docOKULDA İLETİŞİM
download 
Şikayet Transkript
OKULDA İLETİŞİM
OKULDA İLETİŞİM İPEK ARAÇ İSTANBUL, 2014 T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI EĞİTİM YÖNETİM ve DENETİMİ BİLİM DALI OKULDA İLETİŞİM İPEK ARAÇ 510114001 PROF. DR. AYŞEN BAKİOĞLU EĞİTİM YÖNETİMİNDE ÇAĞDAŞ YAKLAŞIMLAR İSTANBUL, 2014 1 İÇİNDEKİLER Özet ............................................................................................................................................ 5 Giriş ............................................................................................................................................ 5 Alan yazın .................................................................................................................................. 7 İletişim .................................................................................................................................... 7 İletişim Kavramı ................................................................................................................. 7 İletişim Süreci ve Unsurları................................................................................................ 8 Amaç .............................................................................................................................. 8 Gönderici ........................................................................................................................ 8 Mesaj .............................................................................................................................. 8 Kanal .............................................................................................................................. 8 Alıcı ................................................................................................................................ 9 Etki ................................................................................................................................. 9 İletişim Türleri.................................................................................................................... 9 Kişi İçi İletişim ............................................................................................................... 9 Kişiler Arası İletişim .................................................................................................... 10 Sözlü İletişim............................................................................................................ 10 Sözsüz İletişim ......................................................................................................... 11 Yazılı İletişim ........................................................................................................... 13 Yönetsel İletişim .......................................................................................................... 14 Kitle İletişimi................................................................................................................ 14 Örgütsel İletişim ................................................................................................................... 15 Örgütsel İletişimin Önemi ................................................................................................ 16 Örgütsel İletişimin Amaçları ............................................................................................ 16 Örgütsel İletişimin İşlevleri .............................................................................................. 17 Bilgi sağlama işlevi ...................................................................................................... 17 İkna etme ve etkileme işlevi ......................................................................................... 17 Emredici ve öğretici işlevi............................................................................................ 18 2 Birleştirme işlemi ......................................................................................................... 18 Örgütlerde iletişimin görevleri ......................................................................................... 18 Kontrol ......................................................................................................................... 18 Güdüleme ..................................................................................................................... 18 Duyguların ifade edilmesi ............................................................................................ 18 Bilgi iletme ................................................................................................................... 18 Örgütsel iletişimin işleyişi ................................................................................................ 18 Biçimsel (formal) iletişim yöntemleri .......................................................................... 19 Dikey iletişim ........................................................................................................... 19 Yatay iletişim ........................................................................................................... 22 Çapraz (diyagonal) iletişim ...................................................................................... 22 Çok yönlü ve açık İletişim ...................................................................................... 22 Biçimsel olmayan ( informal) iletişim yöntemleri ....................................................... 23 Okulda Örgütsel İletişim ...................................................................................................... 23 Okulda örgütsel iletişimin amacı...................................................................................... 23 Üretim ve düzenleme amaçları ..................................................................................... 23 Yenilik amaçları ........................................................................................................... 24 Sosyalleşme ve sürdürülebilirlik amaçları ................................................................... 24 Okullardaki iletişim ağları ................................................................................................ 24 Okullardaki Resmi İletişim Ağları ............................................................................... 24 Merkezileştirme ............................................................................................................ 25 Kurumların şekli ve biçimi ........................................................................................... 25 Bilgi teknolojileri seviyesi ........................................................................................... 26 Okullardaki Resmi Olmayan İletişim Ağları ............................................................... 26 Tamamlayıcı Ağlar: Resmi ve Resmi Olmayan İletişim ............................................. 29 Okulda İletişim ..................................................................................................................... 31 Okulda iletişimin işlevleri ................................................................................................ 31 3 Okul kültürü ve iletişim.................................................................................................... 33 Okul içi iletişim ................................................................................................................ 34 Öğretmen- öğretmen iletişimi ...................................................................................... 34 Okul iklimi açısından öğretmen-öğretmen iletişimi................................................. 34 Okuldaki informal yapı açısından öğretmen-öğretmen iletişimi.............................. 35 Okul kültürü açısından öğretmen-öğretmen iletişimi............................................... 36 Yönetici-öğretmen iletişimi.......................................................................................... 37 Okul iklimi ve yönetici davranışları açısından yönetici öğretmen iletişimi............. 37 Okul müdürünün sahip olduğu güçler açısından yönetici öğretmen iletişimi .......... 39 Öğretmen-yönetici iletişimini engelleyen etkenler .................................................. 43 Etkili İletişim İçin Yöneticilerin İzlemesi Gereken Stratejiler................................. 44 Okulun dışsal çevresi ile iletişimi .................................................................................... 44 Okul- veli iletişimi ....................................................................................................... 44 Yönetici-veli iletişimi ............................................................................................... 45 Öğretmen-veli İletişimi ............................................................................................ 46 Okul – çevre iletişimi ................................................................................................... 47 İletişim ile İlgili Türkiye’deki Literatür ............................................................................... 49 Sonuç ........................................................................................................................................ 51 Öneriler..................................................................................................................................... 53 Kaynakça .................................................................................................................................. 54 4 Özet Bu çalışma literatürde yer alan okulda iletişimin işleyişi ve uygulamaları ile ilgili bilgilerin derlenip, Türkiye’deki uygulamalarla karşılaştırılması sonucu yapılan çalışmaları da temel alarak bir sonuç üretme amacıyla yapılmıştır. Çalışma sonucunda ise okulda iletişime ilişkin teorik bilginin yeterli olduğu fakat buna karşın okullarda hala düzgün işlemeyen iletişim sistemlerinin sıkıntılara sebep olduğu görülmüştür. Özellikle öğretmen-müdür iletişiminin öneminin geç anlaşılması okulda sağlıklı iletişimi engelleyen en büyük faktördür. Bu sebeple, öğretmenlerin ve yöneticilerin etkili iletişim becerileri semineri/kursu almaları tavsiye edilmiştir. Anahtar kelimeler: İletişim, Okulda Örgütsel İletişim, Öğretmen-öğretmen İletişimi, Yönetici-Öğretmen İletişimi Giriş İletişim, karmaşık, simgesel, hem kapsam hem de ilişki boyutu olan etkileşimsel bir süreçtir. Bu süreçte yer alan ögeler; amaç, gönderici, mesaj, kanal, alıcı ve dönüttür.(Aydın, 2010, s.149). İletişim süreci örgütlerde, insan davranışlarını değiştirmek, örgütte haberleşme ağı kurmak, kişiler ve gruplar arası ilişkileri geliştirmek, otoritenin görevlerini gerçekleştirmek ve etkili bir koordinasyon sağlamak amacıyla kullanılır (Bursalıoğlu, 2005, s.110). Kısaca örgütsel iletişim, örgütlerde bilginin bir bireyden diğerinde taşınması olarak tanımlanabilir (Demir, 2012, s.146). Örgütsel iletişim, resmi(formal) ve resmi olmayan (informal) iletişim olmak üzere iki şekilde gerçekleşir. Resmi iletişimde kendi içinde dikey, yatay, çapraz ve çok yönlü olmak üzere dört şekilde gerçekleşir (Gürgen, 1997). Okullar hiyerarşik yapılar olduğu için ast-üst ilişkileri söz konusudur. Eğitim örgütü olarak okullarda genellikle, müdür-öğretmen arasında dikey, öğretmenler arasında ise yatay iletişim görülmektedir (İlgar, 1996). Belli kurallar çerçevesi içinde başlayan bireyler arası iletişim, insanın sosyal bir varlık olması sonucu bu kalıpların dışına çıkması ile daha samimi ve doğal olan informal iletişime dönüşür. İnformal iletişim, formal iletişimin yetersiz kaldığı durumlarda, bireylerin gereksinimlerini karşılamak için geliştirilir. Örgüt üyeleri arasındaki kişsel yakınlıklar ve etkileşimler sonucu ortaya çıkar (Demir, 2012, s.156). İnformal iletişimin, hızlı ve yüz yüze olması, anında geri bildirim sağlar. Bu da iletişimin kalitesini artırır. Bireylerin yakınlaşmasını sağladığı için bütünleşmeyi kolaylaştırır. İnformal iletişimin avantajları olduğu gibi 5 dezavantajları da vardır. En önemli dezavantajı ise, dedikodu olarak algılanmasıdır. Okul yöneticileri ve öğretmenlerin, iletişim kanallarını genişleterek dedikodunun önüne geçmesi mümkündür (Çınkır, 2013). Okullar, eğitim için örgütlenmiş yapılar olduğu için, örgütsel iletişim için geçerli olan herşey okulda iletişim içinde geçerlidir. Diğer örgütlerle kıyasladığımızda, okulların hem girdisi hem de çıktısı insan olduğu için okul örgütlerinde iletişim önemli bir rol oynamaktadır. Çünkü eğitim iletişim yolu ile gerçekleşmektedir. Bu nedenle yönetici, öğretmen, öğrenci,veli vs. arasındaki sözlü veya sözsüz tüm eylemler okulda iletişimin kapsamı içine girmektedir (Bolat, 1996, s.75). Okulda iletişim denilince akla ilk gelen öğretmen-müdür ve öğretmen-öğretmen iletişimi olmaktadır. Okulda öğretmenler arasındaki iletişimi etkileyen üç önemli faktör; okul iklimi, okul kültürü ve okul yapısıdır (Altun, 2012; Şişman, 2012; Karadağ ve Arslanargun, 2012). Bunların yanında öğretmenlerin müdürle olan iletişimi, kişilik özellikleri, informal iletişim sonucu lider olup olmama durumları diğer bireylerle olan iletişimlerini etkilemektedir. Tüm bu etkileşimler öğretmenin sınıftaki uygulamalarına, yani öğrenci başarısına yansımaktadır. Dolayısıyla sorunların az olduğu ve başarının yüksek olduğu okullar, okullarda iletişimin kalitesinin bir göstergesi olarak ele alınabilir. Okullarda iletişimin merkezinde olan ve iletişimin başlatıcısı sayılan müdürün öğretmenlerle iletişimi esas önemli noktadır. Son yıllarda okulda iletişim ile ilgili yapılan çalışmaların odak noktasında müdür-öğretmen iletişiminin ele alınması konunun önemini göstermektedir. Müdür ve öğretmenler arası iletişim okul iklimi içinde müdürün davranışlarından ve sahip olduğu kişisel ve liderlik güçlerinden etkilenmektedir ( Şişman, 2012; Karadağ ve Arslanargun, 2012). Bunların yanında, okul içi iletişimin yanında, sosyal bir örgüt olan okulun çevresiyle de iletişimi söz konusudır. Bu kapsamda, alanyazın bölümünde okulda iletişim ile ilgili teorik bilgiler ele alınmış ve Türkiye’de yapılan çalışmalarla karşılaştırılarak değerlendirmesi yapılmıştır. 6 Alan yazın İletişim İletişim Kavramı İletişim; bilginin aktarılma ve karşılıklı değişimi süreci, bir anlamın paylaşılması süreci, hedef üzerinde bir değişimi gerçekleştirmek isteyen birinin bunu sağlayacağını sunduğu anlamı, karşı tarafın anlayacağı biçimde kodlaması ve iletişim kanalları vasıtasıyla hedef tarafa ulaştırması, hedefinde bu anlamı çözerek ondan etkilenme derecesidir (Balcı, 2010, s.92). İletişim terimi Latince “bölüşmek” anlamına gelen “communis” fiilinden, Hint-Avrupa dilinde kullanılan “komünikasyon” sözcüğünden gelmektedir. Bu bağlamda iletişim; bilgi, düşünce, davranışların kişiler, gruplar ve örgütler arasında paylaşılmasını sağlamak için yapılan çabalar olarak tanımlanır (Kayaalp, 2002). Türk Dil Kurumu iletişim sözcüğünü isim anlamı ve teknik anlamı olarak iki farklı şekilde tanımlamıştır. İsim anlamı, duygu, düşünce ve bilgilerin akla gelebilecek her türlü yolla başkalarına aktarılması, bildirişim, haberleşme, komünikasyondur. Terim anlamı ise, telefon, telgraf, radyo vb. araçlardan yararlanılarak yürütülen bilgi alışverişi, bildirişim, haberleşme, muhabere, komünikasyondur (Türk Dil Kurumu, 2014). İletişim, iki birim arasındaki duygu ya da düşünce alışverişi olarak tanımlanır. Gordon (1983)’e göre bireyin kendinde meydana gelen dengesizlik durumunu düzeltmek için ihtiyaçlarını kodlaması ve dışarıya ileti vermesi ile başlayan bir süreç olarak tanımlar. Dökmen ( 1984)’e göre, iki sistem arasındaki (iki hayvan, iki insan, iki makine, bir hayvan bir insan ya da bir insan bir makine) her türlü bilgi alışverişinin iletişim olarak kabul edilebileceğini söyler ve bir bilgi kaynağından tek yönlü bilgi iletilmesine enformasyon, karşılıklı bilgi iletimine ise komünikasyon ya da iletişim denildiğine dikkat çeker (Bozdoğan, 2004). İletişim, sonucunda anlamı oluşturan ve hem bireyleri hem de grupları etkileyen resmi ve resmi olmayan ağlar aracılığı ile mesaj gönderme işlemi olarak tanımlanabilir (DeFlaur, Kearner ve Plax, 1993; akt. Altun, 2012, s.357). İnsan, sosyal bir varlıktır. Bu nedenle sokakta, markette, işte, okulda vb. sürekli çevrelerinde olaylar gelişmektedir. İnsanlar da doğası gereği çevrelerinde olup bitenleri öğrenmek, algılamak ve tepkide bulunmak isterler. Aynı şekilde insanlar sahip oldukları duygu ve düşünceleri birbirlerine iletmek isterler. Bu özellikler nedeniyle insanlar arasında gerçekleşen ve “iletişim” diye adlandırılan süreç başlar (Erdoğan, 2000). 7 İletişim Süreci ve Unsurları İletişim anlık bir olay değil, bir süreçtir ve bu süreç en genel anlamda alıcı ve verici arasındaki bilgi değişimidir (Çınkır, 2013, s.158). Alıcı ile verici arasında gerçekleşen bu süreç değişik ögelerden oluşur. Aristo’ya göre bu sürecin üç temel öğesi vardır. Bunlar, konuşmayı başlatan “konuşmacı”, iletilmek istenen mesajı içeren “konuşmacının sözleri” ve mesajları alan “ dinleyici” dir. Aristo’nun ortaya koyduğu sınıflamayı temel alan iletişim öğelerini şu şekilde sıralayabiliriz. Amaç Gönderici Mesaj Kanal Alıcı Etki (Erdoğan, 2000, s.63) Amaç İletişim sürecini başlatan, yön veren öğedir. İletişimin kalitesi, amacın gerçekleşmesine bağlı olarak ölçülebilir (Erdoğan, 2000, s.63). Gönderici Mesajı gönderen kişi, grup veya örgüttür. Gönderici önce gönderilecek mesajı belirler ve öncelikle mesajının anlaşılır olmasına dikkat eder. İkinci olarak ise, gönderdiği mesajın önemine öncelikle kendisi inanmalı, sonra mesajı alanı buna inandırmalı ve bunu bir amacı gerçekleştirmek için yaptığının farkında olmalıdır (Erdoğan, 2000, s.63). Mesaj Mesaj da dikkat etmemiz gereken noktalar, mesajın dili ve mesajın içeriğidir. Mesajın dili, anlaşılır, yalın ve net olmalıdır. Mesajın içeriği, yanlış yorumlara yol açmayacak şekilde aktarılmalıdır. İletilecek mesaj, alıcının eğitim düzeyine, sosyal statüsüne ve tüm kişisel özelliklerine uygun bir içeriğe sahip olmalıdır. Mesaj tam olmalı, ulaşılmak istenen amacı içeren tüm bilgiyi içermelidir. Alıcı tarafından anlaşılmadığı takdirde, tekrarlanabilmelidir (Erdoğan, 2000,s.63). Kanal Mesajın alıcıya iletildiği yol kanaldır. Bu kanallar, göze, kulağa ve diğer duyu organlarına hitap edebilir. Fakat iletişim kanalında fiziksel ya da psikolojik bir engel olmamalıdır. Sessizlik ve eylemsizlik gibi belli durumlardaki istenmeden gönderilen mesajlar açık değildir (Çınkır, 2013, s.159). İletişim kanalları düzgün şeklide işlemeli, denetlenebilmeli, işe yaramayan kanallar işler hale getirilmeli, eğer işlerlik kazandırılamıyorsa elenmelidir (Erdoğan, 2000, s.64) 8 Kanalların uzun olması, içeriğin değişmesine sebebiyet verebileceği için, kanallar kısa ve doğrudan olmalıdır (Erdoğan, 2000, s.64). Alıcı Mesajı alan birey, grup ya da örgüt olabilir. Alıcı mesajı kendi dünya görüşüne göre algılar. Alıcının mesajı tam ve doğru olarak anlayabilmesi için önyargısız bir değerlendirme yapması gerekir (Erdoğan, 2000, s.64). İletişim görüşme yolu ile gerçekleşiyorsa, alıcının iyi bir dinleyici olması gerekir. Eğer iletişim yazılı bir şekilde gerçekleşiyorsa, alıcının mesajın ifade ettiği anlam konusunda dikkatli olması gerekir (Çınkır, 2013, s.159). Etki Alıcı göndericiye mesajın alındığına ve anlaşıldığına dair bir geribildirim vermesi gerekir. Bu adım iletişim sürecini tamamlar. Çünkü alıcı iletişimi yok sayabilir, daha sonraki eylemleri için saklayabilir veya ona tepki gösterebilir (Çınkır, 2013, s.159). Alıcının, mesaj karşısında gösterdiği tepki ve takındığı tutum etkidir.. Alıcı amaca uygun bir davranışta bulunuyorsa iletişim sürecinin başarılı olduğu söylenebilir (Erdoğan, 2000, s.64). İletişim sürecinin verimli bir şekilde sonlandırılması, tek yönlü değil çift yönlü bir iletişimin gerçekleşmesi için mutlaka alıcının geribildirim vermesi gerekir. İletişim Türleri Kişi İçi İletişim İki birey, grup ya da ya da örgüt arasında gerçekleşen iletişimden önce, bireyin kendisiyle iletişimi gerçekleşir. Bireyin kendi iç dünyasını gözlemesi, kendisinin ve ihtiyaçlarının farkına varması, sevinmesi, üzülmesi ve hissettiği birçok şey bireyin kendisiyle olan iletişimdir ve içsel iletişim olarak da adlandırılabilir. Bu anlamda içsel iletişim, bireyin yaşadıkları ve hissettikleri sonucu kendi içinde ürettiği mesajları anlamlandırması ve çıkardığı anlama göre davranışa yönelmesi olarak tanımlanabilir (Yatkın, 2004, s.53). Bir bireyin düşünmesi, duygulanması, kendine sorular sorarak yanıtlar araması ve kendi iç dünyasnı keşfetmeye çalışması kişi içi iletişimdir. Bu iletişim sürecinde birey hem kaynak hem de alıcı olmakta ve kişi içi iletişim bir döngü halinde devam etmektedir. Kişi içi iletişim, diğer iletişim türlerinin temelini oluşturmaktadır diyebiliriz. Çünkü kendisini tanımayan ve varoluş amacını tanımlayaman insan başkalarıyla da iletişime geçemez (Yatkın, 2004, s.53). 9 Kişiler Arası İletişim Kişiler arası iletişim, insanların birbirinden anlam alma, birbirini yanıtlama çabalarını içeren bir etkileşim sürecidir (Başaran, 2000, s.128). Bu anlamda kaynağını ve hedefini insanların oluşturduğu iletişim kişiler arası iletişimdir (Yatkın, 2004, s.52). Başkalarını gözlemleyip, vardığımız yargılara göre davranma sanatı olan kişiler arası iletişimde, gözlem sonucunda ulaşılan veriler bilgiye dönüşür.Kişiler arası iletişimin ayrılmaz bir parçası olan algılama, iyi ve dikkatli bir gözlemi ve tarafsız bir değerlendirme sürecini içerir. Karşımızdaki kişi ile iletişim kurmayaca nasıl başlanacağına, iletişimin devam edip etmeyeceğine karar vermeden önce, karşımızdaki kişinin tutumunu,duygularını ve kişiliğinin algılanması gerekir. Algıların anlamını kişinin geçmiş deneyimleri ve o andaki amaçları oluşturur (Tutar, 2003,s.76-77). Kişiler arası iletişimde önemli olan nokta, göndericinin bilgi, görüş, haber ve tutumları ile alıcıya mesajı doğru iletmesidir. Tek tek ya da pek çok kişinin duyularına ileti göndererek kurulan iletişimde sözel, sözsüz, simgelerin etkileşimi söz konusudur (Tutar, 2003, s.76-77). Bir iletişimin kişiler arası iletişim olarak nitelendirilmesi için üç unsurun olması gerekmektedir (Yatkın, 2004, s.53): Kişiler arası iletişime katılanların belirli bir fiziki yakınlık içerisinde yüz yüze olmaları ya da teknolojik ya da mekanik bir kanal ile karşı karşıya olmaları gerekir. İletişime katılanlar arasında tek yönlü değil, çift yönlü bir mesaj olmalıdır. Mesaj sözlü veya sözsüz olabilir. Kişiler arası iletişim, örgütlerde insan ilişkilerinin kurulmasında ve devamında önemli bir rol oynar. Bu yüzden kişiler arası iletişim örgütsel iletişimin temelidir. Örgütlerde kişiler arası ilişkiler açık biçimde kurulmalı ve örgütün gelişmesine katkı sağlamalıdır.Örgütsel etkinliklerde kişiler arası iletişimin önemi, örgütün tüm etkinliklerinin kısmen ya da tamamen kişiler arası iletişime bağlı olmasıdır. Üst ve astlar arasında veya eşit statüde çalışanlar arasında, toplantılarda karar verme durumlarında kişiler arası iletişim sayesinde, örgütlerdeki yönetsel ve örgütsel faaliyetler yerine getirilir (Tutar, 2003,s 77-78). Sözlü İletişim Sözlü iletişim, dil ve dil ötesi iletişim olarak iki gruba ayrılır. Dile dayalı iletişim; duygu, düşünce ve bilgilerin sözcüklerle iletilmesidir. Konuşmalar hatta mektuplara yazılanlar bu 10 içerikte değerlendirebilir. İletişimin dil ötesi öğeleri ise sese dayalı olan ama sözcükleri içermeyen diğer öğelerdir. Duraksamalar, sesin tonu, konuşurken kullanılan gereksiz sözcükler, akıcılık, konuşma hızı, doğallık esneme, gülme, ağlama vb. bu kapsamda nitelendirilir (Dökmen, 1994). Bireyler arasında gerçekleşen her türlü karşılıklı konuşmalar ve yazışmalar sözlü iletişim kapsamına girer. Bu iletişim türünde harfler ve sözcükler yardımıyla kişiler arasındaki karşılıklı mesaj alışverişi söz konusu olmakta ve ortak simgelerin en önemlisi olan dil olgusu ile gerçekleşmektedir. Dil, bireyin kendisini ve çevresini anlama ve anlamlandırmasında önemli bir rol oynar insanlar ürettikleri bilgileri dil yardımıyla birbirlerine aktararak anlamlandırır (Yatkın, 2004, s.53). Burada Dökmen (1994)’in vurguladığı gibi dil ötesi durumlar önem kazanır. Tutar (2003)’e göre sözlü iletişimin bir çok yararı vardır: Verilen haberin anlaşılma derecesi denetlenebilir. Soru sorulabilir, verilen cevaplar kontrol edilebilir, anlaşılmayan konu varsa açıklık getirilebilir. Eş zamanlı olarak geri bildirim imkanı vardır. Sözlü iletişimin avantajları olduğu kadar dezavantajları da vardır. Örneğin, planlar, politikalar ve stratejilerle ilgili kalıcı ve uzun süreli iletişimler için, sözlü iletişim uygun bir iletişim yöntemi değildir (Tutar, 2003, s.70). Sözlü iletişim, kişiler arası iletişimin temelini oluşturduğu gibi, örgütsel iletişimde de önemli bir role sahiptir. Örgütlerde sözlü iletişim, anında geribildirim verme fırsatı sunduğu için öncelikle tercih edilir. Etkili iletişim kurmak isteyen yöneticiler de, sözlü iletişimi tercih etmelidir (Tutar, 2003, s.70) Sözsüz İletişim İletişimin en temel aracı sözcüklerdir. Sözlü iletişimde sözcükleri destekleyen jestler, mimikler, hareketler, mekan kullanımı, materyal kullanımı ve zaman ikincil mesaj kanallarıdır ve sözsüz iletişimin en temel unsurlarıdır (Tutar, 2003, s.70). İletişim sadece sözcüklerle kurulmaz. Yapılan araştırmalar sonucu kişiler arası iletişimde, mesajın %35’i sesli, %65’i ise sessiz kanallarla iletildiği görülmektedir. Bu sessiz kanallarda beden dili ile karşı tarafa ilettiklerimizdir. Beden dili evrensel ve ortaktır. Evrensel olması, dünyanın her tarafında insanlar tarafından kullanılıyor olmasıdır. Beden dilinde 11 kullanılan işaretler evrensel değildir. Çünkü beden dilindeki işaretlere yüklenen anlamlar her toplum ve kültürde değişiklik gösterebilir (Tutar, 2003, s.71) Beden dili ile gösterebileceğimiz en ilkel davranış dokunmadır. Yüzyüze iletişimde kurulan göz temasını pekiştirmek için, dokunma davranışı gösterilebilir. Bunların yanında beden dilindeki önemli faktörlerden diğeri jest ve mimiklerdir. Yüz kaslarının anlatım amaçlarına göre kullanılması beden jestlerini oluşturur. Bizim için önemli olan anlatım jestleridir. Çünkü anlatım jestleri, günlük iletişimimizin temel işaretleridir ve tüm kültürlerde ortaktır. Kişiler arasında sözlü iletişim üç şekilde gerçekleşir (Tutar, 2003, s.72): Mekan kullanımı: Daha üst düzeyde olanların kullandıkları mekanlar, statü ve otorite durumlarını gösterecek şekilde ifade edilir. Beden dili: Konuşma esnasında bireylerin birbirine yakınlık-uzaklık durumu, beden dili ile iletilmiş bir mesajdır. Yakın temas, samimiyet ve düşmanlık anlamına geleceği gibi, göz teması da pozitif ve negatif duygularımızı iletmenin bir aracıdır. Göz teması iki kişi arasında iletişim geliştirmenin ve sözsüz iletişim kurmanın en etkili yoludur. Sözlü iletişimin en etkili ve en güvenilir yolu ise, gözlerdir. Dil yoluyla betimleme: Betimlemede mesajın asıl anlamının yanında, yan anlamlarının üzerinde durulur. Sözlü ve sözsüz iletişim, alıcıda bir anlam yaratmak ve bu anlamı pekiştirmek amacı ile kullanılır. Sözlü iletişim ile gönderilen mesaj, sözsüz iletişim ile göndericinin duygu ve hareketleri ile birleşerek daha anlamlı hale gelir. Hatta sözsüz iletişim alıcı üzerinde daha fazla etki bırakmaktadır (Tutar, 2003, s.72). Sözsüz iletişim, sözlü iletişim mesajlarından daha güvenilir bulunur. Çünkü bazı durumlarda insanlar duygu ve düşüncelerini dile getirmez veya getiremezler ya da söylemek istedikleri ile söyledikleri birbirinden farklı olur. Bu durumlarda sözsüz iletişim, kişinin ne söylediği ya da ne söylemek istediğini anlamamızda güvenilir bir kaynak olur (Gürgen, 1997, s.85). Araştırmalara göre yöneticiler örgütlerde üç şekilde sözlü iletişimde bulunur. Bunlar; imajlar, mekan kullanımı ve vücut dilidir. İmaj, yöneticinin yönetsel faaliyetlerde gösterdiği yöneticilik ve liderlik davranışlarının bir sonucu olarak ortaya çıkar. Mekan kullanımı, özellikle kamu kurumlarında bir statü göstergesidir. Kurumda üst kademelere çıkıldıkça daha geniş ve 12 lüks çalışma ofisleri göze çarpar. Vücut dili, yönetici uzak durarak ya otoriter ya resmi, ya da yakın durarak, babacan ve samimi olduğunu göstermeye çalışır (Tutar, 2003, s.73). Sözsüz iletişim, örgütsel iletişimde önemlidir fakat tek yönlü bir iletişimi ifade etmektedir. Bu nedenle yöneticiler iletişimde etkinliği tam olarak sağlayabilmek için sözlü, sözsüz ve yazılı iletişimi bir arada kullanmalıdır. Yazılı İletişim Yazı, insanın ve toplumların geçirdiği toplumsal ve kültürel evrim sürecinin bir ürünüdür. Yazının icadı, bürokrasinin kurulmasına ve gelişmesine katkıda bulunmuştur. Bürokrasinin gelişimi ile birlikte yazı, merkez ve taşra örgütleri arasındaki koordinasyonu sağlamıştır. Bu da örgütlerde yazılı iletişimin önemini göstermektedir. Örgütlerde yazılı iletişimin önemi artmaktadır. Bunun nedenleri ise şu şekilde sıralanabilir (Schneider, Newman ve Donaghy, 1975, s. 184; akt. Tutar): Bilgi alanında artan uzmanlaşma Araştırma faaliyetlerinin öneminin artması Örgüt yapılarında meydana gelen büyük değişimler Yönetimin profesyonel bir beceri olarak gelişmesi Bilgiye duyulan ihtiyacın artması Yazılı iletişim önemli olmasına rağmen, yöneticilerin örgüt içinde çok sık kullandıkları bir iletişim biçimi değildir. Çünkü yazılı iletişimin bazı dezavantajları vardır. Birincisi otorite imajı zayıftır. İkinci zaman kullanımı açısından geribildirimi almak daha geç olur. Bunun yanında avantajları da vardır. Gönderici mesajını yeniden gözden geçirebilir ve kontrol edebilir. Bu yüzden ayrıntıların önemli olduğu durumlarda yazılı iletişim tercih edilmelidir (Tutar, 2003, s.74). Milli Eğitim Bakanlığı aldığı bir kararı, uygulanacak bir yönetmeliği ya da yapılmasını istediği bir faaliyeti resmi yazı ile il milli eğitim müdürlüklerine, ilçe milli eğitim müdürlüklerine ve okullara gönderebilmektedir. Okullarda yapılan öğretmenler kurulu toplantıları, zümreler, şube öğretmenler kurulu toplantılarında da ayrıntılar önemli olduğu için toplantı sürecinde gerçekleşen konuşmalar ve alınan kararlar yazılı olarak da kağıda geçmektedir. 13 Yönetsel İletişim Yönetsel iletişim, yöneticinin gönderdiği mesajla astını etkilemesi ve astın da üstünü yanıtlamasını içeren çift yönlü bir etkileşim sürecidir (Başaran, 2000, s.128). Okullarda yönetsel iletişimin amacı, okulun amaçlarına ulşamasını sağlamaktır. Bu anlamda yönetsel iletişim, ast ile üst arasında üst düzeyde bir etkileşim sağlamaya çalışır. Okul yönetimi, öğretmenler arasında sağlayacağı iletişim ile aralarındaki ilişkileri geliştirebilir, çatışmaları çözebilir, koordinasyonu sağlar ve denetimin yapılmasını sağlayabilir (Başaran, 2000, s.129). Kitle İletişimi Kitle iletişimi, diğer adıyla toplumsal iletişim insanların sosyal birer varlık olmalarının sonucudur. Sosyal bir yaşam ancak toplum içinde sürdürülebilir. İnsan da sosyal ilişkileri ile var olabilen bir canlı olduğu için iletişim toplumsal yapının temelini oluşturur (Tutar, 2003, s.85). Klasik zamanlarda ağızdan ağıza aktarılan bilgi, yazının keşfedilmesiyle kitaplar aracılığı ile daha geniş kitlelere ulaşma imkanı bulmuştur. Matbaanın icadı ve okur-yazar sayısının artması ile birlikte bugünkü sanayi toplumunun temelini oluşturan bilgi alışverişi gerçekleşmiştir. Bugün ise uzaya gönderilen uydular ile dünyanın her yeri birbirine bağlanmıştır. Herhangi bir ülkede meydana gelen gelişmeyi tüm dünya dakikalar içinde öğrenebilmektedir. Bu da kitle iletişim teknolojilerinin gelişmesi ile birlikte dünyanın büyük bir köye dönüştüğünün göstergesidir (Tutar, 2003, s.85) Toplumlar da kitle iletişim araçları ile yönlendirilmektedir. Kitle iletişim araçlarını yoğun bir şekilde kullanan ülkeler, sadece kendi toplumlarını değil, tüm toplulukları da etkisi altına alma gücüne sahip olurlar (Tutar, 2003, s.85). Toplumsal iletişim informal bir iletişim biçimidir ve karmaşık bir yapıya sahiptir. Etkili bir toplumsal iletişim, sosyal bir varlık olarak insanı başarılı kılarken, toplumsal iletişimi gerçekleştiremeyen insan kendini toplumdan yalıtır ve yalnızlığa mahkum eder (Tutar, 2003, s.86). Okullar, var oldukları toplumları yansıtmakla birlikte yansıttıkları toplumun bir parçasıdır. Bu nedenle toplumu etkileyen her türlü gelişme okulları, okullardaki gelişmelerde toplumu etkilemektedir. Okulların, toplumlarda bilgi aktarımını doğru bir şekilde sağlaması ve sosyal bir örgüt olması toplumsal iletişim içindeki yerini de üst seviye de tutmaktadır. 14 Örgütsel İletişim Hayatımızın her anında olduğu gibi, örgütlerin de iletişim olmadan var olması söz konusu değildir. Bütün topluluk faaliyetlerinde, belirli bir teşkilatın kurulmasında, faaliyetler arası koordinasyon ve işlerin yürütülmesinde etkili bir iletişime ihtiyaç duyulmaktadır. Bu nedenle örgüt içinde ve dışında sürekli bilgi alışverişi olması önem taşımaktadır. Örgüt içindeki bireyler arasındaki etkileşimi ve bilgi akışını sağlayan unsur ise örgütsel iletişimdir (Vural, 2005, s.142). Örgüt, iletişim ağı olarak düşünülebilir. Örgüt içindeki iletişim örgüt çalışanlarını dolayısıyla performanslarını da etkilemektedir. Çünkü yöneticiler, planlama, örgütleme, yürütme, kontrol gibi yönetim süreçlerini iletişim yolu ile gerçekleştirmekte ve çalışanlarla birlikte yapmaktadır. Örgüt yönetiminde alınan kararların, örgüt içinde yayılmasını sağlayarak iletişim karar sürecinin tamamlanmasında etkili olur. Görüş ve düşünce paylaşımını artırarak iletişim, örgüt üyelerini bir araya getirir ve daha yakın ilişkiler kurulmasını sağlar. (Bursalıoğlu, 2005, s.151).Bu nedenle örgütsel iletişim, örgüt içinde formal olan ve olmayan grupların arasında kurulan iletişimdir. Örgütsel iletişim, özellikle yöneticiler için önemli bir yönetsel fonksiyondur. Çünkü bir yönetici masabaşı işlerini gerçekleştirirken, toplantı yaparken, telefonda konuşurken, resmi yazıları okurken veya cevaplarken, örgüt çalışanlarını yönlendiriken veya denetlerken sürekli iletişimden yararlanır. Dolayısıyla bir yönetici zamanının çoğunu iletişim kurarak geçirir (Steers ve Miller, 1988; akt.Tutar, 2003, s.116). Örgütsel iletişim, yöneticilerin iletişim becerilerinin gelişmesine katkı sağlayarak, onların liderlik davranışlarının gelişmesine de yardımcı olur. Örgütlerde kullanılan iç ve dış iletişimin amaçları çok farklıdır, ancak,örgütsel iletişimin amacı örgütsel amaçların gerçekleştirilmesidir. Bu amaçların gerçekleşmesi için etkin bir örgütsel iletişim gereklidir. Mell Grosz’a göre yönetimin iki temel süreci planlama ve kontrol, bilgi işleme fonksiyonudur ve bu iletişim ile gerçekleştirilir (Qlueck, 1980; akt.Tutar, 2003, s.117). Çünkü iletişimin temelinde bilginin aktarılması vardır. Sonuç olarak örgütsel iletişim, örgüt üyelerini birbirine bağlayan, örgütle çevrenin etkileşimini, örgütün oluşmasını ve yaşamasını sağlayan bir süreçtir (Gürgen, 1997, s.36). 15 Örgütsel İletişimin Önemi Bir örgütte, örgüt çalışanlarını, örgüt birimlerini örgütün amaçları etrafında koordine eden araç örgütsel iletişimdir. Örgütte faaliyetlerin sürdürülmesi, sorunların çözülmesi örgütsel iletişim ile gerçekleşir. Ayrıca örgütsel iletişim, örgüt içi iletişimi sağladığı gibi, örgütle dış dünya arasında da sağlıklı bir bilgi alışverişi sağlar (Tutar, 2003, s.117) Örgütsel iletişim, örgüt yönetiminin en önemli aracıdır çünkü tüm yönetsel süreçler etkili örgütsel iletişim ile olur. Örgüt içinde hiyerarşinin belirlenmesi ve otoritenin sağlanmasında etkilidir. Çünkü örgütler farklı bölümlerin, farklı görev ve sorumluluklarda insanların bulunması örgütsel hiyerarşiyi doğurur. Örgütsel hiyerarşi de örgüt içinde formal ve informal iletişim kanallarının bulunmasını zorunlu kılar (Tutar, 2003, s.117). Örgütsel iletişim, örgütün amaçlarına ve vizyonuna ulaşmasında bir araçtır ve örgütte vizyon, sürekli bir eylem haline gelmedikçe öğrenme ve derin düşünme döngüsü yolu ile insanları ileri doğru paylaşılan vizyon olamaz. Paylaşılan vizyon olabilmesi için iletişim stratejileri oldukça önemlidir. Çünkü paylaşılan vizyonlar kişisel temas yoluyla yayılır. Çoklu toplulukları birbirine bağlamak iletişim kanalları ile olur (Seng, ve diğerleri, 2004, s.87). Örgütsel iletişimde, örgütteki grupların birbiriyle ve kurumun bütünü ile sağlıklı ilişkiler kurmasını sağlar. Örgüt çalışanlarının ait olma duygusuna katkıda bulunur. Böylece ortaya çıkan güven ortamı serbest bilgi akışına zemin hazırlar (Tutar, 2003, s.117). Örgütsel İletişimin Amaçları Örgütler, belli bir amacı gerçekleştirmek amacıyla oluşmuş işbirliği sistemleridir. Amaçlarına ulaşmak için araçları bir araya getirerek koordine etmeleri gerekir. Koordinasyonun sağlamasında da iletişim önemli bir rol oynamaktadır. Çünkü hangi düzeyde olursa olsun, koordinasyon ve işbirliği ancak iletişim ile mümkündür. Örgütsel iletişim de belli amaçlar doğrultusunda kurulur. Örgütsel iletişimin amaçları temel olarak şu şekilde sıralanabilir (Gürgen, 1997, s.37-38): Örgütün çeşitli bölümleri ve yöneticileri, örgütsel yayın organları aracılığı ile tanıtılarak, örgüt üyelerinin örgütsel bilgilerini artırmak, Örgütün faaliyet alanına ilişkin her türlü mevzuatı örgüt üyelerine duyurarak olası hataları önlemek, Örgütsel bilgi düzeyi yüksek çalışanlar yoluyla, örgütün dış çevresinde tanıtılmasını sağlamak, 16 Örgütsel tutumların yönlendirilmesinde ve iş görenlerin örgütsel amaçlar doğrultusunda güdülenmelerinde örgütsel iletişim en önemli amaçtır. Frank ve Patrick (1988)’ e göre de örgütsel iletişimin dört temel amacı vardır. Bunlar; bilgi, motivasyon, kontrol ve örgütsel heyecan oluşturmaktır. Örgütsel iletişim, örgütteki tüm öğelerin örgütsel amaçlar etrafında birleşmesini sağlayarak örgütsel bütünlüğü gerçekleştirmede son derece önemli rol oynar ve örgütün yönetimine önemli katkılar sağlar. Bilgi paylaşımı, geri bildirim, bütünleşme, ikna etme, heyecanlandırma ve yenilik yapma örgütsel iletişimin yönetim alanına hizmetleridir. İletişim süreci ile hem örgüt içi hem de örgüt dışı bilgi paylaşımı gerçekleşmiş olur (Tutar, 2003, s.119). Örgütsel İletişimin İşlevleri Örgütler açısından iletişimin pek çok işlevi bulunmaktadır. Bu işlevlerden en önemlisi koordine etme işlevidir. Çünkü örgütlerde iyi bir iletişim olmadan, örgüt üyelerinin çalışmaları birbirinden kopuk ve bağımsız olacağı için örgütün amaçlarına ulaşması da mümkün olmaz (Gürgen, 1997, s.25). Örgütsel iletişimin işlevlerini dört grupta anlatmak mümkündür (Paksoy ve Acar, 1996; akt.Gürgen, 1997, s.25-26-27-28). Bilgi sağlama işlevi Bilgi alış verişi, iletişimin en temel işlevi olarak kabul edilir. Bireyin çevresi ile sağlıklı ilişkiler kurabilmesi için bilgi gereklidir. Bununla birlikte örgütlerde de, amaçlara ulaşmak için yapılacak faaliyetlerin gerçekleşmesi için, örgüt üyelerinin neyi, ne zaman, nasıl yapacaklarına dair bilgiye ihtiyaçları vardır. Bundan dolayı, üst yönetimin örgüt politikaları ve hedefleri ile ilgili örgüt üyelerini bilgilendirmesi gerekir. Ayrıca yeterli bilgiye sahip olmadan sorunlar çözülemez ve herhangi bir konuda doğru karar verilemez. Bu özelliği ile iletişim karar verme sürecini de etkilemektedir. İkna etme ve etkileme işlevi İkna etme, insanın karşısındaki kişi ve kişilerin davranış, düşünce ve tutumlarını istenen yönde etkileme ve değiştirme sürecidir. Etkileme ise, kişilerin tutum ve davranışlarını, onların istek ve amaçlarına ters düşmeyecek şekilde uzun sürede değiştirme girişimidir. İletişimin ikna etmedeki amacı açık bir şekilde ortaya konmasına rağmen, etkileme gizli ve uzun süreç içerisinde bir iletişim stratejisi izler. Örgütsel iletişimin büyük bir kısmı, insanların düşünce, tutum ve davranışını değiştirmeyi amaçlar. Örgüt üyelerinin örgütün amaçları yönünde çalışması, hedefleri benimsemelerine ve örgütle özdeşleşmelerine bağlıdır. 17 Emredici ve öğretici işlevi Yöneticiler, astlarıyla yalnız bilgi vermek için değil; neyi nasıl yapacaklarını söylemek, yönlendirmek amacıyla da iletişim kurarlar. Astların, örgütsel amaçlar doğrultusunda performans göstermeleri için, sürekli mesleki gelişim içinde olmaları gerekir. Gelişim içinde eğitimler olmalı, eğitimin başarılı olması için de eğitici ile eğitilenler arasında olumlu bir iletişim olmalıdır. Birleştirme işlemi İletişimin diğer işlevleri birleştirme ve koordinasyonu sağlamadır. Kültürel olarak bir sistem içerisinde yer alan bireylerin, karşılıklı ilişki ve bağlılıklarını sürdürebilmeleri iletişim ile mümkündür. Bireyleri örgütsel amaçlar etrafında toplayan iletişim, bireylerin psikolojik bütünlüğünü sağlamada da etkilidir. Örgütlerde iletişimin görevleri Scott ve Mittchel (1976), iletişimin örgütlerdeki görevlerini aşağıdaki başlıklarda açıklamışlardır (Demir, 2012, s.148): Kontrol İletişim, görev, yetki ve sorumluluklara açıklık getirerek kontrole kolaylık sağlar. Belirsizlik içeren durumlarda, problemin kaynağını bulmayı ve önlemler alınmasını sağlar. Güdüleme İletişim, örgütsel amaçlara bağlılığı artırarak bireylerin motivasyonunu artırır. Duyguların ifade edilmesi İletişim, duyguların ifade edilmesini ve sosyal ihtiyaçların giderilmesini sağlar. Bilgi iletme İletişim karar vermede kullanılacak bilgiyi iletmede kullanılır. Etkili kararların alınabilmesi için; alternatifler, gelecekteki durum ve kararların olası sonuçlarına ilişkin bilgiye ihtiyaç vardır. Örgütsel iletişimin işleyişi Örgütsel iletişim biçimsel (formal) ve biçimsel olmayan (infomal) iletişim yöntemleri olarak iki gruba ayrılır. 18 Biçimsel (formal) iletişim yöntemleri İletişim, okulda var olan planlama, organize etme, iş bölümü yapma, yönlendirme, iş birliği ve raporlama gibi süreçlerin çoğu ile bağlantılıdır. Örgütsel iletişimin amacı hedefe ulaşmada gerekli olan bilgi aktarımını sağlamaktır (Çınkır, 2013, s.162). Biçimsel (formal) iletişim örgütteki hiyerarşik otorite yapısıyla ilgilidir ve planlanmış bilgi akışının sağlandığı iletişim kanallarından oluşur. Örgüt şemaları ve yönetmelikler kimin kimle iletişim kuracağını açık bir şekilde belirtir. Dolayısıyla formal iletişim, örgüt içindeki haberleşme kanallarını düzene sokar ve bazı sınırlar getirebilir. Formal iletişim dikey, yatay, çapraz ve çok yönlü-açık iletişim olarak dört gruba ayrılır (Gürsel, 2003, s.68). Dikey iletişim Dikey iletişim, örgütün üst kademeleri ile alt kademeleri arasındaki emir ve bilgi alışverişini sağlayan, yöneticiler ile astları arasında kurulan iletişimdir. Dikey iletişim, örgütteki hiyerarşi içinde hem yukarıdan aşağıya hem de aşağıdan yukarıya doğru kurulur. Yukarıdan aşağıya iletişim en üst yöneticiden başlar ve en alt çalışana kadar iner. Aşağı doğru iletişim, astlara bilgi verme ve onları örgütün amaç ve politikaları konusunda bilgilendirmek için yapılır. Yukarı doğru iletişim ise, üst kademedeki yöneticilerin alt kademelerde yaşananlarla ilgili bilgi sahibi olması için yapılır (Wesley ve Yokel, 1984; akt.Tutar, 2003, s.126). Örgütlerde hayati işlemler, dikey iletişim sayesinde yerine getirilir. Katz ve Kahn (1978)’e göre örgütlerde ast-üst ilişkilerinin beş temel amacı vardır: İş eğitimi hakkında direktifler vermek, Örgütsel uygulamalar ve prosedürler hakkında bilgi vermek, İş gerekleri konusunda bilgi sağlamak, Çalışanların performansı konusunda destek sağlamak, Amaçların kavranmasını kolaylaştıracak bilgiler sunmak. Örgütlerde iletişimler hiyerarşi gereği çift yönlü gerçekleşir. Üstler örgütün amaçları doğrultusunda oluşturulan emir ve kararları yukarıdan aşağıya iletirken, iş görenler aldıkları emirlerin sonuçlarını, dilek, şikayet ve önerilerini aşağıdan yukarıya iletirler (Tutar, 2003, s.127). İletişimin amacı, örgütün amaçlarını gerçekleştirmektir. Bu işlevin kısa sürede ve etkili biçimde gerçekleşmesi için iletişim kanallarının sağlıklı işlemesi gerekir. Örgütlerde dikey iletişim, yukarıdan aşağıya ve aşağıdan yukarıya olmak üzere iki türlüdür. 19 Yukarıdan aşağıya dikey iletişimin kullanılma amacı, kural ve emirlerin iletilmesidir ve üstlerden astlara doğru geniş bir yol izler. Yukarıdan aşağıya iletişim tüm basamakları kapsadığı zaman iletişim yavaş olur. Basamak atlanarak yapılan kısa devre iletişimde de atlanan bölümlerde olumsuz sonuçlara neden olabilir. Örgütlerde hızlı ve sağlıklı bir dikey iletişim sağlamak için, örgütün yönetim yapısının merkeziyetçi olmaması gerekir. Otoriter yönetim yerine, fonksiyonel yönetimin benimsenmesi gerekir (Tutar, 2003, s. 127). Fakat okullarımız da merkeziyetçi bir yönetim vardır, fonksiyonel yönetim biçiminin uygulanması zordur. Bu durumda sağlıklı dikey iletişimi gerçekleştirmek için kural ve emirlerden oluşan mesajların açık ve anlaşılır olması gerekir. Yukarıdan aşağıya iletişim örgütlerde en sık kullanılan iletişimdir. Okul gibi büyük hiyerarşik sistemlerde de, üst kademedeki yöneticiler, alt kademedeki çalışanlarına bilgi aktarımı yukarıdan aşağıya iletişimi kullanma eğilimindedir. Bu iletişim, eğitim üst yöneticisinin yardımcıyla, eğitim müdür yardımcısının okul müdürüyle, okul müdürünün öğretmeniyle veya ast-üst arasındaki her türlü iletişimi içerir (Çınkır, 2013, s.164). Örneğin, okul bölgesi eğitim yöneticisi yardımcısına yeni çıkarılan bir uygulama ile ilgili talimat verir. Daha sonra sırasıyla eğitim yönetcisi yardımcısı okul müdürüne, okul müdürü de öğretmenine talimat verir. Yukarıdan aşağıya iletişim okulların amaçlarını açıklamaya yardımcı olması, misyon duygusu sağlaması, okulu etkileyen değişiklikler hakkında bilgilendirilmek ve astların performansı ile ilgili bilgi almak açısından önemlidir (Çınkır, 2013, s.164). Yukarıdan aşağıya iletişim kolay olması sebebiyle sık kullanılır fakat yetersizdir ve bazı dezavantajları da vardır. Bunlardan birisi, yöneticinin astlarına ilettiği mesajın, astlar tarafından bozulması ya da iletişim kanalı içinde akışının durdurulmasıdır. Diğer bir sorun, üstten gönderilen mesajın anlaşılıp anlaşılmadığına dair bilgiye ulaşmada yeterli zamanın ve çabanın harcanmamasıdır. Üçüncü sorun ise, üstlerin iletişim kanalını kapatarak belirli konulardaki bilgileri gizlemesidir (Morgan, 2007, Shafritz, 2011; akt.Çınkır, 2013, s.164). Shocley ve Zalabak (2009) yöneticilerin yukarıdan aşağıya iletşimini geliştirilmesi için üç yol belirlemiştir (Çınkır, 2013, s.164-165): Okul bölgeleri bütün yöneticiler için iletişim eğitimi programları düzenlemelidir. Birçok okul yöneticisi etkili dinleme becerilerini geliştirerek iletişimden daha iyi yararlanma yollarını öğrenecektir. 20 Okul yöneticileri makam odalarından çıkmalı ve “ateş hattında” çalışanlarla konuşmalıdır. Burada anlatılmak istenen etrafta olup bitenden haberdar olmasıdır ve merak ederek yönetme tekniği olarak adlandırılır. Bu teknik ile yöneticiler astlarının ihtiyaçlarını daha fazla farkında olacaktır. Okul yöneticileri düzenli olarak ast üst tartışmalarını düzenlemelidir. Bu katılımlı etkileşim yöneticilerin problemi tanımasına, analiz etmesine ve astlarıyla iş birliği yaparak çözmesine yardımcı olacaktır. Okullarda aşağıdan yukarıya iletişimin amacı, örgütte bilgilerin alt birimden üst birime aktarılmasını sağlar. Örneğin, öğretmen okulda alanı ile ilgili bir egzersiz açmak isteyebilir. Bu isteğini okul müdürüne, okul müdürü de ilçe milli eğitim müdürlüğüne iletir. Aşağıdan yukarıya iletişim, yöneticilere geri bildirim sağlaması, alınan kararların etkililiğinin izlenmesi, okul iklimini anlama, problemlere acil müdahale etme ve yöneticinin ihtiyaç duyduğu bilgileri sağlaması açısından önemlidir (Çınkır, 2013, s.164). Aşağıdan yukarıya iletişimin bir çok yararı olmasına rağmen başarılı bir şekilde uygulamak zordur. Çünkü astlar kendi imajlarını zedeleyeceğini düşündükleri bilgileri çarpıtırlar ve üstlerinin öğrenmesini istemezler. Bu duruma yöneticilerine güvenmeyen kurumlarda daha çok karşılaşılır. Okullarda oluşan gruplar, gruplarına zarar gelmemesi içinde yöneticilerden bilgi saklama eğiliminde olurlar. Ancak merkeziyetçi yönetim değil de, fonksiyonel yönetimin olduğu yerlerde astlar bilgileri daha az çarpıtırlar. Canary (2011) yaptığı bir araştırmaya göre, aşağıdan yukarıya iletişimi geliştirmek için çalışan toplantıları, açık kapı politikası, çalışan mektupları ve sosyal gruplara katılma etkinliklerinin gerçekleştirilmesi gerektiğini söylemiştir. Çalışan toplantıları, astların karşılaştığı olumlu ve olumsuz durumları derinlemesine araştırılmasına yardımcı olur. Üstleri tarafından dinlenen astlar kendilerini değerli ve önemli hissederler. Açık kapı politikası, astları tüm yönetim kademesindeki insanların yanına gitmeye ve konuşmaya teşvik eden bir durumdur. Amacı yukarıdan aşağıya iletişimi kolaylaştırmaktır. Bunun daha kolay yolu yöneticilerin odalarından çıkarak etrafı dolaşarak yönetmesidir. Çalışan mektupları, açık kapı politikasının yazılı uygulamasıdır. Direkt ve kişisel olması astların fikirlerini açıkça söylmelerine yardımcı olur. Sosyal gruplara katılma, planlanamayan aşağıdan yukarıya iletişim için önemli bir fırsattır. Burada ast-üst arasındaki ilişkiler informel şekilde gerçekleşir. Tek engeli katılımın az olması ya da gerçekten bilgi ihtiyacı olan birinin bu gruplara katılmayışıdır. 21 Yapılan etkinliklerin asıl amacı aşağıdan yukarı iletişim olmamasına rağmen, iletişim toplantıların önemli bir yan ürünüdür (Çınkır, 2013, s.165). Yatay iletişim Bir örgütün düzenli olarak işleyişini sağlamak için, aynı kademedeki bölümler arasında iyi ilişkilerin kurulması gerekir. Örgütsel amaçlara ulaşmak için yapılması gereken ilk şey bölümler arası ilişkilerin nasıl olacağının belirlenmesidir. Yatay iletişim, aynı kademedeki yöneticilerin, bağlı bulundukları üst kademeye başvurmadan, kendilerini ilgilendiren konularda iş birliği yapmaları sonucu gerçekleşen iletişim biçimidir. (Oluç, 1959; akt.Gürgen, 1997, s.73) Klasik örgüt kuramcıları, denetim kolaylığı sağladığı için dikey iletişime önem vermişler fakat dikey iletişimin yeterli olmadığını herkesten önce kendileri kabul etmiştir. Dikey örgüt modelinin yaratıcısı olan Fayol, sadece hiyerarşik ilişkilerin geçerli olduğu örgütlerde iletişim sorunlarının yoğunlaştığını bu nedenle yatay ilişkilerin geliştirilmesi gerektiğini savunmuştur (Tutar, 2003). Çapraz (diyagonal) iletişim Örgütün farklı birimlerinin dikey iletişim basamaklarını aşarak gerçekleştirdikleri iletişim çapraz iletişimdir. Çapraz iletişim, kısa sürede işbirliğinin oluşması için önemlidir. Çapraz iletişim, bir bölümdeki çalışanlarla, diğer bölümdeki ast-üstler arasında ya da bir bölümdeki yöneticinin kendi bölümü dışındaki iş görenlerle doğrudan ilişki kurmasıdır. Birçok örgütte çapraz iletişim görülmemektedir. Oysaki çapraz iletişim, farklı birimlerin birbirine karşı sorumluluklarını daha iyi anlamaları ve yardımlaşmalarını kolaylaştırıcı bir etkiye sahiptir (Tutar, 2003, s.130-131) Örneğin; bir eğitim kurumunda kazandırılmaya çalışılan davranışların ölçülmesinden ve değerlendirilmesinden sorumlu bir kişi, çapraz kanallar yoluyla öğretmenler üzerinde etkili olabilir. Bu kanalların işler olmasıyla mesajı gönderen ile alanın ilişkiye doğrudan geçmesi mümkün olabilir. Çapraz kanalların olmaması durumunda iletişimin gerçekleşmesi zaman alır (Erdoğan, 2000, s.64-65) Çok yönlü ve açık İletişim Örgütlerde dikey iletişim genel olarak tek yönlü ve kapalı bir iletişim modelidir. Bu durumda kaynaktan alıcıya ileti gönderilir fakat geribildirim alınmayabilir. Bunun sonucu olarak da çalışanların katılımının düşmesini hatta çalışanın ortamdan ve okulundan soğumasına neden olur. Bunları engellemek için örgütlerde ve bir örgüt olarak okullarda iletişim çok yönlü ve açık olmalıdır (Tutar, 2003, s. 132) 22 Çok yönlü ve açık iletişimin olduğu okullarda, öğretmenlerin kendilerine ve birbirlerine olan güvenleri, okulun amaçları doğrultusunda çalışma istekleri, yönetime karşı olan saygı ve bağlılıkları ve öğretmenlerin verimliliği artar (Tutar, 2003, s.133) Biçimsel olmayan ( informal) iletişim yöntemleri İnformal iletişim, kişiler arası ilişkiler ağı yolu ile çalışır ve örgütün informal yanını işletir. Üyelerin örgüte karşı takındıkları tutumun bir göstergesidir. Formal iletişim sistemi ne kadar bozuk olursa informal iletişim ve söylentiler o derece artar. Bu söylentiler, eyleme geçirme, saptırma, eleme, şiddetlendirme gibi özellik ve etkiler taşır. Bunun sonucunda da örgütte asıl görevi kaynaştırma olan iletişim, çözülme görevi yapar, buda grupların dağılması, kliklerin oluşması ve moral düşmesi gibi unsurlara neden olur (Bursalıoğlu, 2005, s.114-115). Biçimsel olmayan (İnformal) iletişim “Okulda İletişim” başlığı altında detaylı olarak ele alınmıştır. Okulda Örgütsel İletişim Örgütler, bilgi-işlem sistemleridir (Hall, 2002; akt. Altun, 2012, s.357). Örgütler aracılığı ile bilgi akışı gerçekleşir ve örgüt içindeki bütün yapıları ve süreçleri etkiler. Daha önemlisi, örgütler gün geçtikçe artan boyutlarda veriyi işlemektedirler ve tercih edilen ortam yüz yüze tartışmalar ve grup katılımlarıdır ( Daft, Bettenhausen ve Tyler, 1993; akt.Altun, 2012, s.357). Giderek artan bu boyutlar ve araçların giderek zenginleşmesi okullardaki örgütsel iletişimdeki değişimi anlamayı her zamankinden daha önemli hale getirmektedir (Altun, 2012, s.357). Okulda örgütsel iletişimin amacı Okul gibi örgütlerde iletişim birkaç temel amaca hizmet eder. Örneğin, üretim ve düzenleme, yenilik, bireysel sosyalleşme ve sürdürülebilirlik gibi ( Myers ve Myers, 1982; akt.Altun, 2012, s.357). Üretim ve düzenleme amaçları Örgütün okulda öğretmek ve öğrenmek gibi öncelikli işini yapmayı amaçlar. Örgütsel iletişim amaçları ve standartları oluşturmayı, gerçekleri ve bilgileri aktarmayı, karar almayı, liderlik yapmayı, diğerlerini etkilemeyi ve sonuçları değerlendirmeyi içermektedir (Altun, 2012, s.357-358). 23 Yenilik amaçları Yeni fikirler üretmek ve okuldaki programları, yapıları ve prosedürleri değiştirmekle ilgili mesajları içerir (Altun, 2012, s.358). Sosyalleşme ve sürdürülebilirlik amaçları Bireylerin kendilerine saygılarını, kişiler arası ilişkilerini ve bireysel hedeflerini okulun amaçları ile birleştirmek ve ortak bir vizyon oluşturmak için motivasyonlarını etkilemektedir (Altun, 2012, s.358). Okulların karmaşık ve birbirine bağlı etkinliklerini başarılı bir şekilde yürütebilmeleri, iletişimle ilgilenebilme ve iletişimi geliştirme kabiliyetlerine bağlıdır. Bir okulun üretim, düzenleme, yenilik, sosyalleşme ve sürdürülebilirlik amaçlarına ulaşması için, iletişimin üst seviyede ortak anlamlar oluşturması beklenir. Bunun için bireysel eylemlere ihtiyaç vardır. Hedefe yönelik davranışlar iletişim yolu ile ortaya çıkarılır; bu nedenle, mesajın netliği ve anlaşılırlığı ne kadar iyiyse, yönetici, öğretmen ve öğrenci faaliyetlerinin de hedefe ulaşma olasılığı o derece fazladır (Altun, 2012, s.358) Örgütsel iletişimin etkili bir şekilde yürütüldüğü okullarda, yöneticiler, öğretmenler ve öğrenciler birbirlerini anlamak ve fikirlerini kabul etmek ve ona göre hareket etmek isterler. Bunun neticesinde yöneticiler, öğretmenler ve öğrenciler arasında hedefler ve hedeflere ulaşmak için izlenecek yolları ortaya çıkarmak için yoğun diyalog geliştirilir. Hedeflerin belirlenmesi ve hedeflere ulaşılmasında iletişim önemlidir. İletişimin okul örgütü içindeki ağlar tarafından ne kadar etkili bir şekilde başlatıldığı ve sürdürüldüğü hedeflere ulaşılmasında önemli bir noktadır (Altun, 2012, s.358). Okullardaki iletişim ağları İletişim ağları, iletişimi kuranlar arasında zaman içinde mesajların gönderilmesi ve alınmasıyla oluşturulan resmi ve resmi olmayan ilişkiler bütünüdür (Monge ve Contractor, 2001; akt.Altun, 2012, s.358). Okullarda iletişimin gerçekleştiği kanallarda resmi olan ve resmi olmayan iletişim ağları olmak üzere ikiye ayrılır. Bu iletişim ağları okulların örgütsel yapılarının bir parçasıdır (Lewis, 1975; akt.Altun, 2012, s.358). Resmi ve resmi olmayan kanallar tek ya da çift yönlü olabildiği gibi dikey ya da yatay da olabilir. Bu ağlar okul örgütlerinde mesajların iletildiği yöntemler, araçlar, biçimlerdir (Altun, 2012, s.358). Okullardaki Resmi İletişim Ağları Yöneticilerin ya da üstlerin örgütteki bilgi akışını kontrol edebilme kapasiteleri, örgütlerin gelişmesinde önemli rol oynamaktadır (Scott, 2003; akt.Altun, 2012, s.361). 24 Okullarda da üst yönetim arasında, yöneticiler ve öğretmenler arasındaki durum güç farklarını birbirine bağlayan hiyerarşik bir yapı vardır. Hiyerarşik yapının en önemlisi merkezi bir iletişim sistemidir (Altun, 2012, s.361). İletişim, okul örgütlerinin içinde mutlaka yer almaktadır. Hall (2002)’a göre örgütsel bir yapı kurulabilmesi için iletişimin belli bir yol takip etmesi gerekir (Altun, 2012, s.361) . Resmi iletişim ağları, kurumun içinde otoritenin hiyerarşisi ile gerçekleşir. Resmi iletişim ağları, iletişim sistemi olarak da adlandırılmaktadır. Okullarda resmi iletişim sistemi geliştirirken ve kullanırken şu noktalara dikkat edilmesi gerekir (Barnard, 1938; akt.Altun, 2012, s.361): İletişim kanalları bilinmelidir. İletişim kanalları okulun her üyesini birbirine bağlamalıdır. İletişim hatları doğrudan ve kısa olmalıdır. Bütün iletişim ağı kullanılmalıdır. İletişim, mesajı otoritesi çerçevesinde dağıtacak makama sahip olan doğru insandan gerçekleşmelidir. Okullarda resmi iletişim sistemi için önemli görülen üç özellik bulunur. Bunlar hiyerarşinin merkezileşmesi, kurumların şekli ve biçimi ve bilgi teknolojilerinin seviyesidir (Altun, 2012, s.361). Merkezileştirme İletişim sistemlerinin daha etkili olabilmesi için örgütlerde otoritenin dağılmaması gerekir (Porter ve Roberts, 1976; akt.Altun, 2012, s.361). Merkezi yapıda olan okullarda, üst makamlarda bulunan kişiler en fazla bilgiye sahiptir. Merkeziyetçi yapıda olmayan okullar da ise, bilgi toplama daha çok kişiye yayılmıştır. Bilgi edinme kapasitesini araştıran çalışmalar, sorunlar ve görevler basit olduğunda merkeziyetçi yapıdaki okulların daha etkili iletişimci olduğunu göstermektedir. Sorunlar ve görevler daha karmaşık bir hale geldiğinde ise, merkeziyetçi olmayan okullardaki iletişim daha verimli görülmektedir (Argote, Turner ve Fichman, 1989; akt.Altun, 2012, s.363) Kurumların şekli ve biçimi Okul örgütünün şekli ve bünyesinde bulundurduğu hiyerarşik aşama sayısı iletişim sürecini etkilemektedir. Aşama sayısı, bir mesajın gidip geldiği mesafe olarak görülmelidir. Mesafe arttıkça mesaj içeriğinin değişme olasılığı artar ve iletişimin niteliği ve niceliği ile ilgili tatmin düşer (Clampitt, 1991; Zahn, 1991; akt.Altun, 2012, s.363). Bu nedenle; öğretmenler 25 mesajların üst yönetici tarafından iletilmesi yerine, müdür tarafından iletilmesini tercih ederler. Bundan da önemlisi okul büyüklüğü ile iletişim kalitesinin ters orantılı olmasıdır. Okul büyüdükçe iletişimde resmiyet artar ve nitelik azalır (Jablin, 1987; Altun, 2012, s.363) Bilgi teknolojileri seviyesi Teknolojinin hızla gelişmesi ile birlikte bilgiye ulaşmak ya da bilginin bir yerden başka bir yere aktarılması da değişmekte ve bu değişim de hızla gelişmektedir. Teknolojinin ilerlemesi ile okullardaki iletişim teknolojileri de karmaşık hale gelmekte ve resmi iletişim ağlarının kullanımı da değişmektedir (Jablin ve Sias,2001; akt.Altun, 2012, s.363). Fakat okullarımız teknolojinin hızına ayak uyduramamakta gerek yönetimsel, gerek öğretimsel, gerekse sosyal anlamda teknoloji okullarda yeterince kullanılamamaktır (Altun, 2012, s.363). Okullardaki Resmi Olmayan İletişim Ağları İnsanlar, örgütlerde etkileşim içinde oldukları için davranışlar üzerinde önemli etkiye sahip olan informal ilişkiler ağı geliştirirler. Resmi olduğu kadar, resmi olmayan roller, normlar değerler ve liderler bireyin davranışını şekillendirir. İnformal ilişkiler, iletişim, birlikte çalışma ve rekabet gibi sosyal etkileşim biçimlerini geliştirir. Bireyler kendilerini formal örgütün içinde bir arada bulduklarında, informal iletişim kaçınılmaz olarak ortaya çıkar. İnsanlar, özel ya da sosyal konularla ilgili olarak birbirleriyle konuşur. Sonuç olarak bazı bireyler sevilir, bazı bireyler sevilmez. Doğal olarak da, insanlar sevdikleriyle etkileşim içinde olmak isterler, sevmedikleriyle etkileşimden kaçınırlar. Bu informal sosyal etkileşim, okulda grup üyeleri arasındaki sosyal ilişkilerde farklılıklar ortaya çıkarır ve informal statü yapısını önemli ölçüde etkiler (Şişman, Okullarda Yapı, 2012, s.90). Bir gruptaki üyenin statüsü, diğerleriyle olan ilişki sıklığına, süresine, niteliğine, diğerlerinin ona saygı duyma derecesine bağlıdır. Buna bağlı olarak bazı grup üyeleri aranan kişi olurken, bazılarından kaçılır, bazılarına saygı duyulur, bazılarına duyulmaz, bazıları liderken, diğerleri onu takip eden olabilir. Üyelerden çok azı gruptan izole olmasına rağmen, diğerleri grubun üyesi olarak birleşir (Şişman, Okullarda Yapı, 2012, s.91). İnformal ilişkilerin, formal ilişkiler üzerinde yapıcı ve yıkıcı etkisi olabilir. Hawthorne araştırmaları sonucunda informal yapılar ve kanallar aracılığıyla yönetimde verimin artacağı yönünde sonuçlar ortaya çıktı. Çünkü, fiziksel olmayan değişkenlerin bireyler üzerinde daha çok etkisi vardı. Bunun nedeni, personelin örgütte bir kişi olarak değil, doğal grubun üyesi olarak davranışta bulunmasıdır. İnformal örgütün, formal örgüt için bir değişim mekanizması 26 olduğu ve etkili yönetimi için bir yapıcı güç olduğunu kanıtlayan araştırmalarda vardır (Şişman, Okullarda Yapı, 2012, s.93). Okullar gibi formal örgütlerdeki iletişim sistemleri genelde yetersizdir ve kaçınılmaz olarak informal örgüt tarafından desteklenir. Bu yüzden fısıltı gazetesi olarak adlandırılan informal iletişim sistemleri, formal iletişime rağmen bütün örgütlerde bulunur ( Iannaconne, 1962; Hoy ve Forsyth, 1986; Robbins, 1991; akt. Şişman, 2012, s.94) ve yapıcı olarak kullanılır. İnformal yapı, mevcut kanalların tanımladığı düzenlemelerden kaçınmak için yeni kanallar oluşturur. Okullarda birçok sorun, formal yapıda çözüm ve iletişim sağlanamadığı için ortaya çıkar. Çünkü formal iletişimde emir-komuta zinciri olarak devam eden süreç söz konusudur. Söylentiler, bu zinciri bir kenara bırakarak ciddi problemleri çözmek için ortaya çıkar (Page, 1946; Peters ve Waterman, 1982; akt. Şişman, 2012, s.94). Etkili olmak isteyen yöneticiler söylentileri kullanarak okuldaki bürokratik havayı ortadan kaldırırlar. Bunun sonucunda, iletişim aracı olarak söylentiler etkili bir sistem yaratır. Bu yüzden informal iletişim örgütsel amaçları gerçekleştirmek için önemli bir araçtır (Şişman, Okullarda Yapı, 2012, s. 94). Yapı ve havasının özellikleri bakımında informal iletişim, eğitim örgütlerinde formal iletişimden daha fazla rol oynar. Tüm örgütlerde kişiler arası ilişkiler, yönetim süreçleri üzerinde derin ve geniş etki yapar. Bunun nedeni, eğitimin öncelikle sosyal ve politik bir girişim olmasıdır. Bu bakımdan örgüt yöneticilerinin davranış bilimlerini iyi bilmeleri gerekir (Hesapçıoğlu ve Balyer, 2009, s.206). Söylentiler ve dedikodular aynı kademedeki iş görenler arasında yatay ve dikey sözlü olarak iletilir. Yazılı olmadığı için kulaktan kulağa akarken bireylerin algılama durumlarına ve amaçlarına göre değişikliğe uğrar. Dedikodular ve söylentiler önemli ölçüde haber taşıma kapasitesine sahiptir. Çok hızlıdır ve gizlilik önlemlerini aşabilecek yeteneğe sahiptir (İlgar, 1996, s.45) Örgütsel iletişimin dikey iletişim kısmında eksiklikler başladığı zaman çalışanlar kendi iletişim kanallarını yani söylentiyi yaratmaya başlarlar. Söylenti örgütte iletişimin çoğunu taşır. Söylenti, toplumda çalışanlar ve insanlar arasında sözlü iletilen kuramsal bilgiler de dahil olmak üzere tüm informal iletişimi içerir. Söylenti, yönetimin resmi iletişim sistemi içerisinde de yer alır. Bu nedenle okul yöneticilerinin informal ve formal iletişimi bütünleştirmeyi öğrenmesi gerekir (Çınkır, 2013,s.166). 27 Söylenti yüz yüze olması sebebiyle, bilgiyi çabuk bir şekilde iletir, önemli örgütsel konulardan astları haberdar eder, okul yöneticilerinin astların tutumlarını anlamasını sağlar, resmi kararlar alınmadan önce değişimle ilgili astların tepkisini ölçer, okul yöneticileri söylentileri besleyerek astların kabul etme potansiyelini değerlendirir, okul ile ilgili olumlu fikirleri taşıyarak moralin artmasına yardımıcı olur. Bunlar söylentinin olumlu yanlarıdır (Deal ve Peterson, 2011; akt.Çınkır, 2013, s.166). Söylentinin olumsuz bir özelliği dedikodu olarak algılanmasıdır. Dedikodu ortada dolaşan doğrulanmamış inançlardır. Doğrulanmadığı içinde örgüt içinde kişiden kişiye aktarılırken bozulmalar yaratır. Dedikodunun azaltılması farklı iletişim kanallarının geliştirilmesi ile mümkün olur. Okul müdürüleri gerekli bilgileri astlarına kendileri verdikleri takdirde, dedikodu oluşmasının önüne geçebilirler (Çınkır, 2013,s. 166). Licata ve Hack (1980)’in yaptığı bir araştırma ilköğretim ve ortaöğretim müdürleri arasındaki söylenti ağlarının farklı olduğu bulunmuştur. İlköğretim okullarında ilişikiler daha yakındır ve okul müdürüleri informal iletişim kurma eğilimindedir. Ortaöğretimde ise, daha resmi bir yapı vardır ve okul müdürleri mesleki devamlılık ve gelişme etrafında söylenti yaratmaktadır (akt.Çınkır, 2013,s. 166) Bazı dezavantajlarına rağmen, informal örgüt ve iletişim bütünleşmeyi sağlar ve uyumu kolaylaştırır. İnformal örgüt, bireysel dürüstlük, özsaygı ve bağımsızlık duygularını oluşturur (Barnard, 1938; akt. Şişman, 2012, s.94). İnformal örgüt, üyelerin bireysel ve kişisel ihtiyaçlarının doğal bir sonucudur. Öğretmenlerin bireyselliğini engelleyen örgütün istekleri yerine, bireyselliklerini korumak için kullandıkları bir araçtır (Hoy ve Forsyth, 1986; akt. Şişman, 2012, s.94). Ayrıca okullarda informal yapının ve iletişimin bu kadar gelişmesinin sebebi öğretmenlerle yöneticilerin benzer akademik geçmişe sahip olmalıdır. Çünkü aynı meslekten gelenlerin iletişimi daha kolay ve doğal olmaktadır (Onaran, 1975; akt. Celep, 1992, s.302). Resmi iletişim sistemi ne kadar etkili olursa olsun tüm okullarda resmi iletişim sisteminin bir sonucu olarak ortaya çıkan resmi olmayan bir iletişim sistemi vardır. Resmi olmayan iletişim sistemi okulda bulunan bireyler arasındaki sosyal ilişkiler sonucu oluşur ve birçok amaca hizmet eder. Bu amaçlardan birincisi, resmi olmayan iletişim sistemi okuldaki etkinliklerin kalitesini yansıtır. Okulda gerçekleştirilen faaliyetlerle ilgili yöneticilere ve diğer okul liderlerine geribildirim sunar. İkincisi ve en önemlilerinden bir tanesi okul kültürünün bir göstergesidir. Liderler sosyal ilişkilerden çok fazla bilgi elde edebilirler. Üçüncüsü, resmi 28 olmayan iletişim sistemi, resmi iletişim sistemi ile sağlanamayan sosyal ve örgütsel ihtiyaçları karşılar. Gruplar arasında üst düzey bilgi akışı gerçekleşir. Son olarak resmi olmayan iletişim sisteminde iletilen mesajlar, alıcının doğru anlayabileceği terimlerle ifade edilebilir (Clampitt,1991; Harris, 1993; akt.Altun, 2012, s.365). İnformel iletişimin görüldüğü gibi hem avantajları hem de dezavantajları vardır fakat formal iletişimi tamamlayıcı rolü olduğu bir gerçektir. Çünkü formal iletişim genellikle yavaştır. Oysa informal iletişim daha hızlı ve esnek bir şekilde çalışmaktadır. Bu yönüyle örgüt içi iletişimin daha işlevsel olmasını sağlar. İnformel iletişim, formal iletişimi engelleyen bir tehlike olarak görülmemeli, formal iletişim ile bütünleştirilerek formal iletişimin boşluklarını bilinçli biçimde doldurma ve destekleme rolü oynamalıdır (Sabuncuoğlu ve Tüz, 2005, s.112). Tamamlayıcı Ağlar: Resmi ve Resmi Olmayan İletişim Okullar planlı yapılardır, yapılacak her türlü etkinlik belli amaçlara ve önceden hazırlanmış programlara göre yürütülür. Okulun açılışından kapanışına kadar yönetici, öğretmen ve öğrencilerin yapacakları her şey günlere ve saatlerine kadar düzenlenmiştir. Bu yönüyle okulda formal süreçler baskındır. Ancak bunun yanında insanların görev dışı birbirleriyle olan etkileşimleri informal süreçleri işleterek yeni yapılar oluşturur (Gültekin, 2003, s.70). Çünkü okullar katı bürokratik değil, gevşek yapılı örgütlerdir (Şişman, Okul ve Okul Yönetimi, 2008, s.199). Bu nedenle okullarda tek çeşit iletişim yoktur. Resmi ve resmi olmayan iletişim birbiri ile iç içe geçmiş vaziyettedir ve birbirlerini etkileyen bir döngüye sahiptir (Jablin, 1980; akt.Altun, 2012, s.366). Resmi iletişim, resmi olayan iletişime göre daha çok gelişmiş olsa da ikisi birbirine bağlıdır ve ikisinin bir arada olması örgüt için önemlidir (O’Reilly ve Pondy, 1979; akt.Altun, 2012, s.366). İkisini birlikte kullanan bir okul yöneticisinin de, örgütsel davranışı yazılı kural ve düzenlemelerle kontrol etmek yerine, okul ortamlarında gezinerek, yüz yüze iletişim ve etkileşime bağlı olarak diğerlerini etkileme yolunu tercih etmesi gerekmektedir (Şişman, Okul ve Okul Yönetimi, 2008, s.199). İki iletişim sisteminin birbirini tamamlayıcı hale getiren unsurlar ise cevher (iletişimin esası) ve iletişimin yönüdür (Altun, 2012, s.366).Cevher, iletişim aracı olan ve ifade edici olarak tanımlanabilir (Etzioni, 1960; akt.Altun, 2012, s.366). İletişim aracı olarak amacı, yöntemler ve süreçler arasında anlşama sağlamaktır. İfade edici iletişim olarak amacı ise, tutumları, değerleri ve normaları değiştirmeye ve pekiştirmeye yönelik çabalamaktır. Okullarda ifade edici iletişim olarak, öğrencilere, saldırganlığa ve disipline yönelik uygun ve etkili yönlendirmeler örnek olarak verilebilir. 29 Resmi iletişim ağları hem aracı hem de ifade edici içeriği taşır. Resmi olmayan iletişim ağları ise ikisinide geliştirir (Altun, 2012,s.366). Örnek olarak, bir okul müdürü, öğretmenlerin mesleki gelişimleri adına haftasonu eğitim planlayabilir. Son kararını vermeden önce bu fikrini resmi olmayan yollarla bir kaç öğretmene söyleyebilir ve bilgi akışı olurken süreci izleyerek, tepkilere göre ya bu fikirden vazgeçer ya da olumlu geribildirim alırsa bunu resmi iletişim sistemi kullanarak devam ettirir. Okullarda iletişimin hem resmi hem de resmi olmayan yollarla gerçekleşmesi, iki sistemin birbirinin tamamlayıcısı olduğunun göstergelerinden biridir. İki iletişim ağı yatay ve dikey olarak hareket eder (Altun, 2012, s.367). Aşağı doğru iletişim, yukarı doğru iletişime göre daha kolaydır. Ama aşağı iletilen mesaj genellikle yanlış anlaşılır. Buna engel olmak için, alt kademelerle üst kademeler arasında çift yönlü iletişim kurulmalıdır. Yukarı doğru iletişim ise, idarenin kontrol aracı olarak görülür. Yukarı doğru iletşimin bazı dezavantajları vardır. Çünkü alt kademede çalışanlar olumsuz durumları saklama ve üst kademenin istediği olumlu durumlar hakkında bilgi verme eğilimindedir. Bunu engellemek için alt ve üst kademeler arasında doğru iletişim kurulması gerekir. Çünkü kararlar üst kademelerde alınır. Alınan kararların doğruluğu, bilginin gerçek ve nesnel olmasına, yani çift yönlü doğru bir iletişim kurulmasına bağlıdır (Porter ve Roberts, 1976, akt.Altun, 2012, s.367-368). Yatay akış, iletişimin hiyerarşinin aynı kademesinde bulunan bireyler arasında olmasıdır. Yatay hareket, dikey harekete göre daha kolay ve güçlü bir şekilde gerçekleşir. Örneğin, öğretmenlerin kendi arasında bilgi alış-verişinde bulunması, öğretmenler odasında teneffüste yaptıkları sohbetler yatay akış içerinde resmi olmayan iletişim ile gerçekleşir. Okul müdürlerinin bir araya gelerek okullarındaki durumu değerlendirmeleri, birbirlerinin görüşlerini almaları, ortak sorunlar üzerinde çözüm üretmeye çalışmaları yatay akış içerinde resmi iletişim sistemi ile gerçekleşir. Buradan iletişimin yönünün, örgütsel iletişimi anlamlandırma da etkili bir faktör olduğu söylenebilir (Altun, 2012, s.368). Sonuç olarak, insan vücudunda damarlar kan dolaşımı için ne kadar önemli ise, okullarda iletişim, bilgi akışı sağlamak, birbirinin fikrinden haberdar olmak ve ortak bir anlam oluşturmak, yönetici, öğretmen ve öğrenciler arasındaki iletişimi bireysel iletişimden örgütsel iletişime taşımak son derece önemli ve gerekli görülmektedir. 30 Okulda İletişim Okullar, eğitim için örgütlenmiş yapılar olduğu için, örgütsel iletişim için geçerli olan herşey okulda iletişim içinde geçerlidir. Diğer örgütlerle kıyasladığımızda, okulların hem girdisi hem de çıktısı insan olduğu için okul örgütlerinde iletişim önemli bir rol oynamaktadır. Çünkü eğitim iletişim yolu ile gerçekleşmektedir. Bu nedenle yönetici, öğretmen, öğrenci,veli vs. arasındaki sözlü veya sözsüz tüm eylemler okulda iletişimin kapsamı içine girmektedir (Bolat, 1996, s.75). Okullarda gerçekleştirilen eğitim-öğretim faaliyetlerinin temelinde iletişim bulunmaktadır. En basit haliyle bir dersin işlenebilmesi için öğretmen ile öğrenci arasında iletişim kurulması gerekir. Okulda gerçekleştirilecek bir etkinlik için öğretmen-öğretmen ya da yönetici-öğretmen iletişiminin kuvvetli olması gerekir. Veli toplatısı yapıldığında öğretmenveli ve yönetici-veli etkileşimi gerçekleşir. Okulların herhangi bir ihtiyacını karşılamak için okul-çevre iletişimi kurulması gerekir. Bu nedenle okulda iletişim önemlidir ve iletişimin olmadığı bir okul örgütü düşünülemez (Bolat, 1996, s.75). Sonuç olarak, bir insan için duyu organlarınn ve sinir sisteminin önemi ne ise, okullar için iletişim sistemi o kadar önemlidir. Çünkü okulun temel amacı eğitim ve öğretimdir. Eğitim ve öğretim için öğretmen,öğrenci,yönetici,veli vb. arasında etkileşim olması gerekir. Bu etkileşim, iletişim ile gerçekleşir. Bu yüzden okulda iletişim hem yönetim süreci hem de eğitim sürecinin verimli ve etkili gerçekleşmesi için çok önemlidir (Başaran, 2000, s.127). Okulda iletişimin işlevleri İletişim insanların toplumsal bir varlık olmalarının sonucu ortaya çıkar. Okullar, içinde yaşadığımız toplumu yansıtan daha küçük ve kurallı örgütlenmiş toplumlardır. Okulların amaçları, toplumun amaçlarına göre şekillendiği için, bu amaçlara ulaşmak ancak okullarda ortak çalışma ve işbirliği ile gerçekleşir. Bunun gerçekleşmesi iletişime bağlıdır ve iletişim okulda şu işlevleri yerine getirir (Başaran, 2000, s.127-128): İletişim bilgi taşır. Okulun en önemli girdisi bilgidir. Okulda kullanılan eğitim ve yönetim teknolojilerinin hepsi birer bilgi ürünüdür. Okulda, herhangi bir alanda yenileşme bilgi sayesinde olur. Okulun çevreye uyum sağlaması ve çevrenin okulla işbirliği içinde çalışması bilgiyi kullanarak gerçekleşir. Bilgi okulda sadece kullanılmaz, aynı zamanda yeni bilgi ve düşüncelerin üretilmesine dayanak olur. İletişim, okulda var olan ve üretilen bilginin öğretmen-öğrenci-yönetici arasında 31 akışını sağlamaya ve etkili okulu oluşturmada ve varlığını sürdürmesinde temel araçtır. İletişim ilişkilere aracılık eder. Yönetimde ve eğitimde insanlar arası ilişkiler iletişim aracılığı ile gerçekleşir. İnsanların birbirine ilettiği anlamlar iletişim ile aktarılır. Bu noktada iletişim hem avantajlı hem de dezavantajlı olabilir. Çünkü iletişim, insanlar arasındaki ilişkileri geliştirici olabildiği kadar, anlamların yanlış taşınması ya da anlaşılması sonucu var olan ilişkileri bozabilir. Etkileşime aracılık eder. İletişim, etkileşim amaçlı olduğunda, iletişimi başlatan kişi karşısındaki kişiyi bilinçli olarak harekete geçirme ve onun davranışlarında değişiklik yaratmak ister. Okuldaki iletişim, ister yönetsel ister eğitsel amaçlı olsun etkileşim amacı ile gerçekleşir. Yöneticiler öğretmenleri, öğretmenlerde öğrencileri harekete geçirmek için etkileşim amaçlı iletişim sürecini kullanır. İletişim kararları taşır. Yönetsel kararlar, örgütlerin etkililiğini artıran araçlardır. Okulların amaçlarını gerçekleştirmek için alınacak kararların, zamanında ve etkisini yitirmeyecek biçimde doğru kişi ve kişilere ulaşmasını iletişim süreci sağlar. Kararları geciktiren, etkisini azaltan ya da yanlış anlaşılmasına yol açan bir iletişim sistemi okulun işlevsiz hale gelmesine neden olur. İletişim buyruk(kural)ları taşır. Okulun amaçlarının, görevlerinin ve işlerinin açıklanmasına ilişkin kuralların, okulda görevli bireylere zamanında ve bozulmadan aktarılması etkili işleyen bir iletişim sistemi ile gerçekleşir. İletişim dönüt(geribildirim)leri taşır. İnsanlar gibi okullarda, ne yaptığını bilmeden ne yapılması gerektiğini bilemez. Ne yapılacağına karar vermesi için de ne yapıldığını bilmesi, bunları değerlendirmesi gerekir. Bu nedenle, okulun işleyişi ve çıktılarıyla ilgili kusur, eksiklik, üstünlük ya da başarılarına ilişkin geribildirimlere ihtiyacı vardır. Geribildirimlerin, hem aşağıdan yukarıya hem de yukarıdan aşağıya olması iletişim sürecinin etkililiği ve çift yönlü oluşu açısından önemlidir. İletişim öğrenen okulun öğrenme aracıdır. İletişim; bilgileri, kararları, kuralları taşıması, ilişkileri geliştirmesi ve geribildirimleri sağlaması ile bir bütündür. Bu bütünün düzenli işleyişi okulların öğrenme ve kendini geliştirme sürecine katkısı oldukça fazladır. Okulun iletişim sistemi, insanın sinir sistemi gibidir. Sinirlerin taşıdığı duyular ise, iletişim sisteminin taşıdığı bilgi, etkileşim, karar, kural ve geribildirimlerdir. Bu nedenle 32 iletişim, okul için hayati işlevleri gerçekleştirir. Okulun etkili olabilmesi ve bunu sürdürebilmesi için etkin bir iletişim sistemine ihtiyacı vardır. Etkili bir iletişim sistemi için okuldaki bireyler arasındaki ilişkiler aşağıdaki başlıklar altında incelenmiştir. Okul kültürü ve iletişim Örgüt kültürü ile ilgili araştırmalarda Deal ve Kennedy’e göre, iletişimin görevi örgüt kültürünü güçlendirmektir. Çünkü değerler, normlar iletişim ile korunur, sürekliliği iletişim sayesinde olur ve örgütlerde kahramamanların ortaya çıkması iletişim ile gerçekleşir (Vural, 2005, s.169). Okullarda da kültürün çalışanlara iletilmesi ve çalışanlar ile kültürün birleştirilmesi ancak iletişim ile mümkündür. Okuldaki bireyler arasında tutum, davranış, değer ve normalar, kısaca okulu oluşturan insanların ortak paylaşımları okul kültürünü oluşturmaktadır. Okul kültürü okul toplumunu oluşturan bireylerin davranışlarını, öğretmenlerin yaptıkları işi, okulu ve okul ile ilgili her şeyi etkileyen ve zamanla oluşan yazılı olmayan kuralların tümüdür. Okul müdürünün bu kültürü oluşturması ve sağlıklı bir şekilde devam edebilmesi için denetlemesi gerekmektedir. Okulu kültürü ile değerlendiren yönetici örgüt içi ve örgüt dışı iletişimi sağlıklı bir şekilde yürütür (Çelik, 2002,s. 42). Okul örgütlerindeki hiyerarşik ilişki gereğince ast-üst ilişkileri söz konudur. Yöneticiöğretmen ve yönetici- diğer personel ilişkilerinde okul müdürü üst, diğerleri ast konumundadır. Bu durumda okul yöneticisinin okul kültüründe birleştirici olması gerekir. Çünkü okul müdürleri, okul kültürünün oluşturulmasında ve sürdürülmesinde öğretmenlerin destek ve yönlendirme beklediği kişilerdir (Phillip, 2005; akt. Ayık & Fidan, 2014). Okul müdürleri farklı kültürlere sahip öğretmenleri anlaması, öğretmenlere okulun kültürüne alışması için destek olması ve öğretmenin kendini okulun bir parçası hissetmesi için yardımcı olmalıdır. Çünkü okul içinde bireyler arasında informal iletişimin gerçekleşmesini sağlayan en önemli unsur okul kültürüdür. Okul kültüründeki, informal mesajlar, okuldaki bireyler arasında anlatılan hikayeler, formal iletişim yolu ile iletilen mesajlar, toplantılar, zümreler hepsi iletişim yolu ile anlam kazanır (Kreps, 1986; akt.Çelik, 2002, s.42). Türkiye’ de yapılan bir araştırmada okul müdürlerinin iletişim becerileri ile okul kültürü arasında pozitif ilişki bulunduğu tespit edilmiştir. Ayrıca erkek öğretmenlerin okul kültürü algısı, kadın öğretmenlere göre; yüksek lisans yapan öğretmenlerin okul kültürü algısı, lisans düzeyinde eğitim alan öğretmenlere göre daha yüksek çıkmıştır. Okul müdürünün iletişim becerilerine sahip 33 olması etkili bir okul kültürü oluşturulmasında ve korunmasında anlamlı bir yordayıcıdır (Lal, 2012, s. 118). Okul içi iletişim Öğretmen- öğretmen iletişimi Okul iklimi açısından öğretmen-öğretmen iletişimi Okul iklimi, müdürün ve öğretmenlerin okulun çalışma çevresiyle ilgili algılarını, formal örgüt, informal örgüt, üyelerin kişilikleri ve bunu etkileyen örgütsel liderliği kapsayan geniş bir terimdir. Okul iklimi, okuldaki bireyler arası ilişkileri ortaya koyan önemli bir göstergedir. Halpin ve Croft (1962) okulların örgüt iklimi konusu ile ilgili çalışmalarında geliştirdikleri “Örgütsel İklim Tanımlama Anketi” öğretmen-öğretmen ve öğretmen- müdür etkileşimini tanımlamaya yöneliktir. Bu anketin üç versiyonu vardır. Biri ilkokul, biri ortaokul ve diğeri liseler içindir. İlkokullar için olanı okul iklimini altı boyutta tanımlamıştır. Bunlardan üçü müdür-öğretmen etkileşimini, diğer üçü öğretmen -öğretmen etkileşimini tanımlamaktadır (Şişman ve Uysal, 2012, s.187). Öğretmen-öğretmen etkileşimi ile ilgili ilk boyut meslektaşlığa dayalı öğretmen davranışıdır. Öğretmenler arasında açık ve profesyonel etkileşimleri destekler. Öğretmenler hırslı, kabul edici ve meslektaşlarının profesyonel yeterliliğine saygılıdır. İkincisi, samimi öğretmen davranışıdır. Okul içerisinde güçlü, yakın sosyal destek ağını yansıtır. Öğretmenler birbirlerini çok iyi tanır, yakın arkadaştırlar ve sık sık bir araya gelirler. Sonuncusu ise, ilgisiz öğretmen davranışıdır. Anlama ve profesyonel etkinliklere odaklanma eksikliğini yansıtır. Öğretmenler sadece zamanı doldurur. Davranışları olumsuzdur ve meslektaşlarını eleştirirler (Şişman ve Uysal, 2012, s.187). Öğretmen davranışlarının, birbirini destekleyici ve mesleki etkileşimin yüksek olması meslektaşlığa dayalı öğretmen iletişiminin varlığını gösterir. Öğretmenlerin birbirilerini çok iyi tanımaları ve yakın arkadaş olmaları samimi öğretmen davranışlarının varlığını gösterir. Son olarak işlerine sadık olmaları düşük düzeyde ilgisiz öğretmen davranışı sergilediklerini ortaya koymaktadır (Şişman ve Uysal, 2012, s.188). Öğretmen davranışları açısından ilişkileri incelersek; okul ortamında da eğitimöğretimin başarılı olabilmesi için öncelikle tüm okul personelinin takım ruhu içerisinde uyumlu çalışması gerekir. Başarıyı sadece yöneticiye veya öğretmene yüklemek yanlıştır. Dolayısıyla öğretmenlerin meslektaşlığa dayalı öğretmen davranışı göstermeleri, birbirilerini kabul etmelerini sağlayarak hem kendileri hem de eğitim-öğretim için gelişimsel bir sürecin 34 başlamasına zemin hazırlar. Çünkü bir öğrencinin başarısı, bir öğretmene değil, birçok öğretmene bağlıdır. Öğrencileri tanıma, yönlendirme, ilgi duyduğu ve duymadığı dersleri belirleme gibi konular başta üzere tüm öğretmenler iş birliği içerisinde olmalıdır. Böylece bir öğretmenin fark etmediği bir durum başka bir öğretmen tarafından tespit edilebilir (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.336). Öğretmenler arasında fikir ve önerilerin paylaşılması ve düzenli bir şekilde uygulanması okul ve öğrenciler için oldukça yararlı olur. Öğretmenler odası da , öğretmenlerin ders aralarında öğrencilerle ilgili yaşantılarını paylaşmalarına zemin hazırlar. Okulda oluşturulan öğretmenler kurulu, zümre öğretmenler kurulu gibi çeşitli kurullar, yapılan toplantılar ve doğum günleri, özel günlerde düzenlenen yemekler öğretmenlerin iletişim kurmasına ve aralarındaki bağları kuvvetlendirmelerine yardımcı olur (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s336). Böylece okul ikliminde samimi öğretmen davranışları gözlenir. Öğretmenler arasında iyi ilişkiler kurulması beklense de, zaman zaman öğretmenler arasında da olumsuz durumlar yaşanabilir. Böyle bi durumu düzeltmekte en önemli görev ise, çoğunlukla okul müdürüne aittir. Kişiler arası ilişkileri düzenlemeler yaparak kararlar almak ve uygulamak için okul müdürü yetkilerini kullanmalıdır (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.337). Okuldaki informal yapı açısından öğretmen-öğretmen iletişimi Öğretmen ilişkilerinin diğer bir kısmı, okulun fiziki özellikleri tarafından belirlenir. Örneğin; öğretmenler odası, yemekhane, kütüphane ve sınıfların düzenlenmesi; işin teknik özelliği, bölümlerin yapısı, takım öğretimi, müfredat dışı sorumluluklar, müdürler ve üst yönetimin liderlik stilleri gibi sosyal faktörlerin hepsi öğretmenler arası ilişkileri etkilemektedir. Okuldaki öğretmenlerin ilk işleri, formal ekinlikler ve etkileşimler yönünden incelenebilir. Öğretmenler işlerini devam ettirme ihtiyacı duyarlar. Formal sistem, okulun belirli amaçlarının gerçekleştirilmesi için kurulmuştur. Bu formal örgüt, okul amaçlarına ulaşmak için geliştirilmiş iş bölümü, resmi kurallar ve düzenlemeler, nesnellik ve formal iletişim yapısını içerir (Şişman, 2012, s.92). Formal ilişkilerinin kurulmasının ardından bir dizi sonuç ortaya çıkar. Öğretmenleri bir araya getiren ve iş odaklı olmayan yeni duygular oluşur. Bunlar, okuldaki diğer öğretmenler ve gruplardan hoşlanma ve hoşlanmama gibi duygulardır. Bazı öğretmenler çok sevilir ve herkes tarafından saygı duyulur. Bu öğretmenlerden diğer arkadaşları sık sık öğüt alırlar. Bu duygular ve davranışlar bireylerin ve grupların informal olarak derecelendirilmesinin dayanağını oluşturur. (Şişman, Okullarda Yapı, 2012, s.92). Derecelendirme ile meşru bir kontrol kaynağı 35 olmayan informal bir güç ortaya çıkar. Resmi makamdan bağımsız olarak bazı öğretmenler işbirliği ortamı geliştirir ve meslektaşlarının desteğini alabilirler. Bu işbirliği ortamının desteği ile sahip olunan güç zamanla meşrulaşır ve informal otoriteye dönüşür (Karadağ ve Arslanargun, 2012, s.205). Bazen de formal örgüte bir tepki olarak informal davranışlar ortaya çıkar. Örneğin formal yapıyla öğretmenin politikayı etkileme yetersizliği, informal etkinliklere, diyaloğa ve girişimlere sebep olabilir. Bu da informal iletişimin formal iletişimin önüne geçmesine, informal yönetici merkezli disiplin ve iletişim ağına ve gruplar arasında statüleşmeye yol açabilir (Şişman, 2012, s.92). Okul kültürü açısından öğretmen-öğretmen iletişimi Okullar değerlere dayalı örgütler olduğundan (Bursalıoğlu, 1997; akt. Sağnak, 2005), okuldaki formal yapıya ek olarak informal olarak paylaşılmış inançlar ve paylaşımlar yani topluma dayalı yönelimler oluşur. Böyle durumlarda öğretmen kadrosu, okulda uygulanması gereken ideal davranışı tanımlar. Örneğin, informal paylaşımlar sonucu ortaya çıkan inanç; sıkı çalışma, uzmanlaşma, akademik yönelim ve olumlu öğretmen-öğrenci iletişimi üzerine kurulan bir okul yapısı olabilir. Bu inancı gerçekleştirmek ve amaca ulaşabilmek için normlar, öğretmen davranışlarını yönlendirecektir. Eğer öğretmenler, bu normlara uymazsa, diğer öğretmen arkadaşlarının saygısı ortadan kalkar ve sosyal yaptırım uygulanmış olur. Böylece normlara uymayan öğretmenler kendilerini küçük düşmüş ve arkadaşları tarafından dışlanmış hissedebilirler. İnformal iletişim ağı içerisinde öğretmenler farklı informal rollerde üstlenebilir. Örneğin, bazı öğretmenler müdürle güçlü bir iletişim kurarken, bazıları okullardaki sosyal etkinlikleri organize edebilir ya da ortamın gerginleştiği bir toplantıda gerginliği azaltan yine bir öğretmen olabilir (Şişman, 2012, s.92) Tüm bunların ışında öğretmenler arasında sağlıklı iletişim kurulması için dedikodu ve söylenti amaçlı gruplaşmaların oluşmamasına dikkat edilmelidir. Okula yeni gelen öğretmenlerin okula alışma sürecini hızlandırmak için, oryantosyon çalışmaları yapılmalı ve okul kültürü doğru bir şekilde tanıtılmalıdır. Proje grupları oluşturarak öğretmenlerin ortak çalışmalar yapması sağlanmalı böylece rekabet yerine işbirliği anlayışı geliştirilmelidir. İnformal iletişimi geliştirmek adına, okul dışında sosyal ve kültürel faaliyetler düzenlenmeli ve öğretmenlerin buna katılımı sağlanmalıdır (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s337). Formal ve informal iletişim ayrı gibi gözükse de aslında aynı örgüt için geçerlidir. İlk başta formal iletişim vardır. İnformal iletişim, formal iletişimin etkisiyle ortaya çıkar ve iki iletişim birbirlerini etkileyerek okuldaki iletişimin temelini oluştururlar. Öğretmen- öğretmen 36 iletişiminin büyük kısmı informal iletişim kapsamında oluşur ve öğretmenler arası iletişim hem öğretmen-öğrenci iletişimi hem de öğretmen-yönetici iletişimini etkiler. Yönetici-öğretmen iletişimi Formal örgütlerde görevli olan bireyler, üstleri, astları ve denkleriyle ilişki içindedir. Bireyler için tüm iletişimler bir değer taşımasına rağmen üstleriyle olan iletişimleri ayrı bir önem taşımaktadır (İlgar, 1996, s.107). Okulda müdür öğretmen ilişkileri formal bir iletişimin parçası olmakla birlikte, aynı zamanda informal iletişim gereğince kişiler arası iletişim olarak da karşımıza çıkabilir. Yönetici-öğretmen iletişimi çeşitli değişkenlerden etkilenmektedir. Bazı değişkenlere göre yönetici-öğretmen ilişkilerini şu şekilde ele alabiliriz. Okul iklimi ve yönetici davranışları açısından yönetici öğretmen iletişimi Halpin ve Croft (1962)’nin geliştirdikleri “Örgütsel İklim Tanımlama Anketi” nin üç boyutu müdür- öğretmen arasındaki etkileşimi ortaya koymaktadır. İlk boyut destekleyici müdür davranışıdır. Öğretmenler için temel bilgiyi yansıtır. Müdür, dinler ve öğretmen önerilerine açıktır. Övgü sık ve gerçekçi verilir, eleştiri yapıcıdır. İkinci boyut, kısıtlayıcı müdür davranışıdır. Öğretmenin işine yardım etmekten çok engeller. Müdür, öğretmenlere rutin görevler ve yoğun işler yükler. Son boyut emredici müdür davranışlarıdır. Katı sıkı gözetmenliği gerektirir. Müdür, en küçük detaylara kadar bütün öğretmen ve okul etkinliklerini yakından takip eder (Şişman ve Uysal, 2012, s.186-187). Müdürlerinin davranışlarına göre okullarda açık veya kapalı iklim oluşmaktadır. Açık iklim, öğretmenlerin kendi içinde ve öğretmenlerin müdür ile arasındaki işbirliği ve saygı ile belirlenir. Müdür dinler ve öğretmen önerilerine açıktır, sık sık ve gerçekçi övgülerde bulunur ve öğretmenlerin mesleki yeterliğine saygı duyar. Bu müdürün destekleyici davranışa sahip olduğunun bir göstergesidir. Müdürler aynı zamanda sıkı bir yönlendirme yapmaksızın, öğretmenlere performans göstermeleri için özgürlük verir. Tam karşılamasa da düşük düzeyde emredici müdür davranışlarının varlığını gösterir. Bürokratik işlerden kaçınarak, kolaylaştırıcı liderlik davranışları gösterir (Şişman ve Uysal, 2012, s.187). Kapalı iklim açık iklimin tam tersidir. Müdürün baskıcı rutin işleri ve gereksiz iş yüküki müdürün kısıtlayıcı davranışlara sahip olduğunu gösterir- ve öğretmenlerin düşük düzeyde katılımı ve düşük düzeyde adanmışlığı- bu da öğretmenlerin yüksek düzeyde ilgisiz davranışlara sahip olduğunun belirtisidir- ile sadece kendi işleriyle ilgileniyormuş gibi gözükürler. Müdürlerin etkili olmayan liderliği, kontrol eden ve katı bir liderlik olarak görülmektedir. Bu yanlış davranışlar hem hayal kırıklığına hem de öğretmenlerin kendi 37 arasında ve müdürlerine karşı güven duygularının yok olmasına zemin hazırlamaktadır. Kapalı iklimler desteklemeyen, katı, engelleyen ve kontrol eden müdürlere, bölücülük yapan, toleranslı olmayan, duygusuz ve kendini kuruma adamayan öğretmenlere sahiptir (Şişman ve Uysal, 2012, s.188). Hoy ve Hartley (1972) yaptığı çalışmalar göstermektedir ki; açık iklime sahip okullarda öğrencinin okula karşı yabancılaşması kapalı iklime sahip okullara göre daha azdır. Anderson, Andrews ve Kanner (1964) çalışmalarına göre, açık iklime sahip okullar daha güvenilir, kendinde emin, neşeli, sosyal ve verimli yöneticilere sahiptir. Bu yöneticilerle çalışan öğretmenlerde kendilerine güven yüksektir ve daha yüksek sadakat ve iş doyumuna sahiptir. Ayrıca açık iklime sahip okullarda yönetici ve öğretmenlerde örgütsel bağlılık daha yüksektir. Bu da bütünleşmenin ve katılımın yüksek olmasını etkilemektedir( Hoy, Tarter ve Kottkamp, 1991; akt.Şişman & Uysal, 2012, s.189) . Müdürlerin davranış boyutları açısından yönetici öğretmen ilişkilerine bakarsak; otoriter müdür davranışları ile öğretmenlerin müdüre bağlılıkları arasında ters orantı vardır. Dolayısıyla resmi yaptırımlarla desteklenen ve kurallara bağlanan formal iletişimin kapsam açısından bazı sınırlılıkları vardır. Yöneticiler ve öğretmenlerde dahil olmak üzere astların emirleri sorgusuz kabul ettiği tarafsız bölge belli ölçütlere göre tatmin edici olsa da, çalışanların çaba göstermesini, sorumluluk üstlenmesini ve girişim başlatmasını teşvik etmekte yararsız kalır (Blau ve Scott, 1962, 2003; Kotter, 1985; akt.Karadağ ve Arslanargun, 2012, s.205). Bu nedenle okul yöneticilerinin kendi okul çalışanları üzerinde formal iletişimin dar kalıplarının ötesine geçerek etkisini genişletebileceği yöntemler geliştirmeli ve bütün personeli harekete geçirecek roller üstlenmelidir. Yapılan araştırmalar göstermektedir ki öğretmenlerin güvenini ve bağlılığını sağlamada destekleyici müdürler oldukça başarılı bulunmaktadır ( Hoy ve Rees, 1974; Isaacson, 1983; Mullins, 1983; Hoffman ve diğerleri, 1994, Reiss, 1994; Reiss ve Hoy, 1998; akt.Karadağ & Arslanargun, 2012, s.207). Okul yöneticilerinin, öğretmenlerle sağlıklı informal ilişkiler geliştirmesi için, otoriter yöntemlerle kontrol altında tutmak yerine destekleyici ve kolaylaştırıcı bir yönetim anlayışı sergilemeleri gerekmektedir (Karadağ ve Arslanargun, 2012, s.207) . Okul müdürünün destekleyici ve kolaylaştıcı bir yönetim anlayışı benimsemesinin yanında, yönetici-öğretmen iletişiminde ortaya çıkan diğer iki önemli özellik duygusal tarafsızlık ve hiyerarşik bağımsızlıktır. Duygusal tarafsızlık, yöneticilerin sıkıntılı durumlarda sakin olması ve soğuk kanlılığını korumasıdır. Hiyerarşik bağımsızlık, yöneticilerin üstleriyle olan iletişimde öğretmenlerle olan iletişiminde olduğu gibi rahat davranmalarıdır. Okul 38 müdürü, üst yöneticileri ile öğretmenleri arasında orta bir yerde durmalıdır. Okul müdürünün etkililiği, hem öğretmenlerden hem de üst yöneticilerinden aldığı desteğe bağlıdır. Bu bağlamda, öğretmenlere yönelik duygusal tarafsızlık ile üstlere karşı hiyerarşik bağımsızlık okul müdürlerinin öğretmenlerden alacağı sosyal destek aşamasında önemlidir. Araştırmalar iki özelliğide vurgu yapmasına rağmen, öğretmenlerin bağlılığını sağlamada duygusal tarafsızlık ön plana çıkmaktadır ( Hoy ve Williams, 1971; Hoy ve Rees, 1974; Isaacson, 1983; Mullins, 1983; akt.Karadağ ve Arslanargun, 2012, s.207). Okulun açık iklime sahip olması öğretmenlerin müdürlerine olan güven duygularını artırmakta güven duygusuyla birlikte öğretmenlerin okula bağlılığı da artmaktadır. Bu bağlamda öğretmenlerle iletişim sürecinde, okul müdürlerinin doğruluğu, öğretmenlerin bağlılığını dolayısıyla informal otorite ve iletişimi sağlamada önemlidir. Hoy ve Henderson (1983)’ nun yaptığı araştırmada okul müdürünün doğruluğu, öğretmenlerin işlerinde sorumluluk üstlenme,kendi çıkarları doğrultusunda yönlendirme yapmama ve konumundan çok kişiliği ile ön plana çıkma düzeyi ile ilgilidir. Güvenilir olmayan okul müdürleri ise başarısızlık durumlarında öğretmenleri ve ortamı suçlayan, öğretmenleri kendi çıkarları doğrultusunda yönlendiren kişiliğinin değil makamının arkasına sığınan kişidir (Hoffman, 1993; akt.Karadağ ve Arslanargun, 2012, s.208). Araştırmalarda göstermektedir ki, okul müdürlerinin daha etkili olabilmesi ve informal ilişkilerini geliştirmeleri için öğretmenlerin güvenini kazanmaları, onları destekleyici tarzda yaklaşmaları gerekmektedir (Karadağ ve Arslanargun, 2012, s.208). Okul müdürünün sahip olduğu güçler açısından yönetici öğretmen iletişimi Okulda iletişim kurarken okul yöneticilerinin amacı karşısındaki bireyi veya grubu etkilemektir. İnformal iletişim sürecinde okul yöneticilerinin sahip olması gereken iletişim rollerinden en önemlisi bilgi liderliğidir. Bilgi liderliği, grup üyelerinin düşünce ve davranışlarına informal etkide bulunan, yeni bilgileri yorumlayıp, durumları tanımlayarak diğer bireyleri yönlendiren ve davranışlarını etkileyen kişidir (Demir, 2012, s.151). Ayrıca okul liderliği konusunda yapılan araştırmalarda, müdürlerin insanlar arası ilişkileri sağlıklı bir şekilde yönetebilmeleri ve ilişki sürecinde etkili olabilmeleri için yönetim güçlerini bazı liderlik güçleriyle desteklemeleri gerekmektedir. Bunlar, insani güç ve sembolik ve kültürel güçtür (Sergiovanni, 1984; akt.Şişman, Okul ve Okul Yönetimi, 2008). İnsani güç, insani yönden yeterli lider “insan mühendisliği” rolünü benimser. Bu rol insanlar arası ilişkiler, güdüleme, teşvik, destek, insan gücünü geliştirme, katılmalı karar verme, insan kaynağının moralini yükseltme gibi konulara önem verir. Temel amaç, insan mutluluğuna katkıda bulunmaktır. Sembolik ve kültürel güç ise, okulla ilgili önemli görülen durum ve semboller ile ilgilenir, bu 39 konuda yeterli olan okul yöneticisi, önemli amaçlar ve davranışlar için model oluşturur, neyin önemli ve değerli olduğu konusunda çevresindekilere çeşitli sembollerle mesajlar gönderir. Bunu da genellikle sözlü değil sözsüz iletişimi kullanarak gerçekleştirir. Müdürlüğün sembolik ve kültürel yönüne ağırlık veren okul müdürleri, insanları etkilemede çeşitli kültürel sembollerin kullanıma ağırlık vermekte, insan bilinci, anlamların üretilmesi, paylaşılması bütünleşme gibi soyut kavramlar üzerinde yoğunlaşır (Şişman, Okul ve Okul Yönetimi, 2008, s.196). Okul müdürleri, öğretmenlerle iletişimlerinde liderlik güçleri yanında kişiler arası güç türlerini de kullanmalıdır. Bunlardan ilki ödül gücüdür. Ödül gücü , okul yöneticisinin istenen davranışı sağlayabilmek için ödül ile öğretmenlerin davranılarını etkilemesidir. Örneğin, öğretmenleri yapmayı sevmedikleri evrak işlerinden kurtaran okul müdürü, okulda öğretmenlere karşı ödül gücünü kullanmaktadır. Öğretmenler de, ödül beklentisi ile müdürün isteklerini yerine getirmektedir. Müdürler, izin vererek, en iyi sınıfı ayırarak ve destekleyerek öğretmenler için cazip olacak kaynakları kontrol etmekte ve ödül amaçlı kullanabilmektedirler (Karadağ ve Arslanargun, 2012, s.209). Okul müdürlerinin kullandığı kişisel güçlerden ikincisi zorlayıcı güçtür. Zorlayıcı güç, okul müdürünün istenmeyen davranıştan dolayı ceza ile astlarını etkilemesidir. Ceza, kınama, ek görevler vb. çeşitli şekillerde ceza verilebilir. Fakat cezanın olumsuz sonuçlar doğurması kaçınılmazdır. Öğretmende, görevine ve öğrencilerine karşı kayıtsızlık görülmesi cezanın olası bir sonucudur. Bir diğer güç, yasal güçtür. Yasal güç okul müdürünün makamını kullanarak öğretmenleri etkilemesidir. Her eğitim-öğretim dönemi sonunda öğretmenlerin notlarını eksiksiz ve zamanında teslim etmelerini vurgulayan bir okul müdürü öğretmenler üzerinde yasal gücünü kullandığını göstermektedir (Karadağ ve Arslanargun, 2012). Kişiler arası güç türlerinden aslında en önemlisi karizmatik güçtür. Çünkü karizmatik güç olağan üstü kişisel özelliklere ve kişiler arası iletişim becerilerine dayanmaktadır. Özellikle mesleğe yeni başlayan öğretmenler, deneyimli ve sevilen bir müdürün liderlik davranışlarını ve kişisel özelliklerini kendilerine örnek almaya çalışır. Karizmatik güç sadece okul müdürlerinde değil, öğretmenler arasında da görülebilir. Meslektaşları tarafından sevilen saygı duyulan, güvenilen ve bağlılık hissedilen okul müdürleri ve öğretmenler karizmatik anlamda güçlü kişilerdir diyebiliriz (Karadağ ve Arslanargun, 2012, s.210). Okul müdürlerinin son olarak kullandığı güç türü uzmanlık gücüdür. Uzmanlık gücü, okul müdürünün sahip olduğu bilgi becerilerle öğrermenleri etkilemesidir. Uzmanlık gücü de, 40 karizmatik güç gibi kişisel özelliklere bağlı olup bulunan makama dayalı bir güç türü değildir ve karizmatik güce göre daha sınırlıdır. Çünkü okul müdürünün sahip olduğu bilginin işe yarama düzeyi, uzmanlık gücünün sınırlarını belirler (Karadağ ve Arslanargun, 2012, s.210). Okul müdürüleri, yukarıda sayılan güç türlerinin hiç birini öğretmenlerin hareket alanını sınırlandırmak için kullanmamalıdır. Okul müdürlerinin amacı, gücü öğretmenler ile paylaşmak olmalıdır. Çünkü güçlendirme düşüncesini savunanlar, güç konusunu yöneticiye has bir alan olarak görmek yerine örgüt içindeki bireylerin eşit sorumluluk sahibi olduğu paylaşılmış güç anlayışını desteklemektedirler (Karadağ ve Arslanargun, 2012, s.213). Paylaşılan güçün olduğu yani öğretmenlerin güçlendirildiği bir ortamda okul müdürleri patron gibi emir yağdırmak yerine, onlara rehberlik ederek destekleyici ve kolaylaştıcı bir rol üstlenir. Buradan iyi yöneticinin çok iş yapan ya da çok çalışan değil, iyi görev dağılımı yaparak, bunları takip eden, denetleyen ve yönlendiren kişi olduğu görülebilmektedir (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.338).Sonuç olarak, öğretim sürecinde öğretmenin güçlendirilmesi öğrenci performansını yükselten önemli bir unsur olarak literatürde yerini almaktadır.(Sweetland ve Hoy, 2000; akt.Karadağ ve Arslanargun, 2012, s.213). Okul müdürüleri öğrenci performansını artırmak için öğretmenle sağlıklı ilişkiler kurmalı, okul faaliyetlerini yürütürken, öğretmenlerini dinleyerek onların görüşlerini almalı ve karara katılımını sağlamalıdır. Yönetim sürecinde öğretmenlerin görüş ve önerilerini almak, alınan görüş ve önerileri değerlendirmek, okul müdürünün başarısını ve gücünü artıracaktır. Öğretmenlerin görüş ve önerilerini sadece dinlemek yeterli değildir. Öğretmenlerin, görüş ve önerilerinin değerlendirilmesi, sonucunda alınan kararlara katılımının sağlanması gerekmektedir. Çünkü öğretmenler uygulamaya direkt olarak katılmakta, okulun sorunlarını, eksiklerini daha iyi görmekte ve çözüm yollarını daha iyi bilmektedir. Bütün bu nedenlerden dolayı öğretmenlerin çalışmalarda olduğu kadar, yönetim süreçlerinde de fikirlerinin, önerilerinin alınması ve katılımlarının sağlanması, onların yönetime değer vermelerini, sahiplenmelerini sağlayacak, okula bağlılıklarını ve iş verimlerini artıracaktır. Yöneticiler, öğretmenleriyle yönetiminde iletişim kanallarını açık tutmalı, grup dinamiğini sağlayan kişi olmalıdır (Aytürk,1990; akt.Şaşı, 2008, s.40). Okul müdürleri öğretmenlerle sağlıklı bir iletişim sağlamak için dosthane ilişkiler kurmaya yani informal iletişime önem vermelidir. Örneğin; bir öğretmenin resmi izin almadan okula gelmemesi suç teşkil ettiği halde, yönetici insiyatifini kullanarak izin verebilir. Belli düzeyleri aşmamak kaydıyla gösterilen bu iyi niyet davranışları öğretmeni okula yaklaştırır ve yönetici ile iletişimini olumlu yönde etkiler (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.338). Bunun için 41 korku politikaları yerine, kurduğu sevgi ve saygı ortamında öğretmenlerini rahatlatan bir süreç izlemelidir. Yukarıda da bahsedildiği gibi öğretmenlerin karar aşamalarına katılmalarını sağlamalıdır. Çünkü karar aşamasına katılan öğretmen daha çok sorumluluk hisseder ve özveri ile çalışır. Fikirlerinin sorulmadığı bir ortamda öğretmenden verim alınması beklenemez. Bu nedenle okul müdürlerinin aşağıdaki konulara dikkat etmesi gerekir (Hesapçıoğlu ve Bakioğlu, 2011) Beklentilerini öğretmene net bir şekilde aktarılmalıdır. Okul politikası ve yönetim anlayışı konusunda öğretmene bilgi verilmelidir. Okulda üstleneceği sorumluluklar ve konular konusunda öğretmen aydınlatılmalıdır. Yönetici, öğretmene kendisi ve diğer yöneticilerin kişilik özelliklerini açıklamalıdır. Okulda yapılacak değişimler konusunda öğretmenleri ve tüm okul personelini aydınlatmalı ve teşvik etmelidir. Okul müdürüleri, öğretmenler birlikte çalışabilir, düşünüp, üretebilir, uygulama sonuçlarını değerlendirir görüşünü benimserse takım halinde çalışma anlayışı ortaya çıkar. Okullarda, takım halinde çalışmaya önem verilmesi gerekmektedir. Bunun en önemli nedeni okul örgütünde yapılan faaliyetlerin çoğunun bireysel değil, ortak amaçlar doğrultusunda yapılıyor olmasıdır. Okul örgütünde bulunan bireylerin takım halinde çalışabilmesi için öncelikle aralarındaki iletişimin üst seviyede olması gerekir. Yönetici ve öğretmen arasındaki iletişimin artması ile okul yönetiminin demokratikleşmesi arasında sıkı bir bağ vardır. Bir okulda yönetici ve öğretmenler arasındaki iletişim sağlıksız, başarısız ve bozuk ise, okulun da başarılı olması ve eğitim amaçlarını gerçekleştirmesi imkansızdır. Eğer okulda sağlıklı ve hızlı bir bilgi akışı yoksa, okuldaki işler yürümez, çalışanlar arasında eşgüdüm sağlanamaz, bütün işler kördüğüme döner ve okulun düzeni bozulur. Kısacası öğretmen yeterli ve etkili iletişim olmadan neyi nasıl yapacağını bilemez. Bunun sonucunda da okulda etkinlik ve başarı az olur (Şaşı, 2008, s.41). Eğitim-öğretimde kalitenin sağlabilmesi, olumlu ve başarılı çalışmalar yapılabilmesi yöneticilerin öğretmenlerle kurdukları sağlıklı iletişim ile mümkündür. Olumlu ilişkilerin olduğu okullarda, sınıf yönetimi de kolaylaşır. Böylece öğretmen asıl işi olan eğitim-öğretimi sağlıklı bir şekilde yürütebilir (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s338). Yönetim kademesinde bulunan okul müdürlerinin verimli işlerin yapılabilmesi için öğretmenlerle olan iletişim kanallarını sürekli olarak açık bulundurması; çalışanları daima yüreklendiren, çalışmaları konusunda önlerini açan, gerektiğinde ödüllendiren ve okula mutlu 42 gelmelerini sağlayan kişi olması gerekir. Böyle yöneticiler hem kurumsal başarıyı sağlar, hem de çalışanların sevgi ve sempatisini kazanır. Çalışanların desteğini alıp ortak amaca yönlendirebilen bir okul müdürü ise kurumsal başarıyı yakalar (Sağbaş, 2013, s.82) Öğretmen-yönetici iletişimini engelleyen etkenler Hiçbir ileti alıcısına gönderenin amaçladığı içerik ve biçimde ulaşamaz. Gönderenin duygu ve düşüncelerinin alıcıya aynen ulaşması, gerçekleşmesi imkânsız bir durumdur. Bu nedenle iletişim olgusunu engelleri ile birlikte ele almak etkili bir iletişimin ön koşuludur. Örgütsel iletişim engellerini Türemen (1992), kişisel, örgütsel ve teknolojik olarak üç başlık; Bursalıoğlu (1991) ise, psikolojik, semantik, statü, korunma, alan, hiyerarşi, uyutma ve sınırlama olarak sekiz başlık altında toplamıştır. Ama önemli olan bu engellerin okul ortamında iletişim süreci ile birlikteliğini görebilmektir (Açıkalın, 1995, s.42). Öğretmen-yönetici iletişimini olumsuz yönde etkileyen etkenlerin başında kişilik yapısı gelmektedir. İçe dönüklük/dışa dönüklük, kendine güven ve özsaygı, planlı yada plansız davranma eğilimi, hareketli/yavaş olmak, davranışlarında tutarlı/tutarsız olmak, hızlı/yavaş/uzun/kısa konuşmak, uzun/kısa ya da soyut/açık konuşmak ve sözsüz iletişim tekniklerini kullanmak ve nötr ifade ile mesajı vermek iletişimi etkileyen kişilik yapılarına örnek verilebilir (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.340). Örneğin, az konuşan bir yönetici ya da öğretmen tam olarak mesajını veremediği gibi, uzun konuşan yönetici ya da öğretmen gereksiz bilgiler ile karşı tarafı etkileyerek vermek istediği amacın dışına çıkabilir. Birbirine karşı olumsuz önyargıya sahip olunduğunda mesaj yanlış değerlendirilerek farklı tepkiler verilebilir. Yukarıda saydıklarımızdan okul ortamında karşımıza çıkan en önemli iletişim engeli, mesajın açık seçik önceden belirlenmemesidir. Okullarda çoğu iletişim nitelikli etkinliklerin, yönetmelik gereğince yapılması bunun bir örneğidir ve okul ortamında amacına ulaşmayan yığınla iletişim örneği verilebilir. Böyle bir durumda okul müdüründen beklenen, okul ortamındaki etkisiz iletişim eylemelerini belirlemek ve düzenlemektir. Diğer iletişim engelleri, ileti düzenlerken alıcı kitlesinin iyi tanınmaması ve tanımlanamaması, geri bildirime dönük değerlendirme boyutunun önemsenmemesi, hiyerarşinin orta kademesindeki yöneticilerin kendilerine ulaşan mesajları, kendilerine göre süzdükten sonra yeniden düzenleyip kodlayarak bilgileri iletme davranışlarıdır (Açıkalın, 1995, s.42-43). 43 İnsanların olduğu her yerde sorunlar olduğu gibi, okul örgütlerinde de olması doğaldır. Önemli olan, bunların farkına varmak ve çözüm yolu bulmaya çalışmaktır. Bu sorunların üstesinden gelen okulların başarılı olması kaçınılmazdır. Etkili İletişim İçin Yöneticilerin İzlemesi Gereken Stratejiler Eğitim yöneticisinin etkili ve sağlıklı bir iletişim için dikkat etmesi gereken ilkeler şu şekilde sıralanabilir (Bursalıoğlu, 2005, s.122): Girişimi başkalarından önce ele almak, İletişime yapıcı görüşlerle başlamak, Çevredeki liderleri de çalışmalara katmak, Katılanları güdülemek, Başarılan işleri ortaya koymak, İhtiyaçlar ve doyum arasında denge kurmak, Söylentilere gerçeklerle engel olmak, İletişim engellerini bilmek ve değerlendirmek, Başkalarının fikirlerini saygı göstermek, Önemli haberleri yinelemek, Her iletişim aracından yararlanmak, Destek ve karşıt güçleri tanımak, İletişimi aralıksız sürdürmek. Okul müdürleri, verilen ilkeleri benimsedikleri ve tutarlı bir şekilde uyguladıkları takdirde, okullarındaki iletişim sürecine, buna bağlı olarak olumlu bir okul kültürü oluşturmaya katkı sağlayacaklardır. Okulun dışsal çevresi ile iletişimi Okul- veli iletişimi Eğitim ve okul açısından veli katılımı, velinin sadece toplantılara katılması demek değildir. Veli evde, okulda ve toplumun çeşitli kesimlerinde değişik şekillerde katkı sağlayabilir. Veli katılımı okul, yönetici, öğretmen, öğrenci ve toplum açısından çeşitli yararlar sağlamaktadır. Velilerin okula katılımının olumlu sonuçlarının veli tarafından fark edilmesi önem taşımaktadır. Yoksa katılımının sonucunu görmediği zaman bunu gereksiz olduğuna inanabilir. (Şişman ve Taşdemir, Aile ve Toplumun Okula Katılımı, 2008, s.288) 44 Yapılan araştırmalar, ailenin okula katılımının öğrencinin akademik başarısını, tavır ve tutumlarını olumlu yönde etkilediğini göstermektedir. En etkili veli katılım biçimi, velinin evde ve okulda çocuğun öğrenmesiyle yakından ilgilenmesi olduğu tespit edilmiştir. Çocuğuyla birlikte öğrenen, çocuğa materyal sağlayan, öğretmenlerle görüşmeler yapan velilerin öğrenci başarısına katkısı da yüksek çıkmıştır. Bunların yanında okula düzenli olarak gelme, toplantıya katılma, okul görevlileri ile sürekli iletişim içinde olma, okul işlerine yardımcı olma gibi etkinlikler de okula yardımcı olmakla birlikte dolaylı yoldan öğrencinin akademik başarısına katkı sağladığı görülmektedir (Şişman ve Taşdemir, Aile ve Toplumun Okula Katılımı, 2008, s.288-289). Veli katılımı, evde öğrenci-veli iletişimi, okuldaki işlere yardımcı olmak amacıyla yönetici-veli ve öğretmen-veli iletişimi ile çeşitli şekillerde gerçekleşebilir. Yönetici-veli iletişimi Veliler, okulların ayrılmaz bir parçasıdır. Öğrencileri daha iyi tanımak ve onlara yararlı olmak için, okul müdürleri ve öğretmenlerin velilerle olumlu ilişkiler içinde olması gerekir. Çünkü veli beklentileri, bir okulun çalışmalarına yön veren önemli bir faktördür. Velilerle etkili iletişim kurabilmek için okul müdürlerinin veli beklentilerini iyi anlaması gerekir. Velilerin okul müdürlerinden beklentilerini Açıkalın(1989) yapmış olduğu araştırma sonucunda şu şekilde ortaya koymuştur (Akt.Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.349): Yöneticilik bilgisine sahip olma Lider özellikleri taşıma Disiplinli olma Öğretmen, öğrenci ve velilerle olumlu ilişkiler kurma Sorunlarla yakından ilgilenme Yönetim kadrosunu yeterli kişilerden oluşturma. Araştırma sonuçları göstermektedir ki, işini özveriyle yapan ve iyi iletişim kuran yöneticiler veliler tarafından tercih etmektedirler. Velileri ile sağlıklı iletişim kurmak isteyen okul müdürlerinin aşağıdaki davranışlara dikkat etmesi gerekmektedir (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.349-350): Veliler ihtiyaçları olduğu her an müdürle iletişime geçebileceğini bilmelidir. Odasına gelen veliyi güler yüzle karşılamalı ve oturması için yer göstermelidir. 45 Veli kendisine bir sorun ile geldiğinde onu dikkatlice dinlemeli, çözümü için çaba harcamalı ve son durum ile ilgili veliyi mutlaka bilgilendirmelidir. Kılık kıyafetine, tavır ve davranışlarına dikkat etmelidir. Öğrenci başarısı için veli ile işbirliği içinde olmalıdır. Öğrencinin okuldaki davranışları ve devamsızlık durumu ile ilgili veli ile irtibat kurulmalı, öğrenciden haberdar olduğunu hissettirmelidir. Velilere bilimsel olarak cevap vermeli ve doğru yönlendirmeler yapmalıdır. Velileri bir araya getirmek için etkinlikler düzenlemelidir. Okulların açıldığı il hafta velilerle tanışma toplantısı düzenlemeli, okulun vizyonu, misyonu, hedeflerini velilerle paylaşmalı ve gönüllü velilerden seçilecek kişilerle okul-aile birliğinin kurulması için çalışmalar yapmalıdır. Öğretmen-veli İletişimi Eğitim, sadece öğretmenin öğrenciye bilgi aktarmasıyla gerçekleşen bir durum değildir. Çocuğun başarısında öğretmen kadar veli de etkili olmaktadır. Öğrencinin akademik başarısını artırmak için veli ile öğretmen işbirliği içinde hareket etmelidir. Öğretmeni ile ailesini işbirliği içinde gören öğrencilerin akademik başarısı daha yüksek olmakta, okula karşı ilgi, tutum ve davranışlarında olumlu değişimler gözlenmekte; sorun oluştuğunda bu sorunu çözmek daha kısa zaman almaktadır (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.340). Her ailenin yapısı farklı olduğu için, öğretmen etkili iletişim için önce ailenin özelliklerini, sosyo-kültürel ve ekonomik yapısını tanımalıdır. Çünkü aileyi iyi tanıyan ve özelliklerini bilen bir öğretmen öğrenciye daha bilinçli ve sistemli bir şekilde yaklaşır (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.341). Öğretmenler, eğitim-öğretimle ilgili yaptıkları etkinlikler hakkında ailelere bilgi vererek, onları sürecin içine katmalı ve okula güven duymalarını sağlamalıdır. Öğretmen veli iletişimini gerçekleştirmek için öğretmenler, tanıma ve değerlendirme toplantıları yaparak velilerle işbirliği içinde olmalı ve okula yakın tutmalıdır. Velilere önyargısız bir şekilde yaklaşmalı ve konuşmalarını onların kültürel seviyelerine uygun olacak şekilde gerçekleştirmelidir. Öğrenciyi ve veli profilini daha yakından tanımak için ev ziyaretleri gerçekleştirmelidir. Öğrenciler ile elde ettiği bilgileri, onların yararına kullanacağını hissettirmeli ve gizli tutmalıdır. Veliler ile yaşayacağı herhangi bir problemi öğrenciye yansıtmamalıdır. Sınıf içinde meydana gelebilecek sorunlar ile ilgili bilgilendirmeli yapmalı yaşanmaması için yol gösterici olmalıdır. Veli beklentilerine ve sorunlarına karşı duyarlı 46 olmalıdır. Bütün bunların gerçekleştirilmesi de etkili iletişime dayanmaktadır (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.341) Öğretmenler velilerle etkili iletişim için onlara güven vermeli, ona saygı duyduğunu, içten ve dürüst olduğunu hissettirmeli, empati kurmalı, mesajlarını iletirken sözlü ve sözsüz iletişim tekniklerini kullanmalı; amacının eleştirmek değil işbirliği olduğunu ortaya koyan bir tavır sergilemelidir (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.342). Öğretmenler ya da yöneticiler, velileri okula çağırdıklarında velilerin aklına gelen ilk şey öğrenciler ile ilgili olumsuzluklardan bahsedileceğidir. Bu yüzden, veli okula giderken acaba çocuğum ne yaptı endişesi taşır ve iletişim başladığı andan itibaren de çocuğunu savunmaya geçer. Böylece var olan sorunla ilgili tüm sorumluluğu öğretmene yükler. Bu nedenle veli ile iletişimde en önemli görev öğretmene düşer. Öğretmen; görüşmek için veliyi davet ettiğinde mutlaka konuşmak istediği konu hakkında bilgi vermelidir. Görüşme esnasında öğrencinin olumlu ve olumsuz yanlarını dengeli bir şekilde aktararak, çocuğu her yönüyle tanıdığını ifade etmeli ve velide güven duygusu oluşturmalıdır (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.344) . Okul – çevre iletişimi Eğitim örgütü olarak okul, eğitim sisteminin stratejik bir parçası olarak halka açık ve halkla ilişkisi en fazla olan sosyal bir örgüttür (İlgar, 1996, s.83). Okullar açık sisteme sahip oldukları için, okul ve çevresinin birbirini etkilemesi, aynı hedefler doğrultusunda çalışması, birlik ve bütünlük göstermesi gerekir. Çevresinde gerçekleşen bir değişim okulu, okuldaki bir değişimde çevresini etkilemektedir. Bir okulun çevresi eğittiği insanların çevresi kadar geniştir ( Aslan, 1990; akt.Yiğit, 2008, s.201). Okulun çevresi, okulun etkileşim içinde olduğu, girdilerini aldığı ve çıktılarını sunduğu, etkilediği ve etkilendiği varlık, olay ve olguların bütünüdür (Yiğit, 2008, s.201) Açık bir sisteme sahip olan okul çevresiyle bir bütündür, tek başına bağımsız bir şekilde varlığını sürdüremez. Hem çevrenin eğitimine katkı sağlar, hem de çevrenin beklentileri doğrultusunda öğrencilere eğitim verir. Bu nedenle öğrencilerin içinde yaşadığı çevre şartlarının çok iyi tanınması gerekir. Okul politikalarını uygun bir şekilde geliştirmek için okul müdürlerinin çevreleri çok iyi tanıması gerekir. Çünkü her okul temelde aynı olsada kendine özgüdür. Okul politikalarının belirlenirken, okulun bulunduğu yer, veli profili, ailelerin sosyoekonomik ve kültürel yapısı mutlaka dikkate alınmalıdır (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.357) 47 Bir eğitim kurumu olan okulun en önemli özelliği insan unsurunun ağırlıklı olması ve sosyal bir ortam içinde çevrenin bir parçası olarak varlığını sürdürmesidir. Okul ve çevre iletişiminin etkili olabilmesi için eğitim yönetici şu ilkelere dikkat etmelidir (Taymaz, 2003, s.208): Çevre okulun çalışmalarını bilmek ve öğrenmek durumundadır. Okul yöneticisi ancak toplumun ve çevrenin beklentilerini öğrendiğinde yararlı düzenlemeler yapabilir. Okul, çevreye ve topluma beklediği hizmeti verebilmeli ve faydalı olabilmelidir. Çevre ve toplumun istek ve ihtiyaçlarının belirlenip gerekli çalışmaların yapılması kadar çevreden de gerekli yarar ve destek sağlanmalıdır. Eğer okul yöneticisi, yukarıda sayılan maddelere dikkate alarak ihtiyaçları tespit ederse, okulda bunları gerçekleştirecek insan tipini yetiştirmek için uygun hedefler oluşturabilir. Okul çevre iletişiminde okul yöneticisi önemli bir etkendir. Çevrenin desteğini sağlaması için okulun kapılarını herkese açık tutmak zorundadır. Okulun çevreyle bütünleştiren ve iletişimini sağlayan önemli çalışmaların başında okul-aile birlikleri önemli bir yer tutmaktadır. Okul aile birlikleri, okul ile veliler ve çevre arasında bağ oluşturmada önemli bir gruptur (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.357). Okul aile birliklerinin dışında, okulun veli, diğer okullar ve çevre ile iletişimini geliştirmede çeşitli çalışmalar yapılmaktadır (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.357-358): Okulun açılış ve mezuniyet töreni: Her eğitim-öğretim yılı başında yapılan açılış törenleri ve yılsonu yapılan mezuniyet törenleri, velilerin yanı sıra çevredeki kurum, kuruluş ile idari ve mülki amirlerin de törenlere davet edilerek okula katılımı sağlanmalıdır. Okul gazetesi/dergisi: Okulda yapılan çalışmaların yer aldığı ve öğrenciler tarafından hazırlanan okul gazeteleri veya dergileri, okulun çevreye ve diğer okullara tanıtılmasında ve öğrencilerin ortaya ürün koyması olmak üzere çift yönlü fayda sağlar. Seminer, Konferans, panel, sempozyum düzenleme: Okulların kültür merkezi olduğu düşüncesinden hareketle çevreyi bilgilendirmek ve etkileşimi sağlamak adına, çevrenin ihtiyaç duyduğu ya da merak ettiği konularda uzmanlar çağırılarak çeşitli etkinliklerin düzenlenmesine özen gösterilmelidir. 48 Özel günlerde düzenlenen törenler: Resmi bayramlarda ve belirli gün ve haftalarda düzenlenecek kutlamalar, okulun tanıtımında, öğrenci, öğretmen, yönetici, veliler ve çevredeki insanlar arasındaki etkileşimi artırmada büyük yer tutar. Toplumda yaşayan tüm insanlar mutlaka bir okul deneyimi yaşamakta ve geleceğin eğitimle şekilleneceğinin bilincindedir. Dolayısıyla toplumun büyük çoğunluğu okula her zaman sıcak bakmakta ve eğitime önem vermektedir. Okulların, daha etkili olabilmesi için, hem okul çevresinde hem de toplumda yaşayan herkesin okula katkısı olmalı ve okulda yapılan çalışmalara ilgi göstermesi gerekir (Tuzcuoğlu ve Tuzcuoğlu, 2009, s.357). İletişim ile İlgili Türkiye’deki Literatür Gültekin (2003)’in yaptığı araştırmanın sonuçlarına göre; okul yöneticisinin sadece kendisinin önemsediği konular hakkında öğretmenlerle konuşur, ilgi alanlarına saygı duyar, güçlü yönlerimizi dile getirir ve öğretmenlerle eşit ilişki kurar ifadelerine erkek öğretmenler, bayan öğretmenlerden daha çok katılmaktadır. Aynı araştırmada, okul yöneticisinin zümre öğretmenleri arasında oluşan sorunları çözer ifadesine, iletişim becerileri ile ilgili kurs/seminer almamış olan öğretmenler daha çok katılmaktadır. Öğretmenlerin mezun oldukları fakülteye göre, öğretmenlerin düşüncelerine başvurur ifadesine katılım anlamlı farklılık göstermektedir. Eğitim fakültesinden mezun olan öğretmenler bu düşünceye daha çok katılmaktadır. Okkalı (2008)’ göre, öğretmenlerin çoğu okuldaki iletişim kanallarının işleyişini iyi, dörtte birlik kısmı orta, çok azı ise kötü olarak algılamaktadır. Öğretmenlerin yarıya yakını okul dışındaki sosyal aktivitelere bazen katıldığı, geri kalan kısmın ise ya nadiren katıldığı ya da hiç katılmadığı görülmektedir ve aktivitelere katılan öğretmenler, diğerlerine göre örgütsel iletişim becerilerinin örgütsel öğrenme üzerinde etkili olduğunu düşünmektedir. Örgütsel iletişimin örgütsel öğrenme üzerindeki etkisi branşlara göre farklılık göstermektedir. Özel eğitim kurumlarında görev yapan öğretmenler, resmi okullarda çalışan öğretmenlere göre örgütsel iletişimin örgütsel öğrenme üzerinde daha etkili olduğu görüşüne sahiptir. İletişim konusunda hizmet içi eğitim almış olan öğretmenlerin örgütsel iletişim becerilerinin örgütsel öğrenmeye etkisini olumlu yönde değerlendirmeleri, almamış meslektaşlarından daha yüksek düzeydedir. Şimşek tarafından (2003) yapılan araştırmaya göre okul müdürlerinin iletişim becerileri okul kültürünü etkilemektedir. Bu durum, okul müdürlerinin iletişim becerilerinin geliştirildiği ölçüde okul kültürünün güçleneceği anlamına gelmektedir. Yüksek lisans yapmış olan 49 öğretmenler, okul müdürlerinin iletişim becerileri ile okul kültürü arasında, ön lisans ve lisans düzeyinde mezun olmuş öğretmenlerden daha yüksek bir ilişki olduğu görüşündedir. Ayrıca öğretmenlerin okuldaki görev süresi arttıkça, okul müdürünün iletişim becerileri ile okul kültürü arasındaki ilişkinin düştüğü gözlemlenmiştir. Yüksel (2008)’in yaptığı araştırmada da diğer araştırmalarda olduğu gibi okul müdürlerinin iletişim becerileri, iletişim becerileri ile ilgili kurs/seminer almayan öğretmenler tarafından daha yüksek yorumlanmıştır. Gelir seviyesi düşük bölgedeki okullarda görevli öğretmenler, merkezi okullarda çalışan öğretmenlere göre müdürlerin iletişim becerilerinin daha yüksek olduğu algısı vardır. Ersoy (2006)’un Van ilinde yaptığı araştırma, ilköğretim okullarında görev yapan yönetici ve öğretmenlerin, eleştirel düşünme, empati kurma, bilgi paylaşımı ve işbirliği konularında ciddi problemler yasadıklarını ortaya koymuştur. Genel olarak, Van il merkezinde görev yapan yönetici ve öğretmenler arasında sağlıklı bir iletişim olmadığı izlenimi edinilmiştir. Çalışmada yöneticiler öğretmenlere göre daha olumlu görüş bildirmişlerdir. Öğretmenler ise genelde birçok ifadeye düşük düzeyde katılım göstererek, yöneticilerle aralarındaki iletişimi yeterli ve etkili olmadığını belirtmişlerdir. Şaşı (2008)’a göre, öğretmenler toplantılarda herkese eşit söz hakkı verildiğini ve genel anlamda okul yöneticilerinin iletişim kurmaktan çekinmediğini düşünmektedir. Öğretmenler, okul müdürüne istedikleri zaman ulaşmada ve okulun amaç ve politikaları hakkında kısmen bilgi sahibi olmadığı düşüncesine sahiptir. Çayak (2013) , genel olarak velilerin öğretmenle iletişimlerine ilişkin ortalamanın üstünde olumlu tutuma sahip olduklarını belirtmiştir. Veli-okul iletişimi tutumu ile sınıf içindeki istenmeyen öğrenci davranışlarını önlemede, veli-öğretmen iletişimi tutumu arasında pozitif ilişki vardır. Veli-okul iletişimi tutumu üst seviye olduğunda, veli-öğretmen iletişimi tutumu da üst seviyelere çıkmaktadır. Evlerinde sadece babanın çalıştığı aileler ile hem annenin hem de babanın birlikte çalıştığı ailelerin sınıf içi istenmeyen öğrenci davranışlarını önlemede veli – öğretmen iletişimi tutumları, anne-baba ve çocuğun üçünün de birlikte çalıştığı ailelere göre daha göre daha olumludur. Bu farklılıkların nedeni olarak çocuğun da çalışmak zorunda kaldığı ailelerin sosyo ekonomik yönden düşük bir yaşantıya sahip oldukları ve ek gelir elde etmek için daha çok çalışmak zorunda kaldıklarından çocuklarını da çalıştırdıkları ve çocuklarının okulla ilgili işlerine ve öğretmenlerine hem yeteri kadar vakit ayıramadıkları hem de bu tip ailelerin okuldan ve öğretmenden çekindiklerini ortaya koymuştur. Aydoğan (2008), müdürlerin öğretmenleri etkileme becerilerini araştırdığı çalışmanın iletişim boyutuna bakıldığında, öğretmenler, yöneticilerin okuldaki olaylarla yakından 50 ilgilendiğini, bilgi verdiğini ve dinlediğini, personel arasında iletişimi sağlayabildiğini belirtirken, öğretmenler odasına gelip kendilerini dinleme konusunda yeterli bulmamaktadırlar. Bu durum, okul yöneticilerini öğretmenler odasını, etkili kullanamadığını göstermektedir. Çankaya ve Aküzüm (2010), okul yöneticilerinin destekleyici liderlik rolleri ile sınıf öğretmenlerinin okul içerisindeki iletişim düzeyleri arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki olduğunu ortaya koymuştur. Öğretmenlerin okul içerisindeki iletişimlerinin okul yöneticisinin destekleyici liderlik davranışlarından pozitif olarak etkilendiğini, bu bağlamda öğretmenlerin okul ortamında işbirliği yapabilmelerinde okul yöneticisinin destekleyici liderlik davranışlarının katkı sağlayacağı ileri sürülmektedir. Sonuç Sosyal bir varlık olarak hayatını sürdüren insanlar için iletişim ne kadar önemliyse, esas kaynağı insan olan ve açık sistem içinde yer almasıyla çevresiyle sürekli etkileşim içinde olan okullar içinde iletişim, hem yönetimsel hem de eğitimsel açıdan vazgeçilmezdir. Okullarda iletişimin temel amacı, eğitim örgütü olan okulun amaçlarına ulaşmasını sağlamaktır. Okulun amaçlarına ulaşabilmesi için, okul içinde bulunan bireylerin ortak amaç etrafında toplanması ve koordineli bir şekilde çaba göstermesi gerekir. Bireylerin birlikte hareket etmesine zemin hazırlayan ise, okuldaki sağlıklı örgütsel iletişimdir. Yönetimsel açıdan ele aldığımızda, yönetimle ilgili tüm faaliyetlerin gerçekleşmesi planlama, organizasyon, uygulama, karar verme vs. iletişim olmadan gerçekleşmesi mümkün olmamaktadır. Buradan da, okulda yönetimin başında bulunan okul müdürlerinin en önemli işinin, iletişimi sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Araştırmalar göstermektedir ki, okulda iletişimi başlatan ve düzgün bir şekilde işlemesini sağlayan kişi okul müdürüdür. Çünkü okul müdürü iletişimiyle öğretmenlerin davranış ve düşüncelerini etkilemekte, öğretmen davranışlarını sınıfa yansıttığı için dolaylı olarak öğrencileri ve okul başarısını da etkilemektedir. Öğretmenin motivasyonu ve bunun sınıfa yansıması, müdürüyle olan iletişimden oldukça etkilenmektedir. Okulun amaçlarına ulaşmasında aktif olarak yer alan kişiler öğretmenlerdir. Öğretmenlerin iş doyumunun, okula adanmışlığının yüksek olması ise müdürü ile arasındaki açık iletişim ile gerçekleşir. Açık iletişimin olması içinse, tarafların birbirine güvenmesi önemlidir. Çünkü sağlıklı örgütsel iletişimin temelinde örgütsel güven yer almaktadır. Güvenin sağlanması için müdürlerin odalarından çıkmaları, öğretmenlerle iletişimi öğretmenin kendisini rahat hissettiği sınıfta, koridorda, öğretmenler odasında kurması ve öğretmenini dinlemesi 51 gerekir. Çünkü müdürün öğretmenlerle aynı ortamda bulunması, onlarla zaman geçirmesi öğretmenlerin müdürü olumlu algılaması açısından önemlidir. Kişiler arasında güvenin olduğu çalışma ortamlarında, okul müdürleri yönlendirmekten ziyade rehber olan lider durumuna geçmekte ve sahip olduğu güçleri öğretmenlerle paylaşarak onları da güçlendirmektedir. Okul kültürü ile iletişim arasında çift yönlü etkileşim söz konusudur. Okul kültürünün oluşması iletişim ile mümkündür. İletişimin etkili olması, etkili bir okul kültürü oluşturur ve etkili okul kültürü de iletişimi daha çok geliştirir. Okulda iletişimi başlatan kişi okul müdürü olduğuna göre, okul kültürünün oluşturulmasından sorumlu ilk kişi okul müdürüdür. Bu yüzden, okul müdürünün öğretmenlerini güçlendirmesi, okulda açık iklimin ve olumlu okul kültürünün oluşmasında rol oynar. Okul kültürü ve iklimi ise, öğretmenler arası iletişimin belirleyicisi olmaktadır. Okul iklimi, öğretmenlerin birbirine karşı olan davranışlarını ve iletişimini etkilemektedir. Eğitim-öğretimin kalitesini, öğretmenler arasındaki meslektaşlığa dayalı öğretmen davranışları etkilemektedir. Zümre ve şube öğretmenler kurulu toplantılarında öğretmenlerin öğrenciler ile ilgili bilgi paylaşımları, ders aralarında ders anlatımlarıyla ilgili sohbet etmeleri hem kendilerini hem de diğer öğretmenlerin gelişmelerine fırsat vermektedir. Ayrıca öğretmenlerin birbirleriyle iletişime geçmesinde ya da bazı kişileri görmezden gelmesinde okul kültürünün de etkili olduğu görülmektedir. Yapılan çalışmalar öğretmenlerin birbirleri ve müdürle olan iletişimlerinin formal kurallar çerçevesinde geliştiğini fakat belli bir noktadan sonra bunun yerini informal iletişime bıraktığını göstermektedir. İnformal iletişimin ortaya çıkma nedeni, formal iletişimin örgütün amaçlarını ön plana çıkarıp, bireylerin özgürlüğünü kısıtlamasıdır. Oysa informal iletişim, bireyin ihtiyaçlarını da dikkate alarak bireyin hem diğer bireylerle olan ilişkisini kolaylaştırır hem de örgüte olan bağlılığın artmasını sağlamaktadır. İnformal iletişim okulda öğretmenler arasındaki sosyal ilişkileri doğrudan etkilemektedir. Sosyal ilişkiler sonucu, bazı öğretmenler diğerlerinin desteğiyle ön plana çıkmakta ve informal liderlikler elde etmektedir. Okullarımızda görülmesini istenen durumda budur. Okulda, tek bir lider olarak okul müdürünün bulunmasındansa, müdürün güçlerini kullanarak öğretmenleri güçlendirmesi ve öğretmenler arasında informal liderlerin çıkmasıyla sorumluluk tek kişiden çıkarak çoğunluğun eline geçmektedir. Bu da okulda birlik ve bütünlüğün artmasına, okul amaçlarının gerçekleşmesi için ortak vizyon geliştirerek hareket edilmesine olanak sağlamaktadır. 52 Aslında, okul içindeki iletişimin mükemmel olması da, amaçlara ulaşmada yeterli görülmemektedir. Çünkü öğrenci, okuldaki ve okul dışındaki hayatıyla bir bütündür. Bu nedenle, öğrenci başarısı öğretmenler kadar velileri de ilgilendirmektedir. Velilerin ister okulda, ister evde eğitim sürecine aktif katılımı öğrenciyi ve okulu etkilemektedir. Velilerin, öğretmenler ya da müdür çağırmadan, sadece olumsuz bir durumda değil çocuğunun gelişimini takip etmek adına okul ile iletişimini sürdürmesi gerekmektedir. Aynı şekilde öğretmenlerin de sadece olumsuz durumlarda değil, öğrencinin olumlu bir davranışı için de veliyi araması istenen bir davranıştır. Sonuç olarak; okulların sağlıklı bir şekilde işleyebilmesi ve amaçlarını gerçekleştirebilmesi iletişim ile mümkündür. Öğretmenlerin, velilerin ve müdürün arasında öncelikli güvenin oluşması sağlanarak okullarda açık ve etkili iletişim olması sağlanmalıdır. Bu durumda özellikle müdürlerin ve öğretmenlerin iletişim becerilerine sahip olması iletişim sürecini etkileyen önemli faktörler olarak görülmektedir. Son yıllarda, okulda iletişim literatürünün öğretmen-müdür iletişimine odaklanması ve bunun gelişimi için öneriler sunması iyileşme yolunda adımlar atıldığının bir göstergesidir. Öneriler Okulda iletişim alan yazını incelendiğinde öğretmenler, müdürler ve veliler için şu önerilerde bulunulabilir: 1. İletişim kurarken, karşımızdaki kişinin müdür veya öğretmenden önce değerli bir birey olduğu ve bunun için saygıyı hak ettiği unutulmamalıdır. 2. Okul müdürleri öğretmenlerle sağlıklı bir iletişim sağlamak için dosthane ilişkiler kurmaya yani informal iletişime önem vermelidir. 3. Öğretmenleriyle iletişim kurarken, makam odasını yerine sınıfta, koridorda veya öğretmenler odasını tercih etmelidir. Yönetici olarak değil, öğretimsel lider olarak iletişim kurmalıdır. 4. İletişimin kaliteli olması için öncelikle öğretmenler ve müdürlerin etkili iletişim becerileri ile ilgili hizmet içi eğitim seminerlerine katılması teşvik edilmelidir. 5. Öğretmenlerin birbirini rakip değil, çalışma arkadaşı olarak görmesi sağlanmalı; iletişimin onları geliştirdiği fark ettirilmelidir. 6. Etkili okul kültürü oluşturularak, öğretmenler arasında açık iklimi ve etkili iletişimi desteklemesi sağlanmalıdır. 53 7. Okuldaki bireyler arasındaki etkileşimi artırmak için belirli aralıklarla sosyal aktiviteler düzenlemeli, bu aktivitelerin bireyler arasındaki informal ilişkileri güçlendirdiği unutulmamalıdır. 8. Aynı dersi ve sınıfı okutan öğretmenlerin düzenli aralıklarla toplanmasını sağlayarak hem deneyimlerini paylaşarak mesleki açıdan gelişim hem de bireyler arası etkileşimin artması sağlanmalıdır. 9. Müdürler, yasal güçleri yerine karizmatik gücünü kullanmalıdır. 10. Okul başarısının artması için kişiler arası güven düzeyini yükseltmeli, daha sonra öğretmenleri güçlendirmelidir. 11. Müdürler daha çok dinlemeli, daha çok soru sormalı ve öğretmenlerin kendi fikirlerini ve çözümlerini ortaya çıkartmaya çalışmalıdır. 12. Okulda alınan karar alma süreçlerine öğretmenlerin daha çok katılmasını sağlamalı ve öğretmenlerin kararlarını dikkate aldığını belli etmelidir. 13. Okul müdürleri, okulun fiziki yapısında öğretmenlerin bir araya gelmelerini sağlayacak küçük değişiklikler yapmalıdır. 14. Velinin okula olumlu tutum geliştirmesi için okul-veli arasında öğretmenler ve müdürler tarafından güven ortamı yaratılmalıdır. Kaynakça Açıkalın, A. (1995). Toplumsal, Kuramsal ve Teknik Yönleriyle Okul yöneticiliği (2. Baskı b.). Ankara: Önder Matbaacılık. Altun, S. A. (2012). Okullarda İletişim. W. K. Hoy, & C. G. Miskel içinde, Eğitim Yönetimi Teori, Araştırma ve Uygulama (S. Turan, Çev., s. 340-373). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık. Aydın, M. (2010). Eğitim Yönetimi (9. Baskı b.). Ankara: Hatipoğlu Basım ve Yayım. 54 Aydoğan, İ. (2008). Okul Yöneticilerinin Öğretmenleri Etkileme Berecerileri. Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi(25), 33-51. Ayık, A., & Fidan, M. (2014, Mart). İlköğretim Kurumlarında Örgütsel İletişim ile Okul Kültürü Arasındaki İlişki. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi(29), 108-134. Balcı, A. (2010). Açıklamalı Eğitim Yönetimi Terimleri Sözlüğü (2. Baskı b.). Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık. Başaran, İ. E. (2000). Eğitim Yönetimi Nitelikli Okul. Ankara: Umut Yayın Dağıtım. Bolat, S. (1996). Eğitim Örgütlerinde İletişim: H.Ü Eğitim Fakültesi Uygulaması. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi(12), 75-80. Bozdoğan, Z. (2004). Etkili Öğretmenlik Eğitimi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Bursalıoğlu, Z. (2005). Okul Yönetiminde Yeni Yapı ve Davranış (13.Baskı b.). Ankara: Pegem A Yayıncılık. Celep, C. (1992). İlkokullarda Yönetici-Öğretmen İletişimi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim fakültesi Dergisi(8), 301-316. Celep, C. (2000). Eğitimde Örgütsel Adanma ve Öğretmenler. Ankara: Anı Yayıncılık. Çankaya, İ. H., & Aküzüm, C. (2010). İlköğretim Okullarında Öğetmenlerin İletişim Becerileri İle Yöneticilerinin Detsekleyici Liderlik Rolleri Arasındaki İlişki. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi(14), 49-57. Çayak, S. (2013). Öğretmen-Veli İşbirliği ile İlkokul Öğrencilerinin Sınıf İçindeki İstenmeyen Davranışları Arasındaki İlişki . Edirne: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Çelik, V. (2002). Okul Kültürü ve yönetimi (3. Baskı b.). Ankara: Pegem A Yayıncılık. Çınkır, Ş. (2013). İletişim. F. C. Lunenberg, & A. Ornstein içinde, Eğitim Yönetimi (G. Arastaman, Çev., s. 158-181). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık. Demir, K. (2012). Örgütlerde İletişim Yönetimi. T. Aytaç, R. Balay, A. Bozkurt, K. Çelik, Ş. Çınkır, Ö. Çokluk, . . . E. Tabancalı içinde, Yönetimde Çağdaş Yaklaşımlar (s. 145-171). Ankara: Anı Yayıncılık. 55 Dökmen, Ü. (1994). İletişim Çatışmaları ve Empati. İstanbul: Sistem Yayıncılık. Elma, C. (2004). Öğrenen Örgütlerde Takım Çalışması. R. Balay, C. İpek, K. Demir, E. Doğan , C. Elma, Ş. Nartgün, & O. Titrek içinde, Öğrenen Örgütler (s. 195-234). Ankara: Sandal Yayınları. Erdoğan, İ. (2000). Okul Yönetimi ve Öğretim Liderliği (2. b.). İstanbul: Sistem Yayıncılık. Ersoy, S. (2006). İlköğretim Okullarında Yönetici ve Öğretmenler Arasındaki İletişim Sorunları. Van: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Gültekin, M. (2003). İlköğretim Okullarında Yönetici-Öğretmen İletişimi. İstanbul: Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi. Gürgen, H. (1997). Örgütlerde İletişim Kalitesi. İstanbul: Der Yayınları. Gürsel, M. (2003). Okul Yönetimi ( Kuramsal ve Uygulamalı). Konya: Eğitim Kitabevi. Hesapçıoğlu, M., & Bakioğlu, A. (2001). Öğretmen Eğitiminde Sorumluluk ve Akreditasyon. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 1(1), 143-160. Hesapçıoğlu, M., & Balyer, A. (2009). Eğitim Yönetimi ve Eğitim Yönetimine Farklı Bakış Açıları. A. Oktay, H. Ensari, M. Hesapçıoğlu , U. Ozana, R. Zembat , M. Mertoğlu, . . . S. Dündar içinde, Türk Eğitim Sistemi Ve Okul Yönetimi (s. 193-213). İstanbul: Kriter Yayınları. İlgar, L. (1996). Eğitim Yönetimi Okul Yönetimi Sınıf Yönetimi. İstanbul: Beta Basım Yayın Dağıtım. Karadağ, E., & Arslanargun, E. (2012). Okullarda Güç ve Politika. W. K. Hoy, & C. G. Miskel içinde, Eğitim Yönetimi Teori Araştırma ve Uygulama (S. Turan, Çev., s. 202-238). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık. Kayaalp, İ. (2002). Eğitimde İletişim Dili. İstanbul: Nesil Yayınları. Lal, İ. (2012, Haziran). İlköğretim Okulu Müdürlerinin İletişim Becerileri ile Okul Kültürü Arasındaki İlişkiler. Kırşehir: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Okkalı, M. (2008). İlköğretim Okullarında Örgütsel İletişim Becerilerinin Örgütsel Öğrenmeye Etkisinin Öğretmenler Tarafından Algılanması. İstanbul: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü. 56 Sabuncuoğlu, Z., & Tüz, M. V. (2005). Örgütsel Psikoloji. Bursa: Alfa Aktüel Basım. Sağbaş, N. Ö. (2013). İletişim, Örgütsel İletişim ve Okul Yönetimi. İstanbul: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sağnak, M. (2005). Örgüt ve Yönetim Değerlerinin Önemi. Milli Eğitim Dergisi(166). Schneider, A. E., Newman, P. J., & Donaghy, W. (1975). Organizational Commmunication. New York: Mcgraw-Hill. Seng, P. M., McCabe, N. C., Lucas, T., Smith, B., Dutton, J., & Kleiner, A. (2004). Öğrenen Okullar (2. b.). (M. Çetin, Çev.) Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık. Şaşı, M. (2008). Ortaöğretim Kurumlarındaki Öğretmen ve Diğer Personelin Okul Müdürleriyle İletişimlerinde Karşılaştıkları Yönetimsel Sorunlar. İstanbul: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Şimşek, Y. (2003, Mart). Okul Müdürlerinin İletişim Becerileri İle Okul Kültürü Arasındaki İlişki. Eskişehir: Yayınlanmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Şişman, M. (2008). Okul ve Okul Yönetimi. M. Şişman, & İ. Taşdemir içinde, Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi (s. 181-203). Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık. Şişman, M. (2012). Okullarda Yapı. W. K. Hoy, & C. G. Miskel içinde, Eğitim Yönetimi; Teori, Araştırma ve Uygulama (S. Turan, Çev., s. 82-125). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık. Şişman, M., & Taşdemir, İ. (2008). Aile ve Toplumun Okula Katılımı. M. Şişman, & İ. Taşdemir içinde, Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi (s. 286-298). Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık. Şişman, M., & Uysal, Ş. (2012). Okullarda Kültür ve İklim. W. K. Hoy, & C. G. Miskel içinde, Eğitim Yönetimi Teori, Araştırma ve Uygulama (S. Turan, Çev., s. 163-201). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık. Taymaz, H. (2003). İlköğretim ve Ortaöğretim Müdürleri İçin Okul Yönetimi (7. Baskı b.). Ankara: Pegem A Yayıncılık. Tutar, H. (2003). Örgütsel İletişim. Ankara: Seçkin Yayıncılık. 57 Tuzcuoğlu, N., & Tuzcuoğlu, S. (2009). Okulda İnsan İlişkileri. H. Ensari, M. Hesapçıoğlu, O. Vural, R. Zembat, M. Mertoğlu, N. Tuzcuoğlu, . . . D. Sarı içinde, Türk Eğitim Sistemi ve okul Yönetimi (s. 331-359). İstanbul: Kriter Yayınları. Türk Dil Kurumu. (2014, 10 27). Türk Dil Kurumu Web Sitesi: http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.544ea 0f38433d7.25271935 adresinden alındı Vural, Z. B. (2005). Kurum Kültürü ve Örgütsel İletişim (2. Baskı b.). İstanbul: İletişim Yayınları. Yatkın, A. (2004). Toplam Kalite Yönetimi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Yiğit, B. (2008). Okul-Toplum İlişkileri ve Okula Toplumsal Katılım. Ş. Ada, V. Çelik, M. Çelikten, A. Dağlı, M. Ergün, M. Okutan, . . . B. Yiğit içinde, Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi (s. 198-221). Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık. Yüksel, T. (2008). İlköğretim Okullarında Müdür Öğretmen İletişimi. İstanbul: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. 58
