İLHAM ABDUYEV DOSTUMA MЭKTUBLAR

Transkript

İLHAM ABDUYEV DOSTUMA MЭKTUBLAR
ИЛЩАМ АБДУЙЕВ
ДОСТУМА МЯКТУБЛАР
(шеирляр, есселяр, щекайяляр,
бядии-публисистик дцшцнжяляр вя хатиряляр)
Бакы – 2007
1
Аз-2
А-39
Ðåäàêòîð:
Àñèô Ðöñòÿìëè,
ôèëîëîýèéà åëìëÿðè íàìèçÿäè
Èëùàì Àáäóéåâ
Äîñòóìà ìÿêòóáëàð (øåèðëÿð, åññåëÿð, ùåêàéÿëÿð,
áÿäèè-ïóáëèñèñòèê äöøöíúÿëÿð âÿ õàòèðÿëÿð),
Áàêû, «Îçàí», 2007. 268 ñÿù.
4702060206-40
À -------------------- Ãðèôëè íÿøð
Îí-047-2007
© È.Àáäóéåâ—2007
2
ЛИРИК МЯНЛЯ ЦЗ-ЦЗЯ
Бядии сюзцн зянэин поетик чаларлары, эениш ифадя имканлары вар. Онун сещриня дцшяндя гялбин щисс вя щяйяжанларыны, аьры вя ажыларыны, дцнян, бу эцн вя сабащ
барядя дцшцнжяляри еля мящарятля ифадя едирсян ки, бу,
охужунун гялбини риггятя эятирир. Ону бязян дцшцндцрцр, бязян кядярляндирир, бязян дя узаг кечмишляря
апарыб дцнйанын гярибяликляриндян хябярдар едир.
Илщам Абдуйев дя сюзцн поетик имканларындан беля
мящарятля истифадя едян, фикрини, дцшцнжясини охужуларла
мцхтялиф ядяби формаларында ифадя етмяйя чалышан гялям
сащибляриндяндир. О, конкретлийи севир, йыьжам йазмаьы
бажарыр. Фикрини образлы шякилдя, юзцнямяхсус форма вя
цслубда ифадя етмяйя чалышыр. Бу жящят онун шеирляриндя,
есселяриндя, хатират щекайяляриндя вя бядии-публисистик
йазыларында, еляжя дя поетик мяни-досту, гардашы, севэилиси, йахуд илщам пяриси иля мцкалимяляриндя юзцнц айдын эюстярир.
Илщам Абдуйевин бядии йарадыжылыьы мязмун етибары
иля эениш вя зянэиндир. Бурада онун дцнйайа юзцня
мяхсус бахышы, щагг, ядалят, доьручулуг, рящимлик вя
йахшылыг, инсанларын ялиндян тутмаг, щамыйа эяряк олмаг, чятин эцня дцшян инсана, доста, таныша ял узатмаг,
щамыйа хейирхащлыгла йанашмаг кими йцксяк яхлаги дяйярляря сюйкянмяк идейасы нязяря чарпыр. Бцтцн бунлар
ися онун йарадыжылыьына охужу мараьыны артырыр, ону
охужуйа севдирир.
Илщам Абдуйев ихтисасжа биологдур, тябиятин флора вя
фаунасынын сирляриня йахындан бяляд олан танынмыш тя3
биятшцнас алимдир. Бялкя дя буна эюря онун йарадыжылыьында тябият юзцнцн мин бир чаларларында яксини тапыр.
О, эцняшин дя, йаьышын да, кцляйин дя, торпаьын да сирляриндян сюз ачанда онлары мящарятля мяналандырыр, щяр
бирини айры-айрылыгда сюзя чевирир, инсан дили иля данышдырыр, адамлары бу эюзялликляри севмяйя, горумаьа чаьырыр. Эянж вя истедадлы гялям сащиби ейни заманда сюзцн,
фикрин фялсяфи дяринликляриня варыр, онлары мящарятля мяналандырыр, хцсусиля шеирляриндя философ шаир кими дцнйанын бир чох сирли мягамларындан сораг верир. Ясасян
сярбяст вязндя дярин мязмунлу, поетик нцмуняляр йарадан Илщам Абдуйевин рцбабы чох инжя вя дцшцндцрцжцдцр. О, юз дцшцнжяси, арзу вя истяйи иля тябият арасында
вящдят ахтарыр. Сящярин ачылмасы иля башлайан гайнар щяйаты алгышлайыр, дан йеринин сюкцлмясиня тамаша едиб
эцняшин доьмасына севинир.
Сящяр торанында
иш-эцж адамы
ял-айаг едяр,
ишя тялясяр.
Беляжя сюкцляр
дан йери,
ачылар сящяр.
Илщам Абдуйев жямиййятин сцрятли инкишафына лагейд
дейил. О, бцтцн инсанлары гцссядян, кядярдян узаглашыб
ирялийя доьру сясляйир, онлары сабаща, сцрятли йцксялишя,
сычрайыша чаьырыр:
4
Сольун эцняш
сойуйубдур дейясян,
Мави сящяр
уйуйубдур дейясян.
Щяля ки, кядярин
юмрц узундур…
Мян щяля
юзцмчцн арзулайырам кядяри.
Сцбщ шяфягдян цзцнжя
Ачылажаг ал сящяри.
Чырпыныр кюксцмдя,
сабаща щайгыран
бу цряк…
Мяня щава кими,
мяня су кими
фыртына ичиндян
сычрайыш эяряк…
Бцтцн йцксяк мяняви-яхлаги дуйьуларын тяряннцмц
иля йанашы, Илщам Абдуйевин йарадыжылыьында, щям дя
демяк олар ки, бцтцн шеирлярини, щекайялярини вя бядии
публисистикасыны ящатя едян йазыларында дярин бир кядяр,
шяхси изтираб вя наращатчылыг вар. О, севдийи, итирдийи, анжаг йаддан чыхара билмядийи достлары, щямфикир, щямсющбятляри вя бязи щалларда йарымчыг севэисинин илщам
пяриси иля даим мцкалимядядир. Яслиндя бу мцкалимянин
мцасир эянжлийимиз цчцн ибрятамиз вя тярбийяви бир ящямиййяти вар. Щям дя бу, ядябиййатымыз цчцн бярпасына
ещтийаж олан бир ъанрдыр. Бир чох эюркямли сяняткарларымыз, о жцмлядян классикляримиз ясярляриндя щямян фор5
мадан бу вя йа диэяр шякилдя истифадя едяряк жямиййятин
мцяййян проблемляри иля баьлы дцшцнжялярини ифадя етмяйя жящдляр эюстярмишляр.
Илщам Абдуйев ися бу ъанры йарадыжылыьында юня чякмякля она бир сыра йениликляр эятирмяйя жящд эюстярмиш
вя ъанрын щцдудларыны эенишляндирмяйя мцвяффяг олмушдур. Мцяллиф билярякдян лирик мяни йарадыжылыьында юня
чякмиш, онунла сющбят вя йа мяктуб шяклиндя юзцнцн
бир сыра мятналты вя мятнцстц фикирлярини ифадя етмяйя чалышмышдыр ки, бцтцн бунлар бу эцнцмцз цчцн щяддян зийадя ящямиййятли вя актуалдыр. Яслиндя ясяр бойу лирик
мяни иля цзбяцз олан мцяллиф щяйатынын унудулмаз ажыширинлярини, аьры-ажыларыны хатырлайыр, онлары мяналандырыр
вя милли интеллектин йцксялишиня йол ачыр. Китабда топланан щекайяляр, илк бахышда йазычынын есселяриндян, бядии
публисистик йазыларындан вя хатиряляриндян аз сечилир.
Чцнки онлар да йыьжам вя конкретдир. Амма мязмун
етибары иля кичик щекайя ъанрынын юлчцляри чярчивясиндядир.
Щяр бири конкрет щяйат фактына ясасланыр. «Достумун
байраьы», «Жанавар баласы», «Ссенари», «Ийирми илдян
сонра», «Мящяббят вя нифрят», «Бир жцт эюз» вя башга
щекайялярдя мцгяддяс дуйьулар вясф олунур.
Бир нечя кялмя дя Илщам Абдуйевин бядии кяшфляри вя
тапынтылары барядя данышмаьа ещтийаж вардыр. Йазычынын
мцшащидя габилиййяти эцжлцдцр. Чохунун эюря билмядийи мягамлары о мящарятля сечир вя мяналандырыр. Эюзлянилмяз мягамлары тутур, ярсяйя эятириб шяхсляндирир. Бу
щям тябият щадисяляринин тясвириндя, щям дя инсанларарасы мцнасибятлярин тяряннцмцндя сяжиййяви факт кими йазычынын йарадыжылыьындан гызыл хятт кими кечир.
6
Китабда хатиря, мемуар ядябиййат нцмуняляриня дя
йер верилмишдир. Бу да эюстярир ки, Илщам Абдуйев щямин сащядя хцсуси сяриштяси олан мцяллифлярдяндир. Онун
мемуарлары бир дюврцн идарячилийи, инсанлара, онларын
талейиня мцнасибяти юйрянмяк, эянж нясли мцасир эцнцмцздя кечмишин ажы щягигятляриндян хябярдар етмяк
бахымындан чох ящямиййятлидир.
Бцтювлцкдя ися «Достума мяктублар» топлусу
Илщам Абдуйевин йени йарадыжылыг уьурудур. Бу китаб
охужулара ядябиййатымыза йени эялян жошгун тябли бир
сяняткарын йарадыжылыьы иля даща ятрафлы таныш олмаьа
имкан веряжякдир.
Азад Нябийев
Азярбайжан Милли Елмляр
Академийасынын мцхбир цзвц
7
ШЕИРЛЯР
8
Меридиан дцшцнжяляр
9
СЫЧРАЙЫШ
Сольун эцняш
сойуйубдур, дейясян.
Мави сящяр
уйуйубдур, дейясян.
Щяля ки кядярин
юмрц узундур…
Мян щяля
юзцмчцн арзулайырам кядяри.
Сцбщ шяфягдян цзцнжя
Ачылажаг ал сящяри.
Чырпыныр кюксцмдя,
сабаща щайгыран
бу цряк…
Мяня щава кими,
мяня су кими
фыртына ичиндян
сычрайыш эяряк.
10
БИР ДАМЖЫ ЭЮЗ ЙАШЫ
Щярдян
мяня еля эялир ки,
анасыны итирян
кюрпя ушагды дцнйа.
Бу кюрпяжя ушаьын
кирпийиндян асылан
бир дамжы
эюз йашыдыр.
Ня гядяр
дюйцш олар,
ня гядяр
вуруш олар?
Йыьышын, ей инсанлар,
йыьышын, ей адамлар!
Унутмайын ушаьын
кирпийиндян асылан
бир дамжы эюз йашыны.
11
КОР
Ики паралел:
о вя щяйат.
Щцнярин вар бу щяйатда
севинж йарат!
Эял дцшцняк биржя ан;
нядир эюрян бу щяйатда
чатышмайан?
Чатышмайыр –
меридиан.
12
ИРЯЛИ, ИРЯЛИ…
Манеяляри,
щярдян бир анлыьына
щюкм охуйан санийяляри
пилля-пилля мыхладым
инжидийим эцнляря,
инжидийим илляря.
Бездим голумдакы
билярзикли саатдан,
евдяки, ишдяки,
гоншулугдакы саатдан.
Гырылды манеяляр,
гырылды санийяляр,
парчаланды пилляляр ...
Ачылды цзцмя,
йени-йени
санийяляр…
Сясляди мяни
Иряли…
Ешитмямишдим
ня беля чаьырыш,
ня беля щарай,
Нечя иллярдян
бяри…
Заманын гатары
Дейирди эедяк иряли, иряли.
13
АХТАРЫРАМ ОНЛАРЫ
Юмрцмдя ян йахшы эцн,
Икими, цчмц, бирми?
Юмрцмдя ян пис эцнцм,
Щеч аьлыма эялирми?
Йыьдым бцтцн эцнляри,
Йыьдым бцтцн анлары…
Эежя гаранлыьында
ийня ахтаран кими
ахтарырам онлары…
14
ЙАШАМАГ ЭЯРЯКДИР МЯНЯ
Галхдым сямаларын янэинлийиня,
Ендим дянизлярин дяринлийиня.
Сусмадым иллярин гцбарында мян,
Йашадым ялимин габарында мян.
Севинжим гарышыб тойа-дцйцня,
Севинмяк, севинмяк эярякдир мяня!..
Щяля фикирлярля дюйцшям эяряк,
Щяля бу дцнйамы дяйишям эяряк.
Ясрин дя нябзини тутмалыйам мян,
Цмиди инама гатмалыйам мян.
Учмаьа ганад да версяляр мяня,
Йашатмаг, йашамаг эярякдир мяня!..
15
ЙОЛЛАР
Юзцня дюндяряр жыьыры, изи,
Севиняр сямайа узанан йоллар.
Бир эцн сон мянзиля апарар бизи,
Шющрятя, зирвяйя апаран йоллар.
16
ДОСТУМА
Щяр ким ки цзя эцлся;
йа дост олсун,
йа гардаш,
бяла вахты билиняр
йалныз –
дцшмян олан киммиш,
достум олан ким...
17
ХЯБИС
Бир дамжы су дцшся
аьаж дибиня,
кюкляр цчцн еля бу да
бяс едяр.
Щейф, сянин
цряйиня, гялбиня
буз баьламыш
бядянини исидяр...
18
ЙАЬЫШ ДАМЖЫЛАРЫН ПЫЧЫЛТЫСЫДЫР
Чохдандыр гызылы хяйалдайам мян,
Чохдандыр еля бил рюйадайам мян.
Йеня дя фикирляр жярэялянибдир,
Дейясян йеня дя пайыз эялибдир.
Бахын дяряляря, бахын дцзляря,
Щяр йана нахышлар вурубдур пайыз.
Эюйя миллянмяйя щазыр гуш кими,
Сары пянжя цстя дурубдур пайыз.
Гаршыдакы эцнляр бир нисэил кими,
Дцнянди, буэцндц, бир дя сабащдыр.
Кцляк дейинмяся, щай гопартмаса,
Йаьыш дамжыларын пычылтысыдыр.
19
СЯЩЯР
Бизим кянддя
аддым сясляриндян
диксиняр сякиляр.
Улдузларын
щювсяляси тцкяняр,
чякилиб эедярляр.
Биржяжийиндян башга.
Йарпагларын цстцндя
шещ дамжылананда
йамажлар сойунар
эежя кюйняйини.
Ачылар
щинлярин
гапысы,
сяпиляр
тойугларын дяни.
Сящяр торанында
иш-эцж адамы
ял-айаг едяр,
ишя тялясяр.
Беляжя, сюкцляр
дан йери,
ачылар сящяр.
20
ЭЦНЯШИ ТУТМАГ ИСТЯЙИРЯМ
Яллярим
эцняши тутмаг истяйир,
йапышыб
гызылы шяфягляриндян
яллярим
эцняшя чатмаг истяйир.
Яллярим
йер иля эюй арасында
ян залым, ян гяддар
щюкмдар кими
узадыб чармыха
чякдирир мяни.
Эцняш –
бир цммандыр
яллярим цчцн,
яллярим
цммана чатмаг истяйир.
Яллярим
эцняши тутмаг истяйир...
Дейясян бир азжа
дялиганлыдыр,
йа да ки,
узалы галмагдан
горхур яллярим.
Эцндцзляр
гаранлыг дцшяня гядяр,
эежяляр
дан йери сюкцляня гядяр,
яллярим
эцняшя узаныб эедир.
21
Эюрцрям щеч кимин
вежиня дейил,
Беля ялузунлуг
етмяйим мяним ...
Ялими узадыб
Эцняшя
Чатмаг истяйирям…
Гялбимин кядярин
Эцняшя
гатмаг истяйирям…
22
ГОВАГ АЬАЖЫ
Аьажын да
дили вар,
Аьажын да
эюзц вар.
Аьаж
ешидя билир,
Аьаж
даныша билир.
Сян аьажсан,
Мян дя сянин
йашыл щарайын.
Эюйярмишям
будаг кими гойнунда.
Говаг аьажы!..
Эцнлярин бир эцнцндя
балталанды ики будаг
кюксцндян.
Сянин йашыл щарайын –
мяним йашыл цмидим.
Уф демяйя вахт тапмадын.
Бялкя, дилин эялмяди?
– дейя билмярям буну.
Ики будаьын олмамасы,
щарайынын итмяси,
ня едяжяк ки, сяня?..
Бу ан
ятрафдакы
аьажларын арасында
бир сюз эязди,
23
бир сяс эязди:
«Юзцнцзц горуйун!»
Сян аьажсан,
Мян дя сянин
балталанан щарайын.
Гцруруну ялдян вериб
щычгыра билсян,
эцманына архаланыб
гышгыра билсян?!
Демяк, бажармырсан
севмяйи...
Дюз, сярв бойлу
говаг аьажым.
Дюз, севэи аьажым,
Севэили аьажым.
Долудур кясилян
будагла,
гырылан йарпагла
гужаьым.
Ня синян кюлэясиз,
ня дя
няфясин мящяббятсиз
галан дейил.
Гырылыр севэиляр,
гырылыр аьажлар,
ужалыр сясляр,
Дейирляр галан дейил!
Дейилянляр йалан дейил!
Дцнйа чцнки
щеч кимсяйя
галан дейил…
24
ЦМИДЛЯРИМ
Цмидлярим гуру аьаж,
Ня йахшы ки, кюкц нямдир.
Цмидлярим
бойат чюряк,
Ютян эцндян
галан гямдир…
…Цмидлярим сярт гыш чаьы,
Чюлдя битян тянща чичяк.
Ня йахшы ки,
чох балажа олдуьундан
Кимся ону сезмяйяжяк,
цзмяйяжяк.
… Цмидлярим
Кясилян хястя цряк дюйцнтцсц,
ня йахшы ки,
Бу дюйцнтц о хястяни
Цмидлярин ганадында
эцнцмцзя эятиряжяк.
…Цмидлярим
Узаглардан сцзцлян
бир майакдыр,
Гаранлыгда шюля сачан
бир чырагдыр,
Йолун азмыш
инсанлара бир дайагдыр.
25
ЭЮЗЯЛ ВЯТЯН
Ясир,
сойуг феврал кцляйи,
Кясир цмиди,
диляйи.
Пянжяряси кцчяйя ачыг
синиф отаьы.
Ужалыр зянэ сяси.
Ичяри тялясир
сойугдан титряшян ушаглар.
Маса
архасында дуруб,
бойу ужа,
нимдаш либасда,
хош сифят гожа...
Онун да
ялляри овжунда:
щейсиз-тагятсиз,
зяиф сясля,
няьмя дярси дейир.
Яввялжя охуйур о,
ушаглар сусур.
Сонра ися,
щамы бир аьыздан,
дил-боьаза гоймадан –
сяс-сяся вериб,
бирэя охуйур;
сяслярин ян эюзяли,
сюзлярин ян язяли,
«Вятян!» – дейя сюйляйир
ушаглар.
26
Еля щей,
сясляр
бир-бириня,
гарышырлар.
Эюйдян сяпялянян,
йаьыша пянжярядян
баха-баха,
Црякляри йаха-йаха,
ушаглар
няьмя охуйурлар:
Эюзял вятян
Эюзял вятян.
27
ЭЕЖЯНИН ЭЕЖ ВАХТЫ
Йатмышдым, ойандым...
Биринжи зянэ чалынанда,
йатаг отаьындакы дивар сааты,
вурурду бирин йарысыны.
Эежя йарысы, эежя йарысы.
Ким билир, бялкя еля инди,
бу йухудакы ев бу эежя вахты,
таваны жызыб
йазырды рузиэарын адыны.
Вя мян,
нядянся
зил гаранлыгда,
щеч бир горху
дуймаданпянжярями йарыачыг гоймушдум...
Эежянин бу эеж вахтында,
щямян аракясмядян –
сайрышан эюй цзцндяки
улдузлара бойланыб,
хош мусиги динляйиб
тямиз щава удурдум.
Ня ширин ащянэи варды –
ня ойнагды, ня дя гямэин.
Ким йазыбса,
гибтя етмирям,
ирадым да йох.
Ондан гат-гат артыг,
Кядярим, гямим вар.
Юмцр йцкцмц аьыр-аьыр,
чякя-чякя
28
бездирмишям мян кядяри,
о да мяни.
Эилейчи дейилям,
эилейим дя йох.
Онсуз да
талейимдян савайы
сыьынмаьа йерим йох.
Гялбим гырыг, сыныгдыр...
Ичимдяки гямимдян аз гала,
Цзцлмякдяйям.
Сапа дцзцлмякдяйям.
Бу йаланчы дцнйада
сян ачыгла бу ойуну:
ня тез кечир юмцр,
ня тез эюрцнцр сону!
Ня едим?..
Эежя саат цч чаьларында,
эюзлярим йашарса да,
мян эюзцмц силмирям.
Тякжя буну билирям:
юлцм арзуламаьа,
арайыб-ахтармаьа,
габагда о гядяр
заман вар ки…
29
БИР ЮМЦР ЙЕТДИ СОНА
Бир шахталы эцн,
байырда гар йаьыр –
аьыр-аьыр;
сулу, сисли, бозумтул.
Ятрафда щяр шей –
чыл-чылпаг,
аьаппаг...
Бу сойуг эежядя,
дишлярим
шаггылдайыб
бир-бириня дяймяся дя,
айаьымы басдыьым йердян
чякя билмядим.
...Йол эюрдцм
узагдан –
бир кимсянин
ажы бяхтиня.
Еля бу вахт,
галадакы
йцксякликдян,
гартал ганадында
бир инсан –
фырланараг енди
йерин тяркиня.
Ня едярдим?
Эюрцнмямиш бир алямя бахан кими
бахдым она.
Эюзлясяйди,
бялкя дя,
тир-тир ясян црякля,
30
азажыг да олса щейрятля,
бир эюз гырпымында,
гачыб ялля тутардым ону.
Амма
яжял эирмишди арайа –
ган ичиндя иди билякляриняжян,
щяйат ойун ойнамышды,
бялайа салмышды бичаряни;
шыр-шыр ахырды ганы,
гаралмышды цзц, эюзц,
ялляри..
Юмрц тязядян
гайытмаз эери.
Ня ися…
Она бахыб фикирляширдим:
«Дцнйа
щям эялимли,
щям эедимлидир,
щяр шейин язяли
бир ахыры вар.
Сян демя, дцнйада
щяр шейин сонунда
юлцм дя нцбар».
Мясяля бунда дейил,
артыг,
о юлмцшдц.
Иш-ишдян кечся дя,
йеримдяжя гярар тутмайыб еля щей,
ики гат баьырмаг истяйирдим –
юзц дя бош-бошуна.
Сонра
яйилиб бахдым онун эюзляриня;
31
ачыг иди...
Сакит-сакит, кядярля,
ялляримля гападым,
эюзлярини.
Дцшцндцм ки, бир юмцр дя
беляжя йетди сона
Танрыдан
рящмят охудум она.
32
ДОЬМА ЕВИМ
Йурд салыб йаддашымда,
доьулдуьум ев эязяр.
Пянжярямя сящярляр,
эцняш, яляйярди зяр.
Щеч вахт чыхыб-батмаьа,
тялясмязди бир кяря.
Инди мян эежялярдян,
жан атырам сящяря.
33
СЕЧЯРДИМ ЮЙЦДЦН
СЯРБЯСТИНИ
Ня ола эюрярдим сярбястлийи дя,
Талейин хош цзцн, щям сяртини дя,
Мян гачыб ажылы нясищятлярдян,
Сечярдим юйцдцн сярбястини дя.
Сярбястлик инсанын юз азадлыьы.
Ону дамжы-дамжы булаглашдырар.
Киминся эюзц иля бахмаг дцнйайа,
Юзцмц юзцмдян узаглашдырар.
Гисмят олса гайыдарам, дюнярям,
Истярям ки, сярбяст олум, тяк олум.
Мяни жандан артыг севян доьмалар,
Гожалыгда гойун мян сярбяст олум.
34
САЬ ОЛ, ДУЛУСЧУ
Бир аз фикирли идим,
сян гаршыма чыхыб
мяни йолумдан сахлайанда,
Дулусчу.
Ширин дил тюкцб,
щявясля
бир-бир бардаглары гаршыма йыьдын.
Сонра да
юзцнц еля апардын ки,
эуйа,
бу дцнйанын
яввялиндян, ахырындан хябярсиз,
аьрысындан, ажысындан азадсан.
Мян ися алын тярли
инсан сяси
ешитмяк истяйирдим.
Онун няфясинин истисиндя
гызынмаг истяйирдим. ..
Гымышараг
гящвяйи
сахсылары сатмаьа
чох аз пул истядин.
Мян
щям цзцня, щям эюзцня
баха-баха,
зящмятинин
дяйярини цчгатына юдядим.
Сян эюзцмдя палтарынла, истяйинля,
щям дя фикринля ужалдыгжа,
данышдыгжа, долашдыгжа...
35
Жцмля-жцмля, щярф-щярф
нязяримдя йцксялирдин.
Беляжя,
айрыларкян
яллярин овжумда
мяня деди ки,
зящмят варагланыр,
ялинин щяр гырышында:
«Саь ол, дулусчу!»
36
ЧЕВРИЛИБ ЭЕТДИН
... Ня вахтса
няфясинля гызынмышам,
сясинля титряйиб цряйим.
Айрылмышыг...
Цмидляримиз
цряйимизя гысылы галыб.
Щясрятдянми щясрятимиз
асылы галыб?...
... –
Цряйим ган ичиндяди ...
Гялбим алышыб йаныр
Сян ня етдин?
Нийя, сяссиз-сямирсиз,
Чеврилиб эетдин?
Эюрцнмяз, билинмяз
Бир улдуза чеврилиб
Кящкяшанлар ичиндя
Йох олуб итдин.
Нийя сяссиз-сямирсиз
Чеврилиб эетдин?..
37
СЯМАДА УЛДУЗУМ АХАНДА
Цряйим
ичимдя йумулур щярдян,
Сящяря, сабаща
чаьырыр мяни.
Тагят тапмайырам
эери дюнмяйя,
Иряли апаран йол да
баьлыдыр.
Цряйим
ичимдя йыхылыр щярдян,
сыхылыр щярдян…
Цряйим овжумда,
говрула-говрула
юлцр беляжя
ичимдя.
Цряйим чырпыныр,
Баша дцшя билмир
бу щалы,
ня бейним, хяйалым...
Цряйим
юлцр овжумда щярдян,
Цряйим
ичимдя йыхылыр щярдян,
сыхылыр щярдян…
Чеврилиб дцняня баханда
Сямада улдузум
Аханда…
38
ЕШИЙЯ ЧЫХМАЬА ЩЯВЯСИМ ВАР
Йаьмайажаг аь йаьышлар,
Мяни тутмайажаг гарьышлар,
Цстцмя ахажаг алгышлар.
Ешийя чыхмаьа щявясим вар.
Сигарети ат дедиляр, атдым,
Вахтында йат дедиляр, йатдым,
Эетдийим йерлярдян гайытдым.
Ешийя чыхмаьа щявясим вар.
Алмалы шейляри алмадым,
Галмалы йерлярдя галмадым,
Долмалы гядящляр долмады.
Ешийя чыхмаьа щявясим вар.
Эежяляр ялимдян безмирляр,
Щядяфляр охуму цзмцрляр,
Йолума даш-кясяк дцзмцрляр.
Ешийя чыхмаьа щявясим вар.
Йолуму эюзлярми шящярляр,
Кющлянсиз галармы йящярляр,
Гейдимя галармы сящярляр?
Ешийя чыхмаьа щявясим вар.
39
ЕЩТИЙАТ
Даща ещтийата дюзя билмирям,
Даща ещтийатла эязя билмирям,
Фикрими, щиссими аь вярягляря,
Даща ещтийатла дцзя билмирям.
Ещтийат эюзцмц йаман горхудуб;
Бизим жясарятли зяманямиздя.
Ещтийат юзц дя бир нюв горхудур!
Иланла сярчядя фярг эюрцрцкся,
Пялянэля бюжякдя фярг эюрцрцкся,
Мянжя ещтийатлы олмаьа дяймяз.
Инди ещтийатлы доьулмаг олмаз,
Инди ещтийатда боьулмаг олмаз.
Ещтийаж-ещтийаж олмасын эяряк;
Йашанан заманын эярэинлийиндя
Ещтийат мянасыз олмасын эяряк.
Анжаг щяр эцмана, щяр ещтимала
Йаман ещтийатлы адамларыг биз.
Бу сюз мейданында эюз эюря-эюря,
Йаланла, бющтанла гаршылашанда,
Ещтийат етмяйяк сюзцн дцзцня.
Инсанын щяйаты башдан-бинадан,
Шяр иля хейирин гарышыьыдыр.
Дцнйанын ишини ня билмяк олар –
«Ещтийат иэидин йарашыьыдыр».
Аталар дцз дейиб, йахшы дейибляр.
Онларын эцнащы, тягсири йохдур,
40
Аталар йашайан вахт еля иди ки,
Эюйлярдян од йаьар, алов гопарды.
Дцнйанын ишини билмяк чятиндир,
Аталар, бялкя дя, доьру дейибляр...
41
ЦМИД
Сяфалятля,
айагйалын
кечдийим йолларда,
тохум-тохум
зярряляниб бяхтим.
Гаратиканлар кими,
битибдир габаьымда.
Йолумдан галмамышам,
йолумдан дюнмямишям.
Дцнян мяним...
Инанын,
гырмызы изляр
эялмишди архамжа,
гырмызы цзляр
эюрмцшдцм,
гырмызы сюзляр
ешитмишдим.
О вахтдан,
бир аьаж якмишям
цряйимин ичиндя.
Цряйимин ичиндя
бир аьаж бюйцйцр
ня вахтдыр.
Ня вахтдыр юмрцмцн
йаз фясли башланыб.
Йаз фясли эюрцнцр юмрцмцн
йаьмурлу сабащы.
Дейясян, юлцм дя
йаз фясли эяляжяк.
42
Юлмякдян горхмурам,
горхмурам юлмякдян.
Эюзлярим кор дейил,
гулаьым кар дейил,
яжялим йох дейил.
Яжялим чаьлайыр,
яжялим бюйцйцр,
яжялим гышгырыр синямдя.
...Цряйимин ичиндя
бир аьаж бюйцйцр, ня вахтдыр;
Бюйцйцб, бюйцйцб,
йыхажаг мяни.
Юмрцмцн йаз фясли
мящв олуб эедяжям,
йамйашыл бир аьаж
галажаг дцнйада...
43
ХЯЙАЛЛАР ГАНАДЫНДА
Щяр шейин сону да
билирям,
йетяжяк…
Сонунжу цмид дя тцкянир
сюзлярдя.
Йягин ки, о да
усаныб
битяжяк.
Ким билир,
бялкя дя,
дяйишяжяк заман.
Дяйишяжяк дцнйа
йенидян
ал шяфяг
йанажаг
зцлмятя гярг
олан эюзлярдя…
Йенидян тябяссцм
эцляжяк цзлярдя…
44
ДУМАНЛАР КЯСДИ
Юмрцм язизляня, юмрцм бязяня,
Хырда дуйьулардан щей гачмышам мян.
Рущум сыьышмады бу йер цзцня,
Инди дя эюйляря ял ачмышам мян,
Ялими узатдым зирвяйя сары,
Онун да гаршысын думандыр кясян.
Долдум булуд кими, нежя долмайым,
Дуйсам дуйьуларын титряклийини.
Инсан цмманында мян тянща эями,
Цздцм боьулмадан гям чайларында.
Мяьрур аддымладым гящряман кими,
Туфан эцж эялиб, фыртына щаглайанда.
45
ДЦШЦНЖЯЛЯР
Эежя доьуланда эялян ай олур,
Зцлмяти сонрадан яридир, ахыр.
Бир дяфя олса да хош эцн пай олур,
Щяр кяся юмрцндя йа яввял, ахыр.
Зирвя гаршысыны думанды кясян,
Гяфил эюрцнянтяк, гяфил итяндир.
Айаглар алтында галан зямися,
Сонда бярякятди, чюрякди, дяндир.
46
ИТЯН ЭЦНЛЯРИМ
Тяклийин ащына сюйкяйяряк цзцмц,
етибарлы дост сораглайа-сораглайа
нядянся,
гяним кясилмишдим доьмайа, йада.
Мяндян хейли узагда
ужуз бир каинат –
бурда мян тянща ада.
Ящямиййятсиз бир дуйьу кими
юзцм дя билмядян,
ян хош анларымы
вермишям бада.
47
ЩЯЙАТ ЩЕКАЙЯСИ
Салам, достум!
Йеня эюзлярин йаш ичиндя,
цряйин титрямядя…
Йахшысы будур,
бу башдан о башажан,
яввялдян ахыражан
дала бахыб,
сцзмя щяйатыны,
цзмя юзцнц…
Йохса,
гялбини дешяр
кядяр сяси.
Унут аьламаьы!
Бядлик щагламасын сяни.
Онсуз да
юлмяздир йашамаг щявяси,
адамын-адамла бящси,
йа да ки, дяли бир марагла
щяр шейи юйрянмяк истямяси.
Сонра да
севда, зцлм вя щяйат щекайяси...
48
ЖЫЬЫРЛАР
Йоллардан жыьырлар айрылыр,
Жыьырлар йоллардан сыйрылыр.
Йоллардан жыьырларод алыб эедирляр.
Щарадаса зянжир тяк
гырылыб-тюкцляр жыьырлар,
Щарадаса дивар тяк
кющнялиб сюкцляр жыьырлар.
Дцзляри кечяряк, даьлара дырмашар
жыьырлар,
Коллары бичяряк
даьлара сармашар жыьырлар.
Истидя бцзцшцб донарлар,
Шахтада алышыб йанарлар
жыьырлар.
Бцдряйяр, йыхылар,
Бязян дя, бир кибрит чюпц тяк
алышыб сюнярляр;
жыьырлар йоллардан айрылыб
юзляри йоллара дюнярляр...
49
ЭЮЗЯЛДИР ЩЯЙАТ
Эцнащла йараныб еля бил дцнйа,
Нядян доьулубдур биля билмяйир.
Цстцндя эяздийи адамлар нийя,
Бир гарыш торпаьы бюля билмяйир!
Фясилляр ютдцкжя дяйишир дону,
Гозбели гябирдя дцзялдир щяйат.
Щяр шейин ахыры, щяр шейин сону...
Уьур эятиряндя эюзялдир щяйат.
50
ЙАЬЫШ ГЯЛБЯ ЙАЬЫР
51
ХАТИРЯЛЯРИН СОЛМАЙАН
ЙАДДАШЫ
Мящяббят –
инадым мяним,
Мящяббятдя – дюзцмлцйям.
Севэидя –
мящяббятляшмиш юзцмям!
Хатиряляр вя дцшцнжяляр –
бялкялярим, ещтималым.
Бах, бунлардыр –
мяним кечмишим, дцняним.
Суалларла цзя чыхыр,
фикрим, щиссим, дцшцнжям.
Хатиряляр –
гарьы тяк саралыб гуруса да,
Милйон кяря йахшыдыр,
жяфянэиййат архасынжа
аддымлайан
дцшцнжядян…
52
ЙАНЛЫШЛЫГ
Сющбятим олубдур, сюзцм олубдур,
Гялбими исидян кюзцм олубдур.
Севэи дя, нифрят дя чыхыб гаршыма,
Мяндя чятинлийя дюзцм олубдур.
Танры диляйинин йолчусуйам мян,
Эюйдя мяляклярин елчисийям мян.
Атяшля, йаньыйла чыхдын гаршыма –
Сормадын бир кимям, бяс нячийям мян?..
53
ЕШИДИРСЯНМИ
Ешидирсянми
улдузларын ишыьында
эежянин хышылтысын?...
Танрыйа чатмайан
дуа кими
эялир адама.
... Йохса,
ня вахтса
доьулажаг бир кюрпя
эцнащымызла ойнайажаг,
Кюлэямиз утанажаг
ейни улдузларын алтында? ...
54
ЮЗЦМЛЯ СЮЩБЯТ
Бир думанлы севэи эязяр синямдя,
Илдырымтяк мян щазырам чахмаьа.
Даьлар эялиб лап ашаьы синяндя,
Ня галыр ки, зирвяляря чыхмаьа.
Щара эетдин, нийя эетдин, ня цчцн,
«Бялкялярим» йыьылмайыр бир йеря.
Ачылырам сящяр кими сянинчцн,
Улдуз олуб чякилирсян эюйляря.
Эцл аьажы дейилям ки, яйясян,
Вцгарсызлар яйилмяйя цз тапыр.
Ахтаранлар эежикирляр дейясян,
«Хала хятрин галмасын»лар тез тапыр.
Цряйими гыздыран да одумдур,
Инди мяня йахын олуб узаг да.
Сянин бялкя юз щалалжа адындыр,
Мяним щяля Сяадятим узагда.
55
СЕВЯНЛЯР ОЙАНАНАДЯК…
…Бу эежянин цзцня
бир ишыг цфцр,
Няфясинля ачылсын сящяр.
Бу эежянин цзцня
бир севэи цфцр,
Севянляр айылсын исти няфяся.
Бу эежянин эюзцня
бир гара юлцм цфцр,
Лап эежядян дя гара.
Сящяр ачыланадяк,
севянляр ойананадяк,
эизляним няфясиндя.
Щяр йазбашы
эцл ятриндя
кяпянякляр эизлянян кими…
56
СЯФЯР АНЫ
Евимизля евинизин арасы –
севэимиз гядяр йахындыр,
эюрцшцмцз гядяр узаг.
Евимизля евинизин арасы –
щясрятимиз гядяр узундур,
юмрцмцз гядяр гыса.
Евимизля евинизин арасы –
эилейли йоллардыр.
Де мянимля эедярсянми
мян узаьа йоллансан?!
О йердя ки,
мави дяниз,
нарын торпаг
вя саиря
олажаг ...
57
ГЫШ ДЦШЦНЖЯСИ
Бу гыш юз вахтындан бир ай тез эялиб,
Човьуну, бораны, сойуг гары иля.
Саралан пайызы, гямэин пайызы,
Нежя дя говлады шахта зору иля.
Бу гыш юз вахтындан нийя тез эялиб,
Эюрясян нядяндир онун мцъдяси?!
Сойуг гылынжы иля жумур пайыза,
Йохса ки, мянямми онун щядяси?!
Мящяббят будаьым чичяк ачынжа,
Гяфил гыш щцжуму ону корлады.
Севэи дцнйасында гышын юз йери,
Бу гыш севэимизя верди гыш дады.
Бу гыш нийя эетмир, эежикир бир аз,
Бялкя дя юмрцмцн гышыдыр, эетмир...
Бир тябият, бир мяням йаз щясрятиндя,
Бир дя рящмсиз гыш, вядяси битмир?!
58
ЭЕЖЯ ИЛЯ ЭЦНДЦЗ
АРАСЫНДА
Эцндцз эцн ишыьында,
Улдузлар эюрцнмяйир.
Улдузларын алтында,
Айцзляр эюрцнмяйир.
Сян щямин улдузсан ки,
Парлайырсан эежяляр.
Ахы инди эцндцздцр,
Бяс сяни нежя эюрцм?!
59
ЮМРЦМ, ЭЦНЦМ…
Эежя гара эюйя дюндяр цзцнц,
Эюрярсян эежяйям чякмя цзцнц,
Охшайа билярдим инжя, зяриф цзцнц.
О ай мяням, айа бянзяйир цзцм,
Улдузлары йыьыб салхыма дцзцм.
Пайыз пайым будур: – улдузлу цзцм!
Гызылэцл ятриля кюнцл ачанды,
Юмцр дя йашанан биржя заманды.
Эял бурда ащ чякмя, ай юмрцм, эцнцм!...
60
СЯНДЯН АЙРЫЛАНЫ,
СЯНДЯН КЦСЯНИ...
61
ЩЯСРЯТ ДЮЗЦМЦ
…Сярщяд чякиб арамыза,
арамсыз ахан чай сулары.
Сонсузлуьу чюкцб бахышларыма…
Беля эется,
вцсалым да щясрятим гядяр –
узун чякяжяк…
62
ТАЛЕ ЩЮКМЦ…
…Аьаппаг гыш эцнцндя
аьаппаг гар оларам,
йаьарам будаглара,
дяряляря доларам.
Бир эцн биляжяйям ки,
будагларын алтындан
гялби долу фярящля
аста-аста кечирсян.
Будаглар ещтирамла
баш яйяр йеришиня,
баш яйяр эялишиня.
Мян дя аь итки олуб
гонарам сачларына,
гонарам эцлцшцня.
О яввялки фярящля,
о яввялки эцлцшля...
Зяриф бармагларыны
эяздирярсян сачында.
Чырпарсан эцлцшцндян,
чырпарсан сачларындан
аьаппаг цряйими...
Ахы, сян ня билярдин,
сян ня билярдин ахы?!
О чырпылан цряйим
дцшцб айагларына
ичин-ичин аьлайыб
излярини юпяжяк...
Ахы, сян ня билярдин,
сян ня билярдин ахы.
63
О говушма эцнцндя,
О говушма
анында,
О чырпылан цряйим,
О чырпынан цряйим
Тале
щюкмц иля
Сяня вида дейяжяк!
Дцшцб айагларына,
ичин-ичин аьлайыб
эюзлярини юпяжяк,
сяня вида дейяжяк...
64
ГАЙЫДАЖАГСАН
...Эетмяйин мянимчцн щяля сирр кими,
Гайытсан, эял мяндян мярщямят истя!
Мящкямя эюзляйян мцгяссир кими,
Цмидин кюкляниб бялкяляр цстя.
Севэим сюкцлмямиш мещ дамы иди,
Мящяббят юнцндя кичикдим бир аз.
Цряйим тяййаря мейданы кими,
Баьлыды, ачмаьа эежикдим бир аз.
Эежикдим, тялясян сян олдун анжаг,
Щяля дейилмямиш нечя сюз кими.
Аьламаг истяйян бир жцт эюз кими…
Гялбинин одуну сойудажагсан,
Ня вахтса йаныма гайыдажагсан...
65
ТЯКЛИЙЯ ДОЬРУ
Бир чылпаг цмидя дюнмцшям инди,
Шюля сачмаг цчцн галанам эяряк.
Эяляжяк юмрцмя килидям инди,
Бир вахт ачылмаьа фырланам эяряк.
Йорулдум эедирям тяклийя доьру,
Дедим, бу севдадан тцкяндим артыг.
Бу да бир тязаддыр щяйатым бойу,
Севэи дя гайытса дюнмярям артыг.
66
УНУТ
Ишыг ола билмярям,
гяфил йаным евиниздя,
евинизин гаранлыьына сцртям
ишыг цзцмц...
Чичяк ола билмярям,
бир гяриб йаз ахшамында
сачына щюрясян мяни.
Няьмя ола билмярям,
щязин бир няьмя кими...
гонам додагларына.
Дяниз дя ола билмярям,
бцкям сащиллярими
йалын айагларына.
Мян сянин ола билмярям,
Унут мяни! Унут!
Айрылыг йелляри дюйцр даща
ишыглы,
чичякли,
няьмяли сащиллярими...
67
ЙАШАТ МЯНИ
Ня дейим, сяня дя мян, ай мящяббят,
Каш ки, барышыьа йер гойардым мян.
Севэили дцнйадан каш дойардым мян,
Сяндян айрыланы, сяндян кцсяни.
Дин десян динярям,
гялбим ачылар,
Сус десян сусарам,
динмярям даща.
Чалышыб эцжцмцн йетдийи гядяр
мяьрурлуьу да
атдым ичяри.
Амма ня сян ябядисян,
ня мян ябяди,
Бажарсан - гара булудлары гован эцняш тяк
йа йашат, йа мящв ет мяни...
68
ВЯСФИ-ЩАЛ
Сянинчцн –
севимли олмамаг,
мянимчцн –
бялкя
юлцмдян дя бетярди.
Мяня лагейд
олмаг,
бяс сянинчцн
ня тящярди…
69
АЛБАЛЫ ЧИЧЯЙИ
Сян –
мянимчцн
ятирли албалы чичяйисян.
Мян –
сянинчцн гуру будаг.
Сян –
чичякли
чямянимсян…
Мян –
сянинчцн
чаьлайан
булаг.
70
ГЯБАЩЯТ
Бу нежя мящяббятдир,
Тапа билмяйир йерин.
Бяс бу нежя сющбятдир,
Эащ ажыдыр, эащ ширин?!
Бу ки, бир щягигятдир,
Анламадыг, ганмадыг.
Нащаг йеря севэилим,
Севэийя инанмадыг.
71
ЭЕТДИН
Эетдин...
эюзляримдя галмысан анжаг,
Эюзлярим дюнцбдцр
сянин яксиня.
Мян даща эцзэцйя баха билмирям,
Эцзэцдян бойланыб бахырсан мяня.
72
ЧИЛИК-ЧИЛИК АЙ
Йаман дарыхырам мян нечя вахтды,
Йорьунлуг эюр нежя итириб мяни.
Бу ай ишыьында, бу эежя вахты,
Дяниз сащилиня эятириб мяни.
Арзулар бир йыьын, юмцр-эцн эюдяк,
Дальалар сащилдя мцрэцляйибляр...
Сяманы еля бил тут аьажытяк,
Дянизин цстцня силкяляйибляр...
Сяпилиб улдузлар суларын цстя,
Суларын байрамы, той-дцйцнцдцр,
Оьулсан, дяниздян жошгунлуг истя,
Бу эцн дянизин дя «базар эцнц»дцр.
Бир аз мавилийя бойансын дяниз,
Йатса, сойуг дяйяр чюлцн дцзцндя.
Бир даш тулладым ки, ойансын дяниз,
Чилик-чилик олду ай су цзцндя...
73
ПОЗУЛУР ИРИЗИ
Ким ня дейир, десин,
йарпагларын саралмаьы
эцняшин гцруб вахтына дцшцр.
Саралыб-солан чичякляр дя
сонунжу кяпяняк тяк
эюрдцйц рянэиндя
дцшцр торпаьа…
... Щяр шей,
щяр шей юляндя
щейф ки,
бир йадиэар апармыр дцнйадан.
Саралыр бянизи,
Позулур иризи…
74
ЯТРИНИ ДУЙДУМ
Эюй цзц булудларла долу
хяфиф-хяфиф
ясир кцлякляр.
Мави рянэдя
йаьыш дамжылар,
о да йаьдыгжа
еля щей йаьар…
Узагда эюрцнян
гуш дястяси дя,
Сямада
йеллянян
чятир кимидир.
Щава да
дад гохуйан
ятир кимидир…
Бяс сян
эюрян
щарадасан…
ятрини дуйдум…
Айаг цстя
еля-беля
щясрятдян, гямдян
уйудум…
75
ТЯНЩА ГАЙА ЦСТЦНДЯ ЧИЧЯК
Ганымы гаралтмаьа,
аьлатмаьа гачан
илляр,
хатиряляр
йадыма дцшцр:
мян лап ушаг оланда
еля билирдим,
сян мяним бажым идин –
эюзляри;
гонур, ири
вя доьма.
Илляр гапыны
Дюйдцкжя,
бой чичяйи кими
бойланыб
Сяни гызлар арасында
юйдцкжя юйяр вя ахтарардым…
Шявя тяк гара
сачындан
бир тел гопарыб
Гачардым.
Цряйими чичякляря
эцлляря ачардым…
Беляжя ютдц илляр…
бир эцн сяни
Аь эялин палтарында апардылар.
Еля о эцн,
санки цряйими гопардылар…
Щяр шей хяйала дюндц
76
Аь селляр гужаьында итди,
эетди.
Мяним илк, язяли
севэим
гяриб бир йаз
чичяйи тяк
тянща бир
гайа цстя
битди…
Гайалар
цстя дя
итиб
эетди…
77
ЩЯСРЯТ АЬАЖЫНДА
Ал-гырмызы
алма кимиди сяадятин,
Йетишди щясрят аьажында.
Мяним истядийим будуму?
алдатды сяни;
щавамы, эцняшми?
алдадан йохса судуму?
Ня мян горхаг идим,
ня щава, ня эцняш, ня дя су.
Горхса идим,
горхса идиляр,
Биринжи инсандан горунардыг.
Мян йаланчы дейилям,
Эцняш икицзлц олмайыб.
Су дадсыз олса иди,
аьажлар
кюкляриндян гуруйардылар.
Ал-гырмызы
алма кимиди сяадятин,
Йетишди щясрят аьажында…
Бир нярдиван дцзялдиб
сюйкядин щясярят аьажына
Нярдиванла галханда
бирдян сяни эюрдцляр
эюрцб, хябяр вердиляр.
Ат белиндя,
хатиряляр...
сцзцлцб
эялдиляр.
78
Аьызларын, бурунларын
бцзцб
эцлдцляр.
...Горуйа бился идин мящяббятими
гызынардын
одумда-ожаьымда.
Ал-гырмызы
алма кимиди сяадятин –
гуруду щясрят аьажында...
79
РЮЙАДА
Ону
ичиндя улдузлар цзян
мави сямада,
Эежядян
бир хейли
кечяркян
йухумда эюрдцм.
Чякиб парлаг
улдузлара апарды мяни.
Адымы чякяр-чякмяз
юнцндя дурмушдум –
Сорьу-суала тутду мяни.
– Бу йарымчыг
севда,
Бу йарымчыг
щявяс
нядян олду,
кимдян олду?
Хяйалым ганадланды
эерийя, илляря.
Аста-аста йада
дцшдц о эцнляр.
Дедим:
– Сян алдандын,
О, сахта йалан сюзляря,
Мещр салдын нечя ала
эюзляря…
Эетдин, йарыдан гайытмаг
истядин,
Гайыда билмядин.
80
Мяни рюйадан ойатмаг истядин,
Ойада билмядин.
Бу да бир йухудур,
рюйадыр, йаландыр,
Бу да йухуда, сянин нювбяти щямляндир!
Таландыр!
Йаландыр!
81
КАБУС
Ахшамды…
Ейванда эцняшин алову
эетдикжя сюнцр.
Бирдян киминся цзц
пянжяря шцшясиндя
эюрцнцр.
Щям тутгун, щям дя таныш...
Кющня хатиряляр йада дцшдцкжя
дюйцнцр цряйим,
бу, сянсян?
Бир тяк бядян олур
севэилиляр.
Щяйат кими жанлы, тяк бир бядян
Гызьын чющряли, габармыш кюкс кими!
Эюйцн эюрцнмяйян кюксц кими!
Эцндцз-эежя,
дюйцнцр цряйим.
Санки айаг сясляриндир
йанымда дайанан.
82
ЩЯДИЙЙЯ
…Данышыр
думан ичиндя алов кими
парлайан шам ишыьы.
Эюйляр
севинжиндян алышыб йаныр.
Мави юртцклц бу щяйат
эюйляр щядиййясидир.
Щядиййя ися –
эери алынмаз,
юзэяйя верилмяз.
83
СЕВЭИ АЬРЫЛАРЫ
Сяпир бу дцнйа
тохум кими,
бир эцндя гужаьына
йыьдыьы,
нечя-нечя
аь кабус фитнясини...
Бу дцнйа
севэилилярин эюз йашыны,
Улуларын баш дашыны
чякир ичиня.
Юз ишыглы дцнйамызы,
гара кюлэя кими
юзцмцзля апарырыг.
Чякдийимиз аьрылары
чякирик Йерин тяркиня.
Фани дцнйанын аьрыларыдыр,
бир овуж торпаг.
Йеря баьлайыб айагларымы.
Йахшы ки, бу торпаг
аьры эютцрцр щяля,
гужаг-гужаг севэи аьрыларыны.
84
ДЮРДЛЦКЛЯР
Эцняш эюзляримдян доьар жащана,
Ай да эюзляримдя батар эежяляр.
Эцндцзляр эюзцмдян гачан севэилим,
Эялиб эюзляримдя йатар, эежяляр.
***
Шащдаьы, вцгарын шащ вцгарымы,
Ким билир, даьларын шащысан, бялкя?!
Бир гяриб севэинин, бир дюнмяз ешгин,
Дюнцб бир даь олмуш ащысан, бялкя?!
***
Ужала билсяйдим бу эцн эюйляря,
Эцняши овжумда тутуб эязярдим.
Ахшам улдузлары йыьыб бир йеря,
Бир «Ана» рягямли бцрж дцзялдярдим.
***
Цряк дя, арзу да, гялб дя сяниндир;
Сянинчцн чичяк тяк дястялянярдим.
Билсяйдим айрылыг беля чятиндир,
Сяндян габаг юзцм хястялянярдим.
85
ЕССЕЛЯР, ЩЕКАЙЯЛЯР
86
ЩЯЙАТ АЖЫСЫ
87
ДОСТУМУН БАЙРАЬЫ
Бу дцнйада нийя эюря щамыдан чох вятянини севян
адамлар цчцн йашамаг даща чятиндир? Дюнэядяки дюрд
тяряфи щасарлы олан о ялчатмаз, о тиканлы чяпяр эюрян нийя беля дящшятлидир?..
Бу щяйатда гойулмуш ганунлар, гябул едилмиш адятляр,
бцтцн бу данышыглар, деди-годулар, чякишмяляр ня гядяр
мянасыздыр! Эюрясян, бу язаблар тяляси щяля бундан сонра
чохму галиб эяляжяк вя достларымызын сяадят адлы дцнйалары щяля дя мяьлуб олажагмы?
Будур, мяним достуму мцщафизячиляр узун бир
кцчяйя доьру апарырлар, орадан ися юлцм сядасы эялир.
Достум габагжадан баша дцшцрдц ки, о мяьлуб олмагдадыр. Амма ирадясинин яксиня эедиб гцруруну яймирди. Ня гядяр ки, мцбаризя апарырды ня иэидлийиня, ня
дя башга мцсбят кейфиййятиня эюря шющрят газанмамышды. Юлцмя эялдикдя ися, достум еля бир юлцм йолу сечмишди ки, бир чохлары она гибтя етмяли олажагды...
Щямин эцн эцняш хейли яввял батса да, ай сяманы
йцнэцлвари дя олса ишыгландырырды. Жидди вя забитяли эюрцнян жялладлар ися етинасыз бахышларла кинли-кинли достума
бахыб кинайя иля пычылдашырдылар. О ися яввялки забитяли
эюрцнцшцндян фяргли олараг инди тагятдян дцшмцш мискин талели бир адама бянзяйирди. Вятяни кимляринся жянэиндян хилас етмяк щисси эеридя галмышды, ирялидя ися рюйадакы кими намялум, йад бир гаранлыг дцнйа вя мяжщул бир тале ону эюзляйирди... Бу да юмрцнцн сону. Щяйат байраьы онун гялбиндя дурмадан дальаланажагды.
88
АНАНЫ АЬЛАДАН ГЯМ
Эежя санки эцлцшляри юлдцрян зящярли дярман ийиня
бялянмишди. Ана ися юз хястя ушаьынын нимдаш йатаьына
сюйкяняряк гямэин-гямэин она бахырды. Ушаьын рянэи
эетдикжя авазыйыр, цряйи ися щярарятдян мющкямжя дюйцнцрдц.
О йарыйумулу эюзлярини беля ачмадан пычылдайыр:
– Ана, эюрясян бу нежя ола билир ки, гушлар да уча
билир, цстц памбыглы чичякляр дя?
– Бунлары сяня сонра анладарам, инди ися ращат йат,
мяним балам...
Ана яйиляряк баласынын гыздырмадан од тутуб алышан
балажа, зяиф ялиндян юпцр.
– Сян йатдын, мяним балам?..
Жаваб явязиня кирпикляриня щопмуш йаш дамжысы ананын йанагларына доьру сцзцлцр.
89
ЙУХУ
Бир эцн оьлан рюйасында ат эюрцр. Сящяр йериндян
галхыб ойанаркян ня гядяр йан-йюрясини ахтарса да ат
эюзцня дяймир. Ертяси эцн йеня ат йухусуна эирир. Бу
дяфя оьлан ял атыб атдан йапышараг гятиййятля дейир:
«Даща ялимдян жаныны гуртара билмязсян». Севинжиндян
гышгырараг йатаьындан галхыр. Бахыб эюрцр ки, яллярини
йумругласа да, овжунда щеч ня йохдур. О, бир анлыг
фикря далыр вя баша дцшцр ки, ат садяжя онун йухусуна
эириб.
Илляр ютцр. Оьлан йенийетмя эянж дюврцндя бир гызы
севир. Бир эцн дюзмяйиб гыздан сорушур: «Де эюрцм,
щягигятян дя мяним йанымдасан, йохса йухума эирмисян?»
О артыг еля бир щяддя чатыр ки, щятта ялдян дцшцб гожалыр да. Сонра юлцм онун башынын цстцнц кясдирир.
«Бялкя, бу да йухудур, ахы мян щяля юлмямишям», –
дейя гожа цряйиндя эютцр-гой етмяйя мажал тапмамыш
эюзлярини щямишялик йумур.
90
ЙОЛУ НАЬЫЛДАН КЕЧЯН ДЦНЙА
Бир кимсядян щеч ня сорушмайыб аддымлайан о йолчу мяням. Йол дцшцнжяляримдян чох вахт мяйус олурам. Бяли, еля ки кядярли олурам щяр шейи унудурам. Билянляр билир ки, шцурун дяринлийиня эедиб чыхана кими щярдян дуйьуну да боьаза тыханмыш тикя кими удмаг олмур. Гялбимин хатиряляри бир-бириля цст-цстя дцшцб гарышыр. Ня ися, бир нечя дягигялик йол эетмямиш юзцмц кянд
кянарындакы гожа палыдын йанында эюрцрям. Няфясими
дяриб йенидян йолума давам едяркян вцжудумун мяня хош эялмяйян йюндямсиз кюлэясиня дя арадабир диггят йетирирям. Щярдян гаршыдан эялян тякям-сейряк
адамлар айаг сахлайыб ядяб-ярканла мянимля эюрцшцрляр:
− Саламялейкцм!
Щяр кяс башгасыны эюряндя башыны галдырыб она бахмаьа тялясир. Щамы кянд адамыдыр. Хош тясирдян црякляняряк онлар кими, мян дя ири кютцк цстя яйляшиб цч-дюрд
аьыз сигарет тцстцлятдикдян сонра да эяляжякдя эюрцш-филан тяйин етмядян динмязжя юз йолумун ахарына дцзялирям.
Бу йад адамларла эюрцшдян, ятрафдакы эюзялликлярдян цряйим лап вяждя эялир. Даьларын йамажындакы гонагпярвяр кяндлиляр, даь зирвяляри, узагдан эюрцнян
айна синяли яйри-цйрц чайын шырылдайан сулары, онун эцняш шяфягляри алтында бярг вуран бцллур чешмяси цряйими
севинжля, фярящля долдурур. Сонра бирдян щяйяжанланырам.
Кяндя доьру эедян йол вя жыьырлар инсаны санки наьыллар дцнйасына апарыр. Еля бир алямя ки, онун барясиндя щеч ня билмирик, амма орайа дцшмяйя жан атырыг.
91
Ола биляр ки, беля адамлар вар вя юзц дя сайжа чохдурлар. Она эюря ки, щяйатда йашайан щяр кясин цряйиндя
жяннят эюрмяк арзусу эцжлцдцр. Мадам ки, хятримя
кяндарасы йолла эетмяк дцшцб, онда нийя дя эетмяйим?
Бялкя, бюйцрткян колларынын арасы иля узаныб эедян бу
жыьыр мяни арзусунда олдуьум щямин о наьыллар дцнйасына апаражаг? Бялкя, бу жыьырла эетсям, наьыллардакы
сайсыз-щесабсыз мящсулдар тарлалара раст эяляжям? Доьрудан да, нийя дя раст эялмяйим ки...
Юз-юзцмя дейирям: «Щя, яла бюйцрткяндир. Бялкя бир
дадына бахым?» Сусузлугдан йанырдым. Гапгара, ири
бюйцрткянляря бахыб фикирляширям ки, сусузлуьуму
онунла йатыра билярям. Бюйцрткяндян йейиб йенидян
кяндарасы йолла ирялилямяйя башлайырам. Узагдан чайын
шырылтысы ешидилир. Аьажларын цстц гушла долудур. Йягин ки,
мин дяня олар. Кюврялиб долухсунурам. Боьазым гящярлянир. Аьламаг да истяйирям, эцлмяк дя. Эедя-эедя
юзцмчцн додагалты зцмзцмя едирям…
Йени бир дцнйайа, наьыллар аляминя эедирям. Бурада
щяр шей эюзял, щяр шей фцсункардыр…
92
ЙАЛАН
Дцнян гощумларымыздан биринин кефи-дамаьы чаь
иди. Ящвалыны щарада дцзялтдийиндян бихябяр олсаг да,
амма бизя юзц тяшриф буйурмушду... Еля ловьа-ловьа
креслойа сярялянди ки, бяс дейярдин бцтцн дцнйа аз гала
бунунку иди. Гяфилдян йадына ня дцшдцся, ялцстц ялини
телефон дястяйиня атды. Бу минвалла о сющбятиня кимлярля
вя нежя башладыса, евдякиляр эюзлярини бярялдяряк тяяжжцбля бахышдылар.
– Олмайа хязиня тапмысан? – дейя анам диллянди.
− Яши, ня хязиня? – гощум биж-биж гымышды.
− Бяс онда ня олуб ки, беля эюйля эедирсян?
– Узун сющбятдир...
О йенидян телефону юзцня йахын чякди. Сющбят бир
няфярдян эедирди. Мян беля баша дцшдцм ки, о адамла
баьлы ня ися фювгяладя бир щадися баш вериб. Нящайят,
нювбяти зянэ заманы анам дюзмяйиб деди:
– Бир бизя дя нягл еля эюряк ахы ня олуб?
Гощум:
– Билирсян, кечян ай еля-беля, дилхошлуьа бир танышым
барясиндя балажа йалан уйдурмушдум. Гаршыма чыханы
бу барядя аэащ едирдим. Бу эцн ишдя тясадцфян щямин
о «хябяр» эялиб мяня дя чатыб. Валлащ еля дедиляр ки, аз
гала лап юзцм дя инанажагдым. Тяяжжцблцдцр, дцз демирям?..
Анам ону жавабсыз гойуб щирсля йериндян галхараг
о бири отаьа кечди. Онун ардынжа о бириляр дя ахышды.
Мян ися гощумума баха-баха галмышдым. О ися юзцндян еля разы иди ки...
93
ИТКИ
Тянща вя сакит эюркямли о адам мяним директорум
иди. Гырх йашы оларды. Бичаря саьалмаз хястялийя дцчар олмушду. Чющряси сольун вя цзцжц эюрцнцрдц. Цмидини
цзмяйиб шящярин танынмыш щякимляриня мцражият ется дя,
дярдиня чаря тапылмамышды. Йол юлчцб, щятта башга шящярляря цз тутса да, орадан да ялибош гайытмышды. Наялаж галыб евдяки яшйалары дяйяр-дяймязиня сатырды. Щярдян иш йолдашларымызла йыьышыб она баш чякмяйя эедяркян илтифат эюстяриб юзцнцн мцгяддяс билдийи зянэин китабханасындакы бир нечя китабыны сяхавятля бизляря баьышлайарды. Фикри, анжаг юзц иля оларды, санки ятрафындакылары ня эюрмцрдц, ня дя дуймурду. Она мящрям олан
бириси олмадыьына эюря чох вахт дцшцнжяляри иля тякбашына галырды. Гялбини эцнц-эцндян аьласыьмаз кядяр
вя бядбинлик дуйьусу чуьлайырды.
О демяк олар ки, мяним эюзляримин гаршысындажа
тядрижян, аста-аста, илдян-иля, айдан-айа защири жящятдян
дяйишилирди. Цзцнцн яламятляри, бахышы, щярякятляри...
Рянэинин эцнбяэцн авазыдыьынын шащиди олурдум. Ону
бир ил иди ки, таныйырдым. Мязуниййят вахтым чатдыьы
цчцн юзцмя истиращят вермяк гярарына эялмишдим. Гайыдаркян ону гям-гцсся ичиндя, щямишяки иш отаьында
эюрдцм. Хейли дяйишмишди. Анлайа билмирдим ки, гадынлары бир вахт юз гядди-гамяти иля ясир едян вцжуд, инди
щара беля гейб олур? Илащи, эюрясян щярдян евиня баш
чякдийим енликцряк, долу бядянли бу адам щяминки о
директорум иди? Беля эется фикирляширдим ки, нювбяти пайызда, даща индики эюрцнцшцндян дя ясяр-яламят галмайажаг. Вя мян онун симасында габагжадан йени бир итки ашкар едяжяйимя тяяссцфлянирдим.
94
Иш йолдашларымызла арадабир мцталия етдийимиз китаблардан сющбят дцшяндя о диллянмязди. Ани сцкут заманы
дуйурдум; йа о хейли дяряжядя сусур, йа гашларыны дцйцнляйир, йа да ки, ращатланмыш щалда яллярини гойнуна
гойараг эяляжяйинин она, чох эцман ки, щяйат вяд етмядийиня ишаря едирди. О, щяйяжандан чох вахт яся-яся
данышырды. Чалышырды ки, бярк-бярк дюйцнян гялбиндя вя
жошгун арзуларла долу эюзляриндяки аьрыны юзцндян савайы щеч ким дуймасын. Амма бажармырды.
Беляжя илдян-иля о дяйишилирди. Кимся яэяр онун яввялки яксиля индики яксини тутушдурса, онун щяминки адам
олдуьуна инанмазды. Мяним достум защирян тамамиля
башга инсан олмушду; сыхылмышды, кичилмишди, сарсылмышды.
Ажы дярд ону аьушуна алыб яввялки эюркяминдян чыхартмышды.
Бу да инсан талейинин ахыры... Ахы фажиянин беля тяляскянликля она гаршы щцжуму щарадан иди беля? Онун яввялки образы сыхышдырылараг щцзнля арадан чыхарылды. Вя
дцнйадан кючяркян о, яввялки гамятиля дейил, сон вцжуду иля йаддашымызда галды. Вя тядрижян щафизямиздян силиняряк унудулду.
95
ЦРЯКДЯ АЬРЫ
Бизим кяндимиз даьларын арасындакы йашыл мешялярин
ящатясиндядир. Даьларын ятякляриндян бизим чайымыз ахыр
– о, мяним чайымдыр, севимли чайым.
Мян тез-тез чайын мянбяйиня эедиб орадакы бир парча даш цстцндя отурурам. Яйляшдийим щяминки о дашын
цстцндя, йягин ки, чохлары отуруб фикирляшибляр, бир-бирляриля щямсющбят олуб данышыблар. Мян инди еля онларын фикирляшдийи щагда дцшцнцрям, она эюря ки, инсанларын
фикри ня гядяр мцхтялиф олса да яввял-ахыр ейнидир. Инсан
гялбинин дяринлийиндяки цмид вя арзулары да бирдир.
Мян чайын гыраьына ениб овжуму су иля долдурараг
ажэюзлцкля дойунжа ичирям. Сонра дцшцнцрям: «Чайын
щеч бир гайьысы йохдур, ня ажлыг билир, ня ещтийаж, ня дя
зящмят. Ня горхусу вар, ня эцманы, ня дя истяйи… Елябеляжя щара ися ирялийя доьру ахыб эедир. Бяс биз инсанлар
щарадан эялиб, щара эедирик?»
Мян эюзлярими бирбаша ахыб эедян чайын суларына зиллядим. Бязян мяня еля эялирди ки, ращатлыьа говушмаг
цчцн йеэаня йол инсан щяйатынын аьыр йцкцнц тулламаг,
юзцнц сярбяст ахан гайьысыз чайын суларына атыб онларла
бирляшмякдян ибарятдир. Ахы инсанлар арасында олмагдан безмишям, гулагларым бош данышыглардан зинщара
эялиб, гялбим ажы фикирлярдян вя мянафейи ужуз арзулардан йорулуб, артыг инсанларын ахмаглыьындан вя зяифлийиндян тянэя эяляряк, ахар чайа гаршы гялбимдя доьмалыг щисси дуйурдум. Цзяриня чюкмцш чюкцнтцлярдян
ону тямизлямяк гярарына эялиб, гящярдян эюзляримин
йашыны боьмаьа чалышдым. Каш ки, о мяни дя юз йанына
чаьырарды. Ня оларды сяслярин чыьыртысындан, щяйатын зцл96
мцндян вя зиллятиндян гопарараг юзц иля истянилян йерляря апарарды...
Яслиндя, ахы бизим щеч бир охшарлыьымыз йох иди. Онун
ня гялби, ня дя дюйцнтцсц варды. Дили дя йох иди ки, даныша. Щеч инсан кими ял-гол ачыб йеримяк дя онун талейиня йазылмамышды. О, садяжя инсандан фяргли олараг киримишжя аьлайыб чаьлайа билирди. Ня олсун ки, онун да
эцн-эцзяраны беля иди. О да ону йашайырды. Дяниз тапмажасыды. Биз ися мякрли инсан щяйатынын сиррийик.
Йахшысы будур ки, гачын сулар, гачын гаршымдан вя
мяни дя юзцмля тякбятяк йалгыз гойун. Отлары да биткилярля бярабяр юзцнцзля апарараг щекайятинизи онлара данышын, сонра да ичин-ичин аьлайын, гялбян севинин, црякдян гышгырын, охшайа-охшайа щычгырын, дилужу охуйун,
рягс едяряк шянлянин... Мяня ися аьламаьа мане олмайын. Ахы дцшцнжялярим сайа эялмяз гара булудларла
долудур. Гялбим ися... мискин вя тянщадыр.
97
ЙАНМЫШ ЛАМПА
Щямин эцн санки эюйдяки улдузлар да эюзлярдян
ахан саф эюз йашы кими ахараг парылдашырды. «Бяс улдузлар ичиндя щарададыр мяним улдузум?» Бялкя араларындакы еля ян сольун улдуз мянимки иди. «…Инсанлар юлмцр, торпаьа басдырыландан сонра йенидян дириляряк тязядян дцнйайа эялир, бир юмцр йашайыб, сонра бир дя доьулурлар». Яввял цмидля йашайырлар вя сонра жан верирляр. «Щяйат нядир? Инсана ня лазымдыр? Йашамаг цчцнмц юлцрцк, юлмяк цчцнмц йашайырыг…»
Йашадыьым гаранлыг мянзилин пянжярясиндян цзцашаьы бойланыб дирякдян асылмыш бир жцт лампанын ишыгландырдыьы проспектя бахырам. Йахшы ки, бу лампа юз йерини
тутараг мцяййян бир йери ишыгландырмаьа гадирдир. Кцчядяки щямин лампайа аз гала щясяд апарырдым. Чцнки
мян ондан фяргли олараг ня юзцмцн, ня дя башгасынын
талейиня нур сача билмядим, щяйатдакы истядийим йери
ишыгландырмаьы бажармадым.
Валидейнлярим рящмятя эедяндя мяним жямиси ийирми
йашым варды. Гощум-ягрябамдан щеч кимим галмайыб,
галанлар варса да, индийядяк чох эцман ки, мяни унутмуш оларлар. Мян юз щяйатымы беля гурдум; ишя эириб бир
адамын йейяжяйи вя цст-башына хяржляйяжяйи гядяр пул
газанараг гянаяткарлыгла йашадым. Йан-йюрямдя еля
бир етибарлы достум йох иди, танышлара эялдикдя ися эяряк
ки, бир нечяси олмалы иди...
Илляр кечди. Бу илляр ярзиндя цряйимин ян йахын сирдашыны тапа билмядим. Кядярлянсям дя щяйатда юз истяйимля яввял-ахыр гаршылашажаьыма ямин идим.
Бир дяфя ишлядийим идаряйя тязя ишчи эютцрдцляр. О
щям жидди, щям дя олдугжа эюзял гыз иди. Илк эцндян
98
мцнасибятимиз дцз эялмяди. Айлар ютдц. Эцнлярин бир
эцнц жямиййятин директору йанымыза эяляряк ишля баьлы
ирадларыны билдирди. Дейилянлярин чохусу гыза аид иди. Нядянся дюзмяйиб нюгсанлары юз бойнума эютцрдцм. Еля
щямин эцн мяня ишдян чыхмаг барясиндя сон хябярдарлыг елан олунду. Явязиндя ися гызла ямялли-башлы достлашдыг.
…Биз тез-тез эюрцшцрдцк. Щяйятдя, баьда, дяниз сащилиндя. Онунла эязмяйя йери, данышмаьа сюзц асанлыгла тапырдым. Дарыхмаг сюзцнц фикримизя беля эятирмирдик. Бир эцн о мяня деди:
– Ня фикирдясян? Елчилярини бялкя бизя эюндярясян,
гой бизи тезликля нишанласынлар, йохса сабащысы эцн эеж
олар.
Мян кцт бахышларла она бахдым.
– Наращат олма.Тезликля эюндярярям, эялярляр.
Ертяси эцн кцчяни кечяркян гаршыма уьурсуз пишикми
чыхды дейим, йохса итми, ня билим… Эюзлярими ачаркян
башымын цстцндя аь халатлы тибб бажысыны эюрдцм. Бу
эюзлянилмяз йол гязасы щяйатым цчцн аьыр фажия иля нятижялянди. Ямялиййатдан сонра щяким мяня йанашыб ата
ола билмяйяжяйими сюйляди. Бу сюзляр бцтцн вцгарымы
гырыг-гырыг етди. Хястяханада даща бир нечя эцн галыб
евя дюндцм. Орада олдуьум мцддятдя сящщятимля
баьлы щярдянбир телефон ялагяси сахлайанлар олду. О да
бир нечя дяфя зянэ вурду, анжаг щягигяти биляндя жанфяшанлыг эюстяриб цряк-диряк верди: «Щякимлярин тяйин етдийи хястялик мяни марагландырмыр. Мян сяни севирям вя
сяни дя ахыра кими эюзляйяжяйям».
Инди о, йяэин ки, мяни эюзляйир. Мян ися гаршымдакы
конйака баха-баха, дамаьымда тутдуьум сигарети
тцстцлядяряк бязи шейляр щаггында отуруб дяриндян дц99
шцнцрям. Киминся мяня ажымасыны вя гайьыкешлик эюстярмясини дя истямирям. Йеэаня истяйим варса, о да юз
талейимля тякбятяк галмагдыр.
Зяннимжя, бу вахта кими миниб цздцйцм каьыз
эями артыг батмаг цзрядир. Яэяр бяхт ишыьым юз цзцмя
йанмырса, онда башгасына айдынлыьы нежя эятирярям?
Нийя ахы юзцмдян савайы башгасына да зцлм едим? Ахы
бу варлыьымла кимя лазымам? Нийя юлмяйиб индийя кими
йашайырам?
Сяадят чох вахт узагдакы улдузлара бянзяйир; о, бцтцн гаранлыьы йох етмир, йалныз арабир булудларын арасындан ишыг сачыр. Биз щяйатда чох сящвляр едирик, чох
шейляри баша дцшмцрцк. Щяр щалда щярдянбир щараданса
булудларын арасындан, башга бир сямадан бизим цряйимизя бир ишыг дцшцр.
Гаранлыг отагда отуруб ишыгландырылмыш кцчяйя бахырам; хырда гуртумларла конйак ичя-ичя… Яслиндя зящяр
ичирям, анжаг беля анларда о да ширин дадыр. Щяйатда
щятта гяндин дя ажы дады олур. Мян бу ажы вя ширин дады
щеч кимя арзу етмирям. Нящайят ки, юлцмля цз-цзя эяляжяйимя севинирдим. О йахынлашараг мяни йаваш-йаваш
гойнуна алараг, юзц иля бярабяр сцкут долу бир мякана
апарырды…
100
МЯЩЯББЯТ ВЯ НИФРЯТ
Артыг ахшам дцшмцшдц. Беля бир вахтда анамын чаьырылмадан отаьыма эялдийиня вя чякинмядян сярбяст
сющбятя башламасындан бир йцнэцллцк щисс етдим. Анам
юзц сюзя башлады:
– Оьлум, саь-саламатсанмы, хястя дейилсян ки?..
Мян гысажа жаваб вердим:
– Саламатам.
− Щисс едирям ки, щамыдан инжимисян. Оьлум, ахы
сян щеч бир заман щеч кимя юз кяскин мцнасибятини бцрузя вермяздин. Инди ися ким сяня беля бярк тясир етди ки,
бу мясяляйя беля жидди мцнасибят бясляйирсян? Сяни бу
вязиййятдя эюряндя мян дя мцтяяссир олурам; яэяр биз
икисимиз бирликдя бу мювзуда сющбят етсяк, йягин ки,
сян дя бир гядяр йцнэцлляшярдин. Щаглысан, ахыр заманлар сяня о гядяр зярбя дяйиб ки, анжаг оьул, ня олурса
олсун, бу кцсцлцлцйц арадан галдырмаг лазымдыр,
инсанлардан бу жцр айрылмаг олмаз. Ахы йахын инсанлар
арасында олан хырдажа анлашылмазлыьа эюря ня вахта
гядяр кянарда олажагсан… Эюрясян ня вахтса буна
эюря кядярлянмяйяжяксян? Йоха чыхан бу мцнасибят
цчцн гялбиндя биржя дамжы да тяяссцф щисси галмайажаг?
Мян мцнасиб бир сюз тапыб сюйляйя билмядим; еля бил
ки, бир нюв кцтляшмишдим. Анамын мещрибанлыгла етдийи
сющбят мяним гялбимдя яввялки инжиклийи тязяляди.
– Ана, мян язаб чякирям, ялбяття, сянин дцшцндцйцн
кими йох. Бу язаб сярт бир гцввя олуб, мяни мяндян
айырыр. Бялкя щеч бу барядя дцшцнмясям йахшыдыр, чцнки аз галыр ки, лап цряйим парчалана. Мяшяггятли эцнляр
йашадым, эежяляр йатмайыб фикир чякирдим. Щяля бу азмыш кими, башгалары да юз рийакарлыгларыны мяним зцлм101
ляримя ялавя етдиляр. Онлар мяни сарсытдылар, мяни чятин
вязиййятля гаршы-гаршыйа гойдулар. Мяня тяскинлик вермяк цчцн сяй эюстярмядиляр. Щалбуки щяйатым бойу садялювщлцк едиб, саф вя тямиз гялбими щамы цчцн ачмышдым, бяс онлар ня етдиляр? Явязиндя щалыма ажымадан
щисслярими зир-зибилля гарышдырараг алчатдылар. Нящайят,
мян дя чох эютцр-гойдан сонра щяр кяся гаршы цряйимин гапы вя пянжярясини бярк-бярк килидлямяк гярарына
эялдим. Бир даща щеч ким ора эириб ону тапдалайараг
айаглар алтына ата билмясин.
Индийя кими цряйимдя оланлары анама демямишдим.
Анам ися ирадларыма гаршы щеч бир жаваб вермяди, санки
кюксцндян гопмаг истяйян ащы сябирля тутуб сахлады.
О, ня едяжяйини билмяйиб, йалныз ялими юз ялиня алараг
ону иситмякля кифайятлянди. Онун гаршысында мян юз
вязиййятимя эюря хяжалят чякирдим. Инсанын юз анасы иля
сющбят етмяси тамамиля асан эюрцнся дя, щямин анлар
мяним цчцн бу, беля эюрцнцр ки, чох чятин иди. Цряйими
анама ачыб бошалтмаг истяйирдим. Мян онун нежя изтираб чякдийини эюрцрдцм. Эюзляйирдим ки, анам йенидян
сорьу-суала башлайажаг. Амма о даща щеч бир шей сорушмады. Йарым саата кими биз беляжя данышмадан сусдуг. Мян чох отура билмяйиб йатаг отаьына кечдим.
Анам пянжярянин габаьында отуруб эюзцнц гаранлыг
кцчяйя зиллямишди. Ащ, нежя дя дяйишмишдим. Бяс юзцмля
ня едим? Мян анама гаршы мящяббят, щяйата ися нифрят
бясляйирдим. Мян истярдим ки, щамы йатандан сонра эежяйарысы анамын йанына эедиб, башымы онун дизи цстя гойараг йатым. Вя бундан сонра еля бир ширин йухуйа далым ки, бир даща эюзлярими ачыб ойанмайым. Мяним
юмрцм каш ки, еля бу жцр дя сона йетярди.
102
БИР ЖЦТ ЭЮЗ
Пайыздыр. О ися тянщадыр. Севэилиси йанында олмадыьы
цчцн о юз гожалыьыны тяк-тянща гаршыламаьы гярара алыр.
Щяйатындакы ажылы-ширинли хатиряляри йада саларкян сакитсакит хяйала далыр, сонра да эцзэцйя бахараг санки
ютцб-кечянляри орада йенидян эюрмяк истяйир...
Бу минвалла бир ил ютцр. Бир эцн истяклисинин эюзляринин рянэини хатырламаг истяйир; мави рянэли иди, йа гара?
Бялкя, йашыл иди? Илащи, онларын рянэи нежя иди? Нящайят,
сябрини боьа билмяйиб кцчяйя щава удмаьа чыхыр. О,
аьыр вя тямкинли аддымларла йерийир. Эуйа гяфлятян эюзляринин гаршысына эятирмякдян чякиндийи бир хяйал йавашжа, сяссиз-сямирсиз юнцндя жанланыр, додагларында хяфиф
тябяссцм, гара эюзляриндя мяналы бахышлар... Цзцндя ня
пяришанлыг, ня дя кядяр варды. Чятинликля сезилян бир
щейрят, даща доьрусу, мараг вя шяфгятля ону эюздян
кечирир. Щалбуки «йад бахышлар»ла гаршылашмаьа онда
жясарят йох иди. Эюзляри эюзляриня тоггушанда ону бир
цшцтмя тутур. Утана-утана эюзлярини галдырыр. О диггятля бахыр. Бахышлары гаршылашанда гадын ону достжасына
саламлайыр. Бяли, мцбащисясиз, щеч дя утаныб чякинмядян кющня дост кими саламлайыр. Буну чох садя бир шякилдя едир, эюзлярини бир дяфя ачыб йумур. Сящв едя билмязди. Чцнки о, буну ачыг-айдын етдикдян сонра эцлцмсяди. Бцтцн чющрясиня йайылан тямиз, саф тябяссцмля
кющня бир дост кими она тяряф бахараг эцлцмсцндц...
Онун гапалы цряйи матям ичярисиндя иди. Йягин ки, о гяфилдян башыны галдыранда пянжяря юнцндяки бир жцт эюзц
рянэиндян таныйа билмязди? Она эюря дя дейя билярдими
ки, ня вахтса, доьрудан да, мящз ону эюрмцшдц? Бялкя, бу да иллярдян бяри тясяввцр етдийи кими бир хяйал103
дан, кюлэядян ибарят иди? Юз-юзцня горхмаьа башлады.
Она ня олмушду? Бу дяряжяйя гядяр бир гадынын эюзляринин тясири алтына дцшмяк, онун эюзляринин рянэини тясяввцр етмяк, сонра онун севдийи гадын олуб-олмадыьыны изтирабла дцшцнмяк дцзэцн щярякят идими? Лакин айдын иди ки, эюрдцкляриня юзц дя инанмырды. Тез яввялки
щалына дцшмяк, няся бир щярякят етмяк хатириня ятрафына
эюз эяздирди. Бир нечя дяфя удгунду. Сонра бирдян-биря
она тяряф башыны галдырыб байагдан бяри сейр етдийи эюзляря бир дя диггятля бахды. Лакин о эюзляр... Цряйи гуш
цряйи кими чырпынды. Бир аддым габаьа эетди. Севинибсевинмядийини бу ан тяйин едя билмядийи цчцн она беля
эялди ки, бу эюзлярин рянэини о, щарадаса эюрмцшдц.
Бялкя, бундан чох габаг жаванлыг чаьларында... Бялкя
дя ону садяжя хяйаллар аляминдя тясяввцр етмишди. Бу
барядя дцшцнмякдян йахасыны гуртармаг цчцн гярара
алды ки, няся бир щярякят етсин. Бир щалда ки, о гаршысында
иди, она бахырды, демяк, онун да башга ишлярля мяшьул
олмаьына щеч бир ещтийаж галмырды, – дейя юзцня тяскинлик верди. Гадын тамамиля онун тясяввцр етдийи кими
иди... Якс тягдирдя, она беля таныш эюзлярля бахараг «саламлайардымы?» Арада цряйиндя бир шцбщя ойанды: бялкя ону башгасына охшатмышды? Бялкя дя кцчядян кечяркян сифяти она таныш эялмиш, анжаг ону щарадан таныдыьыны хатырламамыш, щяр ещтимала гаршы ися диггятля эюздян кечирмишди? Анжаг тяяссцф ки, онун цзцндя азажыг
да олса бир тяряддцд, ня ися хатырламаьа чалышдыьыны эюстярян щеч бир яламят йох иди. Там бир сакитликля эюзляринин ичиня йухарыдан ашаьы бахыб, сонра да эцлцмсямишди. Лап туталым ки, еля онун юзцнц эютцряк, мяэяр о
гадын ону о гядяр сарсытмышды ки, севдийи гадыны гаршысында эюрцб танымаг габилиййятини дя ялиндян алмышды?
104
Беляжя сцкутла бахышдылар... О ися бейниндя она дейиляси сайсыз-щесабсыз сюзляр олдуьуну щисс едирди. Лакин
индилярдя аьлына щеч бир кялмя дя эялмирди. О да лал бахышларла эюзлярини щараса, намялум бир йеря зилляйиб дайанмышды. Беля гярара эялди ки, о, бурадан ня гядяр тез
чыхыб эется, онун тяряфиндян мядяни бир щярякят олар.
Ятрафына бойланды. Йахынлыьында щеч кяс йох иди. Йенидян йолуна давам етди.
...Кцчядяки гадын ися санки онун ахтардыьынын охшары
иди. Йол эедя-эедя бядяниндя бир тагятсизлик щисс етди.
Аз гала дайандыьы йердя йыхылажагды. Башы фырланырды.
Буна бахмайараг, айаг цстцндя дцмдцз дайаныб эцлцмсяйирди.
Эежя о, йатаьында архасы цстя узанараг онун щаггында дцшцндц. Кцчядяки о гадынын эюзляри, онун бахышлары, галын сачлы башы еля бил эюзляринин юнцндя дайанмышды. Ня эюзляринин, ня сачларынын рянэини хатырлайыр, ня
дя адыны билирди, цзцня дя диггятля бахмамышды. Айрыларкян гашынын ишарясиля дя саьоллашмадылар. Аман Аллащ,
онлар бир-бирляри щаггында щеч ня, щеч ня билмирдиляр!
105
ДОСТУН ФЯРЯЩИ
Йайын истисиня дюзмяйян шящяримизин бир чох адамлары кими, мян дя баьда динжялирдим. Лакин иш йериндян
эялян хябяря эюря тяжили олараг шящяря гайытмалы идим.
Чцнки башга республикадан эялмиш гонагларла ялагядар
кечирилян тядбир мярасиминя мян дя чаьырылмышдым. Кичик ижлас салонуна топлашанлар арасында ишлядийим назирлийин ямякдашларындан биринин узун-узады йерсиз нитг
сюйлямяси чохунун зящлясини тюкмцшдц. Даща бир нечя
чыхышчынын нитгиндян сонра ижлас сона йетди. Гаранлыг
дцшцрдц. Баьа гайытмаг тяшяббцсцндян ваз кечиб, машынын сцканыны йашадыьым евя тяряф чевирдим. Блокун астанасында «гарагабаг» гоншумла растлашдым. О, дилужу
саламлашараг йанымдан ютдц. Евя эирмяйиб, онун архасынжа цст мяртябяйя галхдым. Бир аддым она чатмаьыма галмыш гапыдан ичяри эирди. Ещмаллыжа гапыны дюйдцм. Мяни эюржяк онун цзцня хош тябяссцм гонду.
Ичяри дявят етди. Диванда яйляшиб гоншусайаьы бир-биримиздян щал-ящвал тутдуг.
Мян чякиня-чякиня:
– Гоншуларла гайнайыб-гарышмагданса, дейясян,
тянщалыьы цстцн тутурсунуз?
Цзцмя бахыб мцгяссир-мцгяссир эцлцмсцндц. Мян
давам етдим:
− Доьрусуну дейим ки, мараглы бир инсан кими мяни чох дцшцндцрцрсцнцз. Сизи кянардан сейр етдикжя дяфялярля инсанларла хош ряфтарынызын шащиди олмушам. Имкансыз инсанлара ял тутуб мцхтялиф йардымлар етмянизи
чох эюрмцшям. Беля эцман едирям ки, бунлар сизин
цчцн мяшьулиййятдян савайы, щям дя эцндялик вязифядир.
Мянжя етдийиниз хейирхащлыьын щяйатынызла баьлы бир уй106
ьунлуьу вар. Бу щягигятян дя белядир? Сиз бцтцн бунлары ня цчцн едирсиниз? Суалларым ядябсизлик кими чыхмасын, валлащ, сизин бахышларынызла мян дя щяйатын эерчяклийини дуймаг истяйирям. Ола билсин ки, алажаьым жаваблар
ня вахтса мяним дя эяряйим олар.
О йазыг-йазыг, тяяссцфля кюксцнц ютцрдц:
− Гярибя мцшащидядир... Гоншуларымын щяйатымы
беля йцксяк гиймятляндирмясиня мцтяяссир олдум. Щяйатымы тясвир етдийиниз кими гурмаьымын ясил сябябини
тярслик етмядян сизин цчцн инди ачыглайарам.
Биз ики дост идик... Бирликдя али мяктяби битириб ейни
йердя, ейни вязифяйя ишя дцзялмишдик. Ня онун, ня дя ки
мяним щеч кимимиз йох иди. Цзцмцзц аьардан йеэаня
бир жцт диплом, бир дя ки арамыздакы достлуг мцнасибяти
варды. Бир дяфя достум мяня деди: «Беля эется, дейясян
щяля чох язаб-язиййят чякяжяйик. Эял юз эяляжяйимизля
баьлы жидди бир шей дцшцняк!» Беля гярара эялдик ки,
яввялжя йашайышымызла баьлы ев алаг. Одур ки, юзцмцзц
бязи шейлярдян мящрум етмяк мяжбуриййятиндя галыб,
гянаятля пул топлайыб чох да бюйцк олмайан ев алдыг.
Гоншу сарыдан да бяхтимиз эятирди; мещрибан, мярщямятли адамларды. Беляжя ики дост Аллащ верян имканлара
сыьынараг биртящяр эцзяранымызы кечирдик.
Бир истиращят эцнц достум эязинтидян хош ящвал-рущиййя иля гайыдыб пул газанмаг щаггындакы идейасыны
мяня тяклиф етди. Разылашдым вя биз бу щагда хейли сющбят едиб, арзуларымызла баш-баша галараг, хяйаллара далдыг. Беляликля, цч-дюрд эцн кечяндян сонра достум
башга шящяря йолланды. Башга шящярдян тапылмайан маллары тяшкил едиб эюндяряр вя мян дя бурада сатдырараг
хейли пул газанардыг.
107
Цч ил вахт ютдцкдян сонра ися достум телефонла зянэ
едяряк банкда адыма гойдуьу щесабдан хейли мигдарда пул чыхартмаьы тапшырды. Мян о дедийи кими дя етдим.
Цстялик, бу данышыьымыздан бир ай ютмямиш юзцмцзя
эениш вя ишыглы цчотаглы йени мянзил дя алдым. Йени цнванын йерини кющня гоншулара сюйлямяйи дя унутмадым
ки, достум эялян кими она хябяр версинляр. Мянзилимизи
дябдябяли аваданлыгларла бязядикдян сонра щяр эцн демяк олар ки, достумун йолуну сябирсизликля эюзлямяйя
башладым. О ися нядянся эежикирди. Ики ай да беляжя ютдц. Артыг достум цчцн ямялли-башлы наращат идим. Вя
кющня гоншулардан онунла баьлы ня ися юйрянмяк мягсядиля яввялки цнвана йолландым. Анжаг гоншулардан
щеч бирини юз мянзилиндя тапа билмяйиб кор-пешман эери
гайыдаркян тясадцфян йолда синиф йолдашымла цз-цзя эялдим. Сющбят яснасында мялум олду ки, бу гыз да бизимля гоншулугдакы ейни бинада олур вя юзц дя тяк йашайыр.
Тянщалыьын ажысыны бирэя удмагдан ютрц бир-биримизля
тез-тез эюрцшцб, ялагя сахламаг гярарына эялдик.
Даща бир нечя айын ютмясиня бахмайараг, достумдан щеч бир хябяр-ятяр чыхмады. Мяктяб йолдашымла
эцнляри бир-бир эерийя ютцря-ютцря достуму эюзляйирдик.
Артыг бир-биримизя еля мющкям баьланмышдыг ки, щятта
аиля гурмаг гярарына да эялдик. Тезликля тойумуз олду.
Еля о эцндян башлайараг аиля гайьылары да йаваш-йаваш
цзя чыхды. Бунунла беля ня достум цзя чыхды, ня дя мян
иш-эцж ялиндян кющня мянзиля баш чякя билдим. Артыг бу
мцддят ярзиндя бизим аилядя оьлан ушаьы да бюйцйцрдц.
Щяр дяфя оьлума баханда достуму хатырлайырдым. Мараглы иди, эюрясян онун да ювлады вардымы?
Назирликдя достумла газандыьым пулларын щесабына
йени бир вязифяйя дцзялмишдим. Бир дяфя ейванда отуруб
108
эянжлийимля баьлы хяйаллара далмышдым. Достум эюзцмцн юнцндян кечди. О инди щарада иди? Ня цчцн эялиб
чыхмырды? Бялкя о эялиб, гоншулар ися йени мянзилин цнваныны демяйи унудублар, ахы бу вахт ярзиндя щеч онлары да эюрмямишдим. Юз эцнащымы дярк едиб, кющня
гоншулара баш чякмяк гярарына эялдим. Кющня евимизя
йахынлашанда йени бир дяйишиклик эюрдцм; кющня тахта
гапы тязясиля явяз олунмушду. Жясарятля гапынын зянэини
бассам да, кандарда танымадыьым адамла гаршылашдым.
Карыхдым, биртящяр юзцмц итирмяйиб достуму хябяр алдым. Деди ки, «О, даща бурада йашамыр. Щарада олдуьуну ися билмирик!» Гяти дейилмиш сюзлярдян сонра гапыбир гоншулары тяряфя цз тутдум. Мяни эюрян кими танысалар да, чох сойуг гаршыладылар. Достум барясиндя дедиляр ки, о мяни аз гала щяр ан эюзляйирмиш. Тязя цнванын
йерини ися гоншулар унутдуглары цчцн она дейя билмяйибляр. О, вятяня гайытмаг яряфясиндя икян аьыр йол гязасы кечириб. Бир айаьыны итиряряк мцфлис вязиййятя дцшцб.
Мадди вязиййяти вя сящщяти эцнбяэцн писляшиб. Мяни ися
боржларыны гайтармаг цмидиля эюзляйирмиш. Нящайят, о,
бцтцн цмидлярини итирдикдян сонра мянзили сатыб, боржларыны да юдяйяряк щараса чыхыб эедиб. Вя дейилянляря
эюря, она охшайан бирисини ахшамлар дямирйол ваьзалындакы евсиз-ешиксизляр арасында эюрянляр олуб.
Мян евя чох эярэин вязиййятдя дюнцб, бцтцн эежяни
йатмайараг достум барясиндя дцшцндцм. Онун гаршысында юз эцнащымы дярк едирдим. Цстялик, мяня ещтийажыны да анлайырдым. Чох эютцр-гойдан сонра шящяри
яляк-вяляк етмяк, достуму тапмаг гярарына эялдим.
Сящяр ачылан кими евдян тялясик чыхыб достумун ахтарышына башладым. Щяр эцн сящяр ачыландан, та гаш гаралана
кими шящярдя ора-бура вурнухан, зибилликлярдя ешялянян,
109
аьаж дибиндя кцллянян сащибсиз инсанлара эюз йетирирдим,
амма ону тапа билмяйиб щямин андажа мяйус олурдум.
Даща бир щяфтя дя беляжя кечди.Йеня нювбяти ахтарышлардан сонра евя дюняркян бинамызын тининдяки скамйада бирисинин мцрэцлядийини эюрдцм. Цряксиз-цряксиз
она йахынлашдым. Бу адамын цст-башы чиркли, эюзляри йухусуз, додаглары эюмэюй вя цзэцн иди. Диггятля сифятиня тамаша етдим; сиври бурнундан вя гыйыг эюзляриндян
санки бу онун юзц иди. Ону танымаьа имкан верян яламятляря бахмайараг, зещнимдя бу адам щаггында
мцхтялиф жцр фикирляр долашды. Йяни, доьруданмы, гаршымдакы бу сяфил одур? Бирдян о, эюзлярини ачыб мяни
эюрдц. Онун эюзляри севинжиндян парылдады, додаьы эцлцмсяди, голларыны инамла мяня сары иряли узатды. Хащиш
етди ки, она бир аз да йахынлашым. Голларыны эениш ачыб
мяни гужагламаг истяйяркян ону таныдым, билдим ки, бу
одур, мяним достум. Ялляримдян йапышыб мяни щясрятля
юпмяйя башлады. Юзцндян разы галмыш адамлар кими
эцлцмсцняряк аьлады. Мян дя она гошулдум вя бир
даща анладым ки, мян ону йох, о мяни ахтарыб тапды.
Онун эюндярдийи пулларла баьлы кялмя кясмяк истяркян
о, эюзляринин ишарясиля буна ещтийаж олмадыьыны билдирди.
Бахышларында о гядяр сямимиййят вя фярящ варды ки, гаршысында чашгынлыгдан ня едяжяйими билмядим. Щятта
цзцндя бир анлыьа эюрцнцб, сонра да йох олан тябяссцмдян баша дцшдцм ки, о ня ися хатырлайыб йадына салыр
вя севинирди. О, зяиф бир сясля деди:
– Мяня диггятля гулаг ас! Достум, чох шадам ки,
сянинля эюрцшдцм. Мян сяни чох севирям. Индийя кими
щарада олуб-олмамаьыны билмяк мянимчцн о гядяр дя
ящямиййятли дейил. Яэяр сян йашайырсанса вя ещтийажын
110
йохдурса, демяли, биз щяр икимизин йериня севинмялийик.
Бахмайараг ки, мян йохсул, аж вя хястяйям... Бу мяним талейимдир. Аллащ мяним йалварышларымы ешитдийи
цчцн бизи бир даща эюрцшдцрдц, сяни эюрмяйимя щядсиз
шадам. Биз достуг, бирликдя хошбяхт эцнляр эюрмяк уьрунда иллярля чалышдыг. Вя биз буна наил олдуг.
…Цзцндя намялум бир ифадянин йарандыьыны эюрдцкдя тяяжжцбляндим. Еля бил кимяся йазыьы эялир, щейфсилянирди. Мяндян цзр истяйирмиш кими: «Щяйатымын бу
сон мягамында сяндян бир хащишим олажаг. Мяни инсан
кими дяфн ет... Бялкя бундан сонра рущум динжяля».
Бунлары дейяркян голларымын сцстляшдийини щисс етдим. О
мяним гужаьымдажа эюзлярини йумду...
Мян кядярля:
– Аллащ рящмят елясин, – дедим.
Йеня давам етди:
– Яфсуслар олсун ки, бир-биримизля аьыллы-башлы сющбят
едиб дярдляшмядик. Онун сяссиз-сямирсиз бир щяйат
кечирмяси, щяр шейя дюзцб гатлашмасы, адамларын йерсиз,
бош данышыгларына мярщямятля, ядябсизликляриня ися яйлянжя кими бахмасы онун щиссляринин щяля дя корланмадыьыны эюстярирди. Инсанларын бир-биринин дахили алямини
юйрянмяляри цчцн данышмаьын щеч дя зярури олмадыьыны
еля бу вахт баша дцшдцм. Щямин эцндян башлайараг,
щарада имкансыз эюрцрямся ял тутурам. Достумун пулуна ушаг баьчасы вя мяктяб тикдирдим. Инди касыбларын
дярдиня шярик чыхмаьымын ясил, эерчяк сябяби сизя дя айдын олду. Достумун вяфатындан сонра мян артыг юз щяйатымы дейил, онун щяйатыны йашайырам. О дейил, яслиндя
мян юлмцшям. Вцжудум мяня мяхсус олса да, цряйим
достума мяхсусдур. Достум эерчякдян йашайырды.
111
Ону да дейим ки, арвадым да мяндян цз чевириб айрылды. Чцнки о, достуму дейил, мяни севирди..
...Сящяр ачылды. Машыны ишя салыб баьа эетмяйя щазырлашырдым. Йол бойу щей фикирляширдим ки, каш мяним дя
беля бир достум оларды.
112
ДАЬЫЛМЫШ ЙУВА
Кяндиндян баш эютцрцб даьлара доьру чякилян гачаг, ел-оба арасында ян аьыллы адам сайылырды, буна эюря
дя она сюйлянян тярифлярин арды-арасы кясилмир, онун хятир-иззяти язиз тутулур, о ися адамларын эяляжяйи барясиндя
дцшцнцрдц. О, узун илляр ярзиндя залым вя зцлмкарлара
гаршы щагг-щесаб чякмяк, онлардан интигам алмаг
щисси иля йашайырды. Чцнки эянжлийинин илк чаьларындан о
бцтцн варлыьына щаким кясилян иэидлийи бир вярдиш кими
юзцнцн мцгяддяс ягидяси, амалынын ясасы билирди. Илляр
юз ахары иля ютцб-кечдикжя, онун да ятрафында инжидилмиш, тящгир олунмуш адамларын сайы эцнц-эцндян артараг чохалырды. Гыса мцддят ярзиндя щямин адамлар даьларда юзляриня йени йурд-йува салырдылар. Гачаьын юз гошуну ичярисиндя чох бюйцк нцфузу варды. Щятта онун
биржя ямри иля ялляриндя гырыг тцфянэляр вя кцт гылынжлар
олдуьу щалда да юлцмя эетмяйя щазыр идиляр.
Эцняшли бир эцндя гачаг юз адамлары иля овдан гайыдаркян чай кянарында чылпаг бир гыз эюрцрляр. Яввялжя
щамы еля дцшцнцр ки, гыз яхлагсыздыр вя ону юлдцрмяк
гярарына эялирляр. Адамларын бу истяйини эюрян гыз, гошун бюйцйцнцн айагларына дцшцр, сачларыны ачыб дизляриня гядяр бурахыр, онун айаглары алтындан эютцрдцйц
торпаьы ара вермядян сачларына сяпяляйир вя сонра да
од тутуб йанан алныны онун айагларына йапышдырараг
онлары юпцр. Бу вахт гызын байагдан бяри сахладыьы эюз
йашлары ахмаьа башлайыр. Йахынлашараг йалварыр: «Мян
гоншу кянддя йашайырам. Танымадыьым адамлар мяни
гачырараг бура эятириб, намусуму тящгир едибляр. Бцтцн бунлардан сонра мян нежя йашайым, доьмаларымын
йанына ня цзля гайыдым?»
113
Буну гызын дилиндян ешидян гачаглар юзлярини итирирляр.
Билмирляр ки, ня етсинляр. Башчы щеч кясин эюзлямядийи
щалда ону атын тяркиня алараг юз йашадыглары кяндя эятирир. Щамы башчыйа цз тутуб онун чыхаражаьы гярары эюзляйир. О ися дейир: «Бу гызын намусу зорла алынса да,
мян ону бу рцсвайчылыгдан хилас едиб, сизин гаршынызда
ону юз арвадым елан едирям. Щеч ким вя щеч вахт, щятта мян юляндян сонра да жцрят едиб, юз кечмишини она
хатырлатмамалыдыр. Бу гадына мцнасибятиниз щямишя
щюрмятля олмалыдыр». Щямин вахтдан етибарян бу ики
няфяр аиля гурараг, бир-бирляриня айрылмаз сурятдя баьланырлар.
Бир дяфя эцняшин гцруб чаьы башчы – яр евя дюняркян
арвадыны эюрмяйиб бярк наращат олур. Онун цчцн санки
арвадындан савайы дцнйада башга щеч ким мювжуд
дейилди. Бир анын ичиндя ятрафындакыларын щамысы гачаьа
дящшятли, амансыз щягигят кими, гейри-щягиги бир рюйа кими эюрцнмяйя башлайыр. Эижэащларында дамарларынын
бярк-бярк вурдуьуну дуйур, аьрыдан башы чатлайыр,
айаглары сюзцня бахмыр. Санки изтираблы гялбинин дюзцлмяз аьрысындан язаб чякир, йахуд да чыхылмаз мяйуслуг
вя тагятсизликдян бир нюв кейимиш кими олур. Нящайят,
хейли ахтардыгдан сонра айлы эежянин айдын ишыьында, сюйцд аьажларынын алтында юлцмжцл щалда йараланмыш арвадыны эюрцр. Бирдян-биря гадынын вцжуду щярякятя эялир
вя додагларындан анлашылмаз бир инилти гопур. О, эюзлярини ачмадан гуруйуб йапышмыш додаглары иля пычылдайыр: «Сян мяни баьышла. Илк дяфя растлашдыьымыз эцн мян
сяни алдатмышдым. Мян кянддя танынмыш яхлагсыз идим.
Биляндя ки, мяни юлдцрмяк истяйирсиниз сизя йалан сюйлядим. Мяня эюстярдийин гайьы вя мящяббятин гаршысында
хяжалят чякирям, ахы мян сяня лайиг дейилдим. Юзцмц
114
юлдцрмякля сянин намусуну горумаг истядим...» Цряйиндякиляри дейиб гуртардыгдан сонра эюзлярини щямишялик йумур.
Вахтын нежя кечдийини щисс етмяйян гачаг эцман
едир ки, арвады онун да хатирясини юзц иля бярабяр мязара апарды. Бу сяадяти ися щеч бир кяс онларын ялиндян ала
билмязди. Гачаг эюзлярини йумуб бцтцн олуб-кечянляри
йенидян тясяввцрцндя жанландырды. Онун додагларындан эюзял, тямиз, щейранедижи, щяйяжанлы, ащянэдар
зцмзцмя йцксялди... «Ащ, ел-оба йолунда мян юз иэидлийими щеч ня иля явяз етмядим, бяс мяним итирдийим щяйат вя ишэянжяляримин явязиня мяня башга бир щяйаты
ким веряжякдир!»
Гачаг мцсялман нязакяти иля фялакятя уьрамыш, давамсыз, юзцнц доьрултмайан иэидлийиля щямишялик видалашды. Сонра да даьлары чульамыш боз торанлыьа гарышыб
йох олду.
115
ИЙИРМИ ИЛДЯН СОНРА
Базар эцнц гярибя бир йаьыш чисяляйирди. Мян дя
диванда яйляшиб гязетлярдяки хябярляри эюздян кечирирдим. Арвадым мятбяхдян чыхыб ялиндяки аь синини столун
цстцня гойараг деди:
− Эял нащар еля, йохса сойуйар.
− Йахшы, инди эялирям. Бяс сян мянимля нащар етмяйяжяксян? – дейя сорушдум.
О гысажа жаваб верди:
− Йох, щяля ки, хятрим истямир.
Кюнцлсцз олараг чюряк йемяк цчцн стола йанашдым.
Вя щямишя олдуьу кими йенидян эяляжяк талейимля баьлы
фикирляшмяйя башладым. Беля гярара эялдим ки, баш тутмайан цмидляримля щямишялик видалашараг бир даща вахтымы сямярясиз ишляря сярф етмяйим; кечмиши унудуб, йени щяйата башлайым. Нядянся габаглар мяня еля эялирди
ки, ян бюйцк хошбяхтлик садя вя эюзял олан, асанлыгла
баша эялян мящяббятдир. О, щямишя эюзял олдуьу гядяр
дя тямиздир. Амма бир мцддят сонра баша дцшдцм ки,
бу «садя» мящяббятя наил олмаг о гядяр дя асан дейилмиш. Инди гырх беш йашым вар. Юзцм дя севдийим гызла
евлянмишям. Щалбуки евлилийимиз ярзиндя о, бир дяфя дя
олсун мянимля ня нащар, ня дя шам етмишди. Ийирми ил
бундан яввял она юз мящяббятими билдиряркян, о етираз
етмишди: «Мян сяня щюрмят етсям дя, башгасыны севирям. Тале мяни ондан айырса да, биз щямишя бир-биримизи
ахтаражаьыг!» Бу сющбятдян дцз бир ил вахт кечди. Щеч
ня дяйишмяся дя, мян язаб чякяряк эет-эедя рущдан дцшцрдцм. Нящайят, изтирабларымы эюрян валидейнлярим
мяня кюмяк етмяк гярарына эялдиляр. Вя щяр ики тяряфин
разылыьы иля биз евляндик. Илк мящяббятин эюзяллийи онда116
дыр ки, онун гаршысында чох-чох янэялляр олур: утанжаглыг, тяжрцбясизлик, нящайят йашлы адамларын ишя гарышмасы
вя илахыр. Еля инди дя мян бир даща гайыдыб эялмяйяжяк
о кечян эцнляри йад едяркян дяриндян кюксцмц ютцрцрям. Мяним еля изтираб ичиндя йашанан эцнлярим дя
мящз о вахтдан башланыр. Ахы мян эцман едирдим ки,
аиля гурдуьум гадынла щяйатымы мяналы кечиряжяйям,
амма беля дейилди. Мян щяр эцн она олан щиссляримин
ня гядяр дярин вя тямиз олмасы барядя мянасыз йеря данышараг эцнлярля вахт сярф едирдим. Буна бахмайараг,
онун да щяр сюзцнцн, щяр бир ишарясинин мянасыны дуймаьа чалышырдым. О ися гаршысындакы иля жисмян, шцурундакы иля ися гялбян йашайырды. Мян щяр эцн щяйатымда
«ня ися чатышмыр» дейя дцшцняряк баш чатладырдым. Бу
«чатышмайан шей» саьалмаз бир йара кими мяним цряйими йейирди. Арвадымын гаршысында бир эцнащым олдуьуну сюйляйя билмядийим кими, она гаршы щеч бир лагейдликдя дя юзцмц мязяммят етмирдим. Бцтцн бунларла
мян хошбяхт дейилдим. Бу вахта гядяр о мяни ня яйляндирмиш, ня дя гайьыма галмышды; мян ися ондан щеч бир
шей тяляб етмядян, ону юз щяйатымда ян башлыжа вя лазымлы бир варлыг щесаб едирдим. Щямишя бцтцн диггятими
она верирдим, санки щяйатда ондан савайы бир кясим
йох иди. Юзцмц эцнащландырырдым, йяни доьруданмы
онун севэисини газанмагдан ютрц габилиййятими итирмишдим. Ахшамлар севиня-севиня арвадымын йанына эедир,
амма бир нечя кялмядян артыг сющбятимиз баш тутмурду вя мян язаб ичиндя бундан сонра ня едяжяйим барясиндя дцшцнцрдцм. Ялбяття ки, она гаршы щеч бир тядбир
эюрмяк истямирдим, йяни беля дцшцнцрдцм ки, яэяр истяся, мяня олан мцнасибятини дяйишяр. Бцтцн йашадыьымыз
илляр ярзиндя ону фикирляширдим. Мараглы иди, о щеч ол117
маса биржя дяфя дя олсун бизим бирэя аиля щяйатымыз барясиндя фикирляшмишди? Нящайят, щямин эцн щава гаралмаьа доьру цз тутанда гярара алдым ки, арвадымла бу
щагда данышараг онун да фикрини билим. Ону йаныма
чаьырараг сющбят етмяк истядийими билдирдим. Йягин еля
зянн едирди ки, сорьу-суала башлайажам. Сусараг щеч бир
шей сорушмады. Бу мяня тохунду. Яввялжя нядян башлайажаьымы щеч юзцм дя билмядим. Одур ки, ясябиляшдим.
Нящайят, юзцмдя эцж топлайыб дедим:
– Ахы, биз ушаг дейилик, биз йаша долмуш инсанларыг.
Демяк олар ки, юз щяйатымызын мцяййян бир щиссясини
йашамышыг. Бунунла беля эяляжяйимизи дцшцнмялийик.
Кечмишдя ня олубса галсын бир кянарда, амма бцтцн
щяйаты бойу кечмишля йашайараг щяр шейи онунла баьламаг олмаз. Биз аиля гураркян сянин севэилин олдуьуну
билирдим вя изтирабларына шярик чыхараг тезликля гаршылашажаьынызы арзулайырдым. Истяйирдим ки, щяр икиниз хошбяхт
оласыныз. Яфсуслар олсун ки, бу баш тутмады. Йягин ки,
бу да талейин гисмятидир. Юзцмя эялдикдя ися мян щяр
васитя иля сяни хошбяхт етмяйя чалышмышам. Сянин йанйюряндя фырланмышам ки, бцтцн арзуларыны йериня йетирим, анжаг мцгабилиндя сойуг мцнасибятдян савайы
щеч ня газанмамышам. Бахмайараг ки, юзцндя бир эцж
тапыб инсан кими дя олса щиссляримя гаршы щюрмятля йанаша билярдин.
− Бцтцн бунларла ня демяк истяйирсян? – арвадым
щирсини эизлядиб, лагейд-лагейд мяндян сорушду.
− Демяк истяйирям ки, сянин мящяббятин кечмишдя
галды. Вя сизин о мящяббятинизи гайтармаг мцмкцн дейил. Цстцндян ийирми илдян артыг вахт ютцб, сиз дяйишмисиниз, щяйат сизи башгалашдырыб вя сиз эянжлийиниздяки о
118
инсанлар дейилсиниз. Сянин гялбиндяки эянжлик арзуларынын
од-алову сяня бу дцнйаны да унутдуруб.
− Хейр! Щеч дя щаглы дейилсян. Сян бунлары ажыьындан, она гаршы олан нифрятиндян беля дейирсян. Сянин
ондан зящлян эедир, чцнки ийирми илдян сонра да мян сяни дейил, ону севирям.
− Мяэяр онун севэиси мянимкиндян беля эцжлцдцр?
Яэяр беля севирдися, бяс инди о щаны? Ня цчцн бу илляр
ярзиндя цзя чыхмады?
Мян она бу суалы веряркян язиййят чякирдим. Бизим
арамызда океан вар иди вя ону кечмяйя щеч бир имкан
мювжуд дейилди. Атмажаларымса ясла она тясир етмяди.
О сойугганлыгла диллянди:
− Сюз эцляшдирмяйин ня мянасы вар? Ясас одур ки,
о саьдыр вя гайыдажаг. Ону лап юмрцмцн сонуна кими
дя олса эюзляйяжяйям.
Мян ялавя етдим:
− Ахы ола биляр ки, онун да юз аиляси олсун.Еля ися
растлашаркян чыхартдыьыныз гярар нежя олажаг? Сизин ахы о
йашыныз дейил. Бялкя дцз демирям?
− Хейр. Йеня сящв едирсян. Яэяр биз эюрцшсяк дя
еля едяжяйик ки, даща бир дя айрылмайаг.
Мян чох мяналы бир сурятдя башымы йырьаладыгдан
сонра дилляндим:
− Инсанын бцтцн щяйатыны щансыса анлар цзяриндя
гурмаг истямяси дцзэцн дейил.
О, сакит сясля деди:
− Баьышла мяни. Мцхтясяри, мяни севдийини дя,
щюрмят бяслядийини дя билирям, амма ня едим ки, юзцмля бажармырам.
Кюксцмдя ня ися бир шейин гырылдыьыны щисс етсям дя,
онун бу хябярдарлыьы иля щямин саат разылашдым. О, йе119
риндян галхыб юз отаьына эетди. Мян ися бцтцн ярляр
кими юз арвадымын йанына асанжа вя садяжя эетмяк игтидарына малик олмадыьым цчцн дя юз фикирляримля тякбятяк галдым. Юз эяляжяйими ися щеч йердя ахтарыб тапа
билмирдим, чцнки ня дцнян, ня дя бу эцн цчцн орада
севэи адында щеч ня йох иди. Сабащ олажагдымы? Билмирдим. Щяйат, мящяббят, ишляр, щамысы мяня мянасыз вя
мягсядсиз бир шей кими эюрцнцрдц.
...Бащар фцсункар ятриля эялмишди. Щамыда олдуьу
кими мяним дя ящвал-рущиййям йцксякди. Мяни йени ишя
тяйин етмишдиляр. Йени инсанларла таныш олмушдум. Еля
кющня иш йеримдя олдуьу кими, бурада да щамы мяня
щюрмятля йанашырды. Иш отаьында ися юзцмдян савайы, бир
няфяр дя варды. Бахмайараг ки, илк андан ондан хошум
эялмяди, амма о юзцнц низам-интизам гайдаларына уйьун апарырды. Ишини билян иди, щамы иля мцнасибяти йахшы
иди. Анжаг мян ня гядяр чалышсам да, ондакы хошума
эялмяйян «пис» жящяти тапа билмирдим. О, сющбятжил иди,
щяр дяфя мцхтялиф суаллар вериб мяним щаггымда чох
шейляр юйрянмяк истяйирди. Хейли вахтдан сонра биз бирбиримизя исинишдик, щярдян нащара да бир йердя чыхырдыг.
Бир эцн о, ишя чыхмады. Сюйлядиляр ки, нахошлайыб,
адятян илин бу чаьларында о, хястя олур. Бялкя она бир
шей лазымдыр, дейя дцшцняряк наращат олдум. Мян
онун телефон нюмрясини вя ев цнваныны билмирдим. Одур
ки, ертяси эцн кадрлар шюбясиндян цнваныны юйряниб она
баш чякмяк гярарына эялдим. Ишдян сонра онлара йолландым. Гапыны йашлы бир гадын ачыб мяни ичяри кечмяйя
дявят етди. Мян отаьын кандарында дурмуш иш йолдашымы
эюрцб ону црякдян саламладым.
– Щарадасан, эюрцнмцрсян...
120
– Щеч, еля бир шей дейил. Сойугдяймяди. Саьалмышам,
анжаг фикирляшдим ки, даща бир щяфтя дя динжялмяк мянимчцн пис олмаз, – дейя о, эцлцмсцняряк жаваб верди.
Биз стол архасына кечиб сющбят етдик. Йашлы гадын
бизя лимон ятирли чай эятирди. Билдим ки, бу йашлы гадын
онун анасыдыр. О, оьлунун да явязиня эялишим цчцн дилаьыз едиб, мятбяхя кечди. Мян отаьа эюз эяздириб дивардан асылмыш эюзял бир гадын портретиня ишаря едяряк
дярдли-дярдли дедим:
– Йягин ки, евлисян, буна эюря дя сяня изащ етмяйя
ещтийаж йохдур ки, гадынлар адятян тцндхасиййят яри
даща чох хошлайырлар. Щятта киши кифир вя йа йохсул да олмуш олса, бу щяля о демяк дейилдир ки, арвады ону севмяйяжяк, амма яэяр киши мяним кими, – дейя ялими синямя апарыб, – щяддян артыг йумшаг адам олса, йягин
ки, арвад ону гятиййян севмяйяжяк.
− Сющбятин чох мараглыдыр, анжаг мян евли дейилям. Мяним биржя дяня олан-галаным варса да, о да
анамдыр, – дейя эцлцмсцня-эцлцмсцня жаваб верди.
− Бяс индийя кими нийя евлянмирсян? Олмайа, субайлыьы цстцн тутурсан?
− Йох, субайлыьын дашыны щяля нечя илляр бундан яввял атмаг истяйирдим, амма гисмят олмады. Сян сайдыьыны сай, эюр фяляк ня сайыр. Тале еля эятирди ки, севдийим
гыздан айрылмалы олдум. Изиня дцшцб щяр йердя ону ахтардым, лакин тапа билмядим. Она эюря дя евлянмядим.
− Мяэяр инди дя ахтарырсан?
− Щя, ялбяття. Мян щеч жцря ону унуда билмирям.
Щяр ахшам онун шяклиня бахандан сонра йатаьыма эирирям. Сян дя бахмаг истяйирсян?
− Щя, ня олар ки, бахарам.
− Инди эятирярям.
121
О, бир дягигялийя йан отаьа кечиб гайытды.
− Бах эюр о нежя гяшянэдир.
− Щя, гяшянэдир. Олдугжа эюзял гыздыр, – дедим.
− Бурада ися бир йердяйик. Мян чох дяйишмишям?
− О гядяр дя йох. Сян дя щеч бурада пис дейилсян.
− Мараглыдыр, инди о ня едир? Щарададыр, мяним
щаггымда щеч дцшцнцр?
Мян щеч бир жаваб вермяйиб эцлцмсцндцм. Сонра
ону щярякятя эятирмяйя чалышараг даща жошгун бир ифадя
иля дедим:
− Яэяр сизин беля эцжлц мящяббятиниз вардыса, айрыларкян нийя бир-биринизин сораьында олмадыныз? Кечяня
эцзяшт дейярляр, щеч олмаса инди ону ахтарыб тап.
О, чийинлярини чякди. Артыг мян ону марагла динлямяйя щазыр идим. Буна эюря дя даща она саймазйана
мцнасибят бяслямирдим. Артыг онун психолоэийасы да,
щяйатынын тарихи дя, онун щарада дцнйайа эялмяси дя,
доьма йурдларынын нежя олдуьу да, ушаглыьынын нежя
кечдийи дя мяни марагландырырды. Мян щяр шей барясиндя сорьу-суала башладым. Онун о гядяр дя мараглы олмайан талейи иля баьлы бу вахта гядяр, йягин ки, щяля щеч
ким мяним гядяр марагланмамышды. О, севиня-севиня
юз барясиндя данышыб, нящайят деди:
– Бялкя бирликдя шам едяк?
− Йох, саь ол. Евдя хябярдарлыг етмямишям. Мян
йахшысы будур ки, даща эедим, сющбятимиз ися сонрайа
галсын.
− Щя, ялбяття. Диггят эюстярдийиня эюря чох саь ол.
Сянинля сющбятдян сонра ящвалым да йахшылашды.
Мян онунла саьоллашыб кцчяйя чыхдым. Гярара алдым
ки, евя пийада эедим. Шякилдяки гыз мяним арвадым иди.
Иш йолдашымын яслиндя ким олдуьуну инди баша дцшдцм.
122
Йягин ки, яввялляр буна эюря о мяним хошума эялмирмиш. Мян онлары тапдым, бяс инди ня етмяли идим? Йягин
ки, арвадыма олан мящяббятим сящв щярякят етмяйимя
йол вермяйяжякди. Гярара эялдим ки, бу барядя арвадымла да данышым. Евя чатана кими она сюйлямяк истядийим бцтцн сюзляри дюня-дюня юз цряйимдя тякрарладым. Ялбяття, мян эюрцш цчцн онлара шяраит йаратмалыйам. Анжаг нежя? Фикирляшмяк лазым иди ки, щяр шей тябии
олсун. Ниэаранчылыгдан язаб чякя-чякя евя эиряркян гапынын кяндарында мяни арвадым гаршылады.
− Сян щарада идин?
− Хястя иш йолдашыма баш чякмяйя эетмишдим. Она
эюря эежикдим.
− Шам едяжяксян?
− Йох. Саь ол, истямирям.
Бир ай цстцндян кечди. Ахшам телевизорда мящяббят
щаггында филмя бахырдым. Арвадым да бахырды вя гящряманларын щяр бир щярякятляриня емосийа иля гиймят верирди. Филм битяндян сонра мян арвадыма дедим:
– Сабащ бизим гонаьымыз олажаг. Бир йердя ишляйирик.
Сющбятимиз дя эцман едирям ки, ишэцзар мясяляляря аид
олажаг. Истяйирям стол архасында бизимля бир йердя яйляшясян.
Арвадым динмяди. Мян ися бу тязя хябярля эуйа ону
севиндиряжяйими зянн едирдим. Эюрцнцр, йанылырдым.
Ертяси эцн ону ишдя эюрцб дедим:
- Бу эцн ишдян сонра сяни евимизя дявят едирям. Гонаьымыз оларсан, сяни арвадымла таныш едярям.
О санки диксиниб гызарараг деди:
– Лап яла…
Ишдян сонра йол бойу мян ясябиляширдим, тясяввцр
едирдим ки, онлар нежя эюрцшцрляр, йягин ки, онлар бир123
бирини эюряркян, ня гядяр хошбяхт олажагдыларса, мяним
цчцн дя щяр шей бир о гядяр аьырлашажагды, амма эцман едирдим ки, юзцмц яля ала билярям. Чцнки юзцм бу
гярара эялмишдим вя арвадымын бир даща язаб чякмясини
истямирдим. О, бцтцн щяйаты бойу юз хошбяхтлийини ахтармышды. Ня ися, нящайят, биз евя чатдыг. Гапыны арвадым ачды вя биз ичяри дахил олдуг. Достума мцражият
едяряк дедим:
– Таныш ол, щяйат йолдашымдыр.
− Чох шадам.
− Хош эялмисиниз, – дейя арвадым мямнун щалда
жаваб верди.
Биз отаьа кечдик. Ишля баьлы сющбятляря башладыг. Данышдыгжа арадабир онлара да эюз гойурдум. Мяня еля
эялди ки, онлар бир-бирини щямин андажа таныйа билмядиляр. Арвадым чайы эятириб столун цстцня гойандан сонра
юзц дя бизимля бир сцфрядя яйляшди. Йеня бир хейли мцхтялиф шейляр щаггында данышдыг. Шам етдикдян сонра чюл
гапысынын зянэи чалынды. Гоншу иди. О, су борусунда йаранмыш насазлыьа эюря мяндян кюмяк истяйирди.
− Цзр истяйирям, гоншуйа баш чякиб, эялирям, – дейя юзцмдя бир йцнэцллцк щисс етдим.
Мян гоншумла бирликдя онларын йашадыьы цст мяртябяйя галхдым. Бу еля йери эялмишкян иди. Чцнки инди бу
ики севэилиляря даща щеч ким мане олмайажагды. Гой
бир-бирляри иля истядикляри кими бахышсынлар вя сонра да ня
етмяк лазым олдуьу барядя йекун нятижяйя эялсинляр.
Мян гоншумэилдя йарым саата кими лянэидим. Евя гайыдаркян нязярлярими гонаьа йюнялдиб дедим:
− Баьышла, Аллащ хятриня баьышла ки, беля алынды. Сяни
тяк гойдум.
124
– Тяк нийя? Ханымынла сющбят етдик, щеч дарыхмадым да. Щя, артыг эеждир, анам ися тякдир. О, евдя тяк
галанда горхур. Щяр шей цчцн чох саь олун. Мян эедим.
− Мян сяни ютцрярям, – дедим.
− Миннятдарам.
Биз кцчяйя чыхаркян о мяня деди:
– Щяйат йолдашын чох алижянаб гадындыр. Инди беля
гадынлар чох аз тапылар.
Кинайяли-кинайяли дедим:
− Эуйа щеч яввялляр таныш дейилдиниз?
− Йо-ох. Нийя беля дейирсян? Ону илк дяфя иди ки,
эюрцрдцм.
− Щя, онда баьышла. Мяня еля эялир ки, сяни лап эянжлик чаьларымдан таныйырам.
− Щя, бу да мяним автобусум. Шам цчцн чох саь
ол, сабаща гядяр.
Тяяжжцбля евя дюндцм. Дцшцндцм: «Нежя йяни,
мяэяр онлар щягигятян дя бир-бирлярини танымадылар?»
Гапыны арвадым ачды. О, нядянся щяйяжанланмыш кими
иди. Щямин андажа цряйимдя бу суал йер етмяйя башлады: арвадым эюрясян она эюря беля щяйяжанлыды?
Дупдуру су кими айдын олан шцбщяляр мяни эетдикжя
даща артыг наращат етди. Мян бу фикирляри юзцмдян
кянарлашдырмаьа чалышсам да, юзцмля бажармайыб,
сорушдум:
− Гонаьымыз нежя адам иди?
− Юзцндян разынын бириси иди. Онунла нийя достлуг
едирсян?
Онун суалы мяни даща да гязябляндирди.
− Бяйям о сянин хошуна эялмяди?
125
− Мяним бир няфярдян хошум эялир. Буну да ки, сян
йахшы билирсян. Бу барядя чох данышмышыг, инди ися бош
йеря ганымы гаралтма, – дейиб юз йатаг отаьына чякилди.
Арвадым мяни гынамалы олса иди, инжя бир мцщакимя
иля она беля бир жаваб верярдим: «Црякляринин йериндя
бир парча буз оланлар, гялбляри изтираб дуймайанлар,
зяннимжя, эянжлик тяравятини чох узун заман мцщафизя
едирляр, онлар яслиндя, хясис адамлар кими юз гялблярини
вя бядянлярини бярк-бярк горуйанлардыр».
Мяним мящяббятимдян щеч ня галмамышды. Нифрятля
онлара бахырдым. Чцнки беляляри эянжлик анлары иля йашайараг дцшцнцрляр ки, бу севэидир вя щамыйа да гятиййятля билдирирляр ки, мящз, онлар севя билярляр. Щалбуки бирбирлярини дейил, юзляри юзлярини севирдиляр. Башгалары иля
баьлы ня баш вердийини ися эюрмяк истямирдиляр. Беляляри
хябисдир. Чцнки башгаларыны гиймятляндирмяйи бажармырлар. Башгаларынын нежя шювгля севяряк язиййят чякиб
гурбан вердиклярини дуймурлар. Онлар башгасыны баша
дцшмцрляр вя баша дцшмяк дя истямирляр. Щятта башгалары юз сяадятлярини вя севэилярини фяда етдикляри вахтда,
бунлар юз анларыны беля гурбан етмирляр. Дцшцнцрляр ки,
йалныз севмяйя онлар гадирдиляр. Башгасынын севэисиня
ися инанмырлар. Онлара мане олурлар... Мян чох ажынажаглы вязиййятдя идим. Юзцмц мяжбур едиб арвадыма
дцзц-дцзцня дейя билмирдим ки, «Аилядя мящяббят –
дцзэцнлцк кими бир шейдир, сян ися ондан мящрумсан!»
Бир дя ки, гялбиндя ийирми иллик кечмиш йцкляри дашыйан
бир гадыны даща ня гядяр мцддятя юз баьрыма баса билярдим? Мян щяля ня гядяр илляр беля йашамалы олажагдым...
Сящяр ачылды. Мян арвадымла худащафизляшяряк бир
даща эери гайытмадым.
126
ССЕНАРИ
Эцжлц йаьыш йаьырды. Мян тялясик ишдян чыхыб евя тяряф
йолландым. Евя чатаркян анамын чюл гапысындан чыхдыьыны эюрцб тяяжжцбля ондан сорушдум:
– Ана, бу жцр щавада хейирдир?
− Дайын юз евиндя тякди, ким билир бялкя щеч щалы да
йахшы дейил. Эедим ону евимизя эятирим. Биздя ящвалы,
йягин ки, йахшылашар. Сян шам едиб гуртарана кими биз
дя эялиб чыхарыг.
Бир саат кечяндян сонра гапы дюйцлдц. Кандарда
дайымла анам дурмушду. Дайымла кеф-ящвал тутдугдан сонра чай сцфрясиня яйляшдик. Ордан-бурдан сющбят
етдик. Анамын цз-эюзцндян щисс едирдим ки, бярк наращатдыр. О дайыма диггятля бахыб йалварыжы тярздя деди:
− Нийя бу гядяр чох ичирсян? Нийя ишлямирсян? Бир
ссенари йазараг мяшщур олдун дейя ращатландын?
Дайым фикирли-фикирли башыны гашыды:
− Ащ, бажы. Бу мяшщурлуг мяним бцтцн щяйатымы
пуч етди. Талейин кинли истещзасы цзцндян бядбяхт олдум.
− Дайы, бяс буна сябяб ня олду? Даныш эюряк, ня
баш верди ахы? – дейя мян дайымдан сорушдум.
− Йох, кечмиши хатырламаг истямирям. Бу щадисяни
билянляр ону чохдан унудуб,мян ися йенидян о эцнляря
гайытмаг истямирям.
− Ди йахшы да, дайы, мян сяндян хащиш едирям. Ахы
мяни чох истяйирсян. Щяля индийядяк щеч нядя мяня
етираз етмямисян. Мяним хятримя даныш, бах, анам да
хащиш едир. Дцздцр, ана?
− Щя, ялбяття. Гардаш, сющбят еля эюряк, ахы бу ня
мясялядир?
127
Дайым хейли фикирляшяндян сонра деди:
– Йахшы, мян данышарам, анжаг бу сющбят еля арамыздажа галсын. Жаванлыгда сакит вя мцлайим хасиййятли
бир достум варды. Биз бирликдя кирайя тутдуьумуз мянзилдя йашайырдыг. Ахыр ки, эцнлярин бириндя мцштяряк бир
ссенари йазыб, онун ясасында да филм чякдирмяк хяйалына дцшдцк. Ссенаринин мювзусу бизим юз фярзиййямиздян ибарят олду. Чох эютцр-гойдан сонра беля гярара
эялдик ки, мяшщур реъиссорлардан бириня мцражият едяк.
Ниййятимиз баш тутду. Тяйин етдийимиз эцн башымызы дик
тутуб гяти аддымларла реъиссорун отаьына йюнялдик.
Реъиссор эюзлярини гязетдян айырмадан бармаьы иля
бизя стул эюстярди вя сорушду:
– Мяня эюря гуллуьунуз?
Достум титряк бир сясля деди:
– Ссенари йазыб эятирмишик. Сизин дя ряйинизи билмяк
шяряфиня наил олмаг истярдик.
Реъиссор саймазйана гашларыны чатараг эуйа гязет
охумагдан ял чякиб диллянди:
– Говлуьу гойуб эедя билярсиниз.
Биз миннятдарлыг едя-едя реъиссорун кабинетиндян
чыхдыг.
Эялишимиздян дцз бир щяфтя кечдикдян сонра йенидян
реъиссорун йанына эетдик. Бизи эюряндя бир гядяр фикря
эедян кими олду. Вя говлуьу бу ялиндян о ялиня алыб,
дяриндян кюксцнц ютцряряк дальын нязярлярини узаглара
зилляди. Эюрцнцр ки, бу ссенарини бир нечя саатын ярзиндя
о азы он дяфя охумушду. Бизя еля эялди ки, щиссиййатла
долу бу кюкс ютцрмяси иля реъиссор юз гялбини ачыг сямалара, чох-чох узагларда олан улдузлара эюндярирди. Биз
ися щямин о анлар юз ясил арзумузу тяхирсиз йериня йетирмяк, юз ссенаримизи филмя чевириб ону екранларда ишыг128
ландырмаг барясиндя дцшцнмяйя башламышдыг. Шцбщя
етмирдик ки, реъиссор ссенарини бяйянмишди. Буну юзюзцмцзя ачыг-ашкар демясяк дя, бу сюз щяр икимизин
гялбиндя бир шимшяк кими чахыб кечир, вясфяэялмяз сяадятдян цряйимизи щяйяжанландырырды. Фикир вя хяйалларымыз йени-йени гол-будаг атараг, кино чякилишиня сармашырды. О сяадятли ан эяляжякди! Биз реъиссору интизарла
эюзлядийимиз вахт бу барядя дцшцнцрдцк. Щяр щалда
ссенаринин йашамасына мане олан бир сябяб эюрмцрдцк.
Мян ясла сыхылыб чякинмядян сорушдум:
– Зящмят олмаса, дейин эюряк бизим ссенарини бяйяндинизми?
Еля бил она бир нештяр вурдум.
– Бу ня ссенаридир беля? – дейя о, яда иля диллянди,
сонра айаьа галхараг бизя сары бахды вя ужадан деди: –
Юзцнцздян бу нядир беля гондармысыныз? Сиз щеч кинонун ня демяк олдуьуну билирсиниз?
Биз гяфил ешитдийимиз хябярдян мяйус олсаг да, юзцмцзц яля алыб мцхтясяржя дедик:
– Биз сизин фикринизля разы дейилик.
Реъиссор тутулду.
– Доьрудан да, йахшысы будур ки, бу барядя биз башга бир вахт данышаг, еля эцнц сабащ, мяним баьымда, –
дейя реъиссор истещза иля эцлцмсяди. – Мян еля орада ссенаринизин бир гурушлуг дяйяри олмадыьыны сизя сцбут едярям.
Биз кядярли-кядярли айаьа галхаркян хошщал реъиссор
защири бир лагейдликля телефон зянэляриня жаваб вермяйя
башлады. Беляликля дя, реъиссорун отаьындан чыхыб айагларымыз долаша-долаша евя гайыдаркян аьлыма цмид долу
129
бир фикир эялди: «Бялкя, Танры цзцмцзя бахыб реъиссорун
цряйиня инсаф салды…»
Сабащсы эцн реъиссорун баьына эетдик. Отаьа эиряркян о, дальын нязярлярля эюзлцйцнцн цстцндян бизя сары
бахды. Сонра ялиндяки китабы тялясик бир йана гойараг
цзцнц бизя чевириб мещрибан сясля саламлашды. Биз ися
юзцмцзц итириб ня дейяжяйимизи билмяйяряк ядяб-ярканла кечиб бош креслоларда яйляшдик.
Сонра о, эюзлянилмядян сорушду:
– Чай буйуражагсынызмы?
Щярчянд чай ичмяк истямирдик, анжаг жаваб вердик
ки, тяклиф цчцн миннятдарыг. Реъиссор бизя ящямиййят
вермяйиб хидмятчи гызы чаьырараг она ики стякан чай
эятирмяйи тапшырды. Юзц ися бир бящаня иля бизи тярк едиб
отагдан чыхды. Бу вахт хидмятчи бизя чай эятирди, сонра
йенидян мятбяхя кечди. Биз ися чай ичя-ичя дцшцндцк ки,
инди реъиссор отагдан чыхыб дейяжякдир: «Эюрясян бу
ссенарини щансы эюзял достлар йазмышдыр!» Анжаг о,
отагдан чыхмырды. Биз наращатчылыг кечиртдийимиз цчцн о
эирян отаьа тяряф йахынлашдыг. Гапыны дюйцб отаьа дахил
олдугда ися дящшятли мянзяря иля цз-цзя эялдик. Реъиссор
цзц цстя йеря сярилмишди. Биз она йахынлашмаг истядийимиз ан хидмятчинин щай-щяширли сяси бизи дайандырды. О,
ужадан чыьырмаьа башлады:
– Гатилляр! Реъиссору сиз юлдцрдцнцз. Кюмяк един!
Мян онун цстцня атылыб аслан кими нярилдядим:
− Биз гапыны ачаркян реъиссору юлмцш эюрдцк. Бурда бизлик щеч ня йохдур!
Хидмятчи ися щяддини ашараг юз дедийиндян дюнмяйиб кюмяйя адам чаьырырды. Бу вахт гапы зярбля ачылды
вя гоншулар ичяри тюкцлцшдцляр. Биз онлары эюряркян юзцмцзц чох чятин бир вязиййятдя щисс етдик, жаваб вермяйя
130
беля мажал тапмамыш бизи ящатяйя алыб лянятляр йаьдырдылар. Хидмятчи эюрдцйцнц йох, эюрмядийини йцз гат
шиширдяряк арайа лов салды. Бизим вязиййятимизи тясяввцр
етмяк щяр щалда тясвир етмякдян асандыр. Чашгын бахышларла юзцмцзц доьрултмаьа чалышмадан щяр шейя дюздцк. Бу гядяр адамын арасында олмаг демяк олар ки,
бизи тамамиля яфсунламышды. Онлардан бириси тялясик телефон дястяйини галдырараг полися вя тяжили йардыма зянэ
етди. Биз ися ямялли-башлы юзцмцзц итирмишдик. Горхудан
тяр басмыш достум:
– Баьышлайын... баьышлайын... эюрцнцр бурда ня ися бир
анлашылмазлыг вар, – дейя мызылданды.
Йазыг достум еля бир мянасыз сюз деди ки, щятта
онун дедийиндян щеч кяс щеч ня баша дцшя билмяди.
Артыг щяр икимизин цряйи тез-тез дюйцнцр, эижэащымыза
ган вурурду.
Бир хейли вахт кечди. Щякимляр, онларын да архасынжа
полисляр эялди. Онлар реъиссор юлдцрцлян отаьа эирдиляр.
Бахыш кечирдикдян сонра щякимляр мейити хяряйя гойуб
апардылар. Полисляр ися ямялиййата башладылар.
Ичяридя там сакитлик йаранмышды.
– Она тяряф бахмайын! – полис хидмятчи гыза нифрятля
бахан достуму нязярдя тутараг астадан ямр етди.
Достум ону дцзэцн баша дцшдц.
– Шяр атды бизя, – дейя мяня тяряфя яйиляряк пычылдады.
– Дяййус, эял габаьа, инди жаваб веряжяксян! –
зящмли сясля мяня ямр етдиляр.
Цряйим сыхылды. Еля санийяляр вар ки, инсан цчцн ян
ити щярякят дя йавашыйыр, сюнцр. Щямин сорьу-суала тутулдуьум о анлар да мяня чох узун вя аьыр эюрцндц.
Вя нядянся мяня еля эялди ки, боьулурам, ялцстц пенжя131
йимин дцймялярини ачыб бойнумдакы нарынжы галстуку
бошалтдым.
Сяс-кцй баь евини башына эютцрмцшдц. Яввялжя полисляр шащидляри диндирди, сонра ися бизя дя бир нечя суал
вердиляр. Щяр шейи олдуьу кими онлара сюйлядик. Полислярдян бири деди:
– Нежя баша дцшяк? Сиздян вя хидмятчидян савайы
евдя щеч ким олмайыб. Хидмятчи мятбяхдя олуб. Яэяр
реъиссору о юлдцрся иди, онда реъиссорун отаьына йаныныздан ютцб кечмяли иди. Сизся тясдиг едирсиниз ки, о мятбяхтдя олуб вя орадан да чыхмайыб. Бундан ялавя ися
реъиссорун юлдцрцлдцйц отагдан пянжяряйя вя йа башга
бир йеря чыхыш йолу йохдур. Демяли, кянардан ичяри щеч
ким эиря билмязди. Одур ки, ону сиздян савайы щеч ким
юлдцрмяйиб. Мцтляг бириниз буну нежя етдийиниз барядя
мцстянтигя ифадя веряркян эюстярмялисиниз. Биз ися мцстянтиг дейилик. Онлар сабащ эяляжякляр. Щяля ки, мцстянтиглярин эялишиня гядяр бурада галажагсыныз. Бизим мцщафизя дястямиз дя бурада галараг сизя нязарят едяжякляр. Беля ки, гачмаьа жящд эюстярмяйин. Бах будур, биз
сизя юз телефон нюмрямизи гойуруг. Щяр ещтимала гаршы
зянэ едя билярсиниз.
Онлар телефон нюмрясини йазыб столун цстцня гойдулар. Полис няфярляри гязябли бахышларла бизи сцзцб эетмяк
истядикдя, достум йазыг-йазыг онлара сары еля бахды ки,
санки сюзсцз-сющбятсиз онлары баша салмаг истяйирди:
«Бизим щеч бир эцнащымыз йохдур». Йалныз бир нечя
дягигя кечдикдян сонра биздян савайы щамы еви тярк
етди. Кянардан щяр ким бизя бахса иди, ганадлары йанмыш кор-кораня мянасыз бир щалда юз йериндя щярлянян
пярваняйя бянзядярди.
Достум щирслянди:
132
– Бу, нежя баш веря билярди? Нийя ахы биз икимиз дя бу
жцр чятин вязиййятдя галдыг. Инди бяс ня едяк? Щамы дейяжяк ки, реъиссору биз юлдцрдцк, эцнащымызы йуйажаг
щеч ня йохдур. Бизи лянятляйяжякляр, эуйа ки, реъиссор
ссенарини бяйянмядийи цчцн биз дя ону юлдцрмяк гярарына эялдик. Бизим бундан сонракы талейимиз нежя олажаг? Ащ, зящримара галсын. Биз ня фикирляширдик, гаршымыза ня чыхды.
Еля эцман едирям ки, щеч кяс, щятта доьмасыны итирян
инсан да мяним юз достумун эюркяминдян дуйдуьум
щисси дуйа билмязди. Мян язаб чякя-чякя дедим:
− Гулаг ас, биз бу ясяби вязиййятля юзцмцзя щагг
газандыра билмярик. Она эюря дя щяр шейя сябирля
йанашмалыйыг. Бизим юз мцдафиямиз цчцн бир шей
фикирляшиб тапмаьа кифайят гядяр вахтымыз вар.
− Щансы мцдафиядян сющбят эедя биляр?! – дейя
достум диллянди. – Щяр шей бизим ялейщимизядир. Биздян
вя хидмятчидян савайы евдя щеч ким олмайыб. О да мятбяхтдя олуб, биз ки буну билирик. Анжаг биз реъиссорун
юлдцрцлдцйц отаьа сохуларкян о бизи эюрдц. Оф, ай
аман, эюрясян, бу кимин ишидир! Эюрясян бу дцшмян
кимдир? Ону эюрцм лянятя эялсин! Бу ня щогга иди биз
дцшдцк!..
Юз-юзцмя дцшцндцм: «Каш ки, бу ссенарини йазмаьа башладыьымыз ан гялямимиз сынарды». Мян щяйяжанлы
бир щалда жаваб вердим:
− Яввял-ахыр реъиссорун башына ня эялдийини юйрянмяк лазымдыр. Она эюря дя биз щямин гатили тапмалыйыг,
йа да ки, онун бу щадисяни нежя тюрятдийини сцбута
йетирмялийик. Бундан савайы чыхыш йолумуз йохдур.
Даща ики саат кечди. Бу вахт ярзиндя биз юзцмцзя
щагг газандырмаг цчцн мцхтялиф йоллар ахтардыг.
133
Анжаг юзцмцзцн мцдафияси цчцн ясаслы щеч ня тапмайыб мяйус-мяйус бир-биримизин цзцня бахдыг. Йюндямсиз сцкут бу евдяки сакитлийи даща да аьырлашдырыб, дюзцлмяз бир щала салды. Биз бир мцддят беляжя динмязсюйлямяз отурдуг. Мян дяриндян кюкс ютцрцб, креслодан дурдум вя аьыр-аьыр пянжяряйя йахынлашдым. Орада
ися щеч кимин олмадыьыны эюрдцм. Пянжяряни ачыб баьа
чыхдым, о тяряф-бу тяряфя бойландым, сонра ися евин ятрафында эязишдим. Тялясик евя эириб достума дедим:
− Биз бурада тякик. Бизи щеч ким мцщафизя етмир.
Эял, гачаг.
− Нежя йяни гачаг? Гачсаг, онда щягигятян дя
биздян шцбщяляняжякляр.
– Онсуз да бизим башга чыхыш йолумуз йохдур.
Ялляримизи гойнумуза гойуб эюзлямялийик ки, кимся
эялиб бизи газамата апарсын? Бу жцр динмязжя отурсаг
вя сясимизи чыхармасаг, бунун ахыры хейирля битмяйяжяк.
О лазым билдийи кими жаваб вериб деди:
− Йох, мян гача билмярям. Мян щямишя щягигят
тяряфдары олмушам вя яэяр гошалашыб арадан чыхсаг, бу
артыг юз-юзцнц ифша етмяк кими бир шей олар. Щамысындан йахшысы одур ки, мящкямя олсун вя орада гатил олмадыьымызы да сцбут едяк.
Мян башымы йырьалайараг, щирсли-щирсли жаваб вердим:
– Мяэяр дурдуьумуз йердя юзцмцзц бялайа салдыьымыз азды, цстялик, газаматда да чцрцйяк? Щяр щалда
икимиздян бири жаныны гуртарыб бурадан гачса йахшыдыр.
Биримиз жяза чякяр, о биримиз ися йарымчыг галмыш ишляримизи давам етдиряр. Йягин ки, бир мцддятдян сонра
йеня бирликдя оларыг.
134
Санки онун йыьышыб галмыш эюз йашлары боьазына тыханды. О, биржя кялмя дя даныша билмяди, сонра ирадясини
топлайыб юзцнц яля алды:
− Ахы биз достуг. Нежя ола биляр ки, биримиз тямиз
адла йашасын, диэяримиз ися... Мянжя, бу мцмкцн олан
иш дейил.
Еля бил дамарларымдан алов кечди. Онун бу авамлыьы мяни тянэя эятириб ясябиляшдирирди.
Цряйимдя: «Бизим ссенаридя ня гядяр жызмагара
варса, сянин дя еля о гядяр аьлын вар», – дейя фикирляшсям
дя, анжаг дилимдя онунла разылашдым:
– Доьрудан да, йахшысы будур ки, бу барядя щеч
данышмайаг. Талейимизя ня йазылыбса, онунла да барышаг. Ня ися, сабащ эюрцнцр бизим цчцн ян аьыр эцн олажаг. Йахшысы будур ки, йорьунлуьумуз чыхсын дейя динжяляк.
Биз креслонун дюшякчялярини ращатлайыб узандыг.
Тезликля достум йухуйа далды, мян ися дцшцня-дцшцня
гямэин бир щалда оланлар щаггында фикирляшдим. Бирдян
нежя олдуса су ичмяк истяйиля йеримдян галхыб мятбяхя
кечдим. Су графининдян юзцмя су тюкцб ичя-ичя достум
йатан отаьа гайытдым. Стяканы ещмалжа столун цстцня
гоймушдум ки, эюзцм полисин йаздыьы телефон нюмрясиня саташды. Ялцстц телефон дястяйини галдырыб нюмряни
бирняфяся йыьдым. Ешидяндя ки, ора мещманханадыр, истяр-истямяз цзцмдя тябяссцм йаранды,ахы дейясян, башымыза эялян бу мцсибятляр мяня таныш эялирди. Тялям-тялясик достуму ойатмаьа чалышдым. Анжаг о бярк йатмышды вя одур ки, юз-юзцмя дедим: «Ейби йохдур, сящяр
щяр шейи юз эюзляриля эюряр». Байагдан эюзлярим гупгуру олса да, инди артыг сящрадакы эцнорта эцняши кими алышыб йанырды.
135
Мян евдян чыханда башымын цстцндя улдузлар сайрышырды. Йаваш-йаваш цзцашаьы чякилиш мейданчасына тяряф
эетдим. Щамы кими реъиссор да мяни эюржяк гящгящя
чякиб эцлдц. Мян дцшцндцм: «Реъиссор юз ссенаримизя
юзцмцзц чякиб, буна даща мяним щеч бир шцбщям галмады!»
Реъиссора йахынлашараг сон дяряжя щейрят едирмиш
кими дедим:
– Бу, ня комедийа иди чыхартдыныз? Биз ахы ямяллибашлы горхдуг.
О бяркдян эцлдц:
– Юз ссенаринизи юзцнцзя ойнатмагла ня гябащят иш
эюрмцшцк? Инди сизя суал вермяк истяйирям: щя, нежядир,
ссенари хошунуза эялди?
Мяним ися жаваб вермяк явязиня ажыьым севинжля
явяз олунду. Демяли, реъиссор щеч дя пис адам дейилмиш,
о, бизим ссенаринин кино чякилиши цчцн нежя дя жидди
жящд етмишди. Мян сорушдум:
− Сиз, йяни доьрудан да бизим ссенари ясасында
филм чякирсиниз?
О, истещза иля мяня бахыб гящгящя иля эцлдц:
− Бу суалын жавабыны эяряк сиз юзцнцз верясиниз.
Яэяр сизи гане едирся, онда нийя дя чякмяйяк? Йери эялмишкян, бяс достун щаны? – дейя о, мязяммятля сорушду.
Мян кюксцмц габартдым:
− Щя, о щяля щеч ня билмир. Еля бярк йатмышды ки,
щятта ону ойадыб мясялядян аэащ етмяк истяйим дя
боша чыхды.
− Ди йахшы, эедяк евя вя орада цчлцкдя сющбятимизи давам етдирярик. Щамынызы евя дявят едирям, бу эцн
136
сиз щамыныз йахшы ойнадыныз, – дейя о, цзцнц чякилиш
труппасына тутду.
Биз щамымыз баь евиня тяряф цз тутдуг. Мян юндя
эедяряк ссенаринин мцвяффягиййяти барясиндяки шад хябяри достума щамыдан габаг сюйлямяйя тялясирдим.
Йягин ки, мяним гейри-тябии севинжим ону тяяжжцбляндиряжякди. Онун саф, тямиз зякасы щяля ки, мяним ня иля
ловьаландыьымы дярк едя билмязди. Мян юз хяйалымда
эцлцмсцня-эцлцмсцня достума мцражиятля дейирдим:
«Язиз дост, бизим ссенариля баьлы уьурларымыз бундан
беля сянэимяйяжякдир. Юмцр ися гысадыр. Хошбяхт дягигяляр дя онун кими аз вя гыса олур». Анжаг биз евя дахил оларкян йеримиздяжя тярпянмядян донуб галдыг.
Достум юзцнц асараг интищар етмишди. Йягин ки, щяр
кяс о заман юз эцнащынын ня гядяр аьыр олдуьуну дярк
етмишди: ахы бизлярдян щяр биримиз о эцнцн эцнащсыз
гатилляри идик. Сонралар ися щямин ссенари цзря чякилмиш
филм бизим щяр биримизин сонракы мяшщурлуьуна ряваж
верди. Яслиндя биримизин мящви диэяримизин сяадятиня
чеврилди. Мян достуму итирмякля явязиндя шан-шющрят
тапдым. Реъиссор филмин илк бахышындан сонра вяфат етди.
Мян ися щяля дя йашайырам. Бах беля, мяним язизлярим.
Сящяр ачылды. Анамла сящяр йемяйиня башламаг цчцн
стол архасына кечиб дайымы эюзлядик. О ися эежикирди. Биз
наращат олуб ону ойатмаг цчцн йатаг отаьына кечдик.
О ися няфяс чякмядян беля цзцмцзя бахырды...
137
ЙАЗ ЩЕКАЙЯТИ
Рящмятлик гоншум Азяря итщаф едирям
Бащардыр. Балкона чыхыб бинамызын гаршысындакы йекялиб гол-будаг атмыш аьажлары сейр едяряк бахырам.
Онларын сайы-щесабы йохдур. Онлара бахдыгжа юз ушаглыьымы хатырлайырам; чцнки бу аьажлар мящз о чаьларла
баьлыдыр. Онлар бизим ютян эцнляримизи юзляриндя горуйуб сахлайыб; кядярли-севинжли, ажылы-ширинли эцнляримизи.
Бу аьажларын арасында вахташыры гуллуг едиб, якиб-бежярдийим аьажымы ахтардым. Онлары ярсяйя эялмиш эюряндя
севинирям, еля бил ки, онлар мяним ювладларым олуб. Бу
аьажларла ейни жярэядя дуруб, анжаг онлара уйьунлашмайан бир нечя кичик вя эювдясиз аьажлар да варды. Бу
аьажларын ким тяряфиндян якилмясини хатырлайанда мяни
сойуг тяр басды. Она гоншулугдакы оьлан гуллуг едирди.
О мяндян цч йаш кичик иди. Чох сябирли, дцшцнжяли вя тярбийяли иди. Бунлар она санки Аллащ тяряфиндян ята
едилмишди. О биздян цстдяки мяртябядя йашайырды вя аилянин дя бюйцк ушаьы сайылырды, анжаг... Яфсус ки, бичаря
анаданэялмя ифлиж иди.
Тябиятдя оланда жцрбяжцр щейванлара, биткиляря гуллуг едирди. Щяйятимиздяки илк аьажы да о якмишди. Сонрадан башгалары да она бахыб онун кими олмаьа чалышырдылар. Чюлдяки пишикляр, итляр вя щятта гушлар да онун
ятрафына йыьыларды.
Илляр ютдц. Тясадцфян гардашы иля растлашаркян сорушдум:
– Бура бах, чохдандыр ки, сянин гардашыны эюрмцрям, бяс о щарададыр?
138
− Билирсян, онун хястялийинин ужбатындан валидейнляримиз дя адам кими йашайа билмирляр, – деди. – Она
эюря дя ону кяндя нянямин йанына эюндярдик. Йягин
ки, онун цчцн орада, бизим цчцн дя бурада йашамаг
даща асан олажаг.
Ешитдиклярими атама данышанда бир сюз демяся дя,
ганы бярк гаралды. Атам ону, о да атамын хятрини чох
истяйирди. Онлар юзляринин бцтцн бош вахтларыны бир йердя
кечирирдиляр, щяйатда баш верян жцрбяжцр мцхтялиф щадисялярдян сющбят едирдиляр.
Цч ай кечди. О, шящяря гайыдаркян бизя дя баш чякмяйи унутмады. Атам хябяр алды:
– Кянд щяйаты нежя иди, дарыхмырдын?
О:
– Йох, амма орада да артыг бир йцк идим.
– Бяс валидейнлярин ня дейир?
− Йанымда кялмя беля кясмирляр. Йанларында олмайанда ися мянимля ня етмяк барясиндяки суала жаваб ахтарырлар. Онлара билирсиниз ня демяк истяйярдим?
«Яэяр сизя беля мане олурамса, бирйоллуг чыхыб эедя
билярям, вяссалам». Анжаг онлары чох истяйирям. Щансы
гярары чыхартсалар да инжимяйяжяйям.
О заман онун гярибя цряйинин шащиди олдум. Мяэяр
ону хястя саймаг оларды? Бу физики жящятдян зялил олан
инсан дцшцнжяси, о да саьлам оланларын фикри. Бах, ясил
инанылмаз щягигят яслиндя будур.
Валидейнляри ону интерната вермяк гярарына эялдиляр.
О, интернатда щям охуйур, щям галыр вя щярдянбир йери
дцшяндя евляриня дя эялирди. Вахт ютдцкжя евляриня даща
аз-аз баш чякир, бизя ися эцндялик эялирди. Бязян биздя
галыб эежяляйирди дя. Атамла йорулмадан етдикляри
139
арамсыз ширин сющбятляри мяни дя марагландырырды. Санки
дцнйа бу ики инсандан ютрц йаранмышды.
Ики ил беляжя ютдц. О, артыг бизим аиля цзвляримиздян
бириня чеврилмишди. Атам щяр шейдян юнжя онун саьламлыьы иля мяшьул иди. Мцалижянин мцсбят нятижяляри артыг
эюз юнцндя иди. Тез бир заманда онун там саьалажаьыны ешидиб эюрянляр севинирди.
Бир нечя ай да цстцндян кечди. Бир дяфя атамын
цряйинин аьрысы бярк тутду. Бир нечя щяким эялди вя онлар хястялийин жиддилийи барядя хябярдарлыг етдиляр. Атам
буна ящямиййят вермяди. Икинжи дяфя йеня аьрысы тутанда ону хястяханайа апардылар. Вязиййяти аьыр иди. Атам
бизя тапшырды ки, бу барядя она билдирмяйяк. Щяр ещтимала гаршы езамиййятдя олдуьуну сюйляйяк. Анжаг мян
щягигяти ондан эизлядя билмядим. О, чох мяйус олду вя
бирбаш хястяханайа йолланды. О юз бажардыьы кими атама гуллуг етмяйя чалышырды. Цч айдан сонра ися атам
рящмятя эетди.
Дяфн мярасими олан эцн о мяня йахынлашараг эюзлярини дик цзцмя зилляди. Санки ня ися демяк истяйирди. Бир
нечя дягигядян сонра диллянди:
− Бизим атамыз... юлдц. Бяс нювбяти юлцм киминки
олажаг?
Доьрусу, онун сюзляриня еля дя ящямиййят вермядим, чцнки гящярдян юзцмя йер тапа билмирдим. Атамла баьлы цзцнтцдян йайындырмаг цчцн мяни кяндя эюндярдиляр. Орада да ращатлыг тапмадан тезликля эери гайытдым. Атамын юлцмцндян он эцн кечирди. Щяйятимизя
эиряркян бинанын гаршысында хейли адамларын топлашдыьыны эюрдцм. Щейрят мяни бцрцдц. Гоншуларын гцсся
долу нязярляриля гаршылашанда хябяр алдым ки, ахы йеня
ня олуб? Биляндя ки, о дяниздя юлцб, еля зянн етдим ки,
140
атамы икинжи дяфя итирдим. Бир нечя эцн яввял дедийи
сюзляри хатырладым: «Нювбяти юлцм…» Атамдан сонра,
ялбяття ки, о тяк галмышды. Бу, садяжя щяр кясин дцшцндцйц дейилди. Щяр шейдян яввял о, тясяллини атамда тапырды; дейирди, эцлцрдц, цряйини бошалтмаьа бир кимсяси
варды. Истилийи дя, мящяббяти дя, йашамаьы да онунла
баьлы тапмышды. Жями он беш йашына кими юмцр сцрдц. О
юзцня гясд етмякля, адамлары юзц барясиндя дцшцнмяйя сясляди. О, щяйятимиз цчцн балажа да олса, саьлам
аьажлар якди.
141
АНА НИСЭИЛИ
Йеня кяндимизя эялмишдим. Йай тятилини бабамэилдя
кечиряжякдим. Кяндимиз мяни щейран етмишди. Аьажлар
зцмрцд бойунбаьы кими кянди бцрцмцшдц. Ясян мещ
галын мейвя баьларыны дяниз кими вар гцввясиля дальаландырырды. Кящриздян гайыдан гыз-эялинлярин сясляри якссяда кими ятрафа йайылырды.
Ахшам дцшцрдц. Эцняш гызылы шяфяглярини чякиб, даьларын архасында эизлянирди. Ял-айаг йыьышылырды. Ейванда
отуруб гцруба тамаша едирдим. Бирдян гулаьыма щязин
бир сяс дяйди. Бу сясдя еля бир инилти, еля бир сызылты вар иди
ки, мян щеч вахт беля инилти, беля сызылты ешитмямишдим.
Шцшябянддян бойландым. Гоншу евин айнабяндиндя
гожа бир гадын аьлайырды.
Бабам дящлизя чыхды. О да сяс ешитмишди. Кюксцнц
ютцрдц.
– Ещ, ай бала! О, Сцсян арваддыр. Онун дярди йеряэюйя сыьан дейил. Бир оьлу варды, даь кими... Мцщарибя
башлайанда жями-жцмлятаны он сяккиз йашы варды. Давадан гайытмады... Гара каьызы эялди... Сцсян арвад о
гара каьыза инанмады ки, инанмады... Эюзцнц он
йериндян яляди ки, «мян даь бойда оьул йола салмышам,
инди ял бойда каьыз алажам?»
Щямин эцндян Сцсян нянянин сяси гулаьымдан эетмяди ки, эетмяди. Щара йолландымса, гулаьымда жинэилдяди. О сясин габаьында юзцмц ажиз щисс едирдим. Щисс
едирдим ки, тяк мян йох, бцтцн кянд адамлары о сяс
гаршысында ажиздир. Щеч кяс о наляни, фярйады севинжля
явяз едя билмяйяжяк. Щеч кяс Сцсян нянянин евиня шадлыг эятиря билмяйяжяк... Щеч кяс! Сцсян нянянин ащ-на142
ляси евин дашына, диварына щопуб, о сусса, даш-дивар инилдяйяжяк.
Бир эцн дящлиздя отурмушдум. Бабамла сющбят
едирдим. Бирдян бабамы чаьырдылар. Бабамла бирликдя
мян дя гапыйа йахынлашдым. Сцсян няня яввялжя мяним,
сонра да бабамын цзцня бахды. Бабам диллянди:
– Сцсян, нявямди гонаг эялиб.
Сцсян няня цзцнц мяня чевирди. Онун чющрясиня
шадлыг чюкдц. Еля севиндим ки... Бабам да севинди...
Йягин ки, о илк дяфя иди ки, ону беля эцлярцз эюрцрдц.
Еля билирди ки, щеч вахт Сцсян нянянин цзцндя беля
шадлыг эюрмяйяжяк.
– Сянин башына дюнцм! Хош эялмисян, гадан алым!
Лап йахшы! Доьма йурд беляди, щарада олсан дартыб
эятирир! Анан-атан ня тящярди, бала? Йахшыдырлармы?
– Чох саь олун, Сцсян няня, йахшыдырлар!
– Башына дюнцм, сяни бир балажа ишя буйуражам.
Дцздц, гонаьы буйурмазлар, анжаг эяряк ки, бу гожа
нянянин сюзцнц йеря салмазсан.
Тез дилляндим:
– О ня сюздц, Сцсян няня? Тяки сиз буйурун, ня десяниз, мян щазыр!
Бюйрцндяки гарьыны мяня верди.
– Гурбанын олум, о тяняйи эюрцрсянми?
Сцсян няняэилин пиллякянинин йанында бир тут аьажы
варды. Тута тяняк сармашмышды. Ики зоь тутдан айрылыб
салланмышды.
– Щя, эюрцрям!
– О салланан зоьлары будаьын цстцня галдыр!
Сцсян нянянин буйуражаьы иш бу имиш. Гарьыны ондан
алдым. Зоьлары галдырыб, будаьын цстцня атдым.
– Йаваш, ай бала, йаваш, зоь гырылар!
143
О бу сюзляри еля деди ки, санки будаьын цстцня зоьу
йох, онун цряйини атырдым. Тяняйи Сцсян нянянин беля
язизлямяси мяни щейрятляндирди.
– Гырыланда ня олар, ай Сцсян няня?
– Ня данышырсан, ай бала? О цзцмц рящмятлик оьлум
якиб. Щеч барыны да дадмады! Пайыны щямишя сахлайырам... О зоьлар йеря саллананда еля билирям голларымды...гырылыб йаныма дцшцр...
Мян дюнцб йенидян тяняйя бахдым. Тут аьажы олдугжа голлу-будаглы иди. Ону Сцсян няня беля бежярмишди.
Бир эцн йатагдан галханда бабамы евдя эюрмядим.
Бирдян бабам тянэняфяс, рянэи авазымыш щалда ичяри
эирди:
– Ня олуб, баба?
– Сцсян няня жан верир!
– Ня? – чашыб галдым... Голларым бошалды. Гящярляндим...
Ону тут аьажынын алтында узатмышдылар. Цзц эюйярмишди. Няфяси тянэийир, сяси хырылдайырды. Гырыг-гырыг данышырды. Бирдян сусду. Даща даныша билмяди, няфяси дайанды. Эюзляри бир нюгтяйя зилляниб галды. Арвадлардан
бири иряли йерийиб онун эюзлярини гапады.
Бцтцн кянд адамлары тюкцлцб эялмишдиляр. Эцн яйиляндя Сцсян нянянин табутуну эютцрдцляр. Кцляк галхмышды. Жамаат гябиристанлыгдан дюнцрдц. Дяфндян дюнянлярин щамысы Сцсян нянянин щяйятиня бахырды. Кцляк
тяняйин зоьларыны ашаьы салмышды. Зоьлар сащибсиз галдыгларыны санки дуймушдулар. Кцляк ясдикжя онлар о йанабу йана йеллянир, язизини итирмиш адамлар кими долашыб
бир-бириня сарынырдылар.
144
ЗЦЛМЯТИ ДОЛАНАН ЙУХУ
Бир дяфя йухуда мяня еля эялди ки, танымадыьым бюйцк бир шящяря дцшмцшям. Шящярин кцчяляри иля эязяркян
мцхтялиф жцр адамларла цз-цзя эялирдим. Сонра юзцмц
бюйцк бир кцтлянин йыьышдыьы мющтяшям галанын йанында
ашкар етдим. Еля дцшцндцм ки, шящярин жамааты бу галанын йанында мящз мяня бахмаг цчцн эюрцш тяйин
едибляр. Мян ня баш вердийини чох чятинликля юйряня билдим, чцнки адамларын щамысы мянимля ейни вахтда данышыр, бир сюзля, аьыз дейяни гулаг ешитмирди. Сян демя,
бурада жинайяткарлара щюкм охунажаг. Ядалят мящкямяси ися мящкумлара юлцм жязасыны эедиш-эялиши чох
олан кцчядя ижра едяжякдир.
Ясэярляри рясми кечидя сясляйян тамбурун сяси ешидилян кими гаршымыздакы ири гоша лай дямир гапы тайбатай
ачылды, щамы ичяри дахил оланда мян дя онларын архасынжа
сохулдум вя жамаатын чох олмасына бахмайараг еля
йердя яйляшдим ки, баш верян щадисялярин щамысыны эюрцм. Щаким башыны галдырараг елан етди: «Жинайяткарлар
чаьырылсын!» Голу гандаллы ики няфяр мейдана чыхарылды:
бири ялдян дцшмцш гожа, о бириси зяиф вя сысга жаван. Яли
силащлы бир ясэяр дя онлары мцшайият едирди, даща бир йашлы
киши эялди, о да дювлят адамы иди, ялиндя ганун китабы
варды; юлцм щюкмцня хитам веряжякди.
Нязарятчиляр мящкумлары тяпикляри алтына салыб, дюйяряк едам олунан йеря апардылар. Эюрдцклярими бейнимдя саф-чцрцк едя-едя, истяр-истямяз мян дя адамларын
архасынжа юзцмц кцчяйя атдым. Щара гачдыьымы щеч
юзцм дя билмирдим. Мяня еля эялирди ки, кимся мяни
говур. Юзцмя эяляндя ися орадакы адамларын лагейдлийиня тяяжжцб етдим, онларын зяифлийиня щейрятляндим. Сизи
145
инандырырам ки, мяним цчцн ишэянжя чякмяк едам
олунмуш инсанларын фажиясиня тамаша етмякдян даща
асандыр. Она эюря ки… она эюря ки, ахы о бичаряляр нийя
беля амансызлыгла мцщакимя олунурду. Эяляжякдя бялкя дя онларын эцнащсызлыьына эюря мясулиййяти еля бу инсанларын юзляри дашымалы олажагдылар. Бцтцн бу гейри
щягигятляря гаршы мцгавимят эюстярмямяк бу гейришцури гярарлара щагг газандырмаг ня щагла доьру иди?
Мян йанлыш дцшцнмцрдцм ки?.. Бялкя дя бу кцтлянин
ичиндяки инсанлар юмцрляри бойу виждан язабы чякмякдян гуртара билмяйяжякдиляр. Тутдуглары ишин мяняви изтираблары вя щяля цстялик, юмцрляри бойунжа да тяряддцдляр ичиндя эютцр-гой етмяли олажагдылар. Бу бойда фажиянин ичиндя мяэяр бир инсан тапылмады ки, эцнащландырыланлара щагг газандырараг онлара рящми эялсин? Ахы бу
инсанларын талейини юз ямлаклары кими истяр хошбяхтлийя вя
йахуд да бядбяхтлийя доьру бюлцшдцрян бу адамлар
кимлярди?
Едам олунмуш жясядляря бахдым вя… эюрдцклярими
йягин ки, щеч вахт унутмайажаьам.
Сонра юз-юзцмя дедим: «Бах бу инсанлар эялдикляри
йеря гайытдылар. Бах бу да торпагдыр ки, ичи гязябля долудур. Онда бир гятря дя олсун саф йер йохдур. Бах о
галайа йыьышанлар ися эцжлцляр иди, даща да эцжляндиляр.
Бу торпаьын алтындакылар ися зяифлярдир ки, даща да зяифлядиляр. Бахмайараг ки, юз зящмятляриля торпагда тяр тюкмцшдцляр, амма мящсулларынын бар-бящяри йеня дя щямин о эцжлцлярин гисмятиндядир. Елядирся, гой онда йер
цзц дяниз бярабярлийиндя гана бялянсин вя орадакы кишиля гадын, гожа вя ушаг, йахшы вя пис, эцнащкар вя эцнащсыз мящв олсун!
146
ГОНШУ
Тязяжя кючдцйцм мянзил эен-бол вя ишыглы олмасына
бахмайараг, узун илляр кирайядя галдыьым евин рцтубяти
жанымдан чякилмирди. Инди ращатжа ишляйя билирдим. Балажа оьлум эащ бу отагдан о бириня кечир, эащ да балкона чыхыб эюз ишлядикжя Хязярин мави гойнунда цзян
эямиляри эюстяриб дил-дил ютцрдц. Онун цз-эюзцня йайылан вя ашкар-ашкар сезилян фярящ гялбими севинжля долдурурду. Бяхтим гоншу сарыдан да эятирмишди. Цмумиййятля, щарада йашамышамса, бяхтимя йахшы гоншу чыхыб.
Мянимля цзбяцз йашайан гоншу иля артыг достлуг мцнасибятимиз йаранмышды. Сющбятимиз тутурду. Мяни щяйятдя эюрян кими балкондан ял йелляйиб кефими хябяр алырды.
Эцнлярин бириндя гоншу иля аьажларын галын кюлэя салдыьы
щяйятдя отуруб домино ойнайырдыг. Бинанын гаршысында
дайанан такси диггятимизи жялб етди. Машындан он доггуз-ийирми йашында гядд-гамятли, йарашыглы эянж бир оьлан дцшдц. Кянара нязяр салмадан блока эирди.
– Ону таныйырсан? – гоншум диллянди. Чийними чякяряк, «Йох» – дедим. «Онда гулаьын мяндя олсун. Бу
оьлан бизимля цзбяцз бинада кирайя галыр. Ешитмишик ки,
талейиндян наразыдыр. Нийясини ися щеч ким билмир» –
гоншум бу сюзляри бирняфяся сюйляди.
Бу сющбятдян сонра мараг мяни эютцрдц. Ютян эцн
ишдян евя эялиб чатанда, йаьыш йаьырды. Евдя отурмагдан дарыхырдым. Балкона чыхыб шящяря тамаша етдим. Шящярин цстцнц аьыр булудлар чуьламышды. Йаьыш йаман
бярк йаьырды. Еля бил Йарадан бцтцн дцнйаны селя чевирмяк истяйирди. Мян юзцмц чох кядярли бир алямдя щисс
етдим, дуйьуларымы жавабландырмаьа мажал тапмамыш
эюзцм эянжин пянжярясиня илишди. Балкондан бахаркян
147
онун отаьында гаранлыьын вя сакитлийин щюкм сцрдцйцнц эюрдцм. Юзц ися эюзя дяймирди. Гоншумун щараса
чыхдыьыны зянн етдим. Бялкя эянж оьлан хястяляниб, – дейя юзлцйцмдя хябяр алдым. Эцманымда йанылмадыьымы
йохламаг цчцн тялясик отаьы тярк едиб гаршыдакы бинайа
доьру йцйряк аддымларла йолландым. Гапыны цзцмя юзц
ачды. Щяйяжанлы олдуьуму эюрцб евя дявят етди. Онун
мянзилинин астанасындан ичяри кечяркян бядяними тцкцрпярдижи бир сыхынты бцрцдц. Мяня еля эялди ки, онун кюксцндян шикайятли бир оьлан аьламаьынын сяси эялир. Гямгцсся вя эюз йашлары иля долу олан бу дцнйада аьламаг
гярибя бир щадися демякдир. Йягин ки, башга бир вахт
олса иди, буна щеч о гядяр дя фикир вермяздим. Амма
бурада, эянж, щавасыз вя ишыгсыз бир отагда ачылмадан
солан бир чичяйя бянзяйирди. Бу сыхынтылы мянзяря санки
йох олмуш дцнйанын бцтцн гям-гцссясини ифадя едирди.
Эюрцнцр ки, дярди кющня дярд иди. Гям-гцссяйя уйьунлуг хейли мцддят цст-цстя йыьышыб, бу эцн тутгун сяманын вя тянщалыьын тясири алтында юзцнц бцрузя вермишди.
Мян лагейдлик едя билмяздим вя одур ки, дедим:
– Мян гоншунузам. Бялкя сяня кюмяйим дяйяр, –
дейя эялдим. Дярман лазымдырмы? Ижазя версян, сяни
мцайинядян кечирмяк цчцн щяким чаьырардым.
Эянж эюз йашлары иля думанланмыш нязярлярини цзцмдян чякмяйя чалышараг пычылдады:
– Щяким йалныз щяйаты цстцн тутанлара кюмяк едир.
Эянж адамын баьрыны йаран еля бир ащ чякди ки, бу
дярд бялкя дя дилсиз-аьызсыз диварлара да яйан олду. Санки бичарянин цряйи еля индижя партлайажагды. Юз-юзцмя
дцшцндцм: «Яввяла, эянжляр чох вахт юз щярякятляринин
мянасыны дярк етмирляр. Эянж кишиляр цчцн ися севмяк вя
севилмяк щяр шей демякдир, бу онлар цчцн бцтцн башга148
башга вязифялярдян чох-чох ящямиййятлидир. Эянжлик
инанмаг истямир ки, щяйатда чох заман бир щадися башга бир щадисяйя сябяб олур вя мясялян, мясум бир ойун
тядрижян тамамиля жидди бир щадисяйя баис ола биляр.
Гаршымдакы эянж ися эцман едирди ки, щяйат мянасыздыр
вя буну юз изтираблары иля йягин ки, ахыра чатдырмаг
истяйирди. Ахы эянжлик щямишя йердян тяравятли мящяббят
булаьынын гайнайыб фышгырдыьыны эюрдцкдя севинир. Яввялляр еля билирдим ки, беля щадисяляр йалныз наьыл гящряманларынын башына эяля биляр. Садялювщлцкля йанылырмышам».
Эянж эюзлярини йуммаьа чалышды, амма горхудан
буну да едя билмяди, эюзя эюрцнмяйян йюндямсиз бир
хяйал ону санки гцввятля юзцня сары чякирди. Щятта эюзлярини гырпмаьа да тагяти галмамышды. Мян гымылданмадан, сещрлянмиш кими отурмушдум, ялимдяки сигарет
дя сюнмцшдц. Аьлыма эялян нювбяти фикир бу олду ки,
ону бу сарсынтыдан савайы, даща бюйцк бядбяхтлик эюзляйир; нежя дейярляр мящяббят йаранышындан фажиялярля
долудур.
Эянж гара эюзлярини мяним эюзляримя зилляйяряк, титряк сясля деди:
– Бу эцн сящяр йатыб йухуйа галмышам, аьыр, щейбятли, гармагарышыг йухулар эюрмцшям…
– Йуху? Йухуйа инанырсан?
– Инанырам. Эюрдцйцм йуху няся фажияли бир щадисянин олажаьыны хябяр верир.
– Бош шейдир! Юзцнц цзцб, ялдян салма… Юзцня
тохтаглыг вер…
– Илащи, эюрдцйцм йухулар щеч вахт йадымда галмыр.
Буна бахмайараг, буэцнкц йухум йадымдадыр; эюрдцм ки, булудлар даьылмыш вя сяма эцняшин шцаларында
149
пар-пар парылдайыр. Гызлар байрам либасында файтонларда, оьланлар ат белиндя эязмяйя чыхыблар. Йанымдан
ютцб-кечянляр марагла мяня бахырдылар. Мян ися щяр бир
шейдян – цряйимдян, эянжлийимдян, рядд едилмиш сяадятимдян, артыг щеч бир кяся лазым олмайан щяйатымдан
да безар идим. Мян, артыг олдуьум йердя гала билмирдим, севэилимин йанына доьру эедирдим…
150
НАЛЯ
Эюзял йаз сящярляриндян бириндя эцняш юз гызылы шяфягляри алтында бярг вурурду. Мян ися чюлдяки гожа бир
кютцйцн цстцндя отурараг рущумун тябиятля тямасындан зювг алырдым. Гярара алдым ки, онунла бир балажа
сющбятляшим. Онун сирли дяринликлярини вя нежя йарандыьыны онун юз дилиндян ешидим. Вя бу вахт сярин бир мещ
йаньылы бир йетим кими ащ чякди. Мян ня баш вердийини
анламадыьым цчцн сорушдум:
– Сян ня цчцн ащ чякирсян, ай зяриф кцляк?
О жаваб верди:
– Она эюря ки, мян инсанларын даща эур олдуьу йеря,
шящяря тяряф цз тутуб эедирям. Орада ися мяним тямиз
цзцмя няинки хястялик микроблары щопажаг, щяля инсанларын зящярли няфясляри дя дяйяжяк. Еля кядярли олмаьымын
сябяби дя будур.
Сонра мян эюз йашы ахыдан чичякляря сары дюняряк
сорушдум:
– Нийя аьлайырсыныз, эюзял чичякляр?
Чичяклярдян бириси юз инжя бойнуну галдырараг деди:
– Она эюря ичин-ичин аьлайырыг ки, инди адамлардан
бириси эялиб бизи дяряряк шящяря апаражаг. Орада ися бизи
бящ-бящля тярифляйиб гул кими сатажаглар. Ахшам дцшяндя ися биз бойнумузу бцкцб солажаьыг вя бизи эяряксиз
билиб, зибил гутусуна туллайажаглар. Бцтцн бунлардан
сонра бяс нежя аьламайаг?
Даща бир нечя дягигя кечмиш кичик боьазлы чайын аьламаг сясинин шащиди олдум вя она йахынлашараг сорушдум:
– Нийя беля щычгырырсан?
О жаваб верди:
151
– Мян шящяря эедирям, орада ися инсанлар чиркаблары
йуйуб апармагла бярабяр, щям дя юзляриня гуллуг етмяйя мяни мяжбур едяжякляр. Она эюря дя нежя щычгырмайым ки, тямизлийим ахы чиркаба батажаг.
Сонра ися мян гушларын аьлашмаьа бянзяр кядярли
няьмясини ешитдим. Мян хябяр алдым:
– Сизя ня олуб?
– Даща ня олажаг, одур, инди бир няфяр юз жящянням
адлы силащы иля эялиб бизи мящв едяжяк. Одур ки, бир-биримизля видалашырыг. Ахы бизлярдян щяр биримиз талейимизин
тящлцкядян хилас олажаьындан бихябярик...
Эцняш даьлара тяряф галхаркян мян юз-юзцмя суал
етдим: «Нийя инсан тябиятин юз варлыьы иля йаратдыгларыны
мящв едир?»
152
ХЯЙАЛ
Эюй цзцнцн гаршысыны кясян булудлар эцнцн габаьыны кясмямишдиляр, пайыз эцняшиня йол вермишдиляр ки, шяфягини, нуруну йер цзцндян ясирэямясин. Эцняш шяфягляри хырда, нарын йаьышла бирэя торпаьа сяпялянирди. Бу йаьышда аьажларын гызыллашмаьа башламыш йарпаглары гцссяли-гцссяли чимирдиляр. Йухудан йенижя дуруб бу гярибя
сящяр пянжярясини ачанда отаьыма тямиз, ятирли даь щавасы долду. Мян, пянжярядян эюрцнян ясрарянэиз мянзяряни, дамларын далындан ужалан даьлары, даь чайы бойунжа узанан мешяляри, баьлары щейранлыгла сейр етдикжя
бу гярибя йаьышлы, ялван нахышлы сящярин эюзяллийи кювряк
бир няьмя кими гялбимя долурду; цзцмя сирли бир тябяссцм гонур, бахышларым гызылы йарпаглар кими йуйулуб
тямизлянир вя айдынланараг дурулурду.
Мяним пянжяря юнцндяки кювряк, щязин вя щярарятли
анларым узун сцрмяди, санки бу дцшцнжялярим мцяййян
бир нюгтяйя эялиб чыхмамыш мюжцзя баш верди. Беля ки,
нязярлярим архын о тайындан балажа дюнэяни бурулуб
эялян адама дикилди. Эюзцмц эяляндян чякмирдим. О
ися щейрятля она бахдыьымы эюрцб евимизин сямтиня ити
аддымларла йахынлашды. О мяня ял едя-едя:
– Бах, бу да мян!
Ушаглыгда бол-бол ешитдийим наьыллары йадыма салмаьа башладым. Гыз ися утаныб чякинмядян мяни нязярдян
кечирмяйя башлады.
– Щя, нежядир, хошуна эялирям, йохса...
Мян онун сюзцнц йарымчыг гойдум:
– Йахшысы будур ки, кимсян, нячисян вя щарадан эялдийини ямялли-башлы сюйля. Щя, бялкя о заман сянинля ясил
дост оларам.
153
Сюзляримдян санки рянэи дурулду. Йягин ки, байагдан бяри йол эяля-эяля цряйиня чюкян аьырлыглары да совушду. Эюзляриндя севинж ойнады. Еля бил даща да
жаванлашыб йцнэцлляшди. Голларыны эениш ачыб:
− Мян тябият рямзийям. Мяним варлыьым эюзялликдядир, еля бир эюзяллик ки, щара диггят йетирсям, мяня
яйан олур. Бир дя ки, хошбяхтлийин юзц дя эюзялликдян
йараныб.
− Ахы эюзяллик яслиндя ващимя вя горху эцжцдцр.
Гызын додаглары мцхтялиф рянэлярдян ибарят эцлцшля
бязянди, бахышларында ися щяйатын сирляри якс олунду.
– Сиз инсанлар щяр шейдян, щятта юзцнцздян дя горхурсунуз, – дейя жаваб верди. – Сиз сямадан горхурсунуз, бахмайараг ки, о дцнйанын мянбяйидир, тябиятдян
горхурсунуз, щалбуки о ян гиймятли щяб гядяр сакитляшдирижидир. Аллащдан горхдуьунуз цчцн дя она щясяд
апарараг, она гаршы ажыьыныз тутур. О ися цряйийумшаглыг рямзидир.
Арайа зяриф арзуларла долу сакитлик чюкдц. Сонра о
мяня йахынлашараг, зяриф ялляри иля эюзляримин цстцнц
йумду. О, ялини чякяндя ися мян юзцмц пянжяря юнцндя тяк-тянща эюрдцм. Юзцмц итирмяйиб онун архасынжа
кцчяйя атылдым. Ону «дайан» дейя сяслядим. О ися архайа бахмадан йолуна давам етди. Мян ня етмяк лазым
олдуьу барядя дцшцняряк бир хейли дуруб онун архасынжа бахдым. Ян гярибяси о иди ки, гыз узаглашдыгжа балажалашмаг явязиня даща да бюйцйцрдц, ириляширди, нящянэляширди... Мяня беля эялирди.
О, гызылы цфцгляря доьру аддымлайырды. Бу гызылы
цфцгляр мави булуд парчалары иля бирликдя ялван бир палитра иди. Йаьыш азалмышды, эюзя эюрцнмяз олмушду. Бу
154
бюйцк сящярин бу гярибя йаьышы гялбимдя тякрар-тякрар
бу сюзляри дейирди: «Эюзяллик – эюрдцкляриндир».
Бу ишя мат-мяяттял галмышдым. Севинжимдян мяня
еля эялди ки, гача-гача лап цфцгляряжян эедиб она чата
билярдим, эюй гуршаьыны да финиш ленти кими белимя долайардым... Анжаг вахт бир эюз гырпымында ютцб кечмишди. Батмагда олан эцняш цфцгляри гызылы рянэя бойанмышды. Цфцгдяки булуд парчалары да гызылы рянэдя
иди. Гялбимдя сирли бир чырпынты варды. Мяня еля эялди ки,
гызылы цфцгляр бешжя аддымлыгдадыр вя ялими узатсам, бир
гызылы булуд парчасыны эютцрцб байрам кюйняйи кими яйнимя эейя билярям.
155
ЮЛЦМ АНЫ
Гаршымдакы о ишыглы йолла цз тутуб эедян эянжлик иди,
мянся онун архасынжа дцшцб ону изляйирдим. Бир хейли
йол эедяндян сонра мян сорушдум:
– Биз щарадайыг беля?
О жаваб верди:
– Шцбщяляр мейданында.
Мян ися дедим:
– Эял гайыдаг.Ващимяли йерляр мяни горхудур.
Анжаг о деди:
– Дюз, ахы бура шцбщяляри дярк етмяк цчцн лазым
олан йолун башланьыжыдыр.
Еля бу вахт ятрафыма бойланыб эюрдцм ки, бцтцн йер
цзц мяним щцзурумдадыр. Гаранлыгда дурараг инсанларын бир-бириндян мяхфи эюряжякляри щяйат тапмажасыны
ачмаьа чалышдым. Каш ки, бцтцн бунлар бир йалан оларды
вя мян щеч ня эюрмяздим, дюзмяйиб баьырдым.
Ай артыг кичилмякдя иди, амма тямиз сямада щяля дя
пар-пар парылдайырды. Ясрарянэиз алагаранлыг чюкся дя,
санки аьажлыгларын алтына тюкцлмцш албалы чичякляринин
хош ятри щаванын цзяриня щопмушду. Ятраф сакит вя щярякятсизди. Бцтцн ясяблярими вясфяэялмяз бир щисс бцрцмцшдц. Йан-йюрямдян хейли мясафяйя гядяр узаглашмыш эянжлик гожа атасынын голундан тутуб, онунла йанйана, аьыр-аьыр, эязя-эязя няся данышырды. Гожа динмязсюйлямяз оьлуну динляйирди. Онларын сакит вя ширин
сющбятляриня щеч ня мане олмурду. Мян бирдян-биря еля
бир алямя дцшмцшдцм ки, бурада щеч бир рцтбя вя мян156
сяб йох иди. Вя мян бцтцн гялбимля, бцтцн варлыьымла
щисс едирдим ки, мян сяманын синяси цстцндя эязирям вя
щяр бир сяси, щяр бир сюзц диггятля динляйирям. Сонра ися
даща щеч ня эюрмядим, артыг о сяси дя ешитмядян щушум
юзцмя гайытды.
157
ЖАНАВАР БАЛАСЫ
Бир дяфя мян вядяляшдийимиз эцн достумэиля эетдим.
Эялишимдян чох севинди. Йемяк столунун архасында цзбяцз яйляшдик. Сонра мцхтялиф щадисяляр щаггында сющбятляр етдик. Эцнцн нежя эялиб кечдийиндян дя хябяр
тутмадыг. Шам едиб, щязин бир мусигийя гулаг асараг
аста-аста чай ичдик. Гяфилдян ишыглар сюндц вя щяр тяряф
гаранлыьа гярг олду. Байагкы кефимиздян ясяр-яламят
галмады. Достум мятбяхя кечиб нефтля йанан лампа
эятирди. Алышдырдыг. Евя аьыр сцкут чюкдц. Бу вахт эюзлянилмядян телефон зянэ чалды. Достум дястяйи галдырды.
Киминляся ганыгара сющбят етди. Телефон данышыьындан
сонра кечиб яввялки йериндя яйляшди.
– Атам зянэ вурмушду, – дейя додагалты мызылданды. – Щамы еля аьзыны ачыб тяляб едир, тяляб едир. Щятта
базар эцнц дя истиращят етмяйя гоймурлар. Йери эялмишкян, – дейиб жидди нязярлярля мяня бахды, – чохдандыр
истяйирдим ки, сяндян хябяр алым: Бяс сянин атан нядян
юлцб? Артыг нечя илдир ки, достуг, амма онун юлцмцнцн тяфяррцатындан хябярсизям?
− Нежя юлмялидир ки, щамы кими, – дейя сойугганлыгла жаваб вердим.
− Йох, йох, бура бах, беля олмаз, йахшысы будур ки,
мяня юзцн щаггында бир ямялли-башлы данышасан. Мисал
цчцн, лап еля эютцряк, атанын юлцмц барясиндя… Ким
иди, нячи иди, нядян дцнйасыны дяйишди? Бурда данышыласы
чятин ня вар ки?..
− Йахшы данышарам. Асудя вахт тапан кими
данышарам.
− Щеч еля шей-зад йохдур. Инди данышмалысан, вяссалам, йохса инжийярям.
158
Достумун бу инадкарлыьы мяни щяр шейи олдуьу кими
данышмаьа мяжбур етди. Беляликля, сябрими басыб арамла
сющбятимя башладым.
Бу чохдан олуб. О вахт мяним он бир йашым оларды.
Щяля кичик йашларымдан анамы итирмишдим. Атамын йеэаня ювлады идим. Эцзяранымыз пис кечмирди, юзцмцзчцн ала-бабат йашайырдыг. Бизим евимиз кяндин гуртаражаьындакы мешяйя йахын бир йердя иди. Атам юзц дя
кяндин мащир овчуларындан сайылырды. Щярдянбир шящяр
адамларындан овла баьлы сифаришляр дя алырды. Ня ися, бир
эцн мяни дя юзц иля ова апармаьы ондан хащиш етдим.
О бир гядяр фикря эетдикдян сонра деди: «Яэяр сюзцмя
гулаг асыб, дедикляримя ямял едяжяксянся, бу барядя фикирляшярям». Беляжя ата-бала чох асанлыгла разылыьа
эялдик.
Сящяр ачылмамыш евдян чыхдыг. Мешянин эиряжяйиндяки хырда чайы адлайыб жыьырла йола дцшдцк. Бир гядяр
эетмишдик ки, овдан гайыдан адамларла растлашдыг. Онлар бир нечя дягигялик атамла ширин сющбят етдиляр. Овчулардан айрыландан сонра атам цзцнц мяня тутуб
деди:
– Оьул, бу эцн яла ов олажаг. Амма унутма ки, сян
дя шяртимизя ямял етмялисян.
Мян жаваб вермяйиб башымла онун дедиклярини тясдиглядим. Йеня йолумуза давам едиб бир хейли мешянин
дяринлийиня гядяр эетдикдян сонра щансыса бир дахманын
йанына эялиб чыхдыг. Атам бир гядяр динжялмяйи мяслящят эюрдц. Эежядян йаванлыг цчцн эютцрдцйцмцз
торбаны чийнимдян ашырыб ичиндякилярля ялцстц гялйаналты
едиб айаьа галхдыг. Атам ялини чийнимя гойараг деди:
159
– Сян бурда гал, юзцн дя щеч йеря тярпянмя. Дцз бир
саатдан сонра мян гайыдырам. Амма унутма ки, буралар чох тящлцкялидир.
О бунлары дейиб тцфянэини чийниня ашырараг мешянин
даща да дяринлийиня доьру цз алыб эетди. Бир аз кечмиш
дарыхдыьымы дуйуб ятрафа бойланмаг истядим. Ирялидя
ися аьажлардан савайы щеч ня эюрцнмцрдц. Мешядя гейри-ади сцкут щюкм сцрцрдц. Мян щяйяжанланыб ирялийя
доьру бир нечя аддым атмышдым ки, башымын цстцндян
ири бир гуш пырылты иля учду. Онун ващимяли чыьыртысы мяни
вялвяляйя салды. Ня едяжяйими билмяйиб цз гойдум гачмаьа. Сонра юзцмц яля алыб, дайандым. Ятрафа бойландым, эюзцмя горхулу щеч ня дяймяди. Юзцмя эяляндя
баша дцшдцм ки, азмышам. Одур ки, еля щей бир аьыздан
атамы сяслядим, амма ондан щарай чыхмады. Цряйим
санки ичимдян цзцлмяйя башлайырды. Еля бу дям эюзлямядийим щалда гаршымда бир нечя жанаварын дурдуьуну
эюрдцм. Горхумдан ясим-ясим ясирдим. Онлар ися йерляриндян тярпянмирдиляр. Ики жанавар арасында дурмуш
жанавар баласы ися юз ата-анасына еля бахырды ки, санки
мяня гаршы ниййятлярини дуймаг истяйирди. Жанаварлар
буну дярк едиб ону мяня тяряф итялядиляр. О да ойнаглаша-ойнаглаша йаныма эялди. Беляликля, горху мяндян
совушду. Бир аз кечмиш гаранлыг дцшдц вя жанавар баласы мяним йумшаг тумарларым алтында мцрэцляди. Йуху вя йорьунлуг мяни ялдян салмышды. Жанаварлар архаларыны мяня сюйкяйяряк йатмаьа башладылар.
Сящярин нежя ачылдыьындан хябяр тутмасам да, йалныз
эежядян бяри бядянимдя жанаварларын мяни иситмиш щярарятини дуйдум. Жанаварлардан бириси ойаныб, тялясик
гида ахтарышына эиришди. Йягин ки, дцняндян бярк аждырлар, дейя дцшцндцм. Амма ня билмяк оларды, бялкя го160
нагпярвярлик эюстяриб мяни дя йедиздирмяк истяйирдиляр.
Гяфлятян ня дуйдуларса жанаварлар йерляриндяжя гуруйуб галдылар. Мян дя дурухдум. Жанаварлардан бириси
дишляриля баласыны гамарлайыб эери чякилди. Сонра онлар
астажа коллуьун далында эюздян итдиляр. Щеч ня анламайыб онларын архасынжа эетмяк истядим, амма атамын
кюлэясини узагдан эюржяк бирняфяся она доьру гачдым.
Ата-бала бир-биримизя сарылдыг. Йол бойу башыма эялянляри она данышдым.
Бу щадисянин цстцндян бир щяфтя кечди. Жанавар баласынын хяйалы ися мяни тярк етмирди. Щямин эцн шам
йемяйиндян сонра бизя гярибя бир гонаг эялди. О, бала
жанавар дяриси цчцн дил-аьыз тюкяряк атамы йола эятирди.
Онларын бу сющбятиндян ганым бярк гаралды.
Сабащысы эцн атам ов цчцн лазым олан тядарцкцнц
йыьыб мешяйя эетди. Цстцндян ики эцн ютмцш евя чох
йорьун вязиййятдя дюндц. Ялиндя юзц иля эятирдийи юлц
жанавар баласынын жясядини тутмушду.
Эежя дцшдц. Амма мян йатаьыма эирсям дя, йуху
мяни апармады. Атамын юз тцфянэиндян ачдыьы атяшля
жанавар баласыны щансы амансызлыгла вуруб юлдцрдцйцнц тясяввцр етдим. Эцлля сяси истяр-истямяз щяр бир жанлыны диксиндирир. Чцнки щяр атылан эцлля киминся сону демякдир. Эцлля сяси эялян йердя, анжаг ган тюкцля
биляр… Кюврялдим. Жанавар баласынын юлцмцндя ян
баьышланмаз мцгяссир юзцмц сайдым. Ахы мешядя
азаркян жанаварларын мяскян салыб йашадыьы йуваны
атама мян нишан вермишдим.
Сцбщ тездян вай-щарай сясиня йеримиздян галхдыг.
Ешийя чыхаркян евимизин гаршысында еркяк жанаварын гязябля дурдуьуну эюрдцк. Атам евя эириб, тцфянэини жа161
навара сары тушлады. Буну эюрян жанавар башыловлу
гачды.
Мяним щалым юзцмдя дейилди. Аз гала дилсиз-аьызсыз
щейванлардан хяжалят чякирдим. Анлайырдым ки, жанавар
эеж-тез интигамыны атамдан алажаг. Ядалятли олсун дейя
онларын йанына мешяйя эетмяк гярарына эялдим. Горхущцркц билмядян жанаварлар йашайан йувайа доьру йанашдым. Мяни эюржяк мяйус-мяйус бахышдылар. Мян ися
яксиня, гаршыларында диз чюкяряк ятими дидиб-парчалайажаглары аны эюзлядим. Онлар ися гящярдян улуйараг санки дярдлярини мянимля бюлцшдцляр. Онлара гошулуб мян
дя ичин-ичин аьладым. Сонра галхыб йолума дцзялдим.
Еля щей юз-юзцмя эютцр-гой етдим. Атама ня дейим,
жамаата ня данышым. Кяндя евя чатаркян жамаат
цстцмя тюкцлцшдц.
– Жанаварларын йанына эетмишдин?
– Щя.
Нящайят, атам дюзмяйяряк адамларын ичиндян
ирялийя чыхыб деди:
– Мясяля айдындыр. Онларын йанына юзцм эедяжяйям.
Йа мяня верян Аллащ, йа да ки, онлара.
…Тяк-тцк адамлардан савайы бцтцн кянд жамааты
евимизя топлашмышды. Щамы жынгырыны ичиня салараг интизарла атама бахырды. Мян ися о дям атама йахынлашыб
цзцня бахмаьа жясарят етмядим, утандым ондан.
Санки бцтцн башымыза эялянлярин сябябкары мян идим.
Атам эцнащкар-эцнащкар башыны булайыб кялмя кясмядян чюл гапысына тяряф йанашды. Сонра ня фикирляшдися,
цзцнц жамаата тутуб деди:
– Щяддиниз нядир ки, архамжа эялясиниз. Щяря юз
евиня даьылышсын.
162
Жамаатын щеч бири дурдуьу йердян гымылданмады.
Ялбяття ки, кянардан сейр едилян дюйцш щамы цчцн мараглы иди. Бу тякбятяк дюйцшдя гялябя киминля олажагды?
Щамы бахышлары иля атамы мешяйя йола салды. Гоншулар бу хябярдян даща тез аэащ олмаг цчцн щятта кянддя эежя нювбясиня дя дурдулар.
Цстцндян ики эцн кечмясиня бахмайараг, атамдан
сяс-сораг чыхмады. Буну эюрян жамаат наращат олмаьа
башлады. Ертяси эцн дюрд-беш овчу иля бярабяр атамын
архасынжа мешяйя доьру йолландым. Лакин мешяйя эирярэирмяз дящшятли мянзяря иля цзляшдик. Атам юзцня вурдуьу бычаг йарасындан юлмцшдц.
Гящяр мяни боьду. Атамын щалына йана-йана
ажыдым. Еля бу вахт кимся онун йанына дцшмцш каьыза
ишаря етди. Бу онун сонунжу, бялкя дя щяр кяс гаршысындакы ялвида мяктубу иди. Мян еля индийя кими дя ону
язбярдян билирям. Орада дейилирди: «Жамаат! Бу мяктубу она эюря йазмышам ки, башыма эялянлярдян сиз дя
аэащ оласыныз. Мян мешядя оларкян жанаварларын изимя
дцшдцйцнц дуйдум. Зянним дцз чыхды. Одур ки, силащы
ялимдя щазыр тутуб жанаварлары габагламаьа чалышдым.
Гаршы-гаршыйа эялдик, эюрдцм ки, чох пяришандырлар.
Ялверишли мягам тапыб тятийи басмагла диши жанавары да
эябяртдим. Илк атяш сясиндян дик атылан еркяк жанавар
гачмаьа башлады. Мян дя архасынжа йцйцряряк даща бир
нечя эцлля атдым. Амма бирдян жанаварын димдик гаршымда дурараг гязябля мяня бахдыьыны эюрдцм. Фикирляшдим ки, бир ан беля эежиксям, о мяни парча-парча
едяжяк. Тез тятийи басдым, анжаг атяш ачылмады. Буну
эюрян жанавар дишлярини гыжайыб цстцмя жумду. Амма
тез дя эери чякиляряк, санки бир сейржи кими мяня тамаша
етди. Мяяттял галмышдым, еля бил ки, дилсиз-аьызсыз щейван
163
индижя дил ачыб данышажагды... Даща мяня ящямиййят
вермяйяряк узун-узады уламаьа башлады.
Артыг тюрятдийим ямялин нежя амансыз олдуьуну эеж
дя олса дярк етдим. Сиздян вя оьлумдан хяжалят чякдийим цчцн дя эери гайытмаьа цзцм йохдур. Яслиндя
бялкя дя нежя дейярляр, сонун да чаггал чаггала
мцйяссярдир.
Щя достум, бу мяним сяндян эизли сахладыьым йеэаня сирр иди… Вяссалам. Еля щямин эцндян сонра мян
бир даща достумла цз-цзя эялмякдян чякиндим.
164
НАМЯЛУМ АДАМ
Мян онунла гяфлятян растлашдым. Архадан эялян аьыр
аддым сяслярини ешитжяк эерийя доьру бахдым вя гярибя
бир адам эюрдцм. Эюзляримя инанмырмыш кими чашгынчашгын ону башдан-айаьа сцздцм. Щейрятя эялдим вя
боьазыма тыханыб галмыш суал дилимя эялди:
− Сяня ня лазымдыр? – дедим.
Онун эюзляри лампа кими ишыг сачырды.
− Яслиндя щеч бир шей... – дейя диллянди.
− Инди ки белядир, онда чякил йолумдан вя мяни дя
ращат бурах.
– Эял о барядя щеч данышмайаг. Чцнки щара эетсян
дя йолумуз ейнидир.
– Сянин йол кясмякдян савайы айры ишин-эцжцн
йохдур?
– Ишим-эцжцм еля будур!
Мян там ясябиликля:
– Мяни сярбяст бурах.
− Бялкя мяндян горхурсан?
− Хейр, горхмурам.
− Бяс нийя кцляк габаьында гарьы тяк ясирсян?
− Бу, садяжя мяним палтарымла ойнайан мещдир.
О ужа сясля деди:
− Щягигяти етираф етмякдян нийя беля чякинирсян?
Буну дейиб о, шястля кечиб сякинин цстцндя бардаш
гуруб отурду. Мян дя ажиз-ажиз кечиб онунла йанашы
отурдум. Доьрусу мяни дящшятя эятирян онун цзцня
щопмуш жизэиляр иди. О, цзцнц мяня тутуб гейзля
сорушду:
– Адын нядир?
165
Мян бир гядяр дурухуб уйдурма бир ад дедим.
Амма бу намялум адамын мараьы бунунла тямин
олунмады. Тязя бир суал верди:
− Мяшьулиййятин нядир?
– Шеир гошмагла инсанлара юз щяйата бахышларым
барясиндя данышырам.
– Бу ки кющня, унудулмуш мяшьулиййятдир, о щеч
кимя ня хейир, ня дя зийан эятирир.
– Бундан савайы ялимдян ня эялир ки, юз эцндцзцм
вя эежяляримля инсанлара ня кими хейир эятиря билярям? –
дейя чашгынлыгла ондан хябяр алдым.
– Гябиргазан ол, жанлылары жясядлярин цфунятиндян
гуртар.
Мян бу сюзлярин жиддими, йа кинайя цчцнмц дейилдийини айырд едя билмядим. Йарыжидди, йарызарафатла
дедим:
− Эял икимяналы данышмайаг, бир дя ки, мян евлярин йан-йюрясиня йыьылмыш мейитляри эюрмцрям.
− Чцнки сян хяйаллара гапылмысан вя бязи инсанлары щяйат бурульаны гаршысында ясян эюрцрсян. Сян онлары
жанлы щесаб едирсян, амма онлар юлцдцрляр, онлары ися
басдыран йохдур. Онлардан пис ий-гоху эялир.
− Сян евлисян? – дейяряк даща йени бир хябяр алды.
− Бяли, мяним арвадым гяшянэ гадындыр вя мян
ону севирям.
О, гашларыны ойнатды. Башыны галдырараг диггятля мяним цзцмя бахыб, сары дишлярини эюстярди, эуйа эцлцмсцнцрдц.
− Сянин эцнащларын олдугжа бюйцкдцр. Ахы яслиндя
евлилик кишиляр цчцн кюляликдир. Яэяр сян азад олмаг
истяйирсянся, онда арвадындан айрыл вя тяк йаша.
166
− Анжаг мяним ики ушаьым вар. Бяс онлары ня
едим?
− Онлара гябиргазмаьы юйрят, онларын щяр бирисиня
итиужлу бел вер.
− Бу нядир беля? Сян талейими тянщалыгда кечирмяйи
мяслящят эюрцрсян? Мян щяйатын ширинлийини аилямля
дадырам. Вя яэяр мян онлары атсам, онда сяадятимдян
мящрум олмуш оларам.
− Щяйата, арвада вя ушаглара эялдикдя ися, – дейя о
сюзцня давам етди, – бу олса-олса, йалныз аь юртцк
цзяриндя эюрцнмяйян бядбяхтликдир.
Сонра намялум адам дяриндян няфяс алды. Нязярлярини мяндян чякиб йеря дикди. Хейли фикря эетди. Бирдян
ня дцшцндцся, айаьа галхды. Мяня еля эялди ки, о бу
дям цряйиндя мяня щагг газандырмаг барясиндя
дцшцндц. Йягин етдим ки, бир-биримизя гаршы анлашылмаз
мцнасибятимиз битди. Эюзлядийимин яксиня олду. О,
гяддини дцзялдяряк саь ялини шястля габаьа узадыб
ужадан деди:
− Яслиндя, сян йалныз юз гялбинин щакимисян, йалныз
онунла щесаблашырсан, еля ону да севяряк бязи шейляря
цмид бясляйирсян. Эуйа о даимидир: инсанлар юз гялбляриня баш яйирляр, анжаг юз арзуларындан асылы олараг ону
мцхтялиф йерляря йозурлар.
О, дилиндян чыханлары башы иля тясдигляди. Мян бу гармагарышыг суал-жавабдан бир шей анламасам да, онун
аьзыны йума билмяздим. Дцшцндцм ки, «бялкя, онун
сюзляриндя бир щягигят вар, бялкя жцрят едиб талейими
дяйишим...» О, эюзляримдя бирдян-биря ужалды. Эюрцнцр
бу намялум адамын фикри щяйатдан мараглы, юлцмдян
горхулу вя щягигятдян дяринмиш. Даща щеч ня даныш167
мадыг. «Бялкя талейимдя йени эцн доьду» – цмидиля
жялд айаьа дурдум.
Сабащсы эцн мян арвадымдан бошанараг, ушагларыма бел вериб дедим:
− Эедин, яэяр гаршыныза юлц чыхса, йер газыб онун
мейитини торпагда дяфн един!
О вахтдан индийядяк мян гябир газараг юлцляри басдырырам. Амма онлар чохдурлар, мян ися тякям вя
мяня кюмяк едян йохдур.
168
АЗАДЛЫГ
Бир сцбщ чаьы севимли итим мяни йатаьымдан ойатды.
Тяяжжцбляндим. Доьрусу, щейванын гярибя наращатлыг
кечирмяси мяни ямялли-башлы дцшцндцрдц: «Бялкя ажыб?»
Мян ону йедиздирмякдян ютрц йеримдян галхдым. О ися
йемяйя тохунмады. «Бялкя о, су истяйир?» – дейя юзюзцмдян сорушдум. Одур ки, она тяряф су габыны
итялядим. Ит суйа бахмадан йеня эюзлярини мяндян
чякмяди. Еля бил эюзляриндя анлашылмаз аьры вя сыхынты
донуб галмышды. Дили олса иди, бялкя дя ащ-зар едярди.
Доьрусу, онун бу щалы мяни о гядяр сарсытды ки, щятта
цряйим дя сыхылды.
…Отаьын кцчяйя ачылан гапысы баьлы иди. Щисс етдим
ки, о, эюзлярини орадан чякмир. Биржя мяним йюнялмяйим галырды. Гапыны ачаркян ит о саатжа арадан сивишиб
азадлыьа доьру еля бяхтявярликля атылды ки, эуйа башы цстцндяки сяма ондан ютрц щяр шеймиш. Ня йахшы ки, дярк
етдим. Эцнаща батардым. Мян йенидян чарпайыма узаныб, яллярими башымын алтында чарпазлайараг бир хейли ит
барясиндя фикря далдым: «Доьруданмы, ит азадлыьын ня
олдуьуну анлайыб вя ону итирмякдян горхурду? Ялбяття! Йягин еля она эюря дя, ону йенидян ялдя етдийиня
эюря ямялли-башлы севинмишди». Итин судан да, йемякдян
дя имтина етмяси азадлыг наминя иди. Онун гярибя тякяббцрлцйц дя еля-беля дейилди, бу азадлыьа жуммаг
цчцн ялякечмяз арзу иди. Вя мян итин дуйдугларыны бир
чох инсанларын дярк етмядийиня тяяссцфляндим. Ит гапысы
баьлы отагда ясир олдуьуну анладыьына эюря дя бу мяшяггятдян хилас олуб жаныны гуртармагдан ютрц фцрсят
ахтармышды.
169
Дцшцндцм ки, йяни доьруданмы, нитг бцтцн инсанларын бядбяхтлийинин йеэаня сябябидир?! Мяэяр инсанлара
лал олмаьы вя дцшцнжяйя малик олмадан йенидян юз
азадлыгларыны бярпа етмяйи арзуламаг лазымдыр? Мяэяр
инсанын азадлыгдан да савайы хошбяхтлийи вармы? Онун
мянявиййатындан савайы, орада онун гялбиня вя вижданына башга бириси щакимлик едя билярми? Азадлыг – щяйатдыр. Ялини азадлыьа доьру узадараг онунла тямасда
олмаг истяйян инсан асудялик жарчысыдыр. О юзцнцн инсан
ажэюзлцйц нятижясиндя ялиндян алынмыш гануни щаггыны
тяляб едир. Вя яэяр о, истядийиня наил олурса, онда бу
сяадят она бяхш олунмуш ябядиййятдир.
170
ДОСТУМА МЯКТУБЛАР
171
САЛАМ ДОСТУМ
Инсанын мяналы йашамаьыны мян тякликдя, тянща галанда эюрцрям. Мян истяйирям ки, сизи юзц-юзцнцздян
горуйум. Сюзлярими щяддиндян артыг жидди гябул етмяйин. Инанын ки, мян щяр вахт вердийим юйцдлярдян щеч
юзцм дя хатиржям галмырам. Юзц-юзцндян йаха гуртармаг чятиндир. Чцнки щяр шейдян гачмаг олур, юзцндян ися йох! Дяфялярля юзцмц кюкляйирям ки, щиссляримин
буховундан йахамы гуртарыб гачым, анжаг алынмыр.
Ичими мяняви зялзяляляр титрядир. Рущум вулкан кими
пцскцрцр. Шяхси тярбийямя эялдикдя ися, йягин о, щеч дя
сизинкиндян нюгсансыз дейил. Дцнйанын Аллащ тяряфиндян
жяза вя щябс дцшярэяси олдуьуна шяксиз-шцбщясиз инанырам. Бир дя она инанырам ки, дцшцня-дцшцня язиййятдян
башга щеч ня газанмамышам. Газанжым гара базар
пулу, итирдийим ися чох шейляр олуб. Йяни газандыьымдан
чох итирдиклярим щягигятдир. Чярхи-фяляйин дя щярлянибфырланыб мяфкуря даирясиня салдыьы, бялкя дя мяним кимилярдир.
Сизя эялдикдя ися, мцряббийя сечмяк вя онун архасынжа эетмяйиниз мяслящят оларды, йа да ки, мян сизя
биржя шейи тювсийя едярям: «Юмрцнцзцн сонуна кими
йахшы оларды ки, мян эетдийим йолла эетмяйясиниз».
172
ВАЬЗАЛДА
Ахшам саат алтыдыр. Мян достумла ваьзалда дайанмышдым. Отуз дягигядян сонра гатар эедяжяк вя мян ондан
айрылажаьам. Бизим достлуьумуз мющкям вя етибарлыдыр.
Инди мцхтялиф шейляр щаггында данышырыг, анжаг бизи наращат
едян айрылыгдыр. Бахышларымыз да севэилиляринки кимидир.
Щятта бир-биримизля щеч вахт мящяббятимиз щаггында данышмасаг да, буну эюзляримиздян дуйурдуг. Ола билсин ки,
бу севэи щеч дя ади дейилди, бялкя дя биз буну етираф етмякдян чякинирдик. Достума эюз гойаркян онун нежя дя юзцнц ялдян салыб цздцйцнц, изтираб чякдийини эюрцрдцм, ди
эял ки, ня едя билярдим, бу щяйат иди. Биз ися онун гяддар
гярары иля разылашмаьа мяжбур олан бяндяляр. Даща бирбиримизя башга дейиляси сюзцмцз дя галмамышды. Фикирляшиб
гярара эяляжяйимиз мясяляляря тохунмаьа ися жцрят етмирдик. Бир саата гядяр щавадан, судан, буилки йазын узанмасындан сющбят етдик. Айдын эюрцнцрдц ки, о, вахтын тез
эялиб кечмясини истяйирди. Мян ися ондан айрылмаг истямирдим, йола салдыьымыз вахтын битиб-тцкянмясини истямирдим,
ачыг-айдын сябябини дярк етмясям дя, бу вахтын нящайятсиз
дяряжядя узанмасыны арзулайырдым. Буна бахмайараг,
сющбятимиз дя о гядяр мянтигсиз вя йерсиз иди ки, чаш-баш
галмышдыг. Щярдян бир-биримизя бахыб эцлцмсяйирдик.
Гатара сары йолланмаг вахты чатанда щяр икимиз ращат
няфяс алдыг, еля бил ки, чийнимиздян аьыр йцк эютцрцлдц.
Бундан сонракы вахт ися сон дяряжя тялясик кечди. Ики кичик
баьламаны эютцрцб йербяйер етдик, вагонда галмайыб
перрона чыхдыг. Щямин о мянасыз тябяссцмлярля кечиртдийимиз ийирми дягигялик вахтса мяня бир санийя гядяр
гыса эюрцндц. Бейнимдян мин жцр фикир кечди. Лакин
онлары бу гядяр гыса вахт ярзиндя изащ етмякдянся, йеня
173
дя данышмамаьы цстцн тутдум. Щалбуки дцняндян бяри
чох сюзляр дейиб данышмаг оларды. Ня цчцн щеч бир сюз
демядян бу жцр сойуг айрылырдыг?
Сон бир нечя дягигядя о юзцнц итирмиш адама охшайырды. Буну эюряндя пис олдум. Чцнки онун сарсылмадан, йенилмядян чыхыб эетдийини эюрмяк мяни мямнун
едярди. Тез-тез ялими тутур, сонра бурахырды:
− Бу айрылыг ня гядяр мянасыздыр... Ахы ня цчцн
беля олмалы иди, – дейя сюйлянирди.
− Яслиндя, сян беля истяйирсян, – дедим.
Санки мяним бу сюзцмц ешитмяди. Ялими тутуб:
− ... артыг мян эедирям, – деди.
Она дейя билмядийим сюзляр еля бил цряйимдя галыб
аьырлыг едирди. Ня цчцн нечя эцндян бяри ясас мясяляйя
тохунмамышдыг? Ня цчцн йола щазырлыгдан, сяйащятин
бяхш етдийи зювгдян, буилки йаздан сющбят етмиш, лакин
юзцмцзя аид мясяляляря тохунмамышдыг? Ким билир, бялкя беля даща йахшы иди. Узун-узады сющбятляря ня ещтийаж варды? Шцбщясиз, ян доьру йолу о сечмишди... Биржя
тяклиф, биржя гябул... щяр шейи гыса, мцбащисясиз йериня
йетирмиш, башгасына боржлу галмамышды. Бундан эюзял
бир айрылыг ола билмязди. Она сюйлямядийимя эюря алышыбйанан, цряйимдя эизли галмыш бир чох хош сюзляр бунун
йанында щеч ня иди.
Беляжя, щяйатын бизи бир даща бирляшдиряжяйи цмцдиля
айрылдыг. Ещтимал аз олса да, биз цмид едирдик.
О эетди, мян ися бир хейли вахт гатарын архасынжа
бахдым. Йяни доьруданмы бир даща эюрцшмяйяжякдик?
Вя яэяр биз эюрцшсяйдик, севэимизи йенидян башлайа
билярдикми? Билмирям. Мян ня юзцмцн, ня дя онун йериня жаваб веря билмирям.
174
Бу вахт мющкям йаьыш йаьды. Сонра ися кцляк галхды. Щамы йаьышдан гачыб эирялянмяйя йер ахтарды. Йахынлыгдакы кюшкя гачыб мян дя йаьышдан горуна билярдим, амма мяним айагларым йериндян тярпянмирди.
Еля бил ки, даша дюнмцшдцм. Кюшкцн йанында бир ит
варды. О, щяйяжанлы эюзляри иля ня ися ахтарырды. Гяфлятян
о, ня ися тапды вя кюшкдян чыхараг ваьзалын башга бир
сямтиня доьру гачды. Бир нечя дягигя кечяндян сонра о,
йанында башга бир итля эери гайытды. Онлар кюшкдя мещрибанжасына отурмушдулар. Мян онлары сейр етдикжя
араларында йаранмыш мцнасибятдян зювг алырдым.
Бирликдя онлар цчцн нежя дя йахшы иди, мян ися щямишя
олдуьу кими, йеня дя тяк идим… Тяк.
175
АЙРЫЛЫГ
Будур бах сян бурадасан... Мяним йанымда. Бялкя
дя, беля эюзлянилмяз эялишиндян нежя севиняжяйими, няляр
фикирляшяжяйими дяфялярля хяйалындан кечирмишдин. Сян
эюрцшя эедирдин, сян артыг севирдин, ян башлыжасы, бу
севэинин жавабы да вар иди. Онда биз индикиндян жаван
вя щяйатсевяр идик. О вахт щяр шей гайдасында иди, щятта
сянин щямишя эежикмяйиня дя алышмышдым, мцтляг эяляжяйиня инанырдым, чцнки арамызда инамлы бир щисс варды вя
бу щиссин бюйцклцйцнц, мющкямлийини о эежяляр юз
евимдя тяк йатанда да дярк едирдим. Яфсуслар олсун ки,
щяр шей бирдян-биря дяйишди, эюзлямядийим бир истигамят
алды. Сян бирдян-биря мяни сяссиз-сямирсиз гаранлыг
алямдян айырыб ишыглы, айдынлы бир дцнйайа атдыьын кими,
сонра да сябябсиз йеря гяфлятян чякилиб эетдин. Сюзсцз
ки, бундан сонра яввялки гяфлят йухусуна да эедя билмяйяжякдим. Щягигятян дя бу эцня гядяр йаддашымын
дяринлийиня щопмуш хатиря эцнцндян башга щеч ня эялиб
чатмамышды.
Гаршымдакы илляр мяня инди дюзцлмяз дяряжядя кядярли эюрцнцрдц. Бу аьыр язаба гатлашмаьын мянасыны
изащ едя биляжяк бир сябяб тапа билмясям дя, башымда
долашан фикирляр бирдян-биря гырылыр, еля бил эюзляримин
юнцндян бир пярдя сцрцшцрдц. Юз йашымы хатырладым...
Ня билмяк оларды, бу эцн йанымдасан, анжаг бир дя ня
вахт эюрцшяжякдик. Яслиндя ися ня вахтса бир дяфя
хошбяхт олдуьун инсанын йанына гайытмаьын ня мянасы?
Сяни гынамырам. Ейни заманда алдатмаг да истямирям. Гайытмаьынла бярабяр сян, щям дя щяйяжан долу
хатиряляри дя юзцнля эятирмисян. Щяр шейи хатырламаг,
ялбяття ки, мяндян фяргли олараг, сянинчцн щяддиндян
176
артыг хош иди вя бунлары парча-парча, бюлмя-бюлмя хатырлайа-хатырлайа сян щяр дяфя ейни нюгтядя дайаныр,
санки айаг сахлайараг дюнцб эери, сонра ися бу эцня
бахырдын, бура эялиб чыхмаьына гятиййян пешман олмурдун, яксиня, севинирдин. Сян мяним щяр жцр сющбятимя
шярик олмаьа щазыр идин, мювзусундан, мянтигиндян
асылы олмайараг, еля беля данышмаьа, мяни динлямяйя бу
жцр щявяс дуймамышдын. Анжаг нядянся щямин эцн
мян сусурдум.
Сяни интизарда гоймушдум. Хейли намялумлугларла
долу эяляжяйимизи, Аллащ билир, нечянжи дяфя иди ки,
тякрар-тякрар эютцр-гой едирдим. Сян бура, щямишяки
кими мян олдуьум йеря жан атырдын. Вя будур, сян эялмишдин. Йягин ки, орада мянсиз тянща галмаг, йеня дя
кечян эцнлярдя олдуьу кими, мяним щаггымда фикирляшмякдян цзцляжякдин. Сян артыг фикирляшя билмирдин, эцжцн чатмырды, сян мянимля йанашы олмаг, мяним сясими
ешитмяк, мяним эюзляримя бахмаг истяйирдин. Мян ися
йадырьадыьым шейляри йенидян йашамаьа алышмамышдым.
Аз тяяжжцблянян адамлардан идим. Бялкя дя мян юмцрлцк хошбяхтлийя инанмырдым. Мян инанмырдым, инанмырдым ки, бир адамын талейинин йарысыны апармыш гадын
ня вахтса эялиб чыхмалыдыр.
Сян гайытмагла няляря цмид едирдин? Бялкя, эянжлийимизи беля асанлыгла гайтармаг истяйирдин? Илк мящяббят
чохдан кечиб эетмишди, юзц иля чох бойалар, чох сулар
апармышды. Ахыр ки, бир оьлан гаршысында йалныз таныш бир
гыз кими йашамаьын да сону олмалы иди. Сян бу сонлуьу
эюрмцрдцн, бялкя дя мящз беля сонсузлуьун сяня сярфяли олдуьуну, йяни истядийин вахт мяни тярк едиб, башгасы
иля эетмяйин йаланчы романтикасындан айрыла билмирдин.
Мян ися фикирляширдим ки, илк эюрцшцмцздян узун вахт
177
кечся дя, мян сяни танымыр, кимлярля отуруб-дурдуьуну, онларла ня данышдыьыны, щятта щансы дондурманы
хошладыьыны да билмирям. Билмирям. Мян фикирляшдим ки,
ня цчцн индийя кими щеч бир гадына узун мцддятя
баьлана билмямишям. Нядир, еля беля дя олажаг? Бир ил,
ики ил, йеня башгасы, йеня тянщалыг? Бурада севиндирижи
щеч ня йохдур, чцнки адам юзц юз юмрцнц юз ялляриля
овуж-овуж кцляйя совуранда вя эцнлярин бир эцнц
эедян ялчимлярин бомбоз бир нящайятсизликдя щямишялик
итдийини баша дцшяндя, бу эежикмиш тяяссцфя аьрымаьы да
йадырьайыр.
Архада галмыш о эцнляр щаггында узун-узады данышмайажаьам, щяр щалда икимизя дя айдын олмалыды.
Еля бил вахтиля кечирдийимиз о эцнляр щеч щяйатымызда
олмамышды, мяня беля эялирди. Сян дя дуймамыш дейилдин. Щяр икимиз йцнэцлжя пешманчылыг чякирдик. Бцтцн
бунлардан асылы олмайараг, инди биз айрылмалы идик ки, ня
вахтса тязядян эюрцшмяк цчцн...
178
АЖЫ ЩЯГИГЯТ
Язиз дост, мяндян инжимя... – дедим. Сянинля ачыг
данышмаг даща йахшы олар. ...Бир шяртля ки, мяндян инжимяйясян... Йаныма эялдин... Сяни евинизя ютцрмяйи хащиш
етдин... Бу эцн бирликдя эязмяйи тяклиф етдин... Бирликдя
шам едяк, дедин... Бир сюзля йахама илишдин... Лакин бил
ки, сяни дя севмирям... Байагдан бяри бу щагда дцшцнцрдцм... Бяли, сяни дя севмирям. Ня едим?! Ола билсин
ки, сян мяня хош, щятта жазибядар эюрцнцрсян, индийя
гядяр таныдыьым гадынларын щамысындан фяргли жящятлярин
вар. Лакин бундан артыг щеч ня эюрмцрям... Сянинля
данышыб сющбят етмяк, мцбащися етмяк... инжийиб сонра
йенидян барышмаг... Шцбщясиз ки, бцтцн бунлар мяни разы салажаг, фярящляндиряжякдир... Лакин севмяк? Йох,
буну едя билмяйяжяйям! Чох эцман, бунлары ня цчцн
сюйлядийимля марагланырсан... Индийяжян дедийим кими,
мяндян башга шейляр эюзлямямяк, эяляжякдя мяндян
инжимямяк цчцн бу сюзляри сюйляйирям... Сяня ня веря
биляжяйими индидян билдирирям ки, сонра сянинля яйляндийими иддиа етмяйясян... Башгаларындан ня гядяр сечилсян
дя, щяр щалда гадынсан... Таныдыьым гадынлар буну,
йяни онлары севмядийими, севя билмядийими баша дцшдцкдя, мяни бюйцк бир инжикликля, щятта гязябля, ажы
истещзаларла тярк едирдиляр... Лакин ня цчцн мяни
эцнащкар сайырдылар? Баша дцшмцрям...Вяд етмядийим,
анжаг юзляринин уйдурдуглары фикир вя арзулара ямял
етмядийимя эюрями? Мяэяр бу щагсызлыг дейил? Йох,
мян истямирям ки, сян дя мяним щаггымда еля
фикирляшясян... Буну нязяря алсан, сяня хейри олар.
Сян юзцнц итирсян дя, буну щеч дя бцрузя вермямяйя чалышдын:
179
− Бу сюзляря ня ещтийаж вар? Достлуьумузун бундан сонра ня шякилдя олажаьы мяндян йох, сиздян
асылыдыр. Истядийиниз кими дя олажагдыр, – дедин.
Гяти шякилдя етираз етдим:
– Хейр, хейр, беля йарамаз. Эюрцрсян, сян дя башга
гадынлар кими бцтцн шяртлярля разылашдыьыны билдирирсян,
щяр шейи данышыгсыз гябул етмяк йолу иля эедяжяйини
сюйляйирсян. Йох, достум! Беля архайынлашдырыжы вядлярля
иш дцзялмяз. Тясяввцр ет ки, бу мясялядя истяр мяня,
истярся дя башгасына гаршы олсун, фярги йохдур, щямишя
ачыг-айдын гярар чыхармаьа чалышдыьым щалда бир нятижяйя эяля билмямишям. Чцнки мяни гане етмяйян, цряйимя йатмайан лцзумсуз ишлярля мяшьул олмаг мяни юз
эюзляримдя алчалдыр... Хцсусиля, нийя вя кимя эюряся
мяжбур олуб яталятдя галмаьа щеч жцр дюзя билмирям...
Щяр икисиня ейни дяряжядя зювг верян бярабярликдян
сонра цзр истямяйя, юзцнц щимайя етмяйя чалышан, лакин
ейни заманда юзцнцн гялябя чалдыьыны щесаб едиб буну
мцяййян ахмаг бахышларла нязяря чарпдыражаг адамлары да эюрмцшям. Щалбуки бу щалда мяним йох, онларын
ажынажаглы вязиййяти, мискинлийи мейдана чыхырды. Шцбщя
йохдур ки, бунун беля олмамасы цчцн бир гадыны севмялийям... Кюнлцмя йатан бир гадыны... Щеч бир манеядян горхмайан вя мяндян щеч бир тямянна эцдмядян
мяни севяжяк вя щяйат йолларында мянимля бирликдя аддымлайажаг бир инсаны... Онун мянлийини тапдаламадан
она щамилик эюстярмяк ися о заман мяня зювг веряжяк... Даща доьрусу, ясил щягигятдя вя там мянасында
севимли бир гадын... Инди баша дцшцрсян ки, сяни ня цчцн
севмирям?! Ялбяття, севмяк цчцн мцяййян вахт лазымдыр. Лакин сян мяним ахтардыьым эюзял дейилсян...
180
Даща она дейиляси бир кялмя дя олсун сюз тапа билмядийимдян кюксцмцн сыхылдыьыны, боьазымын гурудуьуну щисс етдим. Она бахмадан, щеч бир сюз демядян,
йаваш-йаваш аддымлайыб узаглашдым. Даща щеч бир шей
щаггында дцшцнмямяйя, щеч няйи хатырламамаьа чалышдым... Чцнки бир-биримизя дейиляси сюзляри артыг данышыб
гуртармышдыг.
181
ЭЮЗ ЙАШЛАРЫ
Инди эежядир. Яллярим титряйя-титряйя бу мяктубу йазырам. Ахшам цряйим бцтцн вцжудуму наращат едирди.
Бядянимя мцхтялиф жцр ийняляр вурурдулар. Сяндян айрылмаг барядя дцшцнмяк беля мяня аьыр эялирди. Дярман ичдикдян сонра юзцмя эялсям дя, анжаг мусигийя
гулаг аса-аса йеня дя аьлайырам. Нийя аьлайырам? Билмирям. Мяни аьламаьа ня вадар етдийини дя билмирям.
Узун замандан бяри илк дяфя иди ки, овжумун ичиндя исти
эюз йашлары щисс едирям. Инсанын сцкут ичиндя бу жцр аьлайа биляжяйини тясяввцрцмя беля эятирмяздим. Арамыздакы хошаэялмяз данышыгларын да нядян йарандыьыны билмирям. Эяляжякдя яэяр сянин ишин чох олса беля, гайьыларын башындан артыг ашыб-дашса да, чалыш вахт тапыб достунла марагланасан. Сяндян савайы щеч кимим йохдур.
Щятта эцнащкар олсам беля, мяни мязяммят етмяйя
чалышма. Сяня юзцм щаггында чох шейляр данышсам да,
бил ки, ютцб-кечянлярин йанында бунлар чох аздыр. Мян
сяня юз йарамы эюстярмишдим, анжаг мяним бундан
даща бюйцк вя дярин йараларым вар. Щяр щалда мцнасибятляримиздян йаранмыш бу йаранын аьрысыны, эцман ки,
ахыра гядяр эяздирмяйя гцввя тапмарам. Бундан беля
йашасам да, бу, мяним цчцн щяйат олмайажаг.
Бил ки, мян сяни...
Бунлар ади сюзляр дейил. Мян тюкцлян эюз йашларымы
узун заман дайандыра билмядим. Щямин анда баша
дцшдцм ки, бу щягигятян дя ня ися хатириня дейилмиш сюз
дейилди. Бу цряйимин щарайыдыр, щарайы…
182
СИНЯМ ЦСТЯ БИТЯН АЬРЫ
Инсанлара гаршы цряйимдя еля бир етинасызлыг, еля бир
гязяб баш галдырмышды ки, узун заман юзцм дя бундан
горхурдум. Ким олурса олсун фярги йохдур, ялагядя олдуьум щяр бир адамы зярярли бир мяхлуг щесаб едирдим.
Илляр кечдикжя мяндя бу щисс йох олмагданса, даща да
эцжлянди. Юзцмя чох йахын сайдыьым вя йахынлаша биляжяйим адамлардан даща чох ещтийатланмаьа башладым.
Мящз буна эюря хяйалым чох пис ещтималлар ятрафында
фырланыр вя мян оланлардан ажы нятижяляр чыхарырдым.
Мяэяр беля дейилди?.. Айрылыг дягигясиндя садяжя бир
щяйяжанланмаьын нятижясиндя вяд едилмиш сюзя ямял етмямяйин ян асан чаряси, мянжя, ялагяни мцнагишясиз
кясмяк иди... Бу кялмяляри юзцмя тясялли олсун дейя,
сюйляйирдим, яслиндя ися гящримдян партлайырдым. Ишя
бах, варлыьы зянн едилян мяхлуг бир ан ичиндя йоха чыхармыш. Ким билир, инди щансы тязя мажяра, щансы даща
хош бир сяадят голларыны она доьру ачмышдыр! Бцтцн
бунлардан ял чякиб мажяра архасынжа гачмаг айыг бир
адам тяряфиндян гябул едиляжяк иш дейилдир. Лакин ня
цчцн бу барядя чох ятрафлы вя дяриндян дцшцндцйцм
щалда мцщитя, шяраитя щеч жцря уйьунлаша билмирдим?
Бязян еля олурду ки, бир мцддят унутдуьум адамда
мяня йахын жящятляр тапырдым. Лакин цряйимдя йува
салмыш о сарсыдыжы щюкм о дягигя юзцнц бцрузя верирди:
«Унутма, унутма ки, о сяня даща йахын иди... Буна
бахмайараг, о жцр щярякят етди», – дейя мяни санки
йухудан айылдыб щягиги щяйата дявят едирди. Щяр щансы
бир адамын мяня азажыг йахын дцшдцйцнц эюрцб, цмид
бяслямяйя башлар-башламаз тез юзцмц яля алырдым:
«Хейр, хейр, о мяня даща йахын иди... Бцтцн мясафяляр
183
гят едилмишди... Лакин ахыры ня олду?» – дейя юз-юзцмя
сюйлянирдим. Инамсызлыг, инамсызлыг... Бунун ня гядяр
горхулу олдуьуну щяр эцн, щяр ан щисс едирдим. Бу
щиссдян хилас олмаг цчцн эюстярдийим бцтцн тяшяббцсляр йоха чыхырды...
Дахилимдя бюйцклцйцнц щисс етдийим севэини, мящяббяти сярф етмяк, йенидян йашамаг цчцн щяр йердя
бир чох имканлар, бир чох адамлар тапылды вя бунлар
мяндя юмрц гыса олса да мцяййян цмидляр ойатды.
Лакин юзцмц о яввялки шцбщядян гуртара билмядим:
«Нийя лазымдыр?! Тякрарян алданажаг, тязядян цряйим
сынажагдыр. Мяэяр тязя мажярайа дцшмяйин бундан
беля бир мянасы олажагмы?» – дейирдим.
Арадан илляр кечся дя, щяля дя онунла баьлы олдуьуму эюрдцкдя рущумда щядсиз щиддят дуйьулары баш
галдырыр.
184
ТЯНЩАЛЫГ
Саат 20:00-да мян ишдян чыхыб евя тяряф йолландым.
Мянзилдя тяк-тянща идим. Башладым юз-юзцмц иттищам
етмяйя: «Ня цчцн сян щяйатда беля бядэцмансан? Сян
ки, ону севирсян. Башгаларыны эцнащландырмагда ня дяряжядя щаглысан? Ня цчцн юз мювгейиндян чыхыш едирсян?» Бу кими охшар суаллар мяни аз галыр ки, бездирсин.
Бир саатдан артыг вахт ютцр. Истяйирям сяня зянэ
едим, анжаг кимся мяни сахлайыр вя дейир: «Отур, йаз.
Бир сыра суаллара жаваб вер, сонра ися юз-юзцня диггятля
бах!» Вя мян йазмаьа башлайырам. Яслиндя тянщалыг
дейилян шей ахы нядир? Бу, зяннимжя, достун вя йа
арвадынын олмамасы демяк дейил. Бу инсанларла мцнасибятсизликдир. Инсанын ятрафдакылара гаршы йадлашмасыдыр. Дост-танышдан айры олмагдыр. Бу реал рабитянин, инсанларла мцнасибятин итмясидир. Бу, юз-юзцня гапанмаг, юзцндян мцштябещлик, рущи сарсынтыдыр. Бурада
мцнасибят гурмагдан ютрц, йахуд да щяр щансы фикир
мцбадиляси етмяйя эюря кимся лазым дейил. Бу йалныз бир
шяхся мяхсус щиссянин галан йарым щисся иля мцнасибятдя олмамасыдыр. Мяня еля эялир ки, яэяр жанлы инсан йалныз юз шяхси дцнйасы иля мяшьулдурса, онунла дярдляширся, о даща чох шяхси мяниня гапаныр. Бу вязиййятдян
чыхмаг чятиндир, кянардан кюмяк олмаса, щеч мцмкцн дейил. Марагларына гапалы адамлар башгаларына лазымсыз олурлар. Бу еля йахын гощум вя узаг ягрябаларына гаршы, щям дя йадлашманын башланьыжыдыр. Щяр бир
тярбийяли инсанда гаршылыглы мцнасибят, фикирлярини бюлцшмяк цчцн тялябат олмалыдыр. Инсан юз щягиги дахилини
йалныз башгаларынын васитясиля ачараг эюстяря биляр. О
ямялляринин дахилиндя вар-эял едир. Сюз йохдур ки, щяр
185
кяс щярякятляриня вя етдикляриня эюря жавабдещлик мясулиййяти дашыйыр. Лакин щяйат бцтцн инсанлара верилдийи
цчцн биз йалныз башгалары иля бирликдя ону йа йахшыйа,
йахуд да пися йоза билирик. Яэяр бири диэяринин гайьысына
галмазса, ахырда бир эцн онлар да жана дойуб онун
гейдиня галмагдан ял чякяжякляр. Бу ися артыг там
тяклийя эедян йолдур. Анжаг мян тянщалыьы севмирям.
Истяйим одур ки, нежя мян севирямся, еляжя дя мяни севсинляр. Фикирляримин чохунун башгаларынкы иля цст-цстя
дцшдцйцнц билирям. Бяс нийя чохларындан фяргли олараг
мяндя цряйя йатымлы щеч ня алынмыр? Бялкя ятрафымдакы
инсанлара гаршы мцнасибяти онлардан да эюзлямяк лазымдыр. Айырд едя билмирям бу гармагарышыглыьы, изащ
етмяйимя ися лцзум эюрмцрям, чцнки ажизлийя нифрят
едирям. Яслиндя лап тянэя эялмишям щяр аддымбашы ялайаьыма долашан сахтакарлыгдан. Мян горхурам. Горхурам ки, сяни дя юз лазымсыз дцшцнжяляримля бездирям.
Сянинля башга шейлярдян, даща йахшы шейлярдян, щялли
асан олан проблемлярдян данышмаг истяйирям. Сакит йашамаг истяйирям. Йягин бцтцн бу сарсынтылар мянасыздыр. Йягин ки, онсуз да ахыра кими тяк олажаьам. Мяним цчцн дцнйа, мяним она лайиг олдуьум кимидир,
мян ися мяним дцнйам кимийям. Щяр щалда мяним
цчцн реаллыг белядир. Мяня еля эялир ки, ейни мясялядян
бу гядяр бящс етдийим бясдир. Даща щеч ня данышмайажаьам.
Мянжя кянардан верилян гиймят ейнидир. Сяня щяр шейин йахшысыны арзулайырам. Яэяр жаваб йазсан, шад оларам. Щюрмятля, сянин достун…
186
АЖЫ БИР ХАТИРЯ
Апрел ятрафын йашыл отларла зювгля чямянлийя бяляндийи
айдыр. Йарпагларын цстцндя тязя йаьыш дамжылары парылты
иля бярг вурур. Ятрафдакы шейлярин щяр бириси эюзялдир,
ишыг сачыр. Амма ня олсун ки, бцтцн бунларын щамысы
мяня биртящяр эюрцнцр. Дцнйанын йарысыны эязиб долашсам да, анжаг йеня дя кядярдян йахамы гопара билмирям. Чцнки мящяббят барясиндя щеч ня билмядийимя эюря эянжлийими лянятляйирям. Доьрусу... Мян бцтцн юмрцм бойу щямишя ону ахтарараг ону эюзлямишдим. Бу
хатиряляр заман кечдикжя сольунлашыб унудулмаг явязиня, йаддашымда даща да айдынлашыб жанланыр. Севэийя
гаршы лагейд йанаша билмирям. Чцнки варлыьымла,
рущумла щяр йердя, щяр тяряфдя беля бир истяк ахтармышам. Сонра эцнлярин бириндя онунла растлашдыьымы эюрцб
кядярляндим.
...О мяним хошума эялмишди, яэяр беля олмаса иди,
бир мцддят яввял башланмыш танышлыьы гырмаьа ня вахтса
юзцмдя эцж тапа билярдим. Мян севинмирдим, йох,
садяжя олараг дцнйанын сакитлийи дахилимдя йува салмыш
архайынлыьа бянзяр бир щиссин, ян башлыжасы ися мянимля
онун арасындакы мцнасибятин йахшы олмасы хошума
эялирди. Вахт вар иди ки, биз бир-биримизи лазымы гядяр
баша дцшя билмирдик, бязян метродакы эюрцш йеримиздя
мяня доьру эялян рянэбярянэ адам ахыны ичиндя ону
эюрмяйиб йеня дя, кичик бир мцддятя дя олса, тянща
галажаьыма севинирдим дя. Сонра ися...
Ащ, эянжлийим, сяни ким йенидян мяня гайтаражаг?
Мян артыг цмидими итирмишям. Бяс сяни бир дя щарада
сораглайыб тапым? Истяйирям тякрар-тякрар сяня дейям:
«Ач гулагларыны, мяни ешит. Сянинля дярдляшмяк истяйи187
рям. Амма сян мяндян гачыр, мяни динлямяк истямирсян. Ижазя вер дейим ки... Щеч олмаса йухуда эюрцшяк».
Доьурданмы, индийядяк мян щеч кими севмямишям?
Ня билим, бялкя дя, гялбимин дяринлийиндя йатыб-галан
йахшы инсанлара гаршы мящяббят щиссиндян савайы щеч бир
шей йохдур. Ахы инсанлар цчцн йаранмыш бу эен дцнйада мяним цчцн ня чатышмырды? Истяйирдим ки, о тапынты
щяйатда ян эюзял, хошбяхт бир варлыг олсун. Ня гядяр
башымы сындырырдымса, истякляримин бириня дя жаваб тапа
билмирдим. Чцнки мящяббятдян хябярсизям. Бундан
сонра севэисиз нежя йашайажаьымы щеч жцр юзцмя сыьышдырмаг истямир, бу ещтималы щягигятдян, жиддиликдян
узаг, эцлцнж бир шей щесаб едирям... Онсуз да мяндян
ютрц артыг щяр шей битиб. Юзцмя гаршы бюйцк вя баьышланылмаз бир щагсызлыг едяндян сонра щеч ня дяйишиб дцзялтмяк истямирям. Мящяббят щаггында чыхардыьым,
бялкя дя сящв бир нятижяйя эюря эянжлийими эцнащкар
щесаб етдим, ондан бярк-бярк инжидим. Щяйат биржя
дяфя ойнанылан гумара бянзяйир. Мян дя ки ону
удузмушдум. Икинжи дяфяйя эялдикдя ися ону сящвсиз
щеч жцря йенидян ойнайа билмяздим...
188
СЯНСИЗЛИК
Мян сянсиз кечирдийим бу эцнляр ярзиндя ня етдийими
инди дя хатырламырам. Йалныз эюзляримин гаршысында
щярдян щараса зиллянмиш эюзлярини тясяввцр едиб онлара
бахырам. Башга вахтларда ня едяжяйими билмяйиб сянин
фикринля йашайырам. Сянин йанында оларкян о вахт цряйими дящшятли бир горху, сяни итирмяк горхусу бцрцмцшдц.
Санки щярякятлярим дя дящшятли бир дяйишиклийя табе олмаг цчцн кичик бир бящаня ахтарыр, гыса бир санийяни
эюзляйирди... Бу баш верся иди, мян ня едярдим? Йеня дя
сакитлийими горуйардыммы? Сянинля видалашараг тяктянща галдым. Щяр шей дя бундан сонра башлады. Яслиндя, сяни бу андан етибарян итирдим. Бяс сонра ня етдим?
Бурайа гядяр щяр шей щаггында бцтцн тяфсилаты иля фикирляшсям дя, лакин бундан сонра ня олажаьыны щеч жцр
тясяввцрцмя эятиря билмядим. Сяндян айрыландан сонра
тяк-тянща галдыгда ня етмяли идим?.. Йягин ки, дяйанятим о дяряжядя тярифялайигдир ки, цряйимдя эяздирдийим
хяйал иля йашадыьым бир гадындан сонра интищар етмяли
олажагдым. Мяня еля эялир ки, тутдуьум бу йолу тягдир
едяжяксян, бяйяняжяксян. Ялбяття, беля бир вахтда сянинля баьлы щяр шейин битдийи бир заманда, мяэяр мяним
йер цзцндя галмаьым чох эцлцнж вя сябябсиз олмаз?..
Онсуз да бу дцнйада хошбяхтлийим щямишялик алт-цст
олуб. Бялкя дя щеч мящяббятимиз, щцсн-ряьбятимиз гаршылыглы олмайыб. Демяли, беля чыхыр ки, мян щям дя
алданмышам. Башгасы да, мян дя сянинчцн ейни варлыг
имишик. «Щя, ня едяк! Йашайарыг, эюрярик!» – сян беля
фикирляшмисян?
«Сяни севирдим!» – дейя дцшцнцрдцм вя бу сяфещ
дцшцнжялярим цчцн хяжалят чякиб дяриндян кюкс ютцр189
дцм. Мян одла су арасында галмышдым. Бир тяряфдян
сяня шцбщя иля йанашырдым, диэяр тяряфдян ися сянсизлийя
дюзя билмирдим. Ня вахт ки, ещтирас мяня щаким кясилир,
мяьрурлуьумун зирвясиндян юз зяифлийимя бахыб няся
тясялли тапараг, юз-юзцмя дцшцнцрям: – «Дцздцр,
зяифям, анжаг истясяйдим…»
Индийя кими сяни эюрмяк арзусу иля йашайырдым, ону
да дейим ки, мян сяни бцтцн нюгсанларынла бярабяр севирдим. Сяня евлянмяйя сюз вермишдим? Хейр. Бу щагда щеч кялмя дя кясмямишдим. Анжаг ниййятим беля
иди, сян дя буну дуймушдун. Мян щамынын гаршысында
мящяббятини етираф едяжяйини, о анын тез йетишмяси цчцн
яввялжядян щяр шейи гурбан вермяйя щазырдым; индися
талейими пуч едяжяйим фикри мяни сарсыдырды. Сянин щесабына бир нечя ай хошбяхт адам олдум. Бу хошбяхтлик
цчцн бцтцн юмрцмц гурбан вермяйя дяйяр. Инсан йалныз ики дяфя эюзял эюрцняр: севяндя вя юляндя.
190
КЯДЯРЛИ ЦРЯК
Илащи, сян мяним ялимдян ян чох севдийим бирисини
алдын. Щалбуки, тясадцф ону мянимля эюрцшдцрмяся иди,
йеня дя яввялки ади гайдада, лакин щяр шейдян хябярсиз
юмцр сцрцб эедяжякдим. Дцнйада башга жцр бир
щяйатын олдуьуну, мяним дя бир руща малик олдуьуму
мяня о юйрятди. Буну сона чатдыра билмядимся, эцнащ
щеч дя онда дейил!.. Мяня бир нечя ай ярзиндя ясил
йашамаг имканы вердийиня эюря она щямишя боржлуйам.
Илк заманлар бизи бир-биримизя йахынлашдыран бир шей
вардыса, о да бир мараг щисси иди. Арамызда даща ня вар?
– дейя бир-биримизля даща чох сющбят едиб, буну айдынлашдырмаьа чалышырдыг. Сонралар бу мараг щиссини башга
вярдиш явяз етди. Биз бир-биримизя мющкям баьландыг. Икицч эцн эюрцшмядикдя чох дарыхыр, бир-биримизи эюрмяйя
жан атырдыг. Эюрцшяндя бир-биримизля достлуг едиб, лакин
бир мцддят айры дцшмцш ушаглар кими севинир, ял-яля тутуб
йол узуну аддымлайырдыг. Ону чох севирдим. Айдын
эюрцнцрдц ки, онун да мяндян хошу эялир. Лакин о,
достлуьумузун башга гылыьа дцшмясиня йол вермирди.
Бязян ешг, мящяббят мясяляляриндян дя бящс едирдик.
Лакин онун бу мювзуйа лагейд, марагсыз мясяля кими
йанашдыьыны эюряндя гялбими гярибя бир кядяр бцрцйцрдц.
Беля вахтларда о, шящадят бармаьыны силкяляйиб эцлцр:
«Хейр, достум, хейр!» – дейирди. Ешг щеч дя сянин дедийин ади бир щцсн-ряьбят, йахуд дяринляшян севэи дейил. О,
тамамиля башга, бизим дуйа билмядийимиз еля бир щиссдир
ки, нежя йараныб мейдана эялдийини билмядийимиз кими,
эцнлярин бириндя щарайа чыхыб эетдийини дя билмирик.
191
Мян фикирляширдим ки, онунла баьлы эцнляр, йягин, бир
дя мяним щяйатымда щеч заман олмайажагдыр вя анладым ки, «хошбяхтлик» дейилян шей нядирся, адамын бяхтиня, игбалына еля бу жцр эюзлянилмяз тясадцфлярля, бялкя
кимин цчцн эцлцнж, кимин цчцн жидди, важиб дягигялярля,
бялкя дя заманла идаря олунмадан беляжя зярря-зярря,
гятря-гятря эялир. Инди бунун цчцн, бцтцн юмрцм бойу
беля бир ан цчцн мян она боржлу идим…
Биз чох вахт сусурдуг. Гялбимдя она гаршы мярщямятдян башга бир щисс дуймурдум. Йалныз щиссляримизин мцгяддяслик пярдяси алтында биз щяля дя чох эцжлц олан адят
вя яняняляримизи тапдайыб кечмяли идик. Анжаг бир щяфтядян сонра мян эетмяли идим, гайыданда ися о бурадан
чох-чох узагларда олажагды вя Аллащ билир арамызда олан
о айрылыг биздян ня гопаражагдыр, бизя ня веряжякдир?
Бир дя мян фикирляширдим ки, арамызда щеч ня олмамасы, бялкя дя бир гадын кими ону тящгир едя биляр, ахы
еля анлар щеч заман мяним щяйатымда олмайажаьы кими, онун да талейиндя тякрар едилмяйяжякдир... Бу жцр
ан бир нечя ай, бир нечя юмцрдян мяэяр гиймятли дейил?.. Она гаршы дуйдуьум щисси, ятрафымдакы инсанлардан гачыб галын диварлар архасында эизлянмяйимин ясил
сябябини баша дцшцрдцм, бу, шцбщясиз ки, она олан севэим иди. Индийя гядяр атяши азалмайан бир мящяббятля
ону севмякдя давам едирдим. Ондан башга щеч кясин
гялбимдя йер тутмасыны истямямишям. Щяр йердя гаршыдакы хяйала тяряф голларымы узадыр, яллярими тякрар-тякрар овужларымын ичиня алыб исиндирмяк истяйирдим. Онунла бирэя кечирдийимиз эцнляр бцтцн тяфяррцаты иля эюзляримин гаршысындан эялиб кечир. Щяр шейи, дейилмиш щяр сюзц
192
хатырлайырам. Чцнки дцнйада тякжя она инанмышдым.
Она ажыьым тутмурду. Инди гулаг ас эюр, цряйим кядярдян нежя дюйцнцр. Щисс едирям ки, ондан инжимяйя, она
щиддятлянмяйя, щаггында пис дцшцнмяйя ясасым йохдур. Лакин, ня едясян, цряйим сыныб. Мяним ялейщимя
олан щюкмя гярар верди. Рюйада ися цряйимля мян вя
бир дя хяйалларымла тянща галдыг...
Щяйатда чох архаландыьым адама гаршы щисс етдийим
бу инжиклик, кцсцлцлцк бцтцн инсанлара гаршы мцнасибятимдя юзцнц эюстярди. Чцнки о мяним нязяримдя
бцтцн инсанлыьын тимсалы иди. Бундан сонра арадан илляр
кечся дя, щяля дя онунла олдуьуму эюрцб рущумда щиддят дуйурам. Ким билир, бялкя дя, мяни чохдан унутмуш
олса да, ахшамчаьлары йатаг отаьына чякилиб эюзлярини
йумур, мяним бу анларда ня етдийими, щарада олдуьуму
тясяввцрцня эятирир. Она гаршы дуйдуьум щясрят щисси
санки тяптязядир. Итирилмиш гиймятли бир яшйанын вя йа
сярвятин, дцнйанын щяр жцр сяадятинин ажысы заман кечдикжя йох олуб унудулур. Лакин истифадя едилмяйиб ялдян
гачырылмыш имканлары адам щеч вахт унутмур, онлары
хатириндян чыхармыр. Щяр дяфя онлары ананда адамын цряйи
сызылдайыр. Эюрясян бунун сябяби нядир: «Беля олмайа
билярди» фикрими, йахуд инсанын изтираблы щесаб етдийи
шейляря даим дюзмяйя щазыр олмасыны дцшцнярдим.
...Инсанлар бир-биринин мадди йардымына, пулуна йох,
севэисиня вя цнсиййятиня мющтаждыр. Беля олмадыгда дадыма чох заман цмид йетишир. О дейир: «Эюрярсян, вахт
эяляжяк сян онунла эюрцшяжяксян!»
Йаваш-йаваш щяйатым щясрятля ону эюзлямякдя кечди.
Лакин тяяссцф ки, о эцн щяля узагдадыр. О эцнцн баша
193
чатмасыны щясрятля эюзляйян мящбуса охшадырам юзцмц.
Юмрцмдян кечян эцнлярин йалныз агибятими йахшылашдырмаг бахымындан ящямиййяти вардыр. Бир аьаж кимийям,
шикайят етмядян ирадясиз юмцр сцрцрям. Щисслярим йавашйаваш кцтляшиб, щеч нядян мцтяяссир олмур, щеч ня иля
севинмир. Ажы тяяссцфля щейфсилянирям ютян эцнляря…
***
…Инсанлара гаршы щиддятляня билмирям. Бахмайараг
ки, онларын ян йахшысы, ян язизи мяня бюйцк пислик едиб.
Бундан сонра башгаларындан ня эюзляйя билярям? Бир
даща инсанлары севиб онларла гайнайыб-гарыша билмирям.
Чцнки инандыьым, чох архаландыьым бир адамы танымайыб
алданмышдым. Бу щалда башгаларына ямин ола билярдимми?
Щяр щалда илляр беляжя эялиб ютяжяк, эюзлядийим эцн
эяляжяк, щяр шей сона чатажагдыр. Доьрусу, башга бир
шей дя истямирям. Щяйат мящарятля мянимля пис бир
ойун ойнамышды. Одур ки, ня юзцмдя, ня дя башгаларында эцнащ эюрмцр, щадисяляри олдуьу кими гябул едир,
буна сяссиз-сямирсиз дюзцрям. Лакин бунун беляжя давам етмясиня ещтийаж йохдур. Сыхылыр, садяжя цряйим сыхылыр, лакин шикайят етмирям. О, щяйатымдан чякилиб эетдикдян сонра щяр шей щягигилийини итирмишдир. Чцнки мян
онунла баьлы хатирялярими артыг цряйимдя дяфн етмишям.
Она цнванладыьым щяр мяктуб индийядяк мяня
щявяс вя гцввят верирди. Анжаг мяктубларын щеч бириня
жаваб алмырдым. Бу жцр етинасызлыг мяни тяшвишя салыб
щяйяжанландырырды.
Йаздыьым мяктубларын щамысыны гаршыма тюкдцм.
Онлары бир нечя дяфя тязядян охудум. Сон айларда йазылмыш мяктубларымда бир гядяр юзцмц итириб-ахтармаг
194
истядим. Ня ися эизлятмяк, щяр шейи щямишя ачыг демяйимя бахмайараг, инди щеч дя юзцмя хас олмайан цстцюртцлц сюзляр, ейщамлы ифадяляр варды. Бундан сонра
йаздыьым щяр жцмляйя, йарымчыг галмыш щяр ифадяйя,
зарафатла йазылмыш щяр сюзя мцхтялиф мяналар верир,
щирсимдян аз гала аьлайырам...
Инди яввялки эцнлярдя олдуьу кими дя дейилям. О
вахт лап еля цмидсиз олмамышдым. Она йахынлашмаг,
онунла данышмаг, ону инандырмаг фикри бир ан да олса
мяни тярк етмямишди. Инди ися ажиз идим. Аралыьа сохулмуш бу гейри-мцяййянлик ялими-голуму баьламышды.
Евдян ешийя чыхмайыб, бир отагдан о бирисиня кечир,
мяктубларымы – «эери гайтарылмыш мяктубларымы» дяфялярля охуйур, о вахта гядяр нязяримдян гачмыш сюзляр,
ифадяляр барядя дцшцнцб-дашыныр вя ажы-ажы эцлцмсяйирдим. Бцтцн эюрдцйцм ишляря вя щятта юзцмя гаршы йох
дяряжясиня чатмыш бир биэанялик варды. Щярдянбир ганыгарачылыгдан кцчяйя чыхсам да, щеч кяс иля растлашмайажаьым йерлярдя эязиб-долашмаьы цстцн тутур, эежяйарысы
евя гайыдыб йатаьымда узаныр, ертяси эцнц бир нечя
саатлыг йухудан сонра ойаныр, ажы бир щиссля «ня цчцн
щяля дя йашайырам?» – дейя юз-юзцмдян хябяр алырам.
Онунла таныш олмамышдан яввял кечирдийим мянасыз
эцнляр йенидян башламышды, лакин бу дяфя явввялкиндян
дя чох гцсся-кядяр варды. Фярг ондан ибарят иди ки,
яввялляр щяйатын мянасындан хябярсиз идим. Инди ися йер
цзяриндя башга жцр йашамаьын мцмкцн олдуьуна, бир
анлыьа да олса, инандыьым цчцн бу фикирляр мяня язабязиййят верирди. Ятрафымдакы мцщитя лагейд идим. Щисс
едирдим ки, щеч нядян щязз ала билмирям. О мяни гыса
195
бир вахт ярзиндя дцнйанын зянн етдийим гядяр мянасыз
олмадыьына юйрятмишди. Лакин арамыздакы ялагя гырылан
кими, онун тясири алтындан чыхан кими, мян йеня дя
яввялки вязиййятя дцшмцшдцм. Она ня гядяр мющтаж
олдуьуму баша дцшцрдцм. Мян артыг севэидян мяна
дуймайараг тякбашына аддымлайажаг адамлардан
дейилдим. Онун кими йолдаша мющтаж идим. Онсуз йашайа билмяйяжякдим. Бунунла беля, йашадым... Яэяр буна йашамаг демяк мцмкцндцрся, йашадым...
196
БЯДИИ-ПУБЛИСИСТИКА
197
ДЯНИЗ ЦСТЦМЦЗЯ ЭЯЛЯЖЯК
…Йахын эцнлярин сющбятидир. Сащил баьына эедиб
скамйада отурараг орадакы эязишян адамлара тамаша
едя-едя дярин фикря далмышдым. Эцняшин шяфягляри алтында бярг вуран дянизин сулары цряйими севинж, фярящ
щиссиля долдурурду. Сонра бирдян щяйяжанландым. Гялбимдяки севинжи кядяр явяз етди. Еля бил гям-гцссянин
йахынлашдыьыны беля дуйдум. Севинжля кядярин бир-бириня
гарышдыьы хатиряляр йувасына дцшдцм. Цряйим сыхылды.
Щычгырдым… Ня цчцн тябияти щяр дяфя сейр етдикдя
Аллащым мяни беляжя мяйус едир? Щалбуки, нежя эюзял
эцн иди! Дяниздян нежя хош сяринлик, тямиз щава эялирди!
Ахы инсанлар цчцн йаранмыш бу эен дцнйада мяндян
ютрц ня чатышмырды? Истярдим ки, инсан щяр шейдян яввял
инсан олсун. Истярдим ки, о, щяйатда ян эюзял, ян хошбяхт бир варлыг олсун. Ня гядяр башымы сындырдымса,
щяйата кечмяйян арзуларымын щамысы мяня биртящяр
эюрцндц. Аь-боз булудлу пайыз сямасы, дянизин мавилийи, йашыл отлар, гушларын мащнысы, бунларын щамысы адамда еля бир цмид доьурурду ки, еля бил нифрят юз йерини
мящяббятя веряжякди...
Вятянля баьлы фикирляр мяни наращат едир. Ана торпаг!
Улу ана! Итаяткар, тявазюкар, сакит вя ейни заманда
йорулмаг билмяйян торпаьы чох севирям. Яэяр биз онун
ювладлары кими ял-яля вериб, бир-биримизя ещтирам бяслясяк, онда щяйата кечмяйян арзуларымыза гаршы бялкя дя
нифрят етмяйя щаглыйыг. Бялкя биз щеч кимик? Ахы Ханлыглар дюврцндя олдуьу кими, щяля дя бир-биримизи ичимиздян дидиб-даьыдырыг. Башымыз беля шейляря чох гарышдыьындан бир дя эюрцрцк ки, дцшмян евимизин ичиндядир.
Щялялик бу эцнц дя эюрдцк. Сонрасы, йягин ки, «мараг198
лы» олажаг. Она эюря мараглы олажаг ки, биз щяр шейя
тамаша етмяйи бажарырыг. Тамашанын да ахыры щансы сонлугла битир, юзцнцз йахшы билирсиниз. Будур, щяйатымызын
ян бюйцк щикмяти. Ахырда щансы гапыйа цз тутуруг?
Йарандыьымыз, бизи хялг едян торпаг дярэащына…
Еля билмяйин ки, тякликдян бядбинляшмишям. Йох,
тяклик йаландан узаг гачыб, тянщалыьы эязянляр цчцн
эюзялдир. Вя йалныз бу дейил... Мяня еля эялир ки, щяйатда
щеч ким, ня мцтляг Илащи мямнунлуьа, ня дя юзцня
мяфтунлуьа малик дейил. Юмцр инсана бир дяфя верилир.
Вятянимизя эялдикдя ися ону цстцмцзя эялян дяниздян хилас етмялийик. Йохса, щяр йери су басажаг. Бундан сонракы талейимиз ямялли-башлы наращатлыг йарадыр.
Тякжя бу эцн щаггында йох, эяляжяк барясиндя дцшцнмялийик. Йохса, сюзцмя инанын, беля эется, ишимиз чятин
олажаг, дяниз цстцмцзя эяляжяк…
199
МЯНИМ БАЛЫГЛАРЫМ
Исти август айы иди. Евдя тяк отуруб дарыхырдым.
Башымы бир шейля гатмаг истяйирдим. Дуйьуларымдан
ибарят щисслярими бир дяфтярчяйя кючцрмяк гярарына эялдим. Ялбяття ки, бу, эяляжяк цчцн йарадыжылыьымын илки
олажагды!
…Аквариумда рянэбярянэ балыгларым варды. Бязян
онлара лазымынжа гайьы эюстяря билмясям дя, онлара чох
баьлы идим. Бир нечя эцн тящсилимля баьлы имтащан яряфяси
олдуьу цчцн онлары йедиздирмяйи беля унутмушдум. Сящяр университетдян гайыдаркян атамы аквариумун гаршысында йорьун вязиййятдя отуран эюрдцм. Лап мат галмышдым. Йягин бурада ня ися бир долашыглыг вар – дейя,
дцшцндцм. Амма атам аьзымы ачмаьа мажал вермяйиб, ялини чийнимя гойараг деди:
– Оьул, щейванлара гуллуг эюстяря билмирсянся, онлары евя эятирмя. Яэяр онларын нежя язаб чякяряк юлдцклярини юз эюзляринля эюрсян, бир даща беля иш тутмазсан.
Инди ися эет, амма дедиклярими дя унутма.
Сонрадан билдим ки, атам балыгларын ажлыгдан нежя
мящв олдугларыны эюржяк, онларын щяр бирисиня тяняк долмасы йедиздириб. О буну нежя едиб? Яввялжя тяняйи ачыб,
сонра ятдяки дцйцляри чыхарараг бир-бир балыгларын аьзына дцртцб. Одур ки, щямин эцндян етибарян мян дя
балыгларымла щямишялик видалашдым.
200
БЯЗИ ЩИССЛЯР
Яслиндя щиссиййатлара гапанмаьын мяжази мянасы
мяня мялум дейил. Бу ня ися чятин мцшащидя олунан
биолоъи тязащцрдцр. Инсани щиссляр бир инсанын щяйаты ярзиндя мцхтялиф жцр дяйишся дя, бязи щиссляр илляр бойунжа
гялбимиздя дяйишилмяз галыр вя йашайыр.
Вятянпярвяр инсанларын гялбиндя вятян ешги юмцрляринин сонунадяк галырмы? Цряйи торпаг севэиси иля дюйцнян вя йа она биэаня галан вятяндаш дуйьуларыны сейр
едяк; биринин йанында байраг эяздирирлярся о аьлайыр,
диэяри папаьыны башындан эютцряряк она тязим едир,
цчцнжцсц лагейдликля бахыр, дюрдцнжцсц дя она гаршы
дахилиндя щеч бир баьлылыг вя доьмалыг щисси дуймур. Бир
нечя мцддятдян сонра ола билсин ки, яввялки щиссляр дяйишиляряк юз якс тясирини тапыр. Лакин нятижя етибариля
дцшцнцрсян ки, инсан гялбиндя тез-тез юзцня йер тапан
щисслярдян дяйишкян щеч ня йохдур.
201
МЕМУАРЛАР
Биз юлцмц тез-тез мцшащидя етсяк дя, буну щеч жцря
гябул едя билмирик. Тяяссцф! Бу, тябии щадисядир. Щятта
ян мяшщур инсанын юлцмц дя, сян демя, сон дяряжя ади
олур…
Щяр эцн ятрафымызда дяфн мярасимляри кечирился дя,
биз онлара ящямиййят вермяйиб, бязян онларын архасынжа ади сюз демякдян дя чякинмирик: «Щяр шей Аллащын
ялиндядир!» Биз Танрыйа мяхсусуг вя Она доьру да дюнцрцк!
Йалныз щяр биримизин язизи дяфн едиляркян дяриндян
сарсылыр, мяйус олуруг вя йалныз щямин заман юлцмцн
ня олдуьуну дярк едирик. Олдугжа щяр биримиз цчцн тясирли олур. Яслиндя инсанлар дцнйасыны дяйишмиш шяхся бир
нечя мцряккяб дамжысы сярф етмякля, онун барясиндя
мемуар йазыб боржундан чыхдыгларыны зянн етсяляр дя
йанылырлар; онлар щятта юлцйя, дяфн олунмуш шяхс цчцн
дяйярсиз эюз йашы ахытдыгларыны да дцшцнмялидирляр.
Жанлы олмайан варлыьын ещтийажы ахы ня ола биляр? Ону
ня иля овундурмаг олар? Яфсуслар олсун ки, щеч ня иля!
Мяэяр эюз йашы ахытмагла, йахуд адамларын каьыз,
вяряг цзяриндя мцряккяб дамжысы жызмагара етдикляри
сюзлярля цряйини, ганыны вятяниня вя халгына сярф етмиш
инсанын щаггыны юдямякми олар? Щямин мемуарлар,
санки тез йаныб гуртаран мяшял кими парылтылы чыраьын
аловуна бянзяйир. Пилтяси йаныр вя ахырда сюнцб мящв
олур. Инсан да белядир, йа чатышмазлыгдан, йа ясябдян
вя йахуд да йаландан, ифтирадан, ятрафда баш верян
щярж-мяржликдян безиб вахтындан яввял щяйатдан эедир.
202
ДЦНЙАНЫН БЯДБЯХТИ
Ким билир дцнйанын йашыны? Биз бу дцнйада нийя беля
щявясля, марагла йашайырыг? Истяйяндя ишимизин хатириня
эцнляри, щяфтяляри, айлары сайырыг. Билмирик ки, бунлар юмрцмцздян эедир? Щансы щисслярля йашайырыг, Илащи!
Няфясимизи, сясимизи ня вахтса кимляр боьажаг, билинмир.
Бялкя еля дцнйайа эюз ачанда ана бятниндя боьулуб,
сонра доьулмушуг…
Эцманымызы кимя баьлайаг, кимдян кюмяк умаг.
Щансы планетя цз тутаг. Инсан цчцн доьулмаг ня гярибя
имиш. Щяйатын гярибялийи, талейин мюжцзяси. Биля-биля, щяйата ялвида щазырлайа-щазырлайа йашамаг щарайында оласан, сонра юмрцнц тамамлайараг, варлыьыны рущунла
бюлцшясян. Беляжя щяйатдан сакитжя, астажа кючясян...
Щеч олмуш бир йох кими.
Илащи, сян инсандан щара йол чякмисян?! Щансы йолун
йолчусуйуг? Йолун уьуру, тарихин аванды щансы тяряфдядир. Бяшяр ювлады ня сирли алям, жавабы тапылмайан мяхлугмуш. Дашлашан да биз олуруг, нурлашан да. Бялкя еля
дцнйа биздян сафлашыб, гялбимиздян су ичиб. Бялкя щавамыз да, суйумуз да еля юзцмцзцк. Щансы вцжцддан
йарандыг биз? Кимя цз тутуруг? Ким гаршылайажаг бизи?
Цзцмцзя щансы гапы ачылажаг? Биздян бизя ня галажаг,
Илащи?
Щярдян эцлян, щярдян аьлайан кюрпя, сцд гохулу
чаьалар кими нежя йарандыг, билмирик. Гысылмышыг игбалымызын ятяйиня, Илащи, гцдрятиндян вя ядалятиндян йардым
умуруг! Узат кюмяк ялини бизя! Биз сянин заваллы кюрпяляриник. Ата ол, ана ол бизя, ей улу Танры!
Дцнйанын ушаг дуалары сюйлянян эцндян инсанлыьын
иман чаьы башлайыр. Алдатдылар бизи. Дцнйайа ушаг эял203
дик. Юзцмцзц гара севдалара гурбан вердик. Юз жанымызы, илийимизи биздян гопан кюрпяляримизя баьышладыг.
Йашамаьымызы узатмаг цчцн онлара зянжирляндик. Биз
кими алдатдыг, нийя алдандыг, нийя уйдуг эюрян?
...Дцнйа гядяр севдикляримиз цчцн бязян юмрцмцзц
йарымчыг гоймушуг. Йарымчыг йашамышыг... Гялб зядяляняндя инсанлыг зядялянир. Инсанлыг язиляндя Танры инжик
дцшцр.
Ким билир дцнйанын йашыны? Ахы биз щяля ушаьыг, ялляримизи Танрынын ятяйиня узатмышыг. Юлмяк дя истямирик,
йашамаьа да эцжцмцз чатмыр.
204
ЙОЛ ВЯ ГАТАР
Йеня дя гатар, йеня дя йол. Щяля буна да шцкцр.
Йахшы ки, йцкцм аздыр. Эежяляр йухусуз олурам. Еля бил
йухума щарам гатылыб. Вагон силкяляндикжя фикирлярим
щачаланыр. Стансийаларын дайанажагларында алабязяк
ишыглар, таныш олмайан кюлэя вя йад сяс-кцйляр ойуну
башлайыр. Йалныз эюйдя улдузлар адама таныш эялир, галан бцтцн щяр шей ися тутгун вя думанлы эюрцнцр. Бурада ня заман, ня мякан щисс олунур. Фянярлярин дя сольун ишыьы ятрафдакылары гярибя вя узаг эюстярир. Сарымтыл
бир лампа купейя зяиф ишыг салыр. Щяр тяряфдя даьыныг
яшйалар вар, санки бунлар щамысы рюйа аляминдя олдуьу
кимидир. Ким ися сяслянир:
– Бура эялин, дейясян, бу вагонда йер вар.
Адамын сяси мяня онун защири эюркяминдян даща
чох шей сюйляйир. Мяня еля эялди ки, адамын мяняви алями барясиндя, онун цзцндя ифадя олунмайан жящятляри
защири эюркяминдян даща чох, сясиня эюря мцяййян етмяк олар. Тез вагонун пянжярясини ачыб байыра бахдым,
амма щеч кими эюрмядим. Платформадакы гаранлыгда
бир дямирйолчу дурмушду, о, фяняри йелляди вя гатар йола дцшдц, мян ися пянжярянин габаьында отуруб галдым.
Тякярляр таггылдайыр, гялбимдя ися мащны сяслянирди.
Щямин мащнынын нягараты бу сюзляр иди: «Арзулар вя
йоллар... Йоллар, йоллар».
Эцндцзляр вагонун пянжярясиндян кюрпцляри вя гачышан коллары сайырам. Эедирям вя севинжими дя юзцмля
апарырам. Эетмяк... бу щеч ня иля мцгайисяолунмаз
205
хошбяхтликдир. Щяр щансы шящярин йанындан ютяркян орада олмаг истяйирсян. Анжаг кюнлцн истяйян щеч няйи
тапа билмяйиб эялдийиня пешман олурсан. Гатарын чархы
ися ейни хятт цстцндя адама ширин лайла чалыр, кими щей
таггылдайыр, баш алыб, фит чалыб ирялийя доьру сцрятля
шцтцйцр…
206
ЦРЯЙИМЯ ОЛАН МЦНАСИБЯТ
Пайызын хатирялярля долу йарпаг тюкцмц башлайанда,
санки щяр дяфя цряйим бу кялмяляри сюйляйир: «Илащи,
мяня нийя беля тале вермисян?» Она рущ эятирян тябияти
кюнлцм зяриф щисслярля дуйур. Тябиятдяки даими жанлылыг
ону щейрятя эятирир; мешянин дяринлийиндяки йцзиллик шабалыд аьажлары вя гожа палыдын дяриндян няфяс алмасы вя
саиря... О, етинасыз мцшащидячи дейил: щямчинин бяхт
йолларымызы да мцяййян мягсядя доьру эютцр-гой едир.
Онда бяс цряксиз бизим мювжудлуьумузун ня мянасы
вар? Ахы бизи ящатя етмиш щисслярин жиловундан йаха гуртармадан кюнлцмцзц щансы истякля рущландыра билярик…
Бцтцн бунлардан сонра цряйимин йаньысыны сусузлуьумла нежя йатырдым? Цмидим йалныз бир шейя чатыр, о
да ки, Аллаща шцкцр етмякдир...
Мян дянизи ещтирасла севирям. Ону сейр едяркян гялбимин тянща яксиля цз-цзя дурурам. Юляркян дя щямишя
кюнлцмцн дярйа гядяр сонсуз мящяббятини эюрмяк
истяйярдим. Бу сыхынтылы сыьынажагда она бахаркян дилляняжякдим: «Щяйатла баьлы арзуларынла видалаш, йазыг вя
йорьун цряйим. Сян о гядяр язиййят чякмисян ки...»
207
ЛАГЕЙДЛИК
Бу дцнйанын адамлары йалныз ишляри бяркя дцшяндя
Аллащы йада салырлар. Бир дя олса-олса о дцнйаны. Мян
дейя билмярям ки, о дцнйа дейилян мякан мювжуддур.
Чцнки щяля орада олмамышам. Щеч о дцнйадан гайыданы да эюрмямишям ки, сющбятиня дя гулаг асым. Беля дя
дейирляр ки, о дцнйада жяннят вар, жящянням вар. Инсанлар бу дцнйадакы ямялляриня эюря йа жяннятя, йа да
жящяннямя дцшцрляр. Мян еля бу дцнйанын цзцндя жящянням гапылары эюрмцшям. Узагда дейил, йашадыьым
щяйатын симасында. О нечя гатдан ибарят симасыны тядрижян ачыр, юзцнц ятрафдакылара даща йахындан танытдырыр.
Еля ися салам, щяйат. Сяндян йаман эилейлийям, эилейли… Эилейин мяртябяси вар. Адиси дя, чохмяртябялиси дя.
Щяр шейин жавабы вар, жавабсыз суал йохдур. Эилей дя
суалдыр, онун да жавабы вар. Ясас цчцн дейиляси чох
шейляр вар. Мятлябдян она эюря дя узаг дцшмяйим.
Йеня дя гайыдым мювзуйа. Танышларым мяня ясасян ишля
баьлы зянэ едир вя йахуд да йаныма эялирляр. Буну мяня
эюря йох, шцбщясиз ки, юзляриня эцн аьламаг хатириня
едирляр. Анжаг щеч олмаса араларында бир адам беля
олса ишимля, саьламлыьымла вя йахуд да кефимля ялагядар
хябяр-ятяр алмыр. Беля зянэляр цмумиййятля йохдур!
Нийя? Мян ки чохларына бажардыьым гядяр хейирхащлыг
етмишям. Явяз эцдмясям дя, щеч чох саь ол да
газанмамышам. Бу ажынажаглы вязиййятдир вя мян бу
ажыны йашамаьа мящкум оланлардан бирисийям. Анжаг
тякжя дярд бу дейил.
Щятта эюр иш ня йеря чатыб ки, йеэаня дост билдийим
инсан да зянэ вуруб мянимля кеф-ящвал тутмаьы юзцня
гябащят сайыр. Сорушмур ки, юлмцшям, йа галмышам?
208
Дящшят! Бяс онда гаршылыглы щюрмяти кимдян уммалыйам? Истяр-истямяз чашырам, сонра тяяжжцблянирям вя
нящайят, бярк мцтяяссир олурам. Гярибядир щяйатын ишляри!
Щярдян отуруб фикирляширям, мян кимяся еля ким
олдуьум цчцн лазымам? Башымы итирмишям. Бялкя мян
щяйаты дярк етмирям. Бялкя мян о гядяр дяриня эедиб
чыхырам ки… Анжаг мяним сюзцм щеч бунда да дейил.
Сюзцм ондадыр ки, севэи дя щяйатымдан суал кими эялиб
кечир... Мян севирям, анжаг мяни лайигинжя севмирляр.
Мян ади мящяббят истяйирям, тябии. Буну ися щисс етмирям. Доьурданмы мян буна лайиг дейилям. Ня билим?
Щяйат, сяня мцражият едирям, щярэащ сян мювжудсанса,
онда ешит, сянин щеч йарымгяпиклик дяйярин йохдур. Тцпцрцм сяня! Сяни анламырам. Яэяр мян сяни адилийинля
баша дцшмцрямся, бяс сяни долашганлыьынла нежя дярк
едим? Беля чыхыр ки, сян мяним щяйатым дейилсян. Гысасы
сяндян вя сянин симандан цряйим буланыр. Сяни эюрян
эюзцм йохдур.
Бир дя буну демяк истяйирям ки, рийакарлыьына эюря,
сянин явязиня хяжалят чякирям вя бу йазыны сяндян бящс
едян йазыны тамамлайана кими щяля бир аз да пучурпучур тяр тюкяжям. Сянин баряндя йалан уйдурмурам.
Кимися йазымла юлдцрмцрям. Инсаны йалныз Аллащ юлдцря
биляр. Ян бюйцк йазыны – алын йазымызы йазан Аллащтяаладыр. Йазанда чох фикирляшиб, аз йазмаьа чалышырам.
Чцнки сящв йаздыьымы силмяйя позаным йохдур. Лап
позсам да, изи галар. Бу ися ейбяжяр эюрцняр. Щяр бир
мянада…
209
МЯН ДЕЙИРЯМ КИ...
Инсан бязян щяйатдан безир, жямиййятдян кцсцр, баш
алыб тянщалыьа – бир Аллащ бяндяси тапылмайан сяссизкцйсцз бийабана эетмяк истяйир. Истяйир ки, бир юзц
олсун, бир дя Аллащы. Ня о кимсяни эюрсцн, ня кимся
ону. Инди мян дя чох дарыхырам о мцгяддяс тянщалыг
цчцн. Щярдян юзцмц беля бир сакит йердя щисс етмяк
цчцн эцнцн чох щиссясини йатырам. Ня фярги вар, инсан
еля йатанда, йухуда оланда да тянща олур. Ялбяття, яэяр
рущунла, ясябляринля ойнайан бир жямиййятин сяс-кцйц,
сярсям мянзяряляри йухуна щарам гатмаса. Чохларына
гярибя эюрцня биляр ки, жямиййятдян нежя тяжрид олунмаг олар. Инсан еля жямиййятдя йашамалыдыр. Дцздцр,
инсанын бцтцн арзулары, идейалары щансы сямтя ганад
ачыб учса да, сон нятижядя адамлар арасында йеря енир,
жямиййятдя реаллыьа чеврилир. Ян азы адам севинжини,
кядярини киминляся бюлцшяндя йашамаг мейли, щяйата
мящяббяти, инамы биря беш артмыш олур. Бу, белядир.
Мяним цчцн жямиййятдя йашамаг, зящярли тиканлар
цстцндя айагйалын эязмяк кими бир шейдир. Чцнки инсан
робот дейил ки, дямир зирещдя олсун. Онун щиссляри, дуйьулары вар. Айагларыны, яллярини лап туталым ки, зящярли
нештяр кими санжан тиканлардан горуса да, мцдафиясиз
щисслярини, дуйьуларыны горумагда чох ажиздир. Жямиййят ися бцтцн али щисс вя мягамларын гянимидир. Бялкя
дя йеэаня дцшмянидир. Эюрясян башга галактикаларда,
йахуд юзэя планетлярдя дя инсан жямиййятляри белядир?
210
МЯНИ ЦШЦДЯН КЦЛЯК
Ушаг оланда щаванын истисиня-сойуьуна бахмаз,
яйин-башыма фикир вермяз, евдякилярин эюзцнц оьурлайыб
кцчяйя ойнамаг далысынжа гачардым. Валидейнлярим ися
мяня сойуг дяйяжяйиндян ещтийатланыб дейярдиляр: «Яйнини галын эейин, истидян зийан эялмяз, ня эялся адама
сойугдан эяляр».
Ачыьыны дейим ки, бу сюзляр о гайьысыз эцнляримдян
вурма жядвяли кими илишиб йаддашымда галса да, буна
щяр заман ямял етмямишям. Дейяжяйим одур ки, сойуг
тякжя адамын белиня-бухунуна, цряйиня-бюйряйиня дяймир. Сойуг тяжавцзкардыр, лап дцшмянляримиз кими. Йайын гызмарында да юзцнц унутсан, сяни йахалайа билир.
Щям дя горхулу тяряф орасыдыр ки, сойуг щава щям тябиятдян, щям жямиййятдян яся билир. Щяр ики тяряфдян
ясян сойуг адама дяйир вя жидди фясадлар тюрядир. Тябиятдян эялян сойуг хястяликлярин мянбяйи олмагла йанашы, щям дя щамымызын билдийи аьжийярлярин кяскин
илтищабы олан сятялжямля сонланыр. Амма ня гядяр аьыр
олса да, тибб яксяр щалларда беля сойугдяймялярин гаршысына сядд чякя билир. Яслиндя мцалижя едир. Бязян сойуг, щям дя жямиййятдян яся билир. Беля сойуьун фясадлары даща сярт олур. Фярги йохдур, истяр сосиализм олсун,
истяр капитализм, йахуд да ки, коммунизм. Щарада ки
инсан йашайыр, орада ижтимаи бялаларын йохлуьундан
сющбят эедя билмяз. Вя бу ижтимаи бялалар мювжуд олдуьу мямлякятин иглим гуршаьына санки бир гуршаг да
ялавя едир. Ону мян бу йазыда шярти олараг жямиййятдян
ясян сойуг щава адландырырам. Юзц дя бу сойугдан
горунмаьа щеч сырыглы да кюмяк етмир. Чцнки бу ажы
кцляк щеч бир зирещли эейим танымыр. Онун щядяфи бирбаша мянявиййата дяймяк вя ону зядялямякдир. Бу ажы
211
кцляйи юз гейри-ади галханы иля дяф едянляря, мянявиййатыны горуйанлара да чох раст эялирик. Тяяссцфляр олсун ки,
бу мянявиййаты сойугламыш адамлар даща чох эюзя
эирирляр. Эюзя эирмяляриня бахмайараг, беляляринин эюзляри тор эюрцр, башлары ися думанлы олур. Онлар щяр шейи
олдуьу кими, саьлам эюзлярин эюря билдийи шякилдя эюрмцрляр. О сябябдян дя дцзэцн аддым атмырлар. Йяни
мянявиййаты хястялянмиш, сойугламыш адамларын сайы
эцнц-эцндян артыр. Хястялик дяринляшдикжя тяляфат да чохалыр.
Сойуг кцлякляр ясир. Биз истясяк дя, истямясяк дя.
Мянся дцшцнцрям ки, бу сойугдан горунмаг олар.
Жанымызы горудуьумуз кими, мянявиййатымызы да горуйаг эяряк.
212
ЩЯМСЮЩБЯТ
Эежянин гаранлыг зцлмятиндя цзцмц асимана тутуб Ай
парчасыны саламлайырам. Мян сяня бахараг данышырам.
– Салам, ей ишыглы Ай!
Ким мяни эюрцрся, еля зянн едир ки, щяйатымдан
разыйам. Ону мяним симамдакы шян эцлцш алдадыр. Яэяр
цряйими щяр кяся олдуьу кими ачсам, о вахт баша дцшярдиляр ки, мяним цряйимдя щансы щяйяжанлар, нежя саьалмаз дярдляр йува салыб эизляниб. Вя еля орадажа бядбяхтлийимя шярик чыхыб мянимля бирэя аьлайардылар.
...Мяним бир севимли достум вар иди. Биз онунла тезтез эюрцшцрдцк. Сян ися башымызын цстцндя дуруб сющбятимиздя иштирак едирдин. Инди тале бизи айырдыгдан сонра сян
онун щаггында мяндян щеч ня сорушмурсан. Щеч демирсян ки, о, инди щарададыр? Бялкя о да мяним кими мялунмялун сяня бахараг еля щяминки суалла да сяня мцражият
едир. Дейясян мян индижя онун сифятини сянин айнанда
ачыг-айдын эюрцрям. О, чох гямэиндир, бахышлары санки
мяндян ютрц аьлайыр. Онун бу щалы гялбимин дярдинигямини даща да дяринляшдирди. Сян юз йериндя бир гядяр дя
чох гал ки, бизим эюрцшцмцз даща да узансын. Мян сянин
гцруб тяряфя нежя яйилдийини вя санки мяндян айрылдыьыны
эюрцрям. Щисс едирям ки, сянин ачыг рянэли симан аз-аз
сольунлашараг эетдикжя сюнцр. Мяни тянща гойуб беля тез
мяндян айрылмаьа щеч дя тялясмя. Ахы мяним сяндян
савайы цряйими бошалтмаьа бир кимсям йохдур.
Артыг аь юртцклц сцбщ эюзлярини ачаркян достум мяни
тярк етмишди. Илащи, эцндцзляр бцтцн варлыьыма щаким
кясилмиш бу ажы тянщалыьын йалгызлыьындан жаным ня вахт
гуртаражаг ки, эежянин гаранлыьына щядиййя олунмуш
талейимля гошалашараг, бир дя йенидян щямсющбят олмаьа башлайым...
213
АЬАЖ ВЯ ОНУН КЮТЦЙЦ
Бу даш, бу да тярязи. Инанмырсан, юзцн чяк, юзцн
бах. Бязян башлайырам дярдлярими каьыза кючцрмяйя. Хябяр тутанда да дейирляр ки, беля олмаз, бир аз йумшалт.
Ахы аьаж кясмяк дя Танрынын жязасына туш эялмяк
кимидир. Йахшы, йумшалдарам, сиз дейян олсун. Сизин хатиринизя мятлябя бу дяфя аьажлардан башлайырам ки, сизляря эялиб чатынжа бир гядяр тохтаг оласыныз.
Бизим кянддя бир кишинин тябиятя, йашыллыьа мцнасибятиндя бир нанкорлуг, гяддарлыг варды. Мясялян, мян
щеч йердя эюрмямишям ки, мешяйя одун гырмаг мягсядиля ялиня дящря, балта эютцрцб эедян адам юзц иля бел
дя апарсын. Анжаг бизим кянддяки киши беля иди. Еля билирям ки, шярщя ещтийаж йохдур. Щяр щалда мяним кими
кянд щяйатыны бир о гядяр дя дяриндян билмяйян адамлардан ютрц белин нийя эяряк олдуьуна айдынлыг эятирирям. Аьажын гол-ганадыны, эювдясини тямиз доьрайандан сонра йердя галыр кютцйц. Кютцйц ня иля чыхармаг
олар? Суалын жавабы айдындыр. Инди билдиниз, одун гырмаьа эедян ня цчцн юзц иля бел дя апарырмыш. Кютцйц
дя йягин она эюря чыхарырмыш ки, йери щамарласын. Эяляжякдя бир даща орадан йашыллыг жцжярмясин. Бир нечя эцн
бундан габаг шящярдя эязирдим. Эязирдим дейяндя ки,
илин-эцнцн бу вахты ня эязмяк? Бир щцзр йериндян эялирдим. Йолда танышларымдан бири деди ки, буна бах, аьажларын щамысыны кютцйцндян кясибляр. Бахдым ки, доьру дейир. Йцз иллик нящянэ аьажларын эювдясини верибляр мишарын
аьзына. Тякжя кютцйц йердя галыб. Дедим, бунлар
нашыдырлар ки… Эюрдцм, танышым мяня бир жцря бахыр.
Ону ниэаран гоймамаг цчцн дедим ки, сяняткар олса
иди, бизим кянддяки кими кютцйцндян чыхарардылар.
214
КЮНЦЛ СЯДАСЫ
Йеня ахшам дцшян кими тяклянирям. Ялими гойнума
гойуб достум щаггында фикирляширям. Чятин анларымда
истярдим ки, онунла сющбят едяряк, мяслящятлярини динляйиб цряйими бошалдым. О ися йохдур. Ня едим? Йеня
йанына эедим? Щя, мямнуниййятля беля дя едярям.
О данышдыгжа мян ону динляйирям. Сусурам, анжаг
ня демяк истядиклярини дя асанлыгла анлайырам. Онун
сясинин сядасындан гялбимин чырпынтысы да чохалыр. О
кимди? Севэилимди, йохса ки, достумдур? Ону динлядикжя мцнасибятляримиз барясиндя дя дцшцнцрям. Щалымын
йахшы вя йа кядярли олдуьу вахтларда мяни яфсунлайан
щязин бир мусиги динлямяк щямин анлар цряйимжян олур.
Севинжимля дя, кядяримля дя бюлцшцр. О ещтийаж дуйдуьум сяслярин мяжмусудур. Она гулаг асаркян, о мяни
дуймаьа вя дярк етмяйя мяжбур едир. Гялбимин изтирабларыны сюндцрцр. О сяслярин еля бир симидир ки, гулагларыма чатар-чатмаз мяни кюврялдиб эюзляримдян ажы
эюз йашлары иля сцзцлцр.
О кюнцл сющбятидир. Гялбимдя башга бир цряйин дя
эизляндийини дейир. Онун севэиси йалныз мяня мяхсусдур. О, парылты кими гялбимдяки гаранлыьы кянарлашдырараг ишыгландырыр. О мяним тянщалыг достумдур. Щяйат
йолум онунла бирэя кечир. Гялбимля тябиятим тез-тез бирбириля сющбятляшир. Ола билсин ки, мяним йеримя данышан
йалныз эюз йашларымдыр, ахы онларын мяналы вя айдын
данышмаг габилиййяти вар.
215
ГОРХУРАМ
Эежя дцшян кими бцтцн шящяр йухуйа гярг олуб
йатыр. Тякжя ойаг галан ися сцкут олур. Эежянин баьрыны
дялян ващимяли сцкут. Мян йатмамышам. Сцкутун йалныз гялбимин щакими олажаьына инанмырам. Ола билсин
ки, мяндян дя башга ойаг галанлар вар. Щяр щалда мян
онлары эюрмцрям. Яэяр ятрафымда эежянин сцкутуна
мане олажаг бир шей варса да, щеч ня сезмирям. Дцшцнжялярим мяни ращат бурахмыр. Эежянин лал сцкутуну
юз севимли дилиля охудуьу няьмясини ахыра гядяр динляйя
билмирям. Сябяб ися щеч вахт охумадыьым няьмялярин
эежянин ахарында гялбими дидмясидир. Юзцня йол тапыб
чыха билмяйян дуйьуларым гялбими диддикжя цряйим
чырпыныр, еля билирям ичимя даьлар, гайалар учур. Бу вахт
бядянимя дяйян дашларын аьрысы мяни йаман инжидир.
Мяня еля эялир ки, инди щяр тяряфдян цстцмя ири-ири дашлар
йаьыр. Ялимля цзцмц юртцрям. Шиддятли зярбяляря дюзсям дя, даш црякли инсанларын сифятлярини эюрмяк истямирям. Инсанлыьа нифрят етмямяк цчцн эюзлярими йумурам. Йеня дя сцкуту динляйя билмирям. Беляжя мян эежянин ащянэини позурам, эежя дя мяним. Мяним няьмялярим дя сцкута охшайыр. Онларын дили лалдыр. Фягят
сцкутун сядасыны йалныз эежядян сормаг олар.
Сящяр ачылыр. Дан йерини эюрмяйя тяляссям дя, эцндцздян горхум вар. Даща доьрусу, эцндцздян горхурам. Анламазын сюзцндян горхурам, дярдбилмязин тянясиндян горхурам, бцтцн мяняви дяйярляри пулла юлчян, пулдан башга щеч ня олмайан, щеч ня эюрмяйян
жащилин «сян кимсян?» суалындан горхурам. Горхурам,
216
валлащ, дцз сюзя ня дейясян ки, горхурам. Щижран, щясрят чякмяйянлярдян горхурам. Дили иля иланы йувасындан
чыхаран овсунчунун бяд ямялиндян горхурам. Бизи
гяриблийя салан хяйанятдян горхурам. Бир сюзля, горхурам, валлащ, горхурам. Эцндцз эюрдцкляримдян горхурам.
217
МЦЯММА
Бу эен дцнйада о щяля щеч вахт севилмямишди; бунун башлыжа сябяби ондан ибарятдир ки, йалныз юзцнцн
бяйяндийи адамлара хош эялмяйя жан атырды. О кимисини
йумшаг хасиййятли билиб онунла достлуг едир, кимисиндян
ися узаг эязирди. Бурасы да варды ки, о юзц сон дяряжя тякяббцрлц олдуьу цчцн кимсянин фикриля щесаблашмазды.
Щамыдан ещтийат едирди; щеч кимя инанмырды, щеч кимя
цряк гыздырмырды. Юзц ад-сан сащиби иди, нежя дейярляр,
етибар газанмыш шяхсиййят иди; онун вижданы башгаларынкы иля мцгайисядя даща тямиз иди. Чцнки ачыьыны десяк,
щеч кимя фянд ишлядиб гуйу газмамышды; бунунла беля о
ещтийатлы иди, лазым эялся, юзцнц чох эюзял мцдафия едя
билярди.
О, инжя вя севян бир гялбля дцнйайа эялмишди; эянжлик
йашындан щяддиндян артыг чыльын, мяьрур вя шющрятпяряст иди. Чохлары онун аьлына гибтя едирди. Яэяр юзцндя
ян зяиф жящят щесаб етдийи бир шей вардыса, ону да мящарятля щамыдан эизлятмяйи бажарырды. О, мягсядиня эежтез наил олса да, бу гялябя она баща баша эялирди, она
эюря ки, щамынын гаршысында гялбинин ян инжя щисслярини
дя эизли сахламалы олурду. О бу щиссляри ня гядяр эизли
сахлайырдыса, бир о гядяр дахилян язаб чякир, щиссляр
онун дахилиндя даща да жошурду. О, жамаат ичярисиндя
юзцня эцвянян адам кими танынырды. Тяк-тянща олдугда ися наращат дцшцнжяляри она еля язаб-язиййят верирди
ки, о юз дярдини бир кимся иля дя олса бюлцшя билмирди.
…Доьрудан да дост тапмаг йяни беля чятиндир?
Эюрясян дцнйада ики еля йахын адам вармы ки, онларын
бир-бириндян эизлин галан сирри олмасын? – о, достлуьа
юмрцндя инанмырды, буну онда щамы щисс едир вя эю218
рцрдц. О юзцнц жаванлар арасында сойуг вя тямкинли
апарыр, щятта онлардан щеч вахт, щеч ня сорушмазды.
Онун бцтцн фикирляри вя щярякятляринин чоху йахын достлары цчцн мцямма олараг галарды. О, цмумиййятля юзц
щагда данышмаьы севмязди; мящз буна эюря дя башгаларынын етирафы иля марагланмаз, онлары динлямякдян ваз
кечярди. Бязиляри онун биэанялийиндян наразылыг едир,
шикайятлянирдиляр. Доьрудан да бириси тяклифсиз-филансыз
юз сиррини бизим гаршымызда ачыг данышырса вя биз она юз
сирляримизи етибар етмирикся, тябии ки, онун гялбиня тохунмуш олуруг. Демяли, беля чыхыр ки, бошбоьазлыг да
гаршылыглы олмалыдыр.
Чохлары ону аьыздолусу цзцня тярифляйяряк гаршысында икийя бюлцнцб тязим етмякдян дя чякинмяздиляр.
Онун хейирхащлыьыны юзцня юрняк билянляр дя олурду вя
мящз йери эялмишкян бу мцнасибятля дя ондан борж пул
алырдылар. Пулун ися яманят олдуьуну няинки унудар,
щятта ону щачанса эери гайтармаьы беля щафизяляриндян
силярдиляр.
Онун эюзял бир кейфиййятини унутдум; о, бцтцн гадынлара гаршы диггятли олмаьы иля сечилирди вя кишилярдян чох
гадынларын сющбятини хошлайырды. Севирдими? Буну демяк
чятин иди. Щяр щалда дахилян бир гядяр сойуг олан бу
адам мящяббятин ня демяк олдуьуну, шцбщясиз ки, щисс
едирди. Онун диггятинин мяркязиндя, йягин ки, хошладыьы
защирян эюзял бир ханым ола билярди. Онун гялби, бялкя дя
башгасынкы кими эениш дейилди, амма даща садигди.
Хошбяхт ашиг дя бядбяхт ашиг кими гцссяли олур. Дедийим щяр ики вязиййятдя ону данышмаьа мяжбур етмяйин чямини билян йохдур. Чцнки вахтынын чохуну хяйала
гапылар, йердя галан вахты ися ишя эетмяйя, нащар етмяйя
еля, анжаг чатар.
219
МЯНИМ АТАМ
Мяним он йашым оланда атам щяйатынын там чичяклянмя дюврцнц йашайырды. Йадымдадыр, 1969-жу ил оларды, мян онун Москвадакы ТСХА залында нитгини динлядим. Бу мялуматын дягиглийиня тяминат веря билмясям
дя, чох эцман ки, юз йаддашыма да эцвяня билмярям.
Йаддаш хаин шейди, о, йалныз эизляняряк долашыглыг салмыр, ейни заманда бизи йолумуздан йайындырараг
юзцндян йени фикирляр ижад едир.
Тяряддцд етмядян дейя билярям ки, атамын аловлу
кялмяляри мяни сон дяряжя щяйяжанландырды. Ону динляйяркян ушагда йарана биляжяк беля бир дярин мцстясна
фикря эялдим ки, атамын чыхышы натиглик мящарятидир.
Атама гядяр диэяр натигляр дя чыхыш етмишдиляр, анжаг
мяндя зярря гядяр дя олсун тяяссцрат ойанмадыьындан
онлары садяжя хатырламагдан савайы щеч ня дейя билмярям. О вахт фикирляшдим ки, габилиййят инсана Аллащ тяряфиндян верилир, Танры ону юз истяйиня эюря пайлайыр вя о
щяр вахт адамларын истяйиля цст-цстя дцшмцр.
Атам эяляжяк цчцн йаранмышды. Бу дцнйайа беш-алты
йцз ил сонра, дцнйаны йалныз мяняви гцввяляр идаря етдийи бир заманда эялмяли иди.
220
ГАРАЧУХА
Атам щямишя дейярди ки, бу дцнйада щяр кясин гарачухасы вар. Ади инсанлардан фяргли олараг, гарачуха щеч
вахт йатмаз. Онда йатар ки, горудуьу, рущуну севдийи
адамын Танрыдан ипи цзцлмцш олсун. Адамларын гарачухасы она эюря йатмаз ки, ону йухуйа эедяндя дя тящлцкядян, хятадан, тясадцфи яжялдян горусун. Шейтанын
мяляк донунда гялбиня эириб, севэисини цряйиндян гопармаьа имкан вермясин. Дейирляр йолуну азмыш, инсанлыг мярщямятиня сыьмайан, вар-дювлятя алданыб тякяббцрцндян йери-эюйц гылынжлайан бяндяляри Танры бу
дцнйада ян аьыр жязайа, бу дцнйада севэисиз йашамаг
язабына дцчар едир. Дцнйа юзц бойда бир севэидир ки,
ондан йалныз севэини дуйанлара пай дцшяр. Щяр кяс бу
дцнйада севэисиз йашамаьын дящшятини дуйса, гайаларда
чичяк битяр, дцнйа фаниликдян дюнцб црякляря ябяди севэи няьмяси охуйар.
221
ФЯРЙАД
Сакит чайда, щарадаса узаглардан щярдянбир аварын
суйа дяймясинин хошавазлы сяси эялир. Аьажларын сых йарпаглар арасында эизлянмиш сайсыз-щесабсыз йувалардаса
гушлар гырыг-гырыг жиккилдяширди. Беляжя мян йарпаглара
гарышыб, гушларын инжя жик-жиклярини ешидирдим. Тябиятля
тямасда оларкян мян архын сащилиндя ики гяфяс эюрдцм;
бири су вя йем тякнясиндян ибарят иди, о бириндяся дяни
галмамыш ичи бош каса вя тамамиля гуруйараг тахтайа
дюнмцш юлц гуш варды. Мян аддымларымы лянэидяряк
гулаг асмаьа башладым. Санки юлмцш гуш Танрыдан су
диляйиля дуа охуйурду. Баша дцшдцм ки, бу бядбяхт
гуш юлцмля чарпышараг ахар суйун сащилиндя сусузлугдан язиййят чякяряк ажлыгла мцбаризя апармышды. Касыблар кими, йягин ки, хязинянин гапысы онун да цзцня баьланмышды. Вя о бу зянэинлийин ичярисиндя тагятдян дцшяряк ажындан юлмцшдц. Гяфлятян щямин гяфясдяки юлмцш
гушжуьазын жясядинин сясини ешитдим: «Мян инсанын йер
ганунларына дюзмяйиб юлдцм. Щяйат мянбяйинин сащилиндя мяни инсан щиссляри цчцн гайрылмыш гяфяся салдылар.
Беляжя унудулараг юлдцм. Мяндя мящяббятя аид щяр
ня варса, дюнцб йох олмаьа башлады. Мян унудулдуьум цчцн дя лагейдлийя дюзмядим». Инсан дили иля данышан о варлыьын эюзляри донуг олса да, цзц парлаг иди.
Ону динлядикдян сонра чох мяйус олдум. Бу нящянэ
дилсиз-аьызсыз тябиятин аьрысыны санки ясябляримин щяр бир
телиндя дуйдум. Йерин няляря шащидлк етдийини баша дцшдцм; мян анладым ки, о, баш-баша вермиш аьажларын
сющбятлярини ешидир вя юз сясини гушларын вя йарпагларын
сясиня гошараг ужадан, дялижясиня фярйад гопармаг истяйир, анжаг тяяссцф ки, сяси узаглара йетмирди.
222
МЯНДЯН УМАНЛАРА
Сиз мяндян ня истяйирсиниз, ай мяндян уманлар? Дейин ахы мян сизин цчцн ня едим? Сизи гане етмякдян
ютрц бялкя, эюйлярдя ганад ачыб учум? Вахт вар иди ки,
сизин цчцн аьыз ачыб охуйанда ойнамадыныз, гаршынызда
аьлайанда сиз мянимля гошалашыб аьламадыныз. Сиз истядиниз ки, мян ейни вахтда щям охуйум, щям дя аьлайым?!
Мян сизи севирдим, анжаг бу севэи цзцнтцдян савайы
мяня щеч ня бяхш етмяди. Бу эцн сизи эюрян эюзцм йохдур. Бу ися нифрятдир.
Мян сизин зяифлийинизи дуйдум вя эюрдцм. Бу ися йалныз зяиф вя лагейдлярин сайыны артырмыш олду. Гялбимдя
сизя гаршы даща чох кин вя нифрят ойатды. Мян сизин тязиминиздян вя итаяткарлыьыныздан безяряк аьладым: щямин
о эюз йашларым ня гядяр бцллур кими тямиз вя саф олса
да, сизин цзяринизя лякя салмыш чиркаблары тямизлямяйя
гадир олмады. Сизин дашлашмыш црякляриниз суланмады,
мяним ися цряйим изтирабдан парчаланды. Бу эцн мян
сизин щяйажанларыныза эцлцрям вя бу эцлцш туфандан да
эцжлц сяслянир…
Сизин инамыныз сямимиййятсизликдир, сизин дцнйаныз
сахтадыр, сизин ахирят дцнйаныз щеч нядир. Бяс нийя йашайырсыныз? Ахы юлцм эцжсцзляр цчцндцр. Сизин гялбиниз лазымсыз бир кцлдцр ки, ону да кцляк вя туфан говуб
узаглара апарыр.
Мяним сиздян зящлям эедир. Она эюря ки, сизин юзц
юзцнцздян зящляниз эедир. Мян сизи тянбещ едирям, она
223
эюря ки, юзцнцз юзцнцзц тянбещ едирсиниз. Мян сизин
дцшмянинизям, она эюря ки, сиз Аллащын дцшмянисиниз.
Сиз ися буну щяля дя анламырсыныз, дярк етмирсиниз, баша
дцшмцрсцнцз…
224
ЙОЛ АЙРЫЖЫНДАН ИШЫЬА
Биз наьылларла бюйцмцшцк. Эюзцмцзц щяйата еля о
наьыллар ачыб. Илк дяфя бюйцклярдян ешитмишик. Щярфляри
таныйандан сонра ися юзцмцз охумушуг. Щятта наьыллара о дяряжядя алудя олмушуг ки, йухуларымызда да
наьыл гящряманларыны эюрмцшцк, онларла йатыб, онларла
да дурмушуг. Онда биз ушаг идик, анжаг ушаг олсаг да
чох заман наьыллара, гаранлыг дцнйайа, эюйдян цч алманын дцшмясиня мюжцзя кими бахырдыг. Бизя еля эялирди
ки, бунлар щамысы узун гыш эежялярини йола вермяк цчцн
уйдурулуб. Наьыллары, яфсаняляри еля бу жцр дярк етдийимиздян, юзцмцз дя йаландан наьыллар гурашдырыб бирбиримизя данышардыг.
Сян демя, биз фикримиздя йанылмышыг. Щяйаты аз-чох
баша дцшдцкжя дярк етдим ки, наьыллар щеч дя уйдурма
дейил. Эюйдян цч алма да дцшяр, цчбашлы яъдащалар гурбан да истяр, дивляр йолумузу кясиб мейдан да сулайар.
Ялбяття, мян наьыл тядгигатчысы дейилям. Она эюря дя
мягсядим щеч дя наьыллары саф-чцрцк етмяк дейил. Бир
вахтлар наьыллардакы мяня инанылмаз эюрцнян сещрли
гцввяляр, бу эцн щяйатымызда габарыг эюрцндцйц цчцн
бу барядя дцшцндцм, десям, инанмазсыныз. Мян орта
мяктяб илляриндя цчбашлы яъдаща да, али мяктябдя охуйанда диви дя, кяндири гырылыб гаранлыгда галан Мяликмяммяди дя эюрмцшям.
Ушаг вахты щямишя Жыртданын щалына аьрыйардым. Еля
баша дцшцрдцм ки, о сящв едиб. Дейирдим ки, яэяр Жыртдан ишыг эялян тяряфя йох, ит щцрян тяряфя эется иди, йахшы
оларды. Беля олса иди, о дивля гаршылашмазды вя башына
мцсибятляр эялмязди. Шяргин мцдрик бир кяламы вар:
«Щяр шей йолдан башланыр». Йол эетдикжя щачаланыр. Бир
225
тяряфдя ит щцрцр, бир тяряфдя ишыг эюрцнцр. Яэяр мян сечим гаршысында галса идим, Жыртдан кими ишыг эялян тяряфя эедярдим, лап о йолда див олса беля. Мян мцбаризяни
сечярдим. Мцбаризя апармасан, аь ишыьа говушмазсан.
Мцбаризянин сону азадлыгдыр.
Евдя отурмушдуг, гяфилдян ишыглар сюндц. Оьлум
деди ки, гаранлыг ишыьы удду. Еля о андажа ит щцрцшмяси
ешидилди. Бялкя дя дцнйада ян горхулу шей одур ки,
гаранлыг ишыьы удсун. Бу Шярин Хейир цзяриндя гялябяси
оларды. Шцбщясиз ки, йолумузун цстцндя ишыглы тяряф олдуьу кими, ит щцрян тяряф дя вар. Ит щцрцшмясини ешитмяйя мящкумуг. Биз ит щцрян тяряфя мящял гоймуруг,
чцнки йолумуз ит щцрян тяряфя йох, ишыг эялян тяряфядир.
Биз о йолу эедяжяйик, та ишыьа чатанажан...
226
ЕТИРАФ
Яввялляр олдуьу кими, мян йеня дя тясяввцрляримин,
дахили дуйьуларымын ялиндя бухов кими сыхылараг боьулурам. Гурдуьум хяйаллар аляминин йери бомбошду.
Орада гуру йелляр ясир. Цряйими яслиндя сыха биляжяк, дарыхмаьа сябяб олажаг щеч ня йохдур. Мянасыз (туталым
мяналы олсун, ня фярги вар), мяня аид олмайан бир щадися нийя щяйатымда мцяййян рол ойнамалыдыр? Хейр,
даща хасиййятими тамамиля дяйишмялийям...
Яслиндя, щяйатын истянилян анында, истянилян йериндя
щяр биримиз юз-юзцмцзля тяк-тянща гала билярик. Щяр шейин юз мянасы, йери вя дяйяри вар. Бу мцнасибят торпагда чалышан зящмяткеш кяндлиляр вя жямиййят тяряфиндян
сечилмиш инсанлар арасында да мювжуддур.
Щяр щалда дцнйаэюрмцш адамларла сющбят етмяк
адама хош тясир баьышлайыр. Бу, белядир. Мян ися дарыхдыьым цчцн аьлайырам. Еля ися, язиз дост, онда сюйля эюрцм симамыздан яскик олмуш о шаграг эцлцшляримиз щара гейб олуб? Ращатлыьымыза ня олуб? Щяйата олан севэимизи йадырьамышыг? Каш мяни севянляр билярди ки, нежя
дарыхырам. Эюз йашларым аман вермядян ахыб эедир...
Гялбимин чыьыртыйа бянзяр сяси вар. Мян ону ешидирям.
Мяэяр юзцмдян башга бир кяс дя буну ешидир? Бу ня
щарайды, ня гышгыртыды?..
Сизя дейим ки, юз гялямимя она эюря имкан вермямишям ки, мяни сюз бурульанында бажарыглы щесаб етсинляр. Яксиня, бу мяшьулиййятимля кядярими йох едиб, мяни эюз йашы тюкмяйя мяжбур едян дамжылары сыхыб гурутмушам.
Бу, мяним охужу гаршысындакы етирафымдыр…
227
ХАТИРЯЛЯР
228
ЙАДДАШ АЬРЫСЫ
229
БИР КЮНЦЛ ЗИЙАРЯТИ
Кцляк шюлянин гянимидир. Бу щягигятдян гача билмярик; жащиллик аляминдя ися агилин нуру чох титрякдир. Чцнки жащиллийин «бары-бящряси» олан гаранлыьы анжаг нур
йара биляр. Вя бу нурун да о кяслярин гялбиня йолу ачыгдыр ки, онун кюнцл дцнйасына эедян йолун гапысы ачыг
олсун.
Ня йахшы ки, инсан юмрцнцн унудулмаз, йаддашлара
йазылан мцдрик вя хейирхащ гонаглары вар. Йохса инсан
бу галмагаллы дцнйада гайьыларынын сону эюрцнмяйян
сящрада йолуну чох тез азар. Даща ялимиз бир йана
чатмаз, цнцмцз дя кимсяйя йетмяз. Эцндцзцн бол ишыьыны боьмаьа мягам эюзляйян эежянин гаранлыьында
алыжы гушун жайнаьына кечмиш сярчя цряйи кими чырпыначырпына галарыг.
…Йаз айлары иди. Бир эцн хариждян эялян бир груп
елми ишчи Торпагшцнаслыг Институтуна езам олунду.
Атам ися бу ишдян тамамиля хябярсизди. О, фяхри гаровул жярэясинин габаьындан кечирмиш кими бязи ишчилярин
щейрятли бахышлары алтында института дахил олду. Онун цзц
щямишя олдуьу кими, йеня тяртямиз гырхылмыш вя тяравятли
иди. Эюзляри сакит, бир гядяр дя гайьылы иди. Тцнд-гара
эюзляринин айдын вя жясарятли бахышы йеня дя гятиййятля
инам ифадя едирди. Адятян атамла фярящля саламлашмаьа
тялясян ишчиляр инди «йухарыларын» эюстяришиня табе олараг
юзлярини чашгынлыгдан итириб она йахын эялмир, йалныз
бахышлары иля мцшайият едирдиляр. …Рийакарлыг гейрятин
вя дяйанятин гянимидир. Бу бир аксиомадыр ки, щяйатын
дибиндя сцрцнмяк гисмятиня дцшмцшляр ужаларда гярар
тутмушлара щямишя дцшмян кясилибляр.
230
Щямин эцн атам институтун дящлизиня дахил оларкян
гонагларла гаршы-гаршыйа чыхыр вя харижи нцмайяндя
цзвляриндян бириси сакитжя додагларыны тярпядяряк тяржцмячийя узун-узады ня ися дейиб кабинетиня доьру йюнялян профессорун архасынжа бахыр; еля бил мящз онун
Абдуйев олмасына онда шцбщя галмамышды, щалбуки
«мясул» ишчиляр тапшырыг алмышды: «о бу ишдян кянарлашдырылсын!» Онлар да ямря мцнтязир олуб эялян гонаглара,
эуйа онун хястяляняряк ишя чыхмадыьыны сюйлямишдиляр.
Щеч вахт, щеч йердя мянжя беля аьылсыз план эюрцнмяйиб; «Ишчилярдян бязиси лап еля ат минмякдя нашы олан бир
бцрократын мащмызындан жилов эямирян кящяр кими елм
адамына гаршы гийама галхмышдылар», – дейян щяр щансы
кянар мцшащидячинин илк андажа тутдуьу тяхмини фикир
бу олмалы иди.
Тяржцмячи бир ялини алнына апарыб чятин бир мясялянин
щялли цчцн баш сындырдыьыны изащ едирмиш кими чякиняряк
сорушур: «Баьышлайын, сиз профессор Абдуйевсиниз?»
Байагдан бяри анлашылмаз щай-кцй гопартмыш ишчиляр
гяфилдян аьызларына су алыб эюзлярини атам Мухтара зилляйяряк онун щяр бир щярякятини излямяйя диггят йетирирляр.
Лакин юз дайагларыны йалан вя ифтира цзяриндя гурмаг
истяйянлярин арзусу баш тутмур, чцнки тяржцмячи
профессорун диллянмядийини, жаваб вермяйя беля тяшяббцс эюстярмядийини эюрцб, юз суалыны юзц жавабландырды:
«Гонаглар сизинля эюрцшмяк истяйир, мцмкцнся, онлары
гябул един…»
Атам цзцндя эцжля сезилян истещза иля харижи нцмайяндя щейятинин ятрафына топланмыш ишчиляря ютяри нязяр
салыр, санки о, бунунла да «хяйанятин сону биабырчылыгдыр», – дейя сюйлямяк истяйирди. Сонра да ятрафындакылар
231
цчцн щазырда юмцрдян эедян бир аны тутуб сахламаг,
азажыг да олса лянэитмяк мягсядиля кабинетиня тяряф
йолланыр; гцрурлу бир инсанын дахилян ня язаб чякдийини
тясяввцр едя билирсинизми?
…Нийя беля олду. Ахы онун бир кимся иля иши йох иди.
Аьлы, зякасы варды. Тялябяляриня, йетирмяляриня пайлайырды ону да. Елми ишчиляр ондан юйрянмяйя жан атырдылар.
Цзц дюнцк дейилди атамын. Вяфасызлыьы еля тякжя юзц иля
ишляйян инсанлардан эюрдц. Цстцнц вурмады, цзя чякмяди. Щаггын сядасы ися тцкяниб, кясилян дейил…
Беля бир ел дейими дя вар: Мярдляря кюрпц олдум,
намярд дя кечди мяндян.
Харижи гонагларын института тяшриф буйурмаларынын
ясил сябябкары, яслиндя о юзц иди; онлар шоран торпаглар
щаггында бир чох мясялялярля баьлы атамла фикир мцбадиляси йцрцтмяк истяйирдиляр. Бу мювзуларда ися профессорун чохсайлы елми ишляри варды. О, елмдя юз ихтиралары иля
вахты хейли габагламышды. Харижиляр эедяркян онун тябият щадисялярини садя вя сырф елми дилдя изащ етмяк бажарыьына щейран галдыгларыны билдирдиляр, йенидян эюрцшмяк шяряфиня наил олмаг цчцн ону юз институтларына дявят етдиляр. Харижилярин эедишиндян сонра она щяр шей
мане олду; дящлиздян эялян сяс-кцй дя, телефон зянэи
дя, хцлася о, фикрини жямляшдиря билмир ки, билмир. Нечя
иллярдян бяри архасында яйляшдийи йазы масасы да она щямин эцн голунун алтында мане олду.
Институтда ишляйянлярин бязиси ющдячилик щесабына ишляйирдиляр. Бязилярини йухарылар сечиб ишя гябул етмишди,
яксяриййяти ися атамын йетирмяляри иди; атам о заман онлары фяхрля иряли чякмишди. Директор рящмятя эетмямишдян юнжя ишчилярин бязиси атама «жан йандырмаьа» фцр232
сят ахтарырдылар; беляляри юз рясми ишини йериня йетиряндян
сонра, ялавя гуллуг эюстярмяк цчцн сярянжам, хырдажа
ишаря дя эюзляйирдиляр. Онлар эцндя цч-дюрд дяфя директорун отаьына баш вуруб: «ня вар, ня йох?» сорушанлар
иди. Яввялляр онун кабинети чохларынын сыьынажаг йери олмушду. Еля ки «йухарылар» арасында онун директор кечмяйинин ялейщиня гаршы галхдылар, о дям байагдан она
жанфяшанлыг эюстярянлярин дя цзляри дюндц. Жанлы «мцгявва»ларын нясиби гара эцн олар; аь эцнлц адамларын
ишыьындан пай ала билмирся, зякасындан файдаланмырса…
Анжаг профессорун гаршысында мянтиг иряли сцрмяк бюйцк савад, елм вя щцняр истяйирди. Щяля щеч кяс ешитмямишди ки, киминся йанында онун биржя кялмяси ики олсун.
О, бир чох гайьылары цзяриня эютцрцб чятин, щялли мцшкцл
олан мясяляляри асанлыгла щялл едирди. О, щара цз тутса
иди, «йох» дейян олмазды. Чох адам тясдиг едярди ки,
онун шяхси щюрмятинин, елми чыхышларынын, мювгейинин,
йухарыда-ашаьыда сайылмаьынын сайясиндя институтун да
щяр иши тярифляняр, алгыша лайиг оларды… Еля она эюря дя
бурада истяр-истямяз мювге йада дцшцр. Мювгеляр
айдын оланда, фикирляр дурулур. Ня аь, ня гара олдуьу –
щяр шей юз рянэиндя эюрцнцр. Ялбяття, етираф едим ки,
мян щаггында йаздыьым алимин кечдийи щяйат йолуну,
мцбаризя мяктябинин салнамясини тяфяррцаты иля гялямя
ала билмярям. Биржя тясяллим одур ки, онун щаггында
йазмаг цчцн эяряк юзцн дя алим оласан. Мян ки алим
дейилям. Бахмайараг ки, гялям тутмаьы бажарырам. Вя
яслиндя, щягигятляр еля беля йазылыр. Гой асан йолла
«алим» оланлар, йолларыны щамар йердян саланлар щеч дя
гцррялянмясинляр. Щамар йоллар вар ки, сону
233
учурумларла битир. Тиканлы йоллар да вар ки, сону жяннят
мяканына апарар, дейибляр.
...О, йалныз бир амал уьрунда вурушурду; зящмят бащасына газандыьы нцфузуну итирмякдян горумаг вя
бядхащлары вижданлары иля баш-баша бурахмаг… Кимляринся эюстяришиня табе олмаг «сяадяти» ися онун бюйцк
тябиятиня тамамиля зидд иди…
234
ЮМРЦН ТАМАМЫНА АЗ ГАЛАНДА
Онун тяййаря иля «Тявяккцл Аллаща!» дейиб учмагдан савайы ялажы галмамышды. О ил Москвада гыш щямишякиндян даща чох шиддятли кечирди. Щава даим тутгун
вя булудлу олурду. Кясилмяк билмяйян гар еля тюкцрдц
ки, атамын вя онун аспирантынын галдыьы мещманханадакы отаьын пянжяряляринин шцшяси дя артыг аьаппаг юрпяйя бялянмишди. Атам Мухтар йалныз гялбинин сясини
динлямякля мяшьул иди: орада ися илыг бир бащар ня вахт
иди ки, ясмяйя башламышды. О, башыны овужлары ичиня алыр,
отаьын ичиндя аьыр-аьыр доланыр, Бакыдакы айлы эежяляри,
эцняшли сящярляри йарыйумулу эюзляринин юнцня эятирирди… Бу вахт онун цстцня аьыр булуд кими анлашылмаз
бир йорьунлуг чюкцр, гялбиня сюнцклцк, сцстлцк эятирирди. Щяр щалда атамын гялбинин титряйишляри иля ясябляринин
вязиййяти арасында эюрдцйц мцнасибят ясассыз дейилди.
Чцнки беля эедярся, онун саьалажаьына цмиди даща чох
азалажагды.
О, таныдыьы бир профессора зянэ едиб, еля бу саат
онунла эюрцшмяк истядийини билдирди. Профессор ися етираз
етмяди. Атам Бакыдан онунла бирэя эялмиш аспиранты иля
онун йанына эетди. Профессор дящлиздя дурмуш атамы
эюржяк она йахынлашыб ещтирамла голуна эирди. Атамын
«тясяллийя» артыг ещтийажы йох иди. О, фикирли олса да, тямкинини итирмир. Мцайиня узун чякмир. Профессор яввялжя
атамын ялиндян тутур, сонра ялини бурахмадан исрарла
данышмаьа башлайыр. Профессорун сяси ужадан ешидилмяся
дя, додагларынын тярпянишиндян артыг ня дейяжяйини анламаг мцмкцн иди. Бяли, о, бажардыгжа атамы лянэитмяк истяйирди, чцнки онун мятляб цстцня эяляжяйи щягигят дящшятли иди. Щяр шей артыг атама мялум иди, амма
235
о, ня едяжяйини билмядян сусуб дурмушду. Бялкя дя,
щеч ня ешитмирди. Сойуг тябяссцмля эцлцмсцнцрдц,
онун тябяссцмцндяки инамсызлыг щятта бахышларындан
беля айдынжа щисс олунурду. Тцнд-гара эюзлярини профессорун эюзляриня зилляйяряк, санки дейяжяйи сюзцн доьру олуб-олмадыьыны онун эюзляриндян охумаг истяйирди.
Дцздцр, о юзлцйцндя бярк сарсылмышды, данышмырды, онсуз да цряйиня даммышды ки, бцтцн бунларын хейри олмайажаг, саьалмайажаг, чякдийи язаб садяжя бир нечя
ай артажагдыр. Вяссалам…
Атам:
– Хащиш едирям, мяня гяти бир жаваб верясиниз: щя, йа
йох… Тяскинлийя ещтийажым йохдур. Йа щя, йа йох
дейин, профессор, башга бир сюз лазым дейил. Юз вязиййятими билмяйим чох мясяляляри щялл едир… Билирям! Мясялянин ня йердя олдуьуну сизин гядяр билирям, дуймушдум ки, ахыры беля олажаг!..
Щава чох сойуг иди, шахта илийя ишляйирди. Боз булуд
эетдикжя долур, сыхлашыр, щисс олунурду ки, гар йаьынтысы
эцжляняжяк; бу тутгун, цряк дарыхдырыжы мянзяря она
чох эюзял эюрцнцрдц. Йол кянарындакы аьажларын «чылпаг» мянзярясиндя дя инсан талейиня охшар бир жящят
варды: дуйуб йашамаг, тябиятин ян хырда щадисялярини,
щяйатын сарсылмаз бир мянтигля ахыб эетдийини сейр едяряк йашамаг… Башгаларындан даща гцввятли, даща жошгун щисслярля йашадыьыны дуймаг… Кечиртдийин щяр анын
бир инсан юмрц гядяр мяналы, дольун олдуьуну биляряк
йашамаг… Атам цчцн кечиртдийи о анлардан фярящли
даща ня ола билярди?!
Онлар профессорла эюрцшляриндян сонра мещманханайа эетмяли идиляр. Мещманханада атамын даща ня иши
ола билярди? Онун хястялийи тясдиг едилмишди, о, тяжили
236
олараг юзцнц аилясиня йетирмялиди. Щямин эцн онун наращат нязярляри мещманхана отаьыны долашдыгжа додагларында гярибя бир тябяссцм ойанырды, еля бил бу тябяссцмц иля отагдакы яшйалары юзцня жялб етмяк вя бурада
олдуьу мцддятдя она гаршы йаманлыг етмядикляриня эюря онлара тяшяккцрцнц билдирмяк истяйирди. Эцлцмсцнцрдц… Диндириб-данышдырмасалар, ятрафында олан щяр
шейдян разы иди. Еля истяйирди ки, бу эцн щеч кяс юлмясин,
щеч кяс бир-бириндян кцсмясин, щеч кяс аьламасын…
Сонра да щяр иши тядбирли эюрмяк гярарына эялиб юз евиня
телефонла зянэ вурду. Дястяйи мян галдырдым. Няфясини
дяриндян дяряряк деди:
– Салам, оьул…
– Ата! Нежясян? Ня вар, ня йох? – дейя сорушдум.
– Эюрцшяндя щяр шейи данышарам, – дейя ялавя едиб
сусду.
Мян атамын чятин данышдыьыны, онун сясинин ащянэиня ня гядяр кядяр йыьылдыьыны айдын щисс етдим. Йеня дя
вязиййятини ондан дюня-дюня хябяр алдым. О ися мещманханадакы отаьында юзцнц эцмращ щисс едян адамлара мяхсус гялямя верди. Телефон сющбятиндян сонра о
бядбинляшся дя, амма юзцнц сярбяст апарырды. Яввялжядян цряйиня даман щиссляря инанмаг, онун щямишяки
зяиф жящяти иди. Атама еля эялирди ки, сабащ о юляжяк. Бядяни црпяширди. О, сон няфясинин чатдыьыны щисс етдийи
цчцн гярара эялир ки, Бакыйа тяляссин, саь икян аилясини
эюрсцн. Щазыркы вязиййятдян чыхмаг цчцн йеэаня чыхыш
йолуну о, йалныз бунда эюрцрдц.
Щяля габагда сабащ да вар иди; одур ки, бу эцн Бакыйа учуш цчцн билет алмагдан савайы о, даща щеч ня
етмяйяжякди. Евя тялясмяли, сцбщ рейсиня билет алмалы
237
иди. Таксийя миниб бирбаш Домадедова аеропортуна
йолландылар.
Бакыйа сящяря йахын чатдылар. Тяййаря мейданындан
азжа араланан кими дя таксийя отурдулар. Атам адятиня
ряьмян архайа кечди. Такси щяр ики тяряфдян биналарла
ящатя олунмуш узун проспектдян саьа дюняндя бизим
йашадыьымыз бешмяртябяли бинанын гаршысында сахлады.
Атам йалныз блока дахил оландан сонра такси йериндян
тярпянди. Демяк олар ки, защирян щеч дяйишмямишди.
Москвадан уьурлу нятижя иля гайытмаса да, юзцнц
щямишяки кими эцмращ вя шян апарырды. Юзцня эялян
кими диванын цстцня салды, щямин диванын цстцня ки, о,
бир нечя эцн бундан яввял дя узанмышды вя бизим эяляжяк хошбяхт эцнляримизи эюряжяйи барядя, йягин ки, хош
хяйаллара да далмышды. Онун цряйинжя олан тякжя бу иди
ки, ушагларынын анасы йахшы ана иди; бяли, онун юмцр-эцн
йолдашы, мяним ися анам эюзял инсандыр. Атам щялялик
юзцнцн щансы хястяликля цзляшдийини анам Сяййаря
ханымдан эизлядирди. Атамын щцзнлц хяйаллары, ажылы-ширинли бир щягигят гаршысында ярийиб йох олурду.
Юмрцн тамамына ися аз галырды…
***
Атамдан сонракы йашайышымыз барядя данышмаьа ещтийаж йохдур, буну тябии саймаг олар. Аилядяки доланышыьымызын чятинлийиндян бир-биримизя щятта хырда ишаря
вурмагдан да чякинирдик.
Атамын йас мярасиминин гырхынжы эцнц иди. Иш йолдашларынын щамысы йас йериндя идиляр. Ишлядийи институтун
директору мяня йахынлашараг бунлары етираф етди: «Дцзц,
атанла йола эетмясям дя, анжаг онун юлцмцнц гятиййян истямяздим. Щяр щалда беля алынажаьыны эюзлямир238
дим». Узаг бир тякяббцрля она гулаг асдым, онунла
гаршы-гаршыйа дурсам да, юзцмц ондан чох узагда,
чох йцксякдя сандым. Еля узагда, еля йцксякликдя идим
ки, орадан атамла сющбят едя биляжяйими дя щятта мцмкцн щесаб етдим. Яслиндя, фикирляшдим ки, о, щямишя мянимлядир. Щятта додаьымы тярк етмяйян тябяссцм дя
атама аиддир. Бяли, атам Мухтар мцяллимин нцфузуну
институт чярчивяси дахилиндя ашаьы салмаьа наил олсалар
да, амма онун дцнйа елминдяки нязяриййясини ялиндян
алмаьа щеч ким мцвяффяг олмады. Мян чох эянж идим,
одур ки, цряйими гаршысыалынмаз бир интигам щисси чуьламышды. Физики жящятдян эцжцм чатмаса да, мягам ахтарырдым ки, щеч олмазса онлара гаршы тутарлы бир зийан тохундурум…
Шяхси щяйатында чятинликлярля цзляшя билян инсан мцдрик улусуна даща йахындыр. Чятинлийи олан инсанын йолу
юзцня доьрудур. Ону бу йолда лянэитмяк олар, йанылтмаг, аздырмаг олмаз.
«Юлянля юлмяк олмаз» – агилляр беля дейиб, чцнки галан юлянин арзусуну эюйяртмяли, ожаьыны йандырмалы,
дцнйадан эедянин йашамайан, амма йашамалы арзуларыны да юзцнцнкцня гатмалыдыр, мящз онлары йашатмаг
цчцн. Гой еля бурадажа дейим: о эцнлярдя мяним бир
арзум эюйярди, мяня торпагшцнаслыг институтунда иш
тяклиф олунду. Щямин о коллективля бирэя, бир институтда
ишлямяк цчцн едилян тяклифи бирщяфтялик тяряддцддян сонра гябул етдим. Юз уьурларымла онлары ня вахтса мяьлуб
етмяк имканына щятта севиндим дя. Беля ялверишли
мягам бир дя яля дцшмяйяжякди…
239
***
Мяэяр инсан кимлийиндян асылы олмайараг мянян
тякдир? Ахы инсан нежя тяк ола биляр ки, о юз гялбиндя
нечя-нечя инсанын мящяббятини эяздирир, гайьысыны чякир.
Шяхсян мяним атамын, бабамын рущу щямишя дахилимдя, мянявиййатымдадыр.
Бяли, инсан мцгяддяс рущлары юз ичиндя дашыйа-дашыйа, йашада-йашада, бу рущларын аьрысыны, язабыны чякячякя юзцнцн дахили, мяняви, тянща дцнйасыны йашайыр.
Бу дцнйанын еля мягамлары вар ки, ону ачыгламаг, бцтцн ящатялийи, дяринлийи иля сюзя чевирмяк чятин оларды.
Партийа сыраларына дахил олмагдан ютрц мян бир нечя
эцн юнжядян сянядлярими топлайыб институтун партийа
комитясинин катибиня тягдим етмишдим. Мяня дейиляндя
ки, партийа комитясинин катиби сяни йанына чаьырыр, йягин
етдим ки, бу партийайа дахил олмаьымла баьлыдыр. Дцзц,
цряйимдя бир аз севиндим дя. Амма парткомун кабинетиня дахил оларкян онун эюрцнцшцндян щисс етдим ки,
гаршымдакы мянимля гейри-бярабяр дюйцш мейданына
щазырлашыб. Гярибя, тяяжжцблц бахышлары цзцмя санжылмышды. Мян ня гядяр дцшцндцмся, онун щцзурунда юз гябащятими анлайа билмядим. Кишинин цзц лап дюнмцшдц… Йаваш-йаваш парткомун мцяммалы атмажаларынын мяьзини юйрянмяйя чалышдым. Мялум олду ки,
«Правда» гязетиня вурулмуш телеграм мяним имзам
алтында йазылараг институт директоруну «низам-интизамлы» бир алим кими тярифлямякля, бязи «йухарыда» яйляшянляри ягидясизликдя эцнащландырыб. Сюз йох ки, телеграм
«йухары»ларын хошуна эялмямишди. Чцнки еля чыхырды ки,
эуйа, щямин бу «низам-интизамлы» директорун ращат ишлямясиня «йухары»дакы бцрократлардан мане оланлар
варды.
240
Парткомун эцлляни щавайа бош йеря атдыьыны анлайыб
сусдум. Тамамиля бу телеграмдан хябярсиздим. Вя
одур ки, парткомун бойнума гоймаг истядийи шярля
ялагядар вердийи суаллара бирбаша «щеч ня билмирям, хябярим йохдур», – дейя етираз етдим. Йалныз биржя шейя
тяяжжцбляндим ки, бцтцн бу ишлярин ичярисиндя о юзц олаола, индийя кими ня яжяб мяним директора гаршы олан
мцнасибятими анламамышды. Ня ися, эцнащсызлыьымы,
дцзэцнлцйцмц инандырана кими йорулуб ялдян дцшдцм.
Эетдикжя сющбятимиз дартынмыш йайдан да эярэин олурду. Даща гязябимин, щирсимин ял-айаьыны йыьа билмямяйим, цзцмцн жизэиляриндян дя сезилирди. Кинли-кинли парткому сцзцрдцм. Яввял бир истяйирдим ки, ону сюзля дя
олса ажылайым. Артыг щирсимля щяйяжанымы юзцм дя айырд
етмирдим. Ясяб мяним инзибати щярякятляримя дя аьырлыг
эятирирди. Анлайа билмирдим ки, ня цчцн мян онун сюзцнцн гаршысындан гачмалы, о ися мяни говмалыдыр?! Нийя
онун данышыьында бир ямр, щюкм олмалы, мяним ися
рядд жавабымда «ажизлик» дуйулмалыды?! Яллярим щавайа
галхыб йумругланды. Еля бил, парткомун сюзлярини эюйдя гапыб боьазлайырдым. Галын адам иди. Ня ися, мяним
щяйяжанларым онун щеч тцкцнц дя тярпятмяди. Артыг
сяси гышгырыб-баьырмаг дяряжясиня галхдыьы цчцн цзцндя
ясябдян савайы бир шей галмамышды. Еля бил, кишини тярс
дяйирман кими фырладырдылар, дейиляни ешитмирди. Партком
юз щюкмцнцн эцжцнц юнцндякиня – мяня билдирмякдян ютрц партийа сыраларына гябул етмяйяжяйи, мцдафия
ишимя мане олажаьы вя бундан беля иш йеримдя цмид етдийим перспективлярдян эюзцмц бирдяфялик чякмяйи
мяслящят эюрцрдц. О юзцнц еля апарырды ки, эуйа института ядяб-яркана риайят етмяйя йох, мящз киминся гаршысында беляжя юзцнц йекяханалыгла апармагдан щязз
241
алмаьа эялмишди. Инди дя бяхтиня мян дцшмцшдцм. Бу
ишин мяьзи эетдикжя дярин гуйунун диби кими мяня гаранлыг эюрцнмяйя башлайырды… Даща парткому инадындан дюндярмяйин мцмкцн олмайажаьыны баша дцшцрдцм. Амма йеня дя мющкям дайанмышдым. Онун ися
йаваш-йаваш юз «йцксяк мювгейиндян дцшмяк» жидди
жящди башлайырды. Инди даща мяняви эцжсцзлцйц дя, йухарылардан асылылыьы да щяр сюзэялиши дедийи ифадялярдян
цзя чыхырды.
…Демя, байагдан бяри парткомун бойнума гоймаг истядийи «ясил» мягаля сащибинин кимлийини тяйин етмяк юзц цчцн дя бир удум су ичмяк гядяр асанмыш.
Эетдикжя онун эюзляри кабинетиндя сейр етдийи щяр нюгтядя зилляниб галыр, онлары орадан «гопартмаг» цчцн
юзцнц зорла яля алырды. Гяфлятян бейниня ня эирдися, йериндян дик атылыб отагдан чыхды. Щеч бир аз чякмяди ки,
о, «мцгяссир»ля бир йердя эери гайытды. Ишчимиз иди, бир
йердя ишляйирдик. Мяни эюржяк аз гала чечяйяжякди. Бялкя, «ня ися» боьазына илишмишди, гяфил эялян сюз кими ня
дейя, ня дя уда билирди. О, эцнащыны йцнэцлляшдирмяк
цчцн гаршымда дил тюкцрдц, дейирди ки, еля билдим етираз
етмязсян, яксиня, севиняжяксян. Гярибядир, яэяр бу беля
севинмяли иш идися, бяс о юзцнц нийя беля мютябяр севинждян мящрум едирди?! Мян сусурдум, даща щяр шей
айдын иди. Нифрят етмяйи ися бажармырдым. Артыг «садя
фикирли» партком цчцн дя мяним бцсбцтцн тягсирсиз олдуьум айдынлашмышды. Гаршысында идим, даща мян тяряфя бахмырды, еля бил байагдан мянимля чяня-боьаз
дюйян щеч о дейилди. Мян ися севинирдим, чцнки мяня еля
эялирди ки, йахамы онун ялиндян гуртара билмишям. Партком ися аз гала йенидян гыр-саггыз олуб йапышды йахамдан. «Йох, эяряк изащат йазасан, чцнки сянин адындан
242
истифадя олунуб вя сянин бу телеграмдан щеч хябярин
олмаса да, фярги йохдур, ад сянин, фамилийа сянин, даща
ня истяйирсян?..» О, сонра гашларыны чатараг аьлына эялян
йерсиз юйцд-нясищятлярини сябрля цряйимя йеритмяйя чалышды. Лап бездирди мяни, сющбяти еля беляжя дя «йарымчыг»
гойуб кабинети тярк етдим. Онун арзусу онсуз да дцзялян иш дейилди. Мян ися даш кими лагейд бир адамын
гол-ганадымы гыран ифадясиз бахышларыны цряйимдя эяздириб юзцмя йцк етмяк истямясям дя, она гяти бир сюз демяйи дя бажармадым вя буну йалныз бир вахт дамарларында гейрят ганы чаьлайан АТАМЫН ХАТИРИНЯ етмядим. Чцнки мян онун арзусуну йериня йетирмяли
идим: гаршыда щяля ки, мяни мцдафия иши эюзляйирди.
Бирисиня дейяндя ки, бу аьдыр, йа гара? Дуруб бахыр
мат-мяяттял вя дейир: дейим, нежя дейим, демяйим,
нежя демяйим? Чцнки бир тяряфиндя аьа гара дейян дайаныб, о бири тяряфиндя гарайа аь. Нейлясин щямин о бириси. Биржя иш она галыр ки, десин: «йухары бахырам быь,
ашаьы бахырам саггалдыр». «Эцвяж эцвяжя дяйди, арада
чанаг сынды».
Бу дцнйада бирисинин фажиясиндян бетяри йохду. Вя
бириси йан-йюрясиня бахыр: эюрцр ки, адам вар билмир ки,
билмир. Адам да вар билир ки, билмир. О щямин бириси дя
ки, билмир ки, билир. Адам да вар ня билмир, ня дя ки билир.
Онун цчцн бирисинин дярди щамыдан жырдыр. Галыб
мядясинин эюзц иля бахыб, гараны аь, аьы гара эюрянлярин
арасында. Билмяйянляр сорушмайажаглар, юзляри дя щеч
вахт билмяйяжякляр.
Эцн вар иди, вахт вар иди, демяйин мягамында демямяйи, демямяйин мягамында демяйи цстцн тутурдуг.
243
…Ня едяк ки, бу юлкядя билмяйянляр билянлярдян щеч
ня сорушмурлар.
Евимизя тяряф йахынлашдыгжа аддымларымы йейинлятдим. Чцнки юз-юзцмя данышыр, арабир дя мяни шярляйянин
гарасынжа аьзымын ажысыны тюкцрдцм. Партком да йахшы
билирди ки, директор щямишя атамын ялейщиня олмуш адамдыр вя еля щямин парткомун юзц дя язялдян о директорла
дцз эялмязди. Шцбщясиз, беля олдуьу щалда мян кимлийиндян асылы олмайараг, атама гаршы чыхмыш бирисини мятбуат сящифясиндя щеч заман тярифляйя билмяздим. Дахилимдя тоггушан, чарпышан щиссляр мяня о эцнц беляжя
сакитлик вермяди. Достларымла, танышларымла бу щагда
хейли сющбятляр етдим, щяр кяс мяня «хябярим йохдур,
адымдан истифадя олунуб, шантаъдыр вя с.» – дейя изащат
йазмаьы мяслящят эюрдц. Язаб чякирдим. Ня едя билярдим? Ахына гаршы цзмяйин ня хейри варды? Щяр щалда бу
«фювгяладя изащат»ын жавабы тапылса да, мян йеня щавадан асылы вязиййятдя галмышдым. Сюзцмцн яввялиня гайыдырам. Ахы яслиндя, эуйа мян онларла ишляйя-ишляйя, щям
дя онлардан интигамымы алмалы идим, лакин билмяйярякдян дцшдцйцм бу чиркин фитня-фясад эирдабында чох
сыхынтыларла цзляшмяли олдум.
Бу сятирляри гялямя алдыьым анларда дцшцнцрям ки,
бцтцн бунлар мяним цчцн архада галмыш мялум щягигятлярдир. Бир даща бунлары йазмаьа ещтийаж вардымы?
Ани тяряддцддян сонра гяти гярара эялирям ки, бяли йазылмалы, мянимчцн тякрар олса да, бу щягигят щеч олмаса кимляряся мцтляг бялли олмалыдыр…
Мян башга бир адамын башындан кечянляри тящлил етмяк, онун зиддиййятли вя мцряккяб гялбини тясяввцрцмя эятирмяк истядим… Дцнйада ян ади, ян мискин, щят244
та ян садялювщ адамын да инсаны мин бир щейрятя салан
чох горхулу вя зиддиййятля долу гялби олур…
Якс тягдирдя, бялкя дя «карйера» хатириня чыхаражаьым гярар сакит щяйатыма эириб эцнцмц, анымы ялимдян
алыб зящярляйяжякди. Билярякдян юзц-юзцмц алдатмаьым
ня дяряжядя дцзэцн олажагды?! Шцбщяляри башымдан дярщал атырдым, чцнки о жцр фикирляшмяк талейимя гаршы етинасызлыьа, щагсызлыьа охшайырды. Бейнимдян мцхтялиф,
бир-бириня зидд олан фикирляр кечирди. Ахы мяня йахылан
бу бющтан щяйатымда баш верян ян аьласыьмаз щадисялярдян иди. Бунун бир даща тякрар олунажаьыны эюзлямяк
дцзэцн олмазды. Мяни щара апарыб чыхаражаьы мялум
олмайан бир жыьыра доьру аддым атмаг, ким билир, бялкя
дя сонрадан мяним цчцн дяйишилмяз «хасиййят фажиясиня» чевриляжякди. Мяэяр яввялки юз дурьун вя ращат
олан щяйатымда галыб йашамаг мяним цчцн мягсядяуйьун дейилди?! Дцздцр, газанажаьым уьурлардан бяри
башдан мящрум олсам да, анжаг инсанлар да бир-бирляриня гаршы мцнасибятляриндя ейни мювгедя гала билмязляр. Лазым олдугда ирялийя доьру атылан аддым адамы эерийя апарар, мягсядя йахынлашдыран дягигяляр, яксиня, адамы мягсяддян узаглашдыра биляр вя с. бу кими
щисслярля юз-юзцмя тясялли верир, бейнимдян никбин фикирляр кечирмяйя чалышырдым. Бялкя дя, атамын хяйалы «дадыма йетмяся иди», дцшцнжяляримин ахырыны йеня щеч бир
йана чыхара билмяйяжякдим. Чцнки мян тякликдя олдугжа бу мцряккяб вязиййятдян чыхыш йолуну арайыб-тапмаьа мянян щазыр дейилдим. Нящайят, зещнимдя гыса вя
йа «узун бир вахт» кечиртдикдян сонра эюрдцм ки, илк
эялдийим гярар (парткомун кабинетиндяки) щягигятян
дя дцзэцндцр. Дцшцняряк беля бир гяти гярара эялдим:
«Мяним яслим-няжабятим вар. Мян щеч бир изащат-филан
245
йазмайажаьам, вяссалам!». Юзцмдя щиддятлянмяк
явязиня, мяняви бир йцнэцллцк щисси тапдым.
Баьышламаг… Щуманизмин ифадясидир. Инсани дяйярлярин горунмасында бундан да цстцн, илкин бир ямял
вармы? Щяр щалда, щяр кяс юз ямялиня жавабдещдир.
…Ишдя гязетля ялагядар эедян сюз-сющбятляр, бцтцн
мцзакиря вя мцбащисяляр санки мяним цстцмдя кюклянмишди. Мян онсуз да бу институтдакы бир-бириндян аз
фярглянян сюз-сющбятляря алышмышдым. Щятта мяня щямишякиндян хош цз эюстярян директорун бахышына гядяр бурада щяр шей сахта вя сцни эюрцнцрдц. Бир эцн о «вязирвякил»ляри иля бярабяр, лабораторийа отагларындан бириндя
сыьынажаг тапыб, мяни юз садиг кюмякчиляринин васитясиля
йанына чаьырды.
– Аща, бу да о! – дейя директор мяня бахыб, санки
щамынын ешитмяси цчцн ужадан диллянди. Цзцнц мяня
еля тутду ки, эуйа, ян язиз адамына бахыр, сонра да вязиййятими мцяййянляшдирмяк, мяня йахынлыг эюстярмяк
мягсядиля сющбяти габагжа атамдан башлады:
– Мян сянин атанла, рящмятлик Мухтар мцяллимля
дост олмушам, бахмайараг ки, о мяним ян ещтийат етдийим мцяллимим олуб. Докторлуг диссертасийама да
онун кюмяклийи чох дяйиб. Алимлик дяряжясиня дя мяни
чатдыран мящз о киши олуб!..
– Дцздцр, бу щягигятдир… Анжаг инди нийя йадыныза
дцшцб? – дейя мян гяти сясля дилляндим.
– Мян онун щаггыны щеч бир вахт итирмямишям! Чалышыблар ки, бизим арамыза нифаг салыб мцнасибятляримизи
сойутсунлар, амма йох, мяним йанымда онун щямишя
бюйцк щюрмяти олуб, – дейя о, сюзцня давам едяряк ятрафындакылара эюзужу нязяр йетирди. Ясас фикри-зикри мяндя олдуьу цчцн, ола билсин ки, о щеч онлары эюрмцрдц дя.
246
Сющбятини натигляря мяхсус ряванлыгла данышырды: – Мян
гяти яминям ки, бир вахт мяним ялейщимя гаршы изащат
йазмаг фцрсяти рящмятлик Мухтар мцяллимин ялиня дцшся
иди, о, бундан имтина едярди, – дейяряк азжа дурухду.
«Вязир-вякил»и онун гынынын арасына эиряряк башларынын,
чийинляринин ишаряси иля онун дедикляриня юз мцнасибятлярини билдирдиляр. Мян баша дцшцрдцм ки, бу эедишля о
цстцня йерийян ващимяни юзцндян кянара итялямяйя
чалышыр. Башынын тцкц аз гала лап айаьыма салама
эялирди. Чохдандан бяри боьазымда она аид йыьылыб галмыш йаьлы, лайигли жавабларым аз галырды ки, ашыб-дашсын.
Индийядяк юзцмц щеч онун гаршысында бу гядяр эцжлц,
ляйагятли щисс етмямишдим. Санки юнцмдяки мяндян
кюмяк эюзляйян, мяня табе, мцти бир адам иди. О даща
да мязлумлашды:
– Мян ахы сянин директорунам. Сян мяним ялейщимя
изащат йазмазсан, мяэяр еля дейил, дцз демирям?
– Бир аз сонра щяр шей сизя мялум олажаг, – дейиб
бажардыгжа орадан тез узаглашмаг цчцн тялясдим. Мян
дящлизин бу башындан о башына доьру гыса, лакин чятин
бир йол эетсям дя, нящайят ки, чох важиб бир мясялянин
щяллиня наил олмушдум; бундан беля щяйатда мящз о
йолла да ирялиляйяжякдим. Адам бойа-баша чатдыьы ящвал-рущиййяйя, аьлына, имканына бахыб, юзцнцн йарада
биляжяйиня ямин олдугда, цмиди галыр хейирхащлыг етмяйя. Ахы атам да даима йаратмаг истяйирди: хейирли иш
эюрмяк, азажыг да олса хейирхащлыг етмяк, щеч кимя
пислик етмямяк!.. Яслиндя, будур ляйагят. Одур дахили
мяняви дцнйамыздан эцж алыб бизя йол эюстярян.
…Сонралар ешитдийимя эюря директор орадакылара архамжа сюйляйиб ки, о, яэяр доьрудан да Мухтар
мцяллимин оьлудурса, о, изащат-филан йазан дейил.
247
P.S. Аллащ-тяала бюйцкдян дя бюйцк имиш. О, илляри
гысалтды вя тез бир заманда онлары гаршымда алчатды: нежя
дейярляр, бу хянжяр, бу да онларын бойну. Мян ися
бажармадым. Сонралар анладым ки, мян щеч кимя, щятта
дцшмянимя дя пислик етмяйя гадир дейилям. Еля о эцндян
башлайараг щяйатымын анлам адлы бцнювряси гойулду.
Тутдуьум йеэаня йол йалныз бундан ибарятдир: «Щеч
кимя, щеч кяся пислик етмямяк!»
248
ХАЛГЫН МЦБАРИЗЯСИ
1988-жи илин гыш айы иди. Институтумузун партийа
тяшкилатынын катиблийиня артыг йени рящбяр сечилмишди, бу
щамы тяряфиндян щюрмятля сайылыб-сечилян шяхс тяхминян
гырх йашларында, ортабойлу, алижянаб сималы Акиф мцяллим (о щям дя елмляр доктору) иди. Бир эцн столумун
цстцндяки дахили телефонун зянэи чалынды. Акиф мцяллим
мяни кабинетиня чаьырды. Цряйимдя бир аз да севиндим
ки, ня йахшы он-он беш дягигя эеж зянэ етмяйиб, йохса
нащар фасилясиня чыхажагдым.
Акиф мцяллимля гаршы-гаршыйа бир оьлан яйляшмишди вя
эюрцнцр ки, мяним эялишимля кясилян сющбятлярини
дирилтмяк цчцн катиб:
– Бяс беля! Демяк, дейирсян ки, вязиййят писдир, – дейя йанындакы оьлана дейяси сюзцнц санки бунунла да
битириб, цзцнц мяня сары чевиряряк сябр вя тямкинля
бунлары сюйляди: – Бу оьлан Гарабаьдан эялиб. Дейир ки,
орада ермяниляр айаьа галхыблар. Гарабаьы Ермянистана бирляшдирмяк иддиасындадырлар. – Бунунла да о,
оьлана жаваб вермяйи мяня щяваля етди.
– Бу дедиклярини сцбут етмяйя ясас вармы? – дейя
мян оьландан сорушдум.
О, 29-30 йашларында ужабой бир эянж иди. Илк бахышдан гуру тякяббцрлц тясир баьышласа да, анжаг утанжаг
эюркями варды.
Юзцнц сындырмады:
– Мян юзцмля сянядляр дя эятирмишям, буйуруб баха билярсиниз, – дейяряк ири бир говлуьу столун цстцня
гойду. Оьланын црякдян данышмасы сясинин ащянэиндян,
249
цзцндяки ифадялярин тябиилийиндян дя баша дцшцлцрдц.
Онун эятирдийи ичи сянядля долу говлуьу диггятля арашдырдыгдан сонра катибля беля гярара эялдик ки, бу барядя «КГБ»*-йя хябяр чатдыраг. Бу мясул вязифяни ися
Акиф мцяллим юз цзяриня эютцрдц. О, сянядляри эютцрцб
ики-цч саатлыьына эетди. Эяляндя артыг онун симасында
бир архайынчылыг варды. «КГБ»-дян ешитдиклярини йерли-йатаглы бизя дя данышды. Деди ки, бу сяняддя эюстярилянлярин щамысы доьрудур. Бизимкилярин дя бу барядя мялуматы вар. Дедиляр ки, наращат олмаьымыза дяймяз. Катиб изащатыны баша вурдугдан сонра Гарабаьдан эялян
оьланын додаьы истещза иля азжа йана яйилди.
Мян йенидян сющбятя гарышдым:
– Сянин бу дейилянляря гаршы бир шцбщян вар?
Оьлан щювсялядян чыхыбмыш кими чох инамла деди:
– Бяли, юзц дя чох.
Дцзцня галса, онун бу инадына еля бир ящямиййят
вермяк истямядик, чцнки бу ишля мяшьул олан о бюйцклцкдя назирлик варды. Даща сющбяти узатмадыг. Оьлана
тохтаглыг вериб йола саларкян Акиф мцяллим деди:
– Ялбяття ки, эяряк биз дя юз гцввямизи ясирэямяйяк,
фяалиййятимизи эцжляндиряк…
Гарабаьдан эялян оьлан ися щисседиляжяк дяряжядя
ганыгара:
– Амма, – деди, – онлар йаман биж тярпянибляр, горхурам ки, биз айылана кими эеж олсун…
Биз йалныз о эедяндян сонра юзцмцзя эялдик; о,
дедикляриндя щаглы идими, йа биз сящвми, йахуд дцзэцн*
«КГБ» – Дövlət Тящлцкясизлик Komitəsi
250
мц щярякят етдик, дейяряк юзцмцз юз суалымызы жавабсыз гойдуг.
Ниэаранчылыг чякмяйимиз, сян демя, чох аз чякяжякмиш, чцнки юлкядя баш веряжяк фажия артыг йахынлашмагда иди. Яфсуслар олсун ки, биз чох тез заманда мцсибятин шащиди олдуг. Артыг бу о вахтлар иди ки, торпаглар ялдян эедирди. Гарабаьын ады иля баьлы нцмайиш кечирмяйин илк тяяссцбкешчиляри сырасына академийанын он беш
мин няфярлик ишчисиндян жями он цч няфяр, бизим институтдан ися цч няфяр (мян дя щямин цчлцйя дахил идим)
гошулдуг. Гярара алдыг ки, бир нечя институт тялябяляриндян ибарят эянжляримизи торпагларымызын алынмасына етираз мягсядиля нцмайишя сясляйяк. Нязярдя тутдуьумуз
план ися беля иди: Университетин йанындан башлайан топланты Елмляр Академийасынын гаршысындан кечяряк Политехник Институтуна гядяр щярякят етмяли, орадан ися
маршрут бирбаш Щюкумят евиня доьру ирялилямяли иди.
Гарабаь наминя кечирилян илк халг щярякатчыларынын нцмайиши яслиндя еля бу жцр дя башлады. Щюкумят тяряфиндян щеч бир тязйиг олмады, биз бу щярякатын юнцндя
эедянляр ися юзцмцзцн бу чаьырышыны «етираз йцрцшц»
адландырдыг.
Эцнорта вахты Политехник Институтунун габаьына
чохлу адам топлашмышды. Тялябяляр дя эетдикжя артмагда иди. Онларын сырасына мцхтялиф пешя сащибляри дя гошулмушду. Щамынын цзцндя гайьы, тялатцм, щяйяжан
щисс олунурду. Лап яввялжя биз ня етмяк лазым эялдийини
билмядик. Шцарлары йеллямяйи вя «Азадлыг», «Гарабаь»
дейяряк тялябяляря чыьырмаьы эюстяриш вердик. Ирялидя ися
фядакаржасына ялиндя байраг тутуб аддымлайан акаде251
мийанын эянж елми ишчиляриндян бириси эедирди. Цз-эюзляриндян мярдлик, мятанят йаьан тялябяляр ися гяти аддымларла ирялийя доьру аддымлайырдылар. Артыг бу дястяйя кянардан да жамаат марагла бахырды. Щятта йолдан ютцб
эедян тяк-тцк адамлар да айаг сахлайараг чякинмядян
дястяйя гошулурдулар. Дястядякилярин ичярисиндя еляляри
дя варды ки, щятта башларыны беля дюндярмядян инамла
габаьа доьру ирялиляйирдиляр. Бу бизи севиндирирди, бизя,
бизим йцрцшцмцзя онлар инанырдылар. Тялябяляр бир-бириля
сющбят едя-едя эедирдиляр, йол бойу бязян дайанырдылар
да; щяр кяс щямсющбятиня юзцнцн «идейаларында» щаглы
олдуьуну инандырмаьа чалышырды. Онлардан бязиляри, щятта сябирсизликля ятрафына бойланыр, щяля чохму-азмы эедяжяклярини мцяййян етмяйя чалышырдылар. Кцчядян кечянлярин сифятиндя бир-бириня гаршы гайьыкешлик щисс олунурду, онларын щамысы ейни йеря тялясирди. Аз кечмяди
ки, Щюкумят евинин гаршысыны инсан ахыны басды… Тамамиля эюзлянилмядян щамынын диггятини жялб етмяйя чалышан, мейданда щяр шей барясиндя сярбяст мцщакимя йцрцтмяк бажарыьы олан эянж фящля трибунайа атылараг,
асанлыгла кцтлянин мювгейини ифадя етмяйя, етимадыны
газанмаьа мцвяффяг олду. Шарпашарп она ял чалынды.
Мейдана топлашанларын црякляри гязябдян йанырды. Бир
балажа гыьылжым кифайят едярди – о саат аловланажагды.
Азадлыг уьрунда мцбаризяйя галхмыш бу адамларын
щамысыны рущландыран онларын гаршыларына гойдуглары
йеэаня мягсяди баша дцшмяляри иди. Онлар Азярбайжан
яразисиня аид олан торпагларын мящз азярбайжанлылара
мяхсус олдуьуну, бу республиканы идаря едян шяхся
252
дярк етдирмякдян ютрц ону сясляйир вя онун гаршысында
«истефа» тябилини вурурдулар.
Нцмайишя жамаат районлардан да ахышыб эялирдиляр
вя топлашанлар мцмкцн гядяр юзляри иля нцмайишя кянардан даща чох адам эятирмяйя чалышырдылар. Щюкумят
ися Азярбайжаны идаря етмяк игтидарында олмаса да, щяр
васитя иля щакимиййяти йенидян яля алмаьа чалышырды.
...Йахуд тарих щеч бир тяжавцзкары ахыражан щимайя
етмир.
253
АЗАДЛЫЬА АПАРАН ГАНЛЫ ЭЕЖЯ
Юлцмлярин ян шяряфлиси шящидлярин юлцмцдцр.
Мящяммяд Пейьямбяр
...Азярбайжаны гара байраглар бцрцмцшдц, гара
байраг эюрмцшдцк? Ган рянэли байраглар ганла йуйуланда эюрдцк ону да. Гарайа бцрцнмцш Бакыны о
заман ган рянэли гярянфилляр йуйурду…
– Щара эедирсян, гардаш?
– Шящид олмаьа!
Кимдир о бяхти гара? Юлцмц хейир олмуш кимдир,
эюрясян?..
…Бакынын ящалиси юзцнц гейри-мцтяшяккил вязиййятдя
рус гошунларынын танкларына гаршы дурмаьа щазырлайырды.
Вязиййят эюрцндцйц гядяр дя эярэин иди. «ХЫ Гызыл
Орду» мейданы та шящяря эиряжяк йоллара кими, ири
«камаз» машынларла, сярнишин автобуслары иля кясилмишди.
Бялкя дя, щяр евин папаглы кишиси бурада иди – Гцрурла
гейрятин говушуьунда!
...Доьрусу, нювбяти сятирляри йазаркян хейли дцшцндцм. Гялями каьыз цзяриня эятирдикжя тяряддцд етдим.
Фикирляшдим ки, бялкя йаздыьым сюзляр, ифадя етмяйя чалышдыьым фикирляр шящидлярин рущуна олан ещтирамымы артыг
йох, еля цряйимдяки гядяр ишыгландыра билмяз. Ахы бязян
инсан щягигятян дя дуйьуларыны бцтцн ялванлыьы иля сюзя
щопдура, гялбиндя юзцня мящрям йер тапмыш, йува салмыш дярдиня, аляминя щцзн вя кядяриня илащи сюздян дон
бичя билмир, еляжя дя бцтцн севэиляриня; каьыз цзяриня
кючцряндя онлара жан, рущ, няфяс вермякдя чятинлик
чякир. Бахмайараг ки, юз жанындан гопуб эедянляри
254
йазыр. Чох гярибядир, мяня еля эялирди ки, шящидляря олан
севэимдян онларын эцлля дяймиш арзуларына иллярдир
синямдя йас тутдуьум ажылардан йазсайдым, гялямимин
мцряккяби чатмазды. Амма инди онун там яксини эюрцрям. Бир сятир дя олсун беля, йаза билмирям. Бяс сябяб
нядир? Бялкя дедиклярим йаландыр? Бялкя шящидляря олан
севэими боьаздан йухары дейирям? Бялкя щеч о
йашантылар мяня доьма дейил. Йох, йох, йалан юмцрляря, талеляря, гырылан цмидляря, чилик-чилик олмуш арзулара
шащид ола билмяз. Ахы мян о иллярин, о дящшятли эцнлярин,
о ган пцскцрян щадисялярин жанлы шащидляриндян бирийям.
Шащидлярся нежя суса билярляр? Бу суалымын жавабы инди
мяндян башга суала жаваб истяйир, анжаг бундан ютрц
эяряк щяр кяс ялини вижданынын цстцня гойуб жаваб
версин. Десин ки, мян нийя шящид ола билмядим?! Оьул
истяйирям, щяр кяс бу суала жаваб версин. Вятянинин,
торпаьынын, азадлыьынын, бцтювлцйцнцн уьрунда шящид
ола билмяйян щяр кяс...
…Халгын сарсылмаьы аьырмыш… Аьыр эцн йурддашларымыза нечя-нечя щямдярд, аьрыны бирэя чякмяйя щазыр
олан дост танытды. Шящидляримизи юз адят-янянямизля дяфн
едиб торпаьа тапшырдыг: «Шящид ганында бянювшя вар, –
дейянляр йанылмырлар. Аллащ онлара, о ганлы эежянин гурбанларына рящмят етсин!»
…Дярдин дили вар. Фикирляри сюзя чевирмясян дя, эюзляриля данышыр. Вя сяни динлямяйя, аьрылара шярик олмаьа,
Вятян уьрунда вахтсыз эетмиш шящидлярин рущларына баш
яймяйя вадар едир.
255
РУЩИ ЙАЛГЫЗЛЫГ
Атасызлыьыма гырх цч йашыма кечдийим эцндян даща
чох инанмаьа башламышам. Арабир дцшцнжяляримдя эащ
онунла ютцб-кечян аталы эцнляримя гайыдыр, эащ да
онунла бир йердя йенидян йашадыьымызы зянн едирям.
Щятта бу минвалла мян бир нечя саат тамамиля тязя бир
ящвал-рущиййянин тясири алтында олурам. Лакин щарадаса
рущумун лап дяринлийиндя бир гянаят, атама мяним
даима ещтийажым олмасы гянаяти щямишялик щаким кясилиб. Дцшцнжяляримин щеч бири о тясирдян хилас олмур.
Арадан бу гядяр узун илляр кечмясиня бахмайараг,
мян щяр шейи, билаваситя ирадями тамамиля гырараг мяни
атамдан айыран о илляри, саьлыьындан бцтцнлцкля узаглашдыран о заманын бцтцн кечмиш тяфяррцатыны заманындакы кими хатырлайырам.
Атам йахшы бир цряк досту иди. Сянятдян, елмдян
тутмуш сийасятя гядяр щяр шейдян эюзял сурятдя бящс
едирди. Щяр щансы бир мцбащися, гялябя щямишя онун
тяряфиндя олурду. Вцгары, гцруру, жиддиййяти иля о, щям
дя нязакят сащиби иди. Ону таныйанларын чохлары она вурьун иди. Еля мян юзцм дя защирян жидди вя зящмли эюрцнян атамы ня гядяр севдийими яввялкиндян даща чох инди анламышам вя онсуз кечян эцнляримя инди йазыьым
эялмяйя башлайыб. Галды ки, атамын йохлуьу иля баьлы
кечирдийим щяйяжанлы эцнлярими, йягин ки, щяйатым бойу
щеч вахт унуда билмяйяжяйям.
Атам щаггында сющбят ачанда щямин эцнц о, щямишя йухума хейирлийя эирир. Демяк, йеня йуху эюряжяйям. Йеня атамы эюряжяйям. Бахмайараг ки, бу йуху
рюйасы артыг ябяди олараг сюнцб эедиб, амма о жцр олмуш олса беля, мян йеня дя йухуда ону эюряркян ютян
256
хош эцнляримизи хатырлайырам вя мяня еля эялир ки, йенидян ушаьам. Атам йеня дя щямишяки кими голуну йастыьын алтындан кечирдиб цзцня сыхыр. Вя мян дя щяйатын изтирабларындан хилас олмаг цчцн бу язямятли инсана
сыьыныб мцрэц вурурам. Йухуларымда мян щяр дяфя дяйишсям дя, атам дяйишилмяз галыр, мян ону йеня яввялки
вахтларында олдуьу кими тясяввцр едирям. Онун хяйалы
ян чятин, ян аьыр анларымда беля мяня тясялли олур. Вя
мяня еля эялир ки, о, щямишя ня сябябя кядярляня биляжяйими дя дуйур; о, сябирсизлик эюстярмядян мяня тясялливерижи сюзляриля дя дайаг олур. Йери дцшдцкжя мяни данлайыр, црякдян данлайыр… бу ися щеч жцр цряйимдян чыхара билмяйяжяйим инсанын щаггыдыр. Мян атама, мящз
онун мяним атам олдуьу цчцн миннятдарлыг щисси бясляйирям. Яэяр щяйатын гярибялийи йалныз бунларла битмиш
олса иди…
Яэяр мяня атамы бир дя эюрмяк мцмкцн олса иди, о
заман атамын ябяди йохлуьуна, бялкя дя, бир даща мятанятля дюзя билярдим. Гырх цч йашыма кечдийим эцн ися
атамла «диалог – мцнасибят»имдя мян юз йолдашларым
щагда чыхардыьым нятижялярдя сящв едиб-етмядийимя айдынлыг эятирмяк истяйирдим. Атамы яэяр бир дя эюрярдимся, она чох шейляр щаггында сющбят ачардым. Индийя
гядяр щеч кяся, щятта юзцмя дя ачмадыьым мясялялярдян данышардым. Она дейяжяйим сюзляр, фикирляр щямин
эцн тякрар-тякрар бейнимдя жанланыр, азажыг кечмямиш
ися онлары башгалары явяз едирди. Щям дя онлар мяни
щейрятя салажаг дяряжядя бейнимдян сцрятля эялиб кечирди. Бир сюзля, атамла щямсющбят олмаг цчцн чох шейимдян кечярдим!..
Мян бу вязиййятими сонрадан юзц-юзцмя бу жцр дя
изащ етдим; гырх цч йашыма кечян эцн, мяним рущи йал257
гызлыьым иди вя нечя иллярдян бяри иди ки, илк дяфя олараг, о
эцнц атама даща чох ещтийажым варды. Бу, щягигятян
дя беля иди. О «ещтийажы» ися мян щятта анамла да
бюлцшя билмяздим, чцнки бу щеч жцр мцмкцн олан иш
дейилди. Бу киши сющбяти олдуьу цчцн дя мяним дярдляшмяйя, цряйими бцтцн чыльынлыьы иля ачыб данышмаьа мящз
атама ещтийажым варды… Бу илляр ярзиндя ня гядяр
адамларла таныш олмушдум, амма бунларын ичиндя
атам гядяр мяни баша дцшяжяк, йеня дя бир кимсям йох
иди. Галды ки, кимин цчцнся анлашылмаз олан нисэилими
айдынлашдырмаьа чалышмайажаьам. Чцнки щяр кяс бирбириня тамамиля йад мцщитлярдя бюйцйцб йетишир. Яэяр
юз-юзцмля бу жцр ачыг дярдляшмяйим кимдяся буэцнкц
сяадятимя шцбщя доьрулда биляжяк ещтимал ойадажагса,
бяри башдан дейим ки, сящв фикирдир. Мян щяйатын щяр
жцр чятинлийиня алышдыьым кими, атасызлыьы да заманын
аьыр мяжбуриййяти кими гябул етмишдим.
258
ТОРПАЬЫН ЦЗЦ СОЙУГДУР
Щярдян еля вязиййятя дцшцрсян ки, лап дярдини эютцрцб дцнйанын о башына эетмяйя щазыр олурсан, тяки йахын адамлар дярдиня шярик чыхыб йанмасынлар, инжимясинляр.
Ата, ана, бажы, гардаш вя йахуд да гардашлар – щамысы севиняндя тяк-тяк севиниб кядярлянирляр. Щамыйа
аид олан севинж вя кядяр чох аздыр. Щяйатда чийнимизя
дцшмцш дярд-кядяр йцкцнц бизим юзцмцздян йахшы
ким чякя биляр?
Ахы вахт эяляжяк ки, биз атадан, оьулдан вя йахуд
да гардашдан айрылажаьыг. Биз йалныз тяк-тяк доьулуруг, юляндя дя тяк-тяк юлцрцк!.. Бах буна эюря дя мяня
еля эялир ки, бизим ясил атамыз, ясил оьлумуз вя йахуд да
ясл гардашымыз, яслиндя бизимля бир доьулуб, бир юляндир.
Амма о дцнйамызы эюрмяк, орада нялярин баш вермясиндян хябяр тутмаг мяэяр бизя гисмят олан шейдир?..
Йох! Бу мцмкцн олан дейил!..
Нечя ил яввял пайызда Бяйим биби рящмятя эетди. О
торпаьа тапшырылан эцн мющкям сойуг иди: щава чискинли, йер палчыглы иди. Йас мярасими Аьдашда кечирилирди.
Щцзцр цчцн гурулмуш маьарын чыхыш гапысында дуруб,
ичяридя яйляшянляр арасында ямим Тофиги ахтардым. Ону
орада эюрмяйиб наращат олдум. Бирдян ямимин щяйятдя сойугдан бцзцлмцш хястящал вязиййятдя дурдуьуну
эюрдцм. Сарсылдым. Истидя гызынмаг цчцн ону маьара
кечмяйя тялясдирдим, амма о, тяклифимя башынын ишаряси
иля «йох» дейя етираз етди. Нящайят мян:
– Ями, сойугда дурмаьын ня мянасы вар? – дейя
ондан сорушдум.
259
О, гящярляндийини мяндян эизлятмяк истяди, щятта
эцлцмсцндц дя.
– Беля олмаьы йахшыды.
Мян диггятля онун цзцня бахдым. Сорушмаг
истяйирдим ки, «ня гярибя жаваб верирсян?»
Эюзляри артыг долмушду. Ямим:
– Бажымы ики метрялик аьла торпаьа тапшырыб, эялдик.
Цстц назик иди, она орада сойуг олажаг ахы?
Мян:
– Дцнйанын иши будур, ями. Юзцнц цзмя, Аллащтяаладан сябр истя… Бир дя ки, торпаьын цстц сойуг олса
да, ичи истиди…
О, йорьун бахышлары иля даща данышмаьа щявяс эюстярмяди, мяним дя цряйими долу гойду. Онун цчцн
бюйцк дярд-мцсибят бу иди; сойуг, тянща мязар! Ямимин ня гядяр йуха цряйи вармыш, мян ися ону щеч беля
билмяздим. Яввялляр ону атама тез-тез баш чякмядийиня
эюря цряйимдя гынайардым. Сойумушдум ямимдян. Инди ися о, мяним эюзцмдя бирдян-биря о гядяр бюйцйцб,
доьмалашды ки… Ямимин яллярини овдум, охшадым.
Щямин эцн ямимин ня дяряжядя эерилядийи эюз габаьында иди. Тясялли цчцн она йалныз буну дейя билдим:
– Щеч кимин язизи юзц иля мянзилбашына кими йолдаш
олмур, ями!..
260
МЦНДЯРИЖАТ
Лирик мянля цз-цзя (А.Нябийев) ..................................... 3
ШЕИРЛЯР
ДЦШЦНЖЯЛЯР
Сычрайыш......................................................................... 10
Бир дамжы эюз йашы ........................................................ 11
Кор............................................................................... 12
Иряли, иряли…................................................................... 13
Ахтарырам онлары .......................................................... 14
Йашамаг эярякдир мяня............................................... 15
Йоллар........................................................................... 16
Достума ...................................................................... 17
Хябис ............................................................................ 18
Йаьыш дамжыларын пычылтысыдыр ......................................... 19
Сящяр ............................................................................ 20
Эцняши тутмаг истяйирям .............................................. 21
Говаг аьажы ................................................................. 23
Цмидлярим .........................................................................25
Эюзял вятян .................................................................. 26
261
Эежянин эеж вахты ......................................................... 28
Бир юмцр йетди сона...................................................... 30
Доьма евим................................................................. 33
Сечярдим юйцдцн сярбястини.......................................... 34
Саь ол, дулусчу ............................................................. 35
Чеврилиб эетдин............................................................. 37
Сямада улдузум аханда ............................................. 38
Ешийя чыхмаьа щявясим вар ........................................... 39
Ещтийат ......................................................................... 40
Цмид............................................................................ 42
Хяйаллар ганадында...................................................... 44
Думанлар кясди............................................................ 45
Дцшцнжяляр ................................................................... 46
Итян эцнлярим................................................................ 47
Щяйат щекайяси ............................................................. 48
Жыьырлар......................................................................... 49
Эюзялдир щяйат.............................................................. 50
ЙАЬЫШ ГЯЛБЯ ЙАЬЫР
Хатирялярин солмайан йаддашы....................................... 52
Йанлышлыг....................................................................... 53
Ешидирсянми .................................................................. 54
Юзцмля сющбят ............................................................. 55
Севянляр ойананадяк… ................................................ 56
Сяфяр аны ....................................................................... 57
Гыш дцшцнжяси................................................................ 58
262
Эежя иля эцндцз арасында.............................................. 59
Юмрцм, эцнцм… ........................................................ 60
ЙАШАТ МЯНИ
Щясрят дюзцмц............................................................. 62
Тале щюкмц… .............................................................. 63
Гайыдажагсан............................................................... 65
Тяклийя доьру ............................................................... 66
Унут............................................................................. 67
Йашат мяни ................................................................... 68
Вясфи-щал ....................................................................... 69
Албалы чичяйи.................................................................. 70
Гябащят........................................................................ 71
Эетдин .......................................................................... 72
Чилик-чилик ай................................................................. 73
Позулур иризи.................................................................. 74
Ятрини дуйдум.............................................................. 75
Тянща гайа цстцндя чичяк ............................................ 76
Щясрят аьажында............................................................ 78
Рюйада......................................................................... 80
Кабус ........................................................................... 82
Щядиййя ........................................................................ 83
Севэи аьрылары ................................................................ 84
Дюрдлцкляр ................................................................... 85
263
ЕССЕЛЯР, ЩЕКАЙЯЛЯР
ЩЯЙАТ АЖЫСЫ
Достумун байраьы ....................................................... 88
Ананы аьладан гям ...................................................... 89
Йуху ............................................................................ 90
Йолу наьылдан кечян дцнйа.......................................... 91
Йалан ........................................................................... 93
Итки ............................................................................... 94
Црякдя аьры .................................................................. 96
Йанмыш лампа .............................................................. 98
Мящяббят вя нифрят ......................................................101
Бир жцт эюз...................................................................103
Достун фярящи ..............................................................106
Даьылмыш йува .............................................................113
Ийирми илдян сонра ........................................................116
Ссенари.........................................................................127
Йаз щекайяти ...............................................................138
Ана нисэили ...................................................................142
Зцлмяти доланан йуху .................................................145
Гоншу..........................................................................147
Наля ............................................................................151
Хяйал...........................................................................153
Юлцм аны .....................................................................156
Жанавар баласы ...........................................................158
Намялум адам...........................................................165
Азадлыг........................................................................169
264
ДОСТУМА МЯКТУБЛАР
Салам достум .............................................................172
Ваьзалда .....................................................................173
Айрылыг.........................................................................176
Ажы щягигят ..................................................................179
Эюз йашлары ..................................................................182
Синям цстя битян аьры ...................................................183
Тянщалыг ......................................................................185
Ажы бир хатиря ...............................................................187
Сянсизлик ......................................................................189
Кядярли цряк ................................................................191
БЯДИИ-ПУБЛИСИСТИК ДЦШЦНЖЯЛЯР
Дяниз цстцмцзя эяляжяк ..............................................198
Мяним балыгларым .......................................................200
Бязи щиссляр ..................................................................201
Мемуарлар ..................................................................202
Дцнйанын бядбяхти......................................................203
Йол вя гатар ................................................................205
Цряйимя олан мцнасибят .............................................207
Лагейдлик ....................................................................208
Мян дейирям ки... ........................................................210
Мяни цшцдян кцляк......................................................211
Щямсющбят ..................................................................213
Аьаж вя онун кютцйц ..................................................214
265
Кюнцл сядасы................................................................215
Горхурам ...................................................................216
Мцямма.....................................................................218
Мяним атам................................................................220
Гарачуха.....................................................................221
Фярйад.........................................................................222
Мяндян уманлара .......................................................223
Йол айрыжындан ишыьа ....................................................225
Етираф...........................................................................227
ХАТИРЯЛЯР
ЙАДДАШ АЬРЫСЫ
Бир кюнцл зийаряти ........................................................230
Юмрцн тамамына аз галанда......................................235
Халгын мцбаризяси .......................................................249
Азадлыьа апаран ганлы эежя .........................................254
Рущи йалгызлыг..............................................................256
Торпаьын цзц сойугдур...............................................259
266
Техники редактор:
Жясарят Гасымов
Компйутер дизайны:
Кюнцл Аьаларова
Ряссам:
Жащанэир Шыхмяммядбяйов
ИЛЩАМ АБДУЙЕВ
ДОСТУМА МЯКТУБЛАР
(шеирляр, есселяр, щекайяляр,
бядии-публисистик дцшцнжяляр вя хатиряляр)
267
Йыьылмаьа верилиб: 09.06.2007
Чапа имзаланыб: 27.08.2007
Форматы: 84Х108 1/32. Щяжми:8,375
Сифариш 125 Тираъ 1000
мятбяясиндя чап олунуб
268

Benzer belgeler

Pirsultan pinarı [Mətn]

Pirsultan pinarı [Mətn] оналара зянэин материал веряжяк. Гарабаь мцщарибяси, Шушанын, Лачынын, Кялбяжярин вя Эюйчянин ялдян эетмяси мяним аьрылы-ажылы шеирляримин мювзусуна чеврилмишдир. Бу шеирляри ким олур олсун охуйанд...

Detaylı

Məmməd Səid Ordubadi Əbülqasim Əminzadə Əlabbas Müznib

Məmməd Səid Ordubadi Əbülqasim Əminzadə Əlabbas Müznib йолдашымла бярабяр йухары чыхдыг. Дадаш Бцнйадзадя йашайан отаьын гапысында щяддян артыг адам йыьылмышды. Щеч бир кяси ичяри бурахмырдылар. Гапыда ики саатдан артыг дурдуг. Икимиз дя тялясирдик. Хц...

Detaylı

QANKÖÇÜRMЭ STANSİYASI SABİR ЭHMЭDLİ The

QANKÖÇÜRMЭ STANSİYASI SABİR ЭHMЭDLİ The щейванын ганында ня ися вармыш. Биз еля мал эюрмямишик ки, жаны боьазында, башы цзцдмцш кюкдя галхыб консерт чыхартсын. - Чыхмайан жана ня гцлщцваллащ? - Жан ширинди, щяйат эюзялди, гардашлар! Щейв...

Detaylı

BİZ CƏFƏRZADƏLƏR ƏZİZƏ CƏFƏRZADƏ BAКI

BİZ CƏFƏRZADƏLƏR ƏZİZƏ CƏFƏRZADƏ BAКI Удулудан, Аьсудан шящяря мцалижяйя эялянляр, дявячиляр биздя гонаг галардылар. Щятта таныш йерлярдян олан гачаглар да бязян бу пянащ евиня эялиб чыхырды. Айдындыр ки, бцтцн бунлар биз ушагларын эцн...

Detaylı

summary - turan-sam

summary - turan-sam ризли тядгигатчы”йа ъаваб йазды вя Иран Ислам Республикасынын икибашлы сийасятириндя эениш резонанс доьуран, чешидли мцзакиря вя мцбащисяляря йол ни, ишьалчы Ермянистанла сых илишкилярини, ачан мят...

Detaylı