PDF İndir - ege ve balkan araştırmaları dergisi

EBAD/JABS
Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies
Cilt/Volume: 2015-2 Sayı/Issue: 2
BİR HAZİNE-İ EVRAK ÖRNEĞİ: HIRVATİSTAN DEVLET ARŞİVİ
The Archives of Croatian State
Mehmet SOLAK *
ÖZET
Hırvatistan’ın bağımsızlık simgelerinden biri olan Hırvat Devlet Arşivi 1, Hırvatistan’da ulusal önem
taşıyan merkezi devlet kurumlarının, adli makamların, askeri sınır bölgesinin, siyasi partilerin,
derneklerin, önemli ailelerin ve kişilerin faaliyetleri sonucu meydana gelen dokümantasyonu
koruyup, düzenleyip, kullanımını sağlayan kurumdur. Bu yönden Hırvatistan Cumhuriyeti’nin
merkez arşividir. Milli tarih, kültür ve toplum hayatı konularında yapılan herhangi bir araştırmada
ziyadesiyle çok önemli rol oynayan HR-HDA, Avrupa ve Dünya tarihi konuları bağlamında
müracaat edilmesi düşünülen önemli belge ve bilgiler içermesinden dolayı orijinal bir değere
sahiptir.
Anahtar Kelimeler: Arşiv, Hırvatistan, Fon, Koleksiyon, Ban, Sabor
ABSTRACT
The Archives of Croatian State
The Croatian state archives are the central archival institution in the Republic of Croatia, deemed
by many to be one of the symbols of Croatian independence. The institution preserves,
maintains control over and provides access to historically valuable documentation related to
central state institutions of national importance, judicial authorities, Croatian military frontier,
national political parties, different associations, and respectable Croatian families and
individuals, making it the richest national archive in the Republic of Croatia. Apart from being a
rich source of historical documentation of national importance, the Croatian state archives
preserve a series of documents related to the events that are of large importance for the
interpretation of European and world history.
Keywords: Archive, Croatia, Fund, Collection, Ban, Sabor
GİRİŞ
Avrupa arşivleri son yıllarda Türkiye tarafından değerlendirilmeye başlanmıştır.
Özellikle İngiltere, Avusturya ve Rusya arşivlerindeki Türk araştırmacıların çalışmaları
sonucu Türk tarihi ve Osmanlı tarihi farklı kaynak süzgeçlerinden mukayeseli bir şekilde
yeniden kaleme alınmaya başlanmıştır. Hırvat topraklarının Orta Avrupa ve Akdeniz
* Okt. Mehmet Solak, Abant İzzet Baysal Üniversitesi; Bu makale Türk Tarih Kurumu’nun “Osmanlı-Habsburg
Mücadelesinde Hırvatistan’ın Rolü (1606-1683)” isimli projesinin desteği ile kaleme alınmıştır.
1 Hırvatistan’ın başkenti Zagreb’de bulunmaktadır. Merkeziyetçi bir yapıda olan kurum müşterek bir arşiv
merkezidir. Hırvatça olarak Hrvatski Državni Arhiv, İngilizce olarak Croatian State Archives olarak ifade
edilmektedir. Biz bundan sonra HR-HDA olarak kısaltmasını kullanacağız. Hırvatistan Devlet Arşivi’nin web
adresi : http://www.arhiv.hr/arhiv2/kontaktirajtenas/index.htm
136
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)
kültür ve medeniyet dairesine bağlılıklarından dolayı Hırvatistan’ın arşivleri bu
mukayeseli-nesnel tarih yazımında önemli kaynak ayaklarından birini oluşturmaktadır.
Hırvatistan’da arşiv malzemelerinin metodik ve organizeli muhafazası on ikinci ve on
üçüncü yüzyıllardan itibaren başlamış ve modern arşiv hizmeti 1950’lerde ve 1960’ların
başlarında oluşmuştur. Modern arşiv hizmetinin en önemli ve merkez kurumu HRHDA’dır.
HR-HDA’nın bugünkü faaliyetlerinin başlangıç noktası Hırvatistan, Slavonya ve
Dalmaçya Krallığı’nın (Kraljevina Hrvatska, Slavonija i Dalmacija) kendi krallık yazılarını
saklama kararı ile başlamıştır. Üçlü Krallık belgeleri ve yazıları ilk başta Ban yardımcısı
ve Zagreb Piskoposluğu tarafından saklanmıştır. Krallık idaresinin gittikçe büyümesiyle
arşiv malzemesi daha kapsamlı hale gelmiş, bu durum ise on yedinci yüzyıldan itibaren
arşiv malzemesinin korunması ve kayda alınması için üzerine sistematik olarak
çalışmalar yapılmasının başlamasına sebep olmuştur.
Bu çalışma HR-HDA’da yapılacak araştırmalar için kolaylık sağlaması için kaleme
alınmıştır. Bunun için HR-HDA’nın ilk önce tarihi hakkında bilgi verilecek daha sonra
koleksiyonları ve fonlarının genel tanıtımı yapılacaktır.
TARİHİ
HR-HDA’nın sistematik olarak faaliyete geçmesinin sembolik olarak başlangıcı
27/28 Ağustos 1641 tarihinde yapılan Sabor (Hırvat Meclisi) toplantısı sonucunda
Hırvatistan Krallığı’nın (Hırvatistan, Slavonya ve Dalmaçya Krallığı) aldığı yazılı
imtiyazların saklanması için üç tane ayrı kilidi olan özel bir sandığın yapılmasına dair
verilen karardır. 2 Bu karara istinaden Hırvatistan Krallığı’nın haznedarı olan İvan
Zakmardi de Diankovec 3 kendi krallığın imtiyazlarını saklamak için özel bir sandık
yaptırmıştır (Cista seu Archivum privilegiorum Regni). Diankovec bir yıl sonra yapmış
olduğu başarılı görevinden dolayı kral tarafından ödüllendirilmiştir. 4 O dönemde resmi
bir arşivist olmadığına göre resmi belgeler Ban, Ban yardımcısı ve baş noter tarafından
saklanmaktaydı. Ancak 1774 yılında ilk resmi arşivist Ladislav Kiraly tayin edilmiş ve
1775’de krallık belgelerini kayıt altına alma ve düzenleme talimatı (Cista seu Archivum
privilegiorum Regni) verilmiş fakat bu hizmet kalıcı bir hizmet olmamıştır. Bu sandık ilk
başta Zagreb Katedrali’nin deposunda saklanmış, daha sonra 1752 yılında Sabor’un
HR-HDA-1, Sabor Kraljevina Dalmacije, Hrvatske i Slavonije, Protokol 3, s. 33-34.
1600 yılında Križevci’de doğmuştur. Eğitimini Zagreb’deki Cizvit tarikatı okulunda yapmıştır. 4 Haziran 1636
tarihine kadar Križevci asil yargıcı olarak görev yapmıştır. Sabor’un resmi belgelerinde ilke kez ismi 1631’de
geçmeye başlamıştır. 1634’de Macar Meclisi tarafından Križevci bölgesinin vergi mükelleflerini çıkartmakla
görevlendirilmiştir. 1635’de ise bütün krallığın vergi mükelleflerini çıkartmakla görevlendirilmiştir. 1635-1644
tarihleri arasında Varaždin idari bölgesinin baş noterliği yapmıştır. 1636-1644de bütün krallığın baş noteri
olarak da görev yapmıştır. 1640-1649 arasında Hırvatistan Krallığı haznedarlığı görevinde bulundu.1642’de ilk
kez Diet’de (Macaristan Meclisi) Hırvat temsilcisi olarak atandı. 23 Aralık 1643’de Arşiv için sandık yapımını
bitirtiyor. 1649’da arşivcilik konusunda yapmış olduğu hizmetlerden dolayı Sabor’dan para ödülü almıştır.
1664’de Osmanlı ile yapılan savaşa katılmak istemiş ama savaşa katılmayıp bunun yerine Aziz Gotthard
savaşının teçhizat teminatını yapmıştır. 25 Nisan 1667’de Banská Bystrica’da ölmüştür. Zagreb Katedrali’nin
güney kısmında bulunan Aziz Ivan şapeline defnedilmiştir.
4 Katarina Špičko İvan Zakmardi de Diankovec’in eşidir. Eşinin ailesinin şeceresinden bu bilgiyi ulaşabiliriz. HRHDA-888, Zbirka rodoslovlja (Aile secereleri kollkesionu), klasör 2, Obitelj Špičko (Špičko Ailesi).
2
3
137
M. Solak
EBAD/JABS
Bir Hazine-i Evrak Örneği: Hırvatistan Devlet Arşivi
isteği ile Aziz Marko Meydanı’ndaki meclis binasına 1764’de taşınmıştır. Böylece en
önemli üç krallık belgelerinin yanı sıra Hırvatistan Krallık kurumlarının (Zagreb İdare
bölgeleri, mahkeme masası belgeleri vb.) arşiv malzemesi de meclise taşınmış oldu.
Arşiv faaliyetlerinin o dönem gelişimi konusunda Hırvatistan Kral Konseyinin faaliyetleri
çok büyük önem taşımaktadır. Belge yönetim sistemini yeniden oluşturmaya
başlanmıştır; o dönem Banska Hrvatska’da tarihi önem taşıyan belgeler diğer
belgelerden sistematik olarak ayrılmaya başlanmış ve kayda geçirilmiştir. 1797 yılında
Sabor Kral’dan Hırvatistan Krallık Arşivi için daimi resmi bir arşivistin tayin edilmesini
istemiş ve 1800 yılında Krallık ilk resmi arşivist İvan Zrnčić’i atamıştır. 5
XIX. yüzyılın ortasından itibaren Hırvat Krallık Arşivi, arşiv malzemesini saklayan
ve tasnif eden bağımsız bir kuruma dönüşmeye başlamıştır. 1848 yılında Ban Josip
Jelačić İvan Kukuljević Sakcinski’yi arşiv yöneticisi olarak tayin etmiştir. Bundan sonra
arşiv malzemeleri ülkenin kültür mirası olarak görülmeye başlanmış ve bu doğrultuda
ilk kez yurtdışındaki Hırvatistan ile ilgili arşiv malzemeleri iade edilmiştir (1849-1853).
Bu dönemde Budapeşte’den Kont Zrinski ve Frankopan ailelerinin ve diğer Hırvat asil
ailelerinin, 6 kapatılmış Cizvit manastırlarının, Krallık Konseyi vb. belgeler teslim
edilmiştir. 1885 yılında Macaristan hükümetinin emri ile Ban Khuen Hédervary bu iade
edilen belgelerin büyük bir kısmını tekrar geri iade etmiştir. 7 1868’deki Hırvat-Macar
antlaşmasından sonra Hırvatistan Krallık Arşivi Hırvatistan, Slavonya ve Dalmaçya
Krallık hükümetinin yardımcı bir dairesi haline dönüşmüş ve hükümet 1870 yılında
Josip Buturac, “Državni Arhiv U Zagrebu”, Historijski Zbornik, Yıl 5, Sayı 3-4, 1952, s.395 (s-395-408).
Hırvat asillerinin Hırvat Devlet Arşivindeki malzemelerinin değerlendirilmesi için şu makaleyi bknz: Ivan
Majnarić, “Izvori za povijest plemstva – Pregled s osvrtom na Hrvatski državni arhiv”, Povijesni prilozi, 31
(2006), 23.-37.
7 Buturac, a.g.m., s.395.
5
6
138
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)
arşivde bulunan malzemenin kullanılmasına dair hükümleri kapsayan “arşiv kanununu”
yürürlüğe koymuştur. Böylece arşiv kamuya özellikle bilim adamlarının araştırmalarına
açılmıştır. Arşiv 1889’da kendi gazetesi olan “Vjestnik kraljevine hrvatsko-slavonsko-
dalmatinskog zemaljskog arkiva” 8 çıkarmaya başlamıştır. Aynı dönemde arşive çok
sayıda askeri kurumun ve idari bölgelerin belgeleri gelmeye başlamıştır.
Kaynak: Dr. İvan Pl. Bojničić’in Portresi Hırvat Devlet Arşivindeki
Portre ve Grafik Koleksiyonundan alınmıştır. Bojničić, Ivan: Inv. br. 52 9
1913 yılında milli kütüphane ve krallık hükümeti arşiv binası inşa edilmiş ve
günümüzde HR-HDA çalışmalarını hala o binada sürdürmektedir. 1918’de arşive
Budapeşte’den Hırvatistan Bakanlığının, Hırvatistan Saray Dairesi’nin ve Hırvatistan
ile alakalı Avusturya Bakanlıklarının yazılı belgeleri getirilmiştir. 1885 yılında Ban
Khuen-Hédervary’ın kaçırdığı belgeler ise arşive 1958 ve 1960 yıllarında ancak
teslim edilmiştir.
İki dünya savaşı arası dönemde HR-HDA bağımsız bir kurum olarak çalışmış
ve 1923 yılında Krallık Devlet Arşivi (Kraljevski Državni Arhiv) ismini alarak devlet
Uzun yıllar HR-HDA’nın (o dönem krallık arşivi isminde hayatını yürütüyordu) müdürlüğünü yapan Dr. İvan
Pl. Bojničić 1889 yılında gazetenin yayınlanmaya başlamıştır. Gazetenin ilk dizinini tasarlamıştır. Zlatko
Matijević, “Dr. Ivan Pl. Bojničić (1858.-1925.). U Prıgodı 150. Obljetnıce Rođenja”, Obljetnice, nekrolozi, Arh.
vjesn., Yıl 51 (2008), s. 569-589. (Arşiv gazetesinin 2008 yılında 51.sayısında yayınlanmış ölüm yıldönümlerini
eki)
9 Bojničić ailesi için bakınız: HR-HDA-845, Obitelj Bojničić (fond). Bu fon 1579 – 1925 yılları arasına
kapsamaktadır ve beş klasörden oluşmaktadır.
8
139
M. Solak
EBAD/JABS
Bir Hazine-i Evrak Örneği: Hırvatistan Devlet Arşivi
idaresinden ayrılmıştır. 1950’li ve 1960’lı yılların başları Hırvatistan’daki arşiv
hizmetinin dönüm noktasını oluşturmuştur. Ülke genelinde arşiv ağı kurulmuş,
arşivcilik faaliyetleri kanunlar çerçevesinde sistematik olarak belirlenmiştir. 1962
yılına kadar arşiv Hırvatistan Ulusal Cumhuriyet Arşivi (Državni Arhiv Narodne
Republike Hrvatske) adı altında faaliyet göstermiş, 1962 yılından sonra ise
Hırvatistan Arşivi (Arhiv Hrvatske) ismi verilmiştir. 1954 yılında Yugoslavya Bilim ve
Sanat Akademisi (JAZU) arşiviyle işbirliğinde koruma ve konservasyon
laboratuvarları kurmuştur ve bu laboratuarlar 1964’den itibaren bağımsız olarak
faaliyet göstermeye başlamışlardır. 1961 yılında arşivde fotoğraf laboratuvarı,
1962’de ise belge danışma merkezi kurulmuştur. Arşiv bünyesinde 1979 yılında
milli film arşivi birimini oluşturularak ulusal film bakımının mirasını da üstlenmiştir.
Hırvatistan bağımsızlığını kazandıktan sonra HR-HDA, ulusal arşiv merkezi kurumu
haline gelmiş ve Hırvatistan Devlet Arşivi ismini almıştır. Hırvatistan
bağımsızlığından sonra arşiv, uluslararası arşiv konseyine (ICA) katılmış ve 1993
yılından itibaren Hırvatistan Devlet Arşivi ismiyle faaliyet göstermiştir.
Bugünkü arşivin yapısında Arşiv malzemesini koruma ve kullanma dairesi,
bilgi ve iletişim dairesi, bilişim teknolojileri dairesi, genel idari ve muhasebe
işlemleri bölümü, merkezi koruma ve restorasyon laboratuvarı, merkezi foto
laboratuvarı, merkez matbaa, Hırvatistan film arşivi ve Zagreb Piskoposluk
Bölgelerinin arşivi gibi alt birimler bulunmaktadır.
HR-HDA onuncu yüzyıldan günümüze kadar gelen ve yaklaşık olarak 23500
metreye aşkın malzemeyi saklamaktadır. Bütün bu malzemeler 1850 arşiv fonlarına
ve koleksiyonuna ayrılmıştır. Bu fonlar ve koleksiyonlar devletin idari, yargı, eğitim,
kültür, sağlık ve askeri kurumlarının faaliyetlerinden kaynaklanmaktadır. Ayrıca
arşivin özel bölümlerinden biri olan fotoğraf koleksiyonunda 750000’e aşkın
fotoğraf, mikrofilm arşivinde yedi milyona aşkın belgenin mikro filmi
bulunmaktadır. Bu belgeler Hırvat kurumları ve dünya çapındaki kurumlarla
alakalıdır. Film arşivinde ise ulusal film mirası saklanmaktadır. Toplamda 1904’den
buna çekilmiş olan 255 uzun 2350 kısa film bulunmaktadır. Bu koleksiyonda ulusal
film arşivinin yanında yabancı film koleksiyonu da bulunmaktadır. Arşivde bulunan
bütün belgeler, sözleşmeler, tutanaklar, el yazmaları, kadastro ve tapu sicil
defterleri, grafikler, haritalar ve diğer belgeler uzun yıllar boyunca oluşmuş olan
arşiv mirasının korunduğunun bir ispatıdır.
Arşiv kütüphanesinde XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren sistematik
olarak arşiv literatürü, tarihi kaynaklar, resmi yayınlar ve diğer önemli kaynaklar
toplanmaktadır. Yüz altmış binden fazla malzemeyi toplayan bu kütüphane
Hırvatistan çapındaki en önemli ve en özel kütüphanedir.
140
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)
Hrvatski Državni Arhiv’in Dış Ön Görüntüsü
FONLARI VE KOLEKSİYONLARI
XVI. yüzyılın ilk yarısına kadarki dönemle ilgili malzemelerin küçük koleksiyonları
toplu bir şekilde ayrı ayrı olarak “eski arşiv malzemesi” bölümünde saklanmaktadır.
Saklı halde bulunan en eski belge 999 yılına aittir. 999-1089 ulusal hükümdarların
belgeleri “Acta antiquissima” koleksiyonunda bulunmaktadır. Ortaçağ’ın 1111-1526
dönemine ait farklı farklı belgeler ise “Documenta medievalia vario” koleksiyonunda
saklanmaktadır. Ayrıca XVI.-XVIII. yüzyıllar arasındaki döneme ait çok önemli
koleksiyonlara da sahiptir.
Glagoljica harf sisteminde yazılan birçok sayıda el yazmaları ve belgeler de
bulunmaktadır. Bu arşiv malzemesinin saklandığı koleksiyonlar ise: Glagoljica El
Yazmaları (1401-1834), Glagoljica Belgeleri (1464-1758) koleksiyonu, Aziz Paulus
Tarikatına ait manastırların fonları, Rijeka’daki Cizvit manastırının belgelerinin
koleksiyonu ve “Neoregestrata acta” koleksiyonudur. HR-HDA, Hırvatistan’da ve
yurtdışındaki diğer kurumlarda bulunan Glagoljica harf sisteminde yazılmış malzemeyi
de sistematik olarak kayıt altına almak için çalışmalar da yapmaktadır. 10
10
En eski Slav belgeleri çoğunlukla Glagoljica harf sisteminde yazılmıştır. IX. yüzyıldan itibaren Slavların
yaşadıkları bölgelerden kullanılmış olan bu harf sistemi Hırvatistan’ın değişik bölgelerinde XIX. yüzyıla kadar
kullanılmıştır. Selanik asıllı Bizans rahibi Ćiril tarafından icat edilmiştir. Bu harf sisteminin temeli olarak
Selanik bölgesinde yaşayan Slavların kullandıkları dil temel alınmıştır. Ortaçağın sonunda ve XVI. yüzyılda
sadece Hırvatlar kullanmıştır. Glagoljati fiilinden türemiştir. Bu fiilin iki anlamı var birincisi eski Slav dilinde
ibadet etmektir, ikincisi konuşmak ve vaaz vermek anlamına gelmektedir. Ćiril, Slav dilinde ibadetin yapılması
için uygun bir harf sistemi icat etmiştir. Bu Glagoljica sisteminde yazılmış en eski Hırvat tarihi yazıtı Baščanska
ploča’dır. Glagoljica harf sisteminde yazılmış eserleri değerlendirmek ve araştırmak amacıyla 1902 yılında Krk
adasında Krk piskoposluğu bünyesinde Eski Slav Akademisi kurulmuştur. Bu harf sistemi hakkında genel bir
bilgi için 2-6 Ekim 2002 yılında Zagreb’de Eski Slav Akademisi’nin kuruluşunun 100. yıl dönümü için yapılmış
141
M. Solak
EBAD/JABS
Bir Hazine-i Evrak Örneği: Hırvatistan Devlet Arşivi
Arşivdeki fonlar arasında en önemlilerden biri Hırvatistan, Slavonya ve
Dalmaçya Krallığının meclisi (Sabor) ve kurumlarının fonlarıdır. Bu fonda Sabor’un
toplantılarının tutanakları ve hükümleri, krallığın aldığı imtiyazlar, meclis heyetleri
ile ilgili belgeler, krallık konferans belgeleri bulunmaktadır. Ban ve Krallık noteri ile
ilgili fonlarda çok önem arz etmektedir. Ayrıca 1767-1779 Hırvat Kraliyet Konseyi
fonu da bulunmaktadır. 1848 yılına kadar özel idari bölgelerin (Županja) belgeleri
ayı ayrı fonlar şeklinde bir bütün olarak saklanmıştır: Budapeşte’deki Macar idari
kurumlarının belge fonları (Macar vekiller konseyi, Palatin, Macar Saray Kamarası
ile ilgili belgeler vs…), tarihi Hırvatistan’ın İdari bölgelerinin/Župan (Križevci,
Požega, Severin, Srijem, Varaždin, Virovitica ve Zagreb) fonları, mahkeme fonları,
serbest kral şehirlerinin belge fonları, imtiyaz verilmiş pazar yerlerinin ve daha alt
idari birimlerinin (općina) belge fonları, 1806-1813 yılları arasında Hırvatistan’daki
Fransız idaresinin fonları.
HR-HDA, Hırvat Saray Kamarasının Viyana’daki bakanlıklarından Hırvatistan
ve Slavonya ile ilgili devraldığı belge fonlarını da saklamaktadır. Bu belgeler din,
eğitim, mali, içişleri, ticaret, sanat ve kamu çalışmaları konularını içermektedir.
Hırvatistan Saray Kamarası 1869’da Budapeşte’deki Hırvatistan ve Slavonya
bakanlığının bu görevi üstlenmiştir. Avusturya’dan iade edilmiş Viyana’daki
bakanlıkların belgeleri de saklanmaktadır. Ayrıca Hırvatistan Meclis (Sabor) fonu
(1861-1918), Ban’ın mektupları ve kararlarını içeren Ban fonu da (1848-1856)
önemlidir. En önemli fonlardan biri de bazı hükümet fonlarıdır (1848-1869): Ban
Konseyi (1848-1850), Ban Hükümeti (1850-1854), Hırvat-Slavon vekilliği (18541861), vekiller konseyi (1861-1869). Hırvatistan hükümetlerinin 1869-1921 tarihleri
arasındaki tüm belgeleri de muhafaza edilmektedir. Özellikle başkanlığın ve İçişleri
bakanlığının belgeleri itina ile saklanmaktadır. Ayrıca hükümetin yardımcı
dairelerinin fonları da büyük bir itina ile muhafaza edilmektedir. Budapeşte’deki
bakanlıkların şubelerinin -örneğin Zagreb’deki maliye müdürlüğü gibi- belgeleri de
korunmaktadır. Bunların yanı sıra hükümet komisyonlarının ve kurumlarının örneğin arazi komisyonlarının belgeleri- belgeleri de bulunmaktadır.
Sloven, Hırvat ve Sırp Ulusal konseyinin fonu (1918-1919) ve Zagreb’deki
Hırvatistan ve Slavonya bölgesel idarenin (1921-1924) belgeleri kısmen
saklanmaktadır. 1918 yılından sonra Belgrad’daki bakanlıkların Zagreb’de bir nevi
şubesi olan müdürlüklerinin, heyetlerinin ve müfettişliklerinin bir düzine fonları da
saklanmaktadır. Sırp-Hırvat-Sloven Krallığının bakanlıklarının ve yüksek
kurumlarının şubelerinin belgeleri 28 Haziran 1921 tarihinde kabul edilen Vidovdan
olan konferans bildirisi kitabına bakınız: Marija-Ana Dürrigl, Milan Mihaljević, Franjo Velčić (ed.), Glagoljica I
Hrvatski Glagolizam, Zagreb-Krk 2004. Ayrıca şu eserlere de bkz: Frane Paro, Glagoljska početnica, Naklada
Benja, Rijeka 1995; Branko Fučić, Glagoljski natpisi, Djela Jugoslavenske Akademije Znanosti i Umjetnosti,
Zagreb 1982; Sharon Golke Fullerton, Paleographic Methods Used in Dating Cyrillic and Glagolitic Slavic
Manuscripts, Slavic Papers, Ohio 1975; Ivo Prodan, Je li glagoljica pravo svih Hrvata, Zadar 1905; Darko
Žubrinić, Hrvatska glagoljica, HKD sv. Jeronima, Zagreb 1996.
142
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)
Anayasası’na kadar kısmen saklanabilmiştir. Savska Banlığı’nın (1929-1939)
belgeleri çok iyi bir şekilde saklanmıştır. 11 Özellikle 1939-1941 yılları arasındaki
Banovina Hrvatska belgeleri çok değerlidir. 12
1941-1945 yıllarına ait yönetim fonları Partizan Hırvatistan idaresi ile
Bağımsız Hırvatistan Devleti’nin kurumlarının faaliyetlerinden oluşan bir belge
koleksiyonudur. Bu malzemelerin belli bir kısmı 1945 yılından sonra Hırvatistan
dışına götürülmüştür. Belgrad Askeri ve Tarih Enstitüsü Arşivinde, Belgrad Dışişleri
Bakanlığı Arşivinde bulunan bu fon kısmen mikrofilme geçirilmiştir. Bağımsız
Hırvatistan Devletinin idari kurumlarının büyük bir kısmı özellikle Sabor’un,
Başkanlığın ve bakanlıklara ait belgeler sistematik olarak saklanmaktadır.
1945 yılından sonraki yönetim fonları çağdaş arşiv malzemesi alt bölümünde
saklanmaktadır. Bu belgelerdeki bilgilerin çoğunun bugün bile idari değeri
bulunmaktadır. Çünkü çağdaş devlet kurumları kendi faaliyetleri devam
ettirebilmeleri için bu belgelere dayanmak zorunda kalabiliyorlardır. Aynı zamanda
vatandaşlar kendi sosyal ve ekonomik haklarını korumak içinde bu belgelere
ihtiyaçları vardı. Sosyalist dönemin malzemesi genel olarak araştırılmamış ve
gittikçe bilim adamlarının dikkatini daha fazla çekmeye başlamıştır. ZAVNOH’un
(Zemaljsko Antifašističko Vijeće Narodnog Oslobođenja Hrvatske) 1944 yılındaki
üçüncü toplantısından 1953’de anayasanın çıkarılmasına kadar olan dönemdeki
devletin merkez kurumlarının malzemeleri de arşivde saklanmaktadır. 13 1953
yılından sonra Hırvatistan Sosyalist Cumhuriyeti Başkanlığı kurulmuş ve bunlarla
alakalı malzemede HR-HDA’nn bünyesinde muhafaza edilmektedir. 1990’dan
sonraki döneme gelince, HR-HDA Hırvatistan Cumhuriyeti bakanlıklarının bazı
malzemelerini devralmıştır ki bu malzemelerin önemli bir kısmı Hırvat Kurtuluş
Savaşı ile alakalıdır.
HR-HDA-143; 1929-1939 yılları arasını kapsamaktadır. 10 kitap ve 105 klasörden oluşmaktadır.
HR-HDA-169; 1939-1941 yılları arasını kapsamaktadır. 5 kitap ve 1 klasörden oluşmaktadır.
13 HR-HDA-207; 1943 – 1945 yılları arasındaki ZAVNOH’un faaliyetlerin kapsamaktadır. Toplam 84 kitap ve
213 klasörden oluşmaktadır.
11
12
143
M. Solak
EBAD/JABS
Bir Hazine-i Evrak Örneği: Hırvatistan Devlet Arşivi
Hrvatski Državni Arhiv’in Okuma Odasından Bir Görüntü
HR-HDA’nın bünyesinde adli kurumların farklı malzemeleri de saklanmaktadır.
1848 yılına kadar ki dönemde Ban Masası Fonları (1723-1850) bu bakımdan çok
önemlidir. O dönemdeki Hırvatistan’da en yüksek yargı kurumu olan Ban Masası, Ban
vekili mahkemesinin devamı niteliğindedir. Ban vekili mahkemesi 1725 yılına kadar
sürmüş, bu yıldan sonra bunun görevini 1850’ye kadar Ban Masası üstlenmiştir. 18481918 yıllarına ait en önemli fonlarda ise İdari Bölge Mahkemeleri, Savcılık, Hırvatistan
Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi, Hırvatistan Sosyalist Cumhuriyet Savcılığının
belgeleri yer almaktadır.
Askeri konulara gelince bütün Hırvatistan kapsamındaki askeri malzemenin
%95’i HR-HDA’nın askeri fonlarının alt bölümlerinde saklanmaktadır. Askeri Sınır
Bölgesi (Vojna Krajina) ile ilgili malzeme, kurumun en büyük ve aynı zamanda en iyi
saklanmış ünitesi olup, kırk ayrı fon ve koleksiyondan ibarettir. Bu ünite genel
komutanlıklar, alay, tugay, kale komutanlıkları, alay mahkemeleri belgelerinden
oluşmaktadır. 1868-1918 yılları arasındaki dönemle ilgili Avusturya-Macaristan
monarşinin müşterek ordusunun Zagreb’deki genel komutanlığı, Pula Amiralliği fonları
yer almaktadır. İki dünya savaşı arası döneme ait askeri birimler ile kurumlara gelince
arşivde birkaç fon saklanmaktadır (Sloven-Hırvat-Sırp Devleti Ulus Konseyi Askeri
Mahkeme kurumunun kayıtları gibi). Bağımsız Hırvatistan Devleti’nin askeri birimlerine
gelince savunma bakanlığının ve hava birimleri komutanlıklarının belgeleri muhafaza
edilmektedir. 1945 yılından sonraki döneme ait bağımsız Hırvatistan Devleti’nin askeri
birimlerinin ve Partizan birimlerine ait belgeler yurtdışından getirtilmiştir. Hırvatistan
ile ilgili yurtdışından getirilen bu arşiv malzemelerine ek olarak mikrofilm
144
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)
koleksiyonunda dağılan Yugoslavya’nın Belgrad’daki askeri birimlerinin, Hırvat Kurtuluş
Ordusu’nun, Hırvat Partizan askeri birimlerinin ve Bağımsız Hırvatistan Devleti’nin
askeri birimlerinin belgeleri bulunmaktadır.
Eğitim, kültür, sağlık ve sosyal kurumların fonlarına gelince XVII. yüzyılda
kurulmuş Asiller Eğitim Kurumu, 1776 yılında kurulmuş Krallık Bilim Akademisi -bu
krallık akademisi Zagreb Üniversitenin temelini oluşturmuştur-, 1926-1960 yılları
arasında faaliyet gösteren ulusal sağlık okullarının belgeleri yer almaktadır.
Arşivde bulunan en kapsamlı ve bir o kadar hiç araştırılmamış fon grubu
ekonomi ve mali kurumların fonlarıdır. 1945 yılına kadar ki dönemde birkaç fon önemli
yer tutmaktadır. 1948 yılında kaldırılan Zagreb Sanayi Odası, Hırvatistan Zanaatkârlar
Birliği ve birkaç Zadruga’nın 14 belgeleri bulunmaktadır. Bu döneme ait yaklaşık elli
civarında bankanın belgeleri de saklanmaktadır. 1846 yılında kurulmuş Hırvatistan’ın ilk
tasarruf bankasının belgeleri 15 ve yirmi civarında sigorta kurumlarının belgeleri
muhafaza edilmektedir. Örneğin Hırvatistan’da ilk sigorta kurumu Croatia 1884’de
kurulmuştur. Siyasi partiler ve dernekler alt biriminde ise sivil ve siyasi kurumların,
sendikaların, siyasi partilerin belgelerinin birçoğu muhafaza ediliyor. Bu fonların en
büyük kısmı sosyalizm dönemdeki kurumlara aittir: Hırvatistan Komünist Partisi,
Yugoslavya Komünist Gençliği, Hırvatistan Ulusal Sosyalist İşçi Birliği, Hırvatistan
Sosyalist Gençlik Birliği, Hırvat Kadınlarının toplumsal faaliyet konferansı, Hırvatistan
Milli Cumhuriyeti Gazi Birliği vs… Bu bölümde ayrıca 1990 yılına kadarki sendikaların
belgeleri de yer almaktadır. Az sayıda olsa da asil kurumlarının, hayır kurumlarının,
kültür ve eğitim kurumlarının da fonları vardır. Bunların arasında en önemli yeri Matica
Hrvatska 16 ve Sağlık Kamarası’nın belgeleri oluşturmaktadır.
HR-HDA’nın çok sayıda dini cemaatin, özellikle başpiskoposlukların,
manastırların ve ruhani bölgelerin faaliyetlerinden kaynaklanan Roma Katolik ve Sırp
Ortodoks kiliselerinin malzemelerinden oluşan fonları da saklanmaktadır. Farklı
manastırların On üçüncü yüzyıl ile on dokuzuncu yüzyıl arasındaki farklı belgeleri de
saklanmıştır. Sırp Ortodoks dini kurumlarından sadece Karlovac Ortodoks Kilisesi’nin
fonları yer almaktadır.
Feodal arazilerin, asil ailelerin ve Hırvatistan’da önde gelen kişilerin
faaliyetlerinden kaynaklanan belgelerden oluşan fonlar da vardır. On üçüncü ve
yirminci yüzyılların arasındaki döneme ait yirmi tane feodal arazi ve yüze aşkın aile
HR-HDA-618; 1907 – 1949 yılları arasını kapsamaktadır. 69 kitap ve 7 klasörden oluşmaktadır.
İki fondan oluşmaktadır: HR-DAZG-247 Prva hrvatska štedionica ve HR-HDA-570 Prva hrvatska štedionica;
1846-1949 yılları arasını kapsamaktadır. İlk Hırvatistan tasarruf bankası 4 Mart 1846’da Zagreb’de
kurulmuştur. Kurucuları Lj. Gaj, D. Demetar, A. Mažuranić, Baron A. Vranyczany, Baron F. Kulmer, A. Popović
‘dir.
16
Matica Hrvatska 1842’de İlirya Harekâtı kütüphanesinin kurulmasıyla onun bünyesinde faaliyetlerini
başlamıştır. Hırvatistan klasik eserlerinin yayınlanmasına maddi destek sağlamak amaçıyla kurulmuştur.
Kurulduğu dönemden 1874 yılına kadar ismi Matica İlirska olarak devam ettirmiş ama bu tarihten sonra
Matica Hrvatska ismini almıştır. 1850 yılında İlirya Kütüphanesi kapatıldıktan sonra Matica İlirska bağımsız
olarak faaliyet göstermeye başlamıştır. Aralıksız olarak 1972 yılına kadar faaliyet göstermiş ve o tarihte
kapatılmış ve tekrar 1990 tarihinde açılmıştır. Bu kurum hakkında bakınız: HR-HDA/S – 8592; bu fon 1842 1971 arasını kapsıyor. HR-HDA-1567; 1838 – 2006 yılları arasında kapsamaktadır. 442 klasörden oluşur.
Hırvat devlet arşivi Matica Hrvatsaka’dan birkaç kez malzemesini devralmıştır.
14
15
145
M. Solak
EBAD/JABS
Bir Hazine-i Evrak Örneği: Hırvatistan Devlet Arşivi
fonları da saklanmaktadır. Bu aile fonları özellikle Banska Hırvatska ve Askeri Sınır
Bölgesi’ndeki (Vojna Krajina) ailelerin fonlarıdır. Hırvatistan ve Sırbistan tarihlerinin o
dönemdeki toplumsal ve sosyal araştırmaları için çok önemli bir kaynaktır. Yerli asillerin
yanı sıra yabancı kökenli asillerin de belgelerinin yer aldığı bu fonun büyük bir kısmı on
dokuzuncu ve yirminci yüzyıllarda oluşmuştur. 17
Arşivde bulunan en önemli fonlardan bir tanesi 1434-1918 yılları arasına
kapsayan Arma Koleksiyonu’dur. Bu Arma koleksiyonu, Arma Koleksiyon Kopyası
(1542-1780), Hırvatistan ve Slavonya Aile Armaları Koleksiyonu (1840-1883) isimli alt
koleksiyonlardan oluşmaktadır. 18 Harita koleksiyonu Hırvatistan’da ikinci en büyük
koleksiyondur. 1550’den sonra dört bine aşkın harita, -özellikle eski haritalar- atlaslar,
planlardan oluşmaktadır. 19 Nüfus defterleri koleksiyonunda 2128 nüfus defteri
bulunmaktadır. Bu defterler on yedinci ve on dokuzuncu yüzyıllar arasındaki döneme
ihtiva ederken birçoğu Hırvatistan’ın kuzeybatı bölgelerine, küçük bir kısmı da
Slavonya-Primorja bölgelerine aittir. Afiş koleksiyonunda 1718 yılından itibaren toplam
yirmi dört bin afiş bulunmaktadır. Grafik koleksiyonunda on altıncı yüzyıldan bu yana
normal mühür ile mühür yüzüğüyle yapılan mühürler vardır. Ayrıca aile şecere,
kartpostal, farklı diploma ve takdirname, takvim koleksiyonları da mevcuttur.
17 Önemli ailelerin ve kişilerin fonları için ayrıca Zagreb Devlet Arşivindeki Aile ve Bireysel Arşiv Kataloğu
toplam 28 aile ve 29 birey fonundan oluşmaktadır. Aile kataloğu 1511-1974 tarihleri arasını kapsamaktadır.
HR-DAZG-817 Obitelj Arbanas; HR-DAZG-818 Obitelj Blažeković; HR-DAZG-819 Obitelj Bušić; HR-DAZG-820
Obitelj Cundeković; HR-DAZG-822 Obitelj Čučković; HR-DAZG-823 Obitelj Deželić; HR-DAZG-1010 Obitelj
Gelinek; HR-DAZG-1011 Obitelj Grünwald; HR-DAZG-824 Obitelj Ištvanić; HR-DAZG-825 Obitelj Jelačić; HRDAZG-843 Obitelj Kaurić; HR-DAZG-1153 Obitelj Mayer; HR-DAZG-826 Obitelj Oršić; HR-DAZG-827 Obitelj
Pogledić; HR-DAZG-828 Obitelj Rauch; HR-DAZG-829 Obitelj Rusz; HR-DAZG-830 Obitelj Spišić; HR-DAZG-831
Obitelj Stepanić; HR-DAZG-832 Obitelj Škrlec; HR-DAZG-1006 Obitelj Turković; HR-DAZG-856 Obitelj Ubel;
HR-DAZG-859 Obitelj Valenteković; HR-DAZG-1154 Obitelj Vinski; HR-DAZG-833 Obitelj Vrčković; HR-DAZG1013 Obitelj Vukelić; HR-DAZG-1017 Obitelj Weiss; HR-DAZG-1018 Obitelj Wundszam; HR-DAZG-834 Obitelj
Zrinski. Bireysel arşiv katoloğunda ise toplam 29 bireysel fon bulunmaktadır. 1749-2006 yılları arasını
kapsamaktadır. HR-DAZG-1008 Antić Makso; HR-DAZG-858 Anton Vaclav; HR-DAZG-835 Delić Stjepan; HRDAZG-836 Ferić Tadija; HR-DAZG-1009 Frajtić Vladimir; HR-DAZG-837 Fučko Josip; HR-DAZG-838 Guteša Ilija;
HR-DAZG-839 Hirc Dragutin; HR-DAZG-841 Josipović Imbro; HR-DAZG-844 Majerič Otmar; HR-DAZG-846
Mamula Lazar; HR-DAZG-1012 Manasteriotti Višnja; HR-DAZG-1242 Maroević Ivo; HR-DAZG-847 Nugent
Albert; HR-DAZG-1152 Pavić Milan; HR-DAZG-848 Pech Adela; HR-DAZG-849 Peršić Ivan; HR-DAZG-1014
Pexidr Srića Vladimir; HR-DAZG-850 Plivelić Jelka; HR-DAZG-851 Pliverić Josip; HR-DAZG-852 Radić Stjepan;
HR-DAZG-853 Ribar Ivan; HR-DAZG-1015 Roth August; HR-DAZG-854 Selak Josip; HR-DAZG-1149 Stopar
Bogdan; HR-DAZG-855 Šišić Ferdo; HR-DAZG-860 Valla Franjo; HR-DAZG-861 Vrbanić Rudolf; HR-DAZG-862
Zaccaria Leopold.
18 HR-HDA/AJ 4802; 1434 – 1918 tarihleri arasında 74 klasörden oluşmaktadır. 19. yüzyılın son on yılında
koleksiyon haline getirilmiştir. Günümüze HR-HDA bu koleksiyonu devamlı olarak genişlemektedir.
19
Zagreb Devlet Arşivinde 1819 – 1996 tarihleri arasında 4902 haritadan oluşan koleksiyona bakınız: HRDAZG-869; Karlovac Devlet Arşivinde 1798-1965 tarihleri arasında 1383 haritadan oluşan koleksiyona bakınız:
HR-DAKA-60;Rijeka Devlet Arşivinde 1678 – 1998 tarihleri arasında 378 haritadan oluşan koleksiyona bakınız:
HR-DARI-277; Split Devlet Arşivinde 1867 – 1947 tarihleri arasında 109 haritadan oluşan koleksiyona bakınız:
HR-DAST-190;
146
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)
SONUÇ
Toprakları Habsburg ve Osmanlı imparatorluklarının idaresi altında kalmış olan
Hırvatistan’ın siyasi, sosyal, kültürel, mali ve askeri tarihine ait milyonlarca arşiv
malzemesi Hırvatistan Devlet Arşivi’nin (HR-HDA) muhtelif fonlarında muhafaza
edilmekte ve tasniflenerek bilim adamlarına ve araştırmacıların kullanımına
sunulmaktadır. Orta Avrupa ve Akdeniz medeniyet bölgelerinin etkisi altında kalmış
Hırvatistan’ın bu merkezi arşiv kurumu Balkan, Avrupa ve Dünya tarihi için zengin bir
belge koleksiyonu saklamaktadır. Bundan dolayı Hırvatistan Devlet Arşivi’ne ilgi her
geçen gün artmaktadır. 999 yılından günümüze kadar ortalama on asırdan fazla bir
zaman dilimini kapsayan bu tarihi belgeler birçok konunun araştırılmasında önemlidir.
HR-HDA’daki belgeler, Osmanlı İmparatorluğu ile Habsburg İmparatorluğu arasındaki
siyasal, sosyal ve ekonomik ilişkileri karşılaştırmalı olarak analiz etmemizi sağlayacak
araştırmaların oluşmasında çok büyük katkı sağlayacaktır.