Marketler Raporu - Tüketiciler Birliği

Hiper marketler
þehir dýþýna,
Popülizm nereye..?
Her hakký Tüketiciler Birliði’ne aittir. Kaynak gösterilmeden kullanýlamaz
Ömer Keser
Nisan/2001
Giriþ
Türkiye, bu raporun hazýrlandýðý dönemde çok aðýr ekonomik koþullarýn baskýn olduðu bir
ortamda bulunmakta. Tarihinin en büyük ekonomik krizini yaþayan ülkemizin bu durumdan
kurtulmasý için birbiri ardýna ekonomik reçeteler öneriliyor.
“Büyük çöküþ” kavramýyla insanýmýzý tanýþtýran bu krizin yarýnlara býrakacaðý bir çok dersin
yanýnda, belki de toplumsal anlamdaki en önemli mirasý, bugüne kadar hiçbir zaman harekete
geçmemiþ esnaf ve tüccarýmýzýn harekete geçerek sokaklara çýkmasý ve talepte
bulunmasýdýr.
Esnafýn yüzbinler halinde sokaklara çýkmasý ile ülkemiz tarihinde gerçekleþen bu ilk hareket
karþýsýnda, siyasi iktidar tepki göstermekte gecikmedi ve “esnafa destek paketi” paketi adý
altýnda bir dizi önlemler alýnacaðýný ilan etti. “Esnafa destek paketi”nin içinde yer alan
önlemlerden biri de, süpermarket veya hipermarket diye adlandýrýlan büyük alýþveriþ
merkezlerinin þehir dýþýna taþýnmasýdýr.
Bu rapor, (raporun yazýldýðý tarihte) henüz taslak halindeki bu düzenlemeye iliþkin olarak
Tüketiciler Birliði’nin görüþlerini içermektedir.
Taslaðýn Ýçeriði
Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý tarafýndan hazýrlanan ve Bakanlar Kurulunda imzaya açýlan
Tüketim Maddeleri ve Ýhtiyaç Malzemelerinin Satýþýyla Ýþtigal Eden Büyük Maðazalarýn
Kurulmalarý Hakkýnda Kanun taslaðýna göre;
Satýþ alaný itibariyle 400 m2 üzerinde olan büyük maðazalarýn kurulmasý ve çalýþmalarý
Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý’nýn iznine baðlýdýr.
Bakanlýk bu izni verirken; nüfus yoðunluðu, arz-talep yoðunluðu, esnaf ve sanatkar ile küçük
ve orta boy iþletme yoðunluðu, rekabet þartlarý, ulaþým, kent planý gibi kriterleri dikkate
alacaktýr.
2500 m2 üzerindeki büyük maðazalar ise, ancak belediye mücavir alan dýþýnda
kurulabilecektir.
Halen faaliyette bulunan büyük maðazalar da beþ yýl içinde kanun þartlarýna uygun hale
gelerek izin almak zorundadýr.
Taslaðýn Gerekçesi
Bu yasa taslaðý için öne sürülen gerekçelerin baþýnda büyük maðazalarýn kent içinde
bulunmalarý ile oluþan trafik ve insan yoðunluðu ve buna baðlý olarak gürültü ve hava
kirliliðinin önlenmesi gelmektedir. Bu gerekçeler çarpýk kentleþme ile ilgilidir.
Ancak asýl gerekçe küçük ölçekteki esnafýn, büyük alýþveriþ merkezleri ile rekabet edememesi
nedeniyle uðradýklarý kazanç kaybý ve iflaslarýnýn önüne geçilmesidir.
Nitekim tasarýya iliþkin genel gerekçede;
“Baþta bakkallar olmak üzere yaygýn olarak kullanýlan tüketim ürünlerinin perakende ticaretini
yapan esnaf son yýllarda büyük ekonomik ve sosyal sýkýntý içine düþmüþ ... ve pazar
daralmasýyla birlikte iflasýna neden olmuþtur. ... Bunun da büyük bir iþsizlik ve sosyal
patlamalara neden olacaðý açýktýr.” denilerek niyet açýkça ortaya konmuþtur.
Taslaðýn Deðerlendirilmesi
Ülkemizde esnafýn, dev alýþveriþ merkezleri ile olan tartýþmalarý uzun bir süreden beri vardýr.
Tiyatro oyunlarýna bile konu olan (Kahraman Bakkal Süpermarkete Karþý/Ferhan Þensoy) bu
çekiþmenin temelinde, globalleþen dünya ekonomisinde mall center’larýn gittikçe artan bir
sayýda tüketicinin karþýsýna çýkmasý, sinema, çocuk oyunu, fast food gibi akla gelebilecek her
türlü tüketici ihtiyacýnýn karþýlanmaya çalýþýldýðý bu dev alýþveriþ merkezleri karþýsýnda
esnafýn rekabet edememesi ve dolayýsýyla kazanç kaybýna uðramasý yatmaktadýr.
Gerçekten de, büyük alýþveriþ merkezlerinin esnafýn iþ hacmini daralttýðý uzunca bir süredir
konuþulmakta olan bir konudur. Þu an yaþamakta olduðumuz kriz ile birlikte bu durum daha
da açýða çýkmýþ ve zaten rekabetçi ekonomik sistem içerisinde kendisine yer bulamayan
esnaf, siftah yapamadan dükkanýný kapatmak zorunda kalmýþtýr.
Þarküteri, bakkal, manav, süt ve süt ürünleri satan dükkanlar gibi hemen hemen her sokakta
bulunan bu tip iþyerleri, geleneðimiz içerisinde yer alan “mahalle bakkalý” veya “mahalle
esnafý” gibi tanýmlamalar ile yaþamýmýzýn bir parçasý olmakta, veresiye defterlerinin yer aldýðý
bir ticari iliþki içerisinde mahalle sakinlerinin alýþveriþlerindeki ilk durak olma özelliðini
taþýmaktaydýlar.
Ancak zaman içinde bu “ilk durak” olma özelliði deðiþmiþ, tüketici bu geleneksel ticari iliþki
yerine bütün ihtiyaçlarýný bir arada görebileceði, dokunabileceði, etiketini görebileceði, fiyat
ve kalite karþýlaþtýrmasý yapabileceði ortamlarý kendisine sunan büyük alýþveriþ merkezlerini
tercih etmeye baþlamýþtýr.
Bilinçli tüketici alýþveriþini nasýl yapar.
Bilinçli alýþveriþin taraflarýndan birini oluþturan “bilinçli tüketici” alýþveriþini “karþýlaþtýrma”
þartýný yerine getirerek, “en ucuza, en kaliteliyi satýn alan” kiþidir.
Karþýlaþtýrma, tüketicinin satýn alacaðý mal veya hizmet için fiyat/kalite karþýlaþtýrmasý
demektir. Tüketici, mümkün olabildiðince çok seçenek içinden en ucuz olan ve fakat en
kaliteli mal veya hizmeti satýn almalýdýr. Bunun için de tüketiciye satýn alacaðý mal veya
hizmet için çok sayýda seçeneðin sunulmasý gerekmektedir.
Çok seçenek nerede?
Tüketicinin “karþýlaþtýrma” koþulunu yerine getirerek yapacaðý alýþveriþ için kendisine çok
seçeneðin sunulduðu ortamlar, günümüzde büyük alýþveriþ merkezleridir. Bakkal, þarküteri,
manav gibi “mahalle esnafý”mýzda ise, fiyat ve kalite karþýlaþtýrmasý yapýlabilecek kadar çok
seçenek bulunmamaktadýr. Dolayýsýyla tüketicilerin alýþveriþlerini büyük alýþveriþ
merkezlerinde yapmalarý kendi yararýnadýr.
Zaman kazancý
Öte yandan temel alýþveriþlerden lüks tüketime, eðlence hizmetine deðin uzanan geniþ ürün
yelpazesi içinde tüketicinin büyük bir alýþveriþ merkezinde temel gýda maddelerini satýn
almasý, giysi ihtiyacýný giderebilmesi, öðle yemeðini yiyebilmesi, alýþveriþten sonra sinemaya
gidip film izlemesi mümkündür.
Normal koþullarda her biri için ayrý bir gün ayýrmasýný gerektirecek bu aktivitelerin tamamýný
yarým günde yapabilen tüketici açýsýndan oluþacak zaman ve enerji kazancý da göz ardý
edilemeyecek bir husustur.
Hijyen
Büyük alýþveriþ merkezlerinde tüketiciye sunulan ürünlerin genel olarak hijyen koþulunu
saðladýðý ve bu bakýmdan güvenli olduðu söylenebilir. Öte yandan son kullanma tarihi
itibariyle kullanýlmamasý gereken ürün denetimi ve/veya böyle bir ürün ile karþýlaþýldýðýnda
anýnda bir yenisi ile deðiþtirilmesi mümkün olabilmektedir.
Etiketi gördünüz mü?
Büyük alýþveriþ merkezlerinin tüketici açýsýndan saðladýðý bir diðer yarar da etiket ve ürün
içeriði hakkýnda detaylý bilgilerin kendisine sunulmasýdýr. Tüketiciye sunulan ürünlerin hemen
hepsi etiketlidir. Bu durum, 4077 sayýlý Tüketicinin Korunmasý Hakkýndaki Yasanýn da içerdiði
emredici bir hükümdür. Etiketin yaný sýra, ürün hakkýnda detaylý bilgi veren açýklamalar da
etiket ile birlikte tüketicinin görüþüne sunulmaktadýr. Tüketicinin neyi, kaça alacaðýný bilmesi
kendi çýkarýnadýr.
Denetimi saðlayabilecek misiniz?
Tüm dünyada “yerelleþme” kavramý etrafýnda, yerel yönetimlerin yetki ve sorumluluklarýnýn
arttýrýlmasý yoluyla demokratikleþmenin koþullarý yerine getirilmeye çalýþýlýrken, ülkemizde ilgiliilgisiz yapýlan tüm düzenlemeler ile yerel yönetimlerin yetkileri kýsýlmaya çalýþýlmaktadýr.
Bu taslakta da, büyük alýþveriþ merkezlerinin izin ve denetimi Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý’na
verilmektedir. Ancak þu anda bile denetim görevini tam anlamýyla yerine getirdiði
söylenemeyen bakanlýðýn, taþra teþkilatlarý ile bu denetimleri yerine getirmesi ve özellikle
hijyen ve diðer saðlýk kurallarý konusunda ilgili diðer bakanlýklar ile koordinasyonu saðlamasý
zor görünmektedir.
Fiþinizi sonra verelim
Büyük alýþveriþ merkezlerinde satýn alýnan bütün mal ve hizmetler için hemen fiþ ve fatura
tanzim edildiði bilinen bir gerçektir. Dolayýsýyla bu ortamlarda yapýlan tüm alýþveriþlerin devlet
ekonomisine ve dolayýsýyla tüketicinin mutluluk ve refahýna yansýyacak vergisel bir boyutu
olduðu da gözden kaçýrýlmamalýdýr.
Evrensel tüketici haklarý ne diyor
1985 yýlýnda kabul edilmiþ ve ülkemiz tarafýndan da altýna imza konulmuþ bulunan Birleþmiþ
Milletler Tüketici Haklarý Evrensel Bildirgesi ile tanýnan temel ve evrensel tüketici haklarýndan
olan bilgi edinme hakký, ekonomik çýkarlarýn korunmasý hakký bakýmýndan da hazýrlanan yasa
taslaðýnýn tüketici haklarýna aykýrý olduðunu ortaya koymaktadýr.
Tüketicinin mal veya hizmeti satýn alýrken doðru karar verebilmesinin saðlanmasý için
tüketicinin gerekli bilgiye ulaþabilmesini öngören içeren “bilgi edinme hakký” çerçevesinde
–yukarýda da açýklandýðý gibi- alýþveriþ merkezlerinin tüketicinin bu hakkýný kullanmasýna
elveriþli bir ortam olduðu açýktýr.
Yine tüketiciye kýyaslama imkaný verecek çeþitte mal ve hizmetin en ucuz fiyattan sunulmasý,
satýþ sonrasý her türlü teknik destek ve servisin tüketiciye ulaþtýrýlmasý olarak tanýmlanan
“ekonomik çýkarlarýn korunmasý hakký”nýn da, alýþveriþ merkezlerinde kullanýmý mümkündür.
Niye rekabet edemediler
Yukarýda anlatýlan ve tüketici lehine olan tüm bu hususlarýn yaný sýra belki de en önemlisi
alýþveriþ merkezlerindeki ürün fiyatlarýnýn nispeten bakkal ve diðer esnafa göre daha az
olmasýdýr.
Büyük alýþveriþ merkezlerindeki ürün satýmýnýn yoðun olmasý nedeniyle, tüketiciye ulaþtýrýlmak
üzere satýn alýnan mal miktarý büyük olmakta ve satýn alma miktarý büyüdükçe, oluþan bu
sürüm nedeniyle toptancý, alýþveriþ merkezlerine daha ucuz mal satabilmektedir. Bu durumda,
mal alýmý çok küçük olan iþletmeler, daha yüksek fiyattan mal satýn almakta, bu maliyeti
fiyatlara yansýtmakta ve böylelikle rekabet þanslarýný kaybetmektedirler.
Ayrýca küçük iþletmelerde “stok yönetimi”nin olmamasý nedeniyle bu iþletmelerin stokla
çalýþmasý mümkün olmamakta ve enflasyonist ortam içinde rekabetten kopmaktadýrlar.
Rekabet edemeyen iþletmelerin de zor durumda olmasý, pazar paylarýnýn azalmasý
kaçýnýlmazdýr.
Rekabet gerekli mi ?
Bugün itibariyle gelinen noktada rekabet unsurunu içeren ekonomik sistemin en doðru sistem
olduðu kabul edilmekte, koruyucu yaklaþýmlar içeren ekonomik tercihlerin geçici olarak fayda
getirdiði, sonrasýnda ekonomik sistemi açmaza götürdüðü arz-talep dengesini bozduðu
bilinmektedir.
Öte yandan rekabet tüketici için her zaman tercih edilen bir ortamdýr. Üçüncü GSM.
þebekesinin devreye girmesiyle oluþan rekabet ortamýnýn tüketiciye getirdiði faydalarý,
ucuzluðu, ürün çeþitliliðini yaþadýðýmýz bugünlerde rekabetin, tüketicinin ihtiyaçlarýný en ucuza
satýn almasýný saðlayan bir ortam oluþturduðu bir kez daha görülmektedir. Bu nedenle rekabet
unsurunun baskýn olduðu ekonomik ortamlar tercih edilmekte ve ancak hazýrlanan bu yasa
taslaðý ile bu yaklaþým sekteye uðratýlmaktadýr.
Anayasaya ve yasalara aykýrý mý?
Süpermarketlerin þehir dýþýna taþýnmasýna iliþkin yasa taslaðý; “devlet, tüketicileri koruyucu ve
aydýnlatýcý tedbirler alýr” hükmünü içeren Anayasanýn 172. maddesine aykýrýdýr.
Ayný þekilde bu taslak, “bu kanunun amacý, tüketicinin saðlýk ve güvenliði ile ekonomik
çýkarlarýný koruyucu, aydýnlatýcý önlemleri almak (týr)” hükmünü içeren 4077 sayýlý Tüketicinin
Korunmasý Hakkýndaki Yasaya aykýrýdýr.
Yine yukarýda anlatýlan þekilde rekabeti engelleyici yaklaþým nedeniyle de, bu yasa taslaðý
mantalite olarak 4054 sayýlý Rekabetin Korunmasý Hakkýndaki Yasa ile de çeliþmektedir.
Þehir dýþý neresi
Büyük kentlerimizde þehir dýþýnýn neresi olduðu da pratikte sorgulanmasý gereken bir konudur.
Tasarý taslaðýnýn bu konuyu da net bir þekilde belirlemediði görülmektedir
Ben de isterim
Bu tip popülist yaklaþýmlara ile ekonomik politikalarýn oluþturulmasýnýn bir diðer tehlikesi de,
yaygýnlaþmasýdýr. Böyle bir taslaðýn ardýndan doktorlarýn özel hastanelerin, fýrýnlarýn büyük
ekmek fabrikalarýnýn, ilh... þehir dýþýna çýkarýlmasýný istemeleri mümkün hale gelecektir.
Rekabet edemeyenlere öneri
Bu tasarý taslaðýna gerekçe olan rekabet edemeyen esnaflar için bir kýsmý halen kurulu bulunan
ve fakat gerektiði gibi çalýþmayan ve halen bazý alanlarda da kurulu bulunmayan kooperatif ve
birliklerin hýzla yaþama geçirilmesi önerisini kamuoyunun dikkatine sunuyoruz.
Kooperatif ve birlikler eliyle yapýlacak mal alýmýnda, -aynen büyük alýþveriþ merkezlerinde
olduðu gibi- alým miktarý arttýkça fiyatýnýn düþmesi olanaðý oluþacak ve bu nedenle oluþacak
maliyet artýþýnýn önüne geçilmiþ olacaktýr.
Ayný kooperatif veya birlikler eliyle de esnafýn iþyerlerinin denetlenmesi, uygun bulunmayanlarýn
birlikten çýkarýlmasý gibi yaptýrýmlar ile geliþecek bir otokontrol sonucunda da, tüketicinin
saðlýksýz koþullarda bekleyen ürünlere mahkum olmasýnýn önüne geçilecek, tüketici ayný raf
koþullarýný taþýyan ürünü satýn almak için bu kez sokaðýndaki esnafý tercih edecektir.
Bu basit önerinin bugüne kadar yaþama geçirilmemiþ olmasýnýn nedeni, bugünlerde çok sýk dile
getirildiði gibi, bu esnaflarýn baðlý olduklarý örgütlerin yapýlanmasýndaki ve yönetim tarzýndaki
aksaklýklar ve yanlýþlýklardýr. Üyesini korumayan ve rekabetçi piyasa þartlarýnda ayakta
kalmasýný saðlamak için basit çözümleri bile üretmeyen meslek odalarýnýn iþlevi bu vesile ile bir
kez daha gözden geçirilmelidir.
Sonuç olarak…!
Tüketiciler Birliði, yukarýda açýklanan nedenlerden ötürü bu yasa tasarýsý taslaðýný; Birleþmiþ
Milletler Tüketici Haklarý Evrensel Bildirgesine, Anayasa ve yasalara aykýrý bulmakta, Kayýtdýþý
ekonomiye verilen bir ödün olarak deðerlendirmekte, Tüketici tercihinin emrivakiyle
yönlendirilerek bilinçli alýveriþin önüne geçen bir engel olarak görmektedir.
Tüketiciler Birliði, rekabet ortamýnýn tam anlamýyla geliþtiði serbest ekonomiden yanadýr.
Tüketiciler Birliði, bu tür popilist politikalar ile içinde bulunduðumuz krizden kurtulamayacaðýmýzý
ve toplumun tüm kesimlerinin bu konuda duyarlý olmasýný beklemektedir. Sonrasýnda bir
kandýrmaca olduðu açýkça ortaya çýkacak bu politikalarýn terk edilmesini istemektedir.
Bu yasa tasarýsý taslaðýnýn TBMM. de kabul edilmesi halinde de, baþta sayýn Cumhurbaþkaný
olmak üzere TBMM’inde bulunan milletvekillerinin anayasaya aykýrýlýk hususunu dikkate
almalarýný beklemektedir.
Nisan 2001
Ömer Keser