v - Академия наук Туркменистана

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly
Scientific-theoretical journal of Supreme Council
on science and technology under the President of Turkmenistan
Научно-теоретический журнал Высшего совета
по науке и технике при Президенте Туркменистана
32
2008
2007
AŞGABAT • YLYM
1
“Türkmenistanda ylym we tehnika”
žurnaly syn berilýän ylmy makalalary çap edýär
Журнал “Наука и техника в Туркменистане”
публикует рецензируемые научные материалы
Scientific materials published in the “Science and Technics
in Turkmenistan” periodical have been reviewed
Baş redaktor A.G.Allanurowa
Geňeş toparynyň agzalary:
N.T.Durdyýew, f-m.y.k.
R.Işangulyýew, t.y.k.
G.S.Karanow, l.y.d. professor.
Ýa.Orazgylyjow, t.y.d.
A.Öräýewa, y.y.k.
A.Saparmyradow, t.y.k.
P.Esenow. o-h.y.k.
Jogapkär redaktor J.Nepesow
Ýygnamaga berildi 10.06.2008. Çap etmäge rugsat edildi 11.07.2008. A – 41025. Ölçegi 60×841/8 .
Ofset kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,40. Hasabat-neşir listi 9,288.
Sany 805. Neşir № 20. Sargyt № 107.
Ýylda 6 gezek neşir edilýär.
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty.
744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň çaphanasy.
744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.
Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.
© “Ylym” neşirýaty.
© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2008.
2
TЬRKMENISTANYТ PREZIDENTI
GURBANGULY BERDIMUHAMEDOWYТ
YLYM WE TEHNIKA BARADAKY
ЭOKARY GEТEЄIТ GЦЗME MEJLISINDE
SЦZLДN SЦZI
Salawmaleýkim, hormatly adamlar, alymlar, professor-mugallymlar, aspirantlar,
talyplar!
Sizi ýurdumyzyň taryhynda ilkinji gezek dabaraly bellenilýän Ylymlar güni mynasybetli
tüýs ýürekden mähirli gutlaýaryn! Siziň her biriňize berk jan saglyk, uzak ömür, egsilmez
bagt, Galkynyş zamanasynda ylmy ösdürmekde, dünýä derejesine çykarmakda alyp barýan
ýadawsyz işleriňizde uly üstünlikler arzuw edýärin!
Bilşiňiz ýaly, laýyk bir ýyl mundan ozal biz şu ýerde Türkmenistanyň Ministrler
Kabinetiniň göçme mejlisini geçirip, onda Watanymyzyň, ähli türkmen halkynyň geljegi
üçin möhüm ähmiýeti bolan meseläni, ýagny milli ylmy mundan beýläk-de ösdürmek
meselesini ara alyp maslahatlaşypdyk.
Kuwwatly döwletde ylym esasy orny eýeleýär, diýmek, biz ylmyň iň täze gazananlary
bilen aýakdaş gitmelidiris.
Biz şu gün şu ýere Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky
ýokary geňeşiň mejlisini geçirmek üçin ýygnandyk. Mejlisde mundan buýana milli ylmymyzyň
häzirki güni we ertiri barada, ýurdumyzda ylym-bilim pudagyny mundan beýläk-de
ösdürmegiň ugurlary, öňde durýan wezipeler barada maslahat ederis.
Mejlisi guramaçylykly geçirmek üçin akademiklerimiziň, alymlarymyzyň
Prezidiumdaky öz orunlaryna geçmeklerini haýyş edýärin.
Hormatly adamlar!
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň
mejlisini açyk diýip yglan edýärin.
Hormatly Prezidium, alymlar, professor-mugallymlar!
Gadyrly aspirantlar, talyplar!
Ýaňy hem belläp geçişim ýaly, şu gün biz Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň nobatdaky mejlisine ýygnandyk. Bu ýerde
ýurdumyzda amala aşyrylýan özgertmelere, ylmyň, bilimiň, medeniýetiň we ykdysadyýetiň
beýleki pudaklarynyň ösmegine uly goşant goşýan alymlarymyz hem bar.
Siziň ähliňizi ýene bir gezek Ylymlar güni bilen gutlaýaryn we işiňizde üstünlikler
gazanmagyňyzy tüýs ýürekden arzuw edýärin.
Hormatly adamlar!
Biz göni bir ýyl mundan öň şu giň zalda ýygnanyşyp, ýurdumyzyň ylym ulgamyny
ösdürmek, alymlaryň ylmy-barlag işleriniň netijeliligini ýokarlandyrmak, ylmyň, tehnikanyň
we täze tehnologiýalaryň gazananlaryny önümçilige ornaşdyrmak barada giňişleýin maslahat
geçiripdik. «Türkmenistanda ylym ulgamyny kämilleşdirmek hakynda» we «Türkmenistanyň
Ylymlar akademiýasynyň işi hakynda», şeýle hem «Türkmenistanda ýokary derejeli
hünärmenleri we ylmy işgärleri taýýarlamagy üpjün etmek hem-de ylmy taslamalara döwlet
maliýe goldawyny bermek hakynda» kararlar kabul edipdik. Şondan bäri ylym ulgamynda
ösüşler gazanylyp başlandy.
3
Ylym ulgamynda düýpli hem täze özgertmeleri amala aşyrmak ýurdumyzyň ylmy
kuwwatyny berkitmek üçin zerurdyr. Şoňa laýyklykda, ilki bilen ylmyň ileri tutulýan ugurlary
kesgitlenildi. Bu babatda ýurdumyzy ykdysady, syýasy, medeni taýdan ösdürmegiň derwaýys
meselelerinden ugur alyndy. Şeýlelikde, nebit-gazyň, mineral serişdeleriň, energetikanyň,
energiýanyň adaty däl çeşmeleriň, saglygy goraýşyň, daşky gurşawy goramagyň, oba
hojalygynyň, ykdysadyýetiň we beýleki ugurlaryň derwaýys meselelerini çözmek
alymlarymyzyň öňünde goýlan gaýragoýulmasyz wezipeler hökmünde kesgitlenildi.
Häzirki wagtda dünýä derejesinde giňden ulanylýan energiýanyň adaty bolmadyk
çeşmelerini Türkmenistanda giňden peýdalanmaga örän uly mümkinçilikler bar.
Türkmenistanda nebit-gazyň, energetikanyň ätiýaçlyk gorlarynyň köpdügine garamazdan, bu
gün dünýä tejribesinde giňden ulanylýan gün we ýel energiýasyny netijeli peýdalanmaga
türkmen alymlarymyz aýratyn uly ähmiýet bermelidirler. Bu babatda işleri ylmy esasda alyp
barmaga ýurdumyzda ähli mümkinçilikler bar. Geljekde hem şol işlere döwlet tarapyndan
zerur bolan ähli goldawlar berler.
Men Prezidentiň wezipesine girişmek dabarasynda eden çykyşymda söz berşim ýaly,
biz ylmy, onuň institutlaryny ösdürmek bilen bagly döwlet syýasatyny yzygiderli amala
aşyrýarys.
Şu ýyl ylmyň we bilimiň ösdürilmegine 64 milliard manat goýberildi, bu geçen ýyla
garanyňda 30 göterim köpdür. Ylymlar akademiýasy we onuň institutlary gaýtadan hereket
edip başlady.
Häzirki wagtda öňdebaryjy tehnologiýalardan, tehnikalardan düýpli baş çykarýan
türkmen alymlarynyň täze bir nesli kemala gelýär. Dünýä ylmynda gazanylan iň täze tehnikalar,
tehnologiýalar önümçilige, ylma, bilime ornaşdyrylýar.
Biziň öňümizde entek örän köp işler dur. Jemgyýetçilik başlangyçlarynda işleýän
Ylymlar akademiýasyny şu ýylyň ahyryna çenli döwlet tarapyndan maliýeleşdirilýän edara
öwürmeli. Biziň geljekki meşhur alymlarymyzyň ýaş neslini terbiýeläp ýetişdirmeli. Biz
bilimiň örän gymmatlydygyna, biziň ýurdumyzda bilimli we medeniýetli adam bolmagyň
ähli halkyň hormatyna mynasyp bolmagy aňladýandygyna çuň düşünýäris. Şonuň üçin biz
türkmen jemgyýetinde sowatly, bilimli, intellektual adamlara düýbünden başgaça garaýşy
kemala getirmelidiris.
Elbetde, ylym işinde üstünlik gazanmak her kime başartmaýar. Çünki bu diňe bir zehini
däl-de, eýsem üýtgeşik ukyby, maksada ýetmek üçin erk-islegi we erjelligi talap edýän, agyr
we tutanýerli, hysyrdyly zähmetdir. Bu işiň «iňňe bilen guýy gazan ýaly» bir zatdygyny gowy
bilýärin.
Şonuň üçin hem biz ylym işgärlerini hemişe hormatlap geldik, olara mundan beýlägem
uly hormat goýarys. Goý, olaryň gazananlary biziň şöhratly ata-babalarymyzyň, häzirki
ylymlaryň düýbüni tutan we kesgitlän Gündogaryň görnükli alymlarynyň eden işleriniň
dowamy bolsun!
Ylmy edaralarda we ýokary okuw mekdeplerinde alymlar geňeşleriniň işe başlamagy
uly ähmiýete eýe boldy. Alymlar geňeşine mundan beýläk-de ýurdumyzyň tanymal alymlary,
professor-mugallymlar, ýokary hünär derejeli ylmy işgärler, tejribeli hünärmenler
çekilmelidir. Olar alnyp barylýan işleri ýurdumyzda ylmyň ileri tutulýan ugurlaryna laýyklykda
guramalydyrlar, alymlar geňeşlerinde garalýan ylmy işleriň netijeliligine ünsi
güýçlendirmelidirler. Ylmy işleriň jemgyýetimize peýdaly işler bolmagyny gazanmalydyrlar.
4
Şu ýyl ylmyň ileri tutulýan ugurlary boýunça ýokary okuw mekdeplerinde, ylmy-barlag
edaralarynda açylan aspiranturalara, doktoranturalara, ordinaturalara ylmy işgärleriň 218siniň kabul edilmegi we okamagy amala aşyrylar. Bu işler, nesip bolsa, geljek ýyllarda-da
dowam etdiriler.
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň
garamagynda Ýokary hünär synagy komiteti döredildi. Ol öz wezipe borçlaryna laýyklykda,
alymlara, mugallymlara, hünärmenlere ylymlaryň kandidaty, ylymlaryň doktory diýen alymlyk
derejelerini bermek we professor, dosent diýen atlary dakmak barada işleri alyp barýar.
Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasy öz işini täze talaplara laýyklykda guramalydyr,
geljekde ýurdumyzda ylmyň hemmetaraplaýyn ösdürilmeginde esasy orna eýe bolmalydyr.
Ýene bir gezek gaýtalaýaryn, ylmy we bilimi, medeniýeti we milli sungaty ösdürmek
— bu biziň syýasatymyzyň özenidir, geljekde hem aýratyn üns beriljek esasy ugurdyr. Bilim
we zehin, döredijilik gözlegi we çeperçilik meýli ýaly hormata mynasyp bolan gymmatlyklar
ösmelidir we halkymyza öz netijelerini bermelidir, milletiň ruhy kuwwatyny ýokarlandyryp,
durmuş we ykdysady ösüş üçin täze gorlary döretmelidir.
Ýurdumyzda ylmy ösdürmäge, milli ylmymyzyň gazananlaryny dünýä derejesine
çykarmaga, türkmen alymlarynyň at-abraýyny ýokary galdyrmaga, ýaşlaryň öz isleg bildirýän
ylmy ugurlarynda ylmy-döredijilik işleri bilen meşgul bolmagyna ähli şertleriň döredilmegi
ylym ulgamynda ençeme ýyllar bäri zähmet çekip gelýän halypa alymlary we professormugallymlary, giň dünýägaraýyşly, ylma hyjuwly ýaş alymlary diýseň buýsandyrýar hem-de
olaryň jogapkärçiligini artdyrýar.
Ylmy bäsleşikleriň geçirilmegi pudaklaýyn derwaýys meselelere degişli ylmy-barlag
işlerini ýerine ýetirmäge, ýurduň ylmy kuwwatyny artdyrmaga, täze tehnologiýalary işläp
taýýarlamaga çekmäge giň mümkinçilikler berer. Oňa şu ýyl Türkmenistanyň Döwlet
býujetiniň hasabyndan 4,4 milliard manat maliýe serişdesi goýberildi. Geljekde hem ylmybarlag işlerinde amaly taýdan ähmiýetli hem-de düýpli ylmy barlaglara esaslanylar, ol degişli
pudaklaryň derwaýys meselelerini çözmek, öňdebaryjy tehnologiýalary döretmek we
önümçilige ornaşdyrmak babatda uly ähmiýete eýe bolar. Türkmenistanyň Prezidentiniň
ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşde hödürlenilýän şol ylmy işleriň
önümçilikde ulanyp boljakdygy babatdaky ähmiýetine uly üns berilmelidir. Şeýle hem
Türkmenistana getirilýän tehnikanyň, tehnologiýalaryň we gymmatbahaly enjamlaryň dünýä
standartlaryna we ýerli şertlere laýyklygyna seljeriş geçirmäge alymlarymyz işjeň
gatnaşmalydyrlar.
Hormatly adamlar!
Ýurdumyzda alnyp barylýan düýpli we ylmy-amaly barlaglaryň netijeleri önümçilige
yzygiderli ornaşdyrylýar. Galkynyş zamanasynda ýurduň ylmy-tehniki kuwwatyny, ylmy
güýçlerini hem-de pudaklaryň anyk meselelerini, ýerli şertleri we Türkmenistanyň
aýratynlyklaryny hasaba almak bilen, olary ykdysadyýetiň we durmuşyň ileri tutulýan
ugurlarynda jemlemek göz öňünde tutulýar.
Ýurdumyzda häzirki wagtda «Täze eýýamyň ýüpek ýoly» taslamasynyň çäklerinde
Türkmen milli ylym-bilim tory döredildi we ylmy edaralar, ýokary okuw mekdepleri, şol
sanda orta mekdepler Internet ulgamynyň bu toruna birikdirildi. Bu bolsa dünýäde giňden
ýaýran habarlar ulgamyna bada-bat aralaşmaga we ylym-bilim ulgamynda dünýä derejesinde
gazanylanlar bilen içgin tanyşmaga, türkmen ylym-bilim ulgamynda gazanylanlary dünýä
ýaýmakda çäksiz mümkinçiliklere giň ýol açdy. Şeýle hem orta mekdepler döwrebap
multimediýa, kompýuter tehnikalary we tehnologiýalary bilen üpjün edilip, interaktiw usulda
5
okadylmagy ýaş nesliň dünýä derejesinde bilim almagyna, dünýägaraýşyny baýlaşdyrmagyna,
ylmyň gazananlary bilen içgin tanyşmagyna, şeýle-de olaryň ylma bolan höwesiniň artmagyna
amatly şertleri döretdi.
Türkmenistanda ylym ulgamyny ösdürmäge ýokary okuw mekdepleri geljekde-de
işeňňirlik bilen gatnaşmalydyr. Talyplaryň ylmyň ileri tutulýan ugurlary bilen baglanyşykly
temalarda taýýarlaýan ýyllyk işleriniň, diplom işleriniň, ýaşlaryň arasynda geçirilýän ylmy
bäsleşikleriň netijeliligine aýratyn üns berilmelidir. Olaryň geljekde önümçilikde we
durmuşyň beýleki ugurlarynda ulanylyp bilinjekdigi göz öňünde tutulmalydyr. Ylmy edaralaryň
ylmy işgärleriniň we ýokary okuw mekdepleriniň mugallymlarynyň ýerine ýetirýän ylmy
işlerine, okuw kitaplaryna, gollanmalaryna çuňňur ylmy esasda çemeleşilip, olaryň hiline
üns güýçlendirilmelidir. Bu babatda Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we
tehnika baradaky ýokary geňeş umumy gözegçiligi talaba laýyk ýola goýmalydyr.
Ýurdumyzda ylym ulgamynda geçirilýän özgertmeleriň biri hem täze tehnologiýalary
durmuşa ornaşdyrmakdan ybaratdyr. Bu babatda telemedisina uly orun degişlidir.
Mejlisden soň siziň köpiňiz Saglygy goraýyş we derman senagaty ministrligine baryp
görersiňiz, ol ýerde dünýä derejesindäki täze tehnologiýalary öz ýurdumyzda durmuşa
ornaşdyrmagyň ýene bir aýdyň mysaly bolan telemedisinanyň işini synlarsyňyz.
Häzirki zaman telemedisina ugry çetki etraplardaky hassahanalaryň lukmanlarynyň
näsaglara degişli maslahatlary merkezdäki ylmy-barlag kliniki merkezlerinden bada-bat
almaklaryna mümkinçilik berýär. Şeýle hem telemedisina tehnologiýalarynyň üsti bilen
lukmanlara we hünärmenlere medisina ylymlarynyň derwaýys meseleleri boýunça tanymal
alymlaryň leksiýalaryny diňlemäge, dünýäniň öňdebaryjy merkezleri bilen aragatnaşyk
saklamaga, hyzmatdaşlygy ýola goýmaga şertler döredilýär. Lukmanlar Türkmenistandaky,
şeýle hem daşary ýurtlardaky saglygy goraýyş edaralary bilen zerur bolan lukmançylyk
resminamalaryny, suratlary, wideoşekilleri alşyp bilerler. Habarlar tehnologiýalarynyň ýokary
derejede ösen häzirki zaman şertlerinde Internetiň kömegi bilen wideomaslahatlary guramaga
mümkinçilikler günsaýyn artýar.
Hormatly alymlar!
Professor-mugallymlar, aspirantlar, talyplar!
Ýurdumyzda häzirki wagtda hem ylmy işgärleriň mümkinçilikleri ýokarydyr, ylmyň
dürli ugurlary boýunça ylymlaryň doktorlarynyň 140-dan gowragy, ylymlaryň kandidatlarynyň
1000-e golaýy ylmy-barlag işini alyp barýarlar. Häzirki güne çenli ylmyň ileri tutulýan
ugurlary boýunça goralan, ýurdumyzyň ylmy hünärmenler bilen üpjünçiligini has hem
artdyrjak 150-ä golaýy kandidatlyk we doktorlyk dissertasiýalary babatda, şeýle hem 50den gowrak ylymlaryň doktorlaryna professorlyk ylmy atlaryny bermek boýunça seljeriş
işini geçirmek üçin resminamalar Ýokary hünär synagy komitetiniň garamagyna berildi.
Hormatly adamlar!
Binýat berk bolanda, bina baky bolýar. Biziň amala aşyrýan özgertmelerimiz, başyny
başlan giň gerimli işlerimiz beýik bir bina bolsa, ylym onuň müdimi mizemez binýady
bolmalydyr.
6
Ylmy gymmatly hazyna deňän ata-babalarymyzyň aýdyşy ýaly, «Ylymsyz bir ýaşar,
ylymly – müň». Şeýlelikde, ylmy ösdürmek boýunça başlan işlerimiz, ýaňy hem aýdyşym
ýaly, geljegimiziň berk binýadydyr, döwletimiziň gülläp ösmeginiň kepilidir.
Hormatly alymlar, professor-mugallymlar!
Gadyrly aspirantlar, talyplar!
Men sizi ýene-de bir gezek ýurdumyzda ilkinji sapar bellenilýän Ylymlar güni bilen
tüýs ýüregimden mähirli gutlaýaryn! Siziň her biriňize berk jan saglyk, alyp barýan işleriňiziň
elmydama rowaç bolmagyny arzuw edýärin.
Hormatly alymlar!
Ylymlaryň doktory, ylymlaryň kandidaty diýen ylmy derejeleriňiz, akademik, professor
diýen alymlyk atlaryňyz gutly bolsun! Siziň milli ylmymyzy dünýä derejesine çykarmakda,
türkmeniň adyny arşa götermekde biliňizi berk guşap, yhlasyňyzy, başarnygyňyzy gaýgyrman,
gujur-gaýrat bilen işlejekdigiňize ynanýaryn. Döwlet ylym-bilim pudagyny mundan beýläkde ösdürmäge yzygiderli hemaýat eder, siziň döredijilikli iş alyp barmagyňyz üçin ähli
mümkinçilikleri döreder. Häzir Ylymlar akademiýasynyň binasyny abatlamak işleriniň alnyp
barylmagy hem munuň aýdyň mysalydyr.
Şu ýerde men degişli ýolbaşçylara şu ýylyň güýzüne çenli Türkmenistanyň Ylymlar
akademiýasyny jemgyýetçilik başlangyçly guramadan döwlet tarapyndan maliýeleşdirilýän
edara öwürmek boýunça teklipleri taýýarlamagy we beýleki guramaçylyk meselelerini
çözmegi tabşyrýaryn.
Akademik, professor diýen hormatly atlara, ylymlaryň doktory, ylymlaryň kandidaty
diýen ylmy derejelere eýe bolanlary ýene bir gezek tüýs ýüregimden gutlaýaryn! Size milli
ylmy ösdürmek işinde uly üstünlikleri gazanmagyňyzy arzuw edýärin!
Sag boluň! Ruhuňyz belent bolsun!
7
TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN
№3
2008
Ýo.Muhammedow
GALKYNYŞLAR EÝÝAMY WE KANUNLARY KÄMILLEŞDIRMEK
2007-nji ýylyň Baýdak aýynyň 14-i Türkmeniň taryhyna Beýik Galkynyş
zamanasynyň başyny başlan gün hökmünde altyn harplar bilen ýazyldy.
Şol gün Türkmenistanyň ХIХ Halk maslahatynda hormatly Ýaşulularyň, Milli
parlamentiň, hökümetiň agzalarynyň, jemgyýetçilik we din guramalarynyň wekilleriniň
hem-de daşary ýurt ilçileriniň öňünde Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly
Berdimuhamedowyň ata Watana wepalylyk kasamyny kabul eden pursaty biziň
hakydamyza müdimilik ornaşdy.
Hormatly Prezidentimiz jogapkärli wezipä geçende Garaşsyz, Bitarap ýurdumyzy
ösüşleriň belent sepgitlerine alyp gitjek beýik tutumlaryň düýp manysyny açyp
görkezýän, ýagny “Meniň iň esasy we iň ygtybarly daýanjym halkym bolar” sözleri
kalplara hemişelik ýazyldy.
Şol gün belent münberden ilkinji gezek ýurduň Prezidenti hökmünde eden
çykyşynyň ähli manysyny özünde jemlän şeýle sözler bilen Ýurtbaştutanymyz ähli
raýatlaryň ýüreginde umyt hem ynam çyragyny ýakdy. Bu nurana jümleleriň hakykata
aňryýany bilen bap gelýändigine bolsa, türkmen halky geçen bary-ýogy bir ýarym ýylyň
içinde göz ýetirdi.
Türkmenistanda demokratiýanyň dabaralanmagy bilen, gysga wagtyň içinde
bitirilen işler ýurduň raýatlarynyň Liderini aňly-düşünjelilik, pähim-paýhaslylyk bilen
mynasypdan mynasybyny saýlap-seçip bilendigini äleme aýan etdi.
Hormatly Prezidentimiziň öz saýlawçylaryna-halkyna wada berşi ýaly, raýatlar
elektrik togundan, gazdan, suwdan we nahar duzundan mugt peýdalanýar.Ýaşaýyş-jaý
tölegleriniň derejesi ýokarlanman, ulaglaryň tölegleri bolsa, juda arzanlygyna galdy.
Şeýle-de lagymdan (kanalizasiýadan) peýdalanmak tölegsiz we normalanylan awtoulag
ýangyçlary mugt berilýär. Bular raýatlar baradaky edilýän aladalaryň bir bölegidir.
Birleşen Milletler Guramasy tarapyndan goldanylýan hemişelik Bitaraplyk
syýasatymyzyň gyşarnyksyz dowam etdiriljekdigi baradaky sözleriniň subutnamasy bolsa
bütin dünýä aýan boldy. Muňa BMG tarapyndan Öňüni alyş diplomatiýasy boýunça
Aziýada sebit merkezi hökmünde Türkmenistany saýlap almagy, Baky Bitaraplygymyzyň
12 ýyllyk baýramynyň öňüsyrasynda mermer paýtagtymyzda açylmagy hem doly
şaýatlyk edýär.
Bedew bady bilen ösýän, ähli ýurtlar bilen hoşniýetli, dostluk gatnaşyklaryny
Dünýä yglan eden eziz Diýarymyzda hereket edýän kanunlary döwrüň talaplaryna
laýyklykda kämilleşdirmek hem Hormatly Prezidentimiziň ünsünden düşmedi. Gysga
döwrüň içinde ençeme kanunlara döwrüň talaplaryna laýyklykda goşmaçalar girizildi,
täze kanunlar kabul edildi. 2007-nji ýylyň Nowruz aýynyň 30-yna Mary şäherinde bolup
geçen Türkmenistanyň ХХ Halk Maslahatynda kabul edilen kanunlar muňa mysal bolup
8
biler. Halk Maslahatynda gol çekilip, şol wagt herekete girizilen “Daýhan
birleşikleri”, “Daýhan hojalyklary” we “Arçynlar” hakyndaky kanunlar Galkynyş
zamanasyna badalga berýän täze bir öwrülişik boldy. Birnäçe kanunlaryň bolsa,
taslamalary işlenilip taýýar edildi. Elbetde, bu durmuşyň talaby. Durmuş özgerýär, ösýär
we täze çözgütleri talap edýär. Önümçilikde döreýän täze gatnaşyklar, zähmet
gatnaşyklary täze kanuny kepillendirmeleri talap edýär. Şeýle hem bolmaly. Bu
dialektikanyň öşüş kanuny.
Şu nukdaýnazardan Hormatly Prezidentimiziň 2007-nji ýylyň Bitaraplyk aýynyň
26-syna gol çeken 9322 belgili kararyna laýyklykda döwletimizde kanunçylygy
kämilleşdirmek boýunça Maksatnama düzülip, ony ýerine ýetirmek barada
Türkmenistanyň Mejlisine tabşyryk berildi.
Beýik Galkynyşlar eýýamynda geçirilýän reformalar, özgerişler we düýbi tutulýan
işleriň hemmesi halk bähbidine gönükdirilendir. Biz Beýik Garaşsyzlygymyzyň we
hemişelik Bitaraplygymyzyň miwesini her bir ädimimizde duýýarys. Şonuň üçin-de,
raýatlarda täzeden galkynmalar emele gelip, olar öz saýlan Lideriniň daşynda has hem
jebisleşýärler. Asudalygyň, agzybirligiň we jebisligiň bar ýerinde raýatlar bagtly, şadyýan
we sagdyn, ruhubelent ýaşaýarlar.
Halka geregi şol, Hormatly Prezidentimiziň bolsa, baş maksady şondan ybarat.
Halka bähbitli reformalary batyrgaý durmuşa geçirýän Hormatly Prezidentimiziň
2008-nji ýylyň Gurbansoltan aýynyň 23-ine Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň
giňeldilen mejlisinde kabul eden çözgütleri hem, hemişe bolşy ýaly, halk bähbidinden
ugur alýan öňdengörüjilikli syýasy we ykdysady syýasatyň başyny
başlady.Türkmenistanyň Konstitusiýasyny – Baş kanunyny kämilleşdirmek Mejlisiň
gün tertibiniň esasy meselesi boldy.
Hormatly Prezidentimiziň Permanyna laýyklykda, Türkmenistanyň
Konstitusiýasyny kämilleşdirmek boýunça konstitusion topar döredilip, progressiw
rewormalar geçirmek ýoly bilen ýurdumyzy özgertmegiň möhüm meselelerine
seredildi. Hormatly Prezidentimiz Baş kanunyň ähli kanunçylygyň kepilidigini,
raýatlaryň hukuklarynyň we erkinliginiň berjaý edilişiniň, ýurdumyzy ykdysady we
syýasy taýdan ösdürmegiň aýrylmaz şertidigini nygtap geçdi.
Eziz Diýarymyzda “Täze Galkynyşlar we beýik özgertmeler eýýamyna”
gadam basylmagy kanunçylygy we döwlet dolandyryş ulgamyny kämilleşdirmek
meselelerini, jemgyýetçilik gatnaşyklaryny hil taýdan täze derejelere götermegi wajyp
wezipelere öwürdi.
Dünýäde üýtgäp durýan ykdysady-önümçilik gatnaşyklar, jemgyýetçilik-syýasy
ýagdaýlar, şeýle-de ýurdumyzyň halk hojalygynyň ähli pudaklarynda durmuşa
geçirilmäge başlanan reformalar bizden döwlet-hukuk institutynyň işini mundan beýläkde kämilleşdirmegi, täze kanunlary gaýra goýman kabul etmegi we olary örän çalt
durmuşa ornaşdyrmagy Türkmenistanyň Milli hukuk ulgamynda konstitusiýanyň
jemgyýetdäki ornuna we ähmiýetine täzeçe garamagy talap edýär diýip, Hormatly
Prezidentimiziň aýratyn nygtamagy bellärliklidir.
Elbetde, biziň Baş kanunymyzyň geçiş döwründe Garaşsyzlygymyzy gorap
saklamakda, ykdysadyýeti kem-kemden özgertmekde, Bitaraplyk syýasatymyzy
berkitmekde uly ähmiýete eýe bolandygy hemmelere mälimdir. Ýöne döwrüň talabyna
9
laýyklykda, raýatlaryň bähbidi göz öňünde tutulyp, Konstitusiýamyza 1995, 1999, 2003
we 2006-njy ýyllarda ösýän kanunçylyk talaplary ödemek maksady bilen üýtgetmeler
girizildi. Bu özgertmeler progressiw reformalardyr.
Önümçilikdäki täze zähmet gatnaşyklary, Watanymyzy ykdysady taýdan ösdürmek
boýunça bellenilen konsepsiýalar, “Döwlet adam üçindir” diýen syýasata gulluk edýän
syýasat we Baş kanunymyzyň 3-nji maddasynda “Türkmenistanda jemgyýetiň we
döwletiň iň gymmatly hazynasy adamdyr” diýlip bellenilmegi täze Galkynyş
eýýamynda bizden çuň syýasy-hukuk pikirlenilişiň we döwlet häkimiýet edaralarynyň
ähli ulgamynyň, Halk Maslahatynyň we Türkmenistanyň Mejlisiniň işinden başlap, tä
Halk häkimiýetiniň ýerlerdäki öz-özüňi dolandyryş edaralarynyň işine zerur
üýtgetmeleri girizmegi, olaryň maddalarynyň has kämilleşdirilmegini, dünýäniň ähli
raýatlary bilen deň şertlerde, olaryň kanuny hukuklaryny kemsitmezden dürli kanuny
gatnaşyklary sazlamaklygy talap edýär.
Hukuk düzgünlerini kämilleşdirmek tejribesi konstitusiýanyň kadalaryna hemde Türkmenistanyň goşulan we tassyklan Halkara konwensiýalarynyň düzgünlerine
laýyk gelmelidir diýip Hormatly Prezidentimiz belleýär.
Konstitusiýa girizilýän her bir madda netijeli bolup, ýurduň jemgyýetçilik we
döwlet durmuşynyň anyk ýagdaýlaryny, zähmet gatnaşyklaryny hem-de geljegini
şöhlelendirmelidir, çözgütleri çözmäge ukyply bolmalydyr.
Türkmenistanyň konstitusiýasy 1992-nji ýylyň Magtymguly aýynyň 18-ine kabul
edilip, Baş kanun hökmünde hereket edip geldi we Garaşsyzlygymyzy gazanmakda,
Bitaraplygy berkarar etmekde uly ähmiýete eýe boldy. Onuň taslamasy taýýarlanylanda
40-dan gowrak döwletiň konstitusiýasy öwrenilip, umumy adamzat taryhynda ykrar
edilen (3-nji madda) düzgünler ulanylypdy.
Şeýle-de, Baş kanunyň 2-nji bölüminde Halkara konwensiýasyna laýyklykda
adamyň we raýatyň hukuklary, azatlyklary, borçlary bellenilýär.
Gadymy Fransuz akyldary Şarl Jul Monteskeniň ylmy ýörelgesine
laýyklykda, döwlet häkimiýeti kanun çykaryjy, ýerine ýetiriji we kazyýet ulgamlaryndan
ybarat bolup durýar.
Baş kanunymyz, ýokarda bellenilişi ýaly, jemgyýetçilik gatnaşyklaryň üýtgemegi,
Garaşsyz, Bitarap Döwleti bazar ykdysadyýetine döwürleýin geçmegi üpjün edip, bize
16 ýyllap gulluk edip gelýär. Döwürlerdäki kabul edilen üýtgetmeler we girizilen
goşmaçalar, olara laýyklykda kabul edilen kanunlar şowly konstitusion özgertmeleriň
şaýadydyr.
Bu reformalar öz döwrüniň möhüm syýasy we durmuş-ykdysady wezipelerini
çözmäge ukyply bolup, Garaşsyz döwletiň hukuk binýadyny berkitdi we barha
kämillik ýoluna düşürdi.
Hukuk ylmynyň esasy ýörelgelerine salgylanyp aýtsak, her bir döwletiň
konstitusiýasy onuň ösüş ýoluna mahsus bolup, syýasy, ykdysady-durmuş, medeni we
beýleki sosial meseleleri, wezipeleri çözmelidir.
10
Demokratik, adalat Türkmen döwleti “Döwlet adam üçindir” diýen
ynsanperwer ideologiýany esasy maksat edinmek bilen, ykdysadyýetiniň we jemgyýet
gatnaşyklarynyň ösen derejesi, Galkynyşlar we Beýik özgertmeler eýýamy Baş
kanunymyzyň kämilleşdirilmegini talap edýär.
Hormatly Prezidentimiziň başyny başlan taryhy özgertmeleri diňe jemgyýetde
däl, eýsem-de bolsa, döwlet durmuşynda heniz görlüp-eşidilmedik galkynyşy, özgerişleri
döretdi. Şu nukdaýnazardan döwrümiz Beýik Galkynyş eýýamy diýlip atlandyryldy.
Häzir Galkynyş we özgertmeler zamanynda Milli Liderimiziň başda durmagy
bilen, özgertmeleriň maksada laýyk bolmagy ugrunda edýän aladalary we tagallalary,
milli kanunçylyk ulgamyny ýene-de kämilleşdirmegi talap edýändiginiň subutsyz
hakykatdygny bellemek gerek. Şoňa laýyklykda, Hormatly Prezidentimiz konstitusion
özgertmeleriň zerurdygyny esaslandyrmak bilen birlikde, dünýäniň ösüşine sesini
goşýan Watanymyzyň dünýäniň ösen tejribelerinden çetde durmaýan, şol tejribeleri
hemmetaraplaýyn özünde jemleýän milli kanunçylygy döretmegi döwlet syýasatynyň
esasy ileri tutulýan ugry hökmünde häsiýetlendirýär. Şeýlelikde, milli kanunçylygyň
binýadynyň döredilmegi häzirki zaman türkmen jemgyýetiniň dünýä siwilizasiýasyna
çuňňur aralaşmagyna we onuň bilen aýakdaş bolmaklygyna giň mümkünçilikleri açar.
“Türkmenawtoýollary”
döwlet konserni
Kabul edilen wagty
2008-nji ýylyň
Oguz aýynyň 2-si
Ё.Мухаммедов
ЭПОХА ВОЗРОЖДЕНИЯ И СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ЗАКОНОВ
Сегодня, когда страна заметно продвинулась вперед, вышла на невиданные
ранее рубежи и когда сама жизнь ставит перед народом новые большие и сложные
задачи, должна получить свое развитие и Конституция государства.
Сохраняя незыблемость наиважнейших положений, Конституция
Туркменистана является оплотом национальной правовой системы, гарантом
верховенства законов, соблюдения прав и свобод граждан призвана способствовать
юридическому обеспечению происходящих в стране грандиозных преобразований.
Инициированные президентом Туркменистана реформы выдвигают на первый план
необходимость обновления национального законодательства, совершенствования
Конституции – главного закона страны.
Многочисленные предложения об изменении отдельных статей, внесении
дополнений в Основной Закон, которые поступают в Конституционную комиссию от
граждан, трудовых коллективов, общественных организаций, органов местного
самоуправления, убедительно свидетельствуют о консолидации и гражданской
зрелости современного туркменского общества, о том, что людям не безразлична
судьба страны: они по достоинству оценивают достигнутое и думают о завтрашнем
дне.
Понятия “будущее и молодежь” всегда находятся рядом. Испокон веков у
туркмен принято с особой заботой и любовью относиться к детям, отдавая им все
самое лучшее. Эти добрые традиции нашли свое воплощение в политике
современного Туркменистана.
11
Yo. Muhammedov
REVIVAL EPOCH AND PERFECTION OF LAWS
Today, when the country has notably moved forward and made unprecedented gains, and
when the life itself sets before people new and complicated tasks, the state’s Constitution should
also get its development.
Preserving the firmness of the most important provisions, the Constitution of Turkmenistan
is the stronghold of the national legislative system, the guarantor of the supremacy of laws,
observance of rights and freedom of citizens, and is called to promote to the legal certainty of
the grandiose transformations that take place in the country. The reforms that were initiated by
President of Turkmenistan highlight the importance of renewal of the national legislation, the
perfection of the Constitution – the country’s Main Law.
Numerous suggestions on the changes of some articles, introduction of additions to the Main
Law, which come in to the Constitutional Commission from citizens, work collectives, social
organizations, local government authorities convincingly testify to consolidation and civil maturity
of contemporary Turkmen society, to the fact that people are not indifferent about the country’s
fate: they worthily appreciate what has been achieved and think about tomorrow.
The notions ”future and youth” are companions. From time immemorial it is accepted in the
Turkmen society to treat children with special care and love, giving them all the best. These good
traditions have found their embodiment in the policy of contemporary Turkmenistan.
12
TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN
№3
2008
A.Nazarow
MAGTYMGULY ILKINJI TÜRKMEN METBUGATYNDA
Akyldar şahyrymyz Magtymguly Pyragynyň terjimehalyna we şygryýet dünýäsine
degişli makalalar, ylmy işler XIX asyryň ortalarynda peýda bolup ugraýar. Polýak alymy
A.Hodzko-Boreýkonyň (1804-1891 ý.ý.), wenger professory A.Wamberiniň (18311913 ý.ý.), rus gündogarşynaslary I.N.Bereziniň (1818-1896 ý.ý.), F.A.Bakuliniň (18461879 ý.ý.), N.P.Ostroumowyň (1846-1930 ý.ý.), A.N.Samoýlowiçiň (1880-1938 ý.ý.),
I.A.Belýaýewiň (1875-1920 ý.ý.) makalalary we ylmy işleri Magtymgulyşynaslyk
ylmynyň başyny başlapdy.
1914-nji ýylyň Bitaraplyk aýyndan ilkinji türkmen metbugaty «Закаспийская
туземная газета» Aşgabatda neşir edilip ugraýar. Gazetiň türkmen bölümine dilçi we
edebiýaty öwreniji alym Iwan Belýaýew redaktorlyk edýär. Ol Zakaspiý oblast
mekdepleriniň inspektory wezipesini ýerine ýetirip, türkmen dilini kämil öwrenýär.
Belýaýew «Türkmen diliniň grammatikasy», «Rusça-türkmençe sözlük» ýaly
gollanmalaryň awtorydyr [1].
Onuň tagallasy bilen gazetde türkmen halkynyň edebi mirasyna, taryhyna, däpdessuryna degişli makalalar ýygy-ýygydan peýda bolup ugraýar. Hojaly molla
Myratberdi ogly (1860-1920 ý.ý.), Mämmet Gurban ogly (1895-1932 ý.ý.), Molladurdy
Mätäji ogly (1860-1922 ý.ý.), Muhammetguly Atabaý ogly (1888-1916 ý.ý.), Ata Myrat
ogly, Molla Nazar işan Gine işan ogly, Nyýazmyrat molla Welsähet ogly (1864-1940
ý.ý.), Alyşbeg Alyýew (1883-1933 ý.ý.), Molla Ýagmyr Äraly ogly ýaly awtorlar edebi
mirasy toplaýjylar we gazetiň işeňňir habarçylaryna öwrülýärler.
Gazetiň müdiriýeti türkmen halkyna Magtymgulynyň terjimehalyna degişli
maglumatlary we şahyryň şygyrlaryndan nusgalary ýetirmek üçin alada edipdir. Gazet öz
okyjylaryna şeýle çagyryş bilen ýüzlenýär: «Ýene türkmen gazetine hat ýazýan adamlar
towakga edýärler ke eger ol adamlar Magtymguly diýilýän şahyryň taryhyny bilseler
ýazsynlar. Ýagny Magtymguly nirede bolupdyr, haçan ölüpdir. Ondan ötri ýaňy-ýakynda
bir adam biziň gazetimizde Mätäjiniň taryhyny ýazypdyr. (Bu ýerde A.Alyýewiň «Şahyr
Mätäjiniň terjimehaly» makalasy ýatlanylýar [2] ). Onuň ýaly imdi Magtymgulynyň hem
taryhyny bilen adam bolsa ýazsynlar» [3]
Bu ýüzlenme gazetiň okyjylaryny biparh goýmandyr. Tiz wagtdan gazetiň
sahypasynda «Magtymguly» atly makala peýda bolýar. Bu makala şahyr hakynda milli
metbugatda peýda bolan ilkinji çykyş bolup durýar. Makalada Magtymgulynyň
terjimehalyna degişli ygtybarly maglumatlar berilýär: «Çen bilen 220 ýyl (120 ýyl diýip
düzedip okamaly A.N.) mundan owal Magtymguly dünýäden ötüpdir. Magtymguly özi
gökleň türkmenleriniň gerkez diýen tiresinden ermiş. Onuň atasyna Garry molla
diýerler eken. Bu kişi köp ýuwaş erdi, oglanlykda hem garry mollalar ýaly eken. Oňa
görä Garry molla at goýupdyrlar. Ýogsa ady Döwletdurdy (Döwletmämmet) molla
eken». [4]
13
Makalada şahyryň aradan çykan ýyllary (1795-nji ýyllar) çen bilen görkezilen
bolsa-da, ol hakykatdan daşda däldir. Magtymgulynyň gökleňleriň gerkez tiresindendigi
hakyndaky maglumat häzirki döwür edebiýat öwreniş ylmy üçin täzelik däldir. Ýöne
makala ýazylan döwri bilen baha bereniňde, bu maglumatyň nä derejede gymmatly
bolandygyna göz ýetirmek bolýar. Magtymgulynyň pederiniň adynyň halk arasynda
«Garry molla» diýlip tutulandygyny tassyklaýan maglumaty, şahyr hakynda ýazylan ylmy
işleriň aglabasyndan tapmak mümkin [5]. Makalada Azadynyň ady «Döwletdurdy» diýlip
nädogry berlipdir. Şunuň ýaly ýagdaýlaryň islendik şahyr hakynda başlangyç
maglumatlarynyň toplanylýan döwründe ýüze çykmagy mümkin. Bu nätakyklyklar soňra
maglumatlaryň has çuňňur derňelmegi netijesinde düzedilýär.
Makalada Magtymgulynyň çagalyk ýyllaryndan aýratyn zehinli bolandygy hakynda
hem durlup geçilýär: «Magtymguly oba aralarynda bolan mekdep-medresede okapdyr.
Owwalymjy ýedi ýaşda öz goňşy mollasynda okapdyr. Emma özi zehini päk bolany
sebäpli tiz-tiz mollasynyň aýdan sözlerini bildi. Ahyrynda bu molla Magtymgula sapak
berip bilmedi. Çünki Magtymgulynyň soran sowallaryna molla jogap berip bilmedi.
Soňra bu oglan gaýry molla gitdi. Ondan hem şunuň ýaly mollalardan ýagşy bildi.»[6].
Elbetde, bu maglumatlarda şahyr hakynda halk arasynda aýdylýan rowaýatlaryň täsiri hem
aýdyň duýulýar. Magtymgulynyň başlangyç bilimi atasy Azadydan alandygy hakyndaky
maglumat Magtymgulyşynaslyk ylmynda ykrar edilen hakykatdyr. Emma bu maglumat
makalanyň hiç bir ýerinde agzalmaýar.
Magtymgulynyň bilim alan we syýahat eden ýerleri, şahyrçylyk zehini hakynda
makalada şeýle maglumat berilýär: «Indi Magtymguly gezen ýerinde her jüre ýagşy
sözleri ýazmaga başlady we ondan bilip her bir zadyň boluşyny ýazdy... Emma
Magtymguly köp zatlary biler idi. Ol her ýerlerini saparçylyk edip gezdi. Mysal: Eýran,
Turany, Hywany, Buharany we bu gezen ýerlerde näme ajaýyp, garaýyp (geň we gyzykly
zatlar) zat görse ýazar idi we şunuň ýaly köp defterler düzdi. Emma Allatagalanyň
buýrugy birle, ahyrda, öz öýünde hosdary içinde wepat boldy»[7]. Makaladan mysal
alnan setirlerde, Magtymgulynyň şygyrlarynyň halka, durmuş hakykatyna ýakyndygy
hakynda jaýdar bellenilýär. Şeýle hem şahyryň diwanlarynyň (depderleriniň) bolandygy
hakyndaky maglumat üns bermäge mynasypdyr.
Makalanyň ahyrynda onuň ýazarynyň ady görkezilmändir. Ýöne makaladaky
maglumatlaryň takyk berilmegi, ony edebiýat bilen içgin gyzyklanýan we bu meselede
giň düşünjesi bolan sowatly adamyň ýazandygyna şaýatlyk edýär. Edebiýatçy alymlar
D.Nuralyýew (1936-2007 ý.ý.), R.Alyýew (1908-1981 ý.ý.) öz ylmy işlerinde edebi
mirasy toplaýjy Hojaly molla Myratberdi oglunyň makalalary we hatlary bilen gazet
makalasynyň arasynda berk baglanyşygyň bardygyny belläp geçýärler [8].
Gazetde çap edilen: «Magtymguly jenaplary we onuň diwany» atly makala hem
akyldar şahyryň şygryýet dünýäsine bagyşlanylypdyr [9]. Makalanyň köp bölegi
Magtymgulynyň 1912-nji ýylda Astrahanda neşir edilen goşgular ýygyndysynyň
sözbaşysyndan alnypdyr [10]. Şahyryň goşgular ýygyndysy Abdyrahman Nyýazy (18571927 ý.ý.) tarapyndan neşir edilip, kitaby çapa taýýarlaýjynyň özi oňa sözbaşy ýazypdyr.
Gazet bu sözbaşyny az-kem gysgaldylan we timarlanan görnüşde çap edipdir. Makalada
«Magtymguly jenaplary... türkmen obalary arasynda ýüz ýyl mundan owal ýetişen
gudratly bir şahyrdyr» [11] diýlip, şahyryň ýaşan döwri nätakyk görkezilýär. Ýöne
makalada şu jümläniň üsti bilen şahyryň aradan çykan senesiniň göz öňünde tutulan
bolmagy hem ahmal.
14
Gazet makalasynda Magtymgulynyň şygyrlarynyň terbiýeleýjilik ähmiýeti hakynda
şeýle ýazylýar: «Özi hem gökleň taýpasyndandyr. Şahyr jenaplary öz diwanlary birlen
ahlakga, ýagşy terbiýäge we gysgasy bütin adamzatga hyzmat edipdir. Rehimdarlyk,
mertlik, watan, parasatlylyk, zulumkärlik, akmaklyk we gaýratsyzlyk ýaly, ynsanlaryň
halat ruhiýelerni (ruhy halatlaryny) beýan edipdir. Şu sebäpden Magtymguly
jenaplarynyň eserniň ne kim türkmenler arasynda, belki bütin ynsanýet äliminiň
nazarynda uly ygtybar gazanyp, asyrlar durança ýaşajagna şek ýokdur» [12]. Makalada
şahyryň dürdäne şygyrlarynyň asyrlar dowamynda ynsanlar arasynda ýaşajakdygy örän
öňdengörüjilik bilen bellenipdir. Aýratyn hem makalanyň: «Gysgasy obalarda we hemme
ylym we edep mejlislerinde ebrar (adamlara ýagşylyk edýänler) üçin okalmaga laýykly
bolan bir eserdir» [13] diýen setirleri üns berilmäge mynasypdyr. Çünki makalanyň
ýazylan döwrüne çenli Magtymgulynyň şygyrlary mekdep-medreselerde
öwredilmeýärdi. Diňe A.Alyýewiň «Ýaňy usul türkmen mekdebi» [14] kitabynda şahyryň
«Abat eýle», «Içinde» goşgularyndan bentler okuwçylara hödürlenipdi. Abdyrahman
Nyýazynyň Magtymgulynyň goşgularyny okuw jaýlarynda öwretmek baradaky pikiri,
örän wajyp işiň ýola goýulmagyna itergi beripdi.
«Закаспийская туземная газета» Magtymgulynyň edebi mirasyny halka
ýetirmekde özüniň mynasyp goşandyny goşupdyr. Gazet Magtymgulynyň goşgularyny
toplamaga okyjylaryň has işeňňir gatnaşmagyny haýyş edip şeýle ýazýar: «Magtymguly
diýlen adamyň özi köp ile bellenen atly şahyrmyş. Onuň özi gökleň arasynda bolan
gerkez diýlen taýpadanmyş. Nämeden ötri, Garrygalada (Magtymguly etrabynda) bolan
türkmenler, gerkezler Magtymgulynyň gazalyndan, sözünden gazete saldyrmakdan ötri
bize ýazmyýalar» [15]. Gazetiň müdiriýetiniň bu çakylygy şahyryň ençeme ajaýyp
şygyrlarynyň metbugatda peýda bolmagyna badalga bolýar. Şahyryň «Yhsan kaýsy
bilinmez», «Çilimkeş», «Boldum girýana», «Enede bizni», «Gözel sen», «Zor bolar»,
«Döke başlady», «Ýagmyr ýagdyr soltanym» ýaly şygyrlary, «Habar ber – şeýledir»
aýdyşyk goşgusy gazet sahypasyny bezäpdir. Magtymguly bilen Durdy şahyryň «Habar
ber – şeýledir» aýdyşygy ilkinji gezek şu gazetde çap edilipdir [16]. Bu aýdyşygyň
döreýşi hakyndaky rowaýaty we onuň 8 bendini gazetiň dilmajy Mämmet Gurban ogly
taýýarlaýar. Şeýle hem bu goşgy, edebiýatçy alym K.Ataýewiň berýän maglumatyna görä,
1923-nji ýylda Bakuda neşir edilen «Magaryf we medeniýet» žurnalynda çap edilipdir
[17]. Bu goşga Magtymgulynyň 1926-njy ýyldaky neşirinde hem orun berlipdir.
Aýdyşygyň has soňrak göçürilen nusgasy Türkmenbaşy adyndaky Türkmenistan Milli
golýazmalar institutynyň №1759-njy bukjasynda saklanýar.
Magtymguly bilen Durdy şahyryň «Habar ber – şeýledir» aýdyşyk goşgusynyň bir
sözi gazetde säwlik bilen ýalňyş ýazylypdyr. Ýagny gazetde «Kependir» sözi
«Göwündir» görnüşinde nädogry ýazylypdyr. Gazetiň müdiriýeti öz yzky sanlarynda bu
nätakyklygy düzetmäge howlugýar: «Biziň 108-nji nomre gazetimizde Magtymguly bilen
Durdy şahyryň goşuşan gazalyny gazetimize salypdyk. Basmahanada basylanda ýalňyş
düşen ýeri bolupdyr. Durdy şahyr Magtymgulydan aýdyp soranda: Ol nämedir ýakasy
ýok ýany ýok. Munuň bu sözüne Magtymgulynyň beren jogaby: Ol kependir ýakasy ýok
ýany ýok» [18]. Bu mysalyň özi hem gazetiň edebi mirasy toplamak we halka ýetirmek
ýaly wajyp meselä örän jogapkärli çemeleşendigine şaýatlyk edýär. Gazet sahypasynda
15
Magtymgulynyň neşir nusgalaryna girmedik käbir bentlerine hem duş gelmek bolýar.
Mysal üçin, şahyryň «Gözel sen» goşgusynyň şeýle bendi gazetde çap edilipdir:
Muhannesiň ýok ýürekde oýnagy,
Mert ýigidiň synasynda gaýnagy,
Göwsüň üsti Gökje dagyň ýaýlagy,
Soňudaglarynyň gary gözel sen.
Şunuň ýaly mysallary gazetden isledigiňçe tapmak mümkin. Gazet sahypasynda
Garajaoglanyň, Magtymgulynyň, Gaýybynyň, Durdy şahyryň, Keminäniň, Seýdiniň,
Zeliliniň, Şabendäniň, Talybynyň, Dostmämmediň, Durdy bagşynyň, Ilhanyň, Allaberdi
Hyrabegiň, Gara şahyryň, Dowan şahyryň, Baýramnyýaz şahyryň, Atanyýaz şahyryň,
Saýylynyň, Ýagmyr şahyryň, Çary Afzalyň, Sahypjemalyň, Mätäjiniň, Mollanepesiň,
Misgingylyjyň, Magrupynyň, Kätibiniň, Molladurdynyň, Körmollanyň, Mollamurtuň
goşgularyna giňden orun berlipdir. Bu maglumatlar şahyrlaryň terjimehalyny anyklamaga
we olaryň şygyrlarynyň sagdyn nusgalaryny dikeltmäge ýardam edýär.
Magtymgulynyň ömri we döredijiligini öwrenmekde ähmiýetini göz öňünde tutup,
biz bu maglumatlaryň görkezgijini bermegi makul bildik.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
16
«Закаспийская туземная газета»
Magtymgula degişli çap edilen maglumatlaryň görkezgiji:
«Türkmen şahyrlary». 3/II-1915 ý., № 9. Makalanyň ýazary: Molla Nazar işan Gine
işan ogly. Makalada Magtymgulynyň ady beýleki türkmen şahyrlary bilen bir
hatarda agzalyp geçilýär.
«Habarlar». 13/III-1915 ý., №20. Gazet öz okyjylaryna Magtymgulynyň
terjimehalyna degişli maglumatlary we şahyryň goşgularyny ýazyp ibermeklerini
haýyş edip ýüzlenýär.
«Magtymguly». 3/IV-1915 ý., №26. Magtymgulynyň terjimehalyna degişli makala.
Makalanyň ýazary görkezilmändir.
«Magtymguly jenaplary we onuň diwany». 13/XI-1915 ý., №90. Magtymgulynyň
ömri we döredijiligi hakynda makala. Makalanyň ýazary görkezilmändir.
«Gazal». 13/XI-1915 ý., №90. Magtymgulynyň «Yhsan kaýsy bilinmez»
goşgusynyň 2 bendi berilýär.
«Çilimkeş». 18/XII-1915 ý., №100. Magtymgulynyň «Çilimkeş» goşgusynyň 4
bendi çap edilipdir.
«Magtymguly bilen Durdy şahyryň goşuşmagy». 15/I-1916 ý., №108. Magtymguly
bilen Durdy şahyryň duşuşyp goşgy aýdyşandyklary hakynda rowaýat. Gazete iberen
Mämmet Gurban ogly.
«Magtymguly bilen Durdy şahyryň goşuşmagy». 15/I-1916 ý., №108. Magtymguly
bilen Durdy şahyryň «Habar ber – şeýledir» aýdyşyk goşgusynyň 8 bendi çap
edilipdir. Gazete iberen Mämmet Gurban ogly.
«Magtymguly bilen Durdy şahyryň goşuşmagy». 15/I-1916 ý., №108. Magtymguly
bilen Durdy şahyryň «Donun kim biçdi» aýdyşyk goşgusynyň 2 bendi çap edilipdir.
Gazete iberen Mämmet Gurban ogly.
10. «Magtymguly bilen Durdy şahyryň goşuşmagy». 22/I-1916 ý., №110. Gazetiň
geçen sanlarynda çap edilen Magtymguly bilen Durdy şahyryň aýdyşyk goşgusynda
nädogry berlen setirlere düzediş berilýär.
11. Magtymguly bilen Durdy şahyryň goşuşmagy». 22/I-1916 ý., №110. Gazetiň
müdiriýeti Magtymgulynyň ildeşlerine şahyryň goşgularyny ibermegi haýyş edip
ýüzlenýär.
12. «Magtymgulynyň aýdan gazaly». 28/V-1916 ý., №146-147. Magtymgulynyň
«Boldum girýana» goşgusynyň 11 bendi çap edilipdir. Gazete iberen Mämmet
Gurban ogly.
13. «Magtymgulynyň aýdan gazaly». 8/VII-1916 ý., №158-159. Magtymgulynyň «Yhsan
kaýsy bilinmez» goşgusynyň 3 bendi berilýär. Gazete iberen Alyşbeg Alyýew.
14. «Magtymgulynyň özüne ýazan gazaly». 8/VII-1916 ý., №158-159. Magtymgulynyň
«Enede bizni» şygry (1 bent). Gazete iberen Alyşbeg Alyýew.
15. «Magtymguly». 30/IX-1916 ý., №182. Magtymgulynyň şygyrlarynyň Garagalpak
bagşylary tarapyndan aýdym edilip aýdylýandygy hakynda maglumat.
16. «Magtymguly». 30/IX-1916 ý., №182. Magtymgulynyň «Gözel sen» goşgusy
(5 bent).
17. «Garagalpak bagşylarnyň aýtgan sözleri». 8/X-1916 ý., №184. Magtymgulynyň
«Zor bolar» şygry (4 bent).
18. «Garagalpak bagşylarnyň aýtgan sözleri». 8/X-1916 ý., №184. Magtymgulynyň
«Üçi öwlatdan» goşgusy (3 bent); 12/X-1916 ý., №185. Magtymgulynyň «Üçi
öwlatdan» goşgusy (2 bent).
19. «Garagalpak bagşylarnyň aýtgan sözleri». 12/X-1916 ý., №185. Magtymgulynyň
«Çatyp bolmaýar» goşgusy (4 bent).
20. «Gazal». 15/IV-1917 ý., №235. Magtymgulynyň «Döke başlady» goşgusy (5 bent).
21. «Kakadan gelen hat». 2/V-1917 ý., №240. Magtymgulynyň «Ýagmyr ýagdyr
soltanym» goşgusy (7 bent). Gazete iberen Ymamguly Nury ogly.
22. «Magtymgulynyň gazaly». 6/V-1917 ý., №241. Magtymgulynyň «Yhsan kaýsy
bilinmez» şygry (5 bent).
Türkmenbaşy adyndaky
Türkmenistanyň golýazmalar
instituty
Kabul edilen wagty
2007-nji ýylyň
Magtymguly aýynyň 25-i
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
И.Беляев. Русско-туркменский словарь. Асхабад, 1913; Грамматика туркменского
языка. Асхабад, 1915.
Закаспийская туземная газета, 16/III – 1915., №18.
Закаспийская туземная газета, 3/II – 1915., №9.
Закаспийская туземная газета, 3/IV – 1915., №26.
M.Kösäýew. Edebiýat barada söhbet. Aşgabat, Türkmenistan, 1972;
B.A.Garryýew. Magtymguly. Aşgabat: Ylym, 1975.
Закаспийская туземная газета, 3/IV – 1915., №26.
Закаспийская туземная газета, 3/IV – 1915., №26.
17
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
D.Nuralyýew. Akademik A.N.Samoýlowiç türkmen edebiýaty hakynda. Aşgabat: Ylym,
1971.; Sowet edebiýaty. 1971. №3.
Закаспийская туземная газета, 13/IX – 1915., №90.
Diwan Magtymguly. Astrahan, 1912.
Закаспийская туземная газета, 13/IX – 1915., №90.
Закаспийская туземная газета, 13/IX – 1915., №90.
Закаспийская туземная газета, 13/IX – 1915., №90.
А.Алиев. Туркменская речь. Звуковой метод обучения в туркменской школе. Баку,
1913.
Закаспийская туземная газета, 22/I – 1916., №110.
Закаспийская туземная газета, 15/I – 1916., №108.
Magaryf we medeniýet, 1923. №9-10;
K.Ataýew. Edebi tapyndylar. Aşgabat: Türkmenistan, 1980.;
A.Abdyýew. Magtymguly. Bibliografik görkeziji. Aşgabat: Ylym, 1993.
Закаспийская туземная газета, 22/I – 1916., №110.
А.Назаров
МАХТУМКУЛИ НА СТРАНИЦАХ ПЕРВОЙ ТУРКМЕНСКОЙ ГАЗЕТЫ
С 14-го декабря 1914-го года в Ашхабаде начала издаваться “Закаспийская
туземная газета”, первая газета на туркменском языке. Газета выходила на туркменском
и персидском языках. Известный востоковед И.А.Беляев был назначен редактором
туркменского отдела газеты. Газета с первых дней своего издания проявляла большой
интерес к печатанию памятников устного народного творчества и классической
литературы туркмен. Редакция газеты выступила инициатором сбора биографических
сведений и образцов творчества великого туркменского поэта Махтумкули. В статьях
под названием “Махтумкули”, “Высокочтимый Махтумкули и его диван” имеются
ценные биографические сведения о поэте-мыслителе. В газете также было напечатано
свыше десяти стихотворений Махтумкули.
В статье даёт ся широкий анализ этим материалам. В конце статьи дан
библио графический указатель материалов о Махтумкули, напечатанных в
“Закаспийской туземной газете”.
A.Nazarov
MAGTYMGULY ON THE PAGES OF THE FIRST TURKMEN NEWSPAPER
On december 14, 1914, in Ashgabat, “Закаспийская туземная газета” the first
newspaper in Turkmen language was published. This newspaper was published in Turkmen and
Persian. A well-known orientalist I.A.Belyayev was asigned an editor of the Turkmen department
of this newspaper. From the first days of its issue this newspaper published pieces of Turkmen
folklore and classical literature, initiating collection activity. The aritcles “Magtymguly”, Magtymguly
and his divan give” valuable information about the poet and thinker. The newspaper piblished more
than ten poems of Magtymguly. These materials are widely analysed in the article. The article
contains a bibliographical index of materials about Magtymguly, published in “Zakaspiyskaya
tuzemnaya gazeta”.
18
TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN
№3
2008
J. Gurbanowa
NURY HALMÄMMEDOWYŇ WOKAL SAZLARY
Nury Halmämmedowyň wokal eserleri žanr babatda dürli-dürlüdir. Magtymguly,
Mollanepes, Kemine, XIX asyryň beýleki türkmen şahyrlarynyň, rus we günbatar
edebiýatynyň görnükli wekilleri S.Ýeseniniň we G.Geýnäniň, döwürdeş şahyrlaryň
köpsanly eserleri ruhy we içki dünýäsi boýunça Nury Halmämmedowa has ýakyndy.
Döwürdeş şahyrlaryň arasynda ol Gurbannazar Ezizowyň eserlerine köp saz ýazypdy.
Eýýäm talyplyk döwründe döredilen wokal eserleri öz milli koloriti bilen halkyň
söýgüsini gazandy. Ýaş kompozitor türkmen poeziýasynyň ägirdi beýik Magtymguly
Pyragynyň, söýgi lirikasynyň beýik ussady bolan Mollanepesiň şygyrlary bilen
gyzyklanýardy. Okuw ýyllarynda ol şahyrlaryň sözlerine “Üç desse” atly wokal
toplumyny emele getirýär. Bu eseriň professional türkmen sazynyň ösüşinde ähmiýeti
örän uly.
Mollanepesiň sözlerine düzülen toplum alty sany romansy we şahyrana epilogy
emele getirýän hory öz içine alýar. Kompozitoryň saýlap alan goşgulary Magtymgulynyň
sözlerine ýazylan toplumyndaky ýaly belli bir sýužet bezegine eýe däldir. Goşgular
çuňňur liriki mazmun bilen birleşdirilipdir. Romanslar tragizmiň öwüşginleri bolan
ýagdaýlaryň we duýgularyň beýany bolup durýan monologlaryň hataryny emele
getirýärler. Toplum tutuşlygyna minor çeküwlerde berlen, bu ýagdaý türkmen sazy üçin
häsiýetli bolup, eserde öňe sürülýän pikiriň mazmuny bilen şertlendirilendir.
Wokal toplumynyň birinji romansynyň esasynda “Gyz” diýen goşgy alnypdyr.
Şahyr bu ýerde gyza bolan uly söýgini suratlandyrýar. Bu monologda şatlyk we gamgussa öwüşginleri baglanyşdyrylýar. N.Halmämmedow goşgynyň tekstine örän erkin
çemeleşýär. Kompozitor üçin ilkinji nobatda onuň emosional manysy wajypdyr.
Toplumyň “Haýrana galar” diýen indiki romansy nepis lirikanyň aýratyn jemlenen
ýeridir. Goşgy aýdyň pikirden, ýagty gaýgy-gussa eýlenendir. Romans ýönekeý bir
bölümli formada ýazylypdyr. Eseriň akkompanimentiniň ritmi häsiýeti boýunça habanera
19
atly ispan halk tansyna golaý. Aýdym türkmen halk bagşylarynyň aýdymlaryna mahsus
bolan “ow” diýen bognuň iki takta çekilip aýdylmagy bilen başlaýar. Şuňa meňzeş
bogunlar, heňler halk aýdymlarynda girişiň wezipesini ýerine ýetirýärler.
Wokal toplumynyň “ºirmaýy darak” diýen üçünji romansy – söýginiň joşgunly
senasydyr. Romansyň esasyna kompozitor bäº bendini alypdyr. Wokal partiýasynda
kantilena bilen reçitatiw usullary utgaşdyrylýar. “Tilden uýalar” diýen goşgy näzikligiň
we gam-gussanyň birleşmesi bolup duýulýar. Bu ýerde söýgüliniň owadanlygyny wasp
etmeklik duýgusy, dagyň çür depesi, bulut, şemal ýaly tebigatyň şahyrana
suratlandyrylmagy bilen baglanyşýar. Romansyň heňi ýuwaş-ýuwaşdan oý-pikirli, gussaly
äheňler bilen bezelýär. Her bir täze bentde dinamikanyň işjeňligi artýar. Eserde şahyrana
bentleriň dördüsi berlip, olar soprano, ostinato, wariasiýalaryň usulynda ösdürilıär.
“Gözüň bilen” diýen goşgy çuň duýguly dramatiki monologdyr. Kompozitor romansyň
saz tekstine diňe bir bendi goşupdyr, onuň formasy girişiň we jemlemäniň saz materialy
bilen gurşalan çylşyrymly perioddyr. Eýýam girişiň temasynda çalşyp durýan metr bilen
döredilýän howsalaly häsiýet duýulýar:
Toplumyň iň soňky romansy (“Ýadyma düşdi”) reprizaly bent formasynda ýazylan.
Eýýäm girişden tolgundyryjy häsiýetli sekundaly, forşlagly äheňler heň ösüşini
kesgitleýär. Wokal partiýasynda peselýän sekunda äheňlerine gysgajyk forşlaglar hem
goşulýarlar, olar saza gynanç, dolanuwsyzlyk häsiýetini berýärler. A’kapella üçin ýazylan
“Mollanepes” diýen hor toplumyň jemleýji eseri. Bu ýerde, “Oýan indi, Mollanepes”
diýen sözlerde tutuş toplumyň esasy ideýasy jemlenýär. Eger-de romanslaryň
goşgularynda şahyr gürrüňi öz adyndan alyp baran bolsa, onda hor üçin kompozitor
şahyryň öz-özüne ýüzlenýän goşgusyny saýlap alypdyr. Bu ýerde şahyrana tekstiň, sazda
iki sany gapma-garşylykly bölümini emele getirýän dört sany bendi ulanylýar.
Mollanepesiň sözlerine döredilen toplumdaky eserleriň hemmesiniň sazy
çylşyrymlylygy, tekstiniň jikme-jikleşdirilen beýany bilen tapawutlanýar. Bu ýerde
ýönekeý bent formasy ýokdur. N.Halmämmedowyň romanslarynda wokal sazynyň
hemme görnüşleri gabat gelýär. Göni manysyndaky gaýtalamalar ýokdur, olaryň
wezipesini tekstiň iň soňky setirlerini gaýtalamaklyk ýerine ýetirýär. Romanslaryň her
20
birinde diýen ýaly, göze görünmezden gatnaşýan Mollanepes şahyryň öz sesini eşitmek
bolýar. Bu ýöne ýerden däldir – topluma giren goşgular terjimehal häsiýetlidir.
Umuman alanyňda, N.Halmämmedowyň Mollanepesiň sözlerine döredilen wokal
toplumy türkmen kamera-wokal sazynyň ösüşiniň taryhynda möhüm waka bolup durýar.
Sergeý Ýeseniniň ºygryýetiniň liriki tebigaty N.Halmämmedowyň zehininiň liriki
görnüşine laýyk gelýär. Kompozitor S.Ýeseniniň şygryýetini ilkibaşdan gowy görýärdi.
Ol “Pars äheňlerinde”, ruhy dünýäň iň bir çuňňur kirişlerini ýaňlandyrmaga mejbur
edýän aýratyn ýakynlygy duýýardy. S.Ýeseniniň “Pars äheňleriniň” esasy pikiri bolan –
ýaşanyňa degýär, durmuş gowy – diýen pikir N.Halmämmedowyň hem wokal toplumynda
esasy pikir bolýar. Türkmen kompozitorynyň eseri ösüşiň sýužeti bilen baglanyşykly
bolmadyk alty sany monology öz içine alýar.
Toplum “Meniň öňki ýaralarym bitişdi” («Улеглась моя былая рана») diýen
romans bilen açylýar. Gam-gussadan doly bolan romansyň wokal partiýasy deklamasiýa
häsiýetine eýedir. Indiki romansyň şahyrana esasyny “Mawy we şadyýan ýurt”
(«Голубая да веселая страна») diýen goşgy düzýär. Bu goşgy bilen S.Ýesenin öz şygyr
toplumyny tamamlaýar. Alty bendiň içinden kompozitor üçüsini ulanýar, olarda gamgussa durmuşyň gysga wagtlaýynlygy baradaky we oňa bolan ägirt uly söýgi baradaky
duýgular bilen sepleşýärler. Gaýtalanýan goşa setir (redif), şahyryň gündogar nusgawy
şygryýetine mahsus bolan aýratynlyklardan peýdalanandygyna şaýatlyk edýär.
S.Ýeseniniň setirleriniň syrly goşmaça mazmunyny duýmak bilen, N.Halmämmedow
redife aýdyň saz beýanyny berýär.
Wokal toplumyň üçünji romansy bolan “Söhbetdeºlik”-de («Разговор»)
kompozitor, esasyny şahyryň we pul ownadyjynyň arasynda bolan gürrüňdeşligiň tutýan,
“Men şu gün pul ownadyjydan soradym” («Я спросил сегодня у менялы») diýen
goşgynyň alty sany bendiniň hemmesini hiç hili üýtgeşme girizmezden ulanypdyr.
Olaryň her birine hususy saz häsiýetnamasy berlipdir. Romansyň formasy – çylşyrymly
iki bölümlidir. “Şagane sen meniň, Şaganäm!” («Шаганэ ты моя, Шаганэ!») romansy
– toplumyň liriki merkezidir. Romansyň teksti dürli goşgulardan alnan setirlerden
düzülipdir. Şahyr her bir sözi täsirli äheň bilen üpjün edýän redifiň-refreniň beýany
boýunça ýönekeý, emma göçgünli taýdan aýdyň bolan durmuşa geçmesini tapypdyr.
Kompozitor “Söýgülimiň elleri – goşa leglekler” («Руки милой – пара лебедей»)
diýen goşgynyň alty sany bendiniň içinden diňe ikisinden peýdalanypdyr. Ikinji bölümde
keºp, fortepianonyň täsirliliginiň hasabyna ep-esli göçgünli ösüşe eýe bolýar. Peselýän
sekundaly äheňlere esaslanan, bentleri tamamlaýan wokaliz, bezeg usullaryny girizmek
bilen, romansyň gündogara mahsus bolan öwüşginini güýçlendirýär.
21
“Serçeleriň ummasyz köp sesleri” («Море голосов воробьиных») diýen goşgy
S.Ýeseniniň “Pars äheňleri” diýen şahyrana toplumyna girmeýär. N.Halmämmedow ony
şahyryň ömrüniň iň soňky ýylynda (1925) ýazan goşgularynyň arasyndan saýlap alypdyr.
Romansyň tekstine giren bentler, emosional ýagdaýlaryň birtoparyny ýüze çykarýar.
Fortepianonyň girişi indiki, çaltlandyrylan monolog bilen gapma-garşylaşýar.
Wokal partiýasy aýdyň deklamasiýa häsiýetlidir. Onuň improwizasiýalaýyn häsiýeti
kompozitor tarapyndan – “özakymyna”, “erkin” diýen belgiler bilen belgilenipdir.
Şeýlelikde, N.Halmämmedow bu toplumyň liriki mazmunyny S.Ýeseniniň şygryýetiniň
keşpleýin gurluşy arkaly kesgitleýär. Her bir monolog belli bir emosional ýagdaýy
özünde jemleýär, onuň çäkleri duýgularyň impressionistik näzik öwüşginlerini açyp
görkezmek bilen, ýuwaş-ýuwaşdan peýda bolýar.
N.Halmämmedow, sözleriň gaýtalanmagyny ýygy-ýygydan ulanmak, dürli
goşgularyň birleşmeklerine ýol bermek bilen, tekste erkin çemeleşýär. Romanslaryň
kompozisiýa gurluşlary goşgynyň şygyr aýratynlyklary bilen kesgitlenilýär. Fortepiano
partiýasy figurasiýa usullarynyň dürli görnüşlerini baglanyşdyrmak bilen, ol seýrek
bolmadyk halatlarda improwizasiýa häsiýetine eýedir. Fortepiano ýygy-ýygydan keşbi
döretmeklige deň hukukly gatnaşyjy hökmünde çykyş edýär.
N.Halmämmedowyň Genrih Geýnäniň sözlerine döreden “Adamlaryň ýürekleri
paralanýar” atly wokal toplumy bas sesi we fortepiano üçin niýetlenen. Toplum söýgi
lirikasyna bagyşlanan üç sany romanslardan ybarat. S.Ýeseniniň toplumyndan
tapawutlylykda, söýgi duýgusy bu ýerde tragiki öwüşgine eýedir. Türkmen
kompozitorynyň G.Geýnäniň şygryýetine ýüzlenmegi gyzyklydyr, onuň goşgularynyň
mazmunynyň awtoryň içki duýgularyna gabat gelýän bolmaga çemeli. Wokal toplumyda
G.Geýnäniň dürli şahyrana depderlerinden saýlanyp alnan goşgulary hem bir bütewi
sýužet bilen baglanyşykly däl, ýöne welin, olaryň arasyndaky umumy ideýa
gatnaşyklaryny görmek bolýar: bu – ösüşe berlen söýgi temasydyr. Toplumyň
dramaturgik kompozisiýasyny üç sany bölüme bölüp bolar: “Uky” («Сон») – giriº;
“Mawryň serenadasy” («Серенада мавра») – keşpleýin ösüşiň indiki tapgyry;
“Adamlaryň ýürekleri paralanýar” («Сердца лєдские рвутся») – epilog, jemleme.
Ikinji romans toplumyň kulminasiýasy bolup durýar, onda emosional tonus we dinamik
işjeňlik dartgynlygyň iň ýokary derejesine ýetýär.
Birinji romansyň esasyna “Uky” diýen goşgynyň başlangyç bendi goýlupdyr. Öňki
wokal eserlerde bolşy ýaly, kompozitor bu ýerde hem tekste erkin çemeleºýär: kapyýa
üýtgeýär, aýry-aýry sözleriň gaýtalanmagynyň hasabyna goşgynyň setiri uzalýar.
Romansda üç sany psihologik pursat göz öňünde tutulýar: garabasyp oýanmak, düýşüň
mazmunyny kesgitlemek we ondan soňky ýagdaý. Romansyň kulminasiýasy saz
formanyň başyna düşýär, umuman bu ýagdaý N.Halmämmedowyň döredijiligine häsiýetli
däldir. Eseriň mazmunynda tutulýan ýagdaýlaryň durmuşa geçirilmegi saz-şekillendiriliş
serişdeleriniň köpdürliligi arkaly gazanylýar. Agynyň başlangyç motiwleri gepleşik
äheňine inçelik bilen öýkünýän reçitasiýa bilen tamamlanýar. Bu ýerde köpgatlakly
fakturanyň we poliritmiýanyň kadalary aýdyň ýüze çykýar, solistiň partiýasy gussaly
öwüşgine eýe bolýar. Üçünji tapgyr öňki depgini saklaýar, bu sýužetiň dinamiki taýdan
gowşamaklygy bolup geçýän jemlemedir. Sazandarlyk edilişiniň partiýasyna, gözýaşyň
akyşyna öýkünýän ýeňiljek owazlar girizilýär.
22
Ikinji romans (“Mawryň serenadasy”) toplumyň täze dramatik tapgyrydyr. Bu ýerde
ýuwaş-ýuwaşdan keşbiň özeni açylyp görkezilýär. Hereket Zuleýmanyň we Mawryň
keşpleriniň töwereginde jemlenýär. Romansyň ösüşi, her bir bendiň yzygiderli dinamik
taýdan beýgelişi we kulminasiýasy üçünji bentde bolan manyly ösüşiň täze derejesini
görkezer ýaly edip düzülipdir. Dördünji bent şahyrana mazmunynyň çözgüdi bolup durýar,
bu ýerde tragiki netijäniň gutulgysyzlygy duýulýar. Söýüşýänleriň arasyndaky sosial
deňsizlik olaryň söýgüsini puja çykarýar. Sazyň dili özüniň aýdyňlygy we öwüşginleriň
özboluşlylygy bilen özüne çekýär. Arap-ispan romansynyň ruhundaky halk sazyna
öýkünmeklik ritmleriň tutuş ýitiligi we garmoniýanyň öwüşgine baýlygy bilen berilýär.
Sazda keşpleýin gapma-garşylyk serenada we hüwdi žanrlaryň deňeşdirmesi bilen
gazanylýar. Serenada žanry Mawryň häsiýetnamasy bolup hyzmat edýär, onuň bar
pikirleri we duýgylary söýgülisine tarap gönükdirilendir. Ýumşak hüwdiniň owazlarynda,
onuň söýgüsine biparh bolup galýan gyzyň keşbi döreýär. Esasy keşbiň göz-görtele
hyjuwlylygy fortepianonyň girişiniň ilkinji owazlaryndan başlap ýüze çykarylýar.
Toplumyň iň soňky romansy bolan “Adamlaryň ýürekleri gyýylýar” adamlaryň
tragiki ykbaly baradaky oý-pikir hökmünde ýaňlanýar. Goşguda, sazda şekillendirişiň
takyklygyna eýe bolan tebigatyň simwolikasy giňişleýin ulanylypdyr. Zowwamlaýyn
ösüşe eýe bolan üç bölümli forma tekstiň iň bir inçe elementlerini sazda
suratlandyrmaga mümkinçilik berýär. Fakturanyň üç sany özbaşdak gatlaklara bölünmegi
sesiň beýan etmeginde toprak (ýer) – adamlar – ýyldyzly asman ýaly üç sany keşbi
döredýär. Adamlaryň bir bölegi jemgyýetiň ýokary gatlagyna, beýleki bölegi bolsa –
aşaky gatlaga degişlidir. Şol bir wagtyň özünde tebigat we adamlar diri dünýäni emele
getirýärler. Dünýäniň bitewiligi we deňsizligini suratlandyrmak bilen, kompozitor
bilgeşleýin ses gatlaklaryny ulanmaklyga ýüz urýar. Fortepianonyň kuwwatly owazy
özüniň güýji boýunça simfonik orkestriň sesine golaýlaýar. Fakturanyň gatlaklara
23
bölünmegi sazyň täsirliligini güýçlendirýär. Kodada bir wagtyň özünde tragiki jaňyň
urgulary eşidilýär, şonuň aňyrsynda hem gamgyn horal we solistiň temasy ýaňlanýar.
Romansy bezeýän we many taýdan wokal toplumy syrdam, bitewi kompozisiýa
berkidýän “adamlaryň ýürekleri paralanýar” diýen pikir-tema iň soňky gezek geçirilýär.
G.Geýnäniň şygryýetiniň degip geçen sosial gapma-garşylyklary
N.Halmämmedowyň romanslarynda örän täsin, inçelik bilen suratlandyrma eýe bolýar.
Onuň sazy şahyryň ajaýyp şygyrlaryna täze öwüşgin berýär. Kompozitoryň
düşündirişinde olar aýratyn owadanlyga we täze durmuşa eýe bolýar.
Gurbannazar Ezizowyň sözlerine üç erkek sesli solist, garyºyk hor we uly
simfonik orkestri üçin niýetlenen “Beýik Watançylyk urşunda wepat bolanlaryň
ýadygärligine” atly wokal-simfonik poemasy 1974-nji ýylda döredildi. Poemanyň
mazmuny Nury Halmämmedowy şeýle bir gyzyklandyrýar welin, ol librettonyň doly
taýýar bolmagyna garaşman, saz döredip baºlaýar. ªeýlelikde, ºahyrana tekst onuň saz
beýany bilen bir wagtda döredilýär, käwagtlar saz goşgulardan ir hem ýazylýar.
Poemanyň soňunda Rekwiýem bölüminde ýaňlanýan “Wepat bolanlaryň aýdymyny”
kompozitor Annaberdi Agabaýewiň “Gara ýaňy” poemasynyň täsiri boýunça ýazypdyr.
Emma N.Halmämmedow öz eserinde iki şahyryň goşgularyny garyşdyrmajak bolup, ilki
diňe saz ýazýar. Şeýdip hem G.Ezizowyň sözleri Rekwiýemiň gussaly mazmunyna doly
gabat geldi. 1983-nji ýylda bu saz eseri üçin N.Halmämmedow “TSSR-iň Magtymguly
adyndaky Döwlet baýragynyň laureaty” diýen ada eýe boldy.
24
Poemanyň iki redaksiýasy belli. Olaryň birinjisi Giriş, “Soldatyň ýatlamalary”,
“Diňe sen”, Rekwiýem ýaly dört bölümden ybaratdy. Soňra N.Halmämmedow keşpgöçgün taýdan meňzeş bolan ortaky bölümleri birikdirýär. Poemanyň ikinji redaksiýasy
“Triptih” diýip atlandyrylýar. Birinji bölüm giriş bölümden başlanýar. Onuň esasynda
iki sany gapma-garşylykly motiwlerden düzülen tema ýatyr, ol eseriň dürli keşp
taraplaryny häsiýetlendirýär. Bu motiwleriň birleşmeginde epiki we liriki žanr
ugurlaryny utgaşdyrýan poemanyň aýratynlygy ýüze çykýar. Birinji bölümiň ortasynda
fugato ýerleşdirilen. Ol aýdym häsiýetli temanyň esasynda düzülen. Göwrümi boýunça
uzak bolmadyk, diatonika perdeli gam-gussa duýgulardan doly heň halk agylaryna
ýakyndyr. Keşp tarapdan fugatoda ejeleriň ogullary bilen hoşlaşýan pursady
şekillendirilýär. Umuman, poemanyň birinji bölüminde Watanyň, ene mähriniň şekilleri
suratlandyrylyp, uruş barada öňünden bildiriji alamatlar ýüze çykýar.
Eseriň ikinji bölümi gahrymanyň elýetmez söýgülisi, mähriban ýurdy barada
ýatlamalaryna, onuň durmuş we ölüm baradaky pelsepe pikirlerine bagyşlanýar. Bu ýerde
iki sany uly bölümi görmek bolýar. Onuň birinjisinde gahryman öz öýi, maşgalasy
barada ýatlaýar, horuň we orkestriň wals häsiýetli labyzly, asuda akkompanimentiň
esasynda bas sesi liriki monology ýerine ýetirýär. Kompozitoryň bu ýerde wals
žanrynyň peýdalanmagy ýöne ýerden däldir. Uruş wagty, frontda bolan adamlar üçin wals
parahatçylyk döwrüniň, öýüň, bagtyň nyºanydy. Bu žanryň saza girizilmegi bilen
N.Halmämmedow uruşdan öň bolan döwrüň atmosferasyny döredýär. Ol monologyň
çeküwli heňinde türkmen halk aýdym-sazyň alamatlary duýulýar. Ikinji kupletde bas
sesine bariton goºulýar. Oktawa unisonynda ýaňlanýan heň Watanyň goraýjylaryny
suratlandyrýar. Birden birinji bölüminiň giriş motiwine esaslanan horal ýaňlanyp
başlaýar. Bu horal – wepat bolan ata-ogullar barada birinji ýatlama. Horaldan soň indi
üç solistiň ýerine ýetirmeginde (bas, bariton, tenor) ýaňlanýan monologyň temasy, öýi,
ýurdy gorap biljek manyly kasam hökmünde kabul edilýär.
Poemanyň üçünji bölümi (Rekwiýem) jaňlardaky matam ýaňlar bilen başlanýar.
Reçitatiw görnüşli heň unisonda üç solo seslerde geçirilýär. Orkestriň ostinato partiýasy
sazyň umumy gam-gussaly häsiýetini güýçlendirýär. Ýekelikde ýaňlanýan ses köpelýär,
ony hyjuw bilen millionlarça wepat bolanlaryň adyndan hor alyp göterýär. Ýagty
durmuşy ykrar edýän gimn ýaňlanýar. 3/2 ölçegde, re bemol mažor çeküwde ýaňlanýan
orkestriň ähli sesleri sazyň dabaraly häsiýetini güýçlendirýär. Poema jaňyň kadaly urýan
fonunda eşidilýän agy äheňli uruş temasy bilen tamamlanýar.
N.Halmämmedowyň “Beýik Watançylyk urşunda wepat bolanlaryň ýadygärligine”
atly wokal-simfonik poemasy – epiki eserdir. Poemanyň her bölümi birnäçe wezipeleri
öz içine alýar. Bir tarapdan, bu ýerde adamlaryň durmuşy suratlandyrylaýr, şonuň üçin
her bölümi aýratyn eser hökmünde hasaplamak bolýar. Ikinji tarapdan, eseriň ösüşi,
kompozisiýasy esasy manyny açmak üçin ugrukdyrylan. Şol sebäpli saz ýaňlanyşynyň
gysga wagtynda ähmiýetli mazmun döredilýär. Poemadaky saz we şahyrana söz äleminiň
bitewiligi Nury Halmämmedowyň we Gurbannazar Ezizowyň içki dünýäsiniň ýakynlygy
sebäpli döreýär. Kompozitoryň döreden aýdymlarynyň aglaba böleginiň şu şahyryň
goşgularyna ýazylanlygy ýöne ýerden däldir. Jebir-süteme nägilelik bildirmek bu iki
ussadyň döredijiliginde örän äşgär beýan edilýär.
“Hirosimanyň we Nagasakiniň çagalarynyň diňläp ýetişmedik aýdymlary”
diýen wokal-simfonik toplumda N.Halmämmedowyň simfonik orkestre bolan täzeçe
25
garaýşy ýüze çykýar. Türkmen kompozitorçylyk tejribesinde bu eser kamera-wokal
ýazuwynyň serişdeleri bilen ýapon şygryýetini okamaklygyň ýeke-täk nusgasydyr.
Fonetiki aýratynlyklary sebäpli, ýapon şahyrlary üçin goşgy setirleriniň ses düzümi
wajypdyr, olaryň goşgy düzüliºinde kapyýa ýok. Müdümilik nukdaýnazaryndan
pikirlenmek bilen, ýaponlar öz durmuºyna ägirt uly astronomik beýiklikleriniň
akymyndaky pursatlar hökmünde garaýarlar. Şahyrlar köptaraplaýyn şekillendirişi
bermeýärler, her bir hadysada olar diňe kulminasiýa nokadyny gözleýärler. Goşgu syrly
mana näçe baý boldugyça, şahyrana ussatlyk şonça-da ýokary bolýar. Ýapon ussady ýaly,
N.Halmämmedow durmuşa erkin gatnaşyp, ony ýüregi bilen görýär, forma däl-de, içki
mazmuna köp üns berýär.
Ýagtylyk we tümlük, lirizm we özüne baha bermek, tebigatyň sesleri we durmuşyň
müdimilik kanunlaryna düşünmeklik – bular, türkmen ussadynyň sazynyň keşp dünýäsini
ýapon miniatýuraçylarynyň şygryýetine baglaýan az sanly mysallardyr. Kompozitor
döredijilikleri simwolizmiň pelsepewi ugruna degişli bolan XX asyr ýapon şahyrlarynyň
lirikasyna ýüzlenipdir. Kitahara Hakusýunyň döredijiliginde çagalar üçin goşgular
aýratyn orna eýedir, olar çagalar üçin döredilen aýdymlaryň üsti bilen meşhur
bolupdyrlar. Olar aý, ýaprak, kebelek baradaky arassa, aýdyň we akgynly goşgulardy
welin, olary ulular hem, çagalar hem uly höwes bilen okaýardylar. Şahyryň zehininiň hut
şu aýratynlygy türkmen kompozitorynyň ýokary ahlaklylygy bilen sazlaşykly gelipdir.
Çagalygyň dürli öwüşginli dünýäsi N.Halmämmedowyň sazynyň köpsanly sahypalaryna
bezeg beripdir. Şahyrana çeşmäni okan wagty N.Halmämmedow öz ünsüni çaganyň
çuňňur ýekeligi ideýasynda, onuň bulam-bujarlygyň we eden-etdiligiň höküm sürýän
dünýäsindäki goragsyzlygynda jemläpdir. Toplumda ägirt uly atom heläkçiliginiň göz
açyp-ýumasy salymyň içinde, näzijek dünýäsini weýran eden, hemme zatdan mahrum
bolan çaganyň tragiki ykbalynyň temasy örän ýiti ýaňlanýar. Çagalaryň betbagtçylygy hiç
kimi biparh goýup bilmeýär.
Bir bitewi mazmunyň ýoklugyna garamazdan, toplumda aýdymlaryň
gezekleşdirilmegindäki logiki taýdan yzygiderliligi, olaryň jebisligini görmek bolýar.
Çaga durmuşynyň gysgajyk pursatlary biri-birini çalşyp, gezekli-gezegine geçip
durýarlar; onuň, kä tomus ýagşynyň damjalary bilen duşuşykdan, käte bolsa ýönekeýje
güýmenjeden alýan şatlyk duýgusynyň az wagtlyk şekillerini, doňup barýan ýalňyz galan
çaganyň gorky duýgulary, bialaçlyk ýagdaýy çalyşýar (“Ýagşyň aýaklary”, “Aýly
gijede”, “Ikatýok”, “Guşjagaz, gyzyl guşjagaz”, “Säheriň sowugy”, “Kanareýka”,
“Ala-mula halkalar”).
Kompozitor toplum üçin bilgeşleýin birnäçe özbaşdak eserleri saýlap alýar.
Olaryň biri-birine bolan gatnaşyklaryny pikir eleginden geçirmek bilen, ol çaga
arzuwlarynyň dünýäsi bilen ony heläk edýän hakykatyň arasyndaky içki gapma-garşylygy
ýüze çykarmagy öz öňünde maksat edip goýar. Şahyrana miniatýuralaryň her biri
özbaşdak durmuşda ýaşap bilýärler. Ýöne welin, bir bitewi çeper baglanyşyga girizilmek
bilen, olar meňzeşlik gatnaşyklaryň üsti bilen temanyň hemmetaraplaýyn açylyp
görkezilmegine ýardam edýärler. Toplumyň kompozisiýasy birnäçe keşplere-simwollara
daýanýar: guşuň sesi, aýyň ýagtysy, ýagşyň sesi, daglaryň “demi”. Olaryň her biri,
gahrymanyň emosional ýagdaýyna görä, dürli many taýdan dolulyga eýe bolýar. Mysal
üçin, ýagşyň keşbi tükeniksiz şadyýanlygyň gözbaşy ýa-da gaýgy-gussanyň we
gözýaşlaryň nyşany bolup biler. Gijäniň motiwi toplumyň girişinde ruhy taýdan
26
ýalňyzlyk ideýasyna meňzedilýär, ýöne welin, eýýäm “Aýly gijede” diýen aýdymda ol
başga mana eýe bolýar: gije – sowuk säheriň “garaňky deminden” goragdyr.
Kompozitor toplumyň esasy gahrymanynyň – guşuň keşbiniň aýratyn ähmiýete
eýedigini belläp geçýär. Ikatýogyň öňdengörüjilikli agysy tutuş eser üçin prolog bolmak
bilen, çaga arzuwlarynyň ýumrulan dünýäsine bolan gynanç duýgusyny öz içine alýar.
Tebigatyň täsin täsir ediji güýçleri bilen birleşmek ideýasyny öz içine alýan
kanareýkanyň jemleýji aýdymy, göräýmäge, durmuşy ykrar ediji netijelere gelmäge
mümkinçilik berýär. Ýöne bular diňe isleg bolup galýar. Hakykatyň betbagtçylygy bolsa,
bolup geçen zatlaryň dolanuwsyzlygyndandyr – toplumyň jemleýji manysy şundan
ybaratdyr.
Toplumda zowwamlaýyn leýtmotiw ulgamy ýokdur. Sazyň bitewiligi häsiýetli
perde-äheňli serişdeleriň yzygiderli beýan edilmeginde döreýär. “Pelsepe” serişdeleriniň
suratlandyrylmagynda esasy roly pentatonika eýeleýär. Oňa heňiň häsiýetli öwrümleri,
akkordlaryň gurluşy, käbir garmonik yzygiderlikleri esaslanýar. Aýdymlaryň
garmoniýasynda pentanon gurluşly akkordlaryň täsiri uly:
Kiçi sekundaly öwrümler sazda dürli wezipeleri ýerine ýetirýärler. Haýal
depginde olar ýuwaş haýyşy aňladýarlar, çalt depginde – çaganyň oýun wagty
çaltlaşdyran dem alşyny şekillendirýär. Emma bu intonasiýanyň esasy manysy – zaryn
iňňildi. Aýdymlarda aşak hereketlenýän intonasiýalaryň köplügi keşpleriň tragiki
häsiýeti bilen kesgitlenilen:
“Gyzyl guºjagaz”
“Ala-mula halkalar”
27
“Säher sowuk”
Gapma-garşylyk usuly boýunça deňeşdirilen aýdymlar toplumda yzygiderli ösüşe
eýe bolan keşp-mazmunly ugurlary emele getirýärler. Olaryň esasysy – betbagtçylyklyfilosofiki ugruň ulgamy toplumyň özboluşly refreni bolup durýar. Tragiki häsiýetiň
güýçlenmegi ýuwaş-ýuwaşdan çykgynsyzlyga alyp barýar. Eger-de başlangyç dört sany
aýdym mazmuny boýunça biri-birinden üzňe bolsa, onda bäşinji we altynjy aýdymlaryň
arasynda eýýäm has ysnyşykly gatnaşyklar peýda bolýar. Dawa özüniň doly çözgüdini
toplumyň jemleýji aýdymynda, dartgynlygyň iň ýokary derejesinde, guşuň öz ruhunyň
syrly gam-gussasyny açýan ýagdaýynda tapýar. Figurasiýa tolkunlaryň birsydyrgyn
güýjemeginiň fonunda, jemlemäniň kantilenasy uzak garaşdyran çykalga hökmünde,
ýagty, ajaýyp arzuw hökmünde ýaňlanýar. Toplumyň iň soňky bölüminiň dramaturgik
ähmiýeti diňe prologa reprizaly “jogap” bolup çäklenmeýär. Öz içinde beýleki parçalaryň
elementlerini birleşdirmek bilen, “Kanareýka” bir bitewi uly göwrümli formanyň
utgaşdyrylan jemlemesi hökmünde çykyş edýär.
Çaga psihologiýasyny suratlandyrmakda N.Halmämmedow saz äheniniň täsirli
mümkinçiliklerine daýanýar. Çaga gürrüňiniň işjeňligi, ýokary derejeli joşgun
kompozitora onuň saz beýanyny döretmek üçin dürli mümkinçilikleri berýär.
Aýdymlaryň göçgünli jümleleri sesleriň äheňlerini öz içine alýar. “Aljyraňňy”
fortepianoda sazandarlyk edişiniň fonunda çaga gürrüňleriniň äheňlerini örän täsirli
beýan edýärler. Kompozitor sojaýan çaganyň häsiýetli gepleýşini döretmek üçin
28
serişdeleri örän ussatlyk bilen saýlap alýar. Zowwamlaýyn ýazuwyň serişdelerini
ulanmaklyk toplumyň aýdymlarynyň köpüsine mahsusdyr. Bu usullar toplumyň esasy
dramaturgik daýançlary bolup durýan “Guşjagaz, gyzyl guşjagaz” we “Kanareýka” diýen
aýdymlarda özleriniň has yzygiderli beýanyny tapýarlar. Umuman alanyňda, toplumda
“pelsepi” we “oýun şekilli” iki sany keşp ulgamlaryň gapma-garşylygy göze ilýär. Olaryň
her biri häsiýetli metroritmiki serişdelere eýedirler.
“Pelsepe” ulgama metriki pulsasiýanyň tekizligi, basymlaryň deň bolmazlygy,
sezuralaryň köpsanlylygy, metriň ýygy-ýygydan çalşyp durmagy, bogunly heňleriň,
wokalizleriň köplügi mahsusdyr. Kompozitorçylyk ýazuwynyň häsiýetli aýratynlygyny
düzýän şunuň ýaly metriki durnuksyzlyk türkmen halk sungaty bilen berk
baglanyşyklydyr we köp derejede ýapon goşgy ritmikasynyň aýratynlyklaryndan gelip
çykýandyr. Içki bogun gatnaşyklarynyň çeýeligi we erkinligi toplumyň jemleýji
aýdymynda göz-görtele ýüze çykýar.
Keşpleriň “oýun şekilli” ulgamy bolsa, tersine, ritmiň deňlenilenligi we aýdyň
metrik gurluş bilen häsiýetlendirilýär. “Oýun şekilli” miniatýuralar beýan ediş
serişdeleriniň başga bir toplumyny ýüze çykarýarlar: dürli interwal gatnaşyklaryň
çeýelik bilen ulanylmagy, sesleriň daýanç tonlaryň daşynda “aýlanmagy” bilen çaga
häsiýetnamalary döredilýär. Wokal partiýasyna sazandarlyk edilişiniň wezipesini ýerine
ýetirýän orkestr instrumental sesleriň dolulygy bilen tapawutlanýar, olaryň ösüşi sazda
bolup geçýän üýtgeşmeleri suratlandyrýarlar. Gomofon görnüşde düzülen orkestrde
dürli şekillendiriş we imitasiýa usullary geçýär. Mysal üçin, “Ikatýok” diýen aýdymda,
pes saz gurallarynyň tremolosyna yzygiderli aram we beýik orkestr sesleriniň
goşulmagy günüň dogşunyň şekilini döredýärler; fagotda, soňra bolsa klarnetde,
goboýda, fleýtada we fleýta-pikkolada iki sany sesden ybarat bolan imitasiýa ikatýoguň
sesini ýatladýar. Guşuň saýraýşyna öýkünmeklik aýdymyň tutuş dowamynda bar.
“Ýagşyň aýaklarynda” skripkalaryň ýeňiljek pizzikatosy, güýçli ses bilen saýawana
damýan, asman ýagşynyň damjalaryny suratlandyrýar. “Aýly gijedäki” arfanyň tolkun
görnüşli passažlary gijeki ýeliň gohuna meňzeýärler, üçburçlugyň we fortepianonyň
beýik registrdäki owazy bolsa, ýyldyzlaryň sowuk ýylpyldylaryny suratlandyrýar.
“Ala-mula halkalar” diýen aýdymda, bubende ýaňlanýan urgular bilen goltgy
berilýän, çalt depgindäki basyň we akkordyň gezekleşmegi goh-galmagally çaga
oýunlaryny şekillendirýär. Şeýlelikde, esasy heňe sazandarlyk ediji hökmünde çykyş
edýän orkestr ony dürli saz gurallarynyň öwüşgine baý sesleri bilen baýlaşdyrýar.
29
Kulminasiýa bir wagtyň özünde gapma-garşylyklaryň köpsanly görnüşlerini öz içine
alýar. Bu bolsa onuň ähmiýetini has hem ulaldýar we jemlemäni eseriň mazmunly
merkezi hökmünde häsiýetlendirýär.
“Hirosimanyň we Nagasakiniň çagalarynyň diňläp ýetişmedik aýdymlary” diýen
wokal toplum N.Halmämmedowyň döredijiliginiň täze tapgyrynyň başlangyjy bolup
durýar. Bu ýagdaý hem-ä kompozitoryň döredijiliginde, hemem umumylykda
türkmen kamera-wokal toplumynyň ösüşinde aýratyn orna eýedigi barada gürrüň
etmäge mümkinçilik berýär.
Şeýlelikde, söýgüli türkmen kompozitoryň wokal döredijiliginde örän çuň
many bar. Kompozitor Nury Halmämmedowa ynsan hasratlary ejir çekdirýär. “Beýik
Watançylyk urşunda wepat bolan gahrymanlaryň hatyrasyna” poemasynda,
“Hirosimanyň we Nagasakiniň çagalarynyň diňläp ýetişmedik aýdymlar” eserinde
taryhy hakyda beýan edilip, urşa garşy pikir eserleriň içinden eriş-argaç bolup
geçýär. Bu eserlerde uruş wakalary, sazyň çeper şekillendiriş serişdeleri bilen
gönüden-göni beýan edilmeler, olarda adam hasratlaryna tüýs ýürekden duýgudaşlyk
bildirilýär. Saz aýdyň boldugyça ol, hamala durşuna güneş nurundan, mähirmuhabbetden doly, şonça-da ol gaýgyly äheňde ýürege ornaýar. Çüňki çagalar, XX
asyryň elhenç heläkçiligi sebäpli, aýtjak aýdymlaryny aýdyp bilmediler, ajaýyp
eserleri diňläp bilmediler, dünýäniň şatlyk-gaýgysyny, hasratyny doly aňyp
bilmediler. Şu babatda Nury Halmämmedowyň eserleri, özüniň çuňňur ynsanperwer
mazmuny bilen, Bitarap döwletimiziň ylalaşdyryjylyga ymtylyşy we dünýä
ýurtlarynyň ählisi bilen özara gatnaşyklary, hoşmeýilli goňşulyk we özara
düşünişmek esasynda ýola goýlan, adamlaryň ezýet çekmezligine gönükdirilen
häzirki döwrüň syýasy ugry bilen sazlaşýar.
Kompozitoryň durmuşdan ir gitmegi täze pikirleri we maksatlary amala
aºyrmaga mümkinçilik bermedi. Ýöne welin, onuň iň gowy milli däp-dessurlarda
berlen döredijilik mirasy sazandalaryň we saz söýüjileriň köpsanly nesillerini
tolgundyrmagyny dowam etdirýär. Romantik dünýägaraýşyň içinde folkloryň
özboluşly peýdalanylmagynda öz beýanyny tapan çeper diliň gaýtalanmazlygy onuň
sazyna hakyky “halk” owazyny berýär. Nury Halmämmedowyň döredijiligi – diňe bir,
onuň nota geçirilen baý mirasy däldir. Bu şeýle hem, sungata, saza wepalylygyň,
wagtyň täsir edip biljek ussada näderejede täze we täze güýç berendiginiň
mysalydyr. Onuň sazy – bizi ata Watanyň medeniýetiniň beýik däp-dessurlary bilen
üznüksiz baglanyşdyrýan zynjyryň iň bir wajyp halkasydyr.
Türkmen milli
konserwatoriýasy
30
Kabul edilen wagty
2008-nji ýylyň
Türkmenbaşy aýynyň 17-si
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Ahmedow A. Alyslara el bulaýan mukamlar // Edebiýat we sungat – 19.06.74.
Баннахян А. Особенности драматургии вокального цикла Н.Халмамедова
«Персидские мотивы» // Изв. АН ТССР. Сер.общ.наук – № 4-87,
Баннахян А. Образно-жанровая драматургия вокального цикла Н.Халмамедова
«Три романса» на стихи Г.Гейне // Изв. АН ТССР. Сер.общ.наук – № 2-88,
Вызго-Иванова И. Симфоническое творчество композиторов Средней Азии и
Казахстана – Л: СК, 74, 160.
Гуревич В. Нуры Халмамедов // Композиторы союзных республик. Вып.3 – М:
Композитор, 80.
Карпова С. Вокальный цикл Н.Халмамедова на слова Г.Гейне // Изв. АН ТССР.
Сер.общ.наук – № 2-84,
Карпова С. Туркменская камерно-вокальная музыка // А: Ылым, 88, 200.
Курбанова Д. Творец серебряных звуков // Выдающиеся люди ХХ века – А, 02,
Larionow W, Halykow A. Nury Halmämmedow // Sowet Türkmenistanyň kompozitorlary
– A: Türkmenistan.
Осипова Е. Закономерности процесса освоения темы Великой Отечественной
войны в творчестве композиторов Туркменистана // Изв. АН ТССР.
Сер.гуманит.наук – № 5-91.
Дж.Гурбанова
ВОКАЛЬНАЯ МУЗЫКА НУРЫ ХАЛМАМЕДОВА
Значительным произведением в профессиональной туркменской музыке
является вокальный цикл Нуры Халмамедова «Üç desse» (Три букета) на слова
Молланепеса. Этот цикл включает шесть романсов и хор, образующий поэтический
эпилог. Стихотворения, отобранные композитором, не имеют определенной сюжетной
канвы, как в цикле на слова Махтумкули. Стихи объединены глубоко лирическим
содержанием. Романсы образуют цепь монологов, представляющих гамму чувств и
настроений с оттенком трагизма. Весь цикл выдержан в минорных тональностях, что
обусловлено смысловым содержанием и типично для туркменской музыки.
Музыка всех номеров цикла отличается сложностью, детализированным
воплощением текста. Здесь нет простых куплетных форм. В романсах Н.Халмамедова
встречаются все типы вокальной мелодии, отличительной особенностью их являются
декламационность и речитативность развития. Припевов как таковых нет, их функцию
выполняют повторения последних строчек текста. Почти в каждом романсе слышится
голос поэта (Молланепеса), незримо присутствующего в цикле. И это не случайно:
стихи, вошедшие в цикл, автобиографичны.
Лирическая природа есенинской поэзии, ярко отраженная в «Персидских
мотивах», соответствовала лирическому складу гения Н.Халмамедова. Вокальный цикл
Н.Халмамедова включает шесть монологов, не связанных сюжетной линией развития,
но образующих контрастные смены эмоциональных состояний. Каждый монолог
концентрирует в себе определенное эмоциональное состояние, грани которого
высвечиваются постепенно, раскрывая импрессионистически тонкие оттенки
переживаний. Вокальные партии Н.Халмамедова отмечены синтезом речитатива и
31
кантилены, что позволяет композитору гибко следовать за текстом, наделять
выразительной интонацией опорные моменты текста.
Вокальный цикл Н.Халмамедова на стихи Г.Гейне предназначен для баса и
фортепиано. Цикл состоит из трех романсов, посвященных любовной лирике. Но в
отличии от есенинского цикла любовное чувство приобретает здесь трагический
оттенок. Социальные противоречия, затронутые поэзией Г.Гейне, получают в
романсах туркменского композитора удивительно тонкое отображение. Его музыка дала
ново е качество прекрасным стихам поэта. В интерпретации композитора они
получили особую красоту и новую жизнь.
Вокально-симфонический цикл Н.Халмамедова «Недослушанные песни детей
Хиросимы и Нагасаки» – явление в туркменской музыке новаторское и уникальное. В
туркменской композиторской практике это единственный образец прочтения
японской поэзии средствами камерно-вокального письма. Обращаясь к поэзии
японских мастеров ХХ века, Н.Халмамедов не мог не осознавать сколь сложен путь
ее музыкального осмысления. В прочтении поэтического источника Н.Халмамедов
концентрирует внимание на идее глубокого одиночества ребенка, его незащищенности
в мире хаоса и произвола. Пронзительно остро звучит в цикле тема трагической
судьбы обездоленного маленького человека, чей хрупкий мир разрушил в одночасье
гигантский атомный кошмар. В целом в цикле вырисовывается контраст двух
образных сфер: «философской» и «игровой». Каждая из них обладает характерными
метроритмическими средствами.
Ранний уход из жизни композитора не позволил реализовать новые идеи и
замыслы, но творческое наследие Н.Халмамедова, выдержанно е в лучших
национальных традициях, продолжает волновать не одно поколение музыкантов и
любителей музыки. Неповторимость художественного языка, выраженная в
сво еобразном использовании фольклора сквозь призму романтического
мировоззрения, придала его музыке истинно «народное» звучание.
J. Gurbanova
VOCAL MUSIC OF NURY HALMAMEDOV
Nury Halmamedov’s vocal cycle “Üç desse“, composed on Mollanepes’s words is a
significant work in professional Turkmen music. This cycle includes six love songs and the chorus
which make up the poetical epilogue. There is no definite storyline in poems chosen by the
composer. His poems are combined with deeply lyric content. Love songs form series of
monologues that present the range of feelings and spirits with the tinge of tragedy. The whole cycle
is written in minor keys. It depends on the content and it is the typical thing for Turkmen music.
The kind of music of all compositions of the cycle is the complexity, detailed personification of
the text. There are no simple couplet forms. There are all kinds of the vocal melody in
N.Halmamedov’s love songs, declamation and recitative. There are no refrains per se. Repetitions
of the last lines of the text perform their function. We can hear Mollanepes’s voice who invisibly
presents in the cycle, almost in each love song. Poem, forming this cycle, are autobiographic.
N.Halmamedov’s vocal cycle “Üç desse”, written on Mollanepes’s poems, is of great value. There
is a disclosure of one theme – idea of the emotional lyric declaration of love to the girl – in the
basis of the cycle. It is no coincidence that the first love song of the cycle is called “Gyz”. It is
an original image the composer appeals. The following love songs are the series of lyric
monologues. The development of all emotional experiences takes place in the author’s afterword
“Mollanepes”.
32
The lyric nature of Esenin’s poetry, “Persian motifs” particularly, correspond to
Halmamedov’s lyric genius cast. There are six monologues in N.Halmamedov’s vocal cycle which
form a contrasting change of emotional states. The composer interprets the cycle as series of
monologues-statements. Their lyric content is determined by the figurative harmony of Esenin’s
poetry. Each monologue concentrates an appointed emotional state inside. Its borders are
detected little by little opening impressionistically subtle shades of emotional experiences.
Halmamedov’s vocal parts are remarkable with the synthesis of recitative and cantilena. The
composer follows the text flexibly and the supporting moments of the text are provided with the
expressive intonation. The piano part has the diverse solution. It has the concert-improvisatory
character combining various types of the figuration technique. The piano often makes up the
image.
N.Halmamedov’s vocal cycle written on G.Geyne’s poems is composed for the bass and
the piano. This cycle consists of three love songs and they are devoted to the love lyric poetry.
However, the feeling of love assumes the tragic nuance here unlike Esenin’s cycle. The social
conflicts touched upon by G.Geyne’s poetry get extremely subtle reflection in N.Halmamedov’s
love songs. His music gave a new meaning to the fine poet’s poems. They got peculiar beauty
and new life in the composer’s interpretation.
N.Halmamedov’s new view on the orchestra is opened in the vocally-symphonic cycle
“The interrupted songs of children of Hiroshima and Nagasaki”. It is the unique example of a new
reading of the Japanese poetry by means of chamber vocal composition in Turkmen composer’s
practice. It is the innovatory and unique phenomenon. Japanese task expressed in verse miniature
is imprinting of the moment. N.Halmamedov knew the difficult way of its music stage design when
he took the poetry of Japanese poets of the XX century. Halmamedov concentrates his attention
in reading poetic source based on idea of deep unprotected child’s loneliness, in the world of
chaos and lawlessness. The theme of tragic destiny of the destitute small person sounds excitingly
in the cycle whose fragile world was destroyed during a moment by the gigantic atomic nightmare.
The vocal cycle “The interrupted songs of children of Hiroshima and Nagasaki” opened
the beginning of a new period of Halmamedov’s creative work. We watch his refusal from the
use of elements of Turkmen music here. It is connected with the implementation of features of
foreign national music culture.
The composer’s untimely demise didn’t allow him to realize new ideas and plans. However,
the creative heritage sustained in the best national traditions continues to excite many generations
of the musicians and the music-lovers. The unique artistic language expressed by the peculiar use
of folklore in the light of the romantic world-outlook made his music truly “folk” one.
33
TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN
№3
2008
A.Esenmedowa
“ÝEL” WE ONUŇ GÖRNÜŞLERINI
AŇLADÝAN SÖZLER
Halkyň ruhy Galkynyşy, ähli ugurlarda alnyp barylýan ilerlemeler bu gün
türkmen jemgyýetini häsiýetlendirýän alamatydyr. Edil şonuň ýaly, türkmen dilimiz hem
galkynyş, arassalanyş, kämilleşiş döwrüni başdan geçirýär. Dil baradaky ylym jemgyýet
baradaky ylym bilen barha we barha berk baglanyşýar. Sebäbi dil jemgyýetde we
jemgyýet üçin dowam edýär, ösýär. Meselem: Türki halklaryň taryhyny öwrenmezden,
diliň taryhyny bilmezden, olardaky umumylyklary we tapawutly sözleriň gelip çykyşyny
düşündirip bolmaz. Käbir arap-pars sözleriniň türkmen sözleri ýaly ulanylýandygy (bahar,
ajap, dutar, güzer, täze) türkmen dilinde alynma arap-pars sözleriniň ulanyşda
işjeňleşmegi bilen türki sözleriň manysynyň daralmagy (ýaňy-täze, gözgi-aýna, bulakçeşme) ýaly hadysalary diliň taryhyndan üzňe düşündirip bolmaýar.
Diliň sözlük düzümi, söz baýlygy şol dili ulanýan adamlaryň jemgyýetçilik
zerurlygy bolan sözlerini özünde jemleýär. Meselem: Türkmenistanyň ähli etraplarynda
meteorologik leksika degişli ýel, şemal, öwüsgin, sörtük, gara ýel, harasat ýaly
sözler ulanylýar we olar düşnüklidir. Hazar ýakalarynda ýaşaýan, balykçylyk, deňizçilik
bilen meşgullanýan ilatyň dilinde ýeliň, şemalyň sekiz tarapdan öwsüşine görä dürli
atlary tapawutlandyrylýar. Şol dürli ýel atlaryna Balkan welaýatynyň deňiz kenar
ýakasynda ýerleşýän etraplarynyň ilatyndan, balykçylardan başga hiç kim düşünmeýär.
Günbatar ýomut gepleşiginde, hususan-da deňiz kenarynda ýaşaýan ilatyň,
balykçylaryň dilinde ulanylýan dürli ýel atlary olaryň kärinde möhümdir. Ýeliň haýsy
tarapdan öwüsýändigine garap, deňizde gaý turjakdygyny, tolkun, gom ýa-da asuda
howanyň boljakdygyny, şoňa laýyklykda awuň nähili boljakdygyny balykçylar kesgitläp
bilýarler. Türkmen diliniň deňiz, derýa bilen bagly leksikasynda demirgazykdan öwüsýän
ýele demirgazyk ýeli ýa-da arka ýeli, gündogardan öwüsýän ýele sörtük ýeli,
demirgazyk-gündogardan öwüsýän ýele guşluk ýeli ýa-da sörtük deştiwesi,
günortadan öwüsýän ýele garşy ýeli ýa-da deşdüwe, günorta-gündogardan öwüsýän ýele
deňiz deştiwesi, günorta-günbatardan öwüsýän ýele jylawa:z ýeli, günbatardan öwüsýän
ýele aşak ýeli, demirgazyk-günbatardan öwüsýän ýele gilewa ýeli ýa-da kyçy:n ýeli
diýilýär. Ýomut şiwesiniň günbatar gepleşigini ýörite öwrenen dilçi K.ªamyradowyò bu
maglumatlaryny ª.Borjakowyň derňewleri tassyklaýar hem doldurýar. Onuň
maglumatlaryna görä, demirgazykdan öwüsýän güýçli ýele arka ýeli diýilýär. Türkmen
edebi dilinde we ýurduň deňiz kenaryndan başga ýerinde ulanylmaýan deştiwe, gilewa,
kyçyn, jylawaz ýaly sözleriň gelip çykyşy dilçiler, etnograflar, mugallymlar we beýleki
bu ugurlardan işleýänler üçin gyzyklydyr. Türkmen diliniň kär-hünär leksikasynda
günorta ýeliniň ady bolan deşdüwe sözüniň azerbaýjan dilinde deşdawar görnüşinde
34
ulanylyp, dil paralleligini M.Saryhanow “Balykçylyk leksikasy” (Aşgabat, 1993) atly
işinde görkezýär. Şol işiniň dowamynda awtor gilewa sözüniň azerbaýjan dilinde
kilawar görnüşindedigini belläp, soňra ýene-de bu söz barada has giňişleýin maglumat
berýär: “Türkmen dilindäki jylawaz gazak dilindäki jelauyz sözünden aralaşan bolmagy
mümkin. Türkmen dilinde bu ýel adynyň gilewa warianty bolup, ol azerbaýjan dilindäki
kilawar bilen meňzeşdir. Gilewa(r), gilewa(z) sözüniň ýylawaz warianty hem bolandyr
diýip pikir edýäris. Gazak dilindäki jilauyz-jelauyz şondan emele gelip, ol-da türkmen
diline geçýär”. (Saryhanow M. Balykçylyk leksikasy. Aşgabat, 1993, 102 s.). Biziň
pikirimizçe, bu sözler umumytürki sözlerdir. Deşdüwe sözi “deşt” – sähra, düz sözi
bilen bagly bolup, “sähradan öwüsýän ýel, sähra ýeli” manylaryny aňladýan bolsa
gerek. Bu sözleriň manysy takyklanylmalydyr. “Türkmen diliniň sözlüginde” (1962)
gyçyn sözüniň deňizçilik leksikasyna degişlidigi bellenip, “deňizde kybladan öwüsýän
ýel” diýip düşündiriş berilýär. Gyçyn, kyçyn ýaly iki wariantda duşýan bu sözüň
öwüsýän tarapy barada garşylykly pikir ýöredilipdir. Ş.Borjakowyň ady agzalan işinde
görkezişi ýaly, gaýra ýel - gaýradan, demirgazyk-gündogar tarapdan öwüsýän ýel. Oňa
gyçyn hem diýilýär. Şu ýerde gyçyn sözüne “Türkmen diliniň sözlüginde” (1962)
nädogry kesgitleme berlendigi mälim bolýar.
Abaza sözi bilen Gara deňziň günbatar kenarlarynda, gündogar tarapdan öwüsýän
ýel atlandyrylýar. [2,7s.] Aşak ýeli diýip aşak tarapdan, demirgazyk- günbatardan
öwüsýän ýel aňladylýar [2,16s.] Briz diýip deňizçilik leksikasynda deňiz kenarynda bir
gije-gündiziň dowamynda döwürleýin üýtgäp duran şemala aýdylýar [2,25s.]. Şol şemal
gündiz deňizden gyzan kenara tarap, gijesine bolsa sowaşan kenardan deňze tarap
öwüsýär. Gaý – çaltlygy 8 baldan, ýagny bir sekuntda 15 metrden geçýän tizlikli güýçli
ýel. Gapdal ýel diýip gäminiň gorum tarapyndan öwüsýän ýele aýdylýar. Şeýle-de bu
professional leksikada düşnükli bolan bakbort sözi gäminiň sag gorumyny – sag
tarapyny we sag tarapdan öwüsýän ýeli hem ştirbort sözi çep gorumy we şol tarapdan
öwüsýän ýeli aňladýar. Gara ýel diýip bu sferada çaltlygy /tizligi /20 m/ sek.. ýetýän
hem duýdansyz turýan güýçli ýele aýdylýar. Garşy ýel diýip gäminiň barýan ugrunyň
garşysyndan (başyndan) öwüsýän ýele aýdylýar. Gowşak ýel diýip güýji 2 bala, tizligi
1 sagatda 6 deňiz miline ýetýän ýele aýdylýar. Güýçli gaý – tizligi sekuntda 18 metre
ýetýän, güýji 10 bala ýetýän gaý. Güýçli ýel bolsa, güýji 7 bala, tizligi sekuntda 1215 metrden geçýän ýa-da 1 sagatda 31 deňiz miline ýetýän ýeldir. Gyçyn – diýip
deňizde kyblanyň garşysyna, demirgazyk-gündogardan öwüsýän ýele aýdylyp, oňa gaýra
ýel hem diýilýär. Deňiz şemaly – deňiz ýakasyndaky şemal. Ol öz ugruny bir gijegündizde 2 gezek üýtgedýär. Gündizine deňizden gyzan kenara, gijesine sowan kenardan
deňze tarap öwüsýär. Ş.Borjakow bu ýerde ýörite bellemese-de, onuň berýän
maglumatlaryna görä, briz we deňiz şemaly şol bir zady aňladýan sözlerdir. Deştiwe
diýip, günorta ýeline aýdylýar. Ýele diýip bolsa gäminiň ýeliň öwüsýän tarapyndaky
gapdalyna we ýelkeniň öň tarapynyň aşaky ujuna aýdylýar. Ýelsiz galmak ýeliň ýatmagy
sebäpli ýelkenli hereketlenmekden galmagydyr. Ýelsiz howa ýogla, ýeliň ýok wagty
emele gelýän tolkuna ýelsiz tolkun diýilýär. Jylawaz diýip demirgazyk-günbatardan
öwüsýän ýele at berlipdir. Kybla ýel – günorta-günbatardan öwüsýän ýeldir.
Deňizde her ýarym ýylda öwüsýän taraplary üýtgäp durýan döwürleýin ýellere
möwsümleýin ýeller diýilýär.
35
Musson, passat, antipassat, siklon, antisiklon ýaly sözler türkmen diliniň
meteorologik leksikasynda-da, deňizçilik leksikasynda-da halkara leksikadyr.
Meteorologik leksika degişli umumyhalky sözlerden tapawutlanyp, şeýle sözler ýörite
manyly halys ylmy terminlerdir. Bular professional terminologiýa bolup, ýörite ylmy
bolmadyk adama düşnüksizdir.
Mussonlar – gury ýeriň we deňziň tapawutly gyzmagy netijesinde döreýän
pasyllaýyn ýellerdir. Mussonlar gyşyna materiklerden ummanlara tarap, tomsuna tersine
öwüsýärler. Hindi ummanynyň demirgazyk ýarymynda we Ýuwaş ummanyň
günbatarynda, hususan-da Ýapon deňzinde duş gelýär.
Oňaý ýel - gäminiň barýan ugruna tarap, ýagny onuň yzyndan ýa-da yz
gapdalyndan öwüsýän ýeller. Öwüsmek – diýip, howanyň herekete gelip, ýel düşmegine
aýdylýar. Sörtük sözi deňizçilik leksikasynda-da gündogar tarapdan öwüsýän ýeli
aňladýar. Tupan adatdan daşary güýçli ýeli aňladýar. Tüweleý – kiçi giňliklerde
howanyň deňziň üstünde towlanyp edýän hereketine aýdylýar. Deňizde bütin ýylyň
dowamynda ugruny üýtgetmän, diňe bir tarapa öwüsýän ýeller bolýar. Olara üýtgemeýän
ýeller diýilýär [1.].
Harasat - diýip, deňizçileriň dilinde Bofartyň şkalasy boýunça 12 bala ýetýän
güýçli ýele aýdylýar. Şemal sözüne Ş.Borjakow “ýuwaş, haýal, çalaja öwüsýän ýel”
diýip düşündiriş berýär.
Yk tarap sözi ýeliň düşmeýän tarapyny görkezip, ýeliň öwüsýän ugrunyò
garºysyny aňladýar.
Yklamak gäminiň ýelsiz hereketlenmegine, ýelken çekmän, maşynyny işletmän,
ýeliň we akymyň ugruna hereket etmegine aýdylýar. Demirgazyk şemaly sözi edebi
dilde-de, deňizçilik leksikasynda-da manydaş, şol bir görnüşde ulanylýar.
Deňiz, derýa bilen bagly leksikada bir oňlanylmaly, bellenilmeli zat hem gaý,
harasat, güýçli gaý we beýleki ýel bilen bagly sözleriň köpüsi tizligine, güýjüne görä
tapawutlandyrylyp görkezilipdir. Onda şemal sözüniň ýele görä haýal, ýuwaş öwüsýänligi
bilen düşündirilmegi edebi dile-de degişlidir.
Deňizde günde bir gezek ugruny üýtgedýän, ýarym ýylda hem ýylda bir gezek
ugruny üýtgedýän hemişelik ýeller bolýar. Deňiz şemaly diýlip atlandyrylýan şemal gije
gury ýerden suwa, gündiz suwdan gury ýere tarap ugruny üýtgedip öwüsýär. Onuň
döremegine gündiz gury ýeriň deňze garanda güýçli gyzmagy, gije bolsa gury ýeriň
deňze görä çalt sowamagy sebäp bolýar.
Deňizçileriň, balykçylyk bilen meşgullanýan adamlaryň arasynda ýelleriň diňe
öwüsýän ugruna görä dürlüçe atlandyrylmagy durmuş zerurlygy sebäpli ýüze çykandyr.
Deňizde asuda howanyň boljaklygy ýa-da gaý turjaklygy, awuň şowuna düşmegi belli bir
derejede howany öňünden çaklap bilmeklige, ýeliň öwüsýän tarapyna hem-de tizligine
we ş.m. baglydyr. Suw tolkunlary ýeliň öwüsmegi netijesinde döreýärler. Ýel-şemal
bolsa ýer ýüzünde atmosfera basyşynyň deň bolmazlygy netijesinde howanyň gorizontal
hereket etmegidir.
36
Meteorologlaryň dilinde şemal asla öwüsmese hem-de tizligi sekuntda bir metre
ýetendäki howa asuda, ýelsiz howa diýilýär. Deňizçileriň dilinde şemalsyz howa ýogla
diýilýän bolsa, türkmen gepleşik dilinde oňa “dymyklyk” ýa-da “çöp başy gymyldamaýan
howa” diýilýär. Şundan soňra tizligi sekuntda 1 metrden 5 metre ýetýän şemaly
“öwüsgin” atlandyrmak mümkin. Türkmen dilinde şemalyň tizliginiň sähelçe, ýagny
1-2 bal üýtgemegi täze bir ady emele getirmändir, beýle ýagdaýy aňlatmak üçin
köplenç, sintaktik birlikler, söz düzümleri (meselem, adaja öwüsgin, çalaja öwüsgin,
aram şemal, gowşak şemal gowşa we ş.m.) ulanylýar. Beýle ýagdaý jemgyýetçilik
zerurlygyna, amalyýete baglydyr, sebäbi hut türkmen edebi dilindäki meteorologik
leksikany, ýel, şemal atlaryny deňizçileriň dilinde ulanylýan şol ugra degişli sözler bilen
deňeşdirip görsek, kär-hünär leksikasynda şol sözleriň has giňişleýin ulanylyp, anyk we
kesgitli mana eýedigine göz ýetirýäris. Dünýäniň islendik dilinde sözlük düzüm
jemgyýetiň amaly zerurlygyna baglylykda islendikçe baý we köptaraply bolup biler. Hut
şol sebäbe görä, hojalygynda, esasan, goýundarçylyk we balykçylyk bilen meşgullanýan
islandiýalylaryň dilinde howa bilen bagly sözleriň bir müň bäş ýüze golaýy bar, sebäbi
bu adada ýaşaýanlaryň durmuşynda Islandiýanyň ynjyk we tiz üýtgeýän durnuksyz howasy
örän möhüm orun tutýar. Şonuň üçin island dilinde şemalyň güýji bir ball üýtgese, täze
sözler bilen (1 ball güýji bolan şemal-andwari, 2 ball-kul, 3 ball-gola, 4 ball-kaldi
we ş.m.) tapawutlandyrylýar. Türkmen edebi dilinde umumyhalky ýel, şemal, öwüsgin
sözleri sinonim ýaly duýulsalar-da, ulanylsalar-da, öwsüş güýji boýunça bu sözler
tapawutlandyrylmalydyr.
Öwüsgin iň pes tizlikdäki, sähelçe güýji bolan şemalyň adydyr. Bu söz gadymy
türki dilde “es”, esin”, “esdi” şekilinde häzirkisi ýaly manyda ulanylyp, häzirki türki
dilleriň 9 sanysynda “esmek, şemal bolmak, ýelpemek” görnüşinde saklanyp galypdyr
(Bu barada seret: “Karşilaştirmali türk lehçeleri sözlügü, 1. Kültür Bakanligi, 1991,
Ankara, 222-223 s.). Bu sözi 5-6 müň ýaşly hasaplap, ony ýel, çyg, nur, doly, duman,
aýaz, ümür, gar, ýag(yş), ýagmyr ýaly sözlerimiz bilen bir hatarda goýýarys. Häzirki
türkmen edebi dilinde öwüsgin sözi aralyk stilde işjeň ulanylmaýar-da, şahyrana stile
degişli söz ýaly duýulýar. Emma bu söze meteorologik leksikada öz degişli ornuny
bermek gerek. Şu wagta çenli “öwüsgin” sözi türkmen ýazyjy-şahyrlarynyň, halk
köpçüliginiň dilinde ulanylsa-da, türkmen edebi dilinde berilýän meteorologik
maglumatlarda ulanylmady. “Öwüsgin” sözi rus dilindäki “зефир”, “легкий
ветерок”, “маленькое дуновение ветра” sözleriniň manysyny berýär.
Türkmen dilinde şemal sözi tizligi sekuntda 6-9 metre ýetýän ýeli aňladyp biler.
Şemal öwüsgine görä güýçli, duýarlykly derejede çaltlygy bolan ýeldir. Şemal arap sözi
bolup, demirgazyk tarapyň adydyr. Türkmen dilinde bu söz tarap görkezmek manysyny
ýitiripdir-de, demirgazykdan öwsen ýeliň adyny aňlatmak bilen bagly geçip, şol
manysynda durnuklaşyp galypdyr. Adatça, demirgazyk şemaly güýçli, sowuk, gazaply
bolsa-da, türkmen dilinde şemal ortaça güýji bolan ýeli aňladýar. Şu ýerde şemal diýen
arap sözüniň türkmen dilinde semantik özleşdirilmesiniň XI asyrdan soň bolup
geçendigini belleýäris. Sebäbi Mahmyt Kaşgarynyň arap dilinde ýazylan “Diwan lugat at37
türk” sözlüginde ýel sözüniň “şemal” we “kesel” ýaly iki manysy, öwüsgin sözüniň asly
bellense-de, şemal sözi bu sözlükde görkezilmeýär.
Käbir ýagdaýlarda şemal we ýel sözleri biri-biriniň ýerini tutýan ýaly bolsalarda, bu ulanylyş ýeliň güýjüniň ortaça derejesine çenlidir. Türkmen dilinde tizligi
sekuntda 10 metr we ondan ýokary bolan şemala ýel diýilýär, sebäbi şemal
güýçlendigiçe oňa şemal diýip bolmaýar, ýel, harasat, tupan, apy-tupan, gaý ýaly atlar
berilýär. Şemal bilen bagly ulanylan sämemek sözüne biz Ata Gowşudowyň
döredijiliginde duşduk. Bu sözi çeper sözüň ussadynyň dile goşandy hasaplamak
mümkin. Mysal:
Sowujak şemal sämeýärdi. ( A.Gowşudow. Köpetdagyň eteginde, 389 s.).
Sämemek-belli bir ugurdan, tarapdan öwüsmän, iki-baka assa tolkunlap öwüsmek, salgym
ýaly bolup öwüsmek. “Kelläm semäp dur” diýen sözlemdäki meňzetme sözi şol öwüsgin
bilen deňeşdirilip alnan bolmaly.
Türk dilinde sämum, säm ýeli sözleri çölüň tozanly ýel manysyny aňladýar.
[3,23s.]
Türk diliniň sözlüginde sam ýeli sözi çölden ösýän şemal manysy bilen
häsiýetlenýän isim diýlip görkezilýär [5,1253s.].
Türk dilindäki “sam ýeli” bilen türkmen dilindäki “şemal sämemek” aňlatmalarynyň
taryhy taýdan baglanyşykly bolmagy mümkin. Häzirki türkmen edebi dilinde bu tema
degişli sözleriň sany 20-ä golaýlaýar. Gadymy döwürde türki dilde hem ýel bilen bagly
sözler köp duşmaýar. Olar es, esin, esne, ýel, ýelin, ýellik, öňdin ýeli, gaý, saba,
tyntura, tüpçil, tüpi ýel, tüpür// tüpur ýaly sözlerdir. Olaryň häzirki döwürde
dilimizde ulanylýanlary-da, ulanylmaýanlary-da bar.
Es – 1. дуть: esin esdi-дул ветер. Togardin esä kelti öndin ýeli-с востока подул
весенний ветер (Древнетюркский словарь, Л., 1969, 386 с.) Bu söz häzirki ösmek,
öwüsmek sözleriniň asly bolup, fonetik özgerişleri geçiripdir.
Ýel we onuň bilen bagly sözler türkmen diliniň şiwelerinde örän dürli-dürli
atlandyrylýar. Oba hojalygyna epgek, ýagny tomsuna öwüsýän gurak, yssy ýel örän
zyýanly täsir edýär, ekinleri guradýar, ösüşini haýalladýar. Ärsary we olam şiwelerinde
epgek (gyzgyn ýel) sözüne derek tapba:t (parsça täb-gyzgyn, bad-ýel sözlerinden) sözi
ulanylýar (Arazkulyýew S. we başg. Türkmen diliniň gysgaça dialektologik sözlügi,
Aşgabat, 1977, 168 s. ). Sörtük- gündogardan öwüsýän gurak tomus şemalynyň adydyr.
Oba hojalygynda harman atylanda, bede guradylanda sörtük öwüsse amatlydyr.
Günbatar ýomutlaryň gepleşiginde ýazyň ilkinji günlerinde öwüsýän mymyk
şemala gara ýel diýilýär. Şol ýeliň öwsüp başlamagy bilen agaçlar pyntyk ýarýar, şonuň
üçin oňa agaç ýaran gara ýel hem diýilýär. Gara ýel sözüniň edebi dildäki güýçli
öwüsýän ýakymsyz ýeli aňladýan manysy bu gepleşikde ulanylýan hem bolsa, giň ýaýran
däldir. Bu gepleşikde hem sörtük tomus günleri öwüsýän ösümliklere, jandarlara erbet
täsir edýän gyzgyn ýeli aňladýar.
Demirgazyk ýomut gepleşiginde “şemal çaşmak” diýen aňlatma bar. Jöwen,
bugdaý we ş. m. harmany ýele sowrulyp, harpykdan arassalananda, şemal gerek bolýar.
Şonda ýel öwüsmese ýa-da epgek, petiş howa halys ýadadanda “şemal çaşa:ma:ny”
diýilýär. Bu bolsa edebi dilde “şemal öwsäýsedi” diýen manyny berýär. Käte Günüň
38
öňüni bölejik bulutlaryň tutup, ýene geçip gidýän wagtlary Gün bir çykyp, bir tutulyp
durýar, şonda buludyň kölegesi az salym ýere düşüp kölege edýär, kölege-de bulut bilen
süýşüp geçip gidýär, ýene Gün çykýar, ýene kölege gelýär, mahlasy, güneş bilen buludyň
kölegesi gezekleşip durýarlar. Şeýle kölegä hem bu gepleşikde ala kölege ýa-da eşek
kölegesi diýilýär. Bu gepleşikde ýylyň islendik paslynda şowlap öwüsýän, arama görä
güýçlüräk, ýöne gurak şemala hoha şemal diýilýär. Hoha sözi boş gabygy aňladýar,
jöwen harmany atylanda, jöwen däneleriniň daşyndan aýrylan börüklerine-şemala uçup
gidýän boş gabyklara harmanyň hohasy diýilýär. Hoha şemal we harmanyň hohasy
boşlawlygy, ýeňil öwsüşi bilen meňzeşdirler we baglanyşyklydyrlar. Bu gepleşikde
dazlawuk sözi gysgaldylyp, dazlak görnüşinde ulanylýar, ýagny gaty aýazly howa “dazlak
aýaz”, demirgazykdan öwüsýän güýçli, sowuk ýele “dazlak şemal” diýilýär. Bu aňlatma
adaty ses taşlanmasy netijesinde emele gelipdir.
Türk dilinde ir baharda öwüsýän ýagyş gatyşykly güýçli ýele durna geçidi
diýilýär, gündogardan öwsen ýele bolsa gün dogusy diýilýär. [5,14953, 585s.] Türkmen
dilinde şu aňlatmalara golaý guş gaýy we daň şemaly söz düzümleri ulanylýar. Guş
gaýy - ir baharda guşlaryň gyşlamaga giden ýurtlaryndan köpçülikleýin gaýdyp gelen
wagtlary bolup, howa gaty sowuk, ýelli, ýagyşly bolýar. Demirgazyk ýomut gepleşiginde
muňa ördek gaýy hem diýilýär Ärsarylarda ýazda, guş gelýän döwründe howanyň
üýtgemegi bilen bagly garlawajyň gaýy we gökkerrigiň (gökgarganyň) gaýy ýaly
aňlatmalar bar. Daň şemaly bolsa daňdanky şemaldyr.
Adamzadyň çagalyk döwründen galan ýadygärlikleri hasaplanýan gadymy miflerde
we ynançlarda, däp-dessurlarda ýel, ýagyş, howa bilen bagly maglumatlar, yrymlar
saklanyp galypdyr. Olardan türkmenlerde belli bolanlary ýeliň piri Haýdar baba
(Mirhaýdar) bilen ýagşyň piri Burkut babadyr. Türkmenler arasynda henizhenizlerem güýçli ýel, harasat bolup, gorkunç tupan turaýsa, Haýdar baba kömege
çagyrylyp, onuň ýoluna Hudaýýoly aýdylýar. Öňki döwürlerde düýpli suwaryş desgalary
bolmansoň, türkmen durmuşynda ygallaryň, ýagyn-ýagmyryň ähmiýeti uly bolupdyr. Ýyl
gurak geläýse, daýhanlar, çarwalar Burkut babanyň ýoluna ýörite erkeç (geçi) aýdyp, ony
hem jokrama Günüň aşagynda suwsuz daňyp goýupdyrlar. Şonda adamlar şol
suwsuzlykdan bagyrýan gaty sesli erkejiň sesini Burkut baba eşidip, rehim eder we
ýagyş ýagdyrar diýip ynanypdyrlar. Bu çäre käte peýda hem beripdir, hakykatdanam geçi
lägirip, halys bolansoň, birden bulut gelip, ýagyş ýagypdyr. Muny gudrat ýa-da tötänlik
hasaplamak bolmaz, şeýle hadysa tebigatyň mümkinçilikleriniň çägindedir. Oňa şeýle
mysal getirmek bolar: “Hytaýyň Ýunap welaýatynda täsin künjek bar. Bu ýerde islendik
kişi ýokardan üstüne ýagyş ýagdyryp bilýär. Munuň üçin öýden çykaga-da gygyrmak
ýeterlik. Seniň jogabyňa asmandan çyg düşüp başlaýar. Näçe uzak, näçe gaty
gygyrdygyňça, şonça-da köp wagtlap hem-de bolelin ýagyş ýagýar. Alymlar beýle
ýagdaýy howanyň çygdan halys dykyn alyp duranlygy bilen düşündirýärler. Şeýle
bolansoň, islendik sarsgyn hem-de titreme ýokardan ýagyş ýagdyrýar.” (“Watan” gazeti,
16-njy sanjar, 2000 ý.).
Gadymy grek miflerinde ýeliň, şemalyň hudaýy Zefir, Günüň hudaýy Gelios
hasaplanýar. Rowaýata görä, ýeliň hudaýy Zefir Gresiýada matam, gynanç güli
39
hasaplanýan giasint atly gülüň döremegine sebäp bolupdyr. Dürli reňklerdäki ýakymly
we güýçli müşk ysyny saçyjy giasinta gülleri Giasint (Giakint) atly ýaş ýigdekçäniň
ganyndan ösüp çykypdyr. Zefir Apollon atly hudaýyň eý görýän ýaş ýigidine-Giasinte
aşyk bolýar. Gabanjaňlykdan ýaňa dergazap bolan Zefir Giasinte disk zyňmagy öwredip,
türgenleşdirip ýören Apollonyň zyňan diskini öz ýelleriniň kömegi bilen Giasintiň
kellesine gönükdirýär. Apollon ýaş ýigidiň ganyndan onuň bilen atdaş güli ösdürip
ýetişdirýär. (Wwedenskaýa L.A.. Kolesnikow N.P. Ot sobstwennyh imýon k
narisatelnym. M., 1981). Umuman, dünýä halklarynyň durmuşynda meteorologik
hadysalar, ýagdaýlar bilen bagly emele gelen sözler, aňlatmalar uly yz goýupdyr. Ýel,
şemal atlarynyň köpüsi örän gadymy sözlerdir. Olaryň käbiri häzirki türkmen dilinde
başga manylarda ulanylýar. Türkmen dilinde howa ýagdaýy seleň sözi bilen
sypatlandyrylýar. Seleň sözi sergin, şypaly, jana ýakymly, salkyn howa ýagdaýyny
aňladýar. Şol seleň sözi Orhon-Ýeniseý gadymy ýazuw ýadygärliklerimizde häzirki
Selenga derýasynyň hakyky asylky ady diýlip görkezilen Seleňe sözi bilen
baglanyşyklydyr (Seret: Hydyrow M. N., Aýdarow G. Orhon-Ýeniseý (ýadygärlikleriniň
dili) Aşgabat, 1968, 33 s.) Mongoliýadan akyp gelip, öz suwlaryny dünýäniň iň çuň köli
bolan süýji suwly gözel Baýkala onuň günorta-günbatar tarapyndan guýýan şol gadymy
Seleňe derýasy öz adyny bu kölüň üstünden öwüsýän ýelleriň birine bagyş edipdir. Onuň
ady bilen gündogar şemaly selenga atlandyrylyp, has at jyns ada öwrülipdir.
(Wwedenskaýa L.A., Kolesnikow N.P. Ot sobstwennyh imýon k narisatelnym. M.,
1981, 53 s.). Ägirt uly meýdany tutýan Baýkalyň üstünde 40-a golaý dürli atly, dürli
görnüşli ýeliň öwüsýändigi anyklanypdyr (Agzalan iş, 52 s.) Olaryň biri barguzin
diýlip atlandyrylypdyr. Baýkala guýýan Barguzin derýasynyň akyp geçýän Barguzin
jülgesinden başlanýan we kölüň diňe orta böleginde öwüsýän bu demirgazyk-gündogar
şemaly öz adyny jülgäniň adyndan alypdyr. Kölüň günorta-günbataryndan akyp,
Ýenisee guýýan Angara derýasy hem öz adyny Baýkalda öwüsýän demirgazyk
şemalyna geçiripdir. Ýel-şemal atlarynyň ýer-ýurt atlaryndan emele gelmegi köp duş
gelýän hadysa hasaplanýar. Mysal getirsek, Täjigistanyň günortasynda we
Türkmenistanyň günorta-gündogarynda Owganystanyň territoriýasyndan günorta ýa-da
günorta-günbatar yssy ýeli öwüsýär. Ol afganes atlandyrylýar. Afganes sözüne şeýle
düşündiriş hem berlipdir: “Afganes- Türkmenistanyň günorta raýonlarynda tomus
öwüsýän fýon tipli yssy gurak ýel. Afganes galapyn Köpetdag eteginde ýygy-ýygydan
öwüsýär. “(Lawrow Ýe. L., Lawrowa A. N. Geografiýa terminleriniň rusça-türkmençe
gysgaça düşündirişli sözlügi. Aşgabat, 1959. 13 s.). Afganes fýon tipli diýlip
düşündirilýän bolsa hem-de Köpetdag etekleriniň ýeli bolsa, onuň türkmençe ady
hökman bolaýmalydyr. “Fýon-daglarda öwüsýän gurak ýel. Dag gerşiniň bir
ýapgydynda howa basyşynyň ýokary bolup, beýleki ýapgydynda pes bolmagy ýokary
basyşly ýapgytdan pes basyşly ýapgyda tarap howanyň hereket etmegini, ýagny fýony
döredýär”. (Agzalan iş, 85-86 s.). Biziň pikirimizçe, fýon türkmençe dag şemaly
atlandyrylýar. Mundan başga-da, Ahal gepleşiginde, Gökdepe etraplarynda seleň,
sergin manylaryny berýän dialektizm bolan şabat sözi ulanylýar. Ol gepleşikde şabat
şemal, şabat howa ýaly ulanylyp, dagdan öwüsýän salkyn şemalyň adydyr. Şu söze
golaý şabada sözi özbek dilinde “baharda öwsen şemal” manysyny berýär.
40
Garrygala sebitlerinde ýazda, tomusda, güýzde günbatardan öwüsýän çygly ýele
dolan diýilýär. Dolanyň çygly bolmagynyň sebäbi, Türkmenistanyň günbatarynda
ýerleşen Hazar deňziniň üstünden suw buglaryny özüne siňdirip gelýänligi üçindir.
Dolanyň öwüsmegi ekin ekilende, orak orlanda zerur bolup, ol çyglylygy saklaýar we
oňaýly howa şertini döredýär. Ekerançy daýhanlar we çarwa çopanlar tebigaty synlap,
howany öňünden kesgitlemegi başarýarlar. Türkmenistanda bulutlar şemalyň ugruna
günbatardan gündogara tarap geçýän bolsa, tizara ýagşyň ýagjakdygyny bilýärler.
Türkmen edebi dilinde gara ýel sözi gorkunç ýeli, tupany aňladýar. Bu söz ukrain
diline hem şol manysynda geçipdir.
Türkmen diliniň meteorologik leksikasynda ýel we onuň görnüşlerini, ýeliň,
şemalyň öwsüş aýratynlyklaryny görkezýän sözler özbaşdak bir topary emele getirýär.
Bu topara ýel, köwsar, köwsarlamak, öwüsgin, sörtük, tüweleý, gara ýel, şemal,
epgek ýaly sözler degişlidir. Ýele sözi ýeliň, şemalyň öwüsýän tarapynyň, yk sözi şemal
düşmeýän tarapyň adydyr.
Ilatyň durmuşynda, gündelik ýaşaýşynda, oba hojalygynda, awiasiýada, çarwaçylykda
we ş.m. meteorologik şertleriň ähmiýeti uludyr. Ýel we onuň görnüşlerini aňladýan
sözleriň köpüsi gaty gadymy bolup, halk köpçüligine düşnükli sözlerdir. Bu sözleri we
olaryň aýratynlyklaryny tapawutlandyryp bilmek durmuşda zerurdyr. Görüp geçişimiz
ýaly, ýel, ýagyn, howa bilen bagly leksikanyň her bir sözi halkyň, jemgyýetiň durmuşy
bilen berk baglydyr.
Magtymguly adyndaky
Türkmen döwlet
uniwersiteti
Kabul edilen wagty
2008-nji ýylyň
Türkmenbaşy aýynyň 17-si
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
S.Arazkulyýew, S.Atanyýazow, R.Berdiýew, G.Saparow. Türkmen diliniň gysgaça
dialektologik sözlüge. Aşgabat, 1977
Ş.Borjakow Türkmen diliniň deňiz we derýa leksikasynyň gysgaça sözlüge. Aşgabat, 1989
Л.И. Данилова. Метерологическая лексика тюрских языков (автореферат).
Ташкент, 1972
Древнетюрский словарь 1969
Türkçe sözlük 1(A–J); 2(K–Z). Ankara, 1988
Türkmen diliniň sözlüge. Aşgabat, 1962
А.Эсенмедова
СЛОВА, ОБОЗНАЧАЮЩИЕ ВЕТЕР И ЕГО ВИДЫ
Лингвистика крепко связана с общественным развитием. Эта связь растет с
каждым днем. Словарный запас языка включает в себя самый необходимый арсенал
лексики, используемой обществом того или иного региона в связи со сферой его
деятельности. Например, во всех районах Туркменистана употребляются понятные
41
слова метеорологической лексики: «ýel» -ветер, «şemal» - ветерок, «öwüsgin» дуновение, « gara ýel», «tupan- harasat» - ураган и т.д. В лексиконе людей,
проживающих на берегах Каспия и занимающихся рыболовством и мореходством,
имеются названия ветров, дующих с восьми сторон. Эти названия ветров
употребляются только среди моряков-рыболовов. В говоре моряков-рыболовов ветер,
дующий с севера, называется «demirgazyk ýeli», с востока - «sörtük ýeli», ветер с
северо-востока - «guşluk ýeli» или «sörtük deştiwesi», ветер с юга - «deşdüwe», с юговостока - «deňiz deştiwesi», ветер с запада - «aşak ýeli», ветер с северо-запада - «gilewa
ýeli», «kóçy:n ýeli». Вариант «jylawaz gilewa» используется в азербайджанском,
казахском и туркменском языках.
В статье исследуются слова, связанные с погодой, ветром, жизнью общества,
народа ýogla, týon, atganes, şabat, tapbat, epgek, dolan, sörtük, gara ýel и т.п.
A.Esenmedowa
NAMES OF THE WINDS AND THEIR TYPES
The article concerns the Turkmen vocabulary designating sea and river. The wind blowing
from the North is called demirgazyk ýeli or arka ýeli. The wind blowing from the East is sörtük
ýeli, the north-eastern wind is called guºluk ýeli or sörtük deºtiwesi, the southern wind is garºy
ýeli or deºdüwe, the south-eastern wind is deňiz deºtiwesi, the west wind is aºak ýeli, the
north-western wind is gilewa ýeli or kyçy:n ýeli. It is very interesting for linguists, ethnographers,
teachers and other specialists to study the origin of such terms as deºtiwe, gilewa, kyçyn,
jylawaz, which are not used in the literary Turkmen language and other territories except the
coastal regions of Turkmenistan. Thus, Southern wind is known as deºdüwe, where it is
deºdawar in Azerbaijanian, the word shabada means the spring wind.
In the literary Turkmen language the word - combination gara ýel means dreadful wind,
or hurricane, while west yomuds use this word to express cool wind blowing in the first days of
spring when trees begin to flower (agaç ýaran gara ýel).
Words expressing wind and its types, its blowing characteristics form an independent group
of meteorology vocabulary . So the word ýele expresses the blowing side, yk expresses the side
where the wind does not blow.
Most of the words designating wind and its types are ancient. It is very important to know
these words and their meanings. Thus, every word connected with nomination of wind, rain and
weather reflects the human life phenomena.
42
TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN
№3
2008
M.Ýu.Gulmyradow, G.Eýeberdiýew
BÝUJETIŇ MANYSY WE ONUŇ SOSIAL ORNY
Durmuşda köp meseleleri çözmegiň esasynda pul ýatýar, şonuň üçin hem býujet
ulgamyny döwletiň gan damaryna deňäp bolar. Býujet dolandyryş derejeleri boýunça
girdejileriň we çykdajylaryň bir bitewi meýilnamasy bolup durýar. Býujet döwletiň maliýe
akymlarynyň hereketini häsiýetlendirýär we döwletiň, kärhananyň, bankyň, maşgalanyň we ş.m
býujetleri hem bolup biler.
Döwlet býujeti jemgyýetçilik baýlygynyň esasy görkezijisi bolup durýar, şonuň üçin hem
ony dolandyrmagyň aýratyn ähmiýeti we jogapkärçiligi bardyr. Býujet serişdelerini
dolandyrmak Kanun çykaryjy edaralar tarapyndan tassyklanýan, ýerine ýetiriji häkimiýetiň bu
serişdeleri ýygnamak we harçlamak boýunça hereketlerini düzgünleşdirýän meýilnamanyň
(býujetiň) esasynda amala aşyrylýar.
Döwlet býujetiniň mazmuny barada ýeke-täk konsepsiýa ýok. Awtorlaryň biri ähli milli
maliýäni býujete degişli etse, beýlekileri diňe Merkezi hökümetiň harçlaýan maliýe
serişdesini býujete goşmak bilen, ondan ýerli býujetleri aýyrýar.
Biziň işimiz üçin olaryň birinjisi golaýdyr, çünki sosial çykdajylar özara biri-biriniň
üstüni ýetirýän dürli çeşmelerden maliýeleşdirilýär.
Býujet babatynda gyzyklanma bildirmek şahsyýetiň raýatlyk pozisiýasyny emele
getirmegiň möhüm bölegidir. Döwletiň (şäheriň) girdejileriniň we çykdajylarynyň ugruny
bilmek we ony seljermek ukyby raýatlyk kriterisi we raýat jemgyýetiniň alamaty bolup durýar.
Döwlet maliýesiniň ulgamynda kanuny güýje eýe bolan, döwletiň nobatdaky maliýe ýyly
üçin maliýe meýilnamasy bolup durýan döwlet býujeti merkezi orny eýeleýär.
Türkmenistanyň “Býujet sistemasy hakyndaky” Kanuny býujeti “belli bir döwür üçin
emele getirilýän we döwlet häkimiýeti we dolandyryş edaralary, ýerli ýerine ýetiriji häkimiýet
we ýerli öz-özüňi dolandyryş edaralary tarapyndan Türkmenistanyň kanunçylygynda bellenen
tertipde peýdalanylýan maliýe serişdeleriniň jemi” [1] hökmünde häsiýetlendirýär.
Şeýlelikde, döwlet býujet arkaly pul serişdelerini bir ýere jemlemek bilen döwlet maliýe
mehanizmleriniň üstünden jemgyýet tarapyndan öz üstüne ýüklenen syýasy, ykdysady we sosial
wezipeleri ýerine ýetirýär, hususan-da, döwlet edarasyny (apparat), goşuny, hukuk goraýjy
edaralary saklamagy, sosial maksatnamalaryň ýerine ýetirilmegini, ileri tutulýan ykdysady
wezipeleriň durmuşa geçirilmegini amala aşyrýar. Býujetiň pul serişdeleriniň gaznasy
hökmünde bitewi görnüşde bolmaýandygyny belläp geçmek gerek, çünki girdejiler gelip
gowşuşyna görä çykdajylaryň üstüni ýapmaga gönükdirilýär. Ol diňe pul serişdeleriniň
umumydöwlet gaznasyny emele getirmegiň we peýdalanmagyň meýilnamasy, möçberleri we
gelip gowuşmaly we peýdalanylmaly möhletleri biri-biri bilen laýyk getirilen döwlet
girdejileriniň we çykdajylarynyň ýazgysy bolup durýar.
Türkmenistanyň “Býujet sistemasy hakyndaky” Kanuny Türkmenistanyň býujet ulgamyna
şunuň ýaly kesgitleme berýär: “Türkmenistanyň ýeke-täk býujet ulgamyny Türkmenistanyň
Döwlet býujeti we döwletiň beýleki maliýe serişdeleri emele getirýär, olary emele getirmegiň
we peýdalanmagyň tertibi Türkmenistanyň kanunçylygynda kesgitlenýär”.
43
Türkmenistanyň Döwlet býujeti sosial ulgamyň ösüşini düzgünleşdirmegiň möhüm
guraly bolup durýar. Býujet serişdelerini emele getirmegiň zerurlygy gönüden-göni döwlet
tarapyndan aýratyn wezipeleriň amala aşyrylmagyndan gelip çykýar. Bu ýerde sosial ulgamyň
işgärlerini saklamak üçin harajatlary, şeýle hem sosial ulgamyň we infrastrukturanyň
obýektlerini ösdürmek üçin çykdajylary maliýeleşdirmek zerurlygy göz öňünde tutulýar.
Türkmenistanyň Döwlet býujetiniň girdejileri bir maliýe ýylynyň dowamynda şahsy we
edara görnüşli taraplaryň salgyt töleglerinden, ýygymlardan we beýleki hökmany töleglerden,
Türkmenistanyň kanunlarynda we beýleki kanunçylyk namalarynda bellenen beýleki
çeşmelerden gelip gowuşýan serişdelerden emele getirilýär: [1]
Olar pul serişdeleriniň gaznalaryny emele getirmegiň barşynda ýüze çykýan ykdysady
gatnaşyklary aňladýarlar we dürli derejedäki häkimiýet edaralarynyň ygtyýaryna gelip
gowuşýarlar.
Ýurduň döwlet gurluşyna baglylykda merkezi (döwlet) býujetiniň girdejilerini we unitar
(bitewi) döwletde ýerli býujetleriň girdejilerini tapawutlandyrýarlar.
Býujetiň girdejileri döwletiň girdejileri diýen düşünjeden dar manyda bolup, döwletiň
girdejileri diýmek häkimiýetiň ähli derejesiniň býujetleriniň maliýe serişdelerinden başga-da,
döwletiň býujetden daşary gaznalarynyň we ähli döwlet sektorynyň serişdelerini hem öz içine
alýar.
Döwlet býujetiniň baş maddy çeşmesi milli girdeji bolup durýar. Maliýe hajatlarynyň
üstüni ýapmak üçin onuň ýeterlik bolmadyk halatynda döwlet milli baýlygy (milli baýlyk
wagtyň belli döwründe jemgyýetiň eýeçilik edýän, öňki we häzirki nesilleriň zähmeti bilen
döredilen maddy eşretleriň we üznüksiz önümçilige çekilen tebigy serişdeleriň jemidir)
çekýär.
Milli girdejiniň döwletleşdirilmegi döwlet tarapyndan dürli usullar bilen amala aşyrylýar.
Milli girdejini gaýtadan paýlamak we býujet girdejilerini emele getirmek üçin döwlet
häkimiýeti edaralary tarapyndan peýdalanylýan esasy usullar salgytlar, döwlet karzy we pullaryň
emissiýasy bolup durýar. Olaryň arasyndaky gatnaşyklar ýurtlar boýunça we wagt boýunça
dürli-dürli bolmak bilen ýurtdaky ykdysady ýagdaý, ykdysady, durmuş we beýleki gapmagarşylyklaryň ýitilik derejesi, döwletiň maliýesiniň ýagdaýy we maliýe syýasaty bilen
kesgitlenýär.
Milli girdejini gaýtadan paýlamagyň baş usuly salgytlar bolup, olar býujetiň girdejileriniň
köp bölegini üpjün edýärler. Meselem, dürli döwletleriň merkezi býujetleriniň girdejilerinde
salgytdan gelip gowuşýan serişdeler 10-dan 9 bölegini tutýar. [1]
Şeýlelikde, býujetiň girdeji bölegini doldurmagyň esasy çeşmesi salgytlar, gümrük
tölegleri (gümrük pajy, salgytlar, gümrük ýygymlary we gümrük edaralary tarapyndan bellenen
tertipde alynýan beýleki tölegler) bolup durýar.
Özgertmeleriň netijesinde ösen ýurtlaryň köpüsiniň salgyt ulgamlarynyň esasyny düzýän
goşulan baha üçin salgydyň (GBÜS), aksizleriň, peýdadan alynýan salgydyň, girdeji salgydynyň
we emläk üçin salgydyň Türkmenistanda hem esasy salgytlara öwrülendigini oňyn öňegidişlige
degişli edip bolar.
Dolanyşykdan alynýan salgydyň ýerine goşulan baha üçin salgydyň girizilmegi
özgertmeleriň has möhüm netijesi boldy. Bazar ykdysadyýetinde GBÜS has durnukly we
netijeli salgytlaryň biridir. Ony ýygnamagyň ulgamy örän ýönekeý bolup, hümmetsizlenmek
oňa täsirini ýetirmeýär, tölegleriň üznüksizligi we onuň önümleri we hyzmatlary ýerlemegiň
ähli döwründe alynýandygy sebäpli, ony tölemekden boýun gaçyrmak mümkin däl diýen
ýalydyr. Bu salgyt ykdysadyýetiň ähli sektorlary boýunça deňeçer paýlanýar, şonuň üçin hem
beýleki köp salgytlar peýdalanylanda döreýän disproporsiýalar we ýoýulmalar (deňeşdirilýän
bahalarda) ýüze çykmaýar.
44
Türkmenistanyň çäkleýin birlikleriniň käbir ýerli býujetleriniň girdejilerinde salgytlaryň
paýy örän azdyr. Bu býujetler berkidilen (degişli býujetleriň öz girdejileri) we düzgünleşdiriji
girdejileriň hasabyna emele getirilýär.
Türkmenistanyň salgytlar hakyndaky kanunçylygy 2004-nji ýylyň Sanjar aýynyň 1-inde
güýje giren “Salgytlar hakynda” Türkmenistanyň Bitewi Kanunyndan ybaratdyr.
“Salgytlar hakynda” Bitewi Kanun Türkmenistanyň Döwlet býujetine alynýan salgytlaryň
ulgamyny, şeýle hem Türkmenistanda salgyt salmagyň umumy ýörelgelerini belleýär.
Ozalky hereket eden salgyt kanunçylygy we “Salgytlar hakynda” Bitewi Kanunyň güýje
girizilmegi Türkmenistanyň birnäçe kadalaşdyryjy hukuk namalaryna esaslanýar.
Geçirilen kanunçylyk üýtgetmeleriniň netijesinde salgyt ulgamynda düýpli oňyn
öňegidişlikler peýda boldy.
Kärhanalaryň maliýe-hojalyk işine, olaryň maliýe netijelerine netijeli gözegçilik etmek
mümkinçiligi döwlet emlägini dolandyrmagyň häzirki wagtda emele gelýän ulgamynyň
çäklerinde peýda bolup başlady, bu ulgam Türkmenistanyň ykdysadyýetinde düýpli orny
eýeleýär.
Bu ulgamyň düzümi bölekleriniň biri hem “Salgytlar hakyndaky” Bitewi Kanunda
bellenen, salgyt salmaga täzeçe çemeleşme bolup durýar.
“Salgytlar hakyndaky” Bitewi Kanunda, hususan-da:
– Türkmenistanda ulanylmagyna rugsat berilýän salgytlaryň sanawy bellenýär;
– salgytlaryň sanyny azaltmak we birmeňzeş salgyt salynýan binýady bolan salgyt
tölegleriniň möçberlerini kesgitlemegiň kadalaryny ýönekeýleşdirmek göz öňünde tutulýar.
Ýerine ýetiriji häkimiýetiň merkezi edaralary we ýerli öz-özüňi dolandyryşyň ýerine
ýetiriji edaralary salgytlar we ýygymlar hakyndaky kanunçylykda göz öňünde tutulan halatlarda
salgyt salmak we ýygymlar bilen baglanyşykly meseleler boýunça kadalaşdyryjy hukuk
namalaryny çykarýarlar, olar salgytlar we ýygymlar hakyndaky kanunçylygy üýtgedip ýa-da oňa
goşmaçalar girizip bilmeýärler.
Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy we onuň ýerlerdäki çäkleýin birlikleri
Türkmenistanda salgyt edaralary bolup durýar.
Salgyt edaralary we gümrük edaralary Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda öz
ygtyýarlyklarynyň çäklerinde hereket edýärler. Öz maliýe ähmiýeti boýunça býujetiň
çykdajylarynyň üstüni ýapmagyň ikinji bir çeşmesi döwlet karzlary bolup durýar. Döwlet bu
usuldan býujet ýetmezçiligi bolan halatynda peýdalanýar, býujet ýetmezçiligi geljek ýyl üçin
býujet düzülende göz öňünde tutulýar. Ýurtlarda maliýe dartgynlylygy güýçlendigiçe we
ýetmezçiligiň möçberi artdygyça, döwlet karzlaryndan peýdalanyp başlaýar.
Döwlet karzlaryny almagyň iki ýoly bar:
1) döwletiň adyndan gymmat kagyzlary çykarmak ýoly bilen şahsy we edara görnüşli
taraplardan alnan döwlet karzlary (zaýomlary);
2) merkezi bankdan we beýleki karz edaralaryndan alnan karzlar.
Döwletiň karz amallarynyň möçberiniň artmagy döwlet bergisiniň köpelmegine getirýär.
Döwlet bergisi salgytlar bilen ýakyndan baglydyr. Karzy üzmek, onuň göterimlerini tölemek
köp babatda salgyt tölegleriniň ýa-da täze karz amallarynyň hasabyna amala aşyrylýar.
Adatdan daşary ýagdaýlarda, salgyt töleglerini, döwlet karzlaryny almak kyn bolan
halatlarynda, döwlet kagyz pullaryň emissiýasyny geçirýär, bu iň bir meşhur däl (köpe
ýaramaýan) usullaryň biridir, çünki ol degişli haryt üpjünçiligi bolmazdan kagyz puluň
köpelmegine getirýär we agyr durmuş-ykdysady netijeleri bolan hümmetsizlenmäniň
güýçlenmegine alyp barýar.
45
Türkmenistanyň býujet ulgamynyň ähli derejesiniň býujetleriniň çykdajylaryny
emele getirmek Türkmenistanyň Hökümeti tarapyndan bellenýän, ýeke-täk usulýet esaslaryna,
döwlet hyzmatlaryny etmek üçin maliýe harajatlarynyň normatiwlerine esaslanýar.
Türkmenistanyň Döwlet býujetiniň çykdajylary döwlet häkimiýeti we dolandyryş, ýerli
ýerine ýetiriji häkimiýet we ýerli öz-özüňi dolandyryş edaralarynyň işini üpjün edýän gündelik
çykdajylardan, maýa goýum we innowasion iş üçin çykdajylardan ybaratdyr. [1]
Şeýlelikde, býujetiň çykdajylary – bu döwlet we ýerli öz-özüňi dolandyryşyň
wezipelerini we borçlaryny maliýe taýdan üpjün etmek üçin gönükdirilýän pul serişdeleridir.
Býujet çykdajylaryny ”býujet ulgamynyň ähli derejeleriniň býujetlerinde jemlenen
maliýe serişdelerini bölüp bermek we peýdalanmak işi” hökmünde kesgitläp bolar. [3]
Çykdajylar yzyna gaýtarylmaýan döwlet tölegleri hökmünde kesgitlenýär. Çykdajylar
gündelik we düýpli maksatlar, yzyna gaýtarylýan we gaýtarylmaýan görnüşlerde bolup biler,
ýerine bir zadyň berilmegi, mysal üçin, harytlary we hyzmatlary satyn almak üçin çykdajylar
yzyna gaýtarylýan çykdajylar, pensiýalar, kömek pullary, talyp haky üçin çykdajylar yzyna
gaýtarylmaýan çykdajylardyr. [3] Getirilen kesgitlemeler döwlet çykdajylaryna dürli
çemeleşmäni görkezýär. Birinji halatda dolandyryş, prosedura ýagdaýlaryna üns berilýär.
Hakykatdan hem häzirki şertlerde býujet çykdajylary diňe bir döwlet häkimiýet edaralaryny
(kanun çykaryjy, ýerine ýetiriji, gözegçilik we beýlekiler) däl, eýsem raýat jemgyýetini gurşap
alýan özara gatnaşyklaryň çylşyrymly ulgamynyň esasydyr.
Döwlet serişdelerini paýlamak kanunçylyk esasda, býujet hakyndaky kanunlaryň
düzüminde berkidilýär. Ony meýilnamalaşdyrmak, ara alyp maslahatlaşmak, ýerine ýetirmek
we gözegçilik etmek býujet işiniň merkezi elementi bolup durýar.
Türkmenistanyň “Býujet sistemasy hakyndaky” Kanunynda kabul edilen kesgitleme
çykdajylaryň funksional tarapyny nygtaýar, döwlet häkimiýetiniň dürli derejeleriniň çykdajy
ygtyýarlyklaryny çäklendirmäge üns berýär.
Çykdajylara mukdar taýdan baha bermek üçin olaryň umumy möçberi, ösüş depginleri
(ösüşi), JIÖ-e gatnaşygy boýunça depgini, çykdajylaryň gurluşy we onuň üýtgemegi, şeýle hem
ilatyň jan başyna hasaplanyňda çykdajylaryň aýry-aýry görnüşleriniň möçberi, mysal üçin,
mekdebe çenli edarada, mekdepde bir çagany bir günde, bir aýda, bir ýylda we ş.m. saklamak
üçin harajatlar ýaly görkezijiler peýdalanylyp bilner.
Çykdajylaryň gurluşyny öwrenmek üçin býujet çykdajylarynyň ykdysady, funksional we
pudaklaýyn klassifikasiýasy peýdalanyp bilner.
Türkmenistanyň Döwlet býujetiniň çykdajylarynyň funksional görnüşleri.
Türkmenistanyň Döwlet býujetiniň çykdajylarynyň funksional klassifikasiýasy býujetleriň
serişdeleriniň funksiýalary ýa-da olaryň harçlanýan maksatlary boýunça klassifikasiýadan ybarat
bolup, jikme-jik bölünmäniň dört derejesini öz içine alýar: esasy toparlar, toparlar, kiçi
toparlar we maksatlaýyn maddalar.
Esasy toparlar döwlet dolandyryş sektorynyň wezipelerini giň manyda (goranmak, bilim,
saglygy goraýyş we ş.m.) görkezýän bolsa, toparlar we kiçi toparlar şol wezipeleri durmuşa
geçirmegiň ýollaryny jikme-jik beýan edýär. Maksatlaýyn maddalar aýry-aýry kiçi toparlary
jikme-jik beýan edýär.
Döwlet dolandyryş edaralary tarapyndan ýerine ýetirilýän wezipeler dört kategoriýa
jemlenip bilner:
46
I. UMUMY HÄSIÝETLI DÖWLET HYZMATLARY
Bu hyzmatlar döwlet edaralarynyň aýry-aýry adamlara ýa-da hojalyk birliklerine hyzmat
etmek bilen baglanyşykly bolmadyk işini öz içine alýar. Muňa umumy býujet işi, daşarky
gatnaşyklar, goranmak, jemgyýetçilik tertibi we döwlet howpsuzlygy degişlidir. Bu hyzmatlar
islendik guramaçylykly döwletiň aýrylmaz bölegi bolup durýar.
II. JEMGYÝETÇILIK WE SOSIAL HYZMATLAR
Bu bölek jemgyýete we aýry-aýry adamlara edilýän hyzmaty öz içine alýar. Olara bilim,
saglygy goraýyş, döwlet durmuş üpjünçiligi, pensiýa we durmuş üpjünçiligi, ýaşaýyş jaý
hojalygy, jemagat hyzmatlarynyň ösüşi, sanitariýa-epidemiologiýa gulluklary, dynç alşy
guramak we medeni iş degişlidir.
III. YKDYSADY IŞ BILEN BAGLANYŞYKLY
DÖWLET HYZMATLARY
Bu hojalyk işini düzgünleşdirmek we onuň has ýokary netijeliligini üpjün etmek üçin
döwlet çykdajylaryny öz içine alýar. Ykdysady iş babatda hyzmatlaryň klassifikasiýasy, esasan,
pudaklara bölmekden ugur alýar.
IV. GAÝRY WEZIPELER
Muňa esasy toparlara degişli edilmedik çykdajylar, döwlet dolandyryşynyň beýleki
derejelerine transfertler, bergileri tölemek boýunça çykdajylar goşulýar.
Çykdajylaryň funksional klassifikasiýasynyň her bir toparynyň bir ýa-da birnäçe ýerine
ýetirijileri bardyr. Şonuň üçin hem döwlet çykdajylary býujet serişdelerini göni alýanlar ýada pudaklaýyn gurluşlar boýunça bölünýär. Pudaklaýyn klassifikasiýa köp derejeli bolup
durýar. Onuň birinji derejesi Döwlet býujetinden serişdeleri göni alýanlaryň sanawyndan
ybarat. Ikinji derejesi maksatlaýyn çykdajylaryň klassifikasiýasydyr, ol býujetden serişdeleri
göni alýanlaryň işiniň anyk ugurlary, çykdajylaryň funksional klassifikasiýasynyň bölekleri we
kiçi bölekleri boýunça maliýeleşdirmegi görkezýär. Üçünji dereje çykdajylaryň görnüşleriniň
klassifikasiýasy bolmak bilen, maksatlaýyn maddalar boýunça maliýeleşdirmegiň ugurlaryny
jikme-jik beýan edýär.
Býujetden maliýeleşdirmegiň möçberleri tassyklanandan soň býujetden serişde alýanyň
her biri öz çykdajylarynyň sanawyny (smeta) düzýär. Çykdajy sanawy býujet edarasynyň maliýe
meýilnamasy bolup durýar. Býujetden serişde alýanlaryň ählisiniň çykdajy sanawynyň bir
býujetiň çäklerinde jemlenmegi çykdajylaryň ykdysady gurluşyny görkezýär. Ykdysady
klassifikasiýa çykdajylaryň iki uly topara – düýpli we gündelik çykdajylar toparlaryna
bölünmegini göz öňünde tutýar.
Maýa goýum ýa-da innowasion maksatlar üçin gönükdirilýän çykdajylar Döwlet
býujetiniň düýpli çykdajylary diýip atlandyrylýar.
Düýpli çykdajylar – munuň özi býujetiň çykdajylarynyň innowasion we maýa goýum işini
üpjün edýän bölegidir, başgaça aýdylanda ol üznüksiz önümçiligi giňeltmek bilen baglanyşykly
çykdajylar bolup durýar, bu iş amala aşyrylanda döwlet eýeçiligindäki emläkler, ýagny:
– esasy gaznalara düýpli goýumlar;
– döwlet ätiýaçlyklaryny we rezerwlerini döretmek;
– ýer we maddy däl aktiwleri satyn almak;
47
– ýurduň içinde düýpli transfertler üçin niýetlenen emläkler döredilýär ýa-da artdyrylýar.
Şeýlelikde, düýpli çykdajylar diýmek esasy gaznalar, döwlet ätiýaçlyklary, ýer we maddy
däl aktiwleri satyn almak bilen baglanyşykly tölegleriň ähli görnüşlerini, şeýle hem ony
alýanlara öz esasy serişdelerini artdyrmaga, esasy serişdeleriň harap bolmagyndan çekilen
ýitgileriň öwezini dolmaga ýa-da öz maliýe maýasyny köpeltmäge mümkinçilik berýän yzyna
gaýtarylmaýan tölegleri aňladýar. [2]
Döwlet býujetiniň gündelik çykdajylary – çykdajylaryň bu kategoriýasy aşakdakylary
öz içine alýar:
– harytlaryň we hyzmatlaryň yzyna gaýtarylýan tölegleri (düýpli emlägiň ýa-da
önümçilikde peýdalanylýan harytlaryň we hyzmatlaryň töleginden başga);
– islendik maksatlar üçin peýdalanylýan yzyna gaýtarylýan tölegler (düýpli emlägi satyn
almak ýa-da düýpli emlägiň ýok ýa-da harap bolandygy üçin öwez tölegi ýa-da subsidiýa
alýanlaryň maliýe maýasynyň artdyrylmagy muňa girmeýär). [2]
Başgaça aýdylanda, bu býujetiň çykdajylarynyň häkimiýet edaralarynyň we býujet
edaralarynyň gündelik işini hem-de innowasion we maýa goýum işi bilen bagly bolmadyk
beýleki wezipeleriň ýerine ýetirilmegini üpjün edýän bölegi bolup durýar.
Toparlar barada aýdylanda gündelik çykdajylaryň üç topara bölünýändigini belläp geçmek
gerek:
– harytlar we hyzmatlar üçin çykdajylar;
– göterimleri tölemek;
– subsidiýalar we transfertler.
Býujet çykdajylarynyň ululygy köp faktorlara, ýagny:
– ýurduň jemi içerki önümine;
– döwletiň girdejileriniň ululygyna, ol hem öz gezeginde salgyt salmagyň derejesine,
salgytlaryň ýygnalyşyna, býujete salgyt däl gelip gowuşmalaryň gelşine;
– jemgyýetiň üns berýän zatlaryna we başga-da birnäçe faktorlara baglydyr.
Döwlet býujetiniň çykdajylarynda goralýan maddalar diýip atlandyrylýan çykdajy
maddalary hem göz öňünde tutulyp bilner.
Olar býujetiň tassyklanýan we ýerine ýetirilýän döwründe maliýeleşdirmegiň möçberleri
kemeldilmäge degişli bolmadyk çykdajy maddalarydyr.
Döwleti býujetiniň çykdajylarynyň depginini birnäçe faktorlar kesgitleýär.
Ilkinji we esasy faktor döwletiň ykdysady ýagdaýy bolup durýar. Eger-de ýurt ykdysady
galkynyş döwrüni başdan geçirýän bolsa, onda býujetiň girdejileri artýar, onuň netijesi
hökmünde bolsa býujet çykdajylaryny amala aşyrmak boýunça mümkinçilikler giňelýär. Şeýle
ýagdaýda döwlet, düzgün bolşy ýaly, birnäçe goşmaça sosial ähmiýetli wezipeleri çözmegi öz
üstüne alýar.
Ykdysady taýdan pese gaçyş döwründe çykdajylary kemeltmek amatly ykdysady
ýagdaýda olary artdyrmakdan ep-esli kyndyr.
Sosial ähmiýetli wezipeler üçin çykdajylaryň artdyrylmagy ilata düşnüklidir. Çykdajylaryň
artmagy bilen bagly bähbitler mese-mälim bolup, olar basym göze ilýär we olary öňünden
çaklamak ýeňil bolýar. Mysal üçin, sosial çykdajylaryň oňyn netijesi pensionerleriň,
maýyplaryň, çagaly maşgalalaryň girdejileriniň ýokarlanmagynda ýüze çykýar.
Döwlet serişdelerini tygşytlamakdan gazanylýan bähbit beýle aýdyň görünmeýär we has
uzak möhletiň dowamynda mälim bolýar.
Çykdajylaryň kemeldilmegi, aýratyn hem sosial maksatnamalary maliýeleşdirmek
boýunça çykdajylaryň azaldylmagy köpe ýaraýan çäre däldir.
48
Adam ösüşine goýum goýmak döwletiň möhüm wezipesi bolup durýar. Bu goýumlar
diňe bir gysga möhletde netije gazanmaga gönükdirilmän, eýsem geljekde jemgyýetiň durnukly
ösmegi üçin potensial döretmäge gönükdirilendir.
Olar bilim, saglygy goraýyş, medeniýet we sungat ulgamyny ösdürmek bilen bagly bolup,
dürli ýurtlaryň Döwlet býujetinde agramly bölegi tutýar.
Adam ösüşi üçin goýberilýän çykdajylary maliýeleşdirmek üçin demografik we sosial
görkezijiler, ýagny ilatyň we onuň aýry-aýry kategoriýalarynyň (mekdebe çenli we mekdep
ýaşyndaky çagalaryň, okuw mekdepleriniň talyplarynyň sany; näsaglaryň umumy sany we
keselleriň dürli toparlary boýunça näsaglaryň sany we ş.m.) sany esas bolup durýar.
Çykdajylaryň möçberi iki faktor bilen, ýagny alýanlaryň topary we kanunçylykda,
gollanmalarda we usulýet resminamalarynda berkidilen, kabul edilen hasaplama çykdajy
ölçegleri bilen kesgitlenýär. Alýanlaryň sany köpelse, çykdajylaryň möçberi hem
artdyrylmalydyr.
Bu tertip 1996-njy ýylda kabul edilen Türkmenistanyň “Býujet sistemasy hakyndaky”
Kanunynda, Türkmenistan SSR-niň Döwlet býujetini düzmegiň we ýerine ýetirmegiň
kadalarynda we beýleki kadalaşdyryjy-kanunçylyk namalarynda görkezilýär. Sosial syýasaty
amala aşyrmagyň möhüm gurallarynyň biri diňe bir býujet kanunçylygyny takyk ýerine
ýetirmek bolup durman, eýsem durmuş ulgamynyň, tutuş ykdysadyýetiň pudaklaryny goldamaga
we ösdürmäge gönükdirilen býujet hakyndaky kanunlaryň her ýylda kabul edilmegi bolup
durýar.
Býujet çykdajylaryny netijeli peýdalanmak babatynda esasy wezipeler hökmünde
aşakdaky ugurlary görkezip bolar: sosial çykdajylaryň ileri tutulyp maliýeleşdirilmegini üpjün
etmek; ykdysadyýetiň ileri tutulýan ugurlarynda maýa goýumlaryň döwlet tarapyndan
maliýeleşdirilişini giňeltmek; aýry-aýry pudaklaryň ýitgileriniň üstüni ýapmak üçin berilýän
dotasiýalary azaltmak; býujetiň çykdajylaryny has netijeli harajatlarda jemlemek; býujet
serişdeleriniň peýdalanylyşyna gözegçiligi güýçlendirmek.
Býujet ulgamynyň bitewilik ýörelgesi hukuk binýadynyň, pul ulgamynyň, býujet
resminamalarynyň görnüşleriniň, býujet işiniň ýörelgeleriniň, býujet kanunçylygynyň
bozulandygy üçin jerime çäreleriniň bitewiligini, şeýle hem býujet çykdajylaryny
maliýeleşdirmegiň ýeke-täk tertibini, býujet ulgamynyň ähli derejeleriniň býujetleriniň
çykdajylaryny maliýeleşdirmegiň, Merkezleşdirilen býujetiň we ýerli býujetleriň serişdeleriniň
buhgalter hasaba alşyny ýöretmegiň ýeke-täk tertibini aňladýar.
Býujet ulgamynyň derejeleriniň arasynda girdejileri we çykdajylary çäklendirmek
ýörelgesi girdejileriň degişli görnüşlerini berkitmegi (doly ýa-da bölekleýin) we çykdajylary
amala aşyrmak boýunça ygtyýarlyklary döwlet häkimiýeti edaralaryna, onuň subýektlerine,
ýerli öz-özüňi dolandyryş edaralaryna bermegi aňladýar.
Býujetleriň özbaşdaklyk ýörelgesi aşakdakylary aňladýar:
– döwlet häkimiýetiniň kanunçylyk edaralarynyň, ýerli öz-özüňi dolandyryş edaralarynyň
býujet ulgamynyň her bir derejesinde býujet işini özbaşdak amala aşyrmak hukugy;
– her bir derejäniň býujetiniň girdejileriniň öz çeşmeleriniň bolmagy;
– býujetleriň girdejilerini düzgünleşdirmegi, degişli býujetleriň girdejelerini emele
getirmek boýunça ygtyýarlyklary kanunçylyk esasda berkitmek;
– döwlet häkimiýeti edaralarynyň we ýerli öz-özüňi dolandyryş edaralarynyň degişli
býujetleriň serişdelerini sarp etmegiň ugurlaryny we degişli býujetleriň ýetmezçiligini
maliýeleşdirmegiň çeşmelerini kanunçylyga laýyklykda özbaşdak kesgitlemek hukugy;
49
– býujet hakyndaky kanunlar (çözgütler) ýerine ýetirilende goşmaça alnan girdejileriň,
girdejileriň býujetiň çykdajylaryndan artyk möçberleriň we býujetiň çykdajylary boýunça
tygşytlanan möçberleriň alynmagyna ýol bermezlik;
– býujet hakyndaky kanunlary ýerine ýetirmegiň barşynda girdejilerde we goşmaça
çykdajylarda ýüze çykan ýitgileri beýleki derejeleriň býujetleriniň hasabyna öwezini dolmaga
ýol bermezlik, muňa kanunda bellenen halatlar girmeýär.
Býujetiň girdejilerini we çykdajylaryny, döwletiň býujetden daşary gaznalarynyň
býujetlerini doly hasaba almak ýörelgesi býujetleriň, býujetden daşary gaznalaryň ähli
girdejileriniň we çykdajylarynyň hem-de kanunda bellenen beýleki hökmany gelip gowuşmaly
serişdeleriň býujetlerde, býujetden daşary gaznalaryň býujetlerinde hökmany suratda doly
möçberde görkezilmäge degişlidigini aňladýar. Ähli döwlet we ýerli çykdajylar býujet
serişdeleriniň, býujetden daşary gaznalaryň Türkmenistanyň býujet ulgamynda jemlenen
serişdeleriniň hasabyna maliýeleşdirilmäge degişlidir.
Býujetiň deňeçerlik ýörelgesi çykdajylaryň býujetde göz öňünde tutulan möçberiniň
býujetiň girdejileriniň we onuň ýetmezçiligini maliýeleşdiriş çeşmelerinden gelip gowuşmaly
serişdeleriň jemi möçberine laýyk gelmelidir. Býujet düzülende, tassyklananda we ýerine
ýetirilende ygtyýarly edaralar býujetiň ýetmezçiliginiň möçberlerini mümkin boldugyça
azaltmak zerurlygyndan ugur almalydyrlar.
Aýanlyk ýörelgesi tassyklanan býujetleriň, olaryň ýerine ýetirilişi baradaky hasabatlaryň
hökmany suratda açyk metbugatda çap edilmegini, býujetleriň ýerine ýetirilişi baradaky
maglumatyň doly bolmagyny, beýleki maglumatlaryň elýeterliligini, býujetleriň taslamalaryna,
şol sanda wekilçilikli edaranyň içinde ýa-da döwlet häkimiýetiniň ýerine ýetiriji we
wekilçilikli edaralarynyň arasynda düşünişmezlik döredýän meselelere seretmegiň we olar
boýunça çözgütleriň kabul edilişiniň jemgyýet we köpçülikleýin habar beriş serişdeleri üçin
hökmany suratda açyk bolmagyny aňladýar.
Býujetiň dogrulygy ýörelgesi degişli çäkleriň durmuş-ykdysady ösüşiniň çaklama
görkezijileriniň ygtybarly bolmagyny, býujetiň girdejileriniň we çykdajylarynyň hakyky
bolmagyny aňladýar.
Býujet serişdelerini bir ugra niýetläp goýbermek we onuň maksatlaýyn häsiýeti,
ýörelgesi býujet serişdeleriniň anyk maksatlary maliýeleşdirmegiň ugruny görkezmek bilen,
serişdeleri anyk alýanlaryň ygtyýaryna bölünip berilmegini aňladýar.
Türkmenistanyň Maliýe ministrligi
Türkmen döwlet ykdysady we
dolandyryş instituty
Kabul edilen wagty
2007-nji ýylyň
Gorkut aýynyň 14-i
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
50
Türkmenistanyň “Býujet sistemasy hakyndaky“ Kanuny, 1996
Türkmenistanyň SSR-nyň Döwlet býujetiniň düzülişi we ýerine ýetirilişiniň düzgünnamasy, 1978
A.M.Babiç, L.N.Pawlowa. Döwlet we minisipal maliýesi. YUNITI, 1999
Türkmenistanyň býujet klassifikasiýasy, 1997
A.I.Galagan. Ösen daşary ýurtlaryň ylym we bilim ulgamlaryndaky salgyt
ýeňillikleri. Sosial-gumanitar bilimler, № 3 2001
W.Mau. Russiýanyň ykdysady syýasaty: täze döwrüň başynda.
Ykdysadyýetiň meseleleri; № 3 2001
Türkmenistanyň maliýe ministrliginiň düzgünnamasy. 2008
М.Ю. Гульмурадов, Г.Эебердыев
БЮДЖЕТ И ЕГО СОЦИАЛЬНАЯ ЗНАЧИМОСТЬ
В статье говорится о роли государственного бюджета как кровеносной системы
государства, при этом подчеркивается, что в настоящие время не существует единой
концепции содержания государственного бюджета. Одни относят к бюджету все
национальные финансы, другие только те, что расходует центральное правительство.
Авторы статьи придерживаются первой концепции, поскольку социальные расходы
финансируются из различных источников, взаимно дополняющих друг друга.
В статье отмечается, что центральное место в системе государственных финансов
занимает государственный бюджет.
В соответствии с Законом Туркменистана “О бюджетной системе” дается
определение государственного бюджета Туркменистана. Также дается определение
бюджетной системы Туркменистана.
В статье рассматриваются вопросы доходов и расходов государственного бюджета
Туркменистана, при этом указывается, что доходы выражают экономические отношения,
возникающие в процессе формирования фондов денежных средств и поступают в
распоряжение органов власти разного уровня.
Основным источником наполнения доходной части бюджета являются налоги,
таможенные платежи (таможенная пошлина, налоги, таможенные сборы и другие
платежи, взымаемые в установленном порядке таможенными органами).
При рассмотрении расходной части государственного бюджета Туркменистана
отмечается, что формирование расходов бюджетов всех уровней бюджетной системы
Туркменистана базируется на единых методологических основах, нормативах финансовых
затрат на оказание госудаственных услуг, устанавливаемых правительством Туркменистана.
В статье также рассматривается функциональная классификация расходов бюджетов
Туркменистана, их деление на капитальные и текущие расходы, а также принципы
бюджетной системы и их значение для формирования государственного бюджета
Туркменистана.
M.Yu.Gulmyradov, G. Eyeberdiyev
BUDGET AND ITS SOCIAL SIGNIFICANCE
Identification of the State budget of Turkmenistan as “the aggregate of financial resources formed for
a certain period and used by bodies of public authorities and administration, local executive authorities and
local administrations in the order established by legislation of Turkmenistan” is given in the article.
Issues of income and expenditure of the State budget of Turkmenistan are considered in the article.
It is stated that income express financial relations arisen in the process of monetary fund formation and come
in disposal of different level government bodies.
Main sources of budget formation include taxes, customs payments (customs duty, taxes, customs
fees) and other payments collected in accordance with the order by custom authorities.
It is also stated that the formation of budget income of the State budget of Turkmenistan is based
on integrated methodological basis, norms of financial expenditure for rendering state services, established
by the government of Turkmenistan.
Income functional classification, its division into capital and current expenditure, principles of the budget
system and their importance for the formation of the State Budget of Turkmenistan are studied in the article.
51
TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN
№3
2008
G.Nowruzow
SORT DÖRETMEGIŇ KÄBIR USULLARY
BARADA BEÝANNAMA WE ALNAN NETIJELER
Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow oba hojalygyny düýpli
özgertmek barada oba hojalyk işgärleriniň öňünde uly we jogapkärli wezipeler goýdy.
Bu wezipelere hötde gelmek üçin hem gowaçanyň täze ýokary hasylly sortlaryny
döretmek we olary önümçilige giňden ornaşdyrmak aýratyn ähmiýete eýedir.
Gowaçanyň hasyllylygyny artdyrmak we süýüminiň hilini gowulandyrmak hem, bu
ugurda işleýän alymlaryň alyp barýan barlaglarynyň netijeliligine baglydyr.
Özünde hojalyk ähmiýetli alamatlary jemleýän we olary nesle geçirýän
gowaçanyň täze ekotiplerini döretmegiň usullaryny işläp düzmek seçgiçileriň aktual
meseleleriniň biridir.
Gowaçanyň täze sortlaryny döretmegiň usullary barada edebiýat çeşmelerinde
geçirilen tejribe işleriniň netijeleri beýan edilýär. P.A.Pulina (1970) öz işinde haýsy
hem bolsa belli bir alamat boýunça tozanlandyryjy atalyk sortlar saýlanylyp alnanda
beýleki alamatlary enelik sortuňkydan pes bolmadyk ýagdaýynda enelik sortuň şol
alamatyny gowulandyrmak maksady bilen garnawlaşdyrma geçirilmelidigini we alamaty
gowulandyryjy hökmünde alnan sortlaryň sany 3-4-den az bolmaly däldigini nygtaýar.
Himiki mutagenleriň täsirini I-37 we 9123-I sortlarynda W.N.Fursow we
S.P.Konoplýa (1963,1971) öwrenipdirler. Olar mutagenleriň täsirinde süýümiň
çykymynyň we ony jemleýän elementleriň položitel we otrisatel ugurdadygyny
belleýärler.
A.M.Kuliýew (1971) etileniminiň täsirinde has köp sanly hojalyk gymmatly
üýtgeşik formalary alypdyr. Olar üýtgeýjiligiň, umuman üýtgeýän alamatlaryň sort
aýratynlygyna baglydygyny belleýär.
G.M.Gorşkowa (1972) gowaçanyň inçe süýümli sortlaryny we peruan we brazil
gowaçalarynyň ýabany görnüşlerini şöhlelendirip (M1) birinji nesilde tohumyň
agramynyň we süýüminiň indeksiniň peselmegi bilen süýümiň çykymynyň
ýokarlanýanlygyny anyklapdyr.
Radiasianyň täsiri astynda gowaça ösümliklerinde peýdaly özgerişler ikinji (M2)
üçünji (M3) we soňky nesillerde, köplenç, gabat gelýänligini M.K.Gulamow we
başgalar (1973) aýdýarlar.
Ýokarda bellenilişi ýaly, gowaçanyň we beýleki oba hojalyk ekinleriniň täze
sortlaryny döretmekde seçginiň dürli usullary ulanylýar. Olaryň esasylarynyň biri hem
çylşyrymly basgançaklaýyn çakyşdyrma usulydyr. Basgançaklaýyn çakyşdyrmak usuly
bilen alnan garnaw tohumlaryny (Fo) himiki mutagenez bilen utgaşdyrylanda gowaça
garnawlarynyň hojalyk üçin gymmatly alamatlarynyň üýtgeýjiligini we nesle geçijilik
häsiýetlerini öwrenmeklik maksada laýyk hasaplanyp, tejribe işleri geçirildi.
52
Basgançaklaýyn çakyşdyrma usulynda alnan garnaw tohumlaryny himiki mutageniň
(NDMM-nitrozodimetilmoçewino), 0,025 we 0,050 göterimli konsentrasiýasy bilen
işlenip bejerilende garnawlaryň (F1-birinji nesilde) alamatlar boýunça üýtgeýjiligiň
giňelýänligini we şol bir wagtda irbişekligine ýaramaz täsiriniň barlygy ýüze çykaryldy.
Ýagny giç bişýän 9732-I sortuny (142 gün) ir bişýän 9926-I sorty (129 gün) we şeýle
yzygiderlilikde giç bişýän 9939-I sorty (140 gün) bilen basgançaklaýyn çakyşdyrylanda
alnan garnaw tohumlary mutageniň degişlilikde ýokarda görkezilen konsentrasialarynda
işlenip bejerilende, bu alamatyň nusgawydan (3-4 gün) giç ýetişýänligini görkezýär.
Munuň sebäbini mutageniň täsirinde fiziologiýa –biohimiýa reaksialarynyň bozulmagy
we tohumlanyş öýjükleriniň ýaşaýyş ukybynyň pese gaçmagy netijesinde käbir
ösümlikleriň ýarym tohumlanmagynyň ýa-da tohumlanmaýanlygynyň hasabyna
bolýanlygy bilen düşündirmek bolar.
Garnawlaryň hasyllylygy mutageniň işlenip bejerilen toplumçalarynda (NDMM,
0,025%, 0,050%) nusgawy bilen deňeşdirilende hasyllylyk pes, ýagny degişlilikde 39,7
gr., 36,7 gr. we 35,8 gr. boldy. Diýmek, II we III toplumçalarda hasyllylygyň pes
bolmagy bu alamatyň gowaçanyň irbişekligi bilen hem gönümel baglanyşyklydygyny
aňladýar. Emma garnawlaryň üýtgeýjiligi özgerýän hatarynyň görkezijileri bu alamat
boýunça II we III toplumçada has ýokary derejededigini görkezýär. Meselem, F1[F1[F1
( 9871-I х 9926-I ) х S-6037] х Bahar-14] garnawlaşdyrmakda I toplumçada
üýtgeýjileriň özgerýän hatarynyň derejesi 43,1 göterime deň bolan bolsa, degişlilikde
II; III toplumçalarda 48,5 we 50,8%-e deň boldy. Basgançaklaýyn çakyşdyrmanyň ikinji
neslinde 51,1; 57,2; we 71,1%-e deň boldy.
Gowaçanyň umumy hasyllylygyna bir gozanyň pagtasynyň agramynyň uly täsiri
bardyr, ýagny bu alamat bilen gowaçanyň hasyllylygy gönümel baglanyşykdadyr.
Laboratoriýa şertlerinde gowaça garnawlarynyň bir gozasynyň agramynyň
üýtgeýjilik häsiýetleri öwrenilende bu alamatyň (absolýut) ortaça görkezijisiniň
aratapawudynyň azlygyna garamazdan üýtgeýjiligiň özgerýän hatarynyň derejesi mesemälim ýokarlanýar, ýagny F2 M2 (F1(9871-Iх9939-I)х9877-I) birinji basgançaklaýyn
çakyşdyrmadan alnan garnaw nesillerinde II we III toplumçalarda üýtgeýjilik (koeffisienti)
derejesi 6.01 we 5.95% , munuň tersine nusgawynyň üýtgeýjilik derejesi 4.11 göterime
deň boldy. Basgançaklaýyn çakyşdyrmanyň ikinji basgançagynda (dördünji sortuň
goşulmagy) bir gozanyň agramynyň üýtgeýjilik derejesi nusgawyda 6.28 göterime deň
bolsa, mutageniň täsirinde II we III toplumçalarda 10.58 we 11.2% deň boldy.
Netijede, gozasynyň agramy boýunça tapawutlanýan birnäçe sortlaryň
garnawlaşdyrmanyň basgançaklaýyn usulynda yzygiderli çakyşdyrylmagyndan alnan
tohumlaryň N-nitrozodimetilmoçewinanyň (NDMM) 0.025 we 0.050 göterimli
konsentrasiýasy bilen işlenmegi garnaw toplumlarynda gozasynyň agramy dürli
ululykdaky ekotipleriň emele gelmegine getirdi.
Basgançaklaýyn çakyşdyrma usulynda garnawlarda süýümiň uzynlygyny emele
getirmek çakyşdyrylýan başlangyç enelik, atalyk sortlaryny dogry saýlap almaklyga we
olaryň genetiki tebigatyna baglydyr. Meselem, 9883-I sortuny (süýüminiň uzynlygy 38,9
mm.) 9939-I sorty (süýüminiň uzynlygy 38,0 mm.) we basgançaklaýyn yzygiderlilikde
Aş-25 sorty (39,6 mm.) bilen çakyşdyrylanda süýümiň uzynlygy garnawlaryň birinji
neslinde (F1) 40,0 mm. deň bolanlygynda, şol bir wagtda jübütleýin garnawlaryň ikinji
neslinde F2 (9883-I х 9939-I) bu alamatyň görkezijisi 38,6 mm.deň boldy, ýagny
garnawlaşdyrmanyň birinji basgançagynda Aş-25 sortunyň süýüminiň uzynlygynyň
53
ösmegine öz täsirini ýetirýänligini şu ýerden görmek bolýar. Emma käbir garnaw
toplumlary bu alamat boýunça 9871-I sorty bilen ýokary meňzeşlik derejesinde
baglanyşyklydygyny ýüze çykardylar, ýagny haçan-da garnaw toplumlaryna 9871-I sorty
(süýüminiň uzynlygy 38,1 mm.) gatnaşanda, meselem, F1[F1(9871-I х 9926-I) х S6037], F1[F1(9871-I х 9939-I) х 9877-I], F1[F1(9877-I х 9871-I) х Aş-25]
garnawlarda süýümiň uzynlygy degişlilikde 38,3; 38,6; 39,4 mm.deň boldy. Diýmek, bu
sortuň öz neslinde bu alamaty ýokary derejede (konserwatiw) saklamak şertini
häsiýetlendirýändigini aňladýar.
Basgançaklaýyn çakyşdyrma usulynda alnan garnaw tohumlaryny mutageniň
(NDMM)-0,025 we 0,050 göterimli konsentrasiýalary bilen işlenende garnawlaryň
birinji neslinde (F1M1) süýüminiň uzynlygynyň ýokarlanmagyna alyp bardy, üstesine
süýümiň uzynlygynyň ýokarlanmagy mutageniň konsentrasiasynyň ýokarlandygyça has
aýdyň ýüze çykýar. Meselem, F1M1[F1(9883-I х 9939-I) х Aş-25] garnawlaşdyrmada
bu alamatyň görkezijisi nusgawyda 39,0 mm., II we III toplumçalarda degişlilikde 39,6
we 41,6 mm. galdy. Munuň özi nusgawydan 0,6-2,6 mm. şübhesiz uzyndyr.
Garnaw nesillerde süýümiň çykymyna üns berlende, bu alamat boýunça-da
üýtgeýjiligiň özgeriş hatarynda görkezijileriň ýokarlanýandygyny bellemek gerek.
Garnawlaryň üçünji neslinde (F3M3) ösümlikleriň esasy böleginde süýümiň çykymynyň
ortaça görkezijisi 31,1-35,0 göterime deň boldy. Käbir ösümliklerde süýümiň
çykymynyň has ýokary (37,0-38,0%) görkezijileri alyndy.
Şeýle kanuna laýyklyklar garnaw nesillerinde süýümiň berkligi, metriki belgisi
we beýleki alamatlarynda hem ýüze çykýar. Diýmek, alamatlaryň üýtgeýjiligi özgerýän
hatarynyň güýçlenmegi esasynda seçgi arkaly olary gelejekki nesillerde berkitmäge we
aýratyn tapawutlanýan ösümlikleri saýlap almaklyga uly mümkinçilikler döreýär.
Bu netijeler iki sebäp bilen düşündirilip bilner; birinjisi üýtgeýjiligi
güýçlendirýän garnawlaryň nesil daragtynyň dürli genliligi, ikinjisi mutagen täsiri.
Şeýlelikde, basgançaklaýyn garnawlaşdyrmanyň himiki mutagenez bilen
utgaşdyrylmagy, gowaçanyň seleksiasynda 3-4 enelik, atalyk sortlaryň hojalyk ähmiýetli
alamatlaryny özünde jemleýän gymmatly täze formalaryny almaklyga ýardam berýän
netijeli ugurdyr diýip aýtmak bolar.
Pagtaçylyk ylmy barlag instituty
Kabul edilen wagty
2008-nji ýylyň
Türkmenbaşy aýynyň 14-i
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
54
Г.М.Горшкова. Влияние радиации на рост, развитие и продуктивность
культурных сортов и диких видов хлопчатника. Сб. работ по генетике,
селекции и семеноводству хлопчатника, Ташкент, Изд-во МСХ Уз ССР. 1972
М.К.Гуламов, С.Наримов, М.А.Атаджанов, А.Азимова. Итоги и перспективы
использования радиации в хлопководстве. В сб. “Вопросы генетики, селекции
и семеноводства хлопчатника и люцерны” Ташкент, Изд-во МСХ Уз ССР, 1973
А.М.Кулиев. Некоторые данные по эксперимент альному мутагенезу
хлопчатника в Азербайджане. В сб. ‘Генетические исследования хлопчатника”.
Ташкент. Изд-во “Фан”.1971
4.
5.
П.А.Пулина. О подборе компонентов при создании сложных гибридных
популяций хлопчатника. Автореф. канд. дисс., Ташкент, 1970
В.Н.Фурсов. С.П.Конопля. Действие химических мутагенов на
тонковолокнистый хлопчатник. Мутационная селекция. М., Изд-во “Наука”, 1971
Г.Новрузов
О НЕКОТОРЫХ МЕТОДАХ ВЫВЕДЕНИЯ НОВЫХ
СОРТОВ ХЛОПЧАТНИКА
Автором статьи изучены возможности усиления спектра изменчивости
селекционно значимых признаков и свойств хлопчатника в создании нового
исходного материала.
Выявлены высокие ко эффициенты изменчиво сти и наследуемо сти по
продуктивности, по массе хлопка-сырца одной коробочки, выхода, длины волокна и
других хозяйственно ценных признаков гибридов хлопчатника при сочетании
ступенчатых скрещиваний с химическим мутагенезом.
Ступенчатая гибридизация в сочетании с химическим мутагенезом–эффективный
метод селекции хлопчатника, способствующий получению ценных рекомбинантов,
сочетающих полезные признаки трёх-четырёх родителей. Используя этот метод были
созданы перспективные линии и новые сорта хлопчатника Ёлотен-30, Ёлотен-34,
обладающие комплексом агрохозяйственных признаков.
Эти сорта рекомендованы к сортоиспытанию.
G.Novruzov
ABOUT SOME METHODS OF CREATION OF
NEW SORTS OF COTTON
Possibilities of strengthening changing spectrum of cotton breeding features and properties
of creation of new starting material for selection have been studied.
High variation factor and heritability of productivity have been exposed in quantity of one
cotton ball, outlet, length of fiber and other valuable signs of cotton hybrids at combination of
step-by-step cross breeding with chemical mutagenesis.
Step-by-step hybridization in combination with chemical mutagenesis is effective method of
cotton selection, ensuring to get in valuable recombinants and include useful signs of 3-4 parents.
Employing this method, series of perspective trends and new sorts of cotton likeYoloten-30,
Yoloten-34 have been created, which possess complex of agricultural signs.
These sorts are recommended for state sort testing service.
55
TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN
№3
2008
T.I. Pençukowskaýa
JANDARLARYŇ ZAÝALAMAK TÄSIRI
WE EKOLOGO-TEHNIKI HADYSA
Öň boş ýatan çöllük ýerleriň adam tarapyndan güýçli depginde özleşdirlmegi, onuň
(gurluşyk we aragatnaşyk serişdeleri, ýerasty we ýerüsti desgalar, gaz, nebit, tok we suw
geçijileniň özleri we olaryň daşyna dolanýan dürli-dürli ortükler we beýlekiler)
biosferada bolup geçýän tebigy hadysalara täsir etmegi we her hili täzelikleriň
girizilmegi daşky gurşawyň “jogap bermegine” getirýär. Tebigy şertlere adam tarapyndan
girizilen täzeliklere ilkinjileriň hatarynda, ol ýerlerde ýaşaýan jandarlar“ jogap berip“
başlaýarlar hem-de şol emeli täzeliklere „üýtgeşmeler girizip“ ugraýarlar.
Jandarlaryň zaýalaýan ýa-da zyýan ýetirýän hemme ýagdaýlarynda bir tarapdan-a,
jandarlar we daşky gurşaw (bioagentler), beýleki tarapdan bolsa, adam eliniň döreden,
ýagny bioagentleriň täsir edýän zatlary özara gatnaşykda bolýarlar.
Adam tarapyndan döredilen we gurlan desgalara, öňdirilýän önümlere, tebigy çig
mallara we beýleki zatlara hüjüm edip, olaryň adama gerek bolan häsýetlerini
ýaramazçylyga alyp barýan bioagentlere sadajalardan (ýönekeýjelerden) başlap, oňurgaly
jandarlaryň hemmesi hem degişli bolup biler [3]. Emma Türkmenistanyň şertlerinde
olardan sarygarynjalary we gemriji jandarlary bellemek möhümdir.
Bioagentleriň zaýalap biläýjek zatlaryna palçykdan gurlan desgalar, agaç we agaç
önümleri, demir we demir önümleri, kagyz we kagyz önümleri, muzeý esbaplary,
reňkler, ýelimler, deri (ham) we deri önümleri, ýüň, egin-eşik, plastmassa we rezin
önümleri, elektrogurallar, ulag serişdeleri, ýol örtügi we beýlekiler degişlidirler.
Jandarlaryň zaýalamak täsiri suwda-da, howada-da, ýeriň üstünde we astynda-da
ýetip biler [2].
Bioagentleriň düzüminiň doly bolmagy olaryň zyýan ýetirip bilmekleri üçin şert
döredýär. Bu düzüme girýän aýry-aýry elementler, özara täsire girenlerinde jandarlaryň zyýan
ýetirmek hadysasynyň başy başlanýar. Emma bu hadysa diňe jangarlaryň we zaýalanyp
biläýjek zatlaryň biri-dirleri bilen gönüden-göni galtaşan ýagdaýlarynda başlanýar.
Jandarlaryň zyýan ýetirmek ya-da zaýalamak hadysasynyň ýüze çykmak we ösmek
mümkinçiligi „aralykdaky habar“ zaýalanjak zatdan jandara tarap, ýagny ol bir taraplaýyn
ugrukdyrylan şertlerine bagly dolýar. Bu „habar“ haýwanlaryň duýyş synalarynyň olaryň
zyýan ýetirip biläýjak zatlaryny kabul edip bilmäge ukyply bolan ýagdaýlarynda ýola
goýlup biliner. Şeýle aragatnaşyk ýola goýulmadyk ýagdaýynda jandar tarapyndan zyýan
yetirmäge bildirilýän islegiň ýüze çykmagyna ugrukdyrylan başlangyjyň hiç hili täsiri
bolmaz. Şonuň bilen birlikde jandaryň zyýan ýetirip bilaýjak zatdan „gelýän habary“ kabul
etmegi ýa-da onuň bilen gyzyklanmagy şol zady zaýalamaga bolan jogabynyň hökman
ýüze çykmagyny aňladýan däldir. Şol zady, mysal üşin, tok (elektrik) geçirijini
zaýalamak üçin, köralaka şol zat bilen ozaldan tanyş bolmaly ýa-da onda şol nätanyş zada
56
“barlag” gyzyklanmasy ýüze çýkmaly. Jandaryň ol zatdan gorkmagy we gaçmagy şol zada
golaýlaşmagyna ýa-da aragatnaşyk etmegine mümkünçilik bermez. Şeýlelikde, jandaryň
ol ýa-da beýleki bir zady zaýalamak hadysasy hem aradan aýrylýar. Jandar gyzyklanýan
zadyny „işeňňirlik bilen“ gözleýär. Ol zat haýwany ekologiki ýa-da habar beriş serişdesi
hökmünde gyzyklandyrmasa, onda ol oňa biparh bolar.
Her dürli gurluşyk we beýleki desgalary jandarlaryň zaýalamagyndan gorap
saklamaklyk işlenilip düzülende, şol zaýalanmalara ekologo-tehniki hadysalar hökmünde
garamak gerek (1-nji surat).
Gemriji jandarlaryň alyn dişleri tebigy bolup, Moosyň görkezijisi boýunça olaryň
gatylygy 5,0-5,5 birlige deňdir. Köp halatlarda olar tebigy şertlerde gurlan islendik
desgalara ýa-da goýlan her hili enjamlara täsir edip bilerler. Şeýle täsir, şol zatlaryň
berkligine baglylykda dürli-dürli bolup biler. Şol täsiriň netijesinde ýetýän zyýana biz
GOST 9.057-75 [1] boýunça belli bir birlikde baha berýäris.
Gemirmeklik hemme gemriji haýwanlara mahsus bolan özbolaşly „döredijilikdir“.
Olaryň äňinde ýerleşen et (myşsa) aşaky äňiň hereket etmegini üpjün edýär hem-de ol
ýa-da beýleki bir zady gemirmäge we çeýnemäge ýardam edýär. Ol alyn dişleriň ujunda
güýçli basyşy emele getirýär.
Gemrijiler gaty zatlary gemrenlerinde alyn dişleriniň kesiji gyrasynda örän guýçli
basyş emele gelýär. Mysal üçin, şeýle basyş güýji çal köralakalarda 940 kg/sm2-a, ýasy
dişli alakalarda bolsa 980 kg/sm2-a deňdir.
Bu haýwanlaryň gemrijilik „döredijiligi“ ikä bölünýär: olaryň biri gönüden-göni
iýmitlenmek bilen bagly bolup, beýlekisi iýmitlenmek bilen bagly bolman, her hili
başga häsiýetlere eýe bolýar. Gemirmekligiň soňky görnüşi gemrijileriň özlerine
höwürtge (jaý) gurmaklary, alyn dişleri bilen hin gazmaklary, dişlerini “çarhlamaklary”
we beýlekiler bilen baglanyşyklydyr.
Gemrijileriň gemirmeklik güýji olaryň görnüşi, ýaşaýyş aýratynlygy, iýmitleniş
häsýeti, hinleriniň we gaçypatalgalarynyň görnüşi bilen berk arabaglanyşykly bolýar.
Has güýçli gemirmeklik häsiýeti gaty ýerlerde çylşyrymly hin gazýan, gabygy gaty
tohumlar ýa-da ösümlikleriň gaty bölekleri bilen iýmitlenýän haýwanlarda ýüze
çykýandyr. Şeýle gemrijilere ilkinji nobatda, homýak görnüşli gemriji we Syçanlar
maşgalasyna degişli jandarlar degişli. Olar rodentofaunanyň 18 %-ni gazýarler.
Türkmenistanyň şertlerinde şeýle jandarlara gyzylguýruk we boz syçanlary (alakalary),
ýasyl dişli alaka, öý syçany, adaty körsyçan, toparlaýyn ýaşaýan syçan, çal homýajyk we
beýlekiler degişlidirler. Jandarlaryň adam tarapyndan döredilen zatlary zaýalamaklary,
olaryň iýmitlenmek bilen baglanyşykly bolmadyk “döredijiliginiň” netijesidir [4]. Şeýle
zyýan gemrijileriň hinleri we özleri maldarçylyk hojalyklarynyň, aragatnaşyk simleriniň,
her hili ýerasty we ýerüsti desgalarynyň golaýynda ýerleşenlerinde has aýdyň ýüze
çykýar. Gemrijileriň täsiri astynda her dürli jaýlar, desgalar we beýlekiler hatardan
çykýar (2-nji surat). Suw gurluşyk desgalarynyň (emeli ýaplaryň, derýalaryň) kenary hem
gemrijileriň ýaramaz täsirine sezewar bolup bilerler. Olar ýaplaryň, emeli suw
howdanlaryň we howuzlaryň raýyşlaryny deşip, suwuň girmegine sebäp bolup, däne we
beýleki ekerançylyk meýdanlaryny suwa aldyryp, oba hojalygyna uly ykdysady zyýan
ýetirip bilerler (3-nji surat).
Ol ýa-da beýleki desgalaryň gurluş aýratynlyklary haýwanlaryň iýmitlenmek bilen
bagly bolmadyk gemrijilik “döredijiligini” güýçlendirip biler. Desgalaryň jandarlaryň
edýän täsirine durumlylygy we jandarlary özüne çekijiligi tehnologiki häsiýetlerine
baglydyr. Bu durumlylyk desgalaryň organoleptiki (daşky görnüş, ys, gaty, ýumşak,
57
himiki düzüm), gurluş (lak, syrça, demir, galaýy örtügi) we antibiotiki (zäherlilik)
häsiýetlerini öz içine alýar. Ol ýa-da beýleki bir zadyň umumy özüne çekijiligi hem
onuň daşky görnüşi, gurluşy we daşky himiki “höweslendiriji” häsiýetleri bilen
kesgitlenilýär. Bu häsiýetlere desganyň sypaty, ululygy, kiçiligi, reňki, ýagtylanma
derejesi, hereketliligi, tekizligi ýa-da büdür-südürligi, ýumşaklygy, gatylygy, öýjüköýjükliligi, durulygy, gyzgynlygy, ýylylygy, sowuklygy, göwrümliligi, deglendäki ysy,
sesi we şulara meňzeş beýleki häsiýetler degişlidir.
Desgalaryň zaýalanmak mümkinçiligi bir topar zaýalamak şertlerine, ýagny
jandarlaryň ekologiki ýagdaýy bilen hem bagly bolýar. Şeýle ýagdaýlara jandarlaryň
ýaşaýan ýerleriniň çäkli we ýapyk bolmagy, şol ýerlerlerde jandarlar toplumynyň
saklanyp galmagy üçin zerur bolan ýaşaýyş şertleriniň bardygy we beýleki şertler girýär.
Jandarlaryň “açyk” we “ýapyk” ýerlerdäki ýetirýän zyýany ol ýerleriň meýdanyna,
jandarlaryň we desgalaryň sanyna ýa-da mukdaryna, gizlenmäge her hili ýeriň we
iýmitlenmek üçin iýmitiň bardygyna baglydyr.
Türkmenistanyň Tebigaty goramak ministrliginiň Çöller, ösümlik we haýwanat
dünýäsi milli institutynyň oňurgaly haýwanlar laboratoriýasynyň alymlary tarapyndan
haýwanlaryň zyýan ýetirijilik ýagdaýlarynyň klassifikasiýasy işlenilip düzüldi. Bu
klassifikasiýa ol ýa-da beýliki bir zadyň gemrijileriň zaýalamak täsirine durumlylygyny
synagdan geçirmek şertlerini has takyk göz öňüne getirmegi kesgitleýär we şol zatlary
geljekde ulanmagyň çärelerini işläp düzýär.
Şeýlelik bilen, täze tehnologiki çözgütler işlenilip düzülende we synagdan
geçirilende, durmuşa ornaşdyrylanynda ýerasty we ýerüsti desgalary gurmakda
ulanylýan materiallaryň gatylygy we zyýan ýetiriji jandarlaryň täsirine durumlylygy [4]
göz öňünde tutulmalydyr. Bu çäre ykdysady taýdan maksada laýyk hem-de ol ýa-da
beýleki desganyň ulanylyş möhletini görkezýän bolmaly. Şeýle edilende bu möhleti
öňünden kesgitlemäge we howply ekologo-tehnologiki hadysalardan gutulmaga
mümkinçilik berer.
Türkmenistanyň Tebigaty goramak ministrliginiň
Çöller, ösümlik we haýwanat
dünýäsi milli instituty
Kabul edilen wagty
2007-nji ýylyň
Ruhnama aýynyň 8-i
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
4.
58
ГОСТ. 9.057-75. Материалы полимерные, древесные, ткани, бумага, картон.
Метод лабораторных испытаний на стойкость к повреждению грызунами.
М.:Изд-во Стандартов, 1975
Ильичев В.Д. Экологическая феноменология биоповреждений. //Проблемы
биологического повреждения материалов. Экологические аспекты. М.: ИЭМЭЖ
АН ССР. 1988
Пенчуковская Т.И. Влияние различных факторов на промышленные
материалы в Туркменистане. // Проблемы освоения пустыни. 2004. № 4
Пенчуковская Т.И. Поведение грызунов в незнакомой биоповреждающей
ситуации // Проблемы освоения пустынь. 2006. № 2
1-nji surat. Ýasy diş syçanyň (köralakanyň) guşçulyk hojalygyndaky
gemrijilik we gazyjylyk “döredijiliginiň” netijesi;
2-nji surat. Ýyladyş we howa çalşyryş ulgamlarynyň geçirijileriniň
örtüginiň ýasy diş syçan tarapyndan zaýalanyşy;
59
3-nji surat. Boz syçanyň derýa ýakasyndaky
gazyjylyk “döredijiliginiň” netijesinde emele gelen hinler (deşikler).
Т.И. Пенчуковская
БИОПОВРЕЖДЕНИЕ КАК
ЭКОЛОГО-ТЕХНОЛОГИЧЕСКОЕ ЯВЛЕНИЕ
Активное освоение человеком пустыни, вовлечение созданных им материалов
и изделий в естественные процессы, протекающие в биосфере, вызывают реакцию
окружающей среды на все новое, что вносит в нее человек. Живые организмы своей
деятельностью и присутствием вызывают изменения (нарушения) структурных и
функциональных характеристик у объектов антропогенного происхождения или
природных объектов, используемых в качестве сырья.
Во всех ситуациях, связанных с биоповреждениями, взаимодействуют, с одной
стороны, организмы и окружающая среда (биоагенты), с другой - творение
человеческих рук (объекты биоповреждения).
Источниками или агентами биоповреждения, воздействующими на материал,
изделия, сооружения, природное сырье, и вызывающими изменение их свойств в
нежелательную для человека сторону, могут быть различные организмы : от
простейших до позвоночных.
60
К биоповреждающим объектам относятся глинобитные сооружения, древесина
и изделия из нее, металл и металлоизделия, бумага, документы, фотографии, книги,
музейные и коллекционные экспонаты, краска, клей, кожа, одежда, обувь,
пластмасса, резина, радио, электрооборудование, транспортные средства, дорожные
покрытия и т.д.
Биоповреждения могут осуществляться в водной и воздушной среде, почве и
грунтах.
Присутствие всех компонентов биоповреждения создает биоповреждающую
ситуацию как предпосылку биоповреждающему процессу. При взаимодействии
компонентов имеет начало биоповреждающий процесс. Начинается он только в случае
непосредственного контакта организма с объектом.
Вероятность возникновения и развития биоповреждающего процесса зависит от
установления дистанционной связи односторонне направленной от объекта к
животному. Эта связь устанавливается в том случае, если органы чувств животного
окажутся способными воспринимать объект. Если же такая связь не установится, то
инициатива со стороны животного уже не окажет влияния на возникновение
биоповреждающего процесса. В то же время сам по себе факт восприятия организмом
объекта еще не означает непременной биоповреждающей реакции с его стороны.
Для этого животное должно быть заинтересовано в объекте как знакомом,
полезном ему ориентире или, по крайней мере, животное должно проявить к
незнакомому объекту исследовательский интерес.
При конструировании защитных моделей различных объектов от
биоразрушителей, в частности грызунов, целесообразно биоповреждение
рассматривать как эколого - технологическое явление.
Резцы грызунов как природный материал с твердостью 5,0-5,5 единицы по
шкале Мооса при ряде обстоятельств способны воздействовать на любую
технологическую конструкцию, помещенную в естественную среду, и в зависимости
от ее прочности картина повреждения может быть различной.
Таким образом, при создании новых технологических разработок, их испытании
и дальнейшем внедрении в практику экономически целесообразно учитывать
твердость материала и возможности биоповреждающей ситуации, позволяющей
прогнозировать ее длительность, избегая опасных эколого -технологических
воздействий.
61
T.I.Penchukovskaya
BIODAMAGE AS THE
ECOLOGICAL-TECHNOLOGICAL PHENOMENON
In the result of desert development alive organisms cause changes of structural and functional
characteristics of varios anthropogenous and natural objects used as raw material.
Various organisms may be sources or agents of biodamage, from elementary up to
vertebrates.
Different wooden and metal objects, constructions, hardware, paper, documents, photos,
books, museum and collection exhibits, paints, glues, leather, clothes, footwear, plastic rubber,
radio, electric equipment, vehicles, road coverings, etc. may cause biodamage.
Biodamages can take place in water, air, under ground.
Presence of all biodamage components creates biodeterioration situation as the precondition
to biodamaging process.
The probability of occurrence and development of biodeterioration process depends on the
establishment of remote communication directed from the object to an animal. Communication is
established in case organs of an animal are able to perceive the object. If such communication
does not establish, the initiative of any animal does not render influence on occurrence of
biodeterioration process. The organism actively “searches” the object in case it has not any
ecological or information value.
While creating new techological projects, testing them and introducing them into practice
it is economically expedient to take into account the hardness of material and the opportunity of
this or that biodamaging situation reflecting conditions of the future exposition of a design that will
allow to predict its vital terms and to avoid the dangerous ecology-technological phenomena.
62
TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN
№3
2008
R.Işangulyýew
TEHNIKANYŇ TAÝÝARLYK DEREJESINI WE ULANYLYŞYNYŇ
NETIJELILIGINI ÝOKARLANDYRMAK
Dünýäniň öňde baryjy maşyngurluşyk kärhanalarynyň häzirki zaman kuwwatly we
ýokary öndürijilikli kämil tehnikasy bilen döwletimiz tarapyndan halk hojalygynyň
pudaklarynyň üpjün edilmegi olaryň ykdysady we hil tarapdan ösmeginiň esasydyr. Ol
tehnikalaryň taýýarlyk derejesini we netijeli ulanylyşynyň ykdysady görkezijilerini
ýokarlandyrmak önümçiligiň wajyp meseleleriniň biri bolup durýar. Bu meseleler köp
faktorlary öz içine alýar, şol sebäpli olary çözmekligiň hem köp ýollary bar.
Ýurdumyzda maşynlaryň iýlip könelişen şaýlaryny dikeltmegiň önümçiligini
gurnamaklyga şolaryň biri hökmünde garamak bolar. Tehnikany öndürmeklik,
ulanmaklyk we bejermeklik boýunça öňde baryjy döwletleriň tejribesi iýlip könelişen
şaýlary dikeltmegiň ykdysady tarapdan amatlydygyny görkezýär.
Häzirki döwrde ýurdumyzyň bejeriş önümçiligi ätiýaçlyk şaýlaryny peýdalanmak
usulyna doly esaslanýar. Bu bolsa maşynlary bejermekligiň özüne düşýän gymmatynyň
ýokarlanmagyny, şonuň ýaly-da ätiýaçlyk şaýlarynyň ýetmezçiligini ýa-da wagtynda
üpjün edilmezligini, döwlet hem-de hususy eýeçilikdäki bar bolan tehnikanyň tehniki
taýýarlyk derejesiniň kada boýunça görkezijilerden pes bolmagyny aradan aýyrýar.
Olaryň köp wagtlap işlemän durup, ahyrynda-da tehnikanyň wagtyndan öň hasapdan
çykarylmagyna alyp barýar hem-de maşynlar bilen ýerine ýetirilýän işleriň we
öndürilýän önümleriň özüne düşýän gymmatyny ýokarlandyrýan sebäpleriň soňuna
çykmaga mümkinçilik berýär.
Barlaglar awtomobilleriň, traktorlaryň, enjamlaryň we beýleki maşynlaryň
şaýlarynyň hem-de ýygnama birlikleriniň 85%-i iş üstleriniň 0,2-0,3 mm-den hem az
iýilmegi netijesinde metal bölekleriniň taşlandysyna iberilýändigini görkezýär [2].
Olaryň galan üstleri bolsa sürtülmek iýilmä, sezewar bolmaýar. Şaýlar iýlip
könelişmegiň netijesinde öz başlangyç agramyndan bary-ýogy 0,2-0,3 % agramyny
ýitirýär [1]. Eger-de şaýlaryň iýlip könelişen işçi üstleriniň başlangyç ölçegleri öz
wagtynda dikeldilse, onda olaryň iş resursyny dikeltmegiň mümkindigini ylymda we
önümçilikde toplanan öňde baryjy tejribe görkezýär. Eger-de döwletimiz tarapyndan
Garaşsyzlyk döwründe gyzyl pula satyn alnan tehnikanyň iýlip könelişen şaýlary
dikeldilen bolsa, onda oba hojalygyň maşyn-traktor parkynyň, ýük daşaýjy hem ýolagçy
gatnadyjy we beýleki pudaklaryň tehnikasynyň düzümini 1,5-2,0 esse artdyryp bolar.
Türkmenistanda ulanylýan tehnikanyň köp görnüşliligine we dünýäniň dürli
ýurtlarynda öndürlendigine garamazdan, olaryň agregatlarynyň we mehanizmleriniň
düzümine girýän ýygnama birlikleriň, şaýlaryň wezipeleri hem-de iýlip könelişmeleriniň
häsiýetleri we iýilmesiniň ululyklary birmeňzeşdir. Bu bolsa olary konstruktiw
aýratynlyklary boýunça toparlara bölmeklige hem-de ýurdumyzda şol toparlary
dikeltmekligiň ýöriteleşdirilen sehlerde, ussahanalarda we zawodlarda köpçülikleýin
önümçiligini merkezleşdirilen usulda gurnamaklyga mümkinçilik döredýär.
63
Düýpli bejerilişi talap edýän traktorlaryň şaýlarynyň 20%-i tehniki ýagdaýy
boýunça ätiýaçlyk şaýlar bilen çalşylýar, 25-40%-i işe ýaramly, 40-55%-ini bolsa
dikeldip bolýar [2]. Şaýlaryň bu paýlanyşygy maşynlaryň köp görnüşine häsiýetlidir.
Şaý
1.MTZ-80 traktoryň 1000 sany düýpli bejerilişi üçin
şaýlary dikeltmegiň göwrümi [2]
Şaýlaryň sany
Hereketlendiriji
64
Silindrler blogy
Silindrleriň blogynyň gapagy
Paýlaýjy wal
Silindr peşeňi
Porşen barmagy
Şatun
Tirsekli walyň çarhy
Badalga
Suw nasosynyň binasy
Suw nasosynyň waljagazy
Ýag nasosynyň gapagy
Ýag nasosynyň waljagazy
Tirsekli wal
Ýangyç nasosynyň binasy
Plunžer jübüti
Ýumrujykly wal
Gysyp ýygnaýjy klapan
Pürküji
350…430
540…900
300…360
1080…1320
1220…1500
1220…1500
410…490
410…490
270…330
320…380
170…220
140…160
480…580
180…220
900…2400
180…220
1440…2720
1440…2720
Şassi
Utgaşdyryjynyň binasy
Utgaşdyryjynyň tegelegi
Geçirijileriň gutusynyň binasy
Ilkinji wal
Aralyk wal
I geçirijiniň we yza ýörüşiň waly
Aýryp utgaşdyryjynyň wilkasy
Reduktoryň II basgançagynyň baş dişli tigriniň peşeňi
Yzky köpriniň binasy
Ýarymokuň goly
Differensialyň binasy
Differensialyň atanagy
Yzky köpriniň ýarymoky
Öňki syryk
Öwrülişiň daýanjy
Yranma oky
Öňki ok
Öňki tigriň küpjegi
Yzky tigriň küpjegi
Kuwwat saýlap alyjy wal
310…370
540…960
500…620
410…680
410…680
470…780
270…570
680…820
470…570
270…330
450…550
910…1560
940…1560
410…460
940…1560
470…640
450…620
1080…1200
940…1040
330…410
Dikeldilmäge mätäç bolan şaýlaryň göwrüminiň aşaky çägi (1-nji tabl.) 1000 sany
MTZ-80 traktoryny diňe bir gezek düýpli bejerilişe, ýokary çägi bolsa traktorlaryň
ulanylyş döwründe ýüze çykýan bozulmalarynyň netijesinde we ýeňil bejerilişde
şaýlaryň ätiýaçlyk şaýlary bilen çalşylyşyny hasaba alnan ýagdaýyna degişlidir. Eger-de
olaryň 2-nji düýpli bejerilişi meýilleşdirilse, onda ýokardaky getirilen sanlar has-da uly
bolar. Sanawda getirilen şaýlaryň käbiri bejeriş önümçiliginde giňden peýdalanyl
mehaniki işläp bejermek, preslemek, kebşirlemek we bejeriş ölçegleriniň usullary
arkaly olaryň işe ýarymlylygy dikeldilýär. Emma olaryň köpüsi ätiýaçlyk täze şaýlar
bilen çalşylýar, bu bolsa olary daşary ýurtlardan satyn almak üçin örän köp altyn puluň
gerek boljakdygyny görkezýär. Bu pul serişdelerini öz ýurdumyzda diňe iýlip könelişen
şaýlary dikeltmek bilen tygşytlap bolar.
Döwletimizde bar bolan bejeriji kärhanalaryň önümçilik binalarynda dikeltmeklige
ýöriteleşdirilen sehleri gurnap bolýandygy sebäpli olaryň gurluşygy üçin düýpli
goýumlar zerur däldir. Dikeltmeklikde peýdalanylýan tehnologik we kömekçi
enjamlaryň ulanylyşy uzak möhletleýin häsiýetlidir. Bu ýagdaýlar göz öňünde tutulsa,
onda iýlip könelişen şaýlary dikeltmegiň önümçiligini ykdysady tarapdan esaslandyrmak
üçin ýöriteleşdirilen kärhanalarda iýlip könelişen şaýlary dikeltmegiň özüne düşýän
gymmatyny Cd olary öndüriji zawodlarda ýasamaklygyň özüne düşýän gymmaty bilen Cý
deňeşdirmek ýeterlikdir.
Öndüriji kärhanalarda şaýy ýasamaklygyň özüne düşýän gymmatynyň Cý düzümi
Cý = Mý + Dý + Hý,
(1)
bu ýerde M ý − şaýy ýasamaklyk üçin sarp edilen materiala we taslanan önüme
çykdajylar; Dý − önümçilik işçileriň zähmet haky; Hý – goşmaça çykdajylar.
Dikeltmeklige ýöriteleşdirilen kärhanalarda iýlip könelişen saýlary dikeltmegiň
özüne düşýän gymmatynyň Cd düzümi
Cd = M d + D d + H d ,
(2)
bu ýerde Md − iýlip könelişen şaýy dikeltmek üçin sarp edilýän materiala çykdajylar;
Dd − önümçilik işçileriň zähmet haky; Hd − goşmaça çykdajylar.
Ýokarda getirilen (1) we (2) deňlemelerden görnüşi ýaly, şaýlary ýasamagyň
özüne düşýän gymmatyny Cý we iýlip könelişen şaýlary dikeltmegiň özüne düşýän
gymmatyny Cd düzüjileriň adynyň hem-de häsiýetleriniň birmeňzeşdigini görmek
bolýar. Olary 2-nji tablisada [1] getirilen gatnaşyklary peýdalanmak arkaly deňeşdireliň.
2.Şaýy ýasamagyň we dikeltmegiň özüne düşýän gymmatynyň düzümi [1]
Çykdajylaryň görnüşi
Özüne düşýän gymmaty bilen
deňeşdirilende,%
ýasalanda Cý
dikeldilende Cd
Materiallar we taslanan önümler
70…75
6…8
Zähmet haky
4…6
25…35
Goşmaça çykdajylar
19…26
62…65
Materiallara we taslanan önümlere bolan çykdajylary, önümçilik işçileriň zähmet
hakyny maşynlaryň şaýyny ýasamagyň Cý ýa-da dikeltmegiň Cd özüne düşýän gymmaty
bilen arabaglanyşykda 2-nji tablisada getirilen maglumatlar esasynda ýazmak bolar:
65
Mý = (0,70…0,75)Cý we
Dý = (0,04…0,06)Cý ;
(3)
Md = (0,06…0,08)Cd we
Dd = (0,25…0,35)Cd.
(4)
(3) we (4) arabaglanşyklary özgertmek arkaly aşakdaky gatnaşyklar alynýar
Mý = (11,67…18,75)Dý we
Mý = (0,17…0,32)Dd .
(5)
Şaýlar ýasalanda Hý ýa-da dikeldilende Hd goşmaça çykdajylar umumy önümçilik
harajatlaryndan Rd we umumy hojalyk harajatlaryndan Rh ybarat bolup durýar
Hý = Röý + Rhý
we
Hd = Röd + Rhd .
(6)
Umumy önümçilik harajatlary Rö we umumy hojalyk harajatlary Rh işçileriň
zähmet haklary bilen [3] baglaňyşyklydyr
Rö = (1,0…1,2)D we
Rh = (0,4…0,5)D.
(7)
(7) gatnaşyklary (6) aňlatmalarda goýmak bilen
H = (1,0…1,2)D + (0,4…0,5)D = (1,4…1,7)D.
(8)
(1) we (2) deňlemeleri (5) we (8) gatnaşyklary peýdalanmak bilen özgertmek bolar
Cý = (11,67…18,75)Dý + Dý + (1,4…1,7) Dý = (14,07…20,45) Dý; (9)
Cd = (0,17…0,32)Dd + Dd + (1,4…1,7) Dd = (1,57…2,02) Dd.
(10)
Şaýlar ýasalanda Dý we dikeldilende Dd önümçilik işçileriň zähmet haky aşakdaky
gatnaşykda [1] bolýar:
Dd = (2,0…2,5) Dý.
(11)
(11) gatnaşyk, (9) we (10) deňlemeler arkaly alynýar:
Cd = (0,16…0,36) Cý.
(12)
Alnan (12) gatnaşyk özüne düşýän gymmaty boýunça iýlip könelişen şaýlary
dikeltmegiň olaryň täzesini ýasamaklyga garanyňda 16-36%-ini düzýändigini ýa-da iýlip
könelişen şaýlary dikeltmeklik olary ýasamaklykdan 2,78-6,25 esse amatlydygyny
görkezýär. Bu gatnaşyk özünde tehnikany öndürýän maşyngurluşyk zawodlary bolan
döwletlere degişlidir. Ol döwletleriň tehnikasyny ulanýan Türkmenistan üçin iýlip
könelişen şaýlary dikeltmegiň önümçiligi gurnalsa, onda amatlylygyň derejesi has-da
ýokarlanar.
Jemlenilip aýdylanda, Türkmenistanda häzirki zaman kuwwatly we ýokary
öndürijilikli awtomobilleriň, traktorlaryň, enjamlaryň hem-de beýleki maşynlaryň tehniki
taýýarlyk derejesini ýokarlandyrmak, ulanylyşyny arzanlatmak we olaryň ulanylyş
möhletini dünýäniň öňdebaryjy döwletleriniňki bilen deňleşdirmek esasynda olaryň
ulanylyş netijeliligini artdyrmak bolar. Onuň üçin ýurdumyzda tehnikanyň iýlip
könelişen şaýlaryny dikeltmek önümçiligini ýola goýmak zerurdyr. Ol diňe bir öňde
goýlan maksatlara ýetmekligi üpjün etmän, eýsem täze açyljak ýöriteleşdirilen sehlerde,
ussahanalarda we zawodlarda ýüzlerçe iş ornunyň döredilmegine we döwletimiz üçin
millionlap altyn puly tygşytlamaga mümkinçilik döreder.
Türkmenistanyň Goranmak ministrliginiň
Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy
adyndaky Harby instituty
Kabul edilen wagty
2008-nji ýylyň
Baýdak aýynyň 20-si
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
66
Масино М.А. Организация восстановления автомобильных деталей.-М.:
Транспорт, 1981.
Черноиванов В.И.Организация и технология восстановления деталей
машин.- М.: Агропромиздат, 1989.
Ремонт машин Под ред. Тельнова Н.Ф.- М.: Агропромиздат, 1992.
Р.Ишанкулиев
ПОВЫШЕНИЕ ТЕХНИЧЕСКОЙ ГОТОВНОСТИ
И ЭФФЕКТИВНОСТИ ЭКСПЛУАТАЦИИ ТЕХНИКИ
Основой экономического и качественного развития отраслей народного хозяйства
является применение мощной и высокопроизводительной техники передовых
машиностроительных фирм мира. Повышение технической готовности и эффективности
использования техники является главной проблемой производства. Данная проблема имеет
многофакторную характеристику, поэтому пути решения её также различны. В нашей стране
одним из них является организация производства по восстановлению изношенных деталей.
Опыт передовых стран мира по производству, эксплуатации и ремонту техники показывает,
что восстановление изношенных деталей экономически выгодно.
Ремонтное производство нашей страны до настоящего времени полностью
основывается на методе использования запасных частей. Это является главной причиной
повышения себестоимости ремонта машин, а также отсутствия или несвоевременного
обеспечения запасными частями, приводит к снижению технической готовности техники,
находящейся в государственной и частной собственности. Долгое неработоспособное
состояние техники является причиной преждевременного её списания из эксплуатации.
Вследствие всех вышеуказанных факторов повышается себестоимость выполняемых работ
и производства продукции при участии машин.
В Туркменистане используется многомарочная техника, произведенная в различных
странах мира. Несмотря на это функции, характер изнашивания и величина износа
сборочных единиц и деталей, входящих в состав одноименных агрегатов и механизмов,
одинаковы. Это позволяет их сгруппировать по конструктивным особенностям и
организовать массовое производство восстановления по группам в специализированных
цехах, мастерских и заводах централизованным способом.
Анализ данных ранее проведенных исследований показывает, что себестоимость
восстановления изношенных деталей составляет 16-36% от себестоимости их
изготовления, или восстановление изношенных деталей в 2,78-6,25 раза выгоднее, чем
их изготовление. Это соотношение относится к странам, производящим технику. При
организации производства восстановления изношенных деталей в Туркменистане,
использующем технику этих стран, степень выгоды гораздо выше.
Следовательно, организацией производства восстановления изношенных деталей в
Туркменистане можно повысить эффективность эксплуатации и степень технической
готовности современных мощных и высокопроизводительных автомобилей, тракторов,
оборудования и других машин, а также повысить уровень их эксплуатации до
аналогичного уровня в передовых странах мира. Это позволит не только достичь
поставленной цели, но создать несколько тысяч рабочих мест во вновь организованных
специализированных цехах, мастерских и заводах по восстановлению изношенных
деталей, а также сэкономить сотни миллионов валюты для государства.
67
R.Ishangulyyev
INCREASE OF TECHNICAL READINESS AND EFFICIENCY
OF OPERATION OF ENGINEERING
Basis of economic and qualitative development of branches of the national economy is the
application of powerful and high-efficiency engineering of advanced machine-building firms of the
world. The increase of technical readiness and efficiency of use of engineering is the main
problem of manufacture. It has multi-factor characteristics, therefore has various ways of decision,
f.e organization of manufacture on restoration of the worn out details. The experience of the
advanced countries of the world on manufacture, operation and repair of engineering shows, that
the restoration of the worn out details is economically favorable.
It our country repair manufacture till now is completely based on a method of use of spare
parts. It is the main reason of increase of the cost of machine repairing price and of absence or
the delayed provision with spare parts, bringing to decrease of technical readiness of engineering.
The long disabled condition of engineering is the reason of untimely writing it off from operation.
All the above-stated factors raise the cost price of the works carried by enginering.
Though multibranded foregin engineering is used in Turkmenistan, functions, character and
size of deterioration of assembly units and details which are included in structure of the same units
and mechanisms are identical. It allows to group them according to their construction peculiarities
and to organize restoration works in specialized shops, workshops and factories.
The analysis of the researches carried show that the cost price of restoration of the worn
out details makes 16−36% of the cost price of their manufacturing and restoration of the worn
out details is 2,78−6,25 times more favorable than their manufacturing. Organization of
manufacture of restoration of the worn out foreing machines details in Turkmenistan is more
profitable.
Thus, organization of restoration of the worn out details manufacture in Turkmenistan could
raise efficiency of operation and degree of technical readiness of modern automobiles, tractors,
equipment and other machines and reach the level of their exploitation period in the advanced
countries of the world. It will allow not only to realize the target in view, but also to create
thousands of workplaces and to save millions of currency for out state.
68
TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN
№3
2008
O.Muhammetkuliýewa
ULANYLYŞ DÖWRÜNDE TURBALARYŇ
SUW GEÇIRIJILIGINIŇ PESELMEGINIŇ SEBÄPLERI
Turbalar arkaly suw geçirijiler taslananda olaryň diametrleri geçirilýän suw bilen
ulanyjylary doly kanagatlanar ýaly bellenilýär, turbalardaky gidrawliki sürtülme bolsa,
ulanylyş döwründe hemişelik diýip hasaplanylýar.Hakykatda turbalaryň ulanylyş döwründe
geçirijilik ukyby kem-kemden peselýar, kähalatlarda 50% çenli peselip bilýär.
Bu ýagdaý ulanyjylary suwuň gerek bolan mukdarynda üpjün etmek üçin täze
magistrallaryň geçirilmeginiň zerurlygyny döredýär we goşmaça düýpli çykdaýjylara
getirýär.
Ýüze çykýan müşgilligiň dogry tehniki-ykdysady çözgüdini tapmak üçin turbanyň
geçirijilik ukybynyň peselmeginiň sebäplerine seredip geçeliň.
Turbanyň geçirijilik ukubynyň peselmegine esasy täsir edýän zat suwuň fiziki we
himiki häsiýetleri hem-de turbanyň materialy bolup durýar.
Tebigy suwlaryň düzüminde belli bir mukdarda demir duzlary, bikarbonatlar,
sulfatlar, hloridler, uglekislota we başga komponentler bardyr.
Suwda olaryň toplanmasy az bolsa-da, hut şol maddalar turbalarda dürli
çökündileriň döremegine sebäp bolýar.
Turbalaryň içki üstünde dürli formaly we ölçegli çökündiler (nätekizlikler)
emele gelýär, şonuň netijesinde turbalaryň içki üstüniň büdür-südürligi artýar,onuň
kese kesiginiň meýdany kiçelýär, kähalatlarda turbanyň kese kesiginiň meýdanynyň
doly ýapylmaklygy hem bolup biler.
Öz tebigy döreýşlerine görä, bu çökündileri esasy 4 topara bölmek bolýar.
1. Posladyjy çökündiler. Olar geçirilýän suwuň turbalaryň içki üstüne yzygiderlik
agressiw täsir etmegi netijesinde döreýär.
Suwuň düzüminde hloridleriň (Cl- ), sulfatlaryň (SO 24− ) we beýleki erän
duzlaryň toplanmasy metala täsir edýän agressiwligiň görkezijisi bolup durýar.
2. Suwda bikarbonatlaryň bölünme prossesi netijesinde karbonat çökündileri
döreýär.
3. Düzüminde duzy bar suwlar turbadan geçirilende turbada demir çökündileri
döreýär.
4. Turbadaky mikroorganizmleriň ýaşamagynyň netijesinde çökündiler döreýär.
Şeýlelikde, suw geçiriji turbanyň içki üstüniň büdür-südürliginiň artmagy diňe pH
wodorod ionlaryň toplanmasyna bagly däl-de, eýsem suwuň düzümindäki demriň,
organiki maddalaryň mukdaryna, suwuň talhlygyna, mineral düzümine we durnuklylyk
görkezijisine baglydyr.
Turba posladyjy täsiri bolmadyk hem-de onuň içki üstünde karbonat çökündilerini
emele getirmeýan suwa durnukly suw diýilýär.
Durnuklylygyň görkezijisi I suwdaky wodorod ionlarynyň toplanmasynyň pHo
hakyky bahasy bilen suwuň kalsiý karbonaty bilen deň ölçegli doýgun ýagdaýyndaky pHs
bahasynyň arasyndaky tapawuda deňdir, ýagny
I = pHo - pHs
(1)
69
Suwuň kalsiý karbonaty bilen doýgunlygy suwuň aşgarlylygyna, onuň minerallyk
derejesine, temperaturasyna we kalsiýiniň toplanmagyna baglylykda kesgitlenilýär.
Durnuklylyk görkezijisi aşakdaky ýaly bolup biler
0 < I d” 0
Durnuklylygyň görkezijisiniň nola deňligi suwuň durnukly häsiýetleri barada
şaýatlyk edýär. Eger-de durnuklylygyň görkezijisi noldan kiçi bolsa, onda turbalarda
posladyjy çökündiler emele gelýär, eger-de noldan uly bolsa, onda karbonat çökündiler
emele gelýär.
Turbada ýüze çykýan çökündilere görä, suwlary bäş topara bölmek bolýar.
I topar. Durnuklylyk görkezijisi -0,2-den +0,2 çenli gowşak minerallaşan
poslatmaýan, düzüminde ergin demir we organiki maddalar köp bolmadyk suwlar.
II topar. Durnuklylyk görkezijisi -1,0 çenli bolan, gowşak minerallaşan posladyjy
suwlar. Düzüminde ergin demir we organiki maddalar bolup, olaryň mukdarlary 3mg/l
-den kiçi bolan suwlar girýär.
III topar. Durnuklylyk görkezijisi -1,0 -den -2,5 çenli bolan, has posladyjy, ýöne
düzüminde az mukdarda hloridler we sulfatlar bar bolan suwlar (100-150mg/l). Suwuň
düzümindäki demriň mukdary 3mg/l-dan uludyr.
IV topar. Durnuklylyk derejesi otrisatel bolan posladyjy suwlar. Düzüminde köp
mukdarda sulfatlar we hloridler (500-700 mg/l köp) hem-de köp mukdarda organiki
maddalar bar bolan işlenilmedik suwlar.
V topar. Durnuklylyk görkezijisi +0,8 uly bolan, uly karbonat we kiçi hemişelik
talhlykly, güýçli minerallaşdyrylan galyndysy 2000 mg/l -den köp bolan posladyjy suwlar.
Suw üpjünçiliginde turbalaryň geçirijilik ukybyny ýitirmekliginiň – işleýiş
möhletine baglylygynyň grafigi suratda görkezilýär.
Suw geçiriji turbanyň geçirijilik ukybynyň
peselmekliginiň ulanyş döwründe baglylygy
70
Her bir zona suwuň kesgitli topary degişlidir.
Grafigiň kömegi bilen suw üpjünçilikdäki turbalaryň ulanylyşynda we gurluşygynda
hem-de olary taslamakda örän wajyp meseleleriň çözgüdini tapmak bolýar.
Suw çeşmesinde suwuň analizini alyp hödürlenilýän grafikden peýdalanyp, turbanyň
ulanyş döwründe onuň gidrawliki garşylygynyň nä derejede artýandygyny kesgitlemek
bolar. Bu bolsa turbanyň diametrini dogry saýlap almaklyga mümkinçilik berýär.
Şeýle hem çökündiniň döremek mümkinçiligini kesgitläp, taslanýan öndürijiligi
üpjün etmek üçin, öňünden degişli öňüni alyş çärelerini kabul etmek bolar.
Suratdaky grafigiň [E.1] esasynda aşakdaky formula alyndy:
Qt=Qo (1-0,01ntm) ( 2 )
Bu ýerde Qo - turbanyň hasap boýunça geçirijilik ukyby,
Qt – şol turbanyň t ýyl geçenden soňra geçirijilik ukyby,
n we m – geçirilýän suwuň fiziko-himiki häsiýetlerine bagly bolan parametrler.
Olar aşakdaky tablisa boýunça kesgitlenilýär.
1-nji tablisa
Suwuň
topary
I
II
III
IV
V
Turbanyň
diametri,
mm
150-300
400-600
150-300
400-600
150-300
400-600
150-300
400-600
150-300
400-600
Parametrleriň ululygy, mm/эyl
n
m
4,4
2,3
6,4
2,3
11,6
6,4
18,0
11,6
32,0
18,0
0,5
0,5
0,5
0,5
0,4
0,5
0,35
0,4
0,25
0,35
α
0,025
0,17
0,20
0,51
>? 0,6
Mysal hökmünde polat turbalardan ýasalan diametri 300mm-e deň bolan suw
geçirijisine seredip geçeliň. Suwuň görkezijileri Mary şäheri üçin alyndy.
Suwuň kalsiý karbonaty bilen doýgunlygy suwuň aşgarlylygyna, onuň minerallyk
derejesine, temperaturasyna we kalsiýnyň toplanmagyna baglylykda kesgitlenilýär. Ony
kesgitlemek üçin [ 2 ]-däki nomogrammadan peýdalanmaly.
Suwuň himiki analizinden: pHo = 7.9, kalsiýniň toplanmagy CCa = 68,1 mg/l,
aşgarlylygy – 2,3 mg.ekw/l, minerallyk derejesi P=2 g/l, temperaturasy t=20 0С.
Nomogrammadan pHs =7,4.
Şeýlelikde, suwuň durnuklylygy I=7,9-7,4=+0,5.
71
Durnuklylygyň görkezijisi noldan ýokary. Turbalarda karbonat çökündileri döreýär.
Suwuň düzümindäki demiriň mukdary 3 mg/l-den az. Şu parametrler boýunça suw
II topara degişli bolýar..
Turbadaň suw geçirijiniň hasap boýunça öndürijiligi Q0 = 84 l/sek, suwuň tizligi
V=1.2 m/sek.
Suwuň II topara degişlidigini hasaba alyp turbadan suw geçirijiniň iki ýyldan
geçirijilik ukyby
n = 6.4,
m = 0.5.
Qt = 84 (1- 0.01 x 6.4 x 20.5) = 76 l/sek.
Diametri 300mm-e deň turbanyň iki ýyldan geçirijilik ukyby 9.5% kiçeler.
76/84 x 100% = 90.5%; 100%-90.5%=9.5%.
Turbanyň içki diwarynda ýüze çykýan büdür-südürligi Kt bolan çykyntgylaryň
beýikligi
Kt= Ko+αt, ( 3 )
Bu ýerde
Ko – çykyntgynyň beýikliginiň başlangyç ululygy, mm.
α –geçirilýän suwuň fiziko-himiki häsiýetine baglylykda büdür-südürligiň
çykyntgylarynyň artmagynyň çaltlygy, mm/ýyl.
Büdür-südürliginiň çykyntgylarynyň beýikligi iki ýyldan Kt=0+0,17x2=0.34mm
öser.
Turbalarda çökündileriň döremekliginiň öňüni almak üçin [2] teklip edilýän
degişli çäreleri geçirmeli.
Netije:
Turbanyň suw geçirijiliginiň suwuň fiziko-himiki häsiýetlerine, turbalaryň
diametrine we ulanylyşyň dowamlylygyna baglylykda peselmesini kesgitlemekligiň
usulyýeti teklip edilýär.
Türkmenistanyň Döwlet
Kabul edilen wagty
energetika instituty
2008-nji ýylyň
Türkmenbaşy aýynyň 21-i
EDEBIÝAT
1.
2.
72
А.Д.Альтшуль. Гидравлические потери на трение в т рубопроводах,
“Стройиздат”,1989.
СНиП 2.04.02-84.
О.Мухамметкулиева
ПРИЧИНЫ СОКРАЩЕНИЯ ПРОПУСКНОЙ СПОСОБНОСТИ
ТРУБОПРОВОДОВ В ПРОЦЕССЕ ИХ ЭКСПЛУАТАЦИИ
Автор статьи проводит расчет диаметра труб с учетом постепенного сокращения
пропускной способности трубопроводов в процессе их эксплуатации. При
про ектировании напорных трубопроводов их диаметр назначает ся с таким
расчетом,чтобы полностью обеспечить потребителей транспортируемой жидкостью
или газом,причем предполагается,что гидравлическое сопротивление труб в течение
всего срока эксплуатации остается постоянным. Однако практика показывает, что
решающее влияние на изменение пропускной способности труб оказывают свойства
транспортируемой жидкости и материал трубопровода.
В данной работе предлагаются график и расчетная формула для определения
уменьшения пропускной способности трубопроводов водоснабжения в зависимости
от физикo-химических свойств воды, диаметра труб и продолжительности их службы.
O.Muhammetkuliyeva
REASONS OF PIPES THROUGHPUT REDUCTION DURING
THEIR EXPLOITATION
The pipelines diameter is usually designed to secure consumers with transported liquid or
gas, and it is supposed, that the hydraulic resistance of pipes during their exploitation remains
constant. In practice the throughput of pipelines during their exploitation gradually reduces in
accordance with the quality of the liquid and material transported.
The diagram and settlement formula for definition of reduction of throughput of water
pipelines depending on physical and chemical properties of water, diameter of pipes and duration
of their service are given in the article.
The author of the article calculates the pipelines diameter taking into consideration the
reduction of their throughput.
73
TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN
№3
2008
Ö.A.Ödekow, G.Orazow, A.Baýramow, T.Berdiýewa
GÜNBATAR TÜRKMENISTANYŇ MYSALYNDA ÝER
GABYGYNYŇ DINAMIKASYNYŇ GEOFIZIKI
MEÝDANLARYNDAKY WE PARAMETRLERINDÄKI
ŞEKILLERINIŇ BARLAGLARY
Häzirki wagta çenli sebitleriň nebit-gazynyň geljegini kesgitlemek gurluştektoniki, paleotektoniki, paleogeografiki, litologo-fasial ýagdaýlaryň nazara alynmagyna
esaslanypdy. Biziň pikirimizçe, nebitgaz toplanmagyndaky aýratynlyklar barlananda, ýer
gabygynyň ösüşine, onuň tektoniki çäklerine, ýataklaryň görnüşlerine, göçme ugruna we
häsiýetine, uglewodorodlar hatarynyň bozulmak mümkinçiligine täsir edýän, öň
öwrenilmedik geodinamiki ýagdaýy göz öňünde tutmak gerekdir.
Türkmenistanyň nebitgaz geljegine baha bermek üçin ýer gabygyny emele getiriji
güýçler we şertler öwrenilse, özboluşly täze maglumatlar almak mümkinçiligi döräp,
şol ýerlerde öň belli bolmadyk ýataklaryň görnüşlerini ýüze çykarmaga ýardam eder
diýen umydymyz bar.
Türkmenistan sebitinde awtorlar tarapyndan ýer gabygynyň gurluşy hakda
giňişleýin maglumatlar ýygnalyp, ýer gabygynyň we ýokarky mantiýanyň modellerini
gurnamakda, geofiziki maglumatlary düşündirmekde ylmy we amaly tejribeler toplandy.
Türkmenistanyň çägindäki öwrenilýän geofiziki meýdanlary geologiki düşündirmekde,
makalanyň awtorlarynyň ýygnan tejribesi, geologiki gurluşlaryň düzüminde, fiziki
parametrleriň ýerleşişine görä dörän ýokary derejeli güýçleriň düýpli täsiriniň
bardygyna ynam döredýär.
Magnit anomaliýa çeşmesiniň döremegine demriň bolmagy hökmany şert bolýan
bolsa, onda demriň ferromagnit minerallary görnüşine geçmegi we olaryň soňraky
saklanmagy üçin, okislenme-dikeltme şerti ýeterlik diýip hasap edilýär. Şonuň üçin hem
magmatiki jynslaryň hatary we tektoniki ýagdaýlaryň arasyndaky olaryň döreýiş hem-de
soňraky öwrülmelerindäki arabaglanyşyklaryň çözgüdi wajypdyr.
Magmatizmiň geodinamiki ýagdaýa baglylygyna seredip geçeliň. Bazaltlaşan
magmatizm ýer gabygynyň gysylmasynyň şertini häsiýetlendirse, gysma düzgüniniň
artykmaçlygyna geçilmegi granitleşen formasiýanyň döremegine getirýär. Bu
formasiýalar demir toplanmagynyň güýçli depgini boýunça düýpgöter tapawutlanýarlar.
Bazaltlar topary süýnme şertinde demir minerallaryň çalt döremegini häsiýetlendirýän
esas düzümli demirleşen dag jynslary peýda bolýar. Epilmelere (gysylma şertde) we
içki belentlikleriň döremegine geçilende magmatizmiň üýtgemegi bilen demriň aram
toplanmasy bellenilýär. Gysylma şertdäki şundan soňraky ösüş (orogen we giçki orogen
döwürde) turşy magmatizmiň güýçlenmegine getirýär. Granitleşen intruziýalar köp
halatlarda antiklinal we merkezi belentliklerde ýerleşýärler. Termodinamiki zonalaryň
74
(zolaklaryň) dördüsi, okislenme – dikeltme şertler boýunça ýer jümmüşinde ýüze
çykýarlar: “gematitli”, “magnetitli”, “silikatly” we “demirmetally”. “Magnetitli” zolagyň
adaty tektoniki wekilleri-süýnme gurluşlary (ewgeosiniklinallar, platformalaryň
aktiwleşen böleklerindäki çuňňur döwülmeler we ş.m.) bolsa, “silikatlysy” gysylma
gurluşlary bolsa, oksid epilmeler (skladkoobrazowaniýe) döwründäki magmatiki,
metamorfiki döremeler (emele gelmeler) bolmaklary wajyp hakykatdyr. Şeýlelikde,
ferromagnit minerallaryň ornaşmasy üçin amatly magmatizmiň häsiýeti we okislenmedikeltme şerti boýunça süýnme gurluşlarydyr, amatsyzy – gysylma zonalaryndaky
gatlaklyklardyr.
Magnitlenen bölek silikatly zona düşende, ol täzeden ornaşma hadysasynyň
netijesinde magnitliligini çalt ýitirýär. Görnüşine görä, Gubadag uly Balkan
belentligindäki, Köpetdag öňi bükülmesindäki çuňňur döwülmeler (ýaryklar, bölekler)
Garagum platformasynyň ýer gabygy dörän döwründe süýnme gurluşlar bolandyr. Bu
bolsa, fundamentiň magnitlenmesine getirendir. Elbetde, eger agyrlyk güýjüniň
üýtgeýän çägine ýer gabygyndaky bölekleriň serhedi hökmünde seretsek, onda şu ýerde
magnit anomaliýalarynyň bolmagy kanuna laýykdyr.
Dykyzlyk kesimleri ýer gabygynyň ýokary bölegindäki gysylma zonasyny
görkezýärler. Ol demirgazykdan Balkan ýaka we gündogardan Messerian
basgançaklarynyň (stupenleriň) abanyp gelmeleriniň astyndaky Gögerendag-Ekerem
basgançagy bilen görkezilýän Günbatar-Türkmen çökentliginiň (depressiýasynyň)
gündogar böleginiň çökmeginden emele gelendir. Çökme zonasyny çäklendirýän gapdal
ýaryklary (razlomlary) şoňa görä, demirgazyga we gündogara gyşarýarlar. Olar “Moho”
serhedinde dik, galyňlygy 3-den 7 km bolan basgançaklar görnüşinde ýüze çykýarlar.
Çökýän basgançaklaryň jyns bölekleri ýarylmalaryň zolaklary boýunça süýşýän bloklaryň
aşagyna “iteklenmegi” zerarly ýer gabygynyň galyňlygyny artdyrýar.
Magnit anomaliýalarynyň analitiki usul bilen ýokary ýarym giňişlige dowam etmek
ýoly bilen öwrenilmegi we magnit meýdanyny modelleşdirmegiň netijeleri, şeýle
çeşmeleriň uly çuňlukda we fundamentiň üstünde ýerleşýändiklerini görkezýärler.
Ähtimal, magnit anomaliýalarynyň çeşmeleri bükülmeler döremesiniň başlangyç döwri
bilen baglydyrlar. Emma bu hadysany jikme-jik täzeden gurnamak häzirlikçe mümkin
däldir. Öwrenilýän sebitimizi, agyrlyk güýçleriniň häsiýetli anomaliýalary bilen aktiw
ýerleriň hataryna geçirmek üçin, olaryň seýsmiki aktiwligi barada maglumatlar hökmany
gerekdir.
Günbatar Türkmenistan we oňa gapdallaşýan Hazar deňiz kenarýaka çäklerindäki
ýer titremeleriniň episentr we giposentrler kartalaryny hem-de magnituda we klaslara
bölünen maglumatly tablisalar ulanyldy. Şol maglumatlaryň hemmesi Etrek-Sakiz we
Ogurja adasy, Sarygamyş profilleri boýunça geologo-geofiziki kesimlere geçirildi (1nji surat). Uly Balkan gerşiniň aşagynda 40-50 km çenli, giposentleri günortadan
demirgazyga çuňlaşýan çuň fokusly ýer titiremeleriň zonasy ýüze çykaryldy. Demirgazyk
Balkan bükülmesiniň platforma bölegindäki ýer titremeleriň giposentrleri ýer üstüne
golaý (5 km-den 20 km çenli) ýerleşendirler.
75
Grawitasion basgançaklaryň bar ýerinde seýsmiki aktiwligiň beýgelmegi
bellenilýär. Grawitasion anomaliýalar ýaýlymy bilen ýer titreme episentrleriniň
umumylygyny, şeýlelikde, platformanyň günorta çäginde we sebitleşýän
ýerlerinde birmeňzeş görnüşde ýüze çykýan, tektoniki hadysalaryň globallygyny
tassyklaýar. Ýer gabygynyň häzirki gurluşyna getiren tektoniki güýçleri we şertleri
täzeden gurnamak, geofiziki meýdanlaryň we modelleriň dinamikasyny düşündirmek
aýratyn gyzyklanma döredýär.
76
Çöketlikleriň ýer gabygy süýnme şertindekä fundamentiň passiw çökmeginiň
netijesinde döreýändigi baradaky düşünje giňden ýaýran pikirdir. Fundamentiň
bölekleriniň (bloklarynyň) adaty ýarylyş düzgüni boýunça çuňlaşmagy hadysanyň
tapawutly aýratynlygy bolup durýar. Şu pikiriň nukdaýnazaryndan, çöketlikleriň gyrasynda
fundamentiň bölekleriniň (bloklarynyň) çuňlaşýan basgançaklary döreýärler. Eger-de
fundamentiň böleklerine juda emeli gyşarmalar girizilmedik ýagdaýlarynda, çöketlik
simmetriki ýagdaýda bolmalydyr.
Öwrenilýän sebitiň çäklerinde gysylmanyň geofiziki alamatlarynyň köpçülikleýin
ýaýramagy, gysylma ýagdaýynda çöketlikleriň emele gelmesiniň şertleriniň iň bolmanda
hil taýdan täzeden gurnalmasyny ýerine ýetirmegini talap edýär.
Asimmetriki aktiw çäkleriň ilkinji tektoniki täzeden gurnalyşy F. Wening-Meýnes
tarapyndan esaslandyryldy. Onuň beýanyna laýyklykda, gabygyň döremeginde ýer
gabygynyň deformirlenmegi: adalar dugasy – çuň suwly çöketlikler gabykda gorizontal
gysylma, güýjenmäniň ýokary derejedäki täsiri astynda bolup geçýär. Bu pikiriň häsiýetli
aýratynlyklary: çöketligiň döremegi- fundamentiň passiw çökmegine däl-de, eýsem ol
diňe jebisleşen gabyk üstüniň aktiw basylmak hadysasyna baglydyr. Biziň pikirimizçe,
bu beýany takyklaýjy düzedişler bilen öwrenilýän etrabymyzyň çägindäki tektoniki
täzeden gurnamalarda ulanmak mümkindir.
Epilmäniň gorizontal gysyş güýçleriniň täsiri astynda döremeginiň beýany
maslahatlaşylanda, gorizontal tektoniki güýçleriň we daýanç garşylygynyň hakykatda
birmeňzeşligine esaslanýar. Şu ýagdaýda çöketligiň bortunyň (gapdal gyrasynyň) onuň
daşynda aşak gaçýan döwülmeleri bilen simmetriki bolmalydygyny modelleşdirme
görkezýär. Ýöne dürli ýaşly çöketlikler boýunça geologo-geofiziki maglumatlaryň
seljermesi, bortlarynda şeýle häsiýetli ýerleşen döwülmeler bolan simmetriki
çöketlikleriň ýokdugyny görkezdi. Çöketlikler fundamentiň üsti boýunça hem, dürli
ýaşly çökündileriň olarda ýerleşmegi we üýtgemek derejesi boýunça hem,
asimmetrikidirler. Çöketlikleriň asimmetrikiligini olaryň döremegine ýer gabygyna
birtaraplaýyn gorizontal gysylma güýçleriň aktiw täsiri bilen düşündirmek bolar. Egerde daýanç ýumşak bolsa, onda massalaryň dikligine üýtgemesi bilen bir hatarda
gorizontal süýşmesi hem bolup geçýär. Gynansak-da, birtaraplaýyn gysylma şertinde ýer
gabygynda çuň çöketlikleriň döremek hadysasyny beýan ediji ynamly nazaryýet we
model gurluşlary ýok.
Günbatar Türkmenistanyň çäkleri geologiki we geofiziki usullar bilen oňat
öwrenilen. Şol sebäpli hem geofiziki modelleri saýlap-seljerip almak usulynyň
netijeleriniň esasynda birtaraplaýyn gysylma şertleriniň döränligi ähtimal bolan
Günbatar Türkmenistan çöketliginiň, Balkan öňi bükülmesiniň we uly Balkanyň
gurluşlarynyň mümkin bolan aýratynlyklaryny ýazyp beýan etmäge synanyşmak
mümkinçiligi ýüze çykýar.
Gorizontal tektoniki güýçleriň ugry gurnalanda (rekonstruksiýa), güýçleriň
köplenç halatda adaty ugur boýunça, dag gerişlerine, uzalan gatlaklara we ýarylyş
gurluşlara gönükdirilen hasabynda kabul etjekdiris. Uly Balkandaky döwülmeler
77
demirgazyk-günbatar ýaýlymlyga eýedirler. Bu ýagdaý gysyjy tektoniki güýçler
demirgazyk-gündogardan günorta-günbatar ugra gönükdirilendigini tassyklamaga
mümkinçilik berýär. Bar bolan geologo-geofiziki maglumatlar ornaşan fundamentde
çöketlikleriň döreýşiniň beýanyny diňe umumy görnüşde täzeden gurnamak
mümkinçiligini berýär. F.Wening-Meýnesiň pikirine laýyklykda, çöketlikleriň
döremesini fundamentiň bloklarynyň juda gujurly “basmak” hadysasy görnüşde
seretmek bolar. Güýjüň täsiriniň birtaraplaýyndygy sebäpli, çöketligiň demirgazyk
bortunyň has iri bolan asimmetriýasy onuň häsiýetli aýratynlygydyr. Bu ýagdaý eýýäm
çöketlik döremeginiň irki döwürlerinde ýüze çykýar. Gysylma şertinde çöketliklerdäki
fundamentiň çökmesine, onuň bloklarynyň adaty ýarylmalaryň gurluşy boýunça
peselmeleri ýaly seretmek bolmaýar. Gapdal gysylmanyň täsiri astynda bükülme ýeke
bir ýer esasynyň aýratyn bloklarynyň çökmegine däl-de, olaryň süýşüp barmaklygyna
we ýokary zyňylmagyna (wzbros) çenli getirilmelidirler. Şeýle bükülmäniň aýratyn
häsiýetliligi fundamentiň süýşüp barmalar we ýokary zyňylmalar hökmünde garap
boljak ýokary göterilen bloklary bolmalydyr. Şeýle ýokary zyňylmalaryň mysaly
hökmünde, biziň pikirimizçe, Gubadag Uly Balkan belentligini görkezmek bolar. Ýer
gabygynyň dag jynslary az mukdarda gysylýarlar. Şonuň üçin, birtaraplaýyn gysylma
täsiri astynda bükülme döremegindäki beýanyň häsiýetli tarapy goňşy çäklerde
massalaryň ýokary galmasy bolmalydyr. Görnüşi ýaly, Gubadag-Uly Balkan belentligi
Garabogaz orta massiwiniň gysma hereketiniň täsiri astynda bolmagy mümkindir.
Ulgamlalaýyn ýokary galma çäklerinde ýerli süýnmeler döreýändigi we onuň
netijesinde esas dag jynslaryň intruziýalarynyň we ýaryk boýunça jynslaryň (daýki)
aralaşmagyna getirýändigini, bu bolsa öz gezeginde Günbatar Türkmenistandaky uly
möçberli magnit anomaliýalaryny düşündirmäge mümkinçilik berýär.
Dykyzlyk modelleri Günbatar Türkmen depressiýasyndaky bükülme gurluşynyň
döreýşiniň mehanizmi hakda käbir çaklamalary öňe sürmäge mümkinçilik berýär.
Bükülmäniň merkezi böleginde “bazalt” gatlagyna şertleýin degişli edilen dag jynslaryň
galyňlygynyň möçberiniň artmagy ilkinji nobatda ünsüňi çekýär (2-nji surat). Çökündi
dag jynslar kesiminiň aşaky bölegine dykyz jynslaryň “güberilip öňe çykmagy” iň syrly
ýagdaýdyr, ony aşakdaky şertler bilen düşündirmek mümkindir. Eger-de berk plita dürli
sebäplere görä üstüne iki tarapdan süýşüp gelýän berk massiwiň aşagyna iteklense, onda
onuň merkezinde süýnme güýçleri döreýärler. Olar ýaryjy jaýryklaryň döremegine
getirýärler, bu bolsa dykyz intruziw döremeler üçin geçiriji kanallar bolup hyzmat
edýär. Olaryň özleri hem, çökýän massalar hereketiniň täsirindäki gysyjy güýçleriň
täsiri astynda ýokarky ýatan gatlaklara aralaşýarlar hem-de olaryň üstüne dykyz
wulkaniki örtük we gatlaklara çökündiler görnüşinde dökülýärler. Şu ýerden hem
“bazalt”, “granit” we çökündi gatlaklaryndaky dag jynslaryň dykyz intruziw jisim bilen
doýgun bolmak hadysasy bolup geçýär. Şeýlelikde, bükülmäniň düýbünde we uly
78
Balkanda dykyz we magnitli döremeleriň bar bolmak mümkinçiligi ýüze çykýar.
Ähtimal, Balkan ýany sineklizesinde çökündi döremeleriň aşagyna “bazalt” gatlagyndaky
dykyz dag jynslaryň gelmegini şeýle mehanizm bilen düşündirmek mümkindir.
Bükülmäniň çökme şertinde gysyjy güýçleriň bar bolan ýagadaýynda çökündi örtüginiň
jynslary ýeterlik derejedäki güýjenmä sezewar bolýarlar. Bu ýagdaý bolsa orun
üýtgetmelere (dislokasiýa) getirýärler. Fundamentiň orun üýtgemeleri bilen sazlaşmaýan
79
gatlaklygynyň emele gelmesi mümkindir. Ilkinji nobatda bu, esasan hem, çäklere ýakyn
döwülmeler zonasynda we olara galtaşan daşky zonalaryň meýdançalarynda emele gelýän
köpsanly üste süýşmeleridir (nadwig). Içki zonalar barada aýdylanda bolsa, çökündi
galyňlygyndaky gurluşlaryň döremegi barada esasly netijä gelmäge bar bolan geologogeofiziki maglumatlar göz-görtele ýetmezçilik edýändigini bellemek gerek. Emma
dykyzlyk modellerinden alnan nazaryýet hasaplamalaryň we gözegçilik meýdanlarynyň
gabatlaşmasynyň (korrelýasiýa) häsiýeti boýunça ser salnanda, çökündi toplumyndaky
gurluşlary belent derejedäki gatlak orun üýtgemesi bilen häsiýetlendirmek bolar.
Gorizontal hereketlere we massa üýtgemelerine seretmezden, bu taglymat
(konsepsiýa) plitalaryň tekonikasy taglymaty däldir. Elbetde, Günorta-Günbatar
Türkmenistandaky bükülmelerini plitalaryň tektonikasy nazaryýetine laýyklykda
Anatoliý-Eýran-Pont-Hazar, umuman alnanda Ewroaziýa plitasy bilen Arabystan
plitasynyň özara täsiriniň netijesinde dörän hökmünde göz öňüne getirmek bolar. Emma
anyk şeýle pikire gelmek üçin ýeterlik esas hem maglumat ýokdur. Şonuň üçin hem
ýaýbaňlanýan aram mobilizm konsepsiýasyna laýyklykda Günbatar Türkmen çöketliginiň
aşagynda demirgazyk bortunyň çäginde yzygiderli ýokary galýan we günorta sebitinde
pese düşýän hakykatda üznüksiz fundament bardyr. Tektoniki güýçleriň ugurlarynyň
günorta-günorta-günbatardan, demirgazyk-demirgazyk-gündogardygy geofiziki
meýdanlaryň derňewi esasynda ýüze çykaryldy. Bu gorizontal güýçleriň täsirleriniň
ugurlary Günbatar Türkmenistanyň we oňa çäkleşýän ýerleriň tektonikasynyň derňewi
tassyklaýar. Bu ýagdaýlar A.W. Peýwäniň, W.E.Haýynyň, Ö.A.Ödekowyň we beýlekileriň
çap edilen işlerinde aýdyň görkezilýär.
Şu ýerde ýaýbaňlandyrylýan, gysylma şertlerinde bükülmeleriň emele gelýändigi
baradaky konsepsiýa çökündi basseýnleriň nebitgazlylygyna baha bermegiň belli bir
geljeginiň bardygyny aňladýar. Geofiziki usullar Günbatar-Türkmen çöketliginiň çökündi
basseýnlerinde köp tektoniki bozulmalary ýüze çykardylar. Çökündi galyňlygyndaky
üzülmeler köpsanly bolan ýagdaýynda süýnme şertlerinde dag jynslaryň gazsyzlaşmagy
bolup geçýär. Ýöne uglewodorodlaryň uly göwrümli toplanmasy bolmaly däldir. Şol bir
wagtda gorizontal güýçleriň birtaraplaýyn hereketi çökündi galyňlygyň gysylmagyna we
ýaryklaryň hem jaýryklaryň ýapylmagyna getirýär. Ondan başga-da, uglewodorodlaryň
toplanmagyna getirip biljek asimmetriki epilmeler döräp biler. Üste süýşmeleriň
(nadwig) aşagyndaky çäklerde stratigrafiki lowuşkalar (ýatakçalar) döräp bilerler.
Şeýlelikde, nebitgazlylygyň gelejegine baha berlende, gurluşyna we litologiýasyna baha
bermekden başga-da, dag jynslaryny gysýan gapdal gorizontal gysma güýçleriň
möçberine hem baha bermek hasaba alynmalydyr. Gorizontal gysylma ýa-da süýnme
güýçleriň käbir ýerlerde gowşamagy nebitgazlylygynyň geljeginiň üzül-kesil
peselmegine getirýär. Çünki, görnüşi ýaly, dag jynslary dagynyk ýagdaýda bolanynda
agyrlyk güýjüniň täsiriniň uglewodorod toplumlaryny saklamaga ýetmeýän bolmagy
mümkindir.
Günbatar-Türkmen asimmetriki grawitasion anomaliýasy nebit we gaza gelejekli
çökündi basseýni bilen baglydyr. Geofiziki meýdanlaryň hemme alamatlary boýunça
Gündogar Hazar anomaliýasy hem Hazar deňiz ýer gabygynyň ýokary bölegindäki
asimmetriki çökündi basseýnine gabat gelýär. Bu basseýn hem nebitgaza gelejekli
80
hasaplanýar. Ilkinji öwrenilmeli obýektleriň biri hem grawitasion basgançak bilen bagly
bolan gysylma gurluşlaryň geofiziki alamatlary aýdyň bolan bükülme bolmalydyr.
Şeýlelikde, tektoniki tebigaty bolan gorizontal güýçleriň ýer gabygynyň massasyna
täsiri nukdaýnazaryndan ýokarky mantiýanyň, ýer gabygynyň modelleriniň we geofiziki
meýdanlaryň dinamiki teswirlenmegi mümkindir.
Ylmy-barlag
geologiýa-gözleg instituty
Kabul edilen wagty
2007-nji ýylyň
Türkmenbaşy aýynyň 15-i
ЛИТЕРАТУРА
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Васов О.К. Глубинное строение и геофизические особенности земной коры
территории Туркменистана. Ашхабад, 1981
Годин Ю.Н. Глубинное строение Туркмении по геофизическим данным. Недра,
Москва, 1969
Захидов А.У. Геомагнитное поле Туркменистана и его связь с тектоникой.
Ашхабад, 1984
Красовский С.С. Гравитационное моделирование глубинных структур земной
коры и изостазии. Киев, 1989
Одеков О.А. Явлениe совместного действия вертикальных и горизонтальных
тектонических движений в земной коре. Ашхабад, 1981
Одеков О.А., Каратаев Г.И. и др. Структура земной коры юга Туркмении.
“Ылым”, 1974
О.А.Одеков, К.Оразов, А.Байрамов, Т.Бердыева.
ОТРАЖЕНИЕ ДИНАМИКИ ЗЕМНОЙ КОРЫ
В ГЕОФИЗИЧЕСКИХ ПОЛЯХ И РАСПРЕДЕЛЕНИЕ
ФИЗИЧЕСКИХ ПАРАМЕТРОВ НА ПРИМЕРЕ
ЗАПАДНОГО ТУРКМЕНИСТАНА
До настоящего времени оценка перспективности регионов основывалась на
учете структурно-тектонических, палеотектонических, палеогеографических,
литологофациальных факторов. Для исследования особенностей нефтегазонакопления
необходимо учитывать неизученный ранее геодинамический фактор, оказывающий
влияние на развитие земной коры, ее блоковую тектонику, на тип ловушек, характер
и направление миграции, возможность разрушения углеводородов нефтяного ряда.
Изучение влияния тектонических сил и условий на формирование земной коры
позволит получить принципиально новую информацию для оценки перспектив
нефтегазоно сности Туркменистана, будет способствовать выделению ранее
неизвестных здесь типов ловушек.
Развиваемая в данной работе концепция образования прогибов в условиях
сжатия дает определенные перспективы в оценке нефтегазоносности осадочных
бассейнов. Геофизическими методами устанавливается большая тектоническая
нарушенность осадочного бассейна Западно-Туркменской впадины. При большом
количестве разрывов осадочной толщи в условиях растяжения, должна происходить
дегазация пород и больших скоплений углеводородов не должно быть. В то же время
действие односторонних горизонтальных сил приводит к сжатию осадочной толщи
81
и закрытию разрывов и трещин. Кроме того, могут образовываться асимметричные
складки, в которых может происходить накопление углеводородов. В поднадвиговых
областях также могут образовываться стратиграфические ловушки. Таким образом,
оценка перспектив нефтегазоносности кроме оценки структуры и литологии должна
включать оценку сжатия пород боковыми горизонтальными силами. Показано, что
рассматриваемая Западно-Туркменская асимметричная гравитационная аномалия
связана с осадочными бассейнами перспективными на нефть и газ. По всем
признакам геофизических полей Восточно-Каспийская аномалия также соответствует
асимметричному осадочному бассейну в верхней части земной коры Каспийского
моря. Этот осадочный бассейн также является перспективным на нефть и газ.
Таким образом, показана возможность динамической интерпретации
геофизических полей и моделей земной коры в верхней мантии с позиций
преимущественного воздействия на массы земной коры горизонтальных сил
тектонического происхождения.
O.A.Odekov, K.Orazov, A.Bairamov, T.Berdyyeva
.
REFLECTION OF CRUSTAL DYNAMICS IN GEOPHYSICAL
FIELDS AND DISTRIBUTION OF PHYSICAL PARAMETERS
ON THE EXAMPLE OF WEST TURKMENISTAN
Before present time the estimation of regions perspective has been based on taking into
account structural-tectonic, paleotectonic, paleogeograhical and lithologic-facial factors. To study
the peculiarities of oil-and- gas accumulation it is necessary to take into account a geodynamic
factor not studied earlier affecting the development of the earth’s crust, its block tectonic, type
of traps, nature and direction of migration, possibility for disruption of hydrocarbons of petroleum
series. The study of impact of tectonic forces and conditions on the formation of the earth’s crust
will allow obtaining principally new information for the estimation of perspectives of oil-and-gas
bearing of Turkmenistan and contribute to determination of types of traps not known earlier.
The concept of formation of sags in the conditions of compression developing in this work
gives definite perspectives in the estimation of oil-and-gas bearing of sedimentation tanks. A large
tectonic disturbance of sedimentation tanks of West- Turkmen cavity is determined by geophysical
methods. With a great number of discontinuities of sedimentary mass in the conditions of stretching
degassing of rocks should take place and no large accumulation of hydrocarbons should be there.
At the same time the action of one- way horizontal forces lead to compression of sedimentary
mass and closure of discontinuity and cracks. Moreover, asymmetric folds may be formed where
hydrocarbons may accumulate. In sub – thrust regions stratigraphic traps may be formed as well.
Thus, the estimation of perspectives of oil-and-gas bearing except the estimation of structure and
sedimentology should include the estimation of rock compression by lateral horizontal forces. It
is shown that West-Turkmen asymmetric gravitational anomaly under study involves sedimentation
tanks perspective for oil and gas. According to all features of geophysical fields East-Caspian
anomaly also corresponds to an asymmetric sedimentation tank in upper part of the earth’s crust
of the Caspian Sea. This sedimentation tank is also perspective for oil and gas.
Thus, a possibility of dynamic interpretation of geophysical fields and models of the earth’s
crust in an upper mantle is shown from the positions of primary impact of horizontal forces of
tectonic origin on the mass of the earth’s crust.
82
TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN
№3
2008
R.Prenow
GIPERBOLIK TAPAWUT DEŇLEMELER ULGAMYNYŇ
ÇÖZÜWINIŇ DURNUKLYLYGY HAKYNDA
Şu işde giperbolik tapawut deňlemeler ulgamynyň başlangyç gyra meselesiniň
çözüwiniň durnuklylygy üznüksiz hem-de Gýolder funksiýalarynyň giňişlikleriniň
normalarynda derňeldi. Giperbolik tapawut deňlemeler ulgamy üçin ýakynlaşan
çözüwleriň durnuklylyk bahalandyrmalary alyndy. Eα(Ah,Ch) giňişliginiň Cα[0,l]h giňişlik
bilen gabat gelýänligi we olaryň normalarynyň ∈(0,1) bolanda deňölçegli ekwiwalentligi
görkezildi. Giperbolik deňlemeler ulgamynyň çözüwiniň durnuklylyk meselesi ylymda
we tehnikada, meselem, gaz dinamikasynda, gidrodinamikada, akustikada, elektromagnit
tolkunlarynyň ýaýramagyna degişli möhüm meseleleri çözmeklige mümkinçilik
döredýär.
1. Meseläniň goýluşy. Durnuklylyk hakyndaky teoremalar.
Goý, E-bahaň giňisligi bolsun. Eger-de hemme λ>0 bahalar (-A) operatoryň
(λ+A)-1 rezolwentasy üçin regulýar nokatlar bolup we aşakdaky bahalandyrma ýerine
ýetýän bolsa
(λ + A) −1
E→E
≤
G
λ
(1)
onda A çyzykly operatora kesgitleniş ýaýlasy D(A) bolan E dykyz giňislikde pozitiw
operator diýilýär [1].
Bu ýerde G λ-a bagly däldir.
Aşakdaky giperbolik deňlemeler ulgamyna seredeliň:
∂ u (t , x )
 ∂u (t , x )
= a1 ( x )
+ m11 ( x )u (t , x ) + m12 ( x )v (t , x ) + f 1 (t , x ), 0 < t ≤ T , 0 < x < l ,
 ∂t
∂x

 ∂v (t , x ) = a ( x ) ∂v (t , x ) + m ( x )v (t , x ) + m ( x )u (t , x ) + f (t , x ), 0 < t ≤ T , 0 < x < l ,
( 2)
2
21
22
2
 ∂t
∂x

β 1u ( t , l ) + β 2 v ( t , l ) = 0,
0 ≤ t ≤ T,
α 1u (t ,0) + α 2 v (t ,0) = 0,
u (0, x ) = u ( x ),
v (0, x ) = v 0 ( x ),
0 ≤ x ≤ l.

0
Bu ýerde α 1 ≠ 0, α 2 ≠ 0, β 1 ≠ 0, β 2 ≠ 0
Goý,
a ( x ) ≥ a > 0, mij (i , j = 1,2), f 1 (t , x ), f 2 (t , x ), u 0 ( x ), v0 ( x ), ((t , x ) ∈ [0, T ] × [0, l ])
funksiýalar (2) deňlemeler ulgamynyň yeterlik endigan çözüwiniň bolmagy ücin
ylalaşyk şertini kanagatlandyrýan ýeterlik endigan funksiýalar bolsun.
(2) deňlemeler ulgamyny akustika meselelerinde, elektromagnit tolkunlarynyň
ýaýramak meselesinde, gaz dinamikasynda we gidrodinamika meselelerinde ulanylýar [3].
(2) deňlemäni takmyny çözmek üçin [0,T] kesimde ädimli
83
[0,T]τ = {tk=kτ,
0≤k≤N, Nτ=T}
[0,l]h = {xn=nh,
0≤n≤M, Mh=l}
[0,T]τ *[0,l]h = {(tk ,xn) tk∈[0,T]τ , xn∈[0,l]h }
tory girizeliň. Onda birinji tertipli takyklygy bolan üýtgeýänleriň toplumy boýunça
tapawut deňlemeler ulgamyny aşakdaky görnüşde alarys:
unk − unk−1
unk+1 − unk
= a1n
+ m11n unk + m12nvnk + f1nk , 1 ≤ k ≤ N, 1 ≤ n ≤ M ,
 τ
h
 k+1 k
vnk − vnk−1
vn − vn
= a2n
+ m21 vnk + m22n unk + f 2kn , 1 ≤ k ≤ N, 1 ≤ n ≤ M , (3)
 τ
h
 k
k
k
k
α1u0 + α2v0 = 0, β1uM + β2vM = 0 0 ≤ k ≤ N ,
 o
0
un = u0 (xn ),vn = v0 ( xn ), 0 ≤ n ≤ M ,
1-nji teorema. (3) tapawut deňlemeler ulgamynyň çözüwi üçin aşakdaky
bahalandyrma adalatlydyr:
max u k
1≤k ≤ N
C [ 0, l ] h
+ max f 1k
1≤k ≤ N
+ max v k
1≤k ≤ N
C [ 0 ,l ]h
C [ 0, l ] h
+ max f 2k
1≤k ≤ N
≤ W [ u0
C [ 0, l ] h
C [ 0 ,l ] h
+ v0
C [ 0 ,l ] h
+
]
Bu yerde W - u0, v0, f 1k , f k bagly daldir..
2
Subudy: 1-nji teoremanyň subudy Ah operatoryň pozitiwlik häsiýetine daýanýar..
(3) deňlemeler ulgamyny operator deňleme görnüşinde ýazýarys. Goý, Ah kesgitleniş
ýaýlasy
(u n ,vn ) : u n ∈ C 1[0, l ]h , vn ∈ C 1[0, l ]h ,

D( Ah ) =  k
 (4)
α1u 0 + α 2 v0k = 0, β1u Mk + β 2 v Mk = 0, 0 ≤ k ≤ N , 0 ≤ n ≤ M 
bolan
 u   a B + m11
Ah  n  =  1n −
m21
 vn  
 u n 
 
a 2 n B− + m22  vn 
m12
(5)
formula bilen kesgitlenen operator bolsun.
Bu ýerde B−u n =
B− vn =
u n − u n−1
, α1u 0 + α 2 v0 = 0,
h
v n − vn −1
, α1u0 + α 2 v0 = 0,
h
β1u M + β 2 v M = 0, 0 ≤ n ≤ M
Onda (3) deňlemeler ulgamy aşakdaky görnüşe gelýär:
84
β1u M + β 2 v M = 0
(6)
 u nk +1 − u nk
= a1 B− u nk + m11n u nk + m12 n vnk + f1nk , 1 ≤ k ≤ N, 1 ≤ n ≤ M,

τ
 v k +1 − v k
 n
n
= a 2 B− vnk + m21n vnk + m22 n u nk + f 2kn , 1 ≤ k ≤ N, 1 ≤ n ≤ M,

 kτ
k
k
k
α 1u 0 + α 2 v0 = 0, β 1u M + β 2 vM = 0 , 0 ≤ k ≤ N,
u n0 = u 0(xn ), vn0 = v0(xn ), 0 ≤ n ≤ M
(7)
1-nji teoremanyň netijelerini aýdyňlaşdyrmak üçin aşakdaky ýaly giňişlikleri girizýäris:
C[0, l ]h = C[0, l ]h × C[0, l ]h , Cα [0, l ]h = C α [0, l ]h × C α [0, l ]h , (0 < α < 1)
Şeýlelikde, aşakdaky ýaly tor funksiýalaryny girizip, bu giňişlikleriň normalaryny
[0, l ]h × [0, l ]h gönüburçlukda alarys:
M
 ϕ n 
 
ψ n  n = 0
 ϕn 
 
ψ n  C [ 0 ,l ]
 ϕn 
 
ψ n  Cα [ 0,l ]
α
h ×C [ 0 ,l ]h
 u 0 + v0   0 

 =   ,
u
v
+
 0
 M
M 
= max ϕ n + max ψ n ,
0≤ n ≤ M
0≤ n ≤ M
(8)
h ×C [ 0 ,l ]h
ϕn − ϕ j
ψ n −ψ j
ϕ 
=  n 
+ Sup
+
Sup
α
α ,
0≤ j < n + j ≤ M (( n − j ) h )
ψ n  C [ 0,l ]h ×C[ 0,l ]h 1≤ j <nn≠+jj ≤ M ((n − j )h)
n≠ j
Bu ýerde Cα [0, l ]h = C α [0, l ]h × C α [0, l ]h , (0 < α < 1) üznüksiz funksiýalaryň
Gýolder giňişligi.
2. Ah operatoryň C[0, l ]h = C[0, l ]h × C[0, l ]h giňişlikde pozitiwligi
2-nji teorema. Hemme λ ≥ 0 regulýar nokatlarda (-Ah) operatoryň (λ + Ah )−1
rezolwentasy üçin aşakdaky bahalandyrma dogrudyr:
(λ + Ah ) −1
C [ 0 , l ]h →C [ 0 , l ]h
≤
G
λ
(9)
bu ýerde G λ we h-a bagly däldir..
Subudy: Teoremany subut etmek üçin aşakdaky belgilemäni girizýäris:
 un   ϕ n 
 =   , bu ýerden
v
 n  ψ n 
(λ + A )
h
 un 
−1  ϕ 
  = (λ + Ah )  n  .
 vn 
ψ n 
Ýokardaky deňligi aşakdaky deňlemeler ulgamynyň çözüwi üçin ulanyp,
85
 u n − u n −1
+ δu n + λu n + vn = ϕ n , 1 ≤ n ≤ M ,
a
h
 v − v
n
n −1
+ δvn + λvn + u n = ψ n , 1 ≤ n ≤ M ,
a
h

u 0 + v0 = 0, u M + vM = 0,

(10)
ϕ n ,ψ n ∈ C[0, l ]h = C[0, l ]h × C[0, l ]h h .
bu ýerde
Alarys:
 n n −i +1 h
ϕi , 1 ≤ n ≤ M ,
∑R
a
i =1

 un 
−1  ϕ 
  = (λ + Ah )  n  = 
 vn 
ψ n   n n− j +1 h
ψ j, 1≤ n ≤ M,
 ∑Q
a
 j =1
R=
Bu ýerde
(λ + A )
−1
h
(11)
1
1
, Q=
(λ + δ + 1)
(λ + δ − 1)
1+
h
1+
h
a
a
 ϕn 
  operator C[0, l ] = C[0, l ] × C[0, l ] giňişlikde çäklenendir..
h
h
h
ψ n 
(10) deňlemäniň çözüwini öwrenmek üçin A operatoryň häsiýetlerine seredeliň. Ilki
bilen A operatoryň pozitiwligine seredeliň. Onuň üçin (11) deňlemeler ulgamynyň
ikinji deňlemesinden alarys:
(λ + Ah )−1ψ n
n
≤
Bu ýerden
∑Q
(λ + A )
ψn ≤
n
h
n − j +1 h
Q
ψ
≤
Q n − j +1 max ψ j ≤ S 2 max ψ j
∑
∑
j
1≤ j ≤ M
a
a 0≤ j ≤ M
j =1
j =1
n − j +1
j =1
−1
h
n
h h Q(1 − Q n )
=
deňligi alýarys.
a a 1− Q
1
maxψ j
λ + δ 1≤ j ≤ M
Bu ýerden n=0,1,2,...,M üçin alarys:
(λ + Ah )−1ψ n
C [ 0 , l ]h
≤
W1
ψn
λ +δ
C [ 0 ,l ] h
(13)
Indi bolsa (11) deňlemeler ulgamynyň birinji deňlemesini bahalandyrýarys:
86
(12)
(λ + Ah )−1ϕ n
n
≤ ∑ R n −i +1
i =1
h
ϕ i ≤ S1 max ϕ i , 0 ≤ n ≤ M
0 ≤i ≤ M
a
(14)
(14) bahalandyrmadan:
n
∑R
n − i +1
i =1
h R (1 − R n ) h
⋅
=
a
1− R
a
S1 we S2 alnan bahalandyrmalary göz öňünde tutup alarys:
(λ + Ah )−1ϕ n
≤
W2
ϕn
λ +δ
C [ 0 ,l ]h
ýokardaky bahalandyrmadan n=0,1,2,...,M üçin alarys:
ϕn 

ψ n 
(λ + Ah )−1 
≤
C [ 0 , l ] h ×C [ 0 , l ] h → C [ 0 , l ] h ×C [ 0 , l ] h
W
λ +δ
ϕn 
 
ψ n 
(15)
C [ 0,l ]h ×C [ 0 ,l ]h
(15) deňsizlikden diýmek Ah operator C[0, l ]h = C[0, l ]h × C[0, l ]h giňişlikde pozitiw
operatordyr. 2-nji teorema doly subut edildi.
Ah operatoryň pozitiwliginden 1-nji teoremanyň subudy gelip çykýar.
3. Ah operatoryň Cα [0, l ]h = C α [0, l ]h × C α [0, l ]h giňişlikde pozitiwligi
3-nji teorema (3) tapawut deňlemeler ulgamynyň çözüwi üçin aşakdaky
bahalandyrma adalatlydyr:
max u k α
+ max v k α
≤ W [ u0
C
[
0
,
l
]
C [ 0 ,l ]h
h
1≤k ≤ N
1≤k ≤ N
+ max f1k α
+ max f 2k α
]
C
[
0
,
l
]
C [ 0 , l ]h
h
1≤k ≤ N
1≤k ≤ N
C α [ 0 , l ]h
+ v0
C α [ 0 ,l ]h
+
0 < α < 1.
Subudy: Indi bolsa Ah pozitiw operatoryň kesgitleniş ýaýlasy bilen
C[0, l ]h × C[0, l ]h giňişlikleriniň emele getirýän drob giňişlikleriniň
strukturasyny öwreneliň.
1  u n 
 u n   aB− + 1
 
1
aB− + 1 vn  operator
Goý C[0, l ]h × C[0, l ]h we Ah   = 
 vn  
D ( Ah ) = {(u n , v n ); u n , v n ∈ C[0, l ] h × C[0, l ] h , u 0 + v0 = 0, u M + v M = 0}
kesgitleniş ýaýlasy bolup, bu operatoryň C[0, l ]h = C[0, l ]h × C[0, l ]h giňişliginde
döredýän normasyna seredeliň:
 ϕn 
ψ 
 n
= Sup
Eα ( Ah ,C[0,l ]h ×C[0,l ]h ) λ >0
ϕ
λα Ah (λ + Ah ) −1  n 
ψ n  C[0,l ]h×C[ 0,l ]h
+
 ϕn 
ψ 
 n  C[0,l ]h×C[ 0,l ]h (16)
(16) normaly drob giňişligini Eα ( Ah , C h ) , α ∈ ( 0,1) bilen belläliň.
87
Onda Eα ( Ah , C h ) = Eα ( Ah , C h ) × Eα ( Ah , C h )
Eα ( Ah , C h ) giňişligiň kesgitlemesinden we Ah operatoryň (λ + Ah ) −1
boýunça
kommutirlenýänliginden aşakdaky bahalandyrmany alýarys:
(λ + Ah ) −1
Eα ( Ah ,C h ) → Eα ( Ah , C h )
≤ (λ + Ah ) −1
Ch →Ch
3-nji teoremanyň subudy Ah operatoryň Cα [0, l ]h = C α [0, l ]h × C α [0, l ]h giňişlikde
pozitiwlik häsiýetinden hem-de ýokardaky deňsizlikden we aşakdaky teoremadan
alynýar.
4-njii teorema. Eα ( Ah , C h ) we Cα [0, l]h α ∈ (0,1) bolanda, giňişlikler
islendik λ > 0 san üçin gabat gelýärler we olaryň normalary h-a görä deňölçegli
ekwiwalentdirler.
Aşakdaky deňlikleri peýdalanyp (11) deňlemeler ulgamyndan alarys:
1
Ah ( λ + Ah ) −1ϕ n = λ ( − ( λ + Ah ) −1 )ϕ n
λ
λα Ah (λ + Ah ) −1ψ n ≤ λα ψ n + λα +1 (λ + Ah ) −1ψ n ≤ λα max ψ n +
0≤ n≤ M
 n
h
W
+ λα +1  ∑ Q n − j +1  max ψ n ≤
max ψ n
0≤ n ≤ M
0≤ n≤ M
λ
+
δ
a
j
=
1


 1+α n n− j +1 h 
ψ n −ψ j ≤
λ Ah (λ + Ah ) ψ n ≤ λ maxψ n +  λ ∑Q

0≤n≤M
a
j =1


−1
α
α
α
 1+α n n− j +1 h 
h   ψ n −ψ j

≤ λ maxψ n + λ ∑Q
≤
 (n − j )  
α

0≤n≤M
a
a


=
1
j
h



  (n − j ) 
a

α


ψ n −ψ j

≤ J  maxψ n + Sup
α
0≤n≤M
0≤ j < j +n≤M 
h

 (n − j ) 

a


Ilki bilen J –i bahalandyralyň:
88







α
α
h
h

α
(
)
(
−
)
n
−
j
n
j
λ
λ




n
n
h
a h
a


≤
≤
J ≤ λ∑
λ
∑
n− j+1
1
1
n− j +
n− j + a
a
j=1 
j =1
(
λ +δ) 
 (λ + δ )  2  (λ + δ )  2
h
1 +
h  1 +
h
1 +
a


a
a

 

α
2α
n
≤ λ∑
j =1
 (λ + δ ) 
h
1 +
a


1
j −n +
2
h
≤W
a
Alnan bahalandyrmany göz öňünde tutup ýerine goýup alarys:
λα Ah (λ + Ah ) −1ψ n ≤ W ψ n
(17)
Cα [ 0 ,l ] h
Indi bolsa (11) deňlemeler ulgamynyň birinji deňlemesiniň bahalandyrmasyny
getireliň.
λα Ah (λ + Ah ) −1ϕ n ≤ W1 ϕ n
Alarys:
C α [ 0 ,l ] h
(18)
(19), (20) bahalandyrmalary göz öňünde tutup alarys:
ϕ 
Sup λα Ah (λ + Ah ) −1  n 
λ ≥0
ψ n 
Eα ( Ah ,C h )* Eα Ah ,C h )
 ϕn 
≤ W  
ψ n 
C α [ 0 ,l ]h *C α [ 0 ,l ] h
(19)
(19) bahalandyrmadan görnüşi ýaly, Eα ( Ah , C h ) ⊂ C α [0, l ]h × C α [0, l ]h gatnaşyk
ýerine ýetýär.
Indi bolsa
ψ n +l − ψ l
(nh)α
≤
W
α (1 − α )
ϕn 
 
ψ n 
(20)
Eα ( Ah ,C h )
bahalandyrmany (11) deňlemeler ulgamynyň ikinji deňlemesi üçin ýerine ýetýändigini
görkezýäris:
∞
∞
ψ n = ∫ Ah (λ + Ah ) ψ n dλ = ∫ (λ + Ah ) −1 Ah (λ + Ah ) −1ψ n dλ =
0
−2
0
n
h
= ∫  ∑ Q n − j +1  Ah (λ + Ah ) −1ψ j dλ
a
0  j =1
∞
Bu ýerden alarys:
89
∞ n +l
h
ψ n+l − ψ l = ∫ ∑ Q n+l − j +1 Ah (λ + Ah ) −1ψ j dλ −
a
0 j =1
∞ l
h
− ∫ ∑ Q l − j +1 Ah (λ + Ah ) −1ψ j dλ =
a
0 j =1
∞
h
l
= ∫ λ−α ∑ (Q n+l − j +1 − Q l − j +1 ) λα Ah (λ + Ah ) −1ψ j dλ +
a
0
 j =1
∞
+ ∫ λ−α
0
n +l
∑Q
n + l − j +1
j = l +1
h α
λ Ah (λ + Ah ) −1ψ j dλ
a
Ýokardaky deňligiň iki tarapyndan modul alýarys:
∞
l
h
ψ n +l − ψ l ≤ ∫ λ−α ∑ Q n +l − j +1 − Q l − j +1 dλ ψ n Eα ( Ah ,Ch ) +
a
j =1
0
∞
n +l
h
+ ∫ λ−α ∑ Q n +l − j +1 dλ ψ n E ( A ,C ) ≤ ( J 1 + J 2 ) ψ n E ( A ,C )
α h h
α h h
a
j =l +1
0
Netijede,
(ψ n ) C
W2
(ψ n ) Eα ( Ah ,Ch )
α (1 − α )
Alnan bahalandyrmalardan (11) deňlemeler ulgamy üçin
α
[ 0 ,l ]h *C α [ 0,l ]h
≤
ϕn 
 
ψ n 
≤
C α [ 0 ,l ]h *C α [ 0 , l ]h
W
α (1 − α )
ϕn 
 
ψ n 
(21)
Eα ( Ah ,C h )
bahalandyrmany alýarys, ýagny
C α [0, l ]h × C α [0, l ]h ⊂ Eα [ Ah , C h ] (22)
gatnaşygy alýarys.
(19) we (22) gatnaşyklardan bolsa Eα [ Ah , C h ] we C α [0, l ]h × C α [0, l ]h
giňişlikleriň α ε (0,1) bolanda gabat gelýänligi we olaryň normalarynyň h>0-a görä
deňölçegli ekwiwalentligi alynýar.
Şunlukda, ol giňişlikleriň özara gabat gelýänliginden we olaryň normalarynyň α ε
(0,1) bolanda deňölçegli ekwiwalentliginden Ah operatoryň pozitiwligi alynýar. 3-nji
teorema subut edildi.
Halkara türkmen-türk
uniwersiteti
90
Kabul edilen wagty
2008-nji ýylyň
Baýdak aýynyň 15-i
EDEBIÝAT
1. Ashyralyev A.O., Sobolevskiý P.E. Well posedness of Parabolic Difference Equations.
Birkhauser. Verlag. Basel. Boston. Berlin. 1994.
2. R.Hersch and T.Kato. High-accurasy stable difference schemes for well-posed initial value
problems. SIAM J. Numer Anal. 19 (1982), №3.
3. С. К.Годунов. Разностные методы решения уравнения газовой динамики.
Новосибирск. НГУ, 1962.
4. А.О.Ашыралыев, Р.М.Пренов. Об оценках устойчивости решения разностной
схемы для системы дифференциальных уравнений первого порядка. Сб. статей. А.
Ылым. 1998.
Р.Пренов
ОБ ОЦЕНКАХ УСТОЙЧИВОСТИ РЕШЕНИЯ РАЗНОСТНОЙ
СХЕМЫ ДЛЯ СИСТЕМЫ ГИПЕРБОЛИЧЕСКИХ УРАВНЕНИЙ
В статье рассматривается начально-краевая задача для системы гиперболических
уравнений. Устанавливается разностная схема первого порядка для системы
гиперболических уравнений.
∂u ( t , x )
 ∂ u (t , x )
= a1 ( x )
+ m11 ( x )u (t , x ) + m12 ( x )v(t , x) + f 1 (t , x ), 0 < t ≤ T , 0 < x < l ,
 ∂t
∂x

 ∂v(t , x) = a ( x ) ∂v (t , x ) + m ( x )v (t , x ) + m ( x )u (t , x ) + f (t , x ), 0 < t ≤ T , 0 < x < l ,
( 2)
2
21
22
2
 ∂t
∂x

β 1 u (t , l ) + β 2 v (t , l ) = 0 ,
0 ≤ t ≤ T,
α 1u (t ,0) + α 2 v (t ,0) = 0,
u (0, x) = u ( x ), v (0, x ) = v ( x ),
0 ≤ x ≤ l.

0
0
Автор определяет оценки устойчивости решения разностной схемы в
пространстве непрерывных функций и в пространстве действительных функций
Гельдера с показателем α∈(0,1).
R.Prenov
ABOUT ESTIMATIONS OF STABILITY OF THE DECISION OF THE CIRCUIT
FOR SYSTEM OF THE HYPERBOLIC EQUATIONS
The regional task for system of the hyperbolic equations is considered.
∂ u (t , x )
 ∂u ( t , x )
= a1 ( x )
+ m11 ( x )u ( t , x ) + m12 ( x ) v (t , x ) + f 1 (t , x ), 0 < t ≤ T , 0 < x < l ,
 ∂t
∂x

 ∂v (t , x ) = a ( x ) ∂v (t , x ) + m ( x ) v ( t , x ) + m ( x )u (t , x ) + f (t , x ), 0 < t ≤ T , 0 < x < l ,
( 2)
2
21
22
2
 ∂t
∂x

β 1u (t , l ) + β 2 v (t , l ) = 0,
0 ≤ t ≤ T,
α 1u (t ,0) + α 2 v (t ,0) = 0,
u ( 0, x ) = u ( x ),
v ( 0, x ) = v 0 ( x ),
0 ≤ x ≤ l.
0

The first order circuit for system of hyperbolic equations is established.
Estimations of stability of the decision of the circuit in space of continuous functions and in space of the
Holder valid functions with a parameter α∈ (0,1) are defined by the author.
91
INTERNET ULGAMLARYNDAN ALNAN GYZYKLY
MAGLUMATLARYŇ KOMMENTARIÝASY
ЕМКОСТЬ DIMM УВЕЛИЧИЛИ В 4 РАЗА
Стартап MetaRAM разработал технологию, благодаря которой емкость
стандартного DIMM-модуль оперативной памяти удалось увеличить в 4 раза.
Новые модули помещаются в стандартные слоты и не требуют
дополнительного электропитания.
Основанная в 2006 г. бывшим техническим директором AMD Фредом
Вебером (Fred Weber) компания MetaRAM придумала способ увеличения емкости
модуля памяти DIMM в четыре раза. Модули памяти MetaRAM DIMM способны
вмещать микросхемы памяти общей емкостью 4 или 8 ГБ, помещаясь при этом в
стандартный слот и не требуя дополнительного электропитания. При этом
технология позволяет значительно снизить стоимость системы. Один из партнеров
MetaRAM, имя которого не называется, намерен выпустить сервер, оборудованный
256 ГБ оперативной памяти, стоимость которого составит менее $50 тыс.,
сообщает Ars Technica.
По данным компании 80% баз данных, хранящихся на корпоративных
серверах, имеют объем менее 500 ГБ. Благодаря технологии MetaRAM такие базы
данных смогут загружаться в оперативную память целиком, что в свою очередь
приведет к огромному росту производительности.
В основе технологии лежит способ трехмерного наложения микросхем (3D
stacking). В результате модуль MetaRAM включает емкость двух или даже четырех
стандартных модулей DIMM. Кроме того, модуль содержит чипсет MetaRAM,
который управляет работой памяти. Функционально он находится между
контроллером оперативной памяти и чипами памяти DRAM на модуле. «Мы сделали
так, чтобы память воспринимала наши чипы как контроллер, в то время как
контроллер воспринимает наши чипы как чипы памяти», — рассказывает один из
основателей проекта Суреш Райан (Suresh Rajan). Чипсет MetaRAM играет роль
маршрутизатора, благодаря которому модуль работает на частоте 667 МГц без
каких-либо ошибок.
Модули памяти MetaRAM DIMM способны вмещать микросхемы памяти
общей емкостью 4 или 8 ГБ, помещаясь при этом в стандартный слот и не требуя
дополнительного электропитания.
92
Вместить энергопотребление модулей MetaRAM в стандартное значение для
DIMM удалось за счет фирменной технологии WakeOnUse. Благодаря этой
технологии чипы DRAM остаются в спящем режиме настолько долго, насколько
это возможно. Как только возникает необходимость чтения или записи данных в
определенную микросхему DRAM, она включается. Иными словами, WakeOnUse
реализует динамическое питание. По данным компании, модуль MetaRAM
потребляет 2,5 Вт. Для сравнения модуль FB-DIMM потребляет 5–7 Вт.
В настоящие время вычислительные мощности процессоров удваиваются
примерно каждые полтора года, тогда как емкость модулей памяти DRAM
возрастает в два раза только каждые три года. В результате, возникает дефицит
памяти, который производители вынуждены устранять путем использования
дорогостоящих модулей повышенного объема. Соответственно, возрастает
стоимость конечного оборудования. Технология DDR2 MetaSDRAM как раз и
позволяет решить данную проблему.
Разработка компании MetaRAM представляет собой набор
специализированных микросхем, играющих роль своеобразного моста между
контроллером памяти и DRAM. Благодоря этой технологии контроллер памяти
может рассматривать несколько микросхем DRAM в качестве одной, но большей
емкости. Иными словами, становится возможным увеличение емкости ОЗУ без
использования дорогостоящих модулей большого объема.
Предложенная методика позволяет нарастить размер памяти сервера или
рабочей станции в четыре раза. При этом стоимость конечной сиситемы может
быть существенно снижена за счет отказа от применения модулей DRAM высокой
емкости.
Также одной из достоинств данной методики является управления питанием
WakeOnUse, которое существенно снижает потребление электричества.
DIMM-iň SYGYMLYLYGY 4 ESSE ARTDYRYLDY
Startan MetaRAM maglumatlary ýatda saklamak üçin niýetlenen standart
görnüşdäki DIMM-modulyň sygymlylygyny 4 esse artdyrmaga mümkinçilik
döredýän tehnologiýany işläp taýýarlady. Täze modullar standart görnüşdäki
slotlara sygýar hem-de goşmaça elektrik toguna mätäç däl.
2006-njy ýylda esaslandyrylan MetaRAM kompaniýasy maglumatlary ýatda
saklaýan DIMM modulynyň sygymlylygyny dört esse artdyrmagyň usulyny oýlap tapdy.
MetaRAM-yň ýatda saklamak üçin niýetlenen DIMM modullarynda maglumatlary ýatda
saklamak üçin niýetlenen DIMM modullarynda maglumatlary ýatda saklaýan
mikroçyzgylar ýerleşýär. Şol mikroçyzgylaryň umumy sygymlylygy 4 ýa-da 8 GB barabar
bolup, standart görnüşdäki slota sygýar hem-de goşmaça elektrik togunyň berilmegini
talap edip durmaýar. Şol bir wagtyň özünde bu tehnologiýa ulgamynyň bahasyny ep-esli
arzanlatmaga mümkinçilik berýär. MetaRAM-yň hyzmatdaşlarynyň biri 256 GB barabar
maglumatlary ýatda saklaýan serweri taýýarlap bermegi göz öňünde tutýar, onuň bahasy
50 müň amerikan dollaryndan geçmez diýip, Ars Tehnica habar berýär.
93
Kompaniýanyň bellemegine görä, korporatiw serwerlerde saklaýan
maglumatlaryň bazalarynyň 80 göteriminiň göwrümi 500 GB golaýdyr. MetaRAM-yň
tehnologiýasy maglumatlaryň şunuň ýaly bazalaryny tutuşlygyna ýatda saklamak üçin
kabul etmäge mümkinçilik döredýär. Munuň özi öndürijiligiň ep-esli derejede
artdyrmagyna ýardam berer.
Tehnologiýanyň özeni üç ölçegli (bölümli) mikroçyzgylary (3D Stacking) goýmak
usulyndan ybaratdyr. Netijede, MetaRAM-yň moduly standart görnüşdäki DIMM
modullarynyň ikisiniň ýa-da hatda dördüsiniň sygymlylygyndan peýdalanmaga ýol berýär.
Galyberse-de, modulda MetaRAM-yň çipseti bar, bu çipset ýatda saklamak bilen
bagly işleri ugrukdyrýar. Ol funksiýasy boýunça maglumatlaryň operatiw ýagdaýda ýatda
saklanmagyna gözegçilik edijiniň we modulda ýatda saklaýan DRAM görnüşli çipleriň
MetaRAM-yň ýatda saklamak üçin niýetlenen DIMM modullary umumy
sygymlylygy 4 ýa-da 8 GB barabar derejede ýatda saklaýan mikroçyzgylary
sygdyrmaga ukyplydyr hem-de standart görnüşdäki slotda ýerleşýär we goşmaça
eletrik toguna mätäç däl.
“Wake On Use” firmasynyň tehnologiýasynyň hasabyna MetaRAM-yň
modullaryna sarp edilýän elektrik togunyň möçberiniň DIMM üçin standart möçberde
bolmagyny gazanmak başartdy. Şol tehnologiýa laýyklykda DRAM görnüşli çipler
mümkin bolan derejede işe girizilmän saklanýar. Maglumatlary okamak ýa-da
maglumatlary DRAM-yň kesgitlenen mikroçyzgysyna ýazmak zerurlygy ýüze çykanda
bolsa, hereket edip ugraýar. Başgaça aýdanyňda, “Wake On Use” dinamiki togy sarp
edýär. Kompaniýanyň maglumatlaryna görä, MetaRAM-yň modulyna 2,5 Bt zerur.
Deňeşdirmek üçin aýdanyňda, FB-DIMM moduly 5-7 Bt sarp edýär.
Häzirki wagtda prosessorlaryň hasaplaýyş mümkinçilikleri takmynan, her bir
ýarym ýylda iki esse artýar, ýöne DRAM-yň ýatda saklýan modularynyň sygymlylygy
diňe her üç ýylda iki esse köpelýär. Netijede, ýatda saklamak boýunça kynçylyk
döredýär, önüm öndürijiler şol kynçylygy gymmat bahaly we has ulaldylan göwrümli
modullary ulanmak arkaly aradan aýyrmaga mejbur bolýarlar. Şoňa görä-de, ahyrky
netijede, taýýarlanan enjamyň bahasy hem gymmatlaýar. DDB2 Meta SDRAM
tehnologiýasy hut şol derwaýys ähmiýetli meseläni çözmäge ýardam berýär.
Meta RAM kompaniýasynyň işläp taýýarlan önümi ýöriteleşdirilen
mikroshemalaryň toplumy bolmak bilen, ýatda saklanylyşyna gözegçilik edijiniň we
DRAM-yň arasyndaky özboluşly köprüniň wezipesini berjaý edýär. Şu tehnologiýa
laýyklykda, ýatda saklaýjy DRAM-yň birnäçe mikroshemasyna has köp sygymly bir
mikroshema hökmünde garap bilýär. Başgaça aýdylanda, has köp sygymly bolsa-da,
gymmat düşýän modullary ulanmazdan, OZU-nyň (ýatda saklaýjynyň) sygymlylygyny
artdyrmaga mümkinçilik döreýär.
Hödürleýän usulýet serweriň ýa-da saklaýan maglumatlarynyň möçberini dört
esse köpeltmäge mümkinçilik berýär. Galyberse-de, DRAM-yň köp sygymly
modullaryny ulanmakdan ýüz öwürmegiň hasabyna ahyrky ulgamynyň bahasyny ep-esli
mukdarda arzanladyp bolar.
Şeýle hem enjam işledilende, elektrik energiýasynyň sarp edilýän möçberini epesli derejede azaltmaga mümkinçilik berýän Wake On Use ulanylmagy şu usulýetiň
oňaýly taraplarynyň biri bolup durýar.
Kommentariýa beren professor,
tehniki ylymlarynyň doktory
Ç.A.Amansähedow
94
MAZMUNY
Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň Ylym we tehnika
baradaky ýokary geňeşiň göçme mejlisinde sözlän sözi.........................................................3
Ýo.Muhammedow. Galkynyşlar eýýamy we kanunlary kämilleşdirmek.......................8
A.Nazarow. Magtymguly ilkinji türkmen metbugatynda...................................................13
J.Gurbanowa. Nury Halmämmedowyň wokal sazlary.....................................................19
A.Esenmedowa. “Ýel” we onuň görnüşlerini aňladýaň sözler.......................................34
M.Ýu.Gulmyradow, G.Eýeberdiýew. Býujetiň manysy we onuň sosial orny...............43
G.Nowruzow. Sort döretmegiň käbir usullary barada beýannama we alnan netijeler...52
T.I.Pençukowskaýa. Jandarlaryň zaýalamak täsiri we ekologo-tehniki hadysa..........56
R.Işangulyýew. Tehnikanyň taýýarlyk derejesini we ulanylyşynyň netijeliligini
ýokarlandyrmak...................................................................................................................63
O.Muhammetkuliýewa. Ulanylyş döwründe turbalaryň suw geçirijiliginiň
peselmeginiň sebäpleri..........................................................................................................69
Ö.A.Ödekow, G.Orazow, A.Baýramow, T.Berdiýewa. Günbatar Türkmenistanyň
mysalynda ýer gabygynyň dinamikasynyň geofiziki meýdanlaryndaky we
parametrlerindäki şekilleriniň barlaglary.........................................................................74
R.Prenow. Giperbolik tapawut deňlemeler ulgamynyň çözüwiniň durnuklylygy
hakynda................................................................................................................................83
Internet ulgamyndan alnan maglumatlaryň kommentariýasy.............................................93
95
СОДЕРЖАНИЕ
Ё.Мухаммедов. Эпоха возрождения и совершенствование законов...........................11
А.Назаров. Махтумкули на страницах первой туркменской газеты...........................18
J.Gurbanowa. Вокальная музыка Нуры Халмамедова..............................................31
А.Эсенмедова. Слова, обозначающие ветер и его виды.............................................41
М.Ю.Гульмурадов, Г.Эебердыев. Бюджет и его социальная значимость...............51
Г.Новрузов. О некоторых методах выведения новых сортов хлопчатника............55
Т.И.Пенчуковская. Биоповреждение как эколого-технологическое явление.........60
Р.Ишанкулиев. Повышение технической готовности и эффективности эксплуатации
техники...................................................................................................................................67
О.Мухамметкулиева. Причины сокращения пропускной способности трубопроводов
в процессе их эксплуатации.............................................................................................73
О.А.Одеков, К.Оразов, А.Байрамов, Т.Бердыева. Отражение динамики земной
коры в геофизических полях и распределение физических параметров на примере
Западного Туркменистана...................................................................................................81
Р.Пренов. Об оценках устойчивости решения разностной схемы для системы
гиперболических уравнений................................................................................................91
Комментарий учёного к новостям интернета.................................................................92
CONTENTS
Yo.Muhamedov. Revival Epoch and development of laws.................................................12
A.Nazarov. Magtymguly on the pages of the first Turkmen newspaper..........................18
J.Gurbanova. Vocal music of Nury Halmammedov...........................................................32
A.Esenmedova. Names of the winds and their types......................................................42
M.Yu.Gulmyradov, G. Eyeberdiyev. Budget and its social significance.....................51
G.Novruzov. About some methods of creation of new sorts of cotton.............................55
T.I.Penchukovskaya. Biodamage as the ecological-technological phenomenon...........62
R.Ishangulyyev. Increase of technical readiness and operation efficiency of
engineering..............................................................................................................................68
O.Muhammetkuliyeva. Reasons of pipes throughput reduction during their
exploitation..........................................................................................................................................73
O.A.Odekov, K.Orazov, A.Bairamov, T.Berdiyeva. Reflection of crustal dynamics in
geophysical fields and distribution of physical parameters on the example of West
Turkmenistan..........................................................................................................................82
R.Prenov. About estimations of stability of the decision of the circuit for system of
the hyperbolic equations.........................................................................................................91
96