi. 14 (1), ss. 233-248.
Akgeyik, T. (1996). “Teorik Esaslar› ile Sendika Siyaset
‹liflkisi”. Sabahaddin Zaim’e Arma¤an ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›. 1994/B-3 C-1-4, ss. 351-362.
Aksoy, N. (2008). Sivil Toplum ve Bask› Gruplar›. ‹stanbul: Kaknüs Yay›nlar›.
Balc›, Y. (1999). Sendikac›l›k ve Toplu Pazarl›k Ekonomisi. ‹stanbul: Alfa Yay›nevi.
Baybora, D. (2003). “Sendikalar›n Siyasi Faaliyetlerinin
Yasal Çerçevesi”, Kamu-‹fl. Cilt: 7, Say›: 2, ss. 2-15.
Cella, G.P. ve Treu, T. (2007). “National Trade Union
Movements”, Comparative Labour Law and Industrial Relations in Industrialized Market Economies. (Ed. R. Blanpain). The Hague: Kluwer Law
International, ss. 461-502.
Çelik, A. (2010). Vesayetten Siyasete Türkiye’de Sendikac›l›k: Parti-Devlet ‹liflkileri (1946-1967). ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Çelik, A. (May›s-Haziran 2011). “Sendikac› Milletvekilleri
(1946-1960)-I”, Türk-‹fl Dergisi. Say›: 394, ss. 60-63.
Daver, B. (1972). Siyaset Bilimine Girifl. Ankara: Siyasal Kitabevi.
Dereli, T. (1998). “Sendika ‹çi Demokrasi” Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. III. Cilt, ‹stanbul: Türkiye
Dereli, T. (1974). Ayd›nlar, Sendika Hareketi ve Endüstriyel ‹liflkiler Sistemi. ‹stanbul: Fakülteler
Matbaas›.
Dereli, T. (2008). “Robert Michels, Demokrasi ve Oligarflinin Tunç Kanunu”, Çal›flma ve Toplum. Say›:
19, No: 4, ss.11-38.
Dereli, B. (1977). Teori ve Uygulama Yöniyle Türkiye’de Sendika ‹çi Demokrasi Sorunu. ‹stanbul:
‹stanbul Üniversitesi Yay›n No: 2358.
Dereli, B. (1988). Karfl›laflt›rmal› Sendika Hareketleri ve Endüstri ‹liflkileri (Dünyada ve Türkiye’de
Bafll›ca Teorik Yaklafl›mlar ve De¤iflme E¤ilimleri). ‹stanbul: Yay›mlanmam›fl Çal›flma.
Ekin, N. (1994). Endüstri ‹liflkileri. ‹stanbul: Beta.
Güven, S. (1995). Sosyal Politikan›n Temelleri. Bursa: Ezgi Kitabevi.
Ifl›kl›, A. (1995 (a)). Sendikac›l›k ve Siyaset (1. Cilt).
Ankara: Öteki Yay›nevi.
Ifl›kl›, A. (1995 (b)). Sendikac›l›k ve Siyaset (2. Cilt).
Ankara: Öteki Yay›nevi.
Ifl›kl›, A. (2003). Gerçek Örgütlenme Sendikac›l›k.
Ankara: ‹mge Kitabevi.
Koray, M. (1994). De¤iflen Koflullarda Sendikac›l›k.
‹stanbul: Tüses.
Koray, M. (2002). Avrupa Toplum Modeli (Nereden
Nereye). ‹stanbul: Tüses
Lordo¤lu, K. (2004). “Türkiye’de Mevcut Baz› Sendikalar›n Liderlik ve Yönetim Anlay›fllar› ve Baz› Sendikal Sorunlardan Örnekler”, Çal›flma ve Toplum.
Say›: 1, No: 1, ss.81-96.
Mahiro¤ullar›, A. (2000). 1980 Sonras› Türk ve Frans›z Sendikac›l›¤›. Ankara: Kamu-‹fl.
Petrol-‹fl. (1993). Sendikal Demokrasi. ‹stanbul: Petrol-‹fl. Yay›n No: 31.
Slomp, H. (1998). Between Bargaining and Politics.
Westport: Praeger.
fiahlanan, F. (1980). Sendikalar›n ‹flleyiflinin Demokratik ‹lkelere Uygunlu¤u. ‹stanbul: Fakülteler Matbaas›.
fienkal, A. (Ocak 2003). “‹letiflim Teknolojisi ve Sendikalar (Sanal Sendika ya da ‹nternet Sendikac›l›¤›),
Çimento ‹flveren Dergisi, Cilt:17, Say›:1, ss.30-44.
Tokol, A. (1997). Türk Endüstri ‹liflkileri Sistemi. Bursa: Ezgi Kitabevi Yay›nlar›.
Williams, S. ve Smith, D. A. (2006). Contemporary
Employment Relations. Oxford: Oxford University Press.
Y›ld›r›m, ‹. (2004). Demokrasi Sivil Toplum Kurulufllar› ve Yönetiflim. Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k.
163
7
SEND‹KACILIK
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Türkiye’deki sendikac›l›¤›n tarihsel geliflimini dönemler itibar›yla de¤erlendirebilecek,
Türkiye’deki iflçi ve kamu görevlileri konfederasyonlar›n› aç›klayabilecek,
Türkiye’de toplu pazarl›k yap›s›n› ve toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözüm yöntemlerini ortaya koyabilecek,
Türkiye’de sendikac›l›¤›n temel özelliklerini ve sorun alanlar›n› tart›flabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Türkiye’de ‹flçi Sendikac›l›¤›
• Türkiye’de Kamu Görevlileri
(Memur) Sendikac›l›¤›
• Türkiye’de Toplu Pazarl›k
• Türkiye’de Toplu ‹fl
Uyuflmazl›klar›
‹çindekiler
Sendikac›l›k
Türkiye’de
Sendikac›l›k
• TÜRK‹YE’DE SEND‹KACILI⁄IN
TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
• TÜRK‹YE’DE ‹fiÇ‹ VE KAMU
GÖREVL‹LER‹
KONFEDERASYONLARI
• TÜRK‹YE’DE TOPLU PAZARLIK VE
TOPLU ‹fi UYUfiMAZLIKLARININ
ÇÖZÜMÜ
• TÜRK‹YE’DE SEND‹KACILI⁄IN
TEMEL ÖZELL‹KLER‹ VE SORUN
ALANLARI
Türkiye’de Sendikac›l›k
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
TÜRK‹YE’DE SEND‹KACILI⁄IN TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
Bu bölümde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki iflçi hareketlerine Dve
sendikal faaliyetÜ fi Ü N E L ‹ M
lere de¤inilmeyecek; yaln›zca Cumhuriyet Dönemi sendikac›l›k hareketi incelenecektir. Cumhuriyet Dönemi ise 1923-1946 dönemi, 1946-1960 dönemi, 1960-1980
S O R U
dönemi ve 1980 sonras› dönem olmak üzere dört alt bafll›k alt›nda
ele al›nacakt›r.
S O R U
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ve Türkiye’de çal›flma iliflkilerinin tarihsel
Çal›flma
D ‹ K Kgeliflimi
AT
‹liflkileri Tarihi kitab›n›zda ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r.
1923-1946 Dönemi
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Cumhuriyetin ilan›ndan sonra Türkiye, ço¤ulcu demokrasi yönünde tercihini ortaya koymufltur. Ancak 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Parti’nin
kurulmas›na kadar
AMAÇLARIMIZ
geçen dönemde, 1924 y›l›nda kurulan ve bir y›l sonra kapat›lan Terakkiperver
Cumhuriyet F›rkas› ile 1930 y›l›nda kurulan ve ayn› y›l kapat›lan Serbest CumhuriK ‹ T A P
yet F›rkas› d›fl›nda, yaln›zca Cumhuriyet Halk Partisi faaliyet göstermifltir.
Tek parti dönemi, endüstri iliflkileri alan›n›n büyük ölçüde ba¤›ms›zl›k kazanamad›¤›, daha çok siyasi ve ekonomik faktörler taraf›ndan belirlendi¤i bir dönem
T E L Eniteli¤ini
V ‹ Z Y O N kazanaolmufltur. Bu dönemde endüstri iliflkileri ba¤›ms›z bir alan olma
mam›flsa da meydana gelen geliflmeler ve yap›lan yasal düzenlemeler, endüstri iliflkilerinin sonraki dönemlerde kazanaca¤› nitelikler aç›s›ndan belirleyici olmufltur
(Makal, 1999, s.482). 1923 y›l›nda yap›lan ‹zmir ‹ktisat Kongresi’nde al›nan karar‹NTERNET
lar›n ve 1927 y›l›nda yürürlü¤e konulan Teflvik-i Sanayi Kanunu’nun paralelinde
1923-1933 y›llar› aras›nda liberal iktisat politikalar› uygulanm›fl ve özel sektörün
geliflimi teflvik edilmifltir. 1924 Anayasas›, toplanma ve dernek kurma hakk›n› getirirken; 1926 y›l›nda kabul edilen Medeni Kanun, derneklerin kurulmas›nda serbest
kurulufl sistemini getirmifltir. Ancak bununla birlikte tek parti döneminde toplu ifl
iliflkilerine çok s›cak bak›lmam›fl; daha çok bireysel ifl iliflkilerini düzenleyen kanunlar kabul edilmifltir. Hafta Tatili Kanunu (1924), Umumi H›fz›s›hha Kanunu
(1930), Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günleri Kanunu (1935) bunlara örnek olarak
verilebilir.
1926 y›l›nda yürürlü¤e giren 818 say›l› Borçlar Kanunu (B.K.) ise bireysel ifl iliflkileri ile ilgili oldu¤u kadar, toplu ifl iliflkileri ile de ilgili çeflitli hükümler içermektedir. B.K.’nin 316. ve 317. maddeleri umumi mukaveleyi düzenlemektedir. 316. ve
317. maddelerde umumi mukavelenin taraflar› içeri¤i ve süresine iliflkin s›n›rl› baz›
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Tek parti dönemi, endüstri
iliflkileri alan›n›n büyük
ölçüde ba¤›ms›zl›k
T E daha
L E V ‹çok
ZYON
kazanamad›¤›,
siyasi ve ekonomik faktörler
taraf›ndan belirlendi¤i bir
dönem olmufltur.
‹NTERNET
Toplu ifl sözleflmesi kavram›
ve kurumu, Türk ifl
hukukuna ilk kez 818 say›l›
Borçlar Kanunu’nun umumi
mukaveleye iliflkin
hükümleri ile girmifltir.
SIRA S‹ZDE
166
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Sendikac›l›k
düzenlemeler yer almaktad›r. Ancak bu hükümler yetersiz oldu¤u ve o dönemde
S O R U
sendika hareketi oluflturacak bir iflçi s›n›f› oluflmad›¤› için uygulanamam›flt›r.
‹ K K A Tsay›l› Borçlar Kanunu’nun yürürlü¤e girdi¤i 2011 y›l›na kadar geçerli
1926 y›l›ndanD 6098
olan ve iflçi örgütlerine herhangi bir kurumdan yetki almaks›z›n genel sözleflme (umumi
mukavele) yapma
imkân› tan›yan düzenlemeler flu flekildeydi:
SIRA S‹ZDE
“Madde 316- ‹fl sahibi kimselerin veya cemiyetlerinin, iflçilerle veya cemiyetleriyle
yapt›klar› mukavelede hizmete mütaallik hükümler vazolunabilir. Bu umumi mukavele, tahririAMAÇLARIMIZ
olmad›kça muteber de¤ildir. Alakadarlar bu mukavelenin müddetinde ittifak edemezlerse, bir sene mürurundan sonra alt› ayl›k müddet için yap›lacak bir ihbar ile, her zaman mukaveleyi feshedebilirler.
‹ T A bir
P mukavele ile ba¤l› bulunan ifl sahipleriyle iflçiler aras›nda yaMadde 317- KUmumi
p›lacak hususi hizmet akitlerinin, umumi mukaveleye muhalif hükümleri bat›ld›r.
Bu bat›l hükümlerin yerine, umumi mukavele hükümleri kaim olur.”
N N
TELEV‹ZYON
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan Cumhuriyet Türkiye’sine s›n›rl› bir sendikac›l›k hareketi devredilmifltir. Ba¤›ms›zl›k mücadelesi s›ras›nda sendikac›l›¤›n geliflti¤i, baflta
Selanik olmak
üzere, Balkan kentlerinin kaybedilmesi ve Cumhuriyet dönemine de
‹NTERNET
sarkan millî iktisat uygulamalar› nedeniyle sendikalaflmada önemli rol oynayan gayrimüslim az›nl›klar›n bir bölümünün ülkeden ayr›lmas› iflçi hareketleriyle ilgili
önemli bir deneyimin de kaybedilmesine neden olmufltur (Makal, 1999, s.44).
Bunun yan› s›ra kökeni cumhuriyet öncesine dayanan ve bu dönemdeki iç ve
d›fl konjonktüre ba¤l› olarak güçlenen otoriter yönetim anlay›fl› sonucunda iflçi örgütlerine yönelik yasaklay›c› düzenlemeler ç›kar›lmaya bafllanm›flt›r. Cemiyetler
Kanunu’na 1919 y›l›nda yap›lan düzenlemelere ek olarak 1923 y›l›nda örgütlenmeyi k›s›tlayan yeni hükümler eklenirken Cemiyetler Kanunu (1938) Do¤u’daki fieyh
Sait Ayaklanmas›’n› bast›rmak için 17 Mart 1925 tarihinde kabul edilen Takrir-i Sükun Kanunu ile dernek kurma ve mesleki anlamda örgütlenme hemen hemen imkâns›z hâle gelmifltir. Di¤er taraftan Ceza Kanunu’nda 1933 y›l›nda yap›lan de¤iflikliklerle grev ve lokavt yasaklar› cezai müeyyidelerle güçlendirilmifltir.
1923 y›l›nda ulusal ç›karlar›n bütün sosyal s›n›flar›n ifl birli¤i ile sa¤lanabilece¤ine inanan ve ‹zmir ‹ktisat Kongresi’nde ‹stanbul iflçilerini temsil eden ‹stanbul
Umum Amele Birli¤i kurulmufltur ‹stanbul Umum Amele Birli¤i, ‹zmir ‹ktisat kongresi sonras› Türkiye Umum Amele Birli¤i’ne dönüflmüfl, böylelikle cumhuriyetin
ilan›ndan iki gün önce ulusal düzeyde ilk üst örgüt oluflturulmufltur. Ancak bu örgüt uzun ömürlü olmam›fl, bir y›l sonra kapat›lm›flt›r. 1924 y›l›nda kapat›lan Türkiye Umum Amele Birli¤i’nin yerine geçmek üzere 1924 y›l›nda Amele Teali Cemiyeti kurulmufltur. Amele Teali Cemiyeti kuruluflundan itibaren etkin olarak faaliyet
göstermifltir. Öyle ki, o dönem haz›rlanan ‹fl Kanunu tasar›s› için görüfllerini bildirmifl ve 1925 y›l›nda iflçi bayram› kutlamalar›n› örgütlemifltir. Cemiyet bir dönem
CHP’nin etkisi alt›na girmifl, ancak partinin etkisinden ç›k›p sol görüfllü iflçilerin etkisi alt›na girince 1928 y›l›nda hükûmet taraf›ndan kapat›lm›flt›r. Böylelikle Cumhuriyetin ilk y›llar›n›n konfederasyon niteli¤indeki son sendikal örgütü de tasfiye
edilmifltir (Tokol, 2005, s.21, 41; Güngör, 1996, s.40).
1930’lu y›llara gelindi¤inde izlenen liberal iktisat politikalar›n›n baflar›ya ulaflamamas› ve ulusal sanayiin özel sektörün önderli¤inde geliflememesi üzerine, devletçilik uygulamalar›na geçilmifltir. Devlet bu dönemde hem ekonomik hayat› düzenleyen bir güç olarak hem de iflveren olarak önem kazanm›flt›r. Bir baflka ifadeyle, devletin yaln›zca kamu müdahalesinin bir arac› de¤il, ayn› zamanda en büyük
7. Ünite - Türkiye’de Sendikac›l›k
iflverenlerden biri hâline gelmesi ile birlikte, endüstri iliflkileri sisteminin üç aktöründen ikisini devlet oluflturmufltur. Devletin endüstri iliflkileri sistemindeki rolünün
artmas›, tüm iflçileri kapsayacak genel bir ifl kanunu gereksinimini ortaya ç›karm›flt›r. 1924 y›l›ndan itibaren haz›rlanan çeflitli kanun tasar›lar› sonucunda 1936 y›l›nda
ilk ifl kanunu olan 3008 say›l› ‹fl Kanunu kabul edilmifl ve 1937 y›l›nda yürürlü¤e girmifl; 1945 y›l›nda Çal›flma Bakanl›¤› ve ‹flçi Sigortalar› Kurumu ile 1946 y›l›nda ‹fl ve
‹flçi Bulma Kurumu’nun kurulmas›yla da gerçek anlamda ifllerlik kazanm›flt›r.
30 y›l yürürlükte kalan 3008 say›l› Kanun, o tarihe kadar ülkemizde ilk kez sistematik olarak ele al›nan ve zaman›n koflullar›na göre baz› ileri standartlar getiren
bir ifl kanunudur. Ancak kanun, fikir iflçilerini, baflta tar›m olmak üzere baz› faaliyet alanlar›n› ve 10 iflçiden daha az iflçi çal›flt›ran iflyerlerini kapsam› d›fl›nda tutarak s›n›rl› bir iflçi grubu için düzenlemeler getirmifltir. Kanun, bireysel ifl iliflkilerinin yan› s›ra toplu ifl iliflkilerine iliflkin baz› düzenlemeler de getirerek emek ve sermaye aras›ndaki mücadele imkânlar›n› ortadan kald›rm›flt›r. Kanun, sendikalardan
hiç bahsetmezken; grev ve lokavt› aç›kça yasaklayarak, bu yasa¤a uymayanlara cezai ve hukuki müeyyideler getirmifltir. Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n ise uzlaflt›rma veya zorunlu tahkim yoluyla çözümlenece¤i hükme ba¤lanm›flt›r. K›sacas› 3008 say›l› Kanun, emek ve sermaye aras›ndaki mücadelenin sanayileflmenin önünde engel
oluflturaca¤› düflüncesi ile toplu ifl iliflkileri alan›nda bask›c› ve otoriter bir tav›r sergilemifltir. 1938 y›l›nda kabul edilen Cemiyetler Kanunu ise s›n›f esas›na veya ad›na dayanan cemiyetlerin kurulmas›n› yasaklam›fl; böylelikle s›n›f esas›na dayal› cemiyetler olan sendikalar›n kurulmas› hukuken yasaklanarak ‹fl Kanunu’ndaki hükümlere paralel bir düzenleme getirilmifltir.
Özetle 1923-1946 döneminde, modern anlamda bir iflçi s›n›f›n›n oluflum sürecinde ilk ad›mlar at›lm›fl; 1946 y›l›nda Cemiyetler Kanunu’nda yap›lan de¤iflikliklere kadar iflçiler aras›nda önemli bir örgütlenme söz konusu olmam›fl; B.K.’de düzenlenen umumi mukavele dönemin kendine özgü koflullar› nedeniyle neredeyse
hiç uygulanamam›fl; grev ve lokavt hakk› ile tamamlanan geliflmifl bir toplu pazarl›k sistemi oluflmam›flt›r. Ancak s›n›fsal örgütlenmeye ve mücadeleye s›cak bakmayan devlet, dönemin en büyük iflvereni olmas›n›n da etkisiyle bireysel ifl iliflkilerini düzenleyerek koruyucu bir rol üstlenmifltir.
1946-1960 Dönemi
II. Dünya Savafl›’n›n nazizmin ve faflizmin yenilgisi ve demokrasinin zaferi ile sonuçlanmas›yla ortaya ç›kan uluslararas› konjonktür ve Türkiye’nin yeni oluflan
dünyada kendine bir yer bulma çabalar›; içsel dinamiklerle de birleflerek, siyasi ve
ekonomik alanda oldu¤u gibi endüstri iliflkileri alan›nda da önemli de¤ifliklikleri
beraberinde getirmifltir. Bu de¤iflimlerin en temel halkas›n› ise çok partili siyasal
yaflama geçilmesi oluflturmufltur (Makal, 2003, s.5; Ifl›kl›, 2003(a), s.18). Çok partili hayata geçiflle birlikte, demokrasiye ifllerlik kazand›rmak amac›yla sendikalar›n
önündeki engeller kald›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Birleflmifl Milletler ve ILO gibi uluslararas› platformlarda Türkiye’yi sayg›n bir flekilde temsil edebilme düflüncesi, II.
Dünya Savafl›’ndan sonra s›n›f çeliflkilerinin keskinleflmesini önleme iste¤i, SSCB
ile olan iliflkilerin olumsuz yönde geliflmesi ve parlamenter demokrasiye geçiflle
birlikte iflçilerin seçmen olarak gücünün etkili olmas› da iflçi taban›ndan kuvvetli
bir bask› gelmeden siyasi iktidar›n örgütlenme yolunu açmas›na neden olmufltur
(Tokol, 1997, s.61; Uçkan, 2002, s.76). 1950’li y›llarda ise 3008 say›l› ‹fl Kanunu’nu
tamamlay›c› nitelikte çeflitli kanun, tüzük, yönetmelik ve kararnameler ç›kart›larak
çal›flma hayat›n›n yasal çerçevesi belirginleflmeye bafllam›flt›r.
167
1936 y›l›nda kabul edilen
3008 say›l› ‹fl Kanunu,
Türkiye’nin ilk ifl kanunudur.
3008 say›l› ‹fl Kanunu’nda
grev ve lokavt yasaklanm›fl;
toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n
uzlaflt›rma veya zorunlu
tahkim yoluyla
çözümlenece¤i hükme
ba¤lanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
168
Sendikac›l›k
Çok partili hayata geçiflle
birlikte,
U y›l›nda
S O R1946
Cemiyetler Kanunu’nda
de¤ifliklik yap›larak, s›n›f
esas›na göre cemiyet kurma
D ‹ Kkald›r›lm›flt›r.
KAT
yasa¤›
1946 y›l›nda Cemiyetler Kanunu’nda yap›lan de¤ifliklikle birlikte, s›n›f esas›na
S Okurma
R U
göre cemiyet
yasa¤› kald›r›lm›flt›r. Böylelikle sendikal örgütlenmenin önü
aç›lm›fl ve sendika yasa¤› sisteminden sendika özgürlü¤ü sistemine geçilmifltir.
1947 y›l›ndaDise
‹ K K5018
A T say›l› ‹flçi ve ‹flveren Sendikalar› ve Sendika Birlikleri Hakk›nda Kanun kabul edilerek; Türkiye’de ilk kez sendikal hareketi, yasaklama veya s›n›rlama yerine düzenleme yoluna gidilmifltir. 3008 say›l› Kanun, Türkiye’de çal›flSIRA S‹ZDE
ma iliflkilerini sistematik bir düzenlemeye ba¤layan ilk yasal düzenleme olarak nas›l yeni bir aflamay› temsil ediyorsa; 5018 say›l› Kanun da bizzat çal›flanlar›n kendi
örgütleriniAMAÇLARIMIZ
kurmaya yönelik faaliyetlerde bulunmalar›na iliflkin ilk yasal düzenleme olmas› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
1946 y›l›ndaK Cemiyetler
‹ T A P Kanunu’ndaki de¤ifliklikten sonra Ortaköy’de tütüncü iflçilerin bir
araya gelerek ‹stanbul Tütüncüler Sendikas›’n› kurmas› ve o dönemdeki örgütlenme hareketi bir tütün iflçisi olan Zehra Kosova’n›n a¤z›ndan Kosova, Z. (1996). Ben ‹flçiyim. ‹stanbul: ‹letiflim
T Ekitab›nda
L E V ‹ Z Y O N çarp›c› bir flekilde anlat›lmaktad›r.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Türkiye’nin ilk sendikalar
kanunu, 1947 y›l›nda kabul
edilen
‹ N T E5018
R N Esay›l›
T ‹flçi ve
‹flveren Sendikalar› ve
Sendika Birlikleri Hakk›nda
Kanun’dur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Herhangi bir Anayasal güvenceden yoksun olan 5018 say›l› Kanun, sendikalar›n ve üst kurulufllar›n önceden izin al›nmaks›z›n kurulmas› ve sendika çoklu¤u gi‹NTERNET
bi sendikal haklara iliflkin baz› olumlu hükümler getirmekle birlikte, sendikalar›
devletin denetimi alt›na sokan ve sendikal faaliyetleri k›s›tlayan çok say›da hükme
de yer vermifltir. Sendikalar›n iç ve d›fl ak›mlar›n etkisinde kalarak mesleki faaliyetlerden uzaklaflacaklar› kuflkusu meclise egemen oldu¤u için, sendikalar›n siyasi faaliyet d›fl› kalmalar›na Kanun’da önemle yer verilmifltir. Türkiye’nin imtiyazs›z ve
s›n›fs›z bir toplum olmas› gerekti¤i noktas›ndan hareketle sendikalar›n s›n›f çat›flSIRA S‹ZDE kurumlar olarak de¤il devletle ve iflverenle ifl birli¤i yap›p ülmalar›n› destekleyen
ke kalk›nmas›na hizmet eden örgütler olarak faaliyet göstermeleri amaçlanm›flt›r.
Bu dönemde sendikalar, iflçi s›n›f›n›n hak ve menfaatlerini koruyan ve gelifltiren
örgütler olarak de¤il iflçi s›n›f›n›n devletçe kontrolünü sa¤layan mekanizmalar olarak de¤erlendirilmifltir. Uluslararas› mesleki örgütlere üyeli¤i Bakanlar Kurulu’nun
S O R UKanun, genel sözleflme ad› alt›nda sendikalara toplu sözleflme
iznine ba¤layan
yapma yetkisi tan›m›flt›r. Ancak 3008 say›l› Kanun’un grev ve lokavtlar konusunda
getirdi¤i yasaklar›
D ‹ K K A T kald›rmam›fl ve toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünü zorunlu
tahkime b›rakm›flt›r (Ekin, 1994, ss.223-224; Uçkan, 2002, ss.76-77). Dolay›s›yla bu
dönemde sendikal örgütlenme/toplu pazarl›k/grev-lokavt üçlemesinin bir aya¤›
SIRA S‹ZDE
eksik kalm›fl; grev-lokavt aya¤›n›n eksikli¤i, sendikal örgütlenme ve toplu pazarl›¤›n da yeterince ifllerlik kazanamamas›na neden olmufltur. Ayr›ca 5018 say›l› Kanun, 3008 AMAÇLARIMIZ
say›l› Kanun gibi yaln›zca beden iflçilerini kapsam›fl, fikir iflçilerine sendikal haklar› tan›mam›flt›r.
N N
5018 say›l› ‹flçi
Sendikalar› ve Sendika Birlikleri Hakk›nda Kanun’daki düzenK ‹ ve
T A‹flveren
P
lemeler konusunda daha ayr›nt›l› bilgi için; Talas, C. (1992). Türkiye’nin Aç›klamal› Sosyal Politika Tarihi. Ankara: Bilgi Yay›nevi, ss.126-131 adl› kitaba bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
5018 say›l› Kanun yürürlü¤e girdikten sonra örgütlenme büyük ilgi görmemifl;
iflçiler sendika kurmaktan ve sendikaya üye olmaktan çekinmifllerdir. Bu çekingenlik, büyük ölçüde 1946 y›l›nda Cemiyetler Kanunu’nda yap›lan de¤ifliklikten
‹ N T E sendikalar›n,
RNET
sonra kurulan
sol partilerle yak›n iliflki kurmalar› nedeniyle kapat›lmalar› ve birçok sendikac›n›n tutuklanmas›ndan kaynaklanm›flt›r. Ancak bu çekingenli¤in ortadan kalkmas›ndan sonra, sendika say›s›nda h›zl› bir art›fl yaflanmaya
169
bafllam›flt›r (Tokol, 1997, s.66). Dönem boyunca sendikal örgütlenmede bölünmüfllük yaflanm›fl; sendika say›s›ndaki art›fl oran›n›n sendikalaflma oran›ndan yüksek olmas›n›n da etkisiyle az say›da üyeye sahip ve birbirine rakip çok say›da zay›f sendika faaliyet göstermifltir. Taban örgütlenme modelleri konusunda bir s›n›rlama getirilmemekle ve farkl› sendikal örgütler faaliyet göstermekle birlikte; özellikle iflkolu sendikalar› bu dönemin temel örgütlenme modelini oluflturmufltur.
5018 say›l› Kanun, sendikalar›n kendi aralar›nda birlik ad›n› tafl›yan üst örgütler
kurabilmelerini öngörmüfl ancak birlik kavram› hem sendika birli¤i hem de federasyon ve konfederasyonlar› kapsayacak flekilde üst örgütlenmeyi ifade etmek
amac›yla kullan›lm›flt›r (Tokol, 1997, ss.66-70). Günümüzün en güçlü iflçi sendikalar› konfederasyonu olan Türkiye ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu (Türk-‹fl) da bu
dönemde 1952 y›l›nda kurulmufltur.
Sendika Say›s›
Üye
Say›s›
Birlik ve
Federasyon Say›s›
Konfederasyon
Say›s›
1948
73
52.000
1
-
1949
77
72.000
2
-
May›s 1950
88
76.000
3
-
May›s 1951
137
110.000
8
-
May›s 1952
248
130.000
16
1
Temmuz 1953
275
140.000
17
1
Temmuz 1954
323
180.000
23
1
Aral›k 1955
363
189.000
27
1
Aral›k 1956
376
209.000
26
1
Aral›k 1957
385
244.000
18
1
Ekim 1958
394
262.000
18
1
A¤ustos 1959
417
280.000
21
1
Eylül 1960
432
282.000
27
1
1961
511
298.000
v.y.*
1
1962
543
307.000
v.y.*
1
Y›llar
Tablo 7.1
1948-1962 Y›llar›
Aras›nda ‹flçi
Sendikalar›n›n ve
Üst Kurulufllar›n›n
Geliflimi
Kaynak: Kutal, G.
(1977). Türkiye’de
‹flçi Sendikac›l›¤›
1960-1968. ‹stanbul:
‹.Ü. ‹ktisat Fakültesi
Yay›n No: 393, s.20.
*v.y. Veri yok
1961 y›l›na kadar Türkiye’de toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde
SIRAhangi
S‹ZDEsistem uygulanm›flt›r?
1960-1980 Dönemi
1
1960 sonras› dönem, ekonomik ve siyasi aç›dan oldu¤u kadar endüstri iliflkileri
aç›s›ndan da bir dönüm noktas›n› oluflturmufltur. Bu dönemde Sözellikle
siyasi aç›O R U
l›mlar›n temelinde 1961 Anayasas› yer alm›flt›r. 1961 Anayasas›, II. Dünya Savafl›
sonras›nda Bat› Avrupa’da egemen olan sosyal hukuk devleti do¤rultusunda flekilD‹KKAT
lenmifltir (Ifl›kl›, 2003(a), s.20). 1961 Anayasas›, endüstri iliflkileri
alan›na yönelik
olarak özgürlükçü çeflitli düzenlemeler getirmifltir. Sosyal devlet anlay›fl›na paralel
SIRA bölümünde
S‹ZDE
olarak Anayasa’n›n Sosyal ve ‹ktisadi Haklar ve Ödevler bafll›kl›
sendikal örgütlenme, toplu pazarl›k, grev, çal›flma ve sözleflme özgürlü¤ü, çal›flma
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
Türkiye’de 1960-1980
döneminde iflçilere
S O pazarl›k
R U
örgütlenme ve toplu
hakk›n›n yan›nda grev hakk›
da tan›narak, endüstri
iliflkileri kurumsallaflm›flt›r.
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
170
Sendikac›l›k
hakk› ve ödevi, çal›flma koflullar›, dinlenme hakk›, ücrette adalet sa¤lanmas›, sosyal güvenlik hakk›, sa¤l›k hakk›, kooperatifçili¤i gelifltirme, tar›m ve çiftçinin korunmas› gibi önemli düzenlemeler getirilmifltir. Anayasa’da sendika hakk› tüm çal›flanlara tan›nd›¤› için kamu görevlileri de bu haktan yararlanm›fllar; 1965 y›l›nda
ç›kar›lan 624 say›l› Devlet Personeli Sendikalar› Kanunu ile birlikte kamu görevlileri kendi örgütlerini kurmaya bafllam›fllard›r. Ancak 1971 y›l›nda Anayasa’da yap›lan de¤ifliklikle çal›flanlar yerine iflçiler ifadesi konularak kamu görevlilerinin senS‹ZDEkald›r›lm›flt›r (Makal, 2003, s.10).
dika hakk› SIRA
ortadan
1961 Anayasas›’n›n toplu çal›flma iliflkilerine iliflkin ilkeleri ise 1963 y›l›nda ç›kart›lan 274D Üsay›l›
Sendikalar Kanunu ve 275 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lofi Ü N E L ‹ M
kavt Kanunu ile yasalaflm›flt›r. Bu düzenlemelerle baflta grev-lokavt konusunda olmak üzere, endüstri iliflkilerinde önemli kurumsallaflmalar sa¤lanm›flt›r (Makal,
U
2003, s.10). SBuO Rkanunlar,
iflçi taban›ndan gelen bask›lar sonucunda de¤il asker, sivil bürokrat ve ayd›nlar gibi iflçi s›n›f› d›fl›ndaki gruplar›n çabalar› ile oluflturulmufltur. Dönemin
Bakan› olan Bülent Ecevit’in de belirtti¤i gibi Bat›’da uzun
D ‹ KÇal›flma
KAT
ve hatta kanl› mücadeleler sonucunda elde edilen sendikal haklar, Türkiye’de mücadeleye gerek kalmadan kanunlarla düzenlenmifltir (Tokol, 1997, ss.85-86). Efl
SIRA S‹ZDE
deyiflle Bat›’da oldu¤u gibi varl›klar›n› devlete, iflverene ve sisteme kabul ettirmek
ve iflçilerin temsilcisi olarak tan›nmak için mücadele veren; ancak bu mücadeleden
sonra yasal
örgütler durumuna gelen sendikalar, Türkiye’de böyle bir mücadele
AMAÇLARIMIZ
vermeksizin yasal haklara kavuflmufllard›r (Koray, 1994, s.171).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
274 say›l› Sendikalar
K ‹ T A P Kanunu ile 275 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’ndaki düzenlemeler ve Türk endüstri iliflkileri sistemine etkileri konusunda ayr›nt›l›
bilgi için Kutal, G. (1977). Türkiye’de ‹flçi Sendikac›l›¤› 1960-1968. ‹stanbul: Güryay Matbaac›l›k, ss.99-119
T E L E V ‹ Z Yadl›
O N kitaba bakabilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
274 say›l› Sendikalar Kanunu, serbest örgütlenme ve üyelik esas›na dayanan
özgürlükçü; uluslararas› normlara uygun ilerici; ço¤ulcu ve ayr›nt›l› düzenlemele‹ N Tdüzenleyici
ERNET
re yer veren
bir kanundur. 275 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu ise ilk kez grev ve lokavt konusunda yasakç› de¤il düzenleyici bir yol
izlemifltir. Böylece toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde yasakç› sistemden, karma sisteme geçilmifl; sendikac›l›¤›n örgütlenme ve toplu pazarl›k ayaklar›, grev-lokavt aya¤› ile birlikte tamamlanm›flt›r. Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n öncelikle uzlaflt›rma yolu ile çözümlenmesi; bu yolun ancak baflar›s›zl›kla sonuçlanmas› durumunda grev ve lokavta gidilmesi hükme ba¤lanm›flt›r. Grev ve lokavt›n yasakland›¤› durumlarda ve ifllerde ise uyuflmazl›klar›n zorunlu tahkim yoluyla çözümlenmesi düzenlenmifltir. 275 say›l› Kanun ile toplu ç›kar uyuflmazl›klar›n›n yan› s›ra
toplu hak uyuflmazl›klar›nda da iflçilerin greve gidebilmelerine imkân verilmifltir.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
2
Türkiye’de endüstri
iliflkileri sisteminin 1960-1980 döneminde kurumsallaflmas›n›n neSIRA S‹ZDE
denleri nelerdir?
NEL‹M
BireyselD Üiflfi Üiliflkilerinde
de 1967 y›l›nda kabul edilen 931 say›l› ‹fl Kanunu ile birlikte yeni bir döneme girilmifltir. Ancak 931 say›l› kanun, uzun ömürlü olamam›fl;
Anayasa Mahkemesi
S O R U taraf›ndan 1970 y›l›nda flekil yönünden iptal edilmesi üzerine,
bu kanunun birkaç hükmü de¤ifltirilerek, 2003 y›l›na kadar yürürlükte kalacak olan
1475 say›l› ‹fl Kanunu 1971 y›l›nda kabul edilmifltir. Yeni ‹fl Kanunu’nun kapsam›,
D‹KKAT
3008 say›l› Kanun’a
göre daha genifllemifltir. 1475 say›l› Kanun, tek iflçi çal›flt›ran iflyerlerini ve beden iflçilerinin yan› s›ra fikir iflçilerini de kapsam›na alm›flt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
171
‹statistiklere bak›ld›¤›nda, 1963-1980 döneminde sendikal› iflçilerin ve sendikalar›n say›s›nda büyük bir art›fl görülmekle birlikte bu rakamlar güvenilir olmaktan
uzakt›r. Özellikle 1970 y›l›na kadar sendikal› iflçilerin say›s›n› gösteren rakamlar,
sendikalar›n üye say›lar›n› Çal›flma Bakanl›¤›na bildirmeleri konusunda mevzuatta
herhangi bir hüküm bulunmamas› nedeniyle yetersiz kalm›flt›r. 1970 y›l›nda sendikalara, üye say›lar›n› her y›l›n bafl›nda Bakanl›¤a bildirme yükümlülü¤ü getirilmesine karfl›n, sendikal› iflçi say›s› ve sendikalaflma oranlar› gerçe¤i yans›tamam›flt›r.
Bunun nedenleri aras›nda, üye say›lar›n›n düzenli olarak bildirilmemesi, 275 say›l› Kanun uyar›nca yetki elde edilebilmesi için bildirilen say›lar›n gerçe¤in üzerinde
olmas›, üyelik için noter onay› olmaks›z›n üye kay›t fifllerinin doldurulmas›n›n yeterli olmas› ve birden fazla sendikaya üyeli¤i önleyici yasal bir düzenlemenin bulunmamas› say›labilir. Nitekim 1970 y›l›nda sigortal› iflçi say›s›n›n yaklafl›k 279.000,
‹fl Kanunu’na tabi iflçi say›s›n›n 1.406.100; 1979 y›l›nda ise sigortal› iflçi say›s›n›n
yaklafl›k 231.000, ‹fl Kanunu’na tabi iflçi say›s›n›n 2.152.411 oldu¤u düflünülürse
sendikal› iflçi say›s›n›n Tablo 7.2’de belirtilen rakamlar›n çok alt›nda olmas› gerekti¤i ortaya ç›kacakt›r. Bu dönemde siyasi alandaki parçalanm›fll›k ve ideolojik görüfl farkl›l›klar›, sendikal platforma da yans›m›fl; sendikalar›n say›s›nda art›fllar ve
konfederasyonlarda bölünmeler yaflanmaya bafllam›flt›r. Öyle ki, 1978 y›l›nda sendika say›s› 912’ye ve konfederasyon say›s› da 7’ye yükselmifltir (T.C. Çal›flma ve
Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›, 1998, s.95; Tokol, 2005, ss.97-98).
Türkiye’de 1960-1980
döneminin siyasi, ekonomik
ve yasal koflullar› alt›nda
sendikalar ‘alt›n dönem’
olarak adland›r›lan en güçlü
dönemini yaflam›flt›r.
Y›llar
Sendika Say›s› Üye Say›s› Birlik Say›s›
Federasyon
Say›s›
Konfederasyon
Say›s›
1963
565
295.000
6
20
1
1964
595
338.000
8
22
2
1965
668
360.000
7
22
2
1966
704
374.000
6
18
2
1967
798
834.000
3
15
3
1968
755
1.057.000
3
17
3
1969
797
2.193.908
6
17
5
1970
737
2.088.219
6
15
6
1971
631
2.362.787
-
16
5
1972
642
2.672.857
-
16
3
1973
637
2.658.393
-
17
3
1974
675
2.878.624
-
15
3
1975
781
3.328.633
-
16
4
1976
800
3.269.256
-
16
6
1977
863
3.807.577
-
16
6
1978
912
3.897.200
-
v.y.
7
1979
750
5.465.109
-
12
7
1980
733
5.721.077
-
14
7
*v.y. Veri yok
Tablo 7.2
1963-1980 Y›llar›
Aras›nda ‹flçi
Geliflimi
Kaynak: T.C. Çal›flma
ve Sosyal Güvenlik
Bakanl›¤›. (1998).
Çal›flma Hayat›
‹statistikleri 1998.
Ankara: Yay›n No:
24, s.95.
172
Sendikac›l›k
1970 y›l›na kadar üst
örgütlenme
modellerinden
SIRA S‹ZDE
sendika birlikleri,
federasyonlar ve
konfederasyonlar faaliyet
D Ü fi Ü N E L1970
‹ M y›l›ndan
gösterirken;
sonra yaln›zca federasyonlar
ve konfederasyonlar faaliyet
göstermifltir.
S O R U
Bu dönemde örgütlenme modellerine iliflkin herhangi bir s›n›rlama olmamakla
SIRA S‹ZDE
birlikte, sendikalar›n ço¤unlu¤unu iflkolu sendikalar› oluflturmufltur. 1970 y›l›na
kadar tüm üst örgütlenme modelleri görülmüfltür ancak 1970 y›l›nda ç›kar›lan 1317
say›l› Kanun’la
birlikleri kapat›lm›flt›r. Türk-‹fl’ten ilk büyük kopma ise
D Ü fi Ü Nsendika
EL‹M
1967 y›l›nda Devrimci ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu’nun (D‹SK) kurulmas› ile
yaflanm›flt›r. D‹SK, Türk-‹fl’in mesleki fonksiyonlar› a¤›r basan pragmatik sendikaS O R U
c›l›k anlay›fl›na ve partiler üstü politikas›na bir tepki olarak kurulmufltur.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D ‹ Ky›l›nda
KAT
Türk-‹fl’in 1964
toplanan 5. Genel Kurul’unda tüzü¤üne koydu¤u partiler üstü politika ilkesi, sendikalar›n siyasi partiler karfl›s›nda ba¤›ms›z kalmas›n›, yaln›zca mesleki
fonksiyonlar›n›
SIRAyerine
S‹ZDE getirmesini, s›n›fsal ve millî sorunlar› siyasi faaliyet içine girmek
yerine yasama ve yürütme organlar›n› etkileyerek çözmeyi ifade etmektedir. Efl deyiflle
partiler üstü politika, siyasetten kopukluk de¤il hükûmetlerle mümkün oldu¤unca çat›flAMAÇLARIMIZ
malara girmeden
ekonomik büyümeden pay alman›n bir parças›n› oluflturmaktad›r. Koç,
Y. (1998). Türkiye’de ‹flçi S›n›f› ve Sendikac›l›k Hareketi. ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi, s.102.
N N
K ‹ T A P
1960-1980 döneminde
sendikalar aras›nda
ideolojik anlamda önemli
parçalanmalar yaflanm›flt›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1978 y›l›nda imzalanan
Toplumsal Anlaflma,
Türkiye’nin ilk ve tek ulusal
düzeydeki sözleflmesidir.
K ‹ T Akurulan
P
1970 y›l›nda
Milliyetçi ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu (M‹SK) ise
emek-sermaye çat›flmas›na karfl› ç›karak milliyetçi doktrine göre oluflturulacak bir
sistemden yana olmufltur. Hak ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu (Hak-‹fl) da TürkiT E L E V ‹ Z Y O N yükseldi¤i ve siyasal alan› etkiledi¤i bir dönemde dinî ak›mye’de iflçi hareketinin
lar›n ve partilerin iflçi hareketi içindeki uzant›s› olarak 1976 y›l›nda kurulmufltur.
Bu dönemde konfederasyonlar›n birço¤u siyasi partilerle organik olmayan yak›n
iliflki içine ‹girmifltir.
Türkiye’de iflveren sendikalar› ise gerçek anlamda bu dönemNTERNET
de etkinlik göstermeye bafllam›flt›r. 274 ve 275 say›l› Kanunlar›n iflçi sendikalar›na
tan›d›¤› genifl imkânlar, iflverenleri de savunma amac›yla örgütlenmeye yöneltmifltir. Cumhuriyetin kuruluflundan bu yana iflveren kesimi geliflimini sürdürerek, ekonomik gücüyle destekleyebilece¤i bir toplumsal güç oldu¤unun bilincine varm›fl
ve zorunlu örgütlere kat›lman›n yan›nda gönüllü örgütlenmenin gere¤ini de duymaya bafllam›flt›r. Günümüzün tek iflveren sendikalar› konfederasyonu olan Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonu (T‹SK) da bu dönemde, 1962 y›l›nda kurulmufltur (Esin, 1974, s.177).
Bu dönemde yasal düzenlemeler gere¤i toplu pazarl›klar, iflkolu ve iflyeri düzeyinde görülmüfltür. Ancak kanunlarda iflkolu ve iflyeri düzeyinde yap›lan sözleflmelerin birbirleri ile iliflkileri aç›kça düzenlenmedi¤i için, ayn› dönem içinde bir iflletmede birden fazla toplu ifl sözleflmesi imzalanm›fl; bu durum çeflitli sorunlar›n
ortaya ç›kmas›na neden olmufltur (Tokol, 1997, s.135). 1978 y›l›nda ise Türkiye’nin
ilk ve tek ulusal düzeydeki sözleflmesi olan Toplumsal Anlaflma, Türk-‹fl ile hükûmet aras›nda imzalanm›flt›r. Toplumsal Anlaflma, o dönemde devam eden grev ve
lokavtlar›n yol açt›¤› toplumsal huzursuzluklar› denetim alt›na almak, enflasyondan kaynaklanan gelir dengesizliklerini önleyerek adil bir gelir da¤›l›m›n› sa¤lamak, tar›m ifl kanununu ç›karmak, özel sektörde sa¤l›kl› bir iflçi-iflveren iliflkisi
oluflturmak gibi ülkenin genel ekonomik ve sosyal sorunlar›n›n çözümüne yönelik hükümlere yer vermifltir. Ancak anlaflmaya taraf olan hükûmetin k›sa ömürlü
olmas›, Türk-‹fl’in anlaflmay› yeterince benimseyerek sahip ç›kmamas› nedeniyle
imzaland›¤› tarihten 14 ay sonra uygulanamayarak ask›ya al›nm›flt›r. Ayr›ca Toplumsal Anlaflma, tüm iflçi örgütlerini kapsamad›¤›, iflveren taraf›n› d›fllad›¤›, sadece
kamu kesimini kapsad›¤› ve ba¤lay›c› olmaktan çok gönüllü¤e dayand›¤› için s›n›rl› bir korporatist uygulama örne¤i oluflturmufltur (Tokol, 1997, ss.153-155).
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
7. Ünite
- Türkiye’de Sendikac›l›k
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
173
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
‹ TToplumsal
A P
Toplumsal Anlaflma ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için Talas, C.(1982).K Bir
Politika Belgesinin Yorumu. Toplumsal Anlaflma. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar› No:488. adl› kitaba bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
1980 Sonras› Dönem
‹flçi Sendikac›l›¤›ndaki Geliflmeler
1970’li y›llar›n sonuna do¤ru yaflanan ekonomik ve siyasal t›kan›klar, 1980 y›l›n›n
bafl›nda al›nan 24 Ocak kararlar› ve 12 Eylül tarihinde gerçekleflen askerî müdahale ile afl›lmaya çal›fl›lm›fl; Millî Güvenlik Konseyi yasama ve yürütme organ› olarak
faaliyet göstermeye bafllam›flt›r. 1980-1983 y›llar› aras›nda Türk endüstri iliflkileri
aç›s›ndan bir ara dönemden geçilmifltir. Bu dönemde Türk-‹fl d›fl›ndaki tüm iflçi
konfederasyonlar›n›n faaliyetleri durdurulmufl, bütün tafl›n›r ve tafl›nmaz mallar› ve
evraklar› denetim alt›na al›nm›fl, baz› sendika yöneticileri için davalar aç›lm›fl; grev
ve lokavt yasaklanm›fl; ç›kar›lan 2364 say›l› Kanun’la yap›lm›fl bulunan toplu ifl sözleflmelerini yenileme ve toplu ifl sözleflmesi hükümlerinin yorumundan do¤an
uyuflmazl›klar›n çözümü görevi Yüksek Hakem Kuruluna verilmifltir.
SIRA S‹ZDE faaliyetleri
12 Eylül 1980 askerî müdahalesiyle birlikte tüm iflçi konfederasyonlar›n›n
durdurulurken Türk-‹fl’in bu dönemde kapat›lmamas›n›n veya faaliyetlerinin durdurulmamas›n›n arkas›nda hangi nedenler yatmaktad›r?
3
Sendikal faaliyetlerin s›n›rland›¤› ve grev-lokavt›n yasakland›¤› ara dönemden
S O R U
sonra kabul edilen 1982 Anayasas›, 1983 y›l›nda ç›kar›lan 2821
say›l› Sendikalar
Kanunu ve 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu ile birlikte Türk
endüstri iliflkilerinde ve sendikac›l›k hayat›nda yeni bir döneme
1961
D ‹ K girilmifltir.
KAT
Anayasas› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda 1982 Anayasas›, âdeta bir kanun gibi ayr›nt›l› düzenlemeler getiren, klasik özgürlüklere aç›k, ancak bu özgürlüklerin
kötüye kullaSIRA S‹ZDE
n›lmas›na izin vermeyen bir anayasad›r (Tokol, 1997, s.168). Anayasa’n›n Sosyal ve
Ekonomik Haklar ve Ödevler bafll›¤›n› tafl›yan Üçüncü Bölümü’nde çal›flma özgürAMAÇLARIMIZ
lü¤ü, sendikal haklar, grev hakk› ve lokavt, sosyal güvenlik hakk›
gibi endüstri iliflkileriyle ilgili ayr›nt›l› düzenlemeler yer almaktad›r.
2821 say›l› Sendikalar Kanunu’nda sendikalar› s›n›rlay›c› çeflitli hükümler buK ‹ T A P
lunmaktad›r. Bu s›n›rlamalar›n en önemlisi örgütlenme modellerine iliflkin olan›d›r. 2821 say›l› Kanun uyar›nca sendikalar, yaln›zca iflkolu esas›na göre ve
Türkiye çap›nda faaliyette bulunmak amac›yla kurulabilmekte meslek ve iflyeri
TELEV‹ZYON
esas›na göre sendika kurulamamaktad›r. Kanun, üst örgütlenme modellerinden
ise yaln›zca konfederasyonlara izin vermektedir. Bu s›n›rlamalarla parçalanm›fl
bir sendikal yap›n›n önüne geçilerek, güçlü sendikac›l›¤a ulafl›lmas› amaçlan‹ N T E R N E birden
T
maktad›r. 2821 say›l› Kanun, iflçilerin ayn› anda ve ayn› iflkolunda
fazla
sendikaya üye olmalar›n› engellemekte üyeli¤in ve üyelikten ayr›lman›n noter
onay›yla yap›lmas›n› hükme ba¤lamaktad›r. Bu düzenlemelerle birlikte, daha
önceki dönemde yapay olarak yüksek olan sendika ve üye say›s›nda önemli bir
düflüfl yaflanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
O R U
Türkiye’de 1982SAnayasas›,
2821 ve 2822 say›l›
kanunlarla birlikte sendikal
haklar önemli ölçüde
D‹KKAT
s›n›rland›r›lm›flt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
174
Sendikac›l›k
S O R U
S O R U
1982 Anayasas›’nda
D ‹ K K A Tyer alan “Ayn› zamanda ve ayn› iflkolunda birden fazla sendikaya üye
olunamaz” (md. 51/IV) hükmü 12 Eylül 2010 tarihinde yap›lan referandumla birlikte kald›r›lm›flt›r. Ancak Anayasa’daki bu de¤iflikli¤in paralelinde 2821 say›l› Sendikalar KanuSIRA S‹ZDE
nu’nun ilgili maddesinde (md. 22/I) henüz bir de¤ifliklik yap›lmam›flt›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
2822 say›l›
Kanun ise yaln›zca iflyeri düzeyinde toplu ifl sözleflmesi yap›labilmeAMAÇLARIMIZ
sini, toplu sözleflme yetkisini elde edebilmek için sendikalar›n kurulu bulundu¤u
iflkolunda çal›flan iflçilerin en az %10’una ve sözleflme yapaca¤› iflyerinde çal›flan
K ‹ T fazlas›na
A P
iflçilerin yar›dan
sahip olmas› gerekti¤ini düzenlemektedir. Ayr›ca bu KaSIRA
S‹ZDE
nun yaln›zca
ç›kar
grevini yasal grev olarak tan›makta, toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n
öncelikle arabuluculuk yolu ile çözümlenmesini, bu yolun baflar›s›zl›kla sonuçlanT E L E V ‹ Z Ygrev-lokavt
ON
mas› durumunda
yoluna baflvurulmas›n› öngören düzenlemeler getirD Ü fi Ü N E L ‹ M
mektedir. 275 say›l› Kanun döneminde oldu¤u gibi, grev-lokavt›n yasak oldu¤u ifller ve durumlarda ise uyuflmazl›klar zorunlu tahkim kurumu olan Yüksek Hakem
S O R U çözümlenmektedir.
Kurulu taraf›ndan
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
S O R U
‹NTERNET
‹NTERNET
1982 Anayasas›’nda
D ‹ K K A yer
T alan “Ayn› iflyerinde, ayn› dönem için, birden fazla toplu ifl sözleflmesi yap›lamaz ve uygulanamaz” (md. 53/V) hükmü ve “Siyasi amaçl› grev ve lokavt, dayan›flma
grev ve lokavt›, genel grev ve lokavt, iflyeri iflgali, verim düflürme ve di¤er direnifller yap›laSIRA S‹ZDE
maz” hükmü 12 Eylül 2010 tarihinde yap›lan referandumla birlikte kald›r›lm›flt›r. Ancak
Anayasa’daki bu de¤ifliklerin paralelinde 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’nun ilgili
maddelerinde (md.3/son ve md. 25/III) henüz bir de¤ifliklik yap›lmam›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Tablo 7.3
1984-2010 Y›llar› Aras›nda ‹flçi Sendikalar›n›n ve Üst Kurulufllar›n›n Geliflimi
K ‹ T A P
K ‹ T A P
Sendika
Say›s›
Üye
Say›s›
1984
138
1.427.271
1985
99
1.828.471
Y›llar
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Konfederasyon
Say›s›
Y›llar
Sendika
Say›s›
Üye
Say›s›
Konfederasyon
Say›s›
3
1997
110
2.774.622
4
3
1998
112
2.923.546
4
3
1999
107
3.037.172
4
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1986
97
1.953.892
1987
91
2.044.797
3
2000
106
2.468.591
4
1988
80
2.227.029
3
2001
104
2.609.672
4
1989
82
1.834.969
3
2002
99
2.680.966
4
1990
81
1.997.564
3
2003
93
2.751.670
3
1991
98
2.130.811
4
2004
96
2.854.059
3
1992
106
2.254.271
3
2005
96
2.945.929
3
1993
116
2.485.681
3
2006
94
3.001.027
3
1994
118
2.644.417
4
2007
94
3.001.027
3
1995
109
2.667.014
4
2008
93
3.179.510
3
1996
114
2.708.784
4
2009
93
3.232.679
3
Kaynak: Tablo, Çal›flma ve Sosyal Güvenli¤i taraf›ndan Resmî Gazete’de Temmuz ay›nda yay›mlanan istatistikler
derlenerek haz›rlanm›flt›r.
175
1980 öncesi döneme göre sendikalaflmaya iliflkin istatistiki veriler daha tutarl›
gözükmekle birlikte, sendikal› iflçi say›s›n› hâlâ tam olarak yans›tmamaktad›r. ‹statistiklerin ilk düzenlenifli s›ras›nda birçok sendikan›n kendilerine üye olmayanlar›
listelerine almalar›, üyeliklerin noterden ve hiçbir denetimden geçirilmeden Bakanl›k kay›tlar›na ifllenmesi ve iflverenlerin yükümlülüklerini tam olarak yerine geS‹ZDE
tirmemeleri istatistiklerin gerçek üye say›lar›n› yans›tmalar›n› SIRA
engellemifltir.
Daha
sonraki y›llarda ise iflsiz kalanlar›n sendikaya üyeliklerinin sürmesi, ayn› anda ayn› iflkolunda birden fazla sendikaya üye olunmas›na ra¤men bunun
D Ü fi Ü Ntespit
E L ‹ M edilememesi, üyelikten çekilen iflçinin sendika üyeli¤inin belirli bir süre daha devam etmesi, emekli olma ve ölüm hallerinin bildirilmemesi istatistiklerin
gerçe¤i yans›tSIRA
S O S‹ZDE
R U
mas›na engel olmufltur (Tokol, 1997, ss.268-269).
SIRA S‹ZDE
SIRA
S O RS‹ZDE
U
D ÜD fi‹ ÜK NKETarihi
Türkiye’de sendikalaflma oranlar›na iliflkin tart›flmalara Çal›flma ‹liflkileri
ALT‹ M kitab›n›z›n “Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010” ad›n› tafl›yan 8. Ünitesinde yer verilmektedir.
S O S‹ZDE
R U
SIRA
D ÜDfi‹ ÜKNKEALT‹ M
N N
Temmuz 2009 verilerine göre toplam 5.398.296 sigortal› iflçiden 3.232.679’u bir
D‹KKAT
sendikaya üyedir ve sendikalaflma oran› % 59,88’dir. AB ortalamas›n›n
(yaklafl›k
AMAÇLARIMIZ
%30) oldukça üzerinde olan sendikalaflma oran›, toplam ifl gücü, toplam istihdam
S‹ZDE bak›ld›¤›nve toplam ücretli veya maafll› çal›flanlar içindeki sendikal› iflçiSIRA
say›s›na
K
‹
T
A P
da önemli ölçüde de¤iflmektedir. Ekim 2009 verilerine göre toplam
ifl gücü
25.319.000, toplam istihdam 22.019.000 ve ücretli veya maafll› çal›flanlar ise
AMAÇLARIMIZ
13.321.495’dir. Bu verilere göre hesapland›¤›nda sendikalaflma
oranlar› s›ras›yla
T E L E V ‹ Z Yiçinde
ON
%12,7, % 14,6 ve % 24,2’e düflmektedir. Türkiye’de toplam istihdam
ücretli
veya maafll› çal›flanlar›n oran›n›n düflük olmas›; ücretli veya maafll› çal›flanlar›n ise
K ‹ T A P
memur, iflçi, kapsam d›fl› personel, sözleflmeli personel gibi parçalanm›fl bir yap›dan oluflmas› nedeniyle gerçek sendikalaflma oran›, Çal›flma ve Sosyal Güvenlik
‹NTERNET
Bakanl›¤› taraf›ndan tespit edilen orandan önemli ölçüde sapma göstermektedir.
TELEV‹ZYON
Bu nedenle özellikle uluslararas› karfl›laflt›rmalarda Bakanl›k taraf›ndan yay›mlanan istatistikler yan›lt›c› olabilmektedir.
S O RS‹ZDE
U
SIRA
Çal›flma ve Sosyal Güvenlik
Bakanl›¤› taraf›ndan
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
yay›mlanan sendikalaflma
oranlar›na iliflkin
istatistikler gerçek
SIRA S‹ZDE
sendikalaflma oranlar›n›
K
‹ T A P
yans›tmaktan uzakt›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
Çal›flma hayat›yla ilgili güncel verilere ulaflmak için Çal›flma ve Sosyal
Bakanl›‹ N T EGüvenlik
RNET
¤›’n›n http://www.calisma.gov.tr adresine bakabilirsiniz.
‹NTERNET
Türk sendikac›l›¤›n›n tarihsel geliflim sürecine bak›ld›¤›nda, ilk ve önemli sendikal örgütlenmelerin kamu kesimindeki iflletmelerde bafllad›¤› görülmektedir.
Devletin iflveren rolü, 1980’li y›llardan itibaren izlenmeye bafllanan iktisat politikalar› sonucunda azalmakla birlikte; günümüzde kamu kesimi sendikac›l›¤› önemini
ve a¤›rl›¤›n› sürdürmektedir (Çetik ve Akkaya, 1999, ss.99-100). Bu nedenle Türkiye’de sendikalaflma oran›, kamu sektöründe özel sektöre göre daha yüksektir. Örne¤in Ocak 2008 itibar›yla sendikalaflma oran› kamu sektöründe % 180 iken, özel
sektörde % 44,83’tür.
Türkiye’de kamu
sektöründeki sendikalaflma
oran›, özel sektördeki
sendikalaflma oran›ndan
daha yüksektir.
Türkiye’de kamu sektöründeki sendikalaflma oran›n›n % 100’ün üzerinde
olmas›n› nas›l
SIRA S‹ZDE
de¤erlendiriyorsunuz?
Türkiye’de sendikac›l›¤›n di¤er bir özelli¤i de kad›nlar›n sendikalaflma oran›n›n
erkeklerin sendikalaflma oran›ndan daha düflük olmas›d›r. Ocak 2008 itibar›yla erS O iken
R U kad›n senkek sendikal› iflçi say›s› 2.663.526 ve sendikalaflma oran› % 59,34
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
176
Sendikac›l›k
Türkiye’de erkeklerin
sendikalaflma oran›,
kad›nlar›n sendikalaflma
oran›ndan daha yüksektir.
dikal› iflçi say›s› 474.594 ve sendikalaflma oran› % 55,08’dir. Türkiye’de çal›flan kad›nlar›n yaklafl›k 3/4’ü ücretsiz aile iflçisi statüsünde oldu¤u için, toplam istihdam
içinde sendikalaflabilecek kad›n say›s› oldukça azd›r. Ayr›ca ücretli çal›flan kad›nlar›n büyük bir k›sm› da hiçbir sosyal güvencenin olmad›¤› enformel sektörde eve
ifl alma vb. flekillerde çal›flmaktad›r. Sendikalaflabilecek kad›n iflçinin azl›¤›n›n yan› s›ra; iflverenlerin uygulad›klar› sendikas›zlaflt›rma politikalar›, sendikalar›n kamuoyunda mavi yakal› erkek iflçilerin örgütü fleklinde hakim olan imajlar› ve bu
imajlar›n› düzeltmeye yönelik hiçbir çaba göstermemeleri, sendikal örgütlenmeye
zaten mesafeli olan kad›nlar› sendikalardan daha uzak kalmaya itmektedir (Çetik
ve Akkaya, 1999, s.111). Ayr›ca Türkiye’de iflletmelerin büyüklü¤ü art›kça, sendikalaflma oran› da yükselmektedir. Ancak Türkiye’deki iflletmelerin, genellikle küçük ve orta ölçekli olduklar› göz önüne al›nd›¤›nda, sendikalaflman›n, son derece
s›n›rl› olan iflyerlerinde yo¤unlaflt›¤›n› söylemek mümkündür.
Türkiye’de iflyerlerinin ölçe¤i
büyüdükçe sendikalaflma
oran› da yükselmektedir.
Kamu Görevlileri (Memur) Sendikac›l›¤›ndaki Geliflmeler
12 Eylül 2010 tarihinde
yap›lan referandumla
birlikte Anayasa’da kamu
görevlileri sendikalar›na
toplu pazarl›k hakk›
tan›nm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
5
Türkiye’de kamu
görevlilerinin örgütlenme ve
toplu pazarl›k haklar›
S O R ra¤men
U
olmas›na
grev
haklar› bulunmamaktad›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1971 y›l›nda Anayasa’da yap›lan de¤ifliklikten itibaren 1995 y›l›na kadar Türkiye’de
kamu görevlilerinin sendikal haklar› bulunmamaktayd›. 1995 y›l›nda Anayasa’n›n
53. maddesine bir f›kra eklenerek kamu görevlilerine örgütlenme ve toplu görüflme hakk› tan›nm›flt›r. Ancak bu f›kran›n uygulanmas›na iliflkin usulleri içeren Kamu Görevlileri Sendikalar› Kanunu 2001 y›l›nda ç›kart›lm›flt›r. Dolay›s›yla 1995 y›l›ndan 2001 y›l›na kadar kurulan kamu görevlileri sendikalar›, yasal bir düzenlemeden yoksun olarak faaliyet göstermifltir. 4688 say›l› Kamu Görevlileri Sendikalar›
Kanunu ile kamu görevlilerinin hizmet kolu esas›na göre, Türkiye çap›nda faaliyette bulunmak üzere serbestçe sendika kurabilecekleri, kurulmufl sendikalara üye
olabilecekleri ve idareyle amaçlar› do¤rultusunda toplu görüflme yapabilecekleri
hükme ba¤lanm›flt›r. 12 Eylül 2010 tarihinde referandum sonucunda gerçekleflen
Anayasa de¤iflikli¤ine kadar kamu görevlileri idareyle amaçlar› do¤rultusunda yaln›zca toplu görüflme yapma hakk›na sahipken referandumla birlikte toplu pazarl›k
hakk›na kavuflmufllard›r. Anayasa’daki bu de¤iflikli¤e paralel bir flekilde 4688 say›l› Kanun’da 04.04.2012 tarihli Resmî Gazete’de yay›mlanan 6289 say›l› Kanun’la de¤ifliklik yap›lm›fl, kanunun ad› Kamu Görevlileri Sendikalar› ve Toplu Sözleflme
Kanunu olarak de¤ifltirilmifl ve kamu görevlilerine toplu pazarl›k hakk› verilmifltir.
Türkiye’de kamu görevlilerinin örgütlenme ve toplu pazarl›k düzenini fiekil 7.1.
yard›m› ile aç›klamak mümkündür.
Toplu görüflme
SIRAhakk›
S‹ZDEve toplu pazarl›k hakk› aras›nda nas›l bir fark vard›r?
Kamu görevlileri, 4688 say›l› Kanun’da belirtilen 11 hizmet kolunda örgütleneD Ü fi Ü N E L ‹ M
bilmektedir.
‹flçi sendikalar›nda oldu¤u gibi kamu görevlileri sendikalar› da üst kurulufl olarak yaln›zca konfederasyon kurabilmektedir. Son rakam› tek olan y›llarda
S OiflR günü
U
A¤ustos’un ilk
bafllayan toplu görüflmelere kamu görevlilerini temsilen Kamu Görevlileri Sendikalar› Heyeti kat›l›rken ‹dareyi temsilen Kamu ‹flveren Heyeti
kat›lmaktad›r. Toplu görüflme A¤ustos’un son ifl günü sona ermektedir. Toplu göD‹KKAT
rüflmeler anlaflma ile sonuçlan›rsa taraflarca toplu ifl sözleflmesi imzalanmakta ve
sözleflme, Resmî Gazete’de yay›mlanarak yürürlü¤e girmektedir. Ancak toplu göSIRA S‹ZDE sonuçland›¤›nda uyuflmazl›k, a¤›rl›kl› olarak hükümet tararüflmeler uyuflmazl›kla
f›ndan belirlenen üyelerden oluflan Kamu Görevlileri Hakem Kurulu taraf›ndan çözümlenmektedir.
Hakem Kurulunun vermifl oldu¤u karar ba¤lay›c›d›r ve toplu ifl
AMAÇLARIMIZ
sözleflmesi hükmü niteli¤i tafl›maktad›r. Bu karar, Resmî Gazete’de yay›mlanarak
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
177
toplu ifl sözleflmesi yürürlü¤e girmektedir. K›sacas› fiekil 7.1’de de görüldü¤ü gibi,
Türkiye’de kamu görevlilerinin örgütlenme ve toplu pazarl›k haklar› bulunmakla
birlikte bu haklar›n gerçek anlamda kullan›lmas›n› sa¤layacak grev haklar› bulunmamakta; efl deyiflle uyuflmazl›klar›n çözümünde yasakç› sistem görülmektedir.
fiekil 7.1
Kamu Görevlileri Sendikalar› ve Toplu Sözleflme Kanunu’na Göre Örgütlenme ve Toplu Pazarl›k Düzeni
Kamu Görevlileri
Konfederasyonlar
Hizmet Kollar› (11)
Hizmet Kolu Sendikalar›
Kamu Görevlileri Sendikalar› Heyeti
Ba¤l› sendikalar›n toplam üye say›s› itibar›yla
en fazla üyesi bulunan konfederasyonun Heyet
Baflkan› olarak belirliyece¤i bir temsilci ile
her bir hizmet kolunda en fazla üyeye sahip
kamu görevlileri sendikalar› taraf›ndan
belirlenecek birer temsilci, ba¤l› sendikalar›n
üye say›lar› esas al›nmak kayd›yla toplam üye
say›lar› 1., 2. ve 3. s›rada bulunan
konfederasyonlar taraf›ndan belirlenecek birer
temsilci (15 üye)
ÇSGB, sendikalar›n üye
say›lar›n› Resmî Gazete’de
Temmuzun ilk haftas› yay›mlar.
Kamu ‹flveren Heyeti
Devlet Personel Baflkanl›¤›n›n ba¤l› oldu¤u
Bakan›n baflkanl›¤›nda, ÇSGB, Kalk›nma
Bakanl›¤›, Maliye Bakanl›¤›, ‹çiflleri
Bakanl›¤› ve heyet baflkan›nca uygun görülen
bakanl›k temsilcileri ile Hazine Müsteflarl›¤›
ve Devlet Personel Baflkanl›¤› temsilcileri
Toplu Görüflme
Taraflar ça¤r›s›z olarak son rakam› tek
olan y›llarda A¤ustos’un ilk ifl günü
toplan›r. Toplu görüflme en geç
A¤ustosun son ifl günü sona erer.
Anlaflma
Toplu ‹fl sözleflmesi imzalan›r ve
Resmî Gazete’de yay›mlan›r.
Kamu Görevlileri Hakem Kurulu
karar› kesindir ve toplu ifl
sözleflmesi hükmündedir ve bu karar
Resmî Gazete’de yay›mlan›r.
Uyuflmazl›k
Toplant› veya tespit tutana¤› ile uyuflmazl›¤›n
tespitinden itibaren 3 ifl günü içinde Kamu
Görevlileri Hakem Kuruluna baflvurulabilir.
Kamu Görevlileri Hakem Kurulu
(11 üye, 5 gün içinde karar verir)
Kaynak: Gülmez, M. (2002). Kamu Görevlileri Sendika ve Toplu Görüflme Hukuku. Ankara: TODA‹E,
Çizim 6’dan yararlan›larak haz›rlanm›flt›r.
178
Sendikac›l›k
Tablo 7.4
2004-2011 Y›llar›
Aras› Kamu
Görevlileri
Geliflimi
Y›llar
Toplam
Kamu
Görevlileri
Say›s›
2004
1.564.577
Kaynak: http://www.
csgb.gov.tr/csgbPortal/
csgb.portal?page=sen
dikauye internet
sitesinde yer alan
veriler derlenerek
haz›rlanm›flt›r.
2005
Sendikal›
Kamu
Görevlileri
Say›s›
Sendikalaflma
Oran› (%)
Sendika
Say›s›
Konfederasyon
Say›s›
787.882
50.35
47
5
1.584.490
747.617
47.18
54
6
2006
1.568.324
779.399
49.70
61
6
2007
1.617.410
855.463
52.89
66
6
2008
1.691.299
930.397
55.01
74
7
2009
1.784.414
1.017.072
57
77
7
2010
1.767.737
1.023.362
57.89
90
8
2011
1.874.543
1.195.102
63.75
97
7
Tablo 7.4.’te de görüldü¤ü gibi Türkiye’de iflçi sendikalar›nda oldu¤u gibi kamu görevlileri sendikalar› aras›nda da bir parçalanma söz konusudur. 2011 y›l› itibar›yla 11 hizmet kolunda faaliyet gösteren toplam 97 kamu görevlileri sendikas›
ve 7 konfederasyon bulunmaktad›r. Kamu görevlileri aras›ndaki sendikalaflma oran› ise iflçilere göre daha yüksektir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
Kamu Görevlileri
Hakem Kurulu kimlerden oluflmaktad›r?
SIRA S‹ZDE
TÜRK‹YE’DE ‹fiÇ‹ VE KAMU GÖREVL‹LER‹
KONFEDERASYONLARI
Türkiye’de sendika özgürlü¤ünün do¤al bir sonucu olarak sendika çoklu¤u görülS O R U aras›ndaki siyasi ve ideolojik görüfl farkl›l›¤› nedeniyle birden
mekte ve sendikalar
fazla iflçi ve memur sendikalar› konfederasyonu faaliyet göstermektedir. 2012 y›l›
itibar›yla Türkiye’de
üç iflçi sendikalar› konfederasyonu (Türk-‹fl, D‹SK ve D‹SK)
D‹KKAT
ve yedi memur sendikalar› konfederasyonu (KESK, Türkiye Kamu-Sen, MemurSen, BASK, Hak-Sen, Birleflik Kamu-‹fl ve DESK) faaliyet göstermektedir. Afla¤›da
SIRA S‹ZDE
üç iflçi sendikalar› konfederasyonu ve en fazla üyeye sahip olan üç memur sendikalar› konfederasyonu (KESK, Türkiye Kamu-Sen ve Memur-Sen) hakk›nda k›sa
bilgiler verilecektir
(Uçkan, 2002, ss.87-119; Mahiro¤ullar›, 2011, ss.244-246).
AMAÇLARIMIZ
• Türk-‹fl (1952). Türkiye’deki en eski ve en fazla üyeye sahip olan iflçi sendikalar› konfederasyonudur (Tablo 7.5). ITUC ve ETUC’a üye olan Türk-‹fl,
K ‹ T 2009
A P itibar›yla toplam 33 sendika ve 2.239.341 sendikal› iflçiyi
Temmuz
temsil etmektedir. Türk-‹fl’e ba¤l› sendikalar›n hepsi toplu pazarl›k yetkisi
için bir ön koflul olan %10 baraj›n› aflacak güce sahip bulunmaktad›r. TürkT E L Etüzü¤ünde
V‹ZYON
‹fl ana
1973 y›l›nda yap›lan 9. Genel Kurula kadar yer alan kurulufl ve geliflme dönemlerinde benimsedi¤i partiler üstü politika ilkesine
ve hâlen yer almakta olan partilere karfl› ba¤›ms›zl›k ilkesine ra¤men birkaç istisnai durum (özellikle darbe sonras› kurulan ANAP hükûmetine kar‹NTERNET
fl› tak›nd›¤› tutum ve 1987 genel seçimlerinde ANAP’a oy verilmemesi için
bafllatt›¤› kampanya) d›fl›nda kuruldu¤u y›ldan bu yana iktidarla iyi geçinme politikas› yürüten bir konfederasyondur. 1971 y›l›nda tabandan gelen
N N
179
sosyal demokrat hareket, Türk-‹fl’in bu politikas›na bir tepki olarak ortaya
ç›km›flsa da bu hareket üst yönetim taraf›ndan bast›r›lm›flt›r. ‹zledi¤i bu politika ile Türk-‹fl, 12 Eylül 1980 askerî darbesinde faaliyeti durdurulmayan
ve kapat›lmayan tek iflçi konfederasyonu olmufltur. Türk-‹fl izledi¤i iktidarla iyi geçinme politikas› sonucunda a¤›rl›kl› olarak kamu sektöründeki iflçileri örgütlemifltir.
• D‹SK (1967). D‹SK, program› Marksist bir çizgide olan Türkiye ‹flçi Partisi
(T‹P) ile dolayl› da olsa bir ifl birli¤i sonucunda kurulmufltur. Türk-‹fl’in izledi¤i pragmatik ve partiler-üstü politika ilkesine bir tepki olarak Türk‹fl’ten kopan sendikalar taraf›ndan kurulan D‹SK, demokratik kitle ve s›n›f
sendikac›l›¤›n› benimsemifltir. ITUC ve ETUC’a üye olan D‹SK, Temmuz
2009 itibar›yla toplam 17 sendika ve 426.232 sendikal› iflçiyi temsil etmektedir. ‹flçilerin kendi partileri içinde görev almalar›n›, kendi partilerinin iktidara gelmesi için mücadele vermelerini savunan D‹SK, iflçi s›n›f›n›n ekonomik mücadelesinin yan›nda siyasal ve ideolojik aç›dan da mücadele etmesine inanmaktad›r. Nitekim D‹SK, 1971 y›l›nda T‹P’in kapat›lmas›na kadar T‹P’i desteklemifl, sonras›nda ise 1980 y›l›na kadar seçimlerde CHP’yi
desteklemifltir. Dolay›s›yla özellikle 1980 öncesi dönemde D‹SK’in siyasi
kimli¤i sendikal kimli¤inin önünde yer alm›flt›r. 12 Eylül 1980 askerî darbesi ile birlikte D‹SK’in öncelikle faaliyetleri durdurulmufl, sonras›nda da kapat›lm›flt›r. 1991 y›l›nda Türk Ceza Kanunu’nda yap›lan bir de¤ifliklikle birlikte D‹SK 1992 y›l›nda tekrar faaliyete geçmifltir. Ancak 12 y›l boyunca kaSIRA S‹ZDE ise D‹SK
pal› kalan D‹SK, önemli bir güç kayb›na u¤ram›flt›r. Günümüzde
siyasi yelpazenin solunda yer almaya devam etmekle birlikte tek bir siyasi
partiye angaje olmufl de¤ildir. D‹SK özellikle özel sektörde
gösteD Ü fi Ü N Efaaliyet
L‹M
ren iflyerlerinde örgütlenmektedir.
• Hak-‹fl (1976). ‹slami ak›mlar›n ve partilerin iflçi hareketi içindeki uzant›s›
S O R U
olarak kurulmufltur. Millî Selamet Partisi (MSP) önderli¤inde kurulan Hak-‹fl,
1980 y›l›na kadar özellikle MSP’nin etkili oldu¤u bakanl›klara ba¤l› kamu
‹ K K A T üye olan
kurulufllar›nda örgütlenerek güç kazanm›flt›r. ITUC veDETUC’a
Hak-‹fl, Temmuz 2009 itibar›yla toplam 7 sendika ve 431.550 sendikal› iflçiyi temsil etmektedir. Hak-‹fl s›n›f sendikac›l›¤›n› reddederek
iflçi ve iflveren
SIRA S‹ZDE
aras›nda denge sa¤lamaya ve ifl birli¤ini gelifltirmeye yönelik bir sendikac›l›k anlay›fl›n› benimsemifltir. Efl deyiflle Hak-‹fl, salt ücret ve s›n›f sendikac›l›¤› yerine, menfaat paralelli¤ine dayanan dayan›flmac›AMAÇLARIMIZ
ve iflbirlikçi bir sendikac›l›k anlay›fl›n› öngörmektedir. 1980 öncesi dönemde dar bir ‹slami sendikac›l›k anlay›fl›n› benimseyen Hak-‹fl, 1980 sonras› dönemde de radikal olK ‹ T A P
mamakla birlikte muhafazakâr siyasi kimli¤ini korumaya devam etmektedir.
1980 sonras›nda bir dönem Anavatan Partisi (ANAP) ile ve Refah Partisi (RP)
ile yak›n iliflkiler kuran Hak-‹fl’in günümüzde de Adalet ve Kalk›nma Partisi
TELEV‹ZYON
(AKP) ile yak›n bir iliflki içinde bulunmaktad›r. Hak-‹fl, a¤›rl›kl› olarak kamu
sektöründe örgütlü bulunmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Türkiye’de en fazla üyeye
sahip olan iflçi S O R U
konfederasyonu Türk-‹fl iken,
en fazla üyeye sahip olan
memur konfederasyonu
D‹KKAT
Memur-Sen’dir.
N N
Türk-‹fl, D‹SK ve Hak-‹fl’in http://www.turkis.org.tr, http://www.disk.org.tr
‹ N T E R N EveT http://www.
hakis.org.tr adreslerinden konfederasyonlar hakk›nda ayr›nt›l› bilgiye ve güncel haberlere ulaflabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
180
Sendikac›l›k
Tablo 7.5
Y›llar ‹tibar›yla
Konfederasyonlar›n
Üyelik Paylar› (%)
Kaynak: ‹lgili y›llar›n
Temmuz ay› Çal›flma
Hayat›
‹statistikleri
Y›llar
Türk-‹fl
D‹SK
Hak-‹fl
M‹SK
Di¤er*
Ba¤›ms›z
1985
74.14
-
7.06
-
7.64
11.16
1988
75.02
-
8.11
-
5.20
11.67
1991
78.62
-
11.72
-
-
9.66
1994
74.39
12.66
10.72
0.23
-
2
73.80
11.72
12.10
0.07
-
2.31
2000
72.50
12.73
11.50
0.15
-
3.12
2003
D Ü fi Ü 71.33
NEL‹M
13.81
11.39
0.14
-
3.31
2009
69.27
13.06
13.34
-
-
4.33
1997
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
*Tasfiye olan Ssendikalar
O R U
D‹KKAT
1970 y›l›nda Milliyetçi
D ‹ K K A T Hareket Partisi taraf›nda kurulan M‹SK, emek-sermaye çat›flmas›na
karfl› ç›kan, iflçi ve iflvereni birbirini tamamlayan ulusal üretimin iki unsuru olarak kabul
eden bir konfederasyondur.
2004 y›l›nda infisah eden M‹SK, özellikle 1980 öncesi döSIRA S‹ZDE
nemde Milliyetçi Cephe hükümeti içinde yer alan MHP’nin etkili oldu¤u bakanl›klara ba¤l› kamu kurulufllar›nda örgütlenerek güç kazanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
T E SL EOV R‹ ZUY O N
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
7
AMAÇLARIMIZ
‹flçi konfederasyonlar›
SIRA S‹ZDE ile siyasi partiler aras›ndaki iliflkileri göz önüne alarak 1980 öncesi dönemi, sendikac›l›k ve siyaset aras›ndaki iliflki modelleri aç›s›ndan de¤erlendiriniz.
K ‹ T A P
D Ü fiEmekçileri
ÜNEL‹M
• Kamu
Sendikalar› Konfederasyonu - KESK (1995). D‹SK’te oldu¤u gibi KESK de kitle ve s›n›f sendikac›l›¤› anlay›fl›na sahiptir. KESK, tüm çaT E SL EOV R‹ Zve
N
l›flanlar›n
siyaset yapma hakk›n› ve siyasal örgütlenme özUY Oörgütlerinin
gürlü¤ünü savunmakla birlikte; siyasi parti, kurum ve kurulufllardan örgütsel olarak ba¤›ms›zd›r. KESK’in Özgürlük ve Dayan›flma Partisi (ÖDP) ve
D‹KKAT
Bar›fl ve Demokrasi Partisi (BDP) gibi siyasi yelpazenin solunda yer alan çe‹NTERNET
flitli siyasi partilerle iliflkileri bulunmaktad›r. ITUC ve ETUC’a üye olan KESK,
S‹ZDE güç kaybetmifltir; Temmuz 2011 itibar›yla toplam 11 sendika
y›llarSIRA
itibar›yla
ve 232.083 sendikal› memuru temsil etmektedir.
• Türkiye
Kamu-Sen (1992). Genel olarak milliyetçi bir sendikac›l›k anlay›fl›AMAÇLARIMIZ
n› benimsemifltir ve MHP ile yak›n bir iliflki içindedir. 2009 y›l›na kadar en
fazla üyeye sahip olan Türkiye Kamu-Sen, Temmuz 2011 itibar›yla 11 sendika Kve‹ 394.497
sendikal› memuru temsil etmektedir.
T A P
• Memur-Sen (1992). Hak-‹fl’te oldu¤u gibi muhafazakâr/‹slami bir sendikac›l›k anlay›fl›na sahiptir. Son y›llarda iktidarla olan yak›n iliflkisinin bir sonucu
en fazla üyeye sahip olan memur konfederasyoT E Lolarak
E V ‹ Z Y Ogünümüzde
N
nudur. Memur-Sen’in 2003 y›l›nda %12,44 olan üyelik pay› 2011 y›l›na gelindi¤inde %43,12’ye kadar ç›km›flt›r. Temmuz 2011 itibar›yla 11 sendika ve
515.378 sendikal› memuru temsil etmektedir. Memur-Sen ile iktidar partisi
‹ N T E R N yak›n
ET
aras›ndaki
iliflkinin en son örne¤i olarak 2012 y›l›nda Memur-Sen taraf›ndan düzenlenen 1 May›s kutlamalar›na Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakan›n›n kat›l›m› gösterilebilir. 2012 y›l›nda 1 May›s, iflçi ve memur konfederasyonlar› taraf›ndan farkl› mekânlarda ve alternatif organizasyonlarla kutlanm›flt›r. 1977 y›l›ndan beri ilk kez bir Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakan›n›n kat›l›m›yla 1 May›s kutlanm›flt›r. Ancak Bakan›n alternatif çeflitli kut-
N N
181
SIRA S‹ZDE
lamalar aras›nda Memur-Sen’in organizasyonuna kat›l›m›, söz konusu konfi Ü N E L ‹ M
federasyon ile iktidar partisi aras›ndaki iliflkinin düzeyiniD Ügöstermesi
aç›s›ndan anlaml›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Konfederasyon
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Türkiye Kamu-Sen
48,85
43,65
42,27
41,99
40,99
38,41
36,96
36,11
33
KESK
37,50
37,71
35,32
30,06
27,11
25,06
22,06
21,41
19,41
Memur-Sen
12,44
17,50
21,28
26,15
29,19
33,78 SIRA
37 S‹ZDE
38,32
43,12
BASK
0,66
0,66
0,62
0,60
0,66
0,48
0,35
0,30
DESK
-
-
-
-
-
-
AMAÇLARIMIZ
0,28
0,34
Hürriyetçi Kamu-Sen
-
0,01
0,01
0,01
0,01
0,01
Anadolu Kamu-Sen
-
-
0,01
0,01
0,01
-
Hak-Sen
-
-
-
-
-
0,24
0,29
0,29
Birleflik Kamu-‹fl
-
-
-
-
-
1,98 T E2,03
L E V ‹ Z Y O2,12
N
2,21
0,53
0,44
0,46
1,16
2,01
1,08
1,29
Ba¤›ms›z
D‹KKAT
0,48
0,01
N N
0,01
K ‹- T A P -
0,29
1,14
Tablo 7.6 S O R U
Memur
D‹KKAT
Konfederasyonlar›n›n
Üyelik Paylar› (%)
0,01
-
1,08
SIRA
S‹ZDE
Kaynak: T.C.
Çal›flma
ve Sosyal Güvenlik
Bakanl›¤› (2011).
AMAÇLARIMIZ
Yay›n No: 33, s.125;
http://www.csgb.gov.t
r/csgbPortal/ShowPro
K ‹ T A P
perty/WLP%20Reposit
ory/csgb/dosyalar/ist
atistikler/4688_istatis
tik_2011. T E L E V ‹ Z Y O N
‹ N T http://www.kamuERNET
KESK, Türkiye Kamu-Sen ve Memur-Sen’in http://www.kesk.org.tr,
sen.org.tr ve http://www.memursen.org.tr adreslerinden konfederasyonlar hakk›nda ayr›nt›l› bilgiye ve güncel haberlere ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
TÜRK‹YE’DE TOPLU PAZARLIK VE TOPLU ‹fi
UYUfiMAZLIKLARININ ÇÖZÜMÜ
2822 say›l› Kanun’un 3. maddesine göre toplu pazarl›k sonucunda imzalanan bir
toplu ifl sözleflmesi, ayn› iflkolunda bir veya birden çok iflyerini kapsayabilmektedir. Bir iflyerini kapsayan toplu ifl sözleflmesine iflyeri toplu ifl sözleflmesi denirken;
ayn› iflverenin ayn› iflkolunda faaliyet gösteren iflyerleri için yap›lan toplu ifl sözleflmesine iflletme toplu ifl sözleflmesi denmektedir. Ayr›ca Türkiye’de farkl› iflverenlerin ayn› iflkolunda faaliyet gösteren iflyerleri için grup toplu ifl sözleflmesi
yap›labilmektedir. Grup toplu ifl sözleflmeleri, ayn› iflkolunda her bir iflyeri için aySIRA S‹ZDE
r› yetki al›narak birden fazla iflyerini, hatta kimi zaman iflkolundaki
tüm iflyerlerini
kapsayacak flekilde imzalanabilmektedir. Bu nedenle grup toplu ifl sözleflmeleri,
ayn› ifl kolunda faaliyet gösteren iflyerleri ve iflletmeler aras›ndaki
D Ü fi Üçal›flma
N E L ‹ M koflullar›n› birbirine yak›nlaflt›rarak haks›z rekabeti önleyen ve iflkolu düzeyinde toplu ifl
sözleflmesine yak›n bir sözleflme türü olarak de¤erlendirilmektedir. Ancak tüm bu
S O R U
toplu ifl sözleflmesi türleri, iflyeri düzeyinde toplu ifl sözleflmesine dayanmaktad›r.
Türkiye’de iflyeri, grup ve
iflletme toplu ifl sözleflmeleri
imzalanabilmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Türkiye’deki toplu ifl sözleflmesinin türleri Toplu ‹fl Hukuku kitab›n›zda
olarak
D ‹ K K ayr›nt›l›
AT
ele al›nmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Türkiye’de toplu ifl sözleflmelerinin genellikle iki y›l süreyle yap›ld›¤› göz önüne al›nd›¤›nda, toplu pazarl›k ve toplu ifl sözleflmelerinin kapsam›n›n iki y›ll›k de¤erlendirmelere tâbi tutulmas› gerekmektedir. Toplu ifl sözleflmelerinin
AMAÇLARIMIZ kapsam›,
bu flekilde hesapland›¤›nda, 2009 y›l› itibar›yla yaln›zca 767.582 iflçi bir toplu ifl
sözleflmesinden yararlanmaktad›r. Efl deyiflle toplam sigortal› iflçilerin yaklafl›k ola‹ T A P
rak yaln›zca % 14’ü toplu pazarl›k ve toplu ifl sözleflmesininK kapsam›ndad›r.
Bu
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Türkiye’de toplu ifl
sözleflmeleri genellikle iki y›l
süreyle yap›lmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
182
Sendikac›l›k
Türkiye’de yaklafl›k 700.000
iflçi toplu ifl sözleflmesinden
yararlanmaktad›r.
oran AB’ye üye baz› ülkelerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, toplu pazarl›¤›n kapsam›n›n oldukça dar oldu¤u görülmektedir (Tablo 7.7). Toplam istihdam ve ücretli veya maafll› çal›flan say›s› dikkate al›nd›¤›nda toplu ifl sözleflmesinden yararlanan iflçilerin
say›s›n›n çok daha s›n›rl› oldu¤u görülmektedir. Hatta 3 milyonu aflk›n sendikal› iflçinin de yaln›zca 1/4’ü bir toplu ifl sözleflmesinin kapsam›nda bulunmaktad›r. Bu
nedenle Türkiye’de toplam çal›flanlar içinde toplu ifl sözleflmesinden yararlanan iflçileri az›nl›k bir grup olarak nitelendirmek mümkündür.
Tablo 7.7
2009 Y›l› ‹tibar›yla
Baz› AB Üyesi
Ülkelerde Toplu
Pazarl›¤›n Kapsam›
Ülke
Kaynak:
http://europa.eu/rapi
d/pressReleasesAction
.do?reference=MEMO
/09/45&format=HTM
L&ag (15.02.2010).
Kamu sektöründe imzalanan
toplu ifl sözleflmeleri, özel
sektördeki toplu pazarl›k
görüflmelerine örnek
oluflturmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
8
Türkiye’de sendikalar toplu
görüflmelerde ücret
pazarl›¤›n› merkez alan
S O R Uuygulamaktad›r.
politikalar
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Avusturya
99
Belçika
96
Fransa
95
Slovenya
95
‹sveç
92
‹spanya
83
Almanya
63
‹talya
60
Polonya
40
‹ngiltere
34
Letonya
11
AB 27
63
Türkiye’de toplu pazarl›¤›n kapsam› dar oldu¤u gibi, toplu ifl sözleflmesinden
yararlanan iflçilerin yar›dan fazlas›n› da kamu sektöründe çal›flan iflçiler oluflturmaktad›r. Örgütlenmenin ve iflçiler ad›na kazan›mlar elde etmenin daha kolay oldu¤u kamu sektöründe toplu pazarl›¤›n kapsam› özel sektöre göre genifltir ve kamu sektöründe ba¤›tlanan toplu ifl sözleflmeleri, özel sektörde yürütülen toplu pazarl›k sürecine de örnek teflkil ederek iflverenlerden benzer tavizler ve haklar elde
edilmesinde önemli rol oynamaktad›r.
SIRAtoplu
S‹ZDEifl sözleflmesinden yararlanan iflçilerin “flansl› az›nl›k” oldu¤u ileri
Türkiye’de bir
sürülmektedir. Niçin?
Türkiye’de,
baflta enflasyon olmak üzere, çeflitli ekonomik sorunlar nedeniyle
sendikalar, toplu görüflmelerde ücret pazarl›¤›n› merkez alan politikalar uygulaO R U
maktad›r. BuS nedenle
sendikalar, tüm ücretliler ad›na bir mücadele vermek yerine;
pragmatik politikalar uygulayarak, üyeleri ad›na ekonomik kazan›mlar elde etme
mücadelesi vermeyi
tercih etmektedir. Bir baflka ifadeyle sendikalar, yenilikçi poliD‹KKAT
tikalar yerine, ücret pazarl›¤›n› merkez alan geleneksel politikalar› uygulamaya devam etmektedir. ‹flçilerin ise genellikle sendikalara yaln›zca iyi bir toplu ifl sözleflSIRA S‹ZDE
mesinden yararlanabilmek
için üye olmalar› da sendikalar›n yeni politika aray›fllar›n›n önünü kesmekte ve geleneksel politikalarla yetinmelerine neden olmaktad›r.
Türkiye’de
toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde karma sistem benimsenmiflAMAÇLARIMIZ
tir. Bu nedenle uyuflmazl›klar›n çözümünde öncelikle bar›flç› yollar tüketilmekte;
N N
Türkiye’de toplu ifl
uyuflmazl›klar›n›n
AMAÇLARIMIZ
çözümünde karma sistem
görülmektedir.
Toplu Pazarl›¤›n Kapsam› (%)
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
183
bu yollar›n baflar›s›zl›¤a u¤ramas› durumunda ise mücadeleci yollar kullan›lmaktad›r. Toplu pazarl›k uyuflmazl›kla sonuçland›¤›nda arabulucu vas›tas›yla anlaflmazl›k çözümlenmeye çal›fl›lmakta, ancak taraflar›n arabulucunun tavsiyelerine uyma
zorunlulu¤u bulunmamaktad›r. Arabuluculuk sürecinin olumsuz sonuçlanmas› durumunda taraflar, uyuflmazl›¤› grev ve lokavt yoluyla çözme konusunda serbesttir.
SIRA S‹ZDE
Grev veya lokavt ertelemesi durumunda, erteleme süresinin sonunda anlaflma sa¤lanamamas› hâlinde; grev ve lokavt›n yasak oldu¤u ifllerde, iflyerlerinde ve durumlarda ise, zorunlu tahkim kurumu olan Yüksek Hakem Kurulu
uyuflD Ü fi vas›tas›yla
ÜNEL‹M
mazl›k çözümlenmektedir. Ayr›ca 275 say›l› Kanun döneminde oldu¤u gibi günümüzde de taraflar anlaflarak toplu hak ve ç›kar uyuflmazl›klar›n›n her aflamas›nda
S O R U
özel hakeme de baflvurabilmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ K K AToplu
T
Türkiye’deki arabuluculuk, zorunlu ve gönüllü tahkimin hukuki çerçevesi
‹fl Hukuku kitab›n›zda ayr›nt›l› olarak ele al›nmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Türkiye’de grev ve lokavt, uyuflmazl›klar›n çözümünde baflvurulacak en son
yoldur. Grev ve lokavt konusunda s›n›rs›z bir özgürlük söz konusu de¤ildir. Yasal
AMAÇLARIMIZsonucunda
grevler, yaln›zca mesleki amaçl› ve toplu pazarl›klardaki uyuflmazl›klar
yap›labilmektedir. Bir baflka ifadeyle Türkiye’de tek yasal grev türü, ç›kar grevidir.
Bu nedenle yasal grev hakk›, sadece toplu pazarl›k yetkisine sahip olan sendikaK ‹ üyeleri
T A P ile sendilara tan›nmakta, bu yetkiye sahip olmayan sendikalar ve onlar›n
SIRA
S‹ZDE
kas›z iflçiler yasal grev hakk›ndan yararlanamamaktad›r. Ayr›ca 2822
say›l› Kanun
uyar›nca grev yasa¤› kapsam›ndaki ifllerde ve iflyerlerinde çal›flan iflçiler de dikkaELEV‹ZYON
te al›nd›¤›nda, yasal grev hakk›ndan yaln›zca çok küçük bir Tiflçi
yararD Ü fi Ügrubunun
NEL‹M
land›¤› görülmektedir. Ülkemizde yasal olan lokavt türü ise savunma lokavt›d›r. Efl
deyiflle, iflveren veya iflveren sendikas›, ancak iflçi sendikas› grev karar› ald›ktan
S O R U
sonra lokavt karar› alabilmektedir.
‹NTERNET
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
Türkiye’de zorunlu tahkim
kurumu, Yüksek Hakem
Kurulu’dur.
S O R U
‹NTERNET
12 Eylül 2010 tarihinde di¤er baz› maddelerin yan› s›ra Anayasa’n›n grev
ve lokavt›
D ‹ K Khakk›
AT
düzenleyen 54. maddesinde de bir de¤ifliklik yap›lm›flt›r. 54. maddenin 7. f›kras›nda yer
alan “Siyasi amaçl› grev ve lokavt, dayan›flma grev ve lokavt›, genel grev
ve lokavt, iflyeri iflSIRA S‹ZDE
gali, verim düflürme ve di¤er direnifller yap›lamaz” hükmü Anayasa’dan ç›kar›lm›flt›r. Ancak Anayasa’daki bu de¤iflikliklere paralel bir flekilde, 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi
Grev ve Lokavt Kanunu’nun ilgili maddelerinde henüz bir de¤ifliklik
yap›lmam›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
Y›llar itibar›yla grev uygulamalar›na bak›ld›¤›nda, AB genelinde
oldu¤u gibi,
K
‹
T
A
P
Türkiye’de de grevlerin etkinli¤inin özellikle 1990’l› y›llar›n ikinci yar›s›ndan itibaren önemli ölçüde azald›¤› görülmektedir. fiöyle ki 1995 y›l›nda
D Ü figreve
Ü N E L ‹ Mkat›lan iflçi
say›s› 199.867 ve grevde kaybolan ifl günü say›s› 4.838.241 iken, 2010 y›l›nda greT E L37.762’ye
E V ‹ Z Y O N düflmüflve kat›lan iflçi say›s› 808’e ve grevde kaybolan ifl günü say›s› da
S O R U
tür (Tablo 7.6).
Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde uygulanan sistemler ve toplu Difl‹ Kuyuflmazl›klar›n›n
KAT
‹NTERNET
çözüm yollar›, Endüstri ‹liflkileri kitab›n›z›n ‘Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar› ve Çözüm Yollar›’
ad›n› tafl›yan 7. Ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Toplu ç›kar
uyuflmazl›klar›nda
anlaflmazl›k, öncelikle
arabuluculukAMAÇLARIMIZ
vas›tas›yla
çözümlenmeye
çal›fl›lmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA
Türkiye’de yasal
olan S‹ZDE
grev
türü ç›kar greviK iken
‹ Tyasal
A P
olan lokavt türü savunma
lokavt›d›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M
N N
TELEV‹ZYON
S O R U
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
184
Sendikac›l›k
Tablo 7.8
Y›llar ‹tibar›yla Grev
Uygulamalar›
Y›llar
Grev Say›s›
1984
4
4
526
2.252
ve Sosyal Güvenlik
Bakanl›¤›. (2008).
Yay›n No: 33,
s.65;T.C. Çal›flma ve
Sosyal Güvenlik
Bakanl›¤›. (2011).
Yay›n No: 33, s.96.
1985
21
21
2.410
194.296
1986
21
28
7.926
234.940
1987
307
346
29.734
1.961.940
1988
156
266
30.057
1.892.655
1989
171
325
39.435
2.911.407
1990
458
861
166.306
3.466.550
1991
398
686
164.968
3.809.354
1992
98
1.408
62.189
1.153.578
1993
49
178
6.908
574.741
1994
36
166
4.782
242.589
1995
120
3.369
199.867
4.838.241
1996
38
58
5.461
274.322
1997
37
57
7.045
181.913
1998
44
118
11.482
282.638
1999
34
56
3.263
229.825
2000
52
233
18.705
368.475
2001
35
66
9.911
286.015
2002
27
62
4.618
43.885
2003
23
30
1.535
144.772
2004
30
47
3.557
93.161
2005
34
57
3.529
176.824
2006
26
44
2.061
165.666
2007
15
793
25.920
1.353.558
2008
15
38
5.040
145.725
2009
13
34
3.101
209.913
2010
11
37
808
37.762
‹flyeri Say›s› Greve Kat›lan ‹flçi Say›s› Kaybolan ‹fl Günü Say›s›
Türkiye’deki lokavt uygulamalar›na bak›ld›¤›nda ise iflverenlerin lokavt e¤ilimlerinin iflçilerin grev e¤ilimlerinden daha düflük oldu¤u görülmektedir. Dolay›s›yla
iflverenler, tüm grev kararlar› karfl›s›nda lokavt karar› almamaktad›r. Hatta 2001,
2002, 2007, 2009 ve 2010 gibi baz› y›llarda hiçbir lokavt uygulamas› görülmemektedir (Tablo 7.7).
Y›llar Lokavt Say›s› ‹flyeri Say›s›
Lokavt Kapsam›ndaki ‹flçi
Say›s›
Kaybolan ‹flgünü
Say›s›
1984
0
0
0
0
1985
3
3
184
13.695
1986
0
0
0
0
1987
221
222
10.384
484.572
1988
112
143
13.729
1.085.057
1989
7
19
10.770
190.755
1990
41
202
58.439
1.188.091
1991
25
183
60.936
1.188.719
1992
11
28
2.284
158.545
1993
9
16
1.437
286.789
1994
4
11
552
104.869
1995
5
18
4.047
162.512
1996
3
16
3.761
160.368
1997
4
19
4.083
62.236
1998
2
7
500
5.284
1999
4
4
931
76.470
2000
2
5
2.483
32.760
2001
0
0
0
0
2002
0
0
0
0
2003
2
6
888
110.415
2004
1
5
801
20.826
2005
1
2
118
590
2006
1
1
66
3.894
2007
0
0
0
0
2008
1
1
1.256
16.328
2009
0
0
0
0
2010
0
0
0
0
TÜRK‹YE’DE SEND‹KACILI⁄IN TEMEL ÖZELL‹KLER‹
VE SORUN ALANLARI
Her ülkenin endüstri iliflkileri sistemi ve sendikac›l›k yap›s›, içinde bulunulan sosyal, siyasi ve ekonomik ortama ve tarihsel geçmifline göre özgün özellikler tafl›maktad›r. Bu ba¤lamda Türkiye’de sendikac›l›¤›n temel özelliklerini flu flekilde s›ralamak mümkündür (Makal, 1999, s.154, Ifl›kl›, 2003(b), ss.47-78; Çelik, 2007,
ss.40-47):
185
Tablo 7.9
Lokavt Uygulamalar›
ve Sosyal Güvenlik
Bakanl›¤›. (2003).
Genel Yay›n No: 111,
s.71; T.C. Çal›flma ve
Sosyal Güvenlik
Bakanl›¤›. (2011).
Yay›n No: 33, s.102.
186
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Sendikac›l›k
• Sanayileflmede ve sendikal harekette gecikmenin yaflanmas›. Sendikac›l›ktan söz edebilmek için öncelikle iflçi s›n›f›n› ortaya ç›karacak güçlü ve yayg›n bir sanayileflmenin olmas› gerekmektedir. Efl deyiflle örgütlenmenin olmazsa olmaz koflullar›ndan birisi nicel aç›dan belirli bir varl›k ve süreklilik
kazanm›fl sanayi iflçili¤idir. Nitekim etkin bir iflçi hareketine ve güçlü bir
sendikac›l›¤a sahne olan Avrupa ülkelerinin en önemli özellikleri, sanayileflmenin ilk bafllad›¤› ve güçlü oldu¤u ülkeler olmas›d›r. Örne¤in Sanayi
Devrimi’ne öncülük etmifl olan ‹ngiltere’de iflçi hareketinin geçmifli 18. yy’a
ve hatta 17. yy’a kadar dayan›rken, ülkemizde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun
son y›llar›nda çok c›l›z bir varl›k gösterdikten sonra 1960 sonras› dönemde
toplumda a¤›rl›k kazanmaya bafllam›flt›r. Türkiye’de sanayileflmenin gecikmesi, ayn› zamanda iflçi hareketi ve sendikac›l›¤›n do¤uflu için gerekli dayan›flma bilincinin oluflmas›na imkân sa¤layan çok say›da iflçinin bir arada çal›flt›¤› büyük iflyerlerinin de kurulmas›n›n gecikmesi anlam›na gelmektedir.
Bir baflka deyiflle, iflçiler son y›llara kadar, hatta hâlen a¤›rl›kl› olarak küçük
ve orta ölçekli iflyerlerinde çal›flt›klar› için iflçiler aras›nda dayan›flma ve birlikte hareket etme e¤ilimi de düflüktür. Bunun yan› s›ra 1980’li y›llarda özellefltirmeler bafllay›ncaya kadar büyük ölçekli iflletmelerin özellikle kamu
sektöründe olmas›n›n da bir sonucu olarak sendikalar a¤›rl›kl› olarak kamu
sektöründe örgütlenmifltir.
• Demokratikleflme süreci içinde sendikalar›n yer almamas›. Demokrasi ve
sendikac›l›k aras›nda birbirini besleyen iki yönlü bir iliflki bulunmaktad›r.
Sendikalar›n geliflip serbestçe faaliyette bulunabilmesi için demokratik bir
sistemin olmas› gerekti¤i gibi sendikalar›n olmad›¤› bir demokrasiyi de düflünmek mümkün de¤ildir. Özellikle Avrupa ülkelerinde demokratik haklar›n elde edilme mücadelesinde en ön saflarda her zaman iflçiler yer alm›flt›r
ve sendikalar, demokrasinin âdeta koruyucusu durumundad›r. Bir baflka deyiflle, Avrupa ülkelerinde demokrasinin do¤uflunun arkas›nda iflçi hareketiSIRAiflçi
S‹ZDE
nin ve
hareketine dayal› siyasal mücadelenin yer ald›¤›n› söylemek
mümkündür. Ancak Türkiye’de demokrasi, iflçilerin bafl›n› çekti¤i bir mücadele sonucu de¤il, asker-sivil bürokratlar›n önderli¤inde geliflmifltir. Dolay›D Ü fi Ü N E L ‹ M
s›yla Türkiye’de demokratik haklar sendikalar›n da içinde oldu¤u bir mücadele sonucunda elde edilmedi¤i için baz› dönemler rahatl›kla geri al›nabilS O Rs›n›rland›r›labilmifltir.
U
mifl veya
Kitab›n›z›n ‘Demokrasi
Sendikac›l›k ve Siyaset’ ad›n› tafl›yan 6. Ünitesinde demokrasi ve
D‹KKAT
sendikac›l›k aras›ndaki iliflkiyi aç›klayan bölümleri tekrar gözden geçiriniz.
N N
SIRA S‹ZDE
• Sendikal haklar›n s›n›f mücadelesi ile elde edilmemesi ve sendikal hareket
üzerinde güçlü bir devlet etkisinin varl›¤›. Yukar›da bahsedilen faktörlerin
AMAÇLARIMIZ
de etkisiyle
Türkiye’de iflçiler aras›nda güçlü bir s›n›f bilinci oluflmam›fl ve
sendikal haklar, Avrupa ülkelerinin aksine, güçlü bir s›n›f mücadelesi sonucu elde edilmemifl; paternalist (koruyucu) devlet anlay›fl›n›n bir sonucu olaK ‹ T A P
rak devlet taraf›ndan verilmifl ve her dönem kontrol alt›nda tutulmufltur. Bir
baflka ifadeyle Türkiye’de çal›flma hukuku ve sendikal haklar sosyal ve s›n›fsal dinamiklerin ürünü olarak de¤il, devletçilik anlay›fl›n›n bir sonucu olaTELEV‹ZYON
rak devletin takdiri ile geliflmifltir.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
187
S O R U
1963 y›l›nda sendika özgürlü¤ü ve grev hakk› ile ilgili kanunlar› TBMM’ye
zamaAT
D ‹ K Ksunarken
n›n Çal›flma Bakan› Bülent Ecevit’in yapt›¤› flu konuflma, Türkiye’de sendikal haklar›n devlet taraf›ndan nas›l verildi¤ini göstermesi aç›s›ndan önemlidir: “Bat› demokrasilerinin
SIRA S‹ZDE
hemen hepsinde bu kanunla Türk iflçisine tan›nmak üzere bulundu¤umuz haklar, ancak uzun ve kanl› mücadeleler sonucu elde edilmifltir. (...) fiu birkaç gün içinde bu
haklar›, bu tür mücadelelere gerek kalmaks›z›n Türk iflçisine tan›mak
suretiyle topAMAÇLARIMIZ
lum ve tarihe büyük bir hizmette bulunaca¤›m›z flüphesizdir. Bat› ülkelerinde tatbikat önden, kanunlar arkadan gelmifltir. Bizde öce kan›n gelecek, tatbikat arkadan gelecektir.” (Ifl›kl›, 2003(b), s. 62).
K ‹ T A P
S O R U
D‹KKAT
N N
Türkiye’de sendikalar›n bafll›ca sorun alanlar›n› ise flu flekilde s›ralamak mümkündür (Çelik, 2007, ss.17-74; Özveri, 2007, ss.75-117; Uçkan,
T E L E2002,
V ‹ Z Y O Nss.180-183;
Uçkan ve Ka¤n›c›o¤lu, 2009, ss.35-57):
• Sendikalar, a¤›rl›kl› olarak kamu sektöründe örgütlü bulunmaktad›r. Ancak
1980’li y›llardan itibaren özellefltirmelerin h›z kazanmas›yla birlikte sendika‹ N T E R N E T örgütlenlar önemli bir üye kayb›na u¤ramaya bafllam›flt›r. Kamu sektöründe
mek, özel sektörde örgütlenmeye göre görece olarak daha kolayd›r. Ancak
sendikalar bu kolay ve güvenli örgütlenme alanlar›n› kaybederken özel sektörde de eski ve güçlü bir örgütlenme deneyimi ve birikimine sahip olmad›klar› için yeni üye kazanmak konusunda zorlu bir mücadele vermektedirler.
• Sendikalar, emekten yana bir toplumsal hareketin parças› olmak yerine,
üyelerinin ç›karlar›na yönelik politikalar üretmekten öteye geçemeyen ç›kar
örgütleri olarak kalm›fllard›r. Bir baflka deyiflle sendikac›l›k, bir hareket olma özelli¤ini kazanamam›fl; salt örgütlenme düzeyinde kalm›flt›r.
• Sendikalar, siyasal bilinci yetersiz ve siyasal görüflleri siyasi partiler aras›nda
da¤›lm›fl bulunan bir iflçi taban›na dayal› oldu¤u için, kendi aralar›nda da
bölünmüfllerdir. Bir baflka ifadeyle Avrupa ülkelerinde sendikalar siyaseti etkilerken, Türkiye’de siyaset sendikalar› etkilemekte; siyasi alandaki parçalanm›fll›k sendikal yap›da da bölünmelere neden olmaktad›r. Bu bölünmüfl
yap› ise sendikal gücün azalmas›na neden olmaktad›r.
• Yukar›da belirtilen bölünmüfl ve parçalanm›fl sendikal yap› sendikalararas›
rekabete neden olmaktad›r. Ancak Türkiye’de örgütsüz iflçileri örgütlemeye
yönelik ‘genifllemeci’ bir rekabet yerine, örgütlü iflçileri birbirlerinden çalmaya yönelik ‘pazar pay›na yönelik’ bir rekabet görülmektedir. Dolay›s›yla
bu rekabet, Türkiye’de toplam sendikal› iflçi say›s›n› artt›rmaya yönelik yap›c› bir rekabet de¤il, yaln›zca sendikal› iflçilerin üye olduklar› sendikalar›
de¤ifltirmeleri esas›na dayanan y›k›c› bir rekabet olmaktad›r.
• ‹flgücü piyasas›nda memur, sözleflmeli personel, sendikal› iflçi, sendikas›z iflçi, kaçak iflçi vb. gibi parçalanm›fl bir yap›n›n olmas› çal›flanlar aras›ndaki
dayan›flmay› ve bilinci zay›flatmakta ve sendikal› iflçilerin “flansl› az›nl›k” veya “iflçi aristokrasisi” olarak de¤erlendirildi¤i parçalanm›fl bir ifl gücü profilini ortaya ç›karmaktad›r.
• Sendikac›l›k kamu sektöründe bafllad›¤› ve geliflti¤i için, kolay sendikac›l›k
ve siyasi iktidara ba¤›ml› bir sendikac›l›k geliflmifltir. Sendikalar iflçi taban›n›n verdi¤i destekle geliflen mücadeleler sonucu de¤il, genellikle siyasi manevralarla çeflitli kazan›mlar elde etmifllerdir.
• Uzun y›llar Türkiye’nin en önemli ekonomik sorunu olan enflasyon nedeniyle sendikalar ücret pazarl›¤›n› merkez alan politikalar uygulam›flt›r. Sendikalar, tüm ücretliler ad›na bir mücadele vermek yerine; üyeleri ad›na ekonomik kazan›mlar elde etme mücadelesi vermeyi tercih etmifllerdir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Türkiye’de kamu sektörü
sendikac›l›¤›n lokomotifi
durumundad›r. Ancak
‹ N Tbirlikte
ERNET
özellefltirmelerle
sendikalar, kamu
sektöründeki sa¤lam ve
güvenli zeminlerini
kaybetmektedir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
188
Sendikac›l›k
• Sendikalar temel ifllevleri olan toplu pazarl›¤› merkez alan geleneksel politikalar d›fl›nda, yeni üye kazanmak ve mevcut üyelerini koruyabilmek için
S O R U
yenilikçi
politikalar izlemek konusunda yetersiz kalmaktad›r.
S O R U
Sendikalar›n Dyeni
‹ K K Aüye
T kazanmak ve mevcut üyelerini korumak için izledikleri geleneksel
ve yenilikçi politikalar, Endüstri ‹liflkileri kitab›n›z›n ‘‹flçi S›n›f› ve ‹flçi Sendikalar›’ ad›n›
tafl›yan 3. Ünitesinde
ayr›nt›l› olarak ele al›nmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TTürkiye’de
E L E V ‹ Z iflY Ogüvencesinin
N
yetersiz
olmas› nedeniyle
SIRA S‹ZDE
iflçiler ‘ifl ve sendika ikilemi’
yaflamaktad›r.
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM
S O R U
Türkiye’de iflDgüvencesine
iliflkin yasal düzenlemeler, Bireysel ‹fl Hukuku kitab›n›zda ay‹KKAT
r›nt›l› olarak ele al›nmaktad›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
• Sendika içi demokrasi konusunda yaflanan sorunlar, sendikalar›n en önemli içsel/yap›sal sorunlar›n›n bafl›nda yer almaktad›r. Bu durum sendikalaAMAÇLARIMIZba¤lar›n› zay›flatmakta üyelerin sendikalar›na yabanc›laflmar›n üyeleriyle
lar›na yol açmakta ve kamuoyunda sendikalar›n itibar›n› zedeleyerek mevcut ve potansiyel üyelerin sendikalara duyduklar› güveni olumsuz yönde
K ‹ T A P
etkilemektedir.
• Sendikalar ve toplu pazarl›kla ilgili her sorun yasalar arac›l›¤›yla çözülmeye
çal›fl›lmakta, bunun sonucunda ço¤u zaman sendikal haklar›n kullanmas›n›
L E V ‹ Z Y O N detayl› Anayasal ve yasal düzenlemeler ortaya ç›kmaktad›r.
dahiT Ezorlaflt›ran
Bu durum, ayn› zamanda iflçilerde ve sendikalarda her türlü sorununun çözümünü yasalardan bekleme al›flkanl›¤›n› gelifltirmektedir.
• Sendikal haklar, Avrupa ülkelerinde oldu¤u gibi uzun y›llar süren mücade‹NTERNET
leler sonucunda elde edilmemifl; yasal düzenlemeler vas›tas›yla hep devlet
taraf›ndan verilmifltir. Sendikac›lar taraf›ndan s›k kullan›lan “hak verilmez,
al›n›r” söyleminden hareketle Türkiye’de sendikal haklar›n mücadelelerle
elde edilmedi¤ini, verildi¤ini söylemek mümkündür. Dolay›s›yla sendikal
haklar›n alan› devlet taraf›ndan kimi dönem geniflletilirken, kimi dönem
sendikal tabandan güçlü bir tepki olmadan daralt›labilmifltir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
• Toplam istihdam içinde ücretsiz aile iflçilerinin say›s›n›n fazla olmas›, iflsizAMAÇLARIMIZ
lik oran›n›n
yüksekli¤i, son y›llarda artan köyden kente göç nedeniyle ücretlilerin say›s›n›n artmas›na karfl›n endüstrinin küçük iflletmelerden oluflan
yap›s› ve kay›t d›fl› istihdam sendikac›l›¤› olumsuz yönde etkilemektedir.
‹ T A P alt iflveren, sözleflmeli personel, kapsam d›fl› personel uygu• Baz› Kiflverenler
lamalar›, geçici ve mevsimlik iflçiler, özel güvenlik görevlileri, ç›rak ve stajyer iflçi istihdam› ile iflyerlerinde örgütlenmeyi güçlefltirebilmektedir.
T E L E V ‹ Z YiflO Ngüvencesi hükümleri yetersiz oldu¤u için baz› iflverenler sen• Mevzuatta
S‹ZDE
dikalSIRA
nedenlerle
(iflçilerin sendikaya üye olmas›, sendikal faaliyetlerde bulunmas› vb. nedenlerle) iflçileri iflten ç›kartabilmektedir. ‹flsizli¤in hâlen ülkemizdeki
D‹ NÜTfiEÜRN NE LEen
‹TM önemli sorunlardan birisi oldu¤u düflünüldü¤ünde iflçiler, ço¤u zaman ‘ifl ve sendika ikilemi’nde kalmaktad›r. Bir baflka ifadeyle iflçiler,
ifllerini kaybetme kayg›s› nedeniyle ço¤u zaman sendikaya üye olmamakta
S O R U
veya sendikadan ayr›labilmektedir.
9
Kapsam d›fl›SIRA
personel
S‹ZDEkime denir?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
189
Özet
N
Türkiye’deki sendikac›l›¤›n tarihsel geliflimini dönemler itibar›yla de¤erlendirmek
Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi endüstri iliflkileri sistemini dört dönem alt›nda incelemek
mümkündür:
• 1923-1946 Dönemi. Bu dönemde, modern anlamda bir iflçi s›n›f›n›n oluflum sürecinde ilk ad›mlar at›lm›fl; 1946 y›l›nda Cemiyetler Kanunu’nda
yap›lan de¤iflikliklere kadar iflçiler aras›nda
önemli bir örgütlenme söz konusu olmam›flt›r.
Borçlar Kanunu’nda düzenlenen umumi mukavele, dönemin kendine özgü koflullar› nedeniyle
neredeyse hiç uygulanamam›fl; grev ve lokavt
hakk› ile tamamlanan geliflmifl bir toplu pazarl›k
sistemi oluflmam›flt›r. Ancak s›n›fsal örgütlenmeye ve mücadeleye s›cak bakmayan devlet, dönemin en büyük iflvereni olmas›n›n da etkisiyle bireysel ifl iliflkilerini düzenleyerek koruyucu bir
rol üstlenmifl ve 1936 y›l›nda 3008 say›l› ilk ‹fl Kanunu’nu ç›karm›flt›r.
• 1946-1960 Dönemi: Çok partili döneme geçiflle
birlikte, 1946 y›l›nda Cemiyetler Kanunu’nda s›n›fsal esasa dayal› cemiyet kurmay› yasaklayan hüküm ç›kar›lm›fl; 1947 y›l›nda 5018 say›l› ‹flçi ve ‹flveren Sendikalar› ve Sendika Birlikleri Hakk›nda
Kanun kabul edilerek; Türkiye’de ilk kez sendikal
hareketi, yasaklama veya s›n›rlama yerine düzenleme yoluna gidilmifltir. 5018 say›l› Kanun, sendikal haklara iliflkin olumlu hükümler getirmekle
birlikte, sendikalar› devletin denetimi alt›na sokan
çok say›da hükme de yer vermifl; grev ve lokavt
yasaklar›n› kald›rmayarak, uyuflmazl›klar›n zorunlu tahkim yoluyla çözümlenmesini hükme ba¤lam›flt›r. Dolay›s›yla bu dönemde sendikal örgütlenme/toplu pazarl›k/grev-lokavt üçlemesinin bir
aya¤› eksik kalm›fl; grev-lokavt aya¤›n›n eksikli¤i,
örgütlenme ve toplu pazarl›¤›n da yeterince ifllerlik kazanamamas›na neden olmufltur.
• 1960-1980 Dönemi: 1961 Anayasas› çerçevesinde, 1963 y›l›nda kabul edilen 274 say›l› Sendikalar Kanunu ve 275 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev
ve Lokavt Kanunu ile birlikte Türkiye’de kurumsal bir endüstri iliflkileri sistemine geçilmifl ve
sendikalar bu dönemde en güçlü olduklar› ‘alt›n
dönem’i yaflam›flt›r. Bat›’da varl›klar›n› devlete,
iflverene ve sisteme kabul ettirmek ve iflçilerin
A M A Ç
1
temsilci olarak tan›nmak için mücadele veren ve
ancak bu mücadeleden sonra yasal örgütler durumuna gelen sendikalar, Türkiye’de böyle bir
mücadele vermeksizin yasal haklara kavuflmufllard›r. Bu dönemde Türkiye’deki siyasi alandaki
parçalanm›fl yap›, sendikal alana da yans›m›fl;
birbirine rakip, farkl› ideoloji ve siyasi görüfle sahip çok say›da sendika faaliyet göstermifltir. Bu
dönemde 1967 y›l›nda Marksist ideolojiye sahip
D‹SK, 1970 y›l›nda milliyetçi bir anlay›fla sahip
olan M‹SK ve ‹slami bir anlay›fla sahip olan Hak‹fl kurulmufltur. 1962 y›l›nda ise iflveren sendikalar›n›n üst örgütü olan T‹SK kurulmufltur. 1961
Anayasas›’nda sendika hakk› tüm çal›flanlara tan›nd›¤› için kamu görevlileri de bu haktan yararlanm›fllard›r. Ancak 1971 y›l›nda Anayasa’da yap›lan de¤ifliklikle çal›flanlar yerine iflçiler ifadesi
konularak, kamu görevlilerinin sendika hakk› ortadan kald›r›lm›flt›r.
• 1980 Sonras› Dönem: Bu dönemi iflçi sendikalar›
ve memur sendikalar› için ayr› ayr› ele almak
mümkündür. Bu dönemde iflçi sendikac›l›¤›ndaki geliflmeleri flu flekilde özetleyebiliriz: 12 Eylül
1980 askerî müdahalesiyle birlikte 1983 y›l›na kadar Türk endüstri iliflkilerinde bir ara dönemden
geçilmifltir. Bu ara dönemde Türk-‹fl d›fl›ndaki
tüm konfederasyonlar›n ve birçok sendikan›n faaliyetleri durdurulmufl; tafl›n›r ve tafl›nmaz mallar›na el konulmufl; grev ve lokavt yasaklanm›fl;
toplu ifl sözleflmelerini yenileme ve sözleflme hükümlerinin yorumundan do¤an uyuflmazl›klar›n
çözümü görevi Yüksek Hakem Kuruluna verilmifltir. 1982 Anayasas›, 1983 y›l›nda ç›kar›lan 2821
say›l› Sendikalar Kanunu ve 2822 say›l› Toplu ‹fl
Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu ile birlikte
Türk endüstri iliflkilerinde yeni bir döneme girilmifltir. Bu yasal düzenlemelerle sendikal haklara
iliflkin önemli baz› s›n›rlamalar getirilmifltir. Anayasa’da yer alan baz› s›n›rlamalar, çeflitli dönemlerde yap›lan de¤iflikliklerle birlikte ortadan kald›r›lm›flt›r. En son 12 Eylül 2010 tarihinde yap›lan
de¤ifliklikle birlikte sendikal haklara iliflkin
önemli baz› de¤ifliklikler olmakla birlikte, Anayasa de¤iflikli¤ine paralel bir flekilde 2821 ve 2822
say›l› Kanunlarda henüz gerekli de¤ifliklikler yap›lmam›flt›r. Türkiye’de sendikalaflma oran› AB
190
Sendikac›l›k
ortalamas›n›n çok alt›ndad›r. Sendikalar a¤›rl›kl›
olarak kamu sektöründe örgütlüdür. Kad›nlar›n
ve küçük iflletmelerde çal›flanlar›n sendikalaflma
oran› ise oldukça düflüktür.
Bu dönemde memur sendikac›l›¤›ndaki geliflmeleri ise flu flekilde özetlemek mümkündür: 1995
y›l›nda Anayasa’da yap›lan bir de¤ifliklik ve 2001
y›l›nda ç›kart›lan 4688 say›l› Kanun’la birlikte kamu görevlilerine örgütlenme ve toplu görüflme
hakk› tan›nm›flt›r. Ancak memurlar serbestçe örgütlenebilmekle birlikte idareyle özgür bir flekilde toplu pazarl›k yetkisine sahip bulunmamaktayd›. Taraflar toplu görüflmeler sonucunda her
konuda anlaflsalar dahi, imzalad›klar› mutabakat
metnini gerekli düzenlemelerin yap›lmas› için Bakanlar Kurulunun takdirine sunmalar› gerekiyordu. Dolay›s›yla toplu görüflme sonucunda nihai
karar verme yetkisi Bakanlar Kuruluna ait bulunmaktayd›. Ancak 12 Eylül 2010 tarihinde Anayasa’da ve 2012 y›l›nda 4688 say›l› Kanun’da yap›lan de¤iflikliklerle birlikte memurlara toplu pazarl›k hakk› tan›nm›flt›r. Bununla birlikte Kanun,
uyuflmazl›klar›n çözümü için greve izin vermemekte, uyuflmazl›klar›n zorunlu tahkim kurumu
olan Kamu Görevlileri Hakem Kurulu taraf›ndan
çözümlenmesini öngörmektedir. Hakem Kurulu
üyelerinin önemli bir ço¤unlu¤unun Bakanlar Kurulu taraf›ndan görevlendirildi¤i göz önüne al›nd›¤›nda ise toplu pazarl›k ve uyuflmazl›¤› çözüm
sürecinin büyük ölçüde hükümetin kontrolü alt›nda oldu¤unu söylemek mümkündür.
N
A M A Ç
2
Türkiye’deki iflçi ve kamu görevlileri konfederasyonlar›n› aç›klamak
Türkiye’de sendika özgürlü¤ünün do¤al bir sonucu olarak sendika çoklu¤u görülmekte ve sendikalar aras›ndaki siyasi ve ideolojik görüfl farkl›l›¤› nedeniyle birden fazla iflçi ve memur sendikalar› konfederasyonu faaliyet göstermektedir.
2012 y›l› itibar›yla Türkiye’de üç iflçi sendikalar›
konfederasyonu (Türk-‹fl, D‹SK ve D‹SK) ve yedi memur sendikalar› konfederasyonu (KESK,
Türkiye Kamu-Sen, Memur-Sen, BASK, Hak-Sen,
Birleflik Kamu-‹fl ve DESK) faaliyet göstermektedir. En eski ve en fazla üyeye sahip olan iflçi konfederasyonu Türk-‹fl’tir. 1952 y›l›nda kurulan
Türk-‹fl, partiler-üstü politika ve partilere karfl›
ba¤›ms›zl›k ilkesini benimsemesine ra¤men kuruldu¤u günden bu yana iktidarla iyi geçinme
politikas› yürütmüfltür. ‹zledi¤i bu politika sonucunda 1980 darbesinden etkilenmemifl ve kamu
sektöründe güçlü bir flekilde örgütlenebilmifltir.
D‹SK ise 1967 y›l›nda Türk-‹fl’in izledi¤i partilerüstü politika ilkesine bir tepki olarak T‹P öncülü¤ünde kurulan bir konfederasyondur. 1980 öncesi Marksist bir sendikac›l›k anlay›fl›na sahip
olan D‹SK, 1980 darbesinden sonra 12 y›l boyunca kapal› kalm›flt›r. Faaliyete tekrar geçtikten
sonra eski gücünü yakalayamayan D‹SK, günümüzde s›n›f ve kitle sendikac›l›¤› anlay›fl›n› benimsemektedir. 1976 y›l›nda MSP’nin önderli¤inde kurulan Hak-‹fl, 1980 öncesi ‹slami bir sendikac›l›k anlay›fl› ortaya koymufltur. 1980 sonras›
da çat›flmac› de¤il ifl birlikçi ve dayan›flmac› bir
anlay›flla muhafazakâr çizgisini devam ettirmektedir. Her üç iflçi konfederasyonu da ITUC ve
ETUC’a üye bulunmaktad›r. Memur konfederasyonlar›ndan en güçlü olanlar› ise KESK, Türkiye
Kamu-Sen ve Memur-Sen’dir. Günümüzde en fazla üyeye sahip olan memur konfederasyonu,
Hak-‹fl’in çizgisinde, muhafazakâr bir sendikac›l›k anlay›fl›na sahip olan ve 1992 y›l›nda kurulan
Memur-Sen’dir. ITUC ve ETUC’a üye olan ve 1995
y›l›nda kurulan KESK, s›n›f sendikac›l›¤› anlay›fl›na sahipken 1992 y›l›nda kurulan Türkiye KamuSen, milliyetçi bir sendikac›l›k anlay›fl›n› temsil
etmektedir.
N
A M A Ç
3
Türkiye’de toplu pazarl›k yap›s›n› ve toplu ifl
uyuflmazl›klar›n›n çözüm yöntemlerini ortaya
koymak
2822 say›l› Kanun’un 3. maddesine göre toplu
pazarl›k sonucunda imzalanan bir toplu ifl sözleflmesi, ayn› iflkolunda bir veya birden çok iflyerini kapsayabilmektedir. Bir iflyerini kapsayan
toplu ifl sözleflmesine iflyeri toplu ifl sözleflmesi
denirken; ayn› iflverenin ayn› iflkolunda faaliyet
gösteren iflyerleri için yap›lan toplu ifl sözleflmesine iflletme toplu ifl sözleflmesi denmektedir. Ayr›ca Türkiye’de farkl› iflverenlerin ayn› iflkolunda
faaliyet gösteren iflyerleri için grup toplu ifl sözleflmesi imzalanabilmektedir. Türkiye’de toplu ifl
sözleflmeleri genellikle iki y›l süreyle yap›lmaktad›r. Toplam iflçilerin yaklafl›k %14’ü toplu pazarl›k ve toplu ifl sözleflmesinin kapsam›ndad›r.
Bu oran AB’ye üye ve aday baz› ülkelerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, toplu pazarl›¤›n kapsam›n›n oldukça dar oldu¤unu görülmektedir. Türkiye’de
toplu ifl sözleflmesinden yararlanan iflçilerin yar›dan fazlas›n› da kamu sektöründe çal›flan iflçiler
oluflturmaktad›r. Kamu sektöründe ba¤›tlanan
toplu ifl sözleflmeleri, özel sektörde yürütülen
toplu pazarl›k sürecine de örnek teflkil ederek iflverenlerden benzer tavizler ve haklar elde edilmesinde önemli rol oynamaktad›r.
Toplu ifl uyuflmazl›klar› ise öncelikle arabuluculuk yoluyla çözümlenmeye çal›fl›lmakta bu sürecin baflar›s›zl›kla sonuçlanmas› durumunda iflçi
sendikas› grev karar› alabilmektedir. Anayasa’da
yer alan grev türlerine iliflkin yasaklar, 2010 y›l›nda kald›r›lsa da 2822 say›l› Kanun’da bu yasaklar halen devam etti¤i için Türkiye’de yasal
olan grev türü yaln›zca ç›kar grevidir. ‹flçi sendikas› grev karar› ald›ktan sonra iflveren veya iflveren sendikas› da lokavt karar› alabilmektedir.
Dolay›s›yla Türkiye’de yasal olan tek lokavt türü
de savunma lokavt›d›r. Ancak grev ve lokavt›n
yasak oldu¤u ifllerde veya iflyerlerinde ve grev
ve lokavt›n ertelenmesi durumunda erteleme süresinin sonunda uyuflmazl›klar zorunlu tahkim
kurumu olan Yüksek Hakem Kurulu vas›tas›yla
çözümlenmektedir.
N
AM A Ç
4
191
Türkiye’de sendikac›l›¤›n temel özelliklerini ve
sorun alanlar›n› tart›flmak
Her ülkenin endüstri iliflkileri sistemi ve sendikac›l›k yap›s›, içinde bulunulan sosyal, siyasi ve
ekonomik ortama ve tarihsel geçmifline göre özgün özellikler tafl›maktad›r. Bu ba¤lamda Türkiye’de sendikac›l›¤›n temel özelliklerini flu flekilde
özetlemek mümkündür: Sanayileflme sürecinde
ve sendikal harekette gecikmenin yaflanmas›, demokratikleflme sürecinde sendikalar›n yer almamas›, sendikal haklar›n bir s›n›f mücadelesi sonucunda elde edilmemesi ve sendikal haklar üzerinde güçlü bir devlet etkisi ve kontrolünün varl›¤›. Türkiye’de sendikac›l›¤›n bafll›ca sorun alanlar›n› ise k›saca flu flekilde s›ralamak mümkündür: Sendikalar›n a¤›rl›kl› olarak kamu sektöründe örgütlü olmas› ve özellefltirmelerle birlikte
sendikalar›n güç kaybetmesi; sendikalar›n emekten yana bir toplumsal hareketin parças› olmak
yerine, üyelerinin ç›karlar›na yönelik politikalar
üretmekten öteye geçemeyen ç›kar örgütleri olarak kalmas›; sendikalar›n siyaseti yönlendirmesi
ve etkilemesi yerine siyasetin sendikalar› yönlendirmesi ve etkilemesi; sendikalar aras›nda toplam üye say›s›n› artt›rmaya yönelik yap›c› bir rekabet yerine birbirlerinden üye çalmaya yönelik
y›k›c› bir rekabetin olmas›; ifl gücünün çok parçal› bir yap›ya sahip olmas›; iktidara ba¤›ml› bir
sendikac›l›k yap›s›n›n olmas›; ücret pazarl›¤›n›
merkez al›narak yeni üye kazanmak ve mevcut
üyeleri korumak için yenilikçi politikalar›n uygulanmamas›; yüksek iflsizlik, zay›f ifl güvencesi,
güçlü enformel sektör, yayg›n ücretsiz aile iflçili¤i; iflverenlerin sendikas›zlaflt›rma politikalar›; iflçilerin ve sendikalar›n güçlü olan devletten bekleme al›flkanl›klar›.
192
Sendikac›l›k
1. Umumi mukavele afla¤›daki kanunlardan hangisinde düzenlenmifltir?
a. ‹fl Kanunu
b. Dernekler Kanunu
c. Borçlar Kanunu
d. Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu
e. Sendikalar Kanunu
2. Türkiye’nin ilk sendikalar kanunu hangi y›l kabul
edilmifltir?
a. 1936
b. 1947
c. 1952
d. 1960
e. 1963
3. Türkiye’de grev hakk› ilk kez hangi dönemde tan›nm›flt›r?
a. 1923-1946 Dönemi
b. 1946-1960 Dönemi
c. 1960-1980 Dönemi
d. 1980-1983 Dönemi
e. 1983 Sonras› Dönem
4. Türkiye’de kamu görevlilerine örgütlenme hakk› ilk
kez hangi dönemde tan›nm›flt›r?
a. Osmanl› ‹mparatorlu¤u dönemi
b. 1923-1946 dönemi
c. 1946-1960 dönemi
d. 1960-1980 dönemi
e. 1980 sonras› dönemi
5. 1980 sonras› dönemde toplu ç›kar uyuflmazl›klar›n›n
çözümünde afla¤›daki yollardan hangisi kullan›lmamaktad›r?
a. Grev
b. Gönüllü tahkim
c. Uzlaflt›rma
d. Lokavt
e. Arabuluculuk
6. Kamu Görevlileri Sendikalar› Heyeti ile Kamu ‹flveren Heyeti aras›ndaki toplu görüflmelerin uyuflmazl›kla
sonuçlanmas› durumunda, uyuflmazl›k afla¤›daki yöntemlerden hangisi ile çözümlenir?
a. Uzlaflt›rma Kurulu
b. Grev
c. Arabuluculuk Kurulu
d. Lokavt
e. Kamu Görevlileri Hakem Kurulu
7. Türkiye’de en fazla üyeye sahip olan memur konfederasyonu afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Türkiye Kamu-Sen
b. KESK
c. Birleflik Kamu-‹fl
d. Memur-Sen
e. BASK
8. Afla¤›dakilerden hangisi dayan›flmac›, iflbirlikçi ve
‹slami bir sendikac›l›k anlay›fl›na sahip olan iflçi konfederasyonudur?
a. Hak-‹fl
b. Türkiye Kamu-Sen
c. D‹SK
d. Memur-Sen
e. Türk-‹fl
9. Türkiye’de toplu ifl sözleflmelerinin süresi genellikle
ne kadard›r?
a. 6 ay
b. 1 y›l
c. 2 y›l
d. 3 y›l
e. 4 y›l
10. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de sendikalar›n
bafll›ca sorun alanlar›ndan biri de¤ildir?
a. Güçlü ve yayg›n bir ifl güvencesi sisteminin sendikalaflmay› olumsuz etkilemesi
b. Özellefltirmelerle birlikte sendikalar›n üye kaybetmesi
c. Sendika içi demokrasi zafiyetinin sendikalara
olan güveni azaltmas›
d. Sendikalar aras›nda birbirlerinden üye çalmaya
yönelik bir rekabetin olmas›
e. Sendikalar›n a¤›rl›kl› olarak ücret pazarl›¤›n› esas
alan politikalar yürütmesi
“
193
MEMURLARIN ‹LK TOPLU SÖZLEfiME TOPLANTISI
PAZARTES‹
28 Nisan 2012
Memurlar, maafllar art›fl›n› belirleyecek ilk toplu
sözleflme görüflmesi için pazartesi günü hükümet
ile masaya oturacak.
Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›’nda saat 10.00’da
bafllamas› planlanan toplu sözleflme görüflmesinde, kamu görevlilerine uygulanacak katsay› ve göstergeler,
ayl›k ve ücretler, her türlü zam ve tazminatlar, ek ödeme, toplu sözleflme ikramiyesi, fazla çal›flma ücreti, harc›rah, ikramiye, do¤um ve aile yard›m› ödenekleri, cenaze giderleri, yiyecek ve giyecek yard›mlar› ile di¤er
mali ve sosyal haklar belirlenecek.
Bakan Çelik’in baflkanl›k yapaca¤› Kamu ‹flveren Heyeti’nde, ‹çiflleri Bakanl›¤›, Çal›flma ve Sosyal Güvenlik
Bakanl›¤›, Kalk›nma Bakanl›¤›, Maliye Bakanl›¤›, Hazine Müsteflarl›¤› ve Devlet Personel Baflkanl›¤› temsilcileri yer alacak. Memur-Sen Genel Baflkan› Ahmet Gündo¤du’nun baflkanl›k edece¤i kamu görevlileri sendikalar› heyetinde ise Memur-Sen’den 9, Türkiye KamuSen’den 4 ve KESK’ten 2 üye yer alacak.
Sözleflme hükümleri 2 y›l geçerli olacak
Toplu Sözleflme görüflmeleri, Kamu Görevlileri Hakem
Kurulu’nun karar›n›n al›nmas› da dahil olmak üzere en
geç 29 May›s’ta sonuçland›r›lacak ve ard›ndan Resmi
Gazete’de yay›mlanacak.
Toplu sözleflmenin yürürlü¤e girmesinin ard›ndan memurlar›n maafllar› yeniden hesaplanacak. Ayr›ca, toplu
sözleflme 1 Ocak’tan itibaren geçerli olacak ve memurlara geriye dönük, bu süreyi kapsayan maafl fark› ödenecek. Toplu sözleflme hükümleri, 2013 y›l› sonuna kadar geçerli olacak.
Görüflmelerin yürütülmesi
Toplu sözleflme görüflmelerinin bafllang›c›nda, genel ve
hizmet koluna yönelik mali ve sosyal haklar›n görüflülmesine iliflkin gündem ve çal›flma usulü, Kamu ‹flveren
Heyeti ile Kamu Görevlileri Sendikalar› Heyeti baflkanlar›nca belirlenecek.
Görüflmeler, kamu görevlilerinin genelini ilgilendiren
toplu sözleflme teklifleriyle her bir hizmet kolunu ilgilendiren toplu sözleflme tekliflerinin topluca görüflülmesi suretiyle yürütülecek.
Belirlenen gündeme göre, kamu görevlilerinin geneline
iliflkin mali ve sosyal haklar›n görüflüldü¤ü bölümde,
Kamu Görevlileri Sendikalar› Heyeti’nin konfederasyon
temsilcisi baflkan ve üyeleri, her bir hizmet koluna iliflkin mali ve sosyal haklar›n görüflüldü¤ü bölümde ise o
hizmet kolu itibar›yla en çok üyeye sahip sendikan›n
temsilcisi müzakereleri yürütmeye yetkili olacak. Ayr›ca, her bir temsilci sadece kendi teklifiyle ilgili görüfl
belirtebilecek. Görüflmelere, hafta sonu tatil günleri hariç, resmi tatil günlerinde ara verilecek.
Toplu sözleflme görüflmelerinin sonland›r›lmas›nda, Kamu Görevlileri Hakem Kurulu’na karar almak için azami sürenin tan›nmas› konusu da gözetilecek.
Görüflmelere kat›lmama
Kamu Görevlileri Sendikalar› Heyeti Baflkanl›¤›na yetkili konfederasyon temsilcisinin toplu sözleflme görüflmelerine kat›lmamas› veya görüflmelerden çekilmesi halinde, heyet baflkanl›¤› yetkisi en çok üyeye sahip ikinci
konfederasyonun temsilcisi taraf›ndan kullan›lacak.
Toplu sözleflme görüflmelerine kat›lmaya ve imzaya yetkili konfederasyonlar›n görüflmelere kat›lmamas› halinde, kamu görevlilerine takip eden iki mali y›l boyunca
uygulanacak mali ve sosyal haklar genel hükümlere göre Bakanlar Kurulu’nca belirlenecek.
Toplu sözleflme süreci sonunda toplu sözleflme imzalanamamas› halinde, üzerinde uzlafl›lan ve uzlafl›lmayan
konular› içeren toplant› tutana¤›, Kamu Görevlileri Sendikalar› Heyeti Baflkan›, sendika temsilcisi ve Kamu ‹flveren Heyeti Baflkan› taraf›ndan imzalanacak.
3 konfederasyon tekliflerini iletti
Kamu Görevlileri Sendikalar› Heyeti’ne dahil olan Memur-Sen, Türkiye Kamu-Sen ve KESK, kamu görevlilerinin geneline yönelik mali ve sosyal haklara iliflkin toplu
sözleflme tekliflerini Devlet Personel Baflkanl›¤›’na iletti.
Her bir hizmet koluna özgü mali ve sosyal haklara iliflkin
toplu sözleflme teklifleriyse hizmet kolunda en çok üyeye sahip sendikalar taraf›ndan haz›rlanarak teslim edildi.
Buna göre, Memur-Sen 2012 y›l› için yüzde 16, 2013 y›l› için ise yüzde 14 zam, taban ayl›¤›nda ise 2012 için
120, 2013 için 80 lira art›fl talep etti.
Türkiye Kamu-Sen, 2012 ve 2013 y›llar› için yüzde 10’ar
art›fl ve taban ayl›klar›na ayr›ca iki y›l için de 100’er lira
zam istedi.
KESK ise tüm kamu çal›flanlar›n›n maafllar›na yüzde 30
zam yap›lmas›n›, 2012 için bu düzenleme yap›l›rsa, 2013
y›l› için gerçekleflen enflasyon, büyüme oran› ve refah
pay› toplam› kadar ücret art›fl› yap›lmas›n› önerdi.
”
194
Sendikac›l›k
Okuma Parças›
Türkiye’de Resmi Sendikalaflma ‹statistiklerinin
Sorunlar› Üstüne
(...)
Ülkemizde sendika üyeli¤i ve sendikalaflma oranlar›
konusunda resmi kurumlar, üniversiteler ile iflçi-iflveren
kurulufllar› ve hatta uluslararas› kurulufllar aras›nda tam
bir kargafla yaflanmaktad›r. Yöntem, kaynak ve de¤er
aç›s›ndan birbirinden oldukça farkl› veriler ciddi bir bilgi uçurumuna yol açmaktad›r.
Sendikalaflma ve çal›flma hayat›na iliflkin veriler ÇSGB
(Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›) taraf›ndan toplanmakta ve yay›mlanmaktad›r. ÇSGB, ILO’nun kulland›¤› yöntemler d›fl›nda kendine özgü yöntemler kullanmaktad›r. ‹flçi sendikalar› ile kamu görevlileri sendikalar›na iliflkin verileri farkl› yöntemlerle saptamaktad›r.
‹flçi sendikalar›n›n üyeliklerinde Bakanl›¤a gönderilen
üye fiflleri esas al›n›rken, kamu görevlileri sendikalar›
aç›s›ndan aidat ödeyen üyeler esas al›nmaktad›r. ÇSGB
taraf›ndan kullan›lan yöntem, bilimsel kayg›lardan daha çok yasan›n öngördü¤ü gereklilikleri yerine getirme
amac› güden ve siyasal müdahalelere aç›k bir yöntemdir. ÇSGB, iflçi sendikalar› için, sendikal› iflçi say›s›n›
Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) kapsam›ndaki iflçi say›s›na oranlayarak sendikalaflma oran›n› elde etmektedir.
Ancak bu hesaplamada yer alan gerek sendikal› iflçi say›lar› gerekse sigortal› iflçi say›lar› tart›flmal›d›r. Yine
toplam kamu görevlileri say›s› aç›s›ndan da tart›flmal›
veriler söz konusudur. Tüm bu yöntemsel farkl›l›klar
ülkemizde sa¤l›kl› sendika üyeli¤i ve sendikalaflma oran› istatistiklerinin oluflmas›n› engellemektedir.
Sendikal› say›s› ve sendikalaflma oran› konusundaki bir
di¤er resmi veri Devlet ‹statistik Enstitüsü (D‹E) 2003
Hanehalk› Bütçe Anketi soru formunda yer alan “Maafl
Ücret, Yevmiyeli Olarak Çal›flan Fertlerin Herhangi bir
Sendikaya Kay›tl› Olup Olmama Durumu” sorusu ile
derlenen ancak yay›nlanmayan ham bilgilerdir. Bu verilere sendikaya kay›tl› fertlerin say›s› 1.119.004 ve toplam maafl, ücret ve yevmiyeli fertlerin say›s› ise
11.001.469’dur. Sendikalaflma oran› ise yüzde 10.2’dir.
Ancak D‹E, bu sonuçlar› yay›mlamad›¤› gibi daha sonraki y›llarda formlar›nda bu soruya yer vermemifltir.
ÇSGB 2004 istatistiklerine göre iflçi sendikalar› için sendikalaflma oran› yüzde 58, kamu görevlileri için ise yüzde 50 civar›ndad›r. Bu oranlar ‹skandinav ülkeleri hariç
hemen hemen bütün AB ülkelerinin ve AB ortalamas›n›n oldukça üzerindedir. ILO’ya göre ise Türkiye’de
1987 y›l›nda yüzde 14 olan sendikalaflma oran›, 1995’te
yüzde 33.7’ye ulaflm›fl durumdad›r. 1995 için ÇSGB taraf›ndan aç›klanan sendikalaflma oran› ise yüzde
68.3’tür. ILO araflt›rmalar›, Türkiye’deki resmi sendikalaflma istatistiklerini dikkate almamakta ve kullanmamaktad›r. ILO, 1987 y›l› için, Türk‹fl ve 1995 y›l› için ise,
T‹SK taraf›ndan sa¤lanan verileri esas alm›flt›r. Her iki
kayna¤›n çok farkl› nitelikte olmas› nedeniyle ILO, verileri karfl›laflt›r›rken dikkat etmek gerekti¤i uyar›s›n›
yapmaktad›r.
Dünya Bankas› taraf›ndan haz›rlanan Dünya Kalk›nma
Raporu 1998’de yer alan ve OECD ülkeleri aras›nda sendikalaflma oranlar›n›n karfl›laflt›r›ld›¤› bir araflt›rmaya göre ise Türkiye’de sendikalaflma oran› yüzde 9.1 ile OECD
ülkelerindeki en düflük oran olarak aç›klanmaktad›r.
Sendikalaflma oran› konusundaki karmafla iflçi sendikalar› ve iflveren örgütlerinin yay›nlar›nda da göze çarpmaktad›r. T‹SK, sendikalaflma oran›n› 1995 y›l› için Fransa’dan sonra Avrupa’n›n en düflük oran› olarak yüzde
16 olarak aç›klamaktad›r. Ayn› y›l için ILO yüzde 33.7,
ÇSGB ise yüzde 68.3 rakamlar›n› vermektedir. Kristal-‹fl
Sendikas› taraf›ndan yap›lan bir araflt›rmaya göre ise
sendikalaflma oran› de¤iflik ölçütlere göre yüzde 11.1,
yüzde 17.6 ve yüzde 31.3 olarak bulunmufltur. Petrol-‹fl
Sendikas› taraf›ndan yap›lan bir çal›flmaya göre yine
farkl› ölçütler kullan›larak sendikalaflma oranlar› yüzde
4.6, yüzde 9.1, yüzde 11.2 ve yüzde 20.9 olarak elde
edilmifltir.
Sendikalaflma oranlar›na iliflkin karmaflay› ve farkl› de¤erlendirmeleri akademik çal›flmalarda da gözlemlemek mümkündür. Do¤rudan ÇSGB taraf›ndan yay›mlanan istatistikleri veri kabul eden çal›flmalar yan›nda, bu
sendikalaflma oranlar›na ihtiyatl› yaklaflan ve yaklafl›k
yüzde 10-11 düzeyinde oranlar belirten çal›flmalar da
söz konusudur.
(...)
Kaynak: Çelik, A. ve Lordo¤lu, K. (2006/2). “Türkiye’de Resmi Sendikalaflma ‹statistiklerinin Sorunlar› Üstüne”, Çal›flma ve Toplum. Say›: 9, ss.13-15.
195
1. c
2. b
3. c
4. d
5. c
6. e
7. d
8. a
9. c
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “1923-1946 Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “1980 Sonras› Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “1980 Sonras› Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de ‹flçi ve Kamu
Görevlileri Konfederasyonlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de ‹flçi ve Kamu
Görevlileri Konfederasyonlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Toplu Pazarl›k
ve Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar›n›n Çözümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Sendikac›l›¤›n
Temel Özellikleri ve Sorun Alanlar›” konusunu
S›ra Sizde 1
Bu dönemde toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde yasakç› sistem görülmekteydi. 1961 Anayasas›’n›n kabulüne
kadar Türkiye’de toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde
çat›flmac› yollar (grev ve lokavt) yasakken, uyuflmazl›klar
uzlaflt›rma ve tahkim gibi bar›flç› yollarla çözümlenmekteydi. Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde uygulanan
sistemler ve çözüm yollar› Endüstri ‹liflkileri kitab›n›z›n
‘Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar› ve Çözüm Yollar›’ ad›n› tafl›yan
7. Ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
S›ra Sizde 2
Bir ülkedeki endüstri iliflkileri sisteminin kurumsallaflt›¤›n› gösteren dört temel gösterge vard›r. Bunlar: Endüstri iliflkilerinin taraflar›n›n örgütlenmeleri ve bu örgütlerin toplumsal boyutta formel veya informel düzeyde kabul edilmesi; taraflar›n birbirlerinin örgütlerini tan›malar› ve çal›flma koflullar›n›n belirlenmesinde toplu pazarl›k
kurumunun varl›¤›; uyuflmazl›klar›n çözümünde bar›flç›
yollar›n varl›¤›; ifl mücadelesi araçlar›ndan grev ve lokavt›n kurumsallaflmas›. Türkiye’de 1946-1960 döneminde ilk üç kriter gerçekleflmekle beraber, bu kriterleri tamamlay›c› grev ve lokavt yasak oldu¤u için, bu dönemde endüstri iliflkileri kurumsallaflamam›flt›r. Ancak 1963
y›l›nda ç›kart›lan 275 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve
Lokavt Kanunu ile birlikte, iflçi ve iflverenlere ifl mücadelesi araçlar› olan grev ve lokavt hakk› tan›narak, endüstri iliflkilerinin kurumsallaflma süreci tamamlanm›flt›r.
S›ra Sizde 3
Türk-‹fl 1950’li y›llarda ortaya ç›kan, 1960’l› ve 1970’li
y›llarda pekiflen siyasal iktidarla iyi geçinme politikas›n›
12 Eylül askerî müdahale döneminde de sürdürmüfltür.
Türk-‹fl partiler-üstü politika ilkesi ad› alt›nda uzun y›llar
asl›nda iktidarla iyi geçinme politikas› uygulam›flt›r.
Türk-‹fl, 12 Eylül müdahalesinin yaln›zca sol ideolojiye
sahip sendikalara yönelece¤i beklentisine sahip oldu¤u
için bu müdahalenin, D‹SK’i zay›flataca¤› ve Türk-‹fl içindeki sosyal-demokrat muhalefeti ortadan kald›raca¤› düflüncesiyle yan›nda yer alm›flt›r. Türk-‹fl’in askerî yönetime verdi¤i destek, konfederasyon genel sekreterinin askeri hükûmette Çal›flma Bakan› olarak yer almas› ve
1982 Anayasas› için yap›lacak halkoylamas›nda konfederasyon genel baflkan›n›n televizyonda yapt›¤› konuflmada üyelerini sand›k bafl›na gitmeye ça¤›rmas› ile daha da belirginleflmifltir. K›sacas› Türk-‹fl’in izledi¤i iktidardaki güçle iyi geçinme politikas›n›n sonucunda 12
Eylül askerî müdahalesi ile tüm iflçi konfederasyonlar›n›n faaliyetleri durdurulurken Türk-‹fl bu dönemde faaliyetlerine devam edebilmifltir.
S›ra Sizde 4
Sendikalaflma oran›n›n %100’ün üzerinde olmas› sendikal› iflçi say›s›n›n, toplam iflçi say›s›ndan fazla olmas›
anlam›na gelir ki; bu durum, gerçe¤i yans›tmaktan çok
uzak kalmaktad›r. Dolay›s›yla bu oran, sendikalaflma
seviyesini gösteren verilerin güvenilirli¤ini önemli ölçüde sarsmaktad›r. ‹flçilerin geçici olarak iflsiz kalmas›n›n
sendika üyeli¤ini etkilememesi, sendika üyeli¤inden
çekilen iflçinin üyeli¤inin üç ay sonra sona ermesi, ölüm
ve emeklilik durumlar›n›n bildirilmemesi ve kimi zaman ayn› iflkolunda birden fazla sendikaya üyelik durumunun tespit edilememesi nedeniyle sendikalaflma
oranlar› genellikle gerçek oranlar› göstermekten uzak
kalmaktad›r.
196
Sendikac›l›k
S›ra Sizde 5
Toplu görüflme hakk› söz konusu oldu¤unda taraflar
her konuda anlaflsalar dahi görüflme sürecinin sonucunda bir toplu ifl sözleflmesi imzalayamazken, toplu
pazarl›k hakk›nda taraflar anlaflt›klar›nda veya uyuflmazl›k çözümlendi¤inde bir toplu ifl sözleflmesi imzalayarak süreci tamamlamaktad›r.
S›ra Sizde 6
Kamu Görevlileri Hakem Kurulu her toplu sözleflme
dönemi için; Yarg›tay, Dan›fltay ve Say›fltay Baflkan,
Baflkanvekili, Baflkan Yard›mc›s› veya Daire Baflkanlar›
aras›ndan Bakanlar Kurulunca Baflkan olarak seçilecek
bir üye, Kamu ‹flveren Heyeti Baflkan›nca Kalk›nma Bakanl›¤›, Maliye Bakanl›¤›, Hazine Müsteflarl›¤› ve Devlet
Personel Baflkanl›¤›ndan görevlendirilecek birer üye,
ba¤l› sendikalar›n üye say›s› itibar›yla en fazla üyeye
sahip konfederasyon taraf›ndan belirlenecek iki, ba¤l›
sendikalar›n üye say›s› aç›s›ndan ikinci ve üçüncü s›rada bulunana konfederasyonlardan birer üye, üniversitelerin kamu yönetimi, ifl hukuku, kamu maliyesi, çal›flma ekonomisi, iktisat ve iflletme bilim dallar›ndan en az
doçent unvan› tafl›yanlar aras›ndan Bakanlar Kurulunca
seçilecek bir üye, ba¤l› sendikalar›n üye say›s› itibar›yla en fazla üyeye sahip konfederasyon taraf›ndan üç,
ba¤l› sendikalar›n üye say›s› aç›s›ndan ikinci ve üçüncü
s›rada bulunan konfederasyonlar taraf›ndan ikifler olmak üzere yukar›da belirtilen bilim dallar›ndan en az
doçent unvan›n› tafl›mak kayd›yla önerilecek toplam
yedi ö¤retim üyesi aras›ndan Bakanlar Kurulunca seçilecek bir üye olmak üzere toplam 11 üyeden oluflur.
Görüldü¤ü üzere toplam 11 üyelik Hakem Kurulunun 8
üyesi Bakanlar Kurulu taraf›ndan seçilmektedir. Bu nedenle Hakem Kurulunun Bakanlar Kurulunun etkisi alt›nda karar verece¤ini söylemek mümkündür.
S›ra Sizde 7
1980 öncesi dönemde iflçi konfederasyonlar› ile siyasi
partiler aras›nda yak›n iliflkiler görülmüfltür. Türk-‹fl,
partiler-üstü politika ilkesine ra¤men iktidar partileriyle
yak›n iliflkiler kurarken, D‹SK T‹P önderli¤inde kurulmufl, T‹P 1971 y›l›nda kapat›l›ncaya kadar T‹P’e destek
olmufltur, T‹P’in kapat›lmas›ndan sonra ise CHP ile yak›n bir iliflki içine girmifltir. Hak-‹fl, MSP’nin öncülü¤ünde; M‹SK ise MHP’nin öncülü¤ünde kurulmufl; her iki
konfederasyon da Milliyetçi Cephe hükûmeti s›ras›nda
özellikle MHP ve MSP’nin elindeki bakanl›klara ba¤l›
kamu iflletmelerinde h›zla örgütlenmifltir. Bu nedenlerden dolay› 1980 öncesi dönemde Türkiye’de sendikac›l›k ve siyaset aras›ndaki iliflki modellerinden ara ba¤›ml› modelin görüldü¤ünü söylemek mümkündür.
S›ra Sizde 8
Ekim 2009 verilerine göre toplam iflgücü 25.319.000,
toplam istihdam 22.019.000 ve ücretli veya maafll› çal›flanlar ise 13.321.495’tir. Bunun içinde yaklafl›k 3 milyon iflçi bir sendikaya üye iken; toplu ifl sözleflmesinden yaln›zca 700.000 civar›nda iflçi yararlanabilmektedir. Dolay›s›yla toplu ifl sözleflmesinden yararlananlar,
toplam iflgücü içinde flansl› ve az›nl›k bir grubu oluflturmaktad›r. Ücretli veya maafll› çal›flanlara bakt›¤›m›zda,
burada da çok parçal› bir yap›yla karfl›lafl›lmaktad›r. Ücretli veya maafll› çal›flanlar, iflçi, memur, sözleflmeli personel, ç›rak, stajyer, taflerona ba¤l› iflçi, sendikal›-sendikas›z iflçi ve enformel sektörde çal›flan iflçi fleklinde heterojen bir yap›dan oluflmaktad›r. Bu nedenle ücretli
veya maafll› çal›flan grup içindeki çal›flma koflullar› ve
özellikle ücret düzeyleri birbirinden önemli ölçüde farkl›laflmaktad›r.
S›ra Sizde 9
Toplu ifl sözleflmesinin yap›ld›¤› bir iflyerinde, belirli nitelikleri ve konumlar› nedeniyle, toplu ifl sözleflmesinin
kapsam› d›fl›nda b›rak›lan iflçilere kapsam d›fl› personel
denilmektedir. Kapsam d›fl› personel, toplu ifl sözleflmesine taraf olan sendikaya üye olsa bile toplu ifl sözleflmesinden yararlanamamaktad›r. Bu iflçiler, genellikle beyaz yakal› ve iflverene yak›n çal›flan kifliler olmaktad›r. Toplu pazarl›k görüflmelerinde iflverenler kapsam
d›fl› personelin kapsam›n› mümkün oldu¤unca genifl
tutmaya çal›fl›rken sendikalar da bunun kapsam›n› s›n›rl› tutmaya çal›flmaktad›r.
197
Çelik, N. (2003). ‹fl Hukuku Dersleri. ‹stanbul: Beta
Yay›nevi.
Çelik, A. ve Lordo¤lu, K. (2006). “Türkiye’de Resmi Sendikalaflma ‹statistiklerinin Sorunlar› Üstüne”, Çal›flma ve Toplum. Say›: 9, No: 2, ss.11-29.
Çelik, A. (2007). “Yeni Sorun Alanlar›, E¤ilimler ve Aray›fllar: Sendikalar›n Yeni Dünyas›”, Türkiye’de Sendikal Kriz ve Sendikal Aray›fllar. (Ed. F. Sazak).
Ankara: Epos Yay›nlar›, ss.17-74.
Çetik, M. ve Akkaya Y. (1999). Türkiye’de Endüstri
‹liflkileri. ‹stanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›.
Ekin, N. (1994). Endüstri ‹liflkileri. ‹stanbul: Beta Yay›nevi.
Esin, P. (1974). Türkiye’de ‹flveren Sendikac›l›¤›. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Yay›nlar› No: 373.
Gülmez, M. (2002). Kamu Görevlileri Sendika ve
Toplu Görüflme Hukuku. Ankara: TOD‹AE.
Güngör, G. (1996). “Amele Teali Cemiyeti”, Türkiye
Sendikac›l›k Ansiklopedisi, Cilt: 1. ‹stanbul:
Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, s.40.
Ifl›kl›, A. (2003 (a)). ‹fl Hukuku. Ankara: ‹maj Kitabevi.
Ifl›kl›, A. (2003 (b)). Gerçek Örgütlenme. Ankara: ‹mge Kitabevi.
Koç, Y. (1998). Türkiye’de ‹flçi S›n›f› ve Sendikac›l›k
Hareketi. ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi.
Koray, M. (1994). De¤iflen Koflullarda Sendikac›l›k.
‹stanbul: Tüses.
Kosova, Z. (1996). Ben ‹flçiyim. ‹stanbul: ‹letiflim
Kutal, G. (1977). Türkiye’de ‹flçi Sendikac›l›¤› 19601968. ‹stanbul: Güryay Matbaac›l›k.
Mahiro¤ullar›, A. (2011). Dünyada ve Türkiye’de Sendikac›l›k. Bursa: Ekin Yay›nevi.
Makal, A. (1997). Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri: 1890-1920. Ankara: ‹mge Kitabevi.
Makal, A. (1999). Türkiye’de Tek Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1920-1946. Ankara: ‹mge Kitabevi.
Makal, A. (2003). Cumhuriyetin 80. Y›l›nda Türkiye’de Çal›flma ‹liflkileri. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Tart›flma Metinleri.
Makal, A. (2007). ““Cumhuriyet”ten 21. Yüzy›la Türkiye’de Çal›flma ‹liflkileri”, Cahit Talas An›s›na Güncel Sosyal Politika Tart›flmalar›. Ankara: Ankara
Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n No: 595,
ss 511-543.
Özveri, M. (2007). “Sendikal Hareket, Sorunlar, Aray›fllar”
Türkiye’de Sendikal Kriz ve Sendikal Aray›fllar.
(Ed. F. Sazak). Ankara: Epos Yay›nlar›, ss.75-117.
Talas, C. (1982). Bir Toplumsal Politika Belgesinin Yorumu. Toplumsal Anlaflma. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar› No: 488.
Talas, C. (1992). Türkiye’nin Aç›klamal› Sosyal Politika Tarihi. Ankara: Bilgi Yay›nevi.
T.C. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›. (1998).
Çal›flma Hayat› ‹statistikleri 1998. Ankara: Yay›n
No: 24.
T.C. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›. (2003). Çal›flma Hayat› ‹statistikleri 2002. Genel Yay›n No: 111.
T.C. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›. (2008). Çal›flma Hayat› ‹statistikleri 2007. Ankara: Yay›n
No: 33.
T.C. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›. (2011). Çal›flma Hayat› ‹statistikleri 2010. Yay›n No: 33.
Tokol, A. (1997). Türk Endüstri ‹liflkileri Sistemi.
Bursa: Ezgi Kitabevi.
Uçkan, B. (2002). Türkiye’de Sendikalararas› Rekabet.
‹stanbul: Selüloz-‹fl Sendikas› E¤itim Yay›nlar›: 13.
Uçkan, B. ve Ka¤n›c›o¤lu, D. (2009). “‹flçilerin Sendikalara ‹liflkin Alg› ve Tutumlar›: Eskiflehir Örne¤i”, Çal›flma ve Toplum, Say›: 22, No: 3, ss.35-57.
http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/csgb.portal?page=sendikauye (eriflim tarihi: 01.05.2012).
8
SEND‹KACILIK
Amaçlar›m›z
N
N
N
‹ngiltere’deki sendikac›l›k hareketini ve yap›s›n› aç›klayabilecek,
ABD’deki sendikac›l›k hareketini ve yap›s›n› yorumlayabilecek,
Japonya’daki sendikac›l›k hareketini ve yap›s›n› de¤erlendirebilecek
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
‹ngiliz Sendikac›l›¤›
Amerikan Tipi Sendikac›l›k
Japon Sendikac›l›¤›
Ömür Boyu ‹stihdam Sistemi
• K›deme ve Liyakata Göre Ücret
ve Terfi Sistemi
• ‹flyeri Sendikac›l›¤›
• Pragmatik Sendikac›l›k
‹çindekiler
Sendikac›l›k
Dünyada
Sendikac›l›k
• ‹NG‹LTERE’DE SEND‹KACILIK
• ABD’DE SEND‹KACILIK
• JAPONYA’DA SEND‹KACIK
Dünyada Sendikac›l›k
‹NG‹LTERE’DE SEND‹KACILIK
Sendikac›l›¤›n olmazsa olmaz koflullar›ndan sanayileflme ve demokratikleflme süreci ilk olarak ‹ngiltere’de bafllam›flt›r. Bu nedenle ‹ngiltere dünya sendikac›l›k tarihi aç›s›ndan önemli bir yere sahiptir.
‹ngiltere’de Sendikac›l›¤›n Tarihsel Geliflim Süreci
‹ngiltere’de Sanayi Devrimi’ne kadar geçen süre içinde çal›flma hayat› loncalar taraf›ndan düzenlenmifltir. Ç›rak, kalfa ve usta iliflkisi içinde düzenlenen çal›flma iliflkilerinde 14. yy’›n bafllar›nda ücretler ve ç›rakl›k kanunlar› konusunda baz› çat›flmalar ortaya ç›kmaya ve bunun üzerine ç›raklar ve kalfalar aras›nda dostluk örgütleri ve dayan›flma sand›klar› ad› alt›nda çeflitli örgütler kurulmaya bafllam›flt›r. Yerel nitelikte olan bu örgütler, üyelerinden haftal›k olarak toplad›klar› aidatlar karfl›l›¤›nda üyelerine özellikle hastal›k, iflsizlik, do¤um ve ölüm gibi riskler karfl›s›nda sosyal yard›mlar sa¤lam›flt›r. Bu örgütler ayn› zamanda ustalarla ücret de dâhil
olmak üzere çal›flma koflullar›n›n tart›fl›ld›¤› forumlar da oluflturmufltur. Ancak bu
forumlar gerçek bir toplu pazarl›k süreci fleklinde de¤il, daha çok kalfa ve ç›raklar›n ustalar›ndan ricada bulunma platformu fleklinde ifllemifltir (Demircio¤lu, 1987,
s.61; Salamon, 1998, s.87).
Sanayi Devrimi ile birlikte loncalar›n ortadan kalkmas›, loncalarda çal›flan nitelikli iflgücünün fabrika iflçisine dönüflmesi ve çal›flma koflullar›n›n a¤›rlaflmas› üzerine iflçiler aras›nda örgütlenme hareketleri bafl göstermeye bafllam›flt›r. Ancak o
döneme hâkim olan klasik liberal iktisadi görüfl ve 1789 Frans›z Devriminden sonra ‹ngiltere’de de devrimci hareketlerin ortaya ç›kma endiflesi nedeniyle devlet iflçiler aras›ndaki örgütlenmeyi yasaklama yoluna gitmifltir. ‹ngiltere’de ilk örgütlü iflçi hareketi, 1792 y›l›nda kurulan ve zanaatkârlar, küçük dükkân sahipleri ve hatta
orta s›n›f üzerinde büyük etki uyand›ran Londra Yaz›flma Derne¤i’dir. Bu dönemde siyasi derneklerin ülke çap›nda örgütlenmeleri yasak oldu¤undan bu dernek
üyeleri, aralar›ndaki iletiflimi yaz›flarak sa¤lad›klar› için derne¤in ad› Yaz›flma Derne¤i olmufltur. Ancak bu hareket siyasi iktidar›n hofluna gitmemifl, derne¤in kurucular› hapisle cezaland›r›lm›flt›r. Nihayetinde de 1799 ve 1800 y›llar›nda Birleflme
Kanunlar› ç›kar›larak her türlü örgütlenme yasaklanm›fl, bu yasa¤a uymayanlara
üç aya kadar hapis ve a¤›r iflte çal›flma cezas› verilmifltir. Ancak yasaklara ra¤men
iflçilerin örgütlenmeye devam etmesi ve Napolyon savafllar›n› izleyen ekonomik
bunal›m çal›flma koflullar›n› gelifltirmek için yeni bir hareketin bafllamas›na neden
‹ngiltere’de sendikalar
endüstrileflme ve kapitalist
düzene bir tepki olarak
ortaya ç›km›flt›r.
200
Sendikac›l›k
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
olmufltur. Bunun sonucunda 1824 ve 1825 y›llar›nda Birleflme Kanunlar› yürürlükten kald›r›lm›flt›r. Ancak sendikalar gerçek bir örgütlenme ve toplu pazarl›k özgürlü¤üne 1871
Ü N E1875
L ‹ M y›llar›nda kabul edilen kanunlarla kavuflmufl; bu kanunlarla
D Ü five
ayn› zamanda sendika fonlar›n›n korunmas›, uyuflmazl›klar›n çözümü ve greve iliflkin düzenlemeler de getirilmifltir (Demircio¤lu, 1987, ss.63-64; Tokol, 2000, s.86;
S O R U
Türk-‹fl, 1966, s.18; Aktay, 1997, s.108; Salamon, 1998, ss.91-92).
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D ‹ K K A T ilk ortaya ç›kt›¤› ülke olmas› aç›s›ndan, ABD pragmatik sendikac›l›k
‹ngiltere sendikalar›n
anlay›fl›n›n merkezi olmas› aç›s›ndan, Japonya ise kendine özgü çal›flma iliflkileri ve iflyeri sendikac›l›¤›
di¤er ülkelerden ayr›lan tipik özellikler tafl›maktad›r. Her ülkeSIRAaç›s›ndan
S‹ZDE
nin siyasi, kültürel ve sosyo-ekonomik koflullar› alt›nda farkl› sendikac›l›k yap›s› ve anlay›fl› bulunmaktad›r. Ancak kitab›m›z›n s›n›rl› çerçevesi içinde bu ünitede yukar›da belirtilen yaln›zcaAMAÇLARIMIZ
üç ülke ele al›nacakt›r. Sendikalar aç›s›ndan di¤er ülke örnekleri ise TV programlar›m›zda ele al›nacakt›r.
N N
K ‹ T Resim
A P 8.1
K ‹ T A P
Sanayi Devrimi
‹ngiltere Sanayi Devrimi ve sendikal
hareketin ilk ortaya
TELEV‹ZYON
ç›kt›¤› ülke olmas› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. 2012
y›l›nda Londra’da yap›lan Olimpiyat Oyunlar›’n›n aç›l›fl
töreninde yap›lan ve ‹ngiltere tarihinin anlat›ld›¤›
gösteride Sanayi Devrimi, sendikal hareket ve kad›n
ortaya ç›k›fl› resimde
‹ Nhareketlerinin
TERNET
‹ Nde
T E Rgörülen
NET
muhteflem bir sahne ve dekorla canland›r›lm›flt›r.
TELEV‹ZYON
Kaynak: http://www.globalpost.com/dispatches/globalpostblogs/world-at-play/london-2012-top-10-weird-momentsat-olympics-opening-ceremony (eriflim tarihi:
01.08.2012).
Owenizm, siyasi eylemi ve
s›n›f fikrini reddederek
demokratik ve eflitlikçi bir
toplum yap›s›na üretici
kooperatifleri ve bar›flç› bir
genel grevle ulafl›laca¤›n›
savunmufltur.
‹ngiltere’de sendikal hareket Owenizm ve Chartizm ile iç içe geliflmifl ancak
Owenizm ve Chartizm k›sa süreli olurken, sendikal hareket biçim de¤ifltirerek varl›¤›na ve geliflimine devam etmifltir. Her üç hareket de benzer nedenlerle ortaya
ç›kt›ysa da uygulad›klar› politikalar ve yöneldikleri araçlar aç›s›ndan farkl›l›k göstermektedir. Robert Owen’›n (1771-1858) ad›yla an›lan Owenizm, ‹ngiltere’de ütopik sosyalizmin ilk önemli örne¤ini oluflturmaktad›r. Owen, mallar›n de¤erinin onlar için sarfedilen eme¤e ba¤l› oldu¤unu ve iflçilerin emeklerinin karfl›l›¤›n› üretim
kooperatifleri vas›tas›yla alacaklar›n› savunmufltur. ‘Birlikte çal›flma’ ilkesinin ekonomik de¤erine inanan Owen, bu ilkenin tar›ma uygulanmas›yla sanayide elde
edilen baflar›lar›n bu sektörde de elde edilece¤ini düflünmüfltür. Bu amaçla ‘kooperasyon köyleri’nin kurulmas›n› önermifltir. Eflitlik ve demokrasiye dayanan bir
toplum düzenin kurulmas›nda ise kanl› çat›flmalar›n de¤il tüm s›n›flardan gelecek
destekle yap›lacak bar›flç› bir genel grevin önemli bir rol oynayaca¤›n› savunmufltur. 1800’lü y›llar›n en büyük dokuma fabrikas› sahiplerinden olan Owen, kendi
fabrikalar›ndaki çal›flma koflullar›n› iyilefltirmifl (günlük çal›flma süresini 16 saatten
13 saate indirmifl, çal›flma yafl›n› 12’ye yükselterek çal›flan çocuk ve gençlere yönelik okullar açm›fl) ve bu koflullar›n hukuk kurallar›na dönüfltürülmesi için hem ‹ngiltere’de hem de uluslararas› platformlarda giriflimlerde bulunmufltur (Altan, 2004,
s.53; Ifl›kl›, 1995, ss.115-118; Aybay, 1970, s.137). Owen, 1833 y›l›nda amaçlar›n›
gerçeklefltirebilmek için Üretici S›n›flar›n›n Büyük Manevi Birli¤i ad› alt›nda bir ör-
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
8. Ünite - Dünyada Sendikac›l›k
SIRA S‹ZDE
201
N N
gütün kurulmas›n› önermifl ancak savundu¤u görüflleri gerçeklefltirememifltir. Owenizmin baflar›s›zl›¤a u¤ramas› üzerine Chartist hareket ortaya ç›km›flt›r. Chartizm,
iflçi s›n›f›na Owen’in tan›mad›¤› ve karfl› ç›kt›¤› s›n›f fikrini benimsetmek
AMAÇLARIMIZ ve siyasi
eylemin gere¤ini kabul ettirmek aç›s›ndan etkili olmufltur.
K ‹ T ARobert
P
‹ngiltere’deki sendikac›l›k hareketinin öncüsü say›lan ütopyac› sosyalist
Owen’in
görüfllerini ifade eden deneme yaz›lar›n› Owen, R. Yeni Toplum Görüflü. ‹stanbul: Yap›
Kredi Yay›nlar› kitab›nda bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Varl›kl› s›n›flar›n egemen olduklar›
parlamento karfl›s›nda iktisadi eylemlerin
tek bafl›na baflar› flans› olmad›¤›na inanan
‹NTERNET
Chartist hareket, bu iktisadi eylemlerin baflar›ya ulaflabilmesi için öncelikle tüm iflçi
s›n›f›n›n baflta genel oy hakk› olmak üzere siyasal de¤iflimler için harekete geçirilmesi gerekti¤ini savunmufltur. Bunun için
1838, 1842 ve 1848 y›llar›nda üç bildirge
ilan edilmifltir. Bu bildirgelerde genel oy
hakk›, parlamentonun y›lda bir kez toplanmas›, gizli seçim, seçim bölgeleri aras›nda eflitlik, milletvekilli¤i için ödenen
vergilerin kald›r›lmas› gibi temel demokratik taleplerde bulunulmufltur. Parlamentoya sunulan her üç bildirge de parlamento taraf›ndan kabul edilmemifltir. Öyle ki dönemin baflbakan› parlamentoda yapt›¤› bir konuflmada Chartist hareketi “Bu bir Jakobin örgüttür ve zenginleri yok etmek amac›n› tafl›maktad›r” diyerek bu harekete karfl› ç›km›flt›r. Chartizmin iflçi kitlesinin büyük deste¤ini almakla birlikte, o dönemde nitelikli ve yüksek ücretli usta iflçilerin tekelinde olan sendikalarla yeterince dayan›flma kuramamas› nedeniyle
baflar›s›zl›¤a u¤rad›¤›n› söylemek mümkündür. Chartizm temsil etti¤i talepleri gerçeklefltirememiflse de demokratik haklar›n elde edilme mücadelesinde önemli bir
dönüm noktas›n› oluflturmufl ve siyasal eylem bak›m›ndan ‹ngiliz sendikalar›na
öncülük etmifltir (Ifl›kl›, 1995, ss.122-123; Aktay, 1997, s.108).
1860’lar›n sonuna do¤ru gelindi¤inde sendikalar bir üst kuruluflun çat›s› alt›nda
güçlerini birlefltirme aray›fl› içine girmifl ve 1868 y›l›nda 118 bin iflçiyi temsil eden
34 sendika temsilcisi bir araya gelerek ‹ngiltere’nin tek üst iflçi kuruluflu olan ‹flçi
Sendikalar› Kongresi’ni (Trade Union Congress-TUC-) kurmufltur. Chartist hareketin baflar›s›zl›¤a u¤ramas›ndan sonra sendikalar bir süre siyasi faaliyetlerden uzak
kalm›fllarsa da ‹ngiliz sendikalar› ve TUC, Ba¤›ms›z ‹flçi Partisi temsilcileri ve Fabian Derne¤i üyelerinin de içinde bulundu¤u yaklafl›k 70 örgütle birlikte 1900 y›l›nda ‹flçi Temsil Komitesi’ni oluflturmufltur. Bu komiteye bireysel üyelikler söz konusu de¤ildi, yaln›zca örgütsel üyelikler kabul edilmekteydi. Ancak Komitenin zaman
içinde belirli bir tabana ulaflmas› sonucunda ad›, 1906 y›l›nda ‹flçi Partisi olarak de¤ifltirilmifltir. ‹flçi Partisi ile sendikalar aras›ndaki yak›n iliflki zaman içinde de¤ifliklik gösterse de günümüzde hâlen devam etmektedir. 2012 y›l› itibar›yla ‹flçi Partisi’ne 15 sendika ba¤l› bulunmaktad›r. Sendikalarla ‹flçi Partisi aras›ndaki iliflki ve
koordinasyon ise Sendika ve ‹flçi Partisi ‹rtibat Örgütü taraf›ndan sa¤lanmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Resim 8.2
Robert Owen
(1771-1858)
‹NTERNET
Kaynak:
http://tr.wikipedia.o
rg/wiki/Robert_Owe
n (eriflim tarihi:
01.08.2012)
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
202
Sendikac›l›k
TELEV‹ZYON
N T E Partisi’nin
RNET
‹ngiltere’de ‹‹flçi
‹nternet sayfas› için http://www.labour.org.uk, TUC’un ‹nternet
sayfas› için http://www.tuc.org.uk, Sendika ve ‹flçi Partisi ‹rtibat Örgütü’nün ‹nternet sayfas› için http://www.unionstogether.org.uk/ adresine bakabilirsiniz.
‹NTERNET
20. yy’›n bafl›ndan itibaren ‹ngiltere’de sendikalar› etkileyen bafll›ca yasal düzenlemeleri ise flu flekilde özetlemek mümkündür: 1980’lere kadar ifl uyuflmazl›klar›n› düzenleyen Uyuflmazl›k Kanunu 1906 y›l›nda kabul edilmifltir. ‹flçi Partisi’nin
sendikalar›n deste¤i ile kurulmas› üzerine ise 1913 y›l›nda Sendika Kanunu kabul
edilerek sendikalar›n kendi içlerinde ayr› bir siyasi fon kurarak siyasi faaliyetleri
destekleyebilece¤i ve isteyen üyelerin bu fona katk›da bulunmayabilece¤i düzenlenmifltir. 1926 y›l›nda gerçeklefltirilen genel grevi takip eden y›l Uyuflmazl›k ve
Sendika Kanunu ç›kart›larak özellikle grevler konusunda önemli s›n›rlamalar getirilmifltir. Sendikal haklara en önemli k›s›tlamalardan birisi, Muhafazakâr Parti döneminde 1971 y›l›nda kabul edilen Endüstri ‹liflkileri Kanunu ile getirilmifltir. Ancak 1974 y›l›nda ‹flçi Partisi’nin yeniden iktidara gelmesiyle birlikte bu kanun yürürlükten kald›r›larak Sendika ve Endüstri ‹liflkileri Kanunu kabul edilmifltir. Ancak
1979 y›l›nda Margaret Thatcher döneminde farkl› tarihlerde (1988, 1989 ve 1990)
ç›kart›lan ‹stihdam Kanunlar› ile birlikte sendikal haklarda tekrar büyük k›s›tlamalara gidilmifltir. En son kabul edilen kanun ise 1993 tarihli Sendika Reformu ve ‹stihdam Haklar› Kanunu’dur. Bu kanun ile sendika seçimleri ve grevlere iliflkin yeni prosedürler getirilmifltir.
¸ ¸
F ‹ L M gelen Margaret Thatcher, uygulad›¤› neo-liberal politikalar nedeniyle
1979 y›l›nda iktidara
iflçi taban›n›n tepkisiyle karfl›laflm›flt›r. Bunun en büyük örneklerinden birisi 1984 y›l›nda
Ulusal Maden ‹flçileri Sendikas› taraf›ndan yaklafl›k bir sene boyunca yürütülen maden grevidir. 2000 y›l›nda Stephen Daldry’nin yönetmenli¤ini yapt›¤› ‹ngiliz filimi Billy Elliot, insanlar›n potansiyel birer maden iflçisi olarak do¤du¤u Durham kentinde ve büyük maden
grevi s›ras›nda bu çizginin d›fl›na ç›kmaya çal›flan bir çocu¤un hikâyesini konu almaktad›r.
F‹LM
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
1
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹ngiltere’de
Sendikal Yap›
fi Ü N E L ‹ M
‹ngiltere’deD Ümeslek,
iflkolu ve genel sendikalar görülmekle birlikte en eski ve geleneksel örgütlenme
modeli olarak meslek sendikalar› karfl›m›za ç›kmaktad›r. DiD Ü fi Ü N E L ‹ M
O R U
¤er Avrupa Sülkelerinde
güçlü bir lonca gelene¤inin olmamas› ve kitle üretimine
geçiflle birlikte ifl gücünün standartlaflarak niteliklerini kaybetmesi nedeniyle mesS O Rönemini
U
lek sendikalar›
kaybederken, ‹ngiltere’de say›lar› ve büyüklükleri azalsa
D‹KKAT
da hâlen önemini korumaya devam etmektedir. Sanayi Devrimi’nin ilk y›llar›na kadar uzanan Deski
‹ K K Abir
T geçmifle sahip olan meslek sendikalar› ‹ngiltere’de özellikle
SIRA
S‹ZDE
beyaz yakal›
belirli
gruplar› örgütlemektedir. ‹ngiliz Havayolu Pilotlar› Birli¤i (BALPA), Birleflmifl Lokomotif Mühendisleri Toplulu¤u (ASLEF) ve Profesyonel FutbolSIRA S‹ZDE
cular Birli¤i (PFA) ‹ngiltere’deki meslek sendikalar›na örnek olarak verilebilir. Bu
AMAÇLARIMIZ
sendikalar üyelerini, çal›flt›klar› iflyerine veya ifle göre de¤il mesleki statülerine, yeteneklerineAMAÇLARIMIZ
ve e¤itimlerine göre örgütlemektedir (Cella ve Treu, 2007, s.462; Tokol, 2000, s.99;
Gennard ve Judge, 2005, s.163).
K ‹ T A P
N N
N N
Tarihsel olarak ilk ortaya
ç›kan
örgütlenme
SIRAtaban
S‹ZDE
modeli olan meslek
AMAÇLARIMIZ
sendikalar›n›n günümüzde
en güçlü oldu¤u ülkelerin
bafl›nda ‹ngiltere
AMAÇLARIMIZ
gelmektedir.
K ‹ T A P
S‹ZDE ve siyaset aras›ndaki iliflki modellerinden hangisi görülmektedir?
‹ngiltere’de SIRA
sendikac›l›k
‹ngiltere’deki
Futbolcular Birli¤i ve profesyonel sporda sendikalaflma konuK ‹Profesyonel
T A P
sunda ayr›nt›l› bilgi için Ayd›n, U. (2007). Profesyonel Sporda Sendikalaflma. Ankara:
TELEV‹ZYON
Türk-‹fl Yay›nlar› kitab›na bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
‹NTERNET
‹NTERNET
203
1920’lerden itibaren az say›da güçlü sendikalar›n oluflturulabilmesi
SIRA S‹ZDE için iflkolu
sendikalar› önem kazanmaya bafllam›flt›r. ‹flkolu sendikalar› ayn› iflkolunda çal›flan,
nitelikleri ve meslekleri ne olursa olsun tüm iflçileri kapsayan bir örgütlenme moN E Lkendi
‹M
D Ü fi Üve
delidir. Ancak ‹ngiltere’de iflkollar›n›n zaman içinde farkl›laflmas›
içinde
evrimleflmesi nedeniyle iflkollar› aras›nda net ve kesin s›n›rlar›n çizilmesi oldukça
güçtür. Bu nedenle ‹ngiltere’de tek bir iflkolunu kapsayan sendikalar›n
say›s› son
S O R U
derece s›n›rl›d›r. Ulusal Maden ‹flçileri Sendikas› (NUM) ‹ngiltere’deki iflkolu sendikalar›na örnek olarak verilebilir. Kamu sektöründeki di¤er sendikalar ise özelleflD‹KKAT
tirmeler sonucu üyelerinin çok parçal› yap›ya sahip olmalar› nedeniyle
birkaç iflkolunu kapsayan sendikalar fleklinde faaliyet göstermektedir (Eurofound, 2003;
SIRA S‹ZDE
Gennard ve Judge, 2005, s.164).
Meslek, iflkolu ve iflyeri ayr›m› yapmadan tüm iflçileri bünyesinde bar›nd›ran
genel sendikalar ise ‹ngiliz endüstri iliflkileri sistemine özgü bir örgütlenme modeAMAÇLARIMIZ
lidir. ‹flkollar› aras›nda yatay ve iflkollar›n›n kendi içinde dikey bir örgütlenmeye
imkân veren genel sendikalar, ifl gücü arz› üzerinde bir tekel oluflturarak ifl piyasas›n› düzenlemeyi amaçlamaktad›r. 2007 y›l›na kadar ‹ngiltere’nin en büyük senK ‹ T A P
dikas› olan Ulafl›m ve Genel ‹fller Sendikas› (TGWU) ile Genel, Belediye ve Kazan
‹flçileri Sendikas› (GMB) ‹ngiltere’deki genel sendikalara örnek olarak verilebilir.
TGWU, May›s 2007 tarihinde ‹ngiltere’nin di¤er en büyük genel sendikalar›ndan
TELEV‹ZYON
olan Amicus ile birleflerek yaklafl›k 1,5 milyon iflçiyi kapsayan Unite isimli sendikay› kurmufllard›r. Günümüzde Unite, ‹ngiltere’nin en güçlü sendikas›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
‹NTERNET
Unite’›n yap› ve faaliyetleri konusunda daha ayr›nt›l› bilgi için http://www.unitetheunion.org adresine bakabilirsiniz.
‹ngiltere’de sendikac›l›k, az say›da ancak güçlü sendikalardan oluflan bir yap›ya
sahiptir. Bunlar›n yan› s›ra çok say›da küçük sendikalar da bulunmaktad›r ancak bu
sendikalar toplam sendika üyeli¤i içinde çok küçük bir paya sahip bulunmaktad›r.
Son y›llarda ‹ngiltere’de teknolojide, üretim ve ifl gücü piyasas›nda yaflanan de¤iflimler sonucunda sendikalar aras›nda birleflmeler yayg›nlaflm›flt›r. Bu birleflmeler ise yukar›da bahsedilen Unite’da oldu¤u gibi, ekonomide tüm sektörleri temsil eden mega
sendikalar›n oluflmas›na neden olmufltur. Sendikalar›n birleflmesi TUC’un üyelik yap›s›n› da etkilemifl, TUC’a üye olan sendika say›s› 1979 y›l›nda 112 iken 2003 y›l›nda
70’e ve 2012 y›l›nda ise 54’e kadar düflmüfltür (Gennard ve Judge, 2005, s.164).
‹ngiltere’de siyasi, mesleki ve dinî baz› faktörlerin etkisiyle bölünmemifl bir yap›ya sahip olan sendikal hareketin tek üst örgütü TUC’dir. Sendikal hareketin bölünmemesinin en büyük nedenlerinden birisi sendikalar›n deste¤iyle kurulan ve
varl›¤›n› devam ettiren ‹flçi Partisi’nin olmas›d›r. 2012 y›l› itibar›yla yaklafl›k 6,2 milyon iflçiyi temsil eden TUC, ülkedeki sendikalar›n ortak bir politika izlemesini sa¤lamakta, hükûmetin iflçilerin yarar›na uygulamalarda bulunmas› için lobi faaliyetlerinde bulunmakta, iflçileri ulusal ve uluslararas› platformlarda temsil etmekte,
sendikalar aras›nda çekiflmelerin önüne geçerek koordinasyon sa¤lamaktad›r
(http://www.tuc.org.uk).
‹ngiltere’de sendikalar TUC’nin yan› s›ra federasyonlara da üye olabilmektedir.
Federasyonlar›n faaliyet alanlar› ise birbirinden farkl›l›k göstermektedir. Örne¤in,
kimi federasyonlar üyeleri ad›na toplu görüflmelere kat›l›rken kimi federasyonlar
üyeleri aras›nda yaln›zca koordinasyon ve dayan›flma faaliyeti yürütmektedir. Sendikalar Genel Federasyonu (GFTU) ikinci grupta yer alan federasyonlara örnek
olarak verilebilir. Tüm bunlar›n d›fl›nda sendikalar›n yerel flubelerini bir araya ge-
SIRA S‹ZDE
‹ngiltere’nin en büyük
sendikas›, bir genel sendika
olan Unite’d›r.AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹ngiltere’nin tek merkezi üst
iflçi örgütü TUC’dir.
204
Sendikac›l›k
tiren sendika konseyleri (trades councils) de örgütlü iflçiler aras›nda ekonomik ve
sosyal politika alanlar›nda ve siyasi konularda ifl birli¤i sa¤lamaktad›r. Özellikle
grev ve lokavt s›ras›nda koordinasyon ve dayan›flmay› sa¤layan sendika konseyleri, sendikal e¤itimlerde de önemli bir rol oynamaktad›r (Tokol, 2000, s.101).
‹ngiltere’de 1980’li y›llardan itibaren sendikalaflma oran› düflme e¤ilimi içine
girmifltir. 1975 y›l›nda %52 olan sendikalaflma oran›, 1995 y›l›nda %32,4’e, 2000 y›l›nda %29,8’e ve 2005 y›l›nda %28,6’ya inmifltir. 2011 y›l› itibar›yla sendikalaflma
oran› %25,7 ve sendikal› iflçi say›s› da 6.4 milyondur. Sendikal› iflçilerin ço¤unlu¤u
ise kad›nlardan oluflmakta ve kad›nlar›n sendikalaflma oran› erkeklerinkinden daha yüksek bulunmaktad›r. 2011 y›l› itibar›yla erkeklerin sendikalaflma oran› %23,4
iken kad›nlar›n sendikalaflma oran› %28,7’dir. En yüksek sendikalaflma oran› kamu
idaresi ve savunma sektöründeyken (%53,4), en düflük sendikalaflma oran› otel ve
yiyecek hizmetleri sektöründedir (%3,6) (BIS, 2012).
‹ngiltere’de Toplu Pazarl›k ve Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar›n›n
Çözümü
Centilmenlik anlaflmas›:
Resmî nitelikte herhangi bir
yaz›l› metnin kaleme
al›nmad›¤›, karfl›l›kl› güvene
dayal› anlaflmad›r.
‹ngiltere’de kamu
sektöründe a¤›rl›kl› olarak
iflkolu düzeyinde toplu
pazarl›klar, özel sektörde ise
iflyeri/iflletme düzeyinde
toplu pazarl›klar
görülmektedir.
‹ngiliz endüstri iliflkileri gönüllülük temeline dayanmakta, bu nedenle çal›flma koflullar›n›n belirlenmesinde yaz›l› olmayan kurallar ve gelenekler önemli bir rol oynamaktad›r. Bununla birlikte 1979 y›l›ndan itibaren AB direktiflerinin etkisiyle çal›flma koflullar›na iliflkin daha fazla yasal düzenleme getirilmeye bafllam›flt›r. Dolay›s›yla ‹ngiliz endüstri iliflkileri sistemini ba¤lay›c› olmayan toplu ifl sözleflmeleri,
sosyal taraflar›n zorunlu olarak çok fazla yer almad›¤› ikili ve üçlü yap›lar ve yasal
olarak oluflturulan asgari çal›flma standartlar›n›n bileflimi olarak özetlemek mümkündür (Crook, 2010, s.30).
‹ngiltere’de toplu ifl sözleflmeleri, yaz›l› olmad›¤› ve bu konuda aç›k bir hüküm
bulunmad›¤› sürece, ba¤lay›c› bir özellik tafl›mamaktad›r. Bu nedenle toplu ifl sözleflmeleri centilmenlik anlaflmas› fleklinde yap›lmaktad›r. Bunun yan› s›ra 1999
y›l›na kadar sendikalar iflverenleri kendilerini tan›malar› konusunda zorlayamazken, 1999 y›l›nda kabul edilen ‹stihdam ‹liflkileri Kanunu ile en az 21 iflçinin istihdam edildi¤i iflyerlerinde en az %10 üyeye sahip olan ve iflyerinde çal›flan iflçilerin
ço¤unlu¤u taraf›ndan tan›nan sendika iflvereni zorlama hakk›na sahip olmufltur.
Ancak iflveren sendikay› bir zorlama olmaks›z›n tan›d›¤› zaman toplu pazarl›¤›n
kapsam› daha genifl olurken; zorlama yoluyla tan›d›¤› zaman toplu pazarl›¤›n kapsam› ücret ve çal›flma süreleriyle s›n›rl› kalmaktad›r (Tokol, 2000, ss.103-104; Salamon, 1998, s.309; Mayne, vd., 2001, ss.231-232).
1960’l› y›llardan itibaren toplu pazarl›klar merkezden uzaklaflmakta, iflkolu veya bölgesel düzeyde çok iflverenli pazarl›klar›n yerini iflyeri veya iflletme düzeyinde tek iflverenli toplu pazarl›klar almaktad›r. Böylelikle endüstri iliflkileri gün geçtikçe iflletmelere özel hâle gelmektedir (Ka¤n›c›o¤lu, 2001, s.47). Kamu hizmetleri
d›fl›nda iflkolu düzeyinde toplu pazarl›klar ender olarak görülmektedir. Özel sektörde ise iflyeri düzeyinde toplu pazarl›klar yayg›nd›r. Ulusal düzeyde toplu pazarl›klar da günümüzde kamu hizmetleri için hâlen bir norm niteli¤indedir. Ancak yerel otoriteler, vak›f hastaneleri ve üniversiteler ulusal düzeyde toplu pazarl›kta yer
almak zorunda de¤ildir. ‹ngiltere’de 2010 y›l› itibar›yla iflçilerin yaklafl›k %35’i toplu pazarl›k kapsam›nda yer almaktad›r. Kamu sektöründe çal›flanlar›n %72’si, özel
sektörde çal›flanlar›n ise yaln›zca %20’si toplu pazarl›¤›n kapsam›nda bulunmaktad›r (Crook, 2010, s.30). ‹ngiltere’de toplu ifl sözleflmelerinin teflmili flimdiye kadar
yasal yollarla uygulanmad›¤› gibi teflmili gerçeklefltirecek gönüllü bir mekanizma
da bulunmamaktad›r (Eurofound, 2009(a)).
S O R U
S O R U
205
D‹KKAT
D‹KKAT
‹ngiltere’de toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde özgürlükçü bir sistem vard›r.
Taraflar uyuflmazl›klar› mücadeleci veya bar›flç› yollarla çözümleyebilse de sendiSIRA S‹ZDE
kalar grevi genellikle en son baflvurulacak yol olarak görmektedir.
Uyuflmazl›klar›
bar›flç› yollarla çözümlemede en önemli mekanizma Dan›flma, Uzlaflt›rma ve Tahkim Servisi (ACAS)’dir. Ba¤›ms›z bir yap› olan ve bir baflkan ile 11 üyeden (iflçi
AMAÇLARIMIZ
temsilcileri, iflveren temsilcileri ve ba¤›ms›z üyeler) oluflan ACAS, dan›flma, rehberlik ve e¤itim hizmetlerinin yan› s›ra bireysel ve toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde uzlaflt›rma, arabuluculuk ve tahkim ifllevini yerine getirmektedir.
ACAS, zoK ‹ T A P
runlu bir mekanizma de¤ildir. Efl deyiflle uyuflmazl›¤›n çözümü için taraflar›n aralar›nda anlaflarak ACAS’a baflvurmas› ve nas›l bir yöntem istediklerini bildirmeleri
gerekmektedir. ACAS’›n tahkim olarak verdi¤i kararlar ba¤lay›c› olmamakla beraTELEV‹ZYON
ber, taraflar aralar›nda anlaflarak tahkimin verdi¤i karar› ba¤lay›c› hâle getirebilmektedir (http://www.acas.org.uk; Tokol, 2000, s.106; Demircio¤lu, 1987, s.81).
N N
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹ngiltere’de grev hakk› anayasada yer almamakla birlikte, çeflitli kanunlarla düzenlenmektedir. K›ta Avrupa ülkelerinden farkl› olarak ‹ngiltere’de memurlar›n da
grev hakk› bulunmaktad›r. Grev türleri konusunda ise çeflitli s›n›rlamalar bulunmaktad›r. Siyasi grevin ve dayan›flma grevinin yasa d›fl› kabul edildi¤i ‹ngiltere’de
hak grevi, ç›kar grevi, gayret grevi (ifl yavafllatma eylemi) ve picketing yasald›r. ‹nSIRA S‹ZDE
giltere’de bir sendikan›n greve gidebilmesi için grev oylamas›ndan
mutlaka “greve
evet” karar›n›n ç›kmas› gerekmektedir. Son y›llarda sendikalaflma oranlar›nda yaflanan gerileme ve baz› yasal düzenlemeler sonucunda grev say›lar›nda
D Ü fi Ü N E L ‹ M da önemli
düflüfller yaflanmaktad›r. Örne¤in 1988 y›l›nda toplam 781 ifl durdurma eylemi görülürken, 2008 y›l›nda bu say› 147’ye kadar düflmüfltür (Tokol, 2000, ss.106-107;
S O R U
Warneck, 2007, s.70; Eurofound, 2009(a)).
ABD’DE SEND‹KACILIK
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
‹ N T E R Nadresine
ET
ACAS’›n yap› ve iflleyifli hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için http://www.acas.org.uk
bakabilirsiniz.
K A T YöntemleGrev türleri, Endüstri ‹liflkileri kitab›n›z›n ‘Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar› Dve‹ KÇözüm
ri’ ismini tafl›yan 7. ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r. Bununla birlikte bu ünitede italik olarak belirtilen grev türlerinin aç›klamalar›n› kitab›n›z›n
SIRASözlük
S‹ZDE bölümünde
bulabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
ABD pragmatik sendikac›l›k anlay›fl›n›n merkezi olmas› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.
K ‹ T
ABD’de Sendikac›l›¤›n Tarihsel Geliflim Süreci
A P
Endüstrileflme hareketi Avrupa ülkelerine göre çok daha geç bafllamas›na ra¤men,
ABD’de sendikac›l›¤›n ilk ortaya ç›kt›¤› y›llar 1700’lere kadar uzanmaktad›r. ‹lk senT E L E V ‹ Z Y O N Birliklerin
dika 1794 y›l›nda Philadelphia’da ayakkab›c›lar taraf›ndan kurulmufltur.
devam› fleklindeki ilk sendikalar›n üyeleri ayn› meslek ve zanaat dal›nda çal›flan nitelikli iflçilerden oluflmaktayd›. Ayn› yörede ve bölgede çal›flanlar bu sendikalara
üye olabiliyorlard›. Bu nedenle ilk örgütlenme düzeyi yereldi ve
ilk kurulan sendi‹NTERNET
kalarda mesleki sendikac›l›k ilkesi benimsenmiflti. Bu sendikalar çal›flanlar›n istedikleri ücreti belirleyerek iflverenlere bildiriyorlard›. ‹flverenler bu ücretleri kabul ederse bugünkü anlamda toplu ifl sözleflmesi yap›lm›fl oluyordu. ‹stekler reddedilirse örgüte üye olan nitelikli iflçilerin ifli b›rakmas›yla o iflyerinde üretim tamamen duruyordu. Bu da gerçek anlamda bir grev anlam›na geliyordu (Demircio¤lu, 1987, s.29).
K ‹ T A P
ABD’de ilk sendika meslek
esas›na göre 1794 y›l›nda
kurulmufltur.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
206
Amerikan sendikac›l›¤›n›n en
önemli örgütlenme düzeyini
oluflturan ilk ulusal sendika
1850 y›l›nda kurulan Ulusal
‹flçi Sendikas›d›r.
Sendikac›l›k
Yerel düzeyde sendikalar›n özellikle grev hareketleri s›ras›nda bafllayan dayan›flmas› ve ifl birli¤i sonucu 1833 y›l›nda ilk federasyon kurulmufltur. Amerikan
sendikac›l›¤›n›n en önemli örgütlenme düzeyini oluflturan ilk ulusal sendika ise
1850 y›l›nda kurulan Ulusal ‹flçi Sendikas› (National Labor Union)’d›r. Bu sendika,
daha öncekilerden farkl› olarak, yaln›zca vas›fl› iflçileri de¤il, sendikac›l›¤a ilgi duyan di¤er çal›flanlar› da örgütlemifltir. 1870’li y›llar›n bafl›nda, ulusal sendika say›s›
30’a, toplam sendika üyeli¤i ise 300.000’ne ulaflm›flt›r (Mills, 1994, s.37). Ulusal
sendikalar güçlü üye say›lar› ve örgüt yap›lar› nedeniyle profesyonel sendikac›l›k
yapm›fllar, Amerikan sendikac›l›¤›n›n istikrar ve geliflme unsuru olmufllard›r. Sendikalar›n politik güçle de¤il ekonomik güçleriyle hareket etmesi gerekti¤i ilkesiyle, güçlerini çal›flanlar›n ç›karlar›n› korumaya yöneltmifllerdir. Ancak ulusal sendikalar›n kurulmas› meslek sendikac›l›¤› ilkesini de¤ifltirmemifltir.
ABD’de endüstrileflmenin geliflmesi ve ba¤›ml› çal›flanlar›n artmas›yla birlikte,
1869 y›l›nda kurulan ‹flgücü
fiövalyeleri Federasyonu
yerel düzeyde ve mesleki örgütlenme ilkesine göre kurulan sendikalar›n bu yeni
meslek, iflkolu ve vas›fl›s›n›f›n gereksinmelerine karfl›l›k veremedi¤i görülmüfltür. Bu ortamda ortaya ç›kan
vas›fs›z ayr›m› yapmadan
idealist görüfle göre, çal›flma koflullar›n›n düzeltilmesi ve ücretlerin iyilefltirilmesi
bütün iflçilerin birleflmesini
amaçlam›flt›r.
için iflçi hareketine politik amaçlar kazand›r›lmal›d›r. Yine bu görüfle göre, sendikalar yaln›zca nitelikli de¤il niteliksiz iflçileri de bünyelerinde bar›nd›rmal›d›r. Mülkiyet sistemini de¤ifltirme ve kooperatifleflme gibi reformist hareketlere yer veren
idealizm görüflü, 1870’li y›llarda ortaya ç›kan ve Amerikan sendikac›l›k tarihinde
radikal e¤ilimli bir sendikal hareket olarak yer alan ‹flgücü fiövalyeleri Federasyonu’nda (-Knights of Labor-) ilkelerini gerçeklefltirmifltir (Demircio¤lu, 1987, s.32).
1869 y›l›nda, Philadelphia’da terziler taraf›ndan kurulan gizli bir derne¤in devam›
AFL, mesleki amaçla
olan
bu sendika o güne kadar kurulanlardan farkl› olarak, meslek, iflkolu ve vas›fl›örgütlenmifl ulusal
sendikalar›n bir üst örgütü
vas›fs›z ayr›m› yapmadan bütün iflçilerin birleflmesini öngörmüfltür. Birçok y›k›c› ve
olarak 1886 y›l›nda
uzun süreli grevi örgütleyen sendikan›n 1886 y›l›na kadar üye say›s› 700.000 kifliye
kurulmufltur.
ulaflm›flt›r (Sloane ve Whitney, 1994, s.67). K›sa bir süre faaliyet göstermesine ra¤men,
ilk kez niteliksiz iflçileri örgütleyerek sendikalaflma oran›n›n yükselmesini sa¤layan ve
ulusal sendikalar›n bir tepe örgütü kurmas›n› teflvik eden ‹flgücü fiövalyeleri, Amerikan sendikac›l›k hareketinde çok derin izler b›rakm›flt›r (Demircio¤lu, 1987, s.33).
Amerikan sendikalar›n›n bir tepe örgütü kurmak için ilk giriflimleri, 1880’li y›llarda ortaya ç›km›flt›r. Bu dönem içinde kurulan befl federasyon aras›nda en önemlisi
1886 y›l›nda kurulan Amerikan ‹flçi Federasyonu (American Federation of Labor AFL-)’dir (Koray, 1992, s.105). AFL’nin kurulmas›nda öncülü¤ü Samuel Gompers ve
Adolph Strasser yapm›flt›r. AFL, Amerikan toplum yap›s› ve ekonomik sistemini dikkate alan bir sendikac›l›¤› yerlefltirmek istemifltir. Meslek sendikac›l›¤› AFL’nin en
önemli örgütlenme ilkesidir. AFL, mesleki amaçla örgütlenmifl ulusal sendikalar›n
üst örgütü olarak kurulmufltur. AFL’nin temelini oluflturan politikadan uzak durmak,
Resim 8.3
toplum yap›s›n› de¤ifltirmeye yönelik radikal e¤iAFL’nin kurucular› ve ilk
limlere ilgi göstermemek,
yöneticileri
çat›flmay› de¤il uzlaflmay›
Samuel Gompers (1850-1924)
temel almak, toplumun
Adolph Strasser (1843-1939)
tümünün de¤il iflçilerin
ç›karlar›n› korumaya yöKaynak:
http://www.newworldencyclope
nelmek gibi ilkeler günüdia.org/entry/Samuel_Gompers,
müz Amerikan sendikac›http://en.wikipedia.org/wiki/Ad
l›k anlay›fl›n›n da temelini
olph_Strasser (eriflim tarihi:
01.08.2012)
oluflturmufltur.
I. Dünya Savafl›’na kadar Amerikan sendikalar› üye say›lar›n› sürekli artt›rm›fl,
yasal düzenlemeler olmamas›na ra¤men iflverenler de sendikalar› taraf olarak kabul etmeye bafllam›fllard›r. Ancak 1929 ekonomik bunal›m› tüm dünyada oldu¤u
gibi ABD’de de sendikalar› olumsuz etkilemifl, AFL’nin üye say›s› önemli ölçüde
düflmüfltür. Baflkan Roosevelt’in ekonomik bunal›m› atlatmak için uygulamaya
koydu¤u New Deal politikas› talep art›fl› sa¤lamak için harcamalar›n artt›r›lmas›n›
temel ilke olarak alm›flt›r. Buna ba¤l› olarak en önemli tüketici grubunu oluflturan
iflçilerin sendikalaflmas›n› teflvik eden yasal düzenlemeler kabul edilmifltir. Bunlardan en önemlisi olan 1932 tarihli Norris-La Guardia Kanunu, iflçilerin sendikalaflma ve toplu pazarl›k haklar›n› garanti alt›na alm›fl, grev ve boykot türü eylemlere
iliflkin düzenlemeler getirmifltir (Sloane ve Whitney, 1994, s.78).
Ekonomik bunal›m›n ard›ndan, niteliksiz iflgücünde önemli art›fl olan ABD’de,
AFL’nin meslek sendikac›l›¤› ilkesine karfl› tepkiler ortaya ç›km›flt›r. Baz› sendika liderleri, federasyonun niteliksiz iflçileri de örgütlemesi ve iflkolu sendikac›l›¤›n› benimsemesini savunmaya bafllam›fllard›r. Bunlar 1935 y›l›nda AFL’den ayr›larak Endüstri
Örgütleri Birli¤i’ni (Congress of Industrial Organizations -CIO-) kurmufllard›r. 1935 tarihli Wagner Kanunu’nun yürürlü¤e girmesiyle ABD’de iflkolu sendikac›l›¤› h›zla geliflmifltir. ABD’de endüstri iliflkileri sistemi ile ilgili olarak ç›kar›lan en önemli yasa olan
Wagner Kanunu, sendikalar›n ve toplu pazarl›¤›n geliflmesine yönelik çeflitli düzenlemeler getirmifl, iflçilere adil olmayan uygulamalar›n yap›lmas›n› önlemek için Ulusal
‹flgücü Kurulu (National Labor Relations Board -NLRB-) oluflturulmufltur.
II. Dünya Savafl›’ndan güçlü bir ekonomiyle ç›kan ABD’de, savafl s›ras›nda rekabeti bir tarafa b›rakarak grevleri erteleyen ve savafl›n olumsuz etkilerini azaltmak
için gösterilen çabalar› destekleyen AFL ve CIO da güçlerini artt›rm›fl ve kamuoyundan olumlu destek görmüfltür. Ancak savafl sonras›nda çok yüksek ücret talepleriyle artan grevler, sendikalar aleyhine bir ortam›n oluflmas›na neden olmufltur. Sendikalar› destekleyen Demokratlar›n yerine iktidara geçen Cumhuriyetçiler,
iflverenlerin de bask›s›yla sendikac›l›¤›n geliflmesini engelleyen bir kanun ç›karm›flt›r. 1947 tarihli Taft-Hartley Kanunu, sendikalar›n örgütlenme ve toplu pazarl›k
konusunda daha önce elde etti¤i birçok hakk› ortadan kald›rm›flt›r. Örne¤in sendika güvenli¤ini sa¤layan kapal› iflyeri uygulamas› yasa d›fl› hâle gelmifltir. Ayr›ca birçok sendikal uygulama ve eylem haks›z uygulamalar olarak düzenlenmifltir (Sloane ve Whitney, 1994, s.86).
Sendikalara karfl› izlenen bu sert tutum, iki federasyonu birbirine yaklaflt›rm›flt›r. Ayr›ca örgütlenme bak›m›ndan iki örgüt aras›ndaki farklar da azalm›fl; AFL iflkolu sendikac›l›¤›na göre örgütlenmeye bafllam›flt›r. AFLve CIO, 1955 y›l›nda birleflerek günümüze kadar devam eden bir üst kuruluflu oluflturmufltur. ‹ki farkl› e¤ilim ve çizgide yer alan federasyonun birleflmesiyle oluflan AFL-CIO, tahmin edilenden çok daha iyi çal›flm›fl ve günümüzün ideolojik bölünmüfllükten ve politikadan
uzak Amerikan sendikac›l›¤›na çok önemli katk›lar yapm›flt›r. (Mills, 1994, s.49).
Sendikalaflma oran›, ABD’de özellikle 1970’li y›llardan itibaren önemli ölçüde
azalmaya bafllam›flt›r. 1970’li y›llara kadar %40’lara yaklaflan sendikalaflma oran›,
1980’lerde % 20’ye, 2000’lerin bafl›nda %13,5’e düflmüfltür. 2011 y›l› itibar›yla bu rakam %11.8’dir (http://www.eiro.eurofound.ie/2003/11/feature/us031110 1f.html;
http://www.bls.gov/news.release/union2.nr0.htm). Endüstrileflme düzeyi son derece yüksek olan ABD’de di¤er geliflmifl ülkelere göre sendikalaflman›n zay›f olmas›n›n çeflitli nedenleri vard›r. Bu nedenler aras›nda iflverenlerin sendikalara karfl›
kat› bir tutum almas› önemli bir etkiye sahiptir. ‹flverenler uzun süre iflyerine giren
iflçilere yellow dog ad› verilen sendikaya girmeme koflulu getiren anlaflmalar uy-
207
Meslek sendikac›l›¤› ilkesine
karfl› ç›karak iflkolu
sendikac›l›¤›n›n
benimsenmesini savunanlar
AFL’den ayr›larak 1935
y›l›nda CIO’yu kurmufllard›r.
ABD’de iflçi sendikalar›n›n
tek üst örgütü 1955 y›l›nda
birleflen AFL-CIO’dur.
208
Sendikac›l›k
ABD’de iflverenlerin
sendikalara karfl› kat›
tutumlar› ve grevi
güçlefltiren yasal
düzenlemeler sendikal
örgütlenmeyi
güçlefltirmektedir.
gulam›fllar ve sendikaya girenleri kara listeye alm›fllard›r. Di¤er taraftan, greve kat›lan iflçilerin yerine iflçi çal›flt›r›lmas›na olanak verilmesi gibi yasal düzenlemeler
de sendikal örgütlenmeyi güçlefltirmektedir (Koray, 1992, s.106). Ancak ABD’de
sendikalar›n etkisi tamamen ortadan kalkm›fl de¤ildir. Sendikalar örgütlenme taktiklerini de¤ifltirerek, hizmet sektöründe üye say›s›n› h›zla artt›rmakta ve kamuoyundaki imajlar›n› yenilemeye çal›flmaktad›r (Fletcher ve Hurd, 2002, s.39).
Amerikan Tipi Sendikac›l›k:
Temel ifllevini üyelerinin
ekonomik ve mesleki
ç›karlar›n› gözetmek ve
gelifltirmek olarak gören
sendikac›l›k anlay›fl›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
ABD’de Sendikal Yap›
Günümüzde bafll›ca ifllevini üyelerinin ekonomik ve mesleki ç›karlar›n› gözetmek
ve gelifltirmek olarak gören pragmatik sendikac›l›k anlay›fl›, Amerikan Tipi Sendikac›l›k olarak da adland›r›lmaktad›r. Amerikan sendikac›l›k anlay›fl›n› Avrupa
sendika hareketlerinden ay›ran baz› özellikler bulunmaktad›r. Bunlardan baz›lar›
flu flekilde s›ralanabilir:
• Amerikan sendikalar›, Avrupa sendikalar› gibi kapitalist toplumun temel yap›s›n› de¤ifltirmeyi amaçlayan sosyalist ya da anarflist ak›mlar›n etkisi alt›nda kalmam›flt›r. Avrupa iflçi hareketi sendikac›l›¤›n yan› s›ra politik ve kooperatiflerle ilgili faaliyetlerde bulunmas›na ra¤men, Amerikan iflçi hareketinin sadece toplu pazarl›k boyutu geliflmifltir (Dereli, 1996, s.42).
• Servet ve gelir da¤›l›m›nda varolan eflitsizli¤e ra¤men, sosyal s›n›f bilinci
ABD toplumunda hiçbir zaman Avrupa’daki gibi güçlü olmam›flt›r. Çünkü
ABD’de insanlar Avrupa’da oldu¤u gibi do¤ufltan statü sahibi olmamakta;
çal›flan ve gelir düzeyini yükselten herkes bir sosyal statü elde edebilmektedir. Bu aç›k toplum yap›s› kiflileri çal›flmaya itmifl, radikal ve ideolojik hareketlere izin vermemifltir
• Amerika’n›n Avrupa’ya göre ifllenmemifl zengin do¤al kaynaklara sahip olSIRA S‹ZDE
mas›, kapitalizmin iflçi s›n›f›n›n taleplerini daha kolay karfl›layabilmesine
olanak sa¤lam›flt›r. Bu da sendikalara olan ilgi ve ihtiyac› azaltm›flt›r.
• ABDD Ünüfusunun
çok de¤iflik ›rk ve milletten gelen göçmelerden oluflmas›,
fi Ü N E L ‹ M
sendikalar›n çal›flanlar aras›nda ayn› amaca yönelik bir örgütlenme hareketini gerçeklefltirmesinde güçlükle karfl›laflmas›na neden olmufltur (DemirciS O R U
o¤lu, 1987, s.28; Selamo¤lu, 1995, ss.5-8)
D ‹ K K A T anlay›fl›n›n Türkiye’deki sendikal hareket üzerinde önemli bir etki
Amerikan sendikac›l›k
alan› olmufltur. 1950’li y›llarda bafllayan Amerikan sendikac›l›¤›n›n Türkiye’ye olan ilgisi,
1960’l› y›llarda
SIRA artarak
S‹ZDE devam etmifltir. 1950’li ve 1960’l› y›llarda Türk ve Amerikan sendikac›lar aras›ndaki yaz›flmalara iliflkin Çelik, A. (2010). “1950’li ve 1960’l› Y›llarda Türk
ve ABD Sendikac›lar› Aras›ndaki Yaz›flmalar”, Çal›flma ve Toplum. 25/2, ss.65-107 isimli
AMAÇLARIMIZ
makale dönemin
sendikac›lar›n›n kiflisel özellikleri yan›nda bu dönemin arka plan›n› da
daha net ortaya koymaktad›r.
N N
K ‹ T A etkisiyle
P
Bu faktörlerin
do¤an ve geliflen Amerikan sendikac›l›¤› 3 düzeyde
örgütlenmifltir:
• Yerel (lokal) Sendikalar: Amerikan sendikalar›n›n en alt örgütlenme birimiT E L E Vsendikalar
‹ZYON
ni yerel
oluflturmaktad›r. Yerel sendikalar iflyeri düzeyinde olabilece¤i gibi birkaç iflyerini kapsayan bölge ve iflletme düzeyinde de kurulabilmektedir. ABD’de iflverenlerle toplu ifl sözleflmesi faaliyetini yürüten sendikalar
yerel sendikalard›r. Yerel meslek sendikalar› ve yerel iflkolu sendi‹NTERNET
kalar› olmak üzere iki tipten oluflmaktad›r. Yerel meslek sendikalar›, iflyeri
ve iflverenin kim oldu¤una bakmaks›z›n ayn› meslek ve zanaatla u¤raflan ki-
209
flileri örgütlemektedir. Yerel iflkolu sendikas› ise ‘bir iflyerine bir sendika ilkesi’ üzerine kurulmakta ve iflyerinde çal›flan tüm iflçileri örgütlemekte; meslek sendikas›na göre daha kapsaml› toplu ifl sözleflmeleri
imzalamaktad›r.
SIRA
S‹ZDE
• Ulusal Sendikalar: Ayn› meslek ya da iflkoluna göre örgütlenmifl yerel sendikalar›n üst örgütüdür. Ulusal sendikalar, AFL’nin kurulmas›ndan sonra
D Ü fi Ü N E Lilkesine
‹M
önem kazanm›fllard›r. Ulusal sendikalar meslek ya da iflkolu
göre
örgütlenebilecekleri gibi karma olarak efl deyiflle hem meslek hem de iflkolu ilkesine göre örgütlenebilmektedir. Yerel sendikalar ad›na
politik
S O R önemli
U
ve temsil hizmetlerini yürütmek, grevlerde yerel sendikalara yard›m sa¤lamak ve faaliyet gösterdikleri iflkolu ve bölgedeki iflçileri örgütlemek ulusal
D‹KKAT
sendikalar›n bafll›ca görevleridir.
• AFL-CIO (Tepe Örgüt): Amerikan sendikalar›n›n en büyük federasyonu ve
SIRA üye
S‹ZDEolmaktad›r.
tepe örgütüdür. Bu tepe örgüte ulusal ve yerel sendikalar
2012 itibar›yla 12 milyon civar›nda iflçiyi kapsayan 56 üye sendikas› bulunmaktad›r (http://www.afl.cio.org). ‹flveren ve devletle olan iliflkilerinde olAMAÇLARIMIZ
dukça pragmatik olan ve politik faaliyetlerde bulunmayan federasyonun
sendikac›l›k, toplu pazarl›k ya da çal›flma mevzuat› alan›nda sonuç alabilmek için lobicilik faaliyetlerinde bulundu¤u bilinmektedir.
K ‹ TToplu
A P pazarl›kla
ilgilenmeyen AFL-CIO, örgütlü ifl gücüyle ilgili genel politikalar› ve stratejileri belirlemektedir (Demircio¤lu, 1987, ss.49-50)
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
ABD’de lobicilik faaliyetlerini sendikalar›n siyasal faaliyetleri içindeki
yeri aç›s›ndan
de¤erlendiriniz.
SIRA S‹ZDE
2
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
D‹ NÜ Tfi EÜ R
N ENLE‹ TM
S O R U
S O R U
‹NTERNET
AFL-CIO’nun yap› ve faaliyetleri konusunda ayr›nt›l› bilgi için http://www.aflcio.org
adresine bakabilirsiniz.
ABD’de Toplu Pazarl›k ve Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar›n›n
Çözümü
D‹KKAT
Amerikan sendikalar›n›n en önemli faaliyetleri olan toplu pazarl›k genellikle iflçilerden ya da yetkili sendikadan gelen taleple bafllamaktad›r. ‹flverenlerin toplu paSIRA S‹ZDE
zarl›k için baflvurmalar› çok istisnaidir.
Toplu pazarl›k sürecinde ilk aflama, sendikan›n pazarl›k biriminde yetkiyi almas›d›r. ‹flyerinde çal›flan iflçilerin % 30’undan fazlas› sendikaya
yetki veren kartlar›
AMAÇLARIMIZ
imzalam›flsa sendika do¤rudan iflveren taraf›ndan yetkili sendika olarak tan›nmay›
talep etmektedir. ‹flveren bunu reddederse sendika NLRB’den yetkili sendikay› belirlemesini istemektedir. Bu talep üzerine iflyerinde bir seçimK düzenleyen
NLRB,
‹ T A P
sendikan›n iflyerinde ço¤unlu¤u sa¤lamas› durumunda onu toplu pazarl›kta yetkili sendika olarak atamaktad›r (Fossum, 1992, ss.128-129).
Sendikan›n yetkiyi almas›ndan sonra her iki taraf da görüflmeler
T E L E V ‹ Z Y Oiçin
N haz›rl›k
yapmaktad›r. Haz›rl›k aflamas›nda taraflar birbirleri hakk›nda gerekli bilgileri toplamaya çal›flmakta ve pazarl›k stratejilerini belirlemektedir. Görüflmeler genellikle
sendikan›n iflverene taleplerini göndermesiyle bafllamaktad›r. ABD’de sendikalar
‹NTERNET
talep listelerini çok genifl tutarak kendileri için genifl bir pazarl›k
alan› b›rakmaktad›r. Toplu pazarl›k görüflmeleri iflyeri ya da iflyerleri düzeyinde yerel sendika taraf›ndan yürütülmektedir.
Taraflar toplu görüflmede anlaflma sa¤larsa sözleflmenin yürürlü¤e girmesi için
sendika genel kurulunda onaylanmas› gerekmektedir. Onaylanma süreci kanun taraf›ndan öngörülmemesine ra¤men sendikalar, sözleflmenin uygulanmas›n› kolay-
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
210
ABD’de toplu ifl
sözleflmelerinin yürürlü¤e
girebilmesi için sendika
genel kurulunda
onaylanmas› gerekmektedir.
ABD’de taraflar grev ve
lokavta baflvurmadan önce
uzlaflt›rma ve ara buluculuk
süreçlerinden geçmek
zorundad›r.
Uzlaflt›rma sürecinde
uzlaflt›r›c› görüflmelere
kat›larak görüflmelerin
devam etmesini sa¤lar.
Arabuluculuk sürecinde ara
bulucu her iki taraf›n
üzerinde anlaflt›¤› ortak
noktalar› belirleyerek
sözleflmeyle ilgili
tavsiyelerde bulunur.
Sendikac›l›k
laflt›rmak ve üyelerinin deste¤ini sa¤lad›¤›n› göstermek için sözleflmenin onaylanmas›n› istemektedir. Baz› sektörlerde, çelik endüstrisi gibi, sözleflme genel kurul
taraf›ndan de¤il yerel sendikan›n oluflturdu¤u bir komite taraf›ndan onaylanmaktad›r. Sözleflmenin onaylanmamas› durumunda görüflmelere tekrar bafllanmakta ve
sözleflme üzerinde de¤iflikliklere gidilmektedir. Toplu sözleflme üzerinde anlaflma
sa¤land›ktan ve onayland›ktan sonra sözleflme yürürlü¤e girmektedir (Mills, 1994,
ss.404-405). Yap›lan toplu sözleflmelerde ücret ve çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi d›fl›nda, sendikan›n güvenli¤ini sa¤layan kaynakta kesme yöntemi gibi düzenlemelere yer verilmekte; sözleflmenin uygulanmas›ndan do¤an uyuflmazl›klar›n çözüm yollar› belirlenmektedir. ABD’de toplu ifl sözleflmeleri, yayg›n bir flekilde iflyeri düzeyinde yap›lmaktad›r.
Taraflar, toplu pazarl›k s›ras›nda anlaflmaya varamad›klar› zaman uyuflmazl›k
ortaya ç›kmakta ve taraflar, tarafs›z bir üçüncü kiflinin yard›m›yla görüflmelere devam etmektedir. Toplu pazarl›¤›n uyuflmazl›kla sona ermesi üzerine taraflara çözüm için yard›mc› olacak iki mekanizma oluflturulmufltur. Bunlar; uzlaflt›rma ve
arabuluculuktur.
Uzlaflt›rma, uyuflmazl›klar›n greve yol açmadan çözümlenmesi için oluflturulan
bir mekanizmad›r. Uzlaflt›r›c› olarak nitelendirilen tarafs›z bir kifli pazarl›k s›ras›nda görüflmelere kat›larak görüflmelerin devam etmesini sa¤layabilir. Taraflar bir
anlaflma sa¤layamazsa uzlaflt›r›c› görüflmelerin devam etmesini sa¤lamakla kalmaz;
taraflar›n uyuflmazl›klar› çözmesine de yard›mc› olmaya çal›fl›r. Taraflar›n aralar›nda anlaflarak belirledi¤i herhangi bir kifli uzlaflt›r›c› olabilir (Fossum, 1992, ss.340341). Ancak uzlaflt›rma mekanizmas›, ABD’de oldukça faydal› bir mekanizma olarak görüldü¤ü için devletin bu ifl için görevlendirdi¤i kifliler de bulunmaktad›r. Federal Uzlaflt›rma ve Arabuluculuk Kurulu da uzlaflt›rma hizmetini profesyonel uzlaflt›r›c›lar arac›l›¤›yla sa¤lamak üzere oluflturulmufltur. Bu kurulda iflçi iflveren iliflkilerinde uzman kifliler görev yapmaktad›r (Mills, 1994, s.450).
Arabuluculukta ise uzlaflt›rmaya oldukça benzer bir flekilde üçüncü bir tarafs›z
kifli iflveren ve sendika aras›ndaki uyuflmazl›klar› çözmeye çal›flmaktad›r. Ancak
arabulucu, uzlaflt›r›c›dan farkl› olarak, her iki taraf›n üzerinde anlaflt›¤› ortak noktalar› belirleyerek sözleflmeyle ilgili tavsiyelerde bulunmaktad›r. Uzlaflt›r›c›n›n görevi taraflar›n anlaflmas›n› sa¤lamak iken arabulucu ise anlaflman›n nas›l olmas› gerekti¤i üzerinde durmaktad›r. Arabuluculuk gönüllü yada zorunlu olabilmektedir.
E¤er taraflar aralar›nda anlaflm›fllarsa süreci gönüllü olarak bafllatmakta, e¤er bir
kamu organ› taraf›ndan bu süreci kabul etmeleri gerekli görülürse zorunlu olmaktad›r. Arabulucunun önerileri sadece tavsiye niteli¤indedir, iki taraf için de ba¤lay›c›l›¤› yoktur (Mills, 1994, s.454).
Arabuluculuk mekanizmas›, ç›kar uyuflmazl›klar›nda oldu¤u gibi sözleflmenin
uygulanmas›ndan do¤an hak, uyuflmazl›klar›nda da kullan›lmaktad›r. Ancak aralar›ndaki en önemli fark, hak uyuflmazl›klar›nda arabulucunun kararlar›n›n ba¤lay›c›l›¤› olmas›d›r (Sloane ve Whitney, 1994, s.275). Uzlaflt›rma mekanizmas›nda oldu¤u gibi taraflar arabulucuyu kendi aralar›nda anlaflarak belirleyebilecekleri gibi,
Federal Uzlaflt›rma ve Arabuluculuk Kurulu ya da Amerikan Arabuluculuk Birli¤i’nin haz›rlad›¤› listelerden de seçebilir (Mills, 1994, s.582).
ABD’de, grev hakk› belirli s›n›rlar çerçevesinde kabul edilmifltir. ABD’de grev
hakk›na en önemli yasal s›n›rlama olarak kabul edilen düzenleme, Taft Hartley Kanunu’nun grev ve lokavt›n halk›n sa¤l›¤›n› ya da ulusal güvenli¤i tehdit etti¤ini düflündü¤ü durumlarda Cumhurbaflkan›’na grev ve lokavt› 80 gün süreyle erteleme
hakk› vermesidir. Bu süre içinde iflveren üretimi sürdürebilmekte ve taraflar uyufl-
211
mazl›¤›n çözümü için görüflmelere devam etmektedir. 80 gün sonunda uyuflmazl›k çözülemezse grev ve lokavt devam etmektedir (Ayd›n, 2005, ss.376-377).
SIRA S‹ZDE
Türkiye ve ABD’deki grev ve lokavt› erteleme uygulamalar›n› karfl›laflt›r›n›z.
3
ABD’de yasal kabul edilen çeflitli grev türleri vard›r. Toplu pazarl›klar›n uyuflD Ü fi Ü N E L ‹ M
mazl›kla sona ermesi üzerine ortaya ç›kan ç›kar grevleri yasal grevler aras›ndad›r.
Bir di¤er yasal grev çeflidi vahfli grevlerdir. Bu grevler yönetimin baz› uygulamalaS O R U
r›ndan memnun olmayan iflçilerin ifli b›rakmas›yla meydana gelmektedir.
Toplu ifl
sözleflmesi yürürlükteyken meydana gelen bu tür grevler genellikle sözleflmeyle
yasaklanmaktad›r. Bunun d›fl›nda sendikalar›n birbirlerini desteklemek
D ‹ K K A T için yapt›klar› dayan›flma grevleri de yasal kabul edilmektedir (Fossum, 1992, s.353).
ABD’de grev ve lokavtlar›n say›s› gün geçtikçe azalmaktad›r. 2000 y›l›nda grev
SIRA S‹ZDE
ve lokavt say›s› 39 iken kapsama giren iflçi say›s› 394 bin, kaybedilen ifl günü say›s› ise 20.4 milyon olmufltur. Ancak 2001 y›l›nda, grev ve lokavt nedeniyle kaybedilen iflgünü say›s› rekor say›labilecek derecede düflmüfltür. AMAÇLARIMIZ
2001 y›l›nda grev ve
lokavt nedeniyle 29 ifl durdurma eylemi meydana gelmifl, bu eylemler 99 bin iflçiyi kapsam›fl ve 1.2 milyon ifl günü kaybedilmifltir (http://www.eiro.eurofound.ie/2003/11/feature/us0311101f.html). Grevlerdeki düflüflün
nedenK ‹en
T önemli
A P
lerinden biri, ABD’de yasalar›n iflverene grevci iflçilerin yerine iflçi çal›flt›rma hakk›n› vermesidir. Ayr›ca geçmiflte sendikalar›n özel sektörde en önemli silah› olan
grevler kamuoyu taraf›ndan da çok fazla desteklenmedi¤i için
s›k s›k
T Esendikalar›n
LEV‹ZYON
baflvurduklar› bir eylem olmaktan ç›km›flt›r. (Mills, 1994, ss.459-460). ABD’de kamu sektöründe ise grevler büyük ölçüde yasaklanm›flt›r.
ABD’de ç›kar grevlerinin yan›
s›ra vahfli grevler ve
dayan›flma grevleri de yasal
kabul edilmifltir.S O R U
D‹KKAT
N N
‹ iflçi
N T E RS‹ZDE
NET
Türkiye’de grev s›ras›nda iflverenlerin greve kat›lan iflçilerin yerineSIRA
çal›flt›rmas›
yasal
m›d›r?
JAPONYA’DA SEND‹KACILIK
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
4
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
Japonya kendine özgü endüstri iliflkileri sistemi ve sendikac›l›k anlay›fl› aç›s›ndan
S O R U
birçok ülkeden farkl› yap›ya sahip bir ülkedir.
S O R U
Japonya’da Endüstri ‹liflkilerinin Tarihsel Geliflim
D ‹ K K A TSüreci
D‹KKAT
Japonya, 20. yy’›n bafl›na kadar büyük ölçüde kendi kendine yeten bir tar›m ülkesiydi. Bat›l› sömürgeci güçlerle karfl›lafl›nca geri kalm›fll›¤›n›n fark›na varan Japonya,
SIRA S‹ZDE
“Bat›y› tan›yal›m, Bat›n›n sahip olduklar›na sahip olal›m” düflüncesiyle Bat› toplumlar›nda be¤endikleri özellikleri kendi kültürleri içine alarak bu özellikleri kendi yap›s› içinde eritmifltir. 1860’l› y›llarda imparator Meiji döneminde,
Japonya’da moderAMAÇLARIMIZ
nizasyon süreci bafllam›fl; baflta e¤itim olmak üzere pek çok alanda büyük at›l›mlar
gerçekleflmifltir. Sonraki y›llarda ise askerî, ticari ve s›nai alanlarda çok say›da Japon
Avrupa’ya gönderilmifl ve kamu finansman› yoluyla devlet, kalk›nmada
K ‹ T A P önemli bir
rol oynam›flt›r. Modernizasyon süreci içinde al›nan önlemler ile Japonya h›zla sanayileflmeye bafllam›flt›r (Demircio¤lu, 1987, ss.299-300).
Japonya’da, ilk iflçi örgütlerine 1860’l› y›llarda rastlanmaktad›r.
T E L E VAncak
‹ Z Y O N bu örgütler, daha çok yerel nitelik tafl›maktad›r. Gerçek anlamda ilk sendikalar ise 1890’l›
y›llarda makine üretim iflçileri, gemi inflaat iflçileri, demir yolu makinistleri ve matbaa iflçileri taraf›ndan kurulmufltur. 1900’lü y›llara gelindi¤inde sendikalar›n, iflçiler
NTERNET
aras›nda örgütlenme bilinci yaratmas› ve iflçilerin görüfllerinin ‹parlamentoya
yans›t›lmas› konusunda etkili olduklar› görülmektedir (Demircio¤lu, 1987, ss.301-302).
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Sodomei, Japon
T E Lsendikal
EV‹ZYON
hareketinin öncüsü olan bir
konfederasyondur.
‹NTERNET
212
Sendikac›l›k
Japon endüstri iliflkileri
sistemi, II. Dünya
Savafl›’ndan sonra ABD’nin
etkisiyle kurumsallaflm›flt›r.
Japon hükûmeti, bu dönemde, iflçiler aras›ndaki örgütlenmenin gelifliminden
rahats›z olmufl; 1900 y›l›nda sendika ve benzeri örgütlerin polis denetimi alt›na
al›nmas›n› düzenleyen Kamu Bar›fl›n› Koruma Kanunu’nu yürürlü¤e sokmufltur.
Ancak kanuna ra¤men örgütler faaliyetlerini sürdürmüfl ve radikalleflmifltir. ‹flçilerin radikalleflmeye tepki göstermesi üzerine 1912 y›l›nda ›l›ml› bir örgüt olan Yuaikai (Kardefllik Örgütü) kurulmufl; örgütün ad› daha sonra Sodomei (Japon ‹flçi
Konfederasyonu) olarak de¤ifltirilmifltir (Tokol, 1996, s.341). ABD’nin o dönem üst
iflçi örgütü olan AFL’den büyük ölçüde etkilenerek kurulan Sodomei, çok say›da
grev ve direnifl yürütmekle birlikte, siyasi faaliyette bulunmaktan kaç›nm›fl ve etkinli¤ini toplu pazarl›klarda yo¤unlaflt›rm›flt›r. 1930’lu y›llar›n ilk yar›s›nda sendika
say›s›nda ve sendikal› iflçi say›s›nda büyük art›fl yaflan›rken 1930’lu y›llar›n ikinci
yar›s›nda afl›r› milliyetçilik nedeniyle özgür toplu pazarl›k ve ba¤›ms›z sendikac›l›k
kurumlar›nda geriye gidifller yaflanmaya bafllam›flt›r. 1938 y›l›nda ILO’dan çekilen
Japonya’da 1944 y›l›na gelindi¤inde faaliyet gösteren hiçbir iflçi sendikas› kalmam›flt›r (Demircio¤lu, 1987, ss.303-304).
II. Dünya Savafl›’n›n bitimine kadar Japonya’da sendikal haklar› tan›yan bir kanun ç›kar›lmam›flt›r. Sendikal hareket, Taisho döneminde (1912-1926) geliflmifl ve
I. Dünya Savafl›’ndan sonra önemli bir sosyal güç hâline gelmifltir. Ancak II. Dünya Savafl› öncesinde grev ve sendikal faaliyetlere polis taraf›ndan müdahale edilmifl; komünizm ve sosyalizmle iliflkili olan sendikal hareketler fliddet yoluyla bast›r›lm›flt›r. II. Dünya Savafl› ile birlikte, Japon endüstri iliflkileri sistemi yeni bir döneme girmifltir. Savafl s›ras›nda ABD’nin öncülü¤ündeki ‹flgal Güçleri, Japonya’y›
demokratiklefltirme ve liberallefltirme yönünde politikalar uygulamaya bafllam›fllard›r (Sugeno, 1994, ss.95). Bu dönemde Japonya’da büyük ölçüde Amerikan hukuku model al›narak yasal düzenlemeler yap›lm›fl ve iflçi hareketinin önündeki engeller kald›r›lm›flt›r. Aral›k 1945’te ABD’deki Wagner Kanunu’ndan etkilenerek, Japonya’n›n ilk Sendikalar Kanunu kabul edilmifl ve 1949 y›l›nda kanun, tekrar gözden geçirilerek iflverenlerin ifl iliflkilerindeki haks›z eylemlerine karfl› çeflitli düzenlemeler getirilmifltir. Bu kanunla birlikte sendikalar, Japon deyifliyle “ya¤murdan
sonra ç›kan mantarlar gibi” h›zla ço¤alm›flt›r. Öyle ki 1949 y›l›na Japonya’da flimdiye kadar görülen en yüksek sendikalaflma oran›na (% 55,7) ulafl›lm›flt›r. 1946 y›l›nda ç›kart›lan Çal›flma ‹liflkilerini Düzenleme Kanunu’nda ise ifl uyuflmazl›klar›n›n
iflçi, iflveren ve devlet temsilcilerinden oluflan ‹flgücü Komisyonlar› taraf›ndan,
arabuluculuk, uzlaflt›rma ve tahkim yoluyla çözümlenmesi hükme ba¤lanm›flt›r.
1947 y›l›nda kabul edilen Çal›flma Standartlar› Kanunu’nda da modern istihdam
iliflkilerinin temel ilkeleri belirlenmifltir. Ayn› y›l kabul edilen Anayasa ile sendikalar ve faaliyetleri anayasal güvence alt›na al›nm›flt›r. Anayasa’n›n 27. maddesi ile
herkese çal›flma hakk› tan›n›rken 28. maddede iflçilere örgütlenme, toplu pazarl›k
ve grev hakk› tan›nm›flt›r. Böylelikle Japon Anayasas› ile iflçilere ABD’den de ileri
haklar getirilmifltir (Taira, 1993, s.217; Sugeno, 1994, ss.95-96).
II. Dünya Savafl›’ndan sonra Japonya’da sendikalar, farkl› ideolojik görüfller
do¤rultusunda bölünmüflledir. 1987 y›l›na kadar en büyük konfederasyon Sohyo
(Genel Sendikalar Konseyi) olmufl; bunu Domei (‹flçi Konfederasyonu), Churitsu
Roren (Ba¤›ms›z Sendikalar Federasyonu) ve Shinsanbetsu (Yeni Sanayi Örgütleri
Federasyonu) izlemifltir. Sodomei ise 1954 y›l›nda Sohyo’dan ayr›lan sendikalarla
birleflerek Zenro’yu kurmufl; Zenro da daha sonra Domei adl› konfederasyona dönüflmüfltür. 1980’li y›llar›n sonuna do¤ru Japonya’da sendikalar, yeni bir yap›lanma süreci içine girmifl ve sendikalar aras›nda birleflmeler bafllam›flt›r (Tokol, 1996,
s.341).
Japonya’da Anayasa’n›n
d›fl›nda endüstri iliflkilerini
düzenleyen üç temel kanun
vard›r: Sendikalar Kanunu,
Çal›flma ‹liflkilerini
Düzenleme Kanunu ve
Çal›flma Standartlar›
Kanunu
II. Dünya Savafl›’ndan 1987
y›l›na kadar Japonya’da
Sohyo, Domei, Churitsu
Roren ve Shinsanbetsu ad›
alt›nda dört büyük üst
sendikal örgüt faaliyet
göstermifltir.
213
Japonya’da Sendikal Yap›
Japonya, II. Dünya Savafl› sonras› kendisine model ald›¤› Amerikan tipi sendikac›l›k anlay›fl›n›, kendi yap›s› içinde eriterek, kültür ve toplum yap›lar›na uygun yepyeni bir sendikal yap› ve endüstri iliflkileri sistemi oluflturmufltur. Japon endüstri
iliflkileri sisteminin temelinde iflyeri sendikac›l›¤› (enterprise unionism), ömür boyu istihdam sistemi (life time employment system) ile k›dem ve liyakata göre terfi
ve ücret sistemi (seniority-plus-merit principle in pay and promotion) yer almaktad›r (Murat, 1992; Nakamura ve Nitta, 1998).
Japon sendikac›l›¤› ile özdeflleflen örgütlenme modeli iflyeri sendikalar›d›r. Ülkede
meslek ve iflkolu sendikalar› da görülmekle birlikte, bu sendikalar›n say› ve etkinlikleri oldukça azd›r. 2010 y›l› itibar›yla Japonya’da yaklafl›k 26.000 sendika faaliyet göstermektedir ve bu sendikalar›n yaklafl›k %90’› kadar büyük bir bölümü iflyeri sendikalar›ndan oluflmaktad›r. Ulusal ‹nflaat ‹flçileri Sendikas› ve Japon Denizciler Sendikas› ise Japonya’daki di¤er sendika türlerine örnek olarak verilebilir (Fjimura, 2012, s.7).
Bat› ülkelerinde özellikle sar› sendikac›l›¤a yol açabilece¤i düflüncesiyle kuflku
ile bak›lan iflyeri sendikac›l›¤›, Japon toplum yap›s›na son derece uygun bir örgütlenme modelidir. Kendine özgü bir yap›ya sahip olan Japon sendikac›l›¤›n›, Bat›
sendikac›l›¤›n›n ilkeleriyle de¤erlendirmek yerine; ülkenin kendi sosyo-kültürel
sistemi içinde de¤erlendirmek daha do¤ru olacakt›r (Tokol, 1996, s.341; Demircio¤lu, 1987, ss.308-309; Selamo¤lu, 1998, ss.221-247; Cella ve Treu, 2007, s.467).
Bir iflyerinde birden fazla sendikan›n faaliyet göstermesini yasaklayan herhangi bir yasal düzenleme olmamakla birlikte, genellikle her iflyerinde yaln›zca bir
sendika örgütlenmekte; mavi ve beyaz yakal› iflçiler ayn› sendikaya üye olmaktad›r. Böylelikle iflyerinde iflçiler taraf›ndan tan›nmak ve yetki elde edebilmek için
bir mücadele ortam› oluflmamaktad›r. Ayr›ca iflyeri sendikalar›n›n varl›klar›, iflyerinin baflar›s›na ve varl›¤›na ba¤l› oldu¤u için, toplu pazarl›klar iflverenle mücadele
fleklinde de¤il; uzlaflma ve ifl birli¤i içinde geçmektedir (Sako, 1997, ss.7-8).
Ömür boyu istihdam sistemi ise iflçilere çal›flt›klar› iflyerinde emekli oluncaya
kadar ifl güvencesi sa¤layan bir sistemdir. ‹flyerine giren iflçi âdeta bir aile oca¤›na
girmiflçesine kendisini iflyeri ile özdefllefltirmektedir. Öyle ki iflyerinin baflar›s› veya baflar›s›zl›¤›, iflyerindeki iflçilerce kendi baflar›lar› veya baflar›s›zl›klar› fleklinde
alg›lanmaktad›r. ‹flveren ise iflçilerin iflletmeye ve örgüte bu ba¤l›l›k ve sadakatlerinin karfl›l›¤›nda, onlara ömür boyu güvenceli bir istihdam imkân› sa¤lamakta;
hatta kendi iflletmesi iflas etse bile, iflçisini aç›kta b›rakmamak için ona baflka bir
iflyerinde daimi veya geçici bir ifl ayarlamaktad›r (Demircio¤lu, 1987, s.309).
Genellikle iflletmeye ba¤l› olarak 15 gün ila 6 hafta aras›nda de¤iflen deneme
SIRA S‹ZDE
süresinin ard›ndan, ifle giren iflçi daimi iflçi statüsü kazanmakta ve yaklafl›k 10 y›l
o iflyerinde çal›flt›ktan sonra, f›rsat eflitli¤i içinde terfi (yükselme) imkân›ndan yararlanmaktad›r. Bir iflyerinde en az 10 y›l›n› geçiren bir iflçi, emekli
kadar
D Ü fi Ü Noluncaya
EL‹M
istihdam güvencesi içinde çal›flma hakk›na sahip olmaktad›r. ‹flçiler ancak iyi niyet
ve ahlaka ayk›r› davran›fllar›ndan dolay› ve ifl hayat›ndaki anormal dalgalanmalar
S O R U
nedeniyle istisnai olarak iflten ç›kart›lmaktad›r (Ak›n, 1995, ss.13-14).
Japonya’da ifle yeni giren iflçilere, flirket ailesinin yeni bir üyesi oldu¤unu
D ‹ K K Ave
T di¤er insanlara göre farkl› bir pozisyona sahip bulundu¤unu hissettirecek gösteriflli bir girifl töreni
yap›l›r. fiirket renk ve amblemini tafl›yan üniformas›n› giyen iflçiye, sloganlaflan flirket felSIRA S‹ZDE
sefesi üst düzey bir yönetici taraf›ndan ciddiyetle telkin edilir. ‹fle yeni girenlere karmafl›k
flirket nezaketinden bafllanarak en ince teknik detaylara kadar gerekli e¤itim verilir. E¤itim boyunca ona verilen s›k› disiplin sayesinde iflçi, flirketi yaln›zca
bir ekmek kap›s› olaAMAÇLARIMIZ
rak de¤il, ömrünü hasredece¤i s›cak bir yuva olarak görür ve flirketle bütünleflir. Ak›n, C.
(1995). Japon Endüstriyel ‹liflkileri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Matbaas›, s.16.
Japon endüstri iliflkileri
sisteminin temelinde iflyeri
sendikac›l›¤›, ömür boyu
istihdam sistemi ile k›dem
ve liyakata göre terfi ve
ücret sistemi yer almaktad›r.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
214
Sendikac›l›k
Ömür boyu istihdam sistemi
ile k›dem ve liyakate göre
ücret ve terfi sisteminin
etkisiyle Japonya’da iflyeri
sendikac›l›¤› temel
örgütlenme modeli hâline
gelmifltir.
Japonya’da endüstri iliflkileri sisteminin bir di¤er özelli¤i ise ücret ve terfiin k›dem ve liyakate göre gerçeklefltirilmesidir. Bu sisteme Japonca’da Nenko denilmektedir. Japonca’da Nen k›dem, Ko ise liyakat anlam›na gelmektedir. Nenko sistemi ile ücret art›fllar› ve terfi, objektif kriterlere dayand›r›lmaktad›r. Böylelikle
ömür boyu istihdam güvencesine sahip olan iflçiler, terfi etmek ve daha fazla ücret alabilmek için birbirleriyle yap›c› bir rekabet içine girmektedir. ‹flçilere yap›lan
ödemeler temel ücret, ikramiye ve sosyal yard›mlardan oluflmaktad›r. Temel ücrette esas al›nan kriter k›dem iken ikramiyelerde liyakat kriteri esas al›nmaktad›r (Sako, 1997, ss.6-7).
K›sacas› ömür boyu istihdam sistemi ile k›dem ve liyakate göre ücret ve terfi
sisteminin etkisiyle Japonya’da iflyeri sendikac›l›¤› temel örgütlenme modeli hâline
gelmifltir. Sendikalarla iflverenler aras›nda çok yak›n bir iliflki vard›r; sosyal taraflar
aras›nda “bizler ve onlar” ayr›m› yerine “biz” duygusu güçlenmifltir. Bir baflka ifadeyle iflçiler ve sendikalar, kendilerini iflletmenin ayr›lmaz bir parças› olarak görmekte ve örgüte olan ba¤l›l›klar› artmaktad›r.
1950’li y›llardan bu yana Japonya’da farkl› ve etkin bir üretim anlay›fl›yla birlikte, baflar›l› bir insan kaynaklar› yönetimi anlay›fl› görülmektedir. Öyle ki Japon üretim ve yönetim anlay›fl›, Kuzey Amerika ülkeleri ve ‹ngiltere için de örnek bir model oluflturmaktad›r. Japonya’da uygulanan stratejik insan kaynaklar› yönetimi nedeniyle sendikalar çat›flmac› de¤il yönetimle ifl birli¤ine ve uzlaflmaya aç›k bir yap›ya sahiptir. Hatta bu nedenle Japon endüstri iliflkileri sistemine, sendikas›z endüstri iliflkileri de denilmektedir.
SIRA S‹ZDE
5
S O R U
Japonya’da
D ‹ K K Agünümüzde
T
faaliyet gösteren üç üst
sendikal örgüt vard›r.
Bunlar; Rengo, Zenroren ve
SIRA S‹ZDE
Zenrokyo’dur.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRAanlay›fl›n›n
S‹ZDE
Japon yönetim
dayand›¤› temel ilke nedir?
Japonya’da iflyeri sendikalar›n›n d›fl›nda, say›ca çok az da olsa bölgesel düzeyD Ü fi Ü N E L ‹ M
de kurulan yerel sendikalar da faaliyet göstermektedir. Yerel sendikalar, belirli bir
bölgede etkinlik gösteren sendikalar aras›nda iletiflimi sa¤layarak daha çok üyeleO R U
rinin siyasal,S kültürel
ve e¤itimle ilgili sorunlar›yla ilgilenmektedir. Yerel sendikalar, toplu pazarl›klarda taraf de¤ildir (Demircio¤lu, 1987, ss.309-310).
Japonya’da,
aras›nda birleflmeler yaflanmadan önce, sendikal› iflçiD ‹ K Ksendikalar
AT
lerin yaklafl›k %65’i dört ulusal sendika merkezinin (Domei, Shinsanbetsu, Sohyo
ve Churitsu Roren) flemsiyesi alt›nda toplanmaktayd›. 1989 y›l›nda Domei, ShinSIRA S‹ZDE
sanbetsu ve Churitsu Roren birleflerek Rengo’yu (Japon Özel Sektör Sendikalar›
Konfederasyonu) oluflturmufl; daha sonra Sohyo ve Rengo birleflerek yeni bir üst
sendikal örgüt
oluflturmufllard›r. Yeni oluflan bu örgütün de ad› Rengo (Japon
AMAÇLARIMIZ
Sendikalar Federasyonu) olmufl ancak yeni kurulan Rengo, yaln›zca özel sektörde de¤il tüm sektörlerde faaliyet gösteren sendikalar›n üst örgütü olarak faaliyet
göstermektedir.
K ‹ T A P
Serbest piyasa sistemini savunan Rengo, iflçilerin ç›karlar›n› iflverenle çeflitli düzeylerde iletiflime girerek ve ifl birli¤i içinde korumaya çal›flmaktad›r. ‹flveren örgütleri iseTsendikalar›n
E L E V ‹ Z Y O N Rengo’nun çat›s› alt›nda birleflmesini olumlu karfl›lamakta
ve iflçilerin taleplerine karfl› daha esnek bir tav›r sergilemektedir (Sugeno, 1994,
s.101). 2012 y›l› itibar›yla Rengo’ya ba¤l› 54 üye sendika ve 6.800.000 üye iflçi (sendikal› iflçilerin %64’ü) bulunmaktad›r. Japonya’da faaliyet gösteren di¤er üst sendi‹NTERNET
kal örgütler ise Zenroren (Ulusal Sendikalar Konfederasyonu) ve Zenrokyo’dur
(Ulusal Sendika Konseyi). 2012 y›l› itibar›yla Zenroren’e üye olan iflçi say›s› yaklafl›k 1 milyon civar›ndayken; Zenrokyo’ya yaln›zca 170.000 dolay›nda iflçi üye bulunmaktad›r. Japonya’daki sendikalaflma oran›, tüm dünyada oldu¤u gibi, düflme
N N
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
215
AMAÇLARIMIZ
e¤ilimi içindedir. fiöyle ki 1970’lerde % 35’lerde olan sendikalaflma oran› 2012 y›l›na gelindi¤inde %18’lere kadar düflmüfltür (http://www.eiro.eurofound.eu.int/
K ‹ T A P
2004/ 01/ feature/ tn0401101f.html;http:// www.eiro.eurofound.eu.int/2003/11/feature/jp0311101f.html; http://www.jil.go.jp/-kokunai/statistics/databook/2010/07/
p215_t7-1.pdf; Fujimura, 2012, s.6). Japonya’da sendikac›l›ktaki
T E L E Vyeni
‹ Z Y O Nyap›lanma
öncesinde sendikalar, özellikle radikal sol partilerle yak›n iliflkiler kurmuflken, günümüzde tüm siyasi partilere eflit mesafede durmaktad›r (Fahlbeck, 1998, s.714).
Rengo, Japonya’da faaliyet
gösteren en güçlü üst
sendikal örgüttür.
K ‹ T A P
‹ N Tayr›nt›l›
E R N E T bilgi için
Rengo, Zenroren ile Zenrokyo’nun yap› ve faaliyetleri konusunda
http://www.jtuc-rengo.org, http://www.zenroren.gr.jp ve http://www.zenrokyo.org/ adreslerine bakabilirsiniz.
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
Japonya’da Toplu Pazarl›k ve Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar›n›n
Çözümü
Japonya’da toplu pazarl›k hakk›, gerçek anlamda ilk kez 1946 Anayasas› ile tan›nm›flt›r. II. Dünya Savafl› öncesinde yap›lan toplu ifl sözleflmelerine rastlamak mümkünse de bu sözleflmeler gerek say›sal, gerekse niteliksel aç›dan yeterli düzeyde
de¤ildir. (Demircio¤lu, 1987, s.315). Japonya’da toplu pazarl›klar genellikle iflyeri
düzeyinde yap›lmaktad›r. ‹flçilerin toplu pazarl›¤a bak›fl aç›s›n› “bizim iflletmemizde, bizim çal›flma koflullar›m›z› saptayacak, bizim pazarl›klar›m›z” fleklinde özetlemek mümkündür (Koray, 1992, s.119). Sendikalar Kanunu’na göre toplu pazarl›klar sonucunda imzalanan toplu ifl sözleflmelerinin süresi, aksine bir hüküm yoksa
azami üç y›ld›r. Özellikle enflasyonist dönemler için üç y›l uzun bir süre gibi görünmekle birlikte, ücretler her y›l Shunto görüflmeleri ile yeniden tespit edildi¤i
için, ücretlerin enflasyon karfl›s›nda erimesi engellenmektedir (Ak›n, 1995, s.66).
Toplu ifl sözleflmesinden yaln›zca taraf sendikaya üye olan iflçiler yararlanabilmektedir. Efl deyiflle teflmil gibi uygulamalarla toplu ifl sözleflmesi yayg›nlaflt›r›lmad›¤›
için, toplu pazarl›¤›n kapsam› sendika üyesi iflçilerle s›n›rl› kalmaktad›r.
Japonca bir kelime olan Shunto, bahar ücret sald›r›s› olarak tercüme edilmektedir. Shunto, ülkedeki sendikalar ile iflverenlerin her y›l Mart ay›ndan itibaren bafllatt›klar› y›ll›k ücret görüflmeleridir. 1940’l› y›llarda bafllayan Shunto görüflmeleri,
1950’lerin ortas›ndan itibaren Japon endüstri iliflkileri sisteminin temel özelliklerinden biri hâline gelmifltir. Shunto, ülkede hem sendikalar hem de iflverenler aras›ndaki koordinasyonu sa¤lamaktad›r. Baflta Rengo olmak üzere üst sendikal örgütler, y›ll›k ücret art›fllar›n›n belirlenmesinde önemli bir rol oynamaktad›r. Shunto
görüflmeleri elektronik ve otomotiv gibi güçlü ve öncü sektörlerde bafllamakta; bu
sektörlerde anlaflma sa¤land›ktan sonra di¤er büyük firmalar ile küçük ve orta ölçekli di¤er firmalar için görüflmeler bafllamaktad›r. Bir baflka deyiflle büyük sendikalar›n yapm›fl oldu¤u toplu ifl sözleflmeleri, daha küçük sendikalar için örnek
oluflturmaktad›r. Ancak son y›llarda Japonya’daki resesyon (durgunluk) ve deflasyon ortam›nda sendika üye say›s›nda düflüflle birlikte, Shunto ve otomatik ücret art›fllar› tehlike alt›na girmeye bafllam›flt›r. Özellikle çelik, elektronik ve otomotiv sanayindeki büyük sendikalar taleplerini s›n›rlamakta; hatta mevcut ücretlerini ve ifllerini koruyabilmek için iflverenlerin %0 ücret art›fllar›n› bile kabul etmektedir
(http://www.fact-index.com/s/sh/shunto.html).
Grev, Japon Anayasas›’nda ve Sendikalar Kanunu’nda iflçilere tan›nan bir hakt›r. Japonya’da sendikalar greve gitmeden önce, iflyerinde grev oylamas› yapmak
zorundad›r; grev karar› iflyerindeki iflçilerin salt ço¤unlu¤unun grev lehinde oy
vermesi ile al›nmaktad›r. Grevler genellikle shunto görüflmelerinin yap›ld›¤› bahar
Japonya’da toplu pazarl›k
mekanizmas›, II. Dünya
Savafl›’ndan sonra geliflme
göstermifltir.
Shunto: Japonya’da
sendikalar ile iflverenler
aras›nda her y›l Mart ay›nda
bafllayan y›ll›k ücret
görüflmeleridir.
216
Sendikac›l›k
aylar›nda yo¤unlaflmaktad›r. Japonya’da grev süreleri k›sad›r, birkaç saatlik grevlere bile rastlanmaktad›r. Ancak greve kat›l›m oranlar› yüksektir (Ak›n, 1995, ss.9193). Tüm ülkelerde oldu¤u gibi Japonya’da da son y›llarda grev e¤iliminde bir düflüfl yaflanmaktad›r. ‹flçilerle yönetim aras›nda geliflmifl güven ba¤lar›, Japonya’da
grev say›s›n›n azalmas›nda önemli bir rol oynamaktad›r. 1974 y›l›nda 5.200 olan
grev say›s› 2007 y›l›nda 636’ya kadar düflmüfltür. Bu grevlerin 54’ü ise yaklafl›k yar›m gün süren grevlerdir. Ancak grev say›lar› ve uzunlu¤undaki azalma, iflçilerin
grev deneyimini olumsuz yönde etkilemekte ve grev kabiliyetlerini körelterek gelecekteki potansiyel grevlerin etkinli¤ini de düflürmektedir (Eurofound, 2009 (b),
s.16; Fujimura, 2012, s.8).
SIRA S‹ZDE
6
Siyasi
grevi
D Ü fi Ügrev,
N E Ldayan›flma
‹M
ve vahfli grevin yasa d›fl›
kabul edildi¤i Japonya’da
oturma grevleri ve ifl
S O R Ueylemleri s›kça
yavafllatma
görülmektedir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE greve gitmeden önce grev oylamas› yapmak zorunda m›d›r?
Türkiye’de sendikalar
Siyasi grev, dayan›flma grevi ve vahfli grevin yasa d›fl› kabul edildi¤i Japonya’da
oturma grevleri ve ifl yavafllatma eylemleri s›kça görülmektedir. Çal›flma bar›fl›n›n
korunmas› ve ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümlenebilmesi için ‹flgücü Komisyonlar› ara
S O R U
buluculuk, uzlaflt›rma
ve hakem hizmetlerini yerine getirmektedir. Ancak Japonya’da en çok uygulanan bar›flç› çözüm yolu uzlaflt›rmad›r (Demircio¤lu, 1987,
ss.318-320). DJaponya’da
uzlaflt›rma, taraflar›n bir araya gelerek ortak bir noktada
‹KKAT
buluflmas›yla ifl uyuflmazl›¤›n›n çözümlenmesidir. Ancak uyuflmazl›k kamu düzenini tehdit edecek boyuta ulaflt›¤› zaman üçlü yap›dan oluflan ‹flgücü Komisyonu
SIRA S‹ZDE
taraflara çözüm önerisinde bulunmakta ve kimi zaman taraflar›n anlaflabilmesi için
bask› oluflturmak amac›yla bu öneriyi kamuoyuna aç›klayabilmektedir (Goldman,
2001, s.675).
AMAÇLARIMIZ
Japonya’da Avrupa ülkelerinde oldu¤u gibi çal›flma hayat›ndaki hak uyuflmazl›klar›n› çözmek için faaliyet gösteren özel ihtisas mahkemeleri (ifl mahkemeleri)
yoktur. Kanunlar
edildi¤i zaman uyuflmazl›k, özel hukuk mahkemelerinde
K ‹ T A ihlal
P
çözümlenmektedir (Sugeno ve Suwa, 1997, s.71).
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Özet
N
A M A Ç
1
‹ngiltere’de sendikac›l›k hareketini ve yap›s›n›
aç›klamak
‹lk örgütlenme hareketleri, Sanayi Devrimi’nin
bafllad›¤› ülke olan ‹ngiltere’de ortaya ç›km›flt›r.
Ancak Sanayi Devrimi sonras› hâkim olan klasik
liberal iktisadi görüfl ve 1789 Frans›z Devrimi’nden sonra ‹ngiltere’de de devrimci hareketlerin ortaya ç›kma endiflesi nedeniyle devlet iflçiler aras›ndaki örgütlenmeyi 1799 ve 1800 y›llar›nda ç›kard›¤› Birleflme Kanunlar› ile yasaklama
yoluna gitmifltir. Fakat iflçilerin örgütlenmeye devam etmeleri üzerinde yasaklar, 1824 ve 1825
y›llar›nda kald›r›lm›flt›r. ‹ngiltere’de sendikal hareket Owenizm ve Chartizm ile iç içe geliflmifl
ancak Owenizm ve Chartizm k›sa süreli olurken,
sendikal hareket biçim de¤ifltirerek varl›¤›na ve
geliflimine devam etmifltir.
‹ngiltere’de loncalar›n etkisiyle kurulan ilk sendikalar, meslek sendikalar›d›r. Günümüzde de
meslek sendikalar›n›n hâlâ güçlü bir flekilde faaliyet gösterdi¤i birkaç ülkeden birisi, ‹ngiltere’dir. ‹ngiltere’de meslek sendikalar›n›n yan› s›ra iflkolu sendikalar› ve genel sendikalar da faaliyet göstermektedir. ‹ngiltere’de sendikalar, tek
bir üst örgütün (TUC) çat›s› alt›nda toplanm›flt›r.
Sendikalar 1900 y›l›nda ‹flçi Partisi’nin kurulmas›nda önemli bir rol oynam›flt›r. ‹flçi Partisi’nin
örgütsel yap›s› ve mali kaynaklar› üzerinde sendikalar›n etkisi kanun ve tüzüklerdeki de¤iflikliklere ba¤l› olarak zaman içinde de¤iflikliklere u¤ramakla birlikte süreklilik tafl›maktad›r.
‹ngiltere’de çal›flma koflullar›n›n belirlenmesinde,
yaz›l› olmayan kurallar ve gelenekler önemli bir
rol oynamaktad›r. Devlet, çal›flma koflullar›n› belirlemede do¤rudan rol oynamad›¤› gibi, toplu ifl
sözleflmeleri de centilmenlik anlaflmas› niteli¤ini
tafl›maktad›r. ‹ngiltere’de toplu pazarl›k 1980’li y›llara kadar genellikle iflkolu düzeyinde görülürken; günümüzde iflyeri/iflletme düzeyine do¤ru
kaymaktad›r. Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde özgürlükçü bir sistem vard›r. Taraflar uyuflmazl›¤› bar›flç› yollarla çözümleyebildikleri gibi,
mücadeleci yollarla da çözümleyebilmektedir. Dan›flma, Uzlaflt›rma ve Tahkim Servisi (ACAS), toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n bar›flç› yollarla çözümünü
sa¤lamaktad›r. Arabulucu ve hakemin vermifl oldu¤u kararlar ba¤lay›c› olmamakla birlikte, taraflar genellikle verilen kararlara uymaktad›r.
N
A M A Ç
2
217
ABD’deki sendikac›l›k hareketini ve yap›s›n› yorumlamak
‹ngiltere’de oldu¤u gibi ABD’de de ilk ortaya ç›kan sendikalar, meslek sendikalar› olmufltur. Ancak ABD’de endüstrileflmenin geliflmesi ve ba¤›ml› çal›flan say›s›n›n artmas›yla birlikte, yerel
düzeyde ve mesleki örgütlenme ilkesine göre
kurulan sendikalar›n bu yeni s›n›f›n gereksinmelerine karfl›l›k veremedi¤i görülmüfltür. Bunun
üzerine çal›flma koflullar›n›n ve ücretlerin iyilefltirilmesi için iflçi hareketine politik amaçlar kazand›r›lmas› ve yaln›zca nitelikli de¤il, niteliksiz
iflçilerin de örgütlenmesi gerekti¤ini savunan
idealist görüfl önem kazanm›flt›r. ‹dealizm görüflü, Amerikan sendikac›l›k tarihinde radikal e¤ilimli bir sendikal hareket olarak yer alan ‹flgücü
fiövalyeleri Federasyonu’nda ilkelerini gerçeklefltirmifltir. K›sa bir süre faaliyet göstermesine ra¤men, ilk kez niteliksiz iflçileri örgütleyerek sendikalaflma oran›n›n yükselmesini sa¤layan ve ulusal sendikalar›n bir tepe örgütü kurmas›n› teflvik
eden ‹flgücü fiövalyeleri, Amerikan sendikac›l›k
hareketinde çok derin izler b›rakm›flt›r. 1886 y›l›nda ABD’nin ilk üst sendikal örgütü olan AFL
kurulmufltur. AFL, meslek sendikac›l›¤› ilkesine
göre faaliyet göstermifltir. 1935 y›l›nda iflkolu sendikac›l›¤› ilkesini savunan baz› sendikalar
AFL’den ayr›larak CIO’yu kurmufltur. AFL ve CIO aras›ndaki rekabet, ABD’deki sendikalaflma
oran›n› olumlu yönde etkilemifl; ancak II. Dünya
Savafl› sonras›nda kabul edilen Taft-Hartley Kanunu’nun sendikalar›n gücünü k›r›c› düzenlemeleri karfl›s›nda iki üst örgüt 1955 y›l›nda birleflme
karar› alm›flt›r. Günümüzde AFL-CIO, ABD’nin
tek üst sendikal örgütüdür.
ABD’de Avrupa ülkelerinden farkl› pragmatik bir
sendikac›l›k anlay›fl› hakimdir ve bu anlay›fla
Amerikan tipi sendikac›l›k da denmektedir. Amerikan tipi sendikac›l›k, sendikalar›n siyasi partilerle do¤rudan iliflki kurmad›¤›, toplumsal ç›karlardan çok üyelerin bireysel ç›karlar›n› gözeten
bir sendikac›l›k anlay›fl›d›r. ABD’de pazarl›k süreci, sendikan›n pazarl›k birimindeki iflçilerden
yetki almas› ile bafllamaktad›r. Pazarl›k birimindeki iflçilerden en az %30’unun yetki kartlar›n›
imzalamas› gerekmektedir. ‹flveren bu sendikay›
taraf olarak tan›mazsa, Ulusal ‹flgücü Kurulu
(NLRB) iflyerinde seçim düzenlemekte ve ço¤un-
218
N
A M A Ç
3
Sendikac›l›k
lu¤u sa¤layan sendika, yetkili sendika olarak tan›nmaktad›r. Pazarl›k süreci sonunda anlaflma
sa¤lan›rsa ve sendika genel kurulu taraf›ndan kabul edilirse toplu ifl sözleflmesi yürürlü¤e girmektedir. Anlaflmazl›k olmas› hâlinde uyuflmazl›k,
grev yoluyla veya arabuluculuk ve uzlaflt›rma yoluyla çözümlenebilmektedir. Ancak halk›n sa¤l›¤›n› ya da ulusal güvenli¤i tehdit eden durumlarda Cumhurbaflkan› grev ve lokavt› 80 gün süreyle erteleme hakk›na sahiptir.
Japonya’daki sendikac›l›k hareketini ve yap›s›n›
de¤erlendirmek
Japon sendikal hareketinin öncüsü olan örgüt, ad›
daha sonra Sodomei olarak de¤iflen ve 1912 y›l›nda kurulan Yuaikai’dir. Sodomei, büyük ölçüde
AFL’nin sendikac›l›k anlay›fl›n› kendisine model
al›rken; Japon endüstri iliflkileri sistemi de, II. Dünya Savafl›’ndan sonra ABD’nin etkisiyle kurumsallaflm›flt›r. Savafl s›ras›nda ABD’nin öncülü¤ündeki
‹flgal Güçleri, Japonya’y› demokratiklefltirme ve liberallefltirme yönünde politikalar uygulamaya
bafllam›flt›r. Bu dönemde Japonya’da büyük ölçüde Amerikan hukuku model al›narak yasal düzenlemeler yap›lm›fl ve iflçi hareketinin önündeki
engeller kald›r›lm›flt›r. II. Dünya Savafl›’ndan 1987
y›l›na kadar Japonya’da Sohyo, Domei, Churitsu
Roren ve Shinsanbetsu ad› alt›nda dört büyük üst
sendikal örgüt faaliyet göstermifltir.
Japonya II. Dünya Savafl› sonras› kendisine model ald›¤› Amerikan tipi sendikac›l›k anlay›fl›n›,
kendi yap›s› içinde eriterek, kültür ve toplum yap›lar›na uygun yepyeni bir sendikal yap› ve en-
düstri iliflkileri sistemi oluflturmufltur. Japon endüstri iliflkileri sisteminin temelinde iflyeri sendikac›l›¤›, ömür boyu istihdam sistemi ile k›dem ve
liyakate göre terfi ve ücret sistemi yer almaktad›r. Japonya’da iflyeri sendikalar›n›n d›fl›nda, say›ca çok fazla olmayan ve toplu pazarl›klarda taraf olmayan yerel sendikalar da faaliyet göstermektedir. 1989 y›l›nda üst sendikal örgütler Rengo adl› örgütün çat›s› alt›nda toplanm›flt›r. Rengo, günümüzde Japonya’n›n en güçlü üst sendikal örgütüdür. Rengo’nun yan› s›ra Zenroren ve
Zenrokyo ad›nda iki üst sendikal örgüt daha faaliyet göstermektedir.
Japonya’da Shunto ad›n› tafl›yan özel bir toplu
pazarl›k mekanizmas› vard›r. Shunto, Japonya’da
sendikalar ile iflverenler aras›nda her y›l Mart
ay›nda bafllayan, y›ll›k ücret görüflmeleridir.
Shunto görüflmeleri elektronik ve otomotiv gibi
güçlü ve öncü sektörlerde bafllamakta; bu sektörlerde anlaflma sa¤land›ktan sonra di¤er büyük
firmalar ile küçük ve orta ölçekli di¤er firmalar
için görüflmeler sürdürülmektedir. Grev, Japon
Anayasas›’nda ve Sendikalar Kanunu’nda iflçilere
tan›nan bir hakt›r. Japonya’da sendikalar greve
gitmeden önce, iflyerinde grev oylamas› yapmak
zorundad›r. Ayr›ca çal›flma bar›fl›n›n korunmas›
ve ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümlenebilmesi için,
üçlü yap›ya sahip ‹flgücü Komisyonlar› ara buluculuk, uzlaflt›rma ve hakem hizmetlerini yerine
getirmektedir.
219
1. Owenizm ve Chartizm hangi ülkede ortaya ç›km›flt›r?
a. ‹ngiltere
b. Almanya
c. Japonya
d. ABD
e. ‹sveç
6. ABD’de grev ve lokavt kaç gün süreyle ertelenebilir?
a. 30
b. 45
c. 60
d. 80
e. 90
2. ‹ngiltere’de faaliyet gösteren tek üst iflçi örgütü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. AFL-CIO
b. Unite
c. TUC
d. Rengo
e. TGWU
7. Japonya’da en yayg›n taban örgütlenme modeli afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ‹flkolu sendikalar›
b. Meslek sendikalar›
c. Genel sendikalar
d. Sanayi sendikalar›
e. ‹flyeri sendikalar›
3. ‹ngiltere’nin en güçlü sendikas›n›n örgütlenme modeli afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ‹flyeri sendikas›
b. Genel sendika
c. ‹flkolu sendikas›
d. Meslek sendikas›
e. Sanayi sendikas›
8. Japonya’da sendikalar ile iflverenler aras›nda her y›l
Mart ay›nda bafllayan y›ll›k ücret görüflmelerine ne denir?
a. Shunto
b. Nenko
c. Rengo
d. Sohyo
e. Sodomei
4. ABD’de AFL ve CIO hangi y›l birleflmifltir?
a. 1945
b. 1950
c. 1955
d. 1960
e. 1965
9. Japonya’n›n en güçlü üst sendikal örgütü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sodomei
b. Rengo
c. Sohyo
d. Zenroren
e. Zenrokyo
5. ABD’de hâkim olan sendikac›l›k anlay›fl› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Marksist
b. Evrimci
c. Pragmatik
d. Reformist
e. Devrimci
10. ‹ngiltere’de sendikalar›n deste¤iyle kurulan siyasi
parti afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Muhafazakar Parti
b. Sosyal Demokrat Parti
c. Cumhuriyetçiler Partisi
d. ‹flçi Partisi
e. Demokrat Parti
220
“
Sendikac›l›k
Taha Akyol
15 Temmuz 2012
Japon Kültürü
SADECE bizim TV’ler de¤il, yabanc› TV’ler de dikkat
çekiyor: Japonlar korkunç bir felaketin içindeler, fakat
dükkânlara, marketlere sald›r›p ya¤ma yapm›yorlar.
Aç ve susuz insanlar hükümetin da¤›tt›¤› küçük pirinç
paketleriyle birkaç flifle su için saatlerce kuyrukta bekliyorlar, kavga etmiyorlar.
Polis copu da jandarma dipçi¤i de yok.
Yerlefltirildikleri tesislerde t›k›fl t›k›fl yat›p kalk›yorlar,
itiflip kak›flma yok.
TV’leri izliyorlar, nas›l söylenirse öyle hareket ediyorlar.
Bizde böyle olur muydu?!. Ama Avrupa ve Amerika’da
da böyle olmazd›. Yetmifl y›l süreyle komünizmin dehfletengiz ‘kollektivist’ terbiyesinden geçmifl Rusya’da da
böyle olmam›flt›.
Kültürün özü: Uyum
Japonlar ‹kinci Dünya Savafl› sonunda iki atom bombas› yediklerinde de “Güneflin o¤lu imparator”un bir radyo konuflmas›yla yine ayn› flekilde, “uyum içinde” yeni
flartlar› kabul etmifller, savaflta nas›l çarp›flm›fllarsa bu
defa tarlalarda, fabrikalarda, bürolarda “uyum içinde”
çal›flarak “Japon mucizesi”ni yaratm›fllard›.
Bu “uyum içinde” kavram› Japon kültürünün en önemli vasf›d›r ve arkas›nda koca bir de¤erler dünyas› vard›r:
Özdisiplin, fedakârl›k, hiyerarfli, itaat, vazife ahlak›...
Japonya’n›n Bat› d›fl›nda ilk modernleflen ve “mucize”
yaratan millet olmas›nda bu kültür, en önemli faktördür.
Japonya modernleflmeye bu kültürel enerjiyi tahrip ederek de¤il, üretim ve teknolojiye yönelterek yola ç›km›flt›. Baflar›s› bundand›r.
Japon kültürü ‘kollektivist’ de¤il, ‘cemaatçi’dir; yani
komüniter...
Aile hayat›nda aile büyüklerine uyum... Kad›n›n “anne”lik ifllevinin kutsall›¤›...
Çal›flma hayat›nda flirket kurallar›na, flirket kimli¤ine, ifl
yöneticisine uyum...
Japonlarda flirket sadakati çok güçlüdür, grev yap›lmaz,
iflten adam ç›kar›lmaz.
Bireyin kendisini aileye, cemaate, ulusa, flirkete adamas› yüksek bir flereftir, baflar›s›zl›k ise bir lekedir... Geçmiflteki uç örnekleri, intihar pilotlar› kamikaze’lerdir.
Toplumsal utanc› intiharla temizlemek demek olan harakiri eylemidir...
Bu otoriter kültür sebebiyle Japonya’da suç oranlar› düflük, bunalt› ve afl›r› çal›flma stresinden intiharlar çoktur.
Japon mucizesi
Bu kültür geçmiflte korkunç Japon militarizmini yaratm›flt›. Ama 2. Dünya Savafl›’ndan sonra bu kültür ekonomi ve teknoloji yar›fl›na yöneltildi, Japon mucizesi
baflar›ld›.
Paul Kennedy, Japonya’da 1.3 milyon ö¤retmenin 27
milyon ö¤renciyi bu kültürle e¤itti¤ini, Japon mucizesinin temelinde bu kültürün bulundu¤unu anlat›r.
Yine Kennedy’nin belirtti¤i gibi, refah ve piyasa ekonomisi orada da do¤urganl›¤› azalt›yor, kad›nda ve yeni
nesillerde bireyleflme e¤ilimini güçlendiriyor. Modern
ekonomide ‘yarat›c›l›k’ faktörünün rolü artt›kça
“uyum”un rolü azal›yor.
Ama felaketler karfl›s›nda, bu “uyum” kültürünün muhteflem ifllevselli¤ini de görüyoruz.
Ben eskiden beri Japonlar› severim; u¤rad›klar› felakete çok üzülüyorum.
‹zninizle size Japon kültürü üzerine üç kitap tavsiye
edece¤im: Bozkurt Güvenç’in Japon Kültürü adl› eseri... Merhum Mehmet Turgut’un Japon Mucizesi ve Türkiye adl› eseri, ikisi de ‹fl Bankas› Yay›nlar›’ndan...
Üçüncüsü, Paul Kennedy’nin 1993 bas›mla Preparing
for The Twenty-First Century adl› eseri...
Okuma Parças›
ABD’nin Türkiye Sendikal Hareketine ‹lgisi ve
Etkisi
(...)
“ABD’nin Türkiye sendikal hareketine yönelik ilgisi ve
etkisi emek tarihi yaz›n›n›n ilgi çekici konular›ndan biridir. Bu ilgi ve etkinin düzeyi konusunda oldukça farkl› de¤erlendirmelere rastlanmaktad›r. Zaman zaman bu
etkinin özellikle DP dönemi aç›s›ndan abart›ld›¤› ve
öne plana ç›kar›ld›¤› görülmektedir Türkiye sendikac›l›¤› üzerinde ABD etkisinin yerli yerine konmas› emek
tarihimizin önemli sorun alanlar›ndan biridir. Türkiye
emek tarihinde, t›pk› “iflçi haklar› verildi mi-al›nd› m›”
tart›flmas›nda oldu¤u gibi, “Türkiye sendikac›l›¤› içeriden mi-d›flar›dan m› belirlendi” gibi uçlaflm›fl tart›flmalar
ve saptamalar gözlenmektedir.
Oysa bu uçlar›n tek bafllar›na as›l belirleyici olmalar›
mümkün de¤ildir. Ço¤u kez iç içe geçmifllik söz konusudur. Bir ülkenin iç dinamiklerine ra¤men bir sosyal
veya siyasal olgunun tek bafl›na d›flar›dan belirlenmesi
mümkün olmad›¤› gibi, toplumsal nesnellik, talep ve
beklenti olmaks›z›n haklar›n yukar›dan tan›nmas› da
mümkün de¤ildir.
”
ABD sendikac›l›¤›n›n Türk-‹fl’li sendikac›lar ve Türk-‹fl
politikalar› üzerindeki as›l etkisi 1950’li de¤il 1960’l› y›llara özgüdür. Bu etki özel olarak Marshall Plan› kapsam›nda yürütülen e¤itim projeleri ile aktar›lan ayni ve
nakdi kaynaklarla gerçekleflmifltir. ABD’nin Marshall
Plan› kapsam›nda çeflitli alanlardan ve kurumlardan kat›l›mc›lar› ABD’ye götürmesi ve e¤itilmesine iliflkin programlar 1949 y›l›nda bafllam›fl ve 1970 sonuna kadar devam etmifltir. 1970’lerin ortas›nda do¤rudan ABD hükümetinin AID (Uluslararas› Kalk›nma Ajans›) gibi do¤rudan finanse etti¤i programlar yerini AAFLI (Asya Amerika Hür Çal›flma Enstitüsü) gibi dolayl› destek programlar›na b›rakm›flt›r.
Marshall Plan› çerçevesinde ECA, MSA ve ICA ve AID
gibi kurumlar arac›l›¤›yla yürütülen bu programlar daha çok AID programlar› olarak bilinmektedir. Çal›flma
hayat› konusundaki programlar 1963-1970 döneminde
özel bir a¤›rl›k tafl›m›flt›r. Çal›flma hayat› ile ilgili programlara 776 kifli kat›lm›flt›r. Bunlar›n büyük ço¤unlu¤u
sendikac›d›r.
DP döneminde Türkiye’de iflçi-sendikac› e¤itimi Marshall Plan›n›n yürütümüyle görevli ABD Türkiye heyeti
taraf›ndan yürütüldü. 1954 y›l›nda bafllayan bu program
bir ülkede yürütülen en genifl program idi. Daha sonra
AID taraf›ndan haz›rlanan bir raporda Menderes döneminde yabanc› sendikac›lar›n ülkeye girmesine Türk
sendikac›lar›n ülkeden ayr›lmas›na da izin verilmezken,
sadece ABD heyetinin çal›flma hayat› uzmanlar›n›n dokunulmazl›¤a/ayr›cal›¤a sahip oldu¤u belirtilmektedir.
1954 y›l›nda bafllayan ve ‹fl ve ‹flçi Bulma Kurumu kanal›yla uygulanan Marshall Plan›n› kapsam›ndaki faaliyetleri yürüten kurulufllar (AID ve öncülü kurulufllar)
ile iliflkiler (ayni ve nakdi yard›m ile e¤itim çal›flmalar›)
1 Ocak 1962 tarihinde hükümet taraf›ndan Türk-‹fl’e
devredildi. Bu tarihten itibaren AID yard›mlar› do¤rudan Türk-‹fl’e yap›lmaya baflland›. E¤itim programlar›
ve ABD gezileri Türk-‹fl ve AID taraf›ndan ortaklafla gerçeklefltirildi.
AID programlar› Marshall Plan›na uygun olarak siyasal
bir amaç tafl›maktayd›. Yön, AID program› yetkililerinden Podol’un flu çarp›c› de¤erlendirmesini aktarmaktad›r: “On y›ldan fazla zamand›r Türkiye’de faaliyette
bulunan ABD yard›m program›, bir zamandan beri
meyvalar›n› vermeye bafllam›flt›r. Önemli mevkilerinde,
Amerikan e¤itimi görmüfl bir Türkün bulunmad›¤› bir
bakanl›k, ya da iktisadi devlet teflebbüsü hemen hemen
kalmam›flt›r.” Bu kimselerin k›sa zamanda genel müdürlük veya müsteflarl›k mevkilerine geçmelerinin beklendi¤ini belirten Podol, AID’nin bütün gayretlerini bu
yola tevcih etmesini istemektedir.
AID’nin Türkiye’de iflçi/emek kimli¤inin oluflmas›nda
önemli bir etkisinin oldu¤u bizzat AID uzmanlar› tara-
221
f›ndan da aç›k biçimde dile getirilmektedir. AID Türkiye ‹flçi fiubesi Müdürü McGonagle, “Emek Türkiye’de
dinamik bir yap› kazan›rken -flimdi h›zl› biçimde kendi bafl›na bir kimlik olarak gelifliyor- USAID’nin bu geliflmede oynad›¤› ve oynamaya devam etti¤i rolün önemini giderek daha aç›k biçimde görmek mümkündür”
görüflünü ileri sürmektedir. McGonagle bu görüflünü
kan›tlamak için AID program›na kat›lan bir sendikac›n›n ABD’yi öven izlenimlerini aktarmakta ve “komünizme karfl› mücadelenin her Türkün görevi oldu¤unu” yönünde bir bildiri yay›nlayan Türk-‹fl Yönetim Kurulunun befl üyesinin ve Genel Sekreter Halil Tunç’un
AID iflçi e¤itimi programlar› çerçevesinde ABD’yi ziyaret ettiklerini vurgulamaktad›r. McGonagle, Türkiye’deki önemli sendikalar›n liderlerinin Türkiye’deki ve
ABD’deki AID e¤itimlerine kat›ld›¤›n›, ayr›ca Türkiye’de
yüzlerce seminere binlerce iflçi ve yerel sendika liderine e¤itim verildi¤inin alt›n› çizmektedir. McGonagle,
bu seminerlerde hür demokratik ve sorumlu sendikac›l›¤› tart›flan AID ‹flçi Program› kat›l›mc›lar›n›n bunu uygulamaya koymak konusunda hevesli olduklar›n› ve
300 bin üyeli bir örgütü tamamen pragmatik bir çizgide
örgütleyip gelifltirdiklerini yazmaktad›r.
ABD sendikac›lar›yla s›k› iliflkilerin ve AID taraf›ndan
gerçeklefltirilen ve Türk-‹fl’li sendikac›lar› kapsayan ABD
ziyaret ve e¤itim programlar›n›n da ABD kültürü ve
sendikac›l›k anlay›fl›na yönelik bir sempati ve ABD’li
sendikac›lara hayranl›k yaratt›¤› görülmektedir. 1950’li
y›llarda da var olan hayranl›k ve etki 1960’l› y›llarda da
sürdürmüfltür.
(...)
ABD yönetimin AFL-CIO’yu uluslararas› politikas›n›n
arac› olarak kulland›¤› bir dönemde, ABD devletinden
AID arac›¤› ile al›nan mali yard›mlar›n ve sendikac›lar›n
yo¤un ABD ziyaretlerinin, Türkiye sendikac›l›¤›nda
ABD’nin kültürel-ideolojik hegemonyas›n› art›rmas›, Avrupa sendikac›l›¤›ndan ve s›n›f ekseninden uzaklafl›lmas› flafl›rt›c› de¤ildir.
D‹SK’in kuruluflu, Türkiye sendikalar›yla yo¤un iliflkileri olan ABD sendikalar› aras›nda da önemli yank› ve
tart›flmalar yaratm›flt›r. D‹SK’in kuruluflunun ard›ndan
ABD’nin ve ABD’li sendikac›lar›n tutum saptamakta bir
tereddüt yaflad›¤› gözlenmektedir. Lovestone ve Kirsch
D‹SK’e karfl› kesin tutum al›nmas›n› savunurken Millen’in D‹SK ile iliflkileri sürdürmekten yana oldu¤u gözlenmektedir.”
(...)
Kaynak: Çelik, A. (2012). “ABD Diplomatik Yaz›flmalar›nda Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)”, Çal›flma
ve Toplum. 33/2, ss.49-74.
222
Sendikac›l›k
1. a
S›ra Sizde 1
‹ngiltere’de sendikac›l›k ve siyaset aras›ndaki iliflki modellerinden organik iliflkinin kuruldu¤u ara ba¤›ml› model görülmektedir. Çünkü 1906 y›l›nda ‹flçi Partisi’nin
kuruluflu s›ras›nda sendikalar üye ve finansman deste¤inde bulunmufltur. Günümüzde de 15 sendika ‹flçi Partisi’ne ba¤l› olarak faaliyet göstermekte, Parti’nin finansman›n›n büyük bir k›sm› bu sendikalar taraf›ndan sa¤lanmakta ve sendikalar, partinin çeflitli organlar›nda ve
kamu kurulufllar›nda temsil edilmektedir. Ancak ba¤›ml› modelden farkl› olarak, sendikalar ve ‹flçi Partisi ba¤›ms›zl›klar›n› koruyarak birbirlerini desteklemektedir.
2. c
3. b
4. c
5. c
6. d
7. e
8. a
9. b
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngiltere’de Sendikac›l›k”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD’de Sendikac›l›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Japonya’da Sendikac›l›k”
S›ra Sizde 2
ABD’de s›n›f kimli¤inin zay›f olmas› iflçilerin ve dolay›s›yla sendikalar›n belirli siyasi partilerle bütünleflmesini engellemifltir. ABD sendikalar›n ideolojisi toplu
pazarl›k ve yasalar arac›l›¤›yla de¤il daha çok siyasi
yönden lobicilik yapmak yoluyla çal›flanlar için baz›
haklar ve ç›karlar elde etmeye çal›flmakt›r. Amerikan
sendikalar›n›n siyasi faaliyetleri, tek bir siyasi partinin
desteklenmesi yerine, seçim zaman› kendilerine yak›n
bulduklar› siyasi flah›s ve partilerin desteklenmesi yoluyla yürütülmektedir. Bu politika, sendikalara siyasi
partiler karfl›s›nda ba¤›ms›zl›k ve genifl bir hareket alan› sa¤lamaktad›r.
S›ra Sizde 3
Türkiye’de 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’na göre, karar verilmifl veya bafllanm›fl
bir grev ve lokavt, genel sa¤l›¤› ve millî güvenli¤i bozucu nitelikte ise Bakanlar Kurulu taraf›ndan ç›kar›lacak bir kararname ile 60 gün süre ile ertelenebilmektedir (md.33). Erteleme süresi içinde taraflar›n uyuflmazl›¤› arabulucu ya da özel hakem yoluyla çözememesi durumunda uyuflmazl›k Yüksek Hakem Kurulu
taraf›ndan çözümlenmektedir (md.34). Dolay›s›yla erteleme süresinin sonunda taraflar grev veya lokavta
devam edememektedir. Halbuki ABD’de erteleme süresi daha uzun (80 gün) olmakla birlikte erteleme süresinin sonunda taraflar grev veya lokavta devam edebilmektedir. Bu nedenle ABD’deki uygulama gerçek
anlamda bir erteleme uygulamas›yken Türkiye’deki
uygulama grev ve lokavt ertelemesini grev ve lokavt
yasa¤›na dönüfltürmektedir.
223
S›ra Sizde 4
Türkiye’de 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu grev nedeniyle iflyerinde çal›flmayan iflçilerin yerine iflverenin geçici ya da devaml› olarak baflka iflçi almas›n› ya da çal›flt›rmas›n› yasaklamaktad›r.
Greve kat›lmayan ya da kat›lmaktan vazgeçen iflçileri
iflveren ancak kendi ifllerinde çal›flt›rabilmekte, bunlara
greve kat›lan iflçilerin ifllerini yapt›ramamaktad›r. Buna
ayk›r› hareket eden iflverenler için a¤›r para cezas› öngörülmektedir. Ancak greve kat›lan iflçilerin yerine iflveren yeni iflçi alamazken, greve kat›lan iflçiler de bu s›rada bir baflka iflte çal›flamamaktad›r (md. 43).
S›ra Sizde 5
Japon yönetim ve üretim modeli içinde geliflen organizasyon kültürünün temel farkl›l›¤› ifl gücünü, maliyeti
artt›r›c› bir üretim faktörü olarak de¤il sürekli gelifltirilmesi gereken bir de¤er olarak tan›mlamas›d›r. Efl deyiflle küresel rekabet sürecinde Japonya’ya rekabet üstünlü¤ü sa¤layan en önemli faktörlerden birisi, insana ve
çal›flana verilen de¤erdir. Nitekim 1980 sonras›nda Japon çok uluslu flirketlerinin farkl› yönetim ve üretim
modeli içinde verimli, düflük maliyetli, kaliteli üretimi
ve ürün çeflitlili¤ini gerçeklefltirmesinin temelinde iflçi
seçiminde seçici olma, uzun süreli istihdam iliflkisi oluflturma, sürekli iflçi e¤itimi, tak›m çal›flmas›, iflçi kat›l›m›
ve karfl›l›kl› güven gibi niteliklere ifllerlik kazand›rarak
insan unsurunu ön plana ç›karmas› yatmaktad›r.
S›ra Sizde 6
2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’na göre, grev karar›n›n iflyerinde ilan edilmesinden
bafllayarak alt› ifl günü içinde, grev karar›n›n ilan edildi¤i tarihte iflyerinde çal›flan iflçilerin en az dörtte birinin
yaz›l› olarak istemesi hâlinde, grev oylamas› yap›lmaktad›r (md.35). Dolay›s›yla Türkiye’de grev oylamas›,
grev karar› ile uygulamas› aras›nda yap›lmakta ve grev
oylamas›yla belirli say›da iflçinin baflvurusu üzerine grevin uygulanmas› önlenebilmektedir. Ancak bu yola gitmek iflçilerin iradesine ba¤l› olup oylama talebinde bulunulmamas› veya kanundaki nisaba uygun bir talebin
yap›lmamas› hâlinde, grev uygulamas› aflamas›na geçilmektedir.
Ak›n, C. (1995). Japon Endüstriyel ‹liflkileri. Sakarya:
Sakarya Üniversitesi Matbaas›.
Aktay, N. (1997). Avrupa Birli¤i Ülkeleri Toplu ‹fl
Hukuku. Ankara: Kamu-‹fl.
Altan, Ö. Z. (2004). Sosyal Politika Dersleri. Eskiflehir:
Anadolu Üniversitesi Yay›nlar› No: 1592.
Aybay, R. (1970). Robert Owen. ‹stanbul: Remzi
Kitabevi.
Ayd›n, U. (2005). “From Taft Hartley Act to Turkish
Industrial Relations-Postponement of Legal Strikes:
A Legal Borrowing Case”, Comparative Labor Law
& Policy Journal. Vol: 25, ss.365-390.
Ayd›n, U. (2007). Profesyonel Sporda Sendikalaflma.
Ankara: Türk-‹fl Yay›nlar›.
BIS. (2012). Trade Union Membership 2011. London: BIS. (http://www.bis.gov.uk/assets/biscore/
employment-matters/docs/t/12-p77-trade-unionmembership-2011.pdf)
Cella, G. P. ve Treu, T. (2007). “National Trade Union
Movements”, Comparative Labour Law and
Industrial Relations in Industrialized Market
Economies. (Ed. R. Blanpain ve C. Engels). The
Hague: Kluwer International.
Crook, N. (Summer 2010). “Collective Bargaining in the
UK and EU”. Social Europe Journal. Vol:5, Issue:1,
ss.30-31.
Çelik, A. (2010). “1950’li ve 1960’l› Y›llarda Türk ve ABD
Sendikac›lar› Aras›ndaki Yaz›flmalar”, Çal›flma ve
Toplum. 25/2, ss.65-107.
Çelik, A. (2012). “ABD Diplomatik Yaz›flmalar›nda
Türkiye Sendikal Hareketi (1973-1976)”, Çal›flma
ve Toplum. 33/2, ss.49-74.
Demircio¤lu, M. (1987). Dünyada ‹flçi Sendikalar›.
‹stanbul: BasisenYay›nlar›:14.
Dereli, T. (1996). “Amerikan Tipi Sendikac›l›k”, Türkiye
Sendikac›l›k Ansiklopedisi. Cilt 1, ‹stanbul:
Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, ss. 4144.
Eurofound. (2003). “Trade Union-United Kingdom”.
http://www.eurofound.europa.eu/emire/UNITED%
20KINGDOM/TRADEUNION-EN.htm (eriflim tarihi:
26.07.2012)
Eurofound. (2009(a)). “United Kingdom: Industrial
Relations Profile”. http://www.eurofound.europa.
eu/eiro/country/united.kingdom_4.htm (eriflim
tarihi: 01.082012)
224
Sendikac›l›k
Eurofound (2009(b)). “Overview of Industrial Relations
in the EU and Other Global Economies 2008-2009”.
http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2009/9
0/en/1/EF0990EN.pdf (eriflim tarihi:01.082012)
Fahlbeck, R. (1998). “Unionism in Japan: Declining or
Not?” Labour Law and Industrial Relations at the
Turn of the Century. (Ed. C. Engels ve M. Weiss).
The Hauge: Kluwer Law International.
Fletcher, B. ve Hurd, R.W. (Eylül 2002). “Örgütlenmek
Yeter mi?” ABD’de Sendikal Hareket. Dünya
Sendikal Hareket Dosyas›-5. ‹stanbul: Petrol ‹fl,
ss.39-58.
Fossum, J.A. (1992). Labor Relations Development,
Structure, Process. USA: Richard d. Irw›n, Inc.
Fujimura, H. (Winter 2012). “Japan’s Labor Unions: Past,
Present, Future”, Japan Labor Review. Vol: 9, No:
1, ss.6-24.
Gennard, J. ve Judge, G. (2005). Employee Relations.
London: Chartered Institute of Personnel and
Development.
Goldman, A. (2001). “Settlement of Disputes Over
Interests”, Comparative Labour Law and
Industrial Relations in Industrialized Market
Economies. (Ed. R. Blanpain ve C. Engels). The
Hauge: Kluwer International.
Ifl›kl›, A. (1995). Sendikac›l›k ve Siyaset. Cilt:1. Ankara:
Öteki Yay›nevi.
Ka¤n›c›o¤lu, K. (2001). “‹ngiltere Kurumsal Endüstri
‹liflkileri Sistemine Veda m› Ediyor?”. Anadolu
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt:1, No:2,
ss.39-62.
Mayne, S., vd. (2001). “England and Wales”,
Employment Law in Europe. (Ed. S. Mayne ve S.
Maylon). London: Butterworths.
Mills, D.Q. (1994). Labor-Management Relations.
Fifth Edition, USA: Mc Graw Hill.
Murat, S. (1992). “Japon Çal›flma Hayat›”, Sosyal Siyaset
Konferanslar›. 37.-38. Kitap, ss.189-203.
Nakamura, K. ve Nitta, M. (1998). “Japonya’da Endüstri
iliflkileri ve ‹nsan Kaynaklar› Uygulamalar›nda
Geliflmeler”, Sosyal Siyaset Konferanslar›. 41.-42.
Kitap, ss.253-288.
Sako, M. (1997). “Forces for Homogeneity and Diversity
in the Japanese Industrial System”, Japanese
Labour and Management in Transition. (Ed. M.
Sako ve H. Sato). London: Routledge.
Salamon, M. (1998). Industrial Relations.
Hertfordshire: Prentice Hall.
Selamo¤lu, A. (1995). ‹flçi Sendikac›l›¤›n›n
Gücündeki De¤iflim. Ankara: Kamu-‹fl.
Selamo¤lu, A. (1998). Küreselleflme Sürecinde ‹nsan
Kayna¤›. Ankara:Tühis.
Sloane, A. A ve Whitney, F. (1994). Labor Relations.
New Jersey: Prentice Hall.
Sugeno, K. (1994). “The Role of the State in Industrial
Relations in Japan: The State’s Guiding Role in
Socioeconomic Development”. The Future of
Industrial Relations. London: Sage Publications.
Sugeno, K. ve Suwa Y. (1997). “Labour Law Issues in a
Changing Labour Market”. Japanese Labour and
Management in Transition. (Ed. M. Sako ve H.
Sato). London: Routledge.
Taira, K. (1993). “Japan”, Industrial Relations Around
the World. Berlin: Walter de Gruyter.
Tokol, A. (1996). “Dünyada Sendikac›l›k”. Türkiye
Sendikac›l›k Ansiklopedisi. Cilt:1, ‹stanbul:
Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, ss.338341.
Tokol, A. (2000). Avrupa Birli¤i’ne Üye Ülkelerde
Sendikal Hareket. Bursa: Vipafl Yay›nlar›.
Türk-‹fl. (1966). Avrupa Sendikac›l›k Hareketi.
Ankara: Türk-‹fl Yay›nlar›: 42.
Warneck, W. (2007). Strike Rules in the EU 27 and
Beyond. Brussels: ETUI-REHS.
http://www.eiro.eurofound.ie/2003/11/feature/us0311
101f.html (eriflim tarihi: 29.03.2004).
http://www.bls.gov/news.release/union2.nr0.htm
(eriflim tarihi: 29.07.2012)
http://www.eiro.eurofound.eu.int/ 2004/ 01/ feature/
tn0401101f.html (eriflim tarihi: 29.03.2004).
http://www.jil.go.jp/-kokunai/statistics/databook
/2010/07/p215_t7-1.pdf (eriflim tarihi: 29.07.2012)
http://www.fact-index.com/s/sh/shunto.html (eriflim
tarihi: 19.04.2004)
Sözlük
225
Sözlük
Dayan›flma (Sempati) Grevi: ‹flçilerin do¤rudan kendi is-
B
tekleri ad›na de¤il, bir baflka iflyerindeki grevi destekle-
Bireysel Sendika Özgürlü¤ü: ‹flçi ve iflverenlerin serbestçe
mek amac›yla bafllatt›klar› grev.
sendika kurma, kurulmufl sendikalara üye olma, diledikleri sendikay› seçebilme, sendika içi faaliyetlere kat›labilme, sendikalara girmeme, sendikas›z kalabilme ve
E
sendikadan ç›kabilme özgürlü¤ü.
Esneklik: K›sa süre içinde çok az bir maliyetle ve çabayla de¤iflebilme veya de¤iflime uyum sa¤layabilme yetene¤i.
Birleflik-Küme Sendika: Farkl› iflkollar›nda veya farkl› mesleklerde örgütlü olan sendikalar›n birleflmesiyle oluflan
Evde Çal›flma: ‹flverenin belirledi¤i bir mal veya hizmeti iflçinin bir ücret karfl›l›¤›nda evinde üretmesi.
ve yap›lar› itibar›yla genel sendikalara benzeye taban
örgütlenme modeli.
C-Ç
F
Federasyon: Bir bölge veya ülke çap›nda ayn› iflkolundaki
sendikalar›n bir araya gelmesiyle meydana gelen üst
Chartizm: ‹ngiltere’de 1837-1848 y›llar› aras›nda tüm vatan-
sendikal örgüt.
dafllara genel oy hakk›n›n verilmesi, seçim bölgeleri aras›nda eflitlik sa¤lanmas›, milletvekili adayl›¤› için öde-
Finansal Sendika Güvenli¤i: Sendikalar›n gelirlerini ve fi-
nen vergilerin kald›r›lmas›, seçimlerde oylamalar›n gizli
nansal yap›lar›n› do¤rudan güvence alt›na alan sendika
olarak yap›lmas› gibi demokratik taleplerle iflçiler aras›nda bafllayan siyasi hareket.
güvenli¤i uygulamalar›.
Fonksiyonel Esneklik: ‹flçilerin iflyerindeki içsel hareketlili-
Centilmenlik Anlaflmas›: Resmi nitelikte herhangi bir yaz›l›
¤ini artt›ran ve ifl tan›mlar›n› geniflleten esneklik türü.
metnin kaleme al›nmad›¤›, karfl›l›kl› güvene dayal› anlaflma.
G
Ça¤r› Üzerine Çal›flma: ‹flçinin sürekli iflyerinde bulunma-
Gayret Grevi: ‹flçilerin ifli b›rakmamakla beraber, ifli niteli¤i-
y›p iflveren taraf›ndan ça¤r›ld›¤›nda iflyerine gelip çal›fl-
ne göre önemli ölçüde aksatacak flekilde yavafllatarak,
mas›.
düflük bir h›z ve verimle çal›flmalar›; ifl yavafllatma eyle-
Çal›flma Süresi Esnekli¤i: ‹fl süresinin uzunlu¤u ve düzenlemesi konusunda getirilen esneklik.
mi.
Gelirler Politikas›: Kâr, faiz, rant gibi tüm üretim faktörleri-
Çekirdek ‹flgücü: Tam zamanl› çal›flan, tatmin edici ücret,
çal›flma koflullar› ile ifl güvencesine sahip ve ikamesi güç
nitelikleri olan iflgücü.
nin gelirlerini do¤rudan etkileyen politikalar.
Genel Grev: Bir ülkedeki birkaç iflkolunda veya tüm iflkollar›nda, ülkenin tümünde veya bir bölgesinde belirli veya
Çevre ‹flgücü: Esnek zamanl› çal›flan, düflük ücret ve kötü
çal›flma koflullar›na sahip, ifl güvencesi olmayan, düzensiz ifllerde çal›flan niteliksiz veya yar› nitelikli ve kolayl›kla ikame edilebilen iflgücü.
Çevre Ülkeler: Dünya ekonomisini etkileme gücünden yok-
belirsiz süreli olarak yap›lan grev.
Genel Sendika: Meslek ve iflkolu ayr›m› yapmadan tüm iflçileri örgütleyen taban sendikal örgütlenme modeli.
Güvenceli Esneklik: Efl zamanl› olarak ve belirli bir koordinasyon içinde, bir taraftan iflgücü piyasalar›nda, ifl orga-
sun, merkez ülkelerin ald›¤› kararlara kat›lmaktan uzak,
nizasyonlar›nda ve çal›flma iliflkilerinde esnekli¤i güç-
genellikle merkez ülkelerin yaratt›¤› koflullar› kendileri-
lendirmek, di¤er taraftan da, özellikle iflgücü piyasas› d›-
ne uyarlamak zorunda kalan geliflmekte olan ülkeler.
fl›nda kalm›fl zay›f gruplar›n güvenli¤ini -istihdam ve sos-
Ç›kar (Menfaat) Grevi: Toplu pazarl›k sürecinde, toplu ifl
yal güvenlik- art›rmaya yönelik politik bir strateji.
sözleflmesinin imzalanmas› s›ras›nda uyuflmazl›k ç›kmas› halinde yap›lan grev.
H
Hak Grevi: Toplu ifl sözleflmesinin uygulanmamas›ndan veya
D
Dayan›flma Aidatl› ‹flyeri Koflulu: Toplu ifl sözleflmesinin
uyguland›¤› iflyerinde çal›flan ve sözleflmeye taraf olan
sendikaya üye olmayan tüm iflçilerin üyelik aidat›na eflit
bir tutar› (dayan›flma aidat›), istihdama devam etme koflulu olarak ödemeleri zorunlulu¤unu getiren finansal
sendika güvenli¤i türü.
eksik uygulanmas›ndan ya da yorumlanmas›ndan kaynaklanan uyuflmazl›k sonucunda yap›lan grev.
Homo Economicus: Kendi ç›kar› için en ak›lc› seçimleri yapan birey.
226
Sendikac›l›k
‹
Küreselleflme: Ekonomilerin giderek daha fazla uluslararas›
ve birbirine ba¤›ml› hale gelmesi ve sermaye hareketlili-
‹deoloji: ‹nançlar, de¤erler ve normlar bütünü; dünya görüflü.
¤inin önündeki her türlü engelin ortadan kald›r›lmas›.
‹fl Paylafl›m›: Tam gün süreli standart bir iflin ve onun sa¤lad›¤› yararlar›n birden fazla iflçi taraf›ndan paylafl›ld›¤›
k›smi süreli çal›flman›n bir türü.
‹flgücü Piyasas›n›n Esnekleflmesi: ‹flletmelerin iflgücü girdi-
L
Lonca (Korporasyon): ‹talyanca’da hücre ve oda anlam›na
gelen ‘loggia’ kelimesinden türeyen ve Endüstri Devri-
sinin düzeyini ve zamanlamas›n› talebe göre de¤ifltirebil-
mi’nden önce bir meslek örgütlenmesi olarak ayn› böl-
mesi, ücret düzeyini verimlilik ve ödeme gücüne göre
gede yaflayan ve belirli bir mesle¤e mensup ç›rak, kalfa
ayarlayabilmesi ve mevcut iflçileri talepteki de¤iflimlere
ve ustalar›n üye olmak zorunda olduklar› meslek organi-
göre farkl› ifllerde görevlendirebilmesi.
‹flkolu (Sanayi) Sendikas›: Ayn› iflkolundaki tüm iflçileri,
meslek ve vas›f fark›na bakmaks›z›n örgütleyen taban
zasyonlar›.
Ludizm: Endüstri Devrimi ile birlikte makinelerin h›zla iflçilerin yerine ikame edilmesi üzerine iflçilerin gerçeklefltirdi-
sendikal örgütleme modeli.
¤i makineleri k›rma eylemi.
‹flyeri (‹flletme) Sendikas›: Ayn› iflyerinde veya iflletmede
çal›flan iflçileri, meslek ayr›m› gözetmeksizin, örgütleyen
taban sendikal örgütlenme modeli.
M
Merkez Ülkeler: Dünya ekonomisinin gidiflini ekonomik güç-
K
lerinin büyüklü¤üyle belirleyen, ayn› zamanda iflleyifl biçimini belirleyecek kurallar› koyan, yönetim ve denetim
Kapal› ‹flyeri Koflulu: ‹flçilere ifle bafllamadan önce iflyerinde
uygulanan toplu ifl sözleflmesine taraf olan sendikaya
üye olmalar› ve çal›flt›klar› süre boyunca üyeliklerini de-
ifllevlerini gerçeklefltiren ileri sanayileflmifl ülkeler.
Merkeze Aday Ülkeler: Merkez ülkelerle çevre ülkeler aras›nda yer alan, ancak baflar›l› büyüme çizgileriyle mer-
vam ettirme zorunlulu¤unu getiren zorunlu sendikac›l›k
fleklindeki sendika güvenli¤i türü.
Kaynakta Kesme Yöntemi: Sendika üyelik aidatlar›n›n ve
kez ülkelere yaklaflan ülkeler.
Meslek Sendikas›: ‹flkolu ve iflyeri ayr›m› yapmaks›z›n, ayn›
meslekte çal›flan veya ayn› zanaate sahip iflçileri bir ara-
bazen de üyeli¤e girifl aidatlar›n›n, cezalar›n ve di¤er ba-
ya getiren taban sendikal örgütlenme modeli.
z› ödentilerin iflçi ücretlerinden iflveren taraf›ndan kesilerek sendikaya düzenli olarak ve do¤rudan gönderilmesini öngören finansal sendika güvenli¤i türü.
K›smi Süreli Çal›flma: Normal çal›flma süresinden önemli öl-
N
Neo-korporatizm: Farkl› ç›kar gruplar›n›n, demokratik-ço¤ulcu bir siyasal yap› içinde, devletle iliflkileri göz önü-
çüde, düzenli ve sürekli olarak k›sa olan çal›flma modeli.
ne al›narak, siyaset oluflumuna dâhil edilmeleri.
Koalisyon: Endüstri Devrimi öncesinde bir zanaat veya meslek sahibi olan iflgücünün önceden planlanmayan, örgütsüz, belirli bir amaç için kendili¤inden bir araya gelerek, toplu olarak baflkald›r›da bulunmalar›.
O-Ö
Oturma Grevi: ‹flçilerin iflyerlerini terk etmeyerek, ancak iflgörme borçlar›n› yerine getirmekten kaç›narak ve otura-
Kollektif (Toplu) Sendika Özgürlü¤ü: Sendikalar›n varl›klar›n›n, amaçlar›n›n ve faaliyetlerinin devlete, iflverenlere, siyasi partilere ve di¤er kurulufllara karfl› korunmas›,
rak gerçeklefltirdikleri eylem.
Owenizm: ‹ngiltere’de 1800’lü y›llar›n bafl›nda siyasi eylemi
ve s›n›f fikrini reddederek, demokratik ve eflitlikçi bir
ba¤›ms›zl›klar›n›n sa¤lanmas›, faaliyetlerini serbestçe dü-
toplum yap›s›na üretici kooperatifleri ve bar›flç› bir genel
zenleyebilme haklar›na sahip olmalar›..
Konfederasyon: Ulusal düzeyde farkl› iflkollar›nda faaliyet
gösteren sendikalar›n bir araya gelmesiyle oluflan mer-
grevle ulafl›laca¤›n› savunan görüfl.
Ödünç ‹fl ‹liflkisi: ‹flverenin iflçinin de r›zas›n› alarak geçici
bir süre iflçisini bir baflka iflverene bir ücret karfl›l›¤›nda
kezi üst sendikal örgütlenme modelidir. Konfederasyon
ve ücret karfl›l›¤› olmaks›z›n ödünç vermesi.
türü örgütlenme, üst örgütlenmenin do¤as› gere¤i merkezileflme e¤ilimli bir örgütlenme modeli.
Küresel Çerçeve Anlaflma: Global sendika federasyonlar› ile
çokuluslu flirketler aras›nda imzalanan ve taraf flirketin
temel uluslararas› çal›flma normlar›na uygun hareket etmesini sa¤layan uluslararas› anlaflma.
P
Picketing: ‹flçilerin iflyeri girifli önünde toplanarak ellerinde
tafl›d›klar› pankartlarla iflvereni di¤er iflçilere ve topluma
flikâyet ederken, di¤er iflçileri de iflbafl› yapmaktan vazgeçirmeye çal›flmalar›.
Sözlük
S
227
Tele Çal›flma: ‹flyerinden uzak bir yerde iflçilerin telefon, bilgisayar, internet gibi teknolojik araçlar› kullanarak yapt›-
Sar› Sendika: ‹flverenler taraf›ndan kurulan ve/veya faaliyet-
¤› çal›flma.
leri ve iflleyifli iflverenler taraf›ndan kontrol edilen iflçi
sendikas›.
Say›sal Esneklik: ‹flletmelerin kullanacaklar› iflgücü miktar›n›
ayarlayabilme esnekli¤i.
Sendika: ‹flçi s›n›f›n›n ekonomik ve toplumsal alanlardaki
hak ve ç›karlar›n› savunan, yaflam ve çal›flma koflullar›n›
U-Ü
Uzaklaflt›rma Stratejileri: ‹flletmelerde yap›lan baz› ifllerin
d›flsallaflt›r›lmas›.
Ücret Esnekli¤i: ‹flletmelerin ücret sistemlerini ve düzeylerini piyasa koflullar›na göre ayarlayabilmelerine imkân ve-
gelifltirmeyi amaçlayan mesleki örgüt.
ren esneklik türü.
Sendika Birli¤i: Belirli bir bölgede bulunan farkl› iflkollar›ndaki sendikalar›n bir araya gelmesiyle oluflan yerel, yatay örgüt.
Sendika Güvenli¤i: Genellikle toplu ifl sözleflmelerine konu-
V
Vahfli (Denetimsiz) Grev: Herhangi bir sendikan›n deste¤i
olmadan iflçilerin kendiliklerinden bafllatt›klar› grev.
lan hükümlerle ve daha çok Anglo-Sakson kökenli ülkelerde sendikan›n varl›¤›na iflverenlerden, sendikas›z iflçilerden ve di¤er sendikalardan yönelen tehlikelere ve iflverenlerin sendikal› iflçiler aleyhine ayr›mc› eylemlerine
karfl› getirilen her türlü önlemler ve güvenceler.
Sendika Hakk›: ‹flçi ve iflverenlerin yaln›zca bireysel sendika
özgürlüklerini kapsamay›p, sendikalar›n varl›klar›n› ve
kendilerine özgü faaliyetlerini güvence alt›na alan kollektif sendika özgürlü¤ünü de kapsayan çifte temel hak.
Sendika Üyeli¤ini Muhafaza Etme Koflulu: Hiçbir iflçi için
bir istihdam koflulu olarak sendikaya kat›lma zorunlulu¤unu getirmeyen, fakat sendikaya gönüllü olarak kat›lanlara, ifllerini koruyabilmeleri için, toplu ifl sözleflmesi
süresince üyeliklerini koruma zorunlulu¤unu getiren zorunlu sendikac›l›k fleklindeki sendika güvenli¤i türü.
Sendikal› ‹flyeri Koflulu: ‹flçilere ifle girdikten sonra belirli
bir süre zarf›nda toplu ifl sözleflmesine taraf olan sendikaya üye olmalar› ve çal›flt›klar› süre boyunca üyeliklerini devam ettirme zorunlulu¤unu getiren zorunlu sendikac›l›k fleklindeki sendika güvenli¤i türü.
Shunto: Japonya’da sendikalar ile iflverenler aras›nda her y›l
Mart ay›nda bafllayan, y›ll›k ücret görüflmeleri.
S›k›flt›r›lm›fl Çal›flma Haftas›: Toplam çal›flma süresi azalt›lmadan ancak çal›fl›lan iflgünü say›s› azalt›larak yap›lan
çal›flma.
Siyasi grev: Yasama veya yürütme organlar›n› etkilemek amac›yla yap›lan grev.
Stagflasyon: Ekonomik durgunluk ile enflasyonun efl zamanl› olarak yaflanmas›yla ortaya ç›kan ekonomik sorun.
T
Taksflasyon: Yüksek enflasyon h›z› ve yüksek vergi yükünün efl zamanl› olarak yaflanmas›yla ortaya ç›kan ekonomik sorun.
Z
Zorunlu Sendikac›l›k fieklideki Sendika Güvenli¤i: Sendikalar›n üye say›lar›n› koruyabilmek ve artt›rabilmek amac›yla sendika üyeli¤i bir istidam koflulu haline getiren
sendika güvenli¤i uygulamalar›.

Türkiye`de Sendikac›l›k

Transkript

Benzer belgeler

HABER tığ TEBER

28 haber.ok (Page 1)

Dergi A4 - ARI Magazin

sayfa 11 - Spormeydani.org

Bu kart›n sahibinde Asperger sendromu ile birlikte Otizm hastal

AÇ - ekolojikmim.com

000 ODTUbulten kasim