alatoo academic studies - International Atatürk

Transkript

ALATOO ACADEMIC STUDIES
ISSN: 1694-5263
Volume 8 - Number 1 - Year 2013
CONTENTS
ТҮРК ЖАНА КЫРГЫЗ ТИЛДЕРИНДЕ ЭМОЦИОНАЛДЫКЭКСПРЕССИВДИК МААНИ УЮШТУРУУЧУ
СИНТАКСИСТИК КАРАЖАТТАР
Ayşen Koca
12
ALATOO
ACADEMIC
STUDIES
International
Scientific Journal
A
publication
of
International
Ataturk
Alatoo University
Ч. АЙТМАТОВДУН ЧЫГАРМАЛАРЫНДАГЫ
СТАТИСТИКАЛЫК ПАРАМЕТРЛЕРДИН САПАТТЫК
БЕЛГИЛЕРИ
И. Сагынбеков
109
ТҮРК ЖАНА КЫРГЫЗ ТИЛИНДЕГИ ҮЙ АЙБАН АТТАРЫНЫН
СТРУКТУРАСЫ ЖАНА СЕМАНТИКАСЫ
Айдогмуш Эрдал
114
119
ЗНАЧИМЫЕ ПОЭМЫ О «ЮСУФЕ И ЗУЛЕЙХЕ» В
РАМКАХ КЛАССИЧЕСКОЙ ТУРЕЦКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ
Сеттер Али кызы Дурмаз
34
ЖОГОРКУ ОКУУ ЖАЙЛАРЫНДА ОКУТУУ ПРОЦЕССИН
БАШКАРУУ
Жакшылыков Жылдызбек, Эрдолатов Санжарбек
121
УНАА АТАЛЫШТАРЫ ЖАНА АГА БАЙЛАНЫШТУУ
СӨЗДӨР
Айдогмуш Эрдал
OSMANLI DEVLETI-HOKAND HANLIĞI İLIŞKILERININ SIYASI
ANALIZI
İbrahim Koncak
124
43
МАДАНИЯТТАР АРАСЫНДА БАЙЛАНЫШУУ БИЛИМИ
ҮЧҮН ТИЛ ҮЙРӨТҮҮДӨ МАДАНИЯТ ЖАНА
ТААНУУНУН ОРДУ
Якуп Доганай
47
ЖОЖДОГУ ТЕХНИКАЛЫК АДИСТИКТЕГИ СТУДЕНТТЕРДИН
ИНФОРМАТИКАЛЫК БИЛИМДЕРИН ЖАҢЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАР
АРКЫЛУУ ӨРКҮНДӨТҮҮ
Эрдолатов Санжарбек, Жакшылыков Жылдызбек
128
ФУНКЦИИ ЗАИМСТВОВАНИЙ В ХУДОЖЕСТВЕННЫХ
ТЕКСТАХ
Малгожата Собола
51
ERP IMPLEMENTATION IN BOSNIA AND HERZEGOVINA
M.Kürşad ÖZLEN, M.Gökhan GÜNER, Malik Dulepa
57
TÜRK VE KIRGIZ ATASÖZLERİNDE KARŞILAŞILAN SÖZ
SANATLARI
Yahya Polat
70
Tel:
+996 312 631425
+996 312 631426
КАШГАРЛЫК МАХМУТТУН ӨМҮР ТАРЖЫМАЛЫНАН
Сайдалиева Алтынай Тахировна
КЫРГЫЗ ЭЛИНИН УЛУУ АКЫНЫ А.ОСМОНОВ ЖАНА ТҮРК
ЭЛИНИН АКЫНЫ МЕХМЕТ АКИФ ЭРСОЙ
Өзлем Өздуман
MATERIAL DEVELOPMENT FOR TURKISH TEACHING TO
FOREIGNERS ACCORDING TO MULTIPLE
INTELLIGENCES THEORY
Mustafa Arslan, Murat Yiğit
66
KYRGYZSTAN
106
АЛТАЙ ТОБУНА КИРГЕН КЫРГЫЗ, МОНГОЛ, ТҮРК
ТИЛДЕРИНИН ТЫБЫШТЫК КУБУЛУШТАРГА ЖАЛПЫ
МҮНӨЗДӨМӨ
Сатылмыш Бажак
28
KARAHANLI TÜRKÇESİ ESERLERİNDE YANSIMA
SÖZCÜK TÜRETEN EKLER
Ergün KOCA
Address:
Microregion
Thunguch,
Gorky Street 1/8,
720048
Bishkek
20
ТҮШТҮК СИБИРЬ ТҮРК ТИЛДЕРИНДЕ БАРЫШ
ЖӨНДӨМӨСҮНҮН БЕРИЛИШИ
Сердар Дагыстан
132
PHILOSOPHICAL AND SOCIAL FOUNDATIONS OF MANAGEMENT
PRACTICES AND NEW PARADIGMS
Mine Halis, Mahabbat Murzakanova
141
ULUSLARARASI PAZARLAMA FAALİYETLERİNİ ETKİLEYEN
SOSYAL VE KÜLTÜREL FAKTÖRLERLE İLGİLİ BİR
DEĞERLENDİRME
Asıf Yoldaş
153
КОЛЛЕКТИВНЫЙ ДОГОВОР, КАК ИНСТРУМЕНТ РЕАЛИЗАЦИИ
СОЦИАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ КОМПАНИИ
Товма Н.А.
166
TACİK – TÜRK DİLLERİNDEKİ İKİLEMELER ÜZERİNE
Lokman Bektaş
74
КЫРГЫЗ, ТУРК ЖАНА ОРТО АЗИЯ ӨЛКӨЛӨРДӨН БАНК
СИСТЕМАЛАРЫ ЭФФЕКТИВДҮҮЛҮГҮ
Ибрахим Келеш
173
Fax:
+996 312631428
Ч. АЙТМАТОВДУН ТИЛИНИН БАЙЛЫГЫ ЖАНА
ДИНАМИКАСЫ ЖӨНҮНДӨ
Сагынбеков И.
İŞ GÜÇLÜĞÜ ALGISI VE ÖRGÜTSEL BAĞLILIK
İLİŞKİSİ:ÖĞRETMENLER AÇISINDAN BİR DEĞERLEDİRMEN
Mine Halis
180
E-mail:
[email protected]
AALI TOKOMBAEV’İN ‘‘YARALI YÜREK’’ HİKAYESİNDE
MORFOLOJİK UNSURLARLA OLUŞTURULAN DUYGU
DEĞERİ
Ayşen Koca
87
Журнал Кыргыз
Республикасынын
Юстиция
министирлигинде
катталган, каттоо
күбөлүгү № 969.
81
КЫРГЫЗ, ТҮРКИЯ ТҮРК ЖАНА МОНГОЛ ТИЛИНДЕГИ
л/ш ТЫБЫШТЫК ПАРАЛЛЕЛДЕРИ ЖАНА ламдасизм /
сигматизм ТАЛКУУЛАРЫ
Сатылмыш БАЖАК
95
АНГЛИС ТИЛИНДЕГИ ЭТИШТИН ПЕРФЕКТТИК
ФОРМАЛАРЫНЫН ТАРЫХЫЙ ӨНҮГҮҮСҮ
Акылбек уулу Назарбек
100
К.КАРАСАЕВ «МАНАСТЫ» ЖАЙЫЛТУУЧУ
Бозумбаева С.А.
103
KÜRESELLEŞEN DÜNYADA MUHASEBE EĞİTİMİNİN ÖNEMİ VE
ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİ ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA
Selcuk Kendirli, Aydin Ciftci, Yakup Ülker
190
ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ ПЛАТЕЖНОЙ
СИСТЕМЫ КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
Чукуева Э.М., Асанова Н.А.
198
ОЦЕНКА И РЕГУЛИРОВАНИЕ ЛИКВИДНОСТЬЮ
КОММЕРЧЕСКОГО КОММЕРЧЕСКОГО БАНКА
Наргиз Асизбек Кызы
204
КЫРГЫЗСТАНДАГЫ БОРБОРДОН ЧЕКТЕТҮҮ ПРОЦЕССИНИН
ӨЗГӨЧӨЛҮГҮ
Нурунбетов С.
209
CRIME REDUCTION STRATEGIES IN USA
Valeri Modebadze & Fatih Mehmet Sayin
Журнал «Alatoo Academic Studies» включен в Перечень рекомендованных Высшей аттестационной комиссией
Кыргызской Республики (ВАК КР) рецензируемых периодических изданий (Приказ № 2 от 12 февраля 2008 г.)
211
ALATOO ACADEMIC
STUDIES
ISSN: 1694-5263
Volume 8 - Number 1 - Year 2013
(International Scientific Journal)
A
publication
of
International Ataturk Alatoo University
Bishkek, KYRGYZSTAN
March 2013
Журнал «Alatoo Academic Studies» включен в Перечень рекомендованных Высшей аттестационной комиссией Кыргызской
Республики (ВАК КР) рецензируемых периодических изданий (Приказ № 2 от 12 февраля 2008 г.)
Alatoo Academic Studies………………………………….………………………………………………...Vol 8, No1, Year 2013
3
AIM AND SCOPE OF THE JOURNAL
Alatoo Academic Studies is a peer-reviewed, refereed journal, published semiannually by International
Ataturk Alatoo University (Bishkek, capital of Kyrgyz Republic), one of leading international universities of both
Kyrgyzstan and Central Asia with its multi-language focus in education. The journal’s mission is to enhance
Eurasian scholarship in different fields. The journal intends to deal with subjects ranging from economics,
business, politics, humanities, sociology, religion, linguistics, applies sciences, engneering and other fields. The
regional focus, Eurasian one, has a special place in the journal’s mission. So, those articles concerning Eurasian
scholarship will be specially welcomed by the journal. The journal’s focus is the problems and new phenomena
caused by social, economic, political, cultural changes in newly independent states of the ex- Soviet Union. Since
transition brought many different things to the related countries, the journal especially seeks original papers
dealing with all aspects of these changes. Though the major focus of the journal is on Eurasia, papers dealing
with other subjects can also be acccepted. Especially, inter disciplinary studies having views from different
perspectives are valued for the journal. The journal accepts articles, research notes, book reviews, etc. in
English, Turkish, Kyrgyz and Russian languages.
4
EDITOR
Prof. Dr. Ali AYATA,
International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN)
CO-EDITOR
Prof. Dr. Mariam EDILOVA,
International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN)
JOURNAL COORDINATOR
Bedelbai MAMADIEV, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN)
JOURNAL MAILING ADDRESS:
Microregion Tunguch Gorky Street 1/8, 720048, Bishkek, KYRGYZSTAN
JOURNAL WEB ADDRESS:
www.iaau.edu.kg/aas
JOURNAL CONTACT E-MAILS:
Bedelbai MAMADIEV, (journal coordinator) at [email protected]
5
6
JOURNAL SCIENCE BOARD
Prof. Dr. Ali AYATA
(Kyrgyzstan)
Acad.Prof.Dr.Altay BORUBAEV (Mathematics)
Kyrgyz National Attestation Committee
(Kyrgyzstan)
Prof. Dr. Erol ORAL
Turgut Ozal University (Turkey)
Assoc. Prof. Dr. Zinaida KARAYEVA (Literature)
Kyrgyzstan International University (Kyrgyzstan)
Assoc. Prof. Dr. Orozbek KOCOGULOV (Physics)
(Kyrgyzstan)
Assoc. Prof. Dr. Mehmet ORHAN (Econometry)
Fatih University (Turkey)
Prof. Dr. Ibrahim HASGUR, (Statistics & Law)
Mevlana University (Turkey)
Assoc. Prof. Dr. Ihsan YILMAZ, (Socio-legal
studies, Law and Politics, Religion and Secularism)
University of London (United Kingdom)
Prof. Dr. Mariam EDILOVA, (Philosophy)
(Kyrgyzstan)
Assoc. Prof. Dr. Cihan BULUT, (Economic Policy)
Qafqaz University (Azerbaijan)
Prof. Dr. Valentin BABAK (Information
Technology in Economics)
Kyrgyz Technical University (Kyrgyzstan)
Assoc. Prof. Dr. Alexander TSOY (Russian
Language) Litarature Institute of A.M. Gorki
(Russian Federation)
Prof. Dr. Vildan SERIN (Central Asian
Economies)
Assoc. Prof. Dr. Vedat KIRAY, (Electronics,
Robotics & Fuzzy Logic)
Turgut Ozal University (Turkey)
Prof. Dr. Beyshebay Usubaliev (Kyrgyz
Language)East University named Mahmoud
Kashgary Barskany (Kyrgyzstan)
Assoc. Prof. Dr. Mesut YILMAZ, (Ecomomics)
Suleyman Demirel University (Kazakhstan)
Prof. Dr. Tashpolot SADYKOV (Turkish
Language)
(Kyrgyzstan)
Prof. Dr. Niyazi ARI, (Electronics&Computer
Science)
University of Technology-Zurich (Switzerland)
Prof. Dr. Samandar ISKANDAROV,
(Mathematics)
(Kyrgyzstan)
Prof. Dr. Ismail OZSOY, (Economic History)
Prof. Dr. Asylbek IBRAEV (Phonetics)
(Kyrgyzstan)
Assis. Prof. Dr. Reha YILMAZ (International
Relations)
Cankiri Karatekin University (Turkey)
Assis. Prof. Dr. Mustafa AKIN, (Development
Economies) Maltepe University (Turkey)
Assis. Prof. Dr. Ibrahim KELES (Accounting)
(Kyrgyzstan)
Assis. Prof. Dr. László VASA, (Management)
Szent István University (Hungary)
Assis. Prof. Dr. Ghiyath NAKSHBENDI
(International Business) Sangamore Group (USA)
Assis. Prof. Dr. Lutfu SAGBANSUA, (Operations
Management) Turgut Ozal University (Turkey)
Assis. Prof. Dr. Yasar AYYILDIZ (Fiscal Policy)
Abant Izzet Baysal University (Turkey)
Prof. Dr. Hasan SELCUK, (Law)
Marmara University (Turkey)
7
8
CALL FOR PAPERS AND SUBMISSION GUIDELINES
CALL FOR PAPERS
Alatoo Academic Studies is a double-blind refereed journal which seeks togather original and
unpublished academic papers. The journal accepts original papers dealing with scholarship in economics,
business, international relations, humanities, sociology, religion, linguistics, literature, applied sciences,
engineering, etc. Those papers focusing on newly independent states will be especially welcomed. The
journal accepts articles, research notess, book reviews. The manuscripts can include theoretical,
conceptual, empirical and case study meaningful contributions which will advance our understanding in
the related areas. The journal is semiannually published. The deadlines for submissions are March 1 and
September 1. All submissions will be subjected to “double blind” peer review.
SUBMISSION GUIDELINES
Papers should be submitted via e-mail (in word format) to [email protected].
BEFORE YOUR SUBMISSION, PLEASE READ CAREFULLY (PROOF-READING) YOUR PAPER TO
MAKE SURE IT HAS NO SPELLING AND GRAMMAR MISTAKES, AND FOLLOW THE INSTRUCTIONS
STATED BELOW TO FORMAT YOUR PAPER. PAPERS WITH MISTAKES AND WRITTEN NOT
CONFORMING TO THE FORMAT GUIDELINES BELOW WILL BE RETURNED TO THE CORRESPONDING
AUTHOR(S)
Paper format:
The submission will include
- The title of the paper,
- Name of author(s) and affiliation(s),
- Contact information of the corresponding author
- An abstract of maximum 250 words (all papers should also include an abstract written in English if the
paper is not written in English)
- Key words (up to 5)
- All papers should be double-spaced with 11 font size (Times New Roman)
- Margins should be (4 cm) at the left, (2.5cm) at the top, bottom and right
- Before and after paragraphs 6 cm.
- Limits: Approximately 20 pages. If your paper is longer than these limits, we recommend you to shorten
it before the submission.
Reference Style
Please use in-text reference style, not endnotes style! Examples:
…Fisher and Madet (2000) state that…
…this result has been obtained in a recent study (David, 1997).
At the end of your paper, please give the full citation as indicated below:
Journal Articles
Fisher, J. and Madet, G. (2000), Implications of Globalisation, Journal of Business Development, 34(2): 102123
Books
Mariam, G. J. (1999), Managing the Change, Basic Books: New York.
9
Papers
David, H. (1997), Radon Risk Models', in A.R. Knight and B.Harrad (eds.) Indoor Air and Human Health,
Proceedings of the Seventh Life Sciences Symposium; 29-31 October 1981; Knoxville, USA. Amsterdam:
Elsevier, pp 69-78.
Chapters in Edited Books
Teece, D.J. (1987), Capturing Value from Technological Innovation: Integration, Strategic Partnering and
Licensing Decisions, in R.B. Guile and H. Brooks (eds.) Technology and global industry: Companies and
Nations in the World Economy, Washington DC: National Academy Press, pp.19-38.
Dissertations
Salk, J.E. (1992), Shared Management Joint Ventures: Their Developmental Patterns, Challenges and
Possibilities, Unpublished Ph.D Dissertation, Sloan School of Management, Massachusetts Institute of
Technology, Cambridge, MA.
Online documents
Van de Vliert, E. (2002), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages,
[www document] http://www.jibs.net (accessed 13 January 2003).
Online journal articles
Van de Vliert, E. (2002), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages,
Journal of Business, doi:10.1057/palgrave.jibs.8400007
10
SOCIAL SCIENCES
11
ТҮРК ЖАНА КЫРГЫЗ ТИЛДЕРИНДЕ ЭМОЦИОНАЛДЫК-ЭКСПРЕССИВДИК МААНИ
УЮШТУРУУЧУ СИНТАКСИСТИК КАРАЖАТТАР
Doç.Dr.Ayşen Koca
Uluslararasi Atatürk Alatoo Üniversitesi, S.B.F., Türkoloji Bölümü
[email protected]
ABSTRACT
We can use syntactical ways to organize emotional-expressive meaning. Because every word
in the sentence may have not only denotative but additional connotative meaning also. If is
acknowledged by the attitude of a speaker. That is why, the words, which are organized syntactically
(word structure), reflect the value of feeling (emotion)and have the functional load of intensification.
Keywords: emotional-expressive meaning, syntactical tools.
Киришүү
Сүйлөмдүн мазмуну кабарлашуу максатын көздөсө да, андагы пикир адамдын
сезимине, ички дүйнөсүнө таасир берип, сезим баалуулугун (эмоциалык маанини) жаратат.
Анткени дүйнөдөгү, жашоодогу түрдүү көрүнүштү оң баалап, кабыл алуу, же терс баалап четке
кагуу (каршы болуу) ушуларга байланыштуу уюшулган сезимдерибизди, көзкараштарыбызды,
пикирлерибизди сүйлөмдөр аркылуу жеткире алабыз.Сүйлөмдүн уюшулушундагы баш жана
айкындооч мүчөлөрдүн орун тартиби, сөздөрдү салттуу жана адаттан тыш колдонуу ыкамалдарды, сүйлөмдүн уюшулушундагы бөлүктөрү, сөздөгү сезим баалуулугуна, эмоциянын
күчөтүү (экспрессивдик маани) маанисине таасир тийгизбейт десек жаңылышабыз.
Жөнөкөй же таатал сүйлөмдөн уюшулган эмоционалдык маани окуучуга же угуучуга
образдуу таасир берет. Ошол себептен “синтаксистик планда, экспрессивдүүлүк сүйлөөчүнүн
сезимдерин жана эркин билдирүүчү көркөм багытоочулук касиети айтымдын прагматикалык
жагын түрдүүчө белгилеп турган жогорку деңгээлдеги синтаксистик формаларды күчөтүп турган
сүйлөшүү категориясы ”[1] деген Т.Т. Токоевдин ушул пикири да биздин пикирибиз менен төп
келишип турат.
Албетте биз бул жерде эмойионалдуу-экспрессивдүү маанини туюндуруучу
синтаксистик каражаттарга жана алардын топторуна толук токтоло албайбыз, бул маселе
өзүнчө иликтөөнү талап кылат. Бирок, ошентсе да, биз буга байланыштуу айрым маселелерге
токтоло кетүүнү туура таптык.
1.Эмоционалдык - экспрессивдик маанини уюштурууда сүйлөм түрлөрүнүн ролү
Сүйлөмдүн уюшулушундагы баш жана айкындооч мүчөлөрдүн орду, тартиби, сөз
тизмектеринин синтаксистик байланышы, бөлүнүшү жана бөлүнүш жолдору, сүйлөмдүн
уюшулушундагы бөлүктөрү, сөздөгү сезим баалуулугуна, эмоциянын күчөтүү (экспрессивдик
маани) маанисине таасир тийгизбейт десек жаңылышабыз. Жөнөкөй же таатал сүйлөмдөн
уюшулган эмоционалдык маани окуучуга же угуучуга образдуу таасир берет.
А. Суроолуу сүйлөмдөр аркылуу уюшулган эмоционалдуу - экспрессивдүү маани
Эмоционалдык- экспрессивдик маанини уюштурууда сүйлөм түрлөрүнөн ичинен
суроолуу сүйлөмдөр өзгөчө орунду ээлейт. Адабий чыгармаларда жана күнүмдүк кебибизде
бул сүйлөмдөрдүн мааниси таасирдүү жана образдуу.
Мисалы;
Улуу Ата Мекендик согуш качан башталган?
Биздин Республикада канча жогорку окуу жайы бар?
12
Түрк жана кыргыз тилинде суроо формасы кайсы? эмне? канча? кандай? сыяктуу
сурама ат атоочтордон, «ооба-evet», «жок-hayır» сөздөрүнө -мы (-бы)-(-mı,-mi) суроону
уюштуруучу мүчөлөрдүн жалганышы менен уюшулат; Кимдер эс алды?, кимдер алагды болду?
Кана, кайда? Качан эмне болду? Тобо, бир ууру сыяктуу акырын жакындаган бул өлүк таң
эмне?[2]
Ичинде суроо мааниси орун алган, бир темада маалымат алуу, күмөн санообузду жоюу,
ойлорубузду тастыктоо үчүн курулган сүйлөмдөр суроолуу сүйлөмдөр болуп саналат. Сүйлөм
мүчөлөрүн табууга багытталган бардык суроо сөздөрү менен суроолуу сүйлөмдөр
уюшулат.Сүйлөмдөрдө суроо мааниси сурама ат атоочтор, суроону уюштуруучу (бы,-пы;-mı,-mi)
мүчөлөрдүн жардамы менен жана интонация аркылуу белгилүү болот. Адабий чыгармаларда
же күнүмдүк турмушубузда өтө жыш колдонулат, каармандардын ар түрдүү ою, көзкарашы,
туюмдары суроолуу сүйлөмдөрдө өтө таасирдүү баяндалат.
Мисалы:
(Ben sana bir şey sorayım: Meral’in kıvır kıvır, altın saçlı bir bebek doğurmasını, kanser
olmasına tercih etmez misin?) (P. Safa, Yalnızız. 47) (merak, kızma)
Bunları sana kim anlattı? (şaşırma, kızma)Буларды сага ким түшүндүрдү? (капалануу,
өкүнүү)
Hiç mi anlatacak bir şeyin yok? (kızma, merak)Түшүндүрө турган эч нерсе жокпу?
(жинденүү, ачуулануу, кызыгуу)
Beni biraz dinler misiniz? (rica, istek) Мени бир аз угасыңбы? (өтүнүү, каалоо)
Bu su da içilir mi? (beğenmeme) Бул сууну да ичүүгө болобу?(жактырбоо)
Жогорудагы мисалдарда –бы, -пы; -mı, -mi суроону уюштуруучу мүчөлөр аркылуу
сүйлөмдөрдө ар кандай эмоциялык баалоолор туюндурулуп турат.
Yalın ayaklarınla, koştun mu tarla tarla?
Duydun mu çıplak toprağın, çıplak insanın yasını?
Ağlayan kadınlarla, ihtiyarlarla,
Yaşadın mı, bir yağmur duasını? (Y. B. Bakiler, Duvak) (sitem, kızma)
-Эми эмне кылдык, балам?
-Билбейм.
-Билбейм дечи? (айласыздык) (Б.Усубалиев).
-Сен Касымсыңбы? Сени бул кызматка ким шайлады? (кыжырдануу, ишенбестик).
(Б.Усубалиев).
- Капырай, Касыке өзүң билесиң, элдик маселе чечилээрде мен дайым эрте келет
эмесминби? (кыжырдануу). (Б.Усубалиев).
Таңыркоо, коркуу маанилерин билдирүүдө суроолуу сүйлөмдөр башка сүйлөмдүн
түрлөрүнө караганда өзгөчө таасирдүү.
– Ой, сага мынчалык эмне болду? (коркуу,таң калуу).
- Сиз кимсиз? Мен кайдамын, жеңем кайда? (коркуу). (Б.Усубалиев).
Суроолуу сүйлөмдөрдөгү ар кандай сезимди образдуу чагылдыруу, диалог түрүндөгү
текстерде дагы элестүү берилет. Анткени суроодон кийин келген жооптор мурунку сүйлөмдөрдө
бериле турган маанилерди бүтүрүүчү сыпаттардан.
13
Мисал:
- Paşa Türk elçisi gönderseydi, Zondi bunu yapmazdı.
- Ne biliyorsun?
- Papaz Marten’in sözlerinden anladım.
- Ne demiş? (şüphe, inanmama) (Ö.Seyfettin,S.Hikayeler, İst.1998, s.350)
- Паша Түрк элчиси жиберсе, Зонди муну кылбайт эле?
- Кайдан билесиң?
- Поп Мартендин сөздөрүнөн түшүндүм.
- Эмне дептир? (күмөн, ишенбөө, кыжырдануу)(Ө.С.,Сечме Х., Ист.1998, 350-б)
Жогорудагы диалогдо баяндалган кайдан билесиң? жана эмне дептир? сүйлөмдөрү
менен айтуучунун сезиминин туусу да берилди.
-Yalnız namuslu bir asker değil, Arslan Bey, dedi, hem de gayet iyilik sever, cömert ve mert
- Nasıl?... (merak etme)
- Bakın anlatayım ... (Ö. Seyfettin, S. Hikayeler, İst., 98, s.350)
- Арслан мырза жалгыз намыстуу аскер эмес, деди, жакшылыкты да сүйөт, жоомарт
жана эр жүрөк.
-
Кандайча? (кызыгуу)
-
Караңыз түшүндүрөйүн... (Ө.С., С.Х., Ист. 98, 350-б)
Сүйлөмдөрдөгү кандайча? суроосу менен каршы тараптагы кишинин айтылганга
(кызыгуу) интонация менен дагы таасирдүү баяндалып турат.
Ар түрдүү эмоционалдык сезимдердин, туюмдардын
калыптанган сөз тизмектеринин мааниси да өзгөчө.
күчөтүлүп
берилишинде
Чынбы ыя?
Туурабы ыя?
Мисалы:
«Çok yiğit gençlerdi, terbiyelerine dikkat etsin. Devletine iki büyük asker yetiştirmiş olur»
demiş.
-Sahiden, yüksek karaktere sahip bir adammış...(Ö.Seyfettin, S. Hikayeler, İst., 1998, s. 350)
«Жигит жаштардын тарбиясына көңүл болсун... Мамлекетине эки сон аскер
даярдаган болот» дептир.
- Чынында, катуу мүнөзгө ээ адам экен...(Ө. С., С. Х., Ист.,1998,350 -б)
.......
- Ben bütün yıl, bir gün yer, bir gün tutarım.
- Şahi mi?
- Vallahi
........
- Мен жыл бою , бир күн кармап, бир күн кармабайм.
14
- Чынбы?
- Кудай урсун. (Ө. С., C., Ист., 1998- 491-б)
- Hayırdır inşallah Molla? ...(şaşırma, merak ) (Ö. Seyfettin, S. Hikayeler,İst., 1998,51)
Нурлан атасы эшикке кетери менен бакырып ыйлап жиберди
- Тынччылыкпы? (коркуу) (Б.Усубалиев)
Бул мисалдардагы сөздөрдө таң калуу, ишенбөөчүлүк, коркуу байкалып турат. Бул
бизге сүйлөшүүчүлөрдүн психологиялык абалын билдирди.
Баяндоочтору -бы -пы мүчөлөрү аркылуу уюшулган«терс»маанини билдирген
сүйлөмдөрдөн дагы эмоциялык баалоону байкайбыз.
Мен бул сөздү айтыптырмынбы?
(Bu sözü söyleyen ben miyim?) (таң калуу, жинденүү)
Булардын баарын сатып алууга акчам жетеби?
(Bunların hepsini satın almaya param yeter mi?)(кейүү)
Б. Илептүү сүйлөм аркылуу уюшулган эмоционалдуу-экспрессивдүү маани
Көтөрүнкү, экспрессивдүү интонация менен айтылып сүйлөөчүнүн оюн ар кыл
эмоциялык кырдаалын билдирүүчү сүйлөм болгон илептүү сүйлөм да эки тилде тең
эмоционалдык мааниге ээ.
Мисалы,
Өрт! Болгула тезирээк суу ташышып жибергиле! Жолдоштор, мол түшүм үчүн
күрөшөлү!( Ичинде буйрук же болбосо буйрук маанисин берген сүйлөм.)
Эмне көрөйүн! Кандай начар, кандай жиркенич жана кайгылуу аалам! (К.К. Юдахин)[ 3]
Күчөтүү максатында жогорку ой менен айтылган илептүү сүйлөмдөрдө этиштик
баяндоочтор сүйлөмдүн башына келип экспрессивдик маанини терендетет.Жакшы көрүү,
коркуу, таң калуу жана башка сезимдерди билдирген сүйлөмдөр, илептүү сүйлөмдөр, сырдык
сөздөр, кээ бир сын атооч сөздөр жана буйрук этиштер интонация аркылуу уюшулат. Ушул
себептен эмоционалдык-экспрессивдик маанини уюштуруучу сырдык сөздөр илептүү
сүйлөмдөрдүн башына келет.
Ee yeter artık! (kızma, bıkma), Эй, жетишет! (тажоо, жинденүү), Ah ne yaptım!
(pişmanlık), Ах, эмне кылдын! (бушаймандык), Hah şimdi oldu! (beğenme) Ии, эми
болду!(жактыруу) жб.
Сырдык сөздөр дайыма эле сүйлөмдө учурабайт.
Hemşerilerim!-Жердештерим!(sevgi,saygı),Babacığım!-Атакем!(sevgi,saygı,
korku),
Simitçi!
-Самсы!(sevdirme,
beğendirmeı),Hay
Allah
müstakını
versin!-Кудай
өзү
жазаласын!(жинденүү, каргоо),-Kardeş kardeşin malını satamaz mı! Бир тууган бир туугандын
малын сата албайбы!(жинденүү,бушаймандык) (О.К)
Aralık Kapı
Bu dünya bir kuyu, havasız çöplük
Daralıyorum!
Kelime manayı boğan bir gömlek!
Bunalıyorum! (N.Fazıl, Çile, s. 131)
15
Аралык каалга.
Бул дүйнө бир кудук , абасыз таштанды.
Тарып барам!
Сөз маанисин бууган бир көйнөк!
Муунуп барам!( Н.Ф., Чиле, 131-б) (айласыздык)
Бул мисалдарда сырдык сөздөр сүйлөмдө учурабаca да Bunalıyorum! -Муунуп барам!
сөздөрү аркылуу эмоционалдуу - экспрессивдүү маани берилди.
В. Бир тутумдуу жана эки тутумдуу сүйлөмдөр аркылуу уюшулган эмоционалдуу экспрессивдүү маани
Эмоционаллдуулук-экспрессивдүүлүк бир тутумдуу жана эки тутумдуу сүйлөмдөргө да
мүнөздүү. Ал маанилер мындай түзүлүштөгү сүйлөмдөрдө активдүү пайдаланылып, алар
аркылуу сүйлөөчүнүн ар кандай сезимдери конкреттүү сыпатталат.
Бул эмне кылганың?
Кантип жетесиң?
Мисалда белгилүү жактуу сүйлөм аркылуу сүйлөөчү, угуучу жактырбоо мамилесин
билдирди.
Терс эмоциялык маанилерди билдирүүдө жандама жактуу
бөлүкчөлөрдүн катышуусу менен да экспрессивдүүлүккө ээ болот.
сүйлөмдөр,
айрым
-Ээ, бул айтылган кептердин барын уктуң го! (жактырбоо)
Жаксыз сүйлөмдөр пикир алышуу да сүйлөөчү тарап кимдир бирөөгө карата түрдүү
сезимин кескин туюнтуу мүмкүнчүлүгүнө ээ .
Мисал:
-Алда айланайындар ай! Түшүндүрсө да болбодуңар.(айласыздык)(Б. У.)
-Кудая тобоо! Менин көзүмө көрүнүп жатат. Сиз өкүл энесизби же эркексизби?
(ишенбестик, таң калуу) (Б.Усубалиев)
-Тишке жумшак десеңиз мейиз алыңыз?!(какшыктоо) (Б.Усубалиев)
Көк жалдын кусуру ургур !
Г. Толук жана кемтик сүйлөмдөр аркылуу уюшулган эмоционалдуу - экспрессивдүү
маани
Кыргыз жана түрк тилинде толук жана кемтик сүйлөмдөр дагы эмоционалдык мааниге
ээ. Толук сүйлөм ичиндеги сөз каражаттарынын кезектешип келиши менен экспрессивдүүлүк
берилсе, кемтик сүйлөмдөрдө өзүнөн мурунку сүйлөмдөргө байланыштуу болуп, айтылган
сезимди же ойду чагылдырат.
Мисал:
- Dün senin köyüne gittiğini duydum hayırdır!
- Malesef babamı... (üzüntü)
- Кечээ сенин айылга кеткениңди уккам!
-Тилекке каршы атамды... (өкүүнү )
Тоонун чокусунан буркурап, бададан ачка келип жатат уйлар азыр.
16
Техникумду бүтүргөндөн кийин шаарда жатаарга үйүм жок деп айылга
суранганыма карабай, мени борбордогу бир мектепке башталгыч класстардын
мугалими кылып коюшту.(О.Орозбаев)(жактырбоо, алымсынбоо - beğenmemek,
memnunyetsizlik)
-Байкаштырсаң.
-Эмнени?
-Жем-чөптү. (кыжырдануу) (К.Баялинов)
Толук жана кемтик сүйлөмдөрдө да эмоцияны ачык байкоого болот. Мындай өзгөчөлүк
диалог түрүндөгү сүйлөмдөрдө да бар. Анткени кемтик сүйлөмдөрдүн колдонулушу толук
сүйлөмдөргө байланыштуу болот. Бул жол менен жалпылыгы бар текстерде угуучу
айтылгандардын болуп бүткөн аракеттери тууралуу жана угуучунун маалыматы жөнүндө
кабарлайт.
Мисал:
Birbirlerine hücuma başladılar.
- Blas Şeri ne kullanıyordu?
- Kılıç....
- Mızrağa karşı kılıç olur mu? (Ö. Seyfettin; S. Hikayeler; İst., 1998: s.320)
Бири-бирине чабуулун башташты.
- Блас Шери эмне колдонуп жатты?
- Кылыч....
- Найзага каршы кылыч болмок беле?(Ө. С., С . Х., Ист., 1996. 320 б)
Жогорудагы диалогдо орун алган «Кылыч....» кемтик сүйлөм болуп, контексте
айтуучунун жакшы көрүү сезимин билдирип, бул маанини күчөтүп таасирдүү элестүү берүүгө
өбөлгө түздү. Кемтик сүйлөм жана андан кийин келген толук сүйлөм ичиндеги мазмунунда
жактырбоо мамилеси көрүнүп турат.Сүйлөмдөрдө бир өңчөй сөздөр, сүйлөм мүчөлөрү дагы
экспрессивдик күчөтүү касиетине ээ.
Мисал:
- O geldi mi?
- Evet, seni sordu, aradı, bakındı ve gitti.(K.D.)(sinirlenme, beğenmeme, küçümseme)
-Обу жок дымак күткүдөй Курманжан – бүбү же хан ордосунда, же бек өргөөсүндө
туулган беле? (кыжырдануу, теңсинбөө) (Т.Касымбеков)
Жогорудагы мисалдарда үмүтсүздүк, айласыздык, кыжырдануу, теңсинбөө мааниси бир
өңчөй сөздөр аркылуу берилди. Ошону менен сүйлөөчүнүн экспрессивдик маанайы да көрүнүп
турат.
Мисал:
Cemal Bey’in arasıra lakırdı söylerken Ona yarı şefkatli, yarı korkak bir yan bakışı var.(H.
E. A., H., s.14) (ыраазычылык)
Жемал мырза анда-санда кеп айтканда бир аз мээримдүү бир аз коркок жайы
бар.(Х. Е. А, Х.,14-б) ( нараазычылык)
17
Жамал апа аны канаттууга кактырбай, тумшуктууга чокутпай бакты. (ыраазычылык)
(К. Жантөшев)
Бул мисалдарда да бир өңчөй мүчөлөрдүн жардамы менен айтуучунун ар кандай
экспрессивдик сезимдери чагылдырылган.
2.Сөз айкаштары аркылуу уюшулган эмоционалдуу - экспрессивдүү маани
Түрк жана кыргыз тилиндеги сүйлөм түрлөрү аркылуу эмоционалдык-экспрессивдүү
маанинин туюундурулушунан кийин эми сөз айкаштары аркылуу уюшулган эмоционалдык экспрессивдик мааниге токтололу.«Сөз айкаштары деп- нерсенин, маанисин, сыпатын, абалын
билдирип, белгилүү эрежелер ичиндеги катар келген сөздөрдү айтабыз.»[4] Сөз айкаштары
жогоруда белгиленгендей, бардык окшош далилдөөлөрдү ырастаган бир затты, сыпатты же
абалды, же болбосо бир кыймыл-аракетти, белгилүү эрежелер ичинде уюушулган сөздөр болуп
саналат. Сөз айкаштары да эмоционалдык(сезимдик баалоо) -экспрессивдик (күчөтүү)
сөздөрдү уюуштуруу жөндөмдүлүгүнө ээ.
Зат атоочтук сөз айкаштары, cын атоочтук сөз айкаштары, тактоочтук сөз айкаштары,
кош сөз катышкан сөз айкаштары, жандоочтук башкаруу, байламталар атама сөздөр сан
атоочтук сөз айкаштары, татаал этиштер дагы контексте эмоционалдык-экспрессивдик маанини
уюштура алат.
Savaşın/kartalı (B) (övme)
Kırış kırış, kıpkırmızı, sopsoğuk/ el (K. A.)(korkma, acıma).
“Her sabah yeniden ezan sesiyle
Müslüman müslüman/uyanan şehir”(Y.B. Bakiler, Duvak.) (sevinme, beğenme)
Кашык сууга зар болгон
Жолдон чыгып жүрбөсүн?
Жандуу-жансыз/ энени
Шерден чыгып жүрбөсүн. (А.Турдугулов-155)
Жаздын ажарын ачкан май айы-сулуу да, көркөм да, жана мээримдүү. (жакшы көрүү)
(Кыргыз тилинин тыныш белгилери, Аскар Турсунов.52).
Baharın mayıs ayı hem güzel hem süslü hem de bereketli. (beğenme - жакшы көрүү) (A.T.)
“Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol”(üzülme) (Y. K. Beyatlı, K. G. Kubbemiz.)
Ажыбай датка аппак, суюк сакалын калтыраган алсыз колу менен акырын
сылап,акырын жөтөлүп.(Сынган Кылыч,Т.Касымбеков).
Ey Ayşe Kız! Sen, bu şaheseri nasıl meydana getirdin? (Ç) (şaşırma, merak)
Эй Айша кыз! Сен бул чыгарманы кантип жаздың? (таң калуу, кызыгуу).
Ey Türk istikbalinin evladı (A.) (beğenme, gurur duyma)
Yüz bir odalı evin
Şanlı konukları(шылдыңдоо)
Жүз бир бөлмөлүү үйдүн
Шаңдуу коноктору (шылдыңдоо)
Ses gelmez oldu bahçelerden (Ş.) (sitem, üzüntü)
18
Бир жакадан баш чыгарган туугандардын иши оңоло баштады. (ыраазычылык,
кубануу) (А.Турдугулов)
Биттин ичегисине кан куйган- чыйрак бала (мактоо) (Р.Э)
Бычакка сап болчу – жарамдуу киши (мактоо) (Р.Э)
Бармагын тиштеген адам (өкүнүү)
Боору таш эне (кайрымсыз)
Жогорудагы мисалдарда көрүнгөндөй эле, сүйлөмдө колдонулган сөз айкаштары
аркылуу эмоция жана экспрессия туюндурулду. Сөз айкаштары күнүмдүк кебибизде, адабий
чыгармаларда экспрессивдик күчөтүү маанисин бере алат.Айтуучунун ички дүйнөсү менен,
сезимдерин сөз айкаштары да чагылдыра алат. Мисалдарда көрүнгөндөй, дайым басым алып
жүрүүчү ар бир топ, орун алган сүйлөмдөрдө түрдүү маани берүү менен, билдирген маанини
күчөтүп, aйрыкча айтуучуунун абалын, окуяны психологиялык шартта чагылдырды.Ошондуктан
эмоционалдык-экспрессивдик маани категориясын уюштурууда сөз айкаштары дагы чоң роль
ойнойт.
Жыйындык
Тилдеги
синтаксистик
кубулуштар
эмоциялык-экспрессивдик
маанилерди
уюштуруудагы негизги каражаттардын бири болуп саналат. Сүйлөм ойду эле билдирбейт: ой
менен кошо сүйлөөчүнүн сезимдерин да чагылдырат. Ушундан улам синтаксистик кубулуштар
дагы эмоционалдык-экспрессивдик маанини берүүдө өтө маанилүү, өтө керектүү
каражаттардан болуп эсептелет.
Түрк жана кыргыз тилдерин таасирдүү, күчөтүү маанисиндеги эмоционалдык сөздөргө
өтө бай. Мындай каражаттар кепке образдуулук, көркөмдүк берүүдө негизги орунду ээлейт.Түрк
жана кыргыз тилинде фонетикалык, лексикалык, морфологиялык, синтаксистик жолдор аркылуу
көп түрдүү сезим туюндурулуп, эмоционалдык-экспрессивдик маани же оозеки кеп же көркөм
текст түрүндө ишке ашат.
Түрк жана кыргыз тилинде эмоционалдык-экспрессивдик маани бирдей каражаттар
аркылуу уюштурулат. Түрк жана кыргыз тилинде эмоционалдык-экспрессивдик маанини
туюундурууда башка каражаттарга караганда синтаксистик каражаттар көбүрөөк кызмат кылат.
Бул жагынан алганда, лексикалык жана морфологиялык кубулуштардын эмоционалдыкэкспрессивдик касиети белгилүү бир контекст аркылуу аныкталып-такталарын эске алуу шарт.
Анткени сөздөр жеке турганда эмоционалдык-экспрессивдүү маанини бербесе да, сөз айкашы
жана сүйлөмдөрдүн ичинде мындай касиетке ээ болуп калышы толук ыктымал.
АДАБИЯТТАР
1.Токоев Т.Т. (2006). Кыргыз тилиндеги экспрессивдүү синтаксистик конструкциялар, Бишкек,
53-б.
2.Орoзбаева Б., Сагынбаева Б., (2004). Кыргызча-Түркчө; Түркчө-Кыргызча лингвистикалык
терминдер сөздүгү. -Бишкек, 81-б.
3.Орoзбаева, Б., Сагынбаева, Б., (2004).Кыргызча-түркчө лингвистикалык терминдер сөздүгү.
-Бишкек,. 43-б.
4.Karahan, L. (1991).Türkçe Söz Dizimi Cümle Tahlilleri, Ankara, s.3.
19
Ч. АЙТМАТОВДУН ЧЫГАРМАЛАРЫНДАГЫ СТАТИСТИКАЛЫК ПАРАМЕТРЛЕРДИН
САПАТТЫК БЕЛГИЛЕРИ
И. Сагынбеков
Ч.Айтматов атындагы тил жана адабият институтунун илимий кызматкери
ABSTRACT
This study provides with statistical analysis of words in Aitmatov’s novels. While using
statistical models special attention is paid for not ruining grammatical rules.
Keywords: statistics in linguistics, Aitmatov
Тил илиминде математиканы колдонуу ачылыш деле эмес. Математика тилдик
кубулуштарды изилдөөдө:
Биринчиден, сапаттык жана сандык ыкмаларды байланыштырып, тактайт жана иретке
келтирет;
Экинчиден, биздин учурда чыгарманын бүтүндүгүн бузбай, андагы сөз колдонуштарды
эч кандай грамматикалык эрежесиз, эркин алуудан түзүлгөн жыштык сөздүк, биздин оюбузча,
ошол чыгарманын модели боло алат;
Үчүнчүдөн, ошол модель (жыштык сөздүк) алынгандан кийин, андагы сөз
колдонуштарды грамматикалык эрежелерге ылайыктап: сөз түркүмдөрүнө, жөндөмөлөргө,
даражаларга, жактарга, чактарга ж.б. ажыратып, алардын сандык маанилери табылат;
Төртүнчүдөн, моделдеги мүчөлөрдү классификациялап, алардын статистикасын алуу
тилдин ички түзүлүшүн изилдөөгө чоң көмөк көрсөтөт. Б.а. Ф. Соссюрдун «Лингвистиканын
жападан-жалгыз чыныгы объектиси болуп өзүндө жана өзү үчүн гана карала турган тил
эсептелет» (Язык в самом себе и для самого себя) деген тыянагы орун алат.
Бешинчиден, изилдөөнүн жыйынтыгы, биздин оюбузча, тил илиминин негизги маселеси
– «Тилдик бирдиктин маңызы менен анын берилишинин ортосундагы байланышты» чечүүгө өз
үлүшүн кошушу мүмкүн.
Тигил же бул тилдик бирдиктин жыштыгын белгилөө жөн гана санды аныктоо эмес,
ошол сандын маанисин табууда жатат. Качан гана ал маани аныкталып, тигил же бул текстке
же авторго тиешелүүлүгү иликтенгенден кийин изилдөөчүнүн эмгегинин акыбети кайтат» дешет Л.Р. Зиндер жана Т.В. Строевалар (Л.Р. Зиндер, Т.В. Строева К вопросу о применении
статистики в языкознании. «Вопросы языкознания», 1968, №6).
Алтынчыдан, И.Р. Гальперин айткандай «Тилдик факторлорду топтоо стилистикага
карата негизги белгилерден болот» (Н.Р. Гальперин, Является стилистика уровнем языка? В
сборнике «Проблемы языкознания», Доклады и сообщения советских ученых на X
международном конгрессе лингвистов, 1967).
Ал эми тилдик факторлорду моделде (жыштык сөздүктө) топтоо азыркы персоналдык
компьютерлердин жардамынын аркасында так, иреттүү жүргүзүлүп, каалагандай статистикалык
маалыматтарга ээ боло алабыз. Статистикалык маалыматтарды иштетүүдөн стилистикалык
жыйынтыктар келип чыгат. «Статистикалык ыкмалардын стилистикада колдонушунун себеби,
ар бир тилдик материал (текст) элдин тилинен тандалып алынган тилдик бирдиктердин тобу» дейт В.С. Перебейнос (В.С. Перебейнос, Статистичнi параметры стилiв, Институт
Мовознавства им. О.О. Потебнi, Киев, 1967).
Статистикалык параметрлер (1) – (3) формулалар аркылуу чыгарылат.
1.
Математикалык
күтүүнү
жашоодо,таралыштын
борбордук
мааниси
десек
жаңылышпайбыз. Себеби, ушул түшүнүктүн өзү турмуштук зарылчылыктан келип чыккан.
Мисалы,кумар оюнчу утуштун орточо маанисин билүүгө аябай кызыгат жана аны эсептөөнүн
ар кандай жолдорун изденет. Ошентип, ыктымалдуулуктун, анын ичинен математикалык
күтүүнүн келип чыгышынын дагы бир зарылчылыгы кумар оюндары болгон.
Жашоодо деле эң тынч, керемет чөйрө-орто эмеспи. Анын сыңары
20
орточо жыштыкты
Χ ¯=
...
(1)
формуласы менен табышат.
Бул маанинин зарылдыгы 8 чыгармадан алынган орточо маанилерди жылдарга карата
салыштырып көрүү. Ал жөнүндө биз жогору жакта айтып өттүк.
2.
Орточо жыштыкты алгандан кийин ыктымалдуулук боюнча ой жүгүртүүгө болот. Себеби
орточо жыштыкка сан жагынан жетпей калгандар минусу менен ашып кеткендер плюсу менен
кошулат да, орточо жыштыка карата ыктымал өзгөрүүгө учурайт. Биз үчүн ар бир өзгөрүү эмес,
алардын жалпылаштырган өзгөрүүсүн билүү
зарыл
болгондуктан,
орточо квадраттык
өзгөрүүнүн формуласын тапканыбыз максатка ылайык. Ал төмөнкүдөй эсептелет.
b=
( - )²
(2)
b – орточо квадраттык өзгөрүү;
xi - x - тандалган топтогу өзгөрүү;
k – топтун саны.
Эгерде xi - x = ai деп белгилесек,
b=
²
Бул формуланы ыктымалдуулукта дисперия деп аташат.
3.
Биз тандап алган жыштыгыбыз орточо жыштыктан кокусунан эле айырмаланабы же
чындап эле айырмаланабы? Ушуну билишибиз керек.
Бул суроого төмөнкү формула жооп берет.
X² =

(3)

xi-x= ai десек, бул жерде x=орточо жыштык.
X² =
формуласына ээ болобуз.

Алынган формула “Хи квадрат” критерийи деп аталат.
“Xи квадрат” критерийин көп учурда макулдашуунун критерийи деп аташат.
4.
Сөз колдонуштардын морфологиялык таралышы бизге берилген жыштык сөздүк
боюнча (биздин учурда Ч. Айтматовдун кыргызча жазылган аңгеме – повесттери) анын
чыгармаларындагы
a) ой жүгүртүүнүн предметтүүлүгүн;
b) ой жүгүртүүнүн сапатуулугун;
c) ой жүгүртүүнүн таасирдүүлүгүн (динамизмин) аныктоого мүмкүнчүлүк түзүлөт.
Алар төмөнкү формулалар:
ат ат/ат атооч
a) Предметтүлүк, эгерде аны П деп белгилесек, П =
; (4)
сын. этиш
формуласы менен аныкталат мында зат/ат атооч =
b) Сапаттуулукту С менен белгилесек, С =
ат атооч
;
Зат атооч
Сын. Тактооч
; (5)
Зат. Этиш
21
c) Динамизмди Д менен белгилесек, Д =
Этиш
; (6)
Сын. Зат. Тактооч
d) Жазуучу канча көп ар түрлүү сөз колдонсо ошол анын сөз байлыгы болуп эсептелет.
ℓ
Сөз байлыгын Б менен белгилесек, төмөнкү формулага ээ болобуз:
Б=
, (7)
ℓ – чыгармадагы ар түрлүү сөз колдонуштардын саны;
m – чыгармадагы жалпы сөз колдонуштардын саны.
Биринчи кезекте математикалык күтүүнү же жыштык сөздүктөгү орто маанини табуу
маселеси турат. Аны аныкташ үчүн “Ч.Айтматов тилинин сөздүгүндөгү» (И. Сагынбеков, Б.,
2012, 616-б.) колдонуу жыштыгы 35-тен жогорку ар бир чыгарманын жыштык сөздүктөрүнөн эң
жыш 100 сөз колдонуштагы 1,10,35,50 жана 100 номерлерге тиешелүү жыштыктарды алып,
төмөндөгүдөй таблица түзөбүз:
Катар №
1
10
35
50
100
Мааниси
(1) формула
X1
X2
X3

Χ=
X4
X5
n=5
Орто маанини ар бир чыгарманын көлөмүндө алсак, (1) формулага кайрылабыз, б.а.

Χ=
Ч.Айтматовдун чыгармаларынын орто маанилерин чыгарсак, төмөнкү таблицаларга ээ
болобуз.
1.
“Ак жаан” (1954) 3945 с. к.
Жалпы 107991 с. к.
Катар №
1
10
35
50
100
Мааниси
66
17
21
4
3
биздин учурда: X=
Χ=
=
Χ=
=22.2
=0.028
2. “Асма көпүрө” (1955) 8884 с.к.
Катар №
1
10
35
50
100
Мааниси
81
17
24
11
4
Χ=
Χ=
=
= 27,4
= 0,015
22
3. “Түнкү сугат” (1955) 6720 с.к.
Катар №
1
10
35
50
100
Мааниси
103
11
14
2
2
Χ=
=
Χ=
= 26,4
= 0,019
4. “Бетме-бет” (1957) 20134 с.к.
Катар №
1
10
35
50
100
Мааниси
331
85
66
32
27
Χ=
=
= 108,2
= 0,026
Χ
5. “Жамийла” (1958) 15911 с.к.
Катар №
1
10
35
50
100
Мааниси
282
58
44
20
13
Χ=
Χ=
=
= 83,4
0,026
6. “Биринчи мугалим” (1961) 23516 с.к.
Катар №
1
10
35
50
100
Мааниси
360
108
34
70
14
Χ=
Χ=
=
= 117,2
0,025
7. “Саманчынын жолу” (1963) 26179 с.к.
23
Катар №
1
10
35
50
100
Мааниси
550
189
25
51
47
Χ=
=
Χ¯=
= 172,4
0,033
8. “Атадан калган туяк” (1968) 2702 с.к.
Катар №
1
10
35
50
100
Мааниси
51
17
9
3
5
Χ=
=
Χ=
= 17,0
0,031
чыгармалар
“Ак жаан”
“Асма көпүрө”
“Түнкү сугат”
“Бетме бет”
“Жамийла”
“Биринчи мугалим”
“Саманчынын жолу”
“Атадан калган туяк”
Жыйынтыктап келип, төмөнкү таблицага ээ болобуз:
Χ
0,028
0,015
0,020
0,026
0,026
0,025
0,033
0,031
Таблицадагы цифралар “Асма көпүрө” менен “Саманчынын жолунда” гана ортодон
кичине четтегени болбосо, калганы турактуу ортону көргөзүп, 0,026га барабар экени келип
чыгат.
Демек,
математикалык
күтүү
же
Ч.
Айтматовдун
чыгармалардындагы
сөз
колдонуштардын коюланышынын (сгущение) сандык мааниси 0,026 экенин көрүп отурабыз.
2. Орточо маанинин чөйрөсүндө кокустан пайда болгон чоңдуктардын таралышы, практикада
чоң роль ойнойт. Ал чоңдукту стандарттуу жантаюу, же дисперсия деп аташат. Аны
(2)формуланын жардамы менен эсептейбиз. Эсептөөдө маанилер (1) формуланы эсептегендей
эле, болгону орто маани үчүн Χ‾ эмес, Χти алабыз, б.а. n = 5 болгон учурду.
“Ак
жаан”
,
,
b=
,
(
, )
,
=
(
,
, )
=
(
, )
(
, )
(
, )
=
529,32 ≈ 23
24
“Асма
,
“Түнкү
,
,
,
,
,
,
,
(
,
(
,
(
,
b=
, )
)
,
,
, )
, )
(
, )
(
, )
, )
(
, )
=
(
, )
(
=
= √1489,88 ≈ 38,6
, )
,
,
(
=√761,88 ≈ 27,6
=
, )
,
(
, )
(
,
,
,
=
,
b=
“Бетме-бет”
, )
(
b=
сугат”
=
(
b=
көпүрө”
(
, )
(
, )
(
, )
(
, )
= √12871,72 ≈ 113,5
(
, )
(
, )
(
, )
=
= √10123,08 ≈ 100,6
“Биринчи
b =
мугалим”
,
=
(
,
, )
,
(
, )
,
,
(
, )
,
=
(
, )
(
, )
15767,32 ≈ 125,6
=
b =
(
, )
(
, )
=
=
(
, )
(
, )
(
, )
= √39009,6 ≈ 197,7
b =
=
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
= √312 ≈ 17,7
25
“Ак жаан”
Дисперсиянын жыйынтыктасак
Д
23
27,6
38,6
113,5
100,6
125,6
197,7
17,7
Дисперсия бизге бир кызык информация берди.
1-ден, сөз колдонуштардын таралышы, чыгармалардын көлөмүнө жараша;
2-ден, ошол эле таралыш жыл өткөн сайын өскөнү байкалат, б.а., Ч. Айтматовдун улам кийинки
чыгармаларындагы дисперсия чоңойгонун көрөбүз.
3. Эми макулдашуунун критерийин -Х² (Хi квадратты) эсептейли. Ал (3) формуласында
белгилүү болгондой, төмөнкү формула менен эсептелет.
Χ² =
∑
 ²

Xi - маанилер
X - орточо жыштык
1. “Ак жаан” (1954) 3945 с.к., X=22,2
Χ² =
(
, )
(
, )
(
, )
(
, )
(
, )
,
=
,
= 119,2
,
2. “Асма көпүрө” (1955) 8884 с.к., X=27,4
Χ² =
(
, )
(
, )
(
, )
(
, )
(
, )
,
,
=
= 139
,
3. “Түнкү сугат” (1955) 6720 с.к., X=26,4
Χ² =
(
, )
(
, )
(
, )
(
, )
(
, )
,
,
=
≈ 282,2
,
4. “Бетме-бет” (1957) 20134 с.к., X=108,2
Χ² =
(
, )
(
, )
(
, )
(
, )
(
, )
,
=
,
≈ 594,8
,
5. “Жамийла” (1958) 15911с.к., X=83,4
Χ² =
(
, )
(
, )
(
, )
(
, )
(
, )
,
=
,
≈ 606,9
,
6. “Биринчи мугалим” (1961) 23516 с.к., X=117,2
Χ² =
(
, )
(
, )
(
, )
,
(
, )
(
, )
=
,
,
≈ 672,7
26
7. “Саманчынын жолу” (1963) 26179 с.к., X=172,4
Χ²
=
(
, )
(
, )
(
, )
(
, )
(
, )
,
,
=
≈
,
1131,4
8. “Атадан калган туяк” (1968) 2702 с.к., X=17
Χ² =
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
≈ 91,8
Χ²
119,2
139
282,2
594,8
606,9
672,7
1131,4
“Ак жаан”
Жыйынтыктап, таблица түзсөк,
91,8
Χ² (Xi квадрат) формуласы эң жыш 100 сөздөн тандап алган 5 маани орто жыштыктан
(математикалык күтүүдөн ) чындап эле айырмаланабы, же кокусунанбы элеби? Деген суроого
жооп бериши керек эле. Ал үчүн “Χи квадраттын” ар бир маанисин атайын таблицадан таап,
биздин мааниге туура келүүчүлүгүн көргөшүбүз керек болчу. Биздин учурда, биринчиден – биз
конкреттүү жумуру Ч. Айтматовдун чыгармаларын алып жатабыз. Экинчиден – конкреттүү
чыгарма болгондуктан (кокустан пайда болгон чоңдук эмес) таблицага кайрылган жокпуз.
Бирок алынган таблица, макулдашуунун критерийин даана көрсөтүп турганына күбө.
Колдонулган адабияттар:
1. Б.Н. Головин, язык и статистика, М., 1970
2. И. Сагынбеков, Ч. Айтматов тилинин сөздүгү, Б., 2012
3. И. Вентцель “Курс теории вероятностей”, М., 1980
27
АЛТАЙ ТОБУНА КИРГЕН КЫРГЫЗ, МОНГОЛ, ТҮРК ТИЛДЕРИНИН ТЫБЫШТЫК
КУБУЛУШТАРГА ЖАЛПЫ МҮНӨЗДӨМӨ
Эл аралык Ататүрк-Ала-Тоо университети
ABSTRACT
Altaic language family in its smaller grouping includes the Turkic, Mongolic, Manchu,
Tungusic languages, and in its expanded grouping includes Korean and Japanese languages. As in
other language families, the stems in the Altaic Language Family theory is mainly characterized by
sound correspondences of the common words. Language elements that are mostly used, like natural
phenomena reform the nature, sounds also by the time passes faces changes and transformations.
These sound issues and changes are reasonably universal and such progresses are similar in all
languages. In language sounds changes that have appeared by some reasons, except some
exceptional conditions, have common characteristics, but the further developments of sound changes
cannot be exactly predicted. The sound changes between the Turkic and Mongolic languages are
parallel. These sound changes happen in the same run-on and share the same characteristics. In the
article, we tried to indicate the reasons of sound changes in Turkic and Mongolic languages and
provided some examples.
Key words: Altaic Languages theory, Turkic languages, Mongol language and sound shifts
Алтай тил бүлөсүнүн теориясы жалпысынан алганда алтай тилдеринин ортосундагы
тыбыштык параллелдердин негизинде калыптанган. “Алтай тилдери ортосундагы бир топ
тыбыштык параллелдердин пайдубалы белгилүү алтаисттер Рамстедт, Гомбоц жана Поппе
тарабынан түптөлгөн. Алтаистика багытында иш жүргүзгөн бир топ илимпоз бул атагы чыккан
кишилер түптөгөн пайдубалдын үстүнө пикирлерин түшүрүп өрчүтүшкөн (Ersoy, 90) ”. “Калган
тилдик бүлөлөрдө кездешкен сымал алтай тил бүлөсүндө дагы эне тилдердин белгилерин
аныктап чыгуу үчүн салыштырма, тарыхый салыштырма методу колдонулган. Мындай
салыштыруу жүргүзгөндө, тыбыштык параллелдер тектештикти аныктоо үчүн эң орчундуу
критерий болуп саналат. Себеби ыктымалдык мыйзамы боюнча бар экени ырасталган
тыбыштык параллелдер жетиштүү санда мисал табылса, кокустан төп келди сымал
шектенүүлөрдү жоюп салат (Tuna 1992, 19)”.
“Тыбыштык кубулуштар” термини кайсы бир тил же наречиенин ичиндеги монемаларды
түзгөн фонемалар тыбыштык турпатын алып жатканда, морфемалардын курамында туш
болгон жалпы же жеке, туруктуу же убактылуу, индивиддик же коомдук өзгөрүүнү туюндурат.
Жалпы тилде байкалган өзгөрүүнүн айрымдары тоолордун акырындап кыйрашына окшойт.
Шартка жараша бет алды чыга калат же мезгилдин агымында уланып кете берет. Бат-бат
колдонулуп жүргөн тилдик бирдиктер, селдин нугунда жаткан таштар сыяктуу эртерээк кыйрап
ураганга дуушар болушат (Gemalmaz, 5)”. Ушул пикирдин негизинде бүткүл тилдерде
байкалган, окшош белгилерди камтыган тыбыштык кубулуштарга (өнүгүүлөр), тил
тайпаларында жана топторунда учураган фонетикалык айырмачылыктарга, белгилүү тилчиокумуштуу Эфрасияб Гемалмазга таандык көз карашты жеке пикир жана мисалдар менен бир
аз толуктап, төмөнкү 4 пункттун ичинде кыскача аныктап берсе болот:
1. “Табигый өнүгүүлөргө байланыштуу. Табигый өзгөрүүлөрдүн натыйжасында бир
үнсүз башка үнсүзгө, бир үндүү башка үндүүгө айланат (Gemalmaz, 3)”. Төмөндө деталдуу
түрдө талдана турган бул тыбыштык кубулуштар (өзгөрүүлөр) глобалдуу көрүнүш болуп
саналат, ошондуктан бүт тилдерде ушул сымал өнүгүүлөр жүрөт:
1.1. Жарылма үнсүздөр > жылчыкчыл үнсүздөргө; шыбыштуу (сонорсуз) үнсүздөр >
жарым шыбыш (сонорлуу) үнсүздөргө; шуулдамаı (тоскоолчул) үнсүздөр > уяң (тоскоолсуз)
үнсүздөргө айланат. Мисалы, кырг. тил ~ тт. дил; кырг. пил ~ тт. фил; кырг. бер ~ тт. вер;
кырг. кел ~ тт. гел ж.б. Бул мисалдарда жарылма т, п, б, к тыбыштар, жылчыкчыл д, ф, в,
г тыбыштарга айланган.
1.2. Алдыңкы үнсүздөр > артчыл үнсүздөргө же артчыл үнсүздөр алдыңкы үнсүздөргө
айланат (Gemalmaz, 5). Алсак, кырг. кырг. пил ~ тт. фил; кырг. бер ~ тт. вер ж.б. Бул
28
мисалдарда алдыңкы кош эринчил п, б үнсүздөр, артчыл эрин-тишчил ф, в үнсүздөргө
өзгөргөн.
2. “Тил бүлөсүнүн мамилесине жана берген артыкчылыгына байланыштуу.” Тил
тайпасына (алтай тилдер тобу ж.б.) тиешелүү белгилерге, мамилесине байланыштуу, мисалы,
алтай тилдеринин баарында кездешкен үндөштүк бөтөнчө оригиналдуу жана алтай
тилдеринин өзгөчө мүнөзүн көрсөтүп турат.
3. Тилдик группалардын мамилесине байланыштуу (түрк жана монгол тилдери сыяктуу
тил бүлөсүнө таандык белгилер жана мамилелерге байланыштуу). Мисалы орто монгол
тилинен мурунку доорго таандык биринчи даражадагы ы тыбышы орто монгол тилинен баштап,
и тыбышына оошкон жана бүгүн бардык учурда монгол тилинде и тыбышы жолугат. Ал эми
азыркы монгол тилинде ы тыбышы жок, дегеле монгол тилдеринин баарында көрүнүш
ушундай. Айрыкча алтай тил бүлөсүнө кирген мүчөлөрдөн деп таанылган түрк жана монгол
тилдери фонетикалык өзгөчөлүктөрү жагынан түрдүү мүнөздөмөгө ээ келишет. Төмөнкү эки
мисалда монгол тили р / л тыбышы менен көрсөтүлсө, түрк тили ошол эле мисалда з / ш
тыбышы менен көрсөтүлөт:
Түрк тилдеринде з ~ монгол тилинде р: кырг. өгүз ~ тт. (түркия түрк тили) өкүз “өгүз” <
от. (орто түркчө) өкүз (Ersoy 2008, 583) < бт. (байыркы түрк тили) өкүз (Clauson 1993, 223,
Gülensoy 1973, 115, 127) ~ аз. монг. (азыркы монгол тили) үхeр “өгүз, уй тукумунан, уй” (Ersoy
2008, 583) < км. (класик монгол тили) үкeр “өгүз” (Ersoy 2008, 583, Poppe 1960, 12, 56, 109,
Kaçalin, 213, Gülensoy 2011, 5, Temir 1955, 10) < ом. (орто монгол тили) хүгeр (Clauson 1993,
223), хүкeр (Poppe 1960, 12, 56, 109, Gülensoy 1973, 115, 127))
Түрк тилдеринде ш ~ монгол тилинде л: кырг. тыш ~ тт. дыш “тыш” < от. таш “тыш,
тышкары, чет жер; кең түздүк” (Ersoy 2008, 559) < бт. таш “тыш, тышкары” (Gülensoy 1973,
115) ~ аз. монг. тал “түздүк тилке, адыр” (Ersoy 2008, 559) < км. тал-а (Ersoy 2008, 559)).
4. Тилдик топтун ичиндеги говор жана наречиелердин мамилесине байланыштуу.
“Наречиелер тыгыз байланышы бар коомдун тилинен жаңы тилдик элемент, түзүлүштөрдү
алганда, сөзсүз түрдө бул тилдин фонетикалык жана фонологиялык системасынын таасиринде
калат. Чогуу пайдалануудан улам алынган тилдеги же жазуудагы жазылышынын таасири,
түркүн саясий жана коомдук себептерден улам бөлөк тил, наречиелердин таасири сыяктуу
тышкы факторлордун айынан, татаал карым-катыш натыйжасында келип чыккан сактап калуу,
оошуу, элизия, эпентеза үлгүлөрү аркылуу ар кандай мүнөзүн ортого салат (Gemalmaz, 4)”.
Ошол себептүү тилдер ылгап тандоонун натыйжасында бөтөнчө мүнөзүн дагы көрсөтүшү
мүмкүн. Мисалы, кыргыз тили өз алфавитинде орусча элементтерди (ц, я, ю ж.б.) алып жүрөт.
Өзбекче жоон үндүүлөргө басым жасашынан фарсчанын таасири байкалат. Арабчадан алынган
сөздөрдө жолуккан, бирок жазууда белгиленбеген түркия түрк тилиндеги ǝ (ä) тыбышы тыгыз
байланыштагы тилдердин таасиринен келип чыккан. Ошондой эле түрк тил бүлөсүнө кирген
кыргыз жана түркия түрк тилдеринин ортосундагы фонетикалык айырмачылыктар буга эң сонун
мисал боло алат: кыргыз тили жарылма (п, ч, б), шыбыштуу (сонорсуз) (т, к), шуулдама
(тоскоолчул) (ж) үнсүздөрдү бааласа, түркия түрк тили жылчыкчыл (ф, с, в), жарым шыбыш
(сонорлуу) (д, г), уяң (тоскоолсуз) (й) үнсүздөрдү тандайт (мис. кырг. тил ~ тт. дил; кырг.
пил ~ тт. фил; кырг. бер ~ тт. вер; кырг. тил ~ тт. дил; кырг. кел ~ тт. гел ж.б.).
Фонетикалык кубулуштардын (тыбыштык параллелдер, өнүгүүлөр) себебин айкындап
жатып, шилтеме катары таянган теория бул макалада талданган кыргыз, түркия түрк жана
монгол тилдери ортосундагы бүт тыбыштык кубулуштардын себебин жана өзгөрүү багытын
түшүндүрүп берүү дареметине ээ: “Табигый өзгөрүүлөрдүн натыйжасында бир үнсүз башка
үнсүзгө, бир үндүү башка бир үндүүгө айланат:
1. Жарылма үнсүздөр > жылчыкчыл үнсүздөргө; шыбыштуу (сонорсуз) үнсүздөр >
жарым шыбыш (сонорлуу) үнсүздөргө; шуулдама (тоскоолчул) үнсүздөр > уяң (тоскоолсуз)
үнсүздөргө өзгөрөт (Gemalmaz, 5-8).
1.1. Жарылма үнсүздөр > жылчыкчыл үнсүздөргө өзгөрөт (Gemalmaz, 5-8).
1.1.1. Жарылма эрин п, б, м үнсүздөрү > жылчыкчыл эрин ф, в, w үнсүздөрүнө өзгөрөт:
алсак, кырг. қабырга ~ тт. кабурга “қабырга” ~ аз. монг. хавирга “кабырга сөөгү, боор,
29
каптал” (Ersoy 2008, 572, Gülensoy 2011, 3), хавирга(н) (Сыдыков, 39), ҳабирга(н) “кабырга,
төш, боор, канат, тоо-таш, дөң-дөбөнүн кырка бийик жактары” (Tuna, 226) < км. хабирг-а(н)
(Ersoy 2008, 572), қабирга (Kaçalin, 211) < ом. қабирқа “кабырга, каптал, төш” (Tuna, 226,
Gülensoy 1973, 128)). Жарылма б үнсүзү, жылчыкчыл эрин в үнсүзүнө өзгөргөн.
1.1.2. Жарылма тишчил т, д, н, ч, ж үнсүздөр > жылчыкчыл тишчил с, ш, з, j, р, л, й
үнсүздөргө өзгөрөт:
кырг. аяк ~ тт. аяк “бут, аяк; соң, акыры” < бт. адак “аяк” (Ersoy 2008, 482), адақ (Poppe
1960, 52, 110, 124) ~ аз. монг. адаг “соң, аяк, уч, чек” (Ersoy 2008, 482) < км. адаг “соң, аяк, уч,
чек; бут” (Ersoy 2008, 482, Kaçalin, 208), адаѓ “соңку, акыры, дарыянын аягы” (Poppe 1960, 52,
110, 124, Temir 1955, 12)). Жарылма д үнсүзү, жылчыкчыл й үнсүзүнө өзгөргөн.
кырг. жамак, жама- “жамоо” ~ тт. яма “жамак”, яма- “жамоо” < бт. йемe “дагы, окшош,
жана (негизинен “уланган, кошумча”)” (Poppe 1960, 38, 68, 104, Ersoy 2008, 542) ~ аз. монг.
нeмe- “жамоо, кошуу, улоо” (Ersoy 2008, 542) < км. нeмe- “кошуу, улоо” (Poppe 1960, 38, 68, 104,
Ersoy 2008, 542), нeмeри “прим, икрамие” (Poppe 1960, 38, 68, 104) < ом. нeмe- “улоо, кошуу”
(Poppe 1960, 38, 68, 104)). Жарылма н үнсүзү, жылчыкчыл й үнсүзүнө өзгөргөн.
кырг. шылтоо ~ кырг. диал. шылтак ~ тт. гов. шылтак “укугу бузулган, ажылдоо” <
от. тылдаг “шылтоо” (Tuna, 241-242, Ersoy 2008, 553), тыл “тил” (Tuna, 241-242) < бт.
тылтаг “сeбeп, шылтоо” (Tuna, 241-242, Ersoy 2008, 597), тылда- “сeбeп болуу, шылтоо
болуу” (Tuna, 241-242), тыл “тил, сөз, насаат” (Tuna, 241-242), тылык “сүйлөшүү, кабар берүү,
dile düşmek” (Tuna, 241-242), тил (Tuna, 241-242) ~ аз. монг. шалтаг “сeбeп, шылтоо” (Ersoy
2008, 553, Сыдыков, 67), шалтаан “сeбeп, түрткү, далил” (Сыдыков, 67), силтаг “сeбeп,
шылтоо, алдатуу” (Tuna, 241-242, Ersoy 2008, 553, 596, 597, Uzun, 1899-1913), силтаган
“сeбeп” (Kaçalin, 212) < ом. силтаг (Ersoy 2008, 553, 596), сылтаг (Ersoy 2008, 597)). Жарылма
т үнсүзү, жылчыкчыл ш, с үнсүзүнө өзгөргөн.
1.1.3. Жарылма таңдай к, г, ѓ (ġ), ң, қ үнсүздөрү > жылчыкчыл таңдай х, ҳ, ғ (ğ),, й
үнсүздөрүнө өзгөрөт: мисалы, кырг. сакал ~ тт. сакал “сакал” < от. сакал (Ersoy 2008, 550,
Gülensoy 2011, 19) < бт. сақаал (Clauson 1993, 229) ~ аз. монг. сахал “сакал, машак кылчыгы,
майда тамырлар” (Ersoy 2008, 550, Сыдыков, 40) < км. сахал (Ersoy 2008, 550), саҳал (Gülensoy
2011, 19, Temir 1955, 7), сақал (Temir 1955, 7) < ом. саѓал (Clauson 1993, 229)). Жарылма к
үнсүзү монгол тилинде жылчыкчыл х үнсүзүнө өзгөргөн.
1.2. Шыбыштуу (сонорсуз) үнсүздөр > жарым шыбыш (сонорлуу) үнсүздөргө айланган
(Gemalmaz, 5-8).
1.2.1. Шыбыштуу (сонорсуз) эрин п, ф үнсүздөр > жарым шыбыш (сонорлуу) б, м, в, w
үнсүздөргө айланат: кырг. алп ~ тт. алп “алп, баатыр” < от. алп (Ersoy 2008, 486) < бт. алп
“баатыр” (Ersoy 2008, 590, Poppe 1960, 121) ~ аз. монг. албан “зор, зордук, кысым, салык түрү”
(Ersoy 2008, 486) < км. алба(н) (Ersoy 2008, 486), алба “салык, жалдануу” (Poppe 1960, 121),
албан “зор, зордук, кысым, салык” (Gülensoy 1974, 237)). Шыбыштуу (сонорсуз) п үнсүз жарым
шыбыш (сонорлуу) б үнсүзгө өткөн.
1.2.2. Шыбыштуу (сонорсуз) тишчил т, ч, с, ш үнсүздөр > жарым шыбыш (сонорлуу) д,
ж, з, j, н, р, л үнсүздөргө өткөн: кырг. теп- ~ тт. дeп- “тeбүү” < от. тeп- “уруу, сабоо, тeбүү”
(Ersoy 2008, 516, 514) ~ аз. монг. дэвсe- “тепсөө, тeбүү, жер тебүү, бут менен жанчуу” (Ersoy
2008, 516, 514) < км. дeбсe- (Ersoy 2008, 516, 514, Temir 1955, 8)). Шыбыштуу (сонорсуз) т
үнсүз жарым шыбыш (сонорлуу) д үнсүзгө айланган.
1.2.3. Шыбыштуу (сонорсуз) таңдай к, қ үнсүздөрү > жарым шыбыш (сонорлуу) г, ѓ (ġ), ғ
(ğ), ң, х, ҳ, й үнсүздөргө өтөт: алсак, кырг. булак ~ тт. гов. булак “булак, башат” < бт. булк
(Ersoy 2008, 505) ~ аз. монг. булаг “булак, башат” (Ersoy 2008, 505) < км. булаг (Ersoy 2008,
505, Gülensoy 2011, 13) < ом. булаѓ “башат” (Clauson 1993, 221)). Шыбыштуу (сонорсуз) к үнсүз
жарым шыбыш (сонорлуу) г үнсүзгө айланган.
1.3. Шуулдама (тоскоолчул) үнсүздөр > уяң (тоскоолсуз) үнсүздөргө өткөн (Gemalmaz, 58).
1.3.1. Шуулдама (тоскоолчул) эрин п, б, ф, в үнсүздөрү > уяң (тоскоолсуз) м, w
үнсүздөргө оошкон: кырг. чолпон ~ тт. чолпан “чолпон” ~ тт. гов. чулпан “таңкы жылдыз” <
бт. чолпан (Ersoy 2008, 513) ~ аз. монг. цолмон “чолпон, таңкы жылдыз, Вeнера” (Ersoy 2008,
30
513, Сыдыков, 69) < км. чолмун (Ersoy 2008, 513)). Шуулдама (тоскоолчул) п үнсүз уяң
(тоскоолсуз) м үнсүзгө оошкон.
1.3.2. Шуулдама (тоскоолчул) тишчил т, д, ч, с, ш, ж, з, j үнсүздөр > уяң (тоскоолсуз)
н, р, л, й үнсүздөргө өзгөргөн: кырг. аяк ~ тт. аяк “бут, аяк; соң, акыры” < бт. адак “аяк” (Ersoy
2008, 482), адақ (Poppe 1960, 52, 110, 124) ~ аз. монг. адаг “соң, аяк, уч, чек” (Ersoy 2008, 482)
< км. адаг “соң, аяк, уч, чек; бут” (Ersoy 2008, 482, Kaçalin, 208), адаѓ “соңку, акыры, дарыянын
аягы” (Poppe 1960, 52, 110, 124, Temir 1955, 12)). Шуулдама (тоскоолчул) д үнсүз уяң
(тоскоолсуз) й үнсүзгө өткөн.
1.3.3. Шуулдама (тоскоолчул) таңдай к, қ, г, ѓ (ġ), ғ (ğ) үнсүздөрү > уяң (тоскоолсуз) х,
ҳ, й, ң үнсүздөргө өткөн: кырг. керек ~ тт. гeрeк “керек” < от. кeрeк “керек, абзел, тийиш”
(Ersoy 2008, 532) ~ аз. монг. хeрeг “нерсе, зат, буюм, абал, масeлe, кеп” (Ersoy 2008, 532,
Сыдыков, 64), ҳeрeг < км. кeрeг (Ersoy 2008, 532, Gülensoy 2011, 16)). Шуулдама (тоскоолчул)
к үнсүз уяң (тоскоолсуз) х үнсүзгө айланган.
2. Алдыңкы үнсүздөр > артчыл үнсүздөргө оошкон (Gemalmaz, 5).
2.1. Алдыңкы кош эринчил п, б, м, w > артчыл эрин-тишчил ф, в үнсүздөргө өткөн:
алсак, кырг. пил ~ тт. фил; кырг. бер ~ тт. вер; кырг. тил ~ тт. дил; кырг. кел ~ тт. гел
ж.б. Бул мисалдарда алдыңкы кош эринчил п, б үнсүздөр артчыл эрин-тишчил ф, в
үнсүздөргө оошкон.
2.2. Алдыңкы тил-тиш т, д, с, з, н, р > артчыл тил-бүйлө ч, ж, ш, j, л үнсүздөргө
оошкон. Мисалы, кырг. таян- “жөлөнүү”, чыда- ~ тт. даян- “чыдоо, жөлөнүү” < от. тыд(Tuna, 221-222) < бт. тыда- “чыдоо” (Tuna, 221-222), тыд- “бийлеп алуу, жооп кайтаруу,
чыдоо, тыюу” (Poppe 1960, 15, 52, 115, Tuna, 221-222) ~ аз. монг. чида- (Tuna, 221-222, Uzun,
1899-1913), чадах- “жасай алуу, алы жетүү” (Сыдыков, 79) < км. чида- “алы жетүү, жасай билүү,
жеңүү” (Poppe 1960, 15, 52, 115) < ом. чида- “алы жетүү, жасай билүү, жеңүү, чыдоо, сабыр
кылуу” (Poppe 1960, 15, 52, 115, Tuna, 221-222)). Алдыңкы тил-тиш т үнсүзү артчыл тилбүйлө д үнсүзүнө өзгөргөн.
2.3. Артчыл үнсүздөр > алдыңкы үнсүздөргө өзгөрөт (Gemalmaz, 5).
Түпчүл ҳ > тил арты қ, ѓ (ġ), х үнсүздөр > таңдай алды к, г, ғ (түркия түрк тилинде ğ), ң, й
үнсүздөрдү көздөй өзгөрөт. Мисалы, кырг. кут ~ тт. кутлу < от. кут “кут, бакыт, таалай,
дөөлөт” (Ersoy 2008, 583, Gülensoy 2011, 5) < бт. қут “шанс, таалай” (Poppe 1960, 18, 39, 50,
100) ~ аз. монг. хутаг “кут, ыйык, мартаба, кадыр, барк” (Ersoy 2008, 583) < км. хутуг “кут,
ыйыктык, сый, ак сөөктүк; артыкчылык, бакыт, сүйүнүч; ыйык тутуу” (Ersoy 2008, 583, Gülensoy
2011, 5), қутуѓ “бакыт, таалай, ыйык” (Poppe 1960, 18, 39, 50, 100) < ом. қутуқ “Алланын
ыйыктыгы, ыйык” (Poppe 1960, 18, 39, 50, 100)). Артчыл таңдай арты қ үнсүзү түрк тилдеринде
таңдай алды к үнсүзүнө, монгол тилинде х үнсүзүнө өткөн.
3. Табигый өзгөрүүлөрдүн натыйжасында бир үндүү башка үндүүгө айланат (кең >
кууш, эрин > ачык, жб: мис. бт. эд+гү > эйØү > ийØи = ийи; бт. таш > дыш = дыш)
(Gemalmaz, 9).
3.1. Кең а, э, о, ө үндүүлөр > кууш ы, и, у, ү үндүүлөргө оошот: алсак, кырг. катуу ~ тт.
каты “катуу” < бт. катыг (Ersoy 2008, 578), қатыг “катуу, бекем” (Poppe 1960, 50) , қатыѓ
“катуу, бекем” (Clauson 1993, 229) ~ аз. монг. хатуу “катуу, сeрт, бекем, күчтүү, бышык” (Ersoy
2008, 578, Сыдыков, 71), хатагу (Сыдыков, 71) < км. хатагу (Ersoy 2008, 578), қатагу “катуу”
(Poppe 1960, 50) < ом. қатангѓу “сeрт, бекем” (Poppe 1960, 50)). Кең а тыбышы кууш ы
тыбышына айланган.
3.2. Эрин o, у, ө, ү үндүүлөрү > ачык а, ы, э, и үндүүлөргө өткөн. Mисалы, кырг. катын ~
тт. хатун “катын, айым, байбиче”, кадын “байбиче, катын, аял” < от. катун “катын, аял”
(Ersoy 2008, 578) < бт. қатун “аял” (Clauson 1993, 227) ~ аз. монг. хатан “байбиче, каныша,
канайым, аял, катын, жубай” (Ersoy 2008, 578, Сыдыков, 36) < км. хатун (Ersoy 2008, 578),
ҳатун (Temir 1955, 7) < ом. ѓатун “айым” (Clauson 1993, 227)). Эрин у тыбышы ачык ы
тыбышына айланган.
31
Жогоруда биз талдоого аракет жасаган тыбыштык кубулуштар (өзгөрүүлөр) бардык
тилдерде бирдей типте өнүгөт, бир гана түрк тилдеринин өзгөчөлүгү болуп саналбайт. Мындай
тыбыштык кубулуштар менен бир уячада камтылган тыбыштардын ич ара оошуусу
туюндурулду. “Мындай тыбыштык кубулуштар глобалдуу көрүнүш. Дээрлик бардык
тилдерде окшош өнүгүүлөр кездешет (Gemalmaz 1999, 3)”. Бирок, муну кайрадан эске салуу
керек, тыбыштык өзгөрүүлөр көбүнчө бир уячада турган тыбыштар ортосунда жүрөт:
Эрин п, б, м, w, ф, в үнсүздөрү эрин п, б, м, w, ф, в үнсүздөрүнө;
Тишчил т, д, с, з, ч, ж, ш, j, н, л, р үнсүздөр тишчил т, д, с, з, ч, ж, ш, j, н, л, р үнсүздөргө;
Таңдай ҳ, қ, г, х, к, г, г, ң, й үнсүздөрү таңдай ҳ, қ, г, х, к, г, г, ң, й үнсүздөрүнө оошот. Бирок
жалгыздап жолуккан учурларда түрдүү уячалар ортосунда которулуу, өзгөрүү жүрүшү мүмкүн.
Түркиялык окумуштуу Э. Гемалмаздын таблицасына таянып, жогоруда кеп кылынган
тыбыштык кубулуштардын, фонетикалык өнүгүүлөрдүн багыты тууралуу кыскача мазмунду
берүү үчүн төмөнкү Таблица 1ди түздүк.
Таблица 1. Тыбыштардын ачык чыгуу (Aperture) катарына жараша классификациясы
+4
+3
+2
+1
Ø
-1
-2
-3
-4
-5
-6
-7
-8
-9
5
4
Ø үндүү
3
2
1
2
3
4
5
а
э
ы
ҳ
х
ғ (ğ)
ѓ (ġ)
қ
222
22
221
о
у
и
Ø үнсүз/үндүү
й
л р
ң
н
ғ (ğ) j
з
ж
ш ч
с
г
д
к
т
211
21
1
122
ө
ү
w
м
в
ф
б
п
Ø үнсүз
112
111
11
121
12
1
1. Бул таблицада фонетикалык кубулуштардын (өзгөрүү), тыбыштык өнүгүүнүн
табигый багыты оң жактагы жебечелер менен көрсөтүлгөн.
2. Экинчи даражадагы горизонталдык өнүгүү ортону көздөй жылат (Gemalmaz 1999, 5).
111. кош эринчил
211. таңдай алды
112. эрин-тишчил
221. таңдай арты
121. тил-тиш
222. түпчүл
122. тил-бүйлө
Айрыкча жогоруда берилген кыскача мазмунуна жараша кыргыз жана түркия түрк
тилдеринин фонетикалык өзгөчөлүктөрү туурасында төмөнкүлөрдү белгилей кетсе болот:
кыргыз тили жарылма, шыбыштуу (сонорсуз), шуулдама (тоскоолчул) (т, п, б, ж, ч, ҳ, қ ж.б)
үнсүздөрдү тандаса, түркия түрк тили жылчыкчыл, жарым шыбыш (сонорлуу), уяң (тоскоолсуз)
(д, ф, в, й, с, х, к ж.б) тыбыштарды артык баалайт. Эки тилдин ортосундагы айырмачылыкты
бул аныктама эң сонун туюндуруп берет: Табигый өзгөрүүлөрдүн натыйжасында бир үнсүз
башка үнсүзгө айланат (жарылма (п, ч, б) > жылчыкчыл (ф, с, в), шыбыштуу (сонорсуз) (т, ҳ)
> жарым шыбыш (сонорлуу) (д, х), шуулдама (тоскоолчул) (ҳ, ж) > уяң (тоскоолсуз) (х, й) ж.б.)
(Gemalmaz 1999, 8). Эки тил өзгөчөлүктөрүнө жараша 1. кыргыз тили жарылма (п, ч, б) > түркия
түрк тили жылчыкчыл (ф, с, в) үнсүздөрдү, 2. кыргыз тили шыбыштуу (сонорсуз) (т, ҳ) >
түркия түрк тили жарым шыбыш (сонорлуу) (д, х) үнсүздөрдү, 3. кыргыз тили шуулдама
(тоскоолчул) (ҳ, ж) > түркия түрк тили уяң (тоскоолсуз) (х, й) үнсүздөрдү тандайт. Алсак, кырг.
тил ~ тт. дил; кырг. пил ~ тт. фил; кырг. бер ~ тт. вер; кырг. жол ~ тт. йол; кырг. кел ~
тт. гел ж.б. Айрыкча монгол тили туурасында тилчи-окумуштуу Ахмет Демирдин көз карашы
32
көңүл бурууга арзыйт: Түрк тили өнүгүп, өрчүп көркөмдөлгөнү менен, монгол тили бир топ
тармакта көөнөлүгүн сактай алган (Temir 1955, 5).
1. TUNA, Osman Nedim: “Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler”, Türkiyat Mecmuası: İstanbul
1973-1975, C. 17, s. 209-250
2. TUNA, Osman Nedim: “Altay Dilleri Teorisi”, Türk Dünyası El Kitabı, TKAE Yayınları: Ankara 1992,
C. 2, Ankara, s. 7-58
3. ERSOY, Fevzi: “Türk-Moğol Dil İlişkisi ve Çuvaşça”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü:
Ankara 2008, s. 745
4. Dr. Efrasiyap GEMALMAZ: “Türkiyeli Türkçesinde Ses Olayları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi: Erzurum 1999, Sayı 13, s. 1-21
5. TEMİR, Ahmet: “Ural- Altay Dilleri Teorisi”, Türk Dünyası El Kitabı: TKAE Yay. Ankara 1992, s. 3-6
6. (Poppe) POPPE, N: “Altay Dillerinin Karşılaştırmalı Grameri, (Çev. Zeki Kaymaz)”, Fatih Ofset,
İstanbul 1994, s. 296 (Vergleichende Grammatik der Altaischen Sprachen, Teil: 1, Vergleichende
Lautlehre, Wiesbaden, 1960)
7. KRUEGER, J. R.: “Eski Türkçede Moğolca”, (Çev. KAÇALİN, Mustafa S.) Kırgız - Türk Manas
Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi: Bişkek, Sayı: 6, s. 205-214
8. CLAUSON, Sir Gerard: “14. Yüzyıl Moğolcasındaki Türkçe Unsurlar”, TDE Araştırmaları Dergisi:
İzmir 1993, Sayı 7, s. 215-234
9. GÜLENSOY, Tuncer: “Moğolların Gizli Tarihi’ndeki Türkçe Kelimeler Üzerine Bir Deneme”,
Türkoloji Dergisi: Ankara 1973, C. V/1, s. 93-105
10. GÜLENSOY, Tuncer: “Moğolca ve Türkçede Yaşayan Benzer Sözler Üzerine”, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literatüre and History of Turkish or Turkic Volume 6/1:
Winter 2011, p. 1-24, TURKEY
11. Doç. Dr. Ahmet Temir: “Türkçe İle Moğolca Arasındaki İlgiler”, Ankara Üniversitesi Dil Ve TarihCoğrafya Fakültesi Dergisi: Ankara 1955, Cilt XIII, Sayı: 1-2
12. С. Сыдыков. Монгольско-тюркские языковые параллели. Академия наук киргизской ССР.
Институт языка и литераттры. –Фрунзе, 1983. 163 с.
13. K. K. YUDAHİN.: “Kırgız Sözlüğü”, (Çev. Abdullah TAYMAZ) Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek
Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: Sayı: 93, s. 808, Ankara 1994
33
ЗНАЧИМЫЕ ПОЭМЫ О «ЮСУФЕ И ЗУЛЕЙХЕ» В РАМКАХ КЛАССИЧЕСКОЙ
ТУРЕЦКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ
Сеттер Али кызы Дурмаз1, университет «Кавказ», Баку/Азербайджан
УДК 5717.01
ABSTRACT
"The Legend of Yusuf (Joseph)", characterized as "Ahsenü'l-Kasas" (The most great tradition
of the Koran - Sura twelfth) and commented from different points of view in the books of interpretation
was the subject of many works of literature of the East and the West. In Turkish literature, there are
about 100 works on "Yusuf and Zulaikha", written in verse and prose. The oldest of them had retold
by the poet Ali. The author of the first poem, written in the classical style, is Sheyad Hamza. About
six years this lyric poem was popular. In this article, we investigate revised versions of "Yusuf and
Zulaikha" from XV to XIX century. And also the article has information about the authors. Due to the
large volume of existing literature does not fit into the framework of our work, we have touched only
the life and work of poets of Anatolia. Scientific novelty of the paper is that it provides the most
important facts of the life and work of some poets whose names and works have been mentioned in
tazkirah or in books on the history of Turkish Literature.
Keywords: Classical Turkish Literature, The Legend of Joseph, the poem "Yusuf and
Zulaikha"
«Сказание о Юсуфе (Иосифе)», характеризуемое как «Ahsenü’l-Kasas» (Cамое
великолепное предание Корана - двенадцатая сура) и комментируемая с различных точек
зрения во многих книгах толкования послужило предметом многих работ литературы Востока и
Запада.
Как отмечает Сеит Гасан Такизаде в журнале «Каве», в рамках исламской литературы
«Сказание о Юсуфе» впервые было написано в форме месневи (поэмы, состоящей из
двустиший со смежной рифмой) в 385-386 гг. по мусульманскому летоисчислению. Это
месневи, хотя и приписывается перу известного поэта Фирдоуси, у некоторых ученых есть в
этом колебания, в том числе и H. Риттера [1].
До недавнего времени, также и М. Канар приписывал данное произведение перу
Фирдоуси, но в предисловии новой копии работы, М. Канар отмечает, что восхваление
Таганского Шаха сына Арпаслана Шамсуддин Абуль-Фавариса, отличие от языка фарси эпохи
саманидов, и стиль произведения, уступающего «Шах-наме», не оставляют никаких сомнений,
в том, что работа не принадлежит Фирдоуси [2].
Несомненно, автором самой известной персидской месневи «Юсуф и Зулейха»
является Джами. «Юсуф и Зулейха» является пятым произведением из цикла известных его
поэм, под названием «Хафт авранг» (Семь престолов). Гулиев дает следующую информацию
об этом популярном произведении автора: «Эта месневи считается шедевром его полного
собрания сочинений. Работа, состоящая из 4000 бейтов (двустиший), была завершена 31
декабря 1483 года. Эту поэму Абдурахман Джами посвятил правителю Хорасана из династии
Тимуридов - Хусейну Байкара, который оказывал ему большую поддержку и преклонялся перед
его творчеством, будучи самим же чрезвычайно талантливым поэтом [3].
«Сказание о Юсуфе» стало предметом внимания также многих творцов классической
турецкой литературы. Яркие прозаические и стихотворные примеры истолкования концепции
любви нашли свое отражение под такими различными названиями, как «Destân-ı Yûsuf»,
«Kıssa-i Yûsuf», «Yûsuf ve Züleyhâ», «Ahsenü’l-Kasas» и т.д.
1
диссертант, преподаватель факультета турецкой филологии университета «Кавказ» Баку/
Азербайджан [email protected]
34
Агях Сырры Левент в первом томе «Истории турецкой литературы» упоминает
следующих авторов произведения «Юсуф и Зулейха»: Шеййад Хамза, Халилоглу Али, Шуле
Факих, Зарир Эрзурумлу, Ахмеди, Шейхоглу Мустафа, Кырымлы Абдуль Меджид, Дюр Биг,
Хамдуллах Хамди, Хатаи (который не был правителем), Чакери Синан, Бихишти Ахмет Синан,
Кемаль Пашаоглу, Хамиди (который написал свое произведение на чагатайском языке в 1516
году в городе Балх(Бельх)), Бурсалы Джелили, Ликаи, Ниметуллах, Ташлыджалы Яхья,
Халифе, Караманлы Ками Мехмет, Зияйи Юсуф Челеби, Шикаи, Манастырлы Кади Синан,
Губари Абдуррахман из Акшехира, Хаваи Мустафа из Бурсы, Зихни Абдудделиль из Багдада,
Рыфати Абдульхай, Хаваи Абдуррахман, Кепрюлю-заде Эсат Паша, Ахмед Мюршиди, Молла
Гасан, Сулейман Тевфик-бек, Мехмет Иззет Паша [4].
Известно более сорока художественных интерпретаций "Юсуфа и Зулейхи», авторов
которых возможно точно установить, начиная от первых образцов - с XIII по XIX вв. Ранние
художественные интерпретации, включая и самую древнюю из них, под названием «Kıssa-i
Yûsuf» (Сказание о Юсуфе), написанное поэтом по имени Али, вплоть до XV века являлись
предметом исследования нашей предыдущей статьи [5]. В рамках этой статьи нами будут
исследованы художественные интерпретации «Юсуфа и Зулейхи» в период с XV по XIX вв., а
также будут приводиться сведения об их авторах. В связи с большим объемом существующей
литературы, не укладывающейся в рамки нашей работы, нами будут затронуты только лишь
поэты Анатолии и их поэмы. Поэмы других тюркских авторов, написанных в форме месневи
будут рассматриваться в наших последующих исследованиях, включая и азербайджанских
авторов.
1. Основные поэмы о «Юсуфе и Зулейхе», написанные в XVвеке
Параллельно политическому и социальному развитию, турецкая литература XV века
стала приобретать качественно новое содержание, поэты не только следовали форме, метрике
и технике персов и арабов, но и доводили их до совершенства. В поэзии преобладали такие
стихотворные формы, как газель, кыта, касыде, а также месневи. Несомненно, наиболее
яркими поэтическими произведениями того периода, отличающимися как по языку и стилю, так
и по литературнуму мастерству, изложенныму в полной мере являются месневи «Юсуф и
Зулейха». Поэма Хамдуллаха Хамди, одного из величайших поэтов того периода, явилась
поворотным моментом среди остальных поэм на эту тематику. В произведении Х. Хамди,
являющемся первым успешным образцом, написанном на турецком языке и его
последователей, в основном преобладает влияние Джами. Среди поэтов, обратившихся к этой
концепции в этом веке наиболее отмечаются Хамдуллах Хамди, Чакери Синан, Бехишти Ахмет
Синан, Тебризли Ахмеди, Абдульваххаб, Кырымлы Абдульмеджид и Наифи.
1.1. Хамдуллах Хамди. Самая признанная поэма (месневи) «Юсуф и Зулейха» этого
периода принадлежит перу сына великого ученого Акшемсуддина, являющегося одним из
учителей Фатих Султана Мехмеда Хамдуллаха Хамди. Она была написана поэтом во второй
половине XV века и входит в его «Хамсе» ( Пятерицу), при этом являясь шедевром этого
цикла. Работа состоит из 6241 бейтов. Начиная с 346-го бейта под названием «Matla-i Dasitan-ı
Yusuf Aleyhisselam», Хамди входит в основной сюжет и отделяет этому повествованию 5896
куплетов. Отдельные части месневи состоят из мистических откровений, реально пережитых
человеком и изложенным в повествовании. Отводя место нравственным толкованиям, при
этом автор старается сконцентрировать внимание читателя на ходе событий и не нарушить
стиль произведения [6].
В отдельной части поэмы, под названием «sebeb-i telif», Хамди упоминает, что хотя в
своих размышлениях он думал написать это месневи на персидском языке, следуя
Абдуррахману Джами и Фирдоуси, но прочитав переводы работ Джами и внезапно
вдохновляясь от этого, автор решает развивать свое творчество в этом направлении, чтоб его
последователи благо упоминали о нем [7].
«Юсуф и Зулейха» Хамдуллаха Хамди, считаясь наиболее успешным произведением
среди одноименных поэм в турецкой литературе и сочетая в некоторых частях толкования из
текстов Торы (Пятикнижия Моисе́ево)
является довольно красочной работой автора и
обладает большими художественными достоинствами. Ее копии были найдены как в Турции,
так и в других странах. Месневи Х. Хамди оказала огромное влияние на последующие
художественные интерпретации.
35
1.2. Чакери является одним из авторов, обратившихся к этой концепции в XV веке.
Единственная известная копия поэмы «Юсуф и Зулейха» Чакери зарегистрирована под
названием «Çakiri Sinan Çelebi» в категории T-811 под номером 2611 в отделе рукописей
Провинциальной Публичной Библиотеки Анкары, Министерства Национального Образования.
Копия рукописи состоит из 169 листов, а на каждой странице в основном 13 строк. Текст
изложен между 1б - 169а. Заголовки написаны красными чернилами и на персидском языке.
Копия, написанная скорописным, наиболее распространенным почерком Талик в целом не
имеет огласовок, но почти на каждой странице имеются огласовки над и под некоторыми
словами или аффиксами.
При написании поэмы Чакери использовал наиболее распространенную в поэмах
древне-анатолийского турецкого систему стихосложения аруз, насчитывающей стопымефеулун, мефеулун, феулун.
Следует отметить, что филолого-текстологическое исследование этого произведения
стало предметом нашей докторской диссертации.
1.3. Бехишди Ахмед Синан является поэтом эпохи Султана Баязида II. Согласно
информации в книге «Османские авторы» Бурсалы Мехмет Тахира, излагается, что Бехишди
Ахмед Синан в определенный период его жизни, переехав в Иран получал уроки от известных
творцов того времени Джами и Алишера Навои, которые имели огромное влияние на его
последующее творчество, в том числе и на создание его «Пятерицы» (полное собрание
сочинений, состоящих из 5 месневи), которое является первым образцом в турецкой
литературе. По словам Латифи «Хамсе» (Пятерица) Бехишти состоит из следующих месневи:
«Вамык и Азра», «Юсуф и Зулейха», «Хюсн и Нигяр», «Сухейль и Невбахар», «Лейли и
Меджнун»[8]. Копии поэмы «Юсуф и Зулейха» поэта нигде не зарегистрированы.
1.4. Тебризли Ахмеди: Агях Сырры Левент упоминает об Ахмеди среди поэтов XIV
века - авторов одноименной поэмы «Юсуф и Зулейха». Здесь речь идет о поэте Ахмеди из
княжества Гермиян, а информация о том, что он является автором поэмы «Юсуф и Зулейха»
была упомянута Латифи в отдельной части его тазкиры, под названием «Ликаи» [9].
Исследователь Нихад Азамат, основываясь на единственную копию опровергает
вышеизложенное и утверждает, что автором поэмы является Тебризли Ахмеди. Согласно его
исследованиям, поэма была написана в Тебризе, в течении 57 дней и состоит из 4035 бейтов.
Единственный известный экземпляр этого произведения находится в библиотеке
филологического факультета Университета Мармары под №: 51, и состоит из 102 листов и
2990 бейтов [10].
Ахмеди, в произведении «Sebeb-i Nazm-ı Kitab», состоящем из 61 бейта, в строках 3а5б, излагает, что поэма была написана весною, во времена правления Якуб-хана на
территории Багдада, Ирака, Кума, Армении, Грузии, Азербайджана, Абхазии и Ширвана; во
вpемя восшествия хана на пpестол в Азербайджане и Персии, когда в честь правителя
читалась хутба [11].
Генуль Аян отмечает, что известны две копии этой поэмы, принадлежащих перу
Ахмеди, одна из которых находится в научной библиотеке Университета Анкары, а другая в ее
личной библиотеке, при этом указывая на возможность их принадлежности перу как Тебризли
Ахмеди, так и Гермиянлы Ахмеди [12].
1.5. Абдульваххаб: Хотя имя этого поэта не включено в список авторов того времени
одноименной поэмы у Агях Сырры Левента, но упомянуто в «Истории древней турецкой
литературы», авторами которой являются Атилла Ахмет Шентюрк и Атилла Картал. Согласно
их мнению, дошедшая до нас копия «Юсуфа и Зулейхи» находится в библиотеке музея
Топкапы [13].
1.6. Кырымлы Абдул Меджид. Произведение «Mûnisü’l-Uşşâk», автором которого
является Кырымлы Абдул Меджид, возможно было написано в конце XIV или в начале XV
века. Полагается, что в «Keşfü’z-Zünûn» содержится информация о самой красочной
художественной интерпретации упомянутой работы [14].
36
1.7. Наифи также является автором художественной интерпретации «Юсуфа и
Зулейхи», написанной в XV веке. Рукопись произведения находится за рубежом. А копия
данной поэмы имеется в библиотеке Турецкого Лингвистического Общества в виде
микрофильма. Если учитывать, что в поэме преобладает староанатолийский турецкий язык,
можно предположить, что она была написана в XV веке. Эта поэма сходна по тематике с
одноименной поэмой Шейада Хамзы. Написанная правильным языком данная поэма имеет
богатый словарный запас. Единственная копия «Юсуфа и Зулейхи» Наифи была привезена из
Сараево. Она состоит из 105 листов и 2653 бейтов [15].
2. Основные поэмы о «Юсуфе и Зулейхе», написанные в XVI веке
В XVI веке наблюдается наибольший подъем турецкой литературы, в том числе и
поэзии, в которой чувствуется преобладание такого жанра как месневи. В частности,
наблюдалось увеличение произведений на любовную тематику (как подлинников, так и
переводов). В созданных одноименных поэмах различных авторов этого периода
чувствовалось влияние Джами. Среди них можно отметить Кемаль Паша-заде, Ташлыджалы
Яхьйя, Губари, Бурсалы Джелили, Ликаи, Ниметуллаха, Караманлы Ками Мехмеда, Зияи
Юсуфа Челеби, Манастырлы Кади Синана, Халифе, Шикари, Шерифи и Манастырлы
Джалала.
2.1. Кемаль Паша-заде считается одним из выдающихся поэтов-ученых, который в то
же время являлся государственным деятелем и отличался знанием арабского и персидского
языков. Свои многочисленные произведения он создал на трех языках.
Идейно-эстетической основой его поэмы «Юсуф и Зулейха» послужила двенадцатая
сура Корана, некоторые аяты из которой он цитирует в отдельных ее частях. Кемаль Пашазаде окончательно завершил ее в 1512 году и преподнес Султану Баязиду II. В произведении
заметно чувствуется влияние Джами, особенно в системе стихосложения, насчитывающей
стопы-мефеулун, мефеулун, феулун. Согласно словам автора она насчитывает 7777 бейтов
[16].
Написав эту поэму, как утверждает Кемаль Паша-заде, он добился своего бессмертия,
т.е. его вечного существования [17].
2.2. Ташлыджалы Яхья-бек. Поэма «Юсуф и Зулейха» является четвертой из сбоника
его поэм «Хамсе» (Пятерицы), которые он преподнес Султану Сулейману Великолепному. Эта
поема считается наиболее выдающейся из поэм этой тематики того периода [18].
Поэма состоит из 5179 бейтов. Автор повествует, что в своей молодости он побывал в
Дамаске, Египте и Канаане (античный город Палестины), что впоследствии отразилось на его
решении написать «Сказание о Юсуфе». Его поэтическая сага о любви «Юсуф и Зулейха»
отличается своей красочностью. Обращают на себя внимание стиль и язык произведения, а
также светлые и яркие образы в нем [19].
2.3. Абдуррахман Губари Эфенди является одним из великих поэтов, каллиграфов и
шейхов Накшбанди, живших и творивших в XVI веке. В своем произведении "Кааба-наме"
Губари Эфенди отмечает, что будучи уроженцем из Акшехира, он жил и творил при дворе
Султан Селима II и впоследствии его сына- Мурада III, а последние годы своей жизни провел в
Мекке. Свою популярность он завоевал способностью писать произведения очень мелким,
трудноразборчивым почерком «губари», что способствовало и принятию псевдонима.
По мнению Губари, его предшественники в своих одноименных поэмах о Юсуфе,
намного отдалились от подлинной версии (двенадцатой суры Корана). В соответствии с этими
мыслями, во имя совершения благого дела он решает в последние годы его жизни написать
поэму «Юсуф и Зулейха» [20].
Любовная поэма «Юсуф и Зулейха» Губари является своего рода «пародией» на
одноименные поэмы Джами и Хамди. Свою поэму автор начал писать в Мекке в месяце
Реджеп 974 года по мусульманскому летоисчислению (1567 г.) и завершил в конце священного
месяца Рамадан и посвятил ее Султану Селиму II. Поэма состоит из 2081 бейтов и написана
стихотворным размером-файлатун/мефеулун/феулун аруза [21].
37
2.4. Джелили является младшим сыном известного азербайджанского поэта XV,
которые писал свои произведения под псевдонимом Хамиди. Копия поэмы «Юсуф и Зулейха»
Джелили хранится в собственной библиотеке Агях Сырры Левента. Следует отметить, что
Джелили написал свою «Пятерицу» будучи в 22 летнем возрасте. Помимо вышеупомянутой
поэмы, среди них можно выделить «Hicr-nâme» и «Mehek-nâme», которые состоят из 483
бейтов.
Исследователь Мехмед Тахир, не дает никаких сведений о поэме «Юсуф и Зулейха»
Джелили, тогда как считает его одним из талантливых поэтов того периода, масштабы
творчества которого могут конкурировать по его мнению с поэтом Фирдоуси [22].
2.5. Ликаи: Агях Сырры Левент основываясь на тазкиру Латифи упоминает его имя
среди авторов одноименной поэмы [23].
Шентюрк также утверждает, что данное произведение Ликаи было отмечено в
различных источниках, но не дошло до наших дней [24].
2.6. Ниметуллах: Основываясь на «Keşfü’z-Zünun», Агях Сырры Левент упоминает о
существовании месневи «Юсуф и Зулейха» данного автора [25].
Текст этого произведения не дошел до наших дней. Мехмет Тахир в отдельной части
своей книги «Османские авторы», посвященной Ниметуллаху, не приводит какие-либо
сведения о существовании данной поэмы [26].
2.7. Караманлы Ками Мехмет: Мехмет Тахир, используя в качестве источника «fuzalâyı şuara» упоминает, что Зенбилли Али Эфенди является дядей (по отцовской линии)
Караманлы Ками Мехмета. Также он утверждает, что Караманлы Ками Мехмет перевел поэму
Джами «Юсуф и Зулейха», привнося туда некоторые дополнения [27].
2.8. Зияи Юсуф Челеби: В источнике Тазкира Латифи упоминается о существовании
поэмы «Юсуф и Зулейха» Челеби. Там же отмечается и о красочности языка и стиля этого
произведения [28].
Бурсалы Мехмет Тахир, не приводя много информации об авторе упомянул лишь его
произведения «Gulistan Şerhi» и «Yûsuf u Zelihâ», цитируя некоторые отрывки из них. По его
мнению,
поэма «Юсуф и Зулейха» была написана в
965 году по мусульманскому
летоисчислению [29].
Что касается копий рукописей, дошедших до наших дней, можно сказать что в
источниках и каталоге турецких рукописей нет каких-либо сведений об их наличии.
2.9. Манастырлы Кади Синан: В тазкире Бейани и во втором томе «Keşfü'z-Zünun'un»
его имя отмечается среди авторов одноименной поэмы «Юсуф и Зулейха» [30]. Текст данной
поэмы не дошел до наших дней.
2.10. Халифе: Левент, основываясь на «Keşf’üz-Zünûn» упоминает о существовании
одноименной поэмы указанного автора. В том же источнике написано, что поэма состоит из
7000 бейтов и была заверщена автором в 970 году Хиджры. Текст произведения не дошел до
наших дней [31].
2.11. Шикари: Настоящее имя Шикари-Ахмед. Его отец
Хасан-бей являлся
заведующим финансовой частью вилайета Диярбакыр. В «Keşf’üz-Zünûn» приведена
информация о том, что Шикари является автором стихотворного произведения «Юсуф и
Зулейха» [32]. Текст этого произведения также не дошел до наших дней.
2.12. Шерифи: Имя этого автора не включено в список Агях Сырры Левента, в котором
упомянуты
поэты одноименной поэмы. Единственная копия рукописи, которая
зарегистрирована в Лондонской Британской Библиотеке под номером 6240 была опубликована
Зюхаль Кюльтюраль.
С точки зрения тематики и основных мотивов данная поэма почти идентична с
одноименными поэмами различных авторов. В указанном месневи, автор ссылаясь на
некоторые повествования из одноименной поэмы Хамди, при этом цитирует его отдельные
отрывки. Но при этом здесь не присутствуют толкования, как в поэме Хамди. В созданном в
38
системе стихосложения –арузе стопами мефеулун/мефеулун/феулун
чувствуется искусный стиль произведений XVI -XVII веков [33].
произведении
2.13. Манастырлы Джелаль является одним из ученых-поэтов, приехавших в Стамбул
во времена правления Султана Сулеймана Великолепного. Здесь он добился значительных
успехов в изучении арабского и персидского языков и был под покровительством Искендера
Челеби ( заведующего финансовым отделом Стамбула).
Единственная копия поэмы «Hüsn-i Yusuf» Манастырлы Джелаля, дошедшая до нас
находится среди рукописей в библиотеке Стамбульского Университета под номером 1872.
Джелаль, в начале этой стихотворной поэмы не использует традиционные бесмеле,
таухид и мунаджаты, а начинает ее непосредственно рассказами о себе. Введение и
заключение этой месневи похожи на классические образцы одноименной поэмы различных
авторов. Но основная часть поэмы состоит из 29 газелей, тем самым отличаясь по своей
структуре от других одноименных поэм этой тематики. Также на протяжении всей поэмы кроме
газелей автор использовал такие формы, как кыта, мурабба, мустезад, муаммес, терджи-бенд
и теркиб-бенд. В связи с этим это произведение является редким образцом турецкой
литературы [34].
3. Основные поэмы о «Юсуфе и Зулейхе», написанные в XVII веке
В произведениях турецкой литературы XVII века, в том числе и в ее стихотворных
образцах проявилось влияние направления «Sekb-i Hindî» (Себк-и Хинди). Маснави этой эпохи
отличаются своими тематической и стилистической интерпретацией. Хотя ранее написанные
поэмы о «Юсуфе и Зулейхе», достигли определенной линии развития, начиная с XVII века
произведения данной тематики свидетельствуют о падении мастерства и оскудения с точки
зрения новых литературных переработок сказаний, тем самым обращает на себя внимание
снижение числа этих поэм. Среди крупных поэтов XVII века, написавших поэмы на данную
концепцию следует отметить Бурсалы Хаваи Мустафа, Багдадлы Зихни и Рифати Абдульхайа.
3.1. Бурсалы Хаваи Мустафа: Мехмед Тахир, в своей книге отмечает, что Бурсалы
Хаваи Мустафа является автором дивана (собрания сочинений), а также произведения, в
котором излагаются поэмы «Вамык и Азра», «Юсуф и Зулейха» и «Гюлистан и Бостан» [35].
3.2. Багдадлы Зихни Абдульделил. Левент Агях Сырры, основываясь на «Riyâzi» и
«Keşf’üz-Zünun» упоминает об этом авторе в своем списке поэтов одноименной поэмы. Текст
поэмы не дошел до наших дней [36].
3.3. Рифати Абдульхай. Мехмед Тахир утверждает, что этот поэт является автором
поэм «Юсуф и Зулейха», а также «Лейли и Меджнун». Текст поэмы «Юсуф и Зулейха» также
не дошел до наших дней [37].
4. Основные поэмы о «Юсуфе и Зулейхе», написанные в XVIII веке
XVIII век, как и первая треть следующего столетия, — время нарастающего кризиса
Османской империи — представляет собой в литературе Турции переходный период от
Средневековья к Новому времени. Время и запросы нового читателя, прежде всего городского,
порождали в литературе перемены. Расширялась ее социальная сфера, многообразнее
становились темы и сюжеты. В этом периоде наблюдается сокращение числа поэм на
любовную тематику и религиозно-мистических произведений. В отличие от них, значительно
увеличилось число произведений реалистического жанра. Относительно поэм о «Юсуфе и
Зулейхе», написанных в XVIII веке следует отметить, что существует очень мало источников, в
которых приводятся сведения о наличии поэм данной тематики. Наиболее значимыми
авторами, создавшими произведения на эту концепцию считаются Хаваи Абдуррахман
Эфенди, Ахмет Мюршюди, Кепрюлю-заде Эсат Паша и Офлу Билаль Эфенди.
4.1. Хаваи Абдуррахман Деде. Мехмед Тахир, в книге «Османские авторы» упоминает
об Абдуррахмане Эфенди как об одном из выдающичся поэтов-ученых своего времени и
относит его перу поэму «Юсуф и Зулейха». Однако текст месневи не дошел до наших дней
[38].
4.2. Ахмет Мюршюди из Диярбакыра является одним из выдающихся ученых XVIII
века. Мехмет Тахир, основываясь на его «meşayih-i âşıkîn» полагает, что он является
уроженцем Диярбакыра и упоминает о его поэме «Юсуф и Зулейха».
39
Также как и в одноименных поэмах, Ахмеди затрагивает в своем произведении тему
исламской нравственности. В связи с этим работа отличается своей стилистической
концепцией, в которой нашли свое отражение разнообразные языковые средства, например
диалектизмы. Работа написана в форме месневи и состоит из 2590 бейтов. Кроме этого, автор
использует местами такие формы, как газель, касыда и муаммес [39].
4.3. Кепрюлю-заде Эсат Паша: Великий везирь, садразам Кепрюлю-заде Эсат Паша
является сыном Фазиль Мустафа-паши. Согласно источникам «Sicill-i Osmânî» и «Safaî», он
считается одним из выдающихся поэтов-ученых своей эпохи, получивших высшее
образование. Он писал свои произведения под псевдонимами «Эсат, Хиджри, Хашим». До нас
дошла лишь копия фрагмента из поэмы «Юсуф и Зулейха». По этой копии мы можем судить о
схожести ее построения с одноименной поэмой Хамди [40].
4.4. Офлу Билаль Эфенди является одним из последователей письменной
интерпретации сказания в XVIII в. Источники не располагают достаточной информацией о его
жизни. Лишь по некоторым бейтам поэмы «Юсуф и Зулейха», мы можем узнать о том, что он
является уроженцем деревни Пачан, находящейся в провинции Трабзон. Также исходя из
определенной части произведения, где рассказывается о русско-турецкой войне 1787-1792
годов, мы узнаем, что Билаль Эфенди собрав около 80 солдат из своей провинции принял
участие в жестоком сражении в 1204 году Хиджры (1790 г.) близ устья реки Кубань, проявив
большое мужество и героизм, но вместе со своими солдатами утонул, пересекая реку [41].
Поэма «Юсуф и Зулейха» является наиболее известной поэмой Билаль Эфенди,
которую он написал в 1167 году Хиджры (1753 г.). До наших дней дошли четыре экземпляра
рукописи, трое из которых находятся в библиотеках Турции, а одна из них в Тунисской
Национальной Библиотеке [42].
5. Основные поэмы о «Юсуфе и Зулейхе», написанные в XIX веке.
В истории турецкой литературы девятнадцатый век является своего рода переходным
периодом, когда постепенно отмерла придворная поэзия феодальной эпохи и родилась
литература нового общества. Современная турецкая литература развивалась, в значительной
степени, под влиянием западной, особенно в связи с реформами, получившими название
«Танзимат». В поэзии, которая в этот период была оттеснена на второй план, также
произошли существенные перемены, в стихах появилось новое содержание, видоизменилась
метрика, возникли новые жанры, значительно изменилась лексика. В связи с этим отмечается
и очень малое количество поэм о «Юсуфе и Зулейхе». В образцах данной концепции
чувствуется ориентация на работу Джами. Среди них следует отметить лирическую
интерпретацию Мехмет Иззет Паши. Кроме того, был опубликован перевод Рефети, под
названием «Tercüme-i Yûsuf u Züleyha». Также среди этих авторов следует упомянуть и
Сулеймана Тевфик-бека.
Таким образом, в турецкой литературе насчитывается около 100 произведений на тему
«Юсуф и Зулейха», написанных в стихах и прозе. Среди этих работ важное место занимают
месневи (поэмы, состоящие из двустиший со смежной рифмой). Легенда о Юсуфе Прекрасном,
превратившаяся в художественное сказание и канонизированная в основах учений
христианства и ислама, стала предметом внимания многих поэтов и ученых как на Востоке, так
и на Западе на протяжении веков.
В данной статье мы постарались исследовать стадии становления и
развития фабулы и сюжета сказания о Юсуфе в рамках турецкой литературы с XIII по XIX вв. В
эти периоды обращает на себя внимание значительное увеличение количества
художественной интерпретации сказания, разработанных в форме классических образцов
турецкой поэзии-месневи. Среди поэтов, создавших поэмы о «Юсуфе и Зулейхе» в первую
очередь приходят на ум имена таких поэтов, как Хамдуллах Хамди, Чакери Синан, Кемаль
Паша-заде, Ташлыджалы Яхья и т.д.
Одноименная поэма Джами считается одним из последних образцов персидского
классицизма. В произведениях различных авторов, начиная с Хамди, написанных на эту
тематику обращет на себя внимание разработка основных мотивов, подход к событиям, а
также структурная композиция. Так, например, месневи «Юсуф и Зулейха» Хамди, Чакери
40
Синана, Кемаль Паша-заде, Губари и др. поэтов, являются своего рода пародией на поэму
Джами.
В XVI веке наблюдается наибольший подъем турецкой поэзии, в которой чувствуется
преобладание такого жанра как месневи, которое проявилось и в художественных
интерпретациях на эту тематику. В поэзии XVII века, значительно чувствовалось преобладание
«Секб-и Хинди», которое нашло свое отражение и в месневи этой эпохи. Начиная с этого века
наблюдается снижение в количестве месневи о «Юсуфе и Зулейхе», которое значительно
сократилось XVIII в. и XIX веках.
Таким образом, в турецкой поэзии XV-XIX веков поэмы о «Юсуфе и Зулейхе» имеют
огромное значение и представляют большой интерес. Основой этих поэм, написанных
своеобразным стилем и отличающихся своей красочностью, послужила двенадцатая сура
Корана, что способствовало незначительным переработкам данной концепции и преследовало
религиозно-эстетические мотивы.
ЛИТЕРАТУРА
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Ritter H. Firdevsi Maddesi. İslam Ansiklopedisi. 4. Cilt, M.E.B., İstanbul, 1977, с.644-645
Kanar Mehmet. Firdevsi Maddesi. İslam Ansiklopedisi. С: 13, TDV, İstanbul, 1996, 555 s., с. 127
Quliyev Abbasəli. Əbdürrəhman Caminin “Yusif və Züleyxa" Poeması. Azərbaycan SSR Elmlər
Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı, 1969, с. 83-86
Levend Agâh Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1973, с.128-129
Durmaz Setter. XV Əsrə Qədər Türk Ədəbiyyatında Yazılmış Əsas Yusif və Züleyxa
Mənzumələri // Dil və Ədəbiyyat Beynəlxalq elmi – nəzəri jurnal, Bakı, Azərbaycan, 2010,
No1(72), с. 165-168.
Onur Naci. Yûsuf u Züleyha Hamdî. Akçağ Yayınları, Ankara, 1991, с.23
Ayan Gönül. Anadolu Sahasında Yazılan Bazı Yusuf u Züleyha Mesnevilerinde Sebeb-i Telifler
// Turkish Studies International Periodical For the Languages. Literature and History of Turkish
or Turkic, Volume 4/3 Spring 2009, с. 237-238
Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. С: I-II-III, Bizim Büro Basımevi, Ankara, 2000, с. 9697
См.: там же. Levend Agâh Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,
1973, с. 129
Azamat Nihat. Yeni Bir Ahmedî ve İki Eseri: Yûsuf ve Zelîhâ, Esrâr-nâme Tercümesi // Osmanlı
Araştırmaları VII-VIII., İstanbul, 1988, с. 347-364.
Ayan Gönül. Tebrizli Ahmedî Esrâr-nâme. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara,
1996.
См.: там же. Ayan Gönül. Tebrizli Ahmedî Esrâr-nâme. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek
Kurumu, Ankara, 1996
Şentürk Ahmet Atillâ, Kartal Ahmet. Eski Türk Edebiyatı Tarihi. Dergâh Yayınları, İstanbul, 2004,
с.213
Türkdoğan Melike Gökcan. Klâsik Türk Edebiyatı’nda Kur’an Kıssalarını Konu Alan Mesnevîler //
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Volume: 3, Issue:15, 2011, s. 64–92
Üst Sibel. Nahîfî’nin Yûsuf u Zelîhâ Mesnevîsi // Turkish Studies International Periodical For the
Languages. Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4, Fall 2007, с. 823-824
Demirel Mustafa. Kemal Paşa-zâde Yûsuf u Züleyha. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Ankara 1983
См.: там же. Ayan Gönül. Anadolu Sahasında Yazılan Bazı Yusuf u Züleyha Mesnevilerinde
Sebeb-i Telifler // Turkish Studies International Periodical For the Languages. Literature and
History of Turkish or Turkic, Volume 4/3 Spring 2009, с. 237-238
Çavuşoğlu Mehmed. Yahyâ Bey “Yûsuf ve Zelîhâ”. Tenkidli Basım, İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1979, с.11-12
Kocatürk Vasfi Mâhir. Türk Edebiyatı Tarihi. Edebiyat Yayınları, Ankara, 1964, с.363
См.: там же. Ayan Gönül. Anadolu Sahasında Yazılan Bazı Yusuf u Züleyha Mesnevilerinde
Sebeb-i Telifler // Turkish Studies International Periodical For the Languages. Literature and
History of Turkish or Turkic, Volume 4/3 Spring 2009, с. 237-238
Ünlü Osman. Abdurrahman Gubarî Efendi ve Kıssa-i Yûsuf’u. Erciyes, Eylül, 2005, Sayı: 333, s.
16-20, с.19
41
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
См.:там же. Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. С: I-II-III, Bizim Büro Basımevi, Ankara,
2000, С: II , с.125
См.:там же. Levend Agâh Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,
1973, с. 129
См.:там же. Şentürk Ahmet Atillâ, Kartal Ahmet. Eski Türk Edebiyatı Tarihi. Dergâh Yayınları,
İstanbul, 2004, с.306
1973, с. 129
См.: там же. Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. С: I-II-III, Bizim Büro Basımevi, Ankara,
2000, С: I , с.171
2000, С: II, с. 389
Latîfî Tezkiresi. (Haz: Mustafa İsen). Akçağ Yayınları, Ankara, 1999, с.491
2000, С: I , с.293
1973, с. 129
1973, с. 129
1973, с. 129
Kültural Zuhal. Şerifi Yusuf u Zeliha. Bayrak Basımevi, İstanbul, 2001.
Aksoyak İ. Hakkı. Manastırlı Celâl‟in Hüsn-i Yûsuf Adlı Eseri // Dil ve Edebiyat Yazıları –
Mustafa İsen’e Armağan. Grafiker Yayınları, Ankara, 2007, с. 1-17.
2000, С: II , с.488
1973, с. 129
2000, С: II , с.184-185
Türkdoğan Melike Gökcan. Klasik Türk Edebiyatında Yusuf u Züleyha Mesnevileri Üzerine
Mukayeseli Bir Çalışma. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, www.kulturturizm.gov.tr
Kadıoğlu İdris. Diyarbakırlı Ahmedî Yûsuf u Züleyhâ. T.C. Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları.
Ankara, 2009, www.kulturturizm.gov.tr
См.: там же. Türkdoğan Melike Gökcan. Klasik Türk Edebiyatında Yusuf u Züleyha Mesnevileri
Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, www.kulturturizm.gov.tr
Kuzubaş Muhammet. Kıssa-i Yûsuf u Zelîhâ (Oflu Bilâl Efendi) // İstanbul: Karadeniz Dergisi
Yayınları, 2010, 247 s., c. 25
Turan Selami, Çetin Kamile. Bilâl Efendi’nin Kıssa-i Yûsuf u Zelîhâ’sının Tunus Nüshası //
Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2010/1, Sayı:11, s. 197206, с.200-201
42
УНАА АТАЛЫШТАРЫ ЖАНА АГА БАЙЛАНЫШТУУ СӨЗДӨР
Айдогмуш Эрдал, БГУнун аспиранты
ABSTRACT
The title of animals has an important place in meaning world of Kyrgyz and Turkish
languages. We encounter some names of the pack animals in these languages. In this article names
of pack animals will be compared by taking into consideration of their some features.
Keywords: zoonims, pack animals, meanings, word formation, history.
Жүк ташуучу жаныбарлардын аталыштары да майда жандыктар, бодо мал аттары
сыяктуу эле ар түрдүү. Бул өзгөчөлүк көчмөн кыргыз жана түрк элдеринин жашоосунда
байыртадан бери эле унаа жана жүк ташуу кызматын дал ушул айбандар аткарып келгендиги
менен шартталат.
Түрк жана кыргыз тилинде жүк ташуучу унаа аталыштары семантикалык жактан гана
эмес, түзүлүшү жактан да өзгөчөлүнүп турат. Кыргыз тилинде жылкылардын тобун үйүр деп
атаса, түрк тилинде yılkı деген лексема колдонулат. Ал эми жылкы баккан, кайтарган адамды
кыргыз тилинде жылкычы, түрк тилинде yılkı çobanı деп аташат.
Ат// at лексемасы. Түрк тилдериндеги акта жана ат сөздөрү маанилери боюнча өз ара
жакын, монголчо агт(а) сөзү менен тектеш келет. Ошондуктан бул сөз түрк жана монгол
тилдерине иран тилинен кабыл алынган деген пикирди П.М.Мелиоранский эң алгач айткан. Бул
боюнча иранча ахтан этиши «сууруп алуу, алып таштоо» маанисин туюнткан. Мына ушул
сөздүн акт - ат болуп өзгөрүшүнөн азыркы кыргызча ат сөзү келип чыккан деген божомол
бар.
Ат-at сөзүнүн акт (а) сөзүнөн келип чыккандыгынын тууралыгы дагы мындайча кыйыр
далилденет. К.К.Юдахиндин «Кыргызча-орусча сөздүгүндө» так сөзү мындай которулган: так
V то же, что кош IV (окрик, но обращенный к одной лошади). Кээ бир тилдерде анын ордуна
жөн эле ак деп айтканы да учурайт. Мунун ак варианты алгачкы акт формасынын аягында
катар келген үнсүздөрдүн акыркысын түшүрүп коюдан келип чыгат. Ал эми ат сөзү,
тескерисинче, аяккы т тыбышын сактап, анын алдындагы к тыбышыш түшүргөн түрү болуп
эсептелет. Так деген учурда алгачкы акт сөзүнүн аяккы т тыбышын сөздүн башына алып
келип, орун тартибин өзгөртүп жайгашуудан жаралган. Ошондуктан атты так же ак деп
айтуунун өзү да ат маанисин берген сөз болуп чыгат. Бул сөз эки тилдеги фонетикалык жактан
айырмаланабай бирдей колдонулат.
Атка байланыштуу кыргыз тилинде мифтик түшүнүктөгү аталыштар бар: аргымак,
тулпар, дулдул, жорго ж.б.
Аргымак / rahvan лексемасы. Күлүктүгү, чыдамдуулугу, сымбаттуулугу менен
айырмаланган таза ат: Аргымактын жакшысы чапса күлүк, сатса пул.
Тулпар, дулдул rahvan лексемасы. Чарчап-чаалыкпаган күлүк, талбаган тулпар: Сур
коён кара жылкы дулдулу, Кайып сурдун кулуну (Манас).
Жорго- rahvan лексемасы. Жоргологон жүрүшү бар жылкы. Бул жерде көрүнүп
тургандай, түрк тилинде rahvan деген гана сөз бар.
Түрк элдери байыртадан бери эле ат багып келишкен, ат тез жүргөн, чыдамкай жана
көчмөн турмушка ылайык келген жаныбар болуп эсептелет.
Тез жүрүшү боюнча атка эч бир жаныбар тең келбейт. Мисалы, төөнү кайтарган адам ат
минет, ал эми ат кайтарган адам эч качан төөнү минип кайтарбайт.
Eşek- эшек лексемасы. Бул сөз eş (жүрүш) жана зат атооч жасоочу - gek деген
формалардан жасалган. Жапыз бойлуу, узун кулак, башы чоң, күч унаа катары гана
пайдаланыла турган үй айбаны.
Кatır –качыр лексемасы. Эшек менен жылкыдан бүткөн аргын. Тектеш тилдердеги
тыбыштык окшошуулар бир тараптуу келсе, кээ бир сөздөрдө окшошуулар ар тараптуу, татаал
формада кездешет. Мисалы: качыр түрк тилинде katır, түркмөн тилинде гатыр, хар (эшек),
тайхар (такай). М.Кашгариде катыр болуп берилет. Бул сөздө метатеза бар. Абалы катыр
43
эмес аткыр, дурусу аткар, ошентип сөздун этимосу: ат жылкы , кар ( хар) эшек; көп тилдерде
хар эшек деген сөз. Демек качыр жылкы менен эшектен жалгашкан. Бул сөз фонетикалык
жактан бир аз өзгөрүүлөргө учурап, лексикалык жана семантикалык жактан бирдей болуп,
бардык түрк тилдеринде орток сөз катары колдонулат.
Deve - төө лексемасы. Кыргызча төө түрүндө айтылган сөз казак тилинде түйө, өзбек
тилинде туя болсо, монгол тилинде тэмээн болуп айтылат. Байыркы түрк тилинде ал тебе
түрүндө айтылат. Булардын кайсынысы эң алгачкысы экенини айтуу кыйын. Эгер казак
тилиндеги түйе алгачкы түге дегенден келип десек, анда өзбекче туя ага байланышы бар
экендиги оңой баамдалат. Кыргызча төө алгачкы тек жана теге дегенден келип чыгышы
мүмкүн. Эң алгачкы формасы мына ушул тек// теге дегенге жакын болгон деп эсептесек, анда
байыркы түркчө теве сөзү теге түрүнүн г тыбышы б тыбышына өзгөрүшүнөн жана е тыбышы ө
тыбышына алмашуудан келип чыкканы болот. Ал эми монголчо тэмээн андан аркы өнүгүшү
(б>м) катары таанылат. Теге унгусу мал-теге деген учурда кыргыз тилинде айтылса, казак
тилинде түйе-теге учурда теге түрүндө айтылат.
Бул сөздүн эң алгачкы формасы тек же теге түрүндө болгону дагы мындай кошумча
далилдер менен аныкталат. Үй жаныбарларын айдоого, чакырууга карата айтылган сөздөрдүн
көпчүлүгү ошол жаныбардын атын билдирген сөз болуп чыккандыктан, төө сөзү да аны
чөгөрүүгө карата айтылган чөк сөзү менен же ага чыгыш теги боюнча байланыштуу болгон
чөкөлө / чөгөлө, чөк, түш деген сөздөр менен тектеш деп кароого мүмкүнчүлүк берет.
Бул көз караштан алганда, алгач тек // теге сөзү төөнү билдирген. Ал эми төөнү
чөгөрүү үчүн колдонулган чөк! сөзү т тыбышы ч тыбышына алмашуудан келип чыккан. Ошол
чөк этишинин мааниси дагы кеңип, ал жалаң эле төөгө карат айтылбастан, башка кыймыларакеттерге карата колдонула турган болуп, төө менен чөк сөздөрүнүн ортосунда чыгыш теги
боюнча байланышы жок сыяктанып калган [Сейдакматов 1988: 225].
Бул лексема Махмуд Кашгаринин сөздүгүндө эки фонетикалык вариантта кездешет:
девей // тевей. Ал эми түрк тилдериндеги төө - deve сөздөрүнүн семантикалык жана
фонетикалык өзгөчөлүктөрү В.Банг, М.Рясэнен, Г.Дёрфер, Дж. Клоссон, Г.Рамстедт,
А.М.Щербактын эмгектеринде кеңири талдоого алынган.
Кыргыз тилинде төөгө байланыштуу төмөнкүдөй лексемаларды кезиктирүүгө болот:
1.бото (бир жашка чейинки төө баласы );
2.тайлак (бир жаштагы төө баласы);
а) сүт тайлак - бир жашка караган төө баласы;
б) тай тайлак - эки жашка караган төө баласы;
в) кунан тайлак - эки – үч жашка караган төө баласы;
г) бышты тайлак - төрт жашка караган төө баласы ;
д) асый тайлак - беш жашка караган төө баласы;
3.бууржун - беш жашка караган төө баласы;
4. буура - беш жаштан жогору төө баласы;
5. каймалча - үч-төрт жаштагы төө баласы;
6. каймал - беш жашка караган төө баласы;
7.инген - алты жаштан өткөн төө баласы;
8. атан - беш жаштан өткөн төө баласы;
Көрүнүп тургандай, төө лексемасы семалык деңгээлде байланышкан өйдөкүдөй сөз,
сөз айкаштары жана макал – лакаптардын курамында колдонулат. Буга кыргыз тилиндеги
төмөнкү тиркештер мисал боло алат: Жөө жүргөнчө, төө минген жакшы (Кыргыздарда төөнү
көп минишчү эмес); Көрбөгөн төөнү да көрбөйт; Чоркокту төө үстүнөн ит кааптыр ж.б.
Түрк жана кыргыз тилинде төө / deve лексемасы башка сөздөр менен айкашып,
ботаникалык жана зоологиялык терминдерди жасайт: devetüyü –төөнүн жүнү, deve dikeni - төө
тикен, төө уйгак, deve kuşu -төө куш ж.б.
Кыргыз тилинде төөгө байланыштуу төмөнкүдөй макал-лакаптарды кезиктирүүгө болот:
төө – бойдон, асыл - койдон; төө минген иттен коркпойт; төө минип, төө издептир;
төөнүн пайдасы талаада билинер, адамдын пайдасы балаада билинер; төө өлгөндө жүк
44
өгүзгө жүктөлөт; төө чайнаганын билип, жутканын билбейт ж.б. Бул жерден төөнүн
боюунун чоңдугу, анын жүк көтөргөндүгү, тамак жеши аркылуу адамдын жашоосуна тиешелүү
жагдайлар сүрөттөлгөнүн көрөбүз.
Түрк тилинде да төөнүн чоңдугун, жүрүш-турушун сүрөттөгөн макалдар бар: deveden
büyük fil var - төөдөн чон пил бар; deveyi yardan uçuran bir tutam ottur - төөнү жардан учурган
бир тутам чөп ж.б.
Желмаян лексемасы. Төөнүн ургачысынан чыккан күлүгүн желмаян де коёт. Мая сөзү
ургаачы төө маанисинде казак, өзбек тилдеринде колдонулат. Кыргыз тилине анын аягына
артык баш н тыбышы кошулуп маян түрүнө келген. Ал эми жел сөзү желдей сызган күлүк
деген маанини берет [Сейдакматов 1988: 94]. Мисалы: Желбегей торко кийгизип, Желмаянды
мингизип. «Манас» эпосундагы зооморфтук образдардын бири. Байыркы кыргыздарда төө
урмат-сыйга ээ болгон.
Илгери ал ботологондо сүйүнчүлөп, жентек беришчү. Айрым
этнографиялык маалыматтарга караганда кыргыздар кээ бир касиеттерин адамга
окшоштурушкан, ага арнап ар түрдүү ырым-жырымдарды иштешкен. Касиеттүү эсептелип,
сыйынуунун объектилеринен болгон жер-суу, тоо-таш, булак ээлери да ак тайлак делип, төөгө
байланыштырылгандыгынан да тотемдин калдыгын көрүүгө болот [ МЭ 1995:214].
Үй айбандарынын башка түрлөрү сыяктуу эле төөнүн тукумуна, күчүнө дене түзүлүшүнө,
жашына, мүнөзүнө жана өң-түсүнө ж.б. өзгөчөлүктөрүнө байланыштуу сөздөр,туруктуу сөз
айкаштары калыптанган. Мындай аталыштарды экиге бөлүп кароого болот.
а) Жүк ташуучу жаныбарлардын жынысына карата айтылган лексемалар
Төө лексемасы. Салыштырылып жаткан тилдерде төөнүн эркеги буура/buğra деп
аталат. Атан - бычылган, жүк жүктөөгө жана башка жумуштарды аткарууга ылайыкталган төө.
Түрк тилинде мындай лексема жок. Ургаачысы кыргыз тилинде иңген деп аталса, түрк тилинде
engen /dişi deve деген татаал сөз формасында колдонулат.
Eşek // Эшек лексемасы. Эшектин эркеги кыргыз тилинде айгыр эшек, түрк тилинде
erkek eşek деген лексемалар менен аталат.
б) Жүк ташуучу жаныбарлардын балдарына жана жаш өзгөчөлүгүнө карата айтылган
лексемалар
Бото/ potuk лексемасы. Төөнүн тайлакка чейинки жаш төлү: Боздоп келип чакырат
ботолорун төөлөрү.
Тайлак// taylak лексемасы. Бир жаштан өткөн төө. Бул лексема көпчүлүк учурда бото
сөзү менен синонимдеш. Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгүндө тайлак бир жаштан өткөн
төө деп берилет. Тайлак лексемасы бото сөзү өңдүү эле, сүт деген сөз менен айкаша келип
верблюженок сосунок маанисинде айтылат. Буга караганда кыргыз тилинде бото, тайлак
дифференцияланбайт. Бото жана тайлак сөздөрүнүн ажырашы сөз тутумуна келген сөздөр
менен так аныкталат. Мисалы, тай тайлак – эки жашка караган төө баласы, кунан тайлак – үч
жаштагы төө баласы, 4 жаштагысы – бышты тайлак, 5 жаштагысы- асый тайлак. Мындан ары
эсептик сан атооч аркылуу бир асый, эки асый, үч асый болуп бодо малдын жашына карата
айтылуучу сөздөр менен аныкталат. Бул учур бото сөзүнө да мүнөздүү [Сыдыков 1991: 89].
Түрк тилиндеги төөнүн баласынын k şek - энесин эмген тайлак, torum // dorum - алты
айдан бир жашка чейинки төө деген аталыштары кыргыз тилинде жок.
Кыргыз тилиндеги төөгө байланыштуу бууржун - беш жашка чейинки эркек бура, нар жаш, бир өркөчтүү төө сыяктуу сөздөр түрк тилинин лексикалык курамында кездешпейт.
Такай/ sıpa лексемасы. Эшек баласы.
Кыргыз тилинде төөнү чакырууда көш - көш сөзү айтылат. К.Сейдакматовдун пикири
боюнча, төөгө карата айтылган чөк жана көш деген сөздөр алгачкы төгө>төк дегенден келип
чыккан: төк > чөк > көч > көш. Ушуга караганда эле байыркы кездеги түрк тилдеринде кош
деген сөздүн өзү эле төө же төөнүн ботосу деген маани берген сөз болгон [Сейдакматов,
1968:97]. Бул ойдун чындыгы түрк тилиндеги төөнүн баласы k şek деп аталышы менен
далилденет.
45
Түрк тилинде эшекти чакыруу үчүн kuruk kuruk, kurrih kurrih, айдоо үчүн h st, бастыруу
үчүн deh, токтотуу үчүн çuş çüş сыяктуу сырдык сөздөр колдонулса, кыргыз тилинде айдоо,
бастыруу үчүн кы! кы!, токтотуу үчүн тыр-р-р! колдонулат. Ал эми чакыруу үчүн тууранды сөз
жок.
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР:
1.
Азыркы кыргыз адабий тили: фонетика, лексикология, лексикография, фразеология,
морфология, синтаксис, стилистика, текст таануу, лингвопоэтика. Б: Аврася, 2009, 928б
2.
Дуйшөналиева Т.
Кыргыз тилиндеги мал чарбачылыгына байланыштуу элдик
терминдер жана алардын сөздүк составды байытуудагы ролу жөнүндө -Китепте: Кыргыз
терминологиясынын маселелери.-Ф.: 1968
3.
Садыков Т., Сагынбаева Б. Кыргыз жана түрк салыштырма грамматикасынын
негиздери.- Б.:2010.-479б
4.
Кыргыз тилинин сөздүгү. Б: 2009
5.
Сейдакматов К. Кыргыз тилинин кыскача этимологиялык сөздүгү.Ф.:1988.
6.
Сыдыков С. Алтай тилдериндеги номадалык лексика // жыйнакта: Кыргыз тилинин
тарыхый лексикасынын очерктери.- Б.: 1991
7.
Юдахин К.К. Кыргызча-орусча сөздүк.-М.:1965
8.
Щербак А.М. Названия домашних и диких животных в тюркских языках. – В кн.:
Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961
9.
Hasan Eren. Türkçe s zlük, I,II.- Ankara:1989
10.
Hasan Eren .Türk Dilinin Etimolojik S zlüğü. Ankara, 1999
46
МАДАНИЯТТАР АРАСЫНДА БАЙЛАНЫШУУ БИЛИМИ ҮЧҮН ТИЛ ҮЙРӨТҮҮДӨ МАДАНИЯТ
ЖАНА ТААНУУНУН ОРДУ
Якуп Доганай, Англис тилинин мугалими
Сүлейман Демирел Университети/Казакстан
[email protected]
ABSTRACT
Globalization occurs in all spheres and international interaction and is inevitable. Thus foreign
language teaching according to the requirements of Intercultural Communicative Competence has
gained great importance. New paradigms and parameters should be taken into consideration in
mentioned field. In this paper, we discuss new paradigms, parameters, concepts and terms in modern
language education. This article is dedicated to emphasize and discuss the importance of cognition of
socio-cultural background of studied language, attitudes and tolerance of language learners towards
other cultures and languages and also features and qualities of a language person who studies and
learns a foreign language.
Keywords: Globalization,
communicative competence.
language
education,
lingua-cultural
cognition,
intercultural
Киришүү
Дүйнө мындай факторлордун таасиринен: массалык маалымат каражаттары,
интенсивдүү телекоммуникация пайдалануу, туризм, эларалык соода жүргүзүү жана
ааламдашуунун башка факторлорунан кичирейип кыштактарга айланып бара жатат. Тарыхта
мынча күчтүү болбогон улуттардын, өлкөлөрдүн жана адамдардын өз ара байланышы азыркы
убакытыбызда абдан күч алды. Товарлардын жана акчанын эркин кыймылы, дүйнө жүзү
боюнча инвестиция жана реклама кылган эл аралык компаниялар, абдан күчтөнгөн билим
берүү менен маданий агым жана элдердин өз ара аракеттешүүсү “Ааламдашуу” деп аталган
жаңы терминдин пайда болушунун себеби болду. Бул кыштактагы байлануушунун табияты
экенин дээрлик ар бирөө билет жана дүйнөдө башка адамдар сыяктуу эле бири-бири аркылуу
кандайдыр бир жол менен байланышат, бирок бул жерде кыштактагы байланышуудан бираз
айырмачылык бар. Кыштакта байланышуу үчүн адамдар тарабынан бир эле тил колдонулса,
дүйнөдө түрдүү тилдер колдонулат . Ааламдашуунун натыйжасында, адамдардын жана
өлкөлөрдүн ортосунда өз ара аракеттешүү ушунчалык чексиз болгондуктан
каалаган
байланыш каражаттардын денгээли дээрлик шексиз болуп калды. Түшүнбөстүктү болтурбоо
үчүн, бул абалга таануу, тил жана маданият зарыл.
Теңтайлаш жалпы дүйнө
Эл аралык кыймыл кең байланышуунун тилин талап кылуусу анык иш. (Мадиано, 343).
Бул абал бардык өлкөлөрдүн жана элдердин арасында чексиз теңтайлашуунун себеби болду.
Теңтайлашуу бул сыяктуу бардык чөйрөлөрдө бар: билим берүү, маданият, экономика, тил, саясат,
адабият, исскуство жана башкалар- булардын бары тарыхта биздин кылымга караганда
мынчалык интенсивдүү жана ойлонорлук эмес болчу. Бул абалды артыкчылыкка жана зыянга
өзгөртүү ар бир этнос үчүн кээ бир факторлордон көз каранды. Ааламдашуу өнүгүүсүн
объективдүү процесс катары эске алганда, бир эле убакытта чакырууну да прогрессивдүү
мүмкүнчүлүктөрдү да алып жүрөт, штаттар улуттук стратегиянын өнүгүүшүн, ааламдашкан
дүйнөдө оптималдуу орун алуу үчүн өз үлгүсүн, ааламдаштыруунун көңул бурдуруучу
чакыруусуз жана традициялуу көз караш улуттук үлгү маданий чыныгылык маанилүү
ориентациясы издөө максаты менен аткарат. (Кунанбаева 1995: 49). Маданият бизди кызыктырган
жана көңүлүбүздү бургангандыктан, биз өзгөчө ааламдашууну башка тарабынан: “Маданий
ааламдашуу” деген жаңы термин катары пайда болушуна абдан кызыгабыз. Хомер сыяктуу
философтордун тарабынан кабыл алынган түшүнүк маданияттардын универсализациясынын
объективдүү аракеттердин көрөтүүсүнөн келип чыккан (Кунанбаева 1995: 50). Бир тарабынан
дүйнөлүк баалуулуктар бар, жана ар бир этнос аларды моюнга алалышат, башка тарабынан кээ бир
суроолор жана тыечсыздануулар пайда болууда. Жалаң гана дүйнөлүк маданиятын байланыштыруу
гана эмес, жадагалса ар бир этностун тилин колодонуу менен бардык чөйрөлөрдө
47
универсализациянын болуусу мүмкүн эмес. Мына ушинтип, маданий ааламдаштырууда жана
көмөктөштүрүүдө бизге керектүү нерсе -эл аралык тил.
Биздин оюубузча, социо- маданий өнүгүүнү болтурбоо үчүн (маданий империализм) ар дайым
каршылашкан процесстин сигналдары бар экенин, өздөрүнүн маданиятын сактап калуу үчүн адамдар
өзгөчөлүктөрүн көрсөткөнгө аракет жасоо кубулушун изилдөөчүлөр түшүнүп билиши керек. Ар бир
этнос жана улут өздөрүүнүн маданий запастарын көрсөтүү менен “ааламдашкан маданиятты” бай
каражаттар менен камсыз кыла алышат. Барынын укугу бирдей болгондуктан, маданий
ааламдашуунун байытуу процессин ар бир улут абдан баалуу резурстар менен камсыз кыла алат.
Мындайча, башка коомдук бирдейлик тарабынан каршылашпоосуз, дүйнөлүк маданият абдан түстүү,
бай жана бардык улуттардын ийзи менен боло алат. Маданий ааламдашуу процессинде эларалык
байланышууларды, массалык маалымат каражаттарды жана телекоммуникацияны абдан ирээтсиз
жана интенсивдүү колдонуудан келип чыккан “ дүйнөлүк өзгөчөлүктү” алуу менен “улуттук өзгөчөлүктү”
жоготуп алуу коркунучу дагы эле бар. Дүйнөлүк маданият эне тили англис тили болбогон адамдар
тарабынан маданий артефактттар пайда болгонун туюнтат. (Мадиано,342). Лингвистикалык
империализм же тил империализми бул тил үйрөнүүчүнүн маданиятын, кабыл алуусун, менталитетин
жана дээрлик бардыгын которулуусун тартып турган түшүнүк . linguisticsДүйнөдө агымдын табияты
өндүрүшү өнүккөн өлкөлөрдүн тили менен маданиятынын
өскөндүгү, анткени алардын
технологиялык продуктылары дүйнө боюнча сатылат жана алар өздөрүнүн тилин жана
маданиятын үйрөтүүчү институттарды инвестиция кылып, башка мамлекеттердеги адамдарды
келечекте окутууга үгүтөшөт. Мындай абал англис тили маданий көптүрдүүлүктүн астын казып
жатат деген ишеничти камсыз кылат. Бир тараптан, кенен эларалык өз ара аракет менен
байланышуу тилине чакыруу болсо, башка жагынан таза маданий көптүрдүүлүктү көрсөтүү
каалоо бар.(Мадиано, 343). Аз тилдерди жана маданияттарды кармап туруу зарыл иши да бар.
Бардык “маданий артефакттар” сыяктуу эле тил да адамдын уникалдуу мурасы экенин айгинелейт.
Ушундайча, ааламдашуу кыймылы кооптуу баланстоо иши деп айта алабыз. (Мадиано, 343).
Дүйнөлүк маданияттар аралык мейкиндик бул экономикалык, саясий, жана маданий
жүрүм-турумдардын жалпы эрежелери жана тартиптеринин стандарттуу система менен барабара өлкөлөрдүн жана аймактардын биригүүсүнөн келип чыккан карама-каршы процесс.
(Кунанбаева 1995: 51). Жогоруда айтылгандагыдай реалдуу дүйнө тышында эмне болуп жатканына
таянып, бул процессте бираз кыйындыктар келип чыгышы мүмкүн. Бир жагынан чындык бар:
адамдар маданий аспекттерге көңүлүн коюушу керек, жана кээ бир көйгөйлөр маданий, экономикалык
жана жадагалса саясий ааламдашууда пайда болушу мүмкүн, бирок башка жагынан өзгөчө билим
берүү тармагында, стандартизацияга, жакшырууга,өнүгүүгө жана билим берү системасын кайра
кароого, илимдин биригишүүсүнө жана чоңоюусуна ааламдашуу дурус таасирин тийгизээри
талашсыз. Билим берүү системасынын ааламдашуунун таасиринен интернацияланды жана “билим
берүүчү универсализациялашуу” деген жаңы термин алып келди.
Таануу, тил, маданият жана адам
Баарлашуу бул идеялар, ой-пикирлер, сезимдер жана түшүнүктөр менен алмашуу же
болбосо, өзүн туура жол менен билдирүү жана өзүн элге туура түшүндүрө билүү. Баарлашууну
улантыш үчүн биз бири-бирибизди туура жолдо түшүнүү зарыл.Адамдар көбүнчө тил аркылуу
баарлашуу үчүн тилди колдонушат. Ошентип, бири-бирин түшүнбөстүктө дал жана туура тил
колдонуу чечүүчү нерсе болуп эсептелет.
Каалаган тилди маданияттан бөлүнүп
окутулбагандыктан, бир гана тил аркылуу жөнөтүлгөн билдирүүнү түшунө билүү, жана ошол
тилдин маданиятын билүү зарыл. Баарлашууда дээрлик диалог жолу колдонулат. Диалогду
ээфективдүү колдонуу, ээфективдүүсезимдерди, эмоцияларды, ойлорду жана идеялардан көз
каранды. Ошентип, бардыгы тилди эффективдүү окутуудан жана үйрөнүүдөн көз каранды. Биз
жогоруда эскергендей, бири-бирибизди туура түшүнүү үчүн адамдардын идеяларына,
ойлоруна, сезимдерине жана кыскача маданиятына жакын болуу зарыл. Белгилүү болгондой
маданият арасындагы өз ара аркеттешүүнү камсыздаган, улуттук маданияттын көрсөткүчү жана
кармагычы дагы эле тилдин негизги кызматы болгон үстөмдүк кылган тил ролу үчүн, коомдук
аң-сезимди берилген коомдук сүйлөөдө өткөрүү жана сактоо аркылуу эң күчтүү коомдук аспап,
адамдарды, этносту түзөт, улуттарды маданиятты, салттарды,. “Маданият аралык
байланышуулар” түшүнүгүнө жараша көбүнчө көп аспекттүү, жана ошол нерсеге изилдөөчүлөрдүн
көңүлү жана аракеттери багытталган. (Кунанбаева 1995: 52).
Эл аралык баарлашу үчүн бардык тилдерди үйрөтүү жана үйрөнүү мүмкүн эместиги чындык.
Ошондуктан табыгый учурлардын агымы катары, эларалык байланыш жана баарлашуу каражаты
катары эң чоң басым жасаган эл аралык тилдер окутулат. Азыркы маалда бардыгыбызга ачык
болгондой эл бул англис тили. Биз ааламдашкан дүйнөгө (көбүнчө англис тилине) кошулуу үчүн
48
дарбаза табуудан качуу оңой эмес экендигин дайыма эске алышыбыз керек. Азыр англис тили,
ишттин чоң санына даярдануу үчүн алдынала көрүлгөн ишарт болуп эсептелет. Эларалык
баарлашууга талап кылган башка бир нече тилдер бар, бирок, дүйнөлүк кыштак англис тили менен
курулган (Мадиано, 341).. Ошондуктан, элди түшүнүү үчүн жана алар бизди жоготулуп калган
бөлүктөрсүз же түшүнбөстүктөрсүз түшүндүрүү үчүн биз каалаган тилди өзүнүң маданияты менен
үйрөтүшүбүз керек. Бул жерден “ааламдашуу” процесси, дүйнөлүк мейкиндикти куруу укмуштуу эл
аралык байланыштын өнүгүүсү, өлкөлөрдө чөйрөлөрдү жасоого мүмкүнчүлүкгү, басым жасаган
тилдин ролу, эларалык байланыштардын каражаты эл аралык байланышты жаңы илимий категория
катары саналып калды. Жаны мындайча тушүнүк келип чыкты: “тил-маданият-адам” (Кунанбаева
1995: 53). Адамдардын ортосундагы тил менен маданиятты изилдөө абдан маанилүү болуп
эсептелет.
Адамзатынын өз маданиятынан таасирленип ага жараша өзүн өзү алып жүрөрү же өз
маданиятынын түптөлүшүнө таасирин тийгизээри анык. Маданияттар аралык пикир алышуу бул
ааламдашкан жерде башкалар менен эффективдүү кызматташууга мүмкүндүк жаратат.
Өнөктөштөрдүн тилдерин жана маданияттарын билүү, аны ич-ара келишимдер үчүн
эффективдүү пикир алышууларда колдонуу, улуттук-этностук жана өзүн өзү таанып билген
адам катары калуу – негизги түшүнүктөр. Тил маданияттын бир бөлүгү болуп саналат, анткени
ал маданияттык сөздүн дээрлик ар бир түрү үчүн бир курал болуп эсептелет. (Лаура, 3)
Маданият тилдин бир бөлүгү болуп саналат, анткени коом менен бирге өскөн тил, кандайдыр
бир даражада, ошол коомдун маданиятын билдирүү тапшырмасын аткарып келет. Натыйжада,
маданияттык түшүнүктөр тилде орун алган жана ар бир тилдин архитектурасы маданиятка
мүнөздүү өзгөчөлүктөрдү камтыйт.
Тил үйрөтүү
Интенсивдүү маданияттар аралык пикир алышуунун натыйжасында барды
тармактарда, өзгөчө билим берүү тармагында, “чет тили” жана “чет тил үйрөтүү” деген
терминдер жайылып кетти. Бизди кызыктырган суроо – Тилди үйрөтүү же үйрөнүү
грамматиканы, сөздөрдү жана окууну бөлүп окуу керекпи? Акыркы изилдөөнүн жообу мындай
болду: “жок”. Лингвистикалык жана маданияттык тармактардын жардамы менен чет тилин
үйрөтүүдө жаңы үлгүлөр пайда боло баштады. С.Кунанбаеванын айтуусунда, лингвистикалык
жана маданияттык агымдын таасири менен “чет тилин окутуу максаттары, чет тилди
үйрөнүүдөн чыккан жыйынтыктар жана маданияттык пикир алыша билүү үчүн маданияттар
аралык компетенция түзүү негизги тема болуп калды” (Кунанбаева 1995: 54). Натыйжада,
жогоруда айтылып кеткен элементтердин негизинде тил үйрөнүү жана үйрөтүү процесси да өзгөрдү.
Чет тилди маданияттан ажыратып грамматикасы, көнүгүүлөр менен гана үйрөтүү жана үйрөнүү
машиналык тил сыяктуу болуп маанисиз болуп калат. Анткени, айрыкча пикир алышууда
‘түшүнүктөр жана аларга байланышкандар сөздөр аркылуу пайда болот’ (Маразова 2003: 130).
Маданияттар аралык пикир алышууда тилди эффективдүү колдонуу чет тилдин
лингвистикалык механизмине гана багынбастан, анын семантикасы, ассосиациялары жана эмотивдик
мааниси да чоң мааниге ээ. Тилди түптөө жана окутуу окуучуга лингвистикалык маалыматты гана
берүү эмес, аны чет тилинде да, эне тилинде да психологиялык жана социологиялык жактан
өнүктүрүү болуп саналат. Экинчи тилди үйрөтүү кандайдыр бир деңгээлде “аккультурация” процессине
окшоп кетет. Аккультурация – бир маданияттын мүчөлөрүнүн башка бир маданияттын мүчөлөрүнүн
ишеничтерин жана жүрүм-турумдарын кабыл алуу процесси. Бул деген жеке адамдын тилди
үйрөнүү аркылуу толугу менен психологиялык жана социологиялык жактан өзгөрүп кетти
дегенди билдирбейт, бул жерде биздин айткыбыз келген нерсе: башка бир тилди үйрөнүу жана
өздөштүрүү мүмкүн жана чет тилдин кыйынчылыктары маданияттар аралык пикир алышуу
компетенциясы үчүн ал тилдин маданиятын өздоштүрүү аркылуу орундалат. Демек, чет тилди
үйрөнүү аккультурацияны камтыйт, бирок ал экинчи тилди сүйлөгөн адам тарабынан жакшылап
фильтрленген болуусу керек. Демек, маалымат топтоо процесси жана баштапкы жана ортонку
деңгээлде тил билген адам кылуу окшош нерсе эмес. Натыйжада, эне тилди жана чет тилди үйрөнүү
техникалары жана жолдору окшош болбоосу мүмкүн. Ошондуктан, коомдун маданий байлыктарынын
деңгээлдеринин өнүгүү процесси, жеке өнүгүү, адам тууралуу чечим чыгаруу жана адамдын дүйнөдөгү
орду, дүйнө менен ич ара мамилелерин ачыкка чыгаруу, чет тилди өздөштүрүү, атайын бир түзүлуштү
түптөө керектүу маселелерден болуп эсептелет. (Кунанбаева 1995: 54). Жогоруда айтылгандаргы
караганда, тилди окутуу же үйрөнүү татаал жана көп тараптуу процесс. Тил адам баласына
символдор аркылуу пикир алышуу мүмкүнчүлүгүн берет. Адам баласы бир нерсенин маанисин
түшүнүү үчүн, атоо үчүн жана дискурсту өнүктүрүү үчүн башкалар менен сүйлөө аракеттерин,
символикалуу пикир алышууну колдонушат (Нелсон, 1998).ThenАндан кийинки тепкичте ошол
49
тилди эне тили катары сүйлөгөндөрдүн жагын алуу жөндөмдүүлүгүнө ээ болуу зарыл . Бул - ‘экинчи
коомдошуу’ сыяктуу. Коомдошуу – кандайдыр бир коомдун маданиятын билүү жана ошол
маданиятка ылайыктуу мамиле жасоо. Демек, тил үйрөтүүнүн предмети жана максаты маданияттар
аралык пикир алышуу болуп эсептелсе, анда башка коомдор менен туура сөздү жана мамилени
тандап пикир алыша билүү үчүн чет тилдин коому тууралуу жок дегенде бираз маалыматк ээ болуу
зарыл (Парментер, 2003:1).
Бул жерде адамды борборго коюп караган дагы бир термин ортого чыгат, ал – “тил адамы”.
Жада калса, эне тилде “стратегиялык” жана “дискурс” аткаруу сыйктуу бир канча жөндөмдүүлүктөр
керектелет. Кунанбаеванын бул абал тууралуу түшүндүрмөсүнө караганда, ‘Маданияттар аралык
пикир алышуунун предмети билим берүү процессинде отногенездик негизде же “негизги тил адамы”
же “тил адамы” деген лингвистикалык жана маданий негизде түзүлөт жана иштетилет. Ал адам
өзүн эне тилдин лингвистикалык жана маданий предмети катары көрөт жана лингвистикалык жана
маданий түшүнүктөрдү аң-сезим менен ээлик кылат” (Кунанбаева, 1995: 54). Экинчи тил адамынын
көбүрөөк жөндөмдүүлүккө ээ болуусу керек экендиги кабыл алынган. Бирам жөндөмдүүлүтөрдү эки
категорияга бөлөт. Биринчиси - ‘документти же окуяны башка маданияттан которуу,
түшүндүрүү жана эне тилдеги документ менен мамиле куруу жөндөмдүүлүгү’(Бирам, 1997:
52). Экинчиси - ‘жаңы маданият жана маданий иштер тууралу маалымат алуу жөндөмдүүлүк
жана билимди, мамилени жана жөндөмдөрдү чыныгы жашоодогу пикир алышууда колдоно
билүү жөндөмдүүлүгү. Жөндөмдүүлүтөрдүн ар бир тобу, чындыгында, тил компетенциясынын
өнүгүүсүн талап кылат. Кошумчалай кетчү нерсе, талдоо жана түшүнүү жөндөмдүүлүтөрү, ар
кандай маданияттар арасында мамиледе болуу, бардык бул билимди жана жөндөмдүүлүтөрдү
чыныгы жашоодогу практикада колдоно билүү жөндөмдүүлүгү керектүү (Парментер 2003:1). Эне
тилин да, чет тилди да эффективдүү колдоно алган жана билген адам “экинчи тил адамы”
болуп аталат. Экинчи тил адамы эки дүйнөдө тең өзүнүн оюн айта алуусу, экинчи тилдин жана
коомдун этностук таандыгын, маданиятын, баалуулуктарын билүүсү керек. Демек, чындыгында,
чет тилин үйрөтүү экинчи тил адамын түзүү болуп саналат.
Жыйынтык
Тил жана пикир алышуу жөндөмдүүлүктөрүнүн ааламдашкан дүйнө үчүн талаптары
өзгөрдү. Жогоруда берилген түшүндүрмөлөргө жана айтылган сөздөргө карап жыйынтык чыгара
турган болсок, тилди анын маданияты менен бирге жакшыраак үйрөнөбүз жана үйрөтө алабыз.
Көрүп тургандай, жөнөкөй жана адаттагы ыкмалар аркылуу мындай жогорку деңгээлге жете
албайбыз, ошондуктан, тилди үйрөтүү боюнча жаңы ыкмаларга жана жакындоолого
муктаждыгыбыз бар. Чет тилин үйрөтүүдө, окутуу искусствосу, экинчи тил адамын жөнгө салуу,
заманбап тил окутуу билим берүүсүндөгү талаптар, жаңы парадигмаларды колдонуу сыяктуу
мүнөздөмөлөрдү жана талаптарды эске тутуу маданияттар аралык пикир алышууда керектүү маселе.
Экинчи тил адамын түзүү жана өнүтүкрүү үчүн педагогиканын предмети катары, тилдин
лингвистикалык системасын жана арткы фондон жана маданияттан ортого чыккан семантиканы жана
түшүнүтөрдү жакшы түшүүнүүсү, эне тилин да, чет тилин да билүүсү, башка маданияттарга карата
жакшы мамиле кылуусу, аны эффективдүү, ишенимдүү, эмоциялуу түрдө түшүнбөстүтөргө жол
бербестен колдоно билүүсү керек.
Пайдаланылган адабияттар:
1. S.S. Kunabayeva, Modern Foreign Language Education, Methodology and Theory, Dom Pechat,
2005, Almaty.
2. Modiano, M. 1999a. ‘International English in the global village’. English Today 58/15: 14–19.
3. Modiano, M. 1999b. ‘Standard English (es) and educational practices for the world’s lingua
franca’. English Today 60/15: 3–13.
4. Pennycook, A. 1994. The Cultural Politics of English as an International Language. Harlow:
Longman.
5. Laura A, From Cognitive Linguistics to Cultural Linguistics, for publication in Slovo a smysl /Word
and Sense (ISSN 1214-7915), University of North Carolina and University of Tromsø.
6. N.N. Marazova, (2004), English Lexicology, Drofa Publishing House, Moscow.
7. Nelson, L.D. (1998). Herbert Blumer's symbolic interactionism. Avaliable at:
http://www.colorado.edu/Communication/metadiscourses/Papers/App_Papers/Nelson.htm.,
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1877042809001633.
8. Parmenter, L, Intercultural Communicative Competence, TEN VOL.1 SPRING 2003,
http://tb.sanseido.co.jp/english/newcrown/pdf/ten003/03_10.pdf.
9. Byram, M. (1997) Teaching and Assessing Intercultural Communicative Competence. Clevedon:
Multilingual Matters.
50
ФУНКЦИИ ЗАИМСТВОВАНИЙ В ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ТЕКСТАХ
Малгожата Собола (Małgorzata Sobola)
Институт русистики, Лодзинский университет, Польша
[email protected]
В современной лингвистике наблюдается повышенный интерес к изучению
заимствованной лексики в творчестве русских писателей. Существует много исследований,
посвященных анализу заимствований в отдельных произведениях русских писателей.
В настоящей статье основное внимание уделено анализу исследований, посвященных
стилистическим функциям заимствованной лексики в художественной литературе. Так как
количество исследований по нашей теме довольно большое, мы приведем лишь самые
важные. Теоретическую базу данной статьи по функциональной стилистике составили работы
известных русских лингвистов В. В. Виноградова, А. И. Горшкова и A. Н. Кожинa.
В.В. Виноградов в своем исследовании делает вывод, что „В истории развития
филологической науки проблема поэтического языка и проблема стилистики художественной
литературы изучались и развивались то в границах языкознания, то выходя из пределов
лингвистики и, не получив права на постоянное жительство ни в одной области словесных
наук, временно обосновывались на почве риторики, поэтики, эстетики слова и даже теории
литературы”2.
В своей монографии А.И. Горшков исследует место стилистики в ряду филологических
наук. Он рассматривает стилистику текста во многих ее проявлениях, т.е. исследует основные
категории и разделы стилистики, содержание текста и его языковое выражение, языковую
композицию текста, структурy текста и его стилистический анализ, язык художественной
литературы и др3.
Из всех определений стилистики наиболее оптимальным и соответствующим сути
данного раздела языкознания является определение, сформулированное М.Н. Кожиной4. Она
делит стилистику на стилистику языка, стилистику pечи и стилистику художественной
литературы. Подчеркнем здесь, что стилистика художественной литературы изучает аспекты
эстетической функции языка, средства выражения и приемы организации повествования и
oтношение автора к изображаемому. К тому же стилистика занимается языком разных слоев
общества в связи с культурой. Ученая предлагает также деление стилистики на стилистику
лингвистическую и литературоведческую.
По мнению исследователя в языке, кроме собственно языковых, отражены и
внеязыковые особенности жизни людей: быт, обычаи, нравы и все это находит свое место в
языке. Благодаря языку можно описать человеческие знания, мысли, желания, чувства и
эмоции. Для того чтобы передать все новые смысловые единицы, все время увеличивается
запас лексики, в том числе – посредством заимствований. Язык тесно связан с историей и
культурой общества, его техническим, социальным и гуманитарным развитием, поэтому легко
приспосабливается к потребностям носителей языка. Все новое сразу же находит свое
наименование.
Стилистические средства могут выполнять определенную функцию, например,
экспрессивную, оценочную, характеризующую, информативную.
По вопросу функций заимствований мы опирались на исследования М.П. Алексеева,
Г.Н. Бабенки, А.А. Брагиной и Л.П. Крысина.
Современное языкознание занимается феноменом языка людей, владеющих
несколькими языками одновременно, общностей, социальных групп или народов. М.П.
Алексеев в своей статье Многоязычие и литературный процесс отмечает, что билингвизм
понимается по-разному: как явление приблизительно одинакового владения двумя (или
несколькими) языками или как обозначение наличия двух (или более) языков на данной
территории.
Задачу лингвистов М.П. Алексеев усматривает в выявлении особенностей двуязычия,
которое свидетельствует о образовании и образованности человека. Ученый замечает, что
данная проблема еще недостаточно изучена. Он приводит мнение В.Т. Эльверта, который
полагал, что написать совершенное произведение автор сможет лишь на родном языке. И
действительно, многоязычие в средневековой Еврoпе вызывало удивление среди читателей,
2
В. В. Виноградов, О языке художественной литературы, Москва 1959, c.3.
Г ОРШКОВ А.И. Р УССКАЯ СТИЛИСТИКА . С ТИЛИСТИКА ТЕКСТА И ФУНКЦИОНАЛЬНАЯ СТИЛИСТИКА . МОСКВА , 2008.
4
Кожина М.Н. Стилистика русского языка. Москва, 2008.
3
51
хотя существовали целые эпохи, когда не было принято творить на родном языке вообще.
Исследователь отмечает, что в ХVIII веке в Западной Eвропе считалось, что овладеть
иностранным языком в совершенстве невозможно. Несмотря на это многоязычие довольно
часто появляется вo французской, английской и немецкой литературах, и, прежде всего,
несколькими языками пользовались люди образованные. М.П. Алексеев приводит, например
ряд писателей, и называет их полиглотами.
Ученый восхваляет использование заимствований в литературном тексте, однако
обращает внимание, что иногда этот лингвистический прием употребляется избыточно.
Например, в произведениях Оскара Уайльда встречаются многие изящные заимствованные
слова, но они скорее всего демонстрируют знания автора, чем являются необходимыми.
М.П. Алексеев представляет точку зрения русского писателя И.С. Тургенева, который
утверждал, что лишь тот может называться настоящим художником, кто пишет на своем
родном языке. И.С. Тургенев отмечал, что он никогда не творил на чужом языке и не понимал
авторов, пишущих на других языках. Он признавался также в том, что, когда он пишет на
русском языке, он свободен. Вопрос заимствований продолжал оставаться актуальным в XIX
веке. Данную тему затронул также Ф.М. Достоевский. В своем дневнике он выступил в защиту
И.С. Тургенева, однако считал, что русский писатель имеет право писать на любом языке, в
том числе – на французском.
Россия, как большое государство, была многоязычна. Кроме того, контакты русских
писателей с зарубежными вызывали желание употреблять усвоенные заимствованные слова в
своих произведениях. С тех пор появились многие иноязычные поэты: руско-латинские, русскофранцузские, русско-английские, русско-итальянские и т.д. Использование заимствований
стало модным приемом, особенно в эпоху романтизма. В русской среде данная тенденция
была принята выдающимися писателями, в том числе: А.С. Пушкиным, М.Ю. Лермонтовым,
Е.А. Баратынским и Ф.И. Тютчевым. В их творчестве заимствования занимают важное место и
выполняют разные эстетические функции. На немецком языке писали И.И. Хемницер и А.К.
Толстой.
М.П. Алексеев настаивает на том, что чужой язык в литературе применяется в
эстетической функции. Для подтерждения своей точки зрения он приводит статью Гюнтера
Вытженса Немецкий язык как художественное средство у Марины Цветаевой.
Исследователь называет еще одну причину использования заимствованной лексики. По его
мнению некоторые русские писатели, которые жили в иноязычной среде, „настолько привыкали
к тому общению, что писать на чужом языке для них не представляло особых трудностей, и они
охотно пользовались своим двуязычием в литературном творчестве”5.
Очень полезной является работа Н.Г. Бабенкo Язык и поэтика русской прозы в эпоху
постмодерна. В данной книге подробно рассматриваются многие художественные приемы,
языковые средства и их воплощение в тексте. В третьей главе ученая освещает вопрос о
функции иноязычных вкраплений в произведениях классической и современной русской
литературы. В начале Н.Г. Бабенко приводит мнение И.В. Арнольд, которая иноязычные
элементы называет интекстом. По ее мнению интексты (вкрапления) усиливают
эмоциональный, оценочный и экспрессивный смысл текста и способствуют передачи иронии.
Задача работы
Н.Г. Бабенки заключается в том, чтобы выяснить, как реализуются
заимствованные единицы в прозе Ивана Тургенева, Бориса Акунина, Владимира Сорокина,
Юрия Буйды, Александра Кабаковa, Татьяны Толстой, Евгения Попова, Андрея Битова, Андрея
Левкина, Василия Аксенова и Дины Рубиной.
Н.Г. Бабенко считает, что билингвизм в XIX веке стал художественной необходимостью
и поэтому он является важным стилистическим приемом. Первым произведением, которое
рассматривает исследовательница, является роман Дым И.С. Тургенева. Здесь героиня в
6
восторге восклицает „Charmant! Charmant!” . Данная оценочная формула служит средством
выражения эмоций и выполняет функцию этикетно-комплиментарную. Следующий пример –
„feulle morte”7 – это французское название цвета увядшего листья, который отсуствует в
русском языке. Данное специфическое цветообозначение позволяет ввести новую реалию.
Выражение „du lait coupé”8 в русском переводе обозначет
„разбавленное молоко”
употребляется в тексте вместе с словосочетанием „кровь с молоком”. Этот иноязычный повтор
усиливает значение фразы. То же самое происходит в следующем предложении, где слово
5 Алексеев М.П. , Многоязычие и литературный просесс, Ленинград 1981, с. 14 – 15.
6 Бабенко Н. Г. , Язык и поэтика русской прозы в эпоху постмодерна, Москва 2010, с.115.
7 Там же.
8 Там же.
52
9
разночинцы добавочно определяется посредством „aux bourgeois” . Заимствования могут также
выполнять характерологическую функцию: например, супруги разговаривают по-французски,
что подчеркивает их разобщенность и дистанцию между ними.
Иноязычные элементы в произведениях Бориса Акунина Статский советник и
Смерть Ахиллеса использованы также в целях: а) выражения этикетно-светской
комплиментарности, б) введения новой реалии и характеристики личностного отношения
персонажа к другому.
По-иному реализуются вкрапления в произведении Роман Владимира Сорокина.
Писатель ради изображения жизни поместного дворянства прибегает к заимствованным
единицам как к средству стилизации. Однако важно заметить, что Сорокин их не переводит.
Это ставит читателя в труднyю ситуацию: текст часто не воспринимается.
Н.Г. Бабенко сообщает о появлении в настоящее время новых стилистических функций
вкраплений. Первый прием состоит в том, что иностранным репликам приписываются
магические функции, как например, в рассказе Юрия Буйды О, Семерка. В вышеприведенном
произведении английские и немецкие заимствования „Стэнд ан, Ольга унд геен вир нах хаузе”10
выражены кириллицей, что вызывает ощущение тайны и волшебности. В романе Александра
Кабакова Все поправимо иноязычные элементы придают оттенок возвышенности и пафоса, a в
Свидании с птицей Татьяны Толстой выступают азиатские реплики.
Второй прием употребления заимствованной лексики относится к интерференции
России и Запада и к стереотипным ситуациям. Например, в романе Евгения Попова Мастер
Хаос помещается множество английских инклюзий. Они свидетельствуют о пребывании героя в
среде общения английского языка и даются в тексте без перевода. Благодаря этому создается
более яркое изображение чужбины и психологическая характеристика персонажа, который
попал в другую языковую среду и нехотя использует чужие элементы.
Интересное средство применяется Андреем Битовым в Нескольких словах о народной
жизни. Здесь наблюдается смешение языков и географических ориентиров: „Вы извиняюсь,
фром откуда будете”11. Заимствованное включение в данном предложении можем назвать
транслитерацией кирилицей: таким образом сигнализируется идея единства всего мира.
Следующий прием изображает оппозицию Россия – Европa, т.е. контраст „свое –
чужое”. В рассказе Андрея Левкина Тут, где площит и колбасит помещен многоязычный
диалог. Разговаривающие грубо выражают свое недовольство из-за отсутствия английских
газет в киоске, используя немецкую и английскую бранную лексику. С этой оппозицией тесно
связан термин глоссофобия, которая означает угрозу чужого языка родному или угрозу чужого
языка носителям родного языка. В данном рассказе присутствуют две ее раздновидности.
В романе Андрея Левкина Мозгва иноязычные вкрапления являются непереводимыми
и, кроме того, автор не желает, чтобы его герой усвоил иностранные словa. Эти немецкие
единицы маркируют психическую травму, вызванную эмиграцией.
Четвертый прием успользования иноязычной лексики демонстрируется в романе
Александра Кабакова Все поправимо. Он заключается в описании импортности данных вещей
посредством вкраплений. Таким образом передается содержательно-концептуальная
информация.
Иноязычное вкрапление „Jeggins!”12 в рассказе Василия Аксенова Три шинели и нос
является характеризующим средством для описания название фирмы нa увиденной
американской шинели. Данное восклицание выражает радость и эмоции субъекта особенно
потому, что шинель западного производства. Английское включение в произведении
формирует эффект эмоциональной связи человека и «вожделенной» вещи.
Иное представление о иноязычных словах имеет Владимир Новиков. Он критикует
современное проникновение в русский язык заимствований. Он утверждает, что „yже
набегающая на современную прозу волна разноязычия несет с собой, однако, скорее
ощущение вавилонской путаницы и информационного хаоса, чем богатой и внутренне
систeмной полифонии”13. Однако, если говорится о языковых менталитетах, то вкрапления
необходимы. Сам B. Новиков в своем творчестве часто употребляет включения и пытается
обогатить русский язык иностранной лексикой. В его Романе с языком заимствования
9 Там же.
10 Там же, с. 118.
11 Бабенко Н.Г., Язык и поэтика русской прозы в эпоху постмодерна, Москва 2010, c. 121.
12 Там же, с. 125.
13 Бабенко Н. Г., Язык и поэтика русской прозы в эпоху постмодерна, Москва 2010, c. 128.
53
выступают в латинском, кириллическом или русифицированном варианте. B. Новиков
предпочитает писать заимствования кириллицей и сопровождать их комментарием.
Возможны случаи, когда заимствованные единицы не русифицируются и не
подвергаются кириллической транслитерации. Это, как правило, безэквивалентные слова, не
имеющие в русском языке точных и соответствующих лексических единиц и обозначающие
отвлеченные понятия (например „esprit”, „straightforward”, „gönnen”14).
Следует указать еще на один прием установления кросс-культурных контактов,
который состоит в ознакомлении с новым образом, который возникает в сознании читателя. Он
обогащает также эстетическое восприятие описываемого объекта. B. Новиков приводит,
15
например, французское название подмышки „L’ailselle” , которое в некоторых языках
отсутствует. Наименование позволяет обратить внимание на значимость этой части тела и
подчеркнуть ее как местонахождение жизненной энергии человека.
Последний прием Н.Г. Бабенко называет приемом демонстрации языкового
итернационала. Он сигнализируется в романе Дины Рубиной На солнечной стороне улицы. В
произведении можно найти элементы интеръязыкa т.е. иностранные реплики (татарские,
узбекские, еврейские выражения).
Н.Г. Бабенко в своем исследовании приходит к выводу, что заимствованные
вкрапления могут выполнять разные эстетические функции в тексте. И вот поэтому они
являются важным лингвистическим приемом.
16
А.A. Брагина в работе Лексика и культура страны выявляет причины процесса
заимствования в литературе, преставляет их классификацию и определяет их функции. Bслед
за М.В. Ломоносовым, она утверждает, что заимствовaние является результатом общения
народов, их соседства, торговли и других исторических контактов. В разные периоды развития
русского литературного языка заимствования воспринимались по-разному: или их
использовали, или избегали. Сам М.В. Ломоносов был противником „чужих слов” и стремился
находить в языке эквиваленты для замены иноязычных терминов.
A.A. Брагина
подчеркивает, что заимствованная лексическая единица активно усваивается русским языком
и иногда входит в словарный запас народа. Исследовательница называет первый этап
освоения чужого слова семантическим и замечает, что замствование часто является
неологизмом, который не имеет эквивалента в заимствующем языке. Она обращает внимание,
что чужое cлово постепенно углубляет свою семантику и расширяет круг своего значения.
A.A. Брагина останавливaется на некоторых типах заимствований: макаронизмах,
экзотизмах и варваризмах. Макаронизмы – это иноязычные слова, которые употребляются
избыточно. Экзотизмы представляют собой чужие слова, пeредающие национальную окраску,
связанную с бытом и культурой данного народа. Они не имеют эквивалентов и объясняются с
помощью близких по значению слов. Под варваризмами понимаются cлова, которые утратили
свою экзотическую окраску.
Кроме того, А.А. Брагина останавливается подробно на художественном стиле. Она
подчеркивает, что он можеть реализовать разные функции –
коммуникативную,
волюнтативную, эмотивную, в завицимости от цели замысла автора.
Из трудов, посвященных заимствованиям, особую важность представляет работа Л.П.
Крысина Иноязычные слова в современном русском языке, в которой представлена краткая
история процесса заимствований в русской литературе. Он подчеркивает, что изучение
языкового заимствования имеет большую традицию, а вхождением иностранной лексики в
литературу интересовались русские историки и филологи, в том числе лингвисты: А.И.
Соболевский, М.Р. Фасмер, Е.Ф. Карский, Ф.Е. Корша, И.И. Огиенко. Эти ученые занимались
изучением уровня важности и необходимости иноязычной лексики и разрабатывали стратегию
борьбы с излишними заимствованиями. Л.П. Крысин в своем исследовании пытается ответить
на вопросы:
- что такое заимствование;
- каковы причины заимствований;
- какие существуют типы заимствований;
- каковы признаки освоения иноязычного слова.
Исследователи обращают внимание на факт, что в конце XIX века – начале XX векa
проблемой заимствований занимались немецкие лингвисты. Они рассматривали иноязычную
14 Там же, с.129
15 Там же, с. 130.
16 Брагина А.А. Лексика языка и культура страны: изучение лексики в лингвострановедческом аспекте, Москва 1986.
54
лексику в связи с контактированием соседних языков. Нaпример, Э. Рихтер основной причиной
заимствований считала необходимость в наименовании новых вещей, понятий и явлений.
В 1950 году Э. Хауген представил дифференциацию заимствуемых слов:
1) „слова без морфологической субституции (loan-words), т.е. полностью
соответстующие их прототипам в языке-источнике;
2) слова с частичной морфологической субституцией (loan-blends), или гибриды,
т.е. слова, лишь частично состоящие из иноязычных элементов;
3) слова с полной морфологической субституцией, т.е. кальки (loan-shifts), или
семантические заимствования (semantic loans)”17.
Далее Л.П. Крысин выясняет термин заимствование: „Представляется целеcoобразным
называть заимствованием процесс премещений различных элементов из одного языка в
другой”18. Такими элементами могут быть единицы фонологии, морфологии, синтаксиса,
лексики и семантики. Ученый подчеркивает, что процесс заимствования обуслoвливается
рядом лингвистических и экстралингвистических факторов. Как уже было сказано, ко внешним
(внеязыковым) причинам относятся тесные политические и культурные связи между народами.
K внутренним (языковым) причинам можно отнести потребность уточнить соответствующее
понятие и разграничить некоторые смысловые оттенки. Заимствование позволяет заменить
двучленное заимствование одночленным, потому что иноязычное слово предпочитается
русскому описательному обороту. Служит это экономике выразительных средств.
Исследователь различает причины процессa заиимствования и условия, необходимые
для него. Вслед за многими лингвистами он главным условием заимствований называет
двуязычие. Двуязычие может возникнуть при близком контакте носителей данного языка с
другим языком. Иноязычное слово сначала употребляется людьми двуязычными, а затем
распространяется дальше. Для того, чтобы заимствованная единица понималась, данное
общество должно быть знакомо с иностранным языком или быть билингвальным, иначе оно не
поймет значения слова. Так что необходимым условием заимствования является
определенная степень знакомства носителей заимствующего языка с языком-источником.
Л.П. Крысин называет следующие типы иноязычных слов:
 заимствованые слова;
 экзотическая лексика;
 иноязычные вкрапления.
Однако, как известно, между перечисленными выше типами существуют структурные и
функциональные различия.
Здесь важно подчеркнуть, что заимствованные вкрапления (в отличие от зимствований)
обычно помещаются в тексте без изменения графической формы, т.е. латиницей. Причем,
употребление вкраплений мотивировано необходимостью описания быта, реалии, обычаев,
одежды или они имеют интернациональный характер. Кроме того, такие иноязычные элементы
используются в тексте с художественно-стилистическими функциями, например, для создания
определенного колорита литературной эпохи, котороe нельзя точно передать с помощью
соответствующего эквивалента. Со времением вкрапления могут превратиться в полноценные
заимствования и оформиться по принципам грамматики заимствующего языка.
При анализе заимствованных слов надо выяснить источник данной единицы.
Необходимо ссылаться на графический облик, фонетические и морфологические признаки
слова как элемента иноязычной системы.
Л.П. Крысин замечает, что процесс лексического заимствования в русском языке в
конце XIX - XX отличается от того же процесса в XVIII веке. До конца XVIII века заимствования
проникали в русский язык через частную переписку и художественную литературу, а потом –
посредством международных контактов. Отношение авторов к иноязычным элементам
менялось на протяжении десятилетий. Если в XVIII веке в составе заимствований преобладала
военная и административно-канцелярская лексика, то в XIX веке появлялись инoязычные
лексемы, описывающие духовно-нравствeнную, этическую сторону жизни общества.
Проведенный нами анализ исследований по иноязычным заимствованиям показывает,
что данная проблема находится под пристальным вниманием филологов. В арсенале имеются
хорошо разработанные и исследованные общие проблемы роли и значения заимстований в
художественной литературе.
17 Крысин Л.П., Иноязычные слова в современном русском языке, Москва 1968, c. 13.
18 Там же, с. 18.
55
На наш вгзляд, необходимо рассмотреть вопрос об эволюции заимствований в русской
художественной литературе на протяжении определенного периода и в творчестве отдельного
писателя. Важной, как представляется, является проблема создания таксономии
заимствований в русских художественных произведениях различных авторов с точек зрения
лексики, прагматики и синтаксиса.
Литература
Алексеев М.П. Многоязычие и литературный просесс, Ленинград, 1981.
Бабенко Н. Г., Язык и поэтика русской прозы в эпоху постмодерна, Москва 2010.
Брагина А.А. Лексика языка и культура страны: изучение лексики в лингвострановедческом
аспекте, Москва 1986
Виноградов В.В. О языке художественной литературы, Москва 1959.
Горшков А.И. Русская стилистика. Стилистика текста и функциональная стилистика,
Москва, 2008.
Кожина М.Н. Стилистика русского языка, Москва, 2008.
Крысин Л.П. Иноязычные слова в современном русском языке, Москва 1968.
56
KARAHANLI TÜRKÇESİ ESERLERİNDE YANSIMA SÖZCÜK TÜRETEN EKLER
Doç. Dr. Ergün KOCA
UAAÜ, Türkoloji Bölümü Öğretim Üyesi
[email protected]
ABSTRACT
Occupying about 200 years, the Karahan Turkish language takes a significant place by its
language treasure which has been living even till our days and by forming a base for all written
languages which are limited with the names such as Eastern Turkish, Western Turkish, Northern
Turkish and Southern Turkish.
Onomatopoeia are words which animate the sounds of nature and views in the way that a
person imitates and describes. Onomatopoeic words occupy an important place in the historical and
modern Turkic languages with its both root and derivative forms. In this research, root onomatopoeic
words and the derivative suffixes that form them in the works like Kutadgu Bilig and Divanu Lugati’tTurk, important works of the Karahan Turkish language, will be analyzed.
Keywords: The Karahan Turkish language, Kutadgu
onomatopoeic words, suffixes that form onomatopoeic words, etc.
Bilig,
Divanu
Lugati’t-Turk,
1.Giriş
Karahanlı Türkçesi (KT); esas olarak Arap alfabesiyle yazılmıs, merkezi Kaşgar olan
Karahanlı devletinde XI. yüzyılda ortaya çıktığı kabul edilen ilk islâmî Türk yazı dilidir. (Güzel-Torun,
2004: 95) İslamla birlikte söz varlığı Arapça ve Farsçanın etkisine girmiş olan bu dil, yaklaşık iki yüz
yıllık bir zaman dilimine hâkimdir. Köktürk ve Uygur Türkçesinin tabiî bir takipçisi niteliğindedir.
Nitekim 13. yüzyıldan itibaren gelişen yeni yazı dilleri, KT’nin devamı şeklindedir. Bilindiği üzre Türk
dili ve edebiyatının, Türk kültür tarihinin, halk biliminin vb. bilinen en önemli temel kaynakları olan
DLT ve KB bu dönemin ürünüdür.
XI.yüzyılın en önemli eserleri olan DLT ve KB Türkoloji dünyasında üzerinde en çok çalışma
yapılmış; Türk dili, Türk kültürü ve Türk toplumunun folklorik özellikleri bakımından eşsiz ve tükenmez
inceleme kaynaklarıdır.
Bu eserler özellikle son yıllarda hemen hemen bütün Türki dillere çevrilmiş, tüm Türk dünyası
bu eserleri sahiplenmiş, ortak geşmişimizin en önemli mirası olarak kabul etmiştir. (Bkz. Koca, 2009 :
120-142)
Bu düşüncelerle şekillendirdiğimiz makale çerçevesinde, dönem eserlerindeki yansıma
türeten ekleri ve dolayısıyla yansımaların – bugün bile gramer yaklaşımlarında tam yerine
oturtulamamış bir sözcük türü olarak – XI.yüzyıl sözvarlığındaki etkinliğini ele alacağız.
Gerek tarihi gerekse çağdaş Türk dilleri sondan eklemeli dillerdir. İlk yazılı kaynaklarımızdan
bu güne yeni kavramları karşılamada kullandığımız en önemli yol sözcük kök ve gövdelerinden yapım
ekleri yoluyla yeni sözcük türetmektir. Türkçenin en doğal, en işlek, en geniş yeni sözcük kazanma
yolu olan sözcük türetmek, ad ve eylem köklerinden yapım ekleri ile yeni gövdeler yapmak demektir.
Eklemeli bir dil olan Türkçenin çok zengin bir sözcük yapma mekanizması vardır. Nitekim Hamza
Zülfikar (1991: 48 vd.) ‘‘Terim Sorunları ve Terim Yapma Klavuzu’’ adlı eserinde Türkçede yüz yetmiş
yapım ve çekim ekini ele almış ve yapım eklerinin ne denli sözcük türetmeye elverişli olduğuna
değinmiştir. Türkiye Türkçesindeki türetme eklerinin sayının yüzdoksan bir olduğunu belirleyenler de
vardır (Uzun-Uzun-Aksan- Aksan, 1992) .
Zülfikar, adı geçen eserinde ad ve eylem kök ve gövdelerine getirilerek yeni sözcük türeten
yapım eklerinin bazılarının yalnız yansıma kök ve gövdelerinden yeni yansıma sözcükler türeten
ekler (Ör. +KIr- eki) olduğunu, bazılarının ise en önemli işlevlerinden birinin yeni yansımaları
karşılamak olduğunu (Ör. +lA- eki) izah eder. Yani, yansıma kök ve gövdelerinden, yeni yansımalar
türeten ekler özel bir kategori olarak ele alınmıştır.
Necmettin Hacıeminoğlu’ da (2008:130 vd.) Karahanlı Türkçesi’nde eylem yapan 83 yapım
ekini tespit etmiş ve bu yapım eklerinin işlevlerine değinmiştir. Yine A. Bican Ercilasun, “Kutadgu Bilig
Grameri – Fiil” adlı eserinde eylem türeten (ad ve eylem kök ve gövdelerinden) 37 eki tüm
kullanımlarıyla incelemiş, Karahanlı Türkçesi’nde eylem türetme mekanizmasının dinamikliğini ortaya
koymuştur. (Ercilasun,1984:14 vd.)
İncelemeye kaynak olan XI.yüzyılın bu iki önemli eseri DLT ve KB’ye baktığımızda; DLT’de
8783 (Atalay, 2006) madde başı sözcüğün ve KB’de de 2861 (Arat, 1999) sözcüğün varlığından söz
57
edilmektedir. Bu sözvarlığı içerisinde gerek kök gerekse türemiş halde yüzlerce yansıma sözcük
görmekteyiz. (Bkz., Koca, 2009)
Canlı ve cansız varlıkların çıkardıkları her türlü sesleri taklit eden; dış görünüşlerini,
hareketlerini ve vücutlarının aldığı bazı fiziki durumları betimleyerek gösteren; insanların yalnız
kendilerinin hissedebildiği duyuları, sezimleri ve onların etkilerini yansıtan sözcükler olarak tanımlanan
yansımalar (Koca, 2010: 88 vd.), tek başına kullanılıp bir anlam taşıyabilen, cümlenin herhangi bir
öğesi olabilen, çekimlenebilen ve türemeye elverişli sözcüklerdir.
Yansımalı sözcükler tam anlamlı sözcükler gibi adı adlandırılan şeyin şartlı göstergesi
olamaz. Gerçi onlar böyle şeylerin (sesin, gürültünün, hareketin, durumun, görünümün v.b.) dildeki
tahminî, benzetilerek yaklaştırılan karşılığı, imgesi sayılır. Örneğin, dilimizde çalışan saatin sesi tık tık
diye, tükürmeden çıkan ses tü diye, çocuğun ağlaması ıñaa ıñaa diye belirtilir. Fakat bunların
hepsinde de taklit edilen yansımalı sözcüğün telaffuzuna uymaz. Bu bakımdan yansımalı sözcüklerin
anlamı ve genelleştirici özelliği adlandırma görevini üstlenen diğer türlerdeki sözcüklere kıyasen
hemen hemen soyuttur, fakat onların anlamı canlılık, renklilik, süs ve anlatıma kattığı sözcüksel ahenk
gibi ek anlamlarla tamamlanır.
Canlı ve cansız maddelerden oluşan varlığın hepsini birtakım hareketlerle, gürültülerle ve
şekillerle karşılamaktayız. Bunların insanda yarattığı duyguların adlandırılmasında, bu hareketlerin,
gürültülerin ve şekillerin sözcük olarak bir biçime getirilmesinde ana dili, kılavuz olmuş, dilin yapısına
yaklaştırılan ses ve şekil yansımalarına has bir sistem için tabiattan elde edilen bu gürültüler, şekiller
sözcüklere dönüştürülerek canlı ve renkli anlatımlar sağlanmıştır. Adlandırılmalarda tabiattaki
hareketliliğin çıkardığı seslerle canlıların çeşitli gürültüleri, seslenişleri birinci sırayı alır. Tabii seslerin
adlandırılması yoluyla elde edilen bu sözlerin en önemli fonksiyonu o sesi veya şekli
adlandırabilmeleridir. (Koca, 2011: 883 vd.)
Biçim bakımından yansımalar gerek hizmetçi sözcüklerden gerekse ünlemlerden farklı olarak
kendilerine has yapım ekleriyle, Türkçenin ikilemelerinin oluşumundaki aktiv kullanımıyla dikkati
çeker. Yine kök halindeki yansımaların bile gerek ad, gerek eylem olarak, gerek ikileme kurarak,
gerekse yardımcı eylemlerle kullanılarak Türkçenin sözvarlığına katkı sağladığı da görülmektedir.
Yani bu dil birlikleri, dilde tek başına veya addan ad ve addan eylem yapma ekleriyle genişletilerek
kullanılabilinen, kök olarak ad kökü karakterinde sözcüklerdir. Aldıkları eklerle ad, önad ve eylem
görevinde kullanılırlar .
Acaba KT’nin iki önemli eseri olan DLT ve KB’de de yansıma kök ve gövdelerinden yeni
yansıma sözcük türeten ekler var mıdır? Bu eklerin hangileri ile yansıma eylem hangileri ile yansıma
adlar yapılmaktadır? Türetilen yansıma sözcükler hangileridir? Bu makalede bu sorulara cevap
aranacaktır.
2. Yansıma Kök ve Gövdelerinden Yansıma Eylem Türeten Ekler
Eserlere bakıldığında yansıma kök ve gövdelerinden yansıma eylem türeten eklerin belli
başlıları şunlardır: +KIr-, +lA-, +Da-, +rA-, +Ir-, +A-, +Ar-, +(I)l-, +şA- vb.
Bu ekler, yansıma köklerine getirilmek suretiyle eserlerde onlarca yansıma eylem
türetmişlerdir. Eklerin bazılarının öncelikli işlevlerinin, bazılarının ise işlevlerinden sadece birisinin
yansıma sözcük türetmek olduğunu görmekteyiz. Biz her iki durumda da yansıma türeten ekleri bir
örnekte bile görülse incelemimize dahil ettik:
2.1. +kır-, +kir-, +kur-, +kür- / +gır-, +gir-, +gur-, +gür- eki:
Bu ek Türkçede eskiden beri kullanılan, ses yansımalı köklerden geçişli ve geçişsiz eylemler
türeten bir ektir. “olma” veya “yapma” ifade eden ses yansımalı eylemler yapar. Bu ekin ses yansımalı
köklerden eylem türetme fonksiyonu, yalnız Türkçede değil Türkçe’nin bütün devirlerindeki yazılı
kaynaklarında ve özellikle XI. yüzyılın önemli eserleri DLT ve KB’de de görülür.
Yansıma fiil yapmada kullanılan bu ekin, aynı görevdeki diğer bir ek olan -kI’dan türediği
düşüncesi vardır. (Erdal, 1991: 467 – 468)
KB'de yansıma adlardan eylem yapan bu ek için, bür-kir- "serpilmek" (4892) ve büv-kir"serpmek" (98), sız- gur “sızdırmak” (6158) örnekleri verilebilir.
DLT’de de bu ek, yansıma ad köklerinden yansıma eylemler yapar: pür-kür- “püskürmek,
fışkırmak” (II,171), bur-kur- “buruşmak, büzülmek” (II,171), tam-gur- ̸/ tam-gır- “suyun damlama sesi”
(II,179), ke-gir- “geğirmek” (II, 84) vb.
• “ ‘Abir bür-kir-er teg tünerdi ḳalıḳ / Sıta ḳoptı yirdin yadıldı butıḳ (Abir serpilmiş gibi,
gök alacalandı; ufuktan etrafa dallanarak mızraklar yükseldi)” (KB, 4892)
• kök pür-kür-di “gök bulutlarla örtüldü, büründü”. (II,170)
58
• yugçı tonka suw pür-kür-di “yuyucu, tavlamak için elbiseye su püskürdü. kan pürkürdi
“kan fışkırdı, kan yaradan fışkırdı”. (II,171)
• er ke-gir-di “adam geğirdi”. (II, 84)
• ışlar yüzi bur-kur-dı “ kadının yüzü buruştu, derisi büzüldü”. (II, 171)
• suw tam-gur-dı “su damlıyayazdı (buzdan su damlıyayazdı)”. (II, 179)
2.2. +la-, +le- Eki:
Bu ek addan eylem yapma eklerinin en işlek olanıdır. Bu ek, Türkiye Türkçesi’nde ad kök ve
gövdeleriyle, ad soylu sözlerden çok yönlü türetmeler yapar. Örnekleri sayılamıyacak kadar çok
olup addan eylem yapmak gerekince bugün en canlı ek olarak daima bu eke baş vurulur.(Ergin,
2000:180)
Türkçede başlangıçtan beri kullanılagelmiş olan bu ek, KT’de de addan eylem yapma
sahasına hakim olan başlıca ek durumundadır. “Her türlü isimden etken, hem oluş bildiren; hem de
taklidî mahiyette fiiller teşkil eden çok işlek bir ektir.” (Hacıeminoğlu, 2008:156). Örneğin, DLT’de bu
ekin +lA-, +lA-l- (edilgen), +lA-ş- (işteş), +lA-n- (dönüşlü), +lA-t- (ettirgen) şekilleriyle 783 farklı
kullanımı mevcuttur.
Hem DLT’de hem de KB’de onlarca çeşitli kullanışta eylemler yaptığını gördüğümüz bu ek
aynı zamanda yansıma eylemler türeten önemli eklerden biridir. Eserlerde gerek yalın gerekse çatı
ekleriyle birlikte onlarca örneği vardır: ah-la- “ah etmek, ah çekmek” (DLT-III, 118), aŋgı-la- “anırmak”
(DLT-I, 311), be-le- “melemek” (DLT-III, 206), belinğ-le- “korku ile uykudan sıçramak” (DLT-III, 409),
belinğ-le- “korkup sıçramak” (KB, 3286), boz-la- “devenin böğürmesi” (DLT-I, 120), çagı-la- / jagı-la- /
şagı-la- “çağlamak” (DLT-III, 324), çanğı-la- “köpeğin çenilemesi” (DLT-III, 404), çatı-la- “şaklamak”
(DLT-III, 323), çar-la- “cırlamak, ağlamak” (DLT-III, 295), çar-la- “fil (bağırmak) bağırtısı” (DLT-III,
295), çıfı-la- “çıgıl çıgıl ses vermek” (DLT-III, 325), çogı-la- “fil (bağırmak) bağırtısı” (DLT-III, 324), çogla- “gürlemek” (KB, 5314), ıg-la-“ağlamak” (DLT-I, 286, 287), kakı-la-“kazların kakakak diye
bağırması” (KB-72), kıçı-la- “gıdıklamak” (DLT-III, 323), sız-la- “sızlamak” (DLT-III, 287), sınğı-la- /
singi-le- “soğuktan zırıncımak, donacak halde soğumak, çınlamak” (DLT-III, 405), tanğ-la- “şaşmak”
(KB-648), tıkı-la- “tık diye ses vermek” (DLT-III, 326), tınğı-la- / tingi-le- “ Ağır bir şey yere düşerek
ses vermek” (DLT-III, 404), tiki-le- “ses, hışırtıçıkarmak” (DLT-III, 326), ting-le- / tıng-la- “dinlemek”
(DLT-I, 96), tıng-la- “dinlemek” (KB, 559), ur(ı)- la- “bağırmak, sesini yükseltmek, ulumak” (DLT-I,
189), yıġ-la- “ağlamak” (DLT-III, 309), yıg-la- “ağlamak” (KB, 167), yanğku-la- “yankılanmak” (DLT-III,
340) , yur-la- “haykırmak” (DLT-I, 189) vb.
• er ah-la-dı “ adamcağız, göğsünü geçirdi, ah dedi, ah diye ses çıkardı”. (III, 118)
• yek anğı-la-dı “eşek anırdı”. (I, 311)
• er belinğ-le-di “adam belinledi, adam bir korku ile uykusundan sıçradı. Herhangi bir
hayvan bir şeyden korkup sıçrayarak ürkerse yine böyle denir”. (III, 409)
• titir boz-la-dı “dişi deve bozladı, bağırdı. Devenin çıkardığı sesi karşılar”. (III, 291)
• suw çagı-la-dı (jagı-la-dı, şagı-la-dı) “su çağladı”. (III, 324)
• ıt çanğı-la-dı “köpek dövülerek çeniledi. Bu köpeklerin normal olarak çıkardıkları
ürmekten farklı bir sestir”. (III, 404)
• oglan çar-la-dı “oğlan çarladı, çocuk cırladı, ağladı”. (III, 295)
• berge çatı-la-dı “ kamçı şakladı. Herhangi bir şey kamçı şakırtısı gibi verirse yine böyle
denir. (III, 323)
• küp çıfı-la-dı “ küp çıgıl çıgıl ses verdi. Şıra kaynarken ses verirse yine böyle denir”.
(III, 325)
• er çogı-la-dı “adam bağırdı, çağırdı”. (III, 324)
• Kaz ördek kugu kıl kalıkıg tudı / kakı-la-yu kaynar yokaru kodı “ Kaz, ördek, kuğu ve
kıl kuyruk fezayı doldurdu; bağrışarak, bir yukarı bir aşağı kaynaşıyorlar.” (KB, 72)
• ol meni kıçı-la-dı “o, beni gıdıkladı. Bu insanı güldürmek için koltuğunu ve ayağını
altını kaşımakla olur.” (III, 323)
• oglan ıg-la-dı “çocuk ağladı / yıg-la-dı dahi denir”. (I, 287)
• nenğ tınğı-la-dı “ havan gibi bir şey yere düşerek ses verdi”. (III, 404)
• tağ yanğku-la-dı “dağ ses verdi. Bu nasıl bağırırsan dağın öyle ses vermesidir”. (III,
410)
• oglan yıg-la-dı “çocuk ağladı”. (III, 309).
• anıng tışı buzdun sız-la-dı “Onun dişi buzdan sızladı.” . erninğ süngügi sız-la-dı “
adamın kemiği (ağrıdan) sızladı”. (III, 297)
• ıt sınğı-la-dı “soğukta köpek zırıncıdı”. kulakım sınğı-la-dı “kulağım çınladı”. (III, 405)
59
Bu eklerin yukarıda örneklediğimiz kullanımları dışında yansıma eylem gövdelerinden
özellikle çatı ekleriyle yeni yansıma eylemler meydana getirdiğini de görmekteyiz. Çatı eklerinin
öncelikli işlevi her nekadar yansıma eylem türetmek olmasa da devir eserlerinde özellikle +lA- ve
+rA- ekiyle sıkça kullanılmaktadır.
2.2.1. +lA- + -ş- (işteş çatı)
çar-la-(ş)- “cırlamak, ağlamak, bağırmak, ağlaşmak” (II, 210), ıg-la-(ş)- “ağlamak” (I, 240),
or(ı)-la-ş- “bağrışmak, çağrışmak” (I, 239), tıng-la-(ş)- “dinlemek, dinlemekte yarış etmek” (III, 398),
yıg-la-(ş)- “ağlamak; ağlaşmak; aşlatmak” (III, 322 ), tanğ-la-ş- “şaşmak”, vb.
 oglan çar-la-ş-dı “çocuklar ağlaştı”. yengen çar-la-ş-dı “filler kükredi, bağırıştı”.(II,
210)
 oglan ıg-la-ş-tı “çocuklar ağlaştı”. (I, 240)
 budun kamuğ or-la-ş-dı “ bütün halk bağrıştı, çağrıştı, gürültü yaptı”. (I, 239)
2.2.2. +lA- + -n- (dönüşlü çatı)
çag-la-n- “börtmek, yarı pişmek” (II, 245), çak-la-n- “çalkanmak” (I, 513), çog-la-n- “alev
almak, parlamak” (II, 245), tümi-le-(n)- “timbildemek, sekerek koşmak” (III, 327) vb.
 eşyek tümi-le-n-di “ Bu eşeğin timbildemesini yani sekerek koşmasını betimler”. (III, 327)
 ot çog-la-n-dı “ateş yalınlandı. Güneşin yalınları (ışıkları, ışınları) yere düştüğü vakit de yine
böyle denir”. (II, 245)
2.2.3. +lA- + -t- (ettirgen çatı)
boz-la-t- “böğürtmek” (II, 341), sız-la-t- “sızlatmak” (II, 346), tanğ-la-t- “şaşırtmak” (II,
358), yıg-la-t- “ağlatmak” (II, 355) vb.
 ol botunı boz-la-t-tı “o potuğu, deve yavrusunu böğürttü”. (II, 341)
 ol anı yıg-la-t-tı “o, onu ağlattı”. (II, 355)
 buz tışığ sız-la-t-tı “buz dişi sızlattı”. (II, 346)
2.3. +da-, +de-; +ta-, +te- Eki:
Türkçede eskiden beri görülen, diğer adlardan eylem yapmakta çok az kullanılan bu ek, tek
heceli birkaç ad dışında, ses yansımalı eylemler türetmekte işlek bulunmaktadır.
KT’de bu eklerin adlardan etken ve geçişli; pek fazla örneği olmamakla beraber, ses
yansımalı sözcüklerden ise oluş bildiren geçişsiz eylem yaptığı görülür: çıl-da- “çıldır çıldır etmek”
(DLT-III, 281), ün-de- “seslenmek, çağırmak” (KB-579), ün-de- “seslenmek, çağırmak” (DLT-I, 273) vb.
• ol meni ün-de-di “o beni ünledi, çağırdı”. (I, 273)
• ol kişte çıl-da-dı “ ok sadakta çıldır çıldır etti”. (III, 281)
2.4. +ır-, +ir-, +ur-, +ür- Eki:
Çeşitli sesleri taklit eden eylemler yapan bu ek, genellikle tek başına hiç bir anlam taşımayan
“sözde ad” tabanlarına gelmektedir. Bu eklerle oluşturulan yansıma eylemleri kök ve ek olarak
ayırmak doğru değildir. (Hacıeminoğlu, 2008:154)
Bu ek, Türkçedeki kök halindeki yansımalara getirilerek onları genişletmekte ve türemeye
elverişli hale getirmektedir. H. Zülfikar yansımaları yapılarına göre birincil biçimler (yani kök halindeki
yansımalar), ikincil biçimler (yani birincil biçimlere getirilen +ır-,+ir-, +ur-, +ür- / +ıl-, +il-, +ul-, +ül- /
+ış-, +iş-, +uş-, +üş- ekleriyle genişletilmiş yansımalar) ve türevler (yani gerek birincil biçimlerden
gerekse ikincil biçimlerden belli başlı yapım ekleriyle türetilen yeni yansıma ad ve eylemler) olmak
üzere üç grupta ele alır.(Zülfikar, 1995)
Bu ekler bu sebebledir ki, kökle bütünleşmiş olarak kabul edilir ve bu eklerin yansıma
sözcüklere gelerek onları kullanıma soktuğu kabul edilir.
DLT’de şu kullanımları görmekteyiz: bak-ır- “bağırmak” (III, 186), çak-ır- “çağırmak” (II, 209),
bırk-ır- “homurdanmak, genizden ses çıkarmak” (II, 171), talp-ır- “talpınmak, çırpınmak” (II, 173), kık-
60
ır- “bağırmak, çağırmak” (I, 83), öp-ür- (ü)ş- / op-ur- (u)ş- “höpürmek” (I, 232), sık-ır- “kuş için ıslık
çalar gibi ses çıkarmak” (II, 83), kak-ır- “boğazı gürültülü bir şekilde temizlemek”, (KB, 4113) vb.
• tewey bak-ır-dı “deve bağırdı”. (DLT-III, 186)
• at bırk-ır-dı “at homurdandı, genizden ses çıkardı”. (DLT-II, 171)
• kuş talp-ır-dı “kuş kanadıyla dalbındı, çırpındı, çarpındı. Dalbınan, çarpınan her şey için
de böyle denir”. (II, 173)
Bu eklerle yapılan yansıma ikilemelerin et- yardımcı eylemiyle beraber kullanılarak yansıma
eylem meydana getirdiğini de görmekteyiz: tak-ır tak-ır et- “takır takır ederek ses çıkarmak” (I, 361),
tik-ir tik-ir et- “ takır takır / tıkır tıkır ederek ses çıkarmak” (I, 361), çald(t)-ır çald(t)-ır et- “çaldır çaldır
edip ses çıkarmak” (I, 457), buld(t)-ur buld(t)-ur et- “güldür güldür edip ses çıkarmak” (I, 457) vb.
 at adhakı tak-ır tak-ır etti “atın ayağı takır takır ses çıkardı”. (I, 361)
 taş kudhuğka tüşti, buld(t)-ur buld(t)-ur et-ti “kuyuya taş düştü güldür güldür etti”. (I,
456)
Bu ekin de işteş çatı eki ile kullanıldığı birkaç yansıma eylem mevcuttur: kık(ı)r-(ı)ş“bağrışmak, çağrışmak” (II, 220), sık(ı)r-(ı)ş- “ıslık çalar gibi ses çıkarmak” (II, 213), op-ur- uş- / öp-ür(ü)ş- “höpürdetişmek” (I, 232) vb.
 eren kamuğ kık(ı)r-(ı)ş-dı “bütün adamlar bağrıştı, çağrıştı”. (II, 220)
2.5.+ra-, +re- / +rı- Eki:
Genellikle sesleri taklit yahud çeşitli hareketleri tavsif eden eylemler yapan işlek bir ektir. Bu
çeşit eylemlerde kök ile eki ayırmak mümkün değildir. Çünki asıl anlam ektedir; o kaldırıldığı zaman
ad durumundaki taban tek başına hiç bir şey ifade etmemektedir. (Hacıeminoğlu, 2008:158)
DLT’de bu ekin yansıma eylem yapan önemli eklerden birisi olarak birçok örneğini
görmekteyiz: buk-rı- “ hayvan sıçraması” (III, 279), çık-ra- / çik-re- “gıcırdamak” (III, 280), çıl-ra “çıldır
çıldır etmek” (III, 281), çıñ-ra- “çınlamak” (III, 402), çok-ra- “su kaynamak” (III, 280), ıñ-ra- “devenin
inlemesi” (I, 120), kök-re- “kükremek, gürlemek” (I, 125 / KB,86), mañ-ra “bağırmak” (III, 402), müñ-re“böğürmek” (III, 403), tik-re- “ses vermek” (III, 280), kül-re- “gürlemek” (III, 283), yald-rı- “az ışımak, az
parlamak” (III, 437), yol-rı-t- “alevlendirmek” (II, 353) vb.
 at suçıdı buk-rı-dı “at sıçradı,çamışlık etti”. (III, 279)
 tış çık-ra-dı “ diş gıcırdadı”. kapuğ çık-ra-dı “ kapı gıcırdadı” (III, 280)
 mınğar çok-ra-dı “pınarın suyu kaynadı”. asıç çok-ra-dı “tencere kaynadı” (III,
280)
 ınğan ıñ-ra-sa botu bozlar “dişi deve inleyince potuk ses verir” (I,120)
 öpke kelip ogradı / arslanlayu kök-re-dim “öfkem geldi yürüdüm, arslan gibi
kükredim” (I, 125)
DLT’de bir kaç örnekte -d(I)rA- şeklinde kullanımları görmekteyiz. Tenişev “-d(I)rA- gibi bir
çok ekin temelinde, çağdaş lehçelerde fazla gelişim göstermemiş olan –A yapım ekinin aranması
gerektiğini ifade etmiş ve bu tür örneklerin Kırgız, Tatar, Başkurt gibi birçok Türki dilde bulunduğunu
açıklamıştır.(Tenişev 1988:432) Ancak biz DLT’de çald-ra- “ taş, zincir ses vermek” (III, 447), küld-re
“küldür küldür etmek” (III, 448), kald-ra- “hışırdamak” (III, 447), yald-ra- “parlamak” (III, 437), yold-ra- /
yold-rı- “ parlamak” (III, 437) gibi örneklerde -rA ekinin varlığını ve işlevini net olarak görmekteyiz.

taş kudhuğ içre küld-re-di “ taş kuyunun içinde küldür küldür etti”. (III, 448)

ton kald-ra-dı “ elbise hışırdadı”. ( III, 447)

kün yald-ra-dı “ güneş az ışıdı, az parladı”. (III, 437)
Bu eklerin de yukarıda örneklediğimiz kullanımları dışında yansıma eylem gövdelerinden
özellikle çatı ekleriyle yeni yansıma eylemler meydana getirdiğini görmekteyiz:
2.5.1. +rA- + -ş- (işteş çatı)
kök-re-ş- “kükreşmek” (II, 222), ok-ra-ş- “ kişnemek” (I, 235), tik-re-ş- “atların ayağı ses
vermesi” (II, 209), say-ra-ş- “ötüşmek” (III, 194), çık-ra-ş- “(diş) gıcırdamak, çıkırdamak” (II, 280), çokra-ş- “(çorak yerler) dalgalanmak” (II, 208) vb.



bulıtlar kamuğ kök-re-ş-di “ bulutlar bütün gürledi, kükredi”. (II, 222)
tış çık-ra-ş-tı “diş gıcırdadı, çıkırdadı”. (II, 280)
yund kamuğ ok-ra-ş-dı “bütün atlar (yemi görünce) kişnediler”. (I, 235)
61
2.5.2. +rA- + -t- (ettirgen çatı)
çınğ-ra-t- “çınlatmak” (II, 402), manğ-ra-t- “ bağırtmak” (III, 402), münğ-re-t- “böğürtmek” (II,
358), yol-ra-t- / yal-ra-t- / yal-rı-t- / yol-rı-t- “alevlendirmek, parlatmak” (II, 353) vb.

ol konğragu çınğ-ra-t-tı “o çıngırağı, konrağı, tongurağı çınlattı. o, tongurukları
çınlattı, yularla ses verdirdi”. (II, 402)

ol anı manğ-ra-t-tı “o, onu bağırttı”. (III, 402)

ol erni urup münğ-re-t-ti “o, adamı döğüp böğürttü. o, adamı döğerek öküz böğürtür
gibi böğürttü”. (II, 358)
2.5.3. +rA- + -n- (dönüşlü çatı): kül-re-n- “gürlemek” (II, 252)

kök kül-re-n-di “gök gürledi”. (II, 252)
2.6. +A- Eki:
Genellikle ünsüzle biten ad kök ve gövdelerine gelerek geçişli geçişsiz eylemler türeten
KT’deki işlek eklerden biridir. Bu ekin bazı yansıma ad köklerine getirilip ve vurgusuz orta hece dar
ünlüsünün düşmesiyle yansıma eylemler şekillendirdiği görülür: kas(ı)n-a- “zırıncımak, titremek”, (III,
302), sıg(ı)t-a- “ağlamak” (III, 275), tır(ı)m-a-ş- / tarm-a-ş- “kaşınmak” (II, 207), yaş(ı)n-a- “şimşek
çakmak, parlamak” (KB, 86 / DLT-III, 310) vb.

er tumluğka kas(ı)n-a-dı “adam soğukta zırıncıdı, soğuktan adamın alt çenesi üst
çenesine vurdu. Köpek soğuktan zırıncırsa yine böyle denir”. (III, 302)

oglan sıg(ı)t-a-dı “çocuk ağladı” (III, 276)
2.7. +ar-, +er- Eki:
Bu ekin KT’ eserlerinde genellikle renk adlarından oluş bildiren geçişsiz- dönüşlü eylemler
yaptığını görmekteyiz. Yansıma eylem olarak bir kaç örneği vardır: ürp-er- “ürpermek” (I, 217)

er ürp-er-di “adam öfkesinden ya da savaş için ürperdi, adamın tüyleri ürperdi. (I, 217)
2.8. +(I)l- Eki:
Yansıma eylem yapan -Il- eki, şış-ı-l- “ şişmek” (II, 124), ürk-ül- “ ürkülmek” (I, 250), ür-ül“şişmek, kabatmak”, yuş-ul- “fışkırmak” (III, 79) vb. örneklerde görülmektedir.

pışığ tarığ şış-ı-l-dı “pişmiş tane şişti”. Su ile kaynatılmış buğday, kaba sığmayacak
kadar şişti. Herhangi bir şey bulunduğu yere sığmayacak kadar şişerse de böyle denir. ( II,124)

kan yuş-ul-dı “ kan fışkırdı”. (III, 79)
2.9. +şa- Eki:
Addan eylem yapan +şA- eki birkaç örnekte yansıma eylem yapmıştır. Aynı zamanda bu
ekin de işteş ve ettirgen çatı ekleriyle kullanıldığı birkaç yansıma eylem mevcuttur: çax-şa- “taş, çakıl
ses vermek” (III, 286), çuw-şa- “kaynamak, köpüklenmek” (III, 286), suf-şa- “fısıldamak, üflemek” (III,
286), şuw-şa-ş- “fısıldaşmak” (II, 350), şuw-şa-t- “fısıldatmak” (II, 337) vb.

taş çax-şa-dı “taş çağıl çuğul etti, çakıl ses verdi. Ziynet eşyası ve buna benzer şeyler
ses veririse yine böyle denir”. (III, 286)

ol kulakka suf-şa-dı “o, gizli bir sözü kulağa fısıldadı”; sökelge suf-şa-dı “ hastaya
okudu, üfledi”. (III, 286)

ol meninğ kulakka söz şuw-şa-t-tı “o, benim kulağıma söz fısıldattı”. (II, 337)

ol anınğ birle şuw-şa-ş-dı “o, onunla gizli söz fısıldaştı”. (II, 350)
2.10. +rke-, +rka- Eki:
Bu ekin birkaç sözcükte kullanıldığını bunlardan birinin de tañ-ı-rka- “hayret etmek”,
şaşılacak şey” (KB, 785) manasındaki yansıma eylem olduğunu görmekteyiz.
 İlig aydı keldür maña ay sözüñ / Negüni tan-ı-rka-dı emdi özüñ “Hükümdar dedi:
-Bana söyle bakayım, şimdi neye hayret ettin, şaşırdın” (KB, 785)
2.11.+k- Eki:
62
KT’de pekiştirme eki olarak geniş bir kullanıma sahip olan bu eki siz-i-k “sezmek, şüphe
tavırı sergilemek” (KB, 1090) ve sez-i-k “sezmek” (II, 117) olmak üzere iki yansıma kelimede
görmekteyiz.

Bu işig sez-i-k-ti “bu işi ondan sezdim” (II, 117)
2.12. +sIr- Eki:
Bu ekin kullanıldığı bir örnek vardır o da yansıma kökenlidir: kül-sir- “gülümsemek, gülümser
görünmek” ( II, 196)

er kül-sir-di “adam gülümser göründü” (II, 186)
Bu ekler dışında özellikle çatı eklerinin (-ş-, -l-, -n-, -t-, -tUr- vb.) direk yansıma köklerine
getirilerek yeni yansıma kullanımların meydana getirilmesi söz konusudur: as(u)r-u-ş- “aksırmak,
aksırışta yarış etmek” (I, 234), os(u)r-u-ş- “osurmakta yarış etmek” (I, 234), öp-i-ş- “öpüşmek” (I, 180),
kama-ş- “kamaşmak” (II, 111), tam-ı-ş- “damlamak” (II, 110), kır-ı-l“kırkılmak” (II, 236), ıy-ı-n“ıkınmak” (I, 269), bez-i-t- “titretmek” (II, 305), ürk-ü-t- “ürkütmek” (I, 264), sit-tür- “siydirmek, işetmek”
(II, 183), öp-tür- “öptürmek” (I, 217), kül-dür- “güldürmek” (KB, 3595) vb.

ikki er as(u)r-u-ş-dı “iki adam hangimiz daha çok aksıracağız diye aksırmakta yarış
etti”. (I, 234)

olar ikki os(u)r-u-ş-tu “onlar ikisi osurmakta yarış ettiler”. (I, 234)

ol oglın sit-tür-di “o, oğlunu işetti, siydirdi”. (II, 183)

tumluğ anı bez-i-t-ti “soğuk onu titretti”. (II, 305)

yünğ kırk-ı-l-dı “yün kırkıldı , koyunun yünü kırkıldı”. (II,236)

er ıy-ı-n-dı “adam ıkındı”. (I, 269)
3. Yansıma Kök ve Gövdelerinden Yansıma Ad ve Önad Türeten Ekler:
Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi yansımalar kök olarak ad kökü karakterinde sözcüklerdir ve
aldıkları eklerle ad, önad ve eylem görevinde yeni yansıma sözcükler meydana getirirler. Eserlere
bakıldığında yansıma kök ve gövdelerinden yansıma ad ve önad türeten eklerin eylem türeten eklere
göre hem işlev hem de sayı olarak çok daha kısır olduğunu görmekteyiz. Bu eklerin bazıları yansıma
eylem bazıları ise yansıma ad kök ve gövdelerinden yeni yansıma sözcükler oluştururlar. Öne
çıkarılabilecek belli başlı ekler şunlardır: +gAn, +(I)g, +Ik, +(n-)ç, +gU vb.
Bu eklerle ilgili ifade etmemiz gereken bir hususta bunların öncelikli işlevlerinin yansıma
sözcük türetme olmamasıdır. KT’de bu eklerle yapılan yansıma sözcük sayısı fazla olmasa da
aşağıda örnekleyeceğimiz kullanımları görmekteyiz.
3.1. +gAn Eki:
Bu gün Türkçede +an / +en şekilleriyle çokça kullanılan bir sıfat-fiil ekidir. DLT ve KB’de
pekiştirme sıfat yapan bir ek olarak birçok örneği vardır. Bu ekle yapılan asur-gan “ çok aksıran” (I,
156), os(u)r-gan “ osuran” (I, 156), ürül-gen “ tulum gibi kabaran” (I, 158), yaru-t-gan “her zaman
aydınlatan, parlatan” (III, 52) gibi birkaç yansıma önadı da görmekteyiz.
 bu er ol osur-gan “bu adam çok osurgan”. (I, 156)
 bu er telim asurgan “ bu adam çok aksırgan”. (I, 156)
3.2. +(I)g / +(I)ġ Eki:
bırk-(ı)ġ “homurtu, genizden çıkan ses” (I, 461), burk-u-ġ “büzüşme” (I, 461), tın-(ı)ġ “nefes,
soluk alma sesi” (II, 40), sız-(ı)ġ “sızı, ağrı” (KB, 2579), sızla-ġ “ dişlerin soğuktan uyuşması” (I, 464) ,
tez-i-g “ürkek, ürkmüş” (KB, 712) vb.

sökel tını-g-ı artak “hastanın soluk sesi kötü”. (II,40)
3.3. +(I)k Eki:
Çok işlek bir ek olup eylemden ad ve önad yapar. Dönem eserlerinde bolca örneği vardır.
Öncelikli işlevi her nekadar yansıma sözcük türetmek olmasa da aşağıdaki yansımalarda bu eki
görmekteyiz:
63
bez-i-k “titreme” (I, 385), çınğ-ra-k “ gür ve pürüzsüz ses” (III, 383), os(u)r-(u)k “osuruk” (I,
99), ürpe-k “tüyleri ürpermiş kişi” (DLT-I, 103), yaru-k “ışık, aydınlık, parlaklık” (I, 96), yald- ru-k “çilalı,
parlak” (III, 432), yold-ru-k “çilalı, parlak” (III, 433), yuld-ru-k “çilalı, parlak” (III, 432), vb.

yald- ru-k nenğ “çilalı leğen gibi parlak nesne” (III, 432)
3.4. +gu, +gü Eki:
Türkçenin her döneminde işlek olan bu ekle asurt-gu “aksırtan” (III, 442), kül-gü “gülüş,
gülme” (I, 430), ulı-gu “uluyacak zaman” (I, 136) gibi birkaç yansıma sözcüğün şekillendiğini
görüyoruz.

asurt-gu ot “aksırtan ot”. (III, 442)
3.5. +(n-)ç Eki:
Bu ek, -n- ile genişlemiş eylem gövdelerinden genellikle eylem adları yapar. Ancak kül-ü-n-ç
“gülünç” (III, 374 ( KB, 2442) , ürk-ü-n-ç “ürküntü” (I, 250) örneklerinde yansıma ad türettiği görülür.

ürk-ü-n-ç bolup ürküldi “ürküntü, kargaşalık olup ürküldü.” (I, 250)
Bunların dışında çokra-ma “fışkıran kaynak” (I, 492) sözcüğünde -ma, öp-ü-ş “öpüş” (I, 60)
sözçüğünde -ş, yal-ı-n “parlak, alev” (III, 23) sözcüğünde -n, eylemden ad yapan eklerle; yaşın-lıġ
“şimşekli” (III, 50) ve yaruk-luk “aydınlık, nur, ışık” (III, 51) sözcüklerinde ise addan-ad yapım ekleriyle
yansıma sözcük türetilmiştir.

çokra-ma yul “suyu çok olan, fışkıran kaynak” (I, 492)

yaşın-lıġ bulıt “şimşekli bulut” (III, 50)

ot yal-ı-n-ı “ ateş alevi, parlaklığı” (III, 23)
4.Sonuç
Çalışmamızda DLT ve KB’deki yansıma kök ve gövdelerinden yansıma sözcük türeten ekler,
örnekleriyle incelenmiştir. İncelememizde direk işlevi yansıma türetmek olan eklerle birlikte, öncelikli
işlevi ya da işlevlerinden biri de bu olan yaklaşık 20’ye yakın eki ele almış olduk.
Bu eklerden bazılarının bugünde yansıma türeten ekler olarak ve aynı işlevleriyle Türkçede
de işlek olarak kullanıldığını görüyoruz. Örneğin +KIr-, +lA- ekleri gibi.
Ek
+KIr
+lA
Karahanlı Türkçesi
pür-kür- “püsk-ür-”
ke-gir- “geğir-”
be-le- “mele-”
çagı-la- / şagı-la- / jagı-la- “çağla-”
ıg-la- / yıg-la- “ağla-”
kıçı-la- “gıdıkla-”
sız-la- “sızla-”
ting-le- / tıng-la- “dinle-”
Türkiye Türkçesi
püs-kürge-ğirme-leçağ-laağ-lagıdık-lasız-ladin-le-
Yansıma sözcüklerin daha doğrusu yansıma eylemlerin çatı eklerini almaya çok elverişli
olduğunu da örneklerde sıkça görmekteyiz. Özellikle +lA-, +rA- gibi yansıma köklere gelerek yansıma
eylem türeten eklerden sonra çatı ekleri almakta ve sözcüğü genişleterek kullanıma sokmaktadır. Bu
durum da bu sözcüklerin dönem itibariyle çok işlek ve işlevsel olduğunun bir göstergesidir.
Eserlerdeki yansıma sözcüklerde ve bu sözcükleri türetime sokan eklerde büyük ünlü
uyumunun net varlığından söz edebiliriz. Eklerin çok şekilliği de bu görüşümüzü destekler. Hatta
küçük ünlü uyumu da büyük ünlü kadar sistemli olmasa da sözcüklerde vardır. Örneğin +KIr eki çok
şekilli kullanımı ile dikkati çeker: bür-kir- “serpilmek”, pür-kür- “püskürmek, fışkırmak” bur-kur“buruşmak, büzülmek”, tam-gur- ̸/ tam-gır- “suyun damlama sesi”, ke-gir- “geğirmek” sız- gur
“sızdırmak” vb. Aynı şekilde +lA-, +rA- ekini de dahil edebiliriz.
Yansıma sözcük türetiminde en çok +lA- eki kullanılmıştır. Türkçenin her döneminde en
önemli addan eylem yapan bu ekin -çatı ekleriyle genişletilenler dahil olmak üzere- 48 yansıma
sözcükte varlığı tespit edilmiştir. Yine +rA- ekiyle -çatı ekleriyle genişletilenler dahil olmak üzere- 28;
+Ir- ekiyle ekiyle -çatı ekleriyle genişletilenler dahil olmak üzere- 16; +Kır- ekiyle 7; +dA- ekiyle 3; +Aekiyle 5; +şA- ekiyle 5 vb. olmak üzere yüzlerce yansıma sözcüğün türetildiğini görüyoruz.
64
Yansımalar bugün bile hala gramerde yerini tam olarak bulamayan bir sözcük türü olarak KT
eserlerindeki hiç azımsanmayacak sayısı, dönemin sözvarlığındaki yeri ve türemeye elverişli
yapısıyla ve de geçmişten bugüne taşınan örneklerinin varlığıyla tam bir tarihsel kategori olarak kabul
edilebilir. Bu özellikleri de yansıma sözcükleri ve bu sözcüklerin tüm yönlerini irdelemenin gerekliliğini
ortaya koyar.
KAYNAKÇA
ARAT R. R., (1979), “Kutadgu Bilig III, İndeks”, Yay. ERASLAN K., SERTKAYA O. F., YÜCE N.,
TKAE, İstanbul.
ARAT R. R., (1995), “Kutadgu Bilig II, Tercüme”, TTK Yay., Ankara.
ARAT R. R., (1999), “Kutadgu Bilig I, Metin”, TDK Yay., Ankara.
ATALAY B., (2006), “Divânü Lûgâti’t-Türk, Cilt- I, II, III, Dizin”, TDK Yay., Ankara.
ERCİLASUN A.B., (1984), “Kutadgu Bilig Grameri- Fiil”, Ankara.
ERDAL M., (1991), “Old Turkic Word Formation, Otto Harrassowitz”, Wiesbaden.
ERGİN M., (2000), “Türk Dil Bilgisi”, Bayrak Yayınları, İstanbul.
GÜZEL A., TORUN A., (2004), “Türk Halk Edebiyatı El Kitabı”, Ankara.
HACIEMİNOĞLU N., (2008), “Karahanlı Türkçesi Grameri”, TDK Yay., Ankara.
KOCA E., (2009), “Орто кылымдагы түрк тилиндеги чыгармалар жана сөз байлыгы”,
Alatoo Akademic Studies, International Atatürk Alatoo University, Bişkek, Vol:4, №2, s.120-142.
KOCA E., (2010), “Түрк Жана Кыргыз Тилиндеги Тууранды Сөздөрдүн Салыштырма
KOCA E., (2011), “Uygulamalı Türkiye Türkçesi Şekil Bilgisi”, Atatürk Alatoo Üniversitesi Yay.,
Bişkek.
KOCA E., (2009), “XI-Кылым Жазма Эстеликтеринин Тили жана Бул Эстеликтердеги
Тууранды Сөздөр”, Бишкек.
TENİŞEV E.R., (1988), “Sravnitel’no –İstoriçeskaya Grammatika Tyurkskix Yazıkov Morfologiy”,
Moskova.
UZUN N. E., UZUN L. S., AKSAN Y.K., AKSAN M., (1992) “Türkiye Türkçesinin Türetim Ekleri Bir
Döküm Denemesi”, Ankara.
ZÜLFİKAR H., (1991), “Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları”, AKDTYK Türk Dil Kurumu Yay.:
569, Ankara.
ZÜLFİKAR H., (1995), “Türkçedeki Ses Yansımalı Kelimeler”, Ankara.
Типологиясы”, Бишкек.
65
MATERIAL DEVELOPMENT FOR TURKISH TEACHING TO FOREIGNERS ACCORDING TO
MULTIPLE INTELLIGENCES THEORY
Mustafa ARSLAN
Assoc. Prof. Dr. International Burch University,
Department of Turkish Language and
Literature Teaching,
[email protected]
Murat YİĞİT
International Burch University,
Turkish Language and Literature Teaching
Department, Doctorate Students,
[email protected]
ABSTRACT
The purpose of this study is evaluating the ways of material development for Turkish teaching to
foreigners in the perspective of Multiple Intelligences Theory. While teaching Turkish as a foreign
language, it can easily be noticed the lack of studies based on material development for cognitive and
developmental psychology products of multiple intelligences theory and the real dimensions of the
need for material development. In this frame, the available materials of teaching Turkish to foreigners
are closely studied and in the aspect of multiple intelligences theory by an innovative approach we
tent to reach on specific results on this field. The findings reached from this search is going to bring in
a new / innovative point of view in the context of teaching Turkish to foreigners, the used materials,
while keeping in mind the specific individual needs of the target audience (learners), is going to be
reached a new scientific awareness as well.
Keywords: Turkish as a foreign language, multiple intelligences theory, material development
Introduction
The ways that different people learn a foreign language varies in the same way that they
characters and individual habits do. A foreign language is learnt rather by writing or speaking, and
some others learn even by touching, according to their abilities to learn faster and in a permanent
way. In this context Turkish Teaching should be planned considering and according to these
individual differences. And the helping sources and activities should be prepared in this context as
well.
Foreign language teaching methods and techniques generally are not independent from the
other educational sciences. However, the theory of multiple intelligences based on a learning –
centered educational approach is separated from other educational approaches. In this context, in
Turkish teaching methods as a foreign language should be used an innovative and effective approach
of the multiple intelligences theory.
According to multiple intelligences theory, in life people express their talents respectively to
their intelligences; they show a multiple construction which cannot be measured based on traditional
intelligence tests. Starting from this theory, an intelligence which is shaped from the composition of
nine basic intelligences, each one should be developed equally. In this regard, in teaching Turkish to
foreigners materials and activities should be developed according to David Lazears multiple
intelligences divide, shown below (Gürel and Tat 2010: 336-349).
Object – Oriented Intelligence
Visual – Spatial Intelligence
Logical – Mathematical Intelligence
Naturalist – Naturalistic Intelligence
Physical – Kinesthetic Sense Intelligence
Object – Independent Intelligence
Verbal – Linguistic Intelligence
Musical – Rhythmic Intelligence
Personal Intelligence
Interpersonal – Social Intelligence
Inner – Oriented Intelligence
A. OBJECT – ORIENTED INTELLIGENCE
Individuals who own an object – oriented intelligence can learn faster with the help of elements like
shape, image, picture, caricature, design etc. People who are included in this intelligence group can
66
learn faster by teasing their mind imagining and visualizing. Teaching Turkish to foreigners with an
intelligence shaped with the features above should be based on activities, exercises and materials
according to their profile.
1. Visual – Spatial Intelligence
Individuals who show a profile with visual – spatial intelligence are disposed to learn faster with
images, pictures, shapes, maps, tables, diagrams and lines. Their ability to associate objects is more
advanced than the others. They can easily remember and explain the images or something that they
imagine. While reading, more than words they remember images, they enjoy designing, drawing and
other visual items. They use things and methods like art, video, films and crosswords to learn. They
picture in their mind what they hear. And reminding the information that he learnt uses his minds
images (Armstrong, 1994).
Turkish teaching classes designed with concept maps, tables, diagrams, images and shapes is going
to appeal to this intelligence owners. The individuals of this group can be asked to fill in the missing
part of a scenario (visual/written). According to their level, artistic pieces (theater, drama, film etc.) can
be applied on their classes.
2. Logical – Mathematical Intelligence
The main features of this category are scientific thinking, objective observation, taking out a result
from the obtained data, judgment and hypothesis construction. They can comprehend easier and
faster the abstract structures. They learn through inductive and deductive methods.
For individuals who represent this category is easier to understand what they read, to construct
meaningful phrases from mixed words, to create paragraphs with phrases, get the main idea of the
text, filling in the gaps etc. Textbook and workbook parallel should be equipped with exercises,
activities and applications that would attract the attention of these learners. Also should be planned
activities and materials who would obtain the continuity of their motivation
3. Naturalist – Naturalistic Intelligence
The events surrounding, domestic animals, nature life, garden and parks, observing nature with a
telescope or microscope are the main interest fields of people who shows the features of a naturalistic
intelligence. Understanding and getting to know the natural surroundings, noticing plants and animals,
botanic and zoological, organic chemistry, insect science, photography are some of the fields who
attract people with a naturalistic intelligence (İlhan et.al. 2005:6).
As regards Turkish teaching to individuals with the features of naturalistic intelligences, materials
containing information about nature and life shouldn’t be avoided. Children with this kind of
intelligences and curiosity should watch documentaries in Turkish about animal and plants, which
would improve their understanding and language abilities. Tales who contain images and stories
about life in nature would increase children’s interest in Turkish Language.
4. Physical – Kinesthetic Sense Intelligence
Physical – kinesthetic intelligences is the ability to use human body (dance and body language) and
playing games to express feelings. Individuals who are included on this category learn by doing –
living on the same time. Regarding the ability to learn a foreign language, physical – kinesthetic
intelligent individuals learn faster by applying different dialogs and during lesson should be applied
this kind of activities. Related to the subject, pantomimes, sketches, theater pieces etc could also be a
very good choice on teaching Turkish as a foreign language to this category (Talu, 1999:166).
B. Object - Independent intelligence
Individuals with object – independent intelligence learn faster and easier with the help of visual and
verbal elements. Elements like speaking, listening, comprehension, tones, rhythm are very effective
on conception process.
1. Verbal – Linguistic Intelligence
This kind of intelligence generally is related to language. Individuals who represent the features of this
category have the ability to use both spoken and written language in an effective way. Figuring out
and expressing words, evaluating the multiple meanings of a word, symbolic thinking, concept
formation, reading poetry, humor, storytelling, grammar, metaphorical expression, comparison and
writing are some of the fields where verbal – linguistic intelligent individuals do their best (Lazear
1991). Designing Turkish teaching materials for the individuals of this category is very important.
67
Regarding Turkish teaching as a foreign language to this category of students, specific helping
materials for teaching purpose like books, writing tools and materials, interview and discussing
activities should be developed. Activities like word games, writing, reading or using humor should
seriously considered (Saban, 2001:102).
Individuals showing verbal – linguistic intelligence can easily express their selves in social
surroundings (bus, class, coffee shop, commercial centers etc.). In this context should be provided
similar situations and activities where Turkish speaking is required. While developing materials for
Turkish teaching to this category of students, written and spoken activities should be seriously
considered. Theater pieces, essays, stories, anecdotes, tales, band theatres can be applied as
listening exercises during classes. Listening exercises can be turned to writing exercises by writing
these pieces and leaving empty some of the sections. During classes, after listening exercises the
topic of the lesson will be enhanced. Turkish riddles, word games and crosswords or various
materials in different formats can be turned into written or visual materials and applied to this
category.
In this kind of communication, most important features of a language like speaking, listening and
comprehension pop out in the first plan. These areas of activities are very important on improving
verbal communication and in this case the specific difficulties are evident (Aktaş, 2005:92).
2. Musical – Rhythmic Intelligence
Musical – rhythmic intelligent individuals are the ones who are attracted to the surrounding voices,
human voice and music instruments. Melody, rhythm and voice imitation are their best abilities. In
teaching Turkish to foreigners with these features, Turkish songs and instrumentals should play an
important role. Should be improvised atmospheres where they can play and sing with traditional local
instruments. Famous Turkish artists will capture the attention of these students and increase their
motivation to Turkish language. Lessons with music ingredients will provide learning by having fun.
Also folkloric songs should keep a very important place in these lessons.
C. Personal Intelligence
This is the kind of the intelligence provided from subjective or social experiences. Individuals of this
category show two basic features. The first feature is mainly about acting alone and introverted living,
and the second feature is quite the opposite; extroverted individuals who keep in first plan social
relationships. While developing materials for Turkish teaching to this category, their features should
seriously considered.
1. Interpersonal – Social Intelligence
They love to communicate with others, deal with them and want to talk and hear about their feelings
and talents. They are efficient in team activities; they construct verbal or not verbal communication
and empathy with the others. They are very good body language users as well (Demirtaş and Duran,
2007:211).
In the context of teaching Turkish to this category, activities based on interpersonal communication
who consider their features would be suitable materials for a faster learn. Classes related with the
interest areas above will attract the attention and increase the motivation of these students. In the
aspect of Turkish teaching, correspondence and correspondence friendship should be considered.
Also, with the help of the innovations of nowadays technology and online video talking can be planned
very good teaching materials. Time to time, by creating in class a discussion atmosphere, individuals
of this category should be teased to express their thoughts and feelings. Team work based activities
would provide the self expression of these students.
2. Inner – Oriented Intelligence
Individuals who are considered inner – oriented intelligent are aware of their features and they easily
adapt their selves in the surrounding. They love to play and study alone. They feel sure about what
life is going to bring them and they have high self esteem. But they focus mainly in a single topic and
generally they notice every detail, and they can make quite accurate assuming over specific questions
(Saban 2011:19).
In the context of Turkish teaching to this category, they can be directed on writing diaries. Turkish
lessons should be designed emotional so they can easily express themselves. Activities like drawing,
composition, and song should be applied in lessons in a way that these students can feel at home.
These activities should be planned in such a way that learners can express themselves easier.
Conclusion
68
The way that people percept the outer world and messages coming from it is different. Some
of them are oriented sensing visual, some of them audio and others sense better verbal messages.
According to The Cone Experience of Dale, developing materials for teaching Turkish to foreigners
these peculiarities should be a start point (Yalın, 2006:20).
1. The larger is the number of sensors involved on learning a foreign language, the better the
language is percept and the possibility of forgetting is lower.
2. The best way to learn is the one based on learn – live principle.
3. Most of the learning process is made possible with the help of the eyes.
4. The learning process passing from concrete to abstract and from the simple to the
complicated is the permanent way of learning.
Designing materials for teaching Turkish to foreigners should keep in first plan the fact that
different individuals own different features on intelligence. Applying activities and materials according
to students best talents will increase the motivation and give the best results on teaching Turkish to
these learners. Also this will produce permanent and firm conclusions (Şad and Arıbaş, 2008:169187).
Learning Turkish as a foreign language will happen faster if students have in any time and
any place access on helping teaching materials (Aydoğdu, 2009:68). The authors of Turkish teaching
materials should benefit from adequate educational technologies.
Turkish language teachers should know very well and consider the characteristics of
students. This is why they have to be trained according to Multiple Intelligences Theory. In this case
teachers shouldn’t be limited on textbook; they should use different methods and design new helping
materials. This is how they will always provide new methods and improve helping materials.
But the sources for the materials prepared taking into account the learning patters of individuals are
limited. Related to this topic, Dilset Publishes of Ankara and Gazi University’s Turkish Learning
Centers pay more attention to visual and audio materials but anyway they are very important. But
developing teaching materials and class activities according to Multiple Intelligences Theory is very
important. In the context of multiple intelligences, in this field we generally witness a lack of academic
staff. Beside this, designing this kind of materials is difficult and financially expensive. But a single
work remains a single work. Different institutions and individuals should gather under a common
project, in the context of multiple intelligences should develop and improve Turkish teaching materials
to foreigners.
Bibliography
Aktaş, T. (2005), Yabancı Dil Öğretiminde İletişimsel Yet”, Journal of Language and Linguistic
Studies, S.1, s.92
Armstrong, T. (1994), Multiple Intelligences in The Classroom, Alexandria, ASCD.
Aydoğdu, C. (2009), Yabancı Dil Öğretiminde Otonom Öğrenme: Neden ve Nasıl?, Uluslararası
Sosyal Araştırmalar Dergisi. The Journal of International Social Researc. Volume 2 / 8 Summer, p.68
Demirtaş, Z. and Duran, A. (2007), İlkögretim Okulu 6, 7 ve 8. Sınıf Öğrencilerinin Çoklu Zekâ
Alanlarının Gelişmişlik Düzeyleri, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, C.6, s.19
Gürel, E. and Tat, M. (2010), Çoklu Zekâ Kuramı: Tekli Zekâ Anlayışından Çoklu Zekâ Yaklaşımına,
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, The Journal of International Social Research, Volume 3 / 11,
s. 336-349
İlhan A., Mirzeoğlu D., Aktaş İ., Demir V. (2005), Çoklu Zeka Uygulamaları Doğrultusunda İşlenen
Cimnastik ve Voleybol İnitelerinin Öğrencilerin Bilişsel ve Devinişsel Yönden Gelişimlerine Olan Etkisi,
Spormetre Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, III (1), s.6
Lazear, D. S. (1991). Ways Of Teaching: The Artistry Of Teaching With Multiple Intelligences, Skylight
Publishing Illinois
Saban, A. (2001), Çoklu Zeka Teorisi ve Eğitim, Nobel Yay. Dağıtım, Ankara, s. 102
Saban, A. (2011), Çoklu Zekâ Kuramına Göre Geliştirilen Örnek Bilgisayar ve Teknoloji Destekli Ders
Materyallerinin Değerlendirilmesi, Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, S.31,
s.15-34
Şad, N. and Arıbaş, S. (2008), İlköğretim İngilizce öğretmenlerinin çoklu zeka kuramına dayalı
materyal ve etkinlik kullanma düzeyleri (Malatya ili örneği), İnönü Ünv. Eğitim Fakültesi Dergisi,
S.9(15), s.169-187
Talu, N. (1999), Çoklu Zeka Kuramı ve Eğitime Yansımaları, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Dergisi, S.15, s.166, 1999
Yalın, H. İ. (2006), Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, s.20
69
TÜRK VE KIRGIZ ATASÖZLERİNDE KARŞILAŞILAN SÖZ SANATLARI
Yahya Polat, International Ataturk-Alatoo University
ABSTRACT
Kyrgyz and Turkish languages are the members of the same family called “Ural Altay.”
Therefore, they show many similarities in many ways. On the other hand, centuries of separation
have caused some differences in two languages phonetically, grammatically and semantically.
Analyzing proverbs in two cultures provide us a good chance to see this reality. I will analyze lexical
stylistic devices in Kyrgyz and Turkish proverbs.
1. ALİTERASYON-ASONANS (АЛЛИТЕРАЦИЯ АССОНАНС)
Aliterasyon bir edebi sanat türüdür. Şiir ya da düz yazıda bir uyum yaratmak amacıyla ünsüzlerin
tekrarıdır. Bir mısra ve beyitte, ahenk oluşturacak şekilde, aynı sesin veya hecenin tekrarlanmasına
aliterasyon denir19. Aliterasyon ve asonans genellikle birlikte yer alır.20 Nurettin Albayrak,
aliterasyonu, aynı ses ve hecelerin art arda tekrarlanması21 olarak; Caparov ise şiir yollarındaki
sözlerin başındaki ses kümelerinin tekrarlanması olarak açıklar.
Örnekler:
1. Aba vakti yaba, yaba vakti aba
2. Açık kapı melâmet, kapalı kapı selâmet
3. Aşını, eşini işini bil
Kırgızca Örnekler:
1. Адам ойго тойбойт, бөрү койго тойбойт
2. "Аи!" деген (или дээр) ажа жок, "кой!" деген кожо жок
3. Эстүү - көпчүл, эселек - тууганчыл
2. SECİ (RHYME, РИФМА, УЙКАШТЫК)
Düzyazıda kelimeleri birbiriyle kafiyeli olacak şekilde kullanmaktır.22 Seci şiirlerde ritmin
yardımcısıdır.23
Örnekler:
1. Abacı, kebeci; sen neci?
2. Analık, kara yamalık; çorba pişirir, boz bulanık; ekmek verir, ardı yanık; kaşık verir, yanı kırık.
3. Dilim seni dilim dilim dileyim, başıma geleni senden bileyim.
1. Баккан ээси жарашса, кара күчүк сак болот.
2. Ырыс алды – ынтымак, ыркы жокко конбос бак.
3. Балалуу үй - базар, баласыз үй - мазар.
3.TEŞBİH (SIMILE, САЛЫШТЫРУУ)
Sözü daha etkili kılmak için, aralarında çeşitli bakımlardan ilgi bulunan iki varlıktan, benzerlik
24
bakımından güçsüz olanın nitelikçe daha üstün olana benzetilmesidir. Zayıfı kuvvetlinin yerine
25
koyarak sözü güçlendirmeye teşbih denir.
Teşbih sanatında dört öğe bulunmaktadır:
Benzetilen, benzetmelik, benzetme yönü ve benzetme edatı. Birbirine benzetilen varlıklardan
nitelikçe üstün olana “benzetmelik”, zayıf olana ise “benzetilen” adı verilir. Benzetilen şeyler
arasındaki ortak ilgi ve yakınlığa “benzetme yönü” denir. “Benzetme edatı” ise, benzetme ilgisini kuran
26
edat ya da edat görevinde olan sözcüklerdir. Teşbihte bu öğelerin hepsi bulunabileceği gibi
öğelerden biri veya ikisi bulunmayabilir.
19
http://tr.wikipedia.org/wiki/Aliterasyon
Gönen, Sinan; “Batı Türkleri Manzum Atasözleri Üzerine Bir Araştırma Doktora Tezi” - Konya - 2006
Albayrak, Nurettin: “Türkiye Türkçesinde Atasözleri” İstanbul 2009 s32
22
Albayrak Age, s. 31.
23
Gaparov, Age, s. 9.
24
Cem Dilçin, Türk Şiir Bilgisi, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları: 517, 1999, s.405.
25
Albayrak, Age s. 32.
26
Cem Dilçin, Age s. 406.
20
21
70
Türkçe Örnekler:
1. Tatlı söz can azığı; acı söz baş kazığı
2. Dil ebesi, tandır kebesi
3. Dertsiz baş, mezarda taş.
1. Эт жеген да ууру, сорпо ичкен да ууру.
.
2. Эрди-катын- бир үйдүн айы менен күнү.
3. Үйдө - баатыр, жоодо - жок.
4.TA’RİZ (SARCASM, САРКАЗМ, ШЫЛДЫҢДОО)
Söylenen sözün ya da kavramın gerçek ve mecaz anlamının zıddının kastedilmesidir. Sözün
gerçek anlamı cümleye uygun görünse bile, sözün zıt anlamı vurgulanmak istenmektedir.27
Örnekler:
1. Anamı babamı kessem, elimi soksam yesem.
2. Devletin malı deniz, yemeyen domuz.
3. Besle kargayı, oysun gözünü.
Kırgızca Örnekler
1. Ат, аттан кийин жат.
2. Алма быш, оозума түш.
3. Атың чыкпаса, жер өрттө.
5.TEŞHİS VE İNTAK (PERSONIFICATION, ПЕРСОНИФИКАЦИЯ)
Teşhis, insan dışındaki canlı veya cansız varlıkları insanlara özgü davranış, düşünce ve
duygulara sahipmiş gibi göstererek kişileştirmektir. Bu varlıkların konuşturulması ise intak sanatıdır28.
İntak olan heryerde teşhis vardır.29
A)Teşhis Örnekleri:
1. Ağaç, meyvesi olunca başını aşağı salar.
2. İt ite buyurur, it de kuyruğuna.
3. Kurdun adı yaman çıkmış, tilki vardır baş keser.
1. Аюу аманын тилейт, жакшы жаманын тилейт.
Баканын өзү четте болсо да, көзү көлдө.
B)İntak Örnekleri:
1. Tilki erişemediği üzüme “hevengim olsun” dermiş.
2. Sıtma, “ben tuttuğumu kırk yıl sonra tanırım” demiş.
3. Katıra “baban kim?” demişler, “dayım at” demiş.
1. Бака майрыгын билбейт, жыланды "ийри-ийри" дейт.
2. Арстан "айга минем" деп, аягын берт кылыптыр.
3. Дүлөйгө салам берсең, "атаңдын башы!" дейт.
5. MÜBALAĞA (HYPERBOLE, ГИПЕРБОЛА, АПЫРТМА)
Bir sözün etkisini arttırmak amacıyla, bir şeyi olduğundan çok fazla veya az göstermektir.
30
Ancak, bu kuru bir abartma olmamalı, içinde nükte ve zerafet barındırmalıdır. Mübalağa,
atasözlerinde en çok karşımıza çıkan söz sanatlarındandır.
Örnekler:
1. Hazıra dağlar dayanmaz.
2. Bir mıh bir nal kurtarır, bir nal bir at kurtarır.
3. Dünyayı sel bassa, ördeğe vız gelir.
27
Dilçin, Age s. 416.
Albayrak, Age s. 32.
30
28
29
71
1. Тозокту көргөн от менен ойнойт.
Ажал жолу чилдин арышынан кыска.
2. Арстан "айга минем" деп, аягын мерт кылыптыр
7. TEZÂD (OXYMORON, CONTRAST, ANTITHESIS, КАРАМА-КАРШЫЛЫК,)
Tezâd, iki düşünce, duygu, kavram veya hayal arasındaki karşıt nitelikleri dile getirmektir. Bir
31
varlığın birbirine zıt gibi görünen özelliklerini ortaya koymak da tezâd sanatına girer.
Örnekler:
1. İyi evlat babayı vezir, kötü evlat rezil eder.
2. Yazın başı pişenin, kışın aşı pişer.
3. Cahilin dostluğundan, âlimin düşmanlığı yeğdir.
1. Айдын жарымы караңгы, жарымы - жарык.
2. Айла - алтоо, акыл – жетөө.
3. Ак ийилет, кара сынат.
8. TEKRÎR (REPETITION, КАЙТАЛОО)
Sözün etkisini güçlendirmek amacıyla anlamın yoğun olduğu sözcük veya sözcükleri
tekrarlamaktır.32
Örnekler:
1. Eşeğe altın semer vurulsa, eşek yine eşektir.
2. Olmaz olmaz deme, olmaz olmaz.
3. Alma alı, satma kırı, ille doru, ille doru; yağızın da binde biri.
1. Ак ит, кара ит - бары бир ит.
2. Акмак өзүн эр ойлойт, аңгек өзүн жер ойлойт.
3. Ар кимде бар бир кыял, ал кыялды ким тыяр?
9. İSTİFHÂM (RHETORICAL QUESTIONS, РИТОРИКАЛЫК СУРОО)
Sözü, duyguyu ve anlamı güçlendirmek için soru şeklinde söyleme sanatıdır. İstifhâmda
sorulan sorunun cevabı istenmemektedir; amaç herhangi bir duygu, düşünce veya kavrama dikkat
çekmektir. İstifhâm sanatı kimi zaman tecâhül-i ârif sanatı ile karıştırılabilir.
Aralarındaki fark şudur: Tecâhül-i ârifte bilmezden gelinen gerçek hafifçe sezdirilirken, istifhâmda
böyle bir durum yoktur.33
Örnekler:
1. Anan güzel idi, hani yeri? Baban zengin idi, hani evi?
2. Atlı kaçar, kaçar; yaya arkasına ne düşer?
3. O hacı, bu hacı, kim olacak boyacı?
1. Бала ыйлабай эмчек кайда?
2. Бешиктеги баланын бек болорун ким билет?
3. Итке темирдин баркы эмне экен?
10.TELMİH (ALLUSION, АЛЛЮЗИЯ)
Telmih, söz arasında geçmişteki bir olaya, ünlü bir kişiye, bir sembole, bir hikayeye veya bir
inanca işaret etmektir. Telmihte işaret edilen şey etraflıca açıklanmaz, sadece hatırlatılır.34
Atasözlerine baktığımızda, peygamberlere, din ulularına, tarihteki ünlü kişilere ve dini inançlara
telmihte bulunulduğunu görmekteyiz.
31
Dilçin, Age s. 449
Dilçin, Age s.452.
Diçin, Age s. 453.
34
32
33
72
Örnekler:
1. Kul sıkılmayınca Hızır yetişmez.
2. İslâm’ın şartı beş, altıncısı insaf demişler.
3. Getir bana hıdrellezi, göstereyim sana yazı.
1. Байгамбар - кудай эмес, кудайдан жуда эмес.
2. Башы оорубагандын кудай менен иши жок.
3. А болду, бу болду, Эшкаранын он төөсү өлдү.
11.CİNAS (PARALLELISM, ПАРАЛЛЕЛИЗМ)
Cinas, söylenişleri ve yazılışları aynı olan veya çok benzeyen, anlamları ise farklı iki sözcüğü
birarada kullanmaktır. Cinas sanatının diğer adı tecnistir.35 Cinaslı sözlerden biri, iki ayrı sözcükten de
oluşabilir.36 Kırgız Türkçesi’ndeki atasözlerinde olsun, Türkiye Türkçesi’ndeki atasözlerinde olsun,
cinas sanatına rastlamak mümkündür.
Örnekler:
1. Arı söğüdü, akıllı öğüdü sever.
2. Balcının var bal tası, oduncunun var baltası.
3. Bir evde düzen varsa, düzen olmaz o evde.
1. Ашыккан калар уятка, саргайган жетер муратка.
2. Баатыр жоо барында сыйлуу, бий доо барында сыйлуу.
3. Бай - байга куят, сай - сайга куят.
KAYNAKÇA
1. Gönen, Sinan; “Batı Türkleri Manzum Atasözleri Üzerine Bir Araştırma Doktora Tezi” - Konya 2006
2. Albayrak, Nurettin: “Türkiye Türkçesinde Atasözleri” İstanbul 2009
3. Gaparov, C: “Kırgız Makal, Lakaplarının Sintaktik Tüzülüşü” Frunze 1979
4. Aksoy, Ömer Asım: “Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü” Istanbul 1998 s. 23.
5. Yudahin, K.K: “Poslovitsi i Pogovorki Kırgızkоvо Naroda” Iz Sobranya Akademiya Bishkek, 1997
6. Cem Dilçin, Türk Şiir Bilgisi, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları: 517, 1999
7. Gürsu, Uğur: “Kazak Türkçesi’ndeki Ve Türkiye Türkçesi’ndeki Atasözlerinin Karşılaştırmalı
Biçimde İncelenmesi” 2009
8. Gönen, Sinan; “Batı Türkleri Manzum Atasözleri Üzerine Bir Araştırma Doktora Tezi” - Konya –
2006
9. Aksoy, Ömer Asım: “Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü” Istanbul 1998
35
36
73
TACİK – TÜRK DİLLERİNDEKİ İKİLEMELER ÜZERİNE
Lokman BEKTAŞ, Duşanbe / TACİKİSTAN
[email protected]
ABSTRACT
We have studied compound words derived from onomatоpoetic words, form of derivations
and their functions in Turkish and Tajik Languages.We have also studied the above mentioned
words in Divan ü Lügati’t Türk which is the most important work of XI th century.
Keywords: reduplication, onomatоpoetic
onomatоpoetic words, Divanü Lûgati-t –Türk
words,
compound
words
derived
from
İkileme, anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla,
aynı sözcüğün tekrar edilmesi veya anlamları birbirine yakın yahut karşıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki sözcüğün yan yana kullanılmasıdır (Hatipoğlu, 1981). İkileme (reduplication),
herhangi bir lengüistik birimin tekrarıdır. Bu tekrar bir ses biriminden yapıca bütünleşmiş
(morfolojik) bir birime (ek, kök, kelime, hatta cümleciklerin tekrarına) kadar varabilir. Ses
yansımalarında önemli bir yer tutan ikilemeler sürekliliği anlatmak, anlamı pekiştirip,
zenginleştirmek, söyleyişe ahenk katmak, ses ve söz benzerliği sağlayarak tabii sese daha çok
yaklaşmak, iki kelimeyle bir kavramı adlandırmak, ortaklaşa yeni bir anlam elde etmek amacıyla
birincil ya da ikincil biçimlerin tekrarlanması olarak tanımlanabilir. (Zülfikar, 1995)
Osmanlıcada "atf-ı tefsiri"; Fransızcada "redoublement, hendiadyoin"; İngilizcede
"reduplication dual, hendiadyoin";
Almancada
"Verdoppelung,
Zvvillingsforrnen,
Hendiadyoin,Tacikçede “İborahoi Takrori”, Rusçada “Reduplikatsia’’ terimleriyle adlandırılan
ikilemeler herhangi bir lengüistik birimin tekrarlarıdır.
Türkçenin her döneminde belirgin olarak ortaya çıkan bir anlatım özelliği, ikilemelerin sık
kullanılmasıdır. Dünyanın pek az dilinde Türkçedekine yakın oranda görülen bu özellik, bugün
Korecede ve bir ölçüde Japoncada bulunmakta, buna karşılık Hint-Avrupa dillerinde pek az örneğine
rastlanmaktadır; koskoca Latin yazınında birkaç ikileme görülmektedir.(Aksan, 1999:101-102
Türkçenin bu anlatım yolu, gerek kavramlaştırma, gerekse sözdizimi, tümcelerin anlamları
açısından ilginç olduğu kadar önemlidir de.Üstelik, ikilemeler belli bir sözcük türüyle
sınırlandırılmamakta, değişik türleri bulunmaktadır. Türkiye Türkçesinde bir yandan ev bark, çift
çubuk, sorgu sual, çarşı pazar gibi, yerli ve yabancı kökenli eşanlamlı adlar ikileme olarak
kullanılırken eğri büğrü, açık seçik, derme çatma,akıllı uslu gibi sıfatlar bir araya getirilmekte,
ayrıca, belirteç, ulaç, ortaç, eylem (çekimli ve çekilmemiş) gibi değişik sözcük türlerinden ikilemeler
oluşturulmaktadır. Yine değişik sözcük türlerinden tersanlamlı ögeler de az çok, iyi kötü, yer gök,
dost düşman, irili ufaklı, gidip gelip, örneklerinde oldugu gibi kalıplaşmaktadır.
Sabah sabah, akşam akşam, sokak sokak, isteksiz isteksiz, akın akın, durup durup,
derin derin gibi, değişik sözcük türlerinden olup da yinelemeli kullanılan örnekleri, ayrıca kitap mitap,
kadın madın, okul mokul gibi, önsesi / m/ ile degiştirilerek oluşturulanlar yine
ikilemelerdendir.(Aksan,1999: 101-102)
Türkçe sözcüklerden kurulan ikilemelerin önemli bir bölüğü yansımalardır.Yansımalar doğanın
verdiği sesi yansıtmaya çalışan sözcüklerdir.Su sesini andıran çeşitli yansımalar olduğu gibi ,tahta,
taş ya da yağmur ve benzeri tabiat olaylarını ve seslerini yansıtmaya çalışan sözcüklerimiz çoktur ve
çok defa da ikileme biçiminde kullanılırlar: “ şakır şakır sular akıyor”, “şıkır şıkır oynuyor”, “tak tak
kapı çalıyor”, “yağmur yağar çisil çisil”, “kedi mırıl mırıl uyuyor” vb.
“Ceylanlar sürü sürü kuzular ağıl ağıl
Irmaklar gürül gürül, dereler çağıl çağıl.” ( Necati Cumalı)
“Kız, herkesten önce çeşmenin musluksuz olduğuna ağzını dayayıp lıkır lıkır ve kana kana
suyunu içti.” (O. C. Kaygılı)
“Gürül gürül nargile için dudaklarını marpucundan ayırmadan sordu.” (A.ilhan)
“Ekinler , arada bir buluttan çıkan akşam güneşinde , hala altın gibi ışıl ışıl parıl darmış.” (T.
Buğra)
74
“Yağmur hala şakır şakır yağıyor.” (T. Buğra)
“Yağmur şarıl şarıl akıyor damlardan.” (S. F. Abasıyanık)
“Sırmalı elbisesi içinde şıkır şıkır yürüyen bir genç subayı gösterdi.” (A. H. Tanpınar)
“Onun da gözlerinden şıp şıp, iki damla yaş akar.” (S. Birsel)
Yine yansımaya benzer pek çok sözçüğün , Türkçede ancak ikileme biçiminde kullanıldığını
görmekteyiz.Bunların , doğa seslerini yansıtma olayı ile ilgileri varsa da bu ilgi kolayca sezilemez: “
mırın mırın etmek” , “ vıcık vıcık yemek” , “ kımıl kımıl böcekler” vb.(Hatipoğlu, 1981:18-19)
“Cıvıl cıvıl söylediğin türkü.” (C.S.Tarancı)
“O oyunlar, o cıvıl cıvıl söyleyişler... Mezar derinliklerinden geliyordu onlar.” (T. Buğra)
Haraketli, kalabalık: “Cıvıl cıvıl Mahmutpaşa.” (O.V.Kanık)
“Sevgimin arkasına gizleniyorum;
İçim dışım kımıl kımıl hiyeroglif !” (Oktay Rıfat)
“Yolcuyu uğurladık . Sürekli
Bir yağmur , vıcık vıcıktı toprak.” ( Oktay Rıfat)
“Pençesiz pabuçların içinde vıcık vıcık olmuş çoraplar.” (T.Buğra)
İstanbul’ u dinliyorum gözlerim kapalı
Kuşlar geçiyor, derken
Yükseklerden, sürü sürü, çığlık çığlık (Orhan Veli Kanık)
Prof. Dr. Hamza Zülfikar’ın “Türkçede ses yansımalı kelimeler” adlı eserinde Türkçedeki
yansıma ikilemelerine uzunca değinmiştir:
“Yansıma olmayan kelimelerin çok değişik yapılarda ikilemeleri yapılır. Bunlardan biri de ünlü
durumundaki zarf- fiillerle kurulmuş ikilemelerdir. Ses yansımalarında, bu yolda kurulmuş ikilemeler
azdır. hıçkır-, hıçkıra hıçkıra (Hıçkırarak, TSöz), öğür-, öğüre öğüre (Öğürerek, TSöz) vb.
“ Bunu işiten çocuk , hıçkıra hıçkıra, katıla katıla ağlamaktadır.” (Refik Halit Karay )
Nitekim bunun üzerinedir ki böğüre böğüre ağlamaya başlamıştım.” (Y. K. Karaosmanoğlu)
“Kalbi çarpa çarpa çıktığı büyük selamlık merdiveninin çatısı olduğu gibi çökmüştü.” (A. H.
Tanpınar)
Ses yansımalı ikilemelerde haraketliliği anlatmak, fiil olarak kullanılmaları sağlamak ve
bunların çekimlerini yapabilmek için başta et-, bazen ol-, nadir olarak da eyle- yardımcı fiillerinde
yararlanmıştır. İkilemenin kavramını fiilleştirmekte et- yardımcı fiillinin daha çok seçilişi, ses
yansımalarının haraketliliği ile yakından ilgilidir. Et- bir çekim öğesi görevini taşır ve tabii ses, bu yolla
daha açık, daha kuvvetli anlatılmış olur gacur gucur et- (Gacur gucur ses çıkararak, TSöz) vb.
“İşlerine çok karışıyor, çok vıdı vıdı ediyormuş.” (E.Bener)
“Cart curt etmesine bakma korkaktır” ( Y.K. Karaosmanoğlu)
Türkçede yardımcı fiiller yardımıyla yansımalı ikileme yapılsa da Tacikçe aynı yapıya örnekler
görmek pek mümkün değildir. Her ne kadar gerek edebi gerekse konuşma dilinde yansıma
kelimelerin çok aktif kullanıldığı görülse de yapı bakımından Türkçe’den farklılık sergilediği görülür.
Ancak Farsça kaynaklı bir çok yansıma kelime dışında ikilemelerin Türkçeye yerleştiğini biliyoruz.
Fakat yansımalar her dil için millidir. Altta Tacikçe yansımaların oluşturduğu ikilemeleri gruplayacağız.
Yardımcı fiiller dışında ikilemenin anlamına uygun düşen ya da anlamı tamamlayıcı nitelikte
olan başka fiiller de kullanılır. Bunlar, ikilemenin kavramını fiilleştirir ve çekimleri sağlar. Bangır
bangır (Yaygaralı bağırmayı anlatır. TSöz) ikilemesine bağır- , fosur fosur (sigara içmeyi anlatır,
TSöz), çıtır pıtır (çocuk) Tatlı tatlı konuşmayı anlatır. TSöz) ikilemesine konuş-; çın çın (Madeni
eşyalara vurulunca çıkan ses, TSöz), ikilemelerine inle-, öt- vb.
“Ağlasın milletin evladı da bangır bangır.” (M.A.Ersoy)
“Mektebin külhanbeyi ve nizam dışı çocukları tenefüste fosur fosur sigara içerler.” (B.Felek)
“Sevdiğim günaydın deyişin yok mu
İki kulağımı çın çın inletir.” (F.Halıcı)
“Nişancı dükkanlarındaki küvvet oyuncağının zili çın çın öttü.” (S.F. Abasıyanık)
“Yatıştıramadığı çoşkunluğunun fıldır fıldır döndürdüğü gözlerle ve gülerek , sağına ,
soluna bakındı.” ( T.Buğra)
Anlamı daha da yakından tamamlamak ve belirginleştirmek, ikilemelerin kavramını
pekiştirmek için kökü yansıma olan fiillerden de yararlanılmaktadır. inim inim inle – (İnlemek, TSöz )
vb.
75
“Bu ideal kocalar, eşref saatleri tıkır tıkır işletmesini bilen kadınların kocalarıdır.”(Ş.Rado)
“Vücudu tir tir titriyor, dişleri birbirine çarpıyordu.”(H.Taner)
“Banka tıkır tıkır işlemekte , üstelik kasabanın yeni yetmelerine ekmek kapısı olmaktadır.” (
T.Buğra)
“Ve adamın gözlerinden .. pıtır pıtır.. üç , beş damla yaş dökülüverdi.”( T. Buğra)
Ses yansımalı ikilemeler bazen de ad görevindedirler. Özellikle birincil biçimlerde ikilemeyi
oluşturan bir araya gelerek tek bir varlığa ad olmaktadırlar. Bu yüzden, bu tarzdaki ses yansımaları
sözlükte birleşik yazılmıştır. Bunun için, yalnızca yazı dilinden şu örnekleri verebiliriz. Cızbız, çıtçıt,
civciv, dırdır vb.
“- Cızbız ,cızbız deye başımın etini yedin, şimdi de elini sürmüyorsun.” ( T. Buğra)
Bunların çekimini sağlamak, bildirdikleri kavramları fiillerleştirmek için, bu köklere birer fiil
yapım eki eklendiği de görülür. mızmızlan- (Mızıkçılık etmek, TSöz) vb.Nadir olarak bu yapıdaki
ikilemelerin kavramları, yardımcı fiiller ya da anlamı belirginleştirici başka fiillerle fiilleştirmeleri de söz
konusudur. Gırgır geç – (Alay etmek, TSöz), hırgür çıkar- (Kavga çıkarmak, TSöz), Dırdırcı
(Söylenmeyi huy edinmiş kimse, TSöz), pohpohçu (Pohpohlamaktan hoşlanan kimse, TSöz),
şakşakçılık (Alkışçılık, TSöz) vb.
“Baskına dikkat et diye emir yayımlamıştı da, gırgıra aldık adamı.”(A. İlhan)
“Tiyatrocular arasında hırgür eksik olmaz, ama her şey sonunda tatlıya bağlanır, bilmez
misin?” ( A.İlhan )
“Bir kere dırdırcı bir tabiyatı vardı. Bir şeyden memnun olmaz, vara yoğa söylenirdi.”(R. N.
Güntekin)
Yansımalı ikilemelerin bazıları birer ünlem niteliğindedir. Dolayısıyla bu tür ikilemelerin
çekimini sağlamak için, herhangi bir fiille gerek görülmez, bunlar hitap tarzından daha çok çağırma ve
ya kovalama ünlemlerdir. ciş ciş (Çocukları çişe tutarken kullanılan bir ünlem, Tsöz), pisi pisi (TSöz)
vb.
İkilemeli ses yansımaları, bazen doğrudan herhangi bir hareketin tasviri durumundadırlar.
Cap cap (Su içinde hareket eden, yüzen, koşan nesnelerin çıkardıkları sesleri anlatır,) cılp cılp (Sulu
olmayı anlatır), abıl dubul, bambıl bambıl (Etli, yağlı, şişman olmayı anlatır), bidilli bidilli (küçük
küçük, sevimli sevimli), butur butur, pütür pütür(Pürüzlü olmayı anlatır), çubul çubul, çıbır çıbır,
cıllık cıllık (Sulu sulu ), cıcık cıcık (Süs püs), cıngıllı mıngıllı (Süslü püslü)vb. Örneklerde
göründüğü gibi, bu tür ikilemeler herhangi bir yardımcı fiille gerek görünmeden bir oluşun bir kılışın
tasvirleri olarak ikilemeler arasında yer almaktadır.
Ses yansımalı ikilemelerin asıl, yapıları ilgi çekicidir. Birincil ve ikincil biçimler çoğu kez bu
yapılarıyla olduğu gibi tekrar edilir. Bu durumda ikilemeyi oluşturan öğelerin ünlüleri ve ünsüzleri bir
birinin aynıdır. Daha doğrusu tekrarlanan ikinci öğe, birinci öğenin ses birimleri açısından tam
benzeridir. İkilemeyi oluşturan öğelerden herhangi birinden bir sesin çıkarılması, yeni bir sesin
eklenmesi ya da herhangi bir sesin değiştirilmesi söz konusu değildir.Bu sebeplerle bu tür ikilemeler
tam ikileme (completely reduplication) diye adlandırılır. Badal badal yürü (Yalın ayak dolaşmak, ),
cakır cakır et- (para, zincir, çakıldaşı vb. nesneler) Birbirine çarparak ses çıkarmak, mın mın et-(Bir
sözü yarım yamalak alçak sesle anlatmak,), mır mır et- (Gevezelik etmek, ) vb.
“Kızgın güneşe maruz bırakılmış çam fıstıkları çatır çatır çatlıyor, sapır sapır
dökülüyordu.”(E.E.Talu)
“Yusuf oda kapısından da adımını atar atmaz, saatlerden beri mışıl mışıl uyuyan Zehra
bırden bıre haykıra haykıra uyanır.” ( P.Safa)
“Göğsünün nasıl güm güm attığını farkeder, ne olur diye meraka düşmekten kendini
alamazdı.” ( N.Cumalı)
“Davul güm güm vuruyor, klarnet yeni nağmeler peşinde şakıyordu.” (T.Buğra)
Bir kısım ikilemelerde ise, birinci öğe sabit kalmakta, ikinci öğe ses birimleri bakımından
değişebilmektedir. Sesleri değişebilen öğe anlam bakımından ilk öğe ile uyumlu olmakta, hatta bu
değişmelerle anlam daha çok pekiştirilmekte ve daha çok ilgi çekilerek vurgulanmaktadır. Ayrıca,
ikinci öğede değişen sesler, birinci öğenin seslerine yakın olup bir bakıma da ahenk sağlaycı
seslerdir. İkilemeyi oluşturan öğelerden ikinci öğede görülen bu kısmı değişmelerden dolayı, bu tür
ikilemeler kısmı ikileme (partial reduplication) başlığı altında toplanır. gacır gucur et- (Gacır gucur
ses çıkarmak, TSöz), paldır küldür (patırtılı kaba bir gürültünün çıktığını anlatır, TSöz), pat küt
(Kaba bir şeyle üst üste vurulduğunu anlatır, TSöz) vb.(Zülfikar, 1995)
“Kapıya yüklenmiş ve çatır çutur kırarak içeriye girmiş.”( Y. Kadri Karaosmanoğlu)
76
“Çat pat İngilizcesi olduğundan onu tutmuş ,Harbiye nezaretiyle işgal karargahı arasında
irtibat zabiti yapmışlardı. ( A. İlhan )
“ Bülbül gibi İtalyanca, Fransızca, çatra patra Türkçe konuşuyor.”( P. Safa)
“Bütün eşyamızın paldır küldür uçurumlardan yuvarlandığını gayet iyi hatırlarım.”
(B.Eyüboğlu)
“Bir doymak için hapır hupur atıştırmak var, bir de tadını çıkararak yemek yemek.” (H.Taner)
“Aman efendim, ben bu carta curta tahammül etseydim, pekala İstanbul’da kalırdım.” –
Y.K.Karaosmanoğlu
“Vallahi bak hiç karışmam, gidersin tan tuna.”(Ç.Altan)
“Küçük bey tutturmuş, yok provalara gelmiyormuşum, yok rolümü ezberlemiyormuşum zart
zurt.” (A. İlhan)
Prof. Dr. Hamza Zülfikar’ın “ Türkçede ses yansımalı kelimeler” adlı eserinin dışında ; Doğan
Aksan, “Türkçenin Gücü” adlı eserinde yansımalı ikilemelerin türlerini şu şekilde belirlemiştir.
“a) Yalnızca belli bir eylem, bir oluş, bir durum için kullanılanlar: Bu öğeler bir eylem ses
açısından betimleyerek onu daha canlı, daha güçlü bir anlatma kavuşturur. Örneğin bıcır bıcır
ikilemesi yalnızca, küçük çocukların konuşmalarını anlatmakta, bir kötülemeyi değil, bir beğenmeyi
yansıtmaktadır. Buna karşılık tütünü , özellikle sigarayı derin ve sık nefeslerle içmeyi anlatan fosur
fosur ikilemesi bir beğenmeyi değil, hafif bir aşağılmayı içermektedir. Hüngür hüngür, ağlamak
eyleminin sesli ve gözyaşları dökerek gerçekleştiğini belirtmekte, ancak burada bir kötüleme ya da
beğenme söz konusu olmaktadır. Bunun yanında zırıl zırıl ya da zır zır ağlamakta bir aşağılama
vardır. Aynı açıdan, mışıl mışıl ile horul horul uyumak karşılaştırılabilir. Bu örneklere, yürümekle ilgili
tıpış tıpış, haldır haldır, badi badi ikilemelerini, yalnızca yemek yiyiş biçimini anlatan hapır hapır ya da
hapır hupur öğelerini ve daha birçoğunu ekleyebiliriz.
“Hani biz bir çayırda arabayla geçerken bir boğa çıkageldi , köylü korkudan nasıl badi badi
koşmaya başlamıştı.” ( A. Ş. Hisar)
“Söndürün lambaları uzaklara gideyim
Nurdan bir şehir gibi ruhumu seyredeyim.
Pırıl pırıl
Pırıl Pırıl
Susun susun uzakta ölünme ağlayan,
Gencim ölmem kanımda bir çağlayan.
Şırıl şırıl
Şırıl şırıl
Ne olurdu bir kadın elleri avucunda
Bahsetse yaşamın tadından başucundan
Mırıl mırıl
Mırıl mırıl.” ( N.F.Kısakürek )
“ Köy halkı horul horul uyuyordu.” (S.F.Abasıyanık)
“Bir doymak için hapır hupur atıştırmak var, bir de tadını çıkararak yemek yemek.” (H.Taner)
“Hüngür hüngür ağlamaya başladım.” (S.F.Abasıyanık)
“Bazı sıkı zamanlarda öyle olur ki sırtımdan çıkan gömleği elimde burup sıktığım zaman
tekneden çıkmış çamaşır gibi zırıl zırıl su akar.” (R.N.Güntekin)
b) Birden çok eylemi betimleyen yansımalı ikilemeler:Türkçede bu türden ikilemelere de
rastlıyoruz. Örnek olarak patır patır ikilemesi bir yandan, dökülmek eylemini, taneli nesnelerin ses
çıkararak dökülüşünü betimlerken bir yandan bir patlamayı dile getirir.
Cevizler patır patır döküldü
ya da
Ev yanarken camlar patır patır patladı
Tümcelerinde olduğu gibi. Bu ikilemelerin şıkır şıkır, gümbür gümbür, çatır çatır gibi benzerleri
de vardır.
c) Dereceleme gösteren yansımalı ikilemeler: Bu tür ikilemeler bir eylemin, bir oluşun
gerçekleştiği anda çıkan sesin yüksekliğine çöre ayrı biçimleri bulunan öğelerdir. Örneğin, bir sıvı
kaynatılırken kaynamanın gücü ve yüksekliği fıkır fıkır ya da fokur fokur biçiminde belirtilmektedir.
Aynı biçimde, çıtır çıtır ikilemesinin değişik ünlülerle oluşmuş çatır çatır ve çatır çutur biçimleri de
vardır. Tıngır tıngır ikilemesinin yanında ise tangır tangır ve tangır tungur biçimlerini görüyoruz. Kıtır
77
kıtır ikilemesiyle birlikte katır katır ve katır kutur da yine dereceleme gösteren örneklerdendir ki,
bunlara daha birçoğu eklenebilir.
“Açık saçık türkülerini, fıkır fıkır gülüşlerini duyarız.” (N.Cumalı)
“Pancar yaprakları kurumuş, çıtır çıtır ufanacak hale gelmişti.” (T.Buğra)
“Ben altın dişini çatır çatır söktüklerini gözlerimle gördüm.” (H.Taner)
“Kurt kuzuyu kıtır kıtır yemiş.”
“Bu, Gelibolu’daki tıngır tıngır boş, eğretti eşyalı evden çok başka bir evdi.” (H.E.Adıvar)
ç) Yansımalı ikilemelere dayanan üçlü biçimler: Bu türde, yine sesleri yansıtmak amacıyla
kullanılan çın çın çınlamak, homur homur homurdanmak, inim inim inlemek, viyak viyak
viyaklamak gibi, her lehçesinde ve bügünkü Anadolu ağızlarında, ikilemelere başvurmanın birçok
özgün örneği vardır (Aksan, 2005: 67-69).
Tacikçede ise yansımaları şu şekilde gruplayarak inceleyebilirz: Tacikçede yansımalı
sözcüklerin oluşturduğu ikilemeler türü iki yada daha çok kelimeden oluşur. Bu ifade Taçikçede
“iborahoi takrori” terimiyle karşılanır. Bunlar anlam açısından hareketin birkaç kez tekrarlandığını
gösterir.. Daha çok bunların fiilsiz kullanılışı yaygındır. Bunlar cümlede çoğunlukla zarf ve sıfat
görevini üstlenirler.
Yansıması kelimelerin iki parçadan oluşan türü anlam bakımından üç öbeğe ayrılır:
1. Her iki parçası da anlamlı yansımalı kelimeler.
2. Her iki parçasından birinin anlamı olmayan yansımalı kelimeler.
3. Her iki parçasının da anlamı olmayan yansımalı kelimeler.
1.İki parçasının ikisinin de tam anlamı olan yansımalı kelimeler: Yansımalı sözcüklerin
oluşturduğu bu grup tek başlarına kullanılmaları bakımından öbürlerinden ayrılır. Bunlar çoğunlukla
anlamdaş yansıma kelimelerin tekrarıyla yapılır. Tekrar edilen bu ikilemeler hareketlerinde tekrar
edildiğini belirtir.
kah-kah (gülme)
çirik-çirik
larz-larzon
hoy-hoy
sim-sim
kasar-kasar
çah-çah
af-af
ğur-ğur
hisir-hisir
garç-garç
Örnekler: Sadoi garç-garçi kafşu mahsii kazoniam boyad dili muysafedro betokat karda
boşad, ki az casta hesta ba şabgahi bolohona baromad. “Giyindiğim meshlerin çıkardığı sesinden
olacakki yaşlı adam şüphelenip evin üst tarafına çıktı”. (Ayni, 2009 : 264)
Larz-larzon peşi tu meomadam. “Titreye-titreye yanına gelse miydim”.(Şerali, 2008)
Zavk mekardiyu kah-kah Mezadi. “Kahkaha atarak zevk alıyordun”.(Şerali, 2008:8)
Gul ba kokul mezadi, çah-çah çu bulbul mezadi. Gülü kakül yapıp bülbül gibi
şakıyordun.(Şerali, 2008:267) vb.
Yukarıdaki örneklerde her iki ögesi de manalı yansıma ikilemeler için örnekler Tacikçe edebi
kaynaklarda ve konuşma dilinde yer alsa da bu tip yansıma ikilemelerin sayılarını artırmak pek
mümkün değildir. Yani kullanımları sınırlıdır. Çünkü, Tacikçe’deki ikilemeler daha çok Türkçe de
olduğu gibi yansıma kökenli değildir. Tacikçe’de ad ve ad soylu sözcük çeşitleriyle yapılır. Onlar türlü
tarzlarda yapılan haraketi belirten bir anlamı karşılarlar.
İkilemelerin esas görevleri anlamı pekiştirmektir. Aynı yansıma kelimelerin tekrarıyla
oluşturulan ikilemelerde de bu maksatla dilde oluşmuştur. Bu yansıma kelimelerin tek başlarına da
kullanıldığını görürüz ancak tekrar edilmesiyle daha da anlamın pekiştirilip anlatımın renklendirilmek
istendiği görülür.
Örneğin, “sim-sim” yansıma ikilemesiyle yağmur yağmasında bir sürekllik elde edilmiş ve
yağmurun yağmasıyla çıkan çiseleme sesleri en estetik bir şekilde karşılanmış. Bu kullanımların
anlatımda güzellik ve ahenk; anlamda pekiştirme vb. sağladığı ortadadır.
Örnekler:Noçor mondani modaroni farzandmurda,ki dar sari kabri u nişasta zor-zor
megiryand.Çocoğu ölen anneler çaresizlik içinde kabir başlarında böğüre-böğüre ağlıyorlardı.
Az daruni hucra sadoi hisir-hisire, monandi on ki muş çizero mehoida boşad, şunida şud.
(Odanın içinden farenin çiğneme sesi gibi bir ses geldi.) (Ayni, 2009:447).
78
2. Her iki parçasından birinin anlamı olmayan yansımalı kelimeler: Bu kelimelerin yalnızca bir
parçası anlam verir. İkincisinin ünlü ve ünsüz sesi değişip kendi içinde bir anlam vermez, o
yalnızca anlamı olan bir parçayla uyuşan türüdür. Manası olan kelime önce veya sonra kullanılabilir.
Bu durum ikilemenin manasını değiştirmez. Mullo-pullo,Taru-Toza, Meva-çeva, Peç-Peçak, SapSafedak v.b
Örnekler: Man ham uro “Maylaş, aknun, ki u hunarmand şudan va odam şudanro
namehohad, kur şavad, Mullo-Pullo şuda ravad gufta ba hondan mondam.(Mademki o sanat sahibi
veya adam olmak istemiyor, kör olsun gidip molla olup gitsin deyip okumaya bıraktım). Ayni, 2009:45).
Yake be muy bud sap-safedak, Digar muyi siyah bud peç-peçak. (Birisinin saçı yoktu
bembeyaz, diğeri siyahve kıvırcık saçlı idi). (Tursunzoda, 2011:186).
Bu tür çift kelimelerde yani ikilemelerde ikinci unsur fonetik değişikliğe uğrayınca onun anlamı
da değişir. Bazı durumlarda ikinci unsurun ilk ünsüzünün değişmesiyle ikileme tamamen başka anlam
ifade eder. Örneğin, Tar – ıslak , Taru-Toza ikilemesi ise taptaze manasına, Peç-sarmak fiilinin emir
kipi manasına, Peç-Peçak ise kıvırcık, birbiri içine girintili çıkıntılı manasına gelir.
Verdiğimiz örneklerde rastlayan Taru-Toza (Terü-Taze) kelimesinin de öncekileri gibi ikinci
unsuru anlam ifade eder birincisi ise tek başına kullanılmaz. Bu kelime konuşma esnasında her
zaman beraber kullanılır ve yansıtılan nesnenin çokluğunu bildirir. Cümle içerisinde özne ve nesne
niteliğinde olabilir.
3. Her iki parçasının da anlamı olmayan yansımalı kelimeler: Tacikçede her ne kadar fazla
olmasa da kaynaklarda yer yer bu tür ikilemelere rastlarız. Bu tür yansımalı ikilemelerin paralel
olarak kullanılması bir bütünlük anlamı verir Örneğin: Gum-Gum, Ding-Ding, Tuk-Tuk, Ğur-Ğur vb.
Örnekler: Man kor sar kardam, sadoi Gum- va Tuk-Tuk omada havosi maro pareşon mekard
va ba koram halal merasonid. (İşe başladım ama gelen bam güm sesleri dikkatimi dağıtıp işimi
engelliyordu). (Ayni, 2009:378).
On guna taomfuruşon bo Ğur-Ğur on sipohiro daşnom doda, taomi hokoludaşudaaşonro az
zamin girifta, hokhoi bo nami taom loyşudaro bo ostinaşon pok karda,digar bora ba lagan andohta
baroi hurandagon tayyor mekardand. (Yemek satanlar askere mırıldanarak küfredip, dökülüp
tozlanan yiyecekleri elbiseleriyle silip tekrar satış tezgahına koyuyorlardı.) (Ayni, 2009:209).
Türkçedeki ikileme olayı daha önceleri, bazı yazarlarca ele alınmış, birkaç örneği de bir iki
sayfalık dizin halinde yayınlanmıştır. Bu konuda, ilk olarak 19. yüzyılın sonlarında', Karl Foy'un bir
incelemesinin yayınlandığını, daha sonra da bu yayını başkalarının izlediğini görüyoruz.(Foy,
1889:105-136; Çağatay, 1940-1941: 97-145; Emre, 1945:541-548; Tuna, 1948:429-447; Eren,
1949:283-286; Zülfikar, 1995)
Anlamı pekiştirme, güçlü kılma, ikizleşmelerle anlamı daha da kuvvetlendirme amacı olan
ikilemeler dilimizin eski dönemlerinde de kullanılmıştır. Biz bu çalışmamızda gerek Türkçenin gerekse
Tacikçedeki ikilemeleri ele alıp özelliklerini ifade ettik. Diyebiliriz ki Tacikçe’de en çok rastlanan
ikileme türü aynı kelimenin tekrarıyla olan ikilemelerdir. Halk arasında birinin manası olan diğerinin
olmayan ikilemeler kullanılsa da, edebi dile aynı ölçüde yansımamıştır. Kelimenin bütününün
tekrarıyla yapılan örneklere hem şiirlerde, hemde düz yazıda rastlama olanağı fazladır.
Dar dasti intizoram gulhoi dasta-dasta. (Elimde deste –deste gülle Çida-Çida meravam
gulhoi rahro. (Yollardaki gülleri toplayarak ilerliyorum). (Şerali, 2008:24.)
Mo az honai Ahmad Mahdum bo şikami ser baromada ohista-ohista bar gaştem. (Biz Ahmet
Mahdumun evinden karnımızı doyurup yavaş yavaş geri döndük.) (Ayni, 2009:181.)
Bunun yanında, zıt anlamlı kelimelerin tekrarıyla yapılan ikilemelerde az değildır:
Yak guruh odaman cavonu-pir. (Genç yaşlı bir grup insan.) (Tursunzoda, 2011:118.)
Handayu giryayi mo bo ham bud. (Ağlayıp gülmemiz bile beraberdi.) (Şerali,2008: 16.)
Tacikçede söz sahibi, hatta Taciklerin ve Tacikçenin varlığını devam ettirmesinde en önemli
eser sahipleri olan Sadriddin Ayni ile Mirzo Tursunzoda’dan aldığımız örneklerin yanı sıra günümüz
Tacikçesinde önemli yeri olan bir diğer meşhur şair Loik Şeraliden örnekler verdik. Ayrıca benzer
ikileme çeşitleri diğer eserlerde de mevcuttur.
Ses yansımaları, Türkiye Türkçesinde ve Tacikçede özellikle halk ağzında bir anlaşma aracı
olarak sık sık baş vurulan bir kelime grubudur. Yazı dilinde kalıplaşmış ve yansıma kelime oldukları
unutulmuş oldukları dışında, bu kelimelerden daha çok tabiatın çeşitli canlılıklarını, güzelliklerini,
hareketliliklerini anlatmakta yararlanılır. Halk ağızında ise, bu tür sözler böyle bir ayırım gözetilmeden
79
geniş bir biçimde ve her durumda kullanılır, gerektiğinde yansımalara dayanılarak bunların kalıplarına
uygun yeni şekiller türetilir, mecazlı anlatımlarla canlı ve parlak tablolar çizilir. Ses yansımalarının
tabiatınan gelen özellikler, deyimlerde, ata sözlerinde ve tekerlenmelerde kuvvetli, canlı anlatımlara
dönüşür.
Sonuç olarak, ses yansımaları,daha pek çok yönleriyle ele alınması gerekli bir konudur.
Bunlar, Türkçenin ve Tacikçenin ses tarihini aydınlatacağı gibi dilin şekillenmesi ve oluşması
hususlarında yapılacak çalışmalara yol gösterici olacaktır.
Yansımalarda,yansıma ikilemeler de belki de dillerin kendi özüne yakın ve kendine has
işleyişini en iyi yansıtan kelime grubudur.
KAYNAKÇA
Ayni, S. Yoddoştho, Duşanbe 2009
Çağatay, S., Uygurcada Hendiadyoinler, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları, s.97-145, 1940-1941
İstanbul
Doğan , A., Anlambilim, Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, 1999, Ankara
Doğan, A., Türkçenin Gücü, 2005 Ankara
Emre, A.C., Türk Dil Bilgisi; Yineleme, İkizleme , Katmerleme; s.541-548,1945, İstanbul
Eren, H., İkiz kelimelerin Tarihine Dair, Dil ve Tarih-Çoğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt :IV, sayı:2,s. 283286 , 1949 Ankara
Foy, K., Studien zur Osmanischen Syntax, Das Hendiadyoin und die Wortfolge ana baba
Mıttheilungen des Seminars für Orientalıshche Sprachen (MSOS), cilt : II ,s. 105-136, 1889 Berlin
Hatipoğlu , V., Türk Dilinde İkileme, 1981 Ankara
Loik Şerali, Devoni Piri, Hucand, 2008
Mirzo Tursunzoda, Gulçini Aşor, Duşanbe, 2011
Tuna, O.N., Türkçede Tekrarlar, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ,Türk Dili ve Edebiyatı
Dergisi, cilt III , s. 429-447,1948 İstanbul
Türkçe Sözlük, TDK, 2005 Ankara
Zülfikar, H., Türkçede Ses Yansımalı kelimeler, 1995 Ankara
80
Ч. АЙТМАТОВДУН ТИЛИНИН БАЙЛЫГЫ ЖАНА ДИНАМИКАСЫ ЖӨНҮНДӨ
Сагынбеков И. – илимий кызматкер.
Ч. Айтматов атындагы тил жана адабият институту
Сөз колдонуштардын морфологиялык таралышы бизге берилген жыштык сөздүк боюнча
(биздин учурда Ч. Айтматовдун кыргызча жазылган аңгеме – повесттери) анын
чыгармаларындагы:
a) ой жүгүртүүнүн предметтүүлүгүн;
b) ой жүгүртүүнүн сапаттуулугун;
c) ой жүгүртүүнүн таасирдүүлүгүн (динамизмин) аныктоого мүмкүнчүлүк түзөт.
Алар төмөнкү формулалар:
a) Предметтүлүк, эгерде аны П деп белгилесек, П =
формуласы менен аныкталат, мында зат/ат атооч =
b) Сапаттуулукту С менен белгилесек, С =
c) Динамизмди Д менен белгилесек, Д =
d)
ат
ат/ат атооч
сын. этиш
ат атооч
Зат атооч
Сын. Тактооч
Зат. Этиш
;
(1)
;
;
Этиш
Сын. Зат. Тактооч
(2)
;
(3)
e) Жазуучу канча көп ар түрлүү сөз колдонсо, анын сөз байлыгы ошончо көп болуп
эсептелет. Сөз байлыгын Б менен белгилесек, төмөнкү формулага ээ болобуз:
ℓ
Б=
,
(4)
ℓ – чыгармадагы ар түрлүү сөз колдонуштардын саны;
m – чыгармадагы жалпы сөз колдонуштардын саны.
Биз төмөндө профессор Б.Н. Головин (Б.Н. Головин, «Язык и статистика», 1970) сунуш
кылган, жогоруда көрсөтүлгөн формулалар боюнча чыгарманын, демек чыгарманын автору
Ч.Айтматовдун тилинин предметтүүлүгүн, сапатын жана тил байлыгынын өсүшүн
(динамикасын) эсептөөгө аракет кылабыз.
81
1-таблица. Чыгармадагы сөз колдонуштардын сөз түркүмдөрү боюнча таралышы
Асма көпүрө Түнкү
Ак жаан 1954 1955
1955
Жалпы
сугатБетме-бет
1957
Биринчи
мугалим
Жамийла 1958 1961
Саманчынын Атадан
калган
жолу 1963
туяк 1968
Саны
Саны
%
9847
37,61 1008
37,3
Сөз түркүмдөрү
Саны
%
Саны Саны Саны %
Саны
%
Саны %
%
Саны %
Этиш
39377
0,37
1297
32,88 3002
33,79 2342
34,85 7716
38,32 5465
34,35 8700
37,6
Зат атооч
33063
0,31
1260
31,94 2872
32,33 2171
32,3
6273
31,16 4732
29,74 7116
37,26 7832
29,92 807
29,87
Ат атооч
12314
0,11
447
11,33 1044
11,75 691
10,28 2089
10,37 2044
12,85 2962
8,71
2725
10,41 312
11,55
Кызматчы
сөздөр
10120
0,09
378
9,58
776
8,73
665
9,89
1819
9,03
1632
10,26 2048
8,71
2561
9,78
241
8,92
Тактооч
5373
0,05
268
6,79
455
5,12
339
5,04
846
4,2
841
5,28
1138
4,84
1347
5,14
139
5,14
Сын атооч
4589
0,04
171
4,33
498
5,6
308
4,58
754
3,74
773
4,86
910
3,87
1055
4,3
120
4,44
Сан атооч
2041
0,02
83
2,1
162
1,82
138
2,05
401
1,99
280
1,76
406
1,73
521
2
50
1,85
Сырдык
сөздөр
804
0,01
32
0,8
45
0,5
44
0,65
146
0,72
109
0,68
188
0,8
222
0,85
18
0,67
Тууранды
сөздөр
310
0
9
0,23
30
0,34
22
0,33
90
0,45
35
0,22
48
0,2
69
0,26
7
0,26
Жалпы
107991 100
3945
3,65
8884
8,23
6720
6,22
20134 18,64 15911
14,73 23516 21,77 26179
Саны %
24,24 2702
2,52
82
a) “Ак жаан”
,
П=
,
=
=
С=
= 0,17
=
Д=
b) “Асма көпүрө”
,
П=
= 0,16
=
,
e) “Жамийла”
f)
,
= 0,83
,
=
=
Д=
=
,
=
Д=
=
,
= 0,98
,
= 0,86
,
=
D =
u) ”Саманчынын жолу”
П=
D =
k)
П=
С=
,
=
=
С=
= 0,74
≈ 0,13
=
,
= 0,87
= 0,15
=
С=
= 0,74
= 0,11
=
С=
П=
= 0,14
=
С=
П=
≈ 0,82
=
Д=
П=
= 0,78
,
=
С=
d) “Бетме-бет”
= 0,82
=
Д=
П=
= 0,76
,
=
С=
c) “Түнкү сугат”
≈ 0,86
≈ 0,95
≈ 0,72
≈ 0,14
= 0,95
,
=
=
,
≈ 0,72
≈ 0,14
83
D =
=
≈ 0,95
Чыгармалар
Предметүү
лүгү
П
Сапаты
С
Динамикас
ы
D
Жогоруда алынган маанилерди бир таблицага топтосок, төмөнкүгө ээ болобуз:
Статистикалык баалар
“Ак жаан”
0,86
0,82
0,82
0,74
0,87
0,74
0,72
0,72
0,17
0,16
0,14
0,11
0,15
0,13
0,14
0,14
0,76
0,78
0,83
0,98
0,86
0,95
0,95
0,95
Таблицаны карап туруп, Ч.Айтматовдун алгачкы чыгармаларында предметтүүлүк күчтүү
болгону байкалат. Бирок чыгармачылыктын өсүшү (динамикасы) жыл өткөн сайын өскөнүн
цифралар айтып турат.
Статистикалык маалыматтар боюнча жөнөкөй адамдардын сөз байлыгы эки, үч миң
сөздүн тегерегинде болот экен. Ал эми көркөм сөз чеберлери сөзгө бай келет. Мисалы, Абай
изилденген 46850 сөз колдонушта 14586 сөз түрүн пайдаланат. Бул жалпы сөз колдонуштун
31,1% түзөт. Ч. Айтматовдун 1988-жылы алынган сөздүгүндө 199428 сөз колдонуштун 35991
сөз түрүн пайдаланат, ал жалпы сөз колдонуштун 18% түзгөн. 2012-жылы алынган Ч.
Айтматовдун 8 чыгармасында 107991 сөз колдонушта автор 21737 сөз түрүн колдонуп, ал
жалпы сөз колдонуштун 20% түздү. Ушундай эле маалыматты М. Ауэзовдун “Абай жолу”
романы боюнча алсак, анда 465691 сөз колдонушта 61424 сөз түрү колдонулуп жалпы сөз
колдонуштун 13, 2% түзүп калды. Биз келтирген мисалдар даана көрсөтүп тургандай, сөз
колдонуш канча көп болсо, анын пайыздык үлүшү ошончо кичине.
Жазуучулардын сөз колдонушуна карата чыгармачылык дараметине баа берген туура
эмес пикир айтылып жүрөт. Аны жазуучунун сөз байлыгы деп атап коебуз. Биз мындай “баага”
каршы эмеспиз, бирок жазуучунун сөз байлыгы стистикалык жактан туура коюлушун талап
кылат элек.
Бизге белгилүү маалымат боюнча:
В. Шекспир
16000 сөз
А. Пушкин
21197 сөз
М. Сибиряк
11283 сөз
Абай
6017 сөз
М. Ауэзов
16983 сөз
Ч. Айтматов
21737 сөз
Ушул “бааны” (сандарды) көркөм сөз чеберине таңуулап, А.С. Пушкиндин сөз байлыгы
Абайдан чоң экен, тескерисинчи Абайдын тили өтө жарды экен деп айтууга болобу?
Биздин оюбузча, көркөм сөз чеберлеринин сөз байлыгы аныкташ үчүн:
1. Чыгармаларды түзгөн сөз колдонуштардын жалпы саны барабар болушу керек;
2. Чыгармалар бирдей жанрда болушу керек;
3. Тилдик өзгөчөлүктөрдү эске алышыбыз керек.
Эми биздин учурга келсек, макаланын баш жагындагы (4) формуланын жардамы менен
Ч. Айтматовдун чыгармаларынын тилинин лексикалык байлыгын аныктайбыз.
Тил байлыгын Б менен белгилесек, Б =
; бул жерде - чыгармадагы ар башка сөз
колдонуштардын саны, m- болсо, чыгармадагы жалпы сөз колдонуштардын саны.
Ар бир чыгарма үчүн алардын маанилери төмөнкү 2-таблицадан алынат.
84
Чыгармалар
Жалпы
боюнча
“Ак жаан”
2-таблица
Чыгармада кездешкен ар башка
сөздөдүн жалпы саны, сөз түрү (с.т.) (ℓ)
21737
Чыгармадагы
жалпы
сөз
колдонуштун (с.к.) саны (m)
107991
1998
3708
3199
7336
6023
4823
8255
1592
3945
8884
6720
20134
15911
23516
26179
2702
1. “Ак жаан”
2. “Асма көпүрө”
3. “Түнкү сугат”
Б=
= 0,5
= 0,42
Б=
= 0,47
4. “Бетме-бет”
Б=
= 0,36
5. “Жамийла”
Б=
≈ 0,38
6. “Биринчи мугалим”
Б=
= 0,2
7. “Саманчынын жолу”
Б=
= 0,31
8. “Атадан калган туяк”
Б=
9. Жалпы чыгармалар боюнча
Катар
№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Б=
Б=
≈ 0,59
= 0,2
Жогоруда алынгандарды бир жерге топтоп, төмөнкү таблицага ээ болобуз:
Чыгарманын аттары
Тилдин лексикалык байлыгы
“Ак жаан”
Жалпы чыгармасы боюнча
0,5
0,42
0,47
0,36
0,38
0,2
0,31
0,59
0,2
Таблица көрсөтүп тургандай “Биринчи мугалим” менен жалпы чыгармалардын
лексикалык байлыгы төмөн болуп калды. Идеалдык учурда m=ℓ=1 болуш керек. Ошондуктан
бөлчөк канча кичине болсо, лексикалык байлык да ошончо аз. Эгер андай болсо, “Атадан
калган туяк”, “Ак жаан”, “Түнкү сугаттар” лексикалык бай чыгармаларга кирип калат. Демек, бул
жол менен жазуучунун лексикалык байлыгын так ченөөгө болбойт экен.
Жазуучунун чыгармаларынын лексикалык байлыгын так эсептеш үчүн, чыгармаларда
500 сөз колдонуш, же 1000 сөз колдонуш, кылып майда топторго бөлүш керек. Ар бир майда
топтогу Б =
ди аныктап, алардын ортосун алып, экинчи чыгармада да ошол эле операцияны
жасаган соң чыгармалардын лексикалык байлыгынын так мааниси аныкталат. Өкүнүчтүүсү
техникалык себептен улам, биз жогоруда айткандарды жасай албай калдык.
Бирок, биз алган таблица да кандайдыр бир даражада Ч. Айтматовдун
чыгармаларынын лексикасынын байлыгы жөнүндө кабар берет. Б.а., “Атадан калган туякта” ар
85
бир 100 сөз колдонушта 59 ар башка сөз колдонулган. Ошондой эле “Ак жаанда” ар бир 100 сөз
колдонушта 50 ар башка сөз жана “Түнкү сугатта” ар бир 100 сөз колдонушта 47 ар башка
сөздөрдү колдонгон. Тескерисинче, “Биринчи мугалимде” ар бир 100 сөз колдонушта 20 эле ар
башка сөздөр ал эми калгандары кайталанбай, дал келген сөздөр болуп эсептелет.
1. Б.Н. Головин, язык и статистика, М., 1970
2. И. Сагынбеков, Ч. Айтматов тилинин сөздүгү, Б., 2012
86
AALI TOKOMBAEV’İN ‘‘YARALI YÜREK’’ HİKAYESİNDE MORFOLOJİK UNSURLARLA
OLUŞTURULAN DUYGU DEĞERİ
Doç. Dr. Ayşen Koca
U.A.A.Ü., S.B.F., TÜRKOLOJİ BÖLÜMÜ, BİŞKEK, KIRGIZİSTAN
aysen_koca71 hotmail.com
ABSTRACT
Emotive value meaning category exists both in poetry in prose. Emotive value can be formed
by different devices in the language. Emotive value analyses enable us to face the reality of the case
made by the text. Emotive value analyses in written texts shov the linguistic value of the text. At the
same time it introduces us with objective. Point of view not only the world perceptive way of writer or
hero but also with the life philosophy of that nation.the aim of this work is to present the vıews on the
emphatic value, formed by the suffixes in Kyrgyz language; to give a brief information on the
significance of the emphatic value analysis; to perform analysis of emphatic value, formed by the
sufixes in Aaly Tokombaev’s short story ‘‘Injured Heart’’
Keywords: emotive value, morphologial devices,the emphatic value analysis, Aaly
Tokombaev, Injured Heart
Giriş
Duygu değeri her ne kadar şiirsel metinlerde daha ön planda olsa da düz yazılarda da aktif
kullanılan bir mana kategorisidir. Yazınsal metnin içindeki yeniden oluşturma estetiğini bütünüyle
kavrayabilmek için metinlerin duygu değerleri incelenmelidir. Yazarın kapıldığı her tütlü psikolojik şartı,
bu psiklojik şartların yazardaki tesirlerini, yazarın bu tesirleri algılayış biçimini, algılarını dile getiriş
üslubunu, kullandığı dilsel ögeleri ve bu ögelerin kullanılış tarzlarını anlayabilmemiz için metinlerin
duygu değeri analizlerini yapmak gerekmektedir.
Edebi eserlerdeki duygu değeri kullanımları sadece yazarın veya kahramanın dünyayı
algılama biçimine değil o milletin de hayat felsefesine tanıklık eder. Bu yönüyle edebi eserler yazarın
dönemini, dönemin şartlarını, bu şartlardan nasıl etkilendiğini, bu tesirlerin yazarın dil ve üslubuna
nasıl yansıdığını görmemizi ve objektif değerlendirmeler yapmamızı sağlarken aslında mensubu
olduğu milletin psiko-sosyolojik yaklaşımlarını da tanımamızı kolaylaştırmaktadır.
Türki dillerden Kırgızca’da duygu değeri oluşturmada morfolojik unsurlardan yoğun bir
şekilde faydalanılmaktadır. Eklerle oluşturulan duygusal değerlendirmelere Kırgızca’nın hem günlük
söylemlerinde hem de yazınsal metinlerinde fazlasıyla rastlamak mümkündür. Kırgızca bir eserin
morfolojik ögeler açısında duygu değeri analizinin yapılması; Kırgızca’da duygu değeri oluşturmada
hangi eklerin kullanıldığının görülmesini, eserin dilbilimsel değerinin ortaya çıkarılmasını sağlamasının
yanında, yazarın aslında Kırgız halkının hayata bakış açısını kavramamızı kolaylaştıracaktır.
1.Kırgızca’da Duygu Değeri Oluşturmada Morfolojik Unsurların Rolü
Kırgızca’da duygu değeri oluşturmada dilin değişik vasıtalarından yararlanılmıştır. Bu ögeler
fonetik, leksik, morfolojik ve sentaktik ögelerden biri olabilmektedir.Kırgızca’da faydalanılan morfolojik
ögelerin kullanımı ve bu ögelerle çağrıştırılan duygu değerlerine dair şunları söyleyebiliriz.
Kırgız dilinde duygu değeri oluşturmada -ым/-им (-m, -Im, -Um), ка/ке (-cIğIm, -cUğUm), кай, -ой, -каш/-кеш, -аш/-еш, -иш, -кан, -кен, -ан, -ен, -тай, -чак (-cIk, -cUk, -cAk), гыр(-gır)
eklerinden faydalanılmaktadır. (Geniş bilgi için bkz.Türkçe’de ve Kırgızca’da Duygu Değeri
Oluşturmada Kullanılan Ekler ve Fonksiyonları, Alatoo Academic Studies, Vol:7, No:2, s:12, 2012)
Башкага жаман көрүнсө,
өзүмө жакшы арстаным.(Т.М.) (эркелетүү-nazlama,şımartma/ esenlikli)
Bu eklerle oluşturulan sözcüklerin duygu değerleri de birbirine yakın esenlikli veya esenliksiz
izleklerden oluşmaktadır: кыз-ым - kız-ım; апа-ке - anne-ciğim; Турдубек - Ту-кай; Didem - Di-doş,
Gülfem – Gül-oş - Gülfem-can; Бейиши бол-гур, mekanı cennet olsun; kedi-cik, kedi-ceğiz,
мышык-мышыг-ым vb.
Kırgızca’da insanlara yönelik kullanılan (арстаным - arslanım, букачарым - tosunum,
кулунум - tayım, козум - kuzum, күчүгүм – yavrum vb.) sözcükler esenlikli/esenliksiz duygusal
değerlendirmeler oluşturmaktadır.
87
Ыйлабачы, кулунум! Ыйлабачы! Мен сага атаңдаймын. (эркелетүү -nazlama, şımartma
/esenlikli)
Hem günlük konuşmalarda hem de edebi metinlerde özel isimlere getirilen -ым/-им ekleri ile
çoğunlukla beğenme, şımartma, taktir etme vb. duygusal değerlendirmeler bildirilmektedir.
-ым/-им ekleri getirildiği esenlikli anlambirimlerini esenliksiz anlambirimlerine çevirebildiği gibi
bunun tersi de mümkün olabilmektedir.
Kırgızca’daki (-ka –ке, -тай, -чек) ekleriyle hem esenlikli hem de esenliksiz duygu değerleri
oluşturulabilmektedir.
Иничек, бул жакшылыгыңды кантип унутайын, мени бир өлүмдөн сактап калдың го.
(К.С.)( эркелетүү -nazlama, ызаттоо – saygı /esenlikli) (Kardeşim –kardeşceğizim, kardeşciğiminiçek) bu iyiliğini hiç unutur muyum, beni ölümden kurtardın.)(K.S.)
Kırgızca’da zaman zaman –ке(-cığım,-ciğim) eki getirilen sözcüğün bu ekten sonra –бай(bay) eki alarak güçlü duygu değerleri oluşturduğu görülmektedir.
Энекебай, көргөн көзүңө ишенбейсиң. (таңкалуу - şaşırma, жакшы көрүү-beğenme
/esenlikli)
Kırgızca’da (-кай, -кей)- (-cIk, -cUk, -cAk),
küçültme ekleriyle de nazlama, şımartma,
beğenme, içi acıma, merhamet etme, gibi esenlikli duygu değerleri bildirilmektedir.
Балакай энесин күтүп, терезеден карап турат. Музоотай көздөрүн ирмегилеп эмне
болгонун түшүнбөй турду.( жакшы көрүү, боор ооруу, аёо/ esenlikli)
Kırgızca’da -гыр(-gır) eki ile oluşturulan kelime grupları beddua, memnuniyetsizlik, kızmak vb.
esenliksiz duygu değerlerini bildirdiği gibi acımak, merhamet etmek gibi esenlikli duygu değerlerini
bildirebilmektedir.Bu ekin Türkçe’de karşılığı yoktur.Bu ekle oluşturulan duygu değerlerini bildiren
sözcükler Türkçe’de dualar ve beddalar şeklinde karşılığını bulmaktadır.(жашабагырgeberesice(kızma/esenliksiz), узабагыр-lanet olası (kızma/esenliksiz), бейиши болгур - mekanı
cennet olsun (dua/ esenlikli) vb.)
Kırgızca’da – айын (-ayın) formuyla yapılan sözcüklerle beğenme, nazlama, şımartma, taktir
etme, şefkat, merhamet vb. esenlikli, esenliksiz duygu değerleri oluşturulmaktadır. –айын (-ayın)
formu getirilen sözcükler(айланайын, кагылайын, тегеренейин, үргүлөйүн, алдыңа кетейин
ж.б.) tek başlarına duygu değeri oluşturabildikleri gibi bulundukları cümlelerin emosyonel- ekspresiv
manasını da güçlendirmektedirler.
Каараныңдан кагылайын, Ала-Тоо,
Калкып жаткан кандай укмуш немесиң.
Качан жүрөк кагышынан калганда,
Бир тартылып өтүп кетер элесиң.(М. Алыбаев) (өтө жакшы көрүү, жалынуу - çok
beğenme, yalvarma / esenlikli)
Кагылайын -ай, айлангандан чарчадыңбы?Эмне дымып калдың? Же даттана турган
кишилериңе таарынып калдыңбы? (О. Айтымбетов)(аёо, боор ооруу, санаркоо
/esenlikli)(Kurbanın olayım, dönmekten yoruldun mu? Niye sustun? Şikayet edeceğin kişilere küstün
mü yoksa?)(O.A.)(acıma, merhamet, merak etme/esenlikli/ esenliksiz)
Бу кытылдаткан жөтөл, денеңдин табы жаныңды жайына койбойт го?! Олдо
айланайын-ай, эми эмне кылайын? Менин колумда болсо, дартына даба болбос белем...(О.
Айтымбетов) (боор ооруу, өтө аёо, күйүү) (Bu öksürük seni rahat bırakmayacak mı?Allahım
Yarabbim,! şimdi ne yapayım.Вenim elimde olsaydı derman olmaz mıydım...)(O. A.)(çok acımak,
üzülmek/esenlikli)
Bu sözcüklerin zaman zaman beğenmeme, kızma, sinirlenme vb. duygu değerleri de
oluşturduğu görülür.
- Сиз Антон Семенович Макаренкону билесизби?
- Ич-пичи жок эле айтчы, айланайын. (Б.Усубалиев) (жактырбоо сезимин/esenliksiz)
(- Siz Anton Semenoviç Makerenko’ yu tanıyor musunuz?)
(-Ya lafı dolandırmadan anlatsana, kurbanın olayım.)(sabırsızlık/ esenliksiz) (B. Usubaliev)
2.Aalı Tokombaev ve Eseri Yaralı Yürek
“7 kasım 1904 te Kemin ilçesinin Kayın köyünde doğan Aalı Tokombaev, 1916 yılında
Ürkün(Çar hükümetine karşı 1916 yılındaki Kırgız ayaklanması sonrasında Kırgızların Çin’e Kaşkar’a
sığınması) olayından kaçanlarla birlikte Çin’e sığınmıştır.1917 de ülkeye dönerken anne ve babası
yolda vefat etmiştir. Ünlü şair, piyes yazarı ve nasir 1922 yılında Taşkentteki yatılı okulda, 1923-1927
yıllar arası aynı şehirde V.İ.Lenin adındaki SAKU’da eğitim görmüştür.1927-1929 yıllarında “Kızıl
Kırgızistan” gazetesi editorü, 1934-1949 yıllarında “Sovyetli Kırgızistan” gazetesi editörü, 1955-1956
yıllarında da “Çalkan” hiciv dergisinde baş editor olarak görev yapmıştır.1927 yılında “Lenin Tuuraluu (
88
Lenin Üzerine)”, adlı ilk şiir kitabı yayınlanmış, 1930’lu yıllarda “Biz Kurmandıkka Karşıbız( Kurban
Vermeye Karşıyız)”, “Emgek Gülü ( Emek gülü)”, “Kanduu Cıldar (Kanlı Yıllar)” adlı eserleri kitap
olarak basılmıştır.1940 yılının başında yazar, eserleriyle kendisinin bir nesir uzmanı olduğunu
kanıtlamış, bu yıllarda “Caralangan Cürök ( Yaralanan Yürek)” “Küünün Sırrı (Küünün-Ezginin Sırrı)”
ve “Kanduu Cıldar ( Kanlı Yıllar)’ın yeni varyantı “Tan Aldında ( Şafağa Doğru)” adlı eserlerini
yazmıştır.
Vatan Savaşı-II. Dünya Savaşı (1941-1945) sırasında “Manastın Cerdeşi( Manas’ın
Hemşerisi)” “Cıyırma Segiz Baatır (Yirmi Sekiz Kahraman)” adlı vatanseverlik eserlerini halka
sunarak, “Soldat elek (Asker idik)” “Mezgil Uçat (Zaman Uçar)” “Ölböstün Ürönü ( Ebediyet Tohumu)”
gibi eserlerini kaleme almıştır.İyi bir tercüman olarak, S. Marşak’ın “Comoktor Cana Irlar’ı (Masal ve
şiirler)”, A. Kunanbayev’in “Abaydın Irları (Abay Şiirleri)” “Menin Elim” (Benim Halkım)” adlı şiirlerini
Kırgızca’ya aktarmıştır. Şair, 1967’de “Tan Aldında (Şafağa Doğru)” romanı için Toktogul Satılganov
Devlet Ödülünü kazanmış, kendisine iki kere Lenin nişanı ve Ardak belgesi verilmiştir.’’ [1]
Aalı Tokombaev; Sovyet Kırgız Edebiyatı’nın ünlü yazarı, Kırgız Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti’nin milli yazarı, şair, gazeteci, eleştirmen ve yayımcıdır.“Caralangan Cürök(Yaralana
Yürek)’’ Hikayeler, Frunze, Kırgızoku, Pedmambas, 1963’ te yayımlanmıştır. Kırgız edebiyatında
Ürkün temasını anlatan çalışmalardan biridir.Bu konuyu ‘‘Acar’’ hikayesiyle Kasımalı Bayalinov,
‘‘Uzak Col-Uzak Yol’’ povyestiyle- uzun hikayesiyle Mukay Elebayev de ele almıştır.Sovyet Kırgız
Edebiyatı’nın kapısını aralayan eserlerden biridir. “Ürkün’’ temasını yazar “Kanduu Cıldar - Kanlı
Yıllar’’ adlı eserinde şiirsel olarak dile getirmiştir. Yaralı yürek’’ ise nesir türünde yazılmıştır. “Kanduu
Cıldar - Kanlı Yıllar’’ adlı manzumesiyle 1916 yılındaki Kırgız isyanını anlatmıştır.Halk tarafından çok
beğenilen bu eserinde, Kırgız isyanı ne kadar başarısızlıkla sonuçlanmış da olsa bağımsızlıkları için
Kırgızların neleri göz önüne alabileceği vurgulanmıştır. Eser Sovyet ideolojisine ters düştüğü için
1950’li yıllarda yasaklanır. Uzun ve tarihi hakikatlere dayanan eserini düzelten Tokombaeb 1962
yılında “Şafağa Doğru’’ adıyla yeniden yayımlar.
Yazar, ‘‘Yaralı Yürek’’ adlı hikayesinde II. Nikoleyev döneminde yaşanan olayları
anlatmaktadır. 20.yüzyılda oldukça popüler olan ürkün teması eserin ana temasıdır fakat Aalı
Tokombaev bu hikayede çekilen zorlukları apaçık yazmamıştır. Ürkün temasını ele almakla beraber
Çarlık Rusyası ile Sovyet rejiminin farklarını da dile getirmiştir.Yeni reşimin getirdiği yenilikler(okuma
yazma oranının arttırılması, eğitim-öğretim birimlerin yaygınlaştırılması vb.) anlatılmaktadır.Eserdeki
kahramanlardan Tabıldı’nın yatılı okulda okuması, onun bulunuşu gibi durumlar bunun
göstergesidir.Bu yönüyle değerlendirecek olursak, eser iki tema üzerinde yürütülmektedir.Bunlardan
ilki, Ürkün hadisesinden hareketle Kırgız ve Rus çatışmasıdır. İkincisi ise Çarlık rusyasının
yıkılmasıyla Sovyet rejiminin Kırgız, Özbek, Kazak vb. milletlere dosluk gösterip onlara yardımcı
olduğu yönündeki şahsi fikirlerinin bazan açık bazan da örtülü bir şekilde yer almasıdır.
“Kanduu Cıldar - Kanlı Yıllar’’adlı manzumesini rejimin isteği doğrultusunda yeniden yazan,
‘‘Yaralı Yürek’’ hikayesiyle de yukarıda sözünü ettiğimiz olaylara değinen Tokombaev zamana ve
şartlara göre davranan ve eserlerini de bu metodla kaleme alan bir yazardır.Kasım Tınıstanov gibi
Kırgız’ın önde gelen şahsiyetleri çalışmalarından, eserlerinden dolayı cezalandıran ve öldüren
rejimden nasıl sağ kaldığı günümüzde bile tartışılan bir konudur.Öyle ki O’nun hapse atılması dahi bir
siyasi oyun olarak düşünülmektedir.18 haziran 1998 de vefat eden Aalı Tokombev’in Bişkek’teki evi
müze haline getirilmiştir.
3.Aalı Tokombaev’in Yaralı Yürek Hikayesinde Eklerle Oluşturulan Duygu Değeri
Aalı Tokombaev’in Yaralı Yürek hikayesinde eklerle oluşturulmuş duygu değeri bulunan
cümleleri Kırgızca’dan Türkçe’ye aktarmak suretiyle daha anlaşılır olmasını sağlamaya çalıştık.Eserde
eklerle oluşturulan duygu değerlerini bu eklerin getirildiği kelimeleri oluşturulan izlekleri ve bu
izleklerin türlerini şu şekilde gösterebiliriz.
“-Ыйлаба, кагылайын, мен тим эле...-деп,...акырын гана дабышын (5.б) чыкарды.
Ağlama kurbanın olayım, ben öylesine ağlıyorum, dedi ve yavaşça mırıldandı.(merhametкайрымдуулук, beğenme-жакшы көрүү, nazlama- эркелетү /esenlikli)
-Атаке апамды ойлодуңбу (5-б.) Babacığım, annemi mi düşünüyorsun? (endişelenmeсуктануу, beğenme- жакшы көрүү, nazlama- эркелетүү/esenlikli)
89
-Атаке, апамды мага көрсөтпөй кайсы жерге көмдүңөр? (6 -б.) Babacığım, annemin
cesedini bana göstermeden gömdünüz. (saygı-кадырлоо endişe kaygı - суктануу (кам саноо) /
esenliksiz)
- Айланайын жылдызым муну ич. (6 -б.) kurbanın olayım yıldızım bunu iç. (endişelenmeсуктануу, beğenme- жакшы көрүү, nazlama- эркелетүү/esenlikli)
-Мен калып баратам, атаке! (8 –б.) Babacığım! Ben arkada kalıyorum. (sevgi – жакшы,
көрүү saygı - кадырлоо/esenlikli)
-Жүр, айланайын,- деп ордунан турду. (7 -б.) Hadi, yavrucuğum!deyip ayağa kalktı.
(sevgi -жакшы көрүү, şevkat - кайрымдуулук( аёо) /esenlikli)
“Атаке- деп кыйкырган үнүн угуп, Бектурган таягын колуна ала койду.(7 -б.)
Babacığım!diye bir ses duyana kadar. (sevgi - жакшы көрүү, saygı – кадырлоо/esenlikli)
-Келин балам! (7 -б.) Gelin kızım! (sevgi - жакшы көрүү, acıma - боор ооруу /esenlikli)
-Сен өзүң ким болосуң мырзам? (8 –б.) Peki, sen kimsin beyim (saygı- кадырлоо/
esenlikli)
-Айланайын, ырайымдуу келин, эки дүйнөдө доом жок болсун, ушул шордуу баланы
багып алгыла. (11-б.) Merhametli gelin! İki dünyada hakkım olmasın, bu zavallı bebeği evlatlık alın.
(endişelenme- суктануу, кам саноо -kaygı- санаркоо / esenliksiz)
Зарланып жүрүп көргөн туягыбыз эле.(8 -б.)Dua ederek sahip olduğumuz
bebeğimizdir. (beğenme-жакшы көрүү, nazlanma- эркелетүү/ esenlikli)
-Мусулмандар! Балам чоңойсо жакшы адам болоор...Müslümanlar! (8 -б.) Bebeğim
ölürse gömün, ölmezse yaşarsa iyi bir insan olur. (sevgi- жакшы көрүү, merhamet- кайрымдуулук/
esenlikli)
-Айланайын келин, өзүңө караганда колуңдан да оозуңан да жамандык келчү. (9 –б.)
Bahtına düştüm gelin kızım, görünüşüne göre elinden ve dilinden zarar gelmeyecek bir kişiye
benziyorsun. (sevgi-жакшы көрүү, endişelenme-кооптонуу/ esenliksiz , esenlikli)
-Балам, албасаң арга барбы, бербесең бекитип кой Жаман тилинди тийгизбе!
Yavrumu almazsan ne yapabilirim. (9- б.) (sevgi- жакшы көрүү, merhamet-кайрымдуулук/ esenlikli)
Мен дагы адам баласымын теппе. (9 –б.) Ben de bir insanoğluyum, vurma ne olur!
(yalvarma, yakarma- жалынуу, дуба, жардам суроо/ esenliksiz, esenlikli)
-Акe айланайын акe! (9 –б.) Abi, kurbanın olayım abi! (yalvarma, yakarma- жалынуу,
дуба, жардам суроо/ esenliksiz-esenlikli)
-Бар балам.(10 –б.) Git yavrum. (sevgi- жакшы көрүү/esenlikli)
-Кайсы элсиң, балам? (10 –б.) Hangi boydansın, yavrum! (sevgi- жакшы көрүү / esenlikli)
-Мен сарбагышмын, балам.(10 –б.) Ben Sarı bagışım yavrum. (şefkat- аёо /esenlikli)
-Балам, сен мына муну жегин, биз сендиректейли деп. (10 б), Yavrum, sen bunları ye,
biz yola devam edelim, dedi. (sevgi- жакшы көрүү endişelenme- кооптонуу/ esenliksiz,esenlikli)
-Өмүрбек! Кел айланайын! (10 –б.) Ömürbek, gel yavrucuğum (sevgi- жакшы көрүү
şefkat, merhamet- аёо, кайрымдуулук /esenlikli)
Кумарадагы сууну ичкенче кенен дем алып,.. жакшы бар балам- деди. (10 –б.) Testideki
suyu içince derin bir nefes alıp, güle güle yavrum. Dedi. (sevgi- жакшы көрүү şefkat--аёо,
merhamet- кайрымдуулук /esenlikli)
-Менин кымбатым мына бул шордуу бала эле. (10 –б.) Benim dünyada en değerli
varlığım işte bu yavrumdur.(övünme- мактоо sevgi- жакшы көрүү /esenlikli)
-Балам, менин бул көчөттөрүм жашылданабы? (10 –б.) Benim bu fidanım, yavrum
yeşerir mi? (sevgi- жакшы көрүү, endişelenme- кооптонуу / esenliksiz , esenlikli)
Кош, балам, тирүүлүктөн күдөрүңдү үзбө. (11- б.) Hoşçakal, yavrum! (sevgi- жакшы
көрүү/esenlikli)
Атаке! Атаке! Коркуп кеттим деп, атасына кынала түштү. (11 –б.) Baba!
Babacığım!(sevgi- жакшы көрүү, saygı- кадырлоо, endişelenme- кооптонуу/ esenliksiz, esenlikli)
-Атаке, а-ай, мен кантем? (12-б.) Babacığım Babacığım! Şimdi ben ne yaparım?(sevgiжакшы көрүү, endişelenme- кооптонуу, saygı- кадырлоо/ esenliksiz, esenlikli)
-Айланайын молдеке-ай! (15 –б.) Kurbanın olayım mollacığım.(sevgi- жакшы көрүү,
endişelenme- кооптонуу, saygı- кадырлоо/ esenliksiz, esenlikli)
-Айланайын жалгызым-ай! (15 –б.) Kurbanın olayım yıldızım ay!(sevgi- жакшы көрүү,
endişelenme- кооптонуу, saygı- кадырлоо/ esenliksiz, esenlikli)
-Айланайын каралдым-ай! Кагылайын боорум, ала жат! (15 -б.) Kurban olayım bir
tanem! Ciğerparem! (sevgi- жакшы көрүү, şefkat- аёо, merhamet- кайрымдуулук / esenlikli)
Ой эл-журт! Эжемди көрсөткүлө! Уруксат бергиле. (15 -б.) Ey, ahali! Ablamı görmeme
izin verin, ne olur? (yalvarma, yakarma, sevgi- жалынуу, дуба, жардам суроо, жакшы көрүү/
esenlikli)
90
-Айланайын эл, эжемди бир көрсөткүлө! (15 -б.) Kurban olayım size! Ablamı gösterin
bana. (merhamet, sevgi-кайрымдуулук, жакшы көрүү / esenlikli)
Айланайын эл, эжемди бир көрсөткүлө! Жатындашымды бир кучактап
калайын...(21-б.) Kardeşimi son defacık olsun kucaklayayım (yalvarma, yakarma, sevgi- жалынуу,
дуба, жардам суроо, жакшы көрүү/ esenlikli)
-Эшим! Айланайын курбум, сен өлбө! (15 –б.) Eşimbay! Sana kurban olayım. (yalvarma,
yakarma, sevgi- жалынуу, дуба, жардам суроо, жакшы көрүү/ esenlikli)
Жок,- деди Эшим,- менин жаным сеникинен артык эмес! (15- б.) Benim canım
seninkinden daha kıymetli değil. (sevgi- жакшы көрүү / esenlikli)
-Балам!.. Айланайын!.. Сени эч ким унутпайт. (15 –б.) Yavrum! Sana kurban olayım!
(merhamet, sevgi- кайрымдуулук, жакшы көрүү/ esenlikli)
-Метрейдин уулу энеке деп бакырган үнү менен кошо ыргыды. (19 -б.) Metrey’in
oğlundan ‘anacağım’ diye acı bir inilti yükseldi. (yalvarma, yakarma- жалынуу, дуба, жардам суроо/
esenlikli)
Сен бактынын өзү болбо, балам! (19 -б.) Galiba sen, bahtın ta kendisisin, evladım!
(sevinme, beğenme mutluluk- жакшы көрүү, бактылуу/ esenlikli)
Атаке, аман эсен жатасыңбы? (19 -б.) Babacığım, sağlığın nasıl?(sevgi, saygı, endişeжакшы көрүү, кадырлоо, кооптонуу/ esenliksiz, esenlikli)
Садагаң болоюн! Эмне кечиктиң? (28 -б.) Kurban olayım! (sevgi, merhamet- жакшы
көрүү, кайрымдуулук / esenlikli)
-Атаке, көзүң эмнеге жашылданат? (20-б.) Babacığım, neden ağlıyorsunuz? (sevgi,
merhamet - жакшы көрүү, кайрымдуулук/ esenlikli)
Эмне атаке, оорубагай эле. Мен эми кожоюнумдан бошоймун.(21 -б.)Aman, babacığım
sen sağlığına dikkat et ve biraz daha sabret. (sevgi, saygı, endişe - жакшы көрүү, кадырлоо,
кооптонуу/ esenliksiz, esenlikli)
Карасаң, атаке балаң күлүп жатат. Bak, babacığım bebek gülüyor. (sevgi- жакшы көрүү/
esenlikli) (21 -б.)
-Жок, балам. Сага эмнеге калп айтмак элем. (21 -б.) Hayır, oğlum. Sana neden yalan
söyleyeyim.(sevgi, merhamet- жакшы көрүү, кайрымдуулук/ esenlikli)
-Балам менин чачымды алып койчу. (21 -б.) Isman! Yavrum, benim saçlarımı tıraş eder
misin? (sevgi, rica- жакшы көрүү, сурануу / esenlikli)
-Атаке, ооруң суук болуп жүрбөсүн? (22 -б.) Babacığım! Hastalığına soğuk daha iyi geliyor
olmasın? (saygı, sevgi, merak, endişe- кадырлоо, жакшы көрүү, кайрымдуулук, кооптонуу/
esenliksiz, esenlikli)
Жок, балам, кепер эле ысык. (21 -б.) Hayır, oğlum, benim için soğuktan daha çok sıcak iyi
gelir. (sevgi, merhamet- жакшы көрүү, кайрымдуулук/ esenlikli)
Ысмансыңбы, кагылайын? деген Бектургандын алсыз үнү чыкты. (22 -б.) Isman! Sen
misin yavrum? (sevgi, şefkat, acıma, endişe- жакшы көрүү, аёо, боор ооруу, кооптонуу/ esenliksiz,
esenlikli)
-Балам, балдар кайда чыгып кетти? (22 –б.) Oğlum, çocuklar nereye çıktılar? (merak,
endişe- кызыккандык, кооптонуу/ esenliksiz)
-Атаке унчукпай жатчы. (22 -б.) Babacığım sen kendinde değilsin galiba? (syf.39) (saygı,
endişe- кадырлоо, кооптонуу / esenliksiz, esenlikli)
-Атаке сага кимдер карашып турду? (22 -б.) Babacığım! Sana kim bakıyordu? (saygı,
endişe -кадырлоо, кооптонуу/ esenliksiz, esenlikli)
Балам, Сен менден сурайсыңбы? (22 -б.) Oğlum! Bunu sen bana mı soruyorsun? (sevgi,
şefkat- жакшы көрүү, аёо/ esenlikli)
-Атаке, сен унчукпачы. Сен жөөлүп жат. (23 -б.) Babacığım! Sen istersen biraz daha
dinlen. (sevgi, saygı- жакшы көрүү, кадырлоо (sevgi, endişe, acıma- жакшы көрүү, кооптонуу, боор
ооруу/ esenliksiz, esenlikli)
-Мына, балам, эми мен айыктым. (23 б.) Oğlum! Ben, artık iyileştim. (sevgi, şefkat- жакшы
көрүү, аёо / esenlikli)
Балам, бул жарманы ошол акең бышырды.(23 -б.)Oğlum! İşte, bu carma’yı Coldubay
amcan pişirdi.(sevgi, merhamet-жакшы көрүү, кайрымдуулук / esenlikli)
Балам эмне унчукпайсың? (23 -б.) Oğlum! Ne oldu? Neden konuşmuyorsun? (sevgi,
merak- жакшы көрүү, кызыккандык/ esenliksiz, esenlikli)
-Атаке- деди, акырын гана Ысман, Жолдубай акемдин ырыскысы бүтүптүр. (23 -б.)
Babacığım! Coldubay amcanın dünyadan nasibi kesilmiş. (кадырлоо, жакшы көрүү, аёо-saygı,
sevgi, acıma/ esenlikli)
91
Жоке, айланайын Жоке! (24 -б.) Coldubay, ağam! (saygı, endişe, sevgi, mutluluk кадырлоо, кооптонуу -жакшы көрүү, кадырлоо, бактылуу/ esenliksiz, esenlikli)
Жок, айланайын. Мен кайдан кыйналайын. (24 -б.) Hayır yavrucuğum. Ben nasıl
yorulayım?(sevgi, merhamet- жакшы көрүү, кадырлоо, кайрымдуулук / esenlikli)
Алда айланайын, ай! Кичинекей сүйөмөлөп көрчү, кулунум аз да болсо басып
көрөйүн. (24 -б.) Ah oğlum ah! Kendini bu kadar zorlama! (sevgi, merhamet -жакшы көрүү,
кайрымдуулук / esenlikli)
Сиз азыр баса албайсыз, атаке. (25 -б.) Babacığım, siz bu halde yürüyemezsiniz.(saygı,
sevgi, merhamet- кадырлоо, жакшы көрүү, кайрымдуулук / esenlikli)
-Атаке, эс алсаңыз эми жөнөйлүк, келиңиз дейт.(25 -б.)Babacığım! Dinlendiyseniz
gidelim mi?(saygı, merhamet-кадырлоо, кайрымдуулук/ esenlikli)
Балам, мени тез-тез дем алдырчы. (25 -б.)Evladım! Beni sık sık dinlendir. (sevgi,
merhamet- жакшы көрүү, кайрымдуулук / esenlikli)
Ардактуу урматтуу, жандан азиз көрүүчү иним, сенден үч кат алдым. (27- б.) Çok
değerli ve candan öte aziz kardeşim! (sevgi, saygı- жакшы көрүү, кадырлоо/ esenlikli)
Aтaмa кат жаз, жеңеме салам айт. (27 -б.) Babama mektup yaz ve yengeme selam
söyle. (sevgi, saygı- жакшы көрүү, кадырлоо/ esenlikli)
-Алейкиме салам, балдарым. (30 -б.) Ve aleyküm selam, evlatlarım! (sevgi, şefkatжакшы көрүү, аёо/ esenlikli)
-Ээ балдарым! Көздүн жашына кайгы менен кубаныч экөө тең эле орток болот. (31 б.) Ee! Evlatlarım! Gözyaşına mutluluk da hüzün de ortak olur. (sevgi- жакшы көрүү/ esenlikli)
Айланайын балам, Бектургандын Өмүрбек, (31 -б.) Kurbanın olayım yavrum, Benim
adım Bekturgan. (sevgi, merhamet жакшы көрүү, кайрымдуулук/ esenlikli)
Балам, чакырчы бирөөнүү. (32 -б.) Oğlum! Çağırır mısın birini? (sevgi, şefkat- жакшы
көрүү, аёо/ esenlikli)
Чакыр, карааныңдан айланайындарды. (32 -б.) Çağır benim yavrularımı hadi... (sevgi,
şefkat- жакшы көрүү, аёо/ esenlikli)
Чакырчы, кулунум! (32 -б.) Çağır yarum. (sevgi, şefkat- жакшы көрүү, аёо/ esenlikli)
-Атаке, атаке деди Табылдыны Ташкентке алып кеткенине бүгүн беш күн болду. (32
-б.) Baba, babacığım! Tabıldıyı Taşkent’e daha iyi bir okulda okuması için götürdüler. (saygı, sevgi,
endişe- жакшы көрүү, кадырлоо, кооптонуу/ esenlikli,esenliksiz)
Кош, атаке! (32 -б.) Hoçka kal babacığım! (Saygı, Sevgi- жакшы көрүү, кадырлоо/
esenlikli)
Өмүрбек! Кагылайын... Табылдыга жакшы кара. (32 -б.)Ömürbek, Yavrucuğum! Tabıldı
sana emanet. (sevgi, şefkat, endişelenme - жакшы көрүү, аёо кооптонуу / esenlikli, esenliksiz)
Кагылайын!.. Мына бул сеники, бул Табылдыныкы. (33 -б.) Yavrucuğum! Bu senin, bu
ise Tabıldının. (sevgi, şefkat- жакшы көрүү, аёо / esenlikli)
Ата атаке деп бөйпөңдөп атасынын алдынан жүгүрүп чыкты (33 -б.) Baba,
babacığım! diye babasının boynuna sarıldı. (saygı, sevgi- жакшы көрүү, кадырлоо / esenlikli)
Кана, жылаажыным! Шыңгырачы, деп бети- башынын баарынан өөп чыкты да,
сатып келген оюнчуктарын көрсөтө баштады. (33 -б.) Hadi, tatlım! Söyle bakalım. (sevgiжакшы көрүү / esenlikli)
Кел, Зоечка! Ойнойлу. (33 -б.) Gel, Zoyacığım! Oynayalım, dedi. (sevgi, merhamet-жакшы
көрүү, кайрымдуулук / esenlikli)
Зоечка, Согушсуз жашоо кандай сонун. (33 -б.) Zoyacığım, savaşsız yaşam ne güzel!
(sevgi, merhamet- жакшы көрүү, кайрымдуулук / esenlikli)
Байкуш апам эринен жаш калганга жараша балдарынын убайын көрсөчү. (34 -б.)
Zavallı annem, yalnız kaldı ve çocuklarının mürüvvetini göremeden gitti. (saygı, endişelenmeкадырлоо, кооптонуу/ esenlikli, esenliksiz)
-Жылдызымчы! Анан дагы...- деп деген кезде... (34 -б.) (saygı, endişelenme- кадырлоо,
кооптонуу/ esenlikli, esenliksiz)
Менин чалкыным деп ичи кайгылуу Ысмандын мндайынан өпкулөп жиберди.(34 -б.)
Benim .....m diyerek ısmana doğru burularak öksürdü. (sevgi, merhamet- жакшы көрүү,
кайрымдуулук / esenlikli)
Агентим..менин, деди Ысманды өөп жатып. (35 -б.) Ajanım benim, dedi ve Isman’ı
alnından öptü. (sevgi, merhamet- жакшы көрүү, кайрымдуулук/ esenlikli)
Кичинекей Табылдым Интернатта ооруп калганда, чүрпөлүү тоок сыяктуу,
жанынан карыш узаган жок элем. (36 -б.) Küçük Tabıldım, yetimhanede hastalandığında yanından
hiç ayrılmadım. (sevgi, merhamet- жакшы көрүү, кайрымдуулук/ esenlikli)
92
Табылды тууралуу атамдын жаздырган каты менин жаш, сөөктөрүмдү сыздатты.
(36 -б.) Tabıldı için babamın yazdırdığı bu mektup benim yüreğimi-kemiklerimi çok derinden
sızlattı.(merhamet, endişelenme- кайрымдуулук, кооптонуу / esenlikli, esenliksiz)
Мына Гүлүм! Тамагыңды ич деп столго тамагын койду (37 -б.) İşte yemeğin gülüm!
Buyur, gel de yemeğini ye. (sevgi- жакшы көрүү / esenlikli)
Булбулум өмүш деди. (37 -б.) Bülbülüm ötüş dedi. (sevgi- жакшы көрүү / esenlikli)
-Э, балдарым! (43 -б.) E yavrularım. (sevgi- жакшы көрүү / esenlikli)
-Ээ, айланайын! (43 -б.)Ee kurbanın olayım! (sevgi- жакшы көрүү / esenlikli)
Сүйүктүү Өмүрбегим. (43-б.) Sevgili Ömürbek’im,! (sevgi- жакшы көрүү / esenlikli)
Сен менин жылдызымсың, сен менин күнүмсүң (58 -б.) Sen benim yıldızımsın, sen
benim güneşimsin. (sevgi- жакшы көрүү / esenlikli)
Өмүрбек! Тамчылаган менин көзүмдүн жашы, кыйналган жүрөктөн сызылган муң. (58
-б.) Ömürbek! Damlayan benim gözyaşlarım Kalbimi yakansa hicranım.(endişelenme, merhametкооптонуу, кайрымдуулук / esenlikli, esenliksiz )
Сенин мурунку Гүлүң(43-б.) Senin eski Gülün (sevgi, sitem- жакшы көрүү, уяткаруу /
esenlikli, esenliksiz )
Мындан мурунку жазган каттарына кол койгондо: «Сенин жүрөктөшүң», «Сенин
тилектешиң», «Сенин булбулуң», Өзүңдүн Өмүрбегиң» деп жазган эле. (43-б.)Önceleri
yazdığı mektupların sonuna: «Senin kalp arkadaşın» «Senin kader arkadaşın » «Senin bülbülün»
Ömürbek’in diye yazardı.(sevgi, sitem- жакшы көрүү, уяткаруу / esenlikli, esenliksiz)
Менин ырымбы?.. (43 -б.) Benim şiirim mi? (övünme- мактоо /esenlikli)
Мен Өмүрбегимдин ырын угам. (43-б.) Ben Ömürbek’imin şiirini dinliyorum (övünmeмактоо / esenlikli)
А, кулунум! Келинди баласы менен алып келип, жайлоонун шиберине бир ойнотсоңчу.
(44 -б.) Evladım! Hanımını da beraber getirip çocuklarla yaylaya götürseydin. (sevgi- жакшы көрүү
/esenlikli)
-О, балам! Мен карып баратам. (44-б.) Evladım ben yaşlanıyorum (sevgi, endişelenmeжакшы көрүү, кооптонуу / esenlikli, esenliksiz )
-Таарынба, атаке! Июль айында балдарды алып келип берем. (44 -б.) Üzülme,
babacığım! Temmuz ayında torunlarının hepsini sana getireceğim. (saygı, sevgi- кадырлоо, жакшы
көрүү / esenlikli)
Жөжөлөрүм эми келсе экен? деп аларды самайт. (44 -б.)Yavrularım da keşke gelmiş
olsaydı diye hayıflandı. (sevgi, merhamet- жакшы көрүү, кайрымдуулук / esenlikli)
Карачы! Төлгөгө караганда, балдарым быйыл да келбейт. (44 -б.) Baksana Hanım!
Fala göre yavrularım bu sene de gelmeyecekler. (sevgi, merhamet endişe- жакшы көрүү,
кайрымдуулук кооптонуу / esenlikli, esenliksiz )
-(Папка)Атаке, тез кел,- деп кичинекей баласы атасына жабыша калды. (45 -б.)
Babacığım çabuk dön, diye küçük oğlu babasına sarıldı (saygı, endişe- кадырлоо, кооптонуу /
Ээ, балам! Сурооң эң эле сонун. (49-б.) Tabıldıcığım, tam beş gün sonra orada
olacaksınız. (sevgi- жакшы көрүү / esenlikli)
Э, балам! Адамдын оюнан тентек, андан күлүк эчтеме жок. (49-б.) Ah evladım! İnsanın
istekleri hiçbir zaman bitmez dedim ya! (yalvarma, yakarma жалынуу, дуба, жардам суроо /
esenlikli)
Жок, балам! Ал адамдын колунан келбейт. (50-б.) Hayır evladım! O insanın elinden
gelmez. (sevgi, endişe- жакшы көрүү, кооптонуу / esenlikli, esenliksiz )
Менин эң кенжем... (50-б.)Benim en küçük oğlum… (sevgi, kaygı- жакшы көрүү, кайгы /
Кагылайын чечекейим, кенжем, мага ыраазы болсо болду. (50 -б.) Yavrucuğum
benim! Benden razı olsun yeter.(sevgi, kaygı, endişelen- жакшы көрүү, кайгы, кооптонуу / esenlikli,
esenliksiz )
-Атаке! Табылдың менмин деди. (50 б.) Babacığım, ben Tabıldı’yım! Dedi. (saygıкадырлоо (урмат) /esenlikli)
Мына, менин жараланган жүрөгүм айыкты! (50 -б.)’’ Işte, benim yaralı yüreğim şimdi
iyileşti! (acıma, merhamet, kaygı- боор ооруу, кайрымдуулук, кайгы / esenlikli, esenliksiz)
Табылдым! Курманың болоюн, кулунчагым!(50 -б.)’’ [2] Tabıldım, canım evladım!
(sevgi- жакшы көрүү / esenlikli)
SONUÇ
Aalı Tokombaev’in ‘‘Yaralı Yürek’’ adlı eserinde Kırgızca’da duygu değeri oluşturan ekler
yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Duygu değeri oluşturmada faydalanılan -ым/-им (-m, -Im, -Um), ка/ке
93
(-cIğIm, -cUğUm), -кай, -ой, -каш/-кеш, -аш/-еш, -иш, -кан, -кен, -ан, -ен, -тай, -чак (-cIk, -cUk, cAk), гыр(-gır) eklerinin eserde nasıl yer aldığı ve oluşturdukları izlekler yukarıda yer almaktadır.Bu
eklerden en fazla kullanılanlar;-ым/-им (-m, -Im, -Um), -ым/-им (-m, -Im, -Um), -ка/-ке (-cIğIm, cUğUm) ekleri ve – айын (-ayın) formudur. Bu ekler günlük konuşmalarda ve yazınsal metinlerde
duygu değeri oluşturma maksadıyla en aktif kullanılan eklerdir.
Bu eklerden -ым/-им (-m, -Im, -Um) eki 59 sözcüğe, - ка/-ке (-cIğIm, -cUğUm) eki 26 sözcüğe
getirilerek duygu değeri sağlanmıştır. -айын (-ayın) formuyla oluşturulan 24 sözcükte duygu değeri
mevcuttur.52 sayfalık hikayede eklerle 109 sözcükte duygu değeri oluşturulmuştur. duygu değeri
veren 109 sözcük 114 cümle içinde kullanılmıştır.Bu da eserin duygu değeri açısından nasıl bir
yoğunluğa sahip olduğunun göstergesidir.
Hikayede hem esenlikli hem de esenliksiz duygusal değerlendirmeler yer almaktadır.
Eserdeki duygusal değerlendirmeler sevgi, saygı, kaygı, endişelenme, yalvarma, yakarma,
merhamet, övme, övünme, sitem, şefkat, mutluluk, nazlama, rica acıma, merak izlekleri üzerinde
yoğunlaşmaktadır. Bu izleklerle esenlikli ve esenliksiz duygu değerleri ayrı ayrı oluşturulduğu gibi
esenlikli / esenliksiz izleklerin aynı sözcükle verildiği örnekler de yer almaktadır.Eserde birçok yerde
esenlikli / esenliksiz duygu değeri iç içe yer almaktadır.
Çağrıştırılan duygu değerlerinin, belirginleşmiş izleklerin, duygu değerinin hangi eklerle
oluşturulduğunun ve bu eklerin daha çok hangi kelimelere eklendiğinin, eserin içeriğini ve yazarın
içinde bulunduğu anın şartlarını göstermesi açısından büyük önemi vardır.Bu yönüyle bakıldığında
duygu değeri çağrıştıran sözcüklerin tek başına ele alınmasıyla dahi eserin duygu değeri haritası
çıkarılabilmekte ne tür bir temaya sahip olduğu anlaşılabilmektedir.Yazarın ele aldığı konunun geçtiği
döneme dair
sosyolojik manzaralar seyredilebilmekte yazarın ürkün temasına bakış açısı
çizilebilmektedir.Yazarın, kahramanın / kahramanların içinde bulunduğu anın şartları, bu şartların
kendisine olan tesiri, bu tesirleri algılayışı, dile getiriş üslubu ve kullandığı dil ögeleri
belirlenebilmektedir.Nitekim Aalı Tokombaev eserinde ürkün temasına dair fikirleriyle, soyyet rejiminin
getirdiğini düşündüğü yeniliklerle kazandığı ve halka empoze etmeye çalıştığı tarafgirlik düşüncelerini
dile getirmiştir. Bir taraftan yaşanan sıkıntıları anlatmakta bir tarftan da Çarlık sonrası kurulan Sovyet
rejiminin poltikalarını yapılmış ve yapılacak iyiliklerin numunesi olarak göstermeye çalışmaktadır.Dile
getirdiği temayı anlatırken emosyonel-ekspresiv renkler kullanarak üslubunu etkileyici
kılmıştır.Okuyucu eseri okurken Kırgız halkı hakikaten zor zanamlar(açlık vb.) yaşamış demekle
beraber yeni rejimle feraha çıkıldı fikrine de sahip olmaktadır. Elbetteki bu durum tarihi gerçekler
ışığında tartışılabilir. Bizim açımızdan önemli olan Tokombaev’in bütün bunları dile getirmede
kullandığı güçlendirilmiş, pekiştirilmiş duygusal değerlendirmelerle sunması ve kahramanlarını da
emosyonel diyaloglar çerçevesinde konuşturmuş olmasıdır.Bu da esrin duygu değeri açısından
zenginliğini kanıtlamaktadır.
KAYNAKÇA
1. Kayıpov, Süleyman( 2005).Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, cilt 31, Kırgız Edebiyatı I,
Tc. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara.
2.Tokombaev, Aalı (1981).Caralangan Cürök, Frunze, Kırgızistan.
94
КЫРГЫЗ, ТҮРКИЯ ТҮРК ЖАНА МОНГОЛ ТИЛИНДЕГИ л/ш ТЫБЫШТЫК
ПАРАЛЛЕЛДЕРИ ЖАНА ламдасизм / сигматизм ТАЛКУУЛАРЫ
Эл аралык Ататүрк-Ала-Тоо университети
ABSTRACT
Altaic language family is proposed to have two groupings: smaller grouping includes Turkic,
Mongolic, Manchu, Tungusic, and expanded grouping includes Korean and Japanese languages.
This theory considers above languages to have a genetic relationship and a common origin. As in
other language families, the stem in the Altaic Language Family theory is mainly characterized by
common words between family languages and the sound similarities of those words. If in language
families, the basic words, and sound correspondences are demonstrated at the desired level, there
will not be any doubt in the existence of kinship between them. In Altaic Language Family, one of the
most debated sound issues is the correspondence between -ş- of Turkic languages and -l- of
Mongolic languages. In addition, among the Altai cists the debate on which sound is important is
going on. In our article, in the light of historical-comparison method, we have provided examples on
the correspondence of -ş- ~ -l- sounds in Mongolic and Turkic languages in the modern and historical
periods. In addition, we tried to include the ideas of Altai cists on the -ş- ~ -l- sound correspondence.
Key words: Altaic Languages theory, Turkic languages, Mongol language, sound shifts,
lambdacism, sigmatism
Сөз ортосундагы жана аягындагы позицияда ш тыбышына кыргыз тилинде ш; түркия
түрк тилинде ш; орто түрк тилинде ш; байыркы түрк тилинде ш; азыркы монгол тилинде л;
классикалык монгол тилинде л; орто монгол тилинде л дал келет. Мындай фонетикалык
кубулуштар бизди ламдасизм / сигматизм тууралуу жүргөн талаш-тартышка алып барат.
Алтай тилдери бүлөсүнүн мүчөсү саналган түрк, монгол, тунгус-манчжур тилдери, ошондой эле
түрк тилдерине кошулган чуваш тили ортосундагы тыбыштык параллелдердин негизинде
ламдасизм / сигматизм талкуусу жатат. Азыркыга чейин ш тыбышы же болбосо л тыбышынын
кайсынысы биринчи даражадагы тыбыш болору туурасында ар түркүн пикирлер айтылган; эки
тыбыштын өзгөчөлүктөрү жана ламдасизм / сигматизмдин себебин изилдөөгө аракет
жасалган. Немис окумуштуусу “В. Шотт 19-кылымдын орто ченинде түрк тилинин калган
наречиелериндеги ш тыбышына чуваш тилиндеги л туура келерин айтуу менен башталган бул
талкуу (Tekin 2003a, 215), чыгаан улуту фин алтаист Рамстедт ушул эле ш тыбышы монгол
менен бирге тунгус-манчжур тилинде дагы л тыбышына туура келерин билдирүүсү менен
уланган, ошентип ошондон бери бул тема түркологиянын эң көйгөйлүү маселелеринен болуп
келе жатат (Ersoy 2008, 90)”. ш тыбышы биринчи даражадагы, л тыбышы экинчи даражадагы
тыбыш экенин жактаган көз караш ламдасизм деп аталса, тескерисинче л тыбышы биринчи
даражадагы, ш тыбышы экинчи даражадагы тыбыш экенин жактаган көз караш сигматизм деп
аталган, кырг. жашыр- “жашыруу”, далдаа “бир нерсенин калканч жагы, бир тосулган нерсенин
калканч жагы, толсулган нерсенин кѳрүнбѳй турган жагы”, далдала- “далдалоо”, ~ тт. яшмак
“баш менен бирге бетти, оозду жаба турган оромол, жолук” < от. яш- “жашыруу, сактоо, жабуу”
(Ersoy 2008, 516, Tuna, 222) < бт. йашур- “жашыруу, сактоо, жабуу” (Poppe 1960, 22, 23, 77, 95),
йашын- “жашыруу, сактоо” (Poppe 1960, 22, 23, 77) ~ аз. монг. далд “жашыруун, сак; көрүнбөс”
(Ersoy 2008, 516), далда “жашыруун, сак, обочо” (Tuna, 222) < км. далда “жашыруун, обочо”
(Ersoy 2008, 516, Poppe 1960, 22, 23, 77, 95) < ом. далда “жашыруун, сак, обочо; корголоо, кол
чатыр” (Poppe 1960, 22, 23, 77, Tuna, 222)). Жогорку мисалда түрк тилдеринин ичинен кыргыз
тилинде гана бир уңгудан келип чыккан түрдүү эки сөз тең сакталып (жашыр-, далдаа, далдала), л ~ ш параллели даана байкалган.
“Бул маселеге алгачкылардан болуп түрколог-окумуштуу Радлов токтолуп, чуваш
тилинде баштапкы мезгилдерде ишке ашкан жалпы ш > л кубулушунан сөз кылган. Бул жерден
түшүнүктүү болгондой, Радлов, ш (ламдасизм) тыбышын биринчи даражадагы тыбыш катары
караган (Ersoy 2008, 91)”. “Белгилүү алтаист Г. Ж. Рамстедттин 1922-жылы жарыяланган
макаласы, мурун да белгиленгендей, жалпы түрк тилиндеги ш тыбышына чуваш менен бирге
монгол, тунгус-манчжур тилдеринде л тыбышы дал келерин айтып чыгышы жагынан зор
мааниге ээ. Рамстедт бул эмгегинде ага чейин жазылып чыккандарга каршы л тыбышы ш
95
тыбышына караганда байыркы экенин жактап чыккан. Рамстедт түрк илимпозу Текин дагы
белгилеп кеткендей, ш салыштырмалуу эски экенин жактаганына карабай, “ламдасизм”
терминин колдонууну уланта берген. Рамстедттин бул ачылышынан кийин аталган маселенин
тегерегиндеги эмгектердин тездиги арткан (Ersoy 2008, 92)”. “Венгриялык лингвист Золтан
Гомбоц ш > л (ламдасизм) кубулушу тууралуу кеп кылган¸ казан татар говору сыяктуу чагатай,
осмон түрк тилдериндеги -ш- тыбышы чуваш, монгол, тунгус-манчжур тилдеринде -л- менен
белгиленерин билдирген (Ersoy 2008, 91-92). Венгер окумуштуусу Немет чуваш тилинде ш > л
кубулушу жүргөн соң өзгөрүүгө дуушар болгон сөздөр монгол тилине киргенин, андан ары
тунгус-манчжур тилине өткөнүн айткан. Немет дагы ламдасизмди (ш > л) жактап чыккан (Ersoy
2008, 92)”.
Алтаистика боюнча илимий изилдөөлөрдө орчундуу орунду ээлеп, зор маанидеги
эмгектерди жараткан илимпоз Поппенин бул маселенин тегерегиндеги көз карашы
төмөндөгүчө: “Монгол тилиндеги л тыбышына бир топ түркчө сөздө ш дал келет. Монгол
тилиндеги л ~ түрк тилдериндеги л тыбышынын *л¹ тыбышына; монгол тилиндеги л ~ чуваш
тилиндеги л ~ түрк тилдериндеги ш параллели *л² тыбышына барып такалат. Окумуштуулар ш
тыбышы биринчи даражадагы элемент экенин жана бул тыбыш монгол тилинде л болуп
өзгөргөнүнө ишенишкен. Чындыгында таптакыр тескерисинче жүргөн. Себеби ш тыбышы л
тыбышына өтөт. Түрк тилиндеги ш, бир гана монгол тилинде л тыбышына өтпөйт, ошол эле
учурда чуваш, тунгус-манчжур, жада калса корей тилинде дагы л тыбышы менен көрсөтүлөт.
Жыйынтыктап айтканда, венгер тилиндеги тунгуч түрк тилиндеги же болбосо түрктөшкөн
тилдерге таандык сырттан кирген сөздөрдүн жылчыкчыл ш ордуна л пайдаланышы айрыкча
көңүлдү бурат. Ушундан улам *л тыбышы биринчи даражадагы тыбыш экенинде, түрк
тилиндеги *ш тыбышы андан кийин пайда болгонунда шек жок. Бул *л, жылчыкчыл каткалаң л
болсо керек. Ал эми Рамстедт, мунун таңдайчыл л экенине ишенет (Poppe 1960, 76-77)”.
“Немис тилчиси Дëрфер л тыбышын ш тыбышына караганда прото-түрк тилине жакыныраак
деп тапкан. Алтай тилдери гипотезасына каршы чыккан Дëрфер, монгол тилиндеги л катышкан
формаларды прото-түрк тилинен кирген элемент катары баалаган (Ersoy 2008, 98-99).
Таанымал алтаист Р. Э. Миллер прото-алтай тилиндеги л2 тыбышынын жапон тилине берген
таасири алтай гипотезасы үчүн жаңы далилдерди пайда кыларын жана ушул далилдер боюнча
ламдасизмди эмес, сигматизмди эске алуу туура болорун белгилеген. Миллер прото-алтай
тилинде *л, *л2 сыяктуу эки бөлөк тыбыш бар деген көз карашын билдирген, ошентип
сигматизмди жактаарын көрсөткөн (Ersoy 2008, 100)”. Орус окумуштууларынан Серебренников
дагы 1971-жылкы эмгегинде чуваш тилиндеги л жана түрк тилиндеги ш тыбышы өзүнчө бир л
тыбышынан пайда болгон деген оюн билдирген (Ersoy 2008, 108)”.
“Рамстедт жана Поппенин жолун жолдогон Текин л > ш кубулушун, башкача айтканда
сигматизмди жактап чыккан. Анын ою боюнча тунгуч түрк тилиндеги *л, прото-түрк тилинде *ш
тыбышына айланган жана бул фонетикалык кубулуш *р > *з параллели сыяктуу аяккы тыбышта
байкалат. Калган позицияларда *л, айырмалуу өзгөчөлүгүн жоготуп, жөнөкөй л тыбышына
жакындашат.” “Тунгуч түрк тилиндеги *л тыбышынын сапаты тууралуу Рамстедт и тыбышынын
алдында палаталдашуу байкалат” деген баасын берип, бул тыбыш таңдайчыл л болсо керек
деген оюн билдирген. Рамстедттин көз карашы боюнча шуулдама (тоскоолчул) болбогон бул
тыбыш Поппенин ою боюнча, кыязы остяк тилиндеги λ тыбышына окшогон жылчыкчыл үнсүз л
эле. Текин ушул жагдай боюнча да Поппенин пикирине кошула турганын белгилеген. Рамстедт,
Поппе, Дëрфер жана башка окумуштуулар сигматизм аяккы позицияда гана эмес, сөз
ортосунда дагы ишке ашарына ишенише турганын Текин белгилеп, *л2 > ш кубулушу чынында
ортоңку муунда жүрөрүн көрсөткөн мисалдар бар экенин; бирок мындай мисалдардын саны көп
2
эмес экенин билдирген”. “Талат Текиндин ою боюнча сигматизм (*л > *ш) прото-түрк тилинде
бир гана аяккы позицияда пайда болгон. Калган позицияларда бул *л2 өз сапатын жоготуп,
жөнөкөй л1 тыбышына жакындашкан. Текин кийинки эмгектеринде “Зетацизм жана сигматизм
прото-түрк тилинде жалаң соңку тыбышта орун алат.” деген теориясын бир аз өзгөрткөн:
“1. *л2, прото-түрк тилинде үндүүлөрдүн ортосунда жана аяккы тыбышта *ш тыбышына
өткөн. Калган позицияда үнсүз тыбыштын алдында же аркасында *л2 зетацизм жана
1
сигматизмден качып, *л менен аралашып биригип кеткен.
2
1
2. *л фонетикалык баркын жоготуп, прото-монгол тилинде жана прото-тунгус тилинде *л
менен биригип кеткен.” (Tekin 2003b, 45-54)”.
96
кырг. ш ~ түрк. ш < о. т. ш < б. т. ш ~ монг. л < к. монг. л < о. монг. л
адаш: (кырг. адаш “адаш” ~ тт. адаш “адаш” < от. адаш “дос, курбу” (Ersoy 2008, 483) ~ аз.
монг. адил “бирдей, тең, түгөй” (Ersoy 2008, 483) < км. адали (Ersoy 2008, 483))
арыш: (бт. арыш “араба огу, арабага чегилген ат, эшек, өгүз сымал айбандардын мойнунан
өткөрүлгөн жыгач бөлүк” (Clauson 1993, 225) ~ км. арал “араба огу, арабага чегилген ат, эшек,
өгүз сымал айбандардын мойнунан өткөрүлгөн жыгач бөлүк” (Poppe 1960, 11, 77) < ом. арал
(Clauson 1993, 225), харал “араба огу, арабага чегилген ат, эшек, өгүз сымал айбандардын
мойнунан өткөрүлгөн жыгач бөлүк” (Poppe 1960, 77))
аш-: (кырг. аш- “ашуу”, ашып өтүү “ашып өтүү, кечип өтүү” ~ тт. аш- “ашуу” < бт. эш- “аттоо,
секирүү, чуркоо” (Ersoy 2008, 488) ~ аз. монг. алха- “кадамдоо, кадам таштоо, басуу” (Ersoy
2008, 488) < км. алқу- “кадам таштоо” (Poppe 1960, 96, Ersoy 2008, 488))
ашу: (от. ашу “кызыл топурак” (Ersoy 2008, 521) ~ аз. монг. eлс(eн) “кум, чаң” (Ersoy 2008, 521)
< км. eлeсү(н) (Ersoy 2008, 521))
ашык: (кырг. ашык “ашык, чүкө” ~ тт. ашык кeмиги “ашык, чүкө”, алжы “ашык, чүкө” < от.
ашук “адамдагы кызыл ашык, томук, томук сөөк” (Ersoy 2008, 487) ~ аз. монг. алчу “чүкөнүн бир
тарабы” (Tuna, 215) < км. алчу “томук соогүнүн жанындагы чуңкур, чүкөнүн бир тарабы” (Ersoy
2008, 487, Poppe 1960, 86, 95, 130))
баш: (кырг. баш “баш” ~ тт. баш “баш” < от. баш (Ersoy 2008, 539) ~ аз. монг. малзан
“маңдай, аттардын маңдайындагы түгү жок жер, кашка жер; жазы маңдай” (Ersoy 2008, 539) <
км. малжан (Ersoy 2008, 539))
баш: (кырг. диал. баш “жара” < от. баш “жара” (Ersoy 2008, 499) ~ аз. монг. бялцуу “шишик,
ыйлаакча, чыйкан” (Ersoy 2008, 499) < км. билчуу (Ersoy 2008, 499))
жаш: (кырг. жаш “жаш, кары эмес” ~ тт. яш “жаш, кары эмес” < от. яш “жаш, жаңы” (Ersoy
2008, 585) < бт. яш “жаңы, жашыл, жаш, өмүр” (Poppe 1960, 39, 77, 97) ~ аз. монг. залуу “жаш,
жигит, жаштык, жигиттик” (Ersoy 2008, 585) < км. жалагу (Ersoy 2008, 585))
жаш: (кырг. жаш “жаш, көз жаш” ~ тт. яш “жаш, көз жаш” < от. яш “көздөн аккан жаш” (Ersoy
2008, 542) < бт. яш “жаш” (Poppe 1960, 39, 77, 97) ~ аз. монг. нулмас “көз жаш, түкүрүк,
шилекей” (Ersoy 2008, 542) < км. нилбусу(н) “көз жаш” (Ersoy 2008, 542, Poppe 1960, 39, 77,
Kaçalin, 211) < ом. нилбусу(н) “көз жаш” (Poppe 1960, 39, 77))
жаш: (кырг. жаш “жаш” ~ тт. яш “жаш” < от. яш “жаш, жаңы, жаңылча, жемиш, жашылча”
(Ersoy 2008, 542) < бт. яш “жаңы, жашыл, жаш, өмүр” (Poppe 1960, 39, 77, 97) ~ аз. монг. нялх /
нилх “наристе, бөбөк, жаңы, жаш, ичке, алсыз” (Ersoy 2008, 542) < км. нилх-а (Ersoy 2008, 542),
нилқа “жаш, кичине, баёо, баамы жок” (Poppe 1960, 39, 77, 97) < ом. нилқа “жаш, кичине, баёо,
баамы жок” (Poppe 1960, 39, 77, 97))
жашыр-: (кырг. жашыр- “жашыруу”, далдаа “бир нерсенин калканч жагы, бир тосулган
нерсенин калканч жагы, толсулган нерсенин кѳрүнбѳй турган жагы”, далдала- “далдалоо”, ~ тт.
яшмак “баш менен бирге бетти, оозду жаба турган оромол, жолук” < от. яш- “жашыруу, сактоо,
жабуу” (Ersoy 2008, 516, Tuna, 222) < бт. йашур- “жашыруу, сактоо, жабуу” (Poppe 1960, 22, 23,
77, 95), йашын- “жашыруу, сактоо” (Poppe 1960, 22, 23, 77) ~ аз. монг. далд “жашыруун, сак;
көрүнбөс” (Ersoy 2008, 516), далда “жашыруун, сак, обочо” (Tuna, 222) < км. далда “жашыруун,
обочо” (Ersoy 2008, 516, Poppe 1960, 22, 23, 77, 95) < ом. далда “жашыруун, сак, обочо;
корголоо, кол чатыр” (Poppe 1960, 22, 23, 77, Tuna, 222))
каргыш: (кырг. каргыш “каргыш” ~ тт. гов. каргыш “каргыш” < от. карга- “каргоо, дубалоо,
наалат айтуу” (Ersoy 2008, 576, 595) < бт. карга- (Ersoy 2008, 576, 595) ~ аз. монг. хараа“каргоо, сөгүү, тилдөө, каргап-шилөө, дубалоо” (Ersoy 2008, 576, 595), хария- (Ersoy 2008, 576),
хараал “каргыш, сөгүү, кара магия, каргыш, сыйкыр, жагымдуулук” (Сыдыков, 63) < км. хария(Ersoy 2008, 576), хариял (Ersoy 2008, 576))
кашык: (кырг. кашык “кашык” ~ тт. кашык “кашык” < от. қашық (Ersoy 2008, 574) ~ аз. монг.
халбага “кашык, желектин сабы” (Ersoy 2008, 574, Сыдыков, 57) < км. халбаг-а(н) (Ersoy 2008,
574), қалбага “кашык” (Poppe 1960, 78, 85) < ом. қалбуга (Poppe 1960, 78, 85))
киш: (кырг. киш “киш (Martes Zibelilina)” < от. киш “киш” (Ersoy 2008, 581) ~ аз. монг. хулгана
“чычкан” (Ersoy 2008, 581) < км. хулуган-а (Ersoy 2008, 581))
кош-: (кырг. кош- “кошуу, кошумчалоо” ~ тт. кош- “кошуу, кошумчалоо” < от. кош- “коюу,
кошуу; кошуп ырдоо” (Ersoy 2008, 578), қош- “кошуу, кошумчалоо” (Poppe 1960, 78, 134, 138) <
бт. кош- (Ersoy 2008, 596) ~ аз. монг. холбо- “бириктирүү, бир бүтүмгө келтирүү, кошуу,
байлоо” (Ersoy 2008, 578), холбу- (Ersoy 2008, 596) < км. холбу- (Ersoy 2008, 578), қоли- “кошуу,
аралаштыруу” (Poppe 1960, 78, 134, 138) < ом. холба- (Ersoy 2008, 596), қоли- “кошуу,
аралаштыруу” (Poppe 1960, 78, 134, 138))
97
кошок: (кырг. кошок “кошок” ~ тт. кошок “кошок” < от. кошуг “ыр, ода, касыйда, бир тарыхый
окуяга, баатырга арналган мактоо ыры” (Ersoy 2008, 578) < бт. кошуг (Ersoy 2008, 596) ~ аз.
монг. холбоо “байланыш, мамиле, кызыкчылык, байланыш, ыр, фразеологизм” (Ersoy 2008,
578) < км. холбуг-а(н) (Ersoy 2008, 578))
көшeк: (от. көшeк (Ersoy 2008, 526) ~ аз. монг. гөлөг “иттин күчүгү, бала мышык” (Ersoy
2008, 526) < км. гөлигe “иттин күчүгү” (Poppe 1960, 78), гөлүгe (Ersoy 2008, 526, Kaçalin, 209))
кашка: (кырг. кашка “кашка, жаныбардын маңдайындгы так” < от. қашқа “кашка” (Poppe 1960,
17, 86) < бт. кашка / кашга (Ersoy 2008, 595) ~ аз. монг. халжан (Ersoy 2008, 595) < км. қалжан
“кашка” (Poppe 1960, 17, 86) < ом. халчах (Ersoy 2008, 595), қалжан “кашка” (Poppe 1960, 17,
86))
қогуш: (от. қогуш “суу түтүктөрү” (Poppe 1960, 77) ~ км. қо’олаи “тамак, кекиртек” (Poppe 1960,
77) < ом. қааолаи (Poppe 1960, 77))
тааныш: (кырг. тааныш “тааныш, тааныган” ~ тт. таныш “тааныш” ~ аз. монг. танил
“тааныш, тааныган” (Сыдыков, 37))
тавшан: (тт. тавшан “коён” < от. табышган (Poppe 1960, 13, 44, 77, 89) < бт. тавшан
(Ersoy 2008, 562), табышган (Poppe 1960, 13, 44, 77, 89), табышкан (Ersoy 2008, 562),
тавышқан / тавышган “коён, түрк жыл сүрөөсүндө 12 жылдын бирөө” (Clauson 1993, 223) ~ аз.
монг. туулай (Ersoy 2008, 562) < км. таулай (Ersoy 2008, 562), таулаи (Poppe 1960, 13, 44, 77,
89, Kaçalin, 213) < ом. таулаи (Clauson 1993, 223), таwлаи (Poppe 1960, 13, 44, 77, 89))
таш: (кырг. таш “таш” ~ тт. таш “таш” < от. таш (Ersoy 2008, 511) ~ аз. монг. чулуун (Ersoy
2008, 511) < км. чилагу(н) (Ersoy 2008, 511), чилагун (Poppe 1960, 15, 78, 98, 120), чилагун
(Kaçalin, 209) < ом. чила’ун (Poppe 1960, 15, 78, 98, 120))
ташы-: (кырг. ташы- “ташуу, ашып кетүү, суу басуу” ~ тт. таш- “ташуу, ашып кетүү, суу
басуу” ~ аз. монг. чалги- “ташуу, суу каптоо” (Németh, 27))
теш-: (кырг. теш- “тeшүү” ~ тт. дeш- “тeшүү” < от. тeш- (Ersoy 2008, 517) ~ аз. монг.
дeлбeлe- “жарылуу, учуруу, сындыруу, жарака кетүү” (Ersoy 2008, 517) < км. дeлбeлe- (Ersoy
2008, 517))
түш: (кырг. түш “түш, түшкү убак” ~ тт. гов. дүш “түш, түшкү убак” < от. түш (Ersoy 2008,
519) ~ аз. монг. дүл “жарым, ара, орто; күндүн же түндүн ортосу, түн жарымы, түш” (Ersoy 2008,
519) < км. дүли “түшкү убак, түн жарымы, орто” (Ersoy 2008, 519))
тыш: (кырг. тыш “тыш” ~ тт. дыш “тыш” < от. таш “тыш, элет, сыймык; кеңири, ачык, жазуу,
чет жер” (Ersoy 2008, 559) < бт. таш “тыш, сырткы” (Gülensoy 1973, 115) ~ аз. монг. тал
“түздүк, талаа, чөл” (Ersoy 2008, 559) < км. тал-а (Ersoy 2008, 559))
шише: (кырг. шише “шише” ~ тт. шише “шише” ~ аз. монг. шил(эн) “шише (бөтөлкө)”
(Сыдыков, 59))
шиши-: (кырг. шиши- “шишүү” ~ тт. шиш- “шишүү” ~ км. чили- “шишүү” (Poppe 1960, 117))
эш-: (кырг. эш- “эшүү” ~ тт. eш- “эшүү” ~ км. eлe- “жыртылуу, тегерете жыртылуу” (Poppe
1960, 78, 126), eлeнгкeи- “жыртылган” (Poppe 1960, 78, 126), eлeсүн “кум (майдалоонун
натыйжасында)” (Poppe 1960, 78, 126))
эшек: (кырг. эшек “эшек” ~ тт. эшeк “эшек” < от. эшeк (Ersoy 2008, 522) < бт. эшкeк (Ersoy
2008, 522) ~ аз. монг. илжиг (Ersoy 2008, 522), илжгeн (Ersoy 2008, 522), элжиг (Сыдыков, 46),
элиген (Сыдыков, 46), элжикен (Сыдыков, 46) < км. элжигe(н) (Ersoy 2008, 522), элжигeн
(Poppe 1960, 140))
Жогоруда берилген 30 мисалда түрк тилдери ш тыбышы менен көрсөтүлсө, монгол
тили л менен белгиленет. Кыргыз тилиндеги жалгыз гана мисалда бир уңгудан чыккан жашырменен далдаа сөздөрү чогуу пайдаланылып, л ~ ш параллели сакталган. Ушуга окшоп түркия
түрк тилинде дагы ашык жана алжы сөздөрү чогуу пайдаланылып, л ~ ш параллели сакталган.
Түрк тилдери менен бирге чуваш, монгол, тунгус-манчжур тилдери ортосундагы ш / л
фонетикалык кубулушунун жана тыбыштык параллелинин себептери окумуштуулар тарабынан
мындайча түшүндүрүлөт:
“Гомбоц, чуваш жана монгол тилиндеги ш / л кубулушу басымдан улам келип чыгышы
мүмкүн экенин билдирген. Жапон окумуштуусу Такеучи болсо байыркы монгол тилинде
негизинен *ш фонемасы болбогонуна байланыштуу, монголдор бул тыбышты, *л менен
алмаштырып алган деп түшүндүргөн. Тилчи илимпоз Рона-Таш, ш ~ л параллели түрк
тилдеринде сүйлөгөн аймактарда жанаша жүрөрүн белгилеп, мында астыңкы катмардын
таасири бар деген оюн билдирген. Анын пикири боюнча бул астыңкы катмар өз ара карамакаршылык туудурбаган фонологиялык түзүлүшкө ээ болчу. (Ersoy 2008, 91, 92, 96, 97, 103)”.
Поппе *л, жылчыкчыл каткалаң л болсо керек деп, ш ~ л бири-бирине карама-каршы келбеген
фонологиялык структурада экенин баса белгилегиси келген (Poppe 1960, 76-77). Жогоруда
98
берилген көз караштарды талдап чыккан соң, биздин оюбузча төмөнкүлөрдү дагы кошумчалоо
зарыл:
1. Табигый өзгөрүүлөрдүн натыйжасында бир үнсүз бөлөк бир үнсүзгө айланат (жарылма >
жылчыкчыл, шыбыштуу (сонорсуз) (ш) > жарым шыбыш (сонорлуу) (л), шуулдама
(тоскоолчул) (ш) > уяң (тоскоолсуз) (л) жб.) (Gemalmaz 1999, 8). Жогорку теориянын
негизинде шыбыштуу (сонорсуз), шуулдама (тоскоолчул) тыбыштар, жарым шыбыш
(сонорлуу), уяң (тоскоолсуз) тыбыштарга өзгөрөт. Билдирилген пикирлер боюнча табигый
кубулуш ш > л багытында жүрсө керек. Жогорку мисалдарда дагы шыбыштуу (сонорсуз),
шуулдама (тоскоолчул) ш, жарым шыбыш (сонорлуу), уяң (тоскоолсуз) л тыбышына өзгөргөн.
1. (Tekin 2003a) TEKİN, Talat: “Zetacism and Sigmatism in Proto Turkic”, Makaleler 1, Altayistik (Yay.
Hazırlayanlar: Emine YILMAZ - Nurettin DEMİR), Grafiker Yayıncılık: 11, Araştırma İnceleme Dizisi: 5,
Ankara 2003, XVI + 384 s.
2. (Tekin 2003b) TEKİN, Talat: “Further Evidence for ‘Zetacism’ and ‘Sigmatism”, Makaleler 1,
Altayistik (Yay. Hazırlayanlar: Emine YILMAZ - Nurettin DEMİR), Grafiker Yayıncılık: 11, Araştırma
İnceleme Dizisi: 5, Ankara 2003, XVI + 384 s.
3. TUNA, Osman Nedim: “Altay Dilleri Teorisi”, Türk Dünyası El Kitabı, TKAE Yayınları: Ankara 1992,
C. 2, s. 7-58.
4. ERSOY, Fevzi: “Türk-Moğol Dil İlişkisi ve Çuvaşça”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü:
Ankara 2008, s. 745
5. Efrasiyap GEMALMAZ: “Türkiyeli Türkçesinde Ses Olayları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi: Erzurum 1999, Sayı 13, s. 1-21
6. CLAUSON, Sir Gerard: “14. Yüzyıl Moğolcasındaki Türkçe Unsurlar”, TDE Araştırmaları Dergisi:
İzmir 1993, Sayı 7, s. 215-234
7. TUNA, Osman Nedim: “Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler”, Türkiyat Mecmuası: İstanbul
1973-1975, C. 17, s. 209-250
8. KRUEGER, J. R.: “Eski Türkçede Moğolca”, (Çev. KAÇALİN, Mustafa S.) Kırgız - Türk Manas
Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi: Sayı: 6, s. 205-214, Bişkek
9. POPPE, NIKOLAUS: “Altay Dillerinin Karşılaştırmalı Grameri, (Çev. Zeki Kaymaz)”, Fatih Ofset,
İstanbul 1994, s. 296 (Vergleichende Grammatik der Altaischen Sprachen, Teil: 1, Vergleichende
Lautlehre, Wiesbaden, 1960)
10. С. Сыдыков. Монгольско-тюркские языковые параллели. Академия наук киргизской ССР.
Институт языка и литераттры. –Фрунзе, 1983. 163 с.
11. Gyula Németh: “Über den Ursprung des Wortes Saman und einige Bemerkungen zur türkischMoğolischen Lautgeschichte (Çeviren: NEMUTLU, Özlem: Şaman Kelimesinin Kökeni Üzerine ve
Türkçe- Moğolca Ses Tarihi İçin Birkaç Not”, Keleti Szemle, vol. XIV, 1-2, Budapest, 1913, s. 240-249
12. Doç. Dr. Ahmet Temir: “Türkçe İle Moğolca Arasındaki İlgiler”, Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya
Fakültesi Dergisi: Ankara, 1955, Cilt XIII, Sayı: 1-2
13. K. K. YUDAHİN.: “Kırgız Sözlüğü”, (Çev. Abdullah TAYMAZ) Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek
Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: Sayı: 93, s. 808, Ankara 1994
99
АНГЛИС ТИЛИНДЕГИ ЭТИШТИН ПЕРФЕКТТИК ФОРМАЛАРЫНЫН ТАРЫХЫЙ ӨНҮГҮҮСҮ
Акылбек уулу Назарбек
БГУнун Котормо теориясы кафедрасынын изденүүчүсү, Бишкек, Кыргызстан
[email protected]
АННОТАЦИЯ
Зат атооч менен бирдикте тилдин борбордук категориясы болуп эсептелген этиш
биринчи кезекте коммуникативдик бирдиктерди – сүйлөмдөрдү – түзүүдө негизги
функционалдык ролду аткарат. Этиш жалпысынан тексттин да өзөгүн курайт. Бул макалада
англис тилиндеги этиштин перфект аспектисинин тарыхтагы өнүгүүсүнө анализ жасалып
мисалдар менен тастыкталат.
Будучи центральной категорией языка, наряду с именем существительным, глагол
несет основную функциональную нагрузку в оформлении коммуникативных единиц –
предложений. Глагол структурирует и текст в целом. Эта статья дает краткий анализ развития
перфектных форм глагола в английском языке в историческом плане с примерами.
Ачкыч сөздөр: этиш, чак, аспект, перфекттик форма, претерит
Англис тилиндеги этиштин чак жана аспект категориялары англис тилинин
грамматикалык түзүлүшүнүн тарыхын жана теориясын изилдөөгө арналган көптөгөн иштердин
предмети болуп келет.
Азыркы англис тилинде этишке чак жана аспект категориялары таандык. Аспект
категориясы жөнөкөй (же айкын эмес), созулма, перфекттик жана перфекттик - созулма
формалар болуп 4 топко бөлүнөт. Бул формалардын иштөө өзгөчөлүктөрү алардын тарыхый
өнүгүү өзгөчөлүктөрү менен шартталат, ал эми алардын пайда болуу булагы болуп байыркы
англис тилиндеги эркин синтаксистик айкалыштар эсептелет.
Перфект системасы өнүккөн тилдерде бул системага англис тилиндеги Present Perfect,
Past Perfect жана Future Perfect сыяктуу формалар жана аларга тиешеси бар болгон модалдык
формалар менен инфинитивдер кирет.
Азыркы англис тилинде өткөн чактын перфекттик формасы (Past Perfect) өткөн чактагы
эки кыймыл аракеттин бирөөсү экинчи кыймыл аракетке карата мурда бүткөнүн чагылдырат.
Учур чактын перфекттик формасы (Present Perfect) кыймыл аракеттин өткөн чакта белгисиз бир
убакытта бүткөнүн чагылдырат жана анын натыйжасы азыркы учур менен тыгыз байланышта
экенин көрсөтөт. Ал эми келер чактын перфекттик формасы (Future Perfect) кыймыл аракеттин
келечектеги белгилүү бир убакытка чейин бүткөн болорун чагылдырат.
Англис тилиндеги перфекттик формалардын проблемаларын Бархударов Л.С., Ильиш
Б.А., Смирницкий А.И., Есперсен О., Расторгуева Т.А., Ярцева В.Н. сыяктуу белгилүү тилчи –
изидөөчүлөр тыкыр изилдешкен. Бирок азыркы тил илиминде бул маселенин айланасында
кайчы пикирлердин жаралышынан, ошондой эле жаӊы фактылардын топтолушу, жаны көз
караштардын жана талдоонун жаӊы
ык-амалдарынын пайда болушу менен кийинки
изилдөөлөргө муктаждыкты жана мүмкүнчүлүктөрдү дайым жаратып келет.
«Перфекттүүлүк – бул бир эле предикативдик бирдикте бири бири менен байланган эки
убакыттык пландын байланышы жана убакыттык эки жактуулук менен мүнөздөлгөн
аспектуалдуулуктун ичиндеги семантикалык категория. Бул эки пландын ортосундагы
байланыш себеп – натыйжалык болуп эсептелет: биринчи болгон кыймыл аракет (же «иштин
алгачкы абалы») анын субъектиси же жалпы эле кырдаал үчүн кандайдыр бир натыйжа же
жаӊы абал, «иштин жаны жагдайын» алып келет» (Аракин В. Д.)
Баса белгилей кетчү нерсе, «перфекттик бирдиктеги кийинчерек болгон убакыттык план
убакыт агымына негизделет. Бул план же кептин убактысын камтыйт – мында биз накта
100
перфекттик мааниге ээ болобуз, же болбосо кандайдыр бир башка «эсеп чекитине» таянат –
мында биз темпоралдуу жылып кеткен перфекттик мааниге ээ болобуз». (Аракин В. Д.)
Англис тилинин өнүгүшүнүн байыркы англис тили доорунда этиш перфекттик
формаларды түзүүгө керектүү болгон грамматикалык каражаттарга ээ болгон эмес. Андыктан,
перфекттик кыймыл аракет, тагыраак айтканда, бүткөндүктү же мурдараак болгондукту
чагылдырган мааниси бар кыймыл аракет негизинен претерит формасы аркылуу берилет:
Ohthere seede his hlaforde, Æfrede cyninge, peet he ealra Norðmanna norpmest bude.[Orosius]
(Ohthere said to his lord king Alfred that all Scandinavians had lived to the North); (11)
Төмөнкүлөрдүн перфекттик мааниси кошумча лексикалык каражаттар – жандоочтор жана
убакыттык тактоочтор аркылуу аныкталат:
Ру ilcan geare drehton pa herdas on eastenglum Westseaxna land swide be pasm sudstaede med
stselhergum, ealra swi6ust mid бгет aescum pe hie fela geara ззг timbrendon. [Chronicle 897] (And
the very year those hordes of Eastern Anglos devastated Western Saxon's land by their predatory
armies and most of all by the ships they had built many years earlier.);
Же болбосо контексттин жардамы менен аныкталат:
Ond pees ofer Eastron gefor /Epered cyning; ond he ricsode V gear; ond his lie lip aet Winburnan.
[Chronicle 871] (And after Easter king Atered died; and he had reigned for five years; and his body
lied at Windburn).
Ошентсе да, жогоруда берилген ыкмалардан тышкары, бул доордо перфекттик маанилерди
«beon» жана «habban» этиштеринин маани ташыган этиштердин өткөн чактагы атоочтук
формасы менен болгон эркин синтаксистик айкалыштары аркылуу чагылдырган учурлар
белгилүү болгон.
Wuton agifan dasm esne his wif, for рагт he hi hasfo gearnad mid his hearpunga. [Alfred] (Let's
give this man his wife because he has gained her by his harp play).
Бул убакта перфекттик кыймыл аракетти учур жана өткөн чакка карата чагылдыруу
ыкмалары жана маанилердин бөлүштүрүлүүсү азыркы кездегиге окшоп айкын болгон деп
айтууга негиз бар. Алсак, «beon» жана «habban» этиштеринин учур чактагы жак формасы
менен өткөн чактагы атоочтуктун айкалышынан куралган жана учур чактын перфектин
чагылдырган конструкциялар бүткөн кыймыл аракеттин маанисин билдирет жана анын
натыйжасы сүйлөө учурунда анык:
We habbap nu asgper forlasten ge pone welan ge pone wisdom. (And now we have neglected wealth
and wisdom); (11)
Ал эми, жардамчы этишинин түзүлүшү өткөн чакта турган конструкциялар азыркы Past Perfect
формасынын маанисине окшош:
Heefde Haesten asr geworht past geweorc set eamfleote, ond wees pa ut afaren on hergap.
[Chronicle 894] (Hasten had built fortification in Bemfleat and went (had gone) to compain).
Белгилеп койчу нерсе, байыркы англис тили доорундагы перфекттик маанини чагылдыруучу
мындай ыкма универсалдуу болгон эмес, себеби бүткөндүктү жана мурдараак болгондукту
билдирген маани бул айкалыштар үчүн жалгыз болгон эмес.
Орто англис тили доорунда перфекттик маанини чагылдыруу «beon» жана «habban»
этиштеринин өткөн чактагы атоочтук менен болгон айкалышына толугу менен байланат.
Өзүнүн негизги маанисинен тышкары, учур чактын перфекти сүйлөп жаткан учурга
тиешеси жок болгон бүткөн кыймыл – аракеттин маанисин билдире баштайт
Не shal tellen othere two (tales) of aventures that whilom han bifalle. (he will tell two other tales
of adventures that have happened then). (11)
Буга кошумча, учур чактын перфекти кандайдыр бир окуяны өткөн чактардын
контекстинде баса белгилөө, б.а. стилистикалык максатта да колдонула баштайт:
101
The holy blissful martir for to seke, that hem hath holpen whan that they were seeke. [Chauser] (To
seek the holy blissful martyr who has helped them when they were ill).
Өзүнүн азыркы колдонулушунда учур чактын перфекти XVII кылымдын аягында гана бекиген.
Ал эми, өткөн чактын перфекти тууралуу айтсак, өткөн чактагы экинчи кыймыл аракеттен мурда
болгон биринчи кыймыл аракеттин мааниси орто англис тили доорунун орто ченинде бекиген:
The day had broke before we parted. [Shakespeare],
Бирок, бул маани коп учурда претерит аркылуу да берилет:
...and Jhesu Crist bisogthe foryeve his wikkid werkes that he wroughte. [Shakespeare]
Өткөн чактагы белгилүү бир убактын алдында бүткөн кыймыл аракеттин мааниси өткөн
чактын перфектине эрте - жаны англис тили доорунун аягында гана бекиген.
Мындан тышкары, келер чактын аналитикалык формаларынын өнүгүүсүнүн натыйжасында,
эрте-жаны англис тили доорунун орто ченинде келер чактын перфект формасы пайда боло
баштаган деп айтууга негиз бар. Бирок, аталган категорияны бул доордо өзүнчө бөлүп кароого
абдан кыйын, анткени келер чак формалары менен шарттуу ынгайдын ортосунда айкын чек
жок. Бул болсо, келер чакка түздөн-түз тиешеси болгон перфект мааниси жөнүндө так
корутунду чыгарууга мүмкүнчүлүк бербейт.
Перфекттик формалар англис тилинин грамматикасынын орчундуу ордун ээлейт жана
аларды үйрөнүүдө, изилдөөдө кыйла маселелерди жаратып келет себеби аларды колдонуу
эрежелери татаал жана маанилери бир жактуу эмес. Андыктан, бул маселени тыкыр изилдеп,
белгилүү бир корутунду чыгаруу үчүн адегенде алардын тилдеги өнүгүү тарыхына,
коммуникативдик каражат катары басып өткөн жолуна саресеп салуу максатка ылайык деп
табылды. Бул кыскача макала англис тилинин теоретикалык грамматикасына, ошондой эле
англис тилинин грамматикалык түзүлүшүнүн өнүгүү тарыхына багытталган изилдөөлөрдү
өткөрүүдө теоретикалык жана практикалык баалуулукка ээ болоруна үмүт бар. Ошондой эле,
англис тилинин теоретикалык жана практикалык грамматикасын окутуу максатында
теоретикалык, практикалык сабактарда колдонууда пайда алып келерине үмүт бар.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Аракин В.Д. Очерки по истории английского языка/ - М., 1995.
Бархударов Л.С., Штелинг Д.А. Грамматика английского языка// - М., 1995.
Вилкокс Петерсон П. Употребление времен в английском языке/ - М. 1996
Есперсен О. Философия грамматики/ - М., 1998.
Иванова И.П., Чахоян Л.П. История английского языка/ - М., 1986.
Расторгуева Т.А. Курс лекций по истории английского языка/ - М., 1999.
Смирницкий А.И. Древнеанглийский язык/ - М, 1995.
Смирницкий А.И. История английского языка/ - М., 1995.
Abbot E.A. A Shakespearean Grammar. - London, 1990.
Blackburn F. The English Future, its Origin and Development. - Leipzig, 1992.
Ilyish B. A. A History of English Language. - L., 1993.
Mosse F. A Handbook of Middle English. Baltimore, 1982.
Sweet H. A New English Grammar. Logical and Historical. - Oxford, 1990.
102
К.КАРАСАЕВ «МАНАСТЫ» ЖАЙЫЛТУУЧУ
Бозумбаева С.А.
Эл аралык Ататүрк Ала-Тоо университети
Кусейин Карасаев атабызды таанып-билүү, илимий жактан иликтөөгө алуу шыбагасы
алгачкылардан болуп менин бактыма туш келгендей. Бул жоопкерчиликтүү ишке бир чети
сүйүнүп, бир чети сыймыктанып турган чагым. Август айларынын аяк жагында атабыздын
шылтоосу менен Айша апа, Люция эже менен жакындан тааныштым. ЖҮЗ жашка чыккан Айша
апабыздын сергектиги, акылынын тунуктугу, окуяларды ирети менен айтып арасында орусча
кошуп сүйлөп жатканы мени суктандырып жана абдан таң калтырып жатты. Жашоомдо мындай
мүмкүнчүлүк берилгенине жүрөк жарыла кубанып, кыргыз интеллигенциясынын өкүлү, улуу
адам менен биринчи жолу кезиккендиктен, сүрдөп дагы турдум. Сурайын деген суроолорумдун
бир далайын унуттум, дагы жакшы кичинекей кагазга бир азын жазып алыптырмын. Баамчыл
киши эмеспи, изилдөө ишимди кандай кылсам, кайсы жеринен, кантип баштасам деп санаа
тартып турганымды байкап, «балам эмгектен качпа, эч тынбастан мээнет кыла бер» деп, мени
жооткотуп, көңүлүмдү көтөрүп койду. Аңгыча «калган сөздү чай ичип отуруп
сүйлөшпөйсүңөрбү» деп Люция эже чайга чакырды. Дасторкон үстүндө сонун сөздөрдү, толгон
окуяларды Айша апам кабак-кашым дебей чечмелеп сүйлөп отурду. Өз үйүмө келгендей болуп,
баягы сүрдөгөндүн баары жоголуп, жайланышып калыптырмын. Эмне болуп убакыт өткөнү
белгисиз, кыскасы тынбай сүйлөсө апам эмес жаштар чарчай турган убакыттан да ашып
кетиптирмин. ЖҮЗ жаштагы эли менен тагдырлаш болгон Айша апамдын мээримдүү көзү,
боорукерлиги, эринбей төкпөй-чачпай айтып бергени, мээнеткечтиги үлгүнүн үлгүсү деп
суктантып отурду. Ушунчалык жөнөкөйлүгүнөн «кабыл алабы, атам жөнүндө айтып береби же
ден соолугум болбой турат деп акырын узатып коебу» деген сыяктуу тынчсызданган ойлорумду
жууп, көөдөнүмдү далай сонун ойлорго толтуруп, өмүр бою Айша апамдын жанында жүргөндөй
болуп, жүрөгүмдө бейпилдик орун алды. Сөзүнүн акырында батасын берип, атаң болгондо
каалоосун жазып, китебин берет эле деп кейип да кетти жарыктык киши. Балам «атаң жөнүндө
жазып калсан, баш жагына атаңдын ушу сөздөрүн жаза жүрсөң»-деп өтүнө, кырааты менен
төмөндөгү ыр саптарын айтып өттү. Эмесе ошол ыр саптары менен алгачкы макаламды
баштамакчымын:
Алладан тилегеним үчөө гана:
Биринчи-ден соолукта эсенчилик,
Экинчи-берекелүү кененчилик,
Үчүнчү-жалпы элиме бейпиличилик!
Биздин жазып жаткан макалабыздын негизги максаты К.Карасаевдин «Манаска»,
тагыраак айтканда, Саякбай Каралаевге кандай тишеси бар экендигин чечмелөө болгондуктан,
кеңири окурман журтчулугуна түшүнүктүү болуусу үчүн, башынан баштайын деп чечтим.
1928-жылы Ленинграддагы чыгыш институтунда окуп жүрүп, 1930-жылы жайкы эс
алууга тараганда, «Манас лексикасы» деген темада дипломдук иш жазуу үчүн Кыргызстанга
келет. Кыргыз тил, адабият институтуна улуу илим кызматчысы болуп ишке кирет. Дипломдук
ишке материал топтоп, Сагынбайдын араб тамгасында жазылган көп томдук «Манасынын» бир
тобун окуп чыгат. Так ошо 1930-жылы студенттердин дипломдук иш жазуусун алып салуу
боюнча М.И.Калининдин кол коюусу менен Борбордук Аткаруу Комитетинен токтом чыгат.
Анчейин таанымал эмес К.Карасаевдин «Кызыл Кыргызстан» гезитинин 1930-жыл 27майдагы санына «Манас» деген ат менен көлөмдүү макаласы жарык көрөт. Макала орус
илимпоздорунун жана казак акыны Магжандын «Айкан» журналына «Манас» дастанын
изилдөөсүн эсепке албаганда, «Манасты» изилдеген кыргыз тилиндеги алгачкы макалалардан
болуп эсептелинген. Аны далилдөө максатында казак илимдер академиясынын академиги
Исмет Кенесбай уулунун жазгандарына токтоло кетели: «Атактуу профессор, СССР илимдер
академиясынын мүчө-корреспонденти Н.Н.Поппенинин сунушу менен студент Хусаин диплом
жазуу үчүн бир жылдык академиялык дем алыш алып, Бишкекке келип, «Манас» деген тема
менен көлөмдүү макала жазган. Менин билишимче, «Манас» жөнүндө эң биринчи макала болуу
керек эле...»1
1
Атактуу алым тууралуу бир ооз сөз // Кыргыз туусу. - 1992. - №101. – май.
103
К.Карасаев 1930-жылы «Манас» комитетин түзүп, комитеттин 28.05.1930-жылдагы №2
токтомунун негизинде, Сагынбайдын «Манасында» кемчиликтер кеткендигине байланыштуу,
кошумча «Манас» жыйноо ишин баштайт. Муну менен айтайын дегеним, советтик доордо
«Манасты» изилдөө жана чыгаруу демилгеси тагыраак айтканда, 1930-жылдан баштап
көтөрүлөт.
1931-жылы Тил-адабият институтунун тапшыруусу боюнча К.Карасаев Балыкчыдан
тартып, көлдүн күңгөй-тескейин кыдырып, эл адабиятын чогултуу жана «Манастын» жаңы
вариянтын жыйноо, манасчы табуу максатында бир айлык командировкага кетет. Ошол
убакытта эл адабиятын изилдеген адисттер болбогондуктан, калк арасында толгон-токой
адабий мурастар бар эле. Бул жолку командировкасынын негизги максаты-«Манас» жомогун
билген адамды табуу жана канчалык деңгээлде биле тургандыгын аныктоо болгон. Алгач
Талды-Суу кыштагында туруучу «Манасчы» Мүкөбай дегенди издеп барат. Анткени бир
кездерде ал кишиден «Балбайдын керезин» жазып кеткен жана анын «Манас» жомогун
айтканын да билчү. Сураштырып, Талды-Суудан Нарынга көчүп кеткенин уккандан кийин, издеп
барган эмес. Ошентип, Мүкөбайдын «Манасы» белгисиз калат.
Уламыштан кенен кабары бар Кайдуу деген адамга жолугуп, Маман кыштагында
атактуу Чоюке жомокчудан таалим алган, Карала уулу Саякбайдын дайынын угат. «Манас»
жомогун билген адам жөнүндө сураштырганымда: «Маман кыштагында Карала уулу Саякбай
деген бар. Бул али жаш. Атактуу Чоюке жомокчудан таалым алган жигит. Чоң Казаттан анчамынча билет. Айрыкча «Тай Торуну» эч бир манасчы Саякбайдай айта алган эмес. Карала
уулунун касиети так ушул «Тай Торуну» чаптырганында. Атактуу семетейчи Дыйкамбай да
мындай айта алган эмес. Мына ушуну жазсаң болот» деген кеңешин берди.1
Ошентип, эң бир татаал дыйкан чарбаларын коллективдештирүү мезгилинде
Саякбайды табуу, «Манас» жомогун канчалык деңгээлде билерин аныктоо иши башталат.
Издеп Маман сельсоветине барса Саякбай жок, келсе Токтоянга келишин суранып, айылына
кайтат. Бул кабарды угары менен Саякбай Ак-Шыйракка качып кетет. Кандай гана болбосун
Саякбайга кезигүүнү көздөгөн К.Карасаев, айылындагы Бейшемби ажы деген динден да,
илимден да кабары бар, кадырлуу адамды Ак-Шыйракка жиберет. Бир жумадан кийин
Бейшемби ажы Саякбайды ээрчитип, Токтоянга келет.
Сөз башында айткандай, бир канча азаптуу иштерден кийин Саякбайды Фрунзеге алып
келет. «Саякбай бир нече күн үйүмдө турду. Илим изилдөө институту менин үйүмө
этнографиялык кече уюштуруу үчүн бир аз акча берди. Саякбайдын «Манасынын» сапатын,
анын кандай аткара тургандыгын сыноо үчүн ошол кезде «Манасты» билет деген адамдардан:
тарыхчы карыя Белек Солтоной уулун, Касым Тыныстан уулун, Кыргыз эл агартуу
комиссиясынын орун басары Турсун апаны, Базаркул Данияр уулун, Осмонкул Аалиевди,
Ажыйман Шабдан уулун, Институттун илимий катчысы Мамбетаалы Жаңыбай уулун, Бөрү
Кененсары уулун, Шаркин Көкөн уулун чакырдым.
Бир ооздон Саякбайдын «Манасын»
жактырышты. «Манас» жомогунун жаңы вариянтын Саякбайдан жазууну туура табышты.
2
Саякбайдын «Манасын» жазуу иши башталды.»
Саякбайдын «Манасын» кагаз бетине түшүрүү жакшы жүрбөгөндүктөн жана шарттын
жок болгондугуна байланыштуу, Касым Тыныстанов менен акылдашып отуруп, Саякбайдын
кайтадан Токтоянга жиберет. Кусейин Карасаевдин бала күндөн берки жолдошу Жунуш Рыс
уулуна кат жазып, Саякбайды табыштайт. Ал жерде Жунуш Рыс уулу Саякбайды ээрчитип
жүрүп, айткандарын жазып, «Манас» жомогунун жаңы толкунун жарата баштайт. Элибиздин
көөнөрбөс мурасынын баш жагын кагаз бетине түшүрүп, оозго алымдуу, көзгө толумдуу эмгекти
жасап баштаган Жунуш Рыс уулу жазыксыз атылып кетет.
1935-жылдан баштап Саякбайды кайтадан Фрунзеге алып келип, анын «Манасын»
жазуу гана эмес, магнитофонго да алдырган.
1
2
Карасаев К. Баштан өткөн мажаралар. // Ала-Тоо журналы. - 1988. - №9. – 115-б.
104
Эгер Саякбайды мен 1931-жылы алып келбегенде, менин тапшыруум боюнча Жунуш
жыйнабаганда, жалгыз Сагымбайдын вариянты гана калмак болчу. Каралаевдин вариянты
болбосо, жалгыз Сагымбайдын «Манасынын» жашашы шектүү эле.1
Жашоосу бир топ катаал болуп, жалган жалаа менен түрмө бетин көрүп, тагдыр ташы
ары-бери калчайт. Күнөөсү: «эл адабиятын, анын ичинен улуу жомок «Манасты» өз убагында
жыйнап калуу деген ак ниет демилгеси болучу...»2
«Манасчы» терминин алгачкылардан болуп К.Карасаев киргизгени «Манас
энциклопедиясына» жазылып калды. Бирок, эмнегедир ушул күнгө чейин чыгып келген
«Манастын» үзүндүлөрүнөн жыйноого демилгечи болгон жана Саякбай Каралаевди издеп
жүрүп таап келген Кусейин Карасаевдин атын эч жерден жолуктура албайсыз. Кептин кыскасы,
көзү өткөн соң гана эскерип, тирүүсүндө барк алынбагандыгы капа кылып, ойго салып, аттиң
дедиртет...
Жыйынтыктаганда, бул макалада К.Карасаевдин «Манас» дастанында белгилүү өз орду
бар экендигин көрдүк, биз бул фактыны бурмалай же жокко чыгара албайбыз, анткени
жогорудагы мисалдардан көрүп жатабыз. Демек, К.Карасаевдин кыргыз адабиятына, кыргыз
тилине тийгизген таасирин изилдөө ишинин аягы оюла элек. Андыктан жазылган макала менен
иш бүткөн жок, кийинки изилдөөлөр улана бермекчи.
1. А.Карасаева. Кылым карыткан өмүр. Эскерүүлөр. –Б., 2000. -164 б.
2. Исмет Кенесбай уулу. Атактуу алым тууралуу бир ооз сөз // Кыргыз туусу. - 1992.-№101.–май.
3. Карасаев К. Баштан өткөн мажаралар. // Ала-Тоо журналы. - 1988. - №9.
4. Орокчиев Т. Эне тил жөнүндө сөз. // Ала-Тоо журналы. - 1979. - №8.
5. Т.Орокчиев. Асылдардан асыл сөз. Даректүү баяндар. –Б., 2011. -488 б.
6. Х.Карасаев. Жүз түркүм суроого жүз түркүм жооп. 1-китеп. –Каракол., 1997. -79 б.
1
2
105
ТҮШТҮК СИБИРЬ ТҮРК ТИЛДЕРИНДЕ БАРЫШ ЖӨНДӨМӨСҮНҮН БЕРИЛИШИ
Сердар Дагыстан, БГУнун аспиранты
ABSTRACT
Cases of number in Turkish language is not the same. There are six cases in Kyrgyz, Altay,
Tatar, Bashkir, Azerbaijan, Turkmon and seven cases in Kazakh, Tuva languages but there are eight
cases in Hakas, Yakut, Chuvash languges. Such differences come from their patterns between by
native languages. This article is devoted for two languages (Hakas, Tuva) which means in field of
actions in dative case and meaning of grammar. Mainly dative cases answers for object which is
directed for action, to who?, where?, it is united with the help of endings: -ga/-ge, -ka/-ke, -a/-e. This
endings in vowel, consonant sounds change in phonetically.
Keywords: Dative, case, Tuva, Hakas, language, action, Turkish, ending, form, sentence
Түрк
тилдеринде
барыш
жөндөмөсү
кыймыл-арекеттин
кимге,
эмнеге
багытталгандыгын билгизет. Уюштуруучу мүчөсү –га. Барыш жөндөмөдөгү сөздөргө кимге?,
эмнеге?, кайда?, каякка? деген суроолор берилет. Сүйлөм ичинде толуктоочтук жана
бышыктоочтук милдетти аткарат.
Орхон-Енесай эстеликтеринде барыш (барыш-багыт) жөндөмөсүнүн мүчөсү төмөнкүдөй
формада кездешет:
1. –га, -ка зат атоочтон кийин: йагы-га=жоого, йыл-ка=жылга.
2. –а, -е жактама ат атоочтон 1,2,3 жактын таандык мүчөлөрүнүн жекелик түрүнөн
кийин: маң-а=мага, сиз-е=сизге, каган-ым-а=ханыма, йир-иң-е=жериңе. Бирок 1жактын таандык мүчөсүнөн кийин барыш жөндөмөсүнүн –ка, -ке формасы да улана
берген: оглум-ка=уулума, элим-ке=элиме.
3. –гару, -герү. Бул эки турат: -га барыш жөндөмөнүкү, -ÿру багыт жөндөмөнүкү: кагангару=ханга, ханга карай, йир-герү=жерге.
Барыш жөндөмөнүн бул байыркы –га, -ка мүчөсү азыркы кыргыз, казак, алтай, өзбек,
татар ж.б. тилдеринде колдонулса: -а, -е формасы азербайжан, түркмен, түрк тилдеринде
кенен колдонулат. Ал калдык катары жогору, ичкери, тышкары, сырткары деген сыяктуу
тактоочтордун тутумунда гана сакталып калган.[АКАТ, 2010, 301-б]
Ал эми түштүк Сибирь түрк тилдеринин тобуна кирген тува жана хакас тилдеринде
барыш жөндөмөсү төмөнкүдөй формада берилет.
Тува тилинде барыш жөндөмөсү.
Тува тилиндеги үчүнчү жөндөмө бээриниң падежи (дательный падеж) деп аталып орус
тилиндеги барыш жөндөмөсүнө дал келет. Тува тилиндеги барыш жөндөмөсү орус тилиндеги
барыш жөндөмөсүнө бардык учурларда дал келебербейт. Бул жөндөмө тува тилинде башка
түрк тилдериндегидей эле кыймыл-арекеттин багытталгандыгын билдирет. Тува тилиндеги
барыш жөндөмөсү төмөнкү суроолорго жооп берет; кымга? (кому?), чүге? (чему?), каяа?
(куда?), кайнаар? (куда?) . [Исхаков, Пальмбах, 1961,:126]
Сүйлөмдө кыйыр толуктоочтук, орундук толуктоочтук милдетин аткарат. М: Кызыл –оол
аъдынга сиген каап берген (Кызыл –оол далсвоей лошади сено). Сарыг-оол эжинге чагаа
чоруткан (Сарыг-оол послал товарищу письмо). Башкы өөреникчилерге солун рассказ
чугаалар берген (Учител рассказал ученикам интересный рассказ). Өөреникчилер эмчиге
шинчиткеннер. Шупту кадык болганнар (Ученики показались врачу (букв: дам себя осмотрет
врачу). Все оказались здоровими). Мен бөгүн чурукка тырттырдым (Я сегодня
сфотографировался).
Татар тилинде бул мындай деп берилет: Мин бүген рәсемгә төштем. Бул
сүйлөмдөрдө тува тилинде кыймыл-арекетти аткаруучу жакты кыйыр толуктооч түрүндө (хакас,
алтай ж.б. түрк тилдеринде да ушундай) берилет да барыш жөндөмөсүнүн мүчөсүн алат. Башка
түрк тилдеринде болсо бул чыгыш жөндөмөсүнүн мүчөсүн алат: Мен ачамга шугум чазадып
алган мен (Мне отец сделаль линейку). Бул жерде сүйлөмдүн ээси «мен» зат атооч «ачмга
(атама)» -кыйыр толуктооч барыш жөндөмөсүндө кыймыл-арекетти аткаруучу адам. Бул
сүйлөм татар тилинде мындай берилет: Мин әтидән сызгыч ясатып алдым.
106
Чечекмаа иезинге тон даараткан (Мать сшила Чечекме шубу). Татар тилинде болсо:
Чәчәкма ансыннан тун тектергән.
Бул сүйлөмдөрдө кыймыл-арекетти аткаруучу адам кыйыр толуктооч түрүндө барыш
жөндөмөсүнүн мүчөсүн алды. Бул форма Тува тилинде дайым ушундай берилет. Коңшу Түрк
тилдеринде да бул форма сакталат. Кыймыл-арекетти биринчи жактын өтүнүчү менен экинчи
жак ишке ашырат. Хой бөрүге чидирткен (Овца съедена волком). Тува тилинде бөрүге сөзү
«волку» барыш жөндөмөсүнүн мүчөсүн алып турат. А татар тилинде болсо; Куйны бүре ашаган,
бул жерде «бүре» атооч жөндөмөсүндө туруп ээлик милдет аткарып жатат.
Бардык түрк тилдеринде орунду билдирүүчү кайда? деген суроо Тува тилинде да каяа?
(куда?, где?) деген барыш жөндөмөсүнүн суроосу. Бул мыйзамдуу түрдө изилдене элек. Биз
жүргүзгөн изилдөөлөр боюнча Тува тилиндеги барыш жана жатыш жөндөмөлөрү төмөнкү
мыйзам ченемдүүлүк менен жасалат:
а) Ал-абалдын орду этиштин башкаруусу менен өткөн же келээр чакта Тува тилинде
дайыма каяа? деген суроого жооп берип барыш жөндөмөсүнүн мүчөсүн алат.
б) Эгер ал-абалды этиш башкарып учур чакта болсо ал кайда? Деген суроого жооп
берет да жатыш жөндөмөсүндө болуп калат. М: Мен Кызылда чурттап тур мен (Я живу в
Кызыле). Бул жерде «Кызылда» деген сөз кайда? деген суроого жооп берип жатыш
жөндөмөсүн билдирип турат. Мен Кызылга чурттап турган мен (Я жил в Кызыле). Мен
Кызылга чурттаар мен (Я буду жить в Кызыле). Бул жерде «Кызылга» деген сөз каяа? деген
суроого жооп берип барыш жөндөмөсүндө турат. М: Пионерлер чайын лагерьге дыштанып
турганнар (Пионеры летом отдыхали в лагере). Татар тилинде болсо; Пионерлар жәен
лагерьда ял иштеләр. Ачам хүндүс мастерскойга андазып септеп турган (Мой отец днем
чинил плуг в мастерской). Татар тилинде; Эти көндез мастерскойда сабан төзәтте болот.
Кежээ хоорайның кудумчуларынга электри фонарвлары кыва бээр (Вечером на улицах города
загораются электрические фонари); кыва бээр –учур, келээр чактардын татаал формасы,
негизги этиш хып –гореть, загоратся деген сөздөн алынган. Татар тилинде төмөнкүдөй берилет:
Кичен шәһәрнең урамнарында электрик фонарьлары яна.
Тува тилиндеги барыш жөндөмөсү башка түрк тилдериндегидей эле төмөнкүдөй эки
вариантта колдонулат: -га // -ге жана –ка // -ке. Биринчи варианты сөз үндүүлөр жана жумушак
үнсүздөр менен аяктаганда уланат. Ал эми экинчи формасы –ка//-ке каткалаң үнсүздөр менен
аяктаган сөздөргө уланат. М: лаа (свеча) –лаага, хуу(часть, процент) -хууга, төлээ
(представитель) –төлээге, шии(пьеса) –шииге, хол(рука) –холга, даг(гора) –дагга, хөл(озеро) –
хөлге, чер(земля) –черге, аът(лошадь) –аътка, эът(мясо) –эътке, соок(холод) –соокка,
сөөк(кость) –сөөкке.
Үндүү тыбыштар менен аяктаган сөздөргө барыш жөндөмөсү жалганганда көбүнчө
башкы «г» тамгасы түшүрүлүп калат. Башкача айтканда сөздүн аягындагы үндүү менен
жөндөмөнүн мүчөсүндөгү үндүү кошулуп созулма аа, ээ ж.б. сөздүн аягындагы үндүүгө карап
өзгөрөт. Ушундай жол менен барыш жөндөмөсүнүн өзгөчө формасы пайда болот. Бул форма
азыркы Тува адабий тилинде көп колдонулат. М: соңга «окно» -сооңгаа//соңгага, терге
«телега» -терегээ//терегеге, кижи «человек» -кижээ// кижиге, хову «степь» -ховаа// ховуга,
бөрү «волк» -бөрээ// бөрүге. Ушундай эле көрүнүш хакас тилинде да байкалат: М:
пала(ребенок) –палаа, киме(лодка) –кимее, чазы (степь) –чазаа, уйгу(сон) –уйгаа, тулгу(лиса)
–тулгее.
Көптүк мүчөдөн кийин барыш жөндөмөсүнүн –га // -ге формасы уланганда төмөнкүдөй
колдонулат. М: аъттар –аъттарга, уруглар –уругларга, кижилер –кижилерге, ж.б. Таандык
мүчөсүнөн кийин барыш жөндөмөсүнүн толук (–га//-ге) варианты сакталат. Башка түрк
тилдеринде кыскартылган формасы колдонулат(өзбек тилинен башкасында). Тува тилинде
үчүнчү жакка таандык мүчө уланганда барыш жөндөмөсүнүн мүчөсү менен таандык форманын
ортосуна кошумча «н» тыбышы алынат, ушундай эле көрүнүш өзбек тилинде да кезигет.
[Исхаков, Пальмбах, 1961,:129]
Тува тилинде
өзбек тилинде
хакас тилинде
Жекелик санда
1-жак
аъдымга
отимга
адыма
2-жак
аъдыңга
отингга
адынъа
3-жак
аъдынга
отига
адына
Көптүк санда
1-жак
аъдывыска
отимизга
адыбысха
2-жак
аъдыңарга
отингизга
адынъарга
3-жак
аъдынга
отига
адына
107
Хакас тилинде барыш жөндөмөсү.
Пирілгі (барыш) жөндөмөсү кемге? (кимге?) нимее? (эмнеге?) деген суроолорго жооп
берип –ға/ -ге, -ха/-ке –а/-е мүчөлөрү менен уюшулат.
-ға/-ге мүчөсү аягы б,л,р,й,н,м тыбыштары менен бүткөн сөздөргө уланса, -а/ -е мүчөсү
үндүүлөр жана ғ,г,ң тыбыштары менен аяктаган сөздөргө,
-ха/-ке мүчөлөрү болсо каткалаң үнсүздөр менен бүткөн сөздөргө жалганат. М: хаңаа(араба)ханааға, хыроо(кыроо,бубак)-хырооға, хуу(аккуу)-хууға, мин (мен)-минге, кöйее//кöйе(көө,ыш)кöйееге, иб(боз үй)- ибге, саб(атак,даңк)-сабға, пÿÿр(карышкыр)- пÿÿрге, той(той)-тойға,
тон(тон)-тонға, сом (элестетүү)-сомға;
пала(бала)-палаа,
уйғу(уйку)-уйғаа,
тÿлгÿ(түлкү)-тÿлгее,
чазы(талаа)чазаа,
кізі(адам,киши)-кізее, аң(аң)-аңа, тағ(тоо)-таға, чÿг(перо, түк)-чÿге, чарадығ(чечим)чарадыға;
ат (ат,ысым, жылкы) -атха, кип(кийим)- кипке, киис (кийиз) -кииске, сағыс(ой)-сағысха,
харах(көз)-харахха, іпек(нан)-іпекке.
-а, -е мүчөлөрү –ға/ге мүчөсүнүн баш тамгалары ғ,г тыбыштарынын түшүп
айтылуусунан пайда болгон. Алгач ал тыбыштар (ғ,г) мурунчул «ң» тыбышына өтүп андан
кийин «ң» тыбышынын да түшүп калуусунун негизинде келип чыккан.
Хакас тилинин
диалектилеринде эки формасы да колдонулган учурлары кездешет. М: кызыл диалектисинде;
кізееге (адамга), палааға (балага) деген сөздөр кізее, палаа деген сөздөрдүн ордуна
колдонулат. Мындай көрүнүш адабий тилинде орун албайт. Барыш жөндөмөсүнүн негизги
мааниси: объектинин кыймыл-арекетке кыйыр түрдө болорун билдирет. Кыймыл-арекет
объектиге карай багыт алат же болбосо ошол объект аркылуу кыймыл арекет ишке ашат.
Барыш жөндөмөсү кыймыл арекеттин багытын, максатын жана бүткөн чегин билдирет. М:
ÿгретчі олғаннарға пизер тетрадьтаң ÿлеп пирген (окутуучу балдарга беш-бештен дептер
таратты); вокзалға читкенде, ки еегі ікі вагоннығ паровоз олох орнында турча (вокзалга
барганда, кечээки көргөн эки вагон ордунда турганын байкашты); пеер зе пÿдіріге килгем,
чоохтап пирим сағаа, пос кöңнінең (бул жерге, куруучулукка, сага айтсам, өз калоом менен
келдим); сығданы вагонга кире холтыхтап парып, позынаң хости одыртып салган
(сыгдынын колтугунан кармап, вагонго алып кирип өзүнүн жанына отуртту). .[Баскаков, 1975,:69]
Барыш жөндөмөсүнүн мүчөлөрү убакытты билдирүүчү сөздөргө байланышып, кыймыл
арекеттин белгилүү бир мөөнөтүн да билдирет. М: ииргее наңмыр тохтап парған (кечке жуук
жамгыр токтоду); таңдағаа тоғысты тоос саларға кирек (эртеңге чейин ишти бүтүрүү керек).
Кээде барыш жөндөмөсү субъектилик маанини билдирип калат. М: Ағастар чилге
чайхалыс турғаннар (Дарактар шамалга жайкалып турат).
Хакас тилиндеги барыш жөндөмөсүнүн дагы бир өзгөчөлүгү катары жөндөмө формаларынын
тактооч катары да колдонуларын белгилеп кетүүгө болот. Азыркы хакас тилинде көпчүлүк
лексикалык жана грамматикалык өзгөрүүлөр барыш жөндөмөсүнүн формасын алат. Алар:
ағлахха//хоңнахха (жалгыз); хоңалтахха (коңултак); чіге (чийки); харанға (тымызын); хуруға
(бекерге,
натыйжасыз,
курулай)
деген
барыш
жөндөмөсүнүн
мүчөсүн
алган
тактоочтор.[Баскаков, 1975,:70]
Жогоруда келтирилген мисалдардан барыш жөндөмөсүнүн бардык түрк тилдеринде
дээрлик бирдей мааниде жана формада колдонулгандыгын, аларда фонетикалык өзгөчөлүктөр
гана орун алгандыгын көрдүк. Жалпы түрк тилдериндеги жөндөмөлөрдү салыштырып изилдөө
сөзсүз чоң эмгекти талап кылат. Ошондуктан биз түрк тилдеринин ичинен тува жана хакас
тилдериндеги барыш жөндөмөсүнө гана токтолдук.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Азыркы кыргыз адабий тили. Б., 2010.
Баскаков Н.А. Грамматика хакасского языка. М., 1975.
Исхаков Ф.Г., Пальмбах А.А. Грамматика тувинского языка. М.,1961.
Рамстедт Г.И. Введение в алтайское языкознание. М., 1957.
Вопросы хакасской филологии. Абакан, 1962.
Патачкова Д.Ф. Хакас тiлi. Абакан, 1962
Түркологиялык изилдөөлөр. Б., 2000.
108
КАШГАРЛЫК МАХМУТТУН ӨМҮР ТАРЖЫМАЛЫНАН
Сайдалиева Алтынай Тахировна
Эл аралык Ататүрк Ала-Тоо университети
Тарых барактарына көз чаптырсак ар бир доордун, ар кайсы мезгилдин чыгаан
инсандары болот.Чынында, мындай улуу инсандар өз таланты , өз мээнети жана жогорудан
берилген акыл-көрөңгөсү менен жашоодон эбак көзү өтсө да кийинки урпактар үчүн улам жаңы
сабак, жаңы тарбия боло берет.Албетте, дүйнөлүк алкактан алганда же жер жүзүндө мындай
улуу инсандардын санагы көп, а бирок түрк дүйнөсүндө мына ошондой төбөсү көрүнгөн, чыгаан,
түрк дүйнөсүн дүйнөлүк кеңдикке (масштаб) тааныштыра алган ,тарых барагында өчпөс из
калтырган жана түркология илимин түптөгөн , өз элинин мыкты уулдарынын бири -Кашкарлык
Махмут.
Түрк дүйнөсүнүн тарыхында 11 кылымдын акыры тээ 13 кылымдын баш ченине чейин
өз бийлигин жүргүзүп турган Карахандар доорунун өзгөчө орду бар. Бул доорду тарыхчылар
«алтын доор» деп да көрсөтүп жүрүшөт.Ушул доордон коомчулук эки злкар инсанды тааный
алышты. Алардын бири ошол кезде түрк дүйнөсү үчүн тогуз жолдун тому болгон Баласагын
(азыркы Токмок) шаарынан чыккан улуу ойчул Баласагындык Жусуп жана анын замандашы
ошол 11-кылымда эле түрк желегин көтөрө алган дагы бир улуу окумуштуу, түркология илиинин
баштоочусу ата-бабалары айтылуу Ысык-Көлдүн Барскоонунан чыккан Кашкарлык Махмут.
Жогоруда
көрсөтүлгөндөй баарыбызг белгилүү 11 кылымда
түрк дүйнөсүнүн
маданияты, тили, көркөм адабияты , кол өнөрчүлүгү өтө өнүккөн учур болду.Бул убакта тарых
барагынан маалым болгондой Караханийлер менен Газневилер Орто Азиядагы кубаттуу
мамлекет катары таанылып, дүйнөлүк саясатта өз орду бар болгон.Бул доорлордоөткөн
мезгил тарыхынан белгилүү болгондой 11 кылымда ислам дини түрк элдери арасында
кулачын кенен жайып, тамырлашып калган эле.Албетте, ислам дининин таралышы менен
кошо араб тилинин үйрөнүлүшүн да шарттай алды .Демек, көпчүлүк түрк окумуштуулары ,
акындары,ойчулдары даанышмандары официалдуу тил катары араб тилинде жазышкан, ал
гана эмес айрымдары өздөрүнүн ата-теги түрк болгонунун да жашырып коюшкан. Ошентсе да,
тарыхый маалыматтарга таянсак, Аббаси императорлугундагы бийликти түрктөрдүн колуна
өтүп кетишинен чочулаган араб окумуштуулары ойчул, улуу окумуштуу Жахиздин «Фезаил –и
этрак» ( «Түрктөрдүн жоомартыгы» ) аттуу эмгегин жаздырууга мажбур болушат. Бул
даанышмандын жазган «Фезаил –и этрак» деген бул китепте түрктөрдү ислам дининин негизги
тиреги, түрк эли улуу эл, өз тарыхы, кадыр-баркы жогору деген пикирди баяндап өтөт.Ошол
доордо түрктөрдөн башка да мусулман топторуна түрк тилин, көркөм өнөрүн, көркөм
маданиятын үйрөтүү максатында бир топ эмгектер жазылган. (1)
Демек , аты тарыхта калган жогоркудай бир топ эмгектердин ичинен түрк эли жөнүндө, түрк
маданияты, түрк адабиятынан, түрк тарыхынан, түрк географиясынан, түрк санжырасынан же
илимдин жыйынтыктуу тили менен айтканда түрк энциклопедиясы даражасына толук татыган
эмгек ( албетте, дүйнөлүк илимде мааниси чоң, салмагы оор А.С.) « Девони лугат ит түрк»
(Түрк сөздөрүнүн жыйнагы»).
Аты аталган улуу эмгектин автору Кашгарлык
Махмуттун өмүр таржымалы,
чыгармачылыгы жөнүндө жалпы коомчулукта бүгүнкү күнгө чейин эч кандай так маалымат
жок.Ошентсе да, бул чыгаан окумуштуунун жалгыз эмгеги биздин күнгө жетип олтурат.(2) (
Ушуга да зор каниет кылуу керек А.С.)
Чынында, мындай эмгекти жараткан даанышман инсандын башка эмгектери жок деп
айта албайсың.Бүгүнкү күнгө чейин түрк тили, тарыхы боюнча изилденген окумуштуулар
окумуштуу жөнүндө ар түрдүү илимий божомолдорду айтып келе жатышат.Көрсө, автордун
мындан башка да «Түрк тилдеринин синтаксиси» деген эмгеги бар экендигин да аталган
жалгыз ушул сөздүгүнөн билебиз.
Демек,
Кашкарлык Махмуттун
өмүр таржымалы, ата-теги,үй-бүлөсү жөнүндө
маалыматтын баарын дал ушул «ДЛТ» чыгармасы аркылуу гана иликтей алабыз.. Автор
эмгегинде ата-бабалары жөнүндө мындайча жазат: «Түрк элдеринин саманий уулдарынан
болгон бабабызды Хамир тегин дейт («ДЛТ « 1 том, 152-бет) же болбосо дагы бир жеринде
109
«Барсаган Афрасияб салдырган шаар, Махмуттун атасы ошол шаардан ( «ДЛТ»3 том,417-418
бет)
Мына ушул маалыматтар негизинде
тарыхчылардын илимий божомолдорунун
негизинде Махмуттун бабасы Мухамед теги боюнча Караханиттер сулалесинен Юсуп Кадыр
хандын уулу болуп, ал 1056-1057-1058-жылдары бийликке келген, 15 айдан кийин тактыны
чоң уулу , же тагыраак айтканда Махмуттун атасы Хусейинге өткөрүп берген.Бул жөнүндө да
окумуштуу .....»мен ушул түрктөрдүн эң сөзмөрлөрүнөн, эң зиректеринен жана согуш
иштеринде эң уста найзачыларынан болом, менин уруум эң негизги уруулардан.....»-деп
айтканы чындыкка туура келет.Ал гана эмес эмгегинин көпчүлүк мисал катары келтирген
жерлеринде
Караханиттер сулалесиндеги даңктуу кишилердин ысымдары алар айткан
экиметтүү сөздөр, ошол доорго тиешелүү согуштук мыйзамдар, согуштук ар түрдүү ыкмалар
жана Караханиттер сарайларындагы шан-шөөкөттөрдү да мисал иретинде айрым сөздөргө
түшүндүрмө берген жерлеринде баяндалат.
Ал эми Кашкарлык Махмуттун кай жерде туулгандыгы жана балалык чагы жөнүндө
окумуштуулар тарабынан ар түрдүү кайчы пикирлер бар.Көпчүлүк окумуштуулар авторду
Кашкарда туулгандыгын айтышат, а бирок кайсы айлында экендигин так айта алышпайт. Ал
эми бул маселе боюнча да автордун ( Кашгарлык Махмуттун А.С.) эмгегегинде берилген
маалыматтарга таяна турган болсок, төмөнкүдөй билдирүүлөрдү байкайбыз.Автор, Атуш
айылын Кашкар өрөөнөндөгү бир айыл деп түшүндүрмө берет, бирок «Дивандын» бир жеринде
автор «Азыг- бизге таандык кыштактын аты деп айтса, дагы бир жеринде: «Абал (Опал) –бизге
таандык кыштактын аты деп жазган.Автордун жогоркудай берген маалыматтарына таянып,
айрым бир окумуштуулар синьцзяндык уйгур котормочулары Махмутту Кашкарга жакын
жерде, же Артуштун Азак кыштагында же болбосо, Тогузактын Опал айылында туулган деген
пикирге келишкен. А бирок жогоруда айтканыбыздай айрым кайчы пикирлер болгондой бул
жаатта көп эмгек жасаган, бир нече жылдан бери талыкпай эмгектенип келе жаткан окумуштуу
Т.К.Чоротегин жогорку эки топоним боюнча мындай илимий божомол келтирет.»Биринчиден,
Азыг жана Абал топонимдери «Диванда» так бир географиялык жайга чегерилбеген.Мындай
топонимдер бир нече жерден жолугары жөнүндө чыгармадан деле билинет.Маселен, Таластан
экөө болсо. Кайас топониминен үчөө бар (Саплыг Кайас, Орун Кайас, Кара Кайас) .Экинчиден,
Азыг менен абалдын бири автордун туулган жери болсо, эмне үчүн экинчиси да « бизге
таандык...» делип калган.Үчүнчүдөн, бул изилдөөчүлөр «Дивандагы» .....»Касы-бизге таандык
бир жайдын аты «-деген үчүнчү бир маалымтты жогорку божомолдор менен кандайча
айкалыштырат.Автордун бизге таандык деп жазган бул топонимдери чоң атасы Мухамед
Буурахан же өз атасы Хусейин Арслан элик тарабынан Махмуттун өзүнө кийин гана
канзаадалык үлүш катары тартууланган жайлардын атын билдирет-деп айтууга неге мүмкүн
болбосун. Муну терең изилдөө керек. (Т.К.Чороев ) Чынында, Т.Чоротегиндин айтканы
чындыкка жакынраак келет. Анткени , бүгүнкү күндө деле бир эле Кыргызстандын аймагында
бир нече окшош топонимдер жолугат. (Бул жөнүндө өзүнчө сөз кылууга болот)
Ошентсе да сөз чынынан бузулбайт.Көпчүлүк окумуштууулар (М. Ш.Үлкүташыр,
А.Н.Кононов ж.б.) Махмуттун атасы Хусейн Кашкарга көчүп келгенде туулган болсо керек –деп
болжолдошот.Ал эми казакстандык түрколог Г.Мусабаев
Махмутту Или дарыясынын
өрөөнүндө туулган деп айтканы да бар. Ө.К.Караев менен С.Өмүрзаков болсо Махмуттун
туулуп-өскөн жери катары Ысык-Көлдү көрсөтүшөт. Карахандар тарыхы боюнча изилдеген
дагы бир окумуштуу Өмүркул Караев төмөнкүдөй көз карашты билдирген:» Махмуддун атасы
Хусейин Мухаммед уулу Ысык-Көлдүн түштүк жээгиндеги Барскан сарайын бшкарып турган,
Караханийлер мамлекетинин түзүлүшүнө байланыштуу ал Кащгар шаарына көчүп барган,
демек мындан жыйынтык Махмут Хусеин уулу мына ушул Кашгар шаарында туулган» .Дагы бир
окумуштуу А.Б.Халидов Махмутту Ысык-Көл боюнан же Чыгыш Туркестандан экендигин
болжоп, ага «ал Барсхани» ныспасын да кашаа ичине жазып, калыбына келтирген. Демек,
Махмут Кашгари эле эмес, а мүмкүн мындан ары Махмуд кашгари ал -Барсхани деп атоого
да негиз бар.(А.С.)
Кийинки жылдарда изилдеген Европа окумуштуулары Р.Данкоф менен Ж.Келли
Махмут Кашгаринин төрөлгөн жери катары , ата-бабалары жашап өткөн Барскан калаасын
белгилешет да, ал-Кашгари ныспасы титулдук баракта гана жазылганын өзгөчө баса
көрсөтүшөт.(Т.Чороев 39-бет).
110
Ал эми 1987-жылы «Советская түркология» журналынын 10 санына Синьцзяндык уйгур
окумуштуулары Ибрайим Мутьий менен Мирсултан Осмоновдун уйгурчадан которулган
«Махмуд Кашгаринин мекени,өмүрү жана күмбөзү тууралуу» деген макада авторлор бир жактуу
ой-пикирлерге көбүрөөк
басым жасашып, жада калса эчен кылымдар өткөнүн эске
алышпастан, кайсыл бир ыйык мазарды («Хазретти Моллам») Махмуд Кашгаринин бейити
деген жыйынтыгы көп жагынан коошпой калды.Бул жөнүндө атайын илимий божомолдору
менен Т.Чоротегин жогорудагы авторлордун бул айткандары көп жагынан майнапсыз экенин
эскертет. (Т.Чоротегин аталган эмгек 51-бет.)
Дагы бир туркиялык аалым Решат Генч өзүнүн илимий эмгегинде (Анкара,1997) Махмут
Кашгаринин сөздүгүндөгү малыматтарга таянып, ошол кездеги Ысык-Көлдүн жээгиндеги
Барскан (Барскоон) шаарында Махмуттун ата-бабалары жашаган деген пикирди айтат,
анткени Махмут Кашгари өзүнүн сөздүгүнүн баш жагында түрк уруулары жана алардын
тилдери жөнүндө маалыматтар берүү менен өзүн да түрк тилин мыкты билген, түркчө чебер
сүйлөгөндөрүнөн болом –деп айтканын эске алып, чынында эле автордун ата-бабалары ЫсыкКөлдө жашап өтпөсө, Ысык-Көлдө балалыгы кечпесе, анда эмне үчүн өзү чийген картасында
жер шаарынын так ортосуна Ысык-Көлдү жайгаштырган – деген ой учугун айтат. Албетте, бир
катар окумуштуулар автордун туулган жери жөнүндө кайчы пкирлерди жаратаса да, чынында
аны түпкү теги Ысык-Көлдөн экендигине көпчүлүгү ишенишет жана бир канча далилдүү
окуялар менен мисал келтиришет.
Ал гана эмес айрым окумуштуулар, эгер ал Кашгар шаарынан болсо, эмне үчүн
чыгармасынын бир да жеринде Кашгардык экендиги жөнүндө эскертилбейт.Бирок, эмгегинин
айрым бир жерлеринде гана Кашгарды хандардын жашаган жери жана ал жердеги бир канча
жерлер буларга тиешелүү экендигин да айтат. Бул деген ошол аты аталган жерлер анын
атасына тиешелүү жер болгондуктан ,»...биздин журтта бир жердин аты «-деп берет.Жогоруда
биз айтып өткөндөй өз атасы Хусейин үй-бүлөлүк чыр-чатактардан кийин Кашгар жерине
көчкөндүгү , мүмкүн анын балалык чагы ошол жерде өтүп, ошол мезгилде илим-билимдин
чордону болгон Кашкардан билим алып калуусу да мына ушундан болсо керек. Албетте, ататеги жөнөкөй карапайым үй-бүлөдөн эмес, ошол учурда тектүү , ак сөөк үй-бүлөлөрдөн экенин
санжырачылар төмөнкүдөй жорушат. Махмуттун ата-теги Ислам динин тандап алган алгачкы
Түрк ханы Сатук Буура ханга барып такалат.932-жылы мусулман болгон Карахандын ханы
Абдулкерим Сатык Буура хан. Кылыч Буура хан аты менен таанылган жана саман
уулдарынын борбору Бухараны 992-жылдары басып алган абул Хасан Харун Кылыч Буура
хан бин Сулейман, Кашгарлык Махмуттун чоң аталарынан.Кылыч Буура хандын уулу Хотан
баатыры болгон Юсуф Кадир Хан бир Хасан Харундур. Анын уулу болгон Аслан Илиг наамдуу
Барсган амири Хусейин бин Мухамед Чагры Тегин Махмуттун өз атасы. Ал эми апасы да
Карахандар өлкөсүнүн таанымал аалымы Хожа Сейфиддин Бузуругвардын кызы Бүбү Рабиа
экени айтылып келет.
Албетте, биз үчүн бүгүн табышмак болгон окумуштуунун өмүр-таржымалы аз-аздан
болсо да, митип өз эмгегинен жана кээ бир тарыхый окуялар менен чечмеленет. Ооба, Махмут
теги боюнча ак сөөк үй-бүлөдөн чыгып, жаштайынан илим-билимге кызыккан жана атабабалары сыяктуу башкаруу чөйрөсүндө эмес, илимий чөйрөдө тарыхта аты калган зор
окумуштуу. Биз аны
өз убагында мыкты таалим тарбия алган жана ошол учурдагы
билимдердин көбүн өзүнө сиңирип, анын баарын кайрадан өз эмгегинде мыкты пайдалана
алган ары таланттуу, ары көрөгөч, ары өз элин-жерин, тилин аябай кадырлай алган
мекенчил бир инсандын бейнеси көз алдыбызга тартылат.
Бүгүнкү
окурман
бул авторду Х1 - кылымда жашап, түрк тилдеринин тазалыгы
үчүн күрөшкөн жана сөз берметтерин жыйнап, өзүнөн
кийинки урпактарга улуу эмгек
калтырган окумуштуу катары билишет. Автордун (М.Кашгаринин) биздин күндөргө жеткен
эмгеги «Девони лугат ат түрк «(Түрк сөздөрүнүн жыйындысы). Бул аталган эмгек--- азыркы
түрк тилдеринин тарыхын үйрөнүүдө эң баалуу жана керектүү эмгектердин бири.Анткени, бул
тилдик, тарыхый, маданий, адабий, энциклопедиялуу сөздүктө
жалпы түрк элдеринин
энчисине тиешелүү маалыматтар арбын . Кезегинде автор өзү көрсөтүп кеткендей: «Мен
түрктөр, түркмөндөр,огуздар,чигилдер,йагмалар, кыргыздардын
шаарларын,кыштак менен
жайлоолорун көп жылдар кыдырып чыктым,лугаттарын (сөздөрүн топтодум.Ар кыл сөз
маанилерин үйрөндүм, аныктап чыктым.Мен бул иштерди тил билбегендигим үчүн эмес,
балким ар бир кичинекей өзгөчөлүктөрдү да аныкташ үчүн иштедим.......Аларга ошончо көңүл
бурдум дейсиң,түрк,түркмөн,огуз,чигил,йагма жана кыргыз калктарынын тилдери бүтүндөй
111
дилиме жат болду.Аларды ар жактан жыйнап, негизинен бир тартипке салдым.Бул чыгарма
адабий эстелик болсун деп, кудайга сыйынып бул китепти түздүм.Китеп-- «Девони лугат ат түрк
« (1)
Жогоруда айтып өткөндөй Кашгарлык Махмуттун бул чыгармасы түрк элдеринин
жалпы энчиси жана баалуу илимий булагы.Ошондуктан да аты аталган чыгаан окумуштуубуз
өз учурунда эле көрөгөчтүк менен бир атанын балдары болгон түрк элдеринин сөз байлыгын
бир жыйнакка салып, алар жөнүндө зор илимий ойлорун айтып, түрк тилдеринин келечеги үчүн
баа жеткис эмгек жаратты.Анын урпактары бүгүнкү күндө бул эмгекти өз түшүнүктөрүндө карап,
аны ар кайсы тараптан изилдеп жатышат .
Махмуд Кашгаринин «Түрк тилдеринин сөз жыйнагы» эмгегин Килисли Рифат анын
алгачкы эки томун чыгаргандан тартып эле аалымдардын кеңири катмарынын көпчүлгүнүн
өзүнө тарткан. Азыр Махмуд Кашгаринин мурасын изилдөөнүн өзүнүн тарыхы ар тараптан
иликтөөнү талап кылган илимий маселеге айланды. Биз бул чакан бөлүмдө «Диванды»
дүйнөнүн ар кыл элдерине маданий баалуу мурас катары таанытууга зор салым кошкон
илимпоз котормочулар тууралуу да азыноолак айтып өтмөкчүбүз.«Диванды» которуу ишин эң
алгач түркиялык чыгышпоздор башташкан. Эң биринчилерден болуп бул ишке белсенип
киришкендердин бири - Килисли Рифат Билге эле. Бирок алгачкы туркиялык котормолордо бир
катар өксүктөр да болгон. Ошондуктан да жарыкка чыккан эмес.
1928-жылы көрүнүктүү чыгышпоз Карл Броккельман Махмуд Кашгаринин «Диванын»
кыскача индекс-сөздүк таризинде немец тилине которуп жарыялайт. Отузунчу жылдары бул
эмгекти азербайжан тилине которууга да аракет жасалган. 1935—1937-жылдардын аралыгында
«Дивандын» азербайжанча таржымасын Халил Сайд Хожаев (1888-ж. туулган, 1937-ж.
күнөөсүз жерден камакка алынган) аткарып, бирок, кейиштуусу, анын эмгеги жарыяланбай
калган.
Эмгектин толук жана сапаты дурус котормосу (түркчө) түрк илимпозу-Бесим Аталай
тарабынан жүзөгө ашырылып, 1939— 1941-жылдары Анкарада жарык көрөт. Ушул эле
окумуштуу көчүрмөнүн факсимилесин д ажарыялайт.1 «Дивандын» өзбекче котормосун Салих
Муталлибов2 Ташкентте 1961 - 1963-жылдары жарыкка чыгарды. Ал эми 1981-1984-жылдары
он бир уйгур түркологу3 «Дивандын» факсимилесине негизденип, уйгурча котормону даярдап
жана жарыялашкан.
Текст таануу илиминин азыркы деңгээлине жооп берүүчү иш болуп 1982-1985-жылдары
АКШнын Кембриж шаарындагы Гарвард университетинин басмасынан чыккан англисче
котормо эсептелет.
Казак тилине «Диванды» которуу иши А.Егубай тарабынан 1987-1989 жылдар арасында
ишке ашты. Мындан башка түрк тилдери арасында азербайжан тилине да которулду.Эмгекти
азербайжан тилине которуу Ремзи Аскер4 тарабынан ишке ашырылган.
Белгилүү казак акыны,кыргыз менен казакка бирдей күйгөн,Абай Кунанбаевдин небереси ЗифаАуле Ауэзова өмүрлүк жолдошу нидерландык арабист жана түрколог Роберт Эрмерс менен
“диванды “орус тилине которушту.
Албетте, бул Махмуд Кашгаринин өмүр баянына, чыгармачылыгына арналган
кичинекей чакан макаланы төмөнкү
окумуштуунун сөзү менен бүтүргүм келет.Кыргыз
тилчилеринин арасынан бул эмгекти алагачкылардан болуп изилдеген жана бир канча илимий
көз караштарын билдирген түрколог -окумуштуу М.Толубаев «Диван» жөнүндө төмөнкүдөй
пикирин айтат: «Диванды Х1 кылымдагы филология илимиинин деңгээлинде алып караганда,
112
өз учурундагыт өтө тыкан, көп илимий жаңылыктарга бай фундаменталдуу эмгек катары
баалоого болот.Демек, Махмуд Кашгари сөздүк түзүү максатында өз заманындагы араб
филологиясынынтбай тажрыйбасына таянып, анын түрк тилдеринин структурасына
чыгармачылык менен пайдалана алган.Сөздүктү түзүүдө автордун ыгы ( методу ), тилдик
фактыларды жайгаштырууда илимий
изденүүсү, айтылган пикирлеринин негиздүүлүгү,
жыйналган материалдарынын молдугу-Махмуд Кашганинин чоң эрудицияга ээ, залкар
окумуштуу, таланттуу тилчи экендигин агийнелейт.
1.Atalay B.Divanu Lugat-it-Turk Tercumesi/çeviren Besim Atalay-Ankara:Alaeddin kiral
Basimevi,1939-1941-Cilt 1,2,3.
2.С.М.МуталлибовТуркий сузлар девони.Узбекистон ССР фанлар академияси нашрёти
Тошкент-1960-63, 1,2,3-том.
3. Кашгарий Махмуд Туркий тиллар дивани. Жооптуу редактору — Ыбрайым Мутъий. (
араб графикасында )Үрүмчү,1981-1984.1-3 т.
4.Т. К.Чороев. Махмуд Кашгари (Барскани) жана анын «Дивану лугатит-түрк» сөз жыйнагы.
Бишкек..1997.
5.Караев Ө.История Караханидского каганата.Фрунзе.,1993.
6.Закиров С.Кыргыз санжырасы.Бишкек., 1996.
7.Кляшторный С.Г.Эпоха М.Кашгарского.»Советская тюркология» №1,1972.
8.Салих.М.МуталлибовУзбекистон ССР фанлар академияси нашрёти Тошкент-1961 2-том53бет
9.Жооптуу редактору — Ыбрайым Мутъий “Дивандын”уйгур тилиндеги котормосунан 1том 157 бет.Урумчу,1981
10.Махмуд Кашгари. Турiк сөздiгi. Которгон Аскар Курмашулы Егеубай.
Алматы,1996-1998.1-3 т.
11. Divanu Lugat-it-Turk. Азербайжан тилине которгон Ремзи Аскер.Баку,2001. 1-3 т.
12. Зифа-Ауле Ауэзова, Роберт Эрмерс. Орус тилине которгон.Алматы,2006.
113
ТҮРК ЖАНА КЫРГЫЗ ТИЛИНДЕГИ ҮЙ АЙБАН АТТАРЫНЫН СТРУКТУРАСЫ ЖАНА
СЕМАНТИКАСЫ
Айдогмуш Эрдал, БГУнун аспиранты
ABSTRACT
The title of animals has an important place in meaning world of Kyrgyz and Turkish
languages. We encounter some names of the domestic animals in these languages. In this article
names of domestic animals will be compared by taking into consideration of their some features.
Keywords: zoonims, animals, domestic animals, meanings, word formation, history.
Сөз - түзүлүшү жагынан татаал организм, тилдин күзгүсү, тарыхтын изи. Андан тыбыш
жүйөсүнүн өнүгүшүн да, маани жүйөсүнүн өзгөрүшүн да жана алардын өзгөрүшүн да жана
башка кубулуштарды да байкоого болот.
Тилдин сөздүк курамындагы уңгу сөздөр сан жагынан өтө эле чектелүү. Алардын жалпы
саны төрт-беш миңге жуук. Ошондуктан коомдук турмуштун түрдүү жагдайларын тейлеш үчүн
жа ы түшүнүктөрдү атоо, жаны сөздөрдү жасоо зарылдыгы үзгүлтүксүз пайда болуп турат.
Жаны сөздөрдүн пайда болушу тилдин сөздүк курамын толуктайт, андан ары байытат. Бул
болсо сөз жасоонун эң алды лексикага кызмат кылып, аны менен ажырагыс байланышта боло
тургандыгын тастыктайт. Демек, сөз жасоо системасы сөздүк курамын байытуудагы бирден бир
тилдик ички каражаттардан болуп эсептелет [Азыркы кыргыз адабий тили, 2009,247].
Ар бир тилде сөз жасоочу каражаттары бар, анын жардамы менен лексикалык курамы
толукталат сөз жасоо системасы жиктелип, өзүнчө бир илимий багыт катары иликтенбей келет.
Ушундан улам түрк окумуштуулары тарабынан даярдалган эмгектерде сөз жасоого
байланыштуу маалыматтар морфология менен чогуу берилип жүрөт.
Ар кандай түркүмдөгү сөздөрдүн жасалыш өзгөчөлүктөрүн изилдөө жагы
К.Тыныстановдон
кийин
Б.Юнусалиев,
К.Дыйканов,
Б.Үмөталиева,
Ж.Шүкүров,
С.Кудайбергенов, С.Давлетов сыяктуу бир катар окумуштуулар тарабынан улантылып,
курандылардын саны толукталып, сөздүн тутуму такталып, сөз жасоонун өзүнчө илимий нукта
калыптанышына өбөлгө түзүлгөн.
Түрк тили үчүн башка тектеш тилдер сыяктуу эле өнүккөн, колдонууга ийкем сөз жасам
системасы мүнөздүү. Ириде ал түрк тилинин тарыхый жактан өнүгүшүнө байланыштуу,
экинчиден, түрк коомчулугу менен түрк мамлекеттигин эчен кылымдан бери эле ар тараптан
жана үзгүлтүксүз тейлеп келген тил да ушул түрк тили. Ошентсе да, Түркияда түрк тилинин сөз
жасоо системасы жиктелип, өзүнчө бир илимий багыт катары иликтенбей келет [Садыков, 2003,
93].
Мал чарбачылыгы – көчмөнчүлүк маданияттын өкүлү болгон түрк элдеринин жашоо
ыңгайынын негизи. Ошондуктан ал түрк тилдеринде жаныбар аталыштарынын арбын
болушун шарттайт.
Түрк жана кыргыз элдеринин мал чарбачылыгына кой алдынкы багыттардын бири
болуп келет. Кыйыр түрдө болсо да, тилдик маалыматтар буга ачык күбө. Анткени бул
тилдерде майда жандыктарды, алардын ар кандай белгилерин туюндурган сөздөр лексиканын
бай катмарын түзөт. Кой түрк элдерин тамагынан кийимине чейин камсыз кылат. Койдун
терисинен баш кийим, бут кийимдерди, ичиктерди, кийиз, шырдак жана башка буюмдарды
жасашат.
Түрк элдеринин жашоосунда бодо мал да маанилүү орунга ээ. Бодо мал эт, сүт берет,
терисинен бут кийим жана турмушка керектүү нерселер жасалат. Оор жүк ташуу үчүн унаа
катары ат, эшек, төө,өгүз колдонулат. Алар жемди тандап жебейт жана чыдамкайлыгы менен
айырмаланат.
Түрк жана кыргыз тилинин лексикасында чочкого байланышкан сөздөр өтө аз. Анткени
аталган элдер ислам динин тутунат, анда чочко арам деп эсептелет.
114
Иликтөөгө алынып жаткан лексикалык топ ички түзүлүшү жагынан бирдей эмес. Алар
тубаса, туунду, татаал түрүндө болот. Микролексиканын ичинде каралган зоолексика эки тилде
өтө бай. Жалпы малга байланыштуу сөздөрдүн ичинен жаныбарлардын жашы, жынысы, өңү,
мүнөзүнө жана башка белгилери боюнча берилген аттар да бар.
Түрк жана кыргыз тилдеринде үй айбан аталыштарынын семантикалык тобу да өзгөчө
орунда турат. Кыргыз тилинде айбан жаныбар айбанат деген аталыштар бар. Алар толук
эмес синонимдик катарды түзүшөт.
Жаныбар – hayvan лексемасы. Иранча жанивар сөзү кыргыз тилине жаныбар түрүндө
кабыл алынган. Иран тилиндеги –вар мүчөсү кыргызча –луу мүчөсүнүн маанисин берет. Сөзмөсөз которгондо жанивар сөзү жандуу дегенге туура келет. Кыргызча бар сөзүнүн тыбыштары
иранча –вар мүчөсүнө өтө окшош, ошондуктан кыргыз тилиндеги жаныбар сөзүн жаны+бар
деген эки сөздөн куралган деп да эсептөөгө болот. Бул термин мааниси боюнча үй жана
жапайы жаныбарлар деген жалпы түшүнүктү жалпы камтыйт. Үй жана жапайы жаныбарларды
бири биринен ажыратуу үчүн татаал сөз түрүндө эки термин колдонулат : үй жаныбарлары evcil hayvan, жапайы жаныбарлар – yaban hayvan.
Айбан. Колго багылган жана жапайы (көбүнчө жырткыч) сүт эмүүчү жаныбарлар. Кыргыз
тилинде чоң чегирткени, ошондой эле үйгө жанаша салынган, көбүнчө калканчы бар аянтча,
секиче, бастырма да айбан деп аталат. Демек, бул эки сөз кыргыз тилинде омонимдик катышта
болот.
Айбанат. Жалпы эле айбандарга карата берилген жалпы ат [КТТС,1986].
Ал эми түрк тилинде жаныбар деген аталыш кездешпейт, ал эми айбан, айбанат деген
аталыштар hayvan, hayvanat түрүндө колдонулат.
Hayvan – 1. бүтүн жаныбарлардын жалпы аты. Түрк тилинде бул сөз катышкан
төмөнкүдөй түшүнүктөр бар: hayvan bilimci – зоолог, hayvan bilimi - зоология, hayvanlar dünyası
- жаныбарлар дүйнөсү;
Hayvanat. 1. Айбанаттар, айбандар, жаныбарлар. 2. зоология, айбандар жөнүндөгү
илим. Hayvanat bahçesi- зоопарк [Түркчө-кыргызча сөздүк, 2005: 352-353]. Эки тилде тең
адамгерчилиги жок, мүнөзү жаман, орой, ырайымсыз, таш боор адамды да айбан / hayvan деп
аташат. Мисалы: Айбан эмей эмне, адамчылык кылбаса (Тоголок Молдо).
Жандык – davar сөзү. Жаныбар маанисинде айтылган жандык сөзү жан+дык
бөлүктөрүнөн турат. Бул сөздү кабыл алганга чейин кыргыз тилинде тын деген сөз ушул эле
мааниде колдонулуп келген. Жан сөзүнө
-лык мүчөсү жалганып жандык сөзү жасалган. Бул мүчө азыр кыргыз тилинде –луу болуп
айтылат. Мисалы: баалуу, жандуу ж.б. Ал эми жандык сөзүндө байыркы калыбында сакталып –
дык бойдон калып, к тыбышы үндүүгө айланган эмес [Сейдакматов 1988: 27]. Жандык сөзү
азыркы жандуу деген сөзгө мааниси боюнча да, теги боюнча да туура келет.
Түрк тилинде кой жана эчкиге берилген орток ат же алардын үйүрү davar – жандык
деген мааниде айтылат. Ал эми кыргыз тилинде болсо биринчи маанисинде бардык жанжаныбарларды туюндурса, экинчи маанисинде майда мал, кой-эчкини билдирет.
Кыргыз тилинде мал чарбачылыгында төрт түлүк, беш түлүк деген аталыштар бар.
Төрт түлүккө жылкы, мүйүздүү мал, төө, кой-эчки кирсе, беш түлүктө эчки өзүнчө бөлүнөт.
[Юдахин,1965, 780]. Бул аталыштар да эки сөздөн туруп, жаныбарлардын жалпы атын
билдирет.
Көчмөн чарбадагы элдерде кой багуу жашоо-турмуш деңгээлин аныктоочу
көрсөткүчтөрдүн бири деп табылат. Кой эти, сүтү, териси, жүнү көчмөн калктын жашоосунун
негизин түзүп, түрк жана монгол тилдеринде чарбанын бул тармагын туюндурган бай лексика
калыптанган.
Кыргыз, кыпчак тобундагы түрк тилдер үчүн негизинен кой деген форма мүнөздүү болсо,
огуз тилдер үчүн койун / koyun формасы мүнөздүү, ал эми Волга боюндагы кыпчак
группасындагы татар, башкыр, чуваш тилдери үчүн кой деген терминдин колдонуу сферасы
115
тарыйт. Элдик оозеки чыгармаларда, туруктуу сөз айкаштарда же макал-лакап сөздөрдүн
курамында гана жолугуп, азыркы адабий тилде башк. харык, тат. сарык, чув.-сурах деген
сөздөр менен туюнтулат
Байыркы түрк жазма эстеликтеринде кой, кон, койын формасында учурайт. Бул
формалардын ичинен гойун/ koyun деген түрү уйгур жазма эстеликтерине мүнөздүү [
Сыдыков,1991, 66].
Монгол тобундагы тилдеринин кээ бирлеринде сөздүн аягына –ун деген морфологиялык
элемент качандыр бир мезгилдерде сөзгө кичирейтүү маани берген элементтердин болгондугу
жана ал байыркы түрк тилдеринде кеңири колдонулган мүчөлөрдөн экендиги, кийин ал өз
маанисин жоготуп, сөздүн негизинен ажырагыс болуп ширешип кеткендиги белгиленип жүрөт
[Щербак, 1961, 110].
Ошентип, кой / koyun сөзү жалпы ат маанисинде айтылат. Муну менен бирге койдун
төлүнө, жашына, эркек, ургаачысына жана өң-түсүнө карата айтылган сөздөр салыштырылган
тилдерде ондоп саналат.
Түрк жана кыргыз тилдеринде кой - koyun лексемасынан койчу - koyun çobanı, кой
чарбасы - koyun işleri деген туундулар келип чыгат.
Кыргыз тилинде койдун тобун короо деген сөз менен берилсе, түрк тилинде sürü деп
аталат.
Кой тукумунун жашын белгилөөдө түрк тилдеринде оңдогон терминдер кездешет. Бул
терминдер семантикалык жактан койдун төлүнүн биринчи күнүнөн тартып, анын карыганга
чейинки мезгили так дифференциялайт. Мисалы, койдун тиши аркылуу же канча төл
бергендиги, же төл бере турган маалга жетиши, андан тиштери мокоп көздөрү начар көрүп,
биологиялык жактан карый башташына чейинки мезгилдер белгиленет [ Сыдыков,1991, 66].
Эчки – keçı лексемасы. Байыркы түрк тилинде да азыркы айрым түрк тилдеринде да
кечи болуп айтылган бул сөз кыргызча эчки деп айтылат. Буларды курамындагы тыбыштары
алмашып келген бир эле сөздүн варианттары дешке болот. Ал эми эчки сөзү чек, чеге деп
эчкини айдоого, чакырууга карата айтылган сөздөн метатеза аркылуу келип чыгат: чеке > эчки,
чеке > кечи. Кыргыз тилинде эчкиге тиешелүү төмөнкүдөй сөздөр бар: улак, чебич, серке,
эркеч, теке.
Ал эми түрк тилинде да oğlak, çebiç, erkeç, teke, keçi сыяктуу лексемалар бар. Көрүнүп
тургандай булардын эки тилдеги аталыштары негизинен окшош. Демек, эчки чарбачылыгы эки
элдин жашоосунда бирдей өнүккөн.
Майда жандык деген кошмок сөз кыргыз тилинде кой - эчки маанисин билдирсе, түрк
тилинде küçükbaş hayvan деп аталат.
Кой, эчкинин тобун кыргыз тилинде короо деген метонимиялык түшүнүк менен аташат:
Карасак бир короо кой көзгө түштү.
Түрк жана кыргыз тилдериндеги бодо малдын атын туюндурган сөздөрдүн олуттуу бөлүгү
төл сөз болсо, башка бир бөлүгү тектеш эмес тилдерден кабыл алынган чет лексикалык
катмарды түзөт. Бодо мал аталыштары семантикалык гана жактан айырмаланбастан, түзүлүшү
жактан да өзгөчөлөнүп турат.
Үй жаныбарларын атоо үчүн кыргыз тилинде мал, кара мал, бодо мал сөздөрү түрк
тилинде mal деген жалпы бир аталыш колдонулат. Мал деген сөз араб тилинен кабыл
алынган, ал жылкы, кой, төө, кой-эчкилердин жалпы атын билдирет. Ал эми экинчи термин
кыргыз тилинде - кара мал ири мал, бодо мал деген түшүнүктү берет. Азыр деле анча кедей
эмесмин. Жүздөй жандык, ондон артык кара бар (А.Токомбаева). Кыргыз тилинде уй сөзү
кара мал болуп да айтыла берет [КТС, 2009, 269].
Акырында бодо мал аталышы жалпы эле уй, жылкы, төөнү атоочу термин катары
колдонулат.
Мал сөзүнө –чы мүчөсү жалганып малчы мал багуу, малчылык, мал чарбасы менен
алектенген адам маанисиндеги деген аталыш жасалат.
Бада / sürü – ар түрдүү ээликтеги уйларды жайытта чогуу багуу үчүн күндө жыйналчу
уйлардын тобу: Зарлык күндө эртең менен туруп, уйларды бадага кошуп коёт.
116
Үйүр / yılkı- арасында бир эркеги бар малдын тобу (көбүнчө жылкы). Түрк тилинде
кыргыз тилинен айырмаланып yılkı деген термин колдонулат.
Жылкы, ат лексемасы. Адам коомунун тарыхында жылкы биринчи колго үйрөтүлгөн үй
айбандарынын бири. Көчмөн элдерде мал чарбачылыгынын өнүгүшүндө үй жандыктарынын
ичинен жылкынын мааниси айрыкча. Анткени жылкы жайдыр-кыштыр жайыттан оттогондуктан
кышкысын атайын тоют камдоону анчейин талап кылбайт. Экинчиден, жылкы унаа жана чарба
иштерин аткарууда негизги күч катары да мааниси өтө чоң болгон [Сыдыков, 1991, 18].
Азыркы түрк тилдеринде жылкынын аталышы үч түрдүү: жылкы, ат, алаша. Ат жана
алаша деген лексемалар К.Мусаевдин материалдарына караганда түрк тилдеринин батыш
кыпчак тобуна мүнөздүү. Ал эми жылкы жана ат деген формалар Орто Азия, Түштүк
Сибирдеги түрк тилдеринде кеңири колдонулат. А.М.Щербак жылкы деген сөздүн байыркы
жана азыркы түрк тилдеринде өзгөчө семантикалык мааниси бар экендигин жана аны байыркы
түрк жазууларынан байкоого мүмкүн экендигин эскертет [Щербак, 1961,17].
Махмуд Кашгаринин сөздүгүндө жылкы - үйүр, үйүрлүү жандык маанисинде келсе, муну
менен бирге жылкы башка үй жаныбарларынын аттары сыяктуу эле жалпы ат маанисинде
айтылган.
Кыргыз тилинде жылкы сөзү ат, айгыр, бээ, кулун, тай деген сыяктуу түшүнүктөрдүн
баарын камтыйт.
Жылкы лексемасы жыл+кы бөлүктөрүнөн куралган. Анын жыл унгусу байыркы йон// йун
этишинин йун// йын// йыл болуп өзгөргөн варианты десе болот. Байыркы йон// йун этиши
азыркыча мин деген этишке туура келет. Ошондуктан жылкы сөзү минги дегенге барабар болот
[ Сейдакматов 1988: 254].
Кыргыз тилинде жылкыны мүнөзүнө жана башка сапатына жараша күлүк жылкы, азоо
жылкы, чалпоо, үркүнчөөк, коркок, элпек, камчы салдырбас, таскактуу, кашаң, тебенээк, ала
качма, күлүк жорго деп сөз кошуу лексика-семантикалык жол аркылуу жасалган көп аталыштар
менен аташат. Түрк тилинде болсо буга байланыштуу koşu atı, rahvan (жорго), tembel (чалпоо)
сыяктуу сөздөрдү кезиктирүүгө болот.
Түрк тилинде бул жаныбар yılkı деген аталыш менен да берилет бирок көбүнчө ат
аталышы колдонулат да, ат үйүрү деген маанини камтып турат. Эки тилде тең жылкыны
баккан, кайтарган адамды жылкычы // yılkıcı деп аташат. Түрк тилинде жылкы лексемасы
катышкан макал-лакаптар кездешпейт. Анткени аталган тилде ат деген лексема активдүү
колдонулуп, жылкы сөзү диалектилерде гана кезиктирүүгө болот.
Уй – азыркы түрк тилдеринин ичинен алтай жана кыргыз тилдеринде гана уй сөзү
колдонулат, башка түрк тилдери сыгыр, инек сөздөрүн пайдаланат. Байыркы түрк тилинде бул
сөз уд болуп айтылган Өз учурунда байыркы түрктөр уд сөзүн шумер тилиндеги гуд сөзүнөн
кабыл алган Кыргыз жана алтай тилинде байыркы түркчө уд сөзүнүн д тыбышы й тыбышына
өтүп, уй түрүнө келген [Сейдакматов, 1988: 234].
Түрк элдеринде уй чарбасын өстүрүүнүн мааниси чоң болгон. Көчмөндөрдө уйду
асыроонун мааниси жылкыдан кем болбогон. Себеби көчмөндөрдүн тамак-азыгынын негизин уй
сүтүнөн алынган продукция түзгөн. Ал эми айрым элдерде уй, өгүз - көлүк, мингич унаа катары
пайдаланылган.
Уй деген түшүнүктү берүү үчүн түрк тилдеринде үч түрдүү сөз колдонулат: уй, инек,
сыйыр. Бул үч сөздүн биринчисинен башкалары ар кандай фонетикалык түзүлүштө келет.
Мисалы, инэк, ийнек, сийир, сигир, сыгыр, хыйыр, сыер.
Кыргыз тилинде уй лексемасы активдүү сөз жасоо уясын түзүп, курамына бир катар
туунду жана татаал сөздөрдү Мисалы: уйчу, уйчуман, уйкана, уй чарбасы, уй сарай, уйсуз
ж.б. Ошондой эле уй лексемасы көптөгөн фразеологиялык айкаштардын, макал-лакаптардын
курамында жыш кездешет. Буга мисал катары уйга байланыштуу түзүлгөн төмөнкүдөй
фразеологизмдерди
келтирүүгө болот: уй түгүндөй, уйдун бөйрөгүндөй, уйга килем
жапкандай ж.б.
117
Түрк тилинде уй сөзү inek деп аталат. Инек сөзүнүн этимологиясын А.М.Щербак инен
(инген) жана инчек (канчык), энек (ургаачы) деген уңгу сөздөр менен байланышта карап,
сөздүн негизинде инэ//энэ деген уңгу жатышы мүмкүн деп эсептейт [Щербак, 1953, 97]. Кыргыз
тилинде үч жаштан жогорку ургаачы уй инек деп аталат.
Жыйынтыктап айтканда, түрк жана кыргыз эли көп кылымдар бою мал чарбачылыгы
менен алектенгендиктен айбандарга байланыштуу сөздөр дээрлик өнүккөн. Анткени
жаныбарлардын
аталыштарына
байланышкан
сөздөрдүн
молдугу,
ошол
элдин
чарбачылыгында, жашоосунда маанилүүлүгү менен түшүндүрүлөт [Губогло 1971: 219]. Ал эми
түрк тилинде кыргыз тилине салыштырмалуу айрым жаныбарды жынысына, жашына ылайык
атаган сөздөр (өзгөчө жүк ташуучу айбандар) кездешпейт.
11.
Азыркы кыргыз адабий тили: фонетика, лексикология, лексикография, фразеология,
морфология, синтаксис, стилистика, текст таануу, лингвопоэтика. Б: Аврася, 2009, 928б
12.
Дуйшөналиева Т.
Кыргыз тилиндеги мал чарбачылыгына байланыштуу элдик
терминдер жана алардын сөздүк составды байытуудагы ролу жөнүндө -Китепте: Кыргыз
терминологиясынын маселелери.-Ф.: 1968
13.
Садыков Т., Сагынбаева Б. Кыргыз жана түрк салыштырма грамматикасынын
негиздери.- Б.:2010.-479б
14.
Кыргыз тилинин сөздүгү. Б: 2009
15.
Сейдакматов К. Кыргыз тилинин кыскача этимологиялык сөздүгү.Ф.:1988.
16.
Сыдыков С. Алтай тилдериндеги номадалык лексика // жыйнакта: Кыргыз тилинин
тарыхый лексикасынын очерктери.- Б.: 1991
17.
Юдахин К.К. Кыргызча-орусча сөздүк.-М.:1965
18.
Щербак А.М. Названия домашних и диких животных в тюркских языках. – В кн.:
Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961
19.
Hasan Eren. Türkçe S zlük, I,II.- Ankara:1989
20.
Hasan Eren .Türk Dilinin Etimolojik S zlüğü. Ankara, 1999
118
КЫРГЫЗ ЭЛИНИН УЛУУ АКЫНЫ А.ОСМОНОВ ЖАНА ТҮРК ЭЛИНИН АКЫНЫ МЕХМЕТ
АКИФ ЭРСОЙ
Өзлем ӨЗДУМАН / БГУнун аспиранты
ABSTRACT
This article presents artistic personalities of Mehmet Akif Ersoy, great poet of the Turkish
nation, and Alykul Osmonov, great poet of the Kyrgyz nation; and the value that their nations appraise
for them.
Keywords: Alykul Osmonov, Mehmet Akif Ersoy, poet, artistic personalities
Азыркы орус поэзиясынын көрүнүктүү өкүлү Е.Евтушенко Канткенде татыктуу акын
болуу керек? – деген суроого жооп издеп келип акындыктын төмөнкү беш белгисин бөлүп
көрсөтөт: биринчиден сенде абийир болуш керек, бирок акын болууга бул жетишпейт,
экинчиси, сенде акын болуш керек, бирок акын болуу үчүн бул да аздык кылат, үчүнчүдөн,
сенде чечкиндүүлүк болуш керек, бирок бул да жетишсиз, төртүнчүдөн, өзүңдүн ырларың
гана эмес, бөтөндөрдүкүн да сүйүш керек, бешинчиден, ырларды жакшы жазыш керек, бирок
жогорудагы төрт сапат болбосо акын болууга жетишсиз, же: «поэта в нерода нет.., ...поэзия
по известному выражению – это самосознание народа, чтобы понять себя, народ и создает
своих поэтов» деп эң туура белгилейт.
Анын бул аныктамасына «кыргыздын Пушкини болгон» А.Осмоновдун да, түрк элинин
«мекенчил» акыны болгон Мехмет Акифтин толук бойдон жооп бере ала турган акын
экендиги анын чыгармалары далилдейт.
Кыргыз жана түрк поэзиясы бири-бирине үндөшүп турат. Өзгөчө кылымдардан бери
келе жаткан патриоттук ырлары кыргыз жана түрк акындарынын дээрлик бардыгынын
чыгармачылыгында кездештирүүгө болот. Кыргыз рухунун туу чокусу болгон «Манас»
эпосунан бери мекенге болгон сүйүү, аны коргоо даңазаланып келет.
Тарыхы да, адабий доорлорунун да айырмачылыктарынын болгондугуна карабастан
А.Осмонов менен М.Акиф Эрсойдун чыгармачылыгынын мисалында боордош эки элдин
патриоттун темадагы ырларынын үндөш экендигин байкоого болот.
А.Осмонов Улуу Ата Мекендик согуш темасында «Жеңишбек», «Майдын түнү», «Өлүп
тирилгендер», «Ким болду экен» сыяктуу поэмаларды, «Неге кечигет?», «Коштошуу» ж.б.
ырларды жаратса, Мехмет Акиф Эрсойдун «Сафахат» аттуу жети томдугу толугу менен
паритоттук темадагы ырлар болуп эсептелет.
Кайда жүрбөйт эр жигиттин жаш башы,
Кимге керек ата-эненин көз жашы!
Эгер «кел» деп ата-мекен чакырса:
«Аманбыдан» «кош» деп айткан сөз жакшы.
(«Коштошуу»)
Деп учурунла улуу акын А.Осмонов Улуу Ата Мекендик Согуш учурунда кулар ордуна
колуна калем адып өз элинин рухун, духун көтөрүп ырдаса, Мехмет Акиф болсо «Чанаккале
шейиттери аттуу дастаны менен Ата Мекендик согуштун каргашасын баяндап қеткен:
Гөмелим гел, сени тарихе десем сыгмазсын.
Херж ү мерч еттигин едвара да йетмез о китап;
Сени анжак эбедийетлер эдер истиаб
Ошону менен бирге «Сүлеймание трибунаснда», «Фатих трибунасында» аттуу
кайрылуулары менен элди Мекенин коргого үндөгөн.
"Түрк адабиятында М.Акифчелик өз доорун бардык жактарын көрө билип жана
ырларында таамай баяндаган бир дагы акын жок деп айта алабыз. Сафахат кандайдыр бир
чекиттен карап чагылдырылган бир романга окшош: Көчө-үй, алачык-ак сарай, чайхана-
119
мечит, айыл-шаар, бай-кедей, диндар-динсиз, алсыз-балбан, коркок-баатыр, жөнөкөй элжогорку катмардагы адамдар, акылдуу-акылсыз, Европа-Азия, соода-саясат, согуш-тынчтык,
шаардык-айылдык, чындык, жашоо дегеле дээрлик бардык нерсе Акифтин сезим жана туюм
дүйнөсүнө кирген. Ал мунун баарын жалгыз эле ырлары менен эмес, бардык аңгемелери,
тарткан сүрөттөрү, фельетондору, сүйлөгөн сөздөрү, аркылуу билдирген. Юмор болсун,
трагедия болсун, санат-насыят ырлары болсун, лиркалык ырлар болсун бардыгын мыкты
жаза билген калемгер болгон. Бул аркылуу Акиф поэзиянын чектерин прозаныкындай
деңгээлинде кеңейткен. Ал гана эмес адабияттан да кенен кылууга жетишкен» деп учурунда
түрк элинин адабиятчысы Мехмет Каплан да баса белгилеп кеткен.
Э.Хэмингуэй жакшы адам гана жакшы жазуучу боло алат деп айткандай, адамдык
сапаты бийик, абийир-ишенимин кара так түшүрбөй кастарлап таза сактай билген акын гана
баарына кайыл болуп, поэзиянын урматы үчүн күнүмдүк көр оокаттын азгырыгы менен
мансап, сөөлөттөн кечип коюга эрдиги жетет. Алыкул Осмонов менен Мехмет Акиф Эрсой
чыгармачылык мүдөөсүнө өзгөчө бир фанатикалык берилүү жанбас сүйүү менен жашай
алган акындардан болгон.
А.Пушкин, Дж.Байрон, У.Уитмен, С.Есенин, Г.Гейне, Н.Хикмет, Г.Лорка, Р.Гамзатов
өңдүү улуу акындардай эле кыргыз эли үчүн бардык мезгилдеги адамдардын замандашы,
кечээки, бүгүнкү жана эртеңки окурмандардын санаалашы, сырдашы катары А.Осмонов
жана Мехмет Акиф Эрсой жөнүндө дагы эле жазыла берери, дагы эле талаш-тартыш жарата
берери шексиз.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН АДАБИЯТТАР:
1. MehmetKaplanŞiirTahlilleri, DergahYayınları,
2. Mehmet Akif Ersoy, Safahat, İstanbul 1987-2001, 710 sayfa.
3. Осмонов А. Жаңы ырлар. – Ф.: Кыргызмамбас, 1947,
120
ЖОГОРКУ ОКУУ ЖАЙЛАРЫНДА ОКУТУУ ПРОЦЕССИН БАШКАРУУ
Жакшылыков Жылдызбек, Эрдолатов Санжарбек
Эларалык Ататүрк Алатоо университети
[email protected], [email protected]
Дүйнө тарыхына жогоку окуу жайлары (ЖОЖ) деген түшүнүк кирген күндөн тартып,
ЖОЖдогу окутуу процессин таасирдүү жана өндүрүмдүү башкаруу жолдорун издөө (издеп
табуу) маселеси келип чыкканын белгилесек жаңылышпайбыз. Бул өңүттө, миңдеген илимий
эмгектер дүйнө жүзү боюнча иштелип чыгуусу кадыресе көрүнүш болор. Өзгөчө, интернет
технологиясынын шарапаты менен бул эмгектер миллиондогон интернет адрестерине
жайылганын көрүүдөбүз. Мисал катары, батыш окумуштууларынын ичинен Эдвард Саллис,
Гари Джонс, Голдберг ж.б. сыяктуу изилдөөчү педагогдордун билим берүү системасын ар
дайым сапаттуу башкарып турууга арналган эмгектерин атаса болот. Ошондой эле, билим
берүү системасынын эффективдүү башкарылышына багытталган Томас Фостер, Дираж
Мехротра ж.б. сыяктуу окумуштуулардын эмгектерин айтуу мүмкүн. Экономикалык жактан
өнүккөн батыш өлкөлөрү, заманбап билим берүүнүн талаптарына ылайык билим берүү
системасында реформаны өз убагында кылуу үчүн терең анализ жүргүзүшүүдө.
Тагдырлаш орус элинин билим берүү системасына үңүлсөк, С.И. Архангельскийдин окуу
процессин сапаттуу башкаруунун технологиялары жөнүндө, Н.Д. Захаренконун билим берүү
системасын сапаттуу башкаруу методдору жөнүндө эмгектерин көрүүдөбүз. Мындан сырткары,
В.П. Беспалько, В. Владимирова, А.И. Галагин, Б.С. Гершунский ж.б. ардактуу окумуштууизилдөөчүлөрдүн орус билим берүү системасынын сапатына кошкон салымы зор экендиги
шексиз.
Кыргыз Республикасы өз алдынчалыкка жетишип, көз каранды эмес мамлекет
болгондон баштап, билим берүү тармагында реформалоого Конституциядан тартып, «Билим
берүү жөнүндөгү» мыйзамга чейин шарттарды даярдоого мүмкүнчүлүктөр түзүлдү. Бул
жылдардын ичинде билим берүү багытындагы өзгөрүүлөр мурдатан колдонуп келген бай
тажрыйбаларга таянылуу менен, жаңы педагогикалык технологияларды практикага киргизүү,
окутуунун мазмунун жана формасын өркүндөтүү менен турмушка ашырылууда.1
Бүгүнкү күндөгү окутуу процессин “Билим берүү законуна” ылайык түп тамырынан
жаңылоо маселеси - бул көбүнчө ЖОЖдогу ар бир окутуучунун студенттерди сапаттуу окутуп
тарбиялоого канчалык даражада профессионалдуу мамиле жасашына, кылышына, канчалык
ал өзүнүн педагогикалык устаттыгын, идеялык ишенимин, эрудициясын жана жалпы
маданиятын өркүндөтө ала тургандыгына көз каранды. 2
Айткандай, окутуу процессин ишке ашырууда, окутуучунун жогоруда айтылган
өзгөчөлүктөрүнө таянып, ага дайыма чоң жоопкерчилик артылганы талашсыз. Бирок, биздин
билим берүү системабыз бул жоопкерчиликтүү иште, окутуучунун процессти башкаруусунда
канчалык өбөлгө түзүп берүүдө? Кандай жеңилдетүүлөрдү, технологияларды жана шарттарды
түзүп берүүдө? Бул суроолорго жооп берүүдөн мурда, окутуу процессин башкарууда жаңы
технологияларды колдонуунун актуалдуулугун негиздөө керек.
Негизинен, бир нерсе канчалык көп колдонулса, көп элдин оозуна алынса же көп
маселе туудурса ошончолук актуалдуу десек болот. Күнүбүздө актуалдуулугун жоготпогон
Кыргызстандын билим берүү системасынын эң негизги канаты болгон ЖОЖдогу окутуу
процессинин сапатын жогорулатууга байланыштуу жазылган эмгектерди төмөндөгү тизмеде
көрсөтүлгөдөй берсе болот.
1.
Мураталиева Мира Алымбековнанын окуу процессин башкарууга арналган
“Колледждеги окуу процессин жаңыча башкаруунун педагогикалык шарттары” аттуу илимий
иши
1
Орхан Инанды, Диссертациялык иши, 3-б
2
Бекбоев И.Б., Инсанга багыттап окутуу технологиясынын теориялык жана практикалык маселелери.
«Педагогика», 2011, 3-б.
121
2.
Абакирова Гүлнара Бөрүбаевнанын окуу процессин башкарууга арналган
“Университеттин окуу процессин башкаруунун эффективдүүлүгүн жогорулатуу” деген
диссертациялык эмгеги
3.
Бекбоев Исак Бекбоевичтин инсанга багыттап окутуунун технологиялары жөнүндөгү
окуу-методикалык колдонмосу
4.
Мамбетакунов Эсенбек Мамбетакуновичтин “педагогиканын негиздери” аттуу
эмгегиндеги процесстик көз караштагы терең түшүнүк
Өзүбүздөн чыккан ардактуу илимпоздорубуздун жогоруда аталып өткөн эмгектеринин,
кыргыз билим берүү системасына кошкон салымдары абдан зор жана сыйга ээ. Аталган
эмгектердин иш жүзүнө ашырылышы мамлекет тарабынан көзөмөлдөнсө, билим берүү
системабыздагы сапаттык көрсөткүчтөрдүн жогорулоосу көзгө көрүнүп коом тарабынан
байкалар эле.
Ошондой болсо дагы, жогоруда белгиленген эмгектерди изилдөөнүн негизинде, окутуу
процессин анализдөөдө кээ бир карама-каршылыктарды, мүчүлүштүктөрдү же толук
жеткиликтүү болбогон учурларды байкаса болот. Мисал катары, төмөндөгү тизмедеги
маселелерди көрсөтсөк болот.
1.
Окуу процессинин акырында алынган жыйынтыкты адистешкен адам катары баалоо
жана аны бир-бирден даярдалган товар деп көрсөтүү жаңылыштыгы
2.
Окутуу процессинин компоненттери, мыйзам ченемдүүлүктөрү, ички жана тышкы
кардарлары, коомдук талаптары жана педагогикалык шарттары көп болгондуктан, процесс
эмес, бир канча майда процесстерден турган өзүнчө бир система катары колго алынса болот
Бул өңүттө, Кыргызстандын жогорку окуу жайларында окутуу процессин башкаруунун
жаңытехнологиялары катары 6σ (алты сигма) деп аталган тынымсыз сапаттуу башкаруу
системасын жана статистикалык процесс контролдоо (SPC) механизимин кыргыз
менталитетине ылайыкташтырып түзүп чыгууну сунуштаса болот. Жаңы технологияларды
кыргыз менталитетине ылайыкташтыруу шартын окумуштуу-илимпоз, педагог Э.
Мамбетакуновдун кийинки пикири айгинелейт: “окутууну өсүп келе жаткан муундарды улуттук
маданият, элдик кадаа-салт, ыймандык жана эстетикалык баалуулуктар менен айкалыштыра
ишке ашыруу керек”. 1
Кыргызстандын жогорку окуу жайларындагы окутуу процессин башкарууда жаңы
технологияларды колдонуунун өзгөчөлүктөрү жана сапаттык көрсөткүчтөргө тийгизген таасирин
изилдөө учурунда дүйнөлүк тенденциядан артта калган билим берүү системабызды эч кимден
жашырбашыбыз жана комплекске кирүү жаңылыштыгын кылбашыбыз керек. Ооруну билүү
жана кабыл алуу – аны дарылоо жолдорун көздөй ташталган эбегейсиз маанилүү кадам.
Акыркы 20 жылдыкта, билим берүүбүздө байкалган кризисттик маселелер, мурда советтик
системанын артына жашынсак, кийинчерээк батыш системасын кыргыз менталитетин эске
албай, билбестиктен куруунун негизинде пайда болду. Кыргыз билим берүүсү, дүйнөлүк
стандарттарды негиз алуу менен бирге, өзүнүн багытын туура белгилөөсү зарыл. Багыт
белгилүү болгондон кийин, ийгиликтүү өлкөлөрдү өрнөк алып, тынымсыз сапат башкаруу
системасын жана статистикалык процесс контролдоо механизимин киргизишибиз абзел.
Ошондуктан, бул макалада төмөнкүдөй сунуштарды белгилөөгө болот:
1.
6σ (алты сигма) тынымсыз сапаттуу башкаруу системасын колдонуу менен, жогорку
окуу жайларынын окутуу процессиндеги сапаттык көрсөткүчтөрдүн деңгээлин көтөрүү
маселесин теориялык жана практикалык жактан изилдеп, туура негизге отургузуу
2.
Студенттерге, ата-энелерге жана университеттин жамаатына тынымсыз сунуштала
турган жыйынтыктардын жана анализдердин негизинде окуу процессинин ачык айкын
болушуна салым кошуу
1
Мамбетакунов Э., «Педагогика», 2011, 3-б.
122
3.
Статистикалык процесс контролдоо жолу менен катасыз иштеген же каталардын алдын
алган окутуу процессин камсыздоонун механизимин иштеп чыгуу
ЭГЕРДЕ ТӨМӨНДӨГҮ БОЖОМОЛДОР ИШКЕ АШСА, ЖОГОРКУ ОКУУ ЖАЙЛАРЫНЫН ОКУТУУ
ПРОЦЕССИНДЕГИ САПАТТЫК КӨРСӨТКҮЧТӨР ЖОГОРКУ ДЕҢГЭЭЛГЕ КӨТӨРҮЛӨТ ДЕГЕН ИШЕНИМ БОЛОТ:
1. Окутуу процессин система катары колго алуу жана максатсыз жана багытсыз бөлүкчө
калтырбоо
2. Процессти башкаруучуларга сапаттуу башкаруу принциптерин кабыл алууну талап
катары коюу жана аткарылышын көзөмөлдөө
3. Жогорку окуу жайларынын жетекчиликтерине, статистикалык процесс контролдоонун
жыйынтыктарын ачык-айкын жарыялап туруусун камсыздоо
4.
Сапаттуу башкаруу философиясынын маңызын окутуу процессине тиешеси
болгондорго сиңирүү (кыргыз менталитетине ыңгайлаштыруу)
Бул түшүнүктө Кыргызстанда алгачкы болуп, “жапон ыкмасындагы” башкаруунун окутуу
процессинде колдонулуусу өлкөбүз үчүн жаңылык болуп эсептелет. Ошону менен бирге,
батыштагы ийгиликтүү колдонулуп жаткан бул технологияларды турган турпаты менен кабыл
албастан, өзүбүздүн менталитетибизге, каада-салтыбызга жана элдик түшүнүгүбүзгө тууралап
колдонууну сунуштоо дагы туура иш-аракет болор. Ушул өңүттө, окутуу процессинин сапаттык
көрсөткүчтөрү жана сапат түшүнүгүнүн мааниси жаңыдан изилденилиши жана өздөштүрүлүшү
шарт. Ошондуктан, бул сапаттык көрсөткүчтөрдү, биздин же чет элдик илимпоздордун
мурдатан белгилешкен көрсөткүчтөрүнөн айырмалап, жаңылык катары илимий чөйрөгө
сунуштоо керек. Катасыз иштеген же болбосо каталардын алдын алуучу окуу процессин
түзүүдө, статистикалык процесс контролдоо механизимин куруу маселеси дагы маанилүү
бойдон калууда.
Бул тармактагы илимий-педагогикалык маалыматтарды топтоо жана аларды
систематикалык түрдө анализдөөгө негизделген методдорду колдонуу шарт. ЖОЖдордо
жүргүзүлгөн экперименталдык изилдөөнүн натыйжалары студенттердин жана окутуучулардын
окуу процессиндеги (сабактын ичинде жана тышында) ишмердигине байкоо салуу, алардын
сапаттык көрсөткүчтөргө карата деңгээлин анализдөө аркылуу карама-каршы текшерилиши
үчүн экперимент даярдап жүргүзүү илимийлүүлүктүн негизги компоненттери катары алынат.
Ошондой эле, баштапкы сапаттык деңгээл менен экперименттин аягындагы деңгээл
статистикалык тесттер (ANOVA, t-test, correlation analysis жана Muptile Factor Analysis) менен ар
тараптуу текшерилип, сапаттык көрсөткүчтөрдү түзгөн критериялардын ортосундагы ич ара
таасирлерине чейин изилденип, илимий жактан тастыкталса, изилдөө абдан так аткарылган
болот.
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР
1.
2.
Орхан Инанды, Диссертациялык иши, 3-б
Мураталиева Мира Алымбековна, “Колледждеги окуу процессин жаңыча башкаруунун
педагогикалык шарттары” аттуу илимий иши
3.
Абакирова Гүлнара Бөрүбаевна, “Университеттин окуу процессин башкаруунун
эффективдүүлүгүн жогорулатуу” деген диссертациялык эмгеги
4.
Бекбоев Исак Бекбоевич, инсанга багыттап окутуунун технологиялары жөнүндөгү окууметодикалык колдонмосу
5.
Мамбетакунов Эсенбек Мамбетакунович, “Педагогиканын негиздери”
6.
Бекбоев И.Б., Инсанга багыттап окутуу технологиясынын теориялык жана практикалык
маселелери.
7.
Мамбетакунов Э., «Педагогика», 2011, 3-б.
8.
Эрдолатов Санжарбек, Диссертациялык эмгеги
th
9.
James R.Evans, William M.Lindsay, Management of Quality and Control, 4 Edition
10.
McClave, Sincich, Statistics, 8th Edition
11.
Ebook, 6 Sigma for Managers
123
OSMANLI DEVLETI-HOKAND HANLIĞI İLIŞKILERININ SIYASI ANALIZI
POLITICAL ANALYSIS OF OTTOMAN EMPIRE AND KOKAND KHANATE RELATIONS
İbrahim Koncak1
ABSTRACT
Kokand Khanate was initially formed in 16th century emerged as an independent state at the
outset of 18th century. The Ottoman Empire initially did not recognize the Kokand Khanate due to the
fact that a) she did not have specific policies toward the Central Asia; b) she was informed on Kokand
Khanate via the emissaries of the Bukhara Khanate that had unfriendly relations with the Kokand
Khanate. Nevertheless, the Khans of the Kokand had continued to send envoys and respected the
Ottoman Sultans as caliphate of the Muslims.
The Kokand Khans sent messengers to get recognition as rulers of their Muslim subjects,
also to obtain political, military, and technological assistance from the Ottoman Empire. The Ottoman
Empire did not accept the political demands in order not to breach the treaties made with Russia and
to preserve the balance between Turkistan Khanates. Although Ottoman Empire wanted to send
experts for mining, the lack of qualified experts willing to take the duty made it unrealizable. Instead,
recently written books on related fields were sent. The relations between the two states were
remarkably excellent in socio-religious matters. Ottoman Empire provided shelter and security to the
pilgrims travelling on her territories.
The articles focuses on the characteristics of the relations and answers the questions such as
why Ottomans initially did not recognize the Kokand Khanate and why Khans of Khanate wanted to
have relations with the Ottoman Empire.
Key Words: Kokand Khanate, Ottoman Empire, Central Asia, Kokand Envoys, International
Relations
Giriş
16. yüzyılda temelleri atılan, 18. yüzyıl başlarında müstakil bir devlet olarak ortaya çıkan
Hokand Hanlığı’nın kurucusu Şahruh İbn Aşir Kul Bey, Özbeklerin Ming kabilesine mensup idi. Bu
kabile, Şeybani Hanı Abdullah Han zamanında (1583-1598) Tobol ve İrtiş yöresindeki yurtlarını
bırakarak, Doğu ve Batı Türkistan arasında son derece verimli toprakları olan Fergana’ya göç etmiştir
(Yoska, 2011 s396). Bölgede önce Şeybanilere sonra Hocalara bağlı olarak yaşayan Ming kabilesi,
Şahruh Bey’in mücadelesi sonucu, 1709’da Hokand Hanlığı diğer adıyla Fergana Hanlığı olarak
bilinen Özbek Devleti’ni kurmuştur(Konukçu,1998,s.215). Doğu ve Batı Türkistan’ın arasında
kurulmasından dolayı jeopolitik ve jeostratejik öneme sahip olan Hokand Hanlığı, Hive ve Buhara
Hanlıkları arasındaki çekişmeden de faydalanıp genişlemeye başlamıştır. Şahruh Bey döneminde
Nemengan, Kanıbadem, Merginan ve İsfara gibi yerler ele geçirilmiş ve Hokand Hanlığı müstakil bir
devlet olarak ortaya çıkmıştır (Bulduk, 2006 s. 217). Hokand Hanlığını kuruluşandan itibaren gelişimini
üç döneme ayırmak mümkündür.
Kuruluş aşaması olarak 1709’dan 1800 yılına kadar, siyasi birlik ve devletleşmenin
tamamlanması birinci dönemdir. Zengin topraklara, madenlere, ve İpek Yolu üzerinde yerleşmesi
nedeniyle ticari gelire sahip olan Hokand Hanlığı kısa sürede zenginleşerek bölgede ciddi askeri güce
ulaştı (Yazıcı 1995, s.375). Hokand Hanlığı tarihinde ikinci dönem 1800-1842 yılları arasına rastlar.
Bu dönemde, refah seviyesi yükselmiş, Hanlığın başına Alim Hanın geçmesiyle Devletin gücü
Fergana vadisi ve çevresinde hissedilmeye başladı. Başlangıçta beylik olarak ortaya çıkan Hokand
Devleti, 1805’e kadar devam eden iç isyanların bastırılması, Fergana ve Hocend’in hanlığa dahil
edilmesiyle; devletin resmi adı Hokand Hanlığı oldu ve Alim Bey Han unvanını kullanmaya başladı.
Alim Han ve sonraki taht sahiplerine Han unvanı verilmeye başlandı (Yoska, 2011 s. 398). Hanlık
içindeki düşmanlarını bertaraf eden ve Hokand ordusunu yeniden tanzim eden Âlim Han, Hokand
1
İbrahim Koncak is a PhD. student at Kyrgyz National University. He lectures at International Ataturk
Alatoo University. Email: [email protected]
124
Hanlığı’nın sınırlarını yeniden genişletmeye başlamıştır. Başarılı ve otoriter kişiliğiyle öne çıkan Alim
Han, 1806’da Öre Töbe, 1808’de Kurama, 1809’da Taşkent, Çimkent ve Türkistan’ı yani Yesi ve
çevresini ele geçirmiş, Buhara hanlığından da Oratepe ve Cizak’ı almıştır. Âlim Han iç meselelerini
halledip, diğer hanlıklara karşı başarılı bir şekilde mücadele verdiği sırada muhalifler tarafından
ortadan kaldırılmıştır(Bartold 1977, s. 533). Hokand Hanlığını beylikten devlet statüsüne çıkaran Alim
Han olsada, devletin güçlendirilip Çin ve Ruslara karşı zaferler kazandıran Ömer Hanın ölümünden
sonra 1822’de 15 yaşında tahta çıkan Muhammed Ali Han (Madali) oturmuştur.
Babası gibi adil ve dindar bir hükümdar olan Muhammed Ali Han’a, Hokand halkı muadil veya
Muhammed Ali’nin kısaltması olarak “Madali” diye hitap etmiştir. Hakimiyetini güçlendiren Muhammed
Ali Han, Hokand içerisinde ki Kırgız, Kıpçak ve diğer göçebe halklar üzerinde siyasi ve ekonomik
istikrarı sağlayarak bu halkları yerleşik hayata geçirmek için yeni yerleşim alanları ve hasteler
kurdurdu(Kenensariev, 2000, s.21). Muhammed Ali Han döneminde Pamir, Badakistan (Badahşan),
Hocent, Taşkent, Güney Kazakistan,Kaşgar ile Kırgızistan’ın tamamı Hokand Hanlığının hakimiyeti
altına girdi(Bregel,2003 s.62).
Özellikle bölgeye egemen olmak isteyen Türkistan hanlıkları, Rusya ve Çin’e karşı başarılı bir
şekilde mücadele vermiştir. Muhammed Ali Han’ın iktidarının son bulduğu, Hokand şehrinin
zenginliklerinin Emir Nasrullah tarafından Buhara’ya taşındığı ve bölgenin Rus istilasına açık hale
geldiği 1842–1876 yılları arasındaki üçüncü dönemde ise, Hokand Hanlığı gerileme ve çökme
dönemini yaşamıştır. Bölgedeki Türkistan hanlıkları ve Rusya mücadelesinin yanı sıra göçebe gruplar
arasındaki çekişmeler Hokand Hanlığı’nın sonunu getirmiştir.
Osmanlı Devleti ve Hokand Hanlığı arasındaki ilişkiler Hanlığın kurulmasından çok daha
sonralara rastlar. Osmanlı Devleti Orta Asyada ki hanlıkları Buhara Hanlığına bağlı olarak
gördüğünden önceleri tanımadı (BOA). Osmanlı’nın Buhara dışında ki Hanlıklara mesafeli
yaklaşmasının bir kaç sebebi vardır.
Birincisi, Buhara Hanlığı’ndan ayrılmak suretiyle kurulan Hokand Hanlığı, Osmanlı Devleti
tarafından Türkistan’ın birliğini bozacağı endişesiyle önceleri hoş karşılanmadı (Macit, 2009, s.68).
İkinci olarak, bölgeye dair İstanbula ulaşan haberler daha çok Buharalı elçiler vasıtasıyla geldiğinden
Osmanlı Devleti 19. yüzyılın ortasına kadar Hokand Hanlığı’nı tanımaktan kaçındı. Nitekim
Muhammed Ömer Han (1809-1822), İstanbul’a bir elçi göndererek Osmanlı padişahından kendi
hâkimiyetinin tanımasını ve bunu göstermek üzere tuğ, nâme ve kılıç yollamasını istedi (a.g.e).
Üçüncü ve en önemliside Osmanlı Devletinin sabit Türkistan siyasetinin olmadığı anlaşılmaktadır.
Zira, Osmanlı gibi büyük bir devletin ilgilendiği bir bölgeyle ilgili ikincil bilgilere göre siyaset belirlemesi
akıldan uzak görünmektedir. Daha sonraları, hanlıkları tanıyan Osmanlı bölge içi dengeleri
bozmamak için temkinli davrandığı ve Hanlıklardan gelen istekleri karşılayamadığı görülmektedir.
Osmanlının yoğun Avrupa siyaseti Asya’da etkili olmasını engellemiştir. Osmanlı siyasetçileri doğunun
önemini anladıklarında artık çok geç olmuştu. 19. yüzyıl sonunda, ne Osmanlı Devletinde Türkistan’a
gerçek anlamda yardım edebilecek güç; nede Türkistan Hanlıklarında bu yardımı değerlendirebilecek
birlik mevcuttu. Her ne kadar Osmanlı Devleti dış siyasetinde genelde Türkistan özelde Hokand
Hanlığı büyük yer tutmasada, Hokand Hanlığı gönderilen elçiler ve Hacca giden yöneticiler yoluyla
resmi ilişkileri, yine hacca giden teba vasıtasıyla sosyal ilişkileri devam ettirdiği anlaşılmaktadır. Bu
ilişkilerde şüphesiz, Osmanlı Devletinin hilafetin merkezi olması önemli rol oynamaktaydı.
İstanbul’a gönderilen elçiler ve ilişkilerin özellikleri
Hokand Hanlığı ve Osmanlı Devleti ilişkileri Seyyid Muhammed Ömer Han döneminde
Dersaadet’e gönderilen elçilerle başladı. Tahta geçen Hokand Hanları 19. yüzyıl başından itibaren
Osmanlı padişahına halife sıfatıyla “biat” larını bildiren mektup ve hediyeler gönderdiler(Yoska, 2011,
s.401). Arşiv belgelerinden, bu biat ve bağlılıkların dini boyutun ötesinde anlamları olduğu
anlaşılmaktadır. Hokand Hanlarının elçiler vasıtasıyla Osmanlı padişahlarından halifelik yönüyle
manevi destek istemelerinin yanında, siyasi, askeri, ekonomik ve teknolojik istekleri olduğu
görülmektedir.
Hokand Hanlığının Osmanlı başşehrine ilk elçisi olarak Elhac Seyid Kurban Efendi, Seyyid
Muhammed Ömer Han tarafından gönderildi (Bartold 1977,s.553). Çin, Rusya ve Türkistan hanlıkları
ile olan mücadelesinde Osmanlıdan yardım talebiyle gönderilen elçiye Osmanlı olumlu cevap
vermemiştir. Bu elçinin herşeyden önce devletin tanınması amacıyla gönderildiği anlaşılmaktadır.
125
Hokand Hanlarının siyasi tanınma istekleri diğer hanlara karşı üstünlük anlamı taşıyacağından
Osmanlı Devleti temkinli yaklaşarak, hanlık sınırları içerisinde kalmak şartıyla tanımıştır. Örneğin,
Muhammed Ali Han kendisine “Hanlar Hanı” ve oğlu Muhammed Emine “İller Hanı” tevcih edilmesini
rica etmiştir (Saray,1999, s.209). Şüphesiz bu Hanlık içerisinde ki rakipler için olduğu gibi;bütün
Türkistan üzerine hakimiyeti meşrulaştırma anlamına gelmekteydi. Osmanlı yönetimi, Hokand
Hanlığı’nın siyasi istekleri konusunda yaptığı değerlendirme sonrasında, Muhammed Ali Han’a genel
anlamda Hanlar Hanı unvanının verilmesinin, Türkistan hanlıkları arasındaki dengeyi bozacağından
ve Osmanlı Devleti’nin tarafsız konumunu değiştireceğinden uygun görmemiştir. Muhammed Ali
Han’ın sadece hâkimiyeti altındaki topraklarda bu unvanı kullanabileceğine karar vermiştir. Benzer
gerekçe ile Şehzade Muhammed Emin’e de babasının hâkim olduğu topraklar üzerinde, İller Hanı
olduğuna dair bir menşur göndermiştir.
Hokand Hanlığı’nın Çin’i vergiye bağladığı ve onlara karşı üstünlük kurduğu bu dönemde,
Buhara Hanlığı ile stratejik bir noktada bulunan Aşgar Kalesi üzerindeki hâkimiyet mücadelesi devam
etmektedir. Buhara ile mücadelenin devam ettiği, sınır problemlerinin çözülemediği, Rusya’nın güneye
inmek için fırsat kolladığı bu dönemde, Muhammed Ali Han (1822-1842) Osmanlı Devleti’nin maddi ve
manevi desteğini sağlamaya çalışmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivlerine bakıldığında Muhammed Ali
Han tarafından üç elçilik heyetinin İstanbul’a gönderildiği görülmektedir(Başbakanlık Osmanlı
Arşivleri). 1838 ve1839 yıllarında İstanbul’a göndermiş olduğu elçiler vasıtasıyla genel olarak
Dersaadet’e bağlılığını sunmuş, Sultanın kendisine göndereceği belge, tuğ ve kılıçla bölgedeki diğer
hanlıklara karşı üstünlük kurmayı planlamıştır (Yoska, 2011, s.399).
Daha önce Buhara Hanlığı’nın benzer talebi sırasında göz önünde tutulan sakıncalar Hokand
hanlığı içinde geçerli olmuştur. Osmanlı Devleti, Rusya ile savaşı yeni sonlandırıp barış antlaşması
imzaladığı bu dönemde Hokand Hanlığı’nın isteğine pek sıcak bakmamıştır. Siyasi isteklere olumlu
cevap verilmesi durumunda hanlıklar arası mücadelenin kızışacağı ve bu durumdan da Müslüman
cemaatin zarar göreceği endişesi ile Hokand Hanlığı’nın isteği reddedilmiştir (Hatt-ı Hümayun).
Osmanlı Devleti, Osmanlı-Rusya arasında ki barışı bozacak ve Türkistan Hanlıklarının birbirleriyle
olan mücadelelerine etki edecek bütün siyasi destek taleplerine olumsuz yaklaştı. Hokand Hanlığının
Osmanlı Devletinden diğer bir isteğine askeri eğitecek subay ve techizat yönünde olmuştur.
Deniz yollarının keşfedilmesiyle akamete uğrayan İpek Yolu ticareti, Türkistan’nın ekonomik
olarak geri kalmasına sebep olduğu gibi, yeni bilimsel ve teknolojik gelişmelerde de arkada kalması
sonucunu ortaya çıkardı. Hokand Hanları bu açığı kapatmak için Osmanlı Devletinden ordularını yeni
harp sistemine göre eğiticek subay, ve askeri malzeme talep etmişlerdir. Muhammed Ali Han
rakiplerine karşı üstünlük kurmak amacıyla askerî alanda ve sanayi alanında istekleri olmuştur.
Hokand ordusunun eğitimi için Osmanlı Devleti’nden uzmanlar ve muharebe kitapları istirham etmiştir.
Hokand Hanı Muhammed Ali Han (1822-1842) 1837’de İstanbul’a bir elçi göndererek
ordusunun eğitimi için subay, top döküm ustaları ve askeri malzeme talep etmiştir. Bunu başka elçilik
heyetleri izlemiştir.Osmanlı Devletine gelen elçiler ve verdikleri bilgiler neticesinde, Hokana ilgi duyan
Babıali Hokand Hanlığı hakkında bir rapor hazırlayarak padişaha sunmuştur(Hatt-ı Hümâyûn).
Hokand Hanlığı’nın reddedilen siyasi isteklerine karşılık Osmanlı Sarayı, Hokand Hanlığı’nın piyade,
süvari ve topçu eğitimi yaptıracak uzmanlar ile askerî konularda yazılmış kitap isteğine olumlu cevap
verilmiştir(Cevdet Tasnifi). Yapılan değerlendirme sonrasında emekli olan ve arzu edenler arasından
seçilecek bazı eğitimcilerle birlikte istenilen askerî kitapların gönderilmesi kararı çıkmıştır(BOA).Top
imali için uygun ustaların gönderilmesi kabul edilmesine rağmen uygun vasıflara sahip usta
bulunamadığından bu istek yerine getirelemedi(Yoska, 2011, s.404). Osmanlı Devleti, Hokand
hanlarının talepleri doğrultusunda bu alanda ilgili basılmış kitapları göndererek gidermeye
çalışmıştır.Hokand Hanlığı askeri isteklerden başka madencilik alanında ustalar talep etmiştir.
Muhammed Ali Han Fergana Vadisinde bulunan madenleri işletmek amacıyla maden ustaları
talep etti. Hanın bu isteğine olumlu yaklaşılsada gönderilebilecek uygun usta bulunamadı. Osmanlı
Devleti’nde madencilikle uğraşan ustaların çoğunlukla Rum ve Ermeni olması dolayısıyla Hokand
Hanlığı’nın maden ustası talebinin yerine getirilmesi mümkün olmamıştır. Ancak, alanla ilgili basılmış
kitaplar gönderilmiştir.Yukarıda bahsi geçen konular dışında ve en yoğun olarak dini yazışmalar iki
ülke arasında ki ilişkilerde temayüz ettiği görülmektedir.
Müslümanların saygı duyduğu bir merci olması ve hala İslam dünyasının en güçlü devleti olması
hasebiyle Türkistan hanlıkları, İstanbul ile yazışma gereksinimi duymuşlardır. Bu yazışmaların önemli
bir kısmını din ile ilgili istekler oluşturmuştur(Belgelerle Osmanlı Türkistan İlişkileri). Osmanlı
126
Sultanlarının aynı zamanda İslam Halifesi olmaları nedeniyle Türkistanlı hacıların İstanbulu ziyaret
ederek hacca gitmeleri gelenek haline gelmişti. Hacıların, Osmanlı topraklarından hacca gitmelerinin
diğer sebebide, aynı dönemde İranda kurulan Safevi Devleti’nin Şiileştirme politikası uygulaması ve
sünni hacıların geçişine izin vermemesi, daha yakın İran yolunun kullanılmasını ortadan
kaldırmasıdır(Gömeç, 2000, s.3). Osmanlı Hokand hanlığı yazışmaları özellikle devlet erbaaasının
hac yolculuğunda yol güvenliğinin sağlanmasını amaçlamaktadı. Osmanlı arşivindeki Türkistan ile ilgili
yazışmaların çoğunluğu Türkistan Hanlıklarından İstanbula gelen şeyhler, elçiler ve müderrislerin
İstanbulda barınmaları, hicaz ve Türkistan’a gönderilmeleri konusu yer almaktadır Hatt-ı Hümayun
(Hatt-ı Hümayun). Örneğin Mehmed Şerif Efendi’yi Osmanlı Devleti’ne gönderen Muhammed Ali
Han’ın bir yıl sonra, 1839 yılında bu sefer baş veziri Seyyid Bahadır Efendi’yi hem Osmanlı Sultanı II.
Mahmud’a bağlılığını yinelemesi hem de Hac görevini getirmesi için, iki oğluyla beraber Dersaadete
göndermiştir(Hatt-ı Hümayun). Osmanlı Devleti, genel olarak Türkistanlı özel olarakda Hokand’lı
hacıların Osmanlı Topraklarını kullanarak kutsal topraklara hac vazifelerini yapmaları için imkanlar
sağladığı ve dini kitaplar gönderdiği arşiv belgeleri göstermektedir.
Sonuç
Sonuç olarak, Hokand Hanlığı 18. yüzyıl başlarında müstakil bir devlet olarak ortaya çıktı.
Verimli topraklara sahip Fergana vadisi üzerinde kurulmuş olması ve İpek Yolu ticaretinin geçiş
güzergahında bulunması sayesinde güçlenerek bölgesinde güçlü bir devlet haline geldi. Hokand
Hanlığı kuruluş, gelişme ve gerileme dönemi olarak üç döneme ayrılabilir. Osmanlı devleti, kuruluş
yıllarında bölgeyle ilgili belirli politikalarının olmaması, Hokand Hanlığı ili ilgili bilgilerin Buhara Hanlığı
elçileri tarafından İstanbula ulaştırılması nedeniyle Hokand Hanlığını tanımamıştır. Hokand Hanları,
Osmanlı devletiyle ilişkilerini devam ettirerek elçiler göndermeye devam ettiler.
Hokand Hanları, gönderdikleri elçiler vasıtasıyla yönetici olarak tanınmaları, siyasi, askeri, ve
teknolojik yardım talebinde bulundular. Osmanlı devleti, Rusya ile yaptığı anlaşmalar ve Türkistan’da
hanlıklar arası dengenin bozulmaması için siyasi istekleri kabul etmemiştir. Her ne kadar top dökümü
ve maden işletmeciliği için usta göndermek istesede, uygun vasıflarda usta bulunamadığında bu
yardım gerçekleşmemiştir. Osmanlı devleti madencilik ve diğer alanlarda yazılan kitapları göndererek
bu isteklere cevap vermeye çalışmıştır.İki devlet arasında ki ilişkiler en iyi şekilde dini alanda
uygulandı.
Hokand Hanlığından hac vazifesi için kutsal topraklara yapılan yolculuk, Şii Safevi devletinin hacca
giden sünni müslümanlara topraklarından geçiş izni vermemesi nedeniyle, hac yolculuğu Osmanlı
Topraklarından gerçekleştiriliyordu. Osmanlı Devleti genelde Türkistanlı, özelde Hokand Hanlığı
haccılarına barınma ve yol güvenliği hizmetlerinde bulunmuştur. İki devlet arasında ki yazışmalar
genellikle dini mevzularda olmuştur. Özellikle hac vazifesine giden Hokand Hanlığı devlet erbaının
güvenlikleri için Osmanlı Devleti ile münasebetler sağlanmıştır.
KAYNAKÇA
Bartold W., (1977), Hokand, İslam Ansiklopedisi, C.5/I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul
Belgelerle Osmanlı Türkistan İlişkileri (XVI-XX. Yüzyıllar), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel
Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 2004, s.VII.
BOA, Hatt-ı Hümayun, 32100-C.
BOA, Hatt-ı Hümâyûn, No:36551.
Bregel Y., (2003). A Historical Atlas Of Central Asia, Brill, Boston
Cevdet Tasnifi. Başnakanlık Osmanlı Arşivi, Hariciye, 1098.
Gömeç S.,(2000) Osmanlı Devleti’nin Türkistan ve Doğu Politikası, Yeni Türkiye, 31/731, Ankara
Hatt-ı Hümâyûn Defteri, Başnakanlık Osmanlı Arşivi. Nr. 657/32100/C.
Hatt-ı Hümayun, Başnakanlık Osmanlı Arşivi. No:36564.
Hatt-ı Hümayun, Başnakanlık Osmanlı Arşivi. No: 36547
Kenensariev T., (2000). The Kyrgyz and Kokand Khanate, Osh State University, Osh
Konukçu E., ( 1998). Hokand Hanlığı, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.18, İstanbul
Macit A., (2009).Osmanlı Devleti ile Hokand Hanlığı Münasebetleri, İLEM Yıllık, Yıl 4, Sayı4, ss. 67-81
Saray M.,(1999). Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
Üçler B.,(2006). Hokand Hanlığı ve İbretin Fergana Tarihi. Berikan Yayınları, Ankara.
Yazıcı T., (1995). Fergana, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.12, İstanbul
Yoska E., (2011). Muhammed Ali Han Dönemi (1822–1842) Hokand Hanlığı-Osmanlı Devleti İlişkileri.
History Studies. Volume 3/3 ss. 395-408
127
ЖОЖДОГУ ТЕХНИКАЛЫК АДИСТИКТЕГИ СТУДЕНТТЕРДИН ИНФОРМАТИКАЛЫК
БИЛИМДЕРИН ЖАҢЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРКЫЛУУ ӨРКҮНДӨТҮҮ
Эрдолатов Санжарбек, Жакшылыков Жылдызбек
Эларалык Ататүрк Алатоо университети
[email protected], [email protected]
Учурда билим берүүнүн сапатын жогорулатуу, жаңы коомдун талабына шайкеш келген
адистерди тарбиялоо жана даярдоо проблемалары бүгүнкү күндө курч мүнөзгө ээ болууда. Бул
проблемаларды чечүүгө карата мамлекет тарабынан бир кыйла маанилүү документтер кабыл
алынды. 2007-жылдын июнь айында кабыл алынган «2017-жылга чейин жогорку
профессионалдык билим берүүнү өнүктүрүүнүн Концепциясында» жогорку профессионалдык
билим берүү системасы мамлекеттин экономикалык өнүгүшүнүн кыймылдаткыч күчү боло ала
тургандыгы баса белгиленген. Жогорку профессионалдык билим берүү системасына коюлуучу
мындай милдет анын кеңири реформаланышын талап кылат. Ал эми билим берүүнү
реформалоо аны Болон процессинин талаптарына ылайыктоо, дүйнөлүк стандартка
интеграциялоо максатын дагы көздөйт.(А.Ибраев1).
ХХ-кылымдын 90-жылдарынан тартып Кыргызстанда Java жана С++ сыяктуу
программалар кеңири колдонула баштаган. Швейцариядагы Цюрих технологиялык
университетинин профессору Ниязи Ары студенттердин сабакты сапатту жана жеткиликтүү
түшүнүүсү билим, билгичтиктерин, көндүмдөрүн калыптандырууда Обжектиф технологиясынын
колдонулушу Ява жана С++ сыяктуу программаларын өздөштүрүүдө студенттерге жеңилдетип
информатика предметинин техникалык мааниси көрсөтүлгөн.
Жогорку окуу жайларын бүтүргөн бүтүрүүчүлөр жашоодо өз ордун таба албай
калгандыгы, жумуш менен камсыз боло албашы алардын билим билгичтиктерин жогорулатуу,
компетентүүлүгүн калыптандыруу керектигин көрсөтөт.
Мына ушул маселелер тууралуу Кыргызстандын илимпоздору А.Д Ибраев, Н.А Асипова,
И.Б.Бекбоев, Э.М. Мамбетакунов, И.С Болжурова, Л.П. Мирошниченко, Д.К.Карагулов, Г.Д.
Панкова, А.Э Байсеркеев, М.Ү Өмүралиев, Г.Д Исмаилова, В.Т Бугубаева, С.Гүмүшсой жана
башка окумуштуулар чоң салым кошушкан.
Кыргызстандын жогорку окуу жайларынын болон процессине өткөнүнө байланыштуу
жаңы технологияларды колдонуу аркылуу студенттерге сабакты жеткиликтүү түшүндүрүү
ыкмалары абдан көп изилдене баштады. Мисал катары, Финансы Академисясында, Кыргыз
экономикалык университетинде жана Юридикалык академияда колдонууга өткөн электронду
окутуу каражаттар (Мудл электрондук системасы), Улуттук университеттин информатика
сабактарында колдонулган «Матлаб жана Мепл технологияларын» айта кетүүгө болот.
Техникалык адистиктеги студенттердин сабакты сапаттуу түшүнүүсү үчүн «Обжектиф
технологиялары» жана «Мудл электрондук окутуу системасы» сыяктуу жаңы технология
каражаттарын колдонуу Кыргызстандын жогорку профессионалдуу билим берүүнү
реформалоонун шартында абдан актуалдуу жана маанилүү болуп турат.
Техникалык адистиктеги студенттердин информатикалык билимдерин өркүндөтүүдө
жаңы технологиялардын тийгизүүчү таасири зор. Информатика предметинин окуу процессинде
активдүү колдонулушу, интернет технологиясынын жана локалдык тармактардын
пайдаланууга карата таасирдүү иш аракеттердин көрүлүшү студенттердин информатикалык
билимдерин өркүндөтүүгө шарт түзөт. Окуу процессинде компьютердик жаңы технологияларды
пайдалануу үзгүлтүксүз билим берүүнүн негиздерин түзө алат. Бул багыт методикалык жактан
эле жаңыланууга алып келбестен, азыркы цивилизацияга дал келе турган билимдердин жаңы
моделдерин түзүүгө карата илимий изденүүлөрдү жаратат.
1
А.Д.Ибраев. Жаңы маалыматты колдонуу шартында студенттердин өз алдынча иштерин
өркүндөтүүнүн дидактикалык негиздери.
128
Кыргызстандын жогорку окуу жайларындагы билим берүү дагы ушул багытты көздөйт,
себеби жаңы технологиялар (Интернет, Web технологиясы, Мудл электрондук окутуу
системасы, Обжектиф технологиясы, Электрондук окуу китептер) студенттердин жалпы окууиш аракеттерин өзгөртүүгө дуушар кылат. Компьютердик жаңы технологияларды колдонуу
техникалык адистиктеги студенттердин билимдерин өркүндөтүүгө шарт түзүлөт. Окуу
процессинде интернет түйүндөрүн жана жаңы технология каражаттарын (Мудл электрондук
окутуу системасын) пайдалануу аркылуу мугалим менен студенттердин ортосунду аралыктагы
үзгүлтүксүз байланыш түзүлөт.
Мындай маселелерди чечүүдө жогорку окуу жайларында классикалык түрдө калыптанып
калган, мугалим менен студенттин ортосунда сабак учурунда гана түздөн түз мамиленин
болушу окутуунун абалын өспөгөндүгү байкалат. Жаңы технологияларды колдонуу менен
техникалык адистиктеги студенттердин информатикалык билимдерин билим, билгичтиктерин,
жөндөмдөрүн, тажрыйбаларын калыптандыруу багытына өтүүгө тийиш.
Андыктан,
информатикалык
билимдердин
илимий
негиздерин
изилдөөчү
окумуштуулардын көз караштарын, пикирлерин кайрадан талдап чыгуу, аны азыркы учурдун
талабына жараша информатикалык билимдерге коюлуучу талаптардын жолдорун иликтөө, бул
иште жаңы технологиялардын тийгизүүчү таасирлерин аныктап чыгуу максаттуу илимий
маселеге айланды десек жаңылышпайбыз.
Техникалык адистиктеги студенттердин информатикалык билимдерин өркүндөтүү
зарылдыгы жогорку окуу жайларынын окутуу абалынын жетишээрлик деңгээлде болбогону
илимий проблема катары XX кылымдын 90-жылдарынан тартып күчөтүлгөн мүнөзгө ээ боло
баштаган.
Маалыматтык технологиялардын билим берүү системасындагы ордун жана ролун
аныктоодо программаланган окутуу (В.П.Беспалько, Л.Н.Ланда, Н.Д.Никандров), өнүктүрүүчү
окутуучу (В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин), инсанга багыттап окутуу (А.В.Хуторский, И.Б.Бекбоев,
И.С. Якиманская) концепциялары негиздүү таасир тийгизген.
XX кылымдын 80-жылдарында Америка жана Европа өлкөлөрүндө жаңы
технологияларды колдонуу окуу процессинде активдүү пайдалана башташкан. Жаңы
технологияларды окуу процессинде колдонуу маселелери Россиялык окумуштуулар
О.М.Владыконун, Т.П.Воронинанын эмгектеринде кеңири чагылдырылган.
Техникалык жогорку окуу жайларынын информатикалык билимдерин өркүндөтүү
маселелери Кыргызстандын окумуштууларынын дагы изилдөө обьектиси катары каралып
келет. Педагогика багыты боюнча информатика курсун окутуунун илимий методикалык
негиздери деген илимий эмгегин Д.К.Карагулов жараткан. Жаңы маалыматтык технология
колдонуу шартында студенттердин өз алдынча иштерин өркүндөтүүнүн дидактикалык
негиздери деген темада изилдөөнүн натыйжасында А.Д.Ибраев кандидаттык диссертациясын
жактаган. Келечектеги башталгыч мектептин мугалимдеринин маалыматтык-компьютердик
технологияларды колдонуу көндүмдөрүн калыптоонун дидактикалык негиздери деген
кандидаттык М.Ү.Өмүралиев диссертациясын жактаган. Өз алдынча ишти өркүндөтүүнүн
механизми катарында маалыматтык технологиянын дидактикалык мүмкүнчүлүктөрүн илимий
жактан негиздөө маселелерине Г.Д.Панкованын докторлук диссертациясы арналган. Жаңы
технологияларды колдонуунун айрым бир аспектилери тууралуу М.Р.Алыбаева, Т.М.Алишев,
А.А.Атакеева, Т.Б.Атанаев, А.С.Дөөлөталиева, В.Л.Ким, А.К.Наркозиев, М.А.Ногаев,
Т.Р.Орускулов, Н.Н.Палагина, Т.Т.Турсуналиев, Э.Б.Шаповалова, В.К.Янцен ж.б. изилдөө
жүргүзүшкөн.
Бул изилдөөлөрдүн ичинен биздин изилдөөбүз менен түздөн-түз байланышкан эмгек
болуп А.Д.Ибраевдин кандидаттык диссертациясы эсептелет. Бул диссертацияда
студенттердин өз алдынча иштерин өркүндөтүүнүн дидактикалык негиздери учурдун актуалдуу
маселелеринен экендиги баса белгиленип, жаңы маалыматтык технологияларды колдонууу
аркылуу окутуунун технологиясы, анын ичинде студенттердин өз алдынча иштеринин жаңы
мазмунга ээ боло тургандыгы негизделген. Жаңы маалыматтык технологияны колдонуу
шартындагы мүмкүнчүлүктөрү талдоого алынып, булар өз алдынча иштерди өркүндөтүүдөгү
ыкмалары катары каралаары белгиленген жана студенттердин өз алдынча билим алуусунун
бирдиктүү системасы иштелип чыккан.
Эмгек өз алдынча иште электрондук окуу китептерин, Web технологиясына басым коет.
Автор белгилегендей, изилдөө жаңы маалыматтык технологияны өз алдынча иштерин
129
өркүндөтүүдө Кыргызстандагы алгачкы кадамдардан болгондуктан, бул проблема андан ары
тереңдетип изилдөөнү талап кылат.
Техникалык жогорку окуу жайларынын студенттеринин информатикалык билимдерин
өнүктүрүү электрондук окуу комплекстеринин мүмкүнчүлүктөрү менен эле чектелип калбайт.
Изилдөөдө аныкталып чыккан билим алуунун өз алдынча жолун тандап алуу, өз ара
маалыматтык байланыштар электрондук окуу комплекстеринин алкагында эле чектелбестен,
традициялык сабактарга дагы, Web технологиялары, Мудл электрондук окутуу системасы,
мультимедия каражаттары аркылуу ишке ашыра алат. Ушул жагдайларды иликтөө-аталган
диссертациянын жыйынтыгында коюлган маселелерди чечүүгө болгон аракет деп эсептөөгө
болот. Анткени, жаңы технологияларды пайдаланууда техникалык жогорку окуу жайларынын
студенттеринин информатикалык билимдерин өркүндөтүү жаңы мазмуун менен толукталып,
өзгөчөлөнгөн маңызга ээ болот:
-биринчиден, техникалык жогорку окуу жайынын студенттери маалыматты алуунун жаңы
булактары менен таанышып, мугалимдин көрсөткөн багыттары аркылуу маалыматтарды издөө
жана аларды колдоно билгичтиги пайда болот;
-экинчиден, коюлган проблеманы изилдөөнүн жолдору өзгөрөт, интернет жана Мудл
электрондук окутуу системасы аркылуу ар кандай кеңештерди жана сунуштарды алуу, аларды
максатка ылайык талдоо билгичтиктери калыптанып, даректерди издөө мүмкүнчүлүктөрү
көбөйөт;
-үчүнчүдөн, мугалим менен студенттердин ортосунда электрондук маалымат байланышы
пайда болот; мудл электрондук окутуу системасы аркылуу керектүү маалыматтарды мугалим
студентке жөнөтөт, сабак боюнча суроолорго жардам берет, студент мугалимден изденүүнүн
абалы боюнча кеп кеңештерди алат, жыйынтыгын мудл электрондук окутуу системасына
жөнөтөт.
Тилекке каршы, илимий-педагогикалык адабияттарды талдоодо, Кыргызстандын жогорку
окуу жайларынын тажрыйбаларын иликтөөдө студенттердин жаңы технологиялар аркылуу
өркүндөтүү үчүн толук шарттар түзүлбөгөндүгү аныкталды.
Экинчиден, студенттер жаңы технологияларды колдонуу мугалимдер тарабынан
жетишээрлик деңгээлде көнүл бурулбагандыгы, бул иш дагы эле болсо традициялуу түрдө
уюштурулуп жаткандыгы байкалды.
Мындан башка, биринчи курстун студенттеринин жаңы технологиялары боюнча
түшүнүктөрүнүн, билим деңгээлдеринин бир типтүү эместиги; дээрлик көпчүлүк студенттердин
компьютер менен иш алып баруу ыкмаларына мурдатан ээ болбогондугу; программалык
жабдуулар менен иштөөгө алардын тажрыйбасынын жоктугу; жаңы технологиялар менен
тааныш болбогондугу мугалимдердин элементардык компьютердин командаларды үйрөтүүгө
кошумча иш аракеттерди уюштурууга мажбурлап жаткандыгы аныкталды.
Жогоруда айтылгандардын негизинде биз төмөнкүдөй карама-каршылыктардын бар
экендигин байкадык:



Жогорку квалификациялуу информатикалык адистердин жогорку окуу
жайларында жетишпегендиги жана аларды даярдоодогу кемчиликтери;
Техникалык адистиктеги студенттердин информатикалык билимдерин жаңы
технологиялар аркылуу өркүндөтүү зарылдыгы менен бул маселенин илимий
жана методикалык жактан жеткиликтүү чечилбегендиги;
Жаңы технологиялар менен иштөө практикасынын иш жүзүндө болбогондугу;
Ушул карама-каршылыктарды жоюуга карата илимий, жаңы билимдин жоктугу илимий
ишибиздин проблемалуулугун аныктап турат. Бул проблеманын актуалдуулугу, улам тереңдеп
баратышы, маселени чечүүгө жооп издөө, бул маселенин теориялык жана практикалык жактан
баалуулугу биздин “ЖОЖдогу техникалык адистиктеги студенттердин информатикалык
билимдерин жаңы технологиялар аркылуу өркүндөтүү” (информатика предметинин
мисалында) аттуу диссертациялык изилдөөбүздүн темасын аныктоого мүмкүндүк берди.
-Диссертациянын темасынын илимий программалар жана изилдөө иштери менен байланышы.
Диссертациялык иш Эларалык Ататүрк-Алатоо университетинде Мудл электрондук окутуу
системасын иштеп чыгуу жана Обжектиф технологиясы аркылуу техникалык адистиктеги
130
студенттердин информатикалык билимдерин өркүндөтүү илимий изилдөө темасы боюнча
Швейцариядагы Цюрих технологиялык университетинин илимий изилдөө иштеринин планы
менен байланышта (2007-2010ж.ж).
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Ажыбаев, Д.М. Развитие познавательной деятельности студентов информационными средствами
[Текст]: автореф. дис. ... канд. пед. наук: 13.00.01 / Д.М. Ажыбаев. – Бишкек, 2008. – 23 с.
Ары Н. ObjectIF for Students in teaching programming languages at higher education with
applications in java. [Текст] / Н.Ары.-Швейцария: 2010.
Ибраев, А.Д. Жогорку окуу жайларында информатика предмети боюнча электрондук
окутуу каражаттарын практикалык сабакта колдонуу ыкмалары [Текст] / А.Д. Ибраев //
Вестник КАУ им К.И. Скрябина. – Бишкек, 2005. – №1 (4). – С. 195-197.
Карагулов, Д. Педагогикалык окуу жайларында информатика курсун окутуунун илимий
педагогикалык негиздери(табигый илимдер боюнча педагогикалык адистер үчүн) [Текст]:
диссертация пед.наук:13.00.01 –Д.Карагулов. Бишкек, 2005. – 189 с.
Мамбетакунов, Э.М. Педагогиканын негиздери [Текст] / Э.М. Мамбетакунов, Т.М. Сияев //
Жогорку окуу жайларынын студенттери үчүн окуу куралы. – Бишкек: Педагогика, 2008. –
304 б.
Панкова Г.Д. Теоретические и практические проблемы совершенствования
самостоятельной работы студентов на основе использования информационных
технологий [Текст]: дис. ...д-ра пед. наук: 13.00.01 / Г.Д. Панкова. – Бишкек, 2005. –
284 с.
http://bilim-kg.narod.ru
http://kau-kg.narod.ru
131
ERP IMPLEMENTATION IN BOSNIA AND HERZEGOVINA
Muhammed Kürşad ÖZLEN, Muhammed Gökhan GÜNER, and Malik Dulepa
Economics Faculty, Management Department,
International Burch University, Sarajevo-BOSNIA & HERZEGOVINA
ABSTRACT
Today, unique design of modern organizations require Inter-organizational Operation
Systems to coordinate across departments and units of the organizations, to gain dominance among
competitors, and to perform much higher efficiency levels and sustainable performance standards.
Moreover, vital core competencies require firm structure to stay on track with competitors by
implementing right strategies and policies on Strategic, Tactical and Operational management levels.
Organizations are able to save serious amount of financial sources, work hour, time spend on
procedural documents, and labor hour, and to have quality of growth, standard production process
which force them to reduce cost and resources.
However, especially in low income countries, there are numerous encountered barriers such
as bureaucracy, poor technology infrastructure, and lack of consultancy firms in order to plan, develop
and implement an ERP project.
In his study, the ERP implementation through the leading 37 business organizations in Bosnia
and Herzegovina will be studied. A survey-based study is applied to empirically test the ERP
implementation in Bosnia and Herzegovina and the short interviews with relevant respondents are
considered to reveal ERP scenarios of their organizations. Therefore, 28 of the surveys can also be
considered as interviews.
In the conclusion and discussion parts the results of the survey are discussed and future research
areas are addressed.
Keywords: Inter-Organizational Operation System, Core Competency, ERP (Enterprise
Resource Planning)
1 Introduction
In modern western economies, management of variety size of production oriented or service
provider organizations accepted that it is inevitable to ignore the power of integrated information to
gain competitive advantage by the help of enhanced technology infrastructures. Therefore, the
demand for the technologies such as ERP systems has become popular in order to build enterprise
value chains by enhancing information flows among company departments. ERP systems are not only
centralized software systems which are surrounded by particular business unit modules, but also their
modules are uniquely customized interactive frameworks which embody plans, strategies, culture and
logic of the organization. Furthermore, these modules are not interdependent software packages.
Each module has strong ties with business units which have distinctive attributes in process of data
flows. ERP products can (Nah et al., 2001):
 automate and integrate business processes across organizational functions and locations;
 enable implementation of all variations of best business practices by enhancing productivity;
 facilitate the share of common data and practices across the entire enterprise in order to reduce
errors;
 produce and access information in a real-time environment to enhance rapid and better decisions
and cost reductions.
In general, system packages cover all business areas which are furnished with selected
functions. However, the name and numbers of modules may differ. A typical system integrates all
these functions by allowing its modules to share and transfer information by freely centralizing
information in a single database accessible by all modules (Chen, 2001).
Enterprise System in Historical Time Frame
ERP systems have been evaluated because of changing business environments and
demands on functionality. They were firstly used in manufacturing, sales, and distribution activities for
more than 35 years to enhance business process quality, productivity, performance, and information
132
share along the organizations. System development primarily designed to handle standard inventory
management packages and material requirement planning (MRP) and manufacturing resource
planning (MRP-II). It has been tried to implement traditional company information transaction
processes such as inventory control, accounting and finance to collect under a data warehouse to
monitor ongoing internal information flows.
ERP systems became highly necessary after 1990`s by including the new scope of functions
such as enhanced inventory management, financial management, warehouse control, distribution
channels management, asset and quality control and human resource management. Moreover,
expansion of system continues to manage customer service and organizational support efforts to build
a strong image in stakeholders` view.
In summary, it has been a long path that ERP systems have been identified as a requirement
for new business entrants to adapt their organizations with their internal and external environment.
ERP is now considered to be the price of entry for running a business, and at least now, for being
connected to other enterprises in a network economy to create “business to business” electronic
commerce (Boykin, 2001). Thus, the organizations have to adjust their operations with internal
functions of departments and also with comprehensive environments that they may have interaction
with in short-term strategies to long-term growth strategies.
ERP System Implementation
The successful ERP system implementation improves competitiveness by increasing quality,
reducing redundancy, speeding up processes, reducing leading times and inventory levels and
increasing customer satisfaction (Coffey et al., 2000; Gupta, 2000). Current ERP research has
focused on the ERP implementation and post-implementation stages and some other organizational
issues. On the other hand, the data acquisition process for ERP software is generally ignored. Current
ERP research has not focused on the knowledge transfer practices in an ERP implementation
including different types of transferred knowledge and transfer factors.
There are two different strategic approaches for ERP software implementation: (1)
Organizations have to re-engineer the business process to establish ERP system functionality. This
technique is advantageous in order to get benefit from the improved processes, and avoid costly
uncorrectable errors. (2) Customization of the software for existing process. The probable
disadvantages of this approach are: slowing down the project, introducing dangerous bugs into the
system and upgrading the software to the ERP vendor’s next release, etc. The customizations need to
be torn apart and redeveloped to fit with the new version (Koch, 1999).
Beside the first approach was proven to be more logical and effective; ERP implementations
have to deal with changing the business process or modifying the software (Boykin, 2001; Clemmons
and Simon, 2001). Because each alternative may have obstacles, the solution can be a mixture of
complete process redesign and massive software modification. But many companies have tendency
to take the advice of their ERP software vendor and focus more on process related changes.
The current ERP systems generation also facilitates reference models or process templates to
embody the current best business practices (Kumar and Hillegersberg, 2000). While improving
business processes, reference models may be included. Reference models which are obtained by
ERP software vendors or consultant companies which establish benefit for the customer through the
utilization of business process knowledge and best practices, establish the comparison of business
software solutions or positive or negative implementation issues (Scheer and Habermann, 2000).
Implementation Process Factors
Enterprise readiness to embark an ERP system has been discussed by Siriginidi (2000). He
suggested that the infrastructure resource planning, human resource planning, top management’s
commitment, training facilities and commitment to release the right people are the factors to be
considered before implementing ERP package. According to Chen (2001), economic and strategic
justifications for an ERP project before the installation are very crucial, for both the enormous
investments and risks involved and the justification process to help the identification of all potential
benefits with ERP implementation, which may later become scales for performance evaluation.
133
Furthermore, Skok and Legge (2002) summarized the differentiating factors for the complexity of ERP
projects as:
 the amount and variety of stakeholders in a project implementation;
 the huge implementation and consultancy cost;
 the business functions integration;
 the subsequent configuration of core processes software;
 the change management and political issues in BPR projects; and
 the requirement for enhanced training and familiarization.
This complexity has started two large areas of ERP implementation research and ERP
success/failure research (Nah et al., 2001; Shanks et al., 2003). The implementation concepts,
success and failure are even more complex (Ross and Vitale, 2000).
Nah et al. (2001) studied on the critical factors for initial and ongoing ERP implementation
success. Their identified 11 critical factors in ERP implementation success are: ERP teamwork and
composition; change management program and culture; top management support; business plan and
vision; BPR with minimum customization; project management; monitoring and evaluation of
performance; effective communication; software development, testing and troubleshooting; project
champion; appropriate business and IT legacy systems.
Despite the cross-functional nature and large budget of an ERP implementation, it can be
concluded that one of the most widely-cited critical success factors in a large customized system
implementation is top management support. There are two types of top management support roles
with implementation of systems projects: sponsor of the project and the project champion roles.
Sponsor of the project is responsible for monetary support and ensures that major business
representatives play an important role on the project team. The project champion may not be a
member of the project team, but he can positively influence change management efforts. In some
cases, the sponsor also presents a great effort as the business champion of the project; in other
cases, a champion can be among the key business leaders (Brown and Vessey, 1999).
Challenges and Disadvantages of ERP
The fundamental reason for ERP systems utilization is to merge organisation-wide data from
various sources so that corporate employees, external partners, suppliers, and distributors can better
use the data. The need of data distribution within the company has been extensively increasing and
analytical functions are no longer the center for certain users in the organization. Hence, the analytic
capability needs to be distributed to various operational levels, targeted at specific business needs via
key performance indicators (KPIs), dynamic reporting and real-time analytics (Agostino, 2004). But,
ERP systems may not provide all of the functional requirements.
According to Agostino (2004), some of ERP systems challenges are:
 Reporting ability: ERP systems generally do not give reporting service ability on product line
revenue analysis and they cannot provide ad hoc reporting service, present online business
operations, support cost allocation and profit/loss reporting. Furthermore, complex analytic
solutions generally need additional external software or systems.
 Budgeting capacity: Organizational budgets can be identified and managed in different ways.
So, changes in budget need to be controlled outside the ERP system, equivalently the budget
data within the ERP system will soon be cancelled.
 Capability of Systems integration: Limited integration capability of ERP systems with the other
systems is also a weakness. For instance, forecasting capability of CRM and sales force
automation systems’ could be used to support business decision if they can be integrated with
ERP systems. But generally, the budgeting tools cannot be well integrated with ERP systems
which may cause financial data inconsistency.
 Practical problems: Because of the complexity of ERP systems, implementation can be
difficult, time consuming, and expensive. Because of the complex nature of ERP, user training
becomes a barrier for an ERP-adopted organization. An additional practical concern to the top
management is that most ERP implementations do not facilitate corporate decision-making
functions.
Furthermore, the conflict, because of the various stakeholders, needs to be addressed as and
when it arises. In a global ERP implementation research, Ash and Burn (2003) suggested that an
134
additional complexity is the integration of ERP environments with non-ERP environments which has
complex implications on management. They suggested that organisations should be ready before
implementing ERP. ERP implementation is a complicated process as Curran and Keller (1998)
suggested. Companies can face some fundamental issues after completing an ERP project.
Davenport (1999) reported that 42 per cent of surveyed companies met serious problems with their
business strategies, while imposing the ERP system into its own business processes. Furthermore,
Sumner (1999) reported that ERP solutions changing organizational structure may cause the
employee resistance to change. Sumner (1999) stated that an ERP program customization can also
cause dangerous outcomes during and after implementation period. He also suggested that business
processes should fit to the ERP package instead of customization of the package. Martin (1998a, b)
reports that 90 per cent of ERP projects over run and Rao (2000) stated that only 3.6 per cent of ERP
projects can finish on time, on budget, without technical problems and meet their goals.
Based on Asian organizations, Soh et al. (2000) reported that different ERP systems may not
fit the organization. The differences were classified into three broad categories: data, process and
output. Data misfits come from incompatibilities between organizational requirements and the ERP
package in terms of data format, or the relationships among entities. The reason for functional misfits
may be from incompatibilities between organizational requirements and ERP packages in terms of the
necessary processing procedures. The source of Output misfits may be incompatibilities between
organizational requirements and the ERP package in terms of the presentation format and the
information content of the output. Soh et al. (2000) also proposed that the “misfit” issue may be worse
in Asia because the basic ERP packages are developed for European or US industry practices.
The most dangerous ERP system disadvantage is the staggering implementation costs
(software, hardware, installation consultant fees) and required staff for installation within the company.
On the other hand, these are not the only required costs. Total cost contains the costs for staff to
operate the system including help assistance to users and the very large user training cost. ERP
systems are naturally very expensive.
Consequently from the literature, the aim of this research is to examine the implementation of
ERP Systems through Bosnian 37 high technology firms by the help of a survey which is prepared by
considering the reviewed literature. Furthermore, 28 of the surveys can also be considered as
interviews. The next section will provide the research methodology. Then the results will be discussed
and finally the paper will be concluded by implications for research and practice.
2 Research Methodology
The survey was conducted personally, by visiting 62 public and private organizations which
are identified through a detailed study (Table 1). In the main focus, there were companies dealing with
program development and companies offering consultation services. Since there are not so many
registered of these, the survey has only been conducted in one program developing company and a
few other companies dealing with IT software and hardware. It was the similar case with consulting
companies. Due to such shortcomings, the survey was conducted by a senior consultant who founded
one of the first consulting companies in Sarajevo district. Additionally, the survey was conducted in
production oriented companies. The production companies vary from food production, over
construction and pharmacy, up to textile and maintenance tools. Furthermore, the survey was also
conducted on service providing companies which are accounting, marketing, transportation and so on.
The survey was not welcomed in much of the visited companies. There is an observed resistance on
not to make a corporation with a scientific study. Therefore, it was decided to continue conducting the
survey via e-mail. The response rate was quite good.
The research is strengthened by the interviews during the completion of the surveys. And 28 of the
surveys are filled with the respondents together. So 28 of the responses can also be considered as
interviews.
3 Results
According to (Figure 1), the respondents are mainly from IT selling and consulting companies,
then Textile, Accounting, Food, Furniture, Production Companies are in the second order,
Commercial, Marketing, Pharmacy Companies came in the third and there are few representatives
135
from Architecture, Management, Metal, Petrol Station, Transportation, and Wood processes
Companies.
Figure 1 Classification of the Respondents by Company Type
The respondents (Figure 2) are generally directors and managers, in the second place there is IT
support staff, and accountants are in the third position.
Figure 2 Respondents by Position
The respondents are in general from Zepche, Sarajevo and Visoko (Figure 3). Actually, the survey
was targeted to be conducted where the organizations have facilities.
Figure 3 Respondents by City
The majority of the companies accept ERP as a helpful tool for their organizations. However, few of
them think ERP as an additional tool (Figure 4). On the other hand, six companies could not make
any comment about ERP.
Figure 4 ERP Consideration
The surveyed companies have in general to some extent in an ERP development phase (Figure 5).
Only a few doesn’t have ERP in any phase and some are not aware of what ERP was.
“…I am not aware of ERP and Benefits” (Anonymus, Company Director).
136
Malik Koljenovic, Vice director of Mekom, stated that there is in general no sufficient
information about ERP and its benefits in BiH business environment. Additionally, there are many
needs for the implementations and maintaining of ERP systems. Therefore, Edina Halilic, General
Director of Pharmacon, suggested that there should be more educated people in this field in order to
provide help and services when certain problems occur. Furthermore, he concluded that there is “…a
shortage of educated programmers and service staff”.
Figure 5 Classification of the Respondents by ERP implementation phases
The respondents feel uncomfortable about federal and local laws. On the other hand, there is
a great influence of external competitors outside. Therefore they don’t want to lose their competitive
force and they believe that their organizations need to implement ERP projects.
“…In my opinion, ERP is very important for enterprises especially recent surroundings or
environment. Therefore, investing on ERP is the best investment a company can do”, (Smajic E.,
Consultant, Consulting Services).
It has been understood that the organizations can slightly afford ERP projects and they have
available installed technologies to implement ERP projects. Contrarily, the organizations claim that
there are not many available consulting companies about ERP development and implementation in
BiH (Table 1). Furthermore, during the interviews one of the company directors stated that the lack of
ERP consulting organizations had an influence on their organization in the way that the company had
no clear plan about implementation costs so they had to pay extra money and rearrange their budget
(Anonymus).
Table 1 ERP Enables and Barriers
The respondents believe that ERP is a necessary tool for the organizations to achieve
organizational benefits such as acquiring the integration of the departments, qualified information,
effective and efficient decision making capabilities, the synchronization between business units, the
control of business processes, business learning, empowering, and common vision. Additionally,
money and time are saved and the risk of losing sensitive data can be reduced (Table 2).
137
Table 2 Advantages of ERP applications
However, the respondents are neutral on the probable disadvantages of ERP systems such as
limitation of customization options, wasting time and therefore weakening competitive advantage
while re-engineering suitable software, lack of derivation capacity of qualitative and non-qualitative
data, reduced flexibility and strategic decision-making processes, and confidentiality or limited use of
information shared between departments. But they slightly agree on that the expected budget for ERP
was too high (Table 3).
“…Prices for implementing ERP are very high” (Kunic, I., IT operator, Kuna Koza).
Table 3 Disadvantages of ERP applications
As observed from Table 4, the companies are almost neutral on the statements related with ERP
difficulties. They are slightly agree on that software developers were handicapped on compatibility
issues, complex policies and limited codex between their perspectives of vision with differentiated
structures of organizations.
Table 4 Difficulties in ERP implementation
It has been supported in the study that there is a need for a clear definition of ERP project objectives.
“… It is necessary to have a clear ERP plan, available budget, and clear expectations from ERP,
138
correlations between sectors or departments and visions about the upcoming ERP system” (Almir
Zeric, General Manager, Dell-Disti).
Additionally, a clear ERP plan, a training program during implementation process, calculation of the
total cost and overall project completion time until the end of ERP project by Project managers and
consultants to be successful on ERP projects are also necessary (Table 5).
Table 5 ERP Success Factors
The companies are slightly agreed on that outsourcing services work and there will not be any
conflicting views of the company staff (Table 6). Therefore, outsourcing ERP applications were not
disagreed, but at the same time not welcomed by the companies.
Table 6 ERP Outsourcing
Contrarily, ERP insourcing is considered by the companies that expertise team members within the
company could make more precise software operation planning, decrease long delays and outsource
related cost in short run, and increase profit gain in long term (Table 7).
Table 7 ERP Insourcing
4 Discussion
According to the literature, the importance of ERP as a comprehensive organization wide
system has been growing for vast variety of organizations and industries. On the other hand, the
empirical findings showed that the BiH scene does not present a satisfactory result. There is a need
for qualified staff to run ERP-like systems in BiH companies inside. Even the awareness of ERP is not
reasonable.
Additionally, it is observed that there is not enough number of organizations in BiH to conduct
the survey. On the other hand, the majority of available companies resist filling out the survey.
Furthermore, many organizations among the surveyed companies do not want to be in a further
research and some of them do not want to get the results of the survey even they have completed the
survey.
139
On the other hand, there are some managers who are interested on ERP and other types of high
technologies. For example, Almir Zeric, General Manager, Dell-Disti suggested to study on online
ERP, Cloud computing etc.” (Almir Zeric, General Manager, Dell-Disti).
5 Conclusion
This study has presented the current situation of ERP considerations from Bosnian high-tech
firms. The limitations of the study are first of all, the number of respondents, although one response
could be counted as one organisation. However, 28 hand-filled responses may also be accepted as
interviews.
Second limitation is that the lack of high-tech organisations. On the other hand, some of the
targeted organisations haven’t applied ERP yet, and some does not know what ERP was.
Finally, it may be suggested that the organizations in BiH should be aware of the technological
progresses and therefore, there is a great need for sufficient number of skilled staff. In this scenario,
the role of universities and academicians becomes important.
REFERENCES
Agostino, R. (2004). Business intelligence: solving the ERP overload. available at:
www.crystaldecisions.com/jump/crystal_cfo/pdf/crystal_cfo_project_voll.pdf
Ash, C. and Burn, J. (2003). A strategic framework for the management of ERP enabled e-business
change. European Journal of Operational Research, Vol. 146 No. 2, pp. 374-94.
Boykin, R.F. (2001). Enterprise resource-planning software: a solution to the return material
authorization problem. Computers in Industry, Vol. 45, pp. 99-109.
Brown, C. and Vessey, I. (1999). ERP implementation approaches: towards a contingency framework.
Proceedings of the 20th International Conference on Information Systems, Atlanta, GA, pp. 411-16.
Chen, I.J. (2001). Planning for ERP systems: analysis and future trend. Business Process
Management Journal, Vol. 7 No. 5, pp. 374-86.
Clemmons, S. and Simon, S.J. (2001). Control and coordination in global ERP configuration.
Business Process Management Journal, Vol. 7 No. 3, pp. 205-15.
Coffey, M., Kelly, L. and Parks, M. (2000). Enterprise resource planning (ERP). available at:
http://personalpages.geneseo.edu~mpp2/erppaper.htm.
Curran, B. and Keller, D. (1998). SAP R/3 Business Blueprint – Understanding the Business Process
Reference Model. Prentice-Hall, London.
Davenport, T.H. (1999). Putting the enterprise into the enterprise system. Harvard Business Review,
pp. 159-85.
Koch, C. (1999). The most important team in history. CIO Magazine, available at:
www.cio.com/archive/101599/erp1.html.
Kumar, K. and Hillegersberg, J. (2000). ERP: experiences and evolution. Communications of the
ACM, Vol. 43 No. 4, pp. 22-6.
Martin, M. (1998a). An ERP strategy. Fortune, pp. 95-7.
Martin, R. (1998b). Changing the Mind of the Corporation. Harvard Business School Press, NY.
Nah, F., Lau, J. and Kuang, J. (2001). Critical factors for successful implementation of enterprise
systems. Business Process Management Journal, Vol. 7 No. 3, pp. 285-97.
Ross, J.W. and Vitale, M.R. (2000). The ERP revolution: surviving vs. thriving. Information Systems
Frontier, Vol. 2 No. 2, pp. 233-41.
Scheer, A-W. and Habermann, F. (2000).“Making ERP a success”, Association for Computing
Machinery. Communications of the ACM, Vol. 43, p. 57.
Shanks, G., Seddon, P.B. and Willcocks, L.P. (Eds) (2003). Second-wave Enterprise Resource
Planning Systems: Implementing for Effectiveness, Cambridge University Press, Cambridge.
Siriginidi, S.R. (2000). Enterprise resource planning in reengineering business. Business Process
Management Journal, Vol. 6, p. 376.
Skok, W. and Legge, M. (2002). Evaluating enterprise resource-planning (ERP) systems using an
interpretative approach. Knowledge and Process Management, Vol. 9 No. 2, pp. 72-82.
Soh, C., Kien, S.S. and Tay-Yap, J. (2000). Cultural fits and misfits: is ERP a universal solution?
Association for Computing Machinery. Communications of the ACM, Vol. 43, p. 47.
Sumner, M. (1999). Critical success factors in enterprise wide information management systems
projects. Proceedings of SIGCPR, New Orleans
140
PHILOSOPHICAL AND SOCIAL FOUNDATIONS OF MANAGEMENT PRACTICES AND NEW
PARADIGMS
Mine HALİS
Kyrgyzstan Turkey Manas University. Social
Science Institute. Bishkek. Kyrgyzstan
[email protected]
Mahabbat MURZAKANOVA
Kyrgyzstan Turkey Manas University. Social
Science Institute. Bishkek. Kyrgyzstan
[email protected]
ABSTRACT
Recent developments in management have raised concerns about social and philosophical
foundations on new managerial paradigms. This paper investigates the nature of and motivation of
paradigm shift in management. Using content analysis of various secondary sources social and
philosophical foundations that caused paradigm shift in management are defined. New evolutions in
management have been caused by change in technology, globalization, increased concern for clean
environment, evolution of economic and social human rights, development of socially responsible
programmes, degree of social inclusion and accountability in society before various stakeholders.
Keywords: Fordism and postfordism, Management, Modernism, Normal science, Paradigm
shift, Post-modernism,
1. INTRODUCTION
The term of management has been known and used for millennia, but extensively it started to
get developed with Frederick Taylor, who is known as “father of scientific management” and “founder
of “classical theory of management” (Taylor, 1911) that was followed by neo-classical, modern and
post-modern theories of management. Seemed that everything possible in the field of management
has been already found and discussed in details; nevertheless, with development of technology and
change of ethics Kuhn’s ‘paradigm shift’ occurred in field of management. The purpose of this paper is
to provide philosophical and social foundations of management practices and new management
paradigms through defining the concept of paradigm and Kuhn’s writing on ‘paradigm shift’; looking at
historical development of the concept and referring to debate among authors on factors that caused
managerial paradigm shift; illustrating the causes of the shift from modernism to post-modernism and
from fordism to postfordism; as well as defining the evolution and applicability of the term ‘paradigm
shift’ to management.
A new paradigm is remarkably different from the main stream that has over the last century
become the accepted and dominant norm in the field (Ellis, 1992:16-18). To be a competitive and
successful organization some new way of management is needed, one that has the capacity to deal in
many different markets, be effective for the client and be productive for the investment manager. As a
result the need for established ethical frameworks and practices in business communities has never
been greater. Corporate social responsibility has also risen up the corporate agenda, as society is
increasingly demanding that corporations act responsibly. Consequently, corporate social
responsibility has been included in excellence models impacting on company reputation and
corporate image.
The ‘paradigm shift’ also changes the demanded requirements towards organizations. The
new form of organization must be reliable and sustainable both for the client and for the manager. It
must allow individuals of considerable talent and pools of capital of large size to make long-term
commitments. The new paradigm organization is profoundly different on every important variableleading-edge investment innovation, strong client-centered relationships, devoting to product
excellence in design and conformance in execution, strong business development, and exceptionally
rewarding careers for gifted, motivated professionals, with business strength the foundation for
professional excellence. The organization based on old paradigm cannot come close to competing
with the new paradigm organization. That is why, there is a need for the sake of a successful
organization to study and adopt new paradigms in management.
A host of non-traditional methods are noticed in workplaces around the globe point to
revolutionary changes and “paradigm shifts” in work organization and managing people. It worth to
study the new “paradigm shifts” that help to understand and adopt to changes; so that be able to
141
survive, stay competitive in the global market and become among the key important players. Workers
are becoming owners and managing without supervisors. Personnel/human resource function is not
only decentralized, but personnel/human resource responsibilities are effectively devolved such that
the organization no longer needs a separate personnel/human resource department. Organizations
are functioning without traditional structures, separate quality boundaries, unions, personnel
departments or even a complete complement of full-time workforce. Numerous companies have not
merely responded positively to the challenges, but are confident that the changes rekindle the hope
for many to become global leaders. There are millions of reformers now.
In the emerging economic scenario, the field of management is facing “paradigm shift” due
to five related changes: plan to market, import substitution to export-oriented growth, protection to
competition, sellers to buyers market, and from producer to consumer orientation. That is why, today
many state governments became far more responsive than before, because they need to attract
investment, create jobs if they are to remain in power for long (Ratnam, 1996:153-178). Moreover,
organizations try to understand and adopt new “paradigm shifts” in their management and have
changed their strategy not just to adjust to the changes, but aspire to become important players in
economic areas. As a result the world has seen societies graduating from predominantly to
agricultural to industrial to postindustrial or service and high-tech economies. Such transition and
transformation caused changes in worldview and results in a shift from:
(a) land to money to information in wealth base;
(b) muscles to machine-tending skills to mind in the dominant use of human skills/energy;
(c) one-sided dependence to interdependence and independence in employment relations;
(d) emphasis on fear to paternalism to fairness in motivational approaches;
(e) direction and control to inducement (carrot and stick) to consensus and commitment in the
principles and philosophy of managing people at work.
Some authors went further and argue that organization need not only to study and adopt
‘new paradigms’ in management, but also extensively and continuously search for new paradigms to
be a successful organization in competing world (Prahalad and Hamel, 1994:5-16). The fundamental
structural transitions in a wide variety of industries brought about by major catalysts such as
deregulation, global competition, technological discontinuities, and changing customer expectations
are imposing new strains on managers around the world. Old recipes do not work anymore.
Managers, concerned with restoring competitiveness of their firms, are abandoning traditional
approaches to strategy; they are searching for new approaches that give guidance in a turbulent
environment. Many academics, confronted with the same reality, are reexamining the relevance of the
concepts and tools of the strategy field. Academics continue to search for new approaches and
believe that the need for strategic thinking, during this turbulent decade, is greater than ever.
Many of the assumptions that were embedded in traditional strategy models may be
incomplete and/or outdated as we approach the new competitive milieu. In the paper philosophical
and social argumentations and justifications on the need for strategic thinking and behavior among
managers will be provided. This reality should force the world to reexamine the traditional strategy
paradigms.
During the last 10 years competitive space has been dramatically altered. The changing
fortunes of some of the largest and ‘best-managed’ firms of the 1970s and early 1980s, such as IBM,
General Motors, Caterpillar, Xeros are attributable to the radical changes in their competitive
landscape and the inability of managers to foresee these changes. The problem is not unique to U.S.based firms, but European: DAF, Philips, Benz, and Japanese: Fujitsu, Matsushita, Komatsu firms
also face the same problem of refocusing their resources and responding to the new competitive
realities. That is why, there is need in search of new paradigms in management that would let to
foresee and plan projects in management that would make companies competitive and successful.
Barberis claims that another reason for searching paradigm shift is change in social and
philosophical reasoning in contemporary society. With several recent scandals at the forefront of
business news, the topic of inclusion of business ethics into organization has become a major issue of
discussion. Thus, a major theme of reform efforts is the improvement of public-sector performance
through forms of accountability involving more direct connections between the providers and
consumers of public service, as well as incorporation of business ethics in daily organizational life
(Barberis, 1998:451-470).
142
Another social and philosophical foundation in search for a new paradigm is based on issue
of survival of human beings. Approximately 80% of the world’s energy consumption is based on nonrenewable fuels (Williams, 1994:199-228). Eventually human being will run out of the natural capital of
fossil fuels. The emission generation resulting from the combustion of these fuels for energy is not
sustainable. That is why; the fossil fuel-based industry simply cannot contribute to sustainability.
Sustainable development ha an ethical dimension, as well as social and philosophical foundations,
because ethics is a cultural and normative phenomenon. Thus, Kuhn-driven paradigm shift model
contribute to sustainable development philosophy by taking the future generations and their
possibilities to have access to natural resources and ecosystem services into account; and survival of
an organization in competitive global market.
2. THE CONCEPT OF “PARADIGM SHIFT” IN MANAGEMENT
The main function of paradigms is to help to organize the process of science. They provide
direction for its development and help sort out facts in terms of their relevance. In the absence of a
paradigm, all facts are more or less relevant and this given the appearance of randomness to those
gathering the facts. The accumulation of knowledge requires an organizing framework such as
paradigm upon which the facts and ideas are organized (MacKenzie and House, 1978:7-23). Most
social sciences are still in the pre-paradigm or paradigm development stage, and they are likely to
remain in this stage indefinitely unless more persons begin to think carefully about their paradigm
development strategy.
The term of paradigm originally comes from Greek and means “to show pattern that is
beyond”, which means something that is out of ordinary. The Merriam-Webster Online dictionary
defines this usage as "a philosophical and theoretical framework of a scientific school or discipline
within which theories, laws, and generalizations and the experiments performed in support of them
are formulated.” In difference to theory paradigm is being observed in scientific framework, but hasn’t
been accepted widely as a theory. Thomas Kuhn, a historian o science, in his book “The Structure of
Scientific Revolutions” defines the meaning in contemporary term (Kuhn, 1996). The scientist says
that paradigm shift is similar to the phrase "thinking outside the box". Thinking inside the box is similar
to thinking in the framework of normal science; while thinking outside means revolutionary science
according to Kuhn. At the beginning revolution science is unsuccessful and causes obstacles,
because of being extraordinary and standing out from the crow. Later, when paradigm is implemented
in large scale shifts and accepted by majority, it becomes the normal science and in its framework
science starts to progress.
Science is the disciple that evolves and changes continuously. First, various paradigms are
discovered; later paradigm shift leads to shift within the scientific discipline and the whole scientific
world start to progress within the new direction. However, paradigm shift goes with difficulty in the
stable and mature sciences as physics. In 19th Century a physicist Lord Kelvin publicly announced
that "There is nothing new to be discovered in physics now. All that remains is more and more precise
measurement" (May, 1979:122–134). However, later in physics Albert Einstein published his paper on
special relativity that later became theory of relativity in physics and the whole science of physics
moved to that direction (Einstein, 1916). The relativity theory challenged simple set of rules of
Newtonian mechanics that was used for over two hundred years as the basis of physics.
2.1 Kuhn’s scientific revolution
Thomas Kuhn, epistemologist and historian of science, defines an epistemological paradigm
shift as scientific revolution in his book The Structure of Scientific Revolutions. Kuhn defines
paradigms in The Structure as universally recognized concrete scientific achievements, with a twofold
function. They establish, inspire and foster particular coherent scientific traditions, and they issue
patterns and models of scientific research. They include as components law, theory, application, and
instrumentation together. Their study and repeated application initiate practitioners into specific
scientific communities. Paradigms are open-ended and are subject to further articulation and
specification in the course of normal science, that is itself a puzzle-solving activity induced by the
paradigms. During that period, scientists do not handle ‘genuine’ problems. Instead they build their
competence, working with paradigmatically provided projects, the puzzles, which are formulated in the
concepts and language of paradigms. Assembling the solutions, which is guaranteed by the
paradigms, is a mopping-up operation. Rather than investigating and revealing the world, the
143
scientists test their ingenuity and skills, increasing the accuracy and scope of the paradigms either in
theory or in their match with the world (Kindi, 1995:75-92). As a result based on rules of paradigm the
scientists give shape to the world and come to understand it.
Most science is 'normal science', in which scholars accept the dominant paradigm of the
day, performing experiments that test and prove its efficacy in a range of situations. New explanations
may extend the paradigm but do not change its fundamental nature. In this way, the paradigm may
grow with many extensions to explain the various exceptional cases that are not easily covered by the
original paradigm.
A scientific revolution occurs, according to Kuhn, when scientists encounter anomalies
which cannot be explained by the universally accepted paradigm within which scientific progress has
thereto been made. The paradigm, in Kuhn's view, is not simply the current theory, but the entire
worldview in which it exists, and all of the implications which come with it. When enough significant
anomalies have accrued against a current paradigm, the scientific discipline is thrown into a state of
crisis, according to Kuhn. During this crisis, new ideas, perhaps ones previously discarded, are tried.
Eventually a new paradigm is formed, which gains its own new followers, and an intellectual "battle"
takes place between the followers of the new paradigm and the hold-outs of the old paradigm. After a
given discipline has changed from one paradigm to another, this is called, in Kuhn's terminology, a
scientific revolution or a paradigm shift. It is often this final conclusion, the result of the long process,
which is meant when the term paradigm shift is used colloquially: simply the (often radical) change of
worldview, without reference to the specificities of Kuhn's historical argument.
Kuhn used the duck-rabbit optical illusion to demonstrate the way in which a paradigm shift
could cause one to see the same information in an entirely different way. As is frequently the case
when new ideas are presented, Kuhn took an existing term and gave it a specialized meaning. The
term paradigm now occurs frequently in every kind of discourse, usually to mean something like "way
of thinking" or "approach to a problem."
Eventually a new and perhaps simplified paradigm is explored and proposed which
challenges the existing paradigm. New methods may be used as new theories are proposed and
proven. This work is outside of the canon of normal science and assumes that the dominant paradigm
is probably not fully true in certain circumstances (Kuhn, 1970).
Kuhn does at least somewhat endorse: that the language and theories of different
paradigms cannot be translated into one another or rationally evaluated against one another — that
they are incommensurable. This gave rise to much talk of different peoples and cultures having
radically different worldviews or conceptual schemes — so different that whether or not one was
better, they could not be understood by one another (Kuhn, 1970).
2.2. Applicability of Kuhn’s ‘paradigm’ to Management?
Referring to Kuhn’s statement a question arises on applicability of Kuhn- derived paradigm
shift model to management, which is a social science discipline (Kuhn, 1996). Management as social
science refers to “the act of getting people together to accomplish desired goals and objectives using
available resources efficiently and effectively.” In preface to "The Structure of Scientific Revolutions”
Kuhn states that he wrote this book precisely to show that there are no, nor can there be any,
paradigms in the social sciences. The author doesn’t consider the term of paradigm being applicable
to social sciences, because in difference to natural sciences there is nothing exact and commonly
accepted within social sciences. Even the terms within social sciences are defined in different ways,
and there are always various alternatives to each school of thinking.
On the other hand M.L. Handa develops ‘social paradigm’ and describes that paradigm shift
also happens within social science, where people’s perception of reality changes (Handa, 1986).
Social scientists started to apply Kuhn’s “paradigm shift” to show how values, worldview of society
about surrounding reality changes. One of such striking examples would be equality and increasing
significance of individual in management. Based on this we can say that cultural background and
historical experience have great impact on dominant paradigms within a community.
It might be argues that the word paradigm is one of the most abused and overused words
today. However, as Thomas Kuhn’s sense of a scientific paradigm the term can be used as the
dominant social paradigm of modernity and to reflect the possibility of sustainability or sustainable
development of this thinking. This kind of philosophy sees that the normal everyday action of social
actors, managers, public organizations, private companies and individuals is carried out within a
commonly held set of ideas and practices. This set of beliefs, norms and standard practices
constitutes the paradigm of these actors and of various societal institutions. Dominant social
paradigms are based on the background and frame the action of social actors. Thus, they form social
worldview and policies implemented in organization.
144
3. PHILOSOPHICAL
MANAGEMENT
AND
SOCIAL
FOUNDATIONS
OF
NEW
PARADIGMS
IN
There are philosophical and social foundations that caused ‘paradigm shift’ in management.
Historical developments define such causes. Since industrial revolution different philosophical and
social foundations were used in management practices. In classical theory of management that is
considered to be mechanic the priority of production over human being is emphasized (Walonick,
2011). Workers are considered to be an additional part to the whole production process. Such
tendencies were dictated by social tendencies of that time and industrial boom, where the machines
were more expensive and more valued than human beings. Within classical theory the authoritative
type of management prevailed, where every decision came from top and was implemented in middle
and below chains. Moreover, top-management even defined what, when and how workers should
work in order to have efficient and effective production.
Later, in neo-classical theory, modern and post-modern theories pay more attention to
human beings, where the counter theory of Z to X was formed. According to Z theory that is widely
applied in Japan more flexibility, discretionary power and space for creativeness should be given for
human beings. Production should be oriented towards the process, but not the results that can be
achieved at expense of workers. That is why, at later stage we see certain “paradigm shifts” in
management such as: jobs should fit people, not vice-versa at it used to be; more autonomy to
workers and their participation in decision-making process; cross-dimensional work among
departments; cooperation with nature; increasing emphasis both on quality and quantity; the organic
structure and unit of the organization (McNamanara, 2011).
Another reason is the change within society itself. There are many views regarding the
challenge of implementation of socially oriented programs in management. Cordiero asserts the
development of ethical behavior in managers ought to be grounded in their development as leaders,
“ethics is not something a manager ‘does’; it is something that a manager ‘is’” (Cordiero, 2003: 265277).
Moir defines that corporate social responsibility has proven impact on business
performance. He says that corporate social responsibility is the continuing commitment by business to
behave ethically and contribute to economic developments while improving the quality of life of the
workforce and their families as well as the local community and society at large (Moir, 2001:16-22).
Consequently, it can be argued that corporate social responsibility impacts company reputation and
corporate image, and can be viewed as an integral component of at least some models of corporate
identity. Christiensen and Askergsaard argue that “corporate identity should uncover the true
‘character’ or ‘responsibility’ of the organization behind its various appearances” (Christiensen and
Askergsaard, 2001:292-277).
3.1. Driving forces of “paradigm shift” from modernism to post-modernism
Within this chapter we will provide the reasons that have caused “paradigm shift” in
contemporary management since 1960s. First of all, technological developments and increasing
telecommunications have provided an arena for diverse values, perspectives and expectations among
workers (Small, 2006:195-211). The impact of IT can be viewed from so called “twitter revolutions”,
when the ideas are being transferred and implemented very quickly. In our days public consciousness
has become more aware of the things changing around them and due to that public started to claim
organizations to be more socially responsible.
Moreover, due to development of public international law people got higher legal protection
at workplace. With acceptance of Human Rights Declaration of 1948; Millennium Development Goals,
International Covenant of Civil and Political Rights of 1966 and International Covenant of Economic,
Social and Cultural Rights of 1966 those were signed by representatives of third world countries gave
the legal basis to claim organizations be responsible not only to their stakeholders, but also to wider
range of people.
Due to changes of world view among workers the organizations had to adopt a “paradigm
shift” as a result of which they have to become more flexible, sensitive and adaptable to the demands
and expectations of wider range of stakeholders, including workers. Many organizations have
transferred from the traditional top-down, rigid and hierarchical structures to more “organic” and fluid
forms.
Also, due to globalizations and organizations becoming transnational, increasing size of
organizations and having branches in different parts of the world today’s leaders and managers must
deal with continual, rapid change and cultural differences of workers. Managers cannot any longer
145
make a plan beforehand and apply that plan. Because of continuous changes in the world managers
have to be flexible, continuously review the previous plans and respond to changes quickly. So, the
change should not be controlled, but rather should be understood, adapted and guided to the
advantageous side of the organization whenever it is possible.
The increasing flow of information doesn’t let the managers to know about all changes or
reference resources for every situation. That is why, some part of discretionary power should be given
to workers and managers must rely on and listen more to their employees. Consequently, new forms
of organizations are becoming more common, such as: organizations being more environmentally
friendly, worker-centered teams, self-organizing and self-designing teams, worker empowerment and
others.
Another driving force in paradigm shift is financial reporting. Many historians regard
accounting system as critical to the development of modern society: they brought rationality to
emerging capitalist economy (Carruthers and Espeland, 1991:31-69) and legibility to modern state
before its society (Scott. 1998). As important they made the operations of both private- and publicsector organization’s more transparent and controllable. That transparency not only fostered more
effective management, but also became the major tool for evaluating the enterprise in the open
market and facilitating the oversight and auditing of government agencies.
3.2. From Fordism to post- Fordism
Fordism and post-Fordism have to do with production and organization of industry, but they
are typically extended to cover social and political aspects as well. Fordism was the standard method
and process in the rise of the industrialization of developing nations as it focused upon efficiency of
mass production, whereas post-Fordism is typically applied to contemporary times as the old style has
become less efficient in the face of new technological advancements.
The basic principles of Fordism were the foundation of a large processing plant marked by
inflexibility in a process that was overseen by a bureaucratic and hierarchical managerial system. A
semi-skilled labor force was employed for highly specialized and repetitive tasks. The overriding social
and political component of Fordism was that it focused on protecting the national market: it sought to
keep jobs within its own borders with the purpose of selling mainly to citizens of its own country.
Henry Ford is credited with the invention of the automobile, but like other heroes of
invention that is mainly myth. While Ford wasn't quite the thief that Thomas Edison was, he didn't
actually single-handedly make the first car. In fact, Henry Ford's greatest claim to fame isn't the
product he made but the manufacturing process he came up with to make that product. His assembly
line process was truly revolutionary and soon spread to other industry as well. Ford's efficient process
was quickly seized upon as the organizational key to sustained economic development. Fordism
forwarded the idea of centralized control, standardization and the ability to foster and meet the needs
of mass consumption of goods and services. Interestingly, this idea was also central to Soviet style
economics.
Post-Fordism refers to the age of technological advancements that have transformed the
mechanics of production. The primary feature of post-Fordism is the recognition that the large-scale,
bureaucratic organization doesn't apply and, in fact, hinders the process. The post-Fordist ideal can
be seen in the streamlining of the management system in which there is greater flexibility, leaner work
forces and specialization within an entire company. In addition, the mentality of Fordism was wholly
focused on mass consumption: building an entire car to be bought by millions. Post-Fordism is
concerned with consumer choice and the segmentation of the marketplace. The basic principles of
post-Fordism would be introducing more flexibility and decentralizing the manufacturing process while
reorganizing the labor force itself to do away with traditional blue collar class that would be outsourced
to contracted employees. There is a higher emphasis on personal consumer tastes and individuality
rather than seeing the consumer force in terms of a collective homogenized entity. Another vital
difference between Fordism and post-Fordism is that the latter views the economy in global terms,
eschewing the national interests that were marked by the glory days of the Fordist approach following
World War II.
Both Fordism and post-Fordism are still actively engaged in the U.S. economy. The
technology sector has obviously embraced the ideals of post-Fordism, but the old style is still the
preferred means for many companies. The bigger the company and the more mainstream its product,
the more likely it is to hang onto the Fordist ideals of management. Everything from automobiles to
fast food is constructed on the assembly line process perfected by Henry Ford. But the post-Fordist
way of doing business is definitely making inroads and will continue to do so.
146
3.3. Paradigm Shift in Contemporary Management
Recent development in technology, deregulation, environmental concerns and other factors
pressured for radical rethinking. Prahalad and Hamel provide several factors that that led to
inevitability of industry transformation and as a result to paradigm shift in management (Prahalad and
Hamel, 1994:5-16).
Deregulation in the airline industry, telecommunications and financial services industries
caused specific changes within management. The profitability of industries, the pattern of competition
and market opportunities have been influenced by deregulation. These industries in turn influence a
host of other existing and emerging industries.
The revolution in industries such as the computer industry is driven as much by structural
changes brought about by technology and customer expectations. The new computer industry is very
fragmented. Intel and Motorola dominate the component business; Compaq, IBM and Apple are big
on hardware and Microsoft dominates the operating system. This structural change from vertically
integrated, mainframe-oriented, centralized computing environment to a decentralized, fragmented
structure caused radical changes for competition and the economics of the industries.
Excess capacity invites radical restructuring of industries. During the last decade, a wide
variety of industries- from customer electronics to automobiles- were faced with excess capacity.
While the industry is burdened with excess capacity, additional capacity is being added by newly
developing countries such as China and India. The global restructuring of capacity is likely to emerge
as a major issue during this decade.
Mergers, acquisitions and alliances have been used as a method of coping with excess
capacity as a way of accessing closed and public sector markets.
The emerging concerns over the impact of industrialization on the environment have been
significant. The idea of being environmentally friendly, or 'green,' will have an impact on all aspects of
the business-from the conception of products and services to use and subsequent disposal by
customers.
Figure 1. The inevitability of industry transformation
Explicit restrictions to global trade are being dismantled. While countries and regions still
protect industries, overt attempts at protectionism are becoming less tenable.
Dramatic changes in technology not only impact existing industries but spawn new
industries as well. The evolution of the PC and the software industry, for example, is altering multiple
industries-consumer electronics, education and entertainment, as well as office work. In combination
with changing customer expectations, technological discontinuities will usher in new customer benefits
at prices that would have been impossible to imagine.
The evolution of regional trading blocks, the European Community, NAFTA and ASEAN
change the basis and patterns of trade. Issues such as location of investments, creation of logistics
networks around the world, and costs are influenced by these emerging relationships. Global
competition is pervasive. From semiconductors to cleaning services no industry is free from the
impacts of global competition.
147
3.4. Inclusion of ethics and humanities into management programs
According to Michael W. Small current business schools teach students to prioritize material
things over spiritual and prepare them to choose only advantageous employment for them (Small,
2006:195-211). Also, according to a survey of London Business School in 2004 among 100
executives in 20 countries it was found out that managers prefer students that are familiar with other
inter-disciplinary subjects such as interpersonal communication, courses on leadership and crosscultural management studies, and the ones, who have relevant job experience, from where they have
got positive feedback and showed their potential and aptitude. In short term it might be gainful,
however in long-term such thinking would have negative impact. As a result, in current days we see
that many programs, including business are becoming more interdisciplinary, rather than staying as a
separate branch. Based on the result so the research done by Small among current and graduates
students, as well as their lecturers and mangers the following subject clusters were advised to be
included into business curricula: “ethics and business law, social and industrial history, politics and
political theory, industrial and organizational psychology, sociology and social anthropology,
development of technology and communication studies” (Small, 2006:195-211). Within his research
the author proves that inclusion subjects from different departments would make students more
adoptable in future and prevent subjects from being too narrow.
Even though the philosophical and social foundations of the concepts of moral direction,
moral theology, virtue, goodness and wisdom were laid down since ancient times, nevertheless they
were ‘outsiders’ of mainstream thinking within management. Some authors, such as Alexander refers
back to ancient philosophy and writings of Hippocrates (460-357 BC) and claim that the new
“paradigm” of providing a healthy work environment for workers was also highlighted in writings of
ancient philosophers (Alexander, 2003:67-76). Hippocrates introduced his primum non nocere or ‘do
no harm’ principle, which means that organization should be able to compete in modern world, but
without harming innocent people and not at the expense of their employees.
The developments of middle ages also provide philosophical and social foundations for
better treatment of employees at work places. One of such striking examples is Sir Thomas More
(1478-1535), whose writings were influenced by Plato’s Republic (More, 2006:199). Within his book
“Utopia” the author provides 2 different perspectives on life in England. In the first part he describes
England at that time, when corruption and tyranny flourished, workers were treated badly and their
human dignity was completely ignored, and where wealth was held within hands of few people. In the
second part he described a different society, where tyranny was abolished, private property didn’t
exist; labor looked more favorably and employees were treated as equals. His writings latter were
used as basis for reforms within England and had impacts in building contemporary management of
England.
3.5. Changing nature of work environment as a “paradigm shift”
Another “paradigm shift” took place within the changing nature of work due to advancements
in technological science and building areas. Work is becoming increasingly technology driven with
impact on both content and contexts. The changing nature of work would present significant contrasts
if we compare the work and life of a farmer and a fisherman with that of a miner and a factory worker
and that of the latter’s with white-collar employees in high-tech offices and modern professions.
Ratnam provides the table of “paradigm shift” within changing nature of management at work places
(Ratnam, 1996:153-178):
 Robotized work places (assembly operations)
 Unmanned work stations (work plants)
 Officeless work (journalists in newspaper industry or sales professionals)
 Open 24 hours, 365 days a year (be it factory, bank or a restaurant …)
 Contract for work to contract of work
 Employed worker to independent contractor
 Dependent/interdependent to independent worker
 Permanent to temporary
 Office to home
 Fixed to flexible hours of work
 Jobs as property to jobs for prosperity
 Life-time employment to life-time employability
 Single task/single career to multiple tasks/multiple careers
148
Individual to team
Functional to cross-functional
Ladders to loops
Managers to facilitators
Fordist Taylorism to Neo-Fordist Toyotaism
Sequenced/segmented approach to parallel/circular work organization
Autonomous hierarchies to interdependent partnerships
Employee as a servant to employee as a partner/(internal) customer
Loyalty to competence (ies)
Norms to values
Managing to leading
Control to commitment
Direction to empowerment
These are not just words and phrases. These are the ideas contained in the literature on
the world of work which are based on concrete experience in several workplaces. A major problem,
however, concerns the increasing informalisation of work. Short-term solution like overtime, contract
work and others create eventually bigger problems that often go out of the control management. As a
result of these changes ‘paradigm shift’ happened in field of corporate consciousness that Campion
and Palmer (Campion and Palmer, 1996:389-400) defines as “a set of consciously held, shared
values that motivate and guide individuals to act in such a manner that the interests of the corporation
are balanced against its obligation to be responsible for the effects of its actions upon society, the
environment, and the host of interested stakeholders.













3.6. Changing technology and globalization as driving forces of “paradigm shift”
Modern technology made finite capacities- sight, speech, travel and effort of human infinite.
New technologies, new materials, new processes and new methods revolutionize the world of
management at work places.
Micro-electronics and mobile communications revolutionized the world we live in, the way
we work and the way we live. Fax, e-mail, internet and pagers, among others, have revolutionized
communications at workplace and beyond the workplace. The differences in time and space have
shrunk incredibly. Production workers comprise no more than about 15 per cent of the total workplace
in today’s modern, high-tech factories. Even in defense services, hierarchy is becoming less
important. Consequently, changing technology of work caused changes in work organization.
Another social factor that caused paradigm shift is globalization of organizations. Many
companies are increasingly joining in temporal limited projects to perform joint product developments
or joint marketing activities. In such cases the dilemma is often revealed when multi-national
companies try to define a single best way for a system from head office in the home country and try to
impose it as the universal system throughout the world. Based on social foundations and depending
on cultural differences each case in considered individually and specific approach is applied. For
example, the Chinese appear to have a strong preference for small family-owned business as in
Taiwan and Hong Kong, while in US the preference is given on average to much larger (Moon and
Woolliams, 2000:105-115). Cultural differences exist even in perception of the same product in
different societies. Studies on Sony Walkman show that Americans perceive it as a product they can
use to listen to music without being disturbed by others, whereas in China it is perceived as a product
they can use to listen to music without disturbing others. In an individualistic culture, the freedom of
the individuals comes first and serves society. Society is thought to improve because individuals have
their freedom to improve and develop. In a communitarian culture, we take care of society even at the
cost to individual freedom. In a multinational company based in an Individualistic Culture emphasis is
made on the individual, differentiation of one individual from another is made and some personnel as
having achieved high and other low is stated. If this pay scheme is implemented in a communitarian
culture the effect of breaking up the group identity may result in disastrous consequences. In such a
culture the pay should depend on the overall performance of the whole group or even go to the group
member with the greatest need. As a result Moon and Williams defined several factors that should be
taken into account in diversity management paradigm:
a.
Meanings of rights given to individuals compared to groups
b.
Meanings given to the degree of involvement in relationships
c.
Meanings given to body language and other non-verbal leakage
d.
Meaning given to status
149
e.
Meaning given to time
f.
Meaning given to nature
Implementation of ‘paradigm shift’ in management and managing diverse cultural
perceptions help managers to develop their competence for doing business and managing across the
world.
4. CONCLUSION
According to Kuhn scientific observations depend on the conceptual lens through which
reality is viewed, yet a breakdown occurs when reality becomes unintelligible as viewed through the
assumptions of existing theories. As those theories are bent to accommodate the gaps between
theory and observation, existing theories gradually lose credibility and a new conceptual lens must
emerge that can better explain reality. Practitioners for whom these gaps prove most problematic
begin to search for a new contender that not only explains the anomalies that have arisen, but also
the observations that were explained by the previous paradigm. During the revolutionary period, new
contenders are debated until a new paradigm is accepted, presenting a new way of looking at the
world; a new lens by which scientific concepts and reality relate to one another in a more meaningful
way (Crockett, 2005:191-208). In the evolution of many fields of human endeavor, paradigms appear,
influence practices in the field, and eventually yield some or all of their influence to other paradigms.
Today technological, legal, post-industrial developments are introducing innovative attitudes
in traditional management, what has caused the change in social worldview. The paper showed the
connection of business ethics to corporate social responsibility including social, philosophical and
environmental dimensions as factors causing ‘paradigm shift’ in management. Such ‘paradigm shifts’
has both philosophical and social foundations as business strategy of corporate social responsibility
and corporate environmental management. The literature referred to in this paper shows that natural
science do not contribute to inclusion of ethics into sustainable management that would take into
account proper treatment of staff in changed reality, diversity management, globalization and
situational approach in management. Moreover, current management should be based on
philosophical principles such as equity, futurity, locality, diversity and cooperation; and social
paradigms and attitudes toward environmental accountability. According to the new ecological
paradigm unlimited growth within a finite ecological system is impossible, and feel that humans are
approaching the limits of ecological sustainability and must learn to live in greater harmony with the
biosphere to avoid an ecological catastrophe (Shafer, 2006:121-147).
While most agree that it is necessary to earn financial and other outcomes, it is no longer
deemed sufficient as a justification for meaningful and sustainable work. The modern business
institution has shown itself to be a powerful engine for social benefit and with that power seems to
have grown an implicit social responsibility. Employees, customers, global partners, future
generations, the environment and others that have typically lacked the power to assert themselves in
the marketplace have found reason and voice to demand something more. The biggest and most
important challenge facing our society today: the challenge of ensuring that the enormous
entrepreneurial energies released by today's free market global economy end up by serving society
not destroying it.
5. REFERENCES
Alexander, J.K. (2033).‘Pragmatic Decision Making: A Manager’s Epistemic Defence’, Philosophy of
Management, 3(3).
Barberis. P. (1998). The new public management and a new accountability. Public Administration,
17(2).
Campbell, A. and Young, S. (1991). Creating a sense of mission. Long Range Planning, 24.
Campion, M.A. and Palmer, D.K. (1996) Discovering Corporate Consciousness. Journal o Business
and Psychology, 10.
Carruthers, B.G. and Espeland, W.N. (1991). Accounting for rationality: Double-entry book-keeping
and the rhetoric of economic rationality. American Journal of Sociology, 97(1).
Christiensen, L.T. and Askergsaard, S. (2001)‘Corporate Identity and Corporate Image Revisited’,
European Journal of Marketing 31(5/6).
Cordiero, W.P. (2003). “The Only Solution to the Decline in Business Ethics: Ethical Managers,’
Teaching Business Ethics 7(3).
Cox, T.H. (1991) ‘The Multicultural Organization’, Academy of Management Executive 5.
150
Cox, T.H. and Blake, S. (1991). ‘Managing Cultural Diversity: Implications for Organizational
Competitiveness’, Academy of Management Executive 5.
Cox, T.H. and Smolinski, C. (1994). Managing Diversity and Glass Ceiling Initiatives as National
Economic Imperatives (Working Paper #9410-01), University of Michigan, School of
Business Administration.
Crockett, Carter. (2005). The Cultural Paradigm of Virtue, Journal of Business Ethics, Vol. 62, No. 2.
David, F. (1989). How companies define their mission. Long Range Planning, 22.
Egoz, Shelley. (2000). Clean and Green but Messy: The Contested Landscape of New Zealand’s
Organic Farms. Oral History, Vol. 28, No. 1, Spring.
Einstein, A. (2000). Relativity: The Special and General Theory, http://www.bartleby.com/173/. Erişim
tarihi: 29/01/2012).
Ellis, Charles D. (1992). The Evolution of Investment Management, Financial Analysts Journal, Vol.
48, VFA Institute (Mar.-Apr.).
Ellis, Charles D. (2004). A new paradigm: The Evolution of Investment Management, Financial
Analysts Journal, Vol. 48, No. 2. CFA Institute.
Gramsci, A. (1971). Selections from the Prison Notebooks, International Publishers, New York.
Handa, M. L. (1987). "Peace Paradigm: Transcending Liberal and Marxian Paradigms" Paper
presented in "International Symposium on Science, Technology and Development, New
Delhi, India, March 20–25.
Heilman, M.E. Block, C.J. and Lucas, J.A. (1992).‘Presumed Incompetent?: Stigmatization and
Affirmative Action Efforts’, Journal of Applied Psychology 77..
Jackson, Susan E. and Alvarez, Eden B. (1992). ‘Working through Diversity as a Strategic
Imperative’, The Guilford Press New York.
Kindi, Vasso P. Kuhn’s. (1995).“The Structure of Scientific Revolutions” Revisited. Journal for General
Philosophy of Science, Vol. 26, No. 1.
Korten, D.C. (1999). The Post-corporate World: Life after Capitalism (Kunarian Press and BerrettKoehler Publishers, West Hartfors, Connecticut, and San Francisco, California).
Kotkin, J. (2001). ‘Selling to the New America’, Inc. 9.
Kuhn, Thomas S. (1970). The Structure of Scientific Revolutions (2nd edition), Chicago: University of
Chicago Press.
Kuhn, Thomas S. (1996). The Structure of Scientific Revolutions, 3rd Ed. Chicago and London: Univ.
of Chicago Press.
Kuhn’s paradigm, <http://changingminds.org/explanations/research/articles/kuhn_paradigm.htm>,
(accessed 20 November, 2011).
Labich, K. (1996).‘Making Diversity Pay’, Fortune, September 9.
Liddell, Henry George and Scott, Robert. (2001). A Greek-English Lexicon, on Perseus Digital
Library.
London Business School. (2004). ‘MBAs and Post Graduate Education’, Executive Education, The
Australian, Wednesday January 19.
MacKenzie, Kenneth D. and House, Robert. (1978). Paradigm Development in the Social Sciences: A
Proposed Research Strategy, The Academy of Management Review, Vol. 3, No. 1; pp. 723.
May, W.E. (1979). "Lord Kelvin and his compass". Journal of Navigation.32:
McNamanara, Carter. (1979). Authenticity Consulting LLC, “New paradigm in Management”,
<
http://managementhelp.org/management/paradigms.htm>, (accessed on 5 October, 2011).
Moir, L. (2001). ‘What do We Mean by Corporate Social Responsibility’, Corporate Governance 1(2).
Moon, Chris J. and Woolliams, Peter (2000). Managing Cross Cultural Business Ethics, Journal of
Business Ethics, Vol. 27, No. 1/2,
Prahalad, C.K. and Hamel, Gary. (1994). Strategy as a Field of Study: Why Search for a New
Paradigm? Strategic Management Journal, Vol. 15, Special Issue: Strategy: Search for
New Paradigms (Summer).
Ratnam, C.S. Venkata, (1996). New Paradigms in Employee Relations, Indian Journal of Industrial
Relations, Vol. 32, No. 2 Oct..
Scott. James C. (1998). Seeing like a state: How certain schemes to improve the human conditions
have failed. New Haven: Yale University Press.
Shafer, William E. (2006). Social Paradigms and Attitudes toward Environmental Accountability,
Journal of Business Ethics, Vol. 65, No. 2.
Shrivastava, Paul, (1995). Ecocentric Management for a Risk Society, The Academy of Management
Review, Vol. 20, No. 1.
151
Small, M. W. (2006). “Business Ethics and the Humanities in Management Programs”, Journal of
Business Ethics, Vol. 64, No. 2.
Small, M. W. (2006). “Business Ethics and the Humanities in Management Programs”, Journal of
Business Ethics, Vol. 64, No. 2.
Sójka, Jacek and Wempe, Johanç (2012). Business Challenging Business Ethics: New Instruments
for Coping with Diversity in International Business. Journal of Business Ethics, Volume 27,
Numbers 1-2.
Taylor, Frederick Winslow (1911), The Principles of Scientific Management, New York, NY, USA and
London, UK: Harper & Brothers.
Walonick, David S. (2011). “Organizational theory and behavior: Classical Organization Theory” <
http://statpac.org/walonick/organizational-theory.htm>, (accessed on 15 October, 2011).
Williams, R. (1994). “Roles for Biomass Energy in Sustainable Development’, Cambridge University
Press, Cambridge, U.K.
152
ULUSLARARASI PAZARLAMA FAALİYETLERİNİ ETKİLEYEN
SOSYAL VE KÜLTÜREL FAKTÖRLERLE İLGİLİ BİR DEĞERLENDİRME
Doç. Dr. M. Asıf YOLDAŞ
ABSTRACT
It is known that international marketing activities are very important for every country. From
this perspective, the importance of social and cultural factors that determine desires and expectations
of consumers who are accepted as superior to producers in marketing is increasing. Behaviors of
consumers are naturally influenced by their society in which they were raised, education they
received, and cultural values like traditions & believes as they are related to consumers’ desires and
expectations. At this point, companies should consider cultural modifications in their products and
services in order to satisfy consumers who come from different environments in international
marketing.
In this context, marketing functions (product, price, place, promotion) are influenced by social
and cultural factors. In order for companies to become successful in international marketing activities,
they should fit international markets. If different characteristics, especially cultural factors, of external
market structures are neglected or not taken into consideration, foreign companies may face
considerable loss. Therefore, companies in international markets must develop strategies that are
compatible with social and cultural circumstances of consumers’ country.
Keywords: International Marketing, Culture, Social and Cultural Factors
1. GİRİŞ
Uluslararası işletmeler için hedef pazarlarda bulunan tüketicilerin davranışları ve sosyal kültürel
değerleri ile ilgili olarak bilgi edinebilmek son derece önemli olmaktadır. Tüketicilerin ve tüketicileri
etkileyen toplumun davranışlarında istek ve ihtiyaçlarındaki değişmeler, tüketicilerin ihtiyaçlarını
karşılamayı amaç edinen uluslararası işletmelerin bu değişime ayak uydurmasını gerekli kılmaktadır
(Gürgün, 2001:69).
Uluslararası işletmelerin faaliyetlerine uyguladıkları politikaları ve izledikleri stratejileri etkileyen çok
çeşitli faktörler vardır. Sosyo-kültürel etmenler de bu faktörlerden birisi belki de en önemlisidir.
Ülkelerin sahip oldukları kültürel değerler ve bu değerlerdeki kültürel farklılıklar farklı ülkelerde faaliyet
gösteren çokuluslu işletmeleri oldukça güçlü bir şekilde etkilemektedir. Dil, din, örf , adet ve
gelenekler, alışkanlıklar ahlak ve görgü kuralları gibi daha bir çok faktörü bünyesinde bulunduran
kültür olgusu ve bu olgunun ülkeler arasındaki ayrıt edici bir takım özellikler taşıması çokuluslu
işletmelerin faaliyetlerinde sosyo- kültürel faktörleri geniş bir biçimde ele alınmasını gerekli kılmaktadır
(Özalp ve Şerbetçi, 1995:241).
İşletmeler sosyoloji ve sosyal psikolojik bilimlerinin yasalarından yararlanarak çalışanların değerleri,
hedef pazarlarında bulunan tüketicilerin değer ve davranışların, tüketicilerin ve çalışanların üyesi
bulundukları grupların tutum ve davranışlarını, toplumun inanç ve tutumlarını, ahlaki yapısı, yerel ve
kültürel özellikleri ve demografik özelliklerini sosyal değişmenin hızı mahiyeti ve sebepleri gibi bilgileri
edinebilmektedir. İşletmeler bu şekilde çevrenin sosyo-kültürel açıdan analizini yaparak çevreleri ile
ilgili yeterli bilgiye ulaşıp faaliyetlerini çevreleri ile uyumlu bir şekilde sürdürebilmektedirler. (Tutar,
2000:147-148).
Bu açıdan bakıldığında, uluslararası pazarlamanın en önemli zorlu yanlarından birisi insanların tercih,
tutum ve davranışlarının belirlenmesidir. Ülkelerin değişik kültürlere göre ayrılması pazarlanan mal ve
hizmetlerin ve bunların pazarlama stratejilerini ( özellikle mamul ve fiyat konularında) etkilenmesinden
kaynaklandığı söylenilebilir. (Gürdal ve Gürdal, 1994:27).

Yusuf Balasagun Kırgız Milli Üniversitesi Bişkek/ Kırgızistan [email protected]
153
Günümüzde teknoloji transferinde yöneticilerin davranışlarında firma hükümet ilişkilerinde ve daha
pek çok faaliyette kültürün etkisi görülmektedir. Kültür uluslararası işletmeler arasındaki ilişkilerde bile
etkili olabilmektedir. Bu nedenle uluslararası işletmelerin hedef pazarlarda karşılaşacakları en büyük
zorluklardan birisi de kültürel farklılıkların meydana getirdiği farklılıklar olmaktadır (Altunışık vd.,
2001:32).
Bu bağlamda tüketici davranışlarını etkileyen psikolojik ve sosyal etmenlerin hepsi kültürün
etkisindedir. Bir ülkenin kültürü, o ülkede üretilen ürünlerin belirlenmesinde olduğu kadar tüketiminde
de etkili olmaktadır. Bu yüzden toplumun inanç ve değer yargılarının bilinmesi ve bunların toplumun
üyeleri üzerindeki etkilerinin incelenmesi pazarlamacılar için vazgeçilmez bir görevdir (Odabaşı,
1986:153).
2. ULUSLARARASI PAZARLAMA AÇISINDAN SOSYAL VE KÜLTÜREL FAKTÖRLERİN ÖNEMİ
Uluslararası pazarlama yönetiminde tüketicilerin satın alma tercihlerinde son derece etkin bir rol
oynayan sosyal ve kültürel unsurlar küreselleşen dünyaya rağmen her geçen gün daha da önemli
hale gelmektedir. Farklı yerel ve kültürel özelliklere sahip olan tüketicileri farklı şekillerde etkileyen bu
unsurların yeterli düzeyde analiz edinilmesi gerekmektedir
(Altunışık vd. , 2001:32).
Tüketicilerin davranış biçimleri kültürlerine göre değişir. İnsan davranışlarının, alışkanlıklarının (aile,
din, dil vb.) pek çoğu kültürce belirlenir. Sosyal ve kültürel kurumlar davranışları yönlendirir. İnsan
geçmiş kuşakların yarattığı davranışlarının izlenmesi için bilinçli ya da bilinçsiz baskıları doğumundan
ölümüne kadar üzerinde duyar ve hisseder. Yalnız yaşayan kuşakların deneyimleri ve katkıları var
olan kültürü değiştirir. Ayrıca teknolojik gelişmelerin de kültürün değişmesinde büyük katkısı olduğu
söylenilebilir
Bu bağlamda kültürel ve sosyal benzerlikler ve farklılıklar uluslararası pazarlamada rol oynayan
faktörlerin başında gelmektedir. Uluslararası pazarlamacılar için kültürel farklılıkların mamul
geliştirme, reklâm, fiyat vb. gibi bütün pazarlama elemanları üzerinde etkisi görülmektedir. Bu
çerçeveden bakıldığında uluslararası bir pazarlamacı önce kendi kültürünü daha sonra faaliyette
bulunduğu ülke kültürünü ve kültürler arası farklılıkları ve benzerlikleri çok iyi derecede analiz etmelidir
(Özalp, 1995:253).
Sosyal ve kültürel farklılıklar uluslararası yöneticilerin iş görüşmelerinde de farklılıklara yol açar ki, bu
da zaman zaman kırılmalara, kendini hakarete uğramış sanma gibi olumsuz durumlara ve yanlış
anlamalara sebebiyet vermektedir. Örneğin Güney Amerikalılar iş görüşmelerinde birbirine çok yakın
oturmayı tercih etmektedirler. Yani Kuzeyliler geri çekilmeye çalışırken Güneyliler onlara doğru
yaklaşmakta, sonuçta ikisi de rahatsız olmaktadır. Ve yine İş görüşmelerinde Amerikalı hemen ana
konuya girerken Japonlar bunu hakaret edici bir davranış olarak algılamaktadırlar (Kotler ve
Armstrong, 1993:476).
Sosyologlar bir toplumu incelerken bireylerin davranış ve alışkanlıklarını nasıl incelerse,
pazarlamacılar da piyasada geçerli alışkanlık ve davranışları iyi bilmelidirler. “Müslüman mahallesinde
salyangoz satılmaz” diye bir deyim vardır. İşte onun gibi pazarlamacılar da yörenin alışkanlıklarına
göre strateji planlamalıdırlar (Kazımlar, 1998.63).
Sonuç olarak günümüzde dünyanın çeşitli ülkelerinde yaşayan ve çalışan milyonlarca yabancı, yeni
farklı kültürel niteliklere sahip, dünyanın hemen her ülkesinde faaliyet gösteren uluslararası işletmeler
arasında kültürler arası bir alış veriş ve etkileşim yaşanmaktadır. Bu çok boyutluluk uluslararası
işletmelerin gerek kendi iç ilişkileri gerekse çevresi ile olan ilişkilerinde pek çok sorunun yaşanmasına
sebep olmaktadır ve bu sorunların çoğunun kültürden kaynaklandığı bilinmektedir.
3. KAVRAMSAL OLARAK KÜLTÜRDEN NE ANLIYORUZ?
Kültür kavramının açıklanması tanımlanmasından daha kolay olan bir kavramdır. Örneğin;
Hindistan’dan yeni gelmiş Hintli bir bayanla tanıştığınızı düşünün. Hintli bayanın kültürünün sizden
farklı olduğunu hemen anlarsınız. İlk dikkatinizi çeken şeyler, giydikleri elbiseler, mücevherleri, makyaj
ve saç biçimidir. İkinci olarak konuştuğu dilin farklılığını keşfedersiniz. Daha sonra tavırları,
etrafındakilere selam verişi, teşekkür edişi farklılığını ortaya çıkaran özelliklerden bir kaçıdır. Daha
sonra konuşup dost olduğunuz zaman dünyaya bakış açısının, dini inançlarının ve değerlerinin farklı
olduğunu görürsünüz. İşte bu özellikler kültürün birer parçasıdır. Böylece kültür, dil, inanç, değer,
154
norm ve davranışlar ile bir nesilden diğer nesle aktarılan maddi öğelerden oluşan bir bütün olarak
açıklanabilir. Sosyologlar bu kavramı daha da genişleterek kültürü bir toplumun genel yaşam biçimi
olarak ifade ederler. Dünyaya gelen her canlı zamanla kültürleşmektedir. Kültür bu nedenle bir
toplumda yaşayanların öğrendikleri ve paylaştıkları her şeyi kapsar (Aydın, 2003:9).
Bu bağlamda uluslararası işletmelerin oldukça geniş bir alanda ve farklı ülkelerde faaliyet gösteriyor
olmaları yöneticilerin değişik ülkelerde değişik kültürlerle karşı karşıya kalmalarına yol açmaktadır. Dış
pazarlarda başarıya ulaşmalarının temel anahtarlarının işletmelerin bütün birimleri arasındaki tam bir
uyumun sağlanması olduğu düşünülürse kültür konusunun ve kültürel farklılıklara duyarlı olmanın
sebepleri açıkça ortaya çıkacaktır. Bu nedenle uluslararası pazarlama açısından kültür kavramının
ayrıntılı olarak incelenmesi gerekli görülmektedir.
Dünyaya gelen her insan, dilini, dinini, yemeyi, içmeyi sosyal yaşantıyı, çocuk yetiştirmesini, bilgi
kurallarını, manevi değerleri, sevmeyi, sevilmeyi bir kültür içerisinde yaşayarak öğrenir. Kavram olarak
belki kültür ve toplum birbirinden farklı tanımlanabilir. Ancak aralarında değişmez bir ilişki vardır.
Kültür bir toplumdaki paylaşılan ortak ürünlerden oluşur. Toplum ise, ortak kültürü paylaşan ve
birbirleri ile etkileşimde bulunan insanlardan meydana gelir. Toplum kültür olmadan var olamayacağı
gibi; kültür de kendisini koruyan ve geliştiren bir toplum olmadan varlığını sürdüremez. Bu nedenle her
ikisi de birbirini tamamlayan iki unsur olarak görülebilmektedir. Hatta zaman zaman birbirlerinin yerine
kullanıldığı da olur. Bunun nedeni her ikisini de kapsayan bir kelimenin olmamasıdır (Aydın, 2003:910).
Bu çerçeveden bakıldığında, uluslararası pazarlama boyutundan kültürün tanımı, ana öğeleri, bunların
milliyet ya da milli kültürle ve kişisel psikolojilerle olan ilişkisi incelenmeli ve irdelenmelidir.
4. KÜLTÜR İLE İLGİLİ BAZI TANIMLAMALAR
Kültürün tanımı konusunda literatürlerde kesin bir görüş birliği söylemek mümkün değildir. Gerçekten
küreselleşme ile birlikte gelişen uluslar arasılaşma ve iş gücü hareketliliği, kültür kavramına yeni
boyutlar kazandırmıştır. Nitekim kültürle ilgili konularda çalışan bilim adamlarından hemen hepsinin
kültürü yeniden tanımlama çabası bunu göstermektedir. Bununla beraber şimdiye kadar ortaya atılan
bütün tanımlar gözden geçirildiğinde bakış açılarının ortak yönleri ve kültürden neyin anlaşılmasının
gerektiğini görmek mümkündür (Kağıtçıbaşı, 1998:36). Uluslararası pazarlamada hedef tüketicinin
davranışlarında büyük bir etkiye sahip olan kültürü açıklığa kavuşturmak için tanımı ve özellikleri
üzerinde bazı açıklamalarda bulunmak yerinde olacaktır. Kültürün tanımı konusunda ortak bir görüş
birliğine varılmamıştır. Buna rağmen yapılan tanımların soyut ve somut unsurlar taşıdığı
görülmektedir.
Karabulut’a göre kültür, bir kuşaktan diğer bir kuşağa (aile, okul, cami, kilise, Havra vb. ile) aktarılan
soyut (tutumlar, ülkeler, kişilik tipleri, diğer yargılar, töreleri, gelenekleri, din vb.) ve bir kısmı somut
değerler (maddi kültür unsurlarından oluşan mallar, binalar vb.), öğrenilmiş ve tatmin edilmiş tepkiler,
eğitici uygulatıcı ve değerleyici bir süreç sosyal bir olay ve sosyal bir sistemdir (Karabulut, 1989:94).
Kültür, insanların bir toplumun üyesi olarak edindikleri bilgiler, inançlar, sanat, ahlak, kanunlar,
yetenekler, alışkanlıklar bütünüdür yada, bir toplumun üyesi olarak insan tarafından kazanılmış bilgi,
inanış, hukuk, moral, adet ve öteki gelenek ve alışkanlıklardan oluşan karmaşık bir bütündür (Özcan,
2000:24).
Kotler’e göre kültür, bir kimsenin arzu ve davranışlarının en esaslı belirleyicisidir. Büyümekte olan
çocuk ailesi ve diğer müesseseler vasıtasıyla bir dizi değerler, sezgiler, tercihler ve davranışlar edinir
(Kotler, 2000:161). Davranış bilimine ve sosyolojiye göre kültür, insanların doğumundan ölümüne
kadar öğrenmiş oldukları, kaynağı insan ve toplum olan ayrıca toplumlarda ortaklaşa paylaşılan bütün
davranış kalıpları ve alışkanlıklardır. Buna göre kültür içerisindeki her türlü davranış biçimlerini kapsar
(Eroğlu, 1998:104).
Kültür, insan ürünü olan yapay varlıklar, kavramlar ve simgelerden oluşmaktadır (Sargut, 2001:23).
Davranış biliminin incelediği hemen her şey kültür tarafından biçimlendirilmiştir (Özkalp, 1987:67).
Aşağıdaki şekilde kısaca kültürün tanımı özetlenmektedir. (Usluata, 1994: 63).
Şekil: Kültür
155
Kaynak: USLUATA, Aysel, İletişim Yeni Yüzyıl, Cep Üniversitesi, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994,
s:63
Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi iletişim aracılığı ile bireyler arasında zamanla belirli sözcükler,
tavırlar, alışkanlıklar ortaya çıkar. Ortak davranışlar, belirli somut gerçekleri, simgeleri, kuralları değer
ölçütlerini dini töreleri vb. sağlar. Bireylerde birimin üyeleri olabilmek için bunları uygulamak
zorundadırlar (Usluata, 1994: 63).
Diğer bir ifade ile kültür, bir toplumun sahip olduğu maddi ve manevi değerlerden oluşan öyle bir
bütündür ki: toplumun içinde mevcut her çeşit bilgiyi alışkanlıkları, değer ölçülerini görüş ve zihniyet ile
her nevi davranış şekillerini içine alır. Bütün bunlarla birlikte o toplumun tümünde müşterek olan ve
onu diğer toplumlardan ayıran özel bir hayat tarzı sağlar (Kazımlar, 1998:66). Pazarlama açısından
kültür ise: “değerler ve öğrenilmiş inançların tümü, ve belirli bir toplum üyelerinin tüketici davranışına
doğrudan hizmet ettiği gelenekler” olarak tanımlanmaktadır (Leon G. ve Kanuk, 1991: 392).
5. KÜLTÜRÜN SAHİP OLDUĞU ÖZELLİKLER
Kültürün özelliklerinin sıralanması, pazarlamacılara kültürün ne olup ne olmadığı hakkında fikir
verecek ve insan davranışlarını yönlendirici etkisinin anlaşılmasını kolaylaştıracaktır. Bu bakımdan
kültürün bazı özellikleri üzerinde daha ayrıntılı olarak durmakta fayda vardır (Ataman, 2001:501-502;
Güvenç 1979:103). Fakat biz burada sadece sıralamakla yetineceğiz.
Tanımlardan ve kültürün içeriğinden de anlaşılacağı üzere kültür kavramının yapısında aşağıdaki
birçok özelliği taşıdığı görülebilir. Bunlar (Mutlu, 1999:276; Güvenç 1979:103);

Kültür öğrenilir

Kültür toplumsaldır (Paylaşılır)

Kültür değişebilir (Dinamiktir)

Kültür tarihi ve süreklidir

Kültür ihtiyaçları karşılayıcı ve tatmin sağlayıcıdır.
6. ULUSLARARASI PAZARLAMA AÇISINDAN KÜLTÜRÜ OLUŞTURAN ÖĞELER
Kültür, bir toplumu diğer toplumlardan ayıran ve toplumlararası farklılıkları açıklayan temel unsur ve
yaşama biçimi olduğu için ve bütün toplumların yaşama biçimi ve tarihi de bir olmadığına göre
kültürler arasında farklılıklar ortaya çıkması doğal bir olgudur. İşte bu farklılığın nedeni kültür
öğelerinin bir birinin benzeri olmamasıdır. Bütün kültürlerde temel kültür öğeleri vardır. Kültürün farklı
156
özelliklere sahip olması uluslararası pazarlamada ayrı bir önem taşımaktadır. Çünkü uluslararası
pazarlama yöneticileri kendi kültürleri ile faaliyet gösterdikleri ülkelerdeki yabancı kültürler arasında
karşılaştırmalar yapabilmek için birtakım parametrelere ihtiyaç duymaktadırlar. Bu noktada kültürün
temel öğeleri kültürel farklılıkların ölçülebilmesi açısından bir model oluşturulmasına yardımcı
olmaktadır. Uluslararası işletme yöneticileri kültürün hangi unsurlarının değişime karşı direnç
göstereceğini ve o direnç alanının toplumlar arasında ne gibi farklılıklar yaratacağını bilmelidirler
(Ehtiyar, 2001:50).
Sosyal ve kültürel farklılıklar ürün politikalarını, fiyatlandırma kararlarını, dağıtım kararlarını ve
tutundurma faaliyetlerini, kısacası pazarlamanın bütün unsurlarını etkiler. Bu nedenle her ülkenin
gelenek görenek, tutum, alışkanlık ve davranışları, din, dil, ırk, sosyal sınıflar, aile sistemleri, sosyal
değerler ve normlar (inançlar, çalışkanlık, ticarete yatkınlık, disiplin, dürüstlük, zamana değer verme,
estetik, sanat, folklor, müzik, drama vb.) uluslararası pazarlamada özellikle incelenmelidir (Tek,
1997:260).
Uzmanlar, kültürün genel bileşenleri (öğeleri) üzerinde çeşitli araştırmalar yapmışlar ve bu bileşenleri
aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür (Ehtiyar, 2001: 50-51).
 Davranış ve Değerler
 Maddi Kültür
 Dil ve Semboller
 Estetik
 Din, İnançlar ve Tutumlar ve
 Diğer Unsurlar, bu öğeleri kısaca açıklamamızda yarar vardır.
6.1. DAVRANIŞ VE DEĞERLER
Kültür, değerler sistemi ile toplumlar için davranış standartlarını ortaya koyar. Bu standartlar, iş
ahlakından kadının toplum içindeki yerine kadar değişmektedir. Farklı kültürlerdeki bireyler farklı
sebepler nedeniyle mutlu olur, ilgilenir, kızar veya utanır. Çünkü olayları ve durumları farklı algılar.
Örneğin Japonya ve Almanya’da tutumluluk vurgulanırken, Amerika’da tüketim vurgulanmaktadır
(Toyne ve Walters, 1989: 172). Bu bağlamda bütün kültürlerde, insanların belirli davranış ve değerleri,
ulusun ekonomisinin işleyişini ve performansını etkilediği söylenilebilir (Kotler, 2000:117).
Bu açıdan bakıldığında kültürler arasında statü kavramında da farklılıklar sıkça görülmektedir. Farklı
kültürlerde insanlar itibar görmek için farklı yollara başvururlar. Örneğin; Kuzey Amerikalılarda
patronun çalışma odası en üst katta bulunur. Halıları, pahalı bir masası ve gösterişli aksesuarları
vardır. En başarılı şirketler en prestijli, yüksek ve büyük binalarda yer alırlar. Oysa Ortadoğu’da iş
sıkışık ve mütevazı olarak ortamlarda yürütülür. Aynı şekilde eski Sovyetler Birliği ülkelerinde
yöneticileri ziyarete gelenlerin oturduğu sehpa masa, yöneticinin makam masası ile aynı izahta
bulunuyor. Bu durum, yönetici ile görüşme yapanlara bir güven mesajı vermektedir1. Oysa Türkiye
dahil bir çok ülke kültüründe makam masaları misafir masasından epey yüksek oluyor. Böyle bir
durumda, statü eksikliği olarak algılanan Amerikalı bir yönetici büyük bir algılama hatası yapabilir
(Karaman, 2001:75). Örneğin, Amerikalıların sahip olduğu aracı ve sürekli değerler aşağıdaki tabloda
gösterilmiştir (Aydın, 2003:15-16).
Tablo 1: Amerikalıların Sahip Olduğu Aracı ve Sürekli Değerler
ARAÇSAL DEĞERLER:
TERCİH EDİLEN DAVRANIŞ
BİÇİMİ
Hırslı
Yaratıcı
Açık fikirli
Bağımsız
Yetenekli
Entelektüel
Neşeli
Mantıklı
Temiz
Sevecen
1
AMAÇSAL DEĞERLER:
TERCİH EDİLEN DURUM
Rahat bir yaşam
Heyecanlı bir yaşam
Barış içinde bir dünya
Güzel bir dünya
Başarı duyusu
İçsel Uyum
Aşk
Ulusal
Güvenlik
Zevk
Bu durum, yazarın Kırgızistan ve Özbekistan’daki gözlemleri sonucu aktarılmaktadır.
157
Cesur
Affedici
Yardımcı
Dürüst
İtaatkâr
Kibar
Sorumlu
Kontrollü
Eşitlik
Aile Güvenliği
Özgürlük
Mutluluk
İç huzuru
Kendine Saygı
Sosyal Onay
Gerçek Dostluk
Erdem
Kaynak: AYDIN Kenan, Uluslararası ve Küresel Pazarlamada Kültürel Etkiler,
Nobel Yayın
Dağıtım, 1.Basım, Ankara, 2003, s.16
6.2. MADDI KÜLTÜR
İnsan ürünü olan yapay varlıklar, maddi kültürü, yani kültürün fiziki ve somut yönünü göstermektedir.
Ayinler, sloganlar, gelenekler örf ve adetler bu kapsamda değerlendirilebilir (Eren,2004:97). Maddi
kültür, insanların yaptıkları ile davranışlarının birleştirilmesinin özel bir şeklidir. Maddi kültür insan
tarafından yapılan ve doğada saf haliyle bulunmayan her türlü araç, gereç maddi kültürü yansıtmaz.
Ancak bir Noel ağacı maddi kültüre bir örnek teşkil edebilir. Toplumun teknolojik durumu ve araç
gereçleri maddi kültürlerin bir parçasıdır. Örneğin Orta Asya ülkelerinden olan Kırgızistan’da aynı ülke
insanları olmalarına rağmen Özbek Türklerinin evleri1 özellikle dış kapıları ahşaptan işlemeli, görkemli
ve estetik bir yapıya sahip iken Kırgız Türklerinin evleri çok sade bir yapıya sahiptir. Bu durum aynı
ülke içinde bile olsa maddi kültür açısından farklılıkları yansıtmaktadır. Bu nedenle, ekonomi ve
teknoloji “maddi kültür” olarak tanımlanmaktadır (Terlemez, 2003:24-25).
6.3. DIL VE SEMBOLLER
Dil, ait olduğu toplumun kültürel özelliklerini yansıtan en önemli unsurdur. Dil kültürleri belirleyici,
şekillendirici görev üstlenirken aynı zamanda kültür için kritik bir öğeyi oluşturur. Çünkü dil bilgi ve
fikirlerin iletilmesinde kullanılan temel araçtır. Özellikle uluslararası işletme yönetimi tamamen dilin
kullanımına bağlıdır. Hiç kuşkusuz çok uluslu işletme yöneticilerinin başarılı olmasında en önemli
yöntem faaliyette bulunulan ülkenin yerel dilini öğrenmesidir. Bu durum yöneticiye pek çok avantaj
getirecek ve daha başarılı bir yönetim sergilemesinde katkıda bulunulacaktır. Özellikle yerel bir dilin
bilinmesinin en önemli faydaları, içinde bulunulan durumun daha açıkça anlaşılması yerel dili bilen bir
yöneticinin başka bir kişinin tercümelerine veya açıklamalarına güvenmek zorunda kalmaması, yerel
dil bilgisine sahip olan yönetici halk ile doğrudan iletişim kurabilmesi ve son olarak yöneticiye
bulunduğu ülkenin kültürünü daha iyi anlama imkanı vermesi gibi açıklanabilir (Ehtiyar, 2001 :53).
Dilin temel işlevi iletişimdir. İletişim, “kaynaktan alıcıya iletinin aktarılması sürecidir” (Bıçakçı,
1998:24). Bir noktadan diğerine, bir kişiden diğer bir kişiye, bir toplumdan diğer bir topluma, bir
kültürden diğer bir kültüre doğru uzanan iletişim sürecinde, bir niyet, bir heyecan, bir düşünce, bir
dünya görüşü, kısacası dil aracıyla aktarılmaya çalışılır. Yalnızca sözlü olarak değil, aynı zamanda
yazılı ve görsel olarak da yapılır (Çamdereli, 1995:107).
Uluslararası işletmecilikte dilin kullanımı kritik bir öneme sahiptir. Sadece ev sahibi ülkede konuşulan
dilin veya dilleri bilmek yeterli değil aynı zamanda, kelimelerin kullanım biçimini ve mantığını da
kavramak gereklidir. Çoğu zaman farklı bir kültürde kullanılan bir kelime başka bir kültürde başka bir
anlama gelebilir (Varner ve Beamar, 1995:30).
Bu açıdan bakıldığında, uluslararası pazarlama yöneticileri, hedef pazarlarda konuşulan dili yeterli
düzeyde benimseyebilirlerse uluslararası pazarlarda önemli avantajlar sağlayabileceklerdir (Terlemez,
2003:25). Uluslararası pazarlamada dil zaman zaman sorun olabilmektedir. Örneğin reklam,
markalama, paketleme, kişisel satış pazarlama araştırması konusunda pazarlama yöneticisiyle ev
sahibi ülke yönetici ve alıcıları ile izleyicileri aynı dil konuşmadıklarında oldukça büyük sorunlar
yaşamaktadır. Örneğin; General Motors Chevrolet (Chevy) “Nova” marka otomobili, İspanyolcada
“yürümez” anlamına geldiği için İspanyolca konuşulan ülkelerde yeteri kadar talep bulamamıştır
(Gürdal ve Gürdal, 1994:27).
6.4. DİN, İNANÇ VE TUTUMLAR
Bütün toplumlarda şu veya bu biçimde bir din, mevcudiyetini göstermiştir. (Erdoğan, 1991:128). Din
toplumun inançları ve tutumlarında büyük etkiye sahip bir kavramdır. Genel olarak toplumun
1
Kırgızistan’da şehir merkezlerinde tek katlı ve iki katlı bahçeli evler “Özbek evi” ismiyle anılmaktadır.
Genelde çatı ve dış kapıları ahşaptan olup çok estetik işlemeli ve görkemli bir görünüme sahiptir.
158
donanımlarında, dinin inançların ve tutumların rolü büyük ölçüde hissedilmektedir. Bu yüzden
uluslararası işletme yöneticileri insanların neden o şekilde davranış gösterdikleri konularını araştırmak
durumundadır. İşletme girdiği ortamın dini kurallarına aykırı bir takım yenilikler getirebilir, hatta
çalışma düzeni o ülkenin dini tatilleri ile çelişki oluşturabilir. Bunun örneklerine Ortadoğu ülkelerinde
rastlanmaktadır. Batılı işletmeler Arap ülkelerinde perşembe, cuma, İsrail’de cuma, cumartesi; olan
tatil günlerine ayak uydurmak durumunda kalmaktadırlar. Önemli olan din konusunun toplumların
ekonomik ve sosyal hayatlarına şekil veren temel güçlerden biri olduğu ve uluslararası faaliyetlerin
seçimi ve düzenlenmesinde büyük bir role sahip olduğunun bilinmesidir (Mutlu,1999:308). Dünyada
birçok din bulunmaktadır. Dini toplulukların dağılımı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir (Aydın, 2003:78;
www.wordhistory.com).
Tablo 2: Dünyadaki Dinsel Topluluklar (1900-2025)
1990 Yılı
%
2000 Yılı
%
2025
%
1,757,206,00
2,090,417,00
3,022,623,00
33.2%
33.4%
35.5%
0
0
0
Müslümanlar
1,159,901,00
1,716,091,00
935,331,000
17.7%
18.5%
20.2%
0
0
Dinsizler
1,005,109,00
1,279,525,00
857,708,000
16.2%
16.1%
15.0%
0
0
Hindular
1,113,103,00
705,000,000
13.3%
840,792,000
13.4%
13.1%
0
Budistler
307,219,000
5.8%
366,265,000
5.9%
484,432,000
5.7%
Ateistler
229,000,000
4.3%
233.301.000
3.7%
237,257,000
2.8%
Çin Halk Dinleri 180,000,000
3.4%
210,313,000
3.4%
233,813,000
2.7%
Yeni Dinler
138,000,000
2.6%
164,418,000
2.6%
217,314,000
2.6%
Kabile Dinleri
102,242,000
1.9%
96,677,000
1.5%
77,026,000
0.9%
Sihler
18,100,000
0.3%
21,522,000
0.3%
28,370,000
0.3%
Museviler
16,500,000
0.3%
17,473,000
0.3%
21,468,000
0.3%
Şamanistler
10,100,000
0.2%
12,015,000
0.2%
15,849,000
0.2%
Konfusyusçüler 5,800,000
0.1%
6,913,000
0.1%
9,142,000
0.1%
Bahailer
5,300,000
0.1%
6,485,000
0.1%
9,544,000
0.1%
Şintoisler
3,100,000
0.1%
3,698,000
0.1%
4,892,000
0.1%
Diğer Dinler
17,938,000
0.3%
21,144,000
0.3%
27,978,000
0.3%
Toplam
5,292,194,00
6,260,800,00
8,504,222,00 100.0
100.0 %
100.0 %
0
0
0
%
Kaynak: http://www.wordhistory.com/ religions.htm. The World’s Major Religions, Erişim 12 Şubat
2011.
Dinler
Hıristiyanlar
Bu çerçeveden bakıldığında toplumun kültürünü oluşturan en önemli unsurlardan biri olan dinin, o
toplumun iktisadi hayatı üzerindeki etkisi hep tartışıla gelen bir konu olmuştur. Ülgere göre din, daha
doğrusu gündelik hayatta mevcut olan dini telkinler, insanların hayata bakışını ve davranış biçimini
etkilemektedir (Güney ve Çetin, 2003:198).
Ayrıca dini tatiller, dini tabular, dini inançlar, dini kurumlar gibi kavramlar uluslararası pazarlama
faaliyetlerini dolaysıyla ekonomiyi daha doğrudan bir biçimde etkileyebilir (Aydın, 2003:88-89).
Sonuç olarak gerek din, gerekse inanç ve tutumlar yönetim alanında önemli bir işleve sahiptir.
Uluslararası işletme yöneticileri faaliyette bulundukları ülkelerde geçerli olan dini kuralları bilir ve
insanların inanç ve tutumları hakkında bilgi sahibi olurlarsa hem bunlara aykırı davranışlarda
bulunacak bir takım çatışmaların doğmasına sebep olmayacaklar, hem de pek çok davranışı önceden
tahmin ederek kontrol etme şansına sahip olacaklardır (Eren, 2000:156-158).
6.5. ESTETİK VE DEĞERLER
Estetik kültürün sanat, folklor, müzik ve tiyatro vb. öğelerini içerir. Bir kültürdeki çeşitli sanatlar,
ifadelerin sembolik anlamlarının yorumlanmasında önem taşımaktadır. Sembolik değerlerin yanlış
yorumlanması sonucunda uluslararası çevrede faaliyette bulunan işletmeler zorlukla karşılaşabilirler.
159
Örneğin; Afganistanlı tüketiciler, “39” sayısının uğursuzluğu ifade ettiğini düşündüklerinden 39 sayısını
içeren telefon numarası ve araba plakalarını tercih etmemektedirler. Gazetecinin biri, Otuzdokuz
yaşında olan eski Afganistan devlet başkanı Necibullah ile olan röportajında, başkanın kaç yaşında
1
olduğuyla ilgili bir soruya; “40-1 yaşındayım” diye cevap vermiştir . Hint kültüründe baykuşun
uğursuzluk anlamına; Çin kültüründe ise, saatin cenaze anlamına gelmesinden dolayı bu sembollerin
kurulacak işletmelerde araç olarak kullanılmaması gerekir (Karaman, 2001:77).
7. ULUSLARARASI PAZARLAMA AÇISINDAN KÜLTÜRÜ OLUŞTURAN DİĞER ÖĞELER
7.1. SOSYAL KURUMLAR
Sosyal organizasyon, eğitim ve politik yapılar insanların birbirleriyle ilişkileriyle ilgilidir (Aydın,
2003:72). Başta aile olmak üzere kişilerin toplum içerisinde topluma olan bağını sağlayan tüm siyasi,
sosyal organizasyonlar tüm bu çerçeve içerisine girer (M. Sonuşen, 1997:40). Diğer bir ifade ile
işletme, aile, sosyal sınıf ya da politik grup şeklinde olsun, sosyal kurumlar bireylerin davranışını
etkiler.
En önemli sosyal kurum aile ve akrabalık ilişkilerine dayanır. Akraba bağları üzerine kurulan yapılarda
aile temel taşı oluşturur. Amerika’da ve batı ülkelerinin çoğunda anne-baba ve evlenmemiş
çocuklardan oluşan çekirdek aile kavramı geçerlidir. Gelişmekte olan ülkelerde ise, aile kavramı çok
geniş algılanmaktadır. Örneğin; Latin Amerika’da ve Ortadoğu’da birkaç çekirdek aile bir evde
yaşayabilir. Diğer bir az gelişmiş ülkede daha genişletilmiş aileler vardır. Örneğin, Zaire’de aile halkı;
kardeşler, kuzenler, amcalar ve dayıları da içerir (Aydın, 2003:73). Bu da pazarlamacının ev halkı
gelirini ve satın alma düzenini tahmin etmesini güçleştirir.
Bu yönden bakıldığında pazar potansiyeli açısından kişi başına gelir yanıltıcı olabilir. Pazarlamacılar,
bazı ürünler için tüketim potansiyelini anlamakta zorlanırlar. Dünyanın birçok bölgesinde hane halkı ya
da aile üyelerinin sayısı büyük ölçüde değişir. Bununla ilgili bir tablo aşağıda verilmiştir
(Aydın,2003:73-74).
Tablo 3: Dünyanın Belirli Ülkelerinde Ortalama Hane Halkı Sayısı
ABD
2,67
HİNDİSTAN
5,02
YENİ ZELANDA
2,85
MEKSİKA
5,56
KANADA
2,92
NİJERYA
5,85
JAPONYA
3,08
PAKİSTAN
6,57
Kaynak: Kenan AYDIN, Uluslararası ve Küresel Pazarlamada Kültürel Etkiler, Nobel
Yayın Dağıtım, Birinci Basım, Ankara,2003,s.74
Aile içinde mal ve hizmetlerin alımındaki roller fikir vericiler, etkileyiciler, karar vereciler, fiilen satın
alımı yapanlar ve kullanıcılar olarak başlıca beş gruba ayrılır. Bazen bu rollerin tümü veya birkaçı bir
kişide toplanabilir. Satın almada aile içi iş bölümü ve otorite ürünlere ve ailelere göre değişir. Örneğin;
temizlik ve mutfak maddelerinde, çamaşır makinesi, halı, mobilya gibi maddelerde birincil satın alma
memuru kadındır. Sigorta, otomobil ve televizyon alımlarında genellikle erkekler rol oynamaktadır.
Bazı ailelerde çocuk en önemli fikir verici ve etkileyici olabilmektedir (Tek, 1997:203).
Toplum içinde kültür transferinde ana rolü oynayan sosyal kuram, kitle iletişim araçlarıdır. Medyanın
önemli bir parçası olan reklam mesajları ile tüketiciyi geçici olarak etkisi altına alır. Tüketiciler
reklâmlardan önemli kültürel bilgiler alırlar. Örneğin; magazin dergilerinde yer alan reklâmların
rollerinden biri de okuyucularına nasıl giyeceklerini, evlerini nasıl dekore edeceklerini ve misafirlere
hangi yiyecek ve içecekleri sunmaları gerektiğini, başka bir anlatım ile onların ait oldukları sosyal
sınıfta daha çok kabul gören davranış biçimlerini verirler. Böylece reklamın faaliyet alanı özel ürünlere
ya da hizmetlere olan talebin etkisi ile oluşan sınır göz önüne alırken, kültürel bağlamda reklamcılık,
yeni tatlar, alışkanlıklar ve geleneklerin yayılmasında yardımcı olmakta ve daha önceden oluşmuş
kültürel değerleri destekleme görevini de gerçekleştirmektedir (Dereli, 2002:25-26).
7.2. EĞİTİM
1
Yazarın kendisi Afganistan asıllı olduğu için ülkesi ile ilgili kültürel bilgilere sahiptir.
160
Eğitim, ister resmi ister gayri resmi şekilde olsun, kültürün aktarılması ve paylaşılması konusunda çok
önemli bir rol oynar. Bu nedenle uluslararası işletmeler girmeyi düşündükleri yabancı ülkedeki eğitimin
düzeyi ve niteliği hakkında bilgi edinmelidirler. Hedef kitlenin ürüne ilgi duyup duymaması veya ürünün
kullanılabilecek düzeyde olup olmaması aldığı eğitimle ilgilidir. Eğitim, belirli bir disiplinle öğrenim
kadar yetenek, fikir ya da davranışların transferi sürecidir, şeklinde tanımlanabilir (Aydın, 2003:74).
Bu çerçeveden bakıldığında uluslararası pazarlamacılar, aynı zamanda bir eğitici misyonu da
üstlenmelidirler. Uluslararası firmaların pazara sunduğu ürün ve teknikler genellikle pazar için yenidir.
Pazarlamacı, tüketicilerini onların kullanım ve yararları konusunda eğitmelidir. Buna rağmen firma bu
amaca ulaşmak için resmi eğitim sisteminden yararlanamaz. Firmanın başarısı sistem tarafından
kısıtlanır, firmanın iletişim yeteneği ise, pazarın eğitim seviyesine bağlıdır.
7.3. MİLLİYETÇİLİĞE SAYGI GÖSTERME
Günümüzde her ne kadar ülkeler arasındaki sınırlar kalksa da milliyetçilik duygusu hiçbir zaman yok
olmamakta, kendini her fırsatta göstermektedir (Karaman, 2001:78). Bu bağlamda pazarlama
yöneticilerinin herhangi bir dış pazarda insanların milliyetçilik duygularına karşı duyarsız davranmaları
birçok soruna yol açabilir.
Perakende seviyesinde bunun bir istisnası görülür. Çünkü genellikle şirketlerin düşük profillerin devam
ettirmelerinin en iyi yoludur. Örneğin; nadiren bir Amerikan firması başka ülkelerde faaliyet
gösterdiğinde üretim yaptığı fabrikanın tabelasına “Little America” (Küçük Amerika) yazar. Çünkü
böyle davrandığında hem çalışanlardan hem de yerel müşterilerden katı bir direnç görür. Örneğin; bir
Amerikan firması bir İspanyol fabrikasını satın alır almaz bir taraftan buraya olağanüstü Amerikan
teknolojisi getireceğini açıklaması diğer yandan da hem şirketin prestijli İspanyol ismini kaldırması
hem de fabrikaya Amerikan bayrağını çekmesi doğal olarak çalışanların motivasyonunu bozdu ve
satışların düşmesine neden oldu (Aydın, 2003:122).
7.4. ALT KÜLTÜR
Toplumun temel kültürel değerlerini paylaşan ancak bunun dışında kendini diğer gruplardan ayıran
değer, norm ve yaşam biçimleri olan gruplardır (Özkalp, 2001:68). Her kültür mensubunun daha özel
olarak belirlenmesini ve sosyalizasyonunu anlatan daha küçük alt kültürlerden oluşur. Milletler, dinler,
ırk grupları ve coğrafi bölgeler alt kültürü oluşturur. Birçok alt kültürler önemli pazar bölümleridir ve
pazarlayıcılar çok defa ürünlerini ve pazarlama programlarını onların ihtiyaçlarına göre tasarımlaştırır
(Kotler, 2000:161).
Örneğin, dünyanın bir çok ülkesinde gençliğin, ırkların, etnik grupların oluşturdukları çeşitli alt kültürler
mevcuttur. Daha küçük alt kültürler üniversite kamp üslerinde veya uyuşturucu madde kullanan
insanlar arasında görülebilir. Alt kültür üyelerinin diğer alt kültürlere etnosantrik tutumları vardır. Yani
kendi alt kültürünü üstün görüp diğerlerini aşağılarlar. Alt kültürler arasındaki farklılıklar büyüdükçe, bu
gruplar arasındaki sosyal çatışmaların derecesi de artar (Özkalp, 2004:68).
Alt kültürlerin pazarlama araştırmalarında rolü oldukça büyüktür. Çünkü bunlar belirli mal ve davranış
üniteleri ile ilgili geniş pazarlar içinde yol alan hedef grupların tanımlamasına olanak verir. Örneğin;
endüstriyel mallar için alt kültür grubu bu mamullerle ilgili satın alma kararı verecek bireylerden oluşur.
Kültürel farklılıkların pazarlama çabalarına etkisi, özellikle uluslararası pazarlarda kendisini daha etkin
olarak ortaya çıkarır (Kazımlar, 1998:73).
7.5. SOSYAL SINIF
İnsanları gruplar halinde ele alan sosyolojinin tüketici davranışını açıklamak için ortaya attığı
kavramlardan birisi sosyal sınıftır. Mal ve hizmetler için para harcayan bir insanın arzuları fiziksel
ihtiyaçlara dayanır. Ancak bu arzuların piyasada ifadesini yeni mal ve hizmetlerin seçimini sosyal
değerler etkiler. Bu değerler insanın mensup olduğu sosyal statü sisteminden doğan sosyal kişiliğinin
ihtiyaçlarını ve gereklerini yansıtırlar (Kazımlar, 1998:74).
Bir sosyal sınıf veya sosyal katman, toplumda başkaları tarafından görüldüğü gibi, eşit sosyal duruma
sahip olan insanlar kümesidir (Oluç, 1987:7). Hiyerarşik bir toplumda benzer değerleri, ilgileri ve
davranışları paylaşan ve nispeten homojen ve süreklilik gösteren gruplardır. Sosyal sınıfların analizi
genellikle konut, gelir, meslek, eğitim durumu vb. gibi sosyal- ekonomik faktörlere ayrılır. Sosyal
sınıfların giysi, ev döşeme, boş zamanları değerlendirme, otomobil gibi konularda belirli marka
tercihleri vardır. Pazarlamacılar bu nedenle çabalarını belirli sosyal sınıfların özelliklerine ve
tutumlarına göre yönlendirmelidirler (Tek, 1997:200).
161
Kişinin mensup olduğu sosyal sınıf, tüketim mallarını seçerken kullanılan değerleme kıstaslarını,
seçeneklerin araştırılmasında uygulanan yöntemleri, kullanılan bilgi kaynaklarını ve alış-veriş
adetlerini etkilediği de ortaya konulmaktadır. (Kazımlar,1998:74).
7.6. REFERANS GRUPLARI (DANIŞMA GRUPLARI)
Danışma (referans) grubu ve fikir lideri pazarlama yeniliklerinin kabul ve yayılışında önemli bir role
sahiptirler. Danışma grubu, kişinin örgüt ve fikir aldığı, davranışlarını benimsediği, onlar gibi olmak
istediği gruplardır (Karabulut, 1998:30). Diğer bir ifadeyle danışma grupları veya referans grupları,
arkadaşlar, komşular gibi yakın çevre ve dinsel kuruluşlar, dernekler, ticari örgütler gibi kuruluşlardan
oluşmaktadır.
7.7. YÜZ YÜZE İLİŞKİDE BULUNAN GRUPLAR
Kişinin günlük hayatında ilişkide bulunduğu ve iletişim kurduğu yakın arkadaşları, komşuları, iş
arkadaşları, dernek arkadaşları, akraba grupları vb. bu grupların tutum ve davranışlarını etkileyen
faktörlerdir (Kazımlar, 1998:80).
7.8. AİLE
Aile kelimesinin aslındaki mana, bir kimsenin beslenme nafakasını tedarik etmeye mecbur olduğu
insanlar demektir (Yücel, 1993:56). En geniş anlamıyla aile, kan bağı, evlilik gibi etmenler neticesinde
birlikte oturan iki ya da daha fazla kişinin oluşturduğu toplumsal bir grup olarak tanımlanabilir. Ailenin
üye sayısına, evlenme biçimine, oturma yerine, otoritenin dağılımına göre sınıflandırmalar yapılmıştır.
Ancak, tüketici davranışları açısından karar vermeye etki, önemli bir unsur olduğundan bu özelliğe
göre yapılan sınıflandırma daha anlamlı olmaktadır (Özalp, 1993:99).
Aile yerleşik hayatın en kalıcı öğesidir. Ancak bu öğe, ataerkil bir yapıdan artık çekirdek aile yapısına
dönüşmüştür. Refah toplumlarında, anne, baba, çocuklar ve büyük baba-anneden oluşan çekirdek
aile, giderek bir değişime uğramakta ve tek ebeveynli aile nispeti de giderek artmaktadır (Karabulut,
1998:29).
Bu bağlamda aile içerisinde üyeler arasında alınan kararlar, aynı zamanda aile üyelerinin bir tüketici
olarak içinde bulundukları toplumu ve toplumun tüketim eğilimlerini de belirlemektir. Aileler her gün
aldıkları kararlarla, aile ünitesini ya da üyelerini ferdi olarak tatmin etme amacını güderler. Bu seçimler
doğrudan aileyi çevreleyen fiziki ve sosyal çevreye iletilir. Ailenin özel kararları toplumla ilgili
kararlarda da etkili olur. Örneğin; ailelerin sahip olacakları çocuk sayısı, mal ve hizmet seçimleri,
kullandıkları oy sayısı ile toplumu şekillendirirler. Aile, hangi dergi ve gazetenin alınacağına, hangi
televizyon ve radyo programının izleneceğine karar vererek eve giren bilgi türünü belirler (Aydoğan,
1991:97).
7.9. KİŞİLİK
İnsanların davranışını anlayabilmek için yüzyıldan daha uzun bir süre önce bilimsel, psikoloji
alanındaki ilk incelemeler başlamıştır. O günden günümüze değin uzanan en önemli ve sert
tartışmalardan biri bireyin davranışında kişiliğin mi, yoksa çevrenin mi daha belirleyici olduğuna
ilişkindir (Arbak ve diğerleri, 1998: 202).
Kişinin davranış ve tutumları büyük ölçüde sosyal faktörlerin etkisinde olmakla beraber, Weblen
modeline göre kişinin tutumu ve davranışlarını sadece sosyal faktörlerle açıklamak mümkün değildir.
Sosyal faktörlerin yanında kişinin tecrübeleri, dini ve hissi yapısı, yani kişisel karakteristikleri kişinin
tutum ve davranışları içerisinde etkili olacaktır (Kazımlar,1998:83). Bu nedenlerden dolayı
pazarlamacılar reklam ve diğer tutundurma çalışmalarında bazen genel tipte insanları hedef alarak
olumlu kişilikte değerleri ve özelliklerini vurgulamaları yerinde olacaktır (Mucuk, 1998:87).
8. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Günümüzde işletmeler sadece iç pazarda faaliyette bulunsalar bile kendi pazarlarında uluslararası
pazarlara yönelik olarak faaliyet gösteren öteki işletmelerle rekabet etmek durumunda kalmaktadırlar.
Küreselleşmenin doğal bir sonucu olan bu durum işletmeleri ulusal değil uluslararası düşünmeye
zorlamakta ve uluslararası pazarlamanın öneminin her geçen gün daha da artmasına neden
olmaktadır.
Bu bağlamda uluslararası pazarlama faaliyetleri ülke ekonomisinin işleyişi açısından çok önemlidir.
Dış pazarlar ile ülkelerin yapmış olduğu ihracat miktarları artırılmaya çalışılır. Bir ülke, dış pazarlara
162
ne kadar ihracat yaparsa o oranda zengin olur ve diğer ülkelere üstünlük sağlar. Bu bakımdan
uluslararası pazarlama faaliyetleri her ülke için çok önemlidir.
İşletmeler uluslararası pazarlarda faaliyetleri sırasında, bir takım sorunlarla karşı karşıda
kalmaktadırlar. Bunlar, genel olarak işletmeden kaynaklanan sorunlar, ulusal dış çevreden
kaynaklanan sorunlar ve uluslararası dış çevreden kaynaklanan sorunlardır. Dış pazarlarda faaliyet
gösteren işletmeler bu sorunları göz önünde alarak hareket ettikleri ölçüde ve hedef aldığı pazar ya da
pazarlarda bulunan tüketicilerin yerel ve kültürel özellikleri ile ilgili olarak ne kadar çok bilgiye sahip
olabilirse o derecede başarılı olacakları düşünülmektedir. Çünkü uluslararası işletmenin faaliyetleri,
seçtikleri hedef pazar ya da pazarların sosyal ve kültürel özelliklerine göre şekillenmektedir (Terlemez,
2003:55).
Günümüz her ne kadar uydu iletişimindeki, bilgisayarlı iletişim ağlarındaki ve uluslararası gelişmeler
(iletişim çağı), dünya özlemleri ve istekleri benzer veya aynı olan gerçek dünya vatandaşını
yaratıyorsa da, halen ülkeler arasında güçlü soysal ve kültürel farklılıklar bulunmaktadır. Bu noktada,
uluslararası pazarlamanın müşterileri, kendi ülkesinin dışındaki bir ülke veya ülkelerdir. Sınırı geçmek
demek değişik para birimleri, gümrük mevzuatları, yasalar, bankacılık sistemleri, dil ve kültürleri,
ekonomik politik sistemlerle karşılaşmak demektir.
Bu bağlamda bir pazarlamacı uluslararası pazarlarda farklılıklar olduğunu bilerek hareket etmelidir.
Her ülkedeki tüketicilerin farklı özel zevk ve tercihlerinin olduğunun bilincine vararak hedef aldığı
pazarda bu doğrultuda çalışmalar yapmaya hazırlıklı olmalıdır. Çünkü her kültürün kendisine özgü ve
diğer kültürlerden farklı olarak ortaya çıkmış bazı özellikleri vardır. Sanatta, renklerde ve şekillerde
ortaya çıkan bu özellikleri estetik olarak tanımlayabiliriz. Renkler markanın farklılaştırılmasında
özellikle üzerinde durulan noktadır. Uluslararası pazarlarda renklerin ulusal pazarlara göre daha fazla
sembolik anlamı vardır. Renklerin anlamları kültürlere göre değişir. Pek çok ülkede matem rengi
siyahtır. Japonya’da ise beyaz renktir. Aynı şekilde müzik de reklâmlar için önemli bir kültürel özellik
taşır. Ülke halkının eğitim düzeyi satılacak malın niteliği açısından önemlidir.
Bu çerçeveden bakıldığında insanların istem ve gereksinimleri ise içinde bulundukları ortama, yaşama
biçimlerine, alışkanlıklarına göre şekillenir ve bunlardan etkilenmektedir. Buradan hareketle kültürel ve
sosyal benzerlikler ve farklılıklar, uluslararası pazarlamada rol oynayan faktörlerin başında
gelmektedir. Uluslararası pazarlamacılar için kültürel farklılıkların mamul geliştirme, reklâm, fiyat vb.
gibi bütün pazarlama elemanları üzerinde etkisi olmaktadır. Bu çerçeveden bakıldığında, tüketicilerin
istem ve ihtiyaçları, içinde bulundukları ortam, yaşama biçimleri ve alışkanlıklarına göre şekillenir.
Sonuç olarak bir uluslararası işletme hangi ürünü üreteceğine, ürettiği ürünü hangi fiyattan
satacağına, ürünü hangi yollarla dağıtacağına ve nasıl bir tutundurma politikası izleyeceğine ilişkin
kararları verirken, tüketici davranışlarını yönlendiren sosyal ve kültürel değerleri göz önüne almak
zorundadır. Bu açıdan bakıldığında bir uluslararası pazarlamacı, alanında başarılı olabilmesi için,
önce kendi kültürünü daha sonra faaliyette bulunduğu ülkenin dil, din, tutumlar, inançlar, eğitim, maddi
kültür, sosyal kurumlar ve estetik değerlerini ve kültürler arası farklılıkları çok iyi derecede analiz
etmesi gerekmektedir.
KAYNAKÇA

ALTUNIŞIK, Remzi, Şuayip.ÖZDEMİR ve Ömer TORLAK, (2001), Modern Pazarlama,
Değişim Yayınları, Afyon.

ARBAK, Yasemin; TİMURCANDAY ÖZMEN, Ömer, 1998
“Kişilerin Örgütsel Kültür
Tercihlerine İlişkin Ulusal Kültür Farklılıkları”, 6.Ulusal İşletmecilik Kongresi “2000’li Yıllarda
İşletmecilik ve Eğitimi”, Akdeniz Ünv. İ.İ.B.F, s.12-14 Kasım, Antalya

ATAMAN, Göksel, 2001 İşletme Yönetimi, Türkmen Kitabevi, İstanbul

AYDIN, Kenan, 2003 Uluslararası ve Küresel Pazarlamada Kültürel Etkiler, Nobel
Yayın Dağıtım, Mayıs, Ankara.

AYDOĞAN, Feramuz, 1991, “Bir Tüketim Objesi Olarak Aile ve Toplum” C.Ü. İktisadi ve İdari
Bilimler Dergisi,Cilt:1, Sayı:2.Adana

BIÇAKÇI, İlker, 1998, İletişim ve Halkla ilişkiler, MediaCat Yayınları, 2.Basım, Ankara
163

ÇAMDERELİ, Mete, 1995,“Uluslararası İletişimde Dil ve Dil Aktarımı” Uluslararası İletişim
Gürsel Öngören(Der) , Der Yayınları, No: 165, İstanbul

DERELİ, Ayça, 2002, “Uluslararası Pazarlamada Farklı Kültürlerin Etkileri”, (Yayınlanmamış
Y.Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme A.B.D, İşletmecilik
Bilim Dalı, İstanbul

EHTİYAR, Rüya, 2000, “Uluslararası Konaklama İşletmelerinde Farklı Kültürlere Bağlı
Yönetim Anlayışlarının Karşılaştırılmalı Analizi”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi),Gazi
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Turizm İşletmeciliği A.B.D, Ankara

EKMEKÇİOĞLU Ercan, 2012, “The Benefits and Problems of International Trade in
Context of Global Crisis”, China-USA Business Review, ISSN 1537-1514, Vol. 11, No. 4,
Pg.474-480

EKMEKÇİOĞLU Ercan, ÇELİK İsmail, 2012, “The Role of Financial Markets in Economic
Growth”, Global Research Analysis (The Global Journals), ISNN: 2277-8160, Vol:1, Issue:7.

ERDOĞAN, İlhan, 1989, İşletmelerde Davranış, Küre Ajans Yayınları, İstanbul

EREN, Veysel, 2004 ”Yönetim Anlayışındaki Değişmenin Nedenleri Ve Yeni Yönetim,
Kültürü”, Türk İdaresi Dergisi, Yıl:76, Sayı:445,içişleri Bakanlığı Yayınları, Aralık, Ankara,
s.85-106

GÜNEY Semra, Aysun ÇETİN, 2002, “Kültürün Girişimciliğe Etkisi ve Türkiye’de Girişimcilik
Kültürü”, Hacettepe Üniversitesi İİBF, Dergisi, Cilt: 21,Sayı:1, Ankara

GÜRDAL, Sahavet, Ruhi GÜRDAL, 1994, Uluslararası Pazarlama, Anadolu Üniversitesi
Yayınları, Eskişehir

GÜRGÜN, Fetih,
2001, Globalleşme ve Çokuluslu Şirketlerin İnsan Kaynakları
Yönetimine Etkileri, Ankara

GÜVENÇ, Bozkurt, 1979, İnsan ve Kültür, Remzi Kitabevi Yayınları, İstanbul

http://www.wordhistory.com/ religions.htm.
2011

http://www.omsakthi.org/religions.html.

KAĞITÇIBAŞI, Çiğdem, 1998 , Kültürel Psikoloji, YKY, Yayınları, İstanbul

KARABULUT, Muhittin, 1989, Tüketici Davranışları, İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi
Yayınları, İstanbul

KARABULUT, Muhittin, 1998, Profesyonel Satışçılık ve Yönetimi, Üniversal Dil ve
Yayıncılık AŞ,2. Basım, İstanbul

KARAMAN, Güler Banu, 2001 “Farklı Ülkelerde Görevlendirilen Yöneticilerin Yaşadıkları
Kültürler arası iletişim sorunları”, Yayınlanmamış Y.Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi.

KARAMAN, Güler Banu, 2001,“Farklı Ülkelerde Görevlendirilen Yöneticilerin Yaşadıkları
Kültürler arası iletişim sorunları”, Yayınlanmamış Y.Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi

KOTLER, P. Gary ARMSTRONG, 1993, Marketing And Introduction, 3th ed, Englewood
Cliffs. N.J: Prentice Hall Inc.

KOTLER, Philip, Pazarlama Yönetimi, Millenium Baskısı, Beta Yayın Dağıtım AŞ., İstanbul.

LEON ,G.Schiffman ve Leslie Lazar Kanuk,1991 ,Consumer Behawior, New Jersey: Prentic
Hall

M.SONUŞEN, Yener, 1997, “Uluslararası Pazarlamada İş Görüşmeleri Süreci Açısından
Kültürün Etkileri ve Türkiye’deki Japon Şirketlerinde Çalışan Türkler Üzerinde Bir Uygulama” ,
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme A.B.D, Üretim Yönetim Pazarlama
Bilim Dalı, İstanbul

MUCUK, İsmet, 1998 , Modern İşletmecilik, Türkmen Kitabevi, 8.Basım, İstanbul

MUCUK, İsmet, 1998, Pazarlama İlkeleri, Türkmen Kitabevi, 10. Basım,İstanbul
The World’s Major Religions, Erişim 12 Şubat
164

MUTLU, Esin Can, 1999, Uluslararası İşletmecilik, Beta Basım Yayım Dağıtım
A.Ş.,1.Basım, İstanbul

ODABAŞI, Yavuz, Tüketici Davranışı, Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları,
Eskişehir

OLUÇ, Mehmet, 1987 “Sosyal Sınıfların pazarlamacı Açısından
Dünyası, Yıl:1, Sayı: 2, Mart-Nisan, Dünya Yayınları, İstanbul

OLUÇ, Mehmet, 1991, “Satın alma Davranışlarının Dinamikleri II”,Pazarlama Dünyası ,Dünya
Yayınları, Sayı: 1991/4, Temmuz-Ağustos, İstanbul

ÖZALP, E, 1993
“Endüstriyel Baskı Grupları ve Yönetime Katılma”, E.Üniversitesi,
İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt:1, Eskişehir

ÖZALP, İnan ve Derya, ŞERBETÇ, 1995
, Uluslararası İşletmecilik, ( Seçme Yazılar
II), Anadolu Üniversitesi İ.İ.B.F, Yayın No: 105, Eskişehir

ÖZALP, İnan ve Derya, ŞERBETÇİ, 1995, Uluslararası İşletmecilik, ( Seçme Yazılar II),
Anadolu Üniversitesi İ.İ.B.F, Yayın No: 105, Eskişehir

ÖZALP, İnan, 1998, Çokuluslu İşletmeler:Uluslararası Yaklaşım, Anadolu Üniversitesi
Yayınları No:1022, İ:İ:B:F Yayınları No: 111, Eskişehir

ÖZALP, İnan, 1998, Çokuluslu İşletmeler:Uluslararası Yaklaşım, Anadolu Üniversitesi
Yayınları No:1022, İ:İ:B:F Yayınları No: 111, Eskişehir

ÖZCAN, Murat, 2000, Uluslararası Pazarlama,Türkmen Kitabevi, İstanbul

ÖZKALP, Enver, 2004, Davranış Bilimlerine Giriş, Enver ÖZKAlP (Ed), T.C. Anadolu
Üniversitesi Yayın No:1355, AÖF Yayın No: 722, Eskişehir

ÖZKALP,Enver, 1987, Sosyolojiye Giriş Dersleri, T.C. Anadolu ÜniversitesiYayınları,
Eskişehir

SARGUT, Selami A.,2000, Kültürler Arası Farklılaşma ve Yönetim, İmge Kitabevi, Ankara

TEK, Ömer Baybars, 1997
Pazarlama İlkeleri: Türkiye Uygulamaları,
Yönetimsel Yaklaşım, 7.Basım, Cem Ofset Matbaacılık Sanayi AŞ., İzmir

TENEKECİOĞLU, Yüksel, 1992, Makro Pazarlama, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları,
Eskişehir

TERLEMEZ, Gönül, “Küreselleşme Sürecinde Uluslararası Pazarlama Yönetiminde YerelKültürel Özellikler: Nestle Firması Örneği”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü İşletme A.B.D. ,Afyon

TERZİ, Ali Rıza, 2000 ,Örgüt Kültürü , Nobel Yayın Dağıtım Ltd.Şti, Ankara

TOYNE, Brian ve Peter G.Walters, 1989, Global Marketing Management: A strategic
Perspective, Boston

TUTAR, Hasan, 2000, Kültürleşme Sürecinde İşletme Yönetimi, Hayat Yayınevi No.83,
Yönetim Dizisi No:13,Şubat- İstanbul

USLUATA, Aysel, 1994, İletişim Yeni Yüzyıl, Cep Üniversitesi, İletişim Yayınları, İstanbul

VARNER, İris ve BEAMER, Linda, 1995,Inernational Communication In The Global Orkplace,
Irwin, Inc
Önemi”,
Pazarlama
Global,
165
КОЛЛЕКТИВНЫЙ ДОГОВОР, КАК ИНСТРУМЕНТ РЕАЛИЗАЦИИ СОЦИАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ
КОМПАНИИ
Товма Н.А., к.э.н., доцент, КазНУим. Аль-Фараби
ABSTRACT
This article describes the collective agreement, employment contract forms, shows the structure
of social benefits under the terms of the collective agreement. We give suggestions for collective
bargaining.
Коллективные договоры являются важным инструментом уравновешивания
интересов работника и работодателя, а также единственным реальным, на
сегодняшний день, институтом, который способен в какой-то мере компенсировать
либеральное законодательство о труде, действующее в казахстанской экономике. При
заключении коллективного договора на уровне предприятия стороны исходят из Законов
Республики Казахстан Закон «О профессиональных союзах», «О коллективных договорах» [1,
2]. Договор на уровне республики, отрасли (тарифное соглашение), региона готовится и
легализуется при участии государства, и эти процедуры регулируются Законом «О социальном
партнерстве» [3]. В. А. Михеева утверждает, что коллективный договор – это результат
переговоров между представителями работодателей и работников [4, с. 140]. Т. А. Канапина
утверждает, что коллективный договор – акт, заключаемый работниками организации с
работодателем [5, с. 298]. И. Н. Мыслеева утверждает, что коллективный договор – это правовой
акт, который регулирует отношения между работниками и работодателями на предприятиях, в
организациях, представительствах [6, с. 706]. В. Н. Киселев и В. Г. Смольков склоняются к
мнению, что коллективный договор - акт, регулирующий социально-трудовые отношения [7 с. 198].
Как отмечает Лада А.С. коллективный договор - это соглашение, регулирующее социальнотрудовые отношения [8 с. 26]. По мнению Шадриной Л.Ю. инструментом социального
партнерства является коллективный договор, представляющий собой документ, достигнутый
субъектами в переговорном процессе по достижению согласия интересов [9].
В отраслевые соглашения могут исключаться, например, такие вопросы как: оплата труда;
условия охрана труда; режимы труда и отдыха, развитие социального партнерства; социальная
защита и другие [1].
В свою очередь в коллективные договора могут включаться такие пункты как: компетенция,
занятость, рабочее время и время отдыха, улучшение условий и охраны труда [1].
Для стран с переход ной экономикой выявл ена тенд енция децентрализации
переговорного процесса, и по большей части переговоры о заключении коллективного договора
ведутся на уровне отдельных фирм и корпораций.
Согласно статье 281 Трудового Кодекса Республики Казахстан принципами ведения
коллективных переговоров выступают: равноправие и уважение интересов сторон; соблюдение
трудового законодательства [12, с138].
Согласно статье 282. Трудового Кодекса Республики Казахстан порядок ведения
коллективных переговоров, разработки и заключения коллективного договора устанавливаются.
1. Инициатором подготовки проекта коллективного договора может быть любая из сторон.
Сторона, получившая уведомление другой стороны с предложением о начале переговоров по
заключению коллективного договора, обязана в десятидневный срок рассмотреть его и вступить
в переговоры в порядке, установленном пунктом 2 настоящей статьи.
2. Работодатель обеспечивает по согласованию сторон условия, необходимые для
разработки и заключения коллективного договора.
3. Подготовленный комиссией проект коллективного договора подлежит обязательному
обсуждению работниками организации. Формы обсуждения проекта определяются самими
работниками. Проект дорабатывается комиссией с учетом поступивших замечаний и
предложений.
4. Участники коллективных переговоров могут освобождаться от выполнения трудовых
обязанностей на время их проведения с сохранением среднемесячной заработной платы.
Данный срок включается в их трудовой стаж.
5. Представители сторон обязаны периодически информировать работников о ходе
выполнения коллективного договора [12, с.138-139].
Согласно статье 284. Трудового Кодекса Республики Казахстан содержание и структура
коллективного договора в коллективный договор должны включаться следующие положения:
166
1) о нормировании, формах, системах оплаты труда, размерах тарифных ставок и окладов,
надбавок и доплат работникам.
2) об индексации оплаты труда, о выплате пособий и компенсационных выплат, в том
числе о дополнительных компенсациях при несчастных случаях.
3) о допустимом соотношении между максимальным и минимальным размерами
заработной платы по соответствующей профессии, должности в организации.
4) об установлении меж разрядных коэффициентов.
5) о создании здоровых и безопасных условий труда и быта, об объеме финансирования
мероприятий по безопасности и охране труда.
6) об установлении межразрядных коэффициентов соответствующей отрасли [12, с. 140141].
В целом, динамику заключения коллективных договоров и некоторых других видов
соглашений можно проследить в таблице 1.
Таблица 1. - Динамика заключения
в РК*
Вид правового акта
2002 2003
Генеральное
1
1
соглашение
Отраслевое
62
62
тарифное оглашение
соглашений и коллективных договоров за 2002-2011 гг
2004
1
2005
1
2006
1
2007
1
2008
1
2009
1
2010
1
2011
1
51
60
60
51
48
58
59
61
Региональное
Отраслевое
68
74
77
76
78
77
77
77
78
78
241
241
498
673
964
1420
1423
1613
1976
2911
Территориальное
Коллективный
договор
62
176
176
321
430
466
684
695
963
961
69
105
123
148
146
147
146
160
178
178
Примечание - составлено и рассчитано по данным Управления труда, занятости
и социальной защиты г. Алматы
Современная практика заключения коллективных договоров претерпела некоторые
изменения. Так, в 2002 г. только 69 частных предприятий, по данным Управления труда,
занятости и социальной защиты г. Алматы, заключали коллективные договоры. В современных
условиях хозяйствования только на 29 % предприятиях собственности из их общего числа заключены
коллективные договора, а в 2011 году их доля составляла 178%. Таким образом, можно сделать
вывод о том, что ситуация с заключением коллективных договоров в организациях продолжает
оставаться сложной (рисунок 1).
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
20
Крупные предприятия, имеющие проф.
союз и к олек тивн договор
Рисунок 1 - Удельный вес предприятий г. Алматы, имеющих профсоюзные организации и
коллективные договора на 01.01.2012 г., %
*Примечание - составлено и рассчитано по данным Управления труда, занятости и социальной
защиты г. Алматы.
167
При анал изе д иаграммы видно, что наибольш ее числ о коллективных договоров
имеют крупные предприятия - 56%. Работники малых предприятий меньше всех
участвуют в институте коллективного договора, только 0,95% малых предприятий имеют такую
форму защиты интересов работника.
В процессе анализа отмечается высокая корреляционная зависимость между наличием
коллективного договора и профсоюзной организации на предприятии по районам области (г =
0,84; t-критерий Стьюдента = 6,6; при а = 0,05;v=18;t(t) = 2,l)).
Заключение коллективного договора является элементом цепи, другие звенья которой
заключаются на государственном, отрасл евом и региональном уровнях и регулируются
Законом Республики Казахстан «О социальном партнерстве». За последние годы улучшилась
работа по проведению уведомительной регистрации коллективных договоров. Более 139 000
коллективных договоров или 78 % от количества заключенных коллективных договоров прошли
уведомительную регистрацию и приобрели статус правового акта, что в 1,2 раза больше, чем в 2011
году. В 4 регионах на уведомительную регистрацию было представлено от 81 до 100% заключенных
коллективных договоров. В отдельных регионах широко применяется практика принятия единых
коллективных договоров с распространением их действия на несколько организаций. Так, в городе
Алматы заключено 3900 коллективных договоров, которые распространяют свое действие более чем
на 4250 организаций в отраслях транспорта, торговли, связи и др.
Можно вывести некую среднюю величину охвата коллективными договорами, ориентируясь,
прежде всего на крупные и средние предприятия, на данные обследованных предприятий и данные
профсоюзов о заключенных договорах. При таком подходе, по нашей оценке, сегодня коллективные
договора заключаются не более чем на 64% крупных и средних предприятий и организаций (рисунок
2).
1
2
3
4
5
6
7
Рисунок 2 – Доля предприятий различных форм собственности, охваченных коллективным
договором в 1-м полугодии 2001 г., %
Примечание – составлено автором
Где: 1 - государственная собственность, 2 - частная собственность, 3 -муниципальная
собственность, 4 - собственность общественных организаций, 5-смешенная собственность, 6 прочие виды собственности.
Наиболее благополучное положение с состоянием коллективного -договорного регулирования
трудовых отношений отмечается в народном образовании, здравоохранении, науке, т.е. в
организациях с бюджетным финансированием. Практически не заключаются коллективные договора
в коллективах малых и средних частных предприятий. В то же время отмечается развитие
договорного процесса в крупных частных, смешанных компаниях, в основном в тех отраслях, где
имеется экономический рост.
В процессе исследования мы изучили корпоративные социальные отчеты ведущих 75
компаний города Алматы, Республики Казахстан. На социальные льготы по Коллективному
договору в 2011 году выделено 216 000 000 тенге. По сравнению с 2010 годом выплаты
денежных средств на социальные льготы увеличились на 37% (рисунок 3).
168
Материальная помощ ь
Не работающ им
пенсионерам
В связи с выходом на
пенсию
Выплата работникам
достигшим юбилейного
возраста
Подарки к женсокому
дню 8 марта
Рисунок 3 - Структура социальных льгот по условиям коллективного договора на 2011 год
Примечание – составлено автором.
В основе экологической политики компании лежат следующие основные принципы:
постоянное совершенствование природоохранной деятельности и системы управления охраной
окружающей среды, рациональное использование природных ресурсов, охрана здоровья
персонала компании и населения, проживающего на территории ее деятельности, охрана
дочерних и зависимых обществ. Динамика затрат на охрану окружающей среды представлена на
рисунке 4.
140 000
120 000
100 000
80 000
Ряд1
60 000
40 000
20 000
0
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2012
Рисунок 4 - Динамика затрат на охрану окружающей среды
Примечание – составлено автором.
По данным инспекции труда и центра социальной политики на рынке труда, можно проследить
фактическое содержание коллективного договора (наличие отдельных пунктов) по годам (таблица 2).
Таблица 2 - Содержание коллективного договора (наличие отдельных пунктов) по годам
В процентах.
Пункты в коллективном договоре
2007
2008
2009
2010
2011
Ставки, заработная плата
94,8
93,2
86,5
90,3
87,3
Индексация заработной платы
56,8
53,4
45,8
63,4
Премии
87,0
81,1
82,4
76,4
80,3
Льготы
97,4
94,6
89,2
91,7
91,5
Рабочее время
93,5
95,9
97,3
93,1
94,4
Увольнения
79,2
82,4
83,8
91,7
84,5
Перемена рабочего места
58,4
45,9
51,4
58,3
42,3
Продвижение по службе
41,6
33,8
24,3
20,8
16,9
Нормы выработки
66,2
63,5
58,1
66,7
45,1
Высвобождение (сокращение)
59,7
52,7
59,5
66,7
45,1
Охрана труда
100
98,6
98,6
Социальное страхование
75,7
70,8
76,1
Профессиональная поддержка
73,0
80,6
84,5
Разрешение трудовых споров
81,1
87,5
84,5
169
Примечание – составлено автором по данным исследования
коллективных договоров
Составлению и принятию полноценного коллективного договора мешают как объективные,
так и субъективные причины. Объективные – это социально-экономическая обстановка в стране,
неопределенность финансово-экономического положения предприятия, отсутствие у
администрации реальных возможностей обеспечить выполнение коллективного договора.
Субъективные – равнодушие работников,
слабая
экономико-правовая
подготовка
представителей профсоюза, убежденность многих руководителей в неэффективности
коллективного договора, как регулятора социально-трудовых отношений. Во многих
коллективных договорах нет раздела об обеспечении занятости. Не всегда четко
формулируются пункты об ответственности сторон за те или иные положения и сроки их
выполнения. В отдельных случаях в коллективных договорах фиксируется ухудшение – по
сравнению с законодательством – существенных условий труда. В несостоятельных
организациях, которым грозит процедура банкротства, обязательно должны оговариваться
условия инвестиционного или коммерческого конкурса. Особого внимания заслуживает
современная практика заключения коллективных договоров на малых предприятиях
казахстанской экономики. В соответствии с законодательством, отношения трудового найма на
большинстве предприятий оформляются в виде трудового договора в письменном виде. Вместе
с тем, существуют факты нарушения требований трудового законодательства, предъявляемых к
оформлению трудовых правоотношений. Во-первых, на каждом пятом предприятии соглашение
о найме на работу производится в устной форме. Во-вторых, на каждом четвертом малом
предприятии используется система бесконтактного найма (таблица 3).
Таблица 3 - Какие формы трудовых контрактов Вы используете?
Наименование
Показатели трудовых контрактов
Письменные без ограничения срока
33,3
Письменные на срок от 1 года
13,5
Письменные на срок до 1 года
29,1
Письменные срочные договора
26,1
Устные договора
20,5
Различные
25,0
Коллективные договора
6,7
Другие формы
1,2
Не ответили
0,5
Примечание – составлено автором по данным изучения
коллективных договоров казахстанских предприятий
В целом можно отметить, что на малых предприятиях коллективный договор присутствует
только на каждом пятнадцатом малом предприятии. В ходе опроса предпринимателям было
предложено определить, кто из участников общественного процесса должен обеспечить
работникам их основные социальные гарантии (таблица 4).
Таблица 4 - Кто должен обеспечить работникам следующие гарантии?
Наименование
Государство
Профсоюз
Наниматель
Сам работник
Гарантия рабочего места
Справедливая оплата
Безопасность труда
24,3
9,7
14,0
2,9
5,4
11,7
67,4
90,9
80,6
20,9
6,5
18,7
Профессиональный рост
9,7
1,7
45,8
71,1
Страхование по болезни
Пенсионное страхование
Правовые гарантии
Другие
65,7
70,0
39,8
0,2
9,0
8,2
17,4
0,2
32,6
29,5
62,8
0,1
9,9
10,4
17,5
0,1
Не ответили
0,8
0,8
0,8
Примечание – составлено автором по данным изучения
общественного мнения
0,8
170
На наш взгляд, основная проблема становления реального института социального
партнерства состоит в том, что работники вообще мало используют возможность
защищать свои интересы и вести переговоры с работодателями на основе коллективных
договоров (с помощью профсоюзов или инициативных групп работников, которым закон «о
труде» дает те же права, что и профсоюзам). Очевидно, что перспективы развития
социального партнерства в казахстане связаны с подъемом активности работников и
выражением ими своих интересов через профсоюзы или инициативные группы. В целом,
можно отметить, что коллективный договор, как документ, регламентирующий отношения между
администрацией и наемными работниками, используется в настоящее время главным
образом на предприятиях с достаточно большим количеством работающих. Н.а. Кричевский и
с.ф. Гончаров утверждают, что в коллективный договор, должны входить следующие разделы:
общие положения, механизм регулирования оплаты труда, выплаты премий и компенсаций,
содействие занятости, рабочее время и время отдыха, оздоровление и отдых работников и
членов их семей, охрана труда и здоровья работников на производстве, социальные
программы, непосредственно связанные трудовыми отношениями, контроль за
выполнением договора и.т.д [13]. Основные направления совершенствования института
социального партнерства заключаются в проведении разъяснительной работы по
заключению коллективных договоров на уровне предприятий. На наш взгляд в коллективный
договор, составленный в рамках концепции предприятия должны входить следующие
положения (рисунок 5).
механизм регулирования:
размеры оплаты труда;
выплата заработной
платы, премии
выплата пособий,
компенсаций
рабочее время и время
отдыха
продолжительность
отпусков
соблюдение интересов
работников при
приватизации
государственного и
Коллективные
договора
экологическая
безопасность и охрана
здоровья работников на
производстве;
занятость, переобучение,
условия высвобождения
работников, частичная
или полная оплата
питания работников
улучшение условий и
охраны труда
работников
гарантии и льготы работникам
оздоровление и отдых
работников и членов их
семей
Рисунок 5 – Коллективные договора
Примечание – разработано автором
171
В современных условиях хозяйствования составление коллективных договоров является
необходимым. Поскольку становление конкурентоспособных рынков товаров тесно связано с
либеральным рынком труда и децентрализацией процесса коллективных договоров, то
наиболее реальным средством уравновешивания интересов работников и работодателей будет
инициативное заключение коллективного договора на уровне предприятия, как наиболее
действенного института, способного выразить интересы наемных работников.
Список использованных источников
1. Закон "О коллективных договорах в Республике Казахстан." - Алматы: Юрист, 2003. - 5 с.
2. Закон Республики Казахстан от 9 апреля 1993 года "О профессиональных союзах."
3.Закон Республики Казахстан от 22 октября 2005 года N 84 "О занятости населения"
(Изменения и дополнения). - Алматы: Юрист, 2000. - 12 с.
4. Закон Республики Казахстан от 25 апреля 2003 года "Об обязательном социальном
страховании." - Алматы: Юрист, 2000. - 12 с.
5. Закон Республики Казахстан от 16 января 2009 года № 121-IV "О внесении изменений и
дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам занятости и
адресной социальной помощи." - Алматы: Юрист, 2000. - 12 с.
6. Закон Республики Казахстан от 5 мая 2009 года № 159-IV "О внесении изменений и
дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам занятости и
обязательного социального страхования." - Алматы: Юрист, 2000. - 7 с.
7. Закон Республики Казахстан от 20 июня 1997 года №136 "О пенсионном обеспечении
Республики Казахстан." - Алматы: Юрист, 2000. - 5 с.
8. Закон Республики Казахстан от 7 февраля 2005 года N 30 "Об обязательном
страховании работника от несчастных случаев при исполнении им трудовых (служебных)
обязанностей." - Алматы: Юрист, 2000. - 6 с.
9. Закон Республики Казахстан от 13 июля 1999 года N 414 "О государственном
специальном пособии лицам, работавшим на подземных и открытых горных работах,." - Алматы:
Юрист, 2000. - 7 с.
10. Закон Республики Казахстан от 16 июня 1997 г. N 126 "О государственных социальных
пособиях по инвалидности Р К." - Алматы: Юрист, 2000. - 12 с.
11. Закон Республики Казахстан от 29 декабря 2008 года N 114-IV "О специальных
социальных услугах." - Алматы: Юрист, 2000. - 12 с.
12. Закон Республики Казахстан от 28 июня 2005 года "О государственных пособиях
семьям, имеющим детей." - Алматы: Юрист, 2000. - 11 с.
172
КЫРГЫЗ, ТУРК ЖАНА ОРТО АЗИЯ ӨЛКӨЛӨРДӨН БАНК СИСТЕМАЛАРЫ ТУУРАЛУУ
ЭФФЕКТИВДҮҮЛҮГҮНӨ ЖӨНҮНДӨ ИЛИМИЙ БУЛАКТАР
Ибрахим Келеш, Эларалык Ататyрк – Алатоо Университети
КИРИШ СӨЗ
Бул бөлүмдө өткөөл экономикалардын банк системасы тармагынын таасириндүүлүгүнө
тийиштүү изилдөөлөр жана башка табылгалар каралып чыгат. Бул максатты көздөгөн иш чараны үч топко бөлүп, терең талдоо жүргүзсөк болот.
Биринчи топто, кыргыз банк системасы жөнүндө толук (бир гана иш жүргүзүүсү тууралуу
эмес) маалыматты камтыган изилдөөлөр талкуланат.
Экинчи топтун негизги темасы Турк экономикасындагы банктардын иш жүргүзүүсү.
Акыркы топто, жогорудагы эки мамлекеттин банк системаларын салыштыруу ишинин
аткарылышы.
Бул бөлүмдө, Турк экономикасындагы банктардын иштөө тартибине өзгөчө басым
жасалат. Анткени, Турк экономика политикасындагы ар түрдүү өзгөрүүлөр аларга чоң таасирин
тийгизген. Мындай көрүнүштүн негизги себептерин издеп чыгуу үчүн оригиналдуу
мүмкүнчүлүктөр тартууланат. Пландуу экономикадан базар экономикасына өтүү, маалымат
булактардын таралуусунун оңдолушуна, сырткы конкуренцияга, түздөн – түз сырттан
инвестициялардын пайа болушуна, мекемелештирилген алмашууларга жана түрдүү
өзгөчөлөштүрүлүүгө байланыштуу болуп алмашууда. Эгерде өлкөлөр, бул алмашууларга
карабастан, бутка турууну ишке ашырууга ыңгайлуу мекемелерге ээ болсо, экономиканын
башка түргө өтүүсү тез жана зыянсыз аяктайт.
Дүйнөнүн ар кайсы жерлериндеги банктарга жана банк тармагына менен байланыштуу
болгон көптөгөн изилдөөлөргө карабастан, өткөөл экономикаларына арналган изилдөөлөрдүн
саны чектелүү гана. Буга чейин, Кыргызстан, банк системасынынын базасында же
индивидуалдык банктар алкагында изилдөөлөргө дуушар болгон эмес. Бир гана кээ бир
изилдөөлөрдө өткөөл экономикасынын айрым кырдаалдары камтылып келген. Өткөөл
экономикасына карата кайдыгерлиги (изилдөөлөрдүн аз болушу) башка жерлерге караганда,
банк иштериндеги маалыматтардын топтолуусундагы кыйынчылыктарды жана периоддук
маалыматтардын аз болушун түшүндүрүп келет.
Өткөөл экономикага туш болгон кээ бир өлкөлөргө карата жүрүзүлгөн изилдөөлөр бар
(ар бир Орто Азия өлкөсү өзүнчө карлат). Булардан башка да, өткөөл экономикаларын бирибири менен салыштырган же башка өлкө топтору менен салыштырган изилдөөлөр бар.
МААЛЫМАТ ТОПТОО АНАЛИЗДЕРИНИН АДАБИЙ ӨНҮГҮҮСҮ
Маалымат топтоо анализи популярдуу жана популярдуулугун эч жоготпой турган метод
болуп эсептелет. Маалымат топтоо анализине байланыштуу жасалган изилдөөлөр күндөн –
күнгө артууда. 2008 – жылы жарык көргөн бир изилдөө бул темага пайдалана турган адабий
булактардын үлгүсү катары каралат (Emrouznejad, Parker, & Tavares, 2008). Бул изилдөө,
жылдарга карап, маалымат топтоо анализдери жана 1978-2006 жылдар аралыгындагы
жасалган изилдөөлөрдүн саны төмөндөгү график менен көргөзүлгөн.
173
Сүрөт 1. Маалымат топтоо анализи колдонулган маалыматтар
Изилдөөлөрдүн
саны
Yayın Sayısı
y = 13,09x - 59,83
R² = 0,912
Колдонулган адабият: Emrouznejad, A. Parker, B. and G. Tavares (2008): Evaluation of research in
efficiency and productivity: A survey and analysis of the first 30 years of scholarly literature in DEA
Journal of Socio-Economics Planning Science, 42(3) 153
Маалымат топтоо анализдеринин популярдуулугун эч жоготпойт, деп ишенилет. Буга
байланыштуу үч чындык төмөндөгүчө аныкталат:
Ири мекемелерде иш – чаралардын өлчөмү өтө татаал. Бир топ кирди - чыктыларды
камтыйт. Бул ири чөйрөнүн анализдөөдө маалымат топтоо ийгиликтүү метод катары каралат.
Күн өткөн сайын маалымат топтоо анализдеринин чыныгы жашоодогу пайдалануу
чөйрөсүнүн кенендиги академиктердин жана практикада колдонуучулардын көңүлүн өзүнө
тартып турат.
Күндөн – күнгө, дагы да жаңы маалымат менен камсыздандырылат. Жеткиликтүү
изилдөөлөрдүн көбү өнүккөн өлкөлөргө тиешелүү болушуна карабастан өнүгүп жаткан
мамлекеттерге да багыт жасалууда.
КЫРГЫЗ БАНК СИСТЕМАСЫ ТУУРАЛУУ ИЗИЛДӨӨЛӨР
Мамешев өз изилдөөсүндө глобалдуу финансалык кризистин кыргыз банк системасына
тийгизген таасири жөнүндө изилдеп келген. Көйгөйлүү абалды анализдөө аркылуу божомолдуу
терс жана жагымсыз таасирлерди азайтуу үчүн сунуштар тартуулаган (Мамашев, 2010).
Глобалдуу финансалык кризистин шарттарында кредиттик системасынын алгачкы
келип чыгышына жана кийинки өнүгүүсүнө тоскоол болгон маселелерди Нуржигитова талдоого
алган. Натыйжада, ал, банк системасынын өнүгүп, күчөтүлүшү үчүн жергиликтүү жана чет элдик
инвеститцияларды жогорулатуу жана элдин банктарга болгон ишенимин арттыруу зарыл, деген
чечимге келген (Нуржигитова, 2010).
Булардын катарында, Бектанова өткөөл экономикада коммерциялык банктардын
түзүлүшү жана өнүгүшүнө байланыштуу маселелердин өзгөчөлүктөрүн аныктоо боюнча иш
жүргүзгөн. Анын айтымына караганда, соңку жылдарда финансылык ортомчулук, канчалык аз
деңгээлде болсо да, өнүгүүдө. Ушул себепке байланыштуу, Улуттук банк түзөп, башкаруу
кызматын аткаруусу керек, деген пикирди колдоп келген (Бектенова, 2009).
174
Макембаеванын изилдөөсүндө, коммерциялык банк тармактары базар экономикасынын
шарттарындагы маселелери каралмакчы. Банк тармактары, банк өлчөмүн жана жүргүзүлүүчү
иштерин аныктайт. Депозит тармактарынын кубаттуулугун түшүрбөш үчүн, тоскоол туудурган
жагдайларды карап чыкмакчы (Макембаева, 2009).
Мамытов, өз иш – аракетинде коммерциялык банктардын ортомчулук ыкмаларын
алдынкы пландарга коюп, экономиканын өсүүшүнө жана жалпы мамлекеттик экономикага чоң
салым кошкон (Мамытов, 2009).
Күрүчбекова изилдөөсүндө бир мамлекеттин экономикалык потенциялын жана
финансылык банк системасын толугу менен талдоого алат. Бул багытта, аталган тармактардын
өнүгүүсү өлкөнү региондук жана эларалык биргелешүүгө, туруктуу экономикалык фундаменттин
түзүлүшүнө, базар экономикасынын шарттарында таасирдүү финансылык тармагынын пайда
болуусуна жол ачаарын алдыга сүрөгөн (Күрүчбекова, 2009).
Браун жана башкалардын тарабындан даярдалган изилдөөдө, 1998 – 2005 аралыгында
иш жүргүзгөн банктарга таянган маалыматтарды талдоодон өткөзүп, финансалык реформадагы
проценттик катыш жана айырмачылыктарга болгон таасирлерин аныктап чыгышкан. Бул иш –
чаранын алкагында, макроэкономикалык өсүштөр жана реформалардын жыйынтыктары
банктардын проценттик көрсөткүчтөрүн төмөндөтүшөт, деп далилдешкен. Өзгөчө чет элдик
киришимдер жана биргелешүүлөр проценттик катнашттарды азайтаары маалым (Brown,
Maurer, Pak, & Tynaev, 2008).
Кыргызстандын экономикасы эларалык экономикалар менен биргелеше баштаганынан
тартып, өлкөнүн банктарында акча аркылуу болгон кызматтардын саны көбөйгөн. Кыргыз акча
маркетинин пайда болушу жана банктарында акча аркылуу болгон кызматтары жөнүндө
изилдөөнү Островская жүргүзгөн (Островская, 2009).
Гегенхаймер, 2000 – жылында болуп өткөн Крамдс Банк, Ысык – Көл Банк жана Ак Банк
тууралуу козголгон сот иштерин карап чыгып, Батыш өлкөлөрүндөгү банк укуктарын коргоо
тармагын менен Кыргызстан банк укуктарын коргоо тармагына салыштырып көргөн. Ал,
банктардын көрүнүктүү иш жүргүзүүлөрү үчүн көрүнүктүү укук тармагынын түзүлүшү зарыл
экендигин көйгөйлүү маселе катары көтөрүп чыккан (Gegenheimer, 2006).
Сагбансуа,
“Кыргыз
Мамлекетинин
банк
системасы”
аттуу
изилдөөсүндө
Кыргызстандагы банк системасын жалпысынан анытап чыгып, бул тармактын өнүгүшүнө зор
салым кошо турган факторлор катары интернет банк системасын жана үнөмдөө фондун куруу
экендигин белгилеп кеткен (Sagbansua, 2006).
Кыргыз Мамлекетинин банк системасынын таасирдүүлүгү тууралуу кылынган илимий
иш – чараларда катнаштык анализи колдонулат. Дал ушундай көрүнүш Ершованын
изилдөөсүндө пайдаланылат. Бул изилдөө негизинде иш жүргүзүү алкагынын көбөйгөндүгү
тууралуу маалымат бар. Мындай өнүгүү тунук бойдон калышы үчүн, баардык төлөмдөрдү
банктар аркылуу ишке ашырып, каттоодон өтпөгөн экономикаларды көзөмөл алдына алып,
салыктардын көлөмүн жана анын башкармалыггын жакшыртуу керектиги тууралуу сунуштар
алдыга сүрүлүп чыккан (Ершова, 2006).
ТУРК БАНК СИСТЕМАЛАРЫНЫН ИШ – ЧАРАЛАРЫНА БАА БЕРҮҮ ЖӨНҮНДӨ
ЖАСАЛГАН ИЗИЛДӨӨЛӨР
Ярбактын ишинде Туркия, КМШ жана ЕС банктарынын иш - чараларынында глобалдык
кризистен улам пайда болгон өзгөрүүлөр, 2006 - 2009 жылдар арасы изилденген. Изилдөө
натыйжасында, КМШ жана ЕС банктарынын иш - чаралары төмөндөсө, Туркия банктарынын
эффектүүлүгүнүн жогорулашы байкалган (Yarbağ, 2011).
Абдуллаевдин доктордук жактоосунда 2005-2008 - жылдар аралыгындагы Турк Банк
тармагынын кызмат көрсөтуп жаткан банктары CAMELS Катнаш Анализи, Маалымат Топтоо
Анализдеринин жардамы менен изилденген. Банктардын иш жүргүзүүсү заман ичинде өзгөрөт
жана өзгөрүүнүн себептери Маалымат Топтоо Анализдерине байланыштуу болгон Malmquist
Факторлордун Жалпы Таасири Индексин колдонулуп изилденген. Изилдөөнун натыйжасында,
175
dezenfsyon убактында банктардын активдүүлугү өсүп жана ири банктардын башка банктарга
салыштырмалуу жакшы иштегендиги байкалат. Изилдөөдө активдер катары депозиттер,
алардын тышында чет элдик булактар, башка иш - чара чыгымдары, кыймылсыз мүлктөр жана
пасив катары жалпы кредиттер жана пайыз кирешелери, пайыздан тышкары кирешелер
колдонулган (Abdullayev, 2010).
Бичен, өз ишинде Турк банк тармагынын мүлк жасалгалоолоруна карата Маалымат
Топтоо Анализин 2006 – 2008 жыл ичиндеги иш – чараларды изилдеп, тармакта болгон чет
элдик кирешелерге баа берип жана ошол заман үчүн Турк банк секторунун финансылык
катышуусу өтө туруксузэкендигин статистика техникаларынан болгон Фактор Анализи аркылуу
аныктаган (Biçen, 2010).
Мурат Байдын изилдөөсү Түркияда депозит банктарынын кылган ишмердүүлүгүнүн
жана алардын риск анализдери арасында болгон катышты камтыйт (Bay, 2010).
Пехливандын доктордук жактоосунда Түркияда ишмердуулук кылган соода
банктарынын кездешкен тоскоолдуктары, жөнөкөй банктардын тапкан пайдасы жана башка иш
– чараларынын даражалары жана чыгымдарынын булактары изилденген (Pehlivan, 2010).
2001 – 2008 жылдар арасында өлкөбүздөгү соода банктарынын киреше келтирүүсүн
изилдөө натыйжасында, негизинен коомдук капиталдуу жана ири банктардын башка банктарга
караганда ишмердүүлүгү тарабындан дагы да көрүнүктүү болгонун, көлөм чоңойгон сайын
ишмердүүлүктүн да өскөнүн ортого коюлган. Бул натыйжада, кичинекей банктарда көлөм
маселе жаратаары түшүнүктүү болду.
Банктардын эффектитвдүүлүгү ортого алынганда, темага тийиштүү өзгөрүүлөрдү жана
бул өзгөрүүлөрдүн булактарын изилдөө максатында жасалган Malmquist Факторлордун Жалпы
Эффектитвдүүлүгү Индексинин Анализи, банк эффектитвдүүлүгүн, айрыкча 2005 жылынын
соңунда өскөнү жана бул өсүүдө технологиялык өсүүнүн жол көрсөткүч фактор болгону
көрсөтүлдү. Бул иште эки ыкма колдонулган жана ар кандай финансылык катнаштар
актив/пасив болуп алынган.
Каленин “Топтолгон Маалыматтардын Анализи жана Банктардын Филиалдарынын
өнүгүүшүнүнө баа берүү” деп аталган доктарантура диссертациясында банк филиалдары
арасында салыштыруу тууралу жазылып,филиалдарын күчтүү/күчсүз аспектери толукталып,
жакшыртуу чаралары каралып жана башкаруучуларга чечим жана анализ үчүн маалыматтар
берилген (Kale, 2009).
Мержандын
“Түркия банк системасынын кайрадан куруулуусу жана өнүгүшүнүн
жогорулатуусу” деп аталган доктарантура дисертациясы, күчсүздүктөрдү жок кылып,күчтүү
жана туура багыттагы банк тармактарын куруу үчүн,кайрадан куруу иш - чаралары жана ал иш чаралардын жыйынтыгы,ошондой эле сектордун өнүгүшү тастыкталгандан кийин жарыка
чыгарылды. Бул эмгек төмөнкү бөлүктөрдөн турат: банкты кайрадан куруу иш – чараларынын
теоритикалык эрежелери, Түркиябанк системасынын 2001 жылындагы болуп өткөн кризистен
кийин кайрадан ишке кирүү жолдору, банктын жетишкендиктерин эсептөө ыкмалары, Түркия
банк системасынын кайрадан ишке киргизүү аракеттери жөнүндө,ийгиликке жетишкендиктери
жана жыйнтыктары деген бөлуктөрдөн түзүлгөн (Mercan, 2008).
Афшардын “Европа биримдигинин түзүлүш мезгилинде Түрк банктарынын
атаандаштыкка кубатуулгу” деген доктарантура дисертациясында, Турк банк өнөр жайларынын кубаттуулугу
натыйжасында параметрдик эмес ФЗА ыкмасы аркылуу өнөр жайдын
2002-2007 жылдары техникалык жетишкендиктери, өлчөмүнө карай өнүгүүнүн
алмаштырылуусу, өлчөмдүн өнүгүшүүсү жана бир багыттагы улуттук жана чет өлкөлүк
капиталдуу банктардын жетишкендиктери салыштырылган (Afşar, 2008).
Өзгүр тарабындан даярдалган “Салым банктардын финансылык жыйынтыктары жана
депозит банктары арасындагы атаандаштык” деп аталган аспирантуура эмгегинде 1980 жылдардан баштап, Орто чыгыштан Түркияге акча которууну ишке ашырган финансылык
фирмалар “Салым банктары” жана “Депозит банктары” салыштырылган. Бул изилдөөнүн
жыйынтыгында салым кошуучу банктар жана депозит банктары акча которуу жагынан окшоштук
176
көрсөтүшсө да, бул финансылык фирмалар иш жүргүүлөрүнө карай айырмаланышат жана
алардын айырмачылыктары экономиканын өнүгүшүнө түздөн – түз таасир берип, жаңы
багыттардын ачылшына шарттар түзөт (Özgür, 2007).
Акташ тарабындан даярдалган “Банк тармагын жаңыдан куруу системасы:
Коммерциялык банктарда өнүгүнүн тенденциясы (Түркия 2001-2004 Мисалы).” деп аталган
аспирантуура эмгегинде, Түрк банк секторунун, 2001- 2004 жылдарындагы жаңыдан куруу иш
аракетеринде банк сектордо финансылык өнүгүнү жана маалымат топтоо кызматын
салыштырылган (Aktaş, 2006).
Зейнеп Өзтурктүн изилдөөсү акыркы он жыл ичнде глобализациянын негизинде
жасалган иштердин Түрк банк секторунуна кандай таасир тийгизкендигинин үйрөнүүнү
максаттаган. Берилген убакыт аралыгынын эң чоң мааниси Түркиянын Европа биримдигине
кирүү аракетинде өз кандидатурасын койгондугу менен бааланат. Уюмга киргенден кийинки
токтоомдук өзгөрүүлөрдөн улам азыркы учурдагы Турк банктарынын иштерине кандай таасир
тийгизээрин изилдеген (Öztürk, 2007).
Өздемир тарабынан даярдалган “Түрк банк системасынын банк реформасына чейинки
жана кийинки абалы” аттуу аспирантуралык ишинде 2001-жылдагы кризистен соң Түрк банк
системасы үчүн ишке ашырылган реформасыначейинки жана кийинки оңолуулар изилденген
(Özdemir, 2006).
Түркиядан сырткары буга окшош жакталган доктордук иштерди да көзөмөлдөй турган
болсок, дүйнөнүн башка өлкөлөрүндөгү банк системасынын таасирдүүлүгүн изилдеген ар
түрдүү иштерди көрүүгө мүмкүн.
ОРТО АЗИЯ ӨЛКӨЛӨРҮНҮН СИСТЕМАЛАРЫНЫН ИШ – ЧАРАЛАРЫНА БАА БЕРҮҮ
ЖӨНҮНДӨ ЖАСАЛГАН ИЗИЛДӨӨЛӨР
Орто Азия өлкөлөрүнүн банк системаларына тийиштүү жакталган өзүнчө изилдөөлөр да
бар. Бирок, Орто Азия өлкөлөрүнүн банк системаларына тийиштүү жакталган өзүнчө
изилдөөлөр башка өлкөлөр жана областтарга караганда азыраак. Казахстан жана Өзбекстан
банк системалары жөнундө жасалган изилдөөлөр төмөндө талдого алынат.
Шухрат Садыров (Sadyrov, 2007) тарабындан даярдалган аспирантура жактамасы
Казакстандын банк системасын изилдеп, өткөөл экономикаларды башынан өткөргөн өлкөлөрдү
салыштырып (Польша, Чехия, Венгрия жана Словакия) жалпы мүнөздөмө берген. Ушуну менен
бирге, Казакстандын алдыңкы АТФ банкын жакындын талдоого алып, анынөнүгүү чөйрөсүн
текшерүүдөн өткөзгөн. Анын иш - аракетинин негизинде жалпы Азиядагы банк тармагынын
филиалдарынын күчүн текшермекчи.
Анатолий Пересетскийдин (Peresetsky, 2010) Казакстан жана Орусиянын банктарын
салыштырган иш - аракети бар. Бул иштин негизинде 2002 - 2006 жылдар арасындагы эки
өлкөнүн айтылган тармактын абалын изилдеп, өтө маанилүү натыйжалар табылган. Бул эки
өлкөдө тең банктарда керектелүүчү өлчөмдүн жетишпестиги маалым болгон. Автор эки
моделди түзгөн. Биринчисинде, активдер катары иш күчү, козголбос мүлк жана фонддор, ал
эми пасивдер катары кредиттер колдонулган. Экинчи моделде активдер катары иш күчү,
пасивдер катары кредиттер, депозиттер жана карыздар колдонулган.
Асрор Нигмонов (Nigmonov, 2010) тарабындан даярдалган макалада Өзбекстандагы
банктардын өнүгүүсү маалымат топтоо анализинин жардамы менен өлчөнгөн. Бул макалада
активдер катары аракет чыгымдар,козголбос мүлк, депозиттер, пасивдер катары кредиттер,
пайызсыз кирешелер алынган. Өзбек банктардын 60% өнүгүүгө жатыктуу чыгышына
карабастан, ар жыл сайын азайып келүүдө экендиги белгиленген. Орто бойдогу банктар башка
банктарга салыштырмалуу өнүмдүүрөөк болуп чыккан.
КОРУТУНДУ
Бул жактамалардын жалпы мүнөзүнө көңүл бурсак, банк тармагынын ортомчулук
багытта иш жүргүзгөндүгүн жана рейтингтерддин көрсөткүчтөрүнө таянып чечим кабыл алышын
177
көрөбүз. Экинчиден, жактамалардын баарында географиялык областтарга караштуу маалымат
жетишсиз экендиги жана өткөөл учурга гана тиешелүү болгондору көрүнүп турат. Берилген
жагдайдын себептери банктардын кичине болушунан улам статистик маалыматтын
кемчилигинин айынан чыгып келет. Коомчулукка маалым болуусун керек болгон
маалыматтардын чындыгында ачык болуусу эарыл.
БУЛАКТАР
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Abdullayev, M. (2010) “Dezenflasyon Sürecinde Türk Bankacılık Sektöründe Etkinlik Analizi”
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora
Tezi, İstanbul, Türkiye
Afşar, H. (2008) “Avrupa Birliği Sürecinde Türk Bankacılığının Rekabet Gücü”, Dokuz Eylül
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi,
İzmir
Aktaş, R., (2006) “Bankacılık Sisteminde Yeniden Yapılandırma: Ticari Bankalarda
Performans Yönelişleri (Türkiye 2001-2004 Örneği)”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Manisa, Türkiye
Bay, M. (2010) “Bankacılık Sektöründe Veri Zarflama Analizi Yöntemini Kullanarak Verimlilik
Araştırması”, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Bölümü, Doktora Tezi,
Konya
Biçen, S. (2010) “Uluslararası Sermaye Yatırımlarının Gelişmekte Olan Ülkelerin Bankacılık
Sektörüne Etkisi, Türkiye Örneği”, Kadir Has Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Finans ve
Bankacılık Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul
Brown, M., Maurer, R. M., Pak, T., Tynaev, T., (2008) “Financial Sector Reform and Interest
Rates in Transition Economies: Bank-Level Evidence from Kyrgyzstan”, Swiss National Bank
Working Paper, http://ssrn.com/abstract=968390
Emrouznejad, A. Parker, B. and G. Tavares (2008): Evaluation of research in efficiency and
productivity: A survey and analysis of the first 30 years of scholarly literature in DEA Journal
of Socio-Economics Planning Science, 42(3)
Gegenheimer, G.A. (2006) “Judicial Review of Bank Supervisory Decisions in the Former
Soviet Republics: The Case of Kyrgyzstan”, Annual Review of Banking & Financial Law, Vol.
25: 1
Kale, S. (2009) “Veri Zarflama Analizi ile Banka Şubelerinin Performansının Ölçülmesi”,
Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kadir Has Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Finans ve
Bankacılık Doktora Programı, İstanbul, Türkiye
Mercan, M. (2008) “Türk Bankacılık Sisteminin Yeniden Yapılandırılması ve Performans
Gelişimi”, Marmara Üniversitesi Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü, Bankacılık Doktora
Programı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul
Nigmonov, A. (2010) “Bank Performance and Efficiency in Uzbekistan” Eurasian Journal of
Business and Economics, Vol:3, Issue:5, International Ataturk Alatoo University, Bishkek,
Kyrgyzstan
Özdemir, A.K. (2006) “Bankacılık Reformu Öncesi ve Sonrası Türk Bankacılık Sistemi”,
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı Finans Bilim Dalı,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Türkiye
Özgür, E. (2007) “Katılım Bankalarının Finansal Etkinliği ve Mevduat Bankaları ile Rekabet
Edebilirliği”, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim
Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Afyonkarahisar, Türkiye
Öztürk, Z. (2007) “Avrupa Birliği’ne Entegrasyon Açısından Bankacılıkta Etkinlik: AB ve Türk
Bankacılık Sistemlerinin Karşılaştırmalı Analizi”, Marmara Üniversitesi, Bankacılık ve
Sigortacılık Enstitüsü, Bankacılık Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul
Pehlivan, P. (2010) “Türkiye Ekonomisinde Bankacılık Sektörünün Verimlilik Sorunları ve
Çözüm Önerileri” T.C. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dali
Doktora Tezi, Manisa, Türkiye
Peresetsky, A. (2010) “Bank Cost Efficiency in Kazakhstan and Russia” Bank of Finland,
BOFIT Institute for Economies in Transition, BOFIT Discussion Papers, Editor-in-Chief Aaron
Mehrotra, Helsinki, Finlandiya
Sadyrov, S. (2007) “Key Drivers of the Banking Sector in Kazakhstan and Efficiency Analysis
of Branches of ATFBank” Cranfield University Cranfield School Of Management Finance &
Accounting Group Msc In Finance & Management Thesis
178
18. Sagbansua, L. (2006) “Banking System in Kyrgyz Republic” IBSU International Refereed
Multi-diciplinary Scientific Journal No:1, ss:39-53, International Black Sea University, Tiflis,
Gürcistan
19. Yarbağ, P.Ş. (2011) “2008 Global Krizi Sonrasında Türkiye, Avrupa Birliğive ABD Bankaları
Karşılaştırmalı Etkinlik Analizi” Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat
Anabilim Dalı, Uluslararası İktisat Bilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul
20. Бектенова, Д. Ч. (2009) “Особенности Развития Банковского Сектора Экономики
Кыргызстана в Условиях Перехода к Рынку” Кыргыз – Орус Славян Университети, КРСУ
Вестник, Vol:9, No:9, Бишкек
21. Ершова, Г.А. (2006) “Повышение эффективности работы банковской системы
Кыргызстана”, Американский университе в Центральной А, AUCA Academic Review, #4
22. Күрүчбекова, A.B. (2009) “Роль Банка в Экономике Государства” Вестник КыргызскоРоссийского Славянского Университета, Vol:9, No:9, Бишкек
23. Макембаева, Р.Б. (2009) “Проблемы Формирования Ресурсной Базы Комм Ерческих
Банков Кыргызской Республики” Кыргыз – Орус Славян Университети, КРСУ Вестник,
Vol:9, No:9, Бишкек
24. Мамашев, Г.И. (2010) “Глобалдуу финансалык кризистин Кыргыз Банк Системасына
тийгизген таасири” Кыргыз – Орус Славян Университети, КРСУ Вестник, Vol:10, No:1,
Бишкек
25. Мамытов, У. К. (2009) “Особености Кредитно-Инвестиционной Деятельности
Коммерческих Банков” Кыргыз – Орус Славян Университети, КРСУ Вестник, Vol:9, No:9,
Бишкек
26. Нуржигитова, A.С. (2010) “Состояние Развития Рынка Депозитов и Кредитов в Условиях
Мирового Финансового Кризиса”, Кыргыз – Орус Славян Университети, КРСУ Вестник,
Vol:10, No:7, Бишкек
27. Островская, Э.С. (2009) “Роль Банков в Реализации Валютных Отношений в
Кыргызстане” Вестник Кыргызско-Российского Славянского Университета, Vol:9, No:9,
Бишкек
179
İŞ GÜÇLÜĞÜ ALGISI VE ÖRGÜTSEL BAĞLILIK İLİŞKİSİ:ÖĞRETMENLER AÇISINDAN BİR
DEĞERLEDİRMEN
Mine HALİS, Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi SBE, Bişkek, Kırgızistan
[email protected]
ÖZET
İş güçlüğü olarak tanımlanan çalışma ortamının olumsuz koşulları, işgörenin işini zorlaştıran
ve işgören üzerinde fiziksel ve zihinsel yüklenmelere neden olan birçok faktörden oluşur. Bu
faktörlerin iyileştirilmesi ise eğitim çalışanlarının verimliliğini artıracaktır. Örgütsel bağlılığın yüksek
olmasının işgörenin verimini artıracağı görüşünden hareketle; bu çalışmada örgütsel bağlılığı
etkileyeceği düşünülen iş güçlüğü faktörleri ortaya konularak, örgütsel bağlılığa etkileri araştırılmıştır.
Bu çalışmada, eğitim örgütlerindeki çalışma koşulları incelenmiş, iş güçlüğü ve örgütsel bağlılık
ilişkisini kurgulanarak eğitim sistemimize bu alanda bir katkı sağlanmak istenmiştir. Eğitim sistemini
geliştirme çabalarına karşın, sistemin sorunları artarak devam etmekte ve sistemin içerisinde yer alan
herkes yakınarak eğitim sisteminin beklentilere cevap vermediğinden söz etmektedir. Ancak eğitime
ilişkin sorunların çözümünü olumsuz etkileyen bir unsur da, bu sistemin temel yapı taşı olan
öğretmenlere ait sorunların göz ardı edilmesidir.Öğretmenlerin, sistemin işlerliği ve eğitim
kurumlarının amaçlarını gerçekleştirebilmesi için sahip olmaları gereken bilgi, beceri ve donanıma
sahip olmaları tek başına yeterli değildir. Öğretmenlerin sahip olduğu nitelikler kadar, bu nitelikleri
eğitimsel ürüne dönüştürdükleri kurumlarına dair olumlu tutumları da önemlidir. Örgütsel bağlılık ve
benzeri kavramlarla ifade edilebilen olumlu tutumlar, örgütsel amaç ve değerlerin içselleştirilmesi ve
başarılmasında gereklidir.
Anahtar kelimeler: İş güçlüğü, Örgütsel bağlılık, Çalışma koşulları, Öğretmenler, Duygusal bağlılık
1.
GİRİŞ
Öğretmenlik mesleği, kaybettiği önemini günümüzde yeniden kazanma yolundadır. Tercih
ediliyor olmasının çeşitli sebepleri vardır. Bu sebeplerden birisi de öğretmenliğin kolay bir meslek
olarak algılanmasıdır. Oysa gerçekte öğretmenlik, hem sorumluluğundan kaynaklanan zorluğu,
hem de ülkemizdeki olumsuz çalışma koşullarının getirdiği yüklenmelerden dolayı iş güçlüğünün
sıkça yaşandığı bir meslektir.
Bu çalışmada ilköğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin iş güçlüklerinin örgütsel
bağlılıklarına etkilerinin incelenmesi ile ilgili yürütülen çalışmanın problemi ortaya konulduktan
sonra amaçları belirtilmiş, çalışmanın önemi vurgulandıktan sonra bu çalışmanın örüntüsünü
oluşturan temel kavramlar tanımlanıp sınırlılıkları ortaya konmuştur.
Öğretmenlerin verdiği hizmetin niteliği ele alındığında, bunu belirleyen faktörlerin başında
onların çalışma koşullarının geldiği görülmektedir. Örneğin kalabalık sınıflarda derse girmek veya
birleştirilmiş sınıflarda programı yetiştirmeye çalışmak, o öğretmenin fazla iş yüklenmesinden
dolayı var olan becerilerini meydana çıkarmasına engel teşkil edebilir. Bu durum öğretmenin hem
kendi motivasyonunu yitirmesine, hem de öğrencilere vermesi gereken rehberlik hizmetini
yeterince sunamamasına neden olmaktadır.
Bu açıdan öğretmenler için de işe yönelik analizlerin yapılması gerekmektedir. Öğretmen
ve çalışma ortamı uygunluğu konusunda yapılacak çalışmalarda, temel bir sorunlardan biri,
öğretmenlerin sosyal ve psikolojik gereksinimlerinin göz önüne alınmamasıdır. Ergonomik
çözümler, verimlilik engellerini ortadan kaldırmada etkili olabilmekle birlikte, iş doyumu ve iş
doyumunun bağlı olduğu birçok faktörü (güdülenme, iş örgütlenmesi, örgütsel bağlılık gibi)
etkileyememektedir. Bu anlamda yaşamsal bir faaliyet olan işin ayrıntılı analizi ve sosyal olarak
değerlendirilmesi ergonominin bu sınırlılıklarını aşmada yararlı olabilecek bir bakış açısı
kazandırabilir.
1.1.
Öğretmenler Açısından İş Güçlüğü ve Örgütsel Bağlılık
Farklı iş alanlarına ilişkin olarak “iş güçlüğü” bağlamında değerlendirilen birçok değişken
sıralanabilmektedir. İş güçlüğüne neden olan değişkenlerin çok fazla olmasına rağmen, yapılan
çeşitli araştırmalarda bu değişkenlerin belirli faktörler altında toplanabileceği görülmektedir
(Ivancevich ve Smith, 1981: 351–363). Ayrıca London ve Klimoski (1975:45–56)’nin yapmış
oldukları araştırmada da bu araştırmaların sonuçlarının benzerliği görülmektedir. Bu
araştırmalarda iş güçlüğüne neden olan 33 iş özelliği belirlenmiş ve bu iş özelliklerinin 3 faktörle
ifade edilebileceği saptanmıştır (Yüksel,1997:2).
180
Öğretmenlik mesleği bağlamında iş güçlüğü oluşturması beklenen değişkenler farklı
gruplarda toplanabilmektedir. Bu çalışmada da, öğretmenlerde iş güçlüğü oluşturan faktörler
sınıflandırılıp, değişkenler alt başlıklar halinde ele alınacaktır.Buna göre öğretmenlerin çalıştıkları
ortamın fiziki koşulları iş güçlüğüne neden olan en önemli unsurlardan biridir. Okulların temizliği
yeterince ve zamanında yapılmamaktadır. Bu temizliği yapacak elemanlar, genelde okul yönetimi
tarafından bulunup istihdam edilmekte ve verimli sonuç alınamamaktadır. Sınıfların ısısı mevsim
koşullarına göre ayarlanamamakta, kalabalık okullarda yeterli havalandırma sağlanamamaktadır.
Sınıfların aydınlatılması, laboratuarların düzenlenmesi, okulların son derece gürültülü olması gibi
birçok değişken sıralanabilir. Ayrıca öğretmenler odası da, dinlenmek ve öğretmenler arası etkili
iletişime destek verecek şekilde düzenlenmemiştir. Özellikle de köy okullarının birçoğunun fiziki
koşullarının çok yetersiz olduğu düşünülecek olursa buralarda çalışan öğretmenlerin iş
güçlüğünün ne denli yoğun olduğu açıktır.
Öğretmenler üzerinde iş güçlüğü oluşturan bir faktör de iş yükünün fazlalığıdır. Ayrıca
sınıf mevcutlarının kalabalık olması öğretmenlerin iş yükünü artıran bir öğedir. Her bir öğrenci için
sarf edilen çaba ve mesai öğretmende fiziksel ve zihinsel yüklenmelere neden
olmaktadır.Öğretmenlere eğitim öğretim hizmetleri dışında yüklenen ders dışı faaliyetler ve
bürokratik işlemlerin fazlalığı da iş yükünü arttıran bir unsurdur. Nöbetlerle beraber artan
sorumluluk ve gerilimi de iş yükü faktörleri arasında saymadan geçmemeliyiz.
İş güçlüğüne neden olan faktörlerin sınıflandırmasında öne çıkan nedenlerden biri de
yönetimden kaynaklanan sorunlardır. Yönetimdeki en büyük zaaf, yöneticilerin kısmen mesleğini
ve makamını temsil edecek bilgi ve beceriye sahip olmamalarından kaynaklanmaktadır. Eğitim
yöneticilerinin atamalarında uygulanan kriterlerde çoğunlukla hizmet alanının önemine göre
belirlenmemektedir. Bu da, okul yönetiminin, örgüt iklimi üzerinde çoğu zaman olumsuz etkilere
yol açmasına sebep olmaktadır.
Öğretmenler için iş güçlüğü öğelerinden birisi de; işin kendisinden kaynaklanan duygusal
yüklenmelerdir. Yukarda sayılan bu olumsuz durumların yarattığı duygusal yüklenmelerin üzerine,
tamamen işin kendisinden kaynaklanan, yani insan hammaddesini yoğururken karşılaşılan
güçlüklerden gelen yüklenmeler de eklenir. Bu bazen bir öğrencinin sınıf düzenini bozmaya
yönelik davranışlarından olabilir, bazen de bir öğrencinin içinde bulunduğu olumsuz koşulların
yarattığı etkiden olur. Öğrenciler sorunlarını evde bırakıp gelmezler. Çoğunluğu çareyi güvendiği
bir öğretmende arar. Bunlar öğretmen için duygusal yüklenmeler oluşturan etkenlerdir.
Ayrıca okul ortamında karşılaşılan, hatta bazen öğretmene de yönelebilen şiddet içeren
davranışların yarattığı stres de iş güçlüğünün nedenlerinden biridir. Zaman zaman öğretmenlerin
ek iş yapmak zorunda kalması, işin kimi zaman rutinleşmesi, mesleki rolle birlikte yaşama dair
diğer rollerin çatışması (eş, anne, çocuk) gibi durumlar da sıralanabilir.Son yıllarda eğitime
verilen önemin artmasıyla, ya da eğitimin önemli olduğunun tekrar fark edilmesiyle,
öğretmenlerden beklenen performans oldukça artmıştır. Buna yönelik iyileştirmelere gidilmeden
beklentilerin yüksek olması da çalışanlarda strese ve duygusal yüklenmelere neden olmaktadır.
Öğretmenlerin yaşadığı iş güçlüğünün onların hizmet kalitesiyle birlikte çalıştıkları
kuruma olan inanç, istek ve bağlılıklarını etkileyebilir. Örgütsel bağlılık bireysel davranış, değer ve
inançların bir fonksiyonudur. Başka bir ifade ile davranışların birçoğu değerler ve inançlar
çerçevesinde biçimlenir. En öz ifade ile örgütsel bağlılık da bireyin inancı ile davranışı arasındaki
uyumu ve paralelliği gösteren bir histir (Dessler, 2001:370). Örgütsel bağlılık, bireyin örgütle
psikolojik olarak bütünleşmesine ve özdeşleşmesine ilişkin bir kavramdır (Drummond, 2000:70).
Bununla birlikte yapılan araştırmalarda örgütsel bağlılık konusunda belirsizlikler var olup, kavram
kesin yaklaşımlarla ortaya konamamıştır. Bu belirsizliğin temelinde bağlılığın örgüt içerisinde çok
farklı şekillerde oluşabileceğine ilişkin sorunlar yatmaktadır. Farklı düşünen bireylerin olduğu bir
örgütte örgütsel bağlılığın tek bir şekilde oluşması beklenmemelidir (Iverson ve Buttigieg,
1999:308).
Birçok araştırmacı örgütsel bağlılığın birbirinden ayrı fakat birbiri ile ilişkili iki kavramdan
oluştuğunu ortaya koymuştur. Bunlardan birincisi örgüte duyulan sadakatle ilişkili olan tutumsal
bağlılık, ikincisi ise örgüt içerisindeki bireylerin ilişki ve davranışları ile ilgilenen davranışsal
bağlılık olgusudur (Iverson ve Buttigieg, 1999:308). Aslında örgütsel bağlılık çalışanların örgütsel
amaçları gerçekleştirecek şekilde faaliyet göstermesi için yapılan normatif baskıların toplamını,
örgüte duyulan psikolojik ilgiyi ve bireyi örgütte kalmaya zorlayan psikolojik gücü kapsayan
anlamları taşımaktadır (Hersey, v.d., 2001:367-68). Kavramın temelinde istikrarı sağlama ve
davranışa yön verme vardır. Kavram, örgütün amaç ve değerlerini kabul etmeyi, bu amaç ve
değerlere inanmayı, örgütün yararına olacak şekilde fazladan çalışma istekliliği ve örgüt üyeliğini
devam ettirmeye olan güçlü bir isteği ortaya koyar (Drummond, 2000:70). Bağlılık, bireyi harekete
geçiren bir güçtür. Bu nedenle davranışı, dışsal motivasyon ve pozitif tutum olmadığı durumlarda
181
bile etkileyebilir. Çünkü bireyin örgütle olan ilişkilerini niteleyen psikolojik bir durumu ortaya koyar.
Bununla birlikte araştırmacılar arasında bireyi örgüte bağlayan psikolojik ifadelerin niteliği
hakkında farklı görüşler vardır. Bu farlılık ise, örgütsel bağlılığın çoklu boyutlarla ifade edilmesine
yol açmış ve araştırmacılar kavramı değer ve devamlılık bağlılığı; uyum, kimlik ve bütünleşme
bağlılığı ve ahlaki bağlılık gibi çoklu boyutlarla açıklamaya çalışmışlardır(Rowden, 2000:30, Allen
ve Grisafe, 2001:211).
Bu çok boyutlu yapılar içerisinde en fazla göze çarpan yapı Allen ve Meyer tarafından
ortaya konan üç boyutlu örgütsel bağlılık modelidir (Allen ve Meyer, 1990). Araştırmacılar bu
modeli örgütsel bağlılığı çok boyutlu kavramlaştıran çalışmalardaki benzerlik ve farklılıkları göz
önüne alarak oluşturmuşlardır. Allen ve Meyer tarafından geliştirilen modelin birinci boyutu
bireyin örgüte karşı duygusal ilgisini ortaya koyan duygusal bağlılıktır. Bu tür bağlılığı güçlü olan
bireyler, örgütün amaç ve değerlerini kabul eder ve örgütte çalışmayı istedikleri için kalırlar. Bu
içten gelen bir histir. Modeldeki ikinci boyut çalışanların örgütten ayrılmanın maliyetli olacağını
algılama derecelerini ortaya koyan devamlılık bağlılığıdır. Devamlılık bağlılığı güçlü olan bireyler,
çalışmaya ihtiyaçları olduğu ve örgütte kalmak zorunda oldukları için örgütte kalmaya devam
ederler. Modelin üçüncü ve son boyutu, örgüte olan minnettarlık hissini ortaya koyan normatif
bağlılıktır. Bu tür bağlılığı güçlü olan birey toplumsal normlardan etkilenir ve ahlaki bir sorumluluk
olduğunu düşünerek örgütte çalışmaya devam eder (Allen ve Grisafe, 2001:214; Shepherd ve
Mathews, 2000:558)
Örgütsel bağlılık, örgütsel başarının arkasındaki sürükleyici güçtür. Japon şirketlerinin
başarılarının ardında yatan önemli faktörlerden birisi batılı işletmelere kıyasla bağlılığı daha
yüksek ölçüde sağlayabilmeleridir (Akıncı, 1998:57–59). Konuyla ilgili olarak yapılan çalışmalarda
örgütsel bağlılıkla iş performansı, örgütsel uyum, verimlilik; kalite ve iş tatmini arasında olumlu bir
ilişki görülürken, işgücü devir oranı ve devamsızlık arasında ise olumsuz bir ilişki gözlenmiştir
(Mathieu ve Zajac, 1990; Meyer ve Allen, 1991). Çünkü örgütsel bağlılık, bireyin örgütte kalma
hissini ve ilgisini artırır. Bu nedenle özellikle duygusal bağlılıkla, örgütsel başarıyı ve performansı
etkileyen unsurlar arasında güçlü bir ilişki bir vardır (Burgess ve Turner, 2000; Allen ve Grisafe,
2001).
Özellikle ilişkilerin sanallaştığı, insani duyguların önemsenmediği günümüz örgütlerinde
bağlılığa önem verilmelidir. Bir örgütte bağlılığın sağlanabilmesi için karar vermede katılımcılık
sağlanmalı ve merkezi olmayan bir yapı oluşturulmalıdır. Çalışanlar, yetki ve sorumluluğun adil
dağıtılmadığı, bozuk ve katı örgüt yapısının bulunduğu ve öğrenmenin engellendiği bir ortamda
bağlılık hissedemezler. Koordinasyon ve kontrolün kural ve prosedürlerden çok paylaşılan
amaçlara dayandığı ve çalışanların katılımının teşvik edildiği basık örgüt yapısında örgütsel
bağlılık artacaktır. (King ve Ehrhard, 1997:142; Nijhov, v.d, 1998:244).
Örgütsel bağlılığın arttırılabilmesi için kural ve prosedürler örgüt çalışanları ile görüşülerek ortaya
konulmalı, değerlendirme ve denetlemeler ise performansı ölçmeye yönelik olmalıdır. Bu faaliyet
bir anlamda gelişmenin seviyesini belirlemek ve sonucunda verimliliğin ve etkinliğin nasıl daha
çok arttırılacağını ortaya koymak için yapılmalıdır (Pedler, vd., 1991:26). Yine örgüt çalışanlarını
memnun ve motive edecek ödüllerin verilmesi bağlılığı arttırır. Çalışanların desteklenip motive
edildiği bir ortamda bağlılığın hissedilmesi, çalışanların performansını olumlu şekilde etkilerken
aynı zamanda amaçların benimsenmesine de yardımcı olacaktır. Örgütsel bağlılığın
sağlanmasında iletişim son derece önemlidir. Açık bir iletişimin olması çalışanlar arasında güven
duygusu yaratır ve güven duygusuna bağlı olarak da çalışanların örgüte olan bağlılıkları artar.
1.2.
İşgüçlüğünü Örgütsel Bağlılıkla İlişkilendirmenin Önemi
Her örgüt, ortaklaşa amaçlara yönelmiş eylemler için bir araya gelmiş unsurlardan oluşur. Öte
yandan örgütlü biçimde yaşamayı çıkarlarına daha uygun bulan insanlar, amaçları, ihtiyaçları ve
güdüleriyle katıldıkları örgüt içinde tek vücut gibidirler. Bazen de örgüt içinde insanların birçoğunun
amaçları aynı değildir ve hiçbir zaman aynı şeyi düşünmezler. Arzularını başarma yönündeki çabaları
çoğu zaman, bir kovan içindeki arıların aksine, bireysel kalır (Russel, 1967:257). İşte bu nedenle
insanlar yönetilmeye muhtaçtırlar. İnsanların kendi kendilerine yeterli olamayacağı gerçeği ona
kaçamadığı bir sonuç olarak dayanışma duygusunu geliştirmesine yardımcı olmuştur. Bir gruba üye
olmak, bir anlamda onun başka bir alternatifinin olmaması anlamına gelir. Bu açıdan bireylerin
gruplara ya da örgütlere ihtiyaçlarını karşılamak ve amaçlarını gerçekleştirmek için dâhil olmaları
onların dayanışmada bulunma zorunluluklarından ileri gelir. Yani bir bakıma insan zayıf ve muhtaç
olduğu için sosyal bir varlıktır.
Dayanışma, aktif bilinçli ve pasif bilinçsiz olarak iki şekilde gerçekleşmektedir (Topçu, 1995:72). Pasif
bilinçsiz dayanışma; insanın yaşamak ve varlığını devam ettirmek gayesiyle başkalarıyla dayanışmayı
kabul etmesidir ki bu pasif bir boyun eğme ve istemeyerek de olsa razı olma türündeki bir
182
dayanışmadır. Aktif bilinçli dayanışma ise; insanın başkaları ve kendisi için yeni güçlerle yeni
dayanaklar meydana getirmek üzere giriştiği dayanışma türüdür.
Dayanışmanın birinci şeklinde dikkati çeken, birinci tür dayanışmayı meydana getirenlerin esir
oluşları, bir zorunluluk içinde bir ihtiyaca maruz kalmalarıdır. Burada insan, kendi çıkarları için
eylemlerini hesaplayıp uygun davranış biçimini seçmektedir. Bu tarz davranan insan, Taylor’un;
doğası itibariyle tembel, gerekmediği sürece iş arkadaşlarından bağımsız hareket eden ve özendirici
güçlerden büyük ölçüde etkilenen, yönetim yazınında çokça zikredilen X tipi insandır. Psikoloji
biliminin hedonist ve yönetim biliminin homo-economicus dediği bu tür dayanışmacı insan türü, sürekli
olarak ve var olan seçenekleri kullanarak eylemde bulunan ve bu teşebbüste en az acı duyarak en
yüksek hazzı tatmayı düşünen yapısıyla üretken olmayan, güvensiz, para canlısı ve hesapçıdır. Aktif
dayanışma türünü seçenler ile pasif dayanışmacılar, aynı ortak şartlar altında, genellikle karşı
kutuplarda yer alırlar. Ancak pasif dayanışmacılar; eğitim ve değişen şartlar, bilgi düzeyinde artış ve
kendini bir değere layık görmesini sağlayacak uygun güdüleyicilerle üretken, kendisiyle barışık ve
sorumluluk yüklenebilen bir pozisyona geçebilir.
Bütün bunlardan sonra insanların örgüte üye olmalarının farklı nedenleri net olarak
görülmektedir. Ama ortak olan, her iki özellikteki insan için de örgütün kendisine bir şeyler veriyor
olmasıdır. Örgüt, işgörenin ihtiyaçlarını sağladığı sürece örgüte olan bağlılık var olacak ve birinci tür
dayanışmacılarda kendi amaçlarının ölçüleriyle sınırlı iken ikinci tür dayanışmacılarda örgütsel
amaçların da benimsenmesi şeklinde artacaktır. Örgüt işgörenlere kendilerini geliştirebilmeyi, anlamlı
bir şekilde amaçlarını gerçekleştirip işlerinden gurur duymayı sağladığı müddetçe bağlılık sürecek,
aksi takdirde zayıflayıp yok olacaktır.
Örgütsel bağlılık, örgütün amaç ve çıkarlarıyla işgörenlerin yetenek ve arzularının bir noktada
buluşmasıdır (Roberts ve Hunt, 1991:109). İşgören bağlılığına ilişkin tanımlar arasında farklılıklar
görülmektedir.Örgütsel bağlılığı daha çok davranışlarla bağlantılı olarak açıklayanların yanında, onu
tutumlara dayanarak açıklayanlar da vardır. Tutumsal bağlılık; bireyin örgütle özdeşleşmesiyle
başlayıp, giderek bireysel ve örgütsel amaçlar arasında bütünlük oluşumunun güçlenmesi şeklindedir
(Sheldon, 1971:142–150). Başka bir tanıma göre ise tutumsal bağlılık işgörenin, örgütsel değerler ve
amaçlar üzerine nasıl eğildiği ve onları nasıl algıladığıdır (Staw ve Oldham, 1978:440). Buna göre
tutumsal bağlılık için; bireyin örgütle ve onun amaçları ile kendi amaçlarını birleştirdiği ve bu
amaçlarını gerçekleştirebilmeyi kolaylaştırmak için bağlılığını devam ettirmek istediği bir durumdur
denilebilir.
Her şeyden önce neyin yerine getirilmesi gerektiğinin anlaşılması, görevin en hayati tarafının
ve sınırlılıklarının neler olduğunun anlaşılması, sorumluluk alanının ve iş ile ilgili sınırlandırılmış
kapsamın ne olduğunun açıkça tanımlanabilmesi gerekir. Şayet bireyler arasındaki ilişkiler açık ise,
çevremizde bize olumlu bir tarzda önem verilmesi ilgimizi çekiyorsa, motivasyonumuz artacak ve daha
iyi iş yapma eğiliminde olacağız. Niçin sorumlu olduğumuzu ve sorumluluğumuzun sınırları açık bir
şekilde anlarsak, o zaman gönüllü olarak pek çok şeyi rahatlıkla kabul edeceğiz demektir.
Bu bilgiler doğrultusunda, bir örgütsel bağlılık eylemi üç koşula bağlıdır. Birincisi; örgütün inançlarını
ve değerlerini inanarak kabul etme, ikinci olarak, örgüt adına büyük bir çaba gösterme isteği ve son
olarak da örgütsel üyeliğin büyük bir arzu ile devam ettirilmesidir. Bu şekilde bir tanımlama, örgütsel
bağlılığı bir örgüte karşı duyulan sadakatin çok ötesine taşımaktadır (Yüksel, 1997:26). Bu tanıma
göre işgören artık örgütle aktif bir ilişki içerisindedir ki burada bireyler örgütün yararına kendilerinden
bir şeyler vermeye isteklidirler. Bu nedenle bir gözlemci için bağlılık sadece bireyin inançlarının ve
fikirlerinin ifadesinden değil aynı zamanda bireyin hareketlerinden de anlaşılabilecektir.
Örgütsel bağlılık kavramı, örgütün sürekliliği ve etkililiği için bireylerin ilgilerini ifade etmektedir. Çünkü
güçlü bağlılık, işgörenlerin yüksek düzeyde verimli olmalarını sağlayacaktır. Ancak örgütsel bağlılığın
sağlanabilmesi için, yönetimin çalışanlar için yapması gereken birçok politika ve düzenleme
gerekmektedir. Yeni yönetim yaklaşımları, davranışsal yöntem ve müdahaleler, sistem mühendisliği
çalışmaları gibi sayılabilecek birçok araçla örgütsel bağlılık yaratmak mümkün olabilecektir.
Örgütün bireyler için uygun bir çalışma ortamı olarak algılanması için öncelikle çalışma koşullarının
fiziksel ve ruhsal sağlıklarını tehdit edecek unsurlardan arındırılması gerekmektedir. Belki de bu koşul
en öncelikli koşuldur. Yani iş ortamında bireylerin karşı karşıya kaldıkları fiziksel ve sosyal iş yaşam
kalitelerini sağlamak gerekecektir. Bunun ilk adımı ise, ergonomik düzenlemeler ve bu bağlamda işin
bireye uygun düzenlemesinin sağlayarak, çalışanların iş ortamında karşılaştıkları zorlukları ortadan
kaldırmak gerekmektedir. Başka bir ifadeyle iş güçlüğü yaratan faktörlerin ortadan kaldırılarak işgören
için organizasyonun yaşanabilecek bir yer olduğu duygusu yaratabilmek örgütsel bağlılık için önemli
bir adımdır.
Örgüt, birey ve örgütsel bağlılık ilişkisine dair açıklamanın ardından, bu çalışmanın
konusunu oluşturan ilköğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin örgütsel bağlılık ve iş
güçlüklerinin araştırılması önem arz etmektedir. İlköğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin
183
öğretmenlik mesleklerini yerine getirirken çalışma ortamı, görevin nitelikleri ve çevresel koşulların
belirlediği birçok zorlukla karşı karşıya kaldıkları bilinmektedir. Bu zorluklar öğretmenlerin
yaşadığı iş güçlüğünün önemli bir yanını oluşturmaktadır. Kurumsal bağlılığı önemli düzeyde
etkilediği varsayılan iş güçlüğü öğretmenlerin mesleki bağlılıklarını, performans ve verimliliklerini
olumsuz etkilemektedir. Öğretmenlerin iş güçlüğü konusunda ulusal literatürde araştırma yapılmış
olmaması, öğretmenlik mesleği ile ilgili bu konunun araştırılmasını önemli kılmaktadır.
Öğretmenlik mesleğinin gerektirdiği performans konusunda yapılan araştırmalar, rol çatışması, iş
doyumu, stres, örgütsel bağlılık, tükenmişlik ve benzeri örgütsel davranış alanlarına
yayılmaktadır. Ancak tüm bu araştırma alanları için bir zemin oluşturan iş güçlüğü ve iş
performansını etkileyen makro ergonomik analizler ve araştırmaların yapılmamış olması bu
araştırmanın önemini artırmaktadır.
İş güçlüğü ve örgütsel bağlılık arasındaki ilişki bir bütün olarak araştırılmamıştır. Yakın
alanda yapılan çalışmalar, iş güçlüğünün bazı nedenleri ve sonuçları bağlamında ayrı ayrı iş
güçlüğü ile ilişkilendirilmiş olup neden ve yön konusunda eksikliklere sahiptir. Bu yüzden bu
çalışma, iş güçlüğü veya örgütsel bağlılık değişkenlerinin çeşitli yollarla etkileşime geçtiğini
belirtmektedir. Ayrı olarak ya da birleşik halde, bu değişkenler, stres değişkenleri ve örgütsel
süreçlerle ilgili sonuç değişkenleri olabilirler. Bu yüzden, örgütlere daha geniş bir anlayış getirmek
için iş güçlüğü ve örgütsel bağlılık arasındaki ilişkiyi araştıran bir çalışma yapmak gereklidir.
Geçmişte yapılan araştırma alanlarının, tükenmişlik, stres ve benzeri kavramlarla örgütsel bağlılık
arasında nedensel bir model geliştirmeye çalışmış ancak bu iki kavramsal alanlar bütüncül olarak
araştırmaya konu edilmemiştir. Bazı çalışmalar, duygusal tükenmişlik ve mesleki bağlılık arasında
önemli ve negatif bir ilişkinin olduğunu söylemektedir (Bateman&Strasser, 1984). Benzer şekilde
bazı çalışmalarda ise stres ve örgütsel bağlılık ilişkisinin benzer olduğunu vurgulamaktadır.
İş güçlüğü ile ilgili yapılan çalışmaların sayısı oldukça azdır. Yapılan çalışmalar bir tasnife tabi
tutulduğunda bunların, hemşireler ile ilgili, askeri görevler ile ilgili, bilgisayar ve benzeri bilişim
faaliyetlerinin performans ölçütleri ile ilgili ve bir adet de İngiltere’de resmi polislerin görevde
karşılaştıklar zorluklarla ilgilidir. Bu anlamda iş güçlüğünü modelleme ve teorize etme konusunda
ciddi çalışmalar yapılmış değildir. Eğitim kurumları ve öğretmenler için de iş güçlüğü konusu, her
hangi bir araştırmada akademik boyutta tartışılmış değildir. Bu çalışma ile bu alandaki eksikliğin
giderilmesi amaçlanmaktadır.
İş güçlüğü ve örgütsel bağlılık ilişkisi hakkındaki kapsamlı çalışmalar öğretmenlerin yaşadığı
iş güçlüğüne ilişkin problemleri azaltıp bağlılığı arttırmak için politika oluşturmada kullanılabilir. İlave
olarak, iş güçlüğü ve örgütsel bağlılık konularında çalışanlarına hitap edebilen örgütler iş doyumu ve
genel performansta bir artış yaşarlar. Bu anlamda bu çalışma, eğitim kurumlarında iş güçlüğü ve
örgütsel bağlılığı ölçerek ve değerlendirerek bir çerçeve oluşturmaya yarayacaktır. Ayrıca bu
araştırma; geleceğin mimarı olan öğretmenlerin yaşadıkları ama çok fazla dile getirilmeyen
güçlükleri göz önüne sermek ve bunlara uygun çözüm önerileri getirerek öğretmenlerin çalışma
koşullarının düzeltilmesi yönünde bir adım atma yönünde gelecek çalışmalara yol gösterecektir.
2. İŞ GÜÇLÜĞÜ KAVRAMI, TANIMI
Bir işin insan tarafından yapılabilmesi, ergonomik ölçütlere göre (yapılabilirliği, katlanabilirliği,
beklenebilirliği ve hoşnutluk yaratması) belirlenmektedir. (Rohmert, 1984’den aktaran Yüksel, 1997:9).
İş sisteminde amaçlanan temel nokta, işgörenin minimum düzeyde zorlanmasıyla, maksimum
düzeyde verim alınması için gerekli olan düzenlemenin yapılmasıdır. İşgörenin iş sistemindeki
görevinin gereklerini yerine getirirken minimum düzeyde yüklenmeye maruz kalması işgörenin sağlığı
ve performansı için kaçınılmazdır. İş sisteminde, işgörenin görevini güçleştiren, iş gerilimine neden
olan dolayısıyla hoşnutsuzluğa ve örgütten ayrılma kararına neden olan çok sayıda faktör vardır
(Ivancevich ve Smith, 1981: 351–363). İş güçlüğüne neden olan faktörler; iş gerekleri, aşırı iş yükü,
çatışma ve denetleyicilerdir. Yapılan işin gereklerinden, örgütsel ve yönetsel faktörlerden ve kişisel
değişkenlerden kaynaklanan bu bileşenlerin, iş görenin işini normal performansla yapabilmesini
zorlaştırmakta olduğu saptanmıştır (Yüksel, 1997:10).
İş güçlüğüne ilişkin ilk kavramsallaştırma girişimi W. E. Scott (Pierce, J.L. ve Dunham,R. B. 1976:83–
97) tarafından yapılmıştır. Scott, işi algılamanın niteliğine işaret etmekte ve iş güçlüğünün yüksekliği
veya düşüklüğünün sonuçlarını araştırmaktadır. Scotun hipotezi; bireyin işindeki güçlüğü az olarak
algılaması onda engellenmişlik, düşük iş tatmini ve kayıtsızlıkla sonuçlanan etkiler yaratacağı idi. Bu,
bir anlamda işi güç olarak algılamak yerine işi hafife almanın sonuçlarına ilişkindir. Scott’a göre, her
bir bireyin en uygun (en uygun) bir uyarım düzeyi vardır ve birey bu düzeye ulaştığında performans
oranı maksimum olur. İşin birey açısından bu uyarılma düzeyinin altında ya da üstünde olması,
başka bir ifadeyle birey için iş güçlüğünün minimum ve maksimum aralıkların dışında olması, işi
184
yapan için psikolojik olduğu kadar fiziksel olarak da işe karşı bir tepki oluşturur. İşin bireyin kabul
sınırları aralığının dışına taşması işi itici kılar.
Literatürde iş güçlüğüne ilişkin sınırlı sayıda tanım vardır. Bunlardan birincisi “İşgörenlerin yaptıkları
işin özelliklerinden kaynaklanan iş görenlerin algıladıkları fiziksel ve zihinsel yüklenmelerdir
(Ivancevich ve Smith, 1981: 351–363).
Yapılan başka bir tanıma göre iş güçlüğü; kişinin çalışırken özel bir güç sarfettiği durumlar olarak
tanımladığı etkenlerdir. Aynı zamanda zihinsel sağlık için de yüklenmeye neden olan durumlardır.
Kişinin kendini iyi hissetme durumunun karşıtı olarak da literatürde belirtilmektedir (Kitapçıoğlu,
2000:44).
Bir işin güçlüğü, o işin doğasından ve o işi mecburen yapmak zorunda olmaktan kaynaklanabilir veya
işin kendisiyle birlikte var olan ve yok edilmesi ve/veya azaltılması mümkün olmayan ya da zor olan
nedenlerden dolayı da olabilir. Şayet bir iş zor ise, o işi yapacak kişi için iş yeni olabilir veya bireyin bu
işi yerine getirme zorunluluğundan ve deneyiminin yetersizliğinden dolayı zor olabilir. Bir işin zor
olmasının olası nedenleri şunlar olabilir (Ivancevich ve Smith, 1982:392).
 İşin kendine özgü bazı özelliklerinden dolayı onu yapmak zor olabilir. İş, yoğun dikkat
gerektirebilir veya fiziki çabadan dolayı yorgunluk yaratabilir.
 İş, bazı çevresel özelliklerden dolayı zor olabilir. Yöneticiye her bir problem için rapor vermeyi
gerektiriyor olabilir.
 İşi yapmak için gereken yeteneklere sahip olmamak ve bu işi kolaylıkla yapan
meslektaşlarından geri kalmamak kaygısının yarattığı stresten dolayı zor olabilir,
 İşi üstlenen için işin zevk verici olmayan duygusal bazı özelliklerin olmasından kaynaklanabilir
ve
 Bu işi tamamlamak için gerekli uygun araç, prosedür ve kaynakların zamanında hazır
olmamasından dolayı güçlükler algılanabilir.
Örgütlerde işlerin yapılmasında karşılaşılan bunlara benzer zorlukların ortaya çıkması tartışmasız var
olan bir olgudur. Özellikle yöneticilerin bu unsurları göz önüne almaları gerekmektedir. Yöneticiler
herhangi bir yeni programı veya uygulamayı yürürlüğe koymadan önce işin yapılmasında ortaya
çıkabilecek iş güçlüklerini, iş ile ilgili çıktıları, iş tatminini, iş gerilimlerini ve performansı göz önüne
almak zorundadırlar.
3. ÖRGÜTSEL BAĞLILIK
İşgörenlerin işle ilgili tutumlarından biri olan örgütsel bağlılık, özellikle 1970’lerden sonra
üzerinde çok fazla durulmuş bir konu olmasına karşın tanımı hakkında henüz bir fikir birliğine
varılamamıştır. Bunun nedeni sosyoloji psikoloji, sosyal psikoloji ve örgütsel davranış gibi farklı
disiplinlerden gelen araştırmacıların konuya kendi bakış açılarından yaklaşmalarıdır.
Örgütsel bağlılık kavramı yıllarca sadakat, itaat, iş tatmini, yüksek performans gibi kavramlarla eş
tutulmuştur. Ancak yapılan çalışmalar örgütsel bağlılığın bu kavramlardan farklı olduğunu, daha uzun
sürede oluşan ve daha kalıcı bir tutum olduğunu ortaya çıkarmıştır. Değişik alanlardan
araştırmacıların kendi bakış açılarına göre verdikleri tanımlamalar şu şekildedir (İnce ve Gül, 2005:4–
5):
• Örgütsel bağlılık, işe tümüyle kendini verme durumudur.
• Örgütün amaçları ile kişinin amaçlarının bütünleşmesi veya uyuşması sürecidir.
• Bireyin çalıştığı örgüte psikolojik olarak yakınlaşma derecesidir.
• Örgütsel bağlılık, bireyin örgütteki yatırımları, tutumsal nitelikteki bir bağlılıkla sonuçlanan
davranışlara yönelimi ve örgütün amaç ve değerler sistemiyle özdeşleşmesidir.
• İş görenlerin elde ettiklerinin yaptıkları katkılara oranı ile ilgili algılamaları ve örgütteki
yatırımlarının ve yan yatırımlarının birikimine bağlı olan bir değiş tokuş ve birikme olgusudur.
• Bağlılık, örgütün üyesi olarak kalma arzusu, örgüt için yüksek çaba harcama isteği ve örgütün
amaç ve değerlerine inanç unsurlarından oluşan bir bütündür.
• Örgütün amaç ve isteklerini karşılayacak şekilde davranılmasını sağlayan ve kişinin
benimsediği normatif güçler bütünüdür.
Görüldüğü gibi örgütsel bağlılık farklı şekillerde tanımlanmıştır. Ancak bu tanımların ya bireylerin
tutumlarıyla ya da davranışlarıyla ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla örgütsel bağlılığın temel
olarak tutumsal ve davranışsal olmak üzere iki şeklinden bahsetmek mümkündür. Bunun yanı sıra,
örgütsel bağlılığın sözü edilen bu iki şekli kendi içlerinde de değişik açılardan ele alınmaktadır.
Çalışmanın ilerleyen bölümlerinde tutumsal ve davranışsal bağlılık ayrıntılı olarak incelenecektir.
185
Örgütsel Bağlılık
Tutumsal Bağlılık
Yaklaşımları
Kanter’in yaklaşımı
Etzioni’nin yaklaşımı
O’reilly ve Chatman’nin
yaklaşımı
 Allen ve Meyer’in
yaklaşımı



Davranışsal Bağlılık
Yaklaşımları


Çoklu Bağlılık
Yaklaşımı
Becker’in yaklaşımı
Salancik’in yaklaşımı
Şekil 1: Örgütsel bağlılığın sınıflandırılması (Gül, 2002:40)
Staw ve Salancik’in çalışması bağlılık literatüründe “tutumsal”(attitudinal) ve “davranışsal”
(behavioral) bakış açısı olarak tanımlanan iki değişik perspektif yaratmıştır. Tutumsal yaklaşım,
örgütle ilgili pozitif uyuma neden olan örgütsel hedef ve değerlerle güçlü tanımlanmayı temel almıştır.
Tutumsal bağlılıkta, olumlu iş tecrübeleriyle örgütün pozitif perspektiflerinin ilişkisi üye üzerinde bir
bağlılık yaratmaktadır (Gül, 2002:40).
Örgütsel bağlılıkla ilgili en önemli çalışmalar Allen ve Meyer’e aittir. Meyer ve Allen 1980’li
yıllardan bu yana yaptıkları 20’nin üzerinde araştırmalarıyla örgütsel bağlılık literatürüne büyük
katkıları yapmışlardır. Meyer ve Allen'in üç bileşenli bağlılık modeli bugüne kadar olan en geniş
bilgisel genellemeye sahip olduğundan bu çalışma için seçilmiştir. Meyer ve Allen (Allen ve Meyer,
1990; Meyer ve Allen, 1984; Meyer ve Allen, 1991) üç bileşenli modellerini var olan literatürden ortak
temaların tanımlamalarından geliştirmişlerdir. Bütün kavramsallaştırmalarda ortak olarak, bağlılığın bir
kişiyi örgüte bağladığını ve böylece iş miktarı olasılığını azalttığı fikrini tartışmışlardır. Anahtar farklılık,
bağlılığı karakterize ettiği varsayılan genel tutumlarla ilgilidir.
Allen ve Meyer’e göre tutumsal, çalışanların örgütle aralarındaki ilişkiyi yansıtan psikolojik
bir durumdur. Bu durum bireylerin örgütlerdeki davranışlarıyla karakterize edilmektedir. Belirtileri ise
bireyin, örgütte kalmaya devamlılık göstermesidir (Meyer vd., 1993:538–55l). Şekil 2.’de görüldüğü
üzere, Allen ve Meyer örgütsel bağlılığın üç ana öğeye dayandığını ileri sürmektedirler (Allen ve
Meyer, 1990:2–5; Meyer vd., 2002:21–24). Bunlar, duygusal, devamlılık ve normatif bağlılıktır (Meyer
vd., 1998:32; Shore vd., 1995:l593–l6l5; Wiener, 1982:42l).
4. İŞ GÜÇLÜĞÜ VE ÖRGÜTSEL BAĞLILIK İLİŞKİSİ
Çalışma ortamı ve işgören etkileşimi karmaşık bir örüntü oluşturur. İşgören–iş ortamı ilişkileri
konusunda farklı yaklaşımlar ileri sürülmektedir. Bunlardan, minimalist olarak nitelendirilen görüşe
göre, çalışanların davranışları ve sağlığı üzerinde çevre minimum etkiye sahiptir. Bir diğer yaklaşım
ise araçsal (enstrümantal) yaklaşımdır. 1960'lı yılların sonlarına doğru fiziki çevrenin ve fiziki çalışma
koşullarının bazı davranışsal ve ekonomik amaçların gerçekleşmesinde araç olabileceği gerçeği ön
plana çıkmaya başlamıştır. Bu gelişme, insan sağlığı için uygun işyeri, bina ve çevre tasarımının ele
alınmasına yardımcı olmuştur. Daha sonraları insan–çevre ilişkilerinin kavramsallaştırılmasında
spirituel yaklaşım ortaya atılmıştır. Bu yaklaşıma göre sosyal ve fiziki çevrenin bir araç değil, içinde
temel insan değerlerinin yeşereceği, insanın ruhen gelişip zenginleşeceği bir bağlam olarak ele
alınması gerektiği ifade edilmiştir (Stokols, 1990:641–646). Çalışma ortamının kalitesi; fiziki konfor,
güvenlik gibi belirleyicilerin ötesinde çevrenin psikolojik ve sosyokültürel muhtevasıyla da ölçülür.
Spirituel görüş; teknolojinin zamandan ve mekândan bağımsız olamayacağını, işgörenlerin standart
ölçüm ve çözümlere ihtiyaç duyduğunu, çevrenin fiziki ve sosyal yönleri arasındaki karşılıklı
bağımlılığını, insanların süreklilik kazanma ve kimliklerini ifade edebilme ihtiyaçlarını vurgular.
Tasarımı güzel veya güzel olmayan çalışma ortamları işgörenleri ve işgörenler arası ilişkileri
nasıl etkilemektedir? ABD'de yapılan çeşitli araştırmalardan biri güzel düzenlenmiş, pembe, kırmızı,
yeşil gibi canlı renklerle boyanmış ve sevimli dekorlarla tasarlanmış bir sınıf ile sıradan gri renkte
boyanmış bir sınıfın öğrencileri arasında yapılan mukayesede, deney sınıfının akademik performansı
olumlu yönde etkilediği ve öğrencilerin başarı oranlarının arttığı gözlenmiştir. İyileştirilmiş sınıfların
öğrencilerinin tartışmalara katılma oranı üç misli artmıştır. Daha kontrollü olarak yapılmış diğer bir
çalışmada, hem öğrencilerin hem de öğretmenlerin performansında bir artış gözlenmiştir (Sommer ve
Olsen, 1980:3–16). Buradan çıkarılacak sonuç uygun bir fiziki çevrede çalışmak, hem performansı
hem de sosyal ilişkileri olumlu yönde etkilemektedir.
186
Эюgь з lь рь
faktцrleri
Эюin niteliрine
iliюkin faktцrler
E tki D ь zeyi
T epki D ь zeyi
Эюgцrene iliюkin
sonuз lar
З evreye iliюkin
faktцrler
Y цnetim ve
Ц rgь tsel Y ap э
ЭЮG Ц R E N
Y цnetsel
sonuз lar
M ali
sonuз lar
B ireye iliюkin
faktцrler
E tki D ь zeyi
T epk i D ь zeyi
M akro (sosyal)
sonuз lar
Ц rgь tsel baрlэlэk ve d iрer
son uз lar faktцrleri
Şekil 2: İşgören ve iş Güçlüğü Faktörleri Etkileşimi Modeli
İş güçlüğü başlığında tartışılan her bir konu için örgütsel bağlılık perspektifinden bir
değerlendirme yapmak mümkündür. Örneğin işin anlamlılığı, hem iş güçlüğünü hem de örgütsel
bağlılığı tanımlayan bir faktördür. İşin anlamlılığı, işgörenler için yaşamsal bir öneme sahiptir. Anlamlı
iş, içsel olarak güdüleyici ve bağlılık üreticidir. Yazarlar, işin gerektirdiği farklı beceriler, görevin kimliği
ve işin anlamlılığı gibi faktörlerin örgütsel bağlılık için bağlam oluşturduğunu ifade etmektedirler
(Balay, 2000:84).
SONUÇ
Örgütsel bağlılığı arttırmanın önemli bir yolu da uygulanan liderlik şeklidir. Özellikle
liderin sosyal desteği ile bağlılık arasında olumlu ilişki olduğu bulunmuştur. Çalışan ve yöneticinin
karar vermede işbirliği yaptığı katılımcı liderlik, bireylerin örgüte olan bağlılığını artırmada son
derece önemlidir.
Örgütsel bağlılığın sağlanmasında insan kaynakları politikaları da etkili olabilir. İyi
kariyer olanakları, eğitim ve geliştirme imkânları bağlılıkla ilişkilidir. Bu nedenle örgütler
çalışanlarına kariyer imkânları sağlamalı ve onların kendilerini geliştirebilecekleri bir ortam
yaratmalıdır. Çalışanların bağlılığını arttırmanın önemli bir yolu da personel güçlendirmedir.
Teşvik, destek ve güç almanın takdir edildiği olumlu bir iş ortamının oluşturulması,
güçlendirmenin özünde yatan olgulardır. Güçlendirme aracılığı ile çalışanların belirlenen
hedeflere ulaşmada büyük ölçüde serbestliğe sahip olması sağlanır ve bu sayede güvene ve
takım çalışmasına dayalı yeni bir iş ilişkisi ortaya çıkarılabilir. Entelektüel teşvikle birlikte ortaya
çıkabilecek güçlendirme, çalışan tatmini, yenilikçi sistemler gibi olguların çıkmasına yol açacak ve
alt düzey çalışanlara katkıda bulunacaktır.
Özetlenen bu bilgiler çerçevesinde örgütler bağlılığa daha fazla önem vererek
çalışanları örgüte bağlayacak stratejiler ortaya koymalı ve bu yolla çalışanların algıladıkları iş
güçlüğü de tolere edilmelidir. Bu stratejiler ise şöyle sıralanabilir:
—Örgütteki misyon ve değerlerin tanımlanması ve örgüt çapında yayılması,
—Çalışanların örgüt stratejilerini anlayabilecekleri ve paylaşabilecekleri amaçların geliştirilmesi,
herkesin bu amaçlara kendi fikirleri ile katılmasının sağlanması,
—Çalışanların problem tanımlama ve çözme süreci içine katılması,
—Üst yönetimce çalışanların gelecek vizyonlarına ulaşmalarını sağlayacak bir anlayış ortaya
konulması,
—Örgüt misyonunun, değerlerinin ve stratejilerinin çalışanlara ulaştırılabileceğinden emin olacak
bir iletişim sistemi kurulması,
—Üst yönetimin eğitim yoluyla takım çalışmasını desteklemesi,
—Çalışanların yeteneklerini ve başarı seviyelerini arttırmayı cesaretlendirecek süreçlerin ve örgüt
ikliminin geliştirilmesi,
187
—Çalışanların örgütü tanımasına yardımcı olabilecek örgüte ait planlarla onları tanıştırmak,
—Örgüte yeni katılanların iyi etkilerle karşılaşması için uyum programlarının yapılması,
—Çalışanlarla çeşitli tartışma ortamları ve eğitim programları oluşturarak örgütsel problemlere
ilişkin tartışmalarının sağlanması ve kendi fikirleri ile örgüte katkı yapmalarının sağlanması.
İş güçlüğü ve örgütsel bağlılık arasındaki ilişkiyi inceleyen araştırmaların az olması bu çalışmayı
önemli kılmaktadır. İş güçlüğü ve örgütsel bağlılığın bir arada araştırılmasına duyulan ihtiyaçtan
dolayı, bu iki kavramı mümkün olduğunca geniş çerçevede bir model olarak incelenmelidir. İş
güçlüğü, çalışanın performansını olumsuz etkileyen veya işin yapılmasını engelleyen bir
durumdur. İş güçlüğünün aynı zamanda çalışanın örgütsel bağlılığını da etkilediği düşünülecek
olursa, işin verimi ve kalitesi açısından önemi anlaşılmış olur. Öğretmenlerin yaşadığı iş
güçlüğünün örgütsel bağlılıklarını hangi düzeyde etkilediği araştırmamızın temel konusunu
oluşturmaktadır.
Çeşitli meslek gruplarına ilişkin yapılan araştırmalarda iş güçlüğüne neden olan çok
sayıda faktör belirlenmiştir. Ancak iş güçlüğü konusunda, eğitim kurumlarına ve öğretmenlere
ilişkin yapılmış bir çalışma ve dolayısıyla iş güçlüğüne dair etmeler de belirlenmiş değildir.
Öğretmenlik mesleği, insan faktörünün ön planda olduğu bir iş koludur. Bu, hem öğretmenin
bizzat kendisinden hem de muhatabı olan öğrenciden kaynaklanan bir durumdur. Dolayısıyla
öğretmenlik işi, psikolojik ve sosyolojik yüklenmelerin olduğu bir hizmet alanıdır.
Ayrıca öğretmenlik, halen birçok yerde, uygun fiziksel çalışma koşullarının olmadığı ortamlarda
yapılmaktadır. Oysa öğretmenin gereksinimlerine cevap veren, performans etkinliğini arttıracak
çalışma sistemine olanak sağlayan, psiko-sosyal huzurunu bozmayan bir ortam, iş yaşamı kalitesi
için oldukça önemlidir. Böyle bir ortamın sağlanması hem çalışanların yararına olurken hem de
yapılan işin verimini arttırması bakımından tüm toplumun yararına olur.
KAYNAKLAR
Akıncı, Z. B. (1998). Kurum Kültürü ve Örgütsel İletişim. İstanbul: İletişim yayınları. ss. 57–59.
Allen, N. J. ve Meyer J. P. (1990). The measurement and antecedents of affective, continuance and
normative commitment to the organization. Journal of Occupational Psychology. 63, 1–18.
Allen, N.J., Grisaffe, D.B. (2001). Employee commitment to the organization and customer reactions:
mapping the linkages. Human Resource Management Review, 11, ss.209–236.
Balay, R. (2000). Özel ve Resmi Liselerde Yönetici ve Öğretmenlerin Örgütsel Bağlılığı: Ankara İli
Örneği, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış
Ankara, ss.10-117.
Bateman, T.S. ve Strasser, S. (1984). A longitudinal analysis of the antecedents of organizational
commitment. Academy of Management Journal, 27(1). 95–112.
Dessler, G. (2001).Management: Leading People and Organization in the 21st Century. Harlow:
Prentice Hall, s.370.
Drummond, H. (2000). Introduction to Organizational Behavior, New York, Oxford University Press,
s.70.
Gül, H. (2003). Davranışsal bağlıık ve değerlendirmesi. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, Celal Bayar
Üniversitesi İİBF 10(1):73-83.
Gül, H. (2002). Örgütsel bağlılık yaklaşımlarının mukayesesi ve değerlendirilmesi, Ege Akademik
bakış dergisi. 2(1):37–55
Hersey, P.- Blanchard, K. H.- Johnson D. E. (1996). Management of Organizational Behavior: Utilizing
Human Resources,Prentice Hall. Englewood Cliffs, N.J., ss. 367-368.
Ivancevich, J.M., Smith, S. (1981). Identification and analyses of job difficulty dimensions an empirical
study, Ergonomics, 24, 651-363.
Iverson, R.D. ve Buttigieg, D.M. (1999). Affective, normative and continuance commitment: can the
‘right’ kind of commitment be managed?’, Journal of Management Studies, 36(3): 307–333.
İnce, M. ve H. Gül (2005). Yönetimde Yeni Bir Paradigma: Örgütsel Bağlılık. Çizgi Yayınevi. Konya.
King, A. S., and B.J. Ehrhard (1997). Diagnosing organizational commitment: an employee cohesion
exercise, International Journal of Management, 14(3):317–25.
Kitapçıoğlu, Gül (2000). Bornova sağlık grup başkanlığı bölgesinde görev yapan ebelerin iş güçlüğü
faktörlerinin belirlenmesi ve iş doyumu, tükenmişlik, örgütsel bağlılık üzerine etkisi,
Uzmanlık Tezi, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, s.44.
London, M., Klimoski, J.R. (1975). A study of perceived job complexity, Personal Psychology, 28:4556.
188
Mathieu, J.E. ve Zajac, D.M. (1990). A review of Meta analysis of the antecedents, correlates and
consequences of organizational commitment, Psychology Bulletin, 108, 951–995.
Meyer, J. S. vd. (1993). Commitment to Organization’s and Occupations: Extension and Test of a
Three Component Conceptualization, Journal of Applied Psychology, 78(4):538–551.
Meyer, J. S. vd. (2002). Affective, continuance, and normative commitment to the organization: a
meta–analysis of antecedents, correlates, and consequences, Journal of Vocational
Behavior, 61:20–52.
Meyer, J. S. ve Allen, N. J. (1984). Testing the side–bet theory of organizational commitment: some
methodological considerations, Journal of Applied Psychology, 69, 372– 378.
Meyer, J.S. ve Allen, N. J. (1991). A three–component conceptualization of organizational
commitment, Human Resources Management Review, 1, 61–89.
Nijhof, W. J. vd. (1998). Employee commitment in changing organizations: an exploration Journal of
European Industrial Training, 22(6):243— 248.
Pedler, M. vd. (1991) The Learning Company, McGraw Hill, N.Y. s.26.
Pierce, J.L. ve Dunham,R. B. (1976) Task design: a literature review. The Academy of Management
Review, 1(4)83–97
Roberts K. H. ve Hunt, David M. (1991). Organizational Behavior, Boston, PWS-KENT Publishing.
s.109.
Rowden, R. W. (2000). The relationship between charismatic leadership behaviors and organizational
commitment, Leadership & Organization Development Journal, 21(1):31-33.
Russell, B.(1967). İktidar, Mete Ergin (Çev). Altın Kitaplar Basımevi. İst.
Sheldon, M.E.(1971) Investments and involvements as mechanism producing commitment to the
organization. Administrative Science Quarterly, (16):142-150.
Shepherd ve Mathews (2000). Employee commitment: academic vs. practitioner perspectives,
Employee Relations. 22(6):555–575.
Shore, L. M. Barksdale, K. and Shore, T. H., (1995). Managerial Perceptions of Employee
Commitment to the Organization, Academy of Management Journal, 38(6):1593–1615.
Staw B.M. ve Oldham, G.R. (1978). Reconsidering our dependent variables: a critique and empirical
study, Academy of Management Journal, 21:435-448.
Stokols, D. (1990). Instrumental and spiritual views of people-environment relations. American
Psychologist, 45, 641–646.
Topçu, N. (1995) İsyan Ahlakı,Bahattin kök (Çev) İstanbul, Dergâh Yayınları, 1995, s.72.
Wiener, Y. (1982). Commitment in organizations: a normative view,Academy of Management Review,
7(3):418–428.
Yüksel, İ. (1997). İş Gücü Boyutlarının Belirlenmesi ve Çok Boyutlu İstatistiksel Analiz. Doktora
Tezi.Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.. Ankara. 2-54.
189
KÜRESELLEŞEN DÜNYADA MUHASEBE EĞİTİMİNİN ÖNEMİ VE KIRGIZİSTAN TÜRKİYE
MANAS ÜNİVERSİTESİ (KTMÜ) ÖĞRENCİLERİ ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA
Selcuk Kendirli
Hitit Üniversitesi İİBF-Türkiye
[email protected]
Aydin Ciftci
Kırgızistan Türkiye Manas
Üniversitesi MYO
[email protected]
Yakup Ülker
 Kırgızistan Türkiye Manas
Üniversitesi İİBF-İşletme Bölümü
 Balıkesir Üniversitesi - Bandırma
MYO
[email protected]
ÖZET
Küreselleşen dünyada bilgi teknolojilerin baş döndüren gelişme hızı, dünyayı küçültürken,
bilgiye erişimi de kolaylaştırmış ve hızlandırmıştır. Bilgisayar ve işletişim teknolojisindeki gelişmeler ile
bilginin üretilmesi, iletilmesi ve kullanılmasında büyük gelişmeler sağlanmıştır. Bu gelişmeler elbette ki
muhasebe mesleğine de yansımıştır.Muhasebe mesleğine yansıyan bu gelişmelerin, muhasebecinin
eğitimine de yansıması kaçınılmaz olmalıdır. Bu çalışmada, Kırgızistan’da faaliyet gösteren
Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesinde muhasebe eğitimi alan öğrencilerin yardımıyla, bu alandaki
duruma ışık tutulmaya çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Muhasebe Eğitimi, Muhasebe Öğrencileri
Jel Kodları: I21, M40, M41
1. GİRİŞ
Küreselleşen dünyada yaşanan hızlı gelişmeler, işletme uygulamalarında bir dönüşümü
kaçınılmaz kıldığı gibi muhasebe eğitimi üzerinde de belirleyici bir etkiye neden olmuştur. Sürekli ve
hızlı bir değişim sürecinin yaşandığı bir ortamda, üniversitelerin muhasebe eğitiminin bilgi
kullanıcılarının gereksinimlerini yeterince karşılayabilmesi, onlara doğru ve güvenilir bilgi sunabilmesi
ayrıca önem kazanmıştır. İşletmenin finansal dili olan muhasebe de bu değişimleri izlemeli, kendini
bunlara adapte ederek geliştirmeli ve işletmeler hakkında doğru ve güvenilir mali bilgi üretme işlevini
yerine getirmelidir. Lisans düzeyindeki muhasebe eğitiminin etkinliğinin arttırılmasında çok sayıda
unsur etkili olmaktadır. Ancak öncelikle bilgi kullanıcılarının muhasebe alanındaki gereksinimlerinin
saptanması ve muhasebe eğitiminin bu gereksinimlere ve değişen koşullara yeterince uyum sağlayıp
sağlamadığının araştırılması, araştırma sonuçlarının da eğitimlerin yeniden tasarlanması ve
sunulmasında temel bir girdi olarak kullanılması, muhasebe eğitimlerinin etkinliğinin artırılmasında
başvurulabilecek en önemli yöntemlerden birisidir.
Muhasebe eğitimi, muhasebe mesleği ve uygulamalarının yeni gelişmelere ayak uyduracak
şekilde planlanmasını gerektirir. Muhasebe eğitiminde teori ve uygulama birbirini tamamlar. Bu
sebeple, önceden alınan bilgiler, yeni verilecek bilgiler ile kavranması, bütünleşmenin sağlanması ve
bilgilerin uygulamalarla pekiştirilmesi gerekir.
Muhasebecilik, bütün toplumlarda önemli yeri olan bir meslekolarak tarih boyunca gelişme
göstermiştir. Dünya çapında gerçekleşenpiyasa ekonomisine geçiş, yatırımların artması ve
faaliyetlerin dahabüyük boyutlara ulaşarak ulusal sınırları aşması nedeniyle artıkmuhasebecilerin
geniş ufuklu, küresel bir dünya görüşüne sahipolmaları gerekmektedir. Hızlı değişim, muhasebecilerin
faaliyetgösterdiği çevrenin temel özelliği haline gelmiştir. Değişimküreselleşme, bilgi ve iletişim
teknolojileri, düzenleyicileri vegözetim kurullarını da içeren çıkar gruplarının genişlemesi
gibigelişmelerden kaynaklanmaktadır. Günümüzde muhasebecilerin sadecekredi kuruluşlarının ve
yatırımcıların değil, aynı zamanda diğer çıkargruplarının da finansal ve finansal olmayan bilgi
ihtiyaçlarına cevapvermeleri beklenmektedir. Muhasebecilerin sürekli değişime ayakuydurabilmesi,
önemli ölçüde mesleki bilgi, mesleki beceri ve meslekideğerler, etik ve niteliklere bağlıdır. Muhasebeci
olmak isteyenlerinyenilikleri öğrenme ve uygulama konusunda sürekli istekli olmasıgerekir
(Özbirecikli, 2007).
2. KÜRESELLEŞEN DÜNYADA MUHASEBE EĞİTİMİNİN ÖNEMİ VE KIRGIZİSTAN TÜRKİYE
MANAS ÜNİVERSİTESİ ÖĞRENCİLERİ ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA
2.1. ÖNCEKI ÇALIŞMALAR
İşletmelerin faaliyet gösterdikleri çevrede önemli değişiklikler yaşanmaktadır. Bu değişiklikler,
genel olarak, küresel rekabet ve küresel piyasa koşullarından kaynaklanmaktadır. İşletme çevresinin
değişmesine neden olan bu değişim unsurları, temelde üç grupta incelenebilir. Bunlardan birincisi
teknolojidir. İşletme çevresini değiştiren ikinci temel gelişme küreselleşmedir. Üçüncü önemli değişim
190
unsuru ise piyasalardaki ekonomik güçlerin bütünleşmesi anlamına gelen kurumsal yatırımcı etkisidir
(Beyazıtlı ve Çelik, 2004).
Muhasebe eğitiminde ürünün tanım ve niteliklerinin belirlenmesi, iş ortamının son elli yıldaki
en canlı konularından birisi olmuştur. Üzerinde yaklaşık görüş birliği sağlanan ürün “yetkinlik
temelinde muhasebe eğitimidir”. Sorun ise, bunun yeterince sağlanamamasıdır (Öncü ve Aktaş,
2004).
Yurt dışında yapılan birçok araştırmada kariyer seçiminde, öğrenci algılamalarının önemli bir
etkiye sahip olduğu ortaya konmuştur. İrlanda’da öğrencilerinin muhasebe mesleği ve muhasebeci
üzerine algılamaları konusunda yapılan bir araştırmada, öğrencilerin muhasebe mesleğini sıkıcı,
kurallara bağlı ve kesin sınırlara sahip bir meslek olarak gördükleri ve bu algılamaların okul ortamı,
çevre ve eğiticiler tarafından etkilendiği sonucuna varılmıştır (Byrne, MarannandPauline, 2005).
İsrail’de yapılan bir başka araştırmada ise, muhasebe öğrencilerinin mesleği seçme düşüncelerinin,
mezuniyet aşamasında belirginleşmeye başladığı, öğrencilerin ilk yıllara göre, mezuniyet aşamasında
muhasebe mesleğini daha az düşünmekte oldukları sonucu ortaya çıkmıştır (Danziger,
NiraandYoramEden, 2006). Yeni Zelanda’da yapılan bir başka araştırmada ise muhasebe mesleğinin
seçiminde aile, iş çevresi, mali durum gibi çeşitli faktörlerin etkili olduğu sonucuna varılmıştır (Karman,
1997).
Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve Avusturalya’da da muhasebe öğrencilerinin kariyer
seçiminde etkili olan faktörlerin tespitine yönelik benzer çalışmalar yapılmıştır. Aynı şekilde, Carpenter
ve Strawser (1970), muhasebe öğrencilerinin iş seçim tercihleri üzerine bir çalışma yapmıştır. Yine
Paolillo ve Estes (1982) yılında öğrencilerin muhasebe, mühendislik, tıp ve hukuk meslek dalları
arasında seçimlerini etkileyen faktörleri incelemiştir. Felton ve arkadaşlarıda 1994 yılında Kanada’da
öğrencilerin muhasebe mesleğini seçerken etkili olan faktörleri incelemiştir. Bu çalışmada 897 öğrenci
üzerinde araştırma yapılmış ve kariyer seçiminde etkili olan 5 faktör belirlenmiştir. Bu faktörler;
başlangıçta yüksek kazanç, uzun vadede yüksek kazanç, mesleki itibar, meslek içi mükâfat ve okulda
alınan muhasebe eğitimi olarak sıralanmıştır. Tüm bu çalışmaların yanında Auyeung ve Sands, 1997
yılında farklı bir çalışmaya imza atmıştır. Bu çalışmada, muhasebe mesleğinin seçimi ile ilgili
faktörlerin etkisinin, öğrencilerin kültürel yapılarına göre farklılık gösterdiği tespit edilmiştir.
Yine bir başka çalışma da Mustafa Paksoy ve arkadaşları tarafından yapılmıştır. Bu
çalışmada muhasebe eğitiminin yeterliliği incelenmiş ve geleceğe yönelik bir değerlendirme
yapılmıştır (Paksoy ve diğerleri, 2005).Araştırmada, öğrencilerin muhasebe derslerinden tatmin
derecesinin orta düzeyde olduğu sonucuna varılmıştır. Bir diğer çalışma da 2007 yılında Eleren ve
Kayahan tarafından yapılmıştır. Yapılan bu çalışmada, muhasebe eğitimi alan öğrencilerin, muhasebe
derslerine bakış açıları incelenmiştir. Çalışma sonucunda, ticaret lisesi kökenli öğrencilerin muhasebe
derslerinde daha başarılı oldukları ve muhasebe eğitiminin öğrencilerin beklenti ve istekleri
doğrultusunda yapılmasının başarıyı artıracağı sonucuna varılmıştır (Demir ve Çam, 2006).
2.2. ÇALIŞMANIN YÖNTEMI
Çalışma kapsamında öncelikli olarak literatür taraması yapılmıştır. Önceki çalışmalardan hareketle,
Kırgızistan şartları da dikkate alınarak, anket soru metni hazırlanmış ve katılımcılara hazırlanan anket
metini tek tek uygulanmıştır. Anket soru metinlerinden elde edilen veriler istatistiksel yöntemlerle
değerlendirmeye tabi tutulmuştur.
2.3. KAPSAMI VE SINIRLILIKLARI
Çalışma kapsamına Kırgızistan’ın başkenti Bişkek’te faaliyet gösteren ve tanınırlığını uluslararası
seviyede sağlamış olan Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesinde muhasebe eğitimi alan öğrenciler
alınmıştır.
2.4. ÇALIŞMANIN VARSAYIMLARI VE HIPOTEZLERI
Çalışmanın varsayımları şu şekilde sıralanmıştır.
1. Muhasebe eğitimi ilgili birimlerinde minimum standartlarda verilmektedir.
2. Katılımcılar, hazırlanan anket sorularını tam ve doğru anlamışlardır.
3. Katılımcılar anket sorularına doğru cevap vermişlerdir.
4. Anket katılımcıları isteklidir ve herhangi bir yönlendirmeye maruz kalmamışlardır.
Çalışmanın hipotezleri ise aşağıda sıralanmıştır.
1. Muhasebe eğitimi teorik olarak yapılmaktadır,muhasebe eğitimi alan öğrencilere
yeteri kadar uygulama imkânıverilmemektedir.
2. Muhasebe eğitimini, eğitim sistemindeki eksiklikler olumsuzetkilemektedir.
3. Muhasebe derslerine yeterli bilgi seviyesine sahip ya da uzmanlık alanımuhasebe
olmayan öğretim elemanlarının girmesi muhasebeeğitimini olumsuz etkilemektedir.
4. Muhasebe eğitiminde bilgisayar yazılımı teknolojileri yeteri kadar kullanılmamaktadır.
5. Muhasebe eğitimi alan öğrencilere mesleki değerler ve etik kurallar yeterince
öğretilmektedir.
191
Yapılacak çalışma çerçevesinde, ihtiyaç olması halinde yeni hipotezler de yazılabilecektir.
2.5. Bulguların Değerlendirilmesi
Yapılan araştırmada Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi öğrenci işleri bilgi sisteminden
elde edilen verilere göre üniversite bünyesinde muhasebe ile ilgili eğitim veren üç farklı birim olduğu
tespit edilmiştir. Bu birimlerden muhasebe ile ilgili dersler açan sekiz farklı bölüm olduğu tespit
edilmiştir. Muhasebe ile ilgili eğitim veren bu bölümlerde, toplam olarak 1185 öğrenci olduğu tespit
edilmiştir. Bu verilerden yola çıkılarak yapılan hesaplamalarda, %5 hata payıyla ve %90 güven
seviyesinde, 221 denekle anket yapılması gerektiği hesaplanmıştır. %10 hata payıyla ve %99 güven
seviyesinde ise toplam 146 öğrenci ile anket yapılması gerektiği ortaya çıkmıştır. Çalışma
kapsamında toplam 8bölümde anket uygulaması yapılmıştır. Çalışma kapsamındaki Kırgızistan
Türkiye Manas Üniversitesi ilgili birimleri tablosu aşağıdadır.
Tablo 1: Muhasebe Eğitimi Alanında Anket Yapılan Birimler
1. İşletme Bölümü (İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi)
2. İktisat Bölümü (İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi)
3. Maliye Bölümü (İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi)
4. Seyahat İşletmeciliği ve Turizm Rehberliği (Turizm ve Otelcilik Yüksek Okulu)
5. Turizm ve Otel İşletmeciliği (Turizm ve Otelcilik Yüksek Okulu)
6. Yiyecek-İçecek İşletmeciliği (Turizm ve Otelcilik Yüksek Okulu)
7. Büro Yönetimi (Meslek Yüksek Okulu)
8. Muhasebe (Meslek Yüksek Okulu)
Çalışma kapsamında toplam 300 adet anket anketörler tarafından uygulanması için anketörlere
verilmiş, bu kapsamda 180 adet anket geriye dönüştür. Bu anketlerden 7 tanesi anketteki veri
eksikliğinden dolayı çalışma kapsamı dışında tutulmuş, 173 anket değerlendirmeye tabi tutulmuştur.
%10 hata payı ile %99 güven aralığında hesaplanan sayı ile karşılaştırıldığında, ulaşılan rakamın
Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesinde muhasebe eğitimi alan öğrencileri temsil ettiği söylenebilir.
Anketlerin güvenilirlik testi Cronbach alfa testi ile yapılmıştır. Yapılan testin güvenilirliği analizinde
Cronbach alfa katsayısı 0,86 olarak ölçülmüştür. Cronbach alfa testinde 0,70 üzeri değerler çok
güvenilir olarak kabul edilmektedir.
Araştırma ile ilgili bulgular tablolar halinde ve yüzde dağılımlar olarak aşağıda ifade edilmiştir.
Öğrencilere yönelik demografik özellikler ve bilgiler Tablo 3’de yer almaktadır.
Tablo 2: Muhasebe Eğitimi Alan Öğrencilerin Özellikleri Dağılımı
Ankete
Yüzde
Teste Tabi Tutulan Alanlar
Katılan
Değeri
A. Okuduğunuz Fakülte/ Yüksekokul/Meslek Yüksekokulu
Turizm ve Otelcilik Yüksekokulu
50
28,9
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
62
35,8
Meslek Yüksek Okulu
61
35,3
TOPLAM
173 100,00%
B. Okuduğunuz Bölüm
İşletme Bölümü (İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi)
62
35,8%
İktisat Bölümü (İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi)
0
0,00%
Maliye Bölümü (İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi)
0
0,00%
Seyahat İşletmeciliği ve Turizm Rehberliği (Turizm ve Otelcilik Yüksek
5,8%
Okulu)
10
Turizm ve Otel İşletmeciliği (Turizm ve Otelcilik Yüksek Okulu)
21
12,1%
Yiyecek-İçecek İşletmeciliği (Turizm ve Otelcilik Yüksek Okulu)
19
11,0%
Büro Yönetimi (Meslek Yüksek Okulu)
13
7,5%
Muhasebe (Meslek Yüksek Okulu)
48
27,7%
TOPLAM
173 100,00%
C. Cinsiyetiniz Nedir
Bay
45
26,0%
Bayan
128
74,0%
TOPLAM
173 100,00%
Çalışmaya katılan deneklerin 0,36’ıİktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, 0,29’uTurizm ve Otelcilik
Yüksekokulu ve0,35’i Meslek Yüksekokulu öğrencisidir. Bu öğrencilerden 0,358’i İşletme, 0,121’i Otel
192
İşletmeciliği, 0,11’i Yiyecek İçecek İşletmeciliği, 0,058’i Seyahat İşletmeciliği ve Rehberlik, 0,277’i
Muhasebe, 0,075’i Büro Yönetimi ve Sekreterlik bölümlerinde eğitim almaktadırlar.Çalışmaya katılan
öğrencilerin 0,26’ı erkek, 0,74’ü ise kız öğrencilerden oluşmaktadır.
Tablo 4’de ise katılımcıların, alınan eğitim durumları ile ilgili görüşleri yer almaktadır.
Çalışmanın bu bölümü için 5’li likert ölçeği kullanılmıştır. Katılımcıların görüşlerini önem dercesine
göre 1’den 5’e kadar sıralaması istenmiştir. Katılımcıların tüm soruları “Kesinlikle katılmam” (1), “Az
katılırım” (2), “Orta derecede katılırım” (3), “Çok katılırım” (4) ve “Tamamen katılırım” (5) şeklinde
cevaplamaları istenmiştir.
Tablo 3: KTMÜ Lisans ve Ön LisansDüzeyinde Ders Alan Öğrencilerin Muhasebe Eğitimi İle
İlgili Görüşleri
Tamam Katılmıy Karars Katılıy
Tama
ızımn/
enKatıl
orum
orum
men
n/%
%
n/%
mıyoru
Katılıy
mn/%
orum
n/%
Muhasebe dersinin ders içeriğini biliyorum.
8/4,6
18/10,4
19/11 89/51,
38/22
4
Muhasebe dersinin konu içeriklerinden
7/4
16/9,2 13/7,5 92/53, 44/25,
memnunum.
2
4
Muhasebe dersine ayrılan toplam ders saati
21/12,1
46/26,6 29/16, 47/27, 28/16,
tüm konuları kavrayabilmek acısından
8
2
2
yetersizdir.
Mevcut hazırdaki literatür (ders kitapları,
39/22,5
41/23,7 34/19, 46/26, 10/5,8
yardımcı kitaplar vs) muhasebe dersinin
7
6
islenmesi ve öğrenilmesi için yeterlidir.
Eğitim surecinde muhasebe dersine ayrılan
13/7,5
39/22,5 34/19, 61/35, 25/14,
uygulama dersleri (problem çözme,
7
3
5
alıştırmalar) sayısı yetersizdir.
Uygulama derslerinde eğitim amaçlı birincil
13/7,5
30/17,3
45/26 67/38, 12/6,9
belgelerin düzenlenmesi yapılır.
7
Üniversitede muhasebe problemleri
33/19,1
54/31,2 53/30, 27/15,
5/2,9
konusunda seminer, konferans düzenlenir.
6
6
Dersin anlatımında yardımcı materyaller de
12/6,9
44/25,4 37/21, 53/30,
26/15
yeterince kullanılmaktadır.
4
6
Derslerde ilgili ders notları dağıtılmaktadır.
16/9,2
28/16,2 47/27, 54/31, 28/16,
2
2
2
Muhasebe eğitimi derslerinde muhasebe
21/12,1
36/20,8 55/31, 49/28, 12/6,9
paket programları da anlatılmaktadır.
8
3
Muhasebe dersinde kullanılan öğretim
7/4
17/9,8
26/15 79/45, 44/25,
yöntemleri dersi anlamamı kolaylaştırır.
7
4
Öğretim üyesi anlaşılır bir dil kullanır.
9/5,2
16/9,2 16/9,3 55/31, 77/44,
8
5
Muhasebe dersinden beni ilgilendiren soruya
8/4,6
18/10,4 26/15,
64/37 57/32,
her zaman cevap alabiliyorum.
1
9
Eğitim surecinde en az bir tane muhasebe
17/9,8
22/12,7 37/21, 68/39, 29/16,
programını iyice öğrendim.
4
3
8
Muhasebe eğitimi derslerinde yeterli kaynak
12/6,9
30/17,3 43/24, 70/40, 18/10,
bulabiliyorum.
9
5
4
Muhasebe eğitimi derslerinde eksik
43/24,9
54/31,2 31/17, 39/22,
6/3,5
öğrenmemin temel nedeni öğretim
9
5
elemanının yetersiz ders içeriği
hazırlamasıdır.
13/7,5
49/28,3 50/28, 51/29, 10/5,8
öğrenmemin temel nedeni yetersiz kaynak
9
5
olmasıdır.
24/13,9
42/24,3 32/18, 57/32, 18/10,
öğrenmemin temel nedeni uygulama
5
9
4
alanlarının yetersiz olmasıdır (derslik,
TOPL
AM
n/%
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
173/10
0
193
laboratuvar, paket program vs).
30/17,3
58/33,5 46/26, 28/16, 11/6,4 173/10
öğrenmemin temel nedeni öğretim
6
2
0
elemanının alan dışından derse gelmesidir.
Muhasebe eğitimi alan öğrencilere mesleki
11/6,4
22/12,7 47/27, 69/39, 24/13, 173/10
değerler ve etik kurallar yeterince
2
9
9
0
öğretilmektedir.
Muhasebe mesleği ile ilgili olarak yeterince
7/4
39/22,5 56/32, 56/32, 15/8,7 173/10
mesleki değere ve etik bilgiye sahibim.
3
4
0
Seçtiğim uzmanlık alanında yürütülecek
6/3,5
33/19,1 65/37, 56/32, 13/7,5 173/10
faaliyetler için muhasebe dersinden yeterli
6
4
0
bilgi donanımına sahibim.
Ben is hayatında muhasebe uygulamalarına
6/3,5
35/20,2 60/34,
64/37
8/4,6 173/10
yönelik (muhasebe dersinden) yeterli ölçüde
7
0
teorik bilgilere sahibim.
Aldığım bilgiler piyasadaki işverenlerin
18/10,4
43/24,9 66/38, 34/19, 12/6,9 173/10
taleplerine uygun değildir.
2
7
0
Ben muhasebe kurslarına katılma
16/9,2
22/12,7
33/19 69/39, 33/19, 173/10
gereksinimi duyuyorum.
9
1
0
Uluslararası Muhasebe Standartları
19/11
28/16,2 49/28, 67/38, 10/5,8 173/10
konusunda yeterince eğitim alıyorum.
4
7
0
Aldığım Muhasebe eğitimi ile ilgili daha önce
75/43,4
39/22,5 22/12, 31/17,
6/3,5 173/10
hazırlık amacıyla dersler aldım.
7
9
0
Muhasebe eğitimi hakkında önceki ve şimdiki
10/5,8
23/13,3 31/17, 61/35, 47/27, 173/10
görüş değerlendirmelerim arasında fark var
9
5
2
0
Dersin uygulama tecrübesi olanlar tarafından
2/1,2
19/11 39/22, 61/35, 51/29, 173/10
verilmesi durumunda basarimin artacağı
5
3
5
0
kanaatindeyim
Uluslararası Muhasebe Standartlarına
10/5,8
35/20,2 74/42, 46/26,
8/4,6 173/10
hakimim
8
6
0
Sistem farklılıkları üzerinde yeterli Muhasebe
9/5,2
54/31,2 44/25, 53/30, 13/7,5 173/10
bilgi ve eğitimine sahibim
4
6
0
Ankete katılan deneklerden 0,15’imuhasebe dersinin ders içeriğini bilmediğini ifade etmiştir,
0,85’i ise konu ile ilgili bilgisinin kısmen dahi olsa olduğunu ifade etmiştir. Deneklerden 0,78’i
muhasebe dersinin konu içeriklerinden memnun olduğunu belirtmiştir. Çalışmaya katkı veren
öğrencilerden 0,61’i muhasebe dersine ayrılan toplam ders saati tüm konuları kavrayabilmek
açısından yeterli olduğunu ifade etmiş, 0,39’u ise ders saatlerinin yetersiz olduğunu söylemişlerdir.
Deneklerden 0,32’sigerekli literatür (ders kitapları, yardımcı kitaplar vs) muhasebe dersinin işlenmesi
ve öğrenilmesi için yeterli olduğunu belirtirken, 0,45’i ise bunun yeterli olmadığını söylemişlerdir.
Katılımcıların 0,30’u eğitim sürecinde muhasebe dersine ayrılan uygulama dersleri (problem
çözme, alıştırmalar) sayısı yetersiz olduğunu ifade ederken, 0,70’i ise bu görüşe katılmadığını ya da
az katıldığını ifade etmişlerdir.Öğrencilerden 0,76’sı orta derecede de olsa uygulama derslerinde
eğitim amaçlı birincil belgelerin düzenlenmesi yapılır ifadesi kullanır ifadesine katılırken 0,24’ü bu
görüşe katılmamıştır.Katılımcıların 0,75’iüniversitede muhasebe problemleri konusunda seminer,
konferans düzenlenir ifadesine katılmışlardır.Deneklerin 0,68’i dersin anlatımında yardımcı
materyallerin yeterince kullanıldığını belirtmişlerdir. Çalışmaya katılanların kısmen de olsa 0,75’i
derslerde ilgili ders notları dağıtılmakta olduğunu söylerken, 0,25’i bu konuda bir not dağıtılmadığını
ifade etmişlerdir.
Anketimize katılan öğrencilerden 0,80’i muhasebe eğitimi derslerinde muhasebe paket
programları da anlatılmaktadır ifadesine az da olsa katılmışlardır. 0,20’si ise bu görüşe hiç
katılmamıştır. Çalışmaya katılanların 0,87’simuhasebe dersinde kullanılan öğretim yöntemleri dersi
anlamamı kolaylaştırır ifadesini kullanmıştır.Deneklerin 0,85’i öğretim üyesi anlaşılır bir dil kullandığını
ifade ederken, 0,15’i ise bu konuda problem yaşamaktadır.Çalışmaya katılan öğrencilerden 0,85’i
muhasebe dersinden beni ilgilendiren soruya her zaman cevap alabiliyorum ifadesini kullanmış, 0,15’i
ise ilgili sorulara cevap alamadığını beyan etmiştir.
Çalışmaya katılanlardan 0,78’ieğitim sürecinde en az bir tane muhasebe programını iyice
öğrendiğini ifade etmiş, 0,22’si kısım ise bu konuda bir programı hiç öğrenmediğini beyan
etmiştir.Çalışmaya katılanlardan 0,76’sımuhasebe eğitimi derslerinde yeterli kaynak bulabildiğini
söylerken, 0,24’ü yeterli kaynak bulamadığını söylemiştir. Öğrencilerden 0,56’sı muhasebe eğitimi
derslerinde eksik öğrenmemin temel nedeni öğretim elemanının yetersiz ders içeriği hazırlamasından
194
kaynaklandığı belirtirken, 0,44’ü ise bu duruma başka durumların neden olduğunu ifade
etmişlerdir.Öğrencilerden 0,34’ü muhasebe eğitimi derslerinde eksik öğrenmemin temel nedeni
yetersiz kaynak olmasından hazırlamasından kaynaklandığı belirtirken, 0,66’sı ise bu duruma başka
durumların neden olduğunu ifade etmişlerdir.Öğrencilerden 0,38’i muhasebe eğitimi derslerinde eksik
öğrenmemin temel nedeni uygulama alanlarının (derslik, laboratuvar, paket program vs) yetersiz
olmasını gerekçe gösterirken, 0,62’si ise bu duruma başka durumların neden olduğunu ifade
etmişlerdir. Öğrencilerden 0,51’i muhasebe eğitimi derslerinde eksik öğrenmemin temel nedeni
öğretim elemanının alan dışından derse gelmesi olduğunu belirtirken, 0,49’u ise bu duruma başka
durumların neden olduğunu ifade etmişlerdir.Çalışmaya katılanlardan 0,81’i muhasebe eğitimi alan
öğrencilere mesleki değerler ve etik kurallar yeterince öğretilmektedir görüşüne az da olsa katılırken,
0,19’u ise bu görüşe katılmamışlardır.
Deneklerin 0,74’üı muhasebe mesleği ile ilgili olarak kısmen de olsa yeterince mesleki değere
ve etik bilgiye sahip olduğunu söylerken, 0,26’sı ise bu değerleri bilmediğini ifade
etmişlerdir.Çalışmaya katkı sağlayanlardan 0,78’iseçtiğim uzmanlık alanında yürütülecek faaliyetler
için az da olsa muhasebe dersinden yeterli bilgi donanımına sahip olduğunu söylerken, 0,22’si ise bu
donanıma sahip olmadığını belirtmiştir. Öğrencilerin 0,77’siiş hayatında muhasebe uygulamalarına
yönelik (muhasebe dersinden) yeterli ölçüde teorik bilgilere sahip olduğu fikrine kısmen de olsa
katılmaktadır.Anketimize katkı veren öğrencilerden 0,35’i aldığım bilgiler piyasadaki işverenlerin
taleplerine uygun değildir görüşüne katılmazken, 0,65’i ise bu görüşe katıldığını ifade
etmişlerdir.Çalışmaya katılan öğrencilerden 0,78’i az da olsa muhasebe kurslarına katılma gereksinimi
duyduğunu ifade ederken, 0,22’si ise buna gerek olmadığını belirtmişlerdir. Çalışmaya katılan
deneklerin %72’si uluslararası anlamda bir muhasebe eğitimi aldıklarını ifade etmişlerdir. Bu
deneklerden %65’i ise daha önceden hazırlık amacıyla herhangi bir muhasebe dersi almadığını ifade
etmişlerdir. Çalışmaya katılan öğrencilerden %80’inin muhasebe ile ilgili görüşlerinin başlangıca göre
değiştiği de görülmektedir.
2.6. Hipotezlerin Test Edilmesi
Çalışmada öngörülen hipotezler, bağımsız örneklem t-testi ile test edilmiştir. Bağımsız örneklem ttestinde iki ayrı grubun ortalamaları karşılaştırılır.Çalışma ile ilgili olarak üretilen hipotezlerin test
edilmesi aşağıda değerlendirilmiştir.
Tablo 4: Hipotezlerin Ki Kare Testi İle Test Edilmesi Tablosu
HİPOTEZLER
Değer
df
P
Sonuç
H1: Muhasebe eğitimi teorik olarak yapılmaktadır, Ki-Kare
37,070
4 ,000
muhasebe eğitimi alan öğrencilere yeteri kadar
Testi
uygulama imkânı verilmemektedir.
+
Ki-Kare
İlişki
86,779
4 ,000
Katsayısı
H2: Muhasebe eğitimi, eğitim sistemindeki
Ki-Kare
86,779
4 ,000
eksikliklerden dolayı olumsuz etkilenmektedir.
Testi
+
Ki-Kare
61,953
İlişki
36,412
Katsayısı
27,826
4 ,000
50,491
36,609
H3: Muhasebe derslerine yeterli bilgi seviyesine
Ki-Kare
75,849
4 ,000
sahip ya da branşı muhasebe olmayan öğretim
Testi
+
elemanlarının girmesi muhasebe eğitimini
Ki-Kare
olumsuz etkilemektedir.
İlişki
36,412
4 ,000
Katsayısı
H4: Muhasebe eğitiminde bilgisayar yazılımı
Ki-Kare
27,826
4 ,000
teknolojileri yeteri kadar kullanılmamaktadır.
Testi
+
Ki-Kare
İlişki
47,216
4 ,000
Katsayısı
H5:Muhasebe eğitimi alan öğrencilere mesleki
Ki-Kare
61,953
,000
değerler ve etik kurallar yeterince öğretilmektedir.
Testi
+
Ki-Kare
İlişki
86779
,000
Katsayısı
195
Ortaya konulan hipotezler için Bağımsız Örnekleme Test tablosunun Signifance (Anlamlılık)
sütunundaki değerlerine bakılacak olursahepsinin 0,05’den küçükolduğu görülmektedir. Böylece
ortaya konulan iddiaların kendi aralarındaki ilişkinin p < 0,05 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı
olduğunu söyleyebiliriz. Çalışmada t-testi sonuçları değerlendirildiğinde, ortaya konulan hipotezler
kabul edilmiştir.
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Küreselleşme ile birlikte işletmecilik ortamında baş döndürücü değişim ve gelişmeler
yaşanmaktadır. Bunun yanında günümüzde klasik muhasebe anlayışına sahip mezunlar, sektörün
talep ettiği özelliklerden çok uzak kalmışlardır Özellikle bu gelişmeler finansal açıdan işletmeleri
oldukça etkilemektedir. Bu durum finansal bilginin önemini de artırmıştır. Finansal bilginin kaynağı hiç
kuşkusuz muhasebedir. Muhasebe bilgileri ise temel olarak üniversite aşamasında alınan eğitim ile
şekillenmektedir. Bu bağlamda muhasebe eğitimi alan bir öğrenci, söz konusu eğitimin “öğretim”
aşamasında aldığı temel bilgileri, mutlaka dış dünya ile ilişkilendirebilmelidir. Bunun yanında istenen
kalitede muhasebe eğitimi alan öğrenci, toplumsal ve kültürel değerlere sahip olarak meslek etiği
kurallarını da bilen ve uygulayan bir kişiliğe de sahip olmalıdır. Yani; muhasebeci defter tutan,
beyanname düzenleyen bir memur olmaktan ziyade, meslek etiği kurallarına bağlı kalarak uluslararası
standartlarda kayıt, denetim ve raporlama yapan, vergi uzmanı gibi davranan, mali tabloları analiz
edebilen ve ekonomideki kaynak akışını yönlendirebilen bir birey olmalıdır. İşte üniversitelerde
uygulanan muhasebe eğitimi ve ders müfredatları öğrencilere bu anlayışı verebilecek şekilde organize
edilmeli ve uluslararası muhasebe standartları temelinde güncellenmelidir.
KAYNAKÇA
Ahmed, Karman, KaziFiroz Alam AndManzurul Alam, (1997), “An EmpiricalStudy Of FactorsAffecting
Accounting Students’careerChoice in New Zealand”, Accounting Education, 6(4), 325-335.
Akyüz, Y., Görmüş, A.S., ve Bektaş, Ç. (2008); “Bilgi Toplumuna Geçiş Sürecinde Bilginin Artan
Ekonomik Değeri Ve İşletmeler Üzerindeki Etkileri”, http:// www.paribus.tr.
googlepages.com/akyuz2.doc, 17.01.2008, 1-10
Albrecht, W. S. ve Sack, R.J. (2012); “Accounting Education: Chartingthe Course Through a
PerilousFuture”, http://aaahq.org/pubs/AESv16/toc.htm 11/01/2012
Auyeung, P. andSand, J. (1997) Factorsİnfluencing Accounting Students’ CareerChoice: A CrossCulturalValidationStudy, Accounting Education:aninternationalJournal, 6(1), pp.13-23.
Başar, A. Banu (2005); “Muhasebe Mesleğinde Başarı İçin İstenilen Bilgi ve Beceriler İle Muhasebe
Eğitiminin Değişen Yüzü”, DPÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 13.
Bayazıtlı, Ercan ve Orhan Çelik (2004); “Muhasebe Eğitiminin Kalitesinin Artırılmasında İlk Adım:
Yükseköğretim Kurumlarında Muhasebe Eğitiminin Etkinliğinin Analizi”, Türkiye Muhasebe
Eğitimi Sempozyumu,http://www.isletme.istanbul.edu.tr/surekli_yayinlar/ tmes2004/
tmes_2004
Byrne, MarannandPaulineWillis, (2005), “IrishSecondaryStudents’ Perceptions of theWork of an
Accountantandthe Accounting Profession”, Accounting Education; an internationalJournal,
Vol.14, No.4, 367-381.
Canbaz, Serdar ve Diğerleri (2011); “Meslek Yüksekokulu Öğrencilerinin Muhasebe Eğitimine Bakış
Açıları: Kırklareli Üniversitesi Babaeski Meslek Yüksekokulu İşletme Yönetimi Programı
Öğrencileri Üzerine Bir Araştırma”, 2. Uluslararası 6. Ulusal Meslek Yüksekokulları
Sempozyumu, UMYOS 2011, Aydın, 25-27 Mayıs.
Carpenter, C.G. andR.H.Strawser, (1970); “JobSelectionPreferencefor Accounting Students”,
TheJournal of Accountancy, 159, January, 84-6;
Danziger, Nira, andYoram Eden, (2006), “StudentCareerAspiratonsandPerceptions: The Case of
Israeli Accounting Students”, Accounting Education:aninternationalJournal, Vol.15, No.2, 113134.
Demir, M, ve M. Çam, (2006), “Muhasebe Bölümü Öğrencilerinin Muhasebe Öğreniminde Başarılarını
Olumsuz Etkileyen Faktörlere İlişkin Bir Araştırma” Muhasebe ve Finansman Dergisi
(MUFAD), Sayı:32, ss.160-169.
Demirkan, Şefika (2004); “Lisans Programında Muhasebe Eğitiminin Kalitesini Artırma Yollarına İlişkin
Bir Yaklaşım: Öğrenme Stilleri”, Türkiye Muhasebe Eğitimi Sempozyumu, http://www.
isletme.istanbul.edu.tr/ surekli_yayinlar/ tmes2004/ tmes_2004.pdf
196
Dinç, Engin (2008); “Meslek Seçiminde Etkili Faktörlerin İncelenmesi: Meslek Yüksek OkuluMuhasebe Programı Öğrencileri Üzerine Bir Araştırma”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi (16) 2008 / 2: 90-106
Dinç, Engin ve Hasan Abdioğlu (2009); “İşletmelerde Kurumsal Yönetim Anlayışı ve Muhasebe Bilgi
Sistemi İlişkisi: İMKB–100 Şirketleri Üzerine Ampirik Bir Araştırma”, Balıkesir
Erol, Mikail, Metin Atmaca (2004), “Meslek Yüksekokullarında Muhasebe Eğitimi Alan Öğrencilerin İş
Dünyasında Muhasebe Mesleğinde Çalışmaya Karşı Tutumları”, Muhasebe ve Finansman
Dergisi, Sayı:24, s. 171-179.
Felton, S.,N.BurhandM.Northey, (1994)FactorsInfluencingThe Business Student’sChoice of a Career
in CharteredAccountancy, İssues in Accounting Education 9(1), 131- 141,
Gençtürk, Mehmet (2007), “Meslek Yüksekokulu Öğrencilerinin Mezun Oldukları Lise Türünün ve
Öğretim Şeklinin Muhasebe- Finans Derslerindeki Başarıya Etkisi”, Muhasebe ve Finansman
Dergisi, Sayı:35, s. 178-184.
Güçlü, Faruk (2004); “Muhasebe Eğitimi Açısından Meslek Yüksek Okulları Hacettepe Üniversitesi
Ankara Meslek Yüksek Okulu Deneyimi”, Türkiye Muhasebe Eğitimi Sempozyumu,
http://www.isletme.istanbul.edu.tr/surekli_yayinlar/tmes2004/ tmes_2004.pdf
Güzel, T. ve Mersin, Z. (2007); “Bilgi Teknolojilerinin İşletmelerin Muhasebe Uygulamalarında
Yarattığı Değişim”, Muhasebe ve Finansman Dergisi (MUFAD), Sayı: 35, 172-177.
http://asevim.home.anadolu.edu.tr/docs/mbsnin_temel_yapisi.pdf, Erişim tarihi: 26.12.2011).
http://www.gumushaneram.gov.tr/haber_detay.asp?haberID=97, Erişim tarihi: 16.12.2011).
Karacan, Sami, Esin Karacan (2004/2), “Meslek Yüksekokullarında (MYO) Yapılan Staj
Uygulamalarına İlişkin Bir Araştırma:Kalite ve Verimlilik İçin İş Yerleri – MYO İşbirliğinin
Gereği”, Kocaeli Üniversitesi SBE Dergisi (8) 2004 / 2 : 168-184.
Köse, Tunç (2007); “Yönetim Muhasebesinde Değişim ve Yönetim. Muhasebesi Eğitiminin
İncelenmesi”. Afyon Kocatepe Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi (C. IX ,S.1). 215.
Mizrahi, Rozi (2011); “Kobi’lerde Muhasebe Bilgi Sisteminin Etkin Kullanımı Üzerine Bir Araştırma”,
Organizasyon Ve Yönetim Bilimleri Dergisi, Cilt 3, Sayı 2, Issn: 1309 -8039 (Online), ss. 307316.
Öncü, Semra ve Hüseyin Aktaş (2004); “Uluslararası Muhasebe Eğitimi Standartları”, Türkiye
Muhasebe Eğitimi Sempozyumu, http:// www.isletme.istanbul.edu.tr/ surekli_yayinlar/
tmes2004/ tmes_2004.pdf
Özbirecikli, Mehmet (2007) “Ana Hatlarıyla IFAC Muhasebeci Eğitimi Standartları”, Muhasebe ve
Finansman Dergisi, Sayı:33, ss.73-80,
Paolillo, J. And R. Estes, (1982); An Empirical Analysis of CareerChoiceFactorsAmongAccountants,
Attorneys, EngineersandPhiysicians, The Accounting Review, 57(4), 785- 793
Sürmeli, Fevzi ve Digerleri. (2001). Muhasebe Bilgi Sistemi, Eskisehir: T.C. Anadolu Üniversitesi,
Açıkögretim Fakültesi Yayınları No:532..
Şahin, İsmail, Tayfun Fındık (2008), “Türkiye’de Mesleki ve Teknik Eğitim: Mevcut Durum, Sorunlar ve
Çözüm Önerileri”, TSA, Yıl: 12, Sayı:3, s. 66-86.
Tokay, Semih Hüseyin, Ali Deran ve Seçkin Arslan (2011); “Lojistik Maliyet Yönetiminde İzlenebilecek
Stratejiler ve Muhasebe Eğitiminden Beklentiler”, Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Dergisi, Sayı: 29, ss. 225-244.
Ünal, Orhan ve Murat Doğanay; “Lisans Düzeyindeki Muhasebe Eğitiminin Etkinliği: Sayıştay
Özelinde Ampirik Bir Çalışma”, Sayıştay Dergisi, Sayı: 74-75, ss. 117-138.
Zaif, Figen ve Yıldız Ayanoğlu (2007);“Muhasebe Eğitiminde Kalitenin Arttırılmasında Ders
Programlarının Önemi: Türkiye'de Bir İnceleme”. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler
Fakültesi Dergisi 9/1 (2007). 115- 136
Zaif, Figen ve Aydın Karapınar (2002); “Muhasebe Eğitiminde Değişim İhtiyacı”, Gazi Üniversitesi İİBF
Dergisi, Sayı: 3/2002, ss.11-134.
197
ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ ПЛАТЕЖНОЙ СИСТЕМЫ
КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
Чукуева Эльвира Майрамбековна
преподаватель ИЭиФ
КНУ им. Ж. Баласагына,
Асанова Нурзаада Аалиевна
преподаватель ИЭиФ
КНУ им. Ж. Баласагына
ABSTRACT
Basic pre-conditions and stages of development of the national pay system are examined in this
article, monitoring is also given on the existent system of pay maps in Kyrgyz Republic.
Keywords: national pay system, pay maps.
Платёжная система представляет собой взаимосвязанную систему технологий, процедур,
правил, платёжных инструментов и систем перевода денежных средств, обеспечивающую
денежное обращение.
Платежная система Кыргызской Республики (национальная платежная система)
представляет собой совокупность платежных систем, функционирующих на территории
Кыргызской Республики по осуществлению перевода денежных средств согласно
законодательству Кыргызской Республики, операторами которых могут являться резиденты
или нерезиденты Кыргызской Республики.
Для бесперебойного и эффективного функционирования платежной системы совместно с
Национальным банком Кыргызской Республики и Правительством Кыргыской Республики
принято 5 законодательных актов. Также 27 постановлений утверждены Правлением
Национального банка Кыргызской Республики, такие как «Политика по надзору за Платежной
системой Кыргызской Республики», Закон Кыргызской Республики «Об электронных платежах»
от 6 ноября 1999 года, «Политика по управлению рисками в платежной системе Кыргызской
Республики»
от 9 мая 2005 года, Положение «О Комитете по платежной системе
Национального банка Кыргызской Республики» от 26 ноября 2008 года и др.
Как только были созданы клиринговая и гроссовая системы расчетов на бумажной основе
после реструктуризации банковской системы в 1980-1990 г.г., уже встал вопрос о разработке
новой концепции, которая бы отвечала самым современным требованиям. С 1998 по 2003 годы
были проведены работы по подготовке этого большого проекта с активным участием МВФ и
Всемирного банка. В 2002 году решением парламента была принята Госпрограмма по
модернизации платежной банковской системы.
Данная программа длилась пять лет, в течение которых были реализованы три основные
проекта: создание автоматизированной клиринговой системы, гроссовой системы реального
времени, создание процессингового центра национальной платежной карты. В зависимости от
видов проводимых платежей системы подразделяются на системы крупных платежей и
системы розничных платежей.
По состоянию на III квартал 2012 года в Кыргызской Республике функционировали
следующие платежные системы:
1. Система крупных платежей Национального банка - Гроссовая система расчетов в
режиме реального времени (ГСРРВ)
2. Система клиринговых платежей - Система пакетного клиринга мелких розничных и
регулярных платежей (СПК)
3. Системы расчетов платежными картами.
Расчеты между банками могут проходить как через расчетную сеть Центрального банка
Кыргызской Республики, так и на основе двух - или многосторонних корреспондентских
отношений между коммерческими банками. Последние могут осуществлять эти отношения друг
с другом и без открытия корреспондентских счетов, а через счет, который они ведут в третьем
банке.
Любые взаимодействия участников платежной системы построены на определенных
договорных отношениях. На основании договора открывается корреспондентский счет в
198
расчетной сети Банка Кыргызстана и корреспондентские счета в других банках и кредитных
организациях. Договором, как правило, определяются порядок открытия и ведения счета,
порядок проведения операций по последнему (в том числе и сроки прохождения платежей),
права и обязанности сторон, их ответственность. В нем фиксируются платежные реквизиты
сторон. Кроме того, договором предусматриваются стоимость оказания сторонами тех или
иных услуг, срок его действия, порядок изменения, расторжения, урегулирования споров.
Договора корреспондентского (субсчета) и банковского (для физических и юридических
лиц) счетов служат основой функционирования платежной системы страны.
Если банк-резидент открывает счет в банке-нерезиденте, то он подписывает с банкомкорреспондентом не договор, а тарифы по операциям, т. е. свое согласие на условия банкакорреспондента, согласно которым оказываются платежные услуги. Все их взаимоотношения в
дальнейшем регулируются только в рамках данной тарифной политики контрагента при
условии, что это не противоречит международным и внутренним правилам государства банкакорреспондента.
По итогам работы за III квартал 2012 года общий объем межбанковских платежей
составил 182 418,3 млн. сом. Необходимо отметить, что данный показатель по сравнению с:
 предыдущим кварталом увеличился на 8,7 процента;
 аналогичным периодом прошлого года увеличился на 18,9 процента.
Всего через межбанковские платежные системы Кыргызской Республики в отчетном
периоде было проведено 599 241 платежей. Также можно сказать о положительной динамике
роста по сравнению с:
 предыдущим кварталом увеличился на 3,2 процента;
 аналогичным периодом прошлого года увеличился на 43,5 процента.
Основной объем платежей приходился на гроссовую систему расчетов (в отчетном
квартале данный показатель составил 89,2 процента). Основное количество платежей в
платежной системе проходилось на Систему пакетного клиринга - 93,5 процента.
Границы налично-денежного обращения и безналичных расчетов «размыты». Увеличение
наличного денежного оборота носит объективный характер и зависит от динамики основных
макроэкономических показателей: ВВП, денежных доходов населения, оборота розничной
торговли, индекса потребительских цен, обменного курса, а также связано с изменением
Банком Кыргызстана методов регулирования количества наличных денег в обращении. Нужно
отметить увеличение денежного оборота населения в Кыргызстане с помощью пластиковых
карточек. Предвидеть объем оборотов, осуществляемых с помощью таких карточек, вместо
оборота наличных денег очень трудно.
Доля безналичных операций в общем объеме операций с картами в России составляет
11%, в Польше 17%, в Германии - около 30%, в Испании и Италии – 45%, в Великобритании –
65%. Бесспорным лидером является Франция – там 72% операций с картами – операции по
оплате товаров и услуг.
Для решения проблем по сокращению налично-денежного оборота Правительством
Кыргызской Республики и Национальным банком Кыргызской Республики было принято ряд
Государственных программ по переходу на безналичные расчеты от 31 декабря 2002 года.
Также принято Постановление Правительства Кыргызской Республики от 4 октября 2006 года
N 718 «Об усилении мер по переходу на безналичные расчеты в экономике Кыргызской
Республики» и Государственная программа 2008 года. В настоящее время реализуется
Государственная программа на 2012-2017 годы предусматривающая комплекс мероприятий по
увеличению доли безналичных платежей и расчетов в Кыргызской Республике в соответствии с
законодательством Кыргызской Республики, направленных на развитие розничного рынка
платежей и расширение инфраструктуры безналичных платежей - это:
1. Обеспечение оплаты таможенных и налоговых платежей в безналичной форме.
2. Обеспечение приема регулярных платежей от населения в регионах через счета в
коммерческих банках.
3. Обеспечение оплаты за розничные товары и услуги в безналичной форме.
199
4. Обеспечение выплаты пенсий, пособий, денежных компенсаций и других социальных
выплат со счетов Социального фонда Кыргызской Республики на индивидуальные
счета получателей в банках.
5. Обеспечение перевода на счета в коммерческих банках выплат стипендий студентам
высших и средних специальных учебных заведений.
6. Обеспечение перевода всех учреждений и организаций на выплату заработной платы
работникам через счета в коммерческих банках.
7. Обеспечение оплаты пошлин, штрафов, транспортных услуг и др. платежей в доход
государства в безналичной форме.
8. Развитие системы расчетов с использованием пластиковых карт, работающей 24 часа
в сутки, 7 дней в неделю. Расширение инфраструктуры сети по обслуживанию
пластиковых карт, являющихся наиболее современными технологическими решениями
в области проведения расчетов.
.
В Кыргызстане объем эмиссии банковских платежных карт охватывает 8,7 %
потенциальных клиентов. Порядка 95 % транзакций, совершенных с использованием
банковских платежных карт – это снятие наличных в банкоматах или кассах банков. При этом
на сегодняшний день охват рынка розничных платежей посредством платежных карт,
являющихся наиболее эффективным инструментом управления банковским счетом для
населения. Банковские счета имеет не более 10 % населения. Статистика показывает, что
основные расчеты, несмотря на наличие у населения банковских платежных карт, все равно
осуществляются с использованием наличных денежных средств. По данным Национального
Банка Кыргызской Республики количество операций совершенных с использованием
платежных карт на III квартал 2012 года составил 1 884 135 операций. Объем операций,
совершенных по платежным картам составил 9 362,7 млн. сом.
В отчетном квартале по состоянию на 1 октября 2012 г. на территории Кыргызской
Республики услуги по эмиссии, эквайрингу и расчетно-кассовому обслуживанию клиентов по
картам национальной платежной системы «Элкарт» предоставляли 17 из 22 действующих
банков, из которых эмитентами и эквайерами международных карт являлись 13 банков.
Особенностью банковской платежной карты «Элкарт» является ее доступность для
населения с низким уровнем дохода, что позволяет использовать ее при внедрении
социальных проектов.
В разбивке по видам распределение платежных карт следующее (см. таблицу 1):
 Международные системы 297 039, из них - это:
 «Visa» 157 987;
 «Master Card» 595;
 «Золотая корона» (Россия) 138 457;
 Национальная система «Элкарт» 53 482.
Таблица 1. Общее количество карт в обращении.
200
Листая страницы банковской истории, нужно обратить внимание на то, что именно 12 лет
назад, в 1996 году, несколько коммерческих банков проводили расчеты с платежными картами
и в основном обслуживали в рамках агентских договоров карты международных платежных
систем, таких как VISA International, Europay International, MasterCard. Это означало, что
клиенты могли пользоваться средствами, которые у них были в наличии на карточных счетах. В
Кыргызстане держателями таких карт были, как правило, иностранные граждане или лица,
часто выезжающие за границу.
Через год после появления первых карт на карточном рынке платежных услуг
Кыргызстана, в 1997 году отдельные банки стали обслуживать и выдавать платежные карты
систем UnionCard и Алай-Кард в расчетах в национальной валюте. А уже в 2003 году на рынке
появились еще и локальные карты Демир 24.
Услуги по выпуску и обслуживанию международных платежных карт «Visa» и
«MasterCard» предоставляли 9 коммерческих банков: ЗАО «ДемирКыргызИнтернэшнл банк»,
ОАО «ХалыкБанкКыргызстан», ОАО «КазкоммерцбанкКыргызстан»,
ОАО
«БТАБанк», ОАО «Банк Бакай», ОАО «Коммерческий банк Кыргызстан»,
ЗАО
«Кыргызский Инвестиционный Кредитный Банк», ОАО «ЮниКредитБанк»,
ОАО «РСК
Банк». Оплата за выпуск карт составила от 5 до 140 долларов США, либо взималась плата за
годовое обслуживание в размере от 0 до 11 830 сом в зависимости от договора. Оплата за
снятие наличных денежных средств колебалась в диапазоне от 0,4 % до 2 % от суммы
обналичивания. из 22 действующих банков, из которых эмитентами и эквайерами
международных карт являлись 13 банков и по национальной системе «Элкарт» - 17 банков.
Банковские платежные карты в Кыргызстане перестали быть атрибутом запада, с тех пор
как они появились у нас 12 лет назад. Работа по внедрению национальной системы банковских
платежей на основе микропроцессорных карт была начата АООТ Расчетно-сберегательной
компанией (ныне ОАО «РСК-Банк»). ОАО «РСК БАНК» создал уникальную систему
электронных расчетов «Алай Кард».
Алай-Кард - первая отечественная система пластиковых карт.
"Алай Кард" является дебетовой карточкой, которая выпускается с мая 1997 года.
Благодаря тому, что проект "Алай-Кард" реализован на базе технологии российской
платежной системы "Золотая Корона", с начала 2003 года локальная система безналичных
расчетов получила возможность интегрироваться в систему "Золотая Корона" в России и в
странах СНГ. Это означает, что держателям карт "Алай-Кард", имеющим деловые интересы в
России и в странах СНГ, нет необходимости перевозить большие суммы наличности. Все
необходимые средства можно зачислить на карт-счет и отправляться в поездку налегке.
Сегодня "Алай-Кард" - ведущая система безналичных банковских платежей с
использованием технологии Smart Card, работающая в Кыргызской Республике. Городская
инфраструктура обслуживания карт "Алай-Кард" насчитывает 54 банкомата, 203 терминала.
При этом количество пунктов обслуживания постоянно увеличивается.
Карты выпускает 2 учреждения в Кыргызстане: РСК Банк и Экобанк.
Такое положение дел явилось предпосылкой для создания национальной платежной
карты, которая впервые появилась на карточном рынке чуть больше года назад.
Теперь банковские карты мы выпускаем сами – это продукт национальной платежной
системы «Элкарт».
Кыргызстан в 2008 году создал свою собственную национальную платежную систему
«Элкарт». Платежная система «ЭЛКАРТ» поддерживается Национальным Банком и
Правительством Кыргызской Республики, и развивается в ходе «Государственной программы
мероприятий на 2003-2008 годы по внедрению системы безналичных платежей в Кыргызской
Республике». На сегодня в Кыргызстане у «Элкарта» самая большая терминальная сеть.
Эти карты принадлежат кыргызстанцам, которые заказали себе банковскую карточку
также и в рамках «зарплатных» проектов, предлагаемых 17 коммерческими банками.
201
«Элкарт» — это современная банковская карта, созданная на базе магнитной технологии.
Ставшая стандартом в своей области, она сочетает удобство, высокую надежность и
доступность для всех слоев населения, одинаково хорошо подходит для любых видов покупок
и снятия наличности. Владельцу пластиковой карточки открывается личный банковский счет,
средствами которого он пользуется в специально оборудованных точках обслуживания. С
помощью пластиковой карточки «Элкарт» владелец может воспользоваться рядом банковских
услуг:
• оплачивать без комиссии товары и услуги, не имея при себе наличных денег, которые
либо не помещаются в бумажник, либо их в нужный момент не хватает;
• пользоваться широкой сетью пунктов выдачи наличных по всей республике;
• предоставляет Вам доступ к средствам на Вашем банковском счете в любое время суток
• хранить собственные средства на счете карты;
• накапливать денежные средства с зачислением процентов;
• безопасно провозить денежные средства по всей стране;
• получать зарплату или пенсию;
• вам также не будет мешать такая проблема как мелкие разменные монеты, которые
постоянно теряются.
Но следует отметить, что на карточном рынке платежных услуг все еще существуют
платежные системы различных стандартов, которые затрудняют прием национальной карты во
всех торговых и сервисных пунктах. Поэтому и принимаются меры для того, чтобы объединить
все банки в одну платежную систему с использованием единой национальной карты, не
зависимой от тарифов международных систем, использовать общие ресурсы на развитие
инфраструктуры, существенно снизить затраты каждого банка в отдельности на создание и
функционирование такой системы. В целях обеспечения взаимного обслуживания карт
различных систем, а также стимулирования дальнейшего развития карточного рынка
Кыргызстана завершены подготовительные работы по интеграции локальных и международных
систем с использованием банковских карт с национальной системой.
Для этого и был создан Единый межбанковский процессинговый центр, что является
одним из основных проектов Государственной программы по внедрению безналичных
платежей.
Главная задача проекта – обеспечить возможность широким слоям населения страны
удаленно управлять своими счетами, открытыми в коммерческих банках. Таким образом,
население получает возможность проведения расчетов за товары и услуги, а также получения
наличных денег с использованием платежных карт в любом месте страны и независимо от
того, в каком коммерческом банке обслуживается держатель такой карты.
Что касается дальнейшей работы, то продолжается сертификация Единого
межбанковского процессингового центра в международной платежной системе «Visa
Intenational», что позволит держателям
карт не только осуществлять платежи внутри
республики по тарифам национальной системы «Элкарт», но и использовать ту же карту за
пределами Кыргызской Республики.
Параллельно проводится работа по внедрению пилотного проекта по уплате таможенных
платежей с использованием «Элкарт», а также по приему и оплате коммунальных платежей
посредством терминалов, банкоматов и мобильных телефонов в любой точке нашей
республики, переводам средств с карты на карту и другие услуги. Проводится работа с
нефтегазовой компанией по использованию платежных карт для расчетов при закупке горючесмазочных материалов.
Развитие национальной системы расчетов с использованием «Элкарт» в целом
направлено на повышение доверия к банковской системе широких слоев населения с
небольшими доходами, гарантирует им удобный доступ к управлению счетами в коммерческих
банках, обеспечивает сохранность средств, значительно экономит время, затрачиваемое на
оплату различных услуг
202
Реализация поставленных задач по развитию национальной платежной системы в
Кыргызской Республике требует комплексного решения вопросов формирования источников
финансирования.
В качестве источников финансирования основных проектов возможно использование
кредитов международных финансовых организаций, средств государственного бюджета,
Национального банка Кыргызской Республики, а также инвестиций коммерческих банков и
других заинтересованных организаций. Для создания максимально благоприятных условий для
осуществления денежного обращения национальной валюты и стимулирования безналичных
платежей для снижения операционных расходов на обработку наличности и расходов на
оказание услуг инкассации.
ЛИТЕРАТУРА.
1. Косой А.М./Платежный оборот: исследования и рекомендации./ Финансы и статистика,
Москва - 2005г.
2. www.NBKR.kg.
3. www.bankir.kg.
203
ОЦЕНКА И РЕГУЛИРОВАНИЕ ЛИКВИДНОСТЬЮ КОММЕРЧЕСКОГО
КОММЕРЧЕСКОГОБАНКА
Наргиз Асизбек Кызы, асспирант КНУ
ABSTRACT
Liquidity is theguarantor of thestability of the bankingsystem as well asthe key topublic
confidence. The bank's liquidityis characterizedby such featuresas reliability andfinancial stability.
Underreliabilitymeansa guarantee that thebankin its operationsalong with its owncommercial
interestsensuressafety of the fundsentrusteddepositors andfulfill otherobligations undertaken, typically
achieved througha diversifiedapproach to theplacement ofthe involved resources.
Основное условие устойчивого развития
каждогобанка и банковской
системы в
целом является совершенствование подходов к управлению финансами коммерческих банков.
Условием доходности банковской деятельности, безусловно, является поддержание
ликвидности, управление банковской прибылью, ее максимизация. Ликвидность банка является
одним из основных и наиболее сложных факторов, определяющих его финансовую
устойчивость.
Под ликвидностью понимаетсяспособность банков своевременно и без потерь
выполнять свои обязательства в денежной форме с учетом не только кредитных, но и кассовых
возможностей перед вкладчиками, кредиторами и другими клиентами.1
Термин«ликвидность» (от латинского liguidus – жидкий, текучий) в буквальном смысле
слова обозначает легкость реализации, продажи, превращения материальных ценностей и
прочих активов в денежные средства2.
Ликвидность
является
гарантом
стабильности
банковской
системы,
а также залогом доверия со стороны населения. Ликвидность банка характеризуется такими
чертами, как надежность и финансовая устойчивость. Под надежностью понимается гарантия
того, что банк в своей деятельности наряду с собственными коммерческими интересами
обеспечивает сохранность средств, доверенных ему вкладчиками, и выполняет другие
принятые на себя обязательства, обычно это достигается посредством диверсифицированного
подхода при размещении привлеченных ресурсов.
В целях поддержания ликвидности коммерческих банков Национальный Банк
Кыргызстана может предоставлять банкам краткосрочный кредит на условиях платности
сроком не более шести месяцев при условии предоставления одного из следующих
приемлемых для Банка Кыргызстана видов обеспечения:
1) золотои другие драгоценные металлы;
2) иностранная валюта;
3)векселя в национальной и иностранной валюте со сроками погашения до шести месяцев и
другие обязательства, приемлемые для Банка Кыргызстана;
4) депозиты в Банке Кыргызстана или в ином кредитном учреждении, приемлемом для Банка
Кыргызстана;
5) ценные бумаги, выпущенные Правительством Кыргызской Республики;
6)другие виды обеспечения, приемлемыедля Банка Кыргызстана.
Обеспечением так же могут быть другие активы итоварно-распорядительные
документыв случаях, установленных Правлением Банка Кыргызстана.
1С.В.Галицкая
2И.О
Деньги.Кредит.Финансы. Учебник:-М:Изд-во Эксмо,2005г.
.Лаврушин И.Д. Мамонова, Н.И. Валенцова Банковское дело :Учебник 2008г
204
Известный ученый Дж. Синки следующим образомрассматривает данное понятие:
«Ликвидность необходима банкам главным образомдля того, чтобы быть готовыми к изъятию
депозитов и удовлетворять спрос на кредиты. Неожиданные изменения потоков создают для
банков проблемы ликвидности». Данное определение, имеет с одной стороны, прикладной
практический характер (функциональность в разрезе определений экономических понятий
характерна для западной литературы в целом). С другой стороны она передает именно
банковскую специфику.
Американский экономист Э.Рид, известный в областибанковского дела, применительно
к банку следующим образом подходит к данной проблеме: «Банк считается ликвидным, если
суммы его наличных средств и других ликвидных активов, а также возможности быстро
мобилизовать средства из иных источников достаточны для своевременного погашения
долговых и финансовых обязательств. Кроме того, банк должен иметь достаточный ликвидный
резерв для удовлетворения практически любых непредвиденных финансовых нужд».
С
учетом
вышеизложенного,можно сделать
вывод о том,
что ликвидность
банка непосредственно связана с теми активами, которыми располагает банк.
В настоящее время наиболее распространенным является первый подход - по
принципу запаса (остатков). Ликвидность как “запас” включает в себя определение уровня
возможности коммерческого банка выполнять свои обязательства перед клиентами в
определенный конкретный момент времени путем изменения структуры активов в пользу их
высоколиквидных статей за счет имеющихся в этой области неиспользованных резервов.
Ликвидность как“поток”анализируетсясточкизрения динамики, чтопредполагаетоценку
способностикоммерческогобанкавтечениеопределенногопериодавременизменять
сложившийсянеблагоприятныйуровеньликвидности
или
предотвращать
ухудшение
достигнутого, объективно необходимого уровня ликвидности (сохранять его) за счет
эффективного управления соответствующими статьями активов и пассивов, привлечения
дополнительных заемных средств, повышения финансовой устойчивости банка путем роста
доходов.
Анализликвидности по принципу потока (оборота) дает болееглубокую оценку
степениликвидности. Вэтом случае анализ ликвидностиведется непрерывно (а не от даты
к дате), причем не сводится канализубаланса, появляется возможность учитывать способность
банка получать займы, обеспечивать приток наличных денег от текущей операционной
деятельности. Подобный анализ предполагает использование более обширной информации, в
частности, данных о динамике доходов банка за истекший период, своевременности возврата
займов, состоянии денежного рынка и т. д.
Банковскаяликвидность зависит1:
1. от характера, величины и структуры депозитов;
2. от возможности банка срочно получить заем на кредитном рынке;
3. от соответствия структуры активов (кредитных вложений) по сроку и характеру структуры
пассивов (ресурсов), поскольку, например, повышение удельного веса государственных
ценных бумаг (облигаций, казначейских обязательств) в активах банка в условиях
постоянного бюджетного дефицита значительно ослабляет ликвидность банковской
системы;
4. от экономической конъюнктуры, так как, например, застой в экономике побуждает клиентов
изымать свои вклады из банков, что не только ухудшает их ликвидность, но и становится
часто причиной краха банков;
5. от нарушения оборота наличных денег, вызванных устойчивыми диспропорциями в
экономике;
6. от роста денежных резервов банка, поскольку максимальной ликвидностью обладает тот
банк, сумма депозитов которого превышает объем представленных кредитов (в этом
случае уменьшается прибыль банка).
1В.А .Челконов
Деньги, кредит, банки:Учеб.пособие.-М:Юнити-Дана,2005г
205
В отношении баланса коммерческого банка различают ликвидность активов и
ликвидность пассивов. Ликвидность пассивов – легкость, с которой банк может выпустить
долговое обязательство для приобретения клиринговых остатков по разумной цене.
Ликвидность активов – это возможность их использования в качестве средства платежа (либо
быстрого превращения в средство платежа) и способность активов сохранять свою стоимость.
Применительно к балансу банка ликвидность означает способность активов последнего
превращаться в денежные средства. Банк считается ликвидным, если его состояние позволяет
за счет быстрой реализации средств по активу покрывать срочные обязательства по пассиву.
Процентная политика коммерческого банка должна быть направлена на управление
ликвидностью своего баланса. Баланс банка считается ликвидным, если его состояние
позволяет за счет быстрой реализации средств по активу покрывать срочные обязательства по
пассиву. Возможность быстрого превращения активов банка в денежную форму для
выполнения его обязательств предопределяется рядом факторов, среди которых решающим
является соответствие сроков размещения средств срокам привлечения ресурсов. Иначе
говоря, каков пассив по сроку, таким должен быть и актив; тогда обеспечивается равновесие в
балансе между суммой и сроком высвобождения средств по активу в денежной форме и
суммой и сроком предстоящего платежа по обязательствам банка. Риск ликвидности, с одной
стороны, тесно связан с рассогласованием активов и пассивов (то есть использованием
коротких нестабильных пассивов для среднесрочных или долгосрочных активных операций), а,
с другой стороны, с потерей возможности (из-за общей конъюнктуры рынка или ухудшения
имиджа банка) привлечь ресурсы для выполнения текущих обязательств.
Науровень риска ликвидности влияют различные факторы, среди них:
o
качество активов банка (если в портфеле банка имеется значительный объем
неработающих и невозвратных активов, не обеспеченных достаточными резервами или
собственными средствами, то такой банк потеряет ликвидность из-за необходимости
фондировать такие активы привлеченными ресурсами);
o
диверсифицированность активов;
o
процентная политика банка и общий уровень доходности его операций
(постоянное превышение расходов банка над его доходами может привести к потере
ликвидности);
o
величина валютного и процентного рисков, реализация которых может привести
к обесценению или недостаточному уровню отдачи работающих активов;
o
стабильность банковских пассивов;
o
согласованность сроков привлечения ресурсов и размещения их в активные
операции;
o
имидж банка, обеспечивающий ему возможность в случае необходимости
быстро привлечь сторонние заемные средства.
Рискликвидности тесно связан с такими рисками: кредитным, рыночным, процентным и
валютным. Так, например, кредитный риск ухудшает ликвидность банка, так как приводит к
нарушению сбалансированности активов и пассивов по срокам и суммам; а рыночный,
валютный и процентный риски могут вызвать уменьшение стоимости активов банка или
увеличивать стоимость пассивов.
В отличие от ликвидности отдельного банка вопрос о ликвидности банковской системы
не нашел пока широкого освещения в экономической литературе. Применив определение
«ликвидность банка» к национальной банковской системе, получается следующее:
ликвидность национальной банковской системы можно понимать как единую базу обеспечения
своевременного перемещения стоимостей в рамках национальной экономики.
Она обеспечивается, во-первых, достаточным количеством высоколиквидных средств
(объемом денежной массы в обращении), во-вторых, надежностью (бесперебойностью)
функционирования платежных систем, эффективной организацией расчетов, в-третьих,
всеобщностью охвата системой надзора коммерческих банков, осуществляемого Центральным
банком и контрольными органами, и в-четвертых, стабильностью главных макроэкономических
показателей национальной экономики, таких, как низкий уровень инфляции, бюджетного
дефицита и развитость правовых отношений в стране.
206
Вопрос об иммунитете банковской системы непосредственно связан с проблемой
национальной банковской ликвидности. Вместе с тем, отождествлять национальную
банковскую ликвидность с ликвидностью всех кредитных учреждений страны нельзя. В
рыночных условиях невозможно сохранять достаточный уровень ликвидности у абсолютно
всех кредитных учреждений. При этом потеря ликвидности одним или нескольким банками не
должна подрывать ликвидность всей банковской системы. Контрольные органы, наблюдавшие
за ее состоянием, обязаны своевременно выявлять и предотвращать возникновение цепочек
банкротств.
Межгосударственные договоренности в сфере валютных отношений позволяют
эффективнее осуществлять международную торговлю банковскими услугами и иностранными
инвестициями, а так же упорядочивать расчеты, достигать единообразия в толковании правил
по проведению платежей и снижать транзакционные издержки. К числу важнейших
договоренностей относятся: унифицированные правила по документарному инкассо;
унифицированные правила по документарному аккредитиву; единообразный вексельный закон;
единообразный чековый закон, соглашения о банковских гарантиях и другие документы.
Примером такой организации может служить Всемирная торговая организация, а
межгосударственных договоренностей - ГАТС и финансовое приложение к нему в рамках ВТО.
В связи с этим,международная ликвидность банковской системы должна
адаптироваться к процессу интернационализации, которая усиливает межбанковскую
конкуренцию, расширяет географию размещения международных активов, дает новые
межфилиальные возможности проведения банковских операций, диверсифицирует риски
зарубежных активов, а также к кризисным явлениям, которые снижают международную
ликвидность, так как обесценивают активы, ухудшают их качество, замораживают кредитные
программы банков, что требует активных государственных мер по насыщению ликвидностью
рынка, распечатывания резервных фондов.
Этот процесс требует операционных, структурных изменений в банковском секторе:
поиска
новых
методов
рефинансирования
долгов,
заключения
дополнительных
межгосударственных соглашений по линии центральных банков и финансовых ведомств,
корректировке многосторонних обязательств в рамках ВТО по банковскому сектору. Они
обязывают отменять протекционистские меры на внутреннем рынке, искореняя, среди прочего,
монополизацию активных и пассивных операций.
На международную ликвидность банковского сектора влияет целый набор факторов,
которые схематично представлены на рис. 1.
207
Стабильность
главных
макроэкономи
ческих
показателейстр
аны
экономики
Объем
международных
конверсионных
операций
Доступ
к
финансированию
со стороны МВФ
Ввоз и вывоз
наличной валюты
Система надзора
коммерческих банков
(ЦБ и другие
контролирующие органы)
Динамика внешнего долга
Международная
ликвидность
банковскойсисте
мы
Своевременность
международных платежей
(корр. счетов, зарубежные
филиалы)
Внешние займы
банков
Объем золотовалютных
резервов страны
Рисунок 1. Факторы, влияющие на международную ликвидность
банковской системы
В настоящее время около 70% экономической активности в мире связано с сектором
услуг, в котором работает половина от общего числа занятых. Согласно данным ЮНКТАД,
удельный вес услуг в ВВП постоянно растет, достигнув 72 и 52% в развитых и развивающихся
странах, 57% – в странах Центральной и Восточной Европы и 44% – в странах СНГ. Услуги
составляют 20% мировой торговли, и, согласно прогнозам, к 2020 г. их доля достигнет 50%.
Либерализация доступа на рынок финансовых услуг предполагает определенное
соотношение вероятных потерь и выгод. С одной стороны, существуют опасения, что
расширение присутствия иностранных банковможет оказать дестабилизирующее влияние на
финансовый сектор вследствие роста конкуренции со стороны иностранных поставщиков услуг
в ущерб отечественным. С другой стороны, возможный выигрыш от создания действенного
механизма аккумулирования денежных средств населения, предприятий и соответственно от
увеличения кредитования реального сектора будет способствовать формированию
эффективной финансовой системы.
Все вышеуказанные и другие сложности, реально возникавшие на различных этапах
развития или преобразования социально-экономических систем, требовали постоянной заботы
банковского руководства о поддержании определенного уровня ликвидности. Обеспечение
этого базисного условия устойчивой деятельности коммерческих банков вызвало объективную
необходимость решить проблему ликвидности через возможность управления структурой
баланса, т.е. возможность управления активами и пассивами коммерческих банков.
СПИСОК ЛИТЕРАТУР
1. С.В.Галицкая Деньги.Кредит.Финансы. Учебник:-М:Изд-во Эксмо,2005г.
2. В.А .Челконов Деньги, кредит, банки:Учеб.пособие.-М:Юнити-Дана,2005г
3.И.О .Лаврушин И.Д. Мамонова, Н.И. Валенцова Банковское дело :Учебник 2008г.
4.Раен Е.Ф.Жукова Общая теория денег и кредита: Учебник 2001г.
208
КЫРГЫЗСТАНДАГЫ БОРБОРДОН ЧЕКТЕТҮҮ ПРОЦЕССИНИН ӨЗГӨЧӨЛҮГҮ
С.Нурунбетов
Кыргызстанда борбордон башкарууну четтетүү тарыхы 1994-жылы
Кыргыз
Республикасынын Президентинин 22.09.1994-ж. Жарлыгы менен бекитилген «Кыргыз
Республикасында жергиликтүү өз алдынча башкарууну уюштуруу негиздери жөнүндөгү»
Жобонун бекитилиши менен башталган. Аталган Жобо жергиликтүү өз алдынча башкарууну
өнүктүрүүнүн мамлекеттик бийлик органдары менен жергиликтүү өз алдынча башкаруу
органдарынын функцияларын чектөөнүн конституциялык принцибине негизделген жа ы
концептуалдуу моделин бекемдеген.
Жергиликтүү өз алдынча башкаруунун институтун андан ары өнүктүрүү үчүн «2010жылга чейин Кыргыз Республикасында мамлекеттик борбордон башкарууну четтетүүнүн
улуттук стратегиясы» кабыл алынып, ал Кыргыз Республикасынын Президентинин 17.12.2002ж. Жарлыгы менен бекитилип, жергиликтүү өз алдынча башкаруунун андан аркы стратегиясын,
анын ичинде каржылоону борбордон четтетүүнү аныктаган.
Борбордон башкарууну жоюунун 10 жылдык тарыхынын ичинде 40 тан ашык мыйзамдык
нормативдик актылар кабыл алынып, алардын 15 тен ашыгы каржылоону борбордон
башкарууну жоюууга тиешелүү болгон.
Буга негизинен «Кыргыз Республикасында жергиликтүү өз алдынча башкаруунун финансы1
экономикалык негиздери жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамы жана ошондой эле
«Кыргыз Республикасында бюджеттик укуктардын негиздери жөнүндө» Кыргыз
Республикасынын Мыйзамына киргизилген2 тиешелүү өзгөртүүлөр болуп саналат.
Демократиялык коомго, базар экономикага ылайыкташкан жаңы саясий, экономикалык
жана социалдык тартипке адаптациялануу бийлик уюмдарынын бардык баскычтарына жаңы
административдик мамилени талап кылат.
Реформанын эффективдүүлүгү бийлик системасынын иш жүргүүзүсүнө жараша болору
экени баарына белгилүү болушу керек.
Азыркы учурда мамлекеттеги экономиканы турукташтыруу жана андан ары өсүшүн ишке
ашырууга болгон реформа жергиликтүү аймактардын баардыгына багытталган. Мамлекеттин
негизи саясаты – региондун потенциалын көтөрүп, бийликтин рационалдуу механизмин
түзүүгө багыталышы керек.
Демократиялык мамлекеттик түзүлүштүн маанилүү элементи жергиликтүү өзүн-өзү
башкаруу – бул жалпы мамлекеттик бир бөлүгү. Ал мамлекеттик бийликтин оппоненти болуу
менен
бир эле учурда шакирти катары жалпы мамлекеттик проблемаларды чечүүнү
концентрациялап, мамлекеттик башкарууну оптимизациялоого мүмкүнчүлүк берет.
Жергиликтүү өзүн-өзү башкаруунун өз алдынчалыгы катары кандайдыр бир
маселелерди чечүүдө мамлекеттик бийлик уюмдарынын кийлигишүүсүз жергиликтүү уюмдар
өкүлүчүлүгү аркылуу жергиликтүү коомчулуктун укугу жана алардын өздөрүнүн иш-аракеттери
үчүн жоопкерчилиги эсептелет.
Кыргыз мамлекети өзүнүн өз көз карансыздыгын алгандан кийин демократиялык
мамлекет катары мурунку борбордошкон тоталитардык системадан айырмаланып, аймактык
башкаруу методдорунун жана бийликти бөлүштүрүүнүн принцибинин негизинде башкаруунун
демократиялык мейкиндигин кеңейтүүнү камсыз кылууну алдына максат кылып койгон.
Жергиликтүү башкаруу маселеси суверендүү мамлекеттин актуалдуу проблемасы
катары өзүнүн өнүгүү процессинде көптөгөн этаптарды басып өттү.
Кыргыз Республикасынын 1993- жылдын 5 – майында
кабыл алынган
Конституциясында жергиликтүү өзүн өзү башкаруунун бекитилиши жергиликтүү башкаруунун
андан ары өнүгүшүнө толук негиз болгон. Конституция толугу менен жергиликтүү бийликтин
структурасын, жергиликтүү башкаруунун негизги саясий-укуктук булагы жана базасы болуп
саналат.
Кыргыз Республикасында борбордон башкарууну четтетүүнүн өзгөчөлүгү
– бул
жергиликтүү өзүн-өзү башкарууну уюштуруу реформасы аркылуу ишке ашырылган жергиликтүү
1
«Кыргыз Республикасында жергиликтүү өз алдынча башкаруунун финансы-экономикалык
негиздери жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамы 25.09.2003-ж.
2
Республикасынын Мыйзамына киргизилген 11.07.1998-ж.
209
өз алдынча башкаруу жана конкретүү географиялык базасы бар, мамлекеттик бийлик
уюмдарына карата салыштырмалуу автономияга ээ болгон, администрациялык мүнөздөгү
чечимдерди кабыл алууга укугу бар уюмдардын иш жүргүзүүсү.
Ошондуктан, азыркы учурда өлкөбүздүн экономикасын стабилизациялоо жана андан
ары өнүгүшүн ишке ашыруу боюнча реформа жергиликтүү аймактардын бардыгына тиешелүү
болот.
Мамлекеттин негизги саясаты – региондун потенциялын жогорулатууга, бийликтин
рационалдуу механизмин түзүү принцибине багыталышы керек. Бүгүнкү күндө мамлекетибизде
бул мамлектеттик принцип күч алып, курч маселелерди чечүү үчүн жаңы талаптарды, жаңы
социалдык - экономикалык иш-чараларды жана максаттарды ишке ашыруу үчүн мамлекеттик
органдардын күрөшү күч алган мезгил.
Мамлекеттик башкарууну борбордон четтетүү жана жергиликтүү өз алдынча
башкарууну өнүктүрүү Улуттук стратегиясынын алкагында борбордон четтетүү реформасын
киргизүү максатында бюджеттер аралык мамилелер жагында бир катар белгилүү бир ишчараларды өткөрүү белгиленип жатат. Бул жерден өзгөчө белгилеп кетчү нерсе, башкаруунун
деңгээлдеринин ортосундагы бюджеттер аралык мамилелердин структурасын өзгөртүү,
кийинки жылга түзүлүүчү республикалык бюджеттин долбооруна таасир тийгизет жана
финансылык тобокелди жогорулатат.
Бүгүнкү күндө өлкөбүздө ушуга байланыштуу төмөндөгүдөй бир катар чечилбеген
маселелер бар, алар:
1.жергиликтүү бюджеттин финансы-экономикалык базасынын төмөндүгү;
2.жергиликтүү өз алдынча башкаруу уюмдарынын жергиликтүү бийлик уюмдарынын
жетекчилигине болгон көз карандылыгы;
3.укуктук базанын толук кандуу калыптанбагандыгы;
4.жергиликтүү органдардын кесиптик даярдыгынын деңгээлинин төмөндүгү;
5.жергиликтүү органдардын материалдык-техникалык базасынын начардыгы;
6.жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары менен жергиликтүү мамлекеттик бийлик
органдарынын ортосундагы укуктук функциялардын жана ыйгарым укуктарын айкын
аныкталбагандыгы болуп саналат.
Ушул проблемалар менен бирге административдик-аймактык түзүлүшкө тиешелүү
реформа жүргүзүү маселеси да турат. Тактап айтканда азыркы административдик-аймактык
түзүлүш өзүнүн натыйжалуулугун начарлатып жатат, бүгүнкү күндөгү саясий-экономикалык
түзүлүшүнө туура келбей, өлкөбүздүн ушул эле түзүлүштүн оптималдуу түрүн тандап алуусу
бүгүнкү күндөгү мамлекетибиздин туура административдик-аймактык түзүлүшүнө карата болгон
талаптардын бири. Бул албетте чоң саясий маселе болуп эсептелинет, бирок бул алкакта да
өкмөт ар кандай социалдык-экономикалык анализдерди жүргүзүүсү абзел, жана да
Президентин сунуштаган жа ы өлкөнүн өнүгүү стратегиясынын негизинде Азыркы бийлик
структуралардын эффективдүү иштешине шарт түзуп берүүсү абзел, жаны анын негизинде
жа ы программаларды ишке ашырууда аракеттениши керек. Башкача айтканда, өлкө үчүн
оптималдуу түзүлүштүн мисалын сунуштай билиши керек.
Бүгүнкү күнгө карата жергиликтүү бюджеттердин киреше бөлүгүнүн көпчүлүк бөлүгүн
борбордон бөлүнгөн гранттар түзүп келип жатат, ал эми жергиликтүү кирешелер жергиликтүү
бюджеттердин структурасында анчалык олуттуу эмес. Маалымат иретинде дагы өзгөчө
белгилеп кетчү нерсе, Кыргыз Республикасында жергиликтүү өз алдынча башкаруу
органдарынын азыркы кездеги абалын баалоо республикадагы 453 айыл өкмөтүнүн ичинен, 61
айыл өкмөтү же жалпы айыл өкмөтөрдүн 11 пайызы гана жеке кирешелери менен өзүнүн
чыгашаларын 100 пайызга жаба алат, анын ичинен 46 айыл өкмөтү Чүй областында, 1 айыл
өкмөтү Жалал-Абад областында , 11 айыл өкмөтү Ысык-Көл областында 1 айыл окмоту
Жалалабат областында жана 2 айыл өкмөтү Ош областында жайгашкан. Ал эми калгандары
дотациянын негизинде иш жүргүзүп келет.
Кыргызстандагы
децентрализация
процессинин
жыйынтыгы
болуп
Кыргыз
Республикасынын граждандык коомдун калыптануусун камсыз кылуу жана укуктук мамлекетти
түзүү болуп саналат.
БУЛАКТАР
«Кыргыз Республикасында жергиликтүү өз алдынча башкаруунун финансы-экономикалык
негиздери жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамы 25.09.2003-ж.
Республикасынын Мыйзамына киргизилген 11.07.1998-ж.
210
CRIME REDUCTION STRATEGIES IN USA
Assoc. Prof. Dr. Valeri MODEBADZE, Canik Basari University, Department of International
Trade and Administration, Samsun / Turkey, E-mail: [email protected]
Assist. Prof. Dr. Fatih Mehmet SAYIN, Canik Basari University, Department of Political
Science and International Relations, Samsun / Turkey, Phone: 0507 4610846, E-mail:
[email protected]
Abstract
One of the main functions of government is to create stability and order and protect citizens
from internal and external threats. Governments have been trying to fight against crime since ancient
times. The reduction of crime has always been one of the major concerns of all governments.
Different countries have employed different tactics and diverse set of strategies for the reduction of
crime. As crime changes and becomes more and more sophisticated, the crime fighting strategy also
changes. This article analyses crime reduction strategies of US government. Crime rates are higher in
USA than in European countries because it is a multiethnic, multiconfessional and multicultural
country. Gun violence and mass shootings are widespread in USA. Terrible tragedies, like mass
shootings at schools and colleges, have convinced policy makers that they have to tighten gun laws
and introduce stricter punishments for criminals. US government has employed diverse strategies and
methods to reduce crime. These strategies are explained in detail below.
Keywords: crime, reduction of crime, crime fighting strategy, delinquency, gun violence
Introduction – definition of crime and crime fighting strategy
Crime has always existed and will continue to exist as long as humanity exists. Crime is a
global problem and all societies are confronted with this problem. There is no universally accepted
definition of crime. The definition of crime varies from place to place and time to time. Crime is often
defined as an unlawful activity, a serious offense, anti-social behavior, deviant behavior that violates
existing norms; it can also be defined as unjust, immoral and disgraceful act which is prohibited and
punished by law. In other words crime is the violation of rules and laws for which punishment is
imposed by the state. The word “crime“has both, Greek and Latin roots. It derives from the Latin word
“crimen” and Greek word “krima” which can be translated as “judgment” and “conviction.” The
meaning of the word “crime” has changed considerably over time. In ancient Greece the word “krima”
typically referred to a social misconduct or intellectual error. Later, after the spread of Christianity in
Europe, the meaning of the word has changed and it meant “a moral sin.”
As crime changes and becomes more and more sophisticated, the crime fighting strategy also
changes. The rational strategy for fighting the crime is known as the deterrence. Deterrence is the
use of punishment as a threat to deter people from committing crimes. The goal of deterrence is to
make costs of committing crimes far greater than any benefits that criminals might get from their antisocial behavior and criminal activity. With the advanced knowledge that crime will be followed with a
costly punishment, rational thinking individuals and potential criminals should be deterred from
committing unlawful acts and crimes. Punishment must be so severe that the fear of it should prevent
offenders from committing crimes. (Thomas R. Dye, 2008) Thus, Deterrence strategy is effective if
three conditions are met:
1. Crime is always followed by costly punishment.
2. Criminal activity is punished as quickly as possible so that potential criminals will see a clear
cause-and- effect relationship between the crime and the punishment. There should be no
long delays between the criminal act and punishment. The deterrent effect is lost, when
punishment is delayed.
3. Punishment is severe. If the punishment in not severe enough criminal acts will be repeated
again and crime will continue to flourish. The theory of deterrence is based on the idea that
the threat of punishment must be severe enough to counter the benefits or pleasures that the
criminal would receive from the crime. Punishment must clearly outweigh the benefits of
committing crime.
211
Crime Reduction Strategies in USA
Crime Rates have always been higher in USA than in European countries. It is sometimes
argued that high rate of crime in America is caused by social heterogeneity. Unites States of America
is a land of immigrants. It is multiethnic, multiconfessional, multiracial and multicultural country.
Therefore, crime rates are higher in USA than in monoethnic European countries. Low levels of crime
in European countries are often attributed to their homogenous populations. (Thomas R. Dye, 2008)
Another reason for high rates of crime in USA is the erosion of social institutions – families,
schools, churches, communities. These are institutions that play very important role in socialization of
children and transmit values to them. When the discipline in families, schools, educational institutions
is low, then antisocial behavior is more widespread among youngsters. The traditional American
family is facing profound transformations and radical changes over the last decades. The
disintegration of the traditional husband-wife family and the rise in single-parent families is the most
influential factor contributing to the low morale among youngsters. Single parent households find it
difficult to spend enough time with children and educate them properly. According to the US Census
Bureau the number of single parents is higher in USA than in other developed countries. There are
approximately 13.7 million single parents in the United States today, and those parents take care of
21.8 million children (approximately 26 percent of children). (Timothy S. Grall, 2009)
This means that one in four children in USA is being raised by a single parent. The family unit is
not as stable and as strong as it once was and this is the main reason for the emergence of deviant
behavior among youngsters. Mass Media can also cause the emergence of anti-social behavior and
deviant activities among young people. “Macho” behavior is widespread across American society and
is a source of pride among young males.
Reduction of crime is not a top priority for American society. Americans love individual liberty.
Strict punishment and deterrence is something that goes against individual liberty. Freedom from
repression is more important to Americans than freedom from crime. Many authoritarian regimes
have low levels of crime, because they use very strict punishments and long sentences for deterring
criminals. But, these regimes fail to protect civil rights and civil liberties of their citizens. Americans
value more personal freedom and civil liberties, that reduction of crime. Thus, “American mentality”
can be another explanation for high rates of crime in USA.
Crime rates were especially high in 1990s. US government has adopted a wide range of
strategies to reduce crime. From these strategies it is important to mention “community policing,”
“three strikes you are out” laws, “zero tolerance” laws, “broken windows” strategy, as well as gun
control laws and legislation.
Gun ownership is widespread in the United States. According to US constitution people have
right to bear arms. The second amendment of the United States Constitution reads: "A well regulated
Militia, being necessary to the security of a free State, the right of the people to keep and bear Arms,
shall not be infringed." In other words, the right to keep and bear arms is recognized as a natural right
of individuals in United States. Founding fathers of US constitution were afraid of tyranny and
therefore, they believed that American citizens needed guns in order to resist any attempts of
government to establish a tyranny. American society is divided on the issue of guns: Some people
are in favor of gun ownership and some want to ban guns. Those who are in favor of gun ownership
say that they need guns for self-defense or they state that they use guns for hunting and sports.
Public opinion research has revealed that half of the all American families possess guns. Gun
ownership has increased over the last decades. The Growing affluence has enabled vast number of
people to purchase more guns. There are over 200 million guns in the hands of US citizens. Those
who want to ban guns say that they contribute to crime and violence. About 30.000 people die each
year in USA as a result of gunfire and approximately 80.000 are wounded. In the 10 years from 2000
through 2009, more than 298,000 people died from gunshots in the U.S. (Rob Waters, 2013)
According to the statistical data most murders and suicides are committed with guns. Every day
in United States 93 people die from gunfire, and approximately 240 sustain gunshot injuries. In
addition to the human suffering caused by these injuries and fatalities, gunshot wounds cost
approximately $40 billion in medical care, public service, and work-loss costs each year. Gun
212
violence represents a very costly health care problem for American citizens as financial costs for
gunshot wounds are rising constantly. Reduction of gun violence and gun related deaths has become
a national priority for Americans (Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention, 1999)
Because of the increase in gun-related deaths, politicians in United States of America are convinced
that it is extremely important to make some amendments to gun laws and introduce stricter rules and
regulations. Gun control means restricting gun purchases, introducing stricter licensing agreements
or banning guns altogether. The prohibition of gun ownership could decrease the level of murder
rates and suicide rates in USA. But US government can’t ban gun ownership and confiscate all the
guns that people currently own, because this would be interpreted by American people as an
unconstitutional act. The ban on firearm possession could be regarded as the violation of the second
amendment right of people to keep and bear arms. (Noah Smith, 2012)
Reducing gun violence has become one of the main priorities of Obama administration. Mass
shooting at Sandy Hook Elementary School has convinced President Obama that it is necessary to
tighten gun laws in order to reduce gun violence in USA. Mr. Obama proposed measures such as
banning assault weapons, banning high-capacity ammunition magazines and introducing universal
criminal and mental health background checks for all firearms sales. (Lucy Madison, 2013) These
measures are specifically designed to limit illegal gun purchases and criminals’ access to guns.
President Obama’s administration intends to adopt a wide range of strict regulations and laws on the
sale and possession of firearms. But there is no evidence that gun control laws reduce violent crime.
If we compare crime rates in regions with strict gun laws with those regions which do not have strict
controls on guns, we will find no difference in rates of crime. (Thomas R. Dye, 2008) The adoption of
strict gun laws is not enough to fight effectively against crime and therefore, different strategies have
to be identified and adopted for the reduction of crime.
“Community policing” is a strategy adopted by the government that allows police and community
residents to cooperate with each other and work together in order to solve problems related with
crime. Thus, “community policing” is a concept which refers to the collaboration and cooperation
between police and community. According to this strategy police and community residents identify
and solve community problems together. For instance, New York City Police Department (NYPD)
encourages citizens to share information on illegal guns. Police department then uses this
information in order to plan operations, build cases against gun perpetrators, and to discover illegal
guns and those people who are involved in the distribution of illegal weapons. (Megan Golden & Cari
Almo, 2004)
Today, communities across the U.S. are actively engaged in community policing. Each citizen
takes an active interest in protecting his community members and collaborates with police. According
to this strategy police officer becomes more active and more visible in the community by walking
through the community streets and by visiting high crime areas. This strategy is very effective in
fighting the crime, because the presence of police officer in the community deters or scares away
potential criminals, drug dealers, prostitutes, gangsters and even terrorists. In addition, close contact
between police officers and community residents fosters trust and a feeling of being part of the
community. As a result citizens are familiar with police officers, they trust them and can easily talk
with them about the problems that community is facing. Policemen also benefit a lot from these close
contacts, because they are more aware about the community resident’s problems and they are better
able to help in case of emergency. Daily contact with community allows a police officer to gather
information about citizens; Thanks to these contacts police officers are well informed which citizens
are law-abiding and which ones are potential offenders and likely violators. (Bureau of Justice
Assistance, 1994)
Greatest reduction of crime occurred in the nation’s largest cities, especially in New York that
introduced tougher measures, stricter laws and harsher punishments for criminals and offenders. In
order to reduce crime in New York City, mayor Giuliani began to implement a strategy that was known
as “broken windows” strategy. Strategy is based on the notion that one neglected broken window in a
building will soon lead to many other broken windows. As famous American social scientist and one
of the authors of “broken windows” theory James Quinn Wilson stated “if you don’t fix the first broken
window, soon all the windows will be broken.” In crime fighting this theory translates into more severe
punishments for petty crimes and more arrests for petty offenses. (For instance Pickpocketing,
loitering, prostitution, vandalism, etc) In other words, targeting minor disorders and getting tougher
213
with offenders committing minor offenses could help reduce more serious crime. “Broken Windows”
theory was a revolutionary theory which enjoyed great popularity in three most populous cities of USA
– New York, Chicago and Los Angeles. Broken windows strategy proved to be the most effective
strategy to fight violent crime as homicide rate in New York City plunged from 2,262 murders in 1990
to 629 in 1998 (Bootie Cosgrove-Mather, 2009) Before the adoption of this strategy New York was
regarded as one of the most dangerous cities in USA and the crime rate was very high at the
beginning of 1990s. But now it is considered to be one of the safest cities in USA. Although Giuliani’s
strategy caused the emergence of increased policy brutality, it also led to the reduction of crime by 50
percent in New York.
US government has adopted and implemented “though on crime” policies and introduced a
practice of imposing longer prison sentences on repeat offenders. USA has laws targeting habitual
offenders and people who have repeatedly committed violent crimes. “Three strikes you are out laws”
are laws enacted by state governments in the USA. According to “Three strikes you are out laws”
state courts have the right to impose a life sentence to persons who have been convicted of three or
more serious criminal offenses. Violent and serious felonies are specifically listed in state laws.
(Legislative Analyst’s Office, 1995) The vast majority of states have a list of violent or “strikeable”
offenses such as murder, robbery, arson, rape and other sex offenses. “Three strikes you are out
laws” became very popular in USA in 1990s and are also known as “habitual offender laws”. Harsh
sentencing laws and fear of life imprisonment scares away and deters criminals from committing
serious crimes. For instance, strict punishments and harsh penalties for drug use & distribution can
decrease the consumption of drugs. USA government has declared war on drugs and has
implemented and carried out zero tolerance policies towards drugs. Zero tolerance was a federal drug
policy which was initiated by Reagan and Bush administrations during 1980-s and 1990s. As part of
the War on Drugs campaign, USA government has adopted strict policies which were designed to
prohibit the transfer of illicit drugs across U.S. borders, as well as possession and distribution of illegal
drugs. As a result, Individuals in possession of illicit drugs face nowadays long prison sentences.
Over 1,5 million persons are arrested for drug violations each year in USA. Prisons are now filled with
drug addicts. Sentences have been lengthened for drug trafficking. Government departments and
private enterprises regularly conduct drug testing of their employers. These strict policies have
proved very effective in reducing the demand for drugs. War on Drugs campaign has reduced overall
drug use, drug addiction and the consumption of drugs has declined greatly over the last years.
Conclusion
Reducing a high rate of crime has always been one of the main objectives of US government.
United States of America has always had serious problems with delinquency and crime because it is a
land of immigrants. It is multiethnic, multiconfessional, multiracial and multicultural country. Another
reason for high rates of crime in USA is the erosion of social institutions. The disintegration of the
traditional husband-wife family and the rise of single-parent families is the most influential factor
causing the emergence of deviant behavior among youngsters.
When law and order is lax, people in United States have inclinations towards exhibiting criminal
behavior. Gun violence and mass shootings have convinced members of US government that the
county needs to get tough on crime. Widespread gun violence represents a major threat for
American society. Therefore, US government has to develop a comprehensive crime
reduction plan and has to use a combination of different strategies and tactics to address
crime and disorder.
References:
1. Bootie Cosgrove-Mather (2009) No Cracks In 'Broken Windows' Strategy, Available from
World Wide Web: http://www.cbsnews.com/2100-215_162-1354390.html
2. Bureau of
Justice Assistance (1994) Available from World Wide Web:
https://www.ncjrs.gov/pdffiles/commp.pdf
3. Legislative Analyst’s Office (1995) The Three Strikes and You're Out Law, Available from
World Wide Web: http://www.lao.ca.gov/analysis_1995/3strikes.html
4. Lucy Madison (2013) What are Obama's gun control proposals?, Available from World Wide
Web:
http://www.cbsnews.com/8301-250_162-57564192/what-are-obamas-gun-controlproposals/
214
5. Megan Golden, Cari Almo (2004) Reducing Gun Violence, an Overview of New York City’s
Strategies,
Available
from
World
Wide
Web:
http://www.vera.org/sites/default/files/resources/downloads/Reducing_gun_violence.pdf
6. Noah Smith (2012) The Single Best Anti-Gun-Death Policy? Ending the Drug War, Available
from World Wide Web: http://www.theatlantic.com/business/archive/2012/12/the-single-bestanti-gun-death-policy-ending-the-drug-war/266505/
7. Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention (1999) Promising strategies to reduce
gun
violence,
Available
from
World
Wide
Web:
http://www.ojjdp.gov/pubs/gun_violence/173950.pdf
8. Rob Waters (2013) Gun Violence: The Public Health Issue Politicians Want to Ignore,
http://www.forbes.com/sites/robwaters/2012/07/24/gun-violence-the-public-health-issuepoliticians-want-to-ignore/
9. Thomas R. Dye, Understanding Public Policy (11th Edition), Upper Saddle River: Pearson
Prentice Hall, New Jersey, 2008.
10. Timothy S. Grall (2009) “Custodial Mothers and Fathers and Their Child Support: 2007” in
Current Population Reports, Available from World Wide Web:
http://singleparents.about.com/gi/o.htm?zi=1/XJ&zTi=1&sdn=singleparents&cdn=parenting&t
m=201&gps=206_45_995_513&f=00&su=p284.13.342.ip_p504.6.342.ip_&tt=11&bt=0&bts=0
&st=37&zu=http%3A//www.census.gov/prod/2009pubs/p60-237.pdf
215

alatoo academic studies - International Atatürk

Transkript

Benzer belgeler

alatoo academıc studıes - International Atatürk

адабияттар - WordPress.com

KIRGIZİSTAN TÜRKİYE MANAS ÜNİVERSİTESİ Edebiyat Fakültesi

alatoo academic studies - International Atatürk

alatoo academıc studıes - International Atatürk

ÖZGEÇMĐŞ-Yrd. Doç. Dr. Serhan YAMAÇLI

novaplast VEBSO

Özgeçmiş Dosyası İndir - Erciyes Üniversitesi Akademik Bilgi Sistemi

İktisat Sosyolojisi Açısından İktisadi Dalgalanmalar ve Krizlere Karşı

Dynamics NAV Satınalmak İçin Başlıca Nedenler

Турецкий с любовью