Ekoloji ve Çevre Bilgisi E-kitap okumak için tıklayın

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2352
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1349
EKOLOJ‹ VE ÇEVRE
B‹LG‹S‹
Yazarlar
Prof.Dr. Gürcan GÜLERYÜZ, Prof.Dr. H. Sami YILDIRIMHAN, Doç.Dr. Hülya ARSLAN
(Ünite 1)
Prof.Dr. Esvet AÇIKGÖZ (Ünite 2, 5)
Prof.Dr. Necmettin ÇEL‹K (Ünite 2)
Prof.Dr. Abdurrahim T. GÖKSOY (Ünite 3, 5)
Prof.Dr. Haluk BAfiAR, Prof.Dr. Senih YAZGAN (Ünite 3)
Prof.Dr. Ahmet GÖKKUfi, Prof.Dr. Ali KOÇ (Ünite 4)
Dr. Gürbüz MIZRAK (Ünite 5)
Prof.Dr. Sevinç ARCAK (Ünite 6, 8, 10)
Prof.Dr. Sonay SÖZÜDO⁄RU OK (Ünite 7, 8)
Prof.Dr. Bülent OKUR (Ünite 9)
Editörler
Prof.Dr. Esvet AÇIKGÖZ (1-5)
Prof.Dr. Sevinç ARCAK (6-10)
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›lar›
Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe
Ö¤r.Gör.Dr. Zekiye Rende
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Ö¤r.Gör. E. Emre Özkeskin
Grafikerler
Mehmet Emin Yüksel
Nihal Sürücü
Ayflegül Dibek
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Ekoloji ve Çevre Bilgisi
ISBN
978-975-06-1026-4
3. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 11.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Nisan 2012
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
xi
Ekolojinin Genel ‹lkeleri..........................................................
2
G‹R‹fi VE TAR‹HÇE .......................................................................................
EKOLOJ‹N‹N KONUSU VE BÖLÜMLER‹ .....................................................
Organizasyon Basamaklar›na Göre Ekolojinin Bölümleri ..........................
Ortam Çeflidi ve Habitatlara Göre Ekolojinin Bölümleri ............................
Biyolojik Anlamda Ekolojinin Bölümleri .....................................................
EKOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹M DALLARI ‹LE ‹L‹fiK‹S‹.....................................
EKOLOJ‹DE TEMEL KAVRAMLAR................................................................
Autekoloji (Birey Ekolojisi)...........................................................................
Sinekoloji (Tür Topluluklar› veya Ekosistem Ekolojisi)..............................
Populasyon Ekolojisi ....................................................................................
Kommunite Ekolojisi.....................................................................................
Ekosistem Ekolojisi........................................................................................
Tundra......................................................................................................
Tayga ......................................................................................................
Il›man Bölge Genifl Yaprakl› Ormanlar› ve Maki..................................
Tropikal Ya¤mur Ormanlar› ..................................................................
Il›man Bölge Otlaklar› (Çay›rl›klar)........................................................
Tropikal Çay›rl›k ve Savanlar .................................................................
Çöller........................................................................................................
Su Ekosistemleri ......................................................................................
Deniz (Tuzlu Su) Ekosistemi ..................................................................
Tatl› Su Ekosistemi..................................................................................
Akarsu Ekosistemleri...............................................................................
Durgun (Lentik) Sular .............................................................................
Göl Ekosistemi ........................................................................................
Ortam ve Çevre .............................................................................................
Habitat ve Biyotop ........................................................................................
Biyosönoz ......................................................................................................
Biyom, Biyosfer ve Ekosfer .........................................................................
Ekolojik Nifl (Nisch) ......................................................................................
Ekolojik Etmenler ..........................................................................................
Liebig’in Minimum Yasas› ...........................................................................
Tolerans Yasas›..............................................................................................
Homeostasis...................................................................................................
Sinerjik Etki....................................................................................................
Ekolojik ‹liflkiler (Aksiyon, Koaksiyon, Reaksiyon) ...................................
‹KL‹MSEL ETMENLER....................................................................................
Ifl›k ve Ekolojik Önemi .................................................................................
S›cakl›k ve Ekolojik Önemi ..........................................................................
Ya¤›fl ve Nem ................................................................................................
Mutlak Nem .............................................................................................
Oransal (Nispi) Nem ...............................................................................
3
4
4
4
4
5
5
5
6
6
6
6
7
7
7
8
8
8
9
9
9
10
10
10
10
11
11
11
11
11
12
13
14
16
16
16
17
17
20
23
23
23
1. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Akuatik (Hidrofil) Canl›lar ......................................................................
Higrofil (Higrobi) Canl›lar ......................................................................
Mezofil (Mezobi) Canl›lar .......................................................................
Ksesofil (Kserobi) Canl›lar......................................................................
Rüzgâr ve Ekolojik Önemi .....................................................................
Rüzgâr›n Do¤rudan Etkisi.......................................................................
Rüzgâr›n Dolayl› Etkisi ..........................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
2. ÜN‹TE
24
24
24
24
25
25
25
27
28
29
29
30
‹klim Faktörleri ve Tar›msal Üretim ‹le ‹liflkileri................. 32
‹KL‹M FAKTÖRLER‹-TARIMSAL ÜRET‹M ‹L‹fiK‹LER‹ ..................................
IfiIK FAKTÖRÜ ..............................................................................................
Günefl Ifl›¤›n›n Özellikleri .............................................................................
Ifl›klanma Süresi ve Gün Uzunlu¤u .......................................................
Ifl›k Yo¤unlu¤u ve Enerjisi .....................................................................
Ifl›k ve Fotosentez .........................................................................................
Fotosentez H›z›........................................................................................
Solunum ve Net Fotosentez ...................................................................
Ifl›k Enerjisi Kullan›m Etkinli¤i ve Bitkisel Üretim ................................
Yaprak Alan› indeksi ve Ifl›k Tutumu....................................................
CO2 Denge Noktas› ...............................................................................
Düflük ve Yüksek Ifl›k Yo¤unlu¤unun Bitkiler Üzerine Etkileri ..........
Çimlenme Üzerine Ifl›¤›n Etkisi ..............................................................
SICAKLIK FAKTÖRÜ.....................................................................................
S›cakl›¤› Etkileyen Temel Faktörler ............................................................
Enlem Derecesi ve Yamaç Bak›lar›........................................................
Yüksekli¤in Etkisi....................................................................................
Atmosfer Tabakalar›n›n Kal›nl›¤› ve ‹çindeki Gazlar›n Etkisi...............
Bitki Örtüsünün Etkisi.............................................................................
Toprak Renginin Etkisi ...........................................................................
Günün De¤iflik Saatlerinin ve Mevsimlerin Etkileri ..............................
Toprak Havas› ve Toprak Suyunun Etkisi ...........................................
Kar Örtüsünün Etkisi ..............................................................................
Çimlenme-S›cakl›k ‹liflkileri .........................................................................
Fotosentez-S›cakl›k ‹liflkileri ........................................................................
Solunum-S›cakl›k ‹liflkileri ...........................................................................
Besin Maddelerinin Al›n›m›-S›cakl›k ‹liflkileri .............................................
Su Al›m›-S›cakl›k ‹liflkileri ............................................................................
Termoperiodizm ............................................................................................
Büyüme Mevsimi ve Bitkilerin S›cakl›k ‹stekleri .......................................
Yüksek ve Düflük S›cakl›klar›n Bitkiler Üzerindeki Etkileri ......................
Yüksek S›cakl›¤›n Bitkiler Üzerindeki Etkileri.......................................
Yüksek S›cakl›k Tolerans› ve Mekanizmas› .........................................
Düflük S›cakl›¤›n Bitkiler Üzerindeki Etkileri ........................................
33
33
33
33
33
34
35
35
35
36
36
37
37
38
39
39
39
40
40
40
40
40
41
41
41
41
42
42
42
42
43
43
44
46
v
‹çindekiler
Üflüme ve Donma ...................................................................................
Dona Karfl› Dayanma Teorileri...............................................................
Dona Dayan›kl›l›¤›n Kazan›lmas› ...........................................................
ATMOSFER (HAVA) ......................................................................................
RÜZGAR.........................................................................................................
Rüzgar›n Bitkiler Üzerindeki Etkileri............................................................
Rüzgar›n Hayvanlar Üzerindeki Etkileri.......................................................
Özet ..............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
48
49
50
50
51
51
52
53
55
56
56
57
Bitki-Toprak-Su ‹liflkileri ......................................................... 58
TOPRAK.........................................................................................................
Topra¤›n Fiziksel Özellikleri.........................................................................
Toprak Tekstürü (Doku, Bünye) ...........................................................
Toprak Strüktürü (Yap›) ........................................................................
Toprak Havas› .........................................................................................
Toprak S›cakl›¤›.......................................................................................
Topra¤›n Kimyasal Özellikleri ......................................................................
Toprak Reaksiyonu (pH) ........................................................................
Toprak Tuzlulu¤u....................................................................................
Organik Madde ............................................................................................
Toprak Organizmalar› ...................................................................................
TOPRAK EROZYONU...................................................................................
SU .................................................................................................................
Hava Nemi ....................................................................................................
Ya¤›fl...............................................................................................................
Toprak Suyu ..................................................................................................
TOPRAK-B‹TK‹-SU ‹L‹fiK‹LER‹ .....................................................................
Bitkisel Yetifltiricili¤i S›n›rlamayacak ve Yeterli Nemin Bulunmas›
Gereken Toprak Derinli¤i.............................................................................
Toprak Nemi..................................................................................................
Bitkisel Yetifltiricilikte Önemli Toprak Nemi Sabiteleri ..............................
Toprakta Suyun Hareketi..............................................................................
Topra¤›n Su Alma H›z› .................................................................................
Bitki-Su ‹liflkileri ...........................................................................................
Bitki Su Tüketimi...........................................................................................
Özet ...............................................................................................................
59
60
60
60
62
62
63
63
64
65
66
66
67
67
68
69
69
71
72
73
74
74
75
76
79
81
82
82
83
Çay›r ve Mera Ekolojisi ........................................................... 84
G‹R‹fi ..............................................................................................................
MERA EKOS‹STEMLER‹N‹N YAPISI .............................................................
3. ÜN‹TE
85
85
4. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
Cans›z Faktörler.............................................................................................
Canl› Faktörler ...............................................................................................
MADDE ÇEVR‹M‹ VE ENERJ‹ AKIfiI ............................................................
B‹TK‹ ÖRTÜSÜNÜN GEL‹fi‹M‹.....................................................................
Birincil Bitki Örtüsü Geliflimi ......................................................................
‹kincil Bitki Örtüsü Geliflimi.........................................................................
B‹TK‹ ÖRTÜSÜNÜN OLUfiUM AfiAMALARI ..............................................
Göç.................................................................................................................
Yerleflme (Hayat Bulma)...............................................................................
‹stila ..............................................................................................................
Rekabet ..........................................................................................................
Tepkime .........................................................................................................
Kararl›l›k.........................................................................................................
B‹TK‹ ÖRTÜLER‹NDE KARARLILIK .............................................................
Doruk (Klimaks) Bitki Örtüsü ......................................................................
Doruk Bitki Örtülerinin Bileflimi ..................................................................
Bitki Örtülerinin Durum S›n›f› ......................................................................
B‹TK‹ ÖRTÜLER‹N‹N BOZULMASI..............................................................
Bitki Örtüsünün Bozulma Sebepleri ............................................................
Bitki Örtüsünün Bozulma Aflamalar›............................................................
BOZULMUfi MERALARDA YEN‹DEN B‹TK‹ ÖRTÜSÜ GEL‹fi‹M‹
(‹K‹NC‹L SÜKSESYON) .................................................................................
Özet................................................................................................................
5. ÜN‹TE
86
89
89
90
92
94
95
95
95
95
95
96
96
96
96
97
97
98
98
99
101
103
104
105
105
106
‹klim ve Ekolojik Tar›m Bölgelerimiz ................................... 108
TÜRK‹YE’N‹N ‹KL‹M BÖLGELER‹ VE TARIMSAL YAPI ............................
Bölgelerimizin Baz› Önemli ‹klim Parametreleri.........................................
S›cakl›k ...................................................................................................
Ya¤›fl ........................................................................................................
TÜRK‹YE ‹KL‹M‹ VE TARIMSAL YAPI ........................................................
‹klimi Etkileyen Faktörler .............................................................................
Karadeniz ‹klimi ............................................................................................
Karadeniz Sahil ‹klimi.............................................................................
Karadeniz Sahil Ard› ‹klimi.....................................................................
Karadeniz Geçit ‹klimi ............................................................................
Marmara ‹klimi ..............................................................................................
Akdeniz ‹klimi ...............................................................................................
Akdeniz Sahil ‹klimi................................................................................
Akdeniz Sahil Ard› ‹klimi........................................................................
Akdeniz Geçit ‹klimi ...............................................................................
Orta Anadolu ‹klimi ......................................................................................
Orta Anadolu Çana¤› ‹klimi ...................................................................
Orta Anadolu Yaylas› ‹klimi ...................................................................
Orta Anadolu Bat› Geçit ‹klimi ..............................................................
109
109
109
110
111
111
112
114
114
114
115
115
116
116
116
117
117
118
118
vii
‹çindekiler
Orta Anadolu Kuzey Geçit ‹klimi ..........................................................
Do¤u Anadolu ‹klimi ....................................................................................
Do¤u Anadolu-1 ‹klimi ...........................................................................
Güneydo¤u Anadolu ‹klimi ..........................................................................
Güneydo¤u Anadolu-1 ‹klimi.................................................................
Güneydo¤u Anadolu Geçit ‹klimi..........................................................
Özet ...............................................................................................................
118
119
119
120
120
120
121
121
121
122
122
123
125
126
126
127
Çevre Bilgisine Girifl ................................................................ 128
G‹R‹fi ..............................................................................................................
ÇEVRE NED‹R? .............................................................................................
Çevre Bilimlerinde Dünya Modelleri ...........................................................
ÇEVRE FAKTÖRLER‹.....................................................................................
TÜRK‹YE’DE ÇEVREYE YÖNEL‹K ‹LK ÇALIfiMALAR ................................
ÇEVREDE (EKOS‹STEMLERDE) DO⁄AL DENGELER‹N BOZULMASI.......
Do¤al Dengelerin Bozulmas› Süreçleri ve Sonuçlar› ..................................
DO⁄AL DENGELER‹N BOZULMASININ DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ ...............
Enerji Kaynaklar› Sorunu ..............................................................................
Su K›tl›¤› Sorunu ...........................................................................................
Afl›r› Otlatma Sorunu.....................................................................................
Çevre Sa¤l›¤› Sorunlar› ................................................................................
Özet................................................................................................................
Çevre Kirlili¤inin Ortaya Ç›kmas›nda Etken Temel
Faktörler ................................................................................... 150
G‹R‹fi ..............................................................................................................
ÇEVRE K‹RL‹L‹⁄‹ ..........................................................................................
Kirleticilerin Kayna¤› ve Çeflitleri .................................................................
Kirlenme Ortamlar›........................................................................................
HAVA K‹RL‹L‹⁄‹ ..........................................................................................
Hava Kirlili¤ine Neden Olan Etmenler ........................................................
Fosil Yak›tlar............................................................................................
Tafl›tlardan Sal›nan Emisyonlar...............................................................
Endüstri At›klar›.......................................................................................
Tar›msal Faaliyetler .................................................................................
6. ÜN‹TE
129
129
131
134
135
136
137
138
139
141
142
143
144
146
147
147
148
151
152
152
153
153
153
153
154
154
154
7. ÜN‹TE
viii
‹çindekiler
Savafllar ....................................................................................................
Yayg›n Hava Kirleticiler ................................................................................
Karbondioksit ..........................................................................................
Karbonmonoksit ......................................................................................
Azot Oksitler............................................................................................
Sülfür Oksitler .........................................................................................
Fotokimyasal Oksidanlar ........................................................................
Hidrokarbonlar ........................................................................................
As›l› Partiküler Madde.............................................................................
Aerosoller.................................................................................................
Radyoaktif Maddeler ...............................................................................
Floritler ...................................................................................................
Hava Kirlili¤inin Kontrolü.............................................................................
SU K‹RL‹L‹⁄‹ .................................................................................................
Su Kirlili¤inin Kaynaklar› ..............................................................................
Su Kirleticilerinin Etkileri .............................................................................
Su Kirlili¤inin Kontrolü .................................................................................
At›k Sular›n Ar›t›lmas› ...................................................................................
Evsel ve Kentsel At›k Sular›n Ar›t›lmas›.................................................
Endüstriyel At›k Sular›n Ar›t›lmas›..........................................................
TOPRAK K‹RL‹L‹⁄‹ .......................................................................................
Toprak Kirlili¤inin Kaynaklar› ......................................................................
Tar›msal Kirlilik .......................................................................................
Endüstriyel Kirlilik...................................................................................
Radyoaktif At›klar....................................................................................
Evsel ve Kentsel At›k Kirlili¤i .................................................................
Özet ...............................................................................................................
8. ÜN‹TE
154
154
155
155
155
155
155
155
155
156
156
156
157
157
158
160
160
161
161
162
162
163
163
164
165
165
168
170
171
171
171
Küresel Çevre Sorunlar› ......................................................... 172
G‹R‹fi ..............................................................................................................
KÜRESEL ISINMA VE ‹KL‹M DE⁄‹fi‹KL‹⁄‹..................................................
OZON TABAKASININ ‹NCELMES‹...............................................................
NÜFUS ARTIfiI ...............................................................................................
Nüfus Art›fl› ve Kentleflme ............................................................................
B‹YOLOJ‹K ÇEfi‹TL‹L‹⁄‹N AZALMASI .........................................................
Biyolojik Çeflitlili¤in Önemi ve Yararlar› .....................................................
Biyolojik Zenginliklerin Tahribi ve Azalmas› ..............................................
Tropikal Ormanlar›n Yok Edilmesinin Nedenleri .......................................
Özet ...............................................................................................................
173
174
178
181
183
183
184
185
186
187
189
190
190
190
ix
‹çindekiler
Çevre Sorunlar›na Çözüm Aray›fllar› .................................... 192
ÇEVRE SORUNLARINA ÇÖZÜM ARAYIfiLARI.............................................
Çevre Sorunlar›n›n Nedenleri .......................................................................
ULUSLAR ARASI SÖZLEfiMELER ..................................................................
Kal›c› Organik Kimyasallar (Pops) Yasaklan›yor ........................................
‹klim De¤iflikli¤i Antlaflmas› .........................................................................
Stockholm ve Rio Bildirgeleri.......................................................................
Stockholm Çevre Bildirgesi...........................................................................
Kalk›nma ve Çevre Konusunda Rio Bildirgesi (1992) ................................
SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMA VE ÇEVREN‹N ÖNEM‹ ..............................
Çevre E¤itimi .................................................................................................
Denetim .........................................................................................................
Finansman......................................................................................................
Araflt›rma-Gelifltirme ......................................................................................
Yasal Çerçeve ve Örgütlenme ......................................................................
ÇEVRE MEVZUATI ‹LE ‹LG‹L‹ BAZI TEMEL B‹LG‹LER .............................
ÜLKEM‹ZDE KORUNAN ALANLAR..............................................................
Özet ...............................................................................................................
193
193
195
199
199
199
200
202
202
205
205
205
205
205
206
208
211
212
213
213
214
Çevresel Etki De¤erlendirmesi .............................................. 216
G‹R‹fi ..............................................................................................................
ÇEVRESEL ETK‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹ (ÇED) KAVRAMI VE
ÇED TANIMI ................................................................................................
ÇEVRESEL ETK‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹ ÇALIfiMASININ AfiAMALARI ..........
Haz›rl›k Çal›flmalar› ve Problemin Tan›mlanmas› .......................................
Karar Merciinin veya Mercilerin Belirlenmesi .......................................
Proje Koordinatörünün Seçimi ...............................................................
Çal›flma Plan›n›n Yap›lmas› ....................................................................
Planlanan Faaliyetin ve Seçeneklerin Tan›mlanmas› ............................
Eleme Aflamas›...............................................................................................
Kapsam ve Etkilerin Belirlenmesi ................................................................
Çevrenin Mevcut Durumunun Belirlenmesi ................................................
Çevresel Etkilerin Niceliksel Kestirimi ve De¤erlendirilmesi......................
Gerekli Çevre Koruma Önlemlerin Belirlenmesi ........................................
Proje Alternatiflerinin De¤erlendirilmesi ve Önerilerin Haz›rlanmas›........
ÇED Raporunun Haz›rlanmas›......................................................................
Karar Verme Süreci .......................................................................................
Proje Sonras› ‹zleme ve De¤erlendirme ......................................................
ÇED ÇALIfiMALARINDA KULLANILAN YÖNTEMLER ...............................
Örtmeler Yöntemi .........................................................................................
Kontrol Listesi Yöntemi ................................................................................
STRATEJ‹K ÇEVRESEL DE⁄ERLEND‹RME NED‹R? .....................................
Taslak Yönetmeli¤in Uygulama Kapsam› ....................................................
Eleme Aflamas›...............................................................................................
9. ÜN‹TE
217
219
220
221
221
222
222
223
223
225
227
227
228
228
228
229
229
230
231
232
234
234
235
10. ÜN‹TE
x
‹çindekiler
Format Oluflturma ve Problem Analizi ........................................................
Kapsam Belirleme .........................................................................................
SÇD Kapsam› Üzerinde Dan›flma...........................................................
Etkilerin De¤erlendirilmesi ...........................................................................
Kalite Kontrol ................................................................................................
Karar Verme ve Bilgilerin Haz›rlanmas› ......................................................
‹zleme ............................................................................................................
SÇD ve Dan›flma ...........................................................................................
Özet ...............................................................................................................
236
236
237
237
237
237
238
238
240
242
243
243
244
Sözlük ................................................................................... 245
Dizin ...................................................................................... 249
Önsöz
Önsöz
Son y›llarda tüm canl›lar›n sa¤l›¤›n› etkileyen, çevresel de¤erlerin ve ekolojik
dengelerin bozulmas›na neden olan tar›m, sanayi ve yerleflim faaliyetleri “ekoloji”
ve “çevre” terimlerini gündemde tutmaktad›r. Çevreyi kirletmeden ve ekolojik
dengeyi bozmadan çevreden yararlanmak hemen tüm kurulufllar›n ana hedefi olmufltur.
Bu ders kitab› “Ekoloji” ve “Çevre Bilimi” olmak üzere iki ana bölümden oluflmaktad›r. Kitab›n ilk befl bölümünü oluflturan “Ekoloji” genel olarak, "canl›lar›n
birbirleri ve çevreleri ile iliflkilerinin inceleyen bir bilim dal›" olarak tan›mlan›r. Di¤er bir ifade ile çevrenin canl›lar üzerindeki etkinli¤ini, biyolojik, fizyolojik ve biyokimyasal esaslara dayanarak inceleyen bir bilim dal›d›r. Çok genifl bir çal›flma
alan›na sahip olan ekoloji kendi içerisinde birçok alt bölüme ayr›l›r. Bu ders kitab›nda esas olarak, ekolojinin temel kavramlar› ve ekolojik faktörlerin tar›msal faaliyetler üzerindeki etkileri özet olarak incelenmifltir.
Kitab›m›z›n ikinci bölümünde, Türkiye’de çevreye yönelik ilk çal›flmalar, çevreyle ilgili özellikler ve toprak, hava, su gibi al›c› ortamlar baz›nda aç›klanmaya
çal›fl›lm›flt›r. Ayr›ca, çevre sorunlar›n›n ortaya ç›kmas›nda etkili temel faktörler, küresel çevre sorunlar› ve çevre sorunlar›na çözüm aray›fllar› da kitap kapsam› içine
al›nm›flt›r. Artan insan nüfusu ile birlikte yüksek yaflam standartlar›na olan talebin
yükselmesi, do¤al kaynaklar›m›z üzerinde gittikçe artan bask› oluflturmakta ve afl›r› tüketime neden olmaktad›r. Bütün bu olumsuz çevre de¤iflikliklerden etkilenen
tar›m sisteminin temel ö¤eleri olan su ve topra¤›n kirlenmesi incelenmifl, sorun
baz› genel örneklemelerle aç›klanm›flt›r.
Çevre kirlenmesinin uzun vadede ekonomik kay›plara neden olaca¤› ekonomistlerce de kabul edilmektedir. Günümüzde herhangi bir ekonomik faaliyetin
veya gerçeklefltirilmesi istenen projelerin gelecekte oluflturabilece¤i çevresel etkileri belirlemek amac›yla Çevresel Etki De¤erlendirme raporunun haz›rlanmas› gereklili¤inin önemi de vurgulanm›flt›r.
Kitab›m›z›n haz›rlanmas›nda bize rehberlik eden Program koordinatörü Prof.
Dr. Ahmet Çolak’a, eserin k›sa sürede bas›lmas›na olanak sa¤layan Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi yetkililerine, çal›flanlar›na ve dizgi birimi elemanlar›na teflekkür ederiz. Haz›rlad›¤›m›z bu kitab›n ö¤rencilerimiz ile ekoloji ve çevre
konular›na ilgi duyan kiflilere yararl› olmas›n› diliyoruz.
Editörler
Prof.Dr. Esvet Aç›kgöz ve Prof.Dr. Sevinç Arcak
xi
1
EKOLOJ‹ VE ÇEVRE B‹LG‹S‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Ekoloji terimini tan›mlay›p, ekolojinin bölümleri ve di¤er bilim dallar› ile iliflkisini aç›klayabilecek,
Ekolojinin temel kavramlar›n›, prensip ve yasalar›n› aç›klayabilecek,
Ekolojik iliflkileri aç›klayabilecek,
Ekolojik etmen (ekolojik faktör) kavram›n› tan›mlay›p, ekolojik etmenleri
gruplayabilecek,
Ifl›k, s›cakl›k, nem-ya¤›fl ve rüzgâr gibi iklimsel etmenlerin ekolojik olarak
önemini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
Ekoloji
Autekoloji
Sinekoloji
Ekosistem ekolojisi
Ekosistem ve ö¤eleri
Liebig’in Minimum Yasas›
Tolerans Yasas›
• Ekolojik ‹liflkiler (Aksiyon, Koaksiyon, Reaksiyon)
• Ekolojik etmen (Ekolojik faktör)
• ‹klimsel etmenler
• Karasal ekosistemler
• Sucul ekosistemler
‹çindekiler
Ekoloji ve Çevre
Bilgisi
Ekolojinin Genel
‹lkeleri
• G‹R‹fi VE TAR‹HÇE
• EKOLOJ‹N‹N KONUSU VE
BÖLÜMLER‹
• EKOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹M DALLARI
‹LE ‹L‹fiK‹S‹
• EKOLOJ‹DE TEMEL KAVRAMLAR
• ‹KL‹MSEL ETMENLER
Ekolojinin Genel ‹lkeleri
G‹R‹fi VE TAR‹HÇE
Ekoloji terimi ilk kez, 1858 y›l›nda Henry THOREAU taraf›ndan kullan›lm›fl, ancak
herhangi bir tan›mlamas› yap›lmam›flt›r. Alman zoolog Ernst HEACKEL (1869) ise
“Do¤an›n ekonomisi ile ilgili tüm bilgileri belirtir ve söz konusu bilgiler de hayvanlar›n organik ve inorganik çevreleriyle olan tüm iliflkilerdir” fleklinde yapt›¤› tan›mlama için yunanca Oikos (ev, mekan) ve Logos kelimelerinden yararlanarak “Oekologie” terimini kullanm›flt›r. Daha sonraki y›llarda CLEMENTS (1916) ekolojiyi
“Toplumlar Bilimi veya Yaflam Birlikleri Bilimi”, ELTON (1927) “Hayvanlar›n Ekonomi ve Sosyolojisi ile ilgili U¤raflan Bilimsel Do¤a Tarihi”, günümüz ekologlar›ndan ODUM (1963) ise “Do¤an›n Yap›s›n› ve ‹fllevini ‹nceleyen Bilimdir” fleklinde
tan›mlam›fllard›r. Ekoloji kavram›n› yans›tacak en genel tan›m “Canl›lar›n birbirleriyle ve çevreleriyle olan iliflkilerini inceleyen bilim dal›”fleklinde yap›labilir. Biyoloji biliminin bir kolu olan ekoloji; do¤an›n yap›s›n›, iflleme biçimini ve do¤ada
meydana gelen etki ve tepki olaylar›n› inceler.
Ekolojinin geliflimi 19. yüzy›lda h›z kazanm›flt›r. Bu konudaki çal›flmalara baz› örnekler vermek istenirse: Justus Von LEIBIG (1840)’in baz› kimyasal maddelerin bitki üretiminde s›n›rlay›c› etkileri konusundaki çal›flmas›; FORBES (1844)’in
Ege denizi hayvan topluluklar› üzerindeki çal›flmas› gösterilebilir. Ayr›ca, o devrin araflt›rmac›lar›n bafl›nda gelen Prusyal› Friedrich Heinrich Alexander von
HUMBOLD (1769-1859)’un ayn› dönemde Güney Amerika k›tas›n›n bitkilerini ve
çevre koflullar›n› içeren 26 ciltlik eseri bitki ekolojisi ve co¤rafyas› alan›nda
önemli eserdir. Karl MOBIUS (1877) ilk olarak ekolojide kommunite ve biyosönoz terimlerini kullanm›flt›r.
Deneysel ve analitik araflt›rmalara 1900’lü y›llardan itibaren önem verilmesiyle
ekoloji bilimi modern bir yap› kazan›rken di¤er bilim dallar› ile olan s›k› iliflkisi
kendini göstermifltir. Yirminci yüzy›lda modern ekoloji ile u¤raflan ekologlar›n baz›s› kommunite çal›flmalar›na baz›lar› ise enerjinin depolanmas› konusuna e¤ilmifllerdir. Bitki ekolo¤u olan WARMING (1909) bitki ve hayvan kommunitelerinin iliflkilerini ele alarak karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n bulundu¤una iflaret etmifltir. Alman tatl› su
biyolo¤u olan August Friedrich THEINEMANN 1918’de besin enerjisinin yeflil bitkilerden (üreticiler) çeflitli basamaklardaki hayvanlara (tüketiciler) do¤ru bir dizi
canl› taraf›ndan aktar›ld›¤›n› ortaya koymufltur. Charles ELTON ise 1927’de yay›nlad›¤› “Hayvan Ekolojisi” kitab›yla o güne kadar da¤›n›k olan bilgileri toplad›, ve
ekolojik nifl (nisch) ile say›lar piramidi kavramlar›n› kullanarak beslenme basa-
4
maklar› görüflünü gelifltirmifltir. Bu alanda daha pek çok ismi ve eseri saymak
mümkündür. Bunlar aras›nda, ALLEE ve arkadafllar›n›n (1949) hayvan ekolojisinin
prensipleri, GAUSE (1934)’un yaflam savafl›, LACK (1954)’›n hayvan populasyonlar›n›n do¤al dengesi, LOTKA (1956)’›n matematiksel biyoloji adl› eserleri say›labilir.
EKOLOJ‹N‹N KONUSU VE BÖLÜMLER‹
Günümüzdeki anlamda ekoloji, do¤an›n yap›s›n› ve ifllevini inceleyip araflt›ran
bir bilim dal›d›r. Canl›lar›n organizasyon basamaklar›n›n, yani biyolojik spektrumun organizma seviyesinden yukar› olan k›s›mlar›yla ilgilenir. Organizma, populasyon, kommunite ve ekosistem olan bu k›s›mlar modern ekolojinin k›s›mlar›n›
oluflturmaktad›r (fiekil 1.1).
fiekil 1.1
Biyolojik spektrumda
organizasyon basamaklar›
ve ekolojinin u¤rafl› alan›
Kaynak: Odum ve Barret,
2008’e göre yeniden
çizilmifltir (Türkçe Çeviri
Kitab›, Editör, Kani Ifl›k,
Palme Yay›nc›l›k)
CANLI ÖGELER + CANSIZ ÖGELER = B‹YOS‹STEMLER
Gen
Hücre
Organ
Organizma
Populasyon
Kommunite
ENERJ‹
MADDE
Gen sistemleri
Hücre sistemleri(dokular)
Organ sistemleri
Organizma sistemleri
Populasyon sistemleri EKOLOJ‹N‹N
U⁄RAfiI ALANI
Kommunite
Ekoloji bilimiyle u¤raflan araflt›rmac›lar ekolojiyi çeflitli flekillerde s›n›fland›rmaya tabi tutmufllard›r. Bu s›n›fland›rmay› üç grup alt›nda toplayabiliriz:
Organizasyon Basamaklar›na Göre Ekolojinin
Bölümleri
BODENHEIMER (1955), eserlerinde ekolojiyi Autekoloji ve Sinekoloji olarak ay›rarak incelemifltir. ODUM ve ODUM (1959) ise ayn› flekilde ikiye ay›rm›fl, fakat Sinekolojinin populasyon, kommunite ve ekosistem ekolojisi fleklinde incelenebilece¤ini bildirmifltir. Günümüzde genel olarak bu alt bölümlerde incelenmektedir.
SCHWERDTFEGER (1963) ve DAJOZ (1972) ise ODUM ve ODUM (1959) taraf›ndan önerilen s›n›fland›rmadaki kommunite ve ekosistem ekolojisini Sinekoloji alt›nda toplayarak, ekolojiyi Populasyon dinami¤i, Autekoloji ve Sinekoloji ad› alt›nda üç ana alt bölüme ay›rm›fllard›r.
Ortam Çeflidi ve Habitatlara Göre Ekolojinin Bölümleri
Bitki ve hayvan türleri ve bunlar›n oluflturduklar› topluluklar, kara deniz ve tatl›
sular gibi farkl› ortamlarda yaflarlar. Bu nedenle, organizmalar›n kendi ortam›nda
incelenmesini sa¤lamak için ekoloji bilimi; Karasal ekoloji, Deniz ekolojisi, Tatl› su
ekolojisi ve Paleoekoloji olmak üzere dört alt bölüme ayr›lmaktad›r. Bu alt bölümler kendi içinde de alt dallara ayr›labilir. Örne¤in, Orman ekolojisi, Step ekolojisi,
Otlak ekolojisi, Durgun su ekolojisi, vb.
Biyolojik Anlamda Ekolojinin Bölümleri
Bu tip s›n›fland›rmada ekoloji, Bitki ekolojisi, Hayvan ekolojisi, Omurgal›lar ekolojisi, Mikrobiyal ekoloji, Böcek ekolojisi, ‹nsan ekolojisi gibi bölümlere ayr›lmaktad›r.
Bütün bu alt bölümlerden baflka, Kirlenme ve uzaydaki sorunlar›n çözümünde söz
konusu olan Kirlenme (Pollution) ekolojisi, Uzay ekolojisi, Do¤al kaynaklar ekolojisi gibi ekoloji bölümleri de bulunmaktad›r. Son y›llarda ise do¤al kaynaklar›n
insanlar taraf›ndan kullan›lmas›nda ekolojik verilerin çevre korumada kullan›lmas›yla Uygulamal› ekoloji (Ekoteknoloji) ad› alt›nda yeni bir bölüm geliflmifltir.
5
1. Ünite - Ekolojinin Genel ‹lkeleri
EKOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹M DALLARI ‹LE ‹L‹fiK‹S‹
Do¤a bilimleri içerisinde incelenen ekoloji, özellikle biyolojinin di¤er dallar›yla yak›n iliflkidedir. Do¤a bilimlerine örnek olarak biyolojinin alt kolu olan Zooloji, Botanik, Mikrobiyoloji, Fizyoloji, Anatomi, Morfoloji, Taksonomi, Genetik ile Patoloji, Pedoloji, Jeoloji, Jeomorfoloji, Mineraloji, Fizik, Kimya, Meteoroloji, Klimatoloji
ve di¤erleri gösterilebilir. Bu bilim dallar›n›n ekoloji ile iliflkileri farkl› derecede olmaktad›r (fiekil 1.2). Son y›llarda ekolojik verilerin de¤erlendirme ve yorumlanmas›nda istatistik ve matematik dallar›ndan da yararlan›lmaktad›r. Ayr›ca, son y›llarda
çevre sorunlar› ekolojiyi t›p (halk sa¤l›¤›), sosyoloji, ekonomi, hukuk, tar›m ve ormanc›l›k, mühendislik ve mimarl›k gibi dallarla iliflki kurmaya yönlendirmifltir.
Tüm bunlar›n yan›nda günümüzde ekoloji ile fizyolojinin araflt›rd›¤› konular ekofizyoloji ad› alt›nda toplanmaktad›r.
fiekil 1.2
Ekolojinin di¤er
bilim dallar›yla
iliflkisi ve bilimler
sistemati¤indeki
yeri
Sosyal
Bilimler
Anatomi
Morfoloji
Fizyoloji
Botanik
Kimya
Zooloji
B‹YOLOJ‹
PEDOLOJ‹
Fizik
EKOLOJ‹
Mikrobiyoloji
JEOMORFOLOJ‹
Genetik
Jeoloji
Do¤a
Koruma
‹KL‹M
ve
METEOROLOJ‹
SIRA S‹ZDE
Matematik
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
Taksonomi
Mühendislik
ve
Mimarl›k
Co¤rafya
Tar›m
ve
Orman
Ekoloji do¤a bilimleri içerisinde yer alan bir bilim dal› olup do¤an›n dengesini
D ‹ K K A T araflt›r›r. Fakat son zamanlarda insan›n çeflitli aktiviteleri ile yaflam alanlar›n›n dengesinin bozulmas› ve
çevresel sorunlar›n ortaya ç›kmas›na ba¤l› olarak t›p (halk sa¤l›¤›), sosyoloji, ekonomi, huSIRA S‹ZDE
kuk, tar›m ve ormanc›l›k, mühendislik ve mimarl›k gibi dallarla iliflkisi gittikçe artmaktad›r.
EKOLOJ‹DE TEMEL KAVRAMLAR
AMAÇLARIMIZ
Autekoloji (Birey Ekolojisi)
N N
K ‹ T A P ekoloji koBir türe ait birey veya bireylerin ortamlar› ile olan iliflkilerini inceleyen
ludur. Bireylerin mevcut çevresel etmenler ile kurduklar› iliflkileri özellikle morfoloji, fizyoloji ve davran›fltaki etkilerini incelerken türler aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkileT Ea¤ac›n›
L E V ‹ Z Y O dikkate
N
ri dikkate almaz. Örne¤in, a¤açlardan sadece çam (Pinus sp.)
al›p
bunun ortam iliflkilerini saptamak için ›fl›k, s›cakl›k, toprak nemi ve bu gibi etmenler araflt›r›l›rsa, bu autekolojik bir araflt›rma olur.
‹NTERNET
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
Sinekoloji (Tür Topluluklar› veya Ekosistem Ekolojisi)
Çeflitli türlerden oluflan bir toplulu¤un bireyleri ve yaflam ortamlar› aras›ndaki iliflkiyi inceleyen ekoloji koludur. Bu ekoloji kolu, bir orman› bütün olarak ele al›r ve
buradaki s›kl›k, tabakalaflma, rekabet ve di¤er etmenleri inceleyek sonuca var›r.
Populasyon Ekolojisi
Ayn› türe ait bireylerin meydana getirdi¤i gruba POPULASYON; populasyonlar› inceleyen ekoloji koluna da POPULASYON EKOLOJ‹S‹ denir. Populasyon ekolojisi,
bir türe ait bireylerin oluflturdu¤u toplulu¤un yap›s›n›, geliflimini ve de¤iflimi ile
bunlar›n sebeplerini araflt›r›r. Araflt›rma yöntemi, alan çal›flmalar› ile matematik ve
istatistik modellerdir.
Kommunite Ekolojisi
Belli bir alan› iflgal eden bütün populasyonlara KOMMUN‹TE (Topluluk); kommuniteleri inceleyen ekoloji koluna da KOMMUN‹TE EKOLOJ‹S‹ denir.
Ekosistem Ekolojisi
Karfl›l›kl› olarak madde al›flverifli yapacak flekilde birbirini etkileyen organizmalarla cans›z maddelerin bulundu¤u herhangi bir do¤a parças›na EKOS‹STEM;
ekosistemi inceleyen ekoloji koluna da EKOS‹STEM EKOLOJ‹S‹ denir. Ekosistemin belli bafll› ö¤eleri abiyotik maddeler, üreticiler, tüketiciler ve parçalay›c›lar
(veya ayr›flt›r›c›lar)’d›r (fiekil 1.3).
i. Abiyotik Maddeler: Çevrenin anorganik ve organik bileflikleridir. Örne¤in,
su, toprak, bitki besin elementleri gibi.
ii. Üreticiler: Yeflil bakteriler, algler, di¤er bitkiler (Ototrof organizmalar)
iii. Tüketiciler: Herbivor ve Karnivor organizmalar (Heterotrof organizmalar)
iv. Parçalay›c›lar: Ölü organizmalar›n ve organik at›klar›n parçalanmas›n› sa¤larlar. Örne¤in, Bakteri ve Mantarlar
fiekil 1.3
Ekosistemin temel
ö¤eleri
CO2
CO2
IfiIK ENERJ‹
O2
O2
H2O
H2O
ÜRET‹C‹LER
Yaprak dökümü
Besin
Besin
Elementleri
Besin(Enerji)
Bar›nma vs.
Da¤›lma,
Tozlaflma vs.
Baz›
Besinler
Depolanma
Parçalanma
Su içindeki inaktif
organik madde
bitki besin maddeleri
HETEROTROF
ORGAN‹ZMALAR
7
Ekosistem bileflenlerinden olan üreticilerin fonksiyonu nedir?
SIRA S‹ZDE
‹nsanlar taraf›ndan oluflturulmufl bir akvaryum ekosistem örne¤i olarak veriD Ü fi ÜEkosistemi)
NEL‹M
lebilece¤i gibi dünyam›z bütünüyle bir ekosistem olarak (Dünya
düflünülebilir. Yeryuvar› yüzeyinin yaklafl›k 1/3’ünü kaplayan karalar›n meydana
getirdi¤i karasal ortam›n özellikleri karmafl›k bir yap› gösterir.S Örne¤in,
s›cakl›k
O R U
faktörü karasal ortamda günlük, mevsimsel ve bölgesel olarak önemli de¤ifliklikler gösterir. S›cakl›k faktörüne ilaveten ya¤›fl-nem ve toprak yap›s› da karasal orD‹KKAT
tamlarda canl›lar›n da¤›l›fl› ve aktiviteleri üzerinde etkilidir. Karasal ortamlar y›ll›k s›cakl›k ve ya¤›fl ortalamalar›na ve ya¤›fl miktar›na göre baz› alt bölümlere aySIRA
S‹ZDE
r›lmakta olup bitkiler bu faktörlerin etkisiyle belli topluluklar
oluflturur.
Ekosistemler; kara ve su ekosistemleri olarak 2 grupta incelenmektedir. Bafll›ca karasal
ekosistemler flunlard›r (Graham ve ark., 2004; Kocatafl, 1992):
AMAÇLARIMIZ
Tundra
1
N N
Kutup bölgelerinin bafll›ca ekosistemidir. Grönland, ‹skandinavya
ve
K ‹ T AYar›madas›
P
Sibirya’n›n kuzey kesimleriyle Antarktika K›tas›n›n belirli k›s›mlar›n› kapsar. Bu
alanlarda genifl buzullar yer al›r. Y›l›n k›sa bir dönemi buzulsuz geçer. En yüksek
s›cakl›k genelde 10 °C’den daha azd›r. Topra¤›n büyük bir Tk›sm›
permafrost ad›
ELEV‹ZYON
verilen sürekli donmufl halde bulunur. S›cakl›¤›n düflük olmas› ve büyüme mevsiminin k›sa sürmesi yaflam için bafll›ca s›n›rlay›c› faktörlerdir. Baz› otsu türlerin yan›nda cüce çal›lar ve yosunlar (Sphagnum sp.) ile likenler tundra vejetasyonunu
‹NTERNET
oluflturur.
Tayga
Kuzey Yar›kürede yüksek enlemlerde bulunan, Avrasya, Alaska ve Kanada boyunca Yerküreyi çevreleyen ormanlard›r. Bu ormanlar kuzey kutbunun güney s›n›r›n›
bir gerdan gibi çevirir. Tundraya paralel olarak yay›l›r ancak aralar›nda kesin ve
belirgin bir s›n›r yoktur. Bu biyomun tipik bitki örtüsünü i¤ne yaprakl› a¤açlar
oluflturur. Ladin (Picea sp.) ve köknar (Abies sp.) gibi i¤ne yaprakl› a¤açlar bask›n
durumdad›r. Bu nedenle orman›n alt tabakas› y›l boyunca koyu bir gölge ile kapl›d›r. Böylece alt tabakada yaflayan çal› ve otsu bitkiler zay›f geliflir.
Il›man Bölge Genifl Yaprakl› Ormanlar› ve Maki
Il›man bölge genifl yaprakl› ormanlar›n yay›ld›¤› alanlar y›l boyunca süren bol ya¤›fll› bir iklime sahiptir. Il›man bölge genifl yaprakl› ormanlar› Kuzey Amerika’n›n
do¤usu, Avrupa’n›n bat› ve orta k›s›mlar›, Çin ve Japonya dâhil Asya’n›n do¤usunda yay›l›fl gösterirler. A¤açlar›n ço¤u sonbaharda yapraklar›n› döker. Bu sebeple
yaz ve k›fl mevsimleri aras›nda belirgin bir farkl›l›k vard›r. A¤açlar›n yaprak dökme
özelli¤i bu a¤açlar›n belirgin mevsim farkl›l›klar›n›n yafland›¤› iklimlere uyum sa¤lanmas›nda önemlidir. Bu bölgelerde k›fl aylar›nda suyun donmufl olmas› nedeniyle su k›s›tl›d›r. A¤açlar yapraklar›n› dökerek kökleriyle topraktan alacaklar› sudan
daha fazla suyun yapraklardan kaybedilmesini önlerler. Bu ormanlar ilkbaharda
ya¤›fllarla birlikte yapraklan›rlar. Quercus sp. (Mefle), Fagus sp. (Kay›n), Populus
sp. (Kavak), Fraxinus sp. (Diflbudak), Alnus sp. (K›z›l a¤aç), Tilia sp. (Ihlamur) gibi cinsler ›l›man bölge genifl yaprakl› ormanlar›n›n elemanlar›ndan olup farkl›
alanlarda fakl› türlerle temsil edilebilirler.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
8
Akdeniz bölgesinin tipik bitki örtüsü olan maki sert yaprakl› herdem yeflil çal›lardan oluflur. S›cak ve kurak yaz mevsimleri ile serin ve ya¤›fll› k›fl mevsimlerinin
karakterize etti¤i Akdeniz iklim tipinin egemen oldu¤u bölgelerin bitki örtüsünü
oluflturur. Bu bitki örtüsü Akdeniz çevresinde maki olarak isimlendirilmekle beraber yeryüzünde yay›l›fl gösterdi¤i di¤er alanlarda daha farkl› flekillerde adland›r›l›r.
Olea europea (zeytin), Laurus nobilis (defne), Myrtus communis (Mersin), Arbutus
unedo (Kocayemifl) ve Quercus sp. (mefle) türleri gibi çok çeflitli tür ülkemizde
makinin yap›s›na kat›lmaktad›r. Ayr›ca baflta Pinus brutia (K›z›lçam) olmak üzere
Juniperus sp. (Ard›ç) ve Cupressus sp. (Servi) türleri gibi çeflitli kozalakl› a¤açlar
bu ekosistemin elemanlar› aras›nda önemli yer tutar.
Tropikal Ya¤mur Ormanlar›
Tropikal ya¤mur ormanlar› Yerkürenin ekvator kufla¤› çevresindeki alçak rak›ml›
bölgelerde yer al›r. Bu bölgelerde yüksek s›cakl›klar ve ya¤›fl egemen olup mevsimsel farkl›l›klar göstermez. Ya¤›fl tüm y›la yay›l›r ve y›ll›k ya¤›fl miktar› 200-225
cm de¤erlerine ulafl›r. Bu ormanlar küresel düzeydeki biyoçeflitlili¤in önemli bir
k›sm›n› bar›nd›rmakta ve yeryüzü iklimini etkilemektedir. Uzun boylu a¤açlar›n
bulundu¤u bu ormanlarda tabakalaflma (Çok uzun boylu belirgin hâkim a¤açlar
tabakas›, Çat› tabakas›, Alt kat a¤aç tabakas›, Koyu gölge alt›nda yetiflen, iyi geliflmemifl çal›lar ve genç a¤açlardan oluflan tabaka, Orman taban› tabakas›) görülür.
T›rman›c› bitkiler, sar›l›c›l› bitkiler (Liyanlar) ve Epifit bitkiler gibi farkl› bitki formlar›n› bar›nd›r›rlar. Bu ormanlardaki hayvan türlerinin ço¤u zeminin yukar›s›ndaki tabakalarda yaflar. Örne¤in; ‹ngiliz Guiana’ s›nda memeli hayvan türlerinin
%50’den fazlas› yaflamlar›n› a¤açlar üzerinde sürdürürler. Bunlara ek olarak a¤açlar üzerinde bukalemun, iguana, t›rman›c› y›lan, kurba¤a vb. türlerden oluflan bir
hayvan çeflitlili¤i vard›r.
Il›man Bölge Otlaklar› (Çay›rl›klar)
Ya¤›fl bak›m›ndan çöller ve orman alanlar› aras›nda yer al›rlar. Ço¤unlukla çay›rlar›n (bu¤daygiller familyas›na ait türlerin) egemen oldu¤u alanlar otlak olarak tan›mlan›r. Yeryüzünde karalar›n büyük bir k›sm›n› kaplayan otlaklar yüksek miktarda organik karbon depolamakla birlikte verimli tar›m alanlar›n› ve çeflitli hayvan
populasyonlar›n› desteklemektedir. Orman alanlar› ile karfl›laflt›r›ld›klar›nda daha
kurak habitatlar olmas›na karfl›n çöllerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha düzenli ya¤›fl al›rlar. Otlaklar› oluflturan bitkiler kurakl›k, yang›n ve otçul hayvanlara karfl› çeflitli
uyum mekanizmalar› gelifltirmifllerdir.
Tropikal Çay›rl›k ve Savanlar
Tropikal savanlar (da¤›n›k a¤açlar›n veya a¤aç kümelerinin yetiflti¤i çay›rl›klar) y›ll›k 100-150 cm kadar ya¤›fl alan s›cak bölgelerde yer al›r. Ya¤›fllar y›l boyunca eflit
da¤›lmaz y›lda bir iki kere nispeten uzun süren bir kurak dönem vard›r. En büyük
tropikal savanlar Afrika’n›n orta ve do¤u k›s›mlar›nda bulunur. Güney Amerika ve
Avustralya’da da tropikal savan ve çay›rl›klar vard›r. Tropikal savanlarda yayg›n
olan çay›r türleri Panicum, Andropogon, Pennisetum ve Imperata cinslerine ait
türlerdir. A¤aç türleri ise tropikal ormanlar›n a¤aç türlerinden farkl› olup peyzajda
da¤›n›k noktalar halinde yer al›rlar. Dikenli akasya türleri, a¤aç görünümlü sütle¤enler ve palmiyeler önemli türlerindendir. Gerek a¤aç gerekse otsu bitkiler hem
kurakl›¤a hem de yang›na karfl› dayan›kl› olmak zorundad›r.
Afrika savanlar›nda toynakl› memeli hayvanlar›n tür çeflidi çok yüksektir. De¤iflik antilop türleri, zebra ve zürafalar bu ortamlarda büyük sürüler halinde yaflarlar.
Çöller
Su çöl ortamlar›ndaki canl›l›¤› belirleyen en etkili s›n›rlay›c› faktördür. Bu nedenle çöl bitkileri su ile ilgili uyum özellikleri aç›s›ndan üç çeflit grupta incelenebilirler (1) Bir y›ll›k çöl bitkileri: Bu bitkiler nemin yeterli oldu¤u dönemlerde geliflir
ve tohum verirler. Böylelikle kurakl›ktan kaç›n›rlar. (2) Etli gövdeli bitkiler: Baz›
çöl bitkileri de gövde ve yaprak dokular›nda su depolamak suretiyle kurakl›¤a
uyum sa¤larlar. Bu türlere Sukulent bitkiler ad› verilir. (3) Çöl çal›lar›: Topra¤a
yak›n k›sa bir dip gövdesi ve bu dip gövdeden çatallanarak ç›kan dallara sahip
bitkilerdir. Yapraklar küçük ve kal›nd›r ve uzun süren kurak dönemde dökülürler. Dünyan›n çeflitli bölgelerindeki çöl çal›lar› taksonomik olarak farkl› gruplarda
yer almalar›na karfl›n benzer görünüme sahiptirler. Çal›lar çöllerde seyrek ve düzenli olarak da¤›l›rlar. Bu sayede s›n›rl› olan su kayna¤› için bitkilerin aras›ndaki
rekabet dengelenmifl olur.
Bitkilerde oldu¤u gibi çöl hayvanlar› da su k›tl›¤›na karfl› uyum özellikleri gelifltirmifllerdir. Baz› böcek ve sürüngenler suyu geçirmeyen d›fl örtüleri ve kuru d›flk›lar› (ürikasit ve guanine) ile kurakl›¤a ön-uyum sa¤lam›fllard›r. Çöl böcekleri
yüksek s›cakl›klarda bile su kayb›n› engelleyici maddelere ve su geçirmez yap›ya
sahiptir. Develerin vücut dokular› yüksek oranda su kayb›na, yüksek vücut s›cakl›klar›na ve uzun süreli susuzluklara karfl› dayan›kl›d›r.
Su Ekosistemleri
Yerküre üzerinde bulunan büyük ekosistemlerden birisidir. Yeryüzünün %71’lik
k›sm›n› olufltururlar. Sucul ekosistemler Tatl› su ve Deniz ekosistemleri olarak
2’ye ayr›l›r.
Deniz ekosistemleri fiziksel ve kimyasal faktörler bak›m›ndan homojen özellikler tafl›r. Tatl› su ekosistemleri ise fiziksel ve kimyasal faktörler bak›m›ndan afl›r›
de¤iflimler gösterebilir.
Deniz (Tuzlu Su) Ekosistemi
Hidrosferin % 98’lik bölümünü oluflturan okyanus ve denizler yeryuvar› yüzeyinin
de % 71’lik bölümünü oluflturur. Denizsel ortamlar ortalama 4000 m. derinli¤e sahiptir. En derin k›sm› 12 000 m. ye kadar inmektedir.
Deniz ortam› ekolojik özellikleri bak›m›ndan Bentik ve Pelajik olmak üzere
iki bölgeye ayr›l›r. Bentik Bölge, k›y› çizgisinden suyun en derin yerine kadar
olan bütün dip k›s›mlardan, Pelajik bölge ise bentik bölgeyi de örten bütün su
kütlesinden oluflur.
Bentik bölgede kayal›k bölgelerde baz› liken türleri ile eklem bacakl›lar, yumuflakçalar ve derisi dikenli hayvanlar bulunur. Pelajik bölgede ise Fitoplankton,
zooplankton gibi organizmalar ile bal›k, baz› sürüngen ve memeli gibi omurgal›lar
ve mürekkep bal›¤›, ahtopot, karides, yengeç gibi baz› omurgas›z hayvanlar yaflar. Bu hayvanlar›n suyun dip k›sm›yla bir iliflkisi yoktur.
Tuzlu su ortam› ›fl›¤›n dikey yöndeki da¤›l›fl›na ve buna ba¤l› olarak geliflen ayd›nlanma durumuna göre Öfotik zon (ortalama 50 m. derinli¤e kadar ›fl›kl› tabaka), Oligofotik zon (ortalama 500 m. derinli¤e kadar olan yar› ›fl›kl› tabaka) ve Afotik zon (500 m. derinlikten dibe kadar olan ›fl›k olmayan karanl›k tabaka) olmak
üzere 3 bölgeye ayr›l›r.
9
10
Tatl› Su Ekosistemi
Bunlar akarsular (dere, çay ve nehirler) ve durgun sular (göl, gölet ve barajlar)
olmak üzere iki gruba ayr›l›rlar. Bu sular aras›nda daima bir geçifl gözlenir.
Akarsu Ekosistemleri
Bir akarsuyun kayna¤› ile döküldü¤ü yere kadar olan bölümleri aras›nda ekolojik
yönden farkl›klar vard›r. Bu nedenle bu bölgelerde yaflayan canl›larda farkl› farkl›d›r. Genellikle kaynak yerlerinde stenök türer bask›nd›r. Bitkilerden so¤uk sularda yaflayan baz› algler ile omurgas›z hayvanlardan yass› kurtlar, isopod, amfipod
ve böcek türleri gözlenir.
Durgun (Lentik) Sular
Durgun sular›n en önemli bölümünü göller oluflturur. Bu sular fiziksel ve kimyasal yap›lar› bak›m›ndan büyük farkl›l›klar içerirler.
Göl Ekosistemi
Göller ekolojik özellikleri bak›m›ndan Bentik ve Limnetik (Pelajik) olmak üzere
iki k›sma ayr›l›rlar. Bentik bölge k›y› çizgisinden gölün en derin bölgesine kadar
tüm dipleri içerir. Limnetik bölge ise göl çukurunu dolduran ve bentik bölgeyi örten su kütlesinden oluflmufltur (fiekil 1.12).
Bentik Bölge
Bentik bölge derinlik ve içerdi¤i bitki türlerine göre 4 bölüme ayr›l›r.
• Supralittoral zon: Gölün su d›fl›nda kalan sahil k›sm›,
• Littoral zon: 10 m. derinli¤e kadar olan bitkili dip k›s›m
• Sublittoral zon: 10 m. den itibaren bitkilerin ortadan kalkt›¤› bölgeye kadar olan dip k›s›m.
• Derin zon: Bitkisiz derin k›s›mlar.
Limnetik Bölge
Gölün su kütlesi k›sm›d›r. Dikey yöndeki s›cakl›k farkl›laflmalar›na göre 3 tabakaya ayr›l›r. Bu bölgede yaflayan organizmalar ekolojik özelliklerine göre 4 gruba ayr›l›rlar;
• Plankton: Pasif olarak yer de¤ifltiren organizmalara verilen add›r. Göllerde
yaflayan formlara algler, protozoonlar, Rotiferler ve krustaseler (Cladocera,
Copepoda, Ostracoda) verilebilir.
• Nekton: Aktif olarak yer de¤ifltirebilen organizmalard›r. Özellikle çeflitli bal›k türleri ile temsil edilmifllerdir.
• Nöston: Yaflamlar›n› gölün zemin k›sm›nda sürdüren organizmalard›r. Bu faunan›n ço¤unlu¤unu çeflitli böcek gruplar› (Veliidae, Gerridae, Gyrinidae)
oluflturur.
• Plöston: Göl sular›n›n yüzeyinde rüzgar etkisiyle yer de¤ifltirebilen organizmalard›r.
SIRA S‹ZDE
2
Ülkemizde Akdeniz
ve Ege bölgelerinde görebilece¤imiz bitki örtüsü nedir?
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
11
Ortam ve Çevre
Canl› organizmalar›n yaflamsal ba¤larla ba¤l› olduklar›, etkilendikleri ve ayn› zamanda etkiledikleri mekân birimine ORTAM; bir canl›n›n veya canl› toplulu¤unun
yaflam›n› sa¤layan ve onu sürekli etkisi alt›nda bulunduran süreçler, enerjiler ve
maddesel varl›klar›n bütünlü¤üne ise ÇEVRE denir. K›sacas› çevre, belirli bir yaflam mekân›nda etkili olan fiziksel, kimyasal ve biyolojik etmenler bütünlü¤üdür.
Habitat ve Biyotop
Bir organizman›n devaml› olarak yaflad›¤› ve ›srarla bulundu¤u yere HAB‹TAT;
canl› varl›klar›n yaflam›n› sürdürebilmesi için uygun çevresel koflullara sahip ortama ise B‹YOTOP denir. Ço¤u kez, habitat ve biyotop kavramlar› birbirinin yerine
SIRA
S‹ZDE
kullan›lmaktad›r. Fakat, genelde habitat bir türe ait birey veya
bireylerin
yerleflti¤i alan, biyotop ise bir kommunitenin yerleflti¤i alan olarak kabul edilir. Baflka bir
ifade ile, habitat autekolojik (birey ekolojisi) biyotop ise sinekolojik (tür toplulukD Ü fi Ü N E L ‹ M
lar› veya ekosistem ekolojisi) anlam›nda kullan›labilir. Habitat ve biyotoplar inorganik (kaya, toprak, su gibi) olabildi¤i gibi organik (parazit bitkinin veya hayvaS O R U
n›n habitat›) de olabilir.
Bir bölgedeki habitatlar›n, tür ve türlerin tafl›d›¤› genlerin say› ve çeflitlilik
D ‹ K K A Tdurumu biyoçeflitlilik olarak ifade edilir. Habitat, tür ve genlerin say› ve çeflidinin çok oldu¤u yerler biyolojik çeflitlilik aç›s›ndan zengin say›l›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Biyosönoz
Biyotop denilen mekan› iflgal eden ve özel bir kompozisyonuAMAÇLARIMIZ
olan organizma grubuna B‹YOSÖNOZ denir. Biyotop ile biyosönozun karfl›l›kl› iliflkileri ise ekosistemi meydana getirir.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Biyom, Biyosfer ve Ekosfer
Yeryuvar›ndaki büyük iklim kuflaklar›na (›l›man, tropikal gibi) ba¤l› olarak oluT E L E Vüzerine
‹ Z Y O N yay›lm›fl
flan büyük canl› toplumuna B‹YOM denir. Biyomlar yeryuvar›
bitki ve hayvanlar›n oluflturdu¤u do¤al ekosistemlerdir. Canl› küre olarak da adland›r›lan B‹YOSFER, canl›lar›n litosfer (karasal kütle), atmosfer ve hidrosferde
oluflturdu¤u düflünülen tabaka olarak tan›mlanabilir. Bu ‹ tabaka
N T E R N E Tyaklafl›k 20
km’dir. Biyosferi oluflturan canl›lar ile bunlar›n cans›z çevresi EKOSFER ad› verilen bütünü oluflturur.
Ekolojik Nifl (Nisch)
Bir organizma veya populasyonun ekosistem içindeki ifllevini belirtir. Bir orman
yaflam›n› ele ald›¤›m›zda, her hayvan›n ormanda kendine özgü habitat› ve bu habitatta özel bir yaflay›fl›yla davran›fl› vard›r. Hayvanlardan baz›lar› yapraklarda, baz›lar› meyvelerde, baz›lar› da di¤er hayvanlarla yaflar. Canl›lar›n aralar›ndaki rekabeti azaltmak için benimsedikleri bu davran›fl, beslenifl ve yaflay›fl tarzlar› canl›lar›n Ekolojik Niflini oluflturur. E¤er ayn› ekolojik nifle sahip iki tür birlikte yaflamaya zorlan›rsa bunlardan birisi ortamdan silinirken di¤eri yaflam›n› sürdürür. Bu
duruma örnek, GAUSE (1934)’un Paramecium sp. (terliksi hayvan) kültürünü verebiliriz. ‹ki Paramecium türü ayr› kültür yap›ld›¤›nda her iki populasyon da normal geliflim gösterir. Fakat kar›fl›k kültüre al›nd›¤›nda P. aurelia ortamda kal›rken
P. caudatum ortamdan silinir (fiekil 1.4).
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
12
Kaynak: Gause,
1932’e göre Odum
ve Barret, 2008
(Türkçe Çeviri
Kitab›, Editör,
Kani Ifl›k, Palme
Yay›nc›l›k)
SIRA S‹ZDE
Populasyon büyüklü¤ü
‹ki Paramecium
türünün (P.
aurelia ve P.
caudatum) saf ve
kar›fl›k
kültüründeki
populasyonlar›n
geliflim e¤rileri
Populasyon büyüklü¤ü
fiekil 1.4
P. aurelia
200
150
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Kar›fl›k Kültür
100
50
2
4
6
8 10 12 14 16 18 20 22 24
Günler
P. caudatum
200
Saf Kültür
150
100SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
Saf Kültür
50
Kar›fl›k Kültür
D Ü fi Ü N E2L ‹ M 4
6
8 10 12 14 16 18
Günler
20 22 24
S O R U
Canl›lar, bulunduklar› ekosistemde aralar›ndaki rekabeti azaltmak için bir tak›m
D‹KKAT
davran›fllar gelifltirirler.
Örne¤in, kufl türlerinden Phalacrocorax aritotelis ve Phalacrocorax carbo türleri ayn› biyotopta yaflarlar ve bal›klarla beslenirler. Ancak, yaSIRA
S‹ZDE
rarland›klar›
bal›k
türleri farkl› olup, P. aritotelis yüzey sular›ndaki bal›klarla beslenirken, P. carbo suyun daha derinine dalabilir ve dip bal›klar›yla beslenir. Baflka
bir örnek vermek istersek, çam ormanlar›nda yaflayan kufllardan Dendrocia genuAMAÇLARIMIZ
suna ait farkl› türlerin, a¤ac›n farkl› k›s›mlar›nda yem arad›¤› gözlenmifltir.
N N
Ekolojik NiflK (Nish)
ile ilgili detayl› bilgileri E. P Odum ve G. W. Barret taraf›ndan
‹ T A kavram›
P
yaz›lan, çevirisi Prof. Dr. Kanî IfiIK editörlü¤ünde yap›lan Ekolojinin Temel ‹lkeleri (Palme Yay›nc›l›k) adl› kitapta (Bölüm 7, ss. 311-313) bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Ekolojik Etmenler
Canl› varl›klar› yaflam evrelerinin en az bir safhas›nda do¤rudan veya dolayl› flekilde etkileyen ortam›n her eleman›na Ekolojik etmen (faktör) ya da Çevresel etmen
‹NTERNET
ad› verilmektedir. Ayr›ca ekolojik etmen ortam etmeni olarak da ifade edilmektedir. Ifl›k, s›cakl›k, nem, toprak çeflidi ile besin durumu gibi etmenler ekolojik etmenlerdir. Çevre etmenleri dört grup alt›nda toplanabilmektedir: I. Klimatik (iklimsel), II. Fizyografik (Topografik, Yeryüzü flekli), III. Edafik (Toprak) ve IV. Biyotik
(simbiyozis, parazitizm gibi) (fiekil 1.5).
13
fiekil 1.5
Bir canl›n›n
çevresini oluflturan
ekolojik etmenler
(Kocatafl, 1992’ e
göre tekrar
çizilmifltir).
‹KL‹MSEL ETMENLER
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
B‹YOT‹K ETMENLER
F‹ZYOGRAF‹K ETMENLER
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
EDAF‹K ETMENLER
AMAÇLARIMIZ
N N
Bu kitapta de¤inemedi¤imiz edafik (toprak) ve biyotik faktörler konusu
K ‹ T ile
A Pilgili bilgileri
Prof. Dr. Sabri Gökmen’in Genel Ekoloji (Nobel Yay›n Da¤›t›m) kitab›nda (ss. 108-145)
bulabilirsiniz.
Liebig’in Minimum Yasas›
TELEV‹ZYON
Canl›lar›n yaflayabilmesi için al›nmas› zorunlu besin maddelerinin en az›ndan minimum miktarda al›nmas› gereklidir. Minimum kuram›, ilk kez 1840 y›l›nda bitki‹NTERNET
lerin beslenmesinde baz› etmenlerin kaç›n›lmaz oldu¤unu belirtmek
için Liebig
taraf›ndan ortaya at›lm›fl olup daha sonra tüm ekolojik etmenlere uygulanm›flt›r.
Bu kurama göre, ortamdaki temel besin maddelerinden hangisi en az ise o az
olan madde geliflim s›n›rlay›c›d›r ve bir alan›n verimlili¤i bu besin maddesi ile s›n›rland›r›l›r. Di¤er besin maddeleri yeterli olsa bile canl›, ancak bu besin maddesi miktar› kadar di¤erlerinden faydalanabilir. F›ç› örne¤inde görüldü¤ü gibi (fiekil
1.6), f›ç›daki su en k›sa ç›tadan yukar›ya ç›kamamaktad›r. Bu ç›ta ortamda en az
olan besinin miktar›n› temsil etmektedir. fiekil 1.6’da gösterilen örnekteki s›n›rlay›c› element fosfordur.
Daha sonraki çal›flmalar canl›lar›n eksik olan baz› elementlerin yerine ona yak›n di¤er elementleri alarak eksik maddenin eksikli¤ini giderebildi¤ini göstermifltir. Örne¤in Molluska’lar kabuklar› için gerekli olan kalsiyum yerine stronsiyum’u
alabilirler. Gölgede yetiflen bitkiler, güneflte yetiflenlere göre daha az çinkoya gereksinim gösterirler. Buna göre çinko ayn› bitkinin gölgede yetiflen bireyleri için
daha az s›n›rlay›c›d›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
14
fiekil 1.6
Liebig’in
minimum
kuram›n›n f›ç› ve
sütun grafik
örnekleri ile
aç›klanmas›.
P
K
N
Ca
N P K
N P K
N P K
Tolerans Yasas›
Canl›lar›n ortamsal (ekolojik, çevresel) etmenler için alt ve üst tolerans s›n›rlar› bulanmaktad›r. Buna SHELFORD (1913)’un tolerans yasas› denir. Canl›lar bu s›n›rlar
içinde yaflamlar›n› sürdürürler (fiekil 1.7). Bu tolerans yasas›n›n baz› yard›mc› kurallar› vard›r. Bunlar:
a) Organizma bir faktör için genifl tolerans gösterirken, bir di¤eri için dar toleransl›d›r.
b) Tolerans› tüm etmenlere genifl olan organizmalar genifl alanlara yay›l›rlar.
c) Bir ekolojik etmene nazaran flartlar bir tür için optimum de¤ilse tolerans s›n›rlar› di¤er ekolojik etmenlere oranla indirgenebilir. Örne¤in, PENMAN
(1956) toprak azotu s›n›rlay›c› oldu¤u zaman, otlar›n kurakl›¤a dayan›kl›l›¤›n›n azalmakta oldu¤unu bildirmifltir.
d) Üreme periyodu, ortamsal etmenler s›n›rlay›c› oldu¤u zaman çok kritiktir.
Organizmalar›n tolerans alan› ve dolay›s›yla ekolojik tolerans s›n›rlar› türden
türe de¤iflebilir. Örne¤in, Alabal›k yumurtas›n›n s›cakl›¤a karfl› tolerans› dar olmas›na karfl›n, kurba¤a yumurtalar›n›nki daha genifltir. Benzer duruma bitkilerde de
rastlan›l›r (fiekil 1.8).
TOLERANSSIZLIK
ALANI
POPULASYON BÜYÜKLÜ⁄Ü
BOLLU⁄UN
EN FAZLA
OLDU⁄U ALAN
ORGAN‹ZMA YOK
OPT‹MUM ALAN
F‹ZYOLOJ‹K
STRES ALANI
Tolerans›n en yüksek s›n›r›
ORGAN‹ZMA NAD‹R
F‹ZYOLOJ‹K
STRES ALANI
Tolerans›n en düflük s›n›r›
ORGAN‹ZMA NAD‹R
POPULASYON BÜYÜKLÜ⁄Ü
Organizmalar›n
tolerans
alanlar›n›n flekille
aç›klanmas›
(Kocatafl, 1992’e
göre tekrar
çizilmifltir.)
ORGAN‹ZMA YOK
TOLERANSSIZLIK
ALANI
fiekil 1.7
15
KURBA⁄A
0 5 101520 25
S›cakl›k (°C)
YAfi
Alabal›k kurba¤a
yumurtalar› ile
baz› bitkilerin baz›
ortamsal etmenler
için tolerans
s›n›rlar› (Kocatafl,
1992’ e göre tekrar
çizilmifltir)
Fagus sp.
100
75
50
25
Quercus sp.
Yumurtadan
Ç›kma (%)
ALABALIK
Sphagnum sp.
fiekil 1.8
NEML‹
KURAK
Canl›lar›n tolerans alanlar› içinde en iyi geliflebildikleri ve en verimli olduklar›
alana OPT‹MUM ALAN; bu alan› belirleyen çevresel etmenlere OPT‹MUM ETMENLER denir. Bir canl›n›n dayanabildi¤i, ancak yaflam›n› güçlükle sürdürebildi¤i en
elveriflsiz durumdaki etmen veya etmenlere SINIRLAYICI ETMEN denir. Buna göre yaflam› ve geliflimi s›n›rlayan etmen veya etmenlerin biri en düflük (minimum)
di¤eri de en yüksek (maksimum) olmak üzere iki uç s›n›r› bulunmaktad›r. Her iki
uçta da canl›, yaflam›n› zorlukla devam ettirmekte olup, metabolik etkenlik en düflük düzeydedir ve buna ba¤l› olarak aksakl›klar meydana gelir.
Tolerans s›n›rlar›na, canl›n›n ekolojik tolerans›, ekolojik esnekli¤i isimleri de
verilmektedir. Belli ekolojik etmenlerin de¤iflimleri sonucu özelleflmifl farkl› ortamlara bir türün yerleflme yetene¤ine ise o türün EKOLOJ‹K VALANSI (Ekolojik Hoflgörülülü¤ü) denir. Canl› türleri ekolojik valanslar›na göre s›n›fland›r›lmaktad›r. Baz› türlerin ekolojik valanslar› dard›r ve bunlar belli oranda de¤iflim gösteren ekolojik etmenlerin etkisi alt›nda yaflamlar›n› sürdürebilirler. Böyle türlere STENÖK
TÜRLER denir. Baz› türler ise çok de¤iflken veya çok farkl› ortamlara yerleflme yetene¤indedirler, yani ekolojik valanslar› genifltir. Böyle türlere de EUR‹YÖK TÜRLER denir. Ekolojik valans ortam etmenlerinden s›cakl›k, tuzluluk, oksijen, nem,
besin, biyotop, derinlik, yükseklik gibi etmenlere göre isimlendirilmektedir:
Ekolojik valans› genifl olan canl›lar genifl alanlara yay›l›rlarken (EUR‹TOP TÜRLER), dar olan türler ise dar alanlara yerleflirler (STENOTOP TÜRLER). Ancak baz›
türler de vard›r ki özel biyotoplara ba¤lanm›fl olmakla beraber ayn› anda Euritop
veya Stenotop olabilirler. Örne¤in, karasinek (Musca domestica) ve ayr›k otu
S‹ZDE
(Cynodon dactylon) tafl›n›m kolayl›klar›, pasif giriflleri ve geniflSIRA
ekofizyolojik
uyum
yetenekleri sayesinde pek çok bölge ve biyotopta yayg›n olarak bulunurlar.
Canl› türlerin ekolojik valanslar› hayat devrelerine göre deD Üde¤iflir.
Hayvanlafi Ü N E L ‹ M
r›n üreme ve bitkilerin çiçeklenme ile çimlenme dönemlerinde ekolojik tolerans
azal›r. Örne¤in, bir Mangrove bitkisinde tohumlar tuza karfl› hassas olduklar›nS O R U
dan a¤ac›n üzerinde çimlendikten sonra habitata düflerler.
Canl›lar›n üreme dönemi s›n›rlay›c› faktörlere duyarl›l›k bak›m›ndanDen
‹ K Kkritik
A T dönemdir.
S›n›rlay›c› olmayan bir faktör ayn› canl› türü için üreme periyodunda s›n›rlay›c› olabilir.
Di¤er bir ifade ile üreme periyodunda olan bireylerin tolerans aral›¤› üreme evresinde olSIRA S‹ZDE
mayan bireylerinkine göre daha dard›r.
SIRA S‹ZDE
Mangrove: Tropikal tuzcul
veya tuzcul olmayan
batakl›k alanlarda yay›l›fl
gösteren a¤aç ve çal› türleri
ile bunlar›n oluflturduklar›
S O R U
ormand›r.
N N
Canl›lar, ço¤u kez tek bir etmenin etkisi alt›nda de¤il çeflitli
etmenlerin karmaAMAÇLARIMIZ
fl›k etkisi alt›ndad›rlar. S›cakl›k-Nem veya S›cakl›k-Ya¤›fl karada yaflayan canl›lar
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
16
için çok önemlidirler. Çöl ortam›nda nem ve s›cakl›k s›n›rlay›c› bir etmendir. E¤er
çölde s›cakl›k en yüksek de¤erde ve nem de en düflük düzeyde ise bu ortama
uyum sa¤lam›fl çöl bitkileri bile zarar görebilir. Burada iki etmen beraberce s›n›rlay›c› bir rol oynamaktad›rlar.
Homeostasis
Organizmalar, fizyolojik özellikleri sayesinde iç koflullar›n› d›fl etmenlere göre
ayarlayarak çok de¤iflken yap›daki çevresel koflullarda yaflamlar›n sürdürebilmektedirler. Bunu fizyolojik etkenlikle oluflan art›k ürünleri ve daha önce vücutlar›na
ald›klar› maddeleri d›flar› atarak sa¤layabilmektedirler. Bu özelliklerinden dolay›
tüm canl›lar tolerans s›n›rlar› içinde kendi kendilerini ortama göre ayarlama ve
onar›m gücüne sahiptirler. ‹flte, hücreden biyosfere kadar uzanan tüm sistemlerin
bu gücüne HOMEOSTAS‹S denir.
Sinerjik Etki
‹klimsel özellikteki çevresel etmenlerde oldu¤u gibi iki veya daha fazla say›daki
kimyasal maddenin birlikte etkileri, bu maddelerin tek tek etkilerinin toplam›ndan
farkl› olur. Buna sinerjik etki denir. Örne¤in sigara ve kirli havan›n etkileri bronflit
hastal›¤›n›n artmas›na neden olmaktad›r. Organizmalar›n iki veya daha fazla say›daki çevresel etmenlerin birlikte etkisine karfl› uyumlar›ndaki tolerans s›n›rlar›, bu
etmenlerin tek bafllar›na bulunduklar›ndaki etkilerine karfl› olan toleranslar›ndan
çok daha farkl› durum gösterir. Örne¤in, böceklerden Pocisima pedestris stenoterm (s›cakl›k tolerans› dar) bir formdur. Bu böcek türü nemli iklimde kurak iklimden çok daha stenoterm özellik göstermektedir.
Ekolojik ‹liflkiler (Aksiyon, Koaksiyon, Reaksiyon)
Ekoloji biliminin temelini canl› varl›klar›n canl› ve cans›z çevreleriyle olan iliflkileri
oluflturur. Canl›lar çevrelerinden etkilendikleri gibi çevrelerini de etkileyebilmektedirler. ‹flte bu iliflkiler aksiyon, koaksiyon ve reaksiyon fleklinde geliflmektedir.
Cans›z çevrenin canl›lar üzerine olan etkisine AKS‹YON denir. Aksiyon, cans›z
bir etmen taraf›ndan do¤rudan yarat›labildi¤i gibi, bir çevresel etmenin di¤er bir
çevresel etmeni etkilemesi ile de olabilir. Ekolojik aksiyon iliflkisine, yüksek s›cakl›ktan bitkilerin kurumas›, bitki besinlerinin topraktaki yetersizli¤i örnek verilebilir.
Canl›lar›n cans›z çevre üzerindeki etkileri REAKS‹YON olarak adland›r›lmaktad›r.
Canl›lar çeflitli etkenlikleriyle yaflam sürdürdükleri ortam›n kimyasal ve fiziksel özelliklerini de¤ifltirebilirler. Örne¤in, solucanlar topra¤› yutarak sindirim sistemlerinde
ufalarlar ve ayr›ca aktif olarak CaCO3 ilave ederler. Ayr›ca topraktaki organik bileflikleri de etkileyerek topra¤›n hem fiziksel hem de kimyasal yap›s›n› etkilemifl olurlar.
Bir canl›n›n di¤er canl› üzerindeki etkisine KOAKS‹YON denir. Canl›lar aras›ndaki iliflkiler çok çeflitli olmakla beraber en yo¤un olan iliflki beslenme ve üreme
amac›yla olan iliflkilerdir. Örne¤in, bir ot oburun bitkilerle veya et oburun av› ile
olan iliflki koaksiyon iliflkisidir. Bazen bu iliflki her iki organizman›n yarar›na da
geliflebilir. Örne¤in baklagillerin kökünde yaflayan ve serbest azotu (N2) ba¤layan
bakteri ile (Rhizobium sp.) bitki aras›ndaki iliflki her iki canl› yarar›na olabilir.
17
‹KL‹MSEL ETMENLER
Ifl›k ve Ekolojik Önemi
Yeryüzündeki canl›lar›n yegâne enerji kayna¤› günefltir. Günefl enerjisi yeryüzüne
›fl›n›m fleklinde (radyasyon) ulaflabilmektedir. Ifl›n›m fleklinde yeryüzüne ulaflan
enerji de¤iflik enerjilere dönüflebilmektedir. Bunlardan en önemlisi fotosentez yoluyla kimyasal enerjiye dönüflenidir. Di¤er büyük bir k›sm› ›s›ya dönüflür, bu da
suyun buharlaflmas›n› ve yeryüzünün ›s›nmas›n› sa¤lar.
Günefl dalga boyu s›f›r ile milyonlarca amgstrom (A°) olan ›fl›nlar yaymaktad›r.
Ancak belli dalga boylar›na sahip ›fl›nlar yeryüzüne ulaflabilmektedir. Yaflam için
gerekli enerjinin kayna¤›n› oluflturan görülebilir ›fl›¤›n da çok az miktar› yeryüzüne ulaflabilmektedir. K›sa dalgal› (ultra-viole, > 3900 A° dalga boyu) ›fl›nlar›n ço¤u
atmosferin üst tabakalar›nda ozon (O3) tabakas› taraf›ndan absorblan›rken, uzun
dalga boylu ›fl›nlar (k›z›lötesi, < 7600 A° radyo dalgalar›) havadaki su buhar› ve
CO2 taraf›ndan tutulurlar. Görülebilen ›fl›k (3900-7600 A°: Mor 3900-4300 A°, Mavi
4300-4700 A°, Mavi-Yeflil 4700-5000 A°, Yeflil 5000-5600 A°, Sar› 5600-6000 A°, ve
K›rm›z› 6000-7600 A°) fotosentez için aktif ›fl›k olup, fotosentezde en çok yaralan›lan ›fl›k tayf› ise k›rm›z› (6000-7600 A°) ve mavi (4300-4700 A°) dalga boyudur.
(fiekil 1.9). En az yararlan›lan ise yeflil (5000-5600 A°) ›fl›kt›r. Atmosferin d›fl yüzeyine gelen ›fl›n›m kuvveti 1.94 kal/cm2/dakika olup, buna günefl sabitesi (solar
constant) ad› verilir.
fiekil 1.9
Artan Enerji
Ifl›k tayf› ve dalga
boylar› aç›s›ndan
karfl›laflt›r›lmas›
Artan Dalga Boyu
0.0001 nm
0.01 nm
Gama Ifl›nlar›
X Ifl›nlar›
10 nm
Ultra
Viole
1000 nm 0.01 cm 1 cm
K›z›l Ötesi
1m
Radyo Dalgalar›
Radar TV FM
400 nm
500 nm
600 nm
100 m
AM
700 nm
Atmosfere gelen ›fl›n›m›n yaklafl›k % 48 kadar› toprak, su ve su buhar› ile gaz
ve tozlar taraf›ndan yans›t›l›r. Yeryüzüne ulaflan ›fl›k enerjisinin absorbsiyunu topra¤a nazaran sularda daha fazlad›r (fiekil 1.10). Topra¤a ulaflan ›fl›k enerjisinin absorblanmas› toprak çeflidine göre de¤iflik oranlarda olmaktad›r. Örne¤in, topra¤a
ulaflan ›fl›k enerjisini koyu toprak % 90’›n›, kum % 60’›n› absorblamaktad›r.
18
fiekil 1.10
% 25
%9
% 16
TOZ
TOZ
ve
ve
PART‹KÜLLER
PARK‹KÜLLER
TOPRAKTAN TUTULAN
%27
SU YÜZEY‹NDEN YANSIMA
YANSIMA
TOPRAKTAN YANSIMA
% 18
BULUTTAN
Günefl enerjisinin
atmosfer ve
yeryüzünde
absorbsiyonu,
yans›mas› ve
da¤›lmas›
(Woodbury,
1953’e göre
yeniden
düzenlenmifltir)
SUDA TUTULAN
%70
Yeryüzüne ulaflan ›fl›k enerjisi enlem ve yüksekli¤e göre farkl›l›k gösterir. Yaz
mevsiminde kuzey yar›mküreye, güney yar›mküreden daha fazla enerji düfler. Di¤er yandan yükseklik (rak›m) artt›kça yere ulaflan ›fl›k miktar› da artmaktad›r.
fiekil 1.11
Farkl› yamaçlara
düflen ›fl›k miktar›
ile bunlar›n neden
oldu¤u bitki
örtüsü.
YÜKSEK
DÜZLÜK
GÜNEY
YAMACI
KUZEY
YAMACI
Yeryüzüne ulaflan ›fl›k ve ›fl›k enerjisinin miktar› yeryüzü flekline göre farkl›l›klar göstermektedir. fiekil 1.11’de görüldü¤ü gibi da¤lar›n güney yamaçlar›na en
fazla ›fl›k düflmektedir. Bunu tepe düzlükleri takip ederken en az ›fl›k enerjisi da¤›n kuzey yamaçlar›na düflmektedir. Yüksek yerlere ultra-viole ›fl›nlar daha fazla
düflmektedir. Farkl› ›fl›k fliddetine maruz kalan yamaç ve düzlükler farkl› bitki ör-
19
tüsü ile kaplanm›flt›r. Da¤ yamaçlar›nda görülen farkl› ›fl›klanma ve bitki örtüsünü
vadi yamaçlar›nda da görmekteyiz.
Ormanlarda görülen ›fl›k tabakalar›n› su ortamlar›nda da görmekteyiz. Sucul ortam›n önemli bir bölümünü oluflturan denizel ortamda ›fl›¤›n vertikal (dikey) yöndeki yay›l›fl derecesine ba¤l› olarak üç zona ay›rt edilir:
i. Eufotik zon: Yüzeyden ortalama 50 m derinli¤e kadar olan zondur; fotosentez için ›fl›k enerjisi ve mineral tuzlar bol olarak bulunur.
ii. Oligofotik zon: 50 metreden ortalama 500 metre derinli¤e kadar inen lofl
veya karanl›k zondur
iii. Afotik zon: Ortalama 500 metreden daha derin ve karanl›k zondur.
Denizlerde görülen bu ›fl›k tabakalar› göllerde Littoral, Limnetik ve Derin
zon olarak an›lmaktad›r (fiekil 1.12).
i. Littoral zon: Ifl›kl› olup zemini genellikle çiçekli bitkilerle örtülüdür.
ii. Limnetik zon: Fotosentez için yeterli ›fl›k mevcuttur ve yeterli oksijen
bulunmaktad›r.
iii. Derin zon: Fotosentez düzeyinin alt›nda yer al›r ve ancak çok derin göllerde rastlan›r.
fiekil 1.12
Göllerde ›fl›k
fliddetine göre
tabakalanma
Littoral Zon
Limnetik Zon
Sudan Ç›k›k
Bitkiler
Suda Yüzen
Bitkiler
Suya Bat›k
Bitkiler
Karasal
Bitkiler
Bentik Zon
Ifl›k fliddeti, organizmalar üzerinde önemli etkiye sahiptir. Baz› organizmalar
düflük ›fl›k fliddetinde yaflamlar›n› sürdürürken, baz›lar› yüksek ›fl›k fliddetine gereksinim duymaktad›rlar. Bu nedenle do¤an›n en lofl noktas›ndan en ayd›nl›k noktas›na kadar çeflitli canl›lar›n da¤›ld›klar›n› görebilmekteyiz. Ifl›k fliddetinin etkisine
göre bitkiler iki ana grup alt›nda toplanabilirler. Bunlardan fazla ›fl›k fliddetine gereksinim duyan bitkilere Heliofit (Günefl Bitkileri), az ›fl›¤a gereksinim duyanlara
da Siyofit (Gölge Bitkileri) bitkiler denir.
Bitkilerin fotosentez, fotoperiyodizm, terleme, çimlenme ve çiçeklenme etkenlikleri ›fl›k fliddetine ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Örne¤in ›fl›k fliddeti ile fotosentez
h›z› aras›nda bir uygunluk söz konusudur. Ifl›k fliddetinin belirli bir noktas›na kadar fotosentez h›z› da artmaktad›r. Fotosentezde net kazanc›n bafllad›¤›, yani fotosentezle al›nan CO2 ile solunumla verilen CO2 miktar›n›n eflit oldu¤u ›fl›k fliddetine Ifl›k Kompenzasyon Noktas› (Ifl›k Denge Noktas›) denir. Bu nokta gölge bitkilerinde günefl bitkilerine göre daha düflüktür. Ayn› durumu ›fl›k optimum ve
maksimum noktalar›nda da görmekteyiz.
20
Diapoz: Canl›larda düzenli
olarak ve tekrarlanan
flekilde ortaya ç›kan olumsuz
çevre koflullar›nda büyüme
ve geliflmedeki gecikme
durumudur.
Pigmentasyon: Canl›larda
görülen renk de¤iflimidir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Ifl›k fliddeti yan›nda ›fl›k süresinin de organizmalar üzerinde etkisi bulunmaktad›r. Organizmalar gün uzunlu¤una farkl› flekilde tepki göstermektedir. Organizmalar›n geliflimlerini tamamlayabilmeleri için gün uzunlu¤una tabi olufllar› FOTOPER‹YOD‹ZM olarak ifade edilmektedir. Baz› bitkiler 15 saatten fazla gün uzunlu¤unda çiçeklenirlerken (Uzun gün bitkileri; örne¤in Ispanak), baz› bitkiler 15 saatten
az gün uzunlu¤unda çiçeklenirlerken (K›sa gün bitkileri, örne¤in Tütün) baz› bitkiler ise gün uzunlu¤undan etkilenmezler (Nötr bitkiler, örne¤in, Domates).
Fotoperiyodizm ve ›fl›k fliddeti bitkilerde oldu¤u gibi hayvanlar üzerinde de
önemli etkiye sahiptir. Hayvanlarda fotoperiyodizmle oluflan biyolojik ritmler; üreme periyodunu uygun mevsime rastlatmak ve uygun olmayan yaflam koflullar›nda
diapoz’a girmektir. Örne¤in gevifl getirenler üreme için k›sa günü tercih ederken,
kemirici ve karnivorlar üreme için uzun günleri tercih ederler. Periyodik göçlerde
de gün uzunlu¤unun rolü büyüktür. Baz› göçmen hayvan türleri s›cakl›k ne olursa olsun, ayn› tarihlerde göç ettikleri görülmüfltür. Bu göçlerde ›fl›k süresi etkili olmaktad›r. Canl›larda fotoperiyodun etkisi sonucu oluflan di¤er bir mevsimsel olay
Diapoz ad› verilen durgunluk evresidir. Canl›lar›n geliflmesinde izlenen bu durgunluk olay›ndan baflta ›fl›k olmak üzere di¤er iklimsel etmenlerin (kurakl›k, nem,
s›cak-so¤uk gibi) sorumlu oldu¤u saptanm›flt›r. Diapoza giren bir canl› normal koflullar›n geri gelmesiyle geliflimini yeniden bafllat›r. Diapoz olay›n›n en yayg›n olarak böceklerde meydana geldi¤i saptanm›flt›r. Hayvanlar üzerinde fliddeti yüksek
›fl›nlar›n önemli ekolojik etkiye sahip oldu¤u saptanm›flt›r. Örne¤in, ultra-viole
›fl›nlar› sucul formlar›n solunumunu etkileyerek oksijen tüketimini artt›rd›klar› görülmüfltür. Yüksek da¤lardaki böceklerin pigmentasyonu yüksekli¤e paralel olarak artar. Pigmentasyondaki bu art›fl yüksek yerlerdeki böceklerde ultra-viole ›fl›nlar›n zararl› etkilerine karfl› koruyucu rol oynar.
Ifl›k fliddeti ve ›fl›k süresinden baflka ›fl›¤›n dalga boyu uzunlu¤u da organizmalar üzerinde etkili olmaktad›r. Organizmalar belli dalga boylar›ndaki ›fl›¤a
uyum sa¤lam›fllard›r. Bunun d›fl›ndaki ›fl›k dalga boyu organizmaya zararl› etkiler yapmaktad›r.
Ifl›k süresinin
canl›lar
SIRA
S‹ZDE üzerine etkisi nas›ld›r?
S›cakl›k ve Ekolojik Önemi
D Ü fi Ü N E Lgrubuna
‹M
‹klimsel etmenler
giren en önemli etmenlerden birisi de s›cakl›kt›r. S›cakl›k, atmosferdeki hava hareketlerinden, iklimsel de¤iflimlerin oluflmas›ndan ve
mevsimlerinSbelirmesinden
birinci derecede sorumlu olan önemli bir etmendir. Bu
O R U
nedenle, canl›lar›n yaflam›nda ve yeryüzündeki da¤›l›fllar›nda etkin bir öneme sahiptir. S›cakl›k de¤iflimleri iklimlerin do¤mas›na ve yeryüzünde iklim kuflaklar›n›n
D‹KKAT
oluflmas›na sebep olmufltur. S›cakl›¤›n gerek mevsimsel gerekse bölgesel de¤iflimleri önemli biyolojik sonuçlar ortaya ç›karm›flt›r. S›cakl›k de¤iflimleri sadece enleSIRA S‹ZDEayn› enlemde ve ayn› zamanda da görülebilmektedir. Örne¤in,
me ba¤l› kalmay›p,
bir da¤›n dip k›sm›ndan doru¤a do¤ru ç›k›ld›kça s›cakl›k düflmektedir.
Sucul ortamdaki s›cakl›k de¤iflimleri bölgelere ve mevsimlere ba¤l› olmakla beAMAÇLARIMIZ
raber ortam›n tipine göre de önemli farkl›l›klar gösterir. ‹ç sular›n önemli bir bölümünü oluflturan nehir sular›n›n s›cakl›¤› hava s›cakl›¤›n› izlemekle beraber daha az
de¤iflim gösterir.
kar›flan daha s›¤ sular (dere, çay gibi) k›fl aylar›nda kaK ‹ T ANehirlere
P
r›flt›klar› nehirden daha so¤uk, yaz aylar›nda ise biraz daha s›cakt›r. Akarsular›n
kayna¤›n› oluflturan bölgelerde ise s›cakl›k tüm y›l boyunca sabit kal›r. ‹ç sulardan
s›¤ göllerde
T E Ls›cakl›k
E V ‹ Z Y O N genelde hava s›cakl›¤›n› izlemekle beraber, özellikle ›l›man
N N
‹NTERNET
21
bölgelerdeki derin göllerde, s›cakl›k yönünden termik bir rejim söz konusudur. Bu
bölge göllerinin yüzey sular› k›fl›n donmufl iken, derinli¤e ba¤l› bir art›flla dip sular› yaklafl›k 4 °C’lik s›cakl›¤a sahiptirler. ‹lkbaharda hava s›cakl›¤›n›n artmas› sonucu yüzeydeki buz tabakas›n›n erimesiyle oluflan so¤uk sular dibe do¤ru akmaya bafllar ve sonuçta gölde kar›fl›k bir dolafl›m oluflur. Yaz mevsiminin gelmesiyle
fazla ›s›nan yüzey sular› daha az yo¤un olduklar›ndan so¤uk dip sular› üzerinde
bir tabaka meydana gelir. Üst sular so¤umaya bafllar ve dibe do¤ru akmaya bafllar
(fiekil 1.13). Bunun sonucu olarak da göllerde yaz mevsiminde üç tabaka oluflur:
Epilimnion (Yüzeysel) Tabakas›; Rüzgâr›n etkisinde olan, çalkant›l›, bol oksijenli, iyi ayd›nlat›lm›fl ve fitoplanktonca zengin tabakad›r. Termoklin (Metalimnion, Geçifl) Tabakas›; S›cakl›¤›n ani olarak de¤iflti¤i tabakad›r. Hipolimnion
(Dip) Tabakas›; S›cakl›¤›n sabit, sular› sakin, ›fl›¤›n olmad›¤› veya çok az oldu¤u
ve fitoplanktonun nadir görüldü¤ü tabakad›r (fiekil 1.14).
0 4 8 12
Göl derinli¤i (m)
Göl derinli¤i (m)
0
8
16
24
2
4
4
4
KIfi
‹LKBAHAR
O2mg/L
0 4 8 12
8
16
24
22
4
Göl derinli¤i (m)
O2mg/L
Göl derinli¤i (m)
Göl derinli¤i (m)
fiekil 1.13
Yüksek O kons.
2
Düflük O kons.
2
Orta O kons.
4
2
O2mg/L
0 4 8 12
8
16
24
Il›man bölge derin
göllerinde su
hareketleri ve
termik
tabakalaflma
O2mg/L
0 4 8 12
8
16
24
YAZ
SONBAHAR
TERMOKL‹N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
fiekil 1.14
YAZ AYINDA MEYDANA GELEN
TERM‹K TABAKALANMA
SICAKLIK
D Ü(°C)
fi Ü N E L ‹ M
0 10 20 30
EP‹L‹MN‹ON
Yaz mevsiminde
D Ü fi Ü N E bir
L‹M
gölde meydana
gelen s›cakl›k
tabakalar› S O R U
S O R U
METAL‹MN‹ON
H‹POL‹MN‹ON
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
4
AMAÇLARIMIZ
Kaynak:
(http://www.lakeacc
D‹KKAT
ess.org/ecology/lake
ecologyprim4.html)
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Bu k›s›mda ayr›nt›l› olarak de¤inemedi¤imiz sucul ortamdaki s›cakl›k
Prof.
K ‹ de¤iflimlerini
T A P
Dr. Nihat fiiflli’nin “Çevre Bilim Ekoloji” kitab›nda (ss. 180-186) bulabilirsiniz.
K ‹ T A P
Deniz ve göllerde görülen s›cakl›k de¤iflimleri, toprak içinde
T E L Ede
V ‹ Zgörülmektedir.
YON
Toprak s›cakl›¤› genellikle yüzeyde kazan›lan ve yitirilen ›s› aras›ndaki dengenin
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
22
bir sonucudur. Bir bölge topra¤›n›n s›cakl›¤› bu bölgenin günefllilik derecesine,
hava hareketlerine, bitki örtüsüne, topra¤›n rengine, su içeri¤ine, fiziksel ve kimyasal yap›s›na ba¤l› olarak de¤iflir. Sucul ortamlarda meydana gelen tabakalaflma
toprakta da meydana gelmektedir. K›fl aylar›nda topra¤›n üst yüzeyi en so¤uk, derine inildikçe s›cakl›k art›fl› görülür. Yaz mevsiminde ise toprak yüzeyinde s›cakl›k
en yüksektir (fiekil 1.15).
fiekil 1.15
20
Toprak derinli¤ine
ba¤l› olarak
s›cakl›¤›n y›l
içindeki de¤iflimi
(Sacchi ve Testard,
1971)
SICAKLIK (°C)
15
10
5
- 300 cm
0
- 90 cm
- 30 cm
O fi
M N M
H T
A
E
E
K
A O
AYLAR
Canl› varl›klar s›cakl›¤a olan toleranslar›na göre iki gruba ayr›labilirler: Stenoterm ve Euriterm. Stenoterm formlar, dar s›cakl›k de¤iflimine uyum gösterirken,
Euriterm formlar genifl s›cakl›k de¤iflimlerinde yaflayabilen ve genifl yay›l›fl alan›na sahip canl›lard›r. Stenoterm türlerden yüksek s›cakl›kta yaflayanlar Stenoterm
Termofil (Megaterm: Politerm), düflük s›cakl›kta yaflayanlar da Stenoterm
Psikrofil (Mikroterm. Oligoterm) olarak adland›r›lmaktad›r (fiekil 1.16).
Stenoterm ve
Euriterm canl›
formlar›nda
s›cakl›¤a ba¤l›
tolerans s›n›rlar›
(Odum, 1971)
AKT‹F GEL‹fi‹M
fiekil 1.16
Stenoterm
Oligoterm
Optimumu
M‹N
Stenoterm
Politerm
Optimumu
Eutiterm
Optimumu
MAKS
M‹N
MAKS
SICAKLIK
Organizmalar›n co¤rafi da¤›l›fl s›n›rlar›n› belirleyen etmenlerin bafl›nda s›cakl›k
gelmektedir. Örne¤in, Akdeniz bölgesi veya Tropik bölgeler incelenirse bu bölgelere özgü birçok canl› türünün bulundu¤u görülür. Ayr›ca, baflta so¤ukkanl› hayvanlar (vücut ›s›s› çevre s›cakl›¤›na uyum gösteren hayvanlar, sürüngenler gibi) olmak üzere, bitki ve hayvan türlerinin geliflme h›z› ve ömürleri ortam s›cakl›¤› ile ilgili olarak de¤iflir. Bitki ve hayvan türleri yaflam evrelerini tamamlayabilmeleri için
belirli düzeyde s›cakl›k enerjisine gereksinim duyarlar. Örne¤in, so¤ukkanl› hayvanlarda geliflme h›z› Tropik bölgelerde yaflayan temsilcilerinde daha çabuk olur
ve y›ll›k nesil say›s› da ›l›man bölgedeki akrabalar›ndan daha fazlad›r.
23
Organizmalar, uygun olmayan s›cakl›klara birçok davran›flla uyum sa¤layabilmektedirler. Ekstrem s›cakl›k koflullar›na uyabilmek için, organizmalar tohum, kist,
yumurta ve pupa gibi yap›lar olufltururlar. So¤uk mevsimi, bitki türlerinin baz›s› sadece tohum, toprak alt› gövdesi veya toprak üstü gövdesi ile, baz›lar› ise yaprak dökümü veya yapraklar›ndaki tüyler ve kal›n kutikula tabakas› sayesinde geçirebilmektedir. S›cak koflullarda ise, örne¤in çöl flartlar›nda terlemeyi en aza indirmek
için (su kayb›n› önlemek amac›yla) yapraklar›nda veya gövdelerinde morfolojik
uyumlar gelifltirmektedirler (Örne¤in kaktüs türlerindeki i¤ne fleklini alm›fl yapraklar ile sukkulent gövde gibi). Hayvanlarda ise bu uyum; s›cakkanl› hayvanlarda s›cakl›k-boy ve vücut örtüsü ile ilgilidir. So¤uk bölgelerde yaflayan memelilerin kal›n
kürklü oluflu gibi. So¤ukkanl› omurgas›z hayvanlarda ise bu Siklomorfozis denilen, yaz ve k›fl aylar›nda görülen morfolojik de¤ifliklikler fleklinde görülmektedir.
Canl›lar âlemi uygun olmayan s›cakl›k koflullar›n› fizyolojik uyumlarla da geçifltirebilirler. Fizyolojik uyum bir çeflit Akklimatasyon (iklime al›flma)’dan ibarettir. Ancak, bitki ve hayvanlar›n dayanabildi¤i en yüksek ve en düflük s›cakl›k derecesi, akklimatasyon için gerekli zaman aral›¤›n›n bulunmas›n› gerektirir. Baz›
türlerin dokular›nda donmay› engelleyen fizyolojik de¤ifliklikler gözlenir. Ozmotik bas›nc›n artmas›yla suyun donma noktas› normal durumun alt›na düfler. Uç
s›cakl›klara uyum, dokulardaki su oranlar›n› düflürerek de gerçeklefltirilebilir. Örne¤in, tohum, pupa, kist kuru haldedir ve donacak kadar su bulunmad›¤›ndan
donmaktan kurtulurlar.
Kutikula: Yapra¤›n hem alt
hem de üst yüzeyini
kaplayan epidermis, tek
s›ral› bir hücre katman›
halindeki koruyucu bir
dokudur. Epidermis
hücrelerinin d›fl çeperleri
kütikula denen ince, mumsu
bir maddeyle örtülüdür.
Mumsu kütikula su
geçirmezdir, böylece yaprak
yüzeyinden olacak su kayb›n›
minimum seviyeye indirir.
Kütikula, yapra¤›n üst
yüzeyinde genelde daha
kal›nd›r, bu nedenle
yapraklar›n üst yüzeyi alt
yüzeyine oranla daha parlak
gözükür.
Ya¤›fl ve Nem
Ya¤›fl, karasal organizmalar için son derece önemli olan su etmeninin kayna¤›n›
oluflturmaktad›r. S›cakl›k etmeni ile birlikte yeryüzündeki bitki ve hayvan topluluklar›n›n yap›sal özelli¤ini, tür zenginli¤ini ve yaflamsal aktivitenin ritmini belirlemede önemli role sahiptir. Havadaki su buhar›n›n gerekli meteorolojik koflullar ile
yo¤unlaflarak atmosfer çökelleri halinde (kar, ya¤mur, sis, çi¤ gibi) yeryüzüne düflmesine ya¤›fl denir. Ya¤›fllar yan›nda iklimin belirlenmesinde nem tayini de zorunludur: Hava nemi iki flekilde ifade edilir:
Mutlak Nem
Birim hacimdeki havan›n içerdi¤i (1 m3) su buhar› miktar›n›n gram olarak ifadesidir.
Oransal (Nispi) Nem
Belli bir s›cakl›kta birim hacimdeki havan›n içerdi¤i su buhar›n›n ayn› s›cakl›ktaki havan›n doymufl su buhar› miktar›na oran›d›r. Nemin de¤erlendirilmesinde
oransal nem esas al›nmaktad›r. Hava nemi Psikometre veya Higrometre ile ölçülmektedir.
Havadaki su buhar› kayna¤›n› sucul (göl, nehir ve denizler) ve karasal ortamda meydana gelen buharlaflmalar ile canl›lar›n terleme ve solunum olaylar› sonucu oluflan buharlaflma oluflturur. Özellikle canl›lar›n terleme yoluyla su kayb›n›
kontrol etti¤i için s›cakl›k ve nem, beraberce yaflam› s›n›rlay›c› role sahiptirler.
Canl›lar atmosfer nemine karfl› bir tak›m davran›fllar gelifltirmifllerdir. Bu sayede
de¤iflik nem de¤erlerine karfl› uyum sa¤lam›fllard›r. Canl›larda görülen bu uyumsal
davran›fllar hem hayvanlar hem de bitkilerde görülebilmektedir. Hayvanlardaki
uyumlar deri yap›s›, solunum organlar›n›n konumu ve davran›fltaki uyumlar fleklinde olabilmektedir. Derisi yar› geçirgen veya geçirgen olmayan hayvanlar, örne¤in kufllar, memeliler, sürüngenler ve çeflitli böcek türleri kurak alanlarda yaflam-
Siklomorfizis: Ard›fl›k
nesiller boyunca bir
organizman›n fenotipinde
mevsimsel de¤iflime ba¤l›
olarak ortaya ç›kan
de¤iflikliklerdir.
24
lar›n› sürdürebilirler. Oysa derileri geçirgen olan kurba¤a, solucan gibi hayvanlar
nemli yerlerden hiçbir zaman uzaklaflamazlar. Çöl flartlar›nda baz› hayvan türleri
nemi nispeten yüksek, sabit olan yer alt› yuvalar›nda, baz› türler ise daima nemli
olan karayosunlar› aras›nda yaflarlar.
Bitkilerde de neme karfl› çeflitli davran›fllar görülmektedir. Nemli havada yaprak ve çiçekler son durumuna kadar aç›l›rken, düflük nemde yapraklar kapanarak
yüzeylerini küçültürler ve böylece terlemeyi en aza indirirler. Baz› karayosunlar›nda ise nem durumuna göre yapraklar›nda renk de¤ifliminin meydana geldi¤i görülmektedir. Bu yosunlar doygun nem koflullar›nda yeflil renkte görünürken, nem düflünce renksiz bir görünüm kazan›rlar. Hava nemi canl›lar›n yaflam devresinin her
aflamas›nda etkili olmakla beraber, yaflam›n baz› evrelerinde çok daha etkili olabilmektedir. Baz› hayvan türlerinin ömürlerinin k›sal›¤› veya uzunlu¤u ortam nemine
ba¤l› olarak de¤iflebilir. Canl›lar›n da¤›l›fl›nda ve belli bölgelerde kümeleflmelerinde hava neminin rolü büyüktür. Fakat bitkilerin da¤›l›fllar›nda hava neminin yan›nda toprak neminin de (toprak suyunun) önemi büyüktür. Bitkiler kökleri ile ald›klar›n suyun bir k›sm›n› terleme ile kaybettikleri için bitki su iliflkilerinde kök sistemi ile yaprak yap›s› çok büyük önem tafl›r. Hayvanlarda da hava nemi ile ortam
suyuna göre bir tak›m yap› ve davran›fllar görülmektedir. Buna göre, tüm canl› varl›klar suya olan gereksinimlerine dayan›larak çeflitli ekolojik gruplarda incelenebilirler. Bunlar genel olarak akuatik, higrofil, mezofil ve kserofil formlard›r.
Akuatik (Hidrofil) Canl›lar
Devaml› suda yaflayan formlard›r. Bitkiler için Hidrofit, hayvanlar için Hidrokol terimi kullan›lmaktad›r. Hayvanlardan bal›k türleri ve suda yaflayan di¤er türler; bitkilerden ise nilüfer (Nymphaea sp.), su mercime¤i (Lemna sp.) gibi di¤er suda bat›k veya yar› bat›k türler örnek verilebilir.
Higrofil (Higrobi) Canl›lar
Sadece çok nemli karasal ortamlarda yaflayabilen organizmalard›r. Bitkilerin bu tür
formlar› Higrofit grubu alt›nda toplanmaktad›r. Hayvanlardan ergin Amphibia grubu ile karasal Gastropod’ lar›n ço¤u ve ma¤ara hayvanlar› bu gruba girmektedir.
Mezofil (Mezobi) Canl›lar
Suya, atmosferik neme olan gereksinimleri nispeten azalm›fl olan organizmalard›r.
Mevsimsel nemlilik de¤iflimlerine dayanabilirler. Bu gruba dâhil bitkilere Mezofit,
hayvanlara Mezokol ad› verilir. Bu gruba giren bitkiler yafl topraklar› severler. Ya¤›fl›n y›l boyunca iyi ve devaml› oldu¤u bölgelerde iyi geliflirler (örne¤in, Ranunculus ficaria). Çevremizde bulunan bitki ve hayvan türlerinin ço¤u bu grupta yer
almaktad›r.
Ksesofil (Kserobi) Canl›lar
Kurak ortamlarda yaflayabilen organizmalar olup, çöllerde ve sahil kumsal›nda yay›l›fl gösteren türlerin ço¤u bu gruba girer. Organizmalar kurakç›l ortama uymak
için bir tak›m yap›sal de¤iflikliklere u¤ram›fllard›r. Bu gruba giren bitkilere Kserofit
denir. Bitkilerdeki yap›sal de¤iflikli¤in en önemli özelli¤i, terlemeyi en aza indirici
amaca yönelik olup, bu yap›sal de¤ifliklikler aras›nda; yaprak yüzeylerinin mumsu
ve tüylü, bat›k ve küçük stoma, yapraklarda indirgenme, küçük hücreler ve hücreleraras› boflluklar ve iyi geliflmifl palizat parankimas› say›labilir. Kserofit bitkilere
örnek olarak Verbascum sp. (s›¤›rkuyru¤u), Opuntia sp. (Kaynanadili), Likenler
25
verilebilir. Bu gruba giren hayvan türleri ise Kserokol olarak adland›r›l›r. Hayvanlar›n kurak koflullara karfl› gösterdikleri yap›sal de¤iflimler aras›nda en belirgini, su
geçirmeyen integüment (deri, zar, kabuk, gömlek) ve solunumda akci¤er yerine
trakenin bulunmas›d›r.
Ortam›n nemlilik derecesi ile ilgili olarak türlerin ekolojik valanslar›n› belirtmek
amac›yla Stenohigrik ve Eurihigrik formlardan söz edilir. Hidrofil ve higrofil türler Stenohigrik, mesofil türlerin ço¤u ise Eurihigrik formlard›r.
Rüzgâr ve Ekolojik Önemi
S›cakl›k ve bas›nç farkl›l›klar› nedeniyle oluflan hava kütlesi hareketlerine rüzgar denir. Atmosferdeki hava kütlesi hareketleri ile iklimler oluflur ve havan›n
içerdi¤i gazlar› atmosferde dengeli bir flekilde da¤›l›m gösterir. Rüzgarlar›n ekolojik etkisi esme yönüne, fliddetine ve esme mesafesine ba¤l› olarak de¤iflir.
Rüzgar ya do¤rudan ya da dolayl› olarak canl›lar üzerinde olumlu ya da olumsuz etkilere sahiptir.
Rüzgâr›n Do¤rudan Etkisi
A¤aç dallar›n› k›rmas›, fidanlar› sökmesi, hayvanlar›n bar›naklar›n› ve yuvalar›n›
da¤›tmas› rüzgâr›n do¤rudan ve zararl› etkisidir. Bitkilerin polen ve tohumlar›n›n
yay›lmas›n› sa¤lamas› ise rüzgâr›n yararl› etkisidir. Ayr›ca baz› böcek türlerinin yer
de¤ifltirmesinde de rüzgâr›n etkili oldu¤u saptanm›flt›r.
Rüzgâr›n Dolayl› Etkisi
Rüzgar›n organizmalar üzerindeki ekolojik etkilerinin ço¤u dolayl› etki fleklindedir. Bu dolayl› etkileri daha çok bitkiler üzerinde görmekteyiz ve bunlar› afla¤›daki flekilde s›ralayabiliriz:
• Kuruma: Rüzgâr bitkilerin yaprak çevresindeki nemli havay› sürükleyerek
uzaklaflt›r›r ve bitkinin kurumas›na neden olur.
• Cücelik: Afl›r› h›zdaki rüzgâr, bitkinin normal geliflimini engelleyerek cüce
kalmas›na neden olur. Burada rüzgâr›n cüceleflmeye yol açmas›ndaki önemli nedenlerden birisi, bitkinin tepe tomurcuklar›na zarar vererek yanal tomurcuklar›n egemenli¤ine yol açmakt›r.
• fiekil de¤iflimi (Deformasyon): Belli yönde esen rüzgârlar›n etkisinde kalan
genç sürgünler, rüzgâr›n geldi¤i yönde geliflemezler. Bu nedenle a¤açlar
asimetrik geliflim (bayrak oluflumu) gösterirler (fiekil 1.17).
• Rüzgâr erozyonu: Bu olay rüzgâr›n etkilerinden en tehlikelisidir. Rüzgârla
tafl›nan kumlar daha ilerde bir yerde y›¤›n oluflturarak kumullar› oluflturur.
Bu durum, erozyona ve çölleflmeye neden olur.
Rüzgâr, gerek toprakta gerekse bitkilerde buharlaflmay› h›zland›rarak su kayb›na neden olur. Bu nedenle de bitkiler yeterli derecede fotosentez yap›p geliflemezler. Dolay›s›yla rüzgârl› alanlarda organik madde üretimi (fotosentezle
sa¤lanan) genelde düflük düzeyde kal›r. Rüzgâr›n hayvanlar üzerinde olumsuz
etkileri bulunmaktad›r. Örne¤in, sivrisineklerin etkenliklerinin 13 km/saniye ve
daha yüksek h›zla esen rüzgârda durdu¤u saptanm›flt›r. Ayr›ca, hafif rüzgârlar
hayvanlar›n besin bulmas›nda, yön tayin etmelerinde ve koku almalar›nda yararl› etkide de bulunmaktad›r.
Atmosfer bas›nc› ve yer çekiminin canl›lar üzerinde az veya çok oranda etkileri bulunmaktad›r. Yüksek da¤larda kan bas›nc›n›n dengelenemeyifli yan›nda oksijen azl›¤›n›n da da¤c›lar›n çok yükseklerde güçlük çekmelerine sebep olmaktad›r.
‹ntegüment: Zararlara karfl›
vücudu koruyan örtü
sistemidir.
Trake: Eklembacakl›larda
bulunan özel solunum
kanallar› ya da solunum
borusudur.
26
Yükseklikle azalan atmosferik bas›nc›n omurgas›zlara ve so¤ukkanl› omurgal›lara,
herhangi bir etkisinin varl›¤› saptanamam›flt›r. Baz› böcek türlerine (Diptera ve Homoptera türleri) 4000 m rak›m›n üzerindeki yükseklikte rastlan›lm›flt›r. S›cakkanl›
hayvanlar›n azalan oksijen miktarlar›na karfl› duyarl›l›klar› yüksektir.
fiekil 1.17
Rüzgâr›n yönüne
ba¤l› olarak
bitkilerin
kazand›¤› özel
flekiller.
27
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Ekoloji terimini tan›mlay›p, ekolojinin konusu,
bölümleri ve di¤er bilim dallar› ile iliflkisini
aç›klamak
Ekoloji, canl›lar›n birbirleriyle ve çevreleriyle olan
iliflkilerini inceleyen bilim dal›d›r. Organizma sistemleri, populasyon sistemleri ve ekosistemler
ekolojinin çal›flma konusunu olufltururlar. Ekoloji bilimi organizasyon basamaklar›na, ortam çeflidi veya habitata göre ve biyolojik anlamda bölümlere ayr›labilmektedir. Ayr›ca günümüzde Kirlenme ekolojisi, Uzay ekolojisi ve Do¤al kaynaklar ekolojisi gibi bölümler de geliflmektedir.
Ekolojinin temel kavramlar›n›, prensip ve yasalar›n› aç›klamak
Ekolojinin temel kavramlar›ndan Ortam, Çevre,
Biyotop, Habitat, Biyosönoz, Ekolojik Nifl, Kommunite, Ekosistem vd. gibi kavramlar ile temel
prensip ve yasalardan Liebig’in minimum yasas›
ve Shelford’un tolerans yasas› verilmifltir.
Ekolojik iliflkileri aç›klamak
Ekolojik iliflkiler Aksiyon, Koaksiyon ve Reaksiyon olmak üzere üç grupta incelenir. Cans›z çevrenin canl› üzerine etkisi aksiyon, canl› çevrenin
cans›z çevre üzerine etkisi reaksiyon canl›lar›n
canl›lar üzerine etkisi ise koaksiyon iliflkisidir.
Ekolojik etmen (ekolojik faktör) kavram›n› tan›mlay›p, ekolojik etmenleri gruplamak
Canl› varl›klar› yaflam evrelerinin en az bir safhas›nda do¤rudan veya dolayl› flekilde etkileyen
ortam›n her eleman›na Ekolojik etmen (faktör)
yada Çevresel etmen ad› verilmektedir. Çevre etmenleri dört grup alt›nda toplanabilmektedir: I.
Klimatik (iklimsel), II. Fizyografik (Topografik,
Yeryüzü flekli), III. Edafik (Toprak) ve IV. Biyotik (simbiyozis, parazitizm gibi).
N
A M A Ç
5
Ifl›k, s›cakl›k, nem-ya¤›fl ve rüzgâr gibi iklimsel
etmenlerin ekolojik olarak önemini aç›klamak.
Yeryüzündeki canl›lar›n yegâne enerji kayna¤›
günefltir. Güneflten gelen ›fl›¤›n çok küçük bir
k›sm› yeryüzüne ulafl›r. Yeryüzüne ulaflan ›fl›k
enerjisi enlem ve yüksekli¤e göre farkl›l›k gösterir. Yaz mevsiminde kuzey yar›mküreye, güney
yar›mküreden daha fazla enerji düfler. Di¤er yandan yükseklik (rak›m) artt›kça yere ulaflan ›fl›k
miktar› da artmaktad›r. Sucul ortamlarda ›fl›klanmaya ba¤l› olarak tabakalaflma görülür. Ifl›k canl›lar üzerine fliddeti, dalga boyu ve süresi vas›tas› ile etkilidir.
S›cakl›k, atmosferdeki hava hareketlerinden, iklimsel de¤iflimlerin oluflmas›ndan ve mevsimlerin belirmesinden birinci derecede sorumlu olan
önemli bir etmendir. Bu nedenle, canl›lar›n yaflam›nda ve yeryüzündeki da¤›l›fllar›nda etkin bir
öneme sahiptir. S›cakl›k de¤iflimleri iklimlerin
do¤mas›n› ve yeryüzünde iklim kuflaklar›n›n
oluflmas›na sebep olmufltur. S›cakl›¤›n gerek
mevsimsel gerekse bölgesel de¤iflimleri önemli
biyolojik sonuçlar ortaya ç›karm›flt›r. S›cakl›k de¤iflimleri sadece enleme ba¤l› kalmay›p, ayn› enlemde ve ayn› zamanda da görülebilmektedir.
Örne¤in, bir da¤›n dip k›sm›ndan doru¤a do¤ru
ç›k›ld›kça s›cakl›k düflmektedir. S›cakl›k de¤iflimleri bölgelere ve mevsimlere ba¤l› olarak sucul
ortamlarda da görülmektedir. Organizmalar uygun olmayan s›cakl›klara çeflitli davran›fllarla
uyum sa¤layabilmektedirler. Karasal organizmalar için son derece önemli olan su etmeninin kayna¤›n› ya¤›flt›r. S›cakl›k etmeni ile birlikte yeryüzündeki bitki ve hayvan topluluklar›n›n yap›sal
özelli¤ini, tür zenginli¤ini ve yaflamsal aktivitenin ritmini belirlemede önemli role sahiptir. S›cakl›k ve bas›nç farkl›l›klar› nedeniyle oluflan hava kütlesi hareketleri fleklinde tan›mlanan rüzgar
da canl›lar› do¤rudan ve dolayl› olarak etkiler.
28
Kendimizi S›nayal›m
1. Canl›lar›n birbirleriyle ve çevreleriyle olan iliflkilerini inceleyen bilim dal› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sosyoloji
b. Psikoloji
c. Ekoloji
d. Klimatoloji
e. Hiçbiri
2. Afla¤›dakilerden hangisi ekolojinin u¤rafl› alan›na
girer?
a. Organ
b. Populasyon
c. Hücre
d. Gen
e. Doku
3. Afla¤›dakilerden hangisi ekolojik nifl kavram›n› ifade
eder?
a. Canl›lar›n kendilerine özgü beslenme, davran›fl
ve yaflay›fl tarz›d›r.
b. Canl›lar›n üreme yetene¤idir.
c. Canl›lar›n birbirlerine uyum sa¤lamas›d›r.
d. Canl›lar›n besin için bir di¤er canl›ya ihtiyaç
duymas›d›r.
e. Hiçbiri
4. Bir da¤›n vadisinde ladin, köknar, k›z›l çamlar ve
bunlar›n alt›nda e¤reltiler, kara yosunlar› ve likenlerden
oluflan bir bitki örtüsü bulunmaktad›r.
Bu bitkilerin oluflturdu¤u toplulu¤u nas›l tan›mlar›z?
a. Kommunite
b. Populasyon
c. Ekosistem
d. Biyosfer
e. Habitat
5. Karasine¤in (Musca domestica) genifl alanlarda yay›lmas›n› sa¤layan temel özelli¤i hangisidir?
a. Ekolojik valans›n›n (Ekolojik hoflgörürlü¤ü) genifl olmas›
b. Besin iste¤inin düflük olmas›
c. Bireylerin aralar›ndaki iliflki
d. Vücutlar›n›n küçük olmas›
e. Hiçbiri
6. Afla¤›dakilerden hangisi bir reaksiyon iliflkisine örnek olarak verilemez?
a. Baklagiller familyas›ndaki bitkilerin topra¤›n
azot miktar›n› artt›rmas›
b. Solucanlar›n topra¤› yutarak sindirim sistemlerinde ufalamas› ve CaCO3 ilave etmesi
c. Topraktaki besleyici tuzlar›n varl›¤›nda bitkilerin daha iyi geliflmesi
d. Fabrikalardan verilen at›k sular›n derelerdeki
a¤›r metal miktar›n› artt›rmas›
e. Hepsi
7. Ayn› ortamda yaflayan canl›lar›n birbirleriyle olan
iliflkilerine ne denir?
a. Aksiyon
b. Koaksiyon
c. Reaksiyon
d. Tolerans
e. Hiçbiri
8. Dünyada kutup bölgelerinde yada kutup bölgelerine yak›n alanlarda bulunan biyom tipi afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Tundra
b. Savan
c. Step
d. Tayga
e. Hiçbiri
9. Populasyonu oluflturan bireyin yaflam alan› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Biyotop
b. Çevre
c. Biyosönöz
d. Habitat
e. Hiçbiri
10. Denizsel ortamlarda ›fl›¤›n ulaflamad›¤› zon hangisidir?
a. Eufotik zon
b. Oligofotik zon
c. Afotik zon
d. Littoral zon
e. Limnetik zon
29
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. c
S›ra Sizde 1
Üreticiler ekosistemin ototrof canl›lar›d›r. Günefl ›fl›¤›n›
ve çevrelerindeki inorganik bileflikleri kullanarak kendi
besinlerini üretebilen yeflil bitkiler ve çeflitli mikroorganizmalar üreticileri olufltururlar. Üreticilerin bünyelerinde biriktirdikleri bu enerji besin a¤› yoluyla ekosistemin di¤er canl› ö¤elerine aktar›l›r.
2. b
3. a
4. a
5. a
6. c
7. b
8. a
9. d
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl ve Tarihçe” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl ve Tarihçe” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekolojide Temel Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekolojik ‹liflkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekolojik ‹liflkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekosistemler “ konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ifl›k ve Ekolojik Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Ülkemizde Akdeniz ve Ege bölgesinin tipik bitki örtüsü
sert yaprakl› herdem yeflil çal›lardan oluflan makidir.
Maki s›cak ve kurak yaz mevsimleri ile serin ve ya¤›fll›
k›fl mevsimlerinin karakterize etti¤i Akdeniz iklim tipinin egemen oldu¤u bölgelerin bitki örtüsünü oluflturur.
Zeytin, Defne, Mersin, Kocayemifl, mefle türleri gibi çok
çeflitli tür ülkemizde makinin yap›s›na kat›lmaktad›r.
Ayr›ca baflta k›z›lçam olmak üzere ard›ç ve servi gibi
çeflitli kozalakl› a¤açlar bu ekosistemin elemanlar› aras›nda önemli yer tutar.
S›ra Sizde 3
Ifl›k canl›lar üzerinde fliddeti vas›tas› ile etkili olmakla
beraber süresi ile de etkilidir. Organizmalar›n geliflimlerini tamamlayabilmeleri için gün uzunlu¤una tabi olufllar› FOTOPER‹YOD‹ZM olarak ifade edilmektedir. Baz›
bitkiler 15 saatten fazla gün uzunlu¤unda çiçeklenirlerken (Uzun gün bitkileri; örne¤in Ispanak), baz› bitkileri 15 saatten az gün uzunlu¤unda çiçeklenirler(K›sa gün
bitkileri, örne¤in Tütün). Di¤er taraftan baz› bitkiler ise
gün uzunlu¤undan etkilenmezler (Nötr bitkiler, örne¤in, Domates).
Hayvanlarda fotoperiyodizmle oluflan biyolojik ritmler;
üreme periyodunu uygun mevsime rastlatmak ve uygun olmayan yaflam koflullar›nda diapoz’a girmektir.
Örne¤in gevifl getirenler üreme için k›sa günü tercih
ederken, kemirici ve karnivorlar üreme için uzun günleri tercih ederler. Periyodik göçlerde de gün uzunlu¤unun rolü büyüktür. Baz› göçmen hayvan türlerinin s›cakl›k ne olursa olsun, ayn› tarihlerde göç ettikleri görülmüfltür. Bu göçlerde ›fl›k süresi etkili olmaktad›r. Canl›larda fotoperiyodun etkisi sonucu oluflan di¤er bir mevsimsel olay Diapoz ad› verilen durgunluk evresidir. Canl›lar›n geliflmesinde izlenen bu durgunluk olay›ndan baflta ›fl›k olmak üzere di¤er iklimsel etmenlerin (kurakl›k,
nem, s›cak-so¤uk gibi) sorumlu oldu¤u saptanm›flt›r. Diapoza giren bir canl› normal koflullar›n geri gelmesiyle
geliflimini yeniden bafllat›r. Diapoz olay›n›n en yayg›n
olarak böceklerde meydana geldi¤i saptanm›flt›r.
30
Yararlan›lan Kaynaklar
Allee, W.C., Emerson, A. E., Park, O, Park., T. ve
Schmidt, K.P. (1949). Principles of Animal Ecology. Saunders, Philadelphia.
Anonim, (2011). http://www.lakeaccess.org/ecology/lakeecologyprim4.html
Bodenheimer, F.S., (1955). Précis d’écologie animale. Payo, Paris.
Clements, F.E. (1916). Plant Succession: An Anlysis
of the Development of Vegetation. Carnegie Instute Publication. No: 242, Washington, D.C.
Dajoz, R. (1972). Precis d’ecologie, Dunod, Paris
Elton, C. (1927). Animal Ecology. Sidgwick and Jackson, London.
Forbes, E. (1844). Report on the Mollusca and Radiata
of the Aegean Sea, and on their distribution, considered as bearing on geology. Report of the British Association for the Advancement of Science for 1843. pp. 129-193.
Gause, G.F. (1932). Experimentol studies on the
struggle for exitence. Journal of experimentol
Biologu 9: 389-402.
Gause, G.F. (1934). The struggle for existence. Williams and Wilkins, Baltimore, M.D.
Graham, L.E, Graham, J.M., Wilcox, L.W. (2004). Bitki
Biyolojisi (Çeviri Editörü, K. Ifl›k) Palme Yay›nc›l›k,
Ankara.
Haeckel, E. (1869). Über entwickelungsgang und
aufgabe der zoologie. Jenaische Zeitschrift für Medizin und Naturwissenschaft 5:353-370.
Kocatafl, A. (1992). Ekoloji, Çevre Biyolojisi. Ege Üniversitesi Matbaas›, Bornova, ‹zmir.
Lack, D. (1954). The Natural Regulation of Animal
Numbers. Oxford University Press, New York.
Liebig, J. Baron von. (1840). Organic Chemistry in its
Application to agriculture and physiology. Re-print,
(1847), Chemistry in its application to agriculture and physiology. L. Playfair, Ed. Philadelphia:
T.B. Peterson.
Lotka, A.J. (1956). Elements of Mathematical Biology. Dover Publications, New York.
Mobius, K. (1877). Die Auster und die Austernwirtschaft. Wiegundt, Hampel and Parey, Berlin.
Odum E.P. (1963). Ecology. Holt, Rinehart and Winston, New York.
Odum, E.P. and Odum, H.T. 1959. Fundamentals of
Ecology. W.B. Saunders, Philadelphia.
Odum E.P. (1971). Fundamentals of Ecology. 3. bask›.
W.B. Samders.USA.
Penman, H. L. (1956). Evaporation. An introductory survey. Neth. J. Agric. Sci: 4: 9-29.
Sacchi, C. F., and Testrad, F. (1971). Ecologie AnimaleOrganismes et Milieu. Doin, Paris.
Schwerdtfeger, F. (1963). Autokologie. Hamburg und
Berlin: Paul Parey.
Shelford, R. (1913) Orthoptères. Blattides, Mantides et
Phasmides. Mission du Service Géographique de
L’Armée pour la Mesure d’un Arc de Méridien Equatorial en Amérique du Sud sous le contrôle scientifique de L’Académie des Sciences, 1899-1906. Volume 10(1): 57-62, pl.3.
Thienemann, A.F. (1918). Untersuchungen über de Beziehung zwischen dem Sauerstoffgehalt des Wassers und der Zusammensetzung der Fauna in norddeutschen Seen. A. Hydrobiol. 12: 1 - 65.
Warming, J.E.B. (1909). Oecology of Plants: An Introduction to the Study of Plant Communities. Oxford University Press.
Woodbury, A.M. (1953). Principles of General Ecology. McGraw-Hill Book Company Inc. Toronto,
s. 503.
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Canl›lar›n hayat›n› yaflamsal nitelikte etkileyen iklim faktörlerini ve bu faktörlerin bitkisel ve hayvansal üretimdeki önemini aç›klayabilecek,
Bitkilerde fotosentez ve solunum etkinliklerinin özellikleri ile iklim faktörlerini iliflkilendirilebilecek,
Y›l ve gün içerisinde ›fl›k ve s›cakl›k faktörlerinde yaflanan de¤iflimlerdeki nedenleri aç›klayabilecek,
Ifl›k ve s›cakl›k parametrelerine iliflkin ekstrem de¤erlerin özellikle bitkiler
üzerinde neden oldu¤u stres koflullar›n› ifade edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Ifl›k
• S›cakl›k
• Atmosfer
• Rüzgar
• Fotosentez
• Solunum
‹çindekiler
Ekoloji ve Çevre
Bilgisi
‹klim Faktörleri ve
Tar›msal Üretim ‹le
‹liflkileri
• ‹KL‹M FAKTÖRLER‹-TARIMSAL
ÜRET‹M ‹L‹fiK‹LER‹
• IfiIK FAKTÖRÜ
• SICAKLIK FAKTÖRÜ
• ATMOSFER (HAVA)
• RÜZGAR
‹klim Faktörleri ve Tar›msal
Üretim ‹le ‹liflkileri
‹KL‹M FAKTÖRLER‹-TARIMSAL ÜRET‹M ‹L‹fiK‹LER‹
‹klim faktörleri, yaflayan tüm canl›lar›n hayati faliyetlerinin sürmesinde etkilidir. Bu
faktörler içerisinde bitki ve hayvanlar›n büyüme ve geliflmeleri üzerinde en etkili
iklim faktörleri, ›fl›k, s›cakl›k, ya¤›fl veya su, hava ve rüzgar say›labilir. Bu faktörler, topo¤rafya ve toprak ile birlikte yaflayan canl›lar› büyük ölçüde etkilerler. Bu
bölümde ›fl›k, s›cakl›k, atmosfer ve rüzgar gibi 4 ana iklim faktörü teker teker ayr›nt›lar› ile ele al›nm›flt›r.
IfiIK FAKTÖRÜ
Günefl Ifl›¤›n›n Özellikleri
Ifl›klanma Süresi ve Gün Uzunlu¤u
Enlem derecelerine göre bölgelerin gün uzunluklar› çok de¤ifliktir. Ekvator çevresinde gün uzunlu¤u sabittir ve yaklafl›k olarak l2 saat kadard›r. Kutuplara do¤ru ç›k›ld›kça gün uzunlu¤u k›sal›r veya uzar.
Ifl›k Yo¤unlu¤u ve Enerjisi
Birim alana düflen günefl ›fl›nlar›n›n miktar› yo¤unlu¤u ifade eder ve de¤iflik birimler kullan›l›r. En çok kullan›lan birim lux’tür. Son y›llarda ›fl›k yo¤unlu¤u için Watt
de¤eri kullan›lmaya bafllanm›flt›r.
Yeryüzüne düflen ›fl›¤›n yo¤unlu¤u bölgelere göre de¤iflmekle birlikte orta enlem derecelerine düflen ortalama ›fl›k yo¤unlu¤u 200-300 W/m2 (=50.000 - 80.000
lüx) kadard›r. Birim alana düflen ›fl›k yo¤unlu¤u, yörenin enlemine, mevsime, gün
içerisindeki zamana, atmosferin süzme derecesine, yükseklik ve topografyaya göre de¤iflebilmektedir.
Genel olarak ›fl›k yo¤unlu¤u ekvatorda kutuplara göre, yaz aylar›nda k›fl aylar›na göre, ö¤le saatlerinde sabah ve akflam saatlerine göre, aç›k ve berrak havalarda bulutlu ve kirli havalara göre daha yüksektir (Beard 1973).
Su yüzeyleri de ›fl›k yo¤unlu¤unu azalt›r. Genellikle uzun dalga boylu ›fl›k emilir, buna karfl›l›k k›sa dalga boylu ›fl›klar yans›r. Bu nedenle su yüzeyleri mavi-yeflil renkte görülür. Hareketsiz su yüzeyi gelen ›fl›¤›n % 20- 25’ini, dalgal› su yüzeyleri ise % 50-70’ini yans›tt›¤› kabul edilir.
Da¤lar›n yüksek kesimleri
fazla miktarda Ultraviyole
›fl›n› ald›¤› için bu
bölgelerde yetiflen bitkiler
bodurlafl›r, bo¤um aralar›
k›sal›r ve yapraklar›
kal›nlafl›r.
34
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Ifl›k yo¤unlu¤u kadar ›fl›k enerjisi de önemli bir özelliktir. Ifl›k enerjisi birimi, birim alana düflen kalori de¤eri olarak (kal/cm2) ifade edilirdi. Son y›llarda ise enerD Ü fi Ü N E L ‹ M
ji birimi, birim alana düflen Joule de¤eri (j/m2) olarak bildirilmektedir. Yeryüzüne
düflen ortalama ›fl›k enerjisi miktar› 1-1.5 kal/cm2/dak veya 40-60 bin j/m2 kadarS O R U
d›r.
Daha önceki Dderslerde
gördü¤ünüz fotoperiyot olay›n›n kültür bitkilerinin geliflimi ve ve‹KKAT
rim düzeyleri üzerindeki etkilerini unutmay›n›z. Uzun gün, k›sa gün ve nötr gün bitkileri
deyimlerini hat›rlay›n›z.
N N
SIRA S‹ZDE
Ifl›k ve Fotosentez
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
T E‹ NL TE EV R‹ ZNYEOTN
FotosentezAMAÇLARIMIZ
yeflil bitkilerin CO2 ve suyu günefl enerjisi yard›m› ile klorofil pigmenti katalizörlü¤ü alt›nda indirgeyerek çeflitli organik maddelerin oluflturulmas› fleklinde tan›mlanabilir. Bu olayda esas itibari ile basit karbonhidrat molekülleri oluflmaktad›r. Genel
karbonhidrat sentezi afla¤›daki basit formül ile ifade edilir.
K ‹ T Aolarak
P
Ifl›k
6CO2 + 6H20 ----------→ C6H1206 + 602
TELEV‹ZYON
Klorofil
(Glikoz)
Günefl enerjisi kloroplastlar›n içerisinde yer alan klorofil pigmentleri taraf›ndan
emilir. Su molekülleri parçalanarak CO2 indirgenmesi için H ortaya ç›kar. Olaylar
‹NTERNET
sonucunda glikoz molekülü oluflur. Fotosentez olay› s›ras›nda su molekülünden
ortaya ç›kan oksijen d›flar›ya verilir.
Bugün en az 6 klorofil çeflidinin bulundu¤u bilinmektedir. Bunlardan klorofil
a,b,c,d fotosentez yapan bitkilerde, di¤er ikisi de fotosentetik bakterilerde bulunur. Yeflil bitkilerde genel olarak klorofil a ve b yayg›nd›r.
Yeryüzüne ulaflan günefl enerjisinin çok küçük bir bölümü fotosentez için harcanmaktad›r. Etherington (l975)’a göre gelen enerjinin % 86’s› bitki ve toprak yüzeyinden su buharlaflmas›, % l4’ü atmosferin ›s›nmas› ve yaklafl›k olarak % 1’i de
fotosentez SIRA
için S‹ZDE
kullan›lmaktad›r. fieker kam›fl›, m›s›r gibi fotosentetik h›z› yüksek
bitkiler günefl ›fl›¤›ndan daha yüksek oranda yararlan›rlarsa da bu oran % 2.5’un
üzerine ç›kmaz.
fi Ü N E L ‹ M
Yap›lanD Ütahminlere
göre her y›l 500 milyon ton CO2 ile 4l0 milyar ton H20 foSIRA
S‹ZDE
tosentez olay›nda yer alarak 34l milyar ton glikoz 364 milyar ton oksijen oluflmaktad›r. Bu fotosentezin
% 90’› gibi çok büyük bir bölümü okyanus ve göllerdeki alg
S O R U
ve di¤er mikroorganizmalar taraf›ndan yap›lmaktad›r. Denizlerde ve di¤er su yüD Ü fi Ü N E L ‹ M
zeylerinde normal fotosentez derinli¤i 5 m en çok l5 m olarak kabul edilmekteD‹KKAT
dir. Y›ll›k fotosentezin % 10’nu ise karasal yeflil bitkiler taraf›ndan gerçeklefltirilmektedir. S O R U
N N
SIRA S‹ZDE
Güneflten gelen
çok farkl› bantlarda yer almaktad›rlar. Ancak fotosentezde etkin
D ‹ K ›fl›nlar
KAT
rol oynayan ›fl›k band› 400-700 nm aras›nda de¤iflen görülebilir ›fl›nlard›r. Bu ›fl›nlar›nda
AMAÇLARIMIZ
çok az bir k›sm› fotosentezde gerçek etkiye sahiptir.
N N
SIRA S‹ZDE
Esvet Aç›kgöz’ün
Ekoloji (Bursa: Uluda¤ Üniv. Ziraat Fak Yay›nlar›, 1998) adl› kiK ‹ T Tar›msal
A P
tab›nda “Günefl
Ifl›¤›n›n Özellikleri” (ss. 6-9) bölümünde ›fl›k dalga boylar› hakk›nda deAMAÇLARIMIZ
tayl› bilgileri bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
T ‹ENLTEEVR‹ ZNYEOT N
35
2. Ünite - ‹klim Faktörleri ve Tar›msal Üretim ‹le ‹liflkileri
Fotosentez H›z›
Fotosentez h›z›, bir saniyede l m2 yaprak alan›nda özümlenen mg olarak CO2 miktar›d›r ve mg /m2/san olarak belirtilir. Bitkilerde fotosentez h›z› türlere, çeflitlere
hatta tek bitkilere kadar de¤iflmektedir.
Fotosentez h›z›n› birçok faktör etkileyebilmektedir. Bu faktörler içerisinde en
önemlileri flunlard›r: Ifl›k yo¤unlu¤u ve kalitesi ile ›fl›klanma süresi; atmosferdeki
CO2 miktar›; s›cakl›k; toprak suyu ve hava nemi ve bitkilerde klorofil miktar›d›r.
Genel olarak bitki için su ve bitki besin maddeleri yeterli ise fotosentez h›z›n›
CO2 yo¤unlu¤u, s›cakl›k derecesi ve günefl ›fl›¤›n›n yo¤unlu¤u ve kalitesi etkilemektedir. Say›lan faktörleri do¤al koflullarda kontrol etmek, fotosentez için optimum düzeylere getirmek son derece güçtür. Baz› koflullarda, örne¤in seralarda bu
faktörler bir dereceye kadar kontrol alt›nda tutulabilmektedir. Do¤al koflullarda ise
bu faktörlerden en yüksek düzeylerde yararlanarak fotosentez h›z›n› art›rman›n
yolu seçilmektedir.
Normal koflullarda havada 340 ppm (% 0.034) CO2 bulunur. Ancak, dünyadaki
fosil yak›tlar›n›n h›zl› tüketimi ve orman yang›nlar› ile bu oran artmaktad›r. Bugün
büyütme odalar›nda ve sera koflullar›nda atmosfer CO2 yönünden zenginlefltirilebilmektedir. Genel olarak atmosferdeki CO2 oran›n›n % l2’ye kadar ç›kmas› verim
art›fllar›na yol açmaktad›r. Yap›lan birçok çal›flmada CO2 oran›n›n yükseltilmesi ile
seralarda belirgin bir verim art›fl› sa¤lanm›flt›r.
Solunum ve Net Fotosentez
Solunum (Respirasyon) karbonhidrat ve di¤er organik bilefliklerde biriken enerjinin, hücre bölünmesi, protein metabolizmas›, protoplazma yap›s›n›n devam›, mineral madde adsorbsiyonu gibi çeflitli aktivitelerin sa¤lanmas› için serbest b›rak›lmas›d›r. Solunum bir bak›ma fotosentezin tersi bir olay olup afla¤›daki genel formül ile idafe edilir.
C6H1206 + 6 02 -----→ 6 C02 + 6H20 + Enerji
Genel olarak fotosentez yolu ile oluflan karbonhidratlar›n l/3’ünün solunum ile
tüketildi¤i kabul edilir. Fotosentezle üretilen maddeler ile solunumla tüketilen
madde aras›ndaki fark net fotosentez olarak isimlendirilir.
Günefl ›fl›nlar›n›n solunuma etkisi s›cakl›k üzerinden dolayl› bir etkidir. Solunum s›cakl›k ile birlikte artar, bu nedenle s›cakl›¤›n optimum derecelerde oldu¤u
zamanlarda net fotosentez yüksektir. Ancak, s›cakl›k optimumun üzerinde yükselirse solunum artt›¤› için net fotosentez düfler. Bol güneflli ve s›cak bölgelerde fotosentez h›z› yüksek olmas›na karfl›n yüksek solunum nedeniyle net fotosentez
oran›n›n daha az oldu¤u görülmektedir
Ifl›k yo¤unlu¤unu ve fotosentez h›z›n› etkileyen faktörler nelerdir? SIRA S‹ZDE
Bitkiler karbon
metabolizmalar› aç›s›ndan
C3, C4 ve CAM bitkileri
olarak üç ana gruba ayr›l›r.
Bu gruplar›n genel
özelliklerini Bitki Fizyoloji
derslerinde ayr›nt›l› olarak
göreceksiniz.
1
Ifl›k Enerjisi Kullan›m Etkinli¤i ve Bitkisel Üretim
D Ü fi Ü N E L ‹ M çok yo¤un
Bugün günefl enerjisinden bitkilerin daha iyi yararlan›lmas› konusunda
çal›flmalar yap›lmaktad›r. Yeryüzüne ulaflan günefl enerjisinin küçük bir bölümü
bitkiler taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Yap›lan tahminlere göre yeryüzüne
ulaflan orS O R U
talama günefl enerjisi 500 kal cm2 gün2 (=2l milyar K cal. ha/gün) kadard›r. Bu
enerjinin % 45’i görünür ›fl›k bantlar›na aittir. Bunun da bitkiler taraf›ndan ancak %
D‹KKAT
8.8’inin etkinlikle kullan›laca¤› kabul edilir. Fotosentezde üretilen
karbonhidratla-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
36
Tar›msal üretimde kullan›lan
ço¤u kültür bitkisi, en iyi
geliflimlerini tam günefl
›fl›¤›nda yaparlar. Bu
bitkilerin ço¤u, gölgeye
hassast›r.
r›n % 33’ü ise solunumda kullan›larak tüketilir. Bu nedenle, gelen günefl enerjisinden teorik olarak bir hektarda bir günde 770 kg kuru madde üretilebilece¤i veya
200 günlük bir büyüme periyodunda hektara 154 ton kuru madde üretilebilece¤i
hesaplanmaktad›r. Oysa, bugün optimum gübreleme ve sulama ile 200 günlük bir
yetiflme döneminde yem bitkilerinden bir hektardan l8 ton kuru madde üretilebilmektedir. Bu sonuç en verimli yem bitkilerinde bile teorik olarak beklenen verimin ancak % l2’sini alabildi¤imizi göstermektedir (Mc Cloud ve Bula l982).
Teorik olarak günde 77 gr/m2 kuru madde üretimi olana¤› bulunmas›na karfl›l›k yeryüzünde çeflitli ekosistemlerde üretilen organik madde miktar› çok düflüktür. Örne¤in çöllerde bir günde her metrekarede üretilen kuru madde miktar› ancak 0.5 gr kadard›r. Bu miktar k›raç meralarda, da¤ ormanlar›nda, baz› tar›msal
alanlarda 0.5-3.0 gr, nemli bölge ormanlar›nda ve meralarda 3-l0 gr, ektansif tar›m
yap›lan aluviyal ovalarda l0-25 gr kadard›r (Odum, l963).
Yaprak Alan› indeksi ve Ifl›k Tutumu
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Yaprak yüzeyi, günefl ›fl›nlar›n›n büyük bölümünün absorbe edildi¤i en önemli bitki organlar›d›r. Bu nedenle yaprak alan› ile bitkinin verimi aras›nda yak›n bir iliflki bulunmaktad›r. Yap›lan araflt›rmalarda, birim alanda bulunan yaprak alan›n›n,
yapraklar›n diziliflinin, günefl ›fl›nlar› ile yapt›klar› aç› ve yapra¤›n yafl›n›n üretilen
kuru madde ile yak›ndan iliflkili oldu¤u anlafl›lm›flt›r.
Birim toprak alan›nda bulunan yaprak alan› yaprak alan› indeksi (YA‹) olarak
adland›r›l›r. Bu de¤erlendirmede yapraklar›n sadece bir yüzü dikkate al›n›r.
Yaprak SIRA
alan›S‹ZDE
indeksi optimumdan az ise yani seyrek ekim yap›lm›flsa günefl ›fl›¤› topra¤a kadar iner, yans›r ve kaybolur. E¤er yaprak alan› indeksi optimumdan
yüksekse yani s›k ekim yap›lm›flsa yapraklar birbirini gölgeledikleri için alt yaprakD Ü fi Ü N E L ‹ M
larda yeterli fotosentez yap›lamaz. Buna karfl›l›k solunum devam etti¤i için net üretim düfler. S›k ekimlerde nem fazlal›¤› ve havalanma eksikli¤i nedeni ile bitkiler k›S O R U
sa sürede sararmakta
ve çürümektedir.
Bitkilerin birDy›lda
toplam kuru madde verimi yaprak alan indeksine ba¤l› oldu¤u
‹ K K A üretti¤i
T
kadar ayn› zamanda yaprak alan ömrüyle de iliflkilidir. Genel olarak, bir bitki türünün
geççi çeflidi erkenci çeflitlerine göre daha fazla kuru madde üretir.
N N
SIRA S‹ZDE
CO2 Denge Noktas›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
FotosentezAMAÇLARIMIZ
ve solunum birbiri ile ters yöndeki kimyasal olaylard›r. Bitkinin büyüme ve geliflmesi fotosentez ile solunum aras›ndaki farkl›l›¤a ba¤l›d›r. Fotosentezin
yüksek, solunumun düflük olmas› halinde tüketim fazlas› karbonhidratlar bitkinin
büyüme veK geliflmesinde
kullan›l›r veya depolan›r. Genel olarak s›cakl›¤›n art›fl› ile
‹ T A P
birlikte fotosentez artar. Ancak s›cakl›¤›n 20-25 °C’yi geçmesi halinde birçok ›l›man
bölge bitkilerinde fotosentez h›z›nda bir art›fl olmaz. Ancak, s›cakl›k yükseldikçe
solunum artar.
T E L E V ‹Kapal›
Z Y O N bir atmosfer ortam›nda bitkinin ald›¤› ve verdi¤i C02 miktar› eflitlenir. ‹flte bu noktaya CO2 denge noktas› ad› verilir. Bu noktada bitki büyümesi yani kuru madde art›fl› olmaz. Ancak bitki canl› kal›r. E¤er solunum artarsa
bitki daha önce üretti¤i ve depolad›¤› karbonhidratlar› kullanmaya bafllar ve buTERNET
nun devam‹ Netmesi
durumunda bitki ölür. C4 bitkilerinde CO2 denge noktas› 5 ppm
oldu¤u halde C3 bitkilerinde yaklafl›k 50 ppm’de kalmaktad›r.
Düflük ve Yüksek Ifl›k Yo¤unlu¤unun Bitkiler Üzerine Etkileri
Birçok bitkide fotosentez için optimum ›fl›k yo¤unlu¤u normal günefl ›fl›¤› yo¤unlu¤undan daha azd›r. Optimum yo¤unluktan fazla veya az ›fl›k alan yerlerde yetiflen bitkilerde baz› morfolojik ve fizyolojik de¤ifliklikler meydana gelir. Bu de¤ifliklikler flunlard›r:
• Bol ›fl›kta yetifltirilen bitkilerde gövde k›sal›r ve kal›nlafl›r. Hafif gölgede yetifltirilen bitkilerin bo¤um aralar› uzar, gövde ince ve zay›f olarak geliflir.
Gölge yo¤unlaflt›¤› zaman da boy k›sal›r ve çok zay›flar. Bu¤daygillerde kardefl say›s› azal›r. Saplarda kuru madde oran› düfler.
• Bol ›fl›kta yetifltirilen bitkilerin yapraklar› kal›nlafl›r. Sünger dokusu azal›r,
kütiküla kal›nlafl›r, hücreleraras› boflluklar azal›r. Oysa, gölgede yetifltirilen
bitkilerde yaprak ayas› genellikle büyür. Hücreleraras› boflluklar ve sünger
doku artar. Koyu gölgede yetifltirilen bitkilerde yaprak ayas›n›n büyük bir
bölümü sünger dokusudur.
• Güneflte yetifltirilen bitkilerde kökler daha fazla dallan›r ve kök/gövde oran› artar. Gölgede ise kökler zay›f geliflir ve kök/gövde oran› azal›r.
• Ifl›k yo¤unlu¤unun hücrelerdeki klorofil miktar›na etkisi de¤ifliktir. Birim
alana düflen klorofil miktar› bol ›fl›kta yetifltirilen bitkilerde daha fazlad›r.
Ancak birim a¤›rl›kta bulunan klorofil miktar› azal›r.
• Bol ›fl›kta yetifltirilen bitkilerde meyve oluflumu artmakta; meyvelerde renk,
aroma, tad yükselmektedir.
• Yüksek ›fl›k yo¤unlu¤u bitkilerde çevre koflullar›na genel bir dayan›kl›l›k
kazand›rmakta, bitki hastal›k ve zararl›lar›n›n geliflimi azalmaktad›r.
Çimlenme Üzerine Ifl›¤›n Etkisi
Çimlenme üzerine ›fl›¤›n etkisi türlere göre de¤iflebilmektedir. Baz› türlerde ›fl›k
çimlenme üzerine uyar›c› etki yaparken baz›lar›nda engelleyici olabilmektedir. Yap›lan araflt›rmalara göre 670 nm dalga boylu k›rm›z› ›fl›¤›n çimlenmeyi teflvik etmesine karfl›l›k, 720 nm dalga boylu k›z›lötesi ›fl›¤›n engelleyici rol oynad›¤› bulunmufltur. Ifl›¤›n çimlenme üzerine etkisi çok karmafl›kt›r ve genellikle di¤er çevre
faktörleri ile yak›ndan ilgilidir (Hughes ve Metcalfe, l972).
Çimlenme devresinde ›fl›¤›n etkisi yönünden bitkiler 4 ana grup alt›nda toplan›rlar.
Çimlenme ‹çin Ifl›¤a ‹htiyaç Duyan Bitkiler
Bu gruba s›¤›r kuyru¤u (Verbascum), biber otu (Lepidium), marul (Lactuca sativa), çay›r salk›motu (Poa pratensis) gibi bitkiler girerler. Bu gruba giren bitkilerin
taze tohumlar›n›n ›fl›k iste¤i daha fazlad›r. Tohumlar yaflland›kça ›fl›k iste¤i azal›r.
Ayr›ca ›slat›lan tohumlar kurutulup ekilirse ›fl›k iste¤inin kalmad›¤› görülmüfltür
(Hughes ve Metcalfe l972).
Ifl›¤›n Çimlenmeyi Teflvik Etti¤i Bitkiler
Bu gruba giren bitkilerin tohumlar›n›n çimlenmesi için ›fl›k mutlak gerekli de¤ildir.
Ancak ›fl›k çimlenmeyi teflvik eder ve tohumlar ›fl›k alt›nda daha iyi çimlenirler. Bu
gruba havuç (Daucus carota), tütün (Nicotiana tabacum) örnek olarak verilebilir.
Karanl›¤›n Çimlenmeyi Teflvik Etti¤i Bitkiler
K›r bromu (Bromus tectorum) ve zambakgiller (Liliaceae) familyas›ndan baz› bitkilerin tohumlar› karanl›kta daha iyi çimlenmektedir.
37
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
38
Ifl›¤›n Çimlenmeyi Etkilemedi¤i Bitkiler
S O R U
S O R U çok büyük bir bölümü bu gruba dahildir.
Kültür bitkilerinin
D ‹ K K A Themen tamam›nda ›fl›¤›n tohum çimlenmesi üzerindeki etkisi yoktur
veya ihmal edilecek düzeydedir. Bu nedenle, kültür bitkilerinin ekiminde ›fl›k faktörü dikkate al›nmaz.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
2
Canl›lar›n büyüme
K ‹ T A Pve geliflmeleri üzerine en etkili iklim faktörlerinden birisi de s›cakl›kt›r. Tüm
fizyolojik olaylarda s›cakl›k önemli bir rol oynar.
S Ocanl›lardaki
R U
S›cakl›k ile yak›ndan ilgili bir kavramda ›s›d›r. Is› bir enerji fleklidir. Bir cismin
moleküllerinin
T E L E V ‹hareket
Z Y O N halinde bulunmas›ndan kaynaklanan bir kinetik enerji forD‹KKAT
mudur. Is› enerjisi di¤er enerji flekillerine dönüfltürülebilir veya ›l›k bir yerden serin yere do¤ru tafl›nabilir. Do¤ada mutlak s›f›r noktas›nda (-273 °C) bulunan cisimSIRA S‹ZDE
lerdeki moleküller
hareket etmezler ve bir ›s› enerjisi tafl›mazlar. Bu s›cakl›¤›n üze‹NTERNET
rindeki bütün cisimler bir ›s› enerjisine sahiptirler. Is› enerjisi birimi olarak genellikle kalori (cal=kal.) veya son y›llarda oldu¤u gibi Joule kullan›l›r. Bir kalori 4.l85
AMAÇLARIMIZ
Joule’e eflittir. Yeryüzünün s›cakl›k kayna¤› günefl enerjisidir. Orta bir enlem derecesine günde 500-l000 kal/cm2 günefl enerjisi gelir. Bu enerjinin bir bölümü yans›t›l›r. Bir bölümü ise düfltü¤ü yüzey taraf›ndan emilerek ›s› enerjisine dönüfltürülür.
K ‹ T A P
Bu nedenle günefl ›fl›nlar›n› daha çok emen yüzeyler daha fazla ›s›n›r. Güneflten
gelen enerji ile ilkönce toprak yüzeyi, daha sonra kondüksiyon ve konveksiyon
yolu ile atmosfer ›s›n›r.
TELEV‹ZYON
Tropik bölgelerde hava s›cakl›¤› ortalama 25 °C kadard›r ve y›l içerisinde çok
az de¤iflir. Ekvatordan kutuplara do¤ru gidildikçe mevsimler aras›nda ve gün içerisinde s›cakl›k de¤iflimleri bafllar. Bu s›cakl›k de¤iflimleri, bir bölgede yetifltirilecek
‹ N T E R türlerinin
NET
bitki ve hayvan
seçiminde önemli rol oynarlar.
Yüksek bitkilerde büyüme ve geliflme, 0-60 °C aras›ndaki s›cakl›klarda görülür.
Bugün yayg›n olarak tar›m› yap›lan l50 kadar kültür bitkisinin s›cakl›k istekleri l040 °C aras›nda de¤iflmektedir. Birçok ›l›man kuflak bitkilerinde optimum s›cakl›k
20-28 °C, tropik bitkilerde ise 30-35 °C kadard›r. Tar›msal bitkilerde 0 °C’nin alt›ndaki s›cakl›klarda biyolojik aktiviteye raslanmaz. 52 °C’nin yukar›s›nda ise aktivite
çok azal›r.
S›cakl›k tüm hayvanlar› da etkilemektedir. Hayvanlarda vücut s›cakl›¤›n›n esas
kayna¤› yedikleri g›dalard›r. Yenilen besin maddelerinin bir bölümü genç hayvanlar›n büyümesi ve geliflmesi, y›pranan dokular›n tamiri ve hareket için tüketilir. Tüketim fazlas› olan enerji vücut s›cakl›¤›n› sabit tutabilmek için d›flar› at›lmas› gereklidir. Çevre s›cakl›¤› çok yüksek ise vücuttaki fazla enerjiyi atabilmek için hayvanlar büyük çaba sarfederler. Bu nedenle hayvan yetifltiricili¤inde çevre s›cakl›¤›
önemli bir faktördür. Ayr›ca çevre s›cakl›¤› hayvansal ürünler ile, döl verimini, deri kalitesini büyük ölçüde etkiler. Evcil hayvanlar›n ço¤unda optimum çevre s›cakl›¤› l5-25 °C aras›nda de¤iflmektedir (B›y›ko¤lu, l984).
N N
‹lkel bitkiler çok de¤iflik
s›cakl›klarda yaflayabilirler.
AMAÇLARIMIZ
Örne¤in kutuplarda yaflayan
baz› deniz ve kar algleri 0
°C’nin alt›nda geliflebilir.
Buna
K ‹ karfl›l›k,
T A P s›cak sularda
yaflayan algler 77 °C, baz›
mavi-yeflil algler ise 93-98
°C’de canl› kalabilir.
TELEV‹ZYON
Böceklerin geliflme h›zlar›na
s›cakl›¤›n etkisi çok fazlad›r.
Baz› böcekler çok düflük
s›cakl›k derecelerinde
canl›l›klar›n› koruyabilirler.
‹NTERNET
Örne¤in -30 °C’de yaflayan
böcekler oldu¤u gibi, ölüm
s›cakl›¤› ergin böceklerde 35 °C, larvalarda -50 °C’ye
kadar inebilir. Buna karfl›l›k
baz› tropik canl›lar 5-l0
°C’lerde zarar görmeye
bafllarlar ve 0 °C’de
ölebilirler.
SIRA S‹ZDE
Bitki tohumlar›nda
çimlenme ile ›fl›k aras›ndaki iliflkiler bak›m›ndan kaç farkl› bitki gruSIRA S‹ZDE
bu ortaya ç›kmaktad›r?
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü NFAKTÖRÜ
EL‹M
SICAKLIK
Baz›
K ‹ alg,
T Abakteri
P ve
mantarlar için öldürücü
S
O
R
U
s›cakl›k 15-20 °C iken, baz›
çiçek tozlar›, tohum, spor ve
70Tlikenlerde
E L E V ‹ Z bu
Y Os›cakl›k
N
140D°C’ye
‹ K K kadar
A T ç›kabilir.
Kuru tohumlar 60-80 °C’de
birkaç gün, kaynar su
içerisinde ise birkaç saat
SIRA S‹ZDE
canl› kalabilir.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
1
S›cakl›¤›n böcekler
ve hayvanlarla olan en belirgin iliflkileri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
39
S›cakl›¤› Etkileyen Temel Faktörler
Günefl ›fl›nlar› ile s›cakl›k faktörü birbirine s›k› s›k›ya ba¤l›d›r. Onun için bir yere
gelen günefl ›fl›nlar› üzerinde etkili olan her faktör s›cakl›k üzerinde de etkili olmaktad›r. Bu nedenle gerek yeryüzünde, gerekse yeryüzüne yak›n atmosfer tabakalar›nda s›cakl›k derecelerinin de¤iflimi, günefl enerjisinin absorbe edilen miktar›
ve yerden radyasyonla verilen miktara ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Bu miktarlar
üzerinde ise birçok etken rol oynamaktad›r. Bunlar:
Enlem Derecesi ve Yamaç Bak›lar›
Ekvatordan kutuplara do¤ru gidildikçe, s›cakl›k azal›r. Bunun nedeni, kutuplara
do¤ru gidildikçe, gelen günefl ›fl›nlar›n›n gelifl aç›lar›n›n daralmas›d›r. Çünkü, aç›
darald›kça ›fl›nlar›n atmosfer tabakalar› içindeki yollar› uzar ve bunun sonucunda
da çok daha fazla enerji kayb›na u¤rarlar. Yap›lan araflt›rmalara göre günefl ›fl›nlar› atmosfere girmeden 2 k cal/cm2/dakika enerji vermektedir ve bu ›fl›nlar atmosfere dik aç› ile gelirse yer yüzüne kadar bu enerjinin % 22’si kaybolur. Fakat bu
›fl›nlar 50 derecelik aç› yapacak flekilde dar aç› ile atmosferden geçerlerse, yollar›
bir evvelki duruma k›yasla 2 kat uzamakta ve toplam enerjinin % 99’u atmosfer taraf›ndan absorbe edilmektedir. Böylece günefl ›fl›nlar›n›n dik ve dike yak›n aç› ile
geldi¤i tropik ve subtropik bölgelerde s›cakl›k daha fazla olmaktad›r. Ayr›ca, yamaçlar›n kutuplara bakan yüzleri, yani kuzey yar›m küresinde kuzeye, güney yar›mkürede güneye dönük yamaçlar di¤er yamaçlara k›yasla daha düflük s›cakl›¤a
sahip bulunmaktad›r. Bunun nedeni bu bak›larda günefllenme süresinin k›sa ve
günefl ›fl›nlar›n›n e¤ik gelmesidir. Onun için yüksek da¤larda güney yöneylerdeki
topra¤›n minimum s›cakl›¤› kuzey yöneylerin maksimum s›cakl›¤›ndan daha yüksek olabilmektedir.
Yüksekli¤in Etkisi
Arazinin denizden yüksekli¤i artt›kça, s›cakl›k düflmektedir. Bunun nedeni, yüksek olan yerlerde atmosfer tabakalar›n›n kal›nl›¤›n›n az olmas›d›r. Onun için buralara daha fazla ›fl›n enerjisi gelmesine karfl›n, karasal ›s› kayb› fliddetli oldu¤undan
ve ›s› kayb›na engel olacak atmosfer tabakalar› ve su buhar› az oldu¤undan s›cakl›k düflük olur. Bu düflüfl dünyan›n çeflitli yerlerinde farkl› oldu¤u ve her 100 m
yükseklikte 0.40-0.55 °C aras›nda azald›¤› tespit edilmifltir.
Geceleri yüksek da¤larda ›s› kayb› yüksek oldu¤u için, yüksek da¤lar gece çaS‹ZDE
buk so¤ur ve s›cakl›k önemli miktarda düfler. Onun içindir ki, SIRA
yüksek
da¤larda kuzey ve güney bak›lar s›cakl›k bak›m›ndan baz› özellikler gösterir. Gündüzleri güney bak›lar çok ›s›nd›¤›ndan, geceleri ise hem güney ve hem kuzey bak›lar ayn›
derecede so¤uyaca¤›ndan, güney bak›larda gece ile gündüz aras›nda s›cakl›k farklar› büyük olur. Bu nedenle, yüksek da¤lar›n güney yamaçlar›na dona karfl› duyarS O R U
l› a¤aç türleri dikilmez.
Yükseklik faktörü bir çok çevre faktörü üzerinde etkili olmaktad›r. Yükseklik
D ‹ K K A T artt›kça ortam›n s›cakl›k, ›fl›k, rüzgar h›z›, atmosferin kompozisyonu ve toprak oluflumunda önemli
de¤iflimler ortaya ç›kmakta ve buna ba¤l› olarak canl›lar›n yaflam alanlar›nda k›s›tlamalar
SIRA S‹ZDE
meydana gelmektedir. Bu nedenle, yüksek rak›ml› alanlarda bitkisel ürünlerin verimleri
düflüktür.
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
40
Atmosfer Tabakalar›n›n Kal›nl›¤› ve ‹çindeki Gazlar›n Etkisi
Karasal alandan atmosfere yay›lan ›s› yüksek da¤lardaki ince tabakal› atmosfer taraf›ndan daha az oranda tutulabilmektedir. Halbuki, düflük yükseltilere sahip yerler üzerindeki atmosfer tabakalar›n›n kal›nl›¤› ve içindeki gazlar, özellikle su buhar› ve karbondioksit çok oldu¤undan geceleri karalardan yay›lan ›s›y› yer yüzüne
yak›n atmosfer tabakalar› absorbe eder ve böylece s›cakl›k atmosferin üst tabakalar›na do¤ru kaybolup gitmez. Bunun neticesinde de yer yüzünün ekstrem derecede ›s›n›p so¤umas› olay›n›n önüne geçilir. Hava nemi çok olan yerlerde geceleri bile bunalt›c› yaz s›cakl›¤›n›n hissedilmesi, nemli havan›n karasal ›s› kayb›n› çok
yavafllatmas›ndan ileri gelmektedir.
S›cakl›k üzerinde atmosfer ve içindeki gazlar›n yapm›fl oldu¤u bu flekildeki
frenleyici etki, s›cakl›k de¤erleri ile ›fl›k de¤erleri aras›nda baz› farklar›n oldu¤unu
gösterir. Örne¤in, gece ›fl›k hiç olmad›¤› halde yukar›da aç›klanan nedenlerle s›cakl›k devam edebilmektedir. Onun içindir ki, ›fl›k de¤eri farkl› olan yerlerin s›cakl›k de¤erleri ayn› veya birbirine yak›n olabilir.
Bitki Örtüsünün Etkisi
Bitki örtüsünün bulundu¤u yerlerde gerek havan›n, gerekse topra¤›n afl›r› ›s›nmas›, ya da so¤umas› önlenmifl olur. Bir baflka deyiflle, bitki örtüsü olan yerlerde s›cakl›k de¤iflmeleri aç›k alanlara oranla daha azd›r. Nitekim orman içinde ve orman
d›fl›nda bitki örtüsü bulunmayan aç›k alanda yap›lan 15 y›ll›k ölçmelere göre,
a¤ustos ay› s›cakl›k ortalamalar›n›n yüksek ç›kmas› bunu aç›kça göstermektedir.
Bunun nedeni ise bitki örtüsü, gelen s›cakl›k enerjisinin bir k›sm›n› absorbe eder
ve ayr›ca, hava hareketine de engel olur.
Toprak Renginin Etkisi
Aç›k renkli topraklar günefl ›fl›nlar›n› yans›t›p, koyu renkli topraklar absorbe ettiklerinden, koyu renkli topraklar, aç›k renkli topraklara k›yasla çok daha fazla ›s›n›r.
Onun içindir ki, yang›n geçirmifl ormanlarda toprak yüzeylerindeki s›cakl›¤›n, yanmayan aç›k renkli topraklardan 20 °C kadar fazla olabilece¤i araflt›rmalarla tespit
edilmifltir. Yap›lan di¤er bir araflt›rmada hava s›cakl›¤›n›n 37.7 °C oldu¤u bir günde kömür siyah› bir renge sahip olan topra¤›n s›cakl›¤› 72 °C, günefllenme flartlar›
ayn› olan gri bir topra¤›n 64 °C s›cakl›¤a sahip oldu¤u tespit edilmifltir.
Günün De¤iflik Saatlerinin ve Mevsimlerin Etkileri
Günün de¤iflik saatlerine ve mevsimlere göre s›cakl›k de¤iflmektedir. Bunun nedeni, gün içinde ve farkl› mevsimlerde günefl ›fl›nlar›n›n bazen e¤ik aç› ile, bazen de
dik aç› ile gelmesidir. Ifl›nlar dik aç› ile geldi¤inde fazla ›fl›n enerjisi, e¤ik geldi¤inde ise az ›fl›n enerjisi yer küremizin yüzüne eriflebilmektedir. Ifl›nlar›n mevsimsel
gelifl aç›lar›n›n de¤iflmesi nedeni ile yaz ve k›fl aras›ndaki s›cakl›klar aras›nda da
farklar oluflmaktad›r. Günün de¤iflik saatlerindeki s›cakl›k ve ›fl›k yo¤unlu¤u bitkilerin içerdi¤i madde üzerine de etkili oldu¤u bilinmektedir.
Toprak Havas› ve Toprak Suyunun Etkisi
Toprak içerisindeki hava boflluklar› ne kadar çok olursa, günefl ›fl›nlar›n›n toprak
taraf›ndan tutulmas› o kadar fazla olur. Oysa, topra¤›n nemi ne kadar fazla ise ›s›nmas› o kadar yavafl olur. Çünkü suyun özgül ›s›s›, topra¤›n özgül ›s›s›n›n 5 kat› kadard›r. Bunun d›fl›nda ›slak topraklar ›s›nd›kça içlerindeki su buharlafl›r, buharlaflma esnas›nda da bir miktar ›s› harcand›¤›ndan topra¤›n ›s›nmas› yavafl olur. Bun-
41
dan baflka k›rm›z› ötesi ›fl›nlar su taraf›ndan fazla oranda absorbe edilmekte, böylece daha derin toprak veya su tabakalar›n›n ›s›nmas›na engel olmaktad›r.K›sacas›,
suyu bol olan topraklar hem geç ›s›n›r, hem de geç so¤urlar.
Kar Örtüsünün Etkisi
E¤er donmufl bir toprak üzerine kar ya¤acak olursa, kar örtüsü topra¤›n daha derinlere do¤ru donmas›n› önler. Yani kar örtüsü içinde ve özellikle kar örtüsü alt›ndaki toprak yüzünde s›cakl›k de¤iflikli¤i kar örtüsü üstündeki hava s›cakl›¤›na
oranla çok az olur.
S›cakl›¤› etkileyen temel faktörler nelerdir?
SIRA S‹ZDE
4
Çimlenme-S›cakl›k ‹liflkileri
D Ü fide
Ü N Es›cakl›kt›r.
L‹M
Tohumlar›n çimlenebilmeleri için gerekli olan faktörlerden birisi
Tar›msal olarak üretimi yap›lan bitkilerde tohumlar›n çimlenebilmeleri için hava s›cakl›¤›n›n en az 0 °C olmas› gerekir. Ancak, farkl› bitki tohumlar›n›n
S O R Uaras›nda çimlenme için gerekli minimum, optimum ve maksimum s›cakl›k dereceleri yönünden
S‹ZDE minimum
büyük farkl›l›klar bulunmaktad›r. Örne¤in bu¤day, arpa gibi SIRA
tah›llarda
D‹KKAT
çimlenme s›cakl›¤› l-4 °C, m›s›r, çeltik, dar› gibi tah›llarda ise 8-l2 °C kadard›r. Baz› bitkilerin tohumlar› örne¤in bezelye, lahana, fi¤, yonca tohumlar›,
0 °C’nin heD Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
men üzerindeki s›cakl›klarda çimlenebilmektedir.
Bitkilerde optimum çimlenme s›cakl›k dereceleri ise ›l›k mevsim bitkilerinde
S O R U
20-25 °C, s›cak mevsim bitkilerinde 25-35 °C aras›nda de¤iflmektedir.
AMAÇLARIMIZ
N N
Kültür bitkilerinin tohumlar› de¤iflik s›cakl›klarda çimlendikleri içinD ekim
‹ K K A Tzamanlar›n›n
belirlenmesinde bu özellik dikkate al›n›r. Özellikle çimlenme için yüksek s›cakl›k isteyen
K ‹ T A P
bitkiler, ilkbahar›n geç dönemlerinde veya yaz aylar›nda ekilirler.
SIRA S‹ZDE
Fotosentez-S›cakl›k ‹liflkileri
TELEV‹ZYON
N N
Ifl›k, karbondioksit ve di¤er elementler s›n›rlay›c› olmamak kofluluyla
belli bir düAMAÇLARIMIZ
zeye kadar s›cakl›k artt›kça bitkilerde fotosentez de artmaktad›r. S›cakl›¤›n bu etkisi bitki türleri aras›nda önemli farkl›l›klar gösterir. Örne¤in, çam a¤açlar›nda -6
°C’de fotosentezin cereyan edebilmesine karfl›n birçok tropikal
5 °C’nin
K‹ N ‹bitkilerde
T ETR NA E PT
alt›nda fotosentez durmaktad›r. Di¤er taraftan ›l›man iklim bölgelerinde yetiflen
birçok bitkide fotosentez için en uygun s›cakl›k 20-30 °C’dir. Fotosentezin, fotokimyasal bölümü s›cakl›¤a ba¤l› olmad›¤› halde enzim faaliyetinin
alt›nT E L E V ‹ Zkontrolü
YON
da olan biyokimyasal bölüm tamam›yla s›cakl›¤a ba¤l›d›r. Genel olarak gerek düflük gerekse yüksek s›cakl›klar›n etkileri bu s›cakl›klar›n derecelerine ve etki sürelerine ba¤l› olarak de¤iflmektedir.
‹NTERNET
Solunum-S›cakl›k ‹liflkileri
Genel olarak belirli s›n›rlar içinde s›cakl›¤›n art›fl› solunumu art›rmaktad›r. Bu s›n›rlar›n alt ve üstündeki s›cakl›klar solunumu azalt›c› etki yapmaktad›r. Yüksek s›cakl›kta zaman geçtikçe solunumun azalmas›n›n çeflitli nedenleri vard›r. Bu nedenler:
(a) solunum sa¤layan enzimlerin etkinliklerini kaybetmesi, (b) oksijenin hücrelere
yeterince h›zl› girememesi,(c) hücrelerde karbondioksit konsantrasyonunun solunumu olumsuz yönde etkileyecek flekilde artmas›, (d) hücrelerde h›zl› solunumu
karfl›layacak kadar besin maddelerinin bulunmamas›d›r.
Düflük s›cakl›klar›n etkisine gelince 0 °C’ye do¤ru yaklafl›ld›kça solunum giderek azalmakta ve etki süresi uzad›kça solunum durmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
S O R U
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹KN T‹ E TR NAE TP
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
42
Besin Maddelerinin Al›n›m›-S›cakl›k ‹liflkileri
S›cakl›k art›fl› ile ilgili olarak mineral madde absorbsiyonu 40 °C’ye kadar artmakta ve sonra h›zla azalmaktad›r. ‹lkbaharda bitki geliflmesinin yavafl olmas› so¤uk
topraktan daha az iyon absorbe edilmesi ile yak›ndan iliflkilidir. S›cakl›¤›n besin
maddelerinin al›n›m› üzerindeki etkisi mineral madde al›n›m›nda rol oynayan enzimlerin faaliyetlerini engellemeleriyle ilgilidir. Ayr›ca, anyon ve katyonlar›n oranlar› üzerinde de s›cakl›¤›n etkisi vard›r. Yap›lan çal›flmalarda düflük s›cakl›k flartlar›nda anyonlar›n katyonlara göre daha az absorbe edildikleri tespit edilmifl, fakat
nedenleri kesin anlafl›lamam›flt›r.
Su Al›m›-S›cakl›k ‹liflkileri
Bitkilerin topraktan su absorbsiyonlar› üzerine s›cakl›¤›n önemli etkisi vard›r. Genel olarak topra¤›n so¤umas› s›cak iklim bitkilerinin su absorbsiyonlar›n›n serin iklim bitkilerine göre daha fazla etkilemektedir. Toprak s›cakl›¤›n›n azalmas› ile bitkilerin su absorbsiyonundaki azalma çeflitli nedenlere ba¤l›d›r. Bu nedenler: kök
geliflmesinin gerilemesi, topraktan köke yönelik su hareketindeki azalma, kök
hücre zarlar›n›n geçirgenliklerindeki azalma, hücre protoplazmas›n›n geçirgenli¤indeki azalma, suyun vizkositesinin artmas›, suyun su buhar bas›nc›ndaki azalma,
kök hücrelerinin metabolik faaliyetlerindeki azalmad›r.
Optimumun üzerindeki s›cakl›klar da bitkilerin su absorbsiyonunu olumsuz etkilemektedir. Yap›lan çal›flmalar, toprak s›cakl›¤› 30-35 °C’yi geçti¤i zaman limon,
portakal ve greyfurtta su absorbsiyonunun azald›¤›n› göstermifltir.
Termoperiodizm
Birçok bitki, büyüme ve geliflme devrelerinde, sabit s›cakl›k derecesinden çok alternatif olarak de¤iflen farkl› s›cakl›klardan hofllanmaktad›r. ‹flte bitkilerin günlük
s›cakl›k de¤iflimlerine karfl› gösterdi¤i fizyolojik tepkiye termoperiyodizm denilir.
S›cak mevsim bitkilerinde, gece ile gündüz aras›ndaki s›cakl›k fark›n›n az olmas› istenir. Buna karfl›l›k serin mevsim bitkilerinde gece s›cakl›¤›n›n düflük olmas›
solunum kay›plar›n› azaltaca¤›ndan verim art›fl›na yolaçar (Genç, l976).
Büyüme Mevsimi ve Bitkilerin S›cakl›k ‹stekleri
Kurak bölgelerde bitkilerin büyüme mevsimi uzunlu¤unu, elveriflli nem ve s›cakl›k birlikte tayin eder. Buna karfl›l›k sulanabilir alanlarda büyüme mevsimi uzunlu¤unu tek bafl›na s›cakl›k belirler (Refig, 1982). Her bitkinin büyümesi belirli s›cakl›k dereceleri aras›nda gerçekleflir. Örne¤in bu¤day 5 °C’nin üzerindeki s›cakl›klarda, çeltik l0 °C’de, m›s›r ise l5 °C’de büyümeye bafllar. Büyümenin s›n›rland›¤›
maksimum s›cakl›klar da de¤ifliktir. Örne¤in bu¤dayda bu s›n›r 30 °C iken, çeltikte 35 °C, m›s›rda 45 °C kadard›r.
Büyüme mevsiminin kesin olarak tan›m›n› yapmak zordur. En basit bir yolla,
bitkinin büyüme ve geliflmesi için gerekli minimum s›cakl›k derecelerine ulafl›ld›¤›
zaman ile bu geliflmelerini tamamlad›¤› zaman aras›nda kalan süre, büyüme mevsimi olarak tan›mlanabilir. Örne¤in m›s›r için hava s›cakl›¤›n›n l5 °C ‘ye ulaflt›¤› ilkbahar tarihi ile l5 °C ‘ye düfltü¤ü ve bu nedenle büyüme geliflmenin son buldu¤u
sonbahar tarihi aras›ndaki devre m›s›r›n büyüme mevsimi olarak kabul edilir. Ancak bu devre s›cakl›k aç›s›ndan m›s›r tar›m› için uygun olmakla birlikte m›s›r tar›m›n›n yap›labilmesi için su faktörünün de uygun olmas› gerekti¤i unutulmamal›d›r.
Minimum s›cakl›k iste¤i daha düflük olan bitkiler için ilkbahar›n son don tarihi
ile, sonbahar›n ilk don tarihleri aras›ndaki devre kabaca büyüme mevsimi olarak
43
kabul edilebilir. Bu grup bitkilerde, hava s›cakl›¤›n›n minimum s›cakl›ktan daha
afla¤›ya düflmesi bitkilerde devaml› bir zarar oluflturmaz.
Önceden de belirtildi¤i gibi her bitki belirli bir s›cakl›k derecesinin alt›ndaki ve
üzerindeki s›cakl›k derecelerinde büyüme ve geliflmelerini durdururlar. Büyüme
mevsimi boyunca bu minimum ve maksimum s›cakl›k de¤erleri aras›nda kalan s›cakl›klar›n toplam› her bitki için belirli bir de¤ere ulaflmal›d›r. Bir bitkinin belirlenen bölgede baflar› ile tar›m›n›n yap›labilmesi için büyüme mevsimi uzunlu¤unun
yan›nda toplam s›cakl›k iste¤inin de karfl›lanmas› gerekir. Bu s›cakl›k toplam› iste¤i türlere ve çeflitlere göre de¤iflebilmektedir. Örne¤in 5 °C’nin üzerindeki s›cakl›klar›n toplam› ele al›nd›¤›nda 1000 °C baflar›l› bir tarla tar›m› için alt s›n›rd›r. TopSIRA
S‹ZDE tar›m› için,
lam s›cakl›k de¤eri 1400 °C olan bir bölge erkenci patates, arpa,
çavdar
1400-2000 °C tüm tah›llar›n yetifltirilmesi için, 2200 °C den fazla bir s›cakl›k toplam› ise m›s›r, çeltik, soya, dar› gibi s›cakl›¤› seven bitkiler için uygun bir bölge olD Ü fi Ü N E L ‹ M
du¤u belirlenmifltir (Andiç l984).
Toplam s›cakl›k bitki yetifltiricili¤inde mutlak belirleyici bir de¤er tafl›maz. AnS O Rkullan›labilir.
U
cak bölgede yetifltirilebilecek bitkilerin seçiminde bir kriter olarak
Toplam s›cakl›k iste¤i yüksek olan türler, genel olarak ortalama s›cakl›¤›
ve uzun
D ‹ K K yüksek
AT
büyüme mevsimine sahip yörelerde yetifltirilirler.
SIRA S‹ZDE
N N
Yüksek ve Düflük S›cakl›klar›n Bitkiler Üzerindeki Etkileri
Yüksek S›cakl›¤›n Bitkiler Üzerindeki Etkileri
AMAÇLARIMIZ
Bitkiler için zararl› olabilecek yüksek s›cakl›¤›n derecesini saptamak oldukça güçtür. Bu derece, türler aras›nda de¤iflti¤i gibi bitki organlar›na ve geliflme devrelerine göre büyük farkl›l›klar gösterir. Örne¤in baz› alg, bakteri ve
için ölK ‹ mantarlar
T A P
dürücü s›cakl›k l5 °C iken, çiçek tozlar›, tohum, spor ve likenlerde bu s›cakl›k 70l40 °C’ye kadar ç›kmaktad›r. S›cakl›¤›n 45-65 °C’ye ulaflmas› ise tar›msal bitkilerin
ço¤una zarar vermektedir (Levitt l972). Dinlenme halindekiT dokular
E L E V ‹ Z Y Obüyümekte
N
olan dokulardan daha dayan›kl›d›r. Örne¤in, kuru tohumlar 60-80 °C’de birkaç
gün, kaynar su içerisinde ise birkaç saat canl› kalabilmektedir.
Her bitki türünün normal büyüme ve geliflmesini sürdürebilmesi için istedi¤i
‹NTERNET
optimum s›cakl›k derecesi vard›r. Ifl›k, s›n›rlay›c› bir faktör de¤ilse fotosentez, s›cakl›k ile yak›ndan iliflkilidir. S›cakl›¤›n belirli bir noktaya kadar artmas› fotosentezi olumlu yönde etkiler. Ancak bu noktadan sonra; s›cakl›k bitkilerde olumsuz etkilerde bulunmaya bafllarlar.
S›cakl›¤›n maksimum limite yaklaflmas› olgunlu¤u art›r›r. Bitkilerde, protein ve
mineral madde oranlar›n› yükseltir. Bu nedenle hasat öncesinde s›cakl›k art›fl› bitkilerde kaliteyi yükseltir.
Bitkilerde yüksek s›cakl›¤›n olumsuz etkileri ço¤unlukla su eksikli¤i ile birlikte
görülür. Bu nedenle iki faktörün olumsuz etkilerini birbirinden ay›rmak güçtür.
Yüksek s›cakl›k bitkilerde birçok metabolik bozukluklara yol açar. Örne¤in yüksek s›cakl›klarda enzimlerin çal›flma düzeni bozulur, meristematik dokularda hücre bölünmesi ve büyümesi yavafllar. Solunum artaca¤› için üretilen besin maddelerinin büyük bir bölümü veya tamam› tüketilir. M›s›r, sorgum gibi bitkilerde bile belirli bir noktadan sonra s›cakl›k art›fl› büyümeyi engeller, döllenme bozukluklar›
bafllar. S›cakl›¤›n yükselmesi toprak ve bitkilerden olan evaporasyonu ve transprasyonu art›r›r. Kurak bölgelerde, bitkiler için yetersiz olan su giderek tükenir.
Bitkiler çal› fleklinde ve zay›f geliflir. Kök geliflmeleri durur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
44
Bitkiler için optimum büyüme ve geliflme s›cakl›¤›n› belirlemek güçtür. Genel
olarak bitkiler vejatatif devrede çiçeklenme ve meyve tutma dönemlerinden daha
düflük s›cakl›k ister. Örne¤in serin iklim tah›llar›, çimlenme ve sürme döneminde
düflük, sapa kalkma döneminde orta, çiçeklenme döneminde yüksek s›cakl›k arzu
ederler. Ayn› flekilde patates de sürme, fide geliflimi, yumru üretimi devrelerinde
orta, yumrular›n büyümesi ve hasat öncesi devrelerinde yüksek s›cakl›k ister. Bir
bitkinin vejetatif devresi için zararl› olabilecek kadar yüksek olan s›cakl›k derecesi ayn› bitkinin olgunlaflma devresi için optimum olabilir.
Bitkilerin yüksek s›cakl›klardan zarar görme derecesi s›cakl›kta kal›fl süresi ile
yak›ndan iliflkilidir. Ço¤u bitki, k›sa süreler için yüksek s›cakl›¤a karfl› dayan›kl›l›k
gösterir. Ancak uzun süreli yüksek s›cakl›klar bitkilerde büyük zarar yapar. Özellikle s›cakl›k derecesinin yükselmesi bitkilerin k›sa sürede ölmelerine neden olur.
Örne¤in 40 °C’de 25-50 saat canl› kalabilen flekerpancar› bitkileri 60 °C’de 0.7 dakikada ölmektedir. Buna karfl›l›k bezelye bitkileri 55 °C’de 0.095 dakikada canl›l›klar›n› kaybetmektedirler.
Yüksek s›cakl›¤›n bitkiler üzerindeki olumsuz etkilerine, düflük s›cakl›¤›n olumsuz etkilerinden daha az rastlan›r. Tar›msal ürünlerin uyum gösteremedi¤i alanlarda yetifltirilmesi halinde yüksek s›cakl›¤›n olumsuz etkileri daha çok görülmektedir.
Bitkiler üzerinde yüksek s›cakl›¤›n olumsuz etkileri çeflitli yollarla aç›klanmaktad›r. Do¤rudan veya dolayl› olarak bitkileri ölüme kadar götüren nedenler flu flekilde grupland›r›labilir.
• Bitkilerde fotosentez belirli bir s›cakl›k derecesinde durur. Ancak solunum
devam eder. S›cakl›¤›n biraz daha yükselmesi durumunda bitkiler önceden
depolad›klar› yedek besin maddelerini kullanmaya bafllarlar. Uzun süre
yüksek s›cakl›kta kalan bitkilerde besin maddeleri tükenir ve bitki ölür.
• Yüksek s›cakl›klarda bitki büyümesi için gerekli baz› ara maddeler sentezlenemedi¤i gibi, bitki dokular›nda amonyak gibi baz› toksik maddeler oluflur.
• Yüksek s›cakl›klarda hücreler ve zarlarda bozulmalar bafllar. Protoplazmadaki proteinler, nükleik asitler parçalan›r, protein yap›lar› bozulur. Lipitler
s›v›lafl›r. Özellikle ani s›cakl›k yükselmelerinde bu olaylar ile bitki k›sa zamanda ölür.
Yüksek s›cakl›ktan korunmak için bitkiler de¤iflik morfolojik de¤ifliklikler meydana getirmifllerdir. Bitkilerde en çok görülen morfolojik de¤ifliklikler flu flekilde
grupland›r›labilir.
• Baz› bitkiler yüksek s›cakl›ktan korunmak için organlar›n›n etraf›n› yal›tkan
görevi yapan tüy, pul, kabuk, mantar ve mum tabakalar› ile kaplarlar. Baz›
succulent bitkilerde su tabakas› içerdeki organlar için bir koruyucu tabaka
rolünü üstlenmifltir.
• Birçok bitki de günefl ›fl›nlar›n› olabildi¤ince yans›tarak yüzeylerinin afl›r›
›s›nmalar›n› önlerler. Bu amaçla bitkiler aç›k renkli yapraklar olufltururlar.
Yapraklar günefl ›fl›nlar› ile daha dar aç› yapacak flekilde dizilerek yans›tmay› kolaylaflt›r›rlar.
• Bitkilerde su oran› artt›kça s›ca¤a dayan›kl›l›k azal›r. Bu nedenle bitkiler afl›r› s›caklara dayanabilmek için fazla suyu atarak yo¤unluklar›n› art›r›rlar.
Yüksek S›cakl›k Tolerans› ve Mekanizmas›
S›cakl›¤a tolerans bak›m›ndan bitkiler büyük farkl›l›klar gösterir. Baz› tip s›cakl›k
tolerans›, yapraklar gibi terleyen organlarda geliflmifltir, ancak transprasyonla birkaç derecelik s›cakl›k düflüflü meydana gelebilir ve fazla miktarda su kayb›na ne-
den olabilir. Yüksek s›cakl›klara dayanan bitkiler bu flekilde davran›rlar çünkü
bunlar›n s›cakl›¤a dayanma veya tolere etmelerini sa¤layan içsel özellikleri vard›r.
Çöl bitkileri yüksek s›cakl›klara dayanma özellikleri ile bilinirler. Kuraktan kaç›nan
kaktüs cinsine mensup bitkiler 60 °C’ye dayan›rlar. Yine atriplex cinsi bitkilerde 50
ºC’ye dayanmaktad›r. Alg, mantar ve baz› bakteri gibi basit yap›l› bitkiler daha da
yüksek s›cakl›klara dayanabilmektedirler. Volkanlarda oluflan s›cak su kaynaklar›nda yaflayan organizmalar suyun kaynama noktas›na yak›n s›cakl›klarda yaflayabilmektedirler. Ancak, çöl flartlar›na adapte olmam›fl ya da özellik kazanmam›fl pek
çok bitki 35-40 ºC s›cakl›klarda zarar görür veya ölürler (Bidwell, 1974).
Yüksek s›cakl›klar›n direkt etkisi proteinin yap›s›n› bozmada kendini gösterir.
Ancak, yüksek s›cakl›kla birlikte bir yan etki olarak su kay›p miktar›nda da art›fl
olur. Bu nedenle, s›cakl›¤a dayan›mla ilgili birçok mekanizma gerçekte kura¤a dayan›m mekanizmalar›d›r. Araflt›rmalarda kurakl›k ile s›cakl›k toleranslar› aras›nda
tespit edilen yüksek seviyeli korelasyon fizyologlar› “s›cakl›k tolerans› için öne sürülen genel bir teorinin kurakl›k içinde geçerli olmas› gerekir” gibi bir yarg›ya götürmüfltür. Bu düflüncenin tersi de do¤rudur.
De¤iflik proteinlerin s›caklara dayan›mlar› farkl› oldu¤u için s›cakl›klara dayan›m›n hücrelerdeki hassas enzimlerin dayan›kl›l›¤› ile ilgili oldu¤u düflünülebilir. Bunun do¤ru olup olmad›¤›, proteinlerin bozulan miktarlar›ndaki art›fl› karfl›lamak
üzere enzimlerin üretim miktarlar›n› art›rm›fl olmalar› ile anlafl›lmaktad›r. ‹kinci bir
yöntem ise, var olan enzimler sekonder bir mekanizma ile kararl› duruma getirilebilir veya organizman›n daha kararl› proteinler üretmesini sa¤layan mekanizmalar
gelifltirilebilir (Bidwell, 1974).
Mikroorganizmalarla yap›lan araflt›rmalarda, yüksek s›cakl›k art›fl› ile durmufl
olan büyümenin basit bilefliklerin tatbiki ile yeniden bafllad›¤› tespit edilmifltir. Bir
çok organizma çok yüksek s›cakl›klarda askorbik asit veya di¤er vitamin uygulamalar› ile büyümelerini sürdürebilmektedirler. Bu maddeleri üreten sistemler s›cakl›¤a karfl› di¤er sistemlere göre daha duyarl›d›r. Bu maddelerin uygulanmad›¤›
organizmalar›n s›cakl›klar düflünce kendilerini daha çabuk toparlamalar› bu olayla
ilgili etkinin hücrelerdeki genetik yap› yerine metabolik sistemle ba¤lant›l› oldu¤unu göstermektedir. Bu olayda bafllang›çta sadece bir vaya iki enzimin etkilendi¤i
izlenimi do¤maktad›r. S›cakl›k artt›kça durum giderek karmafl›k hal al›r ve birçok
sistem etkilendi¤i için bitkinin kendini korumas› daha da zorlafl›r. Bu konuda yüksek yap›l› bitkiler üzerinde mukayese edilebilir çok az say›da araflt›rma yap›lm›flt›r.
Baz› bitki dokular›nda adenin uygulamalar›n›n s›cakl›k tolerans›n› art›rd›¤›na iliflkin kan›tlar bulunmaktad›r.
Denemelerin icra edildi¤i yerlerde elde edilen sonuçlar, yüksek s›cakl›klara
adapte olmufl bitkilerin yüksek s›cakl›klarda kararl› olan enzimler oluflturduklar›n›
göstermektedir. Birçok enzimin s›cakl›¤a dayanma derecesinin bir bak›ma olufltuklar› s›cakl›k derecesine ba¤l› oldu¤u izlenimi do¤maktad›r. Bu nedenle, s›cakl›k tolerans› bir ölçüde sonradan kazan›labilen bir durumdur. Bu olay, s›cakl›¤›n h›zl›,
genifl s›n›rlar içinde fakat seyrek olarak de¤iflti¤i iklimlere maruz kalan bitkiler için
bir avantaj de¤ildir. Fakat çok yüksek s›cakl›klar›n hüküm sürdü¤ü iklimlerde yetiflen bitkiler için çok yararl› olmaktad›r.
Mevcut bilgiler, s›cakl›k tolerans›n›n baz› organizmalarda s›cakl›¤a fazla dayan›kl› protein üretme kapasitelerinin bir sonucu oldu¤unu göstermektedir. Bu organizmalar›n s›cakl›kta bozulan proteinleri h›zl› de¤ifltirme kapasiteleri de önemli
olabilir. S›cakl›¤a dayan›kl› proteinlerin yap›s› veya bunlar›n dayan›kl›l›k kazand›¤› mekanizmalar netleflmemifltir.
45
46
SIRA S‹ZDE
5
D Ü fi Ü N Eözellikle
L ‹ M ilkbahar
Ülkemizde
geç donlar›, yeni ekilen
bitkilerde ve a¤açlar›n genç
sürgünleri
S O R Uile çiçeklerde
büyük zarar yapar. Bu
nedenle baz› y›llarda erken
çiçek açan meyve
D ‹ K K A T ürün
a¤açlar›ndan
al›namaz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Yüksek s›cakl›klardan
SIRA S‹ZDEkorunmak için bitkilerin gelifltirdi¤i morfolojik de¤ifliklikler nelerdir?
Düflük S›cakl›¤›n Bitkiler Üzerindeki Etkileri
S›cakl›¤›n optimumdan
daha afla¤›ya do¤ru inmesi ile birlikte bitki büyüme ve geliflmesi yavafllar. S›cakl›¤›n azalmas› ile önce metabolizma bozulur ve fotosentez
ürünlerinin tafl›nmas›
zorlafl›r. Fotosentez ürünlerinin, yap›m yeri olan kloroplastS O R U
lardan büyüme noktalar›na do¤ru tafl›nmas› bafllang›çta yavafllar ve s›cakl›¤›n düflmesi sonucunda tafl›ma ifllemleri yap›lamaz. Optimum s›cakl›k alt s›n›r›n›n l5 °C
D‹KKAT
kadar oldu¤u birçok tropik ve suptropik bitkide s›cakl›¤›n bu derecenin alt›na inmesi bafllang›çta büyüme ve geliflmenin zay›flamas›na yol açar. S›cakl›¤›n 5-l0
SIRAinmesi
S‹ZDE büyük verim azalmalar›na neden olur. Birçok tropik ve sub°C’lere kadar
tropik bitki bu s›cakl›k derecesinin alt›nda zarar görme¤e bafllarlar. Örne¤in kahve, muz, flekerkam›fl›, pamuk, sorgum gibi bitkiler 0 °C’nin biraz üzerindeki s›cakAMAÇLARIMIZ
l›klarda büyük zarar görürler. Bu s›cakl›k derecelerinde bitkilerde herhangi bir
donma olay› görülmez. Bitkilerin bu flekilde donma derecesinin üzerindeki s›cakl›klarda zarar
görmesine “üflüme zarar›” ad› verilir.
K ‹ T A P
Il›man kuflakta yetiflen bitkilerde düflük s›cakl›¤›n olumsuz etkileri donma derecesinin alt›ndaki s›cakl›klarda bafllar. Tarla bitkileri içerisinde ayçiçe¤i, soya,m›s›r, bahçe bitkilerinden fasulye, domates, kabak gibi bitkiler ile turunçgil a¤açlar›
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
0 °C’nin hemen
alt›ndaki s›cakl›klarda zarar görürler. Buna karfl›l›k fi¤, haflhafl, aspir, kolza gibi tarla bitkileri ile havuç ve turp gibi sebzeler so¤u¤a biraz daha dayan›kl›d›rlar. Bu bitkiler k›sa süreli ve -l0 °C kadar düflük s›cakl›klarda canl›l›klar›D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹ N T E R N EBu¤day,
T
n› koruyabilirler.
çavdar gibi bitkiler ise -25, -30 °C’ye kadar dayanabilmektedir. Turunçgil a¤açlar›n›n hafif so¤uklardan zarar›na karfl›n elma, armut, flefO R U
tali ve f›nd›kS a¤açlar›
k›fl döneminde -30 °C’ye kadar dayanabilmektedir.
N N
Özellikle karasal
hüküm sürdü¤ü veya geçit iklimi görülen alanlarda so¤uk zarar›
D ‹ K K iklimin
AT
veya k›fl zarar› tar›msal üretimi etkileyen en önemli fakörlerden birisidir.
N N
SIRA S‹ZDE
Bitkilerin so¤u¤a dayan›kl›l›klar› birçok faktör ile yak›ndan iliflkilidir. Bunlar:
• Bitki Büyüme Devresi: Bitkiler büyümenin h›zl› oldu¤u ilk devrelerde so¤u¤a karfl›
daha duyarl›d›rlar. Buna karfl›l›k büyümenin yavafllad›¤› veya dorAMAÇLARIMIZ
mant (uyku) haline girdi¤i devrelerde, bitkilerin so¤u¤a dayan›kl›l›k kazand›¤› görülmektedir.
• BitkiK organlar›:
‹ T A P Büyümenin h›zl› oldu¤u bitki doku ve organlar›nda zarar daha çok olmaktad›r. Örne¤in, genç sürgün uçlar›, çiçekler ve patlamakta olan
tomurcuklar so¤uklardan daha kolay etkilenmekte; gövde, odunlaflm›fl dallar,Tkök,
E L E V ‹yumru,
Z Y O N rizom gibi organlar so¤uklardan daha az zarar görmektedir.
• S›cakl›k derecesi: Bitkilerin so¤uktan zarar görme oran› düflük s›cakl›k derecesi ile yak›ndan iliflkilidir. Daha önceden belirtildi¤i gibi her bitkinin dayanabilece¤i düflük s›cakl›k derecesi bellidir. S›cakl›¤›n bu derecesinin alt›na
‹NTERNET
inmesi durumunda so¤uk zararlar› bafllamaktad›r.
• S›cakl›¤›n düflme h›z›: Genel bir kural olarak, s›cakl›¤›n yavafl yavafl minimuma inmesi durumunda bitkiler so¤u¤a daha çok dayanmaktad›r. S›cakl›¤›n aniden ve h›zl› bir flekilde azalmas› bitkileri daha çok etkilemektedir.
• Düflük s›cakl›¤›n süresi: Bitkiler, düflük s›cakl›klar›n uzun süre devam etmesi halinde daha çok zarar görmektedir. Birçok bitki, k›sa süreli düflük s›cakl›klara daha iyi dayanabilmekte ve fazla zarar görmemektedir.
• S›cakl›¤›n yükselme h›z›: S›cakl›k, minimumda belirli bir süre kald›ktan
sonra yeniden yükselmeye bafllar. Bitkilerde esas don zarar› bu devrede
görülür. S›cakl›¤›n h›zla yükselmesi bitkilerde büyük zararlar meydana getirir. Buna karfl›l›k s›cakl›¤›n yavafl yavafl yükselmesi zararlar› büyük ölçüde hafifletir.
• Bitki morfolojisi: Bugüne kadar çeflitli bitkilerde, so¤u¤a dayan›kl›l›k ile
morfolojik karakterler aras›ndaki iliflkiler konusunda birçok araflt›rmalar yap›lm›flt›r. Bu çal›flmalarda; k›sa boylu, fide devresinde yavafl ve yat›k olarak
büyüyen, sonbaharda daha az toprak üstü organ› gelifltiren çeflitlerin so¤u¤a daha fazla dayand›¤› görülmüfltür.
• Bitkinin kimyasal kompozisyonu: Bitki dokusundaki karbonhidrat fraksiyonlar› ve azotlu bileflikler ile so¤u¤a dayan›kl›l›k aras›nda de¤iflik iliflkiler
bulunmufltur. Çok y›ll›k veya k›fll›k bitkilerin depo organlar›ndaki yedek besin maddesi genellikle niflastad›r. K›fl boyunca niflasta flekere dönüflür ve
dokulardaki fleker oran› artar. Araflt›rmalar, ço¤u bitki dokular›ndaki fleker
oran›, baz› hormonlar, ya¤lar ve de¤iflik organik bileflikler ile so¤u¤a dayan›kl›l›k aras›nda iliflkilerin bulundu¤unu göstermifltir.
Tar›msal alanlarda düflük hava s›cakl›¤›n›n bitkileri olumsuz yönde etkiledi¤i
ve ilkönce çiçek, genç sürgün gibi so¤u¤a daha duyarl› olan organlar› daha sonra
da tüm bitkiyi ölüme sürükledi¤i bilinmektedir. Bitkilerde görülen bu olumsuz etkilerin kaynaklar› üzerinde yap›lan birçok araflt›rmada, ölüm nedeni kesin olarak
ayd›nlanmam›flt›r. Ancak bu konuda iki görüfl öne sürülmektedir.
• So¤ukla karfl› karfl›ya kalan hücreler protoplazmadaki suyu hücreler aras›
boflluklara atarlar. Böylece hücre içi yo¤unlu¤unu art›ran hücreler so¤uklardan zarar görmezler. Ancak so¤u¤un devam etmesi durumunda, hücreler
aras›nda donan su, hücre içerisinden su çekerek proteinlerin bozulmas›na
ve protoplazman›n koagüle olmas›na yolaçar. Bu duruma gelen bitki organlar› veya tüm bitki canl›l›¤›n› kaybeder.
• Ortam s›cakl›¤›n›n aniden ve h›zl› bir flekilde düflmesi durumunda, hücre
içerisindeki su donarak buz kristallerine dönüflür. Hacmi artan su hücre zar›n› patlat›r, di¤er hücre organlar›na da zarar verir. Bu yolla bitkilerin ölümleri do¤ada daha az görülür.
K›fl aylar›nda bitkilere büyük zarar yapan olaylardan birisi de topra¤›n “buz tabakalar›” ile kaplanmas›d›r. Buz tabakalar› özellikle çok y›ll›k otsu bitkiler için zararl›d›r. Köktac› buz tabakas› ile örtülen bitkiler baflta CO2 olmak üzere solunum
yan ürünlerini atmosfere veremez. Bitkilerin köktac› bölgesinde biriken solunum
yan ürünleri bitkilere zarar verirler. Bu zararlar› önlemek için, buz tabakalar›n›n
çok s›k görüldü¤ü bölgelerde an›z› yüksek b›rakmak gereklidir. Böylece buz çatlaklar› aras›ndan gaz al›flverifli olana¤› bulan bitkiler canl›l›klar›n› koruyabilirler
(McCloud ve Bula 1982).
Düflük s›cakl›¤›n olumsuz etkileri yan›nda bitkilerin büyüme ve geliflmeleri için
olumlu etkilerde de bulunurlar. K›fll›k bitkilerin büyük bir bölümü çiçeklenip,
meyve ba¤layabilmeleri için belirli bir süre so¤uk devreden geçmeleri gerekir. Örne¤in bu¤day, arpa, çavdar gibi bitkilerin k›fll›k çeflitleri fide devrelerinde 4-8 hafta süre ile 0-5 °C’de kalmamas› durumunda vejetatif devreden generatif devreye
geçemezler. K›fll›k tip olarak adland›r›lan bu çeflitler yazl›k olarak ilkbaharda ekilirse veya k›fllar› ›l›man geçen yerlerde yetifltirilirse gerekli so¤uklamay› alamad›klar› için sapa kalkamaz ve tane ürünü veremezler. Benzer flekilde baz› sebzeler örne¤in lahana, ›spanak, karn›bahar gibi bitkilerde çiçeklenip meyve ba¤layabilme-
47
Fazla kar örtüsü
bulunmayan nemli
topraklarda üst tabaka
donduktan sonra, topra¤›n
alt tabakalar›ndan yukar›ya
su çeker. Çekilen su burada
donar. Böylece belirli bir
tabakas› donan toprakta, bir
hacim genifllemesi
olaca¤›ndan donan toprak
katman› kabar›r. Bu
kabarma s›ras›nda bitki
köklerini kopart›r, kökler
aç›kta kal›r. Buna Don
kesmesi denir.
vernalizasyon istekleri çok
farkl›d›r. Yazl›k bitkilerde bu
istek çok s›n›rl› iken, k›fll›k
bitkilerin büyük bir bölümü
çiçeklenip, meyve
ba¤layabilmeleri için uzun
bir süre so¤uk devreden
geçmeleri gereklidir.
48
leri için belirli bir süre so¤uk dönemden geçmeleri gerekir. A¤aç türlerinde tomurcuklar›n sürebilmesi, normal çiçeklenme olay›n›n görülebilmesi için yine bir so¤uk
döneme gerek duyulur. ‹flte bitkilerin belirli bir süre düflük s›cakl›k iste¤ine “vernalizasyon” iste¤i denilmektedir.
Üflüme ve Donma
Kurakl›k tolerans› gibi donmaya karfl› gösterilen tolerans çok boyutlu, karmafl›k bir
olayd›r. Çünkü pek çok bitki düflük s›cakl›klara maruz kald›ktan sonra dayanma
özelli¤i kazanmaktad›rlar. Düflük s›cakl›klar›n iki türlü etkisi vard›r. Birincisi; donma s›cakl›¤›n›n üzerindeki düflük s›cakl›klar›n bitki yaflam›nda meydana getirdi¤i
olumsuz etkiler ve bitkilerin bunlara karfl› ald›¤› önlemlerdir. ‹kincisi de; dondurucu derecede düflük s›cakl›klar›n ortaya koydu¤u öldürücü etkilerdir (Bidwell,
1974).
Tropikal bitkiler üflütmeye karfl› çok duyarl›d›rlar. Donma derecesinin üzerindeki düflük s›cakl›klar bu bitkilerde daha fazla zarar yapar. Bu bitkiler 12-13 ºC s›cakl›klardan zarar görebilir ve 0-5 ºC aras›ndaki s›cakl›klarda ölebilirler. Ancak, bu
koflullarda donma olay› meydana gelmez. Bu koflullardaki ölüm olaylar› proteinlerin düflük s›cakl›klara (0-5 ºC) karfl› duyarl› olmas›ndan ileri gelmektedir. Bu bitkilerin karfl›laflt›klar› sorunlar bünyelerindeki suyun donmas› ve içte buz oluflmas›ndan kaynaklan›r. Pek çok ›l›man iklim ve arktik bitkiler üflütmeden dolay› ciddi zarar görmezler. Bu bitkilerin karfl›laflt›¤› problemler bünyelerindeki suyun donmas›
ve buzlar›n oluflmas› ile ortaya ç›kar. Nitekim suyunu kaybetmifl fakat canl›l›¤›n›
koruyan tohumlar ve dokular donma ve çözünme olaylar›ndan zarar görmezler.
Ancak, su ald›ktan sonra bu dokular donma zarar›na karfl› özel dayan›kl›l›k özelliklerini kaybederler. Aktif büyüyen dokular dormant dokulara göre don zarar›na
karfl› daha duyarl›d›rlar. Dormant dokular›n bir k›sm› s›v› azot içinde -196 ºC’ye kadar dayanabilirler.
Hücre içi ve hücreler aras› suyun donmas› ile oluflan buz kristalleri don zarar›n› iki kat›na ç›karabilir. Kristaller hassas zarlar› ve hücre organizasyonunu bozarlar. Ayr›ca, buz oluflumu ile dokunun su içeri¤i azal›r ve dokularda kurakl›k etkisi
belirir. Hücreler aras› boflluklarda bulunan suyun yüksek bir potansiyeli bulunurken, sitoplazma veya vakuoldeki suyun daha az potansiyeli vard›r. Bu nedenle
kristaller öncelikle hücreler aras›nda oluflma e¤ilimi gösterir ve devam eden donma olay› ile bu alanlardaki kristalleflmeler artt›kça protoplast suyu d›flar› ç›kmaya
zorlan›r. Çözülme meydana gelince donmaya karfl› çok iyi dayanan bitkiler önceden protoplastlar›ndan kaybetmifl olduklar› suyu hücreler ars› boflluklardan geri
kazan›rlar. Dona dayan›ks›z bitkilerde su hücreler ars› bofluklarda kalma temayülü gösterir. Ayr›ca, bu bitkilerde protoplast içindeki su kolayca kristalleflir ve direkt
mekanik etki yapabilirler (Bidwell, 1974).
Donma olay›n›n bitkide ortaya ç›k›fl› ve zararlar› afla¤›daki s›ra ile olmaktad›r:
1. Protoplast d›fl›nda buz kristallerinin oluflmas›
2. Protoplast›n su kaybetmesi ve böylece yo¤unlu¤unun artmas›. S›cakl›k h›zl›
düflerse protoplast donabilir. E¤er s›cakl›k yavafl düflerse protoplast sadece
su kaybeder.
3. Protoplast içinde konsantrasyonu artan çözünen maddeler çökelirler. E¤er
iyonize olan bileflikler çökelirse sonunda protoplast içi pH de¤eri de önemli de¤iflme gösterir.
4. Eutectic (hücrenin donma noktas›) s›cakl›¤›n alt›nda (genellikle -35 ºC ile 40 ºC) dokulardaki suyun tamam› donar.
5. Zamanla küçük köfleli buz kristalleri daha düflük serbest yüzey enerjisi olan
büyük, küresel kristallere dönüflürler. Hücre komponentlerinin bozulmas›
büyük mekanik zarar yapabilir. S›cakl›¤›n, yavafl yavafl düflmesi su kayb›n›n
neden oldu¤u etkilerden daha fazla hasara neden olur, h›zl› s›cakl›k düflmelerinde ise buz kristal oluflumunun zararl› etkisi daha büyük olabilmektedir.
Yavafl veya h›zl› donman›n gerçek etkileri bak›m›ndan bitkiler aras›nda çok
fark vard›r. Normal tarla flartlar›nda nispeten yavafl bir donma meydana gelir ve zarar afla¤›daki gibi ortaya ç›kar: Çözünen maddelerin konsantrasyon art›fl› ve çökelmesi, pH de¤iflmeleri, hücre suyu azalmas›, hücre büzülmesi (plazmoliz) ve duyarl› makromoleküllerin mekan da¤›l›fl›nda kritik azalmalar. Bu faktörlerin tümü veya
herhangi biri hücre ölümlerine neden olmaktad›r.
Dona Karfl› Dayanma Teorileri
Donun etkilerini ve dona dayan›kl›l›k sistemlerini aç›klamak üzere birkaç teori gelifltirilmifltir. Bunlar afla¤›daki flekilde grupland›r›labilir: (1) proteinlerin düflük s›cakl›klarda bozulmas›, (2) kuruman›n etkileri, (3) elektrolit konsantrasyon etkileri,
(4) flekerlerin etkileri, (5) moleküllerin sterik etkileri ve (6) buz kristallerinin etkileri (Bidwell, 1974).
Bozulmayan veya kurumaya karfl› dayan›kl› olan özel proteinlerin dona dayan›kl› bitkilerde üretildi¤i veya yine bu bitkilerde RNA gibi faktörlerde meydana gelen art›fllar›n bozulmalar› (denaturasyon) önledi¤i tezi ileri sürülmüfltür. Kuruma
karfl›t› mekanizmalar özel hidrofilik proteinlerin oluflumunu kapsayabilir. Ya da
elektrolitlerin konsantrasyon art›fllar› buz oluflumunun suyu dokulardan uzaklaflt›rmas›n› engelleyebilir. Dona dayan›kl› dokular›n dayan›ks›z dokulara göre daha
fazla fleker içerdi¤i gözlenmifltir. Bu nedenle dona dayan›kl›l›k mekanizmas›n›n flekerleri kapsad›¤› tezi ileri sürülmektedir. Ancak, dona dayan›kl›l›k ile fleker konsantrasyonu aras›ndaki iliflki tam olarak saptanamam›flt›r.
Baz› araflt›r›c›lar da dokular› sükroz çözeltisine koyduklar›nda dona dayan›kl›l›¤›n artt›¤›n› saptam›fllard›r. Ancak bu yöntemle tam dayan›kl›l›k baz› ön so¤uklama muamelesi yap›ld›ktan sonra elde edilmifltir. Bu sistemde iki türlü etkinin oldu¤u ileri sürülmektedir. Buradaki geliflmeler: (1) so¤uk muamelesi ile özel proteinlerin sentezlenmesi, (2) bu proteinlerin yüksek konsantrasyonlu flekerler taraf›ndan kararl› yap›ya kavuflturulmalar› ve dona karfl› dayan›kl›l›¤› art›rmalar› (Bidwell,
1974).
Kimi araflt›r›c›larda kuruyan hücrelerin büzülmesi ile protein moleküllerinin bir
araya geldiklerini ve dayan›kl› bir özellik kazand›klar›n› ileri sürmüfllerdir. Böyle
bir geliflme sonucu proteinlerdeki S-S ba¤lar› kopar ve do¤al olmayan s›k›flmalar
nedeniyle yeniden oluflum s›ras›nda do¤ru bir form oluflturamazlar. Bu olay proteinlerin yap›s›n› bozar. Bu araflt›r›c›lara göre dona dayan›kl› bitkiler hidrofilik ba¤lar› fazla olan proteinler üretir (bu tip proteinler ba¤lad›klar› suyu kolay kolay terk
etmezler) buna karfl›l›k daha az miktarda hidrofobik protein olufltururlar. Bir baflka teze göre ise dona dayan›kl› bitkilerin hücre duvarlar›nda oluflan polisakkaritler buz kristallerinin oluflumunu engellemektedir.
Bu konu ile ilgili baflka spekülatif görüfllerde bulunmaktad›r. Bunlardan bir tanesi dona dayan›kl› bitkilerde hücre içi suyun özel bir flekil kazand›¤› ve bu flekildeki suyun donmadan kalabildi¤i tarz›ndaki görüfltür. Bu görüflü kan›tlayan veriler henüz elde edilmemifltir. Ancak, son zamanlarda suyun fiziksel kimyas› üzerindeki geliflmeler bu konuya aç›kl›k getirebilir (Bidwell, 1974).
49
50
Dona Dayan›kl›l›¤›n Kazan›lmas›
Dona dayn›kl›l›k sistemi karmafl›kt›r ve iyi anlafl›lmam›flt›r. Birçok bitkide dayan›kl›l›k fotoperiyotla ilgilidir. Baz› bitkiler ise maksimum dayan›kl›l›¤› gelifltirmek için
birtak›m deneyimlere veya özel ön muamelelere gerek duyarlar. Birçok bitki dormansi periyoduna veya dayan›kl›l›k prosesinin bafllang›c›nda uygun bir fotoperiyoda ihtiyaç gösterir. Ön teflvikten sonra bitki dondurucu olmayan düflük s›cakl›klarda büyüme periyoduna gerek duyar. Kural olarak, düflük s›cakl›k fliddeti ve süresi beklenen dayan›kl›l›¤›n derecesini belirler (Bidwell, 1974).
Bitkiler dona dayan›kl›l›k gelifltirme koflullar›na kavufltuklar› dönemde yüksek
s›cakl›klara maruz kal›rlarsa dayan›kl›l›klar›n› kaybedebilirler. Birçok bitkideki dayan›kl›l›k onlar› sadece düflük s›cakl›klardan korur ama donmaktan koruyamaz. ‹ster dayan›kl› olsunlar ister olmas›nlar bu bitkiler donarlarsa ölürler. Ancak, so¤u¤a
dayan›kl› birçok bitki daha düflük s›cakl›klara dayanabilirler (0 ºC’nin alt›nda), çünkü bunlar›nSIRA
donma
S‹ZDEnoktalar› afla¤›ya çekilmifltir ve gerçekten daha düflük s›cakl›klarda donarlar. Birkaç tane çok dayan›kl› bitki türü ancak çok düflük s›cakl›klara (0
ºC’nin alt›nda) maruz b›rak›ld›ktan sonra maksimum düzeyde dayan›kl›l›k kazanaD Ü fi Ü N E L ‹1974).
M
bilmifltir (Bidwell,
Yukar›daki aç›klamalardan anlafl›laca¤› gibi dona karfl› dayan›kl›l›k edinme sürecinin belliS aflamalar›nda
enerjiye ve baz› metabolizma sistemlerine gerek duyuO R U
lur. Çünkü, metabolik inhibitörlerin varl›¤› ya da dayan›m edinme s›ras›nda düflük
›fl›k fliddetinden has›l olan k›smi açl›k derecesi dona dayan›m kazan›m›n› erteler ya
D‹KKAT
da önler. Ancak, burada gerek duyulan enerjinin, sürmekte olan dayan›kl›l›k reaksiyonlar› ile karfl›lanmas› gereken normal metabolik gereksinimin bir parças› m› ya
SIRA özel
S‹ZDEbir enerji mi oldu¤u bilinmemektedir.
da temel veya
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
N N
6
S‹ZDEortaya ç›k›fl› ve zararlar› hangi s›ra ile gerçekleflmektedir?
Bitkide don SIRA
olay›n›n
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E LVesile
‹M
Necmettin ÇEL‹K
BULUR’un Tarla Bitkileri Fizyolojisi (Bursa: Uluda¤ Üniv. Ziraat
K ‹ T ve
A P
Fak Yay›nlar›, 1998) adl› kitab›nda “Düflük S›cakl›k ve Donma Olay›” (ss. 18-20) bölümünS O hakk›nda
R U
de donma olay›
detayl› bilgileri bulabilirsiniz.
S O R U
TELEV‹ZYON
Ülkemizde düflük
ya da donun tar›mda yapt›¤› tahribat oldukça büyüktür.
D ‹ K K As›cakl›klar›n
T
D‹KKAT
Bitkilerin kendi savunma mekanizmalar› bir tarafa b›rak›l›rsa, bu konuda prati¤e aktar›labilecek baz› uygulamalar bulunmaktad›r. Örne¤in; ürünlerin yetiflti¤i tarlalarda toprak
SIRA S‹ZDE
‹ SIRA
N saman,
T E RS‹ZDE
N E T di¤er bitki art›klar› ve ah›r gübresi gibi materyallerle örtmek, sis ve
yüzeyini sap,
duman oluflturmak, ya¤murlama, gübreleme vb. uygulamalarla olumlu sonuçlar al›nabilmektedir. AMAÇLARIMIZ
N N
AMAÇLARIMIZ
ATMOSFER (HAVA)
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
K ‹ T A P çevreleyen bir gaz tabakas›d›r. Günefl ›fl›nlar› için bir filtre göAtmosfer dünyam›z›
K ‹ T A P
revi gören hava, bitkiler için de bir yetiflme ortam›d›r. Atmosferin yüksekli¤e ba¤l› olarak bilefliminin de¤iflmesine karfl›l›k, canl›lar›n yetiflme ortam›ndaki hava hacim olarakTTE%
L E78
V ‹ Zazot,
Y O N % 21 oksijen, % 0.034 CO2 ve % 0.97 baflta Argon olmak üzeELEV‹ZYON
re di¤er gazlar› içermektedir.
Bunlar›n d›fl›nda bölgelere göre ve mevsime ba¤l› olarak hava içerisinde; su
buhar›, toz, duman, toz parçac›klar›na ba¤l› olarak mikroorganizmalar, çiçek toz‹NTERNET
‹ N T E Rgazlar›
NET
lar› ve endüstri
bulunur.
51
Atmosfer hem bünyesinde bulunan gazlar hem de hava hareketi ile canl›lar› etkiler. Bitkiler için havada bulunan gazlardan en önemlileri CO2, oksijen ve di¤er
gazlar içerisinde yer alan SO2, NH3, HN, O3’dur. CO2, bitkilerde görülen tüm metabolik reaksiyonlar›n bafllang›ç devrelerinde yer al›r. Havada bulunan CO2’in bafll›ca kaynaklar›; karbonat kayalar›n›n ayr›flmas›, yanma ve volkanik aktivitelerdir.
Normal havada % 0.034 oran›nda (340 ppm) CO2 bulunur. Ancak bitkilerin büyüme ve geliflmeleri üzerine önemli etkileri bulunan CO2 gaz›n›n oran› oldukça de¤iflkendir. Endüstri ve yerleflim alanlar›nda CO2 miktar› oldukça yüksektir. Orman
içi alanlar›nda organik maddelerin çürümesi nedeni ile CO2 oran› normalden daha fazlad›r. Organik topraklar da havaya devaml› olarak CO2 verdi¤i için bu topraklar›n üst tabakalar›nda oldukça yüksek orand› CO2 bulunur. Gün içerisinde de
CO2 miktar›nda de¤iflimler görülür. Normal olarak CO2 oran› gece artar, sabaha
karfl› en yüksek düzeyine ulafl›r, daha sonra azalarak ö¤le zaman› en düflük düzeyine iner.
CO2’in bitki üretimi için önemine karfl›l›k havadaki CO2 oran› % l0’u afl›nca toksik, % 30-50’yi bulunca öldürücü etki yapar. Ancak bu etki, ço¤unlukla CO2 art›fl›ndan çok, oksijen eksikli¤inden kaynaklan›r. Oksijen bitkiler için önemli bir elementtir. Bitki dokular›n›n % 45 kadar› oksijendir. Atmosferde bulunan oksijenin
bafll›ca kayna¤› bitkilerdir. Bitkiler yapraklar› ile ald›klar› suyu fotosentez olaylar›nda parçalayarak oksijeni atmosfere verirler. Oksijen özellikle kök bölgesinde,
bitki besin maddelerinin al›m›nda önemli rol oynar. Bu nedenle toprak havas›ndaki oksijen oran› çok önemlidir.
Atmosferde daha düflük oranlarda bulunan SO2, HF, NH3, CO, H2S, O3 gibi
gazlar canl›lar üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktad›r.
RÜZGAR
Rüzgar bir hava hareketidir. Hava kütlelerinin belirli yönlerdeki hareketleri, canl›lar üzerinde de¤iflik etkilerde bulunurlar.
Rüzgar›n Bitkiler Üzerindeki Etkileri
Bitkiler rüzgardan mekanik ve fizyolojik olarak iki yönlü etkilenirler. Rüzgar›n mekanik etkileri genellikle h›z ile yak›ndan iliflkilidir. Rüzgar h›z› 2-5 m/sn (7-8 km/s)
aras›nda de¤iflti¤i zaman, bitkilerde herhangi bir mekanik zarar oluflturmaz. H›z l5
- 20 m/sn’ye (50-60 km/s) ulaflt›¤› zaman ince dallar k›r›lmaya, tah›llar yatmaya,
yaprak ve çiçekler dökülmeye bafllar. Rüzgar h›z› 30-40 m/sn (ll0-l50 km/s) oldu¤unda a¤açlar devrilmeye bafllar, tüm tar›msal ürünlerde büyük mekanik zararlar
meydana getirir. H›z›n daha yükselmesi tüm hayat› felce u¤ratacak felaketlere yol
açar. H›zl› rüzgarlar özellikle kumlu alanlarda fidelerin sökülmesine, köklerin ortaya ç›kmas›na, sürükledi¤i ince toprak parçalar› ile fidelerin üstünün örtülmesine,
hasat dönemine gelmifl tah›llarda tane dökümüne, m›s›r gibi bitkilerde saplar›n k›r›lmas›na ve yatmas›na, a¤açlarda e¤ri büyümeye ve deformasyona neden olurlar.
Rüzgar›n en önemli olumsuz etkilerinden birisi de topraktan ve bitkilerden
olan terlemeyi art›rmalar›, fotosentezi olumsuz yönde etkilemeleridir. S›cak rüzgarlar ortam s›cakl›¤›n› l0-20 °C, nisbi nemi ise % 5-l0 oran›nda düflürebilirler. Toprakta yeteri kadar su bulunsa bile, s›cak rüzgarlarla karfl›laflan bitkiler stomalar›n› kapatarak fotosentez h›z›n› azalt›rlar. S›cak rüzgarlar›n devaml› esmesi durumunda
bitkiler kaybettikleri fazla miktardaki suyu topraktan sa¤layamad›klar› için k›sa sürede sarar›r ve ölürler. Ülkemizin birçok yöresinde “sam rüzgar›” ad› verilen bu s›cak rüzgarlar bitkilerin çiçeklenme döneminde, döllenmeyi olumsuz yönde etki-
Dünyan›n özellikle Antil
Denizi, Meksika Körfezi ve
Hind Denizinde hayat› felç
eden ve tar›msal üretimi
engelleyen tehlikeli ve y›k›c›
tropik f›rt›nalar Türkiye’de
görülmez.
52
lerler. Baflaklar kurur, beyazlafl›r ve tohumlar geliflemezler. S›cak rüzgarlar daha
geç devrelerde tanelerin büzülmesine ve çal›k tane elde edilmesine yol açarlar.
Rüzgar h›z› toprak yüzeyinden yükseldikçe artar. Bu nedenle uzun bitkilerde
transprasyon h›z› çok fazlad›r. Bitkiler kaybettikleri suyu karfl›lamak için h›zl› bir
flekilde su tafl›mak zorunda kal›rlar. Bu nedenle çok rüzgarl› yerlerde yetiflen bitkiler k›sa ve ince kal›rlar. Baz› rüzgarl› bölgelerde l00 yafl›ndaki bitkilerin çal› fleklinde k›sa kald›klar› görülmüfltür. Ayn› flekilde kutuplarda, sö¤üt, k›z›la¤aç ve di¤er a¤aç türleri donmufl toprakta terleme ile kaybettikleri suyu karfl›layamayacaklar› için yere yat›k olarak geliflirler. Böylece rüzgar ile transprasyonun artmas›n›
önlerler.
Tar›msal aç›dan, rüzgar›n birçok olumlu etkisi de vard›r. Herfleyden önce rüzgarlar yabanc› çiçek tozu ile tozlanan bitkilerde tozlaflmay› sa¤larlar. Ayr›ca birçok
bitkinin tohumu rüzgarlar ile tafl›n›r ve di¤er bölgelere yay›l›rlar. Orta derecede
h›zl› rüzgarlar, bitki örtüsünün alt katmanlar›nda CO2’ce fakir havay› de¤ifltirirler.
Durgun havalarda bitki örtüsünün alt katmanlar›nda CO2 oran› çok azal›r. Bu durumlarda fotosentez h›z› % 20 oran›nda azalabilmektedir.
Nem tafl›yan rüzgarlar önüne bir engel ç›kt›¤› zaman yükselmeye bafllarlar. Hava s›cakl›¤› her l00 m’de ortalama 0.6 °C düfltü¤ü için hava içersindeki nem yo¤unlafl›r ve ya¤mur olarak yeryüzüne düfler. Bu nedenle da¤lar›n denize bakan yamaçlar› bol ya¤mur al›rlar. Rüzgarlar›n nem tafl›yan hava kütlelerini tafl›mas› tar›msal
aç›dan büyük önem tafl›r.
Kurak ve yar› kurak bölgelerde nemli ve serin rüzgarlar, ortam›n serinlemesini
sa¤lar. Terlemeyi azaltarak suyun daha az kullan›m›n› sa¤lar. Bu nedenle nemli ve
serin rüzgarlar›n esti¤i bölgelerde bitkiler daha iyi geliflirler.
Il›k rüzgarlar›n tar›msal aç›dan baflka olumlu etkileri de bulunmaktad›r. Örne¤in ›l›k rüzgarlar karlar›n kalkmas›na, otlaklar›n erken aç›lmas›na neden olurlar.
Ayr›ca ›l›k ve kuru rüzgarlar tah›l yetifltiricili¤inde önemli bir sorun olan pas (Puccinia) hastal›¤›n›n geliflimini engellerler.
Rüzgar›n Hayvanlar Üzerindeki Etkileri
Rüzgarlar genel olarak küçük böcekleri olumsuz yönde etkilerler. Ço¤u böcek,
rüzgarl› devreleri kuytu yerlerde geçirirler. S›cak rüzgarlar böcek populasyonlar›nda büyük azalmalara yol açarlar.
Baz› küçük böcekler rüzgarlar ile çok uzak yerlere tafl›nabilece¤i gibi yeryüzünden çok yükseklere de ç›kabilmektedir. Örne¤in Kuzey Afrika’da yaflayan baz› böceklerin rüzgarlar ile Kuzey Almanya’ya geldi¤i görülmüfltür. Baz› böcekler
de rüzgarlar›n etkisi ile yeryüzünden 4500 m yüksekli¤e kadar ç›kabilmektedir
(Kansu l965). Rüzgarlar, böceklerin kendilerine has kokular›n› tafl›yarak çiftleflme
ve ço¤almalar›n› olumlu yönde etkilerler.
Evcil hayvanlara rüzgar›n do¤rudan bir etkisi görülmez. Çok s›cak havalarda
esen ›l›k ve nemli rüzgarlar hayvanlarda olumlu etki yaparlar. Buna karfl›l›k so¤uk
ve nemli rüzgarlar k›fl aylar›nda büyük zararlara neden olabilirler. Bu nedenle aç›k
ah›r sisteminde ah›r›n aç›k olan ön taraf› güney, güneydo¤u veya güneybat› yönlerine, kapal› olan taraf› ise kuzey tarafa verilmesine dikkat edilir (B›y›ko¤lu l984).
SIRA S‹ZDE
7
Rüzgarlar›n SIRA
bitkiler
üzerindeki etkileri nelerdir?
S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
53
Özet
N
A M A Ç
1
Canl›lar›n hayat›n› yaflamsal nitelikte etkileyen
›fl›k, s›cakl›k, hava ve rüzgar gibi iklim faktörlerine iliflkin yeterli bilgi birikimini elde etmek, ve
bu faktörlerin bitkisel ve hayvansal üretimdeki
önemini aç›klamak
‹klim faktörleri yaflayan tüm canl›lar›n hayati faaliyetlerini sürdürmelerinde etkilidir. Bu faktörler içerisinde bitki ve hayvanlar›n büyüme ve geliflmeleri üzerinde ›fl›k, s›cakl›k, atmosfer ve rüzgar önemli parametrelerdir. Bu faktörler topografya ve toprak ile birlikte canl›lar› büyül ölçüde
etkiler. Bu parametrelerden ›fl›¤›n fotosentez aç›s›ndan 3 temel özelli¤i öne ç›kmaktad›r. Bu özellikler; ›fl›¤›n kalitesi, ›fl›klanma süresi ve ›fl›¤›n
yo¤unlu¤udur. Bitkiler çimlenme, vejetatif ve generatif geliflme gibi farkl› fenolojik dönemlerinde
minimum, optimum ve maksimum s›cakl›k istekleri aç›s›ndan farkl›l›klar göstermektedir. Bitki
türlerinin de bu de¤erler bak›m›ndan aralar›nda
önemli farkl›l›klar›n oldu¤u bilinmektedir. Genel
olarak geliflme döneminde serin iklim bitki türleri 20-25 °C aras›nda normal geliflme gösterirken,
s›cak iklim bitkileri 30-35 °C aras›nda normal geliflmelerini sürdürmektedirler. Canl›lar›n optimum s›cakl›k isteklerinin d›fl›ndaki s›cakl›klar yaflamsal faaliyetlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Günefl ›fl›nlar› için bir filtre görevi gören hava bitkiler için de bir yetiflme ortam›d›r. Canl›lar›n yetiflme ortam›ndaki hava hacim olarak % 78
azot, % 21 oksijen, % 0.034 CO2 ve % 0.97 baflta
Argon olmak üzere di¤er gazlar› içermektedir.
Ayr›ca, hava içerisinde bölgelere ve mevsimlere
göre de¤iflmek üzere su buhar›, toz, duman, mikroorganizmalar, çiçek tozlar› ve endüstri gazlar›
da bulunmaktad›r. Atmosfer tüm bu özellikleri
ile canl›lar üzerinde önemli etkilere sahiptir. Günümüzde CO2’in bitkiler aç›s›ndan önemi ön plana ç›kmaya bafllam›flt›r. Fosil yak›tlar›n ve orman
yang›nlar›n›n atmosfere sald›¤› CO2 miktar› sera
etkisi riskini art›rmaktad›r. Hava kütlelerinin belirli yönlerdeki hareketlerini simgeleyen rüzgar,
canl›lar üzerinde de¤iflik etkilerde bulunmaktad›r. Bir taraftan bitkilerde tozlaflma, üreme organlar›n›n yay›lmas› vb. olumlu etkileri yan›nda
di¤er taraftan afl›r› h›zl› rüzgarlar tah›llar›n yatmas›na, a¤açlar›n devrilmesine, yaprak ve çiçek-
N
A M A Ç
2
lerin dökülmesine, bitkilerin kurumas›na neden
olarak büyük boyutlu mekanik zararlanmalar
meydana getirir.
Bitkilerde fotosentez ve solunum etkinliklerinin
özellikleri ile iklim faktörlerini iliflkilendirmek
Fotosentez bitkilerde klorofil pigmenti katalizörlü¤ü alt›nda günefl enerjisini kullanarak karbondioksit ve suyu birlefltirip çeflitli organik bileflikleri oluflturan bir sistemdir. Bu sistemde ›fl›k ve
karbondioksitin önemi çok büyüktür. Ifl›¤›n yo¤unlu¤u, kalitesi ve süresi ile karbondioksitin
konsantrasyonu fotosentez h›z›nda en etkili unsurlard›r. Di¤er taraftan s›cakl›¤›n fotosentez h›z›
ile iliflkisini de unutmamak gerekir. Bitki populasyonlar›nda yaprak alan indeksi ve ›fl›k tutumu
aras›ndaki iliflkiler fotosentezin net kuru madde
birikimi aç›s›ndan çok önemlidir. Bitkilerin çeflitli biyokimyasal faaliyerlerini devam ettirebilmek
için fotosentezle ürettikleri karbonhidratlar› parçalamalar› ve birtak›m yap›sal ve fonksiyonel
maddeler ile enerji üretmeleri gerekmektedir. Asl›nda bu olay solunum olarak adland›r›lmaktad›r.
Solunum bir bak›ma fotosentezin tersi bir olayd›r. Bir bitkinin bir günde fotosentezle oluflturdu¤u karbonhidratlar›n yaklafl›k 1/3’ü solunumda kullan›lmaktad›r. Fotosentezle üretilen maddeler ile solunum ile tüketilen maddeler aras›ndaki fark net fotosentez olarak isimlendirilir. Solunumun s›cakl›kla s›k› bir iliflkisi vard›r.
54
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Y›l ve gün içersinde ›fl›k ve s›cakl›k faktörlerinde
yaflanan de¤iflimlerdeki nedenleri aç›klamak
Ifl›k ve s›cakl›k faktörleri mevsimlere ve günün
saatlerine ba¤l› olarak önemli de¤iflimler göstermektedirler. Genel olarak, ›fl›k yo¤unlu¤u yaz
aylar›nda k›fl aylar›na göre, ö¤le saatlerinde sabah ve akflam saatlerine göre daha yüksektir. Di¤er taraftan, günün çeflitli saatleri ve mevsimler
de s›cakl›k de¤erlerini de¤ifltirmektedir. Bunun
nedeni gün içinde ve farkl› mevsimlerde günefl
›fl›nlar›n›n bazen e¤ik aç› ile, bazen de dik aç› ile
gelmesidir. Ifl›nlar dik aç› ile geldi¤inde fazla ›fl›n
enerjisi, e¤ik geldi¤inde ise az ›fl›n enerjisi yeryüzne ulaflmaktad›r. Ifl›nlar›n mevsimsel gelifl aç›lar›n›n de¤iflmesi ile de yaz ve k›fl aylar› aras›nda
s›cakl›k farkl›l›klar› oluflmakta, yazlar› daha s›cak, k›fllar ise daha so¤uk olmaktad›r.
Ifl›k ve s›cakl›k parametrelerine iliflkin ekstrem
de¤erlerin özellikle bitkiler üzerinde neden oldu¤u stres koflullar›n› ifade etmek
Optimum yo¤unluktan az ya da fazla ›fl›k alan
yerlerde yetiflen bitkilerde baz› morfolojik ve fizyolojik de¤ifliklikler meydana gelmektedir. Bol
›fl›kta yetiflen bitkilerde gövde k›sal›r, kütikula
kal›nlafl›r, hücreler aras› bofluklar azal›r, kökler
daha fazla dallan›r, kök/gövde oran› artar, klorofil miktar› artar, meyve oluflumu artar, meyvelerde renk, aroma ve tat yükselir, bitkilerin dayan›kl›l›¤› artar. Gölgede yetifltirilen bitkilerde ise
bo¤um aralar› uzar, gövde incelir, yaprak ayas›
genifller, kökler zay›f geliflir ve kök/gövde oran›
azal›r. Ifl›kta oldu¤u gibi s›cakl›kla ilgili ekstrem
de¤erler canl›lar üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktad›r. Optimumun üzerindeki s›cakl›klar›n
zararl› olabilecek de¤erini belirlemek oldukça
zordur. Çünkü, bu de¤erler bitki türleri aras›nda
farkl›l›k gösterdi¤i gibi bir bitkinin organlar› ve
geliflme devreleri aras›nda da büyük farkl›l›klar
vard›r. Bitkilde yüksek scakl›¤›n olumsuz etkileri ço¤unlukla su eksikli¤i ile birlikte görülür. Bu
nedenle iki faktörün olumsuz etkilerini birbirinden ay›rmak güçtür. Yüksek s›cakl›k bitkilerde
birçok metabolik bozukluklara yol açar. Bitkilerin yüksek s›cakl›klardan zarar görme derecesi,
s›cakl›kta kal›fl süresi ile yak›ndan iliflkilidir. Yüksek s›cakl›¤›n bitkiler üzerindeki olumsuz etkilerine düflük s›cakl›¤›n olumsuz etkilerinden daha
az rastlan›r. Tar›msal ürünlerin uyum göstereme-
dikleri alanlarda yetifltirilmesi halinde yüksek s›cakl›¤›n olumsuz etkileri daha çok görülmektedir. Yüksek s›cakl›klar›n ölümcül etkileri fotosentez ve solunum olaylar›n›n durmas› ile ortaya
ç›kar. Hücreler ve zarlarda bozulmalar bafllar,
protoplazmadaki proteinler, nükleik asitler parçalan›r, protein yap›lar› bozulur ve lipitler s›v›lafl›r. S›cakl›¤›n optimum de¤erlerin alt›nda ölümcül olmayan seviyelere düflmesi durumunda, bitki büyüme ve geliflmesi yavafllar, önce metabolizma bozulur ve fotosentez ürünlerinin tafl›nmas› zorlafl›r. Bu olaya da üflüme zarar› denir. Oysa,
s›cakl›klar›n afl›r› düflmesi bitkilerde ölümle sonuçlan›r. Ancak, bitkiler donmaya karfl› belirli
derecelerde dayanabilmek için baz› mekanizmalar gelifltirmifllerdir. Donman›n etkisi; bitkinin büyüme devresine, bitki organlar›na, düflük s›cakl›¤›n derecesine, süresine, düflük s›cakl›¤›n düflme
ve yükselme h›z›na, bitki morfolojisine ve bitkinin kimyasal kompozisyonuna ba¤l› olarak de¤iflmektedir.
55
1. Fotosentezle üretilen maddeler ile solunumla tüketilen maddeler aras›ndaki farka ne ad verilir?
a. Fotosentez h›z›
b. Net fotosentez
c. CO2 denge noktas›
d. Solunum
e. Termoperiyodizm
6. Güneflten gelen enerjinin % kaç› fotosentez için kullan›lmaktad›r?
a. % 100
b. % 86
c. % 1
d. % 39
e. % 0.008
2. Afla¤›dakilerden hangisi gölgede yetifltirilen bitkilerde görülmez?
a. Bo¤um aralar› uzar,
b. Kökler zay›f geliflir
c. Yaprak ayas› genifller
d. Kütikula kal›nlafl›r
e. Kök/gövde oran› azal›r
7. Afla¤›dakilerden hangisi s›cakl›¤› etkileyen bir faktör
de¤ildir?
a. Enlem derecesi ve yamaç bak›lar›
b. Ay ›fl›nlar›
c. Yükseklik
d. Kar örtüsü
e. Bitki örtüsü
3. Genel olarak fotosentez yoluyla oluflan karbonhidratlar›n % kaç›n›n solunum ile tüketildi¤i kabul edilir?
a. 1/2
b. 1/4
c. 1/6
d. 1/7
e. 1/3
8. Afla¤›dakilerden hangisi rüzgâr›n olumlu ya da olumsuz etkilerinden biri de¤ildir?
a. Yabanc› döllenen bitkilerde tozlaflmay› sa¤lamak
b. Tah›llarda yatmaya neden olmak
c. Bitkilerin kurumas›na neden olmak
d. Ifl›k yo¤unlu¤unu art›rmak
e. Karlar›n erimesini sa¤lamak
4. Normal koflullarda havada kaç ppm CO2 bulunur?
a. 340 ppm
b. 0.034 ppm
c. 700 ppm
d. 150 ppm
e. 10 ppm
5. Birim toprak alan›nda bulunan yaprak alan› neyi ifade eder?
a. Bitki büyüme oran›
b. Net asimilasyon
c. Fotosentez
d. CO2
e. Yaprak alan indeksi
9. Bu¤day, arpa gibi tah›llarda minimum çimlenme s›cakl›¤› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. -10 – -5 °C
b. 1 – 4 °C
c. 8 – 12 °C
d. 15 – 30 °C
e. 40 – 45 °C
10. So¤uk zarar› bitki dokular›nda hangi s›ra ile gerçekleflir? (En azdan en fazlaya do¤ru)
a. Sürgün ucu-Gövde-Yaprak-Çiçek
b. Çiçek-Yaprak-Sürgün ucu-Gövde
c. Yaprak-Sürgün ucu-Çiçek-Gövde
d. Yaprak-Gövde-Sürgün ucu-Çiçek
e. Gövde-Sürgün ucu-Yaprak-Çiçek
56
1. b
2. d
3. e
4. a
5. e
6. c
7. b
8. d
9. b
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ifl›k ve Fotosentez” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ifl›k ve Fotosentez” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Atmosfer” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ifl›k ve Fotosentez” konusunu yeniden özden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›cakl›¤› Etkileyen Temel
Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rüzgar” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›cakl›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›cakl›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Birim alana düflen ›fl›k yo¤unlu¤u, yörenin enlemine,
mevsime, gün içerisindeki zamana, atmosferin süzme
derecesine, yükseklik ve topografyaya göre de¤iflebilmektedir. Fotosentez h›z›n› birçok faktör etkileyebilmektedir. Bu faktörler içerisinde en önemlileri flunlard›r: Ifl›k yo¤unlu¤u ve kalitesi ile ›fl›klanma süresi; atmosferdeki CO2 miktar›; s›cakl›k; toprak suyu ve hava
nemi ve bitkilerde klorofil miktar›d›r.
S›ra Sizde 2
Bitki tohumlar› çimlenme dönemindeki ›fl›k istekeri bak›m›ndan
1. Çimlenme ‹çin Ifl›¤a ‹htiyaç Duyan Bitkiler
2. Ifl›¤›n Çimlenmeyi Teflvik Etti¤i Bitkiler
3. Karanl›¤›n Çimlenmeyi Teflvik Etti¤i Bitkiler
4. Ifl›¤›n Çimlenmeyi Etkilemedi¤i Bitkiler
S›ra Sizde 3
Hayvan yetifltiricili¤inde çevre s›cakl›¤› önemli bir faktördür. Çevre s›cakl›¤› çok yüksek ise vücuttaki fazla
enerjiyi atabilmek için hayvanlar büyük çaba sarfederler. Ayr›ca, çevre s›cakl›¤› hayvansal ürünler ile, döl verimini, deri kalitesini büyük ölçüde etkiler. Evcil hayvanlar›n ço¤unda optimum çevre s›cakl›¤› l5-25 °C aras›nda de¤iflmektedir. Di¤er taraftan böceklerde embriyo, larva, pupa geliflme h›zlar›na s›cakl›¤›n etkisi çok
fazlad›r. Genel olarak böcekler için optimum s›cakl›k
26 °C kabul edilir. Baz› böcekler çok düflük s›cakl›k derecelerinde canl›l›klar›n› koruyabilirler. Örne¤in -30
°C’de yaflayan böcekler oldu¤u gibi, ölüm s›cakl›¤› ergin böceklerde -35 °C, larvalarda -50 °C’ye kadar inebilir. Buna karfl›l›k baz› tropik canl›lar 5-l0 °C’lerde zarar
görmeye bafllarlar ve 0 °C’de ölebilirler.
S›ra Sizde 4
S›cakl›¤› etkileyen temel faktörler: enlem derecesi ve
yamaç bak›lar›, yükseklik, atmosfer tabakalr›n›n kal›nl›¤› ve içindeki gazlar, bitki örtüsü, toprak rengi, günün
çeflitli saatleri ve mevsimler, toprak havas› ve suyu ile
kar örtüsüdür.
S›ra Sizde 5
Yüksek s›cakl›ktan korunmak için bitkilerde en çok görülen morfolojik de¤ifliklikler:
1. Baz› bitkiler yüksek s›cakl›ktan korunmak için
organlar›n›n etraf›n› yal›tkan görevi yapan tüy,
pul, kabuk, mantar ve mum tabakalar› ile kaplarlar. Baz› succulent bitkilerde su tabakas› içerdeki organlar için bir koruyucu tabaka rolünü üstlenmifltir.
2. Birçok bitki de günefl ›fl›nlar›n› olabildi¤ince yans›tarak yüzeylerinin afl›r› ›s›nmalar›n› önlerler. Bu
amaçla bitkiler aç›k renkli yapraklar olufltururlar.
Yapraklar günefl ›fl›nlar› ile daha dar aç› yapacak
flekilde dizilerek yans›tmay› kolaylaflt›r›rlar.
3. Bitkilerde su oran› artt›kça s›ca¤a dayan›kl›l›k
azal›r. Bu nedenle bitkiler afl›r› s›caklara dayanabilmek için fazla suyu atarak yo¤unluklar›n›
art›r›rlar.
57
S›ra Sizde 6
Donma olay›n›n bitkide ortaya ç›k›fl› ve zararlar› afla¤›daki s›ra ile olmaktad›r:
1. Protoplast d›fl›nda buz kristallerinin oluflmas›
2. Protoplast›n su kaybetmesi ve böylece yo¤unlu¤unun artmas›. S›cakl›k h›zl› düflerse protoplast
donabilir. E¤er s›cakl›k yavafl düflerse protoplast
sadece su kaybeder.
3. Protoplast içinde konsantrasyonu artan çözünen
maddeler çökelirler. E¤er iyonize olan bileflikler
çökelirse sonunda protoplast içi pH de¤eri de
önemli de¤iflme gösterir.
4. Eutectic (hücrenin donma noktas›) s›cakl›¤›n alt›nda (genellikle -35 ºC ile -40 ºC) dokulardaki
suyun tamam› donar.
5. Zamanla küçük köfleli buz kristalleri daha düflük
serbest yüzey enerjisi olan büyük, küresel kristallere dönüflürler. Hücre komponentlerinin bozulmas› büyük mekanik zarar yapabilir. S›cakl›¤›n, yavafl yavafl düflmesi su kayb›n›n neden oldu¤u etkilerden daha fazla hasara neden olur,
h›zl› s›cakl›k düflmelerinde ise buz kristal oluflumunun zararl› etkisi daha büyük olabilmektedir.
S›ra Sizde 7
Hava kütlelerinin belirli yönlerdeki hareketlerini simgeleyen rüzgar, bitkiler üzerinde de¤iflik etkilerde bulunmaktad›r. Bir taraftan bitkilerde tozlaflma, üreme organlar›n›n yay›lmas› vb. olumlu etkileri yan›nda di¤er taraftan afl›r› h›zl› rüzgarlar tah›llar›n yatmas›na, a¤açlar›n
devrilmesine, yaprak ve çiçeklerin dökülmesine, bitkilerin kurumas›na neden olarak büyük boyutlu mekanik
zararlanmalar meydana getirir.
Andiç, C., (l984.) Tar›msal Ekoloji. A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay.235 s.
Beard, J.B., (1973.) Turfgrass Science and Culture.
Prentice-Hall, Inc. Englewood Cliffs, N.J.B658 s.
B›y›kl›o¤lu, K., (l984.) Hayvan-Çevre ‹liflkileri, Ders
Notlar›, Yay›nlanmam›fl, U.Ü. Ziraat Fakültesi, Bursa.
B›dwell, R.G.S., (1974.) Plant Physiology. NewYork
Mc Millan Pulb. Comp. p. 643.
Daubenmerie, R.F., (l959.) Plants and Environment.
John Wiley and Sons Inc. 422 s.
Etherington, J.R., (l975.) Environment and Plant Ecology. John Wiley and Sons Inc. 347 s.
Genç, ‹., (l976.) Tarla Bitkileri Ekolojisi. Ç.Ü. Ziraat
Fakültesi Yay., 94 s.
Hughes, H.D. ve D.S. Metcalfe, (l972.) Crop Production. Mc Millan Publ. Comp., 627 s.
Kansu, ‹.A., (l965.) Böcek Ekolojisi ve Epidemiyolojisi, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay., 242, Ders Kitab› 81.
Levitt, J., (l972.) Responses of Plants to Environmental Stresses. Academic Pres. P. 44-187.
MC.Cloud, D.E. ve R.J. Bula, (l982.) Climatic Factors
in Forage Production. Forages, Third Ed. The Iowa State University Pres, Ames, Iowa. P. 372-383.
Odum, E.P., (l963.) Ecology. Holt, Rinehart and Winston Inc. 152 s.
Refig, M., (1982.) Crop Production Management in
the Agro-Ecological Regions of the near East
and North Africa. FAO Publ. Rome. 79 s.
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Topra¤›n fiziksel ve kimyasal özelliklerini tan›mlayabilecek,
Topra¤›n fiziksel ve kimyasal özelliklerinin bitki yetifltirme aç›s›ndan önemini aç›klayabilecek,
Toprak-bitki-su iliflkilerini aç›klayabilecek,
Bitkisel üretimde önemli olan toprak nemi sabitelerini tan›mlayabilecek,
Bitki su tüketimini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Toprak tekstürü
Toprak strüktürü
Toprak reaksiyonu
Toprak tuzlulu¤u
Organik madde
•
•
•
•
•
Hava nemi
Doyma noktas›
Tarla kapasitesi
Kullan›labilir su tutma kapasitesi
Bitki su tüketimi
‹çindekiler
Ekoloji ve Çevre
Bilgisi
Bitki-Toprak-Su
‹liflkileri
•
•
•
•
TOPRAK
TOPRAK EROZYONU
SU
B‹TK‹-TOPRAK-SU ‹L‹fiK‹LER‹
Bitki-Toprak-Su ‹liflkileri
TOPRAK
Toprak dünyam›z›n d›fl kabu¤unu kaplayan kayalar›n ve organik maddenin fiziksel kimyasal ve biyolojik olarak parçalanmas› sonucu meydana gelen içerisinde
makro ve mikro organizmalar› bar›nd›ran, bitkilerin büyüme ve geliflmeleri için gerekli su, hava ve besin elementlerini içeren ayn› zamanda bitkiler için durak görevi gören de¤iflken özellikli bir maddedir.
SIRA
Toprak oluflumunda ana materyal, iklim, organizma, zaman
ve S‹ZDE
topo¤rafya faktörleri rol oynamaktad›r. Bu nedenle, dünya üzerinde yay›l›m gösteren topraklar
heterojen ve 3 boyutlu nitelikte olup kat›, s›v› ve gaz olmak üzere
meyD Ü fi Ü N3E Lfazdan
‹M
dana gelmektedir. Oluflumunda rol oynayan faktörlerin etkisiyle, ana materyalden
farkl› fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklere sahip olan topraklar gevflek ve deS O R U
¤iflik derinlik gösteren bir yap›dad›rlar.
Faz: De¤iflik durumlardan
her biri.
Toprak bafll›ca 5 faktörün; ana kaya, topografya, iklim, organizma ve Dzaman
‹ K K A Tetkisi ile oluSIRAtopraklar
S‹ZDE
flur. Bu faktörlerin karfl›l›kl› iliflkisinin sonucu farkl› özelliklere sahip
oluflur.
SIRA S‹ZDE
N N
Karmafl›k özellik gösteren topraklardan, nitelik ve nicelik olarak en yüksek
ürün de¤erlerini alabilmek için sa¤lanmas› gereken optimum bitki gelifliminde, insan etkisi ve ekolojik koflullar baflta olmak üzere di¤er pek çok
faktör etkili olmakAMAÇLARIMIZ
S O R artan
U
tad›r. Dolay›s›yla, toprak verimlili¤ini sürekli k›lmak ve bu sayede
nüfusun
beslenme ve bar›nma ihtiyac›n›n karfl›lanmas› için toprak, insan ve ekolojik faktörK D‹ ‹ KT fiayet
ler aras›nda dengeli ve uyumlu iliflkinin sürdürülmesi gereklidir.
KAA TP bu denge
olumsuz yönde de¤iflirse, üretken ve canl› bir madde olan topra¤›n verimlilik özelli¤inden insanlar›n yararlanma olana¤› s›n›rlan›r.
SIRA S‹ZDE
L E V ‹ Z Y üzere
ON
Topra¤›n sahip oldu¤u de¤iflik özellikler, tek veya birlikteT Eolmak
toprak
verimlili¤i üzerinde belirleyici etkiye sahip olarak bitki geliflimi ve ürün miktar›
üzerine etkili olmaktad›r. Bu etkenlerin özelliklerinin ve birbirleriyle
AMAÇLARIMIZolan etkileflimlerinin bilinmesiyle topraklar›n verimliliklerinin sürdürülmesi olanakl›d›r.
‹NTERNET
N N
K ‹ T A PZiraat FakülÜ.Alt›nbafl ve ark. ‘n›n Toprak Bilimi adl› kitab›nda (‹zmir; Ege Üniversitesi
tesi Yay›nlar› No:557) topra¤›n oluflumu ve çeflitli özellikleri ile ilgili konularda ayr›nt›l›
bilgiler bulabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
KD ‹‹ KTK AA T P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
60
Topra¤›n Fiziksel Özellikleri
Toprak Tekstürü (Doku, Bünye)
Topra¤›n mineral k›sm› toprak kitlesinin en önemli ve de¤iflmeyen özelliklerini gösteren bölümüdür ve tekstür (doku, bünye) olarak isimlendirilmektedir. Tekstürün
toprak özellikleri üzerindeki etkisinin de¤erlendirilebilmesi için öncelikle farkl› irilikteki tanelerin miktar› bilinmelidir. Buna göre, birim toprak kitlesini oluflturan
farkl› boyutlardaki tanelerin oransal da¤›l›m› tekstür olarak isimlendirilmektedir.
Toprakta bulunan 2 mm’ den iri materyaller tafl (> 2cm) ve çak›l ( 2cm - 2 mm)
olarak belirtilir ve topra¤›n inaktif k›sm›n› olufltururlar. Buna karfl›n 2 mm’ den daha küçük irilikteki tanelerden oluflan ve ince toprak olarak isimlendirilen fraksiyon
topra¤›n verimlilik özellikleri üzerinde etkili olan aktif k›sm›d›r. Topraktaki tanelerin iriliklerine göre da¤›l›mlar›n› içeren ve genel kabul gören s›n›fland›rma sistemleri USDA (Amerika Birleflik Devletleri Tar›m Bakanl›¤›) ve ISSS (Uluslar aras› Toprak Bilimi Derne¤i) taraf›ndan önerilmifltir (Çizelge 3.1).
Çizelge 3.1
Topraklar›n farkl›
tane boyutlar›na
göre s›n›fland›r›lma
sistemi(Soil Survey
Staff, 1951)
USDA
ISSS
Fraksiyon
Çap (mm)
Fraksiyon
Çap (mm)
Çok kaba kum
2.00 - 1.00
Kaba kum
2.00 - 0.2
Kaba kum
1.00 - 0.50
‹nce kum
0.2 - 0.02
Orta kum
0.50 - 0.25
Mil (Silt)
0.02 - 0.002
‹nce kum
0.25 - 0.10
Kil
< 0.002
Çok ince kum
0.10 - 0.05
Mil (Silt)
0.05-0.002
Kil
< 0.002
Kum, mil ve kil de¤iflik oranlarda bir araya gelerek 12 farkl› tekstür s›n›f›na ayr›lm›fllard›r. Hafif veya kaba bünyeli olarak isimlendirilen kumlu topraklar›n su tutma kapasitesi düflük, su geçirgenli¤i ve havalanmas› yüksek, besin elementlerince
fakir, fiziksel özellikleri iyi, kimyasal özellikleri fena olan, erken ›s›nan, erken tava
gelen ifllenmesi kolay topraklard›r. A¤›r veya ince bünyeli killi topraklar›n su tutma güçleri yüksek, suyu geçirmesi ve havalanmas› düflük, fiziksel özellikleri fena,
kimyasal özellikleri iyi, çay›r mera arazisi olarak kullan›ma uygun olan topraklard›r. Buna karfl›n kum, mil ve kil fraksiyonlar›n›n yaklafl›k yak›n oranlarda ve birbirlerinin özelliklerini de¤ifltirerek baflat olmayacak flekilde bir araya gelmesiyle
oluflan, orta veya t›n bünyeli topraklar bitkisel üretim için en uygun topraklard›r.
Toprak Strüktürü (Yap›)
Toprakta bitki geliflimiyle do¤rudan ilgili bir faktör olmas›na ra¤men bitki büyüme ve gelifliminde etkin rol oynayan di¤er tüm özellikler üzerinde de strüktür etkili olmaktad›r. Toprakta bulunan de¤iflik irilikteki teksel tanelerin kümeleflerek,
belirli flekillerde birleflerek gruplar halinde dizilmelerine toprak strüktürü veya
toprak yap›s› denir.
Toprak tanelerinin kümeleflerek dizilmesiyle meydana gelen strüktür halindeki
özellikleri, teksel toprak tanelerinin (kum, mil ve kil) bir araya gelmesiyle ortaya
ç›kan özelliklerinden tamam›yla farkl›d›r.
61
3. Ünite - Bitki-Toprak-Su ‹liflkileri
Toprak verimlili¤inin ve bitkisel üretimin as›l faktörlerinden biri olan toprak
strüktürü toprakta hava-su dengesinin sa¤lanmas›, su geçirgenli¤i, suyun tutulmas›, hava ve ›s› iletkenli¤ini kontrol etmesi, bitki besin elementlerinin al›nabilirlik
durumu, kök da¤›l›m› ve biyolojik aktivite gibi bitki büyüme ve geliflmesiyle ilgili
çok say›da özellik üzerinde etkilidir. Bununla birlikte, topraklar›n hacim a¤›rl›¤› ve
boflluklar hacmi gibi özelliklerinin yan› s›ra iyi bir strüktür derecesine sahip topraklar›n strüktürsüz veya zay›f strüktürlü topraklara göre erozyona u¤rama dereceleri daha düflüktür. Besin elementleri içeri¤i yeterli olan fakat strüktürsüz özellik
gösteren topraklarda, bitkisel ürün veriminin yeterli olmad›¤› ve uygulanan gübreden beklenen karfl›l›¤›n al›namad›¤› görülmüfltür.
Toprak strüktürü topra¤a ve bitkiye yönelik olarak gerçekleflen do¤al ve yapay
faktörlerden etkilenmektedir. Toprak strüktürünün oluflturulmas›, iyilefltirilmesi ve
korunmas› her zaman temel amaç olmal›d›r. Topra¤›n yeterli nem içeri¤inde ve uygun yöntemlerle ifllenmesi, minimum toprak iflleme yap›lmas›, toprak üzerinde gereksiz traktör vb. trafi¤ine izin verilmemesi, toprak strüktürü üzerine olumlu etki
yapan bitki türlerinin yetifltirilmesi ve nitelikleri uygun organik gübre kullan›m› gibi uygulamalar toprak strüktürünün oluflumu ve süreklili¤i üzerinde etkilidir. fiekillerine göre topraklarda görülen strüktür tipleri fiekil 3.1’ de sunulmufltur.
SIRA S‹ZDE
Teksel yap›daki topraklar ile strüktürel oluflumu sa¤lam olan topraklar
aras›nda tar›msal
aç›dan ve erozyonun etkinli¤i yönünden ne gibi farklar vard›r?
Strüktür Tipi
Granüler
(Gözenekli)
K›r›nt›
(Furda, çok gözenekli)
Levha
(Pul)
Strüktür fiekilleri
Özellikleri
S O R U
‹fllenen topraklar›n karakteristik
yap›lar›d›r. Üst toprakta bulunur.
Genellikle 2 cm’ den daha küçük
D‹KKAT
yuvarlak flekillidirler.
Agregatlar yatay bir düzlem
etraf›nda dizilmifllerdir.SIRA S‹ZDE
Topraklar›n her katman›nda
görülebilece¤i gibi genellikle A2
horizonunda rastlan›r.
AMAÇLARIMIZ
Prizma
Kolon
Köfleli Blok
Düzensiz Blok
Alt toprakta (B horizonunda)
K ‹ T A P
rastlan›r. Kurak ve yar› kurak
bölge topraklar›nda görülmektedirler.
Agregatlar›n düfley eksen
etraf›nda dizilmeleriyle
oluflmufllard›r.
TELEV‹ZYON
‹ N Teflit
ERNET
Eksenleri yaklafl›k birbirine
ve düzensiz alt› yüzeyli agregatlar›n
oluflturdu¤u yap› tipidir. En çok 10
cm boyutundad›rlar.
Genellikle a¤›r bünyeli alt
toprakta (B horizonunda)
görülebilece¤i gibi nemli
bölge topraklar›nda daha
yayg›nd›r.
1
SIRA S‹ZDE
fiekil 3.1
fiekillerine göre
S O R U
toprakta önemli
strüktür tipleri
(Korkut, 1983).
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
62
Horizon: Toprak yüzeyinden
toprak derinli¤ine do¤ru
topraklar›n içerdi¤i,
birbirleri üzerine s›ralanm›fl
ve genelde birbirinden farkl›
tabakalara denir.
Toprak Havas›
Çizelge 3.2
Hacim yüzdesi
olarak atmosfer ve
toprak havas›n›n
ortalama bileflimi, %
(Kohnke, 1968).
Bitkilerin ve toprakta ço¤unluk organizma grubunu oluflturan hetetrof organizmalar›n aktiviteleri sonucu oksijen tüketilirken karbondioksit üretilmektedir. Topra¤›n hava veya oksijen içeri¤i biyolojik aktivite için oldukça önemli rol oynamas›
nedeniyle toprak verimlili¤ini etkileyen oldukça önemli bir özelliktir.
Topraklar›n su ile dolu olan küçük (mikro) boflluklar›n d›fl›ndaki büyük (makro) boflluklar›n tamam›nda hava bulunur. Toprak havas› ve atmosfer havas› aras›nda gerçekleflen sürekli etkileflime ba¤l› olarak iki ortam aras›nda gaz de¤iflimi vard›r. Toprak ve atmosfer havas›n›n gaz bileflimi benzer olmas›na karfl›n gazlar›n
oranlar› farkl›d›r. Atmosfer ve toprak havas›n›n ortalama bileflimi Çizelge 3.2’ den
izlenmektedir. Topraktaki biyolojik aktivitenin bir sonucu olarak atmosfer havas›na
göre toprak havas›nda oksijen daha düflük, karbondioksit daha yüksek içerikte bulunur. Toprak havas› mevsimlere, biyolojik aktiviteye, gübreleme gibi tar›msal faaliyetlere, toprak nemine, tekstüre, strüktüre, toprak derinli¤ine ba¤l› olarak de¤iflir.
Topraktaki biyolojik aktivite için toprak havas›n›n en fazla % 5 karbondioksit, en
düflük % 10 oksijen içermesinin uygun oldu¤u kabul edilmektedir (Rowell, 1996).
Azot
Oksijen
Karbon dioksit
Atmosfer havas›
79.0
21.0
0.03
Toprak havas›
79.1
20.6 (18.0 - 21.0)
0.30 (0.1 - 5.0)
Toprak havalanmas›n›n toprak verimlili¤i ve bitki yetifltirmeye olan olumlu etkileri;
1. Yayg›n kök sistemi oluflumuna katk› sa¤lar
2. Toprak mikro organizmalar›n›n aktivitelerini yükseltir
3. Suyun ve bitki besin elementlerinin kökler taraf›ndan al›n›m›n› art›r›r
4. Topraktaki fiziksel ve kimyasal olaylar›n h›z›n› belirler
Toprak S›cakl›¤›
Malç: Toprak yüzeyinden
buharlaflmay› azaltmak,
toprak s›cakl›¤›n›
düzenlemek, yabanc› ot
say›s›n› azaltmak ve
erozyonu kontrol etmek için
organik, mineral ve sentetik
kaynakl› çeflitli materyallerin
topra¤›n yüzeyine
serilmesiyle oluflturulan
tabakad›r. Yap›lan bu
iflleme ise malçlama denir.
Drenaj : Herhangi bir
alandan fazla yüzey veya
yüzey alt› suyunun
boflalt›lmas›d›r.
Toprak verimlili¤inin en önemli özelliklerinden biri olan toprak s›cakl›¤›, tohumun
çimlenmesinden itibaren bitkinin büyüme ve geliflmesinin her evresinde etkilidir.
Bununla birlikte, toprakta gerçekleflen çok say›da fiziksel, kimyasal ve biyolojik
olaylarla iliflkilidir.
Toprak s›cakl›¤›n›n en önemli kayna¤›, günefl ›fl›nlar› olmakla beraber çok düflük miktarda da kimyasal ve mikrobiyolojik aktivite sonucu aç›¤a ç›kan ›s›d›r. Topra¤›n ›s›nmas›na; bitki örtüsü, yöney ve e¤im, toprak özellikleri, karalar›n ve sular›n da¤›l›m›, enlem derecesi, ve topo¤rafya etkili olmaktad›r.
Toprak s›cakl›¤› atmosfer s›cakl›¤› ile iliflkili olarak de¤iflim gösterdi¤inden yap›lacak uygulamalarla toprak s›cakl›¤›n› önemli ölçüde etkileyebilmek olanakl› de¤ildir. Topraklar›n idaresine yönelik olmak üzere;
1. Malçlama
2. Sulama ve drenaj
3. Toprak yüzeyinin fiziksel özelliklerinin de¤ifltirilmesi, uygulamalar› (Baver
ve ark., 1972), topra¤›n s›cakl›¤›n›n kontrolü için yap›lacak ifllemler olarak
belirtilebilir.
Tohum çimlenmesi, bitkilerin büyüyüp geliflmesi, topraklar›n su ve hava içerikleri, besin elementlerinin yaray›fll›l›¤›, biyolojik aktivite, topraklar›n fiziksel ve
kimyasal özellikleri ve toprak oluflum olaylar› üzerine toprak s›cakl›¤›n›n önemli etkileri vard›r.
63
Topraklar›n fiziksel, kimyasal ve biyolojik aktivitesi toprak s›cakl›¤› yeterli oldu¤u sürece gerçekleflir. Toprak verimlili¤i ve bitkisel üretim için çok önemli olan
bu olaylar›n kesintiye u¤ramadan devam ettirilmesi toprak s›cakl›¤›n›n uygun seviyede sürdürülmesiyle olanakl›d›r.
Malçlama, sulama ve drenaj ile topra¤›n fiziksel özellikleri toprak s›cakl›¤›n›
nas›l etkiler?
SIRA S‹ZDE
Topra¤›n Kimyasal Özellikleri
2
SIRA S‹ZDE
Toprak Reaksiyonu (pH)
O R U reaksiyonuTopra¤›n verimlili¤ini belirleyen temel özelliklerden birisi de Stoprak
dur ve pH birimi ile ifade edilir. Toprak çözeltisindeki H+ ve OH- iyonlar›n›n konsantrasyonu topra¤›n asit veya alkalin olmas›n› belirler. Toprak Dreaksiyonunun
ifa‹KKAT
de edilmesinde kolayl›k sa¤lamas› amac›yla kullan›lan ve logaritmik bir terim olan
pH çözeltide bulunan H+ iyonlar›n›n negatif logaritmas› (pH = - log [H+]) veya koSIRA S‹ZDE
logaritmas›d›r.
Ortamda bulunan H+ ve OH- iyonlar› konsantrasyonu birbirine eflit ise reaksiyon nötrdür ve pH 7’ dir. Çözeltideki H+ konsantrasyonu OH-AMAÇLARIMIZ
konsantrasyonundan
fazla ise reaksiyon asit ve pH < 7’ dir, OH- konsantrasyonu, H+ konsantrasyonundan daha fazla ise reaksiyon alkalin ve pH > 7’ dir. Görüldü¤ü üzere pH say›sal olarak azald›kça asitlik artmakta, say›sal olarak artt›kça asitlik azalmakta,
alkalin
K ‹ T A ortam
P
özellik kazanmaktad›r. Seyreltik çözeltilerin pH’ lar› 0 - 14 aras›nda de¤iflmektedir.
Toprakta aktif, potansiyel ve toplam olmak üzere
TELEV‹ZYON
3 çeflit asitlik vard›r. Toprak
Artan asitik
çözeltisindeki H+ iyonlar›Artan alkalilik
pH 4.0
4.5
5.0 5.5
6.0
6.5 7.0 7.5
8.0 8.5 9.0
n›n oluflturdu¤u asitli¤e ak‹NTERNET
tif asitlik, kolloidler üzerin+
Azot
de adsorbe edilmifl H iyonlar› ise potansiyel asitlik
Fosfor
olarak isimlendirilir. Aktif
Potasyum
ve potansiyel asitlik birlikte
toplam asitli¤i olufltururlar.
Kükürt
Potansiyel asitlik, aktif asitli¤in binlerce kat› kadar büKalsiyum
yüklü¤e sahiptir. Aktif ve
Magnezyum
potansiyel asitlik aras›nda
bulunan dinamik denge
Demir
uyar›nca aktif asitlikteki H+
Mangan
konsantrasyonundaki azalmaya ba¤l› olarak potansiBor
yel asitlikten toprak çözel+
tisine H geçifli vard›r.
Bak›r
Toprak reaksiyonu, yaÇinko
¤›fl ve y›kanma miktar›, ana
materyal ve ayr›flma dereMolibden
cesi, organik madde çeflidi
ve miktar›, kimyasal gübre
çeflidi ve mikrobiyel aktivi-
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
fiekil 3.2
TELEV‹ZYON
Bitki besin
elementlerinin
yaray›fll›l›¤›n›n pH
ile iliflkisi(Truog,
1947). ‹ N T E R N E T
64
teye ba¤l› olarak oluflur. Toprak reaksiyonunun toprak verimlili¤i üzerindeki önemli etkileri ise flunlard›r;
1. Bitki besin elementlerinin yaray›fll›l›¤›na etkisi
2. Toprak mikro organizmalar›n›n aktiviteleri üzerine etkisi
3. Bitkilerin büyüme, geliflme ve ürün miktarlar›na etkisi
SIRA S‹ZDE
3
Toprak Tuzlulu¤u
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Bitkilerin toprak
reaksiyonuna tepkileri nas›l de¤iflir?
SIRA S‹ZDE
Ü fi Ü N E ve
L ‹ M yar› kurak bölgelerde görülen ve daha çok üst katmanlar›nda
Genellikle Dkurak
bitki büyüme ve geliflimini engelleyecek miktarda tuz içeren topraklard›r. Ya¤›fll›
bölgelerde, tuzlar
S O R U topraktan fazla ya¤›fllarla y›kand›¤› için tuz birikimine rastlanmaz. Tuzlulaflma ekseriyetle, yeterli drenaj›n olmad›¤› koflullarda ortaya ç›kar. Yeterli drenaj›n sa¤lanmas› tuz birikiminin engellenmesi amac›yla al›nacak önlemleD‹KKAT
rin bafl›nda gelmektedir.
Topraklar›n tuz içeriklerini minerallerin ve organik maddenin ayr›flmas›, kimyaS‹ZDE art›klar› sonucunda biriken tuzlar oluflturur. Tuzlu topraklarsal gübrelerSIRA
ve gübre
da ço¤unlukla katyonlardan potasyum (K+), sodyum (Na+), kalsiyum (Ca2+), magnezyum (Mg2+), anyonlardan bikarbonat (HCO-3), klor (CI-), sülfat (SO2-4) ve karAMAÇLARIMIZ
bonat (CO2-3) en fazla bulunur. De¤iflik miktarlarda çözünebilir tuz içeren topraklar, 100 g toprakta 150 mg’ ›n üzerinde çözünebilir tuz içerdi¤inde bitkilere zehir
etkisi göstermeye
Topra¤›n elektriki iletkenli¤i (EC) de¤erinin ölçülmesiyle
K ‹ T A bafllar.
P
de topra¤›n tuzluluk durumu ifade edilmekte, 4 mS cm-1’ den daha fazla elektriki
iletkenlik de¤eri gösteren tuzlu topraklar›n, fiziksel özellikleri fena olmay›p pH 8.5’
in alt›ndad›r.
TELEV‹ZYON
Tuzun bitkiler üzerinde oluflturdu¤u olumsuz etki, artan tuz içeri¤i kök ortam›n›n osmotik bas›nc›n› artt›rd›¤› için su potansiyeli azalarak köklerin baflta su olmak üzere yeterli besin elementi al›m› engellenmektedir. Fizyolojik kurakl›¤a
T E Rolay
N E T normal flartlarda bitkiye do¤ru olan su hareketi, tuzlu toprakneden olan‹ Nbu
larda tersine gerçekleflerek ürün kayb›, solgunluk, büyüme ve geliflmedeki gerili¤i
izleyen bitkinin ölmesiyle sonuçlan›r. Tuzlu topraklarda, toprak çözeltisindeki
iyon dengesinin bozulmas›, bitki bünyesinde de iyon dengesinin de¤iflmesine neden olur ve B, Cl- vb. iyonlar›n zehir etkileri bitkide büyüme ve geliflmede gerilemeye neden olur. Topraktaki biyolojik aktivite tuz içeri¤inden olumsuz yönde etkilenmektedir.
Topraklar›n tuz içeri¤inin s›n›r de¤erlerini aflmas› durumunda çimlenmekte olan
fidelerin ölümü, bitkilerin küçük ve koyu yeflil yaprakl› olmalar› ve kök sistemlerinin ölümü gerçekleflir. Ayr›ca, yaprak kenarlar›nda, tomurcuklarda ve büyüme bölgelerinde sar›l›klar›n ve çürümelerin yan› s›ra bitkinin tamam›nda solma ve kurumalar görülür. Çizelge 3.3’ te topraklar›n tuz içerikleriyle bitki geliflimi aras›ndaki iliflkiler verilmifltir.
Topraklarda tuz birikiminin önlenmesi için etkin bir drenaj›n sa¤land›¤› koflullarda sulama yap›lmal›d›r. Sulamada kalitesi yüksek su kullan›lmal›d›r. Tuzlu topraklar›n ›slah› için iyi drenajla birlikte yeterli y›kama yap›lmal›d›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Osmotik bas›nç: Çözeltide
çözünmüfl madde miktar›n›
gösterir.
Fizyolojik kurakl›k:
‹ N T E Ryeterli
N E T su
Toprakta
bulunmas›na ra¤men
bitkinin suyu alamamas›d›r.
65
Tuzluluk,
(EC, mS cm-1)
Toplam Tuz,
(%)
0-2
0-4
De¤erlendirme
0.05 - 0.1 Tuz etkisi ço¤unlukla ihmal edilebilir.
0.05 - 0.2
2-4
0.1 - 0.2
Tuza çok duyarl› bitkilerin verimi s›n›rlanabilir
(Fasulyeler, meyve a¤açlar›) pratik olarak hiçbir bitki tuzdan zarar görmez.
4-8
0.2 - 0.4
Ço¤u bitkinin verimi s›n›rlan›r.
8 - 16
0.4 - 0.8
Sadece tuza dayan›kl› bitkilerden tatmin edici
verim al›nabilir (pamuk, kolza, fleker pancar›,
arpa, ço¤u çimler ve üç güller).
> 16
> 0.8
Sadece birkaç tuza dayan›kl› bitkiden tatmin
edici verim al›nabilir.
Tuzlu topraklarda yetifltirilen bitkilerde ne gibi belirtiler görülür? SIRA S‹ZDE
Organik Madde
Çizelge 3.3
Topraklar›n tuz
içerileri ile bitki ve
ürün geliflimi
aras›ndaki iliflki
(Bernstein, 1970;
Verhoeven, 1979).
4
Topraklar›n verimlilik özelli¤i kazanmas›nda, organik madde içerikleri di¤er özellikler aras›nda en önemli bileflenlerden biridir. Organik madde topra¤›n fiziksel, kimO R U
yasal ve biyolojik pek çok özelli¤i üzerinde etkili olarak toprak Sverimlili¤inin
belirlenmesinde çok önemli rol oynamaktad›r. Toprak organik maddesinin kayna¤›n›
oluflturan bitkisel ve hayvansal dokular içinde bitkisel art›klar bafll›ca
bölümüdür.
D‹KKAT
Toprak organik maddesini, toprakta bulunan bitkisel ve hayvansal organizmalar›n belirli aflamalarda ayr›flm›fl ölü art›klar› veya bunlar›n canl› olanlar›n›n oluflS‹ZDE
turdu¤u tüm karbon içeren maddelerin toprakta oluflturdu¤u SIRA
bir yap›d›r.
Hâlbuki
SIRA S‹ZDE
humus, kendisini oluflturan bitkisel ve hayvansal kaynakl› dokular›n
tan›namayacak flekilde parçalanmas›, ayr›flmas› ve de¤iflmesiyle meydanaAMAÇLARIMIZ
gelen oldukça dayan›kl›, heterojen, koyu kahverengi ile siyah renkte, kolloidal özellikli
D Ü fi Ü N E Lve
‹ M amorf yap›l› bir maddedir. Humus, toprak organik maddesinin bir k›sm›n› oluflturmaktad›r.
Toprak organik maddesi ile humus teriminin eflanlaml› olmad›¤›
K ‹ Tgenel
A P kabul göS O R U
ren bir görüfltür.
SIRA S‹ZDE
Kolloid: Çok küçük boyutu
tan›mlamaktad›r.
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Kolloidal sistem: ‹çindeki
D Ü fi Ükolloidal
NEL‹M
hareketli tanelerin
boyutlar aras›nda oldu¤u
kar›fl›mlard›r. K ‹ T A P
S O R U
Mineral yüzey topraklar›n organik madde içerikleri % 0.5 - 6 aras›nda
Düflük
T E LDE‹ VK‹KZ Ade¤iflir.
Y TO N
miktarlar s›cak ve kurak, yüksek miktarlar serin ve ya¤›fll› iklim bölgesi topraklar›nda
bulunur.
SIRA S‹ZDE
T E LDE‹ VK ‹KZAY TO N
‹ N T E R N E T iklim, bitki
Topraklar›n organik madde içerikleri, toprak tekstürü, topo¤rafya,
örtüsünün özellikleri, arazi kullanma flekli, drenaj, toprak reaksiyonu,
AMAÇLARIMIZ topraktaki
bitki besin elementlerinin miktar› ve gübrelemeye ba¤l› olarak de¤ifliklik göstermektedir. Organik maddenin topraklar›n fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikleriK ‹ T A P
ne etkileri afla¤›daki gibi özetlemifltir;
1. Toprak organik maddesinin topra¤›n fiziksel özelliklerine etkisi
1.1. Topraklar›n uygun olmayan havalanma, su tutma ve ›s›nma özelliklerini
TELEV‹ZYON
iyilefltirir
1.2. Organik maddenin erozyon kontrolünde etkisi vard›r
‹NTERNET
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
66
Tamponlama Kapasitesi :
Tampon çözeltilerde asit
veya alkaliye karfl› direnme
gücüne denir. Tampon
çözelti ise az miktarda asit
veya alkali ilavesiyle pH s›
pratik olarak de¤iflmeyen
çözeltilere denir.
Katyon De¤iflim Kapasitesi :
Birim miktarda topra¤›n
sahip oldu¤u negatif
yüklerle tutabildi¤i toplam
katyon miktar›d›r. Birimi 100
g toprakta miliekivalen ( me
100 g-1 toprak)’ dir.
K›vam: Bir fleyin uygunluk
durumu
1.3. Toprak strüktürünün oluflumu ve süreklili¤ini sa¤lar
1.4. Toprak k›vam› üzerinde etkili olan organik madde özellikle killi topraklar›n gevflek yap› kazanarak erken tava gelmesine ve kesek oluflturmalar›na
engel olur.
2. Organik maddenin toprak kimyasal özelliklerine etkisi
2.1. Topraklardaki bitki besin elementlerinin kayna¤›d›r
2.2. Topraklar›n tamponlama kapasitesini art›r›r
2.3. Organik madde topraklar›n katyon de¤iflim kapasitesini art›r›r
2.4. Toprak organik maddesi topraktaki besin elementlerinin bitkilere olan yaray›fll›l›¤›n› art›r›r
3. Toprak organik maddesinin topra¤›n biyolojik özellikleri üzerine etkileri
Toprak organik maddesi besin ve enerji kayna¤› olmas›n›n yan›nda, topra¤›n di¤er özelliklerini iyilefltirmesiyle uygun bir yaflam ortam› sa¤layarak
toprak canl›lar› üzerinde etkilidir. Toprakta iyi bir biyolojik aktivite, uygun
miktarda organik madde bulundurulmas›yla olanakl›d›r. Bu nedenle, organik maddenin toprak canl›lar› üzerindeki etkileri en az di¤er toprak özelliklerine olan etkileri kadar önemlidir.
Toprak Organizmalar›
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Toprakta yaflayan mikroskopla görülenden gözle görülen büyüklü¤e kadar çok
çeflitli organizma, cans›z gibi görünen topraklara canl›l›k özelli¤i kazand›rmaktaS‹ZDE
d›r. ToprakSIRA
organizmalar›
toprakta gerçekleflen çok say›da de¤iflim ve dönüflüm
olay›na kat›larak topraklar›n verimlilik kabiliyetine vazgeçilmez katk›lar yapmaktad›rlar. Topraklar›n
D Ü fi Ü N E L ‹ Müretkenlikleri yeterli ölçüde organizman›n tür zenginli¤i ve say›s› ile yak›ndan ilgilidir. Topraktaki organizma aktivitesini toprak verimlili¤i için
en uygun seviyede sürdürebilmek, organizma say›s› yan›nda tür zenginli¤ini art›r›S O R U
c› faktörlerin düzenlenmesiyle olanakl›d›r.
TopraklardaDmikroskobik
bakterilerden solucanlara kadar farkl› büyüklükte canl›lar bu‹KKAT
lunur. Topraklarda say› ve tür zenginli¤i bak›m›ndan en fazla bulunan organizmalar s›ras›yla bakteriler,
aktinomisetler ve mantarlard›r.
SIRA S‹ZDE
N N
TOPRAK EROZYONU
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
Tar›msal üretimin
temel faktörü olan toprak, sanayide ekonomik de¤eri oldukça
önemli olup, yaflam›n süreklili¤ini sa¤layan ekolojik dinamiklerin ortam›n› oluflturmaktad›r. Dünyadaki yaflam›n devam› için yerinde kullan›lmas› ve iyi korunmas›
K ‹ T A P
gerekmektedir.
Topra¤›n su, rüzgâr, yerçekimi, buzul ve dalgalar gibi do¤al etkenler ile yerlerinden al›n›p tafl›narak di¤er bir yerde biriktirilmesine erozyon denir. Erozyon ile
T E L E V ‹ Z Y O Nbesin elementleri ve organik maddece zengin toprak üst kattar›m arazilerinden
manlar›n›n tafl›nmas› topra¤›n verim gücünün azalmas›na neden olmaktad›r. Bununla birlikte, toprak strüktürünün da¤›lmas›na, toprak yüzeyinde de¤iflik büyüklüklerde kanalc›klar aç›larak toprak yüzeyinin bozulmas›na ve toprakta biriktirile‹NTERNET
cek suyun yüzey ak›fl›yla tar›m alanlar›ndan uzaklaflmas›na neden olur. Di¤er taraftan erozyon, barajlarda alüvyonlar›n birikerek kullan›m ömürlerinin azalmas›na,
limanlar›n ve akarsu yataklar›n›n dolmas›na neden olarak su ürünleri yetifltiricili¤ini olumsuz yönde etkiler.
Do¤al faktörler, kültürel uygulamalar ve toprak idaresi ile toplumun kültür ve
gelir düzeyi erozyonun oluflumu ve yo¤unlu¤una etken faktörlerdir. Erozyonun
67
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
fliddetinin azalt›lmas› veya önlenmesi çabalar›n›n bafl›nda, halk›n e¤itimine özen
gösterilerek, erozyon konusundaki toplum bilincinin ve duyarl›l›¤›n›n
D Ü fi Ü N E L ‹ M artmas›n›
sa¤lamak olmal›d›r. Daha sonra sosyal planlamalar ve çeflitli kültürel önlemler uygulanarak su ve rüzgâr erozyonunun tar›m arazilerinde neden oldu¤u tahrip edici
S O R U
etkisinin önüne geçilmesi veya azalt›lmas› için gerekli tedbirlerin al›nmas› gerekir.
Erozyona karfl› topraklar›n korunmas›nda en etkili yöntem, toprak yüzeyinin
D ‹ K K A T bitki örtüsü
ile kaplanmas›d›r. Orman erozyona karfl› en etkili bitki örtüsüdür. Devaml› çay›r-meralar
da erozyon kontrolünde etkili bitki örtüsüdür. Ç›plak, iyice ifllenerek
haline gelmifl
SIRA toz
S‹ZDE
e¤imli topraklar ise erozyona çok duyarl›d›r.
SU
AMAÇLARIMIZ
S O R U
D‹KKAT
N N
Su yaflam›n temel ögesidir. Yaflamsal olaylar›n tümüne do¤rudan yada dolayl› olarak etki eder. Bitkide besin maddelerinin al›m›, bunlar›n dokular içerisinde tafl›nK ‹Bitkilerde
T A P
mas›, fotosentez ve benzeri olaylar su yard›m› ile gerçekleflir.
turgor
olay›nda ve bitki s›cakl›¤›n›n düzenlenmesinde su etkin bir rol oynar. Ayn› flekilde
tohumlar›n çimlenmesi için su gerekli bir maddedir. Bitkilerin yan›nda ilkel canl›ELEV‹ZYON
lardan kültür hayvanlar›na kadar tüm canl›lar da suya ihtiyaçTduyarlar.
Hayvanlarda da tüm hayati faaliyetlerin oluflumu su ile gerçekleflir. Canl›lar için gerekli olan
su ekolojik aç›dan, üç alt bölüm alt›nda toplanabilir.
a. Hava nemi
‹NTERNET
b. Ya¤›fl
c. Toprak suyu
Hava Nemi
Atmosferdeki nemin kayna¤›n›, büyük su kütlelerinden ve topraktan buharlaflan,
bitkilerden terleme ile geçen su oluflturur. Ancak havada bulunan nemin en büyük
kayna¤› büyük su yüzeyleridir. Bir bölgedeki hava nemi; s›cakl›k, rüzgar, yükseklik, yön, bitki örtüsü ve toprak suyu gibi bir çok faktöre ba¤l› olarak de¤iflir. Hava
nemi mutlak ve ba¤›l olmak üzere iki flekilde ifade edilebilir.
Mutlak nem; hava-su buhar› kar›fl›m›ndaki su buhar› kütlesinin (kg) kuru hava
kütlesine (kg) oran› olarak tan›mlan›r. Ba¤›l(nispi) nem ise nemli havadaki su buhar› k›smi bas›nc›n›n, havay› ayn› s›cakl›kta nem bak›m›ndan doygun duruma getiren buhar bas›nc›na oran› olarak tan›mlan›r. Ba¤›l nem, havan›n doyma derecesinin
bir ölçüsüdür ve belirli bir s›cakl›k derecesinde 1 m3 havan›n tuttu¤u su buhar› miktar› olarak da tan›mlanabilir. Havan›n çeflitli s›cakl›k derecelerinde tutabilece¤i su
miktar› de¤ifliktir. Örne¤in, 1 m3 havan›n -20 oC’de sadece 1.10 gr su tutabilmesine
karfl›l›k, 35 oC’de ayn› hava 42.20 gr suyu tafl›yabilmektedir (Çizelge 3.4).
Çizelgeden görüldü¤ü gibi s›cakl›k art›kça havan›n tafl›yabilece¤i su buhar›
miktar› yükselmektedir. Bu nedenle, ba¤›l nem yaz›n k›fltan, gündüz geceden daha yüksektir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Turgor : Bitki hücrelerinin
saf suya konmas›yla içine su
alarak, fliflmesi ve hücrenin
çeperine bas›nç yapmas›
olay›na denir.T E L E V ‹ Z Y O N
‹NTERNET
68
Çizelge 3.4
Çeflitli S›cakl›k
Derecelerine Göre 1
m3 Havan›n
Tutabilece¤i Su
Miktarlar›
S›cakl›k (oC)
Su Buhar› (gr)
-20
1.10
-10
2.38
0
4.85
5
6.80
10
9.39
15
12.85
20
17.33
25
23.04
30
30.60
35
42.20
Ya¤›fl
Ya¤›fl hava neminin yo¤unlaflarak s›v› veya kat› halde yeryüzüne düflmesidir. Hava neminin yo¤unlaflmas› s›cakl›¤›n düflmesine ba¤l›d›r. So¤uma ile birlikte havan›n su tutma kapasitesi azal›r ve bir s›cakl›k derecesinde orant›l› nem doyma noktas›na yani %100’e ulafl›r. Higroskopik parçac›klar bir çekirdek oluflturur. Bu çekirdekler etraf›nda yo¤unlaflan hava nemi ya¤›fl olarak yeryüzüne iner. Havadaki nemin yo¤unlaflt›¤› s›cakl›k derecesine göre su de¤iflik flekil ve büyüklüklerde yere
düfler. Yeryüzünde en çok görülen ya¤›fl flekilleri flunlard›r.
Bulut ve Sis: Bulutlar hava ak›nt›lar›nda as›l› durumda bulunan küçük su damlac›klar›ndan oluflmufltur. Genellikle yükseklerde bazen yeryüzünden 12-13 bin
metre yükseklikte bulutlar meydana gelebilir. Sis de esas olarak bulutlara benzer
ancak yeryüzüne çok daha yak›nd›r. Su ihtiva eden hava kütlelerinin yeryüzüne
yak›n yerlerde so¤umas› ile gerçekleflir. Il›k ve nemli hava kütleleri so¤uk bir yüzey veya su kütlesi üzerinden geçerken so¤ur ve sis oluflur. Sis k›y› bölgelerinde
çok s›k görülür. ‹ç bölgelerde ise genellikle çukur yerlerde ve vadilerde rastlan›r.
Çi¤ ve K›ra¤›: Çi¤ bitki ve toprak üzerinde görülen bir yo¤unlaflma fleklidir.
Toprak yüzeyine yak›n olan yerlerde, havan›n orant›l› nemi çok yüksektir. Gece
bitkilerin ve topra¤›n çabuk so¤umas› nedeni ile nem, buralarda yo¤unlafl›r. Buna
çi¤ denir. Bitki ve toprak yüzeyindeki s›cakl›k, 0 oC’ nin alt›na inmifl ise hava neminin yo¤unlaflma flekline k›ra¤› ad› verilir. Çi¤ ve k›ra¤›n›n oluflumu için aç›k
gökyüzü, orta kuvvette rüzgar h›z› ve yüksek hava nemi gereklidir.
Ya¤mur: Hava neminin damlac›klar halinde ve s›v› olarak yeryüzüne düflmesidir. Yeryüzünde en çok görülen ya¤›fl fleklidir.
Kar: Hava neminin 0 oC’ nin alt›ndaki s›cakl›klarda kat› olarak yo¤unlaflmas› ile
oluflur. Ya¤murdan sonra en s›k rastlanan ya¤›fl flekli kard›r.
Dolu: yüksek oranda nem ihtiva eden hava kütlelerinde s›cakl›¤›n aniden 0
oC’nin alt›na düflmesi sonucu, nemin yuvarlak buz kütleleri halinde yo¤unlaflmas›
ile oluflur. Genellikle ilkbahar ve yaz bafllar›nda görülür. Dolu yöresel zarar yapan
bir ya¤›fl fleklidir. Ço¤unlukla zarar› bir kilometre eninde birkaç kilometre uzunlu¤undaki bir fleritte görülür.
Belirtilen ya¤›fl flekillerinden sis bitki ve topraktan olan buharlaflmay› azaltt›¤›
gibi, baz› ilkel bitkiler için gerekli suyu sa¤lar. Ancak bulut ve sis yeryüzüne düflen ›fl›nlar›n kalite ve yo¤unlu¤unu etkiler. Çok bulutlu ve sisli günlerde fotosentez h›z› azalabilir. Buna karfl›l›k radyasyonu önledi¤i için ani s›cakl›k düflmelerini
önler. Çi¤ bitkiler için yararl› bir ya¤›fl fleklidir. Yeterli ya¤›fl alamayan ancak de-
69
vaml› çi¤ düflen yerlerde bitkiler iyi bir flekilde geliflebilirler. Örne¤in Ölü Deniz’in
güneybat›s›nda Negev Çölü’nde y›ll›k ya¤›fl 10-28 cm olmas›na karfl›l›k yaz aylar›nda bitki geliflebilmektedir. Oregon eyaletinde sis ve çi¤in 28 cm’lik ya¤›fla eflde¤er
su verdi¤i bulunmufltur. Ohia’da 6 y›ll›k bir dönemde çi¤in 23 cm ya¤›fla eflde¤er
su temin etti¤i tahmin edilmifltir. Ancak k›ra¤›n›n suyun donma derecesinin alt›nda oluflmas› nedeniyle bir çok sebze k›ra¤›n›n oldu¤u günlerde büyük zarar görürSIRA S‹ZDE
ler. Kar, bitkileri düflük s›cakl›klara karfl› koruyan bir yal›tkan görevi gördü¤ü için
karasal iklimin hüküm sürdü¤ü bölgelerde büyük bir önemi vard›r. Ayr›ca eriyen
kar bitkiler için yararl› suyun ya¤murdan sonra ikinci önemli bir
olufltuD Ü fikayna¤›n›
ÜNEL‹M
rur. Genel olarak 10 cm kal›nl›¤›ndaki bir kar tabakas› 1 cm su tabakas›na eflde¤er
kabul edilir. Dolu ise yöresel olmas›na karfl›n tar›msal üretimde büyük zararlar yaS O R U
pan bir ya¤›fl fleklidir.
‹ K K A T olmas›na, çiDolu bitkilerin fide döneminde düfltü¤ünde fidelerin k›r›lmas›na ya daD tahrip
çeklenme döneminde ortaya ç›kt›¤›nda çiçeklerin dökülmesine veya a¤›r zarar görmesine
meyve döneminde düfltü¤ünde ise meyvelerin dökülmesine veya zedelenerek
SIRA S‹ZDEve tadlar›n›n
bozularak pazar kalitesinin düflmesine neden olmaktad›r.
Toprak Suyu
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Bitki yetifltiricili¤i için çok önemlidir. Toprak suyunun bitkiler üzerine etkileri toprak-bitki-su iliflkileri kapsam›nda aç›klanm›flt›r.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TOPRAK-B‹TK‹-SU ‹L‹fiK‹LER‹
Bitkisel yetifltiricili¤in en önemli uygulamalar›ndan biri, toprakta suyun uygun zaE L E V ‹ Z Y O N azl›¤› yamanda yeter miktarda bulunmas›na ba¤l›d›r. Suyun bitki kök Tbölgesinde
da çoklu¤u bitkisel yetifltiricili¤i önemli ölçüde s›n›rlar. Bu nedenle toprak-bitki-su
iliflkilerinde bitkinin istedi¤i koflullar›n di¤er bir ifade ile bitki kök bölgesinde hava ve nem miktar›n›n dengelenmesi gerekir. Gereksinim duyulan
koflullar›n yara‹NTERNET
t›labilmesi ise sulama yönünden önemli toprak özelliklerinin bilinmesine ba¤l›d›r(fiekil 3.3).
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 3.3
A¤›rl›k simgesi
Sulama yönünden
önemli toprak
özellikleri
Hacim simgesi
Wg
Gaz
Ww
S›v›
Vg
Ve
Vw
V
W
Ws
Kat›
Vs
70
W =Toplam a¤›rl›k (yafl a¤›rl›k), g,
Wg = Hava a¤›rl›¤›, g,
Ww = Toprakta bulunan suyun a¤›rl›¤›, g,
Ws = Topraktaki kat› madde a¤›rl›¤›, g,
V =
Vg =
Vw=
Vs =
Ve =
Toprak örne¤inin hacmi, cm3,
Hava hacmi, cm3,
Toprakta bulunan suyun hacmi, cm3,
Topraktaki kat› madde hacmi, cm3,
Vg+ Vw = Toprak örne¤inin toplam gözenek (boflluk) hacmi, cm3.
Özgül A¤›rl›k:Boyutsuz bir kavramd›r. Belli bir hacimdeki kuru toprak a¤›rl›¤›n›n, ayn› hacimde ve +4 oC’deki suyun a¤›rl›¤›na oran›d›r. Topraklar›n özgül a¤›rl›klar› 2.65-2.75 aras›nda de¤iflir. Organik maddece zengin olan topraklarda bu de¤er 2.40 ve alt›na inmekle birlikte hesaplamalarda özgül a¤›rl›k 2.65 al›nmaktad›r.
Gs =
γs
γw
=
Ws / Vs
γw
=
Ws
Vs .γ w
Gs = Topra¤›n özgül a¤›rl›¤›,
γs = Topraktaki kat› k›sm›n hacim a¤›rl›¤›, g/cm3,
γw = +4 °C s›cakl›ktaki ar› suyun hacim a¤›rl›¤›, g/ cm3,
Ws = Topraktaki kat› madde a¤›rl›¤›, g ve
Vs = Topraktaki kat› madde hacmi, cm3 tür.
Hacim a¤›rl›¤›(t): Hava ve su boflluklar› dahil, birim hacimdeki toprak kütlesinin a¤›rl›¤›d›r. Hacim a¤›rl›¤› ; toprak yap›s›, bünyesi ve s›k›flma derecesine ba¤l›
olarak de¤iflir.
γt =
Ws
V
γt = Topra¤›n hacim a¤›rl›¤›, g/cm3,
Ws = Topraktaki kat› madde a¤›rl›¤›, g,
V = Toprak örne¤inin hacmi, cm3 tür.
Gözeneklilik (Porozite) : Toprak gözenek hacminin, toplam toprak hacmine
oran›d›r. Gözeneklilik a¤›r bünyeli topraklarda % 50 - 65, hafif bünyeli topraklarda %20 - 45 aras›nda de¤iflim gösterir.
n = 100
Ve
V
n = Porozite, %,
Ve = Toprak örne¤inin toplam boflluk hacmi, cm3,
V = Toprak örne¤inin toplam hacmi, cm3.
Gözenek (boflluk) oran› : Toprak örne¤indeki boflluk hacminin, topraktaki kat›
madde hacmine oran›n›n yüzde cinsinden ifadesidir. Gözenek oran› kümeli yap›-
71
larda % 40 - 80, petek yap›larda % 60 - 150 ve organik yap›larda % 400 - 500 aras›nda de¤iflim gösterir.
e = 100
Ve
Vs
e = Gözenek oran›, %,
Ve = Toprak örne¤inin toplam boflluk hacmi, cm3 ve
Vs = Topraktaki kat› madde hacmi, cm3.
Doyma derecesi (satürasyon) : Topraktaki su hacminin, toplam gözenek hacmine oran›d›r. Teorik olarak doyma derecesi, gözeneklerin tamamen su ile dolu
oldu¤u, doymufl toprak koflullar›nda % 100 de¤erini almaktad›r.
S = 100
Vw
Ve
S = Doyma derecesi, %,
Vw= Toprakta bulunan suyun hacmi, cm3 ve
Ve = Toplam gözenek hacmi, cm3 tür.
Bitkisel Yetifltiricili¤i S›n›rlamayacak ve Yeterli Nemin
Bulunmas› Gereken Toprak Derinli¤i
Bir bitkinin geliflmesinde toprakta bulanan yeterli nem, bitkinin su gereksinimini
karfl›laman›n yan›nda afla¤›da s›ralanan öneme de sahiptir;
a. Su , içinde bütün biyokimyasal ve fizyolojik tepkimelerin geçti¤i bir ortamd›r,
b. Bitki yap›s›ndaki tüm kolloidal karakterdeki tüm maddelerin fliflmesini sa¤lar,
c. Organik ve inorganik maddeler için iyi bir çözücüdür (özellikle bitki besin
maddeleri için),
d. Besin maddeleri ve çözülmüfl organik maddelerin bitkide tafl›nmas›n› sa¤lar,
e. Birçok madde de¤iflim olaylar›nda (fotosentez, vs.) ve karbonhidratlar›n
sentezinde yap› eleman›d›r,
f. Bitki ›s›s›n›n yükselmesini önler.
Yukar›da say›lan bu önemli görevleri nedeniyle yeterli nenim varl›¤›n›n bulunaca¤› derinli¤in bilinmesi gerekir ve bu derinlik etkili kök derinli¤i olarak al›nabilir. Etkili kök derinli¤i; bir bitkinin su ve besin maddelerinin %80’nini ald›¤› derinlik olarak tan›mlan›r. Etkili kök derinli¤i bitkiden bitkiye de¤iflim göstermekle
birlikte, ayn› bitki için yetifltirilen toprak ve uygulanan tar›msal faaliyetlere göre
de¤iflim gösterebilmektedir.
Genel olarak bitkiler, ihtiyaç duyduklar› suyun büyük bir bölümünü üst katmandan al›rlar. Afla¤›daki flekilde bitki kök bölgesinde su ve besin maddelerinden
yararlanma oranlar› verilmifltir(fiekil 3.4).
fiekil 3.4
%80
Etkili kök derinli¤i
Al›nan nem yüzdesi
%25
%40
%25
%30
%25
%25
%20
%10
Bitki kök bölgesinde
su ve besin
maddelerinden
yararlanma
oranlar›.
72
SIRA S‹ZDE
5
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Kök geliflimiSIRA
üzerine
S‹ZDEtopra¤›n su seviyesi nas›l bir etkide bulunur ?
Toprak Nemi
D Ü fi Ükuru
N E L ‹ Ma¤›rl›k yüzdesi, hacim yüzdesi, derinlik ve tansiyon cinsinden
Toprak nemi,
olmak üzere dört biçimde ifade edilir.
Kuru a¤›rl›k
cinsinden: Toprak örne¤inin yafl ve kuru a¤›rl›¤›ndan aflaS O Ryüzdesi
U
¤›daki eflitlikle bulunur. Sulama yönünden kuru toprak 105 oC ve 24 saat bekletildikten sonra elde edilir.
D‹KKAT
W - WS
Pw = 100
WS
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
Pw = Topra¤›n kuru a¤›rl›¤›n›n yüzdesi cinsinden nem miktar›, %,
W = Toprak örne¤inin yafl a¤›rl›¤›, g ve
AMAÇLARIMIZ
Ws = Toprak
örne¤inin kuru a¤›rl›¤›, g d›r.
Hacim yüzdesi cinsinden: Toprak neminin hacim yüzdesi cinsinden nemi, kuK ‹ T Acinsinden
P
ru a¤›rl›k yüzdesi
nemin ifade fleklinden yararlan›larak afla¤›daki eflitlikle bulunur.
Pv = Pw . γt
TELEV‹ZYON
Derinlik cinsinden: Derinlik cinsinden toprak neminin ifadesi ise hacim yüzdesi cinsinden nemin ifade fleklinden yararlan›larak afla¤›daki eflitlikle bulunur.
‹NTERNET
d=
Pv . ‹D
N T E RP
= NwE T . γ t . D
100
100
d = topraktaki su derinli¤i, cm,
D = toprak derinli¤i yada bitkinin etkili kök derinli¤i, cm,
γt = topra¤›n hacim a¤›rl›¤›’d›r.
Foto¤raf 3.1
Toprak nemini
ölçmede
kullan›lan
tansiyometre aleti
Tansiyon cinsinden: Toprak tanecikleri, toprakta bulunan su moleküllerini
kendilerine do¤ru çekerler. Bu çekim kuvveti su molekülünün toprak taneciklerine olan mesafesi ile ters orant›l›d›r. Di¤er bir ifade ile toprak tanecikleri taraf›ndan
tutulma gücü, topraktaki nem miktar› azald›kça
artmaktad›r. Bu negatif bas›nç tansiyon terimi ile
ifade edildi¤inden , toprak nem tansiyonu denildi¤inde; toprak zerreciklerinin suyu kendi yüzeyleri etraf›nda tutma gücü anlafl›lmaktad›r ve
birimi cm su sütunu (cmSS)’dir. Toprak nemini
ölçmede kullan›lan araçlara tansiyometre denilir
(Foto¤raf 3.1).
Tansiyometrelerin ucunda geçirgen özelli¤e
sahip bir seramik uç bulunur. Bu seramik uç üzeri kapakl›, içi saf su dolu fleffaf bir boruya ba¤l›d›r. fieffaf borunun yan taraf›nda ise bir gösterge
düzene¤i bulunmaktad›r. Toprak neminin izlenece¤i derinli¤e yerlefltirilen tansiyometreden
topra¤›n nem aç›¤›na ba¤l› olarak su al›nmaya
baflland›¤›nda tansiyometrede oluflan vakumun
etkisiyle gösterge yükselmeye bafllar. E¤er topra-
73
¤a su girifli olur ise bu koflulda tansiyometredeki oluflan vakum seramik uçtan suyu tansiyometreye doldurur ve gösterge azalmaya bafllar.
Bitkisel Yetifltiricilikte Önemli Toprak Nemi Sabiteleri
Bitkisel yetifltiricilikte önemli olan nem sabiteleri afla¤›daki fiekil 3.5’ de gösterilmifltir. Burada bitkisel yetifltiricilikte önemli olan nem sabiteleri aç›klanacakt›r.
fiekil 3.5
Doyma
S›zma
T.K
Önemli toprak
nemi sabiteleri
Doyma (Saturasyon)
Yerçekimsel su
Tarla Kapasitesi
Kullan›labilir
su
Kapilar
su
Kullan›labilir nem
S.N.
Yararlan›lmayan
su
Higroskopik
su
Devaml› solma noktas›
F›r›n Kuru
Doyma noktas›: Toprak tanecikleri aras›nda bulunan boflluklar›n su ile dolu
oldu¤u kofluldaki nem miktar›d›r. Buna bir anlamda drenaj noktas› da denilebilir.
Bu koflulda bitki köklerinde yeterli bir havalanma sa¤lanamad›¤›ndan bo¤ulma
yada hastal›klara ba¤l› bitki kay›plar› yada verim azal›fllar› ortaya ç›kar.
Tarla kapasitesi: Serbest drenaj koflullar›nda toprak taneciklerinin yerçekimine
karfl› tuttu¤u su miktar› olarak tan›mlanabilir. Bu durumdaki toprak nem tansiyonu
toprak bünyesine ba¤l› olmak üzere 1/10-1/3 atm aras›nda de¤iflim gösterir.
Solma noktas›: Bitkilerin toprakta var olan nemden yararlanamad›¤› ve solmaya bafllad›¤› andaki toprak nemi olarak tan›mlanabilir. Bu durumdaki toprak nem
tansiyonu 15 atm dolay›ndad›r.
Kullan›labilir su tutma kapasitesi: Tarla kapasitesi ile solma noktas› aras›ndaSIRA S‹ZDE
ki toprak neminin ifadesidir. Bitkiler suyu topraktan en az enerji
ile tarla kapasitesinde alabilirler ve kullan›labilir su miktar› azald›kça bitkilerin suyu almak için
harcayacaklar› enerji miktar› artar. Bu nedenle bitkisel yetifltiricilikte
bir ilD Ü fi Ü N E L ‹ genel
M
ke olarak kullan›labilir su tutma kapasitesinin %50’den daha fazla tüketilmesine
izin verilmez. Çeflitli toprak bünye gruplar› için kullan›labilir su tutma kapasitesi
S O R U
de¤erleri Çizelge 3.5’de verilmifltir
Baz› araflt›rmalarda toprakta su seviyesi tarla kapasitesinin % 50’sineD ‹düfltü¤ü
K K A T zaman yap›lan sulamalardan en yüksek verim elde edilmifltir. Bu nedenle sulanabilir alanlarda tarla kapasitesi ile solma noktas› aras›ndaki bir noktada sulaman›n yap›lmas›
gerekir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Atm: Atmosfer bas›nc›d›r.
Atmosferde bulunan gaz
moleküllerinin a¤›rl›klar› ve
hareketleri nedeniyle hem
kendi içerisinde hem de
yeryüzünde bulunan
cisimlerin birim yüzeylerine
uygulad›klar› dik kuvvete
aç›k hava (atmosfer) bas›nc›
denir.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
74
Çizelge 3.5
Çeflitli toprak bünye
gruplar› için
kullan›labilir su
tutma kapasiteleri
(mm/m)
Toprak Bünyesi
Faydal› Su Tutma Kapasitesi (mm/m)
Kaba kum
45
‹nce kum
65
T›nl› kum
85
‹nce t›nl› kum
105-125
Siltli t›n
145-165
Siltli killi t›n
165-190
Killi t›n
165 190
A¤›r kil
145
Toprakta Suyun Hareketi
Toprakta suyun hareketi doymufl ve doymam›fl koflullarda farkl›l›k gösterir. Doymufl koflullarda suyun hareketi gözeneklerin suyla dolu oldu¤u koflulda gerçekleflen ak›flt›r. Doymufl koflullarda su yanal hareketlili¤i son derece s›n›rl›d›r ve büyük
ölçüde yer çekiminin etkisi alt›ndad›r. Gözeneklerde suyun olmad›¤› koflullarda
suyun toprak içindeki hareketine ise doymam›fl koflullarda hareket denilir. Bu koflullarda suyun düfley hareketlili¤i ile birlikte yanal hareketlili¤i de söz konusudur.
Doymam›fl koflullarda suyun hareketi nem tansiyonu az olan yerden yüksek olan
yere do¤rudur.
Doyma noktas›nda bulunan topraklarda su yukar›dan afla¤›ya do¤ru s›zmas›na
karfl›l›k tarla kapasitesindeki ile solma noktas› aras›nda bulunan topraklarda su diffüzyon ile yanlara, kapilerite ile yukar›lara do¤ru hareket eder. Suyun topra¤›n alt
katmanlar›ndan yukar›ya do¤ru hareketi tar›msal aç›dan önemlidir. Topra¤›n kuruyan üst tabakalar›na, alt katmanlardan kapilerite ile yükselen sudan bitkiler yararlan›rlar. Kapilerite ile su yükselmesi toprak tekstürü ile yak›ndan iliflkilidir. ‹nce yap›l›, t›nl› ve killi topraklarda kapilerite ile su kaba bünyeli kumlu topraklardan daha çok yükselir.
Topra¤›n Su Alma H›z›
Topra¤›n su alma h›z› (infiltrasyon) suyun belirli bir zamanda toprak içerisine düfley olarak girme h›z›d›r. Bir di¤er tan›m› ise birim zamanda birim alandan toprak
içerisine giren suyun hacmidir ve cm/h yada mm/h ile ifade edilir. Topra¤›n su alma h›z›na; topra¤›n bünyesi ve yap›s›, organik madde içeri¤i, var olan nemi, yüzey üzerindeki su yükü, topra¤›n e¤im durumu, topra¤›n s›k›flma durumu ve bitki
örtüsü etkili olur. Genel olarak çeflitli toprak gruplar› için topra¤›n su alma h›z› de¤erleri Çizelge 3.6’da verilmifltir.
75
Toprak grubu
Su alma h›z› (mm/h)
S›n›rlar
Ortalama
Kumlu
25-250
50
Kumlu-t›nl›
13-76
25
T›nl›
8-20
13
Killi-t›nl›
2.5-15
8
Siltli-killi
0.3-5
2.5
Killi
0.1-2
0.5
Çizelge 3.6
Çeflitli toprak bünye
gruplar› için su
alma h›z› de¤erleri
(mm/h)
Bitki-Su ‹liflkileri
Topraktaki nemim azl›¤›na ba¤l› olarak bitkinin içsel dinamikleri, önemli de¤ifliklikler gösterir. Bitkinin toplam su gereksinimleri karfl›laflt›r›ld›¤›nda fotosentetik ifllevler için kullan›lan su miktar› az olmas›na ra¤men fotosentez, önemli ölçüde
azalmaktad›r. Topraktaki nem eksikli¤inin fotosentez üzerindeki etkisi protoplazma suyunun azalmas› (dehidratasyon) ve stomalar›n kapanmas›n›n bir etkisidir.
Bunlara ek olarak fotosentez ürünü monosakaritlerin oran› azalmakta, polisakaritlerin (selüloz ve hemiselüloz) a¤›rl›¤› artmaktad›r. Toprakta yeterli nemin varl›¤›n›n asimilasyon üzerinde do¤rudan etkileri olarak; fotosentez olay›nda protein
miktar›n›n art›r›lmas›, birim yaprakta ve bitkide klorofil miktar›n›n art›r›lmas› ve sitoplazman›n su içeri¤inin artt›r›lmas› say›labilir. Dolayl› etkileri olarak ise yapraklar›n büyümesi,yaprak aksam›n›n artmas› ve yaprak yaflam süresinin uzamas› etkileri söz konusudur.
Baz› liken, yosun, alg ve benzeri bitkiler ihtiyaç duyduklar› suyu do¤rudan hava neminden karfl›layabilmektedir. Buna karfl›l›k kültür bitlileri ihtiyaç duyduklar›
suyun büyük bir bölümünü kökleri ile topraktan al›rlar. Hava neminden bitkilerin
do¤rudan yararlanma oran› düflüktür. Ancak orant›l› nemin yükseldi¤i, gerek topraktan gerekse bitkilerden olan terlemeyi azaltt›¤› için kurak ve yar›kurak bölgelerde suyun daha etkili kullan›m›n› sa¤lar. Orant›l› nemin düflük olmas› terlemeyi
art›raca¤›ndan, suyun k›s›tl› oldu¤u yerlerde bitki üretimini olumsuz yönde etkiler.
Stomalar›n› kapatan bitkilerde fotosentez h›z› azal›r, büyüme ve geliflme duraklar.
Genel olarak %60-70 oran›nda orant›l› nem ço¤u kültür bitkisi için uygun olarak
kabul edilir. %50-60 nem oran› ise baz› bitkiler örne¤in m›s›r ve flekerkam›fl› için
minimum olarak bilinmektedir. Hava orant›l› nemi bitkilerin büyüme ve geliflmelerinin yan›nda bitki hastal›k ve zararl›lar›n›n azalmas›na ve ço¤almas›na etki yapmaktad›r. Örne¤in tah›llarda pas (Puccinis sp.) nemli y›llarda çok yay›lmaktad›r.
Ayn› flekilde nohut tar›m›nda önemli bir sorun olan antraknoz (Ascochyte sp.) hastal›¤›n›n yay›lmas› havan›n orant›l› nemi ile yak›ndan iliflkilidir. Pamuklarda beyaz
sinek ve afitlerin zarar› da ya¤›fll› y›llarda artmaktad›r.
Kurak ve yar›kurak bölgelerde ya¤›fl sular›, bitkiler için tek su kayna¤›d›r. Bu
bölgelerde ya¤›fl›n miktar› düflük oldu¤u gibi, büyük bölümü de bitki büyüme ve
geliflmesi için s›cakl›¤›n k›s›tl› oldu¤u k›fl aylar›nda düflmektedir. ‹lkbahar ya¤›fllar› ise karars›z ve da¤›l›fl› da bitkiler için uygun de¤ildir. Bu aylarda ya¤›fl›n büyük
bir bölümü birkaç ya¤murlu gün içerisinde düflmektedir. Baz› devrelerde görülen
hafif ya¤›fllar bitkiler için yararl› kabul edilmektedir.
Stoma: Stoma, aç›l›p
kapanma özellikleri ile
bitkideki terlemeyi ve gaz
de¤iflimini kontrol eden
canl› yap›lard›r.
76
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
Kura¤a dayan›kl›
bitkilerin özellikleri nelerdir ?
SIRA S‹ZDE
Kurak alanlarda ya¤›fllarda görülen küçük farkl›l›klar verimi büyük ölçüde etkifi Ü N E L ‹ M
lemektedir.D ÜÖrne¤in
250 mm ya¤›fl toplam›, bu¤day tar›m› için minimum kabul
edilmektedir. 225 mm’lik bir ya¤›fl verimde büyük düflmelere yol açabilece¤i gibi
S Overimi
R U
300 mm ya¤›fl
iki kat art›rabilmektedir. Bu nedenle kurak ve yar›kurak bölgelerde nadas uygulamalar› ile ürün y›l› için ya¤›fl sular›n›n biriktirilmesine çal›fl›lmaktad›r.
D‹KKAT
fiiddetli ya¤›fllar›n görüldü¤ü bölgelerdeki taban arazilerde su göllenmeleri bir
sorun olabilmektedir. Özellikle geçirgenli¤i zay›f, a¤›r taban topraklarda su birikeSIRA S‹ZDE
rek ekili bitkilere
zarar vermektedir. Bu topraklardan su göllenen mevsimlerde yararlanmak oldukça güçtür. Suyun uzun süre kald›¤› bölgelerde ancak çeltik tar›m›
yap›labilmektedir.
Bu topraklarda ürünün çeflitlendirilebilmesi için fazla suyun çeAMAÇLARIMIZ
flitli yöntemlerle uzaklaflt›r›lmas› gerekmektedir.
Topraklarda taban suyunun yüksekli¤i de bitki üretiminde büyük bir sorundur.
Ço¤u bitki, Ktaban
‹ T Asuyu
P seviyesinin 1 m’nin alt›nda olmas›n› ister. ¨Özellikle çok y›ll›k bitkiler, yüksek taban suyundan büyük zarar görürler. Bu topraklara ekilen çok
y›ll›k bitkiler k›sa zamanda seyrekleflir ve sonunda bitkiler tümüyle ölürler. Topraktaki taban
T E L Esuyun
V ‹ Z Y O Nseviyesi özellikle ya¤›fll› mevsimlerde pratik olarak toprak yüzeyine kadar ulaflabilir. Bitkiler için zararl› olan su drenaj ile topraktan uzaklaflt›r›lmal› ve bitkilere zarar vermeyecek kadar derinlere düflürülmelidir.
N N
TERNET
Bitki Su‹ NTüketimi
Bitkinin vejetatif aksam›ndan terleme (transpirasyon) ile gölgeledi¤i toprak yüzeyinden buharlaflma (evaporasyon) toplam› olarak tan›mlan›r ve genel bir ifade olarak evapotranspirasyon olarak an›l›r.
Terleme (transpirasyon) bitkilerin ald›¤› suyun, terleme ile tekrar havaya ulaflmas›d›r. Topraktan al›nan suyun ancak %1-3’ü metabolizma faaliyetleri için kullan›l›r. Geriye kalan su terleme yolu ile at›l›r. Terleme olay› stomalar, stomalar kapal› iken kutiküla tabakas› ile yap›labilir. Kutiküla yolu ile olan terleme çok azd›r.
Stomalar yolu ile olan terleme, tüm terlemenin %90’›ndan fazlas›n› oluflturur.
Bitkiler yapraklar› ile fazla miktarda suyu atmosfere verirler. Bu yolla havaya
verilen su miktar› topraktan buharlaflan su miktar›ndan 20 kez daha fazlad›r. Bitkiler terleme yolu ile serbest su yüzeyleri kadar bazen daha fazla suyu atmosfere verebilmektedir.
Buharlaflma (evaporasyon) ise toprakta var olan nemin buharlaflarak havaya
ulaflmas›d›r.
Bitkilerin tükettikleri su miktarlar› bölgelere göre de¤iflebilmektedir. Özellikle
hava s›cakl›¤› ve yetifltirme mevsimine ba¤l› olarak bitkilerin yetiflme dönemi boyunca tükettikleri su miktarlar› bölgelere göre de¤iflmektedir. Örne¤in, pamuk,
bu¤day ve yonca bitkilerinin üç farkl› bölgede tükettikleri su miktarlar› incelendi¤i zaman bu farklar aç›kça görülmektedir Bölgeler aras›ndaki farkl›l›klar yoncada
daha belirgindir. Adana bölgesinde y›l›n tüm aylar›nda büyümesine devam eden
yonca toplam 1662 mm su tüketirken Kars ilimizde ayn› bitki ancak 646 mm su tüketmifltir. Su tüketimine paralel olarak, Kars ilinde y›lda 1-2 kez biçilen yoncan›n,
Adana’da 7-8 kez biçildi¤i de unutulmamal›d›r. Baz› bitkilere iliflkin bitki su tüketim de¤erleri Çizelge 3.7’de verilmifltir.
.
77
Bitki
Su tüketimi (mm)
fiEKER PANCARI
397
BÖRÜLCE
576
PAMUK
646
ÇELT‹K
710
AYÇ‹ÇE⁄‹-SOYA
744
YONCA
770
BEZELYE
788
Çizelge 3.7
Baz› Bitkilerin Su
Tüketimleri
Bitki su tüketimini etkileyen faktörleri iklim,toprak ve bitki olmak üzere üç ana
bafll›kta incelemek gerekir. ‹klim faktörleri içerisinde; solar radyasyon, s›cakl›k, hava
nemi, rüzgar, günefllenme süresi ve gündüz saatleri etkilidir. Toprak faktörlerinde
topra¤›n nem içeri¤i, toprak ifllemesi ve bitki örtüsü etkili olur. Bitki faktörleri içerisinde ise bitkinin cinsi, geliflme devresi ve büyüme mevsimi uzunlu¤u say›labilir.
Bitki su tüketimi do¤rudan ölçme ya da iklim ve bitki verilerine ba¤l› olarak
model yaklafl›mlar› ile belirlenir. Gerçek ölçme teknikleri uzun zaman ald›¤›ndan
model yaklafl›mlar› ile belirlemek günümüzde daha yayg›nd›r. Model yaklafl›mlar›
ile hesaplamalarda öncelikle referans bitki su tüketimi hesaplan›r, ard›ndan bu de¤er bitki katsay›s› ile düzeltilerek gerçek bitki su tüketimi belirlenir. Bu yaklafl›m
afla¤›daki eflitlikte gösterilmifltir.
ETc=kcxET0
ETc = gerçek bitki su tüketimini, mm/dönem
kc = bitki katsay›s›n›,(boyutsuz)
ET0 = referans bitki su tüketim, mm/dönem
Bitkilerin su tüketimleri aras›nda görülen farkl›l›klar bitkilerin karbon metabolizmalar› ile yak›ndan iliflkilidir. Genellikle birim kuru madde üretimi için C3 bitkileri C4 bitkilerinden daha fazla su tüketirler (Çizelge 3.8).
• C4 bitkileri birim zaman içerisinde C3 bitkilerinden daha fazla organik madde üretirler.
• C4 bitkileri düflük CO2 oranlar›nda bile yüksek fotosentez h›z›na ulafl›rlar.
Stomalar›n› çok az aç›k b›rakt›klar› için terleme en düflük düzeydedir.
B‹TK‹LER
Su tüketimi (mm)
C3 B‹TK‹LER‹
Çeltik
680
Çavdar
630
Yulaf
580
Bu¤day
540
Arpa
520
Patates
640
C4 B‹TK‹LER‹
M›s›r
370
Sorgum
300
Amaranthus
300
Purslane
280
Çizelge 3.8
C3 ve C4 Bitkilerinde
Su Tüketimi
78
Bitkilerin su kullan›m etkinli¤i bölgelere göre de de¤iflmektedir. Örne¤in baz›
tarla bitkilerinin 3 farkl› bölgedeki su kullan›m etkinlikleri afla¤›daki çizelgeden incelendi¤inde bitkilerin su kullan›m etkinli¤inin bölgelere göre de¤iflti¤i kolayca
anlafl›labilir (Çizelge 3.9).
Çizelge 3.9
Baz› Tarla
Bitkilerinin Farkl›
Bölgelerdeki Su
Tüketimleri
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Bitki
Hindistan
Almanya
ABD
M›s›r
377
-
231
Yulaf
469
376
313
Bu¤day
554
338
375
Arpa
468
310
325
Bezelye
563
273
385
S‹ZDE görülen farkl›l›klar baz› faktörler ile yak›ndan iliflkilidir. Bu
BölgelerSIRA
aras›nda
faktörler:
• Toprak Verimlili¤i : Genel olarak toprak verimlili¤i artt›kça 1 kg kuru madD Ü fi Ü N E L ‹ M
de üretimi için tüketilen su miktar› azal›r. Bu nedenle iyi bir gübreleme ile
su tüketimi azalt›labilir.
S O R USu Miktar› : Y›ll›k ya¤›fla ba¤l› olarak 1 kg kuru madde üretimi
• Topraktaki
için tüketilen su miktar› de¤iflmektedir. Ya¤›fll› y›llarda su tüketimi artarken,
kurakDgeçen
‹ K K A T y›llarda azalmaktad›r.
• Havan›n Orant›l› Nemi : Orant›l› nemin yüksek oldu¤u bölgelerde ve zamanlarda tüketilen su miktar› artmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
• Hava S›cakl›¤› : Tüm bitkilerde s›cakl›¤›n optimumdan daha afla¤› veya daha yukar› ç›kmas› su kullan›m etkinli¤ini azaltmaktad›r.
• BitkiAMAÇLARIMIZ
Sa¤l›¤› : Hastal›kl› bitkiler daha fazla su tükettikleri için su kullan›m etkinlikleri azal›r.
N N
Esvet Aç›kgöz’ün,
Ekoloji (Bursa: Uluda¤ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay›nlar›,
K ‹ T Tar›msal
A P
1998) adl› kitab›ndaki “Su” (ss. 35-47) bölümünde bitkilerin su tüketimi konusuyla ilgili
temel bilgileri bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
79
Özet
N
A M A Ç
1
Topra¤›n fiziksel ve kimyasal özelliklerini tan›mlamak
Topra¤›n fiziksel özellikleri kapsam›nda toprak
tekstürü, toprak strüktürü, toprak havas› ve toprak s›cakl›¤› incelenmektedir. Topra¤›n mineral
k›sm› toprak kitlesinin en önemli ve de¤iflmeyen
özelliklerini gösteren bölümüdür ve tekstür (doku, bünye) olarak isimlendirilmektedir. Birim
toprak kitlesini oluflturan farkl› boyutlardaki tanelerin oransal da¤›l›m› tekstür olarak adland›r›lmaktad›r. Kum, mil ve kil de¤iflik oranlarda bir
araya gelerek 12 farkl› tekstür s›n›f›na ayr›lm›fllard›r. Toprakta bulunan de¤iflik irilikteki teksel
tanelerin kümeleflerek, belirli flekillerde birleflerek gruplar halinde dizilmelerine toprak strüktürü veya toprak yap›s› denir. Toprak tanelerinin
kümeleflerek dizilmesiyle meydana gelen strüktür halindeki özellikleri, teksel toprak tanelerinin
(kum, mil ve kil) bir araya gelmesiyle ortaya ç›kan özelliklerinden tamam›yla farkl›d›r. Topraklar›n su ile dolu olan küçük (mikro) boflluklar›n
d›fl›ndaki büyük (makro) boflluklar›n tamam›nda
hava bulunur. Toprak havas› ve atmosfer havas›
aras›nda gerçekleflen sürekli etkileflime ba¤l› olarak iki ortam aras›nda gaz de¤iflimi vard›r. Toprak havas› mevsimlere, biyolojik aktiviteye, gübreleme gibi tar›msal faaliyetlere, toprak nemine,
tekstüre, strüktüre, toprak derinli¤ine ba¤l› olarak de¤iflir. Toprak verimlili¤inin en önemli özelliklerinden biri olan toprak s›cakl›¤›, tohumun
çimlenmesinden itibaren bitkinin büyüme ve geliflmesinin her evresinde etkilidir. Bununla birlikte, toprakta gerçekleflen çok say›da fiziksel, kimyasal ve biyolojik olaylarla iliflkilidir.
Topra¤›n en önemli kimyasal özellikleri toprak
reaksiyonu, toprak tuzlulu¤u ve organik maddeden oluflmaktad›r. Topra¤›n verimlili¤ini belirleyen temel özelliklerden birisi de toprak reaksiyonudur ve pH birimi ile ifade edilir. Ortamda bulunan H+ ve OH- iyonlar› konsantrasyonu birbirine eflit ise reaksiyon nötrdür ve pH 7’ dir. Çözeltideki H+ konsantrasyonu OH- konsantrasyonundan fazla ise reaksiyon asit ve pH < 7’ dir, OHkonsantrasyonu, H+ konsantrasyonundan daha
fazla ise reaksiyon alkalin ve pH > 7’ dir. Görüldü¤ü üzere pH say›sal olarak azald›kça asitlik art-
makta, say›sal olarak artt›kça asitlik azalmakta,
ortam alkalin özellik kazanmaktad›r. Genellikle
kurak ve yar› kurak bölgelerde görülen ve daha
çok üst katmanlar›nda bitki büyüme ve geliflimini engelleyecek miktarda tuz içeren topraklara
tuzlu toprak denir. Ya¤›fll› bölgelerde, tuzlar topraktan fazla ya¤›fllarla y›kand›¤› için tuz birikimine rastlanmaz. Tuzlulaflma ekseriyetle, yeterli drenaj›n olmad›¤› koflullarda ortaya ç›kar. Yeterli drenaj›n sa¤lanmas› tuz birikiminin engellenmesi
amac›yla al›nacak önlemlerin bafl›nda gelmektedir. Topra¤›n organik maddesi, toprakta bulunan
bitkisel ve hayvansal organizmalar›n belirli aflamalarda ayr›flm›fl ölü art›klar› veya bunlar›n canl›
olanlar›n›n oluflturdu¤u tüm karbon içeren maddelerin toprakta oluflturdu¤u bir yap›d›r.
N
A M A Ç
2
Topra¤›n fiziksel ve kimyasal özelliklerinin bitki
yetifltirme aç›s›ndan önemini aç›klamak
Hafif veya kaba bünyeli olarak isimlendirilen kumlu topraklar›n su tutma kapasitesi düflük, su geçirgenli¤i ve havalanmas› yüksek, besin elementlerince fakir, fiziksel özellikleri iyi, kimyasal özellikleri fena olan, erken ›s›nan, erken tava gelen, ifllenmesi kolay topraklard›r. A¤›r veya ince bünyeli killi topraklar›n su tutma güçleri yüksek, suyu
geçirmesi ve havalanmas› düflük, fiziksel özellikleri fena, kimyasal özellikleri iyi, çay›r mera arazisi olarak kullan›ma uygun olan topraklard›r.
Toprak verimlili¤inin ve bitkisel üretimin as›l faktörlerinden biri olan toprak strüktürü toprakta
hava-su dengesinin sa¤lanmas›, su geçirgenli¤i,
suyun tutulmas›, hava ve ›s› iletkenli¤ini kontrol
etmesi, bitki besin elementlerinin al›nabilirlik durumu, kök da¤›l›m› ve biyolojik aktivite gibi bitki büyüme ve geliflmesiyle ilgili çok say›da özellik üzerinde etkilidir.
Tohumlar›n çimlenmesi, bitkilerin büyüyüp geliflmesi, topraklar›n su ve hava içerikleri, besin
elementlerinin yaray›fll›l›¤›, biyolojik aktivite, topraklar›n fiziksel ve kimyasal özellikleri ve toprak
oluflum olaylar› üzerine toprak s›cakl›¤›n›n önemli etkileri vard›r.
Toprak reaksiyonu bitki besin elementlerinin yaray›fll›l›¤›na, toprak mikroorganizmalar›n›n aktiviteleri üzerine ve bitkilerin büyüme, geliflme ve
ürün miktarlar›na olumlu etkide bulunur.
80
N
A M A Ç
3
Tuzun bitkiler üzerinde oluflturdu¤u olumsuz etki, artan tuz içeri¤i kök ortam›n›n osmotik bas›nc›n› artt›rd›¤› için su potansiyeli azalarak köklerin baflta su olmak üzere yeterli besin elementi
al›m› engellenmektedir.
Organik madde topra¤›n fiziksel, kimyasal ve biyolojik pek çok özelli¤i üzerinde etkili olarak
toprak verimlili¤inin artmas›nda çok önemli rol
oynamaktad›r.
Toprak-bitki-su iliflkilerini aç›klamak
Suyun bitki kök bölgesinde azl›¤› yada çoklu¤u
bitkisel yetifltiricili¤i önemli ölçüde s›n›rlar. Bu
nedenle toprak-bitki-su iliflkilerinde bitkinin istedi¤i koflullar›n di¤er bir ifade ile bitki kök bölgesinde hava ve nem miktar›n›n dengelenmesi gerekir. Bir bitkinin geliflmesinde toprakta bulanan
yeterli nem, bitkinin su gereksinimini karfl›laman›n yan›nda afla¤›da s›ralanan öneme de sahiptir;
• Su, içinde bütün biyokimyasal ve fizyolojik
tepkimelerin geçti¤i bir ortamd›r,
• Bitki yap›s›ndaki tüm kolloidal karakterdeki
tüm maddelerin fliflmesini sa¤lar,
• Organik ve inorganik maddeler için iyi bir çözücüdür (özellikle bitki besin maddeleri için),
• Besin maddeleri ve çözülmüfl organik maddelerin bitkide tafl›nmas›n› sa¤lar,
• Birçok madde de¤iflim olaylar›nda (fotosentez, vs.) ve karbonhidratlar›n sentezinde yap›
eleman›d›r,
• Bitki ›s›s›n›n yükselmesini önler.
Yukar›da say›lan bu önemli görevleri nedeniyle
yeterli nenim varl›¤›n›n bulunaca¤› derinli¤in bilinmesi gerekir ve bu derinlik etkili kök derinli¤i
olarak al›nabilir. Etkili kök derinli¤i; bir bitkinin
su ve besin maddelerinin %80’nini ald›¤› derinlik
olarak tan›mlan›r. Etkili kök derinli¤i bitkiden
bitkiye de¤iflim göstermekle birlikte, ayn› bitki
için yetifltirilen toprak ve uygulanan tar›msal faaliyetlere göre de¤iflim gösterebilmektedir. Genel olarak bitkiler, ihtiyaç duyduklar› suyun büyük bir bölümünü üst katmandan al›rlar.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Bitkisel üretimde önemli olan toprak nemi sabitelerini tan›mlamak
Bitkisel üretimde önemli olan toprak nemi sabiteleri doyma noktas›, tarla kapasitesi, solma noktas› ve kullan›labilir su tutma kapasitesidir.
Doyma noktas›: Toprak tanecikleri aras›nda bulunan boflluklar›n su ile dolu oldu¤u kofluldaki
nem miktar›d›r. Buna bir anlamda drenaj noktas› da denilebilir.
Tarla kapasitesi: Serbest drenaj koflullar›nda toprak taneciklerinin yerçekimine karfl› tuttu¤u su
miktar› olarak tan›mlanabilir.
Solma noktas›: Bitkilerin toprakta var olan nemden yararlanamad›¤› ve solmaya bafllad›¤› andaki toprak nemi olarak tan›mlanabilir.
Kullan›labilir su tutma kapasitesi: Tarla kapasitesi ile solma noktas› aras›ndaki toprak neminin
ifadesidir. Bitkiler suyu topraktan en az enerji ile
tarla kapasitesinde alabilirler ve kullan›labilir su
miktar› azald›kça bitkilerin suyu almak için harcayacaklar› enerji miktar› artar.
Bitki su tüketimini aç›klamak
Bitkinin vejetatif aksam›ndan terleme (transpirasyon) ile gölgeledi¤i toprak yüzeyinden buharlaflma (evaporasyon) toplam› olarak tan›mlan›r
ve genel bir ifade olarak evapotranspirasyon olarak an›l›r.
Terleme (transpirasyon) bitkilerin ald›¤› suyun,
terleme ile tekrar havaya ulaflmas›d›r. Topraktan
al›nan suyun ancak %1-3’ü metabolizma faaliyetleri için kullan›l›r. Geriye kalan su terleme yolu
ile at›l›r. Terleme olay› stomalar, stomalar kapal›
iken kutiküla tabakas› ile yap›labilir. Kutiküla yolu ile olan terleme çok azd›r. Stomalar yolu ile
olan terleme, tüm terlemenin %90’›ndan fazlas›n›
oluflturur. Bitki su tüketimini etkileyen faktörleri
iklim,toprak ve bitki olmak üzere üç ana bafll›kta incelemek gerekir. ‹klim faktörleri içerisinde;
solar radyasyon, s›cakl›k, hava nemi, rüzgar, günefllenme süresi ve gündüz saatleri etkilidir. Toprak faktörlerinde topra¤›n nem içeri¤i, toprak ifllemesi ve bitki örtüsü etkili olur. Bitki faktörleri
içerisinde ise bitkinin cinsi, geliflme devresi ve
büyüme mevsimi uzunlu¤u say›labilir.
81
1. Tane boyutuna göre kilin üst s›n›r› nedir?
a. < 0.002
b. > 0.002
c. < 0.2
d. > 0.2
e. < 0.02
2. Kil bünyeli topraklar›n fiziksel özellikleri aç›s›ndan
afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?
a. Ortad›r
b. Çok iyidir
c. Fenad›r
d. Mükemmeldir
e. ‹yidir
3. Çay›r mera arazisi olmaya uygun olan topraklar
hangi bünyeli topraklard›r?
a. Kum bünyeli
b. Kil bünyeli
c. T›n bünyeli
d. Kireçli
e. Kumlu t›n
4. Bünye özelliklerine göre bitkisel üretim için uygun
bünyeli topraklar afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Kil
b. Kum
c. T›n
d. Kireçli
e. Kumlu kil
5. Toprak strüktürünün oluflturulmas›, iyilefltirilmesi ve
korunmas› için afla¤›dakilerden hangisi yap›lmaz?
a. Yeterli nem içeri¤inde ve uygun yöntemlerle
topra¤›n ifllenmesi
b. Çok say›da toprak ifllemesinin yap›lmas›
c. Toprak üzerinde gereksiz traktör trafi¤ine izin
verilmemesi
d. Uygun bitki türlerinin yetifltirilmesi
e. Nitelikleri uygun organik gübre kullan›m›
6. Atmosfer havas›na göre toprak havas›ndaki gazlar›n
oran›n› etkileyen faktör afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Biyolojik aktivite
b. Kil
c. Tekstür
d. Mineral
e. Strüktür
7. Afla¤›dakilerden hangisi topra¤›n su alma h›z› üzerine etkili faktörlerden biri de¤ildir?
a. Topra¤›n bünyesi ve yap›s›
b. Organik madde içeri¤i
c. Topra¤›n e¤im durumu
d. Topra¤›n s›k›flma durumu
e. Topra¤›n porozite oran›
8. Afla¤›dakilerden hangisi bitki su tüketimini etkileyen faktörlerden biri de¤ildir?
a. S›cakl›k
b. Hava nemi
c. Topraktaki mikroorganizma yo¤unlu¤u
d. Topra¤›n nem içeri¤i
e. Bitkinin büyüme mevsimi uzunlu¤u
9. Bitkiler taraf›ndan al›nan suyun ne kadar› metabolizma faaliyetleri için kullan›lmaktad›r?
a. % 1-3
b. % 10-12
c. % 60
d. % 90
e. % 50
10. Afla¤›daki ya¤›fl flekillerinden hangisi bitkiler için
yararl›d›r?
a. Çi¤
b. Dolu
c. K›ra¤›
d. Afl›r› ya¤mur
e. Sis
82
1. a
2. c
3. b
4. c
5. b
6. a
7. e
8. c
9. a
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak Tekstürü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak Strüktürü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak Havas›” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Topra¤›n Su Alma H›z›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitki Su Tüketimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitki Su Tüketimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ya¤›fl” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Teksel yap›l› topraklarda yeterli besin elementi bulunmas›, kalite ve kantite olarak yüksek miktarlarda verim
al›nmas› için yeterli olmayabilir. Bir baflka anlat›mla, hava-su dengesi yeterli düzeylerde sa¤lanmayan teksel
topraklar›n verimlilikleri k›s›tl› olabilir. Ancak, strüktürel
geliflimi iyi olan topraklar için bu durum geçerli de¤ildir.
Strüktürel oluflumu ve kararl›¤› yüksek olan topraklar›n, suyun da¤›t›c› etkisine karfl› kararl›¤› yüksek olaca¤›ndan erozyona karfl› direnci de fazla olacakt›r.
S›ra Sizde 2
Malç olarak topra¤›n yüzeyine serilen çeflitli materyaller topra¤›n içine ald›¤› günefl enerjisi düzeyini, ›fl›mayla topraktan atmosfere do¤ru s›cakl›k kayb›n›, suyun
topra¤a giriflini ve topraktan buharlaflmay› etkilemektedir. Malçlamayla toprak s›cakl›¤›ndaki de¤iflim mevsimlere göre farkl›l›k gösterir.
Su içeri¤i nedeniyle ›slak ve su tutan topraklar›n ›s› kapasitesi yüksektir. Bu nedenle yaz aylar›nda bitki geliflimini olumsuz etkileyecek yüksek toprak s›cakl›¤›n›n
düflürülmesi için sulama yap›lmas› gerekmektedir. ‹lkbahar aylar›nda tar›msal faaliyetlerin zaman›nda yap›labilmesi için topra¤›n ›s›nmas› oldukça önemlidir. Bunun için ilkbahar ya¤›fllar›yla toprakta biriken fazla su
drenajla uzaklaflt›r›lmal›d›r.
Toprak yüzeyinin s›k›flmas› ve topra¤›n kuru durumdayken sürülmesi topra¤›n alt katmanlar›na do¤ru ›s›nmas›n› etkilemektedir. Di¤er taraftan ifllenen ve ifllenmeyen topraklar›n günlük s›cakl›k de¤iflimleri önemli
oranda farkl›d›r.
S›ra Sizde 3
Toprak pH s›n›n bitki geliflimi üzerinde dolayl› etkisi
vard›r. Bu etki pH n›n bitki besin elementlerinin yaray›fll›l›¤› gibi toprak koflullar›nda meydana getirdi¤i de¤iflikliklerden ileri gelmektedir. Bununla birlikte, çeflitli
bitkiler aras›nda optimum pH istekleri ve pH de¤iflimlerine karfl› gösterdikleri tepkiler bak›m›ndan da farkl›l›klar vard›r.
S›ra Sizde 4
Afl›r› tuz içeren topraklarda yetifltirilen bitkilerde, kök
sisteminin gelifliminde gerileme ve zararlanma, küçük
ve koyu yeflil yaprakl› bodur geliflim, yaprak kenarlar›
boyunca sararma ve kahverengi doku oluflumu, tomurcuk say›s›nda azalma, bitki gelifliminde gerileme ve duraklama, sar›l›k görülen bitkinin tamam›n›n kurumas›
belirtileri görülür.
S›ra Sizde 5
Genel olarak bitkilerin kök derinli¤i topra¤›n su seviyesiyle yak›ndan iliflkilidir. Topraktaki su derin katmanlarda ise kökler suya ulaflabilmek için kök sistemlerini
derin katmanlara kadar indirirler. Topraktaki su yüzeye
yak›n ise bitki kökleri derinlere inmez, k›sa kal›r. Bu
nedenle kura¤a dayan›kl› bitkiler derinlere inebilen çok
geliflmifl kök sistemine sahiptir.
83
S›ra Sizde 6
Bitkiler kurak koflullara dayanabilmek için baz› morfolojik ve fizyolojik önlemler al›rlar. Bu nedenle kura¤a
dayan›kl› bitkilerin özelliklerini morfolojik ve fizyolojik
özellikler alt›nda toplamak gerekir. Kura¤a dayan›kl›
bitkilerin;
1. Morfolojik özellikleri ;
• Bitkilerde sürgün uzamas› ve kardefllenme azal›r.
• Yaprak say›s› ve alan› azal›r. Yaprak hücreleri küçülür. Yapraklar› tüylü ise tüylülük artar.
• Yapraklarda kütikula tabakas› ve hücre duvar› kal›nlafl›r. Hücreler aras› boflluklar ve stoma say›s›
azal›r.
• Yaprak ayas› katlan›r ve yuvarlan›r. Üzeri mumsu
tabaka ile kaplan›r.
• Kök derinli¤i artar, kök/gövde oran› yükselir.
2. Fizyolojik özellikleri;
• Bitki köklerinin su emme gücü artar.
• Erken çiçeklenir ve meyve ba¤lama oran› yükselir.
• Protein oran› azal›rken, karbonhidrat oran› artar.
• Dokularda su oran› düfler, protoplazma yo¤unlu¤u fazlalafl›r.
• Fotosentez h›z› azal›r.
Alt›nbafl, Ü., Çengel, M., Uysal, H. , Okur, B. , Okur,N. ,
Kurucu, Y. ve Delibacak, S. (2004.) Toprak Bilimi.
E.Ü. Ziraat Fakültesi Yay›nlar› No. 557. ‹zmir.
Baver, L.D., Gardner W.H. and Gardner, W.R. (1972.)
Soil Physics. John Wiley and Sons Inc. New York.
Bernstein, L. (1970.) Salt Tolerance of Plants. Agri.
Information Bull. 283. USDA.
Ergene, A. 1987. Toprak Biliminin Esaslar›. A.Ü. Yay›nlar› no: 635. Erzurum.
Güngör, Y. ve Y›ld›r›m, O.,(1987.) Tarla sulama sistemleri. A.Ü.Ziraat Fakültesi Yay›nlar› No:1022, Ankara.
Kanber, R.,Çak›r, R. ve Tar›, A.F.,(2003.) Sulama ve
Drenaj Mühendisli¤i. T.C. Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤›, Köy Hizmetleri Genel Md. Yay›n No:122
Ankara.
Karaçal, ‹. 2008. Toprak Verimlili¤i. Nobel Yay›n Da¤›t›m Tic. Ltd. fiti. Anlara
Karaman, R., A.R.Brohi A.R., Müftüo¤lu M., Öztafl T. ve
Zengin M. (2007.) Sürdürülebilir Toprak Verimlili¤i. Koyulhisar Ziraat Odas› Kültür Yay›nlar› No:1.
Detay Yay›nc›l›k. Ankara.
Kohnke, H. (1968.) Soil Physics. McGraw Hill Book
Company. New York, London.
Korkut, H. (1983.) Toprak (Tan›m›, Oluflumu, Özellikleri). Topraksu Genel Müdürlü¤ü Yay›nlar›. Yay›n no: 728. Ankara
Orta, H., (2009.) Rekreasyon Alanlar›nda Sulama,
Tekirda¤
Rowell, D.L. (1996.) Soil Science, Methods and Applications. Univ. of Reading, British Library Cataloguing in Publication Data. U.K.
Saatç›, F. (1984.) Toprak ‹lmi. E.Ü. Ziraat fakültesi Teksir No: 85-1.
Soil Survey Staff. (1951.) Soil Survey Manuel. U.S. Goverment Printing Office. Washington D.C. USA.
Truog, E. (1947.) US Department Agriculture Yearbook. 1941 - 47, pp. 566-76.
Tunçay, H. (1983.) Toprak Fizi¤i. E.Ü. Ziraat Fakültesi
Teksir No: 76-1. ‹zmir.
Verhoeven, B. (1979.) Salty Soils. Bak. Drainage principles and applications. 1. Introductory subjects. Publication 16-Vol. I. International Inst. For
Land Reclamation and Improvement ILRI P.O. Box
6. Wageningen, The Netherlands.
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Çay›r ve mera ekosistemlerini tan›mlayabilecek,
Çevre faktörlerinin çay›r ve meralarda bitkisel üretimine etkilerini aç›klayabilecek,
Çay›r ve mera bitki örtülerinin oluflum sürecini ifade edebilecek,
Çay›r ve mera bitki örtülerinin bozulmas›na sebep olan faktörleri ve bozulmada ortaya ç›kan aflamalar› s›ralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Ekosistem
‹klim
Bitki örtüsü
Besin zinciri
•
•
•
•
Süksesyon
Doruk (klimaks)
Otlatma
‹kincil süksesyon
‹çindekiler
Ekoloji ve Çevre
Bilgisi
Çay›r ve Mera
Ekolojisi
•
•
•
•
•
G‹R‹fi
MERA EKOS‹STEMLER‹N‹N YAPISI
MADDE ÇEV‹R‹M‹ VE ENERJ‹ AKIfiI
B‹TK‹ ÖRTÜSÜNÜN GEL‹fi‹M‹
B‹TK‹ ÖRTÜSÜNÜN OLUfiUM
AfiAMALARI
• B‹TK‹ ÖRTÜLER‹NDE KARARLILIK
• B‹TK‹ ÖRTÜLER‹N‹N BOZULMASI
• BOZULAN B‹TK‹ ÖRTÜLER‹N‹N
YEN‹DEN GEL‹fi‹M‹
Çay›r ve Mera Ekolojisi
G‹R‹fi
Do¤al çay›r ve meralar ortam (iklim, toprak) ve kullanma (otlatma) faktörlerinin
etkisi alt›nda oluflmufl ve geliflmifl do¤al bitki örtüleridir. Bu alanlarda çok say›da
ve çeflitli bitki türleri yan›nda, de¤iflik cüsse ve özelliklere sahip fazla miktarda
hayvan ve mikroorganizma hayat bulmaktad›r. Bitkiler organik maddeyi üreterek
ekosistemde yaflam için mutlak gerekli olan enerji girdisi sa¤lamaktad›r. Ekosistemin bütün canl› unsurlar› varl›klar›n› bitkiler taraf›ndan depolanan bu enerji ile
sürdürürler. Çay›r mera ekosistemlerinin tüketici kademesini oluflturan hayvanlar
içerisinde büyük hayvanlar yan›nda, küçük, hatta mikroskobik hayvanlar da bulunmaktad›r. Bütün hayvanlar bu alanlardan yaflamak ve nesillerini devam ettirmek amac›yla yararlan›rlar. Ancak bunlar içerisinde çiftlik hayvanlar› (s›¤›r, koyun,
keçi vb.) çok önemli bir yere sahiptir. Zira bitkiler taraf›ndan üretilen canl› kütlenin büyük bir bölümü bu canl›lar taraf›ndan tüketilmektedir. Di¤er yandan bitkisel ve hayvansal kökenli organik maddenin parçalanarak çay›r-mera ekosistemine
yeniden kazan›lmas›na yard›mc› olan ayr›flt›r›c›lar (saprofit mikroorganizmalar),
ekosistemde verimlili¤in sürdürülmesinde vazgeçilmez bir öneme sahiptirler. Bu
durum çay›r ve mera alanlar›nda ciddi boyutta girdi kullanmadan yeterli organik
madde üretiminin temin edilmesine yard›mc› olur. ‹nsan ise sistemi yöneten ve
yönlendiren konumu ile çay›r-meralar›n varl›klar› ve devaml›l›klar›n› sa¤layan bir
ifllev üstlenmifltir. Dolay›s›yla çay›r mera ekolojisi, ekosistemin ifllevsel unsurlar›n›
oluflturan canl› (üreticiler, tüketiciler, ayr›flt›r›c›lar, yönlendiriciler) ve cans›z (iklim, toprak, arazi yap›s›, yang›n vb.) faktörler aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflimi, ekosistem içerisindeki madde döngüsü ve enerji ak›fl›, otlayan hayvanlar›n buralardan
yararlanma durumlar› ve etkileri ile bunun kârl› bir hayvanc›l›k aç›s›ndan önemini ele almaktad›r.
MERA EKOS‹STEMLER‹N‹N YAPISI
Çay›r-meralar çok say›da bitki ve hayvan türünden meydana geldikleri için, bu
alanlarda ele al›nan temel ekolojik birim ekosistemdir. Ekosistem, s›n›rlar› belirli
nispeten tekdüze yap›ya sahip bir yerdeki canl› ve cans›z unsurlar›n birlikte meydana getirdikleri yaflam ortam›d›r. Çay›r-mera ekosistemlerinin temel unsurlar›n›,
(a) cans›z ve (b) canl› faktörler meydana getirmektedir. Cans›z faktörlerin temelini
iklim ve toprak olufltururken, canl› faktörler (a) birincil üreticiler, (b) tüketiciler,
(c) ayr›flt›r›c›lar ve (ç) yönlendiriciler olmak üzere dört gruba ayr›lmaktad›r.
86
Cans›z Faktörler
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Canl›lar›n yaflam›n› etkileyen cans›z faktörler iklim, toprak, arazi yap›s›, yang›n
faktörleri ve yaflam ortam›n›n yap›s› gibi unsurlard›r.
‹klim: Bir yöredeki hava olaylar›n›n uzun y›llar ortalamas›n› ifade eden iklim,
ekosistemin bütün unsurlar›n› do¤rudan ya da dolayl› olarak büyük oranda etkilerken, di¤er faktörlerin iklim üzerine tesiri çok az veya s›n›rl›d›r. Bitkilerin büyümesi ve bölgelere göre da¤›l›m›nda havan›n bileflimi, hareketi ve rutubeti, ›fl›k, s›cakl›k, ya¤mur vb. etkenler en önemli iklim faktörleridir.
Ifl›k: Bitki birliklerinin oluflumu ve geliflmesinde ›fl›¤›n etkisi büyüktür. Bu hususta özellikle ›fl›¤›n dalga boyu, süresi ve fliddeti önemlidir. Tohumun çimlenmesi, çiçeklenmenin bafllamas›, çiçeklenme süresi, gövde uzamas› gibi geliflme süreçleri, bitkilerdeki ›fl›k al›c›lar› yoluyla k›rm›z›:uzak k›rm›z› ›fl›nlara tepki ile kontrol
edilir (McKenzie ve ark., 2005). Örne¤in baz› yem bitkisi (brom türleri) tohumlar›
karanl›kta, baz›lar› (salk›motu türleri) ›fl›kta çimlenir. Morötesi ›fl›nlar çiçeklenmenin daha erken bafllamas›na sebep olur. Baz› türlerde üreme gün uzunlu¤u ile bafllat›l›r. Efleyli üreme aflamas› kimi türlerde so¤uk bir dönem ya da gün uzunlu¤u ve
so¤uklanman›n birlikte etkisi ile uyar›l›r. Gölgelenen yerlerde otsu örtü daha az fotosentez yapar ve ot verimi azal›r. Örne¤in Finlandiya’da aç›k kültür meralar›n›n
orman alt› meralar›ndan 4-10 kat daha fazla et ve süt verdikleri, yer yer köknar
a¤açlar› ile gölgelenen yaylalarda verimin % 56 oran›nda azald›¤›, ‹sviçre’de bu
azalman›n % 21-54 düzeyinde oldu¤u bildirilmektedir (Tarman, 1972).
S›cakl›k: Canl›lar›n bütün metabolizma faaliyetleri belirli s›cakl›k derecelerinde cereyan eder. S›cakl›k canl› bünyesindeki biyokimyasal tepkimelerde katalizör
olan enzimlerin faaliyetini etkiler. Her bitki türünün geliflmesinde etkili olan en düflük, en uygun ve en yüksek s›cakl›k istekleri bulunur. Bitkiler s›cakl›k istekleri bak›m›ndan; (a) serin ve (b) s›cak mevsim bitkileri olarak grupland›r›l›r. Serin iklim
bitki örtüleri, ürünlerinin ço¤unu y›l›n serin dönemlerinde (ilkbahar ve sonbahar)
üretirler. S›cak iklim yem bitkileri ise s›cak dönemlerde (yaz aylar›nda) daha iyi geSIRA S‹ZDE
liflirler. Serin iklim bitkileri tohum çimlenmesi, çiçeklenmenin bafllamas› ve tomurcuk patlamas› gibi geliflme süreçlerinden önce so¤uk bir dönem isterler. Bu süre
genellikle D8°C’nin
s›cakl›klarda 3-12 haftad›r (McKenzie ve ark., 2005). En
Ü fi Ü N E L ‹alt›ndaki
M
yüksek fotosentez serin mevsim bitkilerinde 16-28°C, s›cak mevsim bitkilerinde ise
24-36°C aras›ndaki s›cakl›klarda yap›l›r. Bu yüzden s›cakl›k meralarda genelde s›O R U
n›rlay›c› bir Sfaktör
olmaz (Hall, 1990).
Serin mevsimD bitkilerinin
birço¤u için so¤uklama mutlak ihtiyaçt›r. Vernalizasyon olarak
‹KKAT
bilinen bu ihtiyaç karfl›lanmadan bitkilerde generatif geliflme ortaya ç›kmaz.
N N
SIRA S‹ZDE
Atmosfer: Atmosfer (hava) dünyam›z› çevreleyen gaz tabakas›d›r. Bu gaz tabakas›n›n yeryüzüne yak›n k›s›mlar›nda azot, oksijen, karbondioksit, su buhar›,
tozlar daha
yüksek oranlarda toplanm›flt›r. Hidrojen, helyum ve di¤er asal gazlar
AMAÇLARIMIZ
atmosferin üst tabakalar›nda yo¤unlafl›r. Gaz tabakas› yeryüzünde gece-gündüz s›cakl›k fark›n›n az olmas›n›, güneflten gelen özellikle k›sa dalga boylu ›fl›nlar›n tutulmas›n›, s›cakl›¤›n
K ‹ T A P yeryüzünde yay›lmas›n› ve canl›lar›n O2 ve CO2 ihtiyaçlar›n›n
karfl›lanmas›n› sa¤lar. Atmosfer ekosistemlerin en önemli azot kayna¤›d›r ve havan›n % 78’i azottan oluflmaktad›r.
Di¤er Ttaraftan
hareketi fliddeti ve zaman›na ba¤l› olarak bitkileri olumlu
E L E V ‹ Z Yhava
ON
veya olumsuz etkiler. Genelde hafif esen rüzgarlar olumlu, sert esenler ise olumsuz etkilere sahiptir. Rüzgar bitkilerin etraf›ndaki CO2 aç›¤›n› kapat›r, baz› bitkilerin (bilhassa bu¤daygillerin) tozlaflma ve yay›lmalar›na yard›mc› olur.
‹NTERNET
4. Ünite - Çay›r ve Mera Ekolojisi
Su: Su bitkilerde fizyolojik olaylar için ortam oluflturur, hidrojen kayna¤›d›r,
maddelerin çözünmesini sa¤lar, bitki bünyesinde s›cakl›¤› düzenler, tohumlar›n
çimlenmesini temin eder ve mikroorganizma faaliyetleri için gereklidir. Su mera
bitkilerinin geliflimi, üretimi ve yay›l›fl›n› belirleyen en temel faktörlerdendir. Dünyada ve ülkemizde çay›r-meralar ço¤unlukla y›ll›k toplam ya¤›fl›n 250-1000 mm
aras›nda oldu¤u kuflakta yay›lm›flt›r. Suyun k›t oldu¤u yerlerde meralar, bol oldu¤u yerlerde ise çay›rlar yer almaktad›r. Örne¤in ülkemizde genifl alanlara sahip
bozk›rlar suyu az yörelerde oluflmufl meralard›r. Suyun bollu¤u hem tür zenginli¤ini hem de bitkilerde genifl yaprak alan› oluflumunu sa¤lar.
Hayat›n esas kayna¤› durumunda olan protoplazman›n canl›l›¤›n› korumas› ve
normal fizyolojik ifllevlerini yürütmesi belli oranda su içermesine ba¤l›d›r. Su bitkiyi turgor durumunda tutarak gözeneklerin aç›lmas›n› temin eder. Gözeneklerin
aç›lmas› CO2’in giriflini düzenleyerek fotosentez faaliyetini devam ettirir. Suyun
azalmas› sonucunda ise bitkiler terlemeyi azaltmak için gözeneklerini kapat›r. Gözeneklerin kapanmas› ile gaz al›flverifli azal›r veya durur. Yeterince CO2 alamayan
bitkilerde fotosentez engellenerek büyüme ve geliflme yavafllar ve yem üretimi
azal›r. Bu yüzden kurakl›¤a ba¤l› olarak fotosentezde % 50, hatta % 75 azalma,
hatta fotosentezin hemen hemen tamamen durmas› söz konusu olabilir.
Bitkiler için gerekli suyun esas kayna¤› ya¤›flt›r. Ya¤›fl›n bitki yetifltiricili¤indeki etkisi düflüfl zaman›, miktar› ve fliddetine göre de¤iflir. Bitkiler su ihtiyaçlar›n›
topraktan karfl›lar. ‹nce bünyeli (a¤›r veya killi) topraklar kaba bünyelilerden (hafif veya kumlu) daha fazla su tutar. Özellikle serin mevsim bu¤daygillerinin bask›n oldu¤u bozk›r meralar›n verimini bir önceki y›l›n sonbahar ya¤›fllar› belirler.
Çünkü kurak geçen sonbaharda sürgün vermeden k›fla giren bu¤daygillerin ertesi y›l generatif sürgün say›s› ve buna ba¤l› olarak toplam ot üretimi ciddi flekilde
azalmaktad›r (Koç, 2001).
Toprak: Toprak, çeflitli kaya ve minerallerin parçalanma ve ayr›flma ürünlerinden oluflan, içerisinde genifl bir canl›lar alemi bar›nd›ran, bitkilere besin ve durak
görevi yapan bünyedir (Müftüo¤lu, 2005). Çay›r-meralar aç›s›ndan topra¤›n önemi
su temin etme güvencesine ba¤l›d›r. Bu durum topra¤›n su tutma kapasitesi ile iliflkilidir. Organik madde su tutma kapasitesini yükselten önemli toprak k›sm›d›r. Toprak hem canl› hem de cans›z unsurlardan meydana gelir. Topra¤›n çeflitli kimyasal
ve fiziksel özellikleri ekosistemlerin yap›, madde üretimi ve enerji ak›fl›n› etkiler.
Topra¤›n organik madde ve bitki besin elementlerince zenginli¤i, yeterli neme
sahip olmas›, pH’s›n›n normal hudutlar› aflmamas›, orta bünyeli ve iyi bir yap›da
bulunmas›, bitki köklerinin geliflimini s›n›rlamayacak ölçüde derin olmas›, çay›rmeralarda üretimi art›rarak ekosistem dinamizmini yüksek düzeyde tutar. Bitkiler
normal büyüme ve geliflmeleri için ihtiyaç duyduklar› besin elementlerini gerekli
zamanda ve yeterince topraktan alabildiklerinde verimli olurlar. Topraklar›n besin
elementleri eksikli¤i ço¤unlukla gübreleme ile giderilebilir.
Toprak nemi ve s›cakl›¤› birlikte “toprak iklimi” olarak ifade edilir. Toprak iklimi mera ekosistemlerindeki bütün toprak-bitki iliflkilerini etkiler. Köklenme derinli¤i, su potansiyelleri, besin elementi al›m› ve da¤›l›m›, kök faaliyetinin görüldü¤ü
s›cakl›k aral›¤›ndaki elveriflli nemin miktar ve zaman› ile etkilenir. Mera bitkilerinin
çimlenme, yerleflme ve devaml›l›klar› toprak s›cakl›k ve nemine ba¤l›d›r.
Arazi Yap›s›: Bu faktörler ortamdaki iklim ve toprak faktörlerini etkilemek suretiyle çay›r-mera ekosistemlerini dolayl› olarak etkilerler. Bu bafll›k içerisinde yükseklik, e¤im ve bak› (yöney) ve co¤rafyaya ba¤l› faktörler yer almaktad›r.
87
Bozk›r: K›fllar›n so¤uk ve
ya¤›fll›, yazlar›n s›cak ve
kurak geçti¤i yörelerde
ortaya ç›kan otsu bitkilerin
oluflturdu¤u do¤al bitki
örtüsüdür. Bozk›r Rusça
kökenli step kelimesinin
Türkçe karfl›l›¤›d›r.
88
Yükseklik: Arazinin deniz seviyesinden yüksekli¤i baz› çevre faktörlerinde
önemli de¤iflikliklere sebep olur. Yüksekli¤e ba¤l› olarak s›cakl›k her 180 m’de 1°C
veya 100 m’de 0,55°C düfler (Andiç, 1993). Özellikle da¤l›k kesimlerde her 1000
m’lik yükseklik art›fl›na karfl›l›k, ortam›n s›cakl›¤›nda yaklafl›k olarak 10°C azalma
olmaktad›r (Cox ve Atkins, 1979).
Yükseklik art›fl› ile iklim faktörlerindeki olumsuzluklar›n artmas› (s›cakl›k azalmas›, ›fl›klanma flartlar›n›n de¤iflimi, rüzgâr h›z›n›n artmas› vb.) otlak bitkilerinin
üretim gücünü düflürür. Örne¤in Yeni Zelanda’da her 100 m’lik yükseltiye karfl›l›k
meran›n üretiminde yaklafl›k 45 kg/da kuru madde azal›fl› tespit edilmifltir (McKenzie ve ark., 2005). Yükseklik art›fl› ile otlatma mevsimi de k›sald›¤› için, bitki örtüsü geç geliflip erken sonlanan yaylalar daha k›sa süre otlat›lmaktad›r.
E¤im: E¤im günefl ›fl›nlar›n›n gelifl aç›s›n› etkileyerek ortam›n s›cakl›k ve ›fl›k
fliddeti ile toprak neminin de¤iflmesine sebep olur. E¤im özellikle ya¤›fl›n s›n›rlay›c› faktör oldu¤u kurak bölgelerde tar›m ve mera arazilerinin hudutlar›n› belirlemedeki önemli ölçüttür. E¤imli alanlarda ya¤mur ve kar sular› daha az tutulur ve topraklar daha çabuk kurur. Bu yüzden e¤im artt›kça genelde bitki ile kapl› alan azal›r. Erzurum’da merada e¤imin % 12-24’den % 35-44’e ç›kmas› durumunda ortalama bitki ile kapl› alan›n % 74,3’ten % 59,3’e düfltü¤ü kaydedilmifltir (Gökkufl ve
ark., 1993). Erozyon kontrolü ve toprak koruma önlemleri al›nmak kayd›yla genellikle tarla arazisi % 10, mera arazisi % 30 e¤im derecesine kadar ç›kabilmekte, %
20’den fazla e¤imde otlatma bask›s› ve erozyon artmaktad›r. E¤imi % 60 ve üzerinde olan yerler erozyona çok duyarl› oldu¤u için mera olarak kullan›lmay›p, dokunulmadan do¤al halinde b›rak›lmal›d›r.
Bak›: Özellikle da¤l›k yörelerde bir yamac›n bakt›¤› yönü ifade etmektedir. Bak› bir yerdeki ›fl›klanma flartlar›n› etkilemek suretiyle, oradaki iklim ve topra¤›, buna ba¤l› olarak da bitki örtülerini etkilemektedir. Kuzey yar›m kürede bak›ya göre
düflükten yükse¤e do¤ru s›cakl›k de¤iflimi kuzey > do¤u > bat› > güney fleklinde
s›ralanabilir. Burada en belirgin farkl›l›k kuzey ve güney yamaçlarda göze çarpar.
Kuzey bak›lar daha az ›fl›k ald›¤› için s›cakl›k ve buharlaflma daha az, topraklar daha derin, nemli ve organik maddece zengindir. Güney yamaçlar ise daha çok ›fl›kland›¤› için daha s›cak ve kurak, genelde daha zay›f, aç›k (seyrek) bitki örtüleri
oluflur. Bak›ya ba¤l› olarak ortaya ç›kan bitki örtüsündeki geliflme seyri mera otlatma planlar›n›n uygulanmas›nda da etkili olur. Bitki örtülerinin geliflmeye erken
bafllad›¤› güney ve bat› gibi daha s›cak kesimler ilkbaharda daha erken otlatma olgunlu¤una ulafl›r. Serin yamaçlarda ise yaz aylar›nda görülen kuruma geç döneme
sarkaca¤› için daha kaliteli yem elde edilir (Koç ve ark., 2000). Ayn› nedenle baz›
yörelerde güney ve bat› bak›lar k›fl meras› olarak de¤erlendirilebilir.
Konum: Konum yeryüzünde bir noktan›n enlem ve boylamlar›n yard›m›yla
bulunan yeridir. Bir yörenin yeryüzündeki konumu, büyük su kütlelerine uzak veya yak›n olmas› ve s›cak ve so¤uk su ak›nt›lar› gibi etkenler çay›r-mera bitki örtülerini de¤ifltirebilecek di¤er çevre faktörleridirler. Karadeniz Bölgesinde da¤lar›n
denize bakan yamaçlar›ndaki yüksekliklerde verimli meralara rastlan›rken, denizden gelen nemli rüzgârlardan yoksun güneye bakan taraflar›nda daha az verimli ‹ç
ve Do¤u Anadolu’nun bozk›rlar› hakim konumdad›r.
Yang›n: Yang›n savanlar gibi baz› otlatma alanlar›nda daha etkili bir çevre faktörüdür. Buralarda s›k s›k ç›kan periyodik yang›nlar, flora ve faunan›n oluflumunu,
yap›s›n› ve üretimini de¤ifltirebilir. Buna karfl›l›k çal› ve a¤açlar›n bulunmad›¤› veya çok seyrek olarak yer ald›¤› ›l›man kuflak meralar› ile nemli yerlerde oluflan çay›rlarda yang›nlara pek rastlan›lmaz. Genel olarak yang›nlar›n önemi ve etkinli¤i
so¤uk ve kurak sahalarda az, nemli meralar ve savanlarda fazlad›r (Bailey, 1988).
Bu aç›dan Orta Anadolu bozk›rlar› yang›n etkisine maruz kalmayan meralardand›r.
89
Yang›nlar›n fliddetine ba¤l› olarak bitki kat›n›n tamam› ile üst topra¤›n organik
k›sm› yok olabilir. Bu de¤iflim özellikle ›fl›klanma, s›cakl›k, nem ve toprak erozyonunu olumsuz ve önemli derecede etkiler. Yang›n sonunda türler aras› rekabet de¤iflir ve topraklar›n kimyasal, fiziksel ve biyolojik yap›s›nda geçici de¤iflimler görülür. Bilhassa çal› ve a¤aç formlu bitkilerin yayg›n ve yüksek boylu bu¤daygillerin
bask›n oldu¤u meralarda yang›n bir mera ›slah yöntemi olarak ele al›nabilir.
SIRA
S‹ZDEbulunur?
Bir arazi parças›n›n co¤rafik konumu mera bitki örtülerine ne tür bir
etkide
Canl› Faktörler
Canl› çevreyi bitki, hayvan, mikroorganizma ve insan oluflturur. Besin
üreticiler (ototrof organizmalar) ve besin tüketiciler (heterotrof organizmalar) olmak üzere iki ana
S O Raç›klanm›flt›r.
U
gruba ayr›labilen canl›lar›n ekosistemdeki faaliyetleri afla¤›da k›saca
Üreticiler (Birincil üreticiler): Bunlar fotosentez yapabilen (ototrof) bitkilerdir. Bu canl›lar günefl ›fl›¤›, CO2 ve suyu kullanarak ürettikleri fotosentez ürünleri
D‹KKAT
sayesinde organik madde ve enerji ihtiyaçlar›n› karfl›larlar. Ekosistemin di¤er bütün canl›lar› bitkilerin ürettikleri organik maddeyi tüketerek hayatlar›n› devam etS‹ZDE
tirirler. Dolay›s›yla merada hayvanlar›n kaba yem ihtiyaçlar›n›SIRA
giderebilmeleri
bitkilerin sürekli ve yeterli organik madde üretmelerine ba¤l›d›r.
Tüketiciler (‹kincil üreticiler): Bitkisel organik maddeye ba¤›ml› olarak yaAMAÇLARIMIZ
flayan hayvanlard›r. Bunlar›n sadece ot ile beslenenlerine “otçul (herbivor)”, et ile
beslenenlerine “etçil (karnivor)” ve hem ot hem de etle beslenenlere de “hepçil
(omnivor)” denmektedir. ‹nsanlar›n tüketti¤i sütün hemen hemen tamam›n›, etin
K ‹ T A P
ise yar›dan ço¤unu üreten koyun, keçi ve s›¤›r gibi çiftlik hayvanlar›, yem ihtiyaçlar›n›n ço¤unu do¤al meralardan karfl›larlar (Cook, 1980). Çay›r-mera ekosistemlerinde bitkilere ba¤›ml› olarak yaflayan hayvanlar da üretim-tüketim iliflkileri sonuTELEV‹ZYON
cu bitki örtülerini olumlu ya da olumsuz yönde flekillendirirler. Özel davran›fllar›
ile baz› bitkilerde tozlaflmaya, baz› bitki tohumlar›n›n da sindirim sistemlerinde
çimlenebilme yetene¤i kazanabilmelerine yard›mc› olurlar. Topraklar›n besin elementi miktarlar›n› art›rarak bitki geliflimini teflvik ederler.
‹NTERNET
Ayr›flt›r›c›lar: Bitki ve hayvanlar›n d›flk› ve salg›lar› ile ölü organik art›klar›
parçalayarak mineral elementleri yeniden madde çevrimine sokabilen mikroorganizmalar bu grupta yer al›r. Böylelikle ekosistemde verimlili¤in devam› sa¤lan›r.
Yönlendiriciler: Bu grupta insan yer al›r. Canl› faktörler içerisinde bulunmas›na ra¤men, ekosistemler üzerindeki etkinli¤i ve çevreyi kendi ihtiyaçlar› için düzenleyebilme kabiliyetinde olmas›ndan dolay› insan ayr› ve en önemli etkendir.
‹nsan bir yandan ekolojik faktör, di¤er taraftan da ekolojik faktörleri de¤ifltirebilen, fikir üreten ve uygulayan biyolojik bir faktördür. ‹nsan çay›r mera bitki örtülerini de¤erlendiren di¤er canl›lar üzerinde do¤rudan yahut dolayl› olarak etkide
bulunur. ‹fllenen ve ifllenmeden de¤erlendirilen topraklar ile canl›lar aras›ndaki
iliflkilerin düzenlenmesini insan yönlendirir. ‹nsan çay›rlarda biçim zaman›, dönemi ve s›kl›¤› ile su düzenini ayarlar. Meralarda otlayan hayvanlar› zaman, say›,
cins ve da¤›l›m olarak kontrol eder. Gübre kullanmak suretiyle topra¤›n yap›s›n›
ve verimlili¤ini etkiyebilir.
1
N N
MADDE ÇEVR‹M‹ VE ENERJ‹ AKIfiI
Madde çevrimi mera ekosistemlerinde çeflitli besin maddelerinin canl›lar ile cans›z
çevre aras›nda düzenli dolafl›m›d›r. Bu sayede ilk üreticiler kademesinde üretilen
organik maddeler, çeflitli tüketici kademelerden sonra parçalay›c› ve ayr›flt›r›c›lar
vas›tas›yla toprak minerallerine kadar ayr›fl›rlar (fiekil 4.1).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
90
fiekil 4.1
Mera
ekosistemlerinde
madde çevrimi. E:
Etçiller (ikincil
tüketici), A:
Ayr›flt›r›c›lar. Her
beslenme
kademesindeki
madde miktar›
karelerle ifade
edilmifltir.
Karelerin
büyüklü¤ü madde
birikiminin
büyüklü¤ünü
göstermektedir.
SOLUNUMLA ENERJ‹ KAYBI
E3
A
IfiI
K
E2
ÜRET‹C‹LER
TÜKET‹C‹LER
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Ekosistemlerde
organizmalar›n birbirlerini tüketmeleri fleklindeki madde geçifli
ile birlikte bu organizmalar›n ihtiyaç duyduklar› enerji de aktar›l›r. Sistemler aras›ndaki dinamik yap› enerji sayesinde kurulur. Enerji her beslenme kademesinde çok
önemli kay›plara u¤rar. Genel olarak bir beslenme kademesinden bir sonrakine
enerjinin yaln›zca % 10’u aktar›l›r. Bu kay›plar daha ziyade solunum kay›plar› flekO R U(fiekil 4.1).
linde ortaya Sç›kar
Beslenme zincirinin sonlar›nda yer alan organizmalara, bafllang›çtakine göre
çok az enerjiD ‹kal›r.
Bu zincirin sonunda bitkiler taraf›ndan al›narak kimyasal enerKKAT
jiye dönüfltürülen günefl enerjisi geriye dönüflümsüz olup tamamen tüketilir. Mera
bitkileri güneflten kazand›klar› enerjinin yaklafl›k % 80’ini köklerinin, % 20’sini de
S‹ZDE
toprak üstüSIRA
aksamlar›n›n
geliflmesi için kullan›rlar (Stanton, 1988). Dolay›s›yla bu
bitkilerin depolad›¤› enerjinin çok az bir k›sm› hayvanlar›n tüketimine sunulur.
Hayvanlar›n
tüketimine sunulan enerjinin de sadece % 2-4’lük k›sm› hayvanda deAMAÇLARIMIZ
polan›r (Heitschmidt ve ark., 1990).
N N
Besin elementi
K ‹ çevrimi
T A P ve enerji ak›fl› ile ilgili detayl› bilgiye Alt›n ve ark.’n›n Çay›r Mera
Islah› (Alt›n, M., A. Gökkufl ve A. Koç, 2005. Çay›r Mera Islah›. T.C. G›da, Tar›m ve
Hayvanc›l›k Bakanl›¤› Yay›nlar›) kitab›ndan ulaflabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
B‹TK‹ ÖRTÜSÜNÜN GEL‹fi‹M‹
Belirli bir arazi parças› üzerinde yetiflen ve kendine has özellikleri olan bitki örtülerinin geliflim bafllang›c› topra¤› bulunmayan ç›plak alanda ortaya ç›kar. Dolay›‹ N T E R N E T geliflimi toprak oluflumu ile ayn› anda meydana gelir. Bu ges›yla bitki örtüsünün
liflimin tetikleyicisi ortam faktörlerindeki de¤iflimlerdir.
Yeryüzündeki bitki örtülerinde hiçbir zaman kararl› yap›ya rastlanmaz. Çevrede
meydana gelen bir farkl›laflma, o alana uyum sa¤lam›fl bitki örtüsündeki de¤iflimleri de kaç›n›lmaz k›lar. Çünkü bitki topluluklar› mevcut çevre faktörleri alt›nda birbir-
91
leri ile yar›flarak belirli yap›sal özelliklere sahip topluluklar› olufltururlar. Çevre faktörlerinde görülecek de¤iflimler, ayn› zamanda bitkilerin rekabet güçlerini de etkileyece¤i için bitki toplulu¤unun yeni bir denge seviyesine do¤ru de¤iflimine yol açar.
Bitki topluluklar›nda görülen bu düzenli de¤iflime, yani bir bitki toplulu¤unun
yerini daha iyi konumda di¤er birinin almas›na “süksesyon” denir. Böylece belirli
bir ortamda iklim flartlar› de¤ifltikçe toprak etkilenmekte ve bitki toplulu¤u geliflmektedir. Sonunda o ortam›n çevre flartlar›na en uygun bir bitki örtüsü meydana
gelir. Bu örtü “doruk bitki örtüsü = klimaks bitki örtüsü” diye adland›r›l›r. Doruk
bitki örtüsü, belirli bir ortam›n toprak ve iklim flartlar› ile dengeli bir duruma gelmifl, o iklimin tafl›yabilece¤i en yüksek vejetasyon formunu ifade eder. Doruk bitki örtüsünün dengesi, toprak ve özellikle iklimin etkisine tabi olup dinamiktir
(Gençkan, 1985).
Süksesyon çevre faktörlerindeki (s›cakl›k, ya¤›fl gibi) de¤iflimlere ba¤l› olarak
k›sa süreli dalgalanmalar göstererek düzenli bir de¤iflimle kararl› bir safhaya do¤ru gidebildi¤i gibi (fiekil 4.2), insan etkisi (otlatma, biçim, gübreleme, tohumlama
vb.) alt›nda da meydana gelebilir. Otlatma otlanan ve otlanmayan türlerin hayat
çemberlerini etkilemek suretiyle tür de¤iflimlerine fliddetle tesir eder. Otlatma rejiminin de¤iflmesi, bitki toplulu¤u ve ekosistem kararl›l›¤›n›n yap› ve dinamiklerinde önemli de¤iflimlere sebep olur (Navarro ve ark., 2006). Bilhassa elveriflsiz çevrelerde (çok kurak, so¤uk, tuzlu ve alkali ortamlar) do¤al süksesyon çok yavafl
seyreder. Ortam faktörleri bitki geliflimi için elveriflli hale geldikçe h›zlan›r.
fiekil 4.2
DO⁄RUYA G‹D‹fi
DORUK
Doruk
Bitki Örtüsü
Seral Bitki Örtüsü
Toprak Oluflumu
Z0
GEL‹fi‹M (SÜKSESYON) SÜRES‹
ZD
Süksesyon tür bileflimi ve bollu¤undaki de¤iflim fleklinde yavafl yavafl ortaya ç›kar. Bitki süksesyonu topraktaki de¤iflimi de içine al›r. Çünkü bitki topluluklar›ndaki de¤iflimle toprak oluflumu ve çeflitli toprak özellikleri de¤iflir. Esasen bitki
topluluklar›ndaki de¤iflim de toprak oluflumuna ba¤l› olarak ortaya ç›kar. Süksesyon sonucunda bitki örtüsü “doruk = klimaks” denen ortam faktörleri ile uyumlu
ve kararl› bir safhaya ulafl›r. Bu aflamada bitki topluluklar› özellikle iklimdeki dalgalanmalara ba¤l› olarak k›sa süreli de¤iflimler göstermekle birlikte, temel yap›lar›n› uzun süre devam ettirirler. Bitki topluluklar›nda oluflan de¤iflimler hayvan top-
Çevre
faktörlerindeki
dalgalanmalara
ba¤l› olarak kararl›
bir safhaya (doruk)
ulaflma e¤ilimi
gösteren birincil
geliflim (süksesyon).
Zemin üzerinde
bitki örtüsü
geliflirken, zeminde
toprak oluflumu
gerçekleflmektedir.
Z0: Geliflimin
bafllang›c›, ZD:
Doru¤a varmak
için geçen zaman.
92
luluklar›nda da ortaya ç›kar. Süksesyon bafllang›ç noktalar›na ba¤l› olarak birincil
ve ikincil bitki örtüsü geliflimi ikiye ayr›lmaktad›r.
Birincil Bitki Örtüsü Geliflimi
Birincil bitki örtüsü geliflimi ç›plak kaya, kumul veya s›¤ sular gibi bafllang›çta bitkilerin bulunmad›¤› ortamlardan bafllar. Bu geliflim kara veya sulu ortamlardan
bafllama durumuna göre birbirlerinden ayr› de¤iflik aflamalar gösterir ve geliflir.
Kurakç›l Bitki Örtüsü Geliflimi (Kurakç›l Süksesyon): Bu bitki örtüsü geliflimi ç›plak kaya yüzeylerinde bafllar. Burada sorun ortamda yeterli suyun bulunmay›fl›d›r. Ç›plak kayalar üzerinde bafllayan ve sonunda olgun bir orman veya mera örtüsü meydana getiren bu kurak bitki örtüsü geliflimi, (a) liken, (b) yosun, (c)
otsu ve (ç) doruk mera aflamalar›n› izler.
Likenler algler ile mantarlar›n karfl›l›kl› iflbirli¤i ile kurduklar› ortakl›kt›r. Algler
mantarlara organik madde verirken, mantar miselleri de su ve mineral maddeleri
biriktirerek alglere sunar. Hiç topra¤› dolay›s›yla nemi bulunmayan ç›plak kayalar
üzerinde, ancak bu flartlara dayanabilen likenler yaflayabilir. Ya¤›fllardan sonra ›slanan ve nemli bir hale gelen kaya yüzeylerine konan liken sporlar› buralarda çimlenir, h›zla ço¤al›r ve kayaya tutunurlar. Kurakl›¤a son derece dayan›kl› olan likenler, sadece nem bulduklar› dönemlerde ço¤alarak yaflamlar›n› sürdürürler. Likenler taraf›ndan ç›kar›lan CO2 ya¤›fll› zamanlarda kaya yüzeyinde tutulan su ile birleflerek buralar› yavafl yavafl eriten ve parçalayan zay›f bir karbonik asit meydana getirir. Bu eritme ifllemi devam ettikçe likenlerin ince kökçükleri (rizoit) de kayan›n
içine girerek parçalanma iflini h›zland›r›r. Ya¤›fll› bölgelerdeki yumuflak kayalar
üzerinde bafllayan ve devam eden bu aflama 50-75 y›l, kurak bölgelerde ise yüzlerce y›l sürebilir. Bu arada ölen likenlerin parçalar› kayalar üzerinde çok ince toprak kat›n›n oluflmas›na sebep olur.
Toprak oluflumu biraz geliflince likenlerin yerini yosunlar al›r. Yosunlar 4-5 cm
kadar boylanabildikleri için saplar› aras›nda bir önceki evreye göre daha fazla toprak birikir. Bu evrede kayalar›n parçalanmas› devam eder. Sonuçta toprak oluflumu, topra¤›n organik maddesi ve su tutma kapasitesi artar.
Yosunlar›n kal›nt›lar›n› tafl›yan, kayalar›n üzerinde ve çatlaklar›nda biriken toprak, baz› k›sa ömürlü tek y›ll›k kurakç›l bitkilerin yetiflmesi için elveriflli bir ortam
oluflturur. Buralara tafl›nan bitki tohumlar› çimlenerek ilk otsu örtüyü meydana getirirler. Bu safhada bitki kökleri kayay› önemli ölçüde afl›nd›r›r. Böyle bir yaflam
alan›nda yavafl yavafl daha uzun süre yaflayan tek y›ll›k bitkiler, hatta iki y›ll›k ve
çok y›ll›k di¤er otsu bitkiler yetiflmeye bafllar. Kayalar›n parçalanmas›, organik
madde ve bitki besin elementlerinin ço¤almas› sonucu ortamda bitki kök sistemi
daha çok geliflir ve topra¤›n gölgelenmesi artar. Bu durumda buharlaflma ve s›cakl›ktaki afl›r›l›klar azal›r, toprak nemi yükselir. Yaflam mekân› daha yüksek bir bitki
grubunun veya hayat formunun yetiflmesine elveriflli hale gelir.
Son aflamada toprak oluflumunun tamamlanmas› ile bitkiler h›zl› bir flekilde geliflir ve art›k bitki örtüsünün bilefliminde zamana ba¤l› de¤ifliklikler azal›r. Ancak
toprak oluflumu çok yavafl seyreden bir süreçtir. Bitki örtüsü geliflirken toprak oluflumunu beklemek zorundad›r. Bu durum birincil bitki örtüsü gelifliminin çok uzun
zaman diliminde ortaya ç›kmas›na yol açar. Bafllang›çta yer alan çok y›ll›k otsu türlerin yerini giderek iklim faktörlerinin yetiflmesine f›rsat tan›d›¤› baz› a¤aç türleri
olmaya bafllar ve zamanla egemen duruma geçer veya otsu safhada kalarak verimli ve de¤erli mera bitki örtüsü oluflur.
Bu düzeydeki bitki örtüsünün bilefliminde dengeli ve kararl› bir durum söz konusu olur. Bölgenin iklim ve toprak flartlar› ile dengeli bir duruma gelmifl olan bu
bitki örtüsü, bölgenin “doruk orman” veya “doruk mera” örtüsünü ifade eder.
93
Sucul Bitki Örtüsü Geliflimi (Sucul Süksesyon): Suda bitki örtüsü geliflimi
en fazla 2 m derinlikteki durgun su yüzeylerinde bafllar. Bu tür bitki geliflimi sonucunda genellikle orman veya verimli çay›r örtüsü oluflur. Rutubet faktörü gere¤inden fazla olan bu tür habitatlarda bafllayan sulu bitki örtüsü gelifliminin evreleri;
(a) su içi, (b) yüzme, (c) batakl›k, (ç) kofal›k ve (d) doruk çay›r fleklindedir.
Derin olmayan göl ve göletlerde kök, gövde ve yapraklar› farkl›laflmam›fl ilkel
bitkiler ile su yosunlar›, su içindeki bitki gelifliminin ilk aflamas›nda rol oynarlar.
Bir yere tutunmadan su içerisinde yüzen elodya (Elodea), susümbülü (Potamogeton) ve superisi (Najas) gibi bitkiler su içi evresinin öncüleridirler. Bitkilerin ölü art›klar›n›n zamanla göl veya göletin dibine çökmeleri uzun bir zaman içerisinde göl
taban›n› yükseltir ve göl dibinde oluflan topra¤› besin maddeleri yönünden zenginlefltirirler (fiekil 4.3).
fiekil 4.3
a
b
c
d
Su derinli¤inin azalmas› sonucu kökü toprakla temas eden ve gövdesi su içerisinde yüzen bitkilerin yaflayabilecekleri bir ortam haz›rlanmaktad›r. Bu flartlarda
yaflayabilen nilüfer (Nymphaea) ve susümbülü gibi kökleriyle çamura tutunan köksapl› bitkiler zamanla bu ortama yerleflirler. Bunlar›n gövdesi su içerisinde, yapraklar›n›n önemli bir k›sm› su yüzeyindedir. Bitkilerin önce geliflmeleri sonra da ölmeleri sonucu göl veya gölet taban›nda daha fazla organik madde birikti¤i için zemin
su yüzeyine iyice yaklafl›r ve sonraki aflama için uygun bir ortam oluflur.
Su derinli¤inin azalmas› ve tabanda önemli miktarda toprak birikmesi sonucu
burada saz (Phragmites), kedikuyru¤u (Typha) ve sandalye saz› (Scirpus) gibi batakl›k bitkileri yerleflmeye bafllar. Bu bitkiler bir taraftan göldeki suyu tüketerek,
di¤er taraftan ölü art›klar› ile gölün taban›n› doldurarak ortam› daha çok kuruturlar. Ancak belirli mevsimlerde toprak yüzeyinde su toplanan bir ortam oluflur. Sonras›nda ise batakl›k bitkilerinin yerini ekfli çay›r otlar› al›rlar. Yetiflti¤i topra¤› zamanla kurutur, toprak yüzeyinde su toplanmas›n› önler ve taban suyunun derinlerde birikmesini sa¤larlar.
Sucul birincil bitki
örtüsü geliflimi. (a)
Gölcüklerin
çevreden gelen
tortu ve sudaki
bitkiler taraf›ndan
üretilen organik
madde ile dolmas›,
(b) gölcükte daha
çok materyal
birikti¤inden,
s›¤laflan k›s›mlar›n
yeni bitki örtüsü
taraf›ndan
kaplanmas›, (c)
alan›n daha çok
kurumas›na ba¤l›
olarak bu¤daygiller
ve odunsu
bitkilerin yerleflmesi
ve (d) doruk bitki
örtüsünün
oluflmas› (Enger ve
ark., 1989).
94
Taban suyu derinlere indikçe de¤erli genifl yaprakl› a¤açlar›n veya çay›r otlar›n›n yetiflebilece¤i bir ortam oluflur. Toprak yeterince kurudu¤unda ekfli çay›r otlar›n›n yerini hayvanlar taraf›ndan sevilen tatl› çay›r otlar› (çay›r salk›motu, çay›r
yuma¤›, çay›r kelpkuyru¤u, çay›r tilkikuyru¤u, melez üçgül, gazalboynuzu vb.)
al›r. Bu tür yaflam alan›nda s›k ve uzun boylu türlerden oluflan biçmeye elveriflli
doruk çay›r örtüsü meydana gelir.
‹klimin orman oluflumuna uygun oldu¤u yörelerde çay›r bitkilerinden sonra veya onlarla birlikte suyu seven ve su tüketimi fazla olan sö¤üt (Salix) ve kavak (Populus) türleri gibi genifl yaprakl› ve her y›l yapra¤›n› döken a¤açlar ortaya ç›kar.
Zamanla bu a¤açlar›n ortam› gölgelemesi ve su seviyesinin düflmesi neticesinde
yaflam ortam› de¤iflir. Bunun sonucunda karaa¤aç (Ulmus), diflbudak (Fraxinus)
ve mefle (Quercus) gibi a¤açlar görünmeye bafllar.
SIRA S‹ZDE
2
A¤›r otlatma: Meran›n bitki
örtüsüne zarar vermeden
otlayabilecek hayvan say›s›
S O Rtafl›ma
U kapasitesi
meran›n
olarak tan›mlan›r. Bu
say›n›n üzerindeki say›da
hayvan
a¤›r
D ‹ KileK Aotlatma
T
otlatma olarak tan›mlan›r.
Merada üretilen otun
yar›s›n›n hayvanlar›n
SIRA S‹ZDE
otlamas›na
müsaade
edilmesi, kalan yar›s›n›n da
bitkinin ihtiyaçlar›n›
karfl›lamas› için bitkide
AMAÇLARIMIZ
b›rak›lmas› normal tafl›ma
kapasitesinde temel
hedeftir.
Sucul ve kurakç›l
süksesyon sonucu hangi otsu doruk bitki örtüleri oluflur?
SIRA S‹ZDE
‹kincil Bitki Örtüsü Geliflimi
Birincil bitki
örtüsü geliflimi sonucu oluflmufl bir bitki örtüsünün herhangi bir faktörün etkisiyle tahrip edilmesinden sonra ortaya ç›kan yeniden geliflmeye “ikincil
S O R U ad› verilir. Bitki örtülerinin büyüme ve geliflmelerini engellegeliflim (süksesyon)”
yecek tarzda ortaya ç›kan çevre ve kullanma faktörleri, baz› türlerin normal hayat
çemberleriniD tamamlatmaz.
Bu etkenlerin etkileme derecelerine ba¤l› olarak baz›
‹KKAT
bitkiler giderek zay›flar ve yerlerini daha alt konumdaki bitkilere b›rak›rlar. Bu
flartlarda yeni bitki topluluklar› oluflur.
SIRA S‹ZDE
Çay›r-mera
topluluklar› özellikle zamans›z ve yanl›fl otlatma ile hatal› biçimler
sonucunda önemli ölçüde tahrip olabilirler. Ayr›ca tarla açma veya çeflitli amaçlarla bu alanlar›n
sürülmesi büyük bir bozulmaya yol açar. Uzun süreli kurakl›klar,
AMAÇLARIMIZ
yang›n ve erozyon da bozulman›n önemli nedenlerindendir. Bütün bu olumsuz etkiler bitki topluluklar›n›n daha alt bitki örtülerine dönmesine sebep olabilir. Bitki
örtülerinin bozulmas›na
yol açan bu faktörlerin etkileri ortadan kalk›nca, bitki örK ‹ T A P
tüleri yavafl yavafl kendilerini toparlayarak yeniden doru¤a yönelirler (fiekil 4.4).
‹kincil bitki örtüsü geliflimi ortamda daha önceden teflekkül etmifl toprak bulundu¤u için genellikle
bitki örtüsü gelifliminden daha h›zl› cereyan eder ve doT E L E V ‹ Z Ybirincil
ON
ru¤a yaklaflt›kça süksesyondaki de¤iflkenlik azal›r (Huschle ve Hironaka, 1980).
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
fiekil 4.4
‹ N T E R N EA¤›r
T
bir
‹Doru¤a
N T E R N Eulaflm›fl
T
Otlatma
‹ki
nc
il G
eli
flim
Doruk
DO⁄RUYA G‹D‹fi
bitki örtüsünün
a¤›r otlatma ile
bozulmas› ve
otlatman›n
düzenlenerek
meran›n ikincil
bitki örtüsü geliflimi
ile yeniden doruk
duruma ulaflmas›.
Do¤ru
Otlatma
GEL‹fi‹M (SÜKSESYON) SÜRES‹
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
Dünyada mera bitki örtülerindeki bozulman›n ana nedeni a¤›r otlatmad›r.
B‹TK‹ ÖRTÜSÜNÜN OLUfiUM AfiAMALARI
SIRA S‹ZDE
S O R U
95
D‹KKAT
N N
Sürülerek ya da madencilik, yol yap›m› gibi faaliyetlerle do¤al bitki örtüsü tamamen tahrip edilen, ancak belirli ölçüde toprak tabakas›na sahip olan mera veya tarla alanlar›nda göç, yerleflme (hayat bulma), istila, rekabet, AMAÇLARIMIZ
tepkime ve kararl›l›k
aflamalar›ndan sonra yeniden bitki örtüsü meydana gelir (Gençkan, 1985; Barbour
ve ark., 1987; Redente ve DePuit, 1988).
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Göç
Bitki üreme organlar›n›n yerleflebilecekleri alana tafl›nmas›d›r. Üreme organlar›n›n
T E LAncak
E V ‹ Z Y O Nbafllang›çta
göçü ekim veya dikim fleklinde yapay olarak da sa¤lanabilir.
yerleflen bitki topluluklar› orada mevcut do¤al canl› ve cans›z vas›talarla göç edebilir. Göç bir bak›ma bitki türlerinin yaflam mekanlar›n› de¤ifltirmeleridir. Bitki örtüsünün geliflmesi s›ras›nda bitkilerin üreme organlar› çeflitli etki
bir
‹ N T Eve
R N vas›talarla
ET
bitki örtüsünden di¤erine ancak göç ile tafl›nabilir. Canl›lar›n ço¤almalar› üreme
organlar›yla oldu¤u için, göçte önemli olan bitkilerin üreme organlar›n›n tafl›nmas›d›r. Mera hayvanlar›, rüzgâr, su, kufllar, böcekler, sincaplar, kargalar ve daha pek
çok çeflitli canl› veya cans›z vas›talar bitkilerin tohumlar›n›, meyvelerini ya da
yumru, so¤an, sülük, köksap vb. organlar›n› bir ortamdan bir baflka ortama tafl›yarak orada yeni türlerin yer bulmalar›na yard›m ederler. Ç›plak bir alanda yeni
türlerin görülmesi sadece etraftan göçle olmaz. Ayn› zamanda tahrip sonras›nda
toprakta kalan üreme organlar›n›n da katk›s› söz konusudur. Topraklar› tahrip
olan alanlarda, toprak kal›nt›s›nda bulunan tohum depolar›n›n yeni bitki örtüsü
oluflumuna katk›s› büyüktür.
Yerleflme (Hayat Bulma)
Çeflitli vas›talarla tafl›nan bitkilerin üreme organlar›, göç ettikleri ortamda uygun
flartlar› bulduklar› zaman öncelikle çimlenerek veya tutunarak yeni bir bitki oluflturma çabas› gösterirler. Ancak bir ortama tafl›nan bütün bitkilerin üreme organlar›n›n tamam› yaflama imkân› bulamaz. Çevreye uyum sa¤layabilenler çimlenir, fide
ve olgun bitki meydana getirir ve üremeye bafllarlar. Bu olay bitkilerin yerleflmesi
ve hayat bulmalar›d›r. Bir yerde çok y›ll›k türlerin tahribat› ile oluflan aç›kl›klar istilac› bir y›ll›klar taraf›ndan iflgal edilir. Tohumlama yap›lan bir toplulukta türlerin
yerleflmesi büyük oranda yaln›zca istilac› türlerin yerleflmesine de¤il, ayn› zamanda baflar›yla rekabet edebildi¤i çevre flartlar›n›n varl›¤›na da ba¤l›d›r.
‹stila
Yeni ortama önce göç eden, daha sonra çimlenen ve hayat bulan bitkiler zaman
içinde buray› istila ederler. Etraf› kaplamalar› s›ras›nda, bir taraftan geliflir, bir taraftan da gruplaflma temayülü gösterirler. Bu olay bir popülâsyonda bireylerin yaflad›klar› ortam›n farkl› yerlerinde y›¤›lmalar› fleklinde ortaya ç›kar.
Rekabet
Rekabet s›n›rl› bir yaflam kayna¤› için iki canl›n›n bu kaynaklara ulaflmak amac›yla
birbirleri ile girdikleri mücadeledir. Bunun sonucunda taraflardan biri ortamdan
uzaklafl›r. Bitki türlerinin ortam› istila etmesinden sonra rekabet bafllar. Gruplaflarak
ço¤alan bitkilerin ›fl›k, su ve besin maddeleri gibi ihtiyaçlar› çevreden karfl›lanama-
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
96
yacak kadar artar. Bu andan sonra aralar›nda bunlar›n yeterli miktarda temini konusunda bir yar›flma bafllar. Bu yar›fl›n etkisi alt›nda kalan organizmalar, yani rekabet sonucunda zay›f düflen bitkiler, ya k›sa boylu kal›p yeterli tohum üretemezler
ya da tamamen ölerek yerlerini rekabet yönünden kuvvetli bitkilere terk ederler.
Genellikle bitkilerin yönetim uygulamalar›na tepkileri çok farkl›d›r. Örne¤in
de¤iflen otlatma sistemleri türler aras›ndaki rekabeti de¤ifltirir. Buna ba¤l› olarak
bitki örtüsünün bileflimi de¤iflir. Ayn› durum yabanc› bitki mücadelesi, yakma, biçme ve tohumlama gibi ›slah uygulamalar› sonucunda da ortaya ç›kar.
Tepkime
Bir arazi parças› üzerinde geliflmeye bafllayan bitkiler, o andan itibaren çevreyi de
etkilemeye ve de¤ifltirmeye bafllarlar. Bitki örtüsü s›klaflt›kça, önceleri yeterli ›fl›klanan toprak gittikçe artan ölçülerde gölgelenmeye bafllar. Bu durum toprak yüzeyindeki s›cakl›k dalgalanmalar›n› azalt›r. Ço¤alan bitkiler toprak nemini h›zla harcayarak onu daha kuru bir hale getirirler. Ölen bitkilerin art›klar› topra¤› organik
madde ve besin elementleri yönünden zenginlefltirirler. Ayn› zamanda topra¤›n
verimlili¤i ve su tutma kapasitesi artar. Böylece kuru ve verimsiz toprak zamanla
daha nemli ve daha verimli hale gelir.
Yaflam mekân›nda bu flekilde meydana gelen ve ço¤u olumlu olan bu de¤ifliklikler, do¤al olarak bitki örtüsünün de de¤iflmesine sebep olur. Bitkiler topra¤› ve
genellikle yetifltikleri çevreyi o kadar de¤ifltirirler ki, alana ilk gelip yerleflenlerden
baz›lar› bu de¤iflen flartlarda art›k yaflayamaz ve geliflemezler. ‹flte bu flekilde bitki
örtüsünü oluflturan türlerin yaflam alan›n› de¤ifltirmeleri ile çevrede meydana gelen de¤iflikliklere ve olaylara karfl› gösterdikleri davran›fla “tepkime” denmektedir.
Kararl›l›k
Bitki örtüleri gelifltikten sonra toprak ve iklim faktörlerindeki dalgalanmalar da giderek azal›r. Bu aflamada topraklar yeterli derinlik ve organik maddeye sahip olup,
su ve besin elementi tutma kapasiteleri yükselmifltir. Gerek toprak iklimi gerekse
bitki muhitindeki iklimde sadece küçük de¤iflimler olur. Buna ba¤l› olarak da bitki örtülerindeki de¤iflimler azalarak daha kararl› bir yap› ortaya ç›kar.
B‹TK‹ ÖRTÜLER‹NDE KARARLILIK
Bitki örtülerinin geliflim süreci ekosistemleri dinamik bir denge durumuna do¤ru
götürme e¤ilimindedir. Bu süreçte ekosistem yap›s›nda ve tür bileflimindeki de¤iflimler azal›r, besin elementi döngüsü giderek s›klafl›r ve kay›plar› azal›r. Çünkü
bitki örtüsünün geliflimi ile birlikte ortam faktörlerindeki dalgalanmalar azal›r ve
bunun sonucunda doruk bitki örtüsü meydana gelir.
Doruk (Klimaks) Bitki Örtüsü
Bölgenin iklim ve toprak faktörleri ile uyum içerisinde geliflmifl ve bu geliflimini tamamlayarak kararl› bir dengeye eriflmifl bitki topluluklar›na “doruk bitki örtüsü”
denir. Esasen tam anlam›yla kararl› bir aflamadan bahsetmek de zordur. Tür bilefliminin de¤iflimi giderek azal›r, ancak asla durmaz. Bu yüzden klimaks ekolojistler
taraf›ndan farkl› flekillerde ele al›nm›flt›r. Bir k›s›m araflt›r›c›lar klimaks›n “kararl›”,
baz›lar› ise çevre ile “dinamik denge”de oldu¤unu vurgulam›fllard›r. Doruk bitki
örtüsünün geliflimi oldukça yavafl bir süreç olup, esasen iklim faktörleri taraf›ndan
kontrol edilmektedir.
97
Doruk topluluklar kendi kendilerini yenileme yetene¤ine sahiptirler ve enerji
yönünden dengededirler. Geliflen topluluklar büyük miktarlarda yeni maddeler
(enerji kazanc›) biriktirme e¤iliminde olduklar› halde, doruk topluluklar sisteme
giren madde ve enerji kadar madde ve enerjiye sahiptirler. Bu topluluklarda çok
say›da organizma bulunur ve geliflen topluluklar›ndaki organizmalar aras›nda çok
yönlü iliflkiler söz konusudur. Geliflme aflamalar›ndaki topluluklarla k›yasland›¤›nda, doruktaki topluluklarda genellikle enerji etkinli¤i ve karmafl›kl›¤› artar.
Doruk Bitki Örtülerinin Bileflimi
Doruk bitki örtüsünü oluflturan bitkiler otlanmaya karfl› tepkileri dikkate al›narak,
(a) azal›c›, (b) ço¤al›c› ve (c) istilac› bitkiler olmak üzere üç grupta toplanmaktad›r.
Azal›c› Bitkiler: Bunlar bitki örtülerinin en lezzetli ve otlanmaya karfl› en hassas olan klimaks türlerdir. Otlatma bask›s› artt›kça bu türlerin kompozisyondaki
oranlar› devaml› olarak azal›r. Dolay›s›yla hayvanlar otlarken öncelikle ve ço¤unlukla bu türleri tercih ederler. Özellikle seçici otlanman›n varl›¤›nda, ideal mera
kapasitelerinde dahi otlatma bask›s› azal›c› türler üzerinde yo¤unlafl›r. Otlatma fliddetinin artmas› ile birlikte bitki örtüsünde bu türler yavafl yavafl azalarak merada
bozulma meydana gelir.
Ço¤al›c› Bitkiler: Lezzet bak›m›ndan ikinci s›rada olduklar› için, orta seviyeli
otlatma flartlar›nda miktarlar› artan ya da mevcut durumlar›n› koruyabilen türleridir. Otlatma bask›s› artt›kça veya mera örtüleri orta duruma do¤ru ilerledikçe bu
türler de azal›r.
‹stilac› Bitkiler: Doruk topluluklarda bulunmayan, bitki örtüleri bozuldukça azal›c› ve ço¤al›c› türlerden boflalan yerlere yerleflen, lezzetsiz ve yabanc› ot özelli¤indeki türlerdir. Orta ve daha afla¤› durum s›n›f›ndaki mera örtülerinde yayg›nd›rlar.
Otlatma fliddeti: Merada
üretilen otun otlatma ile
tüketilen k›sm›n› tarif eder.
Üretilen otun %50’sinin
otlat›lmas› “normal”, az›
“hafif”, fazlas› “a¤›r”
otlatma fliddetini tarif eder.
Bitki Örtülerinin Durum S›n›f›
Mera durumu, meran›n doruk konumdan uzaklaflma derecesini ifade eder. Buna
göre mera örtüleri “çok iyi”, “iyi”, “orta” ve “zay›f” olmak üzere dört durum s›n›f›na ayr›lmaktad›r. Bu s›n›flar bitki örtüsündeki azal›c›, ço¤al›c› ve istilac› türlerin
da¤›l›m›na göre belirlenmektedir (Çizelge 4.1). Azal›c› bitkiler doruk bitki örtülerinin gerçek türleridir. Ço¤al›c› bitkiler bu bitki topluluklar›nda ancak belirli oranlarda bulunurlar. ‹stilac› türler ise doruk topluluklarda bulunmazlar. Doruk türlerin hesab›nda bitki örtüsündeki azal›c› türlerin tamam› ile ço¤al›c›lar›n en çok %
20’si ele al›nmaktad›r.
Doruk Türlerin Yüzdesi
Mera Durum S›n›f›
76 - 100
Çok iyi
51 - 75
‹yi
26 - 50
Orta
0 - 25
Zay›f
Meralardaki otlatma yo¤unlu¤u artt›kça vejetasyondaki lezzetli ve buna karfl›l›k
otlanmaya hassas olan iyi mera bitkilerinin oran› azalarak, yerlerini doruk bitki örtüsünde bulunmayan bitkiler almaya bafllar. Böylece mera durumu giderek zay›flar
ve bitki örtüsünü oluflturan bitkiler hayvanlar›n ihtiyaçlar›n› karfl›layamaz hale gelir.
Çizelge 4.1
Bitki örtüsündeki
doruk türlerin
oranlar›na göre
mera durum s›n›flar›
(Dyksterhuis, 1949).
98
B‹TK‹ ÖRTÜLER‹N‹N BOZULMASI
Doruk bitki örtüsü çevre flartlar›nda herhangi bir de¤ifliklik olmad›kça mevcut durumunu uzun y›llar devam ettirebilir. Ancak çevrede meydana gelen bir de¤iflim,
beraberinde bitki bileflimini de etkileyerek örtünün de¤iflmesine yol açar. Y›ll›k ya¤›fl miktar›nda görülebilecek bir azalman›n birkaç y›l art arda sürmesi, baz› türlerin su ihtiyaçlar›n› yeterince karfl›layamamas›na, yeterli büyüme ve geliflme gösterememesine ve sonuçta bitki örtüsünden çekilmelerine neden olabilir. Bu süreçte
yavafl yavafl bitki bilefliminde daha kurak ortamlara uyum sa¤lam›fl türler görülmeye bafllar. ‹klimdeki de¤iflimlerin yan›nda doruk bitki örtüsünün hatal› kullan›m›
da bozulmaya yol açar. Çevre ve kullanma faktörlerinin olumsuz etkileri artt›kça,
doruk topluluklardaki de¤iflim de h›zlanarak bitki bileflimi o ölçüde bozulur.
Bitki Örtüsünün Bozulma Sebepleri
Erken otlatma:
Bitki örtüsünün otlatma
olgunlu¤una ulaflmadan
otlat›lmas›d›r. Meralarda
bu¤daygiller sapa kalkmaya
bafllad›ktan sonra otlatma
olgunlu¤una ulafl›r.
Mera bitki örtüleri pek çok sebebe ba¤l› olarak bozulabilir. Bu faktörler (a) otlatma, (b) kurakl›k, (c) yabanc› bitki istilas›, (ç) yakma, (d) sürme ve (e) sosyo-ekonomik yap› bafll›klar›nda toplanabilir.
Otlatma: Çay›r ve mera bitkileri ilkbahardaki büyüme bafllang›c›nda otlat›lmaya karfl› duyarl›d›rlar. Mera topraklar› da genelde ›slakt›r. Bitkiler daha önceki
mevsimde depolanm›fl olan yedek besin maddeleri ile büyümelerini sürdürürken
erken otlatma bu büyüme ve geliflmeyi do¤al olarak aksat›r. Geliflme ve büyümeleri aksayan bitkilerin rekabet güçleri zay›flar ve üremeleri zorlafl›r. Ayr›ca erken
otlatma toprak yap›s›n›n bozulmas›na sebep olarak bitkilerin kök geliflmesini
olumsuz etkiler. Sonbaharda geç yap›lan otlatmalar da bitkilerin k›fla zay›f girmelerine yol açarak k›fl so¤uklar›ndan zarar görmelerine ve ilkbaharda geç ve zay›f
geliflmelerine sebep olur.
Otlatman›n kapasitenin üzerinde ve kontrolsüz yap›lmas› doruk topluluklardan
uzaklaflmaya yol açar. Hatta baz› hallerde normal kapasitede otlatmada bile, hayvanlar›n seçici otlamalar›ndan dolay› lezzetli bitkilerin bir k›sm› afl›r› tüketilebilir.
Meran›n tafl›yabilece¤inden daha fazla hayvanla otlanmas›na a¤›r otlatma denir.
Bitkilerinin yeflil yapraklar› fotosentez alan› olup organik maddenin üretildi¤i k›s›md›r. Hayvanlar aç›s›ndan bitkilerin en de¤erli k›s›mlar› ise yeflil yapraklar›d›r.
Bitkilerin yeterli yem üretebilmeleri için yüksek miktarda yeflil yaprak alan›na sahip olmalar› gerekir. A¤›r ve sürekli otlatmalarda bitkiler kendilerini yenileyemezler. A¤›r otlanan bitkilerin fotosentez yüzeyi afl›r› derecede azalarak, organik madde üretimi düfler. Dolay›s›yla bitkilerin toprak üstü ve toprak alt› organlar› yeterince beslenemez ve bitkiler normal geliflmeden yoksun kal›r. S›k s›k tekrarlanan a¤›r
otlatmalar ise bitkilerde yedek besin maddelerini tüketerek, elveriflsiz flartlardan
(afl›r› kurakl›k, s›cak, so¤uk, vb.) çok çabuk zarar görmesine neden olur.
Elveriflsiz ‹klim: A¤›r veya erken otlatman›n zarar verici etkileriyle gücünü yitiren mera bitkileri, d›fl etkilere karfl› daha duyarl› ve dayan›ks›z olurlar. Bu durumdaki ço¤u bitki yaz aylar›n›n afl›r› kurakl›¤›na ve k›fl aylar›n›n fliddetli so¤uklar›na dayanamaz. Hatta afl›r› kurakta bitki örtüsündeki olumsuz de¤iflimler afl›r›
otlatman›n sebep oldu¤undan daha y›k›c› olabilir (Hart ve Norton, 1988; Van Rooyen ve ark., 1990). Bundan dolay› zay›flat›lm›fl baz› çay›r-mera bitkileri kurak ve
so¤uk dönemlere dayanamay›p yok olunca, yerlerini bu flartlara dayan›kl› olan yabanc› bitkiler al›r.
Yabanc› Bitki ‹stilas›: Bitki örtüsünün yabanc› türleri dünyadaki bütün bitki
birliklerinde bulunur. En iyi durumdaki meralarda dahi bu bitkilere rastlanabilir.
Ancak bunlar doruk vejetasyonlar›n do¤al türleri olmay›p bitki örtülerinin bozul-
mas› ölçüsünde ortama gelip yerleflirler. Yabanc› bitkiler afl›r› kullan›m ve olumsuz
çevre flartlar›na doruk türlerden daha dayan›kl›d›rlar. Zor flartlarda bile tohum üretebilirler, lezzetlilikleri düflük veya zehirli olup hayvanlar taraf›ndan ya hiç otlanmaz ya da çok az otlan›rlar. Dolay›s›yla otlatman›n iyi düzenlenemedi¤i ve çevre
faktörlerinin bitki geliflmesi için uygun olmad›¤› durumlarda lezzetli türlerin yerlerini yabanc› bitkiler almaya bafllar. Bitki örtüsünde belirli oranlara ulaflt›ktan sonra, mevcut kullan›m ve çevre faktörlerine daha dayan›kl› olduklar› için doruk türlerin bitki örtüsünden çekilmelerini h›zland›r›rlar.
Yang›n: Yang›n ortamdaki organik art›¤› ve canl›lar› yok eder. Yakma özellikle meralarda otlanmam›fl bitki kal›nt›lar›n›n yok edilmesi, otlanmaya engel olan çal›lar ile dikenli veya yem de¤eri olmayan bitkilerin, hatta çeflitli hastal›k ve zararl›lara yatakl›k yapan türlerin ortamdan uzaklaflt›r›lmalar› amac›yla merada uygulanan bir ifllemdir. Kontrollü bir flekilde uyguland›¤›nda yakma yararl› bir ›slah yöntemi olabilmektedir. Kontrolsüz olarak insanlar veya di¤er çevre olaylar› (y›ld›r›m
düflmesi, organik maddenin k›z›flmas› vb.) sonucunda da yang›nlar ç›kabilir. Kontrolsüz, özellikle zamans›z, yang›nlardan mera bitki örtüsü önemli derecede zarar
görür ve bitki örtüsünün bozulmas›na sebep olabilir.
Sürme: Bir çok toprak ifllemeli tar›m alanlar›n›n kayna¤›n› çay›r-mera ve ormanlar gibi do¤al bitki örtüleri teflkil etmektedir. Sürme sonucunda mera bitki örtüsü tamamen tahrip edildi¤i için bütün bitkiler kaybolur. Tarla olarak kullan›mlar› devam etti¤i süre içerisinde de bu türlerin buralara yerleflmeleri mümkün olamaz. Ancak bu alanlar terk edildikten sonra, yo¤un bir flekilde otlat›lmad›¤› durumlarda, ikincil geliflim sonucu bitki örtüsü yavafl yavafl doru¤a do¤ru ilerleyebilir.
Sosyo-Ekonomik Yap›: Ülkemizde do¤al meralar köy orta mal› durumundad›r. Bu özellikleri nedeniyle uzun süreden beri meralardan yararlanmada kontrol
zorlaflmakta, üreticiler istedikleri zamanda, istedikleri miktarda hayvan ile istedikleri flekilde meralar› otlatmaktad›rlar. Bu bafl›bofl kullan›m bugün meralar›m›z›n
bozulmas›ndaki temel sebeplerdendir.
Bitki Örtüsünün Bozulma Aflamalar›
Yukar›da aç›klanan faktörlere ba¤l› olarak mera bitki örtüleri çeflitli aflamalarla doruk yap›lar›n› yitirirler. Bozulma aflamalar› bitki örtüsünün yap›s›na, kullanma faktörlerine ve bulundu¤u yerin ekolojik özelliklerine göre de¤iflir.
Dünya ve ülkemizdeki meralar›n bozulmas›nda ilk s›ray› bilinçsiz otlatma almaktad›r. Bu yüzden meralar›n bozulma aflamalar›nda kontrolsüz otlatmalar sonucu meydana gelen bozulmalar esas al›nm›flt›r. Otlatmaya ba¤l› olarak meralar›n bozulmas›
birbirinden ayr›labilen befl aflamada gerçekleflir (Stoddart ve ark., 1975; Bak›r, 1987).
Doruk Türlerin H›rpalanmas›: Lezzetli olmalar› nedeniyle hayvanlar›n tercihen otlad›klar› doruk bitki türleri, a¤›r otlatma alt›nda öncelikle fizyolojik bak›mdan zay›flarlar. Devaml› a¤›r otlatma durumunda ise zamanla bu türler büyüme
güçlerini yitirirler ve yem üretim kapasiteleri düfler. Bozulman›n bu döneminde
önemli mera türlerinin y›ll›k büyümeleri azal›r, bitkiler daha k›sa boylu ve zay›f kal›rlar. Bu arada ço¤u bitkilerde üreme faaliyetleri azal›r veya tamamen durur. Bunun sonucunda bitki örtüsü içinde art›k bu türlere ait fidelerin bulunamad›¤› gözlenir. Meradaki çal›lar da daha çok dallan›r ve k›rp›lm›fl gibi bir görüntü al›rlar.
Kompozisyon De¤iflikli¤i: Lezzetli bitkilerin fizyolojik güçlerinin azalmas›ndan sonra, bozulman›n devam etti¤i durumlarda iyi mera bitkileri giderek yok
olurlar. Türlerin yok olufl nedenleri, (a) fotosentezin azalmas› sonucunda özümleme ürünlerinin yetersizli¤i ve (b) a¤›r otlatmaya daha dayan›kl› olan bitkilerin re-
99
100
kabet güçlerinin üstünlü¤üdür. Normal olarak bitkilerde do¤al yafllanma ile üreme
faaliyeti azalmaktad›r. Ancak a¤›r otlatma da bitkilerin yok olmalar›na yol açmaktad›r. Bu durumda önce hayvanlar taraf›ndan en çok tercih edilen ve otlatma zararlar›na karfl› en duyarl› türlerin (azal›c› bitkiler) oranlar› azal›r. Buna karfl›l›k daha az lezzetli ve otlanmaya dayan›kl› olan ço¤al›c› türler artar (fiekil 4.5). Bu tür
bitki örtüsünde lezzetli bitkilerin azalmas› sonucunda hayvanlar daha az tercih ettikleri türleri de a¤›r bir flekilde otlamak zorunda kal›rlar. Azalan türlerin fiziksel
h›rpalanmalar›n›n devam› onlar›n ölümüne yol açar. Bu ölümün bafll›ca sebepleri;
(a) fotosentezin azalmas›na ba¤l› açl›k ölümü, (b) otlatmaya dayan›kl› türlerin rekabeti, (c) üreme faaliyetinin olmay›fl› ve (ç) kurakl›kt›r.
fiekil 4.5
Mera Durumu
‹yi
Orta
Çok ‹yi
Az
al›
c›l
ar
‹st
ila
60
Bozulmufl
ar
80
Zay›f
c›l
100
Bitki Kompozisyonu (%)
Otlatma
yo¤unlu¤una ba¤l›
olarak meralar›n
zay›flamas› ve bu
süreç içerisinde
azal›c›, ço¤al›c› ve
istilac› türlerin
de¤iflimi. Bozulmufl
kesim mera
özelli¤ini yitirmifl
olup, bitkilerin zor
yetiflebildi¤i ç›plak
alanlard›r.
40
ar
›c›l
al
o¤
Ç
20
0
Otlatma Yo¤unlu¤u
Yeni Türlerin ‹stilas›: A¤›r otlat›lan bitki örtüsünün botanik kompozisyonunda meydana gelen de¤iflmeden sonra, bu alanda bulunmayan ya da çok az bulunan yeni türler yay›lmaya bafllar. Bu yeni türler (ilk istilac›lar) çabuk yay›labilen bir
y›ll›klard›r. Bu yabanc› türler hayvanlar taraf›ndan istenerek otlanmad›klar› için hayat devrelerini normal bir flekilde tamamlar ve her y›l fazla miktarda tohum üretir
ve dökerler. Bu tür alanlarda önce tek y›ll›k türler, daha sonra çok y›ll›k ot ve çal› formundaki yabanc› bitkiler ortam› istila ederler. Tek y›ll›k istilac› türlerin bir k›sm› vejetatif geliflmenin bafllang›c›nda k›sa bir süre için hayvanlar taraf›ndan istekle otlanabilir. Çok y›ll›k istilac› türler ise otlatma bak›m›ndan fazla bir de¤er tafl›maz. Yabanc› ot sorunu genellikle gelifli güzel otlatma sonunda ortaya ç›kar ve bozulmay› daha çok h›zland›r›r.
Nitelikli Bitkilerin Kaybolmas›: Hatal› otlatma devam ettikçe yem de¤eri üstün mera bitkileri (azal›c›lar) ile yem de¤eri ikinci derecede olan bitkiler (ço¤al›c›lar) ya tamamen ya da büyük oranda kaybolurlar. Buna karfl›l›k yabanc› bitkiler
ço¤alarak zamanla tüm alan› istila ederler. Otlayan hayvanlar›n ço¤unlukta bulunduklar› yerlerde süratle kaybolan bu türler, sadece otlanmayan yerlerde ve dikenli bitkilerin korumas›nda yaflayabilirler. Ülkemiz do¤al meralar›n›n ço¤unlu¤unda
maalesef bu dönem egemen durumdad›r. Bu aflamada doruk türler tamamen bitki
örtüsünden çekilir.
101
‹stilac› Bitkilerin Azalmas›: A¤›r otlatman›n devam›nda, belirli bir dönemden sonra yabanc› bitkiler de azalmaya bafllar. Bu azalma, (a) merada otlayan
hayvanlar›n istilac› türlerden baflka yem bulamamas› sebebiyle otlatman›n bu bitkiler üzerinde yo¤unlaflmas› ve (b) giderek ç›plaklaflan alanda erozyon sonucu
topraklar›n önemli oranda kaybolmas› ile bitkilerin yeterince su ve besin elementi bulamamalar›d›r. Sonunda mera tamamen bozularak ürün vermeyen arazi konumuna gelmektedir.
Dünyada mera bitki örtülerinin bozulmas›nda hangi faktör en önemli
role
sahiptir?
SIRA
S‹ZDE
BOZULMUfi MERALARDA YEN‹DEN B‹TK‹ ÖRTÜSÜ
GEL‹fi‹M‹ (‹K‹NC‹L SÜKSESYON)
Çeflitli faktörlerin etkisi ile bitki örtüleri bozulmufl meralarda bozulmaya yol açan
O R U
faktörlerin ortadan kalkmas› ile birlikte mevcut bitkilerde bir Stoparlanma
bafllar.
Bitkiler giderek daha büyük cüsselere sahip olur ve yavafl yavafl hayat devrelerini
tamamlayarak tohum olufltururlar. Tohum oluflumuyla birlikte kök,
sülük,
D ‹ K Kköksap,
AT
so¤an gibi efleysiz üreme organlar› geliflir. Salk›m, baflak ve kömeç gibi çiçek topluluklar› daha çok görülür. Bu üreme organlar› etrafa yay›larak
bitki say›s› artar.
SIRA S‹ZDE
Bununla birlikte bitki örtüsünün topra¤› örtüfl derecesi yükselir.
Bozulan bitki örtülerinin ikincil geliflme (sekonder süksesyon) ile yeniden doru¤a varmas› için geçmesi gereken süre; (a) bozulma sonras›ndaAMAÇLARIMIZ
kalan üst toprak miktar›na, (b) iklime, özellikle ya¤›fl ve s›cakl›¤a ve (c) bitki örtüsünde bulunan doruk
tür miktar›na ba¤l›d›r.
‹ T A P
Toprak Miktar›: Bozulan bitki örtüsü alt›nda kalan toprakKmiktar›
doru¤a ulaflma süresini belirleyen en önemli etkendir. Bozulmufl ve verim gücünü kaybetmifl
topraklar üzerinde hiçbir zaman iyi bitki örtüleri oluflamaz. E¤er toprak tabakas›
TELEV‹ZYON
az, topraklar verimsiz ve topraklar›n fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikleri arzulanan bitkilerin geliflmeleri için uygun de¤ilse, bu ortamlarda asla doruk topluluklara rastlanmaz. Doruk bitki örtülerinin teflekkül edebilmesi için topraklar›n da bitki örtüleri gibi geliflerek olgun toprak haline gelmesi gerekir. ‹ N T E R N E T
Ülkemizde meralar›n bozulmas›n›n en önemli iki sebebi; (a) a¤›r ve erken otlatma ile (b) meralar›n sürülerek tarlaya dönüfltürülmesidir. Sürülüp terk edilen
meralarda e¤ime ba¤l› olarak önemli toprak kay›plar› olur. Buralar›n yeniden eski
haline dönüflmesi oldukça zordur. Nitekim Erzurum’da tarla olarak kullan›ld›ktan
sonra terk edilen meralarda topraklar 20-25 y›l geçmesine ra¤men erozyona karfl›
do¤al meralar kadar dirençli hale gelememifltir (Gökkufl, 1994).
‹klim Özellikleri: Kurakl›k bitki geliflmesini s›n›rlayan en önemli etkendir. Kurak dönemlerde bitkiler gere¤i kadar büyüyemedikleri için üremelerini tam olarak
yerine getiremezler. Kendilerini yenileme f›rsat› bulamayan bitkiler, ancak çok
uzun zaman içerisinde ço¤alabilirler. Dolay›s›yla kurak iklimlerde dinlendirilen
meralarda klimaks bitkilerin ço¤alarak doruk bitki örtüsüne ulaflmalar› için uzun
zaman dilimlerinin geçmesi gerekir. Örne¤in 450 mm ya¤›fl alan Erzurum’da sürülen bir meran›n tarla olarak kullan›l›p vazgeçilmesinden sonraki 2-3 y›lda ortaya ç›kan öncü türler 15 sene boyunca yo¤unlu¤unu korumufl, 25 y›ldan sonra oranlar›
düflmeye bafllam›flt›r (Gökkufl ve Koç, 1996). Kurakl›k gibi di¤er afl›r› iklim faktörleri (afl›r› s›cak ve so¤uklar gibi) de doru¤a ulaflmay› önemli ölçüde geciktirebilir.
3
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
102
Bitki Örtüsünün Yap›s›: Bozulan meradaki doruk türlerin oran› süksesyon
SIRA S‹ZDE
seyrinde etkilidir. Bozulma s›ras›nda iyi mera bitkilerinin büyük ço¤unlu¤u kayboldu¤unda, bunlar›n süksesyon yolu içerisinde yer alabilmeleri baflka bitki örtülerinden göç
ba¤l›d›r. Göç eden bitkilerin yerleflmeleri, ço¤almalar›, orD Ü fietmelerine
ÜNEL‹M
tam› istila etmeleri ve rakip tür konumuna gelmeleri için de uzun zaman gerekir.
Bu bak›mdan
bitkilerin oran› % 10’un alt›na düflen alanlarda sadece dinS Oarzulanan
R U
lendirme ile meralar›n ›slah› mümkün olmamaktad›r. Oysa bozulan merada belirli
say›da (örne¤in % 25 ve üzerinde) iyi mera bitkisinin bulunmas›, bu türlerin daha
D‹KKAT
k›sa sürede toparlanmas›n› ve zirveye ulaflmas›n› sa¤lar. Bitki örtüsündeki doruk
tür oran›n›n % 50 ve üzerinde olmas› durumunda ise klimaksa olan gidifl çok daSIRA S‹ZDE
ha h›zl› olmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
N N
4
Hangi durumlarda
ikincil süksesyon h›zl› seyreder.
SIRA S‹ZDE
Mera Ekoloji
daha ayr›nt›l› bilgiye Alt›n ve ark.’n›n Çay›r ve Mera Yönetimi I.
K konusunda
‹ T A P
Cilt (Alt›n, M., A. Gökkufl ve A. Koç, 2011. Çay›r ve Mera Yönetimi I. Cilt. T.C. G›da, Tar›m
O R U
ve Hayvanc›l›kS Bakanl›¤›
Yay›nlar›) kitab›ndan ulaflabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
N N
‹ SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
103
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Çay›r ve Mera Ekosistemlerini tan›mlamak
Çay›r ve mera bitki örtüleri iklim, toprak ve kullan›m faktörlerinin etkisi alt›nda oluflmufl do¤al
bitki örtüleridir. Buralarda gerçekleflen bitkisel
üretim baflta çiftlik hayvanlar› olmak üzere otçul
hayvanlar›n önemli besin kayna¤›d›r. Çay›r ve
mera bitki örtüleri çok say›da tür taraf›ndan meydana getirilir. Bu kaba yem kaynaklar›n›n etkin
kullan›m› ve bu ekosistemlerin devaml›l›¤› aç›s›ndan do¤ru kullan›m planlamalar›n›n yap›lmas› hayati role sahiptir.
Çevre Faktörlerinin Çay›r ve Meralarda Bitkisel
Üretime Etkilerini aç›klamak
Meralar çiftlik hayvanlar›n›n beslenmesinde
önemli bir yere sahiptir. Çay›r ve mera bitki örtüleri çok say›da bitki türü taraf›ndan meydana getirilir ve buralarda üretim birçok çevre faktörünün
denetimi alt›ndad›r. Mera bitki örtülerinin bilefleni ve üretimi iklim faktörleri (özellikle ya¤›fl ve s›cakl›k), topra¤›n bileflenlerinin da¤›l›m› (fiziksel
ve kimyasal yap›), mikroorganizma aktivitesi ve
arazi yap›s› (rak›m, e¤im, bak›, konum) taraf›ndan kontrol edilir. Mera bitki örtülerinin verimlili¤inin devaml›l›¤›nda yönlendirici konumundaki
insan›n yapaca¤› planlamalar hayati role sahiptir.
Çay›r ve Mera Bitki Örtülerinin Oluflum Sürecini
ifade etmek
Çay›r ve mera bitki topluluklar› uzun bir süksesyon seyri sonucu ortaya ç›kar. Birincil süksesyonda yetiflme ortam› haz›r olmad›¤› için uzun
bir zaman dilimine ihtiyaç vard›r. Birincil süksesyon kaya üzerinden bafllarsa kurakç›l süksesyon
olarak tan›mlan›r ve sonuçta doruk (klimaks) mera ortaya ç›karken, su içinden bafllayan süksesyon sucul süksesyon olarak tan›mlan›r ve sonuçta doruk (klimaks) çay›r bitki örtüsü ortaya ç›kar.
Her hangi bir sebeple bozulan çay›r veya mera
bitki örtülerinin kaplad›¤› alanlarda tahrip edici
faktörün etkisi ortadan kalkt›ktan sonra süksesyon yeniden bafllar ve bu geliflim seyri ikincil
süksesyon olarak tan›mlan›r. Bu aflamada toprak
var oldu¤u için süreç birincil süksesyona göre
çok daha h›zl›d›r. Toprak ve iklim flartlar› uygunsa ikincil süksesyon h›zlan›r. Bu konuda bozulan
alanda kalan arzulanan bitkilerin ço¤alma materyali miktar› da sürece etki eder.
N
A M A Ç
4
Çay›r ve Mera Bitki Örtülerinin Bozulmas›na Sebep Olan Faktörler ve Bozulmada Ortaya Ç›kan
Aflamalar › s›ralamak
Mera bitki örtüsündeki türler azal›c›, ço¤al›c› ve
istilac› olarak s›n›fland›r›l›r. Azal›c› bitkiler hayvanlar›n severek tüketti¤i bol ot üretme gücüne
sahip olan ve mera bitki örtüsünde yer almas› arzu edilen bitkilerdir. Ço¤al›c› bitkiler hayvanlar›n
az tercih etti¤i veya üretim gücü düflük bitkilerdir ve mera bitki örtüsünde çok fazla bulunmas›
arzu edilmez. ‹stilac› bitkiler ise varl›¤› ile meradaki arzulanan bitkiler veya hayvan sa¤l›¤›na
olumsuz etkide bulunan bitkilerdir ve mera bitki
örtüsünde bulunmas› arzulanmaz. Afl›r› otlatma,
erken otlatma gibi olumsuz flartlar merada bitki
örtüsünde azal›c› bitkilerin oran›n›n azalmas›na,
istilac›lar›n ise artmas›na sebep olur. Mera bitki
örtüsünün bozulmas›na sebep olan faktörleri; a)
otlatma (kontrolsüz), b) kurakl›k, c) yakma, d)
sürme ve e) sosyo-ekonomik yap› bafll›klar› alt›nda toplamak mümkündür. Mera bitki örtülerindeki bozulma aflamalar›n› ise; a) doruk bitki
türlerinin h›rpalanmas›, b) kompozisyon de¤iflikli¤i, c) yeni türlerin istilas›, d) nitelikli türlerin
kaybolmas› ve e) istilac› bitkilerin azalmas› fleklinde bir s›ra takip eder.
104
1. Mera bitki örtülerinde yer alan serin mevsim bitkileri afla¤›daki s›cakl›k aral›klar›ndan hangisinde en iyi fotosentez yapabilme yetene¤ine sahip olurlar?
a. 0-10 °C
b. 10-15 °C
c. 16-28 °C
d. 30-35 °C
e. 35 °C’den fazla
2. Kuzey yar›m kürede kurak bölge meralar›nda güney
bak›l› yamaçlarda neden bitkisel üretim düflüktür?
a. Verim düflük de¤ildir. ‹fade yanl›flt›r.
b. Fazla ›fl›klanmadan dolay› kurakl›k daha fliddetlidir.
c. Fazla ›fl›k fotosentezi engeller.
d. Bitkiler aras›nda ›fl›k rekabeti fazlad›r.
e. Bitki örtüsü s›k oldu¤u için su ve besin elementi yönünden rekabet fazlad›r.
3. Hangi yöneylerde bitki örtüleri daha erken otlatma
olgunlu¤una ulafl›r.
a. Kuzey
b. Do¤u
c. Güney ve bat›
d. Do¤u ve kuzey
e. Zirve
4. Mera bitki örtülerinin güneflten kazand›klar› enerjinin ne kadar› mera otunu de¤erlendiren hayvanlar›n
bünyesinde depolan›r?
a. % 2-4
b. % 5-10
c. % 10-12
d. % 12-15
e. % 15-20
5. Bitki örtüsünden yoksun bir arazi parças› üzerinde
süksesyon seyri sonucu oluflan ve bulundu¤u ortam›n
çevre faktörleri ile denge oluflturan bitki örtüsünü tan›mlamak için hangi ifade kullan›l›r?
a. Seral bitki örtüsü
b. Do¤al bitki örtüsü
c. Doruk (klimaks) bitki örtüsü
d. Mera bitki örtüsü
e. Çay›r bitki örtüsü
6. ‹kincil süksesyon neyi ifade eder?
a. Süksesyonun ara kademelerinden birisini
b. Süksesyonun son aflamas›n›
c. Bitki örtüsü ile birlikte topra¤›n geliflme sürecini
d. Bitki örtüsünün doruk aflamas›na ulaflmas›n›
e. Her hangi bir sebeple bitki örtüsü tahrip olan
alanda yeniden bitki örtüsü geliflmesi sürecini
7. Afla¤›dakilerden hangisi mera bitki örtülerinin bozulmas›na sebep olan faktörler aras›nda gösterilmez?
a. Kurakl›k
b. Sürme
c. Yakma
d. Rüzgar
e. Yabanc› bitki istilas›
8. A¤›r otlatma ifadesi afla¤›daki tan›mlardan hangisi
için geçerlidir?
a. ‹ri cüsseli hayvanlar ile otlatma
b. Büyükbafl hayvanlar ile otlatma
c. Sürü halinde otlatma
d. Merada otlat›labilecek hayvandan daha fazla
hayvan ile otlatma
e. Kar›fl›k sürü ile otlatma
9. Azal›c› bitki tan›m› afla¤›dakilerden hangisi için kullan›l›r?
a. Yüksek üretim gücüne sahip ve hayvanlar taraf›ndan sevilerek yenilen bitkiler için
b. Az ot üreten fakat hayvanlar›n severek yedi¤i
bitkiler için
c. Hayvanlar›n otlamad›¤› bitkiler için
d. Hayvanlarda zehirlenmeye sebep olan bitkiler
için
e. Çal›lar için
10. Afl›r› otlatma sonucu fizyolojik olarak h›rpalanan
bitkilerde afla¤›daki özelliklerden hangisi görülmez?
a. Yem üretim gücünde azalma
b. Bitki boyunda k›salma
c. Üreme faaliyetlerinde azalma
d. Çal›larda afl›r› dallanma
e. Bol yaprak ve çiçek üretme
105
1. c
S›ra Sizde 1
Bir arazinin co¤rafik konumu iklim elemanlar›n› etkileyerek bitki örtüsünün tür bilefleni ve üretimini etkiler.
Genellikle artan rak›m ile birlikte azalan s›cakl›k tür bilefleninde serin mevsim bitkilerini hakim duruma getirir. Azalan nemlilik (ya¤›fl) ise kurakç›l bitkilerin art›fl›na ve üretimde düflüfle sebep olur. Ayr›ca azalan nemlili¤e ba¤l› olarak seyrekleflen bitki örtüsü erozyon riskini art›r›r.
2. b
3. c
4. a
5. c
6. e
7. d
8. d
9. a
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹klim” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Madde Çevrimi ve Enerji
Ak›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Birincil Bitki Örtüsü Geliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹kincil Bitki Örtüsü Geliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitki Örtüsünün Bozulma
Sebepleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Sebepleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Doruk Bitki Örtülerinin Bileflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Aflamalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Sucul süksesyon sonucu çay›r, kurakç›l süksesyon sonucu mera bitki örtüleri oluflur.
S›ra Sizde 3
Bilinçsiz ve afl›r› otlatma dünyada mera bitki örtülerinin
bozulmas›nda en etkili faktördür.
S›ra Sizde 4
Uygun toprak, yeterli ya¤›fl ve ço¤alma materyali bulunan yerlerde ikincil süksesyon h›zl› seyreder.
106
Andiç, C., (1993). Tar›msal Ekoloji. Atatürk Ü. Ziraat
Fak. Ders Notlar› No: 106, 300s.
Bailey, A.W., (1988). Understanding fire ecology for
range management. In Vegetation Science Applications For Rangeland Analysis and Management (Ed.:
P.T. Tueller), Kluwer Academic Publisher, 527-558.
Bak›r, Ö., (1987). Çay›r-Mera Amenajman›. Ankara Üni.
Ziraat Fak. Yay. No: 992, Ders Kitab› No: 292, Ankara, 362s.
Barbour, M.G., J.H. Burk and W.D. Pitts, (1987). Terrestrial Plant Ecology (Second Ed.). The Benjamin/Cummings Pub. Comp., Inc., 634p.
Cook, C.W., (1980). The role of ruminants in range
ecosystems. Proc. Grazing Management Systems for
Southwest Rangelands Symp., April, 1-2, 1980, Albuquerque, New Mexico, USA, 11-16.
Cox, G.W. and M.D. Atkins, (1979). Agricultural Ecology. W.H Freeman & Co., 731p.
Dyksterhuis, E.J., (1949). Condition and management
of rangeland based on quantitative ecology. J. Range Manage., 2: 104-115.
Enger, E.D., J.R. Kormelink, B.F. Smith and R.J. Smith,
(1989). Environmental Science, The Study of Interrelationships (Third Ed.). WM. C. Brown Publishers,
Dubuque, Iowa, 540p.
Gençkan, M.S., (1985). Çay›r-Mera Kültürü Amenajman›
Islah›. Ege Üni. Ziraat Fak. Yay. No: 483, 654s.
Gökkufl, A., M. Avc›, A. Ayd›n, A. Mermer ve Z. Ulutafl,
(1993). Yükseklik, E¤im ve Yöneyin Mera Vejetasyonlar›na Etkileri. Do¤u Anadolu Tar›msal Arafl.
Enst. Yay. No: 13, AÜZF Ofset Tesisi, Erzurum, 33s.
Gökkufl, A., (1994). Sürülüp Terkedilen Alanlarda Sekonder Suksesyon. Atatürk Üni. Yay.: 787, Ziraat
Fak. Yay. No: 321, Arafl. Serisi:197, 61s.
Gökkufl, A. ve A. Koç, (1996). Sürülen meralarda bitki
örtüsü-toprak iliflkisi. Tar›m-Çevre ‹liflkileri Sempozyumu “Do¤al Kaynaklar›n Sürdürülebilir Kullan›m›”,
13-15 May›s 1996, Mersin, 336-344.
Hall, A.E., (1990). Physiological ecology of crops in relation to light, water, and temperature. In Agroecology (Eds.: C.R. Carroll, J.H. Vandermeer, P. Rosset),
McGraw-Hill Publ. Comp., Inc., 191-234.
Hart, R.H. and B.E. Norton, (1988). Grazing management and vegetation response. In Vegetation Science Applications for Rangeland Analysis and Management (Ed.: P.T. Tueller), Kluwer Academic Publishers, 493-525.
Heitschmidt, R.K., J.R. Conner, S.K. Canon, W.E. Pinchak, J.W. Walker and S.L. Dowhower, (1990).
Cow/calf production and economic returns from
yearlong continuous, deferred rotation and rotational grazing treatments. J. Prod. Agric., 3: 92-99.
Huschle, G. and M. Hironaka, (1980). Classification and
ordination of plant communities. J. Range Manage.,
33: 179-182.
Koç, A., A. Gökkufl, A. Bako¤lu ve A. Özaslan, (2000).
Erzurum’da Palandöken da¤› meralar›n›n farkl› lokasyonlar›ndan al›nan ot örneklerinde baz› kimyasal özelliklerin otlatma sezonundaki de¤iflimi. Int.
Animal Nutrition Cong., 4-6 September, 2000, Isparta, Turkey, p. 471-478.
Koç, A., (2001). Autumn and spring drought periods affect vegetation on high elevation rangelands of Turkey. J. Range Manage., 54: 622-627.
McKenzie, B.A., P.D. Kemp, D.J. Moot, C. Matthew and
R.J. Lucas, (2005). Environmental effects on plant
growth and development. In New Zealand Pasture
and Crop Science (Eds.: J. White, J. Hodgson), Oxford Univ. Press, 29-44.
Müftüo¤lu, N.M., (2005). Toprak Bilimi Terimleri. Hasad Yay›nc›l›k Ltd. fiti., ‹stanbul, 64 s.
Navarro, T., C.L. Alados and B. Cabezudo, (2006). Changes in plant functional types in response to goat
and sheep grazing in two semi-arid shrublands of
SE Spain. J. Arid Environment, 64: 298-322.
Redente, E.F. and E.J. DePuit, (1988). Reclamation of
drastically disturbed rangelands. In Vegetation Science Applications for Rangeland Analysis and Management (Ed.: P.T. Tueller), Handbook of Vegetation Science: 14, Kluwer Academic Publishers, Netherlands, 559-584.
Stanton, N.L., (1988). The underground in grassland.
Annual Review of Ecology and Systematics, 19: 573589.
Stoddart, L.A., A.D. Smith and T.W. Box, (1975). Range
Management (Third Ed.). McGraw-Hill Book Company, 532p.
Tarman, Ö., (1972). Yembitkileri, Çay›r ve Mera Kültürü, (Cilt:1) Genel Esaslar. Ankara Üni. Ziraat Fak.
Yay.: 464, Ders Kitab›: 157, 192s.
Van Rooyen, N., D. Bezuidenhout, G.K. Theron and J.
du P. Bothma, (1990). Monitoring of the vegetation
around artificial watering points (windmills) in the
Kalahari Gemsbok National Park. Koedoe, 33: 63-88.
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bölgelerimizin baz› önemli iklim parametrelerini aç›klayabilecek,
Türkiye’nin iklim bölgelerini genel özellikleri ve konumu itibariyle tan›mlayabilecek,
Bu iklim bölgelerinin mevsimlere göre s›cakl›k, oransal nem ve ya¤›fl de¤iflimlerini aç›klayabilecek,
Bu bölgelerin genel bitki örtüsü ve tar›msal yap›s›n› tan›mlayabilecek,
Çeflitli bölgelerin tar›msal faaliyetler aç›s›ndan kritik iklim de¤erlerini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sahil iklimi
• Sahil ard› iklimi
• Geçit iklimi
• Ortalama s›cakl›k
• Ya¤›fl rejimi
• Oransal nem
‹çindekiler
Ekoloji ve Çevre
Bilgisi
‹klim ve Ekolojik
Tar›m Bölgelerimiz
• TÜRK‹YE’N‹N ‹KL‹M BÖLGELER‹ VE
TARIMSAL YAPI
• TÜRK‹YE ‹KL‹M‹ VE TARIMSAL YAPI
‹klim ve Ekolojik Tar›m
Bölgelerimiz
TÜRK‹YE’N‹N ‹KL‹M BÖLGELER‹ VE TARIMSAL YAPI
Türkiye’nin üç taraf›n›n denizlerle çevrili bir yar›mada olmas›, Karadeniz ve Akdeniz boyunca k›y›ya paralel yüksek s›rada¤lar›n uzanmas› k›y› fleridiyle iç kesimler
aras›nda iklim, do¤al bitki örtüsü ve tar›msal faaliyetler aç›s›ndan büyük farkl›l›klar yaratm›flt›r. Bu nedenle, Türkiye’nin kesin s›n›rlar ile iklim ve tar›msal bölgelere ayr›lmas›n› zorlaflt›rm›flt›r.
Bölgelerimizin Baz› Önemli ‹klim Parametreleri
Baz› yerli ve yabanc› kaynaklarda Türkiye üç-befl civar›nda ana iklim bölgesine ayr›lmakla birlikte, her bölge içerisinde iklim özellikleri birbirinden farkl› iklim adac›klar› görmek mümkündür. Co¤rafik olarak birbirine çok yak›n alanlarda bile
özellikle yeryüzü flekillerine göre iklim farkl›l›klar› görülebilmektedir. Afla¤›da iki
önemli iklim de¤erinin de¤iflik co¤rafik bölgelerden al›nan flehir örnekleri aras›ndaki farkl›l›klar› incelenmifltir.
S›cakl›k
S›cakl›k de¤erleri dünyan›n de¤iflik iklim bölgelerinde çok büyük s›n›rlar içerisinde de¤iflebilmektedir. Örne¤in bugüne kadar dünyada en düflük s›cakl›k -89.6 °C
derece ile Antarktika Vostok istasyonunda ölçülmüfltür. Buna karfl›l›k, en yüksek
s›cakl›k gölgede 58 °C olarak Libya El-Azizia’da belirlenmifltir.
Ülkemizde ortalama s›cakl›k de¤erleri mevsimler aras›nda büyük oranda de¤iflmekle beraber, bu denli afl›r› s›n›rlar görülmez. Mevsimsel s›cakl›k de¤iflimleri Karadeniz bölgesinde en düflük düzeye inerken ‹ç, Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’da
en yüksek noktalara ç›kmaktad›r. K›fl aylar›nda ortalama s›cakl›k ‹ç ve özellikle
Do¤u Anadolu’da 0 °C’nin alt›na inmektedir. Bu aylarda s›cakl›k baz› y›llarda çok
düflük de¤erlere ulaflabilmektedir. Devlet Meteoroloji ‹flleri kay›tlar›na göre Ülkemizde en düflük s›cakl›k derecesi 9 Ocak 1990 tarihinde -46.4 °C ile Van-Çald›ran’da tespit edilmifltir. Bunun yan›nda, Kars’ta -30.4 °C, Sivas’ta -34.6 °C, Erzurum’da -37.0 °C, A¤r›’da -45.6 °C gibi çok düflük s›cakl›klar da görülmüfltür. Ülkemizde en yüksek s›cakl›k derecelerine ise genellikle Güneydo¤u Anadolu Bölgesinde rastlanmaktad›r. Yaz aylar›nda ortalama s›cakl›k fianl›urfa ilinde 3l °C ‘ye
ulaflmaktad›r. Devlet Meteoroloji ‹flleri kay›tlar›na göre, bugüne kadar en yüksek
hava s›cakl›¤› 48.8°C ile Mardin-Kocatepe istasyonunda belirlenmifltir. Bu de¤ere
ek olarak, 46.5 °C ile Adana, 46.2 °C ile Diyarbak›r, 46.5 °C ile fianl›urfa ve 47.6 °C
ile Ceylanp›nar-fianl›urfa’da yüksek s›cakl›k de¤erleri tespit edilmifltir.
110
SIRA S‹ZDE
Kültür bitkilerinde optimum büyüme ve geliflme s›cakl›klar› bitkilerin devrelerine göre de¤iflmektedir. Ancak ortalama s›cakl›¤›n 5 °C ve l0 °C’den fazla oldu¤u
günlerin say›s› birçok kültür bitkisinin tar›m› için kaba bir ölçü olabilir. Ülkemizin
Akdeniz, Ege ve Karadeniz bölgelerinde ortalama s›cakl›¤›n 5 °C’den fazla olan
gün say›s›n›n 300 günü geçmesine karfl›l›k bu süre Do¤u Anadolu’da 200 güne kaSIRA S‹ZDE
dar inmektedir.
Ayn› durum l0 °C’den fazla olan günler say›s› için de görülmektedir. Anamur ilçemizde ortalama s›cakl›¤›n 5 °C ve l0 °C’den fazla oldu¤u günlerin
say›s› 364 ve 345 gün olarak tespit edilirken, bu de¤erler Sar›kam›fl’ta l7l ve l09 gün
olarak bulunmufltur. Bu verilerden Akdeniz Bölgesinin hemen tüm kültür bitkileri
için çok uzun bir büyüme mevsimine sahip oldu¤u, buna karfl›l›k Do¤u AnadoS O mevsiminin
R U
lu’da büyüme
çok k›sald›¤› anlafl›lmaktad›r.
S O R U
Tar›msal aç›dan
s›cakl›¤› da hava s›cakl›¤› kadar önemlidir. Toprak s›cakl›¤› herD ‹ K Ktoprak
AT
fleyden önce tohumlar›n çimlenmesi üzerine etkilidir. Bununla birlikte bitki besin maddelerinin eriyebilirli¤i, bitkiler taraf›ndan al›nabilirli¤i ve kök geliflimi üzerine de toprak s›SIRA S‹ZDE
cakl›¤› etkide bulunur.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
KD Ü‹ fiTÜ NAE LP‹ M
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
1
Hava s›cakl›¤›na
etki eden faktörler nelerdir ?
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Ya¤›fl
Dünyan›n KDde¤iflik
bölgelerinde, çok genifl s›n›rlar aras›nda de¤iflen ya¤›fl deÜ‹fi ÜTN EA L ‹iklim
PM
¤erlerine rastlanmaktad›r. Örne¤in, bugüne kadar y›ll›k en yüksek toplam ya¤›fl
26467 mm ileS OCherrapunjiHindistan’da, en düflük ya¤›fl ise 0.8 mm ile Arica-fiili’de
R U
belirlenmifltir.
TELEV‹ZYON
Türkiye ya¤›fl aç›s›ndan çok çeflitlilik göstermektedir. Genel olarak k›y›lar›m›z
KKAT
1000 mm ninD ‹üzerinde
ya¤›fl al›r. Rize bölgemizde ya¤›fl 2300 mm ye kadar ulafl›r.
Buna karfl›l›k Orta Anadolu bölgemizin birçok yöresi sadece 300 mm civar›nda ya‹ SIRA
N T E RS‹ZDE
N E T bugüne kadar belirlenen y›ll›k en yüksek toplam ya¤›fla 4045.3
¤›fl al›r. Ülkemizde
mm ile Rize’de, en düflük toplam ya¤›fl ise 114.5 mm ile I¤d›r’da rastlanm›flt›r. Y›ll›k ya¤›fl toplam› kadar fliddetli ya¤›fl rakamlar› da ilginç de¤erlere ulaflmaktad›r.
Türkiye’deAMAÇLARIMIZ
bugüne kadar gerçekleflen fliddetli ya¤›fllar incelendi¤inde k›sa süreli
fliddetli ya¤›fllar›n Hopa’da, saatlik ve günlük ya¤›fllar›n ise Antalya ve Marmaris’te
oldu¤u görülmektedir. Örne¤in Hopa’da 5 dakika içerisinde 51 mm ya¤mur inmiflK ‹ T A P
tir. Antalya ve Marmaris’te 12 saatte s›ras› ile 410 ve 428 mm ya¤mur düflmüfltür.
Günlük en yüksek ya¤›fl ise 469.9 mm ile Kemer-Antalya’da belirlenmifltir. Orta
Anadolu bölgemizin birçok yöresinde y›ll›k ya¤›fl›n 300-350 mm oldu¤u hat›rlan›rTELEV‹ZYON
sa bu ya¤›fllar›n
fliddeti daha iyi anlafl›labilir.
Türkiye’de, y›ll›k toplam ortalama ya¤›fl miktar› 2500 mm ile 250 mm aras›nda
de¤iflmekle beraber afl›r› dalgalanmalar fazlaca görülmez. Kuzey Anadolu Da¤lar›
ile Toros S›rada¤lar›
‹ N T E R N E T deniz etkilerinin iç kesimlere girmesini engeller. Bu nedenle,
ya¤›fllar›n ço¤u da¤lar›n denize bakan yamaçlar›na düflerken iç kesimler fazla ya¤›fl alamaz. Do¤u ve Bat› Karadeniz bölümleri ile Akdeniz Bölgesinin denizlere bakan yamaçlar› 1000 mm kadar ya¤›fl al›rlar. En fazla ya¤›fl alan yöre Rize ve çevresidir (2300 mm kadar). Ege, Marmara, Orta Karadeniz, Do¤u Anadolu ve ‹ç Anadolu’nun kuzey kesimleri orta derecede ya¤›fll›d›r (500 mm-1000 mm aras›). Buna
karfl›l›k ‹ç Anadolu ve Güneydo¤u Anadolu 500 mm nin alt›nda ya¤›fl al›rlar. En az
ya¤›fl alan yörelerimiz ise Tuz Gölü çevresi ile I¤d›r Ovas›d›r (250 mm). Ortalama
ya¤›fl de¤erleri incelendi¤inde ülkemizin en kurak bölgelerinin ‹ç Anadolu’nun güneyi ile Güneydo¤u Anadolu bölgesi, en nemli ise Karadeniz bölgesinin oldu¤u
anlafl›lmaktad›r.
N N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O RTar›m
U
5. Ünite - ‹klim ve Ekolojik
Bölgelerimiz
S O R U
S O R U111
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
D‹KKAT
‹KKAT
Yüksek s›cakl›k su eksikli¤i ile birlikte kurakl›¤a neden olmaktad›r. DÜlkemizde
özellikle
yaz aylar›nda s›cakl›¤›n çok yüksek ve ya¤›fl›n çok yetersiz oldu¤u Güneydo¤u Anadolu BölSIRA S‹ZDE
gesi ve ‹ç Anadolu’nun özellikle orta ve güney kesimlerinde kurakl›k
tar›msal
SIRAnedeniyle
S‹ZDE
üretim çok zor koflullarda yap›lmaktad›r. Y›ll›k ya¤›fl›n her y›l ürün almaya yeterli olmad›¤› ‹ç Anadolu’nun orta ve güney kesimlerinde sulanmayan alanlarda
nadas uygulan›r. NaAMAÇLARIMIZ
das y›l›nda toprakta biriktirilen nem, ekim y›l›nda bitki taraf›ndanAMAÇLARIMIZ
kullan›l›r.
N
N N
N
Bölgelerimizin ya¤›fl ve s›cakl›k de¤iflimleri ile ilgili detayl› bilgileri
K ‹ Gürbüz
T A P M›zrak’›n
K ‹Araflt›rma
T A P
Türkiye ‹klim Bölgeleri ve Haritas› (Ankara: Orta Anadolu Bölge Zirai
Enstitüsü
Tarla Bitkileri Islah› Bölümü. Teknik yay›nlar›, 1983) adl› kitab›nda bulabilirsiniz.
TÜRK‹YE ‹KL‹M‹ VE TARIMSAL YAPI
‹klimi Etkileyen Faktörler
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
‹NTERNET
Türkiye’nin, gölleri ve adalar› dâhil, kaplad›¤› gerçek alan 814578
km2, izdüflümü
‹NTERNET
2
alan› ise 783562 km ’dir. Bu iki yüzölçümü aras›ndaki fark›n büyüklü¤ü, arazinin
da¤l›k ve engebeli olmas›ndan kaynaklan›r. Ortalama yüksekli¤i 1132 metre olan
Ülkemizin yar›s›ndan fazlas›n›n yükseltisi 1000 metreyi aflan alanlard›r. Yaklafl›k
üçte biri orta yükseklikteki ovalar, yaylalar ve da¤larla; %10’u da alçak alanlarla
kapl›d›r. Alçak alanlar bitkisel üretim için uygun iken, yüksek ve genifl düzlüklerin
oluflturdu¤u yaylalar hayvansal üretime önemli katk›lar sa¤lar.
Yükselti, genel olarak bat›dan do¤uya do¤ru artmaktad›r. Ege k›y›lar›ndan bafllanarak, ‹ç Bat› Anadolu bölümüne gelindi¤inde ortalama 1000 metreye varan yükselti, ‹ç Anadolu’nun do¤usunda 1200 metreye ulafl›r. Do¤uya do¤ru artan yükselti, Do¤u Anadolu platolar›nda 2000-2500 metreye ç›kmaktad›r. Yükseltinin bat›dan-do¤uya do¤ru artmas›na ba¤l› olarak, s›cakl›k düfler; so¤uk, donlu ve karl›
günlerin say›s› artar; tar›msal ürün deseni de¤iflir ve hasatlar gecikir. Ülkemizde,
da¤lar›n genifl yer kaplamas› ve engebeli alanlar›n fazlal›¤›; k›sa mesafelerde iklim
flartlar›nda büyük de¤iflmelere, bitki örtüsü çeflitlili¤inin artmas›na, tar›m alanlar›n›n daralmas›na, erozyonun ve heyelanlar›n fazla olmas›na neden olur.
Ülkemizde bat›dan do¤uya do¤ru artan yükselti nedeniyle oluflanSIRA
so¤uk
iklim tar›msal
S‹ZDE
ürün deseninde nas›l bir de¤ifliklik ortaya ç›kart›r?
Türkiye, ülke olarak ›l›man kuflak ile subtropikal kuflak aras›nda
yer al›r. Ülkemizin üç taraf›n›n denizlerle çevrili olmas›, da¤lar›n uzan›fl› ve yeryüzü flekillerinin
S O açm›flt›r.
R U
çeflitlilik göstermesi, farkl› özellikte iklim tiplerinin do¤mas›na yol
Yurdumuzun k›y› bölgelerinde denizlerin etkisiyle daha ›l›man iklim özellikleri görülür.
Kuzey Anadolu s›rada¤lar› ve Toros Da¤lar› denizin ›l›man etkilerinin iç kesimlere
D‹KKAT
girmesini engeller. Bu nedenle, iç kesimlerde sert karasal iklim özellikleri görülür.
Ülkemizde, iklim faktörleri, topografya, tar›msal yap›, do¤al bitki örtüsü gibi de¤iSIRAbile
S‹ZDE
flik kriterler aç›s›ndan birbirine çok yak›n bölgelerimiz aras›nda
büyük farkl›l›klar bulunmaktad›r. Ayr›ca ülkemizde do¤al engebeler nedeni ile birçok iklim
adac›¤› (=mikroklima) oluflmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
Ülkemizde iklim, çok k›sa mesafelerde bile önemli de¤ifliklikler gösterir. ‹lkbahar bafllang›c›nda birbirine çok yak›n olan Antalya merkezde denize girilirken, Kepez’de hava ›l›maya, Elmal›’da serinlemeye bafllar. Hatta Antalya
50 km
K ‹ T merkeze
A P
mesafedeki Sakl›kent’te kayak yap›labilir. ‹klimin çeflitli oluflu de¤iflik bitki türleri-
Erozyon: rüzgar ve su gibi
do¤al faktörlerle topraklar›n
afl›n›p tafl›nmas› olay›d›r.
Heyelan: Zemini kaya veya
yapay dolgu malzemesinden
oluflan bir yamac›n
yerçekimi, e¤im, su ve
benzeri di¤er kuvvetlerin
etkisiyle afla¤› ve d›fla do¤ru
hareketidir.
2
SIRA S‹ZDE
Mikroklima: Bir bölgenin
genel iklim özelliklerinden
farkl› olarak yöresel iklim
S O sürdü¤ü
R U
koflullar›n›n hüküm
küçük iklim adac›klar›d›r.
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
112
nin ve hayvan ›rklar›n›n yetifltirilmesine imkân verir, turizm yönünden büyük avantajlar sa¤lar. Fakat her ayr› iklim tipi için bar›nmada, ›s›nmada, ulafl›mda, bitki ve
hayvan yetifltiricili¤inde uygun materyal ve yöntemlerin bulunmas›, yo¤un çal›flma
ve araflt›rmay› gerektirmektedir.
Co¤rafi bölgelerimiz; kendi içlerinde yeryüzü flekilleri, iklim, do¤al bitki örtüsü
ve tar›msal faaliyetler yönünden farkl› yöreleri bulundurmaktad›r. Örne¤in Ege
Bölgesi içinde gösterilen ‹zmir ve Afyon illeri birbirinden oldukça farkl›d›r. Farkl›
co¤rafik bölgelerde kalan baz› iller de birbirlerine kendi bölgelerindeki di¤er illerden daha fazla benzerlik göstermektedirler. Örne¤in Ege Bölgesindeki Afyon ili,
ayn› bölgede bulunan ‹zmir’den daha çok ‹ç Anadolu Bölgesindeki Eskiflehir’e
benzerlik göstermektedir.
Türkiye ‹statistik Kurumu, Ülkemizi tar›msal faaliyetler bak›m›ndan 9 bölgeye
ay›rmakta ve tar›m istatistiklerinin verilmesinde bu bölgeleri esas almaktad›r. Co¤rafi Bölgelerdeki gibi bu s›n›flamada da ayn› tar›m bölgelerine giren baz› iller ve
yöreler aras›nda büyük farkl›l›klar bulunmaktad›r (Örne¤in 7. Bölgedeki Rize ve
Bayburt, 8. Bölgedeki Amasya ve Sivas, 4. Bölgedeki Elmal›/Antalya ve Antalya
merkez, 6. Bölgedeki fianl›urfa ve Van örneklerinde oldu¤u gibi). Son y›llarda bu
sorunu ortadan kald›rmak, Türkiye iklim bölgelerini ve buna ba¤l› olarak tar›msal
bölgeleri belirlemek amac› ile birçok çal›flma yap›lm›flt›r. Bu çal›flmalarda, de¤iflik
parametreler ile yap›lan s›n›flamalarda, Türkiye’nin çok de¤iflik iklim adac›klar›na
ve tar›m bölgelerine ayr›labilece¤i anlafl›lm›flt›r. M›zrak (2011), Devlet Meteoroloji
‹flleri Genel Müdürlü¤ünün yurt düzeyindeki 264 rasat istasyonuna ait çok y›ll›k
ayl›k ya¤›fl, s›cakl›k ve nispi nem ortalamalar›ndan yararlan›larak 10.080 nokta için
üretilen verilerle Türkiye’de befl ana iklim tipi ve 19 alt iklim tipi tespit etmifltir (fiekil 5.1 ve 5.2). Bu iklim tiplerine ba¤l› olarak yörelerin tar›msal yap›lar› da büyük
ölçüde de¤iflmektedir.
Bu ve daha önceki (M›zrak 1983, 1990) çal›flmalarda belirlenen ana iklim ve alt
iklim tipleri ile bölgelerin tar›msal yap›lar› afla¤›da özetlenmifltir.
Karadeniz ‹klimi
Gen Merkezi: Bitki türlerinin
ilk yaflamaya bafllad›¤› ve
en fazla yay›l›fl gösterdi¤i
yerlere gen merkezi denir.
Bu ana iklim tipinin yay›lma alan›; bat›dan itibaren Trakya ve Güney Marmara’y›
içine alarak, Ordu iline kadar olan bölgede sahilden iç kesimlere do¤ru genifller,
daha do¤uya do¤ru gidildikçe deniz sahiline s›k›fl›r. Genifllik olarak Ülke yüz ölçümünün yaklafl›k % 17.3’lük alan›n› kapsar. Yay›lma alan›nda topografya çeflitli
olup; ovalar, vadiler ve yüksek da¤lar iç içe girerler.
Karadeniz ‹kliminin yay›ld›¤› alan, Ülkemizde buluflan üç bitki co¤rafya bölgesinden biri olan Avrupa-Sibirya Bölgesi’ne dahildir. Do¤al bitki örtüsü, bu bölgenin özelliklerini tafl›r. Çam (Pinus), göknar (Abies), ladin(Picea), ›hlamur (Tilia) gibi orman
a¤açlar›; erik (Prunus), kiraz (Cerasus), armut (Pyrus) gibi meyve türleri, kardelen
(Galanthus), çi¤dem türleri (Colchicum) ve güney otu (Origanum) gibi t›bbi ve aromatik bitkiler ile baz› önemli mera bitkilerini bar›nd›r›r. Samsun, Tokat ve Amasya ekseni baz› meyve cins ve türleri ile fasulye, mercimek, bakla ve baklagil yem bitkileri
için gen merkezidir. Yine Trakya; ekmeklik, makarnal›k bu¤daylar ile kavun, mercimek, nohut ve üçgüllerin gen merkezi kabul edilir (Karagöz ve ark. 2011).
Yükseltinin düflük oldu¤u yöreler genifl yaprakl› a¤açlar ve yer yer herdem yeflil çal›larla kapl›d›r. Yüksekti artt›kça, ibreli a¤açlar gözükmeye bafllar ve bunlar›n
oran› daha da yükseklerde bask›n duruma geçer. Orman kufla¤›n›n üzerinde da¤lar›n zirvelerine yak›n yaylalarda verimli çay›rl›klar vard›r. Bitkisel çeflitlilik, bölgenin do¤usunda fazlad›r, ancak bat›ya do¤ru gidildikçe azal›r.
113
5. Ünite - ‹klim ve Ekolojik Tar›m Bölgelerimiz
fiekil 5.1
Türkiye ‹klim Bölgeleri Haritas› - 5 Ana Bölge
Karadeniz ‹klimi
Akdeniz ‹klimi
Orta Anadolu ‹klimi
Do¤u Anadolu ‹klimi
Güneydo¤u
fiekil 5.2
Türkiye ‹klim Bölgeleri Haritas› - 19 Alt Bölge
Karadeniz ‹klimi
Karadeniz Sahil
Karadeniz Sahil Ard›
Karadeniz Geçit
Marmara
Akdeniz ‹klimi
Akdeniz Sahil
Akdeniz Sahil Ard›
Akdeniz Geçit
Orta Anadolu Çana¤›
Orta Anadolu Yaylas›
Orta Anadolu Bat› Geçit
Orta Anadolu Kuzey Geçit
Do¤u Anadolu 1
Do¤u Anadolu 2
Do¤u Anadolu 3
Do¤u Anadolu 4
Güyeydo¤u Anadolu
Güneydo¤u Anadolu 1
Güneydo¤u Anadolu Geçit
Kaynak: G.M›zrak, ‹klim Paketi 4
Karadeniz ‹klimi, k›sa mesafelerde de¤iflkenlikler gösterir ve “Karadeniz Sahil
‹klimi”, “Karadeniz Sahil Ard› ‹klimi”, “ Karadeniz Geçit ‹klimi” ve “Marmara ‹klimi” olmak üzere 4 alt iklim tipine ayr›l›r.
Karadeniz iklim bölgesini di¤er iklim bölgelerinden ay›ran en belirgin
SIRA özelli¤i
S‹ZDE nedir ?
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
114
Karadeniz Sahil ‹klimi
Bu iklim tipinin yay›lma alan›, Karadeniz sahilinde Rize’den Trakya’ya kadar olan
dar bir bölgeye s›k›flm›flt›r. Sahilden itibaren yükseltinin artmaya bafllad›¤› da¤
eteklerine kadar uzan›r. Ortalama yükseklik 462 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 4.6’s› kadard›r.
Yaz ile k›fl aras›ndaki s›cakl›k fark› fazla de¤ildir. Yazlar nispeten serin, k›fllar
ise ›l›man geçer. Her mevsimi ya¤›fll› olup su s›k›nt›s› görülmez. Do¤al bitki örtüsünü, genellikle genifl yaprakl› nemli ormanlar oluflturur. Ortalama y›ll›k toplam
ya¤›fl 842 mm olup yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 19 dur. Y›ll›k ortalama nispi nem % 73 civar›ndad›r.
Bölgenin, Tirebolu/Trabzon’dan do¤usu çay plantasyonlar› ile kapl›d›r. Burada
çaya alternatif ürün olarak kivi yetifltiricili¤i giderek yayg›nlaflmaktad›r. Yetifltiricili¤i yap›lan di¤er önemli meyveler kestane, armut, elma, f›nd›k ve mandalindir. Tirebolu’dan itibaren bat›da ise ovalarda a¤›rl›kl› olarak tarla ürünlerinden tütün, flekerpancar›, m›s›r, bu¤day, ayçiçe¤i, kolza, patates ve kuru fasulye yetifltiricili¤i yap›lmaktad›r. Bu alt bölgenin tamam›nda sebze olarak domates, h›yar, biber, p›rasa,
lahana, turp, marul ve maydanoz; yem bitkisi olarak silajl›k m›s›r, yonca, korunga
ve fi¤; hayvansal ürünlerden ise süt, k›rm›z› et, yumurta ve deri üretilmektedir.
Karadeniz Sahil Ard› ‹klimi
Bu iklim tipinin yay›lma alan›, Karadeniz Sahil ‹klimi bölgesinin hemen ard›nda,
genellikle buna paralel uzanan dar bir flerittir. K›y›da da¤lar›n sahile bakan etek ve
yamaçlar›n›, iç kesimlerde ise K›z›l›rmak, Yeflil›rmak ve Çoruh havzalar›n›n sahilden içerlere do¤ru derinleflen k›s›mlar›n› kapsar. Ortalama yükseklik 607 metre
olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 3,1’i kadard›r. Do¤al bitki
örtüsünü, genifl yaprakl› ormanlar yan›nda i¤ne yaprakl› ormanlar da oluflturur.
Karadeniz Sahil ‹klimine göre genelde daha so¤uk; k›fl, yaz ve sonbahar mevsimleri daha az ya¤›fll›d›r. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl› 583 mm, yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› ise % 19 dur. Y›ll›k ortalama nispi nem % 69 civar›ndad›r.
Karadeniz sahiline bakan yamaçlarda f›nd›k yetifltiricili¤i, yüksek alanlarda ar›c›l›k, hayvanc›l›k ve a¤›rl›kl› olarak geçimlik tar›m yap›l›r. Havzalarda çeflitli tarla,
sebze ve meyve ürünleri yetifltirilir. Baflta f›nd›k olmak üzere yetifltiricili¤i yap›lan
önemli meyveler elma, kivi, armut, incir, ceviz, kestane, dut ve kirazd›r. Tarla
ürünlerinden patates, m›s›r, bu¤day, arpa ve kuru fasulye yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Önem s›ralar›na göre sebzelerden fasulye, lahana, domates, h›yar, p›rasa ve marul; yem bitkisi olarak silajl›k m›s›r, fi¤, yonca ve korunga; hayvansal
ürünlerden ise bal, süt, k›rm›z› et, yumurta, balmumu ve deri üretilmektedir.
Karadeniz Geçit ‹klimi
Ya¤›fl rejimi: Ya¤›fl›n y›l
içinde günlere, aylara ve
mevsimlere da¤›l›fl›na ya¤›fl
rejimi denir.
Karadeniz Geçit ‹klimi’nin yay›lma alan›; Karadeniz Sahil Ard› ile ‹ç Anadolu ve
Do¤u Anadolu bölgeleri aras›nda yer al›r; Karabük, Kastamonu ve Sinop illerinin
yüksek alanlar›nda içerlere do¤ru derinleflir. Ortalama yükseklik 1281 metre olup,
kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 4,8’i kadard›r.
Do¤al bitki örtüsü; genifl yaprakl› ve i¤ne yaprakl› ormanlar ile mera alanlar›d›r. Karadeniz ‹klim tipleri içinde en so¤uk olan›d›r. Ya¤›fl rejimi di¤er Karadeniz
‹klimi tiplerinden farkl›d›r. En ya¤›fll› mevsim ilkbahar olup, k›fl›n daha az ya¤›fl
al›r. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 527 mm, yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki
pay› ise % 23 dür. Y›ll›k ortalama nispi nem % 70 civar›ndad›r.
115
Nehir havzalar› ve bunlar›n çevrelerinde oluflmufl verimli alüviyal ovalar tar›msal faaliyete uygundur. Yüksek kesimlerinde ise ifllemeli tar›ma uygun alanlar az
olup daha çok hayvanc›l›k yap›l›r.
Yetifltiricili¤i yap›lan önemli meyveler elma, erik, kay›s›, kiraz, armut, ceviz, f›nd›k, kestane ve üzümdür. Tarla ürünlerinden bu¤day, patates, flekerpancar›, arpa,
çeltik, fasulye ve m›s›r yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Sebzelerden baflta sar›msak
olmak üzere, domates, fasulye, h›yar, so¤an, biber, lahana, marul ve ›spanak; yem
bitkisi olarak silajl›k m›s›r, fi¤, yonca ve korunga; hayvansal ürünlerden ise önem
s›ras›na göre süt, k›rm›z› et, yumurta bal, deri ve balmumu üretilmektedir.
Marmara ‹klimi
Bu iklim tipinin yay›lma alan›; Trakya’da Edirne’nin güneyi ve Tekirda¤ illeri ile Güney Marmara’da Çanakkale ili ve Bursa’n›n kuzeyini kapsar. Ortalama yükseklik 193
metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 4,8’i kadard›r. Do¤al
bitki örtüsünü, alçak kesimlerde Akdeniz kökenli bitkiler ve çay›rlar, yüksek kesimlerin kuzeye bakan yamaçlar›nda ise genifl yaprakl› nemli ormanlar oluflturmaktad›r.
Karadeniz ‹klim tipleri içinde en s›cak olan›d›r. En ya¤›fll› mevsim k›flt›r. Ortalama
y›ll›k toplam ya¤›fl 626 mm, yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› ise % 11 dir.
Y›ll›k ortalama nispi nem % 71 civar›ndad›r. Bu alt bölge içinde yer alan Tekirda¤, Çanakkale ve Bursa illerinde iklim bak›m›ndan az da olsa farkl›l›klar gözükmektedir.
Marmara ‹kliminin yay›ld›¤› alan, Ülkemizin en verimli topraklar›n›n bulundu¤u ovalar› ihtiva eder. Tarla ve ba¤-bahçe tar›m› yayg›n, kültür hayvanc›l›¤› oldukça geliflmifltir. Güney Marmara, Ülkemizde kaliteli sofral›k zeytin yetifltiricili¤i için
en uygun ekolojiye sahiptir.
Tarla ürünlerinden bu¤day, ayçiçe¤i, arpa, çeltik, fasulye, yulaf, m›s›r ve nohut
yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli meyveler zeytin, elma, fleftali, üzüm, kiraz, badem, ceviz, armut, kestane ve incirdir. Sebzelerden, domates, biber, karpuz, kavun, fasulye, h›yar, so¤an, lahana ve bamya; yem bitkisi
olarak silajl›k m›s›r, fi¤ ve yonca; hayvansal ürünlerden ise önem s›ras›na göre süt,
k›rm›z› et, beyaz et, yumurta, bal, deri, yapa¤› ve ipek kozas› üretilmektedir.
Akdeniz ‹klimi
Bu iklimin kaplad›¤› alan; Akdeniz sahili boyunca bat›ya do¤ru uzan›r. Çukurova,
Göksu havzas› ve Antalya ovalar› bölgelerinde iç kesimlere do¤ru genifller; Mu¤la,
Ayd›n ve ‹zmir illerinin sahil bölgeleri ile bunlara ait Büyük Menderes, Küçük
Menderes, Gediz ve Bak›r Çay› ›rmaklar›n›n havzalar›n› ve sulad›¤› ovalar› kapsar.
Akdeniz ‹klimi; yazlar› s›cak ve kurak, k›fllar› ›l›k ve ya¤›fll›d›r. K›y› kufla¤›nda kar
ya¤›fl› ve don olaylar› nadir olarak görülür.
Do¤al bitki örtüsü olarak k›y›ya yak›n yerlerde k›z›lçam, k›y›dan uzaklaflt›kça
ve yükseklerde i¤ne yaprakl› karaçam, sedir ve köknar ormanlar›ndan oluflur. Derin toprakl› alanlarda ormanlar hakimken; bunlar›n tahrip edildi¤i yerlerde her
dem yeflil olan makiler oluflmufltur. Birçok yerde de makiler de tahrip edilmifl
olup, yerlerini frigana alm›flt›r.
Bu iklim tipinin yay›ld›¤› alan; Türkiye’nin orman a¤açlar› ve otsu bitkileri bak›m›ndan en önemli bölgelerindendir. Nohut, t›bbi ve aromatik bitkiler, defne, kapari ve yumrulu bitkiler aç›s›ndan zengindir. Bölge ayn› zamanda a¤aç türlerince
de önemlidir. S›cakl›k ve ›fl›k iste¤i yüksek, kurakl›¤a dayan›kl› olan K›z›lçam baflta olmak üzere, Toros sediri, Toros göknar›, kay›n, ard›ç ve zeytin bölgenin tipik
a¤aç türlerini olufltururlar.
Frigana: Bodur ve kurakç›l
bitkilerin oluflturdu¤u
vejetasyon tipidir.
116
Akdeniz ‹klimi; “Akdeniz Sahil ‹klimi”, “Akdeniz Sahil Ard› ‹klimi” ve “Akdeniz
Geçit ‹klimi” olmak üzere 3 tipe ayr›labilir.
Akdeniz Sahil ‹klimi
Bu iklim tipi; Hatay, Adana, Mersin, Antalya ve Mu¤la illerinin dar sahil fleritleri boyunca uzan›r; Çukurova ve Antalya ovas›nda bir miktar içerlere do¤ru genifller. Bu
bölgelerin ovalar›n› kapsar. S›n›rlar› sahilden itibaren yükseltinin artmaya bafllad›¤› da¤ etekleridir. Ortalama yükseklik 176 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 5,6’s› kadard›r.
K›fllar ›l›man geçmesine ra¤men, yaz-k›fl s›cakl›k fark› fazlad›r. Ortalama y›ll›k
toplam ya¤›fl 816 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u k›fl mevsiminde olur. Yaz ya¤›fllar›n›n
y›ll›k toplam içindeki pay› % 3,4 dür. Y›ll›k ortalama nispi nem % 64 civar›ndad›r.
Do¤al bitki örtüsü k›z›lçam olup bunun tahrip edildi¤i yerlerde her dem yeflil
olan makiler oluflmufltur. Bölge, turunçgil alan›d›r. Ayr›ca sera sebzecili¤i çok yayg›nd›r. Tarla ürünü olarak bu¤day ve pamuk birinci ürün m›s›r ise ikinci ürün olarak yayg›n yetifltirilmektedir.
Meyvelerden muz, portakal, limon, mandalin, fleftali, çilek, nar, keçiboynuzu,
zeytin ve anason yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli sebzeler domates, h›yar, biber, patl›can, karpuz, kavun, mantar, kabak, fasulye, karnabahar, so¤an, lahana, marul ve kerevizdir. Tarla bitkilerinden m›s›r, bu¤day, pamuk, patates ve yerf›st›¤›; yem bitkisi olarak silajl›k m›s›r, yonca ve fi¤; hayvansal
ürünlerden ise önem s›ralar›na göre süt, k›rm›z› et, bal, yumurta, deri, yapa¤› ve
bal mumu üretilmektedir.
Akdeniz Sahil Ard› ‹klimi
Bu iklim tipi; Akdeniz Sahil ‹kliminin s›n›r›ndan bafllay›p buna paralel olarak uzanmakta; Marafl ili ile Ege Bölgesinde Büyük Menderes, Küçük Menderes ve Gediz
havzalar›nda iç kesimlere do¤ru genifllemektedir. Ortalama yükseklik 370 metre
olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 4.2’si kadard›r.
S›cakl›klar, Akdeniz Sahil ‹klimi’ne göre biraz daha düflüktür. Ortalama y›ll›k
toplam ya¤›fl 638 mm olup, ya¤›fllar›n ço¤u k›fl mevsiminde olur. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› ise % 3 dür. Y›ll›k ortalama nispi nem % 62 civar›ndad›r.
Bu iklim tipinin yay›lma alan› içinde yer alan ve Ege Bölgesi’nin Büyük Menderes havzas›, dünyan›n en uygun incir ekolojisidir. Bu havzada ayn› zamanda kaliteli pamuk üretilir. Yine Turgutlu-Salihli ovalar› çekirdeksiz üzüm yetifltiricili¤i
için ideal alanlard›r.
Meyvelerden baflta geleneksek ihraç ürünlerimiz olan zeytin, kuru incir ve kuru üzüm olmak üzere mandalin, fleftali, çilek, kestane, ceviz ve badem yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli sebzeler domates, karpuz, biber, patl›can, karnabahar, kavun, p›rasa, lahana, so¤an, marul ve ›spanakt›r. Tarla
bitkilerinden pamuk, m›s›r, bu¤day, yerf›st›¤›, arpa ve tütün; yem bitkisi olarak silajl›k m›s›r, yonca ve fi¤; hayvansal ürünlerden ise önem s›ralar›na göre süt, k›rm›z› et, beyaz et, yumurta, bal, deri, yapa¤› ve bal mumu üretilmektedir.
Akdeniz Geçit ‹klimi
Bu iklim tipi; Akdeniz Sahil Ard› ‹kliminin s›n›rlar›ndan, yükseltinin artt›¤› yerlerden bafllar, iç bölgelerdeki iklim gruplar›yla s›n›r teflkil eder. Ortalama yükseklik
759 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 6’s› kadard›r.
117
S›cakl›klar, Akdeniz Sahil Ard› ‹klimi’nden daha düflük olup, ya¤›fl ve nispi nem
rejimleri büyük ölçüde bu iklime benzerlik gösterir. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl
649 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u k›fl mevsiminde düfler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam
içindeki pay› % 5,3 dür. Y›ll›k ortalama nispi nem % 62 civar›ndad›r.
Meyvelerden üzüm, ceviz, elma, armut, erik, kiraz, kestane ve badem yayg›n
olarak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli sebzeler domates, biber, h›yar, kavun, karpuz, fasulye, maydanoz, sar›msak, kabak, lahana, karnabahar, so¤an, p›rasa, havuç ve ›spanakt›r. Tarla bitkilerinden bu¤day, çeltik, tütün, arpa, ayçiçe¤i, nohut, patates, fasulye, m›s›r ve flekerpancar›; yem bitkisi olarak silajl›k m›s›r, fi¤ ve yonca; hayvansal ürünlerden ise önem s›ras›na göre beyaz et, süt, k›rm›z› et, yumurta, bal, deri ve yapa¤› üretilmektedir.
Akdeniz sahil iklimi ile Karadeniz sahil iklimi aras›ndaki en belirginSIRA
farkl›l›klar
S‹ZDE nelerdir?
Bu iklim farkl›l›klar›n›n tar›msal faaliyetlere yans›mas› nas›ld›r ?
4
SIRA S‹ZDE
Bu iklimin yay›ld›¤› alan; ‹ç Anadolu Bölgesinin çukur alanlar›, platolar› ile geçitS O R U
lerini kapsar. Orta Anadolu ‹klimi’nin yazlar› s›cak ve k›fllar› so¤uktur.
So¤u¤un
fliddeti yaylalarda ve yüksek da¤l›k alanlarda artar.
Do¤al bitki örtüsü, -yaz kurakl›¤›ndan dolay›- alçak k›s›mlarda bozk›rlarD‹KKAT
dan, yüksek kesimlerde ise kuru ormanlardan oluflur. Orta Anadolu ‹klimi yay›lma alan›, Ülkemizde buluflan üç bitki co¤rafyas›ndan biri olan ‹ran-Turan BölgeSIRAgeçmiflte
S‹ZDE
si’ne dahildir. Bu merkezin do¤al bitki örtüsü; (1) d›fl alanlarda,
ormanl›k olan genifl çal› ve küçük çapta orman kal›nt›lar› ile (2) iç k›s›mlarda Tuz Gölü
merkezli, genifl a¤açs›z gerçek steptir. Geven afl›r› otlat›lm›fl meralar›n tipik bitkisi
AMAÇLARIMIZ
durumundad›r. Kuzey ve güneyindeki geçit bölgeleri endemizm bak›m›ndan zengin durumdad›r. Seyrek de olsa karaa¤aç, karaçam ve sar›çam ormanlar›na rastlamak mümkündür. Gül, adaçay›, laden ve di¤er birçok çal› ve otsu
K ‹ Tbitki
A P türleri bölgenin do¤al bitki örtüsünü oluflturur. Tuz Gölü civar› bitki çeflitlili¤i ve endemik
türler bak›m›ndan çok zengindir. Kayseri ve civar› elma, badem, armut, di¤er baz›
meyve türleri ile asma, mercimek, nohut, yonca ve korungan›n
T E Lgen
E V ‹ Z merkezidir.
YON
Bu iklim tipinin yay›ld›¤› alan kaliteli ekmeklik ve makarnal›k bu¤day üretimine uygun ekolojilere sahiptir. Tah›l tar›m› yayg›nd›r. Sulanan alanlar›nda ba¤-bahçe, flekerpancar›, m›s›r, yonca ve ayçiçe¤i tar›m› yap›l›r. Meralar›; k›sa otlatma mevTERNET
simli ve düflük verimli olup daha çok küçükbafl yetifltiricili¤ine‹ Nuygundur.
Orta Anadolu ‹klimi s›ras› ile “Orta Anadolu Çana¤› ‹klimi”, “ Orta Anadolu
Yaylas› ‹klimi”, “Orta Anadolu Bat› Geçit ‹klimi” ve “Orta Anadolu Kuzey Geçit ‹klimi” olarak dört alt tipe sahiptir.
S O R U
Kurakl›k: Bir bölgede nem
D‹KKAT
miktar›n›n geçici
dengesizli¤inden
kaynaklanan su k›tl›¤›
SIRA S‹ZDE
olarak tan›mlanabilen
do¤al
bir iklim olay›d›r.
N N
Orta Anadolu Çana¤› ‹klimi
Bu iklim tipi; Orta Anadolu’nun Sakarya ve K›z›l›rmak havzalar› ile di¤er alçak
alanlar›n› kapsar. Ortalama yüksekli¤i 928 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 5,9’u kadard›r.
Yaz-k›fl s›cakl›k fark› fazlad›r. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 417 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u k›fl ve ilkbahar mevsimlerinde olur. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 12,7 dir. Y›ll›k ortalama nispi nem % 62 civar›ndad›r.
Do¤al bitki örtüsü alçak k›s›mlarda bozk›rlardan, yüksek kesimlerde ise kuru
ve seyrek ormanlardan oluflur. Bölgede tarla bitkilerinden ekmeklik ve makarna-
AMAÇLARIMIZ
Endemizm: Bir bitki türünün
dar bir bölgede s›n›rlanm›fl
halde bulunmas›d›r.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
118
l›k bu¤day, arpa, patates, flekerpancar›, nohut, fasulye, mercimek, ayçiçe¤i ve haflhafl›n genifl alanlarda tar›m› yap›lmaktad›r. Meyvelerden elma, armut, erik, kay›s›,
kiraz, viflne, badem ve ceviz; sebzelerden domates, biber, fasulye, so¤an, sar›msak, kavun, karpuz, p›rasa, havuç, lahana, marul ve ›spanak; yem bitkisi olarak silajl›k m›s›r, fi¤ ve yonca; hayvansal ürünlerden ise önem s›ras›na göre süt, k›rm›z›
et, beyaz et, yumurta, bal, yapa¤› ve deri yayg›n olarak üretilmektedir.
Orta Anadolu Yaylas› ‹klimi
Bu iklim tipi; Orta Anadolu’nun platolar›n› kapsar. Ortalama yükseklik 1166 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 11.8’i kadard›r.
Yaz-k›fl s›cakl›k fark› fazlad›r. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 372 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u ilkbahar mevsiminde düfler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay›
% 12,1 dir. Y›ll›k ortalama nispi nem % 62 civar›ndad›r. I¤d›r ile di¤er iki il aras›nda farkl›l›klar vard›r. I¤d›r’da k›fllar daha so¤uk ve kurak; ilkbahar, yaz ve sonbahar mevsimleri daha s›cakt›r. K›fl so¤uk olmas›na ra¤men, di¤er mevsimlerde s›cakl›klar yüksek oldu¤undan, tek y›ll›k ürünlerden pamuk gibi fazla s›cakl›k toplam› isteyenler bile yetifltirilebilmekte; ancak narenciye gibi so¤u¤a hassas çok y›ll›k ürünler k›fltan zarar görmektedir.
Do¤al bitki örtüsü alçak k›s›mlarda bozk›rlardan, yüksek kesimlerde ise kuru
ormanlardan oluflur. Bölge, tah›l alan›d›r. Ayr›ca nohut ve mercimek yetifltiricili¤i
yap›l›r. Sulanan yörelerde flekerpancar›, sebze, m›s›r ve yonca yetifltiricili¤i yap›lmaktad›r. Üretilen önemli ürünler bak›m›ndan Orta Anadolu Çana¤› ‹klimininkine
benzerlik gösterir.
Orta Anadolu Bat› Geçit ‹klimi
Bu iklim tipi; Marmara ile Akdeniz Geçit iklimlerine komflu yöreleri ve Göller Bölgesini kapsar. Ortalama yükseklik 1293 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 5,9’u kadard›r.
Yaz-k›fl s›cakl›k fark› fazlad›r. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 599 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u k›fl mevsiminde olur. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 8,7
dir. Y›ll›k ortalama nispi nem % 62 kadard›r.
Do¤al bitki örtüsü, yüksek kesimlerde kuru ormanlardan, alçak k›s›mlarda
bozk›rlardan oluflur. Bölgede tarla bitkilerinden ekmeklik ve makarnal›k bu¤day,
arpa, patates, flekerpancar›, nohut, fasulye ve haflhafl genifl alanlarda yetifltirilmektedir. Meyvelerden elma, kiraz, üzüm, erik, ceviz, fleftali, armut, badem ve ayva;
sebzelerden domates, fasulye, biber, kavun, karpuz, havuç, patates, so¤an, marul,
lahana ve ›spanak; yem bitkisi olarak fi¤, silajl›k m›s›r ve yonca; hayvansal ürünlerden ise önem s›ras›na göre süt, k›rm›z› et, yumurta ve bal yayg›n olarak üretilmektedir.
Orta Anadolu Kuzey Geçit ‹klimi
Bu iklim tipi; Bilecik, Bolu, Ankara, Çank›r›, Çorum, Amasya ve Tokat illerinin Karadeniz Geçit ‹klimi’ne s›n›r yöreleri ile Kütahya, Eskiflehir ve Yozgat illerinin baz›
kesimlerini kapsar. Ortalama yüksekli¤i 1068 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye
yüzölçümünün yaklafl›k % 7,3’ü kadard›r.
Yaz-k›fl s›cakl›k fark› fazlad›r. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 438 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u ilkbahar mevsiminde olur. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› %
15,8 dir. Y›ll›k ortalama nispi nem % 66 civar›ndad›r. Tokat ili, di¤erlerine göre daha ›l›man ve ya¤›fll› bir k›fl mevsimine sahiptir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
5. Ünite - ‹klim ve Ekolojik
Bölgelerimiz
S O RTar›m
U
S O R U119
Arazi engebeli olup, yüksek kesimlerinde ifllemeli tar›ma uygun
alanlar azd›r.
D‹KKAT
Tar›msal faaliyet aç›s›ndan a¤›rl›kl› olarak hayvanc›l›k ve geçimlik tar›m yap›l›r.
Yetifltiricili¤i yap›lan önemli meyveler elma, erik, kay›s›, kiraz ve armuttur. TarS‹ZDE
la ürünlerinden bu¤day, patates, flekerpancar›, arpa ve fasulyeSIRA
yayg›n
olarak yetifltirilmektedir. Sebzelerden sar›msak, domates, fasulye, h›yar, so¤an, biber, lahana,
marul ve ›spanak; yem bitkisi olarak fi¤, yonca ve korunga; hayvansal
AMAÇLARIMIZürünlerden
ise önemlilik s›ras›na göre süt, et, yumurta ve bal üretilmektedir.
D‹KKAT
Geçimlilik Tar›m: Elde
edilen ürünlerin tamam›na
yak›n›n çiftçilerSIRA
ve S‹ZDE
ailelerince tüketilip
depoland›¤› ve geriye
kalanlar›n ise sat›ld›¤›
tar›msal üretim
fleklidir.
AMAÇLARIMIZ
N N
Esvet Aç›kgöz’ün Tar›msal Ekoloji (Bursa: Uluda¤ Üniv. Ziraat Fak Yay›nlar›,
adl› kiK ‹ T A 1998)
P
tab›nda “Bölgelerin Tar›msal Yap›s›” (ss. 74-78) bölümünde Türkiye’nin iklim bölgelerinin tar›msal yap›s› hakk›nda detayl› bilgileri bulabilirsiniz.
Do¤u Anadolu ‹klimi
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
Bu iklimin yay›ld›¤› alan; I¤d›r, Malatya ve Elaz›¤ illerine ait baz› yöreler hariç tüm
Do¤u Anadolu Bölgesi ile Tokat, Sivas ve Kayseri illerinin yüksek
kapsaD Ü fibölgelerini
ÜNEL‹M
T E serin
R N E T ve k›sa gemaktad›r. Bu bölgede k›fl mevsimi oldukça so¤uk ve uzun, yaz›‹ Nise
çer. So¤uk dönem boyunca bölge kar alt›ndad›r ve don olay› s›k görülür. Ya¤›fllar y›l
S O R U
içine da¤›lm›fl olup, en ya¤›fll› mevsim ilkbahard›r, en kurak mevsim ise yazd›r.
Do¤u Anadolu Bölgesi co¤rafi s›n›rlar› içinde yer alan I¤d›r ili iklim Dbak›m›ndan,
bu böl‹KKAT
geden farkl›l›k gösterir ve tar›msal aç›dan çok önemli bir mikroklimad›r.
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
N N
Arazi engebeli ve yükselti çok de¤iflken oldu¤undan, s›cakl›klar k›sa mesafelerde bile büyük farkl›l›klar gösterir. Dar vadiler ›s›n›rken, civarlar›ndaki da¤lar›n zirAMAÇLARIMIZ
veleri karla kapl›d›r. Yükselti farkl›l›¤›na ba¤l› olarak meralar›n
otlatma olgunlu¤una gelme safhalar› da farkl› olmaktad›r. Yak›n zamana kadar hayvanlar›n meradan
yararlanma süresini uzatmak için küçükbaflta göçer hayvanc›l›k baflar›yla yap›lm›fl,
K ‹ ›s›nan
T A P ve meralabu dönemde Türkiye et ihracatç›s› olmufltur. Bu sistemde; erken
r›n erken otlatma safhas›na geldi¤i bölgelerde, otlatma erken bafllat›lm›fl, buralarda
yeterli ot kalmad›¤›nda hayvanlar di¤er uygun safhadaki meralara götürülmüfllerdir.
T E L E Vrak›ml›
‹ Z Y O N yerlerde
Do¤al bitki örtüsü, yüksek rak›ml› yerlerde çay›rlardan, düflük
ise bozk›rlardan ve bunlar›n çevresindeki yüksek kesimlerde kuru ormanlardan
oluflur. Bu iklim tipinin yay›lma alan›; çay›r ve mera bitkileri bak›m›ndan çok zengin olup birçok cins ve türün gen merkezi durumundad›r. A¤r› civar›; elma, kay›‹NTERNET
s›, viflne, kiraz, kavun, baklagil ve yem bitkileri gen merkezidir.
Do¤u Anadolu ‹klimi “Do¤u Anadolu-1”. “Do¤u Anadolu-2”, “Do¤u Anadolu3” ve “ Do¤u Anadolu-4” iklimi olmak üzere dört alt tipe sahiptir.
Do¤u Anadolu-1 ‹klimi
Bu iklim tipi; Kars ve Ardahan illeri ile Erzurum, Bayburt ve A¤r›’n›n bu illere komflu yüksek yörelerini; Artvin, Rize ve Trabzon’un da¤l›k alanlar›n› kapsar. Ortalama
yüksekli¤i 2316 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k %
4,3’ü kadard›r.
Ülkemizin en so¤uk k›fllar›n›n hüküm sürdü¤ü iklim tipidir. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 548 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u ilkbahar mevsiminde düfler. Yaz ya¤›fllar›n›n
y›ll›k toplam içindeki pay› % 29.4, y›ll›k ortalama nispi nem ise % 69 civar›ndad›r.
Do¤al bitki örtüsü, yaylalarda çay›rlardan, da¤larda ise i¤ne yaprakl› a¤açlardan
oluflur. Arazi engebeli olup, yüksek kesimlerinde ifllemeli tar›ma uygun alanlar azd›r. Tar›msal faaliyet olarak hayvanc›l›k yayg›nd›r. Tarla ürünlerinden ekmeklik
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
120
bu¤day, arpa ve patates yetifltirilmektedir. ‹klim meyve ve sebze yetifltiricili¤i için
oldukça so¤uktur. Genifl yaylalar›nda k›sa süren yaz mevsiminde hayvan otlat›l›r ve
ot hasad› yap›l›r. Yem bitkisi olarak fi¤, korunga ve yonca; hayvansal ürünlerden
ise ekonomik de¤erlerine göre s›ras›yla süt, k›rm›z› et, bal ve yapa¤› üretilmektedir.
Bu iklim tipi; Gümüflhane ve Bayburt illerini, A¤r› ve Erzurum illerinin alçak yörelerini (Murat, Karasu ve Aras havzalar›), Van ve Erzincan illerinin baz› kesimlerini;
Sivas, Kayseri, Malatya ve Kahramanmarafl illerinin yüksek alanlar›n› kapsar. Ortalama yüksekli¤i 1748 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k
% 12.8’i kadard›r.
Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 463 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u ilkbahar mevsiminde düfler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 12.7, y›ll›k ortalama nispi
nem ise % 64 civar›ndad›r.
Do¤al bitki örtüsü, bozk›rd›r. Arazi engebeli ve yüksek kesimlerinde ifllemeli
tar›ma uygun alanlar azd›r. Buralarda tar›msal faaliyet olarak hayvanc›l›k ve geçimlik tar›m yap›l›r.
Tarla ürünlerinden ekmeklik bu¤day, arpa, patates, fasulye ve flekerpancar› yetifltirilmektedir. Meyvelerden elma, armut, kiraz, viflne, dut ve ceviz; sebzelerden
domates, h›yar, fasulye ve lahana yetifltirilir. Yem bitkisi olarak fi¤, yonca ve silajl›k m›s›r; hayvansal ürünlerden ise ekonomik de¤erlerine göre s›ras›yla süt, k›rm›z› et, bal, yumurta ve yapa¤› üretilmektedir.
Bu iklim tipi; Erzurum ilinin güneyi ile Erzincan ve Van illerinin yüksek alanlar›n›
kapsar. Ortalama yüksekli¤i 2342 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 5.2’si kadard›r.
Do¤u Anadolu-1’den sonra Ülkemizin en so¤uk k›fllar›n›n hüküm sürdü¤ü iklim
tipidir. Ortalama s›cakl›klar; en so¤uk ay olan Ocak’ta -10°C kadard›r. Y›ll›k toplam
ya¤›fl 527 mm dir. Ya¤›fllar›n ço¤u ilkbahar mevsiminde olup, yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k
toplam içindeki pay› % 11,2 dir. Y›ll›k ortalama nispi nem % 63 civar›ndad›r.
Do¤al bitki örtüsü, yaylalarda çay›rlardan, da¤larda ise i¤ne yaprakl› a¤açlardan oluflur. Arazi engebeli olup, yüksek kesimlerinde ifllemeli tar›ma uygun alanlar azd›r. Tar›msal faaliyet olarak genellikle hayvanc›l›k ve geçimlik tar›m yap›l›r.
Tarla ürünlerinden ekmeklik bu¤day, arpa, patates ve fasulye yetifltirilmektedir.
‹klim meyve ve sebze yetifltiricili¤i için oldukça so¤uktur. Genifl yaylalar›nda k›sa
süren otlatma mevsiminde hayvan otlat›l›r ve ot hasad› yap›l›r. Yem bitkisi olarak
yonca, korunga ve fi¤; hayvansal ürünlerden ise ekonomik de¤erlerine göre s›ras›yla süt, k›rm›z› et, bal, yumurta, yapa¤› ve deri üretilmektedir.
Bu iklim tipi; Hakkari, Bitlis ve Mufl illeri ile Bingöl ve Tunceli’nin yüksek alanlar›n› kapsar. Ortalama yüksekli¤i 1820 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 4.9’u kadard›r.
Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 701 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u ilkbahar mevsiminde düfler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 5, y›ll›k ortalama nispi nem
ise % 60 civar›ndad›r. Bitlis, di¤er iki ilden ya¤›fl ve s›cakl›k rejimi bak›m›ndan farkl›l›k göstermektedir.
Do¤al bitki örtüsü, yaylalarda çay›rlardan, da¤larda ise i¤ne yaprakl› a¤açlardan oluflur. Arazi engebeli olup, yüksek kesimlerinde ifllemeli tar›ma uygun alanlar azd›r. Tar›msal faaliyet aç›s›ndan a¤›rl›kl› olarak hayvanc›l›k yap›l›r.
Tarla ürünlerinden ekmeklik bu¤day, arpa, nohut, fasulye, flekerpancar› ve ayçiçe¤i; sebzelerden domates, h›yar, lahana ve fasulye; meyvelerden elma ve ceviz;
yem bitkisi olarak yonca ve fi¤ yetifltirilmektedir. Hayvansal ürünlerden ise süt, yapa¤›, bal, yumurta ve k›rm›z› et üretilmektedir.
Güneydo¤u Anadolu ‹klimi
Bu iklimin yay›ld›¤› alan; Güneydo¤u Anadolu Bölgesi ile Malatya ve Elaz›¤ illerinin ovalar›n› kapsamaktad›r. Yaz mevsimi çok s›cak, kurak, nispi nem oran› düflük
ve uzun; k›fl mevsimi ›l›man, nadiren so¤uk ve k›sad›r. Bölge genifl ovalarla kapl›d›r. Güneydo¤u Anadolu Projesiyle sulanan alanlar›n›n artmas› tar›msal üretimde
çeflitlili¤i art›rm›flt›r.
Do¤al bitki örtüsü, düflük rak›ml› düzlüklerde c›l›z bozk›rlar ve kurakl›¤a dayan›kl› çal›lardan oluflur. Karacada¤ ve di¤er yüksek alanlar›; bu¤day, sak›z kaba¤›,
karpuz, kavun, salatal›k, asma, fasulya, mercimek, nohut, bakla ve yem bitkilerinin gen merkezidir.
Güneydo¤u Anadolu ‹klimi dört alt tipe sahiptir. Bunlar s›ras› ile “Güneydo¤u
Anadolu-1”, “Güneydo¤u Anadolu-2”, “Güneydo¤u Anadolu-3” ve “Güneydo¤u
Anadolu Geçit ‹klimi” olmak üzere s›ralanabilir.
Güneydo¤u Anadolu-1 ‹klimi
Bu iklim tipi; Kilis, Gaziantep, Ad›yaman ve Mardin illerinin ovalar› ile fianl›urfa ilini kapsar. Ortalama yüksekli¤i 570 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 3,5’i kadard›r.
Ülkemizin en s›cak ve kurak yazlar›n›n hüküm sürdü¤ü iklim tipidir. Ortalama
s›cakl›k, en s›cak ay olan Temmuz’da 30.6 °C dir. Baz› y›llar k›fl aylar›nda s›cakl›klar s›f›r›n alt›na düflebilmekte, bu nedenle narenciye gibi çok y›ll›k meyveler için
risk arz etmektedir. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 453 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u k›fl
mevsiminde düfler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 1.3’tür. Y›ll›k ortalama olarak % 55 olan nispi nem Temmuz ay›nda % 36’ya kadar düflmektedir.
Antepf›st›¤›, üzüm, erik, kay›s›, nar, ceviz, k›rm›z› biber ve kimyon yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli sebzeler karpuz, biber, domates, patl›can, kavun, so¤an, sar›msak ve h›yard›r. Tarla bitkilerinden pamuk, bu¤day, arpa, mercimek, m›s›r, çeltik, nohut ve susam; yem bitkilerinden silajl›k m›s›r,
fi¤, burçak ve yonca; hayvansal ürünlerden ise önemlerine göre süt, k›rm›z› et, yumurta, yapa¤›, bal ve deri üretilmektedir.
Bu iklim tipi; Diyarbak›r, Batman ve Siirt illerinin ovalar› ile Ad›yaman ve Mardin
illerinin k›smen yüksek alanlar›n› kapsar. Ortalama yüksekli¤i 812 metre olup,
kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 3,4’ü kadard›r.
Ortalama s›cakl›k, en s›cak ay olan Temmuz’da 29.8°C kadard›r. Y›ll›k toplam
ya¤›fl 618 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u k›fl mevsiminde düfler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k
toplam içindeki pay› % 1,6 d›r. Y›ll›k ortalama olarak % 54 olan nispi nem Temmuz ay›nda % 31’e kadar düflmektedir
Meyvelerden üzüm, badem, ceviz, Antepf›st›¤›, dut, elma, armut, erik, kay›s›,
incir ve nar yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli sebzeler
121
SIRA S‹ZDE
122
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA
S‹ZDE
Ekoloji ve Çevre
Bilgisi
karpuz, biber,
domates, patl›can, kavun, so¤an, sar›msak ve h›yard›r. Tarla bitkileD Ü fi Ü N E L ‹ M
rinden bu¤day, pamuk, arpa, mercimek, nohut, m›s›r, çeltik ve ayçiçe¤i; yem bitkilerinden fi¤, silajl›k m›s›r, yonca ve burçak; hayvansal ürünlerden ise k›rm›z› et,
S O R U
süt, bal, deri,
yumurta, yapa¤› ve balmumu üretilmektedir.
Ortalama s›cakl›¤›n
D ‹ K K A T yüksek ve nispi nemin düflük oldu¤u Güneydo¤u Anadolu Bölgesinde
topraktan olan buharlaflma (Evaporasyon) çok yüksek de¤erlere ulaflmaktad›r. Buna karfl›l›k, ya¤›fl›nSIRA
fazla
oldu¤u Karadeniz Bölgesinde evaporasyon de¤erleri çok azalmaktad›r.
S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Bu iklim tipi;
Malatya ve Elaz›¤ illerinin ovalar› ile bu yöredeki baraj göllerinin çevAMAÇLARIMIZ
relerini kapsar. Ortalama yüksekli¤i 1210 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 2,2’si kadard›r.
K ‹y›ll›k
T A Ptoplam ya¤›fl 539 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u k›fl mevsiminde düOrtalama
fler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 4.1 dir. Y›ll›k ortalama olarak %
56 olan nispi nem Temmuz ay›nda % 37’ye kadar düflmektedir.
T E L E V ‹ Zkay›s›,
YON
Meyvelerden
üzüm, elma, ceviz, dut, armut, kiraz ve Antepf›st›¤› yayg›n
olarak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli sebzeler domates, kavun, h›yar, karpuz, biber, patl›can, so¤an ve ›spanakt›r. Tarla bitkilerinden bu¤day, arpa,
flekerpancar›, mercimek ve nohut; yem bitkilerinden fi¤, silajl›k m›s›r ve yonca;
‹NTERNET
hayvansal ürünlerden ise süt, k›rm›z› et, beyaz et, bal, yumurta, deri ve yapa¤› üretilmektedir.
Güneydo¤u Anadolu Geçit ‹klimi
Bu iklim tipi; Kahramanmarafl, Ad›yaman, Diyarbak›r, Siirt ve fi›rnak illerinin da¤l›k yörelerini kapsar. Ortalama yüksekli¤i 1119 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye
yüzölçümünün yaklafl›k % 2,1’i kadard›r.
Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 725 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u k›fl mevsiminde düfler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 2,2 dir. Y›ll›k ortalama olarak %
56 olan nispi nem Temmuz ay›nda %37’ye kadar düflmektedir.
Arazi engebeli olup tar›m alanlar› oldukça azd›r. Daha çok hayvanc›l›k ve geçimlik tar›m yap›lmaktad›r.
123
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Bölgelerimizin baz› önemli iklim parametrelerini aç›klamak
S›cakl›k, ya¤›fl ve nispi nem gibi önemli iklim parametreleri bölgelerin iklim durumu hakk›nda
bilgi verir. Ülkemizde mevsimsel s›cakl›k de¤iflimleri Karadeniz bölgesinde en düflük düzeye
inerken ‹ç, Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’da en
yüksek noktalara ç›kmaktad›r. Türkiye ya¤›fl aç›s›ndan çok çeflitlilik göstermektedir. Genel olarak k›y›lar›m›z 1000 mm nin üzerinde ya¤›fl al›r.
Rize bölgemizde ya¤›fl 2300 mm ye kadar ulafl›r.
Buna karfl›l›k Orta Anadolu bölgemizin birçok
yöresi sadece 300 mm civar›nda ya¤›fl al›r. Do¤u
ve Bat› Karadeniz bölümleri ile Akdeniz Bölgesinin denizlere bakan yamaçlar› 1000 mm kadar
ya¤›fl al›rlar. En fazla ya¤›fl alan yöre Rize ve çevresidir (2300 mm kadar). Buna karfl›l›k ‹ç Anadolu ve Güneydo¤u Anadolu 500 mm nin alt›nda
ya¤›fl al›rlar. En az ya¤›fl alan yörelerimiz ise Tuz
Gölü çevresi ile I¤d›r Ovas›d›r (250 mm).
Türkiye’nin iklim bölgelerini genel özellikleri ve
konumu itibariyle tan›mlamak
Türkiye’de befl ana iklim tipi ve 19 alt iklim tipi
tespit edilmifltir. Karadeniz iklim tipinin yay›lma
alan›; bat›dan itibaren Trakya ve Güney Marmara’y› içine alarak, Ordu iline kadar olan bölgede
sahilden iç kesimlere do¤ru genifller. Yazlar nispeten serin, k›fllar ise ›l›man geçer. Akdeniz iklimi; Akdeniz sahili boyunca bat›ya do¤ru uzan›r.
Çukurova, Göksu havzas› ve Antalya ovalar› bölgelerinde iç kesimlere do¤ru genifller; Mu¤la, Ayd›n ve ‹zmir illerinin sahil bölgelerini kapsar. Akdeniz ‹klimi; yazlar› s›cak ve kurak, k›fllar› ›l›k ve
ya¤›fll›d›r. Orta Anadolu iklimi; ‹ç Anadolu Bölgesinin çukur alanlar›, platolar› ile geçitlerini kap-
sar. Orta Anadolu ‹klimi’nin yazlar› s›cak ve k›fllar› so¤uktur. So¤u¤un fliddeti yaylalarda ve yüksek da¤l›k alanlarda artar. Do¤u Anadolu iklimi;
I¤d›r, Malatya ve Elaz›¤ illerine ait baz› yöreler
hariç tüm Do¤u Anadolu Bölgesi ile Tokat, Sivas
ve Kayseri illerinin yüksek bölgelerini kapsamaktad›r. Bu bölgede k›fl mevsimi oldukça so¤uk ve
uzun, yaz› ise serin ve k›sa geçer. Güneydo¤u
Anadolu iklimi; Güneydo¤u Anadolu Bölgesi ile
Malatya ve Elaz›¤ illerinin ovalar›n› kapsamaktad›r. Yaz mevsimi çok s›cak, kurak, nispi nem oran› düflük ve uzun; k›fl mevsimi ›l›man, nadiren
so¤uk ve k›sad›r.
N
A M A Ç
3
Bu iklim bölgelerinin mevsimlere göre s›cakl›k ve
ya¤›fl de¤iflimlerini aç›klamak
Karadeniz ikliminde yaz-k›fl s›cakl›k fark› daha
azd›r. Ya¤›fl›n yeterli ve düzenli da¤›l›fl› nedeniyle su s›k›nt›s› çekilmez. Akdeniz ikliminde yazk›fl s›cakl›k fark› vard›r. Ya¤›fl›n mevsimlere göre
da¤›l›fl› düzensizdir. K›y› kufla¤›nda kar ya¤›fl› ve
don olaylar› nadir olarak görülür. Orta Anadolu
ikliminde yaz-k›fl s›cakl›k fark› fazlad›r ve genellikle ya¤›fl yetersizdir.Do¤u Anadolu ikliminde
so¤uk dönem boyunca bölge kar alt›ndad›r ve
don olay› s›k görülür. Ya¤›fllar y›l içine da¤›lm›fl
olup, en ya¤›fll› mevsim ilkbahard›r, en kurak
mevsim ise yazd›r. Güneydo¤u Anadolu ikliminin ya¤›fl› yetersiz olup, özellikle yaz aylar› çok
kurakt›r.
124
N
A M A Ç
4
Bu bölgelerin genel bitki örtüsü ve tar›msal yap›s›n› tan›mlamak
Karadeniz bölgesinde yükseltinin düflük oldu¤u
yöreler genifl yaprakl› a¤açlar ve yer yer herdem
yeflil çal›larla kapl›d›r. Yükselti artt›kça, ibreli
a¤açlar gözükmeye bafllar ve bunlar›n oran› daha da yükseklerde bask›n duruma geçer. Bölgenin tar›m alanlar›nda çay, f›nd›k, kestane, m›s›r,
patates, tütün, flekerpancar› yetifltirilen bafll›ca
ürünlerdir. Akdeniz bölgesinde do¤al bitki örtüsü olarak k›y›ya yak›n yerlerde k›z›lçam, k›y›dan
uzaklaflt›kça ve yükseklerde i¤ne yaprakl› karaçam, sedir ve köknar ormanlar›ndan ve makiliklerden oluflur. Tar›m alanlar›nda muz, portakal,
limon, mandalin, zeytin, m›s›r, pamuk, karpuz,
yerf›st›¤› gibi ürünler yayg›n olarak yetifltirilir.
Orta Anadolu bölgesinde step bitki örtüsü yayg›n olarak görülür. Bölgede tah›l tar›m› yayg›nd›r. Sulanan alanlar›nda ba¤-bahçe, flekerpancar›, m›s›r, yonca ve ayçiçe¤i tar›m› yap›l›r. Do¤u
Anadolu bölgesinin do¤al bitki örtüsü, yüksek
rak›ml› yerlerde çay›rlardan, düflük rak›ml› yerlerde ise bozk›rlardan ve bunlar›n çevresindeki
yüksek kesimlerde kuru ormanlardan oluflur.
Bölgede tar›msal faaliyet olarak hayvanc›l›k yayg›nd›r. Tarla ürünlerinden ekmeklik bu¤day, arpa ve patates yetifltirilmektedir. ‹klim meyve ve
sebze yetifltiricili¤i için oldukça so¤uktur. Güneydo¤u Anadolu bölgesinin do¤al bitki örtüsü
düflük rak›ml› düzlüklerde c›l›z bozk›rlar ve kurakl›¤a dayan›kl› çal›lardan oluflur. Antepf›st›¤›,
üzüm, erik, kay›s›, nar, ceviz, k›rm›z› biber ve
kimyon yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli sebzeler karpuz, biber, domates, patl›can, kavun, so¤an, sar›msak ve h›yard›r. Tarla bitkilerinden pamuk, bu¤day, arpa,
mercimek, m›s›r, çeltik, nohut ve susam; yem bitkilerinden silajl›k m›s›r, fi¤, burçak ve yonca üretilmektedir.
N
A M A Ç
5
Çeflitli bölgelerin tar›msal faaliyetler aç›s›ndan
kritik iklim de¤erlerini aç›klamak
Tar›m alanlar›nda ortalama s›cakl›¤›n 5 °C ve l0
°C’den fazla oldu¤u günlerin say›s› birçok kültür
bitkisinin tar›m› için kaba bir ölçü olabilir. Ülkemizin Akdeniz, Ege ve Karadeniz bölgelerinde
ortalama s›cakl›¤›n 5 °C’den fazla olan gün say›s›n›n 300 günü geçmesine karfl›l›k bu süre Do¤u
Anadolu’da 200 güne kadar inmektedir. Ayn› durum l0 °C’den fazla olan günler say›s› içinde görülmektedir. Do¤u Anadolu bölgesinde bir çok
ürünün yetiflmesi için büyüme mevsimi yeterli
de¤ildir. Tar›msal üretim aç›s›ndan bir bölgenin
ald›¤› y›ll›k ya¤›fl miktar› ve ya¤›fl›n mevsimlere
göre da¤›l›fl› çok önemlidir. Ortalama ya¤›fl de¤erleri incelendi¤inde ülkemizin en kurak bölgelerinin ‹ç Anadolu’nun kuzey ve güney yöreleri
ile Güneydo¤u Anadolu bölgeleri, en nemli ise
Karadeniz bölgesi oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Kurakl›k nedeniyle ‹ç Anadolu ve Güneydo¤u Anadolu bölgelerinde step bir bitki örtüsü yayg›nd›r.
K›fl mevsiminin en so¤uk ve karl› oldu¤u bölge
Do¤u Anadolu, yaz mevsiminin en s›cak ve kurak oldu¤u bölge Güneydo¤u Anadolu ve yaz ile
k›fl mevsimi aras›ndaki s›cakl›k fark› en az olan
bölge Karadenizdir.
125
1. Afla¤›daki faktörlerden hangisi hava s›cakl›¤›n› etkilemez?
a. Toprak
b. Enlem
c. Yükseklik
d. Yön
e. Mevsim ve gün içerisindeki zaman
6. Afla¤›daki bölgelerden hangisi büyüme mevsimi en
k›sa olan bölgedir?
a. Akdeniz bölgesi
b. Karadeniz bölgesi
c. Do¤u Anadolu bölgesi
d. Marmara bölgesi
e. Güneydo¤u Anadolu bölgesi
2. Afla¤›dakilerden hangi iklim tipinde ilkbahar aylar›nda düflen ya¤›fl miktar› k›fl aylar›nda düflen ya¤›fl miktar›ndan daha yüksektir?
a. Orta Anadolu Bat› Geçit ‹klimi
b. Karadeniz geçit iklimi
c. Akdeniz sahil iklimi
d. Akdeniz geçit iklimi
e. Güneydo¤u Anadolu-1 iklimi
7. Ülkemizde en kaliteli sofral›k zeytin üretimi için uygun ekolojiye sahip bölge afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Güneydo¤u Anadolu
b. Güney Marmara
c. Orta Anadolu Kuzey Geçit
d. Karadeniz Sahil
e. Do¤u Anadolu
3. Afla¤›daki hangi iklim tipinde yaz aylar›na ait nispi
nem en düflük düzeydedir?
a. Karadeniz geçit iklimi
b. Akdeniz sahil ard› iklimi
c. Orta Anadolu yaylas› iklimi
d. Do¤u Anadolu-3 iklimi
4. Afla¤›daki illerden hangisinde turfanda sebze tar›m›
yayg›nd›r?
a. Kars
b. Erzurum
c. Hakkari
d. Antalya
e. Sivas
5. Afla¤›daki iklim tiplerinden hangisi dünyan›n en uygun incir ekolojisi olmas› yan›nda, kaliteli pamuk ve yine kaliteli çekirdeksiz üzüm yetifltirildi¤i bölgeleri kapsamaktad›r?
a. Akdeniz sahil iklimi
b. Karadeniz sahil ard› iklimi
c. Akdeniz sahil ard› iklimi
d. Orta Anadolu Kuzey Geçit iklimi
8. Afla¤›daki iklim tiplerinden hangisinde yaz-k›fl s›cakl›k fark› en azd›r ?
a. Do¤u Anadolu-1 iklimi
b. Akdeniz sahil ard› iklimi
c. Orta Anadolu yaylas› iklimi
d. Orta Anadolu çana¤› iklimi
e. Karadeniz sahil iklimi
9. Afla¤›daki illerden hangisi tar›msal aç›dan önemli bir
mikroklimad›r?
a. Samsun
b. I¤d›r
c. Bursa
d. Kayseri
e. Uflak
10. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’nin en kurak bölgesidir?
a. Marmara
b. Ege
c. Karadeniz
d. Güneydo¤u Anadolu
e. Akdeniz
126
1. a
S›ra Sizde 1
Bölgenin enlem derecesi, yükseklik, yön, mevsim ve
gün içerisindeki zaman hava s›cakl›¤› üzerine etkide bulunur. Bilindi¤i gibi ekvatordan kutuplara do¤ru gidildikçe ortalama hava s›cakl›¤› düfler. Ayr›ca her 100 metre yükseldikçe hava s›cakl›¤› 0.6 °C civar›nda düflmektedir. Güney, güneybat› ve güneydo¤u yönleri baflta kuzey olmak üzere di¤er yönlerden daha s›cakt›r. Mevsimler içerisinde yaz mevsimi, gün içerisinde de ö¤le saatleri (14.00) s›cakl›¤›n daha yüksek oldu¤u zamanlard›r.
2. b
3. e
4. d
5. c
6. c
7. b
8. e
9. b
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bölgelerimizin Baz› Önemli ‹klim Parametreleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹klimi Etkileyen Faktörler”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bölgelerimizin Baz› Önemli ‹klim Parametreleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Bat›dan do¤uya do¤ru yükseltinin artmas›na ba¤l› olarak ortaya ç›kan so¤uk iklim, artan donlu ve karl› gün
say›s› nedeniyle tar›msal ürün çeflitlili¤i azal›r. Bat› ve
güney bölgelerimizde s›cakl›k iste¤i yüksek olan bitkilerin yerini do¤u bölgelerimizde düflük s›cakl›kta yetiflebilen ve so¤u¤a dayan›kl› bitkiler almaya bafllar. Ayr›ca
do¤u bölgelerimizde yazl›k ürünler için büyüme mevsimi k›sa oldu¤undan daha çok k›sa vejetasyon süresine
sahip olan yazl›k ürünlerin yetifltirilmesi tercih edilir. Bu
nedenle, Do¤u Anadolu Bölgesinin ana ürün desenini
tarla bitkilerinden ekmeklik bu¤day, arpa ve patates,
yem bitkilerinden yonca, korunga ve fi¤ oluflturur.
S›ra Sizde 3
Bu bölgede ya¤›fl miktar›n›n yeterli ve ya¤›fl›n mevsimlere göre da¤›l›fl›n›n düzenli olmas› bu bölgeyi di¤er
bölgelerden ay›ran en belirgin iklim farkl›l›¤›d›r. Bu
farkl›l›k bölgenin do¤al floras›na da yans›m›fl olup, yeterli ve düzenli ya¤›fl nedeniyle özellikle bölgenin do¤usunda çok zengin bir bitki örtüsü oluflmufltur.
S›ra Sizde 4
‹ki iklim bölgesi aras›ndaki en belirgin ayr›cal›k ya¤›fl
rejimlerinde görülen farkl›l›kt›r. Karadeniz sahil ikliminde yeterli ve mevsimlere göre düzenli ya¤›fl kaydedilmektedir. Akdeniz sahil ikliminde de toplam ya¤›fl yeterli olmas›na ra¤men ya¤›fl›n mevsimlere göre da¤›l›fl›
düzensizdir. Yaz aylar› kurak geçer. Karadeniz sahil ikliminde yaz-k›fl s›cakl›k fark› fazla de¤ildir. Yazlar serin
k›fllar ›l›man geçer. Akdeniz sahil kufla¤›nda ise yaz-k›fl
s›cakl›k fark› fazlad›r. K›fllar ›l›man olmas›na ra¤men
yaz aylar› çok s›cakt›r. Karadeniz sahil kufla¤›nda nemi
seven ve nispeten düflük s›cakl›ktan hofllanan bitkiler
yetifltirilir. Örne¤in çay, f›nd›k, kestane, patates, flekerpancar›, lahana, m›s›r, ayçiçe¤i, tütün bafll›ca ürünleridir. Akdeniz sahil kufla¤›nda ise s›cakl›k iste¤i fazla olan
bitkiler örne¤in muz, portakal, mandalin, limon, zeytin,
pamuk, susam, yerf›st›¤› gibi bitkiler yetifltirilir.
Aç›kgöz, E. (1998). Tar›msal Ekoloji. U.Ü. Ziraat Fak.
Ders Notlar› No: 8, 81 s. II. Bask›, Bursa.
Anonim, (2005.) Tar›m ‹statistikleri. T.C. Baflbakanl›k
Devlet ‹statistik Enstitüsü.
Anonim, 2011. Devlet Meteoroloji ‹flleri Genel Müdürlü¤ü web sayfas›. http://www.dmi.gov.tr/
FILES/genel/sss/hidrometeorloji.pdf
ve
http:// www.meteorhaber.com/egitici-icerikler/meteoroloji/en-dusuk-ve-en-yuksek-degerler.html Ankara.
Anonim, (1978.) Türkiye Arazi Varl›¤›. T. C. Köyiflleri
ve Kooperatifler Bakanl›¤› Topraksu Gn. Md. Toprak
Etüdleri ve Haritalama Dairesi Baflkanl›¤›. Ankara
Karagöz, A. N. Zencirci, A. Tan T. Taflk›n, H. Köksal, M.
Sürek, C. Toker ve K. Özbek (2010) Bitki Genetik
Kaynaklar›n›n Korunmas› ve Kullan›m›. Türkiye
Ziraat Müh. VII. Teknik Kong. 11-15 Ocak 2010
TMMOB Ziraat Müh. Odas› www.zmo.org.tr
M›zrak, G. (1983.) Türkiye ‹klim Bölgeleri Ve Haritas›. Orta Anadolu Bölge Zirai Araflt›rma Enstitüsü
Tarla Bitkileri Islah› Bölümü. Teknik yay›nlar no: 2,
genel yay›nlar no: 52. Ankara
M›zrak, G. (1988.) Agroecological Zones of Turkey
and Their Importance in Wheat Research. In
Winter Cereals and Food Legumes In Mountains Areas. ICARDA-136 En, Aleppo, Syria.
M›zrak, G. (1990.) Bu¤day Çeflit Verim Denemelerin
Kurulaca¤› Optimum Lokasyonlar›n ‹statistik
Metotlarla Belirlenmesi. Doktora Tezi. A. Ü. Fen
Bilimleri Enstitüsü, A. Ü. Ziraat Fakültesi, Genetik
ve ‹statistik Kürsüsü. Ankara
M›zrak, G. (2011). ‹klim Paketi 4. Bilgisayar Yaz›l›m›,
Ankara.
fiensoy, S. M. Demircan, Y. Ulup›nar ve I. Balta. Türkiye
‹klimi. DM‹ web sitesi.
fiensoy, S. ve Y. Ulup›nar ‹klim S›n›fland›rmalar›.
DM‹ web sitesi.
127
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Çevre, insan-çevre iliflkisini ve kirlenme kavramlar›n› tan›mlayabilecek,
Türkiye’de yap›lan ilk çevre çal›flmalar›n›n neler oldu¤unu aç›klayabilecek,
Çevre faktörlerinin neler olabildi¤ini s›ralayabilecek,
‹nsanlar taraf›ndan çevre üzerinde oluflturulan etkileri ve sonuçlar›n›
de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Çevre
Kirlenme
Enerji
Tar›m
• Su
• Toprak
• Hava
‹çindekiler
Ekoloji ve Çevre
Bilgisi
Çevre Bilgisine
Girifl
•
•
•
•
G‹R‹fi
ÇEVRE NED‹R?
ÇEVRE FAKTÖRLER‹
TÜRK‹YE’DE ÇEVREYE YÖNEL‹K
‹LK ÇALIfiMALAR
• ÇEVREDE (EKOS‹STEMLERDE)
DO⁄AL DENGELER‹N BOZULMASI
• ÇEVREDE DO⁄AL DENGELER‹N
BOZULMASININ
DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹
Çevre Bilgisine Girifl
G‹R‹fi
‹nsano¤lu çevresiyle ve çevresindeki di¤er canl›larla uyum içinde yaflarken de¤iflen yaflam koflullar› nedeniyle yaflant›s›nda de¤ifliklik yapmak zorunda kalm›flt›r.
‹nsanlar ilerleyen süreçte de¤iflen yaflam koflullar›na uyum sa¤lamak için yarat›c›
zekâlar› sayesinde do¤ay› daha çok kullanmay› ö¤renmifllerdir. Çeflitli hayvan ve
bitkilerden daha fazla yararlanma yollar›n› benimsemifllerdir. Günümüzden 60 000
y›l önce bilinçli olarak orman yang›nlar› ç›kararak topraktan yararlanmak istemeleri, insanl›¤›n tar›m›n bafllang›c› olarak görülmektedir. Ünlü düflünür ve bilim insan› Aristo, bugünkü Balt›k bölgesi ve Asya k›tas›n›n güneyindeki orman alanlar›n›n tahribat›n›n, o zamanlar ‹stanbul gibi büyük ve merkezi yerleflim birimlerinde
baflta gemi yap›m› ve kereste gereksinimini sa¤lamak üzere yap›ld›¤›n› anlatm›flt›r.
Aristo, Güney Do¤u Anadolu’nun önemli bir k›sm› (Dicle ve F›rat bölgesi) ve Suriye, Irak ve ‹ran gibi ülkelerin bulundu¤u alan›n, s›k a¤açl› ormanl›k bir bölge oldu¤unu ve Milat’tan sonra 750 senelerinde tahribattan sonra bölgenin verimsiz,
kullan›m› imkans›z çöl alanlar›na dönüfltü¤ünü belirtmifltir. ‹nsanlar›n yerleflmelerinden önce ‹talya ile Yunanistan’›n Akdeniz bölgelerinin de genifl ormanl›k ve
a¤açl›k alanlara sahip oldu¤u söylenmektedir. Bugün ise bu bölgeler en kurak ve
çorak alanlar aras›ndad›r. ‹nsanlar bulunduklar› ortamlardaki do¤al kaynaklar› bilinçsizce (veya art›k bilerek) ve afl›r› bir flekil ve h›zda tüketerek, tahrip hatta yok
etmifllerdir. ‹nsanlar›n do¤al varl›klara ve do¤al dengeye yapt›klar› bilinçsiz müdahale sonucunda yaflamsal düzeyde önemli baz› sorunlar ortaya ç›km›flt›r. Ekonomik, teknolojik, ekolojik, sosyal, politik ve çevresel nitelikli olan bu sorunlar›n
bafll›calar› açl›k, susuzluk, çevre kirlenmesi, biyolojik çeflitlilik ile toprak ve su kaynaklar›n›n, do¤al bitki örtüsünün yok edilmesi, ozon tabakas›n›n delinmesi, küresel ›s›nma ve iklim de¤iflikli¤i gibi süreçlerdir. Dünyada, h›zl› nüfus art›fl› ve teknolojik geliflmelere ba¤l› olarak, insanlar›n yaflam düzeylerini s›n›rs›z ve sürekli yükseltme istekleri do¤al kaynaklar›n afl›r› miktarda tüketilmesine ve bunun sonucunda da bu süreçlerin oluflmas›na neden olmufltur. Gerçeklefltirilen ekonomik kalk›nma canl›lar›n yaflam temellerini yok ederek insanlar›n bu refahdan yararlanmas›na
engel olmaya bafllam›flt›r.
ÇEVRE NED‹R?
Çevre etraf›m›zdaki her fleydir. Çevre iliflki halinde oldu¤umuz canl› ve cans›z (hava, su, toprak ve enerji) her fleyi içerir. Birçok teknolojik ve bilimsel avantaja sa-
130
Populasyon: Belli bir
bölgede yaflayan, ayn›
türden bireylerden oluflan
topluluk.
Atmosfer: Tafl küre ve su
küreyi d›fltan saran gaz
küre.
Litosfer: Tafl küre.
Hidrosfer: Su küre.
Biyosfer: Fiziksel çevre
olarak da adland›r›lan
litosfer, hidrosfer ve
atmosferde canl› varl›klar›n
yaflamlar›n› sürdürdü¤ü
kesim.
fiekil 6.1
Organizma-do¤açevre iliflkisi
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
hip olsak da yaflayabilmek ve sa¤l›kl› kalmak için hava, su, besin ve enerji oluflturan çevreye ba¤l›y›z. Sonuç olarak çevrenin bir parças›y›z ve ondan ayr› de¤iliz.
Güncel hayatta çevre tan›m› farkl› flekillerde yap›lmaktad›r. Çevre farkl› tan›mlamalara göre; içinde yaflan›lan bir ortam veya yaflan›lan gezegen, dünyad›r. Ayr›ca canl›n›n etraf›nda bulunan aland›r. Ancak bilimsel anlamdaki tan›mlama da
ise, bir organizman›n etraf›ndaki biyolojik, kimyasal ve fiziksel aland›r veya Nebel ve Wright’a (1996) göre söz konusu bir populasyonun veya organizman›n
etraf›ndaki bütün unsurlar ve k›saca her fleyin bir bütünü olarak tan›mlan›r. Tan›mda en önemli nokta, çevrenin canl› organizma kadar onun etraf›nda bulunan
ve onu dolayl› veya dolays›z etkileyen her türlü cans›z yap›y› da içeri¤ine dâhil
etmesi ve böylece canl› ve cans›z sistem içinde çevreyi ele almas›d›r. Sonuçta
çevre; insanlar ve di¤er canl›lar›n yaflamlar› boyunca yaflamsal faaliyet ve iliflkilerini sürdürdükleri, etkileflim içinde bulunduklar› fiziksel, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel ortamd›r.
‹nsan do¤an›n bir parças› oldu¤undan yaflant›s› da do¤a ile sistemli bir flekilde
etkileflim içindedir. Bir bireyin yapt›¤› her fley çevreyi etkiler, çünkü çevreyi oluflturan unsurlar birbirine ba¤l›d›r ve iç içedir (fiekil 6.1).
Bu çevre ise atom, molekül ve hücrelerin en küçük parçalar› dahil, evrende bulunan tüm canl› ve cans›z varçevre
l›klar› kapsar. Evrenin yaln›zca çok küçük ve ba¤›ml› bir parças›n› oluflturan
ve biyosfer, litosfer, hidrosfer ve atSIRA S‹ZDE
mosfer bölgeleriyle tan›mlanan dünyam›zda, uzay›n yerküremizi çevreledo¤a
yen hava katmanlar› (troposfer, tropoorganizma
poz, stratosfer, strotopoz, mezosfer,
mezopoz, termosfer), su rezervleri
S O R U
(deniz, göl, nehir ve barajlar gibi yüzeysel sularla, içme ve kullanma sulaD‹KKAT
r› ve s›cak su kaynaklar›), toprak ve
arazi tar›m alanlar›, bu ortamlar› di¤er tüm canl› ve cans›z varl›klarla ve yap›larla
SIRA S‹ZDEiçin çevreyi ve ekolojik sistemi oluflturur.
paylaflan insano¤lu
‹nsano¤lunun dünyadaki hakimiyeti göz önüne al›nd›¤›nda çevre ile olan iliflkisi genel olarak insan- atmosfer; insan- litosfer; insan- hidrosfer; insan- biyosAMAÇLARIMIZ
fer olarak de¤erlendirilebilir.
N N
Atmosfer, litosfer,
ve biyosfer ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için yararl› bir kaynak olaK ‹ T Ahidrosfer
P
rak Hava ve ‹klim adl› kitaba bakabilirsiniz (Watt, F. ve Wilson, F.(2010). Çeviri: Gökhan
Bar›fl Ba¤c›, Tübitak, Ankara).
TELEV‹ZYON
‹nsan›n yaflam› bütün bu bileflenler ile ba¤lant›l›d›r ve bileflenler insan›n çevresini oluflturmaktad›r (fiekil 6.2).
‹NTERNET
‹NTERNET
131
6. Ünite - Çevre Bilgisine Girifl
fiekil 6.2
‹nsan-çevre iliflkisi
Atmosfer
(hava)
Biyosfer
Hidrosfer
(su)
Litosfer
(yeryüzü)
Çevreden en çok yararlanan bizler oldu¤umuza göre çevreyi en çok kirleten yine
bizleriz. Çevreyi kirleterek kendi varl›¤›m›z› yok etmeye çal›flmaktay›z, denilebilir.
Bilinçsiz kullan›lan her fley gibi temiz ve sa¤l›kl› tutulmayan çevre de bizlere
zarar verir. Bu nedenle çevre denince akl›m›za önce yaflama hakk› gelmelidir. ‹nsan›n en temel hakk› olan yaflama hakk›, canl› ya da cans›z tüm varl›klar› sa¤l›kl›, temiz ve güzel tutarak, dünyan›n ömrünü uzatarak, gelecek kuflaklara b›rak›lan de¤erli bir mirast›r. Çevresinden ayr› düflünülemeyen insan, ancak do¤al yap›s› bozulmam›fl ve kirletilmemifl havay›, suyu, topra¤› ve g›day› iyi de¤erlendirebildi¤i bir ortamda sa¤l›kl› yaflayabilir. Çevre sa¤l›¤›n›n bozulmas› ve çevre kirlili¤i, do¤al kaynaklar›m›z›n ve biyolojik zenginliklerimizin tükenmesi riskini do¤urmufltur. Do¤ada bulunmayan, yap›lar› giderek karmafl›klaflan ve kolayca bozulmayan ürünlerin ortaya ç›kmas›, besin zincirine zararl› maddelerin kar›flmas›, yapay ürünlerin oluflturdu¤u at›k miktar›n›n giderek ço¤almas› ekolojik dengeyi büyük ölçüde bozmufltur.
Çevre kalitesinin bozulmas›n› önleyici/önerici önlemler;
• Etkin çevre politikalar›, yasal düzenlemeler, etkin planlama,
• Etkin kaynak kullan›m›,
• Çevresel etki de¤erlendirmesinin amaca uygun flekilde uygulanmas›,
• Teknolojik araflt›rma-gelifltirme çal›flmalar›na önem verme,
• Çevreyi kirletmeyen, aksine koruyan ve gelifltiren yöntemlerin uygulanmas›
olarak say›labilir.
Çevre Bilimlerinde Dünya Modelleri
Çevre biliminin tan›m›n› yapmadan önce “çevre” tan›m›n› düflünelim. Fark etti¤iniz gibi güncel hayatta ve bilimsel anlamda “çevre” tan›m› farkl› flekillerde yap›lmaktad›r. Asl›nda tan›mlar birbirlerini tamamlar flekildedir. Çevre, biyoloji (canl›
bilimi) ve onun bir alt dal› olan ekoloji bilim dallar›n›n yafland›¤› veya bulundu¤u
ortamd›r. Çevre bilimi; bir organizman›n etraf›ndaki biyolojik, fiziksel ve kimya-
Çevre Kirlili¤i: Çevrenin
do¤al yap›s› ve bilefliminin
bozulmas›n›, de¤iflmesini ve
böylece insanlar›n olumsuz
yönde etkilenmesini çevre
kirlenmesi olarak
tan›mlayabiliriz.
Ekolojik Denge: ‹nsan ve
di¤er canl›lar›n varl›k ve
geliflmelerini do¤al
yap›lar›na uygun bir flekilde
sürdürebilmeleri için gerekli
olan flartlar›n bütünü.
132
sal alan› oluflturan, her türlü canl› veya cans›z ö¤elerle olan iliflkisini inceleyen uygulamal› ve disiplinler aras› bir bilim dal›d›r. Çevre bilimi ekoloji, ziraat, ormanc›l›k, sistembilim, fizik, kimya, t›p, mühendislik, ekonomi gibi çeflitli temel ve sosyal
bilim dallar›n› da içine al›r. Ayn› zamanda günlük yaflant›m›z›n içinde de yer al›r.
Di¤er bilim dallar›ndan sonra ortaya ç›km›fl olmas›na ra¤men çevre bilimi, sadece
ülkesel de¤il küresel ba¤lamda ekonomiye ve politikaya nas›l yön verilmesi gerekti¤ini ortaya koyan bir güç halini alm›flt›r. Çevre bilimi bazen ekoloji bilim dal› ile
ayn› anlamda kullan›lmaktad›r. Ancak iki terimi ay›rt etmek önemlidir. Ekoloji canl›larla etraf›nda bulunan di¤er bütün canl› cans›z varl›klar›n iliflkilerini içine al›rken
çevre bilimi ise ekolojinin inceledi¤i ortam› ele almaktad›r. Çevre bilimlerinde ekolojik yaklafl›m›n üstünlük kazanmas›, ancak 1960’l› y›llarda ortaya ç›kan bir olayd›r. ‹nsan toplumlar› ve do¤a iliflkilerine önem veren ekologlar, çevre bilimlerinin
geliflmesini büyük ölçüde etkilediler. Ekoloji, insan ekolojisi ve çevre bilimleri ço¤u kez birbirlerine kar›flt›r›lan konular olduklar› için bu üç konunun iliflkilerini
bafltan belirlemede yarar vard›r. Ekoloji biyolojinin bir dal›d›r. Ekolojik kavramlar
yaln›zca bilimsel nitelikteyken çevre sorunlar›n›n getirdi¤i bask›lar sonucu güncellik kazanarak popüler kültüre yans›maya bafllam›flt›r. Bu nedenler ile ekolojik bilinçlenme artm›fl, insan do¤an›n bir parças› oldu¤unu ve onunla sistemli bir etkileflim içinde oldu¤unu kavramaya bafllam›flt›r.
Organizman›n cans›z çevresinde fiziksel ve kimyasal ö¤eler bir araya gelerek
bir etkenler bileflkesi olufltururlar. Toprak buna güzel bir örnektir. Birbiri ile etkileflim içinde olan ba¤›ml› ö¤elerin oluflturdu¤u bütüne sistem ad› verilmektedir.
Sistem modellerinin çevre sorunlar›na uygulanmas›n›n güzel bir örne¤i Meadows
vd. (1972) ‘nin Büyümenin S›n›rlar› adl› çal›flmalar›d›r. “Ekolojik modellerden
esinlenerek yap›lan bu çal›flmada, ekolojide standart olarak ele al›nan bitki ve hayvan gruplar› iliflkilerinden çok daha karmafl›k bir sistem incelenmifltir” (K›fllal›o¤lu
ve Berkes, 2001). Modellenen sistem içinde insanlar ve tüm do¤al kaynaklar›yla
(toprak, su, jeotermal kaynaklar, madenler, günefl, rüzgâr, endemik bitkiler, ormanlar, do¤al gaz, petrol, otlaklar, sulak alanlar, tar›m ürünleri, bal›klar) dünyan›n
kendisi yer alm›flt›r. Modelde befl temel ö¤e tan›mlanm›flt›r:
1. Dünya nüfusu,
2. Kifli bafl›na düflen g›da üretimi,
3. Kifli bafl›na düflen sanayi üretimi,
4. Madenler gibi yenilenemez nitelikteki do¤al kaynaklar›n stoku,
5. Çevre kirlenmesi.
Bu befl ö¤enin de¤erleri ve de¤iflimlerine ait 1900 y›l›ndan 1970 y›l›na kadar
olan verileri de¤erlendiren araflt›rmac›lar, bu noktadan hareket ederek ve 1970 y›l›nda dünyada bu konulardaki mevcut e¤ilimleri esas alarak, önümüzdeki y›llarda
ne gibi de¤iflimler olabilece¤ini tahmin etmeye çal›flm›fllard›r. ‹leriki y›llarda nüfus,
tar›m, sanayi, kaynaklar ve kirlenme konular›nda e¤ilimlerin 1970 y›l›ndaki ile ayn› flekilde devam etmesi halinde elde ettikleri sonuçlar, fiekil 6.3’de ‘’Standart Dünya Modeli’’olarak gösterilmifltir. Bu modele göre, dünya nüfusu, kifli bafl›na g›da ve
sanayi üretimi ve çevre kirlenmesi y›ldan y›la sürekli artmakta; tükenebilir nitelikteki do¤al kaynaklar ise azalmaktayd›. Çeflitli do¤al kaynaklar›n sanayide ve giderek artan dünya nüfusunu beslemek için gerekli maddelerin yap›m›nda kullan›larak tüketilmesi sonucu, daha 2000 y›l›na var›lmadan büyük sorunlar ortaya ç›k›yordu. Do¤al kaynaklar elbette birdenbire tükenmiyordu ancak maliyet fiyatlar› giderek artmaktayd›. Bir yandan da düflük kaliteli cevherlerin ifllenmesi sonucu, çevre
kirlili¤i art›fl göstermekteydi. Kifli bafl›na düflen sanayi üretiminin yavafllay›p dur-
133
mas› ile birlikte sanayi ürünlerine ba¤l› olarak tar›mdaki art›fl da duruyordu. Devam eden nüfus art›fl›, kalan do¤al kaynaklar›n daha h›zl› tüketilmesi, kifli bafl›na
düflen tar›m ve sanayi üretiminin daha da azalmas›na neden oluyordu. Ancak, tar›m ve sanayi üretiminin iyice düflüp, kirlili¤in büyük çapta ölümlere neden olacak
derecede artmas› sonucu, dünya nüfusu da bir noktadan sonra h›zla azal›yordu.
Araflt›rmac›lar, modellerine koyduklar› çeflitli varsay›mlar› de¤ifltirerek standart
dünya modelinden baflka, pek çok sonuç üretmifllerdir. Örne¤in, do¤al kaynaklar›n tüm dünyadaki stokunun bilinenin çok üstünde varsay›lmas› halinde nüfus art›fl›, tar›m ve sanayi üretimi daha yüksek düzeylere ulaflabilmekteydi. Ancak bu durumda afl›r› kalabal›k ve afl›r› kullan›mdan ortaya ç›kan erozyon sorunlar› nedeniyle tar›m üretimi düflüyor; bunun yan› s›ra insan sa¤l›¤›n› etkileyen çevre kirlenmesi de daha yüksek düzeylere vararak, nüfusu do¤rudan etkiler duruma geliyordu. Bu modelden sonra yap›lan dünya modeli çal›flmalar›n›n say›s› 10’u geçmifltir.
Meadows ekibinin proje sonuçlar› ise 1972 y›l›ndan bu yana bilimsel çevrelerde
hala tart›flma konusu olmaktad›r. (K›fllal›o¤lu ve Berkes, 2001).
Erozyon: Ya¤›fl sular› ve
rüzgârla topra¤›n afl›nd›r›l›p,
tafl›nmas› ve baflka yerlerde
biriktirilmesi sürecidir.
fiekil 6.3
Büyümenin
s›n›rlar›
modellerinin
sonuçlar›
(Meadows vd.,
1972)
– Standart Dünya Modeli –
Tükenir
Kaynaklar
Nüfus
Kifli Bafl›na
G›da
Kirlenme
Kifli Bafl›na
Sanayi
Üretimi
– Dengeli Dünya Modeli –
Tükenir Kaynaklar
Kifli Bafl›na
G›da
Kifli Bafl›na
Sanayi Üretimi
Nüfus
1900
2100
Kirlenme
134
ÇEVRE FAKTÖRLER‹
Abiyotik faktör: Ekosistemin
biyotop (toprak) bölümünü
oluflturur.
Biyotik faktör: Bir
ekosistemde bulunan ve
birbirlerinin hayat›n›
do¤rudan ya da dolayl›
olarak etkileyen canl›
varl›klar›n hepsine birden
denir.
Ekosistem: Dünya üzerindeki
çeflitli canl›lar›n,
çevrelerindeki di¤er canl›lar
ve cans›z ö¤eler ile karfl›l›kl›
iliflki ve etkileflimler kurarak
oluflturduklar› yaflam
dünyalar›na denir.
Canl›lar yaflamlar›n› sürdürebilmek için uygun bir ortama ihtiyaç duyarlar. Her
canl› için etkili ve özel bir çevre vard›r. Çevrenin yap›s› ve fonksiyonu onu oluflturan faktörlere ba¤l›d›r. Her organizma yaflamakta oldu¤u ortamda iklim, toprak,
kimyasal ve biyotik faktörlerin ayn› anda ve de¤iflik seviyelerde etkisi alt›ndad›r.
Çevre faktörleri canl›lar› de¤iflik flekillerde etkiler. Her fleyden önce ortama uyum
sa¤layamayan türlerin ölümüne neden olur veya onlar› baflka bölgelere göç etmeye zorlar. Di¤er taraftan türlerin üreme gücü ve ölüm oranlar›n› farkl› flekilde etkileyerek ortamdaki popülasyonlar›n yo¤unlu¤unu belirler veya metabolik ve morfolojik yap›lar›nda de¤ifliklikler meydana getirerek adaptasyon yeteneklerini gelifltirir. Organizmalar› yaflamlar› boyunca do¤rudan veya dolayl› olarak etkileyen çevre faktörleri, klasik s›n›fland›rmaya göre abiyotik (cans›z) ve biyotik (canl›) faktörler olmak üzere iki grup alt›nda incelenmektedir.
Çevreyi oluflturan unsurlar›n bafl›nda abiyotik faktörler gelir. Abiyotik faktörler
fiziksel ve kimyasal faktörler olarak iki bölümde incelenir. Fiziksel ö¤eleri, iklim ve
toprak faktörleri; kimyasal ö¤eleri ise organik ve inorganik maddeler oluflturur.
Çevreyi oluflturan madde, enerji ve süreçler çevre faktörleri olarak tan›mlan›r. Bu
faktörler dört gruba ayr›l›r:
1. ‹klim faktörleri (s›cakl›k, nem, hava hareketleri, ›fl›k),
2. Fizyo¤rafik faktörler (yeryüzü flekli, denizden yükseklik, enlem vb.),
3. Edafik faktörler (toprak faktörleri),
4. Biyotik faktörler (mikroorganizma, bitki, hayvan, insan varl›klar› ve aktiviteleri).
‹klim, karasal ekosistemlerde organizmalar›n yaflam›n› etkileyen en önemli çevre faktörüdür. Yeryüzünde herhangi bir alan üzerinde uzun süre cereyan eden atmosfer olaylar›n›n ortalama karekterine iklim denir. S›cakl›k, ya¤›fl, rüzgâr, hava
nemi, bas›nç ve bunlar›n gün ve y›l içindeki de¤iflimleri bir bölgede iklimin oluflmas›nda etkili olan faktörlerdir. ‹klim bir bölgede bitki örtüsünden tar›msal faaliyetlere kadar pek çok olay› etkiler. Geliflen teknolojiler ve insanlar›n davran›fllar›
do¤al çevre yan›nda bir de yapay çevrenin oluflmas›na neden olmufltur. Do¤al çevre, canl›lar›n hayatlar› boyunca iliflkilerini sürdürdükleri fiziki ve biyolojik ortamd›r. Yapay çevre ise, insan faaliyetleri ile do¤al kaynaklar kullan›larak oluflturulan
çevredir. Hava, su ve toprak bu çevrenin fiziki unsurlar›n›; bitkiler üretici, hayvanlar tüketici, mikroorganizmalar da daha çok ayr›flt›r›c› olarak biyolojik unsurlar›n›
olufltururlar. Çevrede, canl›lar›n fiziki ve biyolojik unsurlarla olan iliflkileri onlar›n
sa¤l›kl› geliflmesine olanak veriyorsa do¤al denge mümkün oldu¤u kadar korunmakta, tersi durumlarda ise bu denge bozulmaktad›r. Çevrenin düzeni, daha çok
antropolojik (insan kaynakl›) etkenlerden dolay› bozulmaktad›r. Bu düzenin bozulmas› uzun y›llardan beri devam etmektedir. Ancak kalk›nmaya dayal› geliflmelerden dolay› son y›llarda çok h›zlanm›flt›r. Do¤al koflullar›n etkisi ile geliflim gösteren, ekolojik etkileflimlerin çevre faktörlerine do¤rudan ba¤l› oldu¤u sistemler
do¤al ekosistemlerdir. Özelli¤ini koruyan ve insan müdahalesi bulunmayan orman veya çay›r sistemleri örnek olarak verilebilir. ‹nsan aktivitesinin kontrol etti¤i
sistemler besin elementi ve su girdisi, madde döngüsü gibi özellikler yönünden
do¤al ekosistemlerden farkl›l›k gösterir.
135
TÜRK‹YE’DE ÇEVREYE YÖNEL‹K ‹LK ÇALIfiMALAR
Çevre bilimi konular› Türkiye’de y›llard›r ifllenmektedir. Tübitak’›n haz›rlad›¤› ‘Türkiye Çevre Sorunlar› Bibliyografyas›’na göre, 1960’a kadar olan y›llarda, bafll›ca yay›n faaliyetlerinin dört konuda oldu¤u göze çarpmaktad›r:
1. Çevre sa¤l›¤› ve koruyucu hekimlik,
2. Deniz bilimleri,
3. Tar›msal mücadele ve tar›m ilaçlar›,
4. fiehircilik.
Bu dört konunun da ülkemizdeki bilimsel kayna¤› 1940’l› y›llara kadar uzanmaktad›r. Yine 1940’l› y›llarda Türkiye’de görevli Alman tar›m profesörü, ilk kez
Türkiye’de toprak erozyonunu konu alan bir bilimsel eser yay›nlam›flt›r. Ülkemizin
bafll›ca havzalar›nda erozyon etütleri yap›lm›fl, 1957’de ilk kez Ziraat Fakültelerinde toprak-su koruma e¤itimine bafllanm›flt›r. Su kirlili¤i sorunlar› ilk kez ‹stanbul’da Haliç ile ilgili olarak ortaya ç›km›fl, Haliç’ten sonra 1960’l› y›llar›n ortalar›ndan bafllayarak, ‹zmir ve ‹zmit Körfezleri; 1970’li y›llarda da Mersin, ‹skenderun ve
Edremit Körfezleri, artan bir biçimde kirlenmeye bafllam›flt›r. 1970’li y›llarda Porsuk, Simav, Ankara ve Sakarya nehirleri ile Sapanca ve Tuz Göllerinde kirlenme
saptanm›flt›r. Sular›m›z›n kirlenmesine paralel olarak, su ürünlerinde pestisit ve civa gibi a¤›r metallerin birikimi sorunu ortaya ç›km›flt›r.
Bu arada, Çukurova gibi tar›m bölgelerimizde topraklar›n ve yer alt› sular›n›n,
gübre ve pestisitlerle kirlendi¤ine ait belirtiler bulunmufltur.
A¤›r metallerin bafll›ca kaynaklar› sizce neler olabilir?
SIRA S‹ZDE
Pestisit: Bitki hastal›k ve
zararl›lara karfl› kullan›lan
ilaçlar›n genel ad›d›r.
A¤›r metal: Özgül a¤›rl›klar›
yaklafl›k 5g/cm3 ve bu
de¤erin üzerinde olan
metaller a¤›r metal (gümüfl,
arsenik, kadmiyum, bak›r,
demir, civa, nikel, kurflun,
çinko gibi) olarak
adland›r›lmaktad›r. Do¤ada
60 adet a¤›r metal
bulunmaktad›r.
1
Hava kirlili¤i sorunlar›, ilk kez 1960’l› y›llar›n bafl›nda, Murgul Bak›r ‹flletmeD Ü fi Ü N E L ‹ M
si’nin sald›¤› gazlar›n yaratt›¤› zararlar ve Ankara havas›n›n belirgin bir biçimde kirlenmeye bafllamas› ile ortaya ç›km›flt›r. Hava kirlenmesine Erzurum, Kayseri, EskiO R U
flehir, Konya, Malatya, Gaziantep, Zonguldak, ‹zmit ve ‹stanbulS kentlerinde
de giderek artan boyutlarda rastlanm›flt›r. Bütün y›l boyunca devam eden hava kirlili¤inin kaynaklar› aras›nda endüstri iflletmeleri bulunmaktad›r. Çevre konular›n›n
D‹KKAT
Türk kamuoyundaki öncüleri biyolog ve co¤rafyac›lar de¤il de ormanc›lar ve ziraatç›lar olmufltur. Ço¤u Türk çevre bilimcisi için bafll›ca çevre sorunlar› a¤açland›rSIRA S‹ZDE
ma ve erozyon kontrolü ile ilgilidir. Ormanc›lar›n çevre konusundaki
önderli¤i, bilimsel kaynaklarda da kendini göstermektedir. Bu konuda temel eserler, Asaf Irmak’›n Orman Ekolojisi (1970) ve Necmettin Çepel’in OrmanAMAÇLARIMIZ
Ekolojisi (1983) adl›
kitaplar›d›r. Çevre kirlili¤i ile ilgili eserler aras›nda, M. Mirabo¤lu’ nun Ormanlar›n
Hava Kirlili¤ini Önleyici Etkisi (1977) adl› çal›flmas› bulunmaktad›r. Orman ve di¤er bitkiler ile ilgili, genifl kapsaml› bir eser de Münir Öztürk’ün
GeliflK ‹ Tderledi¤i,
A P
mifl ve Geliflmekte Olan Ülkelerde Bitkiler ve Kirleticiler (1989) adl› konferans›n
kitab›d›r. Do¤an Kantarc›’n›n Türkiye’de Arazi Yetenek S›n›flar› ile Arazi Kullan›m›n›n Bölgesel Durumu (1983) adl› eseri, çevre planlamas› dal›n›n
giT E L E V ‹ Zkapsam›na
YON
rer. Çevre planlamas›nda amaç, bir bölgeyi topra¤›n en uygun kullan›m›na göre
de¤erlendirmektir.
Örne¤in, Çukurova’da en de¤erli tar›m alanlar›nda, sanayinin yay›lmas› ak›lc›
‹ N T E Rgereken
NET
bir kullan›m de¤ildir. Ayn› flekilde orman ve otlak olarak kalmas›
ve tar›ma uygun olmayan, örne¤in erozyona duyarl› alanlar›n tar›ma aç›lmas› uzun vadede yarar de¤il, zarar getirmektedir. Ülke topraklar› bilimsel olarak yetenek s›n›flar›na ayr›ld›¤› zaman, topra¤›n nerelerde kapasitesinin üstünde veya alt›nda kulla-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Çevre planlama: Çevre
biliminin birkaç disiplinini
bir araya getiren bir bilim
dal›d›r.
‹NTERNET
136
Biyolojik çeflitlilik:
Ekosistemlerin, türlerin,
genlerin ve bunlar
aras›ndaki iliflkilerin
tamam›.
n›ld›¤›n› saptayabilmek için rasyonel bir temel haz›rlanm›fl olmaktad›r. Bulgulara
göre, Türkiye’de tar›m arazisinin potansiyel s›n›rlar›n›n çok d›fl›na taflt›¤›, orman ve
otlak arazisi aleyhine geniflledi¤i anlafl›lmaktad›r. ‹lhan Akalan’›n Toprak ve Su
Muhafazas› kitab›nda belirtti¤i gibi erozyon önleme ve toprak koruma konular›; ziraatç›lar›, ormanc›lar ve di¤er do¤ac›larla birlikte ilgilendiren sorunlard›r. Tar›mc›l›k bir anlamda uygulamal› ekoloji say›labilir. Türkiye gibi bir tar›m ülkesinde ekolojinin, tar›m›n önemli yan dallar›ndan biri olmas› beklenir. Tar›mda ekolojinin
önemli oldu¤u alanlardan biri de, tar›m zararl›lar›yla mücadele konusudur. ‹. Akif
Kansu’nun Böcek Ekolojisi ve Epidemiyolojisi (1965) adl› eseri, ekoloji sözcü¤ü
daha yayg›nlaflmadan yaz›lm›fl olmas› bak›m›ndan ilginçtir. Do¤a koruma konular›nda, Tansu Gürp›nar’›n “Yabani Bitkilerimiz” (1978) adl› eseri, çevre ve ekoloji
içeri¤i en güçlü olan›d›r. Bu kitapta temel ekoloji kavramlar›, do¤a korunmas›na,
özellikle Anadolu’nun bitki örtüsünün korunmas›na uygulanmaktad›r. Do¤a koruma konusu yaln›zca türlerin korunmas› konusunu de¤il, daha genifl anlam›yla biyolojik çeflitlilik ve do¤al alanlar›n korunmas› konular›n› içine almaya bafllam›flt›r.
K›fllal›o¤lu ve Berkes’in “Biyolojik Çeflitlilik” (1987) adl› kitab›, do¤a koruma konular›na bir bütünsel yaklafl›m›n örneklerindendir. Biyolojik çeflitlili¤in ne oldu¤unu, dünya ve Türkiye’de nas›l bir önem tafl›d›¤›n› aç›klar.
ÇEVREDE (EKOS‹STEMLERDE) DO⁄AL DENGELER‹N
BOZULMASI
Yeryüzünde canl›lar›n var oldu¤u andan itibaren çok çeflitli yaflam ortamlar› oluflmufltur. Oluflan yaflam ortamlar› çok büyük biyolojik sistemleri kapsamaktad›r. Bu
yaflam ortamlar›nda hava, su, kaya gibi cans›z do¤al varl›klar ile insan, hayvan, bitki ve mikroorganizma gibi canl›lar yer almaktad›r. Bunlar sistemin yap›s›n› oluflturmaktad›rlar. Bunlar aras›ndaki çok çeflitli iliflki ve etkileflimlerden do¤an süreçler
ise, bu sistemin ifllevleri olarak nitelendirilmektedir. Çevre faktörleri bafll›¤› alt›nda
da belirtildi¤i gibi ekosistem, dünya üzerindeki çeflitli canl›lar›n, çevrelerindeki di¤er canl›lar ve cans›z ö¤eler ile karfl›l›kl› iliflkiler ve etkileflimler kurarak oluflturduklar› yaflam dünyalar›na denmektedir. Orman ekosistemi, su ekosistemi, toprak
ekosistemi, çay›r ekosistemi, okyanus ekosistemi vb. ekosistemler için tipik örneklerdir. K›saca ekosistem (do¤al sistem), dünya üzerindeki say›s›z yaflam ortamlar›ndan herhangi birini niteleyen bir terimdir, kavramd›r. Bu yaflam dünyalar›n›n “sistem” niteli¤i tafl›d›¤› adlar›ndan anlafl›ld›¤› gibi sistem sözcü¤ü ile ifade edilmesi
sistem kavram›n›n, anlam›n› tam olarak kapsamalar›ndan kaynaklanmaktad›r. Çünkü sistem en iyi tan›mlama ile flu flekilde ifade edilmektedir. “Sistem, bir bütün
oluflturan ve bu bütünün çal›flmas›n› birlikte sa¤layan ö¤eler ve süreçler toplulu¤udur” Bu anlamda “Orman Ekosistemi”nin ö¤eleri; a¤açlar, di¤er bitkiler, kufllar
vb. dir. Toprak, a¤aç köklerine su ve besin maddesi verir, dallar›n üzerinde bulunan yapraklar fotosentez olay›n› gerçeklefltirir. Yaprak, dal ve kabuk gibi maddeler zamanla topra¤a düflerek toprak organizmalar›na besin kayna¤› oldu¤u gibi ayn› zamanda topra¤a organik gübre sa¤lamaktad›r. Böylece sistem çal›flarak ifllevlerini yerine getirmifl olur. E¤er bir sistem hiçbir flekilde sorun yaratmadan çal›fl›yorsa bu sistem dengededir, denir. Yukar›da aç›klanan orman ekosistemi normal olarak odun hammaddesi üretme ifllevini yerine getiriyorsa, bu orman “ do¤al dengeye sahip” veya “ekolojik denge”de olan bir ormand›r. E¤er hava kirlili¤i veya a¤açlarda böcek hastal›klar› var ise yapraklar solup dökülüyorsa, sistemin bir ö¤esi
137
olan a¤aç ifllevini yerine getiremiyorsa orman ekosisteminin bütün ifllevleri durur.
Bu durumda “ekolojik denge” veya “do¤al denge” bozulmufl demektir. ‹nsanlar›n
do¤ay› kontrol alt›na alma ve do¤al kaynaklardan daha fazla yararlanma isteklerinin gittikçe artmas› “ekolojik denge bozulmas›” sorununu ortaya ç›karmaktad›r.
Do¤al Dengelerin Bozulmas› Süreçleri ve Sonuçlar›
‹nsano¤lu binlerce y›l önce do¤al çevreyle bütünleflmifltir. Geçimini toplay›c›l›k ve
avc›l›kla sürdürdü¤ü dönemde bu faaliyetleri nedeniyle biyosferde pek az de¤iflmeye neden olmufltur.
‹nsano¤lu do¤ay› kontrol alt›na almak için atefli kullanmay› ö¤rendi¤inde yavafl
bir de¤iflim bafllam›flt›r. Orman örtüsünün büyük bölümleri yok edilmifl; geliflme
süreci içinde yollar, yerleflim alanlar›, kasabalar ve limanlar dünyan›n do¤al görünümünü iflgal etmifltir. Fosil enerjinin (kömür, petrol) kullan›lmaya bafllanmas›yla
birlikte süreç çok h›zlanm›flt›r: Tar›msal üretim artm›fl, sanayi yayg›nlaflm›fl, nüfus
art›fl› sürekli olarak artan flehirleflmeye neden olmufltur. Aniden h›zlanan bu faaliyetleri, biriken at›klar nedeniyle çevrenin bozulmas› izlemifl; sanayinin yan ürünleri havan›n, topra¤›n ve suyun kirlenmesine neden olmufl; gürültü dayan›lmaz boyutlara ulaflm›fl; öte yandan hem do¤al görünümün estetik de¤eri, hem de insanlar›n bunu kavrama kapasitesi azalm›flt›r. Dünya üzerinde insan faaliyetleri artt›kça yaflam kalitesinin de düfltü¤ü görülmektedir. Nüfus yo¤unlu¤unun artmas› ve
insanlar aras› rekabet, sürekli büyüyen bask›lar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufl,
do¤al çevrede yap›lan de¤ifliklikler yaflam› olumsuz yönde etkilemifltir. Fakat ayn›
zamanda, ekonomik faaliyetin ve teknik ilerlemelerin, çevredeki bozulmalar› düzeltici ve çevreyi koruyucu katk›s›n›n da fark›na var›lm›flt›r. Do¤adan k›sa vadeli
amaçlarla yararlanma yoluna gidilmesi, özensiz teknoloji (etki de¤erlendirmesi yap›lmaks›z›n kurulan büyük barajlar, kal›c› tuzlanmaya neden olan büyük sulama
projeleri vb.), çarp›t›lm›fl ekonomiler, sa¤l›ks›z piyasa iflleyifli, dengesiz de¤iflim
iliflkileri ve e¤itimsizlik gibi faktörler çevre üzerinde olumsuz bir etki yapm›flt›r.
Çevredeki bozulma gözle görülür bir düzeye ulaflt›¤›nda, art›k ç›k›fl› olmayan bir
noktaya (verimsiz topraklar, erozyon, nehir havzalar›n› ay›ran setlerin bozulmas›,
çölleflme, tuzlanma) gelinmifltir.
Do¤al kaynaklar›m›z üzerine olan bask›lar neler olabilir?
SIRA S‹ZDE
2
Çevre üzerinde, dünyan›n art›k bir bütün oluflturdu¤u, dolay›s›yla da tüm ülkeD Ü fi Ü N E L ‹ M
lerin gelece¤inin birbirlerine ba¤›ml› oldu¤u kabul görmektedir. On iki bin y›l kadar önce insan, do¤ay› küçük çapta de¤ifltirmeye bafllam›fl ve ondan sonraki birS O R U
kaç bin y›l içinde tar›m ve hayvanc›l›k geliflmifltir. Tar›m ve hayvanc›l›¤›n
dünya
üzerinde yay›lmas›, insanl›k tarihinde çok önemli bir noktad›r. Bu zamana kadar
mevcut bitki ve hayvanlar› di¤er tüketicilerle paylaflan insan;D ilk
‹ K K kez
A T çevresini,
kendisini daha iyi besleyebilecek flekilde de¤ifltirmeye bafllam›flt›r. Do¤al bitkisel
üretime ba¤›ml› kalmay›p, yiyece¤i bitki ve hayvanlar› yavafl yavafl
kendi denetimi
SIRA S‹ZDE
alt›na almaya bafllam›flt›r. Tar›m farkl› toplumlarda de¤iflik zamanlarda geliflerek
farkl› ürün yetifltirilmesine neden olmufltur. Her yeni kuflak kendinden önceki kuAMAÇLARIMIZ
fla¤›n bulduklar›ndan yararlanarak tar›m›n geliflmesine katk›da
bulunmufltur. ‹nsan
toplumlar›nda tar›m›n hayati bir yeri bulunmaktad›r. Tar›m tarihindeki geliflmeler;
avc›l›ktan tar›mc›l›¤a, ilkel tar›mc›l›ktan geliflmifl tar›mc›l›¤a geçifl, artan nüfusu
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
138
besleme zorunlulu¤undan do¤mufltur. Tar›m›n önemine karfl›l›k bugün bütün dünyada tar›mla u¤raflan nüfusun oran› azalmaktad›r. Ancak az geliflmifl ülkelerde, nüfusun yar›s›ndan fazlas› tar›mla u¤raflmaktad›r. Geliflmifl baz› ülkelerde ise nüfusun
ancak %5 ile %10’u tar›mla u¤raflmaktad›r. Nüfusun tar›mdan sanayiye ve k›rsal
alanlardan flehirlere kaymas› e¤itim, sosyal ve ekonomik kalk›nma ile ilgilidir. Ekolojik düflünce özellikle son çeyrek yüzy›lda güncellik kazanm›fl, insan-toplum-çevre etkileflimini oluflturan fiziksel, kimyasal ve sosyal iliflkiler yuma¤›n› tan›mlamak
ve düzenlemek için destekleyici bir nitelik kazanm›flt›r.
DO⁄AL DENGELER‹N BOZULMASININ
DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹
Tar›m iktisatç›lar› tar›mda enerji girdilerinden söz ederler. Antropolog Roy Rappoport’un Tar›mc› Bir Toplumda Enerji Ak›m› (1971) adl› yaz›s› ve bu konudaki kitab›,
enerji yaklafl›m›n›n insan toplumlar›na uygulanmas›n›n ilk ve bafll›ca örneklerindendir. Rappoport çal›flmas›nda Yeni Gine da¤lar›nda yaflayan ve odundan baflka hiçbir
yak›t enerjisi kullanmayan ilkel bir tar›m toplumunun günlük yaflam›n›n tüm enerji
dökümünü ç›karm›flt›r. Çapa yapmak, a¤aç kesmek, çit yapmak gibi u¤rafllar›n her
biri için kullan›lan enerji miktar›n› ayr› hesaplayarak; yetifltirilen fleker kam›fl›, muz
ve di¤er ürünlerdeki enerji ile karfl›laflt›rm›fl; bu ilkel tar›mc›lar›n harcad›klar› her kilokalori karfl›l›¤›nda 16 kilokalori karfl›l›¤› ürün ald›klar›n› göstermifltir. Oysa çeflitli
enerji girdileri (ya da destek enerji) kullanan ça¤dafl tar›mc› toplumlarda, harcanan
birim enerji bafl›na al›nan ürün hiçbir toplumda bu kadar yüksek de¤ildi. Ancak, bu
bulgular “ilkel tar›ma dönelim’’anlam›nda yorumlanmamal›d›r. Önerilen yaklafl›mla,
tüm tar›m çeflitlerinde enerji girdi-ç›kt› oran› dikkate al›narak, makineleflme ve di¤er
enerji girdilerinin yarar ve zararlar› incelenebilir (K›fllal›o¤lu ve Berkes, 2001).
Örne¤in, Karadeniz Bölgesi’ndeki çay yetifltiricili¤inde, emek-yo¤un yöntemlerin kullan›ld›¤› tar›mda Rappoport’un yaklafl›m› iyi uygulanabilir. Buna karfl›n, ‹ç
Anadolu’nun tah›l üretiminde kullan›lan makineler ve sanayi gübresi, yüksek enerji maliyetine ra¤men gereklidir. Emek-yo¤un yöntemlere dönülmesi söz konusu
olamaz. Howard ve Elizabeth Odum’un ‹nsan ve Do¤an›n Enerji Temeli (1981) adl› kitab›nda enerji olmadan hiçbir do¤al olay›n var olamayaca¤›, dolay›s›yla evrende her fleyin enerji aç›s›ndan incelenmesi gerekti¤ini ve bu yaklafl›m›n tüm do¤a
iliflkilerini aç›klayacak güçte oldu¤unu savunmaktad›rlar. Bütün ekolojik döngülerin günefl enerjisi ile yürüdü¤ü, örne¤in yedi¤imiz her fleyin temelde günefl enerjisini kullanan bitkiler taraf›ndan fotosentez yoluyla ortaya ç›kar›ld›¤› düflünülürse,
Odum’lar›n sav›n›n birinci k›sm›n› yads›mak olanaks›zd›r. Ancak tüm do¤a ve insan iliflkilerinin enerji aç›s›ndan incelenmesi gerekti¤i sav› ayn› derecede kuvvetli
de¤ildir. Enerji yaklafl›m›, birçok yaklafl›mdan yaln›zca bir tanesidir. Barry Commoner, Gücün Yoksullu¤u (1976) adl› kitab›nda, giderek daha pahal›laflan petrol, kömür, do¤al gaz, uranyum gibi tüketilebilir (yenilenemez) nitelikteki do¤al kaynaklara ba¤›ml› olmam›z›n uzun süreçte enflasyona neden olaca¤›n›, bu tür enerji kaynaklar›na ba¤›ml› kalan, örne¤in tüm tafl›mac›l›¤›n› petrol kullanan tafl›tlara dayand›ran ülkelerin gelece¤inin çok karanl›k oldu¤unu rakamlarla belirtmektedir. Ekonomi, yenilenemez nitelikteki do¤al kaynaklar yerine, günefl enerjisi ve türevlerine
(rüzgar, hidroelektrik, deniz-termik, biyogaz gibi) dayand›r›lmal›d›r. Bunlar tüketilemeyen (yenilenebilir nitelikteki) enerji çeflitleridir ve enflasyonun k›s›r döngüsüne neden olamazlar. Ancak, günefl enerjisi ve türevlerinin kullan›lmas› toplum ve
ekonomik iliflkilerde de¤ifliklikler gerektirmektedir (K›fllal›o¤lu ve Berkes, 2001).
139
Örne¤in, günefl ve rüzgâr enerjileri büyük yat›r›mlar gerektirmeden, yerel olarak üretilip tüketilebilir. Toplumlar böylece, do¤al kaynaklar› kendilerinden daha
zengin bölgelere ba¤›ml› olmaktan kurtulup, kendi kendilerine yeterli duruma gelebilirler. Bunu bilen petrol ve nükleer enerji flirketleri, günefl enerjisi ve türevlerinin ekonomik olabilmesi için gerekli araflt›rma ve gelifltirme çabalar›n›, Commoner’e göre, bilerek engellemektedirler. Örne¤in, günefl enerjisi ile çal›flan fotovoltaik pillerin gelifltirilmesi Washington’da büyük flirketlerin kulis çal›flmalar›yla önlenmifl, araflt›rma-gelifltirme fonlar›n›n büyük k›sm› fosil yak›t ve nükleer sanayi
dallar› taraf›ndan kapat›lm›flt›r. Commoner ve Pimentel’ler klasik ekonomik yaklafl›mlar› elefltirerek, tar›mda rand›man kavram›n›n “ birim emek bafl›na üretim’’ yerine ‘’birim enerji girdisi bafl›na üretim’’ olarak de¤iflmesi gerekti¤ini savunmaktad›rlar. Uzun süreçte ülkeler ç›kar yolu, do¤a taraf›ndan paras›z sa¤lanan enerji ve
gübreye dönmekte bulacaklard›r. Örne¤in, pahal› ve de¤erli do¤al gaz›, azotlu
gübre yap›m›nda kullanmak yerine, ekolojik tar›m yöntemlerine (azot gereksinmesini yonca gibi baklagiller ekimiyle sa¤lamak, vb.) yöneleceklerdir. Eskiden beri
bilinen bu yöntemler, 1960’l› y›llarda petrol ve do¤al gaz›n çok ucuz olmas› nedeniyle giderek terk edilmiflti. Oysa 1980’li y›llarda ileri teknolojik yöntemler yerine
ekolojik yöntemlere dönmek yeniden ekonomik olmufltur. Enerji yaklafl›m› bitki
ve hayvan ekolojisinin dar çerçevesinden art›k ç›km›fl, uygulamal› ekolojiye, çevre
bilimlerine mal olmufltur (K›fllal›o¤lu ve Berkes, 2001).
Enerji Kaynaklar› Sorunu
Çevre aç›s›ndan yenilenebilir nitelikte enerji kaynaklar›n›n avantajlar›, hem uzun
vadede kullan›labilmeleri, hem de do¤ay› nispeten az etkilemeleridir. Nükleer
enerji ise, özellikle nükleer at›klar nedeniyle, çevre aç›s›ndan sak›ncal› bir teknolojidir. Ayn› zamanda pahal›d›r. Enerji uzman› H.T. Odum’a göre, bafll›ca seçenekler aras›nda en düflük enerji verimi nükleer enerjiden al›nmaktad›r. Termik santrallerin yaratt›¤› bafll›ca çevre sorunu; insan sa¤l›¤›n›, bitkilerin büyümesini engelleyen ve asit ya¤muruna neden olan kükürt dioksit (SO2) gaz›n›n çevreye eklenmesidir. Hidroelektrik enerji yenilenebilir nitelikte oldu¤u halde, büyük barajlar›n yap›m› önemli çevresel sorunlar yaratmaktad›r (K›fllal›o¤lu ve Berkes, 2001).
Enerji ihtiyac›m›z› karfl›layan termik santraller sizce tar›m alanlar›n›
etkiler
SIRA
S‹ZDEmi?
“Çevrecilerin bu konudaki önerileri, barajlar›n küçük çapta olmas› ve tek bir
büyük baraj olmas› yerine, ayn› nehir üzerinde bir dizi küçük baraj kurulmas›d›r.
Nitekim ‹spanya ve Bulgaristan gibi Avrupa ülkelerinde ve özellikle ‹skandinavS Odünyan›n
R U
ya’da uygulanan yaklafl›m bu yöndedir. 1960-1975 y›llar› aras›nda
en büyük barajlar›n› kuran fakir Afrika ülkeleri, bu büyük barajlar›n gerektirdi¤i teknolojiyi kendileri üretemedikleri için çok büyük d›fl borçlara girmifllerdir.
D ‹ K K A T Fizikçi ve
enerji uzman› Lowins’e (1977) göre, yeni bir nükleer veya termik santral kurulmas›na karar vermeden önce, çeflitli seçenekler dikkatle incelenmelidir.
Böyle bir seSIRA S‹ZDE
çimden önce düflünülmesi gereken noktalar flöyle özetlenebilir:
• Eldeki enerji tasarrufu olanaklar› tamam›yla kullan›lmakta m›d›r?
AMAÇLARIMIZ
• Bina yap›m› ve flehir planlamas›nda ›s›tma gereksinmesini
azaltacak önlemler al›nm›fl m›d›r?
3
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
140
• Çeflitli sanayi dallar›nda kullan›lan teknolojilerde enerji verimi yeterince
yüksek düzeyde midir?
• Sanayiden ç›kan at›k ›s›dan (co-generation) yaralan›lmakta m›d›r?
• Günefl, rüzgâr, küçük barajlar yoluyla elektrik üretim potansiyelinden yararlan›lmakta m›d›r?”
“Bütün bu sorular›n yan›t› “evet’’ ise, ancak o zaman yeni bir santral kurulmas›
düflünülebilir. Eldeki enerjiyi daha ekonomik bir flekilde kullanmak, yeni enerji
kaynaklar› aramaktan daha verimli olur. Günefl enerjisi teknikleriyle ve bina yap›m›nda yal›t›m kullanma yoluyla, ›l›man bölgelerde hiç ›s›tma gerektirmeyecek binalar yapmak olas›d›r ve böyle binalar yap›lmaktad›r. Az yal›t›m masraf›yla, büyük
yak›t tasarrufu sa¤lanabildi¤ini keflfeden pek çok ülke, bina yap›m›nda yal›t›m
standartlar› uygulamaktad›rlar. Enerji planlamas› denilen yeni bir planlama dal›nda
konut ve flehir tasar›mlar› yolu ile enerji kullan›m›n›n azalt›lmas› olanaklar› incelenmektedir. Pek çok Bat› ülkesinde ulusal enerji politikas› 1970’li y›llarda yeniden
yönlendirilmifltir. Bat› ülkelerinde günefl enerjisi gibi konulara ayr›lan bütçe on iki
kat; enerji israf›n› önleme giriflimlerine ayr›lan bütçe üç kat artm›flt›r. Capra (1982),
nükleer enerji için “geçmiflin enerji kayna¤›’’; günefl enerjisi için de “gelece¤in
enerji kayna¤›’’ deyimlerini kullanmaktad›r” (K›fllal›o¤lu ve Berkes, 2001).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
Temeli güneflSIRA
enerjisine
S‹ZDE dayanan enerji kaynaklar›n› k›saca s›ralayal›m.
Ülkeler, uzun vadede tükenmeyecek, y›llar boyu sürdürülebilir enerji kaynakD Ü fi Ü N E L ‹ M
lar› aray›fllar› içindedir. ‹sveç’ten baflka, Danimarka ve Yunanistan da yenilenebilir
nitelikteki enerji kaynaklar›na ve enerji verimine a¤›rl›k veren ülkeler aras›ndad›r.
S O R U gibi Fukuflima kazas› da enerji politikalar›n› etkilemifltir. NükleBu arada Çernobil
er enerji üretiminde, birim fiyatlar› san›ld›¤› gibi düflmeyip, yüksek kalmas›n›n üzerine bir de kaza
D ‹ K Kriski
A T eklenince, pek çok ülke yeni sipariflleri iptal etmekle kalmay›p, infla halinde olan baz› nükleer santralleri bile yar›m b›rakma yolunu seçmifltir.
Nükleer enerjinin
gelece¤i çok tart›flmal›d›r ve parlak görülmemektedir. Enerji aç›SIRA S‹ZDE
s›ndan daha verimli çal›flan elektrik veya dizel trenleri, otobüsler, metrolar, flehir
hatt› vapurlar› dururken, ‹stanbul’un flehir ulafl›m›n›n 1950-1960’tan bu yana büyük
AMAÇLARIMIZba¤l› bir duruma gelmifl olmas›, enerji politikas› aç›s›ndan büölçüde otomobillere
yük bir yanl›fll›kt›r. Ancak, elektri¤e dayal› toplu tafl›mac›l›k önerilirken de göz
önüne al›nacak nokta, elektrik üretiminde de kay›plar oldu¤udur. Örne¤in, köK ‹ T A P
mür, linyit veya petrole dayal› termik santrallerin enerji verimi % 35 kadard›r. Dolay›s›yla, bir termik santralde yak›lan linyitin ifl yapabilme gücünün üçte biri elektri¤e dönüflürken, üçte ikisi de ›s› olarak do¤aya yay›lmaktad›r. Buna ›s› kirlenmeTELEV‹ZYON
si veya termal kirlenme ad› verilir. Oysa su gücünden elektrik üretilmesinde buna
benzer kay›plar yoktur. Dolay›s›yla, elektrik üretiminin öncelikle hidroelektrik
enerjiye dayand›r›lmas› mant›kl› görülmektedir. Sanayi devrine girildi¤inden beri,
‹ N T ölçülerde
ERNET
giderek artan
kömür, petrol gibi fosil yak›tlar kullan›lm›fl, bunun sonucu
olarak atmosfere bol miktarda karbondioksit (CO2) eklenmifltir. Fosil yak›t kullan›m›ndan baflka, yeryüzündeki orman örtüsünün azalmas› da karbondioksit art›fl›na
neden olmufltur.
Hava kirlili¤i, atmosferdeki de¤iflmeler, dünya bitki örtüsünün tahribi hep birbirleriyle iliflkilidir. Ülkemizde 1950-1960 döneminde tar›mda art›fl› sa¤lamak için,
tar›m alanlar›n›n geniflletilmesi yöntemi kullan›lm›flt›. Ancak, makineleflmifl tar›ma
N N
aç›lan bu topraklar›n yetenekleri d›fl›nda kullan›lmalar› sonucu, birkaç y›l iyi ürün
al›nd›ktan sonra ortaya büyük erozyon sorunlar› ç›km›flt›r. Türkiye’de erozyon bir
dereceye kadar kontrol alt›na al›nd›¤› halde hala çözümlenmifl de¤ildir. Daha sonraki y›llarda, tar›m politikas› de¤iflmifl, vas›flar› uygun olmayan topra¤› tar›ma açmak yerine; gübre, tar›m ilaçlar› ve sulama girdileriyle tar›m› entansiflefltirme, yani
birim alan bafl›na üretimi art›rma yoluna gidilmifltir. Bu yaklafl›m daha iyi sonuçlar
vermifl, ülkenin toplam üretimi artm›flt›r. Nüfus art›fl›n›n yüksek olmas›na karfl›n,
besin ürünlerinin art›fl› da yüksek olmufltur. Ancak, bu art›fl sa¤lan›rken enerji girdileri artt›¤› gibi üretimin maliyeti de yükselmifltir. Görüldü¤ü gibi, tar›m politikas›, bir yandan enerji politikas›yla yak›ndan iliflkilidir, bir yandan da o ülkenin nüfus politikas›yla ilintilidir. Nüfus artt›kça ya tar›m üretimi artacakt›r, ya da ülke nüfusunun tüketti¤i besinin kalitesi düflecektir. Tar›m üretimini daha da artt›rmak, ancak kullan›lan destek enerjiyi büyük miktarda artt›rmakla mümkün olabilir. Bu da
üretim maliyetinin giderek yükselmesine neden olacak, ülke halk›, bitkisel besin
kaynaklar›na daha ba¤›ml› hale gelecektir. Üretim art›kça, d›flar›dan al›nacak petrole ba¤›ml›l›k da artacakt›r. Di¤er taraftan baflar›l› bir aile planlamas›, tüm ülke insanlar› için yiyebilecekleri besinin kalitesini ve genel olarak yaflam kalitesini olumlu bir biçimde etkileyecektir. Yüksek teknolojili modern dünyam›zda, ekonominin,
hatta varl›¤›m›z›n tamamen yerkürenin do¤al sistemlerine ve kaynaklar›na ba¤›ml› oldu¤unu unutmamak çok kolay. Tar›ma uygun bir çevre için yerkürenin iklim
sistemine, içme suyu için su döngüsüne, kayalar›n yerküreyi biyolojik aç›dan böylesine verimli bir gezegen haline getiren topra¤a dönüflebilmesi için uzun süreli jeolojik süreçlere ba¤›ml›y›z (K›fllal›o¤lu ve Berkes, 2001).
Su K›tl›¤› Sorunu
Dünyam›z, büyük ölçüde fark edilemeyen, yak›n tarihli say›labilecek ve h›zla artan su k›tl›¤›na do¤ru gitmektedir. Bu s›k›nt›n›n ço¤u, aküferlerdeki suyun afl›r›
miktarda pompalanmas›ndan kaynakland›¤› için, durum ancak kuyular kurudu¤unda anlafl›labilecektir. Bu küresel k›tl›k, son 50 y›l içinde talebin üç kat artmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Milyonlarca sulama kuyusunun kaz›lmas›, yer alt› kaynaklar›ndan yeniden dolum h›z›n›n üstünde su çekilmesine yol açmaktad›r. Hükümetler aküferlerdeki su için, sürdürülebilir su tüketimi sa¤layacak miktarda pompalanmas› konusunda bir s›n›rlama getirmedikleri için en büyük üç tah›l üreticisi
Çin, Hindistan ve ABD’de de dahil olmak üzere, dünya insanlar›n›n yar›s›ndan fazlas›n›n yaflad›¤› ülkelerde yer alt› su seviyeleri düflmektedir. Su güvenli¤ini yok
eden bu al›fl›lm›fl nedenlerin d›fl›nda, iklim de¤iflikli¤i de su kaynaklar›n› etkilemektedir. Artan s›cakl›klar buharlaflma oranlar›n› artt›rmakta; ya¤›fl sistemlerini de¤ifltirmekte ve kurak mevsimde nehirleri besleyen buzullar› eritmektedir. Buzullar
eridikçe y›l boyu verimli olan nehirler mevsimlik nehirlere dönüflmekte ve hem su
hem de g›da güvenli¤ini tehlikeye atmaktad›r. Yerküremizin iklim sistemi ile su
döngüsü iç içe geçti¤i için, iklimdeki tüm de¤ifliklikler, su döngüsünü de de¤ifltirmektedir. Su s›k›nt›s›n› daha net bir flekilde gösteren durumlar, nehirlerin ve göllerin yok olmas›d›r. Çeflitli nehirlerin afla¤› ve yukar› kesimlerinde yaflayanlar›n su
talepleri nedeniyle, ülkeler kendi içlerinde ya da birbirleriyle, su k›tl›¤›na yönelik
ayr› politikalar gelifltirmektedir. Uluslararas› tah›l ticareti sonucunda, su s›k›nt›s› art›k ülkelerin s›n›rlar›n› aflm›flt›r. Su kaynaklar›n›, kapasitesinin ötesinde kullanmaya çal›flan ülkeler, tar›mda kullan›lan suyu kentlerin ve sanayinin artan gereksinim-
141
142
lerini karfl›lamak üzere aktar›rken, tar›msal üretim kapasitesindeki kayb› telafi etmek için de tah›l ithal etmektedirler. Su ve g›da aras›nda çok güçlü bir ba¤ vard›r.
Herkes günde ortalama 4 litre su içmektedir. Her gün tüketti¤imiz besinlerin üretimi için ise en az 2000 litre (yani günlük do¤rudan tüketimin 500 kat›) su gerekmektedir. Bu da toplam su tüketiminin % 70’inin neden sulamaya ayr›ld›¤›n› aç›klamaktad›r. Geriye kalan suyun % 20’si sanayide, % 10’u da konutlarda kullan›lmaktad›r. Her üç kategoride su talebi artt›kça, sektörler aras›ndaki rekabet de artmakta ve bu mücadeleyi neredeyse hep tar›m kaybetmektedir. Pek çok insan dünyam›z›n gelecekte su s›k›nt›s› yaflayaca¤›n›n fark›nda ama bunun ayn› zamanda
besin s›k›nt›s› anlam›na da gelece¤ini herkes görebilmifl de¤ildir.
Tar›m kesiminde sulama suyu kullan›m›nda uygun ve tasarruflu sulama tekniklerinin gelifltirilmesi ve uygulanmas› tar›m sektöründe su verimlili¤ini art›rma çarelerindendir. Su tasarrufu sa¤layan sulama teknolojileri “damla sulama”, ya¤murlama
sulama”, “›slatma sulama”, “küçük ölçekli sulama” vb. yöntemleri kapsamaktad›r.
Damla sulama ‹srail’de gelifltirilmifl su tasarrufu sa¤layan bir sulama yöntemidir.
Bu yöntemin kullan›lmas›yla ‹srail’de sulama suyu giderinden %30-70 aras›nda tasarruf sa¤land›¤› ve rekoltenin %20-90 aras›nda artt›¤› belirlenmifltir. Damla sulama
ile buharlaflma ve s›zma yoluyla meydana gelen %40-50 aras›ndaki su kayb›n›n
önüne geçilmektedir. Ayr›ca topraklar›n tuzlaflma ve çoraklaflma yoluyla niteliklerinin bozulmalar›n›n önüne geçilerek ürün veriminin azalmas› da önlenmektedir.
Toprak özelliklerine ve bulundu¤u bölgenin ekolojik koflullar›na uygun toprak
iflleme aletleri ve yöntemlerinin seçilmesi, uygun toprak iflleme zaman›n›n belirlenmesi, dolayl› olarak suyun verimlili¤ini artt›ran yaklafl›mlard›r.
Teraslar yapmak suretiyle toprak kayb› önlenir ve yamaç topraklar›n›n bu yolla suyu daha çok tutmas› sa¤lan›r. Ya¤mur suyunu düfltü¤ü yerde tutmak büyük
bir ekolojik önem tafl›maktad›r.
Daha küçük ölçekli projelerle, s›¤ kuyular, ucuz maliyetli pompalar, uygun toprak iflleme gibi baz› önlemlerle su tasarrufu sa¤lanabilir. Baz› geleneksel tar›m yöntemlerinin gelifltirilmesiyle de sulamadan tar›msal üretim potansiyeli artt›r›labilir.
Rüzgâr perdeleri yap›larak, rüzgâr›n kurutucu etkisine engel olmak, kurakl›¤a
dayan›kl› bitki tar›m› yapmak suretiyle de sulu tar›mdan kuru tar›ma geçme tekni¤i ile de su verimlili¤i artt›r›labilir. Çok su isteyen bitki türü yerine, ayn› sulama ile
iki kat ürün veren bitki türleriyle tar›m yaparak ayn› amaca ulafl›labilir.
Sulama donan›mlar›nda su kaç›rma ve ziyan etme hatalar› düzeltilerek su verimlili¤ine katk›da bulunulabilir.
Su tasarrufu sa¤layacak yasal düzenlemeler yaparak mevcut sular›n en verimli
flekilde kullan›lmas›n› sa¤lamak için bilgilendirme ve bilinçlendirme için çaba harcanmal›d›r. Tüketimi azalt›c› önlemler paketi haz›rlanmal›d›r. Su fiyat› politikas› belirlenmeli, yer alt› sular›n›n temiz kalmas›n› sa¤layacak önlemler al›nmal› ve ya¤›fl
sular›n›n yer alt› sular›n› beslemesini sa¤layacak bir yerleflim ve inflaat plan› - program› haz›rlanmal›d›r. Hükümetler, özellikle yeni kurulan fabrikalar›n bafllang›çta
geri dönüflüm mekanizmalar›n›n ifllenmesini sa¤layacak yasal önlemler almal›d›rlar.
Afl›r› Otlatma Sorunu
Yerküredeki karalar›n onda biri ekili alanlardan oluflmaktad›r. Otlaklar (yani ekin
yetifltirilemeyecek kadar kurak, e¤imli ya da verimsiz olan alanlar), ekili alanlar›n
dört kat› büyüklü¤ünde alan kaplamaktad›r. Dünyadaki karasal yüzeyin beflte ikisine yay›lan ve büyük bölümü yar›-kurak olan otlaklar, toplam 3.3 milyar büyükbafl hayvan, koyun ve keçiyi beslemektedir. Afrika’daki pek çok ülkede g›da ve
istihdam, hayvan yetifltiricili¤ine ba¤›ml›d›r. Ortado¤u, Orta Asya, Mo¤olistan ve
kuzeybat› Çin için de ayn› durum geçerlidir. Bu k›rsal toplumlardaki arazilerin ço¤u ortak kullan›ld›¤› için, afl›r› otlatmay› engellemek de zor olmaktad›r. Geliflmekte olan ülkelerin hemen hemen tamam›ndaki yem ihtiyac›, art›k otlaklar›n ve di¤er ot kaynaklar›n›n sürdürülebilir verimini aflm›flt›r. Afl›r› otlatma nedeniyle topraklar›n bozulmas›, hayvanc›l›ktaki verimin azalmas›yla ciddi bir ekonomik s›k›nt› yarat›lm›flt›r. Afl›r› otlatman›n ilk aflamalar›nda ödenmesi gerekli bedeller, toprak veriminin düflmesiyle ortaya ç›kmaktad›r. Fakat bu süreç devam ettikçe bitki
örtüsü yok olmaktad›r. Bu da erozyona yol açmakta ve sonunda geriye çorak topraklar ya da çöller kalmaktad›r. Belirli bir noktadan sonra, hayvan say›s›n›n artmas›, biyolojik aç›dan verimli alanlar› ve dolay›s›yla, yerkürenin uygarl›¤› sürdürebilme kapasitesini azaltmaktad›r. Verimli topraklar›n, afl›r› kulan›m ve kötü yönetim nedeniyle çorak arazilere dönüflmesi anlam›na gelen çölleflme ne yaz›k ki
çok yayg›n görülmektedir.
Çölleflmenin ilk aflamalar›nda, topra¤›n ince parçac›klar› rüzgârla savrularak,
toz f›rt›nalar›n› yaratmaktad›r. Bu ince parçac›klar tamamen yok olduktan sonra,
daha iri parçalar da (kum) yerel toz f›rt›nalar›yla birlikte savrulmaktad›r. Dünya nüfusunun toplam 5 milyar›n› bar›nd›ran Afrika ve Asya, büyük ölçekli çölleflme sorunlar› yaflamaktad›r. Savrulan kumlar otlaklar› kaplayarak, hayvanlar› açl›ktan ölme noktas›na getirmifl, yoksul köylülerin geçim kaynaklar›n› da ellerinden alm›flt›r. Pek çok ülkede, çölleflmeye neden olan afl›r› otlatma, topra¤› afl›r› sürme ve ormanlar› yok etme uygulamalar›, insan ve hayvan nüfuslar› artt›kça ço¤almaktad›r.
Çevre Sa¤l›¤› Sorunlar›
Baz› maddelerin çevre sorunlar› yaratmalar›n›n temel nedenini, ekolojik döngülerin bozulmas›nda aramak gerekmektedir. Ekolojik aç›dan, çevre sa¤l›¤› büyük ölçüde insan›n ekolojik döngülere etkisiyle ilgili bir konudur. Ankara hava kirlili¤inin önemli etmenlerinden biri olan kükürtlü linyit, elbette ki bu yak›t, topra¤›n alt›nda kald›¤› sürece bir sorun yaratmamaktad›r. Ama topraktan ç›kart›l›p, büyük
ölçüde kullan›ld›¤› yerlerde hem yerel çevre sorunlar›, hem de insan sa¤l›¤›yla ilgili sorunlar yaratmaktad›r. Benzer flekilde c›va ve kadmiyum gibi madenler, sanayide kullan›m amac›yla yeralt›ndan ç›kart›l›p, insanlar›n yo¤un olarak yaflad›klar›
bölgelere tafl›nmasalar, ancak ender durumlarda çevre sa¤l›¤›yla ilgili sorunlar yaratabilirler. Çünkü do¤al çevrede c›va ve kadmiyum var olmakla birlikte, miktarlar› önemsenmeyecek kadar azd›r. Ancak, tüm çevre sa¤l›¤› sorunlar› çevrede do¤al
olarak az miktarlarda bulunan sa¤l›¤a zararl› maddelerin insan arac›l›¤›yla miktarlar›n›n artt›r›lmas›ndan kaynaklanmaz. Pek çok çevre sa¤l›¤› sorunu da yapay (sentetik) maddelerin zararl› etkileri; insanlar›n do¤adan kopmas›ndan kaynaklanan
beslenme bozukluklar› ve kentsel yaflam biçimi ile ilgili fiziksel faaliyet azl›¤› ve sigara gibi insanlar›n bilerek sürdürdükleri al›flkanl›klarla da ilgilidir. Çevredeki ve
yiyeceklerdeki çeflitli kimyasal maddelere karfl› küçük yafllarda bafllayan alerjiler,
orta yafllarda kronik solunum yolu hastal›klar›; daha ileri yafllarda da yavafl geliflip
ölümle sonuçlanan kalp ve kanser hastal›klar› dizisi oldukça s›k rastlanan bir görüntüdür. Ortalama yaflam süresi çok artm›fl olmas›na ra¤men çevre ile ilgili kronik hastal›klar›n yayg›nl›¤› nedeniyle, bu ülkelerde hastal›¤›n toplumsal maliyeti
çok yükselmifltir. Bir çevresel etkenin neden oldu¤u her ölüm, ard›nda çok daha
fazla say›da kronik hastal›k, genel sa¤l›k bozukluklar› ve daha hafif düzeyde say›s›z fizyolojik etkileri saklamaktad›r.
143
Çölleflme: Do¤al iklim
de¤iflimleri, ya da insan›n
do¤ay› tahrib etmesi
sonucunda meydana gelen
kurak bölgelerin, çöl
koflullar›n› tafl›yan
ekosistemlere dönüflmesi
sürecidir (Lean, 1995).
144
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Çevre, insan-çevre iliflkisini ve kirlenme kavramlar›n› tan›mlamak
Çevre, bir organizman›n etraf›ndaki biyolojik,
kimyasal ve fiziksel aland›r. Nebel ve Wright’a
(1996) göre ‘söz konusu bir popülasyonun veya
organizman›n etraf›ndaki bütün unsurlar ve k›saca her fleyin bir bütünü’ olarak tan›mlan›r. Bu tan›mda önemli nokta, çevrenin canl› organizma
ile birlikte canl› organizmay› dolayl› ya da dolays›z etkileyen bütün cans›z yap›y› da içeri¤ine dâhil ederek çevreyi canl› ve cans›z bir sistem olarak ele almas›d›r. ‹nsanlar, bulunduklar› ortamlardaki do¤al kaynaklar› bilinçsizce ve gereksizce afl›r› bir flekilde ve h›zda tüketmekte, tahrip
etmekte ve hatta yok etmektedirler. Do¤al kaynaklar›m›z› sanki bitmeyecekmifl gibi hoyratça
kullanmaktay›z. Bunlar›n sonucunda da yapt›klar›m›z›n etkilerinin tekrar bize geri dönmesine
karfl› da tepki koymaktay›z. Çevre üzerindeki
olumsuz etkilerimize bakt›¤›m›zda insano¤lunun,
çevre ve do¤a için en tehlikeli canl› oldu¤u görülmektedir. ‹nsan nereye yerleflirse orada çevre
katliam› ve tahribat› kaç›n›lmaz olmufltur. Çevre
kirlili¤i, ço¤unlukla insanlar taraf›ndan oluflturulan ve bütün canl› ve cans›z kaynaklar üzerinde
olumsuz sonuçlar meydana getiren her türlü bozulmad›r. Kirlili¤in esas› insan ve onun yaratt›¤›
olumsuz koflullard›r. Çevre kirlili¤i, temeli ve nedeni ne olursa olsun, etkisini insan›n olmad›¤›
yerlerde de göstermektedir.
Türkiye’de yap›lan ilk çevre çal›flmalar›n›n neler
oldu¤unu aç›klamak
Türkiye’de çevre konular›nda yap›lm›fl araflt›rma,
bilimsel kitap ve çeflitli yay›nlar bulunmaktad›r.
Ülkemizdeki çevre çal›flmalar›n›n 1940’l› y›llarda
bafllad›¤› bilimsel kaynaklara göre belirlenmifltir.
Yine 1940’l› y›llarda Türkiye’de görevli Alman tar›m profesörü, ilk kez Türkiye’de toprak erozyonunu konu alan bir bilimsel eser yay›nlam›flt›r.
Ülkemizde erozyon etütleri yap›lm›fl, 1957’de ilk
kez Ziraat Fakültelerinde toprak-su koruma e¤itimine bafllanm›flt›r. Su kirlili¤i sorunlar› ilk kez
‹stanbul’da Haliç ile ilgili olarak ortaya ç›km›flt›r.
Haliç’ten sonra, ‹zmir ve ‹zmit Körfezleri; 1970’li
y›llarda da Mersin, ‹skenderun ve Edremit Körfezleri, artan bir biçimde kirlenmeye bafllam›flt›r.
1970’li y›llarda Porsuk, Simav, Ankara ve Sakar-
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
ya nehirleri ile Sapanca ve Tuz Göllerinde kirlenme saptanm›flt›r. Çukurova gibi tar›m bölgelerimizde topraklar›n ve yer alt› sular›n›n, gübre ve
pestisitlerle kirlendi¤ine ait belirtiler bulunmufltur. Hava kirlili¤i sorunlar›, ilk kez 1960’l› y›llar›n
bafl›nda, Murgul Bak›r ‹flletmesi ile bafllam›fl ve
Erzurum, Kayseri, Eskiflehir, Konya, Malatya, Gaziantep, Zonguldak, ‹zmit ve ‹stanbul kentlerinde de giderek artan boyutlarda saptanm›flt›r.
Çevre faktörlerinin neler olabildi¤ini s›ralamak
Çevreyi oluflturan madde, enerji ve süreçler dört
gruba ayr›lmakta ve bunlar çevre faktörleri olarak tan›mlanmaktad›rlar.
1. ‹klim faktörleri (s›cakl›k, nem, hava hareketleri, ›fl›k),
2. Fizyo¤rafik faktörler (yeryüzü flekli, denizden
yükseklik, enlem vb.),
3. Edafik faktörler (toprak faktörleri),
4. Biyotik faktörler (mikroorganizma, bitki, hayvan, insan varl›klar› ve aktiviteleri) dir.
‹nsanlar taraf›ndan çevre üzerinde oluflturulan
etkileri ve sonuçlar›n› de¤erlendirmek
‹nsan do¤an›n bir parças› oldu¤undan yaflant›s›
da do¤a ile sistemli bir flekilde etkileflim içindedir. Teknolojik ve ekonomik geliflmelerin h›zlanmas› ile ayn› zamanda geriye dönüflsüz biçimde tahrip edilen do¤al kaynaklar›m›z›n da
h›zla tükenmesine ve kirlenmesine, yeryüzünün
biyolojik zenginliklerinin yok olmas›na neden
olmaktad›r. Dünyada do¤al kaynaklar›m›z s›n›rl›d›r. Do¤al dengeyi düflünmeden kar amac›yla
do¤al kaynaklardan yararlanma bilgi eksikli¤inden kaynaklanmaktad›r. ‹nsano¤lu taraf›ndan
üretilemeyen, sürekli tüketilen ve kentleflme, sanayi ve tar›m faaliyetleri, beslenme zincirine zehirli maddeler katarken yer alt› sular›na da kirletici maddeleri aktarmaktad›r. Ormanlar›n yok
edilmesi veya düflük verimli tar›m alanlar›na dönüfltürülmesi ve çölleflme sonucunda yaflanan
çevre felaketleri gelece¤imiz için önlemlerin
al›nmas› gere¤ini zorunlu k›lm›flt›r. Küresel ›s›nma ve ozon tabakas›n›n delinmesi çevre kalitesi
ile ilgilenme zorunlulu¤u oluflturmaktad›r. Do¤al dengelerin bozulmas›n›n önlenmesinde
önemli faktör insan faktörüdür. Dünyadaki nüfus art›fl› flehirleflme, sanayileflme ve geliflen tek-
nolojiye ba¤l› olarak giderek artan enerji talebi
karfl›s›nda, enerji arz ve talebinin dünya co¤rafyas›ndaki heterojen da¤›lmas›ndan kaynaklanan
risklerin yönetiminde etkinlik, özellikle enerji
arz›nda güvenirlik gereksinimi ön plana ç›kmaktad›r. Bu da ülkelerin d›fla ba¤›ml›l›¤›n› azaltacak verimli ve sürdürülebilir nitelikli yeni enerji
kaynaklar›n›n ve teknolojilerin bulunmas›n›, gelifltirilmesini ve kullan›m›nda yayg›nl›¤›n art›r›lmas›n› zorunlu k›lmaktad›r. Çevremiz gelecek
kuflaklara b›rakaca¤›m›z bir miras oldu¤una göre, toplumlar›n do¤al kaynaklar› ve yapay ürünleri daha bilinçli, kontrollü ve planl› olarak tüketmesi ve üretmesi gere¤i ortaya ç›km›flt›r.
S›n›rl› kaynaklara sahip dünyan›n nimetlerini
paylaflan insan say›s› artt›kça, ortaya ç›kan eko-
lojik sorunlar›, basit önlemlerle çözme olana¤›
yoktur. Ortak gelece¤imiz, ekolojik ilkelere dayal› bir ekonomik sistemin uygulanmas› gere¤ini
ortaya ç›karm›fl bulunmaktad›r.
Canl›lar›n yaflam koflullar›nda, uzun vadeli ve
ciddi bir tehdit söz konusu ise, bu durumda ekolojik yapt›r›mlar ekonomik uygulamalar›n karfl›s›nda öncelik kazan›r. Ekonomik refah her zaman arzu edilen sosyal bir yaflam sa¤layamaz.
Canl›lar›n yaflam temellerini yok eden bir ekonomik kalk›nma, toplumun bu refahtan yararlanmas›na engel olur. Yaflanabilir bir dünya için,
çevreye zarar vermeyen sosyolojik, teknolojik
ve ekonomik geliflme temel ilke olarak kabul
edilmelidir.
Fukuflima Daiçi nükleer santrali. Nükleer kazalar insanlar ve tüm di¤er canl›lar için bir felakettir.
Kaynak: www.akademikozggurluk.com/dunya-2-cernobil-fac
Uçmuyorsa kufllar, ölüyorsa bal›klar, nas›l yaflar insanlar ?
Kaynak: www.cevreci.wordpress.com
145
146
1. “Bir organizman›n veya organizmalar toplulu¤unun
yaflam›n› sa¤layan ve bu organizmay› sürekli olarak etkisi alt›nda tutan süreçlerin, enerjilerin ve maddesel
varl›klar›n bütünüdür” tan›mlamas› afla¤›daki hangi kavram› tan›mlar?
a. Tar›m
b. Hasat
c. Çevre
d. Sistem
e. Ekoloji
2. ‹klim de¤iflikli¤inin su kaynaklar› üzerindeki bask›s›n› afla¤›dakilerden hangisi ifade etmez?
a. Artan s›cakl›klar buharlaflma oranlar›n› art›r›r
b. Ya¤›fl sistemlerini de¤ifltirir
c. Kurak mevsimde nehirleri besleyen buzullar› eritir
d. Buzullar eridikçe y›l boyu mevsimlik olan nehirler verimli nehirlere dönüflür
e. Hem su hem de g›da güvenli¤ini tehlikeye sokar
3. Çölleflmeyi artt›ran temel neden afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Hayvan nüfuslar›n›n azalmas›
b. Topra¤›n afl›r› sürülmemesi
c. Afl›r› otlatma yap›lmas›
d. ‹nsan nüfuslar›n›n azalmas›
e. Ormanl›k alanlar›n artt›r›lmas›
4. Dünyada insan nüfusunun artmas› sonucunda afla¤›dakilerden hangisi gerçekleflemez?
a. Tar›m üretimi artar
b. Besin kalitesi düfler
c. Destek enerji düfler
d. Üretim maliyeti artar
e. Su tüketimi artar
5. Afla¤›dakilerden hangisi litosferi tan›mlar?
a. Su küre
b. Hava küre
c. Tafl küre
d. Cans›z küre
e. Eko küre
6. Afla¤›dakilerden hangisi çevre faktörleri kapsam›nda
yer almaz?
a. ‹klim faktörleri
b. Fizyo¤rafik faktörler
c. Edafik faktörler
d. Biyokimyasal faktörler
e. Biyotik faktörler
7. Afla¤›dakilerden hangisi yenilenebilen enerji kaynaklar› aras›nda yer al›r?
a. Fosil yak›t
b. Kömür
c. Petrol
d. Günefl enerjisi
e. Do¤al gaz
8. Afl›r› otlatman›n ilk aflamalar›nda ortaya ç›kan sonuç
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Bitki ortam›n›n var olmas›
b. Tropikal ya¤mur ormanlar›n›n yok olmas›
c. Erozyona neden olmas›
d. Toprak veriminin düflmesi
e. Çölleflmenin ortaya ç›kmas›
9. Bugünkü çevre sorunlar›n› bafllatan temel neden
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ekolojik dengenin bozulmas›
b. H›zl› nüfus art›fl›
c. Teknolojilerin geliflmesi
d. ‹çme sular›n›n kirlenmesi
e. Do¤al kaynaklar›n tükenmesi
10. Afla¤›dakilerden hangisi günefl enerjisinin türevleri
olmayanlar aras›ndad›r?
a. Rüzgar
b. Hidroelektrik
c. Biyogaz
d. Alkol
e. Do¤al gaz
147
1. c
2. d
3. c
4. c
5. c
6. d
7. d
8. d
9. b
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Nedir?” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Su K›tl›¤› Sorunu” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Dengelerin Bozulmas› Süreçleri ve Sonuçlar›” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Nedir?” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Dengelerin Bozulmas› Süreçleri ve Sonuçlar›” konusunu yenidengözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Afl›r› Otlatma Sorunu”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Dengelerin Bozulmas›n›n De¤erlendirilmesi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Dengelerin Bozulmas›n›n De¤erlendirilmesi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Topra¤› oluflturan ana kayaçlar, mineral gübreler, pestisitler, kanalizasyon at›k maddeleri, kentsel at›k maddeler, at›k sular, madencilik ve motorlu araçlar›n egzoz
gazlar›d›r.
S›ra Sizde 2
Verimsiz topraklar, erozyon, nehir havzalar›n› ay›ran
setlerin bozulmas›, çölleflme, tuzlanma, göllerin küçülmesi, sulak alanlar›n yok olmas›, tar›mda sulama için
gerekli suyun bulunamamas›, sanayide ve kentlerin ço¤unlu¤unda su k›tl›¤› yaflanmas›, akarsular›n denize ulaflamamas›, do¤al iklim de¤iflmesidir.
S›ra Sizde 3
Termik santrallerin yaratt›¤› bafll›ca çevre sorunu; insan
sa¤l›¤›n›, bitkilerin büyümesini engelleyen ve asit ya¤muruna neden olan kükürt dioksit gaz›n›n çevreye eklenmesidir. %1-3 kükürt kapsayan kömür ve petrolün
termik santrallerde yak›lmas› sonucu büyük miktarda
kükürt dioksit atmosfere kar›flmaktad›r. ‹lave olarak büyük miktarda kül partikülleri, florürler, a¤›r metal tozlar› ve bir k›s›m kanserojen nitelikli organik solvent buharlar› atmosfere verilmektedir. Bunlar kat›, s›v› ve gaz
halindeki çeflitli kirleticiler hava hareketleriyle uzun
mesafelere tafl›nabilme niteli¤indedirler. Bu maddeler
belirli bir süre sonra toprak ve su yap›s›na girer ve bu
ortamlardaki çevre koflullar›n›n de¤iflmesine neden
olurlar. Yüksek kükürt dioksit, tek çenekli bitkilerde
yaprak uç k›sm›nda a¤arma daha sonra bitkide genel
pörsüme oluflturur. Çift çenekli bitki yapraklar›nda önce k›rm›z›, sar› ve kahverengi lekeler belirir, sonra yapraklar k›vr›larak kurur ve dökülürler. Kükürt oksitler
sülfürik aside dönüflerek çevreyi etkilerler. Termik santrallerden kaynaklanan toprak kirlenmesi, sonucunda
topra¤›n verimlili¤i azalacak, uygun de¤er toprak özellikleri bozulacakt›r. Ayn› zamanda toprak kirlili¤i toprak canl›lar›n›n ifllevlerini engelledi¤i gibi bir süre sonra da canl›lar›n ölmesine neden olacakt›r.
S›ra Sizde 4
Kömür, petrol ve do¤algaz, milyonlarca y›l önce depolanm›fl günefl enerjisinden baflka bir fley de¤ildir. Odun
dahil, çeflitli flekillerdeki biyokütle enerjisi, bitki ve hayvanlarda k›sa süreli depolanm›fl günefl enerjisidir. Linyit, k›smen fosilleflmifl, ama tam kömürleflmemifl olan
günefl enerjisidir. Biyokütle enerjisinin aksine kendi
kendini yenilemez. Akarsulardan elde edilen enerji, güneflin döndürdü¤ü su döngüleri ile ortaya ç›kar. Dolay›s›yla, su döngüsü sa¤l›kl› kald›¤› ölçüde hidroelektrik
enerjisinin potansiyeli gerçekleflir; kendi kendini yeniler. Günefl enerjisinin neden oldu¤u hava ak›mlar›ndan
rüzgâr enerjisi ortaya ç›kar. Deniz dalgalar›ndan elde
edilen enerji de rüzgâr enerjisi ile ilgilidir. Güneflin deniz sular›n› ›s›tmas›yla da, deniz termal enerjisi potansiyeli ortaya ç›km›fl olur. Günefle ba¤l› olmayan üç enerji kayna¤› bulunmaktad›r. Nükleer ve jeotermal enerji
ile daha çok Ay’›n çekiminden kaynaklanan, denizlerdeki gel-git enerjisi.
148
Akalan, ‹. (1974). Toprak ve Su Muhafazas›, Ankara.
Capra, F. (1982). The Turning Point. Simon and
Schuster, New York.
Churchman, CW. (1968). The Systems Approach, New
York.
Commoner, B. (1976). The Poverty of Power. Energy
and the Economic Crisis. Knopf, New York.
Çankaya Belediyesi.(2007). El Broflürü Çevre, Ankara.
Çepel, N. (1983). Genel Ekoloji. ‹stanbul Üniversitesi
Orman Fakültesi Yay›nlar›, No. 3140/337, ‹stanbul.
Çepel, N. (1992). Do¤a, Çevre, Ekoloji ve ‹nsanl›¤›n
Ekolojik Sorunlar›. Alt›n Kitaplar, ‹stanbul.
Çepel, N. (2003). Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri.
TÜB‹TAK Popüler Bilim Kitaplar›, 180, Ankara.
Çiçek, A. (2006). Çevre Sa¤l›¤›, Eskiflehir.
Flavin, C. (1987). Reassessing Nuclear Power, New
York.
Flavin, C. (1988). Creating a Sustainable Energy
Future, New York.
Gökmen, S. (2007). Genel Ekoloji, Ankara.
Gürp›nar, T.(1978). Yabani Bitkilerimiz, ‹stanbul.
Haktan›r, K. ve Arcak, S. (1998). Çevre Kirlili¤i. Ankara
Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay›n No.1503, Ankara.
http://www.cevreorman.gov.tr.
Jaeger, J. (1988). The Changing Atmosphere, Toronto.
Kansu, ‹.A. (1965). Böcek Ekolojisi ve Epidemiyolojisi,
Ankara.
Kantarc›, M.D. (1983). Türkiye’de Arazi Yetenek S›n›flar› ile Arazi Kullan›m›n›n Bölgesel Durumu. ‹.Ü. Orman Fakültesi Yay›nlar›, No. 3153/350,
‹stanbul.
K›fllal›o¤lu, M. ve Berkes, F. (1987). Biyolojik Çeflitlilik, Ankara.
K›fllal›o¤lu, M. ve Berkes, F. (2001). Ekoloji ve Çevre
Bilimleri, ‹stanbul.
K›fllal›o¤lu, M. ve Berkes, F. (2009). Çevre ve Ekoloji,
‹stanbul.
Külköylüo¤lu, O. (2006). Çevre ve Çevre (‹nsan-Do¤a ‹liflkisi). Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi Bas›mevi, Bolu.
Lean, G. (1995). Down to Earth, Center for our
Commen Future, TEMA VAKFI Yay›n› No.9,
‹stanbul.
Lovins, A.B. (1977). Soft Energy Paths, Cambridge.
Mayerabich, K.M. and Schefold, B. (1986). Die
Grenzender Atomwitschaft, Münich.
Meadows, DH., Meadows, DL., Randers, J. ve Behrens,
WW. (1972). Limits to Growth. Universe, New
York.
Miller, G.T. and Spoolman, S. (2008). Environmental
Science, Canada.
Mirabo¤lu, M. (1977). Orman›n Hava Kirlili¤ini Önleyici Etkisi, ‹stanbul.
Nebel, J.B. and Wright, R.T. (1996). Environmental
Science, USA.
Obeng, L.E. (1977). Should Dams be Built? The Volta
Lake Example, New York.
Odum, HT. and Odum, EC. (1981). Energy Basis for
Man and Nature, New York.
Öztürk, M. (2004). Pil/Akü Kullan›m› ve At›k Piller
ile Akülerin Zararlar›, Ankara.
Pimentel, D. and Pimentel, M. (1979). Food Energy
and Society. Arnold, London.
Rappoport, R.A. (1971). The Flow of Energy in an
Agricultural Society, New York.
Spence, C. (2007). Küresel Is›nma, Sagl›kl› Bir Dünya ‹çin Çözümler, Çev. Selin Gönen ve Serkan
A¤ar, ‹stanbul.
Stobaugh, R. and Yergin, D. (1983). Energy Future,
New York.
Türkiye Çevre Sorunlar› Vakf›.(1986). Sanayi ve Çevre
Konferans›, Ankara.
Türkiye Çevre Vakf›.(1995). Türkiye’nin Çevre Sorunlar›’ 95, Ankara.
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Çevre kirlili¤ini tan›mlayabilecek ve neden olan etmenleri özetleyebilecek,
Hava kirlili¤ine neden olan etmenleri ve etkilerini s›ralayabilecek,
Su kirlili¤ine neden olan etmenleri ve etkilerini s›ralayabilecek,
Toprak kirli¤ine neden olan etmenleri ve etkilerini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Çevre kirlili¤i
• Hava kirlili¤i
• Su kirlili¤i
• Toprak kirlili¤i
‹çindekiler
Ekoloji ve Çevre
Bilgisi
Çevre Kirlili¤inin
Ortaya Ç›kmas›nda
Etken Temel
Faktörler
•
•
•
•
•
G‹R‹fi
ÇEVRE K‹RL‹L‹⁄‹
HAVA K‹RL‹L‹⁄‹
SU K‹RL‹L‹⁄‹
TOPRAK K‹RL‹L‹⁄‹
Çevre Kirlili¤inin Ortaya
Ç›kmas›nda Etken
Temel Faktörler
G‹R‹fi
‹nsanlar›n nüfuslar›n›n h›zla artmas›, yüksek yaflam standartlar›nda ve lüks içinde
yaflama çabalar› nedeniyle do¤al kaynaklar›n afl›r› tüketimi, buna karfl›l›k do¤al
kaynaklar›n s›n›rl› olmas› ve belli bir tafl›ma kapasitesinin bulunmas› çevre sorunlar›n›n ortaya ç›kmas›ndaki temel etkenlerdir.
Do¤a dinamik bir sistemdir ve sürekli kendini yeniler. Do¤al döngü içinde oluflan at›klar do¤an›n kendi içinde ayr›flt›r›larak sisteme dahil edilir. Insanlar yaflamlar›n› do¤an›n dengesine müdahale edecek flekilde sürdürmeye bafllad›klar›ndan
beri bu sistem üzerinde oluflan bask› bugün ülkeleri tedbir almak için bir araya getirecek kadar yaflam› tehdit eder hale gelmifltir.
Çevre sorunlar› kirlilikle bafllar. Neden kirlilik oluflur? ‹nsan ve endüstri faaliyetlerinden ileri gelen kirlili¤i saymazsak, do¤ada meydana gelen hiç bir tepkime
%100 oluflmaz. Örne¤in benzinin yanmas›; yanma s›ras›nda afla¤›daki tepkime
meydana gelir
Hidrokarbonlar + Atmosferdeki oksijen (O2) → Karbondioksit + Su
(hidrojen ve karbon)
Aç›¤a ç›kan enerjinin bir k›sm› motoru çal›flt›r›r. Kalan enerji ›s› olarak sal›n›r.
Benzinin içindeki karbon atmosferdeki oksijenle tepkimeye girer ve karbondioksit
oluflur (sera gaz›). Hidrojen de, atmosferdeki oksijenle tepkimeye girer ve su oluflur. Bu at›k ürünler araban›n egsoz borusundan d›flar› at›l›r. Dolay›s›yla yanma ile
benzinin içindeki maddeler yok olmaz. Bunlar kirletici maddeler haline gelir. Çünkü madde yoktan var olmaz, vardan yok olmaz. Bu arada benzinle tepkimeye giren oksijende korunmufl olur.
Oksijenin yeteri kadar çok olmamas› halinde hidrokarbonlar›n tamam› yanmaz
ve polisiklik aromatik karbonlar (PAH), organik buharlar ve is gibi tam yanmam›fl
ürünler aç›¤a ç›kar.
‹nsan vücudu içinde benzer durum geçerlidir. Vücudumuz ald›¤›m›z g›dan›n
%100’ünü kullanmaz. Örne¤in g›dan›n içindeki lifli k›s›m sindirim sisteminde ayr›flt›r›lamaz ve vücuttan d›flar› at›l›r. Yine benzer flekilde besin molekülleri kan yoluyla
organlara tafl›n›r. Organlar bu besinin hepsini kullanmaz ve kalan k›s›m idrarla d›flar› at›l›r. ‹ster do¤al ister insan faaliyetleri sonucu meydana gelsin her bir tepkime sonucunda kirlilik oluflturan at›klar ve fazla enerji aç›¤a ç›kar. Özellikle iyi planlanmam›fl, yetersiz tekniklerin kullan›ld›¤› sistemlerde kirlilik ve at›k miktar› fazlad›r.
Benzin hidrokarbonlar
(hidrojen ve karbon içeren
bileflikler) ve iz miktardaki
di¤er maddelerden oluflur.
Polisiklik aromatik
karbonlar: Üç veya daha
fazla benzen halkas›ndan
oluflan ve genellikle fosil
yak›tlar›n yans›mas›yla
ortaya ç›kan, kanserojen
organik moleküller s›n›f›d›r.
152
Diklorodifeniltrikloroetan
(DDT), II. Dünya Savafl›ndan
sonra sivrisineklerle
mücadele için kullan›lan,
sonradan çok zehirli oldu¤u
ve ortamda çok uzun süre
kalmas›ndan dolay›
kullan›m› yasaklanan böcek
ilac›.
Hangi maddeler kirlilik oluflturur? Do¤a veya insan kaynakl› olsun hemen hemen bütün kimyasallar, maddeler, materyaller kirleticidir. Kirleticiler hareket eder.
Bulunduklar› yerde nadiren kal›rlar. Ülkelerde böyle düflünerek çevre ile ilgili kendi yönetmeliklerini koyarlar. Ancak kirleticiler hava, su ve toprak arac›l›¤› ile hareket ederler, hatta g›dalara bulafl›rlar. Genel olarak kirleticinin etkisi kirlilik kayna¤›n›n yak›n›nda çok daha fazla olmas›na ra¤men tafl›nma ile uzak alanlar› da etkileyebilirler. Örne¤in ‹sviçre’de Rhine nehrine kar›flan kimyasallar nehir taraf›ndan tafl›narak Fransa ve Almanya’da bal›k ölümlerine neden olmufltur. Günümüzde Çin’de
kömür yak›lmas› nedeniyle oluflan kirlilik Japonya’y› olumsuz yönde etkilemektedir.
Baz› kirleticilerin tafl›nmas›nda “çekirge etkisi” ad› verilen özel bir terim kullan›lmaktad›r. Örne¤in DDT adl› tar›msal ilaç, kullan›ld›¤›nda buharlafl›r ve rüzgarla
tafl›n›r. Serin hava ile karfl›lafl›nca yo¤unlaflarak yere ulafl›r. Bu madde do¤aya yabanc› yani sentetik bir madde oldu¤u için mikroorganizmalar taraf›ndan ayr›flmaya u¤ramaz. Hava ›l›n›nca tekrar buharlaflarak hareketine devam eder. DDT’nin bu
flekilde Kuzey kutbuna ulaflt›¤› ancak so¤uk dolay›s›yla buharlaflamad›¤› ve oradaki besin zincirine kar›flt›¤› belirlenmifltir.
Geçmifl yüzy›llarda teknoloji ve bilimin bu günkü kadar geliflmemifl olmas› nedeniyle insanlar›n k›tl›k, hastal›k gibi olaylarla nüfus art›fl› s›n›rl› kal›yordu. Daha
sonra ilaçlar›n bulunmas›, çeflitli kaynaklar›n keflfedilip kullan›lmaya bafllanmas›yla hem insan nüfusu hemde tüketim artmaya bafllad›. Bugün insan nüfusunun çevre kirlili¤ine olan etkisi %10 düzeyindedir. O halde en büyük etken afl›r› tüketimdir. Geliflmifl ülkelere bakt›¤›m›zda, kifli bafl›na tüketimin (petrol, g›da vb), en çok
Amerika Birleflik Devletleri’nde oldu¤u görülmektedir. Al›nacak önlemlerin bafl›nda afl›r› tüketimin önlenmesi, kaynaklar›n ak›lc› ve yararl› bir flekilde kullan›lmas›
ve geri dönüflümü olan materyallerden yap›lan her türlü cihazlar›n kullan›lmas›n›n
yayg›nlaflt›r›lmas› say›labilir.
ÇEVRE K‹RL‹L‹⁄‹
Çevre sorunlar›n›n en bafl›nda kirlilik gelmektedir. Kirlili¤in tan›m› konusunda bilim dallar›na göre farkl› de¤erlendirmeler bulunmaktad›r. Kirlilik, insan yaflam›ndaki de¤erlerde giriflim yaratan veya toksik etki yapan, besin zincirine kar›flan, türlerin geliflme oran›n› de¤ifltirerek çevreyi olumsuz etkileyen veya de¤ifltiren madde veya etkidir. Kirlenmenin etkisi afla¤›da verilen zararlar fleklinde özetlenebilir:
1. Hava, su ve besin maddelerinde bulunan kimyasal veya radyoaktif maddelerin insan sa¤l›¤›na zarar vermesi,
2. Bitkiler, hayvanlar, tar›m ürünleri, toprak ve su kaynaklar›n›n zarar görmesi,
3. Duman, kimyasal gazlar, toz, kül, gürültü gibi nedenlerle çevrenin zarar
görmesi, do¤al görünümünün bozulmas›,
4. Etkisi hemen görülmeyen kirleticilerin uzun sürede kanser gibi hastal›klara
neden olmas›.
Kirleticilerin Kayna¤› ve Çeflitleri
Çevre kirlili¤i afla¤›da belirtilen nedenlerden kaynaklanmaktad›r:
1. Do¤an›n yap›s›nda bulunan maddeler (azot oksitler, nitrat, nitrit, asbest, a¤›r
metaller, hidrokarbonlar vb.),
2. Do¤ada bulunan ve ancak insanlar›n ifllemesiyle de¤iflime u¤rayan veya
miktar› artan maddeler (kanalizasyon at›klar›, gübreler, fosil yak›tlar›n yanma ürünleri, hidrokarbonlar, petrokimyasal ürünler vb.),
3. ‹nsanlar taraf›ndan üretilen sentetik maddeler (tar›msal ilaçlar, sentetik polimerler, petrokimyasal ürünler vb.),
7. Ünite - Çevre Kirlili¤inin Ortaya Ç›kmas›nda Etken Temel Faktörler
Kirlenme Ortamlar›
Toprak, su ve hava yaflad›¤›m›z çevreyi oluflturur. Bu ortamlar birbiriyle sürekli temas halindedir. Kirleticiler kar›flt›klar› ortamda kal›fl sürelerine ve ortam koflullar›na ba¤l› olarak farkl› etkiler olufltururlar. Bu etkiler fiziksel, kimyasal ve biyolojik
olabilir. Kirlili¤in oluflumu genel olarak üç al›c› ortam olan hava, su ve toprakta
meydana gelir. Bunun yan› s›ra gürültü kirlili¤i, görüntü kirlili¤i gibi al›c› ortam hedeflemeyen kirlilik çeflitleri de bulunmaktad›r. Bu bölümde hava, su ve toprak kirlili¤i üzerinde durulacakt›r.
HAVA K‹RL‹L‹⁄‹
Havan›n bilefliminde afla¤›da verilen gazlar bulunmaktad›r ve bu bileflimdeki hava temiz olarak kabul edilmektedir. Asl›nda bu ideal bir yaklafl›md›r. Dünya Sa¤l›k Örgütü (WHO) hava kirlili¤ini, havan›n içinde insan sa¤l›¤›na zarar verecek oranda
maddelerin bulunmas› fleklinde tan›mlamaktad›r. Bu maddeler çeflitli olmakla birlikte daha çok genifl alanlara h›zla yay›lan gazlard›r. O halde hava kirlili¤i, herhangi
bir maddenin çevrede olumsuz etki yapacak düzeyde havada bulunmas› fleklinde tan›mlanabilir. Bu maddelerin hissedilir bir etki yaratmas› ve herhangi bir canl› veya
cans›z varl›kta bu etkinin gözlenmesi gerekir. Havan›n bilefliminde bulunan gazlar:
• Azot - %78,
• Oksijen - %21,
• Karbondioksit - %.0310,
• Di¤er gazlar - %.069,
- kripton, ksenon, argon
- metan
- kükürt dioksittir.
Atmosferdeki kirleticiler, orman yang›nlar›n›n dumanlar› veya volkan faaliyetleri sonucu sal›nan incecik kül zerrecikleri, batakl›klardan sal›nan hidrojen sülfür,
metan gibi gazlar, polenler gibi do¤al kirleticilerdir. ‹nsanlar›n evsel veya endüstriyel faaliyetler için kulland›klar› fosil yak›tlar , tafl›tlardan ç›kan gazlar ise insan kaynakl› kirleticileri oluflturur. Hava kirlili¤i, arazi yap›s› düz alanlar de¤ilde daha çok
çukur fleklinde olan ve rüzgar almayan alanlarda oluflmaktad›r.
Hava Kirlili¤ine Neden Olan Etmenler
Fosil Yak›tlar
Dünyada kömür, petrol gibi fosil yak›tlar enerji kayna¤› olarak yo¤un bir flekilde
kullan›lmaktad›r. Baz› ülkelerde enerji kayna¤› olarak alternatif kaynaklar›n kullan›m›n›n gündeme gelmesine ra¤men 2035 y›l›na kadar dünyada kullan›lacak enerji kaynaklar›n›n bafl›nda hala petrol ve kömürün yer ald›¤›, do¤al gaz›n kömürden
sonra geldi¤i ve yenilenebilir enerji kaynaklar›n›n oran›n›n ise oldukça düflük oldu¤u yap›lan projeksiyonlarda görülmektedir. Fosil yak›tlar›n yanmalar› s›ras›nda
karbondioksit (CO2) ve kükürt dioksit (SO2) gibi gazlar›n aç›¤a ç›kmas› hava kirlili¤ine neden olmaktad›r. Hava kirlili¤i geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin özellikle büyük kentlerinde görülen önemli bir sorundur. Kalabal›k nüfus, yo¤un tafl›t
trafi¤i, kente yak›n fabrikalar enerji kayna¤› kullan›m›n› artt›rmaktad›r.
Ankara’da 1970-1978 y›llar› aras›nda görülen hava kirlili¤i, fuel oil ve linyit kaynakl›d›r. Havada saptanan kükürt dioksit miktar› Dünya Sa¤l›k Örgütünün 150
mikrogram/m3 olarak belirledi¤i standard›n iki kat›ndan daha fazla 366 mikrogram/m3 olarak saptanm›flt›r. Kükürt oran› düflük kömür kullan›m› ile birlikte kirlilik azalm›flt›r. Asl›nda kirlili¤in kayna¤› kükürt olmakla beraber Ankara’n›n çana¤a
153
154
benzeyen arazi yap›s› da buna neden olmaktad›r. Kirli hava yükselerek kendini yenileyememektedir. Kentteki yeflil alanlar› artt›rmak al›nacak önlemlerden birisidir.
Tafl›tlardan Sal›nan Emisyonlar
Tafl›tlar benzin veya mazotla çal›fl›rlar. Tafl›tlar hava kirlili¤inin %80’inden daha fazlas›ndan sorumludur. Tafl›tlardan, lokomotiflerden, uçaklardan vb. sal›nan kirleticiler karbon monoksit (CO), yanmam›fl hidrokarbonlar ve azot oksit (NOx)’tir.
Yüzlerce, binlerce ton hidrokarbon ve karbonmonoksit günlük olarak havaya sal›n›r. Metropol flehirlerde bu durum aç›k bir flekilde belirgindir. Standartlara göre
benzinli bir araban›n kilometre bafl›na 2.5 gram hidrokarbon ve 25 gram karbonmonoksit sald›¤› bilinmektedir. Hergün trafi¤e binlerce arac›n ç›kt›¤› düflünülürse
hava kirlili¤inin kolay kolay önüne geçilemeyece¤i aç›kt›r. Bu nedenle toplu tafl›ma araçlar›n› kullanman›n gereklili¤i ortadad›r. Amerika Birleflik Devletlerinde tafl›t kullan›m› ve buna ba¤l› olarak çeflitli kirletici gazlar›n sal›n›m› di¤er ülkelere göre daha fazlad›r. Avrupa ülkelerinde toplumun hem toplu tafl›m araçlar›n› kullanma hem de al›flverifllerini yürüme mesafesindeki yerlerde yapmalar›ndan dolay› tafl›tlardan sal›n›m daha az olmaktad›r. Hatta baz› ülkelerde ifl yerine gitmek yerine
iflleri evden idare etmek oldukça yayg›nlaflm›flt›r. Ülkemizde de metro a¤›n› mümkün oldu¤unca yaymak, toplu tafl›m› teflvik etmek gerekmektedir.
Endüstri At›klar›
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ka¤›t fabrikalar›, petrol rafinerileri, gübre fabrikalar›, çelik endüstrisi, elektrik santralleri gibi sanayi kurulufllar›n›n faaliyetleri hava kirlili¤inin temel kayna¤›d›r. Hava kirlili¤ine neden olan ve endüstriden kaynaklanan yayg›n kirleticiler kükürtdioksit (SO2),
karbonmonoksit (CO), karbondioksit (CO2), hidrojen sülfür (H2S), hidrokarbonlar ve
bunlar›n yan› s›ra toz, duman ve istir. Kimya endüstrisi faaliyetlerinden hidroklorik
asit (HCl), klorür (Cl), azot (N), bak›r (Cu), çinko (Zn), kurflun (Pb) ve arsenik oksitS‹ZDE
ler (AS2O3),SIRA
tekstil
fabrikalar›ndan pamuk tozu, pestisit fabrikalar›ndan zehirli maddeler havaya sal›n›r. G›da iflletmeleri etrafa hofl olmayan kokular yayarlar. Kazalar sonucu endüstri iflletmelerinden etrafa yay›lan zehirli gazlar insan yaflam›n› tehdit eder.
Tar›msal Faaliyetler
S O R U yok etmek için kullan›lan tar›msal ilaçlar›n püskürtülmeleri haTar›mda zararl›lar›
va kirlili¤ine neden olur. ‹nsan ve hayvanlar taraf›ndan solunmalar› durumunda
ciddi sa¤l›k Ddurumlar›
ortaya ç›kar.
‹KKAT
Savafllar
N N
SIRA S‹ZDE
Savafl s›ras›nda
kullan›lan ve çeflitli kimyasal maddelerden oluflan patlay›c›lar zehirli gazlar›n havaya yay›lmas›na neden olur. Yay›ld›¤› alan›n ekolojisini büyük ölçüde tahrip
eder. Nükleer patlamalar havada radyoaktif kirlili¤e yol açar. II. DünAMAÇLARIMIZ
ya savafl› s›ras›nda Japonya’n›n Hiroflima ve Nagasaki kentlerine at›lan atom bombalar›n›n yapt›¤› etki en belirgin örneklerdir.
K ‹ T A P
Yayg›n Hava Kirleticiler
Hava kirlili¤ini oluflturan kirleticiler gaz ve zerrecikler halinde bulunur. Azot ve kükürt gaz halinde,
zerreler halindeki kirleticiler ise kat› veya s›v› haldedir. Büyük parTELEV‹ZYON
çac›klar kolayca çökelirken, küçük toz tanecikleri havada uzun süre as›l› kal›r. Bu taneler delme, k›rma, ö¤ütme, kar›flt›rma gibi ifllemler sonucunda atmosfere yay›l›rlar.
‹ N T E R N E T gov.tr/ hki/pdf/hava.pdf
http://www.rshm.saglik.
Karbondioksit
• Geçen yüzy›lda havan›n CO2 içeri¤inin %20 artt›¤› belirlenmifltir,
• CO2 gaz› bafl a¤r›s› ve bulant›ya neden olur. Karbondioksitin havadaki oran›n›n artmas› ile sera etkisi oluflur ve atmosferdeki s›cakl›k artar. Bunun sonucunda kutuplardaki buzlar›n erimesi, okyanuslar›n seviyesinin yükselmesi ve k›y›lar› sular›n basmas› olas›d›r.
Karbonmonoksit
• Renksiz ve kokusuz bir gazd›r,
• Çok zehirli bir gazd›r, tamamen yanmam›fl yak›ttan ortaya ç›kar,
• ‹nsanlar taraf›ndan solundu¤unda kandaki hemoglobin ile birleflir ve kan›n
oksijen tafl›ma kapasitesini düflürür. Bu durum halsizli¤e, görmenin azalmas›na ve ölüme yol açar.
Azot Oksitler
• Bu gazlar azot monoksit (NO) ve azot dioksit (NO2)’dir,
• Tafl›tlardan ve kimya endüstrisi faaliyetleri sonucu sal›nan at›k gazlard›r. Yanan herhangi bir materyalden de sal›nabilir,
• Azot monoksit düflük deriflimlerde zarars›z olmas›na ra¤men yüksek deriflimlerde zararl›d›r ve kan›n oksijen tafl›ma kapasitesini düflürür,
• Azot dioksit, fotokimyasal sisli duman (smog) oluflumunda rol oynar.
Sülfür Oksitler
• Kükürt içeren kömür ve petrol ürünlerinin yanmas› sonucu aç›¤a ç›kan kükürt dioksit (SO2) ve sülfit (SO3) gazlar›d›r. Kükürt dioksit su ile birleflince
sülfüroz asit oluflur. Sülfit ile su molekülleri birleflince sülfürik asit oluflur.
Her iki bileflik asit ya¤murlar›n›n oluflmas›na neden olur,
• Bu gazlar ya¤mur veya kar ile birlikte asit ya¤murlar›n› olufltururlar veya asit
çökelmesi ile çökelirler,
• Binalara, giyeceklere, bitki ve hayvanlara zarar verir. Kükürt dioksitin yüksek deriflimleri bitkilerde kloroza (yapraklar›n sararmas›na), plazmolize yol
açar, metabolik faaliyetleri engeller.
Fotokimyasal Oksidanlar
• Birincil kirleticilerle yani azot oksitler ve hidrokarbonlar aras›ndaki fotokimyasal tepkimeler sonucu oluflurlar,
• Azot oksitler gün ›fl›¤›nda yanmam›fl hidrokarbonlarla peroksi asit nitrat
(PAN), ozon, aldehit gibi baz› kompleks organik bileflikleri oluflturur.
Hidrokarbonlar
• Karbon ve hidrojenden oluflan bilefliklerdir. Tafl›tlardaki yak›tlar›n tam yanmamas› sonucunda ortaya ç›kar,
• Hidrokarbonlar yukar›da da belirtildi¤i gibi azot oksitlerle oldukça zehirli
bir madde olan PAN’› olufltururlar. Akci¤er ve deride rahats›zl›k yarat›r.
As›l› Partiküler Madde
• Endüstri ve tafl›tlardan sal›nan ince, kat› veya s›v› halde olan taneciklerdir.
Bu tanecikler havan›n içinde as›l› kalacak kadar küçük boyutlardad›r,
155
156
• Yanan kömürlerin is ve uçucu külleri, baz› metalurjik ifllemler sonucu ortaya ç›kan kurflun (Pb), krom (Cr), nikel (Ni), kadmiyum (Cd) ve çinko (Zn)
içeren metal tuzlar›, dokuma sanayinden sal›nan pamuk tozlar›, bitkiler üzerine püskürtülen tar›m ilaçlar›, toprak iflleme sonucu havaya kar›flan tozlar
havadaki partiküler maddeleri oluflturur,
• Boyutlar› çok küçük olan bu maddeler akci¤erlerin kendini temizlemesini
engelleyerek solunum hastal›klar›na neden olur. Bu tür parçac›klar e¤er
kurflun içeriyorsa, kurflunla ilgili endüsride çal›flan insanlarda zehirlenmelere yol açabilir.
Aerosoller
• Aerosoller buhar fleklinde havaya sal›nan kimyasallard›r,
• Jet uçaklar›ndan sal›nan florokarbonlarda (florin içeren karbon bileflikleri)
bu gruba girmektedir,
• Aerosoller ozon tabakas›n› yok etmektedirler. Ozon tabakas›n›n incelmesi
sonucu zararl› mor ötesi ›fl›nlar yeryüzüne ulaflarak deriye zarar vermekte ve
deri kanserine yol açmaktad›r.
Radyoaktif Maddeler
• Radyoaktif maddelerden radyasyon yay›l›rken alfa, beta parçac›klar› ve gama ›fl›nlar› etrafa yay›l›r,
• Bunlar nükleer patlamalar, nükleer silahlar›n kullan›m› s›ras›nda havaya sal›n›r. Bu maddeler sa¤l›k için son derece zararl›d›r.
Floritler
• Florit içeren kayaçlar ve mineraller ›s›t›ld›klar›nda son derece zehirli olan
hidrojen florür gaz› salarlar;
• Bu gaz çiftlik hayvanlar› ve inekler için son derece zehirlidir.
Yukar›da Verilen Kirleticilerin ‹nsanlar Üzerine Etkileri
1. Ozon mukoza membranlar›nda kurulu¤a neden olur, görme azal›r, bafl a¤r›s› yapar ve akci¤erde kanama ve ödem oluflur,
2. Ozon genetik yap›y› de¤ifltirir,
3. Kükürt dioksit a¤›z kurulu¤u, bo¤azda, gözlerde yanma ve solunum sistemi
hastal›klar›na yol açar,
4. SO3, CO ve NO2 kan ak›fl›na diffüze eder ve oksijen tafl›n›m›n› azalt›r. Karbonmonoksit kalp ve solunum sistemine zarar verir. Hidrokarbonlar ve di¤er kirleticiler karsinojenler gibi hareket eder ve çeflitli kanser hastal›klar›na
yol açar,
5. Tozlar bronflit, ast›m gibi solunum hastal›klar›na neden olur,
6. Sigara içmek akci¤erlerde kanserin bafll›ca nedenidir.
Bitkiler Üzerine Etkileri
1. Kükürt dioksit bitki yapraklar›nda kloroza (sararma) yol açar, hücre ve dokularda ölüme neden olur,
2. Florürler ve PAN marul ve ›spanak gibi genifl yaprakl› sebzelere zarar verir,
3. Azot oksitler ve florürler verimi azalt›rlar,
4. Hidrokarbonlar yapraklar ve çiçekler üzerine olumsuz etki yapar.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
5. Duman ve tozlar yaprak yüzeylerini kaplar ve bitkilerin fotosentez yapmas›n› engeller,
AMAÇLARIMIZ
6. Ozon tah›llara, meyvelere ve pamuk bitkisine zarar verir.
Hava Kirlili¤inin Kontrolü
K ‹ T A P
Hava kirlili¤inin kontrolünde belirlenen istasyonlarda sürekli izlemeler yap›l›r. Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤›’n›n “Is›nmadan Kaynaklanan Hava Kirlili¤inin Kontrol
T E L E V ‹Kontrol
ZYON
Yönetmeli¤i” ve “Endüstri Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirlili¤i
Yönetmeli¤i” bulunmaktad›r.
Bu yönetmeliklere www2.cevreorman.gov.tr internet eriflimi ile ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
157
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Hava kirlili¤inin kontrolünde afla¤›da belirtilen önlemlerin al›nmas› önerilir:
• Yer seviyesindeki kirlili¤i azaltmak için binalarda bacalar›n mümkün oldu¤unca yüksek yap›lmas›, ›s› izolasyonunun sa¤lanmas›,
• Yak›t seçiminde kükürt içeri¤i düflük, ›s› de¤eri yüksek yak›tlar›n kullan›lmas›,
• Tafl›tlarda kurflun içeri¤i düflük benzin kullan›lmas›, motorlar›n bak›m›n›n
sa¤lanmas›, eksozlardaki kirleticilerin en düflük seviyeye indirilmesi,
• Kirlilik kontrol yönetmeli¤inin aynen uygulanmas›,
• Çevreyi havadar tutmak için yol kenarlar›na, nehir kenarlar›na, parklara ve
aç›k alanlara a¤aç dikilmesi,
• Nüfus art›fl› kirlili¤in temelini oluflturan nedenlerden birisi oldu¤u için, kentler planlan›rken göz önüne al›nmas›d›r. Kent planlamas›n›n binalar›n ve kat
seviyesinin hakim rüzgar yönünü engellenmeyecek flekilde yap›lmas›,
• Nükleer denemelerin s›n›rland›r›lmas› gereklidir.
Ülkemizden hava kirlili¤ine ait görüntüler Foto¤raf 7.1’de verilmifltir.
Foto¤raf 7.1
Hava kirlili¤i
(soldan sa¤a
Azot Sanayi;
Demir Çelik
Fabrikas›;
Termik
Santral)(Atabey,
E. 2011.MTA)
SU K‹RL‹L‹⁄‹
Su yaflam›n vazgeçilmez temel kayna¤›d›r. Yeryüzündeki sular sürekli hareket halindedir. Güneflin etkisiyle okyanuslardan, denizlerden, göllerden sular buharlaflarak atmosfere yükselir ve troposferde birikerek bulutlar› oluflturur. Bulutlar rüzgâr›n etkisiyle hareket eder, so¤uk bir bölgeye rastlay›nca ya¤mur, kar veya dolu
fleklinde yeniden yeryüzüne iner. Yeryüzüne inen bu ya¤›fl sular›, akarsularla göl
ve denizlere tafl›n›r. Akarsular, göller ve denizlerdeki su, bir süre sonra buharlaflarak tekrar atmosfere yükselir. Suyun bu flekilde devaml› olarak yer de¤ifltirmesine
suyun do¤al döngüsü denir (fiekil 7.1).
158
fiekil 7.1
Su döngüsü
(Akp›nar, K. 2005)
Kar örtüsü
Kara üzerine Ya¤›fl
Yü
zey
Süzülme
sel
ak›
fl
Deniz üzerine ya¤›fl
Terleme
Tutulma
Buharlaflma-Terleme
Derine s›zma
Göl
Yeralt› suyu
Buharlaflma
Deniz
Su insanlar›n ve di¤er canl›lar›n metabolik faaliyetleri için mutlak gereklidir. Di¤er yandan evsel at›klar›n uzaklaflt›r›lmas›nda, elektrik santrallerinde so¤utma iflleminde, çeflitli endüstri kollar›ndan ç›kan at›klar›n uzaklaflt›r›lmas›nda kullan›lmaktad›r. Bütün bu ifllemler s›ras›nda at›k maddeler su kaynaklar›na kar›fl›r. Ülkemizde tar›mda kullan›lan su miktar› %72, endüstride %16, kullanma ve içme suyu olarak %12’dir. Do¤al sular içinde çözünmüfl ve ask› halinde baz› maddeleri içerir.
Akarsular karalardan ald›klar› maddeleri deniz ve okyanuslara kadar tafl›rlar. Suyun do¤al olarak içerdi¤i maddeler kirlilik etmeni olarak say›lmazlar.
Su yap› olarak renksiz, kokusuz ve saydam bir s›v›d›r. Suyun fiziksel özellikleri
s›cakl›k, bulan›kl›k, renk, tad ve koku göstergeleri ile belirlenir. ‹çme suyunun s›cakl›¤›n›n 7-12°C aras›nda, ne s›cak ne so¤uk olmas› istenir. Su ürünleri yetifltiricili¤inde de bal›klar›n çeflitlerine göre su s›cakl›¤› istekleri farkl› olmaktad›r. Bulan›kl›k, içme ve kullanma suyunda istenmeyen bir özelliktir. Suyun renkli olmas› içerisinde
yabanc› maddelerin çözünmüfl oldu¤unu gösterir. Sular›n içinde metan, hidrojen
sülfür gibi gazlar›n bulunmas› kötü koku oluflumuna, demirli, sülfatl› bilefliklerin bulunmas› suyun tad›n›n de¤iflmesine neden olur. Suyun kimyasal özelliklerinden en
önemlisi olan pH de¤eri yabanc› maddelerin suyun içinde çözünüp çözünmemesi
ile do¤rudan iliflkilidir. Yüzeysel veya yeralt›ndan sa¤lanan sularda salg›n hastal›k
oluflturan mikroplar›n belirlenmesi suyun bakteriyolojik özelliklerini belirler.
Su Kirlili¤inin Kaynaklar›
Su kirlili¤inin kaynaklar› fiekil 7.2’de gösterilmektedir.
1. Evsel at›klar: Evsel at›klar grubuna g›da art›klar›, sentetik deterjanlar, temizlik malzemeleri ve su bazl› boyalar girer. Organik yap›daki bu kirleticiler sulardaki çözünmüfl oksijeni tüketerek kirlenmeye neden olurlar.
2. Endüstriyel at›klar: Bunlar iflletme yak›n›ndaki nehir veya derelere deflarj
edilen endüstri kirli sular›d›r. Tekstil, fleker, gübre, ilaç, lastik, ka¤›t ve tüm
kimyasal madde üreten fabrikalar, maden iflletmeleri hepsi kimyasal kirlilik
olufltururlar. Bu at›klar ço¤unlukla kurflun, kadmiyum, civa, arsenik gibi a¤›r
metal içerirler.
159
3. Kimyasal gübreler: Yüksek verim elde etmek için gübre kullan›m› zorunluluk haline gelmifltir. Afl›r› nitratl› gübre kullan›m›, nitrat›n y›kanarak yer alt›
sular›na kar›flmas›na ve su kaynaklar›n›n kirlenmesine neden olmaktad›r. ‹çme suyu kaynaklar›na kar›flmas› halinde önemli sa¤l›k sorunlar›na yol açmaktad›r.
fiekil 7.2
Su Kirlili¤ine neden
olan kaynaklar
(http://www.ekoloji)
Atmosferik Çöküntü
Amonyak
Volabilizasyonu
At›k Gaz
Bal›k Çiftlikleri
Ticari ve Hayvansal
Gübre
Tortu
At›k Gaz
Sanayi
Yem
Yerleflim Merkezi
Tatl› Su Bal›k
Çiftlikleri
Yüzeyden Kar›flan
Akuferde Depolama
S›z›nt›
At›k Gaz
Ya¤mur Suyu
Bitkiler
Alg
YERALTI SUYU
4. Tar›msal ilaçlar: Tar›msal ilaçlar klorlu hidrokarbonlar›, organofosfatlar›,
metal tuzlar›n›, karbonatlar›, asetik asit türevlerini içermektedir. Bu nedenle tar›msal ilaçlar›n ço¤u parçalanabilir özellikte de¤ildir. Bu maddeler g›da zincirine geçerek ya¤l› dokularda birikir ve önemli sa¤l›k sorunlar›na
yol açar.
5. Termal kirlilik: Elektrik ve nükleer santralleri termal kirlili¤in ana kaynaklar›n› olufltururlar. Bu santrallarda so¤utma amac›yla kullan›lan sular ›s›n›r ve
›s›s› yüksek sular su kaynaklar› ile temas etti¤inde bal›klar›n ve di¤er su canl›lar›n›n ölümüne neden olur.
6. Zararl› organizmalar: Evsel ve flehirsel at›klar zararl› mikroorganizmalar içerebilir. Bunlar› protozoa, solucan yumurtalar›, bakteri gibi zararl› organizmalar oluflturur. E¤er bu organizmalar su kaynaklar›na kar›fl›r ve tüketilirse tifo, dizanteri, kolera, tüberküloz gibi hastal›klara neden olur.
7. Mineral ya¤lar (makina ya¤lar›): Çeflitli tafl›tlardan mazot, ya¤ gibi maddelerin bir flekilde akarsulara bulaflmas›, buradan yeralt› sular›na veya denizlere
kadar tafl›nmas› mümkündür.
8. Yeralt› suyu kirlili¤i: Büyük flehirlerin ve endüstriyel alanlar›n yeralt› sular›
art›k saf ve güvenilir de¤ildir. Yeralt› sular›n›n kirlilik kaynaklar› sehir at›klar›, s›z›nt›lar, endüstriyel s›v› at›klar, septik tanklar, gübreler, çöpler, tar›msal ilaçlar vb. dir.
160
9. Deniz suyu kirlili¤i: Kirlenmifl akarsular içindeki maddeleri sonunda ulaflt›klar› yerler olan denizler ve okyanuslara kadar tafl›rlar. Dolay›s›yla bu yerler
do¤al ve insan kaynakl› kirleticilerin deposu haline gelir. Okyanuslar, denizler petrol tankerlerinin kazalar› veya denizden petrol ç›karan petrol platformlar›ndaki kazalar nedeniyle kirlenmektedir. Di¤er kirleticiler sanayi tipi
ya¤lar, petrol ürünleri, deterjanlar, at›k çamurlar ve radyoaktif at›klard›r.
Su Kirleticilerinin Etkileri
Ötrofikasyon: Sular›n besin
maddelerince özellikle azot
ve/veya fosfor bilefliklerince;
alg ve daha yüksek yap›l›
bitkilerin üremesini
h›zland›racak, böylece
sudaki canl›lar›n dengesini
bozacak ve su kalitesinde
istenmeyen bozulmalara yol
açacak flekilde
zenginleflmesi.
Temel etkiler flunlard›r:
1. Civa (Hg), arsenik (As) ve kurflun (Pb) bileflikleri zehirlidir. Civa, suya kar›flt›¤› zaman sucul bitkiler taraf›ndan al›n›r ve g›da zincirine kat›l›r. Kurflun
metabolizman›n bozulmas›, genetik bozukluklar›n ve kans›zl›¤›n ortaya ç›kmas› gibi birçok sa¤l›k sorunlar›na neden olur.
2. Kadmiyum (Cd) böbrek ve karaci¤ere zarar verir.
3. Nitrat (NO3) ve fosfatlar (PO4) oksijen tüketen alg gibi organizmalar›n ortamda ço¤almas›na (ötrofikasyona) neden olur ve bu durum bal›klar›n ve
di¤er sucul canl›lar›n ölümüne yol açar.
4. At›k sular›n içindeki boyalar ve baz› bileflikler suyun renginin de¤iflmesine
neden olur.
5. Sabun, deterjan gibi temizlik malzemeleri sularda köpük oluflumuna yol
açar.
6. Endüstriyel at›k sular kokuya ve kötü tada neden olan demir, klorür, fenol,
mangan, ya¤lar, hidrokarbonlar, amonyak, alg ve mikroorganizmalar içerir.
7. DDT gibi tar›msal ilaçlar›n su sistemine ulaflt›ktan sonra küçük bal›klar›n beslendi¤i mikroorganizmalarca al›nmas›, buradan küçük bal›klar› yiyen daha
büyük bal›klara, buradan da kufllara ve insanlara geçmesi söz konusudur.
Su Kirlili¤inin Kontrolü
1. Tar›msal alanlarda hayvanlar›n su içtikleri yerler di¤er faaliyetlerin yap›ld›¤›
su kaynaklar›ndan ayr› tutulmal›d›r.
2. Tar›msal ilaç ve gübre kullan›m› bilinçli yap›lmal›, ilaçl› malzemeler özenle
ve farkl› yerlerde temizlenmelidir. Do¤ada biyolojik olarak çabuk ve kolay
parçalanabilen tar›msal ilaçlar tercih edilmelidir.
3. Kanalizasyon sistemi bulunmayan yerlerde septik tanklar evlerde yer almal›d›r.
4. Nehir ve göllerde kirlenmenin önlenmesi için sabun ve deterjan kullan›m›n› gerektirecek y›kanma, çamafl›r y›kama, oto y›kama gibi ifllemler yap›lmamal›d›r.
5. Evsel ve endüstriyel at›klar ar›tma ifllemlerinden geçirilmelidir.
Suyu kirleten kaynaklar oluflumlar›na göre noktasal ve yayg›n kirletici (Noktasal olmayan) kaynaklar olmak üzere ikiye ayr›l›r. Örne¤in bir kanalizasyonun ç›k›fl
a¤z› noktasal kaynak olarak de¤erlendirilir ve at›ksu ar›tma tesislerinin kurulmas›yla ar›t›lmas› mümkündür. Yayg›n kaynaklara örnek olarak tar›msal faaliyetlerden
yay›lan gübrelerin bileflenleri veya tar›msal ilaçlar verilebilir. Genifl alanlara yay›lma özelli¤i nedeniyle bu tür kirleticilerin kullan›m›nda önceden planlama yapmak,
toprak ve su özelliklerini göz önüne almak gerekir.
Baz› ülkelerde kanalizasyon at›k sular› ar›t›mdan sonra pamuk yetifltirilmesi gibi tar›msal faaliyetlerde kullan›lmaktad›r.
S O R U
S O R U
D ‹ K K A 161
T
K K A TTemel Faktörler
7. Ünite - Çevre Kirlili¤inin Ortaya Ç›kmas›ndaD ‹Etken
N N
SIRA S‹ZDE
Su kirli¤inin kontrolü için Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤› taraf›ndan
2004 y›l›nda
haz›rlanan “Su Kirlili¤i Kontrolü Yönetmeli¤i” bulunmaktad›r. Bu yönetmelikte
amaç “Ülkenin yeralt› ve yerüstü su kaynaklar› potansiyelinin korunmas› ve en iyi
AMAÇLARIMIZ
bir biçimde kullan›m›n›n sa¤lanmas› için, su kirlenmesinin önlenmesini
sürdürülebilir kalk›nma hedefleriyle uyumlu bir flekilde gerçeklefltirmek üzere gerekli olan
hukuki ve teknik esaslar› belirlemektir” fleklindedir.
K ‹ T A P
Bu Yönetmelik su ortamlar›n›n kalite s›n›fland›rmalar› ve kullan›m amaçlar›n›,
su kalitesinin korunmas›na iliflkin planlama esaslar› ve yasaklar›n›, at›k sular›n boflalt›m ilkelerini ve boflalt›m izni esaslar›n›, at›ksu altyap› tesisleri ile ilgili esaslar›
TELEV‹ZYON
ve su kirlili¤inin önlenmesi amac›yla yap›lacak izleme ve denetleme usul ve esaslar›n› kapsamaktad›r.
Su Kirlili¤i Kontrolü Yönetmeli¤i ile ilgili detayl› bilgilere http://www2.cevreorman.gov.tr/ya‹NTERNET
sa/y/25687.doc web sayfas›ndan ulaflabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Su Ortamlar›n›n Kalite S›n›fland›r›lmas›na göre k›taiçi yüzeysel sular›n›n kalitelerine göre yap›lan s›n›flama afla¤›da verilmifltir (Çizelge 7.1). Bir su kayna¤›n›n bu
s›n›flardan herhangi birine dahil edilebilmesi için bütün parametre de¤erleri, o s›n›f için verilen parametre de¤erleriyle uyum halinde bulunmal›d›r.
Su
Kalite
Kullan›m alanlar›
S›n›f I
Yüksek kaliteli su
Yaln›z dezenfeksiyon ile içme suyu temini,
Rekreasyonel amaçlar (yüzme gibi vücut temas› gerektirenler
dahil),
Alabal›k üretimi,
Hayvan üretimi ve çiftlik ihtiyac›,
Di¤er amaçlar.
S›n›f II
Az kirlenmifl su
‹leri veya uygun bir ar›tma ile içme suyu temini,
Rekreasyonel amaçlar,
Alabal›k d›fl›nda bal›k üretimi,
Teknik Usuller Tebli¤i’nde verilmifl olan sulama suyu kalite
kriterlerini sa¤lamak flart›yla sulama suyu olarak,
S›n›f I d›fl›ndaki di¤er bütün kullan›mlar.
S›n›f III
Kirlenmifl su
G›da, tekstil gibi kaliteli su gerektiren endüstriler hariç olmak
üzere uygun bir ar›tmadan sonra endüstriyel su temininde
kullan›labilir.
S›n›f IV
Çok kirlenmifl su
S›n›f III için verilen kalite parametrelerinden daha düflük
kalitede olan ve üst kalite s›n›f›na iyilefltirilerek kullan›labilecek
yüzeysel sulard›r.
At›k Sular›n Ar›t›lmas›
Evsel ve Kentsel At›k Sular›n Ar›t›lmas›
Kullan›lm›fl sular kanallarda toplan›r ve bertaraf edilmek üzere bir al›c› ortama verilir. Çevre kirlenmesi sorunlar›n› önlemek için bu tür sular›n al›c› ortama verilmeden önce ar›t›lmalar› gerekir. Günümüzde oldukça geliflmifl ar›tma teknikleri kullan›lmaktad›r.
Çizelge 7.1
K›taiçi yüzey
sular›n›n kalite
s›n›fland›rmas›
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
162
Ekoloji ve Çevre
D Ü fiBilgisi
ÜNEL‹M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Birincil ifllem: Çöktürme, yüzdürme ve filtre etme gibi fiziksel ifllemleri içine alS O R U
d›¤› için fiziksel ar›tma olarak adland›r›l›r. At›k sular belli büyüklükteki parçalar›
ay›klamak için ›zgaralardan geçirilir, kum ›zgaralar›na al›narak organik madde ile
D ‹ K K Akumlar›n
T
birlikte bulunan
çökelmesi sa¤lan›r. Sonra çökelti havuzlar›na al›nan su
bekletilerek çökelen maddelerden ayr›m› sa¤lan›r. Bu havuzlar›n taban›nda biriken çamurun
su içeri¤inin ve kokusunun fazla olmas› nedeniyle
SIRAuzaklaflt›r›lmas›
S‹ZDE
zordur. Buraya kadar olan iflleme fiziksel ifllem de denir.
‹kincil ifllem: ‹lk ifllemden sonra at›k çamurlar havaland›rma tanklar›na göndeAMAÇLARIMIZ
rilir, burada
hava ile kar›fl›m sa¤lan›r. Organik maddenin mikroorganizmalar taraf›ndan ayr›flt›r›lmas› için gerekli oksijen miktar›na biyolojik oksijen ihtiyac› (BO‹)
ad› verilir. Organik maddenin basit bilefliklere ayr›flt›r›ld›¤› bu aflamaya biyolojik
K ‹ Daha
T A Psonra bakterileri uzaklaflt›rmak için klorlama yap›l›r.
ar›tma denir.
Üçüncül ifllem: Daha ileri olan bu ifllemde biyolojik ar›tmadan geçen su içindeki azot, fosfor gibi maddeleri uzaklaflt›rmak için iyon de¤ifltiricilerden geçirilir daT E L E V ‹ Zveya
Y O N göllere verilir. At›k çamularda yak›larak veya kurutulduktan
ha sonra akarsu
sonra kullan›lmayan alanlara doldurularak bertaraf edilir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
At›k ar›tma ‹ile
www. atikyonetimi.cevreorman.gov.tr internet adresinN T ilgili
E R N E yönetmelikleri
T
den takip edilebilirsiniz.
Endüstriyel At›k Sular›n Ar›t›lmas›
Burada uygulanan ifllemler asit ve bazlar›n nötralize edilmesini, zehirli bilefliklerin
uzaklaflt›r›lmas›n›, kolloidal maddelerin, metalik bilefliklerin çökeltilmesini içerir.
Termal kirlili¤in giderilmesi at›k sular›n s›cakl›¤›n›n azalt›lmas› fleklindedir. Bu tür
kirleticilerin ar›t›lmas› s›ras›nda ihtiyaç duyulan oksijen miktar›na kimyasal oksijen
ihtiyac› (KO‹) denir.
Ar›tma sonras› sular g›da niteli¤i tafl›mayan pamuk gibi tar›msal ürünlerin sulanmas›nda kullan›lmaktad›r. At›k çamurlar ise a¤›r metal içeri¤i yüksek ve endüstri at›klar›ndan elde edilmiflse yak›lmaktad›r.
Ülkemizden maden at›klar›n›n oluflturdu¤u su kirlili¤ine ait görüntüler Foto¤raf
7.2’de gösterilmifltir.
Foto¤raf 7.2
Maden
at›klar›n›n
oluflturdu¤u
su kirlili¤i
(Atabey,E.
2011. MTA)
TOPRAK K‹RL‹L‹⁄‹
Toprak, hava ve su gibi yaflam›n temel unsurlar›ndan birisidir. Toprak oluflumu
çok yavaflt›r dolay›s›yla toprak yenilenemeyen kaynaklar aras›nda yer al›r. Bu nedenle toprak kirlili¤i kontrolü ve bu konudaki çal›flmalar son derece önemlidir.
Topra¤›n verimlili¤ini azaltan herhangi bir madde “kirletici” olarak adland›r›l›r.
Orman ve Tabii Kaynaklar Bakanl›¤› “Toprak Kirlili¤inin Kontrolü ve Noktasal
Kaynakl› Kirlenmifl Sahalara Dair Yönetmelik” ç›karm›flt›r. Bu Yönetmeli¤in amac›;
163
al›c› ortam olarak topra¤›n kirlenmesinin önlenmesi, kirlenmenin mevcut oldu¤u
veya olmas› muhtemel sahalar› ve sektörleri tespit etmek, kirlenmifl topraklar›n ve
sahalar›n temizlenmesi ve izlenmesi esaslar›n› sürdürülebilir kalk›nma hedefleriyle
uyumlu bir flekilde belirlemektir.
Toprak Kirlili¤inin Kaynaklar›
Toprak al›c› bir ortam oldu¤u için kirletici kaynaklar› oldukça çeflitlidir. Kirleticiler kaynaklar›na göre; tar›msal, kentsel, endüstriyel, atmosfer ve di¤erleri olarak
ayr›labilir (fiekil 7.3). Bu kaynaklardan aç›¤a ç›kan at›k maddeler hava, su ve toprak gibi temel üç al›c› ortam› etkilerler. Bu kirleticilerin oranlar›n›n artmas›, canl›lar›n besin zincirine (su, g›da) dahil olmalar› sonucunda zehirlenme ve ölümler
meydana gelebilir.
Baz› maddeler topraklar›n fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini olumsuz yönde etkileyerek verimlili¤ini azalt›rlar. Bu maddelerin kaynaklar› afla¤›da
verilmifltir:
1. Verimi artt›rmak için topra¤a ilave edilen kimyasal ve tar›msal zararl›lar› yok
etmek için kullan›lan bitkiye veya topra¤a uygulanan tar›msal ilaçlar,
2. Endüstriyel at›klar,
3. Radyoaktif kirlilik,
4. Evsel ve kentsel at›klar.
fiekil 7.3
Kirlilik
kaynaklar› ve
zararl› etkenler
K‹RL‹L‹K KAYNAKLARI
Tar›msal
Kimyasal gübre
Tar›msal ilaç
Mazot
bulaflmas›
Kentsel
Elektrik
santralleri,
Kül
Gazlar,
A¤›r metaller
Ulafl›m, Fosil
yak›t yanma
ürünleri,
Asit birikintileri
Endüstriyel
Atmosfer
Di¤er
Madencilik,
A¤›r metaller
Rüzgarla
tafl›nan
kirleticiler
Patlamalar,
Zehirli gazlar
Metalurji
endüstrisi
Asit
çökelmeler
Endüstriyel
kazalar
Kimya ve
elektronik
endüstrisi
fiehir at›klar›,
Organik kirleticiler,
At›k depolamadan
s›z›nt›lar
Tar›msal Kirlilik
Tar›msal faaliyetler sonucu ortaya ç›kan toprak kirlili¤inin kaynaklar›n› kimyasal
gübreler ve tar›msal ilaçlar oluflturur. Ayr›ca tar›m makinelerinden kazara dökülen
ya¤lar ve mazot da kirlilik oluflturur.
164
Kimyasal gübrelerin yanl›fl ve afl›r› miktarlarda topra¤a uygulanmas› zamanla
topra¤›n fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerinin bozulmas›na yol açmaktad›r.
Topra¤›n pH’s›nda meydana gelen de¤iflim toprak mikroorganizmalar›n›n yaflamlar›n› ve besin maddelerinin al›nabilirli¤ini olumsuz yönde etkilemektedir. Fosforlu gübrelerin kullan›m›ndan ortama sal›nan arsenik, kadmiyum, mangan, çinko, tavuk gübresinden bulaflan çinko, arsenik ve bak›r gibi a¤›r metaller toprakta a¤›r
metal kirlili¤ine neden olur. Bitki-hayvan-insan beslenme zincirinde bu metaller
zehirlenmelere, insanlar›n vücutlar›nda birikime yol açar. Fosforlu gübrelerin yüzey ak›fllar›yla çeflitli su kaynaklar›na tafl›nmalar› sonucu ortamda fosfor deriflimi
yükselir. Yine ayn› durum azotlu gübreler için de geçerlidir. Fazla azotlu gübre ile
gübrelenmifl yapraklar› yenen marul ve ›spanak gibi bitkilerinde insan sa¤l›¤›na
zararl› nitrat ve nitrit birikimleri olmaktad›r.
Tar›msal ilaçlar organik yap›dad›r. Çeflitli formüllerde ve adlarda tar›msal ilaçlar
bulunmaktad›r. ‹dealde bir tar›m ilac›n›n hedef zararl›y› yok ettikten sonra ortamda
parçalanarak hemen yok olmas› istenir. Son y›llardaki geliflmelerle parçalanma süresi daha k›sa olan tar›msal ilaçlar üretilmifltir. Bu maddeler kendini oluflturan alt
maddelere ayr›l›r. Bu ilaçlar içinde 1 ay, 1 y›l ve daha uzun sürede ayr›flan ilaçlar
bulunmaktad›r. Tar›msal ilaçlar›n canl›lar üzerine olumsuz etkisi hemen belli olmad›¤› için kullan›m›na izin verilen ilaçlar›n zararlar› ortaya ç›kt›kça kullan›m› yasaklanmaktad›r. Örne¤in DDT’nin ortamda parçalanmad›¤›n›n anlafl›lmas› çok uzun bir
süre alm›flt›r. Bu maddeyi tamamen ayr›flt›racak mikroorganizmalara do¤ada rastlan›lmam›flt›r. Tar›msal ilaçlar topraklarda bulunan ve verimlilik için önemli olan baz› mikroorganizmalar›n, solucanlar›n zarar görmesine neden olur.
Tar›msal ilaçlar topraklarda kil mineralleri ve organik madde taraf›ndan tutulabilir. Tar›msal ilaçlar›n yap›s› anyonik, katyonik, moleküler halde olabilir. Toprakta tutulmalar› topra¤›n ve ilac›n özelli¤ine göre de¤iflir. Toprakta tutulan ilaçlar›n
ayr›flma ürünleri daha sonra yavaflca sal›narak bir sonra ekilen ürüne zarar verebilir. Toprakta tutulmas› düflük olanlar ise topraktan y›kanarak yer alt› suyuna bulaflabilir. Yine dikkatsiz kullan›m, ilaç kutular›n›n dere, göl kenarlar›nda y›kanmas›
birçok bal›k ve kuflun zehirlenmesine yol açabilir. Kimyasal tar›msal ilaçlara karfl›l›k alternatif olarak biyolojik mücadele yap›labilir. Hastal›klara karfl› dayan›kl› bitki türleri seçilebilir. Böcekleri çeken kimyasallar kullan›labilir. Bu nedenle organik
tar›m uygulamalar› son y›llarda ülkemizde h›zla art›fl göstermifltir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1
Toprak, kirli
sular›n
SIRA
S‹ZDE süzülerek temizlenmesinde rol oynayan do¤al bir kaynakt›r. Bu
temizleme iflleminde topra¤›n hangi bileflenleri rol oynar?
D Ü fi ÜKirlilik
NEL‹M
Endüstriyel
Kimya endüstrisine ait fabrikalar, metal iflleyen endüstri kollar›, petrol rafinerileri,
elektrik santralleri,
S O R U plastik endüstrisi, büyük çaptaki hayvan çiftlikleri endüstriyel
kaynakl› kirleticileri olufltururlar. Buralardan kaynaklanan a¤›r metal, plastik, organik
madde gibi çeflitli kirletici tipleri topraklar›n kirlenmesine neden olmaktad›r.
D‹KKAT
Plastik ürünlerin çeflitli kullan›m sahas› olmas› ve yo¤un olarak kullan›lmas›
plastik at›klar› önemli kirleticiler s›n›f›na sokmaktad›r. Çünkü plastik at›klar toprakta uzun SIRA
y›llarS‹ZDE
kalmakta, ayr›flmas› çok uzun y›llar almaktad›r. Ayr›ca PVC (polivinil karbon) fliflelerin üretimi s›ras›nda flifle içinde kalan ve kanserojen etkisi olan
gaz halindeki klor bileflenleri dolum s›ras›nda suya dahil olmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
Elektrik santrallerinin bacalar›ndan ç›kan kükürtdioksit ya¤mur suyu ile birleflerek asit ya¤murlar›n› oluflur. Asit ya¤murlar› bitkilerin ve a¤açlar›n yapraklar›n›n
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
165
yanmas›na neden olur. Özellikle elektrik santrallerine yak›n yerde bulunan i¤ne
a¤açl› ormanlarda yanma ve kuruma belirgindir. Asit ya¤murlar› toprak pH’s›n›n
asitleflmesine neden olur. Binalar›n d›fl›nda binalarda afl›nd›r›c› etki gösterir. Yine
elektrik santrallerinde kömürün yanmas› sonucu oluflan uçucu küller a¤›r metal
içerikleri nedeniyle toprakta birikti¤inde kirlilik oluflturmaktad›r.
Madencilikte topraklar›n kaz›larak alt›ndan madenlerin ç›kar›lmas› s›ras›nda
üstteki verimli topraklar kayba u¤rar. Kaz›lan topraklar yap›s›n› kaybetmifl bir flekilde maden çevresine y›¤›l›r. Madenin ifllenmesi s›ras›nda aç›¤a ç›kan kat› veya s›v› at›klar rüzgar veya sular›n vas›tas›yla tafl›narak topra¤a bulafl›rlar. Yer alt› suyuna kar›flan at›klar zehirlenmeye neden olur. Aç›k madencilik iflletmelerinde büyük
çukurlar oluflur. Arazi yap›s› bozuldu¤u gibi buralarda ya¤mur sular› birikerek madene ait at›klar çözünür ve zehirli su birikintileri oluflur. Orman ve Tabii Kaynaklar
Bakanl›¤› 2010 y›l›nda “Madencilik Faaliyetleri ‹le Bozulan Arazilerin Do¤aya Yeniden Kazand›r›lmas› Yönetmeli¤i” ç›karm›flt›r. Bu Yönetmeli¤in amac›; madencilik faaliyetleri, malzeme ve toprak temini için arazide yap›lan kaz›lar, dökümler ve
do¤aya b›rak›lan at›klarla bozulan do¤al yap›n›n yeniden kazan›lmas›na iliflkin
usul ve esaslar› belirlemektir.
Radyoaktif At›klar
Bu at›klar askeri silahlar›n üretimi, madencilik, elektrik üretimi, t›bbi ifllemler sonucu oluflan ve radyoaktif madde içeren at›klard›r. Bu radyoaktif maddelerin herbirinin farkl› yar›lanma ömürleri bulunmaktad›r.
Radyoaktif maddelerin azalmas› bu maddelerin alfa, beta ve gama ›fl›nlar› yaymas› fleklindedir. Nükleer kazalar veya nükleer silahlardan yay›lan radyoaktif maddeler su ve rüzgarla tafl›n›r. Topraklar ya s›z›nt›lar ya da depolama yoluyla bu maddelerce kirlenir. Topra¤›n kumlu veya killi bünyede olmas› kirlenmeyi farkl› etkiler. Killi topraklarda daha fazla tutulma olmaktad›r. Topra¤›n üst katman›na çökelen radyoaktif maddeler bitkilere, bitkilerden de insan vücuduna geçebilir.
Bu tür at›klar toprak alt›na depolanma fleklinde veya radyoaktif ›fl›nlar› geçirmeyen kapal› ortamlarda muhafaza edilir. Radyoaktif at›klar›n yok edilmesi son
derece zordur. Hatta y›llar önce Karadeniz k›y›lar›na vuran yüzlerce variller içinde
radyaktif madde at›¤› oldu¤u saptanm›fl ama hangi ülkeden geldi¤i anlafl›lamam›flt›r. Bu variller geçici olarak bir depoda toplanm›flt›r.
Evsel ve Kentsel At›k Kirlili¤i
Çöplerin gelifligüzel toprak ortam›na verilmesi sonucu içindeki a¤›r metaller, mikroorganizmalar topra¤a geçer. Bu çöplerden hastal›k yay›l›r. Özellikle kara sinekler en bilinen hastal›k tafl›y›c›lard›r. Günümüzde büyük flehirlerde çöpler için de¤erlendirme tesisleri kurulmufltur. Baz› maddelerin geri dönüflümü sa¤lan›rken baz›lar› da yak›larak elektrik enerjisi elde edilmektedir.
Çöp depolama alanlar›n›n seçimi, topraklar›n kil minerali yap›lar›, kil yüzdesi,
boflluk oran›, nem tutma gibi özelliklere göre yap›lmal›d›r. Plastik gibi toprakta ayr›flmas› son derece güç at›k maddeler kayna¤›nda ayr›lmal›d›r.
Ar›tma tesisi çamurlar›n›n tar›mda kullan›lmas› oldukça risk tafl›maktad›r. Çünkü at›k sular›n ve at›k sular› ar›tan ar›tma tesislerinin iflletme özellikleri çok farkl›d›r. Dolay›s›yla ç›kan at›k çamurlar›nda özellikleri farkl› olmaktad›r. Bu at›klar endüstri at›klar› baflta olmak üzere a¤›r metal içerirler. Bu çamurlar topra¤a uyguland›¤›nda bitkilerin a¤›r metal al›mlar› çeflitlerine göre farkl›l›k gösterir. Baz›lar› köklerinde, baz›lar› yapraklar›nda veya meyvelerinde a¤›r metalleri biriktirebilir.
Yar›lanma ömrü: Genel
olarak azalmakta olan bir
maddenin bafllang›çtaki
miktar›n›n yar›s›na düflmesi
için gereken zaman.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
166
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
Ekoloji ve Çevre
Bilgisi
SIRA
S‹ZDE
2
K ‹ T A P
KD Ü‹ fi TÜ NAE LP‹ M
Ü fi Su
Ü N E‹flleri
L ‹ M Bakanl›¤› ç›kard›¤› “Kat› At›klar›n Kontrolü Yönetmeli¤i” ile
Orman Dve
ar›tma çamurlar›n›n kullan›m›n› s›n›rlam›flt›r. Bu Yönetmelik, evsel ve kentsel at›k
sular›n ar›t›lmas›
ortaya ç›kan ar›tma çamurlar›n›n topra¤a, bitkiye, hayvaS O R sonucu
U
TELEV‹ZYON
na ve insana zarar vermeyecek flekilde, toprakta kontrollü kullan›m›na iliflkin teknik ve idari esaslar› kapsamaktad›r.
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
At›k Yönetimi
‹ N Tile
E R ilgili
N E T detayl› bilgilere http://www.atikyonetimi. cevreorman.gov.tr/ yonetSIRA
S‹ZDE
melikler. htm.
Web
sayfas›ndan ulaflabilirsiniz.
N N
Çizelge 7.2
Topraktaki
K ‹ T A P A¤›r
Metal S›n›r De¤erleri
TELEV‹ZYON
A¤›r metal AMAÇLARIMIZ
biriktiren
SIRA S‹ZDEbitki türlerini araflt›r›n›z ve bitki türünün biriktirdi¤i a¤›r metale
göre bir örnek veriniz.
Çizelge 7.2’de Kat› At›k Yönetmeli¤ine göre toprakta bulunmas› gereken a¤›r
AMAÇLARIMIZ
metal s›n›r de¤erleri verilmifltir.
6≤pH<7
mg kg-1 *F›r›n Kuru
Toprak
pH≥7
mg kg-1 F›r›n Kuru
Toprak
70
100
1
1,5
60
100
50
100
Nikel
50
70
Çinko
150
200
Civa
0,5
1
‹ T A P
A¤›r MetalK(Toplam)
Kurflun
Kadmiyum
TELEV‹ZYON
Krom
‹NTERNET
Bak›r
‹NTERNET
*F›r›n kuru toprak 105°C de kurutma f›r›n›nda nemi uçurulmufl toprak.
Ar›tma çamurlar›nda bulunan azot miktar› düflük fosfor miktar› ise yüksektir.
Düflük azottan bitki tam olarak faydalanamaz. Di¤er yandan bu at›klar›n tuz kapsam›n›n oldukça yüksek olmas›, a¤›r metal içermesi tar›msal amaçla kullan›m›nda
dikkat edilmesi gereklili¤ini ortaya koymaktad›r. Topraktaki yaflayan canl›lar ar›tma çamurlar›n›n etkisiyle nem, hava, pH gibi toprak özelliklerinin bozulmas› sonucu olumsuz etkilenirler.
A¤›r Metal Etkisi
Yukar›da say›lan kaynaklardan sal›nan a¤›r metaller az veya çok miktarda insanlara
ve di¤er canl›lara toksik maddelerdir. Topraklarda bu metallerin bir k›sm› do¤al olarak bulunur. Topra¤› oluflturan ana materyalin yap›s›nda e¤er a¤›r metal bulunuyorsa toprak bu metali içerir. Örne¤in Püskürük ana materyalden, özellikle bazaltlardan
oluflan topraklarda çinko mikro elementinin miktar› baflka topraklara göre yüksek
oranda bulunmaktad›r.
‹nsan kaynakl› kirlenmelerde ise d›flar›dan topra¤a a¤›r metal bulaflmas› olur.
Topraklarda a¤›r metaller toplam ve bitkiler taraf›ndan al›nabilir formda bulunur.
Al›nabilir formda olan miktar toplam miktardan oldukça düflüktür. Çizelge 7.2’de
verilen a¤›r metalleri kapsayan materyallerin gelifligüzel araziye verilmesi veya depolanmas› bu topraklarda zehir etkisine neden olmaktad›r. Tarla ve bahçe bitkile-
167
ri a¤›r metallere karfl› son derece duyarl›d›r. A¤›r metaller bitkilerde zehirlenmeye
yol açar, bitkiler geliflemez ve ürün al›namaz.
Kirlenmifl Topraklar›n Temizlenmesi
Toprak Kirlili¤i Yönetmeli¤inde Toprak kirlili¤inin önlenmesi ve giderilmesine iliflkin ilkeler flunlard›r:
1. Toprak kirlili¤inin kayna¤›nda önlenmesi esast›r.
2. Her türlü at›k ve art›¤›, topra¤a zarar verecek flekilde, Çevre Kanunu ve ilgili
mevzuatta belirlenen standartlara ve yöntemlere ayk›r› olarak do¤rudan ve dolayl› biçimde topra¤a vermek, depolamak gibi faaliyetlerde bulunmak yasakt›r.
3. Kirli toprak temiz toprak ile kar›flt›r›lamaz.
4. Tehlikeli maddelerin kullan›ld›¤›, depoland›¤›, üretildi¤i faaliyetler ya da tesisler ile at›klar›n üretildi¤i, bertaraf veya geri kazan›m›n›n yap›ld›¤› tesislerde, kaza ihtimali göz önüne al›narak, toprak kirlenmesine engel olacak tedbirler al›n›r.
Kirlenmifl topraklar› ›slah etmek için farkl› yöntemler uygulanmaktad›r. Toprak
›slah›, ekosistemin dengesini bozan kirleticilerin baz› bitki, mikroorganizma veya
çözücü kullan›larak yok edilmesi veya uzaklaflt›r›lmas›d›r. Bu yöntemlerden tek birini uygulamak yerine yerine birkaç yöntemi kullanmak daha etkili olmaktad›r.
Bu yöntemlerden örnekler afla¤›da verilmifltir;
Bitkisel iyilefltirme (fitoremediasyon): Baz› bitkilerin metalleri bünyelerine alarak biriktirdikleri ve bu metallerden zarar görmedikleri anlafl›lm›flt›r. Bu bitkiler seçilerek farkl› a¤›r metal biriktirmelerine göre kirlenmifl topraklarda yetifltirilmektedir. Bu bitkiler yak›larak içindeki a¤›r metaller konsantre haline getirilmekte ve
metal elde edilmektedir.
Mikroorganizmalar yolu ile iyilefltirme (biyoremediasyon): Petrol ya¤lar›n›n
topraklara bulaflmas› halinde ya¤lar› ayr›flt›rma yetene¤inde olan Arthrobacter,
Pseudomonas gibi mikroorganizmalar kullan›l›r. Bu mikroorganizmalar topra¤a
afl›lan›r. Aktivitelerini artt›rmak için ortama azotlu ve fosforlu gübre ilave edilerek
hem popülasyonlar›n›n artmas› hemde beslenmeleri sa¤lan›r.
Toprak y›kama: Y›kama ile topraktan uzaklaflt›r›lmas› mümkün olan tuz gibi zararl› maddelerin giderilmesinde kullan›lmaktad›r. Belli derinlikteki toprakta bulunan
tuz miktar›na göre tuzu çözecek su miktar› hesaplanarak topraklara verilmektedir. Baz› yöntemlerde arazi su alt›nda bir süre b›rak›larak tuzun çözünmesi sa¤lanmaktad›r.
Bütün bu ifllemler oldukça zaman al›c› ve masrafl›d›r. Bu nedenle mümkün oldu¤unca topraklar›m›z› kirletmeden kullanmak sürüdürülebilirlik aç›s›ndan büyük
önem tafl›maktad›r.
Maden ç›karma ve çöplerin depolanmas›n›n oluflturdu¤u toprak kirlili¤ine ait
görüntüler Foto¤raf 7.3’de verilmifltir.
Foto¤raf 7.3
Toprak
kirlili¤i
(Atabey, A.
2011, MTA).
168
Özet
N
A M A Ç
1
Çevre kirlili¤ini tan›mlamak ve neden olan etmenleri özetlemek;
Çevre sorunlar› kirlilikle bafllar. Neden kirlilik
oluflur? ‹nsan ve endüstri faaliyetlerinden ileri gelen kirlili¤i saymazsak, do¤ada meydana gelen
hiç bir tepkime %100 oluflmaz. Örne¤in benzinin
yanmas›; yanma s›ras›nda afla¤›daki tepkime
meydana gelir.
Hidrokarbonlar + Atmosferdeki oksijen (O2) → Karbondioksit + Su (hidrojen ve karbon)
Aç›¤a ç›kan enerjinin bir k›sm› motoru çal›flt›r›r.
Kalan enerji ›s› olarak sal›n›r. Benzinin içindeki,
karbon atmosferdeki oksijenle tepkimeye girer
ve karbondioksit oluflur (sera gaz›). Hidrojen de,
atmosferdeki oksijenle tepkimeye girer ve su oluflur. Bu at›k ürünler araban›n egsoz borusundan
d›flar› at›l›r. Dolay›s›yla yanma ile benzinin içindeki maddeler yok olmaz. Bunlar kirletici maddeler haline gelir. Bu arada benzinle tepkimeye
giren oksijende korunmufl olur. Kirleticiler nelerdir? Do¤ada bulunan maddeler (azot oksitler, a¤›r
metaller gibi), do¤ada bulunan ancak insanlar›n
ifllemesiyle de¤iflime u¤rayan veya miktar› artan
maddeler (kanalizasyon at›klar›, fosil yak›tlar›n
yanma ürünleri gibi) ve insanlar taraf›ndan üretilen sentetik maddeler (tar›msal ilaçlar gibi) çevre
kirlili¤ine neden olurlar.
N
A M A Ç
2
Hava kirlili¤ine neden olan etmenleri ve etkilerini s›ralamak;
Hava kirlili¤i, “havan›n içinde insan sa¤l›¤›na zarar verecek oranda maddelerin bulunmas›” fleklinde tan›mlanmaktad›r. Bu maddeler çeflitli olmakla birlikte daha çok genifl alanlara h›zla yay›lan gazlard›r. Hava kirlili¤ine neden olan etmenler flu flekilde s›ralanabilir;
1. Fosil yak›tlar: Yanmalar› s›ras›nda karbondioksit (CO2) ve kükürt dioksit (SO2) gibi gazlar›n aç›¤a ç›kmas›. Hava kirlili¤i geliflmifl ve
geliflmekte olan ülkelerin özellikle büyük
kentlerinde görülen önemli bir sorundur.
2. Tafl›tlardan sal›nan emisyonlar: Hava kirlili¤inin %80’inden daha fazlas›ndan sorumludur.
Tafl›tlardan, lokomotiflerden, uçaklardan vb.
sal›nan kirleticiler karbon monoksit (CO),
yanmam›fl hidrokarbonlar ve azot oksitler
(NO2).
3. Endüstri at›klar›: Ka¤›t fabrikalar›, petrol rafinerileri, gübre fabrikalar›, çelik endüstrisi,
elektrik santralleri gibi sanayi kurulufllar›n›n
faaliyetleri sonucu aç›¤a ç›kan at›klar; kükürtdioksit (SO2), karbonmonoksit (CO), karbondioksit (CO2), hidrojen sülfür (H2S), hidrokarbonlar ve bunlar›n yan› s›ra toz, duman ve is.
4. Tar›msal faaliyetler: Tar›msal ilaçlar›n püskürtülmeleri sonucu yay›lan zehirli organik bileflikler.
5. Savafllar: Silahlar, patlay›c›lardan yay›lan zehirli gazlar. Nükleer patlamalar havada radyoaktif kirlili¤e yol açar.
N
A M A Ç
3
Su kirlili¤ine neden olan etmenleri ve etkilerini
s›ralamak;
Su canl›lar›n metabolik faaliyetleri için mutlak
gereklidir. Su, evsel at›klar›n uzaklaflt›r›lmas›nda,
elektrik santrallerinde so¤utma iflleminde, çeflitli
endüstri kollar›ndan ç›kan at›klar›n uzaklaflt›r›lmas›nda kullan›lmaktad›r. Suyun renkli olmas›
içerisinde yabanc› maddelerin çözünmüfl oldu¤unu gösterir. Sular›n içinde metan, Hidrojen Sülfür gibi gazlar›n bulunmas› kötü koku oluflumuna, demirli, sülfatl› bilefliklerin bulunmas› suyun
tad›n›n de¤iflmesine neden olur. Kirlilik kaynaklar› flu flekilde s›ralanabilir;
1. Evsel at›klar: G›da art›klar›, sentetik deterjanlar, temizlik malzemeleri ve su bazl› boyalar.
2. Endüstriyel at›klar: Nehir veya derelere deflarj
edilen endüstri kirli sular›d›r. Tekstil, fleker,
gübre, ilaç, lastik, ka¤›t ve tüm kimyasal madde üreten fabrikalar›n at›klar›. Bu at›klar ço¤unlukla kurflun, kadmiyum, civa, arsenik gibi a¤›r metal içerirler.
3. Tar›msal kaynakl› kirleticiler: Afl›r› nitratl› gübre kullan›m›, nitrat›n y›kanarak yer alt› sular›na kar›flmas›. ‹çme suyu kaynaklar›na kar›flmas› halinde önemli sa¤l›k sorunlar›na neden
olmaktad›r.
4. Tar›msal ilaçlar: Tar›msal ilaçlar klorlu hidrokarbonlar›, organofosfatlar›, metal tuzlar›n›,
karbonatlar›, asetik asit türevlerini içerirler.
Tar›msal ilaçlar›n ço¤u sentetik oldu¤u için
parçalanabilir özellikte de¤ildir.
5. Termal kirlilik: Elektrik ve nükleer santrallerde so¤utma amac›yla kullan›lan sular.
6. Zararl› organizmalar: Evsel ve flehirsel at›klar›n içerdi¤i protozoa, solucan yumurtalar›,
bakteri gibi zararl› organizmalar.
7. Mineral ya¤lar: Mazot, ya¤ gibi maddeler.
N
A M A Ç
4
169
Toprak kirli¤ine neden olan etmenleri ve etkilerini aç›klamak;
Topra¤›n verimlili¤ini azaltan herhangi bir madde “kirletici” olarak adland›r›l›r.
1. Tar›msal kirlilik: Kimyasal gübreler, çiftlik
gübreleri ve tar›msal ilaçlar, tar›m makinelerinden kazara dökülen ya¤lar ve mazot. Tar›msal ilaçlar topraklarda kil mineralleri ve organik madde taraf›ndan tutulabilir. Toprakta
tutulan ilaçlar›n ayr›flma ürünleri daha sonra
yavaflca sal›narak bir sonra ekilen ürüne zarar verebilir. Toprakta tutulmas› düflük olanlar ise topraktan y›kanarak yer alt› suyuna bulaflabilir.
2. Endüstriyel kirlilik: Kimya endüstrisi, metal
iflleyen endüstri kollar›, petrol rafinerileri,
elektrik santralleri, plastik endüstrisi, büyük
çaptaki hayvan çiftlikleri. Buralardan kaynaklanan a¤›r metal, plastik, organik madde gibi
çeflitli kirletici tipleri. Elektrik santrallerinin
bacalar›ndan ç›kan küküt dioksit ya¤mur suyu ile birleflerek asit ya¤murlar› oluflur. Asit
ya¤murlar› bitkilerin ve a¤açlar›n yapraklar›n›n yanmas›na neden olur.
3. Radyoaktif at›k kirlili¤i: Bu at›klar askeri silahlar›n üretimi, madencilik, elektrik üretimi,
t›bbi ifllemler sonucu oluflan ve radyoaktif
madde içeren at›klard›r.
4. Evsel ve kentsel at›k kirlili¤i: Ön iflleme tabi
tutulmadan topraklara depolanan organik
madde, plastik, cam, a¤›r metal içeren evsel
at›klar. Kirlenmifl topraklar› temizlemek oldukça zor ve masrafl› bir ifltir, tamamen temizlenmesi mümkün de¤ildir. Do¤al kaynaklar›m›z› kirlenmekten korumak insanl›¤›n en
büyük görevidir.
170
1. Afla¤›da verilen bilefliklerden hangileri suyla birleflince asit ya¤murlar› oluflur?
a. Karbondioksit ve ozon
b. Karbonmonoksit ve hidrojen
c. Kükürtdioksit ve sülfit
d. Karbondioksit ve nitrit
e. Oksijen ve kükürtdioksit
2. Afla¤›dakilerden hangisi temel kirletici etmenlerden
de¤ildir?
a. Tafl›tlar
b. Benzin
c. Odun Sobas›
d. Smog
e. Elektrik Santralleri
3. Egzozlardan sal›nan ve insanlar›n kan›nda oksijenin
tafl›nmas›n› engelleyen gaz hangisidir?
a. Karbondioksit
b. Ozon
c. Kükürtdioksit
d. Sis
e. Karbonmonoksit
4. Ötrosfikasyona afla¤›dakilerden hangisi neden olur?
a. Besin maddeleri
b. Ya¤lar
c. Tar›msal ilaçlar
d. A¤›r metaller
e. Hidrokarbonlar
5. Su tüketimi afla¤›dakilerden hangisinde en fazlad›r?
a. Endüstri
b. Tar›m
c. Turizm
d. Enerji santralleri
e. ‹çme ve kullanma
6. Benzin istasyonundan dereye s›zan benzinin bal›klar›n ölümüne neden olmas›, kirlilik türlerinden hangisine örnektir?
a. Is›sal kirlilik
b. Hidrokarbon kirlili¤i
c. Noktasal olmayan kirlilik
d. Noktasal kirlilik
e. Radyoaktif kirlilik
7. Biyolojik oksijen ihtiyac› at›k sularda neyin göstergesidir?
a. Çözünmüfl Oksijenin
b. Bulan›kl›¤›n
c. Tuzlulu¤un
d. Organik maddenin
e. Çökelmenin
8. At›k çamurlar›n topra¤a uygulanmas›n› s›n›rlayan en
önemli faktörler nelerdir?
a. A¤›r metal ve patojen içerikleri
b. A¤›r metal ve su içerikleri
c. A¤›r metal ve besin maddesi içerikleri
d. Azot ve fosfor içerikleri
e. Patojen ve organik madde içerikleri
9. Kirlenmifl topraklar›n mikroorganizma kullan›larak
iyilefltirilmesine ne ad verilir?
a. Kimyasal iyilefltirme
b. Fiziksel iyilefltirme
c. Mikrobiyal iyilefltirme
d. Biyolojik iyilefltirme
e. Bitkisel iyilefltirme
10. Afla¤›dakilerden hangisi toprakta en güç ayr›flan
at›kt›r?
a. Ka¤›t
b. Bu¤day saman›
c. Plastik
d. Bitki art›klar›
e. Teneke
171
1. c
Akp›nar, K. (2005). Dünyada ve Türkiye’de Suyun
Kullan›m› ve Gelece¤imiz ‹çin Önemi. Yalova.
Atabey, E. (2010). Türkiye’de ‹nsan Kaynakl› (Antropojenik) Unsurlar ve Çevresel Etkileri. MTA.
Ankara.
Bozyi¤it, R. ve Karaaslan, T. (1998). Çevre Bilgisi. Ankara.
Çepel, N. (2003). Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri,
Ankara.
Haktan›r, K. ve Arcak, S. 1998. Çevre Kirlili¤i. Ankara.
Hill, M. K. (2004). Understanding Environmental
Pollution. Cambridge University Press.
http://www.rshm.saglik.gov.tr/hki/pdf/hava.pdf
Karpuzcu, M. 2010. Çevre Kirlenmesi ve Kontrolü.
‹stanbul.
Bilimleri. ‹stanbul
‹stanbul.
Singh, Y.K. (2006). Environmental Science. Daryaganj, Delhi, India.
Uslu, O. ve Türkman, A. (1987). Su Kirlili¤i ve Kontrolü. Ankara.
Williams, L. (2005). Environmental Science Demystified. Blacklick, OH, USA.
2. d
3. e
4. a
5. b
6. d
7. d
8. a
9. d
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hava Kirlili¤i” konusunu
yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hava Kirlili¤i” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Hava Kirlili¤i” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Su Kirlili¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak Kirlili¤i” konusunu
S›ra Sizde 1
Topra¤›n bilefliminde bulunan ve yüksek iyon de¤iflimi
özellikleri olan organik madde ve baz› kil tipleri suyun
içindeki kirletici maddeleri filtre eder.
S›ra Sizde 2
Örne¤in Astragallus sp L. Geven bitkisi önemli bir antioksidan olan selenyum elementini bünyesinde biriktirir.
8
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Küresel çevre sorunlar›na neden olan etmenleri s›ralayabilecek,
Küresel iklim de¤iflikli¤inin olas› etkilerini de¤erlendirebilecek,
Ozon tabakas›n›n canl›lar için önemini belirtebilecek,
Nüfus art›fl›n›n neden oldu¤u sorunlar› aç›klayabilecek,
Biyolojik çeflitlili¤e yönelik tehditleri ve sonuçlar›n› irdeleyebilecek ve çözümüne yönelik görüflleri oluflturabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• ‹klim de¤iflikli¤i
• Küresel ›s›nma
• Ozon tabakas›
• Biyoçeflitlilik
• Nüfus art›fl›
‹çindekiler
Ekoloji ve Çevre
Bilgisi
Küresel Çevre
Sorunlar›
• G‹R‹fi
• KÜRESEL ISINMA VE ‹KL‹M
DE⁄‹fi‹KL‹⁄‹
• OZON TABAKASININ ‹NCELMES‹
• NÜFUS ARTIfiI
• B‹YOLOJ‹K ÇEfi‹TL‹L‹⁄‹N
AZALMASI
Küresel Çevre Sorunlar›
G‹R‹fi
Yeryüzünde oluflan çevre sorunlar›n›n boyutlar› geçen yüzy›ldan beri h›zla artmaktad›r. Deprem, tsunami gibi olaylar do¤al olarak meydana gelen ve çevre felaketine yol
açan olaylard›r. Bir k›s›m çevre olaylar› ise insan kaynakl›d›r. ‹nsanlar›n çeflitli faaliyetleri sonucu ortaya ç›kan baz› maddeler çeflitli çevre sorunlar›na neden olmaktad›r.
Çevre kirlenmesi olaylar›n›n zararlar›, olufltuklar› flehir ya da bölgede s›n›rl› kalmay›p, bir noktadan sonra su-hava ve toprak döngüsüne kat›l›r. Örne¤in, 2011 y›l›nda, Japonya’n›n Fukuflima-Daiçi Nükleer santralinde depreme ba¤l› olarak meydana gelen kaza sonucu nükleer s›z›nt›lar hava, su ve toprak gibi do¤al kaynaklar› k›sa sürede etkilemifltir. Tar›msal ürünlerde saptanan radyasyon nedeniyle di¤er
ülkeler Japonya’dan yapt›klar› ithalat› hemen kesmifllerdir. Her ne kadar bu sorun
Japonya’da ortaya ç›km›fl ise de kendi s›n›rlar› içinde kalmayarak önce bölgesel daha sonra da di¤er k›talara ulaflan radyasyon nedeniyle küresel boyut kazanm›flt›r.
Yine 1986’da Ukrayna’da (Eski Sovyetler Birli¤i) meydana gelen Çernobil nükleer kazas› Türkiye’nin Karadeniz ve Marmara bölgesini, Kuzey ve Bat› Avrupa ülkelerini hava hareketleriyle yay›lan radyasyon nedeniyle olumsuz yönde etkilemifltir. ‹nsanlar›n hem üretim hem de tüketimde afl›r› davranmalar› do¤al kaynaklarda
azalmaya buna karfl›l›k aç›¤a ç›kan at›k oranlar›nda artmaya neden olmaktad›r.
At›klar›n oluflturdu¤u kirlilik sorunlar› sadece o ülkeleri de¤il çeflitli do¤al unsurlarla yay›larak komflu ülkeleri de etkilemektedir.
Bu flekilde ülke s›n›r›n› aflan kirlilikler uluslararas› anlamda sorun yaratt›¤› için
tüm ülkelerin bir araya gelerek küresel boyutta de¤erlendirme gereklili¤i ortaya
ç›km›flt›r. Bu amaçla dönem dönem ülkeler aras› düzenlenen toplant›larda sorunlar ve çözüm önerileri tart›fl›lmaktad›r. Bu toplant›larda al›nan kararlara ra¤men geliflmifl ülkeler uygulamaya geçiflte yavafl davranmaktad›rlar.
Küresel çevre sorunlar›n›n ortaya ç›kmas›ndaki di¤er önemli nedenlerden birisi de dünyadaki h›zl› nüfus art›fl› ve afl›r› tüketimdir. Dünyadaki insan nüfusu artt›kça kentleflme ve endüstrileflme de artmaktad›r. ‹nsano¤lu, ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için kaynaklar› sonuna kadar kullanmaya devam ettikçe çevrenin do¤al dengesini sürdürebilmesi mümkün de¤ildir.
Do¤ada, yaflam süresi tamamlanan her madde kendini oluflturan yap› maddelerine parçalan›r ve tekrar do¤aya döner. Binlerce y›ld›r insanlar›n yaflad›¤› topraklara
kat›lan organik kal›nt›lar mikroorganizmalar taraf›ndan ayr›flt›r›lmasayd› dünya bugün katmanlar halinde at›klar içeren bir çöplü¤e dönüflmüfl olacakt›. ‹nsanlar›n sü-
174
rekli artan üretim ve tüketim faaliyetleri sonucu oluflan at›klar›n gidece¤i yer do¤ad›r. Do¤a dengesini korumak için bu at›klar› bir dereceye kadar giderebilmekte ancak at›klar›n boyutlar›n›n do¤an›n kapasitesini aflmas› durumunda bu at›klar y›¤›lmakta ve çeflitli sorunlar oluflturmaktad›r. Çeflitli kaynaklar›n ifllenmesinden ortaya
ç›kan ve farkl› yap›da olan bu at›klar (radyoaktif at›klar›, maden at›klar› gibi) yeryüzü için büyük sorun oluflturmaktad›r. Do¤an›n kendisinde bulunmayan ancak insanlar taraf›ndan sentetik olarak üretilen maddelerin ayr›flmas› ise son derece zordur.
Çevre sorunlar›n›n bir k›sm› dünya çap›nda etkili olurken bir k›sm› da dünyan›n
baz› bölgelerinde etkili olan ve uluslararas› düzeyde önem kazanan sorunlard›r.
Dünya çap›nda etkili olan sorunlar;
• Küresel ›s›nma ve ‹klim de¤iflikli¤i,
• Ozon tabakas›n›n incelmesi,
• Tropikal ormanlar›n tahribi,
• H›zl› nüfus art›fl› ve buna ba¤l› olarak ortaya ç›kan kaynak yetersizli¤i,
• Biyolojik çeflitlili¤in yok olmas› gibi sorunlard›r.
KÜRESEL ISINMA VE ‹KL‹M DE⁄‹fi‹KL‹⁄‹
Küresel ›s›nma:
Atmosferdeki karbondioksit
miktar›n›n artmas› ile
yeryüzünde sera etkisinin
oluflmas› ve yeryüzünün
s›cakl›¤›n›n artmas› olay›.
Sera etkisi: Is› enerjisinin
karbon dioksit gibi gazlar
taraf›ndan emilip
atmosferde al›konmas›yla
ortaya ç›kan ›s› art›fl›.
‹nsanlar ça¤lardan beri yaflad›klar› ortam›n iklim koflullar›na uyum sa¤layarak yaflamlar›n› sürdürmüfllerdir. Örne¤in, Avusturalya yerlileri (Aborjinler) s›cak ve kurak iklim koflullar›nda yaflamaktad›rlar. Ancak buraya Kuzey Avrupa gibi so¤uk ve
nemli ülkelerden göç eden insanlar oradaki modern yaflama uyum sa¤lamakla birlikte do¤al yap›lar›n›n farkl›l›¤› nedeniyle iklime uyum sa¤lama yönünden sorunlar yaflamaktad›rlar. Bunlardan birisi de yayg›n olarak görülen cilt kanseridir. Bu
insanlar›n aç›k renkli ve ince tenli olmalar› bu k›taya dik gelen günefl ›fl›nlar›ndan
daha fazla etkilenmelerine neden olmaktad›r.
Yerküredeki yaflam güneflten gelen enerjiye ba¤l›d›r. Dünyaya ulaflan günefl enerjisinin yaklafl›k yüzde 70’i, yeryüzü taraf›ndan tekrar uzaya gönderilir. Ancak baz› k›sa dalga boylu ›fl›nlar, sera gazlar› taraf›ndan tutularak atmosferin ›s›nmas›n› sa¤lar
(fiekil 8.1). Sera etkisi olarak tan›mlanan bu olay asl›nda dünyadaki yaflam ortam›n›
oluflturan ve dünyan›n yeterince s›cak olmas›n› sa¤layan do¤al bir süreçtir. Ancak insanlar›n faaliyetleri sonucu atmosfere sal›nan sera gazlar›n›n yeryüzü ile atmosfer aras›nda bu dengeyi bozdu¤u ve küresel ›s›nmaya neden oldu¤u bugün art›k bilimsel
olarak kan›tlanm›flt›r. Atmosfer s›cakl›¤›n›n 0.7 ile 0.8 °C aras›nda artt›¤› ileri sürülmekte ise de s›cakl›¤›n 19. yüzy›la göre 0.6±0.2 °C artt›¤›, bu art›fl›n yar›s›n›n son 25
y›lda gerçekleflti¤i bildirilmektedir. Bu olay küresel ›s›nmad›r. Asl›nda bu art›fl yerküre için çok küçük gibi görünebilir. Küresel s›cakl›klar›n 2-3 °C’den daha fazla artmas› kutuplardaki buzullar›n erimesine neden olabilir. Bu durum okyanuslar›n su seviyelerinin yükselmesine, k›y›lar›n su bask›n›na u¤ramas›na hatta sular alt›nda kalmas›na yol açar. Ya¤mur deseninin de de¤iflebilece¤i ve yeryüzünün çeflitli bölgelerindeki tar›msal alanlar›n ve üretimin de bundan etkilenece¤i belirtilmektedir.
IPCC (Uluslararas› ‹klim De¤iflikli¤i Paneli) 2007 y›l› raporunda, insanlar›n daha önceki y›llarda küresel ›s›nman›n % 70’inden sorumlu oldu¤u belirtilirken bugün art›k bu oran›n % 90 oldu¤u belirtilmektedir. Karbondioksit ve ›s›y› tutan di¤er gazlar›n miktar›ndaki art›fl, atmosferin ›s›s›n›n yükselmesine sebep olmaktad›r.
fiekil 8.2’ de görüldü¤ü gibi dünya da 1751-2007 y›llar› ars›ndaki CO2 sal›n›m›
0’dan 8000 milyon m3/y›l karbon düzeyine ulaflm›flt›r.
Yeryüzüne gelen ›fl›nlar›n büyük bir k›sm› yüzeyden yans›r. K›sa dalga günefl
enerjisi, yani ›fl›k, yeryüzüne çarp›nca uzun dalga ›s› enerjisine dönüflür. Bu ›s›
175
8. Ünite - Küresel Çevre Sorunlar›
enerjisinin bir k›sm› atmosferdeki karbondioksit taraf›ndan emilir ve yeryüzüne geri yans›t›l›r. Bu olaya camlarla kapl› bitki seralar›n›n günefl ›fl›nlar›yla ›s›nmas›na
benzemesinden dolay› “sera etkisi”denir.
‹nsanlar›n yaflamlar›n› sürdürdükleri alanda meydana gelen deprem, su bask›nlar›, kurakl›k vb. gibi do¤al olaylar baz› medeniyetlerin yok olmas›na ya da yeni
medeniyetlerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Geçmiflten gelen bu tecrübeler
günümüz insan›n› geliflen teknolojiyi kullanarak küresel iklim de¤iflimi hakk›nda
bilgi sahibi olmaya ve olabilecek olaylar karfl›s›nda haz›rl›kl› olmaya yöneltmifltir.
Yeryüzünde bulunan çeflitli iklim tiplerinde zaman zaman çeflitli düzeylerde
de¤iflimler meydana gelmektedir. Bugün meydana gelen iklim de¤ifliklikleri insanl›k tarihi boyunca yerkürenin farkl› dönemlerinde yaflanm›flt›r ve yaflanmaya da
devam edecektir. Atmosferde meydana gelen de¤iflim e¤er küçük ve yavafl ise yerküre bu de¤iflime uyum sa¤lar. De¤iflim büyük ve h›zl› ise yerküre bu duruma
uyum sa¤lamak için farkl› bir tepki gösterir ve s›cakl›k h›zl› bir flekilde yükselir.
Ülkemizde CO2 eflde¤eri olarak 2008 y›l› toplam sera gaz› sal›n›m› 1990 y›l›na
göre % 96 art›fl ile 366,5 Mt CO2 eflde¤erine yükselmifltir. 2005 y›l› toplam sera gaz› sal›n›m› (1990 y›l›n› 100 varsayarak) 176,4 Mt CO2 iken 2008 y›l›nda 196 Mt CO2
olarak hesaplanm›flt›r. Kifli bafl› CO2 sal›n›m› miktar› ise 2008 y›l›nda 4,18 ton’ dur.
Karbondioksit ile birlikte küresel ›s›nma üzerinde önemli ölçüde etkisi olan sera
gazlar›ndan bir di¤eri ise kloroflorokarbonlar (CFC)’ d›r. Çizelge 8.1’de görüldü¤ü gibi CFC gazlar›n›n katk› oran› % 22’dir.
Küresel iklim de¤iflikli¤i:
Fosil yak›tlar›n kullan›lmas›
ve ormanlar›n yok edilmesi
gibi nedenlerle baflta CO2
olmak üzere artan sera
gazlar›n›n (su buhar›,
metan, azot gazlar› vb)
atmosferdeki havan›n
bileflimini de¤ifltirmesi.
Sera gazlar›: Karbondioksit
(CO2), su buhar›, metan
(CH4), nitroz oksit (N2O),
kloroflorokarbonlar (CFC).
fiekil 8.1
Uzay
Günefl
Is›n›n bir k›sm› uzaya döner
Bulut
Günefl ›fl›nlar›
yeryüzünü ›s›t›r
Güneflten
yeryüzüne ulaflan
›fl›nlar›n hareketi
Atmosfer
Is›n›n bir k›sm›
sera gazlar› taraf›ndan
tutularak yeryüzüne
geri döner
Yeryüzü
Küresel ›s›nmaya yol açan gazlardan bir di¤eri de metand›r. Atmosferdeki oran›n›n karbondioksite göre çok düflük olmas›na ra¤men metan moleküllerinin ›s› tutma
yetene¤i, karbondioksit molekülünün 20 kat›d›r. Sera gazlar›na katk› oran› % 14’dür.
Daha çok tar›msal ve hayvansal faaliyetler sonucu aç›¤a ç›kar. Hayvanlar›n otla beslenmeleri nedeniyle sindirim s›ras›nda oluflan metan gaz› d›flar› sal›n›r. Yo¤un olarak
hayvanc›l›¤›n yap›ld›¤› alanlarda metan gaz› fazla miktarda bulunur.
Metan: Renksiz ve kokusuz
bir gazd›r (CH4).
176
fiekil 8.2
Karbondioksit
sal›n›m›n›n 17512007 y›llar›
aras›ndaki
miktarlar› (milyon
m3 C/y›l)
CO 2 yay›l›m› 1751-2007
9000
8000
7000
Milyon metreküp/Karbon
Kaynak:
http://cdiac.ornl.
gov/trends/emis/
overview_2007.html
6000
5000
4000
3000
2000
1000
175
1
176
5
177
9
179
3
180
7
182
1
183
5
184
9
186
3
187
7
189
1
190
5
191
9
193
3
194
7
196
1
197
5
198
9
200
3
0
Çizelge 8.1
Antropojen (insan
kaynakl›) sera
gazlar›, katk› oran›
ve sal›n›m
kaynaklar›
Sera
gazlar›
Katk›
Y›ll›k art›fl
oran› (%) oran› (%) Sal›n›m kaynaklar›
CO2
50-60
0,3-0,5
• Kömür, petrol, do¤al gaz gibi fosil yak›tlar›n›n yak›lmas›,
• Tropikal ormanlar›n yok edilmesi.
CFC
22,0
4,0-5,0
•
•
•
•
•
Sprey kutular›ndaki aerosoller,
Buzdolaplar›ndaki so¤utucu maddeler,
Özellikle elektronik sanayide kullan›lan temizleme maddeleri,
Klima sistemleri,
Sert ve yumuflak köpük üretimi.
CH4
14,0
1,0
•
•
•
•
•
•
Pirinç tarlalar›,
Büyükbafl hayvanlar›n beslenme tarz›,
Biyokütlenin yak›lmas›,
Çöp toplama alanlar›,
Do¤al gaz boru hatlar›ndaki kaçaklar,
Kömür madenleri.
O3
7,0
0,5
• Trafik,
• Termik santrallerdeki yanma olaylar›,
• Tropikal ormanlar›n yok olmas›.
N20
4,0
0,2
• Tar›mda kimyasal gübre kullan›m›,
• Fosil yak›tlar.
Baz› bilim insanlar› küresel ›s›nman›n % 10-15’lik bölümünden atmosferdeki
metan›n sorumlu oldu¤unu ileri sürmektedirler. Metan›n atmosferde kal›fl süresi de
10 y›l kadard›r. Metan ölen bitki ve hayvanlar›n topraktaki anaerobik ayr›flmas› sonucunda mikroorganizmalarca aç›¤a ç›kar›lmaktad›r.
177
Bu nedenle y›l›n belli dönemi su alt›nda olan, pirinç tarlalar›nda, batakl›k bölgelerde ve çöplüklerde metan gaz› fazla miktarda bulunur. Do¤al gaz›n da %5090’› metand›r. Petrol, do¤al gaz ve maden ç›karma çal›flmalar› s›ras›nda metan›n
ç›kt›¤› da bilinmektedir. Günümüzde atmosferdeki metan oran›n›n 18. yüzy›ldakinin 2,5 kat› kadar oldu¤u hesaplanm›flt›r. Di¤er yandan orman ve meralar›n tar›m
alanlar›na dönüfltürülmesi s›ras›nda küresel ›s›nma ile organik madde ayr›flmas›
h›zland›¤› için ileride bu art›fl›n daha da fazla olaca¤› tahmin edilmektedir.
Ülkemizde Hükümetleraras› ‹klim De¤iflikli¤i Paneli (IPCC) Rehberine göre
2008 y›l›nda Ulusal düzeyde sera gaz› sal›n›mlar› hesaplanm›flt›r. Envanter sonuçlar›na göre, 2008 y›l›nda toplam sera gaz› sal›n›m› CO2 eflde¤eri olarak 366,5 milyon ton (Mt) olarak tahmin edilmifltir. 2008 y›l› sal›n›mlar›nda CO2 eflde¤eri olarak
sal›n›mlar› afla¤›daki flekilde s›ralanabilir:
%76 enerji kaynakl› sal›n›mlar,
%9 at›k bertaraf›,
%8 endüstriyel ifllemler,
%7 tar›msal faaliyetler.
Arazi kullan›m› ve arazi kullan›m de¤iflimlerinden kaynaklanan sal›n›mlar hesaplamalara dahil edilmemifltir (Çizelge 8.2 ve 8.3).
Emisyon/y›l
1990
1995
2000
2005
2008
CO2
141,36
173,90
225,43
259,61
297,12
CH4
33,50
46,87
53,30
52,35
54,29
N2O
11,57
16,22
16,62
14,18
11,57
CFC gazlar›
0,60
0,52
1,66
3,73
3,51
Toplam
187,03
237,51
297,01
329,87
366,50
Çizelge 8.2
Toplam seragaz›
emisyonlar› (milyon
ton CO2 eflde¤eri)
Sal›n›m envanteri, enerji, endüstriyel ifllemler, tar›msal faaliyetler ve at›k bertaraf›ndan kaynaklanan, do¤rudan sera gazlar› olan karbondioksit (CO2), metan
(CH4), nitroz oksit (N2O) ve CFC gazlar› ile dolayl› sera gazlar› azot oksitler
(NOx), metan d›fl› uçucu organik bileflikler ve karbon monoksit (CO) sal›n›mlar›n› kapsamaktad›r. Sentetik ve hayvansal gübre kullan›m›, azot tutan bitkiler, tar›msal at›k ve at›k su faaliyetlerinden kaynaklanan sal›n›m 1990-2008 y›llar› için
ülkemizde ilk defa hesaplanm›flt›r. Türkiye’de, 2008 y›l› CO2 sal›n›m›nda 1990 y›l›na göre, enerji sektöründe % 114, endüstriyel ifllemlerde ise % 79 art›fl gözlenmifltir.
Sonuç olarak ‹klim de¤iflikli¤i tar›m alanlar›n›n ve otlaklar›n azalmas›na, çölleflmeye, hayvanc›l›kta gerilemeye neden olarak yaflamsal olarak da g›da üretimini
olumsuz etkilemektedir. Zamanla bu etkilerin zarar›n›n artaca¤› belirtilmektedir.
1990
1995
2000
2005
2008
Enerji
132,13
160,79
212,55
241,75
277,71
Endüstriyel ‹fllemler
15,44
24,21
24,37
28,75
29,83
Tar›msal Faaliyetler
29,78
28,68
27,37
25,84
25,04
At›k
9,68
23,83
32,72
33,52
33,92
187,03
237,51
297,01
329,87
366,50
-
26,99
58,80
76,37
95,95
Toplam
1990 y›l›na göre art›fl (%)
Çizelge 8.3
Sektörlere göre
toplam seragaz›
sal›n›mlar› (milyon
ton CO2 eflde¤eri)
178
Küresel ›s›nma ve iklim de¤iflikli¤i nedeniyle hastal›klarda art›fl olaca¤› tahmin
edilmektedir. Do¤al kaynaklar›n kirlenmesi (su, hava, toprak gibi) sonucu alerji,
s›tma ve bulafl›c› hastal›klar›n ortaya ç›kabilece¤i tahmin edilmektedir.
‹stanbul Teknik Üniversitesi Avrasya Yerbilimleri Enstitüsü taraf›ndan, Orman
ve Su ‹flleri Bakanl›¤›n›n iste¤i üzerine, haz›rlanan küresel ›s›nman›n 2070-2100 y›llar› aras›nda Türkiye üzerindeki etkilerine iliflkin ve en kötü durumu göz önüne
alan bir senaryoya göre küresel ›s›nman›n ayn› flekilde devam etti¤i farz edildi¤inde 2070’te Türkiye genelinde s›cakl›klar›n 6 °C kadar yükselece¤i, Karadeniz Bölgesi d›fl›nda ya¤›fllar›n iyice azalaca¤› belirtilmektedir. Bu flekilde ekosistem de¤iflince, birçok canl› türünün yok olma tehlikesiyle karfl› karfl›ya kalaca¤› bildirilen
raporda, küresel ›s›nmayla mücadele konusunda, öncelikle, sera gazlar›n›n yay›l›m›n›n azalt›lmas› gerekti¤i vurgulanmaktad›r.
Küresel ›s›nmaya karfl› al›nabilecek genel önlemler:
• Yenilenebilir enerji kaynaklar›n›n kullan›lmas›,
Fosil yak›ttan sa¤lanan enerji kullan›m›n›n azalt›lmas› ve biyokütle, rüzgar, jeotermal, günefl enerjisi gibi temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklar›n›n kullan›lmas›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›,
• Temel sektörlerde (çimento, ulafl›m, çelik vb) enerji verimlili¤inin artt›r›lmas›,
• Her türlü do¤al kayna¤›n (su, toprak, maden gibi) afl›r› tüketiminin engellenmesi,
• Dünya nüfusunun dengeli bir flekilde artmas›n›n sa¤lanmas›n›n güç oldu¤u
göz önüne al›n›rsa, kifli bafl›na düflen karbon tüketiminin azalt›lmas›n›n
sa¤lanmas›,
Örne¤in bir Amerikan vatandafl›n›n günlük karbon tüketimi, 19 Hintlinin tüketti¤i karbon miktar›na denk düflmektedir. Gerek beslenme gerekse ulafl›m gibi faaliyetler sonucu harcanan karbon miktar› geliflmifl ülkelerde geliflmekte olan ülkelere göre daha fazlad›r.
• Ormanl›k alanlar›n yok edilmesi ve tar›m alanlar›na dönüflümünün engellenmesi,
Ormanlar›n yok edilerek ekolojik dengenin bozulmas›n›n engellenmesi. Y›llard›r ormanl›k alanlarda var olan ekolojik dengenin yeni oluflturulan ormanl›k alanlarda oluflmas› uzun süre alacakt›r.
• Tar›m alanlar›nda uygun ekim, sürüm gibi tekniklerin kullan›lmas› ile karbondioksit sal›n›m›n›n azalt›lmas›,
• ‹klim de¤iflikli¤ine uyum sa¤lanmas›.
‹nsanlar› iklim de¤iflikli¤i konusunda bilinçlendirmek, sa¤l›k üzerine olas› etkisi konusunda gerekli önlemleri almalar›n› sa¤lamakt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1
Siz yukar›daki
baflka neler ekleyebilirsiniz?
SIRAönlemlere
S‹ZDE
OZON TABAKASININ ‹NCELMES‹
D Ü fi Üatmosferin
NEL‹M
Ozon tabakas›
üst k›sm›nda bulunan ve bir örtü gibi güneflten gelen ultraviyole ›fl›nlar›n›n (UV) zararl› bölümünü geçirmeyen bir tabakad›r. Günefl enerjisinin % 9’unu
ultraviyole (morötesi) ›fl›nlar›n ozon tabakas› sayesinde %
S O oluflturan
R U
2-4’nün yeryüzüne ulaflmas› sa¤lanmaktad›r. Bu tabaka özellikle, oksijenle birlikte
güneflten gelen ultraviyole ›fl›nlar›n›n büyük bir k›sm›n› stratosfer tabakas› içerisinD‹KKAT
de tutar. Bu bölgedeki ozonun özelli¤i; tüm canl› varl›klar›, do¤al kaynaklar› ve tar›msal ürünleri olumsuz yönde etkileyen ultraviole ›fl›nlar›n›n (UVB: Bu ›fl›n insanSIRA
S‹ZDE
lar için di¤er
ultraviyole
›fl›nlardan daha tehlikelidir) yer yüzeyine kadar ulaflmas›n› önleyerek ›s› enerjisine dönüfltürmesidir (fiekil 8.3). Bu etki ile yeryüzü fazla
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
179
›s›nmaktan ve bu ›fl›nlar›n yak›c› etkisinden korunur. Bu do¤al bir olayd›r ve insanlar›n, bitkilerin, hayvanlar›n yaflamlar› bu flekilde koruma alt›ndad›r.
Koruyucu ozon tabakas› sayesinde yeryüzüne gelen UV ›fl›nlar›, insan teninin
esmerleflmesi, D vitamini oluflumu, bitkilerin ›fl›¤a yönelmesi ve baz› hormonlar›n
ifllevsel olmas›nda rol al›r. Bakterilerin bulundu¤u ortamlar›n sterilizasyonunda baz› dalga boylar›ndaki ›fl›nlar kullan›lmaktad›r. Bu amaçla ultraviyole lambalar›ndan
yaralan›l›r. Atmosferdeki ozonun yaklafl›k % 90'› yeryüzünden itibaren 10-40 km
aras›nda ozon kat› olarak stratosfer tabakas›nda bulunur. Ozon burada do¤al olarak üretilir. Ozon yo¤unlu¤unun ultraviyole ›fl›nlar›n› tutma görevini yapamayacak
kadar azalmas›, "ozon tabakas›n›n incelmesi" olarak adland›r›lmaktad›r.
fiekil 8.3
Ozon tabakas›n›n
ultraviyole ›fl›nlar›
engellemesi
›
kas
on
Oz
a
Tab
zü
ryü
Ye
Baz› araflt›r›c›lar, ozon tabakas›ndaki ozon azalmas›n›n ozon deli¤i fleklinde de¤ilde ozon tabakas›ndaki incelme olarak ifade edilmesinin daha do¤ru oldu¤unu
belirtmektedirler. Troposferde bulunan ve yaklafl›k yerden 10 kilometre kadar
yüksekte bulunan ve atmosferdeki toplam ozonun %10’ unu oluflturan ozon ise insanlar›n çeflitli faaliyetleri sonucu oluflan ozondur. Bitki ve hayvanlar›n canl› dokular›na çeflitli zararlar› bulunmaktad›r. Ozon tabakas›n›n incelmesi sonucunda; UV
radyasyonu artmakta ve insanlar›n ba¤›fl›kl›k sistemleri zarar görmekte, görme bozuklu¤una ve deri kanserine yol açmaktad›r.
Di¤er yandan UV ›fl›nlar› sulara ulaflt›¤›nda planktonlar›n ölmesine neden olur.
Planktonlar balinalar›n ve di¤er bal›klar›n g›das›d›r. Ozon tabakas›n›n etkisi azald›kça okyanuslardaki karbon depolamada azalmaya bafllayacakt›r. Okyanuslardaki
planktonlar oldukça faza miktarda atmosferik karbonu bünyelerine al›rlar. Ultraviyole ›fl›nlar›n›n artmas›yla planktonlar›n bu faaliyetleri bir hayli azalacak ve karbondioksitin önemli bir miktar› atmosferde kalacakt›r. Okyanuslarda tutulan karbondioksitin % 10 oran›nda azalmas› ayn› miktardaki karbondioksitin fosil yak›tlarla ortama sal›nmas›na eflde¤erdir. Benzer durum UV ›fl›nlar›n›n artmas›yla yeflil bitkiler içinde görülecektir. Ço¤u bitki ve a¤açlarda büyüme yavafllayacak ve bitkiler
fazla büyümeyecektir. Artan UV ›fl›nlar› nedeniyle döllenme engellenecektir.
Ozon: Renksiz, keskin kokulu
bir gaz olan ozon bir oksijen
bilefli¤idir ( O3).
Plankton: Okyanus ve
denizlerde yaflayan besin
zincirinin temelini oluflturan
mikroskobik canl›lar.
180
Ultraviyole ›fl›nlar›n›n zararl› etkilerinin en önemlisi kal›t›m bozukluklar›na yol açmas›d›r. Canl›lar›n DNA’lar›nda (deoksiribonükleik asit) bozulma meydana getirerek
gen de¤iflimi yoluyla mutasyonun ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Di¤er canl›lar
gibi bitkilerinde bozulan DNA’lar› sonucu fotosentez engellenecek, geliflme süreçleri
etkilenecektir. Bitki çeflitleri ve miktarlar› gittikçe azalacakt›r. Tar›msal ve sucul sistemler bozulacakt›r. Temel g›da maddelerinden bu¤day, pirinç gibi tah›llar hem iklim
de¤iflikli¤inin hemde ozon tabakas›n›n olumsuz etkisi ile yak›c› günefl ›fl›nlar›na karfl› koyamayacak ve kavrulacaklard›r. Daha az g›da ile insan yaflam› olumsuz etkilenecektir. Deneyler g›da üretiminin, dünyaya ulaflan ultraviyole ›fl›nlar›nda her %1'lik art›flla %1 oran›nda azalabilece¤ini göstermektedir. Yeryüzünde ozonun miktar› art›kça
canl›lar taraf›ndan solunmaya bafllanmas› sa¤l›k için son derece zararl› olacakt›r.
Baz› gazlar özellikle kloro-floro-karbonlar (CFC) ozon kat›na zarar vermektedir. Bu gazlar endüstriyel faaliyetler sonucu aç›¤a ç›kan gazlard›r. Bilgisayarlar›n
mikro ifllemcilerinin yap›m›nda çözücü kimyasal madde olarak, baz› spreylerde itici olarak kullan›lmaktad›r. Ayn› zamanda buzdolaplar›, klimalar ve yang›n söndürücülerin içlerinde yer almaktad›r. Asl›nda bu gazlar inert gazlard›r, zehirli ve yan›c› de¤illerdir. Ancak inert olmalar› bunlar›n atmosferde ayr›flmalar› için geçen zaman› (yar› ömür) 100 y›la kadar yükseltmektedir. Ço¤u ülke bu gazlar›n kullan›m›n› durdurmufltur. Ço¤u araflt›r›c›lar bu gazlar›n kullan›ld›¤› eski sistemlerin art›k
kullan›lmamas›n› önermektedirler.
Ozon tabakas›ndaki incelme daha çok güney kutbunda gözlenmektedir. Bilim insanlar› 1979 y›l›nda Antartika’da ozon tabakas›nda incelme oluflmaya bafllad›¤›n› keflfetmifllerdir. Antartika buzlarla kapl›d›r, buz tabakas›n›n kal›nl›¤› 1,5 ile 4,5 km aras›nda bulunur. Dünyadaki buzlar›n %90’› (yaklafl›k 30 milyon m3), Antartika’da bulunur
ve bu buzlar, dünyadaki temiz sular›n %70’ini içerir. Buz tabakas› Günefl’ten gelen
›fl›nlar›n %80-85’ini geri yans›t›r, Antartika’n›n bu kadar so¤uk olmas›n›n esas nedeni
budur. Buradan Antartika’n›n so¤utma etkisiyle dünya iklim sistemini dengede tutan
bir sistem oldu¤u ve dünya için önemi anlafl›lmaktad›r. Bu so¤utma etkisinin dünyada farkl› tip rüzgarlar›n oluflumunda önemli bir yeri vard›r. Ozon tabakas›n›n incelmesinin kutuplarda görülmesinin nedeni, düflük s›cakl›klar nedeniyle kutuplarda oluflan fizikokimyasal tepkilerin farkl› olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Kutuplara kadar
ulaflan klor ve brom molekülleri ozon moleküllerini daha kolay parçalayarak yap›s›n› bozmaktad›r. Volkanik patlamalarda atmosfere klor bileflikleri salmaktad›r.
Ozon bütün y›l boyunca ekvator kufla¤› üzerindeki stratosfer tabakas›nda üretilmekte, hava hareketleri ile buradan kutuplara do¤ru tafl›nmaktad›r. Stratosferdeki ozonun azalmas› %3-5 aras›ndad›r ve bu oran her y›l artmaktad›r. Ozon sal›n›m› mevsimsel olarak de¤ifliklik göstermektedir, k›fl ve bahar aylar›nda ozon azalmas› yaza göre daha fazlad›r. Kuzey yar›kürede bu mevsimsel farkl›l›klar daha fazla olmakla birlikte ozon kayb› güney yar›kürede daha fazlad›r.
Sera gazlar› aras›nda say›lan ozon kirleticilerin etkisiyle oluflur, atmosferdeki
ozon ise do¤al olarak oluflur. Aralar›nda ba¤ bulunmakla birlikte bu iki ayr› kavram› kar›flt›rmamak gerekir. Günümüzde ‘Dünya Meteoroloji Kuruluflu’ ozon tabakas› ile sorunlarla ilgilinen bir kurulufl olarak, ozon tabakas›n›n yok olmas› ile ilgili
aç›klama ve tart›flmalarda lider bir rol üstlenmifltir.
Ozon tabakas›n›n incelmesi sonucu dünyaya ulaflan mor ötesi ›fl›nlar flehirlerdeki endüstri kurulufllar›n›n, tafl›tlar›n, deflarj at›klar›n›n ve çöp y›¤›nlar›n›n kötü
kokular yaymas›na neden olabilir. Di¤er yandan ultraviyole ›fl›nlar› plastik gibi materyallerin kolayca bozunmas›na yol açar. Binalarda kullan›lan PVC’den yap›lma
kaplamalar, pencere ve kap› çerçeveleri, borular vb h›zla ayr›flmaya u¤rar.
NÜFUS ARTIfiI
‹nsano¤lu avc›l›ktan yerleflik yaflama geçince hayvansal kaynakl› beslenme düzeni de¤iflmifl ve bitkisel ürünler tüketmeye bafllam›flt›r. Bitkisel üretimle beslenme etobur beslenmeye göre daha fazla kiflinin beslenmesini sa¤lar. Dolay›s›yla insanlar›n nüfusu bu
flekilde artmaya bafllam›flt›r. Bat› Avrupa’da 18 yüzy›lda, modern tar›m uygulamalar› ile
birlikte fosil yak›tla çal›flan makinelerin kullan›lmas› üretimi artt›rm›fl, ortam›n insanlar›
tafl›ma gücüne katk› yapmas›na yol açm›flt›r. Avrupa’da meydana gelen nüfus art›fl› daha sonra kad›n nüfusun çal›flmaya bafllamas›, evlenme yafl›n›n artmas› gibi nedenlerle
azalmaya bafllam›flt›r. Yafll›lar›n devlet taraf›ndan bak›m›n›n karfl›lanmas› buna karfl›n
do¤um oran›n›n azalmas› dengeyi genç nüfus yönünden olumsuz etkilemifltir.
Dünyada do¤al kaynaklar üzerinde oluflan afl›r› bask› toplum sa¤l›¤›n›, sosyal
ve ekonomik geliflimi tehdit eder hale gelmifltir. Uzmanlar dünyan›n birçok yerinde görülen su k›tl›¤›, verimli topraklar›n bozunmas›, ormanlar›n yok edilmesi, hava ve su kirlili¤i, k›y›lar›n bozunmas› gibi sorunlara çözüm bulunmad›kça insanlar› iyi bir yaflam›n beklemedi¤ini belirtmektedirler. Bugünün ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için do¤ay› sömürmek gelece¤in ihtiyaçlar›n› karfl›layacak kaynaklar› yok etmek demektir. Geliflmifl ülkelerde baz› kaynaklar, yenilenebilece¤inden çok daha
h›zl› tüketilmektedir. Geliflmekte olan ülkelerde ise h›zla artan nüfus için yaflam
standartlar›n›n gelifltirilmesi gerekmektedir. Dünyaya flöyle bir bakt›¤›m›zda son
y›llardaki durum afla¤›da verildi¤i flekilde özetlenebilir:
Toplum sa¤l›¤›: Geliflmekte olan ülkelerde kirli ve mikroplu sular›n kullan›m›
ile her y›l 12 milyondan fazla kifli ölmektedir. Hava kirlili¤i nedeniyle ölenlerin say›s› yaklafl›k 3 milyonu bulmaktad›r. Yine a¤›r metaller, zehirli at›klar kanser gibi
sa¤l›k sorunlar›na neden olmaktad›r.
G›da: Dünya g›da örgütü (FAO), 105 geliflmifl ülkenin 64’ünde nüfusun, g›da
üretiminin artt›r›lmas›na oranla çok daha h›zl› artt›¤›n› aç›klam›flt›r. Nüfusun bask›s›yla dünyada yaklafl›k 2 milyar hektar tar›m arazisi ya kullan›lamaz haldedir ya da
fabrika, ev yap›m› gibi tar›m d›fl› amaçlar için kullan›lm›flt›r.
Temiz su: Temiz su kaynaklar› s›n›rs›z de¤ildir. Nüfus artt›kça kifli bafl›na harcanan su tüketimi de artmaktad›r. Yap›lan bir tahminde 2025 y›l›nda, 48 ülkede 3
milyar insan›n susuzlukla karfl› karfl›ya kalaca¤› belirtilmektedir.
K›y›lar ve okyanuslar: K›y›sal ekosistemlerin büyük bir k›sm› insanlar›n yerleflim
alan›na dönüfltürmesi nedeniyle yo¤un nüfus bask›s› alt›na girmifltir. Nükleer denemeler, tanker kazalar›, at›k deflarj› denizlerde kirlili¤in artmas›na neden olmaktad›r.
Okyanuslarda ve denizlerde afl›r› avlanma bal›klar›n tür ve say›s›n› azaltmaktad›r.
Ormanlar: Dünyadaki do¤al ormanlar gittikçe azalmakta, her y›l 16 milyon
hektar ormanl›k alan yok edilmektedir. Ormanlar›n insanlar için oksijen kayna¤›
olmas›, ekonomik getirileri arka plana itilmektedir. Di¤er yandan biyologlar insan
aktivitelerinin karbon, azot ve fosfor gibi besin döngülerini olumsuz etkilediklerini, ormanlar›n azalmas›yla dengenin bozuldu¤unu belirtmektedirler.
Biyoçeflitlili¤in azalmas›: ‹nsanlar›n bask›s›yla binlerce hayvan ve bitki türü
azalarak her üç çeflitten ikisi yok olmaktad›r. ‹nsanlar için hem g›da hem de t›bbi
de¤eri olan bitkilerin yaflam ortamlar› bilinçsizce yok edilmektedir.
Yaflanabilecek bir gelecek için sürdürülebilir yaflam koflullar›n›n sa¤lanmas› gerekmektedir. Burada sürdürülebilirli¤in amac›, bugünün geliflmifl yaflam koflullar›n› sa¤larken gelecek kuflaklar› da düflünmektir. Günümüzde h›zla artan dünya nüfusu, k›rsal alanlardan büyük flehirlere göç ile ortaya ç›kan plans›z flehirleflme, do¤al kaynaklar›n afl›r› tüketimi insanlar›n ileride ekolojik bir felakete davetiye ç›karabilece¤ini göstermektedir.
181
182
Nüfus art›fl›n›n azalmas› ile yaflam standartlar›n›n geliflmesi sa¤lanabilir. Geliflmifl ülkelerin bir k›sm›nda nüfus art›fl› son derece azalm›flt›r. Buna karfl›l›k bu ülkelerde enerji, g›da gibi kaynak tüketimi son derece yüksektir. Geliflmekte olan ülkelerde ise nüfus h›zla artmakta, geliflen yaflam düzeylerine ba¤l› olarak tüketimde artmaktad›r. Dünyadaki her bir birey yüksek yaflam standartlar›nda yaflama
hakk›na sahiptir. Buna karfl›n her birey ortalama Amerikal› veya Bat› Avrupa’l› gibi yaflamaya bafllarsa do¤al kaynaklara olan talep varolan›n çok üstünde olacakt›r.
Nüfus art›fl› azald›kça ülkeler sürdürülebilir yaflam koflullar›n› sa¤lamak için e¤itim,
sa¤l›k gibi alanlara daha fazla yat›r›m yapabileceklerdir.
Dünyada y›ll›k nüfus art›fl› 1960’larda % 2 iken 2000’lerde yaklafl›k % 1.4 olmufltur. Birleflmifl milletlerin y›ll›k nüfus art›fl› tahmini 1990’ larda 90 milyon iken son
zamanlarda 78 milyon civar›ndad›r. Dünya nüfusundaki art›fl inceledi¤inde Avrupa
nüfusunun 21. yüzy›lda % 13’den %7’ye düflece¤i, Sahra’n›n alt›nda yer alan Afrika ülkelerinde ise %10’dan %17’ye yükselece¤i, di¤er bölgelerde ise bugün ile
benzer bir durumun görülece¤i tahmin edilmektedir. Ülkemizde y›ll›k nüfus art›fl›
h›z› yaklafl›k %2 seviyesindedir.
Her bir ülke, toplumun deste¤iyle nüfus için belli bir art›fl h›z›n› dengelemeyi
baflar›rsa sürdürülebilir bir yaflam için gerekli koflullar sa¤lanm›fl olur. ‹nsan faaliyetlerinin çevre üzerine etkilerini ölçmek kolay de¤ildir. Bununla birlikte birkaç
yaklafl›m kullan›lmaktad›r:
Çevresel kaynaklar›n ekonomik de¤erinin hesaplanmas›: Bu yaklafl›m temiz su, temiz hava, okyanus yaflam›, orman, sulak alanlar gibi do¤al kaynaklara ekonomik bir
de¤er biçmek üzerinedir. Yap›lan bir araflt›rmada ekosistemin hizmetlerinin ve ürünlerinin toplam de¤eri 33 trilyon $/y›l olarak hesaplanm›flt›r ki bu de¤er küresel ekonomi için hesaplanan 29 trilyon $/y›l’dan (1998) daha fazlad›r. Ülkeler olaya ekonomik aç›dan bu flekilde yaklaflt›klar› takdirde do¤aya olan bak›fl aç›lar› da de¤iflecektir.
Tafl›ma Kapasitesi: Di¤er bir yaklafl›mda tafl›ma kapasitesidir. Bu terim yeryüzü
taraf›ndan beslenebilecek insan say›s›n› ifade etmektedir. Dünyada nüfus artt›kça
kalabal›k artacak ve kaynaklar tükenecektir. Peki dünya için insan nüfusu say›s› en
çok ne olmal›d›r? Bu teorik limit hakk›nda tart›flmalar hala sürmektedir. Kimi araflt›r›c› g›da ve su kaynaklar›n› göz önüne al›rken baz›lar› da teknoloji, tüketim düzeyi gibi faktörleri ele almaktad›r. Baz›lar› ise insan say›s›ndan çok do¤al kaynaklar›n tüketilmeden sürdürülebilir bir flekilde ak›ll›ca kullan›lmas› ve yönetilmesinin
çok daha önemli oldu¤u vurgulamaktad›r.
Ülkemizde genç nüfus oldukça fazlad›r ve bu genç nüfusun ifle ihtiyac› vard›r.
Küresel ›s›nmaya karfl› önlem almak için gelifltirilen yeni teknolojiler bu gençler
için iyi bir ifl sahas› yaratabilir. Örne¤in: binalar›n izolasyonu, günefl enerjisini kullanan araç ve gereçlerin üretimi, rüzgar enerjisi sektörü vb.
‹klim de¤ifliklikli¤i insanlar› birçok yeni s›k›nt›yla karfl› karfl›ya b›rakacakt›r. Birçok aile, birey özellikle dünyan›n yoksul bölgelerinde bu s›k›nt›lar› daha çabuk
hissetmeye bafllayacakt›r. Bireylerin, topluluklar›n ve ülkelerin iklim de¤iflikli¤i
tehdidine karfl› hassasiyetini azaltmak için özellikle beslenme yönünden uygun
stratejilerin gelifltirilmesi gerekmektedir. En basit örnek olarak yetiflme dönemi k›sa olan, h›zla büyüyen tah›llar›n seçilmesi ve yetifltirilmesi verilebilir.
‹klim de¤iflikli¤ine karfl› al›nabilecek önlemlerden birisi de insanlar›n tüketime
ve paraya olan düflkünlüklerinden çok yaflamdaki de¤erleri anlamalar› ve önceliklerini belirlemelerini sa¤layacak ortam yaratmakt›r.
183
Nüfus Art›fl› ve Kentleflme
Ekonomik zorluklar, tar›msal faaliyetle geçinen küçük toprak sahiplerini doyuramamakta ve büyük flehirlere göçe neden olmaktad›r. Büyük flehirlerdeki yaflam
maliyetine harcanan kaynaklar k›rsal kesime göre çok daha fazlad›r.
Kentlerin insan kaynakl› sera gazlar›n›n yay›lmas›ndaki pay› yaklafl›k % 40 civar›ndad›r. Kentlerdeki sera gazlar› sal›n›mlar›n›n ana kaynaklar›, sanayide, ulafl›mda, binalarda ve at›k ayr›flt›r›lmas›nda kullan›lan enerjidir. Büyük ve kalabal›k
flehirlerde en önemli sera gaz› kayna¤› ulafl›md›r. Dünyada bu tür yo¤unluk genellikle geliflmifl ülkelerin baflkentlerinde görülmektedir. Zira geliflmekte olan veya az
geliflmifl ülkelerde yetersiz gelir yüzünden enerji harcamalar› son derece düflüktür.
H›zla artan flehirleflme, yaflam flartlar›n›n iyilefltirilmesi yan›nda çevrenin korunmas› gereklili¤ini de gözler önüne sermektedir. Geliflmekte olan ülkelerde büyük
flehirlerin nüfusu h›zla artmaktad›r. fiehirler büyüdükçe çevre üzerine olan etki daha da artmaktad›r. Bugün art›k nüfusu 10 milyonun üzerinde olan flehirler mega
flehir olarak adland›r›lmaktad›r. ‹stanbul’da bu flehirlerden biridir. Dünyada 2015’te
mega flehir say›s›n›n 23 civar›nda olaca¤› tahmin edilmektedir. Bu flehirlerde k›rsal
kesimlerden gelen büyük ço¤unlu¤un gecekondularda ve iyi olmayan yaflam koflullar› alt›nda yaflad›klar› bilinmektedir. Buna ra¤men göçler devam etmektedir.
Bu flehirlerdeki üretim yetersiz kalmaktad›r. Kentsel ve evsel at›klar fazla oldu¤u
için baflka yerlere gönderilme zorunlulu¤u ortaya ç›kmaktad›r.
Bu flehirlerde toplu tafl›m›n gelifltirilmesi, su kaynaklar›n›n korunmas›, çöplerin
ve at›klar›n yeniden kullan›m›n›n sa¤lanmas› gibi uygulamalar teflvik edilmelidir.
B‹YOLOJ‹K ÇEfi‹TL‹L‹⁄‹N AZALMASI
Biyolojik çeflitlilik veya biyoçeflitlilik, “genetik farkl›l›klara sahip canl› türlerden
oluflan, de¤iflik ifllevlere sahip, çeflitli ekosistemlere da¤›lm›fl bulunan, say› ve tür
bak›m›ndan zengin canl›lar toplumunun oluflturdu¤u yaflam dünyalar›d›r”.
Biyoçeflitlilik genel anlamda, alandaki genlerin, türlerin, ekolojik sistemlerin ve
ekolojik olaylar›n bir bütünüdür. Bir ekosistemdeki biyoçeflitlilik afla¤›da verilen
k›s›mlardan oluflmaktad›r:
1. Genetik çeflitlilik,
2. Tür çeflitlili¤i,
3. Ekosistem çeflitlili¤i,
4. Ekolojik olaylar.
Bir ülkedeki tüm bitki ve hayvan türleri; bunlar aras›nda özellikle tar›m, hayvanc›l›k, ormanc›l›k, bal›kç›l›k, t›p-eczac›l›k ve sanayi alanlar›nda kullan›lan türler, hem o ülkenin hem de dünyan›n biyolojik zenginliklerinden say›l›r. Ayr›ca sadece bu türler de¤il, bu türlerin de¤iflik çeflitleri yabani akrabalar› da önemlidir.
Çünkü yerel çeflitler ve yabani türler, ›slah çal›flmalar›nda kullan›l›r. Anadolu’nun
biyolojik zenginliklerinin tar›m bitkileriyle s›n›rl› oldu¤unu düflünmek yanl›fl olur.
Yurdumuzda hayvanc›l›k, bal›kç›l›k, ormanc›l›k, t›p-eczac›l›k ve sanayi aç›s›ndan
önem tafl›yan pek çok tür ve çeflit vard›r. Ülkemizde do¤al ekolojik koflullara
uyum sa¤lam›fl yerel s›¤›r, koyun, keçi, at ve kümes hayvan› çeflitleri; yabani koyun ve keçi türleri mevcuttur. Befl çam türü, en az 30 mefle türü bulunmaktad›r.
Ülkemizde t›p ve ecza sanayi için ise gülya¤›, kitre zamk›, kökboya, afyon, safran,
anason ve meyankökü say›labilir. Dünyan›n di¤er ülkelerinde tükenmifl veya nesli azalm›fl kelaynak kufllar›, dev deniz kaplumba¤alar›, Akdeniz foku ülkemizde
hala bulunmaktad›r.
Genetik farkl›l›k: Ayn›
türden olan bireylerin
yarat›l›fl, davran›fl, d›fl
görünüm ve içsel özellikler
bak›m›ndan çeflitlili¤ini
ifade eder.
Tür: Bir canl›lar toplumunu
oluflturan bireylerin,
büyüklük, flekil, renk ve
benzeri özellikler
bak›m›ndan, önemli
farkl›l›klar göstermeyen ve
bütün önemli görünüm
karakteristikleri birbirine
uyan bireyler, ayn› türden
say›l›r.
184
Yerküredeki biyolojik çeflitlili¤e yönelik en büyük tehditlerden birisi, tropikal
ya¤mur ormanlar›n›n yok olmas›d›r. Amazon ya¤mur ormanlar›n› tar›msal alan oluflturmak için yok etmek büyük genetik bilgi havuzlar›ndan birini yok etmek demektir. Artan s›cakl›k, kimyasal kirlilik ya da egzotik türlerin farkl› ortamlara tafl›nmas›
gibi do¤al ortam de¤ifliklikleri de hem bitki hem de hayvan türlerini yok edebilmektedir. ‹nsan nüfusu artt›kça, yeryüzündeki türlerin say›s› azalmaktad›r.
Bugün bitki ve hayvan çeflitlili¤inin karfl›s›ndaki en h›zla yükselen tehditlerden
birisi, tar›m›n ola¤and›fl› yay›lmas›; s›¤›r otlatmak, soya fasulyesi ekmek ve son dönemde de etanol üretmek üzere flekerkam›fl› yetifltirmek için arazilerin bitki örtüsünden ar›nd›r›ld›¤› bir sürecin yaflanmas›d›r.
Dünya genelinde görülen ama ço¤unlukla hafife al›nan bir baflka tehdit ise, yerel yaflam alanlar›n› ve topluluklar› de¤ifltirerek yerli türlerin neslini tüketebilen yabanc› türlerin getirilmesidir. Bu tür bitkiler h›zla geliflerek ve yerel bitkilerin besinlerine ortak olarak onlar›n geliflmelerini engellemektedir. Bu türler zamanla kaybolurken yeni dünyada yaflam çeflitlili¤ini korumak için araziler ay›rmak, bunlar› çitle
çevirmek, isimlerini de park ya da koruma alan› koymak yeterli de¤ildir. Bu çabalar›n baflar›l› olmas› için iklimi ve nüfusu istikrara kavuflturmak da gerekmektedir.
Biyolojik Çeflitlili¤in Önemi ve Yararlar›
Bir ekosistemde bitkiler ve toprak mikroorganizmalar›na ait biyolojik zenginlik ne
kadar çok olursa ekolojik çevrimlerde o derece güçlü ve sürekli güvence alt›nda
cereyan edebilirler. Toprak ekosisteminde bitki köklerinde havan›n serbest azotunu ba¤layan bakteriler ve organik maddeleri ayr›flt›ran, azot minerilizasyonu yapan, toprak canl›lar›na ait biyolojik zenginlik olmaz ise yaflamsal düzeyde olan
azot döngüsü gerçekleflemez.
Ekosistemdeki bitkisel ve hayvansal canl› türlerin zenginli¤i son derece önemlidir. Örne¤in hiç ifllevi yokmufl gibi görünen bitkiler ve hayvanlar, gelece¤in hastal›klar› için yap›lacak ilaçlar›n temel kayna¤› olabilir. Bu olas›l›k biyolojik zenginliklerin içinde sakl›d›r.
Biyoçeflitlili¤in ekonomiye katk›lar›, besin maddesi, ilaç hammaddeleri, sanayi
hammaddeleri, turizm gelirleri için çok büyük boyutlara ulaflmaktad›r.
Bütün bitki türlerinin hemen hemen üçte biri yenilen besinlerdir. Bu türlerin
meyveleri, yumru kökleri, kabuklu meyveleri, tohumlar›, kök ve gövdeleri, bitkisel besin maddeleri olarak tüm besinlerimizin %78’ini oluflturur. Atalar›m›z, hayvanlar› ve bal›klar› avlayarak besin ihtiyaçlar›n› sa¤lam›fllar yabani sebze ve meyveleri de toplayarak yaflamlar›n› sürdürmüfllerdir. Bu de¤iflik hayvan ve bitkiler
ne kadar zenginse, ilkel toplumlar›n beslenme sorunlar› da o derece az olmufltur.
Dünyan›n baz› k›rsal bölgelerinde, köylülerin ya¤›fll› mevsim boyunca tükettikleri besin maddelerinin yar›s›ndan ço¤unu, ormanlardan ve tarla kenarlar›ndan
toplanan yabani otlar oluflturmaktad›r.
Geleneksel ekin çeflitleri, küresel besin güvenli¤i aç›s›ndan vazgeçilemez biyolojik çeflitliliklerdir. Çünkü bunlardan binlerce farkl› genetik özelli¤e sahip çeflitler
gelifltirilmifltir. Bu zengin gen kaynaklar›ndan yararlanarak, ça¤dafl tar›mda yüksek
verimli ekin türlerini ortaya ç›karm›flt›r. Bu da biyoçeflitlili¤in, besin maddesi ve
gen kayna¤› olarak de¤erinin yüksek oldu¤unu göstermektedir.
Bitkisel kaynakl› ilaçlar, kalp hastal›klar›, lösemi, lenf kanseri, glokom, amipli
dizanteri gibi birçok ciddi hastal›¤›n tedavisinde kullan›lmaktad›r. FAO’nun tah-
minlerine göre, 4-6 bin tür t›bbi bitkinin uluslararas› ticareti yap›lmaktad›r. Bu ticaretin %30’unun Çin’in elinde oldu¤u bildirilmektedir.
Biyolojik çeflitlili¤in sanayi ve kullan›m eflyalar› için sa¤lad›¤› ekonomik de¤ere gelince, tar›msal sanayi ürünlerinden birço¤unun hammaddesi bitkisel kaynakl›d›r. Pamuk, keten, kenevir, ayçiçe¤i, susam, s›¤la, defne, mantar, reçine, çeflitli
boyalar gibi maddeler bunlar›n tipik örnekleridir. Do¤u Amazon Havzas›ndaki Babassu palmiyeleri, evde kullan›lan sepet, torba, uyku hama¤›, av arac› gibi ev eflyas›n›n yap›m›nda da kullan›lmaktad›r. Ülkemizin özgün biyoçeflitlili¤ini simgeleyen kasnak meflesi, Anadolu sa¤l› a¤ac›, meyan kökü, defne gibi bitkiler de yüksek ekonomik de¤er tafl›maktad›r. Milli parklar, Akdeniz foku, deniz kaplumba¤alar› da turizme gelir sa¤layan ekonomik de¤ere sahip biyolojik çeflitliliktir. Kerestelik a¤aç, uçucu ya¤ üretiminde kullan›lan 42 tür bitki, küresel çapta büyük ekonomik de¤erlere sahip, bitkisel biyolojik çeflitlili¤i oluflturmaktad›r.
Biyolojik çeflitlili¤i koruman›n en önemli nedenlerinden biri, gelecekte dünya
nüfusunu doyurmak için gerekli besin kaynaklar›n› garanti alt›na almakt›r. Biz tar›m bilimciler, geçmiflte geleneksel olarak kullan›lm›fl ancak sonradan terk edilmifl
baz› çeflitlerin günümüz biyoteknolojisinden yararlan›larak yeniden gözden geçirilmesi gerekti¤ine inanmaktay›z.
Biyolojik Zenginliklerin Tahribi ve Azalmas›
Biyolojik çeflitlilik, 3.2 milyar y›ldan beri devam eden evrim sürecinin bir sonucudur. Türlerin kaybolmas› ve azalmas› her zaman do¤al evrim sürecinin bir parças›
olmufltur. fiimdiye kadar dünyaya gelmifl ve yaflam›fl canl› tür nesillerinin %99’unun
herhangi bir flekilde yok oldu¤u bilinmektedir.
‹nsanlar›n biyoçeflitlili¤e verdikleri zarar›n büyüklü¤ü hiç günümüzdeki kadar
olmam›flt›r. Binlerce hektar ormanlar›n a¤açlar›n›n kesilmesi, yak›lmas› ve bu alanlar›n tar›m alanlar›na dönüfltürülmesi, di¤er binlerce hektar›n inflaatlarla betonlaflmas› ve asfalt yollar›n yap›lmas›, nehirlerin kanallar haline getirilmesi ve nehirler
üzerine barajlar yap›lmas›, deniz kenarlar›nda alçak yerlerin doldurulmas›, limanlara çevrilmesi gibi insan faaliyetleri popülasyonlar›n, türlerin ve tüm ekosistemin
zarar görmesine ve yok olmas›na neden olmufltur. Di¤er yandan do¤al felaketlerde biyoçeflitlili¤in kaybolmas›nda rol oynamaktad›r. Dünyada keflfedilmemifl türlerin ortaya ç›k›fl› kaybolan türlerden çok daha azd›r.
Biyolojik çeflitlili¤in tahribi ve azalmas›n›n di¤er nedenleri ise dünyadaki h›zl›
nüfus art›fl›, uluslar aras› kereste ticareti, e¤itimsizlik ve bilinçsizliktir.
Biyolojik çeflitlili¤i koruyabilmenin temel ilkeleri ise biyolojik çeflitlili¤in de¤erinin uzun vadeli olarak düflünülmesi, k›sa dönemli maddi hesaplar›n yap›lmadan,
köklü, uzun vadeli önlemler düflünülmesidir. Do¤al kaynak stoklar› tüketilmeden,
onlardan dengeli bir flekilde ve içindeki ekosistemin ekolojik dengeleri göz önünde bulundurularak yararlanma yaflama geçirilmelidir. Milli parklar, do¤ay› koruma
alanlar›, av hayvanlar› üretim ve stoklama merkezleri, tabiat parklar› gibi korunak
alanlar› ayr›lmal› ve bunlar s›k› denetim alt›nda bulundurulmal›d›r.
Türlerin afl›r› derecede sömürülmesinin önüne geçmek için yasal ve sosyolojik
önlemler vakit geçirilmeden al›nmal› ve uygulanmalar› sa¤lanmal›d›r. Do¤al varl›klar› koruma kültürünü art›rmak için, çevre e¤itimi standartlar›n› belirleyerek, bu e¤itim
yayg›nlaflt›r›lmal›d›r. Tüketim kültürünün yerine geçecek daha az maddeci, daha bilinçli ve bilgili bir yaflam biçimi yaratacak çevre ahlak› yarat›lmaya çal›fl›lmal›d›r.
Biyoçeflitlili¤in di¤er önemli ö¤elerinden biri olan tropikal ormanlar›n yok olmas› da önemli küresel sorunlardan birini oluflturmaktad›r.
185
186
Tropikal ormanlar›n yok edilmesi, arabalar›n, kamyonlar›n, uçaklar›n, gemilerin ve trenlerin CO2 sal›n›mlar›ndan daha fazla küresel ›s›nma kirlili¤i oluflturmaktad›r. Tropikal orman a¤açlar› di¤er bütün yeflil bitkiler gibi karbondioksit
al›r ve oksijen verirler. Bunun tersine solunum olay› ile karbondioksit verirler
ama bu fotosentez ile ald›klar› karbondioksitten daha düflük miktarlardad›r. Solunum sonucu d›flar› at›lan karbondioksitin geri kalan› bitkide depolan›r ve bitkinin büyümesini sa¤lar.
Depolanan bu karbon ya a¤açlar›n kesilmesi ya da orman›n bozunmas›yla ve
a¤açlar›n kesilip çürümesi veya yak›lmas› ile havaya karbondioksit olarak sal›n›r.
Karbondioksit küresel ›s›nman›n temel kayna¤› oldu¤una göre, tropikal ormans›zlaflma küresel ›s›nma için önemli bir etkendir. Sadece ormanlar›n yok olmas›n› engellemek küresel ›s›nma sorununu tek bafl›na çözmeyecektir. Di¤er sal›n›mlar›nda
acilen kesilmesi gereklidir. Ormanlar›n yok edilmesini azaltmak küresel ›s›nmay›
azaltacak bir metoddan çok daha fazla etkindir. Tropikal ormanlar birçok eflsiz
hayvan ve bitki türleri için bir ortamd›r, evdir. Çeflitli hayvanlar e¤er bu ormanlar
korunmazsa yok olma tehlikesiyle karfl› karfl›yad›r. Yine bu ormanlar geliflmekte
olan ülke insanlar› için çok önemli g›da, ilaç ve temiz su kayna¤›d›r.
Yeryüzünde orman ekosistemleri çeflitlilik, düzen ve denge aç›s›ndan en sa¤l›kl› ekosistem çeflidini oluflturmaktad›r. Di¤er ekositemlerden ba¤›ms›zd›r. Tropikal ormanlar bölgesel ya¤›fllar› düzenler, hem taflk›nlar› hemde kurakl›¤› önler.
Tropikal ormanlar›n yok edilmesinin önlenmesinin sadece küresel ›s›nmaya karfl›
de¤il biyoçeflitlili¤in korunmas› ve süreklili¤inin sa¤lanmas›na da etkisi vard›r. Bir
yerde ormanlar› yok edip oradaki oluflan dengeyi bozarsan›z, baflka yerde oluflturdu¤unuz ormanlarda bu dengenin sa¤lanmas› o kadar kolay olmaz.
Tropikal Ormanlar›n Yok Edilmesinin Nedenleri
Tropikal ormalar›n yok edilmesinin birkaç genel nedeni vard›r. Tropikal ormanlarda a¤açlar kesilir veya yak›l›r, daha sonra o arazi tar›msal ürün yetifltirmek veya
hayvan otlatmak için kullan›l›r. Ticari kütük ya da tomruk a¤aç kesiminin en büyük nedenidir. Normalde bu alanlar›n kullan›m›ndan kazan›lan para çok düflüktür.
Ülkemizdeki orman köylülerinin gelirlerinin düflük olmas› gibi.
Sal›n›mlar› azaltmaya yönelik çal›flan bilim insanlar› geliflmekte olan ülkelerde
ormanlar› yok etmek yerine korumay› teflvik eden bir dizi politikay› desteklemekte ve burada yaflayan insanlara para ödenebilece¤ini belirtmektedir. E¤er bu politikalar baflar›l› olursa geliflmekte olan ülkelerde yaflayan insanlar ormanlar› koruyarak onlar› yok etmekten daha fazla para kazanabileceklerdir. Bu maliyet endüstrileflmifl ülkelerde küresel ›s›nmay› önleme maliyetinden, ton bafl›na muhakkak daha az olacakt›r.
187
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Küresel Çevre Sorunlar›na neden olan etmenleri
s›ralamak;
Çevre sorunlar› do¤al (deprem, sel gibi) ve insan
kaynakl› olmak üzere (sera gaz› sal›n›mlar›) iki
ayr› grupta incelenir. Çevre sorunlar›n›n bir k›sm› dünya çap›nda etkili olurken bir k›sm› da dünyan›n baz› bölgelerinde etkili olan ve uluslararas› düzeyde önem kazanan sorunlard›r. Küresel
olarak adland›r›lan bu sorunlar›n bafl›nda ‘küresel ›s›nma’ gelmektedir.
Küresel ›s›nma, atmosferdeki karbondioksit miktar›n›n artmas› ile yeryüzünde sera etkisinin oluflmas› ve yeryüzünün s›cakl›¤›n›n artmas› olay›d›r.
Yeryüzüne gelen ›fl›nlar›n büyük bir k›sm› yüzeyden yans›r. Yerküredeki yaflam güneflten gelen enerjiye ba¤l›d›r. Dünyaya ulaflan günefl enerjisinin yaklafl›k yüzde 70’i, yeryüzü taraf›ndan
tekrar uzaya gönderilir. Ancak baz› k›sa dalga
boylu ›fl›nlar, sera gazlar› taraf›ndan tutularak atmosferin ›s›nmas›n› sa¤lar. Sera etkisi olarak tan›mlanan bu olay asl›nda dünyadaki yaflam ortam›n› oluflturan ve dünyan›n yeterince s›cak olmas›n› sa¤layan do¤al bir süreçtir.
Küresel ‹klim de¤iflikli¤inin olas› etkilerini de¤erlendirmek;
Küresel iklim de¤iflikli¤i ise fosil yak›tlar›n kullan›lmas› ve ormanlar›n yok edilmesi gibi nedenlerle baflta CO2 olmak üzere artan sera gazlar›n›n
(su buhar›, metan, azot gazlar› vb) atmosferdeki
havan›n bileflimini de¤ifltirmesidir. ‹nsanlar›n faaliyetleri sonucu atmosfere sal›nan sera gazlar›n›n yeryüzü ile atmosfer aras›ndaki dengeyi bozdu¤u ve küresel ›s›nmaya neden oldu¤u bugün
art›k bilimsel olarak kan›tlanm›flt›r. Atmosfer s›cakl›¤›n›n 0.7 ile 0.8 °C aras›nda artt›¤› ileri sürülmekte ise de s›cakl›¤›n 19. Yüzy›la göre 0.6±0.2
°C artt›¤› bu art›fl›n yar›s›n›n son 25 y›lda gerçekleflti¤i bildirilmektedir. Bu olay küresel ›s›nmad›r. Asl›nda bu art›fl yerküre için çok küçük gibi
gözükebilir. Küresel s›cakl›klar›n 2-3 °C’den daha fazla artmas› kutuplardaki buzullar›n erimesine neden olabilir. Bu durum okyanuslar›n su seviyelerinin yükselmesine, k›y›lar›n su bask›n›na
u¤ramas›na hatta sular alt›nda kalmas›na yol açar.
Ya¤mur deseni de de¤iflebilir ve yeryüzünün çe-
flitli bölgelerindeki tar›msal alanlar ve üretim bundan etkilenir. Sera gazlar›: Karbondioksit (CO2),
su buhar›, metan (CH4), nitroz oksit (N2O), kloroflorokarbonlard›r (CFC).
Yenilenebilir enerji kaynaklar›n›n kullan›lmas›,
temel sektörlerde (çimento, ulafl›m, çelik vb)
enerji verimlili¤ini artt›rmas›, do¤al kaynaklar›n
afl›r› tüketiminin engellenmesi, dünya nüfusunun
dengeli bir flekilde artmas›n›n sa¤lanmas›, ormanl›k alanlar›n yok edilmesi ve tar›m alanlar›na
dönüflümünün engellenmesi, tar›m alanlar›nda
uygun ekim, sürüm gibi tekniklerin kullan›lmas›,
insanlar›n iklim de¤iflikli¤ine karfl› uyum sa¤lamas› için yap›lacak çal›flmalar, iklim de¤iflikli¤ine karfl› al›nabilecek önlemleri kapsamaktad›r.
N
A M A Ç
3
Ozon tabakas›n›n canl›lar için önemini belirtmek;
Bir oksijen bilefli¤i olan ozon (O3), renksiz ve
keskin kokulu bir gazd›r. Ozon tabakas› atmosferin üst k›sm›nda bulunan ve bir örtü gibi güneflten gelen ultraviyole ›fl›nlar›n›n (UV) zararl›
bölümünü geçirmeyen bir tabakad›r. Bu bölgedeki ozonun özelli¤i; tüm canl› varl›klar›, do¤al
kaynaklar› ve tar›msal ürünleri olumsuz yönde
etkileyen ultraviole ›fl›nlar›n›n (UVB: Bu ›fl›n insanlar için di¤er ultraviyole ›fl›nlardan daha tehlikelidir) yer yüzeyine kadar ulaflmas›n› önleyerek ›s› enerjisine dönüfltürmesidir. Troposferde
bulunan ve yaklafl›k yerden 10 kilometre kadar
yüksekte bulunan ve atmosferdeki toplam ozonun %10’ unu oluflturan ozon ise insanlar›n çeflitli faaliyetleri sonucu oluflan ozondur. Bitki ve
hayvanlar›n canl› dokular›na çeflitli zararlar› bulunmaktad›r. Ozon tabakas›n›n incelmesi sonucunda; UV radyasyonu artmakta ve insanlar›n ba¤›fl›kl›k sistemleri zarar görmekte, görme bozuklu¤una ve deri kanserine yol açmaktad›r.
188
N
A M A Ç
4
Nüfus art›fl›n›n neden oldu¤u sorunlar› aç›klamak;
Dünyada do¤al kaynaklar üzerinde oluflan afl›r›
bask› toplum sa¤l›¤›n›, sosyal ve ekonomik geliflimi tehdit eder hale gelmifltir. Geliflmifl ülkelerde baz› kaynaklar, yenilenebilece¤inden çok daha h›zl› tüketilmektedir. Geliflmekte olan ülkelerde ise h›zla artan nüfus için yaflam standartlar›n›n gelifltirilmesi gerekmektedir.
‹nsan faaliyetlerinin çevre üzerine etkilerini ölçmek kolay de¤ildir. Çevrenin ekonomik de¤eri
aç›s›ndan ve dünyan›n nüfusu tafl›mas› üzerine
yaklafl›mlar mevcuttur. Baz› araflt›r›c›lar insan say›s›ndan çok do¤al kaynaklar›n tüketilmeden sürdürülebilir bir flekilde ak›ll›ca kullan›lmas› ve yönetilmesinin çok daha önemli oldu¤u vurgulamaktad›r. Geliflmekte olan ülkelerde büyük flehirlerin nüfusu h›zla artmaktad›r. Bugün art›k nüfusu 10 milyonun üzerinde olan flehirler mega
flehir olarak adland›r›lmaktad›r. ‹stanbul’da bu
flehirlerden biridir. Kentlerin insan kaynakl› sera
gazlar›n›n yay›lmas›ndaki pay› yaklafl›k % 40 civar›ndad›r. Bu flehirlerde toplu tafl›m›n gelifltirilmesi, su kaynaklar›n›n korunmas›, çöplerin ve
at›klar›n yeniden kullan›m›n›n sa¤lanmas› gibi
uygulamalar teflvik edilmelidir.
N
A M A Ç
5
Biyolojik Çeflitlili¤e yönelik tehditleri ve sonuçlar›n› irdelemek ve çözümüne yönelik görüfller
oluflturmak;
Biyolojik çeflitlilik veya biyoçeflitlilik, genetik
farkl›l›klara sahip canl› türlerden oluflan, de¤iflik
ifllevlere sahip, çeflitli ekosistemlere da¤›lm›fl bulunan, say› ve tür bak›m›ndan zengin canl›lar
toplumunun oluflturdu¤u yaflam dünyalar›d›r.
Geleneksel ekin çeflitleri, küresel besin güvenli¤i aç›s›ndan vazgeçilemez biyolojik çeflitliliklerdir. Çünkü bunlardan binlerce farkl› genetik özelli¤e sahip çeflitler gelifltirilmifltir. Bu zengin gen
kaynaklar›ndan yararlanarak, ça¤dafl tar›mda
yüksek verimli ekin türlerini ortaya ç›karm›flt›r.
Bu da biyoçeflitlili¤in, besin maddesi ve gen kayna¤› olarak de¤erinin yüksek oldu¤unu göstermektedir. Biyoçeflitlili¤in di¤er önemli ö¤elerinden bir olan tropikal ormanlar›n yok olmas› da
önemli küresel sorunlardan birini oluflturmaktad›r. Tropikal ormanlar›n yok edilmesi, arabalar›n, kamyonlar›n, uçaklar›n, gemilerin ve trenlerin CO2 sal›n›mlar›ndan daha fazla küresel ›s›nma kirlili¤i oluflturmaktad›r.
Biyolojik çeflitlili¤i koruyabilmenin temel ilkeleri
ise, biyolojik çeflitlili¤in de¤erinin uzun vadeli
olarak düflünülmesi, k›sa dönemli maddi hesaplar›n yap›lmadan, köklü, uzun vadeli önlemler
düflünülmesidir. Do¤al kaynak stoklar› tüketilmeden, onlardan dengeli bir flekilde ve içindeki
ekosistemin ekolojik dengeleri göz önünde bulundurularak yararlanma yaflama geçirilmelidir.
Milli parklar, do¤ay› koruma alanlar›, av hayvanlar› üretim ve stoklama merkezleri, tabiat parklar› gibi korunak alanlar› ayr›lmal› ve bunlar s›k›
denetim alt›nda bulundurulmal›d›r.
189
1. Afla¤›dakilerden hangisi karbondioksit ile s›cakl›k
aras›ndaki iliflkiyi gösterir?
a. Karbondioksit miktar› artt›kça s›cakl›k de¤iflmez.
b. S›cakl›k artt›kça karbondioksit miktar› azal›r.
c. Karbondioksit miktar› artt›kça s›cakl›k düfler.
d. Karbondioksit miktar› artt›kça s›cakl›k yükselir.
e. Karbondioksit ile s›cakl›k aras›nda bir iliflki
yoktur.
2. Güneflten gelen zararl› ›fl›nlar› önleyen gaz›n ad›
nedir?
a. Karbonmonoksit
b. Azot
c. Ozon
d. Karbondioksit
e. Oksijen
3. Küresel ›s›nmaya neden olan en birincil etmen hangisidir?
a. Fosil yak›tlar›n kullan›lmas›
b. Araba kullan›m›
c. Ormanlar›n yok edilmesi
d. Uçak yolculuklar›n›n artmas›
e. Afl›r› nüfus art›fl›
4. Afla¤›dakilerden hangisi fosil yak›t de¤ildir?
a. Do¤al gaz
b. Kömür
c. Petrol
d. Biyodizel
e. Benzin
5. Biyoçeflitlilik ne demektir?
a. Bir ekosistemde bulunan hayvanlar›n say›s›d›r
b. Bir ekosistemdeki bulunan bitkilerin türüdür
c. Tropikal ormanlarda bulunan bitkilerdir
d. Genetik yap›s› de¤ifltirilmifl bitki ve hayvanlard›r
e. Bitki ve hayvan türlerinin ve çeflitlerinin say›ca
zenginli¤idir.
6. Afla¤›dakilerden hangisi biyoçeflitlili¤i tehdit eden
en önemli nedendir?
a. Turizm
b. Habitat›n yok olmas›
c. H›zl› nüfus art›fl›
d. Ormanlar›n yok edilmesi
e. Kirlilik
7. Afla¤›dakilerden hangisi zararl› ozon gaz›n› oluflturur?
a. Atmosferdeki ozon
b. Troposferdeki ozon
c. Deterjanlardaki ozon
d. Havadaki ozon
e. Litosferdeki ozon
8. Afla¤›dakilerden hangisi iklim de¤iflikli¤i sonucu ortaya ç›kmas› beklenen hastal›kt›r?
a. Verem
b. Kanser
c. S›tma
d. Afl›r› terleme
e. Romatizma
9. ‹nsanlar›n hangi davran›fllar› iklim de¤iflikli¤ini artt›ran faktörlerden biridir?
a. Afl›r› tüketim
b. Çok çal›flma
c. Gezme
d. E¤itim
e. E¤lence
10. Yerel bitkilerin en önemli özelli¤i nedir?
a. ‹nsanlara g›da sa¤lamas›
b. Yem olarak kullan›lmas›
c. Hastal›klara dayan›kl› olmas›
d. Belli bir yörede yetiflmesi
e. Genetik yap›s›n›n de¤iflmifl olmas›
190
1. d
Akalan, ‹. (1986). Toprak Bilgisi, Ankara.
Aksay, C., Keteno¤lu, S.O. ve Kurt, L. (2005). Küresel
Is›nma ve ‹klim De¤iflikli¤i, Konya.
Baykal, T. (2010). Küreselleflme ve Bafll›ca Küresel
Çevre Kirlilikleri, Mevzuat Dergisi, Ankara
Çepel, N. (2003). Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri,
Ankara.
Çepel, N ve Ergün, C. (2011). Temel Çevre Sorunlar›,
www.tema.org.tr/Sayfalar/CevreKutuphanesi/
Pdf/.../EM Konu12.pdf
Ç›nar, Ö. (2008). Çevre Kirlili¤i ve Kontrolü, Ankara.
Demir, A. (2011). Küresel ‹klim De¤iflikli¤inin Biyolojik Çeflitlilik ve Ekosistem Kaynaklar› Üzerine Etkisi, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/47/1155/ 13590.pdf.
Hinrichsen, D. and Robey, B. (2000). Population and
the Environment: The Global Challenge,
Population Reports, Series M, No. 15. Baltimore,
Johns Hopkins University. USA.
http://derman.science.ankara.edu.tr/ogrenci_tezleri/baris
/kuresel_isinma.pdf
http://www.dmi.gov.tr/2006/arastirma/arastirma-ozon
ozontabakasi.aspx
IPCC Fourth Assessment Report (2007). Climate Change
2007. http:// www. ipcc.ch/ publications_and_data /
publications_and_data_reports.shtml
http://www.genbilim.com/content/view/2730
Karpuzcu, M. (2010). Çevre Kirlenmesi ve Kontrolü,
‹stanbul
Bilimleri, ‹stanbul
‹stanbul.
Tekbafl, F., Vaizo¤lu, S., Ogur, R. ve Güler, Ç. (2005).
Küresel Is›nma, ‹klim De¤iflikli¤i ve Sa¤l›k Etkileri, Ankara
TEMA. Dünyan›n Durumu 2009. (2009). ‹fl Bankas›
Kültür Yay›nlar›.
Tuxill, J. and Bright, C. (1998). TEMA, Dünyan›n Durumu Raporu 1998. Çeviri ‹dil Eser, ‹stanbul.
http://www.dsi.gov.tr/iklim/dokumanlar/iklim_degisik
ligi_ve_saglik.pdf
http://www.tuik.gov.tr eriflim.2011
http://www.cleanglobe.org/pdf/22.pdf
Zuckerman, B. and Jefferson, D. (1996). Human
Population and The Environmental Crisis,
England.
2. c
3. a
4. d
5. e
6. b
7. b
8. c
9. a
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küresel Is›nma ve ‹klim De¤iflikli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ozon Tabakas›n›n ‹ncelmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyolojik Çeflitlilik” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ozon Tabakas›n›n ‹ncelmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nüfus Art›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nüfus Art›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz
S›ra Sizde 1
Arabalar›n ve evlerin boyutlar›n›n küçültülmesi, büyük
araba ve evler yerine küçük, fazla enerji kullan›m›n› gerektirmeyen tiplerin yap›lmas› ve kullan›lmas›.
9
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Çevre sorunlar›n›n neler olduklar›n› tan›mlayabilecek, nedenlerini irdeleyebilecek ve çözümüne yönelik görüflleri oluflturabilecek,
Ülkemizin taraf oldu¤u uluslar aras› çevre sözleflmelerini sayabilecek ve çevresel de¤erlendirme yönüyle aç›klayabilecek,
Sürdürülebilir kalk›nma kavram›n› tan›mlayabilecek ve çevre ile olan iliflkisini ifade edebilecek,
Ülkemizin çevre mevzuat›n›n›n temelini aç›klayabilecek,
Korunan alan kavram›n› ve ülkemizdeki korunan alanlar› tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Çevre sorunlar›
Çevre sorunlar›n›n çeflitleri
Çevre sorunlar›n›n nedenleri
Çevre sorunlar›na çözüm
önerileri
•
•
•
•
Çevre sözleflmeleri
Sürdürülebilir kalk›nma
Çevre mevzuat›
Korunan alan
‹çindekiler
Ekoloji ve Çevre
Bilgisi
Çevre Sorunlar›na
Çözüm Aray›fllar›
• ÇEVRE SORUNLARI, NEDENLER‹
VE ÇÖZÜM ARAYIfiLARI
• ULUSLAR ARASI SÖZLEfiMELER
• SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMA VE
ÇEVREN‹N ÖNEM‹
• ÇEVRE MEVZUATI ‹LE ‹LG‹L‹ BAZI
TEMEL B‹LG‹LER
• ÜLKEM‹ZDE KORUNAN ALANLAR
Çevre Sorunlar›na Çözüm
Aray›fllar›
ÇEVRE SORUNLARINA ÇÖZÜM ARAYIfiLARI
‹nsano¤lunun yerleflik düzene geçerek çevresindeki do¤al kaynaklar› daha fazla kullanmaya bafllamas› çevre sorunlar›n›n da ortaya ç›k›fl›n›n bafllang›c› say›labilir. Ancak
ortaya ç›kan bu sorunlar›n insano¤luna zarar vermesi ve do¤al yap›y› bozmaya bafllamas› ve bunlar›n bir sorun olarak alg›lanarak çözüm aray›fllar›na yönelinmesi 20.
yüzy›la rastlamaktad›r. ‹nsano¤lunun yaflad›¤› dünyay› kendi arzular› do¤rultusunda
flekillendirmesi ve diledi¤ince kullanmas› ve ona egemen olma arzusu son 30-40 y›ldan beri artan nüfus yo¤unlu¤una ve teknolojideki geliflmelere de ba¤l› olarak çevresel sorunlar› gündemin ön s›ralar›na tafl›m›flt›r. Buchwald (1980) isimli araflt›r›c› endüstri devriminden sonra çevre sorunlar›n›n art›fl›n›; dünyadaki h›zl› nufüs art›fl›, insano¤lunun bilgi düzeyinin yükselmesi ve buna ba¤l› araflt›rmalar›n
artmas› yine bilSIRA S‹ZDE
gi düzeyinin art›fl›na paralel olarak teknolojide h›zl› ilerlemeler ve endüstriyel üretimin artmas› ve bütün bunlar›n sonucu olarak çevrenin kirletilmesi ve ›s› de¤iflimleD Ü fi Ü Nsorunlar›n
EL‹M
ri, canl›lara ait do¤al yaflam ortamlar›n›n yok edilmesinin çevresel
h›zla
artmas›na neden oldu¤unu belirtmifltir.Art›k günümüzde çevre sorunlar› bölgesel veya ülkesel sorunlar olmaktan ç›karak uluslar aras› sorun niteli¤i kazanm›flt›r.
S O R U
Çevre Sorunlar›n›n Nedenleri
D ‹Bu
K K Asorunlar›n
T
Çevre sorunlar› bir de¤il birden çok nedenden kaynaklanmaktad›r.
bafl›nda daha önce de de¤inildi¤i gibi h›zl› nüfus art›fl› gelmekte ve bunu teknolojideki
geliflmeler, endüstrileflme, düzensiz ve h›zl› kentleflme, tar›msalSIRA
üretimde
S‹ZDE daha fazla
verim elde etmek için çok de¤iflik ve do¤aya zararl› girdilerin yo¤un bir flekilde kullan›m›, ulafl›m olanaklar›n›n art›fl›na paralel olarak artan araç say›lar› ve bunlara enerji temin etmek için gelifltirilen yöntemler, insanl›¤›n ve ülkelerinAMAÇLARIMIZ
h›zla silahlanmas› ve
ülkeler aras› savafl hali nedeniyle savafl araflt›rmalar›na ve bu silahlar›n denemesine
yo¤unluk verilmesi say›labilir. Örnek: dünyadaki nüfus art›fl› ve kentleflme ile ilgili
K ‹ T A P
olarak son 2 as›rdan beridir dünya nufüsunun h›zla artmas› yerküre üzerindeki birim
alanda yaflayan insan say›s›n›n da artmas›na yol açm›flt›r. Çevre sorunlar›n›n bu süreç
içerisinde h›zla artmas›n›n da ana nedeni nüfusdaki art›flt›r. Özellikle az geliflmifl veTELEV‹ZYON
ya geliflmekte olan ülkelerde nüfus art›fl h›z› daha da fazlad›r. 2010 y›l› itibariyle dünya nüfusu yaklafl›k 6.852.472.823 olarak tahmin edilmektedir (Çizelge 9.1).
N N
Dünya nüfus art›fl›, çeflitli ülkelerin yüzölçümleri ve nüfus yo¤unluklar›
detay‹ N T Ehakk›ndaki
RNET
l› bilgilere bu web sayfas›ndan ulaflabilirsiniz. http://geography.about.com/od/obtainpopulationdata/a/worldpopulation.htm
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
194
Artan nüfusa paralel olarak insanlar›n do¤al al›c› ortamlara b›rakt›¤› at›k miktar› h›zla artmakta ve bunlar›n mineralize olarak do¤al döngüye dâhil olmalar› çok
düflük bir h›zla gerçekleflti¤inden ve gelen miktar mineralize olan miktardan fazla
oldu¤undan do¤ada bir birikim söz konusu olmaktad›r. At›klar do¤al yani organik
olabildikleri gibi inorganik formda da olabilmekte ve bunlar›n çok düflük dozlar›
bile canl› yaflam›n› olumsuz etkiliyebilmektedir. Bazen do¤al ortamlarda zarars›z
halde bulunan bu maddeler do¤al ortamlar›ndan bir flekilde d›flar›ya ç›kar›ld›klar›nda çevreye ve do¤aya zarar verir konuma geçebilmektedirler.
Çizelge 9.1
Ülkelerin km2’de nüfus yo¤unluklar›
Kaynak: (tr.wikipedia.org/wiki/dünya nüfusu,2010)
Ülke
Alan (km2)
Nüfus
Yo¤unluk
Ülke
Alan (km2)
Nüfus
(km2 bafl›na)
Dünya
(km2 bafl›na)
6.615.750.000
134.682.000
49
Monako
35.253
1,95
23.660
Singapur
4.325.539
683
6.333
BAE
Vatikan
Kenya
Meksika
783
0,44
1,780
Beyaz Rusya
726.617
694
1.047
Afganistan
141.822.300
143.998
985
Panama
Tayvan
22.894.384
35.980
636
Filistin
3.702.212
6.020
16.299.170
Bahreyn
Bangladefl
Hollanda
Japonya
Yo¤unluk
34.255.720
580.367
59
107.029.400
1.958.201
55
4.495.823
83.600
54
9.755.106
207.600
47
29.863.010
652.090
46
3.231.502
75.517
43
‹ran
69.515.210
1.648.195
42
615
Tanzanya
38.328.810
945.087
41
41.528
392
Kolombiya
45.600.240
1.138.914
40
128.084.700
377.873
339
Letonya
2.306.988
64.600
36
1.103.371.000
3.287.263
336
Kamerun
16.321.860
475.442
34
Filipinler
83.054.480
300.000
277
ABD
298.212.900
9.629.091
31
‹ngiltere
59.667.840
242.900
246
Venezüella
26.749.110
912.050
29
Almanya
82.689.210
357.022
232
K›rg›zistan
5.263.794
199.900
26
Pakistan
157.935.100
796.095
198
Kongo
57.548.740
2.344.858
25
58.092.740
301.318
193
Brezilya
186.404.900
8.514.877
22
464.904
2.586
180
fiili
16.295.100
756.096
22
131.529.700
923.768
142
‹sveç
9.041.262
449.964
20,0
Hindistan
‹talya
Lüksemburg
Nijerya
Çin
1.315.844.000
9.596.961
137
Uruguay
3.463.197
175.016
19,8
Çek Cumh.
10.219.600
78.866
130
Finlandiya
5.249.060
338.145
15,5
Polonya
38.529.560
312.685
123
Cezayir
32.853.800
2.381.741
13,8
Fransa
60.495.540
551.500
110
Angola
15.941.390
1.246.700
12,8
3.129.678
28.748
109
Norveç
4.620.275
385.155
12,0
Malavi
12.883.940
118.484
109
Kongoi
3.998.904
342.000
11,7
Suriye
19.043.380
185.180
103
S. Arabistan
24.573.100
2.149.690
11,4
13.956.980
1.267.000
11,0
4.833.266
488.100
9,9
143.201.600
17.098.242
8,4
14.825.110
2.724.900
5,4
5.853.452
1.759.540
3,3
32.268.240
9.970.610
3,2
Arnavutluk
Azerbaycan
8.410.801
86.600
97
Nijer
Türkiye
70.586.256
783.562
90
Türkmenistan
Yunanistan
11.119.890
131.957
84
Rusya
Malezya
25.347.370
329.847
77
Kazakistan
Bosna-H.
3.907.074
51.197
76
Libya
M›s›r
74.032.880
1.001.449
74
Kanada
Fas
31.478.460
446.550
70
‹zlanda
294.561
103.000
2,9
Irak
28.807.190
438.317
66
Avustralya
20.155.130
7.741.220
2,6
4.474.404
69.700
64
Mo¤olistan
2.646.487
1.564.116
1,7
Tunus
10.102.470
163.610
62
Bat› Sahra
341.421
266.000
1,3
Özbekistan
26.593.120
447.400
59
Grönland
56.916
2.175.600
0,026
Gürcistan
195
9. Ünite - Çevre Sorunlar›na Çözüm Aray›fllar›
Ülkemizdeki çevre sorunlar›n› önem s›ras›na göre nas›l s›ralayabilirsiniz?
SIRA S‹ZDE
ULUSLAR ARASI SÖZLEfiMELER
1
D Ü fi Ü N Eçevremizi
L‹M
Türkiye’nin taraf oldu¤u uluslararas› çevre sözleflmelerinin tamam›
korumaya, do¤al ve canl› yaflam›n› sürdürülebilir k›lmaya yönelik olan bu sözleflme
ve protokoller ülkemiz taraf›ndan da onaylanm›flt›r. (www.tema.org.tr/sayfalar/cevS O R U
rekutuphanesi/pdf/..../sozlesmeler.pdf) Örne¤in Kyoto protokolü (11 Aral›k
1997) ile küresel ›s›nma ve iklim de¤iflikli¤i konusunda mücadeleyi sa¤lamaya yöD‹KKAT
nelik uluslararas› tek çerçeve Birleflmifl Milletler ‹klim De¤iflikli¤i Çerçeve Sözleflmesi içinde imzalanm›flt›r. Bu protokolü imzalayan ülkeler, karbon dioksit ve sera
S‹ZDE
etkisine neden olan di¤er befl gaz›n sal›n›m›n› azaltmaya veyaSIRA
bunu
yapam›yorlarsa sal›n›m ticareti yoluyla haklar›n› artt›rmaya söz vermifllerdir. Protokol, antlaflmay› imzalayan ülkelerin atmosfere sald›klar› karbon miktar›n› 1990 y›l›ndaki düzeyAMAÇLARIMIZ
lere düflürmelerini öngörmektedir. 1997’de imzalanan protokol, 2005’te yürürlü¤e
girebilmifltir. Çünkü protokolün yürürlü¤e girebilmesi için, onaylayan ülkelerin
1990’daki emisyonlar›n›n (atmosfere sald›klar› karbon miktar›n›n)
yeryüzündeki
K ‹ T A P
toplam emisyonun %55’ini bulmas› gerekmekteydi ve bu orana ancak 8.y›l›n sonunda Rusya’n›n kat›l›m›yla ulafl›labilmifltir. Kyoto Protokolü flu anda yeryüzündeki 160 ülkeyi ve sera gaz› sal›n›mlar›n›n %55’inden fazlas›n› içermektedir. Kyoto
TELEV‹ZYON
Protokolü ile devreye girecek önlemler pahal› yat›r›mlar› gerekli k›lmaktad›r. Sözleflmeye göre; Atmosfere sal›nan sera gaz› miktar› %5’e çekilecek, endüstriden,
motorlu tafl›tlardan, ›s›tmadan kaynaklanan sera gaz› miktar›n› azaltmaya yönelik
‹ N T Eaz
R Nenerji
ET
mevzuat yeniden düzenlenecek, daha az enerji ile ›s›nma, daha
tüketen
araçlarla uzun yol alma, daha az enerji tüketen teknoloji sistemlerini endüstriye
uyarlama sa¤lanacak, ulafl›mda, çöp depolamada çevrecilik temel ilke olacak, atmosfere b›rak›lan metan ve karbon dioksit oran›n›n düflürülmesi için alternatif
enerji kaynaklar›na yönelinecek, fosil yak›tlar yerine örne¤in bio dizel yak›t kullan›lacak, çimento, demir-çelik ve kireç fabrikalar› gibi yüksek enerji tüketen iflletmelerde at›k ifllemleri yeniden düzenlenecek, termik santrallerde daha az karbon
ç›kartan sistemler, teknolojiler devreye sokulacak, günefl enerjisinin önü aç›lacak,
nükleer enerjide karbon s›f›r oldu¤u için dünyada bu enerji ön plana ç›kar›lacak,
fazla yak›t tüketen ve fazla karbon üretenden daha fazla vergi al›nacakt›r. Kyoto
Protokolündeki amaç, atmosferdeki sera gaz› yo¤unlu¤unun, iklime tehlikeli etki
yapmayacak seviyelerde dengede kalmas›n› sa¤lamakt›r. Protokolün anahatlar›na bakacak olursak:
1. Sanayileflmifl 38 ülke, sera gaz› emisyonlar›n› ortalama %5 indirerek, bunlar› 2008-2012 y›llar› aras›nda 1990 seviyelerinin alt›na çekecekler. Avrupa Birli¤i ülkelerinin indirim oranlar› %8, ABD’ninki %7 ve Japonya’n›nki %6 olarak belirlenmifltir.
2. K›s›tlanmas› istenen gazlar: özellikle fosil yak›tlardan ç›kan karbon dioksit,
metan, ve nitroz oksit; ozon tabakas›n› deldi¤i için yasaklanan kloroflorkarbonlar›n yerine ikame edilen üç halokarbondur.
3. Emisyonlar›n› yeteri kadar indiremeyen ülkeler, emisyonlar›n› öngörülen seviyelerin alt›na çekebilen ülkelerle anlaflarak, onlar›n fazla kotalar›n› sat›n
alabileceklerdir.
4. K›s›tlamalara uymayanlar için kullan›lacak yapt›r›mlar gelecekteki bir taraflar toplant›s›nda kararlaflt›r›lacak.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
196
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5. Kalk›nmakta olan ülkelerin, özellikle Çin ve Hindistan'›n, gönüllü k›s›tlama
hedefleri koymalar› istenmifltir
6. Protokol, dünya karbon dioksit emisyonlar›n›n %55’inden sorumlu olan 55
ülkenin onaylamas› ile yürürlü¤e girecektir. Türkiye daha önceki çerçeve
anlaflmay› imzalamad›¤› için Kyoto toplant›s›na gözlemci olarak kat›lm›flt›r.
Türkiye'nin süreç d›fl› kalmas›n›n çok geçerli nedenleri vard›. Bu anlaflma
çerçevesinde Türkiye, OECD üyesi oldu¤u için, sanayileflmifl ülkeler s›n›f›na sokuldu¤undan ve sera gazlar› emisyonunda dünyada 80. s›rada oldu¤umuz için bu s›n›fland›rma ülkemiz taraf›ndan kabul edilmemifltir. Acaba
neden bütün ülkeler iklim de¤iflikli¤i anlaflmas›na sahip ç›kmad›lar? diye
sorulabilir. Neden, uygulama flans› çok parlak görünmeyen bir protokol,
birçok çekiflmeden sonra, zorla kabul edildi? Çünkü emisyonlar› azaltmak
için at›lacak ad›mlar›n heybetli maliyetler ortaya ç›karmas› ve oy kayb›na
yol açmas› beklenmekteydi. ABD’de üretim kayb›ndan do¤acak maliyetin
y›lda 100 milyar dolar civar›nda olaca¤› söyleniyordu. Küresel ‹klim Koalisyonu, ABD demir-çelik, enerji ve kömür flirketlerinden oluflan bir grup,
protokolün kabulünü engellemek için milyonlarca dolara mal olan bir kampanya yürüttü. Dünya Metoroloji Kuruluflu'na (WMO) göre, atmosferdeki
gazlar›n dengesini bozduk ve bozmaya devam ediyoruz. Hem sera gazlar›
– karbon dioksit (CO2), metan (CH4) ve azot oksit (N2O) - hem de su buhar› atmosferde art›yor. Sadece sonuncusunun art›fl› insan eylemlerinden
SIRA S‹ZDE
kaynaklanm›yor. Atmosferin %78'i azot ve %21'i oksijendir. Sera gazlar›n›n
miktar› ise %0,1 düzeyindedir. E¤er yeryüzünü battaniye gibi saran sera
gazlar›n›n
olmasayd›, dünyam›z flu anda 30°C derece daha so¤uk
D Ü fi Ü N E Letkisi
‹M
olurdu. Yani bu gazlar belli bir miktarda yararl›, ama denge bozulup, söz
konusu gazlar belli bir seviyeyi aflt›klar› zaman küresel ›s›nmaya neden olS O R U
maktad›rlar. Endüstri döneminin bafllamas›ndan sonra, fosil yak›tlar nedeniyle büyük miktarlarda CO2 üretildi. Ormanlar›n tahribi sonucu da bu gazD ‹ K K A olarak
T
lar›n do¤al
emilmesi iyice azald›. Hayvanc›l›k ve tar›m daha çok metan gaz› ve nitroz oksit emisyonuna yol açmaktad›r. E¤er gaz emisyonlar›
artmaya
devam ederse, atmosferdeki CO2 miktar› 1750 y›l›ndan bu yana
SIRA S‹ZDE
ikiye katlanm›fl olacak, 2100 y›l›na kadar ise üçe katlanaca¤› düflünülmektedir. Dünyam›z son 600 y›l›n en s›cak dönemini yafl›yor ve son yüzy›lda
AMAÇLARIMIZ
gezegenimiz
0,3 °C derece ile 0,6 °C derece aras› ›s›narak deniz seviyesi de
10–25 cm kadar yükselmifl bulunmaktad›r.
Hükümetler aras› ‹klim De¤iflikli¤i Paneli, 1990 ile 2010 y›llar› aras›nda 1.4 °C
K ‹ T A P
ile 5.8 °C aras›
s›cakl›k art›fl› tahmin etmektedir. Tahminlere göre, baflar›l› bir flekilde uygulanmas› durumunda Kyoto Protokolü bu art›fl› 0.02 °C ile 0.28 °C aras›nda düflürebilecektir. Kyoto Protokolü savunucular› bu protokolün amaca ulaflT E Lad›m
E V ‹ Z Y oldu¤unu
ON
mak için ilk
ve amaca ulafl›ncaya kadar hedeflerin de¤ifltirilece¤ini belirtmektedirler.
N N
Kyoto protokolü
‹ N T E Rile
N E Tilgili detayl› bilgilere bu web sayfas›ndan ulaflabilirsiniz
http://iklim.cob.gov.tr/iklim/Files/REC|_unfccc.pdf
Ülkemizin imzalayarak onaylad›¤› di¤er uluslar aras› çevre sözleflmeleri ve
k›saca içerikleri flu flekildedir (www.tema.org).
Paris Dünya Kültürel ve Do¤al Miras›n›n Korunmas›na Dair Sözleflme:
Kültürel ve do¤al miras›n herhangi bir parças›n›n bozulmas›n›n veya yok olmas›n›n, bütün dünya milletlerinin miras› için zararl› bir yoksullaflt›rma oluflturaca¤›n›
varsayarak, daimi bir temel üzerine ve modern bilimsel yöntemlere uygun olarak,
istisnai de¤erdeki kültürel ve do¤al miras›n topluca korunmas›na yönelik bir sistem kuran yeni hükümlerin sözleflme biçiminde kabulünün zorunlu oldu¤unu ifade etmektedir.
Granada Avrupa Mimari Miras›n›n Korunmas› Sözleflmesi: Avrupa Konseyi üye devletler taraf›ndan imzalanan bu sözleflme, mimari miras›n, Avrupa kültür miras›n›n zenginli¤i ve çeflitlerinin eflsiz bir ifadesi, geçmiflimizin de¤er biçilmez bir tan›¤› oldu¤unu ve bütün Avrupal›lar›n bir ortak miras›n› oluflturdu¤unu
kabul ederek, mimari miras›n tan›mlanmas›, korunacak varl›klar›n tespiti, yasal koruma ifllemleri, koruma politikalar› ve yasal yapt›r›mlar› belirlemektedir.
Bern Avrupa’n›n Yaban Hayat› ve Yaflama Ortamlar›n› Koruma Sözleflmesi (Bern Sözleflmesi): Yabani flora ve faunay› ve bunlar›n yaflama ortamlar›n›
muhafaza etmek ve kesin olarak koruma alt›na al›nan flora ve fauna türleri ve yasaklanan av metot ve araçlar› ile di¤er yasak iflletme flekillerini içermektedir.
Özellikle Su Kufllar› Yaflama Ortam› Olarak Uluslararas› Öneme Sahip
Sulak Alanlar Sözleflmesi (RAMSAR Sözleflmesi): 1971 y›l›nda ‹ran’›n Ramsar
kentinde kabul edilen bu sözleflme, özellikle su kufllar›n›n yaflama ve üreme alanlar› için büyük öneme sahiptir.
Denizlerin Gemiler Taraf›ndan Kirletilmenin Önlenmesine Ait Sözleflme (MARPOL Sözleflmesi): Sözleflmede petrol ve zararl› maddelerle denizlerin kas›tl› olarak kirlenmesinin ortadan kald›r›lmas› ve bu maddelerin bir kaza neticesinde denize boflalt›m›n› en aza indirmek ve dünya denizlerini korumak öngörülmektedir.
Viyana Ozon Tabakas›n›n Korunmas› Sözleflmesi: Geliflmekte olan ülkelerin ihtiyaçlar›n› ve özel koflullar›n› göz önünde bulundurarak, ozon tabakas›n› befleri faaliyetlerin yol açt›¤› de¤iflikliklerden korumak için al›nacak önlemlerin uluslararas› iflbirli¤ini ve ilgili bilimsel görüfllere dayanmas› gerekti¤i kabul edilmifltir.
Montreal Ozon Tabakas›n› ‹ncelten Maddeler Protokolü: Viyana sözleflmesine ek olan Protokol’de ozon tabakas›n› incelten maddelerin tan›mlanmas› ve
yay›lmalar›n›n azalt›lmas› ve kontrol alt›na al›nmas› hedeflenmektedir.
Basel Tehlikeli At›klar›n S›n›rlar ötesi Tafl›n›m›n›n ve Bertaraf›n›n Kontrolüne ‹liflkin Sözleflme: Tehlikeli at›klarla di¤er at›klar›n giderek artan oluflumunu ve
bunlar›n s›n›r ötesi tafl›n›m›n›n insan sa¤l›¤› ve çevre için bir tehdit oluflturdu¤unu kabul ederek ve bu tehlikelerden korunman›n en etkin yolunun at›klar›n oluflumunu;
miktar ve tehlike potansiyeli aç›s›ndan asgari düzeye indirmek için düzenlenmifltir.
Barselona Akdeniz’in Kirlenmesine Karfl› Sözleflme (Barselona Sözleflmesi): Akdeniz ortak bir miras kabul edilerek bu konudaki mevcut uluslararas›
sözleflmelerinin, deniz kirlenmesinin bütün boyutlar›n› ve kaynaklar›n› kapsamad›¤›n› ve Akdeniz bölgesinin özel ihtiyaçlar›na cevap vermedi¤ini belirterek, “günümüzdeki ve gelecekteki nesillerin istifadesi için korunmas›n›” hedeflemektedir.
Washington Nesli Tehlikede Olan Yabani Bitki ve Hayvan Türlerinin Ticaretinin Düzenlemesine Dair Sözleflme (CITES Sözleflmesi): CITES, dünyan›n küresel yabani bitki ve hayvan ticaretini kontrol eden veya engelleyen en büyük uluslararas› sözleflmesidir. Sözleflmeyi yüzden fazla ülke onaylam›flt›r. Dünyan›n en etkin ve baflar›l› do¤al varl›klar› koruma sözleflmesidir.
197
198
Bükrefl Karadeniz’in Kirlenmesine Karfl› Korunmas› Sözleflmesi ve Protokolleri: Karadeniz’in deniz çevresinin korunmas›, canl› kaynaklar›n›n muhafazas› ve kirlenmeye karfl› korunmas›n› hedeflemektedir. Karadeniz’in do¤al kaynaklar›n›n ve sundu¤u imkânlar›n›n öncelikle Karadeniz ülkelerinin ortak çabalar› ile
korunmas› gerekti¤ini belirten sözleflme, Karadeniz’de deniz çevresinin kirlili¤inin
baflta nehirler yoluyla olmak üzere Avrupa’da bulunan di¤er ülkelerdeki kara kökenli kirleticilerden de kaynakland›¤›n› vurgulamaktad›r.
Biyolojik Çeflitlilik Sözleflmesi (Rio Konferans›): Brezilya- Rio de Janiero
kentinde gerçeklefltirilen ve dünyan›n en büyük çevre konferans› olarak bilinen
1992 Birleflmifl Milletler Çevre ve Kalk›nma Konferans›’ndan ç›kan üç ana sözleflmeden biri olan Biyolojik Çeflitlilik Sözleflmesi’nin amac›: “‹lgili hükümleri uyar›nca takip edilecek amaçlar›, biyolojik çeflitlili¤in korunmas›; bu çeflitlili¤in unsurlar›n›n sürdürülebilir kullan›m›; genetik kaynaklar ve teknoloji üzerinde sahip olunan bütün haklar› dikkate almak kayd›yla, bu kaynaklara gere¤ince eriflimin ve ilgili teknolojilerin gere¤ince transferinin sa¤lanmas› ve uygun finansman›n tedariki
de dahil olmak üzere, genetik kaynaklar›n kullan›m›ndan do¤an yararlar›n adil
paylafl›m›d›r.”
Afrika’da Ciddi Kurakl›k ve/veya Çölleflmeye Maruz Ülkelerde Çölleflme
ile Mücadele için Birleflmifl Milletler Sözleflmesi (UNCDD): Rio Konferans›’n›n
üç sözleflmesinden biri olan Çölleflmeyle Mücadele Sözleflmesini Türkiye 1998 y›l›nda onayland›. Sözleflme, çölleflme ve kurakl›k sorunlar›n küresel bir nitelik tafl›d›¤›n›, dünyan›n bütün bölgelerini etkiledi¤ini ve çölleflmeyle mücadele ve/veya
kurakl›¤›n etkilerini hafifletmek için uluslararas› toplulu¤un ortak eylemini öngörüyor. Türkiye, Yunanistan, Portekiz, ‹spanya ve ‹talya’yla birlikte, ayn› bölge koflullar›n› paylaflt›¤› için, sözleflmede yeralmaktad›r.
Birleflmifl Milletler Çölleflme ile Mücadele Sözleflmesi: Çölleflmeye karfl› ilk
uluslararas› planl› mücadele 1968-74 seneleri aras›nda Sahel Çölü’nde meydana gelmifl ve 20.000 kiflinin ve milyonlarca bafl hayvan›n ölmesine neden olan kurakl›k ve
açl›k olaylar›ndan sonra bafllam›flt›r. Birleflmifl Milletler Sudan-Sahel Bürosu, Bat› Afrika’daki kurakl›k tehlikesi alt›nda bulunan dokuz devlete yard›m amac›yla 1973 senesinde kurulmufltur. Sa¤lanan destek Büyük Sahra’n›n güneyinde ve Ekvator’un
kuzeyinde yer alan 22 devleti kapsayacak bir büyüklü¤e ulaflm›flt›r. Uluslararas› Tar›msal Kalk›nma Fonu (International Fund for Agricultural Development) çok zarara neden olan baflka bir kurakl›¤› takiben 1985 senesinde Kurakl›k ve Çölleflmeden
Etkilenen Sahra’n›n Güneyindeki Ülkeler için Özel Program›’n› (Special Program for
Sub Saharan Countries Affected by Drought and Desertification) devreye sokmufltur. Fon, 400 milyon dolarl›k yard›m sa¤lam›fl ve di¤er kurulufllardan elde edilen
350 milyon dolarl›k bir destek sayesinde 25 ülkedeki 45 projeye kaynak sa¤lam›flt›r. Birleflmifl Milletler, küresel anlamda yap›lan Çölleflme Konferans›’nda (UN Conference ›n Desertification) bu konuyu bütün dünyan›n ekonomik, sosyal ve çevre
yap›s›n› de¤ifltirebilecek bir sorun olarak tan›tm›flt›r. Bunun bir sonucu olarak hem
ilgili ülkelerin sorunlar›n› çözebilmesine yard›mc› olmak, hem de uluslararas› kurulufllardan yard›m alabilmelerini temin etmek amac›yla baz› kurallar ve önerilerden
oluflan Çölleflme ile Mücadele Plan› (Plan of Action to Combat Desertification) ortaya ç›km›flt›r. Antlaflman›n bafllang›ç bölümünde Çölleflme ile Mücadele Plan›’n›n
uygulamas› ba¤lam›nda devletlerin ve uluslararas› kurulufllar›n çölleflme ile mücadele ve kurakl›¤›n etkilerini azaltma konular›ndaki geçmifl çabalar› ve deneyimleri
gözönüne al›nmaktad›r. Fakat ayn› zamanda, bu çabalara ra¤men kayda de¤er bir
geliflme sa¤lanamad›¤› vurgulanmaktad›r. Buna ilaveten “sürdürülebilir kalk›nma
çerçevesinde bütün seviyelerde yeni ve daha etkin bir yaklafl›m›n gerekli oldu¤unu” vurgulamaktad›r. En sorunlu bölge olan Afrika’ya öncelik verilmektedir. Antlaflma, çölleflme ve kurakl›¤›n etkisini azaltmak için al›nacak önlemlerin tek bafllar›na
düflünülüp ele al›nmas› gerekti¤ini ve kalk›nma projelerinin bir parças› olarak de¤erlendirilmelerinin gereklili¤ini bafltan ortaya koymaktad›r. Sözleflmede “çölleflme
ve kurakl›k sürecinin fiziksel, biyolojik ve sosyo-ekonomik yönleri ile ilgili bütünleflmifl bir yaklafl›m›n” önemini vurgulanmaktad›r.
Kal›c› Organik Kimyasallar (Pops) Yasaklan›yor
‹nsan ve di¤er canl›lar›n sa¤l›¤›na zarar verdikleri bilimsel olarak kan›tlanm›fl kimyasallar›n kullan›m›n›n giderek azalt›lmas› ve zaman içinde tamamen yasaklanmas›n› öngören yeni bir uluslararas› sözleflmenin tasla¤› 10 Aral›k 2000 tarihinde 122
ülkenin temsilcisi taraf›ndan Güney Afrika’n›n Johannesburg kentinde kabul edildi. Sözleflmenin haz›rlanmas› Birleflmifl Milletler Çevre Program› (UNEP) öncülü¤ünde yap›ld›. Sözleflme ilk etapta 12 tehlikeli kimyasal›n kullan›m›n› küresel olarak önce azaltacak ve sonra yasaklayacakd›. Kal›c› Organik Kimyasallar veya ingilizce isminin bafl harfleri ile k›saca POPS olarak bilinen bu kimyasallar içinde haflere ilaçlar›, sanayi kimyasallar› ve yanma ile ortaya ç›kan dioksin ve furan bulunmaktad›r. Haflere ilaçlar› aras›ndaki DDT s›tma hastal›¤›n›n yay›lmas›n› önleyecek
ekonomik ve geçerli alternatifler bulunana kadar yasak listesinin d›fl›nda b›rak›lacakt›r. DDT’ nin flimdilik muaf tutulmas›n› Dünya Sa¤l›k Örgütü talep etmifltir. Yasaklanacak di¤er haflere ilaçlar› aras›nda chlordane, endrin, mirex ve toxaphene
say›labilir. Bu maddelerin ço¤unun kullan›m› geliflmifl ülkelerde daha önce yasaklanm›flt›. Fakat üretimleri ve kalk›nmakta olan ülkelere ihracatlar› sürüyordu. Bu
kimyasallar do¤aya kar›flt›ktan sonra kolay kolay yok olmuyorlar ve dünyan›n bir
ucundan öbürüne hava ak›mlar› ile tafl›n›yorlar. ‹nsanlar dahil canl›lar›n ya¤ tabakalar›nda depolanan kimyasallar besin zincirine kar›fl›yor ve kanser gibi bir tak›m
tehlikeli hastal›klara yol açabiliyorlar. Ayr›ca, bu maddeler canl›lar›n endokrin sistemlerini bozarak k›s›rl›¤a ve di¤er hormonal kökenli hastal›klara neden oluyorlar.
Sözleflmenin uygulanmas› için ilk etapta 150 milyon ABD dolarl›k bir harcama yap›lmas› öngörülmüfltür ve para kayna¤› olarak GEF (Küresel Çevre Fonu) belirlenmifltir. K›s›tlama ve yasaklamalarla birlikte baz› sanayi süreçlerinin ve at›k yakma
sistemlerinin de de¤iflmesi gerekecektir. Ülkemizde kat› at›k yakma sistemlerine
yeni geçmekte olan belediyelerimizin sözleflmeye uygun teknoloji sat›n al›p almad›klar›n›n özenle incelemeleri gerekecektir. ‹leride baflka kimyasallar›n da zararlar› bilimsel olarak kan›tlan›rsa, onlar da yasaklar listesine al›nacakt›r.
‹klim De¤iflikli¤i Antlaflmas›
Birleflmifl Milletler iklim de¤iflikli¤i çerçeve sözleflmesi 9 May›s 1992’de NewYork’da Kyoto protokolünden önce imzalanm›flt›r. Ancak 1994 tarihinde yürürle¤e
girebilen Birleflmifl Milletler iklim de¤iflikli¤i çerçeve sözleflmesi, Rio sözleflmeleri
olarak da adland›r›lan “Biyolojik Çeflitlilik ve Çölleflme ile Mücadele” sözleflmesi ile
birlikte sürdürülebilir kalk›nman›n en önemli yap›tafllar› olarak say›lmaktad›r.
Stockholm ve Rio Bildirgeleri
Bu bildirgeler günümüzde çevreye nas›l yaklaflmak gerekti¤ini uluslararas› boyutta yönlendiren dokümanlard›r. 1972’de ‹sveç-Stockholm’da ‹nsan Çevresi Konferans›n›n bafllad›¤› gün olan 5 Haziran, o günden beri Dünya Çevre Günü olarak
birçok ülkede kutlanmaktad›r. 20 y›l sonra, bu kez Brezilya-Rio’ da gerçeklefltirilen
199
200
Birleflmifl Milletler Çevre ve Kalk›nma Konferans›nda hem yeni bir bildirge aç›klanm›fl, hem de çevre konular›n›n ve sorunlar›n›n yönetimine gelecekte ›fl›k tutacak
Gündem 21 kabül edilmifltir.
Stockholm Çevre Bildirgesi
5-16 Haziran 1972’de Stockholm’da toplanan Birleflmifl Milletler ‹nsan Çevresi Konferans›, insan çevresinin korunmas› ve güçlendirilmesi için flu hususlar› ilan etmifltir:
1. ‹nsan hem çevresi taraf›ndan oluflturulur hem de çevresini biçimlendirir. Bu
çevre, insano¤lunun fiziksel gereksinmelerini karfl›lad›¤› gibi, entellektüel,
ahlaki, sosyal ve manevi geliflmesi için de insana olanak sa¤lar. ‹nsan çevresinin iki boyutu da yani hem do¤al olan hem insan eliyle yap›lm›fl olan baflta yaflam hakk› olmak üzere temel insan haklar›ndan yararlanmak için mutlaka gereklidir.
2. ‹nsan çevresinin korunmas› ve gelifltirilmesi dünyam›z›n her yerinde insanlar›n refah›n› ve kalk›nmas›n› etkileyen önemli bir konudur, bütün insanlar›n
özlemi ve bütün hükumetlerin görevidir.
3. ‹nsan devaml› olarak deneyimlerini biriktirir. Her zaman keflfetmek, icat etmek, yaratmak, ilerlemek peflindedir. Günümüzde insan›n çevresini de¤ifltirebilme kapasitesi, e¤er ak›ll›ca kullan›l›rsa, bütün insanlara kalk›nman›n
meyvelerini sunabilir ve onlar›n yaflam kalitelerini yükseltebilir.
4. Geliflmekte olan ülkelerde çevre sorunlar›n›n ço¤u geri kalm›fll›¤›n sonuçlar›d›r. Milyonlarca insan do¤ru dürüst bir yaflam için gerekli asgari düzeyin alt›nda yaflamaktad›r. Yeterli yiyecek, giyecek ve bar›nakdan, e¤itim, sa¤l›k ve
temizlik imkânlar›ndan yoksundurlar. Bunun için, geliflmekte olan ülkeler çabalar›n› kalk›nmaya yönlendirmeli, ama bunu yaparken önceliklerini iyi belirlemeli, çevrelerini korumal› ve iyilefltirilmelidir.
5. Nüfusun do¤al art›fl› çevrenin korunmas›nda devaml› olarak sorun yaratmaktad›r. Bu sorunlarla bafletmek için gerekli politikalar oluflturulmal› ve önlemler al›nmal›d›r. Dünyadaki en de¤erli varl›k insand›r. Sosyal ilerlemeyi iten,
bilim ve teknolojiyi gelifltiren ve eme¤iyle çevreyi de¤ifltiren insand›r. Bilimsel, teknolojik ve sosyal ilerlemeler ve üretimdeki art›fllarla insan›n çevresini
iyilefltirme kapasitesi de her geçen gün artmaktad›r.
6. Günümüzde yaflayanlar ve gelecek kuflaklar için çevreyi savunmak ve iyilefltirmek kaç›n›lamaz ve dünya genelinde ekonomik kalk›nma ve bar›fl›n tesisiyle paralel olarak varmaya çal›flaca¤›m›z bir hedeftir.
7. Bu hedefe var›lmas› için tüm vatandafllar, topluluklar ve kurulufllar sorumluluk almal› ve ortak amaç u¤runa eflit bir biçimde gayret göstermelidirler. Kalk›nmakta olan ülkelerin çevre sorumluluklar›n› yerine getirmeleri için gerekli kaynaklar›n yarat›lmas›nda uluslararas› iflbirli¤i gerekecektir.
Bu bildirge kapsam›nda yer alan ilkeler aras›nda;
1. Özgürlük, eflitlik ve kaliteli bir çevrede onurlu ve yeterli yaflam flartlar› sa¤lanm›fl olarak yaflamak insanlar›n temel haklar›d›r. ‹nsan, ayn› zamanda, bugünkü ve gelecek kuflaklar için çevreyi koruma ve iyilifltirmenin ciddi sorumlulu¤unu da tafl›r.
2. Dünyan›n hava, su, toprak, bitki ve di¤er canl›lar gibi do¤al kaynaklar› ve
özellikle do¤al ekosistemlerin özgün örnekleri, bugünkü ve gelecek kuflaklar
için gerekti¤i flekilde yönetilerek korunmal›d›r.
3. Yerküremizin hayati kaynaklar› yenileyebilme kapasitesi korunmal› ve gerekti¤i biçimde iyilefltirilmeli ve restore edilmelidir.
4. fiu anda birtak›m olumsuz faktörlerin etkisiyle tehlikeye düflmüfl olan
do¤al hayat› ve habitat›n› korumak ve ak›ll›ca yönetmek insan›n özel bir
sorumlulu¤udur.
5. Dünyan›n yenilenemeyen kaynaklar› birgün tükenmelerini önleyecek biçimde kullan›lmal› ve bunlar›n yararlar›n› bütün insanl›¤›n paylaflmas›
sa¤lanmal›d›r.
6. Zararl› etkilerini, yok edilemiyece¤i oranda ›s›n›n ve zehirli maddelerin çevreye yay›lmas›n›, ekosistemlerin onar›lamaz bir biçimde tahrip olmas›na yol
açmadan durdurulmal›d›r.
7. Devletler, insan sa¤l›¤›na, canl› kaynaklara ve deniz yarat›klar›na zarar veren deniz kirlili¤ini önlemek için her türlü önlemi alacaklard›r.
8. Ekonomik ve sosyal kalk›nma insana iyi bir yaflam ve çal›flma ortam› sa¤lama ve dünyam›zda yaflam kalitesini yükseltecek flartlar› haz›rlama yönünden kesinlikle gereklidir.
9. Geri kalm›fll›ktan kaynaklanan eksiklikler ve do¤al afetler ciddi sorunlar yaratmaktad›r ve bu durum ancak önemli miktarda mali ve teknik yard›mla
geliflmekte olan ülkelerin kalk›nma çabalar›n› destekleyerek giderilebilir.
10. Geliflmekte olan ülkelerin çevre idaresi için fiyat istikrar›na ve ihraç mallar›
olan ana madde ve hammadelerden yeterli gelir sa¤lamaya ihtiyaçlar› vard›r.
Onun için, fiyat politikalar›nda ekonomik faktörler kadar ekolojik süreçler
de göz önünde bulundurulmal›d›r
11. Bütün devletlerin çevre politikalar› geliflmekte olan ülkelerin bugünkü ve
gelecekteki kalk›nma potaansiyelini güçlendirmeli ve herkes için daha kaliteli yaflam koflullar› sa¤lanmas›na engel olmamal›d›r.
12. Çevreyi korumak ve iyilefltirmek için al›nacak önlemlere kaynak ay›r›rken,
geliflmekte olan ülkelerin özel durumlar›, gereksinimleri ve kalk›nma planlar›na alacaklar› çevre koruma önlemlerinin maliyetleri göz önünde tutulmal› ve talepleri halinde mali ve teknik destek sa¤lanmal›d›r.
13. Kaynaklar›n daha rasyonel kullan›m› ve böylece çevrenin iyilefltirilmesi
için, devletler kalk›nma planlar›nda entegre ve eflgüdümlü bir sistem uygulamal›d›rlar.
14. Rasyonal planlama; kalk›nma planlar›yla çevre koruma planlar› aras›nda ç›kabilecek uyumsuzluklar› yoketmek için mutlak gereklidir.
15. ‹nsan yerleflimleri ve kentleflmenin çevre üzerine olumsuz etkilerini kald›racak ve herkes için azami sosyal, ekonomik ve çevresel yarar sa¤layacak biçimde planlama yap›lmal›d›r.
16. H›zl› nüfus art›fl›n›n veya yüksek nüfus birikiminin veya düflük nüfusun çevreye ve kalk›nmaya olumsuz etkisi olaca¤› yerlerde, temel insan haklar›na
sayg›l› ve devletlerin uygun buldu¤u demografik politikalar uygulanmal›d›r.
17. Çevre kalitesini art›rmak için planlama, idare ve denetleme görevlerini üstlenecek uygun ulusal kurumlar›n oluflturulmas› gerekir.
18. Bilim ve teknoloji, ekonomik ve sosyal kalk›nmaya katk›lar› çerçevesinde,
çevre için riskli olan durumlar›n belirlenmesi, bunlardan kaç›n›lmas› ve denetlenmeleri için ve insanl›¤›n ortak yarar› yönünde kullan›lmal›d›r.
19. Çevrenin korunmas› ve iyilefltirilmesi için kiflilerin, kurumlar›n ve topluluklar›n ayd›nlat›lmas› ve davran›fllar›n›n bu amaca uygun hale getirilmesi gerekir.
201
202
20. Çevre sorunlar› konusunda hem ulusal hem çok uluslu bilimsel araflt›rma ve
gelifltirme bütün ülkelerde, özellikle de geliflmekte olan ülkelerde, teflvik
edilmelidir.
21. Birleflmifl Milletler Kurulufl Senedi ve uluslararas› hukuk kurallar›na göre, ülkeler hakimiyet haklar›n› kullanarak kendi kaynaklar›n› kullan›r ve çevre
politikalar›n› belirlerler. Ancak, devletler bu eylemleri s›ras›nda kendi hakimiyet s›n›rlar› d›fl›ndaki bölgelerin ve ülkelerin çevresine zarar vermeme sorumlulu¤unu da tafl›rlar.
22. Devletler kendi s›n›rlar› d›fl›ndaki devlet ve bölgelere verdikleri çevre zarar›
ve kirlilikden dolay› sorumlu tutulmalar› ve tazminat ödemeleri için uluslararas› hukukun gerekti¤i flekilde geniflletilmesi için iflbirli¤i yapacaklard›r.
23. Ulusal veya uluslararas› alanda kabul gören standardlara ters düflmemek
kayd› ile her ülkede geçerli olan de¤erler sistemi ve standartlar›n; geliflmifl
ülkelere uygun olmakla birlikte geliflmekte olan ülkelere uygun olmamas›
veya çok yüksek sosyal bedel getiriyor olmas› göz önünde tutulacakt›r.
24. Çevrenin korunmas› ve gelifltirilmesi için gereken uluslararas› konular, büyük/küçük ülke veya baflka bir ay›r›m yap›lmadan eflit ve bütün ülkeler taraf›ndan bir iflbirli¤i ruhu içinde ele al›nmal›d›r.
25. Uluslararas› örgütlerin çevrenin korunmas› ve iyilefltirilmesinde etkili, eflgüdümlü ve dinamik bir rol oynayabilmeleri için devletler gereken önlemleri
alacaklard›r.
26. ‹nsan ve çevresi nükleer silahlar›n ve di¤er toplu imha araçlar›n›n etkisinden
korunmal›d›r.
Kalk›nma ve Çevre Konusunda Rio Bildirgesi (1992)
3-14 Haziran 1992’de Rio de Janeiro’da toplanan Birleflmifl Milletler (BM) Çevre ve
Kalk›nma Konferans›, 16 Haziran 1972 de Stockholm’de, BM ‹nsan Çevresi Konferans›nca kabul edilen bildirgeyi onaylayarak ve onu gelifltirmeyi amaçlayarak, devletler, toplumlar›n anahtar sektörleri ve insanlar aras›nda iflbirli¤i olanaklar› yaratarak, yeni ve eflitlikçi bir küresel ortakl›k kurma hedefi ile herkesin ç›karlar›na sayg›l› uluslar aras› antlaflmalar için çal›flarak afla¤›daki iki maddeyi ilan etmifltir.
1. ‹nsanlar sürdürülebilir kalk›nma çabalar›n›n merkezini olufltururlar. ‹nsanlar›n do¤a ile armoni içinde sa¤l›kl› ve verimli bir yaflam sahibi olmak
haklar›d›r.
2. Birleflmifl Milletler Kurulufl Senedi ve uluslararas› hukuk kurallar›na göre, ülkeler egemenlik haklar› çerçevesinde kendi do¤al kaynaklar›n› kullan›r ve
çevre politikalar›n› olufltururlar. Ancak, devletler bu eylemleri s›ras›nda kendi egemenlik s›n›rlar› d›fl›ndaki bölgelerin ve ülkelerin çevresine zarar vermeme sorumlulu¤unu da tafl›rlar.
SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMA VE ÇEVREN‹N ÖNEM‹
Dünya son 20 y›lda hem sosyal, hem ekonomik, hem de çevresel aç›dan radikal
biçimde de¤iflmifltir. Küresel nüfus artarak 1,7 milyardan 7 milyara yaklaflm›flt›r.
Nüfus art›fl› ve ekonomik büyüme do¤al kaynaklara olan talebi ve dolay›s›yla do¤al kaynaklar üzerindeki bask›y› artt›rm›flt›r. Su kaynaklar›, ormanlar, bal›kç›l›k,
arazi kullan›m› da dahil olmak üzere do¤al kaynaklar›n sürdürülebilir olmayan
kullan›m›, bireysel geçim kaynaklar›n› tehdit edebildi¤i gibi yerel, ulusal ve uluslararas› ekonomileri de tehdit eder duruma gelmifltir. Sürdürülebilir kalk›nma,
insan ile do¤a aras›nda denge kurarak do¤al kaynaklar› tüketmeden, gelecek ne-
203
sillerin ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›na ve kalk›nmas›na olanak sa¤layan, bugünün ve gelece¤in yaflam›n› ve kalk›nmas›n› programlama anlam›n› tafl›maktad›r.
Sürdürülebilir kalk›nma sosyal, ekolojik, ekonomik, mekansal ve kültürel boyutlar› olan bir kavramd›r. Yoksul ülkelerde, do¤al kaynaklar temel geçim ve yaflam
kaynaklar› haline gelmifltir. Do¤al sermaye, düflük gelirli ülkelerin zenginli¤inin
%26’s›n› oluflturmaktad›r. Geliflmekte olan ülkelerde hastal›klar›n %20’si çevresel
risklerle iliflkilidir. Hane içi hava kirlili¤inin sebep oldu¤u solunum yetmezli¤i çocuk ölümlerinin sebepleri aras›ndad›r. Di¤er hastal›klar aras›nda solunum yetmezli¤iyle iliflkilendirilen zatürre befl yafl alt› çocuk ölümlerine en çok sebep olan hastal›kt›r. Güvenilir olmayan su kullan›m›, zay›f sa¤l›k ve hijyen koflullar› dünyada
çocuk ölümlerinin ikinci ve en büyük sebebidir. Örne¤in, ishalden dolay› y›lda
1,8 milyon çocuk hayat›n› kaybetmektedir. Do¤al kaynaklar›n sürdürülebilir kullan›m› bu bak›mdan yoksullu¤u, hastal›klar› ve çocuk ölümlerini azaltmaya katk›da bulunacak ve anne sa¤l›¤›n› iyilefltirerek cinsiyet eflitli¤ini ve evrensel ö¤retimi
destekleyecektir. Bu husus, Birleflmifl Milletler Biny›l Bildirgesi’nde de “Tüm insanl›¤›, özellikle çocuklar›m›z› ve torunlar›m›z›, insan eliyle geri dönülmez biçimde bozulmufl ve kaynaklar› art›k ihtiyaçlar› karfl›lamaya yetmeyecek ölçüde azalm›fl bir dünyada yaflama tehdidinden kurtarmak için hiçbir çabay› esirgeyemeyiz.”
fleklinde belirtilmiflti. Biny›l Bildirgesi, Birleflmifl Milletler Çevre ve Kalk›nma KonS‹ZDE Gündem
ferans›’nda (UNCED) kararlaflt›r›lan sürdürülebilir kalk›nmaSIRA
ilkelerini,
21’de belirlenenler dahil olmak üzere, desteklemeyi karar alt›na alm›flt›r. Sürdürülebilir kalk›nma kavram› ekolojik denge ile ekonomik büyümeyi birlikte ele alan,
hem do¤al kaynaklar›n etkin kullan›m›n› sa¤layan ve çevresel kaliteye önem veren ve hem de gelecek kuflaklar›n kendi ihtiyaçlar›n› karfl›layabilmelerini tehlikeO R modeldir.
U
ye sokmaks›z›n bugünkü kuflaklar›n ihtiyaçlar›n› karfl›layabilenS bir
Sürdürülebilir Kalk›nma “bugünün gereksinimlerini, gelecek kuflaklar›n gereksinimlerini karfl›lama yetene¤inden ödün vermeden karfl›layan kalk›nma”
D ‹ K K A T olarak da
tan›mlanmaktad›r. Bu tan›m çerçevesinde, sürdürülebilir kalk›nma ekonomik,
sosyal ve çevresel olmak üzere üç boyutta ele al›nmal›d›r. Ülkemizde, SürdürüleSIRA S‹ZDE
bilir Kalk›nma kavram›n›n çevreye dayal› oldu¤u gerçe¤i kabul edilerek, ulusal
stratejiler, hedefler ve uygulamalar bu gerçekten hareketle biçimlendirilmelidir.
Bir ülkede kalk›nman›n sa¤lanabilmesi ekolojik, ekonomik ve
sosyal sürdürülebiAMAÇLARIMIZ
lirli¤in sa¤lanmas›yla gerçekleflecektir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
K ‹2003,
T A PVizyon ve ÖnÇevre ve sürdürülebilir Kalk›nma Tematik Paneli. Vizyon 2023 Ankara,
görü Raporu. Kitapta ülkemiz ve dünyadaki çevre sorunlar› ve kontrolü ile bunlar›n sürdürülebilir çevre ile iliflkileri verilmektedir. Detayl› bilgi için yararl› bir kaynak olarak kitaba bakabilirsiniz. (http://www.tubitak.gov.tr/tubitak_content_files/vizyon2023/csk/EK-16.pdf)
TELEV‹ZYON
Sürdürülebilir tar›m sizce ne anlama gelmektedir?
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
2
Sürdürülebilir kalk›nma yaklafl›m›nda sosyal ve ekonomik politikalar, do¤al
kaynaklar›n yönetimi, çevrenin korunmas› ve gelecek nesillerin ihtiyaçlar› ad› alt›nda dört ana konu beraberce ele al›nmaktad›r. Günümüz dünyas›nda küreselleflO R U
me hareketlerinden dolay› bir ülkenin/firman›n gerçeklefltirdi¤i Sfaaliyetten
di¤erlerinin dolayl› veya dolays›z etkilenmesi kaç›n›lmazd›r. Baflka bir ifade ile çevresel
aç›dan bak›ld›¤›nda endüstrileflmifl ülkelerin veya çevreye duyarl›
iflletD ‹ K K olmayan
AT
melerin ortaya ç›kard›¤› at›klar›n do¤ada yay›larak ülke ve ulus fark› gözetmeden
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
204
bütün insanl›¤› ve do¤al yaflam› tehdit etti¤i görülmektedir. Üretilen mallar›n üretim maliyetini düflürmek pahas›na dayan›kl›l›¤›n›n ve kullan›m ömürlerinin azalt›lmas› ve insanlar› tüketim ç›lg›nl›¤›na iten lüks ekonomik istekler günümüzde çevrenin nas›l sistemli bir flekilde yok edildi¤ininin göstergeleridir. Bunlardan dolay›
sürdürülebilir kalk›nma stratejisinin çevre ile uyumlu kalk›nma politikalar›yla desteklenmesi gerekmektedir. Ancak, özellikle az geliflmifl ülkelerin, bu süreci büyük
ekonomik-politik s›k›nt›lara katlanarak ve çok uzun zaman yaratarak sa¤lamas›
mümkün olacakt›r. Çünkü bu ülkelerde sürdürülebilir kalk›nma için uygulanmas›
gereken politikalar, ekonomik, sosyal ve siyasi gerçekler ile çeliflmektedirler. Özellikle az geliflmifl ülkelerdeki en önemli sorun olan sermaye eksikli¤i, kurumsal alt
yap› ve politik uyum ile çevre hakk›nda bilgi ve deneyim eksikli¤i, politika uygulamalar›na karfl› güvensizlik, kaynak ve eflgüdüm yetersizli¤i gibi sorunlar gözlemlenmektedir. Ayr›ca potansiyel çevre sorunlar›n›n bilinmemesi, net politik önlemleri gelifltirmede, zaman, mekan, yöntem belirlemedeki zorluk ve kamuoyunun kat›l›m›n›n s›n›rl› olmas› mevcut uygulaman›n sorunlar›d›r. Bu nedenle sürdürülebilir
kalk›nma politika tasar›m›n›n baflar›l› olmas› için beraberinde baz› koflullar›n bulunmas› gerekmektedir. Bunlar aras›nda; büyümenin dinamiklefltirilmesi ve kalitesinin de¤ifltirilmesi, temel insan gereksinmelerinin sa¤lanmas› ve ülkeler için sürdürülebilir bir nüfus düzeyinin garanti alt›na al›nmas›, do¤al kaynaklar›n sürdürülebilirli¤inin sa¤lanmas›, do¤al çevrenin sürdürülebilirli¤inin sa¤lanmas›, kurumsal
altyap›n›n ve politikalar aras› uyumun sa¤lanmas›, etkin bir para politikas›n›n uygulanmas›n›n sa¤lanmas›, sosyal sürdürülebilirli¤in sa¤lanmas›, siyasal iktidarlar›n
rolü, bilimde ve teknolojide iyileflmelerin sa¤lanmas›, toplumun e¤itilerek bilinçlendirilmesi ve befleri sermaye kat›l›m›n›n artt›r›lmas›, finansal sürdürülebilirli¤in
sa¤lanmas›, çevresel politikalar ile ekonomik ve sosyal politikalar aras› uyumun
sa¤lanmas›, sürdürülebilirlikte uygulanan politikalar›n performans ölçümünün yap›lmas›, uygulamas› ve sonuçlar›n›n de¤erlendirilmesi konusunda uygun gösterge
seçiminin belirlenmesi say›labilir.Sürdürülebilir bir kalk›nman›n sa¤lanmas› söz
konusu bu faktörlerin tamam›n›n gerçekleflmesiyle mümkün olabilecektir. Bu faktörlerin tamam›n›n ayn› anda gerçekleflmesi de her ülke için mümkün görülmemektedir. Çünkü sürdürülebilir kalk›nman›n gerçekleflmesini engelleyen pek çok
faktör bulunmaktad›r. Bunlar aras›nda, tüketim ve üretimdeki kal›plar›n de¤ifltirilmesinin zorlu¤u, do¤al kaynaklar›n do¤ru stratejilerle yönetilememesi, ulusal ve
uluslararas› boyutlarda gelir da¤›l›m›ndaki eflitsizlik ve bunun refah, güvenlik ve
denge için tehdit unsuru oluflturmas›, tükenen kaynaklar›n iklimsel de¤iflimlere sebep olmas› ve özellikle fakir ülkelerde karfl›lafl›lan birçok hastal›¤›n bafll›ca nedeni haline gelmesi ve bunun sonucu kötüleflen çevresel koflullar›, küreselleflme ile
gelen yeniliklerin ve kazanc›n ülkeler aras›ndaki düzensiz da¤›l›m›, ulusal ekonomilerdeki yabanc› sermaye yetersizli¤i veya d›fl yard›mlar›n etkin kullan›lmamas›,
ulus devlet anlay›fl›na gelen küresel tehditler sürdürülebilir kalk›nman›n önündeki
bafll›ca engellerdir. Sürdürülebilir kalk›nma yönünde olumlu ad›mlar›n at›labilmesi ancak bilginin verimli, etkin ve yayg›n olarak iletilmesiyle mümkündür. Çevre ve
Sürdürülebilir Kalk›nma Paneli çal›flmas› sonucunda, teknolojik faaliyet konular›
s›ralamas›nda ilk s›ray› temiz üretim teknolojilerinin gelifltirilmesi ve yayg›nlaflt›r›lmas› alm›flt›r. ‹kinci öncelik çevre dostu enerji kaynaklar›n›n
gelifltirilerek yayg›nlaflt›r›lmas›d›r. Mevcut enerji kaynaklar›n›n giderek
azalmas› dikkatleri alternatif enerji kaynaklar›n›n kullan›m›na yönelik
teknolojilerin gelifltirilmesine yöneltmektedir. Çevresel hedeflere ulaflmada
baflar›n›n esaslar› olarak tan›mlanacak yukar›da sözü edilen unsurlar, teknolojik
geliflmelerin hayata geçirilebilmesi için gerekli itici güçlerdir. Bu unsurlar afla¤›da
özetlenmektedir: (Tübitak Vizyon, 2023.2011).
Çevre E¤itimi
E¤itim düzeyi ve yap›sal özellikleri nedeniyle bugün Türk toplumu çevresinden
kopuk yaflamaktad›r. Kendi mülkiyeti d›fl›nda, bireylerin çevreye ilgisiz kald›klar›
görülmektedir. Bunun sebebi bu konudaki görgü ve e¤itim eksikli¤idir, önümüzdeki en k›sa sürede çevreye yönelik e¤itim sorunu çözülmeli ve toplumun temiz
çevre olgusunu anlamas›, benimsemesi ve istemesi sa¤lanmal›d›r. Bu soruna okul
öncesi e¤itim, ilkö¤retim düzeyindeki e¤itim, mesleki e¤itim ve meslek sonras›
e¤itim ile çözüm bulunmal› ve her birey e¤itilmifl olmal›d›r. Bu e¤itimlerin sivil
toplum kurulufllar› ve siyasetçiler düzeyinde de gerçeklefltirilmesi sa¤lanmal›d›r.
Denetim
Çevreyi ilgilendiren tüm faaliyetler do¤ru ve gerçekçi veriler ile tan›mlanmad›¤› ve
yapt›r›mlara esas teflkil edecek flekilde denetlenmedi¤i sürece, daha kabul edilebilir herhangi bir çevresel hedefe ulaflmada teknolojik esasl› olmas›n›n öngörülmesi
gerçekçi ve yeterli olmayacakt›r. Türkiye’nin k›sa sürede çevresel denetim politikas›n› tan›mlamas› ve bunu gerçekçi olarak uygulamas› gereklidir. Bu nedenle ciddi kurallar›n uygulanmad›¤› Türkiye’de gerçek bir çevresel denetim sa¤lanamaz.
Buradaki en önemli zaaf, kamu kesiminin denetimden muaf oldu¤u bir önyarg›n›n
ak›llarda var olmas›d›r. Örne¤in Büyükflehir Belediyeleri uygulamada ya kendi
kendilerini denetliyor görünmekte ya da bu denetimden kendilerini muaf tutmaktad›rlar. Çevre d›fl›ndaki hiç bir sektörde bu tür bir uygulama yoktur.
Finansman
Türkiye’de halen kirleten öder kural› geçerlidir. Bu uygulama ile tüm çevre finansmanlar›n›n kayna¤› kirletici taraf›ndan derhal temin edilebilecek durumdad›r. Bu
yöntem hava kirleticiler için zor olmakla birlikte, kat› at›k, su ve at›ksu alanlar›n›
flekillendirebilecek bir yaklafl›m olup, bu alanlarda kolayca uygulanabilmektedir.
Uygulaman›n yasal çerçevesi yanl›fl oldu¤undan, amaç do¤ru tan›mlanmad›¤›ndan, su ve at›ksu faturalar› ile gerçek maliyetlerin daha fazlas› para al›nmas›na ra¤men, elde edilen gelir ne yaz›k ki yat›r›mlarda kullan›lmamaktad›r. Bu konuda k›sa vadede etkili önlemler al›nabilmesi için farkl› modellerinin (yapifllet-devret,
uzun vadeli kredilendirme gibi) ortaya konulmas› gereklidir.
Araflt›rma-Gelifltirme
Türkiye’de karfl›lafl›lan en önemli sorunlardan biri araflt›rma ve gelifltirme çal›flmalar›n›n yeterince desteklenmemesidir. Bu konudaki öncelikler belirlenerek araflt›rma sistemlerinin daha iyi yönlendirilmesine imkan tan›nmal›d›r. Araflt›rma ve gelifltirme çal›flmalar›na yeterli kaynaklar›n ayr›lmas› sa¤lanmal›, kamu deste¤i olmal› ve araflt›rmada özel yat›r›mlara yer verilmelidir. Çevre ve endüstri iliflkisi desteklenerek farkl› sektörler aras› araflt›rma olanaklar› yarat›lmal›d›r.
Yasal Çerçeve ve Örgütlenme
Türkiye, çevre konusunun direk Anayasas›nda yer ald›¤› az say›daki ülkelerden birisidir. Yürürlükteki Çevre Kanunu ve ilgili yönetmelikleri ile çevreyi ilgilendiren
205
206
birçok alandaki faaliyet yasal olarak kontrol alt›na al›nm›fl olmas›na ra¤men, birbiri ile iç içe geçmifl sorumluluk kargaflas› nedeniyle uygulamada birçok sorun yaflanmaktad›r. Bu konuda geliflmifl ülkelerdeki örgütlenme örneklerinden yararlan›labilir. Türkiye’nin hassas ekosistemleri olarak h›zl› nüfus art›fl›, artan gelir ve enerji tüketimi önemli bask› unsurlar›d›r. Artan kentleflme ve turizmdeki geliflmelerden
kaynaklanan yo¤un kalk›nma çabalar› ise di¤er bir bask› unsuru olarak karfl›m›za
ç›kmaktad›r. Akdeniz Havzas›’nda yer alan Türkiye, Birleflmifl Milletler ‹klim De¤iflikli¤i Çerçeve Sözleflmesi (UNFCCC) kapsam›nda yap›lan öngörülere göre, iklim
de¤iflikli¤ine karfl› yüksek derecede hassas bölgeler içinde yer almaktad›r. 1991 y›l›ndan bu yana Türkiye’nin befl y›ll›k kalk›nma planlar›nda çevresel stratejiler yer
almaktad›r. Bugün Türkiye’de 9. Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› (2007-2013) uygulanmaktad›r. UNDP, “Sürdürülebilir Kalk›nma için Ulusal Uygulama Plan›”n›n özenle
haz›rlanmas› ve koordinasyonunda Ulusal Sürdürülebilir Kalk›nma Komisyonu’na
destek vermeye ve ayn› zamanda toplum düzeyinde sürdürülebilir kalk›nma ilkelerinin uygulanmas›na yard›mc› olmaktad›r. UNDP’nin çevre yönetimi ve sürdürülebilir kalk›nma konusunda bugüne kadarki çal›flmalar›, hükümet yetkililerinin
enerji ve çevre gelifliminde planlama yapma ve entegre yaklafl›mlar uygulama kapasitelerini art›rmaya odaklanm›flt›r. UNDP, toplumlar›n temiz içme suyuna erifliminin art›r›lmas›n› sa¤lamak ve do¤al kaynak olan suyun ak›ll›ca kullan›m› hakk›nda bilinçli bir ortamda gerek endüstriyel, gerekse gündelik ev ihtiyaçlar›nda kullan›lan su kaynaklar›n›n sürdürülebilirli¤ini sa¤lamaya yönelik giriflimleri de desteklemektedir. UNDP; ulusal, uluslararas›, hükümet, sivil toplum örgütleri, akademisyenler ve özel sektör ortaklar›yla iflbirli¤i yaparak biyolojik çeflitlili¤in sürdürülmesi, enerji verimlili¤inin teflvik edilmesi ve do¤al kaynaklar›n korunmas›, tar›m, bal›kç›l›k, ormanlar ve enerjinin sürdürülebilir yönetimi, iklim de¤iflikli¤i ve sürdürülebilir olmayan kalk›nmayla ilgili tehlikelere yönelik stratejiler oluflturma ve uygulama konusunda da destek vermeyi sürdürmektedir. UNDP, çeflitli projelerde
Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤›, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl›¤›, Ulaflt›rma Bakanl›¤›, G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤›, Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤›, Devlet
Planlama Teflkilat›, DS‹ Genel Müdürlü¤ü, Elektrik ‹flleri Etüt ‹daresi Genel Müdürlü¤ü gibi birçok bakanl›k, kamu kurum/kuruluflu ve belediyelerle birlikte çal›flmaktad›r. Çevre ve sürdürülebilir kalk›nma için öncelikli alanlar aras›nda;
Sürdürülebilir Kalk›nma , Su Yönetimi , Enerji , Toprak yönetimi , Biyolojik Çeflitlilik , Kimyasallar ve ‹klim De¤iflikli¤i bulunmaktad›r.
ÇEVRE MEVZUATI ‹LE ‹LG‹L‹ BAZI TEMEL B‹LG‹LER
2872 kanun numaras› ve 09.08.1983 tarihinde kabul edilen ve 11.8.1983 tarih, 18132
say›l› Resmi Gazetede yay›nlanan Çevre Kanununun amac›, bütün canl›lar›n ortak
varl›¤› olan çevrenin, sürdürülebilir çevre ve sürdürülebilir kalk›nma ilkeleri do¤rultusunda korunmas›n› sa¤lamakt›r. (www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k.5491.html).Bu
Kanunda geçen terimlerden; Çevre: Canl›lar›n yaflamlar› boyunca iliflkilerini sürdürdükleri ve karfl›l›kl› olarak etkileflim içinde bulunduklar› biyolojik, fiziksel, sosyal, ekonomik ve kültürel ortamd›r. Çevre korunmas›: Çevresel de¤erlerin ve ekolojik dengenin tahribini, bozulmas›n› ve yok olmas›n› önlemeye, mevcut bozulmalar› gidermeye, çevreyi iyilefltirmeye ve gelifltirmeye, çevre kirlili¤ini önlemeye yönelik çal›flmalar›n bütünüdür. Çevre kirlili¤i: Çevrenin do¤al yap›s› ve bilefliminin
bozulmas›n›, de¤iflmesini ve böylece insanlar›n olumsuz yönde etkilenmesidir. Sürdürülebilir çevre: Gelecek kuflaklar›n ihtiyaç duyaca¤› kaynaklar›n varl›¤›n› ve ka-
litesini tehlikeye atmadan, hem bugünün hem de gelecek kuflaklar›n çevresini oluflturan tüm çevresel de¤erlerin her alanda (sosyal, ekonomik, fizikî vb.) ›slah›, korunmas› ve gelifltirilmesi sürecini ifade eder. Sürdürülebilir kalk›nma: Bugünkü
ve gelecek kuflaklar›n, sa¤l›kl› bir çevrede yaflamas›n› güvence alt›na alan çevresel,
ekonomik ve sosyal hedefler aras›nda denge kurulmas› esas›na dayal› kalk›nma ve
geliflmeyi anlat›r. Al›c› ortam: Hava, su, toprak ortamlar› ile bu ortamlarla iliflkili
ekosistemleri ifade eder. Do¤al varl›k: Bütün bitki, hayvan, mikroorganizmalar ile
bunlar›n yaflama ortamlar›d›r. Do¤al kaynak: Hava, su, toprak ve do¤ada bulunan
cans›z varl›klard›r. Kirleten: Faaliyetleri s›ras›nda veya sonras›nda do¤rudan veya
dolayl› olarak çevre kirlili¤ine, ekolojik dengenin ve çevrenin bozulmas›na neden
olan gerçek ve tüzel kifliler. Ekosistem: Dünya üzerindeki çeflitli canl›lar›n çevrelerindeki di¤er canl›lar ve cans›z ögeler ile karfl›l›kl› iliflki ve etkileflimler kurarak
oluflturduklar› yaflam dünyalar›. At›ksu: Evsel, endüstriyel, tar›msal ve di¤er kullan›mlar sonucunda kirlenmifl veya özellikleri k›smen veya tamamen de¤iflmifl sular.
At›ksu altyap› tesisleri: Evsel ve/veya endüstriyel at›ksular› toplayan kanalizasyon
sistemi ile at›ksular›n ar›t›ld›¤› ve al›c› ortama verilmesinin sa¤land›¤› sistem ve tesislerin tamam›. Ar›tma tesisi: Her türlü faaliyet sonucu oluflan kat›, s›v› ve gaz halindeki at›klar›n yönetmeliklerde belirlenen standartlar› sa¤layacak flekilde ar›t›ld›¤›
tesisler. Ekolojik denge: ‹nsan ve di¤er canl›lar›n varl›k ve geliflmelerini do¤al yap›lar›na uygun bir flekilde sürdürebilmeleri için gerekli olan flartlar›n bütünü. Sulak
alan: Do¤al veya yapay, devaml› veya geçici, sular› durgun veya ak›nt›l›, tatl›, ac›
veya tuzlu, denizlerin gelgit hareketlerinin çekilme devresinde alt› metreyi geçmeyen derinlikleri kapsayan, baflta su kufllar› olmak üzere canl›lar›n yaflama ortam›
olarak önem tafl›yan bütün sular, batakl›k, sazl›k ve turbiyeler ile bu alanlar›n k›y›
kenar çizgisinden itibaren kara taraf›na do¤ru ekolojik aç›dan sulak alan kalan yerleridir. Biyolojik çeflitlilik: Ekosistemlerin, türlerin, genlerin ve bunlar aras›ndaki
iliflkilerin tamam›. At›k: Herhangi bir faaliyet sonucunda oluflan, çevreye at›lan veya b›rak›lan her türlü madde. Kat› at›k: Üreticisi taraf›ndan at›lmak istenen ve toplumun huzuru ile özellikle çevrenin korunmas› bak›m›ndan, düzenli bir flekilde bertaraf edilmesi gereken kat› at›k maddeleri. Evsel kat› at›k: Tehlikeli ve zararl› at›k
kapsam›na girmeyen konut, sanayi, iflyeri, piknik alanlar› gibi yerlerden gelen kat›
at›klar›. Tehlikeli at›k: Fiziksel, kimyasal ve/veya biyolojik yönden olumsuz etki
yaparak ekolojik denge ile insan ve di¤er canl›lar›n do¤al yap›lar›n›n bozulmas›na
neden olan at›klar ve bu at›klarla kirlenmifl maddeler. Tehlikeli kimyasallar: Fiziksel, kimyasal ve/veya biyolojik yönden olumsuz etki yaparak ekolojik denge ile
insan ve di¤er canl›lar›n do¤al yap›lar›n›n bozulmas›na neden olan her türlü kimyasal madde ve ürünleri. Kirli balast: Duran veya seyir halindeki tankerden, gemiden veya di¤er deniz araçlar›ndan su üzerine b›rak›ld›¤›nda; su üstünde veya bitiflik sahil hatt›nda petrol, petrol türevi veya ya¤ izlerinin görülmesine neden olan veya su üstünde ya da su alt›nda renk de¤iflikli¤i oluflturan veya ask›da kat› madde/emülsiyon halinde maddelerin birikmesine yol açan balast suyu. Çevresel etki
de¤erlendirmesi: Gerçeklefltirilmesi plânlanan faaliyetlerin çevreye olabilecek
olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için al›nacak önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek de¤erlendirilmesinde ve
faaliyetlerin uygulanmas›n›n izlenmesi ve kontrolünde sürdürülecek çal›flmalar.
Proje tan›t›m dosyas›: Gerçekleflmesi plânlanan projenin yerini, özelliklerini, ola-
207
208
s› olumsuz etkilerini ve öngörülen önlemleri içeren, projeyi genel boyutlar› ile tan›tan bilgi ve belgeleri içeren dosya. Stratejik çevresel de¤erlendirme: Onay zorunlulu¤u olan plân ya da program›n onay›ndan önce plânlama veya programlama
sürecinin bafllang›c›ndan itibaren, çevresel de¤erlerin plân ve programa entegre
edilmesini sa¤lamak, plân ya da program›n olas› çevresel etkilerini en aza indirmek
ve karar vericilere yard›mc› olmak üzere kat›l›mc› bir yaklafl›mla sürdürülen ve yaz›l› bir raporu da içeren çevresel de¤erlendirme çal›flmalar›. Çevre yönetimi: ‹darî, teknik, hukukî, politik, ekonomik, sosyal ve kültürel araçlar› kullanarak do¤al ve
yapay çevre unsurlar›n›n sürdürülebilir kullan›m›n› ve geliflmesini sa¤lamak üzere
yerel, bölgesel, ulusal ve küresel düzeyde belirlenen politika ve stratejilerin uygulanmas›. Çevre yönetim birimi/Çevre görevlisi: Bu Kanun ve Kanuna göre yürürlü¤e konulan düzenlemeler uyar›nca denetime tâbi tesislerin faaliyetlerinin mevzuata uygunlu¤unu, al›nan tedbirlerin etkili olarak uygulan›p uygulanmad›¤›n› de¤erlendiren, tesis içi y›ll›k denetim programlar› düzenleyen birim ya da görevli.
Çevre gönüllüsü: Bakanl›kça, uygun niteliklere sahip kifliler aras›ndan seçilen ve
Kanuna göre yürürlü¤e konulan düzenlemelere ayk›r› faaliyetleri Bakanl›¤a iletmekle görevli ve yetkili kifli. Hassas alan: Ötrofikasyon riski yüksek olan ve Bakanl›kça belirlenecek k›y› ve iç su alanlar›. Çevreye iliflkin bilgi: Su, hava, toprak,
bitki ve hayvan varl›¤› ile bunlar› olumsuz olarak etkileyen veya etkileme ihtimali
bulunan faaliyetler ve al›nan idarî ve teknik önlemlere iliflkin olarak mevcut bulunan her türlü yaz›l›, sözlü veya görüntülü bilgi veya veri. ‹fl termin plân›: At›ksu
ve evsel nitelikli kat› at›k kaynaklar›n›n yönetmelikte belirtilen al›c› ortam deflarj
standartlar›n› sa¤lamak için yapmalar› gereken at›ksu ar›tma tesisi ve/veya kanalizasyon gibi altyap› tesisleri ile kat› at›k bertaraf tesislerinin gerçeklefltirilmesi sürecinde yer alan yer seçimi, proje, ihale, inflaat, iflletmeye alma gibi ifllerin zamanlamas›n› gösteren plân. Risk de¤erlendirmesi: Belirli kimyasal madde ya da maddelerin potansiyel tehlikelerinin belirlenmesi ve sonuçlar›n›n hesaplanmas› yönünde kullan›lan yöntemler bütünü. ‹yonlaflt›r›c› olmayan radyasyon: ‹yonlaflmaya
neden olmayan elektromanyetik dalgalar. Elektromanyetik alan: Elektrik ve manyetik alan bileflenleri olan dalgalar›n oluflturdu¤u alan. Koku: ‹nsanda koku alma
duygusunu harekete geçiren ve kokunun alg›lanmas›na neden olan uçucu maddelerin yaratt›¤› etki. Hava kalitesi: ‹nsan ve çevresi üzerine etki eden hava kirlili¤inin göstergesi olan, çevre havas›nda mevcut hava kirleticilerin artan miktar›yla azalan kaliteleri. Bakanl›k: Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤›n›, ifade eder.
ÜLKEM‹ZDE KORUNAN ALANLAR
Ülkemizin de taraf oldu¤u Biyolojik Çeflitlilik Sözleflmesi (BÇS) kapsam›nda korunan alanlarla ilgili bir uygulama program› taraf ülkelerce de kabul edilmifltir. “Korunan Alanlar ‹fl Program›” ad›yla an›lan bu program flimdiye kadar uluslararas›
toplumca kabul edilmifl en kapsaml› taahhütleri içermektedir. (www.wwf.org.tr).
Program›n genel hedefi, biyolojik çeflitlilik kayb›n› hep birlikte azaltacak etkin yönetilen ve ekolojik temsile dayanan korunan alanlar sistemlerinin” oluflturulmas›
ve sürdürülmesidir. Bu büyük hedefe, karasal alanlarda 2010, deniz alanlar›nda ise
2012 y›l›na kadar ulafl›lmas› hedeflenmifltir. Bu hedefe eriflebilmek için bir dizi
amaç, hedef ve eylem belirlenmifltir. Korunan Alanlar ‹fl Program›’n›n tam anlam›yla yerine getirilebilmesi için, dünya çap›nda bir iflbirli¤i gereklidir. Ülkeler, bu
program› kabul ederek belirlenmifl hedeflere belirli bir takvim çerçevesinde ulafl-
mak için uluslararas› düzeyde iflbirli¤i konusunda hemfikir olduklar›n› göstermifllerdir. Korunan Alanlar ‹fl Program›, bütün konular›n sistematik bir flekilde masaya
yat›r›l›p, önceliklendirilmesini, çözüm yollar›n›n gelifltirilmesini, elde edilen deneyimlerin ülkeler ve korunan alanlar aras›nda etkili bir flekilde paylafl›larak korunan
alanlarda biyoçeflitlili¤in daha fazla temsil edilmesini ve daha az harcamayla daha
etkili yönetilmesini hedeflemektedir. Aralar›nda WWF-Do¤al Hayat› Koruma Federasyonu ‘nun da bulundu¤u yedi uluslararas› kurulufl; Bird Life Int, (Dünya kufllar› koruma kurumu) Conservation Int, (Uluslararas› koruma) FFI-Flora and fauna
Int. (Uluslararas› flora ve fauna) TNC-the nature concervancy, (Do¤al hayat› koruma derne¤i) WCS-world solar challenge, (Dünya Günefl enerjisini kullanma yar›fl›)
WRI-world resources institute (Dünya kaynaklar› enstitüsü) sözkonusu program›n
ulusal ve uluslararas› düzeyde uygulanmas›na katk›da bulunmak için IUCN (the
International Union for Conservation of Nature= Dünya do¤a ve do¤al kaynaklar›
koruma birli¤i) ile birlikte çal›flarak, korunan alanlardan sorumlu resmi kurulufllara yard›mc› olacak k›lavuzlar gelifltirmifllerdir. Bu kapsamda sözleflmeye taraf ülkeler; korunan alanlarla ilgili çeflitli kurum ve kurulufllar aras›nda koordinasyon ve iflbirli¤ini gelifltirmek; ulusal mevzuata ve ulusal biyoçeflitlilik stratejisine uygun olarak, KA‹P (Korunan Alanlar ‹fl Program›)’n›n hem karasal hem de denizel alanlarda uygulanmas›na yard›mc› olmak; KA‹P konusunda fark›ndal›¤› artt›rmak ve bir
iletiflim stratejisi gelifltirmek; Program›n uygulanmas›ndaki ilerlemeyi takip etmek
ve bununla ilgili ulusal raporlar›n haz›rlanmas›na yard›mc› olmak; Program›n daha
iyi uygulanabilmesi için teknik kapasitenin gelifltirilmesini desteklemek; Yenilikçi
mali mekanizmalar dahil, KA‹P’in uygulanmas›na yönelik, hukuksal engelleri ve
bilgi boflluklar›n› belirlemek ve koflullar›n daha elveriflli hale getirilmesini sa¤lamak için; KA‹P’in ulusal düzeyde uygulanmas›n› desteklemek üzere, ilgili resmi
kurulufllar, uzmanlar, sivil toplum örgütleri, vb temsilcilerin kat›l›m›yla ulusal çal›flma gruplar› oluflturmaya davet edilmektedir. WWF-Türkiye, ilk ad›m olarak, ülkemizdeki korunan alan yöneticileri aras›nda fark›ndal›k yaratmak üzere, BÇS Sekreteryas› ve UNEP taraf›ndan haz›rlanm›fl olan “Korunan Alanlar ‹fl Program› K›lavuzu”nu Türkçe’ye çevirip, ilgi gruplar›na da¤›t›m›n› sa¤lam›flt›r. Do¤a Koruma ve
Milli Parklar Genel Müdürlü¤üyle iflbirli¤i içinde gerçeklefltirilen çal›fltayla KA‹P’te
Türkiye için öncelikli hedefler ve faaliyetler belirlenmifl ve milli parklar ve tabiat
parklar›n›n h›zl› de¤erlendirmesi yap›larak, KA‹P’in uygulanmas›n› izlemek üzere
bir Ulusal Çal›flma Grubu oluflturulmufltur. Ülkemizde korunan alanlar aras›nda;
Bafa Gölü; Ayd›n ve Mu¤la s›n›rlar› içinde yer alan Bafa Gölü, Ege Bölgesi’nin en
büyük do¤al gölüdür. Gölü, sarp kayal›klar, orman ve makiliklerle kapl› tepeler ve
Beflparmak Da¤lar› çevrelemektedir. E¤irdir Gölü; Türkiye’nin ikinci en büyük tatl› su kayna¤› olan E¤irdir Gölü Isparta ili s›n›rlar› içinde yer almakta ve Göller Bölgesi’ nin do¤al zenginliklerinin bafl›nda gelmektedir. Konya Kapal› Havzas›; Konya ili s›n›rlar›nda yer alan Konya Kapal› Havzas›, zengin biyolojik çeflitlili¤iyle
WWF taraf›ndan dünya çap›nda belirlenmifl 200 önemli bölgeden birisidir. Akyatan Kumsal›; Adana ili, Karatafl ilçesi s›n›rlar› içinde yer alan Akyatan kumsal›, Milli Parklar Genel Müdürlü¤ü’nce 1987 y›l›nda Yaban Hayat› Koruma ve Üretme sahas› ilan edilmifltir. Ç›ral›; Antalya il s›n›rlar› içinde yer alan Ç›ral›, bitki örtüsü,
hayvanlar, jeolojik oluflumlar ve arkeolojik kal›nt›lar aç›s›ndan oldukça zengin bir
k›y› yerleflimidir. Küre Da¤lar›; Türkiye’nin ma¤ara ve kanyonlar aç›s›ndan en zengin yerlerinden biri olarak kabul edilen Küre Da¤lar›, Bart›n Çay›’ndan K›z›l›rmak’a
209
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
210
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
kadar 300AMAÇLARIMIZ
km boyunca uzanmaktad›r. Kafl-Kekova; Antalya ‹li s›n›rlar› içinde yer
alan Kafl, Antalya’dan Fethiye’ye kadar uzanan k›y› fleridinde yer alan bir liman kasabas›d›r.Tarihi eser ve do¤al güzellikler bak›m›ndan oldukça zengin olan Kafl,
K ‹ T A P
gün geçtikçe
daha çok ra¤bet gören trekking, da¤c›l›k ve dal›fl gibi do¤a etkinlikleri için de say›s›z olanaklar sa¤lamaktad›r. Do¤u Karadeniz; Türkiye’deki 26 su
havzas›ndan biri olan Do¤u Karadeniz Havzas›; Melet, Pazar, Harflit çaylar› ile ‹kizTELEV‹ZYON
dere, F›rt›na gibi Karadeniz’e akan akarsular› ve alt havzalar›n› içeren kritik bir
ekosistemdir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
wwf.org.tr ve
Bu web sayfalar›nda çevre mevzuat›n›n bütün detayla‹ N did.cevreorman.gov.tr
TERNET
r› ve yine ülkemizdeki korunan alanlar ve özellikleri kapsaml› olarak yer almaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Tarihi sit alan›
do¤al korunan alanlar aras›ndaki fark sizce ne olabilir?
SIRAveS‹ZDE
3
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
211
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Çevre sorunlar›n›n neler olduklar›n› tan›mlayabilecek, nedenlerini irdeleyebilecek ve çözümüne
yönelik görüflleri oluflturmak
Göçebe yaflam›n› b›rakarak art›k yerleflik yaflama
geçen insanlar çevrelerindeki do¤al kaynaklar›
daha fazla kullanmaya bafllay›nca çevre sorunlar› da ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. ‹nsanlar›n yerküreye egemen olma arzusu son 30-40 y›ldan beridir artan nüfus yo¤unlu¤una ve teknolojideki
geliflmelere de ba¤l› olarak çevresel sorunlar›
gündemin ön s›ralar›na tafl›m›flt›r. Art›k günümüzde çevre sorunlar› bölgesel veya ülkesel sorunlar olmaktan ç›karak küresel (uluslar aras›)
sorun niteli¤i kazanm›flt›r. Çevre sorunlar›n›n bafl›nda h›zl› nüfus art›fl› gelmekte ve bunu teknolojideki geliflmeler, endüstrileflme, düzensiz ve
h›zl› kentleflme, tar›msal üretimde daha fazla verim elde etmek için çok de¤iflik ve do¤aya zararl› girdilerin yo¤un bir flekilde kullan›m›, artan
araç say›lar› ve bunlara enerji temin etmek için
gelifltirilen yöntemler, silahlanma, savafllar ve silahlar›n denemesine yo¤unluk verilmesi say›labilir. Artan nüfusa paralel olarak insanlar›n do¤al
al›c› ortamlara b›rakt›¤› at›k miktar› h›zla artmakta ve bunlar›n mineralize olarak do¤al döngüye
dâhil olmalar› çok düflük bir h›zla gerçekleflti¤inden ve gelen miktar mineralize olan miktardan
fazla oldu¤undan do¤ada bir birikim söz konusu
olmaktad›r.
Ülkemizin taraf oldu¤u uluslar aras› çevre sözleflmelerini saymak ve çevresel de¤erlendirme yönüyle aç›klamak
Çevresel sorunlar›n küresel düzeyde çözümüne yard›mc› olmak amac›yla ülkemiz de birçok
uluslararas› çevre sözleflmesine dahil olmufltur. Bütün bu giriflimlerin amac› yaflanabilir ve
gelecek kuflaklara temiz olarak b›rak›lacak bir
çevre içindir.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Sürdürülebilir kalk›nma kavram›n› tan›mlayabilecek ve çevre ile olan iliflkisini ifade etmek
Yaflanabilir bir çevre amac›na yönelik olarak seçilen sürdürülebilir kalk›nma modeli, bugünün
gereksinimlerini, gelecek kuflaklar›n gereksinimlerini karfl›lama yetene¤inden ödün vermeden
karfl›layan kalk›nma fleklidir.
Ülkemizin çevre mevzuat›n›n›n temelini aç›klamak
11.8.1983 tarih, 18132 say›l› Resmi Gazetede yay›nlanan Çevre Kanununun amac›, bütün canl›lar›n ortak varl›¤› olan çevrenin, sürdürülebilir
çevre ve sürdürülebilir kalk›nma ilkeleri do¤rultusunda korunmas›n› sa¤lamakt›r.
Korunan alan kavram›n› ve ülkemizdeki korunan alanlar› tan›mlamak
Ülkemizin de taraf oldu¤u Biyolojik Çeflitlilik Sözleflmesi kapsam›nda korunan alanlarla ilgili bir
uygulama program› taraf ülkelerce de kabul edilmifltir. Bu antlaflma çerçevesinde ülkemizde Bafa Gölü ,E¤irdir Gölü, Konya Kapal› Havzas› ,
Akyatan Kumsal› , Antalya-Ç›ral›, Küre Da¤lar› ,
Kafl - Kekova ve Do¤u Karadeniz koruma alanlar› olarak belirlenmifltir.
212
1. Ramsar sözleflmesi hangi konu ile iliflkilidir?
a. Sulak alanlar
b. Petrol kirlili¤i
c. Hava kirlili¤i
d. Çölleflmeyle mücadele
e. Nesli tehlikedeki hayvanlar
2. Küresel ›s›nma ve iklim de¤iflikli¤i hangi protokolün
ana temas›d›r?
a. Stokholm
b. Basel
c. Kyoto
d. Paris
e. Ramsar
3. Avrupa kültür miras›n›n korunmas›na yönelik sözleflme hangisidir?
a. Paris
b. Granada
c. Bern
d. Marpol
e. Viyana
4. Kalk›nmakta olan ülkeler ve özellikle Çin ve Hindistan’dan gönüllü k›s›tlama hedefleri koymalar›n› isteyen
protokolün konusu nedir?
a. ‹klim
b. Kal›c› organik kimyasallar
c. Kalk›nma ve çevre
d. Tehlikeli at›k
e. Su kufllar›
5. Atmosfer havas›n›n azot gaz› oran› % kaç düzeylerindedir?
a. 21
b. 50
c. 78
d. 94
e. 64
6. Do¤al kaynaklar› etkin kullanan ve çevreye önem
veren model hangisidir?
a. Sürdürülebilir kalk›nma modeli
b. Do¤al kalk›nma modeli
c. Küresel kalk›nma modeli
d. Klasik kalk›nma modeli
e. Ekolojik kalk›nma modeli
7. ‹nsan ve di¤er canl›lar›n yaflam ve geliflmelerini do¤al yap›lar›na uygun sürdürebilmeleri için gerekli flartlar›n bütününe ne ad verilir?
a. Çevre
b. Ekolojik denge
c. Biyolojik çeflitlilik
d. Sürdürülebilir kalk›nma
e. Ekosistem
8. Gerçeklefltirilmesi düflünülen projelerin çevreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesi ve
olumsuzluklar›n çevreye en az zarar verir hale getirilmesi için al›nacak önlemleri ve teknolojileri belirleyen
çal›flmalara ne ad verilir?
a. Çevresel etki de¤erlendirmesi
b. Proje tan›t›m dosyas›
c. Stratejik çevre de¤erlendirme
d. Çevre yönetimi
e. ‹fl termin plan›
9. Afla¤›dakilerden hangisi ülkemizdeki korunan
alanlardand›r?
a. Van Gölü
b. Bafa Gölü
c. Tuz Gölü
d. Mogan Gölü
e. Hazar Gölü
10. Korunan alanlar ifl program›n›n genel hedefi nedir?
a. Topraklar›n korunmas›n› sa¤lamak
b. Su ve havan›n kirlenmesini önlemek
c. Hava kirlili¤ini en aza indirgemek
d. Biyolojik çeflitlilik kayb›n› azaltmak
e. Fazla pestisit ve gübre kullan›m›n› önlemek
213
1. a
S›ra Sizde 1
Ülkemizin en önemli çevre sorunlar› aras›nda su kirlili¤i, toprak kirlili¤i, düzensiz arazi kullan›m›, hava kirlili¤i, kentleflme, orman alanlar›n›n h›zla tahrip edilmesi,
gürültü kirlili¤i, görüntü kirlili¤ini sayabiliriz. H›zla artan nüfus ve endüstrileflme nedeniyle tar›m topraklar›
endüstri alanlar›na b›rak›l›rken bunlar›n at›klar›ndan
hava, su ve topraklar kirlenmekte do¤al yaflam zarar
görmektedir.
2. c
3. b
4. a
5. c
6. a
7. b
8. a
9. b
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslar Aras› Sözleflmeler”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslar Aras› Sözleflmelerden Kyoto protokolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslar Aras› Sözleflmeler”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslar Aras› Sözleflmelerden ‹klim De¤iflikli¤i Antlaflmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslar Aras› Sözleflmeler “
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslar Aras› Sözleflmelerden ‹klim De¤iflikli¤i Antlaflmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Mevzuat› ‹le ‹lgili
Baz› Temel Bilgiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Mevzuat› ‹le ‹lgili Baz› Temel Bilgiler” konusundaki terimleri yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ülkemizde Korunan Alanlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ülkemizde Korunan Alanlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz
S›ra Sizde 2
Ekilebilir alanlar› s›n›rl› olan yerkürede insan nüfusu
h›zla artt›¤›ndan yiyecek ve suya ihtiyaç da h›zla artmaktad›r. Tar›msal üretimi artt›rman›n tek yolu birim
alandan daha çok ürün almak vce çevredeki di¤er canl›lara ait do¤al yaflam alanlar›n› tahrip etmekten geçmektedir. Afl›r› toprak iflleme, bilinçsiz gübreleme, afl›r›
sulama, afl›r› otlatma vb. yanl›fl uygulamalar tar›mda
sürdürülebilirlik kavram›n› da yok etmekte ve bir noktada tar›msal üretimdeki verim art›fl› da durmaktad›r.
Bu nedenle için sürekli artan dünya nüfusunun g›da
gereksinmelerini uygun maliyetlerde yeterli ve kaliteli
olarak üretmek, çevrenin ve do¤al tar›m kaynaklar›n›n
korunmas›n› gelifltirecek sistem ve uygulamalar› ön plana ç›karmak için sürdürülebilir tar›m tar›m ad› verilen
alternatif yolun tercih edilmesi gerekmektedir.
S›ra Sizde 3
Tarihi sit alan› denildi¤inde tarih öncesinden günümüze kadar gelen ve çeflitli uygarl›klar›n ürünü olan, söz
konusu devirlere ait sosyal, ekonomik, mimarive benzeri özellikleri yans›tan kent ve kent kal›nt›lar› ile önemli tarihi olaylar›n meydana geldi¤i yerleri ifade eder.
Oysa do¤al koruma alan› denildi¤inde do¤al çevrenin
koruma ve inceleme amaçlar›yla korundu¤u alanlard›r.
Bu alanlar, bilim ve e¤itim bak›m›ndan önem tafl›yan,
nadir bulunan, tehlikeye maruz kalan ve kaybolmaya
yüz tutmufl ekosistemler, türler ve do¤al olaylar›n oluflturdu¤u farkl› örnekleri içeren ve kesinlikle korunmas›
gerekli olan, bilimsel ve e¤itsel amaçl› ayr›lm›fl do¤a
parçalar›d›r.
214
Alagöz, M. (2007). Sürdürebilir Kalk›nma ve Çevre
Faktörüne Teorik Bir Bak›fl, Konya.
Beyhan, E. (2008). www.yerelsiyaset.org
Buchwald, K. (1980). Umwelt und Gesellschaft zwischen Wachstum und Gleichgewitch. Buchald/Engelhardt handbuch für Planung, Gestaltung und Schutz der Umwelt Band 4.BLV,1-32,
Munchen.
Bölgesel Çevre Merkezi (REC). (2006). “Birleflmifl
Milletler ‹klim De¤iflikli¤i Çerçeve Sözleflmesi
ve Kyoto Protokolü” Ankara
http://iklim.cob.gov.tr/iklim/Files/REC_unfecc.pdf
Dulupçu, M.A. (2004). “Sürdürülebilir Kalk›nma Politikas›na Yönelik Geliflmeler” http://www.dtm.
gov.tr/ead/dtderg›/Ocak2001/politika.Htm
http://www.tema.org.tr/sayfalar/cevrekutuphanesi/p
df/..../sozlesmeler.pdf.
http://www.wwf.org.tr
Do¤al Hayat› Koruma Vakf› (2011) wwf. org.tr
Fisuno¤lu, H.M. (1997). “Tar›msal Üretim, Nüfus ve
Çevre”, Nüfus, Çevre ve Kalk›nma Konferans›,
T.Ç.V. Kas›m, Ankara.
Gürlük, S. (2001). “Dünyada ve Türkiye’de K›rsal
Kalk›nma Politikalar› ve Sürdürülebilir Kalk›nma”, Uluda¤ Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Dergisi
Cilt: 19, Say›: 4, Aral›k, Bursa.
Marmara Araflt›rma Merkezi, (2004). “Sürdürülebilir
Kalk›nma ‹çin Bilgi ve ‹letiflim”,
http://www.mam.gov.tr/enstituler/escae/projeler/t
artisbel1.doc
Tübitak Vizyon 2023 Panel ‹çin Notlar, (2011).
http://www.tubitak.gov.tr/tubitak_content_files/vizyon2023/csk/EK-16.pdf
Resmi Gazete (1983). Çevre Kanunu Say›: 18132, Ankara.www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5491.html
UNDP, (2011).United Nations Development Programme (Birleflmifl Milletler Kalk›nma Program›),
www.undp.org.tr
UNEP, (2007). United Nations Environment Programme
Global Environment Outlook, GEO4, Environment for Development.
10
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Çevre planlamas›nda kullan›lan araçlardan biri olan ÇED’nin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› özetleyebilecek,
Çevresel Etki De¤erlendirmesi (ÇED) kavram›n› tan›mlayabilecek,
Planlanan bir faaliyetin veya projenin çevre üzerinde yapaca¤› etkilerin incelenmesi için kullan›lan ÇED’nin aflamalar›n› s›ralayabilecek ve çevresel de¤erlendirme yönüyle aç›klayabilecek,
Çevresel Etki De¤erlendirmesi çal›flmalar›n›n paralelinde gündeme gelen
stratejik çevresel de¤erlendirme sürecini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Çevre planlamas›
Kalk›nma
Çevre koruma
Stratejik çevresel de¤erlendirme
• Çevre kalitesi
• ÇED
• ÖNÇED
‹çindekiler
Ekoloji ve Çevre
Bilgisi
Çevresel Etki
De¤erlendirmesi
• G‹R‹fi
• ÇEVRESEL ETK‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹
(ÇED) KAVRAMI VE ÇED TANIMI
• ÇEVRESEL ETK‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹
ÇALIfiMASININ AfiAMALARI
• ÇED ÇALIfiMALARINDA
KULLANILAN YÖNTEMLER
• STRATEJ‹K ÇEVRESEL
DE⁄ERLEND‹RME NED‹R?
Çevresel Etki
De¤erlendirmesi
G‹R‹fi
Ülkemizde plan ve proje de¤erlendirmede projelerin teknik, ekonomik ve politik
yönlerine a¤›rl›k verilmesi geçmiflte oldu¤u gibi bugünde geçerlili¤ini korumaktad›r. Projenin gerçekleflmesiyle ortaya ç›kabilecek çevre-sa¤l›k-sosyal etkilerin
olumsuz olmas› durumunda al›nmas› gerekli önlemler dikkate al›nm›fl görünse bile çok kapaml› araflt›rmalara dayand›r›lmad›¤› ve bunun sonucunda da ülkemizin
do¤al kaynaklar›n›n teker teker elden ç›kt›¤› belirlenmektedir. Do¤al kaynaklar›m›z›n en önemlilerinden olan içme suyu kaynaklar›m›z ve topraklar›m›z tehlikeli
bir biçimde kirlenmekte, tar›msal arazilerimiz yok olmakta, orman varl›¤›m›z giderek azalmakta ve en önemlisi, halk›m›z her geçen gün sa¤l›ks›z bir toplum haline
gelmektedir. ‹nsanlar›n daha sa¤l›kl› bir gelece¤e ve sürdürülebilir kalk›nmaya
ileryebilmeleri için belirli kurulufl ve iflletmelerin çevreye verecekleri zarar› en aza
indirmek amac›yla zorunlu hale gelen “Çevresel Etki De¤erlendirme (ÇED) Raporu”
haz›rlama yükümlülü¤ü oldukça önemli bir geliflmedir. Çevresel Etki De¤erlendirmesinin amac›, öngörülen bir geliflmenin yol açabilece¤i olumsuz çevre ve sa¤l›k
etkilerinin önceden tespit edilip gerekli önlemlerin al›nmas›n› sa¤lamakt›r. Böyle
bir de¤erlendirme, bir faaliyetin fiziksel, biyolojik, ekolojik ve sosyo-ekonomik etkilerinin kapsam ve fliddetlerinin uzman kiflilerce ve bilimsel yöntemler kullan›larak belirlenmesi ve olumsuz etkilerin giderilmesi için gerekli önlemlerin ortaya
konmas› gibi çeflitli bileflenlerden oluflur.
Yüksek ekonomik yaflam düzeyine sahip olmak isteyen toplumumuz gittikçe
artan nüfusu ile daha fazla üretmeye ve tüketmeye bafllayacakt›r. Artan üretim ve
tüketim çevremize büyük bask›lar getirecektir. Gerekli önlemler zaman›nda al›nmad›¤›nda kirlenme önemli boyutlara ulaflacakt›r. Böylece salt ekonomik göstergeler aç›s›ndan iyileflmifl gibi görünen yaflam standartlar›, sa¤l›kl› çevreden yoksun
insanlar için anlam›n› yitirecektir. Ülkemizde yaflam ve çevre kalitesi birinci derecede hedef haline gelecektir. Çevre kirlenmesinin uzun vadede ekonomik kay›plara da neden oldu¤u ekonomistlerce kabul edilmifltir. Günümüzde herhangi bir
faaliyetin ve gerçeklefltirilmesi istenen bir projenin gelecekte oluflturabilece¤i hangi çevresel etkileri meydana getirebilece¤i belirlenebilmektedir. Çevresel bozulmalar, ihmaller ve konu üzerinde yeterli araflt›rma yap›lmamas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu nedenle günümüz ve gelece¤in yöneticilerine çok büyük sorumluluklar
düflmektedir. Sanayileflme evrimini tamamlam›fl ve geliflme aflamalar›nda sanayi
ötesi “bilgi toplumu” evresine ulaflm›fl pek çok toplumda gelecekteki geliflmelerin
218
önceden tahmini ile gerekli önlemlerin zaman›nda al›narak bu geliflmelerin kontrolü ve istenen flekilde yönlendirilmeleri, bu tür toplumlar›n en önemli özelliklerinden birini oluflturmaktad›r (Uslu, 1993).
ÇED, proje de¤erlendirilmelerinde kullan›lan bilimsel bir uygulamad›r. ÇED’nin
bilimsel anlamda ilk geliflimi proje de¤erlendirme yöntemlerinden olan Maliyet/Fayda Analizi kapsam›nda olmufltur. “ÇED, önceleri Maliyet/ Fayda Analizine
“ek” bir boyut olarak kabul edilmifl ve bu analizde ifllenmesi güç baz› potansiyel
etkileri hesaba katmak üzere gelifltirilmifltir. Ancak daha sonra Maliyet/Fayda Analizi, ÇED’nin genifl çat›s› alt›nda kalm›fl ve onun bir bölümü haline gelmifltir.
ÇED’ni dünyada ilk yasallaflt›ran ülke ABD’dir. ABD kongresinde 1969 sonunda
kabul edilip Ocak 1970’de yürürlü¤e konan “Ulusal Çevre Politikas› Yasas›” ile
ÇED, proje de¤erlendirilmeleri s›ras›nda çevresel etkilerin irdelenmesinde uygulanmak üzere yasal olarak zorunlu duruma getirilmifltir. Çok k›sa bir süre içerisinde de geliflmifl ve geliflmekte olan ay›r›m› olmaks›z›n pek çok ülkede ÇED uygulamalar›na geçilmifltir. ÇED günümüzde, uluslararas› kurulufllar›n ba¤lay›c› karar
metinlerinde yer alan, finans örgütlerinin destekleyecekleri projelerin de¤erlendirmesinde arad›klar› koflullardan olan çevre yönetimi ile ilgili baflta gelen uygulama
alanlar›ndand›r. Uluslararas› kurulufllar›n ve finans örgütlerinin alm›fl olduklar› bu
kararlar, bu kurulufllara üye ülkelerin ve finans deste¤i almak isteyenlerin ÇED uygulamalar›n› özellikle 1980 sonras›nda zorunlu olarak da h›zland›rm›flt›r
(Özer,1986).
11 A¤ustos 1983 tarih ve 18132 say›l› Resmi Gazetede yay›nlanarak yürürlü¤e
giren “Çevre Kanunu”nun 10. maddesi, “Gerçeklefltirmeyi planlad›klar› faaliyetleri
sonucu çevre sorunlar›na yol açabilecek kurum, kurulufl ve iflletmeler bir Çevresel
Etki De¤erlendirme Raporu haz›rlarlar. Bu raporda çevreye yap›labilecek tüm etkiler göz önünde bulundurularak, çevre kirlenmesine neden olabilecek at›k ve art›klar›n nas›l zarars›z hale getirilebilece¤i ve bu hususta al›nacak önlemler belirtilir.
Çevresel Etki De¤erlendirme Raporu’nun, hangi tip projelerde istenece¤i, ihtiva
edece¤i hususlar ve hangi makamca onaylanaca¤›na dair esaslar yönetmelikle belirlenir.” hükmü ile Türkiye’de ilk defa olarak, bir faaliyetin gerçekleflmesinden önce bu faaliyetin yol açabilece¤i olumsuz etkilerin belirlenmesini ve gerekli önlemlerin al›nmas›n› yasal bir temele oturtmufltur. Bu madde, ÇED uygulamalar›n›n genel kapsam› bak›m›ndan eksik kalan yönleri (zarars›z hale getirilmesi öngörülen
etkinin yaln›zca kirlilik s›n›rl› b›rak›lmas›, ÇED raporunun proje hakk›nda al›nacak
uygulama kararlar›nda esas al›nmas› koflulunun öngörülmemesi, projenin uygulanma aflamas›nda ÇED Raporunu esas alan Proje-Sonras›-Denetimlere yer verilmemesi gibi) bulunmakla birlikte, Ülkemizde ÇED’ni yasal bir zorunluluk haline
getirmesi bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. 10’uncu maddenin ikinci f›kras›nda öngörülen ve Çevre Kanunu’ndan on y›l sonra 7 fiubat 1993’de yürürlü¤e konan ÇED
Yönetmeli¤i ile bu eksikliklerin bir k›sm› giderilmekle birlikte, ÇED’nin ülkemiz
koflullar›nda uygulanabilirli¤inin sa¤lanmas› bak›m›ndan çok önemli hatalar yap›lm›flt›r. Bu nedenle ÇED Yönetmeli¤i 1997 ve 2003 y›llar›nda revize edilmifltir. Çevresel Etki De¤erlendirmesi, do¤al ve çevresel kaynaklarla, ekonomik de¤erlerin
aktif bir biçimde kullan›m›n› amaçlayan bir mekanizmad›r. Bu nedenle bir çevresel etki de¤erlendirmesi çal›flmas›, ilke olarak, bütünleflik bir yaklafl›mla ele al›nmal›d›r; çünkü çevre karmafl›k bir bütündür ve bu bütünü meydana getiren ö¤eler
aras›nda çok yak›n etkileflimler mevcuttur.
10. Ünite - Çevresel Etki De¤erlendirmesi
ÇEVRESEL ETK‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹ (ÇED) KAVRAMI
VE ÇED TANIMI
“Çevresel Etki De¤erlendirilmesi için bugüne kadar pek çok tan›mlama yap›lm›flt›r. Kesin tan›mlar›n kat› s›n›rlamalar getirebildi¤i gibi genellikle de geliflmeyi engelledi¤i kabul görülmektedir. Bu nedenle ÇED tan›m›ndan önce ÇED kavram›n›n
ana özelliklerini özetlersek;
• ÇED, planlanan bir faaliyetin çevre üzerinde yapaca¤› etkilerin incelenmesi
için kullan›lan yöntemlerdir. Bu ba¤lamda “çevre” insan›n yaflad›¤› do¤al ve
yapay çevre olarak en genifl anlam›yla kullan›lmaktad›r. Böylece planlanan
faaliyetin türüne ve kapsam›na göre, ÇED çal›flmalar› iklim, bitki ve hayvan
popülasyonlar›, toprak erozyonu, toprak, su ve hava ortamlar›n›n fiziksel,
biyolojik, sosyal ve ekonomik çevresinin birbirinden çok farkl› bileflenlerini
kapsam›na alabilir. Somut bir ÇED çal›flmas›nda, yukar›da say›lan faktörlerden hangilerinin incelenece¤i, planlanan faaliyetin türüne ve bu faaliyetin
gerçekleflece¤i ortama ba¤›ml›d›r.
• ÇED, bir geliflme program› veya projesi için ortaya konabilecek çeflitli seçenekler aras›nda k›yaslama ve seçim yapmak için uygulanan bir yaklafl›md›r.
Planlanan faaliyetin ne olaca¤› konusunda karar verildikten ve kesin projeler gelifltirildikten sonra ÇED yap›lmaz. ÇED planlaman›n daha ilk aflamalar›nda uygulanmas› gereken bir yöntemdir. Geliflme plan› kapsam›nda ortaya konacak seçeneklerin olumlu ve olumsuz ekonomik ve çevresel sonuçlar› ÇED çerçevesi içinde irdelenir. Olumsuz çevresel etkilerin giderilmesi
veya azalt›lmas› için gerekli harcamalar, ekonomik yararlar›n hangi çevresel
yükler pahas›na elde edildikleri ortaya konur. Böylece mümkün olan tüm
seçenekler aras›nda çevresel aç›dan tutarl› ve ekonomik aç›dan yararl› olan
çözümler bulunmaya çal›fl›l›r.
• ÇED, gelecek için yap›lan öngörülere dayan›r. ‹ncelenen tüm seçeneklerin
yarataca¤› çevresel etkilerin ÇED s›ras›nda kestirilmesi gerekir. Çevre bilimleri ve teknolojisi ile ekolojinin günümüzde ulaflt›¤› bilgi düzeyi ve bu bilgilerden hareketle kurulan bilgisayar modelleri, bu tür kestirimlerin yap›lmas›n› büyük ölçüde kolaylaflt›rmaktad›r. Öte yandan sosyal etkilerin de¤erlendirilmesinde veya çeflitli sa¤l›k risklerinin hesaplanmas›nda bu tür somut
yaklafl›mlar henüz mevcut de¤ildir; bu tür kestirimler daha niteliksel düzeylerde kalmaktad›r. Bir ÇED çal›flmas› çerçevesinde yap›lan kestirimler hangi
türden olursa olsun, bunlar›n hangi yöntemlerle elde edildikleri ve güven s›n›rlar› aç›kça belirtilmelidir.
• ÇED yaklafl›m›, gelecekteki proje ve faaliyetlerin irdelenmesinde, ekonomik
fayda ve masraflarla çevresel olgular›n ortak bir çerçeve içinde de¤erlendirilmesini sa¤lar. Böylece, karar aflamas›nda herhangi bir seçene¤in ileride
do¤uraca¤› olumsuz çevresel etkilerin gözden kaçmas› önlenmifl olur. Ekonomik ve çevresel unsurlar›n ayn› döküman içinde de¤erlendirilmifl olmas›,
yetkili mercilerin karar vermesini kolaylaflt›r›r. Bu de¤erlendirmelerin birbirinden ba¤›ms›z olarak yap›lm›fl olmas› halinde, karar merciinin ekonomik
veya çevresel olgulara tek yönlü olarak bakarak, sa¤l›kl› bir karara varamamas› riski mevcuttur.
Sonuç olarak, ÇED kesin projelendirme ve planlama kararlar›n›n oluflturuldu¤u son aflama de¤ildir. Bir ÇED çal›flmas›, karar mercilerine, kararlar›n› sa¤l›kl› bir
flekilde verebilmeleri için seçenek üreten ve bu seçeneklerin olumlu ve olumsuz
yönlerini sergileyen bir yaklafl›md›r. Bu nedenle, bir ÇED çal›flmas› kendi içinde
tutarl› bir öneriler listesiyle bir yaklafl›md›r. Kesin karar› ÇED çal›flmas›n› yapanlar
de¤il yetkili ve sorumlu merciler verirler” (Uslu, 1993).
219
220
ÇED, gerçeklefltirilmesi planlanan faaliyetlerin çevreye olabilecek olumlu ya da
olumsuz etkilerinin belirlenmesinde olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi veya zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için al›nacak önlemlerin, seçilen yer ve
teknoloji alternatiflerinin saptanarak de¤erlendirilmesinde ve faaliyetlerin uygulamada izlenmesi ve denetlenmesinde sürdürülecek çal›flmalard›r. Planlanan faaliyetin türüne ve kapsam›na göre ÇED çal›flmalar›; iklim, bitki ve hayvan popülasyonlar›, toprak erozyonu, hava-su-toprak kirlenmesi, toplum sa¤l›¤›, kentleflme, istihdam vb. birçok unsuru kapsam›na al›r. Somut bir ÇED çal›flmas›nda, tan›mlanan bu
faktörlerden hangilerinin incelenece¤i planlanan faaliyet türüne
fiekil 10.1
ve faaliyet ortam›na ba¤l›d›r. ÇED yöntemlerinin uygulanmas›na
karfl› olanlar›n en yayg›n olarak ortaya att›klar› iddialardan birisi,
ÇED Çal›flmas›n›n Aflamalar›
ÇED’in kalk›nmay› engelledi¤idir. Bu iddia çeflitli formülasyonlara bürünerek karfl›m›za ç›kmaktad›r. En hafif olarak “ÇED kalk›nProblemin tan›mlanmas›
ma hamleleri için bürokratik bir ayak ba¤›d›r” fleklinde ortaya
Eleme
at›ld›¤› gibi; “ÇED geliflmekte olan ülkelerin fakirlikten ve ba¤›mKapsamlaflt›rma
l›l›ktan kurtulmalar›n› engellemek için sanayileflmifl ülkeler taraf›ndan haince icat edilmifl yeni bir hiledir” fleklindeki radikal ifadelere de rastlanabilmektedir. ÇED, güçlü bir planlama aletidir
Hali haz›r durum
ve iyi kullan›ld›¤› zaman, karar yetkisine sahip olanlar›n ülkeleri
Veri toplama ve ölçüm
yarar›na çok daha etkili kararlar alabilmelerini sa¤layabilir. “Çünkü ÇED geliflmeyi engellemek veya geciktirmek için de¤il; kalk›nman›n insan, toplum, çevre ve ekonomi aç›s›ndan genifl zaman
Etkinliklerin niceliksel kestirimi
perspektifleri içinde en sa¤l›kl› biçimde gerçekleflmesi amac›yla
Modelleme ve sistem analizi
ortaya konmufl bir yaklafl›md›r” (Uslu, 1993).
Gerekli çevre koruma
önlemlerinin belirlenmesi
Alternatiflerin
de¤erlendirilmesi ve öneriler
ÇED raporunun haz›rlanmas›
ve
sunulmas›
Karar verme süreci
EK ÇED ve revize ÇED
çal›flmalar›
Proje sonras› denetim
ÇEVRESEL ETK‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹
ÇALIfiMASININ AfiAMALARI
Planlanan bir faaliyetin çevresel etkilerinin de¤erlendirilebilmesi
için yap›lacak olan çal›flmalar›n sistematik, objektif ve disiplinler
aras› özellikler tafl›mas› gereklidir. Çal›flmalar›n sistematik olmas›
koflulu, çevrenin fiziksel, biyolojik, kültürel ve sosyo-ekonomik
bileflenlerine muhtemel etkilerin eksiksiz, düzenli ve bilimsel titizlikle belirlenmesini sa¤lar. Objektif olma özelli¤i, en baflta yinelenebilirlik ö¤esini içerir. ‹ki ayr› grup birbirinden ba¤›ms›z
olarak ve ayn› bilgi baz›ndan hareketle, birbirine yak›n, k›yaslanabilir ve yinelenebilir sonuçlar elde edebilmelidir. Çal›flman›n
disiplinler aras› bir grupla gerçeklefltirilmesi gere¤i ise konunun
çok yönlü ve çok boyutlu oluflu nedeniyledir. Disiplinler aras› bir
çal›flma, de¤erlendirmenin eksiksiz olarak yap›lmas›n› sa¤lar.
Planlanan bir faaliyetin çevresel etkilerinin de¤erlendirilmesi çeflitli aflamalardan oluflur. Bu aflamalar de¤iflik uygulay›c›lar taraf›ndan farkl› biçimlerde formüle edilmekle beraber, genelde bir
mant›ksal dizi olufltururlar. Söz konusu aflamalar genelde ard›fl›k
olarak gerçekleflmekle beraber, çal›flman›n herhangi bir noktas›nda geriye dönerek bir önceki ad›mdaki de¤erlendirmeleri tekrar gözden geçirme gere¤i ortaya ç›kabilir (Uslu, 1993). fiekil
10.1’de bir ÇED çal›flmas› için faaliyetler dizisi gösterilmektedir.
Bir ÇED çal›flmas› afla¤›daki ad›mlardan oluflur:
221
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Haz›rl›k çal›flmalar› ve problemin tan›m›,
Eleme,
Kapsam ve etkilerin belirlenmesi,
Çevrenin mevcut durumunun belirlenmesi,
Çevresel etkilerin niceliksel kestirimi ve de¤erlendirilmesi,
Gerekli çevre koruma önlemlerinin belirlenmesi,
Proje alternatiflerinin de¤erlendirilmesi ve önerilerin haz›rlanmas›,
Çevresel etki de¤erlendirme raporunun haz›rlanmas›,
Karar verme süreci,
Proje sonras› izleme ve de¤erlendirme.
Haz›rl›k Çal›flmalar› ve Problemin Tan›mlanmas›
ÇED raporu çoklu disiplinli ve uzman bir grubun çal›flmas› sonunda ortaya ç›kar.
Çal›flmalar bafllang›çta çok iyi planlanmal›d›r (fiekil 10.2).
fiekil 10.2
HAZIRLIK ÇALIfiMALARI ANAHATLARI
KARAR MERC‹‹N‹N VEYA MERC‹LER‹N
BEL‹RLENMES‹
PROJE KOORD‹NATÖRÜNÜN SEÇ‹M‹
ÇALIfiMA PLANININ YAPILMASI
PLANLANAN FAAL‹YET‹N VE
SEÇENEKLER‹N TANIMLANMASI
KONUYA ‹L‹fiK‹N YASAL VE TEKN‹K
DÜZENLEMELER‹N BEL‹RLENMES‹
Karar Merciinin veya Mercilerin Belirlenmesi
Planlanan proje veya faaliyetler konusunda k›smen veya tamamen karar ve izin
verme yetkisi genellikle birden fazla kurulufla yasal olarak verilmifltir. Birbirleriyle
çeliflen veya birbirleriyle uyum içinde olmayan amaçlar› temsil eden kurulufllar
aras›nda fikir ayr›cal›klar› olmas› ülkemiz koflullar›nda s›kça rastlanmaktad›r. Bu
nedenle bafllang›çta son karar›n hangi kurum ve kurulufllar taraf›ndan verilece¤inin bilinmesi, hem çal›flmalar›n yönlendirilmesinde hem de yetki sahibi kuruluflun
fikirlerinin al›nmas› ile yap›lan çal›flmalar›n bofla ç›kmas›n› engellemektedir.
Haz›rl›k
Çal›flmalar›
Anahatlar›
222
Proje Koordinatörünün Seçimi
Haz›rl›k çal›flmalar›nda proje koordinatörü, ÇED çal›flmas›n› son karar mercii ad›na sorumlu olarak projeyi yürütür. Proje koordinatörünün görevi, ÇED çal›flmas›n›n öngörülen sürede, öngörülen bütçeyle tamamlanmas›n› sa¤lanmaktad›r. Çal›flma sonuçlar›n› kolayca de¤erlendirilebilecek flekilde son karar› verecek merciiye
sunar. ÇED’nde en önemli husus de¤iflik meslek gruplar›ndan gelen de¤erlendirmelerin homojen ve eksiksiz olarak haz›rlanmas›d›r. Toplanan bilgilerin-verilerin,
proje hakk›nda verilecek karar›n kolaylaflt›r›lmas›n› sa¤l›yacak flekilde sentezlenmesi için ayr› bir bilgi birikiminin ve deneyiminin olmas›n› gerektirmektedir.
Çal›flma Plan›n›n Yap›lmas›
ÇED çal›flma plan›nda, çal›flma grubunun belirlenmesi ve ifl bölümü yap›lmas› gerekmektedir. Çevre yönetiminde önemli bir yeri olan ÇED’nin uygulamalar›n›n bilinçli, deneyimli ve iyi yönlendirilen teknik kadrolar ile gerçeklefltirilmelidir. Projede çal›flacak kadronun, projeyle ilgili tüm bileflenleri çevrenin tüm göstergeleriyle
ba¤daflt›rabilen mesleklerden oluflmas› gereklidir. ÇED çal›flmas›na katk›da bulunabilecek uzmanl›k dallar› Çizelge 10.1’de verilmifltir (Uslu, 1993).
Çizelge 10.1
ÇED Çal›flmas›na katk›da Bulunabilecek uzmanl›k Dallar› (Uslu, 1993).
ÇEVRESEL ETK‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹
B‹YOT‹K ÇEVRE
SOSYO-EKONOM‹K ÇEVRE
AB‹YOT‹K ÇEVRE
FLORA VE FAUNA SOSYAL ÇEVRE
EKONOM‹K
ÇEVRE
L‹TOSFER
H‹DROSFER
ATMOSFER
Ekolog
Sosyolog
Ekonomist
Jeoteknik
Mühendisi
Su kirlili¤i Uzman›
Hava kirlili¤i
Mühendisi
Biyolog
Sosyal Planlamac›
fiehir Planc›s›
‹nflaat Mühendisi
Çevre Mühendisi
Çevre Mühendisi
Mikrobiyolog
Mimar
Bölge Planc›s›
Jeoloji Mühendisi
‹nflaat Mühendisi
Sistem Analisti
Hidrobiyolog
Peyzaj Planc›s›
Ulafl›m Planc›s›
Jeofizik Mühendisi
Sistem Analisti
Meteorolog
Zoolog
Tar›msal
Ekonomist
Jeolog
Su kimyas› Uzman›
Sistematik Uzman›
‹statistikçi
Pedelog
Hidrolog
Ziraat Mühendisi
Hidrojeolog
Sistem Analisti
Hidro-jeo-fizikçi
Not: ÇED çal›flmas› yap›lacak olan faaliyete göre çizelgede baz› meslek gruplar›n›n katk›s› olabilece¤i gibi olmayabilir de ancak Çizelge 10.1’de bulunmayan di¤er meslek gruplar›n›n da katk›s› olabilir.
Ülkelerin gelece¤ini etkileyen temel kararlar›n verilmesinde önemli bir yer tutan ÇED çal›flmalar›n›n, özellikle yerli uzman ve yönetici kadrolar›n sorumlulu¤unda gerçeklefltrilmesi gereklidir.
223
Planlanan Faaliyetin ve Seçeneklerin Tan›mlanmas›
Farkl› projelerin çevreye de etkileri farkl› olmaktad›r. Bu nedenle ÇED çal›flmas›n›n haz›rlanmas›nda ve yap›lmas›nda planlanan faaliyetin ve seçeneklerin neler oldu¤u, ayr›nt›l› ve yanl›fl anlamalara imkân vermeyecek netlikle ortaya konmal›d›r.
Faaliyetin tan›mlanmas› proje koordinatörü taraf›ndan yap›lmal› ve karar mercii ile
uyumluluk sa¤lanmal›d›r. Bir proje için seçenekler üretilmeli ve önceden belirlenmifl ölçütlere uygun olarak incelenmeli ve en iyi seçenek gerçeklefltirilmelidir. Proje seçenekleri incelenirken teknik ve ekonomik ölçütlere ÇED çevresel unsurlar›
da dâhil etmektedir. Seçenekler üretilirken yans›z ve tarafs›z olmak önemlidir. Projeden ekonomik aç›dan ç›kar bekleyenlere ÇED çal›flmas› yapt›r›lmamal›d›r. Seçeneklerin belirlenmesinde ÇED çal›flmas›n›n zamanlamas› da önem tafl›maktad›r. Erken aflamada yap›lan ÇED çal›flmalar› çevresel aç›dan olumsuz olabilecek çal›flmalar› önceden belirleyerek kolayl›kla elemine edebilmektedir. ÇED çal›flmas›n›n erken yap›lmas›, makro düzeyde önemli ekonomik yararlar sa¤layabilme potansiyeline sahiptir. Planlanan faaliyetle ilgili teknik flartname, norm ve ölçütler ile bu faaliyetin çevreye yapaca¤› etkilere iliflkin yasal düzenleme ve standartlar›n derlenmesidir. Ayr›ca arazi ve toprak kullan›m›, enerji ve su kullan›m›na iliflkin yasal düzenlemelerin bilinmesinde yarar vard›r. Planlanan faaliyetin hem ÇED çal›flmas›
çerçevesinde, projenin daha sonraki uygulama aflamas›nda, mevcut yasal düzenlemelerle çeliflkilere düflmemesi sa¤lanm›fl olur. Çok büyük projelerden örne¤in, istimlâk sorunlar›, do¤al ve tarihi sit alanlar›n›n bulunmas› veya ayn› bölgede baflka
kurulufllar taraf›ndan yap›lan planlamalar›n bilinmemesi nedeniyle, gecikmeler olmas› veya projeden tamamen vazgeçilme durumunun ortaya ç›kmas› mümkündür
(Uslu, 1993).
Eleme Aflamas›
Pek çok ülkede hangi faaliyetler için ÇED uygulanaca¤› yönetmeliklerle belirlenmifltir. Fakat uygulanan ölçütler ülkelere göre farkl›l›k göstermektedir. Baz› ülkelerde büyüklükleri, yat›r›m bedelleri veya enerji gereksinimini aflan projeler için
ÇED istenebilmektedir. Fakat bu tür ölçütlerin, proje ve faaliyetlerinin çevre ile iliflkisini ortaya ç›karmaya yeterli olmad›¤› ve projelerin ekolojik boyutlar›n› belirtmedi¤i için, baz› ülkeler tamamen ekolojik ölçütleri projeler uygulamaktad›rlar. Bu
nedenle de bu ülkelerde ekolojik bask›lar›n yo¤unlu¤u ÇED yap›lmas›n› öngörmektedir. Hangi faliyetler için ÇED istenece¤ine, proje ve faaliyetin gerçekleflece¤i çevresel-ekolojik ortam ve proje tipi göz önüne al›narak karar verilmelidir. Bunun içinde uzun bir sürece ihtiyaç duyulmaktad›r (fiekil 10.3).
fiekil 10.3
ÇED
RAPORU
Hangi projeler için
haz›rlanmal›d›r?
ÇED Raporu Hangi
Projeler için
Haz›rlanmal›d›r?
Kapsam› ne olmal›d›r?
Kaynak: Özer ve
ark. 1996
224
Bir proje hakk›nda ÇED raporunun haz›rlanmas›na gerek olup olmad›¤›n› belirlemek ve bunun için daha önce aç›klanan ÖNEML‹ ETK‹ k›stas› esas al›n›r. Bu
konuda genel olarak üç grup faaliyet tipi belirlenmifltir. Bu gruplar:
• Birinci grup: Faaliyet tipinin özelli¤i nedeniyle çevresel etkilerinin önemli
olaca¤› önceden bilinenler: Baz› faaliyetlerin özellikleri ve/veya büyüklükleri nedeniyle çevresel etkilerinin önemli olaca¤› önceden bilinmektedir.
Örne¤in, termik santraller, otoyollar, ham petrol rafinerileri, petrokimya
kompleksleri, demir-çelik fabrikalar›, metrolar, ticaret limanlar›, nükleer
santraller, radyoaktif, toksik ve tehlikeli at›klar›n uzaklaflt›r›lmas›, çöp yakma tesisleri, belli bir ölçe¤in üstündeki barajlar, toplu konutlar, turizm tesisleri, deniz ve hava limanlar›, gibi çok farkl› tiplerdeki faaliyetler bu gruba girer. Bu faaliyetlerle ilgili projelere ÇED raporunun haz›rlanaca¤› kesindir.
• ‹kinci grup: Çevresel etkilerinin önemli olup olmayaca¤› proje haz›rlanmadan önce bilinmeyenler: Baz› faaliyet tipleri (tar›msal sulama tesisleri, hayvanc›l›k dâhil çeflitli g›da üretimi tesisleri, toprak iflleme, madencili¤in-kimya sanayinin çeflitli kollar›, tekstil, dericilik, a¤aç iflleri sanayi, belli bir ölçe¤in alt›ndaki barajlar, deniz ve havalimanlar›, turistik tesisler, toplu konutlar
ve di¤er benzeri faaliyet tipleri) için ÇED raporu haz›rlanmas›n›n gerekip
gerekmedi¤ini belirlemek, proje haz›rlanmadan önce olanakl› olmamaktad›r. Bu durumda, proje konusu faaliyetin çevresel etkilerinin önemli olup
olmayaca¤›n›n ÇED’ne, özgü bilimsel yöntemlerle belirlenmesi gerekir. Bu
grup faaliyetler için bilimsel yöntemler kullan›larak yap›lan çal›flmaya ÇED
ÖN ARAfiTIRMASI (ÖN ÇED) ad› verilir.
• Üçüncü grup: Yukar›da belirtilen ilk iki grup kapsam›na girmeyen faaliyetler: Baz› faaliyetler özellikleri ve /veya büyüklükleri nedeniyle yukar›da
belirtilen iki gruba da girmezler. Dolay›s›yla bunlara ÇED raporu uygulanacak faaliyetler listesinde yer verilmez. Ancak bu faaliyetlerin çevresel etkilerinin tümüyle önemsiz oldu¤unu varsaymak do¤ru de¤ildir. Di¤er yerler
için hiçbir önemli etkisi bulunmayan bu faaliyetlerin baz› hassas yörelerde
az›msanmayacak ölçülerde önemli etkileri olabilir. Örne¤in, d›fl etkilere
karfl› son derece duyarl› su kufllar›n›n üreme ve yaflama ortamlar›nda, kufl
gözlem faaliyetlerinin, motorlu su ve kara tafl›tlar›n› kullan›m›n›n belli bir
mesafeden daha yak›n olmamas›, sulak alanlarda biyolojik aç›dan hassas
dengeyi sa¤layan sazl›klar›n kesimlerinin bu dengeyi bozacak flekilde yap›lmamas›, baz› hassas endemik bitki türlerinin bulundu¤u alanlarda piknik ve di¤er rekreaktif faaliyetlerin s›n›rland›r›lmas› ya da yasaklanmas› gerekebilir. Yaln›zca faaliyetin kendi özellikleri de¤il, çevresel faktörlerde
dikkate al›nd›¤› zaman HASSAS YÖRELER için üçüncü grup faaliyetleri ÇED
uygulanacaklar kapsam›na almak gerekli olmaktad›r. Bunun için mutlaka
ÇED raporu haz›rlanmas› gerekmez, bu amaçla uygulanacak ÖNÇED yeterli olabilir. ÇED Raporunun kapsam› faaliyet tipine özgü, özelliklere göre
farkl› olacakt›r. Termik santral ve otoyol yap›m faaliyetlerinin özelliklerinin
birbirinden farkl› olmas› ayr› ayr› özel formatlar›n haz›rlanmas› gere¤ini
oluflturmaktad›r.
Proje ve faaliyet için ÖNÇED çal›flmas›, eleme aflamas›nda karfl›lafl›labilecek
güçlükleri ortadan kald›rmak için yap›lmal›d›r. Böylece bir proje ve faaliyet için
ÇED’nin gerekli olup olmad›¤› fiekil 10.4’de gösterildi¤i biçimde belirlenebilir.
225
fiekil 10.4
ÇED Çal›flmas›nda
Eleme Aflamalar›
Proje veya faaliyet
ÖNÇED
ÇED gereksiz
ÇED gerekli
Uygulama
ÇED
Önlemler
Uygulama
ÖNÇED uygulamalar›nda h›zl›, pratik ve kolay yöntemler kullan›larak proje ve
faaliyetlerin gecikmesi önlenebilir. Önemli çevresel etkilere neden olabilecek proje ve faaliyetlerle, hiçbir flekilde olumsuz çevresel etkiye neden olmayacak proje
ve faaliyetleri ilk aflama olan eleme aflamas›nda belirlemek oldukça kolay olacakt›r. Proje ve faaliyetlerde en önemli olan güçlük, çevresel ve ekolojik aç›dan belirsizlik arz edenlerdir. Bundan dolay› da ÖNÇED uygulamalar›nda bu tür projelerde
daha ayr›nt›l› bir çal›flmaya ihtiyaç duyulacakt›r. Yap›lan ÖNÇED çal›flmas› ile veriler ve bilgiler önceden sa¤l›kl› bir biçimde belirlenmektedir. Veri eksikli¤i saptand›¤›nda derhal veri toplama ve ölçüm programlar› bafllat›lmal›d›r (Uslu,1993).
Kapsam ve Etkilerin Belirlenmesi
Bu aflama, ÇED çal›flmas›n›n s›n›rlar›n›n çizilmesini amaçlar. ÇED çal›flmas›n›n s›n›rlar›n›n erken bir aflamada belirlenmesi, çal›flman›n uygun bir süre ve bütçe ile
tamamlanmas›n› sa¤layan en önemli hususlardan biridir. Bu s›n›rlar iki aflamada
belirlenmektedir. Birinci aflama, planlanan faaliyetin çevreye yapabilece¤i tüm olas› etkilerin saptanmas›d›r. Bu aflamada proje koordinatörü ve çal›flma grubunun di¤er elemanlar›n›n konu üzerindeki tecrübeleri büyük önem tafl›r. De¤erlendirilecek proje veya faaliyetin çeflitli alternatiflerinin çevresel etkilerinin neler olaca¤›,
bu aflamada ortaya konur. Genelde proje anahatlar›, daha genel ve üst düzeyde
al›nan kararlarla belirlenmifl olur. Genel kalk›nma planlar›n›n belirlenmesinde üst
düzeyde çevresel de¤erlendirmeler yapmak (ÜSTÇED) ve çevresel politikalar› sap-
226
tamak, uzun vadeli geliflmelerde ülke çap›nda çevresel ve ekolojik aç›dan uygun
yönlendirmeleri sa¤lamak aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r.
Çevresel etkilerin belirlenmesi s›ras›nda daha önce benzer projelere iliflkin yap›lm›fl olan ÇED çal›flmalar›ndan da yararlanmak mümkündür.
Örne¤in Amerika Atom Enerjisi Komisyonu, nükleer güç santrallar›n›n çevresel
etkilerinin belirlenmesi kapsam›nda;
• Proje alan› ve topo¤rafyas›,
• Bölgesel nüfus yap›s›, arazi ve su kullan›m›,
• Bölgedeki tarihi, kültürel, do¤al ve estetik de¤erler,
• Jeoloji,
• Hidroloji,
• Meteoroloji,
• Ekoloji,
• Mevcut radyasyon seviyeleri,
ana bafll›klar› alt›nda çal›flmalar yap›lmas›n› önermektedir. Amerika Federal
Enerji Komisyonu ise do¤al gaz boru hatlar› için yap›lan ÇED çal›flmas›nda;
• Yörenin özellikleri ve arazi kullan›m›,
• Türler ve ekosistemler,
• Sosyo-ekonomik faktörler,
• Atmosferik ve sucul ortamlar,
• Çevrenin istisnai özellikleri,
ana gruplar›nda çal›flmalar yap›lmas›n› uygun bulmaktad›r. Barajlar konusunda
ise afla¤›daki sistematik ortaya konulmufltur;
• Arazi ve verim kayb›n›n tesbiti,
• Mevcut yap›lar›n, arkeolojik ve tarihi sit alanlar›n›n kayb›,
• Yaban hayvanlar›n›n yaflam ortam› kayb›,
• Estetik kalitedeki de¤iflimler,
• Do¤al akarsu mecralar›n›n yok olmas›n›n getirdi¤i sonuçlar,
• Baraj haznesinin oluflturaca¤› etkiler,
• Baraj haznesinin neden olaca¤› su kalite de¤iflimleri,
• Baraj yap›s›n›n neden olaca¤› etkiler,
• Dolu ve dip savaklarla, su alma yap›lar›n›n etkileri,
• Mansaptaki de¤iflimler,
• Yeralt› suyuna etkiler,
• Baraj su seviyesi de¤ifliminin etkileri.
Hava alanlar› için oluflabilecek etkileri insan çevresi ve do¤al çevre üzerine olmak üzere afla¤›daki sistematik çerçevede özetlenmifltir;
1. ‹nsan çevresine olan etkiler;
- Tafl›nmazlara olan etkiler,
- Estetik ve görsel etkiler,
- Yerleflim bölgelerine olan etkiler,
- Kamu hizmetlerine etkiler,
- ‹skân yerlerindeki zorunlu de¤iflimler,
- Gürültü etkileri,
- Havaalan› konumu, uçufl konileri, güvenlik sorunlar›,
- Havaalan›n›n planlanan kullan›m kapasitesinin etkileri,
- ‹fl piyasas›na etkiler,
- Sosyo-psikolojik etkiler.
2. Do¤al çevreye olan etkiler;
- Proje alan›ndaki yaban hayat›,
- Su kirlenmesi,
- Ormanlar,
- Mevcut binalar ve kullan›mlar,
- Hava kirlenmesi,
- Erozyon,
- Genel çevreyle ilgili etkiler.
Yukar›da belirtilen proje örneklerinin ötesinde ÇED çal›flmas› kapsam›n›n belirlenmesi için daha genel yaklafl›mlar mevcuttur (Uslu, 1993).
Çevrenin Mevcut Durumunun Belirlenmesi
Hangi çevresel parametrelerin yap›lan ÇED çal›flmas› kapsam›nda önem tafl›d›¤› ve
özellikle izlenmesi gerekti¤i, bir önceki kapsam ve etkilerin belirlenmesi aflamas›nda yaklafl›k olarak ortaya ç›km›fl olmaktad›r. Ölçüm ve veri toplama çal›flmalar›nda çevresel parametrelerin iki ana özelli¤inin dikkate al›nmas› gerekir. Bunlar do¤al de¤iflimler ve rastgele unsurlar›n etkileridir. Çevresel parametrelerin rastgele etkiler alt›ndaki de¤iflimlerinin de¤erlendirme ve yorumunda istatistiksel yöntemlerin kullan›lmas› zorunlu ölçümlerin istatistiksel aç›dan anlaml› örnekler oluflturacak say› ve s›kl›kta yap›lmas›d›r. Ölçümlerin de¤erlendirilmesinde matematiksel istatistik ve zaman serileri analizi yöntemlerinden yararlan›lmal›d›r. Çevre yönetimi
ve planlamas›nda ölçüm, önemli uygulama araçlar›ndan birisidir. Çevreden elde
edilecek verilerin sa¤l›kl› ve güvenilir olmas› gereklidir. Bunun için ölçüm programlar› dikkatli ve genifl kapsaml› bir biçimde haz›rlanmal›d›r. Ölçülen verilerin
güvenirli¤i, büyük ölçüde ölçümleri yapan kiflinin deneyim ve bilgisine ba¤›ml›d›r.
Bu nedenle çevresel ölçümlerin numune alma aflamas›ndan bafllayarak uzman kiflilerce yap›lmas› sa¤lanmal›d›r (Uslu,1993).
Çevresel Etkilerin Niceliksel Kestirimi ve De¤erlendirilmesi
Daha önceki aflamalarda belirlenen kapsam ve birinci derecede önem tafl›yan ve
detayl› incelemeye de¤er görülen etkiler çerçevesinde, her bir etkinin çevre üzerindeki olumlu ve olumsuz sonuçlar›n›n objektif ve niceliksel bir biçimde de¤erlendirilmesi, bu aflamadaki çal›flmalar›n ana hatlar›n› oluflturur. ÇED, temelde yasal-idari mekanizman›n bir unsurudur. ÇED’in nihai amac›, herhangi bir faaliyet
ve/veya projeye izin verilip verilmeyece¤inin; e¤er verilecekse hangi koflullar alt›nda verilece¤inin belirlenmesidir. Bu çerçeve içerisinde etki kestirim ve de¤erlendirmesi, oldukça teknik bir çal›flma aflamas›n› oluflturur. De¤erlendirmeyi yapacak
teknik uzmanlar›n ÇED’in nihai amac›n› gözden kaç›rmamalar› gerekir. Çevre bilimleri ve ekoloji dallar›nda ülkemizde önümüzdeki y›llarda yap›lacak araflt›rmalar,
mümkün oldu¤unca niceliksellefltirmeye yönelik olmal›d›r. Bir ÇED çal›flmas›nda
çabalar› önemli etkiler üzerinde yo¤unlaflt›rmak, gerek çal›flman›n verilen zaman
ve bütçe k›s›tlar› içinde bitirilebilmesi aç›s›ndan büyük önem tafl›r. Niceliksellefltirme aflamas›n›n en önemli arac› matematiksel modellerdir. Planlanan proje ve faaliyetlerin karmafl›k çevresel sistemler üzerinde yapaca¤› etkilerin matamatiksel modeller olmaks›z›n belirlenmesi mümkün de¤ildir. Matematiksel modellerin ÇED çal›flmalar›nda bilgisizce kullan›lmamas› gere¤inin alt›n› çizerek vurgulmak gerekir.
Bilgisayarda say› üreten her pro¤ram bir matematiksel model de¤ildir. ÇED’de kullan›lacak matematiksel modellerin uzman gruplarca haz›rlanm›fl, verdikleri sonuçlar›n do¤rulu¤unun kan›tlanm›fl, ölçümlemelerinin yeterli veri kümeleriyle yap›l-
227
228
m›fl olmalar› gereklidir. Matematiksel modellerle sadece kestirimler, öngörüler ve
benzeflimler yap›labilir. Bu kestirimler gerçe¤in kendisi de¤il, en iyi flartlar alt›nda,
bir kestirimidir. Modellerin bir di¤er avantaj› da, çevresel-ekolojik sistemlerde fiziksel de¤iflimler yaratmadan, çeflitli etkilerin neden olabilece¤i sonuçlar›n hesaplanmas›na olanak tan›malar›d›r. Gelecekte olas› çevresel etkilerin öngörülmesi
ÇED’nin temel amac›n› oluflturmaktad›r (Uslu,1993).
Gerekli Çevre Koruma Önlemlerin Belirlenmesi
‹nsan faaliyetlerinin çevreye olumsuz etkilerini tümüyle ortadan kald›rmak mümkün de¤ildir. Bunun iki nedeni vard›r. Birinci neden, çevre korumada uygulanan
teknolojik önlemlerin de (örne¤in at›k su ar›tma tesisleri, çöp bertaraf tesisleri, hava kirlili¤ini önlemek için partikül tutmada kullan›lan elektro filtreler vb.) birer yeni faaliyet olmalar› ve bu özellikleri ile çevreye yeni bask›lar getirmeleridir. Örne¤in bir su ortam›ndaki çevresel-ekolojik bozulmalar› önlemek için tasarlanan bir
at›k su ar›tma tesisi belirli bir alan iflgal eder, iyi çal›flt›r›lmazsa koku, sinek gibi sorunlar yaratabilir, hava körükleri kullan›yorsa gürültü ç›kar›r, ar›tma tesisinden ç›kan ve ar›tma çamuru denilen son kal›nt›lar›n uzaklaflt›r›larak çevrede depolanmalar› gereklidir. En önemlisi ar›tma tesisleri enerji tüketir. Bu enerji ihtiyac›n›n sa¤lanmas› için de Termik- Nükleer santral kurulur ve çevreyi kirletir. Böylece zincirleme çevresel sorunlar devam eder. Çevre koruma önlemlerinin neden mutlak bir
koruma sa¤lamad›¤›n›n ikinci nedeni ise, teknolojik önlemlerin do¤a yasalar›na
uygun olarak çal›flmalar› ve termodinami¤in birinci ve ikinci yasalar›n›n bize ö¤retti¤i gibi, do¤adaki hiçbir sürecin kay›ps›z olmamas›d›r. ÇED çal›flmas›n›n bir önceki aflamas› olan etkilerin niceliksel kestirimi ve de¤erlendirilmesi, baz› önemli
bozulmalara iflaret ediyorsa, bu bozulmalar›n fliddetini azaltacak önlemlerin düflünülmesi gerekir.
Proje Alternatiflerinin De¤erlendirilmesi ve Önerilerin
Haz›rlanmas›
ÇED çal›flmas›n›n en önemli aflamas› çevresel aç›dan tek tek de¤erlendirilmifl olan
proje alternatiflerinin k›yaslanmas› ve ortak bir temelde de¤erlendirilmesidir. Bu
aflamada her proje alternatifinin çevresel kay›plar› ve kazançlar›, mümkünse ekonomik fayda ve masraflar› ile birlikte ele al›narak en iyi çözümlerin bulunmas›
amaçlan›r. Çevresel kay›plar ve kazançlar ekonomik terimlerle ifade edilebiliyorsa
bu yaklafl›m kolayca sonuca götürecektir. Böylece karar mercilerinin önüne çok
aç›k bir tablo sunmak mümkün olacakt›r. Çevresel faktörlerin ekonomik de¤erlere dönüfltürülmesinin sa¤layaca¤› en önemli yarar, bu hesab› politikac›lar›n da,
çevre konusunda yeterli bilgi sahibi olmasalar bile, anlayabilmeleridir. Ancak ÇED
çal›flmalar›nda sonuca gitmek, birkaç istisnan›n d›fl›nda, bu kadar kolay olmamaktad›r. Çünkü çevresel etkilerin pek ço¤unu parasal olarak ifade etmek çok zordur.
Proje alternatiflerinin k›yaslanmas›ndan sonra çal›flma ekibi karar merciine sunulmak üzere önerilerini haz›rlar. Bu önerilerin sistematik bir biçimde kaleme al›nmas› proje koordinatörünün görevidir.
ÇED Raporunun Haz›rlanmas›
Çeflitli proje alternatifleri k›yasland›ktan ve öneriler oluflturulduktan sonra s›ra, tüm
çal›flmalar›n bir rapor flekline getirilmesidir. Raporun haz›rlanmas›nda dikkat edilecek en önemli husus, bu doküman›n kolayca anlafl›labilir bir dilde yaz›lm›fl ol-
mas› ve çal›flman›n yap›lmas› s›ras›nda kullan›lm›fl olan genifl kapsaml› teknik- bilimsel yaklafl›mlar›n ayr›nt›lar› ile bo¤ulmamas›d›r. Raporda karar verici kifli veya
kurulufla, incelenen proje veya faaliyetin çevre üzerindeki etkilerinin neler olaca¤›, çeflitli alternatiflerin yarar ve zararlar› ve al›nmas› gerekli önlemler mant›ksal bir
silsile içinde aç›k ve seçik bir biçimde anlat›lmal›d›r. Kullan›lan ölçütler, de¤er yarg›lar› ve varsay›mlar kesinlikle belirtilmeli ve sonuçlar mümkün oldu¤unca grafik,
flekil ve tablolar halinde özetlenmelidir. ÇED raporunun haz›rlanmas›, emek, zaman ve para gerektiren bir ifltir. ÇED raporu haz›rlama, bu ifli yapabilecek yetene¤e sahip kurulufllarca üstlenilir. Proje sahibi kurulufl, e¤er bu yeterlili¤e sahip ise,
ÇED raporunu kendisi haz›rlayabilir. Bir ÇED raporunun son flekli verilmeden önce, tart›flmaya aç›lmas›nda ve bu tart›flmadan elde edilen bilgi ve öneriler son olarak gözden geçirilerek kesinlefltirilmelidir. Bu amaçla ilk aflamada haz›rlanan ön
rapor afla¤›daki unsurlar› içermelidir (Uslu,1993):
• Planlanan faaliyet ve projenin tan›t›lmas›,
• Faaliyet ve projenin amaçlar›,
• Faaliyet ve projenin gerçekleflece¤i çevresel ortam,
• Toprak ve arazi kullan›m›, imar planlar›, kalk›nma planlar› ve bölge için geçerli olan standart ve yönetmeliklerle planlanan faaliyet ve projenin iliflkileri,
• Muhtemel çevresel etkilerin belirlenmesi,
• Alternatif proje ve faaliyetlerin belirlenmesi,
• Önlenmesi mümkün olmayacak çevresel etkilerin saptanmas›,
• Etkilenen çevrenin flimdiki ve k›sa vadedeki kullan›m›; uzun vadeli kullan›m
planlar› ve etkilerin bu aç›dan k›sa ve uzun vadeli de¤erlendirilmesi,
• Geri dönüflü mümkün olmayan çevresel etkilerin belirlenmesi,
• Planlanan faaliyet veya projenin di¤er hangi olumsuz etkilere ve ç›kar çat›flmalar›na neden olaca¤›n›n belirlenmesi,
• Al›nmas› gerekli görülen önlemler ve bu önlemlerin yaklafl›k maliyetlerinin
kestirimi.
Önrapor haz›rland›ktan sonra tart›flmaya aç›l›r. Bu tart›flma, ilgili kamu kurulufllar›n›n, yerel yönetimlerin, proje etki s›n›rlar› içinde kalan kamuoyu, meslek kurulufllar›, sanayi ve ticaret odalar›n›n görüfllerinin al›nmas› fleklinde olabilir. Elde edilen görüfller do¤rultusunda gerekirse raporun düzeltmesi yap›l›r ve karar merciine
sunulur. ÇED raporunun yaz›lmas› proje koordinatörünün görevidir.
Karar Verme Süreci
Karar aflamas›nda son karar›n genellikle ÇED raporunun do¤rultusunda verildi¤i
ve raporda çevresel aç›dan olumsuz oldu¤u aç›kca belirtilen proje alternatiflerinin
karar mercii taraf›ndan da kabul edilmedi¤i görülmektedir. Karar merciinin, rapordaki s›ralamada çevresel aç›dan en iyi durumda olmayan alternatiflerden biri üzerinde de karar vermesi mümkündür. Bu aflamada ekonomik ve çevresel faktörlerin yan› s›ra, politik karar mekanizmalar› da olaylar›n ak›fl›n› etkilemeye bafllarlar.
Bu olguyla karfl›lafl›nca kötümser olmamak gerekir.
Proje Sonras› ‹zleme ve De¤erlendirme
• ÇED çal›flmas› kapsam›nda belirlenen etkiler öngörülere, tahminlere ve bilgisayar modellerine dayanmaktad›r. Bu tahminlerin do¤rulu¤unun projenin gerçekleflmesinden sonra yap›lacak ölçüm ve izleme çal›flmalar›yla irdelenmesi;
• Gelecekte yap›lacak ÇED çal›flmalar›na ›fl›k tutmak,
• ÇED konusunda yeni yöntemlerin gelifltirilmesine yard›mc› olmak,
229
230
• ÇED çal›flmas›n› yapan grubun, ileride sonuçlar› irdelenece¤inin bilincinde
olarak daha titiz çal›flmas›n› sa¤lamak gibi avantajlar içerir.
• ÇED’in son ve sürekli aflamas›, faaliyetlerin izlenmesi ve denetimi olmal›d›r.
Bu aflamada özellikle;
• ÇED çal›flmas›nda öngörülen etkilerin gerçekten tahmin edilen kapsamda
fliddetle, zamanda ve tahmin edilen istatistiksel yap›da gerçekleflip gerçekleflmedi¤i,
• ÇED çal›flmas›nda dikkate al›nmam›fl veya gözden kaçm›fl olan etkilerin var
olup olmad›¤›,
• Al›nm›fl olan önlemlerin yeterli olup olmad›¤› gibi hususlar aç›kl›¤a kavuflturulur.
‹zleme ve denetim, yat›r›m karar› al›nmas› ile bafllar; inflaat ve gerçek iflletme
süresince devam eder. ÇED raporu bir izleme ve denetim pro¤ram› önerisini de
içermeli ve gelecekte bu çal›flmalar› yapacak olanlara ›fl›k tutmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Çevre duyarl›SIRA
fiziksel
S‹ZDEplanlamay› uygulanabilir k›lman›n en önemli koflulu neler olabilir?
ÇED ÇALIfiMALARINDA KULLANILAN YÖNTEMLER
D Ü fi Ü Nkullan›lan
EL‹M
ÇED sürecinde
yöntem ve teknikler iki grupta toplanabilir, bunlar;
1. Yaln›zca ÇED’ne özgü olarak gelifltirilen yöntemler ve teknikler,
2. ÇED’nin
S O çok
R U disiplinli olma özelli¤ine ba¤l› olarak farkl› disiplinlere ait olup
ÇED uygulamalar›nda kullan›lan yöntemler ve tekniklerdir.
ÇED ön araflt›rmas› yapacaklar›n ve ÇED raporu haz›rlayacaklar›n (1) no’lu
D‹KKAT
yöntem ve teknikleri tam olarak biliyor olmalar› gerekir. ÇED’nin bu teknik çal›flmalar›na grup eleman› olarak kat›lacaklar ise, (2) no’lu yöntem ve tekniklerden
SIRAalanlar›yla
S‹ZDE
kendi meslek
ilgili olanlar›n› iyi bilmelidirler, bu çal›flmalara kat›lan di¤er mesleklerden grup elemanlar›n›n kulland›klar› yöntem ve teknikler hakk›nda
ayr›nt›l› olmasa da genel bir bilgiye sahip olmal›d›rlar. Çevre Mühendisleri d›fl›ndaAMAÇLARIMIZ
ki di¤er meslek
elemanlar› ö¤renimleri s›ras›nda ÇED’ne özgü yöntemler ve teknikler hakk›nda e¤itim almal›d›rlar. ÇED yaln›zca çevre mühendisli¤i meslek alan›na ait bir uygulama de¤ildir. ÇED, tam anlam›yla bir uzmanl›k alan›d›r. Kesinlikle
K ‹ T A P
bu alanda yeterli bilgiye sahip olmayanlar›n yürütebilece¤i bir ifl de¤ildir. ÇED yönetmeli¤inin 3’üncü maddesine kesinlikle önkoflul konulmal›d›r.
ÇED’ne özgü yöntemler;
ELEV‹ZYON
• Üst Tüste
bindirme (örtmeler yöntemi),
• Kontrol listeleri,
• Etkileflim matrisleri,
• A¤/sistem
‹ N T E R Ndiyagramlar›.
ET
ÇED’ne özgü teknikler;
• Matematiksel model uygulamalar›,
• Veri toplama ve de¤erlendirme,
• Yorumlama çal›flmalar›ndan meydana gelmektedir.
ÇED için kullan›lan yöntemlerin nitelikleri:
• Kapsam›n geniflli¤i,
• Elastiklik,
• Ay›r›c›l›k,
• Nesnellik,
• Uzmanl›k,
• Düzey,
N N
231
•
•
•
•
Kriterlerin tan›mlanmas›,
Kestirimlerin somutlu¤u ve niceliksellik,
Bütünleflik yaklafl›m,
Seçicilikdir.
Örtmeler Yöntemi
‹ncelenen bölgenin çeflitli özelliklerini içeren (topografya, ekoloji, hidroloji, yerleflimler, tar›msal kullan›m, endüstriyel kullan›m, estetik vb.) haritalar üst üste bindirilerek ortak de¤erlendirmeye tabii tutulurlar. Haritalar›n üst üste konmas›yla ortak
bileflik de¤erlendirme mümkün olur. Yöntem bu flekliyle basit olmakla beraber incelenecek parametre say›s› üst üste de¤erlendirilebilecek harita say›s› ile s›n›rl›d›r.
12’den fazla çevresel parametrenin de¤erlendirilmesi fiziksel olarak mümkün de¤ildir (fiekil 10.5).
Güçlü¤ü aflabilmek için iki çözüm:
1. Birbiriyle yak›n iliflkili olan parametrelerin birleflik etkilerinin tek bir haritada gösterilmesiyle de¤erlendirilecek harita say›s›n›n azalt›lmas›,
Örnek, tar›msal aç›dan önemli olan geçirgenlik, toprak yap›s›, bitki-besin durumlar› tek bir toprak kalitesi haritas›nda birlefltirilebilir.
2. Örtmeler yönteminin bilgisayara uyarlanmas›d›r.
‹ncelenecek bölge yatay ve düfley çizgilerle çok say›da karelere ayr›lmakta bilgisayar olanaklar›yla sonsuz say›da çevresel parametre ortaklafla de¤erlendirilebilmektedir.
fiekil 10.5
Nihai çevresel kabul edilebilirlik haritas›
Ekolojik haritas›
Hidrolojik haritas›
Meteorolojik haritas›
Hava kalitesi haritas›
Toprak ve bitki örtüsü haritas›
Arazi kullan›m› haritas›
Estetik ve kültürel unsurlar haritas›
Demo¤rafik haritas›
Toplumsal emniyet haritas›
Topografik haritas›
Örtmeler
Yöntemine
Örnek
232
Kontrol Listesi Yöntemi
Çok çeflitli çevresel parametreleri içeren, incelenen proje ve faaliyetin çevresel parametreler üzerindeki etkilerinin de¤erlendirilmesine olanak tan›yan yöntemdir.
Yöntemin en önemli avantaj›, herhangi bir etkinin gözden kaç›r›lmas› olas›l›¤›n›n
azalt›lmas›d›r.
Kontrol listeleri verdikleri bilgilere göre:
• Basit kontrol listeleri,
• Ayr›nt›l› kontrol listeleri,
• Derecelendirmeli veya s›ralamal› kontrol listeleri,
• A¤›rl›kl›-derecelendirmeli kontrol listeleri fleklinde s›n›fland›r›l›r.
Basit kontrol listeleri
Herhangi bir faaliyetten do¤abilecek etkileri sistematik bir flekilde de¤erlendirmeyi sa¤layacak çevresel faktörler s›ralamaktad›r.
• Özel bilgilerin ve yap›lacak ölçümlerin neler oldu¤u,
• Bu ölçümlerin hangi yöntemle yap›lmas› gerekti¤i,
• Olas› etkilerin neler olabilece¤i,
• Etkilerin önemi ve kapsam› hakk›nda hiçbir bilgi vermemesi de dezavantajlar› olarak bilinmektedir.
Ayr›nt›l› kontrol listeleri
• De¤erlendirilmek istenen çevresel faktörler dikkate al›nmakta,
• De¤erlendirme s›ras›nda hangi ölçümlerin yap›lmas› gerekti¤i,
• Etki belirlemesinde dikkat edilecek hususlar,
• Hangi faktörlerin ve etkilerin özel öneme sahip oldu¤u bilgiler dikkate
al›n›r.
Derecelendirmeli veya s›ralamal› kontrol listeleri
Her bir çevresel parametreye say›sal veya alfabetik de¤er verilerek bu parametre üzerinde oluflacak etkiler niceliksellefltirilmeye çal›fl›l›r.
Derecelendirme;
• Say›sal veya alfabetik de¤er verme,
• Bir referans alternatifiyle k›yaslama,
• De¤erlendirme yönergelerine uyarak derecelendirme,
• Lineer derecelendirme,
• Fonksiyonel derecelendirme,
• Çift k›yaslamalar, flekillerde yap›labilir.
A¤›rl›kl›-derecelendirmeli kontrol listeleri
Çeflitli çevresel parametrelerin birbirinden farkl› olan ba¤›l önemlerini dikkate
alabilmek için a¤›rl›kl›- derecelendirmeli kontrol listeleri gelifltirilmifltir.
Matris yönteminin de çeflitli alternatifleri gelifltirilmifltir. A¤/sistem diya¤ramlar›
yaklafl›m›, kontrol listeleri ve etkileflim matrisleri yöntemlerinde görülen baz› eksikliklerin giderilmesi amac›yla gelifltirilmifltir. Bu yöntem belirli faaliyetlerin belirli sonuçlar do¤urabilece¤i noktas›ndan (sebep-sonuç yaklafl›m›ndan) hareket etmektedir.
ÇED Raporu Genel Format›
Bafll›k sayfas›
• Proje sahibinin ad›, adresi, telefonu, faks numaras›,
• ÇED raporunu haz›rlayan kuruluflun ad›, adresi, telefonu, faks numaras›,
• Projenin ad›, raporun haz›rlan›fl tarihi,
• Proje için seçilen yerin ve alternatif yer seçimlerinin ad›, mevkisi, birden fazla il veya ilçede yer al›yorsa bunlar› tan›mlayan yörenin ad›.
‹çindekiler listesi
Bölüm I:
Projenin tan›m› ve amac› (proje konusu faaliyetin tan›m›, ömrü, hizmet amaçlar›, pazar veya hizmet alanlar› ve bu alan içerisinde ekonomik ve sosyal yönden
ülke, bölge ve/veya il ölçe¤inde önem ve gereklilikleri).
Bölüm II:
• Proje için seçilen yerin konumu,
• Faaliyet yer seçimi (ilgili valilik veya belediye taraf›ndan do¤rulu¤u onanm›fl olan yerin onayl› Çevre Düzeni Plan› veya ‹mar Plan› s›n›rlar› içinde
ise bu plan üzerinde, de¤il ise mevcut arazi kullan›m haritas› üzerinde
gösterimi),
• Proje kapsam›ndaki faaliyet ünitelerinin konusu (bütün idari ve sosyal ünitelerin, teknik alt yap› ünitelerinin varsa di¤er ünitelerin proje alan› içindeki konumlar›n›n vaziyet plan› üzerinde gösterimi, bunlar için belirlenen kapal› ve aç›k alan büyüklükleri, binalar›n kat adetleri ve yükseklikleri).
Bölüm III:
• Projenin ekonomik ve sosyal boyutlar›.
Bölüm IV:
• Proje için seçilen yerin çevresel özellikleri:
Fiziksel ve biyolojik çevrenin özellikleri ve do¤al kaynaklar›n kullan›m›;
• Meteorolojik ve iklimsel özellikler,
• Jeolojik özellikler(fiziko-kimyasal özellikler, tektonik hareketler, mineral
kaynaklar, heyelan, benzersiz oluflumlar, ç›¤, sel, kaya düflmesi vb.),
• Hidrojeolojik özellikler (yer alt› su seviyeleri, halen mevcut her türlü derin,
artezyen v.b. kuyu, emniyetli çekim de¤eri, suyun fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik özellikleri; yer alt› suyunun mevcut ve planlanan kullan›m›),
• Toprak özellikleri ve kullan›m durumu (toprak yap›s›, arazi kullan›m kabiliyeti s›n›flamas›, tafl›ma kapasitesi, yamaç stabilitesi, kayganl›k, erozyon, toprak iflleri için kullan›m›, do¤al bitki örtüsü olarak kullan›lan mera-çay›r vb.),
• Tar›m alanlar› ( tar›msal geliflim proje alanlar›, sulu ve kuru tar›m arazilerinin büyüklü¤ü, ürün desenleri ve bunlar›n y›ll›k üretim miktarlar› ile birim
alan itibariyle verimi, kullan›lan tar›m ilaçlar› ve miktarlar›, ürünlerin ülke tar›m›ndaki yeri ve ekonomik de¤eri),
• Hidrolojik özellikler (yüzeysel su kaynaklar›ndan deniz göl, dalyan, akarsu
ve di¤er sulak alanlar›n fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik ve ekolojik özellikleri, bu kapsamda akarsular›n debisi ve mevsimlik de¤iflimleri, taflk›nlar,
göllerin derinli¤i ve hacmi, mevsimlik de¤iflimleri, su toplama havzas›, oligotrofik, mezotrofik, ötrofik, distrofik olarak s›n›fland›r›lmas›, sedimentasyon, drenaj, tüm su kaynaklar›n›n k›y› ekosistemleri),
• Yüzeysel su kaynaklar›n›n mevcut ve planlanan kullan›m› (içme, kullanma,
sulama suyu, elektrik üretimi, baraj, gölet, su ürünlerinde ürün çeflidi ve
üretim miktarlar›, su yolu ulafl›m› tesisleri, turizm, termal ve jeotermal su
kaynaklar›, koruma alanlar›, orman alanlar›, flora ve fauna, hayvanc›l›k, madenler ve fosil yak›t kaynaklar›, peyzaj de¤eri yüksek yerler ve rekreasyon
alanlar›, devletin yetkili organlar›n›n hüküm ve tasarrufu alt›nda bulunan
araziler, bölgenin mevcut kirlilik yükü, di¤er özellikler).
233
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
234
Bölüm V:
S O R U
Projenin çevre üzerine etkileri ve al›nacak önlemler,
• Arazinin haz›rlanmas›, inflaat ve tesis aflamas›ndaki faaliyetler, fiziksel ve biD ‹ çevre
K K A T üzerine etkileri ve al›nacak önlemler,
yolojik
• Projenin iflletme aflamas›ndaki faaliyetler, fiziksel ve biyolojik çevre üzerine
etkileri
al›nacak önlemler,
SIRAve
S‹ZDE
• Projenin sosyo-ekonomik çevre üzerine etkileri.
Bölüm VI:
AMAÇLARIMIZ
• ‹flletme
faaliyete kapand›ktan sonra olabilecek ve süren etkiler ve bu etkilere karfl› al›nacak önlemler
Bölüm VII:
K ‹ T A P
• Projenin alternatifleri
Bölüm VIII:
• Sonuçlar
TELEV‹ZYON
• Ekler
• Notlar ve kaynaklar
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
ÇED Yönetmeli¤i
detayl› bilgilere http://www2.cevreorman.gov.tr/yasa/y/26939.doc
‹ N T E Rile
N Eilgili
T
web sayfas›ndan ulaflabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
ÇED raporlar›n›n
haz›rlanmas›nda temel amaç sizce ne olabilir?
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
2
STRATEJ‹K ÇEVRESEL DE⁄ERLEND‹RME NED‹R?
D Ü fi Ü N E LAB
‹ M Stratejik Çevresel De¤erlendirme (SÇD) Direktifi (20001/42),
Temmuz 2004’de
hem plan ve programlar›n gelifltirilmesindeki hem de bu plan ve programlar hakk›nda karar Sverme
O R U sürecindeki potansiyel çevresel etkileri dikkate alma hedefini
sa¤lamak için yürürlü¤e girmifltir. Direktif, çevre üzerinde plan› önemli etkilere sahip tüm düzenleyici plan ve programlara uygulanmas›n› amaçlamaktad›r. Plan ve
D‹KKAT
programlara ait etkilerin sistematik bir süreci için temel gerekçelerin ana hatlar›n›
belirlemektedir. Temel çevresel bilgilerin toplanmas›n› ve sunumunu, plan ve
SIRA S‹ZDE
program alternatiflerinin
çevresel etkilerine göre gelifltirilmesini ve karfl›laflt›r›lmas›n› ve halk›n ilgili kamu kurulufllar›n›n SÇD sürecindeki dan›fl›lmalar›n› belirtmektedir.
AMAÇLARIMIZ
SÇD yönetmeli¤i, tam anlam›yla uyguland›¤› zaman, daha iyi bilgilendirilmifl ve
daha genifl biçimde destek bulmufl planlama kararlar›n›n üretilmesine yard›mc›
olacakt›r. Bu
s›ras›yla, çevre için daha üst seviyede koruma ve daha sürdürülebilir
K ‹ T A P
bir kalk›nma sa¤layacakt›r.
Türkiye, AB SÇD Direktifi gerekliliklerini kendi ulusal mevzuat›na uyarlam›flt›r.
Bu sürecin sonucu olarak Taslak Türk SÇD Yönetmeli¤i oluflturulmufltur.
N N
TELEV‹ZYON
Taslak Yönetmeli¤in Uygulama Kapsam›
‹NTERNET
Taslak yönetmelik resmi ve idari planlara uygulanmaktad›r. Yönetmelik bunlar›;
‹ N T E R veya
N E T yerel seviyede kamu kuruluflu taraf›ndan haz›rlanmas› ve/veulusal, bölgesel
ya onaylanmas› söz konusu olan veya TBMM veya Bakanlar Kurulu’nun onay› için
bir kamu kuruluflu taraf›ndan haz›rlanan ve yönetmelik mevzuat veya idari koflulun gerek duydu¤u plan ve programlar olarak tan›mlamaktad›r. Yani SÇD yönetmeli¤i, örne¤in, sektörel sanayi kuruluflu taraf›ndan gelifltirilen zorunlu olmayan
bir plana uygulanmaz.
235
Taslak SÇD Yönetmeli¤i ayr›ca tar›m, ormanc›l›k, bal›kç›l›k, enerji, sanayi, ulaflt›rma, at›k yönetimi, su yönetimi, haberleflme, turizm, kentsel ve k›rsal planlama
veya arazi kullan›m› için haz›rlanacak plan ve programlara SÇD Yönetmeli¤inin
uyguland›¤›n› belirtmektedir. SÇD ayr›ca çevre üzerinde olas› önemli etkilere yol
açabilecek baz› plan ve program de¤iflikliklerine de uygulanmal›d›r. SÇD, sadece
ulusal savunma, sivil savunma, do¤al afetlerle mücadele veya mali ve bütçe plan
ve programlar için zorunlu de¤ildir.
Eleme Aflamas›
Elemenin amac›, bir plan veya program›n SÇD konusu olup olmayaca¤›na karar
vermektir. Eleme SÇD sürecindeki ilk basamakt›r ve bu süreç, çevresel önemin
planlama sürecinin en erken aflamas›na dâhil edilmesini sa¤lamak için plan veya
SIRA S‹ZDE
program›n gelifltirilmesi bafllar bafllamaz çal›flt›r›lmal›d›r.
Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤› SÇD yönetmeli¤indeki EK’I de yer almayan plan
veya programlar›n SÇD’ ye konu olup olmayaca¤›na karar verir.
kurum,
D Ü fi Ü NYetkili
EL‹M
plan ve program için taslak yönetmelikte alt› çizilen eleme sürecini belgeleyerek
bir dosya haz›rlamal› ve Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤›’na sunmal›d›r. Bakanl›k eleS O R U
me karar› hakk›nda kamuoyunu bilgilendirmelidir.
Türkiye’de SÇD ile ilgili detayl› bilgilere ve EK’lere “Türkiye’de Stratejik
De¤erD ‹ K KÇevresel
AT
lendirme Pratik El Kitab›, TC Orman ve Tabii Kaynaklar Bakanl›¤›, 2005, Ankara“ el kitab›ndan ulaflabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Taslak yönetmelikte aç›klanan eleme süreci üç aflamadan oluflmaktad›r:
1. Ön eleme: Taslak SÇD yönetmeli¤indeki EK I’de listelenmifl
plan ve progAMAÇLARIMIZ
ramlar›n kontrolünü içerir.
2. Hassas alanlar: E¤er plan ve program SÇD Yönetmeli¤indeki EK I’de yer alK ‹ T A P söz konusu
m›yorsa veya mevcut plan veya programlar üzerinde de¤ifliklik
ise bir sonraki aflama, plan veya program›n hassas alan üzerinde do¤rudan
etkisi olup olmad›¤›n› de¤erlendirmektir. Hassas alanlar EK IV’ de listelenL E V ‹ Zkorunmas›
YON
mifltir. Bu alanlar, ulusal veya uluslar aras› antlaflmalaraT Egöre
gereken alanlard›r. Baz› hassas alanlar; Milli Parklar, Ulusal Koruma Alanlar›,
Yaban Hayat› Koruma Sahalar› ve Yaban Hayvan› Yerlefltirme Alanlar›, Su
Ürünleri ‹stihsal ve Üreme Sahalar›, Hassas Kirlenme Bölgeleri, vb.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 10.6
A
Çevresel Etki Alan›
Hassas Bölge
B
C
D
Hassas Alan ile
Önerilen Plan
veya Program
Aras›ndaki ‹liflki
236
Hassas alan ile örtüfltü¤ünde (durum A);
Hassas alana temas etti¤inde (durum B);
Hassas alan›n d›fl›nda ancak yak›n oldu¤unda hassas alan üzerinde olumsuz
etkiler beklenebilir. Plan ve program›n çevresel etki alan› (örne¤in; akustik
bölge, yükselen su seviye bölgesi) hassas alan› etkilemektedir (durum C).
Durum A söz konusu oldu¤unda, SÇD gereklidir. B, C ve D durumlar› halinde hassas alan üzerinde dolayl› etkiler muhtemeldir ve eleme konu konu yap›lmal›d›r.
3. Bireysel (plan veya program baz›nda) eleme: Her bir plan veya program veya de¤ifliklik, çevre üzerinde muhtemel önemli etkileri olup olmad›¤›n› görmek için tek tek incelenir. Beklenen çevresel etkilerin sistematik bir ön analizi gerekmektedir. Basit bir inceleme sonunda önemli etkilerin beklenmesi
sonucu ortaya ç›karsa plan veya proje için SÇD gerekecektir. Yap›lan inceleme önemli bir etki olmad›¤›n› belirtirse, o zaman SÇD’ ye gerek bulunmamaktad›r.
Format Oluflturma ve Problem Analizi
Bu aflamada yetkili kurum sadece SÇD’nin ilk aflamalar› için de¤il ayr›ca planlama
sürecinin kendisi için de gerekli olan ilk bilgileri düzenler. Bu planlama format›n›n
bir doküman›n›, plan ve program›n kaplad›¤› alandaki mevcut durumun genel bir
özetini ve e¤ilim ve problemlerin bir analizini içerir.
• ‹lgili di¤er plan veya programlar›n belirlenmesi,
Çevresel amaçlar›n belirlenmesi ve çevresel belirleyicilerin gelifltirilmesi: EK
I, çevresel amaçlar›n ve belirleyicilerin ideal olarak projeden etkilenen taraflarla istiflare ederek nas›l tasarlanabilece¤inin aç›klamaktad›r.
• Temel bilgilerin toplanmas›: EK II, temel bilgilerin nas›l toplanaca¤›n› ve sunulaca¤›n› aç›klamaktad›r.
Kapsam Belirleme
• Kapsam belirleme amac›: Kapsam belirlemenin hedefi SÇD raporunun kapsam›n› belirlemektir: hangi alternatiflerin ve etki türlerinin de¤erlendirilece¤i, bunlar›n nas›l de¤erlendirilece¤i, planlama aflamas›n› yeterli bilgilendirmek için de¤erlendirmenin hangi seviyede yap›laca¤› ve SÇD sürecinde nas›l bir dan›flman›n olaca¤›d›r. Kapsam belirleme yetkili kurumun sorumlulu¤u alt›ndad›r, ancak Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤› ve halk gibi di¤er kurumlara kapsam belirleme sürecinde mutlaka dan›fl›lmal›d›r. Kapsam belirleme
döküman› için tavsiye edilen bir çerçeve EK III’te verilmifltir.
• Önemli etkilerin belirlenmesi: Çevresel flartlarda büyük bir de¤iflim olacak
m›?,Yeni özellikler mevcut çevre ile ölçek d›fl›nda kalacak m›?, Etki, alanda
nadir mi olacak veya özellikle karmafl›k m› olacak?, Etki genifl bir alana yay›lacak m›?, S›n›r afl›r› potansiyel bir etki olacak m›?, Bir çok insan etkilenecek mi?, Di¤er türlerin (flora, fauna, ticaretler, tesisler) birçok al›c› ortam› etkilenecek mi?, De¤erli veya nadir özellikler veya kaynaklar etkilenecek mi?,
Çevresel standartlar› ihlal edecek bir risk var m›?, Koruma alanlar›n›n, bölgelerinin, özelliklerinin etkilenme riski olacak m›?, Etkinin ortaya ç›kma olas›l›¤› yüksek mi?, Etki uzun zaman devam edecek mi?, Etkinin geçici olmas›ndan ziyade kal›c› m› olacak?, Etkinin periyodik olmas›ndan ziyade sürekli mi olacak?, E¤er periyodik ise seyrek olmas›ndan ziyade s›k s›k m› ola-
cak?, Etki geri dönüflsüz mü olacak?, Etkiden kaç›nmak, azaltmak veya onarmak veya telafi etmek zor mu olacak?
• Alternatiflerin belirlenmesi: Öne sürülen alternatifler, mant›kl›, gerçekçi, uygun ve ulusal politikalar ve çevresel standartlara göre olmal›d›r. Alternatifler
ayr›ca, her birinin farkl› çevresel yarg›lar›n› vurgulayacak kadar belirgin olmal›d›r ki stratejik seviyede anlaml› karfl›laflt›rmalar yap›labilinsin. Süreç esnas›nda ele al›nan alternatifler belgelendirilmeli ve bunlar›n neden daha fazla ileriye götürüldü¤ü veya götürülmedi¤i belirtilmelidir.
SÇD Kapsam› Üzerinde Dan›flma
Yetkili kurumun gönüllü olarak çabalayaca¤› toplum ve projeden etkilenen taraflar›n kat›l›m›n›n yan› s›ra, yetkili kurumun kapsam belirleme aflamas› s›ras›nda halk›n kat›l›m› toplant›lar› düzenlemesi zorunludur. Orman ve Tabii Kaynaklar
Bakanl›¤› temsilcisi veya temsilcileri halk›n kat›l›m› toplant›lar›nda yer almal›d›r. ‹lave olarak, ilgili kurum ve kurulufllar›n temsilcileri ve halk davet edilmelidir. Bunlar:
• Üniversite temsilcileri,
• Araflt›rma ve uzman enstitüleri,
• Meslek odalar›,
• Çal›flma birimler,
• Dernekler ve Sivil toplum kurulufllar›
• Halk.
Etkilerin De¤erlendirilmesi
De¤erlendirme aflamas›nda, yetkili kurum bu çevresel etkileri analiz etmeli ve ölçmelidir. Olumsuz etkilerin muhtemel oldu¤u yerlerde, etkileri azaltma imkânlar›
dikkate al›nmal›d›r. EK V, ikincil, kümülatif ve sinerjik etkilerin tan›mlar›n› aç›klamaktad›r.
• Plan veya program etkilerinin analizi,
• Olumsuz etkilerin azalt›lmas›,
• Etkilerin ölçülmesi ve alternatiflerin karfl›laflt›r›lmas›,
• Bilgi boflluklar› ve belirsizlikleri,
• Taslak SÇD raporunun haz›rlanmas›.
Kalite Kontrol
SÇD iflleminde iki adet kalite kontrol mekanizmas› bulunmaktad›r. ‹lki SÇD raporunun halka dan›fl›lmas› ile gözden geçirmek ikinci kalite kontrol mekanizmas› ise
Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤› taraf›ndan yap›lan gözden geçirmedir. Bakanl›¤›n,
SÇD raporunun kalitesinin yüksek olmas›n› ve SÇD sürecinin kusursuz ifllemesini
sa¤lamas›na yard›mc› olmak amac›yla bu k›lavuzdaki EK VII’de Kalite Güvence
kontrol listesi verilmifltir.
Karar Verme ve Bilgilerin Haz›rlanmas›
SÇD’nin esas amac›, bu plan ve programlar hakk›nda karar verme s›ras›nda potansiyel çevresel etkilerin göz önünde bulundurulmas›n› sa¤lamakt›r.
237
238
‹zleme
SIRA S‹ZDE
‹zleme, plan veya program›n uygulanmas› halinde gerçekleflecek çevresel etkilerin, öngörülen etkilerle karfl›laflt›rmas›na imkân sa¤lar. ‹zleme ayr›ca, de¤erlendirme bilgilerindeki belirsizlikle de ilgilenmek için kullan›fll› bir yoldur.
• ‹zleme için amaç ve metotlar›n gelifltirilmesi,
• Olumsuz etkilere karfl› tepki.
SIRA S‹ZDE
SÇD ve Dan›flma
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Taslak yönetmelik
içeri¤indeki dan›flma, Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤›, ilgili kurulufllar ve de halk› içermektedir. Halk olarak, bir veya birden fazla gerçek veya tüzel kiflileri veS Odernekleri,
kurulufllar› veya gruplar› tan›mlamaktad›r. Halk, konu ile
R U
ilgili bireyler ve ayr›ca sivil toplum kurulufllar› ve meslek odalar› taraf›ndan temsil
edilebilir. SÇD sürecinde, halkla dan›flma içinde bulunman›n önemli olmas›n›n birD‹KKAT
kaç nedeni vard›r:
• Yerel halk, yerel uzmanl›k ve bilgi sa¤layabilir,
SIRAkat›l›m›
S‹ZDE önemli konular›n ve endiflelerin belirlenmesinde yard›mc›
• Halk›n
olabilir,
• Yerel halk ve ilgili gruplar, göz önünde bulundurulmas› için ilave alternatifAMAÇLARIMIZ
ler önerebilir,
• Halk›n kat›l›m› daha sonra ortaya ç›kabilecek olas› çeliflkilerin önlenmesini
sa¤lar,
K ‹ T A P
• Halk›n kat›l›m› SÇD sürecinin aç›kl›¤›n› temin eder ve bu da geri dönüflüm
aç›s›ndan SÇD karar verme iflleminin güvenilirli¤ini ve plan veya program
için halk deste¤ini artt›r›r.
TELEV‹ZYON
• Dan›flma için gerekenler,
• Pratik dan›flma yönleri.
N N
Stratejik Çevresel
Direktifi Planlama yetkilileri için rehber; Avrupa Direktifi
‹ N T E R De¤erlendirme
NET
2001/42/EC’nin uygulanmas› hakk›nda pratik rehber http://www.odpm.gov.uk/stellent/
groups/odpm_planning/documents/page/odpm_plan_026670.pdf internet adresinden
daha fazla SÇD bilgisine ulaflabilirsiniz.
‹ZLEME
KARAR
VERME
KAL‹TE
KONTROL
SÇD
KAPSAM
BEL‹RLEME
ELEME
PLAN VE PROGRAM
HAKKINDA N‹HA‹ KARAR
N‹HA‹ SÇD RAPORUNUN
HAZIRLANMASI
VE
BAKANLI⁄A SUNUMU
TASLAK SÇD RAPORU
‹ZLEME
B‹LG‹LEND‹RME
KAL‹TE KONTROL
HALKIN KATILIMI
TOPLANTISINDA
GÖZLEMC‹
B‹LG‹LEND‹RME
DANIfiMA (HALKIN
KATILIMI
TOPLANTISI)
DANIfiMA (KAPSAM
BEL‹RLEME)
B‹LG‹LEND‹RME
‹LG‹L‹ KURUMLAR/KURULUfiLAR
HALKIN KATILIMI
TOPLANTISINDA GÖZLEMC‹
DANIfiMA (KAPSAM
BEL‹RLEME TOPLANTISI)
KARAR
(EK I ve EK II)
ÇEVRE VE fiEH‹RC‹L‹K BAKANLI⁄I
SÇD RAPORUNUN
HAZIRLANMASI H‹ÇB‹RfiEY
YAPILAMAMASI
ÇEVRESEL ETK‹LER
N‹HA‹ KAPSAM BEL‹RLEME
DÖKÜMANI
TASLAK KAPSAM
BEL‹RLEME DÖKÜMANI
YETK‹L‹ KURUM
Taslak SÇD Yönetmeli¤ine Göre SÇD Süreci Ak›m fiemas› (Türkiye’de SÇD Pratik El Kitab›, 2005)
fiekil 10.7
B‹LG‹LEND‹RME
‹ste¤e ba¤l› faaliyet
Zorunlu faaliyet
Lejand
DANIfiMA (HALKIN
KATILIMI
TOPLANTISI)
DANIfiMA (KAPSAM
BEL‹RLEME ‹Ç‹N
HALKIN KATILIMI)
B‹LG‹LEND‹RME
STK, HALK
239
240
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Çevre planlamas›nda kullan›lan araçlardan biri
olan ÇED’nin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› özetlemek;
Geliflmekte olan ülkelerdeki nüfus art›fl› ve bunun etken oldu¤u h›zl› geliflme politikalar› bir
yandan ciddi kaynak tüketim özelli¤i gösterirken
di¤er taraftan biyolojik sistemde marjinalleflme
niteliklerinin ortaya ç›kmas›na etken olmaktad›r.
Endüstri yat›r›mlar›n›n, ulafl›m ve enerji a¤lar›n›n, tar›m, orman ve çay›r sistemlerinin, su kaynaklar›n›n gelifltirilmesinde gereksinilen bütünleyici planlama gereksinimi gittikçe daha gereksinilir, hatta daha zorlay›c› duruma gelmektedir.
Bu nitelik dünya ülkelerinin pek ço¤unda sonradan iyilefltirilen ve onaran çevre politikalar› yerine önceden tahmin eden ve önleyen çevre politikalar›n›n a¤›rl›k kazanmas›na neden olmufltur.
Çevre Etkileflim De¤erlendirmesi çal›flmalar› bu
kavram de¤iflimlerinin bir ürünü olarak ortaya
ç›km›flt›r. Çevrenin günümüzde biyolojiden hukuka, mimarl›ktan siyaset bilimine, mühendislikten sosyolojiye, t›ptan ekonomiye kadar bütün
bilim dallar›n›n konusu oldu¤u art›k bilinmektedir. Çok disiplinli çal›flma alan› olan bölge bilimi
de bütün bu di¤er bilim dallar› ile iliflkilidir. Dolay›s›yla, bölge analizleri ve planlamada çevre
boyutuyla ilgili kullan›lacak yöntem ve teknikleri, bütün bu di¤er bilim dallar›nda geliflmelerle
zenginlefltirme olana¤› vard›r. 1970’ten bafllayarak gelifltirilmifl olan bilimsel uygulama alanlar›ndan biri Çevresel Etki De¤erlendirmesidir.
Çevresel Etki De¤erlendirmesi (ÇED) kavram›n›
tan›mlamak;
ÇED, gerçeklefltirilmesi planlanan faaliyetlerin
çevreye olabilecek olumlu ya da olumsuz etkilerinin belirlenmesinde olumsuz yöndeki etkilerin
önlenmesi veya zarar vermeyecek ölçüde en aza
indirilmesi için al›nacak önlemlerin, seçilen yer
ve teknoloji alternatiflerinin saptanarak de¤erlendirilmesinde ve faaliyetlerin uygulamada izlenmesi ve denetlenmesinde sürdürülecek çal›flmalard›r. ÇED planlanan bir faaliyetin çevre üzerinde yapaca¤› etkilerin incelenmesi için kullan›lan bir yöntemler silsilesidir. Bu kapsamda çev-
re, insan›n yaflad›¤› do¤al ve yapay çevre olarak
en genifl anlam› ile kullan›lmaktad›r. Böylece
planlanan faaliyetin türüne ve kapsam›na göre
ÇED çal›flmalar›; iklim, bitki ve hayvan popülasyonlar›, toprak erozyonu, hava-su-toprak kirlenmesi, toplum sa¤l›¤›, kentleflme, istihdam vb. birçok unsuru kapsam›na alabilir.
N
A M A Ç
3
Planlanan bir faaliyetin veya projenin çevre
üzerinde yapaca¤› etkilerin incelenmesi için
kullan›lan ÇED’nin aflamalar›n› s›ralamak ve
çevresel de¤erlendirme yönüyle aç›klamak;
Planlanan faaliyetin çevresel etkilerinin de¤erlendirilmesi için yap›lacak çal›flmalar›n sistematik, objektif ve disiplinler aras› olmas› gerekmektedir. Bir ÇED çal›flmas› flu aflamalardan oluflur:
• Haz›rl›k çal›flmalar›,
• Eleme,
• Kapsam ve etkilerinin belirlenmesi,
• Çevresel etkilerin belirlenmesi,
• Çevresel etkilerin niceliksel kestirimi ve de¤erlendirilmesi,
• Gerekli çevresel önlemlerin belirlenmesi,
• Proje alternatiflerinin de¤erlendirilmesi ve
önerilerin haz›rlanmas›,
• ÇED raporunun haz›rlanmas›,
• Proje sonras› izleme ve de¤erlendirme.
Projenin çevreye olan tesirleri atmosfere, su ortam›na ve topra¤a verilen at›klar›n incelenmesi
ile tariflenir. Resmi merciler taraf›ndan konulmufl olan standartlara uygunluk gösterilmelidir.
Çevre tesirlerinin de¤erlendirilmesi için ilk yap›lacak ifl çevre envanterinin haz›rlanmas›d›r. Planlanan projeden etkilenecek çevre parametreleri
kaydedilmelidir. Genel olarak; arazi flekli, topografya ve yerleflme, bitki örtüsü, toprak tekstürü ve jeoloji, su kalitesi, yaban hayat›, iklim,
hava kalitesi, gürültü, sosyo-ekonomik düflünceler, arkeolojik ve tarihi bölgeler fleklinde tanzim edilebilir.
N
A M A Ç
4
Çevresel Etki De¤erlendirmesi çal›flmalar›n›n paralelinde gündeme gelen stratejik çevresel de¤erlendirme sürecini aç›klamak.
Son y›llarda çevresel etki de¤erlendirmesi çal›flmalar›n›n paralelinde gündeme gelen stratejik
çevresel de¤erlendirme (SÇD) süreci, “onaya tabi plan ya da program›n onay›ndan önce (planlama veya programlama sürecinin bafllang›c›ndan itibaren), çevresel de¤erlerin plan ve programa entegre edilmesini sa¤lamak, plan ya da
program›n olas› çevresel etkilerini en aza indirmek ve karar vericilere yard›mc› olmak üzere kat›l›mc› bir yaklafl›mla sürdürülen ve yaz›l› bir raporu da içeren çevresel de¤erlendirme çal›flmalar›n›” içermektedir. Özetle SÇD, bir plan ya da
program için yap›lan ÇED uygulamas›d›r. AB stratejik Çevresel De¤erlendirme Direktifi (20001/42)
2004 y›l›n›n temmuz ay›nda yürürlü¤e girmifltir.
SÇD raporu; kendi format›nda ve sunumunda
aç›k ve k›sad›r, basit, net bir dil kullanmakta ve
teknik terim kullanmaktan kaç›nmakta veya bunlar› aç›klamaktad›r, uygun oldu¤u yerlerde harita ve di¤er görsel flekilleri kullanmaktad›r, kullan›lan metodolojiyi aç›klamaktad›r, kime dan›fl›ld›¤›n› ve hangi dan›flma metotlar›n›n kullan›ld›¤›n› aç›klamaktad›r, uzman görüfllerini ve düflünce konular›n› da içeren bilgi kaynaklar›n› belirtmektedir, SÇD’nin tüm yaklafl›m›n›, plan›n amaçlar›n›, göz önünde bulunduran önemli seçenekleri ve SÇD sonucu plana yans›yan her bir de¤iflikli¤i kapsayan teknik olmayan bir özet içermektedir.
241
242
1. Afla¤›dakilerden hangisi ÇED aflamalar›ndan biri de¤ildir?
a. Çevre ekonomisi
b. Kapsamlaflt›rma
c. Eleme
d. ‹zleme
e. Alternatiflerin karfl›laflt›r›lmas›
6. ÖNÇED uygulamalar›nda proje ve faaliyetlerin gecikmesini önlemek için hangi yöntemler kullan›lmal›d›r?
a. H›zl› - pratik- kolay
b. Zor- çevreci-ekolojik
c. H›zl›- çevreci- pratik
d. Zor- h›zl›- ekolojik
e. Kolay- pratik- teknik
2. Ülkemizde ÇED yönetmeli¤i hangi tarihte yürürlü¤e
konmufltur?
a. 11 fiubat 1978
b. 7 fiubat 1993
c. 6 Mart 1995
d. 9 fiubat 1980
e. 13 May›s 1997
7. Bir ÇED çal›flmas›na katk›da bulunabilecek Ziraat
Mühendisi hangi uzmanl›k dal›nda yer al›r?
a. Biyotik çevre
b. Sosya-ekonomik çevre
c. Abiyotik çevre
d. Fiziki çevre
e. Do¤al çevre
3. ÇED raporlar›n›n haz›rl›¤›n› kimlerin yüklenmesi genel bir kurald›r?
a. Proje sahiplerinin
b. Üniversitelerin
c. Orman ve Tabii Kaynaklar Bakanl›¤›n›n
d. G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤›n›n
e. Sivil Toplum Kurulufllar›n
8. ‹lk haz›rlanan ve incelenip de¤erlendirmeye sunulan ÇED raporuna ne ad verilir?
a. ÖN ÇED raporu
b. Taslak ÇED raporu
c. Nihai ÇED raporu
d. Revize ÇED raporu
e. Taslak SÇD raporu
4. ÇED raporu haz›rl›k çal›flmalar› afla¤›daki unsurlardan hangisini kapsamaz?
a. Proje koordinatörünün seçimini
b. Çal›flma plan›n›n yap›lmas›n›
c. Planlanan faaliyetin ve seçeneklerin tan›mlanmas›n›
d. Karar merciinin veya mercilerinin belirlenmesini
e. Proje sonras› izleme ve de¤erlendirmesini
9. ÇED’ni dünyada ilk yasallaflt›ran ülke afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ‹ngiltere
b. Almanya
c. ABD
d. Fransa
e. ‹talya
5. Faaliyetin kendi özellikleri de¤il, çevresel faktörlerde dikkate al›nd›¤› zaman hangi faaliyet grubunu ÇED
uygulanacaklar kapsam›na almak gerekli olur?
a. Hassas yöreler
b. Termik santraller
c. Tekstil endüstrisi
d. Toplu konutlar
e. G›da sanayi
10. ÇED raporlar›n›n haz›rl›¤›nda temel amaç nedir?
a. Kalk›nma ile çevre aras›nda denge kurmak.
b. Bilimsel teknik ve yöntemleri izlemek
c. Yasal düzenlemeler ve sorunlar› belirtmek.
d. Yerel otoriteye kolayl›k sa¤lamak.
e. Veri toplama ve ölçümlendirmek.
243
1. a
S›ra Sizde 1
Çevre duyarl› fiziksel planlamay› uygulanabilir k›lman›n önemli koflullar›, bilimsel geliflmeleri kaydedebilmek için yasal ve yönetsel düzenlemeleri yapmak, bu
düzenlemelerin uygulanabilirli¤ini sa¤lamak için kaynak, teknik donan›m, yetiflmifl eleman, çevre duyarl›l›¤›n›n devlet kurulufllar› da dahil ülkemizde tam olarak
yerleflmesi, çevre mevzuat›n›n kent ve belde ölçeklerinde yerel yönetimlerce uygulanabilirli¤i arazi kullan›m
planlamas›yla iliflkili olarak ele al›nd›¤›nda yer seçimlerinde planlama ölçütleri ile çevre mevzuat›nda öngörülen çevre standartlar›na uygunluk kriterlerinin esas al›nmas›, yönetimde merkeziyetçilikten ç›k›p yerel yönetimlerin güçlendirilerek ve daha fazla sorumluluk verilmesi ve bir di¤er önemli koflulu ise çevresel etkileri bak›m›ndan önemli tesisler için belirlenen at›k standartlar›na uygunlu¤un sa¤lanabilmesidir. Bu da çevre teknolojisinin kullan›lmas›yla yak›ndan ilgilidir. Bu tip tesisler bu standartlar› karfl›layamayacak olurlarsa, çevre duyarl› fiziksel planlamay› haz›rlam›fl olman›n uygulanabilirli¤i azal›r.
2. b
3. a
4. e
5. c
6. a
7. c
8. b
9. c
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevresel Etki De¤erlendirmesi Çal›flmas›n›n Aflamalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ÇED raporunun Haz›rlanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Haz›rl›k çal›flmalar› ve problemin tan›mlanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ÇED eleme aflamas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ÇED eleme aflamas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma plan›n›n yap›lmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eleme aflamas›” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ÇED raporunun haz›rlanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
ÇED raporlar›n›n haz›rlanmas›nda temel amaç, kalk›nma ile çevre aras›nda denge kurmakt›r. Bunun anlam›,
projenin ekonomik getirisinin çevresel etkilerinin kontrolü yoluyla artt›r›lmas›d›r. Önemli çevresel etkileri
olan projelerin kalk›nmaya olan ekonomik katk›lar›n›n
artt›r›lmas›n› çevreyi koruyarak sa¤lamas›d›r. Dolay›s›yla ÇED, sürdürülebilir kalk›nma hedeflerine tümüyle
uygun düflmektedir. Rio Bildirgesinin 17’nci ilkesi de
“ÇED, ulusal bir araç olarak, çevre üzerine önemli olumsuz etkisi olmas› muhtemel öneri faaliyetler için kullan›lacakt›r ve yetkili ulusal merciinin karar›na tabidir”.
244
Ameco Environmental Services, Witteveen+Bos ve TÇT.
(2005). Stratejik Çevresel De¤erlendirme Pratik
El Kitab›, Ankara.
Haktan›r, K. ve Arcak, S. (1998). Çevre Kirlili¤i,
Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay›n
No.1503, Ankara.
Ortalana, L. (1997). Environmental Regulation and
Impact Assessment, New York.
Özer, A.Ö. (1996). Planc› Gözüyle Kalk›nma, Çevre
ve Çevresel Etki De¤erlendirmesi, Çevresel Etki
De¤erlendirmesinin K›sa Bir Tan›t›m›- Nedir? Ne
De¤ildir? Planlama Mesle¤i ‹le ‹liflkisi Nas›ld›r?,
TMMOB fiehir Planc›lar› Odas›, Ankara.
Özer, A.Ö., Arapkirlio¤lu, K. ve Erol, C. (1996). Planc›
Gözüyle Kalk›nma, Çevre ve Çevresel Etki
De¤erlendirmesi, TMMOB fiehir Planc›lar› Odas›,
Ankara.
Uslu, O. (1993). Çevresel Etki De¤erlendirmesi,
Türkiye Çevre Vakf› Yay›n›, Ankara.
Sözlük
245
Sözlük
Çevre: Canl›lar›n yaflamlar› boyunca iliflkilerini sürdürdükleri
A
ve karfl›l›kl› olarak etkileflim içinde bulunduklar› biyolo-
Abiyotik: Ekosistemin su, hava, ›fl›k ve besin maddeleri gibi
cans›z bileflenleri
Abiyotik faktör: Ekosistemin biyotop (toprak) bölümü
jik, fiziksel, sosyal, ekonomik ve kültürel ortam
Çevre bilimi: Bir organizman›n etraf›ndaki biyolojik, fiziksel
ve kimyasal alan› oluflturan, her türlü canl› veya cans›z
A¤›r metal: Özgül a¤›rl›klar› yaklafl›k 5g/cm3 ve bu de¤erin
ö¤elerle olan iliflkisini inceleyen uygulamal› ve disiplin-
üzerinde olan metaller
Alternatif ürün: Bir bölgede yetifltirilen tar›msal ürünlerin
yerine ikame edilecek ürünler
ler aras› bir bilim dal›
Çevre kirlili¤i: Çevrede meydana gelen ve canl›lar›n sa¤l›¤›n›, çevresel de¤erleri ve ekolojik dengeyi bozabilecek
Alüviyal ovalar: Akarsular›n getirdi¤i y›¤›nt›larla oluflmufl
düzlükler
Asimilasyon: Bir organizman›n ald›¤› besini organik hale ge-
her türlü olumsuz etki
Çevre korunmas›: Çevresel de¤erlerin ve ekolojik dengenin
tahribini, bozulmas›n› ve yok olmas›n› önlemeye, mev-
tirerek kendine mal etmesi, özümsemesi
At›k su: Evsel, endüstriyel, tar›msal ve di¤er kullan›mlar so-
cut bozulmalar› gidermeye, çevreyi iyilefltirmeye ve ge-
nucunda kirlenmifl veya özellikleri k›smen veya tama-
lifltirmeye, çevre kirlili¤ini önlemeye yönelik çal›flmalar›n bütünü
men de¤iflmifl sular
Atm: Atmosferde bulunan gaz moleküllerinin a¤›rl›klar› ve
Çevre planlama: Çevre biliminin birkaç disiplinini bir araya
getiren bir bilim dal›
hareketleri nedeniyle hem kendi içerisinde hem de yeryüzünde bulunan cisimlerin birim yüzeylerine uygula-
Çölleflme: Do¤al iklim de¤iflimleri, ya da insan›n do¤ay›
tahrip etmesi sonucunda meydana gelen kurak bölge-
d›klar› dik kuvvete aç›k hava (atmosfer) bas›nc›
leri, çöl koflullar›n› tafl›yan ekosistemlere dönüflme sü-
Atmosfer: Tafl küre ve su küreyi d›fltan saran gaz küre
reci
B
Benzin: Hidrokarbonlar ve iz miktardaki di¤er maddelerden
oluflan madde
Bitki co¤rafya bölgesi: Do¤al bitki örtüsü bak›m›ndan benzerlik gösteren büyük bölgeler
Biyolojik çeflitlilik: Ekosistemlerin, türlerin, genlerin ve bunlar aras›ndaki iliflkilerin tamam›
D
DDT (Diklorodifeniltrikloroetan): II. Dünya Savafl›ndan
sonra sivrisineklerle mücadele için kullan›lan, sonradan
çok zehirli oldu¤u ve ortamda çok uzun süre kalmas›ndan dolay› kullan›m› yasaklanan böcek ilac›
Diapoz: Hayvan›n aktif olmad›¤› evre
Biyosfer: Fiziksel çevre olarak da adland›r›lan litosfer, hid-
Do¤al bitki örtüsü: Herhangi bir yerin iklim, toprak, arazi
rosfer atmosferde canl› varl›klar›n yaflamlar›n› sürdürdü-
yap›s› ve di¤er özelliklerinin meydana getirdi¤i, karakte-
¤ü kesim
Biyotik: Ekosistemin canl› bileflenleri ile ilgili
Biyotik faktör: Bir ekosistemde bulunan ve birbirlerinin hayat›n› do¤rudan ya da dolayl› olarak etkileyen canl› varl›klar›n hepsi
rini yans›tan bitki örtüsü
Drenaj: Herhangi bir alandan fazla yüzey veya yüzey alt› suyunun boflalt›lmas›
E-F
Botanik: Biyolojinin bitkileri inceleyen dal›
Edafik: Topra¤a ait.
Büyüme mevsimi: Bir y›ll›k bir sürede, bitkilerin uyanmas›,
Ekoloji: Canl›lar›n birbirleriyle ve çevrelerindeki cans›z var-
canlanmas› ve geliflmesine olanak tan›yacak kadar yeterli s›cakl›¤a ulafl›lan dönem
C-Ç
CO2 denge noktas›: Kapal› bir atmosfer ortam›nda bitkinin
ald›¤› ve verdi¤i C02 miktar›n›n eflitlendi¤i nokta
l›klarla iliflkilerini inceleyen bilim dal›
Ekolojik denge: ‹nsan ve di¤er canl›lar›n varl›k ve geliflmelerini do¤al yap›lar›na uygun bir flekilde sürdürebilmeleri için gerekli olan flartlar›n bütünü
Ekolojik faktörler: Canl› organizmay› yaflam›n›n herhangi bir
evresinde dolayl› ya da do¤rudan etkileyen faktörler
ÇED: Geliflmeyi engellemek veya geciktirmek için de¤il; kal-
Ekosistem: Canl›lar›n kendi aralar›nda ve cans›z çevreleriyle
k›nman›n insan, toplum, çevre ve ekonomi aç›s›ndan
iliflkilerini bir düzen içinde yürüttükleri biyolojik, fizik-
genifl zaman perspektifleri içinde en sa¤l›kl› bir biçimde
gerçekleflmesi amac›yla ortaya konmufl bir yaklafl›m
sel ve kimyasal sistem
Endemizm: Bir bitki, türünün dar bir bölgede s›n›rlanm›fl
halde bulunmas›
246
Erozyon: Ya¤›fl sular› ve rüzgârla topra¤›n afl›nd›r›l›p, tafl›nmas› ve baflka yerlerde biriktirilmesi süreci
Fizyolojik kurakl›k: Toprakta yeterli su bulunmas›na ra¤men bitkinin suyu alamamas›
Frigana: Bodur ve kurakç›l bitkilerin oluflturdu¤u vejetasyon
K
Karnivor (etçil): Hayvansal maddeleri tüketerek beslenen
canl›
Katyon De¤iflim Kapasitesi: Birim miktarda topra¤›n sahip
oldu¤u negatif yüklerle tutabildi¤i toplam katyon mik-
tipi
Fotosentez: Yeflil bitkilerin CO2 ve suyu günefl enerjisi yard›-
tar›
Kirlenme: Hava, su ve topra¤›n özelliklerinin insan faaliyet-
m› ile klorofil pigmenti katalizörlü¤ü alt›nda indirgeyerek çeflitli organik maddelerin oluflturulmas›
leriyle istenmeyen flekilde de¤iflmesi
Kurakl›k: Bir bölgede nem miktar›n›n geçici dengesizli¤in-
Fotosentez h›z›: Bir saniyede l m2 yaprak alan›nda özümle-
den kaynaklanan su k›tl›¤› olarak tan›mlanabilen do¤al
nen mg olarak CO2 miktar›
bir iklim olay›
Kültür bitkileri: Ba¤-bahçe, tarla ve yem bitkisi tar›m›nda in-
G
sanlar taraf›ndan yetifltiricili yap›lan ve ekonomik de¤eri
Geçimlik tar›m: Çiftçilerin ticari de¤il, kendi ihtiyaçlar› için
üretim yapt›klar› tar›m flekli
olan bitkiler
Küresel ›s›nma: Atmosferdeki karbondioksit miktar›n›n art-
Gen merkezi: Bitki türlerinin ilk yaflamaya bafllad›¤› ve en
mas› ile yeryüzünde sera etkisinin oluflmas› ve yeryüzü-
fazla yay›l›fl gösterdi¤i yerler
nün s›cakl›¤›n›n artmas›
Genetik farkl›l›k: Ayn› türden olan bireylerin yarat›l›fl, dav-
Küresel iklim de¤iflikli¤i: Fosil yak›tlar›n kullan›lmas› ve or-
ran›fl, d›fl görünüm ve içsel özellikler bak›m›ndan çeflitli-
manlar›n yok edilmesi gibi nedenlerle baflta karbondiok-
li¤i
sit olmak üzere artan sera gazlar›n›n atmosferdeki hava-
Günlük ya¤›fl: Bir gün içinde düflen ya¤›fl
n›n bileflimini de¤ifltirmesi
Kyoto protokolü: Japonya-Kyoto’da imzalanan küresel ›s›n-
H
ma ve iklim de¤iflikli¤i konusunda mücadeleyi sa¤lamaya yönelik uluslararas› antlaflma
Herdem yeflil çal›lar: Yaz-k›fl devaml› yeflil kalan, yapraklar›n› dökmeyen çal›lar
Herbivor (otçul): Bitkisel maddeleri tüketerek beslenen canl›.
L
Heterotrof organizma: ‹norganik maddelerden kendi besinini
Litosfer: Tafl küre
kendi üretemeyen ve enerji kayna¤› olarak di¤er canl›lar›, onlar›n at›k ve art›klar›n› tüketen canl›
M
Heyelan: Zemini kaya veya yapay dolgu malzemesinden olu-
Malç: Toprak yüzeyinden buharlaflmay› azaltmak, toprak s›-
flan bir yamac›n yerçekimi, e¤im, su ve benzeri di¤er
cakl›¤›n› düzenlemek, yabanc› ot say›s›n› azaltmak ve
kuvvetlerin etkisiyle afla¤› ve d›fla do¤ru hareketi
erozyonu kontrol etmek için organik, mineral ve sentetik kaynakl› çeflitli materyallerin topra¤›n yüzeyine seril-
Hidrosfer: Su küre
mesiyle oluflturulan tabaka
Horizon: Toprak yüzeyinden toprak derinli¤ine do¤ru topraklar›n içerdi¤i, birbirleri üzerine s›ralanm›fl ve genelde
Metan (CH4): Renksiz ve kokusuz bir gaz
birbirinden farkl› tabakalar
Mikroklima: Bir bölgenin genel iklim özelliklerinden farkl›
olarak yöresel iklim koflullar›n›n hüküm sürdü¤ü küçük
Humus: Toprak üzerindeki bitkilerin yok olarak toprak alt›na
iklim odac›klar›
geçmesi ve uzun y›llar beklemesiyle oluflan organik madde
N
‹
‹breli a¤açlar: Çam, ladin, köknar gibi i¤ne yaprakl› a¤açlar
Nadas: ‹ç Anadolu Bölgemizin sulanmayan ve ya¤›fl›n her y›l
‹klim: Yeryüzünde herhangi bir alan üzerinde uzun süre ce-
ürün almaya yeterli olmad›¤› alanlar›nda tarlalar›n bir y›l
reyan eden atmosfer olaylar›n›n ortalama karakteri
‹klim bölgesi: Benzer iklime sahip yörelerin oluflturdu¤u
bölge
‹klim Parametreleri: Ya¤›fl, s›cakl›k, nispi nem, rüzgar gibi
iklim özellikleri için kullan›lan tan›m
nadasa b›rak›l›p, takip eden y›lda ekim yap›lmas›
Net fotosentez: Fotosentezle üretilen maddeler ile solunumla tüketilen madde aras›ndaki fark
O-Ö
Optimum büyüme ve geliflme s›cakl›klar›: Bitkilerde büyüme ve geliflme için en uygun s›cakl›klar
Sözlük
247
Osmotik bas›nç: Çözeltide çözünmüfl madde miktar›
Sulusepken: Ya¤mur ve kar›n kar›fl›m›
Ototrof: Kendi besinini kendi üreten
Sürdürülebilir çevre: Gelecek kuflaklar›n ihtiyaç duyaca¤›
Ozmotik bas›nç: Hücrenin sahip oldu¤u sitoplazma yo¤un-
kaynaklar›n varl›¤›n› ve kalitesini tehlikeye atmadan,
lu¤undan kaynaklanan emme kuvveti
hem bugünün hem de gelecek kuflaklar›n çevresini olufl-
Ozon(O3): Renksiz, keskin kokulu bir gaz olan ozon bir ok-
turan tüm çevresel de¤erlerin her alanda (sosyal, ekono-
sijen bilefli¤i
mik, fizikî vb.) ›slah›, korunmas› ve gelifltirilmesi süreci
Ötröfikasyon: Sular›n besin maddelerince özellikle azot
Sürdürülebilir kalk›nma: Bugünkü ve gelecek kuflaklar›n,
ve/veya fosfor bilefliklerince, alg ve daha yüksek yap›l›
sa¤l›kl› bir çevrede yaflamas›n› güvence alt›na alan çev-
bitkilerin üremesini h›zland›racak, böylece sudaki canl›-
resel, ekonomik ve sosyal hedefler aras›nda denge ku-
lar›n dengesini bozacak ve su kalitesinde istenmeyen
rulmas› esas›na dayal› kalk›nma ve geliflme modeli
bozulmalara yol açacak flekilde zenginleflmesi
T
P
Parazit: Di¤er bir canl›n›n (konakç›) üzerinde veya içinde yaflayan ve besinini ondan sa¤layan canl›
Parazitizm: ‹ki tür aras›nda görülen ve türlerden biri (parazit)
yarar sa¤larken di¤erinin zarar gördü¤ü etkileflim biçimi
Patoloji: Hastal›klarla u¤raflan bilim dal›
Taksonomi: Canl›lar›n s›n›fland›r›lmas›, bu s›n›fland›rmada
kullan›lan kural ve prensipler
Tamponlama kapasitesi: Tampon çözeltilerde asit veya alkaliye karfl› direnme gücü
Tar›msal faaliyetler: Bitkisel ve hayvansal ürün yetifltirme,
bu ürünleri pazara haz›rlama ve pazarlama faaliyetleri-
Pedoloji: Topra¤› bütün yönleriyle ele alan bilim dal›
Pestisit: Bitki hastal›k ve zararl›lara karfl› kullan›lan ilaçlar›n
genel ad›
nin tümü
Tar›msal yap›: K›rsal bölgelerde insanla toprak aras›nda,
özellikle iflletme koflullar› ve iyelik bak›m›ndan var olan
Pigmentasyon: Dokulardaki renklenme
Plankton: Okyanus ve denizlerde besin zincirinin temelini
oluflturan küçük su hayvansal veya bitkisel canl›lar
Plato: Yayla, yükseklerdeki düzlükler
Popülasyon: Belli bir bölgede yaflayan, ayn› türden bireylerden oluflan topluluk
iliflkilerin tümü
Tar›msal ürün deseni: Bir bölgede ekonomik olarak yetifltirilebilecek ba¤-bahçe ve tarla ürünlerin çeflitlili¤i
Termoperiodizm: Bitkilerin günlük s›cakl›k de¤iflimlerine
karfl› gösterdi¤i fizyolojik tepki
T›bbi ve aromatik bitkiler: ‹laç, baharat ve boya gibi ürünlerin ham maddesini üretmekte yararlan›lan bitkiler
S
Sera etkisi: Is› enerjisinin karbondioksit gibi gazlar taraf›ndan
emilip atmosferde al›konmas›yla ortaya ç›kan s›cakl›k
art›fl›
Topo¤rafya: Bir arazi yüzeyinin tabii veya suni ayr›nt›lar›n›n
meydana getirdi¤i flekil
Turgor: bitki hücrelerinin saf suya konmas›yla içine su alarak, fliflmesi ve hücrenin çeperine bas›nç yapmas› olay›
Sera gazlar›: Karbondioksit, su buhar›, metan, nitroz oksit,
kloroflorokarbonlar
Tür: Bir canl›lar toplulu¤unu oluflturan bireylerin, büyüklük,
flekil, renk ve benzeri özellikler bak›m›ndan, önemli fark-
S›rada¤lar: Ortak özellikler gösteren, aralar›nda uzunlamas›-
l›l›klar göstermeyen ve bütün önemli görünüm karakte-
na vadilerin bulundu¤u da¤lar dizisi
ristikleri birbirine uyan bireyler
Simbiyozis (Ortak yaflam): Yak›n bir ekolojik birliktelik çerçevesinde karfl›l›kl› yarar sa¤layarak iki farkl› türün birlikte yaflamas›
Sistem: Birbiri ile etkileflim içinde olan ba¤›ml› ö¤elerin olufl-
Ü
Üflüme zarar›: Bitkilerin donma derecesinin üzerindeki s›cakl›klarda zarar görmesi
turdu¤u bütün
Solunum: Karbonhidrat ve di¤er organik bilefliklerde biriken
enerjinin, hücre bölünmesi, protein metabolizmas›, pro-
Y
toplazma yap›s›n›n devam›, mineral madde adsorbsiyo-
Ya¤›fl rejimi: Ya¤›fl›n y›l içinde günlere, aylara ve mevsimle-
nu gibi çeflitli aktivitelerin sa¤lanmas› için serbest b›rak›lmas›
Stoma: Stoma, aç›l›p kapanma özellikleri ile bitkideki terlemeyi ve gaz de¤iflimini kontrol eden canl› yap›lar
Stratejik çevresel de¤erlendirme: Bir plan ya da program
için yap›lan ÇED uygulamas›
re da¤›l›fl›
Yaprak alan› indeksi: Birim toprak alan›nda bulunan yaprak alan›
Yar›lanma ömrü: Genel olarak azalmakta olan bir maddenin
bafltaki miktar›n yar›s›na düflmesi için gereken zaman
Dizin
249
Dizin
A
Bitki örtüsü 7, 8, 10, 18, 19, 22, 40, 52, 62, 65, 67, 74, 77, 80,
Abiyotik 6, 134
Abiyotik faktör 134
Absorbsiyon 18, 42
Aç›k madencilik 165
Aerosol 156, 176
Afit 75
Afotik zon 9, 19
A¤›r metal 135, 152, 158, 162, 164-169, 181
Akklimatasyon 23
Aksiyon 16, 27
Akuatik 24
Aküfer 141
Alg 6, 10, 34, 38, 43, 45, 75, 92, 160
Al›c› ortam 153, 161, 162, 194, 207, 208, 211, 236
Alternatif ürün 114
Alüviyal ovalar 115
Amorf 65
Anatomi 5
Anyon 42, 64, 164
Arazi kullan›m› 135, 177, 202, 226, 229, 235
Arsenik 135, 154, 158, 160, 164, 169
Asbest 152
Asit ya¤murlar› 155, 164, 165, 169
Askorbik asit 45
Afl›r› otlatma 98, 103, 142, 143
At›k bertaraf› 177
At›k çamurlar 160, 162, 165
At›k ›s› 140
Atmosfer 11, 17, 20, 23-27, 33-36, 38-40, 47, 50, 51, 53, 62,
67, 76, 79, 86, 130, 134, 140, 151, 153-155, 157, 163, 168,
174-180, 187, 195, 196, 226, 240
Autekoloji 4, 5, 11
Az kirlenmifl su 161
B
Ba¤›l (nispi) nem 67
Bakteri 6, 16, 34, 43, 45, 66, 158, 159, 162, 169, 179, 184, 233
Barselona sözleflmesi 197
Bentik 9, 10
Bern sözleflmesi 197
Besin elementi 64, 80, 87, 89, 90, 96, 101, 134
Besin zinciri 131, 152, 163, 199
Birey ekolojisi 5, 11
Birincil ifllem 162
Bitki büyüme devresi 46
Bitki co¤rafya bölgesi 112
88, 90-103, 109, 111, 112, 114-121, 124, 129, 134, 136,
140, 143, 184, 209, 233, 240
Bitki su tüketimi 76, 77, 80
Bitkisel çeflitlilik 112
Bitkisel iyilefltirme 170
Biyogaz 138
Biyokütle 178
Biyolojik aktivite 38, 61-66, 79
Biyolojik ar›tma 162
Biyolojik çeflitlilik 129, 136, 183-185, 188, 198, 199, 206-208,
211
Biyolojik iyilefltirme 167
Biyolojik ritmler 20
Biyom 7, 11
Biyoremediasyon 167
Biyosfer 11, 16, 130, 137
Biyosönoz 3, 11, 27
Biyotik 12, 27, 134, 144
Biyotik faktör 134, 144
Biyotop 11, 12, 15, 27, 134
Bozk›r 87, 88, 117-121, 124
Büyüme mevsimi 7, 42, 43, 77, 80, 110, 124
Büyümenin s›n›rlar› 132
C-Ç
C3 bitkileri 36, 77
C4 bitkileri 36, 77
CAM bitkileri 35
CITES sözleflmesi 197
Civa 135, 158, 160, 166, 169
CO2 denge noktas› 36
Co¤rafik bölgeler 109, 112
Colchicum 112
Cücelik 25
Çay›r-mera 67, 85, 87-89, 94, 98, 99
ÇED raporu 218, 221, 224, 229, 230, 232, 240
ÇED yönetmeli¤i 218, 230, 234
Çekim kuvveti 72
Çernobil 140, 173
Çevre 3- 6, 8, 11, 12, 16, 20-22, 24, 25, 27, 33, 37-39, 84, 8891, 93-96, 98, 99, 103, 110, 115, 122-124, 128-139, 141,
143, 144, 145, 150-153, 157, 161, 162, 165-168, 172-174,
178, 182, 183, 185-188, 192-196, 198-211, 216-223, 225230, 233 238, 240
Çevre bilimi 131, 132, 135
Çevre gönüllüsü 208
250
Çevre kalitesi 131, 144, 201, 216, 217
Dünya modeli 132, 133
Çevre kanunu 167, 205, 206, 211, 218
Dünya nüfusu 132, 133, 143, 178, 181, 182, 185, 187, 193
Çevre kirlili¤i 131, 132, 135, 144, 150, 152, 168, 206, 207
Çevre politikalar› 131, 201, 202, 240
E
Çevre sa¤l›¤› 131, 135, 143
Edafik 12, 13, 27, 134, 144
Çevre sorunlar› 5, 132, 135, 143, 151, 152, 168, 172-174, 187,
Ekoloji 2- 6, 9-13, 16, 34, 78, 102, 119, 131, 132, 136, 227
192, 193, 195, 200, 202- 204, 211, 218
Ekolojik denge 131, 136, 137, 178, 185, 188, 203, 206, 207
Çevre yönetimi 206, 208, 218, 222, 227
Ekolojik dinamikler 66
Çevresel etki de¤erlendirmesi 131, 207, 216-218, 240, 241
Ekolojik döngü 138, 143
Çiçek tozu 52
Ekolojik nifl 3, 11, 12, 27
Çi¤ 23, 68, 69
Ekolojik valans 15, 25
Çimlenme 15, 19, 37, 38, 41, 44, 53, 79, 86, 87, 110
Ekosfer 11
Çökelti havuzlar› 162
Ekosistem 4, 6-12, 27, 36, 85-87, 89-91, 96, 103, 134, 136,
Çöktürme 162
137, 143, 167, 178, 181-186, 188, 200, 206, 207, 210, 226,
Çölleflme 25, 137, 143, 144, 177, 198, 199
Çölleflmeyle mücadele 198
233
Ekosistem ekolojisi 4, 6, 11
Ektansif tar›m 36
D
Elektriki iletkenlik 64
Dalga boyu 17, 20, 27, 86
Elektromanyetik alan 208
Deformasyon 25, 51
Eleme 224, 225, 235, 236
Dehidratasyon 75
Emisyon 154, 168, 195, 196
Denaturasyon 49
Endemizm 117
Deniz ekosistemleri 9
Endüstri gazlar› 50, 53
Deprem 173, 175, 187
Endüstriyel at›klar 158, 160, 163, 169
Deri 23-25, 38, 114-118, 120-122, 156, 179, 187
Enerji 3, 17, 18, 27, 34, 38, 39, 50, 53, 66, 73, 80, 85, 87, 90,
Derin zon 10, 19
97, 130, 134, 138-140, 151, 153, 168, 177, 178, 183, 187,
Deterjan 158, 160, 169
193, 195, 204, 206, 211
Diapoz 20
Enzim 41, 42, 43, 45, 86
Diffüzyon 74
Epifit 8
Dikey 9, 10, 19
Epilimnion 21
Dip tabakas› 21
Erozyon 25, 61, 62, 65-67, 88, 89, 94, 101, 111, 133, 135-137,
Do¤a 3-6, 19, 27, 130, 132, 136, 138, 144, 151, 152, 174, 202,
209, 210, 228
141, 143, 144, 219, 220, 227, 233, 240
Etçil 89
Do¤al bitki örtüsü 87, 95, 109, 111-121, 124, 129, 233
Etkili kök derinli¤i 71, 72, 80
Do¤al denge 4, 129, 134, 136, 137, 144, 173
Eufotik zon 19
Do¤al engebeler 111
Eurihigrik 25
Do¤al kaynaklar 4, 27, 129, 131-134, 137-139, 144, 151, 169,
Euriterm 22
173, 178, 181, 182, 187, 188, 193, 198, 200, 202-204, 206,
Evaporasyon 43, 76, 80, 122
209, 211, 217, 233
Evsel at›k 158, 169, 183
Do¤al sistem 136, 141
Dolu 68, 69, 157, 226
F
Don zarar› 47, 48
Faaliyet 119-121, 124, 130, 143, 204-207, 220, 224, 227-229,
Dona dayan›kl›l›k 49, 50
233
Donma 23, 41, 46, 48-50, 54, 69
Fauna 10, 88, 197, 209, 233, 236
Dormansi periyodu 50
Fitoplankton 9, 21
Doyma noktas› 58, 68, 73, 74, 80
Fiziksel ar›tma 162
Döllenme 43, 51, 179
Fizyo¤rafik 134, 144
Drenaj 62-65, 73, 76, 79, 80, 233
Fizyolojik etki 143
Durgun sular 10
Flora 88, 197, 209, 233, 236
Dizin
251
Florür 156
Hava hareketi 40, 51, 86
Fosil enerji 137
Hava kirlili¤i 135, 136, 140, 143, 144, 150, 153, 154, 157, 168,
Fosil yak›t 35, 53, 139, 140, 152, 153, 168, 178, 179, 181, 187,
195, 196, 233
181, 203, 208, 222, 228
Hava kütlesi 25, 27, 67
Fotokimyasal 41, 155
Hava nemi 23, 24, 35, 40, 58, 67, 68, 75, 77, 80, 134
Fotoperiyodizm 19, 20
Heliofit 19
Fotoperiyot 50
Hemoglobin 155
Fotosentez 17, 19, 25, 34-37, 41-46, 51-53, 67, 68, 71, 75, 80,
Herbivor 6
86, 87, 89, 98-100, 136, 138, 157, 180, 186
Herdem yeflil çal›lar 8, 112, 124
Fotosentez h›z› 19, 35, 36, 51-53, 68, 75, 77
Hetetrof organizma 62
Fraksiyon 47, 60
Heyelan 111, 233
Frigana 115
H›zl› nüfus art›fl› 129, 173, 174, 185, 193, 201, 206, 211
Fukuflima 140, 173
Hidroelektrik enerji 139, 140
G
Hidrojen florür 156
Hidrojen 86, 87, 151, 153-156, 158, 168
Geçimlik tar›m 114, 119, 120, 122
Geçit iklimi 113-118, 121, 122
Gel-git 147
Gel-git enerjisi 147
Geliflme devresi 77, 80
Gen merkezi 112, 117, 119, 121
Generatif devre 47
Genetik farkl›l›k 183, 188
Genifl yaprakl› ormanlar 7, 114
Geri dönüflüm 142, 152, 165, 238
Göçer hayvanc›l›k 119
Göl ekosistemi 10
Gölge bitkileri 19
Gözeneklilik 70
Guanine 9
Gübre 36, 50, 61-65, 78, 79, 87, 89, 91, 135, 136, 138, 139,
141, 144, 152, 154, 158-160, 163, 164, 167-169, 176, 177
Gül 65, 117
Gün uzunlu¤u 20, 33, 86
Günefl bitkileri 19
Günefl sabitesi 17
Günefllenme süresi 39, 77, 80
Günlük ya¤›fl 110
Gürültü 137, 152, 153, 226, 228, 240
Gürültü kirlili¤i 153
Hidrojen sülfür 153, 154, 158, 168, 169
Hidrokarbon 151, 152, 154-156, 159, 160, 168, 169
Hidroloji 226, 231, 233
Hidrosfer 9, 11, 130
Higrofil 24, 25
Hipolimnion 21
Homeostasis 16
Hormon 47, 179, 199
Hücre 16, 24, 35, 37, 41-45, 47, 48, 49, 54, 130, 156
Hücre bölünmesi 35, 43
I-‹
Il›k mevsim bitkileri 41
Imar 229
Infiltrasyon 74
Integüment 25
Is› 17, 21, 22, 34, 38-41, 44, 60-62, 65, 71, 79, 80, 112, 119,
129, 139, 140, 144, 151, 156, 157, 159, 168, 174-179, 182,
186-188, 193, 195, 196, 201_
Ifl›k 5, 9, 17, 18, 19, 20, 27, 33-35, 37-40, 50, 53, 54, 86, 88, 89,
95, 96, 115, 134, 144, 174, 200, 229, 230
Ifl›k enerjisi 17, 18, 19, 27, 34
Ifl›k tayf› 17
Ifl›k tutumu 53
Ifl›k yo¤unlu¤u 33, 37, 40, 54
H
Ifl›klanma süresi 35, 53
Habitat 4, 8, 11, 27, 93, 201
Ifl›n›m 17
Hacim a¤›rl›¤› 61, 70, 72
‹breli a¤açlar 112, 124
Halk 5, 67, 141, 151, 217, 234, 236-238
‹¤ne yaprakl› a¤açlar 7, 119, 120, 121
Hassas alan 208, 235, 236
‹klim 7, 8, 11, 12, 16, 20, 23, 25, 27, 33, 38, 41, 42, 44-46, 48,
Hassas yöreler 224
53, 59, 65, 69, 77, 80, 85-88, 91, 92, 96, 101, 103, 109-
Hava 20-25, 27, 33, 35, 38, 40-43, 47, 50-53, 58, 59, 61, 62, 67-
124, 129, 134, 141, 174, 175, 178, 180, 182, 184, 187, 195,
70, 73, 75-80, 86, 109-111, 130, 134-136, 140, 143, 144,
196, 199, 204, 206, 219, 220, 233, 240
150, 152-154, 157, 162, 168, 173, 180, 181, 199, 203, 205,
‹klim adac›klar› 109, 112
208, 219, 222, 224, 226-228, 240
‹klim bölgesi 65, 109, 113
252
‹klim de¤iflikli¤i 129, 141, 178, 180, 182, 187, 195, 196, 199,
Kurak 8, 9, 14, 16, 20, 23-25, 42, 43, 45, 48, 52, 64, 65, 75, 76,
206
78, 79, 87, 88, 91, 92, 94, 98, 100, 101, 103, 110, 111, 115,
‹klim faktörleri 33, 38, 53, 86, 88, 92, 96, 101, 103, 111
117-119, 121, 123, 124, 129, 141-143, 174, 175, 186, 198,
‹klime al›flma 23
199
Kurakl›k 8, 9, 20, 45, 48, 64, 94, 98, 100, 101, 103, 111, 117,
J
124, 175, 198, 199
Jeotermal 132, 178, 233
Kurflun 135, 154, 156-158, 160, 169
Jeotermal enerji 147
Kuru madde oran› 37
Kuru madde üretimi 36, 77, 78
K
Kutiküla 76, 80
Kadmiyum 135, 143, 156, 158, 160, 164, 166, 169
Kükürt dioksit 139, 153, 155, 156, 168
Kal›c› organik kimyasallar 199
Kül 153
Kalite kontrol 237
Kültür bitkileri 34, 38, 41, 47, 110
Kapilerite 74
Kültürel önlemler 67
Kar 38, 41, 47, 69, 88, 115, 119, 123, 144, 155, 157
Küresel ›s›nma 129, 144, 172, 174-178, 182, 186-188, 195,
Karaçam 115, 117, 124
196
Karasal iklim 46, 69, 111
Kütiküla 37
Karbondioksit 40, 41, 53, 62, 86, 140, 151, 153-155, 168, 174,
Kyoto protokolü 195, 196, 199
175, 177-179, 186, 187
Karbondioksit sal›n›m› 176, 178
L
Karbonmonoksit 154-156, 168
Lentik 10
Karnivor 6, 20, 89
Liken 7, 9, 24, 38, 43, 75, 92
Kat› at›k 166, 199, 205, 207, 208
Limnetik 10, 19
Katyon 42, 64, 66, 164
Lipit 44, 54
Kayaç 156
Litosfer 11, 130
Kentsel at›k 161, 163, 165, 166, 169
Littoral zon 10, 19
K›ra¤› 68, 69
Liyan 8
K›sa gün bitkileri 20
Logaritma 63
Kil mineralleri 164, 169
Kimyasal oksijen ihtiyac› 162
M
Kirlenme 4, 27, 128, 129, 131-133, 135, 137, 140, 144, 152,
Madde döngüsü 134
153, 158-161, 163-167, 169, 173, 178, 197, 198, 217, 218,
Madenler 132, 143, 165, 176, 233
220, 227, 235, 240
Maki 7, 8, 115, 116, 124
Kirlenmifl su 161
Mangrove 15
Kirli balast 207
Marpol sözleflmesi 197
Kirlilik sorunlar› 173
Matematiksel model 227, 228, 230
Kist 23
Mera 36, 60, 67, 79, 85-90, 92, 94, 95, 97, 98-103, 112, 114,
Klorofil miktar› 35, 37, 54, 75
117, 119, 177, 233
Kloroz 155, 156
Meslek odalar› 237, 238
Koaksiyon 2, 16, 27
Metabolik 15, 42, 43, 45, 50, 54, 134, 155, 158, 169
Kolloidal madde 162
Metal tuzlar› 156, 159, 169
Kologaritma 63
Metalimnion 21
Kommunite 3, 4, 6, 11, 27
Mezofil 24
Kommunite ekolojisi 6
Mikroklima 111, 119
Kondüksiyon 38
Mikroorganizma 34, 45, 50, 53, 79, 85, 87, 89, 103, 134, 136,
Konveksiyon 38
144, 152, 159, 160, 162, 164, 165, 167, 173, 176, 184, 207
Kömür 40, 137, 138, 140, 152, 153, 156, 165, 176, 196
Milli parklar 185, 188, 209, 235
Krom 156, 166
Mineral madde 35, 42, 43, 92
Kserofil 24
Minimum s›cakl›k 42, 43
Dizin
253
Mor ötesi ›fl›n 156, 180
Ozon tabakas› 129, 144, 156, 172, 174, 178-180, 187, 195, 197
Morfoloji 5, 47, 54
Öfotik zon 9
Mutlak nem 23, 67
Ön eleme 235
Ötrofikasyon 160, 208
N
Özgül a¤›rl›k 70, 135
Nadas 76, 111
Nar 121
P
Nekton 10
Pamuk 46, 65, 75-77, 116, 118, 121, 122, 124, 154, 156, 157,
Nem 16, 23, 24, 36, 42, 52, 61, 67-69, 72-77, 80, 89, 92, 112123, 165
160, 162, 185
Parazitizm 12, 27
Net fotosentez 35, 53
Patates 43, 44, 77, 114-120, 124
Nikel 156
Patoloji 5
Nispi nem 112, 114-123
Pedoloji 5
Niflasta 47
Pelajik 9, 10
Nitrat 152, 155, 159, 160, 164, 169
Permafrost 7
Nitrit 152, 164
Pestisit 135, 144, 154
Noktasal kaynak 160, 162
Petrokimyasal ürünler 152
Nöston 10
Petrol 132, 137-141, 152-155, 160, 164, 167-169, 176, 177, 197,
Nötr gün bitkileri 34
207, 224
Nükleer denemeler 157, 181
Ph 48, 49, 63, 64, 79, 87, 158, 164-166
Nükleer enerji 139, 140, 195
Pigmentasyon 20
Nükleer silah 156, 165, 202
Plan 67, 88, 103, 131, 135, 139-142, 145, 151, 157, 160, 161,
Nükleik asit 44, 54
181, 195, 198, 201, 206, 216-219, 221, 223, 225-230, 233238, 240, 241
O-Ö
Plankton 179
Objektif olma 220
Plantasyon 114
Oligofotik zon 9, 19
Plato 111, 117, 118, 123
Optimum s›cakl›k 38, 43, 46, 53
Plazmoliz 49, 155
Oransal nem 23, 108
Plöston 10
Organik bileflikler 6, 16, 35, 47, 53, 155, 177
Polisakarit 75
Organik madde 25, 34, 36, 51, 59, 63-66, 70, 71, 74, 77, 79,
Populasyon 4, 6, 8, 11, 12, 27, 52, 53, 130
80, 85, 87-89, 92, 93, 96, 98, 99, 134, 162, 164, 169, 177,
Populasyon ekolojisi 6
184
Protein 35, 43-45, 47-49, 54, 75
Organik tar›m 164
Protoplazma 35, 42, 44, 47, 54, 75, 87
Organizma 4, 6, 9-11, 14, 16, 19, 20, 22-25, 45, 59, 62, 64-66,
Psikometre 23
79, 85, 89, 90, 96, 97, 130-132, 134, 136, 159, 160, 162,
164, 165, 167, 169, 173, 176, 184
Pupa 23
Organofosfat 159, 169
R
Orman ekosistemi 136, 137
Radyoaktif at›klar 160, 165, 174
Orman kufla¤› 112
Ramsar Sözleflmesi 197
Ortalama s›cakl›k 108, 109, 120, 121
Reaksiyon 2, 16, 27, 50, 51, 58, 63-65, 79
Ortam 4-7, 9, 11-13, 15, 16, 19-22, 24, 25, 27, 36, 39, 47, 50-
Rio konferans› 198
53, 62, 63, 66, 71, 79, 80, 85-88, 90-96, 98-103, 129-132,
Risk de¤erlendirmesi 208
134, 136, 144, 153, 160-162, 164, 165, 167, 174, 179, 181,
Rna 49
182, 184, 186, 187, 193, 194, 197, 201, 206-208, 211, 219,
Rüzgar 10, 25, 27, 32, 33, 39, 51, 52, 67, 68, 77, 80, 86, 111,
220, 223, 224, 226, 228, 229, 236, 240
Osmotik bas›nç 64
Ototrof 6, 89
138, 152, 153, 157, 165, 178, 180, 182
Rüzgâr erozyonu 25, 67
254
S
Su tüketimi 58, 76-78, 80, 94, 141, 142, 181
Sal›n›m envanteri 177
Sam rüzgar› 51
Savan 8, 88
Sera etkisi 53, 155, 174, 175, 187, 195
Sera gaz› 151, 168, 175, 177, 183, 187, 195
S›cak mevsim bitkileri 41, 42, 86
S›cakkanl› hayvanlar 23, 26
S›cakl›k 2, 5, 7, 9, 10, 12, 15, 16, 20-23, 25, 27, 32, 33, 35, 36,
38-50, 53, 54, 67-70, 77, 80, 86-88, 91, 96, 103, 108, 109,
111, 112, 114-121, 123, 124, 134, 144, 155, 158, 174, 175,
178, 180, 184, 187, 196
S›n›rlay›c› faktör 7, 9, 15, 88
Siklomorfozis 23
Simbiyozis 12, 27
Sinekoloji 4, 6, 11
Sinerjik etki 16, 237
Sis 50, 68, 69
Sistem 45, 130, 132, 136, 144, 151, 180, 197, 201, 207
Sitoplazma 48, 75
Siyofit 19
So¤ukkanl› hayvanlar 22
Solar radyasyon 77, 80
Solma noktas› 73, 74, 80
Solunum 19, 20, 23, 25, 35, 36, 41, 42, 44, 47, 53, 90, 143,
156, 186, 203
Sözleflme 192, 195-199, 206, 208, 209, 211
Stenohigrik 25
Stenoterm 16, 22
Stenoterm psikrofil 22
Stenoterm termofil 22
Stenök türler 15
Step 4, 87, 117, 124
Stoma 24, 51, 75, 76, 80
Stratosfer 130, 178-180
Su 3, 4, 6, 7, 9-13, 17, 19-25, 27, 33-36, 39-45, 47-54, 58, 6080, 86-89, 92-96, 98, 101, 103, 111, 114, 115, 117, 118,
121, 123, 124, 129-132, 134-137, 140-142, 144, 151-153,
155, 157-169, 173-175, 177, 179-183, 186-188, 196, 197,
200, 202, 203, 205-210, 217, 219, 223, 224, 226, 228, 233,
235, 236, 240
Su bask›n› 174, 175, 187
Su buhar› 17, 23, 67, 68, 86, 175, 187, 196
Su ekosistemleri 7, 9, 10
Su k›tl›¤› 9, 117, 141, 181
Su kirlili¤i 135, 144, 150, 158-162, 169, 181
Su kullan›m etkinli¤i 78
Su rezervleri 130
Sublittoral zon 10
Succulent bitki 44
Sucul sistem 180
Sukulent 9
Sulak alan 132, 182, 197, 207, 224, 233
Sünger doku 37
Sürdürülebilir enerji 140
Sürdürülebilir kalk›nma 161, 163, 192, 198, 199, 202-204,
206, 207, 211, 217
Sürdürülebilirlik 204
T
Taksonomi 5, 9
Tar›m 5, 8, 36, 38, 41-44, 47, 50-52, 60, 61, 66, 67, 74-76, 78,
88, 90, 99, 102, 108, 109-112, 114, 115, 117-122, 129, 130,
132, 133, 135-142, 144, 152, 154, 158-160, 163, 164, 166,
168, 169, 173-175, 177, 178, 180, 181, 183-188, 196, 203,
206, 207, 217, 224, 231, 233, 240
Tar›m ilaçlar› 135, 141, 156, 233
Tar›m politikas› 141
Tar›msal at›k 177
Tar›msal faaliyetler 62, 71, 79, 80, 108, 109, 112, 117, 124,
134, 154, 160, 163, 168, 177
Tar›msal mücadele 135
Tar›msal üretim 36, 46, 51, 66, 69, 111, 121, 124, 137, 142,
193, 211
Tar›msal ürün deseni 111
Tarla kapasitesi 73, 74, 80
Taslak yönetmelik 234, 235, 238
Tatl› su ekosistemleri 9
Tayga 7
Tehlikeli at›k 197, 207, 224
Termal kirlilik 159, 169
Termik santral 139, 140, 157, 176, 195, 224
Termoklin 21
Termoperiyodizm 42
Tohum 9, 15, 23, 25, 37, 38, 41, 43, 52, 62, 67, 79, 86, 89, 91,
92, 95, 96, 99-101, 110, 184
Toksik etki 152
Toksik madde 44, 166
Tolerans 14-16, 22, 27, 44, 45, 48
Tolerans aral›¤› 15
Toplam s›cakl›k iste¤i 43
Topografya 33, 53, 59, 111, 112, 231, 240
Toprak 5-7, 11, 12-17, 21, 22-27, 34-43, 47, 50-53, 59-98, 101,
103, 110, 115, 122, 129, 130-137, 141-144, 152, 153, 156,
160-169, 173, 176, 178, 181, 183, 184, 200, 206, 207, 208,
217, 219, 220, 223, 224, 229, 231, 233, 240
Dizin
255
Toprak havas› 79
Yenilenebilir 138-140, 153, 178, 187
Toprak idaresi 66
Yenilenemez 132, 138
Toprak iflleme 61, 77, 80, 99, 142, 156, 224
Yer alt› su 135, 141, 142, 144, 159, 164, 165, 169, 233
Toprak kirlili¤i 153, 162, 163, 167
Yerel halk 238
Toprak reaksiyonu 63-79
Yerküre 7, 8, 130, 141-143, 174, 175, 184, 187, 193, 201, 211
Toprak rengi 40
Yosun 7, 24, 75, 92, 93
Toprak suyu 24, 40, 67, 69
Yüksek kaliteli su 161
Toprak tuzlulu¤u 64, 79
Yüksek s›cakl›k tolerans› 44
Toprak y›kama 167
Yükseklik 15, 18, 26, 27, 33, 39, 67, 68, 87, 88, 111, 114-116,
118, 134, 144, 233
Toprak-su koruma 135, 144
Toynak 9
Yükselti 40, 88, 111, 112, 114, 116, 119, 124
Toz 17, 43, 50, 52, 53, 67, 86, 89, 143, 152, 154, 156, 157, 159,
Yüzdürme 162
168
Trake 25
Yüzeysel tabaka 21
Transpirasyon 76, 80
Z
Transprasyon 43, 44, 52
Zooloji 5
Tropik bitkiler 38
Tropik bölge 22, 38, 39
Tropikal ormanlar 8, 174, 186, 188
Troposfer 130, 157, 179, 187
Tundra 7
Tuz gölü 110, 117, 123
Tuzlanma 137
U-Ü
Ultraviyole ›fl›n 178-180, 187
Ulusal enerji 140
Uzun gün bitkileri 20
Ürikasit 9
Üflüme zarar› 46, 54
V
Vejatatif devre 44
Vernalizasyon 48, 86
Vertikal 19
Vitamin 45, 179
Vizkosite 42
Y
Ya¤›fl rejimi 114
Ya¤mur 8, 23, 52, 68, 69, 75, 86, 88, 110, 139, 142, 155, 157,
164, 165, 169, 174, 184, 187
Yamaç 18, 19, 39, 52, 88, 110, 114, 115, 123, 142, 233
Yamaç bak›lar› 39
Yaprak alan ömrü 36
Yaprak alan› indeksi 36
Yar›lanma ömrü 165
Yaylalar 86, 88, 111, 112, 117, 119, 120, 121, 123
Yedek besin maddesi 47

Ekoloji ve Çevre Bilgisi E-kitap okumak için tıklayın

Transkript

Benzer belgeler

The Holy See

BASIN BÜLTENİ

Ulusal bilgi ve ileti im güvenli i (BG), Türk BG Ekipmanı