ünite 5

BÖLÜM 5
YAZILIM – UYGULAMA YAZILIMI
5.1 Giriş
Bilgisayar sisteminin donanım ve yazılımdan oluşan bir bütün olduğunu, yazılım
olmadan hiçbir bilgisayarın çalışamadığını ve bilgisayar donanımının hangi veri üzerinde,
hangi işlemi, ne zaman ve nasıl yapacağını belirten komut gruplarının (programların)
bütününe yazılım (software) dendiğini öğrenmiştik.
Bilgisayar yazılımının da sistem yazılımı (System Software) ve uygulama yazılımı
(Application Software) olmak üzere iki ana gruba ayrıldığını belirtmiştik.
Sistem yazılımları (system software), uygulama yazılımları ile bilgisayar donanımı
arasında aracılık eden yani bilgisayar sisteminin pürüzsüz bir şekilde çalışmasını
sağlayan yazılımlar olduğunu görmüştük.
Bu bölümde ise programlama dilleriyle yazılan kullanıcıya yönelik yazılımlar olan
Uygulama yazılımlarını inceleyeceğiz.
5.2 Uygulama Yazılımı
Uygulama Yazılımları kullanıcıların belli başlı bazı işlemleri yapmalarına imkan veren
yazılımlardır. Uygulama yazılımlarının geliştirilmesi için programlama dilleri ve diğer
bazı uygulama geliştirme araçları kullanılır. Uygulama yazılımları genellikle belli bir
işletim sistemi altında çalıştırılmak üzere hazırlanır. Örneğin, Macintosh işletim sistemi
altında çalıştırılmak üzere hazırlanan bir kelime işlem programı DOS veya WINDOWS
işletim sistemini kullanan kişisel bilgisayar(PC-Personal Computer)larda çalışmayacaktır.
Bununla birlikte, çoğu durumlarda ticari uygulamalar; diğer bir çok işletim sistemi
altında da çalışabilecek şekilde hazırlanmaktadır.
Uygulama yazılımı, çeşitli gruplara ayrılır. Eğlence amaçlı kullandığımız oyunlar, kişisel
amaçlı kullandığımız yemek pişirme, ev dekorasyon gibi hobi yazılımları, eğitim amaçlı
kullandığımız ansiklopedi gibi başvuru yazılımları yanında çeşitli iş yazılımları
bulunmaktadır. Uygulama yazılımlarının en önemlileri, kelime işlem, elektronik
tablolama, Web tarayıcı, e-posta, sunum, veri tabanı, çizim ve boyama, proje yönetimi,
bilgisayar destekli tasarım, Web sayfa tasarımı, kişisel bilgi yönetimi, finans ve masaüstü
yayıncılık programlarıdır.
Uygulama yazılımları genelde üç ana gruba ayrılırlar:
1- Genel Amaçlı Uygulama Yazılımları
2- Özel Amaçlı Uygulama Yazılımları
1
5.2.1 Genel Amaçlı Uygulama Yazılımları
Günümüzde bilgisayar sistemleri için geliştirilmiş çok sayıda genel amaçlı uygulama
yazılımı mevcuttur. Bunların sayısı ve özellikleri her geçen gün hızla artmaktadır. Bu
yazılımlardan kişi ve kurumlarca en yaygın olarak kullanılanları; kelime işlem
programları, elektronik hesap tablosu programları, sunum programları, dosya yönetim ve
veri tabanı yönetim programlarıdır.
Genel amaçlı uygulama programları dört ana gruba ayrılırlar. Bunlar:
a)
b)
c)
d)
Kişisel Verimlilik Programları (Personal Productivity Programs)
Multimedya ve Grafik Programları (Multimedia and Graphics Softwares)
İnternet Programları (Internet Programs)
Ev ve Eğitim Programları (Home and Education Programs)
5.2.2 Özel Amaçlı Uygulama Yazılımları
Özel amaçlı uygulama yazılımları belirli bazı işleri yapabilmek için geliştirilen,
dolayısıyla sınırlı amaçları olan yazılımlardır. Aşağıda bazı özel amaçlı yazılım türleri
kısaca belirtilmiştir.
Analiz ve karar verme : Belli işlemleri yapmaktan çok; problemlerin çözümünde
yöneticilere yardımcı olmak amacıyla geliştirilmiştir. Matematiksel modellerden
faydalanmak üzere istatistik ve yönetim bilimi yazılımlarını birleştirir.
Planlama, programlama, koordinasyon ve organizasyon: Finansal planlama, bütçe,
masraf ve satış raporları hazırlama, toplantı gündemlerinin hazırlanması ve randevuların
ayarlanması gibi işler “masa üstü düzenleyici”de denilen özel uygulama yazılımları ile
yapılır.
Ayrıca “akıllı binalar”, “Hastane Otomasyon Sistemleri” ve proje yönetimi yazılımları da
vardır.
Ticari yazılımlar: Muhasebe, tahmin yapm, proje yönetimede kullanılırlar.
Eğlence yazılımları: Oyun, ekran koruyucu
2
5.3 Uygulama Yazılımlarının Çeşitleri
5.3.1 Paket Uygulama Yazılımları (Applications packages), Tek Başına Kullanılan
Programlar (Standalone Programs), Birleştirilmiş yazılımlar (Integrated software)
ve Takım Yazılımları (Software Suites):
Paket Uygulama Yazılımlar: Ev ve işyeri kullanıcılarına yani çok geniş bir pazara hitap
etmek için hazırlanan yazılımlardır. Paket yazılımlar sonuçları açısından belirli işlevleri
yerine getirmek için tasarlanan uygulama yazılımlarıdır. Bu yazılımlar hazır oldukları
için çok çeşitli durumlarda hemen yararlı olabilecek şekilde tasarlanmışlardır. Paket
yazılımlar uzman programcılar tarafından hazırlanan ucuz yazılımlardır. Bu yazılımlar
günlük hayatta sıkça yapılan bazı işler için gerekli programları hazırlayarak belirli bir
ücret karşılığında ya da ücretsiz olarak dağıtılabilen yazılımlardır. Paket uygulama
yazılımlarının belirili işlevleri örneğin kelime işlem, sunum, tablo oluşturma ve yönetme
(spreadsheet) veya veri tabanı yaratma ve yönetmedir. Hazır paketler halinde olan bu
paket uygulama yazılımları çeşitli şekillerde satın alınabilmektedirler. Bunlar tek
başlarına alınıp kullanılabildikleri gibi birleştirilmiş ya da takım olarak da alınıp
kullanılabilmektedir.
*Tek Başına Kullanılan Programlar (Standalone Programs): Tamamı ile tek
başına kullanılabilen paket yazılımlardır. Microsoft WORD ve EXCEL bunlara örnektir.
Bu programlar tek başlarına satın alınıp ayrı ayrı bilgisayara yüklenebilen (INSTALL) ve
mükemmel bir şekilde çalışabilen programlardır. Ancak bu programlar tek tek alınıp
bilgisayara yüklenecek olurlarsa her program kendi kaynağını kullanacağından hafızada
fazla yer tutacaklardır. Halbuki Word ve Excel’in ortak olarak kullanabilecekleri
kaynakları vardır. Ayrı ayrı yüklendiklerinde ortak olan kaynaklarını
kullanamamaktadırlar. Bu da bir dezavantaj oluşturmaktadır.
*Birleştirilmiş Programlar (Integrated Programs): Birleştirilmiş programlar
verimlilik programlarının (paket yazılımlarının) bütün fonksiyonlarını tek kolay kullanılır
program olarak yönetilebilme imkanı sunmaktadır. Birleştirilmiş paket programlarından
birisi olan Microsoft WORKS genellikle yeni kullanıcılar için amaçlanan yazılımdır ve
basit verimlilik yazılımlarının kolay öğrenilebilen ve kolay kullanılabilen versiyonlarını
sunmaktadırlar. Modül denen bütün fonksiyonlar aynı arayüzü paylaşarak modüller
arasında çabucak gidip gelmeyi de sağlamaktadır. Microsoft WORKS yazılımının
içerisinde de WORD gibi kullanılabilen kelime işlem, EXCEL gibi çalışabilen tablo
oluşturma ve veritabanı gibi programlar içermektedir. Ancak birleştirilmiş yazılımlar tek
başına kullanılabilen paket yazılımları gibi tek tek alınıp bilgisayara
yüklenememektedirler. Bunun başlıca nedeni de programlar arası gidip gelmeyi sağlayan
modüllerin tek başlarına bilgisayara yüklenememesidir. Örneğin WORKS içinde çalışan
tablo programını tek başına satın alıp bilgisayarınıza yükleyip tek başına kullanılan paket
programlar gibi kullanmanız mümkün değildir. Halbuki Microsoft WORD bu imkanı
vermektedir.
3
*Takım Yazılımlar (Software Suites): Takım yazılımları birbirlerinin
kaynaklarını paylaştıkları birbirine bağlı paket programlardır ve kullanıcılara tipik bir ofis
ortamında işlerini yerine getirme imkanı sağlamak için tasarlanmıştır. Takım
yazılımlarının avantajları; bireysel uygulamaların ortak program kodlarını, arayüz
araçlarını, sürücülerini ve grafik kütüphanelerini paylaşmalarıdır. Microsoft Office
(WORD, EXCEL, POWERPOINT vb), Corel WordPerfect Office 12, Lotus SmartSuite
takım yazılımlarına örnektir.
Birleştirilmiş yazılımların tek paket yazılımlarına göre avantajları:
•
•
•
Birleştitilmiş yazılımlar tek paket yazılımlarından çok daha ucuzdur.
Kullanılan komutlar birleştirilmiş paket yazılımları arasında ortak olduğundan
kullanıcılara kolaylık sağlamaktadır
Birleştirilmiş paket yazılımlarında bir programdan diğerine veri aktarımı tek paket
programlarına göre çok daha kolaydır.
5.3.2 Müşteriye Yönelik Yazılımlar (Tailor-made software):
Müşteriye Yönelik Yazılımlar: Bilgisayar programcıları ve yazılım mühendisleri
tarafından kurumların özel ihtiyaçlarını karşılamak için geliştirilen yazılımlardır. Bu
yazılımlar bazen de kurumların kendi içlerinde oluşturdukları bilgisayar bölümü
tarafından da yazılabilmektedirler.Müşteriye yönelik yazılımlara genellikle ihtiyacı
karşılayacak hazır paket programlarının olmadığı durumlarda gereksinim duyulmaktadır.
Özel olarak hazırlandıklarından genellikle çok pahalı yazılımlardır. Ancak bazen
organizasyonların ihtiyaçları o kadar çok uzmanlaştırılmış olabilmekte ki müşteriye
yönelik pahalı yazılımlardan başka alternatifleri bulunamamaktadır. Müşteriye yönelik
yazılımlar özel amaçlı yazılımlardır. Örneğin bir lisenin kayıt kabul işlerinin
yapılabilmesinde kullanılan program ya da trafik ışıklarının kavşaklarda kontrolünü
sağlamak için trafık kontrol bölümünün ihtiyaç duyguğu yazılımlar. Trafik ışıklarının
kavşaklardaki konumları dolayısı ile herbirinin farklı bir işleyiş şekli vardır. Bu nedenle
de her kavşak için başka bir yazılımın yapılması gerekmektedir.
Sensör
(algılayıcı)
araç harekelerine göre
ayarlanmış sensörler
(algılayıcı) araçların
kavşaklarda olan trafik
ışıklarına geldiğini
4
5.3.3 Genel amaçlı paketler
Genel amaçlı paketler bir çok hazır yazılmış yazılımlardır. Bu yazılımlar herhangi özel
bir iş için özellikle hazırlanan yazılımlar değildirler. Bazı veri tabanı paketleri, örneğin,
müşteriye yönelik yazılımların geliştirilmesinde kullanılabilmektedir. Genel amaçlı
paketler çok popular yazılımlardır çünkü bu yazılımların dokümanları (kılavuzları ve
uygulama örnekleri, vb) çok mükemmeldirler, programları iyice test edilmiştir ve pahalı
olmayan yazılımlardır.
5.4. Genel Amaçlı Uygulama Yazılımları
Günümüzde bilgisayar sistemleri için geliştirilmiş çok sayıda genel amaçlı uygulama
yazılımı mevcuttur. Bunların sayısı ve özellikleri her geçen gün hızla artmaktadır. Bu
yazılımlardan kişi ve kurumlarca en yaygın olarak kullanılanları; kelime işlem
programları, elektronik hesap tablosu programları, sunum programları, dosya yönetim ve
veri tabanı yönetim programlarıdır.
Genel amaçlı uygulama programları dört ana gruba ayrılırlar. Bunlar:
e)
f)
g)
h)
Kişisel Verimlilik Programları (Personal Productivity Programs)
Multimedya ve Grafik Programları (Multimedia and Graphics Softwares)
İnternet Programları (Internet Programs)
Ev ve Eğitim Programları (Home and Education Programs)
3.4.1
Kişisel Verimlilik Programları (Personal Productivity Programs)
Kişisel Verimlilik Programları kişilere işlerini etkili, hızlı ve verimli yapabilmelerini
sağlayan programlardırlar. Bu programlar: Kelime İşlem Programları (Word processing),
Hesap Tablosu Programları (Spreadsheet), Sunum Programları (Presentation graphics),
Dosya Yöneticileri ve Veri Tabanı Yönetim Programları (Database)dır.
Kelime İşlem Programları : Bilgisayarın, çok güçlü özellikleri olan bir daktilo
makinesi gibi kullanılması özelliğini sağlayan programlardır. Hazırlamak istediğiniz
belgede grafik, tablo, resim, dipnot ve belgeyi birden fazla sütun halinde düzenlemek gibi
özellikleri sağlarlar. Bu programlar diğer genel amaçlı uygulama yazılımlarına oranla çok
daha yaygın kullanılmaktadır. Bazı kelime işlemciler, masa üstü yayıncılık, elektronik
takvim, ve elektronik posta gibi özelliklere sahip olan entegre ofis sistemlerinin temelidir
(Word, WordStar, WordPerfect, PW-Professional Write, Lotus Word Pro gibi).
5
Hesap Tablosu Programları : Hesap tablosu programları bilgisayar sistemini son
derece özellikli bir elektronik hesap makinesine dönüştüren programlardır. En basit
özelliği verileri oldukları gibi tablo şeklinde listelemek olduğu gibi, verileri alıp çeşitli
türlerde grafiklere dönüştürme özelliğine de sahiptirler (Excel, Lotus 123, Quattro Pro
gibi).
6
Sunum Programları : Belli bir konuda yapılan araştırmanın ve/veya hazırlanan
raporların sonuçlarını bilgisayar yardımıyla diğer kişilere anlatmak için kullanılır. Sunum
genellikle bilgisayara bağlı bulunan bir projeksiyon/data shov cihazı yardımıyla yapılır.
Bu uygulamalar her türlü grafik, ses ve video görüntülerinin kullanılmasına imkan verir
(Microsoft PowerPoint, Corel Presentations ve Lotus Freelance Graphics)
7
Dosya Yöneticileri ve Veri Tabanı Yönetim Programları : Büyük miktardaki
verileri depolayıp bu verilere hızlı bir erişim ve bu verilerden raporlar hazırlanmasına
imkan veren programlardır (Access, Database/Dbase, FoxBase/FoxPro, Oracle, File
Maker gibi).
Bu yazılımlar genellikle üretici firmalar tarafından birleştirilerek MS-Office, Star
Office(Sun), Open Office(ücretsiz) gibi tek bir ofis paketi halindedirler.
3.4.2
Multimedya ve Grafik Yazılımları (Multimedia and Graphics Softwares)
Çokluortam (Multimedia) Yazılımları: Bilgisayar tabanlı medya ile bütünleşik olarak
hazırlanırlar. Çoklu ortam yazılımları masaüstü yayınlarını (desktop publishing)
(QuarkXPress gibi) ve multimedya yetkili programlarını; boyama, çizme, ve animasyon
programlarını; görüntü-yazma programlarını (image-editing) (Photoshop gibi); Üç boyut
sunan programları (CAD: Copmuter Aided Design Programs); ses ve video programlarını
içerirler.
Bir multimedya sunumu Bitmap grafiklerini, vektör grafiklerini, yazılmış resimleri,
3-boyutlu imgeleri, yazılmış videoları, ve sentezlenmiş seslerin bazılarını ya da tümünü
içermektedir.
8
Bilgisayarlar multimedya dosyalarını dijital dosyalar halinde kayderlerse sanat, fotoğraf,
video, ve seslerle çalışabilirler. Ancak bu dijital dosyaları kaydetmek için sabit diskte çok
fazla boş yere ihtiyaç duyulmaktadır. Multimedya dosyalarının hafızada çok yer
kaplamasını önlemek için de birçok program küçültme-büyültme algoritmalarını
(CODECS) kullanmaktadır.
Grafik Yazılımları: Grafik üreten yazılım paketleri fonksiyonlarına göre dört ana
türe ayrılırlar:
•
Grafikler ve çizimler, bazen iş grafikleri olarak da adlandırılırlar
•
Boyama ve resim çizme programları
•
imge işleme programları
•
3-Boyutlu Program paketleri (Computer Aided Design (CAD))
Grafik dosyaları genellikle iki ana türden oluşmaktadır. Bunların birincisi grafikleri
vektör grafikleri olarak temsil ederken ikinci ise imgeleri BİTMAP olarak sunmaktadır.
1- Vektör Grafikler
Vektör grafikleri ile çizgiler bilgisayara denklemler halinde kaydedilirler. Bunlar vektör
formatında belirtilirler ve bir başlangıç noktası, bir uzunluk ve bir de yönleri
bulunmaktadır. Vektör grafikleri herhangi bir çözünürlük kaybı olmadan kolaylıkla
değiştirilebilmektedirler. Vektör grafiği formatındaki bir imge büyültüldüğü zaman
imgeyi oluşturan piksel sayısı da orantılı olarak büyümekte ve görüntüde herhangi bir
değişiklik olmamaktadır.
9
2- BİTMAP Grafikleri
Dizayın yazılımlarında Bitmap grafikleri imgeleri istenildiği gibi yönetmek için
kullanılmaktadırlar. Bu tür yazılımlar sık sık dijital kameralarla bilikte
kullanılmaktadırlar ve çekilen resimleri değiştirme ve geliştirme imkanı tanımaktadır.
Bir Bitmap dosyası ekrandaki her pikseli bilgi içeren tek bir bit olarak temsil etmektedir.
Eğer piksel renkli ise ilave bitlerin depolanmasına ihtiyaç vardır.
Bir bitmap imgesinde değişiklik yapılmak istenirse, yazılım bunu herbir zamana karşı bir
piksel hazırlayarak yapar. Eğer imge büyültülürse, imgede bulunan piksel sayısı aynı
kalmaktadır. Bunun sonucu olarak da pikseller birbirlerinden ayrı düşmekte ve imgenin
taneli ve net olmayan bir görüntü almasına neden olmaktadır.
5.4.2.1 İş grafik programları (Business graphics programs)
İş grafik programlarının karakteristik özellikleri aşağıdaki gibidir:
•
Bu programlar verilerini kümeler halinde veritabanı veya tablo
programlarından getirtmektedirler.
•
Bu programlar çeşitli grafik formatları sunmaktadırlar. Bunlar pie charts,
her çeşit bar charts, çizgi grafikleri ve x-y grafikleridir.
•
Grafikleri etiketleyebilmekte, eksenler ve veriler yazılabılmektedir.
•
Grafiklerin ve çizimlerin çok daha iyi sunulabilmesi için geniş renk ve
format alanı sunmaktadır
İş grafik yazılımlarının başlıca uygulama alanları:
•
yapılan istatistiklerin kolay anlaşılır bir şekilde sunulmasında. Örneğin,
pie chart kullanarak bir şehirdeki değişik yaş grubundaki nüfusun
dağılımını göstermek veya petrol fiyatlarının yıllara gore nasıl değiştiğini
çizgi grafiği kullanarak göstermek.
•
Matematiksel fonksiyonları çizmek
5.4.2.2 Boyama ve resim çizme programları (Painting and drawing programs)
Resim programları küçücük noktalardan oluşan ve herbirinin bilgisayar ekranında bir
piksele (pixcel) karşılık geldiği bitmap grafiklerini yaratmak için kullanılırlar.
Boyama ve resim çizme programlarının karakteristik özellikleri aşağıdaki gibidir:
•
Çok geniş kalem, firça ve çizi stili ve çok geniş renk ve desen ile serbest elle
çizim yapabilme becerisi sunmaktadır.
•
Resimlerin içerisine istenildiğinde eklenebilen standard sekiller sunmaktadır.
•
Seçimler genellikle fare ve ikonları kullanarak yapılabilmektedir.
10
•
Silmek, kopyalamak ve hareket ettirmek istediğiniz yerleri işaretleyebilme
imkanı tanımak
•
tek bir pikseli zum yapabilme özelliğini kullanarak değiştirebilmek
Boyama ve resim çizme yazılımlarının başlıca uygulama alanları:
•
Ekran üzerinde resim yapmada kullanılıyor. Bu uygulama yaratıcı
olabilme şansı sağlamaktadır. Bu resimlerin çıktıları alınabilmektedir.
•
Dökümanlar üzerinde kullanabilmek üzere örnek resimler üretmek için
kullanılıyor.
Resim programları yapılan çalışmaları Bitmap (BMP), Grafik Yerdeğiştirme Formatı
(GIF), PNG (Portable Network Graphıcs), JPEG(Joint Photographic Experts Group)
ve TIFF (Tagged Image File Format)formatlarında kaydetmektedir. Bu formatların
temel farklı özellikleri vardır (kodlama, sıkıştırma algoritmaları gibi).
Çizim programları bir objenin vektörel grafiğini yaratmak için kullanılırlar. En önemli
çizim programları Macromedia Freehand ve Adobe Illustrator’dür. Bu programlar
PostScript dilini kullanarak dosyalarını kaydediyorlar.
PostScript (PS): PS resim programlarında kullanılan formatlardan oldukça farklıdır. PS,
Adobe Systems'in ortaya çıkardığı bir yazıcı dilidir. Çesitli komutları kullanarak PS
anlayan bir yazıcıdan çok kaliteli çıktılar alınmasını sağlar. PS grafik dosyaları EPS
(Encapsulated PostScript) formatında kaydedilirler.
11
5.4.2.3 3-Boyutlu (CAD) Programları
3-Boyutlu programlar grafiklere üç boyut kazandırmak için kullanılan programlardır. Bu
programlar sayesinde objeler istenildiği doğrultuda döndürülebiliyorlar. Bu programlar
bilgisayar destekli tasarım (CAD: computer aided design) ve bilgisayar destekli üretim
(computer aided manifacturing) amacına yönelik olarak hazırlanmışlar ve daha çok
mimaride ve ürün geliştirmede kullanılımaktadırlar. Bir bina ya da ürünün modelleri
bilgisayar ortamında oluşturulur, ekrandaki görüntü gerektiğinde döndürülerek
incelenebilir, kesitleri alınabilir, üzerinde testler yapılabilir vb. AutoCad belki de en
bilinen CAD/CAM programıdir.
CAD programlarının uygulama alanları:
•
Mimarlıkta binaların dizaynlarını yapak için kullanılırlar
•
Trafik kontrollerinde, yol kavşaklarının detaylı bir şekilde çizilmesinde
•
Mühendislikte her türlü çizim için, örneğin arabaların iç ve dış dizaynını
yapmada
•
Hassas çizim isteyen hertürlü endstriyel çalışmalarda.
•
moda dizayınında
12
5.4.2.4 Resim/İmge Yazıcıları
İmge Yazıcı programları resim programlarının komplike halidir. Bunlar hem resmi
görüntüleme hem de resim/fotoğraf üzerinde istenilen değişiklikleri yapabilme imkanı
veren programlardır. Adobe Photoshop en yaygın kullanılan programdır.
5.4.2.5 Animasyon Programları
Animasyon programları tek bir GIF dosyası içinde birden çok ve belli bir sırada konmuş
GIF'lerden (=sahne) oluşur. Dosya içinde bulunan sahneler, sonsuz bir döngü içinde, hızı
ayarlanarak vb hareketlendirilebilir. Animasyon programları, web ortamlarının
vazgeçilmez yardımcı elemanlarıdır. Sayfalara dinamiklik ve görsellik katarlar.
Profesyonel animasyon programları animasyonun yaratılmasında ve kontrolünde çok
komplike aletler sunmaktadır. Bu dosyaları web üzerinden görebilmek için
Macromedia’nın FLASH PLAYER ya da SCHOCKWAWE PLAYER’e ihtiyaç
duyulmaktadır.
5.4.2.6 Radyo Programları
Ses dosyaları, çeşitli standart ses formatlarında kaydedilen dijital ses dalga formatında,
dijital veri içermektedirler. Bu formatlar seslerin dijital olarak nasıl tanımlandığını açıkça
belirtmekte ve bir çeşit sıkıştırma (küçültme) tekniği ile dosyaların boyutlarını
küçültebilmektedirler. Bunlara örnek MP3 (ya da MPG-3). AU, WAV ve MIDI’dir.
5.4.2.7 Video Yazıcıları
Hareketli görüntü formatları, sahneleri arka arkaya (sinema filmi gibi) sürekli
gösterebilen formatlardır. Web üzerinde de kullanılan en önemli hareketli görüntü
formatları MPEG, AVI ve Quick Time'dır. Bunlar:
5.4.3
İnternet Programları (Internet Programs)
İnternet programları iletişim, öğrenme ve birbirini etkilemede kullanılan genel amaçlı
uygulama programlarıdır.
Eklektronik posta programı, bilgisayar ağları ve Internet ortamında kullanıcıların
birbirleriyle mesajlaşmalarını sağlar. En yaygın kullanılan e-posta programları, Microsoft
Outlook, Microsoft Outlook Express, Netscape Messenger, Eudora ve Lotus Notes’dir.
Bununla birlikte MSN, web sayfası yazma programı ve video konferansı yapabilmek için
kullanılan programlar da örnek olarak verebilebilir.
5.4.4 Ev ve Eğitim Programları (Home and Education Programs)
Eğitim : Bilgisayarlar eğitimde her geçen gün gittikçe artan bir oranda
kullanılmaktadır. Bugün piyasada olan programların çoğu öğreticileriyle birliktedir, yani
program içindeki yardım menüsünde programın kullanım bilgileri bulunmaktadır.
13
Ansiklopedik bilgiler içeren, belli bir yer veya konuda hazırlanmış olan tanıtıcı
programlar, yabancı dil veya herhangi bir dersle ilgili olarak yardımcı olmak üzere
hazırlanmış, internette online veya asenkron eğitim için hazırlanmış programlar eğitim
amaçlı programlardır.
Ev: Kişisel maliye ve vergi işlerinde kullanılan programlar, ev ve çevre düzeni
yapan programlar ve oyunlar evde kullanılabilen programlardır. Bilgisayar oyunları
bilgisayara yüklenip bilgisayara karşı oynanılabildiği gibi günümüzde internet aracılığı
ile karşılıklı oynanabilen oyunlar olarak da hayatımızda önemliki yerlerşini almışlardır.
5.5 Ticari Yazılımlar
Yazılım türleri içinde en özel ve en işlevsel olarak bilinen ticari yazılımlar, bilgisayar
teknolojilerinin son 10-15 yılda büyük bir hızla en küçük ofislere dahi girmesi nedeniyle
çok büyük bir ihtiyaç olarak ortaya çıkmış müşteriye yönelik yazılımlardır. Özellikle
bilgisayarla yapılan işlemlerin önceki gibi elle yapılan işlere nazaran son derece hızlı ve
kolay yapılması, hem maliyet hem de zaman tasarrufu sağlaması, birçok işletmenin
kuruluş ya da yenilenme dönemlerinde bilgisayar ve ticari yazılım çözümlerine
yönlenmesini hızlandırmıştır. Dahası, Internet´in ortaya çıkıp her geçen gün hayatımıza
girmesiyle, adeta bir devrim niteliğinde olan yepyeni ticaret ve iş yapma biçimleri
yaratarak (e-ticaret, e-iş, e-pazarlama vs.) ekonomi ve iş yaşamını derinden etkiledi. Bu
sayede, iş dünyasının kullandıkları ticari yazılımlardan beklentileri ve istekleri arttı,
yazılımların işlev ve teknoloji yönlerinden daha da çeşitlenmesini sağladı.
Ayrıca iş dünyasında küresel rekabetin artması, pazarlama sorunları, güvenlik ihtiyacı
gibi nedenlerle ticari yazılımların sadece basit stok ve cari hesap takibi, muhasebe kaydı
yapıp faturalandırma yapması yetersiz görülmeye başlandı. En azından veri güvenliği,
tüm yeni işletim sistemlerine uyumluluk, uluslararası standartlar düzeyinde veri alışverişi
ve kurumsal yapının tüm süreçleri ile (üretim, finansman, müşteri ilişkileri vs.) entegre
olabilme yeteneğine sahip komplike ticari yazılımlar ön plana çıkmaya başladı. (Örneğin
bir firmanın tüm iş akışının kapsayan web odaklı içerik yönetimi, sanal mağaza, e-ticaret
vs yazılımları gibi)
Genel olarak ticari yazılımlar firma yöneticilerinin verilere dayalı karar alma, verilen
kararların takibi, yapılan işlerin, varsa bayilerin ya da şubelerin denetlenmesi, tedarik
ağının hızı gibi çok sayıda sürece dinamik bir yapı kazandırıyor, zaman ve maliyet
avantajı getiriyor. Şimdi kısaca, ticari yazılım alırken dikkat edilecek kimi detayları
inceleyelim.
Ticari Yazılım Satın Alırken Dikkat Edilecek Konular
•
Firmanın kendi kurumsal ihtiyaçlarına uygun yazılımlar tercih edilmelidir. Bunun
için yazılımda aradığı ve beklediği özellikler firmanın ayrıntılı olarak yapacağı bir
"beklenti analizi" ile belirlenmelidir.
14
•
•
•
•
•
Kullanılacak yazılımın güncel olması, kendisini yenileyen, güncellenebilen bir
yapıya sahip, tüm işletim sistemlerine ve hepsinden önemlisi yaptığınız iş ve
kurumsal ihtiyaçlarınıza tam entegre olabilecek bir esnekliği olması çok
önemlidir. Eski bir teknolojiye sahip ya da yenilenebilme yeteneğinden yoksun
bir ticari yazılım, iş akışınızda beklediğiniz verim ve kolaylığı getirmeyecektir.
İşinize uygun yazılım paketlerine yönelmelisiniz. Hizmet yoğun bir iş
yapıyorsanız, tedarik işi yapan bir firmanın tercih edebileceği bir yazılıma
yönelmemelisiniz. Doğrudan müşteriye mal satan bir iş süreciniz varsa, örneğin
sanal mağaza yazılımları sizin için uygun olabilir. Yazılım üreten firmalar bu
nedenle değişik sektörlere uyumlu ve farklılaşabilen sektörel yazılım çözümleri
üretmekteler. Bu çözümler arasında işinize uygun olanı seçmelisiniz
İlgilendiğiniz yazılımın sağlam bir yazılım üreticisi firma tarafından hazırlanmış
olması çok önemlidir. Bu hem o firmanın yazılım çözümlerinin çok sayıda kurum
tarafından kullanılıyor olması nedeniyle yazılımın gelişmeye açık olmasını sağlar
hem de yazılımdaki kimi eksiklik ve eklemeler çok daha hızlı yerine
getirildiğinden yazılımı kullanan firmaların istekleri daha hızlı yerine getirilir.
Satın aldığınız ticari yazılımın, onu üreten yazılım firma tarafından teknik destek
hizmetlerinin verilmesi de çok önemlidir. Herhangi bir problem ve kullanım
bilgisi için yaygın ve etkili destek hizmeti verilen yazılım ürünlerini tercih
etmelisiniz.
Ve en önemlisi, kopya ya da korsan ticari yazılımlara uzak durmalısınız. Bilişim
suçlarının da içeren yeni ceza yasaları korsan yazılımları kullananları ağır şekilde
cezalandırma hükümlerini barındırıyor. Cezai yönü bir yana, korsan ve tescili
olmayan yazılımlar destek hizmetlerinden yoksundur, içlerinde güvenliğiniz için
çok sayıda güvenlik açığı bulunan, hesap kontrolü ve nakit akışınızı tehlikeye
sokabilecek tehditler (ya da casus programlar) içerebilmektedir. Ayrıca bu
yazılımlar, onları üretenlerin beyinsel ve düşünsel emekleriyle oluşmaktadır. Bu
ürünleri hiçbir yazılım bilgisi olmadan kopyalayıp satanlar hırsızlık
yapmaktadırlar. Kısaca korsan yazılımlarla, tescilli yazılımları tercih etme
konusunda verilecek karar etik yani ahlaksal bir karardır. Korsanı seçmiş olanlar
dolaylı olarak hırsızlığı da onaylamış olmaktadır.
5.6 Ücretsiz Yazılımlar (Freeware), Paylaşılabilir Yazılımlar
(Shareware) ve Kullanımı Serbest Olan Yazılımlar (Public Domain)
yazılım ve aralarındaki farklar
Internet ile erişilebilen bazı merkezlerde herkese açık arşivler vardır. Buralarda çok
çeşitli bilgiler, çok çeşitli programlar bulunur. Bu bilgiler bir konferansın kayıt formu
olabileceği gibi, piyasadaki bir ürünün tanıtım kılavuzu da olabilir. Bilgi amaçlı dosyalar,
daha çok düz yazı formatındadır ve grafik/ses/animasyon vb ile içeriği zenginleştirilmiş
olabilir. Bunlar daha çok, bir ürünün tanıtımı, kullanımla ilgili sorunları çözmede
kullanıcıya yol gösterecek bazı destek bilgileri vb. dır. Ayrıca, web tabanlı ortamlarda,
firma reklamları ve ürün tanıtıcı reklamlara da rastlamaktayız.
15
Bu tip arşivlerde en çok karşılaşılan dosyalar, çok değişik amaçlar ve değişik bilgisayar
ortamları (PC, Mac, Unix vb) için geliştirilmiş binlerce çeşit ve yüzlerce giga byte yer
tutan bilgisayar programlarıdır (yazılım, software).
Kullanımı Serbest Olan Yazılımlar (Public Domain) Yazılımlar : Bu programları
yazan kişiler, kendi programlarını herkesin alıp bedava kullanmasına izin verirler. Ancak,
bazı durumlarda bu bedava kullanım kısıtlandırılır. Public Domain yazılımlarda aşağıdaki
hususlar göz önüne alınmalı:
•
•
•
tamamı değiştirilmeden üçüncü kişilere kopyalanmalı,
eğer söz konusu eser bir başka yerde kullanılacaksa (örneğin bir başka eserde
bundan yararlanılacaksa) yazarlarına bildirilmeli,
herhangi bir şekilde eserin dağıtımından dağıtım medyası masrafından fazla
masraf alınmamalı (BBS'ler için)
Bunun en iyi örneklerinden biri GPL (GNU Public License)'dır.
Freeware (Ücretsiz) Yazılımlar : Freeware yazılımlar limitsiz bir şekilde bunları alan
kişiler tarafından kullanılabilir. Bu yazılımlar, parayla üçüncü kişilere satılmamalıdır. Bu
tür programları hazırlayan kurum ya da kişiler, yasal olarak hiçbir sorumluluk taşımazlar.
Programın kullanımlari sırasında ortaya çıkabilecek eksiklik ya da sorunlardan sadece
kullanıcının kendisi sorumludur. Kullanım dokümanları ya kısıtlıdır ya da hiç yoktur.
Shareware (Paylaşılabilir) Yazılımlar : Shareware yazılımlarda ise 'kullan, eğer
beğenirsen bana belli bir miktar para gönder' felsefesi geçerlidir. Bu tür programların ya
işlevleri tam değildir ya da belirli bir deneme süresi için çalıştırılabilirler. Kullanıcı
deneme süresinin sonunda programı kullanmaya devam etmek isterse, ya da eksik olan
programın tamamını almak isterse, lisans ücretini ödemek zorundadır. Programın deneme
süresi içinde yazilimi geliştiren kurum ya da kişinin yasal olarak sorumluluğu yoktur. Bir
Shareware yazılıma lisans ücretini ödediğinizde aslında pek çok şey kazanırsınız. Bunlar:
•
•
•
•
•
Para ödenmeden kullanımda programın bazı kısımları çalışmaz ya da çok kısıtlı
çalışır. Bunun önüne geçmiş olursunuz.
Programın ilk çalıştırılışında ve daha sonra belirli aralıklarla ekrana gelen ve
programın satın alınmadan (Unregistered) kullanıldığını belirten can sıkıcı
mesajlardan kurtulursunuz.
Programın bundan sonraki tam fonksiyonlu yeni sürümlerini uzun bir sure
bedavaya alabilirsiniz.
Programla ilgili çok iyi bir dokümantasyona ve yardım ortamına sahip olursunuz.
Belki de en önemlisi, programı yazan kişiye emeğinin karşılığını ödeyerek onu bir
anlamda programı geliştirmesi ve yeni ürünler ortaya çıkarması konusunda teşvik
etmiş olursunuz.
Eğer ödeme imkanınız varsa, sürekli kullandığınız 'Shareware' programlar için bu az
miktardaki paraları ödemek programları daha verimli kullanmanız açısından çok
önemlidir.
16
Tryware Yazılımlar : Bazı ticari şirketlerin, yeni geliştirdikleri yazılımların sınırlanmış
sürümleridir ve tanıtım amacıyla konurlar.
Poscardware Yazılımlar : Bütün bunların yanında, bir de 'poscardware' yazılımlar
vardır. Bu yazılımları geliştirenlerin kullanıcılardan tek beklentisi güzel bir kartpostaldır.
Eğer günün birinde 'poscardware' bir yazılım kullanırsanız, hemen bu programı yazan
kişiye bir kartpostal gönderin!!!
Patch Yazılımlar : Mevcut bir yazılımın (ticari ya da public domain) bazı hatalarını
düzeltmek, ve programı güncellemek amacıyla, ilgili firmaların (ya da kişilerin)
çıkardıkları "yama" programlar. Bu tip programlar, Internet üzerinde sıkça dağıtılır.
5.7. Uygulama Programı Nasıl Geliştirilir?
Bir uygulama programının gelişirilmesi 5 temel adımdan oluşur:
5.7.1. Çözümleme
Çözümleme (analysis) adımında bilgisayarda yaptırılmak istenen programın amacı ve
kimler tarafindan kullanılacağı tanımlanır. Hangi giriş verilerinin alınacağı, hangi
işlemlerin yapılacaği ve hangi çikiş verilerinin elde edileceği belirlenir. Bu koşulları
sağlayan bir programın yazılmasının mümkün olup olmadığı araştırılır. Tüm bu araştırma
ve incelemeler doküman olarak kaydedilir.
5.7.2. Tasarım
Tasarım (design) adımında, önceki adımda nitelikleri belirlenen programın hangi veriler
üzerinde hangi işlemleri ve hangi sıra ile yapacağı kağıt üzerinde belirlenir. Tek tek işlem
adımları izlenerek istenen sonucun elde edilip edilemeyeceği denenir.
5.7.3. Kodlama
Kodlama (coding) adımında, tasarım adımında belirlenen islem adımları, seçilen bir
programlama dili kullanılarak program haline getirilir ve sayısal ortama aktarılır.
Derleyici (compiler) adi verilen sistem programi tarafindan makine komutları haline
çevrilir. Bu dönüştürme sırasında derleyici, dilin kurallarına uyulmadan yazılan komutlar
için kullanıcıyı uyarır. Yazım hataları temizlendikten sonra program işletime hazır hale
gelir.
5.7.4. Deneme
Bütün yazım hataları giderildikten sonra, programın gerçekten istenen işlemi yapıp
yapmadığını denemek gerekir. Bilgisayarlar 'düşündüğünüz işi' değil 'söylediğiniz işi'
17
yaparlar. Komutların dilin kurallarına uygun olarak yazılmış olması, onların sorunun
çözümünü sağlayacak doğru komutlar olduğu anlamına gelmez. Eger girilen örnek
verilerle beklenen sonuçlar elde edilemiyorsa, programda bir mantık hatası (logic error)
olduğu anlaşılır. Programdaki komutların tek tek incelenerek, nerede hangi işlemin eksik
ya da fazla yapıldığı bulunmaya çalışılır. Bu süreç hata ayıklama (debugging) olarak da
adlandırılır.
5.7.5. Belgeleme
Son adım olan belgeleme (documentation) adımında, tamamlanan programa ait
çözümleme ve tasarım raporları, program metni, kullanım kılavuzları, giriş ve çıkış
verilerini tanıtan belgeler vb. bir dosya haline getirilerek gerektiğinde kullanmak üzere
saklanır.
5.8. Programlama Dilleri
Genel amaçlı olsun özel amaçlı olsun tüm uygulama ve sistem yazılımları programlama
dilleriyle yazılır. Bir programlama dili, insanların bilgisayara çeşitli işlemler yaptırmasına
imkan veren her türlü sembol, karakter ve kurallar grubudur. Programlama dilleri
insanlarla bilgisayarlar arasında tercümanlık görevi yapar. Programlama dilleri,
bilgisayara neyi, ne zaman, nasıl yapacağını belirten deyim ve komutlar içerir.
Programlama dilleri zaman içerisinde gelişerek günümüzde çok kabiliyetli bir duruma
gelmiştir. Programlama dillerinin tarihi gelişimi Tablo 1.1.de verilmiştir.
Kuşak
1
2
3
4
5
Programlama Dili
Makine dili
Assembly dili
Yüksek seviyeli diller
Çok yüksek seviyeli diller
Yapay zekaya yönelik diller
Periyod
1940 – 1950 arası
1950’li yıllardan itibaren
1960’lı yıllardan itibaren
1970’li yıllardan itibaren
1980’li yıllardan itibaren
Tablo 1.1.Programlama Dillerinin Tarihi Gelişimi
Programlama dilleri dilin insana ya da makineye yakınlığına göre üç temel gruba ayrılır:
1- Düşük(ALT) seviyeli diller :
Konutları doğrudan donanım üzerinden yapılan işlemleri ifade eden programlama
dilleridir. Bilgisayarların ilk dönemlerindeki programlama dilleri, kullanımı çok zor olan
makine dili ve assembly dilleriydi.
Makine dili: Geliştirilen ilk programlama dilidir ve ilk kuşağı temsil eder.
Makine dilinde yazılan tüm komutlar 0 ve 1 lerden oluşur. Bütün talimatlar en detaylı bir
şekilde tanımlanır ve iki tabanlı sayı sistemi kullanılarak kodlama yapılır.
18
Assembly dilleri : İkinci kuşak dilerdir ve geliştirilmesine 1950’li yılların
başlarında Grace Hopper tarafından öncülük edilmiştir. Bu dillerde makine dili talimatları
daha kolay bir şekilde anlaşılabilecek ve hatırlanabilecek olan sembollerle ifade edilir.
Düşük seviyeli diller grubundan sayılmasına rağmen, makine diline göre bir adım daha
ileride olan assembly dilleri günümüzde bile programcılar tarafından kullanılmaktadır.
Çünkü bu dillerle yazılan programlar genellikle çok hızlı çalışır ve daha az depolama
yüzeyi gerektirirler. Bununla birlikte bu dillerle programlama yapmak çok yorucu, sıkıcı
ve zaman alıcı olduğundan cazibesini kaybetmektedir.
2- Yüksek (ÜST) seviyeli diller : Üçüncü kuşak da denilen yüksek seviyeli
programlama dilleri öğrenilmesi daha kolay, program yazılması daha az zaman alan, daha
iyi sonuçlar sağlayan programlama dilleridir. Yüksek seviyeli dillerden birinde yazılan
bir kaynak program makine diline çevrilmek zorundadır. Dönüştürme işini gerçekleştiren
programa derleyici (compiler) denir. Basic, Cobol, Fortran ve Pascal dilleri bu
kategorideki programlama dillerine birkaç örnek oluşturur. Bu dillerin bazılarının
kullanım alanları aşağıdaki gibidir.
•
•
•
•
•
•
•
BASIC — genellikle ders/öğretim dili olarak kullanılmaktadır
C++ — grafikler ve ticari yazılımların geliştirilmesinde kullanılmaktadırlar
COBOL — işyerlerinin verilerini işlemelerinde kullanılırlar çünkü mükemmel
dosya tutumu sunmaktadırlar
FORTRAN — bilimsel programlarda kullanılmaktadır
HTML (hypertext markup language) — web (ağ) sitesi yaratmak için
kullanılmaktadır
JAVA — Internet üzerinden tarama/araştırma yapabilmek için gerekli
yazılımların yazılmasında kullanılır
LOGO — çocuklara programcılığı ve bilgisayar kullanmasını öğretmek için
kullanılır
3- Çok yüksek seviyeli diller : Bu diller programlama işini çok daha
kolaylaştırmıştır. Bu dillerdeki temel özellik kullanıcıların bilgisayara bir şeyin nasıl
yapılacağını değil, ne yapılacağını ifade edebilmelerine imkan vermesidir. Örneğin;
sayıların sıraya dizdirilmesi işlemini yapabilmek için bir yüksek seviyeli dil ile karmaşık
bir mantık kullanarak 15-20 satırlık bir program yazmak gerekir. Bunun aksine bir çok
yüksek seviyeli(dördüncü kuşak) dil ile bir kullanıcının yapacağı iş; sıraya dizilecek
alanı, sıralama işleminin küçükten büyüğe mi yoksa büyükten küçüğe mi yapılacağını
belirlemek ve ekrandaki bir ikona tıklayarak yada bir mönüden “sırala” komutunu
seçerek sıralama işlemini gerçekleştirmektir.
İlk geliştirilen dördüncü kuşak diller ile daha sonraları geliştirilen diller arasında bile
takip edilen prosedürler ve kullanılan metotlar bakımından büyük farklılıklar vardır. Yeni
geliştirilen diller çok daha karmaşık işleri daha kolay bir şekilde yapmaya imkan
vermektedir.
19
Derleyiciler ve Yorumlayıcılar
Üst seviyeli dillerden biriyle yazılan bir programın bilgisayarda öalıştırılabilmesi ve
kullanılması için makine diline çevrilmesi gereklidir. Bu işlem derleyiciler ya da
yorumlayıcılar yardımıyla yapılır.
Derleyiciler (Compiler)
Derleyiciler üst seviyeli programlama dilleri ile yazılmış programları makine koduna
çeviren yazılımlardır. Program ancak bu çevirme işleminden sonra çalışabilir hale gelir.
Her programlam dili bir derleyici ile birlikte satılır. Çünkü dilin özellikleri ve hangi
işlevleri gerçekleştirebileceği derleyici tarafından belirlenmektedir.
Yorumlayıcı (Interpriter)
Yorumlayıcı, derleyici gibi, üst seviyeli bir programlama diliyle yazılmış bir program
kodunu çalıştırmak için kullanılır. Yorumlayıcının, derleyiciden farkı, her bir komutu tek
tek çalıştırmasıdır. Derleyici bütün kodu makine diline çevirirken yorumlayıcı her
komutu tek tek ele alır. Bu nedenle yorumlayıcı kullanmak daha yavaş çalışan programlar
doğurur. Ancak yorumlayıcı, program geliştirme aşamasında yapılacak denemelerde çok
kullanışlıdır: Her denemede programın tümünün derlenmesini beklemek yerine,
yorumlayıcı kullanarak hemen çalıştırmak tercih edilir. BASIC ve LISP gibi bazı diller
özellikle yorumlayıcı kullanarak çalışırlar.
Kodlama Sistemleri
Her tür veri, bilgisayar tarafından işlenebilmesi için ikili sayı sistemine çevrilmelidir.
Bilgisayara verilen bütün bilgileri kullanıcıların 1-0 dizilerine çevirmesi söz konusu
değildir. Bu nedenle klavyeden girilenler de dahil olmak üzere, bütün veriler bilgisayarda
bir kodlama sistemi ile ikili sayı sistemine otomatik olarak çevrilir. Örneğin klavyeden A
harfine basıldığında, bilgisayar A harfine karşılık gelen ikili sayıyı alır ve işler.
EBICDIC
EBICDIC (Extended Binary-Coded Decimal Interchange; Genişletilmiş İkili Kodlanmış
On Tabanlı Değişim), karakterleri simgeleyen sayılardan oluşan ve IBM ana
bilgisayarlarında kullanılan bir kodlama sistemidir. EBICDIC kişisel bilgisayarların
ortaya çıkışıyla yaygınlığını kaybetmeye başlamıştır. Bugün IBM’in ana bilgisayarları
dışında hemen hemen hiç kullanılmamktadır. Kişisel bilgisayarlarda ve Unix işletim
sistemleri kullanan makinelerde ASCII kullanılır.
ASCII
ASCII (American Standard Code for Information Interchange; Amerikan Standard Veri
Alışverişi Kodu), İngilizcedeki harfleri, rakamları, özel işaretleri temsil eden sayılardan
oluşan bir kodlama sistemidir ve 256 karakter kodlyabilmektedir. Örneğin A harfi ASCII
kodlama sisteminde 65 değeriyle (65’in ikili sistemdeki karşılığı ile) temsil edilir. Düz
metinler, ASCII koduyla saklanabilir, ama içlerinde resimlerin ve çalıştırılabilir program
kodlarının olduğu dosyalar bu sınıfa girmez.
20
Unicode
Unicode, karakterlerin kodlanması için ASCII gibi 256 yerine 65000 civarında karakterin
kodlanmasına izin verir. İngilizce harf ve rakamlar, noktalama işaretleri, özel karakter
kodları için 256 karakter yeterli olurken, İngilizce dışındaki dillerin harfleri ve simgeleri
için yetersiz kalmaktadır. Ç, ı, ğ, ö gibi Türkçe karakterlerin bilgisayar ortamında bazen
sorunlara yol açmalarının sebebi de budur. Türkçe harfler, uluslararasıstandardlar içinde
yer almadıklarından standard ASCII kod tablosu içinde Türkçe harfler bulunmamaktadır.
5.9 Yazılım Edinilmesi
Herhangi bir konuda paket yazılım olup olmadığı nasıl ögrenilebilir? Nereden ve hangi
koşullarla alınabilir? Her şeyden önce yazılımdan beklenen nitelikleri tesbit etmek için
iyi bir inceleme yapmak gerekir. Nelere gereksinim vardir? Bunların hangileri olmazsa
olmaz türdendir? Elinizdeki bilgisayar donanımının özellikleri nelerdir? Unutmamak
gerekir ki, iyi bir yazılımı bulmuş olmak, bunun eldeki bilgisayarda çalışabileceği
anlamına gelmez. Bir kez bu gereksinim ve olanaklar belirlendikten sonra, aranılan tipte
bir paket yazılımın dünyada var olup olmadığını araştırmak için çesitli yollar önerilebilir:
•Bilgisayar yazılımı ile ilgili dergilerde bulunan reklam ve haberleri izlemek bir
yöntemdir. Hatta bu tür dergiler aynı işi yapan değişik yazılımlar arasında
karşılaştırmalar yapan yazılar yayınlayarak alıcıların karar vermesine yardımcı da olurlar.
•Yazılım pazarlayan firmalarla görüşmeler yapılarak ellerinde istenilen türde yazilim
olup olmadığı ve özellikleri öğrenilebilir.
•Bilgisayar ağları üzerinde bulunan arama motorları (search engine) kullanılarak istenilen
konuda bir yazılım olup olmadığı öğrenilebilir.
•Kimi firmalarin yayınlamış olduğu yazılım katalogları incelenebilir.
Aramalarda rastlanan yazılımların tanıtım dokümanlarına bakılarak tesbit edilmiş
gereksinimlerin ne kadarını sağlayabildikleri ve elde bulunan donanıma uyup uymadiklari incelenebilir. Eğer elde henüz bilgisayar yoksa, çoğu kez önce yazılımların,
sonra da bunun gerektirdiği niteliklere sahip bilgisayarın edinilmesi önerilir.
Kararlaştırılan yazılım, pazarlamacı firmalardan ya da bilgisayar ağları kullanılarak, sakl
tutulduklari bilgisayar sistemlerinden alınabilir.
Aynı işi yapan birden fazla paket program varsa, aralarında seçim yapmak için aşağıdaki
kıstaslara bakılabilir:
•Belgelemenin kalitesi: Programla birlikte gelen kullanım kılavuzu vb. belgelerin kolay
anlaşılır ve açıklayıcı olup olmadıkları incelenebilir.
•Öğrenme kolaylığı: Programın belgelemesi çok iyi bile olsa, programı öğrenmek
zor olabilir. Kullanıcı eğitimi için çok masraf yapılması gerekiyor olabilir. Bu konuda en
uygun yol, programı daha önceden alıp kullananların fikrini almaktır.
•Kullanım kolaylığı: Programın her an ve kolayca çalıştırılıp çalıştırılamadığı önemli
olabilir. Bu konuda da önceden programı kullananların fikri alınabilir.
21
•Hata denetimi: Hata yapmak insanin doğal bir özelliğidir. Programların kullanımı
sırasında da yanlış bir veri girmek, yanlış bir tuşa basmak vb. olağan hatalardandır. Bu tip
bir hata durumunda programın nasıl tepki verdiği, giriş verilerini denetleyip
denetlemediğine bakmak gerekir.
•Destek: Bir hata olur ve bununla ilgili açıklayıcı bilgilere belgelerden ulaşılamaz ise,
doğrudan görüşüp fikir alnabilecek kimseler var mi? Programda eksik ya da yanlış
kısımlar varsa bunların düzeltilmesi sağlanabilir mi? Bu tip gereksinimlerin karşılanma
oranı da önemli bir seçim unsuru olabilir.
5.10 Lisanslı Programlar ve Kullanım Hakkı (COPYRIGHT)
Parası ödenerek, tam anlamıyla çalışır durumda ve bütün kullanım materyali tam olarak
alınabilen paket yazılımlar lisanslı program (licensed program) olarak anılır.
Kullandığınız her lisanslı yazılım programı için, lisans sözleşmesinin sizin adınıza
düzenlenmiş olduğu bir lisansa sahip olmalısınız. Yazılım lisansı, size bir yazılımı
kullanmanız için yasal hakkı verir. Lisanslı programların kullanımı sırasında ortaya çıkan
eksikliklerin, yazılımı pazarlayan kurum tarafından düzeltilmesi mümkün olabilir.
Programların daha yeni şekilleri az bir ücret ödenerek elde edilebilir. Sorunlu çıkan
programlar için ticaretle ilgili yasa ve yönetmeliklere uygun olarak yargı yoluna
başvurulabilir.
Çoğu yazılımların kullanım hakları belirlenmiştir. Yazılımın kullanım hakkı o yazılımı
alan kişiye aittir. Son kullanıcı tarafından kopyalanamaz. Dağıtılamaz. Sadece satıcı
tarafından kopyalanır.
Lisans Anlaşması ile kullanılan yazılımlar:
Satıcı ile son kullanıcı tarafından Lisans anlaşması yapılır. Bu lisans anlaşması yazılı
olabileceği gibi, yazılım kurulurken başlangıçta da yapılabilir.
Tek kullanıcı için lisans sözleşmesi yapılan yazılımlar, çok kullanılıcı için lisans
sözleşmesi yapılan yazılımlar, anlaşmalı sayıda kullanıcı için lisans sözleşmesi yapılan
yazılımlar ve site lisanslı yazılımlar vardır.
Yazılım ürününü kullanmanız, lisans sözleşmesinin koşulları ve telif hakkı yasasıyla
kısıtlanmıştır. A.B.D. Telif Hakkı Yasası’na göre, telif hakkıyla korunan ürünlerin telif
hakkı sahibinin izni olmadan çoğaltılması ya da dağıtılması yasalara aykırıdır.
Yazılımın yetkisiz olarak çoğaltılması, satış, ücretsiz dağıtım ya da kopyalayanın kendi
kullanımı amacıyla yapılmasına bakılmaksızın, telif hakkının ihlali olarak değerlendirilir.
Kesinlikle:
o
o
Bilgisayarı başkalarına zarar vermekte kullanmayın.
Bilgisayarla, başkalarının işine mani olmayın.
22
o
o
o
o
o
o
o
Başkalarının dosyalarını karıştırmanın yollarını aramayın.
Bilgisayarı hırsızlık yapmakta kullanmayın.
Bilgisayarı yalancı şahitlikte, sahte delil hazırlamada kullanmayın.
Sahibinden izinsiz başkalarının bilgisayar kaynaklarını kullanmayın.
Başkalarının fikirlerini bilgisayarla çalıp kendinize mal etmeyin.
Sosyal içeriğini düşünmeden bir program yazmayın.
Bilgisayarı, saygı ve ilgi göstererek kullanın.
5.11 Uygulama Yazılımlarının Yüklenmesi ve Yönetilmesi
İhtiyaç duyulan uygulama alanına göre seçilen bir uygulama yazılımını kullanabilmek
için öncelikle bilgisayara yüklenmesi, uygulamanın başlatılması ve istenilen opsiyonun
seçilmesi gerekmektedir.
INSTALL denen yükleme işlemi kullanılacak olan uygulama programının bilgisayara
yüklenmesidir. Uygulama yazılımı (programı) satın alınırken CD üzerinde bu işlemin
nasıl yapılacağı belirtilmiştir ve bu işlem sırasında adım adım izlenmelidir. INSTALL
işlemi sırasında uygulama yazılımı bilgisayara yüklenirken bilgisayar aynı zamanda
yüklenen programın çalışabileceği şekilde de biçimlendirilmektedir. Yüklenen bir
uygulama yazılımı istendiği takdirde bilgisayardan silinebilmektedir. Ancak INSTALL
yapılan bir program DELETE tuşu ile silinememektedir. Yazılımın sistemden silinmesi
gerekmektedir. Bu nedenle UNINSTALL denen işeminin yapılması gerekmektedir.
UNINSTALL uygulama programının dosyalarını sabit diskten çıkarmaktadır.
Uygulama programının başlatılması (Launching) için de hangi yolun izleneceği
bilinmelidir. Yeni yüklenen bir uygulama yazılımı, yükleme işlemi sırasında ALL
PROGRAMS’ın içine yerleştirilmektedir. Wındows İşletim sistemi kullanılırken
yüklenen yazılıma START – ALL PROGRAMS yolu takip edilerek ulaşılabilir. İstendiği
takdirde de masaüzerine (desktop) çıkarılabilir.
Çalıştırılan bir uygulama yazılımında istenilen işlemlerin nasıl yapıldığı öğrenilir.
Yapılan işlemler bittiği zaman bilgisayarın kapatılmasına gerek yoktur. Sadece kullanılan
uygulama programının kapatılması yeterlidir. Bunun için de FILE – EXIT yolu takip
edilerek program kapatılır.
23
5.12 BİLGİSAYAR VİRÜSLERİ
Bilgisayar virüsleri, bilgisayarın çalışmasını engelleyecek, verileri kaydedecek, bozacak veya
silecek ya da kendilerini İnternet üzerinden diğer bilgisayarlara yayarak yavaşlamalara veya
başka sorunlara neden olacak şekilde tasarlanmış yazılım programlarıdır.
İnsanlara bulaşan virüslerin 24 saatte geçen grip mikrobundan Ebola virüsüne kadar çeşitli
türevleri olduğu gibi, bilgisayar virüsleri de muzip virüslerden oldukça zarar verici olanlarına
kadar yeni ve çeşitli biçimlerde görülür. Bilinen virüslerin hiçbiri bilgisayarınızdaki disk
sürücüleri veya monitörler gibi donanımlara zarar verme becerisine sahip değildir. Fiziksel zarar
verebilen virüslerle ilgili uyarılar genelde asılsız veya yanlış bilgilerdir.
1949 yılında, Macar asıllı Amerikan matematikçi John Von Neumann’ın bilgisayar
programlarının kendi kendilerini kopyalayabileceklerini bulması ile başlayan virus tarihindeki ilk
virüsün 1983’te Amerikalı elektronik mühendisi Fred Cohen tarafından yazıldığı iddia ediliyor.
Her ne kadar virus denilse de, Cohen’in yazdığı bu program yalnızca dosyalara kopyalamak
sureti ile çoğalan, zararsız, basit bir araçtan ibaret olduğu gibi, buradaki esas nokta olan ve
bilgisayar sahibinin isteği dışında çoğaldığı için bu program virus adını alıyor. CIA informasyon
dairesinin kayıtlarına göre ilk zararlı virüsler 1985 tarihinde ortaya çıkıyor. 1983’te Cohen
tarafında yazılan, kendi kendini çoğaltma programının bu temel esasından faydalanarak, hem
bilgisayarın kullanım sisteminde zararlı değişiklikler yaparak, hem de kendini kopyalayabilen
programlar yazan bazı programcılar, bu programları değişik yollarla diğer kullanıcılara aldatıcı
metotlar ile ileterek virüslerin yayılmalarını başlatıyor. Diğer taraftan, virüslerden kurtulma ve
24
korunma programlarının yazılması ve sonraları satılması da kaçınılmaz bir program sektörünün
ortaya çıkmasına vesile oluyor.
Bilgisayar kullanıcılarının baş ağrısı PC virüsü 20 yaşında. Şimdiki virüsler gibi geniş çaplı
bulaşma gücü olmayan Brain virüsü, sadece aralarında bu virüsü barındıran floppy diski değişen
bilgisayar kullanıcılarını etkilemişti. Brain virüsünün kaynağı tam olarak bilinmese de kendi
yazdığı ve sattığı bir yazılımı korumak isteyen bir Pakistan yazılım firmasınca yaratıldığı
sanılıyor.
Uzmanlar, bilgisayar virüsünün evriminde en önemli değişimini, virüs programı yazma
hobisinden maddi çıkar sağlama amaçlı sanal suçlara geçiş olduğunu belirterek, ilk bilgisayar
virüsünün ortaya çıkışının üzerinden 20 yıl geçmesinin ardından 150 binin üzerinde virüs
programının yazıldığını kaydediyorlar.
5.12.1 Virüslerin Yayilmasi ve Virüs Çeşitleri
Temel virüsler genelde yeterli bilgisi olmayan bilgisayar kullanıcıları tarafından farkında
olmadan paylaşılır veya gönderilir. Tipik olarak, virüslü bir disket bilgisayara takıldığında
disketin içinde hangi dosyaların olduğu bakıldığında bile virus anında bilgisayarınıza
bulaşabilir.
Dosya Virüsleri
Bu tür virüsler çalıştırılabilir programların sonuna (uzantıları . exe, . com gibi olanlar) kendilerini
ekleyerek programlara bulaşırlar ve bunlardan da kullanıcının sabit diski üzerinden diğer
programlara yayılırlar. Eğer bu dosyayı bilgisayarınızda bir diskte kaydederseniz ve bu disketi
başkasına verirseniz, bu virüsün daha da fazla yayılmasına neden olur. Böylelikle de bulaştıkları
dosyanın uzunluğunu artırırlar; ancak günümüzde dosya uzunluğunu artırmadan da bulaşan
virüsler var. Virüs eklentisi genellikle dosyanın sonunda ve nadiren de ortasında olur. Virüs
25
hafızada kalabilir (resident virus) ya da doğrudan çalıştırıldığında (direct action virus) etki
gösterebilir. Ya da her iki özelliği de kullanabilir. Dosya virüslerine örnek olarak
-Chernobyl
-Fun Love
-Nimda
BOOT VİRÜSLERİ
Daha ciddi zararlar veren virüs çeşidine Boot virüsleri denir. Virüslerin en tehlikelileri “Boot
Virüsleri” bilgisayarı başlatan ana basamak virüsleridir. Sabit disklerin veya disketin, ilk
sektörüne bulaşan ve buradaki dosyalara zarar veren, bilgisayar çalışmaya başlamak istediğinde
ise ilk olarak bu ana basamağa bakarak kullanım sistemini başlatmak istediğinde, bu virüs
kendisini kullanım sisteminin ana basamağı olarak tanıtır. Bilgisayarlar açıldığında veya
resetlendiğinde disketin veya sabit diskin (hard disk’in) boot sektöründeki yükleyici program
olarak çalıştırılır ve faal duruma geçerek buradaki dosyalara zarar verirler. Daha sonra
kendilerini yine kopyalayarak diğer bilgisayarlara ulaşırlar ve kullanıcıların çalıştırdıkları her
programa bu sayede ulaşarak çeşitli sorunlara yol açmaktadırlar. Boot virüsleri, sizin belli bir
programı çalıştırmanıza gerek kalmadan, yalnızca sistemi çalıştırmanız ile virüsün
bilgisayarınıza bulaşmasına neden olur. Boot virüslerine örnek olarak
-Michelangelo
-Neardark
-Stealth
26
Macro Virüsleri
Bazı programların, uygulama ile birlikte kullanılan "kendi yardımcı programlama dilleri" vardır.
Macro virüsleri, uygulama programları tarafından üretilen dosyalara bulaşır. Söz gelimi, popüler
bir kelime işlemci olan "MS Word", "Macro" adı verilen yardımcı paketlerle yazı yazma
sırasında bazı işleri otomatik ve daha kolay yapmanızı sağlayabilir. Programların bu özelliğini
kullanarak yazılan virüslere "macro virüsleri" adı verilir. Bu virüsler, sadece hangi macro dili ile
yazılıyorsa o dosyaları bozabilirler. Bunun en popüler ve tehlikeli örneği "Microsoft Word" ve
"Excel" macro virüsleri. Bunlar, ilgili uygulamanın macro dili ile yazılmış bir şekilde, bir word
ya da excel kullanarak hazırladığınız dökümana yerleşir ve bu dökümana her girişinizde aktif
hale geçer. Macro virüsleri, ilgili programların kullandığı bazı tanımlama dosyalarına da
bulaşmaya (normal.dot gibi) çalışır. Böylece o programla oluşturulan her döküman virüslenmiş
olur. Bu dosyalar bir diğer kullanıcı tarafından kullanıldığı zaman, bu virüsün diğer
bilgisayarlara da yayılmasına sebep olur. Virüs yayılımından bilgisayaramızı korumanın tek yolu
antivirüs program kullanmaktır.
Microsoft Office (word,
excel vb) macro virüsleri ile başetmek ve korunmak için, http://www.microsoft.com/msoffice
adresinde gerekli bilgiler bulunabilir.
Bunlara ek olarak, birçok bilgisayar virüsleri e-mail ekleri ile yayılır. Siz e-mail’i açtığınız
zaman diyalog kutusu ekleri açmak isteyip istemediğinizi soruyor. Eğer dosyanın güvenilir bir
dosya olduğundan emin değilseniz, dosyanın açılmaması en iyisidir.
Microsoft Windows içerisinde uzantılar .exe’dir, fakat uygulanabilir dosyalar .com, .bin veya
.bat olabilir. Fakat, birtek uzantılara bakarak dosyanın virüslü olup olmadığını anlayamayız. En
iyi yöntem, ek dosyaları açmadan önce antivirüs programları ile kontrol etmek.
Günümüzde, 20,000’den fazla virüsler halen mevcutturlar ve bunlar gün geçtikçe
çoğalmaktadırlar. Bunlardan en ünlü ve yok edici olanlardan iki tanesi; Melissa Virüsü (1999) ve
Love Bug Virüsü (2000). Özellikle, 2001 sonbaharında SirCam adında kötü bir virüs çıktı ve bu
virüs Internet ortamında ve birçok şirket ağında çok hızlı bir şekilde yayılıdı. Fakat bu virüs de
kontrol altına alındı.
27
5.12.2 Bilgisayara Zarar Veren Diğer Programlar
Bilgisayara zarar veren tek program virüsler değildir. Zaman bombası, solucanlar, zombiler ve
truva atları da bilgisayara zarar veren diğer programlardır.
Zaman Bombası (Time-Bomb)
Zaman bombasına ayni zamanda mantık bombası da denilmektedir. Bu tür virüsler bilgisayarın
sistemine yerleşir ve bilgisayarda belli bir olay veya durumdan dolayı aktif hale gelinceye kadar
sistemde zararsız olarak kalır. Fakat zaman bombası aktif hale gelince bilgisayara zarar verir.
Solucanlar (Worm)
Solucanlar gibi daha karmaşık olan virüsler, İnternet’te Microsoft ürünün açığını kullanarak
saldırılar yapan ve bu saldırı sebebiyle internet erişiminin yavaşlamasına, internet üzerinden
verilen bir çok hizmetin durma noktasına gelmesine sebebiyet verebilirler. Wormlar da virüsler
gibi kötü amaçlı kodlarla yazılmış programlardır. Buna ek olarak, bir e-posta paylaşma
uygulaması gibi diğer yazılımları denetleyerek kendilerini otomatik olarak çoğaltabilir ve diğer
bilgisayarlara gönderebilir. Virüslerden farklı olarak, solucanlar bilgisayar ağında çoğalmakta
ve kullanıcı şüphelenmeden zararlı program bilgisayara uygulanmaktadır.
Kaydedilen ilk “worm”, Nisan 2004’te “Sasser Worm”, Microsoft Window’un boşluklarını
kullanarak İnternet’e hücum etti. Microsoft hemen bunu kontrol altına almak için atağa geçti,
fakat ne yazık ki birkaç ay sonrasına kadar savunmasız bilgisayarlara bulaşmaya devam
ediyordu.
Wormlar ve diğer kötü amaçlı kodlar (özellikle virüsler) arasındaki birinci fark bunların
çoğalma ve yayılma için kullandıkları metodlardan kaynaklanmaktadır. Standart bir bilgisayar
virüsü bir sisteme girdiği zaman bir sistem dosyasını veya ulaşabildiği bir dosyayı gelecekte
herhangi bir zamanda kullanılmak üzere değiştirir. Bu değiştirme genellikle virüs bilgisayarın
neresinde olursa olsun aktif hale getirilebileceği bir komutun dosyaya eklenmesiyle olur.
Virüsler ile wormlar arasındaki yapılacak karşılaştırmada dikkat edilecek en önemli nokta,
kullanıcı tarafından virüs aktif hale getirilinceye kadar virüsün bilgisayarda hareketsiz
28
kalmasıdır. Yani değiştirilen dosya çağırılıncaya kadar virüs hareketsiz kalır.
Oysa worm bu açıdan bakıldığında çok daha güçlüdür. Bir worm bilgisayara girdiği zaman eğer
yapabilirse bulaşabileceği internet alanlarını arayan bir programı başlatır. Bir wormun
yüklediği bu programın başlayabilmesi için herhangi bir kullanıcının yardımına ihtiyacı yoktur.
Dahası worm İnternet üzerinde gezer ve kendini ekleyebileceği yeni kurban bilgisayarlar arar.
Worm çalışması için kullanıcının bir hareketine ihtiyaç duymadığıı gibi yayılmak için de
herhangi bir harekete ihtiyaç duymaz.
DoS (Denial of Service Attack) ve Zombiler (Zombies)
DoS saldırılarının amacı hedef sistemi işlemez hale getirmektir. Bazı DoS atakları hedef sistemi
iflas ettirmek için tasarlanmışken diğer bazıları da hedef sistemi meşgul edip normal işleyişini
yavaşlatmak için tasarlanmıştır.
Bir DDoS atağında saldırgan, onlarca hatta yüzlerce sunucuyu kontrol altında tutabilir ve bütün
bu sistemlerin saldırı gücünü tek bir hedefe yönlendirebilir.
Dos atağı düzenleyen kişi kimliğini ele vermemek için atakları “zombi” adı verilen bilgisayarlar
üzerinden yapar. Böylece aynı anda bir çok bilgisayarın hedefe saldırmasını sağlar ve kimliğini
gizler. Zombiler saldırgan tarafından ele geçirilen sistemlere yerleştirilirler. Ele geçirilen
sisteme yerleştirilen zombiler kendi bünyesindeki daemonlar vasıtasıyla belirli bir porttan
gelecek olan DDoS isteklerini gerçekleştirirler. Yani aslında zombi bilgisayarlar tamamen
masum bilgisayarlardır.
Saldırgan, İnternet serverini çok fazla bombardıman eder. Böylece server aşırı yüklenir ve
çalışmaz duruma gelir. Hacker’ler mümkün olduğunca çok bilgisayara hızlı bir şekilde
bombardımana geçerler çünkü aslında ağ yöneticisi belirli IP adreslerine karşı sistemi kolayca
bloke edebilir.
Sahiplerinin bilgisayarlarının zombi haline getirildiğinden haberleri yoktur. Zombi olarak
genellikle ISS ve üniversite bilgisayarları tercih edilmektedir. Zombiler, bilgisayarlara uzaktan
kontrol (remote) imkanı vererek, bu bilgisayarlar üzerinden istedikleri server'a çok sayıda veri
29
göndererek hedefi işlemez hale getirmektedir.
DoS ataklarını bir şemayla göstermek gerekirse;
1) Saldırgan bir üniversite ağına veya basit bir ağa zorla giriyor.
2) Saldırgan kendisi onları ortaya çıkarana kadar hareketsiz kalan zombi bilgisayarlara bir
program kuruyor
3) Saldırgan uzaktaki bir siteden saldırıyı başlattığında zombiler kurbanın sunucusundan
yeniden yöneltilen, ağ üzerindeki diğer bilgisayarlara trafik yaratıyorlar.
4) Sunucu taleplerle öyle boğuluyor ki kullanıcılar kurbanın web sitesine erişemiyor.
Truva Atı (Trojan Horse)
Truva atı olarak nitelendirilen Trojan'lar ise diğer virüslerden farklıdırlar. Virüsler yapı
itibariyle kendilerini başka yerlere kopyalama, yani "bulaşma" özelliğine sahiptirler. Truva'lar
ise genellikle bunu yapmazlar. Son zamanlarda gündemde bir hayli yer edinmeleri ise Internet'in
yaygınlaşması ile oldu.
Truva atı adı verilen belirli virüsler faydalı bir program gibi görünerek kullanıcıların aldanıp
onları yüklemelerine yol açabilir. Bazı Truva atları, beklenen işlemleri yerine getiriyor gibi
görünürken bir yandan da sisteminize veya ağa bağlı diğer bilgisayarlara zarar verebilir. Bazen,
truva atları gizlenerek bir oyun veya faydalı bir program gibi kullanıcıya çekici gelir. Fakat
kullanıcı ne zaman ki bu programı bilgisayarına yükler ayni zamanda başka bir programla daha
karşılaşır. Truva atı, bilgisayarın sabit disketindeki bilgileri silebilir veya telafisi olanaksız
başka zararlara neden olabilir.
30
5.12.3 Bilgisayar Kullanarak Yapılan Dolandırıcılıklar ve Hırsızlıklar
Bilgisayarın davetsiz misafirleri kullanıcıların duyarlı kişisel bilgilerini çaldıklarında bu
potansiyel sahtekarların çoğalmasına neden olurlar.
Şifreleri Elde Etme Yöntemleri
Yetkisiz bilgisayar sistemine girmek en çok bilinen bilgisayar suçlarındandır. Böylece, davetsiz
misafir, güvenilir bilgisayar sistemine girebilmektedir. Bunlar: Salami Yöntemi, Kalpazanlık ve
Şantaj.
Salami Yöntemi
Bu yöntemle, programcı banka hesaplardan çok küçük miktarda parayı kendi zimmetine
geçirmektedir. Bu para çok küçük bir miktardır, örneğin 5 kuruş gibi. Bu miktar küçük bir miktar
olabilir fakat bu birçok kişiden ve uzun sürede toplandığı zaman çok büyük miktarlar
dolandırıcılıkla elde edilir.
Taklidini Yapma Yöntemi
Kimin tarafından yapıldığı bilinmeyen siteler ve programlar, mesajı gönderenden toplu bilgileri
çalıp kendi sitelerine kopyalarlar veya çaldıkları bilgileri başkalarına gönderirler. Taklit edilen
mesajlar veya siteler yapmak rahatsız edici ve yanlıştır.
31
Şantaj Yapma Yöntemi
Bir tahmine göre, bilgisayar suçlarını yüzde 40’ı rapor edilmemiştir. Niçin? Düşünün ki sizin bir
bankada hesabınız var ve bilgisayar hırsızlığından dolayı 1 milyon dolar kaybettiniz. Bu sizin
kaybınızı kim ödeyecek veya bu durumu diğer mudilerin de paralarının güvencede olmadığını
dünyaya kim söyleyecek?
Örneğin, söylenene göre Londra’da birkaç yıl içerisinde bilgisayar saldırganları bütün
bilgisayar sistemlerini yok edebileceklerini kıdemli yöneticilere gösterdikten sonra yaklaşık 650
milyon doları bankalardan gaspettiler.
5.12.4 Bilgisayarımıza Saldıranlarla Karşılaşmak
“Hackers”, “Crackers”, “Cybergangs” ve Virüs Yaratıcıları
“Hackers”, bilgisayar sistemlerinin sınırlarını itmekten hoşlanan bilgisayar düşkünüdürler.
Yazılım kılavuzlarında olmayan program yeteneklerini keşfetmeyi deneyimlemek istiyorlar.
Sistemlerde değişiklik yaparak mümkün olan maksimum performansı elde etmek istiyorlar.
“Hackers” izinsiz sisteme giriş hakkı için kalkıştıkları zaman, seyrek olarak verilere zarar
veriyorlar veya varlıkları çalıyorlar.
“Cybergangs”, saldırıları düzenlemek için grupça birlikte çalışan veya online duvar yazıları
gönderen “hackers” veya “crackers”lerdir.
Crackeler (black hats), çok güvenilir bilgisayar sistemlerine izinsizce giriş yapmaya hak
kazanan kişilerdir. “Hackers” gibi genellikle bilgisayar verilerini çalmayı veya zarar vermeye
niyet etmezler fakat yaptıkları saldırıların sıklığı ve karışıklığı nedeniyle sistem yöneticilerinin
canını sıkarlar.
Bazı “hackers” kendi bilgisayar sistemlerini ve servislerini korumak ve desteklemek için
deneyimlerini iyi yönde kullanırlar. Bunlara etik “hackers” veya beyaz şapkalar (white hat) da
denir.
32
Bilgisayar virüs yazarları bilgisayar sistemlerine zarar vermek için virüsleri oluştururlar. Virüs
yazarları, tipik olarak, antivirüs programlarının sınırlarını nasıl aşabileceklerini veya
zorlayabileceklerini görmek isteyenlerdir. Genellikle yaptıklarında herhangi bir zarar
görmezler.
5.12.5 Virüslerin Belirtileri
Eğer bilgisayarınıza virüs bulaşmışsa, bu durumda bilgisayarınızda “olağan dışı” bazı
durumlar gözlemleyebilirsiniz. Aşağıdaki tipik virüs belirtilerini bilgisayarınızda görebilirsiniz:
Bazı virüsler, isimleri ile ilgili bazı mesajı ekranınıza getirebilir,
Bazıları makinanızın çalışmasını yavaşlatabilir, ya da kullanılabilir hafızanızı azaltır,
Fare imleci siz oynatmadığınız halde kendi kendine oynamaya başlar,
Yazı yazarken, siz değişiklik yapmadığınız halde kelimeler kendi kendine değişir,
Daha önce yazmış olup kaydettiğiniz dosyayı tekrar açtığınızda karşınıza bambaşka
yazılar çıkar, veya hiç açılmaz
Herzaman çalışan program, açmak istediğinizde açılmaz,
Siz istemediğiniz halde Windows kendi kendine kapanıp açar, ekranda bazı şeyler silinir,
dün gördüğünüz dosya siz silmediğiniz halde bugün yoktur,
Disketlerde, bir türlü disketi açamazsınız veya disketin deliği kapalı olduğu halde içine
birşey yazamazsın,
Siz bir komut vermediğiniz halde bilgisayarın önündeki kırmızı harddisk lambası alışa
gelmişin dışında yanıp söner,
Windows hemen hemen her yaptığınız işte bir arıza verir.
33
5.12.6 Virüslerden Korunmak
Virüsün gözle görülebilen bir program olduğunu unutmayalım. Eğer bilgisayarınızın
ayarında “görünmez olarak kayıtlı dosyaları da göster” komutunuzu çalışmasını seçtiyseniz
virüsü mutlaka görürsünüz. (Winows Explorer’den “folder options” “view” “Show system and
hidden files”)
Fakat eğer çalıştırmadıysanız ve virüsün bulunduğu dosya gizli (hidden) ise o zaman
göremezsiniz. Zaten görseniz bile diğer dosyalardan biriymiş gibi durur. Ancak kullanım sistemi
ve içerisindeki dosyaları çok iyi tanıyan bir kullanıcı bu dosyanın isminin yabancı bir isim
olduğunu anlayabilir. İşte bu dosya çalıştırılmadığı müddetçe eğer boot sector virüsü ve disket
içerisinde değilse hiçbir zarar veremez. Size yollanan virüs eğer çalıştırılmazsa bu virüs
faaliyete geçemez.
Virüslerden korunmanın en iyi yolu bilgisayarınızı en son güncelleştirmeler ve virüsten
koruma araçlarıyla güncel tutmanız, en son tehditler hakkında bilgi sahibi olmanız ve Internet'te
gezinirken, dosya karşıdan yüklerken veya ekleri açarken birkaç temel kurala uymanızdır.
Bilgisayarınıza bir virüs bulaştığında, virüsün türü veya nasıl bulaştığı konuları, onun
temizlenmesi ve sonraki bulaşmaların engellenmesi gereğinden daha az önemsizdir.
Daha da önemlisi en son çıkan virüslerin yaptığı gibi dahili bir mail server kurarak adres
defterindeki ve ağdaki kullanıcılara virüslü mail göndererek hem bulaştığı bilgisayarın
çökmesine hem de ağ performansının düşmesine sebep olur.
5.12.7 Bilgisayarımızdaki Virüsü Nasıl Temizleriz?
Bir programın virüslü olduğundan şüpheleniyorsanız, yapacağınız ilk iş, o an kullandığınız tüm
uygulamaları kapatmak, yaptığınız işleri saklamak. Ardından, bir antivirüs programı ile
bilgisayarınızı (gerekirse disket(lerin)izi) tarayın. Her zaman için, kullandığınız antivirüs
programının yeni bir sürümünü elde etmeye çalışın.
34
Antivirüs nedir?
Antivirüs programı adından da anlaşılacağı üzere virüslere karşı geliştirilmiş bir
korunma programıdır. Virüslerin yapılarına göre antivirüs savunma şeklide değişmektedir. Eğer
virüs bir dosyaya (*.exe, *.com, *.doc, *.xls, *.bat uzantılı olabilir) bulaştıysa o dosyanın
kodunu bozarak onu kullanılmaz hale getirir. Antivirüs ise repair (tamir) etme yoluyla bozulan
kodu eski haline getirmeye çalışır. Eğer başarısız olursa o dosyayı yayılmasını önlemek
amacıyla karantinaya alır. Şu anda popüler olan ve mail yoluyla bulaşan virüsler ise mailin
sadece attachment (ek) kısmında olmayıp mailin kendisinde de mevcuttur. Bu durumda antivirüs
virüslü maili repair etmekle uğraşmayıp direk karantinaya alır.
Bilgisayarınızın virüs kapıp kapmadığını saptayan "anti-virüs" programları
bilgisayarınızın virüs kapabilecek her tarafını (hafıza, boot sector, çalıştırılabilir programlar,
dökümanlar vb) tararlar. Bu programların virüs saptama yöntemleri 2 türlüdür:
Kendi veritabanlarındaki virüslerin imzalarını (virüsün çalışmasını sağlayan bilgisayar
programı parçası) bilgisayarınızda ararlar. Programlarınızı, virüs olabilecek zararlı kodlara karşı
analiz edebilirler.
Günümüzdeki popüler anti-virüs programlarının veri tabanlarında binlerce virüs imzası ve
bunların varyantları vardır. Bu veri tabanları, yeni çıkan virüsleri de ekleyerek sık aralıklarla
güncellenir. Bütün virüs programları 3 temel işleve sahiptir :
- Virüs Arama, bulma (virus scanner)
- Bulunan virüsü temizleme (virus cleaner)
- Bilgisayarınızı virüslerden korumak için bir koruyucu kalkan oluşturma (virus shielder)
Virüs kalkanları, bilgisayarınız her açıldığında kendiliğinden devreye giren, ve her yeni program
çalıştırdığınızda, bilgisayarınıza kopyaladığınızda (başka bir bilgisayardan, internet üzerinden,
disketten vb) bunları kontrol eden ve tanımlayabildiği virüs bulursa sizi uyaran ve virüs
temizleme modülünü harekete geçirebilen araçlardır.
Bazı popüler anti virüs programları, üretici şirketler ve web adresleri şunlardır :
McAfee Associates, Inc. http://www.mcafee.com/
IBM Anitvirus http://www.av.ibm.com/
Norton Antivirus http://www.symantec.com/
F-Prot http://www.datafellows.com/
Thunderbyte Antivirus http://www.thunderbyte.com/
35
Bu programlar genellikle "shereware" dir. Bazılarının kısıtlı kullanımlı "freeware" sürümleri de
vardır. Macintosh, OS/2 ve Windows için bu tip programları yerel Raksnet Tucows arşivinden de
alabilirsiniz. Adresi: http://tucows.raksnet.com.tr/
Güvenlik ve virüslerden korunmak için yapılabilecek bir takım kurallar:
1.İşletim sisteminizi her zaman en son yama (patch) lar ile güncel tutmaya çalışın.
2. Mecbur kalmadıkça bilgisayarınızı ağda paylaşıma açmayın. Eğer açacaksanız mutlaka en az
4-6 karakterli bir şifre ile korumaya alın. Şu andaki virüsler tek karakterli şifreleri de
geçebiliyorlar.
3. Artık virüsler web sitelerinden de bulaşabiliyorlar. Bu nedenle İnternet Explorer yada hangi
programı kullanıyorsanız güvenlik ayarlarını orta seviyenin üzerinde tutun. Bu en azından bazı
scriptler ve ActiveX kodlar ile bulaşabilecek virüsleri engelleyebilir.
4. Güvenli olmadığını bildiğiniz sitelere (bedava mp3) girmeyin. Unutmayın ki hiçbirşey
bedava değildir ve bir bedeli vardır.
5. Bilgisayarınıza farkında olmadan kurmuş olduğunuz programlar da sisteminize zarar
verebilir. Bu nedenle internette gördüğünüz her programa güvenmeyin ve yüklemeyin.
Denetim Masasında Program Ekle/Kaldır başlığı altında sisteminizdeki programları görebilir
buradan bilmediğiniz ve kullanmadığınız programları kaldırabilirsiniz.
6. Mutlaka bir antivirüs programı edinin.
7. Antivirüs programınız eğer merkezi değil kişisel ise sürekli güncel tutmaya çalışın.
8. Belli zamanlarda sisteminizi taratın.
9. Eki olan maillere bakarken çok dikkatli olun. Tanımadığınız bir kişiden geliyorsa kesinlikle
maili açmadan silin.
36
10. Virüs uyarısı ile karşılaşırsanız programınızın onu temizlemesine yada karantinaya
almasına izin verin.
11. Her zaman olabilecek bir çökmeye karşı bilgilerinizin bir yedeğini bulundurun.
12. Her şeyi yaptınız fakat sisteminizde yavaşlama yada gariplikler var, o zaman Bilişim Ofisi
yada en yakın Bilgi İşlem ile temasa geçin.
37