HAT SON MÄ°Z-3.FH10

HAT SAN’ATI
V. BÖLÜM
ÝCÂZETNÂME
85
HAT SAN’ATI
Resim 99- Silâhî Sâlih Efendi’nin Ýcâzetnâmesi. (Ýsmet Gülnihal koleksiyonu)
5. 1. HAT SANATININ DÝPLOMASI (ÝCÂZETNÂME)
898/1492) Besmele Kasîdesini217 yahut Hâkâni Mehmed
Bey’in (ö. 1015/1606) Hilye-i Hâkâni’sini218 yazarlar. Yazý
Yazý sanatý usta-çýrak iliþkisiyle öðretilmektedir.
talebesi bu kýsýmda da dersini yazmakta, hocasý
Birebir, hoca talebesiyle ilgilenerek dersi göstermektedir.
beðenmediði kýsýmlara “çýkarma” yaparak doðru olaný
Hoca, dersi talebeye yazmakta, daha sonra yazdýðý kýsmýn
göstermektedir. Mürekkebât kýsmýnda artýk talebeye istif
talebesi tarafýndan aynen taklid edilmesini istemektedir.
nükteleriyle birlikte hareke ve süs iþaretleri de
Bir sonraki derse kadar talebe, hocasýnýn verdiði derse
gösterilmektedir.
çalýþmakta, istenilen yazýyý aynen taklide gayret etmektedir.
Müfredat derslerinden sonra mürekkebât kýsmýný
Esasen hat derslerinde belli bir usul takip
talebe baþarýyla bitirdiði takdirde, hocasý tarafýndan
edilmektedir. Yazý dersine teberrüken “Rabbiyessir” duasý
talebeye hat eðitimini tamamladýðý ve yazýlarýnýn altýn
ile baþlanmaktadýr. Bu derste baþarýlý olunduðu takdirde
ketebe219 “imza” atabileceði ve ders verebileceðine dair
“müfredat” denilen elifba harflerinin ( Elif- be- cim- ha…)
izni ihtiva eden “icâzetnâme: diploma” verir.
yazýlmasýna geçilmektedir. Elifba harfleri baþarýyla geçilince
bu sefer, her harfin diðeri ile yazýlýþ þekline geçilmektedir.
Ýcâzetnâme için geçmiþ üstad hattatlarýn yazdýðý
“Be” harfinin “elif”le, “be” harfinin “be” ile, “be” harfinin
bir kýt’a yahut hilye aynen taklid edilerek yazýlmaktadýr.
“cim” harfi ile bitiþik þekli yazýlarak ( bâ, beb, bec…)
Ta’lik icâzeti için genellikle XVIII. asrýn Ýran ta’lik üstadý
çalýþýlmaktadýr.
Ýmadü’l-Hasenî’nin yazýlarý taklid olarak yazýlýr. Hazýrlanan
217- Molla Câmi’nin Besmele Kasîdesi’nin, hattat Hulûsi hattýyla bir örnek için
bkz. M. Uður Derman. Osmanlý Hat Sanatý. Ýstanbul, Deutsche Guggenheim,
2001, s. 151.
218- Hâkâni Mehmed Bey’in Hilye-i Hâkâni’sinin hattat Arabzâde Mehmed
Sadullah Efendi hattýyla örnek metni için bkz. Derman, Osmanlý Hat Sanatý,
103.
219- Deðiþik ketebe sýgalarý için bkz. Yazýr, Kalem Güzeli, c. I, s. 154-155.
Müfredat kýsmý baþarýyla tamamlandýktan sonra,
sülüs ve nesih çalýþan talebeye genellikle âyet, hadis ve
kelâm-ý kibar gibi metinler yazdýrýlýr. Talik çalýþanlar, Ýran’ýn
büyük sûfilerinden Abdurrahman Molla Cami’nin (817/1414-
86
HAT SAN’ATI
Resim 100- Mustafa Hulûsi Efendi’nin, Mehmed Hulûsi Efendi’den aldýðý icâzetnâme.
bu yazýlarýn alt kýsmýna hoca tarafýndan izin cümlesi yazýlýr.
Þeyh Ýbn-iþ Þeyh Hamdullah Efendi’nin intihab ettiði kavaidi rüsumu üzere sahib ül hatt-ý Hümayun, azametlû,
Ýzin cümlesi, farklý þekilleriyle þu þekilde
mehabetlû, kudretlû Ýbn üs Sultan Þehzade Mahmud-ý
yazýlmaktadýr: “Bismillahi teyemmüne bizikrihi’l-celîl. Bu
Adlî ibn üs Sultan Abdülhamid Han ibn üs Sultan Ahmed
güzel, mubârek, latîf kýt’ayý yazan Mehmed Þefik Bey’e
Han efendimiz Hazretlerinin istihkaký nümayan olmaðile,
–Allah ömrünü uzun eylesin, ilmini ve marifetini artýrsýn,
hilyeleri ve kitâbetleri zeyline ketebe tahririne izin verdim.
Allah murad ve maksuduna yükseklik versin; Âmin, bi
Hüve’l-Üstad Vasfî, 1222 H.”222
hurmeti seyyidi’l-enbiyâi ve’l-murselîn- ketebe koyma
Ýzin kýsmýna, icâzet verme yetkisine sahip baþka
izni verdim. Ben, Eyyûb Ensâri Camii hatîbi, fakîr es-Seyyid
Mustafa Ýzzet,
hattatlar tarafýndan da tasdik konabilir. Tarihte çok sayýda
1255”.220
tasdiki bulunan icâzetnâmeler bulunmaktadýr. 223
Ýzin cümleleri Arapça yazýldýðý gibi Türkçe de
220- Bu tercüme, Derman, Ýcâzetnâmeler, resim 19’da bulunan icâzetnâmeden
yapýlmýþtýr.
221- Hilye þeklinde olan bu icâzetnâme TSMK-GY 1353’tedir.
222- Derman, Ýcâzetnâmeler, 724
223- Ýcâzetnâmelerle ilgili geniþ bilgi için bkz. M. Uður Derman, “Türk Yazý
San’atýnda Ýcâzetnâmeler ve Taklid Yazýlar”, VII. Türk Tarih Kongresi,
yazýlmýþtýr. Kebecizâde Mehmed Vasfî Efendi’den sülüsnesih icâzeti221 alan Sultan II. Mahmud’un icâzetinin izin
kýsmý þöyledir: “ Bu hatt-ý latîf ve kelâm-ý münîf, Hazret-i
87
HAT SAN’ATI
Resim 101- Hattat Bakkal Ahmed Ârif Efendi’nin hocasý Mehmed Þevkî Efendi’den aldýðý hilye þeklinde sülüs nesih icâzetnâmesi. Altta sað kýsýmda zamanýn önemli
hattatý Yahya Hilmi Efendi’nin tasdiki, sol kýsýmda ise talebenin hocasý Þevki Efendi’nin icâzet izin kýsmý yer almaktadýr. (TSMK-GY. 335)
88
HAT SAN’ATI
Resim 103- Hattat Halim Özyazýcý’nýn üslûplaþmýþ imzasý.
(Süleyman Berk koleksiyonu)
Resim 102- Hattat Ömer Vasfî Efendi’nin Hattat Sâmi Efendi’den aldýðý ta’lik
icâzetnâmesi. (TSMK-GY.324)
Resim 104- Hattat Hulûsi Efendi’nin tâ’lik bir kýt’asýnýn altýndaki imza.
(Emin Barýn koleksiyonu)
icâzetnâme verilmiþtir. Bu icâzetnâmede talebenin yazdýðý
Osmanlý’nýn son döneminde 1915 yýlýnda açýlan ve
devrin kudretli sanatkârlarýnýn ders verdiði Medrese-i
bir ibâre bulunmamaktadýr.224
Hattâtîn’den mezun olanlara, klâsik icâzet yerine, mektebin
Ankara, 25-29 Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara, Türk Tarih
Kurumu, 1973, s. 716- 728.
224- Bkz. Derman, Ýcâzetnâmeler, resim 23
bütün hocalarýnýn imza yahut mühürlerinin bulunduðu
Resim 105- Hattat Ali Hamdi Efendi’ye ait sülüs karalama.
89
HAT SAN’ATI
Resim 106- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’a ait nesih Besmele ve Rabbiyessir meþki.
Resim 107- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’ýn kullandýðý “Ketebehû Mehmed” þeklindeki imzasý.
90
HAT SAN’ATI
VI. BÖLÜM
CELÎ BÝR YAZININ HAZIRLANIÞI
91
HAT SAN’ATI
Resim 108- Hattat Halim Özyazýcý’nýn celî sülüs bir levhasý için hazýrladýðý kalýp. (Süleyman Berk arþivi)
6. 1. CELÎ SÜLÜS BÝR HAT LEVHASININ HAZIRLANIÞ
altý ayda vücûda getiren hattat Sâmi Efendi de ayný çileli
SAFHALARI
yoldan geçerek eser vermiþtir. Bir Mustafa Râkým’ýn, bir
Yesâri’nin, bir Osman Hamdi’nin de ayný çileli yollardan
Karþýsýnda durup hayranlýkla seyrettiðimiz sanat
geçerek eser verdiklerine þüphe yoktur.
eserlerinin nasýl bir emekle meydana getirildiðini çoðu
zaman aklýmýza getirmeyiz! Bir eserin, sanatkârýn zihninde
Bir hat eseri, elifbâ harfleri, kamýþ kalem, kâðýt ve
berraklaþmasýndan, meydana gelene kadar geçen süre
mürekkep kullanýlmak suretiyle meydana getirilmektedir.
içerisinde çekilen zahmet, verilen göz nuru aslýnda esere
Yazýlacak bir metinde, harflerin yanýnda okutma iþaretleri
verilen ruh kadar önemlidir. Bir sanatkârýn eserini evlâdý
olan harekeler bulunmaktadýr. Yine normal metin
gibi sahiplenmesi baþkalarýna garip gelse de, bu alýn teri
yazýmýnda olmamakla birlikte, özellikle celî sülüs, celî
ve çilenin bir neticesidir.225
dîvâni gibi yazýlarda, harf ve harekenin yanýnda bir takým
süsleme iþaretleri de kullanýlmaktadýr. Yerine ve lüzûmuna
Hemen bütün sanat dallarýnda, bir eserin meydana
göre tirfil, mimli tirfil, týrnak ve hurûf-ý mühmele denilen
geliþ safhalarý birbirine benzemektedir. Þiirinde kullanacaðý
þekiller, celî sülüs levha yazýmýnda istifin doldurulmasýnda
uygun kelimeyi uzun müddet düþündükten sonra bulan
Yahya Kemal Beyatlý da ayný çileyi çekmiþ, bir levhasýna
225- Bu yazý, IX. Tarihi Sanatý ve Kültürüyle Eyüpsultan Sempozyumu’na teblið
olarak sunulmuþtur.
92
HAT SAN’ATI
gibi bazý metinlerin istifleri günler, hatta aylar sonra ortaya
çýkabilmektedir. Ýstifin oturmasý, bazen zaman istemektedir.
Yazýlacak metnin istifi oluþuncaya kadar, hattatýn zihnini
devamlý meþgul eder. Bu arada, zaman içerisinde geliþtirilen
istifler de yeri gelince kullanýlmak üzere muhafaza edilir
veya daha iyisi bulunana kadar istif üzerinde çalýþýlýr. Bazý
hattatlarýn dosyasýnda daha sonra geliþtirilmek üzere
birçok istif çalýþmasý bulunabilmektedir. Bazen
tamamlanmýþ istifler, çok sonralarý levha hâline
getirilmektedir. Ýstifin oluþma safhasýnda, meslektaþlar
arasýndaki istiþârenin de önemi çok büyüktür.
Yazýlacak metin, evvela kurþun kalemle çalýþýlýr,
yazýlabileceðine kanaat getirilen istifin taslaðý çýkarýlýr.
Ýkinci ve önemli safha, kurþun kalemle yapýlan taslaðýn,
sülüs yazý ve kamýþ kalemle sýnýrlarý tespit edilmiþ alana
yazýlmasýdýr. Bu safhaya geçmeden evvel, metinde bulunan
bütün harfler tek tek çalýþýlmaktadýr.226 Bu çalýþma
esnasýnda beðenilen harf, metinde kullanýlmak üzere
Resim 109- Hattat Mustafa Halim Özyazýcý’nýn çeþitli istif çalýþmalarý.
(Süleyman Berk arþivi)
saklanmaktadýr. Eðer metinde ayný harften iki adet varsa,
diðeri için de, daha önce çalýþýlmýþ harf kullanýlmaktadýr.
önemli rol oynamaktadýr. Harflerin yanýnda, hareke ve
Celî sülüs harfler çalýþýlýrken hattat Sâmi Efendi, Nazif Bey,
tezyinî iþâretlerin gayet düzenli, intizamlý, yerinde ve
Neyzen Emin Efendi, Halim Özyazýcý gibi Sâmi Efendi
dengeli kullanýlmasý, istif sahasýna düzenli bir þekilde
ekolüne mensup hattatlarýn harfleri örnek alýnmalýdýr. Celî
yayýlmasý önem arz etmektedir. Burada sanatkârý sýnýrlayan
sülüs yazý için þu tespiti yapmak mümkündür; celî sülüs
husus, harflerin ve harekelerin, teþrifata uygun, yani yerli
harfleri, ölçü ve estetik olarak hattat Sâmi Efendi eliyle
yerinde kullanýlmasý; metnin mânâsýný bozacak uygunsuz
mükemmel hâle getirilmiþtir; ayný þeyi istif bakýmýndan
yere konulmamasýdýr.
söylemek mümkün deðildir. Celî sülüs’ün istifinde Mustafa
Yazýda harflerin veya istifi meydana getiren diðer
Râkým’la birlikte, özellikle Sâmi Efendi ile çok mesâfe
unsurlarýn, istif sahasýna uyumlu bir þekilde ve ayný nisbette
alýnmýþtýr ama, yapýlmasý gereken daha çok þey olduðu
yayýlmasý, yani istif örgüsünün her tarafýnýn ayný yoðunlukta
muhakkaktýr. Yapýlanlar hâlâ çok azdýr.
olmasý, istifte organik bütünlüðün temini, çizgiler arasýnda
uyum, denge, ritm ve ahengin bulunmasý güzel bir istifin
226- Bu konu ile ilgili Mahmud Bedreddin Yazýr’ýn ait Kalem Güzeli (Kalem
Güzeli/I, s. 151) isimli eserde anlattýðý olay çok önemlidir: “Nitekim, hocam
Ömer Vasfî Efendi’ye bir gün yazý göstermeye gitmiþtim. Odasýna
girdiðimde, siyah kaðýd üzerine sülüs celîsiyle …kad eflaha.. sûresini
yazarken meþgul buldum. “Gel birâder gel!” diye yanýna çaðýrdý. Bir (dal)
harfini baþka bir siyah kaðýd üzerine defalarca -hatýrýmda kaldýðýna göre
yirmi kadar- yazmýþtý ve nihayet “Hah oldu!” diye birisini beðendi ve
onu iðneleyip asýl yazdýðý yere silkti, sonra üzerinden itina ile tekrar
kalemle yazdý, sebebini öðrenmek için “Niye böyle yaptýnýz?” diye sordum,
þu cevabý verdi: “Elimiz öteki þekillere alýþmýþ, buraya uygun olaný bir
türlü çýkaramadým, yaza yaza kývamýný bulduruncaya kadar uðraþmaya
zaruret hasýl oldu. Ýþte, çok yazmanýn bir manasý da budur. Bu þekli bir
daha yapabileceðime güvenim olmadýðýmdan, iðneleyip silkmek ve
üzerinden yazmak kolaylýðýný tercih ettim. Gördün ya, hocamdan icazet
alalý, yani bana hattat denileli þöyle böyle yirmi seneyi geçtiði ve þu harfi
binlerce defa yazdýðým halde, istiften doðma icaplara uygun olacak
surette ve belki de buraya mahsus olmak üzere, harfi kürsüsüne oturtmak
noktasýnda bir talebe kadar ter döktüm. Fakat, muvaffak oluþum,
yorgunluðumu giderdi.”
temel unsurlarýdýr. Harflerdeki tenâsüp ve ölçü yanýnda,
gerek satýr, gerekse katmerli istiflerde, harflerin birbirleri
ile kaynaþmýþ bir halde bulunmasý önemlidir.
Genel olarak, yazýlacak metin seçilirken mânâya
dikkat edildiði gibi, seçilen metnin istife uygun olup
olmayacaðý da göz önünde bulundurulmaktadýr. Yalnýz,
bir ibârenin, istife uygun düþüp düþmeyeceðini önceden
kestirmek zordur. Ýstif üzerinde çalýþma, çeþitli zuhûratlara
sebep olabilir. Bazý metinlerin istifi kolaylýkla çýkabildiði
93
HAT SAN’ATI
Resim 110- Hattat Osman Özçay’a ait titiz bir þekilde tashih edilmiþ, celî sülüs levha. (Tezhib: Fatma Özçay; Abdurrahman el-Uveys Koleksiyonu - Dubai)
Ýkinci safhada metin, tespit edilen sýnýrlara yazýlýr.
ince tashihi yapýlýr. Aslýnda bir levhanýn en önemli
Gerektiði taktirde ayný kâðýt üzerinde, þekil ve estetik
safhalarýndan biri de bu kýsýmdýr. Levhanýn kalýptan aherli
olarak beðenilmeyen harflere müdâhalede bulunulur.
kaðýda aktarýlmasý uzun sürmese de tashihi, özellikle ince
Burada þu husus akýldan çýkarýlmamalýdýr; istifte harflerin
tashihi epeyce zaman alabilmektedir. Toplu iðne ucu
ölçüsü, meþkte öðrenildiði gibi deðildir. Ýstif icâbý harflerin
kadar demir uçlu yahut cava kalemi ile yapýlan ince tashih
ölçüsünde belli bir noktaya kadar deðiþiklik mümkündür.
dikkat ve ihtimam istemektedir.228
Meselâ celî sülüste, “nun” harfinin çanak tabir edilen kýsmý
Levhanýn yazým ve tashihi bittikten sonra fotokopi
normalde beþ nokta ölçüsündedir. Ýstif icabý bu çanak dört
usulü ile küçültülerek cýlýz kalan yerler tashih edilmek
buçuk nokta ölçüsünde olabileceði gibi, beþ buçuk nokta
227- Önceleri, fotokopi imkânýnýn olmadýðý zamanlar, yazý kalýbý, þablonu
hazýrlamak için siyah kâðýt kullanýlýrdý. Siyah kaðýda sarý zýrnýk boya ile
yazý yazýlýr, beðenilmeyen kýsým siyaha boyanmak sureti ile istenen
kýsým ayný yere, sarý zýrnýk ile tekrar yazýlýrdý. Ayrýca yazý kalýbýnýn, esas
levhanýn yazýlacaðý büyüklükte yazýlmasý gerekmekte idi. Ayný yazýnýn
ayrý ölçüsü gerektiðinde tekrar ayný usullerle kalýp hazýrlanmasý zorunluydu.
Günümüzde fotokopi usûlü, yazý kalýbý hazýrlama iþini epeyce
kolaylaþtýrmýþtýr. Bir gün, hattat Mehmet Özçay’ýn “Eðer Sâmi Efendi
zamanýnda fotokopi olaydý, kim bilir ne yazýlar yazardý!” dediðini çok iyi
hatýrlýyorum.
228- Yazýnýn tashihi yazýdan da önemli bir husustur. Tashih için yazý sanatýna
çok iyi vâkýf olunmasý gerekmektedir. Sâmi Efendi’nin ifadesi ile “yazýnýn
neresinden alýnýp, neresine verileceðinin iyi bilinmesi” gerekmektedir.
Yazý asýl güzelliðini tashihten sonra almaktadýr. Tashihte dikkat edilecek
hususlar þunlardýr: 1- Kalemin hakkýný vermek, 2- Kalemin nefes gibi
akýþýný muhafaza etmek, 3- Harfin tenâsüp ve tenâzurunu muhafaza
etmek, 4- Bu kayýt ve þartlar altýnda noksanlarý görüp tamamlamak, 5Fazlalýklarý giderip yazýyý þekil ve durum bakýmýndan lâyýk olduðu
kürsüsüne oturtmak (Yazýr, Kalem Güzeli, III, 297). Yazý tashihi için ayrýca
bkz: Savaþ Çevik, “Hat San’atýnda Tashih”, M. Uður Derman 65. Yaþ
Armaðaný. Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi Yayýný, 2000, s. 209- 219.
ölçüsünde de olabilmektedir. Ýstif hazýrlanýrken hareke ve
tezyinî iþâretler birlikte düþünülür ve çalýþýlýr.
Dördüncü safhada, hareke ve tezyinî iþâretler
üzerinde durulur. Unutulmamalýdýr ki baþarýlý bir istif,
hareke ve tezyinî iþaretler kapatýldýktan sonra, harflerinin
dengeli daðýlým gösterdiði istiftir.
Beþinci safhada, yazý fotokopi usulü ile yazýlacak
büyüklüðe getirilerek, harekelerin de son kontrolleri yapýlýr.
Levha artýk, aherli kaðýda yazýlacak hâle gelmiþtir.227
Altýncý safhada artýk yazý, aharlý kâðýt üzerine yazýlýr,
94
HAT SAN’ATI
Resim 111- Hattat Halim Özyazýcý tarafýndan titizlikle tashih edilmiþ bir levha. (Tezhib: Münevver Üçer)
üzere tespit edilmelidir. Bu iþ için özellikle beyaz kâðýt
imza ve tarih konulur. Levha artýk tezhibe hazýr hâle
tercih edilir, çünkü beyaz kâðýt, hatalarý daha bâriz bir
gelmiþtir. Levhada imza ve tarih en son düþünülen
þekilde göstermektedir. Tekrar yapýlan bu tashihte ayrýca,
hususlardýr.
harflerin kalem hakkýnda bir bozulma meydana gelmiþse
Burada sýralanan safhalar, peþ peþe icra edilebildiði
bu da giderilir. Çünkü tashihte kalemin tabii cereyan
gibi, uzun zaman aralýklarý ile de icra edilebilmektedir.
hakkýnýn bozulmamasý çok önemlidir. Hattat Nazif Bey (ö.
Tashih kýsmýnýn fazlaca zaman aldýðý bilinmelidir. Titiz bir
1913)’in yazýlarýnýn tashihini bitirdikten sonra fotoðrafla
san’atkârýn yazýnýn her safhasýnda, hiçbir ayrýntýyý ihmal
küçültüp harflerin cýlýz kalan yerlerini tashih ettiði
etmediði, güzellik ve mükemmelliðin ayrýntýlarda gizli
kaynaklarda belirtilmiþtir. Bu tashihler yapýldýktan sonra
olduðunu akýldan çýkarmadýðý muhakkaktýr.
95
HAT SAN’ATI
Resim 112- Hattat Osman Özçay’a ait titiz bir þekilde tashih edilmiþ, sülüs levha. (Tezhib: Fatma Özçay)
Resim 113- Hattat Halim Özyazýcý tarafýndan titizlikle tashih edilmiþ bir levha. (Tezhib: Münevver Üçer)
96
HAT SAN’ATI
VII. BÖLÜM
LÜGATÇE VE DEYÝMLER
97
HAT SAN’ATI
Osman ve Hz. Ali için özellikle sünnî müslümanlar tarafýndan
7. 1. LÜGATÇE ve DEYÝMLER
kullanýlan bir tabir.
Âher: Genellikle, niþasta, yumurta aký ve pirinçten
Çýkarma: Hocanýn, talebenin yazdýðý meþkin altýna,
yapýlan ve ham kâðýtlarýn terbiyesinde kullanýlan sývý.
yapamadýðý harfleri tekrar yazmasýna verilen isimdir.
Âhenk: Harflerin yapýlarýnýn, estetik ölçülerinin,
Dendan: Sin diþlerine verilen addýr.
hem münferid hem de diðer harflerle uyum içerisinde
olmasýdýr. Bunlar da tenâsüp ve terkiple ifade olunmuþlardýr.
Dýval: Kadife üzerine sýrma ya da gilapdanla
Aklâm-ý Sitte: Türkçesi, "altý kalem", Farsçasý "þeþ
kabartma olarak yapýlan iðne iþi. Ýþlenecek desenler
kalem" dir. Sülüs, nesih, muhakkak, reyhânî, tevkî ve
mukavva veya deri üzerine çizilir. Bunlar kesilerek gergef
rýkaa' yazýlarýna verilen toplu isim.
veya kasnaða gerilen kadife üzerine yerleþtirilir. Gergef
veya gilaptan bu kalýplarý örtecek þekilde iþlenir. Bindallý
Ali Kurna: Eskiden kullanýlan kâðýtlardan birinin
kadýn elbiseleri ile birlikte bohçalar, keseler, örtüler dival
adýydý. En ziyade sülüs yazý için kullanýlýrdý. Ýtalya'nýn
iþi olarak bu teknikle süslenir. Türk el iþleri arasýnda divalin
Toskana eyaletinin güneyinde güzel bir þehir olan
yeri büyüktür.
Livurna'da yapýlan bu kâðýtta (A. Ligorna) kelimesi soðuk
Ebrû: Su yüzeyine serpilen toz boyalara kâðýt tatbik
damga ile vurulduðundan tahfife uðrayarak "Ali Kurna"
olunarak yapýlan boyama.
olmuþtur.
Envanter: Döküm, liste.
Babüssaâde: Arz kapýsý, taht kapýsý. Topkapý
Sarayý'nýn üçüncü kapýsý olup Enderun ve Bîrun'u birbirinden
Esma-i Hüsnâ: Allah'ýn en güzel ve þerefli doksan
ayýrýrdý.
dokuz ismine verilen addýr.
Bâb-ý Hümâyûn: Topkapý Sarayý'nýn Ayasofya'ya
Estampaj: Taþa mahkuk olan yazýlarýn üzerine kâðýt
bakan birinci kapýsýna verilen ad.
konmak suretiyle kalýbýnýn alýnmasý.
Bâb-ý Selâm: Topkapý Sarayý'nýn Bab-ý Hümâyûn’dan
Estetik: Duygu ilmi manasýný ifade ederse de bugün
sonra gelen ikinci kapýsý olup, daha ziyade Ortakapý diye
sanattaki güzelliðin mahiyetinden bahseden ilim; güzellik
anýlýr.
duygusu uyandýran, güzel olan.
Berat: Osmanlý Devleti teþkilatýnda bazý vazife,
Evâhir: Son dönem, ustalýk dönemi.
hizmet ve memuriyetlere, tayin edilenlere vazifelerini icrâ
Evâil: Ýlk dönem, çýraklýk dönemi.
selâhiyetini tevdi etmek üzere, padiþahýn tuðrasý ile verilen
mezuniyet veya tayin emirleri.
Evâsýt: Orta dönem, kalfalýk dönemi.
Beyze: Tuðra'nýn kýsýmlarýndan olup, saðdan sola
Ferman: Bir iþ veya maslahat sipariþini mutazammýn
ve yukarý doðru çekilen çift þekil.
padiþah tarafýndan verilen yazýlý emir.
Beyzî: Yumurta biçiminde olan, oval.
Fersûde: Yýpranmýþ, eskimiþ, aþýnmýþ; eski, yýrtýk.
Celî Sülüs: Sülüs yazýnýn yaklaþýk 9 mm.'den kalýn
Gubâri Yazý: Arapça toz anlamýna gelen gubardan
yazýlanýna verilen addýr. Sülüs yazýya göre bu yazýda hatlar
ismini alan yazýdýr. Çok ince ve küçük hatta gözle zor
daha belirgin bir hâl alýr.
görülebilecek yazýlara verilen isimdir.
Celîl: Celî yazýnýn Abbasiler dönemindeki adý.
Hâfýz: Kur'ân-ý Kerîmi tamamen ezberleyen ve
ezberinde tutan kimse.
Ciharyâr-ý Güzîn: Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz.
98
HAT SAN’ATI
Mahkûk: Maden, taþ, tahta vesaire üzerine demir
Hançer: Tuðra'da beyzelerin devamý olarak saða
kalemle çukur veya kabartma olarak yazýnýn oyulmasý.
uzanan çif kola verilen ad.
Ma'kýlî: Hiçbir parçasýnda yuvarlaklýk bulunmayan,
Hasaneyn: Hz. Peygamberin torunlarý Hz. Hasan
düz, dik ve köþeli yazý biçimidir.
ve Hz. Hüseyin için kullanýlan tabirdir.
Mahlas: Asýl addan baþka kullanýlan ikinci ada
Hazire: Etrafýnda duvar veya çit bulunan aðýl,
verilen isimdir. Þairler þiire baþladýklarý vakit böyle ikinci
mezarlýk ve saire.
bir ad alýrlar, onu þiirlerinde kullanýrlardý. Devlet
Hurûf-u Mühmele: Arap elifbasýndaki noktasýz
memuriyetine girenlerin bazýlarýna da âmirleri tarafýndan
harfler.
mahlas verilirdi.
Ýbda': Bir sanat eseri meydana getirmek. Ýbda'
Malakârî: Tavan ve duvarlara alçý ile az kabartma
olunmuþ bir eser demek, hiçbir modeli olmayan ve kimseyi
olarak yapýlan tezyinat. Kabartmalar gayet az kalýnlýktadýr
taklit etmeyerek vücuda getirilen aslî eser demektir.
ve ekseriya bir santimi geçmez. Bu tarz iþe malakârî
denilmesi, mala gibi küçük bir aletle yapýldýðý içindir.
Ýcâzet: Hat san’atýnda müfredat ve mürekkebat
meþklerini bitirenlere hocalarý tarafýndan, yazýlarýnýn altýna
Mektep (Ekol): San’atta ayný esaslara tâbi olan,
ketebe koyma iznini veren diploma.
ayný san’at prensiplerini müdafaa eden ve o tarzda çalýþan
san’atkârlar grubuna denir.
Ýmza: Hat sanatýnda, hattatýn levhanýn uygun yerine,
yahut yazdýðý kitabýn genelde son sahifesine ismini yazmasý.
Muhakkak: Sülüs yazýya göre harfleri daha
Levhalara genellikle ismin stilize þekli konmuþtur.
düzümsü, çanaklarý geniþçe ve derin olmayan yazýdýr.
Ýptidaî: Basit, geliþmemiþ, iþlenmemiþ.
Kuyruðu olan harflerin kuyruklarý daha uzuncadýr.
Ýstif: Bir þeyi birbiri üzerine ve sýra ile dizip yýðmak
Muharrir: Tahrir eden, yazý yazan, kâtip, yazar, bir
mevzuyu yazý ile anlatan.
demek olan bu kelime Ýslâm yazýsýnda kelimeleri satýr
nizamý dýþýnda birbirinin üzerine çýkarmak yerinde kullanýlýr
Murakkaa: Hattatlarýn, ayrý ayrý kâðýtlara yazarak
bir tabirdir.
körük gibi bir ciltte topladýklarý yazý albümü. Murakka'
albümleri çeþitli yazý türlerini içine alýr.
Ketebe: Bir hattatýn yazdýðý yazýya ismini koymasý
yerinde kullanýlýr. Ýmza demektir.
Muvakkithane: Vakit tayinine yarýyan saat gibi
aletlerin bulunduðu yerler hakkýnda kullanýlýr bir tabirdir.
Kitabe: Camii, mescit, medrese, kale, türbe,
kervansaray, han, hamam gibi bir mimarî eserin kapýsý
Mücellid: Kitap ciltleyen, ciltci.
üzerine veya uygun bir yerine yerleþtirilen, üzeri kabartma
Müderris: Medrese ve camiide talebeye ders okutan
yazýlý taþ levha.
hoca yerinde kullanýlan bir tabirdir.
Kuþak: Bir abidenin çevresini tamamen, yahut
Müfredat: Yazý sanatýnda elifba harflerinin tek tek
kýsmen kuþatan ve uzaktan okunabilmesi için celî þekliyle
ve birbirleriyle yazýlmasýndan oluþan ders.
yazýlmýþ olan yazýlar.
Mürekkebât: Müfredat dersinden sonra, âyet, hadis
Külliye: Osmanlý zamanýnda Araplar’daki bazý
ve kelâm-ý kibârdan oluþan yazý dersi.
medreselere üniversite kelimesinin karþýlýðý verilen bir ad.
Müselsel Hat: Zincirleme, ardý ardýna, aralarý
Lahit: Harç ile yapýlan mezar, ölüleri koymaya
kesilmeden, zincirleme yazýlan yazý.
mahsus sanduka yerinde kullanýlýr bir tabirdir.
99
HAT SAN’ATI
Teþrifat: Yazýda harflerin, yerli yerinde takdim ve
Müsenna Yazý: Ayný ibarenin harflerinin karþýlýklý
tehir yapýlmaksýzýn kullanýlmasý.
olarak yazýlmasýdýr. Bu yazýya aynalý yazý da denmektedir.
Tevkiî: Sülüs'e tabi olup, onun ihmal edilmiþ þeklidir.
Müstensih: Ýstinsah eden, bir yazýnýn kopyasýný,
Ayrýca bitiþmeyen harfler de birbirlerine bitiþtirilerek yazýlýr.
suretini çýkaran.
Nesih: Sülüs'e tabi olup, onun üçte biri kadardýr.
Tezhib: Yazma kitaplarla murakka'larda, boya ve
Bu yazý teknik bakýmýndan sülüs’ün üçte ikisini neshetmiþ
altýn tozu ile yapýlan her türlü süsleme iþine verilen ad.
ve üçte biriyle de ona tabi olmuþtur. Daha çok kitap
Týrnak: Celî sülüs istiflerinde süs unsuru olarak
istinsahýnda kullanýlmýþtýr.
kullanýlan
Perspektif: Eþya ve nesnelerin uzaktan görünüþü;
þeklindeki iþaret.
Tirfil: Celî sülüs istiflerinde süs unsuru olarak
nesneleri bir yüzey üzerine görüldükleri gibi çizme sanatý.
kullanýlan
Reyhâni: Muhakkak'a tabi olup onun ince kalemle
þeklindeki iþaret.
Tuð: Tuðra'nýn kýsýmlarýndan olup sere’ye dikine
yazýlanýna verilen ad.
olarak yukarý doðru çekilen üç eþit hatta denir. Bunun
yerine elif de denir.
Rýkaa': Tevki' yazýya tabi olup onun ince kalemiyle
yazýlan yazýdýr.
Tuðrâî: Berat, ferman ve sair tuðra çekilen kâðýtlara
Sere: Tuðra'nýn þekillerinden olup, tuðra metninin
tuðra çeken yerinde kullanýlýr bir tabirdir. Bu vazifeyi gören
yazýldýðý kýsýmdýr. Bu kýsýmda padiþahýn ve babasýnýn adlarý
memura “Tuðrâî”, “Niþancý”, “Tevkiî” de denilirdi.
yazýlýrdý. Bu kýsma "kürsü" de denilir.
Tuðra Çekmek: Berat, ferman ve sair vesikalara
tuðra denilen alâmetin yazýlmasý yerinde kullanýlýr bir
Seren: “Kef” harfinin üst çizgisi.
tabirdir.
Sülüs: Her harfinin altýda dört parçasý düz, altýda
Üslûp: Tarz, yol, biçim, usûl.
ikisi de yuvarlak olan yazýdýr. Ýslâm yazýlarý içerisinde
ümmü'l-hutût olarak isimlendirilmiþtir. Umumiyetle aðzý
Üslûplaþtýrma: Stilize etme, belli bir biçime sokma.
3-4 mm. geniþliðinde kalemle yazýlýr.
Varak Altýn: Kâðýt halinde gayet ince hale getirilmiþ
Tasdik: Ýcâzetnâme’ye, talebenin hocasýndan baþka
altýn.
hocalarýn koyduðu kayýt.
Yazý Silkelemek: Harf kenarlarý iðnelenen bir
Tashih: Hat san’atýnda harfin fazla veya pürüzlü
yazýnýn, zemin rengine göre kömür yahut tebeþir tozu ile
kýsýmlarýnýn, yalama yahut traþlama suretiyle giderilmesi,
yazý üzerinden gidilerek, yazýnýn esas yazýlacaðý zemine
eksik kýsýmlarýnýn ise tashih mürekkebi ile doldurulmasý
tespit edilmesi.
suretiyle yapýlan iþlem.
Zerendûd: Kaðýdýn üzerine sývama altýn sürülmesi
Teberrüken: Baþlanýlan iþin hayýrlý ve bereketli
anlamýna kullanýlan bir tabirdir.
olmasý için.
Zülfe: Sülüs yazýsýndaki eliflerin ucunda çengele
Tenâsüp: Ölçülü olma; hüsn-i hatta aranan bir
verilen ad.
vasýftýr. Harflerin boylarý, kalýnlýklarý, harf aralýklarý , kalem
kalýnlýðýna göre olmasýdýr.
Terkip: Ýstif anlamýnda, hat sanatýnda harf ve
kelimelerin âhenkli bir surette tertip edilmesi.
100
HAT SAN’ATI
Akþam Gazetesi. 4 Aðustos 1950.
7. 2. BÝBLÝYOGRAFYA
-(Ýstanbul Yazýlarý. Ýstanbul, Ýstanbul Büyükþehir
Belediyesi Kültür Ýþleri Dairesi Baþkanlýðý Yayýnlarý No: 15,
1994, s. 260-262).
Kur’ân-ý Kerim ve Türkçe Açýklamalý Meali. Ankara,
Türkiye Diyanet Vakfý Yayýnlarý,1993.
ACAR, Þinasi. Türk Hat Sanatý. Ýstanbul, Antik A.Þ.,
1999, 305 s.
ARSEVEN, Celâl Esad. Sanat Ansiklopedisi (I-V).
Ýstanbul, MEB, 1966.
-“Hattat Mezar Taþlarý (I-II)”, AD Art Dekor, sy. 8182 (Aralýk 1999- Ocak 2000), s. 112-122, 112-118
AYVAZOÐLU, Beþir. “Mustafa Râkým Efendi”, Aksiyon.
sy. 150, (18-24 Ekim 1997), s. 58-59.
-Ünlü Hattatlarýn Mezarlarý Gelimli Gidimli Dünya.
Ýstanbul, 2004, 128 s.
-Geleneðin Direniþi. Ýstanbul, Ötüken Yayýnlarý, 1996
-“Hattat Mustafa Râkým Efendi”, Türk Edebiyatý. sy.
290 (Aralýk 1997), 12-14.
AKTAN, Ali. “Arap Yazýsýnýn Doðuþu, Geliþmesi ve
Ýslâm Yazýsý Haline Gelmesi”, Ýslâmî Araþtýrmalar. c. II, sy.
6, 1988, s. 61-67.
-Kuðunun Son Þarkýsý. Ýstanbul, Ötüken Neþriyat,
1999, s. 125-133.
Âli. “Tuðray-ý Humâyun”, TOEM. sy. 43 (1 Nisan 1333)
s. 53-58.
-“Acý bir manzara ve bir teklif”, Not Defteri, Zaman
Gazetesi, 20. Ekim. 1997
Âli, Gelibolulu Mustafa. Menâkýb-ý Hünerverân.
Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý, 1926, 133+92 s.
AYVERDÝ, Ekrem Hakký. Fatih Devri Hattatlarý ve Hat
Sanatý. Ýstanbul, Ýstanbul Fetih Cemiyeti, 1953, 56 s.
ALPARSLAN, Ali. “Hattat Hamid Aytaç”, Hayat Tarih
Mecmuasý. sy. II, 1972, s. 16-22.
-“Yazý-Resim”, Boðaziçi Üniversitesi (Beþerî Bilimler)
Dergisi. c. I, 1973, s.1-27.
BALTACIOÐLU, Ý. Hakký. “Ýslâm Yazýlarýnýn tarihçesi
III Sülüs Nev’i”, Tedrîsât-ý Ýbtidâiye Mecmuasý. c. II-III, No:
1327-1328, s. 213-222, 1-13.
-“Mimarî Yapýlarýn Yazý San’atý Bakýmýndan Önemi”
Boðaziçi Üniversitesi (Beþerî Bilimler) Dergisi. c. IV-V, 19761977, s. 1-14.
-“Türk Yazýlarýnýn Tedkîkine Medhal”, Dârü’l-Funûn
Ýlâhiyat Fakültesi Mecmuasý. c. II, sy. 5-6, Haziran 1927,
s.111-136.
-Ünlü Türk Hattatlarý. Ankara, Kültür Bakanlýðý
Yayýnlarý, 1992, 147 s.
-Sanat. Sühulet Kütüphanesi, Ýstanbul, 1934, 238 s.
-“Necmeddin Okyay ile Görüþtüm”, Yeni Adam. sy.
447 ( 22 Temmuz 1943), s. 6, 7, 11.
-“Ýslâm Yazý Sanatý”, Doðuþtan Günümüze Büyük
Ýslâm Tarihi. c. XIV, Ýstanbul, Çað Yayýnlarý, 1993, s. 441522.
-“Mustafa Râkým”, Türke Doðru. 1943, c. II, s. 70-71.
-Türk Plâstik Sanatlarý. Ankara, MEB., 1971, s. 115-
-“Celî”, DÝA/VII. Ýstanbul, 1993, s. 265-267.
121.
-Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, Ýstanbul, Yapý Kredi
Yayýnlarý, 1999, 215 s.
-Türklerde Yazý Sanatý. Mersin, Kültür Bakanlýðý,
1993, 143 s.
-“Ýslâm Yazý Çeþitleri : 3 Celî Sülüs”, Sanat Dünyamýz,
sy. 33 (1985), s. 27-35.
BAYAT, Ali Haydar. Hüsn-i Hat Bibliyografyasý.
Ankara, Kültür Bakanlýðý, 1990, 160 s.
-“Ýslâm Yazý Çeþitleri : 4 Nesta’lik”, Sanat Dünyamýz,
sy. 34 (1985), s. 3-11
BAYKAL, Bekir Sýtký. “Tuðra”, Türk Ansiklopedisi (TA)
XII/2, Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1982.
-“Ýbn Muklenin Ýslâm Yazýsýna Hizmeti”, Tarih
Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan/ 2
Mayýs 1986 Bildirileri, Ýstanbul, 1986, s.11-14.
BERK, Nurullah. “Ýslâm Yazýsýnda Plastik ve Ýfâde”
AÜÝFD. sy. I-II, 1995, s. 49-57.
BERK, Süleyman, “Eyüpsultan Sýnýrlarý Ýçerisinde
Hattat Mustafa Râkým’a Ait Mezartaþý Kitabeleri”, III.
Eyüpsultan Sempozyumu Tebliðler (28-30 Mayýs 1999),
-“Gubâri”, DÝA, c. XIV, s. 167
ALUS, Sermet Muhtar. “Eski Yazýlar, Hattatlar”,
101
HAT SAN’ATI
Eyüpsultan Sempozyumu 11-13 Mayýs 2001 (V. Eyüpsultan
Sempozyumu/ Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2002, s. 106111)
Ýstanbul, Eyüp Belediyesi, 2000, s. 242-249.
-“Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin Ýstanbul’daki
Mezartaþý Kitabeleri”, AD Art Dekor, sy. 87 (Haziran 2000),
s. 120-125.
-“Hattat Ýsmâil Zühdî Efendi”, VI. Eyüpsultan
Sempozyumu 10-12 Mayýs 2002 (VI. Eyüpsultan
Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2003, s. 336-341)
-“Cihangir Camisi Yazýlarý”, AD Art Dekor, sy. 89
(Aðustos 2000), s.156-164.
-“Ýstanbul’un Sur Kapý Kitâbeleri”, VII. Eyüpsultan
Sempozyumu 09-11 Mayýs 2003 (VI. Eyüpsultan
Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2003, s. 300-303)
-“Sultanahmet-Firuzaða Camisi Kitabesi”, AD Art
Dekor, sy. 90 (Eylül 2000), s. 130-133.
-“Hattat Mustafa Râkým’ýn Celî Sülüs’ün Estetiðinde
Ortaya Koyduðu Yenilikler”, M. Uður Derman 65. Yaþ
Armaðaný, Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi, 2000, s. 145-174.
-“Celî Sülüs Bir Hat Levhasýnýn Meydana Getiriliþ
Safhalarý”, IX. Eyüpsultan Sempozyumu 13-15 Mayýs 2005
(IX. Eyüpsultan Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi,
2005.
-Hattat Mustafa Râkým Hatýra Defteri”, Türk Edebiyatý
Dergisi, sy. 343 (Mayýs 2002), s. 48-53.
-“Celî Sülüs’ün Þâheserleri”, AD Art Dekor, sy.
87(Haziran 2000), s. 120-125.
-“Filibeli Ahmed Ârif Efendi”, AD Art Dekor, sy. 88
(Temmuz 2000), s. 148-154.
-“Ýstanbul Açýk Hava Hat Müzesi”, Aksiyon. Sy. 440
(12 Mayýs 2003), s. 52-56.
-“Bir Hilye-i Hakâni”, AD Art Dekor, sy. 97 (Nisan
2001), s. 94-95.
-“Hattat Filibeli Bakkal Ahmed Ârif Efendi (1252/18361327/1909)”, Umran, sy. 123 (Kasým 2004), s. 81-83.
-“Hat Sanatýnýn Öðretiminde Meþk Murakkaalarý”,
Tarih ve Düþünce, sy. 06 (Haziran 2001), s. 64-68.
-“Hüsni- Hat Yazýlarýn En Güzeli”, El Sanatlarý Dergisi,
sy. 1 (Mayýs 2005), 134- 137.
-“Hattat Halim Efendi’nin Bilinen Tek Hilyesi”, Tarih
ve Düþünce, sy. 07 (Temmuz 2002), s. 56-64.
-“Bir Zafer Abidesi: Ulucami”, Aksiyon, sy. 580 (16
Ocak 2006), s. 74-75.
-“Hattat Hâmid Aytaç (1893-1982)’la Alâkalý Birkaç
Not”, Hattat Hâmid Aytaç Kitabý. Ýstanbul, Kitabevi, 2002,
s. 109-114.
-“Gelenek ve Gelecek”, ÝSMEK El Sanatlarý Dergisi,
sy. 2, 2006, s. 78-95.
-“Osmanlý Hat Sanatýnda Estetik Unsurlar”, Yaðmur,
Yýl 6 sy. 25, (Ekim-Kasým-Aralýk 2004), s. 44-48.
BOYDAÞ, Nihat. Ta’lik Yazýya Plastik Deðer Açýsýndan
Bir Yaklaþým. Ýstanbul, MEB,1994, 159 s.
-“Hüsn-i Hat, Güzel Yazý Üzerine”, Standard, Yýl 44,
sy. 519 (Mart 2005), s. 92-95.
-“Ýslâm Yazýsý ve Musiki (I)”, Türk Dünyasý Tarih
Dergisi, sy. 35, (1989), s. 18- 24.
-“Hattat Mustafa Halim Efendi ve Kartvizit
Çalýþmalarý”, Tüliya, sy. 1 (Mayýs 2005). s. 390-335
-“Ýslâm Yazýsý ve Musiki (II)”, Türk Dünyasý Tarih
Dergisi, sy. 36, (1989), s. 45- 50.
-“Hattat Hâfýz Osman Efendi”, Antik Dekor, sy. 90
(Eylül Ekim 2005), s. 108-113.
-“Ýslâm Hat Sanatýnda Ritm”, Gazi Üniversitesi Eðitim
Fakültesi Dergisi, c. IV, sy. 1 (1988), s. 299- 310.
-“Tarihi Silmek”, Türk Edebiyatý, sy. 386 (Aralýk 2005),
s. 69-71.
-“Hat Sanatýmýz ve Batýya Tesiri”, Vakýflar Dergisi,
s. 16 (1982), s.161-164.
-“Mütevazi, Hoþsohbet, Nüktedan”, Türk Edebiyatý,
sy. 389 (Mart 2006), s. 42-43.
-“Epigrafik Malzeme Olarak Ýslâm Yazýsý”, Türk
Kültürü Araþtýrmalarý, c. XXVI/2, 1989, s. 131-139.
-“Eyüp’te Medfun Bir Hattat Filibeli (Bakkal) Ahmed
Ârif Efendi (1252/1836-1327/1909), IV. Eyüpsultan
Sempozyumu 5-7 Mayýs 2000 (IV. Eyüpsultan
Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2001, s. 324-335)
-”Ýslâm Yazý Sanatýnda Plastik Elemanlar”, Yedi
Ýklim, c. VIII, s. 59 (Þubat 1995), s. 45-56.
-“Plastik Deðerler Açýsýndan Bir Mezar Taþý”, IX. Millî
Mevlâna Kongresi, 15-16 Aralýk 1997, (Tebliðler), Konya,
Selçuk Üniversitesi, 1998, s. 115-121.
-“Eyüpsultan’da Celî Sülüs Kuþak Yazýlar”, V.
102
HAT SAN’ATI
CUM'A, Ýbrahim. Dirâse fî Tatavvuri'l-Kitâbâti'lKûfiyye. Dâru'l-Fikri'l-Arabî, ts. 286 s.
-“Türk Yazý San’atýnda Ýcâzetnâmeler ve Taklîd
Yazýlar”, VII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 25-29 Eylül 1970,
Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara, Türk Tarih Kurumu,
1973, s. 716-728.
ÇAÐMAN, Filiz- AKSOY Þule. Osmanlý Sanatýnda Hat.
Ýstanbul, Kültür Bakanlýðý, 1998,115 s.
-“Mezâr Kitabelerinde Yazý San’atýmýz”, TTOK
Belleten. sy. 49, 1975, s. 36-47.
ÇETÝN, Nihad M. “Ýslâm’da Paleografyanýn Doðuþu
ve Geliþmesi” (Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik
Semineri, 30 Nisan/2 Mayýs 1986 Bildirileri) Ýstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Ýstanbul, 1988, s. 1-10
(Levhalar, 223-230)
-“Ölümünün Yüzüncü Yýldönümünde Kadýasker
Mustafa Ýzzet Efendi”, Meydan. sy. 540-22, Aralýk, 1976, s.
43-45.
-“Ýslâm Hat Sanatýnýn Doðuþu ve Geliþmesi (Yâkût
Devrinin Sonuna Kadar)”, Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat Sanatý.
Ýstanbul, IRCICA,1992, s. 14-32.
-“Yazý Sanatýmýzda Hilye-i Saadet”, Ýlgi Mecmuasý.
sy. , Aralýk 1979, Yýl: 13, s. 33- 39.
-“Mahmud Celâleddin”, Kök. sy. 20, 21,22 (Ekim,
Kasým, Aralýk 1982), s.14-17.
-“Yâkût Musta’sýmî”, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) c. XIII,
Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1986, s. 352- 357.
-“Padiþah Tuðralarýndaki Þekil Ýnkýlâbýna Dair
Bilinmeyen Bazý Gerçekler”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara,
11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler. c. III, Ankara
1983, s. 1613-1618 Resimler, s. 485-496.
ÇEVÝK, Savaþ. “Hat San’atýnda Tashih”, M. Uður
Derman 65. Yaþ Armaðaný. Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi
Yayýný, 2000, s. 209- 219.
ÇIÐ, Kemal. Hattat Hâfýz Osman Efendi. Ýstanbul,
Uzman Laboratuvarý, 1948, 47 s.
-“Sultan II. Mahmûd’un Hattatlýðý”, Sultan II. Mahmûd
ve Reformlarý Semineri, 28-30 Haziran 1989, Ýstanbul.
Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araþtýrmalarý
Merkezi, Ýstanbul, 1990, s. 37- 47.
DENY, J. -“Tuðra”, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) XII/2,
Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý,1988, s. 5-12.
-“Hat San’atýnda Osmanlý Devri”, Ýslâm Kültür
Mirâsýnda Hat San’atý. Ýstanbul, Ýslâm Tarih, Sanat ve Kültür
Araþtýrma Merkezi (IRCICA), 1992, s. 33-43, 178-244.
DERE, Ömer Faruk. Hat San’atýnda Hâfýz Osman
Efendi ve Ekolü. Ýstanbul, Marmara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayýmlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi,
2001, 212 s.
- “Türk Hat Sanatý”, Baþlangýcýndan Bugüne Türk
Sanatý. Ankara, Türkiye Ýþ Bankasý Kültür Yayýnlarý, 1993,
s. 373- 396.
-“Hat San’atýnda Üç Ekol”, El Sanatlarý Dergisi, sy. 2,
2006, s. 102-107.
-“Selçuklu’dan Osmanlý’ya Celî Sülüs Hattýnýn
Geliþimi”, IV. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri
Bildirileri ( 25-26 Nisan 1994). Konya, Selçuk Üniversitesi
Selçuklu Araþtýrmalarý Merkezi, 1995 (Ayrý Basým) s. 91-95.
-“Duaya Vesile Ýmzalar”, Tarih ve Düþünce, sy. 9
(Eylül 2003), s. 52-58.
DERMAN, M. Uður. “Diþ Kirasý”, Hayat Tarih
Mecmuasý. sy. 12, 1 Ocak 1969, s. 20-22.
-“Hat”, Sabancý Koleksiyonu. Ýstanbul, Akbank Kültür
ve Sanat Kitaplarý: 61, 1995, s., 14-179.
-“Hat Sanatýmýzda Resim-Yazýlar”, Kubbealtý
Akademi Mecmuasý. sy. 3, Temmuz 1972, s. 65-72.
-“Büyük Bir Hat Sanatkârýmýz: Sâmi Efendi”, Hayat
Tarih Mecmuasý. sy.5, Haziran 1969, s. 4-10.
-“Râkým’ýn Celî Sülüs Kuþaklarýna Dair”, IX.
Milletlerarasý Türk Sanatlarý Kongresi 23-27 Eylül 1991 AKM
(I-III). Ankara, Kültür Bakanlýðý, 1995, s. 47-49.
-“Hattat Ýsmâil Zühdî Efendi”, Hayat. sy. 49, 27 Kasým
1969, s. 26.
-“Süleymaniye Camii’nde Hat Sanatý”, Mimarî Mirasýn
Bugünü. Ýstanbul, IRCICA,
1996, S. 303-305.
-“Yazý Tarihimizde Hattat Ýmzâ ve Þecereleri”, VII.
Türk Tarih Kongresi, Ankara, 25-29 Eylül 1970, Kongreye
Sunulan Bildiriler. Ankara, TTK,1973, s. 728-733.
193.
-“Derviþ Ali, Üçüncü”, DÝA/IX. Ýstanbul, 1994, s. 192- Baþlangýcýndan Bugüne Türk Sanatý. Ankara,
Türkiye Ýþ Bankasý, 1993, s. 373-396.
-“Hat”, Türk Ansiklopedisi, c. XIX. Ýstanbul, Milli
Eðitim Bakanlýðý, 1971, s. 49-60.
-“Yeni Câmi Sebili’nin Kitabesi”, Lâle, sy. 4 (Aralýk
103
HAT SAN’ATI
Hattat Hâmid Aytaç (Âmidî). Anma Paneli - Eylül
1996, Ýstanbul, Diyarbakýr Büyükþehir Belediyesi, Kültür
ve Sanat Yayýnlarý No: 5, 1997, 88 s.
1986), s. 14-17.
-The Sultan’s Signature. Ýstanbul, Deutsche
Guggenheim, 2001, 211 s.
Hattat Rýfat Yazgan Canlý Tarihler/IV. Ýstanbul,
Türkiye Yayýnevi, 1946, s. 3-8.
-Calligraphies Ottomanes. Ýstanbul, Reunion Des
Musees Nationaux, 2000, 204 s.
HATTATOÐLU, Muhittin. Ýstanbul Silivrikapý’da
Topçubaþý Bâlâ Süleyman Aða Mimarî Manzûmesi, Vakýflar
Dergisi. 4, 1958, s. 183-191.
-Osmanlý Hat Sanatý. Ýstanbul, Deutsche
Guggenheim, 2001, 211 s.
-Sabancý Üniversitesi Sakýp Sabancý Müzesi Hat
Koleksiyonundan Seçmeler. Ýstanbul Akbank, 2002, 272 s.
-“Hâþim Efendi, Mehmed”, DÝA, XVI, s. 408-409.
HUART, Clement. Les Calligraphes et Les Mini
aturistes de L’orient Musulman. Paris, Ernest, Leroux, Editer,
1908, 388 s.
-“Türk Hat Sanatý: Ýncelîkleri ve Bediî Deðerleri”,
Arýþ, sy. III (Aralýk 1997), s. 54-67.
Hurûf (Sergi Kataloðu). Dubai, Abdurrahman b.
Uveys Vakfý Yayýný, 2003.
-“Ýsmâil Zühdü, Yeni”, DÝA, XXIII, s. 125-126.
HÜSEYÝN HÂÞÝM. “Zamanýmýzdaki Hattâtîne Dâir”,
Osmanlý Ressamlar Cemiyeti Dergisi. 17 Cemâyize’l-âhir
1329, No: 6, s. 41-43.
- “Piyer Loti Kitâbesi ve Ta’lîk Hattýna Dâir Bir
Mülâhaza”, Kültürü ve Sanatýyla IV. Eyüpsultan
Sempozyumu, Tebliðler, 5- 7 Mayýs 2000, Ýstanbul, Eyüp
Belediyesi, 2000, s. 278- 283.
-“Hat”, Osmanlý Ressamlar Cemiyeti Dergisi, 1 Safer
1329, No: 2, s. 9- 12.
-“Osmanlý Celî Hattýnda Klasik Kavramý”, Sanat ve
Klasik, Nisan 2006, s.11- 38.
-“Hutût-u Ýslâm’a Ýnkisâr”, Osmanlý Ressamlar
Cemiyeti Dergisi. 25 Nisan 1328, No: 12 2. sene s. 106-107.
-“Medresetü’l-Hattâtîn’e Dâir”, Prof. Dr. Mübahat S.
Kütükoðlu’na Armaðan. Ýstanbul, Ýstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Osmanlý Müesseseleri ve Medeniyeti
Anabilim Dalý, 2006, s. 511- 547.
ISSAM el-Said and Ayþe Parman. Geometric Concepts
In Islamic Art. World of Islam Festival Publishing Company
Ltd. London, 1976, s. 129-134.
ÝBNÜLEMÝN (Mahmud Kemal ÝNAL). Son Hattatlar.
Ýstanbul, 1955, 837 s.
-“Hattat Mustafa Râkým Efendi”, Dosya, M. Uður
DERMAN Arþivi.
Ýmlâ Klavuzu. Ankara, Türk Dil Kurumu, 1999, 354 s.
DEVELLÝOÐLU, Ferit. Osmanlýca-Türkçe Ansiklopedik
Lûgat. Ankara, Aydýn Kitabevi, 500 s. el-HABÝB, Mustafa.
“Yazý ile Mimarinin Kaynaþmasý”, Görüþ. sy. 12 (Aralýk 1977),
s. 38-52
Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) Ýstanbul, Milli Eðitim
Bakanlýðý, (I-XIII) (1940-1988).
Ýstanbul Ansiklopedisi (Ýst. A). (I-X), Ýstanbul, 19581974.
ERDEN, Hasan. “Mustafa Râkým ve Hat Sanatýmýz”,
Pýnar. c. I, sy. 22, Ekim 1973, s. 20-24.
KAYAOÐLU, Ý. Gündað, “Divitler”, Antik Dekor, sy. 5
(1989), s. 50-54.
GÖKBÝLGÝN, M. Tayyib. “Mustafa Râkým Efendi”,
Dünya Gazetesi. 30 Mart 1954.
KÖKER, Hüseyin Sýdký.“Mustafa Ýzzet Efendi”, Selâmet.
6, 7, 12 ( Eylül, Ekim 1962, Mart 1963 )
GROHMAN, Adolf. Arabische Palãographýe (I. Teil)
Wien, 1967, 154 s.
KUÞOÐLU, Mehmet Zeki. Dünkü SanatýmýzKültürümüz. Ýstanbul, Ötüken, 1994, 188 s.
GULAM, Yousif Mahmud. The Art of Arabic
Calligraphy. Arap Cultural Center, 1982, 464 s.
KÜTÜKOÐLU, Mübahat S. Osmanlý Belgelerinin Dili
(Diplomatik). Ýstanbul, Kubbealtý, Neþriyatý, 1994, 605 s.
HABÝB. Hat ve Hattâtân. Ýstanbul, 1305, 285 s.
-Tarih Araþtýrmalarýnda Usûl. Ýstanbul, Kubbealtý
Neþriyatý, 1997, 182 s.
HAKKÂKZÂDE, Mustafa Hilmi. Mîzânü’l-Hat. Millet
Kütüphanesi, Ali Emîri Efendi Koleksiyonu, Tarih Bölümü
No: 812.
MANSOUR, Nassar. The Ijaza in arabic Calligraphy.
104
HAT SAN’ATI
Amman, Dar Majdalawi, 2000, 240 s.
s. 280-285.
Melek Celâl. Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, 1948, 16
s.+26 Resim.
SELAHADDÝN el-Müneccid. Dirâsât Fî Târihi’l-Hatti’lArabî. Beyrut, Daru’l-Kitâbi’l- Cedîd, 1972, 150 s.
MERÝÇ, Rýfký Melûl. Ýslâm Yazýsýnýn Menþei ve Ýntiþârý.
(Derleyen: Cüneyd Emiroðlu, Ýslâm Yazýsýna Dâir), Ýstanbul,
Sebil Yayýnevi, 1977, s. 101-126.
-Yâkut el-Musta’sýmî. Dâru’l-Kitâbi’l-Cedîd, 1985,
Beyrût, 79 s.
SERÝN, Muhittin. Hat Sanatýmýz. Ýstanbul, Kubbealtý
Neþriyatý, 1982, 136 s.
MORITZ, B. “Arap Yazýsý”, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) c.I,
Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1993, s. 498-512.
-Hattat Aziz Efendi. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý,
1988, 119 s.
MUSTAKÎMZÂDE, Süleyman Sa’deddin. Tuhfe-i Hattâtîn.
Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyâtý, 1928, 756 s.
-“Âhenk”, DÝA, c. I, 1988, s. 521-523.
ORGUN, Zarif. “Tuðra; Tuðralarda el-Muzaffer dâima,
duasý ve þah ünvaný, Þehzâde Tuðralarý, Mehmet II’nin
Tuðra, Ýmzâ ve Mühürleri”, Türk Tarih, Arkeologya ve
Etnografya Dergisi. sy. 4, 1949, s. 203-220.
-Hattat Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, Kubbealtý
Neþriyatý, 1992, 203 s.
-“Kubbealtý Akademisi Kültür ve San’at Vakfý Ekrem
Hakký Ayverdi Hat Koleksiyonu Envanteri”, Ekrem Hakký
Ayverdi Hatýra Kitabý. Ýstanbul Fetih Cemiyeti, Ýstanbul,
1995, s. 25-54.
Osmanlý-Türk Hat Sanatý Koleksiyonu. Yurtbank,
1998, 107 Resim.
ÖGEL, Semra. Anadolu Selçuklularý’nýn Taþ Tezyînâtý,
Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1987.
-“Kâhire Dâru’l-Kütübü’l-Mýsriyye’de Osmanlý Hat
San’atýna Âit Eserler”, Kubbealtý Akademi Mecmuasý. Yýl:
26, Ekim 1997, sy. 4, s. 49-62.
ÖZ, Tahsin. Topkapý Sarayý’nda Fatih Sultan Mehmet
II. ye Ait Eserler. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1953, 39 s.
– 88 resim.
-Þevki Efendi'nin Sülüs Nesih Meþk Murakkaý.
Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1996.
Özçay (Sergi Kataloðu). Dubai, Abdurrahman b.
Uveys Vakfý Yayýný, 2004.
-Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi'nin Sülüs ve Nesih
Meþk Murakkaý. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1996.
ÖZEN, Mine Esiner. Yazma Kitap Sanatlarý Sözlüðü.
Ýstanbul, 1985, 91 s.
-Hulûsî Efendi'nin Ta'lik Meþk Murakkaý. Ýstanbul,
Kubbealtý Neþriyatý, 1999.
ÖZSAYINER, Zübeyde Cihan. “Mahmud Celaleddin
Efendi” Tarihi, Kültürü ve Sanatýyla VI. Eyüpsultan
Sempozyumu (10- 12 Mayýs 2002), Tebliðler, Ýstanbul, Eyüp
Belediyesi, 2003, s. 342- 347.
-Hat San’atý ve Meþhur Hattatlar. Ýstanbul, Kubbealtý
Akademisi Kültür ve San’at Vakfý, 1999, 327 s.
-“Ekrem Hakký Ayverdi Þahsiyeti ve Hat Koleksiyonu
(1899-1984)”, Kubbealtý Ekrem Hakký Ayverdi
Koleksiyonundan Seçmeler Sergisi. Ýstanbul, Sadberk
Haným Müzesi, 2000, s. 2000.
-“Yöresel Hattatlarýmýzdan Mehmet Nuri Sivasî”, V.
Milletlerarasý Türk Halk Kültürü Kongresi, Ankara, Kültür
Bakanlýðý, ts, s.340- 342.
-Hat San’atý ve Meþhur Hattatlar. Ýstanbul, Kubbealtý
Akademisi Kültür ve San’at Vakfý, 2003, 383 s.
PAKALIN, M. Zeki.Osmanlý Tarih Deyimleri ve
Terimleri Sözlüðü (I-III). Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1946.
SERTOÐLU, Midhat. Osmanlý Tarih Lûgatý. Ýstanbul,
Enderun Kitabevi, 1986.
RADO, Þevket. Türk Hattatlarý. Ýstanbul, Yayýn
Matbaacýlýk, ts. (1984), 303 s.
Seyyid Mehmed Mecdî. Sülüs Yazýsý Rehberi. (nþr.
Mustafa Necâtüddin) ts. Medîne-i Münevvere, 42 s.
REVNAKOÐLU, C. Server. “Hattat Mustafa Râkým
(Dosya)” Dîvan Edebiyâtý Müzesi. Dosya No: 38.
SUBAÞI, M. Hüsrev. Hattat Osmanlý Padiþahlarý.
Ýstanbul, Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sonçað
Tarihi Kürsüsü (Yayýmlanmamýþ Mezuniyet Tezi), 1977, 86
s. , 7 ref.
SALTUK, Ahmed Süreyya. “Ýslâmî Yazýlarda Âhenk”,
ÝTA. I, 1941, s. 154.
-“Osmanlýlar’da Sanayi-i Nefîse ez-Cümle Hutût-u
Bedîa”, Sýrât-ý Mustakîm, 14 Muharrem 1329, c. 7, sy. 174,
105
HAT SAN’ATI
-“Hattat Osmanlý Padiþahlarý”, Osmanlý, c. XI, Ankara,
Yeni Türkiye Yayýnlarý, 1999, s. 52-60.
-“Mart Ayýnda Kaybettiðimiz Üç Büyük Sîma: Râkým,
Âkil Muhtar, Ali Rýza”, Cumhûriyet Gazetesi. 16 Mart 1951.
-Aytaç, Hamit“, Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm
Ansiklopedisi (DÝA), Ýstanbul, Türkiye Diyanet Vakfý, 1991,
c. IV, s. 287-289.
- Hattat Ýsmail Zühdü Efendi, 50 San’at Sever Serisi
1. Ýstanbul, 1953, 2 s.
- Hattat Mustafa Râkým Efendi, 50 San’at Sever
Serisi 3. Ýstanbul, 1953, 2 s.
SUYOLCUZÂDE, Mehmed Necib. Devhatü’l-Küttâb.
Ýstanbul, Güzel Sanatlar Akademisi Neþriyatý, 1942, 160 s.
- Türk Yazý Çeþitleri. Ýstanbul, Yeni Laboratuvar
Yayýnlarý, 1953, 44 s.
SÜHEYLE YASÝN, el-Cubûri. Aslu’l-Hatti’l-Arabî ve
Tatavvuruhu Hattâ Nihayeti'l-Asri'l-Emevî. Matbaatu’l-Edîb,
el-Baðdad, 1977, 184 s.
-“Ýsmail Zühdî ve Mustafa Râkým”, Hamsi, sy. 9,
1955, s. 6-9.
ÞANÝZÂDE, Mehmed Atâullah Efendi. Þânizâde Tarihi
(I-IV). Cerîde-i Havâdîs Matbaasý, 1873.
-“Hattat Mustafa Râkým”, Sebîlürreþâd, c. IX, sy.
203, 1955, s. 47- 48.
ÞEHSUVAROÐLU, Halûk Y. “Hattat Mustafa Râkým”,
Cumhuriyet Gazetesi. 12.9.1955, (Ayný makale: Sebilürreþad.
c. IX, sy. 204, 1955.)
-Hattat Ahmet Karahisari. Ýstanbul, 1964, 13 s.+71
Resim.
-“Zat-ý Sâmî’lerini Ziyâret”, Kök. cilt, 2, sy. 14, Nisan
1982, s. 41-43.
TAÞKALE, Faruk- GÜNDÜZ, Hüseyin. Hat Sanatýnda
Hilye-i Þerîfe. Ýstanbul, Antik AÞ. Yayýnlarý, 2005, 300 s.
- A. Süheyl ÜNVER’in Ýstanbul’u. Ýstanbul, Ýstanbul
Büyükþehir Belediyesi Kültür Ýþleri Daire Baþkanlýðý Yayýnlarý,
1996, 249 s.
The International Exhibition of The Arabic
Calligraphy. 2005, Goverment of Dubai-Department of
Tourism and Commerce Marketing-Researc Centre for Islamic
History, Art and Culture. S. 26-27.
- Sevdiðim Ýstanbul, Ýstanbul, Ýstanbul Büyükþehir
Belediyesi Kültür Ýþleri Daire Baþkanlýðý Yayýnlarý, 1996, 53 s.
TÜFEKÇÝOÐLU, Abdülhamit. Erken Devir Osmanlý
Mimarîsinde Yazý, Ankara, Kültür Bakanlýðý, 2001, 768 s.
-“Hattat Mustafa Râkým Efendi", SK. Süheyl Ünver
Baðýþ Dosyalarý. No: 84.
Türk-Ýslâm Eserleri Müzesini Ziyâret, Selâmet. sy.
50 (30 Nisan 1948), s. 6, 7, 15.
-“Türk Kalemtýraþçýlarý”, Yücel, Ýlkkânun 1937, s.
167-173.
Türkçe Sözlük (I-II). Ankara, Türk Dil Kurumu, 1998.
YAZIR, Mahmud Bedreddin -“Yazýda Âhenk”, ÝTA/I.
No: 35, 30 Mayýs 1942, s. 2-3.
Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi (DÝA).
(I- ), Ýstanbul, (1988- )
-Medeniyet Âleminde Yazý ve Ýslâm Medeniyetinde
Kalem Güzeli. Ankara, DÝB, (I-III), I/1972, II/1974, III/1989.
ULUNAY, Refiî Cevad, “ Hatâ Düzelir”, Milliyet, 08.
07. 1959
-Eski Yazýlarý Okuma Anahtarý. Ankara, Vakýflar
Genel Müdürlüðü, 1978, 284 s.
- “Ýnandý Teres”, Milliyet, 17-18 Eylül 1961.
UNAT, Fâik Reþit. Hicrî Tarihleri Mîlâdî Tarihe Çevirme
Klavuzu. Ankara, TTK, 1988, 175 s.
UZUNÇARÞILI, Ýsmail Hakký. “Tuðra ve Pençeler”,
Belleten. sy. 17-18, 1941, s. 101-157.
-Osmanlý Devletinin Ýlmiye Teþkilâtý. Ankara, TTK,
1984, 349 s.
ÜNVER, A. Süheyl. Ressam Üsküdarlý Ali Rýza (Hayatý
ve Eserleri 1858- 1930), Ýstanbul, 1949, 14 s.
-“Hattat Mustafa Râkým Efendi”, Tarih Dünyasý. sy.
7, Temmuz 1950, s. 271- 275.
106