Kıtab-ı Battal Gazi / Kazakça

Transkript

Kıtab-ı Battal Gazi / Kazakça
‫ﮐﺗﺎﺐ‬
‫ﺑﻃﺎل ﻏﺎزى‬
‫‪15‬‬
ЮН СЮЗ
Türk millətinin tarixində İslamiyyətin qəbulu ən önəmli dönüş nöqtəsi olmuşdur desək, yanılmarıq. Müsəlman mədəniyyətinin türk elminə və təhsilinə təsiri danılmaz həqiqətdir.
Prof. dr. Əbdülqadir Karahanın dili ilə desək “İslamiyyet Türk
milleti için yeni ileriye götürücü, eski dinlerinden çok daha
inandırıcı ve gerçek bir kuvvet kaynağı olmuştur” (12, s.59).
Bu yeniliklərlərin, türk dili və ədəbiyyatının inkişafına güclü
təsiri də məlumdur. XII-XIII yüzilliklərdə Anadoluda təsəvvüf
və qəhrəmanlıq mövzusunda, xalq ədəbiyyatı üslubunda müqəddəs kitabımız Qurani-kərimin əlifbası ilə əsərlər yazan mütəfəkkir yazıçılarla yanaşı, müəllifsiz, xalq tərəfindən dini
mövzular altında yaranan dastanlar yazılı ədəbiyyata gətirilirdı
(12, 128). Bu dastanlar türk mədəniyyəti tarixində çox önəmli
yer tutmuşlar. Şahlardan, sultanlardan, müharibələrin gedişindən bəhs edən dastanlar, şifahi variantlarda gəzərək sinədəftər
adamlar tərəfindən məclislərdə söylənmiş, ağızdan-ağıza keçərək təkmilləşmiş, yazılı ədəbiyyat üçün xam mənbə rolunu oynamış və nəticədə müəllifi bəlli olmayan dini, tarixi, qəhrəmanlıq dastanları meydana gəlmişdir. Dastanların müdrük
adamlar tərəfindən qorunub saxlanılması bunların toplanıb yazıya köçürülməsi yuxarıda göstərdiyimiz kimi belə abidələrin
özündən sonra yaranan yazılı ədəbiyyatın inkişafına da böyük
təsiri olmuşdur. Yazılı abidələr tarixi həqiqətləri, baş vermiş
hadisələri, coğrafi yer adlarını tarixi şəxsiyyətləri gələcək nəslə tanıtmış, həmçinin yazı dili və danışıq dili üçün bir qaynaq
olmaqdadır (1, 40-50). Bu abidələrdən biri, bəlkə də birincisi
türk xalqının əsrlər boyunca sevərək oxuduğu, maraqla dinlədiyi “Battal Qazi” dastanıdır. Dini, tarixi qəhrəmanlıq dastanı
olan “Battal Qazi”nin əsasında Əməvilərin Bizansa yürüşlərində orduya başçılıq etmiş, ərəbcə “bahadır”, ”igid”, “qəhrəman” bəzi türk mənbələrində isə “vaz keçdi”, “çaydı” mənası
daşıyan “Battal” ləqəbli bir şəxsin bu torpaqlarda İslamı yay16
maq uğrunda şücaətlə mübarizə aparmasından bəhs edilir.
Mənbələrin məlumatına əsasən, Əməvi ordusunun komandanı
olmuş bu müstəsna savaşçı tarixi şəxsiyyət olaraq Malatyada
doğulmuş, Anadolu torpaqlarında “Əskişəhər” yaxınlığındakı
“Seyyid Qazi” qəsəbəsində əbədiyyətə qovuşmuşdur. Onun şəhadətindən yüz il keçdikdən sonra mənqəbələrini türk xalqı
xəyalında formalaşdıraraq, XII-XIII yüzilliklərdən başlayaraq
məclislərdə, meydanlarda oxumuşlar. Əsrlərdən bəri türk xalqı
arasında geniş yayılan “Battal Qazi” dastanının istər əlyazma,
istərsə də mətbu nüsxələri bu çağa qədər hər bir türk kəndlisinin evində qorunub saxlanılmaqdadır (22,s.159-166).
Dünyanın bir çox ölkələrinin, o cümlədən İngiltərə, Fransa,
İtaliya, Almaniya, Sankt Peterburq kimi şəhərlərin məhşur kitabxanalarında dastanın nüsxələrinin varlığı haqqında müasir
şərq əlyazma kataloqları xəbər verir. “Battal Qazi” və ya “Battal-namə” nüsxələrinin istər həcm, istərsə də məzmun cəhətdən fərqli olması və bir mənzum şəklinin də mövcudluğu barədə türk alimlərinin yazılarında tanış oluruq.
7000 beytdən ibarət olan mənzum “Battal Qazi” dastanı III
Mustafanın dövründə dastanın nəsr variantı əsasında Darəndəli
Bəqai (1757-1774) tərəfindən bir qədər qısaldılmış şəkildə qələmə alınmışdır. Dastanın nüsxələri Türkiyənin xaricində yaşayan digər türk xalqları arasında da geniş yayılmışdır. Bunun
səbəbi əlbəttə ki, türk xalqlarının dil, din birliyi və dərin tarixi
köklərlə bir-birinə bağlılığıdır. Mötəbər mənbələrə əsaslanaraq
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, türk xalqlarının yaşadığı Türküstan və Tatarıstan respublikalarında da bu dastan çox məşhurdur. “Mənaqibi-qəzavəti-Seyyid-Battal Qazi” adı ilə dəfələrlə təkrar nəşr edilmiş, dastanın dili də bu ölkələrdə doğma
danışıq şivələrinə uyğunlaşdırılmış, hətta bu xalqlar dastanın
qəhrəmanlarını öz torpaqlarının övladı kimi qəbul etmişlər
(14, 344-351).
Türkiyə və Azərbaycan respublikaları arasında din və dil
birliyindən başqa mədəni-ədəbi əlaqələr də uzun əsrlərdir ki,
17
davam edir. Bunun bariz nümunələrindən biri milli mənəvi dəyərlər ocağı olan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun xəzinəsində
çoxsaylı türk əlyazmalarının qorunaraq saxlanılmasıdır. Bu
zəngin abidələr arasında yuxarıda haqqında danışdığımız “Battal Qazi” dastanının dörd nüsxəsi saxlanılmaqdadır. Nüsxələrin üçü V-86, XVI-165, X-1080 şifri altında mühafizə olunan
və Türkiyə mətbəəsinin əski daşbasma çapı, biri isə B-7698
şifrli əlyazma nüsxəsidir. Uzun illər boyu Azərbaycan türkləri
türk-İslam mədəniyyətinə doğru can atmış olsalar da, Sovet rejimi dövründə bu mövzu ilə bağlı çalışmalara qadağa qoyulduğundan insanların bilik dairəsi də məhdud idi. Lakin son illər
müstəqillik əldə edən ölkəmizdə, türkçülük və İslamla bağlı
bir çox işlərlə yanaşı, əlyazma abidələrinin tədqiqi və nəşri də
sürətlə artmaqdadır. Çox təəssüf ki, XII-XIII əsrlərdə yazıya
alınması təxmin edilən, müsəlman və Avropa alimlərinin tədqiqat obyektinə çevrilmiş “Kitabi-Seyyid Battal Qazi” dastanının Bakı nüsxəsi, uzun zamanlar diqqətdən kənarda qaldığına
görə nəşr olunmamış və lazımi qədər tədqiq edilməmişdir. Xatırladaq ki, Battal Qazi dastanı ən çox Türkiyə ərazisində istər
əlyazma, istərsə də çap nüsxələri şəklində tədqiq olunmuş türk
xalqının sevimli ədəbi mövzularından biri kimi onunla bağlı
filmlər belə çəkilmişdir. Yeri gəlmişkən dastanın tədqiqi və
nəşri tarixinin bəzi məqamlarına nəzər yetirməyi lazım bilirik.
“Battal Qazi” dastanının mətnşünaslıq baxımından tədqiqinə
ilk dəfə 1871-ci ildə Alman alimləri H.Fleişer, H.Etye tərəfindən başlanmışdır. Alimlər bir neçə əlyazmanın müqayisəsi
əsasında hazırladıqları mətni alman dilinə tərcümə edərək zəngin nəşrlərə nail olmuşlar. Türkiyədə isə ilk dəfə “Battal Qazi”ni tədqiq edən şərqşünas alim, prof. M.F.Köprülüzadə,
1918-ci ildə nəşr etdirdiyi ”Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvvüflər” əsərində Battalın nəsil-nəcabətindən söhbət açmış, onu
əfsanəvi türk qəhrəmanı kimi qiymətləndirmişdir. M.F.Köprülüzadə 1928-ci ildə nəşr edilən “Türk ədəbiyyatı tarixində” də
18
(18, s. 295-303); (19, s. 28) adı kecən dastanın elm aləmində
tədqiq olunan bütün nəticələri və Battal mənqəbələri haqqında
geniş izahatlar vermişdir. Bu tədqiqatiardan sonra Seyyid Battal və onunla əlaqəli məsələlər üzərində çalışan, Bizans və İslam filologiyası ilə məşğul olan bir sıra alimlər tərəfindən
araşdırmalar aparılmış və mükəmməl nəticələrə nail olmuşlar.
Daha sonralar 1929-30-cu illərdə M.Henri Qreqoire tərəfindən
Bizanslıların məşhur “Akritas” dastanı ilə “Seyyid Battal” arasındakı əlaqələr müəyyənləşdirilmişdir. M.Qanard, R.Qoossens, P.Kuruakides kimi alimlər tərəfindən ərəblərin məşhur
“Dəlhimmə” (“Zatül-himmə”, “Zül-himmə”) dastanı ilə türk
dastanı “Battalnamə“ arasındakı oxşar cəhətlərə aydınlıq gətirən tədqiqatların müəlliflərinin adlarını qeyd etməmək mümkün deyildir (13, s. 206). Türkiyədə “Seyyid Battal” dastanını
tədqiq edən B.M. Qocatürk, P. Boratov, Ə. Kabaklı, H. Köksal, N. Demir, İ. Məlikovanın, Azərbaycanda isə dastanın Bakı nüsxələri haqqında ilk məlumatı verən A. Musabəyli kimi
alimlərin işləri təqdirə layiqdir.
Qaynaqlara söykənərək İslam ensiklopediyasındakı yazılarında P. Boratav “Battalnamə” haqqında əhatəli təhlil vermişdir. Battalın tarixi-mənqəbəvi şəxsiyyəti, ədəbiyyatda Battal
adı, türkcə Battal romanı, mənzum Battal romanı, xalq şairləri
və Battal kimi məsələlərdən bəhs etmişdir. Fransadakı Strasburq Universitetinin tanınmış türkoloq alimi İ. Məlikova 1988ci ildə “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetində “Babək Xürrəmi və
Seyyid Battal” məqaləsi ilə çıxış edərək “Seyyid Battal” dastanlarında epizodik hadisələrdən birini, Babək üsyanını IX əsr
Abbasi xəlifələrindən olan Mötəsim zamanında olduğunu nəzərə çatdırır. Alim dastandakı Battal obrazını gerçəkdən tarixi
ünsür hesab edir, Babəklə Battal arasında müqayisələr aparır
(10).
Peterburq Şərqşünaslıq İnstitutunun elmi işçisi V.S. Qarbuzovanın 1959-cu ildə nəşr etdirdiyi “Məlik Əhməd Danişmənd” dastanının “tarixi filoloji tədqiqi” adlı monoqrafiyasını
19
yazarkən adı keçən dastandan bir əsr əvvəl yazılmış, eyni stilli
“Battalnamə” dastanına da toxunmuş, onu tədqiq edən türk
alimləri M.F. Köprülünün, H.Ə. Yücelen, xüsusilə Rusiya alimi V.O. Smirnovun əsərlərinə müraciət edərək bu qaynaqlardan bəhrələnmişdir (22, 85-92).
2004-cü ildə Bakı şəhərində “Türk xalqlarının ədəbi keçmişi: türk dastanları” adı altında keçirilmiş simpoziumda Türkiyə
Fatih Universitetinin müəllimi Dr. Əli Yıldız “Battal Qazi”
dastanında “Tasavvuf və Sembolizm” məqaləsi ilə çıxış etmişdir. Məqalədə müəllif “Türklerin İslami kabulünden sonra teşekkül etmege başlayan “Battal Qazi” dastanı, benzerlərini
kölgədə bırakarak niçin bu kadar tutulmuş, benimsenilmişdir?”. Qarşısına çıxan problemə cavab tapmaq üçün müəllif
təsəvvüfü əsas tutaraq dastanı təhlil etmiş və bunsuz “Battal
Qazi” dastanına yaxınlaşmanın mümkünsüzlüyünü izah etmişdir. “Battal Qazi Allahın yaratdığı bir nurdur” deyən müəllif
onun Hz. Məhəmmədin (s) soyundan olmasını vurğulamış,
Peyğəmbərin vəfatından sonra Əhli-beytin (ə) Battal Qaziyə
qədərki nəslinin ardıcıl, sistemli şəkildə vermiş və birbaşa
Peyğəmbərin varisi olması haqqındakı fikrini açıqlamışdır.
Həcmcə iri olan bu məqalədə müəllif dastanın məzmununu əvvəldən sona qədər şərh etmiş və Şeyxül-əkbər Mühyiddin ibn
Ərəbinin “Tədbirati-İlahiyyə” Yunus Əmrənin “RisalətünNushiyyə” adlı məsnəvisindən nümunələr gətirərək qarşılıqlı
müqayisələr aparmışdır. (21, 159-166)
“Battal Qazi” dastanının Bakı nüsxələrinin varlığı haqqında
ilk məlumatı 1998-ci ildə ardıcıl iki məqalə dərc etdirməklə
mətnşünas alim, f.e.d. Azadə Musabəyli vermişdir. Alim “Battal Qazi dastanının Bakı əlyazması” məqaləsində dastanın Əlyazmalar İnstitutunda qorunan daşbasma nüsxələri barədə məlumat vermiş, onların paleoqrafik təsviri zamanı V-86 şifrli
daşbasma kitabının N. Nərimanova məxsus olduğunu müəyyən etmişdir (9). O, həmçinin həmin ildə nəşr etdirmiş “Battal
Qazi” dastanının sözügedən B-7698 şifrəli əlyazmanın, tanın20
mış dilçi alim, prof. Əbdüləzəl Dəmirçizadənin Əlyazmalar
İnstitunun arxivində saxlanılmasını aşkarlamış və elmi-paleoqrafik təsvirini vermişdir. Bu məqalələr təkcə abidənin əlyazma
və çap nüsxələri haqqında deyil, ümumiyyətlə dastan haqqında
Azərbaycanda ilk və yeganə tədqiqatlar sayıla bilər (8). “Battal
Qazi” tədqiqi və nəşri bununla bitmir. Bunları nəzərdən keçirdikcə dastan ətrafındakı tədqiqatların əksəriyyətinin məqalə
xarakterli olmasını müşahidə edirik. Əlbəttə ki, bu əsərlər türk
elmində və Azərbaycanda ilk tədqiqatlar baxımından çox dəyərlidir. Dastanın tədqiqi üçün geniş təsəvvür və dəqiq faktlar
verir. Lakin Türkiyədə yaranan ilk yazılı abidə kimi daha geniş tədqiqatlara layiq olma prinsipi ilə apardığımız axtarışlar
zamanı qarşımıza yard. doç. dr. Həsən Köksalın tərtibatı ilə
“Battal Qazi” dastanının 2003-cü il nəşri çıxır. Kitabın giriş
hissəsindən məlum olur ki, Həsən Köksal 1981-1983-cü illər
“Battalnamələrdə tip və motiv yapısı” adlı doktorluq işini tamamlamış, alimlik dərəcəsi almışdır. Bu fikirdən məlum olur
ki, H.Köksal “Battalnamə”lər ətrafındakı tədqiqatlarından sonra ”Battal Qazi”nin nəşrinə qərar vermişdir. Kitabın “Sözbaşı” deyilən hissəsində isə dastan haqqında ümumi bilgilər verilmişdir. 327 səhifəlik bu əsərin sonunda, 1206 (h) tarixi qeyd
olunmuşdur ki, bu da kitabın qədim əlyazma əsasında nəşr
olunduğunu güman etməyə əsas verir. Lakin nəşr olunmuş
dastanı nəzərdən keçirdikcə aydın olur ki, Hasan Köksalın tərtib etdiyi mətn çağdaş türk dilinə uyğunlaşdırılmış çətin anlaşılan ərəb və fars sözləri alınma Avropa sözləri ilə əvəz edilmişdir. Həmin mətndəki kontrol (yoxlama), banyo (hamam),
panik (qül-qülə), risk (təhlükə) kimi yabançı sözlər qədim tarixə malik olan abidənin dilinə xələl gətirəcək dərəcədə müasirlik vermiş və onu orijinaldan uzaqlaşdırmışdır (20,1-14). Prof.
dr. Nəcati Dəmir bu nəşri təqdirəlayiq bir iş kimi qiymətləndirərək yazır: “Türkiyede “Battal Qazi” dastanı konusunda yapılmış üç çalışma dikkati çekmektedir. Bunların ilki ve hiç
şüphesiz en önemlisi Hasan Köksal tarafından hazırlanan
21
“Battalnamelerde Tip ve Motif Yapısı” adlı çalışmadır. Diger
çalışma da Köksala aitdir”
Son zamanlar isə “Battal Qazi” dastanı haqqında bilgilərimizi daha da genişləndirmək imkanı yaradan, diqqətə layiq iki
yeni Türkiyə nəşri ilə tanış olmuşuq. Bu kitabların müəllifi
gənc yaşlarından yaradıcılığını Türk xalq ədəbiyyatına, xüsusilə dastanların tədqiqi və nəşrinə həsr etmiş və bu istiqamətdə
yüksək elmi nailiyyətlər qazanmış məhsuldar alim, Prof. dr.
Nəcati Dəmirdir. “Battal-name” və “Battal Qazi” başlıqları altında dastanı iki variantda Prof. dr. N.Dəmir, yrd. doç. dr.
Mehmed Dursun Ərdəm ilə birlikdə 2006-cı ildə “Hece” yayımları mətbəəsində öz şəxsi vəsaitləri hesabına nəşr etdirmişlər. N.Dəmir “Battalnamə”dən qaynaqlanan digər türk dastanları “Danişmənd-namə” və “Saltıq-namə” abidələrinə də biganə qalmamış, elə həmin ildə hər iki dastanı nəşr etdirmişdir
(16, 9-11). Alim “Battal-namə” dastanının tənqidi mətnini qurarkən bütün nüsxələrindən istifadə etmiş, əskik, naqis nüsxələri tutuşdurmuş, XIII yüzilliyin sonu və ya XIV əsrin birinci
yarısı basılmış daşbasma çapına əsaslanaraq mətni nəşrə hazırlamışdır. Nüsxənin həqiqətən 1800-cü ilə aid olmasını dil özəlliklərinin təhlili vasitəsilə sübuta yetirmişdir. Kitab “Ön söz”,
”Giriş”, 62 səhifədən ibarət tədqiqat işindən, “Battal-namə”nin
əski Türkiyə türkcəsi ilə mətnindən və özəl adların izahatından
ibarətdir. (15, 19-26) Yuxarıda qeyd etdiyimiz “Battal-namə”
ilə eyni tarixdə nəşr olunmuş digər kitab “Battal Qazi” dastanıdır. Bunları fərqləndirən cəhət “Battal Qazi” dastanının müasir
Türkiyə türkcəsi ilə olmasıdır. Müəlliflər bu kitabı ədəbiyyat
dərsləri üçün hazırlamışlar. Bu kitaba qədərki nəşrlərin arasında tələbələrin tam aydınlığı ilə oxuya biləcəkləri və yararlanacaqları yetərli bir qaynağın olmamasını müəllif özü göstərmişdir (16, 9-11).
Əsərin bizim tərəfimizdən çapa hazırlanan nüsxəsi AMEA
Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnsitutunda B-7698 şifri
altında mühafizə olunan və “Kitabi-Seyyid Battal Qazi” adla22
nan əlyazmasına əsaslanır. Ancaq mətni tərtib etdiyimiz zaman biz əsərin Əlyazmalar İnstitunda saxlanılan digər daşbasma nüsxələri ilə də tanış olmuşuq. Bu səbəbdən aşağıda onların qısa poleoqrafik təsvirini verməyi məqsədə uyğun saydıq.
1. V-86/1692 şifri altında saxlanılan kitab üzərində sarı çilləri olan qara rəngli karton cilddə tutulmuşdur. Ölçüsü 24x
14sm olub, 122 vərəqdən ibarətdir. Nəşr edildiyi tarix h.12871870-71. 1-ci səhifəsi naxışlı çərçivəyə alınmış üzərində “Qəzavəti Sultan Seyid Battal Qazi” sözləri yazılmışdır. Hərəkəli
nəsx xətti ilə yazılmış kitab, daşbasma üsulu ilə “Şirkəti-Xeyriyyeyi Səhhafiyyə”də çap olunmuşdur. (6)
2. X-1080 şifri altında saxlanılan kitab qara cildlidir. Tarixi
h. 1298/m. 1881. Ölçüsü : 24x16sm. Həcmi 175 vərəqdən ibarətdir. Hərəkəli nəsxlə “Şirkəti-Xeyriyyeyi Səhhafiyyə” nəşriyyatında çap olunmuşdur. Mətn nəsrlədir, lakin aralarına şeir
parçaları girmişdir. (5)
3. Şifri-XVI-165. Həcmi 154 vərəq, boz rəngli karton cilddə tutulmuşdur. Ölçüsü 24x14sm. Tarixi:h. 1329/m. 1911.
Xətti hərəkəli nəsx. “Şirkəti-Xeyriyyeyi Səhhafiyyə” nəşriyyatında çap olunmuşdur. Hər üç kitab eyni cür başlıqla başlanır:
“Hər sözün əvvəli bismillahdır. Məxluqin içün hər sözü Allahdır”.
Eyni şəkildə: Haqqın ismini yad etməkdir ərkan
Bir ərkan ucunu tutduqda insan,
Rəvadur ismini yad etmək anın – misraları ilə
bitir. (7)
B-7698 şifri altında qorunan və bizim nəşrə hazırladığımız
əlyazma nüsxəsinin həcmi 198 vərəq, ölçüsü 17,5x22-11,5x
16sm-dır. (4) Cildi mavi-boz rənglidir. Karton cildin iç tərəfində rus dilində kitabın Məhəmməd Rəfiyyə mənsub olmasına
dair qeydlər vardır. Dastanın mətni ağ saya vərəqlərə qara mürəkkəblə 12 sətir olmaqla nəstəliq xətti ilə yazılmış, qissələrin
başlanğıcı isə qırmızı mürəkkəblə göstərilmişdir. Kitabın birinci səhifəsində bəsmələdən əvvəl dastanın məzmununa uy23
ğun, bir səhifə həcmində naqis yazı parçası vardır. Yalnız bundan sonra, dastanın mətni başlanır. 105a səhifəsi boşdur, lakin
bu boşluq mətnə heç bir qüsur gətirmir. Əlyazmanın sonunda
adətən dövrünə görə Azərbaycanda üzü köçürülən dastan abidələrinin katiblərinin standart qeydləri olduğu kimi burada da
“təmmət-ül-kitab, be oun-il-lillah-ül-mülk-əl-vəhhab” qeydi
ilə bitmişdir. Bundan sonra “Kitabi-Seyyid Battal”, Əbdülvəhhab vələdi- Mirzə Cəlil təmam şod. Mərhum Nuxəvi sahibi-kitab” – kimi farsca qeydlər və sənə 1255(1839) tarixi verilmişdir. Yuxarıdakı qeyd bizdə kitabın Mirzə Cəlil tərəfindən köçürülməsini və XIX yüzilliyin tanınmış mətnşünas alimi, pedoqoqu və kitabşünası Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadənin
kolleksiyasından olması ehtimalını yaradır. Əlyazma nüsxəsinin mətni ilə daşbasma çapı arasında bəzi fərqli cəhətlər diqqətə çarpır. Çap nüsxələrində mətnin başında yer alan mənzum
girişə əlyazmada təsadüf olunmur.
Dastanın qısa məzmunu belədir : Hz. Peyğəmbər (s) bir neçə gündür ki, Cəbrail əleyhissəlam gəlmədiyinə görə pərişandır. Səhabələrindən könül açan, gözəl bir hekayə danışmalarını
istəyir. Əbdülvəhhab isimli bir səhabi Rum vilayətinin böyüklüyündən, onun gözəlliklərindən bəhs edir. Əbdülvəhhab bu
söhbəti ilə Peyğəmbərin (s) könlündə Bizans diyarına bir həsrət yaradır. Bu zaman Cəbrail əleyhissəlam bu diyarların fəth
olunacağına və Hz. Peyğəmbərin (s) vəfatından 200 il sonra
onun soyundan olan Cəfər isimli bir qəhrəmanın Rumu fəth
edəcəyinə dair bir xəbər gətirir. “O həqq yolunda qılınc çalıb
işlər edəcəkdir kim, dünyada Rüstəmi-Zal eyləməmiş ola” –
deyə davam edir. Hz. Rəsul (s) Cəbrailə: - “Bəs mənim səhabələrimdən o zəmanə kimsə qalacaqmı?” sualına Cəbrail (ə)
Həqqi-təala cənablarından xəbər alıb, “Ya Məhəmməd, o zəmanə Əbdülvəhhab adlı səhabın qalacaqdır” cavabını verir. Bu
zaman Hz. Rəsul (s) Əbdülvəhhabı yanına çağırır və “ağzını
aç” deyib mübarək ağzının suyundan onun ağzına tökür. Mübarək dəhanının suyu Əbdülvəhhabın boğazında durur. Hz.
24
Rəsul (s) bu əmanəti Cəfərə təslim etməyi və onun yazıb möhürlədiyi məktubu ilə bərabər salamını da ona çatdırmağı tapşırır. Beləliklə, buradakı Battal Qazi Hz. Peyğəmbərin (s) seçilmiş varisi İmam Hüseynin (ə) törəmələrindən biridir. Cəfər
Malatyada məşhur bir sərkərdənin ailəsində dünyaya göz açmış, atası Mehri Babilin başçılıq etdiyi ordu Rum qeysəri ilə
təkbaşına döyüşərkən şəhid olmuşdur. Oğlu Cəfər “Dədə Qorqud” qəhrəmanlarına məxsus qeyri adi istedada və əfsanəvi
gücə, qüvvətə malikdir. On üç yaşında ikən dörd kitabı xətm
etmiş, bütün elmlərə yiyələnmişdir. Silah təlimində çox bacarıqlıdır. Göstərdiyi igidliklərə və hünərə görə tərəfdarları onu
atasının yerinə orduya başçı təyin etmək istəyirlər. Lakin Cəfər
atasının qanını almayana qədər buna razılıq vermir. Anasının
xeyir-duasını aldıqdan sonra atını təkbaşına döyüş meydanına
sürür və qələbə ilə Malatyaya dönür. Yalnız uğurlu qələbədən
sonra “Battal” adını qazanır və ömrünün sonuna qədər bu adı
şərəflə daşıyır. Əsər cin, pəri, sehrbaz, div kimi mifoloji obrazlarla, mübaliğəli hadisələrlə zəngindir. Belə motivlərə Azərbaycanda yaranan dastanlarımızda da rast gəlirik. Azərbaycan
dastanlarında olduğu kimi, burada da əfsanəvi və mifoloji obrazlara, dünyəvi surətlərə, müqəddəs şəxsiyyətlərin adlarına,
sehirkar tarixi obrazlara və ümumi sənətkarlıq əlaqələrinə təsadüf edirik. Bu və ya digər oxşar cəhətləri Azərbaycanda yaranan ilk yazılı abidə “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında da onun
təsiri ilə yaranmış “Koroğlu” dastanında da hadisələrin oxşar
cəhətlərin olması paralellər və müqayisələr aparmaq üçün zəmin yaradır. Misal üçün, Battal Qazinin ətrafındakı tərəfkeşlərinin olmasına baxmayaraq o, döyüş meydanlarında təkdir. Biz
bunu “Dədə Qorqud” dastanında Qazan xanın, “Koroğlu”da
isə Koroğlunun simasında görürük. Ən qorxulu döyüşə belə
təkbətək atılırlar. Yaxud “Dədə Qorqud” dastanında Salur Qazan ildə bir dəfə öz varını yoxsullara paylayır. Ac qarınları
doydurur, çılpaqları geyindirir. Battal da əldə etdiyi qəniməti
xalqa paylayır, özü heç nə götürmür. Bir başqa oxşar cəhət Sa25
lur Qazanın “Qonur” atı, Battalın “Aşqarı”, Koroğlunun isə
“Qırat və Dürat”ı məsələsidir. Hər üç qəhrəmanın özünəməxsus qılıncları və döyüş alətlərinin oxşarlıqlarını hətta süjet xətlərini təşkil edən hadisələrin də biri-birinə bənzərliyini görürük. Battalın döyüş meydanlarında düşmənin bağrını yaran nərəsi, Koroğlunun yeri-göyü titrədən nərəsini xatırladır və s.
Onlarca belə oxşar cəhətləri göstərmək üçün nümunələr gətirmək mümkündür.(3) Göründüyü kimi geniş müqayisəli təhlil
aparmaq həcmcə kiçik olan yazıda mümkün deyildir. Düşünürük ki, əsərin əlimizdə olan bütün nüsxələri qarşılaşdırılmalı
və bundan sonra Azərbaycan dastanları arasında müqayisəli
şəkildə öyrənilməlidir. Ümumiyyətlə dini, tarixi və qəhrəmanlıq məzmununa malik olan “Seyyid Battal Qazi” dastanının bizim üçün tədqiqat əhəmiyyəti Azərbaycan xalq dastanları ilə,
xüsusən “Kitabi Dədə Qorqud” boyları ilə müqayisəsindən
ibarətdir. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, ”Kitabi Dədə Qorqud” dastanı özündən sonra yaranan Azərbaycan dastanların
inkişafında, formalaşmasında tükənməz mənbə olduğu kimi,
“Battal Qazi”nin təsiri ilə yaranan, tarixi hadisələri əks etdirən
daha iki böyük əsərin “Danışmənd-namə” və “Saltıq-namə”
kimi Türk yazılı abidələrinin yaranmasına qaynaqlıq etmişdir.
Türklərin mədəniyyət tarixində mühüm və həlledici rolu olan
bu üç əsərin aralarındakı zaman fərqlərinə baxmayaraq eyni
ideya və süjet xətti ilə biri-birinə zəncirvari bağlıdırlar.
“Battal Qazi” dastanında səksənə yaxın şəxs adları vardır.
Battal Qazinin dostları, qohumları, övladları, övrətləri, döyüş
yoldaşları və düşmənləri bunlardan əlavə peyğəmbərlər, ölkə
padşahları, qeysərlər, vəzirlər, ordu komandanları, əsgərlər,
keşişlər, xətiblər və s. şəxslərin adlarıdır.
Hadisələr əsasən Malatya şəhərində və onun ətrafında cərəyan edir. Deyilənlərə görə “Battal Qazi” dastanı elə burada da
qələmə alınmışdır. Dastanın qəhrəmanının ata və anası da Malatyalıdır. Əsərdə İstanbul, Bağdad, Şam (Dəməşq), Hindistan,
Çin, İraq, Rum, Misir, Yəmən, Xəcaz, Türkistan, Gürcüstan,
26
Bolqarıstan, müqəddəs İslam torpaqları Mədinə, Məkkə və s.
ölkə və şəhərlərin adı çəkilir.
Əsərin qəhrəmanı çox güclüdür, qüvvətlidir, elm, savad yiyəsidir, yeri gələndə hiyləgərdir, döyüşkəndir, Allaha sığınandır, digər tərəfdən özünə güvənəndir. Məhəmməd Peyğəmbəri
(s) yuxusunda görür. Hz. Xızırla (ə) birgə hərəkət edir. Pərilərlə dostluq edir. Əjdaha və cadularla mübarizə aparır. Vəhşi
heyvanlar ona xidmət edir. Tez-tez “Qaf dağı”na qalxır, Hindistana gedir. Bir göz qırpımında ağıla gəlməz uzaq yerlərə səfər edir. Qeysər onu “çahi-cəhənnəm” quyusuna salır, salamat
çıxır. Əqba zəhər verir, ölmür. Təryun oda atır, yanmır və s.
Qəhrəman müqəddəslər tərəfindən himayə olunur. Allahın
qüdrəti, peyğəmbərlərin möcüzatı və digər qüvvələrin yardımı
ilə sağ qalır. Dastanda bugünki gün bizə qaranlıq qalan Cəmşidiyyə, Haluq, Heylan, Qəndəbad, Xürrəmabad, Miştəran, Təntaniyə, Zəngibaran kimi bəzi yer adları mövcuddur.
Mənbələrdən məlum olur ki, ”Battal Qazi” dastanı XI-XIII
yüzillər arasında təşəkkül etmiş, XIII əsrdə qələmə alınmışdır.
Yazılışı əsasən qısa, sadə, axıcı cümlələrdən ibarərdir. Əsərin
yazıya alındığı dövr, Anadolunun mərkəz şəhərlərində İslam
mədəniyyətinin inkişaf edib gücləndiyi, hökmdarların sifarişləri ilə ərəb və fars dillərində əsərlər yazıldığı, hətta türkcə yazılan yazı nümunələrində də ərəb və fars kəlmələri doğmalaşaraq yazıya alınması məlumdur. Elə bu səbəbdəndir ki, dastanın
dilində ərəb və fars kəlmələri yer almaqdadır. Bununla yanaşı
Anadoluda qələmə alınan ilk oğuz türkcəsinin önəmli nümunəsi hesab olunur. Əsərin mətni əsrlərin süzgəcindən keçərək,
nüsxədən-nüsxəyə köçürülmüş, zəmanəmizə çatana qədər şübhəsiz ki, müəyyən təhriflərə məruz qalmışdır. Buna baxmayaraq “Dədə Dorqud” dastanı ilə müqayisəyə gələ biləcək dərəcədə arxaikliyini dil və üslub özəlliklərini xeyli dərəcədə saxlamaqdadır. Biz bunu dr. N. Dəmirin tərtib etdiyi XIII-XIV əsrə aid olan “Battal-namə” dastanı ilə əlimizdə olan “Seyyid
Battal Qazi” dastanının müqayisəsi zamanı daha çox müşahidə
27
edirik və düşünürük ki, Bakı əlyazma nüsxəsi Necati nəşrindən
nisbətən fərqlənir. Həcmi 232 səhifəni əhatə edən N.Dəmirin
tərtib etdiyi “Battal-Namədə” hekayələrin sayı nisbətən artıq
rəvayətlər ətraflı və dolğun təsvir olunmuşdur. Əsərin girişində və müxtəlif bölmələrində ara-sıra şeir parçaları görünməkdədir. Bakı əlyazma nüsxəsində isə qeyd etdiyimiz kimi müəllif (katib) hekayələri yığcam, döyüş səhnələrini qısa hətta mükalimələri konkret şəkildə ifadə etmişdir. Nüsxənin bu xüsusiyyətləri N. Dəmirin “Battal-Namə” çapından həcmcə az (198
v.) olmasına gətirib çıxarmışdır. N.Dəmirin “Battal-namə” çapının mətni Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan daş-basma
nüsxələrinin mətninə daha yaxındır. Onlar həm də eyni quruluşda olub, hərəkəli nəstəliq xətti ilə yazılmışdır. Dr. N.Dəmir
Battal-naməyə aid tədqiqatlarında yazır: “Battal-Name” nesr
olaraq kaleme alınmıştır. Sonradan eserin girişine ve muhtelif
bölmelerine çeşitli saylarda beytler yerleştirilmiştir”. Yuxarıda
təsvir etdiyimiz kimi, Bakı əlyazma nüsxəsinin nə girişində nə
də digər bölmələrində şeir parçalarına rast gəlmirik. Dr. N.
Demirin söylədiyi bu fikirlə əlimizdə olan əlyazmanın daha
qədim nüsxədən köçürüldüyünü güman edə bilərik. Xalq tərəfindən yaranan dastanın dili sadə, bəsit, qısa cümlələrdən ibarət olub şübhəsiz ki, oxunaqlı və anlaşıqlıdır. Bununla yanaşı,
sözü gedən nüsxədə ərəb və fars kəlmələrinə N. Demirin “Battal-namə” nəşrinə nisbətən daha çox təsadüf olunur. Aşağıdakı
hər iki variantın nümunəsində bunu görmək mümkündür.
“Yezidi-ləin bu gəlmək ilə yetmiş dörd il xəlifəlik eylədi.
Xütbədə Əli adını bəd uğur eylədi. (“Kitabi-Seyyid Battal” s.
2/33).
Hilafeti qasb ilə Yezid tutdu. Yetmiş dört yıl ihanet eyledi.
Hutbede Ali adını anmaz oldular. ( N.Demir, M. Dursun “Battal-Name” səh. 71) və yaxud “Geyik qaçdı, geldi bir mağaraya
girdi. Belürsiz oldı”. (N. Demir, M. Dursun “Battal- Name”
s.72)
28
“Geyik qaçıb bir mağaraya girdi, nabud oldı”. (Seyyid-Battal Qazi əly. s. 2a/34)
“Şöyle maslahat gördüler ki, Cafer büyüyünce Abdüs-Selami ser-asker kıldılar”. On yıl bunun üzerine geçdi. (N. Demir,
M.Dursun “Battal- Name”)
“Elə məsləhət olundu ki, Abdüs-Səlam Cəfər yetişincə bəd
əzan on il bunun üzrə keçdi. (“Seyyid-Battal Qazi” əly. s.
5/36)
Əsrlərin süzgəcindən keçən dastan zaman-zaman katib qələmlərinin təsiri ilə şübhəsiz ki, müəyyən dərəcədə dəyişərək
bizə çatmışdır. Elə yuxarıda göstərdiyimiz misallar da buna
canlı sübutdur. Əlimizdə olan Seyyid Battal Qazi dastanında
olan fars və ərəb sözləri bəd uğur, nabud, bəd əzan sözləri,
“Battal-namə”də türk mənşəli anmaz, belürsiz və s. ilə əvəz
olunmuşdur. N. Demirin “Battal-Namə”sində cümlə quruluşu
və cümlələrin sayı baxımından da bizim əlyazmadan fərqlənir.
Mətnlər arasında belə fərqi dövrün tələbi ilə yaranan yazı ənənələrinə tabe olan katiblərin qələmi ilə bağlıdır. Bütün bu deyilənlərlə yanaşı abidə özünəməxsus dil özəlliklərini tam olmasa da xeyli dərəcədə saxlamaqdadır. Dastanın mətninin imla şəklinə və qrammatik xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycanda
köçürüldüyünü asanlıqla müəyyən etmək olur. “Kitabi-Seyyid
Battal Qazi” dastanının əlimizdə olan nüsxəsinin qrafik və orfoqrafik əlamətləri dövrünə uyğun olaraq arxaikliyini saxlamışdır. Misal olaraq mətndə müasir dilimizdə işlənən e səsinin
i səsi kimi, (dedi<didi 166/225, verdi<virdi 115)
Sağır nunun müxtəlif ‫ﮏ‬,‫ گ‬,‫ ڴ‬şəkillərindən istifadə olunmuşdur. Klassik Azərbaycan mətnlərinə xas olan sağır nunun
işlənməsi nüsxənin Azərbaycanda köçürülməsini bir daha yada
salır.
d-t səs dəyişməsinə (turdu-durdu 93, tuymaq-duymaq 67.)
m-b hərflərinin əvəzlənməsinə (kibi-kimi 7a/13, min-bin 19/
61) (mənim-bənim 185a) və s. Cümlədə eyni sözlərin müxtəlif
29
qrafik variantlarına məs: Qamusu-həpsi-hamusu (141/3a) rast
gəlirik.
Qaf hərfinin həm “k” həm “q” həm də “n” qrafik şəkillərinə
təsadüf edirik. (kişi, 164a, gəldi 164a, bəg 51 və s.) Bir-birindən səslərlə fərqlənən qrafik variantlarda saysız nümunələr
çəkmək mümkündür: Çok-çox (108, 4), qamu-hamu (18a) (2)
Şəxs əvəzliyi iki qrafik variantda mən-bən, bunda-munda
şəkilində işlənməsi müşahidə olunur. Türk mənşəli arxaik
sözlərin dəyişməsinə don-ton, bunu-munu, çıkub-çıxub 164a)
və s. Mətndə söz dəyişmələrinə də sıx-sıx təsadüf olunur. Misal olaraq türk mənşəli arxaik söz olan ağu həm də zəhər şəklində işlənilir.(99) Bizim qədim yazılı abidələrimizdə geniş
təmsil olunmuş qədimliyini saxlayan nüq-nuq, lum-lüm şəkilçilərlə bitən: bilmənüq, almanuq, qoyalum, edəlüm (87,88,
18a), arxaik fellərə mətn boyunca qonmaq, ayıtmaq, qopmaq,
ilətmək, irişmək, dəgdirmək və sairəyə sıx-sıx rast gəlirik.
Bundan əlavə lıq-luq, nüq-nuq, lüm-lum şəkilçiləri ilə bitən dil
xüsusiyyətlərilə bağlı faktlar mövcuddur. Mətnlərdə az-az təsadüf olunan türk mənşəli hegbə (heybə-kiçik qutu R.A)
3/s.34; buncələyin, muncələyin kimi arxaik sözlərə də sıx-sıx
təsadüf olunur.
Dastanda dövrünün yazı qaydalarına əsasən cümlənin əvvəlində, ortasında çün, çünki, çünkim, pəs, dəxi, nagah və s.
ədatlardan istifadə olunmuşdur. Nümunə olaraq : “Çünki Seyyid bu xəbəri işitdi filə doğru dönüb çağırdı. (115/168)
Pəs növbə Cəfərə yetüşdi. (13,45) Nagah Seyyid çıqub gəldi.(160a) nümunə olaraq göstərmək olar. Battal Qazi dastanının sadə, axıcı dili bədii ifadə vasitələrilə zəngindir. Bənzətmələr, deyimlər, atalar sözlərindən yerində çox məharətlə istifadə olunmuşdur. Mis: “Bir qarı div çıqub gəldi. Başı donuz
başı kibi, qulaqları fil qulağı kibi, pəncələri aslan pəncəsi kibi,
quyruğu əjdaha quyruğu kibi”(112).
Seyyid boğazından dutub saqqalın bir-bir yoldu. Burnun
kəsüb əlinə verdi. (74/117)
30
Seyyid qoltuğunun altından tiği-səxxak ilə elə çaldı ki, təzə
xiyar kibi iki parə eylədi.(112a/165). Canı başına qaçdı. (16/
50) Canına titrətmə düşdü. (98a/147) Qeysərin içinə od düşdü.(142/200). O, məlunun gözləri qana döndü. (141/199) Əski
bez kibi iki parə eylədi. (91a/139) “Atın ayaqları yerə dəgməz,
uca quş kibi yavuk gəlcək, yüzündən nüqabın götürdü”. (18)
“Qulağının tüzünə bir yumruq vurdu, yeddi addım mayallaq
aşdı” (112a) və s. Dastanın üslubunda bədii ifadə vasitələri
əsərin bədii təsir gücünü, gözəlliyini və sözün məna incəliyini
artırır. Katibin diqqətsizliyindən irəli gələn bəzi sözlərin və
ifadələrin təkrar olaraq iki dəfə yazılması (onı, 112), edüb-dönüm kimi, axşam-axş (83) şad-şa (90a) və s. bu kimi hərfi düşmüş səslərin yerinə qoymaqla, biz tərəfdən mətnə cüzi müdaxilə edilmişdir. Belə xırda əlavələr nəzərə alınmasa demək olar
ki, biz mətnşünaslıq qaydalarına riayət edərək mətnə müdaxilə
etməmiş, “Seyyid-Battal Qazi” dastanını oxuculara əlyazma
nüsxəsində olduğu kimi təqdim edirik. Ümid edirik ki, bizim
təqdim etdiyimiz mətn alimlərimizin dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, tarix və coğrafi baxımdan qaynaqlana bilməsinə imkan verəcəkdir. Gözdən qaçırdığımız hər bir xətamıza, tənqidi yanaşan və qüsurlarımıza düzəliş verənlərə qabaqcadan təşəkkürümüzü bildirir və “Kitabi-Seyyid Battal Qazi” dastanını nəşrə
hazırlamaq işini bizə tapşıran hörmətli mətnşünas alim, türkdilli abidələrin mahir bilicisi f.e.d. Azadə xanım Musabəyliyə
və bu işdə zəhməti olan hər bir kəsə dərin minnətdarlıq hissi
ilə təşəkkürümüzü bildiririk.
F.e.n. Aybəniz Mustafa qızı Rəhimova
Qaynaqlar və ədəbiyyat
1. Cəmşidov Ş. “ Azərbaycan yazılı dastan abidələrinin
tədqiqi”. Bakı. Nurlan, 2002. s. 40-50.
31
2. Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. 1hissə.
Bakı. “Maarif”, 1978.
3. “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bakı. 1962.
4. “Kitabi-Seyyid Battal Qazi”, Azərbaycan MEAƏİ, B7698.
5. “Qəzavəti-Sultan Seyyid Battal, Azərbaycan MEAƏİ,
X-1080 daşbasma çapı. h. 1298/18-81.
6. “Qəzavəti-Sultan Seyyid Battal, Əİ, V86-1692, daşbasma h.1287/1871.
7. “Qəzavəti-Sultan Seyyid Battal”, MEAƏİ, XVI-165
daşbasma h.1329/m1911.
8. Musayeva A. “Battal Qazi dastanının prof. Əbdüləzəl
Dəmirçizadəyə məxsus olmuş əlyazma nüsxəsi haqqında” “Elm” qəzeti №4.1998.
9. Musayeva A. “Battal Qazi dastanının Bakı əlyazması”.
“Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi
problemləri, VI elmi-nəzəri konfransının materialları”.
Bakı, 1998.
10. Musayeva A. “Kitabi-Dədə Qorqud” dan sonra yaranmiş oğuz türk abidəsi. Elmi araşdırmalar, elmi-nəzəri
məqalələr məcmuəsi, 1-4, Bakı, 2002.
11. Məlikova İ. “Babək Xürrəmi və Seyyid Battal”, Ədəbiyyat və incəsənət”, qəzeti, 25. XII. 1988.
12. Abdulkadir Karahan. “Battal Qazi” dastanı , “Türk kültürü və edebiyyatı”, İstanbul 1992, s.128
13. Barthold V. “Battal Qazi Menkıbeleri”73, “İslam Medeniyyeti tarihi”, Ankara 1963, s.206.
14. Boratov P.N. “Battal”, İA.II s.344-351.
15. Demir N.Erdem M.D. “Battal-Name”, HECE yayımları
/Destan, 2006,s.19-26
16. Demir N.Erdem M.D. “Battal-Qazi Destanı,” HECE
yayımları / Destan, 2006,s. 9-11
17. Demir N. “Danişmend Qazi Destanı”, HECE yayımları /Destan, 2006,s. 9-11
32
18. Köprülü M.F. “Türk Edebiyyatı tarihi”, İstanbul 1926,
s.295-303.
19. Köprülü M.F. “Türk edebiyyatında ilk mutasavvufler”,
“Diyanet işleri Başkanlığı yayımları”, Ankara 1928,
s.28.
20. Köksal H. “Battal Qazi dastanı”. Ankara. “Akcaq Başer matbaasi”, baskı 2003. s.1.
21. Yıldız A.”Battal Qazi” dastanında Tasavvüf ve Sembolizim”,Türk halklerinin edebi keçmişi; Türk destanları.
Uluslar arası sempozium 2004, s. 159-166. 21.
22. Гарбузова В.С. “Сказание о Мелике Данишменде”.
Издатель “Восточной литературы” Москва, 1959, с.
85-92.
33
34
Kitabi-Battal Qazi
35
Бисимиллащир-рящманир-рящим вя бищи нястяин
[1] Ялщямдцли‘ллащи рябби’л-алямин вяссяляват вяс-сялам
бяр яла Мящяммядин Сеййидил-мцрсялин Сеййид Баттал Гази
рящмятцллащи ялейщи гиссясиндян беля рявайят ейляйирляр ким,
бир эцн Щязрят Рясули-Рисалят Сялля’ллащу ялейщи-вя сяллям
отурмушды ясщабяляр дяхи йанунда жям олмушды вя Жябрайыл ялейщис-сялам цч эцн иди эялмямишди. Щязрятинин ол тяряфдян хатири мялул иди. Пяс Щязрят сящабяляря диди ки, «щяр кяс
бир щекайят вя йа бир сярэцзяшт билурся сюйлясин ки, мялалят
хатиримдян бяр тяряф ола. Шайяд гярындашым Жябрайыл дяхи
эяля».
Имщал сящабялярцн бири айаья дуруб Рум вилайятинин
чоглуьуну вя хублуьуну Щязрятя ярз ейляди. Щязрят Рясул
ол вилайятя, ьайятдя мцштаг олуб диди: - Йа, Щягги Сцбщаняллащ тяала щязрятляри бана товфиг веря, юлмцйям ол вилайят
мцсялман ола.
Бу эюфтц эудя икян филщал Жябрайыл Ялейщиссялам эялцб
Щагг-тяаланын сяламыны йетцрди. Айытды: - Йа Рясулаллащ, ол
Рум вилайяти мцсялман олажагдур, амма сянцн дюврцндя
олмайажагдур. Сян дцнйадан эедяндян сонра Малатийа шящяриндян пящляван зцщур едяжякдир, Жяфяр адлы. [1а] Щцсейин
Ьазынын оьлу. Ямирял-Мюмцнин Яли Ибн Абу Талибин ювлады
ола. Жяфярцн ялиндя ол вилайят фятщ ола, эяряк. Ол Жяфяр дцнйада Щагг йолунда глыж чалуб ишляр едяжякдцр ким дцнйада
Рцстям Зал елямямиш ола. Щязрят Рясул диди: – Йа гярындашым Жябрайыл, бу мяним сящабяляримдян ол зямана кимся
галажагмы? Ол Жябрайыл диди: - Варуб щягги-тяала жянябындан хябяр билцб эялцм. Дярщал гейб олды. Бир саатдан сонра
эялцб диди: – Йа Мящяммяд, щягги-тяала щязрятляри буйурду ки, ол замана Абдцлвящщаб адлу сящабянин бири галажагдур. Анунла жог гязавятляр едяжякдцр, диди. Анда Щязрят Рясул Абдцлвящщабы йанына чаьурды, диди. Аьзыны ачды
мцбаряк аьзунун суйундан онун аьзына тюкди. Ол мцбаряк дящанын суйу варды Абдцлвящщабын боьазында дурды.
36
Щязрят буйурду бу яманятдур. Варанда Жяфяря мялагят
оласан. Бу суйу она тяслим едясян вя бир хятт йазуб, мющцрляди. Абдцлвящщаба тапшурды диди: - Ол Жяфяря васил
оланда мяним сяламымы она йетцрясян вя бу намяни она
тяслим едясян.
Пяс Абдцлвящщаб хятти алды, йцз йеря урды. Рясул Щязряти
дари-фянадан бягайя рещлят ейляди. Андан сонра Щязрят Шащи-Мярдан Мцртяза Яли шящид олды [2]. Андан сонра Йезид
хуруж ейляди, Имам Щясян вя Имам Щцсейини шящид ейлядиляр. Ювлади-Яли пяракяндя олдулар. Йезид ляин бу эялмяк
ийля йетмиш дюрд ил хялифялик ейляди. Хцтбядя Яли адыны бяд
уьур ейляди.
Пяс Мядинядя Яли ювладындан бир кимсяня вар иди. Ады
Яли иди. Бир эежя йериндян чыхуб гачды. Бяьдада варды. Бир ил
анда дурду. Андан сонра Малатийа варды. Малатийанын бир
бяэи вар иди, Зийад дерлярди. Мюмцн кимся иди. Яли онун йанына эялди. Ол дяхи Ялини инайятдя хош эюрдц. Шящяринин хятиблиэун Ялийя верди. Дюрд ил ондя дурды, бу дя вяфат ейляди.
Ялинин бир оьлу галды адыня Рябийя дерлярди. Ьайятдя елми
вар иди. Ол дяхи отуз ил хятиблцэ ейляди. О дя вяфат етди. Анын
ики оьлу галды. Бири Щясян, бири Щцсейин. Щясян ьайятдя хош
аваз иди вя Щясян елмли иди. Амма Щцсейин ьайятдя пящляван олду. Гейсярдян хяраж алды алты паря. Шящярин он ики гялясин фятщ ейляди. Андан сонра Зийад дяхи вяфат ейляди. [2а]
Йериня оьлу Нцман бяэ олды. Хятиблуэу Щясяня верди вя
сярляшэярлцэи Щцсейин ьазийя верди. Гейсяр Рум Щцсейинин
горгусундан йедди мил йан дурурды вя дяхи Щцсейин иля играр ейлядиэи ол миллярдян кечмямяйя вя щяр ил о мягамлар
да Щцсейиня хяраж верирлярди. Щцсейин дяхи ол тяряфляря эитмяз иди вя щямишя шикар едирди.
Вя бир эцн Малатйанин бяэляри бир йердя отуруркян
Нцманын щяширчиси эялдики, оьлун олды вя адыны Ямир гойдулар. Буна эюря йедди эцн той-дцэцн ейлядцляр. Шадйаналыг
тамам олды.
Бир эцн Щцсейин Шам тяряфиня шикаря эетди. Эязирляркян
37
эюрдц ки, бир тяряфдян мцняггяш эейик хуб эялди. Амма атлас чулы иля бязянмиш. Щцсейин аты башына гойду, эейик гачды, далысынжа говду. Диди: - Мян сяни гойманам та ки, яля
эятцрцб Нцман оьлу Ямиря ярмяьан ейлямяйинжя. Вя эейик
гачуб бир маьарыйа эирди набуд олды. Вя Щцсейин атындан
ашаьыйа енцб маьарайя эирди. Эюрдц ким, бир сару ат дурур.
Йящяри-йцэянлц вя бир щеэбя (щейбя – А.Р.) дя анда, бурахыб эетмишляр. Бир жида юнцндя йеря санжылмыш вя бир язямятлц эцрз дяхи йанындя асмышлар. Щцсейин аны эюрдц
щейран галды диди: – Айа, бунун [3] киби ат вя йараг мунда
нейляр? Ирялц йериди ки, аты дута, ат топуг чалды юзцнц
дутмага гоймады. Щцсейин эерц сычрады, ня гядяр сяй
ейляди, аты дута билмяди. Наялаж галды. Дярщал маьаранун
бир эушясиндян бир аваз эялди ки, «Яшгар мцта ол эял, дяхи.
Щцняр вягти деэил сян гачасан. Щягги-тяала Жяфяри аризаня
ейляди, ким йер цзцндя эязалар едцб, алями кцфр зцлмятдян
гуртара». Ат буну ки, ешитди дярщал сакит олды вя Щцсейин
дюрт жанибя бахды. Кимся эюрмяди. Сонра аты дутду вя
ясбаблары эютцрцб чыгды. Щеэбяни ачуб эюрдц ки адям
башынын ики бюлцк сачы, пящляванын йараьы. Щцсейин бунлары
эюрцб шад олду. Атына минцб Яшгары чякцб эедиркян бу
фикри едирди ки, «Йа Ряб, Жяфяр ким ола? ки, бунун киби аты
вя йараьы она тяслим едярцм». Бу фикир ийля эедиркян бунжа
йуху эялди. Дцшцб атлары фяраьат едцб йатды. Вагеясиндя
эюрдц ки, бир пир эялцб диди: – Йа Щцсейин! Бяшарят олсун
сана ким Жяфяр сянин оьлундур йа ол гядяр вцжудя эяля,
тамам Румы мцсялман ейляйя вя ол ишляр едя ким щеч
пящляван ейлямямиш ола» [3а]. Щцсейин уйгудан ойануб
Щягги-тяалайя шцкцр ейляди. Атына сцвар олуб шящяря эялди.
Бир нищан беля кечди. Нцман Зийад оьлу вяфат етди вя оьлу
Юмяр тяхтя чыхуб падшащ олды вя шадйаналыг ейлядиляр. Бу
яснада жянэ бир гул вар иди, адыня Тявабил дерлярди. Эялцб
Щцсейиня мящряманя бир сюз диди. Щцсейин шад олды. Юмяр
сорду ким о пящляван, о ня хябярдур? Бизя дя билдур. Щцсейин диди ки, бу эцн бир оьлу олубдур вя Юмяр Устурлаб
38
ялиня алуб талещиня нязяр ейляди. Талещин ьайятдя гутлу эюрдц. Буйурду ки: «Йа Щцсейин, бу оьлун ьайятдя пящляван
ола, дцнйада ишляр едя ким щяч бир гул ялиндян эялмямиш ола
вя бунун ады Жяфяр олсун» диди. Бир нечя дуалар йазды. Буйурду башына баьласунлар.
Щцсейин дяхи той ейляди. Цч эцн цч эежя ейш-ишрят ейлядиляр. Та ки, варуб цч йашына йетишди. Щяр ким эюрся йедди
йашында верирляр иди. Ейля гядди-гамят баьлады ки, алямдя
нязири йог иды. Щяр ким ялиня алса эерц гоймурду.
Щцсейин бир эцн шикара чыгды Мямурийя тяряфиня. Цч
эцн сонра наэащ бир эейик чыгды атлас жулуйла. Щцсейин айыдыр: «Мян буну дутуб Жяфяря ярмяьан апарайум». Бир кямянд атды эейик гачды бир даьдан ашды. Щцсейин [4] ардынжа
даьа чыхды. Эюрдц ки, бир гяля вар башы щявайя бярабяр олмуш вя йанында бир язим шящяр вар чог галубялугдур. Гырг
биня гядяр ляшкяр гонмуш отурур. Йашыл, атлас вя гызыл атлас
чадырлар гурулмуш атларын кишнямясиндян зящряляр чак олур.
Бу шящяр Мямурийя имиш. Шящярин бяэиня Мещрийайил дейирляр иди. Гейсяр юврятинин гардашы иди. Бунлар да цч гардаш
идиляр. Яввял Мещраил, ортанжылы Мещржан, кичиси Шамясяб. Ол
эейик Мещраилин имиш. Щяр йердя истяр эязяр иди, кимсянин
щядди йох иди ки, о эейики ура. Пяс эейик эялди. Мещраилин эюзц саташды ащуны бу щалда эюрдц. Гязябя эялцб диди: – Эюрцн мяним эейикцмц ким говду. Аман вермяйцб, башыны
кясцн, диди. Гуллар атлануб эялцб эюрдцляр бир шяхс даьын
башында дурур. Гуллар дидиляр сян кимисян бу падшащын
эейикини гуварсын? Щцсейин диди: – Мян Щцсейиням, варун
Мещраыля дейцн ол эейик мяним кюнлцмя хош эялди аны бана версцн йохса юзц билур, дцнйаны она дар ейлярям. Буллар
варуб Мещраиля хябяр вердиляр. Мещраил буйурды, жцмля ляшкяр атландылар. Щцсейин ьазыны ортайа алдылар. Амма Щцсейинин йараьы йохуйды. Юзц юзцня диди: – Эюрдцз ки, [4а] гафил йараг йог. Аллаща тявяккцл едцб, диди: – Тягдиря тяфир
йохдур. Едвар няря уруб, эялян ляшкяря щямля гылды. Эащ
сцнэц вя эащ гылынж, эащ эцрз ийля кафирлярцн ганын чай кими
39
ахытды. Ахшама дякин бу нюбяйля жянэ ейляди вя эежя сабащ
олунжа дяхи жянэ ейляди. Вя юзц дяхи зяхмли олду. Ганы чог
ахды, сцст олды. Тагяти галмады ки, ляшкярядяк эедя. Кафирляр
гялябя едцб йербяйердян кямянд атуб, Щцсейин ьазыны шящид етдиляр. Ня гядяр жящд ейлядиляр, аты дута билмядиляр. Ат
гачды гызыл гана гярг олмуш, Малатийа шящяриня эялди.
Наэащ газылар Абдцссялям вя Жяфяр, Яли бин Щашым вя
Йящйа бин Мянсур вя Ямир Юмяр вя Абдцлвящщаб отуруркян эюрдцляр ким Щцсейин ьазынын аты гана ьярг олмуш эялди. Йаранлар фярйад ейлядиляр ки, бу иши ким ейлямиш ола. Бу
щалда Йящйа бин Мянсур чыгуб эялди бунларын бяэийди.
Бунжа ишдцр ол хябяр верди ки, мян Мямуриййя шящяриня
вардум, эюрдцм ки Щцсейини Мещрийайыл гырг бин ляшкяр ийля арайа алдылар. Андан сонра шящид ейлядиляр. Оны ешидянляр
йедди эцн ьязасын дутдулар. Андан хялифяйя ярз ейлядиляр. Ол
нищанда [5] хялифя дя цч эцн ьязасын дутды вя Ямиря мяктуб
йазуб эюндярди ки, «Зинщар ьафил олмайун, мябадя ки, гейсяр щярякят едя. Бир иш олса бизя мялум едцн. Биз дяхи
иэидляр эюндярялцм». Ямиря вя яйанлара хялятляр эюндярди
истималят верди ки, «гурхмайун аллаща сыгынун».
Чцн намя Малатийайа эялди. Пящляванлар гамусы шад
олдулар. Бир йеря жям олуб мяшвярят ейлядиляр. Ямир диди: –
Бизя сярляшкяр эяряк. Жяфяр мящзун ушагдыр. Атасынын йерин
дутмаз. Щяля сярляшкярлик билмяз. Еля мяслящят олунду ки,
Абдцссялям сярляшкяр ола. Жяфяр йетцшцнжя бядазан
(бундан сонра – А.Р.) он ил бунун цзря кечди. Жяфяр чцн он
йашына эялди, Язим гядди-гамят баьлады. Дюрт китаб цзяриня
огуду елм тяфсир дя нязири йох иди. Газбана Жяфяри вердиляр.
Щярэащ Жяфяр хцтбя охурды. Анын хош авазындан вя
фясащятиндян ешидянляр жушя эялцб фяган едирдиляр. Андан
сонра силащшорлуга щявяс ейляди. Газбан адлу бир силащшору
вар иди. Ьайятдя щцнярмянд иди. Жяфяр андан силащшорлуьы
юэрянди вя ьайятдя гяддц-гамят баьлады. Ейля тамам-камал олды ки, нязири йог иди. Ат минмякдя, гылынжда, охда вя
жями алям щярбидя [5а] чох цстял олды вя иэирми цч арш гядди40
гамят баьлады.
Бир эцн дост мясщябляриля бирлиэдя тяфяррцжя чыгдылар.
Намаз гылдылар елм тяфсрцн вя щядиси бящс ейлядиляр. Елимляри
мялзям ейляди. Яллямас ейлядиляр ким Жяфяр бир силащшорлуг
ейлясин. Бязиляр тяфярриж едяряк. Бир ат эятцрдиляр. Жяфяр атланды. Бир мцддят силащшорлуг эюстярди ки, щяр ким эюрдцся
афярин вя ящсян дидиляр. Пяс эялцб гярар дутдулар. Йаранлар
дидиляр ки, беля щцнярляр ки, сяндя вар, нечцн атанын мянсябин алмазсын?
Жяфяр жаваб верди ки, щяля вягти деэил, тяк мян бир йахшы
щцняр эюстярцм сонра мянсяб тяляб едим. Йаранлар дидиляр
ким, бу щцнярляр ки, сян эюстярдцн йетмязми? Бу сюзляря
эюря Жяфярин кюлнцня мянсяб тяляб етмяк дцшди. Ахшам олды, евя дюндцляр. Жяфяр евиня эялди, анасы Сяидя хатун гаршу
эялди. Ики эюзцндян юпдц евя эирдиляр. Йемяк тяам эятцрдцляр, щеч бир шей йемяди. Анасы эюрдц ким зарыныр, ащ ейляди диди: – Ай жиэяр эушям, щалын нядцр ким зарыйырсан, аьларсын? Жяфяр диди ким, анажан нежя аьламайым, анлар ким мяним атамын йанындя хидмяткардылар, мянсяб сащиби олмушлар. Мян цч онларжа артмушам. Вя анасы дяхи аьлайуб диди:
– Ай жиэяр эушям, сянин атан [6] Исламбулдан хярраж алурды,
горхусундан гейсяр тяхтиндя отурмаз иди. Инди щалымуз эюр
ким ня йеря йетцшди. Жяфяр диди: – Ай анажан щеч аьлама иншаллащ бян атамын мянсябин алажаьам. Анасы диди: - оьул
Абдцсяламдян мянсяби алмаг олмаз. Чцнки гощум-ягрябасы чогдур вя мямлякят йийясидир. Жяфяр жаваб вермяди,
дюндц. Мещралы сорду ки, ня сифятлц кишидцр? Дидиляр гара
аьыз, узун бойлу, чог щейбятлцдцр ким, нязири йохдур. Гейсяр юврятинин гардашыдыр. Чог мялундур. Зинщар бу сюздян
эюрдц ким нечя мцсялманлары щялак етмишдцр. Ня гядяр нясищят ейлядиляр гябул ейлямяди.
Жяфяр йарым эежя дя дурду. Варуб атасынын атын йящярляди, гылынжын гуршады эцрзцнц чякти. Салды жидасын ялиня. Румиляр шивясиндя юзцн арастя гылды вя анасы ня гядяр аьлады
диди: – Оьул бу вягтля няряйя эедирсян? Йалгуз эетмя. Чаря
41
олмады. Щяман саат ана, щимятин бяним иля олсун дейцб,
ряван олду.
Бу жанубдян. Чцн сабащ олду халг мясжидя жям олды
Жяфяр эялмяди. Варуб анасындан сордулар ким щаны Жяфяр
нежя олды? Анасы жаваб верди ки, [6а] Жяфяр йарым эежя атланды ня тяряфя ряваня олдуса, мян билмядим.
Бу жявабы, варуб Ямиря билдирдиляр. Ямир буйурду ки,
намазы тез гылун, ардынжа варун. Мябадяки, Жяфяр щялак
ола, Щцсейин ьазынын йадиэарыдур. Ол дямдя ики йцз атлу ясбаб ясилжялц сцвар олуб ардынжа вардылар. Даьы, дашы арадылар. Жяфяри булмадылар йеня гайыдуб шящяря эялдиляр. Жяфяр
цчцн ьайятдя пяришан олдулар.
Бу жанибдян Жяфяр сабащ олунжа йерийцб бир йеря йетцшдц. Йери мярмярдян йапылмыш бир гяля эюрдц, дцрцст нязяр
салуб эюрдц ки, бир кешиш дам цстя чыгуб дуруркян Жяфяр йавуг эялди. Рущбан гапудан тышра чыгуб Жяфяря гаршу эялцб
салам верди вя хош сяфа ейляди. Вя диди ки, бу эежя атаны душумда эюрдцм. Бана демиш ким сабащ оьлум Жяфяр эялир
бяним ганыму истямякя эедир. Она бир нечя нясищят ейля, диди. Жяфяр бунун сюзцня щейран галды. Пяс атындан енцб
Рущбан иля эюрцшдиляр вя бу Рущбанын ады Шямас иди. Жяфярцн ялин дутды, эялиб дамына эирдиляр вя бу дамын ичиндя [7]
бир гапу вар иди йердян. Щяман гапуны ачдылар пиляканлар
иля енцб ичяри дцшдцляр. Жяфяр эюрдц ким йерин алтында бир
мясжид вя мящраб дцзялтмишляр, Гяндаллар асмышлар вя бир
мясщяф мящрабда гоймушлардурлар, амма юз атасынын дясти-хятти иля йазмыш. Жяфяр мясщяфи алуб, йцзцня, эюзцня сцртдц. Шямас дяхи рущбан ясвабыны чыгардуб, суфийаня донлар
эейди вя дяхи язан верди. Жяфяр имамлыг ейляди. Намаз гылдылар вя намаздан фариь олдулар. Жяфяр мясщяфи ачды бир нечя айят гуран огуду. Еля тяфсир ейляди ким Шямас щейран
галды. Бундан сонра Шямас башлады Румун щекайятлярин вя
Мещрыйайилин Гиссясин тягрир ейляди вя чог нясищятляр ейляди.
Ол эцн ол эежя сющбят ейлядиляр вя сабащ намазларын гылдылар. Жяфяр Шямас ийля дуа едцб, атына сувар олуб тявяккцл
42
аллаща гылуб, ряваня олду вя Щагг-тяаладан инайят дилядиляр
диди: – «Ей халигулгяни бу бичаря мискин гула лцтф ещсан
едцб, нцсрят верясян! Рум вилайятинин мцсялман гыласан.
Килсялярин йыьыб йериня мясжидляр йапым, диди.
Наэащ гаршудан бир атлу пейда олду [7а]. Тамам саз
вя сяллащы гызыл алтуна ьярг олмуш. Чцнким Жяфяри эюрдц диди ки, сян кимсян, эялцшцн ня йердяндцр вя бу жянубдя нейлярсин? Жяфяр диди: – Щцсейин вилайятиндян эялцрцм, атама
Гянатус Нярэяр дерляр. Бян дяхи силащшорлуга щявяс етдим
вя ешитдим ки, бу вилайятлярдя пящляван чогдур. Анын цчцн
бу тяряфя язм етдцм. Бу мялун чцнки Жяфяря нязяр ейляди.
Эюрдц ки, бир мящбуб оьландыр, мисли йохдур. Щяман дям
ашыг олду, диди: – Ей оьлан, дювлятин йар олду ким бяна йетцшдцнки, бян Мещраилин гарындашыйым, адым Шамасебдир.
Румда, Шамда бяним киби силащшор йогдур. Чцн бяним йанымда дурсайдын сяни еля силащшор ейлярим ким алямдя нязирин олмыйа. Жяфяр диди: – Мян дяхи жида аляминдян аз-чог
билирум. Эял бир-биримизилян бир гядяр ойнашаг. Шамасеб диди: – Жида яля ал. Жяфяр жидасын алды вя Шамасеб жиданы чякцб щяваля ейляди. Жяфяр мане ейляди вя дяхи эцрз щяваля ейляди. Эцрз башына ениркян Жяфяр кафирцн эцрзцн дутду. Кафир нягядяр чякди, кцрзи ала билмяди, ажыгундан эюзляри ган
иля долду. Жяфяр гцввят ейляди. Кафирин эцрзин чякцб, ялиндян алды. Аллащы йад едцб, далусунун арасындан эцрзц еля
урду ким ики айаьы цзря мяаллаг йыкылды. [8] Жяфяр дярщал
атындан енцб, синяси цстцндя отурды, хянжярин чыгаруб диди:
– Мцсялман ол! Гябул ейлямяди дярсаат башын кясди. Йеня
атына сцвар олуб, ряваня олды. Ол эцн вя ол эежя сабащ олунжа йериди. Сабащ намазы вягтиндя бир даьа чыгды. Эюрди ким
бир гялейи-мцяззям йер бюйцк шящярдир. Чог ляшкяр йыхылыб
вя чадырлар таги-тагидян кечмиш ортасында бир гызыл шабан
гурулмуш, Жяфяр диди: – Айа, бу ня ляшкяр ола. Наэащ эюрди
бир киши эялцр гаршу варуб, сорду ки бу ня шящярдцр? Ол киши
диди: - Буня шящяр Мямурийя дерляр. Мещраилиндур. Щцсейин
ьазыны бундя шящид ейлядиляр. Шимди гясдляри олдур ким эедиб
43
Малатийа шящярин хяраб едцб, андан варуб, Кябяни йандуралар. Беля дейцб о киши эетди вя Жяфяр бахуб бир бюйцк
баьчя эюрдц вя баьын гапусуня эялцб, атындан дцшдц вя
ичярц эирцб, эюрдц ки, жяннятя бянзяр. Вя тяфяррцж едцб эюрдц ки баьын ортасында бир бюйцк аьажын дибиндя бир тяхт гурулмуш, атыны бир йердя фяраьат едиб юзц эялцб тяхт цстцня
чыгды диди: – Бир аз йатуб ращят олум сонра Аллаща тявяккцл
едиб, юзцми бу ляшкяря вурум. Бу баь да Мещрийайылын тяфяррцжэащы имиш. Наэащ Мещраил бяэляри иля бу баьа эязмяэя
эялди, [8а] эюрдц ки, тяхт цстцндя бир мящбуб оьлан йатур.
Бяэляр дидиляр ким жяван гярибдцр, йохся беля кцстащлыг
кимся ейлямяздирляр. Бунларын авазларунун галбясиндян Жяфяр ойануб дурду. Дярщал тяхтдян ашаья енцб, бунларын
гаршуларында ял баьлайуб дурду. Мещраил буну эюрцб гящгящя чякцб эцлдц. Сонра кечцб юз йериндя отурду вя бяэляр
йерлц йерляриндя гярар дутдулар. Тяам эятцрцб йедиляр сонра Мещраил Жяфяря диди: - Сян ня кишисян вя ня йердян эялцрсян? – Жяфяр диди: - Жин вилайятиндян эялцрцм. Атама Сяржайыл Нярэяр дерляр, силащшурлуга щявяс етдим. Анын цчцн бу
тяряфя эялдим. Мещраил диди: – Талещын йар олду ки мяним
йаныма эялдцн. Бана Мещраил дерляр. Гейсяр Румун сярляшкярийям. Жащан пящляванлары мяним горгумдан йатмазлар
вя дяхи йцз гулум вардур. Жцмляси силащшурдур. Щяр бириси
бин адама ьянимдцр. Сяни жцмлясиндян бюйцк едярим, диди.
Жяфяр дяхи щизмят ейляди. Тяам эятцрдиляр. Мещраил Жяфяри
ирялу чаьуруб, шяраб верди, Жяфяр диди: – Мян гясям етмишям ки, саггалум эялмяйинжя шяраб ичмяним. Андан сагилуг ейляди, бир нечя пийаля ичдиляр мяст олдулар. [9] О ляйин
Жяфярин йцзцня нязяр ейляди, эюрдц ки, хуб, бищуб оьландур. Истядц ким бир гач сяхтакарлуг едя. Дурду тяхтиндян
Жяфярин ялин дутуб, баьын бир бужагына бир хялвят йеря апарды. Истяди ки, Жяфярин бойнуна ял сала. Жяфяр дюрт йанына
бахды, эюрдц кимся йогдур диди: – Ай кафир, сян мяним атамын ганлусы деэилмисян? Бир йумруг тяпясиня ейля вурди ки,
кафир мяаллаг йыхылды. Дярщал синяси цстя отурду. Саггалыны
44
ялиня долайуб, дюйцб хянжяри боьазына гойду. Мещраил диди: – Ай оьлан, нейлярсян? Жяфяр диди: - Мялун билурмисян,
мян Щцсейин ьазынын оьлуйам, адым Жяфярдир. Атамын ганын сяндян истяйцб, эялдим тез мцсялман ол, диди. Кафир бир
нечя щярзя сюйляди. Жяфяр дярщал башыны кясди, жаныны жящяннямя васил ейляди. Андан эялди бяэлярин икисини чаьурды диди:
- Эялцн, сизляри Мещраил чаьырыр апаруб онларын дяхи башларын
кясди. Дярщал он дюрд ады бялли бяэлярин жцмлясинин башларын
кясди. Мещраилин бир гулу вар иди, Яфлящун адлу. Ону апаруб ол башлары эюстярди, диди: - Булары эюрцрсцн? Мян Щцсейин ьазынын оьлуйам адым Жяфярдцр, тез мцсялман ол йохса
сяни дя юлдцррям. [9а] Яфлящун тез башын йеря гойду, мцсялман олду. Сонра щяман башлары щеэбяйя гойдулар. Атларын
донларын вя йарагларын алдылар. Эежянин бир нязсфи кечмиш,
чыгдылар, ол йеря эялдиляр ким орадя Шамасяби юлдцрмцшди.
Вя онундя башын алуб ряваня олдулар, Малатийа эялдиляр.
О жанибдян кафирляр ляшкяри Мещраилин щалындан хябярдар олдылар. Фярйад-фяьан ейлядиляр. Амма билмядиляр бу иши
ким бюйля едцб. Гейсяря ярз ейлядиляр. Гейсярцн адына Арагыл гейсяр дирляр иди.
Гейсяр хябярдар олду, тажын йеря урди. Зар-зар аьлады.
Тямами Рум ящли йас дутдулар. Жяфяр Малатийа эялди. Щцсейин ьазынын йедди баьы вар иди, щяр биринин бир кюшки вар
иди. Жяфяр эялди, о баьларын бирисиня эирди. Яфлящуну о башлар
иля евиндя гойду. Юзц тянща шящяря эялди.
Сцбщя йахун иди юз евиня эирди. Анасы бичаря дярди фяраг иля аьлады. О щалда анасына сялам верди, анасы чцн Жяфяри эюрдц. Ащ едцб диди: Ай жаным, оьул, сян щанда идцн
мяни фяраг ийля гойуб эетдцн дейцб, Жяфярцн йцзцн вя эюзцн юпдц. Жяфяр щекайятин анасына диди. Анасы шцкцр сяждясини гылды.
Тявабиля хябяр олду. Ол дяхи эялцб эюрцшдц, диди: – [10]
Йа жиэяр эушям, щанда идцн? Жяфяр диди: – Вардум, атамун ганлусуны юлдцрцм вя башлары нишаня эятцрдим. Тявабил шад олду вя Жяфяри эютцрцб, Ямир йанина эятирдиляр. Ол
45
Жяфяря гаршу эялди йцзцн эюрцб шад олдилар. Ямир диди: - Ей
Жяфяр, ешитдим Рума эедцб, атанын ганыну алмышсын? Ящвалаты бизя билдцр. Жяфяр диди: - Бяли сайяниздя вардым. Мещраил
вя гарындашы Шамасяби нечя бяэляри ийля юлдцрдцм вя бирин
мцсялман ейлядим. Башларын султаня ярмяьан эятцрдцм.
Абдцссялям бу хябяри ешитди, гящ-гящ чякцб эцлди. Юнцндя
гамусу эцлцшдцляр. Абдцссялям диди: - Щярэащ, Мещраил
юлся сян киби йцз киши ону йердян галдырмаз, бу йалан сюздцр. Бу нежя щярзя сюздцр. Жяфяр диди: – Йалан сюйлямяк яр
няр иши деэилдир. Яэяр инанмазсыныз ол башлар донлар вя атлар
бизим баьдадур. Тявабиля диди, варуб он дюрд мцсялманы
вя башлары алуб, эятирцн. Тявабил варды. Он дюрд мцсялманы
вя башлары эютцрдц, ортайя салды. Мещраил вя Шамасибин башларыны таныдылар. Гамусы Жяфяря тящсин ейлядиляр, шад олдулар.
Амма [10а] Абдцссялям ьайятдя горгду вя башлары чыгардылар чидяйя, асуб гойдулар.
Ящвялатдан хялифяйя намя йаздылар. Намя хялифяйя йетишди. Ьайятдя шад олдулар. Жяфяря, Ямиря хялят эюндярди вя
намя йазды ким «зынщар ьафил олмайун, мябадя ким Гейсярин щярякятиндян щеч горгмайун, Аллаща сыьынун диди».
Намя Ямиря эялди, шад олду. Бунлар бу шадлыгда идиляр.
Бу жанибдян Гейсяр жясуслар эюндярди. Хябяр эятцрдцляр ким «Щцсейин ьазынын бир оьлу гопмуш, Мещраилы юлдцрмцш. Щянуз он дюрт йашына йетмиш». Намяни Гейсяря эюндярдиляр. Щекайят бцлунду мяшвярят ейлядиляр.
Гейсярин дюрт оьлу вар иди. Ол бюйцкцн ады Шямун иди
вя бири Сямаш иди, цчцнжц Гонстантин, вя бири Раби иди. Шямун Раби йезид сойундан иди. Эялди Гейсяря диди: – Ей шащ,
ешитдцм дайымы юлдцрян бир оьлан имиш. Буйур, варуб дайымын ганын алайым. Мяслящят билуб Гейсяр буйурду [11].
Гырг мин киши йараг арастя гылуб ряваня олды. Гейсяр
буйурду, зинщар ол оьланы юлдцрмяйиб бана дири эятирцн. Та
ким дярисин чыхаруб тамам Руму эяздцрцм диди. Вя дяхи
ики пящляваны вар иди. Бири Ебрийанус вя бири Кебрийанус ьайятдя бяллц пящляванлар иди. Бунлары дяхи оьлана гошди. Гырг
46
бин адам, гырг жцфт няфяр иля ряваня олдулар.
Эцнлярдя бир эцн Малатийа шящяриня йахун эялдиляр вя
намя йаздылар ки, «Сян ки, Ямирсян, билясянки Гейсярин оьлу
Раби эялди. Щцсейин, ьазынын оьлуны бана верясин вя дяхи
йедди алмалыг хярраж верясин, йохса тамам ислам дийарын
хяраб едярцм». Намяни тямам едцб, бир бяэя верцб эюндярди.
Наэащ ямир мцсялманлар ийля отураркян эютцрцб намяни ямир юнцндя гойдулар. Намяни ачуб, охуйуб ябсям
олдулар.
Абдцссялям диди: - Сярхош адамы юлдцрмяк щцняр деэил, имди бу иши вя бу фити башлайан оьлан жавабын версцн.
Йатмыш яъдящанын гуйругуны басмаг йахшы деэил, диди.
Бу ьалибдян Жяфяр намяни алуб, паря-паря ейляйиб атды.
Жаваб йазды ким, «Бу ишляри мян ишлядим кимся иля данышмадым. Йеня тянща эялцрцм. Ялиндян ня эялцрся ишляйцн».
Бяэ эялцб Рабийя хябяр верди. Раби бу хябяри ешидцб,
буйурды атландылар Жяфяр дяхи евцня варуб атын йящярляди,
эютцрди ол отуз алты йарасын силиб, Ямир Яряб Щямзя пящляван йырагына эирди, тиьи-сяххакы щямайыл ейляди. Жыдашын ялиня
алды. Анасы диди: - Ай жаным оьул, кимя, няряйя эедирсян? –
[11а] Жяфяр диди: - Ей мадяр мещрибан, щиммятин бянимля
олсун дейцб, гапуйа эялди вя гапу гулунун ады Ибращим,
бин Мясуд иди. Диди: - гапуну ач. Ибращим диди: – Ей Жяфяр,
эиня няряйя эидирсян? Диди: - Кафиря гаршу эедцрям. Йа баш
верярям йа баш аларам. Ибращим диди: - Жяфяр, сябр ейля чцнки ляшкяр чогдур. Сабащ олсун мцсялманлар иля бирэя чыгарсан. Ня гядяр щай ейляди чаря олмады. Гапуны ачдырыб ряваня олды. Ол эежя сабаща кими сабащ вягти бир чешмянин башына йетцшдц. Тез атундан енди абу дяст алды. Намаз гылды
йеня атлануб, ряваня олду.
Бу жанибдя мцсялманлар мясжидя жям олдулар. Жяфяр
эялмяди. Хябяр алдылар. Гапучу диди: - Йарым эежя гапуну
ачдырыб кафиря «гаршу эедцрям», дейцб эетди. Ямир диди:
Мябадя ки, йетцшя бир чаря едцн. Абдцссялям диди: - Ол ор47
тайа бир фитня бурагды юзц горхуб, гачды. Жяфярцн ляляси Тявабил диди ким «щаша ким ол йаьыдан гача, онун няслиндя
кимся гяниминдян йцз чевирмяз», диди. Сизцн ялцнцздян бир
шей эялмяз. Отуруб она тяня едцрсиз. Жяфярцн атасынын гылынжынын сядягясини йейирсян. Сиз евдя отуруб, горхажагсуз.
Тявабил диди: - Чцнки о эетди, мян дя эедцрям. Дярщал ряваня олды. Орада бир Жцдя адлу [12] ьазынын дюрт оьлу вар
иди. Биринин ады Сцлейман, бири Ващид, бири Мящяммяд вя
бири Муса. Бунлар Жяфяря тяллцг идиляр. Бунлар да Тявабиля
гошулуб ряваня олдулар.
Бу Жяфяр Шямас дириня эялди. Шямас гаршу чыгуб Жяфяр
иля эюрцшдцляр вя Мещраилин юлдцрмясиндян Жяфяря тящсин
ейляди вя юнцня тяам эятцрцб йедиляр. Абдяст алуб, намаз
гылдылар. Шямас диди: – Ей жиэяр эушям, кимя эидирсян? Жяфяр
диди: - Гейсярин оьлу Раби эялмиш, гырг бин киши иля Мещраилин
ганын истяйир, йаранлар ишидцб пешман олдулар. Бян аллаща
сыьынуб, гаршу эедирцм. Шямас диди: - ляшкяр чогдур, нежя
йалгуз эедирсин? Жяфяр диди: - Щярчи бад-абад. Бунлар бу
сюздя икян гаршудан кослар няэаряляр чалынды вя тоз гопду.
Жяфяр тез атына сцвар олуб диди: – Йа пир сян, бу дам цстцндян тямаша ейля Аллащ тяаланын инайяти иля вя щязрят Пейьямбярин мюжцзаты иля эюр мян бу кафирляря няляр ейлярцм вя бир
аз ирялц чыгуб дурду.
Тоз йарулуб, гырг бин яр чыгуб, эялди. Эюрдцляр ким
Жяфяр гаршуда дурмуш варуб, Рабийя хябяр вердиляр. Бир
кафири эюндярцб диди: - Эюрцн ол ня кишидцр? Ол эялян варуб
диди: - Сян ня, кишисян ки, бурада тянща дурмушсан? Диди: Мян [12а] Жяфярям, Мещраили, Шямасиби он дюрт бяэляр иля
юлдцрян, бяням Щцсейин ьазынын оьлуйум вя ол диди: - Сян
Гейсярдян горкмадун ки бу иши ейлядцн? Жяфяр диди: - Ей
кафир, сян ня дейирсян, бян истярцм тямам Руму мцсялман
едям. Гейсяри юлдцрцм, килсялярин йыгуб, йериня мясжидляр
йапам. Ейля ки, мялун буну ешидцб, галхды диди: - Бана Туниси Руми дирляр. Имди сяни гылынжым иля ики паря едярцм дейцб, гылынжын ряван ейляди. Жяфяр дярщал тиьы-сящщак иля бе48
линдян еля урду ки, тазя хийар киби ики паря ейляди. Башын ики
ялийля щявайя атды. Дамдан Шямас «Ялейк овну Иллащ», диди. Кафир ляшкяриндян фярйад гопду.
Бир кафир вар иди. Адына Жумщур дирляр иди. Бяллц пящляван иди. Оны да эюндярдиляр. Аман вермяйцб ону дяхи юлдцрди, Раби галхуб Кябрийануся диди: - Тез вар, оны юлдцр.
Ол мялун сцвар олуб мейдана эирди. Бир даьа бянзяр иди беш
батман бир эцрзц вар иди. Бу щейбятли эцрзц Жяфяря щяваля
гылды, Жяфяр гылынжын галханын бярабяр верди. Эцрз галханя
тогушду, Жяфяря зярря ялям дяэмяди. Галхуб йердя щяваля
ейляди. Эцрз ениркян Жяфяр айясин гаршу верди. Эцрз авазындан мейдан лярзийя эялди. Жяфяр эцрзи бярк дутды. Ялиндян
алуб бийабана атды. Пяс нювбят Жяфяря йетцшдц. Бир эцрз урды. Кябрийанус галханы бярабяр дутду. Галханын хурд едиб,
башына догунды. Дярбядаьын олду. Кяффар ляшкяриндян фярйад гопуб, гардашы Ябряйанус мейдана эирди эцрз щяваля
ейляди.
Бунлар бу жянэдя икян Малатийа жанибиндян аваз гопду. Жяфярцн ляляси Тявабил чыхуб эялди эюрдц ким, Жяфяр Кябирйанус иля жянэ едир. Ляйин гылынж щяваля ейляди. Жяфяр мяни ейляди. Эцрз щяваля едилди эцрзя дя мяни ейляди. Нюбят
Жяфяря йетцшцб Кябирйанусун гуршагундан дутуб гцввят
едцб, ол даь киби кафири бир алма киби атындан гапды. Ол
дямдя Жудя газынын дюрт оьлу вар иди. Дюрдц дя эялцб эюрдц ким ол дярйа киби ляшкяр дурмуш. Жяфяр мейдандя бир
нечя кафири юлдцрмцш вя бирин дяхи атындан эютрцрмцш. Бунлар аны эюрцб щейран галдылар. Жяфяр Ябрийанусу щявайя атды. Ашаьа ениркян ики паря ейляди. Сцлейман, Ващид, Муса,
Мящяммяд вя Тявабил тящсин ейлядиляр [13]. Жяфяр мейдана
эирди. Кимсянин цряэи олмады ки, мейдана эиря. Эюрдц ки,
кимся мейдана эирмяз. Атындан енцб, йящяр гуланыны мющкям едиб, атланды щцнярля вар няря урду. Аллащы йад едцб,
ол дярйа киби ляшкяря юзцн урды.
Бу жанибдян Абдцлвящщаб эюрдц ки, Жудя оьланлары вя
Тявабил эетдиляр. Варуб Ямиря диди ки, «мцсялманлыг беля49
ми олур ким цстцня кафир ляшкяри эяля, бир нечя гарындашымыз
кечяляр кафиря гаршу, биз онларын гейрятин жякмяйцб евдя
отураг. Ямир диди: – Ей пир мцбаряк, хуб дирсян. Нягаря
чалдылар беш мин мцсялман ляшкяри жям олду. Гасым оьлу
Ялини яр иля эюндярди.
Андан сонра Абдцлвящщаб ики мин яр иля ряваня олду.
Ол Яли йетцшди далынжа Абдцлвящщаб йетцшдц. Андан Абдцссялям щямля гылды. Раби бин Гейсяр эюрдц ким Жяфяр
онцндя кимся дурмаз. Ащ едцб диди: «Ким Лат Минатын
йцзцнцн суйун тюкдцнцз». Гоймайын бу щалда Ямир ики
мин киши ийля йетцшдц, тякбир эятцрцб щямля гылдылар. Жяфяр
эюрдц ким мцсялман ляшкяри эялди. Гейрят едцб, юйля няря
урду ким нечя кафирлярцн ягли эетди. Зира ки, бунун киби
щейбятли няря ешитдцкляри йох иди [13а]. Жяфяр Яъдярща кими
гылынж чалуб, ляшкярцн саьындан солуна вя солундан саьина
чыхур иди. Щяр тяряфя уьрарды таримар едирди вя ат башы Раби
цстя салды. Раби фярйад едцб гапайун! диди. Тиряндазлар ох
тюкдцляр, чаря едя билмядиляр. Жяфяр адам ганындан лаля
рянэи алмушды. Пялянэ габаьында дцшмяня йцз щейбят иля гылынж чалуб, ялямдары юлдцрдц. Рабини атындан гапуб йеря
урды, истяди ки, баьлайа гаршудан Яфлящун вя Туапыл чыхуб
эялди. Буйурду Рабини баьладылар. Кафир ляшкяри сынды. Мцсялманлар ардынжа говдулар даьыдыб, эерц дюндцляр. Рабинин чадрына эялдиляр. Ямир вя Жудя оьланлары, Абдцлвящщаб,
Тявабил, Абдцссялям, жями йаранлар отурдулар. Жяфяр диди: Гейсярин оьлун эятирсинляр. Бир хуб сурят оьлан иди. Жяфяр
Рабийя эял мцсялман ол, диди. Аллащ тала щидайят верцб,
мцсялман олды. Жяфяр хялят вериб Рабинин чадрына эирцб
отурдулар. Вя эюрдцляр ким ьазыларын ики йцз кишиси шящид олмуш. Багиси Жяфяр юнцня эялцб, башын йеря гойдулар вя йери
юпдцляр. Щясян, Шямас дамдан ашаьа енцб, эялцркян Жяфяря хябяр ейлядиляр. Жяфяр гаршу эялцб [14] Шямас иля эюрцшдцляр вя Жяфяр анын олдыьын Ямиря вя жцмля бяэляря сюйляди вя
жями дуруб, Шямас иля эюрцшдцляр вя шцкцр шярбятин ичдиляр.
Бундан сонра Жцдя оьлу Щашым, Ящмяд вя Муса йерлярин50
дян дуруб, Жяфяря дуа гылдылар вя дидиляр, бундан сонра
жцмлямиз Жяфярин гулларыйуг вя дяхи Абдцлвящщаб йериндян дуруб эялди диди: - Ей йаранлар, мяним дяхи бир сюзцм
вардур, буйурарсуз, дейярям. Бяэляр дидиляр: – Сюйля ешидялцм. Абдцлвящщаб диди: - Мян бу жанибя фяхр ялям
Мящяммяд Ял-Мустафанун буйруьу иля эялмишям. Жябрайыл эялцб бу иэидцн вясфин бяйан ейляди вя дяхи диди: Тямам Руми бу иэид мцсялман едяр. Килсялярин йыкуб,
йериня мясжид-мядрясяляр йапар. Ол пейьямбяря вясф
ейлядиэим иэид будур, диди. Вя дяхи ол Рясулун намяси
будур. Чыгарды юпдц башына гойду. Чцн ол ьазиляр Рясулун
намясини эюрдцляр. Жцмля айаьа дуруб тякбир вя салават
эятцрдиляр. Ол намяни щяр йердян ачдылар. Мцшки-янбяр
гогусундан гамусунун дамаьы долду. Ачдылар эюрдцляр
ким йазылмыш олан бинам Худавянддян зикр едилмиш ким.
«Ай бяним, цммятлярим! Сизя мялум оля ким Щагг-тяала
буйурубдур щижрят тарихиндян ики йцз илдян сонра Малатийа
шящяриндян бир оьлан гопа сянин няслиндян ола, ады Жяфяр
ола, йцзцнцн саь йанында бир халы ола гызыл йцзлц, узун
бойлу ола, тамам Руми ача халиги кцфр хялалятдян гуртара.
Килсялярин [14а] йыгуб йериня мясжид мядрясяляр йапа. Щяр
ким ол зяманийя галса, ол иэидя табе олсун. Щюкмцндян
чыгмасун, щяр ня ким ол буйурся аны ейлясцнляр ким мяним
щюкмцмдцр. Аллащ таланын ямр иля Абдцлвящщабы ол тяряфя
эюндярдим вя аьзымын суйундан она вердим. Абдцлвящщаб
ирялц варды диди: - Буну эюрцрмцсцз? - Дидиляр. Биз аны
чогдан эюрцрцк, дидиляр. Ол айытды: – Ол Рясулун мцбаряк
аьзунун суйудур, бана яманят верди ки, ол иэидя верясян.
Дярщал Жяфяря гаршу варуб аьзын ачды. Ол мцбаряк аьзын
ачуб су чыгуб Жяфярин аьзына эирди. Ол дям Жяфяр йетмыш,
ики дил билди. Он ики елм вя дюрт кялам эюэдян енмиш иди
кямалат иля юэрянди. Буну эюрцб йаранларын ити гатлары
зийадя олды. Жяфяр намяни алды, йцзцня вя эюзцня сцртдц
сонра базубянд едиб, голуня баьлады. Абдцссялям дяхи
хоащ на хоащ тящсин ейляди. Андан Малатийа шящяриня
51
эялдиляр. Халиг гаршу эялцб, шадлуг ейлядиляр, гянимят
малындан йедди йцк алтун Рабийя вериб, Баьдада Хялифяйя
эюндярдиляр. Чцн фятщи-намя Хялифийя йетцшдц. Мяшщурнамя йаздылар. Атасынын сярляшкярлиэи Жяфяря верилди. Ямир
Ял-мюмцнцн Имам санжаьын вя Мящяммяд [15] Щянифянин
гылынжын, Ляндцщянин эцрзин Жяфяря эюндярди вя дяхи адлы,
бялли пящляванлара, вязирляря вя бяэляря хялятляр эюндярди.
Чцн Хялифянин намяси йетцшди охудулар шад олдулар.
Абдцссялям дяхи мялул олды.
Щекайят ол жанибдян сынан ляшкяр варуб, гейсяря хябяр
вердиляр оьлунун щекайятин билдирдиляр, эютцрцб тажын, йеря
урду. Фярйад-фяьан ейляди. Йедди эцн тяхтя отурмады. Кимсянин йцзцн эюрмяди. Вязирляр эялцб дидиляр: «Ей шащ, аьламаг файда вермяз. Йараг вя ляшкяр бярщям ейлийялум. Варуб Мящяммядиляри гылынждан кечирялцм.
Гейсяри тяхтя кечцрдиляр. Намяляр пяракяндя олды. Гейсярин бир ямиси оьлу вар иди. Адына Ящмяд дерляр иди. Ьайятдя пящляван иди. Ону эютцрцб йцз бин яр иля ряваня гылды.
Юзц тажы пейкяр ялямин верцб диди: - Эяряк ол вилайяти хяраб
едясцз. Пяс Шямас чаьурды она дяхи ялли мин киши верди.
Мещран вя Фирудин Сярчайыл Кябир иля гошду. Бунлар Гейсярцн вязири азимляри иди. Эялдиляр Ящмяд иля булушдулар. Андан ряваня олдулар вя дяхи Мящяммядин гясири-ислам ляшкяринин жясусу иди.
Ямиря хябяр эятцрди ким Гейсярцн оьлу Шямун вя
Шяммас, Ящмяд ики йцз мин ляшкяри иля филан йердя гонмушлар. Малатийа бяэляри бу хябяри ешидцб, тядбир ейлядиляр. Он
ики мин атлу вя йараглы цч мин пийада [15а] жям олуб, Аб
Фярат йанына эялдиляр. Жяфяр атына минцб иряли эетди, бир тяпя
цстя чыхуб бунлары нязяр ейляди. Эюрдц ким бир язим ляшкяр
гонмуш. Жяфяр атын башын чякцб бурдй тяфяррцж ейляди.
Щагг-тяалайла минажат ейляди.
Бу дямдя Жцдя оьлуйла чыхуб эялди диди: – Йа Жяфяр,
нейлярсян, бу ляшкяр яввялки ляшкяря нисбят деэил. Буна чоглуг иля вармаг эяряк. Бу щалда кафирин гаролу бунлары эюр52
диляр хябяр эюндярдиляр. Ики йцз мин киши бир-бириня тогушду.
Жяфяр диди: - Йаранлар сиз бир дям тяфяррцж едцн эюрцн мян
бунда бунлара нейлярим. Жяфяр атындан енды. Атын белин
чякди дурды, дцшцндц, диляди ким щямля гыла. Ляляси Тявабил
эялди диди: – Ей жиэяр эцшям, сябр ейля ляшкяр эялсун мяшвярят ейлийялцм. Бу дямдя Ямир он ики атлу, цч мин пийада ийля йетцшдц. Жяфяри гоймадылар. Дидиляр, «вягт дардур». Бир
гопажаг йер эюрялцм. Жяфяр дюндц мяшвярят ейлядиляр. Абдцлвящщаб диди: – Эялин ол даьа гоналым. Жеврясиндя хяндяк газуб, ики йердя гапу гойуб, чыхуб жянэ едялцм. Бу
сюзц мяслящят эюрцб шюйля ейлядиляр. Амма гейсярцн оьлу
[16] Шямун буйурду, намяни йаздылар. Булгас адлу бир пящляван вар иди, она верцб вя гырг киши гошуб ряваня гылдылар.
Бу жанибдя ямир йаранлар ийля отурмушкян дярщал елчиляр эялди. Узун рцсхят алуб ичярц эирдиляр. Намяни ямирцн
габаьында гойдулар. Вязирляр йцрцйцб намяни охудулар.
Йазмыш ким «Мян ки Гейсярцн оьлуйам, сиз билцн ки, йа
Ямир вя бяэляр, яввял Щцсейин ьазинин оьлуну вя заваллы гожаны ки, «Мящяммяди эюрдцм» дейирмиш баьлайуб бана верясцз вя йедди иллик дя хяраж верясцз вя Мющсцм хялифя дяхи
кяфянин боьазына тагуб гейсяря доьру эялсцн, йохса сиз
билцрсиз та эежяйя варунжа жцмля вилайятинизи хярабя едярцм.
Чцнки Жяфяр бу хябяри ешитди. Йериндян дурду. Булгасын бурнун вя ики гулаьын кясиб ялиня верди вя гырг адамы
дяхи бир-бир нишаня ейляди. Диди: - Варун, Шямуна дейцн,
мян эялмишям. Онлары тямам мцсялман едцб килсялярин йыгуб, йериня мясжид йапым, Гейсяр Румини буьазындан
асум. Исламбулы хяраб едцм.
Аллащ ямри иля чцнки Булгас эялди, Шямуна бу хябяри
эятцрди, жан башына гачды. Ол эежя сабащ олунжа эюзцня йуху эялмяди. Чцн сабащ олды. Шямун буйурду нягаряляр
дюэдцляр. Кяффар ляшкяри атына минцб сяф баьладылар [16а].
Бу тяряфдян мцсялман ляшкяри дяхи атына минцб, хяндякдян чыхуб, сяф багладылар. Ол Жцдя мейдана эирди, яр ди53
ляди бир кафир мцгабиля эялди. Дярщал жящяннямя васил ейляди.
Ялгисся, иэирми кафири жящяннямя васил ейляди. Мцсялманлар шад олдулар.
Шямун бир пящляван мейдана эюндярди. Яблибун дерлярди. Хейли жянэ ейляди. Эцн ортайадяк пяс мялун бир гылынж
щяваля ейляди. Жцдянин галханындан хята гылды. Жцдя башын
гачурды. Атынын бойнуна тохунуб, ат йыхылды. Тез бир ат йетирдиляр. Минцб мейдандан чыгды. Оьлу Сцлейман мейдана
эирди. Щямля гылуб кафиря бир гылынж урду. Кафирин галханы ики
паря олуб башына тохунду. Бир гарыш йарылды. О мялун гачды.
Мцсялманлар шад олдулар.
Эцнорта намазынын вягти иди. Намаз гылуб мейдана
эюз йетцрдцляр. Кафирин фярйадына Ажями мейдана эирди.
Сцлейманя бярабяр эялди. Бир эцрз щяваля ейляди. Галхан ики
паря олуб, Сцлейман йыхылды. Гардашлары вя Ващид, Муса
мейдана эирдиляр. Щямля едцб Сцлейманы гуртардылар. Яли
мин сяд щямля ейляди. Фиридун ляйин гылынжы щяваля ейляди.
Щяман гылынж мане едцб, чякцб гылынжы иля кафирин голтуьунун алтындан еля урду ким, тазя хийар киби ики паря ейляди.
Кафир жящяннямя васил олуб, мцсялманлар шад олдулар вя архайын отурдулар. Андан сонра Ялли йедди кафири жящяннямя
васил ейляди. Кафирляр гейрят едцб, Ящмяди мейдана эюндярдиляр. Ящмяд мейдана эирцб, ажуьундан Ялийя бир эцрз
урду ки, галханы ики паря олду. Башын гачыруб атына тохунды.
Атла юзц йыхылды. Абдцссялям мейдана эирди. Ящмяд мцгабил олду. Бир нечя щямля хятайя кечди. Ящмяд ажыьлануб, бир
эцрз урду Абдцссялямин гаханы дюрд дикя олды. Щяман
Абдцссялямин галханы дярбядаьын олуб атындан йыхылды.
Гуллары Абдцсяллямы гапуб, мейдандан чыхардылар.
О эцн Ящмяд мейданы дутды. Гырг мцсялманы зябун
ейляди. Йеня дюнцб, Ящмяд яр диляди. Кимся мейдана эирмяди. Ящмяд саь жанибя щямля ейляди. Хейли адам йыгды вя
сол жанибин тар-мар едцб, дяхи мейдандан эерц эялди. Кафир
ляшкяри шад олдулар. Шямун Ящмядя дца ейляди. Буйурду
54
хялят гафтан вердиляр, дюндц чадрына эялцб йемяк ичмяэля
мяшьул олдулар. Ящмяд диди: - Сябащ, Жяфяри вя дяхи ол гожа
«Мящяммяди эюрдцм» дейян кишини дутуб яллярин баьлайуб, султанымын йанына эятирярцм, на-нурун дювлятиндян
Шямун эеня Ящмядя дца ейляди.
Бу тяряфдян мцсялманлар мялул олдулар абдяст алуб,
намаз гылуб сабащадяк тящидц тякбир ейлядиляр. Чцн сабащ
олду, кафирляр сяф баьладылар. Абдцлвящщаб мейдана эирди.
Чаьыруб диди: – «Мяням, Абдцлвящщаб ки, Мящяммяди
эюрдцм, онцндя чог ьязавятляр ейлядим, щяр ким юлум арзу едирся, эялсин».
Ящмяд [17а] буну ешидцб, мейдана эирди. Бир щейбятли
жида щяваля гылды. Абдцлвящщаб мяни ейляди вя дяхи жида щяваля гылды. Ящмяд дяхи мяни ейляди. Арада он ики щямля хятайя кечди. Ящмяд ажыглануб бир эцрз урду. Абдцлвящщабын галлханы дагулуб, баьрына дяэди няфяси баьлануб, аьзындан, бурнундан ган эялди, атындан йыхылды. Ямир атын мейдана сцрцб Ящмядцн юнцн дутду. Ящмяд эюрдц ки, бир
падишащаня донлар эеймиш, бир шяхс, бир иэит иля мейданда
дурмуш.
Ящмяд диди: - Сян ня кишисян? - Ямир диди: - Мян мцсялманлар сярдарыйам. Ящмяд диди: – Мян дяхи сяни истярям.
Жянэля мяшьул Абдцссялям олдулар.
Бу жанибдя, Абдцссялям Жяфярин йаныня эялцб, диди: «Ай шум, сянин шумлыьундан мцсялманлар щялак олду.
Ямиря Ящмяд ня щяриф олажагдур, ня дурмусан? Алям фянайя варды». Вя дяхи чог йарамаз сюзляр дя сюйляди. Жяфяр
щеч динмяди. Ящмяд Ямирцн эцрзцн вя гылынжын рядд ейляди. Нювбят Ящмядя эялди. Бир эцрз урды. Ямир галханы бярабяр эятцрди. Галхан пайидар олды. Башын гачурды, эцрз ат башына тогунду, ат йыхылды. Жяфяр аны эюрдц дурдыьы йердян
рядвар бир няря урду. Мцсялманлар вя кафирдя ня гядяр
адам вар ися жцмля сярасимя олдулар [18]. Ящмяд эялдц,
юзцн дурушдурды. Эюрдц ким бир атлу гытлы щейбятлц эялцр.
Атын айаглары йеря дяэмяз. Ужа гуш киби, йавуг эяляжяк.
55
Йцзцндян нцгабын эютцрдц. Ящмяд эюрдц ким бир жаван
оьландыр. Ящмяд диди: – Ай оьлан, дяхи адам йогмудур
сяни эюндярдиляр? Жяфяр диди: – Оьланлугума бахма, мяням Мещраили юлдцрян. Ящмяд диди: – Щей, мян дяхи сяни
истяйирям, дейцб жида щяваля гылды. Жяфяр Ящмядцн жидасын
гамчыйнан чырпды жида пара-пара олду. Ящмяд ажыглануб,
эцрз щяваля эылди. Жяфяр Ящмядцн эцрзцня синясин бярабяр
эятцрдц. Синясиня тогунду, бир гылына хята эялмяды. Мцсялманларын тякпир авазы эюэя чыгды. Абдцлвящщабы чагырды.
Алейкя Явнуллащ йа пящляванзадя, пяс Шямун вя Шямас
эюрди, дюнцб дидиляр: «Бу кимдир ки, Ящмяд киби пящляванын эцрзцн синясиня дутду. Чоху щейбят едцб няфясляри баьланды. Ящмяд ажыьлануб эиня бир эцрз щяваля ейляди. Эцрз
атаркян Жяфяр гапды. Эцрзцн алыб, щявайя атды [18а]. Атуб
эялиркян Мящяммядя сялават эятцрцб, эцрзц дутуб «щазыр
ол, йа Ящмяд» дейцб, бир эцрз иля урду ки, Ящмяд галханы
бярабяр дутду. Галхан пайидар олуб енди, гятфиня тогунду.
Ящмядцн няфяси баьлануб аьзындан бурнундан ган эялцб
тяразбятяраз мяаллаг йыхылды.
Мцсялманлар шад хцррям олдулар. Жяфяр атын башыны чякцб дурду. Ящмядя ат йетцрдцляр. Ящмяд сцвар олуб, йеня
бярабяр дурдулар.
Ящмяд диди: – Йа Жяфяр, ахшам олду вар, бу эежя ращат
ол. Бян дяхи ьафил идим. Сабащ мейдана эялялцм. Икиси дяхи
дюндцляр.
Мцсялманлар Жяфяря гаршу варуб шадлуг едцб, гаму
мцсялманлар Жяфяря тящсин ейлядиляр.
Кяффар ляшкяри дюнцб пяришан олдулар. Хеймяляриня эялдиляр. Шявун вя Шямас тяхтляриня кечцб отурдулар. Ящмяд
алтун кцрсц цзяриндя отуруб, дямбядям Жяфярцн пящляванлыьын йад едирди. Ол гядяр Жяфярцн ярлцьцн вя пящляванлыьын
сюйляди ким Шямун вя Шямас дидиляр: – Йа Ящмяд! Жяфяр
щанда, сян щанда. Ящмяд диди: – Юмрцмдя чог пящляванлар эюрдцм, амма мунжа пящляван эюрмямишям.
Бу тяряфдян мюмцнляр абдяст алуб ахшам намазын гыл56
дылар. Жяфяр юз дярэащына эялцб мющкям эейинцб атына сцвар олуб [19], кяффар ляшкяриня эетди. Йолда ляляси Тявабил
раст эялди гараголда иди, диди: - Йа Жяфяр, эиня няряйя эедирсян? Жяфяр диди: – Щиммятин иля ким Рум ляшкяриня эедирям.
Тявабил эетмя ким наэащ билярляр. Жяфяр дидиким, аллаща сыьынырым. Щяр ня ким йазылубдур, ону эюряжяйям. Эедцб,
ляшкяря йетцшдц. Йахын бир йердя пцнщан едцб, Шямас жадрына эялди. Эюрдц ким бяэляр вя маяликляр отурурлар. Ящмяд
дяхи бир алтун кцрсц цзяриня яэляшцб дямбядям Жяфярцн
пящляванлуьун йад едцб ол гядяр Жяфярцн ярлиьцн вя пящляванлыьын севди ким жцмля щейран олдулар. Эиня Шямун вя
Сямас дидиляр ким, йа Ящмяд ол щанда, сян щанда. Ящмяд
ол щунярлиэинин ешгиня пийаля ичирдц. Вя Жяфяр дуруб тяфяррцж едирди. Ящмяд дуруб, щяман мяжлисдян чыхуб эетди вя
бир нечя гулларя дястур верцб Ящмяд ряваня олду.
Жяфяр диди: «Эюряйим бу ня тяряфя эидир». Далусунжа ряваня олду.
Ящмяд эедцб, бир сящрайя чыгды ким, сящранын ортасында баьча эюрцндц. Арястя ол баьын гапусына эялцб, атындан
енцб, ичяри эирди. Атын гойуб гапуны бяркитди. Мябадя ким
Мящяммядиляр эяляляр, диди. Амма Жяфяр ардынжа эирмишди.
Эюрди бир нярдубан бир тяхтя сюйкянмишдир вя дяхи тяфяррцж
едцб эюрдц. Ящмяд бу баьы доланыр. Мябадя ким
Мящяммядилярдян кимся эялцб, орада эизлянмясин [19а].
Жяфяр диди: - Няряйя эется ялбяття ол бурайа эяляр дейцб,
дайанды вя йухары нязяр едцб эюрдц ки, бир тяхт гурулмуш.
Бир мящбуб гыз тяхт цстцндя отурур, йцзц айя бянзяр. Алаты
гурулмуш гызыл шамданлар йаныр. Ящмяд дяхи эялжяк гыз
гаршу варуб, ялин бойнуна салуб тяхтя кечцрди, яэляшдиляр.
Гыз диди: - Ня эеж эялдцн? Шямун вя Шямас гатында идим.
Бир нечя пийаля шяраб ичдиляр. Гыз бир гузу, бирйан олмуш эятирдц. Бир нечя логма йейцб вя щям ичдиляр. Ящмяд сцст
олды. Бир нечя пийалядян сонра дяхи бир пийаля алуб диди: Буны ол иэидцн ешгиня ичирям ки, дун мяни мейдандя зябун
ейляди. Гыз сорды ки, сяни ким зябун ейляди. Ящмяд диди ки,
57
Жяфяр киби бир пящляван. Иэидлиэин ол гядяр сюйляди ким гыз
щейран олду. Жяфяр диди: – Мящзур ки, бу иэид мцсялман
ола.
Ящмяд щяр пийаля ки ичирди, щяман оьланун ешгиня ичирям, дерди вя Жяфяр гулаг асуб ашаьы енди. Вя щцсн Жяфяр
ащястя тяхтя чыхуб диди: - Сящщят нуш йа Ящмяд. Ящмядцн
ичиня горгу дцшдц, диди: – Сян кимсян? Диди: – Жяфярям, ол
пийаляни кимин ешгиня ичдцэцн. Дун сянинля мцщарибя ейляди. Сяни мян дцшмян билцрям. [20] Сян худ дост имишсян.
Мяним ешгим шярабыны ичирсян, эял имди сян мцсялман ол
бана йар, гардаш ол. Жаныны жящяннямдян хилас ейля. Ящмяд диди: – Щей сян мунда нейлярсян? Жяфяр диди: – Щяр
йердя ким мяни йад етсяляр мян анда щазырам. Ящмяд диди:
– Щяля сян хош эялдун. Имди сянинля эцшти дутарам. Яэяр сян
мяни басарсын мцсялман олурам. Яэяр бян сяни басдум,
сян дяхи бяним динимя эирярсян. Жяфяр диди: - Хош ола. Ящмяд бир хоштуман эийцб Жяфяр йанына эялди. диди: - Гуршагыны бяня вер. Дяхи гуршагымы сана верцрцм. Бирбиринин
гуршагын дутдулар. Ящмяд цч кяря гцввят ейляди. Жяфяри ала
билмяди. Гыз да тяфяррцж едирди. Бунжа икиси бир-бири иля чякишди. Ящмяд Жяфяри ала билмяди, ажыглануб истядц ки, бир йумруг ура, Жяфяр бир няря урду ким, Ящмядин вя гызын ягли
эетди. Жяфяр гцввят едцб, Ящмяди эютцрцб, ащястя йеря урду. Сычрайуб шащин киби кюксцндя отурду диди: – Нежясян?
Мян шярти йериня эятцрдцм. Сян ня дерсян? Яр одур ким сюзцндян дюнмяйя. Диди: - Дюнмяням. Жяфяр кюксцндян
дурды. Жяфярцн юнцндя йцз йеря гойуб диди: – Ня дейялцм
ки, мцсялман олум. Жяфяр Кялиме-и Шящадяти юэрятди. [20а]
Иман ярз гылды вя гыз дяхи мцсялман олду. Ящмяд бир пийаля
долдурду. Жяфяря верди Жяфяр диди: - Бизим динимиздя шяраб
ичмяк йохдур, щарамдыр чцнки гыз бу сюзц ешидцб, шяраб
алатын баьлады. Гузы бирйаныны ортайа эятцрди. Ящмяд диди
ким, йа Жяфяр, истярим сана бир лягяб гойам. Жяфяр диди: Хош ола. Диди: - Сянин адун Бяттал олсун. Жяфяр диди: – Мян
дяхи сяна бир лягяб гойурам. Ящмяд диди: - Хуш ола. Диди: 58
Сянин адун Ящмяд Тарран олсун. Пяс бунлар шад-хцррям
отурдулар. Бяттал чох шцкцрляр ейляди. Ящмяд Тарран диди: –
Йа пящляван, дур имди сян юз ляшкяриня, бян юз ляшкяримя
вараг. Сабащ мейдана эял вя мян дя эялярям. Бир-биримизля
жянэ едяк. Сян мяни ал, сана мейдан ичиндя иман ярз едцб,
мцсялман олум. Андан сонра эюрсцнляр кы мян кафирляря
нейлярим. Баттал диди: - Хош ола. Дурдулар щяр кяс юз ляшкяриня вардылар. Сабащ олуб йеня ики ляшкяр сяф баьладылар. Сеййид Баттал мейдана эирди, чаьырды: – Щаны Ящмяд, эялсцн,
диди. Ящмяд дяхи эялди. Баттал эюрдц ким Ящмяд ящдиндян
дюнмцш. диди: - Йа Ящмяд, Сюзцндян дюнмцшсцн. Ящмяд
диди: - Сярхошлугдакы яграр дцрцст олмаз [21] дейцб, жида
щяваля гылды. Сеййид Бяттал гычы илян рядд ейляди. Эялди ким
эежя дяхи ким бир йумруг кюксцня ейля урду ки, ики айаьи
цзянэцдян чыхуб, башы цстя мяаллаь йыхылды. Ислам ляшкяри
шадлуг гурды. Гаму бяэляр афярин охудулар. Баттал шащин
киби кюксцня чыхуб хянжяр боьазына гойду диди: – Йа Ящмяд, эежя ки, тювлядцр мяни йохса сян билцрсян. Дярщал Ящмяд иман ярз ейляди. Сеййид Баттал дурды. Ящмяд дяхи башын Батталын айаьына гойду вя дяхи йцзцн кафирин тяряфиня
чевирцб диди: – «Яшщяду Янлаилащя илляллащ вя Яшщядц Янла
Мящяммядян-Ябдущу вя Рясулуллащу». Диди: – Йа пящляван, пяс бир дям тяфяррцж ейля эюр мян бу кафирляря ня ейлярям. Атын сцрцб диди: – Ей кафирляр сиздян безарам. Сизцн
дининцздян дюнцб Мящяммядийя дининя эирдцм. Жанумы
таму одундан гуртардум. Шимди адым Ящмяд Таррандыр,
диди. Кафирляр бу жавабы чцн ешитдиляр, Шямунун бир вязири
вар иди она эюндярдиляр, эялцб, диди: - Ей Ящмяд, сана ня
олду ки, дюндцн. Ящмяд диди: - Эял сяндя мцсялман ол, бу
йахшы динди. Вязир диди: - Эял сяни Шямуня апарым. Ящмяд
Тарран ажыгланыб диди: - Эял сян дяхи мцсялман ол, йохса
башыны кясярям. Вязир ажугланды [21а]. Ящмяд Тарран иряли
эялди. Вязири атындан гапды, чякди. Мейдан ичиндя башын
цзцб, кяффаря доьру. Шямун фярйад ейляди. Кяффар ляшкярцнцн йцзляриндя ган гачды. Бир кафир дяхи Митран адлу мей59
дана эирди диди: - Ящмяд, сана ня олду ки, бабаларунун динини тярк ейлядцн. Ящмяд Тарран аны дяхи диня дявят ейляди.
О, кафир чог йалан сюйляди. Ящмяд Тарран аны дяхи щялак
ейляди. Ямсал, гырг кафири юлдцрдц вя дяхи кимся мейдана
эирмяди. Ящмяд Тарран иряли эялцб Сеййид Баттал юнцндя
йцз йеря гойду диди: - Ей пящляван, дилярям ки, азан верясян юзцмц бу ляшкяря урам. Баттал дяхи дястур верди. Ящмяд Тарран дяхи атындан йеря енцб атынын голанын бяркитди.
Юзцнцн ляшкяря верди. Андан Абдцлвящщаб щямля гылды.
Андан Сеййид Баттал юндян Абдцссялям вя дяхи ол цч мин
киши ийля Ямир щямля гылды. Бир эцн бир эежя гаты жянэ олду.
Ган сел киби ахды. Аз галды мцсялманлар сяктя ола. Бяттал
йцзцн эюэя тутуб диди: - Худавянда, бу жянэцн сябяби мян
олдум. Мяни шярмсар етмя. Щяман дям йеря йцз гойуб
топраьы савурды. Эюэлярцн йцзцн эюрмяз олдулар. Сеййид
Баттал сяфляри сюкя-сюкя ялям дибня эялди. [22] Ялямдары юлдцрдц, ялям тахты. Кафир ляшкяри сынуб, гачмаьа йцз гойдулар. Мцсялманлар далусунжа кафирляри цч эцн гырдылар. Цч
эцндян сонра эялцб щяман сящрайа гондулар. Шямунун
чадрын Ящмяд Таррана вердиляр. Йетмиш мин кафири гылынждан кечирдиляр вя йедди мин ясир эютцрдиляр. Жцмляси мцсялман олдылар. Жцмлясиня Сеййид Баттал хялятляр верди атлар вя
донлар баьышлады.
Йени мцсялманлари Гейсяр оьлу Рабинин цзяриня эюндярдиляр вя дахили малдан газыляр тягсим ейлядиляр. Бяттал бир
пенжин чыхаруб хялифяйя эюндярдиляр. Мябадя, бир щяббя гябул ейлямяди.
Андан кючдцляр, Малатийа эялдиляр. Хялифяйя намя эюндярдиляр. Чцн намя хялифяйя эялди. Охудулар Сеййидин фятщиня шад-хцррям олдулар. Йедди эцн шадлыг ейлядиляр вя дяхи
хялифя буйурды. Жцдя вя Сеййид Баттала вя жцмля адлу бяэляря хялятляр эюндярди. Жцдя эялцб ол хялятляри Сеййид Баттала
Ямиря вя бяэляря йетишдцрди. Шад-хцррям олдулар. Бунлар
бурада йемякдя ичмякдя. Бу гисся бурада тямам олду.
Щекайят диэяр беля рявайят олунур ки, бир эцн Ямир вя
60
Сеййид Баттал атлануб бир су кянарына эялцб, дцшдцляр. Сеййид Бяттал орада айылды ким, суйа эирцб. Атына [22а] минуб,
суйу кечди. Бир мяхфи йердя эялцб суйа эирди вя чыхуб тонун
эейди. Наэащ бахуб эюрдц бир бюйцк баь. Вя баьын ичиндя
бир гяср ичярудя дцрлц йемишляр. Сеййид диди: - Бу ня хуб
мягамдур. Яжяб, бу баь кимин оля, дейцб атына минцб баьын гапусына эялди. Бир дям тяфяррцж ийля бир нязяр едцб эюрдц ки, бир мящбуб Симу зяр ичиндя. Гыз нуря гярг олмуш
гясрдян тышра чыхмуш тямаша едир. Бин Йусиф Мисри Зцлейханин Йусуфу йанында йалан олур. Щяман ол бахышда йцз мин
жаникюнцлдян гыза ашиг олду вя гыз дяхи буну эюрцб, диваня
олду. Дайясиня диди: – Ай дайя, ол иэид кимдцр, щеч билцрмцсян? Дайя диди: - Бяли, билирям. Гыз сиррини дайясиня диди.
Дайя диди: - Бу Сеййид Батталдур, сянцн ямцн оьлудур.
Бялли пящлявандур. Гыз диди: - Сиррими билмясцн, сябр едцб
эюрялцм Аллащ-тяаланы ня гылыр, Сеййид Баттал дюндц рцхсари
зийадя олмуш мящяббят ясир ейлямиш. Ямирцн йанына эялди.
Атлануб шящяря эялдиляр. Сеййид Баттал Ямирдян хябяр алды
ки, шол филан баьыгяср киминдцр? [23] Ямир диди: – Сянин ямин
Щясяниндцр вя дяхи бир гызы вардур. Адына Зейняб дерляр.
Эюзялликдя нязири йогдур. Сеййид Батталын ешги дяхи зийадя
олду. Гярары галмады. Гыз дяхи бундан бетяр олду.
Бунун цзяриня гырг эцн кечди. Бир эежя Ямир Щязрят
Рясул Ялийя Ялсялляти душунда эюрдц диди: – Йа Ямир, сабащ
олсун, адам эюндяр. Щясяни чаьур аллащын ямри иля гызын
Сеййид Баттала версцн. Чцн сабащ олду. Ямир адам эюндярди. Щясяни чаьырды, щекайяти билдцрди. О дяхи шад олду тез
той едцб, гызы Сеййид Баттала вердиляр.
Бунун цзяриня бир ай кечди. Бир эцн отурмушдулар. Бир
жясус ичярц эирцб диди: - Ибращим жясус эялди. Дястур вармы,
ичярц эирмяэя. Иззин алуб, ичярц эирди, дца гылдылар, сонра ящвал хябяр алдылар. Жясус диди: - Мян Мямуриййядян эялцрим. Шямун Гейсярцн оьлу йцз мин ярз гылды мунда эялмяэя Мещраны гоймады, Гейсяря билдурдиляр. Мещран Гейсяря
диди: - Сян Батталы нежя гойдун? Оьлуну дустаг ейляди. Дин61
дян [23а] чыгаруб юз дининя дюндярди. Ящмяд киби пящляваны
мцсялман етди алями хярабя верди. Ики кярря сянин ляшкярини
сындурды дейцб, зар-зар аьлады. Гейсяр диди: – Дюрт оьлум
вар. Беля варсунлар. Тамам мцсялманлары гылынждан кечцрсцнляр, ода йагсунлар вя Батталын дяхи дярисин чыгарсунлар.
Вя щяр ким Батталы юлдцрся тямам тяхтим онундур, диди.
Шямун бу хябяри эятирдц ки, щазыр олун, диди. Ямир буйурду
ляшкяр жям ейлядиляр. Иэирми мин яср жям олдулар. Пяс бяэляр
Баттал йанына эялцб, жями ляшкяр иля бир йердя ряваня олуб,
яввялки йеря эялдиляр. Архаларын даьа вериб чеврялярин хяндяк газуб, ики гапу гойдулар.
Эцнлярдя бир эцн хябяр эялди ким, Зейняб хатун эялди.
Эялцб Сеййидин ялин юпдц. Баттал диди: - Нечцн эялдцн? Диди: - Фярагя таб эятцрмяйцб, эялдцм. Баттал буйурду Зейняб хатуну тышра чыхардуб, бир чадыр вердиляр отурды, сабащ
олду. Кафир ляшкяри эялцб эюрдцляр Сеййид Баттал, Ящмяд
Тарран, Жцдя вя Щяббаб, Тявабил, Яфлащун жцмляси догсан
яр иля кафиря гаршу эитдиляр.
Шямасын бир пящляваны вар иди. Адына Йемелйан нам
дерлярди. Мин [24] адам иля ону эюндярди, вар эюр ол эялянляр ня гювимдур, эялцб. Эюрдцляр ким мцсялманлардыр. Щяман дям щямля ейлядиляр киши дяхи мин кишийя юзлярин вердиляр. Ящмяд Тарран няря уруб, щямля гылды вя дяхи Абдцлвящщаб щяр бири бир тяряфдян щямля гылдыЛар. Бир саятдя цч
йцз кишини гылынждан кечцрдиляр. Галаны мяжрущ олуб гачдылар. Мцсялманларун щеч бириня зяряр олмады. Шад-хцррям
дюнцб, Баттал йанына эялуб, щекайяти билдурдиляр. Шямас
ажуьлануб сюэди, диди: – лянят сянин киби пящлявана ким,
мин киши иля йцз кишийя дюзмяйиб гачдун, диди: Ящмяди сян
билцрсян нежя пящлявандур. Анын гылынжына ким дюзяр? Шямас дяхи эялцб гондулар. Шяраб эятцрцб, ичцб дям олдулар.
Шямас вя Шямун буйурду, гырг киши эятцрдцляр.
Бир Сябущ адлу вязири вар иди. Намя йазуб щяман дям
кешишляр иля ряваня галдылар. Сябущя тапшурдулар ки, вар ол
гювмя деэин. Бятталы бана версцнляр вя щяр илдя хярражы бо62
йунларына алсунлар ким щяр ил юзляри эютцряляр, бян дяхи бундан эерц гайыдым. Йохса, Нарынур щаггычцн ня гядяр ислам вилайяти варса хяраб едцб ода йакарам. Буну дейцб,
гырг кешиш иля вязирляри эюндярди. [24а]
Чцн намя йетцшди. Ачуб охудулар. Бяттал ажыьлануб
намяни пара-пара ейляди диди: - Вар Шямуна вя Шямаса,
сюйля. Мцсялман олсунлар. Мяним ниййятим олдур ким тямам Руми мцсялман едим. Исламбулу тямам хяраб едям,
килсялярин йыгуб йериня мясжидц мядрясяляр йапым, диди вя
кешишляри диня дявят ейляди. Гябул етмядиляр. Жцмлясинин
бойнуну урду. Сябущун бурнун вя ики гулаьын кяждиляр.
Шямаса эюндярдиляр. Чцн Сябущ, Шямаса эялцб, щекайятин
диди. Шямасын вя Шямунун йцзляриндя ган гачды, дидиляр. Бу
нечя йавуз гювмцдцр? Шямас диди: – Мябадя, намусун эедя, йахшысы будур ким бурдан дюнялцм. Шямун ажуьлануб,
диди ким, бу ня сюздцр дейирсян. Яввял сяни юлдцррям, андан Рум ляшкяри иля о ляшкяря варрам. диди: – Гейрятсизликдян, юлмяк иэидликдир дейцб, тез буйурду. Ляшкяр атланды.
Бу тяряфдян мцсялман ляшкяри атлануб хяндягдян чыхуб сяф
баьладылар. Шямун эюрдц ким мцсялманлар бир йердя сяф
баьламушлар.
Бир кафир вар иди, Сяржайыл Шямуну йетмиш мин киши иля
даьын саь йанына эюндярди. Юзц нягаралар тюкцб мцсялманлара гаршу дурду. Дюрт тяряфдян щямля ейлядиляр. Ахшам вягти олунжа гаты жянэ ейлядиляр. Чцн ахшам арайя эялди, [26] щяр кяс юз мянзилиня дюнцб, сакин олдулар. Сяржайыл
Шямас йанындя чог лаф ейляди.
Сабащ олды, эеня ики тяряфдян нягаряляр дюкцб сяф баьлайуб дурдулар. Мцсялман тяряфиндян Жцдя оьлу Муса
мейдана эириб, гырг кафиры жящяннямя васил ейляди. Кафир тяряфиндян Синбат мейдана эирди. Бир нечя щямля ортада хятайя кечцб, Синбаты да зябун ейляди. Синбат диди: – Йа Муса,
мяним хатиримдир ким мцсялман олам. Муса диди: - Хош
ола. Синбат бу сюз иля дюнцб, Шямуна эялди, диди: – цзцрцм
вар йохса, мяним йанымда ол ня кишидир, дярщал Тярйун ад63
лу бир кафир мейдана эирцб, Мусайа жида щяваля ейляди. Мусанын жидасын вя гцрзцн мяни едцб, нювбят Мусайа эялди
бир гылынж урду. Кафир галханы бярабяр дутду. Галхан еля
кюксцня дяэди ики паря ейляди. Дяхи кафирлярдян кимся мейдана эирмяди. Муса дюнцб Баттал йанына эялцб дца едцб,
тез намазын гылдылар.
Мусанын бир ямиси оьлу вар иди. Мущаммяд бин Яли
дерляр иди. Ол мейдана эирди. Шямас Синбата Нямруд йцзцн
суйуну тюкдцн, диди. Ляйин Синбат ьейрятлянди. Хов ща хов
язм мейдан едцб, Мящяммядя бярабяр эялди. Гырг щямля
хятайя кечди. Синбат йеня зябун олуб диди: – «Ей жаван!
Мусайа димишдим ки, мцсялман олайым. Мящяммяд [25а]
диди: – Мян дяхи истярим мцсялман оласын нежя ки, Гейсяр
оьлу Раби олды. Мящяммяд диди: – Эял имди мцсялман ол.
Синбат диди: – Яввял сян вар, Баттала сюйля. Пяс, Мящяммяд
эялцб щекайяти Баттала билдцрди. Сеййид Баттал диди: - Ол юзц
зябун олдуьундан щийля едцб, сяни бурайа эюндярцб юзи
дюнцб ляшкяря эетди.
Пяс эиня ахшам олду, ики ляшкяр дюндцляр бу тяряфдян
мцсялманлар сабащ олунжа намаза мяшьул олдулар. Сабащ
олды, йеня щяр ики ляшкяр атлануб сяф баьладылар. Ол
Мящяммяд мейдана эирцб, чаьурды. Щаны Синбат дцн эцн
бяни алдадуб, гачды. Яэяр яр ися, мейдана эялсцн. Шямун
диди: – Ей би ьейрят, нечцн щярифдян йцз дюндярдцн. Синбат
диди: - Шямун йалан сюйляр, юзц зябун олды.
Язмаг адлу бир кафир мейдана эирцб эцрз щяваля ейляди. Мящяммяд мяни ейляди. Мящяммяд йетцшцб бир эцрз
урду ки, аты иля юзц йеря йыхылды. Шямас ажуьланды. Синбат начар мейдана эялди. Бир гылынж щяваля ейляди. Мящяммяд
рядд ейляди. Нюбят Мящяммядя йетцшдц. Бир гылынж урду
галханын кясцб башына тогунду. Ики пара олды. Синбат ляйин
Мящяммядин юнцндян эетди.
Мцсялманлардан тяк бир аваз гопды. Шямас буйурду,
Мящяммядин цстя ат салдылар.
Баттал няря уруб щямля гылды. Ящмяд Тарран вя [26]
64
Абдцлвящщаб вя жцмля пящляванлар гаты жянэ ейлядиляр вя
дяхи кафир ляшкяри пяришан олдулар.
Ахшам олуб, ляшкяр айрылды. Шямун диди: - эюрцн Нямруд бизя нечя харлуг едир. Пяс ики тяряфдян гараул атлануб
ляшкяри сахладылар та ким сабащ олды, мейданы арястя ейлядиляр. Ол Шямун мейдана эирди. Байраг санжаь ики йцз алтун
кямярли бястя голларц ики йцз руми бедави жювланя эятцрдиляр. Ящмяд Тарраны эюрцб мейдана эялди. Шямун Ящмяди
эюрдцкдя атын башыны чевириб юз ляшэяриня ряваня олды. Мцсялман ляшкяри шад олдулар. Шямун бичаря юз ляшкяриня эялди.
Шямас ажыьлануб, йцзцня тцпцрди. Азад ейляди ки, юзц эедя
Сяржайыл гоймайыб юзц мейдана эирди.
Мцсялманлар бунун гяд-гамятин эюрцб щейран галдылар вя бу дя Фирянэ падшащы иди. Ящмядя гаршу эялди диди: –
Йа Ящмяд, рявамудур сян Гейсяр киби падшащын пящляваны
оласан. Бабаларын динин тярэ едцб, варуб бу ажлара уйасын.
Эял сяни аларум диди, эиня нар-ы нур йанындя мцкяррям оласын. Ящмяд ешидцб, ажуьланды. Ялиндя ки, жиданы щяваля ейляди. Сяржайыл ляйин чог жянэ ейляди. Ящмяд зябун олду. Сяржайыл ажуьлануб Ящмядя бир эцрз урду. Ящмяд галханы
[26а] бярабяр верди, галхан пайидар олуб даьылды. Башыны гачурды, енцб атына тогунуб йыхылды. Тявабил мейдана эирди,
андя кафир йыхылды. Щяр мюмцн кяс зябун олды. Сеййид Баттал ат мейдана салуб, ейля няря чякди ки, Сяржайыл сяряляня
олду. Аз галды ки, атындан йыхыла, юзцни сахлады диди: - Ня кишисян? диди: - Батталам, кафирляря гятталам. Кафир диди: – Анжаг бян сяни истярдим. Бир жида щяваля ейляди. Сеййид мяни
ейляди. Нювбят Сеййидя йетцшцб бир жида урду ким, жида галхандан кечцб кюксцня тохунду баьрындан чыхды. Жаны жящяннямя васил олды. Сеййид атындан енцб мейдан ичиндя
кцкряди. Мцсялманлар тякбир эятцрцб, тящсин ейлядиляр.
Сямаш аны эюрцб зарлыг ейляди. Дярщал Нямруд бир пящляван вар иди, ол дяхи щямля гылды, щялак олды. Алтымыш кафири
жящяннямя эюндярди.
Исламбулун бир бяэи вар иди. Ады Тякфур шащ иди. Ол дяхи
65
мейдана эирди. Аты дяхи юлдцрдц. Сямаш фярйад ейляди юзц
мейдана эирди. Бары бунларын юлдцэцн эюрмяйим, диди. Мяликаня донлар эейди, алтун ичря ьярг олуб, Сеййидя бярабяр
эялди. Сеййид сорду [27] ким, сян кимсян? диди: – Гейсярцн
оьлуйам. Ол диди: – Сян кимсян, бу эцн мунжа адамлар юлдцрдцн ки, щяр бирин йанында нечя сян киби гуллар ял-ял цстя
гойуб дурарлар иди. Сеййидцн ажугы дутуб, сяни дя онларын
йанына эюндяррям, диди. Шямас жида щяваля ейляди, Сеййид
мяни ейляди. Атын саэыртди ки, эечя Сеййид бир йумруг урду
ким ат шаьрусундан ашурулуб мяаллаг йыхылды. Сеййид ясардян енцб дурунжа, яллярини баьлады Яфлащуна верди. Ялям дибиня апарды аны эюрцб, гардешы Шямун фярйад ейляди. Буйурду: Йер бя йердян ат салдылар. Охлар йаьдурдылар. Сеййид
Баттал юзцни галабалыьа урду. Ол хачы олан бюйцк ялями ахдарды, тапуб Ялямдары юлдцрдц.
Бу жанибдя Шямасы Сеййцдцн чадрына эятцрдцляр. Бир
нечя киши мувяккил ейлядиляр. Онлар дяхи ляшкяря тамаша
едиркян, Шямас юзцнц хялвят эюрцб ялин ачуб шцкцр ичиндя
чадырдан чыхуб, гачды.
Зейняб хатун ону [27а] эюрдц, «гоймуйун» - дийинжя,
даьа чыхуб ряваня олду. Хадимляр эялиб, Сеййидя хябяр вердиляр ким, Сямаш гачды.
Щекайят бу жанибдян, кафир ляшкяри сынды. Ислам ляшкяри
цч гуруб дюндцляр. Жями пящляванлар эялцб отурдулар.
Амма Сеййид булунмады. Дюрт жанибя пяракяндя олдулар.
Щеч ясри мялум олмады. Пяришан олдылар.
Чцн ляшкяр ки, сынды, Бяттал Шямасы арамаьа эетмишди.
Эязиркян бир су кянарына эялцб, атындан енцб, донларин чыгарды. Кафирлярин ганындан пак йуду. Намаз гылуб отуруркян эюрдц ким гаршудан бир атлу эялцр. Билди ким Шямасдур. Тез атына минцб гаршу варды. Шямас дяхи Сеййиди эюрдц, жанына титрятмя дцшдц. Начар гаршу эялцб гылынжы щяваля
ейляди. Сеййид ирялц йериди. Шямасы атындан гапды йеря урду
баьлады. Алуб ряваня олду.
Бу жанибдя мюминляр гцссядя икян, Сейид Баттал эялди.
66
Гаму йаранлар шад олдулар. Гяним малын ейлядиляр. Сеййид
Баттал буйурду, пенжик чыгаруб хялифяйя эюндярдиляр. Галаныны ьазиляря гисмят ейлядиляр. Баттал ьази [28] бир щяббя алмады.
Бу тяряфдя Шямас мялун йеня фцрсят булуб, хилас олуб
Сеййидцн чадырына эялди. Эюрдц ким Сеййид бунда йог.
Зейняб йатмыш. Йаьлыьун Зейнябин аьзына баьлайуб вя ики
ялин баьлады алуб ряваня олду.
Чцн сабащ олды, мцвяккилляр Шямасы булмадылар. Сеййидя хябяр ейлядиляр ким, Шямас гачды. Дярщал Сеййид дуруб
румийаня донлар эейцб, эялцб атына минди. Эедцб цч эцндян сонра бир йеря йетцшди. Ол йерин йедди рящбаны вар иди.
Сеййиддян суал ейлядиляр ким ня кишисян? Сеййид диди: - Шямас гулларынданам. Баттал хябяр алды ки, сиз аны эюрдцнцзми ня тяряфя эетди. Дидиляр, «Мямуриййя тяряфиня эетди».
Сеййид дяхи ардынжа ряваня олуб эедцркян йолда шикар
едцб, бир су кянаринда дцшцб намаз гылды вя од йагды. Шикарын бишцрцб йеди. Эюрдц ким бир рящбан чыгуб эялди, нязяр едцб эюрдц ким мцсялманларун жясусу Мцнзирдир. Баттал диди: – Йа Мунзир, щанда идцн? диди: – Сяни ахдарурдум. диди: – Шямасы эюрдцнмц? диди: – Эюрдцм бир ата
минмцш вя бир адам дяхи бу ат цстя баьлу иди. Мямурийя
тяряфиня эетди. Дурду, атына минцб ряван олды.
Бир эцндян сонра ики кишийя раст эялди. [28а] Онлардан
хябяр сорду. Дидиляр, Гейсяр Рум Харчындя иди. Шямас дяхи
анда эетди.
Сеййид дяхи атлануб ряваня олды бир эцндя шящяря васил
олды. Бир мяьарада атын пцнщан ейляди. Юзи шящяря эирди
чцнки Шямас Харчыня эялди Гейсяр шад олуб, бяэляр йанына
эялди. Шямасы Гейсяр йанына эятцрдиляр. Сямаш атасынын ялин
юпдц диди: – Ясир олмушдум, йеня Иса мяни хилас етди. Бян
дяхи Баттала гясд ейляйя билмядцм. Юврятин булдум алуб
эялдим. Билцрям, ардымжа эялцр. Нар-ы Нур щаггы ялимя эиря, башын кясцб алями хилас едям, диди.
Вя Гейсярцн цч гызы вар иди. Бюйцэцнцн ады Китайун
67
иди. Ортанжунун ады Щимайун, кичисинин ады Мащпярйцз.
Зейняб хатуны Мащпярйцзя тапшырдылар. Ол эцн Зейняби щамама апардылар, дцрлц хялятляр эейдирдиляр, йанында отурдулар.
Бу жанибдя Сеййид Баттал эязиркян эюрдц ким бир киши
бир гарпуз сатыр. Бир агча верцб гарпузы алуб, йемяэя башлады. Бир киши эялцб суал ейляди ки, Ай иэит, ня йейирсян? Ол диди: – Шямас гулунданам, мцсялманлар бизи таримар ейляди,
бу щала салды. Ол киши диди ки, дцн эцн Шямас [29] эялцб,
Батталын хатунуну да эятцрдц, язим хублардан имиш. Гейсяр
дяхи анд ичди ки, бу дяфя юзц вара та Кябя гапусуна киби,
йандура. Кябя гапусунда дуруб, адамларын гыра. Сеййид
Батталын дярсин чыгаруб, алямдя эяздиря. Сабащы кечцб Мямурийяйя варажагдур. О, эежя Сеййиди алды евиня апарыб,
мещман ейляди. Дюшяк салуб, йатдылар.
Чцнки бу йухуйа варды, Сеййид дуруб эялди, кямянд
атуб йухары чыхды. Сарайын дамында дурду бир пянжяряйя
раст олуб, бахды эюрдц ки, Гейсяр тахтында отурмуш. Дюрт
оьлу дюврясиндя отуруб, шамлар йаныр. Сеййидцн ярлиэцн вя
пящляванлыьыны сюйлярляр. Андан эетди бир пянжяряйя бахыб
эюрдц ки, анда шамлар йаныр. Китайун вя Щимайун отурур.
Бунлар да Сеййиди сюляйирляр. Андан дяхи эетди о бири пянжяряйя. Эюрдц ким бир тахт гурулмуш цстцндя Мащпярйцз
отурур. Мащи-табаня бянзяр. Зейняб хатун дяхи онуйла
отуруб йемякдя-ичмякдя. Мащпярйцз Зейнябдян сорду ки,
адун нядцр? Диди: - Зейняб. Сеййид гулаг асурды. Щяман
дяхи Мащпярйцз йанындан бир вяряг чыхарды, ол вярягин цстцндя Сеййидцн вя йаранларын суряти йазылы иди. [29а] Зейнябя
эюстярди. Зейняб диди: - Сян бунлары ня йердя эюрмусян
ким, сурятлярин йазмышсан. Мащпярйцз диди: – Рясул Щязряти
душумда эюрдцм. Бу гырг пящляванлары, онун йанында эюрдцм. Рясул Щязрят буйурду, «бунлары билцрмцсян?». Мян
дидим, йа Рясул аллащ, сян бяни бунларын бирисиня вер. Ол бана диди: - Гырг эцндян сонра ровзяндян ашаьа ким енярся
сяни она вердим. Имди бян дяхи эцнц сайдым бу эежя, гырг
68
эежядир ким Рясул Щязряти бана буйурмуш. Ол йалан сюйлямяз. Щагг пейьямбярдирся йухарыда ким варса ашаьа еняр,
диди. Сеййид ки бу сюзц ешитди, «амянна вя сяддягна» дейц
нярдцбандан ашаьа енди. Зейняб диди: – Бу эялян Батталдур. Дярщалал икиси дя гаршу эялцб, йцз йеря гойдулар.
Мащпярйцз нязяр ейляди. Сеййидцн жямалын эюрцб ешги
дяхи зийадя олду. Тез бир гузу бирйаны эятцрцб йедиляр, шцкцрин гылдылар. Баттал диди: - Тез эетмяк эяряк, дуруб атасынын, юзцнцн ня гядяр йахшы шейляри вар ися йыьыб жям едцб,
бцржя эялдиляр. Кямянд атуб, сарайын дамундан ашаьа ендиляр. Атлары алуб, эямийя йахын эялдиляр. Маллары эямийя гойуб, Сеййид юнляриня дцшцб ряван олдулар. Бу жанибдян чцн
сабащ олды. Дайяляр щалы билцб Гейсяря ярз ейлядиляр. Гейсяр
мялул олуб, оьланларыны жям ейляди. Бир улу оьланы, бяэляр иля
отуз мин гошун иля Сеййид ардынжа ряваня гылды.
Гейсяр диди: - Щяр ким Батталы юлдцрся, тажы-тяхтим
онун олсун.
Бу [30] жанибдя Сеййид сабащ олунжа йериди бир чешмяйя
йетишцб, атындан енцб абдяст алуб, намаз гылды. Чцн намаздан фариь олдулар. Наэащ, бир тоз эюрцндц. Сеййид дяхи
силащына гуршанды. Наэащ Шямас чыгуб эялди. Чаьырды: - Ей
Сеййид, бу ня ишдцр ейлядцн, щазыр ол ки, йетишцрцм. Мащпярйцз диди: – Йа Сеййид, сян бир дям тяфяррцж ейля, эюр мян
бунлара нейлярям дейцб, Шямаса гаршу варды. Шямаса бир
жида урду ки, атын эютцрцб атды. Шямас щцняр мющнят иля хилас олду. Кичцк гарындашы вар иди. Рамини адлу. Мащпярйцзцн ана бир гарындашы вар иди. Эялцб диди: – Ей Мащпярйцз,
бу ня ишдцр ким сян ейлядцн. Мащпярйцз ол вяряги чыхартды
диди ки, душумда эюрдцм. Щекайятин кямакан шярщ ейляди.
Чцн Рамини ки, бу щекайяти билди, Иман нуру йцзцня урди,
бармаьын эятцрцб иман ярз гылды. Мцсялман олды. Рамини
эялцб Сеййидцн [30а] юнцндя йцзцн йеря гойду. Сеййид Рамининин ики эюзцндян юпдц. Шямас аны эюрцб дям няфси
баьланды. Буйурды, ляшкяря тямам йербяйердян ат салдылар.
Мащпярйцз, Зейняб вя Раминини щямля гылдылар. Сеййид бир
69
кяря урду ляшкяри таримар ейляди. Ялямдары юлдцрди. Ляшкяр
сынуб, гачдылар. Чохлу мал жям ейлядиляр. Бин ат, бин киши ясбаплар Малатийа шящяриня эялдиляр.
Мцсялманлар Сеййидцн бу фятщиндян шад олуб, йедди
эцн той-дцэцн ейлядиляр. Мащпярйцзы Сеййидя ниэащ ейлядиляр. Ол гяним малындан пянжик хялифяйя чыгдылар. Йцз ат, йцз
гылынжы Абдцлвящщаб Раминини дя алуб хялифяйя апарды.
Чцн намя хялифяйя эялди. Шад олдылар. Хялифя дя дяхи
йахшы атлар вя хялятляр эюндярди. Эятцрцб Сеййидцн юнцндя
гойдулар. Жцмля йаранлар эюрцб шад олдулар.
Бу жанибдя чцнки бу ишляри Абдцссялям эюрцб диди: Нечцн мян дяхи бир ад чыгармайым. Гаму улу кечмишиндян йцз дюндярди. Хор олдым.
Бир эежя Абдцссялям ьязяб иля хуб Тярсуса эетди.
Ол вягт Тярсус мцсялман шящяри иди. Щцсейин оьлу
Мящяммяд анда падшащ иди. Он бин ляшкяри вар иди. Чцн
ешитдиляр Абдцссялям эялцр гаршу чыгдылар. Алуб шящяря
эялдиляр. Щцсейин [31] оьлу Мящяммядин бир улу гулу
гуллуг ейляди. Щямид, Щяббаб вя Язиз Няср анда щазыр
олдулар.
О мяжлисдя Абдцссялям Сеййиддян чох шикайят ейляди.
Йяни мяним мянсябим алды. Няср диди: – Сян дяхи бир щцняр
эюстяр. Гейсярцн бир гызы Харжындадир. Вар, ал эятцр йа Исламбулда Сярапил кешиши юлдцр, Румда андан гяддар кешиш
йохдур. Йа ол гызылы Иса зяманындан бяри йаныр ону эятцр йа
ол сябят ким гызыл алтундан ичи мцшк-янбяр вя йа бцт-янбяр
вя мцшк зяфяран ичи долудур. Оьурла эятцр. Абы мябудийяйи
йеря тюк. Биз хялифяйя ярз едялцм, сяна мянсяби эерц версцн,
дидиляр.
Абдцссялям бу сюзляри ешидцб, румийаня донлар эейцб,
Румя язм-и олду. Эцнлярдя бир эцн Исламбула эялди гясд
ейляди ким, бир иш дута. Туйдулар, Гейсяря эятцрдцляр. Иши
мялум олды. Гейсяр буйурду, бир хам эюн эятцрдиляр. Абдцссялями ол хам эюня гойдулар. Бир зянжир эютцрдиляр. Щяман зянжиря мющкямлийиб, зянжирцн бир ужун гялянцн цзяри70
ня бир ужу килсянцн гапусуна баьладылар. Щавайа гойдулар.
Абдцссялям щавада асалу галлды. Гырг кешиш мцвяккил ейлядиляр. Эцнцн [31а] истисиндян йаш эюн гуруду. Абдцссялям
эежя-эцндцз фярйад-фяьаня башлады. Пяс Исламбулда бир налбянд вар иди, Мущянэ щинду иди мцсялман иди. Даим ня иш
олса иди, мцсялманлара хябяр ейлярди. Чцнки Абдцссялямин
бу иши ашкар олды. Мущянэ Малатийайа ряван олды. Чцн йаранлар отуруб, Абдцссялямдян сюйляр икян, Мущянэ щинду
йетцшдц. Абдцссялямин ящвалыны билдирди жцмляси аьладылар.
Сеййид диди: - Йаранлар, щидмятиниз бянимля олсун, дяхи мян
эедирям.
Ол заман Сеййид йаранлар иля вида едцб, жамясин мцбяддял едцб Мущянэ щинду иля ряваня олдулар. Шямасын дыриня эялдиляр. Абдцссялямин щекайятин Шямаса ярз гылдылар.
Иншааллащ варуб хилас едярям, диди. Шямас диди: - Ьайят,
мцшкцл щалдыр. Щагг-тяала мянимля олсун, диди. Ол эежя
евиндя галдылар.
Сабащ олды дуруб ряваня олдылар. Сеййид нязир ейлядики,
пярвярдиэара бана инайятин олсун, щяр эащ Абдцссялями
гуртарсам мин фягиря хялят веррям вя мин ажы тойурам.
Атын сцрцб та Исламбула эялдиляр. Мущянэ щиндуни [32]
евиня эюндярди. Атыны дяхи бир маьарада эизляйцб, силащын вя
йараьын анда гойду. Юзц шящяря эялцб, эюрдц ким, бир шящяр муяззям вар. Арасында бир кился вар гяляйя бянзяр вя
дюрт йцз кешиш вар, щяр бириси бир иглимдян эялцб анда ибадят
едцрляр вя Сеййид рущбаня донлар эейцб кешишляря гаршу
эялди. Эюрцшдиляр. Мяфтцл йанына апардылар. Жцмля кешишлярцн башы иди. Ода, эюрцб гаршу эялцб эюрцшдцляр. Ол эежя
анда гонаг олды. Мяфтул сорду, ня йердян эялцрсян? Сеййид
Баттал диди: – Бейтцл Ял Мцгяддясдян эялцрям. диди:- Адун
нядир? диди: - Адым Шамилдир. Мяфтул диди: - Анда бяним бир
гарындашым вар иди. Сярабыл кешиш дерляр. Анын бир оьлу вар
иди. Имди иэирми илдур анда елим-тящсил едир. Сеййид диди: Бян ол Сярабылын оьлуйам. Елмим тамам. - Билдцм. Тякрар
эюрцшдц, ики эюзцндян юпцб, баьрына басды. Ол эежя, сющбят
71
ейлядиляр. Исламбул ичиндя ня гядяр улу рущбанлар вар ися
жям олдулар. Сабащ олунжа сющбят ейлядиляр. Жцмлясин мярам ейляди. [32а]
Чцн сабащ олды. Ерагыл Гейсяря хябяр вердиляр Рящбан
эялди ким Нар-ы нур (Иса) юзцдцр дидиляр. Ня гядяр кешиш вар
ися мялзям олдулар. Гейсяр диди: - Аракиля айыдун жям олалым. Дин улусун зийарят едялцм. Щцсцн-нясищят ешидялим диди.
Сабащ олды, Гейсяр, Шямун, Шямас, Мятран, Илйун улу
кафирдян идиляр. Щазыр олдылар ол кешишляр Сеййиди алуб, иряли
вардылар. Гейсяря гаршу йеридиляр. Чцн Гейсяр Сеййиди эюрдц, титрятмя дцшдц. Йахун олдулар, бищуш олды. Йанында
оланлар дутдулар. Гейсяр юзцня эялди, Сеййиди зийарят ейляди.
Сеййид ялин вермяди. «Сяндя дцнйа мящяббяти вардыр», дейцб ялин чякди. Гейсяр Сеййидцн ятяэин алуб, йцзцня эюзцня
сцртди. Бяэляр дяхи эялцб Сеййиди зийарят ейлядиляр. Сеййиди
минбяря тяклиф ейлядиляр. Минбяря чыхуб санки Исанын айнасы
иди. Нясищятляр ейляди. Гейсярц ня гядяр бяэляр вар ися жцмля
Сеййидя мящяббят ейлядиляр вя Гейсяр ирялц эялцб диди: - Ей
дин улусу, мясищин гуллары, бу зяман Малатийада бир оьлан
пейда олмуш. Чог улу кишиляримизи юлдцрдц, нечяляримизи
диндян чыгарды. Имди щиммятин беля олсун ки, эедирям. Ол
оьланы яля эятцрцм тямам ислам ляшкярин гылынждан [33] кечцрцб, Кябялярин йыхам, хялифялярин дутам. Сеййид диди: Имди гям чякмя Нар-ы Нур (Иса) имди сана йар едцрям, диди. Гейсяр эялцб Сеййидин ялин юпдц, юнцнжя йцрийцб юз мягамына апарды.
Йарым эежядя Сеййид о йеря эялди ким, Абдцссялям дара чякмишдиляр. Эялцб эюрдц ким, мискин Абдцссялям ол
зянжирцн ортасында асылмыш, ол эюн гурумуш бир аз сяс чыгарыр. Гаранлыг йердядцр. Ол диди: - Бу нежя ишдцр. Бу мякри
Аллащ тала инайят едя, гуртарам.
Бу фикирдя иди, эюрдц бир киши эялцб Сеййидцн яйаьына
дцшдц диди: - Кимсян? Диди: - Гулунам. Мущянэ щиндуйам. Сеййид диди: - Мяни ня билдин? Диди: - Сяндян айрылду72
ьума мялул олмушдум, эежя Щязрят Рясулу душумда эюрдцм. Диди: - Дур вар, Баттал филан йердядур. Сян дяхи она
йардым ол. Дярщал эялдцм ямрцн нядир? буйур, она бинайитядбир ейляйялцм.
Сеййид буйурду: - Гырг узун аьажлар эятирцб бир-бириня
баьладылар. Ужуна бир сим тяраш алмасдан раптетиляр. Сеййид
хянжярин чыхаруб, ол беш йцз кишилярин башыны кясди. Андан
сонра, аьажлары Мущянэ Щиндуйа верди. Уш алуб зянжирцн
бир ужундан кясди. Зянжир щява йцзцля пяртов олды. Сеййид
ирялц йерийцб Абдцссялями гапуб Мущянэцн евиня эялдиляр.
[33а] Эюрдцляр эюн гурумуш, Абдцссялямин няфяси мяньубя олмуш. Мущянэун евиндя бир мярмярдян щовуз вар иди.
Адам мигдарынжа. Абдцссяллями ол щовуза гойдулар, тапшурдулар ки, муьайад олсунлар. Эеня бян эялярцм. Сеййид
чыхуб эетди. Та ким эедцб юз йериндя йатды.
Сабащ олды, ьяльяля дцшдц ким, бу эежя, Баттал эялцб
Абдцссялями гуртармыш вя беш йцз кишиляри юлдцрмцш. Гейсяря хябяр олды ханя-ханя арадылар булунмады. Сярабил кешиш
дюрт йцз рящбан иля ану арадылар булмайыб, мяьмун олдулар. Мяфтул вя Сярабил Сеййидин йанына эялдиляр. Сеййиддян
шикайят ейлядиляр. Сеййид диди: - Йащын беля билцрям ки, ол
Сеййид Баттал бу Рум вилайятин фятщ едя, килсяляри хяраб
едцб йериня мясжидляр йапалар. Сярабил дяхи диди: - Ей жан
ямим дяхи шюйля эюрцрцм. Щей-щей дейцб, аьладылар. Чцн
Абдцссялям бир щяфтя ол щовуз ичиндя галды. Бир аз йумушалды. Дямбядям Сеййид эялцр иди.
Амма бир эцн эялцб, Абдцссялями эцндян чыхарды. Бир
аз няфяси галмышды. Сеййид бадам йаьы чыхаруб пычаг иля Абдцссялямин аьзын ачды, бир-ики гашыг Абдцссялямин аьзына
тюкдц. Цч эцнядяк эюзцн ачды. Сеййид шярбят щазыр едцб,
ичирди вя щяр эежя Сеййид эялцб бахыр иди. Чцн [34] Абдцссялям азажуг йахшы олды, Сеййидцн айаьына дцшдц, чог гядцркярд ейляди, диди: - Йа пящляван, мяним йаманлуьум галмады. Нявазлыг ейляди. Абдцссялямин гялбцндян ядавят чыгды вя саф олды.
73
Бир эежя Сеййид Сярабил кешиш цзяриня эялди, эюрдц ким
хур-хур йухлар. Боьазындан дутду. Сярабил эюзцн ачды диди:
- Кимсян? диди: - Батталам, тез иман ярз ейля, йохса сян билцрсян. Сярабил диди: - Сян мяним гардешым оьлу деэилсян?
Сеййид диди: - Чог сюйлямя. Батталам, кафирляря гятталам,
эялдим Абдцссялями гуртарам. Тез мцсялман ол. Иман эятцр мялун, щярзя сюйлямя, диди. Дярщал Сеййид башын кясди.
Ол беш йцз кешишлярцн жцмлясин жящяннямя эюндярди. Ол
гандалы сындырды. Аб мябядиййяйи тюкдц. Ол бцт ким алтундан иди, гырды вя алтун эцмцшдян мягдур олдугжа алуб,
Мущянэ Щиндунун евиня эялди. Вя андан бир гядяр Мущянэ Щиндуйя верди. Абдцссялям вя Сеййид Мущянэдян вида едцб бцржя эялцб кямянд атдылар. Ашаьа енцб Сеййидцн
атына эялдиляр. Бир ики ат дяхи бящям йетирцб бирин Абдцссяллям минди вя бириня хачы баьлайуб ряваня олдулар.
Бу жанибдя чцн сабащ олды. Гейсяря хябяр вердиляр.
Гейсяр ол дыря эялцб эюрдцляр Мяфтул юлдцрцлмцш, жцмля
кешишляри гырылмыш, гандалы сындырылмыш аб мябуди [34а] даьытмыш. Килсянин ичи ган иля долмуш. Фярйад-фяьан едцб тажын
йеря урду. Йахасын чак едцб, зар-зар аьлады. Ягли эащ эедцб, эащ эялцрди. Гейсяри эютцрцб сарайына апардылар. Йедди эцн дяхи су да ичмяди.
Рум ящли тамам йас дутдулар. Вя бу тяряфдян Сеййид
Абдцссялями алуб эедирикян ики аьажлар арасына уьрадылар.
Йоллары итди. Абдцссялямин эюзц йашла долду, диди: - Йа
Ямир, йолда мяним бир гулум галыбдур. Бу йол бир гяляйя
эедир бир бяэ вардур адына Сярабил дерляр иди. Онун бир гызы
вардур Новрузбану. Ону бир кяз эюрдцм. Имди хяйалы эюзцмдян эетмяз. Сеййид диди: - Имди сян бурада дур, мян
эялинжя.
Юзц румуйаня донлар эейцб кешиш сурятиндя ряваня олды. Бир дямдян сонра бир тяпяйя чыхды эюрдц ки, бир гяля вар
башы асиманя йетмиш, юнцндя бир хош чешмя чямянляр битмиш,
алты бин гядяр ляшкяр гонмуш. Гялянин бяэинин ады Тяфануш
иди. Гырг рящбан иля гонмуш, отурурлар. Бир адам эялцр. Щя74
ман Сеййидя гаршу эетдиляр, сордулар ким сянин адын нядцр
вя щандан эялцрсян? [35] Сеййид диди: - Бян Раз кешишин оьлуйам, адым Аканушдур. Дидиляр: - Йягин Баттал олмыйасан? Сеййид аьлады ки, мяни сиз кимя бянзядирсуз? Дейцб,
мцбаряк аьзын ачуб бир нечя айят инжил огуду, дяхи кцсцб
эетди. Ол рящбанлар фярйад едирдиляр: - Бу шящяр бина олалы
бунун киби солтан бурайа эялмяди, сян нечцн бунун хатирин
йыгдун. Дярщал Тяфануш эялцб, айаьина дцшдц, цзцрляр диляди, алуб гяляйя эялдиляр.
Эежя олды сющбят бяхш ейляди. Жцмлясин мцлзям ейляди.
Йарым эежя олды. Сеййид тышра чыгуб, Тяфануш цзяриня эялди,
башын кясди гырг кешишляри юлдцрди тышра эялцб эюрдц бир галабалуь вар. Бир кешишдян сорду ким бу ня гоьадыр. Диди: Тяфануш оьлу Мящрийайил эялди. Сеййид бир дям сябр ейляди
гоьа сакин олды, эюрдц ким бир хадим эизлянир. Ардынжа варды. Хадим эюрдцки бир адам эялцр, диди: - Кимсян? Мящрийайилдян эялцрям. Сеййид диди: - Йцрц эял гулаьына сюйляйим. Хадим иряли эялди. [35а] Сеййид дутуб, аьзындан боьуб
салды. Сонра бцрждян ашаьа енди, бир сарайа эирди, эюрдц бир
тяхт гурулмуш, гызыл, алтун цстцндя бир сурятли гыз йатыр. Йухуйа вармыш, наэащ ойануб, Сеййиди эюрдц. Арады истядики
хадимялярдян чаьура. Сеййид диди: - Мян Батталам, чаьурма йохса, сян билцрсян. Гыз динмяди. Гызын бярк аьзун баьлады ашаьа ендирди. Бир ат тапды гызы миндурди, ряваня олды.
Сабащ олунжа Абдцссялямя йетцшдиляр. Чцнки Абдцссялям гызы эюрдц, шад олуб, Сеййидцн айаьына дцшдц. Синя-саф
олды. Сабащ намазын гылдылар. Наэащ гяля йолундан тоз
гопду. Он ики мин кафир ляшкяри чыхуб эялди. Чцн Сеййид аны
эюрцб гызы бир аьажа сарыды. Икиси дяхи ол ляшкяря гаршу вардылар.
Чцн сабащ олды, Мящрийайил эялди. Новрузбанунун
гардашы иди. Гоймайун дейцб, буйурду, Сеййиди тир-баран
ейлядиляр. Сеййид няря уруб щямля ейляди. Мящрийануш Сеййидя бярабяр эялди. Жида щяваля ейляди. Сеййид мяни ейляди.
Сеййид Мящрийануша бир гылынж урду ки, йящяр гашындан ва75
руб ики паря ейляди. Аны эюрцб ляшкяр сынуб гачды. Сеййид
дяхи чог кафирляри гырды. Эялди, Абдцссялям йцз [36] йеря
гойуб, Сеййидя дуа ейляди. Ол ляшкярин малларын вя донларын
алуб, ряваня олдулар.
Малатийайа йетцшдиляр. Мцсялманлар Сеййидя гаршу чыгуб шад олдулар. Абдцссялям Сеййидцн етдиклярин бярабяр
шярщ ейляди. Новрузбану дяхи мцсялман олду. Той-дцэцн
ейляйцб, Абдцссялямя вердиляр, бунун цзяриня бир ил кечди.
Сеййидцн ады алямдя мящшур олду.
Щекайят диэяр равилярдян беля рявайят олунур ки, бир
эцн Тярсус шящяриндя улулар отуруб, пящляванлардан сюйлярдиляр ким, филан пящляван йахшыдыр, о бири дейир филан пящляван йахшыдыр. Щяббаб диди: - Бу заманядя Сеййид киби пящляван йохдур ки, Мящрийайили юлдцрди. Фялащ Сеййиди ьайятдя севярди диди: - Варуб мян дя Сеййид ешгиня Мящраны юлдцрцм. Чцн Фялащын дейирляр, ата ады Мящяммяд иди.
Мящяммяд буну дейцб атыны минцб язм Мямуриййя
ейляди. Ики-цч эцндян сонра бир атлыйа раст эялди. Салам
верцб диди: - Щандан эидирсян? Ол киши диди: - Мямуриййя
эедирям. Мящяммяд диди: - Бян дяхи анда эидирцм. Ол киши
диди: - Йягин ким Мящраны юлдцрмяэя эедирсян?
Мящяммяд диди: - Бяли, бян дяхи истярям ки, анын башыны
кясям. Ол киши диди ки, Мящран сян дидиэцн киши диэил дейцб,
Мящяммядя гылынж урди. [36а] Мящяммяд мяни едцб, гылынжын чякцб кафири ики паря ейляди, андан варуб бир килсяйя йетцшдц. О килсянцн йедди гапусу вар иди. Мящяммяд бир су
кянарында абдяст алуб, намаз гылды. Чцн намаздан фариь
олды. Наэащ кился гапусундан бир мящбуб чыгды ки, айын он
дюрт эежяси кими. Чаьырды: - Ей киши, ня йерлцсян, бунда нейлярсян? гуш бурдан учмаьа горхар.
Мящяммяд диди: - Бян мцсялманам.
Гыз диди: - Адын Мящяммядмцдцр?
Ол диди: - Сян мяним адымы ня билцрсян?
Гыз диди: - Бян Мящрийайилин гызыйам. Атамы Баттал юлдцрдц. Бу эежя Щязрят Рясулу душумда эюрдцм. Мцсял76
ман олдум, сянцн хябярини бана билдцрдц вя дяхи диди: Мещраны Баттал юлдцряр, диди. Бунда гызлар чогдур, жцмляси
падшащ гызлардур, кимсяйя эюрцнмязляр вя йухарыдан ашаьа
бир гядяр тяам салды, диди: - Йейиб тез ряван ол ким, Мещран
сяни мундя эюрмясцн. Йохса аман вермяйцб, юлдцряр.
Мящяммяд диди: - Мещран имди ня йердядур?
Гыз диди: - О, даьын о жянубундя гырг гул иля олур.
Мящяммяд диди: - Имди бян Мещраны юлдцрсям, сян
мяним олурмусан?
Рясул Щязряти диди ки, бяни сяня верцбдцр, сян тяки ол
Мещраны, юлдцр. Мящяммяд гыз илян вида едцб, атына минцб ряван олды.
О жанибиндян чцнки Мящяммяд эетди, [37] Тяртус бяэляри пяришан олуб щекайяти Сеййидя билдцрдиляр. Сеййид дяхи
атына минцб ряваня олды. Ол йеря эялди ки, гыз Сеййиди эюрди.
Мящяммядцн щекайятин Сеййидя билдцрди. Она мцсялман
олдуьун сюйляди, диди: - Йа пящляван, тез йетцшцн, йохса
Мящран Ляйин ана бир ялям йетцшдцрцр. Вя Сеййид дярщал
атына минцб ряван олды. Чцн Мящяммяд ки, эетди, нечя дяря, тяпя ашуб эюрдц ким, бир сящранын ортасында гызыл чадыр
гурулмуш, бир сцслц кцрсцдя Мещран отурур. Ов ятин кябаб
едирляр. Гырг гул гаршусунда гызыл сяндял цстя отурмушлар.
Мещран чцн Мящяммяди эюрцб бир гула ишарят ейляди ки,
йери ол кишини мяним йаныма эятцр. Гул дяхи атына миниб,
Мящяммядя гаршу эялди, диди: - Сян ня кишисян? Дярщал гылынжы щяваля ейляди. Мящяммяд мяни ейляди, истяди ки, кечя
Мящяммяд бир жида йцряэиня согуб, щялак ейляди. Мещран
ащ едиб, «гоймайун», диди. Отуз цч киши Мящяммядя гаршу йериди. Арайа алдылар. Мящяммяд тякбир эятцрцб щямля
гылды. Иэирмисин юлдцрдц. Галанын гапуб, Мещран тез атына
миниб гаршу эялди.
Мящяммяд юзцндян цмидин [37а] кясцб щагг-тяалайя
минажат едиркян Сеййид Баттал Гази йетишцб эюрдц ким
Мящяммяд Мящран иля мцгабил олмуш вя Мящран
гязяблянцб бир жида урду ким, Мящяммяди атындан
77
эютцрцб йана атды. Билмяди ким иш бу йеря эиряр, Сеййид
йетцшцб бир няря урду ки, Мящран ляйин сярасимя олды. Имщал
Сеййид диди ки, ей ляйин ялцни чяк щярифин, бяням ляйин диди:
еля олсун. Бир жида щяваля ейляди. Сеййид мяни ейляди. Ат
сяьиртдики эежя Сеййид саь айаьын цзянэидян жыгаруб, пцштпаиня (арха, дал-А.Р.) еля урду ки, тяпяси цстя мяаллаг
йыхылды. Сеййид лачын киби цстя отурду, диди: – Ей ляйин, тез
иман эятцр, йохса башыны кясярцм. Ляйин габул елямяди,
башын кясди. Мящяммяд Сеййидцн айаьына дцшдц. Сеййид
Мущаммядцн эюзцндян юпдц. Мящранын башун алуб вя ол
гулларын йараьын алуб ол диря эялдиляр. Ким, гыз гаршу чыкуб
Сеййидцн айаьына дцшдц. Мцсялман олду вя дяхи гырг
мцсялман ол йердя дустаг идиляр, ол гырг иэиди чыгартдылар.
Ол гызлары ол иэидляря вердиляр.
Мящранин бир оьлу вар иди, Ялйун нам. Сеййидцн юнцндя мцсялман олду. Сеййид онун адын Илйас Руми гойду. Ол
йердян чог мал алдылар. Сеййид ол малы ьызылара верди, юзц
бир чизя алмады. Андан сонра Тярсуса эялдиляр. Щцсейин бин
Ялийя хябяр олды гаршу эялцб эюрцшдцляр. Сеййиди [38] шящяря
эятцрцб, ейш-ишрятя мяшьул олдулар. Нечя эцн Сеййид мундя
олды.
Шюйля рявайят едирляр ким, эцнлярдян бириндя Сеййид йаранлар иля отуруркян бир говьа пейда олды. Тоз гопды. Сеййид щекайяти сорду. Щцсейин диди: - Йахун йердя бир гяля
вар, хярабя иди. Синбат адлу бир кафир алцб аны мямуря ейляди. Йоллары дяхи кясди, тянща эялцб бизим вилайятдян елляри
чапуб тяраж едцб апарур. Сеййид диди: - Иншаллащ, анын шяриндян бу вилайяти дяф ейлярям. Тез бир намя йазуб, Малатийайа эюндярди. Сеййид юзцнцн щекайятин билдурди. Чцн намяни охуйуб шад олдулар. Ящмяд Тарран Абдцлващщабы алуб,
Жудя дюрт оьлуйла Абдцссялям, Тявабил, Яфлащун вя Нясрщийат цч мин киши иля Сеййидя эюндярдиляр. Бу тяряфдян Щцсейин бин Яли вя Сеййид язми Синбата ейлядиляр. Эюрдцляр он
мин Гядр Фрянэ гошуну гонмуш. Сеййид эежя нясфиндя бу
цч мин кишини дюрт щисся едцб вя дюрт тяряфдян щяман гошу78
ня щяваля едцб, шянчун ейлядиляр. Юзи бир няря уруб ортайя
дцшдц. Сеййид дямбядям няря вурды. Фрянэ бяэляри бир бирин гырырларды. Та ким сабащ олунжа бу нюв жянэ ейлядиляр.
Жянэ арасында Сеййид Синбата уьрады, бир зярбя урду ки, ляйин йыхылды. Ляшкяря щцжум едцб, Синбаты гуртардылар [38а]
вя ол ляйин дурду гачуб, гялячяйя эирди вя гапуларын бяркитди. Ляшкяри тармар едцб ол ляшкярин малын алдылар, бир йеря
жям етдиляр. Сеййид эялди гяляйя доланды ки, фцрсят тапуб гяляйя эиря, ялаж олмады. Наэащ бир су йолу тапуб, о су йолундан ичярц эирди, нязяр ейляди бир нярдцбан эюрцндц, ол нярдцбандан енди. Чцн намаз вягти иди.
Бир гары эялцб, о, Сеййиди эюрди вя о гарынын дя бир оьланы эетмиш имиш. Щагг-тяала Сеййиди о гарынын оьлунун сурятиндя ол гарыйа эюстярди. Гары диди: - Ай жаным оьул, бу гядяр вягт щанда идцн дейцб, Сеййидцн цстя дцшдц. Сеййид
диди: Сюз гяти деэилдир, евя эедялцм ки, хястяйям, бир кяся
демя. Гары Сеййиди алуб евиня эятцрди. Сеййид диди: - Цстцмц басдур, йатажаьам. Сеййид йатуб, гары щяр ня вар иди
басдурды. Гапуны баьлады. Сеййид бир дям йухлады. Дяхи
ойануб дурды диди: - Ай ана, гарным аждур, хюряк эятцр йейцм. Гары дурду, йумурта бишцрцб вя цзцм, бир гядяр бякмяз иля эятцрди, йеди. Чцн Сеййидцн гарынын дойурды.
Сеййид тышра чыгуб, фрянэ донларын эейди. Синбат сарайына эялди. Эюрдц ким мяст олуб отурур, лафлар дейир, «сабащ
олсун, ня хялифялярин ня Батталы гоймайыб щяр ким ялимя эирся, юлдцрцм. Эюрцм Батталын танрысы бана [39] нейляр», беля
дейцб, йатды. Гуллары дяхи даьылуб эетди. Сеййид бир гаранлыг
йердя дуруб, сябр ейляди, алям яьйардан хали олды. Сеййид
Аллаща сыгунуб Синбат цстя йериди. Башынын цстя бир щинди гылынж вар иди. Ялиня алуб, Синбат эюзцн ачуб, диди: Кимсян?
Диди: - Сеййид Батталам, эялдцм сянин башыны кясцм,
тез ол иман ярз ейля, мцсялман ол. Йохса сян билцрсян. Мялун арады истяди ким адам чаьура, Сеййид боьазындан дутуб бярк боьду, эютцрди эялди гапуйа. Гапуда гырг адам
кешикчи вар иди, жцмляси сярхош, тямамынын башларын кясди.
79
Гапунун килдин сындурды. Гапуда бир няря урду ки, жцмля
мцсялманлар ешидцб сяся эялдиляр. Гяля хялги бир-бириня тогунду. Синбат ляйини диня дявят ейляди, чаря олмады. Гапы
юнцндя боьазындан дара чякди. Сабащ олунжа ьязавят ейляди. Малатийа йолундан цч йцз ьазы чыкуб эялдиляр. Сеййидцн
ялин юпцб эюрцшдцляр. Гялянин фятщиня гайятдя шад олдылар
вя гялядян чог мал алдылар. Газылара бящс ейляди.
Синбатын гызын Щцсейин ьазыйя вердиляр. Андан Малатийайа эялцб бир заман беля кечди. Юйля бир ан олду ки Румда Сеййидцн горгусундан Гейсяр йухламазды.
Диэяр равилляр беля рявайят едирляр ки, бир эцн Сеййид йаранлары иля отурмушды. Наэащ бир [39а] гожа киши гапудан
ичярц эирцб, зар-зар аьлайуб, Сеййидцн юнцндя йцз йеря
гойду. Сеййид диди: - Йа пир, бу ня щалдыр сюйля, ешидялцм.
Ол пир диди: - Йа Сеййид, бянцм ики оьлум вар иди, наэащ итдиляр билмязсян ки, нежя олду. Сейид вя бяэляр ешидцб мялул
олдулар. Сеййид диди: - Йа пир, сян мунда дур, та мян эялинжя, сянин оьланларыны ахдармаьа эедирям. Сеййид дуруб жамясини тябдил едцб, атлара сцвар олуб ряваня олду.
Ол эежя Шямас йанына эялди, сющбят ейлядиляр. Шямас диди: - Эеня щанда эедирсян? Сеййид ол гожанын ящвалатын сюйляди. Шямас диди: - МишТарранда мящбусдурлар. Юнцндя бир
гяля вар иди. Шямунун оьлу Гязбан хейли мцддядцр анда
олур, щяр йердя мцсялман эюрся юлдцряр, щябс едяр. Дцн
эцн бир рящбан бу хябяри бана диди. Сеййид ки бу хябяри
ешитди, Шямаса ейля дуа едцб ряваня олду.
Бир эцн гяля йанындан кечирди, бир чешмя эюрдц. Ол эежя
анда йатды, сабащ олды, эюрдц ки халыг бюлцк-бюлцк олуб эедирляр. Сеййид иряли варуб бир кишидян хябяр сорду ки, щанда
эедирсцз? Дидиляр ким, даьын ардында бир йер вардур, ол йердя щяр тяряфдян халыг эялир. Шямун оьлу Гязбан анда эяляжякдцр. Чог Мящяммядиляр анда дустагды. Онлары чыгаруб
[40] язаб иля юлдцряжякдцрляр. Орайа эедярцк. Чцнки Сеййид
ол хябяри ешидцб, о тяряфя ряваня олды.
Эялцб эюрди ки, бир дирдир гяляйя бянзяр, аь мярмярдян
80
йапылмуш. Бир дямир гапусы вар. Тярйун вя Гязбан саир йаранлар гуруб ейш-ишрятя мяшьулдурлар. Сеййид ирагдан атын
бир аьажа бянд едцб, эизляди. Юзц ол йеря эялди. Та ахшам
олунжа сябр ейляди. Чцн ахшам олды. Кямяндин атуб дама
чыхды, андан ашагя енцб, тяфяррцж ейляди, ханя-ханя эязди.
Бир даща эялди эюрдц зинданханядир. Сеййид бир дям гулаг
асуб эюрдц кимдцрляр дяриьа, бу кафиристанда юлдцк. Сабащ
щяр биримизи чыгаруб бир дцрлц язаб иля юлдцрярляр, дейцб аьлашурлар. Сеййид Иллащы инайят сяндян, дейцб о гапуйа ял
уруб гцввят ейляди, чякцб гопарды, ичи гаранлыг иди. Гылынжындан од чыгаруб ишыг едцб, ичяри эирди. Эюрди йетмиш киши
вар, ялляри, айаглары дямирдя. Сеййиди эюрцб шад олдулар.
Сеййид бунларын бяндлярин ачды, дамдан [40а] бир-бир ашаьа
ендирди.
Бу тяряфдян Гязбан хябяр верди ки, атан Шямун эялди.
Дярщал Гязбан атасына гаршу эетди. Шямун йцз отуз мин
киши иля Гязбан ла эюрцшдцляр. Эютцрцб дцшцб ейшя мяшгул
олдулар вя сярхош олуб йатдылар.
Сабащ олды, хябяр эятцрдцляр ким ня гядяр яср варся хилас олмуш. Шямун мялул олды. Бяттал ол нищанда гаршыда щазыр иди. Ирялц дуруб Шямун диди: - Йохса Баттал ешидяр. Диди:
- Батталы Синбат гялясиндя юлдцрдиляр, мян анда идим, кимсяйя демязляр диди. Чцн бу сюзц Шямун ешидцб шад олды.
Сеййидя бир гызыл алтун верди, диди: - Эялцн имди ейш едялцм.
Чцнки Баттал юлди ня Шамы, ня Щяжази ня дя хялифяни гойалум жцмлясин ода йагалум дейцб, ейшя мяшгул олдулар вя
сярхош олуб йатдылар.
О эежя, Сеййиддян Гязбани хябяр алдылар, дидиляр: «билмядцн ня йана эетди?» Сеййид диди: - Мян эюрдцм бу тяряфя эетди. Шямун [41] ялли гулу иля о тяряфя ряван олды вя Сеййиди габагларына салдылар, о йеря эятцрди ки, Гязбаны анда эятцрмцшди. Дярщал йетмиш киши чыгуб эялди. Шямуну дяхи юлдцрдцляр. Андан сонра ата миниб эялдиляр. Эежянин йарсында ляшкяря щцжум ейлядиляр. Сеййид чыгырыб диди ким, «бяням
Абдцлвящщаб ьази». Сеййид эиня диди: - Бяням, Ящмяд Тар81
ран. Бириси диди: - Бяним Абдцссялям. Щяр бириси бир ьазуларын адын йад едиб, щямля ейлядиляр. Сабащ олунжа о ляшкяр
бир-бирин гырдылар. Чцн сабащ олду эюрдцляр ким, Шямун
Гязбан юлмцш, шцкцр щяр ният ейлядиляр. Чог адамы жящяннямя васил едцб, малларын алдылар. Ол йери йыхуб вя чог мал
алуб эетдиляр. Сеййид рцсхят верцб щяр кяс мягамлу мягамына. Сеййид Мущаммяди вя Сяйиди атасына эюндярди. Ол
гожа, оьланларыны эюрцб шад олды. Сеййидя чох дцалар ейляди.
Сеййидцн бу фятщиня хейли шад олдулар вя «фятщи-намясин»
Мящяммяди, Сяйиди хялифяйя эюндярдиляр. Хялифя ешидцб шадлуглар ейляди. Хялифя намянин жавабын йазуб хялят-фахир Сеййидя эюндярди. Диди «ким зинщар Гейсяря щярякят едирся, бизя хябяр [41а] ейляйцн».
О жанцбдя Гейсяр оьланларын хябярин ешидцб чог мялул
олды, фярйад едцб гырг эцн гара эейцб, тяхтя отурмады.
Бир вязири вар иди. Акрадис нам. Анын бир гызы вар иди
Бейза, жаду елмин билцрди. Бир эцн вязири гейсярцн йанына
эялди, диди: - Шаща, бир гызым вардыр, гарабашындур. Аны эюндярцб, Батталын башын эятцрдим, диди. Гейсяр диди: - Яэяр беля едяжяк олса, мян ону оьлума аларум.
Пяс шящярдя бир жущуд вар иди, ады Йемилища иди. Аны бир
сюдяэяр сурятиндя гырг йцк алтун вя эцмцш иля о гызы Баттала
вердиляр. Ярмяьан иля Малатийа эялдиляр. Эюзляди ки, фцрсят
зяманында Сеййидцн башын кясцб эялцб Йемилищайа хябяр
едя, алуб Рума эедяляр. Наэащ бир эежя фцрсят булуб, Сеййид йатуркян ики хянжяр чякцб цстя йериди. Сеййид хябярдар
олуб бир йумруг урду ки, гыз йыхылды. Истяди ки, юлдцря, гыз
юзцнц тез Сеййидцн айаьына салуб, мцсялман олду.
Йемлища хябярдар олуб, Малларын гойуб Рума гачды,
эялцб ахдардылар, тапа билмядиляр. Йемлища гызыл-эцмцш ьазыляря верцб шадлыг ейлядиляр. Вя дяхи Сеййидцн ики оьлу вар
[42] иди. Биринин ады Яли иди. Зейнябдян олмушды вя биринин
Бяшир иди. Гейсярцн гызы Мащпярйцздян олмушду.
Щекайят бу жанибдя, чцн Йемлища Гейсяр йанына эялцб, ящвалы билдирди. Гейсяр мялул олды вя диди: - Анын киби
82
бир мящбуб гыз вя гырг йцк алтун боржум вар иди. Сеййидя
верцб гуртулдум, дяхи фяраьятлцкдцр.
Бу тяряфдя Сеййид Баттал йаранлары иля отуруркян Тявабил бир пири алуб ичяри эирди вя сялам верди. Ямир чцн о пири
эюрцб диди: - Йа Абдцррящман, ящвалын нядцр ким, бунжа
зямандур бизя эялмядин? Пир диди: - Йа Ямир, Исламбулда
идим. Ямир диди: - Ол жанибдя ня хябяр вардур? Пир диди: Гейсяр цч ай тяхтя отурмады вя ата минмяди. Тарйун эялди,
Шямундан вя Газбандан ютрц чох аьлашдылар. Тарйун диди:
- Шаща, аьламаг файда вермяз. Имди ялимдя йетмиш гяля вар,
сяксян мин ляшкярим вар. Баттал ялиндян бир шящрдян о бири
шящря вара билмязляр вя дяхи карванымыз бир йана эидя билмязляр, вилайятимиз бащарыг олды. Бир оьлан чыхуб Мясищин
йцзцнцн суйуну тюкдц, ня буйурурсан, Батталдан дарамы,
алым. Гейсяр диди: - Горхурам ки, хялифяляри эяля, тямам Руми хяраб ейлийя.
Алийун бу жавабы ешидцб, иэирми [42а] мин киши алуб юз
мягамына эялди. Дяхи дянизин кянарында бир кюшк йапдурды. Ол иэирми мин кишини анда гойду вя щяр эцн ол ан эюзлядиляр ким эюряк, Сеййид яля дцшцрми ола. Амма ики мин мцсялман дутуб юлдцрдцляр вя щяр кими ки, юлдцрдиляр ол кюшкцн чеврясиндя аьажлар дцзмцшляр, о адам башларын о аьажлара асырдылар. Бу ишляри билцб эялдцм, диди. Сеййид бу ил ол
жанибя эялмясцн мябадя, яля эиря. Чцн Сеййид бу хябяри
ешидцб, атлара сувар олуб вя донун дяэишцб аллаща тявяккцл
едцб, язми Рума ейляди.
Ол эежя Шямас дийарына эялди, ящвалы билдурди. Шямас диди: - Мцшкцл ишдцр, йалгуз варма, эеня тявяккцл Аллаща
едцб, диди: - Чаря йохдур, вармаг эяряк. Шямас тяам эятцрди, йедиляр.
Чцн сабащ олды, намаз гылдылар. Сеййид ряван олды. Ики
эцндян сонра ол дийара эялди. Ол аьажлары эюрдц ки, башлар
асылмуш, кимиси гурумуш, кимиси йашдур. Сеййид онлара дуа
огуйуб щяман кюшкцн гапусуна эялцб гулаг диряди. [43]
Наэащ бир иэид чыгуб эялди. Сеййидцн айаьына дцшдц, Сей83
йид эюрдц ки, Мящяммяд бин Фяллащдур. Диди: - Йа
Мящяммяд, бунда нейлярсян? диди: - Ешитдцм ки, мялун
чог мцсялманлар юлдцрцбдцр, дуруб эялдим. Амма бир
адам тапулмады ким, сизя дя хябяр ейляйим.
Бу сюздя икян наэащ ики рящбан чыгуб эялди, дидиляр: Ня адамсуз? мунда нейлярсцз? Сеййид диди: - Сян кимсян?
Рящбан юзцни билдурди. Сеййид гясд ейляди ки, онлары юлдцря, Мящяммяд илтимас едцб гаршуйа дурду. Мялун
Мящяммядя бир жида урду. Мящяммяд галханы бярабяр
верди. Галхандан кечцб архасына тохунуб йыхылды. Тез
Сеййид дяхи щямля гылды. Бир эцрз дяхи Сеййидя урды. Сеййид
мяни ейляди, эцрзцн чякцб ялиндян алуб, ейля урду ки,
Рящбан атындан йыхылды. Сеййид тез сычрайуб синясинин цстя
чыгуб саггалына йапушды. диди: - Мяням, Сеййид Батталам,
тез иман эятцр. Йохса башыны кясярям. Кафир щярзя сюйляди.
Сеййид эюрдц ки, габилиййяти йогдур, тез кясди. [43а] О бири
Рящбан аны эюрцб гылынжы чякцб щямля ейляди. Сеййид тиьи
сящщакы гаршу верди. Рящбанун ялиндя гылынж ики паря олды,
сонра Сеййид бир еля урду ки, Рящбаны ики паря ейляди.
Мящяммяд башыны кясди. Сеййид буйурду ики башы ол
аьажлара асдылар. Филщал каффар ляшкяри чыгуб эялди. Сеййиди
чевряйя алдылар, гяти жянэ олды. Бунлар жянэдя икян наэащ
бир тоз ичиндя ислам ляшкяри гопуб эялдиляр. Тярсус бяэляри
Щцсейин бин Яли вя Насир Щявваб вя Тярсусун ня гядяр
бяэляри вар ися эялцб Сеййидцн айаьына баш гойуб
эюрцшдцляр. Сонра кяффара щямля ейлядиляр. Басуб чох
гырдылар. Сонра ол кюшкя эялцб, ол зинданы тапдылар, ичиндя
олан мцсялманлары хилас ейлядиляр. Чог малларын алуб, ол
кюшкц одда йандырдылар. Ол башлары ендцрцб нямазын гылуб,
дяфн ейлядиляр. Андан дюнцб, Тярсус бяэляри Тярсуса,
Сеййидля Мущаммяд бин Фяллащ Малатийайа эялдиляр. О
йеря эялдиляр ким, Мещрийайил Бабилцн гызын алмышды. Йетцшяндя Мящяммяд аьлады, диди: - Йа пящляван, щяр гыш ки,
бурайа эялцрям, севдайя дцшцрям. [44] Ешгим бана кар
едир. Мещрийайилын гызы вяфат ейляди. Сиз баги олун.
84
Бир эцн бу тяряфя шикара эялдим. Йолда дюрт атлу чыгуб
эялди. Бириня туш олдум, нязяр едцб эюрдцм ки, гыз имиш, яглим башымдан эетди. Йеня юзцмя эялдим, билмядим кимдцр,
ол замандан бяри эюзцмя йуху эялмяз.
Бу сюздя икян йеня дюрт атлу чыгуб эялди. Бириси йцрийцб
Мящяммядя бир гылынж урды, эютцрцб йеря атды. Сеййид ажыьлануб диди: - Ня кишисян? Диди: - Бана Йящйа бин Афшин дерляр. Мцсялманам. Ол диди: - Сизляр кимсиз? Сеййид юзцн билдирди. Йящйа атындан енцб, Сеййидцн айаьына дцшдц, диди: Йа пящляван, сянин ашигляриндяням, мязур дут, билмядим
дейцб, Сеййид иля эюрцшдцляр. Сеййид диди: - Бунлар кимлярдур? Мунда нейлярсцз? Йящйа диди: - Бунлары ки, эюрцрсян,
бяним достларымдыр, мцсялмандырлар. Сеййид бунлара нязяр
ейляди, диди: - Йа пящляван, эюрдцэцн бунлар деэилдир. Сеййид Йящйайа щекайяти диди. Йящйа диди: - Худавянда, бу
дейян мяним гызымду, ня йердя эюрмцш олалар. Сонра тяклиф
едцб Йящйа бунлары евляриня гонаг апарды. Баьларда вя чямянлярдя яэляндиляр. Йящйа бунлара гонаглыг ейляди. Гызыны
сюйляди играр едцб, эятирдц. Сеййид ниэащ едцб,
Мящяммядя верди. Сеййид анда йедди эцн дурду. [44а]
Сяккизинжи эцндя Мящяммяди анда гойуб, юзц Малатийайа
эялди. Мцсялманлар Сеййиди эюрцб, шад олдулар вя бир нечя
эцндян сонра Йящйа, Малатийайа эялди. Мюмцнляр гаршу,
эедцб иззят ийля эятцрдиляр. Сеййид Йящйайа хялят эейдцрди
вя дил назлуг едцб хялифяйя эюндярди. Хялифя дяхи иззят едцб,
чохлу нясня верцб эерц эюндярди.
Бу жанибдя чцнки Гейсяр Алийунун вя рящбанын юлдцклярин ешидцб юзцндян эетди. Чог горгду.
Бир намя эюндярди Сеййидя ким, бир нечя шящярляр сянин
олсун, диди. Юз дийарында отур, бу тяряфя эялмя. Сеййидцн
горгусундан кимся тышра чыгмазды. Рум вилайяти бе-гайят
кащит олды. Кимся якин якя билмязди. Чцн намя иля Сеййидя
ярмяьанлар вя хярражлар эюндярди вя Сеййид ьазылара илядурди.
Эцнлярдя бир эцн газылар Сеййид йанында отурмушду85
лар. Ики иэид гапудан ичяри эирди. Сеййидя баш урдулар. Сеййид диди: - Ня хябяр вар? Аьладылар. Сеййид диди: - Нечцн аьларсуз? Дидиляр: - Икимиз гардашуг. Атамуз юлдц, биз ушаг
галдуг. Атамуздан мал галды. Ямумиз жям ейляди, имди
бизя вермяз, ня бящаняляр едяр. Имди сяндян йардым истярцз.
Сеййидцн бунлара шяфаяти эялди. Бир намя йазды [45] шящярцн
щакиминя ки, «намя сана йетцшян киби бу ики жаванын ямусиндян малларын аласын, бунлара верясин». Апардылар намяни
о щакимя вердиляр. Охудулар. Щаким буйурды, малларын эерц вердиляр. Бир нечя эцн кечди.
Бир эцн бунлар дава ейлядиляр вя бунлара бющтан атдылар
ким, сиз адама гясд едирсиз дейцб, икисин дя зиндана салдылар. Бир эежя зиндан килидин сындырыб гачдылар.
Наэащ йолда бир кафир шящяри вардур Гаймына адлу.
Анын падшащына Гяйтур Сасани дерляр иди. Наэащ анын
адамларына раст эялцб, дутуб зиндана салдылар. Бир ай Зинданда галдылар, бир эцн Гяйтурун гызы зиндана тяффярцж етмякля эялди, оьланын бирисинин ады Гасым иди. Гасымы эюрдц,
ашыг олды. Диня дявят ейляди. Аз дуруб, йолдан чыхартды, икиси
дя кафир олдылар. Бу хябяри Гяйтура билдирдиляр. Гызын Гасыма верди. О бири гарындашынын ады Мянсур иди, аны дяхи евляндирди.
Бир эцн Гяйтур йанында Сеййидцн пящляванлуьун сюйлядиляр. Сонра Сеййиддян чог шикайят ейлядиляр. Гасым диди: Варуб биз аны юлдцрсяк, нежядцр? Гейтур йанында икиси чог
играр едцб, сонра [45а] дуруб Сеййид йанына эялдиляр. Дуа
гылыб дидиляр ки, намяни дутмадылар. Сеййид ажуьлануб Ашгара минцб язми Исэяндяриййяйя ейляди. Чцн ол иглимя йахун эялдиляр. Бир йердя йухлады.
Гасым вя Мянсур атын алуб, Гяйтура эятцрцб дидиляр: Батталы филан йеря эятцрдцк. Ляшкярля варуб дуталум. Гяйтур ешидцб, шад олуб, буйурду. Ляшкяр атлануб Сеййидцн цстя йериди. Ейля ки, ляшкяр йетишдц, Сеййид ляшкярин ьялябясиндян ойануб эюрдц ки, ляшкяр эялир. Сеййид тез дуруб атын истяди, тапмады вя силащы да атын йящяриндя иди. Ащ едцб диди: 86
Эюрдцнмики ол кафир мяни ня щийля иля эятирди. Сеййид бир няря уруб щямля ейляди, бир кишинин атыны вя сяллащын алуб ляшкяри бир-бириня урды. Ялли-алтмышыны юлдцрди. Сеййиди тир-баран
ейлядиляр. Сеййидя зийадя зяхм йетишцб, ганы чог ахуб, сядд
олды. Нечя йердян кямянд атуб Сеййиди дутдулар. Гяйтур
йанына эятцрдиляр. Гяйтур Сеййидцн жямалына щейран галды,
диди: - Йа Баттал, щейфсян, эялсяня мяним динимя эирясян,
гызымы верим. Сеййид диди: - Чог сюйлямя, эял сян мцсялман
ол, юзцнц жящяннямдян гуртар. Гяйтур диди: - Тез буну юлдцрцн ким, Рум вилайяти бунун шяриндян хилас олсун, диди.
Гяйтурун бир вязири вар иди. Ямир Щаман диди: - Сян буну
юлдцрмя, гейсяря эюндяр, [46] ол нежя бился, ейлясцн. Чцн
Гейсярцн нечя оьланларын юлдцрцбдцр. Анын гаты дцшмянидир. Щяшями Батталын йаранлары чогдур вя жцмляси яййардыр.
Мябадя ки, сяна бир зийан ейлийяляр.
Мяслящят эюрцб, Гейсяря бир намя йаздылар. Щекайяти
билдцрдиляр. Сеййиди зиндана гойдулар вя дяхи бир эежя Гяйтур Пейьямбяри душунда эюрдц ким, гийамят гопмуш, жями
пейьямбярляр шяфаят тяляб едир вя Гяйтурдя шяфаят тяляб
едяр, гоймазлар. Щязряти Рясул айыдыр: - Йа Гяйтур, мяним
Батталымы тез гуйудан чыгаруб юнцндя мцсялман олсан, гийамят эцни сяня шяфаят едярям, диди.
Гяйтур ойанды.
Ол эцндя Мянсур дяхи пейьямбяри душунда эюрдц.
Иман эятцрди, ойанды, эиня иман эятирцб, сонра Сеййид йанына варды вя Сеййиддян дца алуб гядирхцалыг ейляди.
Сеййид диди: - Дяхи гейримиз ня гядяр йердя вар имиш вя
Сеййиди алуб евиня эятирди. Тяам йедирди. Бунда Сеййид диди: - Йа Мянсур, мяни Гяйтура апар.
Мянсур Сеййиди алуб, Гяйтурун сарайына эятирди. Сеййид кямянд иля дам цстцня чыгуб бахды, эюрдц ким Гяйтур
йалгуз отуруб, фикир едир. О щалят иди ким, уйгудан ойанмышды. Гяйтур дяхи башыны галдыруб диди: - Йа Сеййид, Баттал
ьазы, эял мяни бу кафир хилгятиндян гуртар. Сеййид чцн бу
хябяри ешидцб, ашаьа енди, дярщал [46а] Гяйтур Сеййидцн
87
айаьына дцшуб, иман ярз гылды вя мцсялман олди. Жцмля
бяэлярини вя гулларыны чаьуруб тямам мцсялман олдулар.
Сеййид Гяйтуры вя бяэляри алуб, чог мал ийля Малатийа
эялдиляр вя йаранлара гаршу эялцб яьраз иля апаруб шад олдулар. Сеййидцн бу фятщини йазуб Хялифяйя эюндярдиляр. Хялифя
дяхи Сеййидя вя Гяйтура хялят фяхир эюндярди вя тясщир ейлядиляр. Гяйтура дяхи Аб Фярат йанында бир шящяр бинайи ейляди. Адын Гяйтурабад гойуб юз гювмини анда эятирди вя дяхи Гейсяр бу хябярдян фани олды. Рум ящлинин жцмляси Сеййидцн горгусундан мцсялман олдулар.
Равиляр беля бир рявайят едирляр ким, бир эцн юз евиндя
юнцня тяам эятцрдиляр. Бир логма алды, йемяк ялиндян дцшдц. Сеййид яжяб галды. Хатунуна диди: - Яжяб деэил ким бир
мютябяр мцсялман киши, кафир ялиндя эирифтар олмуш ола.
Бунлар бу сюздя икян Тявабил бир кимсяни алуб евя эирди
вя Сеййид андан сорду ки, ня кишисян? Диди: - Ей газыларын
солтаны, бир жцщуд кишийям, йетмиш илдир тижарят едирям. Тямами жящаны тяфяррцж ейлядим. Щеч бир шящяр вя гяля галмады. Аны эюрим нярдя бир гяля вардур, ады Самниййя.
Бир падшащы вар иди, ады Фирдовсдир, жцщуддурлар, бир
кябири вар. Залым мялундур. Щяр мцсялман ялиня [47] дцшярся, эцндцз даш дашыдар, эежя зянжирляйцб зиндана гойар.
Мян анда вардым, чог гумаш апардым, алуб бящасын
верди. Бир гиймятли дашым вар иди. Щеч кяс она бир пара йетиря билмязди. Бир гызы вар имиш, ол дашы эюрмяэя эялди. Щяман
гызы ки, эюрдцм, ашиг олдум. Цч илдир ки, анда олурам.
Бир эцн тышра чыгдым. Дярвишляря сядягя вермяэя, ол
мящбуслар йанына вардым. Бир пир эюрцб щалымы она ярз ейлядим. Ол пир диди: - Мян сана бир чаря ейлярям, яэяр сюзцми
дутарсян. Дидим: - Ня дерсян? диди: Вар, Малатийа шящяриня,
анда бир пящляван вардур, Сеййид Баттал дерляр. Бир намя
верцм, сян дяхи бизим щалымыздан она ярз ейля, билцрям ки,
гейрятлц адамдур. Ишдя, мунда эялцр, диди вя дяхи сюйля
ким Ял Рясулдур мунда бир киши йетмиш илдцр мящбусдур вя
щям ики кимся дя анда мящбусдур. Истядиляр ким намя ве88
ряляр фцрсят олмады. Будур ящвалы билдурдим вя дяхи анда
гырх йцк алтунум вар, эизлятмишям, о щагг йолуна олсун вя
мян дяхи мцсялман олум. Бу шярт иля ким ол гызы бана верясян вя Сеййид ки бу жаваблары ешидцб Ашгара сувар олуб,
мяьрибя ряваня олды.
Бир нечя эцндян сонра бир мешяйя эялдиляр. Бир чешмя
кянарында отуруб, тяам йейяркян наэащ мешядян бир аслан
чыгуб щейбятля эялди. [47а] Сеййидя нязяр ейляди, эюрцб эери
дюнцб эетди. Бир замандан сонра башында бир тас ичиндя йемишляр эялцб, Сеййидя сялам вериб, диди: - Мящзур дут ким,
бу йерин йемишляри будур. Ол йемишлярдян Сеййид йейиркян
жцщуд бу щаля щейран галды. Пяс Сеййид Ашгары эятцрцб аслана исмярлады. Юзляри дярйа кянарына эялдиляр, эюрдцляр бир
бяэцн базарэанлары бир эями иля эедцрляр. Сеййид вя жцщуд
ол эямийя минцб ряван олдылар.
Эялцб бир тяряфя чыггдылар, эюрдцляр бир кимся ифрит шякилиндя силащы цстцндя арастя чыгуб эялди. Сеййид хябяр алды ки,
кимсян? О шяхс диди: - Мян Сянжарам, Фирдовсин пящляваныйам. Малатийа жанибиня эедирям ки, Батталы булум. Сеййид
диди: - Батталы нейлярсян? диди: - Фирдовс Батталы уйгусунда
эюрдц ким, бугазын дутар, дейяр ким мцсялман ол, йохса
сян билцрсян. Бир нечя эежя буну юйля эюрцб. Бана щюкцм
ейляди ким, гызымы сана верярям, яэяр Батталы юлдцрсян. Имди
андан ютрц эедяжяэям. Сеййид диди: - Бяни дяхи Гейсяр эюндярди. Фирдювся ким Баттал ялиндя ажиз олды, андан кюмяк
истярям. Сянжар диди: Сян Батталы эюрдцнми ки, нежя пящлявандур? Сеййид диди: - Эюрдцм юйля пящлявандур ким, кимся она мцгабил олмаз. Эял о йеря варма, эерц дюн, сян
анын щярифи деэилсян. Сянжар диди: - [48] Сян мяним мигдарымы ня билцрсян? Сейид: - дийясян бяни бяэянмядцм. Бярц
эял, мяним иля эцляшялцм. Сянжар ьязябя эялцб Сеййиди дутду. Ня гядяр гцввят етди, йериндян тяпярдя билмяди. Нювбят
Сеййидя эялди, бир няря уруб, эютцрцб йеря чалды, кюксцня
чыгды. Хянжяри боьазына гойду. Сянжар эюзцн ачуб диди: Кимсян? Диди: Бяням, Баттал, тез иман эятцр! Йохся жаныны
89
аларам. Кафир дцшмянлик ейляди. Сеййид дярщал башын кясди.
Бири Сеййидцн айаьына дцшцб диди: - Шаща, бян Баьдадлыйам, мцсялманам, адым Саитдир. Бян дяхи ясир олдум.
Жцщуд тажир Сеййидя чог дцалар ейляди. Сеййид Сянжарын
донларын чыгарды. Анын донуна эирди вя башын алуб эетдиляр.
Бунлар адайа йетишдиляр. Жцщуд тажир айытды: - Худавянд, ол Самниййя мунда, йетмиш алты гяля вардур вя беш
мин кюй вардур. Килсяляри йящудидир. Жцмлясинин улусу Фирдовсдур.
Сеййид Саитя диди: - Вар, имди сян Фирдовса муштулуг
вер ки, Сянжар йолда Сеййид Батталы юлдцрди, башыны алубдур,
эялир. Саит ряваня олуб эялди, Фирдовся хябяр верди ки, Сянжар
йолдя Батталы булуб юлдцрдц, дярщал Саитя хялят верцб вя шящяри хялятляди, шадлыг едцб бяэляр Сеййидя гаршу эялдиляр.
Сеййид дяхи Фирдовса бярабяр эялцб, йцзцн йеря урду. [48а]
Сянжарын башыны Фирдовсун атынын айаьы алтына салды. Фирдовс
Сеййидя диди: - Нейчцн йцзцня нигаб дутмусан? Сеййид диди: - Ол заман ки, Баттала йетцшдцм, мяни гаршудан урду,
йцзцми пис ейляди.
Пис рцхсят алуб, Сеййид Сянжарун евиня эялцб, гонду.
Цч эцн галды, сонра Фирдовса той ейляди. Сарайын хялвят
едцб Сеййиди евиня апарды. Сеййид диди: - Йа Сянжар, ня тядбир едирсян? Дцшмяндян ямин олдум. Мяним мягсядцм
олдур ким, Шам вилайятиня варым. Гейсяр эялмяздян яввял
ол вилайяти зябт едим. Сеййид дюрт жанибя нязяр едцб, эюрдц
ким, еви хялвят деэил. Диди: - «Ей шащым Баттал иля гаршылашдыгда бана бир нечя сюз диди, буйурду ким, ев хялвят олсун,
сюйляйим». Тез буйурду, еви хялвят ейлядиляр. Сеййид иряли эялцб йцзцндян нигабын эютцрдц. - Бир йцзимя бах, диди. Фирдовс нязяр едцб щейран галды диди: - «Сян кимсян?» Диди ки,
мян Батталам, эялдим сяни мцсялман едям. Нечя эцн дцшцнда дявят ейлядим, мцсялман олмадун, имди ашкар эялдим. Дяхи эял, мцсялман ол. Йохса, сян билцрсян. О башы ки
эюрдцн, Сянжарун башы иди. Фирдовс ки, бу хябяри ешитди, сярасимя ейляди. Диди: - Яэяр юлсям мян бу сюзц гябул етмя90
ням, истяди ки, хидмяткарлардан [49] чаьыра. Сеййид Фирдовсунун саггалына йапушуб чякди. Тяхтдян ашаьа енди, башыны
кясди. Наэащ тяхт алтындан бир оьлан чыгуб эялди. Сеййцдцн
айаьына дцшди, диди: «Бян дцшцмда пейьямбяр Ялийя Ялсяллями эюрцб мцсялман олдум. Дяхи бана диди ки, Баттал эялиб Фирдовсы юлдцряр, вар сян ана йар ол бу улу ьязавятдя
сян дя ол». Дейцб, бармаьын эятирцб мцсялман олду. Сеййид Баттал диди ки, адын нядцр? - Диди: «Адым, Саитдир. Сеййид диди ки, ол дустаг олан ялли киши щандадур? Фирдовс горхулу дцш эюрцб, онлары гурбан етмяйяжякдир. Вар ол, мцсялманлары эятир, Саит дуруб, ол фягир дустаглара йетцшди, алуб
эятцрдц, онлар аьлашуб фярйад едцрляр ки, дириьа бизляр кафиристанда галдуг. Илащи, сян бизя мяни бярк, мющкям, дайанылы еля. Дярщал сарайа йетцшдцляр. Сеййид буйурду: «Тез
гапулары баьлайун. Кимся хябярдар олмасун вя яллярин
ачун».
Бунлар дяхи нязяр едцб, Сеййиди таныйуб айаьына дцшдцляр. Сеййид диди: «Бяням, Баттал Ьази, Сянжары вя Фирдовсы юлдцрдцм. Бунлар ешцдцб шад олдулар вя жцмляси силащпуш
олуб Сеййид юнцндя дурдулар вя Сеййид буйурду, Саитя. Ол
улу бяэляри бярабяр алуб эялди. Сеййид диня дявят ейляди, гябул етмядиляр. Башларын кясди. Он бялли [49а] бяэляри юлдцрдц
вя дяхи беш мин ясир гуртаруб жцмлясин силащийля арястя галхуб вя дямиря гярг ейляди.
Сеййид сабащы сарай дамына галхуб, бянд-аваз иля азан
огуду. Халиг ону ешидцб, бянд-аваз иля щай-щай бу ня сясдцр? дейцб, сярасимля тышра жыгдылар. Фирдовсин башы вя он
ады бялли бяэлярцн башы кясилмиш жидайя санчуб гоймушлар вя
Сеййид беш киши иля ол дамда намаз гылдылар вя намаздан
фази олуб билянд аваз ийля чаьурду ким, мяням Баттал ьази
Фирдовси юлдцрдцм вя беш мин ясри хилас ейлядим Аллащын
инайятиля вя Мяущяммяд Ял Мустафанын мюжцзаты иля. Эялцн сиз дяхи мцсялман олун, йохса жцмлянизи щялак едярям.
Оьлан ушаьынызы ясир едярцм. Шящяр гами буну ешидцб дюндцляр. Сеййид буйурди. Гапуны ачуб чох кафири гырдылар. Га91
ланы иман эятцрцб мцсялман олдулар. Сеййид тяхтя кечцб
отурду. Буйурду, щяр килсянцн йериня мясжидляр йапалар.
Сонра Сеййид буйурду ки, евлады Рясулдан бир киши ясир олмуш, ол йердядир. Саит диди: «Йа Сеййид, ол гожа бир гуйунун ичиндядцр». Саггалы кюксцня [50] дцшмцш, йцзцнцн нурундан гуйу ишыг олмуш, мишкц-янбяр гогусундан адамын
дамаьы мцттяр олур. Бир мясщяф габагында отурур. Сеййид
Саит иля ол гуйуйа вардылар. Щяман пир Сеййиди эюрцб, шад
олду диди: - Хош эялдцн, йа Баттал Ьазы. Бу эежя жяддим
Рясулу душумда эюрдцм. Бана диди ки, «бу эежя Баттал эялцб сяни хилас едяр». Сеййид иряли варды. Салам верцб пирцн
ялин юпдц. Ол пирцн эюзляри йашла долуб диди ки: «Йа Сеййид,
шцкцр ол халигя ким». Йедди йашында мян бу жящяннямя
дцшмцшям, щяля йетмиш илдурур ки, мян бунда мящбусам.
Дярщал Сеййид ол пирин ялин дутуб гуйудан чыгарды. Пирцн
ады Асим иди. Щамама апаруб суфийаня донлар эейдирцб,
алуб тяхтя эятцрдиляр. Асим диди:
«Мунда ики киши дяхи мящбусдур. Биринин ады Гафур иди
вя биринин ады Абу Тащир иди. Онлары дяхи чыгаруб щамама
апаруб эятцрдцляр, икисини дя вязир ейляди. Жцмя мясжиди дяхи тямам олду. Асим вя Тащир жамийя эялдиляр. Сеййид минбяря чыгуб хцтбя огуду. Намаздан фариг олжаг, наэащ бир
говга пейда олды.
Фирдовсин бир оьлу вар иди. [50а] Жалут вя бири вар иди
Щалут, адлу. Оьланлар ешитмишляр ким, Баттал Фирдовси юлдцрдц. Эялцб цч йцз мин ляшкяр иля шящяри ортайя алдылар. Ол эежя Сеййид шябищун ейляди. Сабащ олунжа жцщудлар бир-бирин
гырдылар.
Чун сабащ олды, эюрдиляр ким, арада щеч кимся йог,
онунчун бир-бирин гырмышлар. Он мин адам гылынждан кечмиш, бир-бириня дейиридиляр: - «Баттал яййар кимдир, эюр ким,
бизя няляр ейляди».
Чцн сяф гурулды. Жалут мейдана эирди жаьурды ким, Ей
Баттал, яййарлуг иля жащаны хярабя вердин. Яэяр ярсян мейдана эял! Асими киши иля ичяридя дутуб, щайыфын алуб тышра чыг92
ды, атын сцрдц Жалута бярабяр эялди. Жалут диди: - Кимсян?
Сеййид диди: - Кими истяйирсян? Мяням, Батталам, Фирдовиси
юлдцрдцм, Сянжары юлдцрдцм. Жалут ащ едиб жида щяваля ейляди. Сеййид чякцб жидасын ялиндян алды. Жалут эялди ким кечя, Сеййид жида иля еля шилля урду ким, ат аьрысындан ашуб
йедди аддым йер мяаллаг урды. Сеййид сычрайуб саггалына
йапушды, диня дявят ейляди. Эюрдц ким, гябул етмяз, башын
кясди. Щалут аны эюрцб фярйад ейляди. Ляшкяря буйурду.
Жцмляси тез эялдиляр. Сеййид бир няря уруб щямля ейляди. Кафирляр анын нярясиндян сярасимя олды. Чаря жянэ ичиндя Сеййид Щалута уьрады. Бир нечя щямля арада хята ейляди. Сеййид
узун жянэ едяркян [51] Щалут юнцндя зябун эюстярцб гачды. Жями адам йухарыдан нязяр едиркян, Щалут мялун, няря
урды, Баттала ким няряйя гачарсан, ялимдян щарада гуртуларсан. Сянин башыны кясмийинжя гоймарам. Сеййид бир мешяйя эирди. Щалут йетцшди, диди: - Ей яййар, щанда эедирсян
эюр сана нейлярям. Фи ящл Сеййид дюнцб, бир низя урду ки,
Щалут ат архасындан йеря йыхылды. Сеййид енцб башын кясди вя
Щалутун донларын эейди. Атын бойнуна Щалутун башын асды,
ол гядяр дяэди ким, Щалутун башын кимся танымады.
Сеййид мешядян чыгуб эялди. Мцсялманлар эюрдцляр
Щалут эялди. Сеййидин атында, йядяэиндя дя башы кясилмиш.
Фярйад ейлядиляр, аьлашдылар. Кафир ляшкяриндян шадлыг гопду.
Сеййид диди: - Мян Баттал иля хейли савашдым, йорулмушам. Сиз дяхи варун шящяри ортайа алын, гырын Мящяммядиляр
чохдур. Мян бир аз йатым. Еля ейлядиляр. Сеййид дуруб эюрдц ким, ики оьлан отуруб. Бунлара иряли сычрайуб диди ки,
мян Батталам, Щалуту юлдцрдцм, сиз тез мцсялман олун,
йохса билцрсиз нейлярям. Эялцб Сеййидин айаьыня дцшцб юпдцляр. Мцсялманыг, Шам вилайятиндя олуруг. Бу дийарда
ясирик дейцб, шящадят эятцрдиляр. Сеййид буйурду: «Талуту
чаьырын». Щалутун кичик гарындашы иди. Варуб чаьырдылар, хялвятжя эялцб ичярц эирди. [51а] Сеййиди эюрцб жаны башына сычрады. Сеййид диди: - Мяням Баттал ьазы Щаруту юлдцрдцм,
93
имди эял сян иман эятцр. Талут истяди ки, фярйад ейлийя, боьазына йапушуб, башын кясди вя бир-бир бяэляри чаьуруб жцмлясин гырдырды. Ол ики оьланы алуб эежянцн йарысы иди, щасар гапысына эетди. Гапуда дурду. Асим Сеййидцн авазын ешидцб
гапыны ачды. Сеййид ичярц эирцб шадлыг ейлядиляр. Асим диди: Йа пящляван, бизляр башы эюрцб, «щийлядцр» дидик.
Чун сабащ олды, шящяр ичиндя нягаряляр дюкилди. Сеййид
тышра чыгуб бир кяз аваз иля чаьырды, диди ки, «Мяням Баттал
Газы, Щалуту юлдцрдцм, Талуту юлдцрдцм. Сиз дяхи тез
иман эятцрцб мцсялман олун, йохса жцмлянизи гырарам».
Ол гювм аны ешидцб дюнцб чадырларына эялдиляр вя бяэлярини
башсыз эюрцб гачмаьа йцз дутдулар.
Эямиляр дяниз кянарында дурур иди. Эялдиляр ким, минцб гачалар, наэащ Хызыр пейьямбяр чыгуб эялди диди: - Ей
гювм, щанда гачарсуз? Дидиляр: «Баттал бизи юз дининя дявят ейляр. Бизим динимиз зяифдир». Хызыр диди: «Анын дини щагдур вя эерчякдцр. Варун, анын сюзин дутун». Бунлар дидиляр:
«Бизим улумуз, юлцйи дири ейляди [52] вя Муса дяхи мунжа
мюжцзяляр эюстярди. Биз ана иман эятирдцк. Бунда ня эюрдцк ким, ана иман эятцрялим». Хызыр пейьямбяр ялейщисяллям диди: - Варун, ана дейцн ки, сян дяхи юлцни дири ейля,
бизляр сянин дининя эирялцм, чцн бунлар бу сюзц ешидцб жцмляси дюндцляр. Эялиб Сеййидя дидиляр: - Йа пящляван, яэяр сян
юлцнц дири ейлясян, бизляр сянин ямрцня мцта олуб вя диня
эирялцм. Чцн Сеййид бу сюзц ешидцб диди: «Мян дяхи варуб,
мяшвярят едцм, сонра сизя дийялцм». Дярщал Сеййид Асим
йаныня эялцб диди: - Щеч ейля дца билцрмцсян юлцнц дири гыла? Асим диди: - Илйас пейьямбяр йанында бир дца вардыр
ким, юлцнц дири ейляр. Сеййид диди: - Ол щандадур? Асим диди: - Ол даь йери ким дяниз ичиндя вардур, Илйасын мягамыдыр. Эяряк гырг эцн оруж дутасан ким, мцрадын щасил ола.
Щямян Сеййид дуруб кяффар ляшкяриня эялди диди: - Бана
гырх эцн мющлят верцн. Бян дяхи Аллащыма йалварым ки, щажятим рява олсун. Олар дяхи гябул ейлядиляр.
Сеййид дяхи сувар олуб ол даьа эетди. Эюрдц ким, бир
94
хош хябяр йердир, жяннятя бянзяйир, улу аьаж вар, кюлэясиндя
зцлаля (ширин су) йапулмуш, бир гапысы вар, аны эцмцшдян бир
алтун щалга гапудан асылмыш, Сеййид эялди андя абидяст
алуб ибадятя мяшгул олды. Гырх эцн йемяк йемяди [52а], та
ким гырх эежя тямам олды. Сябащ зяманы Илйас пейьямбяр
щазыр олды. Аны саггаллу, нурундан адам йцзцня бахя билмяз. Сеййид ки, ани эюрдц, айаьыня дцшдц. Илйас ялейщисяллям дяхи Сеййиди эюрдц, ики эюзцндян юпдц диди ки, - Ай жиэяр эцшям, эярякдур сянцн гядяминдя бу вилайятя ислам эяля, эял сабащ намазын гылайум. Сеййид азан вериб ичярц эирди. Эюрдц бир мищраб юнцндя бир йашыл сяжжадя дюшянмиш,
нурц эцня чыхар вя мящрабын бир эушясиндя бир сяжжадя дя
вар, аны алуб, Сеййидя верди, йа Сеййид, бяним йадиэарым олсун, диди вя кечди Илйас пейьямбяр имамлыг ейляди. Фярзи гылыб дуа ейлядиляр. Намаздан фариь оланда чог нясищятляр ейляди. Ол дцаны юэрядцб вя дяхи эюзцн йум, диди вя ач, диди.
Сеййид эюзцни ачуб юзцн дяниз кянарында эюрдц. Бахды ня
Илйас вар вя ня Сумар вар. Ол сяжжадя йанындя Сеййид яжабя
галды. Дярщал бир аваз эялди ким, - Йа Сеййид Баттал, дур
вар, дяхи мурадын щасил олды. Сеййид шцкцр сяждясин ейляди.
Зурагя минцб кянаря эялди. Мцсялманлар гаршу эялдцляр вя
шадлыг [54] ейлядцляр. Сеййид Баттал кафирляри жям едцб диди:
- Сюйляйцн эюрцм бана ня дерсцз. Эятцрцн Аллащ инайяти
иля юлцнц дири гылайым. Кафирляр дейирляр ол гаршудакы даьда
бир яр вя бир гыз юлцбдцр. Икисини дя Фирдовс юлдцрцбдцр.
Сюйля дуруб сянин дининя эирсцнляр. Бизляр аны эюрцб сяна
мцта олалым.
Сеййид буйурды: - Ня гядяр кафири мцсялман варся анда
жям ейлядиляр. Ол гябри Сеййид эюрцб сяжжадяни гябрцн цстцня юртдц. Пейьямбярин дцасын огуды. Мюмцнляр амин дидиляр. Дца ки, тямам олды Щагг-тяаланын гцдрятиля гябр ики
паря олды. Бир иэид вя бир гыз тышра чыгуб, дидиляр: «Яшщядц
енла илащя иллялащц вя яшадц яння Мящяммядин Рясул Аллащ».
Гювм аны эюрцб бармаьын галдырыб мцсялман олдулар.
95
Ол ики шяхс дидиляр: - Йа Сеййид, ол дцаны йеня оку, бизим бу
дцнйада сяфамыз йог, ол жащанын ляззятин билдцк. Бу жащан
бизя эяряк дейил, дидиляр. Сеййид ол дцаны йеня огуду, ол икиси йцз йеря гойуб жанын щагга тяслим ейлядиляр. Сеййид дяфн
едцб, буйурду [54а] цстцндя гцббя йапдылар. Имди ки, щалда
ол зийарятэащдыр.
Сеййид йедди эцн йедди эежя анда галуб, сяккизинжи эцн
кючцб шящяря эялди.
Ялли йцз мин кафир, мцсялман олды. Йетмиш паря шящяр
цч йцз алтымышы паря гяля, беш мин паря кюй Сеййидцн ялиндя
мцсялман олдылар. Бунларын иши тямам олды. Сеййид о йящудини чаьуруб, диня дявят ейляди. Ол дяхи иман эятцрцб мцсялман олды. Сеййид дяхи Фирдовсун гызын ана ниэащ ейляди.
Тажир ол гырх йцк малы ьазыларя бяхш ейляди.
Сонра Сеййид диди ки, Асими юндя хялифя едя. Асим гябул ейлямяди диди ким, мян щябсдя икян ящд ейлямишям яэяр
хилас олсам, Мяккяйя эедярям. Ялщямдцллащ щцмятинля хилас олдум. Мян сяндян айрылманам, диди. Сеййид диди: - Пяс
имди бизя хялифя эярякдур ким, щяр ня дцрлц щал олурса бизя
билдиря. Сеййид ана буйурду, Абдцлмюмцн дерляр иди. Оны
эятцрцб падшащ етдиляр вя дяхи Фирдовсун, Жалутун, Щалутун, Талутун вя он улу бяэлярцн Сеййид юлдцрмцшдцр. Малларын жям едцб, эямиляря гойуб алуб ряван олдулар. [55]
Эцнлярдя бир эцн гуруйа чыгуб эялдиляр. Сеййид эямидян
тышра чыгуб бир няря урды. Щяман аслан мешядян чыгуб эялди
Сеййидин юнцндя йцзцн йеря гойду, йеня эетди. Варуб Ашгары нечя баш юзэя атлар иля эятцрди диди ки, бунлары Ашгара
мцнис ейлядим ки, мялул олмыйа. Сеййид асланы нцвахят ейляди, йеня аслан дюнцб мешийя эетди. Мцсялманлар ол атлары
дутуб кимисиня юзляри минди, кимисиня мал йцкляйиб, ряван
олдулар.
Эедиркян йолдя бир галайа раст эялдиляр. Гялянин падшащына Бяхтийар дерлярди. Йавуз залым иди, щеч мцсялманлара
щцсм етмязляр иди. Сеййид йаранлары пцнщан гылды, юзц гяляйя эялди. Гялянун юнцндя гойун-гузу отаран чобан вар
96
иди. Ол чобандан гялянцн ящвалыны сорду. Чобан диди: «Бу
гяляйя щясар пулынан дерляр». Сеййид чобанлары диня дявят
ейляди. Чобан айытды ки, фярйад ейлийя, боьазындан боьду.
Сеййид чобанун донларын эейди. Донгузлары сцрц-сцрц гяляйя эялди.
Ол Гювм дидиляр: - Щей сяня ня олды бу заман донгузлары эятцрдцн. Сеййид диди ким, филан йердя бир нечя мцщяммядиляри эюрдцм. [55а] Олардан гачуб эялдим. Буну ешидцб
гяля адамы сяэиришдиляр. Гялянцн ичи говга иля долды. Бяхтийара хябяр олды, диди: «Баттал мяним горгумдан йухуйа
уйумазды. Инди ня олды ки, бу арайя эяля, диди». Буйурду: Тез чобаны бана эятцрцн. Дярзуман Сеййиди алуб Бяхтийарын йанына эятцрдиляр. Сеййид эюрдц бир сярхош мялун отурур, юнцндя бир даь киби эцрз гоймуш, отуз ики аршун гадгамяти вар, дюрт йцз гул гаршусунда дурар. Сеййцдцн хябярин сорду. Сеййид диди: - Филан йердя бир нечя Мущаммядиляр вар, эюрдцм гачдум. Бяхтийар ажыглануб гулларына
буйурду: Тез варун онлары дутун эятцрцн. Бунлар гялядян
чыгуб, Бяхтийар хялвят галуб бахды, Сеййиди гаршуда эюрди
диди: - Ей чобан, сян нечцн онларла эетмядцн. Сеййид диди: Мяним сана бир ярзим вар, буйурсан сюйляйим. Бяхтийар диди: - Сюйля. Сеййид ирялц йерийцб эцрзи ялиня алды, бир алма кими эютцрцб башына чевирди. Бяхтийар диди: - Нейлярсян? Сеййид диди: - Мяни билцрсян ки, мян Батталам? Тез мцсялман
ол, йохса бу эцрзц башына саларум. Бяхтийар ялини гылынжа
апарды, [56] дярщал Сеййид эцрзи иля урду ким, йер иля бярабяр
ейляди. Тышра эялцб бир няря урду ким, йаранлар ешидцб чюлдян Сеййид, ичярцдян кафири арайя алуб гырдылар. Нечяси ай
иман, дидиляр. Сеййид буйурду гяляни йыхдылар, хяраб ейлядиляр. Ики йцз мюмин мцсялман йаран адамлар гялянцн малын
алуб, алты йцз киши ряван олдулар.
Щекайят ол жанибдя Гейсяря хябяр олды ким, Баттал бяллисцз олуб. Гейсярин бир пящляваны вар иди. Шащсяп нам йцз
мин яр иля Сяржаил мялуна гошуб эюндярди вя буйурду ки,
Сеййидцн вилайятин хяраб едяляр.
97
Бу хябяр Малатийа эялди.
Сеййидцн йаранлары бир йеря жям олуб, мяшвярят гылдылар, щяр бири, бир сюз диди. Абдцлвящщаб диди ки, тядарцк эюрцб, кючцб фятщ варалум. Ютян кяря киби хяндяг газуб дцшмяня жаваб веряк, ол йер мцбаряк йердир. Бялкя Щагг-тяала
бизя нцсрят веря. Жцмляси бу сюзц бяэяндиляр, андан фятщижябяля эялдиляр. Тявяккцл Аллаща едцб, дурдулар.
Бир эцн кафир ляшкяри чыгуб эялди вя кафир бяэляри йетцшцб, ялямляри иля гондулар. Шащсяп буйурду, намя йаздылар.
Мюминляря эюндярдиляр ким, «эялин бана мцта олун, сизцн
эцнащыныздан кечярям вя Баттал мяьрибдя юлды вя ол гожа
ким «Мущаммяди эюрдцм» дир, баьлайуб [56а] бана верцн. Баттала едяжяэимы она едим. Ичяри эятцрцб намяни йетцрдц, охуйуб паря-паря ейлядиляр. Щяман эялянун йцзцн
вя ики гулаьын кясцб эюндярдиляр.
Шащсяп буну эюржяк буйурду, ата миндиляр, юзц мейдана эириб жювлан эюстярди, яр диляди. Мцсялманлардан Ящмяд Тарран мейдана эирди. Шащсяп иля чог жянэ ейляди. Ящмяд Тарраны Шамясяп йыхды. Ящмяд Тарран дурунжа ол ляйин кямянд атыб Ящмяди дутду. Гуллары айрушуб ялям-дибиня апардылар. Мцсялманлар мяьлуб олдулар. Мцсялмандан
Абдцлвящщаб мейдана эирди, юнцндя эирифтар олды. Ол Жудя
мейдана эирди, одя дутулдц, Мцсялманлардан он дюрт бялли
пящляван дутулды. Мцсялманлар ьейрят едцб йербяйердян ат
салдылар.
Кяффар ляшкяри дяхи щямля гылдылар. Мцсялман ляшкяри
сынды. Хяндягя эиря билмяйцб Малатийа йолын дутдылар. Ямир
шящяря эялди, тез хялифяйя намя йазды. Сеййид мяьрибя эетди
ки, ящвалы билдирди вя бу хябяри хялифя ешидцб, мялул олды.
Мизраб Харизяминин оьлу Яли бин Мизраб юндя иди. Аба
Мцслимин гыз гардашынын оьлуйды.
Хялифя он ики мин яр верцб эюндярди вя бу тяряфдян Шамасяп ол ясир олан йаранлары Мянгушя эюндярди. Вя дяхи ики
йцз мцсялман ясири вар иди. Онлар йеня дя ол йаранлар иля
мин [57] адам бирдя бир нечя ат вя мал Гейсяря эюндярди
98
юзц кючдц эялди Малатийаны щасарлады, шящярдя ьайят ажлыг
олды, ажиз галдылар тагятляри галмады.
Беля рявайят едирляр ким, бир эцн кафир ляшкяри гялябя ейляди. Шящяр халгы гайят зябун олдулар. Наэащ Баьдад йолундан Яли бин Мизраб чыгуб эялди. Он ики мин яр иля. Яли буйурду, тир баран ейлядиляр. Он ики мин кафир зябун олды. Кафир ляшкяри гялядян ираг эетдиляр.
Яли эеня буйурду, щямля ейлядиляр. Ийирми мин кафири жящяннямя васил ейлядиляр. Андан сонра дюнцб эери отурдулар. Яли эялиб гяляйя бярабяр. Йеня Ямир эялцб, Яли иля эюрцшдцляр. Тящсин едиб, алуб шящяря эятирдц. Сабащ олды, няьаралар дюкцлдц, сяф баьладылар. Яли мейдана эирди. Догсан кафири юлдцрдц. Чцнки буны эюрдцляр, кимся мейдана эирмяди.
Яли мейданда яр диляди. Бир кафир мейдана эялцб Ялийя бярабяр дурду. Ол эцн жянэ ейлядиляр. Бир-бирин ала билмядиляр.
Йеня дюндцляр. Ямир вя диэяр мцсялманлар гаршу эялцб
Ялийя дца ейлядиляр. Буйурду: - Шящяр юнцндя чадырлар гурдулар. Ямир, Ялийя гонаглуг ейляди. Ол эежя сабащ олунжа
сющбят ейлядиляр. Бир заман Сеййид цчцн мялул олдулар.
Чцн йеня сабащ олуб, нягаряляр дюкцлцб сяфляр баьланды. Чцн Мянгуш ляин ки, мин киши иля ол [57а] ясирляри алуб ряван олдылар.
Мцсялманлар бянд ичиндя аьлашдылар. Дириьа Гейсяр бизя аман вермяз, юлдцряр вя дяхи бизляря Сеййиди эюрмяк гийамятя галды дейцб, фярйад едирлярди. Бу щалдя наэащ гаршудан тоз гопду, йел ясиб, ики паря олды. Ислам ялями эюрцндц. Ящмяди Тарран нязяр ейляди эюрдц ким, ялям дибиндя
бир иэид хош гядди-гамят. Бунлар аны эюрцб ащ ейлядиляр, дидиляр ким, ня олайды бу эялян Сеййид олуб, бу зябунлары кафир ялиндян алайды.
О тяряфдян Сеййид дяхи олары эюрцб вя кафир Ялини эюрцб,
диди: - Бу гядяр кафир бундя нейляр? Тез буйурду, бир йеря
гондулар. Бунлар алты йцз мцсялман иди. Сеййид атындан
ашагя енцб, атын гуланын бир кяс яйлядиэиня минцб бир няря
урду диди: - Ей мялунлар, сандунуз ким, Баттал бяллцсиз олды
99
вя дяхи эялмяйи йохдур. Уш будур эялдим. Алуб щямля гылды, Мянгуш Сеййиди эюржяк айытды ки, гача. Сеййид йетцшцб
бир зярб урды ки, ики паря ейляди, Кяффар ляшкяри гачдылар.
Ясирляря йетишди. Гамусу йетди эюрцб аьлашдылар. Сеййид
атындан енцб онларын бяндлярин ачды. Бунлар дяхи Сеййцдцн
айаьыня дцшдц, Сеййид ящвалларын сорду. Ярз ейлядиляр, Сеййид дярщал ата минцб йцз кафири гылынждан кечцрцб, атларын
вя донларын алуб [58] язим Малатийа ейлядиляр. Чцнки бу тяряфдян сяф баьланмышды. Яли бин Мизраб мейдана эириб Шамясяпи тяляб ейляди. Шамясяп атын сцрцб Ялийя бярабяр эялди.
Чох жянэ ейлядиляр. Ахыр Шамясяп зябун олды, диди: – Йа
Яли, зябун олдун ким, ляшкярини эюзлярсян. Яли диди: - Сян ня
кишисян бизи зябун едясян? Шамясяп диди: - Имди сюйля ляшкярцн йерли йериня варсунлар. Яли аны эюржяк билиб дюнди, эерц
бахды, Ляйин Ялини гылынжлайыб бир будун салды. Яли ащ ейляди
диди: - Ай ляйин, гяфил икян адаммы чалырсан.
Ялинин гуллары ат салуб Ялини алуб мейдандан чыгартдылар. Ямир буйурду, Ялини шящяря апардылар. Мцсялманлар бижаря олуб вя зарылыг ейлядиляр.
Ол дямдя наэащ бир тоз гопду. Ичиндян ялям дибиндя
Сеййид Баттал сабащ йели киби эялир. Ол пящляванлар ким кяффар ялиндя ясир олмушларды. Мцсялманлар аны эюрцб шад олдылар, шадйаналыг чалынды. Сеййид дярщал ат мейдана салуб,
Шамясяпя бярабяр эялди, диди кимсян, мялун диди: - Гейсярин
оьлу Шамясяпям. Сеййид диди: - Мяни билцрсян? диди: - Билцрям. Батталсан диди: - Сян иман эятцр йохся, сян билцрсян.
Ляйин диди:-Буна бир нязяр еля. [58а] Сеййид эюрдц бир адам
буду дцшмцш, дурур диди: - Йа Ляйин, бу кимин будудур?
Мялун диди: Бу Хавярзями бяэинин будудур. Сеййид чаьурды ким Ялини тез мундя эятцрцн, яэяр эялмяйя мажал йохся,
бир тахтайа сарыйуб эятцрцн. Дярщал Ялини тахтайа сарыйуб
мейдана эятцрдиляр. Гаршу варуб бу ду алуб йериня гойду.
Илйас пейьямбярцн дцасын охуды. Щагг-тяаланын гцдрятиля
сани олды. Ямир буйурду Сеййидин гядяминя баш гойдулар
вя Ялийя ат эятирдиляр. Яли сувар олды. Йаранлар бу щалы эю100
рцб, нягарясин урдылар, афярин гылдылар.
Шамясяп ляйин аны эюрцб щейран галды, диди: - Йа Баттал, сян ня яжяб жадый имишсан. Сянин башыны кясим дейцб,
щямля ейляди. Сеййидя гылынж щяваля ейляди. Сеййид дяхи йетяни чякцб голтуьунун алтындан ейля чалды ки, бир яли башы щавайя галхды. Йаранлар аны эюрцб щямля ейлядиляр. Кяффар ляшкяри гачмаья йцз гойду. Мцсялманлар цч эцн онлары говдылар, ясирляр айыдуб дутдулар вя малларын жям ейлядиляр. Хялифя цчцн пянжин (бешдя бир пай - А.Р.) чыгаруб йердя галанын ьазылара вердиляр вя бир нечя эцн Асим, Ариф вя Тащир
чохлы хидмятляр ейлядиляр.
Андан хялифяйя эюндярдиляр. Хялифя дяхи бунлары [59]
эюрди. Чог шад олды. Андан Сеййид щекаййятин хялифяйя бяйан ейлядиляр. Хялифя щейран галды, Сеййидя дца ейляди, Асимя дястур верди. Асим язми шцкцр ейляди. Варды анда мцжавир олды.
Ол тяряфдя Гейсяря хябяр олды. Батталын эялдиэини вя
Мяьрибдя олан щекайятини бярабяр шярщ ейлядиляр. Гейсяр
мялул олуб чог аьлады диди: - Вай, яжябдур ку, Баттал пейьямбярлик давасын едирся, дяхи Иса дини зяифляди вя
Мящяммядин дини гцввятлянди, бундан сонра бизим
динимизцн рювняэи позулды. Щюрмяти галмады дейцб,
аьладылар.
Гейсярцн бир вязири вар иди. Мцжайил нам дерляр иди. Ол
диди: - Йа шащ, мяним хатиримя бириси эялди, буйурсануз сюйляйим? Гейсяр диди: - Сюйля! Мцжайил диди: - Сяня баьлы ня
гядяр гала варса вя Румун дарбяндлярини баьласунлар. Ол
кечяжяк йердя дурсунлар. Андан щяр ким кечярся юлдцрсцнляр. Шайяд Мясищин дювлятиндян Баттал яля эиря. Гейсяря бу
сюз хош эялиб тез оьлу Шямаса намя йаздылар. Ящвалаты билдирдиляр, андан Синбатын евиня намя йаздылар. Андан Фиридцня, Галуня вя Гудсийя, Тякфур шаща, Кялабят Румийя ня
гядяр дин дцшманлари варся намя йазуб эюндярди ким, тамам [59а] дарбяндляр дутуб, щяр ким яля дцшся юлдцряляр йа
дутуб Гейсяря эюндяряляр. Еля ейлядиляр ким, гуш дяхи уча
101
билмяз олды. Щяр йердя ики мин киши гойдулар. Еля йер олду
ки, иэирми мин адам гойдулар, андан сонра Гейсяр Шямаса
он мин алтун эюндярди ки, щяр зяман Баттал бу тяряфя эялся
бана билдирясян. Шямас юзц мцсялман иди. Сеййидцн мящбусу иди.
Бу тяряфдян Сеййид йаранлары иля отурмушду, Йящйа бин
Мцнзяр эялди. Йаранлар иля эюрцшдцляр. Сеййид диди: - Нярдян эялцрсян? диди: - Румдан эялцрцм. Сеййид диди ня хябярцн вардыр диди: - Гейсяр Румдя ня гядяр ким дарбяндляр
варся сахладылар. Щяр бир йолдя он мин иэирми мин адам
гойдулар. Дяхи гуш кечмяз олды. Бу щалы эюрцб, сизя хябяр
эятцрдим, мябадя Сеййид бу ил ол тяряфя вармийя, бу иш мялум олажяк. Ямир диди: «Щаны Тярсусдан эялян намя», эятцрцб Сеййидцн ялиня вердиляр, охуйуб эюрдцляр ки, йазмыш:
«Зинщар бу ил Сеййид Румя вармийя». Сеййид диди: - Бу намя ня вягт эялди? Ямир диди: - Ийирми эцн вардур. Сеййид диди: - Бяс нечцн бана эюстярмяйцбсцз? Ямир диди: - Йа Сеййид, сяндян горгдум. Зира яксиня ешидярсян анын яксин дутарсын. Сеййид диди: Мундя дяхи Щагг-тяала [60] йазмышса,
одур ким, сиз беля дерсиз мяни дцадан унутмайын. Бян дяхи
эедирям. Йаранлар ня гядяр исрар ейлядиляр, чаря олмады.
Сеййид ол эежя жами мябядин едцб, Шяммас дийариня эялди
анда, галуб эежя сющбят ейлядиляр. Сеййид Румдан хябяр
сорду. Шямас диди: - Йедди эцндцр ки, Гейсярцн адамы эялди. Он мин алтун эятцрмиш, демиш щяр вягт ки, Баттал ол жанбя эялся бана хябяр ейляйин ким дутам, имди ол алтуны ал,
хярж еля, бу йыл Рума вармя, диди. Сеййид гябул етмяди вя
сабащ олды, Сеййид дурды, Шяммас иля вида едиб ряван олды.
Галун гялясиня эялди. Отуз мин киши йоллары бякляр иди
андан кечди. Щяр йеря ким уьрады, эюрдц ки, он мин иэирми
мин киши, йоллара дцшмцш бир сящрайя чыгды, эюрдц ким, гаршудан бир атлы щийля эялди. Сеййиди эюрцб щямля ейляди. Жида
щяваля гылды. Сеййид мяни ейляди эялди, ким кечя Сеййид гуршаьындан дутду, гцввят едцб эютцрдц ки, йеря ура, эюрдц
ки, Муса бин Жудядир. Ялиндян ашаьа гойуб диди ки, - Йа
102
Муса, [60а] сян мунда нейлярсян? Муса йцзцн йеря гойуб
диди: - Йа Сеййид, сян эетдикдян сонра йаранлар пяришан олдылар. Дидиляр: - Сеййид йалгуз щагг йолунда чалушур, бизляр
евдя отурур.
Бунлар бу сюздя икян он пящляван чыгуб эялдиляр. Чцн
Сеййиди эюрдиляр. Атларындан енцб, Сеййид юнцндя йцз йеря
гойдулар. Сеййид нязяр едцб эюрдц ким Ящмяд Тарран,
Абдцлвящщаб, Няср Щяббаб, Тявабил Яфлащун, Мящяммяд
бин Зейид, Яли бин Щашым, Йящйа. Сеййид диди: - Бунда йеня
эялдцз? диди:
- Эялдцк ким, сянин гуллугунда олайым. Сеййид диди: Иман ейлядцнцз, мяни бялайя салдунуз. Йахшы идим.
Бунлар диди: - Худавянда, бир щейбят эюрдцк, йолда
ляшкяря уьрадуг. Эежя наэащ гаружуг чыгуб эялди чиэниндя
сяжжадя, ялиндя яса, бизляря диди: - Дурун сизи Сеййидя апарум. Алуб бизи бурайа эятцрди. Юзц набуд олды.
Бу сюздя икян ляляси Тявабил чыгуб, эялди. О дяхи диди: Бир гарыжуг бана дялил олуб, мундя эятцрди. Юзи билмядим
ня йеря эетди. Сеййид диди: - ня дейирсиниз, нежя едялцм, эетмяк эяряк. Андан сувар [61] олуб Гейсяр ляшкяриня эялдиляр,
эюрдцляр ики йцз миня гядяр ляшкяр галмуш. Сеййид ещтийат
ейляди, андан кечцб эетдиляр, Гяллейи-Миштураня эялдиляр.
Эюрдцляр ялли миня гядяр ляшкяр Кялб бин Сабащла отурмуш.
Сеййид диди: - Йаранлар, бу чешмя кянарында бир дям арам
едялцм. Андан дуруб, тявяккцл Аллаща едцб, юзцмцзи ляшкяря ураг. Зира ки, адят иди, щеч ким Сеййид ьязавят едяндя
суйя эирцб гцсул ейлямязди. Сеййид донун чыгаруб, атыны бир
йердя гойуб, суйя эирди. Ол дям Кялб бин Сабащ ким, Гейсярин сярляшкяи иди. Орайа эялцб эюрди ки, бир ат ондя дурар,
юнцндя бир жида санжылмыш вя бир киши суйа эирмиш, жялед чаьуруб, диди: - Сян ня кишисян? Баттал диди: - Кялб гулларынданам, диди. Йалан дерсян, бяри эял, билялцм. Сеййид чог бящаняляр ейляди. Чаря олмады, диди. Сян Батталмысан, яслин
Мящяммядиляр няслидир? Сеййид эюрдц ким, ляйин билижидцр,
суйун ортасына эедцб, диди: - Ай ляйин, иншаллащ бяни бир
103
эежя башын ужунда тапарсан. Килб аны ешидцб буйурду, тирбаран ейлядиляр. Сеййид дяхи балыг, киби суйа батды. Щаггтяалащ сахлады. Кялб [61а] ахшамядяк орада дурды.
Ахшам ки олды, эялиб Сеййидцн атын вя донын алуб гайытды. Эедиркян Гцдрят-и алямин йолу ол йаранлар олан тяряфя
уьрады. Бунлар гафил йатыркян Кялб эялцб булары дутуб мющкям баьлады вя Батталын йаранларыня диди: «Ол Батталы тапдым, суйа эирмишди. Тир баран ейлядцк, зяхмли олды. Шимди
юлди эяряк, атын вя донын алуб эялдцм».
Чцн бу эежя кечцб сабащ олды, Сеййидцн йаранларын эятцрдиляр. Кялб нязяр едицб Ящмяд Тарраны таныды диди: - Йа
Ящмяр, рявамыдур, яждадынын динини тярк едясян. Варуб бир
жадуйя уйасян. Эял эери дюн диня эир, бян сяна шяфаят ейлейим. Гейсяря илтимас едиб мянсябини эери алам. Йохса башыны кясярям. Ящмяд диди: - Щярзя сюйлямя, мян бир Аллащя
играр ейлядим. Яэяр сянин дя дювлятин варса, сян дяхи дининдян бу диня дюн, жаныны жящяннямдян гуртар. Кялб ляйин
ажыглануб буйурду ки, бунлары юлдцрцн. Вязирляр гоймайуб
дидиляр мяслящят олдур ки, сян бунлары юлдцрмийясян. Гейсяря эюндярясян ки, Баттал йавуз кишидцр. [62] Ялбяття эяляр, ня
сизи гойар вя ня бизи. Бяс бунлары зиндана гойдулар. Сонра
оьлу Шямун гырг кешиш иля бир зургя миниб Сеййиди ахдармаьа эюндярди.
Бу тяряфдян Сеййид сабащ олунжа бу йеря эялди. Эюрди
бир су кянарында бир гала вар, гапусу дямирдян. Ачуб ичяри
эирди. Аж иди бир аз якмяк вя балыг тапуб йеди тойду. Дуруб
тышра чыгды. Бир мягарайа эялди вя эюрдц ки, бир эями эялцр
гырг ики кишийля. Сеййид магарада эизлянди. Бунлар эялцб
магаранун дюрт йанын эяздиляр. Бир кимсяня булмадылар,
дюндцляр эетдиляр.
Дярщал беш адам эялцб вя бир ики шяраб эятцрцб бу магарада сющбятя мяшьул олдылар. Бир-бир пийаля долдуруб ичдиляр вя бириси диди: - Бу гядящи ол Сеййид Баттал ешгиня ичирям. Онлар дидиляр: - Ол дидиэцн кимдир? Диди: - Сеййид Батталдур. Бунлар буну ешидцб дидиляр: - Щей сян Мящяммяди104
сян дейцб, буну дутдылар. Бу Мискин диди: - Йа Батталын
танрысы, бана имдад ейля. Сеййид бунларун сюзлярин ешидцб
айаьа дуруб эялди. Икисинин боьазындан дутуб боьду вя икисини дяхи юлдцрдц. Ол бириси, йатдуьу йердян дуруб, Сеййидцн айаьына дцшдц диди: - Сян кимсян? диди: - Сян гядящи
кимин ешгиня ичдцн. Диди: - Баттал ешгиня ичдцм. [62а] Диди:
- Бян Батталам. Ол диди, мянся Йемелища. Сеййидцн айаьыня дцшцб иман ярз гылды. Сеййид чылпаг иди, ол юлцмцн бир
йесняэ донун эейди, диди: - Щаны Кялб? Ол диди: - Билмязям.
Сеййид дуруб эетди.
Бу тяряфдян Кялб ляйин бир аз эязди. Эерц гайыдуб о йеря эялди диди: - Гапыну ачун. Дидиляр кимсян? Диди: - Кялбям, Сеййиди истямяэя эетмишдим. Сонра гапуну ачдылар,
ичярц эирди. Гырг рящбан гапычы вар иди. Гаршу эялцб иззят иля
эятцрцб отуртдылар вя ейшя мяшьул олдулар.
Бу тяряфдян Сеййид диля эялцб Йемилищайа диди: Сян вар,
Кялбя сюйля ким, бир улу судан чыгмыш, Батталя бянзяр. Йемлищан дуруб Кялб йанына эялди вя диди: - Хцдавянда, биз
беш киши идцк. Гаршу магарада отурурдуг. Наэащ мювж
уруб судан бир юлц чыгарды щяман Батталя бянзяр. Килаб шад
олуб бир зюврягля бир нечя адам иля ол магарайа эялди. Ол
юлц щандадур? диди. Сеййид йетишди рящбаня бир гылынж урды.
Башы щявайя паран олды. - Юлдцн! Бир няря уруб, онлары дяхи
гырды. Кялб гачды. Кялбин оьлу дяхи яля дцшдц. Щяман о оьлан иди ким, Сеййидцн айаьына дцшдц. Мцсялман олды. Анын
адын Сейид, [63] Исмайыл гойду. Йемлищанын адын Евщад
гойду. Сеййид диди: - дурун имди килсяйя варалум. Вардылар
зюврягя минцб дыря эялдиляр. Гырг кешиш вар иди, гаршу чыгдылар, хябяр сормаьа иряли йеридиляр. Бир улулары вар иди. Ады
Щейс иди, аны диня дявят ейляди. Ляйин фярйад ейляди. Сеййид
бир гылынж урды ики паря ейляди. О гырг кешишляри юлдцрди.
Андан сонра зюврягя минцб эетдиляр. Сеййид Исмайыла
диди: - Инди сян мцсялман олдун. Вар, атан йанына, сюйля
ким, Щейс йанына бир рящбан эялмиш Гаф даьындан, «Иса динин галханыдыр, гылынжыдыр», яжаиб сюзляр сюйляйир. Щейс бяни
105
сизя эюндярди, эялцб нясищятлярины ешидясцз, ращят оласуз.
Оьлан чцн бу хябяри ешитдирцб чыгуб эетди. Атасы йанына эялцб кцлащыны йеря урду диди: - Ей баба, щаны гырг гул, гырг
рящбан вя Щейс. Баттал гылынждан кечцрди вя зюврягя миндирцб, юзцн суйа урды. Бян щийля ейлядим вя диня эирдим, гуртулдым. Мяни эюндярди диди, «вар атана, сюйля Шайяд мцсялман ола», чцн Кялб бин Сабащи буну ешидцб буйурду. Ялли
мин адам ата миниб Сеййидя эялдиляр. Сеййид онлары эюрцб
зювряги суйа салды. Евщад диди: «эюрдцнми ол оьлан бизи алдадуб, гаммазлады. О цстцмцзя говьа эятцрди». [63а] Сеййид диди: - Гоймаз Щагг-тяаланын инайяти, Кялб бизимля бярабяр эяля. Диди: - Ей Баттал, яййарлыг иля мяним ялимдян
жан гуртармазсан, мунжа мякр вя щийляляр едярсин. Нар-ы
нурун дювлятиндян мян сяни дяхи щялак едярим. Сеййид диди:
- Мяэяр сян мяним кюлэямдян еля горгмушсан ким, щяр кими эюрцрсян Баттал санурсан! Бян Кущ-и Севландан эялирцм. Бир нечя айят инжилдян охуды дявар-аваз иля, ол рящбанлар ким беля эялмишляр иди, ол гядяр аьлашдылар ким, аз галды
ким щялак олалар, дидиляр: Бу нежя Батталдыр ким, бу вилайятя
мунжайын ьяряз эялцбдцр. Бунун хатрин йыхмайун, бу сиз
дейян адам деэилдцр, дидиляр. Оьлан ня гядяр фярйад ейляди
диди: - Бищяг Исавц Мярйям, бу Батталдур, сизи йолдан чыхарур. Рящбанлар дяхи фярйад ейлядиляр ким, бу Баттал деэилдцр, сиз билмязсцз. Баттал чаьурды ким, оьланын ягли зайулдур. Бана няляр сюйляр. Анын дамаьында щийля вардур. Ана
тимар эярякдцр, диди. Оьлан ня гядяр чаьырды: - Ей баба, бу
киши Батталдур. Сян кешишляря инанма. Кешишляр чаьырырдылар
ким, ай оьлан, сян данышма, бу сян дейян деэил, анжаг нар-ы
нур юзцдцр. Бир нечя дяфя оьлан фярйад ейляди, чаря олмады,
жцмляси атдан ендиляр. Баш уруб йалвардылар. Сеййидя дидиляр
мязур дут ким, Сеййид бизляря чог ишляр дутубдур. Сеййид
бунлара ол гядяр мярифят сюйляди ки, бунлар [64] аьламагдан
црякляри паря-паря олдылар. Андан сонра рящбанлар дидиляр: Бу сюзляри ким, бу сюйлядиэиня эюря, мяэяр ким, Иса ола?
Оьлан эеня фярйад едцб диди: - Ей гювм, бян дяли деэилям,
106
бу Батталдур. Ясла сюзцня етигад етмядиляр.
Сеййиди алуб улу диря вардулар. Анда гонаглыг ейлядиляр. Сеййид буйурду, минбяря арастя гылдылар. Сеййид минбяря чыхуб нечя айят инжилдян охуйуб тяфсир ейляди. Тямам кешишляр юзляриндян эетдиляр. Щяман оьлан атасын йанындя аьлар иди ки, зинщар кешишляр инанмасунляр, бу киши Батталдур,
яэяр бана инанмазсыз, адам эюндяр варуб эюрсцнляр. Кешишляр яэяр дири олсалар, бян йаланам, диди. Кялбин бир вязири
вар иди, диди: - Шаща, бу оьлан йалан демяз. Бир рящбана нечя адам гошуб эюндярдиляр, эедцб эюрдцляр гырг кешишдян
бири саь деэил. Атасынын бу ишлярдян хябяри йохдур, диди. Бир
аз кечди, эялиб Кялбя хябяр вердиляр. Ол заман Сеййид минбярдян енмиш иди. Баш ашаьа салуб отуруркян иттифаг едцб
кямянд атдылар, щцндцрцнжя дутдулар, баьлайуб Кялбя йанына эятцрдиляр. Кялб Сеййиди эюрцб буйурду тез бойнуну
урун. Жялладлар гылынж чякди ким, бойнуну уралар. Кялбин
вязири гоймады. Диди: - Шаща, буны юлдцрмя, сябр ейля, Гейсяря билдир, бу иш аз деэилдцр, [64а] щям бу киши Гейсяря чог
иш едцбдцр, буну юлдцрмя, щяр ня едирся ол ейлясцн, шайяд
ки, сана итаб ейляйяр. Йохса, «бунун киби ишляри бана билдирмядцн» дейяр. Батталы зинданя эюндярцб,
Гейсяря намя йаздылар. Щекайяти билдцрцб жаваба
мцнтязир олдулар. Бу жавабында Сеййиди йеня зинданя гойдулар. Йаранлар буну эюрцб, фярйад ейлядиляр, дидиляр: Худавянд, бизим цмидимиз сян идцн, сян дяхи эирифтар олдун
дидиляр. Сеййид диди: - Гям йемяйин бу щалы хош эюрялим
Щаг-тяаланын дидиэи йериня эялмяси эярякдцр. Эюрялцм дейцб, зикря мяшьул олдулар.
Бунлар бундя галды, бу тяряфдян Сеййидцн дутулдуьун
Гейсяря хябяр вердиляр. Гейсяр ешидцб шадлыг ейляди. Сонра
жаваб йаздылар ким, «мин киши иля дярщал Батталы алуб мундя
эялясян. Бян ана дцрлц язаблар ейляйим». Намяни бяэ алуб
эялмяэдя олду.
Бу тяряфдян эялиб бин жащил оьланы йаныня алуб ейшя мяшьул олды. Бир эежя оьлан фярйад едцб уйгудан ойанды, сяра107
симя эялиб диди: - Ай оьул, сана ня олду? Диди: - Ай баба,
душ эюрдцм бир яъдяща бана гясд ейляди, гачдум. Ардумжа чаьуруб диди: - Ей оьлан, бабана сюйля, кафири тярк ейлясцн Мущаммяд дининя эирсцн, йохса сарайы иля юзцн одларам, [65] диди. Кялб диди, «Ей жиэяр эушям, Сеййиддян горгуб душ эюрцрсян. Оьлан йеня йатды. Йеня душ эюрцб фярйад ейляди, дурду эялди. Кялб диди: - Ня олды? Оьлан диди: Йа баба, бана бир аслан гясд ейляди, гачдым мяни говды чаьыруб диди: - Ей оьлан, сюйля бабан кафири тярк ейлясцн, йохса щялак оларсан. Кялб диди ки, горгудан сяня хялял эялцбдцр. Оьлан йеня йатуб душ эюрдц ким, бир нящянэ аьзын ачмыш гясд едир, оьлан гачыр ардындан дейир вар, бабана сюйля
кафири тярк ейлясцн, йохса щялак олур, Мущаммяд дининя
эирсцн. Йухудан ойануб няря уруб дурду. Щекайятин шярщ
ейляди. Кялб ешидцб мялул олды. Буйурды инжил эятирдиляр, тез
оьланы эейдирдиляр вя инжилдян айятляр бцлцня асдылар.
Бир гядяр отуруб рящбанлар эетди. Кялб бин Сабащы йатды йухлады. Душ эюрдц ким, бир нур пейда олды. Гибля тяряфиндян мцшкянбяр гогусу алями дутду. Дидиляр сядри-бядри
алям Сейид-и вяляд-и адям Мущаммяд Ял Мустафа фириштяляр
вя йцз иэирми дюрт бин янбийа пейьямбярлярин рущи белясинжя
Явайили-щямд Рясул илащинин саьында вя солунда йерийцрляр.
Щязрят Рясул бир аь бцрагя минмиш, ол язямят тажын башына
гоймуш эялцр. Кялб беля эюрцб йериди. Рясулун айаьына
дцшдц. Иман ярз гылуб мцсялман олды. Пейьямбяр дяхи адын
Абузяр гойду диди: - Йа Абузяр, вар бяним оьлум Батталы
зиндандан чыгарт, ана йар ол, анын дини щагдыр вя бяэлярдян
ким варса жцмлясини онун дининя дявят ейля. Кялб Сябащы
ойануб ол аьаж йапраьы киби титряди. Тез донларын эейди вя
вязирлярин чаьурды вя гощумларын жям едцб, эежя эюрдцэц,
душу шярщ ейляди. Бунлар дяхи «бу вагеяни бизлярдя эюрдцк»
дидиляр. Тядбир гылдылар, Кялб бу ишляри эюрцб, йериндян дуруб зинданя эялди. Гапуну ачдыруб ичярц эирди. Сеййидцн
айаьыня дцшцб диди: - Йа ьазылар султаны, эцнащымы билмядим, баьышла. Сеййид диди: - Пейьямбяри эюрцб адын Абузяр
108
олмайынжа, инанмадун. Тез чякцб Сеййидцн ялин юпдц вя
орада мящбус олан йаранлар иля эюрцшдц. Буйурду, Сеййидц
щямамя апардылар, йахшы донлар эейдцрдиляр. [65а] Апаруб
тяхтя отуртдулар. Абузяр Сеййиди йанындя яэляшдирцб ирагдан йахундан ня гядяр бяэляр варса чаьурды. Онлары диня
дявят ейлядиляр. Жцмляси дидиляр бизляр дяхи душ эюрцб Рясул
Щязрятин юнцндя иман эятцрдцк. Ялли мин киши, нечя бяэляри,
бцтцн вилайятляри мцсялман олдулар.
Бу тяряфдя эиня Сеййид йаранлар иля отурмушлар иди. Наэащ бир бяэ эялцб намясин Абузяря верди. Намяни огуйуб
паря-паря ейлядиляр. Абузяр диди: - Гейсяр бу намяни кимя
йазмыш дяхи о батил яндишя мяндян эетди вя дяхи о бяэ диди: Мян Мущаммяд Мустафайы душумдя эюрдцм, филан йердя
мцсялман олдум, дидиляр. Гейсяр пяс ня фикирдядцр, диди.
Кялбя йцз мин яр гошуб Малатийайа эюндярди.
Бу тяряфдян Сеййид Кялб бин Сабащи иля Шятран дийарында икян Малатийайа хябяр эялди ки, Кялб ибн Сябащ Сеййиди
дутмуш. Гейсяр йцз мин киши иля Кялби эюндярди ким, эялиб
Малатийаны зцрц-зябяр едяляр.
Ямир вя йаранлар бу хябяри ешидцб фярйад ейлядиляр вя
ямир буйурду он мин ьази жям олды вя юзляри гяляни мющкям едцб отурдулар. Бунлар ишзарда, чцн Сеййид ки Мяштяран дийарында Кялбад Малатийайа эетмяк хябярин ешидцб
диди: - Йа Абузяр, бу дийары сана тапшурдум, килсялярин йыгуб, йериня мясжид йапдырасан вя юзц ня гядяр алтун вя эцмцш варса алуб йоля дцшдц.
Эцнлярдя бир эцн эялцб Кялбад ляшкяриня йетишдц. Эюрди ляшкяр гонмуш, Сеййид Ашгырдан дцшцб вя Ашгыры бир йердя пцнщан ейляди. Чцн эежя иди юзц пийадя Кялбад йанына
эялди, эюрдц бир хуб сурятли иэид йатур, юлдцрмяэя гыймады
ким, шайяд, мцсялман ола. Шяфгят едцб, бир намя йазды ки,
«Йа Кялбад, мян Батталам, эялдцм сяни юлдцрцм, эюрдцм
хуб иэид имишсян, сана гыймадум ки, шайяд мцсялман оласан. Эял имди сян мцсялман ол, кафири тярк ейля, йохса сян
билцрсян». Намяни баш ужунда гойду, чыгуб эетди.
109
Эялцб шящяря йетцшдц. Бир йердя дуруб чаьурды. Мцсялманлар Сеййцдцн авазясин ешидцб гаршу вардылар. Сеййид иля
эюрцшдцляр. Сеййид юзц щекайятин бунлара, диди. Сярэцзяштин
ешидцб шад олдулар. Сеййидя дца ейлядиляр, андан сонра Сеййид диди: - Кялбад йцз мин яр иля эялцр. Мян она гаршу эедцрцм, сиз дяхи мяним ардымжа эялясцз. Атына ряван олды.
Бу тяряфдя, Кялбад ляйин ойанды. Башы ужунда сярхятти
тапды, охуйуб щекайятин билди. Бяэляри чаьырды, [66] буну
эюрцб щейран олдылар дидиляр варынжа бизляр Батталдан гуртулмагдан хали олдуг дейцб пяришан олдулар вя ляшкяря горху дцшдц.
Бу щалдя Сеййид йетишцб бир тяпя цстя чыгуб, ашаьа нязяр ейляди. Кафир ляшкяриня бир дям тамаша едцб, андан бир
няря урду ким, кафир ляшкяри бищуш олдулар. Уч кяря пейдярпей няря урду ки, мяням Баттал ьази, Ей Кялбад! Эежя вардум сизи юлдцрмяэя, сяна гыймадым ки, шайяд мцсялман
оласан, эял сян имди мцсялман ол. Батил динини гой, щагг диня эир, йохса билцрсян. Кялбад бу сюзляри ешидцб сярасимя олдулар. Кялбад буйурду: - Ляшкяр сувар олсун. Ляшкяр сувар
олуб, сяф баьладылар.
Кяффар ляшкяриндян Кибрийанус мейдана эирди диди: - Йа
Баттал, щалын нядир ким, сяни юлдцрцрляр, йеня дири олурсан,
зинданя гойурлар чыхырсан. Мяэяр ьаййятдя устад жадумусан? дейцб, жида щяваля гылды. Сеййид жидасын мяни ейляди.
Эялди ким эежя, гуршаьындан дутуб, сыкуб бир алма киби эютурцб щявайя атды. Атыркян гылынж иля ики паря ейляди.
Гардашы Ебрйанус мейдана эирди, о дяхи щялак олды.
Бярабяр йцз иэирми кафир щялак олды. Кяффар ляшкяриня ващимя
дцшдц.
Эцнцн орта вягтди Малатийа йолунда тоз гопды, ислам
санжагы пейда олды. [66а] Ямир он мин яр иля чыгуб эялди.
Сеййид бунлара гаршу варды. Бунлар дяхи Сеййиди эюрцб дца
ейлядиляр. Сеййид ьазылар иля зющр намазын адайи ейлядиляр.
Сеййид йеня эирди. Килаб ляйин буйурду. Он мин киши щямля
бирдян гылды. Сеййид юзцн он мин кишийя урду. Он мин кафири
110
Кялбад цстя тюкдц. Кялбад юзц щямля ейляди. Кяффарлар хач
пакир ялямин эютцрцб щямля ейлядиляр. Бунлар бундя жянэдя
икян тоз пейда олды. Йцз бин кафир Сцщейл ибн Синбад вя Тягануш Фрянэ, Тапдыг Щямяданы Рум бяэляри чыгуб эялдиляр. Жцмляси щямля ейлядиляр. Ган сел киби ахды. Сеййид дямбядям няря урурды. Кафирляр хязан йапраьы киби тюкцлцрди.
Бир дямдя ялли бяэ кафири гылынждан кечирдиляр. Амма кафирляр чог иди. Мцсялманлар аз иди. Наэащ Мцштцран йолундан
ялли бин яр иля Абузяр бирликдя мцсялманлара йетцшдц. Тякпир эятцрцб щямля гылдылар. Ящмяд Тарран мейдана эирцб
йаранлар няря уруб, щямля гылдылар. Мцсялманлар йербяйердян гейрят иля жянэ едцб, кафирляри йериндян гопардылар. Ялляри йцзцлцб гачажаг олдулар. Ол дямдя Гонстантин Гейсяр
оьлу йцз бин яр иля алайларын пускурддиляр.
Чцн ахшам заманы иди, тябил ясайиш урулду. Щяр тяряфдян ляшкяря дюндиляр. Кафирляр Гонстантин бин Гейсяря гаршу эялцб Сеййиддян [67] шикайят ейлядиляр. Тез Гейсяря адам
эюндярдиляр вя дидиляр тез эялсцн, йохса Баттал алями фяда
верцр вя дяхи эялцб ялли мин киши иля мцсялман олдуьун вя
килсяляри мясжидляря йапдурдуьын Гейсяря мялум ейлядиляр.
Чцн намя Гейсяря эетди вя бу хябярляри ки, Гейсяр ешидцб, эютцрцб тажын йеря урду, фярйады-фяган ейляди. Буйурду, ики йцз мин адам Сеййид цстя ряван олды. Бунлар эялмякдя икян бу тяряфдя цч эцн ляшкяр жянэ етмяйцб юлцлярин
дашыдылар. Мейдан йерин пак ейлядиляр.
Дюрдцнжц эцн щяр ики тяряфдян нягаряляр дюэцлдц. Ляшкяр сяф баьладылар. Мцсялман Ящмяд Тарран мейдана эирди, яр диляди. Агариб нам бир пящляван иди. О дяхи мейдана
эирди. Ящмяд Тарран бир язм иля ону щялак етди. Ол эцн Ящмяд Тарран ялли кафир юлдцрди жящяннямя васил ейляди. Кялбад ону эюрцб атын мейдана сцрди бярабяр эялди, чог жянэ
ейлядиляр, бир-бирин алмадылар. Кялбад гцввят едцб Ящмяди
атындан гапды ким ялямин дибиня сала, кими ялямры сала. Ящмяд юзц гуршаьын кясцб Кялбад ялиндян хилас олды. Сеййид
аны эюрцб, няря урду, [67а] йетишцб Кялбадын гуршаьындан
111
дутды, алма киби эютцрцб башы цстя доландырды, диди: - Мяням, Баттал Ьазы, ей Кялбад, тез иманя эял, жаныны жящяннямдян гуртар.
Гейсярцн оьлу Гонстантин буну эюрцб, диди: - Бу кимдир ки, бунун киби ишляр едя. Ляийн бу Батталдур, дейцб рянэи тяффир олду. Мялун Кялбад диди: - Бана юлмяк, мцсялман
олмагдан ийидцр. Сеййид эюрдц ким, гябул етмир, тутуб щявайя атды. Еняркян тиьи сяххакы еля чалды, хийар киби ики паря
олды.
Гейсяр оьлу аны эюрцб ики ялин дутуб бюйцк хач олан
ялямлярин титрятди. Эял инди эюрцм! О ан ики дярйа киби ляшкяр
бир йердян Сеййидин цстя щямля едиб вя ох йаьдырдулар. Сеййид галханы синясиня дутуб щямля ейляди. Ган ляшкяри эютцрцб эетди. Сеййид гясди ялям ейляди. Гейсярцн оьлу бахуб,
эюрдц ким, Сеййид диваня олмуш, гялбляр сюкцр алайлар позур чыгуб эялди. Беля эюряндя Гейсярцн оьлуны титрятмя дутды, гышгырды ки, «гоймайын!» дярщал Сеййиди тирбаран етдиляр.
Сеййид куштаб галханыны йцзцня дутуб, йунан жидасын Гейсяр оьлунун раст синясиня дцзялдцб йериди. Гейсяр оьлу, Сеййид будур йетишдц. Эютцрцб, юзцн тяхтиндян ашаьа атды. Тез
бир ат чякдиляр минцб эетди. Сеййид йетишцб жидасын мялунун
тяхтиня урды. Тяхтин эютцрцб атды вя гылынж ялиня алуб, ялямдары юлдцрдц. Ляшкяр сыныб, йцз гачмаьа гойдулар.
Мцсялманлар цч эцн гырдылар вя цч эцндян сонра эери
дюнцб ол дярйа киби ляшкярин малларын жям едцб, хялифя цчцн
пенжин чыгаруб багисин газыляря бяхш ейлядиляр.
Андан сонра дуруб Малатийа шящяриня эялдиляр. Сеййид
буйурды, Гейсярцн тажын вя дюрт йцз бядяви ат хялифяйя
Юмяр иля эюндярди. Чцнки, Юмяр эедцб хялифянцн гуллуьуна йетцшди. Хялифя аны эюрцб шад олды, язим нягаряляр тюкдурцб шадйанялыг ейляди вя фятщнамя Шам вилайятиня йазуб,
сцнэусцнц жидасыны хялифя Юмяри иля Сеййидя эюндярди. Сеййиди газылар эюрцб шад олдылар. Андан сонра Сеййид Юмяря
дястур верди, Юмяря Мяштяран гылды вя сонра жями кафирляр
вя Гейсяр бу ишляри ешидцб мялул олдылар. Вя йеня мяшвярят
112
ейлядиляр ки, Сеййид иля барышыг ейлийяляр. Сеййидя дцрлц-дцрлц
тющфяляр ярмаьанлар вя щяр сяня хяраж эюндярцб сажят ейлядиляр. [68] Сеййид дяхи ол тяряфя вармаз олды.
Бир ил беля кечдц, йемякдя вя ичмякдя олдулар.
Щекайят диэяр бир эцн Сеййид йаранлар иля отурурды. Бир
йеря гонду. Ичяри эирди. Сеййидцн юнцндя баш йеря гойду.
Дуа ейляди, бу диди: - Йа Сеййид Харжындан эялцрям. Андя
бир кафир вардур, адыня Тарйун дирляр. Мяним бир гулум вар
иди, аны дутуб зинданя гоймушлар иди, оны эюрмяэя вардум.
Анда бир иэид эюрдцм бана диди ки, сян Малатийайа Сеййид
Батталя варасан, дийясян Жудянин оьлу Мусаны эюрдцм.
Аныда зиндана гоймушлар вя дяхи доггуз пир эюрдцм алтымыш илдир о мялуну зинданя гоймуш, ондя язаб чякирляр. Жудя аны ешидцб, ашк-хцнун эюзляриндян ряваня гылуб аьлады,
Сеййид диди: - Ей Жцдя, аьлама, цмидим вардур варым, Аллащ-тяалащ тювфиг веря, оьлуну хилас едям. Сиз дяхи мяни
дцадан унутмайын. Чцн ахшам олды, Сеййид жями мцбяддял гылуб, Харжына язми ейляди.
Жцнлярдя бир эцн шящяря йетишди эюрдц бир бюйцк галадц. Гцлляси щява йцзцндя. Сеййид сябр ейляди эежя олды эялцб
галанин дюрт ятрафын доланды эиря билмяди ня гядяр жящд ейляди, галайа йол олмады. Зира ки, щяр эежя цч мин пасибан
галани сахлардылар. Эцндцз даьдя олуб, эежя шящяря енирдиляр, йол булмага чаря олмаз иди. [68а]
Бир эцн бахуб эюрдц шящяря бир киши эялцр. Мяэяр Чин
падшащы Тарйунун гызын оьлуна нишан гоймаья эялцр иди вя
тющфяляр эятцрцр иди. Сеййид аны эюрцб ол тяряфя варды.
Адамларын гырыб вя малларын алуб, даьа эялди. Тарйуна хябяр олды, дярщал мин киши иля няря урду ки, тямам сярасимя
олдылар. Ол мин киши сындуруб вя Тарйуну дутуб йеня ол даьа чыгды. Юзц юз адын Шямран гойду. Йолу кясцб дурды.
Тарйун хябяр алуб оьлу цчцн йас дутды. Тез ялли мин киши
эюндярди вя Мащийара гошды эялдиляр даьа эирдиляр, дюшцня
йайылан киби Сеййиди ахтардылар. Ол саятдя Сеййид чыгуб эялди
бир няря урду ки, мяням Шямран дейцб ялли мин кишини тари113
мар ейляди. Мащийары юлдцрдц, галаны гачдылар. Тарйун
алуб юзц атына минцб, ялли мин яр габагжа эюндярцб, юзц
дя ряваня олмушды.
О тяряфдян Сеййид Тарйунун оьлуну баьлайыб гойды
юзц, тышра чыгды. Абдяст алуб, намаз гылды. Еля ким Сеййид
намаза дураркян онлардан ики йцз иэидляр Сеййидцн цстя
чыгдылар. Дярщал кямянд атуб, [69] Сеййиди дутуб баьладылар. Сеййид дутулмаьа разы олды, намаз ичиндя ягидясин йцзмяди. Вя Тарйуна хябяр олды аты сцрцб Сеййидин цстя эялди,
тез ялин айаьын дямирлядиляр, оьлы иля маллары алыб шящяря эялдиляр. Тарйун тяхтя кечцб отурды. Сеййиди эятцрдиляр ки, юлдцряляр, бир киши Сеййиди билди, диди: - Шаща, бу киши Шямран
деэил, Сеййиддцр. Тарйун аны ешидцб, Сеййидя диди: - Доьру
сюйля сяни юлдцрмяням. Сеййид диди: «Катталам, Батталам».
Тарйун севинди тез зинданя гойуб Гейсяря намя йаздылар
ким, Батталы дутдум вя намяни бир бяэя верцб Гейсяр жанибиня ряваня гылдылар.
Чцн Муса ибин Жудя зиндандя Сеййиди эюрди диди: - Ей
пящляван, бизим умидимиз сян идцн. Бизим сябябимиздян
сян дяхи бу щаля дцшдцн. Айа, бизим щалымыз нежя олур дейцб, аьлады. Сеййид диди: - Йа Муса, бян мунун киби, чог
эюрмцшям. Эюрялцм. Щагг-тяаланы нейляр ол газиляр эялцб
Сеййидин айаьыня дцшдцляр, бунлар бу щалля галмагда.
Бу тяряфдян намя Гейсяря йетишдц, вязирляр намяни
алуб, охудулар. Гейсяр шад олуб о бяэя чог мал верди. Щямян саят буйурду, Тарйуня намя йаздылар ким, «намя йетишян киби, Батталы орадя ода йагуб бир овуж кцлцндян бана
эюндяр, эюзцмя [70] чяким. Андан сонра ата минцм ня хялифяни гойум, вя ня ислам вилайятлярин. Тямам хяраб едим».
Бяэя намяни тяслим едиб, эюндярди.
Бу жанибдя Сеййид Баттал ки зинданя гойулду дюрт йцз
мцвяккил дя гойдылар ким, сахласунлар.
Бир эцн Сеййид йаранлара сюйлядиляр ким, сиз ьям чякмяйин, мян жянаб пейьямбяри дцшцмда эюрдцм бана диди:
«Сян вилайяти мцсялман едцб, килсялярин йыхуб, йериня мяс114
жидляр тикяжяксян».
Чцн Сеййидя Щагг-тяала аваз вермишдир. Щяр кяс Гуран окуйанда Сеййидцн авазын ешидся бищуш олурду вя башлады бир нечя айя Гуран охумаьа, анда олан йаранлар жям
олуб аьламаьа башлайырлар, ол мцвяккилляр аны эюрцб, варуб
Тарйуня хябяр вердиляр ким, ол кишинин щеч юлмцндян горгусу йог. Шеири охуйур юйля ким, щяр кяс сясин ешидцр, бищуш
олур.
Бир щяфтя бунун цзяриндян кечди. Чцн Тярйунун бир гызы вар иди Эцляндам адлы. Чог хуб рява иди.
Бир эцн сярай дамыня чыгуб тяфрищ едиркян Сеййидцн
авазын ешидцб, ьайятдя буна хош эялди. Дайясиня диди: - Ай
дайя, бу сясин сащиби кимдцр. Дайя диди: - Ол Батталдур
ким, атан дутуб зинданя гойуб. Бу анын авазыдур. Гыз диди: - Ай жаным дайя, бир эяз анын йцзцн эюрсям ня олур?
Буйурду, тез тяамлар щазыр едцб зинданя эялдиляр. [70а] Зинданчылара гаршу эялцб диди: - Гапуну ачын, ясирляря тяам эятцрмцшям вя щям Батталы эюрцм нежя кишцдцр. Гапуны ачдыруб, ичяри эирдиляр. Сеййидя нязяр едцб эюрди бир хуб жямал
кимсядцр ким, щеч сормуш оля шад-щязяран жаны дилдян ашиг
олды.
Сеййидя сялам вериб вя тяам эятцрцб, Сеййидцн юнцндя
гойду. Сеййид тяамдан йейцб тойду. Гыз диди: - Йа иэид,
сян Батталмысан?
Сеййид диди: - Бяням.
Гыз диди: - Эял мяним динимя эир, сяни бу зиндандан хилас едим. Бабамдан сяни алум, мябадя сяни юлдцряляр.
Сеййид диди: - Ня дерсян, ясла бу сюзц сюйлямя ким, мяним гулаьыма эирмяз. Гыз андан дуруб бабасы йанына эялцб диди: - Ей баба, сян онун киби иэиди нечцн зинданя гойдун, диня дявят ейлямядин? Анын киби иэид сана арха олурса,
йаман олурды? Атасы диди: - Ай жиэяр эушям, ол чог китаблар
огуйубдур, ол бизя бойун яэмяз. Гыз диди: - Яэяр бян ону
зиндандан чыгарсам нежядцр? Тарйун диди: «Бян сяни она
верярцм».
115
Ол эцн кечди. Сабащдан зинданя варды, мяжлис гуруб,
отурды диди: - Ай Баттал, эял сян мяним динимя эир, атамдан
сяни диляйим, мяни ал, щям дя атамын сяраляшкяри ол. Сеййид
диди: - Чог сюйлямя ол мцмкцн деэил. [71] Гыз дуруб эялди,
ялин Сеййидин бойнуня салды. Сеййид фярйад едцб гоймады,
диди: - Мяни мурдар ейлядин. Сеййид диди: - Сян эял мцсялман ол, андан сонра ялини бойнума сал. Гыз диди: - Мяним
диним сянин дининдян йахшыдур. Бяндян нийя гачырсан. Сеййид диди: - Дин Мущаммяд динцдцр. Мущаммяд дини варса, юзэя дини няйя эярякдцр. Гыз диди: - Исбат ейля ким, сянин
динин щагдур, бян дяхи инанум. Сеййид диди: - Ня истяйирсян? Гыз диди: - Танрыдан нясня истя гайибдян эялсцн, таки
мян оны йейялцм, сонра мцсялман оларум. Сеййид диди: Хош оля вя Сеййид йцзцн Щязрятя дутуб диди: «Иллащы, мяни
бу гыз йанындя шярмяндя етмяйцб, бунун мурадын верясян». Аллаща йалварды, Щагг-тяаланын гцдрятиндян зиндан
дивары йарылды бир сцфря чыгды, ичиндя бир чанаг аш вя бир чюряк. Сеййидцн юнцндя гойулду. Еля ким тяамын гогусу,
зиндан ящлинин дямаьын дутды. Сеййид ял уруб тяамдан йеди.
Гызя диди: - Йе. Гыз анын гогусундан щейран олды. Сеййид
зиндан ящлиня ол тяамдан улушдурды. Андан сцфря йеня эетди. Гыз аны [71а] эюрцб щейран олуб, дуруб эетди. Сеййид
зинданда галды. Сеййид нязяр едцб, бир дямир эюрдц. Тяпяртди эюрдц ки, бир кцлцнэдцр, газуб чыгартды. Щяман кцлцнэ
ийля айаьынын дямирлярини йцзди. Йаранлара диди ким, жями
дяхи ьям чякмяйцн, Щагг-тяала бизя хиласлыг верди. Андан
зинданын газуб тышра чыгдылар. Бир ипи алуб сярай даминя
галгды кямянд иля ашаья енцб бир пянжяряйя раст олды. Бахуб эюрдц гыз тяхт цстцндя йатур. Бир аздан гызун йанына
эялцб, эюрдц бир щцсн-жамал ки, айя бянзяр, щеч ким эюрмямиш бир гядяр тяьафил едирди. О щалдя гыз вагеясиндя пейьямбяри эюрди, диди: Йа Эцляндам, мян сяни Батталя вердим вя
Сеййиддян бир оьлан олажакдыр ады Бяшир оля, тез имди иманя
эял вя ол дяхи башынын ужундадыр йери. Наэащ гыз ойануб
Сеййиди башы ужунда эюрдц. Сяддягна (я) Йа Рясцлу Иллащи!
116
Дейцб, Сеййидцн айаьыня дцшдц, иман ярз гылды, диди: - Зинданжыны чаьурун эялсцн, чаьурдылар эялди. Эцляндам она алтун верцб, дилини баьладыляр. Булардан яввял зинданчы диди: Ай бяэляр, мян бу эежя Пейьямбяри душумда эюрдцм, мцсялман [72] олдум вя гыз дяхи шад олуб юз щалыны она билдцрди вя зинданчы Сеййиди эюрцб айаьыня дцшдц, иман ярз
гылды. Тез дуруб зиндана эялцб йаранлары чыхардылар вя бир
кафир вар иди, Сеййид ону юлдцрцб юз сурятиндя дцздц. Кцлащыны башына гойду вя юз дямирлярин анын айаьына урды. Муса Ибн Жудяни вя ол пири алды андан варды. Гыз диди: - Чцнки
бунлары хилас етдцн, бир мяхви йердя гой, кимся билмясин.
Онлары бир мяхви йердя гойдулар. Сеййид гыз йанында галды.
Ейшя мяшьул олдулар.
Чцн сабащ олды, Сеййиди евдя гойуб, гыз атасы йанына
эялди. Эюрдц гейсярдян намя эялди. Огудулар йазмыш ким,
«Батталы шящяр юнцндя ода йакасын, бир овуж кцлцндян бана эюндярясин». О щалда гыз диди: - Ей баба, мян ейля билцрям ки, Баттал дири деэил. Тарйун диди: - Бу ня сюздцр дерсян. Гыз диди о эцн бян зинданя вардум, Баттал гайятдя
хястя иди. Ола ким юлцбдцр. Дярщал зинданчы эялцб фярйад
ейляди диди: - Шаща, бу эежя зинданы далуб, ясирляр гачмышлар.
Тарйун айыдуб буйурду: - Зинданчыны [72а] оьул, ушаглары
иля ода йагын. Эцляндам иряли дуруб, диди: - Бир дям сябр
ейляйин, бир варуб эюрцм, зинданы нежя дялмишляр.
Эцляндам атасы иля зинданя вардылар. Гыз габагжа ичярц
эирцб эюрдц кафир йатыр, галаны гачмышлар. Атасына гаршу эялцб диди: - Йа баба, нар-ы нур (Иса) сана йардум ейлямиш,
Баттал юлмцш, галаны гачмышлар. Тарйун шад олуб, диди: Мяним мягсядим Батталдур. Галаныны нейляриз. Тез гейсярцн ямрин йериня эятцрдиляр. Тарйун буйурды, шящярцн ортасында одун йыгуб бир бюйцк од йандуруб ол кафири эятцрцб
Баттал деййцб ода йагдылар вя кцлцн дя гейсяря эюндярдиляр.
Чцнки ол кафирин кцлц гейсяря йетишди. Гейсяр Батталын
кцлцдцр дейцб, алуб йцзцня эюзцня сцртди. Андан тамам
117
Румда шадлуг ейлядиляр.
Батталы Тарйун ода йакды деййц, бу хябяр Малатийайа
йетцшди. Йаранлар фярйад едцб аьлашдылар. Йедди эцн Сеййид
цчцн тящяжжцр дутуб, жцмля гара эейдиляр. Сеййидцн ики оьлу вар иди, гара эейдиляр вя Зейняб хатун дяхи ешидцб, шивян
етди. Тямам ислам вилайяти матям дутдулар вя дяхи хялифяйя
намя йазуб эюндярдиляр. Хялифя ешидцб тящяжжцр дутды.
Щекайят едилир ки, диэяр [73] жанибдя Гейсяр Батталдан
фейз олуб, йетди иглимя намяляр пяракяндя ейлядиляр. Жцмля
дярйа киби вилайятлярин вя бяэлярин ляшкярлярин Исламбула жям
ейлядиляр.
Малатийа бяэляри ящвалаты ешидцб хялифяйя билдцрдиляр.
Хялифя дяхи тез намяляри пяракяндя гылуб ганда ким ислам
падшащы вя пящляванлары вар иди жям едцб эятирдцб диди: Гейсяр щансы жанибя язми ейляся биз дя ана язми едцб, Аллаща тявяккцл едцб йерийялцм. Хялифя намяляр эюндярди Йямяня, Хяжаза, Тцркистана, Чиня, Булгара, Эцржцстана, Ирага вя Исфана, Пиряйя, Туса, Жиддяйя, Хорасана, Дийары-Бякря, мцсялманлар ешидцб фювж-фювж (дястя-дястя - А.Р.) эялмякдя олдулар вя Гейсяр дяхи намяляр эюндярди Фирянэистаня, кился Руса, Хятайа хятуна Сямяргяндя, Кяшмиря, щяр вилайятдя ня гядяр кафир варса дявят ейляди диди:
- Эялин йер йцзиндя ня гядяр Мущаммядиляр варса эятцрялим тямам вилайятлярин хяраб едялцм, Мясщин йцзцн суйун йериня эятцрялим. Ляшкяр жям ейлядиким щаггыны бир Аллащ билцр.
Бунлар бундя эялмякдя, бу тяряфдя Сеййид ким Эцляндам иля галмышды. Беля гавил ейлямишди ки, Эцляндамдан
дястур олмайынжа щеч йеря эетмяйя. Бунун цзяриня бир йыл
кечди.
Бир эцн Сеййид отуруркян аьлады. Эюзляри йаш иля долду.
Эцляндам диди: - Ничцн аьларсан? [73а] Сеййид диди: - Ничцн
аьламайым. Щяр ил Аллащ вя Рясуллащ цчцн эязалар едирям.
Ямщал бир йыл олду ким, тышра чыгмадум. Эцляндам диди: Мялул олма, Гейсярдян атама намя эялцбдцр ки, эялсин дя118
хи сяни дя эюндярим. Бу шярт иля ким, мяни сян унутмайасан. Мябадяки мяни унудасан. Сеййид гясям етди ки, мян
сяни унутманам вя бир базубянди вар иди, дюрт гиймятли
эювщяр олан. Оны Эцляндама верцб диди: - Яэяр оьлан олса
базубянди голуня баьлыйарсан, адын Бяшир гойарсан. Яэяр
гыз олса, бойнуна асарсан, адын ня истяйирсян гойарсан.
Тарйун ляшкярин жям едцб, язм-и Гейсяр етди.
Сабащдан Эцляндам Сеййидцн атын, донун вя ирагын
щазыр ейляди. Сеййид щалаллашуб бир эцн бир эежя йол эетди.
Бир йеря йетцшцб эюрдц ки, йцз миня гядяр ляшкяр гонмуш. Бир кишидян хябяр алды ки, бу ня ляшкярдцр вя ня йеря
эедирляр. Ол киши диди: - Гонстантин Гейсярдцр, Малатийайа
эедир. Истяйирляр ким, та Кябяйя кими хяраб едяляр. Андан
кечиб эетди вя бир вилайятя раст эялди эюрдц ки, Гейсяр оьлу
Шямун щесабсыз ляшкяр иля гонмуш, бирисиндян хябяр сорду
ки, бу ня ляшкярдир, диди: «Шямунундур, атасына эедир. Батталы Тарйун Харжында (Амасийада - А.Р) ода йагды, тямам
Рум ляшкяри иттифаг едцбдурлар ки, жцмля мцсялман [74] вилайятлярин хяраб едяляр».
Сеййид диди: - Тез мцсялман ол, йохся сян билцрсян. Ляйин щярзя диди. Сеййид боьазындан дутуб саггалын бир-бир
йолду, бурнун кясцб, ялиня верди, диди: - Тез вар, Шямуня
сюйля ки, Сеййидцн юлдцэиня шад олдун. Биз цч йцз алтымыш
кишийуг. Гаф даьындан эялцб, Гейсярин гясдиня эедирцк, щяр
биримцз бир Баттал, дярщал щазыр олун.
Вя о киши эялцб бу жавабы Шямуна хябяр верди. Шямунун рянэи гачды буйурду, тез андан кючдцляр. Атасы йанына
эялцб бу хябяри сюйляди. Гейсяр дяхи ьайятдя мялул олды. Яркани дювлят диди: - Шаща сянин бабаларынын заманында Абдулмалик падшащ диляди. Жцмля кяффар мцттяфиг олуб, дийари
ислам ляшкяри иля эетдиляр. Ол вилайятляри хяраб едя билмядиляр.
Имди сян эял бу щярякяти тярк ейля. Гябул едямяди ня гядяр
имща ейляди, чаря олмады, йеня тякрар ляшкяр жям ейляди. О
гядяр ляшкяр жям олды ки, «щяр бирин щесаблайын» Гейсяр буйурду. Ляшкяри йаздылар, йцз кяря йцз мин ляшкяр гялямя
119
эялди. Гырг эюйлцк йол эялмишлярди. Сяржайыл Аьариб, Галун,
Калкан, Щалут, Янтаг Халуг, Татар Мерти, Няср Щямядани,
Килаб Руми, бунлар щяр бири, бир иглим падшащлары иди. Чцн
ляшкяр о йердян ки, кючдц, Сеййид [74а] Ашгара сийащ рянэ
вериб зурини дяхи щиндивар едиб ряваня олды.
Бир йеря йетишцб эюрдц ки, бяляд ляшкяр дцшмцш. Сеййид
нязяр едцб, эюрди ки, бюйцк аьаж вар. Эялцб щяман аьажун
дибиндя дцшдц вя дястямаз алуб намазын гылды. О щалда
Тарйунун оьлу евдя имиш, бир дястя гуллар иля эялцб эюрдц
бир щцндцр иэид, хош жаван яэляшмиш, диди:
- Кимсян?
Сеййид диди: - Зянэибардан эялцрям, ешитдцм ки, Гейсяр
ляшкяр иля ислам дийарына варур. Бян дяхи эялдцм ки, Гейсяря
хидмят ейляйим. Йахшы эюрся хидмят едярям, амма йохса,
юзэя тяряфя дяхи эедярям. Вя ол диди: - Мяним адым Гасурадыр. Тарйунун оьлуйам, атам Батталы ода йакды, ейни заманда гейсяр дайымдыр. Яэяр мяним йанымда дурарсан сяни хошжа дутарам. Дярщал Сеййид атына миниб Гасуранын
эцрзцн ялиндян алды. Башы цзря гырг кяря чевирди атды вя йайын алуб, еля чякди ки, паря-паря ейляди. Атын сцрцб ряваня
олды диди: «Румда иэид йох имиш. Бунлар иэид гядрин ня билцрляр». Эедиркян Гасура гулларына диди: - Гоймайын!
Гуллар Сеййидя щямля ейлядиляр. Гуллардан яллисини юлдцрди. Галанын тармар ейляди. Сеййид дяхи Исламбул йолун
дутуб ряваня олды. Бахуб эюрдц жцмля йцзин [75] ляшкяр дутуб, Сеййид яжабя галды. Бир даья варды. Даь ичиндя бир чешмя эюрдц вя бир маьара тапды. Атын анда гойду, бир сягга
сурятиня эирди вя бир даня гызыл жам ялиндя ляшкяр ичиня эирцб
сягга киби су пайламаьа башлады. Эцндцз бяэлярин вя пящляванларын йерлярин нишан едирди. Эежя ки олурды, эялцб башларын кясириди. Сабащ оланда башсыз адамлары эюрцрдцляр вя бир
эежя он падшащ вя пящляванларын юлдцрди.
Гейсяр бу щала ажиз галды. Тарйуна диди: - Нежя ейляйцм, щянуз ислам дийариня вармамыш, бу щаля уьрадыг. Бана бир чаря едцн, диди. Вардылар, иттифаг едцб, мяслящят эюр120
дцляр ким, ляшкярдя ня гядяр адам вар ися бир-бириня замыня
веряляр. Чцн щцняр адамы бир-бириня замыня вердиляр. Анжаг
бир Сеййид галды. Кимся она замын олмады. Дутуб гейсяря
эятцрдиляр дидиляр: - Шаща, бу кишийя кимся замын олмады.
Гейсяр эюрди ким, бир сийащ зянэи няфис тонлар эеймиш башында бир кцллащ ямамийя бянзяр. Сягга алты цстц ейлядц ким,
эюрян йцз иллик сягга санар. Сеййид иряли дуруб, Гейсяря дца
ейляди. Бяэляря [75а] су пайлады вя дяхи диди ким, Худавянда, гырг илдцр ки, сянин ляшкяриндя нар-ы нур (Иса) ешгиня су
пайларам. Имди бяндян замин-сямин истяйирляр. Гейсяр диди:
- Бян сана замыням вар, эит. Дца едцб чыгуб эетди.
Ол эежя йцз он киши башсыз булдылар, сабащы Щиндистан
падшащы йцз мин яр иля йетишдц вя йанында ики гарындашы вар
иди. Бири Сищраб вя бири Ищраб йцз жянэяллц фили вар иди. Гейсяр
хябяр алуб юзц гаршу варуб эюрцшдц, бюйцк илтифат етди.
Сеййид о эежя ики йцз адлу бяллц пящляванлары вя бяэляри
юлдцрди. Гейсяр бу хябяри ешидцб ьаййятдя мялул олды. Бяэлярин жям едцб диди: - Эюрцн, Мящяммядлиляр ялиндян ня
чякирям? Жиэярим нежя ган олды бу гядяр щесабсыз ляшкяр
жямлядим. Щянуз дийары ислама вармамыш, мунжалын бяэляр
вя пящляванлар юлдцрдцляр. Бана беля ишляри ким ейляди.
Яжябдцр ким, бизим динимиз йарамаз ишя дейцб, аьлады.
Бяэляр дидиляр: - Шаща, ничцн беля ьям вя хял чякирсян. Бизим
горгумуз Баттал иди, инди Баттал юлдц вя дяхи [76] кимдян
ьям чякярцк. Буйур, кючялцм дцнйаны Мящяммядиляря дар
едялцм.
Гейсяр буйурды, ляшкяр кючдцляр. Гейсярин тахтын бир фил
цзяриндя баьладылар, чятр щямалун кюнлин дуддулар. Гейсяр
гызыл алтун тяхт цзяриндя отурду. Хач пякир ялямляри эютцрдцляр. Йедди йцз жянкчи филляр йанынжа Гейсярцн ляшкяри эялди. Габагындан кечди. Бяэлярцн щяр бириня истигамят едирди.
Гейсяр ат цстцндя нязяр едирди. Бу ляшкяр фуч-фуч эялдикжя
бир-бириня дерляр иди: Худавянди, бунун киби йетцблц падшащ
олмады вя беля язямяти щеч бир падшащ топламады дяхи кимя
нишан вермяди.
121
Бу тяряфдян Йящйа бин Мянсур, мюмцнлярцн жясусу
иди. Эялцб бу язямяти эюрцб тез мцсялманлара хябяр эятирди. Бу иши ешитдиляр, Ямир аьлады диди: - дириьа ола ким, Баттал
бу щалятдя саь олайды. Йящйа диди: - Йаранлар, сизя бир яжяб
хябяр верим. Гейсярцн ляшкяриндя щяр эежя ялли алтымыш адлу
бяллц бяэляри юлдцрцрляр, амма билмязляр ким юлдцрцр. Бир
эежя бунун щейбятиндян юзляри ляшкярдя йата билмязлярди.
Щяр эежя йатуб сабащ эюрцрляр ки, йцз адам ики йцз адам
вя ики йцз адды бялли бяэлярдян вя пящляванлардан башсыз
[76а], тяпряня билмязляр. Щяр ня иля мялум олмаз. Бу хябярдян мцсялманлар шад олдылар вя дидиляр: - Щагг-тяаланын
инайяти ола ким, ол кафирляр щялак олалар.
Ямир буйурду ким, кючцб даьлара, дашлара эетдиляр вя
Хялифяйя эюэярчин учурдылар. Хялифяйя дяхи доггуз йцз мин
яр жям ейляди. Истигамят верди, диди: - Дин йолунда ьейрят
цчцн саваш едцн юлурсуз, шящид олурсуз, юлдцрцрсцз, гази,
диди. Жцмляси тявяккцл Аллаща едцб, ряваня олдулар. Кючцб
Малатийа эялдиляр. Ямир Вящьядя Абдцссялям, Гасым,
Мянсур Яли бин, Щашым, Няср Щяббаб, Ящмяд Тарран,
Йящйа бин Мятищи, Мущаммяд бин Фаллащ, Ряби, Яли, Щясян, Яфлящун, Тявабил, Руми Жудя дюрт оьлы иля Сеййидцн ики
оьлу бунлар дяхи ялли мин мцсялман Хялифяйя гаршу вардылар.
Сеййидцн йаранлары жцмляси сийащ эеймишлярди. Хялифя чцн
Сеййидцн оьланларын эюрцб аьлады. Ол ляшкяр жцмляси Сеййид
цчцн аьладылар. Андан сонра Хялифянин щямлясиня дилавизлиг
ейляди. Эялцб отурдулар.
Ямир Хялифяйя гонаглыг ейляди. Хялифя дяхи Сеййидцн
оьланларына пяк хялят эейдцрди. Йас донларын чыгардылар вя
юз яммамясин Ямиря верди вя дяхи Ямирялимюмин Ялинин
санжаьын [77] верди. Мцгяддям сярляшкяр оласан, диди. Андан сонра цзяриндя бир аг филин тяхт баьладылар, цстя щямайун кюйняк дутдылар. Имди бу тяряфдя Сеййид саггал сурятиндя чог адамлары жящяннямя эюндярди.
Бир эцн Гейсяр бязм гурду. Ня гядяр бяэляри варса
жцмляси лафлар уруб, дидиляр: Мущаммядиляри беля едяк,
122
дцнйа йцзцндя бири галмыйа дейиб, ейшя мяшьул олдылар.
Наэащ ислам ляшкяри эялди дейцб, хябяр вердиляр. Гейсяр
буйурду, беш киши чаьырдылар. Бири Акратис ляйин, бири Ялиган
Кябири, бири Галут, бири Талут. Бунлара ики йцз бин киши верди.
Гонстантини Гейсярцн оьлуны бунлара сярдар етди. Ики йцз
мин яр гошду. Сиз иряли эедцн ня йеря эялдилярся хябяр эятцрцн дейцб эюндярди. Эялцб бир йеря дцшдцляр. Мяшвярят ейлядиляр ким бир киши олсайды Мящяммядляря жясус ейлярдик.
Мяэяр Сеййид ондя щазыр иди, диди: - Шаща буйурсаз, бян варалым. Йахшы дур вар, дейцб, гул ейлядиляр.
Сеййид варуб, бир хялвят йердя йатды. Та ким эежянцн
бир парасы олды, дуруб Капусун чадырина эялди эюрдц сярхош
йатур. Ойанды, Сеййиди эюрдц, истяди ки, чаьура, дярщал Сеййид аьзын дясмал иля дутды. Ялин [77а] баьлады, алды эетди.
Апаруб бир йердя аьажя саруйуб, гойду, йеня дюндц.
Гонстантинин чадырина эялди эюрдц мяст шярабя мяшьул
олмуш. Сеййид о йеря йерийцб диди: - Мяни Гапус сяня
эюндярди. Диди: - Ким Мящяммядиляри булдым, тез
шащзадяйя эялсцн. Гонстантин буйурды ки, тез ляшкяр
щазырлайын. Сон эежя заманы ляшкяр башлу башыня атландылар.
Сеййид бир тяряфдян Капусу ляшкяриня чаьурды ки: - Ня ьафил
йатурсуз ляшкяр эялцб йетцшди. Ляшкяр бир-бириня тогунды.
Сеййид йеня няря уруб диди ким, мяням Абдцссялям.
Ляшкяр аны ешидцб, бир-бирин гырмаьа башлады. Сабащ олунжа
кафирляр бир-бирин гырдылар, дямбядям Сеййид пящляванларын
адын йад едцб, няря урды. Бир кяз дяхи чаьурды ким, назянин
Капус юлц верди дейцб, Галунун йанына эялди. Галун диди: Капусу, ким юлдцрдц? Сеййид диди: - Бян юлдцрдим. Галун,
Сеййидя щямля ейляди. Сеййид гачды. Ляшкярдян жида олды эедиркян, дюнди. Галуна бир зярбя урды, атдан йыхуб, голуну
баьлады. Капусу йанына эялди. Гапусы дяхи аьаждан асды.
Ялин баьлайыб, алуб эетди.
Шямас дийарына йетишди. Гапыны дюэцб чаьырды. Шямас
[78] Сеййиди авазындан таныйуб тез эялди, гапуны ачды, Сеййид иля эюрцшди. Шямас диди: - Йа Худавянда, Тарйун сизи
123
ода йагды, дидиляр. Жями йаранлар гара эейдиляр. Ялщямдцлиллащ ким саь имишсян. Сеййид диди: - Кимсяйя демя вя Шямасын евиндя бир бюйцк гуйу вар иди, щяман ики кафири ол
гуйуйа гойуб, Сеййидя йемяк эятцрди. Йейцб Сеййид йеня
атына минцб ряваня олды.
Шямун ляшкяриня эялди. Эюрди ким, йцз мин киши иля отурмуш Шямунун чадрына эялцб фярйад ейляди, диди: - Галун,
Гапус ляшкяр ичиндя набуд олдылар. Билямязляр ким, ня щалдыр. Шямун аны ешидцб чадыр юнцня эялди. Бир пящляваны вар
иди. Алмас нам, аны Шямун чаьыруб диди: - Биз икимиз ата
минцб анлары бир ахтаралум. Икиси дя ата сцвар олуб ашаьа
йухары эяздиляр. Бир иш зцщур олмады. Шямун Алмасы бир жанибя эюндярди. Юзц шаща эялды. Сеййид диди: - Шаща, эял икимиз ол йеря эедялцм. Шайяд Мящяммядилярдян адам тапуб, интигам алалум. Шямуну алуб, ол йеря эетди. Сеййид тез
чевик Шямунун атынын чялийин дутды. Шямун ай киши, нейлярсян? - дейинжя, Сеййид кюксундян бир [78а] йумруг урды.
Мяаллаг йыхылды. Ялин архасына баьлайуб, Шямас дийарына
эятцрди. Аны дяхи гуйуйа гойуб тез эялди.
Бу тяряфдя, Гонстантин Гейсяр оьлу о язямятли ляшкярля
яксли бир-бирин гырдылар. Чог кафир гырылды. Чцн сабащ олды,
эюрдцляр Мящяммядилярдян кимся йогдур. Анжаг бир-бирин
гырмышлар. Бу ишя мялул пяришан олдылар. Бу щалятдя
Гонстантин отурмушду. Сеййид эялцб диди: - Шяща, Гейсяр
буйурду ки, Галун вя Гапус биздян йцз дюндярди. Зинщар
гафил олмасун. Гонстантин буну ешиджяэ, чог мялул олды.
Бир ат чякдиляр, минди. Сеййид нечя гуллар иля ляшкярдян ираг
эетдиляр. Сеййид эюрдц ки, ляшкярдян бунлара имдад олмаз.
Бир сюз ортайа салды ьовьа едцб гылынж чякцб, гуллары гырды.
Гонстантин дутды баьлады. Шямас дийариня эятцрцб, ол гуйуйа салды, йеня дюнцб эерц варды.
Сеййид эедцркян Акратися уьрады. Эюрдц ки, ики йцз
мин киши иля йола дцшмцш. Хябяр алды ки, бу ня ляшкярдцр.
Бунун сярдары кимдцр? Буну апардылар Гяратасын йаныня.
Акратис диди: - Сян кимсян ки, мяндян хябяр сорурсан. Сей124
йид диди: - Бян Гейсярин гулуйам, адым Акушдур. Акратис
диди: - Ляшкярин сярдарылары бяллцсцз олды. Билмярцз нежя щалдур вя Гейсяря ня жаваб веряжяэям. Имди дейярям Мущаммядиляря шябхун глым. [79] Сеййид диди: - Сян ляшкярцн
ики бахыш иля андан адам эюндяр. Мябадя ки, бир ялям йетцшмяйя. Гара Акратис диди ки, имди жясус щяр ким, варсун?
Сеййид диди: - Бян варалум сана онларун хябярцн эятцрялцм. Бян бунун киби ишляри чог эюрмцшям. Бу йерлярдя чог
эязмишям вя Гейсяр мяни бу иш цчцн бурайа эюндярцбдцр.
Сеййид дяхи Акратис анда гойду, юзц ряван олды. Йатсы заманы кечмиш, Сеййид эерц эялди диди: - Ня отурурсуз, вардым
мцсялманлары эюрцм щянуз Малатийада отурурлар. Ата даьынын о йанында отуз мин адам иля Ящмяд Тарран вя Абдцлвящщаб бир нечя пящляванлар иля отурмуш ляшкяри ики бахыш
иля. Цстляриня варалум диди. Акратис тез буйурду: Ата миндиляр, ики йцз мин кишини дястя ейляди. Бу щалда Тарйун вя
оьлу Касура чыгуб эялдиляр. Ящвалы билдиляр. Тярйун вя оьлу
дидиляр: - Биз вараг Сеййид диди Акратис шаща сян мундя дур
эял. Бян Тарйунун оьлу иля варым. Сана йеня тез хябяр эятцрцм.
Сеййид Тярйун оьлун гырг бин яр иля алуб ряваня олды.
Бир аз эетдиляр. Сеййид диди: - Худавянда, онлара йахун эялдцк. Ляшкяр бурада дурсун, оьлун иля эял варуб, о ляшкяри сизя эюстярим. Андан сонра нежя билцрсиз еля едялцм. [79а]
Тярйун Сеййидцн сюзцн гябул ейляди, ляшкяри анда гойуб,
юзц иряли вардылар. Чцн еля ки, ляшкярдян жида олдулар, Сеййид
эялцб, икисининдя кямяриндян тутуб щей нейляйирсян? - дейинжя атларындан эютцрцб, йеря урды. Икисининдя яллярин далларына баьлады. Тярйун диди: - Сян кимсян ки, бизя бу иши ейлярсцн? Сеййид диди: - Бян ол кишийям ки, сян бяни ода йакдун
вя кцлцми Гейсяря эюндярдин. Мящяммядин танрысы йеня
мяни дирилтди. Ол гядяр бяэлярцн жцмлясини ляшкяриниздя юлдцрян бян идим. Тарйун сярсамляйиб, ягли башындан эетди.
Сеййид онлары орадя бир аьажа саруйуб гойду. Акратис
йаныня эялди, диди: - Тарйун сиздян имдад истяди. Мцсялман125
лар чог. Тярйуны ортайа алды. Ляшкярдян йцз бин адам эятцрцб эетдиляр. Бунлары бир йердя гойды. Сеййид диди: - Сиз бир
гядяр эерц эялцн бян ирялц эедцм. Йеня сизя хябяр иля эялярцм. Амма сиз щазыр олун дейцб эетди вя тез эялди. - Атланун, дейцб Акратиси алуб, Тарйунун ляшкяри тяряфя йерцди.
Йетишцб, диди: «Эюрцрсцнцзми нежя дурурлар. Имди гатилдцр,
эери гоймайун бунлары. Гылынжлары чякцб ат салдылар. Сеййид
тез Тярйун ляшкяриня эялди, [80] диди: - Ня дурурсуз? Будур,
Мящяммядиляр йетцшди. Бунлар да ял гылынжа атуб, бу эялян
ляшкяря щямля гылдылар. Сеййид габагларындан бир тяряфя чыгды. Гаранлуг эежядя бу ики дярйа киби ляшкяр, бир-бириня гарышуб еля гырьын ейляди ки, вясфя эялмяз. Сеййид Акратисин эеридя галан ляшкяриндя ки, йцз бин яр вар иди, йетишцб, диди ким,
«ня гафисиниз? Дурун, Акратиси арайя алмышлар, тез йетишцн.
Ол ляшкяри дя эютцрцб бир тяряфдян щяваля верди. Юзц ляшкярцн саьындан солундан няря уруб диди ки, мяням Ящмяд
Тарран вя бир тяряфдян, диди: - Мяням Тявабил Руми, мяням Абдцлвящщаб, дейцб чыхды. Юзц ирагдан тамаша ейляди. Ляшкяр о гядяр бир-бирин гырдылар ки, ган су киби ахды.
Йетмиш бин кафир щялак олды. Чцн сабащ олды эюрдиляр араларында щеч йабанжы йох, анжаг бир-бирлярин гырмышлар. Акратис
ащ, ейляди. Тарйуны юз оьлу иля ахтардылар тапмадылар. Щейрят етдиляр дидиляр: «Агушу тапун. Бизя щяр ня ейлядися, ол
ейляди». Ахдардылар тапамадылар. Тез гейсяря намя йаздылар ки, ляшкяр ичиндя Тярйун, Касура, Шямун, Гятзин, Галун,
[80а] Гапус киби алты бяэляр набуд олды. Билмянуг юлдцлярми
вя йа диридцрляр. Вя эежя олан щекайяти, тяфсили иля Гейсяря
билдирдиляр. Йазды ки, йа бяня кюмяк эюндяр вя йа бян о йана эялцрям.
Бу тяряфдян Сеййид ки, о йердян дюндц, эялцб Тярйуну
оьлу иля алуб Шямас дийарыня эятирцб ол гуйуйя гойду вя
Шямас иля вида едцб, ряваня олды. Буйурды Малатийа эялди.
Сабащ вягты иди, шящяря гаршу бир тяпя йеря чыгуб билянд
аваз иля азан охуду. Сеййидцн авазыны шящяр хялги ешидцб,
шящяря ьяльяля дцшдц. Туапыл Сеййидцн айаьиня дцшди, диди: 126
Йа Худавянда, сян гандасан, бизим жиэяримизи пара-пара
ейлядцн. Сеййид щеч динмяди. Тявабил башыны галдырыб Сеййидцн йцзцня бахды эюрдц ким, гяддц-гамяти Сеййидя бянзяр, цзц сийащдур. Бир дя дрцст нязяр едцб аьлады. Сеййид диди: - Мяним йаныма эялдцн ничцн аьларсан? Тявабил диди: Бары сян сюйля ким, ня кишисян? Сеййид диди: - Бян Жынлийям,
Гаф гаьындан эялцрям. [81] Мцсялманам. Бизляр ешиддук
гейсяр ляйин йедди иглимин ляшкяри иля язми дийари ислам ейлямиш, биз дяхи цч йцз алтмыш Жинлийцг, эялдцк мюмцнляря кюмяк етмяэя. Сян нядян бизи эюряндя аьларсан вя йеня гара
эеймисян сябяб нядцр? Тявабил диди: - Йа сярдар, бизим бир
султанымыз вар иди, ьайятдя пящляван иди. Кафиристанда Тярйун ону дутуб ода салубдур. Анын ичцн бизляр беля йцзцлурцз гядди-гамятиниз ол сярвяря бянзяр. Амма ол аь иди. Сиз
сийащ чющрясцз. Сеййид диди: - Щяр ким андан тяряф олурса
йериндя олур. Сиз дяхи дин йолунда мярданя олун. Гейсяр
ляшкяри бищесабдур. Сиз азсыныз щаны хялифяниз Тявабил, диди.
Хялифя дяхи эялцб Сеййиди алуб шящяря эятцрди. Щяр ким ирагдан эюрцрди. Эялцб айаьина дцшцрди. Ейля ки, йцзиня бахырды, эюрцрди сийащ чющрядир. Жцмля йаранлар эялцб Сеййидцн
гамятин эюрцб щейран галдылар.
Андан Ямир иряли кечцб Имамлуг ейляди. Сабащ намазын гылдылар. Намаздан фариг олжаг бир жясус эялцб диди: Филан йердя [81а] йетмиш мин кафир гырылмыш, араларында бир
мцсялман йогдур. Билмязляр ким, ня щалдур. Сеййид диди:
«Анлары чин гырды» вя атына ряваня олды. Мцсялманлар шад
олдулар ким, Ялщямдцллащ чинлилярдян бизя мядяд верилди.
Бу щекайяти Хялифяйя билдирдцляр. Андан сонра ата минцб ол
йеря эялцб гырылан кафир ляшкярини эюрцб, шад олдулар.
Бу тяряфдян Акратис Гейсяря намя йазды. Йетишцб охудулар, мялул олдулар. Бяэлярин жям едцб щекаййяти бунлара
билдцрди. Шащ Мазандаран йериндян дуруб зирещини эейиб
диди: - Шаща, сян бурадя отур, бян гулун бяэляр иля варум.
Малатийаны зирцзябр едим. Гейсяр цч йцз мин ляшкяр цч йцз
адлу бяллц пящляванлар верцб эюндярди.
127
Бу тяряфдян мцсялманлар дяхи мин ляшкяр иля ол кафирляр
гырылдыьы йердя дурмушдулар. Наэащ гаршудан тоз олды. Ол
кафирляр ляшкяри, чыгуб эялди. Цч йцз мин яр жцмляси ямиря
гярг олмушлар.
Мцсялманлар аны эюрцб, сяф баьладылар. Онлар дяхи алай
йыьуб гаршу дурдулар. Ики тяряфдян нязяр ейлядиляр ким,
мейдана ким эирцр. Мцсялманлардан Ибращим нам иэид
мейдана эирди, яр [82] диляди. Кафир Алиган эюрцб диди: - Ей
би щяйалар, сизцн сярвяринизи биз ода йагдыг. Эеня йцзцн
бярк едцб, бу гядяр ляшкяря гаршу эялцрсиз. Гейсярцн ляшкяри эялди. Инди сизи йер цзцндян эютцряр дейцб, щямля ейляди.
Нювбят Ибращимя йетишди. Бир гылынж ейля урды ки, галханы пара-пара олуб гылынж тяпясиня дяэиб хийар киби ики параланды.
Бир кафир дя мейдана эирди, она да бир гылынж урду, ики
пара олды. Филжцмля (хцлася - А.Р), йедди кафири дцзяхя (жящяннямя - А.Р) эюндярди. Акратис ажыглануб юзц мейдана
эирди. Ибращими бярабяр дутды пайдар (даими - А.Р) олмады.
Ибращим шящид олды. Ол кафир гырг мцсялманы шящид ейляди вя
кимисин мяжрущ йаралы вярди.
Мцсялманларун тагяти галмады. Бир кяз чаьырды ки, мяням Акратис, Гейсяр кими падшащ эялцр, сизцн щалунуз нежя
олур. Дярщал Тявабил мейдана ат салуб, бярабяр дурды. Акратис диди: - Кимсян? Диди: - Тявабил Руми. Икиси жянэ ейлядиляр. Он йедди щямля ортада хятайа кечди, Акратыс ляйин ажыглануб, Тявабилин гуршаьындан дутды. Гцввят едцб, атындан
эютцрцб истяди ки, ялям [82а] апара, наэащ бир няря йетишдц
ки, йерляр, эюэляр тяпрянди. Нечяляриннацн баьры чак олду,
диди: - Ей Ляйин, аны ялдян гой, щярифин мяням. Мцсялманлар шад олуб, дидиляр: - Бу худ, Батталдур. Ямир диди: - Бу ол
чинлидур ким, бизя кюмяэя эялди. Чцн Тявабил Сеййидцн
авазын ешидцб юзцндян эетди. Йцзцня нязяр ейляди эюрдц
ким, ол Чиннидцр ким, Малатийада эюрмцшди. Диди: - Ей
пящляван, доьру сюйля ким, ня кишисян? Сяни эюряндя дярдим
зийадя олур. Сеййид диди: - Бян Салун Чинлийям, ляшкярим бу
даьын арасындадур. Ьязайя эялдцк. Тявабил ащ чякцб, ислам
128
ляшкяриня эялди. Жцмляси диди: - Бу Батталдур. Тявабил диди: Имди бян сордум диди Салун Чинлийям, ляшкярим бу даьын
ардындадур.
Бунлар бу сюздя икян Акратис мейдандан эетмишди.
Щам адлу бир кафир мейдана эирди. Сеййидя бярабяр эялди.
Сеййид Щамы гуршаьындан дутуб щявайя атды. Атыркян тиьи
сяххакы уруб ики пара ейляди. Бир-биринин ардынжа иэирми кафири щялак ейляди, ислам ляшкяриндян шадлыглар гопуб тякпир
авазы эюэя чыгды. Кяффар ляшкяринин цстя щейбят дцшдц. Сеййид мейдана чаьыруб, яр диляди. Кимся мейдана эирмяди.
Сеййид атындан ашаьа енцб атын гуланыны бярк чякцб, [83]
юзцни ляшкяря верди. Саьындан эирцб, солундан чыгды. Щяр тяряфя уьрадыса тар-мар ейляди.
Мцсялманлар дяхи аны эюрцб ялли мин киши саьындан
енцб кафири гырдылар. Кафирин ганы сел киби ахды, та ахшам
олунжа гаты жянэ олды.
Чцн ахшам арайа эялди, ляшкяр бир-бириндян айрылды. Сеййид атына минцб, сцрцб ол даьа варды. Мцсялманлар аны эюрцб шад олдылар. Эялцб дцшдцляр. Кяффар ляшкяри мялул олуб
боьулдылар, ики тяряфдян гарауллар гойулду.
Йарым эежядя Сеййид даьдан енцб, йерцрдц ки, мяням
Шямун, мцсялман олдум, Исанин дининдян дюндцм, Мущаммяд дининя эирдим, Гонстантини юлдцрдцм, дяхи щеч
кафиря аман вермязям дейцб, щямля ейлядиляр. Сеййид дяхи
ялямдары юлдцрди, ялям йыхылуб, кафир ляшкяри сынды. Йцз гачмаьа гойдулар. Ялли мин кафир гылынждан кечди.
Мцсялманлар шад олуб, ня гядяр ьяним малы вар ися алдылар. Бир йеря жям едцб ьазылара йетцрдиляр.
Бу тяряфдян Гонстантинин гуллары эялцб гейсяря хябяр
вердиляр ким, «Шаща! Шямун [83а] мцсялман олды. Оьлуну
юлдцрди вя ляшкяри тар-мар ейляди». Чцн гейсяр аны ешидцб
тажын йеря урду. Тяхтиндян ашаьа енцб, ягли башындан эетди.
Бяэляр, вязирляр гейсяри дутуб, тяхтя гойдулар. Бир заман
кечди ягли башына эялмяди. Ялаж ейлядиляр олмады, дидиляр:
«буна щяким эяряк, яглин йериня эятцря». Мяэяр Сеййид ан129
да щазыр иди, диди: - Бян щяким. Тез Бярэащ гапусуна эялди.
Сеййиди эюрцб ичяри дявят ейлядиляр дидиляр: - Падшащын яглин
эятцр. Сяни улу голалум. Сеййид голтугундан бир щяггя
(габ - А.Р) чыгартды. Ичиндян бир аз йаь чыгаруб, гейсярун
башына, йцзцня сцртдц диди: - Цстцни юртун, бир аз йатсун.
Щяким дейян кими ейлядиляр. Бир тювр (мцддят, заман –
А.Р) йатуб, ахыр дурды. Эюзцн ачуб, ялин йцзцня сцртди.
Сачы-саггалы тюкцлцб ялиня эялди. Гашы киприэи ялиня эялди. Бир
габаьа дюндц. Гейсяр бу щалы эюрцб диди: – Ей бяэляр, бана ня олды ким, беля олдум? Дидиляр: - Шаща, Гонстантин хябярин ешидяндя бихуд (ихтийарсыз, юзцндя олмадан - А.Р.)
олдун. Бир щяким эятцрдиляр. Яглини йериня эятцря. Дяхи билмязляр ким, щяким сяня ня ейляди ки, беля олдун. Гейсяр буйурду: - Ол щякими тез тапун, эялсцн. Адамлар пяракяндя
олду. [84] Ахдардылар, тапулмады. Дярщал Сеййид йерийцб
эялди. Бир мцртядд щяким вар иди, диди эял сана бир йахшылуг
едим. - Диди: - нежя? Сеййид диди: - Бир бядбяхт эялди, гейсяря щякимлуг едцб, йахшы олды. Ол гойуб эетмиш, имди гейсяр
истяйир ки, она бищядд мал веря. Чог эязцрляр тапулмаз. Сяни апарум ол щякими булдум дейцб, бу шяртля ким щяр ня ки
верся, бянимля гисмят едясян. Мцртяд щяким разы олды. Сеййид мцртяди алуб, гейсяр йанына эялди. Дца едцб диди: «Щякими булдум». Гейсяр щякими иряли апаруб йцзцндян нцгабын эютцрдц. Щай хурдиэя, (эцняш дикя чыхана гядяр – А.Р.)
тез дара чякцн. Мцртяди саггалындан дутуб чякя-чякя тышра
чыгардылар. Мцртяд ня гядяр фярйад ейляди ки, - Щей, наринур (Иса) щаггы цчцн мян деэилям, чаря олмады. Мцртяди
дара чякдиляр, андан сонра гейсярцн сачы вя саггалы эялди.
Нцгабын эютцрцб, буйурду ки, ираг едцн сабащ кючцб мясищин (сцртцлмцш, йаьланмыш, христианлар доьулмуш ушаьын алнына чякирляр – А.Р.) йцзц суйуну йериня эютцрялим. Бяэляр
лафлар вурдылар. Гейсяр бунларын щяр бириня дцрлц хялятляр
верди.
Бу тяряфдян мцсялманлар ол даьын ятяэиня дцшцб дурдулар. [84а] Дидиляр ким, бу фятщ ол чинли иэидцн гядямидцр.
130
Жцмляси Сеййидя дца гылдылар. Йеня ол даьын ятяэиндя хяндяк газуб, гапулар ачуб мящаля (кяляк, фянд, щийля – А.Р.)
олдылар. Дяхи хялифяйя адам эюндярдиляр дидиляр ки, тез эялсцн, Гейсяр бизи алды. Чцн хябяр хялифяйя йетцшдц тез буйурду кючдцляр.
Бунлар эялмякдя бу тяряфдя мцсялманлара хябяр эялди
ким, «Арагил Гейсяр эялди».
Эцнлярдя бир эцн эюрдцляр ким, эюэ йцзцн тоз дутду.
Нягаряляр вя кослар авазы жащана дцшмцш, кяффар ляшкяри
алай-алай, фювж-фювж чыгуб эялди. Мцсялманлар ялли мин сяф
баьлайуб дурдулар. Жан-башларын дин уьруна гойдулар,
эюрдцляр ким, ол руми Тярйунун гардашы йцз мин яр иля чыга
эялдиляр, сяф баьладылар дурдулар анын ардынжа Тярйун вя
Мещран чыгуб эялди, йцз бин яр иля. Андан сонра Сцлейман
Янтаги чыгуб эялди йцз бин яр иля. Андан сонра Яграб Мцштиран йцз мин яр иля йцз жифт нягаря иля чыгуб эялди. Анын ардынжа Сцщейл, андан сонра галан бяэляр алайлар баьлайуб
дурдулар. Андан сонра он ики бин яр иля он ики бин ялямхачы
вя бин ики йцз алтундан байраглар йящярлц бядц атлу он ики
жифт нягаря иля гызыл алтундан авазлары алями тутду вя [85] бин
беш йцз фил мануси (башчы – А.Р.) вя бяр-бязяклц фил цстцндя
бир эюн гяля, ичиндя отурмагда.
Гейсяр чыгуб эялди. Гейсяр тяпя цстя чыгуб ол адлу, бяллц бяэляр саьында, солунда дуруб. Гейсяр ляшкяриня нязяр
гойулурду. Эюрдц ким, мцсялманлар дяхи архаларын бир даья вериб дурурлар, тякпир вя тящлил едцрляр. Гейсяр диди: - Ей
бяэляр, бу Мящяммядиляр нежя бичаря, горгусуз гювимдур.
Мяним киби султаня гаршу дурурлар. Яэяр эежя фятщи олмаса
иди, бунларун ишлярин тямам едярдим. Буйурду, дцшдцляр
даь даш-бийабан ляшкяр иля долду. Гейсярин тяхтин гуруб кечцб отурдулар. О эежя сабащ олунжа йейцб ичдиляр.
Чцн сабащ олды, Гейсяр буйурды, ол язямят ляшкяр сцвар
олуб сяфляр алайлар баьлайуб дурдулар. Ислам ляшкяри дяхи
атына сцвар олуб, тякбир вя тящлил эятрцб хяндягдян тышра
чыгдылар. Дидиляр ня едялцм дин уьрунда жанымыз фяда олсун.
131
Аллащ-Аллащ дейцб, гаршу дурдулар.
Гейсяр тяхтин фил цстцндя бяркидцб, цстя чыгыр. Щимайянлярля Гейсяр отуруб Тярйуну йад едцб аьлады, йцзцн
сорды. Диди: - Имди Тярйун олса иди Мяжищин йцзи суйуну йериня эятцрярди. Акратис ляйин диди: - Шаща, сян саь ол эейдцр,
йедцр бян гулун варыб жцмлясин дястя-бястя йанына эятирцм.
Бунлар бу яряфядя икян [85а] Баьдад, Чин йолундан тоз
гопду. Ичиндян йцз мин мцсялман чыгуб, эялди. Дин уьрунда жан вермяэя Мемлан, йцз жифт нягаря йцз ялям эялдиляр.
Ол кяффар ляшкярин эюрдцляр ки, даь-даш дутмаз.
Мцсялманлар анын йанындя хардал даняси киби. Мемлан
гулуна буйурду ки, атлар салуб, охлар атун. О гул бирдян
щямля едиб, ат салдылар, щяр бириси цч ох урдулар. Йцз бин кафири жящяннямя эюндярдиляр. Гейсярцн дяхи няфяси баьлануб,
фярйад ейляди диди: - Ей Мясищин гуллары, сизя ня олды ким,
нар-ы нур сиздян ираг олды?
Дидиляр: Мящяммядиляря кюмякчи эялди.
Бу тяряфдян Ямир вя диэяр газиляр Мемлана гаршу вардылар. Хялифяни сордулар, эялцб дцшдцляр. Наэащ бир тоз пейда олды. Тоз ичиндян йцз жифт нягаря, йцз бин яр иля хялифя чыгуб эялди. Анын ардынжа Щяжаз падшащы эялди. Сяфляр баьладылар. Анын ардынжа Султан Гаруни Язиз иэирми мин яр иля
иэирми жифт нягаря иля чыгуб эялди, анын ардынжа Абдцлгядир
эялди. Сяф баьладылар. Гейсяр йанында бир пящляван вар иди.
Фрянэ бяэляриндян иди. Русин адлу, ол мейдана эирди яр диляди. Мцсялманлардан Ярдяшир мейдана эирди. Бир-бириня
[86] бярабяр эялцб, чох жянэ ейлядиляр. Ол ляйин, Ярбяширя гылынж урду, Ярбяшир шящид олды. Гасым о дяхи зяхимли олды, Неман эирди Гасымя ат йетцрцб мейдандан чыхартды. Неман
Русин иля жянэ ейляди, иэирми дюрт щямля хятайя эежди. Ляйин
хишымкяр (щиддятляниб – А.Р.) олуб бир эцрз урду. Галхан
даьулуб, эцрзцн ужу башыня догунды. Башы цч шагга олды.
Гуллары ат салуб Неманы мейдандан чыгардылар. О эцн ляйин мейданы дутды. Мцсялмандан чог адам зяхмлц вя чох
шящид олды. Ахшам олды, тябил асайиш урулду ки, дюнцб гон132
дулар. Мцсялманлар мялул олуб, шящидляри дахили дяфн ейлядиляр.
О жанибдян Гейсяр дяхи шад олуб кечиб тахтя отурду.
Русыни хялятляди, жцмляси Русини тящсин ейлядиляр.
Эеня сабащ олды, нягаряляр дюэцлдц, ики тяряфдян ляшкяр
сяф баьлады. Эеня Русин мейдана эирди. Жювлан эюстярцб
диди: - Ей ягилсиз гювм, сизцн ня щяддинцз вар ки. Гейсяр
адам эюндярцб, Русийи эерц апарды. Сцлейман бин Янтаги
адлу бир кафир мейдана эирди. Жювлан эюстярди. Мцсялмандан Сцщейл мейдана эирди. Жянэ ейлядиляр. Сцщейл бир эцрз
урду [86а] ляйинин галханы баьрына дикди. Сцщейл дутунжа аты
йыхылды. Ляйин фцрсят тапуб бир гылынж урду. Омузундан
мяжрущ ейляди. Мясищин эерцлядиляр. Сцлейман мейдана эирди. Ляйинин гуршагындан бярк дутды. Ляйинин гуршаьы цзцлдц, ялиндян хилас олуб эетди. Кафирдян Ягариб эирди. Мцсялмандан Асим йетцшди. Асима бир жида урды. Галханы бярабяр эятцрди, галхандан кечцб будуна догунды. Хцрреми
йетишди. Ляйин дюнцнжя Асим ардындан йетцшцб, бир гылынж
урды, ики пара ейляди. Сонра Исщаг Куфи Муса кафирлярдян
мейдана эирди. Асим мейдандан чыгды. Муса Исщага бярабяр эялди. Кафирляр диди: - Кимсян? Диди: - Куфидяням, адым
Исщагдыр. Атамын ады Абдуллащдыр. Мяним жяддцм Щцсейин бин Ялидцр. Исщаг Мусайа бир эюрз урды. Муса чапук
сувар олуб атын гарны алтына эирди. Исщагын огун савды. Исщаг бир ог да атуб, урды. Кюксцндян дяэцб архасындан чыгды, шящид олды. Ямир истяди ки мейдана эиря, Мемлан мейдана эирди. Йайын яля алуб, ох атды. Ляйин, галханы бярабяр эятцрди. Галхандан кечди, синясиня тогунду, [87] баьрындан
кечцб Ляйинин жанын жящяннямя исмарлады. Щяман дям
йетмиш кафири юлдцрдц. Гейсяр ащ, едцб, буйурду: Он жянэжи
Мемлан цстя салдылар. Ямир бяэляриня буйурду, ог йаьдыруб, филляри эерц гайтардылар. Гейсярин ляшкяриндян чог адам
щялак олды. Гейсяр ажыглануб буйурды, ялли бин кафир ат салдылар. Мемлан няря урду. Он ики мин Хярзям бяэляри щямля
ейлядиляр. Жянэ йахынында Мемланын аты йыхылды. Кафирляр
133
Мямланы ортайа алдылар. Хярзям ляшкяри сынды, дюндцляр.
Мемлан цчцн мялул олдулар. Кафирдян Яскират мейдана
эирди. Мцсялман Мярдан Ящмяд Тарран мейдана эирцб
хейли жянэ ейлядиляр. Ахыр Ящмяд Тарран Яскираты гуршаьындан дутуб эютцрди ки, ялям диня эятцря, ляйин гуршагын кясцб хилас олуб эетди. Исламбулун бяэи Тякфцр шаща щямля
гылды, жянэ ейляди. Гейсяр Ящмяди эюржяк кямянддазлара
буйурду ки, щазыр олун. Нцгат ким, Ящмяд жянэя мяшьул
олур, сизляр атлар салуб кямяндляр атуб Ящмяди дутун. Чцн
Ящмяд ьафил икян кямяндляр [87а] салуб Ящмяди дутуб,
Мемлан йанына апардылар.
Мцсялманлар ьаййятдя мялул олдулар. Тявабил Руми
мейдана эирди. Тякфур шащ ажыглануб бир эцрз урду. Тявабил галханы бярабяр эятцрди. Галхан даьылуб эцрз синясиня
тогунду, майаллаг йыхылды. Истяди ки, гылынжы иля ики пара ейляйя, Булгари мейдана эирди. Жида щяваля гылды. Сеййид мане
едцб, нювбят Сеййидя йетишди. Бир жида урду ки, галхандан
кечцб кюксцня тогунды. Баьрындан чыгды, эютцрцб, башы цстя чевирцб йеря салды, хурд-хам ейляди. Бяд Пирстан мейдана эирди. Аны дяхи атындан эютцрцб эюэя атды. Атыр икян эюэдя гылынжы иля ики пара ейляди. Гейсяр аны эюрцб, мялул олды.
Сеййид яр диляди. Кимся мейдана эирмяди. Сеййид эюрди ки,
кимся мейдана эялмяз, тиьсяххак чякцб, саь жанибя щямля
ейляди, ялли-алтмыш кафири жящяннямя васил ейляди. Сол жанибя
щямля гылды. Йетмиш-сяксян кафири юлдцрдц. Кимся юнцня
дура билмядиляр. [88] Йеня гайыдуб мейдана чаьырду: Ей
кафирляр, мейдана эялцн. Гейсяр ажыгланды: - Ня олду? Сиздя, бир иэид йохдурму? бу набекары юлдцря? Мясщин йцзцнцн суйун йериня эятиря? дейяркян, наэащ тоз булунды, йцз
ялям йцз бин адам, йцз жифт, нягаря иля Исмайыл Сямяргянди
чыгуб эялди, мцсялманлар гаршу варуб эюрцшдцляр. Хялифяни
хябяр алдылар, диди будур йетцшцр, анын ардынжа ялли бин яр иля
Фявяран шащ Гара ол, чыгуб эялди. Анын ардынжа отуз бин яр
иля Мянучяр чыгуб эялди. Гейсяр бахаркян наэащ бир яжайиб
тоз эюрцндц.
134
Тоз ичиндян хялифянин ялями чыгды. Андан Рясулуллащ
ялями пейда олду. Бир аь фил цзяриня тяхт баьламышлар, цстцндя чятир щямайун, йашыл атлас дутулмуш, ичиндя хялифя Тявабил
Сяди бин отурмуш беш йцз мцфтц-мцдярис саьында, солунда
йерцйцрдц вя дяхи Щафиз кяламлары хош аваз иля «Инна фатещина» сурясин охуйурдулар. Дюрт йцз хош мюминдян тякпир
эятириб яссалат вяссяляму [88а] ялейкя йа Рясулуллащ», дерляр
иди. Дюрт бин иэид Филанын филан дямуря ьярг олуб, ялляриндя
йайлар, гябзялярини дутуб адамлар дцшмянин эялишин эюзляйиб эедирляр. Дюрт бин иэид саьында, солунда, эцрзлярин чакярлярин дя эютцрцб, эедирдцляр вя цч йцз алтымыш жянэи филляри саьында, солунда йерцрди. Бин алты йцз алтин йящярлц, бядяви, Руми йящярлц атлар далында вя юнцндя йцерцйцрдиляр.
Бу язямятя хялифя чыхуб эялди. Ямир буйурду, Газылар
гаршу вардылар. Цзяриня йетцшяжяк пейда олдулар. Хялифя дяхи бунлары охшады. Гейсяр аны эюрцб, гайятдя горгду. Сеййид дяхи мейдан ичиндя аны эюрцб, тяфриж едирди. Хялифя дяхи
тяхт цстцндя кяффар ляшкяриня тамаша едирди. Наэащ эюзц
Сеййидя туш олды, диди: - Ол мейдан ичиндя дуран кимдир?
Дидиляр: «Хялифейи заман», о бир жанны иэиддцр. Щцнярляр
едцбдцр ким, вящя (бящ-бящ - тяриф – А.Р.) эялмяз вя кимся
она мцгабил ола билмяз. Бизим ляшкяримизи ол дайандурды.
Йохса бизцм кцлцмцзц савурурларды. Ол гяддц-гамяти,
вармагы, дутмагы, няряси Баттала бянзяр, амма ол аьди. Бу
гарадур. Ол миндиэи ат Яшгара бянзяр. Амма ол сары иди.
Бу сийащдур. Ол гаршудакы даьдан енир, щцнярляр едир ким,
[89] Рцстям Зал, Сами Няриман ейлямяз. Эеня эежя оланда
варуб, ол даьа эедцр.
Чцнки хялифя бу сюзляри ешитди ял эютцрцб дуа ейляди.
Мцсялманларун сяси эялди. Дидиляр: - Ей ьази, хялифя сизцн
цчцн дца гылды. Сеййид тез атындан енцб хялифяйя гаршу йцз
йеря гойду. Йеня атына минцб бир мцддят силащшорлуг ейляди, ким щеч кяс эюрмцш ола. Ня гядяр мцсялманлар вя кафирляр варса щейран галдылар. Сеййидцн йаранлары дидиляр: Шаща бу щцнярляр вя щярякятляр жцмляси Батталындыр. Амма,
135
ня едялцм бу сийащдур. Хялифя диди: - Щагг-тяала гадирдир
ки, Батталы бу сурятя гойа, мцсялманлара мядяд (йардым –
А.Р.) эюндяря. Сеййид Гейсярцн кафирдя бир иэиди вар иди.
Гюркцн адлу Гыраван падшащы иди. Сеййидя бярабяр эялцб жида иля щяваля ейляди. Сеййид мяни ейляди. Эялди ки эежя, Сеййид гуршаьындан дутды, атыны эютцрцб башы цстцндя бир алма
киби чевириб йеря урды, кафирин жанын жящяннямя исмарлады.
Андан сонра бири эирди. Аны дяхи дутуб, яллярин далына баьлайуб мцсялманлара эюндярди. Андан сонра Гаруны Шишян
эирди аны дяхи баьлайуб, хялифяйя эюндярди. МцсялманЛардан тякпир авазы эюэя чыгды. О эцнц адлу бялли пящляван щяр
бирин бир нюв иля йыкуб хялифяйя эюндярди. Андан сонра йетмиш кафири бир-бир йыгуб щялак ейляди вя дяхи [89а] кимся
мейдана эирмяди. Сеййид атындан енцб, гулайын бяркидцб,
йеня сычрайыб атына минцб тиьсяххак чякцб няря урду. Юзцнц Гейсярин ляшкяриня верди, щяр йеря уьрады, таримар ейляди.
Кафир ганын сел киби ахытды. Чцн ахшам олды, Сеййид ляшкярдян чыкуб, ол даьа ряван олды. Хялифя Сеййид цчцн дца ейляди.
Гейсярин ляшкяриня горгу дцшдц. Ики тяряфдян эялцб
гондулар. Ямир диди: - Йаранлар, ол иэидцн ардынжа варун!
Аны бир мянцм йаныма эятцрцн, кюнлцм иля шащидлиг верярцм ким, ол Батталдур.
Бир эежя анлар даьы эязцб, тапмайуб эялдиляр.
Бу тяряфдя чцн Сеййид ахшам намазын гылды. Атын, ясбабларын эютцрмяйцб, даьдан ашаьа енди. Гейсярцн бярэащына эялди, эюрдц Гейсяр тяхт цстцндя, падшащлар алтун эцмцш кцрсцлярин цстцндя отурурлар. Сийасят гурулмуш, Ящмяд Тарраны, Мемланы эятцрмцшляр. Язаб иля юлдцрмяэи
Гейсяря димишляр: - Шяща, сян бунлары юлдцрцрсян ол он адлу
бяэляримизи Мущаммядиляр юлдцрцрляр вя сюзя эялмишляр ки,
яжяба ол даьдан енян ня кишидцр, ким бизя бунун киби ишляр
ейляди? Бян санурам Баттал юлцдцр. О бири дейир ол [90] Батталдан артугдур. Бу щалда Баттал ирялц варуб, диди: - Шаща,
бу ики дустаьы яэяр буйурсан, мян апаруб сийасят едим ки,
136
бунлар ол кишинин ким олдуьун ня билирляр. Гейсяр буйурды:
Ейля. Ол ики пящляваны алуб, бир хялвят йеря эялди. Бяндлярин
ачуб, ляшкярдян тышра чыгдылар. Ящмяд Таррана диди: «Ей
мярданя, бир мяним йцзийимя бах». Чцн Ящмяд Сеййидцн
йцзцйиня бахды. Ягли зайил олды. Тез йеня эюзцн ачды диди:
Йа пящляван, бу эюрдцэим душумдур, йохса хяйалумдур?
Сеййид диди: - Аьлыны башына жям ейля. Мян Батталам. Яввялдян ол даьдан енцб бу щцнярляри едян, мяням. Ящмяд
Сеййидцн айаьына дцшдц. Бир-бирин гуждылар, эюрцшдцляр.
Сонра Мямлан гужды вя эюрцшдц. Мямлан диди: - Бу ня
иэиддцр? Бизи бундан хилас ейляди. Ящмяд Тарран диди: - Бу
бизим сярвяримиз, Султан Сейиддцр. Мямлан Сеййидцн айаьыня дцшди, Сеййид Мямланы тякрар гужуб, эюрцшдц. Ики ат
эютцрцб бунлара верди диди:
- Имди сиз варун, йаранлара мяним саламымы йетирцн.
Иншаллащ, Аллащталанын дяхи кюмяйи иля варуб, юзцмц [90а]
яйан едярям. Бунлар дяхи шад-хцррям мцсялман ляшкяриня
эялдиляр, эюрдцляр ня гядяр варса, хялифя йанындя олурлар.
Сеййидцн щекайятин сюйлядиляр. Мцсялманлардан бир киши
Ящмяди вя Мемланы эюрдц. Хялифяйя муштулуглады. Алуб
хялифя йанына эютцрдцляр. Иряли варуб йцз йеря уруб дидиляр: Ей хялифяйи заман, бяшарят олсун сизя, ким ол кишки даьдан
енцб бу дцрлц щцнярляр эюстярир. «Мян жинлийям», дейян ол
ьазиляр, Султаны Сеййид Баттал газы имиш. Бизи дяхи ол хилас ейляди вя диди: - Бян дяхи сабащ мейданда юзцмц хялифяйя билдцррям. Сиз мяним силащымы апарун. Тявабил диди: - Йа Ящмяд, бу хябяр ки сян дерсян, доьрудур? Ящмяд анд ичди ки,
бизи Сеййид хилас ейляди. Ол гейсярин ляшкяриндя нечя бяэляр,
пящляванлар эежя башсыз олур. Онлары Сеййид юлдцрцрмцш, бу
сюзляри ешидцб, жцмляси шад олдулар. Ол эежя сабащадяк шадлугдан щеч ким йухламады.
Чцн Сеййид, бунлары эюндярди. Юзц гейсярцн чадрына
эялди, эюрдц ки, гейсяр йатур. Сеййид гейсярцн яглин кейидцр. Эютцрцб ол даья чыгарды, баьлы гойду. Бадам йаьын
сиркя иля гейсярцн бурнуна гойду. Гейсярин ягли башына эял137
ди, юзцн баьлы эюрдц. Бир киши ялиндя бир гамчы дутуб, гаршусунда дурур. Щямян гейсяр эюзцни ачды. Сейид, гейсярин
йцзцня урду вя диди:
- Мялун эюзцнц ач.
Фярйад едиб диди:
- Кимсян, мяни нечцн юлдцрцрсян?
Сеййид диди:
- Ей би дин!
- Бян жан гойдум, сян бяни нечцн юлдцрцрсян?
Сеййид диди:
- Ей мялун, мяним цчцн сян нейлядцн, бу гядяр адамлары вя падшащлары гырдырдун, бяним дцшмяними яля эятирмядцн.
Гейсяр фярйад ейляди агибят. Гейсяр диди: - Ей Рущуллащ, имди бана бир йол эюстяр ки, бян андан тышра чыгалайым.
Сеййид диди: - Имди бян сяни юлдцрдцм, сянин бунжа гулларын
Мущаммядилярин айаьына дцшцб алтында галуб, щялак олар.
Яэяр дейирсян ки, мян сянцн эцнащыны баьышлайум, ол даьдан енян ки, «мян жинлийям», дейян билцрсян кимдцр?
Диди: - Билмязям.
Сеййид диди: - Ол Батталдур.
Гейсяр диди: - Аны тапуб ода йагдылар.
Сеййид диди: - Йанмады диридцр. Падшащлар ки, сянин ляшкяриндя юлдцрцрдцляр вя ол «сийащ саггаллы» су пайлашдырырды
вя «ол щяким» ки, сянин сач-саггалыны тюкдц, ол Батталдур.
Имди анын яжяли сянин ялиндядцр. Сабащ йеня мейдана эирцб,
юзцнц яйан едяр. Щеч горгма, сабащ мейдана эял ону юлдцр, йохса, о дцнйада ахырятдя мяним йанымда йерин йогдур. Нар-ы Нур (Иса) йанында русвай олурсын.
Гейсяр диди: - Сян щяр ня ким буйурсан, мян аны едярям. Чцн вядяляр тямам олду, йеня гейсярцн яглин эятирди.
Алуб эятцрди чадрына гуду. Бир замандан сонра ягли башына эялди, юзцнц билди. Тяхт цстцндя эюрдц. Амма жаны дюэцлмцш. Гулларын чаьурды, эялдиляр. Эювдясин эюстярди диди:
- Эялцн эюрцн бана нейляди, буйурду: - Бяэляри чаьурды, ня
138
гядяр бяэляр варса чаьурдылар.
Гейсяр диди: - Ей бяэляр, ешидин,Иса Рущуллащ мяни апаруб язаблар ейляди.
Щекайяти бир-бир диди. Имди эярякдур ки, сабащ [91] мян
юзцм мейдана эирцб, Батталы юлдцрям. Ямрля бяэляр бу
сюздян шад олдулар.
Чцн сабащ олду, ики тяряфдян щярб дюкцлдц, сяфляр баьланды. Мцсялманлар ол даьа бахырдылар. Щяман дям ол сярвяр, газы Сеййид Баттал, ата сцвар олды. Сялават вердиляр. Щяр
ким Мящяммяди севяр, она сялават версцн. Атыны сцрдц, бир
кяз няря уруб мейдана эирди. Еля силащшурлуг ейляди ким, ики
тяряфдян щейран галдылар. Ахыр мцсялманлара гаршу дуруб,
йцзцндян нцгабын эютцрдц, диди: - Мялумунуз олсун, ол
мяням, Баттал. Тярйун ода йагды, Щагг-тяаланын ямри иля
од кар ейлямяди. Бир нечя падшащлары юлдцрдцм дейцб, гядям иряли гойуб йериди. Мцсялманлар, йаранлар ол яксцклц
бичаря эюзляря йеня тутуб йетишдцм дейиб, ирялц йеридиляр.
Ямирин гярары галмады, Сеййидя гаршу эялди, эюрцшдцляр. Ляляси Тявабил йетишцб, Сеййидин айаьына дцшдц. Йаранлар
жцмляси эялцб Сеййидцн айаьына дцшдцляр. Сеййид оьланларын эюрцб баьрына басды, эюзляриндян юпцб, бир аз аьлады вя
жцмля йаранлар аьлашдылар. Йеня оьланларын эерц ялям [91а]
дибиня эюндярди. Ямир диди: - Эял хялифяни эюр. Сеййид диди:
«Ялим бошдур, ярмяьансыз эетмяням».
Йаранлар шад-хцррям олдулар. Ол тонлары чыгаруб атдулар, бяйаз эейдиляр. Хялифя буйурду: - Тябил башарят урдулар.
Кафир ляшкяринин цзяриня горгу дцшдц. Гейсяр диди: Щай, бу эцн Батталын юлцмц мяним ялимдядцр. Иса Рущуллащ бана буйурду ки, бу эцн аны юлдцрцм. Сеййид мейданда дювр едиб, чагурды. Щаны Гейсяр, эялсцн жянэ едялцм.
Гейсяр диди ким мейдана эиря, гоймадылар. Дидиляр: «йериндя гярар дут». Бу биз бяэляря мянсяб нечцн верибсян. Бунун киби эцндя сянин габаьында жан-баш верирцк. Пяс, Тярйун адлу бир кафир мейдана эирди Сеййидя бярабяр эялди, диди: - Ей жаду, ня дирсян? Эюр сяни нежя юлдцррям дейцб, жи139
да щяваля ейляди. Сеййид мяни ейляди, эялди ким эежя, гуршаьындан дутуб, атындан эютцрцб яски бяз киби ики паря ейляди.
Андан Гейсярцн гаршусуна дцшдц. Архасындан Гябс Талыган мейдана эирди. Гылынж щяваля гылды. Сеййид мяни ейляди.
Сеййид юз гылынжын бярабяр эятцрди. Кафирин гылынжы ики паря
тяпясиня дяэдц. [92] Ики шагга олды.
Нущ Мутен дирляр иди, ьайятдя пящляван иди. Ол мейдана эирди. Бир нечя щямля арада хятайя кечди. Сеййид диня дявят ейляди. Мцсялман олмады. Сам сувар эцрзин щяваля ейляди. Галхан бярабяр эятцрди. Пайдар олмады, эцрз енцб тяпясиня тогунду, ляйинин башы таримар олды. Бир-бир йетмиш кафири жящяннямя эюндярди. Мцсялманларун тякпир авазы эюэя
чыхды. Хялифя Сеййидя дца ейляди. Гейсяр диди: - Ей гювим,
мяни нечцн гоймадуз мейдана гирим, аны юлдцрцм дейинжя. Кащуйи Щинду адлы бир кафири мейдана эирди, диди: - Ей
Баттал, мцнжа падшащлары юлдцрдцн, щяр бирисинин гапусунда нечя сянин киби гуллары вар иди, инди онларын дадыны сяндян
аларам дейцб, эцрз щяваля ейляди, ениркян Сеййид Кащунун
эцрзиня айясин бярабяр дутды. Щагг-тяала саглады. Эцрзи бир
кяс дутды, чякди. Кащуйинин ялиндян алды щявайя атды. Ениркян бир эцрз урды ким фил ийля юзцни, йеря бярабяр ейляди.
Сеййид чаьурды: - Гейсяр щаны, эялсцн анынла бир данышалум.
Гейсяр дяхи он ики мин гул иля, дюрт йцз бядюв ат маликляр
рякабы да тязим иля мейдана эирди. Сеййидя бярабяр эялди,
диди: - Ей Баттал, сянин юлцмцн мяним ялимдядцр. Бу эежя
бана хябяр верди. Имди щейиф сян, ножявансан, сян дяхи мяним динимя эир, сяни сярляшкяр едим. [92а] Сеййид диди: - Чог
сюйлямя, яэяр сян бяни йыгарсан, сянин дининя эиррям. Яэяр
мян сяни йыгсам, сян мяним динимя эир. Гейсяр дяхи рази
олуб, сюзлярин мящкум етдиляр. Гейсяр яля жида алуб, щяваля
ейляди. Сеййид мяни ейляди. Эялди ким эежя, Сеййид саь айаьын цзянэидян чыхаруб бир пошт пай иля урду ким тяпяси цстя
йыхылды. Сеййид сычрайуб, синяси цзяриня чыгды. Ат гуйруьу киби саггалын ялиня долады, диди: «Эюрдцнми? О, сюзляри сана
дейян, бян идим. Имди тез иман ярз гылуб, мцсялман ол. Ся140
нин юз ейлиэцнц сана верим вя яэяр мцта олмасан, щаггындан эялцрцм». Гейсяр диди: «Мян сянин динини гябул ейлямязям. Пяс сянин жязан будур» дейцб, башын кясди. Жанын
жящяннямя васил ейляди вя салават верди. Сеййид гейсярцн
башыны алуб, атына сцвар олуб, апаруб, хялифянин айаьынын алтына салды, диди: - Дцшмянцн башы щямишя беля олсун. Хялифя
атындан енцб Сеййид иля эюрцшдц. О вягтя киби Сеййиди эюрмямишди, ики эюзцндян юпдц. Сеййидя дца ейляди.
Гейсярцн башыны жидайя санждылар. Хялифя буйурду, тябиля ишарят вердиляр. Шадйаналыг ейлядиляр. Бу щалы эюрцб, кафир
ляшкяри бир-бириня догунду вя аьламаг истядиляр. Щяр иглимин
бяэляри юз ляшкярин чаьурдулар ки, ня щцняр едирсиз бир гейсяр
юлдцся, бин гейсяр вардыр. Биз мунда (бурда – А.Р) ьейрят
цчцн эялдцк, дидиляр. [93] Гянтар Щинди вар иди дейцб, мейдана эирди диди: - Ей Баттал! Жадулуг иля онун киби падшащын башыны кясдцн. Имди анын интигамын сяндян аларум дейцб, эцрз уруб щямля гылды. Сеййид мяни ейляди. Сеййид ляйиня бир эцрз урду. Ляйинин галханы даьылды, башыны гачырды.
Эцрз енцб гылына тогунду, Фил йыхылды. Сеййид енди. Гянзар
айаьа дурду. Бир-биринин гуршаьындан дутдулар. Сеййид
Гянтары эютцрцб йеря урду. Баьлайуб ялям дибиня эюндярди.
Кяффарда ики пящляван вар иди. Биринин ады Агтайи Зянэи
о бириня Мянкуйи зянэи дерляр иди. Ики жанибдян щямля едцб,
Сеййиди арайа алдылар. Бири эцрзц, о бири гылынжы иля щяваля олдылар. Сеййид эюрдц ким нювбят вермязляр. Ашгары араларына
салуб, саь ялиля Агтайи сол ялийля бир кяз гуршагларундан
бярк дутды. Гцввят едцб, ол ики пящляванлары атларындан эютцрдц. Мянкуйи зянэи яййар иди. Хянжярин чыхаруб гуршаьун
кясди вя Сеййидин ялиндян хилас олды. Агтайы еля урды йеря
ким башы хурд-хам олды. Рум ляшкяриндян фярйад-фяьан
гопду. Ляшкяр бир йердян щямля едцб, Сеййидцн цстцня йеридиляр. Сеййид бир няря урду. Ящмяд Тарран, Мемлан Хярзями, Яли Ибн Щашим, [93а] Жудя Мусса, Сцлейман Тявабил,
Ислам ляшкярляри хялифядян гейри жцмляси щямля ейлядиляр.
Ол ики дярйа киби ляшкяр, бир-бириня тогунды. Санки ким
141
гийамят эцнцдцр. Ат айаьынын тозундан эцн йцзц дутулду.
Тоз ичиндя набуд олдулар. Ган сел киби ахды. Йер йцзц ня
гядяр варса, инсан ганы иля долду. Цч эцн, цч эежя жянэ олду. Мцсялманларын тагяти галмады. Зира ки, кафир ьайятдя
чог иди. Мцсялманлар щяггя минажат ейлядиляр.
Наэащ бир йел гопду, тоз кафирлярин цзцня. Сеййидин
эюзляри тоз иля долду. Йцз гачмаьа гойдулар. Ислам ляшкяри
кафири басуб, гырдылар. Эерц дюнцб ол ьянимят малын жям
ейлядиляр. Хялифя цчцн пянжин чыгардылар, беш-сини ьазиляря
бяхшиш ейлидиляр.
Ондан кечцб Шямас дийарина эялдиляр. Шямас дяхи гаршу варуб, Хялифяйя зийарят ейляди. Хялифя Шямаса дца ейляди,
андан сонра хялифя тяхтин арастя (дцзялтдиляр – А.Р.) ейлядиляр. Хялифя чыгуб яэляшди. Падшащлар дяхи эялцб отурдулар.
Сеййид дяхи кцрсц цстя отурду. Буйурду, вардылар.
Гонстантин бин Гейсяри, Тарйуну вя Гасурайи, Галуну вя
Гапуси ол гуйудан сачы-саггалы тюкцлмцш эятцрдиляр.
Сеййид буйурду: «Бойунларун вурун!» Ол арада бир газы
вар иди. Баьдадын ьазысы иди. Хялифя йанында ьайятдя
щюрмятлц иди. Габил [94] кафир иди. Уьрунда дин дутар иди.
Йериндян дуруб эялди диди: - Йа хялифя, бунлары бана вер,
эял. Бян нясищят верим. Шайяд ки, мцсялман олалар. Сеййид
диди: - Хош ола. Ол алты кафири Яэба Газы алуб эетди апарды юз
одасына вя одасын хялвят едцб, габагларына тяам эятцрди
йедиляр. Ягба Газы онлара диди: - Сиз билцн бян дяхи
Мясищийям папаз гушаьы гусанурам. Бян ня десям сиз аны
ейляйин вя Гейсяр дя мяним сиррими билцрди. Даим бянимля
мяшвярят едцрди. Ол эцн ки Гейсяр юлдц, мяним цряэим
йанды сизя. Хяраж эятирцн сиз риза верцн. Констан цзяриня
жям олун. Мяним сюзцмя гулаг олун, диди. Нар-ы нур (Иса)
дювлятиндян мян бир алгы едим, Баттал эюрмямиш олсун.
Гейсярцн Интигамын алмайынжа гоймазам, диди вя ня
зяман Баттал бир иш васитя оля сиз жям олуб Малатийа цзяриня
эялцн. Мящяммядиляря аман вермяйцб, гылынждан кечирцн
дейиб, юэцт верди. Сабащдан хялифя йанына эялди диди: 142
Худавянда, чог нясищят ейлядим. Имкан олмады, хяражя
разы олдулар. Хяраж кясцб азад едцн, диди. Сюзцндян
чыгмазлар сюзцнц ешидцб кярям едярляр (баьышлайарлар –
А.Р.) [94а]. Дярщал Ягба онлары эятцрцб, Сеййидцн айаьына
дцшдц вя хялифянцн ялин юпдцляр. Гонстантин Гейсяр бунлары
вердиляр, хяраж кясдиляр. Чог ясирляри вар иди онлары дяхи азад
етдиляр. Онлар эетдиляр хялифя дяхи кючцб Малатийа эялди.
Анжаг бир хялифя галды.
Бир эцн Ямир хялифяйя гонаглуг ейляди. Ол эцн мялун
Ягба газы Сеййидя бир логма верди. Сеййид алуб йеди вя бир
логма Тявабиля верди, о дяхи алуб йеди. Бир логма Абдцррящман дяхи алуб йеди. Бу учуня дя зящяр верди вя ики эцндян сонра хялифя Сеййидя чох дцалар ейляди вя дцасыны едцб,
язми Баьдада ейлядиляр.
Бунлар эетмякдя, равиляр беля рявайят едирляр ким, ол
бир ай галды. Анлардан икиси шишди. Иман ярз ейляди, жанларын
тапшурдулар. Йаранлар фярйад ейлядиляр. Сеййид чог аьлады.
Намазларын гылдылар. Андан сонра Абдцррящманын айаглары шишди, жанын тапшырды. Йаранлар дидиляр: - Бунлара зящяр
вермишляр. Бу щалятдя жцмляси щейран галдылар ким беля дцшмянлуг ким ейляр, дидиляр. Нечя эцн кечди.
Бир эцн Сеййиди дяхи титрятмя тутду, диди: - Ей бяня дя
вермишляр дейцб аьлады, диди: - Ащ дириьа мцсялманларын атларынын айаьы алтында щялак олдулар. О эцн ики айаьы шишди бихуб олду. [95] Сачы саггалы тюкцлдц.
Йаранлар фярйад-фяьан гылдылар. Ямир дярщал хялифяйя
«намя йазуб эюндярди. Щекайяти билдирди вя диди ки, Аллащ
хатириня Сеййидя зящяр вермцшляр, тез тирйяк эюндярин». Намяни эятцрцб вердиляр. Хялифя намядян хябярдар олуб, дярщал бир шцшя тирйяк эялян бяэя вериб ряван олду. Ягба мялун
аны эюрцб, ики гулун пцнщан эюндярди. Онлар йетцшцб, о бяэи юлдцрдиляр вя тирйяки алуб тулладылар. Хялифя Сеййид цчцн
ьайятдя мялул олду, диди: - Яжяба ки, бу иши ким ейлямиш ола?
Ягба ляйин диди: - Ол эцн Баттал йахшы ишми ейляди. Гейсяр
киби падшащы юлдцрди аз иш деэилдир. Чцн бяэляр ешитдиляр диди143
ляр: - Бу ня сюздцр сюйлярсян? Биз сяни би дини юлдцррцк сяна
ня яжяб эялди дейцб, цзяриня ьялябя ейлядиляр. Мялун эюрдц
ким сюзи бир ейлядиляр, дяхи сюйлямяди. Ортайа бир юзэя сюз
салуб дурду. Евиня эетди.
Гонстантин Гейсяря бир намя йазды ки, Сеййидя аьу
вердим. Тез ляшкяр чякцб Малатийа цзяриня эялясцз, ол
гювимя аман вермяйцб, Интигамымызы аласуз, бян дяхи
фцрсят вягтиндя хялифяйя аьу верярям. [95а] Сиз дяхи
мярданя олун дейцб намяни бир ляйиня вериб эюндярди.
Намя Гейсяря йетишцб, ящвалаты билдиляр. Бу иш яжяб ишдцр. Тярйун ону юз яли иля ода йагды юлмяди. Биз эедяк мябадя, ола ки алями фянайя веряр. Гейсяр диди: - Пяс нежя едялцм? Бяэляр дидиляр: - Жясус эюндярцб хябяр билялцм. Жясус
эюндярдиляр, гайыдуб хябяр эятирдиляр ки, Тявабил, Абдцррящман юлмцш вя Баттал дяхи шишмиш, чянясиндян сару сулар
ахыр. Чцн Гейсяр бу хябяри ки, ешитди йцз бин яр жям ейляди.
Нягаряляр дюкцлцб жцмля сцвар олуб, Малатийа ряван олдулар.
Бунлар эялмякдя, Сеййид аьулу галды. Йаранлар фярйад
едцб, дидиляр: - Яжяба, хялифя нечцн тирйяк эюндярмяди? Назянин Баттал щялак олур дейиб жцмляси фярйад ейлядиляр. Бу
щалда ичяри мцсялманларын жясусы чыгуб эялди диди: - Ня дурурсуз, Гейсяр Батталын щекайятин ешитмиш йцз бин яр иля эялцр, диди. Мцсялманларын щалы зябун олды. Тез он мин мцсялман щазыр олдулар. Шящяри дяхи бярк тир-баран ейлядиляр.
Газылардан Мящяммяд бин Фяллащ эюрдц ким щал беля олды,
шящярдян тышра чыгуб бир аьажын дяпясиндя дурды, аьлады, диди: «Бурада дурум. [96а] Ня заман ким ешитдим Баттал юлдц вя йаранлар аьлашдылар, мян дяхи юзцмц щялак едим» диди. О щалда эюрдц ки, бир гарыжуг чыгуб эялди. Гямузында
сяжжадя, ялиндя яса, бир ялиндя су шцшя дутмуш эялди. Йаранлара хябяр верди. Жцмляси шад олдылар, эялдиляр. Ол гарыжуьу
зийарят ейлядиляр. Сеййидцн йанына апардулар. Сеййидцн башы
ужунда отурды дца ейляди. Сеййид эюзцн ачды. Ол шцшядян
бир гятря, Сеййидцн аьзына тюкдц. Щяман дям, боьазындан
144
ашаьа енди. Щагг-тяаланын гцдрятиндян Сеййид агсырды, истифраг ейляди. Ол аьу жцмляси тюкцлдц. Сеййид тез эюзин ачды,
хош олду. Дурду отурду йеня ол шцшядян ичди вя вцжуду хош
олды, чиэяри тязялянди. Щеч зящяр галмады. О, суйу шцшядя
галанын дяхи йцзцня сцртдц. Щагг-тяаланын гцдрятиля, сачысаггалы битди. Щяман яввялки киби олды. Кюнлц тяам диляди.
Йемяк эятцрдиляр. Сеййид иля йаранлар жцмляси гарыжыьун
айаьына дцшдцляр дидиляр: Ахирят хатуны, сян кимсян?
Диди: - Ящтиган Истила Защидцн гызы Рабиям. [96а] Чог
замандур Мядинядя Щязрят Рясулун тцрбясиндя олурам.
Бу эцн тцрбя ичиндя бир аваз эялди ким Йа Рабия, тез дур
бу шцшяни оьлум Баттала йетир ки зящярдян хилас олуб, шяфа
едя. Шцшяни алуб будур ки, эялдцм чцн мурад щасил олды,
йеня эедирям. Сеййид диди: - Ай ана, бир-ики эцн бунда дурасан та биз дяхи сизя хидмят едяк. Бу сюздя икян гарыжуг
гейб олды. Ол гядяр ахтардылар, буламадылар.
Ол дям бир галабалуг олды. Сеййид хябяр алды ки, ня щекайятдур дидиляр, Гейсяр эялди йцз бин яр иля.
Щяман ки, Сеййид ешцдди, тиьи сяххакы гуршайуб Яшгаря
сцвар олды, салават эятцрди, ол ляшкяря бярабяр эялди. Бир тяпянцн цстя чыгуб няря урду. Кянар ляшкярляр сярасимя олдылар. Бир дяхи няря уруб, чаьырды ки, - Ей мялунлар, йяни мяни
юлдц дейиб, бу фитняни башладуз. Иншаллащ бян сизи юлдцррям,
диди. Кянар ляшкярляр аны эюрцб, дидиляр дярйанын гисасы Асимана уьрады. Бир-бириня йеня догунуб зящрляри чак олды.
Баттал дирилмиш, дидиляр. [97]
Баттал юзцни ол ляшкяря урды. Ардынжа йаранлар ики бин
киши иля Сеййид йерцдц, щямля йапдылар ялямдары юлдцрди. Кафир ляшкяри сынды.
Аллащын гцдрятиля, бу щалда Ямир ялли бин мцсялман иля
эялди. Кафирлярин ардындан онлар юнцндян ол кафир ляшкярин
гырдылар. Ики бин киши иля Гонстантин Гейсяр гуртулду. Галанлар гылынждан кечдиляр. Бир йердя маллары тюкцлди галды. Сеййид ол маллары жям едцб, газылара улушдурды.
Ябузяр кими нов мцсялманлар эялцб Сеййидин ялин юп145
дц диди: - Худавянда, ешиддцм мцбаряк бядянинизя зящмят
дяэмиш, эялдим ки, сизи эюрцм. Ялщмядуллулащ, саь вя сяламят эюрдцм. Сеййид буйурду, галанын юлдцрдцляр.
Бу хябяри хялифя ешитди ки, Сеййидя Рясул щязрятиндян шяфа йетцшцб. Гейсярцн ляшкярин сындырды. Чог шад олдылар. Ягба ляйинин дяхи няфи баьланды.
Бу тяряфдян равиляр беля рявайят едирляр ким, Сеййид
Тарйуна бир намя йазуб эюндярди ки, «Тез Эцляндамы жещиз иля бана эюндяр. Йохса сян билцрсян». Намя Тарйуна
эялди. Огудулар мятляб мялум олды. ювряти йанына эялиб ящвалы хябяр вердиляр. Ювряти [97а] диди: - Эцляндама мялум
едцм, эюрцм ня дейир. Эедиб Эцляндама дидиляр ки, Сеййид
сяни истяр. Яэяр эитмязсян, бир йавуз кишидир эялцб жцмлямизи
хяраб едяр. Гыз диди: «Ня мяслящятдур, мяним сябябимдян
сизя ялям йетишяр. Андан ися бяни верцн, бян варым. Яэяр
Баттал мяни ода салсада, бян она разыйам сиз дяхи ращат
олун. Тяк сизя зийан олмасун».
Ищал Тярйун гызун ираьын эюрди. Гуллары, гаравашлары бир
нечя бяэляр иля Эцляндамы Сеййидя эюндярди.
Чцн хябяр Малатийа эялди. Гаршу чыгуб, иззят иля шящяря
эятцрдиляр. Эцляндамын тойун едуб, Сеййидя вердиляр. Эцляндамдан Сеййидцн оьлу олды. Шцкцраня хялифяйя хялятляр
эюндярди. Варлылара гонаглыг ейляди. Дярвишляря мал верди.
Бир заман бунун цзяриндян кечди. О тяряфдя хялифя дяхи
вяфат етди. Оьлу Мцслцм, хялифя олду. Матям дутдулар. Хябяр Малатийайа эялди, Сеййид суал ейляди: - Хялифянин ня иди?
Ол бяэ диди: - [98] хялифяйя дяхи аьу вермишлярди. Ня гядяр
чаря ейлядиляр олмады. Сеййид диди: - Бизим арамызда бир минафиг вардур. Йохса бу фитняни ким едяр. Сонра Сеййид дца
едцб диди: - Аллащ, аны сян рцсвай едясян.
Бир заман бу цзря кечди бир эцн Абдцлвящщаб диди: Йаранлар. Ясб Фярат йанында бир сарай йапдым. Дилярям ки
анда эялясцз ол мягам мцбаряк гядяминиз иля мцшярряф
ола. Ямир диди: - Щяр киши Абдцлвящщабы бир шей веря ол мягамы мцбаряклийя. Ямир диди: - Бян гырг гойун вя гырг бат146
ман бал верим. Жудя диди: - Бян дяхи бу гядяр пиринж вя бу
гядяр гойун верим. Жями йаранлар щяр кяс щаллу-щалынжа бир
нясня вердиляр. Сеййид диди: - Йаранлар бяним нясням йогдур, шикар едяйцм щяр ня ялцмя дцшся Абдцлвящщабын олсун дейцб атына минди ряваня олды.
Ол эцн ялиня нясня дцшмяди. Бир нечя эцндян сонра бир
мцрьи зара йетцшдц эюрдц бир чешмя габаьында улу аьаж.
Атындан енцб абдяст алуб намазын гылды. Намаздан фариь
олжаг йатды.
Сеййидцн гулаьына ат сяси эялди. Сеййид дуруб эюрдц ки,
ляшкяр эедцр.
Чцн Ярагил Гейсярцн дюрт оьлу вя дюрт гызы вар иди. Бирин Сеййид алмышды, бири дя Фягфур шащын оьлуна нишанлу иди.
Ол гыз юз нишанлусыня адам эюндярди ки, [98а] атамы Баттал
юлдцрди вя бир гыз гарандашымы оьурлайыб апарды. Имди яэяр
бяни истяйирся, эялцб апарсун. Ол дяхи эялцб, гызы апармагдя
наэащ Сеййид чыгуб эялди. Гыз Сеййиди эюрцб таныды. Жанына
титрятмя дцшди, диди: - Андан ки, горхурдым эеня ана туш олдум. Хосров Чини диди: - Ьям деэил, горгма. Буйурды, чущяла арайа. Сеййид няря уруб щямля ейляди. Хосровы бир зярб
иля йыкуб, ляшкяри тармар ейляди. Чцнки Хосров йыхылдыьын
эюрди. Гыз Сеййидцн йанына эялди, диди:
- Йа Сеййид, щаны ящд ейлямишдцн нечцн бяни гоймазсан йолум иля эедям?
Сеййид диди: - Сиз гойунсуз, бян гурт. Гойундан гурт
тямащын кясмяз, диди. Гыз диди: - Эял бяни гой, сана ня гядяр мал дирсян, верим. Сеййид диди: - Эял имди бяня сюйля
эюрцм сян кимсян? Ол диди: - Бян Гейсярцн гызыйам, адым
Щямайундур. О баьладуьун Фагфур шащын оьлудур. Сеййид
диди: - Сиз мяним авымсуз. Сизи гойманам, дейцб онларын
малларын алуб ряваня олды. Йолда эедиркян бир аьажлуьа уьрады. Онларын йемишляриндян дяруб йеди. Дярщал Сеййидцн
ягли эедди атындан йыхылды. Гыз аны эюрцб, Хосровун ялин ачды. Хосров истядики Сеййиди юлдцря, гыз гоймады, диди: - Мябадя ки, йолдашларындан йетцшя, бизи щялак [99] едир. Сеййиди
147
бир аьажа саруйцб атын вя донун алуб эетдиляр. Сеййид баьлу
галды.
Бир замандан сонра Сеййид юзцня, щушя эялди эюрдц ки,
бир аьажа сарыйуб гоймушлар. Билди ки, ол аьажын йемишляриндян бу щаля дцшдц. Ня гядяр жящд ейляди юзцнц гуртара билмяди вя эюрдц ки, бир бюлцк атлы эялир. Ики атлу Сеййиди эюрцб, йанына эялдиляр, дидиляр: - Сян ня кишисян? Сяни мунда
ким баьлады? Сеййид диди: - Бу йолдан эидиркян эюрдцм бир
нечя киши шяраб ичирляр. Мяни дяхи чаьурдылар, эялцб отурдум
щяр ня ки малым вар ися ялимдян алдылар. Бунлар эцлцшдцляр.
Ол оьланларын биринин белиндя гылынж вар иди. Сеййид аны эюрцб диди: - Ол дямирми йа аьажмы. Бунлар йеня эцлцшдцляр
дидиляр сян дялимисян. Анын цчцн сяни баьламышлар. Сеййид
диди: - Яэяр сатун алмышсан алданмышсан сян, йеня эцлцшдцляр. Сеййиди ордан ачдылар, гылынжы чякцб ялиня вердиляр, дидиляр: «Эюр дямирдцр йохса аьажмудур? Сеййид гылынжы ялиня
алуб, диди: - Тез мцсялман ол йохса сизи юлдцррям. Бунлар
чыгрышмаг истядиляр. Йеня бир гылынж урды ики паря ейляди. Бириси гачды. Аны дяхи дутуб юлдцрдц. Бунларун донун эейди вя
бир ат минцб Хосройун ардындан йетишди. Бунлар бир чешмя
башында отуруб йемяк йейирляр иди. Наэащ Сеййид чыгуб эялди. Хосров тез атына минцб, Сеййидя гаршу дурды. [99а] Гылынж щяваля гылды. Сеййид мяни ейляди. Хосрову атындан алуб,
йеря урды. Ялин баьлады, йеня ата миндцрцб, алуб эетди.
Та ким Абдцлващщабын мягамына эялди, эюрдц йаранлар жям олуб, отурурлар. Сеййидцн щекайятиндян мялул олмушлар. Дярщал йетцшдиляр, ьянимят малыны эюрдцляр, гаршу
вардылар, иззят ейлядиляр. Ол мала щейран галдылар. Ол малын
жцмлясин Абдцлващщаба вердиляр. Гырг адлу жями пящляванлар Абдцлващщабын мягамында отурурлар иди. Тяам эялди,
йедиляр андан сонра жцмляси Сеййиддян ол гызы истядиляр. Бири
дейир бана вер, о бири дейир бана вер. Жцмляси тамащландылар. Сеййид эюрдц ки, иши фясадя варур, щайгырды: - Сизя ня олду. Бян бу гызы сизляря вермязям, тамащларынызы чякцн. Буну хялифя цчцн ярмяьан эюндярцрцм. Сеййид щяман дям
148
гызы хялифяйя ярмяьан эюндярди.
Еля ки, хялифя гызы эюрди, ьайятдя хош эялди, ашиг олду.
Бир дям эюрмяся, дюзмязди. Чцн Гонстантин гарындашынын
хябярин ешитди. Мялул олды, тез Сеййидя намя йазуб эюндярди
ки, «гыз гарандашынын вя Хосрову бяня эюндяр ки, йохса билцрсян, жцмля вилайятинизи хяраб едярям», диди. Чцн намя
Сеййидин ялиня дцшдц, жаваб йазды ким - Ей мялун, бир щярякят ейля эюр ким, сана нейлярям. Бян гызы хялифяйя эюндярдим».
Чцн намя [100] Гейсяря эялди. Гейсяр бяэлярин жям
едиб, мяшвярят ейляди, диди: - Хцдавянда, ажыь ийля нясня олмаз. Эюрдцнми, бабаларун чаря едя билмяди. Бир нечя дяфя
варуб рцсвай олдуг.
Бу сюздя икян Ягба газыдан намя эялди. Огудулар ки,
гыз гаряндашыны Хялифяйя эюндярди. Сиз дяхи хятиржам олун.
Мян гызы оьурлайыб сизя эюндяррям. Гейсяр бу хябяри ешитди
шад олду. Тез жаваб йазды ки, «Имди сян мяним атамсан.
Щяр ня ейлясян, тез ейля ки, бян ьцрбятя дцшмцшям. Адам
йцзцня баха билмязям».
Чцн намя Ягба газыйа йетишдц. Фикря далды бу ишя йол
арады. Шикаря мейл едцб ова эетди. Ягба ляйин фцрсят тапуб,
гызы оьурлады. Бир нечя оьлана верцб, Гейсяря эюндярди.
Хадимяляр эялцб Гейсяря хябяр верди ки, «Щямайун
эялди». Гыза гаршу варуб, алуб эятирдиляр. Шад олдулар. Ягба
ляйин чцнки гызы эюндярди, сонра ащ едцб, йахасын йыртды диди: - Ей мцсялманлар, эюрдцнцзмц Баттал нейляди? Гызы юзц
севирмиш хялифяйя эюндярди. Пешиман олды. Абдцлващщабы
эюндярди, гызы оьратды, дейцб, фярйад ейляди. Баьдад гювму жцмляси Баттала тяня ейлядиляр. Ягба ляйин диди: - Бян
имди хялифяйя ня жаваб верцрцм. Наэащ хялифя эялди. Ягба
ляйин фярйад ейляди. диди: - Ей хялифейи руй-и зямин, гызы Баттал Абдцлващщабы эюндярди оьурлатды. Хялифянин жанына од
дцшдц, эюзляри гана дюндц. Хялифя Ямиря намя йазды ки, йетцш нцгят Абдцлващщабы дутуб ялини ща ардына баьлайуб
бана эюндярсин. Чцн намя Ямиря эялди, огуду бянизи гызды.
149
Щекайяти Сеййидя билдирди. Сеййид дяхи Абдцлващщаба билдирди, диди: - Хялифя щяр ня буйурса ямриня мутийям. Сеййид
диди: - Бян дяхи беля эедирям, тез йараг едиб ряваня олдулар.
Эцнлярдя бир эцн Баьдада эялдиляр. Хялифянцн сарайына
йетцшцб. Хялифяйя хябяр олду ким, Абдцлващщаб эялди. Баттал дяхи билинжя Ягба ляйин хялифянин йанына эялди, диди: - О,
хаинляр ки, падшащын ханиданиня гясд етмишляр, эялдиляр. Онларун йцзляриня бахмаз буйурду Абдцлващщабы баьласунлар. Баттала йол вермясцнляр ичярц эирмяэя. Тез хялифя буйурду жялладлар тышра чыгдылар. Сеййидя дидиляр: «Хялифя беля
буйурду ким Абдцлвящщабын ялин баьласунлар. Сизя дя йол
йогдур ичярц эирмяэя. [100а] Сеййид ажыьлануб эюзляри ган
иля долду. Абдцлвящщаб ачуб ичяри эирди. Сялам верди, эюрди
хялифя йцзцн йеря вериб отурур. Хялифя буна щеч илтифат ейлямяди. Сеййид диди: - Йа, хялифейи-заман пейьямбяримизсян,
эцнащымы мялум ейля, андан сонра ня билцрсян ейля. Хялифя
диди: - Рявамудур, мяним ханиданыма гясд едцб, хайын
оласуз. Гейсярцн гызыны бана эюндярдцн, Абдцлвящщабы
эюндярцб оьурлатдун. Сеййид диди: - Щаша, мяним бу ишдян
хябярим йогдур. Абдцлвящщаб диди: - Йа хялифейи-заман
пейьямбяр, бана нишаняляр вермцшдцр. Ол мяним оьлумдур, димишдцр. Кярям иля мядят ет. Башгаларынын сюзцня уйма, бу иэидин хатирин йыкма. Бу сюзляр жцмля ифтирадыр. Юмрцмдя пяс хяйанят ейлямядим вя ейлямязям. Ягба ляйин диди: - Ей Баттал, гызы севдцм, эюндярдцн йеня оьурлатдун.
Абдцлвящщаб анд ичди ки, мяним бу ишдян хябярим йохдур.
Ягба ляйин диди: - Беля буйурмагла мялум олмаз. Абдцлвящщабын ялин баьласынлар, бойнун урсунлар ки, бу иши ашкар
олмуштур. Жялладлар гылынжлары чякцб ирялц эялдиляр. Сеййид
сычрады жялладын гылынжын ялиндян алды диди: [101] - Шяща, бунун эцнащын исбат ейля. Андан сонра юлдцр. Ягба ляйин фярйад ейляди ким хялифя йцзцня гылынж чякдцн имди ганын щалалдыр. Диди:
- Бян кимсяйя гылынж чякмядцм, гылынжы залым чякяр,
бян залым деэилям ялиндян алдум, диди. Пяс сян отур бян ва150
руб гызы ахтарум, диди.
Ягба диди:
- Сян яйарсан, чох фикирляр билцрсян нежя ки Абдцлвящщабы эюндярцб, гызы оьурлатдун. Сеййид диди: - Ягба йавуз
сюздян хябярдарсан. Бян Аллаща сыьынырам диди. Гырг эцн
бана мющлят верцн. Яэяр гырг эцндя бян гызы булуб эялмясям, сян щалы оларсан. Жцмляси мяслящят эюрдцляр, Абдцлвящщабы зиндана гойдулар. Сеййид андан сцрцб Малатийа
эялди. Щекайятин билдирди. Йаранлар мялул олдулар. Сеййид
йаранлар иля щиммятляшди. Жаня мябдял язм Рум ейляди. Бир
нечя эцн эетди. Бир эцн чашя вягти бир кишийя уьрады. Ялдиндя
бир супурэя о бири ялиндя хялбир йолундан чыхды. Сеййид ардындан йетцшцб диди: - Сян мяэяр Мящяммядилярдянсян, жясуссан? Ол киши диди: - Щаша ки, жасус олам, бян бу кюйдяням буьда алмаьа эедирям, диди. Сеййид [101а] диди:
- Щярзя сюйлямя, бир гамчы урды. Гясд ейляди ким юлдцря. Ол киши диди:
- Ей иэид, сян бизи юлдцрмя, доьру сюйляйим. Сеййид диди: - Сюйля. Ол киши диди: - Гейсярин жясусуйам. Ягба газыйа
намя апарурам, диди. Йалан сюйлярсян, инанмазам, диди.
Инанмырсан бу да намям. Сцнэцйя гоймушду. Чыгаруб.
Сеййидцн ялиня верди. Намядя йазмыш ким Сян гыз гарындашымызы эюндярдцн бана йетцшди. Дяниздя бир ийи бина ейлядцм, ичиндя гойдум. Йцз бин Баттал ола дяхи яля дцшмяз.
Сеййид диди: - Ня хябяр билурсян? Диди: - Дяхи хябяр йогдур.
Сеййид гылынжы чякуб диди: - Бян Батталам, тез иман ярз гыл,
йохса юлдцррям. О ляйин фярйад ейляди. Башыны чалды, ики паря
ейляди. Намяни алуб эетди. О эедян эетди. Сабащдан эюрдц
дяхи бир киши эедцр. Сеййид диди: - Варуб эюрцм ня кишидцр.
Ат сцрцб диди: - Щанда эедирсян? Шайяд Мущаммядилярин
жясусу оласын? О киши, ешидцб диди ки, мян сян дейян деэилям. Сеййид диди: - Доьру сюйля, йохса юлдцррям. диди: Адым Шамил мязирдур. Ягба газы йанындан эялцрцм. Гейсяря намя апарурам. Сеййид диди: - Намяни эюстяр. Кафир
намяни чыгарды, [102] Сеййидцн ялиня верди. Сеййид намяни
151
охуду, эюрдц йазмыш ки, «Зинщар гызы мундя эятурмя, Зинщар щазыр оласян» димиш, «алты айят инжилдян йазасан гызын
бойнуна баьлыйасан ки, Батталын шяриндян ямин олсун», намяни огуды. О кафиря диди: - Тез мцсялман ол! Йохса, сяни
юлдцррям. Ляйин щярзя диди. Сеййид башыны кясцб кафирин сурятиня эирди, ряван олды.
Гейсяр йанына эялцб намяни верди. Гейсяр огуйуб эцлдц диди:
- Гызы Баттал щанда булур. Хадимя диди ал бу кишини гызын йанына апар эюрсун ки нежя сярб йердядцр. Щцсн ол инжили
юз ялийля баьласун. Сеййид хадим ийля эямийя минцб эетдиляр. Нязяр едцб эюрдц бир кюшк. Хадим дямир гапуны урды
эялцб ачдылар. Бир эюндян нярдиван эятцрдиляр. Сеййид хадим йугары чыгдылар.Эюрдцляр ким гыз тяхт цстцндя отурмуш
башына бир таж вурмуш мащи-тябаня бянзяр. Он гарабаш кяниз гаршусунда ялляри баьлу дурурлар. Хадим намяни верди
гыз алуб огуду. Ол инжили юпдц башына гойду. Ягбаны сорду. Сеййидя алтун верди. Сеййид эюрдц ки, дурмаг мягамы
деэил хадиминин боьазыны дутуб, боьду. Гылынжы чякцб, ол
гаравашлары юлдцрдц. Дайяси аны эюрцб иман эятцрди мцсялман олды. Гызы баьлады, щяр ня ки, вар иди алтундан, эцмцшдян ики сандуьа гойду.
Эежя ялиндя гызын аьзуну йайлуг ийля баьлады, алуб Ашагя енди. Йетцшцб эямийя миндиляр, эялцб кянара чыгдылар.
Тез цч ат эятцрди. Бириня дайя бинди, бириня ьыз, бириня мал
йцкляди ряван олдулар. Щеч йолдан эетмяйцб, он ики эцндя
Малатийайа эялдиляр. Йаранлар эюрцб, шад олдулар. Щекайятин бир-бир диди. Намяляр ки, Ягбанын, Гейсярин йазыларыны
огудулар. Ямир йаранлара зящяри, ол мялун вермядися бу
фитнянин ки ол мялун ейлямцшдцр. Эюрярсцз ол мялунун жанына няляр ейлярям дейцб, Сеййид эетди.
Отуз йедди эцн кечмишди бу тяряфдян Ягаба ляйин хялифяйя диди: - Будур, отуз йедди эцн тамам олды. Баттал эялмяди, мялумдур Баттал гачмыш, буйурдылар. Абдцлвящщаба
[102а] цч эцн сийасят ейлядиляр. Дар аьажынын вя Гейсярин иш152
эянжясиндян Абдцлвящщабын вцжудунда йаралар ачылды.
Сонра буйурды мейдан ичиндя аь саггалы тоза гярг олмуш
дяст кяндиря баьлу эятцрдиляр.
Диди: - «Баьдад гювми, Ягба бана бющтан ейляди. Сеййид Баттал гырг эцня киби эялцрям» дейиб вядя ейляди. Бу
эцн вядя тамам олур. Бу киши, бу эцн сябр ейлясцн, яэяр
эялмязся юзц билсцн, щяр ня ейляся, ейлясцн. Ол нам жцмля
рява эюрдцляр. Ягаба диди: - Йог олмаз.
Бу тяряфдян бир эежя Сеййид йатмышды душ эюрдц. Щязрят
Рясулу эюрдц. Сеййид айаьыня дцшцр, Рясул Щязрят айыдыр: Ей жиэяр эушям, тез дур, Баьдада йетцш ким, Ягба ляйин
мяним Абдцлвящщабымы щялак ейлямясин. Сеййид тез дуруб
гыз иля дайяни алуб ряваня олдылар. Сабащ намазы гатында
Баьдада йетцшди. Эюрдц ким мейданда чог жямаят йыьулмуш. Абдцлвящщаб гызыл ганя гярг олмуш боьазына кямянд
салмышлар. Сеййид буны эюрцб «ащ» ейляди, диди: - Эюрцрсиз,
ол мцбарякя ня жяза верирляр. Ол даьдан ашагя енцб бир няря урды ки, Баьдад гювми сярасим олдулар. Наэащ гыз, дайя
Баттал чыгуб эялдиляр. Ягба оны эюрцб тез хялифя йанына эялцб диди:
- Эюрдцнцзми Баттал ишляр ишлямиш. Будур гызы эятирди.
[103] Исбат олды ки, гызы Абдцлвящщаб оьурламыш. Бяс аны
асмаг эяряк, диди. Чцн Сеййид дар аьажынын дибиня эялди.
Атындан енцб, Абдцлвящщабын яллярин ачды. Мискин Абдцлвящщаб Сеййидцн айаьыня дцшцб аьлады, диди: - Ол мялуну
эюр ким, бана няляр ейляди. Яжябдир ки, бу ишляр аваз ейлямиш
ола. Сеййид диди ки, бян йягин билмямишям ки, кафир имиш вя
бу ишляри дя ол ейлямцшдцр. Бяс эюр ким анын жанына няляр
ейлярям, дярщал буйурду. Абдцлвящщабя ишаря ейляди йараларын баьласынлар юзц буйурду. Хялифя йанына эялди. Сялам
верди. Йцз йеря гойду диди: - Ей хялифя, ничцн ол кафирин Сюзц иля пиргяриня Мящяммядцн йцзцн эюрмцш олана бу гядяр язаб едцрсян, вядямиз тамам олмамыш? Аллащ-тяаланын
Щязрятиня нежя жаваб верярсян? Бян варуб гызы Исламбулдан
эятцрдцм. Пяс хялифя шярмсар олуб, башын ашаьа салды. Сей153
йид диди: - Йа хялифя бу ишляри бу мялун ейлямиш, гызы бу
оьурлайыб ряваня гылмыш вя хялифяйя зящяри бу кафир вермишдцр. Ягба ки бу сюзляри ешидцб, фярйад ейляди, диди:
- Ей мцсялманлар, эюрцрсцз бу фитняни ки, падшащын ханяданына гясд ейляди. [103а] Бунун киби сюзляри бу сюйляр, ол
гызы оьурлады. Эюрди ки, Абдцлвящщаб щялак олур, йеня эятцрди. Бары, эцнащыны билцб тювбя еля. Хялифянцн айаьына
дцш, эцнащыны де.
Сеййид диди: - Ей бищяйа, утанмаз кафир эизлцн дин дутурсан. Юмрцнц кцфр иля кечцрдин. Щагг-тяала ян ужа падшащдур, диди ким сяни рцсвай ейлийянля дутушдун. Эюр бян
дяхи сянин жанына няляр ейлярям. Ягба ляйин бундан дуруб,
диди: - Ей ящли Баьдад! шащид олун, бу киши бана кафир диди.
Бу фитняляри жцмлясин бу едир ким, бизим арамыза бир фитня
салыр дейцб, йаьлыьун йцзцня дутуб щей-щей аьлады йеня диди: - Ей мцсялманлар, рявамыдыр бу киши мяним щаггымда
кафир дейя? Бян ики рцкятдя йедди мясщяф хятм ейлярям.
Йедди кяз пийада, щяжж ейлядим. мяним щаггымда «кафир»
дейя, бана «кызы Истанбула сян эюндярдин» Гейсяр иля Бяним
ня ишимяки бу киби ишляр ейляйим, диди. Ей хялифя юзцн бу кишидян бяним щаггымы ал, йохса, гийамят эцнцндя йахандан
йапышарум. Жцмля Агбанын сюзцня щейран олдулар. Жцмляси Сеййидцн йцзцня дюнцб, дидиляр: - Ей пящляван, рява
[104] деэилдир бунун киби сюзляри сюйлямяк. Гызы сян апардын, йеня эятирдин. Бары цзр диля, ня лазымдур беля сюзляри демяк. Дцнйайа бунун киби алим эялмяди. Бунун щаггында
ифтиралар лазым деэил.
Сеййид диди: - Щяр ким бунун ардынжа намаз гылдыса
гяза етмяк эяряк. Сонра ол намяляри чыгартды хялифянин ялиня
верди. Хялифя огуду бянизи гызарды, диди: Ягба, бу ня ящвалдур. Юз хяттин иля йазмысан ки, «гызы йахшы сахла. Баттал ону
истямяэя эетди». Гейсяря йазмысан. Ягба диди: - Ей хялифя,
бу киши яйардур. Щяр кимин хяттини дерлярся, йазар. Ол хяття
инанма. Сеййид сонра хялифяйя Гейсярин намясини верди.
Эюрдц йазылмыш ким «гыз бизя васил олды. Дяниздя бир йер дц154
зялтим, щеч она йол чаря билмяз» Йеня ярзляр ейлямиш ким бу
йахшылуг сян бана ейлядцн мягсядини Иса Рущуллащ йериня
эятцря. Чцн хялифя аны эюрди диди: - Бян сяни мцсялман билцрдим, сян хуб кафир имишсян. Хялифя жцмля ящвалы халга билдцрди. Бяэляр вязирляр яжяб галдылар. Ягба диди: - Щаша! бу
сюзляр эержяк дейилдир. Хялифя буйурды: - Гызы эятцрцн.
Гыз эялди. Йердя ардында отурду. Хялифя диди: - Доьру
сюйля, Исламбула сяни ким апарды. Гыз диди: - Йяни Баттал
оьурлады. Ягбанун [104а] бу ишдян хябяри йогдур. Ягба
диди: - Эюрдцз мцсялманлар бяни йог йеря щялак едирдиляр.
Сеййид диди: - Варун, инжили эятцрцн, гыза верцн. Эятцрцб вердиляр. Ачды. Мярйям сурясиндян беш айят гыза, огуды. Сеййид диди: - Бу айятляр сяни дутсун яэяр димясян. Имди
сюйля ки, бян сяни ня йердян эятцрдим. Гыз чцн беш айят инжили эюрдц диди: - Ей жямаят, доьру сюйляйирям. Баттал иля Абдцлвящщабын бу ишдян хябяри йогдур. Бяни Исламбула Ягба
эюндярди. Баттал эялди, хадими, гарабашы юлдцрди, дайями
мцсялман ейляди. Мяни алды эялди. Мяним билдцэим будур
ки, дидим. Ягба фярйад ейляди ки, «гыз Батталдан горгду,
сюзцнц унутды».
Сеййид диди: - хялифя, бана рцсхят вер, варуб бунун сарайыны эязим.
Хялифя диди: - Мяслящятдцр. Сеййид дурду бир нечя алимляр иля Ягбанун евиня эялдиляр ня гядяр ахтардылар щеч бир
кафир нишаны мялум олмады. Анжаг бир мцсщяф булдылар.
Сеййид бу ишдя ажиз галуб Щагг-тяалайя минажат ейляди.
Диди: - Ей халыг-алям сана мялумдур ки, бу киши кафирдир. Бяни бу халг арасында шярмяндя етмя. Гапуйа эялдики
гайыдалар, Сеййидцн эюзц бир гапуйя туш олды. Эюрдц ким
бу гапу баьлудур. Тез эялди гопаруб ачды, эирди. Эюрди
ким ичяри долу саман. [105] Сеййид буйурду, сяманы дашыдылар йерин сцпцрдцляр. Эюрдцляр мярмяр дюшянмиш. Дярщал
чираь йандырдылар, эюрдцляр бир нярдцбан тир, ашаьа ендиляр,
эюрдиляр бир гандал асылмыш бир йер вар вя ики кешиш отурур,
вязирляр аны эюрдц. Сеййид кешишлярин яллярин баьлады.
155
Ол алимляр аны эюрцб хялифяйя хябяр вердиляр. Сеййид дяхи эялцб ол ики рящбаны эятцрди. Хялифяйя дца ейляди. Ягба
кафир ону эюрдц. Халг ичиндя йцзи гара олды. Хялифя йериндян
дуруб Сеййидцн йцзцн эюзлярин юпдц цзцр диляди. Сеййиди
йанына кечцрди вя Абдцлвящщабдан цзцр диляди. Сеййид диди: - Йа хялифя, имди бу кафири бана вер, бары щаггымы бундан аллым. Хялифя диди: - Сян билярсян.
Хялифя дурду, юз ялийля ики гулаьын бурнын кясди. Башындан арагчыны чыхарды. Сачын саггалын йолду, йцзцня гара
сцртдц. Ягбанын малын сарайлар иля хялифя Сеййидя верди вя
Сеййид дяхи дярвишляря верди. Пяс хялифя Сеййидя, Абдцлвящщаба аьыр бащалы донлар вя хялятляр верди. Ягба ляйини цч
эцн Баьдады эяздирдиляр. Эюзляриня йцзцня тцпцрдцляр. Андан сонра Сеййид дястур алды. Рцхсят алуб хялифя иля вида
едцб Ягбаны эютцрцб Малатийа эялдиляр.
Ямир, йаранлар [105а] гаршу эялцб эюрцшдцляр. Шящяря
дахил олуб Ягбанын щекайятин шярщ ейляди, ешидцб яжяб галдылар. Ягбанун йцзцня тюкцлцб лянят ейлядиляр. Сеййид буйурду. Йеня шящяри эяздирдиляр вя йузцня тцпцрдцляр. Сеййид диди: - Ей Ягба, иманя эял мцсялман ол, сяни азад ейляйим. Щцснц жаныны жящяннямдян хилас ейля. Гябул ейлямяди
диди: - Гейсяря намя йазуб эюндярим, мяни сатын алсун.
Сеййид буйурду: - Йаз.
Ягба йазды ки, «Иса Мясщин щюрмятиня вя дяхи сянин
цчцн рцсвай олдум. Бана имди дястяэирлиг ейля, мундан
гуртар ким, сана чог вяфа гылмышам. Бана рящм едцб сатун
ал йохса, бяни язаб иля юлдцрярляр».
Бир кафир тапуб намяни ялиня вериб эюндярдиляр. Чцн
намя Гейсяря эялди. Намяни охуйуб аьлады. Бу щекайяти
бяэляриня билдурди. Жцмляси диди: - Щяр биримиз дя парамыздан веряк, йохса, биз щавадарымызы Баттал ялиндя гоймануг.
Пяс он мин алтун мярсяли он гылынжы он бядови ат ики йцз
гараваш верди юз вязириня гошуб эюндярди.
Эцнлярдя бир эцн эялиб Малатийайа йетцшдиляр. Сеййид
156
Ямиря диди: - Сян бу маллары ал, о ляйини онлара вер. Мяни
сорсалар дейцн, хястядцр зира ки, бян анлары эюрмяйцм.
Ямир малы алуб, Ягбаны онлара верди. Алуб ряван олдылар.
Сеййид бунларун ардынжа сувар олуб йетцшди [106] эюрди ки,
бир аьаж дибиндя дцшмцшляр. Сеййид эюрди ки, ики киши эялцр.
Сорду ки,
- Ня кишисян? Дидиляр: - Ягба адамыйам, Гейсяря намя
апарурам. Йазмыш ким «шяща, сянин сайяндя Баттал ялиндян
хилас олдум. Гейсяр дяхи намя йазмыш ким, «Сян мяним
бабамсан. Яэяр Баьдад гадессян бунда тамамят Рум сянинкидир». Сеййид ол намяни алды. Ол ики кафир юлдцрди. Анын
сурятиня эирди. Соруб Ягбанын йанына эялди. Гейсярцн намясин Ягбайа эятирди алуб охуду. Шад олды. Ол эежя Сеййид
Гейсярцн вязирин вя рящбанлары юлдцрдц. Ягбанын боьазына
ип тагуб ряваня олду. Ягба диди: - Сян бяни сатдун. Имди
нечцн дутурсан. Ня гядяр диди, чаря олмады. Сеййид диди: Ей мялун, сянин иля мяним ишим чогдур. Щеч билцрсян бана
сян няляр ейлямисян?
Алды Шямас дириня эялди. Гапуны дюэди. Шямас эялцб
Сеййиди эюрди, эюрцшдиляр. Ягбанун бурну вя ики гулаьы кясилмиш, бойнуна кямянд салмыш йцзцня тцпцрцб вя бир нечя
силля урды. Шямас диди: - Ей пящляван, сана гызмышдым, мялул
олмушдым, бу мялуну сатмышсан сян, дейц.
Сеййид диди: - [106а] Буну ейлями гойарам, эяряк кясим
нежя бана язаблар едцбдцр. Шямас диди: - Щаша, ким буны
дири гойарсан. Чцн сабащ олды Шямас иля вида едцб, Ягба
йанына шящяря эялдиляр. Ягбайя чох жязалар ейлядиляр.
Йеня Ягба диди: - Намяйи йазум, бяни Гейсяря сатсун.
Сеййид гябул ейляди. Намя йазуб эюндярди. Чцн намя
Гейсяря эялди. Йазмыш ким. «Азы бир айа нар-ы нур щаггы
чцн бу дяфя бяни Батталун ялиндян сатун ал».
Гейсяр бяэлярини жям едцб Ягбанун хябярини сюйляди.
Бунлар дидиляр ким, «Шаща, биз бир сюз дейярцк, яэяр гябул
ейлясян». Буйурды ким дейцн. Дидиляр яэяр эянжц-гаруны
(вар-дювлят - А.Р.) верясян, аны Батталдан ала билмязсян.
157
Баттал аны юлдцрмяйинжя гоймаз. Гейсяр диди: - Пяс нежя
ейляйим? Дидиляр: - Жяваб йаз ким истяр юлдцр, истяр гой, бана ня тялягги. Яэяр ол мундя эялярся бир фитня салар.
Гейсяр дяхи намя йазуб эюндярди. Чцн намя Баттала
эялцб, огуду мязмуну мялум олды. Сеййид буйурды. Ягба
дири икян дярисин сойдулар. Жаны жящяннямя эетди. Дярисиня
саман долдуруб шящярцн гапусундан [107] асдылар. Бир ил
анда дурды. Рум ящли Ягбанын щалын билцб, жцмляси йас дутдылар. Хялифя дяхи ешидцб, шад олдылар.
Алты ай бунун цзяриня кечди. Гейсяр Сеййидя ярмяьанлар вя тющфяляр эюндярди. Бир заман фяраьат кечди.
Ялгисся, равиляря беля рявайят едирляр ки, Сеййидцн цч оьлу вар иди. Бири Бяшир, бири Яли, о бири Нязир. Амма Яли хуб
иэид иди. Елм окурды. Бир эцн эялцб устасына щядиййя истяди.
Евдя нясня буламады. Жцббясин вя кафтанын чыгаруб, оьланларына щядиййя вериб. диди: - Устадыныза вериб, ярзляр диляйин, иншащлыгла гязайя варанда эялярцм, хидмят едярцм, диди.
Хатуны Эцляндам диди: - Рявамудур, сянин киби киши
алямдя йогдур. Бу эцн евиндя щеч бир шейин олмайа вермяэя, бир пулун йогдур, бу шейляри верирсян. Кишинин йахшы эцнц вя йаман эцнц олар бир нясня газанмыйасан? диди.
Сеййид диди: - Йа набекар, мян ешитдим ки, мяним бабам Щязрят Рясул аллаща Ялийи Ясяллямя щяр эцн мунжа алтун эялирди, кафир хуржунундан. Жцмлясин дярвишляря верцрди. Юзц либасындан ьейри нясня сагламаз иди. Яли вя Щямзя
дя ейля едярлярди. [107а] Дцнйайа мейил ейлямязлярди, щяр ня
ейлясяляр аллащ цчцн едирлярди. Имди бян дяхи анларын няслиндяням. Бян дя ня ейлясям аллащ ризасы цчцн ейлярям. Дцнйаны жям ейлямяк бяним ялимдян эялмяз. Накар диди: - Бяс
нежядур, Ямир имди хязиняляр жям ейляйцбдцр. Щяр эцндя
ики дон эейцр.
Сеййид диди: - Сян мялул олма. Бян анын гызын дилярям.
Жями мал ийля веряр, ол заман малумуз чог олур. Эцляндам диди: - Сянин няйин вар ки, анын гызын аласян. Йетяринжя
158
мал эярякдцр. Сеййид диди: - Сян щеч гцсся чякмя, бян анын
гызын дилярям. Эцляндам диди: - Яэяр верярся, хош ола. Сеййид диди: - Имди эюр, Ямир йанына эедирям.
Ямир Юмяря эялиб сюз ачды, сяждя ейляди диди:
- Йа Ямир, ешитдим малын чогдур. О ким ащыл аллащдыр
дцнйайа сыьмаз мал жям ейлямяз.
Ямир диди: - малум варса ня олур. Бир гызым вар, бир исмятли тапум мал иля гызымы верим. Диди: - Яэяр йахшы иэид
тапсам сана хябяр едимми? Ямир диди: - Хябяр еля, веряйим.
Сеййид диди: - Бян иэид. Ямир диди: - Сянин хатунун вардур,
Тарйунун гызы, Эцляндам. Сеййид диди: - Ня олур бизим Рясулумузун доггуз хатуну вар иди. Ямир диди: Бяс евя варуб хатунумла мяслящят ейляйим, диди. Сеййид диди:
- Хош ола. Ямир евя эялуб щекайятин Хатунуна диди.
Юврят фярйад ейляди диди: - Ол гызы ня иля алур, [108] бир пулу
йогдур, бу сюзц сюйлямя. Ямир диди: - О щанда варса евлянцр. Гыз анда щазыр иди, диди: - Ня олур, бир юврят дяхи алар.
Анасы ажыьлануб бир йумруг гызун аьзына урды. Аьзы-буруну ган олды. Ямир диди: - Гызын дяхи мейли варса, веряк. Юврят диди: - Сеййиддян чох шей истяр бары анын бир зады йогдур
веря биздян хилас олур, юзц дахили гцдрятиня диди. Аг фил ки,
Щиндистанда вардур, гызыл алтун чятр кюшклц, йцз гызылы дявя,
вя йцз аь дявя, йцз яряби ат, щяр бир иняк цстцндя, мцряссяли
(Даш-гашлы – А.Р.) кямярлц йцз эюзял гул гаравашы олсун.
Бу нясняляри истя. Бихуд щалдыр яля эирмяз, фяраьат олуруг.
Андан Ямир дуруб Сеййид йанына эялди. Бунлары тяляб
ейляди. Сеййид дяхи йох демяди. Хош ола, диди. Бана бир илядякин мющлят вер, диди. Бир иля вядя алуб Сеййид евиня эялди.
Эцляндама щалы билдцрди. Эцляндам диди: - Бян сана демядим, ол сана гызын вермяз? Йаранлар ешидцб мялул олдулар.
Мяшвярят едцб, Сеййидя дидиляр, «йа пящляван, ол дидиэи нясняляр щанда олур. Ял тювбя, Щиндистана сяфяр етмяйим эяряк». Сеййид йарым эежяйя киби сябр ейляди. Оьланжугларын
щялалы иля вя йаранлары иля вида едцб, ряваня олду. [108а] Йаранлардан бир нечяси диди: - Бары бизи дя йолдаш ейля бирэя ва159
ралум. Чаря олмады.
Сеййид тянща атына минцб ряваня олды. Отуз эцндян
сонра дяниз кянарына йетишдц. Эюрдц бир чешмя йанында
хошжа (чямянлик – А.Р.) мярьзар. Сеййидцн ов яти вар иди.
Ол ов ятин биширцб йеди.
Андан сонра абдяст алыб, намаз гылды. Аллаща минажат
ейляди диди: «Илащи, щажятими рява гыл» ялин йцзцня сцртди.
Йухусу эялцб йатды, йухлады. Наэащ гулаьына ат авазы эялди, дуруб эюрдц ким Хызыр Ялейщиссялям эялцб, Сеййидя сялам верди. Сеййид дяхи айаьына дцшдц. Ялин юпдц. Хызр диди:
- Тез сувар ол, Сеййид атына минди диди: - Эюзцн йумду, дяхи диди: - Эюзцн ачды.
Юзцни дярйанын кянарында эюрдц. Шцкцр сяждясин ейляди. Бир сящрайа йетишди. Отлагда зяфяран, гярянфил, зянжяфил,
дарчын. Сеййид дюрт тяряфя бахды. Хызыры эюрмяди, бир аваз
эялди ки, «Йа Баттал, Щиндистан будур». Аллащ-тяалайа тявяккцл ейля. Эярякдир ки, мунда чох ишляр едясян. Сеййид
йцз йеря гойуб ряван олды.
Ики эцндян сонра бир сящрайя йетцшди. Эюрдц бир баьча
ятрафы дцвар ортасында бир кюшк. Сеййид гапысын ачды ичярц
эирцб ятрафын доланды, щеч афяридя эюрмяди. Атдан ашаьа енди, эюрдц ким мейвя йемишляр. Ол мейвялярдян йеди. [109]
Андан сонра, гясря эялцб щеч кимся йог. Сеййид тяяжжцб
ейляди, ашаьа енди. Атын тапмады. Чог эязди чара булмады,
баьдан чыгды.
Бир йол дутуб ряваня олды. Ахшам намазы вягтиндя, бир
шящяр мцяззям эюрдц. Сеййид эялцб бир кюшк цстцня чыхды.
Намаз гылыб, йатды.
Сцбщ вягтиндя дурду, сабащ намазыны гылды, эюрдц бир
киши эялцр. Хябяр алды ки, бу ня шящярдцр? О киши диди: - Буна
Тантяниййя дерляр. Дурду гапыйа эялди. Эюрдц ким гапу
баьлыдыр. Бир дям тювцр дурду гапу ачылды, ичяри эирди ким,
шящярин бяэи дуруб тез гулу иля чыгуб эялди. Адына Мящрасиб
дерляр иди. Чцн Сеййиди эюрди ки, бир мярданя иэиддцр гулуна ишаря ейляди ки, ол иэиди евя апар. Мян эялинжя, хош сахла.
160
Гул Сеййидин йанына эялцб диди: - Дур, падшащ сяни юз мягамына буйурды. Сеййид диди: - Падшащ ня диндядцр? Гул диди: - Бцтпярястдцр. Бир бцтц вардыр, гызыл алтундан. Гырг
батмандур мцжеввеф турассядир. Щеч падшащын бунун киби
бцтц йогдур. Сеййид диди:
- Ня щярзя сюйлярсян. Танры олдур ки, жцмля-алями йаратды вя ряззаг верцр сяня. Падшащын бутпярясимиш бян кафир
гапусуна эетмязям.
Гул Сеййидя эцж ейлямяэя башлады. Сеййид гулун ики гулаьын гупарды, ялиня вирди, диди: - Вар ол, бцтцня сюйля гулаьыны [109а] йахшы ейлясцн. Гул бу щалы эюрцб, фярйад ейляди.
Халыг йыьылуб щямля ейлядиляр. Сеййид ол эцн, он сяккиз кафири юлдцрди, гул тез эедцб падшаща ящвалы билдурди.
Ол мялун дяхи ажыьлануб сорду. Сеййид йанына эялди.
Чаьырды ким гоймайын тир-баран ейлядиляр.
Сейид зящмли олды. Ган ахды, ахшам олды, Сеййид юзц
ляшкярдян оьурланды. Чыгуб эетди, бир вираняйя эялцб бир дивар дибиндя йатды. Шящяри ня гядяр ахдардылар тапа билмядиляр. Падшащ яжябя галды евиня эялди. Бир вязири вар иди.
Бещнам диди: - Яжяб бу нядцр? Дивмцдцр, йохса пярцмцдцр. Щяр кяс беля адам эюрмядим, диди.
Ол эежя вязир, пейьямбяри душунда эюрцб иман эятцрди.
Мцсялман олды. Щязрят Рясулялейщи вясяллям диди: «Йа Бещнам, ол саваш ейляйян мяним жиэяр эушямдир. Филан йердя
йатур. Вар оьлунля аны шящяря эятцрцн. Тцмар ейляйцн.
Яэяр истяйирсцз ки, мяним шяфаятимдян [110] мящрум олмыйасцз».
Вязир ойануб эюрдц ки, евинин ичи нур иля долмуш, юзц
дяхи бир нур олмуш. Ойанан вягтя оьлу гапуйы дюйдц. Сорушду ки, атам ойаьдур? Атасына хябяр олды.
Атасы диди: - Ичяри эялсцн. Ичяри эирцб диди:
- Баба, бу эежя Щязрят Рясулу душумда эюрдцм. Бана
диди: - «Ол сизцн иля жянэ едян мяним оьлумдур». Нежя ки,
атасы эюрмцшдц, оьлу да ейля эюрдц. Вязир дяхи юз йухусун
диди.
161
Икиликдя дяхи дуруб гапуйа эялдиляр. Килидя ял урдулар
ким балта иля позалар, килидляр гырылдылар, гапу ачылды. Тышра
эялдиляр, Сеййидцн йанына. Эюрдиляр бир даш башы алтында гойуб йатур. Ирялц эялцб сялам вердиляр, дидиляр: - Нежясян, йа
Рясул аллащын оьлу? Сеййид дуруб диди: - Сиз кимлярсцз? ня
билцрсцз, бян Рясулун оьлуйам. Бунлар эюрдцкляри вагияни
шярщ ейлядиляр. Сеййиди алуб, шящяря эятцрдиляр. Йараларын
хошлугла бянд едцб баьладылар, Эцл йаьын сцртдиляр. Сеййидя
тяам эятцрдиляр, йейцб, бир аз йатды, йухлады. Чцн сабащ олды, эюрдц вцжудунда щеч аьрыйан йер йогдур. Саьалмыш.
[110а] Щагг-тяалайа шцкцр ейляди. Абдяст алды, намаз гылды.
Вязир эялцб, Сеййиди саь эюрдц, аьлады. Дяхи мющкям ол, диди: - Худавянда, яэяр буйурсаз, падшащ йанына варум, шайяд ки, дялалятдян гуртара. Сеййид диди: - Мяслящятдцр. Вязир падшащ йанына эялди. Мящрасиб диди: - Яжяб эялдцн. Мяним бцтцмя Икрам етмядин? Вязир диди: - Йог Аллащ, олдур
ки, жцмля нясняляри ол йаратды. Ол Аллащын яввяли-ахыры йогдур. Падшащ диди: - Йа вязир, яжаиб сюзляр сюйлярсян. вязир диди:
- Ей иэид, эюрдцм ол саваш едян кишини, аны дяхи булдум
эятцрдцм. Падшащ диди: - Ей вязир, аны бир эятцр эюрялим ня
вар. Вязир оьлун эюндярди. Сеййиди падшащйаня эятцрди. Вязир дярщал йериндян дуруб эялди. Икрам ейляди. Сеййидя сялам верди, йер эюстярдиляр, отурду. Сеййид арайа сюз салуб
диди:
- Шаща, юз гулуны чаьа вягтиндян бяслясян вя малыны
хярж ейлясян, агибят ол гул сяндян йцз чевирся, бир узаг падшащ йанына варса, сяни йадымаса, йеня ялиня эирся, она нейлярсян? диди: - Ганын тюкярям, юлдцррям. Сеййид диди: - Пяс
Аллащ-тяала сяни топрагдан йаратды сана падшащлуг верди,
бунжа ялван-ялван немятляр верди. Дяхи йцз киши она бир
Даш [111] уражаг. О ися дяф едя билмяз. Бир нажис йеря вурса,
анда галуб арайырсан, хяраб олур. Ол нежя танры олур ки, сян
она баш вурурсан? Чцн Мящрасиб Сеййидин бу сюзлярин ешитди, щейран галды, диди: - Ей иэид, сян ня яжяб сюзляр сюйлядцн.
162
Сеййид диди: - Бары бир бцт эютцрцн эюрцм ол дяхи ня сюйляйур? Шащ буйурду, хадимляр варуб, бир бцт эятцрдиляр. Няфис
донлар эейдирмишляр. Йцзини бухура салмышлар. Мящрасиб вя
бяэляр гаршу варуб йцз йеря веруб бцрэяи йцзцндян эютцрдиляр. Сеййид дяхи нязяр едцб эюрдц ки, эюзляри эювщярдян,
додаглары лялдян, дишляри дцрданядян. Ичи мящйуф едиб мцшкянбяр иля долдурмуш. Мящрасиб айидыр: «Ей мяним мябудум нечя иллярдир ким, сана баш веряйим. Имди бир киши эялцб
мяни сяндян мяни едир. Бу нядцр, ня буйурурсан ня?» Ящли
бцт щярякятя эялцб, аваз вирди ки, ей Баттал яййар, Рум вилайятини хярабя вердцн, истяйирсян имди бу вилайяти хяраб
едясян. Чцн Сеййид бцтдян бу сюзц ешидцб, Сеййид дяхи
Айятял кцрсини огуду цфцрди аллащын гцдрятиля бцт сюйлямяз
[111а] олду, титряди. Наэащ бцт йцзц ашаьа дцшдц, пара-пара
олды. Щяр бир парасындан аваз эялди ким, «ла-илащя иллаллащ,
Мящяммядян Рясулаллащ.
Мещрасиб чцн бу щалы эюрдц, вязиря диди ки, бу киши ня
диди ки, мяним бцтцм йыхылды, вязир диди: - Аллащын адын огуду, бцт батил олды. Мящрасиб диди ки, «бяня мялум олды ки,
кишинин дини щагдур», ол гул дяхи аьлады, «анда имиш» Сеййидцн айаьына дцшдц диди: - Ол бцтя огудуьун нясняни гулаьыма оху, гулаьым саьалсун. Сеййид аьзын ол гулун гулаьына гойуб сурящ фатещяни охуду. Гулун гулаьы хош олды.
Мящрасибин етигады дяхи хош олды. Халигляри, бяэляри дяхи
щейран олдулар. Сеййид диди: - Дяхи ня дейирсцз иман эятцрцб мцсялман олун, диди.
Мящрасиб: - мяним бир мцшкцлцм вардур. Чцн бир гызым варды, бир див аны апарды. Яэяр о гызы див ялиндян хилас
едцб эятцрсян, ону бян дяхи елим вя вилайятим иля мцсялман
оларам.
Бящнам вязир диди: - Ол цчц дивдир. Бириня Анжаф дирляр,
бириня Азраф, биринин адын билмязям. Сеййид вязиря диди:
- Сян бянимля эял эюрялцм, Аллащ нейляр. Сеййид вязири
иля ряваня олуб, [112] дюрдцнжц эцн бир йеря эялдиляр. Бящнам диди: - Ол зянэи мунда олур. Сеййид диди: - Аллащ верся,
163
юлдцррям. Наэащ бир аваз эялди ки, «щей мунда нейлярсцз?
Бу йердян мяним горгумдан гуш кечмяз».
Сеййид эюрдц бир гарадаь киби гырг аршун, гяддц-гамяти вар, бир даьа бянзяр, дяэирман дашыны бир аьажа кечцрцб,
амуд (узун саплы низя, жида - А.Р.) ейлямиш... Сеййид атын
вязиря верди, юзц Анжафа гаршу варды. Анжаф амуду Сеййидя щяваля ейляди. Сеййид сычрады. Анжафын ардына кечди, мизраг йеря тогунду. Амудун башы йеря батды, вязир ащ ейляди,
диди: - Назянин Баттал, ол амудун башы алтында галды. Юз щалындан эетди. Сеййид дивин ардындан бир няря урду, див бахынжа гулаьын тцзцня бир йумруг урду. Йедди аддым йер
мааллаг йыхылды. Сеййид кюксцня чыгды, хянжяр иля боьазын
кясди. Дярщал Сеййид эюрдц ки, бир гары див чыгуб эялди, башы
донуз башы киби, гулаглары фил гулаьы киби, пянжяляри аслан
пянжяси киби, гуйруьу яъдяща гуйруьу киби. Ики асланы ики ялиня алмыш. Бу ики асланы бир-бириня уруб, пара-пара ейляди.
Кябр кяз щейбят иля чаьурды ки, Ей Баттал, мяним гясдимя
эялдцн, эюр имди сана нейлярям.
Бир Сянубяр аьажына [112а] бир даь киби дашы дялцб кечцрмцш ялиня алуб, Сеййидя щяваля гылды. Сеййид сычрайуб эерц дурды. Ол мизраг йеря догунды. Анжаф юлдц. Диди: - Ей
Баттал йат, имди сана бу эяряк иди. Сеййид ардундан бир няря урды. «Щей юлдцм» дейинжя, Сеййид голтуьунун алтындан
тиьи-сяххак иля еля чалды ки, тазя хийар киби ики паря ейляди, юлдцрди.
Бир дямдян сонра гызларун ягли башына эялди. Эюрдцляр
ким дивин иши тямам олмуш, йатур. Сеййидин айаьына дцшдцляр. Сеййид диди: - Мящрасибин гызы щансудур? Эятцрдиляр,
Сеййидцн айаьына дцшдиляр. Сеййид дяхи дивин башыны кясди,
гызлары мцсялман ейляди. Алуб дяниз кянарына эялди. Ол балуг эялди диди: - Сеййид бяним бир яманятим вардур. Сеййид
диди:
- Нядцр? диди:
- Щязрятин тцрбясиня варанда мяним сяламымы она йетцрясян. Гийамят эцнц мяни, шяфаятиндян мящрум ейлямя164
сцн. Сейид, гябул ейляди вя дяхи балуга минцб дярйадан кечцб ол йеря эялдиляр.
Бящнам вязир мялул отурурды ки, «айа, Сеййидцн щалы
нежя олды». О щалда сяккиз гыз ийля Сеййид чыгуб эялди. Бящнам Сеййиди эюрцб [113] шад олды. Сеййидцн айаьына дцшди.
Дивин башыны эюрцб дяхи шад олды. Сеййид диди: - Ей Бящнам,
бизя атлу эяряк. Нежя ейляйялцм? Бир гядяр эедцб бир кюйя
уьрадылар. Ичярц эирцб эюрдиляр бир чямян сящра дюрт йцз ат
вар. Ашгар дяхи анлар иля. Сеййид шад олды. Ашгар Сеййидя
гаршу эялди. Сеййид Ашгары дутуб эюзляриндян юпдц. Вязир
аны эюрцб щейран галды.
Ол атлары, дутдулар вя ол малларун эютцрцб йцкляри, гызлары дяхи атлара миндирдиляр. Дюнцб ряваня олдулар. Доггузунжу эцндян сонра Азрафа эялдиляр. Азраф Сеййидцн айаьына дцшди, шад олды. Ол дивин башыны эюрцб дяхи шад олды. Азрафын эюзц Кяшмирин гызына туш олды. Сеййиддян ядяб иля истяди. Гызын мейли олды. Сеййид ниэащ едцб Азрафа верди. Андан эетдиляр, дюрдцнжц эцн Анжафа эялдиляр. Ол дяхи Гираван шащын гызына ашиг олды. Гызун мейли олды. Аны дяхи ниэащ
едцб, Анжафа верди. Андан вязир бир адам ирялц эюндярди.
Эялцб Мящрасибя хябяр ейляди. Гайятдя шад олды. Жцмля
ляшкяр иля Сеййидя гаршу эетдиляр. [113а] Мящрасиб Сеййидцн
айаьына дцшдц диди: - Ей сярдар, бу сян ейляйян щцняри щеч
ким ейлямяз. Мяэяр бунун явязин сана Аллащ тала веря.
Азрафы Сеййид шящяря эятцрди. Дивин башыны гяляйя асуб
гойдулар ол гызларун аталары бу хябяри ешидцб эялдиляр. Гары
див башына, тамаша ейлядиляр. Щяр кяс юз гызын алуб Сеййидя
дуа едцб эетдиляр. Андан сонра он сяккиз шящярцн хялги
бяэляр ийля мцсялман олдылар. Сеййидя жцмляси дца ейлядиляр.
«Бу залим дивин бяласындан бизи гуртардун», дидиляр. Дяхи
ол гызларун щяр бирисини щяр ким севярди, о истяди Сеййид юз
ялийля ниэащ едцб, верди.
Андан сонра Бещман вязир диди: - Йа Хцдавянда,
жцмлясинин мурадын щасил ейлядцн. Мяним дяхи бир мурадым вар о мярам ки йог демийясян. Сеййид диди:
165
- Щажятин нядцр? Диди:
- Оьлум Мяаз цчцн Мящрасибин гызын диляйясян. Инишаллащ, Аллащтала веряр. Чцн яввялдян димишляр иди. Сеййид бу
жавабы Мящрасибя диди, ол саят Мяаз цчцн ниэащ гылдылар.
Йедди эцн той едцб, гызы тяслим ейлядиляр.
Андан сонра Сеййид Мящрасибя диди: - Мян бу иглимя
Аь фил цчцн эялмишям. Имди ня йердя ися бана хябяр верцн.
Мящрасиб ан диди: «Ол Щейлан падшащын йанындадур. [114]
Бурадан она йедди эцн йол вардур. Щейлан бцт-пярястдир вя
мяним дцшмянимдцр». Сеййид диди: - Бян имди анда эедирям. Бана щиммят едцн, Атына минцб ряваня олды.
Сяккизинжи эцндя бир щцндцр йеря чыгды. Ашаьа нязяр
едцб эюрдц ики ляшкяр бир-бириня магабил дурмуш. Ики бин
мцсялман сяккиз бин кафир. Мцсялман аздур, кафир чохдур.
Мцсялманларын тяк бир авазы эюэя чыгмыш. Сеййид ирялц варды. Эюрдц бир киши дурур. Сялам вериб, диди: - Бу ня ляшкярдцр? Ол киши диди: - Бу мяьруб ляшкярцдцр. Адына гейсяр
дерляр. Ол кафир падшащыдур. Адына Щейлан дерляр. Бцт-пярясдцр гясд ейляди ки, Гейсяри ялиндян чыгарт, ол дяхи ляшкяр
жям ейляди. Жянэ едирляр, диди. Щейландан бир кафир мейдана эирцб он йедди мцсялманы шящид ейляди. Мцсялманлардан Халид мейдана эирди. Аны дяхи шящид ейляди. Андан Галун щинди мейдана эирди. Галуна бярабяр эялди. Ляйин дяхи
щямля едцб Сеййидя жида урды. Мяни едиб жида щяваля ейляди
вя дца охуду. Жидадан од чыкуб, Галыну филиля ода йагдурды. Бир-биринин [114а] ардынжа йетмиш кафири ода йагдурды.
Мейдана дяхи кимся эялмяди. Сеййид эюрди ки кимся мейдана эялмяз юзцни ол ляшкяря урду. Ляшкяр бир-бириня догунду гырды, ган сел киби ахды.
Ахшам олды, Сеййид ляшкярин чыгаруб даьын йолун дутуб
ряван олды. Ол ики ляшкяр яжябя галды. Сеййид Ашгары бир йердя эюзляди. Юзи Гейсяря эялди, эюрди бяэляр чеврясиндя Сеййиддян сюйлярляр: - Яжяба ол киши дивдцр, йа пярими ола? Бу
эцн эялцб мцсялманлара беля йолдашлуг ейляди.
Гейсяр диди: - Яэяр ол иэид мяним ялимя эирся, тяхтими
166
она веррям. Амма адам деэилдир, йа фириштядцр вя йа пяридцр. Щаггдан бизя мядяд йетцшдц. Андан дуруб Щейлан
чадрына эялди. Эюрдц бир яжаиб гаря сурятли гара аьызлы узун
бойлу, башы чадыр сягфиня йетишмцш отурурлар. Гаршуда бир
бцт гоймушлар, она сяждя гылурлар.
Бяэляр сюйлядиляр: «Бир киши эялцб мунжа пящляванларумызы ода йагды вя бу гядяр ляшкяримизи гырды. Билмцрцк бу
дивмидир, йохса пяримидир?»
Сеййид диди: - Щцняр вахтыдур. Сеййид Жидасын ялиня алды ичи мящруг иди. Бир кяз урду ичиндян од чыгду. Щейлана
тогунды алышды, фярйад ейляди. Тез ябасыны алуб бцтцн цстцня
салды. Бцт алышды. Сеййид тышра эялди. Щансы чадра ки эялди од
урды. Цч кярря няря урды. Ляшкярляр чыгды, бир-бириня догунды
вя бир-бирин гырдылар.
Чцн сабащ олды, эюрдцляр араларында биэаня йогдур.
[115] Ата оьлцну, гардаш, гардашы юлдцрмиш. Щейлан мялул
олду, ажыьлануб дурды. О язямятли фили йящярлядиляр, Жянэ алятин арястя гылдылар.
Щейлан минцб Гейсяря гаршу эялдиляр. Гейсяр дяхи шад
олмушды. Ол Шяб-щунлардан хябярдар иди. Йеня ня щалдур.
Щейлан Гейсяря бярабяр эялцб язми мейдан ейляди. Сеййид
дяхи даьдан енцб Щейлана бярабяр эялди. Гейсярдян бир киши эялцб Сеййидя салам верди. Сеййид диди: - Кимсян? Бу диди: - Йа пящляван, мян мцсялманам. Ол гцввят ким Ямирялмюминин Яли, бу яйалятя эялди, гырг доггуз эцн бу фил
цзяриндя жянэ ейляди, яля эятцрди вя Гейсярцн бабасы Янгайа Сямянди ол Шир-и Хцда юнцндя мцсялман олды. Бу фили
Янгайа баьышлады вя Щейланын атасы Мянкянуш щинду дерляр
иди. Бцтпяряст иди. Янгайы гязябля юлдцрди. Юз ханядары бу
фили Щейлана верди. Атасындан бир ат галыбдур. Чцн ки Сеййид
бу хябяри ешитди, филя доьру дюнцб чаьурды диди: - Ей фил-и
мян о кишинин оьлуйам ки, гырг сяккиз эцн сянин цстцндя
жянэ ейляди. Имди яэяр аны севирсян, бу эцн бана йар ол, диди. Ол дямдя фил, Аллащын гцдрятиля еля чыгырды ки, жцмля ящлляшкяр сярасимя олдылар. [115а] Бир кяз еля силкялянди ки, Щей167
лан майаллаг йеря дцшдц. Дутуб хортумуна алуб, эятцрдиляр щавайя атды. Алуб йеря тогунды, паращ-паращ олды. Тез
цстя чыгды, айаьы алтында хурд-хам олды. Фил эялцб Сеййидцн
юнцндя дурды. Атындан енцб Сеййид филя мярщябалар ейляди,
Фил дяхи няря уруб, щямля ейляди.
Бу йандан Гейсяр щямля гылды. Алтымыш бин кафири гырдылар. Сеййид жянэ ичиндя Щейланын оьлун дутды, алуб эютцрди.
Гейсяр бяэляри иля Сеййидя гаршу эялдиляр, ялин вя айаьын
юпдцляр. Щейланын оьлун эюрцб шад олдылар. Дидиляр: «Хцдавянда, сян ня кишисян вя сяня ким дерляр». Сеййид бцтляря
юзцнц билдцрди. щалыны ярз ейляди. Щейлан оьлуны мцсялман
ейляди. Гейсяр дяхи гызын верди барышдылар. Сеййид дяхи ол фили
алды. Йцз йцк алтун вя йцз гараваш вя дяхи атдан, дандан,
Ирагдан чохлу шей вердиляр. Гейсяр дяхи Сеййиди алуб Мящрасибин йанына эятцрди.
Мящрасиб Сеййидя гаршу варуб аз-аз яля эятцрцб, Сеййидя йедди эцн гонаглуг ейляди. Бу дяхи Сеййидя мцбалаья
чог мал верди. Йцкляр щазыр едцб ряваня олдылар.
Сяккизинжи эцндя дярйа кянарына чыгдылар. [116а] Сеййид
диди: «Бу ня мягамдур?» Бир су кянарына эялцб гондулар.
Бир киши тапдылар, андан хябяр алды ки, Малатийа йолу ня тяряфдядцр? Мунда Малатийа йолудур. Андан дяхи ряваня олдылар. Чцн йахын эялди. Сеййид эюрдц ким шящяр хярабя олмуш, ичиндя адам йогдур. Сеййид буна щейран галды. Баьлар арасында эязцб ахдарды. Бир киши эюрди. Андан бу шящярцн ящвалын хябяр сорды. Ол киши диди: «Баттал Газы Щиндистана эедяндян сон кяря Гейсяря хябяр олмуш, ики йцз бин ляшкяр иля эялди. Мцсялманлар Ямирдян йцз дюндярдиляр, дидиляр
доймазсан дцнйа малындан, о тюцр сярдарымызы аваря ейлядцн дейцб аьладылар. Ямир даьыныьа гаршу дурмады гачды.
Гейсяр дяхи шящяри хяраб ейляди, адамларыны гырды».
Сеййид бу хябяри ешидцб йейцрдц. Шящяр юнцня гондулар. Ямиря хябяр ейлядиляр. Эялцб Сеййид иля эюрцшдц вя
жцмля йаранлар эялцб Сеййидин айаьына дцшдцляр. Бир паря
аьлашдылар, сонра шцкцр ейлядиляр.
168
Ол фили, ол чоглуг малы эюрцб щейран галдылар. Сеййид
дяхи юз сярэцзяштин сюйляди. Жцмляси, Сеййидя дца ейлядиляр
Ямир аьлады [117] диди: - Йа Сеййид, ол ки, сяня намзяд ейлядийимцз гызы ясир етдиляр. Сеййид ешидцб мялул олды диди: - Ей
йаранлар, йеня бана сяфяр дцшдц. Бян Румя эедирям, сиз бу
маллары эютцрцн. Шящри имарят едцн, амма яввялкиндян
йахшы дцзялдцн.
Юзц жамя тябдил гылуб, ряваня олды. Йетмиш ики пара гяля, он ики паря шящяри эязди, гыздан кимся хябяр вермяди.
Шящри Лалоикяййя эялди, эюрди бир ьалабалуг вар. Атыны бир
йердя пцнщан ейляди. Юзи дуруб шящря эялди. Бир кишидян сорду ки, бу ня ьавьадур? Ол киши диди: - Гейсяр Малатийаны хяраб ейляйяндя Батталын бир юврятини ясир ейлямишляр, имди аны
Бящмян оьлуна верцрляр. Той дцэцн ейлярляр. Сеййид бу хябяри ешидцб эюрди ким чала-чала алуб эялдиляр. Гялини сейр
едцб апаруб эярдяэя гойдулар. Чцн Сеййидцн юнцндян эечяндя диггят едцб гызын эюзи Сеййидя саташды. Сеййид истяди
гясд ейляйя атындан гапуб эятиря, фикир ейляди ки, «щяля сябр
ейля», гыз кечцб эетди. Ардынжа Бящмян эялди.
Сеййид бир ирялц варуб Румийаня бир мядщ огуду. Бящмяня хош эялди. Ол иэиди алун, гяляйя [117а] эятирцн. Сеййидя
дидиляр: - Адын нядцр? Диди: - Абдцлмясищтир.
Алдылар, эялини эярдяэя эялдиляр. Батталы сюйлядиляр. Ейшя
мяшьул олдулар. Батталын эоруна дидиляр. Диди: - Щярзя сюйлямя, ол диди: - Мяэяр сян Батталын щавадарысан? диди: - Вялидям, мян. Ягба газынын оьлу Вялидям. Эюрмцшям щяр йердя ки аны сюйсяляр щазыр олур. Сеййид бу сюзляри ешитди. Вялид
дуруб ряван олды. Сеййид дяхи ардынжа эетди. Далусуна бахуб Сеййиди эюрди, таныды. Эялцб айаьына дцшди диди: - Йа
пящляван, бяни мцсялманлыга чыгарт, бана доьру эюстяр.
Сеййид диди: - Бян сана нежя инанум? Диди: - Нежя дейирсян.
Сеййид диди ки, бян дилярям гызы яля эятцрцм вя оьлунун ишин
тамам едим. Вялид диди: - Мяним иля эялцн. Йерцдиляр бир
сарайа эялдиляр. Ичяри эирцб эюрдц Бящмян сярхош йатур, башын кясди. Сеййид диди: - Гыз щаны? Вялид диди: - Гыз анда де169
эилди.
Бунлар бу сюздя икян гыз чыгуб эялди. Сейэидин айаьына
дцшди. Щяр ня ким аьдан, гызылдан вар иди, алдылар. [118] Цч
ат эятирдиляр. Бириня Вялид, бириня гыз минди вя бириня мал
йцклядиляр. Сеййид дяхи юз атына минди. Ряваня олдылар.
Он сяккизинжи эцндя Малатийайа эялдиляр. Йаранлар
гаршу чыгуб эюрцшдиляр. Йедди эцн той едцб, Ямир гызын ягди-ниэащ едцб, Баттала вердиляр. Сеййид хейли мала фили хялифяйя эюндярди. Хялифяйя йетишдц язим шад олды. Сеййидя дяхи
йахшы хялятляр эюндярди. Малатийа шящярин яввялжядян йахшы
мемар ейлядиляр. Жцмляси Сеййидя дца едцб, отурдылар. Бир
заман беля кечди.
Равиляр рявайят едирляр ки, Вялид бир эцн Сеййидин евиня
эирди. Сеййидин ювряти башын тарарды, Вялид эюрди ашиг олду.
Бир заман кечди. Бир эцн Сеййид иля Вялид баьа эетдиляр.
Баьа йахун эяляндя Вялид диди: - Баьын муфтащын унутмушам. Сеййид диди: - Тез вар эятцр. Вялид евя эялцб Фатимяйя
диди: - Сеййид сизи истяйир, диди тез эялсцн. Юврят атлануб Вялид ийля ряваня олдылар. Има (ишаря иля анлатма – А.Р.) иля шящярдян тышра чыгдылар. Бир хялвят йеря эялцб, [118а] Вялид ляйин атын жиловун дутды, диди: - Билурмисян, мян сяни мунда
нечцн эятирдцм? Юврят диди: - Йог. Вялид диди: - Мян сяни
севирям, эярякдир ки, мурадымы щасил едясян. Юврят диди: Щай щарамзадя! Ня щярзя сюйлярсян? Мялун диди: - Ялбяття,
чаря йогдур, мянимля бир ол, йохса сяни юлдцррям. Юврят
атыны щазыр ейляди, гачды. Вялид ардына дцшцб говды. Юврят
бир йеря уьрады. Гайа иди, гайадян ашаьа дцшди. Паря-паря
олды. Вялид ащ, ейляди диди: - Яэяр учар гуш олурсам беля
Баттал ялиндян гуртулманам дейиб язми Рум ейляди.
Сеййид икиндийя киби сябр ейляди, эюрди кимся эялмяз,
жанына дыьдыьа дцшди. Сеййид евиня эялди. Юврятин булмады.
Щямширяляриндян хябяр алды, дидиляр сиз баьда ону истямисцз,
дейцб Вялид алуб эетди. Сеййид буну ешидцб ащ, ейляди. Мялун йеня яслиня ряжущи ейляди дейцб юврятинин атынын изиля эетди. Эюрди ки, атла юзц пара-пара олмуш, Вялид ляин гачмыш...
170
Ямир вя хатуну гызы табута гойуб шящяря эятцрдиляр, дяфн
ейлядиляр.
Сеййид язми Рум ейляди. Гайят гыш иди, гар йаьыр иди.
Бир кюйя варды, бир иэид эялцб Сеййидцн айаьына дцшди. Сеййид [119] диди: - Сян, мяни ня билдцн?
- Имди Мящяммяд Яли Мустафаны душумда эюрдцм.
Сяни ол бана диди. Адым Гайсдыр. Баьдадда олурам. Бунда
тижарятя эялдцм. Бир кешишин гызына ашиг олдум. Алты ай онун
йанында дурурдум.
Бир эцн бана диди ки, Бунда нейлярсян, вар эет, бян дяхи щалими ана ярз ейлядим. Диди: - Йахшы вар, сян эял, мяним
динимя эир. Гызымы сана верим. Мян дяхи гыза сюйлядим,
мцсялман олды. Алдум андан ики оьланжуьум олды.
Бир эежя душумда пейьямбяр Щязрят диди: - Оьлум,
Сеййид Баттал, Ягбанун оьлунун ардынжа эялцр арайа. Вялид
бир эежя бунда йатуб эетди. Сеййиди алуб евиня апарды, тяам
эятцрцб йедиляр. О эежя анда йатды, сабащ олжаг атын дцйцнцн анда гойуб юзц рящбан донларын эейцб ряван олды. Бир
йеря эялди, ахшам вягти иди, гар йаьырды, бир дамда бир рящбан эюрдц чаьырды. Рящбан истяди ки, Сеййиди ичярц гонаг
едя. Вялид ляйин анда иди. Сеййиди билцб фярйад ейляди ки, бу
Батталдур. Сеййид йахун эялцб рящбана диди: - Дур, сян гапуны ач, сойугдан юлдцм. Рящбан диди: - Ей Баттал, сана
йол гадаьандур. Сеййид диди: - Бяни кимя бянзядирсян. Баттала бянзярсян, диди. [119а] Йох рящбанам, диди: - Ей ираг
эет йохса иш фцрсядя верярсцн. Башына даш саларум. Сеййид
эюрдц ки, Рящбандан кярям эялмяз, бир нечя айят инжил охуды. Рящбан ешидцб щейран галды диди: - Ей Вялид, сян бяни
эцнаща салдун. Йох бу Мясищиндир. Вялид ляйин чох жящд
ейляди ки, гапуны ачмасун чаря олмады. Рящбан ашаьа енцб
гапуны ачды. Сеййидцн айаьына дцшдц. Гядирляр диляди. Ичяри
эирди, од йагды, юнцня тяам эятцрди диди ки, мяьрур дут щяр
кими ки эюрцр, Баттал санур. Бир дямдян сонра гуршаьын ачды. Кящбан эюрди ичиндя мцсялман гуршаьы вар. Рящбан ащ,
ейляди. Вялид ляйин эюйин бир бужаьында пцнщан олмушды.
171
Сеййид рящбандан су хябяр алды. Рящбан диди: - Су гапунун габаьында ахыр. Тышра чыгмага горхурам. Сеййид тышра
чыгды ки, абдяст алуб намаз гыла, рящбан жан ачысындан тез
гапуны баьлады. Сеййид намаз гылуб дыра эялди, эюрди ки, гапу баьланмыш, тонлары ичярцдя галмыш, юзц щяман бир кюйняк иля галды. Гапуны дюэди. Рящбандыр, дама чыгды диди:
- Ей Баттал яййар эялдцн бир иш едясян, амма олмады.
Сеййид эюрдц ки, [120] чаря едя билмяз. Вялид эялди, Сеййидцн башына дашлар салды, чог щярзя сюйляди. Сеййид сойугдан
титряди. Сеййид бир бюйцк даш архасына эирди. Сабащ олунжа
турмады эялди, чох зящмятляр чякди. Чцн сабащ олды, намазын гылды. Манасдыр диварынын дибиндя йатды. Рящбан йухарыдан ашаьа бахды, эюрдц ки, Сеййид йатмыш, диди ки, йягин юлмцш. Вялидя хябяр верди. Вялид эялцб эюрдц ки, йатмыш. Вялид
диди: - Щай, бу яййардур. Рящбан диди: - Сян дялцмцсян, ол
сойугдан юлцбдцр бир бюйцк даш, дам цстцндян эютцрцб
Сеййидцн цстцня салдулар. Илйас пейьямбярин дцасын огуды,
даш Сеййидин гарнына тогунды, даш бюлунды. Сеййид тярпянмяди. Дидиляр ким юлмцш, тез башын кясялцм, Гейсяря апаралум. Гапуны ачдылар, Сеййид дурды эялди Рящбанун ял айаьыны баьлады, ичяри эирди эюрдц ки, од йаныр. Сеййид тонларын
эейди од ичиндя Вялиди ахдарды, тапмады. Сеййид дама чыхды.
Эюрдц Вялид узагда гачыр. Сеййид чаьурды ки, «ей сяэзадя
мялун, мяним ялимдян щянда эедирсян», Рящбаны диня дявят ейляди. Гябул етмяди. Тез башыны кясди.
Дирдя ня вар идися, ялиня алды. Гейсин йанына эялди. Рящбанын щекайятин шярщ ейляди. Гейс щейран галды. Рящбан ол
малыны Гейся верди. Юзи Вялиди истямяэя эетди. Бир чешмя кянарына йетишцб эюрди. [120а] Вялид анда йухламыш. Бир кяс
боьазындан йапышды. Вялид эюзцн ачуб Сеййиди эюрди, фярйад
ейляди, «бярайи-Хцда бян сяна ня едим», диди. Сеййид чог
дюэди бир аьажа бярк баьлады, диди ки, ана ейлядцэцн язабы
сана ейляйям эяряк.
Юзц намаза дурды, намаз гылды. Дярщал ики аслан чыгуб
эялди, атя щямля гылды. Ат гачды, йеня бир аслан эялди ялиндя
172
бир кичик аслан дутмуш. Сеййидя щышымля ейля бахуб эетди.
Чцн Сеййид ат ардынжа эетди. Наэащ бир карван эялди.
Вялиди эюрдцляр, аьажа сарыгладулар. Сян кимсян? Диди: Бязирэанум. Щярамиляр бяни дутуб малымы ялимдян алдылар,
беля сарыйуб гойдулар. Бязирэанларын рящми эялцб ачдылар,
гачуб эетди. Сеййид Яшгары дутуб, эялцб эюрдц ки, Вялид
гачмыш. Сеййид андан эедиркян эюрдц ки, бир йердя бин киши
гядяр ляшкяр эедцр. Бирисиндян хябяр алды ки, бу ляшкяр щанда эедцр? О киши диди ки, бу, Бядрун шащындур. Бунда бир
бяй вардур, Щамиран дерляр. Анын бир гызы вардур. Адын Бану дирляр. Чог эцжлц сярляшкярдир. О, гыз дуа едир ким «щяр
кяс мяни зябун ейляся, бян ана эедярям». Бядрун аны ешидцб андя эедцр. Бядрцн диди: - Ата бу эежя бир душ эюрмцшям ки, Баттал эовур бяни, мцсялман едир. Щамиранын гызын
бана алур. Сеййид яжяба [121] галды, бунлар эетдиляр.
Сеййид дяхи ардларынжа эедцб эюрдц бир гяля. О, гяляйя
гаршу йерцдц, эюрдц бир атлы, аслан дутмуш эялцр. Сеййид
бахуб эюрди дцнян эялян щярифдцр. Сеййид диди: – Ей иэит, сяни бир эюрцм нежя адамсан? Тез асланы ялиндян салуб гылынжыны чякцб, Сеййидя щямля ейляди. Сеййид мяни ейляди, ажыьлануб Сеййид цстя ат тяпди. Сеййид бир йумруг урду ки, атын
алтына йыхылды. Йериндян дурды, ики ятяйини белиня санжды, йерийцб Сеййиди гуршагындан дутды ки, эютцря, Сеййид йериндян
тярпянмяди. Сеййид дутуб гцввят едцб эютцрцб йеря урды,
башы ачылды. Сеййид эюрди ки, бир мящбуб гыздыр ким, алямдя
нязири йогдур. Сеййидин цзцнц эюржяк, гыз йериндян дурды,
эялди. Сеййидцн гяддиня баш гойду. Сеййид эюрди Адн Банудур. Гыз диди: - Йа Хцдавянда, мяни гябул ейля. Щямиранын гызыйам. Чогларын юлдцрдцм. Кимся жянэимя дюзмязди. Сян ки, бяни яля эятцрдцн, мяни гябул ейля. Сеййид диди: Бян сяни гябул етмязям, чцн Бядярун бяни душцнда эюрмцш, сяни ана верирям. Адн Бану атланды. Шящяря эетди.
Сеййид атына минди, шящяря эялди, эюрди ки, цч бюйцк ляшкяр
гонмуш.
Сабащ олды, нягаряляр дюэцлди. Щямиран ялли бир киши иля
173
ата минди, архасын шящяря веруб дурду. [121а] Мейданы
арастя ейлядиляр. Шящярдян Адн Бану чыгыб эялди. Йцзцн пуш
гызлар билинжя мейдана эирдиляр. Бу гызлар бир дям топ ойнадуб ат сяэирятдиляр. Гызлар эерц дюнцб мейдандан чыгдылар.
Адн Бану юзц мейданда галды. Щямиран хадимляр эюндярди ки, «ей жиэяр эушям, билурям ки, мислин йогдур. Эял бяни
бу ьоьадан гуртар». Гыз диди: - Имкан йогдур. Ялбяття бана бир киши эярякдцр ким мяни зябун ейлийя дейцб, жювлан
ейляди. Яр диляди Фирянэ падшащын оьлу Тумя мейдана эирди. Щямля гылуб жянэ ейляди. Адн Бану бир жида иля Тумяни
атындан йыхды. Адн Бану енди, башын кясди. Анын ардынжа
Бящмян шащын оьлу мейдана эирди. Аны дяхи юлдцрди. Анын
ардынжа Бядрун мейдана эирди. Эялди гыза салам верди диди:
- Бян сянин ямин оьлунам. Малым мцлкцм чогдур, мяни
юз йанына гябул ейля. Гыз диди: - Бана мал, мцлк эярякмяз,
бана яр эярякдир. Ким бяни зябун едяр? Сян эял, щцнярини
эюрцм, йохса сяни ол тийан-бярэи едим. Бир-бириня щямля гылдылар. Бядяруну йящярдян гапуб йеря урды. Сеййид аны эюрцб, бир няря урди ки, [122] ляшкяр сярасим олдылар. Сеййид йетишцб бир беш пушт-пайа иля урду ким, гыз ат сагрысындан йедди аддым йер мяаллаг йыхылды. Гыз билди ки, дцнянэцнкц щярифдцр.
Бядрун дуруб тез Сеййидин йанына эялди. Йцз йеря урды
диди: - Ня кишисян?
Диди: - бян ол кишийям ки, сянин душцна эирдим. Щяман
дям Бядярун иман эятирцб мцсялман олды вя гызы алуб Бядярун йанына эятирдиляр, отурдылар. Сеййид гыза диди ки, «сяни
Бядяруна веряжяэям». Сян дяхи йох, демя. Адн Бану диди
ки, «щяр ня сян буйурсан, башым да сяниндир». Сеййид диди: Дур, имди атан йанына вар. Щалын она яйан ейля. Дуруб
атасы йанына эялди. Щекайяти билдцрди. Щямиран чарначар
кюлнун верди. Ираьын эюрди. Гул гаравашлары иля гызын Бядяруна верди. Сеййид юнцндя йцз йеря гойдц, дурды. Сеййид
отуруб дин шярщин бунлара сюйляди, диди: - Бян щяр ня ким
ейлярямся, дин бярякатындан ейлярям. Щямиран диди: - Сяд174
дягя йа пящляван, Гейсярдян горхурам сянин дининя эирям,
сянин гулунам дининя мцтайам. Сейид [122а] диди: - Имди
гызыны Бядяруна вер. Щямиран диди: - Вердим. Сеййид ниэащ
ейляди. Эярдяк эежяси гапусунда дурур. Бунлар ки, хялвят
олды, Сеййиди аьламаг дутды. Бядярцн ешидцб фярйад ейляди.
Гыза диди: Сеййидцн яжаба сяндя кюнлц вар. Икиси дя тышра
эялдиляр, дидиляр: - Худавянда нечцн аьларсан, диди: - Мунжа билярцз зящмятляр чякдим, щянуз чыхды. Адн Бану диди: –
Йа Хцдавянда, аьлама, ьям чякмя, Гейсярцн бир гызы вардур, Китайун адлы, жащанда анын нязири (охшары, тайы, бярабяри – А.Р.) йогдур. «Гялейи Кявакибдя» вя дяниз ичиндя олур.
Гейсяр сизцн горхунуздан аны эюндяриб дюрт бин адам иля.
Аны анда саглар. Сеййид диди: - Мяни анда апарарсан. Гыз
диди: - Апарарам щям мурадыны щасил едярцм. Ол гядяр Китайун вясфин тяриф ейляди ким, Сеййид эюрмямцш ашиг олды.
Гыз диди: - Бян анын достуйам, щямишя эедирям вя дяхи атлануб дяниз кянарына эялдиляр. Тез бир зювряг тапуб минцб
ряваня олуб, эцнорта намазы вягтиндя гяляйя васил олдылар.
Сеййид юзцни Рящбан ейляди. Адн Бану диди. [123] Сян анда варанда ана дейярсян, ким «Кущ-Абад»дан атан йанына бир рящбан эялибдцр ажаиб сюзляр сюйляр, хуб аваз иля инжил
охур. Шайяд бяни чаьура. Адн Бану Китайун йануна эялди.
Китайун дяхи гаршу эюрцшдцляр. Сон кяря Сеййид ки, нежя демишди Адн Бану Китайуна щасил бяйан ейляди. Шад олды, диди: - Нечцн дурурсуз, тез эедцб аны мунда эятцрцн. Адн
Бану эялцб Сеййиди апарды. Бядярун зювряг йанында галды.
Сеййид эюрди, гяляни дюрт бин киши саглар.
Сеййид Китайун йануна эялцб эюрдц бир тяхт цстя отурубдур, бир айа бянзяр. Сеййид юмрцндя бунун киби эюзял
эюрмямишди. Еля олды ки, юзцндян эедя, йеня юзцн саглады.
Китайун йериндян дуруб Сеййидя гаршу варуб ялин юпдц йер
эюстярди, Сеййид отурды. Бир аз мярфятдян сюйляди ки, Китайун щейран галды. Сеййид диз чюкцб бир нечя айят инжил огуды хуб аваз иля. Сеййид Китайунун мцьжи (Зярдцшт дининя
мянсуб, юндя эедян, йол эюстярян – А.Р.) олдц. Адн Бану175
йа диди ки, даим мунда эялцрдцн, бунун киби тющфя эятцрмцрдцн. Адн Бануйя афярин огуды. Андан сонра Китайун
диди:
- Мунжа ляшкяр мяни саглар. Щянуз, [123а] Баттал горгусундан йатмазам. Сеййид диди: - Баттал нежя адам ола.
Китайун диди: - Ярлцкдя Рцстям Залдан зийадядур. Щийлядя
жащаны бир щоггайа гойар. Сяхавятдя щатеми тайдыр вя пейьямбяр няслиндяндир, эащ рящбан сурятиндя олур, эащ елчи.
Мяним атамы дяхи ол юлдцрди. Сеййид диди: - Ай эюзял, сян о
сифятляр ким онун щаггында дейирсян, хас киши имиш, имди
щейф деэилми анын киби кишидян гачырсан. Китайун диди: - Ол
мцсялмандыр. Мусанын дцшмянидцр. Мяним бир гыз гарындашымы алуб вя бирин дяхи хялифяйя эюндярмцшдцр. Бян дяхи
анын горгусундан бунда вятян салмышам. Сеййид диди: - Бу
сифятляр ким анын щаггында сян дерсян, яжябдцр ки, сяни
мунда гойа. Гыз бундан кянаря дурду, диди: - Яжябдур ки
сян Баттал олмыйасан? Сеййид диди ки Китайун сярасимя олды,
диди: - Ай Адн Бану, мян сяни дост билцрдцм, сян дцшмян
имишсян. Адн Бану диди: - Ай жаным, сян щямишя бана дейярдцн, йахшы иэит билсян, бана сюйля. Иэид бундан йахшы,
пящляван хош? Сорду. Сатан ялиня эирмяз. Чцн Адн Банунун бу сюзлярин ешидцб истяди ки, хидмяткарларын чаьура,
Сеййид боьазина йапушды. Дясмалын аьзына согды, ики хадимяни, цч гаравашын юлдцрди. [124] Дурдулар дюрт сандыг жяващир долдурдылар. Дуруб дярйа кянарына эялдиляр.
Бу жанибдя Вялид ляйин Китайуна вардыгда хябярдар олды. Дурды Щамиранын йанына эялди ки, щекайяти билдцрди.
Чцн Щамиран бу хябяри ки, ешитди, сярасимя олды. Гейсяря
намя эюндярди. Ящвалы билдцрди. Чцн намя Гейсяря эялди,
фярйад ейляди.
Ики адлу пящляваны вар иди. Бири Илйун, бири Щаман. Тез
булара йцз бин яр гошды. Эюндярди эялцб Щамираня йетишди.
Ялли бин яр даща анын вар иди. Онлары да эютцрцб ряван олдылар.
Бу тяряфдян Сеййид зюврягдян чыгуб Китайунун аьзын
176
ачдылар. Сеййид диня дявят ейляди. Гыз рыза вермяди, диди: Диними тярк ейлямязям. Тяам эятцрцб йедиляр, андан ряван
олдылар. Чцн гялядян бир гядяр йол вардылар. Эедяркян наэащ гырг атлу эялди. Бу ряван ирялц варды ки, эюря кимдцр.
Эюрдц ки, варлу дурлц ляшкяр эялцр. Тез дюндц хябяр эятцрди. Бунлар эерц Гяляйя эялдиляр. Китайуны андя гойдулар.
Адн Бану эюзчи галды. Сеййид Китайуна диди: - Сян имди тяфяррцж ейля эюр, кимям бунда няляр ейлярям.
Ляшкяр дяхи эялцб бир йердя дцшцб сяф баьладылар. Сеййид ашаьа енцб, кяффаря гаршу бир няря урду ки, мяням Сеййид Баттал гази, эюрян щейран галды. Адн вя Китайун сющбят
едирдиляр. [124а] Адн Китайуна диди ки, эюрцрсян Сеййид нежя
пящлявандур? Бу кими иэидя мута олмазмысан? Сеййид мейдана эирцб юзцни ол ляшкяря урды, адам ганы сел киби ахды.
Ахшама киби чохлы жянэ ейляди, дюндц гяляйя эялди. Бядярун, Адн она гаршу эялдиляр. Йцз йеря гойуб дца ейлядиляр.
Сеййид донларын чыгаруб адам ганыны йуду. Абдяст алыб намаз гылды. Отуруб йемяк йедиляр. Андан Китайуна дидиляр: эюрдцнми, бир киши ислам динин бяракатындан мунжа щцнярляр ейляди. Мцнкир олма, мцсялман ол. Китайун диди: - Яэяр
беля гябул ейляся, ейлясцн, йохса бян юз диними тярк ейлямязям. Сеййид диди: - Имди сян мурдарсан. Бян мурдары гябул
етмязям.
Бу жанибдян Щамиран Илйун вя Щам отуруб, дидиляр:
«Бу гядяр ляшкяр буна кар гылмаз». Йеня Гейсяря намя йазуб ляшкяр тяляб ейлядиляр. Сабащ нагаряляр дюэцлдц. Сеййид
мейдана эирди. Илйун бярабяр эялди, чог щярзя сюйляди. Сеййид ону атындан гапды щявайя атды, ениркян тиьи-сяххакы еля
чалды ки, ики пара олды. Бир-биринин ардынжа йетмиш кафири жящяннямя эюндярди. Дяхи кимся мейдана эирмяди. Сеййид
юзцни ляшкяря урды. Ляшкяря йетишдцки ютя ики йцз бин кафир
иля Гяраьан падшащ чыгуб эялди. Чцн ахшам Сеййид Китайун йанына эялди. Бядярун гаршу эялиб [125] Сеййидя тясялли
верди. Сеййид абдяст алуб намаз гылды. Китайуна чог нясищят ейляди, чаря олмады.
177
Шащаня нягаряляр дюэцлдц. Сеййид мейдана эирди. Кафирлярдян Бящмян мейдана эирди, жянэ ейляди. Сеййид Бящмяня бир эцрз урды. Ат иля юзцн йерля йексан ейляди. Андан
сонра отуз доггуз кафири юлдцрди, ляшкяр жцмляси щямля гылдылар. Жянэ ичиндя Фиридун Ажями Сеййидин ардындан эялиб
Сеййиди йаралады. Дюнди, бир ох урду. Атындан йедди адым
бир мяаллаг йыхылды.
Ол эцн чох жянэ ейлядийиня дюнди. Бядярун гаршу эялцб
Сеййидцн йарасын йаьлади. Намаз гылдылар. Сеййид диди: - Ей
ниэарым щягги эюрцрсян, нечцн дини тярк етмирсян? Бян йальуз бунжа ляшкяр иля савашдыьым ол динин бярякатиндандыр,
имди сян эял мцсялман ол. Китайун диди: - Горхурам бяни
алдыгдан дяхи тярк едясян. Сеййид анд ичди, диди: - Нежя ким
сян дейярсян еля едярям. Сянцн цстцня хатун алманам. Китайун бир йалан шящадят эятурду. Бунлар шад Сеййид иля Китайун хялвят галдылар. Адн Бану Бядярун гапуда дурдулар.
Китайун бир сандиг ачды. Бир турунч (уйушдуружу - А.Р.) чыгаруб Сеййидя верди диди: - Гарнын ким аж олсун вя йа сусуз
оласан, бу тозунжу гохуйасан. Сеййид алды гогуди фиямщал
бищуш олды, ягли эетди. [125а] Китайун гапыйа эялцб диди: Сеййид бана диди ки, вар гцсул ал. Адн Бану алуб су тяряфя
эялди. Адн Бануйа диди: - Сян бир гядяр узаг дур. Бян
едим. Адн гапуйа эялдц. Бядрун диди: - Аны нежин йалгуз
гойдун. Тез анынын йанына вар. Адн Бану эерц дюнцб эюрду Китайун ляшкяря эедцр. Ащ едиб эерц Бядяруна эялди вя
диди: Китайун ляшкяря эедир. Щийля ейляди. Бядярун диди: Дяриьа Сеййидя ня жаваб верялцм.
Сеййид йанына эялдиляр. Эюрдцляр йатур. Адн Сеййидцн
ялин алды диди: - Йа Сейид, дур эюзцн ач, диди. Чаря олмады
ня гядяр жящд ейлядиляр, Сеййид дурмады. Адн Бану диди: Ол сачы кясилян Сеййидя дары вермиш. Китайун жан горгусундан даьдан ашаьа енди. Агратис Мяьриби гаравул чякирди.
Китайуну эюрди, диди: - Ей наэащ, бана сюйля нежя гуртардун. диди: - бяни Щамиран йанына апар, тез ата миндиляр.
Щамиран йанына эялдиляр. Китайун ящвалын сюйляйиб диди: 178
тез дуруб эялцн. Баттала дары вердим. Ягли эетди, йедди эцн
олунжа ягли эялмяз. Щамиран буну ешидцб шад олды. Тез Щамиран буйурды ляшкяр йенди. Бу жанибдя Адн Бану вя Бядярцн Сеййидцн гулаьына чаьыруб [126] Хцдавянда, Китайун
гачды, ляшкяр гапуйа эялди, дидиляр. Чаря олмады, силаща гуршануб гапуйя эялдиляр. Адн Бану жянэя варды. Хейли адам
гырды. Бядярун чог чашды. Сеййидя фаидя олмады.
Адн Бану жянэдян эялди. Бядярун жянэя варды, чог
жянэ ейляди. Щамиран Адн Бануйа адам эюндярди, диди: Китайун, Баттала зящяр верди. Ол дяхи олмаз. Сиз ким цчцн
жянэ едирсцз? Имди бян сяни Бядярундян айырманам. Батталы бана вер. Адн Бану о эялян кафирцн бурнун, ики гулаьын
кясди, диди: - Вар анда сюйля ким, Сеййид анын киби нясняляр
чох эюрцбдцр цмуд вардур ки, Щагг-тяала Сеййидя инайят
веряр. Ня гядяр бян саьам, Батталын бир тцкцн кимсяйя вермязям, диди. Цч эцн нювщяли жянэ ейлядиляр. Рух сянямляр
идиляр, гювми ажиз олдулар,
Сеййидцн йанына эялцб аьлашдылар. Сяни Аллаща исмарладук, дидиляр. Андан гапуйа эялцб, юзлярин ляшкяря урдылар,
ляшкярин ики паря ейлядиляр. Чыгдылар Малатийа йолун дутуб,
ряван олдылар. Кяффар ляшкяри Сеййидцн цзяриня эялдиляр. Эюрдиляр бищуд йатур. [126а] Силащын вя голларын алдылар. Сеййиди
тахтайа сарыдылар. Гейсяря намя эюндярдиляр. Чцн намя
Гейсяря эялцб, хейрин билцб Гейсяр шад олды, йеня мясищин
бана инайят еляди. Бян ляшкяр чякцб варым, ня гядяр
Мящяммядиляр варса гылынждан кечирцм.
Бу тяряфдя, йеддинжи эцндя Сеййидцн ягли башына эялди.
Эюрди ким бир тяхтя цстцндя баьлу йатур. Ащ едцб, диди: Дяриьа кафир ялиндя ясир олдум. Ей пярвярдиэари алям, артыг
цмцдцм йогдур, инайят ейля дейцб мцнажат ейляди. Сеййид
юзцня эялибди дейцб, Китайуна хябяр ейлядиляр, бяэляр дяхи
йалын гылынжы алуб, Сеййид йаныня эялдиляр. Китайун эялиб йцзцндян нцгабын тутуб диди: - Ей Баттал, гядяринжя сян чок
елм охумушсан, бу иш сянин кюлнцндян кечирди. Юзэяляря
ейлядиэцн юз башына эялцр вя дяхи мяним гыз гарандашымы
179
алдун. Имди бана гясд ейлядцн. Дювлятцн йар олмады. Имди
гарандашым Гейсяр эялцр. Щяман дям ки сяни эюряр аман
вермяз юлдцряр. Эял бяним динимя эир, сяни хилас ейляйим.
Сеййид бу хябяря жаваб вермяди.
Фирудун Яжями чог иман сюзляр [127] сюйляди. Сеййид
тяхт цстя ики кяря гцввят ейляди, бяндлярин гырды. Фирудин
гачды. Сеййид йумруг иля ялли алтымыш кафири юлдцрди. Сеййид
йалынжыг иди. Чох зящмятляр вердиляр, кямянд атдылар. Сеййиди йеня дутдылар, баьладылар, мунжа ляшкяр Сеййидцн ярлиэцня щейран галдылар.
Галун вя Агратис бунлара дидиляр, буну юлдцрялим. Щамиран гоймады, диди: - Гейсяр йануна апаралум, щяр ня ейляся, ол ейлясцн. Андан кючдцляр бир гяляйя эялцб гондулар.
Бир аьаж вар иди. Сеййиди ол аьажа сарыдылар. Китайунун жадры
ол аьажа йахун иди. Тяхт цстцндя юзцнц бязяндирцб отурды.
Китайун: - Йа Баттал сян эял мяним динимя эир, гуртул.
Щейфдцр, сянин киби бящляван фани ола, имди Гейсяр эяляр сяни юлдцряр. Сеййид щеч динмяйцб, Аллаща мцнажат едирди.
Дяхи бяэляр эялцб шяраб ичцб мясхярялик ейлядиляр, мяст
олуб, чадырларына эетдиляр. Сеййид хястя мяжрущи аьажа сарылу
иди. Айыдыр:-Илащи, мяни бундан гуртар, мундан горхум
будур ки, мцсялманлар кафир айаьы алтында паймал олур. Ол
дямдя аьажын башындан бир илан енды яъдящайа бянзяр. [127а]
Кафирлярцн шями йанар иди. Газанлары долу аш иди. Ол мялунлар йатырлар иди. Ол илан эялцб о газанлардан бир аз аш йеди.
Сифраг ейляди, йеня юз мягамына эетди.
Гыряван падшащынын оьлу ойанды, дуруб гулларын чаьырды, бир паря ят эятцрдцляр. Бунун авазындан ол галаны ойанды. Дуруб бир йеря жям олдылар, йемяк йедиляр, щяр ким ол
йемякдян йеди, дярщал жаны жящяннямя васил олды. Имщасил
йетмиш ады бялли бяэлярдян щялак олдулар. Баьлы гуллар гачдылар. Ляшкяр ичиндя фярйад-фяьан гопду. Китайун бунлары
эюрдц ащ ейляди.
Дуруб Сеййид йанына эялди диди: - Ей Баттал, бу иши сян
ейлядцн, бунлары жадуладун. Сеййид диди: - Бяним ялимдян
180
ня эялцр. Яэяр чаря билсяйдим, юзцмя ейлярдим. Китайун гылынжы чякцб Сеййидцн цстцня йериди. Баьлу икян Сеййиди чалды. Щаггын гцдрятиля гылынжы ял баьына уьрады, ялляри ачылды.
Сеййид сычрады, дуруб бир кяз няря урды. Тарун галханы эютцрцб, йериди ким Сеййиди дута. Сеййид бир йумруг боьазына
ейля урду майаллаг йыхылды. Сеййидцн цстя гялябя ейлядиляр.
Киби даш, киби аьажла. Сеййид Тарун Талканын бир гычын айаьы алтында гойуб вя бир гычын ики яли иля дутуб гцввят ейляди.
[128] Бир яски бяз киби ики паря ейляди. Бир айаьы иля Агратисин
синясиня ейля урду ки, кюксц йарылыб тяпяси цстя мяаллаг йыхылды. Сеййид о бириляриня щямля ейляди ки, ишин битиря. Йербяйердян кямяндляри салуб вя бир нечя зящмятляр вердиляр. Гана гярг олды, йеня дюнцб дярщал баьладылар. Хейир олды ки,
Гейсяр эялди. Гейсяря гаршу чыгдылар, щекайяти билдирдиляр.
Гейсярин йцзцня ган эялцб тяхтя чыхды, отуруб тез буйурды
ки, «Сеййиди эятцрцн». Тез эедцб Сеййиди эятцрцб сийасятя
чякдиляр. Гейсяр буйурды, нечцн дурмусуз, тез бойнуну
вурун.
Бир вязири вар иди Йемлища нам. Гоймады диди:
- Шяща бу гулун бир сюзц вардур. Буйурсун, дейим сонкяря сян билцрсян. Диди: - Сюйля. Диди: - Бунун ганын йеря
тюкмя, буны Тарйун ода йагды юлмяды вя Ягба газы зящяр
верди юлмяды, бунун ганынын щяр бир гятрясиндян бир Баттал
олур вя дяхи анын ганы йеря тюкцлся ол йерцн отларын гойун
йеся, ятиндян нечя Баттал щасил олар. Гейсяр диди:
- Бяс нежя едялцм? Вязир диди: - Шаща, орада даьда бир
гуйу вар, она жящянням йери дерляр. Жяддин заманында бир
дяхи бунун киби гопду. Нежя дяфя юлдцрдцлярся дири олды.
[128а] Апаруб ол гуйуйа салдылар. Шяриндян ямин олдулар.
Бунуда ейля едялцм. Жцмляси бу сцрц мяслящят эюрцб аны
эютцрцб ол гуйунун аьзына эялдиляр Сеййиди гуйуйа салмаьа.
Бу тяряфдян чцн Бядярцн вя Адн Бану Малатийайа эялдиляр. Ямир йаранлар иля отуруб Сеййиддян сюйлярдиляр ким
Вялид ляйини яля эятцрмямцш эялмяз бу щалда бир айа кими
181
сцряр. Эялцб щекайяти шярщ ейлядиляр. Йаранлар йетцшцб пешиман олдулар.
Ол дям Йящйа бин Мянсур жясуслуьа эетмишди. Ол вягт
Румдан эялди ким, Сеййиди жащ-ы жящяннямя салдылар. Жялладлар гылынжлар чякцб дурдулар. Бир жяллад гясд ейляди ки,
Сеййидин бойнуну ура, ямщал юзцнц цстцня салды. Ейля дцшди ки, жяллад ийля бирэя гуйуйа эетдиляр. Гейсяр буйурды. Тез
Сеййидцн цстя дашлар салдылар, ким щесабя эялмяз.
Йящйа бин Мянсур бу щалы эюрцб фярйад ейляди. Малатийа эялцб хябяр верди ки, бян юз эюзцм иля эюрдцм жащ-ы жящяннямя салдылар. Йаранлар фярйад фяьан ейлядиляр. Икинжи
эцн Сеййидцн йасын дутдулар вя гара эейдиляр.
Андан Йящйа диди: - Щазыр олун, йолда ляшкяр эюрдцм.
Фяьфур Чини сизцн гясдинцзя эялцр. Бунлар бу хябяри ешидцб
пяришан олдулар. Тез хялифяйя намя эюндярдиляр. Сеййидцн
ящвалы олду мялул. Вя Гейсярин Фяьфур жянэ хябярин билдцрдиляр.
Хялифя Сеййид цчцн дяхи йас дутды. [129] Хябяр эюндярди кими «ьафил олмйайын, бир иш олурса, бизя елам едцн вя дяхи Фяьфури Жин Гейсяря намя эюндярди ки, «оьлуму Баттал
юлдцрди. Бян дяхи йцз бин яр иля Малатийа цзяриня эедирям.
Сян дяхи ляшкярцнля эялярсян. Мущаммядиляри йер йцзцндян
эютцрялим».
Чцн намя Гейсяря эялди, шад олды, диди: - Ялбир едцб
Мящяммядиляри гыралцм вя яйалятин хяраб едялцм, дяхи
кимдян горгмыз вар. Гяряван падшащы диди: - Мяним сянин
йанында бир мярдим вардур. Йериня эятцр диди. Гейсяр диди:
- Нядцр? Гяряван диди: - Китайуну бана вер. Оьлум сянин
йолунда гурбан олды вя мунжа ляшкярим гырылды. Сян гызгардашыны бана вермясян, чыгуб эедярям, диди. Гейсяр диди: Бир Китайуны эюрялцм ня дейир.
Гейсяр Китайунун йанына эялцб щекайяти билдцрди. Китайун диди: - Гяряван шащы бир гожа кишидцр. Йцздян юмри
кечмиш, няшат сурят бядля атамдан йашлу, бу бана ня лайигдир дейцб, ажыгланды. Мяним муштулугум бумудур ким,
182
Баттал кими дцшманыны ялиня вердим. Гейсяр диди: - Ей Ниэар, бян сяни шимди вермяням десям ол бяндян йцз дюндяр,
яр бары бир саггалынын алтындан кечялцм дейцб, Гейсяр Гяряванын йанына эялцб диди:
- Китайун [129а] диди ким, «яввял ислам вилайятини арадан эютцрцн, андан сонра ня дерся олсун». Гяряван бу хябяри ешидцб шад олду. Ол эежя Китайун Сеййидин мящбублуьун вя пящляванлыгларын йад едцб, пешман олды. Чог аьлайуб диди: - «Дяриьа юзцм ялим иля юз евими йыхдым. Анын киби пящляваны юлдцрдцм». Ол эцн ол эежя эюзцня йуху эялмяди. Аз галды ки, диваня ола, чцнки сабащ олды.
Гейсяр язм-и Малатийа гылды. Йащйайы бин Мянсур Ямиря хябяр ейляди. Ямир дяхи хялифяйя намя эюндярцб ящвалы
билдцрди. Ислам ляшкярин жям ейляди. Ираьы эюрдцляр, ямиря
хябяр олды ки, чин ляшкяри эялцб йетцшди. Гаршыу эетдиляр, гырг
бин яр иля эялцб гондылар.
Сабащ ки, олды, няьаряляр дюэцлцб мейдан гурулду. Чин
ляшкяриндян Анкас мейдана эирди.
Бу тяряфдян Адн Бану мейдана эирди. Анкас ажыьлануб Адн Бануйя гылынж щяваля гылды. Адн Бану галханы бярабяр дутды. Галхан ики паря олуб, гылынжы ата тогунуб, ат
йыхылды. Дюнцнжя Адн Бану бир гылынж урду, ики паря олуб
ики ялийля башы щявайя пярран олду. Мцсялманлар тякбир эятцрдиляр. Ямиря диди: - Кимдцр ол гылынжы уран. Бядярун диди: - Ол мяним йарым, Адн Банудур. Дярщал Анкасын оьлу
Кцрняк мейдана эирди. [130] Щямля ейляди. Адн Бану галханы бярабяр эятцрди. Гылынжы дюндярцб голтуьунун алтындан жалды. Адны шящид ейляди. Бядярун мейдана эирди. Кцрняк Жинини юлдцрди. Атындан ашаьа енцб Адн Банунун цстя
дцшцб ширин щяггя тяслим ейляди. Мцсялманлар аны эюрцб аьлашдылар. Ол ики ашиги дяфн ейлядиляр.
Чцн сабащ олды. Хябяр эялди ки, Гейсяр йетцшди дейцб
Фяьфур гаршу дурды, эюрцшдц. Анкас вя Кцрняк цчцн аьлашдылар. Гейсяр диди: - Оьлумдан ютцрц ня гядяр мцсялман
варса гылынждан кечцрям эяряк. Ол вягт сакин олурам вя
183
Батталы юлдцрмяк щекайятин Фяьфура билдцрди, шад олдулар.
Бунлар бурда, эялдцк Сеййид щекайятиня.
Сеййид дейир: ол эцнки мян жащ-ы жящяннямя дцшдцм,
цч йцз кярря «Кцлщц ва’ллащу ящяд» огудум, андан гуйунун дибиня ендцм, дизляримя кими палчуьа дцшдцм. Юзцмц
палчыгдан гуртардым, амма гаты гаранлуг иди, ишыг эюрцнмяз иди. Гырг аддым йерийцб дивар дибиня эялдим. Ол дашлар
ки, гуйуйа салырдылар, палчыга дцшцр иди, эащ-эащ сычрарды.
Мян бежид гуран огурдум, наэащ гаршудан бир чыраг пейда олды вя авазлар эялди. Сеййид нязяр ейляди эюрдц ки, иланлардур. Щяр бириси бир минарийя бянзяр. Сейид «Айятя-л-кцрсц» огурды. Сеййидцн даирясиндя дурдулар. Сеййид йеня нязяр ейляди эюрдц ки, бир нечя шащмарлар чыгды. [130а] Гуйунын ичи ишыг олды. Сеййид эюрдц ки, дашлар ки, салмышлар иди, щяр
йери бир даь киби йыьылмыш. Аллаща шцкцр ейляди. Эюрдц ки,
бир яъдяща киби илан чыгуб эялди. Архасында бир кцчик илан
башы йашыл зцмрцдя бянзяр саьында вя солунда иланлар ортайа салмышлар. Сеййидцн гаршусунда алай баьлайуб дурдылар.
Орталарында бир илан Сеййидя салам верди. Сеййид саламын алды диди: - Йа ьазиляр сярвяри, нежя ким бунда эялдцн щеч ьям
чякмя. Аллащ таланын тягдириндя вардур ки, сян мунда дцшясян, бу яжаибляр эюрясян. Сеййид диди: - Сиз кимлярсцз. Илан
диди: - Бяним адым Йемлищадыр бана шащ маран дейирляр. Ол
бу эюрдцэцн бяним ляшкяримдцр. Сцлеймандан сонра мяни
дутуб щябс ейлядиляр. Гырг эцн даьда, дашда эяздирдиляр
жцмля ибадятлярун хасиййятлярин билдирдиляр, дидим йаздылар.
Агибят, хиллас олдум. Аллащ ямри иля эялдим, бу гуйуйа эирдим. Бир кяз дяхи чыгдым ол ики жащан Фяхри Мящяммяд ЯлМустафайы зийарят ейлядим. Андан эиня бунда эялдим. Буна - жащ-ы жящянням дирляр. Бунун бир гапусу Каф Даьына
ачулур. [131]
Сеййид аж иди. Илхыйа ишарят ейляди. Бир илан варуб бир дашы
эятцрди. Сеййидцн йанында гойду, диди: - Ажысан, буны аьзына гой. Сеййид Аллащын адына сыгулуб ол дашы аьзына гойды.
Нежя дцрлц тяам йемиш киби ажлыьы эетди. Аьзындан ол дашы
184
чыгарды, йанында гойды. Йемелща ол дашы эерц ол илана верди
диди: - Дяхи бир саат вардур ки, чыгасан.
Сеййидцн йугусу эялиб йатды йухлады, йеня тез ойанды,
эюрдц ки, ня Йемелища вар, ня о бири иланлар вар. Гаранлугдур Сеййид яжябя галды.
Бу тяряфдя чцнки Гейсяр эялди. Сабащдан нягаряляр дюэцлдц, ляшкяр атланды. Абдцлвящщаб мейдана эирди. Бир кафир вар иди Талут нам. Мейдана эирцб диди: - Йа ихтийар, о
ляшкяр дя дяхи адам йогму мейдана сяни эюндярдиляр? Абдцлвящщаб диди: - Ей мялун, ислам ляшкяриндя иэидляр чогдур. Йцз сянин киби итляря жаваб верярляр. Талут жида щяваля
гылды. Абдцлвящщаб мяни ейляди. Нювбят Абдцлвящщаба йетцшди. Бир жида кафиря урды. Кафир галхан бярабяр эятцрди.
Галхандан кечцб синясиня тогунуб боьазындан чыгды. Жаны
жящяннямя васил олды.
Шямун дяхи эирди. Аны дяхи [131а] юлдцрди. Чыгды Фягфур, щейран галды. Урняк Жини, Ящмяд эялди, хейли жянэ ейляди. Ахырда Ящмядя бир эцрз урду. Галханын даьыдуб атына
догунды, аты йыхылды. Яли бин Щашым эирди аты дяхи йыкылды. Беш
он мцсялманы шящид ейляди. Ямир буйурду, Яли бин Щцсейн
Тяртус Маликин атына минди. Бин киши ийля щямля гылдылар. Ол
ики ляшкяр бярабяриня мцсялманлардан дярйа ичиндя бялирсиз
олдулар.
Бир эцн бир эежя жянэ ейлядиляр. Щагг-тяалайа миначат
ейлядиляр. Мящяммяд Яли Мустафадан шяфаят эятирди.
Ол дямдя Баьдад йолундан тоз пейда олди. Ики йцз бин
яр иля хялифя чыгуб эялди пейьямбяр ялями цстцндя. Дюрт йцз
щафиз ана фатищя сурясин охудулар, мюйузунлар мягрибляря
ял салават вя яссялам йа Ряссуллащ, дейя-дейя чыгуб эялдиляр.
Хялифяйя буйурду ики йцз бин киши кафири ода йагдирдилар.
Кафири гирдилар. Ики ляшкяр бир-бириндян айрылдылар.
Ямир вя газилар хялифяйя гаршу эялдиляр. Сеййид цчцн бир
аз аьлашдылар. Гялядян дцшдцляр.
Бу тяряфдя Сеййид ол гуйуда отуруркян эюрди бир яъдяща эялди ки, Сеййид хоф ейляди. «Айяти-Ялкурсини» огуйуб ят185
рафына цфцрдц. Яъдящанын няфясиндян эуйу исти олду. [132]
Сеййид йахын эялиб баш галдырды гуйудан йухары эетди. Сеййид рявайят ейляди ки, уч бин кярря гылщяввяллащ огудум.
Андан яъдящанын гуйруьу чякилди эетди.
Бир нищандан сонра йеня эялди. Ол эетдц ки, йолдан ряван олды. Фи ящл йедди эцн чыгды эялди. Сяккизинжи эцн Сеййид
фикр ейляди ки, яэяр бян хилас олурсам бу яъдящанын сябябиня
оларам. Эюзляди онун гуйруьуна бярк йапушды. Гуйруьын
гужаглады. Яъдяща гуйруьын бярк гапды. Сеййиди эютцрцб
гуйруьы йухары эетди. Сеййид дейир: «иланын истилиэиндян аз
галды ки, бищуш олам, юзцмц сахладым». Бир нищандан юзцн
гуйудан тышра эюрдц. Сяждейи-шцкцр ейляди. Дуруб яъдящаны
эюрмяди.
Чцн сабащ олды. Йеня намазын гылуб гуран огуркян
эюрдц гаршудан бир сцри донгуз чыгуб эялди. Ейля ки гуйунун аьзына йахын эялди, чобан чаьырды ки, ей Баттал, ей Гяттал, ей набекар, ей налан дейцб, щярзя сюйляди. Сеййид дуруб чобанын йанына эялди диди: - Ол гуйуда нейлярдцн? Чобан диди: - Баттала сюэцрдим. Сеййид диди: - Бу донгузлар кимцндцр, диди Китайунундур. Сеййид диди ня хябярцн
вардур, диди:
- Гейсяр Малатийайа эетди. Чин падшащы иля ялбир олдулар
ким, Мящяммядиляри [132а] арадан эютцряляр. Сеййид адын
хябяр алды, диди: - Адым Луландыр. Сеййид диди: - Бян эеня
Батталам, эял мцсялман ол. Кафир щярзя сюйляди. Сеййид боьазындан дутуб жаныны жящяннямя исмарлады. Тез чобанын
донларын эейди, чобаны гуйуйа салды.
Ахшам олды донгузлары сцрцб шящяря эятцрди. Донгузларун ардынжа эетди. Бир улуханяйя эялди. Мягярр ол Китайунун кюшкц иди, донгузлар щяр бири йериня эитдиляр, ибадятэащ
эюрдц. Бу кащиня эежя дцшмцшдцр. Сянэ цстцндя бир бардаг варды. Сеййид бу суффядя отурду. Чыьыр чыгартды, бир нищандан сонра бир гараваш эялди. Бир чанаг аш эятирди. Ичиндя
бир гядяр ят, амма гойун яти иди. Бир ятмяк цстя. Сеййид ашдан бир аз йеди. Гарны дойду. Аллаща шцкцр ейляди.
186
Бир нищан кечди. Китайун чыгуб эялди. Гара донлар эеймиш мащитабана бянзяр Лулан гаршусунда отурды. Мялул
Сеййидя бахды, диди:
- Лулан нежясян? Сеййид айаьа дуруб хидмят ейляди.
Китайун диди: - Лулан, бу эцн жащя (ики мяляйин яср
олундуьу гуйу – А.Р.) вардунмы?
Лулан диди: - Бяли, вардым. Она исмарладыьымы унутма.
Яэяр Батталдан бана бир хябяр эятцрсян, сяни бяй ейлярям
диди. Сеййид диди:
- Ей ниэар, бян бу эцн жащя вардум. Та бир сяс эялцр
иди. Китайун бу сюзц ешидиб аьлады диди:
- Вай дяриьа, юз ялцм иля ейлядцэим иши, кимся дцшмян
ейлямязди, онун киби сярдары юлдцрдим. [133] Йахшы будур
ки, варуб юзцмц ол жащя салум, диди. Щейцфдцр ки, бян андан гейри кишинин йцзцня бахам. Сеййид галды диди: - Йа
мяьлятя (фитня тюрядян сюз – А.Р.), «йа падшащ, сян Китайун
йцряэин мум ейлямисян». Сеййид диди: - Ей мялакя, яэяр
мяслящят ейлярсян, сабащ кямянд алуб эедялцм, мянцм белими баьла енцб сизя аны эятцрялим. Китайун диди: - Ей Лулан, яэяр сян бу иши ейлясян, эюр бян дяхи сяна нейлярям. Китайун шадлугдан ол эежя йатмады. Кямяндляри жям ейляди.
Сеййид дяхи ялсабащ донгузлары чыхаруб сцрцб ол жащя
эялди. Китайун дяхи бир хадим ики гараваш иля эялцб Лулана
йетцшди, диди: - Ей Лулан, эежя ки сюзля разымысан? Сеййид диди: - Бяли, амма мян ки, сабащдан мунда эялдцм бу гуйудан бир киши чыхды башы айаьы ачуг ол йеря эетди. Буйур хидмяткарлар мунда дурсун, биз варуб бир эюрялцм нежя кишцдцр. Китайун «йахшы дейирсян». Хадимляри анда гойуб эетдиляр. Чцн хялвят Сеййидля эетдиляр. Сеййид Китайунун атынын
жиловун дутды. Китайун диди: - Ей Лулан, нейлярсян? Сейид,
диди: - Бир бана дцрцст нязяр гыл Луланам? Китайун нязяр
едцб, бихуд олды. Луланын цстя дцшдц. Бир аздан сонра эюзцнц ачыб диди: - Ей пящляван, бу эюрдцэцм душмудур,
йохса хяйалымдур? Сеййид диди: - Эюрцрмцсян мяфьудиййят
пейьямбяр мяни хилас ейляди. Китайун диди: [133а] - Худа187
вянда, эцнащ ейлядим. Тягсирими билдцм, баьышла. Сеййид ки
Китайуны кянара чякцб гужду. Гаравашлар аны эюрцб дяхи
Сеййидцн айаьына дцшцб мцсялман олдылар. Дярщал Сеййидцн атыны вя донларыны эятирдцляр. Сеййид дяхи донларын эейди. Гейсярдян хябяр сорду диди: - Имди бир айдур ки, Малатийайа эетдиляр, дяхи билмядцм. Сеййид диди: - эяряк мян эедцм. Китайун Сеййиди алуб шящяря эялди. Щяр ня ки яля эялян
шей варса йахшыларын алдылар, атлара йцклядиляр. Гырг гул, гырг
гараваш вя гырг хадим алуб язми Малатийайа ейлядиляр.
Бу тяряфдя чцн ки сабащ олды ики ляшкяр сяф баьладылар.
Ислам ляшкяриндян Яли бин Мизраб Хцрзями мейдана эирди.
Йетмиш кафири жящяннямя эюндярди. Уртек Чини мейдана
эирди жянэ ейлядиляр. Ахыр бир-бирин атдан салуб пийадя олдылар. Яли ийля кешиш дутушдылар. Яли Уртеки эютцрцб йеря вурды.
Диня дявят ейляди башын кясди. Фирянк Чалут мейдана эирди.
Бир аз жянэ етди Яли шящид олды. Мцсялманлар мялул олдулар.
Абдцлвящщаб мейдана эирди, эирифтар олды. Ящмяди Тарран
мейдана эирди, эирифтар олды. Сцлейман, Щябаб оьлу Наср,
Жудя, Яли бин Щашым вя Абдцссялям бунлары мейдандя йыкды вя баьлады. Ялям дибиня эятцрди. Гейсяр шад олды вя ямр
ейляди ки, анлары юлдцряляр.
Хялифя ял эютцрцб эюзцн эюэя дутды, мцнажат ейляди.
Наэащ эюрдиляр. [134] Гейсяр йолундан тоз чыгды. Ичиндян
ялямли атлу чыгуб эялди ики йцз киши бир сары ялям дибиндя Сеййид Газини Ямир эюрцб, Сеййиди билди диди: - Йаранлар, ол эялян Сеййиддцр. Бу сюздя икян хялифя филдян ашаьы енцб, йцз
йеря урды. Сеййид Китайуны гаршуда гойды. Юзц цч кяря пейа-пей няря уруб йериди. Мейдана эирди диди: - Ей кафирляр,
сандынуз ки, Баттал юлди. Щаг тяаланын мюжцззаты иля хилас
олуб эялдим, ялимдян нежя гуртуларсуз? Иншаалащ Гейсяри
бир язаб иля юлдцрцм ки, атасынын юлцмц анын йанында щалва
ола. Мцсялманлар аны ешидцб гаршу вардылар, эюрцшдиляр. Хялифя буйурды, бяшарят тябил чалдылар, шадлыг ейлядиляр. Сеййид
мейдана эириб Жалут бярабяр эялди. Сеййидя жида щяваля ейляди. Сеййид мяни ейляди. Сеййид аллащ дейцб, бир зярбя урды.
188
Ляйин галхан эятирди тяпясиня тохунду. Атла юзцни йерилян
йексан ейляди. Сеййид бир-биринцн ардынжа он йедди пящляван юлдцрди. Дяхи кимся мейдана эирмяди. Фяхфур Чини диди: - Ей Гейсяр, сян [134а] дедцн ки, мян, Батталы юлдцрдим.
Гейсяр хяжил олды, диди. Бу ол деэилдцр. Бунлар бу сюздя икян
Сеййид мейдана эирди. Эюрди кимся мейдана эирмир. Юзцни
кафирин ляшкяриня верди. Кафирин ганыны сел киби ахытды.
Чцн ахшам олды. Тябил ясайиш урулды. Сеййид дяхи дюндц
йаранлар гаршу вардылар. Сеййид хялифя йанына эялди. Йцз йеря гойды. Хялифя пийадя олуб Сеййид иля эюрцшдиляр. Сеййидцн
ящвалын сорушды. Сеййид диди: - Щекайятим чогдур. Иншаллащ
фяраьат сюйлярям.
Сеййид нязяр едцб эюрди йаранлардан бир нечяси яскцкдцр. Сеййид ящвалларын сорды дидиляр ки, анлар эирифтар олдулар. Сонра Адн Бану, Бядрян щекайятин дидиляр. Сеййид анлар цчцн хейли аьлады. Сеййид анд ичдики аьзума бир логма
гойманам Гейсярцн ишин бир йаня етмяйинжя вя йаранлары
гуртармайынжа, тез жамя йетди, гялуб ряваня олды.
Чцн Гейсяр ляшкяриня йахун эялди. Наэащ гаты йаьмур
йаьды, туфан гопду, селляр эялди. Чадырда адамлар дюзя билмяди. Кафир ляшкяри сярасим олдылар. Щяр бири бир йана даьылды. Сеййид андан бир чадра эирди. [135] Йаранлары эюрдц зинданда отурурлар. Сеййид бунларын бяндлярин кясди. Бунлар
Сеййидцн айаьына дцшдцляр. Сеййид бунлары баьрына басды,
эюзляриндян юпдц, ляшкярдян атлар алуб миндиляр. Сеййид
бунлары юз ляшкярляриня эятцрди, юзц гайудуб бир йеря эялди
эюрди ким, даь дибиндя он биня гядяр ляшкяр йаьмурдан
гачмышлар. Бириндян Сеййид хябяр алды ки, Гейсяр гандадур?
Диди:
- Жящяннямдя. Сеййид диди:
- Бяс мунда сиз нейлярсцз? дидиляр:
- Йаьмурдан гачдыг. Сеййид диди:
- Бяс нежя едялцм, эиня хябяр алды ки, бу ня ляшкярдцр,
дидиляр Шащ Гяряванундур. Сеййид ирялц варуб шащ Гярявана салам верди, диди. Гейсяр сизи истяйир. Бир хош йер ялимизя
189
эирди. Селдян ямин олдуг. Ол дяхи мундя эялсцн, мябадя
Батталын жянэиня дцшяр. Гяряваны алуб мяьриб ляшкяриндян
чыхартды. Бир аьажын дибиня эятцрцб бир язаб иля йыхды. Бу
аьажа сарыйыб гойду. Гяряван шащы диди:
- Мяни нийя сарудун, Сеййид диди:
- Сяни сел апармасун. Су эялди. Аны дяхи Гяряван йанына эятцрцб бир аьажя сарыды. Ялгисся, Гейсярцн вя Фяьфур
Чинин гырг ады бялли бяэляри ки вар иди, жцмлясини бир-бир аьажа боьазындан асды. [135а]
Чцн сабащ олды, йаьмур ачылды, эюз эюрдц. Ляшкяр бяэлярини ахтардылар тапмадылар. Эюрдиляр ким, жцмлясини боьазларындан асмышлар. Фярйад-фяьан ейлядиляр. Башлары гайсыйа дюнди. Гачмаьа йцз дутдылар. Сеййид няря уруб щямля
гылды. Йаранлар дяхи щямля ейлядиляр. Чог кафирляри гырдылар
вя ясир ейлядиляр. Сонра ляшкярцн малларын жям ейлядиляр. Хялифя Сеййидя чог дцалар ейляди. Ол малы ьазылара улушдурдылар. Жцмляси шад олдулар.
Андан сонра Китайуну Сеййидя ниэащ ейлядиляр. Той,
дцэцн едцб вердиляр хялифяйя, чог мал ийля Баьдада ряван
олды.
Чцн Гейсярцн бир оьлу галды Ясатур нам. Бяэляр аны
падшащ ейлядиляр. Сеййидя елчиляр эюндярдиляр ки, Гейсяр диди:
«Бян анын гулуйам». Ня ким атам сана ня ейлядися, бян
ону ейлямярям. Чцн Сеййид намяни огуды, диди: - Бу сюзи
атасы дяхи сюйляр иди вя вяфа ейлямяди, хярражы вермяэи дяхи
бойнуна алды. Бу да гябул ейляди.
Равиляр беля рявайят ейлядиляр ки, бир эцн хялифя бир нечя
киши ийля шикара эедиркян эюрди бир аьажын дибиндя бир киши йатур. Бурны гулаьы кясцк. [136] Чцн хялифя аны эюрдц аьлады.
Сордылар ким, сяни ким беля ейляди, диди: - Бян Сящил тажирям.
Рума эетмишдим, гумашымы Гейсяря сатдым. Парасыны истядим вермяди. Дидим бу мал хялифяниндир. Ажыглануб мяни
бу щаля салды диди: - Вар, хялифяйя сюйля вя мян дя эялдим ки,
мяним малымы вя гисасымы Ясатур Гейсярдян аласан. Хялифянин буна рящми эялиб шящяря гайытды. Ляшкяр жям едцб Ма190
латийайа эялдиляр вя бунлар ешитдиляр хялифя эялцр. Ямир, Сеййид Баттал йаранлара гаршу варуб шящяря эятцрдиляр. Хялифя
щекайяти Сеййидя билдцрди. Сеййид диди: - Худавянда, сиз
зящмят чякмякдя ня щажят, диди. Бян бу ямри йериня йетирярдим диди: - Доьру дейирсян, айаьым хатирим гязавятя щявяс ейляди эялдцм Малатийадан йцз бин яр жям ейляди.
Бу хябяри Ясатур ешитди ки, хялифя Малатийайа эялди. Ляшкяр жям ейляди ким, Исламбула эяля. Ясатур дяхи нечя кяря
йцз бин яр жям ейляйцб эялиб отурдылар. Ясатурун бир вязири
вар иди, Данйал адлу, ону хялифяйя эюндярди ки, Батталы дутуб бана версцн вя дяхи хяраж бойнуна алсун чцн ол кясляря
хяйал ейлямясцн, яэяр йох деся, тямам [136а] исламы хяраб
едярям. Чцн намя хялифяйя мязмуну мялум олды, Сеййид
ажыгланыб вязирин ики йцзини вя ики гулаьын кясцб ялиня верди
диди: - Ей сяк, (ит) би дин, вар сюйля ки, атан бяндян ня алды
ки, сян ня алурсан. Бу хябяр Ясатуря эялди.
Сабащ олды нягаряляр дюкцлдц. Ляшкярляр сяф баьладылар.
Кафир ляшкяриндян Гурт фирянэ мейдана эирди. Мцсялмандан Сящил мейдана эирди. Гурт Лящин йетяр яндаз иди. О Гыл
Сящили шящид ейляди. Дяхи бир пящляваны да шящид ейляди. Гурт
Лящин няря уруб чаьырды. Щаны Баттал эялсцн. Сеййид мейдана эирди. Гурт Ляйин бир ох йайа гойду, долдурунжа Сеййид
йетишцб жида ийля еля урду ки, галхандан кечцб боьазындан
о тайя чыгды. Атындан гапды йеря урды. Кяффар ляшкяриндян
няря гопду. Зярбун нам бир кафир мейдана эирди. Щялак олду. Ясатурун ажыгындан эюзляри ганя дюндц, юзц мейдана
эирцб Сеййидя щямля эялди. Сеййид дяхи щямля ейляди, Ясатур
эюрдц ки, ьяним (дцшмян кяс - А.Р.) эцжлцдцр, юнцндян
гачаг дейилди. Ол ики дярйа киби ляшкяр жцмляси бир-бириня гарышды. Ган су киби ахды. Ясатур эюрдц ким, ислам ляшкяри гошулдулар. Бир йахшы бядюв ата минцб йцз чевирди. [137] Сеййид йетишцб кяффар ялямин йыхды. Кяффар ляшкяри сынуб гачдылар. Мцсялманлары гырдылар, кимисин ясир ейлядиляр. Гянимят
малын йыьуб жцмляси хялифя йанына жям олдылар. Маллары йетцрдиляр. Хялифя диди: – Мяним хатирим беля истяйир ким, Гей191
сяри бир йана йетирмяйинжя арам етмяйим. Сеййид диди: Ямр сяниндцр. Хялифя тез нягаря дюэдцрдц. Исламбула язм-и
ейлядиляр.
Чцн Ясатур Исламбула эялди, хязиня ачуб, мал тюкдц.
Наэащ Баттал цстцмцзя эялмясцн дейцб, ляшкяр жям ейляди.
Ясатур бяэляри жям олуб, мяслящят ейлядиляр ки, Баттал жадудур. Ол жадуйа бир жаду эяряк, эятцрцб бир-бириня мягайил
едялцм. Щарун адлу бир вязир вар иди. Диди: - Шаща галан
йердя бир Щярус адлу щягиги жаду оьландур. Яэяр о эялирся
бу гювмя жаваб верцр. Ясатур буйурду намя йаздылар ким,
«Бян сянин гулунам Мунда бир киши вардур, Баттал дейирляр
атамы юлдцрди. Имди мяним гясдимдядур. Кярям ейля эял,
бяни андан гуртар. Щяр ня буйурсан жанимя миннят билцрям, сяня хидмят едярям» дейцб, намяни эюндярди. Бунун
цзяриня гырг эцн эечди вя гырг эцндян сонра хябяр эялди ки,
[137а] «Щарус нам жаду эялди». Юзц гаршу варды наэащ щава йцзцндян бир гювм пейда олды. Кими донуза бинмиш кими яъдящайя бинмиш. Щяр бири бир иланы гамчы ейлямиш щяр бири
нюв иля эялиб сящрайя дцшдцляр. Гохуларындан адам йанларына эедя билмязлярди. Ясатур аны эюрцб горгды. Пийадя олуб
гаршу йериди, эюрцшдцляр. Йар кащиня эялцб язим гонаглыг
ейляди.
Щярус диди: - Бян ешитмишям ол, Баттал щейбятлц пящлявандыр. Дюрд китаб огумушдур. Бян она щяриф олманам.
Амма бир жаду билцрям. Зцл-гярнейн дахмасында олур,
Жузяндя жадудур. Гырг аршун гяддц гамяти вар, яэяр ол
эялся жащан долу Баттал олурса щяггындан эялур. Ясатур буйурды, намя йаздылар. Щярус намяни алды. Щява йцзцндян
пярваз уруб эетди.
Наэащ хябяр эялди ки, Баттал эялди. Ясатур ешидцб мялул
олды. Ол, Сеййид Баттал Ьази эялди. Далусында Малатийа бяэляри эялди. Андан сонра хялифя, йцз газы архасында, дюрт йцз
хош авазлу газиляри, саьында вя солунда «Инна фатещна» сурясин охудулар. Мцгяррябляр (йахын, сарайа йахын адам –
А.Р.) юнцндя тякбир эятириб ол аь филин цзриндя хялифянин тах192
тыны бяркитмишляр. [138] Хялифя тяхт цстцндя отурмушды. Пейьямбярцн ялями дибиндя вя цстцндя йазылмышды: «нясрун мина Аллащ вя фятщцн гяриб вя бяшширцл мюминун йа Мущаммяд».
Чцн Ясатур бу язямятля хялифяни эюрцб ащ ейляди, диди: –
Йа нар-ы нур! Мян сана нейлядим ки, бу гювми бана щяваля
ейлядцн? – дейиб аьлады.
Ислам ляшкяри эялцб Исламбула гаршу дцшдцляр. Дярщал
Сеййид буйурды, «Мусал кадесини» Ясятура эюндярдиляр. Эялцб йетишди, диди: - Эял кцфри тярк ейля иманя эял, йохса тямам Рум вилайятини хяраб ейлярям.
Бу хябяри ки Ясатур ешитди, аьлады диди: - Баттал он эцн
бана мющлят версун бян дяхи рящбанларым ийля мяшвярят
едялцм эюрцм ня буйурурлар вя дяхи сизцн цлямаларынызла,
цлямаларымызы бящся гойалым. Щансы дин гцввятли олурса аны
дуталым, диди. Мусал кадиси хялифяйя хябяр эятцрди он эцн
мющлят вердиляр. Чцн Гейсяр хялвят галды. Диди: - Дяриьа, бу
вилайяти бунлар хяраб едцрляр. Мян чарясизям дейцб, йцзц
цстя дцшцб аьлады. Мяьяр Ягбанын оьлу анда щазыр иди диди:
- Шяща, сян гям йемя, [138а] бян Батталы бу яскярдян аваря
идим. Галанын иши асандыр. Ясатур анда диди: - Яэяр сян бу
иши бажарсан, гыз гярындашымы сана веряйцм.
Вялид юзи суфийаня донлар эейди, тясбещ дцзцми бойнуна салды. Сабащ вягти мцсялманлар намаздан фейз олжаг
ичяри эирди, аьлайуб йцз йеря гойду вя бир намя чыгаруб габагларына гойду. Намяни алуб огудулар. Яввял Аллащ адын
йад етмиш вя пейьямбяря салават эятцрмцш, андан Сеййидя
дца йазмыш вя демиш: «Мян Абдцлмюмцням, мяьриб падшащыйам. Ешитдцм ки, Сеййид Баттал, Исламбула гязавятя йарагланмыш. Бян дяхы ляшкяр жям ейлядим. Йетмиш бин кишийля
эямийя миндим наэащ бир хяраб йеря эялдим. Гайд-ы Мцниййя дирляр. Анда бир кафир вар Жавни Фрянэ дерляр. Дохсан
бин фрянэля эялцб эямиляримцзи даьыдуб вя бизи щясар ейлядиляр. Имди бу мцсялманлара бир чаря едцн. Яэяр йалгуз Сеййид эялся бизя бясдцр».
193
Намя огунды. Хялифя диди: - Яэяр Сеййид варса ишимиз
йахшы олмаз, жцмлямизцн башы одур, биз ансуз иш бажармануз. Сеййид о саят атланды ряваня олды.
Эцнлярдя бир эцн бирини йанына эятцрди, диди:
«Мундан, ол йеря ня гядяр йол вар?» [139] Диди: - дяниз иля йетмиш эцн йолдур. Сеййид диди: - Аз йол имиш. Сеййид
хялифядян дястур алуб ол мялун ийля дяниз кянарына йетцшцб,
эямийя минцб ряван олдылар. Жезиряйя эялцб чыгдылар. Сеййид
намаза дурду. Вялид ляйин тез эямийя минцб, Сеййид чаьырды: - Ей мялун, щанда эедирсян? диди: - Ей Баттал, сянин щаггындан эялдим. Ейля ейлядим ки, юмрцн олдугжа адам йцзин эюрмяйясян. Бян Ягба газынын оьлуйам дейцб ряван
олды. Сеййид анда галды. Чог эязди, адям ясяри булунмады,
Щагг-тяаланы щязрятиня мцнажат ейляди.
Наэащ эюрдц ки, бир гары чыгуб эялди. Сеййид аны билцб,
айаьына дцшдц. Зира ки, бир нечя йердя Сеййидя йардыма эялмишди. Сеййидин юнцндя бир табаг гойду. Ичиндя ики ятмяк,
бир паря щалва. Сеййид йеди. Гары диди: – Ей жиэяр эушям! Ничцн беля ьафил олуб мялунун сюзцня уйдун. Дур имди сяни
Хызыр йанына апарым. Сеййид иля бюйля эедиркян эюрдц ки, бир
хош чямянляр вя бир чешмя йанында бир гожа намаз гылур.
Чцн намаздан фариг олды. Сеййид Хызырун айаьына дцшди,
ялин юпди. Хызыр Сеййиди баьрына басды. Ики эюзцндян юпдц.
Бир эцн, бир эежя сющбят ейлядиляр. Чякцб Сеййидя уч ок верди диди: - [139а] Ей жиэяр эушям! сана эяряк олар. Хызыр ол гарыжыьа диди: - Буны ляшкяриня апар. Хызыр иля вида едцб, ол гаружугла ляшкяр жанибиня ряваня олдылар. Гары Сеййидя диди: эюзцн йум, йумды, ач диди, ачды. Юзцн дярйа кянарында
эюрди. Ня Хызыр вар, ня гары вар. Щагга ляшкяр ейляйцб ряван олды.
Бу тяряфдян чцн Вялид ляйин Гейсяр йанина эялди, ящвалы
билдирди. Гейсяр шад олды, бу щалятдя Щярус Жаду эялди. Сеййидцн хябярин билди ким, Сеййид аваря олмуш диди: - О эялинжя бян бу ляшкяри бир йан ейляйим. Тез нягаряляр дюэцлди.
Кафирляр Исламбулдан дышра чыгдылар. Хялифя хябяр алуб атлан194
ды, ики ляшкяр бир-бириня мцгабил олдылар. Бир жаду мейдана
эирди. Мцсялманлардан бир киши мцгабил эялди. Жаду, яфсун
огуды, зищир ейляди, бир шишя атды. Абдцлвящщабын дюрт йаны
сел олды. Дидиляр, Абдцлвящщаб гярг олды. Рясул дцасын огуды. Ол сел набуд олды бир гылынж урду жаду ики паря олды. Жадунун о бир гардашы мейдана эирцб жадулуг ейляди. Рясул
дцасынын бярякатындан кар ейлямяди. Аны дяхи щялак ейляди.
[140] Нягтай-и Фирянэ йедди бин фрянэ иля щямля гылуб, Абдцлвящщабы ортайа алдылар. Хялифя буйурды, Ящмяди Тарран,
Няср Абдцссялям, Яли бин Щашым, Жудя Мящяммяд бин Яли
щямля гылдылар. Ики ляшкяр бир-бириня гарышдылар. Щярус Жаду
йердян бир авуж топраг алуб бир яфсун огуду. Мцсялманларын цстя сяпды. Бир зцлмят гопду гаранлыг олды. Мцсялманларын цстя чюкдц. Ялляри баьланды тагятляри галмады. Ислам
ляшкярини хялифянин цстя говдулар. Хялифя йцз йеря гойуб,
щяггя мцнажат ейляди, диди:
- Пярвярдиэара, бу ислам ляшкяриня бир мядяд ейля, дейцб аьлады, ол саят Сеййид ляшкяря йаваг ейляди, эюрдц ки, ислам ляшкяри сынмыш. Наэащ бир няря пейда олды. Сеййид авазын ешидцб шад олдылар. Тез Ашгары йетирдиляр. Минди щямля
гылды. Щярус ляйин бир йердя дуруб яфсун огурды. Мцсялманлар цзяриня топраг сяпирди. Дярщал Сеййид йетишцб няря урды.
Ня гядяр яфсун огудуса кар гылмадылар. Диляди гачя Сеййид
йетцб тиь-сяххакы юйля урды. Ики паря олды. Чцн Щярус юлди.
Алям мцняввяр олды, гаранлуг эетди. Газылар щяряси бир яъдяща киби олдылар. Дюндцляр кяффар [140а] ляшкярин басдылар.
Жадулар Сеййиди эюряндя гачдылар. Кяффар ляшкярин эырдылар.
Мцсялманлар шящяри арайа алдылар. Сеййид хялифя йанына эялди. Йцз йеря верди, хидмят ейляди. Ол сярэцзяштин ярз ейляди.
Жцмляси щейран галдылар. Сеййид диди: «Вялид ляйин ня гядяр
ким мундадур, бяласы яксцк олмаз».
Бир эцн Жузянд эялди, Гейсяр шад олды. Сабащ олды, Жузянд ляшкяри эялди. Ясатур Гейсяр Жузяндя гаршу эялди эюрцшди. Сарайына эятцрди, йедиляр ичдиляр. Жузянд сярхош олды
диди: - Ей Гейсяр, мялул олма, тамам Гаф Даьы ялимдядцр.
195
Дивляр пяриляр бяним горгумдан йатмазлар. Ня Батталу, ня
хялифяни гоймарам. Эежялярин ода йыгарам, диди. Гейсяр бу
хябяри ешидцб жаны йанды диди: - Вай, дяриьа, юзцм юз ялцм
иля айаьума даш урдум. Бу киши ня Батталы гойар вя ня мяни. Жанына горгу дцшдц.
Сабащ олды Сеййид шящяри ьовращ доланду. Наэащ, бир
ох шящярдян габаьына дцшдц, ужунда бир намя йазмыш ким,
«ол бинам Хцда, икинжи бинам Рясул вя дяхи Шямасдан Сеййидя дца ким, Вялид ляйин бизим сирримизи билцб [141] Ясатур
Гейсяря салдурды, бизи цч мцсялман иля зиндана гойдулар,
ялбяття бизи унутмайасыз».
Чцн намяни огуйуб аьладылар. Йаранлар хябяр алуб
жцмляси пяришан олдылар. Сабащ олды. Ляшкяр атлануб тышра
чыгдылар. Ол кяслярдян Жузяндя мейдана эирди. Гырг аршын
гяддц-гамяти вар иди. Бир кярэяданя бинмыш вя бир гара паласа эирцб дурды. Ол Жузяндин ляшкяриня вцжудларындан одлар саждылар. Кафирляр вя мцсялманлар анлары эюрцб горгдулар. Сеййид Хялифяйя дца едцб, язм-и мейдана ейляди. Жузяндийя бярабяр эялди. Ейля ки, Сеййиди эюрди, диди: - Кимсян?
Диди: - Кими истяйирсян?
Диди: - Батталы истяйирям.
Сеййид диди: - Ол истядиэцн мяням. Жузяндя диди: - Бу
алями хяраб едян Баттал сянмисян? Сеййид бяли дейяндя, о
мялунун эюзляри гана дюнди, голтугундан бир даш чыхаруб,
бир яфсун огуды. Сеййидин цстцня «од ичиндя гал!» дашы атды.
Ол дашдан яъдящалар пейда олуб щямля гылдылар. Сеййид пейьямбяр дцасыны огуду. Жузяндин жадулуьы батил олду. [141а]
Ол дям ол гаружуг чыгуб эялди диди: - Ей Сеййид, ол Хызыр
верян огларын бирини ол мялуна ат. Сеййид бир ог атды, Жузяндянин саь эюзцня догунды, далусундан чыгды. Фярйад
ейляди. Бир дяхи сол эюзцня урди. О тайындан чыхды. Жаду ащ,
ейляди диди: - Ей Баттал, яййарлыг иля мяни щялак ейлядцн.
Сеййид атыны сцрцб ирялц эялди. «Ниййят ьярасяпи аллащ» дейцб, тиьи-сяххакы еля чалды, ики паря ейляди. Жаду ляшкяриндян
196
фярйад-фяьан гопду. Мцсялман ляшкяри тякбир эятцрцб ат
салдылар, няря уруб щямля гылдылар. Жаду ляшкяри дяхи дюзмяйцб гачдылар. Жузяндянин эювдясин йыгуб эятирдиляр, Ясатур
гейсяр шящяря гачдылар. Чцн Абдцлвящщаб бусгуйа эетмишди. Ясатур аны оьрады дутуб ясир ейляди. Кафирляри гырдылар.
Галаны шящяря эирдиляр. Хялифя Сеййидя йуга дцалар ейляди,
эялцб гондылар. Сеййид буйурды, Ясатуры эятцрдиляр. Сеййид
диди: - Ей мялун, тез мцсялман ол! Йохса юлдцррям. Ясатур
диди: - Ей пящляван, мян мцсялман олурам. Имди бана тяяллцг ики [142] бин шящяристан, йедди бин гяля вардур. Жцмляси
ялдян эедир. Аси олурлар, эялцн бу дяфя бана хярраж кясцн.
Анд ичцм ислам дийарына гясд ейлямяйим. Хялифяйя Сейид,
бяэляр мяшвярят едцб, дидиляр. Имди яэяр буну юлдцрсяк, бир
оьлуну, йериня гойарлар. Гяляни эиня мющкям едярляр. Барышмаьа иттифаг ейлядиляр. Сеййид диди: - Ей Ясатур, эял имди
бу шящяр ичимдя бана бир эюн мигдары йер вер нишан ейляйим. Ясатур диди: Хош ола. Андан сонра анд ичцб сазиш ейлядиляр ким, дяхи бу сюздян дюнмязляр. Хяражы бойнуна алды.
Сеййид бир сыьыр эюнц назик шырым чякди ки, узуну дюрд бин
аршын олду. Ол шящяр ичиндя о эцшядян цзцнц бир йеря дутды,
белирляди. Аьажларын гырдылар, нечя килсялярин дцкканларын хяраб ейлядиляр. Ясатур чун ону эюрцб хялифя йанына эялди. Шикайят ейляди диди:
- Мяндян дюрд бин мигдар йер истяди, имди шящярцн йарысун тутды хяраб ейляди. Хялифя Сеййидя диди: - Ничцн беля
ейлярсян? Сеййид диди: - Гязяблянди, хяшимля Гейсярцн йцзцня бахды. Гейсярцн ичиня од дцшдц, горгуб эялцб Сеййидцн
айаьына дцшдц диди: - Хцдавянда, щяр ня ким хатириндян
кечир, ейля юзцндян. Сеййид диди йери, имди Шямас цч бин
мцсялман ийля щябсдядцр тез эятцр, диди. Ол саят эятцрдиляр.
[142а] Жцмлясиня йахшы хялятляр верцб, Сеййид йанына эялдиляр. Хялифя Сеййидля Шямасля сющбят ейляди. Йаранлар иля беля
Сеййид дяхи сарайлары вя нечя дцээанлары йыкуб, йериня мясжидляр бина ейляди. Ня гядяр мцсялманлар анда ким, шящид
олмушлар иди анда дяфн ейлядиляр, Гейсярдян дяхи йедди иллик
197
хяраж алдылар. Гейсяр иля вида едцб андан кючцб Малатийайа эялдиляр. Ямир хялифяйя бюйцк гонаглыг ейляди. Йедди эцн
дурдылар. Сяккизинжи эцндя хялифя мягамына варуб, галан
мюмцнляр бунда йемякдя ичмякдя галдылар.
Щекайяти диэяр чцн мящяррям айынын онунжы эцнц иди.
Адына эцнц Малатийайа хябяр эялди ки, Мутасым хялифя вяфат ейляди оьлу Мцмин тяхтя чыгды отурды. Хялифя юлди. Ямир,
Сеййид, йаранлар йедди эцн йас дутдулар. Андан шящяри, хялифяйя эетмяк цчцн Абдцлвящщаба тапшурдылар. Андан жцмляси хялифя иля биат етмяэя эетдиляр.
Чцн Сеййидцн цч оьлу вар иди. Биринин ады Яли, бири Бяшир
вя бири Нязир. Икиси эичик иди, Яли нювжяван иди. Яли Сеййид иля
эетди. Икиси мунда галды чцн Бяшир вя Нязир бир эцн шикаря
эетдиляр эялмядиляр. Ня гядяр агдардылар чаря олмады. Абдцлвящщаб пяришан олды. Баьдада адам эюндярди ки, бялкя
атасынын ардынжа эетмиш ола дейцб, хябяр эятцрдиляр ким, анда деэил. [143] Абдцлвящщаб диди: ки, варын дяриьа, Сеййид
оьланларын бана исмарлады. Онлар бяллцрсиз олды, бян Сеййидя
ня жаваб верим дейцб аьлады. Тез Рума адам эюндярди ки,
хябяр билсцн. Адамлар эялцб хябяр билдиляр, дидиляр: «Гейсярцн Тякфур шащ адлу оьлу итмиш. Щяр эежя бяэлярцн оьланлары
вя гызлары итир, кимся билмяз нежя олур. Дейирляр, Батталдур
бу ишляри едян».
Гейсярцн тагяти галмады вя Абдцлвящщаб ежаз олуб ьямя батды эялцб Румя йетди.
Чцн Абдцлвящщаб язм-и Рума ейляди Гейсярцн жясусу
хябяр эятцрди ки, мян Баьдада вардум бу ишляри Баттал ейлярмиш. Бунлар диди, жцмля Рум вилайяти ана табе олмушлар
вя жцмля рящбанлар анын горгусундан щяр ил адам башына
беш батман мум кябяляриня эюндярцрляр. Бяс бцны Баттал
ня яжяб илмяк эяряк бу сюзц Ясятур ешидцб цряэи йанды. Пяришан олды. Бир пящляваны вар иди Агрануш фрянэ дерляр, ол эежя анын бир гызы гейб олды. Гейсярцн йанына эялцб аьлады диди: - Ей мялик, Бу заманда сяндян улу падшащ йогдур. Бир
щийлячи ады оьру ола горхуб хяраж верирсян, бу нежя бигей198
рятлик олурмы, биз едирцк. Агрануш чог шикайят ейляди диди: Бу эежя мяним дяхи бир гызым итди.
Гейсяр ешидцб мялул олды. Ятрафлара намяляр эюндярди.
Беш йцз бин яр жям ейляди. Ики йцз бин адамы Исламбулда
гойду. [143а] Гапулары мющкям едцб юзц дяхи цч йцз мин
яр иля Мямурийяйя эетди.
Бу тяряфдян чцн Абдцлвящаб бир эцн Румя йетцшдц.
Абдяст алыб, намаз гылыб йатды. Дцш эюрдц ки, бир гара палчыгдан гайрылмыш бцтя сяждя ейляйир. Кимся эялцб ол гара
донуны чыгаруб, аь дон эейдцрди. Абдцлвящщаб ойануб
«ястяфур» едиб аьлады. Абдяст алуб намаз гылуркян Ясятур
бяэляри иля эялцб эюрдцляр Абдулвящаб намаз гылыр. Гейсяр
ляшкяриндян Нягтайи фрянэ цстя йерцди. Диди: - Ей Баттал, бу
фитняляр нядцр едирсян? Бизимля яграр ейлядцэуня, дяхи бу
жанибя эялмирсян? Бу ня ишлярдцр ким, сян едирсян, щяр эежя
оьланларымызы, гызларымызы сян оьурлайырсан? Абдцлвящщаб
тез сычрайуб йериндян дуруб бир гылынж еля урду ки, ол кафири
ики паря ейляди, Ясатур фярйад ейляди, диди: - Ей Баттал, щаны
оьлум Тякфур шащ, щаны бу гядяр оьланлар вя гызлар. Сян
имди Румя гясд ейлямяйяжякдун. Имди гясд ейлядцн дейцб, тир-баран ейлядиляр. Гялябя гылуб, Абдцлвящщабы дутдылар, Гейсяря эятцрдиляр, эюрдц ки, бир аьсаггал кишидцр. Ясятур диди:
- Сян ня кишисян?
Ол диди: - Бян ол пирям ки, Мящяммяд Ял Мустафаны
эюрдцм. Цч йцз ил йашадум йетмиш кяз щяжжя эетмишям, бин
ики йцз кяря гязавят ейлямишям Истяр юлдцр, истярсян саь гой.
Ясятур чцн бу сюзц ешидцб, вязирляря [144] диди: - Бу ня? Ня
ейлямяк эяряк. Диди: - Шаща, буны юлдцрмя, хошжа сахлыйалум. Шаид эирся динимизя, Батталын ярлцки будур, бу олмуйажагса, Батталын ялиндян ня эялцр?
Гейсяр буйурды, Абдцлвящщабы Исламбула эюндярдиляр.
Эятцрцб бир хуб сарайа гойдулар. Ясатур гызына исмарлады
ки, щяр ня ким ейлясян ейля Абдцлвящщабы йолдан чыгар, диди. Гейсярцн бир гызы вар иди. Хурмянк дерляр иди. Гайятдя
199
хублардан иди. Йарым эежя юзцни бязяйцб, сярхош олуб Абдцлвящщабын йанына эялди.
Сялам верди. Диди: - Нежясян? Ей шири-няр Абдцлвящщаб,
диди: - Будур щалими эюрцрсян. Гыз диди: - Бу дцнйанын ахыры
щечдир. Дири икян зювг сяфа щасил етмяк эяряк дейцб бир гядящи долдуруб ичди диди: - Эял буны нуш ейля, бяним ийля кюлнцнц хош ейля ки, бу алям бир гярар, деэил дейцб эеня ялиндяки гядящи ичди, отуруб мяжлис яэлянжя арястя гуруб бир нечя гядящи ичцб мяст олды, дуруб Абдцлвящщабын дизи цстя
отуруб ялин бойнуна салды. Йцзин йцзц цстя гойуб, диди: Бир гядящи мяним ялимдян ич, бянцм ийля [144а] сющбят ейля.
Гыз гайятдя мящбуб иди. Абдцлвящщабын ихтийары ялиндян
эетди. Ешг диваняси олды.
Няим-жимля гырг эцн эялиб эетди, Абдцлвящщаб ешг атяшиня дцшди, юзцн саглады, наэащ Ясатур эялди диди: - Ей жиэяр
эушям, нежя ейлядцн? Гыз диди: - Щеч, чаря олмады.
Чцн Гейсяр бу хябяри ешидцб буйурды, Абдцлвящщабы
эятцрдиляр сийасят етдиляр. Гыздылар дидиляр ки, чцн Мясищин
гулу олмаз имишсян. Бойнуны вурун жялладлар гылынж чякцб
цстя йеридиляр. Ол дям гыз гапудан ичярц эирди. Шяфаят едцб
Абдцлвящщабы юз отаьына эюндярди, диди: - Ей Абдцлвящщаб, юлмякдян дири йахшыдур, хцсусян мяним киби мящбуби
баьруна басасын. Ол гядяр сюйляди ким, Абдцлвящщаб майыл
олды. Абдцлвящщаб юзц кюлнцндя диди: - Диними кюлнцмдя
мящкум ейлядим. Диним иля играр идим. Бунлары алдадым
бунун киби мящбуби бир баьрыма басым. Абдцлвящщаб гярар верди. Гыз ешидцб шад олды. Ялин Абдцлвящщабын бойнуна салды, бир нечя шяфаяткарлыь ейляди. Бир гядящ шяраб тюкцб
тявази ейляди. Мискин щеч ня демяди алуб ичди. [145]
Гыз дярщал Гейсяря адам эюндярди муштулуг ки, Абдцлвящщаб мясищинин гулы олды. Кафир шад олуб дуруб Абдцлвящщабын йанына эялди, ол дяхи бир гядящ верди, аны дяхи
алуб ичди. Гейсяр эеня шад олуб бир гядящ дя верди, аны да
ичди. Абдцлвящщабын башы гызды, цзцни ана дутды. Гейсяр
шадлуг ейляди. Аб-и Мябудяйи (Гцтсал су - А.Р.) иля йуды200
лар, цстиня кафир суйун тюкдиляр, зцннар баьладылар. Сонра
бцт юнцня эятирдиляр. Донгуз ятын йедирдцляр.
Гейсяр чог шадйаналыг едцб, Абдцлвящщаба йахшы хялятляр вердиляр, дюрт шящяр, отуз пара гяля, би нящайят мал
вердиляр. Йедди эцн той едцб гызы Абдцлвящщабя тапшырдылар. Чцн сярхош иди, йатды. Гыз отуруркян Абдцлвящщаб аьзындан бир аь гуш чыгуб учды эетди. Бир гара гуш эялиб аьзына эирди, щяман дям анын мякур суряти гапгара олды. Йеня
ойануб дурды отурды диди: - Тез шяраб эятцр, мящмурам.
Гыз шяраб эятцрди. Бир нечя гядящ ичдиляр. Гыз щекайятин билдирди. Абдцлвящщаб ешидцб, ащ едцб аьлады диди: - О аг гуш,
мяним иманумдур. Ол гара [145а] гуш, кафирдир дяриьа нечя илляри таят вя щяжжи гязалар ким ейлядим, зай олды дейцб,
аьлады. Гыз диди: - Щяля ол эетди. Ал бу гядящи бир ич, щяман
дям бир кясцк баш ровзяндян ашаьа енди щянуз ганы ахар.
Гыз аны эюрцб фярйад ейляди. Абдцлвящщаб гышгыруб гылынжы
ялиня алуб тышра эялди ки, эюря бу ня ишдцр. Дюрд жанцбя нязяр ейляди. Бир шей эюрмяди. Эерц эялцб отурды, щяман дям
даща щейбятли тазя адам башы йеня дцшди. Абдцлвящщаб гылынж алуб йеня тышра чыхды, щеч бир зад эюрмяйцб мячбур
галды евиня эялди. Гызы тапа билмяди. Фярйад ейляди. Гейсяря
хябяр ейлядиляр. Гейсяр эялцб о тязя башлары эюрцб ганы гачды.
Сабащ олды гызы чог ахдардылар, тапулмады. Жцмляси дидиляр, «буну Баттал ейляйцбдцр». Онун ишидцр. Гырг эцн бунун цзяриндян кечди.
Эцнлярдя бир эцн ямир дца ейляди. Жями бяэляри хялифя
саглады, Малатийайа эюндярди. Шящяря эялдиляр. Халыг Сеййидя гаршу эялцб эюрцшдцляр. Сеййид ики оьлуны, Абдцлвящщабы
[146] эюрмяйиб хябяр сорду. Ящвалы билдцрдиляр. Сеййидцн
тагяти галмады. Сеййид Муса бин Жудяни йолдаш эютцрцб ряваня олды.
Чцнки бунлар Рума эялдиляр эюрдиляр халыг сюйляширляр.
Ол пейьямбярин йцзини эюрян Абдцлвящщаб, эялди Гейсярцн
гызына ашиг олды. Гызын ана верди. Ол эежя Сеййид Баттал эя201
лцб оьурлады. Бичаря мяьбун олды. Чцн Сеййид бу хябяри
ешидцб ащ ейляди. Мусайи бин Жудяни ол йердя гойды, диди: Бян эялинжя щеч йеря эетмя, юзц Гейсяр йанына эялди. Гейсяр дяхи бяэлярин жям едиб мяжлис гуруб отурмушды. Мяшвярят ейлядиляр. Сеййид багуб эюрдц Абдцлвящщаб бир гызыл
кцрси цстцндя отуруб бир таж башында, бир нечя гядящ ичцб
мяст олмушды. Сеййид ичярц эирцб Гейсяря салам верди. Эялцб Абдцлвящщабын аьзына бир йумруг урды. Аьзы бурны гызыл ган олды. Цч дишин боьазына салды. Чякцб кцрсидян ашаьа
салды. Абдцлвящщаб сюз димяди, чыгуб эетди. Ол Сеййид, Абдцлвящщабын йериня отурды. Кимсянцн жаны олмады ки, сюз
дейя, жцмляси мялул олуб башларын ашаьа салдылар. Гейсяр баш
галдыруб диди ким, «ня кишисян ки, мяним йанымда беля щярякят ейлядцн?» Диди: «Бян Фяьфур Чинин елчисийям. Ешидцб
ки, гызыны бир [146а] юзэя кишийя вермишсян, бяни эюндярди ки,
ана юзцмц билдцрим. Эюрдц ким, щалыны нежя ейлядцм».
Гейсяр диди ким: «Ня файда олды? гызым гейб олду. Щаны
оьлум Тягфур шащ вя дяхи мунжа оьланлар вя гызлар? Жцмлясини Баттал алды дейцб аьлады». Сеййид йериндян дурды. Йеня эялярям дейцб эетди. Щяман дям Абдцлвящщаб ичяри
эирди. Гейсяр диди: - Щей, сана ня олды мунжа бяэляр йанында сана беля ейляди, сян ана бир жаваб веря билмядин? Абдцлвящщаб диди: - Шаща, шцкр ейля ким, о сана гясд ейлямяди. Гейсяр диди ки, «мяэяр о кимдир». Абдцлвящщаб диди: Ол Батталдур. Тез буйурды атландылар, Сеййидцн ардынжа эетдиляр.
Чцн Сеййид Муса йанына эялцб Абдцлвящщабын щекайятин билдцрди. Бярабяр шярщ ейляди. Икиси дяхи бу щаля бир-бири иля аьлашдылар. Андан дуруб бир арайя эялдиляр. Мусаны бир
рящбана яманят гойду, диди. Бу мяним гулумдур. Яэяр
бян эялцрсям хош, яэяр эялмязсям, сянин олсун. Бу йердя
хидмят ейлясцн. Рящбан горгусундан разы олды. Сеййид
Мусани анда гойуб юзц чыгуб эетди. Щяман дям тоз гопды. Гейсяр эялцб йетцшди. Сеййиди ортайя алдылар. Фяляграт
Фирянэ адлу бир йавуз мялун вар иди, буйурды Сеййиди тирба202
ран ейлядиляр. Сеййид няря уруб щямля гылды. Кафири ахшам
олунжа гайятдя гырды. Ахшам ки олды, ляшкяри ики йаруб чыгды
эетди. [147] Сабащ вягтиндя бир дяниз кянарына эялди эюрди
ким, ики киши отурур. Сеййидя дидиляр ня кишисян, Сеййид диди:
- Гейсяр гулларынданам, адым Мящруздур. Батталын цстцня эедирям.
Анлар бир диди: - Биз дяхи аны истяйирцк. Бириси диди: - Бир
эежя эялцб бир гыз гарындашымы оьурлайыб эетди, дейцб ятмяк чыгаруб йедиляр. Анлар дуруб эетди. Сеййид анда галды,
йатуб йухлады. Фялиграт ляйин бир нечя адам иля Сеййидцн
цзяриня чыгуб эялди. Эюрди ким, Сеййиди йухулар дутуб,
баьладылар. Сеййид диди: - Бяни нечцн баьларсуз? Фялиграт диди: - Сян Батталмысан. Нар-ы нур фцрсятдир, диди. Бян дедцэцн киши деэилям. Гейсярцн гулыйам, адым Мящруздур. Ляйин диди: «Сянин мякрцн чогдур, сяна инанмазам. Щяман
дям ол ики иэидляр эюрдиляр ким, Сеййиди дутмушлар, дидиляр?»
щай бу киши Гейсярцн гулу Мящруздур. Гулуну нечцн дутурсан. Фялиграт диди: «Бу Батталдур». Онлар диди: - Деэилдцр, сюзляри чяп дцшдц. Гылынжы гылынжа душдадылар. Ол ики
иэидляри юлдцрдиляр, Сеййиди алуб эетдиляр, бир йеря дцшдцляр.
Сеййид эятцрцб диди: - Ей Баттал, щаны мяним гыз гарандашым, бунжа мал Румдан апардун [147а] гандадур? Сюйля
сяни азад ейляйим дейцб, чохлу дюэдцляр, язаб вердиляр.
Сеййид диди: «Гыз гарындашыны эюрмядим, юмрцмдя мал
жям ейлямядим. Щяр ня гязаватдан ялимя дцшди дярвишляря
вердим. Мяним ящлим щяр кяз, мал гябул ейлямяди, бян дяхи
ейлямязям» вя диди. Ол кюйдя бир дяэирман вар иди. Сеййиди
анда эятцрди. Анын дашына баьлады. Бир гул цстя гойды ки,
ана язаб веряли, бир гул Гейсяря эюндярди ки, Батталы дутдым, хябяр едя Гейсяр эяля, юзи эялцб Сеййидя хялвят диди: –
Йа Баттал, гыз гарындашымы нейлядцн, доьру сюйля. Сян юзцн
дя эял, Мящяммяд динини тярк ейля, Мясищ дининя эир. Йохса имди Гейсяр эавур сяня аман вермяз, юлдцряр. Сеййид
диди: - Дуат гара мцряккяб гарасы, гялям эятцр йазым ки,
гандадур, сана исмарлайым. Дяхи сянин дининя эирим, амма
203
ол шяртля ким, гыз гарындашыны бана верясян. Фялиграт диди: Йахшы дур, сяни Гейсяря вермяним. Сеййид диди: - Яэяр сян
мяни Гейсяря вермясян, мян дяхи сяни Рума падшащ ейлярям. Хялифяни дутуб, ялиня верярям, диди. Амма гыз гарындашымы бана верясян. Гябул ейляди. Ол ащмаг дяхи инануб
шад олды. Тез дуат, гялям, каьыз эятцрди. Сеййид диди: - Еви
хялвят еля, кимся сясини [148] билмясцн. Фялиграт дяэирман
гапусун баьлады, Сеййидцн ялин ачды. Дуат, гялям, каьыз
ялиня верди. Сеййид дяставиз едцб, Фялигратын боьазын бярк
дутды боьды. Сеййид гцввят едцб о бири ялини дя ачды. Фялиграты баьлады. Анын донларын эейди. Анын сурятиня эирди. Фялиграта да юз ясвабларын эейдцрди. Ол гядяр йцзцня эюзцня
дюэди ки, кимся танымазды, дейярлярди Батталдур. Сеййид диди: - Ай Баттал, щаны гыз гарындашым, Гейсярцн оьлу Тякфур
шащ, щандадур. Фялиграт диди: - Ей Баттал, сян мяни яфсун
едцб баьладун, диди. Ей ляйин, чог сюйлямя, диди. Бир йумруг аьзына урды, жцмля дишляри тюкцлди, йцзи батды, Сеййид
гапуны ачды. Гулларын биринин ялиня бир аьаж верди, диди. Щеч
сюйлямя щяман дцн ол гул дяхи дюэцлмякдя олды. Ол чыгуруб Фялигратам, дейирди. Кимся гулаг асмазды. Анжаг дюэярляр иди. Ол гядяр дюэди ки, жаны юлцм щяддиня эялди. Ол
дямдя Гейсяр чыгуб эялди. Сеййид Гейсяря гаршу эялди диди:
- Шаща, ол оьру яййары дутдум, цч эцндцр язаб едцрям. Гыз
гарындашымы вя ол оьланлары сорушурам, щеч играр ейлямяз.
Гейсяр бу хябяри ешидцб шад олду. Ня гядяр донлар эеймишди, Сеййидя баьышлады. Андан дяэирмана эялди. Фяляграт
Гейсяри эюрди фярйад ейляди: - Щаггы цчцн нар-ы нурын бян
[148а] Фялигратам, ол Батталдур. Гейсяр диди: - Ей Баттал,
щаны бабаларым вя бяэлярим ки, бу гядяр гырдун, щаны оьлум [148а] Тякфур шащ вя гызым, сянин мякрц намына инанмырам. Фялиграт чаьурды ки, Исанын щяггичцн бян Фялиграт,
ол Батталдур. Сеййид диди гцла, «вур!» Ол гядяр дюэдиляр
ким, щалы галмады. Сеййид диди:
- Эюрцрмцсян, шяща, нежя яййардур, дейцб эцлдц. Бир
гамчы урды, башы йарылду, ганы ахды диди: - Баттал олдуьун
204
играр ет Фялиграт эюрдц ки, кимся сюзцня гулаг асмыр. Диди:
- Бяли, Батталам, дейцб играр ейляди. Сеййид ялиня гамчы
алуб диди: - Имди бил Шащын оьлун вя гызын вя мяним гыз гарындашымы мунжа малы бу иглымдан алдун щанда гойдун тез
йерин де! Фялиграт диди: - Шаща, бян Фялигратам, Баттал будур. Бян нейлярим. Гейсяр эцлди диди: - Ай Баттал, сянцн
мякрцн чогдур. Сянин гуртулмаьа чарян йогдур. Сеййид
диди: - Шаща, сиз буйурун бунун ишин тямам ейляйин. Гейсяр
чыгды. Сеййид буйурду, одун эятцрдиляр. Оду йагуб, ода
салдылар. Чыгыра-чыгыра жаны жящяннямя эетди, йанды.
Сеййид эялцб Гейсяря дца ейляди. Гейсяр дяхи тажын Сеййидя верди вя гафтанлады. Ятраф алямя аваз дцшди ки, филан
йердя Сеййиди ода йагдылар.
Малатийайа дяхи хябяр эетди, йаранлар ешидцб пяришан
олдулар дидиляр шайяд ким, йалан ола.
Бу тяряфдя Сеййид Гейсяря диди: - Шаща, Баттал бу йеря
йалгуз эялмяз. Буйурсан, йаранларыны бян дяхи тяляб едям,
нар-ы нурун кюмяйиля ялимя дцшярляр, диди. Йцз адам алуб
[149] ряваня олды.
Чцн Гейсярдян айрылынжа Щагг-тяалайя шцкцрляр ейляди,
диди: - Илащи, бу ишлярцн жцмляси сянин инайятиндцр вя дяхи бир
мцшкцлцм галды ики оьлум вя мунжа бяэлярцн оьланлары вя
гызлары ки, бу иглымдян итыр. Жцмляси бана эцман едирляр. Бу
ящвал бана бяллцдцр, дейиб минажат ейляди. Ол йцз киши ля
Мусаны тапшурдуьы кюйя эялди. Рящбаня диди: «Эял гапуны
ач». Рящбан эялцб гапуны ачды. Тышра чыгды. Сеййид диди: Бян Фялякрутам, Батталы ода йагдым. Вар, Мусайы баьла
эятцр. Рящбан эедцб Мусайы баьлу эятцрцб Сеййидя верди.
Алды эетди ол газылар дидиляр, буну юлдцряк. Сеййид диди: Бян буна язаб верярцм, ящвалын биллям. Сонра Сеййид ол
гуллары мягсум буйурду. Онлар эетдиляр. Сеййид Мусаны
алуб, ряваня олды. Муса нязяр ейляди. Эюрдц ким, Сеййиддцр айаьына дцшди. Сеййид Мусанын ялин дутуб, эиня ол кюйя
эялди. Гапуны дюэди, рящбан тышра чыгды. Сеййид диди: - Щаны
ол гул ким, сана яманят годум.
205
Диди: - Фялиграт алды эетди. Сеййид диди:
- Бян сана яманят гоймушдум, ничцн вердцн?
Сеййид Яшгардан ашаьа енцб рящбаны диня дявят ейляди,
гябул ейлямяди. Гырг кешиш идиляр, гыргыны да боьазындан
асуб году, ряваня олды диди: - Ай Муса, бин дярдя эирифтар
олмушам. Бяним ики [149а] оьлум щандадур. Мунжа бяэлярцн оьланларын вя гызларын ким апарур. Жцмля халиг дейцрляр, ишляри Баттал едир. Мян бу ишдя ажиз галмышам, бу нежя
ишдир? Бу иш дивляр ишидир. Мян беля билцрям.
Андан бир дярйа кянарына эялди. Бир чешмя эюрди дцшдиляр, Абдяст алуб намаз гылдылар. Сеййид эюрди ки, бир див бир
иэиди баьлайуб эялцр. Сеййид тез сычрайуб дурды. Див истяди
ки, йердян бир даш эютцрцб Сеййидя вурсун, ол даша йапушунжа Сеййид Хызыр пейьямбярцн бир окун чыгаруб дивин
эюзцня урды. Жаду йыкылды, дурунжа Сеййид бир гылынж урды,
эеня йыхылуб башы габаьына дцшди. Жаны жящяннямя васил олды. Иэид эялцб Сеййидцн айаьына дцшди, ялин ачды.
Ол дямдя даьдан бир саьяр пейда олды. Бир аваз эялди
ким, «Ей Баттал, атамы, анамы юлдцрдцн. Мян дяхи сянин
ики оьлуну бирйан едцб йедим. Сянин дяхи ишини битцррям»,
диди. Сеййид чцн бу авазы ешидцб даьа доьру ряваня олды,
Муса андя галды. Сеййид даь ятяэиня эялди. Гайятдя гаранлуг иди. Бир йол тапуб йухару чыгды. Эюрдц алям миняввяр
олмуш. Бир долу мейдан ортасында бир эцл, су цстцндя бир
даш йанындан тцтцн [150] чыгар. Сеййид диди щяр ня варса ол
дашдадур. Гылынжыйла йарды, су ашаьа дяряйя эетди. Иряли варды. Ял верцб ол дашы гопарды, йана атды эюрди бир жащ ичи гаранлыг эюндян бир нярдибан асылмыш тини чякди, ол эювщяр ишыьы
шюля урды, гырг айаг нярдибандан ашаьа енди, эюрди бир дящлиз мин адам гядяри йериди. Бир гапуйа раст эялди, баьлу. Ял
уруб гапуны ачды, андан бир сарайа раст эялди. Эюрди ким,
бир пярдя асылмыш. Пярдяни галдурды, ичяри эирцб эюрди дюрт
саффа бир-бириня гаршу орта йердя бир тяхт Сцлеймани сарайын
ичи нягш алтун иля йазылмыш щяр бир софанын гырк щцжряси вар,
щцжряляр алтун эцмцш долу, амма бураларда щеч кимсяни
206
эюрмяди. Бир гапу ичяри эирди эюрди цч софанын щяр бириндя
бир зянэин тяхт гурулмуш, щяр бириндя дя бир гыз цсти юртцлц
йатур. Сеййид ирялиляйцб юртцкляри алды эюрди гызлар юлмцшляр,
юртцкляри чцрцмцш. Сарайын орта йериндя бир нечя сятр йазылмыш. Сеййид о сятирляри огуду:
«Яввял бинам Худа, сонра мян Зцлгярнейн падшащы
идим. [150а] Йедди иглими мусяххяр ейлядим вя дяхи бу мягамы дцзляддцм. Бу цч гыз мяним гызымдыр. Бунларун
аналары гайятдя мящбуб иди вя гайятдя салищ иди, аналарын
гыз гарындашы вар иди, мяни севирди. Онун йцзцндян гызларыны
аздыруб димишдим ки, эюрцрсцз ананызы сизи яря вермяк истямяз ким, гаруйуб евдя галарсуз. Дцнйанын дады ярля оьул
ушагладир. Анауза аьу верцн. Бян сизи анауздан хош дутарам вя дяхи сизи яря веррям. Гызлар бу сюзлярцмя инанурлар,
эялцб аналарына аьу верирляр. Щялак олур. Бана дидиляр, бян
дяхи варуб бу шящяри бинйад едиб вя бу мягамы дцздцм.
Щяр бириня хидмяткарлар гойдум, хуб жарийяляр вердим. Ялли
иллик азугя гойдум. Бу мягамы пинщан ейлядим, тилсим иля.
Арастаталес щяким йунанлы вязирим иди. Андан сордум ки,
щеч жащанда адямоьланларындан кимся бу йеря эялцрми?
Ясятурлаб ялиня алуб бахуб диди: - Мящяммяд Пейьямбярин
евладындан бир пящляван, Сеййид пящляван, Сеййид Баттал
гази, эяляжяк. Бу мягам жадуларын ялиндя мяскян олур. Ики
оьлун итирир. Анлары истяйцб эялцр бу мягамя дахил олур. Бу
мягамдя бир мяскян салыр. Жадуларын тяамы падшащлар олажагдыр ол диви щялак едцб бу мягам анын шярриндян [151]
ямин гылар. Ей Баттал Гази, имди ки, бу йеря эялцрсян, бяним
саламымы Щязрят Мящяммяд Ял-Мустафайя апарасан дяхи
дийясян ки, Зцлгяринейн сана салават эятцрди, сяни эюзлямяэдя олды. Та ким гийамят эцни шяфаятиндян мящрум олмайам. Имди ей жаван, зинщар зор пазунла мяьрур олма.
Няфсини йахшы сахла, няфс нечялярин фясада верцбдцр вя дяхи
нечя нясищят йазылмышдыр. Сеййид аны охуды, чог аьлады, андан щцжряляря эирцб эюрди зярляр, жяващирляр, гиймятлц дашлар
ки бунда вар, щессабы йог. Бир гапу эюрди дяхи ачыб эирди
207
ким, бир няггаш сярай гырг мящбуб гызлар, оьланлар Сеййидцн сясин ешидцб горгдылар. Чцнки Сеййиди эюрдиляр хош эялдцн гядям эятцрдцн Баттал гази, дидиляр. Сеййид диди: - Сизляр бяни ня билцб танурсуз? Гызлар дидиляр бу эежя чог аьладуг, душумузда Фатимейи Зящраны эюрдцк, варуб айаьына
дцшдцк дедцк бу мялундан бизи гуртар. Бизя диди, гям чякмяйин, сабащы Сеййид Баттал эялцр сизи гуртарур. Амма арамуздан ики гызы алурлар, варуб кабаб едярляр. Сеййид диди: Гейсярин гызы щансыныздур? Бириси дуруб эялди Сеййидин айаьына дцшди. Сеййид диди: - Ол дивин мягамы щандадур. [151а]
Бана эюстярцн. Гейсяр гызы дуруб бир гапу ачды, диди: - Будур. Сеййид андан тышра эялди эюрди бир сящра ортасында бир
кюшк гцлляси щява цзцндя. Сеййид ол кюшкя эирцб эюрдц бир
ифрит, ялли аршун гяддц-гамяти вар. Юнцндя бир гожа од йагмыш, бир бюйцк шиш йанында, ики мящбуб гызлар мащ-табаня
бянзяр, ялляри баьлы йатурлар. Сеййид тиьи-сяххакы ялиня алды,
диди: - Ей мялун, нежя бунун киби ишляр едирсян? Вягт эялди
шярцнц мцсялманлардан дяф едим, диди: - Ей Баттал, ялимдян жан нежя гуртаражаксан? Сцтуну ялиня алуб Сеййидя щяваля ейляди. Сеййид сычрады, сцтун йеря догунды, йеня ялиня
алынжа Сеййид бир гылынж голтуьу алтындан еля урды ки, ики яли
щявайя паран олды. Ляйинин жаны жящяннямя исмарлады. Сеййид ол гызларун яллярин ачды. Гызлар Сеййидцн айаьына дцшдцляр. Дивин башыны кясди. Ня гядяр малы о мягамда варса алды.
Дюрт йцз ат тапдылар. Ол эянжи хязиняни йцклядиляр. Ол
гызлары атлара бянд вурдылар. Муса вя Ибращимин йанына эялдиляр. Бунлар дяхи Сеййиди эюрцб шад олдылар. Исламбул йолуну дутуб рявян олдылар. Йолда эедяркян бир киши эялди диди:
«кимсян?» Сеййидя.
Сеййид диди: - Бяни сян кимя бянзядирсян? Диди:
- Баттала бянзядцрям. Сеййид диди: - Хуб билдцн. [156]
Рящбан диди:
- Сяни мунжа юлдцрцрляр, йеня дири олурсан, ня мящбубдур. Сеййид диди:
208
- Бяни Щагг-тяала бу иш цчцн йарадуб тамам ейлямяйинжя дурмазам. Рящбан дярщал мцсялман олды. Сеййид
Гейсярдян хябяр сорды. Рящбан диди: - Гейсяр ляшкяр жям
едцб Малатийа жанибиня эетди, амма Абдцлвящщаб эетмяди. Мундадур. Щяр эцн эялцб сизи ода йагдыглары йердя аьлайуб эедир, диди. Бунлар бу сюздя икян наэащ бир ляшкяр йыгуб эялди. Рящбан диди: - Бу эялян Абдцлвящщабдур. Мяьяр ол эцн шикаридя иди. О юнцндян эюэярчин учды. Абдцлвящщаб ялиндяки тоьаны бурагды. Сеййидцн цстя эялди. Сеййид бир оку иля тоьаны уруб дцшцрди. Абдцлвящщаб эялцб
эюрдц тоьаны юлмуш Сеййидин цстя ат салды диди: - Тоьаны нечцн юлдцрдцн? Сеййид диди: - Сян дини ничцн тярк ейлядцн?
Абдцлвящщаб диди: - Гязаи асимана йетцшдим. Сеййид диди: Тоьан да гязайи-асимана йетишди. Сонра Сеййид башлады хуб
аваз иля сурейи Яррящман огуды, чцн Абдцлвящщаб Сеййидцн авазыны ешитди, юзцни атдан ашаьа салды бихуд олды. Сеййид атындан енди, Абдцлвящщабын башыны дизиня алды. Ягли
башына эялди, эюзцни ачды диди: [156а]
- Ей пящляван, мцбаряк йцзцн эюрдцм, душумдур
йохса, хяйалымдур. Сеййид диди: - Йа Абдцлвящщаб, эюзцни
ач, душ деэилдир. Щяман дям Абдцлвящщаб дурды хянжяри
чыхардыб гуршаьыны кясди. Иман тазялянди. Сеййидцн айаьына
дцшди, андан сонра эюзц Гейсярин гызына иришди, чцн Абдцлвящщаб Гейсярин гызын эюрди, шад олды. Сеййидя дцалар ейляди. Андан шящяря эялцб гыздан щяр ня ки варса алдылар. Гыз
аваз ейляди ки, «Атама эедирям» дейцб, чыгуб эетдиляр.
Сеййид Гейсярдян хябяр сорду. Абдцлвящщаб диди:
- Дюрт йцз бин киши жям ейляйцб Малатийа цзяриня эетдиляр. Сеййид диди:
- Бяндя иншаллащ, оьланларымын хябярин алдым. Гаф даьында, Жузяндя оьлунун йанында имиш. Яввял ол мцсялманларын ишини эюрцм андан сонра «Эущи Гафа» язм-и ейляйим.
Бу тяряфдя Ясатур Гейсяр Малатийа цзяриня эялди дейц
хябяр йаранлара йетцшди. Хялифяйя адам эюндярдиляр. Ямир
дяхи отуз бин атлу, отуз бин пийада жям ейляди. Хялифяйя
209
ямирцн бяэи йетцшди. Сеййидцн юлдцэини хябяр верди. Хялифя
чох аьлады.
Йанында ики пящляван вар иди. Биринцн ады Щамиддц, биринцн ады Щашим, йцз бин яр иля яввял [157] бунлары йола салды. Язм-и Малатийа гылдылар.
Бунлар эялдикдя бу тяряфдя Малатийа ляшкяри йетмиш мейил гцдрят шящярдян тышра эялдиляр. Бу эялян кафир ляшкярини
гаршыладулар.
Наэащ тоз гопду тоз йарылды, Гейсяр чыгуб эялди ики йцз
бин яр юнжя, ики йцз бин ардынжа. Бу арада йетишди султан бирбириня гаршу сяфляр баьладылар ахшам олды. Дцшдиляр ики тяряфдян гараул гойулду. Чцн сабащ олды ики тяряфдян кос щярби
дюэцлдцляр. Ляшкярляр сувар олуб бир-бириня гаршу сяф баьладылар. Эюзлядиляр ки, мейдана ким эиряжяк.
Рум тяряфиндян тоз гопду, ичиндя бир сару ялям, дибиндя Сеййид Баттал гази Ашгара сувар олмуш Самсцвар эцрзц
чиэниндя. Абдцлвящщаб йаныжа эялцр. Щяман ким, мцсялманлар ирагдан эюрдиляр шад олдылар. Гаршу вардылар, пийадя
олуб Сеййидя баш йеря гойдулар, эюрцшдцляр. Бир ара аьлашдылар. Андан сонра шадлуг ейлядиляр.
Чцн Гейсяр Сеййиди эюрдц. Сярасимя олды диди: - Дяриьа, нежя едялцм Баттал будур йеня эялди. Бу дямдя бир киши
эялцб хябяр эятирди ки, Баттал гызуны эятирди. Абдцлвящщабы
йеня мцсялман ейляди вя дяхи Исламбулда ня гядяр хейр ня
варса топладылар. Гыз «бабама эедирям» дейцб, эятирцбдцр.
[157а] Гейсяр бу хябяри ешидцб, ащ ейляди. Ол эцн жянэ етмяди, ики ляшкяр дцшдиляр. Сеййид сярэцзяштин йаранлара бир-бир
щекайят ейляди. Жцмля тящсын едцб, дцалар ейлядиляр.
Ямир буйурды, Сеййидцн щекайятцн вя эялмяэцн хялифяйя йаздылар вя дяхи Сеййидя йазды ки, сяня щизмят чякцб эялмяк щажят деэилдцр. Щяман бизя щидмят едцн. Иншаллащ
Гейсярцн щаггындан эялярцм.
Чцн намя хялифяйя эялди, чох шад олды.
Бу тяряфдя Гейсяр пяришан олды, диди: - Чащ-жящяннямя
салдум юлмяди, Йа нар-ы нур дювлятиндян Фялиграт ода салды
210
юлмяди, Ягабя гази зящяр верди эиня юлмяди, дейцб аьлады.
Бир вязири вар иди, мцртяд иди. Йусиф Щяжжажы оьланларындан иди. Адына Щантула дерляр иди. Йериндян дуруб диди: Ей Ясатур, бана ня верярсян, Батталын шярриндян сяни иман
ейлясям. Диди: - Яэяр сян бу иши бажарсан, мцлкцмцн йарысын сана верярцм. Мцртяд мялун донун дяэишцб щяман
дям ряваня олды.
Бу тяряфдя ики йцз ярля Щамид, Щашым гараула чыгмышды.
Щантыла мялун Сеййидцн дярэащына эялцб бир йердя отурды,
бир алмасдан хянжяр щазыр ейляди. Сеййид тышра чыгынжа урсун
мцсялманлар пяракяндя олдылар, щяр кяс мянзилиня эетди.
[158] Сеййид дяхи дуруб тышра чыгды. Ол мялун бир гаранлуг
йердя дурурды. Сеййид эялди ки, эежсин ол кафиря туш олды. Мялунун Сеййидин горгусундан ялиндян хянжяри дцшди. Сеййид
аны эюрди, хянжяри ялиндян алды. Мялуну саггалындан дутуб
ичярц эятцрди. Ящвалын сорды, ол дяхи доьрусын диди. Сеййид
ляйини мющкям баьлады, дидики сабащ щаггындан эялярям.
Сеййид дуруб кафир ляшкяриня ряваня олды. Ганатур он бин
киши иля гараолда иди. Ол эежя Сеййид Гянатура раст эялди, бир
гылынж вурды. Ганатуру ики пара ейляди. Кяффар ляшкярин тарцмар ейляди. Гейсяр ляшкяриня сяс дцшди, ол язим ляшкяр гафил
икян буьубуьадан сярасим олуб гылынжлары чякцб бир-бирин
гырдылар. Сабащ олунжа иэирми бин кафир гылынждан кечди.
Чцн сабащ олды, ики тяряфдян ляшкяр бяндляр сяфляр баьлады. Сеййид буйурды, мейданда бир дар аьажы тикдиляр. Щантыла мялуны боьазындан чякдиляр. Гейсяр аны эюрцб чог разылуг ейляди. Гейсярцн гызы дуруб Сеййидцн йанына эялди диди:
- Худавянда, буйурурсан атама [158а] бир нечя сюз
вардур, йазуб эюндярцм. Бу мяним щекайятимдян хябярдар олсун. Бян нежя хилас олдуьуму билсцн. Шайяд ки, ол дяхи мцсялман ола, диди. Сеййид зящмят верди. Гыз атасына намя йазды диди ки, «Ай ата, дин Мящяммяд динидцр. Бу киши
щяр ня ейлярся Мящяммяд динин бярякатындан ейляр. Имди
сян дяхи мцсялман ол, вя йа хяраж вермяэи бойнуна ал йохса, щялак олурсан. Бу киши иля барыш» вя дахили юз ящвалын йаз211
ды, хидмяткара верцб эюндярди.
Чцн намя Гейсяря эялди, мятляби билцб намяни парапара ейляди. Йемелища адлу бир кафир вар иди, гайят пящляван
иди. Мейдана эирди, яр диляди. Мцсялманлардан Мющсин
мейдана эирди, щялак ейляди. Бундан дерляр иэид бир мцртяд
вар иди. Дямяшг Шам бяэинин оьлу иди Йящйайа бярабяр эялди. Сящяри диди: «Ей кафир, вардун дини тярк ейлядцн тез йеня
мцсялман ол, йохса сян билцрсян, щямля гылды бир гылынж урды,
кафири ики пара ейляди. Бири дяхи эирди. Аны да юлдцрдц. Бир
пящляван вар иди, Нистур нам мейдана эирди. Йящйаны бир
зярбля йыхды. Сеййид Щямзявари [159] няря уруб мейдана
эирди. Кафир диди: - Ей яййар, Баттал, эюр сяни нейлярям, дейцб, гылынж чякцб Сеййидя щяваля гылды. Сеййид мяни ейляди.
Нювбят Сеййидя эялди. Ашгары Гатур цстя салцб Гатуры гуршаьындан дутды. Йеря урды тез буйурды. Башын ашаьа гойдылар. Дири икян дярисин сойуб ода салдылар, чыгыра-чыгыра жаны
жящяннямя васил олды. Кафир ляшкяри аны эюрцб кимся мейдана эирмяди. Асатур буйурды йербяйердян щямля галдылар.
Сеййидля мцсялманлар тякбир эятцрцб щямля гылдылар. Щяр
бири бир яъдяща дюндц. Ол дям кафири гыруб ганыны сел киби
ахытдылар. Эежя олунжа вя эежя сябащя киби жянэ ейлядиляр.
Мцсялманлар аз иди. Чох жяфа чякдиляр.
Наэащ сабащ намазы вягти Баьдад йолундан тоз гопду. Хялифя йцз бин ляшкярля чыгуб эялди юзлярини ол кафир ляшкяриня урдылар. Сеййид чцнки эюрди хялифя эялди, Гейсярин
санжаьыны эюзляди, эюрдиляр йетцшцр. Кафирляр ня гядяр од
йагдырдылар, чаря олмады. Сейид, Гейсярцн тяхтиня гясд ейляди. Гейсяри юзцнцн тяхтиндян салуб бир йахшы яряб ата минцб, Урмийяйя гачды. Сеййид ялямдары юлдцрди. Мцсялманларун щяр бири яъдяща [159а] олды. Кафирлярцн кимисини гырдылар, кимисин ясир едцб, дутуб дюндярдиляр. Хялифя йанына
эялдиляр. Сеййид эялмяди. Цч эцн эяздиляр, тапулмады. Чцнки
Гейсяр цч эцн иди гачмышды. Бир чешмя цстя йетцшди. Ол арадя бир кился вар иди. Эюрди бир рящбан эялцр. Гейсяр габаьына эялцб дца ейляди диди: «Ейля кярям, эял куйя, варалум.
212
Бир дям ращят ол бир ики гядящ нуш ейля».
Ясатур аны эюрдц ким, бахуб таныды. Йа Сейид диляди ки
тез гачя, Баттал атын бир кяс дутды. Ики ялин баьлайуб ляшкяря
ряван олды. Мцсялманлар Сеййид цчцн мялул олмушдылар.
Наэащ Сеййид чыгуб эялди. Ясятур йанында баьлу, хялифя йанына эялди. Хялифя Сеййиди эюрди ики эюзцндян юпдц. Сеййид
буйурду, Ясатуры эятцрцн, тез эятцрцб сийасятя буйурдылар.
Жялладлар щазыр олдылар. Сеййид диди: - Йа Гейсяр, эял мцсялман ол, йохса сян билцрсян ахырыны Гызыны див ялиндян хилас
ейлядцм. Бу ишляр ким, бян ейлярям, Мящяммяд Ял Мустафанын динин бярякатыля ейлярям, сян эял дяхи мцсялман ол,
сяни юз мягамына эюндярим. Гейсяр диди: - Щяр ня дейирсян
доьрудур. Амма бян мцсялман олурсам, жцмля вилайят
бяндян йцз чевиряр. Сеййид диди: - Щяр ким сана мцти олмазса бана билдцр, бян анын щаггындан эялярцм. Ясатур
диди: - Чог йахшы дейирсян. Яэяр оьлум Тякфури [160] ялимя
версян, дяхи щюжжят етмяйиб мцсялман оларум. Сеййид диди:
- Дяст хятт вер яэяр мцсялман олмазсан, бян дяхи сана
аман вермяйцб юлдцррям. Гейсяр дяст-и хятт верди ки, яэяр
оьлум йцзцн дярщал эюрсям, мцсялман оларум. Щаман
дям Гейсярцн ялин ачды хялятляди. Он бин ясири азад едцб,
Гейсяря тапшурды. Санжаг ялям верцб эюндярди. Хялифя Баьдада язм-и ейляди. Сеййид дяхи йаранлар иля вида едцб, Ясятур иля Исламбула эялди. Дярйа кянарыня эялцб бир нечя эцн
андя гярар ейляди. Андан Сеййид диди:
- Ей Ясятур, бизя эямичи киши эяряк. Дянизин щалын биля
минбяр иля йолдаш ола. Гейсярцн бир уста эямичиси вар иди.
Гянтар нам оны эятцрди. Ики иллцг няфагла эямийя биндиляр
ряваня олдылар. Щяр йердя бир хябяр варса, оьланларын хябярин сордулар, щеч бир хябяр билмядиляр. Алты ай бу щал цзря
эяздиляр. Бир эцн улу даь эюрцндц. Эямини ол даьа сцрдцляр. Даь кянарына эялцб Сеййид эямидян чыгды. Бир чешмя
вар иди, абдяст алуб намаз гылды. О эежя анда галдылар. Гаранлуг олды, гаршудан бир од шюляси эюрцнди. Сеййид йолдашларына диди: - Сиз эямини сахлайун, мян варуб эюрцм ол од
213
нядцр. Сеййид йцрцдц ода йахун олды. Эюрди маьара вар.
[160а] Бу од ордан чыхыр ирялц йериди. Эюрдц гырг ифрит зянэи
отурурлар од йагмышлар, донгуз яти биширцб, шяраб ичцрляр.
Сярхош олмушлар, араларында бири диди: - Ей йаранляр, щеч билцрмисцз бян бунда нечцн эялмишям? Дидиляр билмянцг.
Диди: «Бу даьын ардында бир шящр вардур Сейлан дирляр.
Бир падшащы вар, адына Ясжед дирляр. Бир гызы Диляфруз адлу
нечя илдцр бян она ашигям. Сиз отурун бян будур эялдцм
дейцб эетди. Гыз щандан сонра йеня эялди. Бир гыз голтугунда эятцрди. Ялиня шяраб верди, гыз алмады, о ифритляр мяст
олуб юзляриндян эетдиляр. Ол мялун ялинин архасы иля гызын аьзына урды. Аьзы, бурны ган олды. Ялин баьлады йанында гойуб
йатды мяст олуб.
Дярщал Сеййид ичяри эирди. Гызун ялин ачды ол гырг зянэилярцн башларын кясди. Гыз эялцб Сеййидин айаьына дцшди кимсян, бяни бу кафир ялиндян хилас ейлядин. Гыз диди: Бяс бир эял
сяни апарым. Икиси беля ряваня олдылар. Таки Сийланя эялдиляр.
Сеййид бцржя кямянд атуб йугары чыхды. Гызы дяхи йухары
чякди. Сарайына эятцрцб гойду, юзц ряваня олуб шящярдян
тышра чыгды. Бир чешмяйя эялди. Абдяст алуб намаз гылды. Йуху галиб олуб йухлады [161]. Наэащ ойануб эюрди гырг дярвиш мярзи пуш цзцни ортайя алмышлар. Сеййид дуруб дярвишляря
салам верди. Хидмят ейляди. Дярвишляр диди хош эялдцн, йа
Сеййид сярдари дин. Сеййид диди: - Ей дярвишляр, бян кимям?
- Сян Сеййид Батталсан. Биз бу шящярцн дярвишийцз бу
эежя Щязряти душмузда эюрдцк. Бизя бу мягамы билдцрди
ким, Сеййид филан йердядцр, варун эюрцн. Биз Рясул ишарятиля
эялдук. Буйур имди бизим мягамымыза эедин. Сеййид онларла ряваня олды. Йедди эцн отуруб сющбят ейлядиляр.
Андан сонра Сеййид диди: - Ей йаранлар, дяниз кянарында мяним дяхи йаранларым вардур. Имди онлар бана мянзурдур, диди. - Онлар дидиляр, Рясул Щязряти еля буйурду ки,
гырг эцн мунда бизимля дурасан. Сеййид диди: - Пяс мян сизя хидмят ейляйим. Чыгартды базубяндиндян бир эювщяр верди, диди: - Сатун, хярж ейляйин. Эювщяри алуб саррафя эялдиляр
214
ким саталар. Бу щалда ики хадим эялиб Сеййидя дуа ейлядиляр,
дидиляр: - Ей пящляван, эандасуз? Нечя эцндцр сизи [161а]
истярцк, тапмаруг. Кярям ейля Диляфруз сизи истяр. Сеййид диди: - Филан йердя завиййядя дярвишляр йанында олурам.
Бунлар чцн Сеййидин мягамин билиб ол дярвишляр иля Сеййиди дявят ейляди. Щяман Диляфрузун отаьина эятцрдиляр,
гырг газ башы биширцб ол газларын щяр бирисин ичиндя бир эювщяр гойдилар. Ол газларин щяр бирисин бир дярвишя вердиляр дидиляр: - Бу газы о дянизя апарун, андан сонра йцз чевирцб
одаларына эетдиляр. Сеййид галды, йейцб ичдиляр. Диляфруз
Сеййидцн айаьына дцшди. Ялин айаьын юпди, бин гызыл алтун
юнцндя гойды. Чог ярзляр едцб юз мягамына эюндярди.
Дярвишляр эялцб газлары йейцб ичдцляр. Ичиндян ол эювщярляр
булдулар вя Сеййид дяхи ол бин алтуны дярвишляря верди. Дярвишин бири ол эювщяри базаря апарды ки, сата, эятирцб бир сяррафя верди. Сярраф эювщяри алды диди: - Бир дям отур мунда
мян эедцб алтун эятцрцм. Дуруб тез падшащ йанына эялди
щекайяти билдирди. Падшащ ажугланды гулларына буйурды
[162], тез дярвишляри эятцрцн мяним эювщярим анларда нейляр. Дярщал эялцб дярвишляри алуб, падшащ йанына эятцрдиляр.
Падшащ диди: - Ей дярвишляр, бу эювщяр сизя щардан олубдур.
Дярвиш диди: - Бизим бир улумуз вардур, бана ол верди. Бу
щекайяти андан сорун. Тез бир адам эюндяриб Сеййиди вя
дярвишляри падшащ йанына эятцрдиляр. Ясжяд сорду ки, бу эювщяри щарадан оьурладуз?
Сеййид диди: - Шаща, бян оьру деэилям, нясли пейьямбярям. Йцз бин бунун кими эювщярляр баьышламышам. Тез Ясжяд буйурду. Жцмля шящяр халигаты жям ейлядиляр. Диди: «Бу
кишини билцрмцсцнцз?» Араларында бир киши вар иди, нязяр ейляди диди: «Шаща, сянцн дювлятцн буны сана эятцрди. Бунун
яййалыгы зцлмц алямдя мяшщурдур. Бяним адым Сятщадур.
Ягаба газынын гардашыйам. Бу мяним ганлумдур. Нечянечя падшащ юлдцрцбдцр. Тез буйур ки, буны юлдцрсцнляр».
Ясжядин жанына одлар дцшди. Тез ишарят ейляди. Алуб тышра чыгардылар. Гырг дар аьажы дикдиляр. Дярвишляри дара чякди215
ляр вя йербяйер яллярин баьладылар.
Сеййид щеч динмяди. Нювбят Сеййидя эялди. Бир жяллад
эялди ки, Сеййиди баьласун, дирсяэи иля урди, аьзы бурны даьылды мяаллаг йыхылды. Бир киши эялцб Сеййидя бир гамчы урды.
Сеййид бир йумруг урды ки, тяпяси цстя йыхулуб бейни бурнундан эялди. Жцмляси [162а] Сеййидцн цзяриня гялябя ейляди. Дяхи онлардан Сеййид чох киши юлдцрди.
Мяэяр Щумайу Диляфрузын хадими анда щазыр иди. Бу
щалы эюрцб эялди. Диляфруза, хябяр верди тез атлануб Сеййидцн йанына эялди. Халиги йарды, атындан ашаьа енцб эялди.
Сеййидцн айаьына баш гойду диди: - Мязур дут, ей пящляван, билмядим, ол гырг дярвишлярцн яллярцн ачды. Ясжядя хябяр олды. Ол дяхи атына минцб гызын йанына эялди, диди: - Сана ня олду ки, бунлара сян мядядляр етдцн. Диляфруз диди: Ей баба, бунлар оьру деэил эювщяри бунлара бян верирдим
дейцб, ол щекайятин эащмякан бабасына шярщ ейляди. Ясжяд
юзцня эялди. Тез адамлар эюндяриб ол магарада кафирляри
шишмиш эюрдиляр. Щяр бириси бир тулуьа дюнмцш йатурлар.
Эялцб Ясжядя хябяр вердиляр. Жанына од дцшди. Пийадя
олуб эялцб Сеййидцн айаьына дцшдиляр. Ол дярвишляри сарайа
эятцрдиляр. Тяхтя кечцрдиляр, отурдылар вя дяхи бунлара гонаглуг ейлядиляр. Сеййидцн вясфин бу вилайятя нядян ютяри
эялдцэин бярабяр тягрир ейлядиляр.
Ясжяд дяхи Диляфрузы Сеййидя верди. Ясжяд он бин киши иля
он ики эями щазыр едцб Сеййидцн эямичисиня хябяр ейлядиляр.
Эялди, Ясжяд буйурды эямиляря минцб ряваня олдылар. Йел
гаты [163] ясди. Сеййидцн эямисини бир даья апарды, ол пир диди: - Худавянда, сян эямидя дур, бян эюрцм бу ня йердцр.
Тышра чыгуб бир аз эетди, бир гяля эюрди. Йахун эедцб эюрди
ки, гялянцн гапусунда цч зянэи отурурлар, пири эюрдцляр,
гаршу эялцб дутдылар дидиляр: - сян кимсян? Диди: - Батталын
эямичисийям, дидиляр: - Баттал кимдир? Ол кишидцр ки, жящаны
яййарлуг иля алды. Имди Сийлана эялцб Ясжядцн гызыны алды.
Бунлар дидиляр: - Бизим сярдярымыз ол гыза ашиг иди. Аны истямяэя эетди, щеч андан хябярцн вармы? Пир диди: - Ол гырг
216
зянэиляри Баттал юлдцрди. Нейляйцм мяним дя ганлумдур.
Гардашым Ягбайи юлдцрцбдцр. Бян дяхи фцрсят истярям ки,
яля эятцрцм, сиз эизлянин, бян варуб аны мунда эятцрцм,
йатуб йухулайанда башыны кясцн. Дюнцб Сеййидцн йанына
эялди диди: - Ей худавянда, бир гяля эюрдцм горгдум ирялц
вармаьа. Сеййид диди: - Сян бунда дур, бян варуб, эюрцм.
Сеййид эямидян чыгды. Бир аз эязди, зянэиляр эялцб эямиляри
алуб пинщан ейлядиляр. Сеййид эерц эялди, эямини тапмады диди: - Ей Сятща ляйин, щаны эями? Диди:
- Бир нечя киши эялцб бана гясд ейлядиляр. Бян горгуб
гачдым. Онлар эямини алуб эетдиляр, Сеййид мялул олды, йугары эялцб йатды. Йухлады. Сятща ляйин дуруб зянэиляря [163а]
хябяр ейляди. Зянэиляр гылынжы чякцб йеридиляр.
Сеййид дцшцнда Ямир-Яли Мюмцнцн Ялини эюрдц диди:
«Ей жиэяр эушям, дур, имди кафирляр сана гясд едярляр. Сеййид ойануб бир няря урды. Зянэилярин цчцнцн дя ягилляри эетди. Ялляриндян гылынжлары дцшдц. Цчцнцн дя башларын кясди.
Диди: - Йа пир, бана нечцн хябяр ейлямядцн? О мялун диди:
- Худавянда, щяман бунлары ки эюрдцм, яглим эетди, юзцми билмядим, диди.
Бунлар бу сюздя икян дярйадан бир сандуг аха-аха эялди. Сеййид эямини сцрцб сандугу дутуб эятцрди. Гапаьын
ачды. Бир хуб сурятли иэид чыгды. Мяликаня донлар эеймиш,
амма бихуд йатур. Йцзцня су урды ягли башына эялди, дурды.
Сеййид бундан хябяр сорды ки, ня кишисян, щалын нядцр? Ол
иэид диди: «Бян мцсялманам, шящри Яср бяним атамундур.
Ады Рижашдыр. Атам кафир имиш. Оьлу вя гызы олмаз имиш. Нечя-нечя гурбан вя сядягя едцб, анам бана щамиля олуб,
бяни вцжудя эятцрмцш бир яламят защир олмуш, башы, айаьы
бялирсиз олмуш. Амма ики дялик вар бирисиндян няфяс эялцр,
бириндян ифразат эялцр, бана щяким эятцрмцшляр, нясня щасил
олмамуш. Бир нечя эцндян сонра атам шикарда икян дюрт
дярвиш булунур. Хош сурят ким ола? Бири Муса, бири Иса, бири
Давуд вя бири Мящяммяд. Атам бунлары юз одасына эятцрмцш. [164] Бунлара демиш щансы дин йцксякдир?
217
Димишляр: - Яэяр йцксяк дин дутарсын, юэрядярям. Атам
димиш яэяр мяним оьлуму бу бяладан гуртарасуз вя дца
едясцз мцстяжяб ола, ол диня эирдирярцм. Мящяммяд дярвиш
цч эцн оруж дутар вя намаз гылуб дца ейляр. Пярдя йарылур,
бян тышра чыгырам, атам бу щалы эюряндя тум вилайятиля мцсялман олур. Мяним адымы Мцин гоймушлар.
Чцн бяним атам вяфат ейляди. Бян тяхтя кечдим. Атамын бир гарындашы вар иди. Йящуди иди. Гафил икян бяни дутды.
Истядц ки, юлдцря, анам фярйад едцб гоймады юлдцря. Бяни
сандуьа гойдулар. Дяхи билмядцм щалым нечя олды, дейцб
Сеййидцн айаьына дцшди. Сеййид алуб эямийя гойду. Ряваня олдылар, наэащ бир даь эюрцнди. Мцин диди: «Ол эюрцнян
даь бизим елимиздцр». Эямини ол даьа сцрцб йагышды. Сеййид ол иэиди эямидя гойду. Юзи шящяря эялди. Сабащ олды, намаз гылды. Жцмля халигя цзцн билдцрди. Эялцб Сеййидцн
айаьына дцшдиляр. Сеййид Мцин щекайятин бунлара билдцрди
вя Сеййиди алуб шящря эялдиляр. Сеййид дуруб, сарайа эялди.
Ол кафир Сеййиди эюрцб диди: - Ня кишисян? Сеййид диди: «сана, хябярим вар. Мяхфи дийим». Бяэляр сарайы хялвят ейляди,
диди, сюйля. Сеййид диди: - Тез мцсялман ол, йохса сян билцрсян, [164а] мяням Баттал Гази. Ол иэид ким, гарындашын оьлудур, нечцн дярйайя салдун? Кафир истяди ки, хидмяткар чаьура, Сеййид боьазина йапушды. Жаны жящяннямя васил олды.
Сеййид тышра эялди, бир кафир вар иди ана диди: - Эял сяни падшащ чаьурур, эялди. Диди: - тез мцсялман ол, олмады. Башыны
кясди. Бир-биринцн ардынжа чаьуруб йетмиш ол кафири юлдцрди,
андан сонра падшащын башын алуб тышра чыгды, бир няря урды,
юзцн билдцрди. Ол шящяр ичиндя гоьа гопду. Дюрт йцз мцсялманлар гязавятля мяшгул олдулар. Сеййид чог адам гырды.
Галаны «ящсян», дидиляр. Ол дямдя Ясжяд он бин киши иля чыгуб эялди Сеййидцн фятщиня шад олды. Сеййид Муниси тахта чыьарды. Ол вилайят жцмля мцсялман олду. Андан эямийя минцб йедди эцн эетдиляр. Ясжяд диди: - Худавянда, бундан
беля адам зад йогдур. Чог хятирлц йердир. Сеййид диди:
- Йа Ясжяд, яэяр сана зящмят олурса, эерц дюн, Аллаща
218
сыгунуб эедим эяряк. Ясжяд диди:
- Ня гядяр жаным вардур, сяндян айрылмазам. Наэащ
бир ан даь пейда олды. Ол даья чыгмага йол тапмадылар. Бир
эямийя Ясжяд минди вя бириня Сеййид миниб йол ахдардылар.
Ясжяд йол тапуб ол ляшкяри даьа чыгарды, эюрдиляр даьын башы
йашылдур. Чадырлар гуруб, од йагдылар. Ясжяд наэащ эюрди
бир нечя жанаварлар ит киби улашырлар. [165] Бу даь допдолу
жанаварлар иди. Ясжяд бунлары эюрцб ащ, ейляди. Ляшкяр ирагланды. Сеййид даьа йол тапуб ашаркян уйгусы эялди. Эямидян тышра чыгуб дярйа кянарында уйгулады. Душунда Шащ
Мярданы эюрди диди: - Йа пящляван, бу йердя йцз яжайиб яламят эюрярсин. Сабащ оланда ойанарсын, су йцзцндя бир алма
эялцр, оны алуб йейярсцн, щяр няснянин дилин билцб вя сюйлярсцн.
Сабащ олды. Сеййид ойаныб эюрди су йцзцндя бир алма
эялцр. Алманы алуб йеди. Щяр бир мяхлугатын дилин билди.
Йедди йол тапуб ол даьа чыгды эюрдц ки, Ясжядин ляшкяри
гонмушлар. Жцмляси гуруйуб галмышлар. Итляр гялябя етмишляр. Ясжяд Сеййидя диди: - Ей пящляван, яъдящалар аьзына
дцшдцк. Сеййид диди: - Сиз бунда дурун, бян варыб эюрцм
бу ня гювим. Сеййид эялцб онларын улусуну чаьурды, диди: Бурада ня едярсиз? Онлар диди: - Сиз кимлярсцз? Бурайа
адам оьлы эялмяз. Сеййид диди: - Бяни падшащыз йанына апарун, хябярим вардур. Падшащларына Хярсан дирлярди.
Сеййидц алуб падшащлары йанына апардылар. Хидмят ейляди диди: - Сян адамзадясян бизцм дилимизи щанда юэряндцн?
Сеййид диди: - Бян дяхи сиздяням, мяни кичик апардылар,
адамзадя олмушам, онларун рянэиня дюндцм. [165а] Дяхи
бу эялян Сийлан падшащудур. Ики оьлу Гыл Бураклар йанындадур. Падшащын бир мящбуб гызы вардур. Сизя веряр хатунлуьа, бу шяртля ким, сиз она кюмяк едясцз. Хярсан чцнки гызы ешидцб шад олды диди: - Хош ола гырг сяксарлара диди: - Варуб гызы эюрялцм. Сеййид Ясжяд йанына эялди. Хярсаны бир
бариэащына эятцрдиляр, отурды, йейцб ичдиляр, бир оьланы бязяйцб эюстярдиляр. Сеййид Хярсаны хялвят эюрди, боьазына йа219
пушды, жаны жящяннямя васил олды. Сеййид Хярсанын дярисин
бцтцн сойду, дяббаьлуг ейляди. Шащ Хярсанун дярисин эейцб саксарлара эялди, онлара йцз эюстярцб диди: - Ясжяд бана гызын верди. Дяхи лазым олду ки, биз варуб анын оьланларын хилас едялим. Варун он бин киши щазыр олун, бян хатунум
йанында бир нечя эцн дурум, сиз ираг ейляйин. Вардылар он
бин яр, он эями щазыр едцб, эялцб эямийя минцб ряван олдылар. Эащ-эащ Сеййид Хярсан дярисин эейцб, чыгуб бунлара
истималят едирди. Бунла гырг эцндян сонра Гыл Бураклара
эялдиляр. Эямиляриндян тышра чыгуб гондулар. Хярсанун дярисин эейцб саксарлара нувахат (чалма сурят - А.Р.) ейляди.
[166] Гырг адам саксарлардан алуб Гыл Бураклар йанына
эялди. Шащлары гаршу эялцб эюрцшдиляр, диди:
- Ей гарындаш, хош эялдцн, ня мящбубсан, бу йеря эялдцн.
Сеййид диди: «Бу эялян Сийлан падшащыдур. Ады Ясжяддцр. Ики оьлу ясир олмушдур. Эилимэушлар йанындадур. Бяним йаныма эялдиляр. Бир гыз бана верди. Бир гызы дяхи вардур ким, алямдя анын киби эюзял йогдур. Ол гызы сана верур.
Икимиз дяхи бир олуб анын оьланларын хилас едялцм». Ануг ки
гызын хябярин ешидцб шад олды. Сеййид Анугы алуб Ясжяд йанына эятцрди. Тез чадыра йетцшдцляр. Йеня ол гызы бязяйцб
эюстярдиляр. О эежя оны дяхи юлдцрди, дярисин чыгарды. Янугун дярисин сябащдан Сеййид эейцб чыгды. Гыл Бураклар эюрцб шад олдылар. Сеййид диди: «Бяэляр, Ясжяд бана гызын верди. Мян дя гарындашым Хярсан иля бунда сющбят едярям, тез
ираг едцн. Бунлар дяхи он бин адам, он эями щазыр едуб
эялдиляр, ня гисса дяраз едялцм. Буны ейля йетмиш ики тайфаны
юзцня мцхтяс (мяхсус – А.Р.) ейляди. [166а]
Щяр эцн бир сурятля бунлара эюрцнцрди.
Бир эцн бир хош чайыр чямянлийя эялди. Отлары сцнбцл вя
гярянфил, зяфяран, эейиклярини мискидян тутдулар. Сеййид онлары эюрцб шцкцр ейляди. Бир дям тяфяррцж ейляди. Бир тяпяйя
чыгуб эюрди бир хош сящрададур. Ортасында бир улу аьаж будаглары асиманя йетмиш, аьажын алтында бир улу гцббя гызыл
220
алтундан, бир гцббя зцмрцддян вя бир гцббя инжидян. Сеййид тяяжжцб ейляди. Ашаьа енцб эюрди бир хош чешмя, абдяст
алуб намаз гылды. Хуб аваз иля Гуран огуду. Наэащ эюрди
ки, губбяляр йарылуб ичиндян цч няфяр нураны киши чыгуб,
эялди. Сеййидя салам вердиляр. Сеййид бунларын саламын алды.
Эялцб йанында отурдылар. Сеййид нязяр едцб эюрди йцзляриндян нур щявайя диряк олмуш, дидиляр: - Хош эялдцн. Ей
Рясулуллащ оьлу! мцштаг идцк йцзцня. Мцбаряк жямалына
Ялщямдуиллащ, дидиляр. Наэащ щава йцзцндян цч хунча эялди, йедиляр, ичдиляр, андан дца ейлядиляр. Хунчалар йеня щявайя эетди. Сеййид диди:
- [167] Бу ня мягам вя бу ня йердцр? Дидиляр: - Бу мягама «Хцррямабад», дерляр. Кущи гаф ятяэидцр. Зулгярнейн дахмасыдыр. Биз анын йаранларыдан идик.
Бир эцн бир аваз эялдики «Эялин тышра чыгын, Щагг-тяала
сизи истяйир» дейцб, эятцрдиляр вя бу кцббяйя гойдулар. Ол
вягтдян бу замана беш йцз йилдур. Бу эежя Рясул Щязряти
душумузда эюрдцк, сизцн эялмяэинизи бизя хябяр верди. О,
нежя буйурурса сиз анын ямриня мути олун. Оьланларындан
ютрц бу жанибя эялцбдцр интигамын алур. Ана сыз дейцн, тез
ишин битцрцб эерц дюнсцн ким, бир кафир пейда олуб, мцсялман ичиндя динимя гясд ейлямиш, батил йолы пейда ейлямякдядур.
Сеййид бунларын адларын сорду, дидиляр: - Биринин ады Набил, биринин ады Натил вя биринин дя Камил. Дяхи оьланларын
сордц. Дидиляр: - Жадц мунда эятцрди вя дяхи билмядцк
ким, нейляди. Андан сонра Сеййид бунлар иля вида едцб, юз
ляшкяриня эетди. Падшащын сурятиня эирцб истималят ейляди, диди: - Щазыр олун, сабаща жянэ ираьын едцб бу даьдан щяр киши эялцрся [167а] аман вермяйин, юлдцрцн.
Чцн сабащ олды. Ол язямят ляшкяр даьа гаршу сяф баьлайуб дурды. Сеййид эялцб ол пиря салам верди. Онлар ляшкяри
эюрцб яжаба галдылар. Сеййид эюрдц ки, гаршудан тцтцнляр
одлар йанды. Авазлар гопду. Ол пирляр дидиляр: - «Щилал Жаду
сизцн эялмяэинцзи билибдцр, бу гоьа анындур». Сеййид диди:
221
- Истяйирям сиздян бириниз Щилаля эедцб оьланларымы диляйясиз. Щабил диди: - Худавянда, мян бичаря варым, билцрям ки
юлярям башым щанкы тяряфдян енирся, сизляр о тяряфдян эялцн
ол пирляр бир-бириля эюрцшдиляр. Бир аз аьлашдылар, сонра Щабил
диди: - Йа Сеййид, бяни юз ялинля дяфн едярсян вя Мящяммяд
Ял Мустафайя йетцшяндя сяламымы она йетцрясян. Гийамят
эцни бяни шяфаятиндян унутмасын, дейцб ряваня олды.
Бир замандан сонра эюрдцляр мялулун башы гана гялтан
олуб. Енды Сеййид юнцндя кялмяйи шящадят эятирди. Сеййид
юз ялийля о башы дяфн ейляди. Башын ендиэи йердян ляшкяр ряваня олды.
Чцнки даь башына эялдиляр. Гаранлуг эедцб ровшян олды. Сеййид эюрдц [168] бир сящра ортасында бир хуб шящяр
мярмярдян мютябяр гцлляси астма асимана чыгмыш. Шящярцн
юнцндя Щилал жаду гырг бин ифрит жаду иля тяхт цстцндя отурмуш.
Чцн жаду Сеййиди эюрдц, гящгящя чякцб эцлдц диди:
«Ей Баттал, бян сяни истяйцб эязирдим, мяним дювлятим сяни
айаьыма эятцрди.
Сеййид диди саксарлара, гомайын, дцшмян будур. Щямля ейлядиляр. Анын ардынжа Гыл Бураклар щяваля ейляди. Бу
тайфалар жцмляси щямля гылдылар. Жадуларун авазларындан
гулаглар кар олурды. Сеййид Ясжяд йанына эялди эюрдц ки,
горгудан тагяти галмамыш. Сеййид диди: - Йа Ясжяд, горгма Щагг-тяала бизя инайят едяр, сонра Сеййид, Хызыр пейьямбярин дцасын огуйуб ол жадулар цстцня цфцрди, юзц жянэя мяшьул олды. Гаты жянэ олды. Сеййид, Щилал цстя йерцди.
Щилал йерцдц, тяхтини щавайа эютцрдиляр. Ляйин щява йцзцндя тяффяррцч ейлярди. Сеййид Щилалы эюрцб Хызыр пейьямбяр
дцасын огуйуб бир ох вя гылынж атды. Тяхтя дяэцб бир гулаьын йарды. Ол ляйин енды ки, [168а] Сеййиди гапуб эютцря,
Сеййид Аллащ дейцб тиьи-сяххак иля голтуьунун алтындан ейля
чалды ки, бир яли щявайа паран олды. Ляйин ялин гапуб гачды.
Шящяря дюнди. Щаду ляшкяри аны эюрцб щизмят ейлядиляр. Сеййид дюнцб бу ляшкяри юз падшащлары сурятиндя нюващат гылды
222
вя истималят Верди.
Ол эежя сабащ олунжа Сеййид эязди, йол тапмады. Зира
ки, щяр йердя дивляр жадулар дурмушлар иди. Аллащ талайя минажат ейляди. Ол дям Хызыр пейьямбяр щазыр олды. Салам
верди диди: - Ей Баттал, мялул олма, тез дур ки, бу вилайяти
сян фятщ едясян.
Андан сонра Сеййиди атына миндирдц. Атын башын шящяря
дюндярди. Пярваз урды шящярцн цстя гонды. Сеййид атындан
ашаьа енцб бир сарайа йерцдц. Гаршудакы гапудан ичяри эирди. Дюрт соффа эюрди. Ортасында бир тяхт Сцлеймани гызыл алтундан. Цстцндя Щилал жаду йатмыш, кясцк яли дяхи цстцндя
Сеййид ки аны эюрди, эялцб дутды. Ялин архасына баьлады. Хызыр дцасын огуду. Сящяри батил олды. Мялун чагыруб диди: Ей Баттал, атамы, гарындашымы юлдцрдин, бу мяним гуш жанымдан ня истяйирсян? Сеййид диди: - Мялун, щаны оьланларым. Щилал диди: - Мунда эятцрмцшдим, ялимдян пяриляр алдылар. Амма Гейсяр оьлу мундадур. Сеййид эюрди бир иэид
тяхт айаьына баьлу. Эедиб ялин ачды, эялцб Сеййидцн айаьина дцшди диди: - [169] Горгма, тез Исщаг Пейьямбярцн кямяр бяндин чыгаруб Щилалын боьазына салды. Тякфурун ялиня
верди. Юзц далунжа йерийцб, шящрин гапусуна эялди. Сеййид
Хызыр гапучысын гапуйа гаршу дутды. Гапу ачылды, чыгуб Ясжяд йанына эялди. Сеййид буйурды. Щилалы эятцрдиляр. Диди: Ей мялун, щаны мяним оьулларым? диди: - Пяриляр мундан
алыб апардылар. Дяхи хябярим йогдур. Сеййид бир гылынжла
мялуну ики паря ейляди. Бу щалы эюрцб жцмля жадулар дарбадаьын олдылар.
Он бин ляшкяр шящяря эирдиляр. Эютцря билдцкжя мал алдылар. Сеййид ол шящярдя бир губбя эюрди. Юнцндя бир киши
отурмуш. Сеййид сялам верди. Ялин алды диди: - Хош эялдцн.
Йа Сеййид, бу иглими ол мялунун шяриндян хилас ейлядцн.
Сеййид диди: - Бу гапуны ач, эирцб шящяри тяфяррич едим. Ол
пир диди: - Цч бин йылдур бян бунда олурам, бунун ичиня эирмядим. Гапусын дяхи ача билмязям. Ол дям Хызр пейьямбяр щазыр олды. Диди: «Ей пящляван, ьязавятин мцбаряк ол223
сун. Бу вилайяти ол мялунун шяриндян хилас ейлядцн». Ол гапуны ачды. диди: - Йа Сеййид, эир Зцлгярнейни зийарят ейля.
Сеййид ичярц эириб эюрди ки, бир бахча ичиндя бин дирлц
йемиш жяннятя бянзяр, ортасында бир губбя мяжундан, гапусы лялдян, ичярц эирди. Эюрди бир халы алтундан, эцмцшдян
дяхи дюрт софа, (эиряжяк-хол) бир-бириня [169а] гаршу. Щяр бириндя бир тяхт вя бир Исэяндяр шащ Аристоталис щаким санки
бир-бири иля сюйляшцрляр. Сеййид щейбятя дцшдц. Ирялц йцрцди
эюрдц юнцндя бир лювщя йазылмыш. Димиш ки, ей жаван, ей
иэид бурайа эялсян, Мящяммяд Ял Мустафа евладындан оласын. Бян ки, Исэяндярям, йедди иглимин падшащы идим. Дивляри
юзцмя мцсяххяр ейлядим. Бу мяним ади сурятимдир. Ичяри
эир ким щалымы эюрясин. Сеййид андан ичярц эирди, нязяр
ейляди. Эюрди йазылмыш ким, яввяли Нами - Худа вя
Мящяммядя салават, дяхи йа Сеййид Баттал, ня заман
мунда эялясин, бяндян ибрят ал. Бу дцнйаны тамам
дутдум. Дцнйанын етибары йогдур. Яэяр олса бана олурды.
Юлцмя дярман олмады. Сян дяхи пящляванлыьына мягрур
олма ня ейлярсян, Аллащтала рзасы ичин вя дяхи Щязрят
Мустафайя бяним саламымы васил ейля ки, гийамят эцнц бяни
шяфагятиндян мящрум етмийя вя дяхи башым йанында
сянинчин бир эювщяр гомушам. Ал, эял бяни дцадан
унутма».
Сеййид бир аз аьлады. Шаща дца ейляди. Ол эювщяри алды,
базусуна баьлады, тышра чыгды. Гапу эерц йапулды. Сеййид
ляшкяря эялцб диди: «Мялул олдум. Оьулларымдан хябяр билмядцм» вя диди: «Ей Тякфур шащ, сизцн щалыныз нежя олды?»
Тякфур шащ диди: - Бизи бу мягамя эятирдиляр [170] сянцн
оьулларунла. Тяндцря ода йагдылар ки, бизи бирйан едяляр.
Ялимцзи айаьымызы баьладылар. Наэащ щава йцзцндян бир
гоьа гопды гылынжлар ойнады бизи гапдылар. Алуб эетдиляр бяни апаран пяри эыня алды. Эялдим бу йеря дяхи билмядим нежя
олды». Сеййид диди: - Эял тяндири бана эюстяр. Тякфур Сеййиди
алуб эялди. Ол йери эюстярди, анда бир чешмя вар иди. Сеййид
абдяст алуб ики рцкят намаз гылды. Мящяммяд ял Мустафа224
йя шяфаят эятцрцб Аллаща минажат ейляди. Эюрди ки, о гаружуг чыгуб эялди гиймятли донлар эеймиш. Сеййидя сялам верди
диди:
– Ей пящляван, ничин мялулсан, яэяр оьулларындан ютярцдцр, мялул олма, хош саьдырлар. Щяр бири, бир падшащдур.
Сеййид диди: - Щандадур? Гаружуг диди: - Тамус пяри йанындадур, мцсялмандур. Жцмля пярилярин солтаныдыр, сянин
оьулларына гызларыны верибдцр. Йцз бин пяри сянин оьулларынын
щюкминдядцр. Бян щяр ол гызларун, халасыйам. Чцн сян ки
Щилалы юлдцрдцн, бу вилайяти ямин ейлядцн, бян варуб Тамуси [170а] сяня эятцрцм. Ибращим Хялил Аллащын йцзцн эюрмцшдцр. Щилал язаб иля бу вилайяти андан алупдур. Чцн сян
бунун киби ярлцк ейлядцн. Тамуси сана эятцряйим дейцб
щяман дям щавайя эетди.
Бир аздан сонра Сеййид эюрди эюэ йцзцндя нягаряляр
дюэцлди. Пяри ляшкяри жцмляси эялдиляр. Габагларында бир дцзцн саггаллы йашыл донлар эеймиш бир пяри ардында бихуд ляшкяри эялцб дцшдиляр. Сайцбанлар чадырлар гурдулар. Ол пяри
Сеййидин йанына эялцб яэилцб сялам верди, диди:
– Нежясян? Зящмятляр чякдцн. Инан Аллаща, бу иглими
ол кафир ялиндян хилас ейлядцн.
Наэащ ол гары, йеня эялди. Сеййид иля эюрцшди, диди: - Ей
пящляван, Тамус будур, вилайятин падшащыдур. Сеййид Тамусин ялин дутуб диди: – Рявамыдур, мяним оьулларым сянин йанында ола бана хябяр ейлямийясян? Бу гядяр зящмят
чякдим бана эюстярмирсян.
Тамус диди: - Оьланларуна бян, гызларымы вердим ким
сябяб олдур ки, эюрцб алуб эедирсян. Сеййид диди: - Ей Тамус, оьланларымы эятир, чог сюйлямя. Бунлар бу сюздя икян,
[171] Хызыр Ялийяссяллам чыгуб эялди. Тамус Хызырцн айаьына дцшди диди: - Худавянда, бу кишинин оьланларыны Щилалын
ялиндян гуртардум. Гызларымы верцб, падшащ ейлядцм. Имди
бу эялцб оьулларын алуб эетмяк истяйир. Бяним гызларым иля
цнсийят дутмушлар. Яэяр онлар эется бяним гызларым щялак
олурлар.
225
Хызыр диди:
- Йа пящляван, вягт дардур, ислам цзяриндя дцшмян защир олубдур. Сяндян чаря эяряк, бу ляшкяри эюндяр эетсцнляр. Сеййид Ясжядя дястур верди эетди, щяр кюмяэя щазыр иди.
Дуз мягамына ряван олды вя Гылбараклара вя Кялимгушлара
йер бя йер дястур верди, мягамлу мягамына ряван олды.
Сеййидин оьланлары дяхи йцз мин яр иля чыгуб эялди. Сеййид
оьулларыны баьрына басды. Йедди эцн орадя галуб сяккизинжи
эцн Ирага йетдиляр. Тяхт баьлайуб, Тамус пяри Сеййидин
оьулларыны Исламбула эятцрди. Сеййид дяхи Тамус иля эюрцшди. Пяриляр эерц дюнцб эетдиляр.
Сеййид дяхи дярйа кянарында намаз гылды. Орада отурды. Наэащ юз гулу Бяшир, эялди. Сеййиди эюрцб айаьына дцшди. Сеййид диди: - Мунда нейлярдин, диди [171а] тижарятя эялмишдим. Йол баьланды, бу сябябдян ки Гейсяр хястядцр. Бяшир Сеййидцн оьуллары иля эюрцшди. Малатийадан хябяр сорду.
Бяшир диди: - Ешитдцз, орда бир киши пейда олмуш. Ислам ляшкяриня чог зящмят верцр. Сеййид билцб мялул олду. Бяшири Гейсяря эюндярди варуб муштлуг алды, диди:
- Сеййид оьлун Тякфуры эятцрди. Ясятур гаты хястя иди.
Буйурды, жцмля бяэляр гаршу эялцб, Сеййидцн айаьына дцшдиляр. Тякфур иля эюрцшдиляр. Бунлары алуб Ясатур йанына эялдиляр. Ясатурун башы цстя отурдылар. Сеййид диди: - Ей шащ,
нежясян? «оьлуму эюряндя мцсялман оларум» демишдцн,
Иншаллащ оьлуны эятцрдим. Ясатур ки оьлуны эюрди, оьлу атасынын айаьына дцшди. Ясатур бармаг галдуруб шящадят эятцрцб, мцсялман олды. Тякфур Сеййидцн щекайятин бярабяр
бунлара шярщ ейляди. Яжябя галдылар. Ясатур сяккизинжи эцн
вяфат ейляди, Сеййид юз ялиля Гейсяри йуды. Намазын гылды.
Мцсялманлар гябр газыб Шямасын йанында дяфн ейлядиляр,
гязасын дутдылар. Андан сонра Тякфуры гейсяр ейляди. Бяэляр
жцмляси биат ейлядиляр. Сейид истяди ки, эедя. Тякфур аьлады
диди: - Бян бунда йалгуз горхурам. [172] Сеййид оьлу Бяшири, анда гойды. Нязирля юзц ряваня олды. Сеййид Ясжядин гызы
Щумайун Диляфруз иля Малатийа йахун эялжяк бир чешмя ба226
шында дцшдиляр.
Наэащ Баьдад тяряфдян бир карван чыгуб эялди онлар
да дцшдиляр. Сеййид бир гярибдян хябяр алды ки, Баьдаддан
ня хябяр вар? О гожа, диди: - Мюмин хялифя дцнйадан эетди.
Оьлу Мцтясцм, хялифя олды. Амма бир киши пейда олмуш, ог
давасын едцр. Ог батмаз, гылынж кясмяз, од йандырмаз.
Донгуз ятин щялал дейир. Щяр кимсянин атасынын вя анасынын
адын билцр, щяр йердян мал чыгарур. Щяр ня ким ол дейирся,
еля олур. Гызы атасына вя гардашына щалалдыр. Ики дяфя варуб
Шамы йыхды, хяраб ейляди, жцмля ана йцз дутды. Кимся ана
мцгабил олмады. Чог галалар йыхуб хяраб ейляди. Дерляр
Сеййид Баттал дяхи итцбдцр, ня юлцсц вя ня дириси мялум деэил. Чог мялул олдылар. Ол мялунун ады Бабякдцр. Тябриз вилайятини хяраб ейляди. Ажям вилайятини тямам дутды. Сеййид
диди:
- Ясли щардандур? Диди атасы Баьдада ьайятдя оьру
имиш. Эялцб мцсялманлар хялифяйя шикайят ейлямишляр. Шящярдян говмушдур, эедцб бир кюйдя сыьыр отармуш, ол кюйин
бяэинин гыз гарындашы иля башы [172а] хош олмуш. Чаряйя щамиля олмуш. Андан вцжудя эялмиш. Бир нищан беля кечир,
атасы апаруб кюйцн бяэиня тапшурур, ана нюкяр олур. Анынла эежя-эцндцз шяраб ичир. Чог фясадлар едир. Мцмлан ики
йцз аьаж уруб йанындан говур. Бир эцн йалгуз Мцмланы
евдя эюрцр, эирцб юлдцрцр. Бир нечя дювлятсыз йолдашы олур,
буны ейля йцз киши йанына жям олур.
Бир эцн тянща отурур, бир Пир эялцб дейир:
- Ня кишисян, вя ня йердян эялцрсин? Диди:
- Мян Жябрайылам, сян пейьямбярсин.... Ол Бабяк дейир:
- Мяндя бир мюжцзат йогдур. Нежя пейьямбярям? Ол
Пир диди: - Йог, сяни гылынж кясмяз, ог батмаз вя дейир, ей
Бабяк дур, филан йердя бир даш вар алтында хязиня вар, аны
алуб хярж ейля. Варуб дюрт йцз киши жям едцб ол малы анлара
эюстярмиш. Алуб ляшкяри жям едир. Бунунла алями фясадя верир вя хялифяйя елчи эюндяриб, аны дяхи азад едцб юзцня вязир
227
ейляйир.
Андан сонра иэирми бин киши иля Нягтайя бярабяр эялцб,
дейир: - Пейьямбярим. Нягтай демиш, сян мюжцзат эюстяр.
Бабяк дейир: - Эял бяни гылынжла вур, яэяр кясярся хуб, яэяр
кясмязся ямримя мцта ол вя динимя эир. Гылынж урар кясмяз, ог урар батмаз. Щеч иш ана кар ейлямяз, ахыр адам
эялцб Бабякин айаьына дцшяр. Ляшкяр иля ана [173] мцта
олур.
Имдики щалда гырг бин яр ляшкяри щцзурундадур. Ягба
газы оьлы Вялид гарындашы Сятща йанындадур. Баьдад цзяриня
эялди. Хялифяни году Шама эетди. Батталын оьлу адамлары иля
ясирдядир.
Чцн Сеййид бу хябяри ешидцб жаны башына чыгды. Диляфрузу Малатийайа эюндярди. Юзц язми Баьдада ейляди. Эюрди
гаршудан бир сувар эялцр, йахун эяляндя атындан ашаьа енди. Эялцб Сеййидцн айаьына дцшди. Сеййид нязяр ейляди эюрди ки, Мящяммяд бин Фаллащдыр. Сеййид хябяр алды. Ол дяхи
хябяр верди. Сеййид Мящяммяди баьрына басды. Ол базарэан ня хябяр вердцся, бу дяхи ол хябяри верди вя дяхи диди: Хялифя бяни, ямиря эюндярди ки, ляшкяри жям едцб эялсцн.
Ямир дяхи бир душ эюрцб бана демишди ки, «Йа Мящяммяд!
мялул, олма ким, Баттал эялцр Бабякин юлцмц онун ялиндядир. Вар, эерц дюн.
Хялифяйя бяним эялдцэим хябяри вер, мялул олмасун. Иншаллащ ол кафцрцн щаггындан эялцрям. Мущаммяд эерц
дюнди ряван олды.
Бабяк мялун йцз бин [173а] киши иля отурмушды. Дюрт
мялик саьында, солунда дурурларды. Мялун бирдян гящ-гящ
чякцб эцлди. Дидиляр: «Худавянда, ня сябябдян эцлдцн. О
няфяр диди: - Сабащ Баттал эялцр. Йанындакылар дидиляр: - О,
юлцбдцр. Мялун диди:
- Зилгярнейн дахмасына варуб нечя мяхлугяти мцсялман ейлямишдир. Чохлу дивляр юлдцрцбдцр. Оьланларын алуб
эялцр, будур. Сабащ йетцшяр. Яэяр эялцб бана мцта олурса
жащан пящляванлыьын верярцм. Йохса, башын кясярям.
228
Чцн Сеййид бир чешмя цстя эялцб анда йатды. Сабащдан
дуруб намазын гылуб, сувар олуб, ряван олды. Эялцб бир тяпяйя чыгуб ашаьа нязяр ейляди. Эюрди ким, бир ляшкяр гонубдур ким, гийася эялмяз. Истяди ки, Бабяк эялсцн, шейтан эялцб Бабякя хябяр верди ки, нейчцн дурмусан? Будур Баттал
эялди тез дур, гаршула. Бабяк буйурды, ляшкяр минуб сяф
баьладылар дурдылар.
Сеййид Яшгардан енцб гулайын бяркидцб мейдана эирди, жювлан ейляди. Чаьурды ки, «Ей агылсыз гювм,
Мящяммяд дининдя ня эюрдцнцз цз дюндярцб шейтаня
уймушсуз. Мяням [174] Баттал, вардум гаф даьын
долашдым. Щилал жадуны юлдцрдим. Щаны ол кафир, мурдар,
эялсцн. Мейданимя эялсцн.
Бабяк истядики, мейдана эиря, Гянатур гоймайуб юзц
мейдана эирди диди: - Ей Баттал, ничцн бизим пейьямбяримизя мцта олмазсын. Сеййид атыны тяпяляди, Ганатуры гуршаьындан дутды, йеря урды. Эютцрцб щявайя атды, еняркян гылынжы
чалуб ики пара ейляди, андан сонра Синбат эирди. Аныда ики
пара ейляди, бир-биринин ардынжа йцз кафири юлдцрди. Бабяк
мялун мейдана эирди. Узун бойлу, бюйцк башлы, кярря саггаллы Сеййидя бярабяр эялцб диди: - Йа Баттал, эцнащсызлары
ничцн щялак ейлядцн? Мяним пейьямбярлцэцмя ничцн мцта олмазсан? Эял гылынж иля мяним бойнуму ур. Яэяр кясмязся, инан ки, пейьямбярим. Сеййид диди: - Ей мялун, йцз
бунун киби иш эюстярясян, сяня етигадым йогдур. Сян бир оьру щярамзадясян, сана бунун киби ишляр нялайигдцр. Ол мялцн диди: - Мящяммяд дяхи бир йетим иди. Чцн ана инайят
йетцшди. Пейьямбяр олду, сян дяхи бир йетим идин, Аллащдан
инайят олды, мунжа ишляр ейлядцн. Анын ичцн жащаны дутдун,
дивляри мцсяххяр ейлядцн (зябт етдин – А.Р.). Яэяр бана
мцта олурсан, Мящяммяд йанында Яли нежя иди, мяним йанымда сян дяхи ейля оларсан. Сеййид диди: - Ей мялун [174а].
Бизим пейьямбяримизя Гуран енды, яэяр сян пейьямбярсян,
сянин китабын щаны?
Ляйин диди: - О, йалан иди, щяр ня дидися, юйля ейлямяди
229
ня олса, сюйляр иди.
Сеййид ажыглануб жида щяваля гылды. Мялун кюксцн гаршу дутды. Жида щеч кар ейлямяди. Тиьи-сяххак иля чалды, ясяр
гылмады. Будын гаршу дутды, кясмяди. Йедди дяфя чалды, ясяр
гылмады. Шам сувар эцрзин урды. Щеч кар ейлямяди. Бабяк
ляйин диди: - Ей Баттал, инсафын йохмуш ки, бу гядяр гылынж,
жида, эцрз урдун, кар гылмады. Сеййид дямбястя (сакит, динмяз – А.Р.) галды, диди: «Ей мялун, имди нювбят сянцндцр.
Одур эюрцм ол кафир жида щяваля гылды. Сеййид мяни ейляди.
Гылынж щаваля гылды. Мяни ейляди та эежя олунжа жянэ ейлядиляр. Дюндцляр, Сеййид ол эялдцэи йеря эетди вя Бабяк эерц
дюнцб юз ляшкяриня эялди. Сеййидцн ярлиэун сюйляди. Щяр ня
ишляр ейлядися, бяэянди. Сеййид дяхи бир чешмяйя эялди. Абдяст алуб намаз гылды. Бунлар мунда галды. Бу тяряфдян
Мящяммяд бин фаллащ Хялифя йанына эялди.Хялифя
Мящяммяди эюрцб диди:
- Ничцн эери эялдцн? Мящяммяд Сеййидин эялдиэцн хялифяйя мцштулуглады. Хялифя шад олды. Мящяммяд диди «Сеййид Баьдада варды. Сизя дяхи эялсцн, диди». Беш бин мцсялманла хялифя язми Баьдад ейляди.
Бунлар эялмякдя, бу тяряфдя чцн сабащ олды, Сеййид намаз гылуб атына бинди, даьдан ашаьа [175] енди чаьырды:
«Щаны ол кафир? Эялсцн», диди. Бабяк сувар олуб мейдана
эялди, эцнортайа дякин жянэ ейлядиляр. Ляийн диди: - Ей Баттал, беля ейлямя, бир кишийя ки щеч иш кар ейлямяз, бундан адлц мюжцзат олурму. Сеййид диди: - Ей мялун, бу сянин ишин
шейтанлыдыр. Бабяк диди: - Ей Баттал, ог, йайын чыгар бян синями ачым гаршу дутум. Долдур ат, яэяр ясяр ейлямязся, бяним динимя эир. Сеййид ажыглануб бир огу долдурды ляйиня
гаршу дутды. Ог тогунды, дямур ики букцлдц, ог пара-пара
олды. Ляйин дяхи ня мюжцзат эяряк, имди бана иман эятцр.
Сеййид диди:
Бян мюмцням, сана етигадым йогдур. Сян бир шейтан
ляйинсян. Диди: - Йа Баттал, яэяр сянин динин щагдурса, бян
дяхи сяни огла, гылынж, жида иля урум. Яэяр ясяр ейлямяся, дя230
хи биллям ки, сянин динин щагдыр. Буны дейяндя аьаж йапраьы
киби ясди, йеня илщам кюлнцня дцшди. «Щярже бадабад Аллаща сыьынурам». Рясул Аллащ дуасын огуды диди: - «Эял имди
ей мялун, ня ейлярсян ейля». Ляйин алмас щяваля гылды. Сеййид базусун ачуб гаршу дутды. Аллащын инайятиндян зярря
хята эялмяди. Зира ким, пейбямбярцн бир нечя сачлары базусуна баьланмышды. [175а] Ляйин пейа-пей цч эцрз урды. Щеч
яля эялмяди, ляйин жида щяваля гылды. Сеййид Хызыр дцасын
огуды. Кюксцн ачды дурды, бир зярря хята эялмяди. Кафир сярасимя олды. Тагяти галмады.
Бунлар жянэдя икян наэащ Шам йолундан тоз гопды.
Беш мин яр иля хялифя чыгуб эялди. Эюрдцляр, Сеййидя дца ейлядиляр. Хялифя Сеййиди эюрмямишди, гаршу эялди эюрцшдиляр.
Хялифя Сеййидя дца ейляди. Сеййид шад олду. Ол эежя хялифя
Сеййидля мцшярряф олды. Ол эцн жянэ олмады. Хялифя тяхтя кечцб отурды. Сейид, хялифяйя гаршу йердя отурмады. Хялифя
Сеййидя дур, топрагда отурма дейцб, тяклиф ейляди, чаря олмады. Сеййид диди: - Бизим йеримиз будур. Онун киби кафир
эялцб, Мящяммяд динин гарушдурды. Бана ращат ня эяряк,
бу ишдя олмак йахшыдур, диди.
Сабащ ки олды, нягаралар дюэцлди, ики ляшкяр бир-бири иля
сяф баьладылар. Бабяк ляйин бир кюйняк эеймиш, мейдана
эирди. Диди: - Ей Баттал, эял жянэ ейляйялцм, амма сян дяхи
мяним киби йалынчуг эял бир биримизи эюрялцм.
Чцн хялифя Бабяки эюрди, бин тиряндаз гуллара буйурды.
Тир-баран етдилар, ня гядяр ог урдылар, тогундуса, эери сычрады. Ляйиня щеч кар ейлямяди. [176] Щейран галдылар.
Бабяк чаьурду ки, ей Баттал, горгдунмы? мейдана эялмязсян, мяним бунун киби ишлярдян горхум йогдур. Имди
бу гядяр мюжцзат эюрдцн. Эеня инанмазсан. Итаят ейлямязсян. Дюврц Мустафа эетди. Имди Бабяк дюврцдцр. Ярсян, мяним киби мейдана эял. Сеййид щяман бир кюйняк иля
тиьи-сяххак ялиня алды. Хялифяйя «эедцрям» дейцб, эетди. Хялифяйя эетмя, диди. Чаря олмайуб, эетди. Бабякя бярабяр
эялди. Кафир аны эюрцб щейран галды диди: - Ей Баттал, бян ся231
ни истямязям щялак едям, дейирям ки, щаг йола эирясян, сяни
жащан пящляваны едим. Сеййид диди: «Чог сюйлямя. Нечя сянин киби итлярин щаггындан эялмишям». Эиня Сеййид диди:
«Яэяр бян юлсям жяннятя эедярям. Яэяр сян юлцрсян, жящяннямя эедярсян дейцб, бир-бириня щярбя эялдиляр». Эежя олунжа жянэ ейлядиляр, бир-бириня зяфяр буламадылар, эерц дюндцляр.
Хялифя Сеййидя гаршу эялцб дуа ейляди. Алям цлямаляр
чаьуруб дуа ейлядиляр. Сеййидцн донларын эейдирдиляр. Сеййид ляшкярдян чыгуб даьа эетди. Бир чешмяйя эялди. Абдяст
алуб намазын гылды. Аллащталайа минажат ейляди диди: - Илащи,
бу кафир Мящяммяд динини батил ейлямяк истяйир. Бунун щалын бян бичаря гула бяйан ейля.
Наэащ уйгусу [176а] эялцб йухлады. Вагиядя пейьямбяри эюрцб айаьына дцшди. Щязрят Рясул Сеййидцн ики эюзцн
юпдц диди: «Ей жиэярэушям! мялул олма. Аны шейтан йолдан
чыхартды. Щяр вягт ким, ол мейдана эиряр, шейтан гылынжын
ана бярабяр дутар. Аны силащын кясмяди, эеня сябяб одур.
Имди сян силащына «ла щявля вяла гцввятя илла биллащил-ялиййул
язим» оку. Ол шейтан сян мейдана эиряндя гачар. О ляйиня
зяфяр буларсын.
Сеййид йухудан ойануб, тез дуруб эюрдц ким, нура
гярг олмуш. Чцн сабащ олды. Ики ляшкяр сяф баьладылар.
Хялифя дейир айдыр ки, Сеййид нежя олду? Бу эежя эялмяди. Сеййид пейьямбяри йериня йетцрцб дярщал атын мейдана
сцрди. Ислам ляшкяри Сеййиди эюрцб шад олдылар. Сеййид чаьырды ки, - ей кафир, ничцн мейдана эялмязсян. Бабяк ляйин шейтаны йанында эюрмяди. Чцббя (узун ятякли енли цст палтары –
А.Р.) эейиб мейдана эирди. Сеййид диди: - Ей кафир, ничцн
щяр эцндя ки, киби мейдана эирмядцн, ляйин бяэцн Жябрайыл
эялмяди. Сеййид диди: - Ей мялун, ол шейтандыр щямля ейля.
Ляйин жида щяваля ейляди. Сеййид мяни ейляди. Эялди ки, эежя
бир шиш пайа иля урду ки, ат [177] аьрысындан майаллаг йыхылды.
Мцсялманлар тякпцр эятцрцб нида ейлядиляр. Бабяк ляш232
кяри жцмляси аны эюрцб щямля гылдылар. Бабяк ляйини мейдандан чыхартдылар. Бахуб эюрди шейтан дяхи эялмяз, гачуб
сянэяря эетди. Мцсялманлар о ляшкяри гырдылар, малларын йыьдылар. Дюнцб бярэащларына эялдиляр.
Сеййид хялифя йанына эялди. Хялифя Сеййидцн ики эюзцндян юпди, андан Сеййид о ляшкяри гавды. Бабяк ляйин дярйа
йцзиня дцшди. О йердя бир гяля варды. Анда эялдиляр он эцн
о гяляни щясар ейлядиляр, бир эежя Сеййид фцрсят тапуб кямянд атуб, гяляйя чыхды, Сятща мялун юнцндя иди. Бабякя
хябяр ейляди. Бабяк ляйин орадан да гачды. Сеййид буйурды,
гяляни йыхуб хяраба ейлядиляр.
Андан язм Зянгана ейлядиляр. Чцн Бабяк Зянгана
эялди. Ясад бин Сяид Зянганын малики иди. Сеййид йетцшди.
Бабяк эиня Сеййид иля жянэ ейляди. Амяд-и Куфи дейирляр иди,
диди: «Ей Сяид, пейьямбяря гылынж чякцрсян? дювр
Мящяммяд эетди, дювр Бабякдцр» дейцб, щярзя сюйляди.
Саид буйурды, ог тюкдцляр. Ясад горуду. [177а] Мялун
гялядян эетди. Йедди эцн гяляни щясар ейлядиляр. Ол щал иди
ки, гяляни алалар.
Муад чыгуб эялди. Лягун адлы бир мцртядд вар иди, Сеййидя бярабяр эялди. Сеййид бир зярб иля ики пара ейляди. Лягун
ляйинин ляшкяри сынуб гачды. Бабяк андя йог иди.
Эялцб Бабяк ляйиня ящвалы билдцрдиляр. Сеййид Яс’ада
диди: - Мяним эялдиэцми Бабякя билдцрмяйин ки, шайяд ол
мялун ялимя кечя.
Чцн сабащ олды, Бабяк ляшкяри сяф баьлады. Муад Сеййид гырг бин яр иля Бабякя бярабяр сяф баьладулар. Сеййид бир
яжайиб суряти иля даьдан ашаьа енцб мейдана эирди. Щяр
ким аны эюрди яжябя галды дидиляр ки, бу ня мяхлугдур. Дярщал Сеййид чаьурды ки, бян Гаф даьындан эялцрям, ешитдцм
ки, тазя пейьямбяр эялмиш имди бизляр йцз бин киши иля эялдцэ
ким, щярэащ доьру пейьямбярся, ана мцта олаг, достуна
дост, дцшмяниня дцшмян олам. О ляйин чцн бу ляшкярля бу
сюзляри ешидцб дярщал мейдана эирди диди: - Ешитдцн пейьямбяр мяням. Сеййид диди: - мюжцзат эюстяр эюрцм. Ляйин
233
багды, йанында шейтан эюрмяди. Начар галды. Бабяк ляйин
диди: - Ешитдцн ола, бяни гылынж [178] кясмяз, ог батмаз,
бундан йахшы кярамят олурмы, диди. Амма ажиз галды. Чцн
шейтан йохуйды, диди. Бу эцн Тякафил иля сабащ эялцб сана
мюжцзат эюстярим. Сеййид диди: - Ей щярамзадя, ешитдцн ки,
Сеййид сянин сазыны йцзцбдцр, бян анын йаранларынданам
сана ишляр едим ки, алямдя сюйляня.
Мяьяр Бабякин йанында бир кафир вар иди. Щярамзадя
гылынж иля Сеййидя щяваля олды. Гылынж иняркян Сеййид голтуьун алтындан еля чалды ки, бир ялийля башы щявайя пяран олды.
Ясяд Куфи дейирляр иди, ол мейдана эирди, аны дяхи юлдцрди.
Бабяк ляйин диди ки, «Ей йиэит, сябр ейля, сабащ эялцрям».
Сеййид: «Йог сяни, гойманам». Бабяк диди: - Бир сябр ейля,
мян дяхи донларымы эейим. Сеййид Ашгары минди Бабяки
гуршаьындан дутуб эютцрди йеря урды. Енцб синясиндя отуруб итин гуйруьу киби саггалын дутды, хянжяри боьазына гойды. Бабяк диди: - Баттал, юлдцрмя бяни Хялифя йанына апар,
мцсялман олум. Сеййид ики ялин баьлады, Муада верди, юзи
атына минди. Ляшкяря щямля гылды. Ляшкярдян бир гядяр гырды,
дюнцб эялди. [178а] Сеййид Муада диди: - Ол мялуну эятцр.
Муад эедцб эюрдц ки, мущавизлярин башларын кясцб, Бабяк
ляйин гачмыш, Муад гайыдуб Сеййидя хябяр верди. Сеййид
диди: - Гям чякмя, мяним ялимдян ня йеря варур, дейцб ардынжа варды. Муад дяхи Сеййидцн ардынжа ряван олды. Сеййид йарым эежя дя йетцшди диди: - Ей щярямзадя, будур эялдцм, ялимдян ня йеря эедяжяксян дейцб, няря урды. Ляшкяр
бярабяриня щямля гылдылар, бир-бирин гырдылар. Сабащ вягтиндя
Муад гырг бин яр иля йетцшди, щямля едцб чог ляшкяр гырдылар. Бабяки шящярдя тапмадылар. Бир лагыны варды, Бабяк бир
нечя хадимлярля ол лагына эирцб гачды. Шящяр хялги ня гядяр
ахдардылар, тапулмады. Бири эялцб диди: - Худавянда, бу лагымдан ол кафир эетди. Сеййид Ашгара минцб лагыма эирди.
Ряван олды бир сящрайя чыгуб, эюрди бир чобан гойун отарур
хябяр алды.
Диди: - Бабяк бурадан эетди. Чцн Бабяк ляйин лаьун234
дан чыгуб эялди. Шейтан Бабякя йцз эюстяриб диди: - Гач ки,
Баттал йетцшди. Ол ляйин ясбабын эейинжя, Сеййид йетишди, Бабяк атына минцб бярабяр эялди. Сеййид диди: - Йа мялун, жаныны ялимдян щанда гуртарырсын. Бабяк иля йцз иэирми киши
вар иди Сеййидя бярабяр эялди.
Жянэ едиркян Муад Абдцлвящщаб йаранлар чыгуб Бабякин адамындан [179] гырхын юлдцрдцляр, гырхын дутдылар,
гырхы гачды. Сеййид Бабяки бир зярб иля йыхды дурды. Архасын
бир аьажа верди диди: - Йа Баттал, бяндян ня истяйирсян,
аман вер, дяхи ата миним. Сеййид диди: - Мцсялман ол, йахуд юлдцррям. Аман вермязям, диди.
Наэащ Сеййидцн ардындан бир пяри аьлады. Сеййид эерц
нязяр едцб эюрди бир Пир дейцр: «Ей пящляван, юлдцр, аман
вермя ки, Щясян, Щцсейни бцнлар шящид едцбдцр».
Чцн ювлади Яли, йад оланда, Сеййидцн эюзляриндян йаш
ряван олды. Чцн Сеййид дюнцб багды. Бабяки эюрди, гайыдцб пиря бахды йериндя эюрмяди. Сеййид ащ ейляди, диди: - О
гожа, шейтан имиш. Ляйин Бабяки, ялимдян алуб эетди. Сеййид
оьланларын Абдцлвящщабя тапшурды диди:
«Сян бунлары ляшкяря апар, мян Бабяки бир йана етмяйинжя дюнмязям». Сеййид ряван олды.
Бабяк хястя иди, бир кюйя эялди, бир рящбан гаршу эялцб
диди: - Кимсян? Бабяк диди: - Бир гяриб дярвишям. Рящбан
бир евя эятирди. Бир нечя эцн анда йатды.
Сеййид бир эцн бир чешмяйя эялди, намаз гылды. Мяэяр
Нуман ова чыгмышды. Сеййиди эюрди алуб шящяря апарды.
Сеййид Бабякцн щекайятин шярщ ейляди, диди: - [179а] Горгурам, бир фитнядцр. Гузя Нуман дюрт жанибя адамлар салды.
Чцн Бабяк ляйин Сеййиддян гачды. Шейтан эялцб диди: Нечцн дурмусан? Бабяк шейтаны эюрцб аьлады диди: - Бяни
гязайя уьратдун дейцб айаьына дцшди. Шейтан горгма,
Сеййидцн юлмц сянин ялиндядцр. Ол даьда хязиня вар, аны ал.
Юзцни хялифя билдцр, мян дяхи сяндян айрулмазам дейцб
гейб олды.
Наэащ бир рящбан чыгуб эялди. Юзцни билдцрцб. Рящба235
ны юзцня мцта ейляди. Андан ол даьа варуб, ол хязиняни чыгардылар, йетмиш бин кафири юзцня дюндярди.
Бир эцн бир киши Бабякя диди: - Худавянда, мян бу
даьда бир яжаиб жанавар эюрдим. Бир йцзи ит, бир йцзи адам
Йцзцня бянзяр вцжуды. Жцмляси гыл басмыш. Бабяк щявяс
едцб ол даьа овламаьа эетди.
Наэащ йолдашлары даьылмыш икян, Сеййидцн цзцня чыгуб
эялди. Сеййид бир няря уруб, диди: - Ей мялун, жаныны ялимдян
щанда гуртаражагсын, будур эялдим. Ляйин гачмаьа чаря
олмайуб, начар гаршу эялди, жянэ ейляди. Ляйин зябун олды.
ляшкяриня хябяр олуб, йцз бин [180] яр йетишди. Сеййиди ортайа
алдылар. Сеййид тиьи-сяххак чякди. Бирбириня урды, икиндийя киби жянэ ейляди. Мцсялманлардан тез Мцмлан чыгуб эялди.
Кафирляр аны эюрцб сындылар. Сеййид Бабяки чог ахтарды, тапулмады. Мцсялманлары эери дюндярцб юзц Бабяк ардынжа
ряван олды.
Бир эцн бир чешмя башына йетцшди. Абдяст алуб, намаз
гылырикян Бабяк ляйин йетцшди. «Ийи фцрсят булдум» дейцб,
гылынжын ялиня алуб Сеййидя чалды. Кясмяди. Зира Рясулун сачы Сеййидцн базусиня баьлу иди. Анын бярякатындан ясяр ейлямяди. Бабяк даьа доьру гачды. Сеййид намазы тямам
едцб ата миндц. Ляйин ардынжа ряван олды. Бабяк дяниз кянарына эялцб эюрди ки, эямиляр дцзцлмцш, лянэярлярин чякцрляр ки, эидяляр ляйин фярйад едцб диди: - Бир дцшмяним вардур. Малымы алуб бяни беля гойду ки, ким юлдцря. Бянидя
бу эямийя гойун. Бабяки эямийя гойдулар.
Мяэяр Сятща ляйин о эямидя иди. Бабяки эюзляди, Сеййид
дяхи ол дям йетцшди. Бабяки хябяр алды дидиляр, ол эедян эямидядцр. Сеййид диди: - Бяс бу эямиляр няряйя эедир? Дидиляр: - Бу эямиляр, Жиня эедир. Сеййид ол эямийя минцб ряваня олды.
Сятща мялун Сеййидя бир даня бексимед верди. Сеййид
йеди [180а] ягли башындан эетди. Бабяк мялун о эизлянмиш
йердян чыгды. Ол гядяр гылынжы Сеййидя урды, кясмяди, тез
бойнуна кямянд тахуб кяндир баьлайуб дярйайя салдылар.
236
Аллащын ямри иля бир бяд мцхалиф ясды. Эямини бир гайайа урды. Пара-пара ейляди. Бабяк Сятща иля бир тяхтя цстцндя галдылар. Сеййид дярйа дибиня енди. Бабяк дярйа кянарына эялцб, аж иди бир гядяр йемиш тапуб йедиляр. Дуруб бир шящяря
эялдиляр ки, буна Жин дерляр иди. Ялли бин ляшкяри вар иди. Наэащ шейтан орада щазыр олды. Бабяк шейтаны эюрдц, аьлады.
Сеййиддян шикайят ейляди. Шейтан диди: - Имди вар шящярцн
бяэини дявят еля атасынын вя анасынын адын сюйля, яэяр мюжцзат истярся эюстяр филан йердя гырг хцсряваны кцп алтун Йунусдан галан хязиня вар, аны эюстяр. Жцмляси сана мцта
олур, диди. Бабяк ляйин дуруб сарайын гапусына эялди. Чаьырды: - Ей гювм, варун, падшаща сюйляйин ки, пейьямбяр эялди. Дястур истяр ичярц эирмяэя. Варуб Султаня хябяр вердиляр. Султан буйурды: - Варун эятцрин, эюрцм. Нечя адам
дурунжа пейьямбяри варуб эятцрдиляр. [181] Падшащын атасынын вя анасынын адын диди. Щяр ким душ эюрмцшся анын пейьямбяри будур диди. Бабяк диди: - Бяни гылынж кясмяз, од
йандырмаз, ог батмаз. Гылынж урдылар кясмяди, ог урдылар
батмады, ода атдылар йанмады. Дидимми ей гювм яэяр мюжцзат истяйирсцз, филан йердя гырг эцн хцсревани мал вардур.
Эедцн чыгарун, диди. Ол гювм варуб ачуб чыхартдылар.
Жцмляси Бабяк ляйинин айаьына дцшдиляр. Ана мцта олдулар.
Чцн Сеййид дярйада эедирди ягли башына эялди. Эюрди
башы ашаьа эедир. Наэащ бир киши эялцб Сеййиди дутды, кяндири боьазындан алды. Дярйа дибиня енди. Дярйа цстцндя майаллаг галды. О киши гызыл йцзли иди. Бойнуна бир гылынж щямайыл салмышды. Ашаьа енцб гужды диди: - Йа Сеййид, яр олан кишинин башына бунун киби ишляр чог эялцр вя дяхи яжайибляр чох
эюрярсин.
Андан эедцб шящяря йетцшдиляр. Йедди гат бцрж чякилмиш.
Чцн йахун эялдиляр. Шящярцн гювми йахун эялцб, Сеййиди эюрдиляр, зийарят ейлядиляр. Сеййиди яьраз иля, сарайа
апардылар. Эюрди ким бир тяхт гурулмуш, бир гожа, сябзпуш
башында бир таж, тяхт цзяриндя отурур. [181а] Бяэляр саьында,
237
солунда отурурлар. Щяман ким Сеййиди эюрдиляр, жцмля бяэляр тяхтындян енцб Сеййидля эюрцшдиляр. Сеййид хябяр алды ки
бу ня мягамдур? Султан диди: «Хцдавянда, бу мягама
тяхтц-с сяра дерляр, мян мцсялманам. Ямир Ял Мюминин
юнцндя мцсялман олмушам нежя ким эюэляр йеддидцр вя
дяхи йерляр дя йеддидцр. Яввял цндя адамлар олур, икинжидя
пяриляр олур, цчцнжцдя кимсяня йогдур, дюрдцнжцдя жанаварлар олур, бешинжи дивляр олур, алтынжы гаранлыгдыр, йеддинжи
дярйадур. Сеййид йедди эцн анда дурды. Сяккизинжи эцндя
чыгмаг бинасы олды. Сеййидя дидиляр: «Эюзцнц йум, йумды
вя дидиляр ач, ачды. Юзцни дярйа кянарында эюрдц. Ашгар дяхи гаршусында отлар. Ашгар ки Сеййиди эюрдц, гаршы эялди.
Сеййид ираьын эейцб сувар олды, эялди.
Бир рящбан гаршу чыхуб Сеййидя салам верди. «Хош эялдцн Йа Сеййид Баттал, диди. Сеййид яжябя галды. Рящбан диди: - Йа Сеййид, бу эежя Мущаммяд Ял Мустафани душумда эюрдцм. Ол сянин эялдцэин хябяри бана диди. Мцсялман
ол, диди. Мцсялман олдум. Сеййид алуб ичярц эирди, йемяк
эятцрцб йедиляр. Сеййид Бабякдян хябяр сорды. Рящбан диди: - Мунда бир шящяр вар, Дцпчин дерляр, падшащларунун
ады Вяггасдур, Бабяк анда эялцб чог фясадлуг ейляди, дейцб аьлады вя дяхи Сеййид дя аьлады. [182] Сеййид диди: - Бир
намя верим ана апарасын. Бир намя йазды Рящбана верцб
Вяггас йанына эюндярди. Апаруб намяни Вяггаса верди.
Вяггас охуду. Йазмыш яввяли Аллащ икинжи Мящяммяд Ял
Мустафа ады ки, мяням, Баттал Гази. Бабяк ляйин гылынжымдан горгуб сянин йанына варды. Имди аны ялимя верясян вя
яэяр тутмазсан, будур эялдим щазыр ол.
Чцн намяни огуды, буйурды ки, рящбаны юлдцрцн. Бабяк ляйин «елчийя юлцм йогдур» диди. Вяггас бир намя йазды ки, Ей Баттал, сяни истяйирям, атамын вя гарындашымын йанына эюндярям. Рящбан намяни эютцрцб Сеййидя верди,
охуду щеч динмяди.
Чцн сабащ олды атына минцб шящяря доьру варды. Бу жанибдян Бабяк мялун ики йцз бин яр иля ата минцб сяф баьла238
дылар. Сеййид эюрдц ки, дярйа киби ляшкяр, Сеййид бир няря урды. Ейля сандылар ки, эялцр эеру. Вяггас Бабякя диди: - Бу
ня саигядцр (илдырым – А.Р.). Бабяк диди: - Батталын авазыдур. Вяггас диди: - Беля яр олурмы ки бир беля авазы ола. Бабяк диди: - Нязири йогдур. Амма бу нювбят юлцмц бяним
ялимдядцр.
Сеййид даьдан енцб мейдана эирди. Йетмиш ики дцрлц
щцнярляр эюстярди. Вяггас щейран галды. Сеййид чаьурды ки,
«Ей Вяггас, бяням [182а] Баттал ьази, тез ол кафири дут, бана эюндяр дяхи мцсялман олсун, йохса сян билцрсян…»
Вяггасын бир улу пящляваны вар иди, мейдана эирди. Сеййидя жида щяваля гылды. Сеййид мяни ейляди. Кафир эялди ки, кежя, бир гылынж урду ки, ики пара олды вя дяхи ня гиссейи-дяраз
едялцм, йетмиш кафири юлдцрди. Ол гуйуда ващимя олды. Бабяк чаьурды ки, ня дурурсуз. Бян онун щаггындан эялярим.
Йцз бир киши иля Сеййидя щямля ейляди. Гаты жянэ олды. Бабяк
эюрдц ки, йцз бин атлы цч эцн, цч эежя жянэ ейлядиляр. Сеййид
ьайятдя зящимлц олды, ганы чох ахды, ажиз галды. Йцзцн йухары дутуб щагга минажат ейляди.
Наэащ эюрдц ким щава йцзиндян Тамус Пяри йцз бин
пяри иля чыгуб эялди. Бир дямдя цч бин ляшкяри гырдылар. Кафир
ляшкяри сындылар. Йцз гачмаьа дутдылар. Чцн Сеййид ол ящвалы эюрди, жидасын йеря верцб жидайя дайануб дурды. Ганы чог
ахуб цч эцн, цч эежя жянэ едцб йорулмушдц. Тамус пяри,
Сеййиди дутуб бир кянара чыгартды. Сеййид эюзин ачуб Тамусы эюрди, шад олды, алды Бариэащына эятцрди. Сеййидцн
донларын чыгаруб хуб шярбят ичиртди [183]
Сеййид диди: - Бабяк нежя олды?
Тамус диди: - Шейтан алуб Румя апарды. Тамус Бабяки
яля эятцрмядцэиня, Сеййид шад олды.
Андан эялцб Шящярцн цстя ялям санжаг нягаряляр дюкцб дцшдцляр. Сеййид Ашгара сувар олуб Шящярцн дюрт тяряфин эязди. Чцн Вяггас Тамусы Сеййидцн саь тяряфиндя эюрди
вя бахуб пяри ляшкярин эюрдц ким бир яжайиб гювм, Бабяки
эюрмяди. Ащ ейляди. Тагяти галмады андан Сеййид бир няря
239
уруб чаьырды ким ей Вяггас! Эял, кафири тярк ейля. Мцсялман ол, йохса имди буйурарам пяриляря, шящярини зирц-зябяр
едяр. Вяггас гапуны ачуб эялди. Сеййидцн айаьына дцшди
диди: - Йа пящляван, сящв ейлядим, эцнащымы баьышла. Бир
кафир эялцб мяни аздурды дейцб, иман эятцрди. Мцсялман
олды. Вяггас щюкм ейлядцэи йердя иэирми дюрт пара шящяр,
йетмиш пара гала вар иди. Жцмляси мцсялман олдылар, андан
Тамусу, юзц вилайятиня эюндярди.
Андан сонра Вяггаса диди: - Бир эями щазыр ет ки, Рума эедярцм. Вяггас диди: - Бян дяхи сяндян айрылмазам.
Сеййид гоймады. Гырг киши иля эямийя минди. Вяггасдан вида едцб ряваня олды.
Бу тяряфдя чцн Бабяк ляйин гачды дярйа кянарында Шейтан ялейщи ля’нящу-(ля’нят) эялди. Бабяк ляйин ону эюрди аьлады диди: - Гандасын, бяни бунун киби бялаляря уьратдун.
Мялун диди: - Йерц чог сюйлямя, мян сяни бу гядяр
эяздирдим. [183а] Бабяки алуб дярйаны кечцрди диди: - Йери,
Исламбула вар, ким Батталын жанына одлар салырсын дейцб, ряван етди. Бабяк ляйин йедди эцн аж йериди.
Бир эцн эюрдц ки, гырг киши чыгуб эялцр, йетцб Бабякя
сялам вердиляр. Бабяк щандан эялирсцз? Диди. Дидиляр: - Биз
Бабяки истяйцрцк. Чцн Исламбулун бяэиня хябяр олды ки,
«Бабяк, Батталы юлдцрди. Бу тяряфя эялцр. Бир богжа палтар
иля бизляри эюндярди ки, она верцн», диди. Батталы юлдцрдим.
Ким Бабяк мяням. бунлар дидиляр: - Чыплаг ол бойуна бахалум. Ляйин эювдясин ачды. Архасы баьа, архасы киби, пулпул олмуш. Щяман эюрдиляр айаьына дцшдиляр ол донлары ана
эейдцрдиляр. Алуб Исламбула эятирдиляр.
Бир эцн бяэляр шикарда икян фцрсят булуб Тякфцру, Бяшири шящид ейлядиляр. Ол дям Бабяк няря урды диди: - Мяним
Бабяк, Батталы Жиндя юлдцрдцм вя Тякфцру юлдцрдцм. Бян
бир кишийям, бана ок батмаз, гылынж кясмяз, жида ясяр ейлямяз, од йандурмаз. Щяр ким бана мцта олса гуртарур. Ня
гядяр Тякфура, Бяширя тямяллцг (йалтаглыг - А.Р.) мцсялманлар варса, гырдылар. Чогларын эерц дюндярцб кафир ейля240
диляр. Бабяк ляйини тяхтя кечцрдиляр. Дюрт йцз бин киши жям
ейлядиляр. Отуз бир аду бялли бяэляр Бабякя сяжт ейлядиляр.
Андан сонра Бабяк ляйин ляшкяри [184] чякцб Малатийа
эялдиляр. Гырг дюрт ады бялли пящляванлары шящид ейлядиляр. Ящмяд Тарран вя Абдцссялям, Жудя, Гасым, Няср, Щяйат
Мянсур. Бабяк Ляйин, Малатийаны хяраб ейляди.
Бу тяряфдян Сеййид бир эцн дярйа кянарына чыгды. Тярсус малик ешитди ки, Сеййид эялди. Жцмля бяэляр иля Сеййидя
гаршу чыгдылар. Сеййиди шящяря эятцрдиляр, бир нечя эцндян
сонра бир бяэ эялцб Сеййидя сялам верцб, ялиндя бир намя
верди. Сеййид огуйуб аьлады. Ямирцн намяси иди. Йазмыш
ким «Бабяк эялди, Исламбулда оьлун Бяшири вя Тякфцр шащы
юлдцрди. Гырг дюрт йаранлары шящид ейляди. Шящяри дяхи хяраб
ейляди. Биз, сянин оьулларин, бир Абдцлвящщаб вя Жудянин
дюрт оьлу галды. Гамусун шящид ейлядиляр. Сеййид матям
дутуб Ямиря бир намя йазды. Вя дяхи Абдцлвящщаб да хялифяйя намя эюндярди.
Чцн намя хялифяйя эялди, ол дяхи йас дутды. Хялифя Абдцлвящщабдан сорду ки, Сеййиди имди щанда ешидирсиз, диди: Гайытды вилайятиня. Бабяк дяхи ол жанибдян ряван олуб эетмиш. Хялифя Муады вя Гасымы Абдцлвящщабы гырг бин киши иля
Сеййидя кюмяк цчцн эюндярди.
Бир эцн эялцб Сеййидя йетцшдиляр. Бир зяман аьлашдылар.
Сеййид ящвалаты хябяр алды, нежя ки, олмушды еля хябяр вердиляр. Сеййидцн оьланлары цчцн аьлашдылар. Абдцлвящщаб диди:
- Юмрцм цч йцз илдян артуг кечди, Бабяк киби йавуз кафир
эюрмядим. [184а] Ону сящи дутмайын.
Сеййид диди: - Щяр ня йазылыбдур, еля олур. Бир нечя эцн
бунун цзяриня кечди. Сеййид Абдцлвящщабы сярляшкяр едцб,
о эежя ряван олды.
Эцнлярдя бир эцн Бабяк ляйиня хябяр йетцшди ки, Сеййид
Баттал эялди. Бу кафир дяхи беш йцз бин яр иля Сеййидя гаршу
варды. Бабякцн Мязрябщан адлу бир пящляваны вар иди. Ол
кафири йцз бин яр иля габаьа эюндярди. Эялцб, Абдцлвящщабя уьрады. Щямля гылдылар, Абдцлвящщаб Мязрябщаны бир
241
зярб иля йыхды. Истяди ки, башыны кяся, ляин аман диляди диди ки,
«бяни Сеййидя апар, мцсялман олум». Бу щалда ляшкяря гарышды. Бабяк ляйин дяхи йетцшди. Мязрябщаны алды. Абдцлвящщаб Щагг-тяаладан мурад диляди.
Наэащ Сеййид дяхи йетцшди. Бир няря урды диди: - Жаныны
ялимдян щанда гуртарарсын, дейцб щямля гылды. Зырняк ибн
Яли йетцшцб щямля гылды. Ислам ляшкяри йетцшди. Дяхи ол ики
ляшкяр бир эцн бир эежя гаты жянэ ейлядиляр. Жянэ ичиндя Сеййид Абдулсалибя йетцшди, эюрди бир эурбуз кафирдир. Сеййидя
диди: - Щандасан, сяни истяйирдим! Ахыр нар-ы нур фцрсят верди дейцб, щямля гылды. Сеййид гылынжын мяни ейляди. Бир эцрз
урды. Галханы даьылды, кюксцня дяйди. Мяаллаг йыхылды. Сеййид атындан ашаьа енди, башын кясди, йеня атына минди, няря
урды, Бабяк гялбиня уьрады. Ляшкяри тарц мар ейляди, гырдылар.
Бабяк ляйин цч эцн гачды, варуб бир йеря гонды, йанында ол Фрянэ бяэляри отуруб [185] мяшвярят ейлядиляр. Йеня
ляшкяр жям едцб, «йердя галаны чаьуралым», дидиляр.
Ол йердя бир гяля вар иди. Гандабад дерлярди. Маликаня
Сцщейл бин Синбат дерлярди. Бабяк намя йазды «ана ким,
«Кярям едцб, гяляйя бизи гойун». Сцщейл диди: «Яэяр йалгуз эялцрся эялсцн».
Бабяк сяккиз адлу бялли бяэляр иля Гандабада эялди. Сцщейл яьраз иля сарайа эятцрди. Сеййидя хябяр олды, ляшкяри кючцрди. Эялцб гяляйя гаршу бир су кянарында дцшдц. Сеййид
диди: «Суйу кечцн. Бана сару гулаг дутун. Бяним авазымы
ешидяндя эялцн. Биржя о кафири яля эятцрцм» дейиб, ряваня
олды.
Эежя иди, бир бцржя эялцб атын пцнщан ейляди. Кямянд
атуб бцржя чыхды. Сярайын дамына эялцб пянжярядян нязяр
едцб эюрдц ки, Бабяк ляйинин Сцщейл йанында отурмуш вя
Вялид бин Ягба вя гарындашы Сятщя отурмушлар. Шяраб ичцб
мяст олмушлар. Сеййид ащястя ашаьа енди, бир гаранлуг бужагда дурды. Бабяк баш галдуруб диди: - Йа Сцщейл, бу дяфя
Батталын юлцмц бяним ялимдядцр. Дярщал Вялид ляин Баьда242
ды истяди. Баьдады она верди вя Сятщяйи вязир ейляди. Сяккиз
бяэляри вар иди, щяр бириня иглим верди. Сеййид наэащдан чыгды. Бабяк истяди ки, гача, Сеййид бир тяпик урду ки, мяаллаг
йыхылды. Ики ялин далысына баьлады. Вялид вя Сятщя мялун истядиляр ким гачалар. Сейид [185а] бир-бир чалды, икиси дя парапараланды.
Сцщейл бин Синбат, Сеййидцн айаьына дцшди. Мцсялман
олды. Тез гапуны ачды. Сеййид бир няря урды. Ляшкяр щазыр иди,
ешидцб «ляббейк» дидиляр. Йетишцб Сеййид иля сабащ олунжа
ня гядяр кафир бяэляр варса, аман вермяйцб гырдылар. Бабяклярдян кимся гуртулмады. Цч эцнлцк йола гядяр адам
лешиндян долмушду. Бабяки дяхи дямирлядиляр. Сцщейл бин
Синбата тапшурдылар. Андан язм Баьдад ейлядиляр. Эедяркян Бабяк ляйин диди: - Йа Сцщейл, бяним дямцрими ал. Бян
пейьямбярям.
Сцщейл бу сюзляри Сеййидя хябяр верди диди: «Хцдавянда, Бабяк яфсун огур, дер мяни хилас ейля». Сеййид эялцб диди: - Ей мялун, иман эятцр, мцсялман ол, жаныны юлцмдян
хилас ейля. Бабяк ляйин диди: - Бян пейьямбярям, бу заман
нябимдцр. Мущаммяд ясри кечди. Эял бана бяйат ейля, та
гийамятдя бян сяни диляйим. Сеййид ажыгланды. Тез чянэял
аьзына салуб дилин кясди. Сеййид диди: - Сана бу эяряк. Бир
гядяр йол эетдиляр. Йеня Бабяк ялиля Сцщейля исарят ейляди,
мяни хилас еля. Йеня буны Сеййид диди. Сеййид эялцб чох нясищят ейляди. Диди: - Эял мцсялман ол. Аллащдан диляйим, дилин яввял ки, киби олсун. Ляйин щярзя сюйляди.
Сейидя намя йазды ки «Бабяк ялимя эириб ня едим?».
Буйурды, бир бяэя верцб хялифяйя эюндярди.
Сеййид щяр йеря ки уьрады, Бабякдян эялцб шикайят ейлядиляр ким, гызымызы эялиб мяхфи апарублар. Билмярцз ким, ня
щалдур, щяр йеря ким эялди, беля дидиляр. [186] Чцн бяэ хялифяйя эялди, намяни верди, охудулар, шад олдулар. Шящяри чыраьбан ейляди. Хялифя Сеййидя гаршу эялди, эюрцшдцляр. Шящяря эялцб шадйаналуг ейлядиляр. Буйурды, Бабяки эятцрдиляр.
Шящяря гаршысунда ода йагдылар. Сеййид бир нечя эцн хялифя
243
йанында галды.
Беля рявайят едирляр ким, хялифянцн бир гызы вар иди. Сяфийя бану ол дяхи итды. Хялифя айятдя пяришан олды. Сеййид дяхи
яжябя галды. Хялифянцн хатуну Сяидя Бану зарлуг едцб бир
эежя бир баьчада йатмышды.
Наэащ ики йашыл гуш эялдиляр. Бир аьажа гонуб бир-бириня
сюйлядиляр. Бири диди: «Хялифянцн хатуны нечцн аьлар», о бири
диди: - «Ряд жаду, гызыны апарубдур, анын цчцн аьлар». Бири
диди: - «Бяс о жаду ня йердя олур». О бири диди: «Йедди дярйанын о тяряфиндя Айнцл-гытыр дерляр. О йердя олур. Бу вилайятдян йцз гырг гыз апарубдур», беля дейцб учуб эетдиляр.
Сяидя хатун дуруб Хялифя йанына эялцб, щекайяти билдцрди.
Хялифя дяхи Сеййидя сюйляди. Сеййид диди: - «Эиня бана сяфяр
дцшди. Бана щиммят едцн» дейцб, ряваня олды.
Та ким Умман кянарына эялди эюрди, Цмман кянаринда бир шящяр язим. Бир гожа киши бир бцт эютцрцб эяздирцр.
Дейир «Бунун киби бцт кимсянцн йогдур. Бян бунун устадыйам, бяним киби танры дцзялдян йохдур. [186а] Жцмля танры дцзялжилярцн устадыйам, щяр ким буны алур. Жцмля бялалардан ямин олур».
Сеййид ону ешидцб гязябя эялди. Диди: - Бу ня кцфрдцр
сюйлярсян? Бир иши ким сянин кими ажиз дцзялтмиш ола, ол нежя
танры олур вя Танрылыьа ня ляйагяти вар? Танры олдур ким, он
сяккиз мин ялями йаратды. Кимся аны йаратмады.
Ол пир Сеййидя щярзя сюйляди. Сеййид дяхи пири урды. Йцзц цстя йыхылды. Адамлар гялябя едцб, Сеййиди ортайа алдылар, щяр ким Сеййидя йахун эялдися, уруб йыхды. Он беш кишини юлдцрди.
Шящярцн бяэиня хябяр олды. Атына минцб Сеййидя эялди,
сялам верди, йцз йеря гойду. Сеййидцн цстцндян халигы
узаглашдырды. Сеййиди алуб сарайина эятцрди. Тяам йедцрди
вя тяхтя кечцрцб отурдылар. Шящярцн бяэи хябяр алды ки, «Ей
пящляван, нежя олду ки, сян бу вилайятя эялдцн?» Сеййид диди: «Хялифянцн бир гызы итди. Ряд жаду апарубдур». Ящвалаты
щекайят ейляди. Ол бяэ диди: «Мяним дяхи бир гызым итди.
244
Щярэащ мяним гызымы яля эятцрсян, бян дяхи мцсялман олурам».
Наэащ шящярдян бир гоьа гопду. Сеййид диди: - Бу ня
хябярдир. Ол бяэ диди: - Ай пящляван, Ямирялмюмцнинин Яли
бунда эялцб, бу шящярцн йарсуна хяраж эясцбдцр, йарусун
дяхи, мцсялман ейлямиш. Имди андан ютрц бу нярязянан
едирляр. Бир адам эюндярдиляр. Онлары эятцрцб о хяражы араларында сялащ ейлядиляр.
Йедди эцн [187] Сеййид анда дурды. Бир эями щазыр ейляди, гырг киши иля Сеййид ряваня гылдылар. Цч эцн эетдиляр. Наэащ о йеря бяд мцхалиф няф ясди. Эямини бир гайайа урди,
пара-пара ейляди. Щяман дям Сеййид Ашгар цстя бинди, ол
щейван суда йерцди. Наэащ, бир бюйцк эями чыгуб эялди.
Яшгары, Сеййиди о эямийя эютцрди. Тез Сеййиди о эямийя алдылар, дидиляр: - Ня кишисян? Сеййид диди: - Румдан эялцрям,
Шамя эедцрям. Бир дцшмяним вар иди. Бянимля жянэ ейляди.
Ахр зябун олуб гачды. Ардынжа эедцрдим эямийя минцб
дярйайя эирдцм. Бир аз эедяркян бир бяд мцхалиф няфщ ясди.
Эями гярг олды. Бу ат бана сябяб олды, гуртулды. О эями
ичиндя бир бяэ вар иди. Ады Ганатарду. Хябяр алды ки, сянин
адын нядцр? Сеййид диди: - Адым Жайилдир. Ол бяэ диди: - Мяним адым, Гянатардур. Атам Ярагил Гейсярдцр. Ганстантин гейсярцн гарындашы оьлуйам. Атамы Баттал юлдцрди. Бян
Чин вилайятиня дцшдцм. Анын бир бяэи вар иди. Адына Гястур
дерлярди. Бян анда олдум. О киши атамын вязири иди. Бяни эялди тапды, хябяр ейляди ким, Бабяк Тякфцрц юлдцрди. Тяхт йийясиз галубдур. Бян дяхи эедцрям. Сеййид диди: «Ня гядяр
ким Баттал андадур, сян орайа вара билмязсян» дейцб, эетдцляр.
Бир даьа йетцшдиляр. Эямини гайайа баьладылар. Йухары
чыгдылар. Эюрдцляр бир хошжа мярьзар. Чадыр гурдулар.
Тяам биширцб йедиляр.
Ол дям эюрдцляр бир див чыгуб эялди. [187а] Гырг аршун
гяддц-гамяти вар. Гуйруьундан одлар чыхар. Аны эюрдцляр,
бунларун тагятляри галмады. Бир кяз няря уруб диди: - Мя245
ним Ряд жаду, ей кафирляр мяним шикарым йериня нечцн эялдиниз. Сеййид буйурды:
«Тез буны тир-баран едцн». Мялун ялиндяки кишини щялак
ейляди. Бир сещир огуды. Бу беш йцз кишидян дюрт йцзи ода
йанды. Сеййид бир охы йайа гойуб жадуйа атды. Саь эюзцндян дяэцб далундан чыгды. Ряд жаду ащ едцб набуд олды.
Чцн йцз киши ки бунлардан галмышды. Сеййиди билцб, жцмляси
мцсялман олды. Андан сонра эямийя биндиляр, йеня ряваня
олуб, бир ай тямам эетдиляр.
Синдябара эялдиляр. Сеййид доьру йол иля шящяря эетди.
Шящяря йахун олуб сорушды. «Бу ня шящярдур?» Дидиляр:
«Буна Синдябар дерляр. Гямяр шащын тяхтыдцр». Тез эялцб
Гямяр шаща хябяр ейлядиляр. Гямяр шащ адам эюндярди ки,
«варун эятцрцн эюрцм ня гювцмдур». Эялцб сордылар. Сеййид диди: - Елчийик, хялифядян эялцрцк. Эялцб, шаща хябяр вердиляр. Гямяр шащ йетмиш [188] мютябяр киши эюндярди. Эялдиляр Сеййиди алуб шащ йанына эятцрдиляр. Сеййид эялцб сялам
верди, йер эюстярдиляр. Отурды. Гямяр шащ диди: - Сюйля эюрцм, хябярцн нядцр. Сеййид диди: - хялифянцн гызы итцбдцр.
Ряд жаду апарубдур. Андан ютрц эедцрям. Яэяр анын йерин билцрсцз, бана дейцн. Дидиляр: - Сян ня кишисян? Сеййид
юзцн билдцрди. Мяэяр бунлар Сеййидцн хябярин ешитмцшляр
иди. Тез тахтындан енди. Сеййидля эюрцшди. Гямяр шащ аьлады
диди: - Хцдавянда, бяним дяхи бир гызым вар иди. Эянжи-Бану дерляр иди. Див апарубдур. Мцняжжимляр бахуб дерлярди,
Ряд жаду Баттал ялиндя щялак олур. Ялщямдуллащ, мцбаряк
жямалын эюрдцк. Йемяк эятирдиляр, Сеййид йемяди. Гямяр
шащ диди: - Нечцн йемязсян? Сеййид диди: - Мцсялман олсан
йейярям. Шащ диди: - Бян бцтпярястям. Яэяр гызым ЭянжиБануну эюрсям, мцсялман олурам. Сеййид иля шярт ейлядиляр. Андан сонра тяам йедиляр, бир нечя эцндян сонра шикар
ейлядиляр.
Бир хош мярьзаря эялдиляр. Гямяршащ диди: - Хцдавянда, гызымы бу йердян апардылар. Дяхи билмядим нежя олды дейиркян, бир мянгуш ащу чыгуб эялди. Ащуны ортайа алдылар.
246
Ащу силкялянуб арадан чыгуб гачды. Сеййид гавды. Эейик
гачарды. Сеййид кямянд атар олды. Ащунун бойнуна дцшярди. Сеййид ки ашаьа яйилди дута, ащу кямянди бойнундан чыхаруб гачарды. Буну ейля алтымыш фярсянэ йол говду. Ахшам
ки олды эейик набуд олды. [188а]
Сеййид бир чешмя башына эялди, абдяст алуб намаз гылды.
Чог йорулмушды, гцсул ейляйим дейцб, ол чешмяйя эирцб
гцсул едцб чыгды. Донларын тапмады. Мялул олды, йуху галыб
олуб, йатды. Йухлады, дурды атын ирагын тапмады. Ашаьы йухары эязди, щеч шей защир олмады. Ня гядяр дуалар варса, атла эетди. Щяман Щязрят Рясулун сачы базусинда галды, диди:
«Пярвярдиэара, бана имдад ейля, йалгуз галдым. Му-нисимдян айрылдым. Сян бяни мящрум ейлямя. Мурадымы вер» дейиб, дцалар ейляди. Фи ямщал хызыр ялейщис-сялам чыгуб эялди.
Сеййид гаршу варуб айаьына дцшди. Хызыр диди: - Нежясян?
Дцнйа зящмятиндян ей жиэяр эушям, нечцн бунун киби йердя гафил йатырсан? Ол кейк, Ряд жадунун гызыдур. Эялди сяни
алдатды, фцрсят тапмады, атыны донуну апарды. Сяня зийан етмядцэцнцн сябяби олдур ки, Рясулун сачыдур. Андан гуртулдун. Сеййид диди: - Пяс мян нежя ейляйцм, атым йогдур.
Хызыр диди: - Бяним мунда ишим вардур, Эял бярц сяни апарайым. Сеййидя диди: - Эюзцн йум! Йумды. Ач, диди, ачды.
Юзцни адям пейьямбяр тцрбясиндя эюрдц. Хызыр диди: - Варуб Тамус пярини эюндярим. Гейб олды. Сеййид Адям пейьямбяри зийарят ейляди. Цч эцн анда галды. Тяфяррцж едиркян, наэащ Тамус пяри чыгуб эялди. Сеййидля эюрцшди. Ей
пящляван, нежясян? Сеййид дяхи [189] юз гисасын бяйан ейляди, диди: - Имди Ряд Жадунун мягамына апар. Тамус диди:
- Хцдавянда, ол ляйинин йолу чох бяркдцр. Эяряк йедди дярйа кечяк. Сеййид диди: - Бана чох кюмяк етмисян. Бу дяфя
дяхи мядад ейля. Тамус эюрдц ки, чаря йогдур. Ляшкяриня
дястур верди. Бин киши дябяляди. Сеййиди алуб, щявайя галгды.
Йедди дярйадан кечцб, анда бир сящрайя эялдиляр, хуб
мярьзар (отлаг, чямянлик – А.Р.) отлары сцнбцл зяфяран вя
гярянфил. Топраь мцшк янбяр дашлары, лял йагут. Тамус пяри
247
диди: - Яйнц-л Гытырдыр. Ряд жаду мундадур.
Сеййид бир чешмяйя эялди, намазын гылды. Дуруб нязяр
ейляди. Эюрдц бир шящярду аь мярмярдян. Тамус пяри диди:
«щазыр ол! Ряд жаду эялцр», диди. Сейид: «Бир гылынж, бир йай
вя ог эятцрцн», диди. Эютцрцб йанында гойдулар. Ол оглара
щофтнамя йазды, йанында гойды. Бир нищандан сонра жаду
гялянин йанына эялцб, аьзыны ачды ким сещир огуйа. Сеййид
дяхи исм-язям огуйуб, бир ох атды, йа щюкм Хцданын ады
дейуб тогунды. Ох отайындан кечди. Щяман дям атындан
йыхылды. Ялиндян гылынжы дцшдц. Сеййид йетишцб гылынжы алуб ляйинин башын кясди. Ган ряван олды. Андан сонра йцз див боьазлады. Тамус аны эюрцб сяждяйи шцкцр ейляди. Сеййидцн
ики эюзцндян юпдц. Андан шящяря эялцб Жадунун сарайына
эирдиляр. Эюрдцляр [189а] бир тяхт гурулмуш. Цстцндя бир
мящбуб гыз отурмуш, аьлар. Сеййид о гыза салам верди. Гыз
салам алды, диди: «Иэид сян кимсян?» Диди: - Мян Батталам.
Гыз диди: - Мян бу эежя аьладым дидим, Илащи йа мяним жанымы ал, йа бу кафир ялиндян бяни хилас ейля. Эюзцмя йуху
эялиб йатдым. Душумда Аишяни эюрдцм бана диди: - Сабащ
оьлум, Баттал эялцр. Ряд Жадуны юлдцряр сизи хилас едяр. Сабащдан нямзяр идим. Ялщямдуллащ ки йцзини эюрдцм, бунлар бу сюздя икян ол гызлар эялцб Сеййидцн айаьына дцшдцляр, аьладылар. Сеййид анлара тяскинлик верди, диди:
- Дяхи гям чякмяйин. Жадуны юлдцрдцм, иншаллащ сизи
вилайятинизя апарарум. Бунлар шад олдулар.
О щалда Тамус пирин ляшкяри эялдиляр. Сеййидя дуа ейлядиляр. Сеййид буйурду, ол Жадунун малларын жям ейлядиляр.
Бир парасын Тамуса верди. О ляшкяря пайлады. Жцмляси гане
олдулар. Сонра Сеййид гызлару алуб, ряваня олдулар. Дярйадан кечцб гондулар. Сеййид диди: - Бу ня йердцр? Тамус
пяри диди: - Бу йер, Гямяр шащя йахундур. Сеййид бир адам
тапды. Синдебар, аны Гямяр шаща эюндярди, хябяр ейляди.
Гямяр шащ бяэляриля эялдиляр, эюрцшдиляр. Сеййид буйурду,
Гямяр шащын гызыны эятцрдиляр. Гызыны эюрдц, [190] щяман
саят мцсялман олды. Ол вилайят жцмляси мцсялман олдылар.
248
Сеййид буйурды килсялярцн йыкуб, йериня мясжидляр тикдиляр.
Андан сонра Гямяр шащ ийля вида едцб, Умманя эялдиляр.
Дярщал Тяфанушин гызын эюндярди. Ол дахили иля мцсялман
олды. Андан Мисря эялдиляр. Гараваня хябяр олды. Мяяи ялгисся ол гызлары йерлц-йериня тапшурды.
Андан Мяккяйя эялдиляр. Зийарят ейлядиляр. Сеййид чох
аьлады, эюзцня йуху эялди. Щязрят Рясулу душунда эюрди вя
Щязрят ики эюзцндян юпдц диди: - Ай жиэяр эушям, мян
сяндян хошнудум, разыйам. Имди тез дур, Баьдада вар.
Хялифянцн цстя, хаварижляр щцжум ейлядиляр. Сеййид ойануб
душуну Тамус пярийя сюйляди. Андан Баьдада ряваня
олдылар.
Щекайят бюйлядир ким, Ябу Мцслцм Хорасаны рящмятцллащ хяварижляри гырырды. Анын сойундан бир щарамзадя
галмышды, ады Щаким иди. Хейли бядбяхтляри жям едцб, отуз
бин киши ийля Янтяр йанына эялди. Янтяр диди: «Йа Щаким!
Отуз бин киши сянин вар, иэирми мин бяним вар. Ялбир едцб
варалум. Хялифяни басдылар, Хялифя гачды. Ляшкяри тар-мар
ейлядиляр. Сяккизинжи эцн шящяри алажаг олдулар. Хялифя дам
цстя чыгды, гибляйя гаршу йцзцн [190а] топрага гойуб, диди:
- Аллащы Мящяммяд Ял Мустафаи, щюрмятчцн сян бана мещин ол. О дям Сеййид чыгуб эялди. Тамус пяри йанына йетишцб эюрдцляр ким, дяэишмишляр бир бюйцк ляшкярдцр. Сеййид
бир няря уруб диди: - Ей кафирляр мейданы щали эюрдцнцз?
Эялцн мейдана эюрцм дейцб, щямля ейляди. Ардынжа пяри
ляшкяри дяхи щямля гылдылар. Гылынжлар эурулдайыб, башлар тюкцлдц. Адамлар эюрцнмяз олду. Жянэ ичиндя Сеййид Щакимя йетцшди. диди: - Ей зарчы набекар, щарамзадясян, имди
тяхтя гясд ейлядцн.
Щаким диди: - Ей Баттал, юз мцлкцмдцр, гясд ейлядцм.
Тяхт ол бизцмди. Ябу Мцслцм гязяб иля биздян алды. Яэяр
мцсялмансын, щаггы нащагга йер вермя. Сеййид диди: - Йа
щарамзадя, сян хайин идцн ялиндян алдулар, бунжа илляр онларун мянсябин дутдун. Ганлар йеря тюкцлдц дейяндя, Щаким Сеййидя жида щяваля ейляди. Сеййид мяне ейляди, эялди
249
ким кечя, Сеййид гуршаьындан бярк дутды, йеря урды. Атындан енцб ики ялин баьлады, верды. Андан Янтяри бир зярб иля
йыхды. Ол ялли бин зарчыдан бири гуртулмады, гырдылар. Андан
Сеййид хялифя йанына эялди, эюрцшди. Андан Тамус пяри он
бин адам иля эюрцнди. Сонра шящярдян тышра чыгуб чадырлар
гуруб, отурдулар. Эюрянляр щейбят ейлядиляр. Хялифя гызын
эюрцб шад олды. Сеййидцн щекайятин Тамуса бярабяр [191]
шярщ ейляди. Сонра Сеййидя, дуалар ейлядиляр. Цч эцндян
сонра Сеййид буйурды. Щакимин, Янтярцн дярилярин чыгартдылар.
Андан сонра Сеййид дяхи Тамус пярини мцряххяс едцб,
эюндярди.
Чцн о тяряфдян хябяр эялди ки, Ямир вяфат ейляди. Щяман Щямайун Диляфруз, юлды. Сеййид чох мялул олду. Йедди
эцн йасын дутды. Андан сонра хялифянин гызын Сеййидя вердиляр. Сеййидцн оьланлары дяхи эялдиляр, атасынын гуллуьунда
олдулар. Сеййид эерц эюндяырди, диди:
- Дяхи бяни нейлярсцз, Ялщямдцлиллащ дяхи исламда дцшмян галмады. Бу дямдя Асатурун бир оьлу вар иди, Гянатус
адлу. Эялцб Сеййидцн айаьына дцшдц диди:
- Хцдавянда, Руми бана вер эял, хяражы бойнума алайым. Щяр ил мцбаряк йцзцни эюрцм вя Румун хяражын эятцрцм. Сеййид диди: - Мцсялман ол, Руми сана верцм. Гянатус диди: - хяражы кяс, эял хяражы кясцн. Гянатус Румя Гейсяр тикди диди: - Дяхи иманлыг ейлямя, йохса сян билцрсян.
Гянатус диди: - Щаша хидмятиндян йцз дюндярмярям. Сеййид Гянатусы эюндярди.
Бир нечя эцндян сонра Хялифя гызы вяфат ейляди. Сеййид
йалгыз галды. Кябяйя эетди. Мядинядя сакин олды. Йедди ил
мцжавир олды. Вар ислам мямуру олды. Дюрт жанибдян Сеййидя ярмяьанлар, тющфяляр эялцрди. Жцмлясин Сеййид [191а]
алуб дярвишляря верцрди. Эежя эцндцз ибадятя мяшьул олды.
Бир эцн Сеййид отурмушды, Румдян Осман адлу киши
эялди. Сеййид хябяр алуб диди: - Гейсяр, ня ишдядцр? Осман
диди: - Гейсяр Румя, Фрянэя хябяр эюндярди. Намяляр пя250
ракяндя едцб, кафир бяэлярцн жям ейляди, диди: - Мцсялманлар ажиз олубдурлар. Гейсяр ляшкяри иля эялцб Мямуриййяни
щясар ичиндя гойду. Юзц Малатийа варды. Сеййид ол эежя Рясул Щязряти душунда эюрдц. Диди: - «Йа Сеййид, дур тез дайанма вар ким, мцсялманлар дарлуг ичиндядур. Мюмцнляря мядад ейля», Сеййид ойануб эюрдц нуря гярг олмуш.
Абдяст алуб, намаз гылды. Йцз йеря урды диди: - Илащи, кяримсян рящимсян, бян истяйирдим мяним топраьым мунда
ола. Йериндян дурды, рювзийя зийарятя эяля, щяр ким ки аны
эюрди, хош эялдцн йа Баттал гази, диди. Андан ровзийя эялди,
салам верди. Ровзядян бир аваз чыгды ки, Ей Баттал гази, щяр
йердя олсан бян сяндян айры деэилям. Бян сяндян разыйам
ки, чог дин йолунда гязалар етдцн. Саваб чог булдун. Буну мяссяб гязалар еля ким, сонра бана эялясян. Бян сана
мцнтязирям. Сеййид бу хябяри ешидцб йцзцн йеря гойды, сяждейи-шцкцр ейляди. Сеййид атына минцб, [192] ряван олды.
Йолда эедяркян диди: - Иллащи бир зяиф бичаряйям, жцмлянин
дяст эири сянсян. Сяндян ьейри мяним пиш пянащым йогдур,
диди.
Бу тяряфдян Сеййидцн оьланлары, Абдцлвящаб отурмушдылар. Хябяр эялди ки, Гянатус Гейсяр эялди. Цч Фрянэ алты
йцз бин яр иля.
Чцн буны ешидцб, мцсялманлар гырг гази жям ейлядиляр.
Абдцлвящщаб хялифяйя намя исмарлады. Мцтясим хялифя вяфат
едцб, оьлу Бяхтийар, хялифя олмушды. Намя эялди, намянин
жавабын йазуб бир бяэя верди. Сяс эялдикдя чцн кафир ляшкяри
йахун эялди. Яли мяшвярят ейлядиляр. Ляшкярин дюрт бяхш едцб
шябхун ейлядиляр. Чог кафир гырдылар. Абдцлвящщаб, «ол Рясул аллащын мцбаряк йцзцн эюрмцшям» дейир иди. Кафирлярцн
алайларун позар иди. Наэащ гязаи-асиман вя тягдири зидан
йетишцб цч фрянэ Абдцлвящабын гафасындан урды, шящид ейляди. Ат бойнуна дцшдц. Ат алды ляшкярдян чыгарды, бир тяпя
цстя дцшдц. Иман ярзин гылуб жанын щагга тяслим ейляди.
Андан сабащ олду. Ислам ляшкярин гырдылар, даьа гавдылар. Сеййидцн оьланлары Абдцлвящщабын кювдясин булдылар,
251
андан дяфн ейлядиляр. Кафир он йедди эцн даьы щясар ейлядиляр. [192а] Гырг бин мцсялмандан алты-йедди мин адам галды. Багиси шящид олды. Малатийаны йыхдылар, хяраб ейлядиляр.
Бир даш цзяриндя даш галмамыш.
Ол эцндя Сеййид йетишди. Эюрдц ки, мцсялманлар даьа
пянащ эятцрмцшляр. Язим дамяндя галмышларды. Сеййид сойунды. Абдяст алуб, ики рцкят намаз гылды. Силащын эейцб,
Яшгары минди. Йцзцн Щязрятя дутуб айытды: - Хцдайа, яввял
ахыр падшащсан ки, Нямруд кафири бир зяиф синякля юлдцрдин.
Сянин гящриндян мян зяифя инайят гыласын. Ол гювм цзря галиб едцб фцрсят верясин дейцб, цч кяря няря урды, диди: «Ей
кафир мялун, щаны Гянатус?» Йетцшдим, щазыр олун дейцб,
тыь-сяххакы чякуб ялиня алды. Ол ляшкярцн ичиня эирди. Щяр киши
ким Сеййидцн юнцня эялди, Сеййид ики пара ейляди. Отуз гырг
кафири йыхды. Сеййидцн оьланлары Сеййидцн авазын ешидцб шад
олдылар. Онлар дяхи щямля гылдылар.
Амма сабащы эцнц чашят вягти иди. Тоз эюрцндц. Бяхтийар хялифя цч йцз яр иля чыгуб эялди, Сеййид аны эюрцб ащ,
ейляди. Цч Фрянэ Сеййидя бярабяр эялди. Бир эцрз щяваля гылды. Сеййид мане ейляди. Сеййид тиьи-сяххакы чякцб ейля урды
тяпясиндян архасына киби ики пара ейляди. Гейсяр аны эюрцб
гачды. Сеййид Ялямдары ики пара ейляди. Щяман дям щава
йцзцндян Тамус пяри чыгуб, эялди. [199] Кафирляри ейля гырдылар ким, ол алты йцз бин кафирдян бири гуртулмады. Сеййид,
кафир ялямин хялифяйя эятцрди. Хялифя дца едцб тящсин гылды.
Сеййидцн оьланлары эялцб ялин юпдцляр, йцз йеря гойдулар.
Сеййид жцмля хялгля эюрцшди. Андан Сеййид буйурды, кафир
малын бир йеря жям ейлядиляр. Ол мал иля Малатийаны мемар
ейлядиляр. Андан Абдцлвящщаб цчцн пяришан олдулар. Жцмя
эцнц олды, Сеййид минбяря чыгды, хятбя огуды, йеня минбяря
чыгуб, Гуран огуды, тювсийя ейляди вя дяхи чох нясищятляр
ейляди. Халиг аьлашды.
Андан айытды: «Ей жямаят, беш хялифяйя хидмят ейлядим.
Аллащтала йолунда чох гылынж чалдым. Хялифянцн дцшмянлярин башын ашаья ейлядим. Имди юмрцм ахыря йетцшди, имди
252
эери эетмяк эярякдцр вя дяхи ей жямаят, щялал едцн. Ятмяк,
дуз йедцк. Бян щалал етдцм. Сиздя дяхи щалал едцн. Ол халиг
тамам аьлашуб зарлыг етдиляр. Андан оьланларын хялифяйя
тапшурды. Нязярцн цстляриндян яскцк олмасун, диди. Андан
сонра Тамус пяридян щялаллыг диляди. Бяни бу тяряфя чог эятцрдцн. Дярйалары кечирдцн. Чох хяталы йолларда йар олдун,
дейирям ахирят щаггыны щялал едясин. Тамус аьлады, щялал етди. [193а] Оьланларына диди: «Гираят еляйцн. Мян сизцн атанызам. Мяндян хейр-дца алун. Ол гядяр ким тагятим вар
иди, дин йолунда дюйцшдцм. Эащ гуруда, эащ дярйада ня ки
етдцм, няфсим цчцн етмядцм. Сиз аллащ ризасыны эюзляйясцз
вя дяхи гязавяти сящил эюрмяйясцз, алтуна эцмцшя алданмайасуз.
«Андан дца гылды. Амин, дидиляр. Йедди эцн анда сющбят ейлядиляр. Андан Тамус вида гылды вя дястур верди. Хялифя Сеййидля эюрцшцб язми Баьдада гылды.
Гиссейи ахыр щям вяфат Сеййид рящмятуллащ Ялийя Чцн
Сеййид Малатийада галды. Гейсярдян хябяр сорду, сюйлядиляр. Сеййид диди: - Варым бу дяфя Гейсярцн щаггындан эялцм, андан сонра ня гядяр юмрцм олдугжа Мядинядя дурум. Сувар олуб эетди, цч эцндян сонра галайа йетцшди.
Гейсяр дяхи беш йцз ярля юнцндя отурды. Сеййид йетцшцб цч
кяз няря урду, диди: - Йа гейсяр, Мялун мянимля ящдцн вар
иди. Дяхи ящдцни поздун, мян дя эялдцм. Ишляр гылум сана
ким ишин йа бабанун юлцмц бунун йанында щалу ола, дейцб
ол ляшкяря щямля гылды. Гейсяр ащ едцб диди ки, «мян мискин
олдум». Батталын ялиндя ажиз [194] галдым. Сеййид гялядян
тышарда жянэ ейлядиляр. Гейсярцн бир гызы вар иди, анда олурды. Сеййид дяхи гялянцн даирясин эязцб, бир бюйцк даш тапды.
Иса пейьямбярин зянжирин бяндин ачды, ол даша баьлады, гялясцня эятцрди. Гялянцн ичиня атды, дама догунды адам юлдцрди, андан эеня атды, чог адамлар юлдцрди. Гейсяр гаты
фярйад ейляди. Намаз вягти йетцшди. Сеййид эялцб абдяст
алуб, намаз гылды. Юз-юзцня айыдыр: - Чог йорулдум, бир аз
йатум ращят олум. Андан дурум бу бцржц йыкым дейцб,
253
башы алтында бир даш гойуб йатды. Мяэяр Гейсярцн гызы бцржя чыгды. Бахуб эюзц Сеййидя туш олды. Эюрди Сеййид йатур,
ащ ейляди диди: - Дяриьа, мяним солтанум, мяшугум йол цстя йатмыш. Имди адамлар эялцр, Сеййиди юлдцряр. Бян нежя
едялцм, яэяр чаьурсам ешидцрляр биабур оларум. Бир даш ялиня алуб ол гялядян диди: «Йа пящляван, чог йатдун, имди цстцня ляшкяр эялцр. Дур ки, сана зийан олмасун», дейцб ол
дашы атды. Тягдир, гязаны эюр ким, ол даш эедцб Сеййидцн синясиня тогунды. [194а] Дар яльябрайи ишьал етди., Рящмятуллащ, Ялийи Сеййидцн юлмясиня сябяб ол даш имиш. Гязаи асиманы эюр ки, Сеййидцн юлмясиня сябяб ол даш имиш ким, Сеййидцн бойнуна лянэяр баьлайуб дярйайя салдылар юлмяди,
Гейсяр жащ-жящяннямя салды юлмяди, Ол гядяр яъдящалар
ичиндяикян гцсся йемяди, гуртулды. Ягаба газы аьу верди юлмяди. Вяда тямам олды, бир пара даш Сеййид газинин жаныны
тяслим ейляди. Рящмятуллащи Ялийи чцн гыз эюрдц ки, бир кяз
щярякят ейляди, дяхи тярпянмяди. Диди ки, нежя бир эюр йукламыш, тез атасы йанына эялди, диди: - Ей баба, бана дястур дур,
тышра чыгарайым, Баттал йатур, башын кясцб йанына эятцрцм
вя Гейсяр айыдыр ким, ей жиэяр эушям, гафил олма, Баттал яййардур. Сана зийан деэдирмясцн. Гыз диди: - Нар-ы нурун
дювлятиндян эюзялцм ким ня идярим ана. Гапуны ачдылар.
Гыз чыгды, Сеййидцн йанына эялди, эюрдц ки, жаны щагга тяслим олмуш.
Гыз айыдыр ким, «дяриьа бу дцнйада бундан бинясиб олдум. Бу дцнйа дяхи бана бунсыз эярякмяз». Чыхартды хянжярин Сеййидцн [195] кюксцня гойду. Ужуны юз кюксиня кялмейи-шящадят эятцрцб ол хянжярцн цстцня дцшдц. Жанын
щагга тяслим ейляди.
Андан сонра бир мющкям йаьмур йаьды, илдырым чахды.
Мющкям зцлмят олды. Ол вцжуду паклары юртдц. Кимся билмяди ки, нежя олдылар. Гейсяр дяхи буралыгда фцрсят тапуб
чыгды. Истанбула гачды. Ол ляшкяр ки, Гейсярцн гызы эюрмцшди, Сеййидцн оьланлары имиш. Ялли бин киши иля Сеййиди бастурыб, эялирмцш.
254
Чцнки эюрдиляр бу щалда йаьмур йаьды, йелляр ясцб зцлмят дцнйаны дутды. Бир гядяр сябр ейлядиляр. Йаьмурлар сакин олды. Андан гяляйя эялдиляр, ичиндя яфрадя (фярдин жями –
А.Р.) йогдур. Ахдардылар, бир кяс тапулмады. О эежя анда
сакин олдылар. Сеййидцн оьланлары душунда эюрдцляр ким,
Сеййид бир бураьа минмиш эялди. Башында тажы, алнында щилал
тамамян, шящидляр йанында. Сеййид иряли эялцб диди: - «Ей
жаным оьланларым, бундан сонра бяни дцнйада истямяйцн.
Бян Щагг щязрятиня улашдым. Амма бяним дуам сизцнлядцр. [195а] Имди, сиз дяхи дин йолунда мющкям олун, гязавяти тярк етмяйцн. Аллащ ризасыны тяляб едцн, няфсинизя табе
олмайун, иэидлиэинизя дцнйада мягрур олмайун. Ня ки, ишляр едирсцз, аллащ ризасычцн едцн. Дцнйаны дост дутмайын,
щяр ил Мяккяйя Мядиняйя ярмаьан эюндярцн. Зяйифляря яксцкляря кюмяк олун. Щяр ишдя тявяккцл едцн. Дярвишляря
нясня верцн». Бу сюзляри оьланларына юэрятди вя нясищят верди. Онлар да гябул ейлядиляр. Оьланлары диди: «Ей ата, щяр ня
ким дерсян, хошдур вя эюэчякдцляр». Амин Ряббил алямин.
«Тяммят бе оун-ил-лиллащ-цл-мцлк-ял-вящаб» китаб «Сеййид
Баттал», Абдцлвящщаб Вяляди. Мир Мирзя Жялили тямам шод.
Мярщум Нухави сащиби китаб 1255.
Буну йаздым йадиэар олмаг цчцн,
Охуйанлар бир дуа гылмаг цчцн.
Щям Бу гисся бурада олды тамам,
Мустафанын рущына йцз бин салам!
255

Benzer belgeler

şəki, qəbələ, oğuz, qax, zaqatala, balakən

şəki, qəbələ, oğuz, qax, zaqatala, balakən 8. АФА, VIII. Аьбаба фолклору, топлайыб тяртиб едянляр: филолоэийа елмляри намизяди Щцсейн Исмайылов, Таъир Гурбанов, редактору филолоэийа елмляри доктору, профессор Исрафил Аббаслы, ряйчи филолоэи...

Detaylı

Bəxtiyarnamə

Bəxtiyarnamə Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com Created by Neevia Personal Converter trial version

Detaylı

Щяр намя канун яввяли бисмиллящдцр

Щяр намя канун яввяли бисмиллящдцр адландырмышдыр.6 Тяржцмя щямин вахтдан Азярбайжанда еля бу адла да танынмаьа башланмышдыр. Гейд едяк ки, проф. С.Ялизадянин тяржцмяйя бу жцр шярти ад вермяси тясадцфи олмамышдыр. Тяржцмянин СанктПе...

Detaylı