Prof. Dr. Hatit inatcrk. l. T[jrkter Akdeniz`de

Prof. Dr. Hatit inatcrk. l. T[jrkter Akdeniz`de

rAtin'e
KADAR tANAKt<nLe goGAzr, GELiBoLU oSMAHt-t
](ARSrLASMASl
tissU vE osMANLt -
vrxeoir
Prof. Dr. Hatit inatcrk.
l.
T[jrkter Akdeniz'de, Bolaztarda llk Tiirkter
1071 Matazgird Savagt akabinde Bizans egemenligi Anadolu'da tam bir Eokrigte, Trirk akrncr
kuvvetteri Ege Denizi ve Bo!aztara kadar itertediler. Emrindeki bijyiik Tijrkmen kuvvetterite (bir
riviyette 50 bin kigi).Setguktu ailesinden Kutatmrg ogtu Sijteymangih (1075-1086) iznik'i ete gegirdi (1087); Bizans'tn bu tarihi gehnini itk Anadotu Setguktu devtetinin merkezi yaptr Setcuktu
kuvvetteri, Kocaeli yarrmadastnt gecerek istanbut Bogazr kryrtarrna kadar getdi. Srlteymangih,
Bo!az'tn Anadotu yakasrnda, geEen gemiterden gumruk atmaya ba;tadl'. istanbut'u tehditten
kurtarmak igin imparator Atexics Komnenos Dracon (bugiin Dragostepe: Mattepe'de 0rhantepe)
barrg anttagmastnt imzatadr (1081). Tepenin eteginde denize akan dere srntr saptandr'. istanbuI ve
Bogaz iqin bijyijk tetSg iqinde Bizans, Batr Hristiyan dijnyasrndan yardrm istedi. Si.iteymangih'rn
ijttimijnde yerine gegen Abulkasrm, Bofaz'a ve Kios (6emtik) kadar fetihterde bulundu; Abutkasrm
Marmat'a Denizi'nde faatiyette butunurken izmir'de [aka Bey Ege denizinde egementi!ini kurdu,.
L Hagtrtar, 1097'de iznik'i atdrtar, imparatora testim ettiter. Bizans tahtrnda Komnenter, kar;r
saldtntarta Batr Anadotu'yu, Karadeniz ve Akdeniz sahitterini geri atdrtan,. Tijrkter, Ege Denizi ve
Marmara'ya ancak UrTurkmen beytikteri dcineminde 1300'lerde tekrar erigecekterdir (1080'terin
kahramant Kara-Trkrn adr, 0sman 6azi dijnemine kadar iznik yakrnrnda bir katenin adr olarak
yagamrgtrr').
ll. Avrupa Yakasrna 6egig, Bolaz Sorunu
Kanesi Trirkmen kitteteri itk kez, Xlll. ytlzyrt sontarrnda Getibotu Bo!azr'na erigtiter; gaziter'icin
Trakya'ya geqmek, 0aru'l-harb (yagrlrll'de ele geqirdikteri esir ve ganimette Anadolu'ya setimette
donebilmek bastrca sorun idi. 1304 yazrnda Batl-Anadotu'da Bizans igin Tijrkmentene kargr seferden donen Katatan ucretti askeri, Lapsekr (Lampsakos)'dan Getibotu'ya geqtiter (1304 kigi). Bu
arada cjnderteri Roger de Ftor katteditince, impanatora kargr isyan ettiter ve Getibotu'da yerlegtiBilkent Universitesi, Tarih Bolrimu Ofretim Uyesi,
1
A. Sevim, E. Mergil, Selguklu DevletleriTarihi, t995,422.
Anna Komnena, The Alexiode, Penguin Books, L979: "The river Drokon was now made the border" (130).
A.N. Kurat, Q.aka Bey (L081-1096), Ankara: 1966.
O. Turan, Selguklular Tarihi ve Tilrk-islam Medeniyet, Ankara: 1965.
[anakkate Sarra;tarr
Ta ri
hi
ter (1305 krsr), Karesili gazileri yardrma ca!rrdrlar. Getibolu'daki 6000 kisilik Katatan birtigine
3000 kadar Karesili gazi katrldr ve Bofaz'rn ijbiiryakasrnda Maydos (Eceabad) katesini ete gegirip
yerte;tiler. iki buguk yrt boyunca oradan Katatanlarta beraber Trakya'da basanh aktntar yaptrlar.
Bu macera, Tijrklerin 6elibotu Bolazr ijtesinde Trakya'da itk giirilniisleri sayrtabitir.
Bizans direncinin yrkrlmasrndan yarartanan Tijrkmenleq Trakya'ya akmaya basladrlar. Bizans
bunu ijnlemek icin [eneviztiterle anta-str'. Bolazda 4 [eneviz gemisi devamh giizetim gcirevini
iisttendi 1308'de Katalantar, Trakya'yr terk edip Makedonya-Tesalya ijzerinden Atina ijzerine
yijnetdikterinde. ishak idaresinde Karesiti bir grup onlarta birlikte harekita katrtdr. Katatantar
Atina'yr atrp yertesince, ishak memteketine diindrj. 134G1352 dcineminde Karesiti gaziterin (Ece
Beg, Hacr itbeqi, Evrenos) Osmanlrlarta birtesip Trakya fCItuhatrnda iincii otduktannr giirece!iz'.
lll. Osmanhlan Avrupa Yakastnda Yer{egme
Agrk Pagazide'de (bundan sonra Agpz.) popi.iter-fotktorik hikiyeterte (tikiiz derisi ite yaprtmrg
salta getig, vb.) anlatrtan Avrupa'ya gegig riviyetini,' Dtistfirninedeki tarihi bitgiter t;r!rnda
delerlendirmek gerekir. ASpz. riviyetine giire 0rhan'rn o[tu S[ileyman Pa;a, Aydrncrk tepesinden
(Temagatlkl, tyzikos (Kaprda[r] harabeterini gtiriip hayrete diigmii; ve Rumeti'ye geqip yertegmeyi
diigiinmiig, Ece Bey ve 6azi Fazrt ite giiriigiip bunu karartagtrrmtg. Bu olay, Siileyman'rn KaprdaltAydrncrk-Lapseki sahit oyasrnr feth etttigi bir zamana rastlamlg otmah:'
$eh Stileynan feth eder Aydtnojt
Hen Biga y aglur ilin gajt
Lebseki yi dahi gin feth etfiler
Bir beg ojlun bahr iginde tultular
Bu suretle, Anadotu Tiirklerinin Getibotu Bofazr'na erigmek igin izledikleri yol, Aydrnctk
(Edincik)-Biga-Lapseki Marmaftl sahil yolu iizerinde giivenlik saglanmtg otdu. Yerel riviyet (ASpz.)
tinemli bir nokhayl teyit eden Slileyman, fiiircce tepesinden karyr yakayl seyretmigtir. Silteyman
Pa5a, fitircrCden (bugiin Kemer giineyinde tepede bu adda bir kiiy var), sahitde Viranca-Hisafa
(6cirerCden asalr sahilde Kemer'e 4-5 km limanl iner.
Bir beg ojlun bahr iginde tultular
0l Esen Tekfur'un ojluydu nejer
6e Iibo I u'da enir-i n3 n ver
$eh Sileynann iin[inde ol gul6n
6et0r[ir inin Helik Beg oldu nin
0l Melik beg kin Stileynanb gelir
Tayina tairik eder Rumili'ne
5
6
7
t
Nicol, The Lost, 130-133.
Bkz. "Orhan", DV lA.
ASpz. 39.-40. Bib; Ne5ri, l,
Diistfrrndme 83.
t7}-t82, idris-Sa'deddin, t, 51-63.
w.=
Fatih'e Kadar [anakkate BoiSaztW
Lebseki'de yapfular ulu geni
6ece anrnla tayrlar Sdeni
Lemerte gdsterdi ki,'gerqekten o zaman Gelibotu valisi Asen Andronik idi. Asenter riq kardeg
otup aratartnda gecimsiztik vardr. 0ntardan bir'i kacrp Suleyman'ln yanlna getdi. Disf1rnane,
onun mristr-jman otup itk 0smantr fetihterinde onemti rot oynadrgrnr gijstermektedir. 0smantr
riviyeti Akqa-Burgos'u onun atdr!lnr, sonunda Getibotu dijgtijkten sonra bir derya seferinde
bogutdugunu agrklar.
"bir iki grin iqinde iki bin (idr?s-Sa'dedd?n, l, 55' iigbin) er geqijrduler... bir gece
Aya-$itonya'yr atdrlar". Bu rivayetin bagka bir versiyonunda (Ne;r?, l, 116l' "0dkoktuk ite
Eksamilye" dahi feth otdu. Eksamitiye, (Botayrr kuzeyinde her iki denizi giiren Bizans Hexanilron
hisart) yakrn zamantara kadar haritatarda fksanilyeadrnr korumugtur'.Suleyman Paga'nrn 2000
(ba-ska riviyette 3000) kigiyte Kemer (Parion) [imanrndan Koztu-Dere'ye asker grkarrp Botayrr'r
Aspz.ye gcire
fethi, Rumeli futuhatrnda bir donum noktasrdrr.
Simdiye dek titeraturde Osmantrtarrn Avrupa yakasrnda yertegmeleri hakkrnda yazrtantar sundan ibarettir: 1352'de sefer dcinijgi.j Kantakuzenos, muttefiki Suteyman'a Tzympe (Cimbi, [inbi,
Umurbeytij) katesinde geqici otarak yertesme izni vermis; Suteyman bu kateden qrkmayrp Trakya'da
yerlesmigtin. 6ercek, daha ziyade Botayrr fethi sonucu 0smantrtarrn Getibotu yanmadasrnda stna-
tejik bir noktada yertesmesiyte mrimkun otmustur.
0ist0rninede:
U;bin er nikdan var gegdi geri
Kozlu-1ere yi bular eyler yeri
Bu beyit, Siileyman Paga'nrn Anadotu'da Kemer Iimanrndan o zaman icin bijyijkqe bir ordu ite,
3000 kigiyte Koztu-Dere'ye grkarma yaptrgrnr kanrttamaktadrr (Atan aragtrrmalartmtz arastnda
Koztu-Dere'yi tespit edebitdik, Koztu-Dere, kryrdaki timandan Botayrr'a gotijren vadidir, bugun bu
vadide Kozlu-{egne Kozlu-Dere adrnr saktamakta).
ASpz riviyetinde 2000 kiSiyte yaprtan sefer iqin "hayti adamtar dahi Aydtnctk'tan gemiyte getditer" ifadesi itginqtir 0smantrtarrn,0rhan doneminde, ijzettikte iznik (1331), Kios (Gemitik-6erntik)
ve izmit(1337) fetihteri sonucu yerti Rumtarrn igbirtigiyte otdukqa onemti bir donanma geti;tirdikteri antasrtmaktadrr. Marmara denizinde Karamiirsel ile birlikte Aydrnctk, bagttca 0smantr deniz
ijssii idi. Suteyman'rn ordusunu Koztu-Dere'ye tasrmada, muftefik [eneviz gemiteri de kuttanttmts
olmatrdrr (bkz. a9a g rda).
Suteyman'rn Botayr Uc merkezi, Getibolu yarrmadasrnrn en dar yerinde stratejik bir noktadadrr. Ece Beg ve Gazi FazrI kumandasrndaki kuvvefter Getibotu'yu abtuka alitna atdt: ("Buntart
Getibotu'ya havaleetditer, isketesine dahi gemi komaz otdutar kim ctka"' A;pz 39. Beb). Suteyman
Paga'nrn kendi kumandasrndaki Uq gelenekseI Tlirk strate.1isine uygun otarak sagkol, ortakol ve
solkolotarak orguttendi; orta-koI onemti merkez Matkara (Mega[-Khora)'ya, sotkol Evrenuz idaresinde Kesan'a (Kissos), sa{-kot, Banatoz (Panados)- Tekfurdagr dogruttusunda onguttendi.
L' e
mi
rqt
d' Ay d i n, 63-7 3
1B
ffiffi
[anakkate Savagtarr Tarihi
Suteyman Pa9a, botgeye Anadotu'dan hemen askerve hatk getirip yertestirmek, bir'kbprubasr
kurmak konusunda buyuk caba gosterdi H isartardaki Bizans askerini Anadotu'ya sur'duter
Babasr 0rhan'a adam gondendi, "eht-i lstim'dan qog adam gerek... feth olunan hisartara komag
icin ve hem yarar gizi votdastar gonderunuz.. yevmen fe-yevmen durmadan Karasr vitayetinrn
hatkr getur oldutar; getenler yurt tutub gazaya metgut otdular; et hisrI asker-i lstam arkatandt"
(Agpz. 40. Bab; Negri, 1,176; yentegme aynntrtar'r 0rhan'rn H 761 tarihti vakf iyesinde).
Yukarrda Rumeti'ye geci; ve yertegmenin gercek hikiyesini, }isfirnanede butuyoruz Bununta beraben, 1351-1355 [eneviz-Venedik savasrnrn ortaya qrkardr(r kosutlar otmasaydr, 0smantr'nrn Rumeti yakasrnda yerle;emesi kotay otmazdr.
lV. Venedik-Ceneviz Bolaz Savagr ($ubat 1352), 0rhan-teneviz ittitat<r (1351)
Pera [eneviz kolonisi, yasamak iqin Marmafa'nrn otesinde getisen 0smantr beytigini tabii bir'
muttefik gormeye bastadr.Ozettikte, 1329 Petekanon savagrndan sonfa 0rhan'rn beytigi Uskrjdar'dan Karadeniz alzrnda Ceneviz'in Hieros (Yoros) katesine kadar Bogazrn dogu sahitinde
yerlegmis butunuyordu. 1351'de Venedik donanmasr Pera'yr ku;atma attrna atdr. Pena; Bizans ve
Venedik kargrsrnda ancak 0rhan ite igbirtigi sayesinde dayanabitirdi. 1351-1355 [eneviz-Venedik
sava; dcineminde [eneviz donanmasr, erzak ikmatini 0rhan'rn timantarrndan yapacaktrr. Bu savaS
boyunca Pera, 0rhan'r yanrnda tabii bir muttefik otarak butdu.
0rhan'a getince, Bolaz'da tutunmak iqin [eneviz'i tabii bir muttefik goruyordu. Bu tarihte
strateji bakrmrndan hayati bir noktaya getmisti. Karasr beyligi iggaI editmig, srnrn
6etibolu Bolazr'na dayanmrgtr. Suleyman Paga, Rumiti'ye goturen tar-ihi Kapr-dagr (tyzikus)Lapseki (Lampsacus) sahilyotunu ete geqirmisti. 1350'terde ote yakaya geqip yerlegmek igin kogu[[ar en uygun zamanr gcisteriyordu. feneviz'te Venedik-Bizans-Aragon ittifakr arasrndaki savag bu
kogutlant hazrrtadr. Daha 1351 Kasrm ayrnda 0rhan'rn Ceneviztilerte temasa qeqtiqini goruyoruz'
0rhan'tn etqiteri [enevizamirati ite butugtutarve di..igman hakkrnda bitgi verditen Uskudar'a geten
Osmantr beytigi,
0nhan, Pera'yr muttef iktere kargr savunmak uzere bin okcu gondermig.
Osmantt kuvvetlerini deniz agrfr Avrupa yakasrna geqirmekte [enevizliler'in daima igbirtigi yap-
ttktart, gemi kiratadrktart bitinmektedir.0fhan, kar;r yakaya kitte hatrnde birtasrma icin bir defasrnda 60 bin attrn odemig.
Bu dtjnemde feneviz destegini saglayan 0rhan'rn istanbut'u tehdidi, Bizans'ta ve Venedik'te
ciddi kaygtya neden otdu. Venedikti Fatiero,;ehrin Tijrktere kargr dayanamayacagrnr, Venedik'in
dogrudan dogruya gehri ilhak etmesini tavsiye etti".
Pera'nrn yardrmrna geten [eneviz amirati Paganino Doria'nrn donanmasr 60 kadrrgadan otuguyorve 10500 tayfa ve askertasryordu. Erzaktemini bastrca sorun idi. Doria, Marmara kiyrlarrnt
iztiyerek istanbut'a dogru getirken Henaktea (Marmana-Eregtisi)'yr iggat etti. [eneviz kaptant,
Hieros'u (bugun Anadotu kavagr'nda tepede Yoros katesi) harekSt ussu otarak kuttanacaktrr
0rhan'ta igbirtigi Bogaz'da bagtar. 1351 Ekim ortatarrnda Doria'nrn donanmasr Pera'ya vanyor.
0smantrtarrn Getibotu yarrmadasrnda fetihleri aynr tarihe rastlarve bu bir rastantl degitdir. [eneviz kaynagrnda 12 Kasrm 1351'de 0rhan'rn etqiterinden sozeditir. Batard'a gdre, mektup ve etqiterin gidip getmesi, arada bir antagma lent'entel'nrn kesin gcistergesidir. Ceneviz donanmastnda 9
Tunk parescarmrgemi vandr. Mart ayr boyunca 0rhan armagantar gijndermi;. Tijt'kter, dijgmanrn
Balard, "A propos".
Fatih'e Kadar [anakkate Bo(azr
Wffi
,,
lstanbul tjnijnde dunumu hakkrnda Bolaz'da demirteyen Doria'ya devamh haber giindermekte.
Batard'a gijre hergey, Bogaz savagrndan ($ubat 13521 sonra "feneviztiterte Orhan arasrnda bir
ittifak yaprtmr; otdugu nu" kantttar".
Orhan'tn feneviz'le ittifakr daha ziyade Bizans'a kargrdrr. Emir, aynt zamanda Doria'ya erzak
un yi,jktemek ijzere kadrrgatann gegmesine izin vermigtir. Kayda deger ki, 0rhan'rn
sagtamrg,
[eneviztitere bagrgtadr!r itk kapitijtasyon (ticaret imtiyazr) 1352 bagtanna rastlar. 0rhan'rn Uskijdar'da kuvvet yrgarak 1352 $ubat Deniz savagrnda feneviztiteri destekledigi kaydedilmigtir.
Ozetle, 0smantrtar, Ceneviz-Venedik savagrnda Trakya'da yertegmede [enevizlilerden bijyijk
yardtm giirmiigti.ir. Bundan ijnce [eneviz Tiirktere karl ticaret gemilerini korumak igin hagtr itti-
faklanna katrLyordu. $imdi, [eneviztiter briyi.ik bir 0srnantr kuvvetini, ijcret kargrtlgr gemiteniyte
karst sahite qrkarmayr kabuI etmiglerdi. [agdag bir [enevizti devlet adamr Lucanio dat Vermeda
"Trirkiye emiri 0rhan Bey'den ne kadar iyitik ve l0tufkirtrk gcirdrigrimtiz bizce, sizce ve britrin
[eneviztiterce bitinmektedir" diyor ve 0rhan'r "Peratrlarrn kardesi ve sevgili babasr (koruyucusu)"
diye anryor'?. Venedik-Katatan donanmasrnrn istanbut'dan ayntmasr iizerine yatnrz katan Bizans,
0rhan'la ve Cenevizte bang anttasmasr imzalamak zorunda katdr (6 Mayrs 13521ve Ttirk kuvvetleriyte birtikte Edirne'de imparator V. Yuannis tarafrndan kugatrtan ogtu Matthaios yanrna kogtu
n352 yazr)".
V. Getibolu'nun AltnrSt (Mart 2, 13541
geri qekitmeyi reddediyor; etindeki kateteri, bu arada
(tinbi)'yi
Tzympe
bogattmak istemiyordu. imparator Kantakuzenos, Tijrk iggatindeki ;ehirteri giiq
geri
kuttanarak
almak imkansrztrlrnr giirdij. Damadr 0rhan'a bag vurdu, dostluktan soz etti. Fakat
Sijteyman ,Tzympe'yi odrinsuz bogaltmayr reddeder; Kayser kendisine onbin hyperper altrn vefmeyi tjnerir. Kanfakuzenos'a giire, bu otayda 0rhan da sug ortagr idi, fakat Orhan kayrnpederi imparatorla iyi itigkiyi korumak arzusunda idi, vakit istedi. Nihayet imparator, andtagma kosultannrn
yerine getirilmesinde israr ederek 40 bin altrn (hyperped ijdemeyi onerdi. 6iirUgmeler sijrijp
giderken bir gece (1-2 Mart 1354) korkunq bir deprem, Trakya sahitterindeki binqok gehir ve kateleri, bu arada 6elibolu ve etrafrndaki kaleteri yerle bir eder. Sijteyman, savunnastz katan sehirleri derhat iggal eder ve berkitir (1354).
Stiteyman, Trakya'dan Anadotu'ya
Si.ileyman'rn ete geqirdigi Rumeli gehirlerini bogattmamasr ve ijneriten para ijdunterini biteviye
reddetmesi i.jzerine Bizans ite savag hati ortaya crktr.
feneviz destegini sa!tayan 0rhan'rn istanbut'u tehdidi, Bizans'ta ve Venedik'te ciddi kaygrya
neden otdu. Venedik Balyozu 1355 Alustos'unda Doqa, bu tehdide kangt istanbut'un, bir Hristiyan
devtetin, Venedik, Srrp krratr Dusan veya Macar Krratr'nrn himayesi attrna girmeye haztn otdugunu
yazd
r.
Bu tarafta Suteyman, frakya'da Botayrr-Getibotu'dan harekette stnlrtartnt Tekfur-Da!t'na,
Ma lkara'ya kadaf genigtetmigti.
Suteyman Pasa'nrn Trakya'da yertesmesi, ijzettikte Tlirklerin Batkantara gecisini kontroI eden
Getibotu'nun fethi (1354) uzerine istanbut'da saray ve aydrntar, Kantakuzenos'un guftugu potiti-
11
72
Balard, ibid.,444.
Turan, Tiirk-ltolyan lli5kileri, 197.
The Lost,238.
13 $.Nicol,
to
ffi,iW
[anakkate savastarr Tarihi
kanrn iftis ettigini qoruyordu. Ar'tan karsrttrk kansrsrnda Kantakuzenos tahtr brrakmaya razr otdu
(1354 Aratrk). Ayrrlrrken verdigi soytevinde'' neden Turklerte i;bintigi yapmak zorunda katdr!rnr
acrklamaya qalrgtr, dedi ki: "Barbartanta (Turklerte) anamrzdaki farktr bitmemeztikien getemeyiz. Biz
askeri deneyim bakrmrndan ontardan ustun degitiz.0ntar sitahtanr, sayrtanr ve savag atrtgantrgr
bakrmrndan bizi gegtiter. 0nlar orduda parasrz gcinuttu hizmet ederter. Asya ve Avrupa'da bizden
atdrktan genig iopraktara sahip otduktarr gibi katan topraktarrmrzr da ete geqirmek iqin tum gayietterini harcayacaktardtr. Fetihteninde simdiye dek kotayca etde ettikter'i bagafr ontara bu umudu
vermektedir... Bu nedente onlarta bartst konumayt tavsiye edenim lteride hazine toplayrp ordu ve
donanma yapafak kar;r saldrnrya getmek gerek. Unutmay ntz ki, yatnrz 0rhan'a kargr degit, Asya'daki tum Tijrktere kar';r savatma zoruntu olacaktrr. 0ntarrn dininde otum (gehadet) ahiretti
sonsuz mutlutukiuf", Bu soytevde ihtiyar devtet adamr neatist bicimde ger'qekteri betirtmekte idi.
Fakat genqter, onun damadr 0rhan'ta ittifakr yuzunden Trirkteri korur bicimde konustu(una
inanryortardr.0ntar, Trakya'da sava; konusunda ayak dinediter'. Gerqekte, Kaniakuzenos manastrra qekitdikten sonra Tnakya'da Kantakuzenos'un ogtu Maftaios'a yanrndaki Tijrkter destek oldu.
Yanrnda Anadotu Beytiklerinden, para istemeyen srrf ganimet akrnrna getmig begbin Turk askeri
butunmakta idi. Mattaios, ontart ganimetatmatarr iqin Butgaristan rizerine sevk etti. Pheria (KaraFerye)'ya qekitdigi zaman, oradan ontarr Srrptar uzerine gonderdi Yagmadan diJnijgte Tijrkler bir
Sr r-p sa [dr rrsrn da n korku p pan i ge kapr [drta r.
Kantakuzenos sahneden qekitdikten (1354 Arahk) sonra, V. Yuannis Pateolog tarafrndan
Tnakya'da Turktere kargr savaS bastadr. istanbut'da Papa-Latin partisi isteri tamamiyte ete aldr.
Katotik olan impanator V. Yuannis, Turktere karsr Papa'ya mektup yazarak hatkrnr katotiktige
sokmak igin bir ptan sunuyor (15 Aratrk 1355), Hactr yardrmt otarak derhat 15 tagrt gemisiyte 500
;ovatyeve 1000yaya askeri istiyordu. Suteyman'rn Trakya'da fetihteri Hristiyan ateminde kaygr ite
izteniyordu. Papa, V.Yuannis'in mektubunu atdrktan sonra haqtr seferini gerqektegtirmek icin
Venedik, Krbrrs krratr, Rodos;ovatyeteritetemasa geqti, Bizans'a yardtm etmeterini istedi. imparator'a gijvence verdi ve Cenova ite Bogaz Savagr (5ubat 1352) srrasrnda 0rhan ite "ittifak" etmig
otan Ceneviz'i iteride Haqtr ittifakrna sokmak iqin bir mektup gonderip, taahhudterinin hukumsuz
otdugunu bitdirdi (6 Agustos 1355). Bogaz kryrsrna istanbut kargtstna kadar gelen Osmanhlar,
gimdi Trakya'da istanbuI dogruttusunda itertemekte iditer, [orlu'yu aldrtan, istanbut'da tetig.
Vl. $ehzade Murad ve Lala $ahin Trakya'da (1357-13521, Edirne Fethi (1351)
bir kiiprufatihi Suteyman Paga'nrn tjlmesi tizerine suttan Orhan
;ehzade Murad't, Lalasr $ahin ve onemli bir kuvvette Rumeli'ne gcinderdi. 0rada 1357-1362 dijneminde Murad, gehzade srfatryla frituhat yaptr. Edirne'yi fefh ederek (1361) Trakya'yt 0smantt
devletinin vazgegitmez bir parqasl hatine getirdi Fakat Rumili'nde yerte;ip katabitmek, Gelibolu'da
ve Bogaz'da kontrotu etde tutmakta mumkundu. Bu arada Bizans'rn Papa ite goru;meleri sonucu
1359'da bir Haqtr donanmasl Bogaz'da Turkterin geqis isketesi Lapseki'ye satdtrdt, fakat pijskijrtiirdii
Suteyman Pa;a Getibotu'yu ve etrafrndaki kateteri ete gecirmig, Bo!az'tn cjtesinde
basr meydana
getirmi;ti 1357'de,
Rumeti
1354'te Turktere ve Mtstr'a kar;r genet bir haqtr seferi haztrtanmaktadrr. Papa, bu maksatta
Pierre Thomas'r "istanbut Latin Patrikti!i"ne atar (5 Temmuz). Tijrkter deyince yatnrz Osmanh
Turkteri dij;i.jnutmijyor; Ege Denizi'nde Latinter elindeki adatafa ve ticaret fitotartna aktn yapan
Kantakuzenos, lll, 292.
Fatih'e Kadar [anakkate
BolazrWu
beytikter, griney Anadotu sahitlerinde Antatya, Ataiye, Manavgat ve Gorigos [imantarr dijgtiniitiiyordu. Krbrrs krratr, 1350-1361 yrtlarrnda 6uney Akdenizktyrtarrnda Turkmentere karsr savasarak
iinernli Iimantarr ete gegirmigti.
0smanhtar hactr qabatarrndan kuskusuz haberdar iditer; Demetrius Kydones'a gilne, Trjrkter
Batr'dan hiqbir zaman yardrm getmiyecegini ataytr bir ditte soytemekte imiglen".
Papah!rn geneI haqh ptanr dahitinde,0smantr'ya karsr harekete geqen Savva Kontu Vl
Amadeo kumandasrnda bin hagtr ordusu, Getibolu'yu atdr (Agustos 1366). Petekanon zaferinden
(13291 sonra 6ebze, Hereke, Pendik tijm Marmafa kryrsr ve Bogaz'rn Anadotu sahiti 0smantttartn
etine gegmigti. I Murad'rn Kuqijk-[ekmece civarrnda feth ettigi iki kateyi (1366) Amadeo atrp imparatora iade etmekte beraber, 0smantrtar Anadotu yakasrnda istanbut'un tam karststnda yenlesmis
butunuyorlardr, Kydones ve Papa yazrtarrnda istanbut'un tehtike attrnda otdugunu betirtmektedirler.
Vll. Suttan Murad, Rumeli'de (1355-1370), 6elibotu Kaybeditiyor (Agustos 1356)
Murad, Trakya'dan Bursa'ya getip tahta gecince 11362l', Bizans'a ve Hagtrtara kargr Trakya'daki fetihteri korumak ve istanbut dognuttusunda yeni fetihter yapmak r.lzere 1366 Mart'tnda
Rumeti'ye gegti.idris'e gcire (9 Distan): "6etibotu Bogazrndan gegti ve Migatkafa'ya getdi". Rume[i'ye geqig, Ahi Musa bitisinin gosterdigi gibi, 1366 Mart'rnda otmatrdrru. Bolaz'dan geqemeyen
Suttan beg yrt Rumeli'de kalmrg ve bu zaman suresince Bizans ve Butgaristan topraktarrnda bin
hayti fetihter yapmrstrr". 1369 krgrnda Suttan, Edirne sarayrnda katrr. 0 yrtrn bahartnda Bizans'a
kargr yeniden harekita geqerek Trakya'da istranca (bugun Yrtdrz) dagtarr eteginde onemli PrnarHisar, Krrk-Kitise (Krktareti) ve Vize kateterini ete gecirir
Suttan Murad'rn istanbuI dogruttusunda Trakya'da yaptrgr bu fetihter, istanbut'da panik do!urdu. imparatonV. Yuannis, son qare otarak katotiktigi tanrma bahasrna Batr'dan bir haclr ordusu harekete gecirmek amacryta Papa'nrn yantna gitmeye karar verdi'u. Bu ayrtntrtar, V. Yuannis'in
neden 1369'da acete Roma'ya hareket ettigini acrktamaktadrr.
1366'da Amadeo hagtr donanmasrnrn Getibotu'yu ete gegirip (Agustos 1366) Bizans'a teslimi
(14 Haziran 1367), Rumeti'de 0smantr iqin kr'itik bir durum yaratmrg ve istanbut'da Papa ve Latin-
igbirti!ini zor'untu giiren Batr-Katotik
yantrsr partiyi kuvvetlendirmi;ti. Murad, Getibotu'nun
geri venilmesi icin baskr yapryordu [inmen (1371) savasrndan once Senez Despotu Uglyesa'ntn
[erte
etciteri istanbu['a getdigi srrada Murad, Bizans'a,6etibotu'nun testimi sartr ite banr; onerdi''.
imparator, suttan'a bir etqi heyeti gondereFek,,uztasmayr denedi Murad, Getibotu'nun geri veritmesinde tsrar ediyor'du. Kydones'e giire,,, Turkler, Rodop dahiI Trakya'ntn onemti bit'botumunu
iggatteri atirnda tutmakta, onatarda guvenle oturmaktadrr; "istanbut hatkr bir hapiste veya kafesteki hayvantar gibi ;ehre kapatr katmrstrr, diyor 0smanli ite hicbrr gorusme, harat veya ktz venme
15 P. Loenertz, Correspononce,
lrJ
!7
18
le
20
21
l, 126-127; Setton, The Papocy,259.
Biil:TarihVesikalort, V, Belge l- Receb 767114 Mart 1366tarihinitagrr, Murad, Musa'ya Malkara'da kendi
eliyle ahilik ku5aIrnr ku5attrIrnr sdyler,
idris, Hept Bihi5t,8. Dastan; Sa'deddin, l, 85-86.
O. Halecki, Un empereur de Byzonce o Rome, 1,69-212.
O. Halecki, ibid,,243,
Kydones'un Gelibolu'ya ait non reddenda nutku: Halecki, ibicj., ?4L.
P. Loenertz, Correspondance; bkz, Barker 16, not 38.
72
[a na kkate Sava;ta rr Ta rih
i
fektifi ige yaramlyor, otasr mtiffefikter (Attrnordu) Tatarlarr cokug hatinde, Srrptar ve Butgartar
yakrndlr, ama onlar da garesiz hatktardrt, savag yapmayr istemeztef; "Rumlara kar;rdrrlar ve Bizans'tn fetaketterinden kenditeri yarartanmak isterler". Murad, Getibotu geri veritmedikce barrs
yapmayacalrnr bitdiriyor, meydan okuyor. Kydones itiraf eder ki, Murad tarafrndan yaprlan alrr
tehdit karsrsrnda istanbut'da co!untuk Getibotu'nun testimine razr idi. Kydones ve Latin yantrtarr
ise uzlagmaya karst iditer.
Rumeti'de Beyterbeyi Lata $ahin, Srrp ordusunun
yijrriyij;ri kar;rsrnda, Bursa'da butunan sut-
tandan yardrm istemekte idi. Srrp ordusu guqtu bir direncle karsrtagmadan Meric'in soI kryrsrnda
firmen'e kadar itertedi. firmen'de konakladr.Osmantr'nrn Rumeti merkezi Edirne tehtike attrna
girdi. Lata Sahin'den imdad haberini alan Murad Anadotu kuvvetlerini toptayrp harekete gegti.
Bolaz'a kadar getdi (Oruc, 22). Bogaz'a ve Getibotu'ya Srrptarrn mljttefiki Bizans hakim otdulundan, Bo(az'r geqmek tehtiketi idi. Suttan, Bursa-Lapseki yotu i.izerinde Kara-Biga (Pegae)'yr gerisinde brrakmazdr. imparator bu gijqti.j kateyi iyi berkitmig giirijnmektedir. Murad, Bo!az'r geqip
Lata $ahin'e yardrma gidemedi.
Murad'ln sava5 mectisi, oyaz muazzam surtann arkasrnda denizden destek alan Pegae katesinin altnmasrna karar verdi. 0rdu kateye kara farafrndan satdrnrken, Aydrncrk (Edincik) deniz
iissijnden ildutan kumandasrnda (mezarr ve camisi Edincik'te) geten Osmanh donanmasr denizden
yardrmr kesmek odevini ijzerine atdr. Suttan "denizden ve karadan" genel satdrnr lyagnal itan etti."
Biga ku;atrnasrnrn 1371 yazrnda otdu!u kesindir (0smantr riviyetinde verilen 766/1364-1365
tarihi yantrgtrr). "Bu tarafdan Murad Han 6izi igitdi kim, kifir (Srrp Srndr!r'nda) mrlnhezim olmug,
devtetle (Biga'dan) dcinrip yine Bursa'ya" getdi (A;p2.49. Babl.
1372 sonbahannda Neopatrai bagpeskoposu Papa'ya mektubunda, Tljrklerin bijytjk zafer
([irmen veya Merig zaferi, 1371] sonucu, Afina Dijkatrgr srnrrtartna kadar akrn yaptrktartnr bitdirmektedir. Az sonra (1312kr;fi) ilgrenitdi ki, Bizans imparatoru da Tiirk sultanrnrn haracgijzart
olmugtur.
Murad'a kargr imparatorta antagma yapan hararetti bir haqtr yanttst otan Papa V, Urban
1370'de titmilg butunuyordu. Kitiseterin birtigi ve Tiirklere kargr hagtr tasarrtan suya dilgtti. Borca
bir ijcetti asker grupu ite,' istanbu['a dijnen imparator, firmen'de otan biteni
ilgrendi. Bizans igin biitijn umuttar kaybotmugtu. istanbut'da Osmantt ite antagma yanlttartna
katrlmaktan bagka gare kalmadr!rnr gcirdti; iibiir Batkan hanedanlart gibi sultan'tn bir
batmrp, ki.iqiik
haracgiizan olmayr kabuI etti (13]2 krgr); Yrlda 15.000 hyperper (1 heperper yartm Venedik altrnr)
iideyecek ve suttan'rn seferlerine askeriyte bir vasaI olarak katrtacaktr. imparatorun 0smantt
sultanrntn haracg[izarr otmasr," Murad iqin son derece ijnemti bir bagarr idi. $imdi, 0smantr igin
Getibotu Bolazr'ndan Rumeti'ye tehtikesiz geqme imkSnr do!uyor; Rumeti'de Osmantr egementigi
gijvence altrna atlnryordu. 6azi HridavendigSr, Batkanlarda guvente yeni fetihtere girisebitirdi.
V. Yuannis'in Murad'a balrmtrtlgr kabut etmesi haberi Roma'da gagkrntrk dogurmug otup im-
paratorun Turkterte ittifak ettigi, birtikte sefere grktr!r soyteniyordu. imparator, Papa'ya gonderdigi mesajlarda, Murad ite yaprtan antagmanrn gegici bir bans otdugunu stiytriyor, Papa ite itigkilerini kesmemeye qahgryor, ijz[jr olarak Macar krratrnrn vaadini yerine getirip ordusuyta hareket
etmedi!ini ektiyor; Papa'ntn Macar krrahnr harekete geqmeye tegvik etmesini istiyordu. Papa,
22 ASpz. a8. bdb; Ne5ri, 2O2; idris,S. Ddstdn; Sa'deddin 80; Oluc 22.
,
23 o. Halecki,234.
24 G. ostrogorski, "Byzance, 6tat tributaire"
Fatih'e Kadar [anakkate Bolazr
Wn
Macar Ktratt'na bu konuda yazmakta gecikmedi. Papa, 1375'de istanbut'un Turkter tarafrndan
iggat editmesi ihtimatinden ciddi olarak kaygr iqinde idi.,' Ege'deki Latin kotoniteri Anadolu'dan
grda maddeteri, tjzettikle bugday almadan yagayamaztardr'u. Tebriz'den istanbut'a geten bir
peskoposun goztemi sudur: imparatorta antagma arefesinde bircok Trirk istanbut'a getmekte,
"uygunsuz hareketterde butunmaktadrftaf"; gehir sanki ontarrn iggatinde imig gibi bir giirijntri
ortaya qrkmrstrr. Murad'tn Batr'daki getigmeterden konkusu yoktu. Yine peskoposun goztemine
giire, istanbut'da katotik otantara kargr tepki artmrgtr; onlar memuriyetten atrtmakta, matlarr
mrisadara editmekte idi". Katotiktik ve Papa'ya kargr bu tepki, kupkusuz Trirklerte yakrntagmanrn
bir sonucu idi ve bu tarihte Murad'rn destek verdigi imparatorun briyijk ogtu Andnonik bir ayaklanma hazrrtr!rnda idi.
Murad'tn haracArizartr!rnr kabuI etmekte benaber imparator, Papatrk ite srkr temasr sijndunuyordu. 1367'den beri Getibotu'yu etinde tutan imparator, Papa'ya Rumeti ite Anadotu arasrnda
gidi;-getisi kontroI icin Bolaz'da 12 kadrrganrn sUrekti devriye gezmesini tjnerdi; masrafr itgiti
devletter sa!tryacaktru. 1372baharrnda (10 Nisan) 0smanh kuvvetteri Setanik'i kugatrr ve gekitirIer.
0smanh diptomasisinin en ziyade itgitendigi gey, 1356'da kaybediten Gelibotu'yu geri atmaktr.
1376 A!ustos'unda Andronik [eneviz ve Murad'rn yandrmryta istanbut'da tekrar imparatontuk
tahtrnr ete gecirdi. Andronik, babasr V. Yuannis'i ve ogutlarrnr zindana attr. Tenedos'u [eneviztilere vaad etti (fakat Venedik adayr isgat etti ve [enevizliler ile savag bagtadr) ve 6elibotu'yu sultan
Murad'a testim etti (1316.0smantrtar iqin bu, briyijk bir ba;arr idi,
Getibotu BoIazr'nr kontroI eden Tenedos adasr, iki bijyijk deniz gijc[j, Venedik ve Cenova arastnda mtjcadete konusu otdu. 1370'de imparatonV. Yuannis, Venedik'te iken adayr Venedik'e terk
etme vaadinde butunmugtu. Venedik ite [eneviz arasrnda qekigme sonunda qetin bin sava; ite
sonuqtandt (1376-1381, thioggia Savagr) ve Torino antla;masr (Agustos 1381) ite son butdu
Murad, Venedik-Cenova qekismesi srrasrnda, donanmasrndan yarantandrgr ve gap ittizamrndan
hazinesine bijyijk mebtaglar sagtadrgr fenevo'yr desteklemi; gi5rijnijyor. Yukarrda gordijgijmijz
gibi 0smantttan, daha ijnce 1352-1355 Venedik-[eneviz savagrnda [eneviztiter ite igbirtigiyapmrg,
kapitijlasyon vermi; otup fenova'yr bir muttefik otarak goruyordu. [eneviz Pera'sr kargrsrnda
istanbut timanrnda brlyuk yatrrrmtarr otan Venedik, daima Bizans yanrnda yer atryor, istanbut'un
0smantt nijfuzu atttna dijgrnesine kargr butunuyordu. Keza, Torino anttagmasryta Tenedos'ta
kateterin yrkrtmasr gundeme getdigi zaman, Venedik adaya 0srnantr tehdidini hatrrtattr. Herhatde
Murad, Torino anttagmastnda adanrn tarafsrz hate getiritmesinden,6etibotu Bo!azt'na kargr bir
Us otarak kuttanrtmamasrndan mernnun olmustur'.
Turkterin Bogaztardan Trakya'ya geqi;ine engeI olmak, Bizans'rn bastrca kaygrsr idi. Bu konuda Bizans, Venedik ite igbintigi yapmakta idi 0smanlrtan, 1352'den itibaren Trakya'da devamlt
yertesme ve fetihtene gir'istikleri donemde, ozettikte l. Murad zamanrnda, Bogazdan geciste [eneviz isbir'tiginden yararlandrtar, askerin nakti icin pana kansrtrgr[eneviz gemiteri krratanmakta idi
2\
26
27
28
Halecki, 306-307.
Zachariad ou, Trode and Crusade,
Halecki,3O9.
Halecki,274.
ffi'W [anakkate Savastarr Tarih'
Murad, 1387 Haziran ayrnda Yenigehir'deki sarayrnda [enova [umhuriyetiyte 1352 kapitulasyontannt yenitedi,'. Bu betge,0rhan ve Murad donemterinde [enevizlilerle srkr siyasi ve ekonomik
iti;kiler rizeninde bizi aydrntatmaktadtr. [eneviztiter 1351 yrtrndan beri 0smantr devteti ite Venedik
ve Bizans'a karsr siyasi ve askeri i;birtigi yapmakta idi 13B6 tarihine dogru itigkiter gergintesmis
gorunuyor. 1366'da 6etibotu'nun yeniden Bizans etine geqmis otmasr,geqis sorununa hayati bir
onem kazandrrmrgtr. ikinci onemti bag, Pera-Bufsa arasrnda srkr ticarei bagtantrsrdrr'. 1387 antlasmasrna gtine 0smanh tebaasr (Tulkterve zimmi Rumlar) Pera'da mat satmakta, malsatrn atmaktad rrta r.
1387 antagmasrna gijre Pena'da gumruk ijdemeterinde feneviz ayncalrk tantmakta, 0smantr
tebaasr 100 hyperpertik esya iqin yatnrzca sekiz karat odemektedir. Pera [eneviz kolonisi icin ise,
bzettikte Anadotu'dan yiyecek maddeteri idhati hayati onemde idi. Bunun igin antta;mada Murad,
kendi utkesinden hububatrn (victualrbus) ihracrna izin veriyor ve obur mattana bakarak daha az
gumruk odenmesine razr otuyordu (madde 5). Kapitljtasyon, [eneviztilere Osmantr utkesinde
serbestce dotagmak, hengesit matr gijmruk odeyerek attp ihrag eimek iznini veriyor, gahrstafr ve
mattarr iqin tam gtjvence vaadediyor Trlrkiye ticaneti Venedik iqin de hayati
idi tumhur'iyet, rakibi
[eneviz gibi ticaret imtiyaztart atmak igin 0smantr ite iyi itigkiter kurmak, hatta bir kapitritasyon
elde etmek iqin ciddi giri;imterde butunmugtu,o. 1389 Temmuz sonunda Venedik henriz kesin bir
haber alamamaktan srztanryor, fakat ne otursa otsun Murad'rn ijtiimu dotayrsite yeni Suttan'a
(Biyezid mi, Ya'k0b mu bitinmiyor) bagsagtrgr ditemekte gecikmiyor.
Vlll. Osmantr Deniz Ussii 6elibotu''
[anakkate Bolazr'nrn Avrupa yakasrnda konfrotunu sagtayan 6etibotu (Kattipotis), Bizans'rn
Trakya'daki en biiyijk ve en iyi tahkim editmi; kateterinden biri ve Bizans donanmasr icin bir us
konumundaydr. 1304-1305 krgrnda Bizans hizmetindeki Katatantarrn komutantarr Roger de Flor
ijtdtit'ijtdijgijnde Katatantar isyan edip 6etibotu'yu ele gegirditer ve tahkim ettiter. Ece Hatit'in
tjndertiginde bir Turk sava;cr grubu Karasi'den qetip Katatantara katrtdr ve Maydos'u (Eceabid)
ele gecirdi. 1331 veya 1332 yrtrnda Aydrnogtu Umur Bey,Orhan'ta antagarak donanmasr ite GetiboIu'ya bagarrsrz bir satdrrr yaptr.
1352'de Kantakuzen'in mrittefiki 0smanhtar, Suteyman Paga komutasrnda Getibolu'nun kuzeyindeki Tzympe ([inbi, Umurbeytu] katesini iggat edip Getibotu'nun Trakya bagtantrsrnr kestiter.
Suteyman'tn yoldagtarr Yakup Ece ve Gazi Fazrl Getibotu'yu kugattrtar. 1-2 Mart 1354'te meydana
geten deprem sonucu Getibotu kalesinin ve civanndaki kalelerin surtarr yrkrldr. Osmanhlar, derhaI
Gelibotu'yu ve diger kateleri i;gat ettiter. Suteyman Pa;a, kateleri tamir ettirip Anadotu'dan ca!rr[an Turkteri yerte;tirdi. Getibotu'nun iggati, Osmantrtar'rn Avrupa'da yerlegip katmalarrnr miimkun
hate getirmi;tir. Suteyman Pasa, 6etibotu'yu Trakya'daki fetihler igin bir us yaptr. $ehir, Rumeti'deki itk Paga Sancagr'nrn merkezi otdu. Sriteyman Pa;a'nrn 1357'de tjtiimijnden sonra $ehzade
Murad (daha sonfa 1362'de Suttan l. Murad) Lalasr $ahin ite birtikte onun yerine gegti. Tahnir
kayrttafr, onun Getibotu'daki sarayrndan bahseimektedir (B0A Tapu def. No.61, s,428). 23 Agustos 1356'da Savva DijkLi Vl. Amadeo bir Haqtr donanmasr ite Getibotu'ya satdrrarak ete gegirdi ve
14 Haziran 1357'de Bizanstrtar'a testim etti. 1371 yazrnda N. [ydones, Getibotu'nun Osmantt'ya
2e K. Fleet, "The Treaty".
30 F, Thiriet, Regestes,l, lndeks: Turquie, Turcs.
31
Tam bibliyografya igin bkz. "Gelibolu", Encyclopaedio of tslam 2. Baskr (H.i ).
Fatih'e Kadar fanakkale
BolazrW
geri verilmemesini rsrarla siiyliiyordu. Fakat sonugta, yardrmryta Bizans tahtrnr ele gegiren
Andronik, sutfanrn baskrsrna boyun eldi ve 0smanhtar kateyi geri atdrlar (3 Eytiit 13751.
^
lV.
f. Murad'rn (1362-1389) sattanatr siiresince.Getibolu 0smanh ordulan igin bir gegit yeri ve
0smanh donanmasr iqin ijnemti bir ijs otdu. 1389'da l. Murad dligmana karsr hareketi srrasrnda
orduyu 6elibolu'da donanmanrn koruyucutulu attrnda Rumeti'ye gegirdi ve Yanrg Bey'i Anadotu ite
otan baltantrsrnr korumak igin Getibolu'da brraktr. 1388'de Venedik, 0smanlrlar'a gtizda!r vermek
igin 6etibotu aqrktaFrna bir donanma gtindermigti. Gerqekte, 14. ve 15. yizyt ltar boyunca Bolaz
geqigini engellemek ve Getibolu'daki Osmanh donanmasrnr yok etmek, Venedik'in ve Haqtr plantannrn iki temelamacr otmugtur.
Getibolu'nun hayati iinemini gok iyi kavrayan l. Bayezid (1389-l h021, tamamen harap durumdaki hisarr yeniden inga ettirdi ve kadrrgalann bannabiteceli limanr bir sur ite denizden aytrdr ve
giigtii bir kute ite koruma altrna aldr. l. Bayezid'in amacr Bolazr kontrol altrnda tutmaktr. 140J'de
Timur'a giinderilen ispanyol etgisi ftavijo, Gelibolu'da bi.iyiik bir tersane ve nhtrmlar giirmi.is ve
kalenin askeri birtikterte dotu oldufunu, limanda kiipriini.in bir ucunda iig kattr bir kute bulundu!unu, bu kutenin limanr korudulunu i;aret etmi;tir. 1422'de Gelibolu'yu ziyaref eden 6. De
Lannoy, surlann dr;rnda "qok biiyiik bir sehir"den, timanr korumak igin bir diirt kiige kuleden
bahsediyor. Liman, deniz tarafrnda yaprlmrg bir duvarta korunmaktaydr. Bu duvarda kadrrgatarrn
[imana girigi iqin kiiqiik bir gegit vardr. 1475 tarihli 6elibolu tahrir defterinde "Birgoz-i Geibolu"
aynca zikredilmigtir.
Getibotu'nun giiqlij bir kale ve deniz ljssli olmasr ve donanmanrn giigtendirilmesiyle, l. Bayezid,
Bolaz iizerinde tam bir kontrol kuracalrnr ve yabancr gemileri Getibolu'da durdurarak onlan
denetlemeye ve getig iqin iiret iidemeye zortayabitecelini diigiiniiyordu. Fakat Venedik, serbest
geqis hakkr igin savagma kararrndaydr. Miittefiki Macaristan ite birtikte Venedik, bu deniz ijssljni.i
ve 0smanh donanmasrnt yok etmeyi plantamaktaydr". Astrnda 0smanh donanmasr qok giiqtii sayrtmazdr (17 kadrrgal. Bu donanma, ancak Venedik donanmasr denizde otmadrlr zaman, barrndllt
Getibotu iissijnden grkryor, Ege'deki ticaret gemilerine ve Venedik koloniterine satdrrabitiyordu.
0smantr donanmasr, l. Bayezid'in istanbut kugatmasrnda (1394-11*021 Venediktiterin istanbut'a
yardrm getirme girigimterini tehdit etmi_stir. 0smanh'lar 1396'da Sigismund'un, 1399'da Mare;al
Boucicaut'un Getibolu ijnijnden geqigine engel otamadrtar. Osmantrtar'rn Ankara yenitgisinden
(B}t+/1402) sonra Venedik, 6elibotu'yu ete gegirmeyi tasarladr". Emir Siiteyman diineminde 0smanh tehdidi devam ediyordu. Venedik, ticaret gemilerinin Bofaz'dan gegisterinde onlan korumak icin yanlarrnda savag gemileri butundurmak zorunda katdr. 1409'da Emir Slileyman, Anadolu
yakasrnda Lapseki'de, astrnda Anadotu'daki rakipterine kargr bir koruma tedbiri otarak dilglindi.igri Emir Sijleyman hisannr insa ettirdi. Osrnanh sehzadeleri arasrndaki mijcadete devam ederken,
Venedik Bizans'ln Getibotu'yu geri alma umudunu destektedi ve Bolaz'dan serbest geqig hakkt
veren Musa [etebi ite bir antasma yaptr" Fakat 1414'te, Sultan l. Mehmed ite antagmayr yenitemeye
muvaffak otamadr. Gelibotu, Venedik-Osmanll itiskiterinin temel anlasmaztrk konusu halinde idi.
1415'te 6etibotu'da ijslenmis bir Osmanh donanmasr, Ege'deki Venedik kotoniterine satdrrdr!tnda,
amirat Pietro Loredano komutasrndaki Venedik donanmasr, Gelibotu ijnljnde goriind[j ve Limandan qrkan 0smanh donanmasrnr yok etti.29 Mayrs 1t*16l," Makrizi, Venediktiter'in 12 gemi ete gecirdikterinden (Venedik kaynaktarrna giire 14, Dukas'a giire 271 ve 4000 Miistijmanrn iitdurutdu-
32
33
F. Thriet, Regestes, no. 881ve 896.
Thiriet, ll, no. 1o7O,1078.
[anakkate Savaglarr
26
Ta ri hi
gunden sbzediyor". Bu ba;arrya ragmen Venedik, Bo!az'rn kontrotunri tam otarak ete gecirmeyi
bagaramadt. 1419 barrs mijzakereteni suresince Venedik, her seyden cok Gelrbotu'dan serbest
geqig hakkrnr etde etmek ve gecis ucretinden muaf olmak icin caba hancadr. Bizans'tn Venedik'e
testim etti(i Setanik iqin yaprtan Osmantr Venedik Savasr'nda (1t*23-1430), Venedik'in satdrrrlarr
temetde 6etibotu'yu hedef atdr. Sitvestro Mocenigo kumandasrndaki Venedik donanmast ig Iimana
satdrn yaptr, Mocenigo koprij ijzerindeki engeli yrkrp ic [imana girmesine ragrnen geri qekitmek
zorunda katdr Venediktiter''in gayesi 0smantr donanmasrnr bir kez daha yok etmekti Bu donemde,
ll. Murad'rn emriyte Lapseki'deki Emir Suleyman hisarr yrkrtdr. ll. Munad bu katenin, dusman tarafrndan iggat editebiteceginden cekiniyordu
ll. Murad ve amcasr Mustafa aFasrnda taht iqin miicadete srrasrnda, Bizans muzakere
yotuyta Getibolu'yu geri atma umuduna kaprtdr. Fakat ne ll. Murad, ne de Mustafa Anadotu-Rumiti
trafigini kontroI eden bu ijnemti ussu terk etmeye razr otmatrdrr. ll. Mehmed doneminde Venedik
ite 1463-54 klgrnda uzun savag pattakvendiginde, [anakkate Bolazr'ndr birbiri kar;rsrnda Krhdu'lBahrve Kal'a-i Sultanryye (sonratarr [anakkate) adryta iki gijqtij kate ve bir tersane inga editdi.
Ayrtca, istanbu['da, Kadrrga Limanr'nda bir tersane yaprtdr. Bununta beraber 1515'te Hatiq'de
briyuk bir tis ve tersane inga editinceye kadar 6etibotu, imparatorlu!un ba;rtca timanr ve deniz
iissu olmaya devam etti. 6irit Savagr srrasrnda (1645-1569) Venedik donanmasr, [anakkate Bogazr'nr kontroI attrna almaya qahgtr. Bunun ijzerine Bo!az'da Ege Denizi girisinde karsrtrkh Seddu'lbahirve Kun Kalesi(Hakaniyye ve Suttaniyye olarak da bitinir) yaprtdr. Evtiya [etebi'ye gcire, biiylece 6elibolu, eski stratelik cinemini kaybetmig ve bir r;-elhatine getmi;tir.
1l+21'de
Daha sonFaki zamantarda yabancr gemiter istanbut'da kontroI editdikten sonra Akdeniz'e
grkmadan ijnce Getibotu'da tekrar kontrot editiyor ve ancak bir ticaret tezkiresi atrp timandan
ayrrlryorlardr. Yaktagrk 1091/1680'de bu izn'i sefine harcrnrn tutarr 100 kurugtu (bir gtim[.i; kurug
atttntn ijqte ikisi). 1740 tarihti Fransrz kapitutasyonu ite istanbut'da yaprtan kontrotden sonra
gemileri n yen iden Geli bolu'da kontroI ed i lme mecburiyeti ka td rr'r [d r.
940/1533'e kadar Getibotu, Rumeli Beyterbeyligi'ne ait bir sancak merkeziydi. Donanma komutanr otan 6elibolu sancak beyi diger sancak beyteri arasrnda ijzel bir yere sahipti; onun hassr
beyterbeyinin hissrna yaktasmaktaydr. Getibotu Sancak Beytigi geneltikte ma'20[ vezir, beyterbeyi
veya beyterbeyi payeti pagatara veritiyordu. 1533'te Barbaros Hayreddin Pa;a Ceziyir beyterbeyi
ve kapudan pa;a otarak atandr!rnda, Getibotu bu beylerbeyilige dahit editdi Daha sonra Ceziyrr-i
Bahr-i Sefideyaletinin merkezi hatine getdi 1600 tarihti tahrir defterine gure, sanca!rn nahiyete-
ri,6etibotu ve Evrege (birtikte), Limnos, Ta;oz adatart, MatkaFa ve Harata (birtikte), Abri, Kegan,
ipsata ve 6iimritcine idi.
lX. Yrldrnm Bayezid, Bizans, Venedik ve Bolaztar
tahta qrktrgrndan beri Bizans ijzerinde egementigini pekigtirmek arzusunda idi. lV.
Andronik Pateolog'un ogtu Yuannis Paleotog'un Bizans tahtr rizerinde cincetik hakkr otdu!unu
iteri siirUrek, yantna asker katrpistanbut uzerine gonderdi (1390,31 Mart) imparatorV Yuannis
ogtu Manuel'i, s[jrgtin butundu!u Lemnos adasrndan yanrna qagrtdr. $ehirdeki yandagtarlntn
yardrmryta Yuannis;ehre girdi (3 Nisan 1390) (fakat yanrndaki Tijrklerin girmesine izin veritmedi);
Vll. Yuannis adryta Bizans tahtlna otundu; V. Yuannis ve ManueI Yatdrztr Kapr katesine srgtndttar.
Bayezid,
Fatih'e Kadar [anakkate Bogazr
Wu
Bir kez daha Osmanh Sultant, Paleotog hanedanr igindeki taht mricadetesinden yafartanmr; butunuyordu. Vll. Yuannis'in babasl lV. Andronik de Suttan Murad'rn deste!iyte tahta crkmrs ve 6etibotu'yu Tiirktere geri vermigti (1376). Venedik, Yuannis'in tahta Erkrgr ite istanbut'un Ttirktereline
geqebitecegi kaygrsrnr gtisterdi,'.
V. Yuannis ve ogtu Manuet gecikmediler, Rodos gtivatyeterinin yardrmryta
gisrp imparatora
karqt bir basktn yaptrtar, Vll. Yuannis kaqrp Bayezid'in yanlna sr!rndr. Bayezid, ihtiyar V. Yuannis
ite ogtu Manuet'in tekrar Bizans tahtrna oturmalarrna karsl qrkmadr. Kuskusuz ontar, Bayezid'e
her zamandan gok bagrmtr otmayt vaad etmigterdin. Yuannis, Suttanrn haracgtjzarr otarak o!tu,
Manuet'i bir yardrmcr askeri kuvvette Bayezid'in Anadotu seferine gonderdi.
Bayezid (1389-1 402lr, imparatorlugun iki parqasr, Anadotu ve Rumeti anasrnda gidis-getisin
hayati ijnemini daima gozonunde tutuyor, kesin cozumijn istanbut'da Osmantr egementigini kurmak oldu!unu anhyordu. Manuet, babasrnrn otum (1391) haberi ijzer-ine Anadotu'da Bayezid'in
ordusundan kactp Bizans tahtrna otundu. HaracgUzar impanator otarak tekrar'Bayezid'in Anadotu
seferine katrtdr (8 Haziran 1391'de istanbut'dan ayrrtdr). Bayezid 1393'e kadar Anadotu'daki aciI
isterle u!rastt: Kastamonu-Amasya biitgesinde bagkatdrran beyleri itaat attrna atmak veya topraktannt isgaI etmek gerekti, Bayezid'in Anadotu'da isyancrtara karsr ugragr verdigi srrada, Bizans ve
Batkantarda haracgijzar devletler bagrmsrzhk yoluna gitmigterdi;', enerjik bir suttan otarak o, bu
hrristiyan beyterin ba!rmtrhktarrnr pekistirmek, Setanik ve Mora'da Venedik ptanlanrnt ijntemek
ijzere 1393 sonbahartnda Bo!az'r gegti, Hristiyan beyterini Kara-Ferye (Verral'de (Serez,
Serra/de degit)" huzununa gagrrdr. imparator ManueI istanbul'dan, kardegi Theodor Mora'dan
Serez'e getditet (1393 sonbahan, yahut 1393-1394 klgt).Otet<i hanacgijzar Batkan pnensteri, bu
arada Srrp prensi Stefan Lazarevic Kara-Ferye'de hazrr otdutar. Manue[, Bayezid'in hepsini idam
edeceginden korkuyordu". igi kadere brrakrp hepsi Bayezid'in huzuruna qrktrtan, tjtumu bekterken
kurtutusu Tannr'nrn tijtf0 saydrtarn. Uzak dugijnceli bas Vezir [andar'tr Ati, Bayezid'in bu duguncesini ijnlemig. Mora'da cinemti bazr kateteri ete geqirmek amacryta Bayezid, Tesatya'ya dogru hareket etti, Bayezid'in ileri si.irdijgij a!rr koguttarr kabuI etmeyen Manuet, Serez'den si.jratle ayrrtrp
istanbul'a dtjndri; Bayezid, Ati Paga'yr istanbut'a gonderip istekterini tekrarladr, imparator, istanbut ve Bolaz'da sultanrn tam egementigini tanrmalr, kendisi sadece istanbut'da kalmatr idi.
Bayezid cevap atamayrnca ordusuyla istanbut rizerine yurudu, sehri kusattr (1394 bahanr).
Manuet, haracgiizartrkta kendisini ve Bizans'r kurtaramayaca!lnr antadr, ondan sonra tt-im gabata-
rtnr Batt'dan bin hach seferi tahrik etmeye harcadr,
Venedik, Manue['e gehri asta terk etmemesini, Papa ite Hactr hazrrtrgr iqin temasa gegmesini
tavsiye ediyor, yardrm vaadinde butunuyondu. TemnTuz'da [umhuriyet, Bayezid'in Timur ile anlasmaztrk hatinde otdugu mujdesini veriyor, lstanbuI kusatmasr uzerine cjntemter atmakta beraber,
tarafstz gor-unriyor; aracrtrk oneriyor, pafa srkrntrsr icindeki imparatondan Bo(az karststnda
Limnos adasrnr terk etmesini istiyordu. Kusafmanrn basrndan beri ManueI sehirden Venedik'e
veya Limnos adasrna kacmayr, betki Lrmnos adasrna srgrnmayr du;unmekte'' Kusatma altrnda
Manuet, Papa ve Avrupa'daki hukumdartara imdad mektuptarr gonderiyor; Venedik'e Limnos
3s Thiriet, Regestes,l, no.772.
36 Bkz. "Murad 1". DV lA.
3t Bkz, "Baye zid" El2 (H.i.)
,
38 Buna dair mektubunun
gevirisi: Barker,
3e Manuel'in mektubu, ibid,
40 Barker, 1,23-125.
1l-5,
,B
ffim
[anakkate SavaslarrTarihi
adaslnr satmayr iineriyor Ote yandan, Bayezid'in Tuna Butgaristanr'nr iggati (1393), Macar
Krraltntn harekete geqme karart atmasrnda roI oynadr. Krrat, Haclr hazrrtrktanrna basladl. 1394
sonbahartnda istanbut kusatmasr giddettendi. Venedik, Macaristan krratr ite Bayezid'e kar;r
iff ifak gtirtismeterine bastadr (1394 sonbaharr). Hergeye r^a(men Manuel, bir mektubunda.'Sultan'rn eskisi gibi bu kez de eti bos donecegi umudunda.
istanbut tjnijne gelen Bayezid'in "muazzam" ordusu surtar drgrndaki araziyi tamamiyte iggat
effi. Bayezid'in sehre karst itk satdrrrsr basarrtr otmadr" (Kusatmada mancrnrk kuttanrtryor).
Bayezid o zaman atatannln Bunsa ve iznik'te kuttandrklan taktrkte, istanbu['u uzun bir abtuka
altlnda achkta teslime mecbur etmeyi dugundu. Venedik, gehne devamh erzak yetistirmeye catrstr
(bir defastnda 1500 modii, 1 mud yaklagrk yarrm ton) bugday gonderdi). Kugatma 1402'ye dek
slirecektir. 1396 $ubat'rnda Venedik, Bayezid'te temasa geqefek ban; icin aracrtrk onendi ve son
ana kadar bu girisimi saktadr. Bu arada Sultan, Tuna'yr gecerek Macar krratryta birtesen Eftak'e
sefer yapft, Tuna'yr geqti. Eftak voyvodasr Mircea Argeg'te cetin bir sava; vermek zorunda kaldr
(17 Mayrs 1395). 1395 sonbahannda isianbuI kusatmasrnda ciddi bir satdrrr kaydeditiyor. istanbu['un Tijrkter eline dijgece!i kaygtst, Batr'da topyek0n bir Hactr seferi igin qatr;malarr hrztandrrdt've ittifak 1395 $ubat'rnda Buda'da imzatandr. Venedik, Karadeniz'e gcinderitecek donanma iqin
haztrhklara bagladr (1396 Mayrs). Krral Sigismund'un kumandasrndaki Haqtr ordusuna, Ffansrz,
Atman, ingitiz ve Eftak kuvvetleriyte beraber Avrupa'nrn her tarafrndan gtintittuter katrtdr (bu haqtr
ordusu icin abartrh 100 bin rakamr veritir). Venedik, Bayezid'e kargr agrktan savaga katrtmak
istemiyordu*. Sonunda Macaristan'rn rsrarryta Venedik Hactr ordusuyla isbirtigr iqin Ege Denizi'ne
bir donanma giinderdi.
Sigismund, haqh seferini topyekun bir deniz-kara savagr otarak iirgljtteme kararrnda idi, bunun icin Venedik'in kesin rotri ortaya grkarmakta idi. Venedik, Bizans'rn hamisi sayrtryordu",
Manuel de Venedik'e giiveniyordu. Buna ralmen Venedik, Dolu'daki hayati grkartarr (Ege'deki
kotoniterinin giiventi!i ve Kanadeniz ticareti) sebebiyle Bayezid'te itiskilerinde tarafstz gcirtinme
gabasrnr sijrdijrdij. Venedik igin Osmanh ile eski antagmayr teyid etmek, cjzettikle hayati ijnemi olan
Ti.irkiye bugday ihricatrnr gijvence altrna atmak hayati bir sorunduou. feneviz'e getince, Bayezid'in
saldrrgan potitikasr Pera iqin [eneviz'i Venedik'e yaktastrrdr. 1390-1391'de Bayezid'in Batt Anadotu beytikterini iitkesine ilhaki, tjzettikte Anadotu'nun Akdeniz ticaretinde hayati mahrecleri
Ayasotuk (Efesl ve Batat ijzerinde egementigini kurmasr, Venedik'i Sigismund ve Bizans imparato-
ru ite ittifak antagmasrnr imzatamaya ikni etti (5ubat 1396). Hatbuki, bagrndan beri Venedik,
Bizans ile Sultan arasrnda uzta;maya aracrtrk etmeyi tasartamtgtt". Bdytece, Venedik-0smanlr
itigkiteri yeni bir yijnlenme kazandr". Venedik Senatosu karartartnt inceleyen Sitberschmidt'e
giire, Haqtr seferi iqin Venedik deqi[, Macaristan, Fransa ve Bizans ijncetik etmigterdiro.
4r
Cydones'e mektup, Barker, L26-t27.
12 Nicof, Venice,332.
43 O. Haelcki, lJn Empereur,
494-504; Delaville le Rouxl, Lo Fronce en Orient au XlVe sidcle; K. Setton,
Popocy and the Levont,220-245.
44 Nicol, Venice,334irs Sitberschmidt,
52.
45 Silberschmidt, 56-58, 63.
47 Silberschmidt, LOT.
48 Bkz. silberschmidt,
4e Silberschmidt 99.
Fatih'e Kadar fanakkate
Bogazrffi r,
Macar klrattnln Venedik'ten ba;hca bektentisi gu idi: Osmantr'ntn Bolazlarda Anadotu'dan
Rumeti'ye ve Rumeti'den Anadolu'ya geqipini ijntemek, bunun iqin 25 kadrrgaya ihtiyaq vardr, masraf ayda 35-40 bin duka gerekiyordu. Bu istegi ileten Macar sefirine Venedik ditpomasisini agrklayan ;u beyinat ilgingtir: "E!er biz Tijrk iitkesinde gezen ve iyi kar;rtanan tiiccarrmrzr giiz ijnijnde tutmak ve Trirklerte barrg iqinde ya5ayan ve ontarla hiq bir saldrnya ulramayan Ege koloniterimizi dtigiJnseydik, bizim icin yalnrz tehtikeli ve zarartr olabilecek bu haqh girigiminden uzak kalmamlz gerekirdi". Venedik, Bogazlardan Karadeniz'e qegmenin bir sorun otmadr!rnr kabul ediyordu. 6etlbotu'da iislenen 0smanh donanmasrna kar;r 25 kadrrga yeterti giiriitijyordu.
Venedik Senatosu; Fransa, inglitere ve ijbijr hrristiyan devletlerin katrlmasr kesinlestigi takdirde bu ptana katrtacaktarrnt ve Haqtr donanmasrnrn dijrtte birini sa!tryacaktannl elciye aqrkladr'.
Senato, gemilerin Temmuz'da istanbut'da otaca!rnr, Krrat'rn gelmesi rizerine Karadeniz'e hareket
editecegini bitdirdi. Ama bastangrgtan beri Venedik potitikasr, Bizans imparatoru ite Bayazid
arasrnda aracrtrk yaparak Bizans'rn hamisi rotr.inrj risttenmek ve Levant'ta ki durumunu kurtarmak
amacrnr glidriyordu. Venedik'in tizerinde durdu!u baghca hedefterden biri, Bolaz'r kontrol eden
kuzey Ege adalarrndan Tenedos'ta yerlegmekti. Manuet ise bu mesetede, imparatortuk hukukunu
korumak ernetinde idi".
Venedik, bir sefir gtinderip istanbu['un Bayezid etine gecmesine kesintikte giJz yumrnayacalr
hakkrnda imparatora garanti verdi (1395 Mart)". 1395 baharrnda dtjrt (sonra 10) Venedik kadtr-
gasrnrn istanbu['a gonderimesi kanarlagtr. Bu deniz kuvvetinin, Bayezid'e bir gtizda!r otaca!r
umutuyordu. Bu arada Bayezid'e bir elqi heyeti giinderilmesi karartagtr". 0smanh gemiteri 6etibolu'dan harekette Venedik ticaret gemilerine saldrrmrgtr. 6etibotu Bogazr'ndan serbestce ve gi.iventikte geqig, Venedik'in qok tjnem verdigi hayati bir konu idi. Azak ve Trabzon'dan gelen Venedik
tijccar gemiterinin gijventi!i siiz konusu idi. Venedik, [anakkate Bo{azr'ndan serbest gegig ve
Mora'daki rekabet yrizrinden Bayezid ile antasmazhk hatinde idi. Ozette, Venedik bu asamada bir
taraftan Bizans'rn hamitigi rotijnri benimsiyor ve Bayezid ite uztagma dnlor; ijbiir yandan Haqlr
projesine yabancr katmryordu. Nihayet, Bayezid'e etqitik heyeti giindermekten vazgegitdi. Bizans
imparatoru Sigsmund ite Haqh seferi icin anlagma yaprtdr.
Bayezid, Gelibotu'yu berkitip Bogaz'da tam konfrotunu kurmaya kararlr idi (bkz. yukanda Ge-
Iibolu): Getibotu timan istihkimtarrnr yeniden inga ettirmig, donanmasrnt korumak icin denizden
surla qevriti bir ig liman ve [imanr koruyan gijqtii bir kute yaptrrmrgtr. Bu deniz ijssijnde konugtanan 0smanlr donanmasr [anakkate bolazrnda geqigi kontnol attrnda tutacak, gerektiginde Ege'de
Venedik kotonilerini vuracaktr. Bciylece, egemen denizgucri Venedik ite 0smanh devleti arastnda
bin Bogaz sorunu ortaya qrkmr; butunuyordu. Bu bagtamda, istanbut ve Pera tehtikeye girince,
eski rakip [eneviz de Venedik'e yaktastr.
Venedik-teneviz anastnda Tenedos (Bozcaada) ve Bo(aztar igin yaprtmrs btiytlk Savas, thoggra
Savasr (1378-1381) "Getibotu Bo!azr'na egemen otmak icin"" yaprtmts ve sonunda Tenedos'un
bogattrlmasr ve tahkimitrn yrkrtmasr ijzerinde antasmaya varttmtstr. Gorrismeter strastnda Venedik,
savunmastz katan adanrn l. Murad tanafrndan i;gat editebitecegi saklncastnt ortaya atmlgtlr.
so
s1
s2
53
s4
silberschmidt, 104-105.
Silberschmidt, L09.
Silberschmidt 109-110.
Silberschmidt 111-114.
Silberschmidt, L14.
[ana kkate Savasla rr Ta ri hi
30
Getibotu Bo(azt'nda konir'ot, gimdi 0smanlttar tanafrndan Latintere (Venedik, [eneviz ve istanbut'da ticaret kotoniteri otan Fransrz vb ) kar;r kuttanrtabitirdi. Bayezid 6etibotu'yu kuvvette ber-
kitttkten sonra getip geqen gemitenin kontrol iqrn timana yanasmatanr kuratrnr koydu; kar;r geten
gemitere e[ koyuyor, tayfa bir tarafa ayrrtrp mattar gozden gegitiriyor ve bir vengi (nangarral
odenmeden ayntlmalanna izin verilmiyordu. Bu Hristiyantan tarafrndan bir rAsvet,0smantrtar icin
egementikten dogan bir hakir. Venedik, Bayezid'e bir etci heyeti gonder-meye karar verdi. Suttan,
Batr Anadolu'yu iggal ettikten (1390) sonfa, "deniz gizilerinin" Ege'de akrnlara baslamasrna izin
vermtsti. Etcitene verilen tatimatta Venedik Senatosu, evvetce Ege'de Aydrn ve Mentese ite yaprlmrs
otan ticanet andta;matannan' uyulmasrnr istiyordu.
ittifaka dahit otdu. Bayezid, bu adatara Anadotu'dan erzak
ihracrnt yasaktadr. Korsan faatiyetterine (Umur Gazi zamanrndaki gibi) izin verdi. Venedik, bu
durumu fiilen bir savaS olarak atgtlamakta idi.Osmantr ite daima uzlagma halinde otan (1387
0smanlr-[eneviz Anttasmasr) Pera [eneviztiteri, yeni kosuttar kargrsrnda Bizans ite kader birtigi
yapmaya hazrrdr. Bizansla barr; icin anabutucutuk kabut editmedigitaktirde Venedik, bitaraftr!rnr
bir yana brraktp Haqtr ittifakrna katrlma tehdidinde butunuyordu. Sonuqta Venedik'in afabulucutuk potitikasr iftas etti
Ege adatart, Miditti, Sakrzve Rodos
[eneviz Levant deniz imparatortugu, Pera merkez otarak Ege denizinde, Miditti, Sakrz, Tuna
nehri agzrnda Licostomo, gap ihracve ijretim merkezi Yeni-Foqa, Enezve ozettikte iran ipekticareti
[imanr Kefe'yi icine atryor ve genetde, Venedik ve Bizans'a kargr 0smantrtarta dosttuk iqinde butunuyordu, 0smantr ite yakrntrk [eneviz iqin hayatl bir nitetikte idi, Ege adatarr, cjzettikle Pera (Gatata) erzak ikmatini Batr Anadotu'dan saglamakta; itatyan kumassanayii iqin hayationemi otan ipek,
pamuk ve gap hammaddeteri Osmantr kontrolundaki yerterden geliyordu',. feneviztiter gemiterite
Anadotu-Rumiti arasrnda 0smanh kuvvetterini ta;rmada,Onhan zamanrndan beri cjnemti rot oynamakta idi". Fakat Cenova, 1395'te Fransa krratrnrn egementigini tanrdrgrndan Haqtr ittifaktna
sij rui klenm
i;
bu [u n uyordu'u.
Venedik'in Karadeniz'de kotonisi Tana (Azak) ve Tebriz yotuyta iran mattarrnrn vartg noktast
Trabzon'ta ticareti bakrmrndan, Bogazlar'dan serbest ve guventi geqig hayati bir ijnem fastyordu.
Timur'un tahrib etmesinden (Eytijt 1395) sonra Venedik'in Karadeniz'de zengin Tana ficaret merkezi, atrnan cjnlemterte yeniden cantandt',. Tana ite Venedik'in Ege'deki kotoniteri arasrnda ikmal
ve ulagrm soruntarr ijnemini koruyordu. [anakkale'de 0smanlr kontrotunu ktrmak iqin Venedik
savag agamazdr, bu "imkinsrz" giirrituyordu" Niqbotu'da Hactr ordusunun ugradr(r bozgundan
(25 Eytrit 1396) sonra Venedik, Tenedos'u berkitmek geregini herzamandan qok gerekti gortiyordu. Getibotu'da ristenmi; 0smantr donanmastna kar;r senato, derhaI Ege'ye sekiz kadrrga gonderitmesi iqin karaf atdr ve Tenedos'un berkitilmesi iqin [enevizlilerte temasa gegitdi, fakat anlagma
otmadr.
ss
sE
s7
s8
ss
60
Bkz. Zachariadou, Trode and Crusode.
H. inalcrk, Osmanlr imparotorluQunun EkonomikSosyotTorihi,l, gev. H. Berktay, istanbul: Eren, 327-33L.
Qanakkale Bopazr'ndan serbest gegiS, istanbul ve Karadeniz'de ticaretleri itibariyle Ceneviz ve Venedik
igin hayati bir onem tagryordu. XlV. yuzyrlda bu iki Akdeniz deniz gticu iki kez sava5mr5lardrr (1351-1355
ve 1377-L38L). ikinci savaS ozellikle Gelibolu Bo[azr'nr kontrol eden Tenedos (Bozca Ada) iizerinde egemenlik ytizr-inden grktr. Venedik, adanrn Ti.irkler eline gegmesi tehlikesini one siirerek Tenedos'ta yerleSmek ve tahkimat yapmak gerektipini ileri sirrmekte idi: bkz. "Orhan" DV lA.
Silberschmidt, 120-L25.
Silberschmidt, 130Silberschmidt, L35.
Fatih'e Kadar [anakkate Bolazr
W,
Venedik, hactr ordusuyta i;birtigi amacryta 1396 bahannda bir donanmayr doguya gondermi;ti. Venedik iqin Haqh seferinin amacr, Bayezid'in istanbuI kugatmasrna son venmek, Karadeniz'de
itatyantann ticaretini korumak iqin 0smanlr donanmasrnr yok etmek ve "Bolaztardan serbest
geqiSi grivence attrna almaktr". S kadrrgadan otugan Venedik donanmasrnrn Hactr seferi igin giirevi, bolaztarda 0smanh kuvvetleninin Anadotu'dan Rumiti'ne geEmesini ijntemekti; donanma komutant Tommaso Mocenigo'ya veriten tatimatta, "Gelibolu'ya kargr gijventigi sagtamak ijzere" do-
nanma ite bogazdan geEecek, istanbut'a dogru yoluna devam edecekti. Osmanh donanmasrnrn
6etibotu'dan qrkrp Ege adatanna satdrrrsrnr cintemek Venedik'in asrI amacr idi''. imparatorta an[agma sagtamak r.izere Bayezid'e, nerede ise Anadotu veya Rumiti'nde, etgiteri gcindenilecek ve
onunla imparatorafasrnda bang sagtanacak, iki gemi Karadeniz'e gtinderilecek, katan 6 kadrrga
6etibotu Bo!azr'nda devriye gezecekti.
Kaptan Mocenigo'ya, bu zaman iqinde Turkterte savaga tutugmaktan kaqrnmasr, Bayezid'e
gonderiten sefirteri atrp Haziran ortalarrnda donmek ijzere hareketi emreditmistir.Ozette, Macaristan yanrnda Venedik'in Haqtr seferine faat bigimde katrtmakta tereddudri antagrtmaktadrr. itkin,
Ege'deki kotonilerinin gljventigi onde getiyordu. Siniyen Venedik, Dalmaqya'da Macaristan ite
qekigme hatinde idi. Etqiter, Bayezid'in barrs koguttanrnr imparatora bitdirecekler,0smantr ite bir
deniz savagtnt afzu edilmemekte beraber,Osmanh gemiteri saldrrrrsa sava;a girip girmemesi
kaptantn oyuna brrakrtmrstr. Bu arada Manuet'in Macar krratr yanrndaki etgisi, Venedik'e getdi;
efendisinin savag gemileri hazrrladrgrnr bitdirdi. Binay sonra da Macar elgiteri Venedik'e ula;tt ve
Macar-Bizans ittifakrndan stjz edip Venedik'ten ittifak igin vaadterinin yerine getiritmesini istedi.
Tedbirti Senato, Franstz ve ingitiztenin ittifaka katrtcirgrnr gtlrmeden, kesin bir yanlt veritemeyecegini aqrktadr. Ancak donanmanrn Haziran'dan sonra da doguda katabitecegi kabut editdi. Macar
krratr, Haziran'sonlarrnda istanbut'da haztr olmayt umuyordu.
Bayezid, trim Tijrkmen beyteri gibi Bizans gehirteriniteslime zortamak igin bitinen birtaktiqe
bagvurmustu: istanbutiasesi icin,0smantr topraktarrndan geten hububata muhtaqtt; gehri abluka
attrnda tutan suttan sevkiyata son venmisti. Hatkrn baskrsryta imparatorun istekterine boyun
egecegini umuyordu. 1396'da Venedik, gonderdigi gemiterte gehr'e ijnemli miktarda peksimet
getirdi
'1396 Mart'rnda 10 gemitik donanma Venedik'ten Bizans etgisi ite
birtikte hareket etti. Donanmantn stratejisi gimditamarnen degigmig butunuyordu. Yeni tatimata gcire, kaptan Mocenigo, itkin
Bayezid ite gilrrigme yerine imparatorta butusacak ve onun ptinrna uyacagrnr bitdirecek, donanmantn Bayezid'e korku vermek igin gonder'itdigini betirtecekti. Yeni talimatta Mocenigo'nun Getibotu bogaztnt geqip hububatr istanbut hatkrna er'istirmesi oncetikle emreditiyor, Bayezid ite gcirusmeden soz editmiyordu. Donanma, Suttan'rn koydugu kunata gcire Getibotu'da durmayacak, bir
an once istanbut'a varacaktr. Boytece, Suttan Venedik'in Bizans't destekteme karantnda otdugunu
idi
Hersey, Venedik'in Hactr ittifakrna katilma karartnt gostermekte idi". Venedik,
Datmacya'da Skutari (lgkodra)'yr isgat edenek (Nisan 1396), Hactr ittifakrna katrtmanrn bedetini
almrs butunuyordu.
gormeti
Mocenigo, evveti Eqe'de, vansa Turk korsantantntn kotonitere aktntartnt ijnteyecek; sonra tum
donanma ite istanbut'a haneket edecekti. Fakat Venedik herhatde acrkca hactrtartn miittefiki
gorunumunden kacrnryondu; bu da Bayezid'e bir- gosteri idi Sigismund'un Haziran'da istanbu['da
51
62
Nicol, The Last,336.
Silberschmidt, 155.
3,
mH
[anakkate Sava;tan Tarihi
olaca!r dti5iintiltiyordu, fakat Franstz ve ingiliz birlikterinin gecikmesi ptinda degi;iktik gerektirdi. Ptina giire imparatorun ve Bizans'rn donattrklarr liq kadrrga ite Venedik'in B kadrrgasr Canakkate bolaztnda devriye gezip Bayezid'in, kuvvetlerini Anadolu'dan Rumili'ne gegirmesine kargr
koyacaklardr. Gerekirse, Mocenigo karaya asker gkarabiteceKi. Karada Macar kuvvetteriyte igbirtigi halinde 6etibolu ve Setinik'in zaptr planlanmrstr. Venedik donanmasryta i5birtigi sayesinde
Bizans ve Macaristan, hach seferinden bi.iyiik karangtar umuyoftardr. Bayezid'in imparatorlu!una
bir ijtijm darbesi vurulacaktr. Venedik senatosu, bu kertede bir harekit plinrnr tasvib etmedi.
Donanmanrn harekitr hedefi Bolazlar ve Marmara denizi otmatr idi.
Mocenigo, Karadeniz'den gelecek Venedik ticaret gemiterini himaye icin istanbut'da bektemek
zorunda katdr. Kendisine Karadeniz'e grkmamasr emr editmi;ti. Bayezid, geqig noktasr Gelibotu'da
kuvvetlerinitakviye lte megguldii, bu kuwetterle aynt zamanda Hristiyan kadrrgalanntn serbestce
geqisini iinteyebilirdi". "Bayezid, her tarafta son derece duyarh ve hedefinin ne otdu!unu iyi
anlayan bir stratejist gibi hareket ediyordu*." istanbut'u teslime zorlamak icin tijm zahire sevkiyatrnr durdurmugtu. Bu ambargo yiiziinden Ege'deki Venedik kolonileri (6irit, Mora'da Koron ve
Modon), aghk iehtikesiyle kargr karsrya idi Bayezid'in istanbul'a ve kolonitere zahire yardrmrna
kargr ijnlemleri, Venedik'i endigetendiriyordu". Haqh ordusunun Nigbotu'da bozguna u$ramasr
britijn ptinlan suya diigiirdii*.
Amirat'in Ege'de deniz ijssii, Tenedos idi; zaman zaman [anakkale'de giirilnliyor, fakat 0smanh kuvvetterince bir taciz hareketiyle karyrtagmryordu. Kontrol alanr Tenedos'fan Setanik'e kadar
genigtetitmi;ti. Getibolu'yu berkitmek ve orada devamh bir donanma butundurmakla beraber,
Bayezi d'i n ta m kontrolu sa I laya mad l{l a nla;r lryor.
X. Nilbolu Savagr (25 Eytiil, 13961
Nigbotu iinijndeki bozgun (25 Eytijt 1396) akabinde Tuna yoluyta Karadeniz'e kagabilen
Sigismund, orada bektiyen bir Rodos gemisine sr!rnmrg;" istanbu['da bir Venedik gemisine binmig,
Rodos-Modon ijzerinden Zara'da karaya grkmrg ve yurduna kavu;mu-stu. Bolaz'da esir edilmeden
gegmesi giisterir ki, Bayezid Bo[az'r fam kontrolu altrna gegirememigti. Getibotu ijniinden geqerken Bayezid kryrya Hristiyan esirleri dizmi;, "esirler, krrala kendilerini getip kurtarmaslnt" haykrrmrgtar. 6etibolu'da lislenen 0smantr donanmasr zaman zaman grkrp Ege'de Hristiyan kolonilerine satdrrryordu. Mocenigo, 2 Eyliil'de B kadrrga ile istanbul iiniine gelmisi, btiylece istanbul ve
Pera'nrn denizden enak almasr ve dayanmasr mUmkiin otmu;tu. Venedik donanmasrntn varh!tntn,
istanbut ve Pera icin gerqekten bir destek otdulu bir Pera belgesinde ifade editmistir'.
63
I
64
65
66
m
{
tl
rbad.
ibad., 158.
Nifbolu Sava5r iizerinde bkz. Delaville Le Roulx, A.5. Atrya'nrn eserleri, ayrrca N. Jorga, "La politique
vdnitienne dans les eaux de la Mer Noire', Academie, Bulletin de la section historique, flo. 2-4; C.
Manfroni "La battaglia di Gallipoli e la politica Veneto-Turca, t381-L42A', Atenes Veneto, XXV-2 (19O2);
K.
{
Setton, The Papocy ond the Levont.
Literat0rde Tuna apzrnda bekleyen bir Venedik gemisine srfrndrfir iddiasrnr Silberschmidt (159] diizeltir,
il
:1
Silberschmidt, 158.
qi.inki.i der, Senato amirale Karadeniz e grkma emri gdndermemi5ti.
58
69
aviffe, Lo Frsnce,288.
Pera'dan 2E Ekim 1396 tarihli belge: Silberschmidt, 160.
Def
Fatih'e Kadar [anakkate Bogazr
WT
Venedik stratejisi, Tenedos'u ete geqirip tam kontnol attrna almak, tahkim etmek, lmparatorun
ve Cenevizin Bayezid'te bir antagma yapmasrnr engettemek,Osrnantr donanmastnrn 6etibotu ilssunden crkrp Ege Denizi'nde Venedik kolonilerine kargr akrnlarrnr cintemek ve Mora'daki yeni
kazanqtarrn (Argos ve Nauption) korumaktr". Nigbotu zaferi (1396) akabinde Suttan Manuet'den
istanbut'un testimini istedi. Az sonra Bogaz'da buyuk bir hisann (6uzetce-Hisar, Anadotu Hisarr)
ingastnr gijnduler". Hisar hem Bogaz'dan geqi;i guvence altrna atacak, hem de istanbul kusatmastnda bir us gcirevi yapacaktr.
ki,;ehrin kara ite bagBu abtukada Turk gemiteri de rol atmrglardr;
0smantr kuvvetteri Bizans ile Pera'yr o kadarsrkr abluka attrna almrgtr
lantrsr kesitmig, karadan iagesi imkinr kalmamrgtr.
Sitberschmidt" denizden Tijrk abtukastnrn Haliq'e kadar itertemis otabitecegini dtjgunuyor. Eytrit
1395'da Turkterin Pera'yr kugatmada otduktarrna dair bir kayrtvardrr, bu kuvvetler Bayezid tanafrndan Nigbolu seferi icin geni cekitmis',. Senato, bozgun haberi ijzerine imparator Manue['in
umutsuztuk icine drigmemesi ve tatihsiz bir'karar atmamasr icin Mocenigo'ya yeni tatimat gonderiyor 1397 basrnda Mocenigo, hata Levanf'fa idi. Nihayet, Pera'ntn savunmasrz kalmamasr icin
Mocenigo'ya 2 kadrfgayr doguda brrakma emri gondenitdi".
Nigbotu bozgunu uzerine Bizans imparatonu ManueI butun umudunu kaybetti ve istanbul'u
brrakrp gehri Venedik himayesine terketmeyi onerdi. Venedik onu bundan vazgegirdi ve Suttan ite
antagma yapmastnr, fakat giinijgmeterde kendi etqiteninin hazrr bulunmaslnr istedi.
Nigbotu zaferinden sonra suttan Bo!azr'r Yoros'dan" (Anadotu Kavagr tepede btjyuk kate)
gegti. Bizans'tn $ite katesini testirn atdr". Bufsa'ya vardr. Bayezid o zaman, istanbut Bogazt'ndan
serbest gecisi ve istanbut kusatmasrnr gijvence attrna almak iqin Anadotu sahitinde bir kate yapma
kararr vendi. 0smanlr riviyetinde", Bayezid'in Kara-Ferye'de(?) otunup "ddrt yana aktncttar satup
yakrp yrkmast", Nigbotu savagrndan (1396) sonra zikreditmigtir. Bizans ve Batr kaynaktarrna gijne
Suttantn Kara-Ferye'de ikameti 1393-1394 krgrndadrr'o.6uzetce - Hisar (Anadotu Hisant) ktsa
zamanda yaprtmrgtrr, akabinde "istanbut Tekvuruna (ll. Manuet) adam satrp eyitti: istanbut bize
genek otdu, bosatt ver; yoksa vaktune hazrr ot, u; vardrm, dedi, Tekvur bu haberi igidup fi't-h6tetqi
gonderip harica ita'atedup hunkara tazarru'it edup gok yatvanrcak Suttan Bayezid dahi got
vechite nizr otdu kim istanbut'un iginde Hrjnkirrn kadrsr oturup bir mristuman mahallesi ve bir
mescid ota ve her yrtda on bin ftori dahi harac veneter ve bu tarik tizere suth otundu. Andan Hunkir buyurdu: Tarakcr Yenicesi (Tanaklr)'nin hisarr (ve Giiynuk) hatkrnr koyijyte sunup istanbut'a
getirditer, biryerinde mustuman mahattesi krtrp ve ontasrnda bin mescid yapdrnup ve bir kadt nasb
otundu. Ernr-i ger'iri oturdu. Sonra Bayezid Hana Timurviktast ottcakTekvur oI mahatteyi bozup
mescidi yrkdr, gimdi dahi o[ hatkdan vardrr, (Agpz 61 Bib: gimdiki demde ol hatkdan TekfunDagr'nda bin kiiy vandrr,6oynuktu derter) antarrn nestine Goynuktu derter. Bu vikt'a Hicretin
yediyuz doksan sekisinde (16 tkim-5 Eytut 1396) vaki' otdu".
10
7t
72
73
t4
75
t6
7t
ts
Nicol, Byzantium and Venice,336.
Nicol, Venice,337.
Silberschmidt, 162,
Silberschmidt, 163,
Silberschm idr, 177
Ne5ri'yi yayrnlayanlarda l,328: "yurUsuye" (?).
Bo[az'rn a5aIr krsmrndan gegmeyi tehlikeli bulmu5 olabilir; istanbul Bofazrndan guvenli gegit o zaman
Yoros-$ile olmalr.
ASpz. 62. Bab; Ne5ri, l, 330.
Barker, 114.
,
3,,WM[a
na kka te Sava qla rr Ta ri h i
Bozguna ragmen Sigismund, intikam igin hemen yeni bir Haqlr seferi hazrrtamaktan soz etmekte idi". Venedik qekingen davrandt, Krat'a arfrk grivenitmiyordu.Manuel ve Pera [enevizliteri,
Sigismund ve Venedik'in kargr koymatarrna ragmen Bayezid'e, gcirijgmeye hazrr olduktarrnr bitdir-
diter. Bayezid, istanbut kugatmasrnr giddettendirerek imparatora ders vermek istedi. istanbut'un
hemen kargtsrnda Sitivri katesi i;gat editdi. Venedik, Yunanistan'da zengin Argos katesinden
kovuldu. Serenrssrna, Bayezid'e kargr her tarafta topyek0n bir mricadeteyi du;unmeye bagtadr,
tjzettikte "Bolaztar mUttef ik hristiyan kuvvetlerince ete geciritmeli idi'0."
Bayezid'in, Nigbotu zaferinden sonra Hactrtara katrtmr; otan Bizans ve Venedik uzerine yuktenmesi bektenirdi. "Bogaztar mesetesi gijnijn meselesi idi.6emiterin Bogaztarda serbest gegigini
sagtamak icin Venedik'in gerekti ijntemleri almasrnr herkes haktr gormeti idi''." 1396-1397 krgrnda
fenova'ya bir etgitik heyeii gonderildi ve Tenedos adasrnrn Venedik tarafrndan i;gati ve istihkim-
tarta berkitilmesi iqin antayr; bektendi. Nigbotu bozgunundan sonra yeni ko;uttar dotayrsite
fenova'nrn bu isiegi kabut edecegi umuluyordu, Bu, Bizans igin de yararh olacaktr. Etqiye verilen
tatimatta, "denizterde Ti.irk etkintiginin artmrg butunmasrBZ ve Getibolu'nun kuvvette berkititmig
otmasr" Tenedos'da onlem alrnmasrnr gerekti krtmaktadrr, denmektedir.Ote yandan, Bizans ve
Pera [enevizliteri, Bayezid'e kargr dijgmanca bir tavrr almayr otanaksrz gcirdr]ter ve Suttan'ta bans
goruigmeterine ba;tadr[a r.
0zettemek gerekirse, Tijrklerce 6etibotu Bolazr'nrn berkitilmesi, gegigin kontrotu iddiasrna
kar;r Bolaztarrn serbesttigi sorunu, 1390-1396 dcineminde utustararasr bir sorun otarak ortaya
qrkmrg butunuyordu. Bo!az'rn iki tarafrnda egementik sahibi otarak ve Anadotu-Rumiti arastnda
gidig-getig gijventigini gijvence attrna atma geregi dotayrsite, 0smantr kendini haktr gtirriyor, Getibotu'yu berkitiyor ve yabancr gemiterin Gelibolu'ya ugfayrp izin atma mecburiyetini koyuyordu.
Buna kargr Bizans ite iti;kisi, Karadeniz'de kotoniteri ve hayati ticari itigkiteni butunan Ceneviz ve
Venedik, geqigterin serbest otmasr noktasrnda israr ediyortardr, 1390'larda, buna ek otarak Bizans devtetinin vartr!r ve ba!rmsrztr!r, Hristiyan Avrupa tarafrndan benimsenmi;ti,Osmantr suttanr ise, imparatortugun Anadotu-Rumili parqalan arasrnda guventi geqigi, hayati bir sorun otarak
1394'de Kara-Ferye toptantrsrnda agrkca ortaya atmrg, red cevabr uzerine getip istanbut'u ku;atmrgtl. Bu durum kargrsrnda Bizans, konuyu Avrupa'da uluslararast ptatforma tagrmrg, Avrupa
ayaktanmlF, 1396 haqtr seferinde iki gijrijg qarprSmr;, sava$r kazanan suttan Bayezid Bizans'a yeni
kogultarr kabut ettirmigti (Kadr ve Turk mahattesi). Btiylece, Bo!azlar ve istanbuI sorunu, bir bijFakat Timur istillg, Fetret
ve Avrupadan yeni Hagtr seferteri dotayrsite bu qcizijm;ekti FStih'e kadar (1453) ertelenmistir.
tijn otarak 0smanh suttanr taraflndan bir qiizrime giitijri.jtmek istendi.
Venedik, Nigbotu'dan sonra Bogazlar ve istanbut iizerinde 0smantr qtkarrna gerqektegen qtizumu kabuI etmedi; Hattr propagandasrna devam etti, feodaI Fransa'yt harekete geqinmeyi
(Boucicaut seferi) bagardr; 1397-1399 dcjneminde Bogaztar biitgesinde 0smantr'ya kargt bir stra
deniz harekatr gorij tdij.
Nigbotu Hagtr satdrrrsrndan sonra Bayezid istekterini israrta yenitedi ve istanbut abtukasrnr
srirdurdu. 1397 baharrnda Venedik Karadeniz [imantartndan qok miktarda bugday getirdi, bu
yardrm Bizans direncini griqtendirdi.Ote yandan, Pera [eneviztiteri etkin bir direnc gosteriyordu.
7s Silberschmidt,
80 Silberschmidt,
81
82
168.
170.
Sifberschmidt, L7L.
Mentege Aydrn, Saruhan donanmalarr 1390'da Osmanlt hizmetine girmi5lerdi.
Fatih'e Kadar [anakkate Bogazr
ffi
r,
Bu koguttar kargrstnda, 1397'de Bayezid bir ategkese razr otmug giirrinijyor ve kugatmada bir
gevteme tahmin editiyor. Gtjz tanrgt ttavijo, 0smanlr kugatmasrnrn o kadar etkin olmadrlrn kanrstnda". Hakikatte Bayezid o tarihte, Anadotu'da Karamanogtu Atieddin'e karg hareket etmek
zoFunda katmrgtr (Karaman-Bizans itigki hatinde idi). Karamano!tu'nu idam etmig, utkesine ilhak
etmigtir (1397 sonbaharr). 1397'den sonra istanbut abtukasr devam etti. Bu arada Venedik,
Bayezid'e etEi gi5ndenerek (Haziran 1398) barrg girigimde bulundu. 1397 Nisan'rnda Senato,
Manuet'den gehri terk etmek isterse, istanbut'u Venedik'in etine brrakmasr ve lmbros (imroz) ve
Limnos (Limni) adatarrnr Venedik'e testim etmesini istedi*. t)te yandan, Sigismund yeni bir Haqtr
ordusunu bagrna geEecegini itan ediyordu. Karaman seferi akabinde 1398 yazrnda suttan 6etibolu'dan donanmayr gondererek kugatmayr ;iddettendirmig, istanbut'un dugmek ijzene otdugunu
drigrinen Venedik Senatosu, Korfez Kaptanr'na istanbut savunmasrna katrtma emni vermigtir".
Manuet, ;imdi kurtulugu ancak Batr'dan yeni bir Hagh seferine bagtryordu. Bu amaqla Avrupa'ya
hareket etti. Mora'da aitesi ve karde;i iqin Venedik topraktanna sr!rnma tatebinde butundu".
Umutsuztuk iqinde butunan imparator Manuet, Venedik'e istanbut'u getip iggat etmesini
onermigti. Venedik, gijqtri 0smantr devtetiyte do!rudan dogruya kargr kargrya getmenin tehtikele-
rini hesab ederek tineriyi kesin bir ditte reddetti". Venedik'te, istanbu['un ve Pera'ntn daha o
zaman Turktere teslim otdugu sciytentisi yayrtmr;tr". Bayezid'e direnmesi iqin imparatora
cesattendirici vaadterde butunutdu. Venedik'in 20 kadrrgadan otugan bir donanmast, harekit
ljssu Agriboz adasrnda konugtanacaktr. Donanma 1397'de doguya dogru yetken aqtr.
Venedik bir yandan Manuet'i Osmantr'ya kargr direnmeye tegvik ederken, ijbijr yandan dogrudan suttan ite gorugmetere bagladr. Bizans ve Pera'nrn Bayezid'te anta;ma yapmastnt ijnlemek,
ontan yalnrz ve desteksiz brrakmamak di.igi,jnijtiiyordu. Bayezid ("Baysitus bey
magnus
admiratus") ite diptomatik gijrijgmeterde etgitere tam yetki veritdi: Bizans ve Pera'nrn guventig
sorunu yanrnda Venedik, yeni ete geqiriten Argos, Nauption, Atina, Drac, Scutari (l;kodra) konutarrnda da Bayezid'den gijvence sagtamaya gatrgacaktardr. Ege Denizi'nde Ttjrk korsan gemiterinin
faatiyeti yine iki taraf arasrnda gtirijgijtecek soruntar arasrnda idi. Etgitere veriten tatimatta, bu
konuda suttandan grivence a[rnrrsa, Bogaztar ve Marmara'ntn Osmantt donanmaslntn kontrotuna
brrakrtaca!r vaad editiyordu. Venedik bu konutarda suttandan sagtayabitdikteri kazangtan kargrtr!rnda, zaten kaybotmug bir konuda, Bizans'rn kurtarrtmasr davasrndan vaz geqebitirdi.
Venedik'te, Bizans feda editirse istanbut'u ete geqiren Suttan ijteki konutarda Venedik'e guq-
tijk qrkarmaz umudu vardl".
Gercek yardrm Fransa'dan getdi. Nigbotu'da esir drlgmijg biri, MaregaI Boucicaut iki katyonda
1200 kigitik bir kuvvetle istanbu['a hareket etti (26 Haziran, 1399) Yotda kendisine Venedik,
Genova, Rodos ve Miditti'den bagka kuvveiter kairtdr, Hactt donanmast Tenedos'ta toptandt ve
Bogazr geqtp istanbut'a varmak icin hareket etti. istanbut'da sevincte kargrtandr. Hactr kuvveti
istanbutetrafrndaki Turk kuvvetterini bertanaf edip izmit uzerine yurudu, sahilde Turkter elindeki kasabatara satdrrdr. Manuet'in tarihcisi Barker'e gore, bu har'ekat "yuzeyset degende geqici bir
83
84
8s
86
87
88
8s
Barker 148, not.40.
Barker, 146.
Barker, L49.
Barker, 170.
Silberschmidt, 176.
Silberschmidt, 178.
Silberschmidt, LSl.
,u'#ffi
[anakkate Savastarr Tarihi
aktn" otmakfan ileni gitmedi"'. Boucicaut, daha buyuk bir Hactr ordusu rcin Manuet'e, Fransrz krratr
yantna gitmesini tavsiye etti 0na, Fransrz Krrahnrn ba(rrntrtrgrnr kabuI etmesi oner'itmis (Aratrk
10). Aratrk 1399'da Manuet, lsianbut'da yerine yegeni Vll. Yuarrnis Paleolog'u brraktr, aitesini
yantna atrp Boucicaut i[e beraber Avrupa'ya hareket etti,'. Manue[, Venedik ve Mitan0'dan sonra
Paris ve Londra'yr ziyaret etti. Her gittigi yerde Dogu Roma imparatoru, merasimte karsrtandr.
Fakat Manuet, vaadterden birsey ctkmayacagrnr antad * 29 0cak 14A2'de Timur- tehtikesi betir-ince
Venedik kendisine acete lstanbut'a donmesi tavsiyesinde bulundu.
lmparator Avrupa'da uzun sunen ikametinde bir sar'aydan btekine kosarken istanbut'da Patrik Kiev Rus metropolitenine yardrm istedegi mektubunda durumu soyte tasvir etmekte: KutsaI
Basiteus Fnank diyanrnta lstanbul ve Hristiyanlar icin yardrm ve asker-i ittrfak saglamak icin gitti,
du;manrmrz (Bayezid) onadakr hukumdartanrn ittifakrnl ve gehnimizi korumak iqin Fnenk diyarrnda
asker ioptamakta otdugunu isidince bize kargr krzgrn harekete geqti. $imdi bizler- hen zamandan
ziyade yardtmtartnrza muhtacrz". Bu arada Bayezid, Manuet yerine istanbut savunmastnr uzenine
atmts butunan Vll. Yuannis'e qekici oneriler gonderip Sehri testim etmesini umuyondu. Venedik,
Yuannis'i destek sozu vefiyor", Bayezid'in kuvvetlerine karsr harekete geqmeye hazrtanryordu.
1402 $ubat'rnda Senafo, Ege'de Rodos sovatyelenini Sakrz [eneviztiteri ve Arkipetago Dukij ite
Bayezid'e karsr itiifak goru;meterine basladr.
Bayezid Edirne'den Vll. Yuannis'e (ManueI sehrin savunmasrnr ona brrakmr;tr) gehri teslim
etmesini isiiyor, gu uttimatomu veriyor: "Ben Manuet'in istanbut'dan aynlmastnr senin iqin degit,
kendrm igin sagtadrm. Sayet dostumuz otmayr arzu ediyorsan, oradan ceki[, sana istedigin eyaleti
verinim. Peygamberim;ahidim otsun ki, kimseye aman verrniyecek, herkesi mahvedece!im" diyor-
du". ispanyot etqisi Ruy ttavijo 1403-1406'da yazdrgr sefiretname'de diyor ki, Manuet donugie
yegeni Yuannis'in Bayezid ite gizti bir anta;ma yaptrgrnr isidince krjplere binmi;". Bayezid ona
Setinik vatitigini onermig (Setanik 1387'den beri 0smantrtarrn eIinde)". Manuet, Avrupa'dan donriste onu Limnos adasrna srlrgun gonderdi (Yuannis, ol. 1408 Eytut).
Bayezid'in basktsr kargrsrnda Venedik Senatosu istanbut'a aciten yardrm karan atdr. Fransrz
ve ingittere'nin harekete geqece(i hakkrnda haberter bu kararda etkiti oldu". 1401 A!ustos'unda
6etibolu'da hareket eden birTrirk donanmast Venedik donanrnasrnrn yotunu kesti. Bayezid biran
tjnce istanbut ablukasrnr bif sonuca vardrrmak istiyordu, qunkri Dogu'da Timur tehdidi artmrstr.
90
91
92
93
94
v5
96
tt
Barker, 163.
Manuel bu seyahatinde yazdrfr mektuplar, Barker'de ozetleri, 395-439.
Barker, 185, 193.
Barker Eevirisi, 202-203.
Barker, 204.
Doukas ve Pseudo-Spharantzes'e gore Vll. Yuannis Bayezid'le bir anla5ma yapmrs: Barker, 2O5, not.7,
bunu mumkun gormez, ote taraftan Venedik Senatosu, Yuannis'e "bo5 vaadler" yaptrgrnr kaydetmi5tir.
Nicol, The Last,32L.
Rumlarrn Selinik'i 1391 veya 1394'de geri aldrklarrna dair rivayetler ispat edilememi5tir. Bayezid'in
Selanik'e 6zel bagrqlarda bulundufuna dair kayrtlarvar (Nicol,The Lost,32L). Osmanlr sultanrSehrin kendi memurlarr altrnda idare edilmesine izin vermi5; bunu 1387'de 5ehrin ahdndme ile Qandarlr Halil'e teslim oldufiu zaman kabul edilmig olmasr kugkusuz. Bu haberi veren Peskopos lsidore Glabas, gehirde
Hristiyan gocuklarrn Yenigeri ocagr iEin toplandrfrnr kaydeder. Ancak ].403'te Suleyman Qelebi zamantnda
Selinik resmen Rumlara geri verildi.
Barker, 206.
Fatih'e Kadar tanakkale Bogazr
Wil
Timur lthantrtar'rn virisi otmak iddiasrnda idi". Anadotu'da kendisine st!tnmts beyterin kendi
himaye ve egementigini tanrmrg olduktarrnr ileri sijrerek Bayezid'i tehdit etmekte idi. Bayezid ise,
kendisinin Selquktu suttantarrn hatefi, "Sultanu'r R0m" otdu!unun iteri srinefek'" tijm Anadotu'da
hSkimiyet iddiasrnda idi, Bayezid 1398'de Sivas suttanr Kadr Burhaneddin'i bertaraf edip i.jtkesini
ve Memtuktenden Matatya biitgesini atmrgtr. Ertesi sene Hindistan sefeninden donen Timur, Anadotu'ya girdi, Sivas'r ve Matatya'yr atdr. Bayezid'i hakaret dotu mektuptarta tehdit etti.
Haqtr projesinden haber getmeyince, istanbut'da Vll. Yuanis Bayezid'te gizti pazartrktara gir'-
mi; gciruinriyor. Bir rivayete gore 1401'de''' istanbut hatkr Bayezid'e seqkinterden otugan bu heyet
a!rr kosuilar hatkr ve Patriki Bayezid ite bin antagmaya gotijrmiis olmatr. Setinik misiti gozonunde idi. 1407'de Patnik Matthaios bir vaazrnda kugatma
hakkrnda itginq bitgiter sagtamakta'u,, demektedin ki "attr yrtdrr kugatma attrnda aqtrk, aratrkstz
sava$, tehtike iqinde, dosttarrmrz akrabatarrmrz esir atrnryor, bolaztanryor... Bu nedente bunca
kcttritrlgun nedenini gozden geqirmek zorundayrz, bir zamantar bir cennet otan bu utu kentin eski
giizetlikteri gitmig, bir harabe onun yerini atmrgtrr... bunun nedeni bir sunu gunahlarrmrz yuzunden Yrice Tannntn sonsuz sevgisi hiddete donmugtur. Attah korkusu katmadr (hertuntu gunah ve
cinayet isleniyor). Yatnrz krtrq bizim canrmrzt atmakla katmryor, korkunc bir kugatma, son derece
aomaslz bir agtrk buntarr hep gunahtarrmrz yrizijnden qekiyoruz, topraktanmtztn nimetinden
mahrum otduk ..... birbirimize karsr sevgiyi unuttuk...... qogumuzun dikkatinden kaqmamrgtrr ki, ben
de ne kadar haksrz yere iftiraya ugradrm...... beni haksrz yefe suqladrtar, fakat gimdi, benim haneket tarzrmr kcjtulemekten ibaret esas konuya gelirsek, bunu sus getersek bu yatnrz benim degit
Tanrrnrn kitisesinin tahribine sebep otabitir.0yte iddia olunuyorki ben Emir (Amiras)'a birisini
giindermigim, Utu gehir (istanbut) zapt otundu!u takdirde kendi guventigim hakkrnda tertip
atmrsrm. Bu bence isa Peygamberin kendisine agrkca hiyanetten baska bir gey degitdin ve kendi
griventigi igin dinsizterin gehri atmatarrnr tesvikte butunan, boytece hemgeriteri son derece umutsuzluk icine atan biri acrkca hiyanef iqindedin". Bijtijn bu sugtamalar arkastnda bir gergek otmaltdrr. Patrik, Matthaios ku;kusuz Selanik'in testimden sonraki durumunu goz onunde tutarak
0smanh idaresinde kendi durumunda bir degi;iktik otmayacagrna inanmrg otmatr. Hatrrtamak
gerekir ki, kenditiginden teslim otan gehirtere Osmantrtar bir ahdnime vererek hatkrn can ve maI
griventigive dinteriniserbestce icra etmeteni hususunda Tanrr cintjnde yeminte garanti verirve bu
soze din? bir sadakat gtisterirterdi Set6nik bu bigimde 'ahdnane ile testim attndt, Setiniktiter
gehri vezir Hayreddin'e testim ettikteri zaman (uzun abtuka 1383-1387) o zaman orada vati olan
Manuet'i destektemediler ve ManueI deniz yotuyta kaqmak zorunda katdt"'. Sehri terk eden dini
adamtarr geri dijndr-iler, hersey eskisi gibi cereyan etti Kuskusuz 1401'de Patrik Matthaios bu
durumdan haberdar idi. Kendisine kargr yonettiten ihanet sugtamast sebepsiz otmmatt, sehir
dugtugu takdirde onun Bayezid'den Patriktik icin guvence istemis otmast tabiidir. Aynt konu,
istanbutfetheditdigi zaman Fatih'in baspeskopos Scholarios'u Pattik aiamaslnda gorutecektir
giJnder'mig. Abtukantn neden otdugu
99
Timur, Barlas kabilesinden Karagar soyundan iner, Karagar, Barlaslardan bir emirdir, Cengiz soyundan
deIildir. Barlas veya Barulas kabilesi Turkle5mi5 Mogol kabilelerindendir (Barthold, Orto Asya Tilrk Torihi
100
101
102
103
Hokkrndo Dersler, istanbul L927).
Bu iddia Osman Gazi'ye atfolunur.
Barker, 2O7, not 1,4.
Barker, 207.
Ayrrntrlar, Barker, 59-61, 446-456.
38
[ana kkate Savastarr
Ta
rihi
0smanlr beyinin himayesi attrnda sayrtan Vll. Yuannis'in Sultan'ta anlagrp gehri testim edecegine dair soytentiter atmr; yurijmri;tti'ou. Yuannis'in, evvetce drjgunutdLigii gibi, sehre bir kadr
yertegtiritmesine ve Sitivri (hisarr) dahit isianbut etrafrndaki topraktarr vermeye razt otarak
Bayezid'[e anta;trgr hakkrnda Doukas'rn kaydr bir gergegi ifade eimig olmatrdtF'u'. Bu iakdirde
Bayezid, istanbut'u dogrudan ithak etmese bite egementiginin tanrndrIrna, boytece Batr'dan Hactr
seferi ptantannrn drigtrigrjne inanabitirdi (0smanhlan bir yeri feth edince itk ig otarak bir kadr ve
bir suba;r iayin ederterdi). Hatta, 1401 yazrnda Yuannis'in Bayezid'te bin anta5ma imzatadrgr one
surutmektedir"'.0taytar, Manuet'in Avrupa'da uzun ikameti, Batr'dan ikinci bir hach seferini harekete gecirme girisimter'inde bagarrsrztrgr, Patrik ve Yuannis'in gizti antagma aradrklarr hakkrnda
gehirdeki soytentiten, britrin buntar 1401'de bir anta;ma yaprtmrs otduguna ait iddiatarr teyit
etmektedir. Timur tehdidi attrnda Bayezid'in de, 1394'deki istekterinin kabutu takdirinde abtukayt
katdrrmayr kabut edece!i, olaytafrn gidi;atryta uyugmaktadrlo'. Bizans iqin bu en uygun qrkrg yotu
idi. istanbut'da Kadr'nrn vartr!r, Bizans iqin Bayezid'in atgrtadr!r egementik anlamrnr ta;rmryordu'o'.
Timur'un Anadotu'da 0smantrya kargr mudahateterini Bizans ve Venedik itgi ite iztiyortardr'*.
Bayezid'e kargr Vll. Yuannis ve [eneviztitenin Timur ite itigkiye gindikteri hakkrnda 1403'te
[tavijo'nun tanrktrgr kugkusuz bir gerqegi yansrtmaktadrf"o.
Vlt. Yuannis'in istanbu['u testim etmeye hazrrtandr!r bir"'anda Bayezid'in Tumur'un etine esir
dri;ti.jgrj haberi getdi. Venedik Senatosu Girit'teki kaptan Tommaso Mocenigo'ya 6etibotu'yu zapt
etme imkinrnr cidd? biqimde aragtrrmasr tatimatrnr gijnderdi (30 Ekim 1402l,. Timur'un Bolaz'dan
geqmesini ontiyecek cjneriter ete atrndr",. Timur'un izmir'i atdrktan sonra (Aratrk 1402t Avrupa'ya
geqebitecegi korkusu vardr. Bozgun 0smantr ordusundan Rumiti'ye kagmak istiyenlere, itkin feneviztiter, sonra Rumtar ve Venediktiter yardrm ettiter, yahut ontarr soymaya cahstttar"' Manuel,
Turktere gimdi bu frrsatta bir haEtr ordusunun son darbeyi edebitecegini dijgtin[jyor"u, bu amagta
faatiyetine devam ediyordu. Edirne'de yertegen Sriteyman, Vll. Yuannis ve Venedik'e etgiter gondererek ban; ve uztagma arryordu (Aratrk, 1402).
104
Barker, 201.
1os
Barker, ibid.
106
Bkz. Barker,2OL, not 3, Dcilger'in bciyle bir anla5maya dair di.i5tincesi, Loenertz ve Barker taraftndan
reddolunmaktadrr.
107
Bkz. Barker,2O7, not 3 ve 205, not 7; bkz, Barker'in eserine yazdr[rm kritik (Archivum Ottomonicum,
Criti co, lll, 27 2-285).
108 gehir'de
gergekten GdyntikveToroklt halkryla birlikte bir kadrnrn yerlegtif,i Osmanh rivdyetinden (Anonim
Tevdrih, N. Azamat yay. 31) anla5rlmaktadrr. Bayezid Ankara'da Timur'a esir dUg0nce bu halk ve kadt 5ehirden grkarrldr. Goyniik ve Tarakh Rum halkr mi.islijman olmu5, fakat dillerini unutmamrglardr. istanbul'a
siirgiinde onlarrn segilmi5 olmasr tabiidir. istanbul'da bir Ti.irk kolonisi ve kadrnrn yerlegmesi konusu
Barker'e g6re (85-87l, t39I'de giindeme gelmi5tir; bu olgu, Vll. Yuannis ile 1,401'de yaprlan anlagma ile
gergeklegmigtir.
loe Barker, 508.
110
Bkz. Barke r,2t4-2t5, 504-509.
111
Barker, 2L2-2t7.
rr2 lbid., 2L7 not.24.
113
ibid, ztg.
114
Barker,222.
Fatih'e Kadar [anakkate Bogazr
ffi
r,
Manuet'e, lstanbut'u terk etmesi bir qok kez ijneritmi;ti. 0nun Avrupa'ya gidip riE yrtdan uzun katmasr istanbut'un geteceginden umudunu kestigi, gehri biisbiitrin terk ettigi biqiminde bir yorumu haktr
gcisterebitir. Bir ara bunu ciddi olarak drigrindijgrinri Venedik betgeteri yinetemi;tir"'.
Xl. Timur ve Bayezid
1402 Timur dar'besi (Ankara Savagr, 28 Temmuz 1402!' hergeyi degigtirdi. Osman[r iitkesi
Bayezid'in oguttan arasrnda parEatandr. istanbut abtukasr son butdu; Venedik, 6etibotu'yu ete
geqirmek iqin ptantar yapmaya bagtadr. Manuel'e istanbul'a dijnmesi igin haber gtjnderditer. HaEtr[ardan izmir'i almrg otan Timur'un gimdi istanbut ijzerine yijrijmesinden korkuluyordu. Manuet,
Paris'ten 21 Kasrm 1402'de istanbul'a dtjnmek tjzere har'eket etti. Yotda oyatandr, Rumili'ne geqerek Edinne'de yertegen Osmantr "suttanr" Sijteyman fetebi etqisini gondererek barrg arzusunda
otdugunu bitdirdi, Suleyman Venedik ve Bizans ite acete bir uztagma arryordu."' Bizans diptomasisi, Tijr'ktere kangr Rumili'ndeki Hristiyan hijkiimdarlan da harekete geqirmeye gatrgryordu. Venedik ve Ege'deki Hristiyan Kotoniler (Sakrz [eneviztiteri, Rodos $ovatyeteri vb.) Vll. Yuannis ile
birtikte biran ijnce Tijrktelte mtjzakeretene bagtamak arzusunda iditer. 6oru;meter hrzta neticetendiritdi ve daha Manuet dijnmeden Getibotu'da Bizans etgiteriyte yaprtan gorugmeter sonunda
anttagma imzatandr (giiruigmeteri kugkusuz, Sijleyman'rn "veziri [andarh Ati" yririjtijyotdu). 1403
Ocagr veya $ubat bagrnda Bizans, Venedik, Ceneviz, Rodos, Sakrz, Srrbistan ite imzalanan Getibotu
anttagmasr baghca gu maddeteri iqeriyordu: Bizans, Setanik'i, Karadeniz'de Mesembnia (Misivril'yt,
Marmara sahitinde Hereke, Pendik vb. ahyor ve Timur getirse, Sijteyman istanbut'a yardtm vaadinde butunuyordu. Setanik'in terki, Trirkter arasrnda son derece uzuntuye neden otmu;, Sijteyman'rn gdzden dri;mesi ve tahtr kaybetmesinde bagtrca nedenterden biri otmugtur. 1ustirnine
bunu ozettikte belirtir'
Salenrk elden
gkard
ol
enir
Anr lstanbul Tekf1ru alrr
"Bizans artrk 0smanh'nrn haracguzarr degit, metbu'u (suzeratnl e[6lgr'." Nicot'un bu abartrtr
ifadesini gu durum krsmen aqrklar: Manuet, Osmantr suttantrgrnr birtegtirmek igin Bayezid'in ogut[arr arasrndaki uzun mijcadeteden (Feterit1402-1413) yarartanmasrnr bitdi. 0zettikte, Bogaz'da
gidig-getigi kontnoI attrnda tutarak [etebiterden herbir'ini kendisine bagtr tutmaya qattgtt"'. Bununta beraber,Osmanh tehtikesini hiqbir zaman unutmayan Manuet, 1403'te Batr dostlartna
etqisini giindererek Tijrktere kar;r birtik potitikasrna devam etf i."'Timur, Anadotu'da buytik ktiguk
ti.im beytefe ve Bayezid'in ogu[[arrndan herbirine yarlQlar gcindererek kendi egementigi atttnda
vartrktarrnr surdurmeterini istedi. [etebi Mehmed Amasya'da onun adtnr tagryan bir gijmijg sikke
bastrnp egementigini tanrdrgrnr gcisterdi. Venedik, etqi Suriano'yu gijnderip 6etibotu anttagmastnt
imzaladr. Manuet, anttasmayr istanbut'a diinijgte cigrendi (Venedik'ten ayrrtrgr Nisan 1403). Vene-
11s
Barker, 194-195, 148-199.
116 g.
Turan, Tarkiye-italya iligkileri, 234-238; G. Dennis, "Treaty of \403" .
rL7 Nicol, Venice, L47: "From being the tribut-paying vassals of the Turks, the Byzantines had become their
suzerains".
118
yazrsr:
lle
Bkz. inalok, Barker'in kitabr uzerinde tenkit
Nicol, Venice, L48,
Archivum Ottomanicum,lll.
[anakkate Savagtarr Tarihi
1+0
dik ve [eneviz kadrr'gatarryta Getibotu'ya vardr, orada Vll. Yuannis ve Suleyman kendisini kar;rtad rta
r.
Xll. Fetret Dcinemi 11402-1413), Bizans Diptomasisi
Setanik, anttagma geregrnce Bizans'a geri veritdi ManueI kendisini lstanbut'da uq yrtdan fazta
temsil etmig otan yegeni Vll. Yuannis'i Se[inik vatisi atadr ve isler'i tam bir otorite ite ete aldr.
Venedik, bunalrm boyunca yaptrgr yardrmlann bedeti otarak Tenedos'u ele gecirmek icin diptomatik girisimteriniyenrtedr imparator brr sure direndikten s0nfa adanrn tahkim editmesi kosutuyta
geritedi. Tahkimat giderteni Bizans, Venedik ve [eneviz tarafrndan ortaklasa karsrlanacaktr
1405'de Rodos, adada masnafr kar;rtayarak bin kale inga etme ijnerisinde bulundu, Venedik,
adada tam egementik iddiasrnda idi. 1406'da imparatof, Pera [eneviztiteriyte beraber adanrn
berkititmesi tasarrsrnr orfaya attrgr zaman Venedik, buna sert bicimde kargr crktr'". fenedos, Bolaz ve Karadeniz demekti.
Manuel 2kadrrgasryta Bolaz'da kontrotu sagtamaya gatrgryondu. Bizans Bogaz'da devriye isinin gok masraftr oldugunu, bu sebepte Batkan devletlerini ve Venedik'i masrafa ortakyapmak icin
eskidenberi qaba harcryordu; imparator Venedik gemiterinin 6etibotu ve Bogazdan gidig-getigte
Tijrktene yardrm ettigini hatrrtattr. Gerqek otan, Venedik, Levant'ta ticaretini tehtikeye sokmaktan
cekiniyor, T[jrkterle barrgcr iti;kiterini bozmak istemiyordu. Senato, 1409'da Suteyman'a bir etci
gonderdi, Bo!az'da tnafige engeI olmadrktannr bitdirditer. Sr]teyman ite Mehmed afasrnda suttantrk mucadetesi ;iddettenince, 1409'da imparator Venedik'ten sekiz kadrrga gonderip takviye
istedi. Bizans gibi Venedik, iki ;ehzadenin Rumiti ve Anadotu'da ayn ayn kalmastna, ulkenin bir
suttan idaresinde bintige gitmesine karrg iditer'''. T[jrktere kar;r Bogazr kapatr tutma qabatarrnt
Venedik geneI bir potitika olarak onayladr, fakat kadrrga gonderrneyecegini, itgiti oieki
hiik0metterin katrtmasr gerektigini bitdirdi Gegmi;te Batr Anadotu Beytikterine kar;r Bizans,
Venedik, Ceneviz, Rodos arastnda ittifaktar yaprtmr;tr. Fakat igter karrgrnca, Tenedos ite istanbut
Bogazr anasrnda sefer yapan triccar gemilerindeki askeri arttrrdrlar. Suteyman'tn ijlumu ijzerine
hemen Rumiti'deyerine geqen Musa'ya iyi ditekterini itettiter','. Suteyman'rn ij[imri uzerine Manuel
ve Venedik, Getibotu'yu iggat etmeyi dti;tlnduter.
Musa 1403 antlagmasrnr tanrmadr!rnr ilSn ederek Setinik'i ele gegirme girigiminde butundu ve
1411'de getip istanbu['u kugattr; boytece babasr Bayezid'in siyasetine donug yaptr. Venedik daima
ticaret gemiterinin guventigini dugunerek Muse ite Setymbria'da ate;kes anta;mast imzatadr ve
harac cidemeyi kabut sttitz';.
Anadotu'da fetebi Mehmed, Rumeli'de hikim otan rakip kardegterine, evveti Suteyman sonfa
Musa'ya kar;r daima imparatorun dosttuguna gUvendi, grivence olarak kuqi.rk karde;i Kastm't ve
krzkardegi Fatma'yr rehin olanak Manuel'e gbnderdi (Si.iteyman da ogtu 0rhan't istanbu['a rehine
gondermisti. Bizans,0rhan'r 0smanh devtetine karsr daima kultandr; 0rhan 1453'de Fatih'e kargr
istanbuI surtarr uzerinde savagacaktrF)'". lmparator ve Venedik, Mehmed [etebi'yi Musa'ya kargt
120
12r
122
ibid., 349
Nicof, Venice,35o.
ibid,, +3t.
r23 Nicot, Venice,352.
r24 Bkz.
FAilh
inalcrk,
Devri,Indeks: Orhan..
Fatih'e Kadar [anakkate Bogazr
Wffiu,
destektediler'". Mehmed 1413'de rakipsiz 0smantr tahtrna sahip otunca, Manuet elgisini gonderip
haracgijzar prenster arasrnda yer atdr',0. ManueI ite [etebi Mehmed bir antasma ite birbirine bag[andrtar. Mehmed, Suteyman'rn Bizans'a verdigi topraktarr (Marmara kiyrsrnda Hereke, Pendik vb.)
ve ayncatrktarr aynen tanrdr. Yagadrgr surece imparatorun sadrk dostu'" kalacagrna stiz verdi''u.
Manuet, obur yandan Venedik'te giirijgmeteri surdu;"fl[jr:'v ve Ege'de Hristiyan kotoniter arastnda
gorugriten ittifakr giztice destektedi ve Mona'yr Trirk akrntanna kapamak igin Korint berzahtnda
bir sur (6 miI uzuntugunda Examition) ingasrnr bastattr. imparator, suttan Mehmed'in verdigi gijvencetere ra!men, tekraf canlanan 0smantr gucu kargrsrnda Batr Hnistiyan devtetteri ite bir Haqlr
seferi icin gor-ugmeterini surdurmekten geri katmadr. Mehmed,6si izmir beyi trineyd'i bertaraf
ettikten sonra [atl Bey kumandasr altrndaki 0smantr donanmasrnr [rineyd'i destekteyen Venedik'in Kiktad adatarr rjzerine gonderdi (donanma 13'ti kadrrga otarak 112 gemiden olusuyordu).
Venedik karsrtrk otarak Kaptan Pietro Loredano kumandasrnda bir donanma gonderip GetiboIu'da ustenen 0smanIr donanmasrnrtahrib etti (29 Mayrs 1416l,.
1414'de Venedik, Edirne'ye etcisini gondererek Musa ite yaprtmr; otan antagmayr, harac cideme
maddesi h5ric, Mehmed'te yenitemigti. Mehmed'in donanma gemilerini Ege Denizi'nde toptamasl
(Aydrn beytigini ihyaya qahgan [tineyd'e karrs sefer 1t*14-141 5) Venedik'te koloniteri icin kaygtya
neden otdu.Osmantr donanmast Venedik qevneterinde korkutacak kadar "cok guctu" saytttyordu'".
1415-1416 dcineminde Bayezid'in surgundeki ogtu Mustafa ortaya grkrnca Manuet, Mustafa'yr ve
asi trineyd'i sahiptendi; Setanik'e srgrnmatarrna izin verdi, Mehmed, Bizans'a kafst savag itan etti
(1416). Sonunda Manuet, Mehmed hayatta otdukca onlarr brrakmayacagtna sijz verdi. Mehmed
masraftarr igin, yrtda 300 bin akqa (yaktasrk 10 bin attrn) odemeyi kabuI etti'''. Mustafa Limnos
adasrnda rehine tutuldu.
Xll. ll. Murad-Mustafa MUcadelesi, Bizans ite Getibotu ve Bolaz Sorunu, istanbut Kugatmasl
(2 Haziran-6 Eytiit 14221
ll
Murad'rn crj[0sunda (1421) Manuet, Limni'de surgun bulunan Mustafa ite btr antagma yaparak, onu ve izmir-ogtu Kara-tuneyd'i serbest brraktr ve 10 gemitik bir donanma, Dimitrios
Leontarios kumandasrnda, Bizans askerteri ite ontarr Gelibotu onune grkardt (Eytul 1tr21l. Btzans'tn Mustafa ite yaptrgr antagmaya gcire, Mustafa ogtunu reh?ne otarak bmakacak, Getibotu ite
Aynafoz'a kadar olan yerteri, Karadeniz'de Eftak hud0duna kadar sahit gehir'terini ve Tesatya'yt
testim edecek ifliru. Bizans, Mustafa'yr mesr0 suttan tanryordu. ll. Munad'a kar9t, yatnrz Bizans
degit, Anadolu'daki beytikler de ayaklanmrs idi.
Mustafa [etebi'ye sehin ve etraftaki ahati derhit itaat ettiter; fakat Getibotu hisarrnda $ahMetik Bey mukavemet.tti':;r. Atrnan yerterin Bizanstrtara testimine, Musiafa ite birtesenter dahi
itirazda bulundular. Bu onun ba;alstna engeI otabitir-di. Mustafa, Getibotu Hisanr kugatmaslnl
125
Nicol, Venice,352.
r25
Doukas, lll; Paris Anonimi, no. 1047,33a.
r27 Nicol, Venice,353. "faithful servant".
128
ibid, Doukas'a gdre, (114) Manuel'e "baba" diyormu5.
L2e
Nicol,353.
130
iuio. ls+.
131
Bkz. "Mehmed, l" , Erz.
132
Doukas, 85; R0hi.
133
Rohi, Doukas, 86.
42
[ana kkate Savagtarr
Ta
rihi
lzmir-ogtu [uneyd'e brfakarak, kendisi sun'atte Edirne'ye erigmege qattstr. Her tarafta, onu Yrtdrnm'rn ogtu otarak, suttan tanrdrtar. Mustafa'nrn bagansrnr gilren Bayezid Pa;a Bizans'a;u ijneride butundu: Getibotu civarrndaki bir botgeyi brrakmak, yrjksek Turk aiteterinden 12 gocugu Bi-
zans'a rehine vermek ve 200.000 attrn bagr;tamak, Bagtangrgta Manuet buntarr kabute iemayut
etti ise de, Yuannis Pateotog, Mustafa'yr destektemegidaha faydatr butdu. Bizanstrtanrn du;manca
tutumuna na!men, istanbut bogazrndan geqerek Edirne'ye geten Bayezid Paga, Rumeti kuvvetterini topladr ve Saztr-Dere'de Mustafa'nrn kansrsrna grktr. Fakat bir kuI otan Bayezid'in emninde
suttana kar;r savagmak istemeyen Rumeli askeri Mustafa ite birtegtiter. Bunun rlzerine, Bayezid
de getip itaat etti; az sonra da, [ijneyd'in tahriki ite, idam editdi. Cuneyd'in amacr, 1415'te kaybettigi izmir beytigini ihyi etmek idi. Mustafa onu vezirt6yin etmi; idi Mustafa, Edinne'ye resmi alay
ite girdi; bu haber ijzerine, 6etibotu hisan da teslim oldu. Hatkrn duygusuna uyan Mustafa ite
[ijneyd, kateyi Bizanshtara testim etmediter ve Leontarios'u eti bog otarak geri qevirditer. 0 zaman
Bizans ite Murad arasrnda biryakrnlagma otdu. Mihirbirdiptomatolan yeni vezir-i Szam [andartr
ibrahim Paga, Mehmed'in iki gehzSdesinin ve Getibotu'nun testimi hiric, Bizans'rn butrjn istekterini kab0te hazrr otdu!unu bitdirdi ve daim? bir dosttuk taahhtjdijnde butundu. Bizans ise,
gehzideter ve 6etibotu iizerinde isrir etti, antagma yaprlamadr. Aynr zamanda Mustafa'nrn etciteri
tekrar getmi; ve bitaraf kalrndrgr takdirde, harp sonunda Getibotu'yu Bizans'a testim edecegini
tekrar iaahhrit etmig idi'" Mustafa boytece Getibotu geqidine ve donanmaya hSkim otdugu gibi,
istanbut bolazrnr da tutmu; butunuyordu. Fakat Murad o zaman denizde bir miittefik butdu.
Yeni-Foqa feneviz "podesfasr" Giovanni Adorno, Manisa gap midenterinden katan borqtarrntn afft
vaadini atarak, ll. Murad iqin gemi ve asker hazrrtamayr taahhut etti. feneviz yardrmr, Murad'rn
nihii bagarrsrnda onemti bir faktijr otacaktrr.
Mustafa, 20 0cak 1422'de 12.000 sipihi ve 5.000 piyide ite, Getibotu ljzerinden Anadotu'yu
geqti','. Murad'rn "yanrnda asker hatkrndan ziyide kimesne otmayup Rum (Amasya) askeriyte
yeniqeri" (Ruhil var idi. Hatti Murad bir aratrk Amasya'ya qekitmeyi dahi dtlgtinmijg idi. 0 zaman
memtekette genig nuf0zu otan Emir-Suttan Buhiri'nin Murad'r destektemesi briyrik bir etki yaptt.
Utubad ijnundeki kargrtagrnada asker Murad tarafrna gegti. Mustafa'ya kargt propaganda ve
memleketi Bizanstrtara sattrgr iddiasr etki yaptr, Mustafa firar yotunu tuttu. Hact ivaz Paga, yapttan tahta kiiprriden yenigeriter ite gefip, Mustafa'nrn yaya askerini, azabtarr krtrqtan gegirdi. Rumeli //c beyteni Murad'a itiatterini sundutar Mustafa 6etibotu'ya gegme!e muvaffak otmu; ve
Bogazdan her turtri geqigi yasak etmig idi. 0 zaman Adorno, Ceneviz gemiteri ile geterek, Murad't
ve ordusunu kargr tarafa grkardr. Mustafa kargr koydu ise de, Erkartmayr engetteyemedi. 6etibolu'dan Edirne'ye getdi; fakat herkes ondan yuz gevirdi. Eftik'a kaqmak igin yota grktt ise de,
Murad'rn adamtarr onu Krzrt-AiaE Yenicesi'nde yakaladrlar. Mustafa Edirne'de idim editdi 11t*22
krgr). Bagka bir riviyete giire, Mustafa Eftik'a, ordan Kefe'ye kaqmayr ba;ardr.
0 zaman Murad, kendisine kargr Mustafa giitesini grkaran Bizans ijzerine yijri.idij (Haziran
1422).5 Eytijt'e kadar sUren istanbut ku;atmasr sonuE vermedi. Bu arada Venedik donanma hazrtama!a bagtayarak, tehditkar bir durum almrg ve nihSyet imparator Anadolu'daki beyteri taarruza
gegmege ikni edebitmig idi. Murad'rn karde;i KijEtik Mustafa (o zaman 13 yagtnda) Karaman ve
Germiyan beyterinin yanrna kattrktarr muhim bir kuvvet ite getip Bursa'yr kugatmrgtr (Agustos
r34 Doukas, s.97;
Chalkokondyles, Fransrzca gevirisi,
t3s lorga, Notes,l, 3L6.
s. 107.
Fatih'e Kadar [anakkate Bogazr
Wffi r,
ijzerine Murad lstanbut'a kargr son bir genel taarruzyapmr5 (22 Agustos), sonra
gehir tjnijnde abtukaya devam edecek bir kuvvet brrakarak, acete Edirne'ye gitmigtir.
1422lr. Bu haber
Venedik, Bizans'rn iimitsiz durumundan istifade ederek, Mora despotlugunun ve Setinik'in
brrakrtmasr igin, gorugme yapryordu. Nihiyet bir antagma ite Setinik gehri Venedik idanesine
devrotundu (1423 yazr). 0 zaman 40.000 nrifustu otan bu gehir Osmantrtara yrttrk 100.000 akEe
haric tidriyordu.0smanttlar son durumu, kendi haklarrna bir tecivuz saydrlar.6eten Venedik
etqisi 6iongio hapse atrtdr ve Venedik ite savag bagtadr.
Setinik Buhranr
11
423-1430) Venedik-Osmantr Savagr
Venedik, 0smantrtara Setinik iggitini tanrtmak igin bir taraftan yrttrk haric venmegi (1.5002.000 duka) t5neriyor; obur taraftan Pietro Lonedano kumandasrnda donanmasrnr 6etibotu kargrstna gtJnderiyor, izmir beyi Ci.jneyd, Eftak beyi ve Macar krratr ite bir il-tifak hazrrtryordu. Osmantr-
lar, istanbut'un da Venediktitere testiminden korkmaya bastadr. Ceneviztiterin araotr!r ite, Murad
Bizans imparatoru ite barrg antlagmasr imzata il (22 $ubat 1424il. imparator yrttrk 300.000 akEe
harac tjdemeyi, Misivri ve Terkos hisartarr hiric, Marmara, Ege ve Karadeniz kryrlarrnda 1402'den
sonra atdrgr yerleri iSde etmegi kabOt etti.
Devtetin Tuna iizerinde megg0l butunduQu 1426-1428 yrttarrnda Venedik yeni barrg tektifteri
ite Murad'a Setinik iggatini kab0t ettirmege qatrstr. Yrttrk vergiyi 300.000 akqeye kadar qrkanyordu. Bu tarihterde Osmanh donanmasr, Venedik'e kaygr verecek bir duruma getmig idi. iki Venedik
gemisi 0smanlttar tarafrndan zoptolunmu; ve Getibotu'ya giitijrijtmijg idi. Agriboz'a giddetti deniz
aktntart devam ediyordu. Venedik, briyrik gemiter yapmaga karar verdi','. Macar krratrnr, Trirkter ite
suth yaptrgr iqin, Papa nezdinde suqtandrrdr, Venedik, Trirk baskrsr kargrsrnda gimdi yatntz katryordu. Fakat bu srrada garktaki muhim getigmeter [umh0riyeti tekrar umittendir'di. Venedik
1429'da sava5r giddettendirdi A!ustos'ta Mocenigo 6etibolu timanrna satdrrdr; Iimanr kapayan
miniayr krndt; fakat amacrna erisemedi. Getibotu kargrsrnda 5 gemi brnakarak, qekitdi. Murad ll.,
Setinik'e kargr yine kesin bir harekete girigmiyerek, Do!u Anadotu'daki getigmeteri endi;e ite,
iztemeye bagtadr: $ahruh, 1416'dan itibiren Anadotq ve Batr iran'da, babasr Timur'un kurdugu
durumu geri getirmek emetinde otdugunu gcisteriyordu.
Murad bu i;i neticetendirmek azmi ite o krg hazrrtrktarrnr tamamtadr. 1430 $ubat'rnda buttin
ordusu ite Setinik uzerine yUri.jdij. Beytereyi Hamza kumandasrnda Anadotu kuvvefleri de bu
sefere katrtdrlar. Venedik donanmasr yetigmeden,29 Mart'ta sabaha kargr yaprtan genet birtaarruz neticesinde kate ahndr. Murad bu ba;arryr Mrsrr suttanrna bitdiren fetih-namesinde'".
Setinik'in istanbut'un bir esi otdu!unu, istamtara zafaf vermekte betki istanbut'dan da iteri gittiginiyazmr;trr
0smantrlar Setinik'i fethettigi srrada, Venedik amrrati S. Monosini Epir sahitterinde oyatanryor'du. Sahruh'un Azerbaycan'da butundugu haberi gelince (1430 bahanrna kadar Kar-aba!'da
katmr;fr), Venedik, SelSnik'i geni atmak umidine kaprtarak, oraya satdrnr emri gdnderdi'".
Morosini, Gelibotu'ya getenek, Emir-Suteyman-Bufgazr deniten hisarr kusattr ve Osmantttara onemti kayrptar vendifdi,,,. Venedik donanmast bogaztarda Osmantrtara ait hen turtu askeri ve ticari
135
lorga, Notes,l, 485-488.
137
Ferid0n, l, 198.
138
lorga, Notes,524 v.d.
13e
1430 yazr; lorga , GOR,409; kr$. Negri, L63;Tokvim, O, Turan yay. 26.
44
#m
[anakkate Savastarr Tarihi
trafigi durdurdu. Bunun uzerine Hamza Bey, Lapseki'de barrs koguttarrnr imzatadr (Temmuz 1/*30)
Setinik ve tevibii uzerinde 0smantr hikimiyetr tanrnryor-, buna karl Annavuttuk'taki gehirter ite
inebahtr (Lepanto) uzerine Venedik hakimiyeii, yrttrk 236 duka haric karsrtrgrnda, kab0t editiyor,
Bogaztatda furk gemiteri icin serbest gidig-getis kabutotunuyordu'". Venedik, Munad ll. ite banrsr
sagtayrnca hemen [eneviz'e kar;r savaga girdi.0smantrlar, eski muttefikter'ine erzak ve gemi
vererek, her turtu yardrmda butundular-. 0smantr-Venedik harbinin iazeteneceginden korkutmaya
bastandr.
Varna savasr ite sonuctanan Ha;tr seferi srrasrnda Bogaztar bir kez daha Hristiyan
donanmasrnrn Bogaztardan Karadeniz'e geqigine tanrk otdu. Hactr ordusu 1B-2? Eytut'de Tuna'yr
agrnca bir haclr donanmasr, Anadotu'dan Rumiti'ne kuvvet gecmesini engetlemek amacryta bo!azlar'r tutmus idi. Haqtr seferi basarryla sonuclandrgrtakdirde Venedik,6elibotu ve Setanik'i alacakir.
Osmantr devteti, Ankara savaSrndan beri bu kadar buyuk bir tehtike ite kar;rtagmamrgtr. Sultan
Murad, dugmanlarta barrs anttasmatarr imzatadrktan sonfa tahtr ogtu Mehmed'e brrakarak Bursa'ya qekitmigti. 1t+44 itkbaharrnda Hactr taarruzu kar;rsrnda [andantr, Murad'r tekrar is bagrna
getirmekten ba;ka gare olmadrgrnr dusundu. Bursa'ya gonder'iten Kassab-zide Mehmed Bey'in
rsran tlzerine, nihayet Murad ll. inzivisrnr braktr.
1l+l+4'de
Edirne'ye bir an ijnce yetigmek gerekiyordu, Munad, Yrtdrrrm Bayezid'in istanbut Bogazr'nda
yaptrrdtgr Gizelce Hrsar (Anadolu Hisarr)'na getdi Kar;rda, emrindeki kuvvetterte Bo!az't
vezirazam [andartr gozetiyordu. Murad, Bogazr geqtikten sonra orada ikinci bir hisar yapttmast
gerektigini soytedi, boytece kargrtrktr iki hisar Anadotu-Rumeti arasrnda geqigi guvence atfrna
ataca ktr. Ru miti H isa rr'n r ya pma k ista n bu t Fati h i ne mi.jyesser ota ca ktr r.
I
#
fl
Varna zaferinden sonra da dr; tehtike ortadan katkmamrs idi 1445 yaztnda bir hrristiyan donanmasr Karadeniz'de faStiyette butunurken, Macar Hunyadr (Yanko), Tuna i.jzerinde harekete
geqerek, Rumiti'ni tehdit etti.
Venedik bogaztarda hikim otdugundan, Anadotu ite Rumeli arasrnda gidig-getigi daimS tehdit
edebitiyor, devtefin iki parqasr ayrr kahyordu. ll. Murad devrinde 0smanh donanmasr Venedik
donanmasrna kar;r higbir zaman meydan okumadr. Bununta beriber, Batr Anadotu deniz
giziterinin 1425-1430, 1446-14t+9 yrttarrnda Venedik koloniterine taarruztarr ciddi endiseter
yaratmrg ve 1429 Subaf'rnda Venedik senatosu, kuvvetti Trirk fitosuna kargr, 250 kigitik yeni bijyuk gemiter ingasrna kararvermigtir'''.6etibolu'daki asrt Osmantr donanmasr ise, 1442'de 60 gemi
iie Limni adasrna ve 1450 Mart'rnda Miditti'ye taarruz etmig, 1445-1446'da Karadeniz'de harekitta
butunmu;tur,0smantrtarrn Tuna nehrinde B0-100 hafif gemiden bir donanmatarr daha var idi'".
1434'ten itibiren Avtonya'da kurutan yeni bir donanma Venedik'i endi5etendirmig idi'".
140
Antlagma metni igin bk. lorga, Notes,1,526.
141
lorga, Notes,l, 486-488.
r42
Brocquidr e,207.
143
lorga, Notes 1.,240,265,
qANAKKALE
SAVA$LARI
TARIHI
CILT
I
Editor
DoE. Dr. Mustafa DEM|R
deIiFim.
ryoytnlonr
O 2OOB
DECI$IM YAYINLARI
Editor
DoE. Dr. MLtstafa DEMIR
ig Diizen
D. Ali DERV|$OC LU
Kapak Tasanm
Aydrn Yrldtrrm DURAN
ISBN
978-605-0042-01-6
1. Bastm
istanbul - Ocak 2008
Baskr - Cilt
Mel isa Matbaasl
DEdi5ivt YAYINLARI
Qatalgegme Sk. 5212
Cafialoglu / iSTnNBUL
Tel: 0 Q12) 514 29 71
Faks: 0 Q12) 514 42 31
myayi nlari. net
www.degisi myayi nlari. net
bi I gi @degi
si
Bu kitabrn tttm yayrn haklarr DEe iSiVt YAYINLARI'na aittir. Yayrnevinden yanh izin altnmaksrzrn krsmen veya tamamen alrntr yaprlamaz, kopyalanamaz ve gofaltrlamaz.