OGUZNAMA-ŞEJERE (Türkmenlerin Soyağaci) Dr. Mehmet Kylyç

Transkript

1
OGUZNAMA-ŞEJERE
(Türkmenlerin Soyağaci)
Dr. Mehmet Kylyç
Turkmensahramedia.com
1
2
OGUZ
SÖZBAŞY:
Türkmenlerden söz gozgalanda ilki Oguz soñra-da Selçuk adlary biygtyÿar aklyña
gelÿär. Bu bir taryhy hakykat. Ol ÿöne ÿere aÿdylmaÿar ve ony ÿoÿup-da bolmaÿar.
Ajy-da bolsa süÿji-de bolsa hakykatlary taryhdan övrenmeli, ony şol şekli bilen-de
kabul etmeli.
Şu fikirden ugur alyp şol Oguzlardan bärik Selçuklaryñ ve häzirki türkmenleriñ
taryhyny ve olaryñ ÿaşan ve ÿaşaÿan ÿurtlaryny hem-de urp-adatlaryny mundan
ozalky iki kitabymyzda (Türkmen Folklory-1996 ve Dünÿädäki Türkmenler-1997)
gysgaça agzap geçipdik.
Bu gezek, köp tire-taÿfa bolup ÿaşan ve häzir-de ÿaşaÿan türkmenleriñ şejerelerini
(hiç bir taÿfany övmäni ÿa-da hiç bir taÿfany kemsidmäni) ÿene gysgaça, siz gadyrly
ildeşlerimize ve okyjylarymyza hödürlemäge synanyşdyk. ÿöne bu işe girişmezden
ozal, dünÿä belli OGUZNAMA (OGUZ DESSANY) barada gysgaça durup
geçmekligi makul gördük.
Ozal-da aÿdyp geçişimiz ÿaly, her bir gadymy milletiñ şanly taryhy bardyr. Ony
ozaly bilen şol halklaryñ özleri övrenmeli, soñra-da ony başga halklara (başga
dillerde) tanytmalydyr, çünki bu bir taryhy vezifedir.
Gynansak-da biziñ öz taryhymyzy, edebiÿatymyzy, folklorymyzy, urp-adatlarymyzy
bilÿänlerimiziñ sany diÿseñ az. Şonuñ üçin bu ugurlarda zähmet çekÿänlerimiz
ozaly bilen özümizi-özümize tanytmagyñ ÿollaryny agtarmaly. Taryhy hakykaty
kabul edip, biziñ özümizi başga dillerde başga halklara tanytmagymyzyñ vagtynyñ
gelmänligini boÿun almaly. Ol, ikinji edilmeli iş hasaplanmaly.
Biz-de
Övrenip-de övretmäni gideniñ
ÿüzi gara diÿsem gyn görmäñ begler,
Bir türkmeni tire-taÿfa edeniñ
İçi gara diÿsem gyn görmäñ begler,
diÿip türkmeniñ tire-taÿfalaryny (taÿfaparazlygy-agzalaçylygy öjükdirmäge
ÿönelmän) geçmiş ata-babalaryny gysgaça tanytmak maksady bilen şu eseri sizlere
hödürläp, kem taraflarynyñ üstüni ÿetirip ony il-güne peÿdalyrak etjek bizden
soñrakylara, öñünden öz işlerinde üstünlik arzuv edÿäris.
2
3
OGUZNAMA
OGUZNAMA
(Oguz Dessany)
BİSMİLLÄH-YR RAHMAN-YR RAHİM
Türk taryhçylary, Nuh aleÿh-is Salam, ÿer ÿüzüniñ ÿaşalÿan dörtden bir bölegini
ferzendlerine paÿlanda, maşryk (gündogar) ve Türkistany, şol töveregi uly ogly
ÿafese berdi, diÿip rovaÿat edÿärler. ÿafese türkler Oljaÿhan lakabyny beripdirler.
Ol sähralarda ÿaşaÿardy ÿaÿlagy ve gyşlagy Türkistan ÿerlerinde bolardy, ÿaÿlagy
Ortak ve Kurtakda, İnanj şäheriniñ araçägindeñdi. Kyşlagyñda arada (Barsuk ve
Karakum) Karakum ady bilen meşhur bolan tövereklerde bolardy.
Bu iki aralykda iki şäher bardyr: Talas ve Kary Saÿram adly, onuñ kyrk dervezesi
bardy, diÿseñ uly ve beÿik şäherlerdir. İndi musulman türkler ol mesgenlerde
ÿaşaÿarlar ve Künçi velaÿatyna tabyndyr. Oljaÿhan şotaÿda ÿaşaÿardy. Onuñ bir
ogly boldy Dib ÿavgu han adly. (Dib, taht ve jaÿ diÿmek bolup, ÿavguñda ilbaşy
diÿmekdir). Ol, uly-meşhur padeşah bolup onuñ dört ogly boldy: Garahan, Orhan,
Gürhan ve Güzhan.
Garahan, atasynyñ ÿerine (Veliahd bolup), tagt ve täji kabul etdi.Allahtagalanyñ
takdyry bilen onuñ bir humaÿun eser-mesgut nazar ogly boldy. Ol, üç gün, üç gije
ejesiniñ süÿdüni emmedi, ejesi ondan tamasyny üzüp, gaÿgy-gamda ÿaşaÿardy. Bir
gije ÿatyrka, düÿşünde oglunyñ özüne bir zatlar aÿdÿanlygyny gördi. Ogly oña,
3
4
eger-de maña süÿdüñi emdirmek isleseñ, ÿekeñtaÿsyz perverdigäre iman getirip,
buÿrulan işleri ÿerine getirmäge ve gadagan edilen işlerden gaça durmaga başla,
diÿip aÿtdy. Aÿal üç gijeläp şu düÿşi gördi ve öz ärinden gizlin uly tañra iman
getirdi ve ellerini göge açyp: Eÿ allahym, men biçäräniñ süÿdüni şu oglanjygyñ
agzyna ÿokumly eÿle, diÿip doga etdi. Edil şol vagt, oglan öz ejesiniñ süÿdüni
emmäge başlady.
Bir yÿldan soñra, oglanyñ dädesi onuñ ÿüzünde ÿetginjeklik ve asyllyk nişanalaryny
gördi ve onuñ arassalygyna ve avdanlygyna haÿran galyp: biziñ govum ve
urugymyzda şeÿle arassa ve avadan ogul dünÿä gelmändi, diÿdi.
Oglan bir yÿldan soñra dili açylyp kepläp başlady (İsa peÿgamber ÿaly) ve men bir
otagda dünÿä gelenim üçin, adyma Oguz dakyñ diÿdi. Oña şondan çürim Oguz ady
dakyldy. Oguz ÿaşlygynda-da, ösüp-ulalÿarkañda, kämillik ÿaşyna ÿetende-de,
mydama allah tagalany ÿadlap dogañzekr edip gezerdi. Oña uly tañrynyñ nurly
feÿzi ÿetişdi ve her hili ylym ve hünärde, ok atmakda ve at çapmakda äleme dessan
bolup biljek şekilde ulaldy.
Oguzyñ dädesi oña öz dogany Güzhanyñ gyzyny alyp bermekçi boldy, Oguz kabul
etdi ve ondan uly tañra iman etmegini isledi, ÿöne gyz kabul etmedi, şondan çürim
Oguz oña ÿanaşmady. Oguzyñ dädesi mundan haberdar boldy ve ogluna, öz beÿleki
dogany Gürhanyñ gyzyny alyp berdi, Oguz ondan-da uly tañra iman etmegini isledi,
ÿöne gyz oña razy bolmady ve "eger-de bu işe meni mejbur etjek bolsañ, meseläni
dädeñe aÿdaryn ve olñda seni öldürer" diÿdi. Oguz-da onuñ bilen bolan
gatnaşygyny kesdi. Şondan soñra Garahan, ogly Oguza öz kiçi dogany Orhanyñ
gyzyny aldy, bu gyz bir gün öz kenizleri bilen akarsuvyñ boÿunda gezip ÿördi ve
kenizler eginbaş ÿuvÿardylar, Oguz-da avdan gelÿärdi, ikisi kepleşip başladylar,
şonda Oguz oña öz maksadyny: eger aÿdÿanlaryma gulak asyp olary kabul etseñ
seni öz aÿalym ederin, kabul etmeseñ beÿleki gelinler ÿaly senden-de uzakda
galaryn ve senden aÿrylaryn diÿip beÿan etdi. Şonda gyz: men seniñ bir bölegi-dirin,
buÿruklaryña baş eger saña tabyn bolaryn, nirede seniñ kalkanyñ (gulak halkañ)
bar bolsa ol ÿer maña gulakdyr, nirede saçyñy dañÿan ÿüpüñ bar bolsa ol ÿer maña
başdyr, diÿip jogap berdi. Oguz bu gyzy öÿe getirdi ve oña ÿanaşdy, ony köp söÿdi,
aÿal-da oña bagly-vefaly boldy ve ony söÿdi. Oguz ozalky iki geline ÿüz övürmäge
dovam edÿärdi, olar täze geline göriplik edÿärdiler. Bir gün Oguz öz ÿakynlary,
deñ-duşlary bilen ava çykypdy. Şol vagt dädesi kafir Garahan toÿ tutup, oña
gelinleriniñde çagyrdy, saçagyñ başynda otyrkalar Garahan birden ozalky iki gelin,
soñraky gelen gelinden tämiz, avadan, şeÿlem-de bolsa näme üçin Oguz ony söÿdikä?
diÿdi. Ozalky iki gelin şeÿle bir fursatdan peÿdalanyp: Oguz bizden uly tañra
ynanyp musulman bolmagymyzy isledi, biz onuñ aÿdanyny etmedik, ÿöne soñky
gelin onuñ sözlerini diñledi ve musulman boldy, şondan çürim Oguz bizden daş
durdy ve oña ÿakynlaşdy, diÿdiler. Garahan meseläni soñky gelinden sorady, gelin
inkär etdi. Garahan gaharlanyp derrev öz garyndaşlaryny ve urugyny yÿgnap,
olara: oglum Oguz çagalyk zamanynda çenden aşa gövnejaÿ ve bagtyÿardy hem-de
padeşahlyga ukyby bardy, häzirki vagtda onuñ öz dininden dönenligini ve başga bir
tañry saÿlap alanlygyny eşidÿärin, bu iş bize ar ve masgaraçylykdyr, oña nähili ses
çykarman galyp bolar, diÿip ÿüzlendi. Geñeş geçirip Oguzy öldürmäge karar
berdiler. Ony ÿeñip biljek güÿç-goşun yÿgnadylar. Oguzy köp söÿÿän kiçi gelin, bu
4
5
habary oña ÿetirdi. Oguz habary eşidenden soñra, uruşa teÿÿarlandy (dogrusyny ve
ÿalanyny allah bilsin).
OGUZYÑ ÖZ DÄDESİ, DOGAN-GARYNDAŞLARY
BİLEN SÖVEŞİ VE OLARYÑ ÜSTÜNDEN ¥EÑİŞ GAZANMAGY
Oguz avdan gaÿdyp öÿüñ golayÿna ÿetende, dädesiniñ, agalarynyñ (dädesiniñ
doganlary) hem-de govum-garyndaşlarynyñ, özi bilen söveşe teÿÿar bolup
durandyklaryny gördi. Uruş başlandy, şonda Oguzyñ dädesi Garahan, agalary
Gürhan ve Güzhan öldürildi ve Oguz, olaryñ ÿerini tutup ÿetmiş bäş yÿllap öz
uruglary bilen söveşdi. Ahyrsoñy olary ÿeñip, aradan çykardy, galanlaryna-da
boÿun egdirdi ve Karakuruma çenli bolan ÿerleri özüne tabin etdi. Sag galan
uruglar onuñ häkimiÿetini kabul edip: biziñ aslymyz birdir ve bir agajyñ miveleri
ve bir köküñ şahalarydyrys, bizi ÿok etmek üçin beÿle tagalla etme, diÿdiler. Şonda
Oguz olara ÿüzlenip: eger-de sizler tañra ynanyp, onuñ birligini kabul etseñiz, men
size aman berip, Türkistany ÿurt edinmegiñiz üçin size bererin, diÿdi. ÿöne olar,
Tañryny ve onuñ birligini kabul etmekden boÿun gaçyrdyrlar, Oguz-da olary
Karakuruma çenli kovdy. Olar-da, Tugla derÿasynyñ boÿundaky çöllerde garyplyk
ve binovalyk bilen gün-güzeran görüpdirler, şol ÿerler olara hem ÿaÿlag hem-de
gyşlag bolupdyr. Olar gamgin bolup ÿaşapdyrlar. Oguz olara "Moval-Muval" diÿip
ad dakypdyr, ÿagni: Mydama gam-gussada, ÿüregiñiz gysyglykda, biçärelikde bolyñ,
köpek derisini geÿip av etini iÿiñ, mundan beÿläk Türkistana gelmäñ, diÿipdir.
Şondan çürim türkmenleriñ ynanyşyna görä "Mogollar Gürhan, Güzhan ve
Orhanyñ nesilinden önüp-ösüp gündogar taraflaryna eÿe bolupdyrlar." ÿöne olaryñ
näme bolandyklary (asyl gelip çykyşlary) anyk belli däl.
Beÿleki iki gelniñ, tañrynyñ birligini kabul edip-etmändikleri ve Oguzyñ olaryñda
ÿanyna alyp-almandygy belli däl. Bu söveşlerden soñra Oguz, atyndan düşende bir
altyn öÿ salynmagyna buÿruk berdi, şol ÿerde öz tarafdarlary hem dostlary bilen
bir toÿ tutdy. Özüne ÿardam etmek üçin gelip birigen bir govuma-da "Uÿgur"
adyny berdi. Uÿguryñ manysy: yzyndan giden, uÿan, salah-maslahatdan çykmaÿan
diÿmekdir.
ÿene bir govum-da, duşmanlary talap olja alnanda, mal-garalaryñ olary daşyp
ÿetişip bilmeÿändikleri zerarly "Kañla-Araba" ÿasady, şondan ozal araba hem
onuñ tigiriñtigirçegi ÿokdy ve bu zatlary ilkinji bolup şu govum döretdi, şondan
çürim Oguz olara Kañly (arabaly-arabaçy) adyny berdi. Talas, Saÿram ve şo
taraflaryñ goşunlary Oguzyñ ülkesine gelip terslik-dikbaşlyk edipdirler. Oguz
olaryñ üstüne ÿöriş geçirip, olary ÿeñipdir ve Talas hem Saÿramdan başlap
Maverañün Nähri, Buhara ve Horezme çenli bolan ÿerleri eÿeläpdir. Oguz şol
töverekde oturan öz uruglary bilen täze ylalaşyklar baglaşypdyr ve: siz meniñ malmülkime aralaşmañ ve ÿakyn-ÿadyma el gatmañ, men jahany eÿeläp almaga aÿak
basdym" diÿip olara aÿdypdyr.
5
6
OGUZYÑ JAHANGİRLİK ÜÇİN ¥OLA ÇYKYP
DÜRLİ DÖVLETLERE İLÇİLER İBERMEGİ
Oguzyñ uruglarynyñ arasyndaky agzalalyk agzybirlige övrülenden soñra ol
Hindistana ilçiler ÿollap, paç ve mal isledi. ÿöne Hindistanyñ halky ve baÿ
ÿolbaşçylaryñululary ÿaman ve gödek jogaplar berdiler. İlçiler gaÿdyp gelip, Hindi
halkynyñ närazyçylyklaryny Oguza aÿtdylar. Şondan soñ Oguz Hindistana tarap
ÿola çykdy ve bu ÿurdy gündogar tarafyndan eÿeläp başlady. İlki Uludag
velaÿatyna baryp az vagt ol ÿerde dem-dinç aldy, soñra İkariÿa tarap ugrady. Bu
dagyñ daş-tövereginde derÿa (akar suv) bilen belend-pugta galalar bardy. Bu
derÿany gämi bilen geçmek mümkin däldi. Oguz Kelek (tulum-sal) ÿasamagy
buÿruk berdi ve olaryñ kömegi bilen derÿadan geçdiler ve şeÿdip İkariÿany aldy.
Hindistanyñ gündogar tarafynda ÿene bir uly velaÿat bardy, padeşahy Sinmi (Tinesi)
Ogul ÿagmahan (Usihi Ogul Numanhan) adlydy. Ol, Oguzyñ Hind ÿurduna hüjüm
edip ol ÿeri basyp alanlygyny eşiden vagty, il bolmak ve Oguza boÿun egmek
niÿetini görkezip salgyt bermegiñde kabul edipdi. ÿöne Oguz onuñ ülkesinden çykyp
gaÿdan dessine ol duşmanlyga başlady (terslik edip başlady) ve Oguza garşy
gozgalañ göterdi. Oguzñda yzyna dolanyp, ony tutdy ve öldürdi, ülkesiniñde özüne
tabyn edip goÿdy. Oguz şondan soñ ÿola düşüp, öñünden gelen her bir
ÿurdyñvelaÿaty alÿardy, şeÿdip Çini (Hytayÿ) Maçini ve Nenkiÿasy (Tankasy)
eÿeledi ve olary öz mülküne goşdy. Olardan köp mal ve olja alyp öz vatany bolan
Türkistana gaÿtdy. Ol, Ortak ve Altakda menzil-mekan tutdy. Almalyk (şäheriniñ)
ÿakynynda Turkunlydag ve Turkanlydag adly äfet uly iki dag bardy. Turkun ve
Turkan, bu daglarda bitÿän iki hili otuñ adydyr. Daglar şu otlara görä
adlandyrylypdyrlar. Oguz bu ÿere baryp düşenden soñra, Ondört (dört) günläp ol
ÿerde oturdy. Bu töveregiñ padeşahy bolan İnal Han, Oguz bilen söveşmek üçin
goşun yÿgnady. İki tarap arasynda söveş başlandy, iki tarapdan köp adamlar
gyryldy.
Ahyrsoñy (sekiz gün dovam eden uruşdan soñ) diÿe ve gatyrlary bir-birine dañyp
olary esgerleriñ öñünde goÿdylar, öÿleri, çadyrlary ve ÿükleri galkan ÿaly
peÿdalandylar, şondan soñra ÿagmyr ÿaly ok ÿagdyrdylar, şeÿdip Oguz İnal hanyñ
(İlhanyñ) üstünden ÿeñiş gazandy ve ony öldürdi. Onuñ mülküniñde öz eline alyp,
bir müddet soñra öz ÿurdy bolan Ortak Kürtaga gaÿdyp geldi. Maksady bu ÿerde
atlaryny semritmekdi, atlar semränlerinden soñra Oguz, gaÿra tarapda ÿerleşÿän
ÿurtlary basyp almaga azm etdi. ÿolda öz emirleri bilen geñeşdi, şonda şeÿle karara
gelindi: Amuÿ derÿasynyñ Penjabyndan geçip hemme velaÿatlara ilçi ibermeli, eger
boÿun bolup mal berselerä gavy, ÿogsa söveşip almaly.
Goşun ilki bilen Garjistana tarap ÿöridi ve oña ilçiler ÿollandy, Gur hökümdary
ilçileri hormat bilen kabul etdi ve Oguza hyzmat etmäge başlady. Muny
eşidipñgören Garjistan, Gazna, Zabul ve Kabul boÿun egip mal bermekligi kabul
etdiler. Gur hökümdary: Velaÿatymyzyñ golayÿnda duşman kändir diÿip Oguzyñ
ilçilerine aÿtdy. Şonda Oguz ÿüz sany uruş tälimi gören atlysy bilen Gur
hökümdaryny töverege ÿollap, egerñde il bolup boÿun egseler ne ÿagşy, egmeseler
olar bilen söveşiñ, diÿdi. İne şondan soñ agzalan velaÿatlaryñ hemmesi Oguza tabyn
boldylar. Olaryñ her birine yÿlda iberjek mal-garalary bildirildi. Soñra olaryñ
hemmesi gaÿra tarafa göçdiler ve Başgurda baryp ÿetdiler. Ol, berk-belend galady,
onuñ häkimine Garaşit ÿagy diÿÿärdiler, ol Oguz bilen söveş etdi velin Oguz üstün
6
7
çykdy ve töverekleriñde eÿeledi. Şol vagt Oguz her kime mähirli ÿüzlendi, şondan
çürim ÿaşulular oña OGUZ AGA adyny berdiler.
Gürk (Kark) ve Başgurda tarap ÿola çykanda, müñ öÿli gelip Oguza goşuldylar
(Z.V.Togan, Togsan müñ diÿÿär), şondan çürim olara "On dokuz Oguz" diÿilipdir.
Gelip goşulanlaryñ arasynda garry kişiler-de bardy, ejizlik ve savukdan ÿaña olar
uruşmakdan galypdylar. Olar öz ahvallaryny Oguza beÿan etdiler, Oguz-da:
Barçañyz munda mekan tutuñ, diÿip aÿtdy. Ol ÿer, Akgaÿa ÿerliginde bolup,
Almalyk tövereginde bolmaly.
Olaryñ arasynda durmuşy gören, hüşgär ve akylly bir ÿaşuly bardy, adyñda Büşi
(ÿuşi) Hojady. Onuñ Gara Sülük adynda bir ogly bardy. Atasy ogluna garap: "Siz
bilmeÿän ÿoluñyza barÿarsyñyz ve arañyzda bir beled, köfi gören adam ÿok, egerde başyñyza bir iş gelse, ony size çözüp berer ÿaly meni özüñiz bilen äkidiñ (saklañ)
bir gün işe ÿararyn" diÿdi. Ogly oña: Eÿ däde (ata)! niçik Oguzyñ sözüniñ tersine
gideÿin diÿdi. Şeÿlem-de bolsa ahyrsoñy ony bir sandyga salyp, diÿä ÿükläp, nirä
gitse özi bilen bile äkitdi. Gürk (Gark) ve Başgurda ÿetdiler. Bu ÿeriñ ilaty sitemkär
hem hilegärdi. Olar gedemlik ve tekepbirliklerinden ÿaña hiç bir özge padeşaha baş
egmändirler. Olaryñ şol vagtky padeşahlarynyñ ady Garaşitdi. Oguz ony tutdy.
Gürk ve Başgurd İl boldylar hem-de salgyt bermekligi kabul etdiler.
Ol ÿerden ötüp barÿarkalar bir çölüñ üstünden bardylar, ol ÿerde bir damja suv
ÿokdy. Gara Sülük bu haly öz dädesine beÿan etdi. Büşi Hoja "bir näçe sygyry biribirine baglap köp ÿüvürdip (ÿörtdirip) goÿberiñ, olar bir ÿerde durarlar,
aÿaklaryny ÿere urarlar, siz şol ÿeri gazyñ, ÿerden suv çykar" diÿdi. Gara Sülük
şeÿle etdi, suv çykardy ve barça halayÿk şad boldy. Oguz bu işi görüp oña köp
savgatñengam berdi ony il ÿurtçysy etdi.
Ol ÿerden, Atil (İtil) derÿasynyñ üstünde Ok (Urug) gyran gök bulut adynda bir
ÿere geldiler. Bu ÿeriñ ilaty Oguzyñ gelenini eşidip, biz ÿeñildik diÿip öz
malñmülklerini ve gymmat-baha sep-şaÿlaryny taşlap gaçyp gidipdir. Goşun, suvyñ
kenaryna gelen vagty, dury suvyñ içinden her hili gap-çanak hem-de
altynñkümüşden bejerilen sep-şaÿlari gördiler, ÿöne suva girseler beÿle zatlary
tafyp bilmediler. Gara Sülük bu meseläni dädesine aÿtdy. Şonda dädisi oña, suvyñ
kenarynda belendräk ÿer ÿokmy, barlap gör diÿende ogly (Gara Sülük) hava bar,
uly bir agaç bar diÿip jogap berdi. Onda şol agajyñ şahalarynyñ arasyny ÿagşy
gözle, olaryñ arasynda gizlenip goÿlan zatlar bardyr, diÿip Büşi Hoja ogluna aÿtdy.
Gara Sülük baryp agajyñ şahalarynyñ arasynda köp zatlaryñ gizlenip
goÿlandygyny gördi, olaryñ hemmesini yÿgnap Oguza getirip berdi. Oguz ÿene bir
gezek Gara Sülüge engamlar berdi.
Şol vagt Oguzyñ kellesine bir fikir geldi: Biz jahany eÿelejek bolup hemme töverege
gadam goÿduk, asyl vatanymyz bolan Talas ve Saÿram yzdañeÿesiz galdy. Eger-de
duşmanlar biziñ ÿoklygymyzdan peÿdalanyp ÿurt-öÿlerimizi talasalar ol biziñ üçin
bednamlyk ve duşmanlar üçin şadlyk bolar ve nesÿe umyt üçin nagdy elden bermek
bolmaz diÿdi ve derrev öz ÿer-ÿurduna dolanyp, ol ÿerlerde köp ymaratlar bina etdi
ve aÿşñu işret bilen gününi geçirdi. Oguz govumlary Talas ve Almalyk
velaÿatlaryny goryp saklady.
7
8
OGUZYÑ KYLBARAK GOVMY BİLEN
EDEN SÖVEŞİ
Kylbarak velaÿaty diÿeni, garañkylyk tarafynda ÿerleşÿän bir ülkedir. Bu govmyñ
erkekleri gara reñkli ve gelşiksiz suratly, ite meñzeş, aÿallary bolsa avadan tämiz
ÿüzlidir.
Oguz olaryñ golayÿna baranda dokuz atlyny ilçi edip olaryñ ÿanyna iberdi ve:
ÿurtlaryñ köpüsi bize boÿun egip il boldylar ve mal berÿärler, siz-de il bolup salgyt
tölemekligi kabul edip söz berseñiz ne ÿagşy, kabul etmeseñiz-de söveşe
teÿÿarlanyberiñ, biz derrev geleris, diÿdi. Olar ilçilere şeÿle jogap berdiler: siz
dokuz adamsyñyz, eger biziñ iki adamymyz bilen deñ gelip dövüşip bilseñiz, biz
mal-salgyt bermäge razy bolup boÿun bolarys, eger-de siz ÿeñilseñiz, bu ÿerden
yzyñyza gaÿdyp gidiñ. İlçiler beÿle dövüşmegi ar-namys bilip olara şeÿle jogap
berdiler: Biziñ iki adamymyz siziñ iki adamyñyz bilen söveşsin.
Kylbaraklylaryñ adatlary şeÿledi: dövüş ediljek vagty iki havuzdan birisini ak ÿelim,
beÿlekisiniñde gara ÿelim bilen doldurÿarlar. Dövüşden ozal, ak ÿelimli havuza
girÿärler, ÿelim olaryñ gyllaryna ÿapyşÿar, şol havuzdan çykyp-da gumda
agynÿarlar-togalanÿarlar, soñra gara ÿelimli havuza girip çykyp ÿene gumda
agynÿarlar. Bu iş üç ÿola gaÿtalanÿar ve şondan soñra olaryñ endamlaryna hiç hili
ÿarag täsir edip bilmeÿänmişin.
Kylbaraklylardan iki adam şeÿle edip Oguzyñ iki ilçisi bilen dövüşe başlaÿar.
Kylbaraklylaryñ adamlarynyñ endamlaryna hiç hili ÿarag täsir edip bilmän duran
ve şol iki adam, Oguzyñ iki ilçisini öldürÿärler. Galan ÿedi adam, gaÿdyp gelip bu
bolan zatlary Oguza aÿdypdyrlar. Oguz bu sözlere gulak asman, gidip
kylbaraklylar bilen söveşe girişdi, duşmanlar üstün çykdylar ve Oguzyñ
goşunlaryndan kän adam öldürildi, galanlaryñda dargady. Oguz bu işde söveşiñ
peÿda bermejekligine göz ÿetirdi, yzyna gaÿtdy ve ÿolda uly bir çayÿñ başyna geldi,
ondan sal ve gämi bilen geçdi, esgerlerden çayÿ ÿüzüp geçenler-de boldy. Oguz öz
dargan goşunlaryny yÿgnamak maksady bilen iki suv arasynda düşledi.
Oguzyñ adamlaryndan birisi Baraklylaryñ tarafynda, aÿallaryñ arasynda gizlenip
galypdyr. Bu hatynlaryñ ärleri kirli-hafa ÿüzli ve it ÿaly bolandyklary üçin aÿallar
Oguzyñ bu esgerini begendiler, ve hemmesi onuñ ÿanyna yÿgnandylar, oña
ÿanaşmak islediler, bir savgat hökmünde ony İtbaragyñ (Kylbaraklaryñ serdary)
aÿalynyñ ÿanyna eltdiler. Hatynyñ bu erkek bilen sözleşmegi ve oña ÿanaşmagy ony
hoşal etdi, çünki özi, äri bilen sözleşip oña ÿanaşyp bilmeÿärdi ve şondan çürim köp
gamgindi. İtbaragyñ hatyny bu esgeriñ işlerini ve hereketlerini görüp onuñ
serkerdesi-Oguza gayÿbana aşyk boldy.
İtbaragyñ hatyny ÿaşrynlykda Oguza ilçi ÿollady ve: eger-de duşmany ÿeñip
ülkesini almak isleÿän bolsañ demirden tikenler ÿasap her kişi üç ÿanyna baglasyn,
uruş vagty şol tikenleri duşmanyñ üstüne sepsinler. Atlaryñ aÿaklaryna, sepilen
tikenlerden zyÿan ÿetmez ÿaly mynasyp nal kaksynlar. Duşmanyñ ÿüzüne-ÿelim
degmedik ÿerlerine nyşana alyp, ok (ÿagmyr ÿaly) ÿagdyryñ.
Oguz bu habary eşidip köp hoşal boldy ve bu iki suv aralygyny özüne bazañüs
edindi ve on ÿedi yÿllap şol ÿerde galdy. Gämiler ÿasatdy ve gelşikli ÿigitleri,
İtbaragyñ hatynlaryna ilçi edip ÿollap durdy. Hatynlaryñ köp ÿardamyny gören bu
erkekler, Oguza gerek bolan hemme ok-ÿarag (esbap-şaÿlary) ÿuvaş-ÿuvaşdan
eÿelediler ve olary Oguza ÿolladylar. Käbir hatynlar-da, bu erkekleri örän köp
8
9
söÿendikleri üçin olar bilen bile Oguzyñ ÿanyna gaÿtdylar. Şeÿdip şol ülke gola
salyndy-eÿelendi.
Oguz bu ÿerde onÿedi yÿl galyp dem-dinç aldy, öz ok-ÿaraglaryny täzeledi. Şu
vagtyñ dovamynda bäbekler ulalyp ÿaş-ÿetginjek bolup ÿetişdiler. Oguzyñ-da bir
heleÿinden dört ogly boldy, olar-da ulaldylar.
Şu aralykda, Oguzyñ esgerleriniñ birisiniñ heleÿi gövreli boldy, onuñ äri söveşde
heläk bolupdy. Şol söveş meÿdanynda heleÿiñ öz bäbegini dünÿä getirjek vagty
golaÿlaşÿardy. Golaÿda içi oÿulan bir agaç bardy, şol aÿal, şol agajyñ kövegine
baryp ol ÿerde bäbegini dünÿä getirdi. Bäbegi, Oguzyñ ÿanyna alyp gelenlerinde,
hal-ÿagdayÿ oña aÿtdylar, Oguz bäbegiñ adyny Gypçak goÿdy (Gypçak diÿip içi
oÿulan-çüÿrüÿen agaja aÿdylÿar ve türkleriñ fikirine görä hemme gypçak
govumlary bu nesilden önendir).
Oguz Kylbaragy alandan soñra, ÿene iki yÿllap şol ülkede galdy. Her kimi kanunlar
bilen tertip-düzgüne saldy. Bir gün, golaÿlykdaky Garañky-Zulmat velaÿatyna
tarap ÿola düşdi. (Allah-u A'alam: dogrusyny hudaÿ bilsin).
9
10
OGUZYÑ ZULMAT ÜLKESİNE
SAFARY ve OL ¥ERİÑ AHVALATYNYÑ
BE¥ANY
Oguz Karakulun (Kara-Hulun) serhedine ÿagny Zulmat ülkesine baranda,
garañkylyk sebäpli oña girmek mümkin bolmady (Gyn boldy). Oguzyñ ÿakynlary
ve akyldarlar geñeş geçirip maslahatlaşsalar-da ol peÿda bermedi. Şonda Gara
Sülük dädesine geñeşe bardy ve gyn işi oña aÿtdy, şonda dädesi (kakasy) Büşi hoja:
"Dört kürreli gysrak, dokuz kürreli eşek bilen, kürrelerini ÿagtylykda baglap, olary
minip zulmata (garañkylyga) girsinler, maksat hasyl bolandan soñ yzlaryna
dolansynlar, ol gysraklar ve eşekler öz kürrelerini idäp ÿoly ÿalñyşman çykararlar"
diÿip aÿtdy. Gara Sülük bu haly Oguza beÿan etdi ve ol Oguza makul hem makbul
geldi. Onuñ buÿrugy bilen zulmata girip, üç gün ÿol ÿöridiler. Birdende sag (sag
hem sol) tarafdan sesler gelip başlady: Her kim bu zulmatdan (öz ÿany bilen) näme
göterip çyksa öküner, hiç bir zat almany çykan-da öküner. Zulmata gidenleriñ
köpüsi hiç zat almadylar, käbirleri az-da bolsa bir zatlar alyp çykdylar. Aÿdyñlyga
gelenlerinde, alnan zatlaryñ hemmesiniñ gymmat baha zatlar (daşlar),
jövherlerdigini gördiler. Şondan çürim alan-da pişman (az aldym diÿip) almadykda (zat almadym diÿip) pişman boldy.
Ol ÿerden Kylbarak bilen Atil (İtil) arasynda ÿerleşÿän sessiz-üÿnsiz bir sähra
ülkesine tarap hereket etdi, olar bilen söveşdi ve hökümdary şol ÿerde öldürildi. Şol
ÿurdy alyp, ÿurdy tertip-düzgüne salmak, salgyt sistemini ÿola goÿmak işleri bilen
ugraşyp, üç yÿllap ol ÿerde galdy. Ol ÿerden Hazar Derbendine göçdi. Bu
Derbendiñ serhedlerine gelen vagty Uşy Hoja (Büşi Hoja) ogly Gara Sülüge:
"Goşunymyz bir gezek ÿeñilipdi, bu habar ile ve ÿagylara ÿetipdi, şondan çürim ÿüz
çemesi atlyny ÿurdumyza ÿollaÿly, olar biziñ saglygymyzy, uruşlarda gazanan
üstünliklerimizi, öÿlermize ve ÿurdumyza ÿetirsinler, urug ve esgerlerimiz eşidip
begensinler, duşmanlarymyz-da gynansynlar, elimize geçen hemme hazynalaryñda
äkitsinler, ad-abÿarymyz äleme ÿaÿrasyn" diÿdi. Gara Sülük bu teklibi Oguza
ÿetirdi, ol-da mundan geljek peÿdalary bilip, maslahat gördi ve Gara Sülüge
savgatlar berdi (öz halatynyñda oña berdi).
ÿüz gañly (araba) adamy bu işe belledi, hemme hazynalary ve baÿlyklary olar bilen
iberdi. Oguzyñ zamanynda altyn uçly ok ve ÿaÿ bardy. Oguz öz iki altyn uçly ok ve
ÿayÿny, özüniñ alamaty hökmünde olara berdi. Gañlylar her bir velaÿata
baranlarynda şol ok-ÿaÿlary görkezÿärdiler, halk-da olaryñ mal-garalaryna ve
özlerine gerek iÿmitleri berip olara hyzmat edÿärdi.
Gañlylaryñ başynda Barmaklyk Çosun Billig bardy. Oguz bulara öÿ, hazyna berip
urugyny özi gaÿdyp barÿança goryp saklamaklygy buÿruk berdi. ÿene ÿedi günläp
ol ÿerde galandan soñra Oguz, Derbende tarap göçdi. Bu ÿeriñ halky galtamanogrydylar. ÿol kesip ÿolagçylaryñ mallaryny talaÿardylar. Olar, Oguzyñ
esgerleriniñ köpüsiniñ atlarynyñda ogurladylar. Oguz Gara Sülügi çagyryp: "Bu
ÿer bize dar ve köp hovply geçelgeli, bu ÿere bizi sen getirdiñ hem-de bu ÿerde
ogrular köp, olara garşy nähili çäre görmeli" diÿdi. Bu ÿeriñ bir tarafynda deñiz
beÿleki tarafynda-da hovply geçelgeler bar. Gara Sülük-de meseläniñ çözgüdüni
dädesinden sorady. ÿaşuly adam şeÿle diÿdi: "Derbend velaÿatynyñ dört burjunda
ekilip goÿlan ekinleri ve bar bolan agaçlary harap-veÿran etmeli, bu velaÿat örän
dardyr, bir tarafy deñiz, bir tarafyñda dag bolany üçin, hemme ediljek işler şäheriñ
10
11
golayÿnda (daş-tövereginde) edilmeli, tä, velaÿatyñ ilaty ejiz galyp boÿun egmäge
razy bolana çenli". Gara Sülük meseläni bolşy ÿaly Oguza aÿtdy. Oguz-da onuñ
aÿdanlaryny kabul edip, olaryñ velaÿatlaryny her tarafdan talap, veÿran etdi.
Tomus aÿlaryndan bahara (ÿaza) çenli ol ÿerde galyp Derbendi gabadylar. Derbend
halky bu işleriñ garşysynda çäresiz galyp-horlandylar, özara geñeşdiler ve olar
dokuz at ÿükli peşgeş bilen Oguzyñ hyzmatyna gelip oña boÿun egdiler. Oguz, olary
görüp, dokuz gyr atyñda kabul edip: "Nämeşip munça vagt biz bu ÿere gelenimiz
bäri, bize boÿun egmän, bize garşylyk görkezip baş galdyrdyñyz" diÿip sorady.
Olar Oguzyñ jogabynda: "Biziñ aramyzda köp divanañdäli ve akylly kişiler bardyr.
Şu vagta çenli divanalaryñ sözüne amal kylyp geldik, ÿöne ÿalñyş iş edenimizi bildik.
İndi akylly kişiler bize nesihat etdiler, biz-de tagat ve gulluk kemerini bilimize
guşap hyzmata gelendiris" diÿip jogap berdiler.
Oguz olara ÿüzlenip: "Siz öz günäleriñize boÿun bolan bolsañyz-günäleriñizi kabul
eden bols‹nyz, men-de günäñizi geçip hemmäñizi bagyşladym, ÿöne halkyñyz biziñ
iki atymyzy ogurlap gidipdirler, men şol iki aty köp söÿÿärin-gavy görÿärin, eger-de
şol iki aty tafyp getirmeseñiz, biriñizi-de diri goÿmaryn" diÿdi. Olar ogurlan
atlarynyñ hemmesini Oguza getirdiler, ÿöne şol iki at olaryñ arasynda ÿokdy.
Oguzyñ gövni şol iki atdady. Oguz olara köp gaharlandy, ÿöne olar ÿene bir aÿ
möhlet islediler ve Oguz oña razy boldy. Ahyrsoñy şol iki aty tafyp Oguzyñ
huzuryna getirdiler, Oguz begendi ve olara söÿgi-mähir görkezdi.
Oguz raÿaty goryp saklap ve mal (salgyt) jemläp biljek Şyhneler (Şähneler) belledi
ve özi Şirvan ve Şamahy taraflaryna ugrady.
11
12
OGUZYÑ ŞAMAHY ve ŞİRVANA
İLÇİ ¥OLLAMAGY
Oguz Derbend velaÿatyndaky işlerini gutarandan soñra Şamahy ve Şirvana ilçi
ÿollap şu habary berdi: "Bu ÿere gelenimizi eşidensiñiz, ÿetip baran her bir
velaÿatymyz, biziñ buÿruklarymyza boÿun bolup, aÿdanlarymyzy diñlediler,
ÿolumyzyñ ugrunda bize tabyn bolmadyk ÿurt, boÿun bolman, tagat-gullugy kabul
etmedik bir hökümdar goÿmadyk, eger-de indi siz öz islegiñiz bilen bize il bolsañyz,
jogap ÿollap gulluk görkezmegiñiz gerek, eger-de boÿun gaçyryp dikbaşlyk etjek
bolsañyz, söveşe teÿÿar boluñ, biz-de şu ilçileriñ yzyndan derrev gelÿäris." Bu habar
olara ÿetende, Oguzyñ ilçilerine köp yzzyt-hormat etdiler, tagat-gulluk ÿoly bilen,
savgat edip-de dokuz gyr at ÿolladylar, özleriñde şäheriñ daşyna çykyp Oguzy garşy
almaga teÿÿar boldylar. Oguz, Şamaha baranda on dört günläp ol ÿerde galdy. Şu
günlerde Şaberan (Şirvan) velaÿatynyñ ilaty öz salgytlaryny getirip hazyna
tabşyrdylar, ÿöne Şamahynyñ ilaty salgytlaryny tabşyrmakda gijä galdylar,
ylalaşyk ÿolundan aÿrylyp ÿene duşmançylyk ÿoluny tutdylar ve garşylyk görkezip
başladylar. Oguz her kimiñ bir gujak odun getirip Şamahyñ gafysyna ve töveregine
yÿgnamagy ÿasak (buÿruk) etdi. Esgerleriñ hemmesi gidip hergaÿsy bir gujak odun
getirdi, olar ÿakyldy. Gafy ve galalar ÿandy, söveşip şäheri aldylar hem-de taladylar.
Şonda Şamahynyñ ilatyndan aÿal hem oglanlary (erkek-gyz) alyp gitdiler. İlatyñ
ÿaşululary öz eden işlerinden pişman bolup,
12
13
OGUZYÑ ARRAN ve MUGAN TARAFYNA HEREKETİ
Oguz Şirvan taraflaryndan ÿola düşüp Arran ve Mugana geldi, şol vagt Tomus
aÿlarydy, hava gaty gyzgyndy, şondan çürim ol ÿerlerde galmak mümkin däldi,
ylalaşyp ÿaÿlagly daglara gitdiler. Gyş gelende ÿene bu ÿerlere gelip bu velaÿatyñda
alarys diÿdiler. Tomus aÿlarynda bu velaÿatyñ ÿaÿlag ve daglaryna, Sebelan
daglaryna, Aladag hem Agdyböri daglaryna gar ÿagdy (Rovaÿatlara görä, Aladag
adyny olar goÿupdyrlar ve Sebelan diÿip-de olar adlandyrypdyrlar Türkçede orta
çykyp dik duran zada Sebelan diÿerler). ÿaÿlagda galan vagtlary, bu töverekde
bolan hemme ülkeleri gola geçirip özlerine tabyn etdiler. Azerbaÿjan velaÿatynyñda
aldylar. Özlerine derek atlary, mal-garalary, otlaglary (Öri meÿdanlary) giñ bolan
Ujan sährasynyñ otlagynda beslediler. Şol ÿerlerdekäler bir gün, her kimiñ bir etek
tofrak getirip şol ÿerde bir defe emele getirmeklerini buÿruk berdi, ilki başda özi
(Oguz) bir etek tofrak getirip dökdi. Uly bir defe emele geldi. Bu defäniñ adyna
Azerbaÿjan diÿdiler (Azer türkçede beÿik diÿmekdir, baÿnan-da baÿlaryñ-ulularyñ
ÿeri diÿmekdir). Bu ülke şeÿdip meşhur boldy. Bu gün-de Azerbaÿjan
diÿmekleriniñ sebäbi ine şudur. Şol tomus mövsiminde Oguz Aladagda ÿaÿlag etdi,
ol ÿerden Bagdad, Gürjüstan, Diÿarbekr ve Ragga tarafyna ilçiler ÿollap, gelÿärin
diÿip habar berdi. Gelişinden habardar bolmaklary ve oña nähili jogap
berÿändiklerini biljek boldy. Eger-de baş egip il bolsalar ve salgytlaryny her yÿl
biziñ hazynamyza getirip berseler ne ÿagşy, ol ÿere goşun gitmez, eger-de öz fikirine
mynasyp jogap bermeseler, olary ÿola getirmek üçin hüjüm etjekdi. İlçiler şöl
töverege ÿollananlaryndan soñra-gyş, Arran ve Mugan taraflaryna geldi. Kür ve
Aras çaÿlarynyñ arasynda ÿurt edindi, gyşy şol ÿerde geçirdi. Şol töveregiñ hemme
halklaryny özüne il etdi (tabyn etdi). ÿaz gelende-de, dürli ülkeleriñ hökümdar ve
soltanlaryna ÿollan ilçileri gaÿdyp geldiler. Diÿarbekr, Ragga ve Bagdada giden
ilçiler, bu töveregiñ hökümdarlarynyñ "Oguz bir gelsin göreÿli, uruşarsmy ÿa-da il
bolarysmy şol vagt jogap bereris" diÿdiler diÿip habar getirdiler. Gürjüstana giden
ilçiler, ol ÿeriñ hökümdarynyñ "biz uruşa teÿÿar" diÿip aÿdandygyny beÿan
etdiler.
Oguz ozaly bilen Gürjüstana habar ÿollap, derrev gelÿärin, teÿÿarlygyñyz bolsa
görüberiñ, soñra Oguz duÿdansyz-habarsyz gelip çozdy diÿmäñ, diÿip olara
duÿduryş berdi. Uruş meÿdanynyñda siz belli ediñ, nirede teÿÿar bolsañyz biz şol
ÿere bararys, diÿip Oguz gaÿgysyz gürledi. ÿaz gelip atlar semrände Oguz
Gürjüstana tarap ÿola düşdi, Gürjüstanyñ golaÿlaryna baranda, Gürjüler 3-4
günlük ÿola öñe gelip söveşe teÿÿar bolup durupdyrlar.
Derrev söveşe başlandy. Oguzyñ goşuny üstün çykdy. İki gije-gündiz dovam eden
uruşdan soñra Gürjüler gaçdylar. ÿöne olar ÿene yÿgnanyp gaÿta uruşmaga
başladylar. Emma Oguzyñ goşunlarynyñ garşysynda jydap bilmejekdiklerine göz
ÿetirip, Oguzyñ huzuryna gelip il boldylar. Töverege hat-fermanlar ÿollap, gorkyp
dargan ilaty yÿgnanmaga ve Oguza salgyt tölemäge çagyrdylar. Oguz bir aÿ on bäş
günläp Gürjüstanda galdy. Soñraky tomus mövsiminde Aladaga çykdy. Aladaga
ÿetip barmaga bir näçe günlük ÿol galanda Gürjüleriñ salgyt tölemäni, Oguzyñ
bellän şähnesini ülkelerinden kovup, ÿagy bolandyklary barada habar gelip
gavuşdy. Oguz bu habari eşidende öz alty ogluny çagyrdy ve olara şeÿle diÿdi:
"Men bu govmy-Gürjüleri synap gördüm, olaryñ nähili adamdyklaryna gavy göz
ÿetirdim, olar bir hüjümden känine jydap bilmezler, olaryñ üstüne uly goşun
13
14
ÿollamaga ÿa-da meniñ gitmegime gerek ÿok". Her ogluna iki ÿüz esger berip olary
Gürjüler bilen söveşe ÿollady. Gürjüler bilen söveşde Oguzyñ ogullary, olary
ÿeñdiler. Şol vagt öz dädelerinden (Oguzdan) ilçi geldi ve hemme esgerleriñ şol
tomus iÿjek-geÿjekleriniñ Gürjülerden yÿgnanmagy buÿrugyny getirdi. Bu habar
Oguzyñ ogullaryna gelip ÿetende olar talañy güÿçlendirdiler ve köp mykdarda
iÿmitleri yÿgnap dädelerine getirdiler. Şeÿle-de şähnelerini belläp salgytlaryñ
mykdaryny aÿtdylar ve Aladaga gaÿdyp geldiler. Olar, ÿagşy iş edendikleri üçin
Oguz olary sylaglandyrdy ve "men dirikäm eden uly hem peÿdaly işleriñiz ve adabraÿ gazanmagyñyz, men ölemden soñra-da ÿerimi almaga layÿkdygyñyzy
görkezdi" diÿdi. Soñra ilçiler ÿollap hemme gyşlaglardaky esgerleriñ
yÿgnanmagyny ve Kürdüstana tarap ÿola çykylmagyny isledi.
14
15
OGUZYÑ KÜRDÜSTANYÑ ÜSTİ BİLEN
Dİ¥ARBEKR ve ŞAMA HEREKETİ
Oguz öz esgerlerini çagyryp yÿgnandan soñra Kürdüstana tarap ÿola düşdi ve üç
yÿllap Kürdüstanyñ daglarynda ÿaşady. Bu daglary galtamanlardan arassalap,
olaryñ barynyñÿoguny talady, şäheriñ ilaty hem-de sähralarda ÿaşaÿan halky öz
taraflaryna çekip olara salgyt belledi. Oguz ol ÿerden-de Diÿarbekre gitdi ve Erbil,
Musul ve Bagdadyñ ÿaşululary onuñ huzuryna gelip il boldylar, oña dürli savgatlar
berdiler.
Oguz şol gyş mövsiminde Dijläniñ boÿunda gyşlag etdi, ÿaz gelende-de Şama tarap
ugrady ve öz alty ogluny Mangala (habarçy) edip öñden ÿollady, öziñde olaryñ
yzyndan ÿöridi. Ragga gelenlerinde, şäheriñ hemme ÿaşululary olary garşy almak
üçin daşary çykdylar. Ogullar, öz dädeleri yzdan gelÿär diÿip ÿaşululary onuñ
öñünden çykmaga ÿolladylar. Olar, Oguzyñ huzuryna bardylar. Oguz olary
görende olary sylady ve bir şähne belläp şäherlerine iberdi. şunlukdan Oguz Şam
ülkesiniñ niresine barsa halk, öz isleg-arzuvlary bilen il boldy. ÿalñyz türkleriñ
Batak şäher diÿip atlandyrÿan ve üçÿüzalty gafysy bolan Antakÿa şäheri Oguza
garşylyk görkezip başlady. Ol bir yÿllap söveşdi, ahyrsoñy olñda boÿun boldy. Oguz
şähere girdi ve bir altyn tagt gurup oña çykdy. ÿanyndaky togsan müñ esgeriñ
hemmesini, aÿal-oglanlary bilen birlikde şähere äkitdi ve ol ÿerde oturdy. Soñra
Dameşk (Şam) ve Mysyra özüniñ gelendigini bildirmek üçin ilçiler ÿollady. Her bir
ilçiniñ ÿany bilen Bir ÿüz sany esger-de ÿollady. Şondan soñra Oguz öz goşunynyñ
her bölüminden bir ÿüz esger ayÿrdy ve olary alty ogly bilen birlikde Tekür (Tekfur)
hana iberdi. Oguzyñ ogullary ol ÿere golaÿlanlarynda Tekür olaryñ esgerleriniñ
ÿagdayÿny görmek üçin ilçi ÿollady. Olaryñ urpñadatlaryna görä ilçi bolup
gelenlere hiç hili zyÿan ÿetirilmeÿärdi. Oguzyñ ogullary Tekfurdan gelen ilçileri
görüp olar bilen sözleşdiler. Olar gaÿdanlarynda, öz ilçileriniñde olar bilen bile
ÿolladylar, ve "dädemiz bizi habarçy (Mangala) edip dokuz müñ esger bilen ÿollady,
öziñde uly bir goşun güÿji bilen gelÿär, eger-de il bolup salgyt tölemegi kabul etseñiz
ve ony her yÿl hazyna iberenligiñizi bilsek size hüjüm etmeris, söveş isleÿän-de
bolsañyz bir ÿeri belläñ ve uruşmak üçin ol ÿere geliñ" diÿip Teküre habar
berdiler.
Bu alty oguldan iñ ulusynyñ ady Günhan, ikinjisiniñ ady Aÿhan, üçünjisiniñ ady
yÿldyzhan, dördünjisiniñ ady Gökhan, bäşinjisiniñ ady Daghan ve altynjysynyñ
adyñda Deñizhandyr. Bu ogullaryñ ilçileri Tekfuryñ ÿanyna baranlarynda Tekfur
"ertir pylan ÿere geliñ söveşeÿliñ" diÿip jogap beripdir. Ertesi gün şol ÿere gitdiler,
söveşdiler ve Tekfury ÿeñdiler.
Tekfuryñ goşunlaryndan köp adamlar öldürildi. Olary iki gije-gündiz Tekfuryñ
şäherine barÿançalar kavaladylar. Şäheriñ golaÿlaryna gelnende ilat özara ylalaşyp
Tekfury tutup olara berdiler. Olar-da Tekfury ÿetmiş adam bilen birlikde, Antakÿa
(Oguz aganyñ ÿanyna) iberdiler. Paÿtagty ve ÿurdy eÿelediler, ÿöne talañçylyga ve
ilatyñ öldürilmegine ÿol bermediler.
Oguzyñ ogullary şäheriñ daşynda düşdüler ve öz dädeleri Oguza ilçiler bilen şeÿle
bir habar ÿolladylar: Eger-de Tekfury öldürmek niÿetiñiz bar bolsa, bize buÿruk
beriñ ÿurdy talap size mal-hazyna ÿollaÿly, bu mesele barada bir üm-yşarat
berseñiz ÿeterlikdir, eger-de ony bagyşlap günäsini ve ganyny geçÿän bolsañyz ony
öz ÿurdyna ÿollañ, hökümdarlygy oña bermek isleÿän bolsañyz mal hem
15
16
salgydynyñda belläp ony yzyna iberiñ, şeÿdip biz halkyñ ynamyny gazanarys,
buÿrugyñyza boÿundyrys. İlçiler, Tekfury Oguzyñ huzuryna getirenlerinde Oguz
oña söveşiñ nähili dovam edendigini, özi bilen ogullary arasynda nähili hadysalaryñ
ÿüz berenligini sorady. Tekfur ÿüz beren hadysalary birin-birin añlatdy, söveşde öz
goşunlarynyñ ÿeñilişe ugranlygyny, ogullarynyñ özlerini paÿtagta çenli
kavalandyklaryny, paÿtagtyñ ÿaşulularynyñ özara ylalaşyp ony ogullaryna teslim
edendiklerini beÿan etdi. Tekfuryñ sözi gutarandan soñra Oguz ondan, öz
ogullarynyñ şäheri talap-talamandyklaryny sorady, Tekfur, olaryñ talañçylyk
edendiklerini görmänligini aÿtdy ve bilmeÿärin men ol ÿerdekäm hiç ÿeri
talamadylar, şäherden daşarda çölde galdylar" diÿdi. Oguz, şäherleri talamazlyk
barada ogullaryna gaty tabşyryk berenligini aÿtdy, olaryñ-da şeÿle edendiklerini
eşidende oña köp hoşal boldy. Ellerini asmana sary galdyryp, ÿüzüni tañra tarap
çövürdi ve ogullarynyñ öz sözünden çykmandyklaryna ve olaryñ öz başarjañlyklary
bilen, dädeleriniñ ÿerine geçmäge mynasypdyklaryna şükür etdi.
Oguz şondan soñra Tekfura ÿüzlenip: "Sen ilki maña tabyn bolman garşylyk
görkezen-de bolsañ, söveşen-de bolsañ, hemme günäleriñi bagyşladym, seni öz
ÿurduñ başyna gaÿta ÿollap saltanaty saña berjek. Mundan beÿläk dos-dogry ve
ÿüregiñizi tämiz edip bize tabyn boluñ, her yÿl meniñ ÿaşaÿan ÿerime pul (hazyna)
ve mal iberiñ. Tekfur bu sözi eşiden vagty kellesini ÿere goÿup, gulluk şertlerini ve
dogany ÿerine ÿetirip şeÿle jogap berdi: "Hemme ÿurtlar seniñ emriñde ve
häkimiÿetiñdedir, meniñ ÿalylar ve menden has gavy milionlarça ynsan, seniñ
buÿrugyñ astyndadyr. Seniñ buÿrugyña garşy gelmek üçin meniñ ÿalylaryñ güÿjikuvvaty ÿokdyr. Her ne emir etseñiz kabul edip boÿun egerin. Eger-de (Oguz)
merhemet edip meni bagyşlasañyz gulluk eder ve her yÿl saña mal-hazyna ÿollaryn
ve gulluk hususynda hiç hili kem durmaryn."
Bu mesele bir ÿüzli bolandan soñra Oguz, Tekfurdan Rum ve Fereñ ülkeleriniñ
ÿagdayÿ, goşunlary hem ÿaşaÿan ÿerleri, olaryñ üstüne goşun ÿollajak bolsa, ol
ÿerleri nähili gola salyp biljekligi barada sorady. Tekfur-da jogabynda Fereñ (Pereñ)
ülkesini almagyñ ÿoly: "ÿagşy halatlar-savgatlar bilen ol ÿere ilçiler ÿollañ, ulularyñ
gövnini gazanyñ, ilçiler olara halatlar geÿdirsinler ve salgyt tölemekleri gerekdigini
aÿtsynlar, men-de ÿaşrynlykda olara bir hat ÿazyp öz ilçimi ibererin ve şu meseläni
ÿagşy biliñ! bu govum gaty güÿçlidir, güneşiñ dogan ÿerinden bu ÿere çenli her ÿeri
özlerine tabyn edendirler ve hiç bir janly olaryñ garşysyna çykyp bilmez, iñ ÿagşysy,
mesele söveş bilen gutarmanka, ynsanlar ölüp ÿurt harabaçylyga aÿlanmaka boÿun
boluñ, berjek salgytlaryñyzy belläñ, olar siziñ sözüñize ynanyp hazynany kabul
ederler, olara tarap esger ÿollamagyñ geregi ÿok diÿerin" diÿdi.
ÿöne Rum ülkesine gelenimizde; olaryñ gyşlagy deñize golaÿdyr ve gaty yssy bolar,
olar barada-da şeÿle etmelisiñiz: Olar gyşlaga inip soñra ÿaÿlaga çykmak islärler,
olar ÿaÿlaga gelmezinden ozal, esgerler gidip olaryñ ÿaÿlaglaryny eÿelemeli ve
gyşlaglaryndan çakmaga ÿol bermeli däl. Gyşlaglarynda yssydan hem möÿmöjekden oturmak mümkin bolmajagana görä, ejizläp siziñ bilen il bolmaga boÿun
bolarlar" diÿdi. Tekfuryñ bu sözlerini Oguz uÿgun gördi ve ony öz ÿurduna ve
saltanat merkezine gaÿta ÿollady. Özi bilen birlikde gelen ilçileri ve ony ÿurduna
eltip tagtyna çykarjak elli sany atlyny hem ÿanyna goşdy. Öz oglanlaryna-da
goşunlary bilen birlikde yzlaryna gelmäge buÿruk berdi. Oguzyñ ogullary
dädeleriniñ huzuryna geldiler. Tekfur Oguza köp savgatlar ÿollady. Öz paÿtagtynda
16
17
oturyp Oguza gulluk etmäge başlady. Tekfuryñ ÿurdy şeÿdip Oguza tabyn
bolandan soñra, ol Pereñ ve Rum diÿaryna tarap herekete geçdi.şäheriñ gafysynda
Oguzyñ huzuryna gelip, özleriniñ bagyşlanmagyny hayÿş etdiler.
17
18
OGUZYÑ, OGULLARYNY GOŞUN BİLEN
PEREÑ ve RUM TARAFYNA İBERMEGİ
Tekfur Oguza il boldy. Ol ondan Pereñ (Fere-) ve Rum ahvalyny anyk di-lap üç
ogluny: Gün, yÿldyz ve Deñizi (Hanlary) dokuz müñ adam bilen Rum ÿurduna
iberdi. Beÿleki üç ogluny: Aÿ, Gök ve Dagy (Hanlary) dokuz müñ adam bilen Pereñ
diÿaryna iberdi. Tekfur bular bilen biledi ve olara tabyndy. Olary derÿa gyrasynda
bir ÿagşy ÿerde ÿerleşdirdi. Olaryñ özlerine hem mal-garalaryna uÿgun ÿer belledi.
Pere-e-de ilçiler ÿollady. İlçiler ol ÿere baranlarynda Oguzyñ ÿollan halatlaryny
tabşyrdylar ve olary ululara (ÿaşululara) geÿdirdiler. Tekfur ilki öz ilçilerini ÿollap,
hal-ahvaly olara bildiripdi ve Oguzyñ sözüni di-läp oña tabyn bolmaklaryny
tabşyrypdy. Olar-da garşylyk görkezmän boÿun boldylar. Mal-hazyna yÿgnap
Oguzyñ ogullarynyñ ÿanyna getirdiler, ÿöne olar kabul etmäni: "Oguzyñ ÿanynagafysyna barmak gerek" diÿdiler. Olar-da mallaryny ve hazynalaryny alyp Oguzyñ
hyzmatyna ugradylar. Oguz bu habary eşidende: "Müñ-müñ esger ÿaraglanyp
olaryñ ÿollarynyñ ugrunda dursunlar, ol jemagat çerikleriñesgerleri görende,
gözlerine iki gadar köpräk görünsin" diÿdi. Pere-den gelen tofar Oguzyñ huzuryna
baranda Oguz olara: "Bu sizlere garşy iberen esgerlerim goşunyñ başydyr, on esse
köp goşunym bardyr, eger şol goşunlara garşylyk görkezip bilseñiz, biziñ bilen
uruşarsy-yz, ÿogsa-da eglişik ÿoluny tutup, berilmeli maly-hazynany anyklap
yÿldan-yÿla iberip dury-. Takyk biliñ, biziñ goşunlarymyz siziñ hyÿal-pikir
edÿäniñizden artykdyr. Derÿalaryñyzdan-da hiç pervamyz (gorkymyz) ÿok. Çünki
biz çykyp gelen ÿurdumyzdan bäri, niçe azym (uly) derÿalardan geçip bilendiris.
Siziñ bu derÿañyz biziñ esgerlerimize uly päsgel däl. Olar, aty sal ÿerine ve
gamçyny-da kürek ÿerine ulanyp bir sal bejererler, geçerler ve ÿurdu-yzyñda
agdar-dü-der ederler" diÿdi. Olar bu sözi eşidip Oguz aga bize bir şähne belleseñizde biz oña mal-hazyna getirip tabşyraÿly diÿdiler. Oguz-da olara ÿüzlenip "Öz
meÿliñiz bilen salgyt tölemäge gelişseñiz, Tekfur Hanyñ ÿanynda bellän şähnämiz
size-de ÿeter, her yÿl salgytlary oña eltip beriñ, ol ma-a ÿollar, her iki yÿlda bir ÿola
urugy-yzdan bir adam ÿanyma gelsin, men oña halat berip yzyna ÿollaryn" diÿdi.
Bu söz gutarandan soñra olara bu ÿurtda ÿörgünli adata görä salgyt belledi ve olary
yzyna ÿollady. Bu ilçiler başga bir vagt huzura geljek bolanlarynda, şu gezek edişi
ÿaly ÿene şeÿle edilsin ve olar Oguzyñ goşunynyñ näjüre ulydygyna göz ÿetirsinler
ve öz ÿurtlaryna gaÿdyp baranlarynda Pereñ padeşahyna a-latsynlar diÿip Oguz
buÿruk berdi. İlçiler öz başlaryndan geçenleri padeşahlaryna a-latdylar ve ol çuñ-ur
fikire batyp, meÿletin mal bermegi kabul etdi ve Oguza boÿun boldy. Oguz padeşah
bolup ÿaşan vagty her kim oña ve soñra ogullaryna salgyt töledi, tölemeÿänler bilen
söveş edildi.
OGUZYÑ RUMA GİDEN OGULLARYNYÑ SÖVEŞİ
OLARYÑ RUM GOŞUNLARY BİLEN SÖVEŞLERİNİÑ BE¥ANY
Oguzyñ ogullary esgerler bilen Ruma ÿetip baranlarynda Rumlar üç ÿerde olar
bilen söveşdiler, ÿöne hemmesinde ÿe-ildiler. Ahyrso-y Rumyñ ÿolbaşçylary,
Oguzyñ ogullary bilen söveşip bilmejekdiklerini a-lanlarynda, yÿgnanyp olaryñ
ÿanyna geldiler. Her yÿl mal-hazyna ÿollap durjakdyklaryny aÿdyp, Oguza ve
ogullaryna gamyşgulak atlar savgat berdiler. Oguzyñ ogullary, gelen ÿolbaşçylara
18
19
nämeşip ilki başda tabyn bolman özleri bilen söveşendiklerini soradylar, eger-de il
bolup boÿun egen bolan bolsañyz munça adam ölmez ve ÿurt veÿran bolmazdy,
diÿdiler. Olar, siz bilen uruşanlar divana adamlardy, biz bolsa dünÿä gören ve onuñ
yssysynyñ, savugynyñ tagamyny dadan adamlardyrys, söveşi bes edip boÿun
bolmaklygy maslahat gördük, kabul ÿa-da ret etmek siziñ bilen, diÿdiler. Oguzyñ
oglanlary, olaryñ tämiz ÿürek bilen özlerine il bolandyklaryna ynandylar ve olara:
Dädemiz bize, kim il bolsa oña aman beriñ ve üstlerine hüjüm etmän diÿip nesihat
berdi, biz-de onuñ nesihatyndan çykan däl, ÿurdu-yzyñ bir çetinde oturÿarys, hiç
kime ve ÿurdu-yza hüjüm etmeris, siz-de bir ÿaşuly tofary dädemiziñ (Oguz agany-)
ÿanyna iberiñ, ol näme diÿse ol bize buÿrukdyr, diÿdiler. ÿaşulular tofary bilen
Oguz ogullarynyñ ilçileriñde Oguzyñ ÿanyna gitdiler. Oguz olary görende edilen
söveşler barada, ogullarynyñ ÿagdayÿ barada olardan sorady, oña hadysalar bolşy
ÿaly aÿdyldy. Oguz ÿaşululara hormat goÿdy ve her yÿl beriljek mal-hazyna
bellendi. Öz goşunlaryny Pere-lilere nähili görkezen bolsa, olara-da görkezdi. Oguz
ilçilere halat berip ÿola saldy. Ogullary öz esgerleri bilen dädeleriniñ ÿanyna
geldiler. Oguz, ogullarynyñ başaran işlerine begendi ve bir toÿ tutdy, her ogluna bir
altyn kürsi berdi. Ogullary bilen bile giden emirlere-de halatlar berdi ve: öz
ogullaryma kürsi berip sizlere halat geÿdirmegimiñ sebäbini bilÿärsiñizmi? diÿip
olardan sorady. Ogullary ve emirler "ony iñ gavy siz bilÿänsiñiz, biz näbileÿli"
diÿip jogap berdiler. Oguz-da: Alty oglumy bir gezek Şama iberdim, olar ÿagşy işler
etdiler, ikinji gezek üç oglumy Pere-e, ÿene üçüsini Ruma iberdim, ÿene gavy işler
bitirdiler. Hatda basylyp alnan ülkeleri talamazlyk barada çykaran ÿasak (buÿruk)
ve emirlerimi birkemsiz ÿerine ÿetirdiler, meniñ sözümden daş çykmadylar, öz
fikirleriniñde ma-a aÿtdylar, ine şondan çürim olardan ve sizlerden gövnüm hoş,
olaryñ padeşahlyga, sizleriñ-de emirlige layÿkdyklaryñyza göz ÿetirdim, şonuñ
üçin-de olara altyn kürsi ve sizlere-de halat berdim" diÿdi. Şondan soñ Pereñ, Rum
ve Antakÿa işlerini düzgüne koÿmak üçin ÿene üç yÿllap ol ÿerde galdy, soñra
Dameşk tarafyna ÿola düşdi.
19
20
OGUZYÑ HEMME GOŞUNY BİLEN DAMEŞKA
TARAP HEREKETİ
Oguz, Rum, Antakÿa ve Pereñ velaÿatlary bilen bagly işlerini ÿola goÿandan soñ,
Dameşk velaÿatyna tarap ÿola çykdy ve Dameşk şäherine geldi. Dameşklylar onuñ
bilen söveşmek niÿetindediler. ÿöne Oguz bu barada meÿilli däldi. Dameşk
şäheriniñ golayÿnda düşläp üç gün ol ÿerde galdy ve söveşe girişmedi. Ogullary oña,
uruş barada ses çykarman oturmagyñ sebäbini soradylar. Oguz olara şeÿle jogap
berdi: "Siz Adam Aleÿhissalamyñ bu topraklarda ÿatandygyny bilmeÿärsiñiz,
şonuñ üçin men haÿran galyp otyryn ve söveşe razy däl, ilçi-de ibermek islemeÿärin,
göreli iş nirä barÿar ve olar näme ederlerkä?". Gelenine üç gün bolan-da bolsa
Oguz olara hiç bir ilçi ÿollamany, öz uruş tekliplerine-de hiç hili jogap bermänseñ,
Dameşklylar Oguza ilçi ÿolladylar, onuñ ÿany bilen-de On eşek ÿüki-harvar (her
harvar-da 300 kg agyrlyga barabardyr) ÿaÿ-da iberdiler. İlçiler Oguzyñ huzuryna
geldiler ve aÿtjak zatlaryny aÿtdylar, Oguz-da şeÿle jogap berdi "Siziñ ve
ÿaşulularyñyzyñ -ÿolbaşçylaryñyzyñ ses çykarman durmaklarynyñ sebäbi näme?
Näme pikir edÿärsiñiz, men bu ÿere gelenimden bäri indi-şu gün ÿanyma geldiñiz?,
eger-de uruşmak isleÿän bolsañyz, Antakÿa goşunyndan güÿçli däldirsiniz,
goşunlarymyñ hemmesi bu ÿere gelip ÿetmändikleri üçin men sabr edip otyryn,
şondan çürim-de size hiç kimi ÿollamadym, iñ ÿagşysy siz gidiñ ve ulularyñyza, bu
hal-ahvaly aÿdyñ, gelip boÿun bolsunlar, biz Mysyra tarap barÿarys ve siziñ bilen
söveşmek islemeÿäris, aslynda siziñ bilen söveşmegiñ bir manysy ÿok, siziñ berjek
mal-hazynañyza derek şu ÿaÿlary kabul edÿärin, ondan başga bir zat bermegiñizide islämok" diÿdi.
Dameşk ilçisi yzyna gaÿtdy ve Oguzyñ aÿdanlaryny öz ulularyna aÿtdy. Bu sözler
olara-da makul geldi ve kabul etdiler. ÿüz eşek ÿüki ÿaÿ jemläp, olaryñ ÿany bilen
birnäçe arap aty-da alyp Oguzyñ huzuryna geldiler ve il bolup oña tabyn boldylar.
Oguz olary güler ÿüz bilen garşy aldy-hormat etdi ve şeÿle diÿdi: ÿurdu-yzyñ
ÿaÿlary diÿseñ ÿagşy bolany üçin, esgerlerimize gerekdi, näçe ÿaÿ getiren bolsañyz
olary esgerlere paÿlañ, her birine üç ÿaÿ beriñ, eger-de hemmesine ÿetse, onda olary
şu yÿlyñ mal-hazynasy (salgydy) diÿip kabul edÿärin. İndi men Mysyra tarap ÿola
çykmakçy hoş-sag galyñ, allah tagala ÿol berip sag-aman gaÿdyp gelenimde, siziñ öz
razyçylygy-yz bilen tölejek mal-hazynañyzy belläris. Ol, ÿene bir aÿlap Dameşkda
galdy, bir aÿdan soñra öz goşunlary bilen Mysyra tarap ÿola düşdi.
20
21
OGUZYÑ MYSYRA TARAP HEREKETİ
BARYP OLARY ÖZÜNE TABYN
EDENLİGİ
Oguz, Dameşgy il edenden soñ Mysyra tarap ÿola düşdi. Üç günläp ÿol ÿörip bir
ÿerde iki günläp düşlediler. Her müñ kişiniñ gije iki-üç ÿola yzyna gaÿdyp, gündiz
göç edip boşuna birikmeklerini buÿruk berdi. Şeÿdip goşunlaryñ sanyny, bolşyndan
kän görkezjek bolÿardy. Soñra Mysyryñ nähili alynjaklygy, olaryñ nähili il
ediljekligi barada ge-eş geçirdi. Üç ogluny dokuz müñ adam bilen ö-den iberdi. Bir
ogluny ÿene dokuz müñ adam bilen olaryñ yzyndan iberdi, özi uly goşun bilen
olardan soñra ÿola düşdi. Özi ÿola düşen güni, goşa at bilen ilçi ÿollap, ogullarymy
şeÿle goşun bilen iberdim, özüm-de olaryñ yzyndan uly goşun bilen barÿaryn diÿip
habar berdi. İlçileri ÿola salyp özi şol ÿerde galdy, ogullary özlerine berilen goşun
bilen gitdiler. Oguz Dameşk ve Guta tövereklerinde, Kudus ve Halil velaÿatynda ve
şol ülkelerde gyşlag edindi ve avlanyp ÿördi. Dameşklylar-da Mysyra bir ilçi ÿollap,
Oguzyñ goşun ÿagdayÿny ve olar bilen söveşip bolmajaklygyny bildirdiler. Bu
sözler, Mysyrlylara uly täsir etdi. Oguzyñ ogullary Mysyryñ golaÿlaryna
baranlarynda, Mysyryñ hemme ululary olary garşyladylar, olara savgatlar berip
tabyn ve boÿun boldylar. Hazyna iberiljek mal bellendi ve Oguzyñ ogullary bir
yÿllap Mysyrda galdylar. Esgerleriñ hiç kimiñ janyna, malyna ve namysyna
degmezlikleri barada buÿruk çykaryldy. ÿöne her yÿl gelmek gyn bolar diÿip, üç
yÿlyñ salgydyny ozaldan tabşyrmaklary karar edildi, ÿagny alty yÿlyñ salgydyny iki
gezekde beriñ diÿildi. Şol yÿl, üç yÿlyñ salgydyny alanlaryndan soñra Oguzyñ
buÿrugy bilen ogullary gaÿdyp gelip dädeleriniñ huzuryna çykdylar. Oguz ÿene bir
yÿllap Dameşk velaÿatynda galdy, şonda Dameşkyñ tölejek salgydy-da bellendi.
Adam Aleÿhissalamyñ mazarynyñ şol ÿerdedigini eşidip, Mekke ve Medinä ilçiler
ÿollap ol ÿerlerden biraz toprak getirilmegini buÿruk berdi. İlçi gidip topragy
getirdi. Oguz şol topraklardan bir mikdaryny öz üstüne sepdi ve ta-ra şükür etdi,
ogullaryna ve beglerine (emirlerine): "Adam toprakdan ÿaradylandyr, biz-de
hemmämiz toprak boljakdyrys, ynsan nähili güÿçli bolsa-da, muny ÿatdan
çykarmaly däl ve ÿagşylyk etmelidir, ÿamanlyk däl" diÿip aÿtdy. Şondan soñraÿazda Baalbek daglarynda, salkyn havaly ÿerlerde ÿaÿlag tutdy. Tomusda Bagdada
barmak gyn bolar, biraz vagt geçip havalar salkynlaşanda Bagdada tarap ugrarys
diÿdi. ÿaz-tomus ol ÿerde galdy ve havalar salkyn bolanda Bagdada tarap ÿola
düşdi.
21
22
OGUZYÑ BAGDADA ve BASRA TARAP
GİTMEGİ
Oguz, Bagdada tarap ÿola düşüp Diÿarbekre baranda, Bagdadyñ ÿaşululary huzura
gelip boÿun boldylar. Oguz Bagdada bardy ve bir aÿlap ol ÿerde galdy. ÿurduñ
ululary onuñ bilen bilediler. Soñra şäherden çykyp tä hava yssy boÿlança gyşlag
tutdy. Ondan soñra Kürdistan daglaryna baryp ol ÿerde ÿaÿlag kyldy. Güÿz gelende
Basra tarap ugrady. Basra halkyñda beÿleki velaÿatlaryñ halky ÿaly boÿun boldylar,
il bolup salgyt tölediler. Oguz ol ÿerden Huzistan taraflaryna gitdi ve şol töveregiñ
hemme velaÿatlaryny özüne tabyn etdi. Hemmesi mal-hazyna berdiler.
Oguz soñra Lor (Loristan) daglaryndan geçip İsfahana bardy, İsfahanlylar boÿun
bolmadylar, aÿak diräp uruşa girişdiler, olar asla galalardan daşaryk çykmadylar.
Oguz İsfahanyñ ö-ünde On müñ adamdan ybarat bir goşun goÿdy ve Isfahanlylar
galalardan çykyp söveşmek isleseler söveşiñ diÿdi. Oguz belli aralyklarda öñki On
müñ adamy yzyna çagyryp täze goşun ÿollaÿardy, beÿleki esgerler İsfahan şäherini
talaÿardy. Oguz üç yÿllap bu velaÿatda galyp hemme şäherleri talady. Üç yÿldan
soñra hemme esgerler İsfahan galasynyñ ö-ünde yÿgnandy, ÿedi gije-gündiz Isfahan
goşunlary bilen uruşdylar, ÿöne netije bermedi, ahyrso-y, Gara Sülük, dädesi Uşi
Hojanyñ ÿanyna gitdi, oña ge-eşdi, ol-da "Goşunyñ ÿarysy gizlensin, galan ÿarysy
söveşsin, eger İsfahanlylar galadan çykmasalar, olaryñ, şäheriñ daşyndaki hemme
bag-bakçalaryny, öÿlerini divarlaryny yÿkyp veÿran ediñ, soñra esgerleriñiz
hamana ÿe-ilen ÿaly bolup gaçsyn, olar-da sizi-kileriñ yzyna düşerler, mazaly
şäherden uzaklaşanlarynda, siziñ gizlenip oturan goşunlaryñyz olary yzyndan
gabasynlar, ine şol vagt, Isfahanlylar ÿe-ilerler, yzlaryna gaÿdyp şähere girmelerine
ÿol bermäñ hemmesini öldüri-" diÿip maslahat berdi. Gara Sülük muny Oguza
aÿtdy, Oguz bu plany begendi ve ogullaryny 40 müñ esger bilen gizledi, 50 müñ
adam bilen-de gara Sülügi şäheriñ dervezesinde İsfahanlylar bilen söveşe ÿollady,
töveregi veÿran edip ÿakmaklarynyñda buÿruk berdi. Şol hal-ahvaly gören
Isfahanlylar, aldanyp galadan çykdylar ve Oguzyñ goşuny bilen söveşe girişdiler.
Ozalky plana görä Oguzyñ goşunlary ÿe-ilen ÿaly bolup gaçmaga başlady,
İsfahanlylar-da olaryñ ökjesine düşdiler ve şäherden mazaly uzaklaşdylar, edil şol
vagt gizlenip ÿatan Oguzyñ ogullary 40 müñ esger bilen olary gabadylar, şäherden
çykanlaryñ ÿekejesiniñde şähere salmadylar, baryny gyrdylar. Şeÿdip İsfahany
aldylar.
Şondan soñra Oguz, ogullarynyñ dördüsini Pars ve Kerman taraflaryna ÿollap, şol
velaÿatlary tabyn etmeklerini buÿruk berdi
22
23
OGUZYÑ ÖZ OGULLARYNY FARS ve KERMANA
¥OLLAMAGY
Oguz öz ogullaryndan dördüsine Fars ve Kermana gidip şol ÿurtlary gola
geçirmeklerine buÿruk berdi. Ogullary öz dädeleriniñ buÿrugy esasynda şol diÿara
tarap ÿola çykyp, ilki Kermana baryp ol ÿerde söveşdiler. İsfahany näjüre alan
bolsalar, Kermany-da şeÿle edip aldylar, ÿöne köp zähmet çekmeli boldylar. Ol
ÿerde öz işlerini gutaryp azad-rahat bolanlaryndan soñra Fars velaÿatyna geldiler,
ilki Şirazy aldylar, bir yÿl çemesi bu iş dovam etdi ve Oguz ogullary ol ÿerde
galmaly boldylar.
Her tarafy alanlaryndan soñra öz dädelerine habar ÿollap, şondan soñra ediljek
işleri ve ilata nähili çemeleşjekdiklerini soradylar. Oguz olara şeÿle buÿruk berdi:
"Bu ülke alnyp tabyn edilen bolsa, olary talamañ, berjek salgytlaryny belläp, üç
yÿlyñ salgydyny ö-ünden alyp yzyñyza gaÿdy-". Oguzyñ buÿrugy birkemsiz ÿerine
ÿetirildi ve Oguzyñ ÿanyna gaÿdyp gelindi. Soñraky üç yÿlyñ salgyt töleme vagty
gelende Fars ve Kermana goşun ÿollandy ve ol ÿerler gola salyndy, salgytlar
bellendi ve şähnelerde saÿlandy. Oguz şol vagta çenli Isfahanda galdy ve ol ÿerden
aÿrylmady.
Oguzyñ öz ogullary gaÿdyp gelenden soñra, Irak-y Ajemi almak niÿeti bardy. Şol
ÿurdyñ ilatynyñ hal-ahvallaryny ÿerinde barlap görmekleri üçin-de ol ÿere ilçiler
ÿollady.
23
24
OGUZYÑ YRAK-Y AJEM TARAFYNA
İLÇİLER ¥OLLAMAGY
Oguz, bu ady agzalan ÿurtlara eÿe bolandan soñra Irak-y Ajemi gola geçirmek
isledi. İlki 200 adamy ol ÿere ÿollady. Bular, şol ÿerlerden maglumat yÿgnap,
padeşahlar hem galalar barada seresaply bolmalydylar. Oguz olara, alabilejegiñiz
kiçi ÿerleri alyñ, emma uly ve berk ÿerlere hüjüm etmäñ, diÿip tabşyrdy. Bu iki ÿüz
adamyñ baran ÿerlerinde: Reÿ, Gazvin, Hemedan ve beÿleki şäherleriñ halklary
Oguzyñ ve onuñ goşununyñ güÿç ve gudratyndan ozal habarly bolup, olarda Oguza
uly hormat ve sylag duÿgysy oÿanypdyr. Ol ÿeriñ ilaty, Oguzyñ üstüne esger ÿollap,
adamlar ölüp ülke veÿran bolmazdan ozal, Oguzyñ huzuryna gelip, tölenjek
salgytlary belläp, ony her yÿl hazyna ibermekden başga bir ÿol görmändiler. Bu
barada Irak-y Ajem halky, Oguzyñ ÿanyna baryp, tölenjek salgytlary belläp, onuñ
razyçylygy bilen ÿurtlaryna dönmäge özara ylalaşdylar. Olar Oguzyñ ÿanyna baran
vagtlary bahar başlanypdy, Oguz olaryñ ÿurtlaryna tarap ÿola çykjak bolup
teÿÿarlanÿardy. Şol vagt ÿanyna baran ÿerliler bilen ylalaşan Oguz olary yzyna
ÿollady.
Oguz soñra Demavende tarap ugrady. Ol ÿerde ÿaÿlag gurjakdy. ÿolda şeÿle bir
hadysa ÿüz berdi: Gövreli gartañ bir aÿalyñ ogly bolupdyr, ÿöne iÿmäge bir
ÿapraklaryñda bolmansañ aç galypdylar. Özi bir zat iÿip oglanyna süÿt berer
ÿagdaÿda däldi, oglan-da aç galypdy. 2-3 gün soñra bir sülgün tutan şagalyñ
üstünden bardylar, aÿalyñ äri şagaly urup sülgüni alyp, bişirip aÿalyna berdi. Bir
näçe gün soñra Oguzyñ yzyndan ÿetdiler. Adam Oguzyñ huzuryna gelende, Oguz
ondan niredediñ nämeşip yza galdyñ diÿip sorady, adam aÿalynyñ oglany
bolanlygyny ve şondan çürim gijä galandyklaryny aÿtdy, ÿöne Oguz onuñ bu sözüni
halamady, aÿal oglan dogurdy diÿip yza galmak bolarmy? diÿip oña gaharlandy ve
siz şeÿle sebäp bilen yza galdy-yz onda siz bu ÿerde galyñ diÿip aÿtdy (ÿagni bu
ÿerde gal-aç). Olar-da şo taÿda galdylar ve vagtyñ geçmegi bilen şol söz KhalaçHalaç boldy ve Halaç nesli şol adamyñ nebereleridir, diÿilÿär. Soñra Oguz
Demavende gidip ÿazy ol ÿerde geçirdi, güÿz gelende-de Mazenderany ve şol
töverekleri almaga niÿetlendi.
24
25
OGUZYÑ
MAZEDERANY, GÜRGENİ, DEHİSTANY, HORASANY, KÜHİSTANY
GOLA GEÇİRMEGİ
Oguz, Demavendden Mazenderana (Amul, Sary, Astrabada) tarap ÿola düşdi. Bu
velaÿatyñ dürli şäherlerinden käbirleri meÿletin boÿun boldy, käbirleriñde söveş
bilen gola geçirildi. Oguz, gyşy ol ÿerde geçirdi ve dürli ÿerlere şähneler belledi.
Tomus gelende Demavende gelip ÿaÿlag kyldy. Gürgen, Dehistan ve şol tövereklere
ilçiler ÿollap, olaryñ ÿolbaşçylarynyñulularyny boÿun egdirdi. Bu ülkeleriñ ilaty-da
Oguzyñ huzuryna gelip bellenen salgytlary kabul etdi ve üç yÿlyñ salgydyny birden
tölemeli boldy. Oguz soñra Horasana tarap ÿola düşdi ve Esferaÿin, Keran ve
Sebzevar il bolup oña tabyn boldylar. Nişaburyñ ilaty boÿun bolman söveşe
teÿÿardyklaryny bildirdi ve şäherden daşaryk çykmadylar. Oguz bu ülkede gyşlag
kyldy. Bahar (ÿaz) gelende-de, Nişabur ve Tus şäherine ÿönelip olary aldy, tomusy
şol ÿerlerde geçirdi, gyş bolanda-da Ebiverd (Baver), Serags ve Mary tövereklerine
gelip ol ÿerleriñ hemmesini boÿun egdirdi. Olardan üç yÿlyñ salgydyny ö-ünden
aldy. Tomus Herata gelip ol ÿerde ÿaÿlag kyldy, Heratyñ salgydyny belläp ilatdan
aldy. Şeÿdip Kuhistan velaÿatyny ve şol töverekleri alyp salgytlaryny belledi ve her
üç yÿlda bir ÿola, üç yÿlyñ salgydynyñ tölenmegi karar edildi. Güÿzde Heratda
boldy. Bir ogluny ol ÿerden (ähtiÿäç üçin) dokuz müñ esger bilen Basra taraplaryna
ÿollady. Bu, ilatyñ herhaÿsam-da bolsa bir ÿol bilen öz sözlerinden dänip, bellenen
salgytlary tölemekligi gijä goÿmazlygy üçin, padeşaha Oguzyñ onçakly uzakda
däldigini a-latmak maksadynda edilen işdi.
Üç yÿlyñ salgydy alnypdy, soñraky üç yÿlyñ salgydy-da bellendi, Oguz men-de
gidÿärin diÿip bir habar ÿaÿradyp ogluny dokuz müñ esger bilen her kimden galan
üç yÿlyñ salgydyny almaga ÿollady. Oguzyñ ogly dädesiniñ buÿrugy bilen Basra
taraflaryna ÿöneldi, baran ÿerlerinde üç yÿllyk salgytlaryñ hemmesini almak üçin
habar ÿaÿradyp töverege ilçiler ÿollady. Bu salgytlaryñ hemmesini yÿgnap öz
dädesine äkidip bilmek üçin, olaryñ Irak-y Ajemde yÿgnanmagy karar edildi. Ogly
olary yÿgnap dädesine eltip berdi. Şu geçen üç yÿlyñ içinde Oguz Herat, Sarags ve
Baÿgyzda (Badgysda) oturypdy.
25
26
OGUZYÑ ÖZ ¥URDUNA DOLANYŞY VE
ÖMRÜNYÑ SOÑKY ¥ILLARY
Öz ogly ÿanyna gelende Oguz öz velaÿatyna-ÿurduna (Ortak ve Kürtaga) gitmäge
karar berdi. Basym baryp bilmek üçin-de Gur ve Gürjistan ÿolundan gidilmegini
buÿruk berdi. ÿolda uly bir daga baryp ÿetdi, şonda şeÿle bir hadysa boldy: Bu daga
köp gar ÿagypdy ve şondan çürim-de Oguzyñ goşunyndan iki-üç maşgala yza
galypdy. ÿöne hiç bir janlynyñ goşundan yza galmaga haky ÿokdy, Oguz bu habary
eşidende "Nä hili bolÿar şeÿle gar ÿagdy diÿip ÿoldan galÿarlar" diÿdi. Osam şol
birnäçe maşgala KARLUK ÿagni Karlyk lakaby berdi. Häzirki Karluk-Garluk
jemagaty, şol iki-üç maşgaladan önüp-ösenler (govumlar) bolmaly.
Oguz şol dagdan ötüp Amuÿa derÿasyna ÿetip (bu Semerkanda tarap akyp barÿan
çaÿdyr) ondan-da geçip Buhara serhedindäki ÿalguz Agaja baryp ol ÿerde düşledi.
Ol ÿerde birnäçe gün galyp soñra öz ÿurduna tarap ÿola çykdy. Bu ÿolagçylyk (öz
ÿurdundan çykyp ÿene oña gelmegi) 50 yÿl çemesi vagt alypdy. Öz ÿurduna ÿetip
barÿarka, ozal ondan aÿrylyp galan Ka-lylar ve Uÿgurlar Oguzy garşy almak üçin
dokuz günlük ÿola çykyp oña savgatlar berdiler. Oguz sag-salamat ÿurda gaÿdyp
geleni üçin togsan müñ goç bilen dokuzÿüz gysrak kesilmegini (öldürilmegini)
buÿruk berdi, uly toÿ tutuldy, altyn öÿi saldyrdy. Bu toÿdan soñra özi bilen bile
jahangirlik safaryna çykan, özi bilen bile sag-salamat gaÿdyp gelen Oguzyñ ogullary
bir gün ava gitdiler. Şonda altyn bir ÿaÿ bilen üç altyn ok tapdylar, olary dädelerine
getirip berdiler, ol-da ÿayÿ üçe bölüp iñ uly üç ogluna ve oklaryñ her biriniñde
beÿleki kiçi ogullaryna berdi ve ÿaÿlary beren ogullaryndan önüp ösenlere Bozok,
özlerine ok beren üç oglundan önüp-ösenlere-de Üçoklar diÿilsin diÿip karar etdi.
ÿene ÿaÿ beren ogullary uly mertebeli bolup, ok berenleri kiçi bolarlar, şondan
çürim ÿaÿ, padeşahdyr ve ok bolsa ilçidir, diÿip aÿtdy. Şeÿle düzgün bilen
ÿurtlarynyñda belledi, ÿaÿ berenlerine sag tarafy ve ok berenlerine sol tarafy belläp
berdi.
Oguz toÿda eden çykyşynda, men ölemden soñra eger-de Günhan şol ÿagt sag bolsa
hemme ÿerim-ÿurdum ve tagtyma ol eÿe bolar diÿdi. Gara-Sülügi-de köp övdi ve
ondan ÿol boyÿ beren nesihatlaryny kimden övrenendigini sorady, ol-da, garrylary
ÿola çykarmañ diÿen-de bolsa Oguzyñ sözüniñ tersine ÿola çykaran öz dädesinden
övrenendigini açyk-aÿan aÿtdy. Oguz Uşi hojany ÿanyna çagyrdy, oña halatlarsavgatlar berdi ve Gara-Sülüge-de Emir-i Agzam (uly beg) lakaby berdi. Bu
zatlaryñ hemmesi şol toÿ mahalynda boldy. Soñra Oguz öz ÿurduna indi, onuñ Müñ
ÿaşanlygy aÿdylÿar.
Şondan soñra öz goşuny bilen şol ÿerde ÿaşap başlady. ÿöne aÿdyşlaryna görä bir
gezek Gylbarak ÿagy bolupdyr ve salgyt ibermekten saklanypdyr. Oguz Gypçaklary
ol ÿere ÿollap Atil (İtil) ve ÿaman-su boÿlaryna çenli baryp oturmaklaryny ve ol ÿeri
özlerine ÿurt edinmeklerini buÿurdy. Gypçaklar, Gylbarak, Derbend ve şol
tövereklerde bolan ülkeleriñ salgytlaryny yÿgnap hazyna iberdiler. Şonuñ üçin
Gypçaklar ol ÿerde galyp ÿurt edindiler. Oguz müñ ÿaşandan soñra vefat etdi.
26
27
OGUZYÑ OGLY GÜNHANYÑ
PADEŞAHLYGY
Oguzdan soñra uly ogly Gün Han onuñ ÿerine geçdi. Ol tagta oturan vagty ÿetmiş
ÿaşyndady ve ÿetmiş yÿllap-da padeşahlyk etdi, ondan köp ÿaşamady. Oguzyñ
vefatyndan soñra, onuñ ÿa-ykent adynda bir şäher saldyranlygy belli boldy. Bu
şäheriñ häkimligini akylly bir adam bolan Irgyl Hoja beripdir (Irgyl, bir zady özü-e
çekmek ve hoja-da uly diÿmekdir). Irgyl Hoja bir gün Gün Hana: "Oguz uly bir
padeşahdy, ÿerÿüzüni öz kontrollygyna alyp köp hazyna ve sansyz mal-gara
yÿgnapdy, häzir olaryñ hemmesi sizi-kidir, siz alty dogan bolup her biriñiziñ-de
dört oglu-yz bar, olaryñ arasynda soñra agzalaçylyk çykmagy mümkindir, şondan
çürim olaryñ her biriniñ ady, lakaby, derejesi ve işi bellensin, her biriniñ-de bir
tagmasy bolsun, şonuñ bilen tanyyÿlsyn ve özara agzalaçylyk-da bolmasyn, olaryñ
oglanlaryñda öz ÿerlerini bilsinler, şeÿle etmek, dövletiñ yzygiderliligi üçin hem-de
urugy-yzyñ ad-abrayÿ üçin gerekdir" diÿdi. Bu sözler Gün Hanyñ hoşuna gitdi ve
Irgyl Hoja, aÿdanlaryny ÿerine ÿetirmegi buÿruk berdi. Irgyl Hoja Üçoklara-da,
Bozoklara-da (24 Ferzende) tagmalar belledi, olaryñ lakablarynyñda aÿtdy,
mallardan haÿsylarynyñ Ongun (azyk) boljaklygyny-da bildirdi. Ongun, Gutlymübärek bolsun diÿmek bolÿar.
27
28
GÜNHANDAN SOÑRAKY OGUZ ¥ABGULARI
Günhan ÿetmiş ÿaşynda tagta eÿe bolup ÿene ÿetmiş yÿllap padeşah bolandan soñra
aradan çykdy. Günhanyñ ogly Dib ÿabgu padeşah boldy. Öz atasynyñ ady dakylan
Dib ÿabgu, emirlerden ve erkan-i dövletden: Jeddim (atam) Oguz şeÿle köp ülkeleri
nähili alypdyr, nireden-nirä barÿança eÿeläpdir, diÿip sorady. Şolaryñ arasyndan
Ulaş ve Ulad adlarynda, Salur govmyndan iki (ata-ogul) adam öñe çykyp, diz çökip,
salamlap: Gündogardan günbatara çenli bolan hemme ülkeleri seniñ dädeñatalaryñ eÿeläpdirler, biz-de seniñ bilen bile bolup saña goldav-ÿardam bereris,
saña garşy gelip salgyt tölemejekler bar bolasa, şeÿle bir garşylyk berip ÿok edip,
seniñ atalaryñ ve dädeñ ad-abrayÿ baky galar ÿaly ederis, diÿdiler. Hiç bir kimse,
saña salgyt tölemezlik edip saña garşylyk görkezip bilmez. Dib ÿabgu bu sözleri
eşiden vagty köp begendi ve özi-özüne: ÿurdy bolşy ÿaly saklap bilmek, şu iki akylly
adamyñ sözlerine gulak asmak bilen mümkin bolar, diÿdi. Olara köp sylag etdi ve
siz, biziñ bilen bile boljagy-yzy aÿtdy-yz, beÿleki govumlar-da şeÿle ederlermikä?
diÿip Dib ÿabgu sorady. Olar "ÿazar (ÿazyr) govumyndan Alan adynda bir beg bar,
onuñ-da Bulan adynda bir ogly bar, olar biziñ bilen biledirler, ÿene Dib Jenkşu
(Jebeşku) ve ogly Dürkeş (Derkeş), Başbek (Daşbek) ve ogly Balgubek (Baÿgubek)
bular Dögerlerden bolup biziñ bilen biledirler ve Bayÿndyrlardan Tülü (Kulu) hojada biziñ ÿanymyzdadyr, duşmanyñ bolan her ÿere biziñ bile göçerler ve seniñ üçinde ölerler" diÿip aÿtdylar. Dib ÿabgu bu sözleri eşidende köp begendi ve munça
govum biziñ bilen bir bolsa işler ÿagşy bolar diÿip oÿlandy. Şondan çürim, ady
geçen govumlaryñ begleriniñ atalaryny öz ÿanyna çagyryp, olaryñ oglanlaryny ilçi
edip K.r.k. (Kark), Şam, Başgurd, Fars, Kerman, İsfahan, Bagdad ve Basra iberdi.
Olardan, bu ÿurtlardan üç yÿllyk salgytlary alyp gelmeklerini isledi. Olaryñ baran
ÿurtlaryndaky ÿolbaşçylar boÿun boldylar ve töverekdäki hanlar-da tabyn bolup
salgytlary tölediler. ÿabgu niçe vagtlap padeşahlyk etdi, ÿöne Ad.n ÿ.m.k‰n oña
ÿagy boldy ve şol ÿurduñ halky tabyn bolmaÿardy. Bu ÿer, gündogarda bir
velaÿatdy, adyna ÿemek‰n (ÿemekler) diÿÿärdiler. ÿagni güÿçli-kuvvatly ynsanlar
bolup olardan iki adam, beÿleki On adam bilen de-di. Olarda, güneş dogan vagty
lañ-yra çalmak adaty-da bardy. Dib ÿabgu han, olaryñ üstüne hüjüm etdi, olary
mugyra getirenden soñra yzyna gaÿdyp geldi. ÿöne ol ilahy takdyra boÿun bolmaly
boldy: atynyñ aÿagy sürşüp ÿere yÿkylanda bud sü-ki dövlip vefat boldy.
Ondan soñra Kors (Kurs) ÿabguÿ onuñ ÿerine padeşahlyk tagtyna oturdy, onuñ
orunbasary Okly Aluşbadin Olsundy. Kors, her işini oña ge-eşÿärdi. Ol otuz yÿl
padeşahlyk kyldy, soñra ogly Korus ÿasak ÿabguÿ onuñ ÿerine padeşah boldy. Olda togsan yÿllap padeşahlyk etdi.
Ondan soñra ogly inal ÿabguÿ Han ÿerine geçdi. Rovaÿata görä ol ÿüz ÿigrimi
yÿllap padeşahlyk etdi. Hökmürovanlygynda ol, özüniñ veziri, orunbasary hem
begleri bolan Karu (Kayÿ-Baÿat) Dede Kerenjük Salyrlardan Damkak ve ÿene
Salyrlardan Öksi bilen ge-eşip-maslahatlaşÿardy. Şol vagtlar hemme ÿerde
asudalyk berkarardy. onuñ padeşahlyk vagty gutarandan soñra ogly İnalsir ÿabguÿ
Han, ÿurtde tertip-düzgüni ÿola goÿup edil 7 yÿllap padeşah boldy. Veziri
Salyrlardan Öksi hoja bilen ÿivalardan Şaban hojady. ÿedi yÿl dovam eden
padeşahlygy vagtynda ol, öz ogly Ala Atly Gyş Donly Gayÿ Inal Handan razydy.
Şondan çürim özi ÿaşap ÿörkä, padeşahlygy oña berdi ve ony padeşahlyk tagtyna
28
29
oturtdy. Ine şu vagt, peÿgamberimiz Hz.Muhammed Mustafa (S-A) dünÿä inÿär ve
ol, Baÿat Dede Kerenjügi Hz.Resulyñ ÿanyna ilçi edip ÿollaÿar ve musulman bolÿar.
Kerenjük, Gorkut-Baÿat neslinden bolan Kara Hojanyñ ogly, ol köp akylly, bilgili
hem keramatlydyr. Inal Han Syr ÿavguÿ zamanynda orta çykÿar. Bu sözleri
rovaÿat edeniñ sözlerine görä, ol iki ÿüz togsan bäş yÿl ÿaşapdyr. onuñ aÿdan dana
sözleri, keramatlary, onuñ hakynda aÿdylan köp hekaÿalaryñ sany kändir. Şol vagt,
öz dädesiniñ bellän orunbasarlary ve oña ÿardam edenler aradan çykÿar, olaryñ
ÿerine başga naib ve vezir bellenÿär. Şolardan birisi Bayÿndyrlardan bolan Dönker
ve beÿlekisi-de Igdirlerden Dönke bolup, bu padeşah aradan çykÿança naiblik hem
vezirlik olaryñ golundady.
Gayÿ İnal Han aradan çykanda, ÿug dabarasy üçin dädesiniñ orunbasary bolan
Bayÿndyr Dönkeriñ ogly Erki uly bir zyÿafat berdi. İki gölden birini ÿogurt (aÿran)
beÿlekisiniñde Kymyz bilen doldurdy. Şeÿle köp goÿun, sygyr ve at eti yÿgnanypdy,
hamana dag ÿaly. Näçe velaÿat bar bolsa olardan adamlar geldi ve olaryñ hemmesi
naharlandylar, gidenlerinde-de özleri bilen bile azyk-iÿmit äkitdiler, ÿene ol artyp
galdy. Gayÿ İnal Hanyñ ogly ÿokdy, ÿöne soñky vagtlarda hatyny gövreli boldy ve
ölen vagty onuñ bir ogly dünÿä geldi. Bu oglan dünÿä gelen vagty Gorkut ve Erki
(her ikisi) bu oglanyñ ady Tuman (duman-ümür) bolsun diÿdiler.
ÿaşulular, Tuman (Duman-Ümür) gara-kylyk diÿmekdir ve bu padeşahlara
gelişmejek ad diÿdiler, has ÿagşy ad dakmak gerek diÿip olar aÿak dirediler. Şonda
Gorkut şeÿle diÿdi: Duman-ümür bolanda hava gara-ky bolÿandyr velin, ÿöne gök
önümler üçin gerek bolan çygy özi bilen getirer, bu oglanyñ dädesiniñ aradan
çykmagy bilen halkyñ gövni syndy ÿöne duman dargar, yzyndan güneş görner ve
aÿdy-lyk bolar, gök önümler köfeler ve her kimiñ işi o-una bolar, şonuñ üçin biz-de
şeÿle ady saÿlap aldyk. ÿabguÿ han, ogly Ala Atly Keş (gyş) Dernekli (donly) Gayÿ
İnal Hany öz ÿerine saÿlapdy. Ol dirikä, hemme haÿvanlary tutup öldürip, dillerini
kesip bir guta goÿup saklapdy. Bir oglum bolsa, haÿvanlaryñ dilini a-lar ÿaly diÿip
oña beriñ diÿip vesiÿet edipdi.
Şol gutyny Tuman han dünÿä gelende tapdylar, içindäkileriñ hemmesini ÿuvup
Tuman hana berdiler. Şondan çürim oglan ulalanda, hemme haÿvanlaryñ dillerini
bilÿärdi. Şondan soñra uly-kiçi her kim yÿgnanyp, Tuman han ulalana çenli
padeşahlygy kime bermeli diÿip biri-birileri bilen maslahatlaşdylar. Gorkut hemme
halkyñ ortasyndan çykyp gaty ses bilen: "Padeşahymyz ölen vagty, her kim
bilÿändir ki Erki onuñ hyzmatyndady ve ol özünden ÿagşy ad galdyrdy, çenden aşa
ÿagşy hyzmatlar etdi, iki gölden birini aÿran beÿlekisiniñde kymyz bilen
doldurypdy, örän uly zyÿafat beripdi, onuñ ÿaly işi henize çenli hiç kim eden däldir,
onuñ şeÿle hyzmaty bolansoñ, zamananyñ şertlerini nazara alyp, Tuman hanyñ
entek kiçi oglandygyny göz ö-üne getirip, onuñ padeşahlyk vezipesini alyp baryp
bilmejekligini bilip, padeşahlyk şu oglanyñ ady üstünde ylalaşylsyn, ÿöne ol,
jahyllyk-ÿetginjeklik ÿaşyna ÿetene çenli, onuñ orunbasary edip Erki belläÿli-"
diÿdi.
Gorkut bu sözleri aÿdandan soñra hemme halk onuñ bilen ylalaşdy, Tuman han
Padeşah boldy ve Erki-de onuñ naibi bolup işe başlamaly edildi. Şeÿle uly hyzmat
edeni üçin-de Erkiniñ adyny Göl-Eri (köl-Erki) edip bellediler. Göl-Erki han dokuz
yÿllap padeşahlyk tagtynda oturdy. Tuman han ÿetginjeklik çagyna ÿetende,
padeşahlyk onuñ hakydy ve yÿgnanan üç ÿüz çemesi adamyñ ö-ünde tagta
29
30
çykjaklygyny yglan etdi. Göl-Erki Han bu sözi eşidende gorkdy ve gaÿga batdy. Ol,
hanyñ orunbasarlaryna ÿüzlenip: dokuz ÿüz goÿun ve dokuz gysrak kesiñ oña toÿ
tutuñ ve Tumana, ol (Göl-Erki) ava gitdi diÿip aÿdyñ, diÿdi. Bu toÿ vagtynda, käse
tutulyp başlandy, munuñ üçin-de üç müñ goÿun ve otuz gysrak kesiñ (öldüri-) diÿip
buÿurdy. Şu arada Gorkutyñ yzyndan bir adam ÿollady ve "Dövletiñ diregi sensiñ,
işler şeÿleräk-beÿleräk dovam edendir, ÿöne Tuman hanyñ haklydygyna gürrüñ
ÿokdyr, tagt ve ÿurt onuñ emrindedir, gelsin, näme aÿtjak bolsa aÿtsyn, biz-de şo-a
görä özümizi-işimizi belläÿli" diÿdi. Gorkut bu habary eşidende ol ÿere geldi. GölErki Han Tuman Hana toÿ tutdy ve Gorkut-da käse tutdy. İÿmekler getirildi ve aş
iÿildi. Şol vagt ÿaşly-garry bir gurdyñ sesi eşidildi. Tuman Han hemme haÿvanlaryñ
dilini bilÿänligi üçin, bu gurdyñ näme diÿÿänligini-de a-lady. Ol: haÿp garrydym,
avlarymyñ yzyndan ÿörtip ÿetip bilmeÿärin, eger ÿetişip bilsem-de ony tutup
bilmeÿärin, hatda tutsam-da ony bölek-biçek edip iÿip bilmeÿärin diÿÿän. Garry
gurt sözüni gutaranda, üç ÿaş gurt oña şeÿle jogap berdiler: Eger-de sen garry ve
güÿçsiz bolsañ, biziñ güÿjimiz bar. ÿaşlar, ÿaşululara ÿardam etmeseler, onuñ näme
gyÿmaty bolar. Bu gije ümür-gara-ky ve güÿçli bir apy-tufan turjak, şundan
peÿdalanyp toÿ üçin getirilen haÿvanlary bölek-bölek edip saña bereris, olary rahat
iÿersiñ, biz saña her zaman ÿardam ederis.
Olaryñ golayÿnda, aşöÿdäki goÿunlara göz-gulak bolÿan Göl-Erki Hanyñ GaraBarak adynda bir köpegi bardy. Bu köpek: eger-de padeşah ma-a yssy-ÿagly bir
guÿruk berse, sizlerden hiç biriñiziñ bir guza-da el uzadyp ona eÿe bolmagy-yza ÿol
bermerin diÿip gurtlara jogap berdi. Padeşahyñ ogly Tuman bu hal-ÿagdayÿ
görende, bişen-teÿÿar aşyñ içinden bir guÿruk alyp şol köpege tarap zy-dy.
ÿanyndakylar, bir köpege-de şeÿle guÿruk berilermi? diÿip soradylar, ol-da şeÿle
jogap berdi: ony biziñ bilen Göl-Erki (Erkin) Han arasynda agzalalyk çykmasyn
diÿip berdim, hem-de: birine sadaka berjek bolsañ ozaly bilen köpege ber, diÿilip
aÿdylÿandyr, biz gaÿgysyz bolar ÿaly, köpek-de gaÿgysyz bolmalydyr, şondan çürim
berdim. Şondan soñ aş iÿdiler ve ÿatdylar. Gijäñ ÿarymynda Tuman Han oÿanyp
ÿanyndakylara: görüñ, daşarda ÿel ösÿärmi - ösmeÿärmi? diÿip buÿurdy. Olar
görseler her tarap gara-ky, gaty ÿel ösÿär üstesine ÿagyn-da ÿagÿar, bu habary gelip
Tuman hana aÿtdylar. Tuman Han, gurtlaryñ sözüniñ dogrydygyna göz ÿetirdi.
Jahan ÿagtalyp, ÿel hem ÿagyş duran vagty köpegi gözlediler, goÿunlaryñda
görmediler. Tuman han, Gara-Baragyñ sözünde durup durmaÿanlygyny bilmek
isledi. ÿanyndaky üç ÿüz adamdan, Gara-Baragyñ ve goÿunlaryñ nirededigini
bilmeklerini isledi ve olary çartarafa ÿollady. Görseler, goÿunlar gurtlardan ürküp
Gara-Barak bilen bile, yzlaryndan gurtlar gelÿärkä Agly adyndaki geçelgä tarap
gidipdirler. Gara-Barak gurtlar bilen çeÿneşip, geçelgäniñ agzyny tutup gurtlaryñ
goÿunlara hüjüm etmekleriniñ ö-üni alypdyr. Tuman Han bu hal-ahvaly eşidende,
derrev atyna minip ol ÿere gitdi, hal-ÿagdayÿ görüp gurtlaryñ hemmesini öldürdi.
Bu köpegiñ-de öz beren sözünde durÿanlygyna ynandy. Goÿunlaryñ Erki Hanyñ
ÿanyna äkidilmegini isledi. Erkin Han, Tuman hanyñ gelÿänligini eşidende ony
garşy almaga çykdy. Tuman Han bilen Göl Erki han gujaklaşdylar ve bile oturdylar.
Gürrüñleşikde Göl-Erki Han, Tuman Hana şu goÿunlar üçin bir şahzadanyñ şeÿle
ÿorulmagyna gerek barmy? Eger şu goÿunlar ve hat-da mü-lerçesi ölse näme bolar,
biz hemmämiz seniñ gullukçylaryñ ve nämämiz bar bolsa-da olar seniñkidir, çünki
sen biziñ hanymyzsyñ diÿdi. Tuman Han onuñ jogabynda "aslynda goÿunlaryñ
30
31
onçakly ähmiÿeti ÿok, olaryñ şeÿle heläk bolmaklary ad-abrayÿmyza ÿagşy
bolmazdy, adamlar soñra, Tuman Hanyñ aÿagy düşmedi, özi üçin berilen zyÿafatyñ
goÿunlary şeÿle haram öldi diÿerler" diÿip aÿtdy.
Şeÿdip toÿa başladylar ve ol ÿedi gije ÿedi gündiz dovam etdi. Toÿda her gün togsan
goÿun bilen dokuz gysrak öldürilÿärdi. Şol vagt Gorkut orta çykyp Tuman Hana:
Dädeñ aradan çykan vagty sen kiçi-bäbek bolanyñ üçin, padeşahyñ naibligini sen
ulalÿançañ Göl-Erki Hana bereÿli diÿip ge-eş geçirdik, indi sen ulaldyñ ve hayÿrly
bu makama ÿetdi-. Göl-Erki Han garrydy, onuñ bu günlükmi-ertirlikmidigi belli
däl, şu vagt sen ony öz vezifesinden çetleşdirseñ halk geñ görer ve bu iş hormatsylag bilen-de badaşmaÿar, diÿip aÿtdy.
İñ ÿagşysy sen onuñ gyzyny al ve ol-da hemme mal-hazynasyny saña berer, birnäçe
günden soñra ölende tagt hemme zatlary bilen saña galar, diÿdi. Tuman Han, GölErki Hanyñ gyzlaryny toÿ mahalynda görüpdi. Bir gyzy begenip oña gudaçylyga
iberdi. Bu iş üçin-de bir aÿlap toÿ-tomaşa tutuldy. onuñ otagyny beÿleki öÿleriñ öünde salypdylar. Tuman bir gün tagtda uklap galanda, daşardan geçip barÿan bir
aÿalyñ sözleri gulagyna geldi: "Aÿna Han ogly Uje Han, Tuman hanyñ alan GölErki Hanyñ gyzyny men aljakdym, ÿöne ol (Tuman Han) ara girip gyzy alypdyr,
gidip onuñ bilen söveşip gyzy yzyna alaryn", diÿipdir. Tuman Han bu sözleri
eşidenden soñra hiç bir zat eşitmedik ÿaly bolup gezmekligi özüne kemlik bildi,
derrev galyp esgerlerini çagyryp yÿgnady ve Uje Han bilen uruşa gitdi.
Tuman Han ol ÿere baranda Aÿna Han gelmedi, ogly Uje söveşmek üçin garşy
çykdy, Tuman Han onuñ bilen söveşdi ve ony ÿeñdi, iki gün iki geje ony paÿtagtyna
çenli kovalady. Ahyrso-y öz ÿüz atlysy bilen onuñ goşununy ÿene bir gezek ÿe-di,
Uje Hany tutup yzyna gaÿtdy ve öz goşununa birikdi. Olaryñ ÿurdunyñ serhedinde
birnäçe günläp oturdy. Uje Hany huzuryna çagyryp ondan aÿdan sözleri ve nämeler
pikir edÿänligini sorady, ÿöne ol bu meseleler barada hiç bir zat aÿtmaÿardy. Özi
tarafyndan aÿdylan ve Tuman Hana eşitdirilen sözleriñde kabul etmedi. ÿalñyz
jogap edip: Aramyzda ÿüz beren söveşiñ sebäbi, seniñ biziñ ÿurdymyza çozup
gelmä-dir, biz-de saña garşy durmaga mejbur galdyk, onuñ başga sebäbi ÿok, diÿdi.
Tuman Han onuñ hiç bir zady kabul etmän, inkär edip oturyşyny görende onuñ
öldürilmegine buÿruk berdi ve bu ÿerde ÿene bir yÿllap galdy.
Göl Erki Hanyñ gyzy bolan aÿaly, Tuman Hanyñ ol ÿerde ÿene bir müddet
galjaklygyny eşidip ol ÿere gitdi. Aÿal şol vagt gövreli bolup ayÿ-güni golaÿlaşypdy,
ÿolda onuñ bir oglu boldy, bu hal-ÿagdayÿ Göl-Erki Hana habar berdiler ve her
ikisiniñde oña tarap iberdiler. Göl-Erki Han oglany ÿanyna alyp toÿ tutdy ve oña
Gaÿ ÿavgu Han diÿip ad dakdy. Gyzyny Tuman Hanyñ ÿanyna ÿollady, olar birbirlerine gavuşdylar. Tuman Han soñra Aÿna Hana garap: "Ata-Babalaryñyz
hemişe meniñ Ata-Babalaryma boÿun boldylar, ÿöne seniñ ogluñ bize garşy ÿaman
pikirler edeni üçin ony öldürmäge buÿruk berdim. İndi sen ÿüregiñ bilen meni olaÿan bolsañ, ozalkysy ÿaly bize boÿun bolup öz salgytlaryñy kemsiz ÿollarsyñ, mende bu ülkäni saña bererin" diÿdi. Aÿna Han boÿun bolup, oña ÿüregi bilen
baglydygyny görkezende, Tuman Han bu velaÿaty oña berdi. Ony öz ÿurdu-a ÿollap
özi-de paÿtagtyna gaÿtdy. Öz oglanyny görende köp begendi. Şondan soñ bir
müddet Göl-Erki Han bilen bile işleşdi. Soñra ogly Gayÿ ÿavgu Han ulalyp
ÿetginjeklik çagyna ÿetende, bir gün suv kenarynda bir oglan bilen oÿnaÿardy,
agyzlary alalanda ol, öz ÿoldaşyny öldürdi.
31
32
Gayÿ ÿavguÿ inçe ve başy üç ÿüzli bir oty alyp onuñ bilen öz ÿoldaşyna uran vagty
ol, ikä bölünipdir, çünki bu otyñ tikenleri edil Almaz ÿalymyşyn. muña her kim
haÿran galypdyr. Tuman Han bu habary eşidende "Meniñ oglum Ta-rydan güÿç
alÿan bolmaly" diÿip onuñ ady Tiken bilen Adam Biçen (oran-kesen) Gayÿ ÿavguÿ
Han bolsun diÿip buÿurdy. Soñra Tuman Han bilen Göl-Erki Hanyñ bilelikde
tagtda oturan vagty geçirilen bir toÿda, Tuman Hanyñ ogly-da ol ÿerdedi. Ol, şol
jemagatyñ arasynda Göl Erki Hana: Bu tagtda oturmak meniñ dädemiñ hakydyr,
köp vagt bäri sen oña eÿe boldu-. Dädem ulalan-da bolsa tagtda oturyp buÿruk
bermek maksady bilen ejemi oña berdiñ, indi men-de ulaldym, sen mazaly garrydyñ,
tagtdan düşüp ony öz eÿesine bermegiñ vagty-zamany gelmedimi? Uly-kiçi her kim
bilÿändir tagtyñ biziñkidigini, mundan beÿläk tagta çykma, taraplar arasyndaky
dostlugy duşmançylyga aÿlandyrma diÿip aÿtdy. Göl Erki Han bu sözleri eşidende
biraz durdy ve soñra şeÿle diÿdi: Bu sözleri meniñ ozal a-lamagym, aÿtmagym ve
ylaÿta-da seniñ bir tikenli ot bilen birini ikä bölen güniñ tagty saña bermegim
gerekdi, ÿöne sen menden ozal işe girişdiñ ve dogry aÿdÿarsyñ, hak sözüñ
garşysynda men näme diÿip bilerkäm?
Ertesi gün Göl Erki Han uly bir toÿ tutdy, Tuman hanyñ atalaryndan galan öÿleri
beÿleki öÿler bilen bile gurdylar. Göl Erki Han, Gorkuty, Oguzyñ hemme urugyny,
ululary ve beÿleki adly-abraÿly adamlary yÿgnap şeÿle diÿdi: "Otuz iki yÿldan bäri
bu tagtda oturÿaryn, bu gün hak Tuman Hany-kydyr ve oña-da öz dädesinden
ÿetendir. Eger biziñ urugymyzyñ padeşah bolmak ÿaly bir hövesimiz bolanda-dy bu
ÿalñyz bir boş höves bolardy. Padeşahlyk tagty, bu iş üçin uly Ta-ry tarafyndan
bellenenler bilen olaryñ neslinden gelenlere layÿkdyr. Elbetde bu urugdan gelenler
hiç vagt ÿalñyş iş etmezler, ÿöne men edip bilerin. Şondan çürim henize çenli, tagtda
oturan 32 yÿlymyñ dovamynda bir adamyñ menden gövni galan bolsa aÿtsyn". Ol
ÿerde yÿgnananlar bir agyzdan "biz-hemmämiz seniñ eden hemme işleriñden
razydyrys, senden bize hiç vagt zyÿan gelmedi" diÿdiler. Soñra tagty oña tabşyrdy
ve: "Şu tagty berÿärin, ÿöne olaryñ, atalarynyñ edişleri ÿaly edip, adalat ve
hakykatdan aÿrylmazlyk şerti bilen. Biz-de şeÿle ÿol bilen gidipdik" diÿdi. Ahyr
degişmä salyp agtygy Gayÿ ÿavgua: Eÿ meniñ gyzymyñ ogly, ahyrso-y ma-a ÿagy
boldyñ hal, gel mübäreklik bilen tagta çyk-otyr" diÿdi. Oglan-Gayÿ şol vagt dokuz
ÿaşynda-dy ve: "meniñ bu meselede dädem bilen sözüm-ge-eşim bar, ertir biziñ
günimizdir, näme etjekligimizi bilÿäris, seniñ aÿdÿanlaryña-maslahaty-a mätäç
däldiris" diÿip jogap berdi. Toÿa gelenler, yzlaryna gaÿtmaga teÿÿarlanÿarkalar,
agşam Gayÿ Han dädesine, "Ata barka aga ÿaş, aga barka ini ÿaş" diÿdi ve sen bir
toÿ tut-da özüñ tagtda otyr, men sen garryÿan vagtyñ, seniñ buÿrugyñ bilen tagta
çykaryn, diÿip sözüni ÿetirdi.
Dädesi onuñ bu sözüni kabul edip begendi ve şol gijäniñ özünde dädesi häkimiÿet
başyndaka işläp ÿören emirleri, işgärleri ve beÿlekileri çagyrtdy ve yÿgnanyp
gelmekleri üçin ilçiler ÿollady. Her kes gelenden soñra toÿa başlandy. Şeÿle bir gavy
toÿ tutuldy, oña ilat haÿran galdy, ozal şeÿle toÿ görülmändi. Bu toÿ on üç günläp
dovam etdi. İlkinji gün Tuman Han tagta çykdy, ÿüz gün geçenden soñra öz
razyçylygy bilen tagtdan düşüp öz ogly Tiken Bilen ÿer Biçen Gayÿ ÿavguyÿ tagta
çykardy. Bu han togsan yÿllap padeşahlyk etdi. Diÿseñ gahryman ve arassa ÿürekli
ve namysly bolany üçin ÿurdy kanunlara tabyn etdi, ÿer ÿüzüniñ her tarafyndan
oña salgyt-hazyna gelÿärdi.
32
33
Togsan yÿllap padeşahlyk edenden soñra Gayÿ ÿavguÿ Han aradan çykdy, onuñ
ogly Uladmur ÿavguÿ Hany, ÿas-matam gutarandan soñra bir toÿ tutulyp tagta
çykardylar. onuñ Gara Alp adynda özünden kiçi bir dogany bardy.
Hökümdarlygynyñ 15-nji yÿlynda Oguzlara tabin ve boÿun bolan Uÿgur
govumyndan Arykly Arslan Han ÿagy bolup Oguz ÿabgular häkimiÿetine garşy
gozgalañ göterdi. Uladmur ÿavguÿ Han esger yÿgnap onuñ bilen uruşmaly boldy.
Olar arasynda Talas tövereginde söveş başlandy ve ol üç gije-gündiz dovam etdi.
Uladmur ÿe-iş gazandy ve Arykly Arslan öz emirleri bilen bile şol söveş vagtynda
öldürildi. Ozal olara berilen velaÿat gaÿtaryp alyndy gylyçdan halas bolanlar, malgara ve savgatlar bilen gelip öz tagsyrlaryny boÿun aldylar. Uladmur bir yÿllap şol
ülkede galdy.
Arykly Arslan Hanyñ bir ÿaşajyk ogly bardy. Bir gün ony Uladmur ÿavguÿ Hanyñ
ÿanyna getirdiler, Uladmur oña bakyp rähmi geldi ve gözüne ÿaş aÿlap: haÿip, bu
velaÿaty atamyz Uÿgur govumyna beripdi, eger dädesi ÿalñyş iş etmändedi bu
ÿaşajyk oglan şeÿle boÿny buryk-ÿetim galmazdy. Oglana Aly (Alp) Tavgaç Han ad
goÿup, şol velaÿatyñ padeşahlygyny oña berdi ve "ata-babalarymyz hemişe size
ÿardam edip sizi goldandyrlar, inşallah men-de mundan beÿläk şeÿle ederin, siz
arassa ÿürek bilen bize boÿun bolup geziñ, ÿöne hudaÿ saklasyn, terslik etseñiz,
şeÿle edenleriñ başyna gelenler siziñ başy-yza-da geler" diÿdi. Şondan soñ öz
paÿtagtyna gaÿtdy. Dädesi ve erkan-i dövlet oña toÿ tutdylar, şonda Uÿgurlardan
getirilen ÿesirleri bagyşladylar ve olary yzlaryna iberdiler. ÿurt abadan ve
parahatçylyk boldy. Öz dädesi Tiken Bilen ÿer Biçen Gayÿ ÿavguÿ aradan çykanda
Uladmur ÿavguÿ Han 75 yÿllap padeşah boldy, ÿöne onuñ ogly ÿokdy, ondan soñ
Gayÿ ÿavguÿ hanyñ beÿleki ogly Gara Aly (Alp) başa geçdi. Bu oglan, öz dädesiniñ
Urçe (Orja Han) bilen söveşi mahalynda, onuñ tarafyndan sallançakdan ogurlanyp
äkidilipdi, ÿöne ol, öz dädesi (Gayÿ ÿavguÿ Han) dirikä gaÿdyp gelip ony görüpdi.
Gara Aly (Alp) Hanyñ padeşahlygy 22 yÿllap dovam etdi.
33
34
PADEŞAHLYGYÑ ULADMUR ÑAVGU HAN
URUGYNYÑ GOLYNDAN ÇYKYP, GARA HAN
OGLY BUGRA HANYÑ PADEŞAHLYGYNYÑ
BAŞLANMAGY ve ÑURDUÑ TAGTYNA
ÇYKMAGY
¥avgularyñ nesli gutaranda Gara Han ogly Bugra hany padeşahlyga getirdiler.
Togsan yÿldan soñra üç ogly boldy. Ulusy il tegin (tekin), ortanjasy Kory tegin ve iñ
kiçisi Bek tegin. Teginiñ manysy gözel ÿüzli (avadan-gelşikli) diÿmekdir. Bugra Han
Aşy, diÿilÿän iÿmek oña mahsusdyr. Rovaÿata görä: bir gün esger aç galypdyr ve
haÿsy aşy bişireÿli diÿip sorapdyrlar. O-da tiz bolsun diÿip, biraz hamir alyp
elleriniñ aÿasynda ÿaÿradyp gazana salypdyr. Şondan soñra şol aş (nahar) halk
içinde meşhurlyk gazanypdyr.
Onuñ dövründe urp-adatlaryñ berjaÿ edilişi ve dogrulyk birkemsiz ÿerine
ÿetirilÿärdi. Her kim öz hakyna razydy ve hiç kime zulum edilmezdi. Bollukdy ve
hemme zat arzandy. Üç oglunyñ-da enesi bolan Bayÿr Hatyn adynda akylly bilgili
ve ukyply bir aÿaly bardy. ÿurdyñ meseleleri barada-da kävagt ol karar berÿärdi.
Bir gün şol aÿal aradan çykdy. Bugra Han üç yÿllap ÿas tutdy, öÿünden daşary
çykmady ve saçyny syrdyrmady. Ol garryp, horlanyp ÿuvaş-ÿuvaşdan işdengüÿçden galdy. onuñ bu hal-ahvalyny gören begler ondan üç oglu-dan haÿsy birini
öz ÿeri-e Han edip bellejek, diÿip soradylar. Bugra Han: maslahat geçiriñ ve begler
haÿsy birini layÿk görÿän bolsalar şony saÿlañ diÿip jogap berdi. Begeler bir-birleri
bilen maslahatlaşdylar ve Bugra Hanyñ ÿanyna baryp, oglanlaryñ üçisi-de täj-i
tagty eÿelemäge mynasypdyr, ÿene karary siz beriñ diÿdiler. Bugra Han: her zadyñ
orta-miÿanasy ÿagşydyr, diÿende begeler onuñ ortanja oglyny -Kory Tegini
saÿladylar ve 7 günläp toÿ tutdylar.
Kory Tegin öz dädesi-Bugra Hanyñ ÿanyna gelip: Niçe yÿldan bäri öÿüñ bir çetinde
oturyp ejem üçin ÿas tutÿarsyñ, bu işden ne peÿda? diÿip ony ÿanyna aldy ve bile
ava çykdylar. Şonda Kori Tegin bir dag keÿigine ok atdy. Sarygul adynda bir adam
bu oky tapdy ve ony Kory Hana getirip berdi. Kory Han, ol öz dogrulygy ve ma-a
bolan ynamy bilen şol oky getirdi diÿdi ve oña sylag edip ÿaragly güÿçleriñ
başkomandirligini berdi. Bir gün Kory Han dädesine, seniñ hyzmaty-y eder ÿaly bir
gyz alayÿn diÿip Bugra Hana ÿüzlendi, ol-da gözüne ÿaş aÿlap: haÿsy gyz-aÿal seniñ
eneñ Bayÿr (Baÿan) Hatynyñ ÿerini tutup biler? hem-de gelen hatyn aramyzy
degrer, biz ata-ogly bir-birimizden ayÿrar diÿdi. Şeÿle-de bolsa Kory Tegin, Künje
(Külçe) begiñ gyzyna gudaçylyga iberdi. Razyçylyk bilen şol gyzy Bugra Hana
aldylar.
Bir gün Bugra Hanyñ aÿaly, Kory Tegin ÿalñyzka onuñ ÿanyna baryp gel seniñ
şaçy-y darayÿn diÿip oña ÿanaşÿar. Ol-da enemiñ ÿerine gelen aÿal, darasa-darasyn
diÿip oña saçyny daratÿar, şonda aÿal, meni garry dädeñ elinde esir etdiñ, özüñ maa hiç bakmaÿarsyñ diÿip oña ÿanaşjak bolÿar. onuñ bu ÿaman pälini a-lan Kory
Tegin gaharlanyp ertir dädem bilen ge-eşip seniñ pendi-i bererin diÿip ol ÿerden
aÿrylÿar. Aÿal bolsa bu hal-ahvaldan her kimiñ habardar boljaklygyny göz ö-ünde
tutup, bir hilegärlik etmäge başlaÿar. Kory Hanyñ öÿündäki gyzlardan 2-3
sanysyny çagyryp biriniñ aÿagyna Kory Hanyñ çekmesini geÿdirdi ve ony öz öÿüniñ
gafysyna çenli ÿöritdi. Şol gije gar ÿagypdy ve çekmäñ yzlary garyñ üstünde belli
bolup durdy. Soñra gidip ärine (Bugra Hana), ogluñ Kory Han meniñ öÿüme gelip
34
35
meni özüne tabyn etjek boldy, gör, ine onuñ çekmesiniñ yzlary garyñ üstünde
durandyr, diÿdi. Bugra Han muña gaty gahary geldi ve emirlerini çagyryp halahval barada olar bilen ge-eşdi. Emirler, iñ ÿagşysy Kory Hany çagyryp hal-ahvaly
ondan soraÿlyñ, diÿip pikir berdiler.
Kory Hany tutup getirip, seni dädeñ buÿrugy bilen tutÿarys diÿip oña aÿtdylar, olda dädem buÿruk beren bolsa ine ellerim, alyñ da-yñ diÿip hiç garşylyk görkezmedi.
ÿöne oña, Bugra Hanyñ aÿalynyñ Bugra Hana aÿdanlary barada sorag berdiler, olda, indi düşündim, diÿmek ol menden ozal işe girişdi ve ediljek işiñ ozal dile
getirilmesiniñ ÿalñyşdygyny indi a-ladym ve atalarymyz-da "Dile Düşen İş Zyÿan
Getirer" diÿip biderek ÿere aÿdan däldirler diÿip sesini çykarman oturdy. Emirler
bu ÿagdayÿ Bugra Hana aÿtdylar, ol-da emirlerine bu iş barada siz nähili pikir
edÿärsiñiz diÿip ÿüzlendi, olar, Kori Teginiñ şeÿle iş etmänligini ve onuñ aÿalyñ
niÿeti bolandygyny adÿar diÿdiler.
Şol vagtlar Döv Gaÿasy adynda uly bir dagyñ eteginde Ajdarha bardy Endek
adynda giñ bir meÿdanyñ gyrasynda. Bu dagyñ eteginde üç sany uly agaç bardy,
olaryñ herbiri bir akarçeşmäniñ aÿagynda bolup, her agajyñ aşagynda iki mavy
ajdarha bardy. Birisi günäkär diÿip pikir edilse şol adamyñ endamyndan bir ÿerini
mayÿp edip şol ajdarhalaryñ ÿanyna ÿollaÿardylar. Eger-de şol adama ÿö-kelÿän
günä dogry bolsa ajdarha ony derrev iÿÿärdi, eger-de ol bigünä bolsa ajdarha onuñ
endamyndaky mayÿp ÿerini bejerip, ÿuvup-ÿalap yzyna iberÿärdi.
Bugra Han oglunyñ meselesiniñ ajdarha tarafyndan birÿüzli edilmegini ve gözlerine
çiş kakyp-kör edip onuñ ajdarhalaryñ ÿanyna ÿollanmagyny isledi. Ol, bir diÿä
mindirildi ve ÿanyna-da garaderililerden bir aşçy goşdylar, olar iki aÿlyk ÿola
çykdylar. Şol vagtlar Kory Hanyñ komutany Antlyk Sarygulbaş ol ÿerde däldi.
Gaÿdyp gelen vagty hal-ahvaly eşidip, Kory Hanyñ dädesi Bugra Hany öldürip
kellesini kesip ony Kory Hana eltip bermekligi ÿüregine düvdi.
ÿöne bu iş a-sat däldi, üstesine özi nähili dädesini gavy görÿän bolsa, Kory Teginiñde şeÿledigine göz ÿetirdi, oña hyzmat edip dostluk borjymy ÿerine ÿetireÿin diÿjek
bolup, onuñ gazabyna duçar bolamayÿn diÿip pikir etdi ve iñ dogry işiñ Kory
Teginiñ ÿanyna gitmekdigi kararyna geldi ve olaryñ yzyndan ÿola düşdi ve da-a
golaÿ olaryñ ÿanyna ÿakyn bardy. Şol vagt Kory Tegin öz ÿanyndaky garaÿagyz
aşçysyna: "at nallarynyñ sesini eşidÿärin, gör bakaly yzymyzdan gelÿän barmy?
diÿdi, şol vagt garaÿagyz aşçy, bir boz atly y-daryp gelÿär diÿende Kory Tegin ol
hökman Antlyk Sarygulbaşdyr, eger-de doganlarym bolsa olaryñ atlary gara
bolardy, diÿdi. İne şol vagt Antlyk Sarygulbaş gelip ÿetdi ve atdan düşüp Kory
Hanyñ elini-aÿagyny ogşady ve aglady, şonda Kory Tegin Han oña: Eÿ vefaly
dostum, ma-a köp hyzmat etdiñ, indi-de doganlarym däl-de sen geldiñ ÿanyma, sen
yzyña gaÿt ve öÿü-e hem oglanlaryña seresap bol, men öz bigünäligimi bilÿärin ve
sag-salamat yzyma gaÿdyp geljekligimi-de bilÿärin, eger-de gaÿdyp gelmesem aÿaloglan uşaklarym ilki Ta-ra soñra-da saña amanat bolsun, olara-da göz-gulak bol
diÿse-de, Sarygulbaş ÿene aglap, yzyma gaÿtjak däl, ölsem-de seniñ bilen bile öljek
diÿip aÿak diredi, olar üç bolup ÿola dovam etdiler. İki aÿlap ÿol ÿöridiler soñra
uzakdan üç agaç göründi. Antlyk bu üç agajyñ haÿsy birine tarap ÿöriÿeÿli diÿip
Kory Handan soranda ol, men özüm ortança ogul bolansam ortança agaja baraÿly
diÿip jogap berdi.
35
36
Şol vagt üç dag goçy (ajdarha) peÿda boldy, Antlyk atyny sürdi ve ajdarhanyñ edil
ö-üne baryp durdy. Şol vagt Kory Han çeşmäniñ başynda uklap ÿatan. Ajdarha
onuñ gursagyna dogry ÿörände Antlyk Sarygulbaş, bu işden gorkup gylyjyny syrdy
ve ajdarhany öldürmek isledi ve näme edÿärsiñ ol bir padeşahdyr, ol günäsiz-de
bolsa ony şeÿle ÿagdaÿa düşürdiler, oña zyÿanyñ ÿetse seni öldürerin diÿip gygyrdy.
Ajdarha: hiç gorkma ol günäsiz ve tämiz ÿürekli bir adam diÿdi-de dilini Kory
Teginiñ her iki gözüne sürdi, şol vagt onuñ çiş kakylan gözleri açyldy ve ol dünÿäni
görüp başlady. Ol ÿerden sag-salamat öz obalaryna-öÿlerine gaÿdyp geldiler ve öz
maşgala agzalaryna ÿetişdiler. Şol vagt, oba ÿagy geldi ve Bugra hany öldürjek
bolÿarlar diÿip obada jar çekildi. Şonda hem Kory Han hem-de Antlyk Sarygulbaş
ÿagylar bilen söveşdiler ve olary gyrdylar, gylyçdan halas bolanlaryñda gaçyp
gutuldylar.
Kori Tegin öz dädesini görüp başyndan geçenleri oña aÿtdy, şonda Bugra Han: men
saña ilkinji güni, biziñ aramyzy bozar, agzalaçylyk salar, hiç kim seniñ ejeñ ÿerini
tutup bilmez diÿip aÿtmadymmy? diÿip zeÿrendi ve şol aÿala näme jeza berjek
bolsañ ygtyÿar sende diÿip Kory Hana ÿüzlendi. Kory Han ol aÿalyñ iki elini iki ata,
iki aÿagyny-da iki ata da-dy, ortaradan-da bir at goşdy ve atlary gamçylady, olaryñ
her biri bir ÿa-a gidip, şol bed päl aÿalyñ elini aÿagyny-endamyny parçalady.
Şondan soñ Kory Han: Mundan beÿläk her kim başga kişä töhmet ÿapsa (etse)
jezasy bu bolar, diÿdi.
Ondan soñ Bugra Han ogluny tagta oturtdy ve ol ÿetmiş bäş yÿllap padeşahlyk etdi.
Ol aradan çykandan soñra-da ÿakyn garyndaşlaryndan Ulfak (Oÿunak) Han, ÿedi
yÿllap padeşahlyk kyldy. Ondan soñra ogly Arslan Han padeşah bolup tagta oturdy.
onuñ kyrk hajibi (gapyjysy) bilen Sever (Suvar) adly bir guly bardy, ol hünärli hem
batyr bir adamdy. Padeşah oña öz ÿanyndan ÿer berip, ony şeÿle bir özüne ÿakyn
tutanmyşyn ve ol öz aÿtjak sözlerini padeşahyñ gulagyna aÿdyp bilipdir.
Bir gün onuñ vasfy, padeşahyñ hatynyny-da haÿran galdyrdy, ÿöne onuñ şeÿle azad
(islän işini edip ÿörmegini) hereket etmegini geñ gördi. Ony her kim gysganyp
başlady. Olar padeşaha arz edip: Bu Severiñ ÿaman hyÿaly bar ve seniñde aradan
çykaryp özi padeşah bolmak isleÿär, biz bu ÿagdayÿ size aÿtmaklygy maslahat
bildik, diÿdiler.
Arslan Han Severi bir ÿere ÿollapdy. Ol gaÿdyp gelende ony size bererin, siz
isleseñiz ony parça-parça ediñ, diÿip arza gelenlere aÿtdy. OIar gaÿdansoñ Padeşah
hareme girdi. Mal (Bal) hatyn (iñ uly hatyndy) öñe çykyp käse tutmak isledi, ÿöne
padeşahy gamgin gördi ve onuñ sebäbini padeşahdan sorady. Padeşah hal-ahvaly
oña aÿtdy, ondan gövnüm döndi, gaÿdyp gelende bu işiñ anygyna ÿeterin, aÿdylÿan
sözler çyn bolsa ony öldürerin, diÿdi. Hatynlar: biz-de ony kävagt gysganÿarys,
ÿöne ol edermen adamdyr ve her işiñ hötdesinden geler, anygyna ÿetmän, ony
gysganÿanlaryñ sözüne ynanyp adamy heläk edasañyz soñra pişmanlyk peÿda
bermez diÿdiler. Gara Arslan Han gije bu meseläni ÿagşy pikir edip saldamlap
gördi. Ertir bolanda öz hajiplerine: Bu gün men Küÿükü (küÿki) Hisara baryp av
avlamakçy, ÿöne arada kiçiräk päsgel bar, siz ol ÿere baryp av avla-" diÿdi.
Padeşahyñ fermany bilen olar ava gitdiler. Bir gün Sever ÿetip geldi. Arslan Han
ony öz ÿanyna getirmedi ve oña Anandan ve ÿe-ikentden üç yÿllyk salgytlary
yÿgnap getirmegini buÿurdy. oña köp savgatlar berip ony sylag bilen ÿola saldy.
ÿene bir gün özi hilegärlik bilen ölen boldy. Severe hem Hajiplere Gara Arslan Han
36
37
öldi, diÿip habar ÿollady. Hajipler, bu habary eşidip derrev gaÿtdylar ve özara ge-eş
edip, bu padeşah bizi hemişe hor görÿärdi, Severi bolsa bizden artyk görÿärdi, onuñ
ölümi bize toÿdyr, diÿdiler. Sever bolsa köp gamgin bolup, hatynlaryñ ÿanyna
baryp aglap-e-räp: Haÿp, emirleriñi has gavy görÿärdiñ, ÿöne olar senden soñra
yzyñy goryp saklamadylar, olar seniñ hazynalaryñy alyp öz aralarynda paÿlaşdylar,
mundan soñ bize ÿaşamak gerek däl, iñ ÿagşysy özümi öldüreÿin ve dünÿäni
duşmanlaryñ golunda görmäÿin, diÿip zeÿrendi. Bu hal-ahvaly gören Gara Arslan
Han, birden tabytyñ içinden daşaryk çykdy, hatynlary ony görüp gaçdylar ve ölen
adam nähili direldi diÿip haÿran galdylar. Padeşah Severi gujaklap, seniñ hakyky
hyzmatkärdigiñ belli boldy, diÿdi.
Sever (Suvar) bu ÿagdaÿa haÿran galyp, adamlary şeÿdip der-emek bolarmy?
diÿende Gara Arslan Han: häzir bu gürrüñleriñ vagty däl, ogullarym İlarslan ve
Mahmud hemme nökerleriñgoşunlary bilen gidip şol kyrk hajibi tutup getirsinler
diÿdi. Olar tutulyp getirildi, eden işlerinden utanyp ÿere bakyp durdylar, şonda
padeşah näme üçin ÿere bakyp dursu-yz, galdyryñ kelläñizi diÿende olar: biz öz
günämizi bilÿäris, ÿalñyşdyk diÿdiler, şonda padeşah: siz Severe ÿamanlyk etdiñiz,
olar size gaÿdyp geldi, diÿdi. Sever-de, kim öz padeşahyna ÿamanlyk etse jezasy ine
şeÿle bolar diÿip aÿtdy. Şondan soñ Sever padeşahyñ buÿrugy bilen olary ÿol
kenaryna çykaryp gözlerini oÿdy, gulaklaryny kesdi, el-aÿaklaryny bedenlerinden
ayÿryp ÿoluñ kenaryna tikip goÿdy. İkiÿüzlilere ibret bolar, diÿdi.
Padeşah suvarybaşylygy, orunbasarlygy ve hyzmat gullugyny Severe berdi. Gara
Arslan Han ÿetmiş yÿllap höküm sürdi. onuñ öz ogly ÿaş bolansoñ, tagta öz
dädesiniñ doganynyñ ogly Osman Hany çykardylar. Ol-da 15 yÿllap padeşahlyk etdi,
ondan soñra Esli Han tagta geçdi, ol-da üç yÿllap tagtda oturdy, soñra ogly Şaban
Hany tagta çykardy, ol-da 22 yÿllap padeşahlyk etdi, ondan soñra-da Buran (Turan)
Han padeşah boldy, onsekiz yÿllap padeşah bolup oturandan soñra ogly Aly Han
onuñ ÿerine geçdi. Aly Han-da Manda (Maÿda) ve ÿa-ykentde 20 yÿllap padeşahlyk
etdi. Aly Han öz ogly Gylyç Arslan, dogrulykdan-adalatlylykdan çykman öz
sözlerini di-lär diÿip biline gylyç guşady ve oña Gylyç Arslan Han diÿip ad dakdy.
Olar Horasan ÿurduna baryp ÿetenlerinde ÿetginjek ÿaşa gelipdi ve ol hemişe
oÿnap-gezip ÿörmegi söÿÿärdi ve hatda emirleriñ öÿlerine baryp olaryñ gyzlaryna
ÿanaşÿardy, bu ÿagdaÿ emirleriñ hoşuna gitmeÿärdi, şondan çürim oña Şah
Bidadger (Zalym Şah) diÿip ad berdiler. Emirler, Gylyç Arslany (Şahmeligi)
terbiÿelemek işi tabşyrylan Bügdüz Kardiçiniñ ÿanyna baryp hal-ahvaly oña
aÿtdylar.
Kardiçi (Atabeg) Gylyç Arslana köp nesihat edip ony ÿola getirjek boldy, ÿöne ol
bolmady. Ahyrso-y Gylyç Arslany tutmaly boldylar, ÿöne ol gaçyp derÿadan geçdi.
Bügdüz (yÿldyz) Kardiçi-de onuñ yzyndan rovana boldy ve Aly Hanyñ huzuryna
çykdy ve oglunyñ edÿän işlerini oña aÿtdy "Meniñ pend-nesihatymy kabul etmedi
ve erbet işlere ÿüz tutdy" diÿdi. Şonda Aly Han, eger oglum bu sözleri eşitse ÿanyma
gelmän gaçar diÿip pikir etdi ve Bügdüze sen ÿalan söÿleÿärsiñ diÿip gaharlanan
boldy. Gylyç Arslan bu sözleri eşidip derrev dädesiniñ (Aly Hany-) ÿanyna geldi ve
onuñ aÿagyny ogşajak boldy, şonda Aly Han, onuñ kellesine depdi-de tutuñ bu bed
asyly diÿdi, ony tutup türmä dykdylar. Aly Han soñra Kardiçini ÿanyna çagyryp:
bagyşla bilgeşleÿin saña gaharlanan boldum diÿdi ve al bu oglany äkid ve emirlere
tabşyr nähili isleseler oña jeza bersinler, isleseler öldürsinler diÿdi.
37
38
ÿöne agşam özara ge-eşip, oglany duşmanlara tabşyrmaklygyñ nädogry iş
boljaklygyna, duşmanlaryñ oglany öldürip padeşah bilen-de söveşe girişip
biljekligine göz ÿetirdiler. Olar, Aly Hanyñ öz ogluny bir ÿerde gizlemegini ve
Kardiçi-de baryp duşmanlara, padeşahyñ oglyny özüne tabşyrandygyny aÿtmagyny
maslahat bildiler. Eger-de duşmanlar bu sözleri kabul etselerä näÿagşy etmeseler
Gylyç Arslan Hany goşun bilen olaryñ üstüne iberip olary zor bilen mugyra
getirmeklik barada karara gelindi. ÿöne Kardiçi meseläni duşman govum bilen
maslahatlaşanda olar, Padeşahyñ öz ogluny hökman öldürmegi gerekdigini ve
özleriniñ şeÿle isleÿändiklerini beÿan etdiler.
Olaryñ ÿolbaşçysy Gynyk Gazygurt begdi. Şol vagt Horasana adam ÿollap salgyt
tölemekleri talap edilende olar: öz arañyzdaky agzalalygy bir ÿüzli ediñ soñra biz
kime salgyt tölejekligimizi anyk bileÿli ve şo-a görä hereket ederis diÿip jogap
berdiler. Bu tofaryñ içinde, geljegi ve gizlin syrlary bilÿän Amiran Kahin adynda
bir fakyh bardy. Gynyk Gazygurt oña: Aly Hana ÿagy bolmak nähili netije getirer,
diÿip sorady. Şonda ol, içiñizden adalat, dogrulyk, gahrymanlyk ve jomartlygy bilen
tanylÿan bir adam dörejek. Kerakuçy Hojanyñ ogly Togsurmyş İçi (Elçi), özi-de öÿ
ÿonaçy bolmaly. onuñ üç ogly bolmaly, iñ ulusy Dukak, ortanjasy Tugrul ve iñ
kiçisi-de Arslan. Bu adam gije düÿşünde garnyndan üç agajyñ gaty köp pudaklar
bilen gögerÿänligini, olaryñ köküniñ ÿerde şahalary asmana baryp ÿetÿänligini
görÿär.
Kahin bu düÿşüñ hiç kime aÿdylmazlygyny isledi ve ondan näçe ogluñ bar diÿip
sorady, ol-da üç oglum bar diÿip aÿtdy, olaryñ üçüsi-de padeşah boljak diÿip Kahin
onuñ sözüne jogap berdi. Togsurmyş bu sözlere ynanyp bilmedi, gidip elindäki
barja ÿasan öÿlerini satdy, birnäçe goÿun alyp ilaty çagyryp sadaka berdi.
Oglanlaryñ üçüsi-de edermen, ÿigit ve başarjañ oglanlardy. Oguz begleri olaryñ
şeÿle işlerini görüp olara Guşçylyk begligini berdiler.
Begler bir gezek Herat, Gazna, Kerman ve Horasanyñ beÿleki velaÿatlaryna ilçiler
ÿollap salgyt yÿgnamaklaryny buÿruk beripdiler, ÿöne ilat olara salgyt tölemediler.
Togsurmyşyñ ogullaryndan Tugrul has-da edermendi. Gynyk Gazygurt: ma-a
goşun beriñ gidip salgytlary yÿgnap getireÿin diÿip beglere ÿüzlendi. oña müñ esger
berildi. Ol-da töverege ilçiler ÿollap, näme üçin salgytlaryñyzy tölemeÿärsiñiz, ine
garynja ve çekirtge ÿaly goşun gelÿär, diÿip habar ÿollady. Esgerlere-de her biriñiz
iki torba gum dolduryp, torbalary birnäçe ÿerinden deşiñ ve atlaryñyzyñda gaty
sürüñ diÿdi. Deşiklerden dökülen gumlar, atlaryñ aÿagy aşagynda şeÿle bir tozduman çykardy velin ilat müñ däl-de mü-lerçe esger gelÿär diÿip gorkdy ve ilçilerde ozal şeÿle bir habar ÿaÿradypdyrlar.
Tugrul düşelgelerde kän ot ÿakylmagyny buÿruk berdi. Şeÿle işler halky örän
gorkuzdy ve olar salgytlaryny tölemäge razy boldylar. Olar esgerler gelmesin ilaty
gyryp -horlamasyn diÿip ilçiler ÿolladylar.
Tugrul ilatdan salgytlary yÿgnap yzyna gaÿdyp geldi. Şondan soñ ol Oguzlaryñ
beglerinden biri boldy. İne şol vagt Bügdüz Kardiçi geldi, ony Tugrulyñ ÿanyna
äkitdiler. Tugrul oña: Senden bir zat sorajak, ÿöne dogrusyny aÿt, diÿdi. Ol-da
bolÿar diÿip jogap berdi. Tugrul oña: Bu ÿere nämeşip geldiñ diÿip ÿüzlendi,
Kardiçi-de: Aly Han, Şahmeligi tutup, ary-yzy almagy-yz üçin ÿany-yza
getirmegimi buÿruk berdi ve ogluny ma-a tabşyrdy, diÿdi. Ol häzir ÿolda Jarkent
velaÿatynda, az vagt soñra geler, diÿdi. Şonda Tugrul eger dogry aÿdÿan bolsañ seni
38
39
halas ederin, ÿalan aÿdÿan bolsañ etjek işlerimi özüñ bilÿänsiñ, diÿip oña haÿbat
atdy. Şonda Kardiçi gorkdy ve işiñ iñ dogry tarafyny oña beÿan etdi. Tugrul
Kardiçini tutup türmä saldy ve birnäçe adama-da ony goryp saklamaga buÿruk
berdi. On alty müñ esgery ol ÿere yÿgnap ÿeriñizden gymyldamañ diÿip buÿruk
berid. On dört müñ esger saÿlap alyp, olaryñ alty mü-üni dogany Dukaka tabşyrdy
ve sag tarapa iberdi, ÿene alty müñ esgeri-de kiçi dogany Arslana berip sol tarapda
yÿgnady, özi-de iki müñ esgeri alyp Şahmeligiñ garşysyna çykdy. Şahmeligiñ
ÿanynda ÿigrimi müñ esger bardy. Tugrul onuñ bilen garşy-garşy gelende yzyna
çekildi ve gizlenip ÿatan doganlary şol vagt orta çykyp Şahmeligi gabadylar ve
olardan köp adamlary öldürdiler. Şahmeligiñ özi-de tutuldy ve ol iki bölündi, şonda
Tugrul esgerlerine ÿüzlenip: "Kim padeşah bolsa-da ÿagşy işler edip urpadatlarymyza hormat goÿmalydyr, Şahmelik öz ÿaman päliniñ jezasyny gördi"
diÿdi.
Habary eşiden Aly Han keselläp ÿatdy ve iki yÿl soñra-da aradan çykdy ve ähli
ÿurda Tugrul eÿe boldy. Ol her tarafa ilçiler ÿollap ÿurtde adalat, dogrulyk ve
asudalygy berkarar etdi. Salgytlar yÿgnandy, uly dogany Dukaky Gazna ve
töverekleriñ, kiçi dogany Arslanşahy-da Rum ve oña go-şy ÿerleriñ begi edip
ÿollady.
Tugrul, Ermeni ülkesine-de öz serdarlaryndan II.Arslan Şahy beg edip saÿlady. Ol
Gürji diÿarynyñ salgytlarynyñda yÿgnady ve her yÿl salgytlar paÿtagta (Mara)
iberilip durdy. Tugrul ÿigrimi yÿllap (Peÿgamberimiz Hz.Muhammed Mustafa "SA" peÿgamber bolÿança) Maryda höküm sürdi.
Ondan soñra dogany Dukak onuñ ÿerine geçdi, ÿedi yÿllap-da ol padeşah boldy.
Ondan soñra-da Dokuz ÿavguyÿ padeşah edip saÿladylar, ol-da on iki yÿllap
padeşah boldy. Ondan soñra Saman ÿavguyÿ (asilzadani) Mavera-ün Nähre
padeşah edip saÿladylar (Samanilar oña Saman Hudaÿ diÿip aÿdÿardylar). Ondan
soñra-da Agym ÿavguÿ bir yÿllap padeşah boldy, soñra Kökem ÿavguÿ (ÿaş oglanka)
padeşah boldy.
Şol vagtlar ÿurdyñ Garaşit adynda bir duşmany bolupdyr. Begler ÿurtde asudalygy
berkarar edip ÿören vagtlary Garaşit goşun çekip olaryñ üstüne hüjüm edÿär.
Şonda Kökem ÿavguÿ gyn ÿagdaÿa düşÿär. Duşmanlar onuñ öÿüniñ gafysyna çenli
gelip ÿurdy eÿelediler ve onuñ sallançakdaky doganyny esir edip alyp gitdiler ve
ÿurtde olja yÿgnamaga başladylar.
Kökem ÿavguyÿñ goşunlary gaÿta güÿçlendi ve il bolup-da Garaşidiñ ökjesine
düşdiler ve olaryñ üstünden ÿe-iş gazanyp yzlaryna gaÿdyp geldiler ve padeşahlyga
dovam edip ÿurtde adalaty-asudalygy berkarar etdiler. Kökem ÿavguyÿñ esir alnyp
äkidilen dogany birnäçe yÿl soñra "İndi men ulaldym, ma-a goşun ÿolla, olaryñ
ÿardamy bilen men bulary ÿe-ip özümi-de olaryñ elinden halas edeÿin" diÿip habar
ÿollady.
Kökem ÿavguÿ goşun ÿollady, olar Garaşidiñ goşunlary bilen söveşe girişdiler. Ol
ÿerde Kökem ÿavguyÿñ doganyna Serenk diÿip ad berilen. Serenk öz doganynyñ
goşunlaryna birikdi. Söveş güÿçli dovam etdi ve her iki tarafdan-da köp adam öldi.
Ahyrso-y yza çekildiler. Şol vagt Serenk dogany Kökem ÿavguyÿñ ÿanyna baryp öz
başyndan geçenleri oña aÿtdy. Ma-a ol ÿerde Serhe-lik derejesi berildi ve işik
agalygy vezipesiniñde ma-a berdiler diÿende Kökem ÿavguÿ oña bu ÿerde-de şol
vezipäni ÿerine ÿetir diÿdi. Kökem ÿavguÿ ÿigrimi yÿllap padeşahlyk etdi ve bir gün
39
40
birdenkä ölady. Serheñ bu habary ÿaÿratmady ve ony bir tabytyñ içine goÿup özi
ÿurduñ işleri bilen meşgul boldy. Bir yÿldan soñra begler onuñ ÿanyna gelip bize
hakykaty aÿt, Kökem ÿavguÿ ÿaşaÿarmy? ÿa-da aradan çykdymy? diÿip soradylar,
eger-de aradan çykan bolsa özüñ padeşah bolup meseläni aÿan et diÿenlerinde
serheñ emirleriñ özüniñ padeşah bolmagyna garşy däldiklerine göz ÿetirdi ve öz
doganynyñ bir yÿl ozal aradan çykandygyny olara paş etdi. Soñra Kökem ÿavguÿ
jaÿlandy ve Serheñ tagta çykdy. Ol, On yÿllap padeşahlyk kylandan soñra aradan
çykdy ve onuñ ÿerine Sebuk Tegin padeşah boldy. Soñra onuñ ogly Mahmud Sebuk
Tegin tagta çykdy ve Hindi ÿurdunyñ käbir ÿerlerini basyp aldy. onuñ hekaÿaty, bu
gürrüñlerden ozal aÿdylyp geçildi. Ondan soñ ogly Mesud padeşah boldy ve
gyşlamak üçin Gürgen ve Mazenderena geldi. Tugrul ve Selçuk uruglaryndan
Çagry beg ve Davud, Maryny, Balhy ve Heraty eÿelediler. Soltan Mesud olardan
salgyt isledi, ÿöne olar bermediler ve biz, öz urugymyzdan bolanlara salgyt töläris
diÿip jogap berdiler, biz-de padeşah neslindendiris diÿip sözlerini ÿetirdiler.
Şol yÿl Mesud şah, Gürgen ve Mazenderana barypdy. Davud bilen Çagry beg özara
maslahatlaşyp Mahmudlylaryñ başşäheri Gaznany eÿelemäge ge-eşdiler. Mesud bu
habary eşidende, Otuz müñ esger bilen gelip Mary şäherini gabady. Gynyk
Selçugyñ ogullary ÿardam üçin daşary ÿurtlara ilçiler ÿolladylar.
Aslynda olaryñ maksady, ilçileriñ Mesudyñ karargähine baryp ol ÿerdäki halahvaly barlap gelmekleridi. Şek-şüphe bolmasyn diÿip-de az-avlak savgat-da
ÿolladylar. Olar, gören-eşidenlerini Selçuklara bildirdiler. Çagry beg gafylara
esgerler yÿgnady ve gijäñ ÿarymynda aÿat-dogalar bilen duşmana hüjüm
etjekdiklerini olara aÿtdy.
Gije müezzin (azançy): Eÿ Davud, seni bu ÿer ÿüzünde özüme halifa etdim diÿip bir
aÿat okydy. Davud onuñ manysyny sorady, övrenenden soñra ony hayÿra ÿordy ve
ÿene gulak asdy ve: Eÿ allahym, sen isläni-i ÿüjeltÿarsyñ, isläni-i-de ÿere çalÿarsyñ,
hayÿr-sogap seniñ eli-dedir, sen her zady bilÿänsiñ, güÿçli-kuvvatlysyñ diÿen sözleri
eşitdi. Davud bu aÿatyñ-da manysyny övrendi ve arkayÿn işe girişip biljekligine
ynandy ve birnäçe tarafdan duşmana hüjüm etdiler. Goşun serkerdeleri Mesudy
tutup Davudyñ ÿanyna getirdiler.
Selçuk Gynyklardan bolup Togsurmyş urugyndan Kerakuçi Hojanyñ ogly bolup,
Soltan Muhammed Horezmşahyñ atasy Anuştegin Garça-da, Oguzlardan bolup
Begdili tiresindendir. Anuştegin Selçukly soltanlaryñ hyzmatyny edenleriñ
hataryndady. Oguzlardan bolan padeşahlar 5 nesilden gelÿär: Gayÿ, ÿazar, Eÿmür,
Avşar ve Begdili. Bulardan başga uruglardan padeşah bolan däldir.
Salgurlaryñ Hekaÿasy-da şeÿledir: Şahmeligiñ beglerinden biri bolan Gazygurdyñ
nökerlerinden Salvur (Saluvur) Dikli adynda bir beg bardy. Şahmelik ÿe-ilenden
soñ, hemme Oguz begleri Mara yÿgnanÿarlar. Salvur öz kabilasyndan on müñ atly
bilen birlikde göçüp Horasynyñ serhedine geldi ve Kuhistan, Tabes ve İsfahan
taraflaryny birnäçe yÿllap talady. Ahyrso-y Selçuklar bu ülkäni eÿelediler, ine şol
vagt Salvur olar bilen birleşdi ve uzak vagtlap olara ÿardam etdi. Ahyrda onuñ
ogullary Fars taraflaryna gitdiler ve ol diÿary eÿelediler. Taryhda Salguri diÿilÿän
Fars Atabekleriñe olaryñ neberelerindendir. ÿene bir Oguz begi ÖÖ.-da müñ esger
bilen Jeÿhunyñ a-yrsynda ÿurt edindi. Ol, gyşlag ve ÿaÿlag üçin-de Balkan
daglaryna ve Horezm taraflaryna gitdi. onuñ ogullary heniz-de ÿaşaÿarlar (Gutlug
beg, Gazan beg ve Garaman beg).
40
41
Rum türkmenleri, Garaman, Eşref ve beÿleki türkmenler, Selçukly soltany Tugrul
Ruma giden vagty onuñ ÿanyndaky ÿigrimi müñ türkmenlerdir. Tugrul beg yzyna
gaÿdanda olar ol ÿerde galdylar, olaryñ begi Gynyklardan Arslan Soltandyr. Şeÿlede Oguzlar dargan vagty Şahmeligiñ ÿazyr urugyndan bir beg ve Aly Han ogullary
Gaÿaşgul ve Velihan ÿazyr tarafyna gitdiler, ÿer-ÿurt edip-de Hisar Tagy (Dagy)
saÿlap aldylar ve ol ÿerde ÿerleşip galdylar. Olaryñ nebereleri ol ÿerlerde heniz-de
ÿaşaÿarlar.
Muny ÿazan bende Salar Baba Gul (Ali) ogly Salar Harydari. Sene dokuz ÿüz
altmyş üçünji yÿl, rabi-ül avval ayÿ. Nisa (Nusaÿ).
41
42
OGUZ-TİRE TA¥FA ADLARY
Oguzlar 24 tofara ve her tofar dürli tirelerle bölünÿärdi. Olardan 12-sine
"Bozoklar" ve beÿleki 12-sine hem "Üçoklar" diÿilip ad berilÿärdi.
Oguz Hanyñ 6 ogly, ÿagni Gün, Aÿ, yÿldyz, Gök, Dag ve Deñiz, VII. asyrdan ozal
ÿeniseÿ (Kem) derÿasynyñ ileri taraflarynda ÿaşaÿardylar. Her birinden 4 ogul
önüp, jemi 24 tofar bolup ÿaşan bu govmyñ baştutany Oguz Hanyñ Mete Handygy
aÿdylÿar. Bozoklaryñ alamatlary, "ÿaÿ" ve Üçoklaryñ alamatlary "Ok" bolupdyr.
Bozoklar; Gün Han, Aÿ Han ve yÿldyz Handan gelip çykyp:
Gayÿlar, Baÿatlar, Alkaöÿliler, Garaöÿliler, ÿazyrlar, Dodurgalar, Dögerler,
ÿaparlylar, Avşarlar, Begdililer, Gyzyklar ve Garkynlardan emele gelÿärler.
Üçoklar; Gök Han, Dag Han ve Deñiz Handan gelip çykyp:
Gynyklar, Bayÿndyrlar, Peçenekler, Çavuldurlar, Çepniler, Salurlar, Eÿmirler,
Alaÿuntlylar, Üregirler, İgdirler, Bügdüzler ve yÿvalardan emele gelÿärler.
Mahmud Kaşgarly bolsa, oguz tofarlaryny şeÿle görkezÿär:
Gynyk, Gayÿg, Bayÿndur, İwa (yÿwa), Salgur, Afşar, Beg-Tili, Bügdüz, Baÿat,
ÿazgyr, Eÿmür, Gara-Bölük, Alka-Bölük, İgdir, Üregir (ÿüregir), Totyrga (Tutyrka),
Ala-ÿundlug, Töker, Beçenek, Çuvaldar, Çepni ve Çaruklug.
42
43
PIRAGI, IŞKA UGRAŞDIM
DER¥A GİRDİM MÖVJE DÜŞDÜM,
HOR GALMASIN POŞT-DER POŞTUM
BERKARA DÖVLET İSLÄRİN.
MAGTIMGULI
ŞEJERE
GİRİŞ:
Gadymy ata babalarymyzyñ "ÿedi Arka-y Bilmek Parz" diÿen ÿerlikli sözleri
bardyr. ÿalñyz bir türki govumlara däl, eÿsem türki halklaryñ köpüsine mahsus
bolan nesil yzarlamak adaty, türkmenlerde Nesil Agajy, türklerde Soÿagajy,
araplarda Şejere, parslarda Şejerenama, i-lislerde Genealogijal tree-Genealogÿ,
fransuzlarda Genealogie, almanlarda-da Genealogie diÿip adlandyrylÿar.
Geçmişi-i bilmän, gelejege göz ÿetirmek mümkin däl. Ululara hormat goÿmazlyk
hormat, ÿakynlaryñ bilen o-uşmazlyk, gara nebis üçin ÿörtip ÿörmek, magrurlyk,
ogurlyk ÿaly geçmişde ata-babalarymyzyñ ÿigrenen zatlary, häzirki ÿaşÿetginjekleriñ arasynda ÿaÿrap-ÿoñ bolup barÿar. Bu-da, biziñ öz köne
adatlarymyzy, ata-babalarymyzyñ bahasyna ÿetip bolmajak ÿerlikli sözlerini -eden
işlerini unudanlygymyzdanñ ÿatdan çykaranlygymyzdan, başga bir söz bilen
aÿdanymyzda geçmişimizi unudanlygymyzdan gelip çykÿar.
Dünÿäde, keseki-gany gatyşmadyk, töveregindäki dürli halklar bilen garylmadyk,
ÿagny bir ata-eneden (ganybir maşgaladan) dörän ÿekeje-de arassa-ig halk (taÿfa)
ÿokdyr. Köp maşgalalar beÿleki tire-taÿfalardan, halklardan gyz alyp olara gyz
berendir. Bu, ozal-da edilen iş, häzir-de edilÿän iş. muña, basybalyjylykly uruşlar,
göçe-göçlükler, agyr yktysady ve sosÿal şertler-de sebäp bolandyr.
Türkmen taÿfalary, bir kökden (oguzlardan) gaÿdan bolsalar-da, soñra ululy-kiçili
şahalara aÿrylÿarlar. Olar, go-şy halklaryñ vekillerini öz hatarlaryna kabul edişleri
ÿaly, özleriñde köp halklaryñ hataryna goşulypdyrlar. Muny, Türkmenistanda
ÿaşaÿan türkmenleriñ Orslar bilen, İranda ÿaşaÿan türkmenleriñ Farslar bilen,
Ovganistanda ÿaşaÿan türkmenleriñ Ovganlar bilen, günbataryñ dövletlerinde
ÿaşaÿan türkmenleriñ Hyrystiÿanlar bilen garyşyp barÿanlygy-da görkezÿär.
Dünÿä halklarynyñ ady, ÿa olaryñ özleriniñ saÿlap alan adlarydyr, ÿa-da olara
beÿleki halklaryñ dakan ady şeklinde galandyr. ÿöne halklaryñ, özleri üçin saÿlap
alan adlary düşnükli, gavy manyly bolsa, keseki bir halkyñ başga halk-halklara
dakan ady, kemsidiji häsiÿetde bolupdyr.
Türkmeniñ taÿfa tireleriniñ adlary ve gelip çykyşlary barada eser ÿazyp
galdyranlar:
1.-Mahmud Kaşgarly : Divane Lugat ät Türk (1072-1074)
2.-Fazlullah Reşideddin : Jami ät-Tavarih (1300-1310)
3.-¥azyjyoÛlu : Taryhe al-e Selçuk (XV.asyr)
4.-Salar baba Gulalyogly : Oguznama (1555-1556)
5.-Abylgazy Bahadyr : Şejere-ÿi Terakeme (1659-1661)
G.İ.Karpov, 1920-nji yÿllarda türkmen tire-taÿfalary barada maglumat yÿgnamaga
başlap, 1925-nji yÿlda "Türkmenleriñ Taÿfa ve Urug Gurluşy" diÿen kitabyny
çykaryp "Hoşgeldi Bagtyÿarov" diÿen türkmen lakaby bilen hödürleÿär.
Türkmen halky ve olaryñ tire-taÿfalary barada Sergeÿ Agajanovyñ, Ata Çykyÿeviñ
ve Annadurdi Orazovyñ bitiren işleriñde bellemäge mynasypdyr.
43
44
Türkmenleriñ daşyny gabap alan Hyva hanlarynyñ, Buhara emirleriniñ ve İran
padeşahlarynyñ basybalyjylykly syÿasatlarynyñ, olaryñ öz tire-taÿfa adlaryny uzak
hem-de berk saklamaklaryna alyp gelen sebäplerdendigini belläp geçmek gerek.
Şeÿle bir kitaby çykarmaklygyñ asyl maksady, türkmenleriñ gadimiÿetini ve kökli
hem arassa bir halkdygyny, öz ildeşlerimize ve ylaÿta-da Türkmenistanyñ
serhedleriniñ daşynda (İranda, Ovganistanda, Türkiÿede ve günbataryñ dürli
dövletlerinde) ÿaşaÿan türkmenlere düşündirmekden ybaratdyr. Şonda tire-taÿfa
adlarynyñ manylaryñgelip çykyşlary barada dürli alymlaryñ fikirlerini hem-de bir
meselede bir-birine garşy gelÿän fikirlerini hödürlemedik, çünki, olaryñ haÿsysynyñ
öñe sürÿän fikiriniñ hakykata dogry gelÿänligini bilip bolmaÿar.
Her işde bolşy ÿaly, biziñ bu işimizde-de kemçilikleriñ, bärden gaÿtmalaryñ bolan
bolmagy mümkindir. Bu ugurda işe girişmek isleÿän ÿaşlaryñ, öz eserlerini has
kämilräk edip çykarmaklaryny tama etmek bilen, bu kitap-da siz gadyrly
ildeşlerimize-okyjylarymyza peÿdaly bolÿar ve köpçüligiñ gövnünden turÿar diÿip
arzuv edÿäris.
44
45
ABDALLAR
Abdallar, iñ-än gadymy taÿfalaryñ biridir. Olar XIX. asyra çenli Özbaşdak taÿfa
bolup, soñra türkmenleriñ Çavdyr Taÿfalar Birleşmesiniñ hataryna goşulyp
gidipdirler. Häzirki dövürde Türkmenistanyñ Daşhavuz velaÿatynyñ dürli
şäherlerinde ÿaşaÿan Abdallar, Çavdyr taÿfasyny emele getirÿän bäş urugyñ biri
hasaplanÿar.
Çärçev velaÿatynyñ Hojambaz ve Kerki şäherleriniñ tövereklerinde (Mekan, Govak
obalarynda) ÿaşaÿanlar bolsa, Ärsarylaryñ Abdal urugyny emele getirÿärler.
Astrahanyñ Funtovo-1 ve Funtovo-2 obalarynda, şeÿle-de Stavropol ülkesiniñ
İpatovo, Türkmen, Blagodarneskoÿe, Arzgir, Neftekumsk şäherlerinde ÿaşaÿan
Abdallar, Özbaşdak taÿfalygyny saklaÿarlar. Olar-da, Çavdyrlar ve İgdirler bilen
go-şylykda ÿa-da olara gatyşyp ÿaşaÿarlar.
Gazaklaryñ, Başgyrtlaryñ, Özbekleriñ (Lakaÿlaryñ) hatarynda-da Abdallar diÿen
taÿfa ve uruga duş gelmek bolÿar. Gazak alymy M.S.Mukanovyñ aÿdyşyna görä,
gazak ve türkmen Abdallary aslynda bir kökden emele gelip olar, gazaklara,
türkmenlerden geçipdirler. Ovganistanda-da Abdallar ÿaşaÿar. Durrani
hökümdarlarynyñ asly-da Abdallardandyr, diÿilÿär.
Taryhçylar, Abdallary, Eftalitleriñ galyndylary hesap edÿärler. Olar şeÿle-de,
Eftalitlere, Ak Hunlar diÿilÿändigini ÿazÿarlar (V.V.Barthold).
Hunlar (Gunlar), ençeme türki halklaryñ şol sanda türkmenleriñ gadymy atababalarydyr, diÿip taryhy çeşmelerde görkezilÿär.
Abdal sözi käÿerlerde Apdal, käÿerlerde Aftal şeklinde ÿazylÿar, onuñ manysynyñ
güÿçli, pälvan, sahy-hayÿr söÿerdigi aÿdylÿar. Eftalitleriñ ulanan käbir däpdessurlarynyñ, Abdallar arasynda şu güne çenli saklanyp dovam etdirilÿänligini
belläp geçmek gerek. Diÿmek Abdallar, iñ-än gadymy türkmen (türki) tofarlarynyñ
biri bolan ve öz dövründe giñ ve güÿçli imperÿany döreden Eftalitlerden ve olaryñ
adyndan emele gelipdirler.
45
46
AJAM, AJAMLAR, AJAN
Salyrlaryñ ÿalavaç urugynda Ajam, Ärsarylaryñ Gyzylaÿak urugynda Ajamlar,
Gökleñleriñ hatarynda-da Ajan diÿen tire adlary duş gelÿär. Araplar, özleriniñ
basyp alan özge dilli ülkeleriniñ hemmesine Ajam ÿa-da Ajem diÿipdirler. Pars
edebiÿatynda-da İrana ve İranlylara Ajam diÿlipdir.
Mälim bolşy ÿaly türkmenler, iñ bärisinden XI. asyrdan ÿagny Selçuklaryñ
hereketinden başlap, tä Sovet dövründe İran-Türkmenistan serhedi ÿapylÿança,
İran bilen yÿgy gatnaşykda bolupdyrlar. Bu gatnaşyklar, orta asyrlarda has-da
güçÿli bolupdyr. Muny Abylgazy Bahadyr hanyñ (XVII. asyr) Şejere-ÿi Terakeme
adly eserinden görmek bolÿar. XIII. asyrda Salyrlaryñ bir bölegi, Ogurjyk alpyñ
baştutanlygynda ilki İrana, soñra İran Azerbaÿjanyna ve ahyrda-da Kyryma
barÿar.
ÿöne bu ÿerlerde togtaman olar Ma-gyşlaga ve Balkan tövereklerine gaÿdyp
gelÿärler. Şol ilata Ajam, Ajamlar ve Ajanlar diÿip aÿdylypdyr.
İran, turan, arap, ajam ilinde
Görmedim seniñ deÿ ovadan gelin,
Jahan ragnasynda, bagyñ gülünde
Bolmaz özüñ kimin gül beden gelin.
Gözelsen, jan alar gara gözleriñ
Ölüni direlder şirin sözleriñ,
Alma ÿa-aklaryñ, güler ÿüzleriñ
Şirindir lebleriñ miveden gelin.
Bizi bilbil eÿläp, özün gül eÿläp
Näz odundan istihanym kül eÿläp,
Saçlaryn boÿnuna salasyl eÿläp
Söz balyndan bagrym suv eden gelin.
Nepes diÿer, aşnalygym ÿat olmaz
Bir görmesem, hergiz kö-lüm şat olmaz,
ÿer ÿüzünde sen deÿ perizat olmaz
Meger ÿere düşdüñ hovadan, gelin.
Mollanepes
46
47
AJI, AJIBEG, AÇ, AÇBEG
¥omutlaryñ Kelte taÿfasynda Aç, Gökleñlerde Ajybeg, Teke ve Ärsarylarda-da Aç,
Ärsarylaryñ Ulydefe bölüminde Ajy ve Samarkantdaky Hydyrililerde-de Açbeg
ÿaly tire adlary duş gelÿär.
¥okarda, agzalan adlaryñ hemmesiniñ Hajy sözüniñ gysgalan görnüşidigi barada
fikirler öñe sürilÿär. Stavropol türkmenleriniñ Hajy ÿerine a:jy diÿip
aÿdÿandyklaryñda şol fikiri tassyklaÿar.
Ajy sözi ilkinji gezek Russiÿanyñ padeşahy Mihail Fÿodorovyñ baryp 1641-nji yÿlyñ
31-nji Mayÿnda Hyva hany İsfendiÿara ÿazan hatynda agzalÿar. Şol hatda:
Türkmenleriñ ajy urugyndan bolan täjirleriñ baÿ kerveniniñ Moskva şäherine
gelenligi aÿdylÿar. Şol ajy urugyndan bolan türkmen täjirleriñ Balkan ve Ma-gyşlak
tövereklerinde ÿaşaÿan ÿomut türkmenlerden bolan baÿ (Hajy) sövdegärlerdiklerini
aÿtmak bolar.
Aç ve Ajy sözleriniñ, tanyş, dost-ÿar manyda bolan Aşyna (Aşna) sözünden gelip
çykan bolmagy-da ähtimaldyr.
Ozal başda bu dünÿäge gelemde
Bir ata aşygam, bir-de gözele,
Jäht ediban dünÿä nazar salamda
Daşarda bir bedev kövlenip dursa
Ak öÿde bir gelin tovlanyp dursa,
Allahym ikisin bir ÿerde berse
Saçlary serinden düşer ÿüzüne
Söveş güni gan tutular gözüne,
Dünÿä maly hiç taÿ gelmez özüne
Dövletÿar beg diÿer, gördüm ertäni
Hak ÿagşy ÿaratdy dövlet bersäni,
Söÿmüşem dünÿäde iki närsäni
Magrufi
AGAÇ ÄRİ
Türkmen halkynyñ orta asyrlarda dörän taÿfalarynyñ biri-de Agaç Äri taÿfasydyr.
Bu ad, görnükli İran taryhçysy (1298-1317-nji yÿllar aralygynda İrandaky Mogol
ilhanlaryndan Gazan hanyñ ve Oljaÿto hanyñ baş veziri bolup işlän) Reşideddiniñ
(1247-1318) üç jiltden ybarat bolan ve "Jami-ät Tavaryh" ady bilen meşhurlyk
gazanan kitabynda ilkinji gezek duş gelÿär. Reşideddin öz şol kitabynda şeÿle
ÿazÿar: "Gadym dövürlerde Agaç Äri diÿen ad ÿokdy. Oguz taÿfalary bu ülkelere
aralaşandan soñ, şol taÿfalaryñ biriniñ Tokaÿlyk (Jeññellik) ÿerde ÿerleşendigi üçin,
47
48
oña Agaç Äri (Tokaÿ-Jeñ-el adamy) diÿip ad berilipdir. Mogollarda-da tokaÿda
(jeñ-elde) ÿurt tutunan adamlara Hoÿin-irgÿon ÿagni Tokaÿ Taÿfasy diÿilÿär"
(eseriñ 1-nji jildi. sah.85).
Taryhçy Reşideddiniñ eserinde, bu türkmen taÿfasynyñ nirede emele gelendigi
görkezilmeÿär. Häzirki dövürde, Orta Asiÿada ve dünÿäniñ dürli künjeklerinde
ÿaşaÿan türkmenleriñ arasynda-da, şeÿle taÿfañ adyna duş gelinmeÿär.
Türk alymy İbrahim Kafesoglu, öz bir eserinde, Geçmişdäki türki halklaryñ
arasynda Kumeri (Türkler Guma, Kum ve äre-de er diÿÿärler) ÿagni gum äri diÿen
taÿfanyñ bolandygyny ÿazÿar. Alymyñ şu sözüne esaslanyp, geçmişde Selçuklaryñ
günbatara ÿörişleri mahalynda Oguz-Türkmen taÿfalarynyñ biriniñ Gumda,
beÿlekisiniñ-de Tokaÿda (Jeñ-elde) ÿerleşendigi üçin, olara şeÿle ad berilendir
diÿmek mümkin.
48
49
AGAR
Orta asyr türkmen taÿfalarynyñ birine Agarlar diÿilÿär. Olaryñ köp böleginiñ
İrana, Türkiÿä ve beÿleki ÿurtlara göçüp gidenligi zerarly Agarlaryñ, özbaşdak
taÿfalygyny ÿitirip, dürli türkmen taÿfalarynyñ içine si-ip gidenligi aÿdylÿar.
Häzirki vagtda olara, urug ÿa-da tire hökmünde Baÿat, ÿomut ve Teke taÿfalarynyñ
hatarynda duş gelmek bolÿar.
Türkmenistanyñ dürli velaÿatlarynda Agar adynda obalara ve guÿulara duş gelmek
mümkin ve hatda Gyzylarbat şäheriniñ golayÿnda Agarybyk diÿen gadymy
mazarlyk bar.
Rus alymy A.V. Superanskaÿa, Kyrymda Agarmyş diÿen ÿeriñ bardygyny ve onuñ
adynyñ, şu ÿerde ÿaşaÿan türkmenleriñ (Salyrlaryñ) Agar diÿen urugynyñ ady bilen
baglanyşyklydygyny öñe sürÿär.
Türkmen şairi Mollanefes, Agarlaryñ adyny, adly-abraÿly türkmen tireleri bilen bir
hatarda goÿÿar:
İlbaşy gaÿu-baÿat, ymykly, agar, arabaçy,
Nerezimde bir seniñ dek ÿa-ha bolgaÿ, bolmagaÿ.
Türkmen taryhçysy S.Agajanov, Agarlaryñ, Okly, Gökli, Soltanly diÿen OguzTürkmen taÿfalary bilen birlikde, XI. asyrda Syrderÿa boÿlaryndan Balkan
tövereklerine göçüp gelendigini öñe sürÿär.
Agar ady, ilkinji ÿola, Hyvanyñ hany ve görnükli taryhçy Abylgazy Bahadyr hanyñ
(1603-1664) Şejere-ÿi Terakeme adly kitabynda duş gelÿär. Agar sözüniñ manysy
bolsa:
1.-V.V.Radlov : Agar sözi Türki taÿfanyñ ady, Akar (agÿar) sözi keseki
manydadyr.
2.-A.Bahadyr : Agarlar, Balkan türkmenlerine başga ÿerden goşulandyr.
3.-Agar sözi, Agarak (ulyrak, ö-başçyÖ) sözi bilen asyldaş bolmagy mümkin.
4.-Ag, ak manyda ve ar-da köplügi görkezÿän goşulma ve ol Ak-ar: Agar.
ÿöne bu pikirleriñ haÿsy biriniñ dogrydygy barada anyk bir zat aÿdyp bolmaÿar.
AGÖ¥Lİ (AKÖ¥Lİ)
Özbegistanyñ Horezm velaÿatynyñ Ürgenç şäherinde ÿaşaÿan Salyr türkmenleriniñ
arasynda Agöÿli diÿen urug bar. Şol urugyñ ady, Orta Asiÿa halklarynda ve İranda
gadymdan bäri dovam eden harby-siÿasy däp bilen baglanyşykly ÿüze çykÿar.
XVIII-XIX. asyrlarda Hyva hanlarynyñ Mary türkmenleriniñ, şol sanda Sarags ve
ÿolöten Salyrlarynyñ üstüne ençeme gezek tala-çylykly çozuşlary mahalynda, Hyva
girev üçin äkidilen adamlaryñ, öz obalaryndan berlen täze-ak öÿlerde ÿaşandyklary
sebäpli olara Agöÿliler diÿip aÿdylypdyr ve bu ad soñra tire adyna övrülip gidipdir.
Ahal türkmenleriniñ arasynda-da Agöÿli diÿen tire bar. ÿöne olara girev alnyp şeÿle
adyñ dakylanlygyny aÿtmak bolmaz, çünki olar daşardan ine meselem İrandan
aralaşjak duşmanlary ilki garşy almak üçin galkan hökmünde belli ÿerlere eltip
goÿlan ÿaş-ÿigitler bolupdyrlar. Täze-ak öÿler tutupdyrlar şondan çürim olara
Agöÿliler diÿip aÿdypdyrlar. Olar, bir tiräniñ ÿa-da taÿfanyñ vekilleri bolman,
49
50
eÿsem dürli tire-taÿfalardan bolan ÿigitlerden emele gelipdirler. İlki, şol garavullara
Agöÿli diÿlip ad berlen-de bolsa, soñra olaryñ neberelerine-de şol ad geçipdir.
Bölek-bölek dört tarapa pytyran
Ata-ene türkmen ili birleşdi,
Zulmastynda dili bagly titirän
Duÿgy-düşünjesi, dili birleşdi.
Buhar emirligniñ ganhor golundan
Hyva hanlygynyñ vagşy elinden,
Horlanyp aÿrylan, bagy-gülünden
Ter açylan täze güli birleşdi.
Ors zulmunda niçe yÿllar hor bolan
Aglap zulmastynda gözi kör bolan,
Azadlyk yşkynda ÿanyp gor bolan
Sönmez yşkyñ ody-küli birleşdi.
Azad bir durmuşa girdi illermiz
Ter açylÿar bagda gyzyl güllermiz,
Duÿgy-düşünjämiz hem-de dillermiz
Okuvy-mektebi, dili birleşdi.
Abdulhekim Gulmuhammedov/Umyt ÿalkymlary
Aşgabat-1926
50
51
AKJA, AKJALI, AKJIK
Günbatar ÿomutlarda Akja diÿen tire ady bar ve türkmen alymy N.N.ÿomudski
onuñ bir adam adydygyny öñe sürÿär. Ärsarylaryñ Garkyn ve Islam uruglarynyñ
hatarynda Akja diÿen tire ady bar. Şeÿle-de Astrahanda ÿaşaÿan türkmenleriñ
Arabaçy ve Diÿeji diÿen taÿfalarynyñ hatarynda Akja tiresi duş gelÿär. Türkiÿäniñ
Syvas velaÿatynda ÿaşaÿan Oguz-türkmenleriniñ Bozok diÿen uly taÿfalar
toplumynyñ hatarynda-da Akja ady bar.
Mälim bolşy ÿaly bu türkmenler, Selçuklaryñ ÿörişi dövründe (XI.asyr) Orta
Asiÿadan Türkiÿä gelip ÿerleşipdirler.
Akja, ÿer adyñda bolup biler (Ovganistanda) ve şol ÿerlerde ÿaşaÿanlara-da Akjaly
diÿilen bolmagy ähtimaldyr. Şeÿle-de, Çärjev velaÿatynda ÿaşaÿan Salyrlaryñ
hatarynda Akjyk tiresi bar ve onuñ-da Akja sözünden gelip çykan bolmagy
ähtimal.
Akja sözüniñ, ÿomutlaryñ Ak taÿfasynyñ adyndan gelip çykan bolmagy-da
mümkindir. Şeÿle ada, Türkmenistan, İran ve Türkiÿeden başga Irak ve Suriÿedede duş gelinÿär ve olara, ozal oturan ÿerleriniñ ady bilen Akjaly diÿilen bolmagy-da
mümkin.
Umyd derÿasynda, gulaçlap ÿüzüp
Çümÿärin, akÿaryn saña "geljegim"!
Gutulyp tolkundan gyra çykmagna
Gözlerim dikÿärin saña "geljegim".
Elim tut-da, bu tolkundan gel gutar
Gözel "geljek" bilim bagyna göter,
Gözel "geljek" seniñ söÿgiñ kö-lümde
ÿanardag dek, ÿalkym atÿar her ÿana
Bakçadaky al-gyrmyzy çiçekler
Ter açylmyş, bezeg baga-bagbana
İşçi-daÿhan gözelligi sözleÿär
Duÿgy-düşünjeler seni gözleÿär.
Abdulhekim Gulmuhammedov/Umyt ÿalkymlary
Aşgabat-1926
51
52
AKDERİ, GARADERİ, BÄŞDERİ, GÜNDERİ
Ärsarylaryñ Ulydefe taÿfasynyñ hatarynda Akderi diÿen urug bar. Bu urugyñ
vekilleri, Halaçda, Çarşañ-yda ve Täjigistanda, Ovganistanda ÿaşaÿarlar. Şeÿle-de
agzalan ÿerlerde Akderi diÿen obalaryñ bardygy bilinÿär. Akderidäki Ak sözi
gündogary ve Garaderidäki Gara sözi-de günbatary a-ladÿar ve deri sözi bolsa ol
gadymy türki Termek, Tirmek işliginden (fiilinden) gelip çykÿar ve häzirki türkmen
dilindäki tire sözüniñ irki görnüşidir.
Türki dilleriñ şol sanda türkmen diliniñ VII-VIII. asyrlardaky Orhon-ÿeniseÿ ÿazuv
ÿadygärliklerinde (Mogolistandaky Selenga derÿasynyñ boÿlaryndan tafylan
Moÿun Çur ÿadygärliginde-759) Tiril sözi yÿgylmak, toplanmak ÿaly manylarda
ulanylypdyr.
Mahmud Kaşgarly-da, Termek sözüni toplamak-üÿşürmek, Terig sözüni-de tofar,
yÿgyn manylarynda ulanypdyr. Biziñ klassyk edebiÿatymyzda tirmek işliginiñ
yÿgmak manysynda köp ulanylanlygyny görÿäris:
Bag içre girdim ÿördüm
Gyrmyzy gülünden tirdim (Şasenem-Garyp).
Açylan bagy-da alma-enaryKeşt edip gülleriñ tirebilmedim (Zöhre-Tahyr).
Bäşderi sözi, Bäş tireden yÿgnanan ili, Günderi sözi-de gün tiresinden (Gun-Hun
tiresinden) emele gelen ili a-ladÿar. Mälim bolşy ÿaly Gün-Gun-Hunlar,
türkmenleriñ gadymy ata-babalarydyrlar.
AKGO¥UNLI-GARAGO¥UNLI
Akgoÿunly ve Garagoÿunly diÿen türkmen taÿfalarynyñ her biri özbaşdak dövlet
gurmagy başaran uly ve güÿçli il hökmünde biziñ halkymyzyñ adyny arşa çykaran,
ony dünÿä tanydan taÿfalardyr. Olaryñ vekilleri XI. asyrda Selçuklaryñ günbatara
ÿörişi dövründe, häzirki Türkmenistanyñ topraklaryndan (Balkandan, Magyşlakdan, Saragsdan) İran, Türkiÿe, Kavkaz, Suriÿe ve Irak ÿaly ÿurtlara
ÿaÿraÿarlar.
Akgoÿunlylar, türkmenleriñ Bayÿndyr taÿfasyndandyrlar. Olar, XV. asyryñ
başlarynda (1468) öz dövletlerini gurÿarlar. Ony guran-da Uzyn Hasan (1453-1478)
bolÿar. Ol, ilki Garagoÿunlylaryñ şahy Jahanşahy ÿe-ÿär ve Ermenistany, İrany,
Azerbaÿjany ve Iragy basyp alÿar, Tövrizi özüne paÿtagt edip saÿlaÿar.
Akgoÿunlylar dövleti, XVI. asyryñ başlarynda, asly türkmen bolan, ÿöne
türkmenlere garşy gazaply syÿasat ÿöriden, Säfävi imperÿasyny guran, İranda Şia
mezhebini resmi yglan eden şair Şah İsmail Hatayÿ tarafyndan dargadylÿar.
Garagoÿunlylar, Mogol basybalyşlaryndan soñ (XIII. asyr) Türkmenistandan Öñ
Asiÿa gelen ve Bartholdyñ pikiriçe türkmenleriñ Baharly taÿfasyndan, K.E.
Bosvordyñ pikiriçe bolsa, orta asyr türkmen taÿfasy bolan İva (ÿiva)
taÿfasandandyrlar.
52
53
Olar, XIII. asyryñ ahyrlarynda ve XIV. asyryñ başlarynda, Baharly taÿfasynyñ
serdarlaryndan bolan Baÿramhojanyñ baştutanlygynda Garagoÿunlylar
imperÿasyny döredÿärler (VAN gölüniñ gündogarynda). Baÿramhojadan soñra
onuñ ogly Gara ÿusuf başa geçÿär. Ol, agsak Timuryñ ogly Miranşahy, soñra
Jelayÿrlary ÿe-ip, Azerbaÿjanyñ köp bölegini, Iragy, Ermenistany basyp alÿar ve
1410-nji yÿlda, Garagoÿunlylar dövletini resmi yglan edÿär. Bu dövlet
Akgoÿunlylar tarafyndan syndyrylÿar.
Akgoÿunly ve Garagoÿunly taÿfalar, Orta Asiÿadan Öñ Asiÿa giden türkmen
taÿfalarynyñ nebereleridirler. Häzirki vagtda Akgoÿunly diÿen tire Ärsarylaryñ,
Garagoÿun-Garagoÿunly iÿen tire-de ÿomutlaryñ Ärsarylaryñ ve Salyrlaryñ
hatarynda duş gelÿär.
Akgoÿunly şahlaryñ baÿdaklarynda ak goÿnuñ ve Garagoÿunly şahlaryñ
baÿdaklarynda-da garagoÿnuñ şekil-suraty bolupdyr.
AKMAN, GARAMAN
Görnükli türkmen taryhçysy S.G.Agajanovyñ barlaglaryndan mälim bolşuna görä
Akman ve Garaman diÿen irki türkmen taÿfalary, Hoja Ahmed ÿaseviniñ (11051166) dövründe häzirki Gazagystanyñ Çimkent velaÿatynyñ Türkistan şäheriniñ
tövereklerinde ÿaşapdyr. Olaryñ taÿfabaşlary, rovaÿata görä, Abdal serkerdeleri
Akman ve Garaman bolupdyr, şondan çürim Akmanyñ iline Akmanlar ve
Garamany-ka-da Garamanlar diÿlipdir. Hytaÿ türkmenleriniñ dinini hem taryhyny
övrenen Moskvaly akademik E.R.Tenişeviñ ÿazmagyna görä, Samarkantdaky
Nurata türkmenleriniñ (Salyrlaryñ) bir bölegi, 1370-nji yÿlda Hytaÿa göçüp,
Paÿtagt Pekinden 50 Km. uzaklykdaky Sinhua velaÿatynda ÿerleşÿär, olara Salarlar
diÿilÿär, olar Akman bilen Garamany özleriniñ taÿfabaşylary hasaplaÿarlar.
Akmanlara, Türkmenistanda duş gelinmeÿär, olar Türkistan şäheriniñ etegindäki
Şaştöbe velaÿatynda, Buhara velaÿatynyñ Garaköl ve Alat şäherlerinde ÿaşaÿan
Salyrlaryñ hatarynda saklanyp galypdyr.
Garamanlar, Hytaÿdan başlap, Gündogar Avropa ÿurtlaryna çenli ÿaÿrapdyrlar.
Olara, Orta Asiÿada, Hytaÿda, Makedoniÿada, Bolgaristanda, Türkiÿede, Irakda,
Suriÿede ve Kavkazda duş gelmek bolÿar. Garaman diÿen türkmen taÿfasy
Kyrymda-da ÿaşapdyr.
Bu taÿfanyñ vekilleri, Saltykbabanyñ ÿolbaşçylygynda 1263-1264-nji yÿllarda
Erzurumdan Kyryma göçüp gelipdirler. Kyrymda Garaman diÿen ÿer adynyñ ve
Türkiÿede Garaman diÿen bir hili goÿunlaryñ bardygy aÿdylÿar. Türkmenistanda
Salyrlaryñ uly üç bölüminiñ adlary bolsa: Kiçiaga, ÿalavaç ve Garamandyr.
Abylgazy hanyñ "Şejere-ÿi Terakeme" adly eserinde, Syrderÿa boÿlarynda ÿaşan
türkmenler, X-XI. asyrlarda Garaman begiñ ÿolbaşçylygynda uly il bolup Magyşlaga göçüpdir diÿilÿär. Diÿmek serkerdeleriñ ady, taÿfa ady bolup galyberipdir,
diÿseñ boljak.
Ak, gündogary, Gara bolsa günbatary a-ladÿar ve Manyñ-da, Mañ sözünden (4-5
ÿaşly goÿun) gelip çykan bolmagy ähtimal diÿen fikir öñe sürÿän alymlar-da bar.
53
54
ALABÖLÜK, ALABÖRÜKLİ, ALAÖ¥LÜKLİ,
ALKAÖ¥Lİ, ALKIREVLİ
XI. asyryñ görnükli dilçi alymy Mahmud Kaşgarly, Alkabölügi, 22 türkmen
taÿfasynyñ biri hasaplaÿar. XIV. asyr taryhçysy Reşideddin bu taÿfanyñ adyny
Alkyrevli diÿip agzaÿar ve onuñ, Oguz hanyñ, Günhan diÿen oglundan bolan üçünji
agtygynyñ adydygyny öñe sürÿär. ÿazyjyoglunyñ (XV. asyr) ve Salyr Baba
Gulalyoglunyñ işlerinde-de bu ad Alkaevli görnüşinde getirilÿär. Ürgenç
tövereklerinde ÿaşaÿan salyrlaryñ bir bölegine Alaöÿlükli diÿilÿär. Agzalan sözleriñ
manysy barada alymlar dürli fikirler öñe sürÿärler. Şondan çürim olaryñ asyl köki
haÿsy sözlerden ve goşulmalardan ybaratdygy belli bolman galÿar.
Horezm velaÿatyndaky Salyrlaryñ hatarynda Alabörük, Saragsdaky Salyrlaryñ
Kiçiaga urugynyñ hatarynda-da Alabörükli diÿen tire bar ve etnograf alym Ata
Jykyogly ony Ala Börükli diÿip düşündirÿär.
Reşideddin, Alkyrevli (Alkyröÿli) diÿen adam adynyñ manysyny "Her ÿerde Bolsada ÿakymly Bolar" diÿse, Abylgazy Alkaöÿli diÿen türkmen taÿfasynyñ adyny
"Muvafyk, Layÿk, ÿakymly" diÿip görkezÿär. Salyr Baba-da bu adyñ "Baÿ ve
Bagytly" diÿen manysynyñ tarafyny tutÿar.
Bövet : Päsgel-gynçylyk
Jürrüldemek : Jürrüldili ses çykarmak
Paÿramak : ÿaÿramak
¥azgyt : Takdir, ykbal.
ALABÖLÜK, ALABÖRÜKLİ, ALAÖ¥LÜKLİ,
ALKAÖ¥Lİ, ALKIREVLİ
XI. asyryñ görnükli dilçi alymy Mahmud Kaşgarly, Alkabölügi, 22 türkmen
taÿfasynyñ biri hasaplaÿar. XIV. asyr taryhçysy Reşideddin bu taÿfanyñ adyny
Alkyrevli diÿip agzaÿar ve onuñ, Oguz hanyñ, Günhan diÿen oglundan bolan üçünji
agtygynyñ adydygyny öñe sürÿär. ÿazyjyoglunyñ (XV. asyr) ve Salyr Baba
Gulalyoglunyñ işlerinde-de bu ad Alkaevli görnüşinde getirilÿär. Ürgenç
tövereklerinde ÿaşaÿan salyrlaryñ bir bölegine Alaöÿlükli diÿilÿär. Agzalan sözleriñ
manysy barada alymlar dürli fikirler öñe sürÿärler. Şondan çürim olaryñ asyl köki
haÿsy sözlerden ve goşulmalardan ybaratdygy belli bolman galÿar.
Horezm velaÿatyndaky Salyrlaryñ hatarynda Alabörük, Saragsdaky Salyrlaryñ
Kiçiaga urugynyñ hatarynda-da Alabörükli diÿen tire bar ve etnograf alym Ata
Jykyogly ony Ala Börükli diÿip düşündirÿär.
Reşideddin, Alkyrevli (Alkyröÿli) diÿen adam adynyñ manysyny "Her ÿerde Bolsada ÿakymly Bolar" diÿse, Abylgazy Alkaöÿli diÿen türkmen taÿfasynyñ adyny
"Muvafyk, Layÿk, ÿakymly" diÿip görkezÿär. Salyr Baba-da bu adyñ "Baÿ ve
Bagytly" diÿen manysynyñ tarafyny tutÿar.
Bövet : Päsgel-gynçylyk
Jürrüldemek : Jürrüldili ses çykarmak
Paÿramak : ÿaÿramak
¥azgyt : Takdir, ykbal.
54
55
ALAÇA, ALAÇIK, ALAŞA
Türkmen urug-tireleriniñ adlary bolan bu sözleriñ aslynda bir kökden dörändikleri
aÿdylÿar. Vagtyñ geçmegi bile olar dürli fonetik övüşginlere eÿe bolupdyrlar. Muny,
Tekeleriñ Utamyş bölüminde Alaça diÿen tiräniñ, Saryklaryñ Alaşa urugynyñ,
şeÿle-de Polatşa urugynyñ Alaçyk tiresiniñ adlaryñda tassyklaÿar.
Alaça, Alaçyk ve Alaşa diÿen adlaryñ manylary barada dürli fikirler öñe sürilÿär.
V.V.Radlov, türkmenlerde daşyna dürli matalar (parçalar) ÿapylan öÿlere Alaça
diÿilÿänligini belleÿär. Orta asyr türkmenleri (İranly parslar-da) gara öÿlere alaçyk
diÿÿärler. Şondan çürim bu adyñ, Alaçyklarda ÿaşaÿanlar manysyny berÿänligini
aÿtmak dogry bolsa gerek. ÿöne bu adlaryñ, gatym-garym ilat, köp tire
vekillerinden emele gelen ilat manysyndaky Ala sözünden-de gelen bolmagy ähtimal
diÿÿänler bar.
¥etiş-ÿüksel, türkmenogly
Añ bilen, bilime ÿüvür,
Bu çagyñ, gözel bilbili
Açylÿan, gülüme ÿüvür.
Galam tutup, kitap elde
ÿükseliñ, a-da-bilimde,
Özge ile, bol görelde
Çyn türki, dilime ÿüvür.
Edebiÿat, ÿüksek bir dil
Dogduruñ günbe-gün, her yÿl,
Parlasyn, uşbu mü-li il
Mü-lenen, ilime ÿüvür.
Türkmenistan, gözel bir gül
Gül içre, saÿrasyn bilbil,
Añ-bilimli, ÿüksek bir il
Bolmana, bilime ÿüvür.
A.Hekim Gulmuhammedov/Umyt ÿalkymlary
Aşgabat-1926
55
56
ALAM, ALAN, AS, OLAM
Türkmen taÿfalarynyñ biri bolan Alamlaryñ vekilleri Türkmenistanyñ dürli
künjeklerinde, Samarkandyñ Türkmengüzer mähellesinde, Surhanderÿa
velaÿatynyñ Termez şäheriniñ Kepderhana obasynda, Täjigistanyñ Jylyköl
şäherinde ve Ovganistanda ÿaşaÿarlar. Türkmenleriñ ÿemreli taÿfasynyñ Dagly
urugynyñ hatarynda-da Olam diÿen tire duş gelÿär.
Salyrlaryñ Garaman ve ÿomutlaryñ Garaçuka bölümlerinde Alam, Kaşgaderÿa
velaÿatynyñ Baharistan şäherinde ÿaşaÿan Pamyk türkmenlerinde Alan diÿen tire
bar. Bu agzalan adlaryñ hemmesiniñ asly-köki bir sözdendir.
Türki halklaryñ köküni yzarlaÿan alymlaryñ aglabasy, häzirki Olam taÿfasyny ve
Olam tiresini gadymy Alan diÿen halk bilen baglanyşdyrÿar. Alanlar IX. asyra çenli
gaÿraky Kavkazda ve IX.-X. asyrlarda-da olaryñ bir bölegi Horezm dövletiniñ
Sarygamyş gölüniñ tövereklerinde oturypdyrlar.
Alanlar, I.asyrda Azov deñizinden tä Arala çenli giñ sähra ÿaÿrap Türkmenistanda
(Orta Asiÿada) ÿaşaÿan halklaryñ hataryna garyşan halk bolupdyr. Akademik
A.A.Roslÿakov, Alanlaryñ mundan 2000 yÿl ozal Türkmenistana gelendiklerini,
türkmen halkynyñ arasyndaky süÿri kelleligiñ (dolikosefal), gyzyl re-kli geÿimgejimleriñ, atyñ käbir şaÿ-sepleriniñ türkmenlere, Alanlardan geçenligini belleÿär.
Moskvaly alym G.P. Vasilÿeva Olam taÿfasynyñ ve Salyrlaryñ Alam urugynyñ hut
Horasan ÿa-da Sarygamyş Alanlarynyñ nebereleridigini, olaryñ Abu Reÿhan älBiruni (973-1050) dövründe beÿleki türkmen taÿfa-tireleri bilen goşulyşandygyny
ÿazÿar. Alymyñ fikiriçe olar, X-XI. asyrlarda Horezmlileriñ ve Peçenekleriñ
gatyşyk dilinde kepläpdirler. Diÿmek Alanlar, azyndan 1000 yÿl mundan ozal
türkmen taÿfa-tireleri bilen gatyşyp olaryñ arasyna si-ipdir, ÿöne öz gadymy Alan
diÿen adyny Alam ve Olam görnüşinde şu güne çenli saklapdyr. Geçmişde Alanlara,
As ÿa da ÿas adynyñ-da berilenligini ÿatlap geçmegimiz gerek. Bu gadymy taÿfanyñ
Osetin halkynyñ döremeginde aÿgytly rol oÿnanlygy-da alymlaryñ eserlerinde
getirilÿär. Alanlaryñ As diÿen ady Os görnüşinde, Osetin halkynyñ adynda şu vagta
çenli saklanypdyr, eti-etin bölegi-de "ÿurt" manysyny berÿär (gürji dilinde).
Diÿmek Olam, Alam, Alan ve As diÿen tire-taÿfa adlary gadymy Alanlaryñ adyna
syrygyp, olar, türkmeniñ irki tire-taÿfalaryndandyrlar.
ALA¥ONTLI, ALAT
Gadymy türki dillerde ÿund sözi "yÿlky-At" diÿen manyda ulanylypdyr. Mahmud
Kaşgarly yÿlky yÿlyny-da ÿund yÿly diÿip adlandyrypdyr. ÿunt sözi "Baÿtal"
manysynda häzire çenli türk dilinde saklanyp galypdyr. Diÿmek, Alaÿontly, Ala atly
diÿen manydadyr.
Alat, ala at ady bilen tanylÿan tofar, IV. asyrda Hytaÿdaky Huanhe derÿasynyñ
boÿundaky Ordos düzlüginiñ gaÿra tarafynda ÿaşapdyr. VII. asyrda olaryñ uly
bölegi Altaÿ daglarynyñ gaÿra taraflaryna göçüpdir. VIII. asyrda olar Altayÿñ uzak
günbatarlaryna aralaşyp, avnuk böleklere bölünipdirler ve beÿleki türki taÿfalaryñ
arasyna si-ipdirler. Özbaşdak taÿfalygyny ÿitiren Alatlaryñ uly tofary oguz
56
57
türkmenleriniñ (Peçenekleriñ), Bolgarlaryñ ve Gypçaklaryñ arasynda erip
gidipdir.
Mahmud Kaşgarly (XI. asyr), ilkinji gezek Ula-ÿondlug diÿen taÿfanyñ adyny
agzaÿar. Reşideddin (XIV. asyr) ÿazyjyogly (XV. asyr), Salar baba Gulalyogly (XVI.
asyr), Abylgazy (XVII. asyr) ÿaly alymlaryñ işlerinde Alaÿontly, adam ady, ÿagny
Oguz hanyñ Daghan adyndaky oglundan bolan agtygynyñ ady hasaplanÿar. onuñ
manysy hem ala atly diÿip getirilÿär. Türki halklar şol sanda türkmenler ata gaty
kän hormat goÿupdyrlar ve: "Ertir turup ata-y gör, ata-dan soñ aty-y" diÿen
türkmen nakyly şol fikiri tassyklaÿar.
İl azanda, töre çykar pes ÿerden
Halk içinden, bir bidövlet är dörär,
Do-uz depä çykar, garsak gurt alar
Kelpezeler heserlenip mar dörär.
Gaplañ ÿoldan çykar, tilki il gezer
Pişik adam iÿip, syçan ÿol bozar,
Garga bilbil bolup, bagdan gül üzer
Bilbiller gül tapmaz, tiken-har dörär.
Şagal şir balasy bilen iş salar
Tilki şir avuny, elinden alar,
Ak jeren torsukdan kän gaÿra galar
Halk içinde bir apat-y nar dörär.
ÿüregimde gan tohumyn ekmäge
Kast ederler sabyr öÿün yÿkmaga,
Mätäji diÿr, meni oda ÿakmaga
Annagül isimli ziba ÿar dörär.
Mätäji
ALİLİ
Alili diÿen türkmen taÿfasynyñ vekilleri, häzirki vagtda köpçülikleÿin
Türkmenistanyñ Kaka şäheriniñ Onbegi ve ÿüzbaşy diÿen obalarynda, Daşhavuz
velaÿatynyñ yÿlanly ve Alilioÿ taraflarynda, Çärjev velaÿatynyñ Dänev, Farab ve
Buhara velaÿatynyñ (Özbegistanda) Peşkuh şäherinde, Ovganistanyñ-da Andhoÿ ve
Mazaryşerif velaÿatlarynda ÿaşaÿarlar.
Türkmeniñ ajayÿp bagşysy Magtymguly Garly (Çuval bagşy)-da şu Alili
taÿfasyndandyr. Ol hemişe Sapar gyjakçy bilen bile gezip, öz ilini aÿdym saza
doÿurupdy:
Kyrk yÿl bäri toÿ görsem-de gaty kän
Toÿ görmedim şeÿle täsin ullakan,
Gözüñ aÿdyñ, size guvanÿar ülkäm
Çuval bagşy bilen Sapar gyjakçy,
Biri dutar biri gyjak saÿradan
57
58
Aÿdym bilen gam daşyny avradan,
Nä hiliräk toÿ tutmaly övreden
Çuval bagşy bilen Sapar gyjakçy.
Alili adynyñ döreÿşi barada Hyva hany Abylgazy Bahadyr (XVII.asyr), şeÿle ÿazÿar:
XIV. asyryñ ortalarynda gadymy Uzboÿuñ orta akymynda Ärsary bayÿñ raÿatynda
Hydyr Jora, Aly Jora ve İgbek diÿen üç sany baÿ doganlar ÿaşapdyr. Garyp düşen
türkmenler ve özbekler Hydyr Jora bilen Aly Jora ÿüz tutup olaryñ raÿatlygyny
kabul edipdirler. Hydyr Joranyñ raÿatyndaky ile Hydyrili ve Aly Joranyñ
raÿatyndaky ile-de Alili diÿip ad berlipdir. Alililer şol dövürde Uzboÿuñ iki
kenarynda Aktam ve Garrygeçit aralygynda ÿaşapdyrlar. Orta Uzboÿda ÿaşan
Alilileriñ, Daşhavuz, Çärçev ve Buhara tövereklerine näjüre düşendikleri barada-da
şeÿle diÿilÿär: 1578-nji yÿlda Ü-züñ (Uzboÿu-) suvy kesilÿär ve Alilileriñ uly bölegi
Ahala gelÿär, bir bölegi-de Däneviñ Kölaryk diÿen ÿerinde ornaşÿar. ÿöne Buhara
emiriniñ, Dänevli Alilileriñ bir bölegini Buhara göçüren bolmagy ähtimaldyr.
Türkmenler baglasa bir ÿere bili
Gurudar Golzumy derÿayÿ Nili,
Teke, ÿomut, gökleñ, ÿazyr, alili
Bir dövlete gulluk etsek bäşimiz.
Magtymguly
ALVAN, ALPAN, ALBAN
Tekeleriñ Utamyş bölüminde Alvan diÿen tire bar. Sakarlaryñ Hojaÿinebeg
bölüminde-de Alpan diÿen urug bar. Alpan, Alpantapçy diÿen obalaryñ ve
Alpanaryk diÿen ÿaplaryñ bardygy, bu adlaryñ hemmesiniñ bir kökden gelip
çykÿanlygyny görkezÿär.
Alvan ve Alpan diÿen türkmen tireleri, öz aslyny Alban diÿen gadymy türki
taÿfalaryñ adyndan alyp gelÿär. V-VII. asyrlarda Albanlar, Suvan diÿen türki taÿfa
bilen birlikde Jetisuvda (Semireçÿede) ÿaşapdyrlar ve Dulatlar diÿen taÿfalar
birleşigine giripdirler. Beÿik Türk Kaganlygy dargandan soñra bu birleşigi emele
getiren taÿfalar (şol sanda Albanlar) her tarafa ÿaÿrap häzirki gazak, garagalfak,
gyrgyz, türkmen, özbek halklarynyñ arasyna si-ip gidipdirler. ÿöne Albanlar öz
gadymy adyny saklapdyrlar.
Alban, Alvan ve Alpan diÿen sözleriñ bir kökden bolup olaryñ ilkinji görnüşi (Alp),
(-an) (Alp ÿagny batyr, mergen, an bolsa köplügi bildirÿär) bolsa gerek. ÿöne
Albaniÿadaky albanlaryñ dili türki däl ol, Hindi-ÿevrupa diller tofaryndadyr.
Kavkaz albanlarynyñ dili-de türki däl, ÿöne bu albanlar baryp miladi yÿlyñ
başlanan dövürlerinde türki taÿfalar bilen ÿakyn gatnaşykda bolupdyrlar. Şol
vagtlar Kavkaz Albaniÿasynyñ gaÿra tarafynda türki halklar ÿaşan bolsa, IV-V.
asyrlarda bu ÿerlere hazarlar, suvarlar, hunlar, basmiller ÿaly köp türki taÿfalar
aralaşyp bu albanlaryñ diline uly täsir ÿetiripdirler. Şu zatlardan çen tutsañ
Kavkaz albanlarynyñ etnik adynyñ-da aslynda alpan sözünden bolmagy mümkindir.
Soñra bu ad, Balkanda ÿaşaÿan albanlara geçendir.
58
59
Şunlukdan alban, alpan diÿen türkmen urug-tire adlarynyñ gadymy alban diÿen
türki sözdendigini, şol adyñ, miladi yÿlyñ başlanan dövründe ÿa-da ondan öñki müñ
yÿllykda (2-2.5 müñ yÿl mundan ozal) dörändigini aÿtmak bolar.
ARABAÇI
Arabaçy diÿen türkmen taÿfasy, XV-XVI. asyrlarda Balkanda, Ma-gyşlak
tövereklerinde ÿaşandyr diÿilÿär. Çünki olar barada alymlaryñ eserlerinde
agzalmaÿar. Ol, taÿfa ady bolup ilkinji gezek Hyva hanlarynyñ köşk taryhçysy
Munisiñ "Ferdovs ul-Ikbal" diÿen işinde ÿatlanÿar. Munis, olaryñ Çavdyr
taÿfasynyñ bir tiresidigini-de ÿazÿar. ÿöne bu fikiriñ dogry däldigini öñe sürÿänlerde bar. Balkan ve Ma-gyşlakda ÿaşamak kynlaşandan soñra Arabaçylar-da beÿleki
türkmen taÿfalary ÿaly, suvly, bagly-bakçaly sähralara tarap ÿönelÿärler. Olaryñ
bir bölegi Çärjev ve beÿleki bir bölegi-de Hyva tövereklerine gidÿär.
Häzirki dövürde arabaçylaryñ vekilleri Türkmenistanyñ Dänev şäheriniñ Baragyz,
Kelleaÿak, Zergömen ve Araky obalarynda, Türkmengala, Baÿramaly şäherlerinde,
Özbegistanyñ Buhara velaÿatynyñ Şafrikan şäheriniñ Arabaçy obasynda,
Garagalfagystanyñ Biruni ve Amyderÿa şäherlerinde ÿaşaÿarlar. Azerbaÿjanyñ
Barda ve Kedebek şäherlerinde-de Arabaçy diÿen obalar bar. G.M.Karpov, 1925nji yÿlda neşir edilen "Türkmenleriñ taÿfa ve urug adlary" diÿen kitabynda:
Arabaçylaryñ gelip çykyşlary bilen, türkmenleriñ teke, ÿomut, ärsary, salyr, saryk,
gökleñ ÿaly uly taÿfalarynyñ haÿsysyndandygy belli däl, diÿip ÿazÿar.
Baÿram geldi, geçip gider
Gövnümde bar gam hem keder,
Tapmasa öz topragyny
Kökler-ÿaprak solup gider.
ÿolum yÿrak gövnüm sizde
Gavuşup men hyÿalymda,
Söÿgiñ ody ÿüregimde
Şatlyk bilen dolup gider.
Gövnüm oña pervanadyr
Aÿdan sözi dürdänedir,
ÿüregim bir gamhanadyr
Ataşyna ÿanyp gider.
yÿlda ÿalñyz birje görsem
Gara saçyn syfap örsem,
Leblerinden ÿalap-sorsam
Bu dünÿäden doÿup gider.
Abdyrahym ¥omut
Pendik-İstanbul/1970
Keder : Gaÿgy-gussa.
yÿrak : Uzak, daş (Irak).
Ataş : Ot.
59
60
ARAKÇI, ARAKI
Arak sözi bilen hiç hili dahyly bolmadyk bu türkmen taÿfa adlaryndan Arakylar
Dänev, Çärjev ve Farab şäherlerinde, Özbegibtanyñ Buhara velaÿatynda ÿaşaÿan
Salyrlaryñ hatarynda, Arakçylar-da Ärsarylaryñ Bekevül bölüminde ÿaşaÿarlar.
Bularyñ ikisiniñ-de Irak diÿen ÿurt adyndan gelip çykan bolmagy ähtimal. Mälim
bolşy ÿaly Selçuklar hereketi dövründe (XI. asyr) ve ondan soñra-da, türkmenler
Irak ve Suriÿe taraflaryna baryp ÿetipdirler.
Akademik V.V.Bartholdyñ ÿazmagyna görä, orta asyrlarda oguz türkmenleri üç uly
tofara bölünÿär: Selçuk, Balkan ve Irak Türkmenleri. Abylgazynyñ öz
"Türkmenleriñ Şejeresi" adly eserinde ÿazmagyna görä: Şol dövürde Di-libegiñ
ÿolbaşçylygynda Salyr iliniñ bir bölegi-de Iraga göçüp gelÿär.
Arakçy ve Araky sözleriniñ yzyndaky -çy ve -y goşulmalary, baglylygy, jemi-köplügi
bildirÿärler. Bilişiñiz ÿaly -çy ve -çi goşulmasy käbir türki dillerde ve şol sanda
türkmen dilinde -ly, -li goşulmasyna övrülÿär, ine meselem: Hyvaly-Hyvaçi,
Çelekenli-Çelekençi, Arakly-Arakçi ve ş.m.
Saglygym, kuvvatym kemalym kem-kem
ÿuvaş-ÿuvaş aşak düşdi-de gitdi,
Dal boldy, Nun boldy kamatym ham-ham
Agzalar bir ÿere üÿşdi-de gitdi.
Öten-geçen günüm ÿadyma salyp
Oÿlanyp otursam habardar bolup,
Deñ-duşlardan indi bir özüm galyp
Hemmesi duşymdan geçdi-de gitdi.
ÿol ÿörip menzilden-menzile göçüp
Bizden öñ göçen hem, şu ÿoldan geçip,
Faniden arany kem-kemden açyp
Kem-kem bakysyna süÿşdi-de gitdi.
El tutmadan galsa, aÿak gezmeden
Dil diÿmeden galsa, galam ÿazmadan,
Akyl a-lamadan, gövün syzmadan
Barysy arany açdy-da gitdi.
Mähjuri ömrüniñ köfün ötürip
Pikredip boljagyn oÿlap oturyp,
Sad Hi Ti ÿaryny ÿada getirip
Gaÿnadyñgaÿnady joşdy-da gitdi.
Sähät (Sad-Hi-Ti) İşan-Mähjuri (1891-1965)
Ham : Bükük, egri, bükür
Ham bolmak: Bükülmek, egrelmek.
60
61
ARBAP, ERBAP
Baÿat, Salyr, Hatap ve Ärsary taÿfalarynyñ hatarynda Arbap, Mürçeli, Nohurly ve
Änevli taÿfalarynda-da Erbap diÿen tireler ady duş gelÿär. Bu adlaryñ ikisi-de arap
dilindäki Räb sözünden gelipdir. Räb sözi-de allah, eÿe, hojayÿn, mülkdar
manysynda bolup köplük şekli Ärbab bolÿar. Orta Asiÿanyñ dürli halklarynyñ
arasynda Arbap sözi, Kethuda, Aksakgal, Mirap ve ÿolbaşçy ÿaly manylarda
ulanylÿar.
Diÿmek, Arbap (Erbap) sözi, hojayÿn ÿa-da ÿolbaşçynyñ adynyñ, şol adamyñ
tofaryna-tiresine dakylan ad bolup türkmenleriñ arasynda ÿoñ bolup galypdyr.
Mydam ah-y zaryñ hasratyñ tartyp
Gül endam, gül beden gülüm näzli ÿar,
Hemişe ÿad edip höväsim artyp
Şol soran dodagym-dilim näzli ÿar.
Gövnümde hyÿalym dilde dessanym
Gözellerden saÿlap-seçip islänim,
Fasly bahar içre bagy-bossanym
Bagda gülüm hem bilbilim näzli ÿar.
Bu zalym hijrandan hasratym çohdyr
Müjgäniñ bagryma sanjylan okdyr,
Diÿen sözlerimde halafym ÿokdyr
Ne mekrim ne hiläm-alym näzli ÿar.
Aÿrylmaz-savulmaz hasratyñ menden
Belki dembi-demden, artar gün-günden,
Hemme agzalarym dad eder senden
Başym hem aÿagym, elim näzli ÿar.
ÿüregimde ÿanar yşgyñ çyragy
Haçan eda bolar aÿralyk dagy,
Sad bilen Hi-Tiniñ bakçasy-bagy
ÿaşylbaş sonam sen, gölüm näzli ÿar.
Sähät (Sad Hi Ti) İşan-Mähjuri. (1891-1965
61
62
ARIK
Türkmen taÿfalarynyñ hatarynda Aryk-Aryklar diÿen urug-tire bar. Aryk diÿen
türki söz, gadymy bolup ol, selçuklar hereketinden (XI. asyr) has öñ ÿüze çykypdyr.
Şol vagt türki halklar Aryk sözüni arassa (Ary), saf manylarda ulanypdyr. Mahmud
Kaşgarlynyñ tassyklamagyna görä (XI. asyr), Aryk sözi, Orhon-ÿeniseÿ ÿazuv
ÿadigärliklerinde (VI-VIII.asyr) -de arassa manyda ulanylypdyr. Häzirki türkmen
dilinde-de Aryk sözüniñ Ar bölegi, Arlyk (bäbekleriñ arlygy), Artmak-Arçamak
(arassalamak) sözlerinde saklanyp galypdyr. Stavropol türkmenleriñde
arassañavadan manylarda Aruv sözüni ulanÿarlar. Aryk sözi, Arryk (Hor) sözi
bilen dahylly däldir.
Diÿmek Ary-Aryl diÿen söz ilki dörän dövründe Arassa Taÿfa-İg ÿaly manylary aladypdyr. XIV. asyr türkmen şairi Garajaoglan-da:
Ozan dagyndan neslimiz
Ary türkmendir aslymyz.
diÿip biderek ÿere aÿdan däldir. onuñ bu sözlerini, gadymy taÿfa ady bolan İgdir,
Gökleñleriñ Garyşmaz, ÿomutlaryñ Tüÿs ÿolma, Garadaşlylaryñ-da Päkize diÿen
tire adlary tassyklaÿar. ÿaraly ÿomutlaryñ hatarynda Aryk taÿfa ady duş gelÿär.
Haryñ işi hardyr dostlar
Müñ magtasañ atça bolmaz
Bedasyla emel ÿetse
Biliñ, asylzatça bolmaz.
Köp ÿollarny görse gözüHer magnydan bilseñ özüñ,
Bir nadana aÿdan sözüÖsüp giden badça bolmaz.
Başyñ ÿassyga ÿetende
Sabyr-karar bolmaz sende,
Güÿjüñ-kuvvatyñ gidende
Ogul-gyzyñ ÿatça bolmaz.
Magtymguly ajap çaglar
Kimse güler kimse aglar,
Dürli mive beren baglar
Savular, jennetçe bolmaz.
Magtymguly
62
63
ATA
Atalar taÿfa hökmünde, Balkan daglarynyñ ÿakynyndaky sähralarda emele
gelipdirler. Olar, Hoja, Şyh, Seÿit, Magtym, Müjevir ÿaly taÿfalar bilen birlikde
övlat taÿfa (keramatly ruhanylar) hasaplanÿarlar.
Atalar, XIX. asyryñ 1-nji ÿarymynda Kürendagda (Gazanjyk ve Gyzylarbat) şeÿlede Daşhavuz tövereklerinde (Hanÿabyñ ve Ataÿabyñ boÿlarynda) ÿaşapdyrlar.
Daşhavuz töveregine gelip ÿerleşen Atalar (21-22 yÿl) soñra Hyva hany Seÿid
Muhammediñ rugsady bilen, 1856-nji yÿlda, häzirki Garagalfagystanyñ Dörtgül ve
Biruni (öñki Şapbaz) şäherlerinde orun tutÿarlar. Olaryñ bir bölegi soñra
Garagalfagystandan gaÿdyp Darganata, Dänev, Mary ve Sakarçäge töveregine
göçüp gelÿär ve bu ÿerlerde Ata adyndaky obalary döredÿär. Kürengala tarap
giden Atalaryñ bölekleriñde Tejene ve İran türkmen sährasyna göçÿär. Tejen ve
Mary tövereklerinde ÿaşaÿan Atalaryñ bir bölegi-de 1891-nji yÿlda Orslaryñ
rugsady bilen Saragsa göçüp, bu ÿerdäki Ata adyndaky obalary döredÿär.
Ata sözi umuman, ÿaşuly adamlara hormat goÿlup ÿüzlenilip aÿdylÿan sözdir
diÿsek ÿalñyş bolmaz.
Bezimiñ lezzetin bilemeÿen adam
Hünärli ÿigidiñ sazyna degmez,
Bedsyÿakly-bedhuÿ bolan pis adam
Perizadyñ eden näzine degmez.
Bimagnynyñ sözi janyñdan öter
Gybat edip, özi günäge batar,
ÿamanyñ zyÿany iline ÿeter
Nadanyñ peÿdasy özüne degmez.
Adam bardyr, any şalar çagyrdar
Adam bar zulm edip, garyp agyrdar,
Adam bar, per düşek ÿanyn agyrdar
Adam bardyr, ak biz dyzyna degmez.
Magtymguly, dövran soñudyr adem
Lahad (lahd) adly öÿe goÿarsen gadam,
Magny-söz añlamaz, biakyl adam
Danalaryñ aÿdan sözüne degmez.
Magtymguly
AVÇI
Türkmenistanyñ Saÿat şäheriniñ tövereginde bir oba, ÿolöten şäheriniñ ÿokary
Suhty şäherjiginiñ golayÿnda-da bir oba Avçy ady berilipdir. Şol obalaryñ
golayÿndan geçÿän akarsuvlaryñ birine Avçyaryk (Saÿatda) beÿlekisine-de Avçyÿap
(ÿolötende) ady dakylypdyr. Bu obalaryñ ady Saryk taÿfasynyñ Alaşa urugynyñ
Avçy tiresiniñ ady bilen baglanyşyklydyr.
XVII-XVIII. asyrlarda Saryklaryñ uly bölegi Dänev, Çärjev, Saÿat, Farap
şäherlerinde ÿaşapdyr. Muña, Çärjev şäherindäki Sarykbala (ÿokarky Saryk) ve
Sarykpayÿn (Aşaky Saryk) diÿen ÿaplar bilen öñki obalaryñ Saÿat şäheriniñ Çekiç
63
64
obasyndaky Erdelaryk diÿen ÿabyñ adlary şaÿatlyk edÿär. Erdel sözüniñ,
Saryklaryñ Erden diÿen tiresiniñ üÿtgän görnüşdigi aÿdylÿar. Tiräniñ Avçy diÿen
adyna gelenimizde ol, ilki kesbi-käri bildirÿän söz bolup, soñra tire-taÿfa adlaryna
övrülip gidiberen bolmaly.
Hojambaz şäheriniñ Tallymerjen obasynda ÿaşaÿan Mergençi tiresiniñ döreÿişi-de
bu aÿdylÿan fikire şaÿatlyk edÿär.
Şu asyryñ başlaryna çenli bu tiräniñ vekilleri Özbegistanyñ Kaşgaderÿa
velaÿatynyñ dürli şäherlerinde ÿaşap avçylyk bilen meşgullanypdyrlar. Olara,
Mergençiler diÿip aÿdylypdyr.
Ne oÿundan, ne çyndan, ÿolma guşuñ ganatyn,
Pent bolasyn şu menden, ÿolma guşuñ ganatyn.
Kim galkar asman sary, ÿolsañ guşuñ ganatyn,
Uçan-uçmaÿan bary, bolmazmy garym-gatym.
Guşuñ ganatyn ÿolma, bozma kaddy-kamatyn,
Bolsañ bol ÿerde ÿorga, ÿolma guşuñ ganatyn.
Bapba Gökleñ
A¥ILAR
Alilileriñ, Nohurlylaryñ ve Türkmenistanda Bagyr obasynda ÿaşaÿan Tekeleriñ
hatarynda Ayÿlar adly tire bar. Bu adyñ XI.asyrdan ozal döränligi aÿdylÿar.
Ayÿ diÿen tire-taÿfa adlary, gadymy ata-babalarymyzyñ ynanç-düşünjeleri, ÿagny
her taÿfanyñ belli bir haÿvany eÿ görmegi (ÿagşy görmegi), ony özüne hovandar
tutunmagy ve hatda mukaddes hasaplamagy (totemizm) bilen baglanyşyklydyr.
Möjek, ayÿ, it ÿaly güÿçli haÿvanlary mukaddes hasaplaÿan köp halklara duş
gelmek bolÿar. Diÿmek türkmenleriñ Ayÿ tiresiniñ gadymy ata-babalaryñda şol
haÿvany özlerine penakär tutunan bolmaklary bilen ol, tire adyna övrülendir, diÿse
bolar.
Näzenin kamatyñ, güler ÿüzleriñ
Bir novça nahaldyr, gülli-semerli,
Piste dodaklaryñ, bal agyzlaryñ
Altyn piÿaladyr gand-u şekerli.
Ak gollar synada tapmyş kemaly
On barmakda ÿüzük lagl misaly,
Serinde ebrişem, egninde aly
Sylaÿ gerdenleriñ tylla-tumarly.
Zülfüñ meñzär änkebudyñ taryna
Gövsüñ meñzär gyrk çilläniñ garyna,
Gözeller haÿrandyr, kesb-i kärine
Bir jady tilsimli, goly hünärli.
Nefes diÿer kä aglar men güler men
Gähi açylar men, gähi solar men,
Gähi diriler men, gähi öler men
64
65
Işkyñ ÿoly ajap ÿoldur heserli.
Mollanefes
A¥MAK
Salyr, Çavdyr (abdal), Ärsary ve käbir beÿleki taÿfalaryñ hatarynda Aÿmak diÿen
tirelere duş gelmek bolÿar. Bular, Amyderÿa ve Morgap boÿlarynda ÿaşan, mundan
birnäçe asyr öñ, İrana ve Ovganistana göçen Aÿmaklaryñ galyndylary bilen
baglanyşykly dörän tirelerdir. Häzirki vagtda Aÿmaklaryñ köpüsi, Ovganistanyñ
demirgazyk-günbatar ve merkezi velaÿatlarynda ÿaşaÿarlar.
Aÿmaklar, dört sany uly taÿfadan emele gelÿärler:
1.-Çemşidiler, 2.-Hazarylar, 3.-Firuzkuhlylar, 4.-Taÿmanlar. Bularyñ hemmesine
birden Çaraÿmaklar (dört aÿmaklar) diÿilÿär. Olardan, Jemşidiler Pars ve
Hazarylar bolsa Mogol halkyna bagly edip görkezilÿär. Bu taÿfalaryñ köpüsi, ParsTäjik dilinde sözleşÿärler.
Daşhavuz velaÿatynyñ dürli künjeklerinde Jemşidi diÿen oba, gala ve ÿaplar bar ve
Jemşidiler häziriñ özünde-de şol ÿerlerde ÿaşaÿarlar. 1841-1842-nji yÿllarda Hyva
hany Rahymguly, 7600 öÿli Jemşidileri Hyva tövereklerine göçürÿär.
Hazarylaryñ ady, Hydyrili (Hyzyrili) diÿen türkmen taÿfasynyñ, Taÿmanlaryñ
adyñda Taÿmaz görnüşinde Tekeleriñ ve Ärsarylaryñ urug-tire adlarynda
saklanypdyr.
Firuzkuha türkmenler arasynda Piruzdagy diÿip aÿdylÿar. İranda Firuzkuh ve
Türkmenistanda-da Piruzdagy (Pövrize dagy) bar. Firuz-Piruz sözüniñ manysy
ÿeñmek, üstün çykmak, Firuze-Piruze sözüniñ manysy gögümtil reñkli gymmatbaha daş diÿmekdir. Şunlukdan Aÿmaklaryñ ve ony emele getirÿän dört halkyñ
hemmesiniñ türkmenler bilen ÿakyn gatnaşykda bolanlygyny aÿtmak bolar.
Aÿmak sözi, türki halklaryñ köpüsinde HALK, TA¥FA, OBA, ÜLKE manylarda
ulanylÿar. Özbegistanyñ Kaşgaderÿa ve Surhanderÿa velaÿatlarynda şeÿle-de
Türkmenistanyñ Çärjev velaÿatynda (Çarşañ-yda) ÿaşaÿan Aÿmaklaryñ arasynda
bu söze ¥URT E¥ESİ, ÖÑDEN OTURAN TA¥FA, GADIMI GÜ¥ÇLİ HALK
manylary berilÿär (Belkis Karmişova).
65
66
ÄRSARI
Ärsarylar, Türkmenistanda, Ovganistanda, Özbegistanda ve Täjigistanda ÿaşaÿan
uly türkmen taÿfalarynyñ biridir. Bu taÿfa, Ärsary diÿen taÿfabaşynyñ ady
dakylypdyr, ol, 1335-nji yÿlda Horasanyñ hany tarafyndan vagşylyk bilen
öldürilÿär. onuñ hakyky ady Gulmämed (Gulmuhammed) bolmaly. Şu taryhy şahs
(Ärsary), XIII. asyryñ birinji ÿarymynda Mogollar tarafyndan derbi-dagyn edilen
türkmenleriñ galan-gaçanlaryny daşyna yÿgnaÿar ve olara Ärsarynyñ ili diÿen ad
dakylÿar.
¥arym diÿip ÿola çyksam ¥ollar Ärsarynyñ gyzy,
Jeren gözläp çöle çyksam Çöller Ärsarynyñ gyzy.
ÿerde ÿatmaz ÿazyñ güli Saÿrayÿr bagyñ bilbili,
Men islemen özge güli Güller Ärsarynyñ gyzy.
Kemine bir dessan ÿazar Kimler dadar, kimler doÿar,
¥üregimde daglar goÿar Çöller Ärsarynyñ gyzy.
Kemine
BADA-BADAK-BADAL-BADRAK-BATAŞ-BATIM
¥omut, teke ve ärsary taÿfalarynyñ hataryndaky Bada, ärsarylardaky Badak,
Çärjev velaÿatynda ÿaşaÿan Şyhlaryñ arasyndaky Badal, ÿomut ve çavdyrlardaky
Badrak, ärsary ve Surhulardaky Bataş, Saryklardaky Batym ÿaly uruglaryñ ÿa-da
tireleriñ adlary bir kökden (bad-bat) emele gelipdirler, muny şol sözlerdäki (a)
çekimlisiniñ gysga aÿdylyşy hem tassyklaÿar. Bataşlaryñ baryp XV. asyrda Aral
deñiziniñ kenarlarynda ÿaşap soñra, köpçülikleÿin Amyderÿa ve Kaşgaderÿa
boÿlaryna göçendikleri taryhy çeşmelerde görkezilÿär.
Badrak diÿen söz Başgyrtlaryñ, Özbekleriñ ve Gazaklaryñ dürli taÿfalarynyñ
hatarynda duş gelÿär. Başgyrt Badraklary, Akmany öz taÿfabaşysy hasaplaÿarlar
(Akman: Salyrlaryñ 4 bölüminiñ biridir). Diÿmek Badrak, XI. asyrdan has öñ,
ÿagny agzalan türkmen taÿfalarynyñ Altaÿ ve Gyrgyz sähralarynda bilelikde
oturan dövürlerinde dörän etnonimdir.
Dogry ÿörgen, dogry gezgen dok bolar
Bivagt ÿörgen, melamata çoh galar,
Ömrüñ boyÿ yÿgnaganyñ ÿok bolar
Haram söÿen ÿigitlere baş bolmañ.
Hergiz ÿaman bilen bile ÿörmäñler
Oÿnayÿp gülüban, bile barmañlar,
Kösti ÿeter bir gün, ÿaman diÿmäñler
Guda-gayÿn bolup, bela duş bolmañ.
Magtymguly köp sövdaly başyñ bar
Ömrüñ uzak ÿüzden aşa ÿaşyñ bar,
Özüñi bil, özgele ne işiñ bar
Bahabar ÿör, hak ÿadyndan daş bolmañ.
Magtymguly
66
67
BAGA-BAGAJA-BAGVELİ-BAGLI-BAŞBAGLI
Baga: teke, ÿomut, Bagaja: ata, saryk, teke, Bagveli: alili, Bagly: gökleñ, Başbagly:
ärsary ve baÿat taÿfalarynyñ hataryna girÿär.
Garagalfak alymy Daulen Aÿtmyradov türki halklarda, meselem türkmenlerde duş
gelÿän baga diÿen sözi, gadymy türki buga (buka: öküz) sözi bilen asyldaş
hasaplaÿar. Häzirki edebi dilde ÿüp manysynda ulanylÿan bag sözi, Orhon-ÿeniseÿ
türki ÿazuv ÿadigärliklerinde (VI-VIII. asyrlar) ve Mahmud Kaşgarlynyñ (XI. asyr)
sözlüginde, duşak, düvün, bogy, dañy, desse ÿaly manylary añladypdyr. Gadymy
türkler-de bag sözüni urug, tire manylarynda ulanypdyrlar.
Baga ve Bagaja (kiçi bag) adlarynyñ yzyndaky (a), jemi-köplügi bildirÿän ad
ÿasaÿjy türki goşulmadyr, -li ve -ly goşulmalary bolsa, toparyñ haÿsy tirä
baglydygyny bildirÿär.
Tire sözüniñ-de, tirmek, toplamak-yÿgnamak sözünden emele gelendigini nazara
alsak, agzalan adlaryñ hataryndaky bag sözüniñ manysy belli bolÿar. Çünki etnik
tofarlar ilki döränlerinde olary biri-birinden ayÿrmak üçin, olara dürli-dürli adlar
dakylypdyr: top, tire, bag.
Nadana müñ berseñ, övüt-nesihat
Hiç birini gulagyna, almaz hiç,
Bedasyl adama, eÿleseñ yzzat
Jayÿna ÿetirip, gadryn bilmez hiç.
Ak jeren çöl islär, bilbiller güli
Totylar şekeri, arylar baly,
Hulkuñ söÿse, bir näzenin gözeli
Jebir etse, ondan gövnüñ galmaz hiç.
Hasyl görmez, şora tohum ekenler
Uÿat bilmez, abraÿny dökenler,
ÿeñ çekip, bimaÿa sandan çykanlar
Sana girip, gaÿdyp ÿola gelmez hiç.
Miskin Gylyç, ÿar ÿolunda bergin jan
Biler gadryñ, özüñ bolsañ gadyrdan,
Mynasyp ÿar bilen, sürasañ dövran
Mydam hoşdur, asyl gövnüñ ölmez hiç.
Miskin Gylyç
(XIX. asyr)
Hulk: Gylyk-häsiÿet
BAGTI-GUTLAR
Daşhavuz velaÿatynyñ yÿlanly şäherinde ve onuñ tövereginde ÿaşaÿan türkmenleriñ
Garadaşly taÿfasynyñ Jaglanly diÿen urugynyñ hatarynda Bagty diÿen tire bar.
Olar Bagty-Bagtyly obalarynda ÿaşaÿarlar.
67
68
Bagty sözi, bagt ve jemi bildirÿän -y goşulmasyndan emele gelipdir. Bu sözüñ,
bagtyÿar-bagtyÿarlar (İranyñ ileriñaşak tarafynda ÿaşaÿan halk) bilen baglylykda
dörän bolmagy-da mümkindir.
XIV. asyrda Hydyrili diÿen türkmen taÿfasy ÜÑZÜÑ boÿunda (ÿazyrlaryñ
ÿakynynda) oturan dövürlerinde, olaryñ hatarynda Gut ÿa-da Gutlar diÿen tire
bolupdyr. Ü-züñ suvy kesilenden soñ olar Gut, Gutam, Gutak adlary bilen
Saryklaryñ, Gutal ady bilen Ärsarylaryñ, Gutly ady bilen Tekeleriñ ve Gutçy ady
bilen-de Alili ve Sakarlaryñ arasyna si-ipdirler. Bu adlardaky Gut sözi gadymy
türki dillerde Bagt diÿen manyny beripdir.
Gulak tutup, aÿdan sözün fähm eÿläñ
Magny bilen, agzyn açan bendäniñ,
ÿanynda oturmañ, dostlar vähm eÿläñ
Haÿasy şerimi, gaçan bendäniñ.
Bahyllaryñ, içi doly ot bolar
Gylygyñ bed bolsa, ÿakyn ÿad bolar,
Gaÿgysy hiç galmaz, gövni şad bolar
Syrat köfrüsinden, geçen bendäniñ.
Gözeller ÿagşysy, şirin söz bolar
Alma-nar zänähdan, badam göz bolar,
İşi rovaç eder, sözi düz bolar
Dövlet periştesi, uçan bendäniñ.
Miskin Gylyç, neden gövnüñ gam bolar
Her bir sözüñ, aryflara em bolar,
Ikbaly ÿörimez, ryzky kem bolar
Tañry myhmanyndan, gaçan bendäniñ.
Miskin Gylyç
(XIX. asyr)
Zänähdan: ÿañak-eñek
BAHAR-BAHARLI-BEGENJALI
¥emreliler bilen Nohurlylarda Bahar, Gökleñlerde Baharly diÿen tireler bar.
Daşhavuz velaÿatynyñ käbir oba-şäherlerine-de şu tiräniñ ady dakylypdyr.
Baharlylara İranda, Ovganistanda, Türkiÿe ve Suriÿede-de duş gelmek bolÿar.
Pakistanda-da Baharly tiresiniñ vekilleri ÿaşaÿandygy aÿdylÿar. Etnograf
G.İ.Karpov, İranyñ Pars velaÿatynda ÿaşaÿan Baharlylaryñ, Selçuklaryñ ÿörişi
dövri bilen (XI.asyr), Mogollaryñ Türkmenistana çozuşy vagtynda (XIII.asyr) Orta
Asiÿadan ol ÿere gelendiklerini öñe sürÿär. Bahar ve Baharly etnonimleri, Bahar
pasly bilen hiç hili dahylly däl, olar, Buharly (Buharaly) diÿen adyñ biraz üÿtgän
görnüşi bolmaly, çünkü İrki Orta Asyrlardan bäri Buhara ve onuñ daş-tövereginde
Täjikler, Özbekler, Araplar, ÿehudiler bilen birlikde Türkmenler-de ÿaşapdyrlar.
Häziriñ özünde-de Buhara velaÿatynda ÿaşaÿan türkmenler köp.
Balkan velaÿatynda ÿaşaÿan ÿomutlaryñ hatarynda Begenjalylar diÿen tire bar. Bu
tire XVIII. asyryñ ortalarynda Begenjaly diÿen ÿolbaşçynyñ töveregine yÿgnanan
68
69
ilden döreÿär. Begenjaly, XVIII. asyryñ ortalarynda Gürgen ÿomutlaryna
ÿolbaşçylyk edÿär ve öz ÿegeni bolan Gajarlaryñ ÿolbaşçysy Muhammed Hasan
Han bilen birlikde Nedir Şahyñ Astrabaddaky ve Mazenderandaky dikmeleriniñ
garşysyna gozgalañ turuzÿar.
ÿöne ol ÿeñilÿär, soñra Begenjaly ve Muhammed Hasan Han, 6 müñ goşun bilen
Hyva ÿomutlarynyñ arasyna baryp, 1744-1745-nji yÿllarda Nedir Şahyñ Hyvadaky
dikmesi Alyguly Hanyñ garşysyna ÿomutlaryñ alyp baran göreşlerine ÿolbaşçylyk
edÿär.
Begenjaly 1759-njy yÿlda, Hyva türkmenleriniñ Hyva hanyna garşy göteren
gozgalañlaryna ve başga-da bir näçe şeÿle işlere ÿolbaşçylyk edÿär.
BALIKÇI
ÿomutlaryñ Uşak ve Ärsarylaryñ Güneş bölümlerinde Balykçy diÿen tireler bar.
Hazar deñiziniñ ÿakalarynda balykçylyk bilen gün gürlen dövürlerde, bu etnik
tofara şeÿle adyñ berlen bolmagy mümkindir. Biziñ zamanymyzdan öñki 490-425inji yÿllarda ÿaşan gadymy ÿunan taryhçysy Heredotyñ ÿazmagyna görä, Hazaryñ
ÿakalarynda düvlen (deñiz haÿvany) derisinden eşik geÿÿän halk ÿaşan dövürde
olar, balygyñ etini çig iÿip gün görüpdirler. Diÿmek bu tiräniñ adyñda balykçylyk
bilen baglylykda ÿüze çykan bolmaly. ÿöne şeÿle tire ady gazaklaryñ, gyrgyzlaryñ,
başgyrt ve tuva ÿaly türki halklaryñ hatarynda-da bar, şonuñ üçin, bu tire ady,
türkmenler Hazaryñ kenarlarynda balykçylyk bilen meşgul bolmazyndan ozal-da
bolupdyr.
Ganymat bil, saglyk bilen gezeniñ
Dem şu demdir, biliñ, özge dem bolmaz,
Bikärdir ÿaltanyp, ÿaman ÿöreniñ
Bu bir hassalykdyr, asla em bolmaz.
Bir niçeler gezer mele don geÿip
Örtener nebsiniñ oduna köÿüp,
Magtanarlar ile SOPI MEN diÿip
Emma veli, gözlerinde nem bolmaz.
Hergiz gövün bermäñ, ÿalan pirlere
Magtanyp, keramat satsa sizlere,
Dilenip gezerler, hordur gözlere
Şeÿtanyñ şägirdi, hergiz kem bolmaz.
Zelili, sözlegin, herne bileniñ
Dili-de bolmasyn, gybat-ÿalanyñ,
Uly il adyna, aşyk bolanyñ
Dünÿä üçin, ÿüreginde gam bolmaz.
Zelili
69
70
BALKAN-BALKANLI-BA¥RAÇ
Salyrlaryñ, Ärsarylaryñ, Hojalaryñ ve Tekeleriñ hatarynda Balkan, Balkanly,
Mañgyşly diÿen urug-tire bar. Samarkant velaÿatynyñ Nurata türkmenleriniñ
hatarynda-da Mañgyşlov diÿen tire bolup, olar X-XI. asyrlardan soñra,
türkmenleriñ Balkanda ve Mañgyşlakda oturandyklary bilen baglylykda ÿüze
çykypdyrlar.
Saryklaryñ Alaşa bölüminde Baÿraç diÿen urug bar. Akademik V.V.Barthold,
türkmenlerde soñky dövürlerde-de urug-tireleriñ dörändigini, olara etnik ad
hökmünde serkerdeleriniñ-ÿolbaşçylarynyñ adynyñ dakylandygyny bellemek bilen,
ilkinji nobatda Baÿraçlaryñ adyny misal edip görkezÿär.
Baÿraçlar, gadymy tofar däl, olar, Saryklar, Etrek-Gürgen tövereklerinde ÿaşan
dövürde (XVII. asyryñ başlarynda) döreÿärler. Şol vagtlar olara Baÿraç diÿen bir
adam ÿolbaşçylyk edipdir. Ol, Hyva hany Abylgaza boÿun bolmandyr, şonuñ üçinde Abylgazy, 10 müñ çemesi goşun bilen Etrege ve Gürgen taraflaryna çozÿar (XVII.
asyryñ başlary) Baÿraçlar gaty horlanÿar ve Baÿraç hanyñ öziñde tutulÿar ve iki
yÿl soñra 1651-nji yÿlda öldürilÿär.
Agalar dünÿäniñ, paÿany bolmaz
İş başa düşende, dogany gelmez,
Märekede oÿnap, hiç gövni galmaz
Arman bilen geçer, saly ÿekäniñ.
Bir ÿeke ÿigidiñ, bilinmez işi
Elinde mal bolmaz, gövnünde hoşy,
ÿassyk çekip ÿatsa, agyrsa başy
Gözünde ganly ÿaş, doly ÿekäniñ.
Barly ölse, uly ile ÿaÿrandyr
Garyp ölse, anyñ izi veÿrandyr,
Bu işlere, akyl-huşuñ haÿrandyr
Gömülipdir, şeÿle ÿoly ÿekäniñ.
Magtymguly, ÿalan-ÿaşryk sözleme
Nogsanyñ içinde, hayÿr gözleme,
Egisgin derdiñi, diÿgin, gizleme
İl-ulusdyr, dosty-ÿary ÿekäniñ.
Magtymguly
BARAK, İT, KÖPEK, GANJIK
ÿomutlaryñ, Gökleñleriñ, Nurata (Samarkant) Türkmenleriniñ hatarynda duş
gelÿän Barak diÿen urug-tire adyna dürli düşündiriş berilÿär. Meselem ÿomut
Baraklaryna, Hazaryñ kenar-ÿakalarynda Barak avlap gün görüp bu işe ökde
bolandyklaryndan çürim şeÿle adyñ berlenligi öñe sürilÿär. G.İ. Karpov bu tire
adyny, 1422-1427-nji yÿllar aralygynda höküm süren Altyn Orda hany bolan Barak
hanyñ ady bilen bagly edip görkezÿär. ÿöne bu tire adynyñ has gadymydygyny
aÿdÿanlar-da bar, çünki şeÿle ad gyrgyzlaryñ, katagan, goñrat, gypçak özbekleriniñ
70
71
ve XI. asyrdaky Selçuklar hereketi dövründe Türkiÿä, Iraga ve Suriÿä giden
türkmenleriñ hatarynda-da bar.
Gadymy türki dillerde Barak sözi İt manyda-da ulanylypdyr. XIV. asyr taryhçysy
Reşideddin, Barak sözüni İtbarak görnüşinde ulanypdyr. Dünÿäniñ köp halklary
şol sanda gadymy türkler iti, möjekden soñky hormatly orna geçirip, ony özüne
hemaÿatkär sayÿpdyrlar. Muny türkmen halkynyñ hatarynda İt (tekelerde), İtakly
(ärsarylarda), Köpek, Köpekler (baÿat, gökleñ, ÿemreli, mukri, mürçeli, teke ve
ärsary taÿfalarynda), Ganjyk (gökleñ ve tekelerde), Güjük (ÿomut, teke,
ärsarylarda), Gürji (salyrlar, tekeler, ärsarylar ve änevlilerde) ÿaly urug-tire
adlarynyñ saklanmagy-da tassyklaÿar.
Adam ogly, ömre bolmagyl mayÿl
ÿigitligiñ, dyza, bile myhmandyr,
ÿene hak ÿolunda, bolmagyl kähil
Basan gadamlaryñ, ÿola myhmandyr.
Mekany-dyr, hak-y zemin guçar sen
Bir kerven sen, diÿaryña göçer sen,
Mövsim güli solar, guryp öçer sen
Avazyñ sem bolar, dile myhmandyr.
Kimseler hak diÿer, kimse saz bile
Kimse humar bile, kimse baz bile,
Garkyldaşyp gezen, hoş avaz bile
ÿaşylbaş sonalar, göle myhmandyr.
Görüñ dostlar, bu sözümde ÿalan ÿok
Bir garybam, nesihatym alan ÿok,
Magtymguly, meniñ derdim bilen ÿok
Derdimiñ dermany, dile myhmandyr.
Magtymguly
71
72
BA¥-BA¥INDIR-BA¥AT
Baÿ ÿa-da Baÿlar sözi, ÿalñyz türkmenlerde däl, eÿsem başgyrt, gazak, gyrgyz,
özbek, kyrym tatarlary ÿaly türki halklaryñ hatarynda-da bar. Mahmud
Kaşgarlynyñ zamanynda sany hem güÿji bilen üçünji orunda duran Bayÿndyr
taÿfasynyñ uly bölegi, XI. asyrda Selçuklar bilen Türkiÿä, Iraga, Suriÿä ve Kavkaza
gidipdir. Şonuñ üçin bu taÿfa Türkmenistanda uly yz galdyrmandyr. Akademik
Barthold, Rus senenamasynda köp agzalan Berendeÿ diÿen türki taÿfanyñ adyny şu
Bayÿndyr adynyñ üÿtgän görnüşi hasaplaÿar. ÿöne, Türkmenistandan giden şol
Bayÿndyrlaryñ, XIV-XV. asyrlarda Dejle derÿasynyñ ÿokary akymynda kuvvatly
Akgoÿunlylar dövletini guranlygyny, Uzyn Hasan ÿaly meşhur padeşah ve güÿçli
serkerdeleriñ köpüsiniñ şu taÿfadan çykanlygyny taryhy çeşmeler tassyklaÿarlar.
M.Kaşgarlynyñ dövründe 9-njy orunda duran Baÿat taÿfasy, Türkmenistanda
Hazaryñ kenarlaryndan başlap, Amyderÿa boÿlaryna çenli bolan aralykda mesgen
tutupdyr. 1928-nji yÿla çenli Gyzyletrege, Baÿathajy diÿilipdir, ÿöne häzirki
Türkmenistanyñ Darganata, Dänev, Çärjev, Sakar, Farab ve Hojambaz
şäherlerinde Baÿatlar ÿaşaÿarlar. Buhara velaÿatynyñ köp şäherlerinde ve ylaÿtada Alatda ve Garakölde bu taÿfanyñ uly bölegi ÿaşaÿar. Baÿatlara Täjigistanda-da
duş gelmek bolÿar. Azarbaÿjanda Genje şäheriniñ tövereginde, Agjabedi, Guba,
Nefçala, Ujar, Şamahy ve Şuşa şäherlerinde Baÿatlar ÿaşaÿarlar. Gorkut Ata ve
Nizami Genjeviniñ-de Baÿatlardan gelip çykandyklary aÿdylÿar. İran, Ovganistan,
Irak, Türkiÿe ve Suriÿede-de Baÿatlar ÿaşaÿarlar.
Baÿ, Bayÿndyr ve Baÿat diÿen sözleri alymlar: M.Kaşgarly (XI. asyr), Reşideddin
(XIV. asyr), ÿazyjyogly (XV. asyr), Nusaÿly Salarbaba Gulalyogly (XVI. asyr),
Abylgazy (XVII. asyr), Akademikler V.V.Radlov, A.N.Kononov ve beÿlekiler
biragyzdan Baÿ-Baÿlyk sözi bilen baglanyşdyrÿarlar.
BA¥RAMŞALI, ÖZLİTEMİR, TEMİR
¥omut türkmenleriñ iki uly bölüminiñ birine Baÿramşaly diÿilÿär. Daşhavuz
velaÿatynda ÿaşaÿan ÿomut Türkmenleriñ hemmesi diÿen ÿaly şu bölümdendir.
Taryhy çeşmelerde Baÿramşalylara Özlitemir ÿa-da Ötlitemir diÿip-de aÿdylypdyr.
Hyva hany Abylgazy Bahadyr hanyñ Şejere-ÿi Terakeme adly eserinde,
Salyrgazynyñ neberesi bolan ÿomudyñ, Özlitemir ve Gutlytemir adynda iki ogly
bolupdyr diÿilÿär. onuñ ÿazmagyna görä, Özlitemiriñ üç ogly bolupdyr: İsa, Musa
ve Bähramşah. Diÿmek, Baÿramşaly sözi-de, Bähramşahyñ adyndan (BähramşalyBaÿramşaly) gelip çykan bolmaly.
Özlitemir diÿen etnik ad, aslynda Temir diÿen taÿfabaşynyñ adyndan emele gelipdir.
Geçmişde bu il özbaşdak taÿfa derejesine ÿetip soñra Temir diÿen ad bilen
Saryklaryñ, Temirli görnüşinde Abdallaryñ, Temirogly görnüşinde ÿomutlaryñ,
Temirhoja görnüşinde-de Salyr Merkitleriniñ hataryna giripdir. Özlitemir diÿen
adyñ ö-ündäki Öz ÿa-da Özli sözi türki tire-taÿfa adlarynda köp duş gelÿär ve ol, öz,
özen sözleri bilen asyldaş bolup Türkiÿäniñ Syvas velaÿatynda Özli diÿen türkmen
urugy bardyr.
72
73
BÄŞBAGLI-BÄŞÖ¥Lİ-BÄŞURUG
Türkmenler köpçülikleÿin Ma-gyşlakda ÿaşan dövürlerinde olaryñ bäş taÿfadan:
Abdallardan, İgdirlerden, Çavdyrlardan, Söÿünjajylardan ve Burunjyklardan
ybarat uly tofaryna Bäşbagly diÿipdirler. Bu ad, bäş diÿen sandan ve tire-urug
manysyndaky bag sözlerinden emele gelÿär.
Ma-gyşlakda ÿaşap geçen Hatam şairiñ goşgularyndan mälim bolşy ÿaly
Bäşbaglylara Bäşbagly Hesen ÿa-da Başöÿli-de diÿipdirler. Bu ÿerde Öÿ sözi Taÿfa
manysynda bolsa, Hesen sözi Esenli diÿen sözüñ gysgalan ve üÿtgän görnüşidir.
Kaşgaderÿa velaÿatynyñ Mübärek şäherjiginiñ golayÿnda ÿerleşÿän Saryk
obasynda ÿaşaÿan Saryklaryñ Bäşöÿli, Salyrlaryñ Kiçiaga bölümindäki Bäşurug
diÿen etnik tofaryñ ad alyşy hem, Bäşbagly etnonimindäki ÿalydyr.
Dövlete ynanma, biakyl adam
Baky degil, pany geçer hal galmaz,
Tekepbirlik kylma, menlik eÿleme
Bu bäş günlük dövran, gider mal galmaz.
Kesiler söhbetler, ÿat bolar sazlar
Göl içinde gezen, ördekler-gazlar,
Mestana juvanlar, serhoşly gyzlar
Dövran gider, söhbet gider il galmaz.
ÿigide ölinçä, ÿagşy ad gerek
Aÿal gerek, zürÿät gerek at gerek
Baryşmaga-gelişmäge, ÿat gerek
Dyz büküler, kuvvat gider bil galmaz.
Magrufi sen, bu ÿollardan çykmagyl
Düzülgen ribatdyr, diniñ yÿkmagyl,
Nämähreme, nazar salyp bakmagyl
Çeşmiñ gider, süñkiñ çüÿrär dil galmaz.
Magrufi
BEÇENE, İTBEÇENE, PEÇENEG
Taryhda öçmejek yz galdyran güÿçli türki taÿfalaryñ biri-de Peçeneglerdir. Türki
halklarda Beçene, İtbeçene görnüşlerinde ÿazylan bu etnik adyñ gadimi görnüşi
Peçenegdir. Peçenegler öz adyny VI-VII. asyrlarda Beÿik Türk Kaganlygyny emele
getiren Türki Taÿfalardan (Gök Türklerden) alyp gaÿdÿar. Şol dövürde Issykköl ve
Balkaş tövereklerinde ÿaşan bu Peçeneglere Onoklar ÿa-da Türkeşler-de diÿilipdir.
Beÿik Türk Kaganlygy synandan soñra, türki taÿfalar, çar tarafa dargapdyrlar. IX.
asyryñ 1-nji ÿarymynda Peçenegleriñ uly bölegi Emba, Ural, Volga ve Don
tövereklerinde ÿöriş edipdirler. Olar Kiev knÿazlarynyñ (goşun serkerdesi, velaÿat
häkimi) serhedindäki giñ sähralarda orun tutÿarlar. IX-X. asyrlarda Peçenegler,
tofar-tofar göçüp gelip, bu ÿerde olaryñ sany barha artÿar.
Çarva Peçenegler, öz mal-garalaryna öri meÿdanlary arap, ÿalñyz Orsÿete däl
eÿsem, Majaristana ve Bolgaristana tarap-da ÿaÿraÿarlar. ÿöne Orslar, özlerine
73
74
ÿaranlar tafyf, 1036-nji yÿlda Kieviñ eteginde Peçeneglere uly zarba urÿarlar.
Şondan soñ Peçegler, Orslaryñ, Ukrainleriñ, Majarlaryñ ve Bolgarlaryñ arasyna siip gidÿärler.
X.asyrda Avrupa göçen Peçenegler, 8 uly taÿfadan ybarat bolupdyrlar olaryñ sany
XIII. asyrda 13-e baryp ÿetipdir. Şolaryñ arasynda: Ertem, Gapan, Garaja, Gögerçi,
Temir ve Teber ÿaly adlar-da bolupdyr.
Bu adyñ manysyny, Kylguçy-ÿerine ÿetiriji diÿip berÿän alymlar bolşy ÿaly,
garagalfak alymy D.Aÿtmyradov sözüñ manysyny "defesinde gamçy ÿaly örülen saç
goÿÿanlar" diÿip berÿär.
Alym Z.Ş.Novşirvanov, bu ady Peçen ve -ek diÿen iki bölege bölÿär. Birinji bölegini
bijin-piçin, peçen, ÿagny Maÿmyn sözüne bagly edÿär ve -ek ad ÿasaÿjy goşulmadyr,
diÿÿär.
74
75
BEKDİLİ-BEG-BEKEVÜL
Beg-Begler diÿen urug-tire adlary, türkmen taÿfalarynyñ hemmesinde diÿen ÿaly
duş gelÿär. Häzir, ÿalñyz Gökleñleriñ hatarynda tire ady hökmünde saklanan
Bekdili diÿen söz, orta asyr oguz-türkmenleriniñ 24 esasy taÿfasynyñ biriniñ ady
hökmünde ulanylypdyr. Selçuklaryñ ÿörişi mahalynda Bekdilileriñ köpüsi İrana,
Türkiÿä, Kavkaza, Irak ve Suriÿe ÿaly ÿurtlara göçüpdirler. Merhum alym Ahmed
Bekmyrad, adyñ asly, diline bek ÿagny Syr Saklaÿandyr diÿip belleÿär.
Her niçik-de bolsa Bekdili, Begler urugynyñ ili diÿen manyda ÿüze çykan bolsa
gerek diÿip, alym S.Ataniÿaz pikir öñe sürÿär.
Bekevüle gelenimizde, Abylgazy ony, Ärsary bayÿñ ikinji ogly Zeÿnelgazydan bolan
kiçi agtygynyñ ady hasaplaÿar. Bekevülleriñ taÿfa hökmünde XIV. asyryñ
ahyrlarynda ve XV. asyryñ başlarynda günbatar Türkmenistanda (Balkan, Magyşlak tövereklerinde) kemala gelendigini aÿtmak bolar. ÿöne bu söz "tire-taÿfanyñ,
jemagatyñ guramaçysy -ö -başçysy" ÿaly manyda ilki taÿfabaşynyñ lakaby, soñra
hem tutuş taÿfanyñ ady hökmünde ulanylmaga başlan bolsa gerek diÿip alym
S.Ataniÿaz ÿazÿar. Häzirki vagtda Bekevüller Türkmenistandan (Daşhavuz) başga
Ovganistanda-da, Özbegistanda-da, Täjigistanda-da ÿaşaÿarlar.
Güÿz ÿapragy kimin saralyp-solup Hemmelerden artyk saña garaşdy,
Ol örän köp ÿatdy, keselbent bolup, Kim barsa ÿanyna seni soraşdy,
Sen ony ölÿänçä bir soramadyñ, Bir gün däl, bir yÿl däl, uzak garaşdy,
Ol bolsa, hemişe dilinde adyñ, Emma sen bäş minut vagt tapmadyñ,
Soramaga eziz dostuñ halyny,
Öljek diÿseler-de, sen tiz gopmadyñ,
Soramaga görgüliñ ahvalyny,
Her gezekde diÿdiñ, iş köp vagtym ÿok,
Ol görgüli üÿtgäni-i bilenok,
Hiç kim bu dünÿäde işsiz gezenok,
Diÿip ÿatdy pahyr senden habar ÿok,
Hiç kim bu dünÿäge iki gelenok.
Diÿip ötdi pahyr ÿolu-a garap,
Ölenden soñ onuñ öÿüni sorap,
Gelmek nämä gerek ÿalandan aglap.
Sen indi otur-da bir aÿla seriñ,
Ol hakda gazÿete ÿazan sözleriñ,
Entek ol ölmänkä aÿdan bolsadyñ,
Halyny bir sorap gaÿdan bolsadyñ,
Belki ol ölmezdi, ÿaşardy, belki!
Adamyñ gadryny bilmeli ilkiÖ.
Gara Seÿitli
75
76
BİVETEN-BİTİK
Baÿat taÿfasynyñ hatarynda Biveten diÿen tire bar. Daşhavuz ve Horezm
velaÿatlarynda, häli-häzire çenli Biveten adynda etnik tofarlara duş gelmek bolÿar.
ÿersiz-ÿurtsyz, vatansyz ÿagny garyp-gasar ilat manysynda bolan bu sözüñ, XIX.
asyrda döränligi bildirilÿär. Bu ad soñra, tire adyna övrülip gidipdir.
Hydyrili taÿfasynyñ hatarynda Bitik diÿen urug bar. Bu ad örän gadymy türki
sözden emele gelipdir. VI-VIII. asyr Orhon-ÿeniseÿ türki ÿazgylarda bitmek işligi
ÿazmak (hat), bitik diÿen ad bolsa Kitap, Hat ÿaly manylary a-ladypdyr. Mahmud
Kaşgarlynyñ dövründe türkmenler Bitigçi sözüni mirze, Bitiglik sözüni hattatsovatly ve Bitigü sözüni-de syÿa, ÿagny hat ÿazylanda ulanylÿan gara jövher
manylarynda ulanypdyrlar.
Bu adyñ soñra tire adyna övrülenligi aÿdylÿar.
¥ürek telvas eder, göterler serim
Gövün arzuv eÿlär vatanym seni,
Etrek-Gürgen ÿurdum-gezen ÿerlerim
Gövün arzuv eÿlär vatanym seni.
Sugunly, umgaly çal goçly daglar
Belentden pestine akan bulaglar,
Savuk suvly, ter çemenli avlaglar
Mivesi bihasap, bakjaly baglar
Avy binahaÿat, uly avlaglar,
¥ada düşer ajap dövranly çaglar
Zelili bu ÿurtda aÿş ÿok-höves ÿok
Her kim başyna gaÿ, belend ÿok-pes ÿok,
Toÿ-tomaşa, märeke ÿok meÿlis ÿok
Zelili
BORUGÇI-BO¥AKÇI-BÖRİ
Hatap taÿfasynyñ hatarynda Borugçylar diÿen tire bar. Bu tiräniñ ady gadymy
türki Bor sözünden emele gelipdir. Hek diÿen pars sözi, biziñ dilimize aralaşÿança,
türkmenler Heke, Bor diÿipdirler. Borugçy sözüniñ manysy-da Hekçi diÿmekdir.
Alilileriñ Onbegi, Mürçelileriñ Ovşar uruglarynyñ hatarynda Boÿakçy ÿagny
Boÿagçy, Çärçev şäheriniñ tövereklerinde ÿaşaÿan Salyrlaryñ Akçyk urugynda
Gökçi, ärsarylaryñ söÿünjajy ve Çarşañ-y urugynyñ hatarynda-da Nilgerler diÿen
tire adlaryna duş gelÿäris. Bu adlaryñ hemmesi diÿen ÿaly Boÿag öndürip satmak
bilen baglanyşykly ÿüze çykypdyr.
Mürçelileriñ Boÿakçylary bolsa, ÿalñyz bir boÿag öndürmäge däl eÿsem matalary
(parçalary) dürli re-klere boÿamaga-da gaty ökde bolupdyrlar.
76
77
Dünÿä halklarynyñ hemmesi diÿen ÿaly öz ösüşiniñ has irki dövürlerinde, ÿagny
tire-taÿfa bolup ÿaşan eÿÿamlarynda, tövereginde ÿaşaÿan belli bir haÿvany özüne
hovandar tutunyp, ony mukaddes hesaplapdyrlar, oña hormat goÿup, hatda etini-de
iÿmändirler. Ilmy dilde muña Totemizm, eÿ görülÿän haÿvana-da Totem diÿilÿär.
Türkmenler tarafyndan eÿ görlen haÿvan-Böri bolup onuñ ady soñra Gurt, Möjek
ÿaly sözlere aÿlanypdyr.
Böriler, Burkazlaryñ uly bölüminiñ birini emele getirÿärler, Çandyrlaryñ
hatarynda-da Böribeg, Saryklaryñ, Salyrlaryñ ve Şyhlaryñ arasynda-da Gurt (Böri),
ärsarylaryñ Gultak urugynda Gurtly, tekelerde Gurtzäkir ÿene tekeleriñ Gonur ve
Gökçe uruglarynda Möjek diÿen tire adlaryna duş gelinÿär…
BOZAJI
Çavdyr taÿfasyny emele getiren bäş uly bölümiñ biri Bozajylardyr. Orta asyrlarda
olar Ma-gyşlakda, Hazar deñiziniñ gündogar-gaÿra kenaryndaki Bozajy ÿarym
adasynda ÿaşapdyrlar. XVI-XVII. asyrlarda Ma-gyşlakda ÿaşamak kynlaşÿar
(gazak- galmyk -nogaÿ feodallarynyñ çozuşlary zerarly) Bozajylar, beÿleki türkmen
taÿfalary bilen bile, Daşhavuz velaÿatynyñ dürli oba-şäherlerine göçüp gelÿärler.
Olardan bir tofary-da Şagadama, Astrahana ve Stavropol ülkesine göçÿär. Häzirki
vagtda, Bozajy ÿarym adasynda şol gadymy Bozajy taÿfasynyñ ve Abdallaryñ
vekillerine duşmak bolÿar.
Bozajy sözüniñ manysyny, Boza diÿen içgini taÿÿarlaÿan-Bozaçy şeklinde
görkezÿärler. Boza, arpa-bugdaÿdan, darydan, süÿtden turşydylyp edilÿän içgidir
ve ol Boza hem Buza şeklinde aÿdylÿar:
Ne tama bar hamr içen gedemden
Buzahor, ÿagşyny, ÿasy näbilsin. (Pyragy).
Bozajy sözi, aslynda Boza bolup ol taÿfa-urug manysyndaky adaty jyns atdan emele
gelipdir, diÿÿänler-de bar (S.Ataniÿazogly). Oguz türkmenleriñ mesgeni Balasagun
şäherinde dünÿä gelen ÿusuf Balasagunynyñ baryp 1069-1070-nji yÿllarda ÿazan
Kutadgu Bilig/Bagt getirÿän bilim adly eserinde-de BOZ sözüniñ, tire-urug
manysynda ulanylanlygyny ÿatlap geçmek gerek. Çalymtyl re-ke-de BOZ diÿip
aÿdylÿar.
Gözellere gazal ÿazmak däbini
Göz aşygy, Nepes şahyr söÿüpdir,
Gazallary gözel ÿazmak däbini
Söz aşygy, Nepes şahyr goÿupdyr.
Gara Seÿitli
77
78
BOZOK-BOZMELİK-BOZ¥ATAN
Orta asyr alymlarynyñ eserlerinde Bozok diÿen söz, oguz türkmenleriniñ 12 sany
taÿfasyny öz içine alÿan uly etnik birleşmäniñ umumy adydyr. Oguzhanyñ 6 ogly
bolÿar: Gün han, Aÿ han, yÿldyz han, Gök han, Dag han ve Deñiz han. Olaryñ her
birisiniñ-de 4 ogly bolÿar. Gün hanyñ, Aÿ hanyñ ve yÿldyz hanyñ ogullary, 12
türkmen taÿfasyny, Gök hanyñ, Dag hanyñ ve Deñiz hanyñ ogullaryñda türkmeniñ
beÿleki 12 taÿfasyny emele getirÿärler. İlkinji 12 taÿfa Bozoklar ve ikinji 12 taÿfa-da
Üçoklar diÿip ad berilÿär. Boz sözi taÿfa-tire manysyndadyr.
Salyrlaryñ Kiçiaga bölüminiñ bir tiresiniñ ady Bozmelikdir. Melik sözi ärsarylaryñ
gultak, alilileriñ ÿüzbaşy uruglarynda ve nohurlylarda duş gelÿär. Bu söz arap sözi
bolup ol hökümdar-padeşah-soltan ÿaly manylary a-ladÿar. Boz sözi, taÿfa-tire
manysynda bolup Bozmelik padeşahyñ-soltanyñ taÿfasy manysyndadyr. Bu sözüñ,
arap ÿurtbasarçylygyndan soñra (VII. asyr) ÿüze çykan bolmagy ähtimaldyr.
Saryklaryñ alaşa urugynyñ bir tiresi bolan Bozÿatan sözi, iki bölekden ybarat bolup,
Boz, taÿfany-urugy a-latsa, ÿatan, ÿatmak işliginden gelip çykÿar diÿilÿär. Ol, ÿatuk
görnüşinde Mahmud Kaşgarlynyñ sözlüginde duş gelÿär ve çomur, oturymly,
göçüp-gonmaÿan manylardadyr. ÿatan sözi özbaşdak tire ady bolup Saryklaryñ
Baÿraç urugynyñ, ÿatagan diÿen tire adyñda Büzmeÿinde ÿaşaÿan tekeleriñ
hatarynda duş gelÿär.
BUJAKLI-BURKAZ-GERKEZ-ÇERKEZ
Bujaklar özlerini özbaşdak taÿfa hasap etseler-de etnograf G.İ. Karpov olary Agar
taÿfasynyñ bir urugy diÿip getirÿär. Şeÿle urug-tire ady Nogaÿlarda-da,
Gazaklarda-da, Garagalfaklarda-da duş gelÿär.
Dnepr ve Prut derÿalarynyñ aralygyndaky giñ sähralyga Avrupalylar Bessarabiÿa
ÿa-da Moldav sährasy, türkler bolsa Bujak diÿÿärler. Bu taryhy velaÿat, XII-XIII.
asyrlarda Kaliziÿa-Volyny knÿazlygynyñ (velaÿaty-), XVI. asyryñ başlaryndan
XVIII. asyra çenli Türkiÿäniñ, 1812-nji yÿldan soñ Orsÿetiñ garamagynda bolÿar.
1918-nji yÿlda ony Ruminÿa basyp alÿar ve 1940-nji yÿlda ol, ÿene gaÿtarylyp
alynÿar ve Moldav bilen Ukrainanyñ hataryna goşulÿar.
XI-XVIII. asyrlarda Bujak sährasynda türki halklar (gypjaklar) ÿaşapdyrlar.
Bujak sözi, türk dilinde Çet ve Mähelle manyda ulanylÿar.
Burkazlar, Salyrlaryñ Ma-gyşlakda oturan dövürlerinden has öñ döreÿärler. Olar,
Selçuklaryñ hereketi dövründe (XI. asyr) Türkiÿä gelendirler. Burkaz, gerkez ve
çerkez sözleriniñ asyl gelip çykyşlary barada dürli fikirler bar, ÿöne olar hakda
anyk bir zat aÿdylmaÿar.
Burkaz adyna ÿomutlaryñ (Jafarbaÿlaryñ) ÿaraly tofarynyñ taÿfalary arasynda
(Tumaç, Gyzyl, Aryk, Sakally) agzalÿar. İranda oña Pur (ogul-Turaç) gaz diÿip
aÿdylÿar.
Gerkez sözi-de, Gökleñleriñ hataryndaky taÿfanyñ adydyr ve İranyñ Horasan
velaÿatynyñ Bujnurd şäheriniñ golayÿnda Gerkez adynda bir oba bar ve beÿik
akyldar Magtymguly Fyragynyñ atasy (Magtymguly ÿonaçy) ol barada şeÿle
78
79
aÿdan:
¥aÿlymy ÿakyndan argyşy daşdan
Barysy hövesdir çarvadyr göçden
Gyzyl diÿe iner bozlap ÿamaçdan
Hiç ÿeri küÿsetmez jayÿ Gerkezi-.
Çerkez sözi, gumda bitÿän sazaga me-zeş gyrymsy ösümligiñ ady bolup şeÿle ada
Gökleñleriñ hatarynda-da, Ärsarylaryñ Lamma urugynda-da duş gelmek bolÿar.
ÿöne Çerkez diÿen adyñ asyl gelip çykyşy barada anyk bir zat aÿdylmaÿar.
Bozlamak: Mylayÿm ses bilen sokduryp
seslenmek (diÿe-köşek), zaryn
seslenmek, nala çekmek.
BURUNJIK-BÜZME¥İNLİ-BÜKDÜZ-BÜRGÜT
Çavdyr taÿfasynyñ bäş bölüminiñ birini Burunjyklar emele getirÿärler. Lakaÿ
Özbekleriniñ hatarynda-da Burundyk diÿen tire bar. Bu adyñ manysy kiçijik burun
diÿmekdir (ÿa-da kiçijik burunly diÿmekdir). Burunjyk bilen Burundyk sözleriniñ
bir kökden emele gelen bolmagy mümkin.
Alilileriñ ÿüzbaşy bölüminde Büzmeÿinli diÿen tire bar. Tekeler, Ahaly
eÿelemezlerinden öñ (XVII-XVIII. asyrlar) Alililer häzirki Aşgabat, Gökdefe ve
Bäherden obalarynda ÿaşapdyrlar. Büzmeÿinden, Kaka töveregine göçüp gelen
ilata-da Büzmeÿinli diÿen ad berlipdir.
Alymlar Bükdüzi, Oguz hanyñ Deñizhan diÿen oglundan ikinji agtygynyñ ady
hasaplaÿarlar ve onuñ manysyny-da, hyzmatkär diÿip düşündirÿärler. Bükdüzler
häzirki Türkmenistanda kän yz galdyrmandyrlar. Olar, Selçuklar hereketi
vagtynda (XI. asyrda) köpçülikleÿin Türkiÿä, Iraga, Suriÿä giden bolmaly.
Tekeleriñ ve Salyrlaryñ hatarynda Bükri diÿen urug bar, Bükdüz sözi türkmen
etnoniminde duş gelmeÿär.
Bürgüt sözi, Türkmenistanyñ Garabekevül obasynda ÿaşaÿan Ärsarylaryñ bir urug
ady bolup geçÿär. Gadymy türkleriñ ve mogollaryñ arasynda Bargut, gyrgyzlaryñ
arasynda Burgut, XV. asyrda Aral ÿakalarynda ÿaşan göçme özbekleriñ hatarynda
bolsa Burkut diÿen tire adlary bar.
Türkmenler arasynda uly-güÿçli ve yÿrtyjy bir guşuñ ady bolan Bürgütiñ, ÿa-da
Bargutyñ, Burutyñ ve Burkutyñ asyl manysy ve olaryñ gelip çykyşlary hakda
alymlar dürli fikirler öñe sürÿärler.
79
80
JAFARBA¥-JAGAL-JANGURBAN-JANIBEK
Günbatar Türkmenistanda ve İran türkmenleri ÿaşaÿan Türkmensährada,
ÿomutlaryñ iki uly bölüminiñ biri bolan Jafarbaÿlar ÿaşaÿar. Bu ad, Jafar diÿen
baÿ bir adamyñ ili diÿmekdir. Bu adamyñ, XVI-XVII. asyrlarda, Etrek ve Gürgen
derÿalarynyñ tövereklerinde ÿaşap, öz ilini töveregine üÿşirmeginden şeÿle adyñ
dörän bolmagy ähtimaldyr.
Ärsarylaryñ Abdal urugynyñ Jagal ve Gyzylaÿak urugynyñ Jagalbaÿ adly tireleri
bar. Alymlaryñ fikirine görä, bu tofar, orta asyrlarda Aralyñ ÿakalarynda ÿaşan
türki halklaryñ arasynda döräpdir. Bu adyñ, yÿrtyjy guşuñ ady bilen dahyllydygy
aÿdylÿar.
Giçki orta asyrlarda İrandaki türki halklaryñ (türkmenleriñ) dürli taÿfalaryndan
emele gelen uly etnik tofara Jangurban (Jangurbanly) diÿlipdir. Ol, İranda
Mogollaryñ agalygy dövründe ÿüze çykÿar. Häzir ol Gökleñleriñ Gayÿ bölüminiñ
bir tiresi hökmünde saklanÿar.
Saryklaryñ baÿraç urugynyñ uly bir tiresine Janybek diÿlip, onuñ ady,
G.İ.Karpovyñ pikirine görä, Altyn-Orda dövletinde 1342-1357-nji yÿllarda höküm
süren özi-de Çengiz hanyñ neberelerinden bolan Janybegiñ ady bilen
baglanyşyklydyr. Karpovyñ pikiriçe bu taÿfa, Astrahan hanlary ve gazak halky
bilen ÿakyn gatnaşykda bolupdyr ve gazaklaryñ hatarynda Janybek diÿen urugyñ
bardygy-da bu pikiri tassyklaÿar.
JELA¥IR-JOJAÑ-JÖGİ-JÖHİT
JUVAZÇI-JÜ¥JE
Orta asyrlarda dörän türkmen taÿfalarynyñ biri-de Jelayÿrlardyr. Olar, XV-XVII.
asyrlarda türkmen hasaplanypdyr. ÿöne şeÿle urug-tireler özbek, gazak, garagalfak
ve gyrgyzlaryñ hatarynda-da bar.
Saryklaryñ hataryndaky jo: jañ tekeleriñ hataryndaky jo: jak tireleriniñ bir
kökden dörändigi aÿdylsa-da, adyñ asyl manysy barada anyk bir zat aÿdylmaÿar.
Ärsarylaryñ ve burkazlaryñ hatarynda jögi diÿen tire bar. ÿöne onuñ manysy,
türkmen edebi dilindäki jögilik etmek manysy bilen hiç hili dahylly däl. Şol adyñ
Orta Asiÿa Ziganlarynyñ (türk dilinde Çingeneleriñ, pars dilinde Kavlileriñ) esasi
üç bölüminiñ biriniñ etnik adydygy görkezilÿär. Çingeneler, Hindistandan çykyp
dünÿäniñ dürli künjeklerine aÿlanyp saz çalyp, dans edip, pal agtaryp ve dilegçilik
edip ÿören tofar.
Olaryñ türkmenler bilen garyşyp ÿaşan tofary, soñra türkmeniñ Jögiler diÿen tire
adyny alan bolmagy mümkindir.
Orta Asiÿa halklarynyñ aglabasy ÿevreÿlere Jöhit, parslar bolsa olara ÿähudi diÿip
aÿdÿarlar. Alilileriñ Onbegi urugynyñ ve Kaşgaderÿa velaÿatynda ÿaşaÿan Pamyk
türkmenleriniñ hatarynda Jöhit tireleri bar. Bularyñ-da, türkmenler bilen garyşyp
oturan tofary, soñra türkmeniñ Jöhit diÿen tire adyny alan bolmagy mümkindir.
Alili ve teke taÿfalarynda Juvazçy ve Nohurlylaryñ hatarynda-da Jüÿje tiresiniñ
bardygyny ÿatlap geçmek gerek.
80
81
Dünÿä döredesim gelÿär goşgudan
Öz güni, öz ayÿ, öz deñzi bilen,
Öz kalby-kamaty, gül meñzi bilen.
Gansyz, gyrlyşyksyz parahat dünÿä,
Insan balasyna, yrahat dünÿä.
Ata Atajan
ÇAGATA¥-ÇAKA-ÇAL-ÇANDIR-ÇARIK
Sakarlaryñ Hojainebeg bölüminde ve Buhara velaÿatynyñ Alat şäherinde ÿaşaÿan
Çavdyrlaryñ hatarynda Çagataÿ adly tireler bar. Sakar çagataÿlary Çagataÿ bala
(ÿokarky çagataÿ) ve Çagataÿ payÿn (Aşaky çagataÿ) diÿen iki bölege bölünÿär.
Çagataÿ, Çengiz hanyñ ikinji oglunyñ adydyr. oña tabyn ÿerlerde ÿaşaÿan ilata
Çagataÿ ilaty diÿilÿärdi. XIV. asyrdan soñra çagataÿ ulusynyñ topraklary daralÿar,
ol ÿalñyz Mavera-ün Nähre (Amyderÿa bilen Syrderÿanyñ aralygy) eÿe bolup
galÿar. Sakar çagataÿlary, 1780-nji yÿllar çemesinde Samarkant tövereklerinden
Sakara göçüp gelÿärler.
Türkmeniñ dürli taÿfalarynyñ hatarynda Çaka, Çakan, Çakmak, Çakja ve Çakyr
ÿaly etnonimler bar. Olaryñ hemmesinde bar bolan Çak sözi ve adlaryñ asyl gelip
çykyşlary barada alymlar anyk maglumat bermeÿärler.
Türkmeniñ dürli taÿfalarynyñ hatarynda Çal, Çalça, Çalbozan, Çalma, Çalşak ve
Çalyş ÿaly etnonimler bar. Olaryñ hemmesinde bar bolan Çal sözi ve adlaryñ asyl
gelip çykyşlary barada anyk maglumat berilmeÿär.
Daşhavuz, Çärjev, Buhara, Samarkant ve Kaşgaderÿa velaÿatlarynda Çandyrlar
ÿaşaÿarlar. Şol vagtyñ han-begleri, uruşgan türkmen taÿfasyny dürli obaşäherlerde oturmaga mejbur edipdirler. Çandyr sözi berk, edermen manylarda
ulanylÿar. adyñ Çavdyr sözi bilen baglanyşygy bolmagy mümkin.
Gökleñleriñ ve Nohurlylaryñ Çaryk, Burkazlaryñ ve ÿomutlaryñ Çarykly,
Salyrlaryñ-da Çarh diÿen urug-tireleri bar. M.Kaşgarly bu urug-tiräniñ adyny
Çaruklug şeklinde görkezÿär ve Çar sözüniñ maşgala-urug manysyndadygyny ve yk sözüniñ-de köplügi-jemi a-ladÿalygyny belleÿär.
Çar (çahar) sözi, Pars diline dört (4) manysyny berÿär: Çarjev (çarjuÿ): dört ÿab.
Durmuş ÿoly uzak, menziller uzak,
¥olda ÿitirmäliñ, köne dostlugy,
Kötel kän, synag kän, kän dürli duzak,
¥olda ÿitirmäliñ, köne dostlugy.
Ata Atajan
81
82
ÇARŞAÑÑI-ÇATRAK-ÇA¥I-ÇEGES-ÇEKİR
ÇEMÇE-ÇOVDUR
Ärsarylaryñ Bekevül bölüminiñ Çarşañ-y urugy bardyr. Bu urugyñ Ärsary
babanyñ neberelerine baglydygy aÿdylÿar. İl içinde ol, dört sany şañ-y sesli adamyñ
nesli diÿip düşündirilÿär.
Ärsarylaryñ uludefe bölüminiñ Çatrak urugynyñ ady çat, çatmak, çatma, çaty,
çatalba ve çatan sözlerinde duş gelÿän çat sözünden ve gadymy türki -r ve -ak diÿen
köplük goşulmalaryndan ÿasalyp "birleşen, goşulyşan il" diÿen manyda ÿüze
çykypdyr.
Ärsarylaryñ Bekevül bölüminiñ 10 urugynyñ birine Çayÿ diÿilÿär. ÿomutlaryñ
maşryk urugynyñ hatarynda-da çayÿ adyna duş gelinÿär. Bu uruglaryñ vekilleri
Türkmenistanda-da, Täjigistanda-da ÿaşaÿarlar. Türki dillerde çaÿ sözi çeşmederÿa manylarda ulanylÿar ve çayÿ bolsa, çaÿ boÿunda ÿaşaÿanlar şeklinde
düşündirilÿär: Garaçaÿ-Garaçaÿly.
Salyrlaryñ bir urugy Çegeslerdir. adyñ çeg (çig) bölümi, gadymy türki taÿfalardan
gaÿdÿan bolmaly ve yzdaky -es bolsa köplük goşulmasydyr ve bu etnik ad "Çigler"
diÿen manyda ÿüze çykandyr.
Ärsary, gökleñ, salyr ve sakar taÿfalarynyñ hatarynda Çekir, Çavdyrlarda-da
Çekirbaÿ diÿen urug-tireler bar. Çekir sözi, çek-çeg-çig sözlerinden ve -ir diÿen
köplük goşulmasyndan emele gelipdir diÿenler bar bolsa, sözüñ çekirlik (sakçylyk,
garavullyk) bilen baglanyşyklydygyny aÿdÿanlar-da bar.
Saryklaryñ Çemçe diÿen tireleri bar. Olara, tagmalarynyñ şekli zerarly şeÿle ad
dakylan bolmagy mümkin. Hatap taÿfasynda şeÿle tagmasy bolanlara Çomuçlylar
diÿipdirler.
İñ-än irki eÿÿamdan tä şu günlere çenli özbaşdak taÿfalygyny saklap gelen 5
türkmen taÿfasynyñ biri Çovdurlardyr. Beÿlekileri bolsa: Baÿat, Salyr, Eÿmir, ve
Iva taÿfalarydyr. Alymlar, sözüñ manysyny namysly, şöhratly, gaÿratly, ÿogyn sesli
diÿip berÿärler. ÿomutlaryñ Çavdyr diÿip aÿdÿan bu sözde Çav sözi şöhrat-avaza
manysyndadyr.
BORUGÇI-BO¥AKÇI-BÖRİ
Hatap taÿfasynyñ hatarynda Borugçylar diÿen tire bar. Bu tiräniñ ady gadymy
türki Bor sözünden emele gelipdir. Hek diÿen pars sözi, biziñ dilimize aralaşÿança,
türkmenler Heke, Bor diÿipdirler. Borugçy sözüniñ manysy-da Hekçi diÿmekdir.
Alilileriñ Onbegi, Mürçelileriñ Ovşar uruglarynyñ hatarynda Boÿakçy ÿagny
Boÿagçy, Çärçev şäheriniñ tövereklerinde ÿaşaÿan Salyrlaryñ Akçyk urugynda
Gökçi, ärsarylaryñ söÿünjajy ve Çarşañ-y urugynyñ hatarynda-da Nilgerler diÿen
tire adlaryna duş gelÿäris. Bu adlaryñ hemmesi diÿen ÿaly Boÿag öndürip satmak
bilen baglanyşykly ÿüze çykypdyr.
Mürçelileriñ Boÿakçylary bolsa, ÿalñyz bir boÿag öndürmäge däl eÿsem matalary
(parçalary) dürli re-klere boÿamaga-da gaty ökde bolupdyrlar.
Dünÿä halklarynyñ hemmesi diÿen ÿaly öz ösüşiniñ has irki dövürlerinde, ÿagny
tire-taÿfa bolup ÿaşan eÿÿamlarynda, tövereginde ÿaşaÿan belli bir haÿvany özüne
82
83
hovandar tutunyp, ony mukaddes hesaplapdyrlar, oña hormat goÿup, hatda etini-de
iÿmändirler. Ilmy dilde muña Totemizm, eÿ görülÿän haÿvana-da Totem diÿilÿär.
Türkmenler tarafyndan eÿ görlen haÿvan-Böri bolup onuñ ady soñra Gurt, Möjek
ÿaly sözlere aÿlanypdyr.
Böriler, Burkazlaryñ uly bölüminiñ birini emele getirÿärler, Çandyrlaryñ
hatarynda-da Böribeg, Saryklaryñ, Salyrlaryñ ve Şyhlaryñ arasynda-da Gurt (Böri),
ärsarylaryñ Gultak urugynda Gurtly, tekelerde Gurtzäkir ÿene tekeleriñ Gonur ve
Gökçe uruglarynda Möjek diÿen tire adlaryna duş gelinÿär…
ÇEPNİ-ÇERİKLİ-ÇİG-ÇOMAK-ÇOTAKLI
Gadymy oguz-türkmenleriñ 24 taÿfasynyñ biri-de Çepnidir ve alymlaryñ oña Bölek
İl-Tofar-Kiçi taÿfa manylaryny berendiklerine garamazdan, sözüñ manysynyñ
batyr-bahadyr, gahryman ve söveşje-digini öñe sürÿänler-de bar. Olaryñ bir
böleginiñ Selçuklaryñ hereketi dövründe İrana, Türkiÿä, Kavkaza ve Iraga göçüp
gidendikleri aÿdylÿar. Gökleñleriñ hatarynda-da Çepni tiresine duş gelinÿär.
Samarkant velaÿatyndaky Nurata türkmenleriniñ hataryndaky Çerikli ve
Saryklaryñ Çerli tireleri, VIII. asyryñ türki ÿazuv ÿadigärliklerinde agzalÿan
gadymy türki Çerikli taÿfasynyñ galyndylarydyr. Şol vagtyñ türki dillerinde goşunesger manysynda Çerik sözi ulanylypdyr. ÿangy bu söz "Esgerler İli" diÿmek
manysyndadyr.
Çig ve Çigli sözleriniñ her biri gadymy türki taÿfanyñ ady bolup, olar VI-VIII.
asyrlarda Orhon-ÿeniseÿ ÿadigärliklerinde-de duş gelÿär. ÿusuf Balasagunynyñ
"Kutadgu Bilig" diÿen eserinde Çigil sözüne "Garamaÿak İl" diÿlip düşündiriş
berilÿär. ÿöne Çig-Çigil sözleriniñ Düvün-yÿgyn ÿaly manylary a-ladÿandygyny
nazara alsak, Çig/Çik diÿen gadymy etnonimiñ-de şu sözden emele gelendiginiñ
mümkinligini aÿtsa bolar.
Salyrlaryñ çomak, tekeleriñ çomalak-çomur, ÿomutlaryñ ve gökleñleriñ çoman
diÿen tireleri bar. Sözleriñ asyl gelip çykyşy hakda alymlar dürli fikirler beÿan
edÿärler.
Ärsarylaryñ çekir urugynda Çotakly, Kyraçly ve Salyrlarda Çotlar, tekelerde
Çotan, gökleñlerde-de Çotur diÿen tireler bar. Olaryñ hemmesiniñ ady çot
sözünden ve köplügi-jemi bildirÿän -ak, -an, -lar, -ur goşulmalaryndan emele
gelipdir. adyñ yzyndaky -ly baglylyk goşulmasy, tiräniñ Çotak diÿen ÿerden çykan
ildigini a-ladÿar. Balkanda, Ma-gyşlakda ÿaşan türkmenleriñ üstüne XVII-XIX.
asyrlarda Hyva hanlarynyñ vagtal-vagtal çozandygy, şol çozuşlarda bu tövereklerde
ÿaşaÿan türkmenlere Çotak diÿen ÿeriñ tebigi gala bolup hyzmat edendigi
bildirilÿär. Çot, çut, çüt sözleriniñ urug-tire manysynda-da ulanylan bolmagy
mümkin
83
84
DABAŞI-¥ÜZBAŞI-DAZ-DAH
Dabaşy (Dähbaşy) aslynda pars dilinde Onbegi diÿen ad bilen manydaşdyr.
Mürçelilerde dabaşy, ÿüzbaşy tireleri, olar İranda oturan dövürlerinde döräpdir.
Olamlarda bar bolan Datha (Dadhah) aslynda pars dilinde özüne zulum edilende
adalatyñ dikeldilmegini talap edÿän adam manysynda bolup, XVIII. asyrda Buhara
hökümdarlary bilen ysnyşyk eden ärsary, olam, saryk serkerdelerine Buhara emiri
Datha, işik agasy ÿaly vezipeleri beripdir. Alilileriñ uly iki bölüminiñ biri bolan
onbegileriñ, XIX. asyryñ başynda ÿaşan Şamuhammed Onbegi diÿen batyr
serkerdäniñ lakaby bilen şeÿle ad alan bolmagy mümkindir.
ÿomut, Salyr ve Teke taÿfalarynyñ hatarynda, Nurata türkmenlerinde Dazlar (Daz)
diÿen urug-tire bar. Daz-Taz diÿen uruglaryñ gadymy türki eÿÿamda Saÿan-Altaÿ
daglarynyñ eteginde uly taÿfa hökmünde ÿüze çykyp, soñra dürli türki halklaryñ
düzümine girendigi ÿazylÿar.
Türkmenleriñ iñ-än gadymy ata-babalarynyñ biri bolan Dahlar, Saklaryñ bir
bölümi bolup biziñ eÿÿamymyzdan önki II. mü-yÿllykdan tä arap basybalyşlaryna
çenli (VII. asyr) uly halk bolup, Hazar deñiziniñ kenarlarynda, Gyzyletrek,
Gyzylarbat, Nebitdag tövereklerinde ÿaşapdyr.
DEMİRÇİ-DEPE-ULIDEPE
Alilileriñ ÿüzbaşy bölüminde Demirçi diÿen tire bolup, onuñ ady hünärmendçilik
bilen baglanyşyklydyr. Bu türkmen taÿfasy, XI. asyrda Amyderÿanyñ a-yrsyndan
Azerbaÿjana-da göçüpdir diÿilÿär.
Depe sözi Topar ve Urug ÿaly manylary a-ladÿar. ÿomutlarda Defel, Ärsarylarda
Uludepe (dört bölümiñ biri), Alililerde Begdepesi diÿen tire-uruglar bar. Abylgazy,
Ärsary bayÿñ agtygy Mustafagazynyñ neberelerine Uludepe diÿilendigini belleÿär.
DOVLAT-DOLI-DODURGA-DOKUZ
Tekeleriñ Togtamyş bölüminde, Çavdyrlaryñ Abdal ve Gyzylergenek uruglarynda
Dovlat, Atalarda Dovlatgeldi ve Doly, Ärsarylarda bolsa Dovladöküzler diÿen
tireler bolup, olaryñ ady gadymy türki Dulat diÿen taÿfanyñ adyndan emele
gelipdir. Bu taÿfanyñ ady aslynda Tulu, Dulu bolup, onuñ yzyna köplügi-jemi
bildirÿän -at türki goşulma goşulypdyr. Tulu sözüniñ Tugly-baÿrak göteriji
manydadygy aÿdylÿar.
Dodurga, Gökleñleriñ iki uly bölüminiñ biriniñ adydyr. M.Kaşgarly ony Tutyrka
şeklinde beÿleki alymlar bolsa Dudurga şeklinde görkezipdirler. Dodurga, orta
asyrlarda 24 türkmen taÿfasynyñ biriniñ adydyr.
adyñ manysy barada alymlar anyk bir zat aÿdanoklar. Dodurgalaryñ köp böleginiñ
Selçuklar hereketi dövründe Anadola ve Ermenistanyñ günortasyna gelip ÿurt
tutunandyklary bildirilÿär.
84
85
Olamlaryñ hatarynda Dokuz diÿen tire bar. Alymlar, bu tiräniñ adyny VII-VIII.
asyrlaryñ Orhon-ÿeniseÿ türki ÿavuz ÿadigärliklerinde duş gelÿän Dokuz-Oguz
diÿen taÿfalar birleşiginiñ adynyñ gysgalan görnüşi hesap edÿärler
DÜ¥EJİ (Dİ¥EJİ)-DÄLİ
Diÿejiler, Türkmenistanyñ dürli velaÿatlarynda ylaÿta-da Balkan velaÿatynyñ
Esenguly, Çekişler şäherleri bilen Çeleken-Nebitdag tövereklerinde ÿaşaÿarlar.
İranda, Özbegistanda, Garagalfagystanda ve Azerbaÿjanda (Deveji)-da Diÿejiler
ÿaşaÿarlar. bu ad, diÿe ve işi bildirÿän -ji goşulmasyndan emele gelipdir.
Hyvada 18 yÿllap hanlyk eden (1645-1663) ve türkmenleri örän köp gyran, soñra öz
günäsini ÿuvmak maksady bilen Türkmenleriñ Nesil Agajy diÿen meşhur işi bitiren
Abylgazy Badyr hanyñ (1603-1664), şeÿle-de beÿleki alymlaryñ berÿän
maglumatlaryna görä (1550), Diÿejileriñ şol vagtky sanlary 5-6 müñ öÿli (25-30 müñ
adam) bolupdyr.
Türkmen taryhynda mynasyp yz galdyran taÿfalaryñ biri bolan Diÿejiler,
Abylgazynyñ pikirine görä, XIV. asyrda, Altyn Orda hany Özbek hanyñ ogly
Janybegiñ hanlyk süren dövründe (1341-1357) döreÿär. Olar, XVII. asyrda Alililer
ve Hydyrililer bilen (adada ÿaşaÿan Hyzyr taÿfasy) birlikde, ÜÇLİ diÿen taÿfalar
toparyny emele getiripdirler.
Orta asyrlarda bolup geçen taryhy, syÿasy ve yktysady ÿagdaÿlaryñ bu taÿfanyñ
dargap, dürli künjeklerde ÿaşamagyna alyp gelenligi bildirilÿär.
Ençeme türkmen taÿfalarynyñ hatarynda Däli diÿen urug-tire duş gelÿär. Bu söz
häzirki manysynda düşünilmeli däl, onuñ, VI. asyrda beÿik Türk Kaganatynyñ
hataryna giren TELE diÿen gadymy türki taÿfalarynyñ ady bilen baglanyşyklydygy
barada aÿdÿanlar bolşy ÿaly, onuñ Dah diÿen halkyñ adyndan ve baglylygy
bildirÿän -li goşulmasyndan emele gelendigini aÿdÿanlar-da bar. Däli diÿen adyñ,
tirebaşynyñ lakaby bilen baglanyşykly bolmagy-da mümkindir. onuñ manysy
Gaÿduvsyz, Edermen ve Batyr şeklinde berilÿär.
Sövdügim, gül özün PARA eÿlemiş
Reşşşk ediban ÿa-aklaryñ ALINA,
Akmaga gül özün PARA eÿlemiş
Inanyp dünÿäniñ mekr-u-ALINA.
Aşykdyr sen inçge BİLE Seÿidi
Her jepany rahat BİLE Seÿidi,
Gezermiş diÿp ÿaman BİLE Seÿidi
Meni aÿp edeniñ gelsin ALINA.
Seÿitnazar Seÿdi
(1760-1730/36)
85
86
EKEREM-ELEÇ-ERDEN-ESENİLİ
Türkmenistanyñ Esenguly şäheriniñ tövereginde ÿaşaÿan ÿomutlaryñ hatarynda
Tumaç taÿfasynyñ Ekerem tiresi bar, olar ilkinji bolup bu ÿerlerde düme
ekerançylygyny ÿola goÿmak bilen şeÿle ada mynasyp bolupdyrlar. Düme
ekerançylygy: suvarylman, ÿagyş suvuna tamakin bolup ekin ekmek diÿmekdir.
Ärsarylaryñ Eleç urugy ve Ogurjaly adasynda öñ özbaşdak urug bolup soñra
ÿomutlaryñ Garainjik taÿfasynyñ hataryna goşulan Eleş tiresi bir kökden gelip
çykÿar. Eleç diÿen sözüñ, gadymy Halaç diÿen taÿfa adynyñ fonetik özgerişidir
diÿÿänler-de bar.
Saryklaryñ Erden tiresiniñ, Peçenegleriñ Ertem diÿen urugy bilen asyldaşdygyny
aÿdÿanlar bar. Ertem-Erdem sözüniñ güÿçli-kuvvatly manylary berÿänligi, onuñ
buÿsançly-salyhatly manylarda ulanylanlygy-da aÿdylÿar.
XV-XVII. asyrlarda Ma-gyşlakda ve Uzboÿ ÿakalarynda ÿaşan İgdir, Çavdyr,
Arabaçy, Abdal ve kem-käsleÿin Gökleñ taÿfalary birleşigi, uly etnik tofary ÿa-da
tutuş ili emele getiripdirler. Olara Esenili diÿlipdir. Ol, Hasanyñ ili, Esenhany
görnüşlerinde-de ulanylypdyr. onuñ geçmişde uly adly-abraÿly bir şahsyñ adyndan
gelip çykÿan bolmagy mümkindir.
Kimse syrym bilmez özün öldürse
Pakyr bendelerge tañry bildirse,
İli şatlyk-şadyÿanlyk güldürse
Maña hemra bolan, gamly çykypdyr.
Menden şikat eder, elim gerenim
Galbyrdan çal çykar, syrym berenim,
Pakyr diÿp paşmagna elim uranym
Deprenende, dövden demli çykypdyr.
Magtymguly hasaby ÿok görenim
Tama edip umyt elin serenim,
Obasyna ärmiş diÿip baranym
Etegne el ursamÖ ly çykypdyr.
Magtymguly
86
87
ESGİ-ETBAŞ-E¥MİR
Türkmenistanda, Özbegistanda ve Täjigistanda Esgi diÿen gadymy türkmen
taÿfasynyñ vekilleri ÿaşaÿarlar. Esgileriñ Ärsarylar bilen baglanyşyklydygy barada
gürrüñ berilÿär ve onuñ ÿaşuly, irki, köne manysyndaki Esgi diÿen türki sözdigi
nygtalÿar. Esgileriñ XIV. asyryñ ikinji ÿarymynda döränligi öñe sürilÿär.
Etbaş diÿen ärsary tiresiniñ ady aslynda itbaş-itbaşy bolmaly. İt sözi bilen gelÿän
tire-taÿfa adlary, türki halklaryñ iñ-än gadymy däpleri, ÿagny olaryñ iti, eÿ
görülÿän haÿvan, taÿfanyñ hovandyry hasaplamagy bilen baglanyşyklydyr.
Oguz-türkmenleriniñ gadymy taÿfalarynyñ biri bolan Eÿmirleriñ adyny, orta asyr
alymlary Eÿmür, Abylgazy bolsa İmir görnüşinde ÿazypdyrlar. Sözüñ manysy soñ
dereje gavy ve baÿ-güÿçli, baÿlaryñ-bayÿ şeklinde berilÿär.
Harazban goluna düşse algyr-baz
Ganatdan ayÿrar, gadryn näbilsin,
Bir çofan eline degse bir almaz
Çakmak daşy kylar, gadryn näbilsin.
Meÿlis girip, märekäge barmaÿan
Beglik ede bilmez, berim bermeÿän,
Çölde açlyk muşakgatyn görmeÿän
Öÿde yssyg nanyñ gadryn näbilsin.
Aÿralyk odyna ÿanyp bişmeÿän
Zalymlar elinden ülke aşmaÿan,
Vatandan aÿrylyp garyp düşmeÿän
Ülkesinde iliñ gadryn näbilsin.
Magtymguly
GABIRDI-GAGAUZ
Ärsarylaryñ Uludefe bölüminiñ bir urugy Gabyrdylar bolup, olaryñ vekilleri häzir
Halaç şäheriniñ Gyzylaÿak obasynda ve Hojambaz şäheriniñ Beşir obasynda
ÿaşaÿarlar. XIX. asyrda Halaçda ÿaşap geçen şair Abdyrahman Zynharinyñ
Myhman Gelendir goşgusynda bu urugyñ ady agzalÿar:
Halaç on urugnyñ azy gabyrdy,
Aÿagny tel tutup, eder tabyrdy.
Bu urugyñ adynyñ, XI. asyryñ 1-nji ÿarymynda Mara häkimlik eden Selçuk soltany
Davud Çagrybegiñ ogly İmadeddin Gavard (Gavurd) diÿen şazadanyñ adyndan
emele gelen bolmagy mümkün. 1040-nji yÿlda Gazneviler goşuny SelçukTürkmenleri tarafyndan derbi-dagyn edilenden soñra olaryñ emläkleri paÿlananda,
Çagrybegiñ ogly Gavurda İranyñ Kerman velaÿaty ÿetÿär ve ol bu velaÿatda 10411073-nji yÿllaryñ aralygynda hökümdarlyk edÿär. adyñ yzyndaky -y goşulmasy
bolsa baglylygy görkezÿär, ÿagni Gavurda bagly diÿen manyny a-ladÿar.
87
88
Adlary Gök Oguz sözlerinden emele gelen Gagauzlar, türkmenler, türkler ve
azerbaÿjanlar ÿaly, türki dilleriñ oguz tofaryna baglydyrlar ve Moldav
jumhuriÿetiniñ ileri taraflarynda ve esasan-da Komrat (Go-rat) tövereklerinde,
şeÿle-de Ukrainada, Kavkazda, Gazagystanda, Bolgaristanda, Romanÿada
ÿaşaÿarlar. Olar Hyristiÿan dinine uÿÿarlar (musulman Gagauzlara-da duş gelmek
bolÿar.)
Alymlaryñ käbirlreri Gök Oguzlary, Oguzhanyñ Gökhan diÿen oglunyñ nebereleri,
olaryñ etnik adyny-da Gökhanyñ adyndan emele gelen hasaplaÿarlar. Käbir
alymlar-da (türk alymy İ.Kafesoglu) Gök Oguzlary, Altaÿ daglarynyñ
gündogarynda, ÿarkentde, Kaşgarda, baryp VI. asyrda Bumin diÿen imperatoryñ
baştutanlygynda güÿçli dövlet guran Gök Türkleriñ galyndylary hasaplaÿarlar.
GAJAR-GAGŞAL
İranda ÿaşaÿan Gajarlar häzirki vagtda Pars dilinde sözleseler-de olar asyl gelip
çykyşlary bilen türk-türkmendirler. Türk (türkmen) ve Pars taÿfalarynyñ
gatyşmagy netijesinde İranyñ ve Horasanyñ topraklarynda kemala gelen Gajarlar,
XV-XVI. asyrlarda, gyzylbaşlaryñ esasy özeni hasaplanyp, şah İsmail Hatayÿnyñ
ÿolbaşçylygynda Säfäviler dövletiniñ gurlmagy işine ykjam gatnaşÿarlar.
Şah Abbas I.dövründe gajarlaryñ bir bölegi Kavkazda, kiçi bölegi-de Maryda ÿene
bir bölegi-de Gürgen derÿasynyñ boÿlarynda oturypdyr. Baÿramalyda hanlyk eden
ve 1785-nji yÿlda Buhara emiri Şamyrat Velnamy tarafyndan öldürilen Mary hany
Baÿramaly hanyñ-da asly gajarlardan bolanlygy aÿdylÿar. Gajarlar, XVIII. asyrda
has güÿçli häkimiÿeti döredÿärler. Gajar diÿen urug-tire adlary ÿomutlaryñ,
Alilileriñ, Gökleñleriñ hatarynda saklanyp galypdyr. Gajar sözüniñ asyl gelip
çykyşy barada alymlar belli bir fikir beÿan edenoklar.
Tekeleriñ Togtamyş bölüminiñ bir urugy bolan Gagşallaryñ etnik ady gök şal (gök
sal) sözlerinden emele gelen bolsun gerek. Gadymy türki Argyn diÿen taÿfanyñ
hatarynda Göksal ÿa-da Kökşal diÿen etnonimiñ bolmagy bu fikiri tassyklaÿar.
Bular soñra göçme özbekleriñ ve gazaklaryñ hataryna goşulypdyrlar.
Pis eÿÿamdyr, kişi gövnüñ güÿtmezler
Tanalmasañ, gelip atyñ tutmazlar,
Hudaÿ üçin saña hyzmat etmezler
Donuñ täze, atyñ şaÿly bolmasa.
Zelili
88
89
GALMIK-GA¥I-GA¥RAKÇI
Mogol diliniñ günbatar şivelerinde sözleÿän Galmyk halky irki dövürlerden başlap
türkmenler bilen ÿakyn aragatnaşykda bolupdyr. XV-XVII. asyrlarda türkmenleriñ
Ma-gyşlakda ÿaşaÿan dövründe bu gatnaşyk has ösüpdir. Stavropol ülkesine ve
Astrahana göçen türkmenler, Galmyklaryñ agalygynda, olar bilen gatyşyp
ÿaşapdyrlar.
İne şu ÿakynlygyñ täsiri netijesinde häzirki vagtda türkmenleriñ dürli taÿfalarynda
galmyk adly urug-tire dovam etdirilÿär. Galmyk (Kalmyk-Kalmak) diÿen etnik ady,
galmak diÿen türki söz bilen baglaşdyrÿanlar bar ve ol, başga dine geçmän, öz öñki
(Butparaz) dininde galan manydadyr diÿilär.
Oguz türkmenleriniñ iñ irki ve güÿçli taÿfalarynyñ biri bolan Gayÿlar häzirki
vagtda türkmenistanda urug hökmünde Gökleñleriñ ve Baÿatlaryñ hatarynda
durÿarlar. Sözüñ manysy bolsa, mäkäm diÿilip düşündirilÿär ve onuñ Gayÿm sözi
bilen bir kökden dörän bolmagy mümkindir.
1930-1931-nji yÿllarda Türkmenistanyñ dürli künjeklerinden türkmenler (Salyrlar)
Özbegistanyñ Akgorgan şäheriniñ tövereklerine sürgün edilÿär. Olaryñ arasyndan
dürli ugurlarda ussa adamlar ÿetişÿär. Bu türkmenleriñ arasynda Gaÿrakçy diÿen
tire ady bar ve ol Gaÿrak ÿagny çalÿan (gaÿramak, kütelen päki, palta ve ş.m. ÿüz
çykarmak-ÿitiletmek) manyda bolup, bu hünär, ony övrenen tofaryñ tire-urug ady
bolup galyberipdir.
GALPAK-GARAGALPAK-GAPAN
Türkmenler bilen gan garyndaş bolan ve irki eÿÿamlardan bäri go-şyçylykda
ÿaşaÿan halkyñ Garagalpak (Garagalfak) diÿen ady bar. Bu adyñ gysgaldylan
Galpak şekline-de duş gelinÿär.
Volga, Don boÿlarynda, häzirki dövürde Günorta Rus Sährasy diÿip ad berilÿän giñ
sährada biziñ zamanamyzyñ başlarynda-da türki taÿfalaryñ ÿaşandygy bilinÿär.
Beÿik Türk Kaganaty synandan soñra, türki halklaryñ bu tövereklere göçe-göçlügi
giñ gerim alÿar ve hatda olar bu ÿerde Bulgaristan ve Hazaristan diÿen kuvvatly
dövletleriñde döredÿärler. Şol dövür, Ors-Rus senenamalarynda tork (türk),
Torkman (türkmen), Uÿ (oguz), Peçeneg, Berendeÿ, Kuman ÿaly türki taÿfalaryñ
adlary övran-övran gaÿtalanÿar. Reşideddin-de öz Jame ät-Tavaryh adly eseriniñ
bir ÿerinde Kaum-y Kulah-i Siÿah (Garagalpak Kavumy) diÿip belleÿär. Şu ve
beÿleki çeşmelerde ÿatlanylyp geçilişi ÿaly, şu kavum (gavum) -Garagalpaklar,
Peçeneg-Hazar birleşigini emele getiren türk (türkmen) taÿfalarynyñ şu töverekdäki
gypjak (Nogaÿ) taÿfalary bilen gatyşmagyndan emele gelipdir. Horezm şahy
Altyntaşyñ nökerlerinden bir böleginiñ gara papak (galpak) geÿendigi üçin olara ve
olaryñ taÿfalaryna Garagalpak diÿilenligini öñe sürÿänler bar bolsa, Garagalpak
alymy Daulen Aÿtmuradogly bu adyñ Garagulpak (Garagulfak) diÿen sözüñ üÿtgän
şeklidigini öñe sürÿär.
Tekeleriñ, ÿemrelileriñ, Gökleñleriñ ve Ärsarylaryñ hatarynda Gapan diÿen urugtire adyna duş gelinÿär. Azerbaÿjanda, Ermenistanda, Dagystanda, Gazan
89
90
hanlygynda ve Ukrainada-da Gapan, Kapan, Gafan, Kopan görnüşlerinde bu adyñ
bardygy aÿdylÿar.
Beÿik Türk Kaganatynda 691-716-njy yÿllarda höküm süren uly hana (Kutlug
Kaganyñ inisi, Kültegin ve Bilge Kaganyñ dayÿsyna) Kapagan-Gapan ÿagny
jezalandyryjy diÿilipdir. Bu mesele-de, Gapan etnoniminiñ örän gadymydygyny
görkezÿär.
GARA-AK-GARABO¥UN-GARAVUL ‘
Ärsarylaryñ uly dört bölüminiñ birine Garalar diÿÿärler. Türkmenleriñ dürli
taÿfalarynda-da, urug-tirelerinde-de Gara ve Ak sözlerine duş gelinÿär: Ak go-ur,
Gara go-ur. Ak goÿunly, Gara goÿunly. Akman, Garaman, Ak, Gara, Gyzyl, Gök
ÿaly reñk a-ladÿan sözleriñ köplenç şol ady göterÿän etnik tofarlaryñ ÿerleşÿän
taraflary bilen baglydygy aÿdylÿar.
Dürli taryhy çeşmelere salgylanyp, Gara hem Ak sözleriniñ, biziñ eÿÿamymyzdan
has öñ dörändigini aÿtsa bolar.
Türkmenleriñ dürli taÿfalarynda Garaboÿun-Garaboÿnak diÿen tire-urug bar. Bu
sözleriñ Garaboÿunly manydadygyny öñe sürÿän alymlar bolşy ÿaly, bu sözleriñ
aslynda gadymy türk erkekleriniñ defesinde örülen ÿa-da örülmedik saç (gulfak)
goÿmak däbi bilen bagly ÿüze çykanlygyny öñe sürÿän alymlar-da bar
(D.Aÿtmuradov).
Türkmenleriñ dürli urug-tirelerine Garavul ady berilen. Bu adyñ ÿagyçylyk
dövürlerinde garavullyk etmek bilen bagly ÿüze çykandygy aÿdylÿar. Hyva ve
Buhara ÿolbaşçylarynyñ arasy açylan dövürlerde ÿagny XVIII-XIX. asyrlarda,
serhede ÿerleşdirilen adamlar (garavullar) ve soñra olardan önüp-ösen ilat şeÿle ad
bilen tanylyp galypdyr.
Pelek gazap edip jebre salanda
Mazlumlar pul tapsa dada giderler
Talygy ters gelip, bagty ÿatanda
Pul güÿjünden gyzlar oda giderler.
Aÿrylar han begden hem-de beg andan
¥egeni dayÿdan, dayÿ ÿegenden
Garyndaş gardaşdan, dogan-dogandan
Aÿrylyp dargaşyp ÿada giderler.
Oÿnaşsa gara göz, kakyşsa gaşlar
yÿlgyrsa dodaklar, açylsa dişler
Akyldan aÿrylyp aÿlansa başlar
Haÿ-y höväs bilen bada giderler.
Sad-Hi-Ti diÿer umydym çohdur
Takdyr-y allahdur başgasy ÿokdur
Bir bahana bilen ölmegim hakdur
Kimler suvsyz, kimler suda giderler.
Sähät (Sad-Hi-Ti) İşan
Mähjuri-1891-1965
90
91
GARADAŞLI-GARAMAHMIT-GARAMGOL
Gadymy ÿazyr türkmenleri ilki Ma-yşlaga, ol ÿerden-de Gökdefe-Bäherden
tövereklerine gelip ÿurt tutunandan soñ, olaryñ bir bölegine Garadaşly diÿen ad
berlipdir, olar häzirki vagtda-da bir türkmen taÿfasy bolup tanylÿar. Garadaşly
ady barada alymlar dürli fikirler öñe sürÿärler ve onuñ dag içinde gün görendikleri,
ÿa-da Ma-gyşlakda Garadag diÿen ÿerde ÿaşandyklary zerarly döräp ilata-da şol
adyñ berlenligini aÿdÿarlar.
XVII-XVIII. asyrlarda Ahal taraflaryny tekeler eÿelänlerinden soñra bu ÿerlerde
ÿaşaÿan ilat (ÿazyrlar-Alililer) dumly-duşa göçÿärler. Şonda Garadaşlylaryñ uly
bölegi-de ÿomut, Gökleñ, Nohurly ve Teke taÿfalarynyñ arasyna si-ip gidÿär.
Sakarlaryñ uly bölümleriniñ biri Garamahmytlylar bolup, onuñ Gara bölegi
taÿfany, Mahmyt bölegi-de şol taÿfanyñ başlygynyñ adyny görkezÿän bolsun gerek.
Mahmyt (Mamyt) diÿen tireler, Çavdyrlaryñ ve İgdirleriñ hatarynda-da bar.
Olamlarda, Garamgol diÿen urug, Çärjev Salyrlarynyñ hatarynda-da Mugal,
Samarkandyñ eteginde ÿaşaÿan Hydyrililerde-de Mugul diÿen tireler duş gelÿär.
Bularyñ adlary Mongol sözüniñ fonetik övüşginlerinden emele gelipdir.
Abylgazy, Mongoljyklar diÿen urugyñ, Alilileriñ arasyndan Orta Uzboÿda XIV.
asyrda dörändigini, ÿagny olaryñ, Alilileriñ taÿfabaşysy Aly Joranyñ dogany
Hydyryñ penasyna gelip, onuñ malyny bakan 4 mogolyñ neberesidigini belleÿär.
GARAMIŞ-GARAÖ¥Lİ-GARABÖLÜK-GARAÇUHA-GARÇUKA
Garamyşlar, Salyrlaryñ bir urugy hasaplanÿarlar. Bu söz Gar-Garmak düÿp
işliginden ve gadymy öten zaman ortak işliginiñ -myş goşulmasyndan ybarat bolup
ol, garylan-dürli urug-tireleriñ gatylmagyndan dörän manyny a-ladÿar. Etnonimiñ
dörän ÿeri Deştigypjak bolup, ol soñra dargap, başgyrt, gazak, gyrgyz, özbek ve
türkmen halklarynyñ arasyna si-ip gidipdir.
Garaöÿli, Orta asyr alymlary tarafyndan sanalÿan 24 türkmen taÿfasynyñ biriniñ
adydyr. Reşideddin bilen Abylgazy Garaöÿlileri Oguz hanyñ birinji ogly Günhanyñ
4-nji neberesinden, Salyrbaba bolsa ony oguz hanyñ ikinji ogly Aÿhanyñ 3-nji
oglundan önen il diÿip ÿazÿar.
Mahmud Kaşgarlynyñ Garabölük (garalaryñ bölümi) diÿip beren adyny
Raşideddin bilen Salyr baba Garaevli-Garaövli görnüşinde getirÿärler.
¥omutlarda Garaçuka diÿen uly urug, Alililerde hem Garaçuha diÿen tire bar.
G.İ.Karpovyñ fikirine görä, ÿomut garaçukalaryna öñ Gutlytemir, Hyva taryhçysy
Munisiñ aÿtmagyna görä bolsa Çony-Şeref diÿlipdir. Balkan ve Gürgen
tövereklerinde ÿaşaÿan Çony-Şerefleriñ gara ÿüñ matadan tikilen gursakça
geÿendikleri ve şol sebäpli olara Garaçuka diÿen etnik adyñ berlenligi öñe sürilÿär.
Biri-biriñizden ÿagşy bolsañyz,
Gabrymda-da özge rahat küÿsemen,
Haÿra hossar, şere garşy bolsañyz,
Zyÿarat şol, görde köÿmet küÿsemen.
91
92
Käte ÿanyp gezdim, käte tüsseläp,
Käte üşäp gezdim, käte yssylap,
Kä belentläp uçdum, käte pessaÿlap,
Öz uçuşum, özge ganat küÿsemen.
Bogulup gezsem-de ÿoluñ ça-ynda,
E-ilip gezmedim adam ö-ünde,
Di-e enem-atam vatan ö-ünde,
Üç büküldüm, aÿry kysmat küÿsemen.
Söÿüp gezdim, söÿlüp gezdim dünÿäde,
Kesevi dek, köÿüp gezdim dünÿäde,
Arzuv atly geçdi, ykbal pyÿada,
Kyn boldy, indi hem a-sat küÿsemen.
Kerim Gurbannepes.
(1929-1988)
Köÿmet: Toÿa eltilÿän sovgat (Pişme, gatlamaÖ)
GARKIN-GARLIKLAR
Garkyn sözi gadymy türkmen taÿfasynyñ ady bolup, ilkinji gezek Reşideddiniñ
(XIV. asyr) eserinde duş gelÿär ve ol, Oguz hanyñ yÿldyzhan diÿen üçünji oglunyñ
dördünji neberesiniñ ady hasap edilÿär. adyñ manysy bolsa (aşly-çörekli)-(Näzinygmatly) diÿip düşündirilÿär. Türkmen halk rovaÿatlarynda Garkyn Ärsarynyñ
daÿasy hasaplanÿar.
Garkynlar, Selçuklar hereketi vagtynda (XI.asyr), Türkiÿä, Iraga, Suriÿe, Kavkaz
ve Kyryma aralaşÿarlar. Garjav, Garma, Garnas ve Gurama adlaryñda, garmak ve
guramak, ÿagny seplemek işliklerinden emele gelendir. Garjav, Garma tireleri
Ärsarylaryñ, Garnas diÿen uruglar Gerkezleriñ ve Ärsarylaryñ, Gurama diÿen
urug-tireler bolsa ÿomut, Saryk, Teke ve Ärsary taÿfalarynyñ hatarynda bar.
Göktürkleriñ imperiÿasy dövründe (VIII. asyr) Garlyklar uly taÿfa bolup, şu
imperiÿanyñ esasy güÿçleriniñ birisini emele getirÿärler. Olara VI-VIII. asyrlarda
Üçgarlyk ÿa-da Üçoguz hem diÿilipdir. Beÿik Türk Kaganaty synandan soñra,
Garlyklar has güÿçlenip, 757-766-njy yÿllarda Türgeşler diÿen türki dövleti, 861-nji
yÿlda-da, tutuş Kaşgarystany basyp alÿarlar. Olar, 927-nji yÿlda döredilen ve 1212nji yÿlda Horezm şahy Muhammed tarafyndan syndyrylan Garahanlylar diÿen
türki dövletiñ döremeginde uly rol oÿnaÿarlar. Gazneviler dövletiniñ (X-XII.
asyrlar) döremeginde-de Garlyklaryñ uly roly bolupdyr.
XIII. asyryñ başlarynda Garlyk hany Arslan han, Çengiz hana uruşsyz boÿun egÿär
ve hatda onuñ Horezm şahy Muhammede garşy eden ÿörişine-de uly ÿardam
berÿär.
Orta asyrlarda türki halklaryñ arasynda uly ve güÿçli taÿfa bolan Garlyklar,
taryhda öçmejek yz galdyran ve tas özbaşdak halk derejesine ÿete-kirlän il
bolupdyrlar. Olar soñra türkmenleriñ, özbekleriñ, gazak, garagalfak ve beÿleki
türki halklaryñ arasynda si-ip gidipdir.
Garlyklaryñ etnik ady Garly, garyşyk, garym-gatym il ve ş.m. bilen düşündirilÿär.
92
93
GARSAK-GATI-GATIK-GERE¥-GEÇEMEN
¥omut ve teke taÿfalarynyñ, Täjigistanyñ Jylyköl obasynda ÿaşaÿan Salyrlaryñ,
Samarkant velaÿatyndaky Çandyrlaryñ hatarynda Garsak, Çavdyr ve Olam
taÿfalarynda Garsakçy diÿen tire duş gelÿär. Bu adlaryñ Garsak diÿen haÿvany
gavy görenler ÿa-da şol haÿvany avlaÿanlar diÿen manyda ÿüze çykandyklary
aÿdylÿar.
Salyrlaryñ hatarynda Gaty, Ärsarylaryñ güneş bölüminde Gatybaş-Gatyaÿak,
ÿomut ve Ärsary taÿfalarynda Gatygulak diÿen tireler bar.
Ärsarylaryñ Gurama urugyndaky Gatyk ve Tekeleriñ Togtamyş bölümindäki
Gatyr tireleriniñ ady, Gatyşyk-ençeme tirelerden toplanan ÿaly manylarda ÿüze
çykypdyr.
Gazaklarda, özbeklerde ve türkmenlerde duş gelÿän Gereÿ diÿen tireleri alymlaryñ
aglabasy mogollaryñ Keraÿt taÿfasynyñ galyndylary hasap edÿärler. Gereÿ-Gereÿli
diÿen tireler türkmenleriñ ÿomut, teke, gökleñ taÿfalarynyñ hatarynda duş gelÿär.
Keraÿtler, Çengiz han tarafyndan tozdurylÿar, şondan soñ olaryñ etnik adynyñ
yzyndaky -t goşulmasy taşlanyp Gereÿ-Gereÿli görnüşlerinde ulanylmaga başlanÿar.
¥emrelileriñ Gumly bölüminde Geçemen (Geçi Emen) diÿen urug bar. ÿerli
ÿaşulular onuñ adyny "ÿaşlygynda ÿetim galyp, geçi emip ulalan serkerdäniñ ili"
diÿip düşündirÿärler.
GAZAK-GAZAN
Dürli türki taÿfalaryñ birleşmegi netijesinde Gazagystanyñ ve Orta Asiÿanyñ giñ
sähralarynda XV-XVI. asyrlarda tutuş millet derejesine ÿeten halka, türkmen
dilinde Gazak, Gazak dilinde Kazak ve Ors dilinde-de Kazah diÿilÿär. Ma-gyşlakda
ve beÿleki ÿerlerde ÿaşaÿan türkmenleriñ gazak halkynyñ arasyna si-ip gidişi ÿaly,
dürli taryhy dövürlerde gazaklaryñ ululy-kiçili bölekleriñde, türkmenleriñ
hataryna giripdir. Muny, baÿat, saryk, teke, hatap ve änevli taÿfalaryñ arasynda
GAZAK adly urug-tireleriñ barlygy tassyklaÿar. Türkmenleriñ arasynda Gazak
sözüniñ erkek adam ady hökmünde-de ÿörgünlidigini ÿatlap geçmek gerek.
Gazak (Kazak) sözi, bir türki söz bolup ol erkin-özbaşdak manyda-da, Gazak alymy
Aÿtym Abdyrahmanoglynyñ pikiriçe-de gadymy taÿfa ady bolan Gaz ve
Gazagystanyñ topraklarynda ÿaşap öten gadymy Saklaryñ etnik adyndan bolan
Sakdan ybarat bolup ol taÿfa ady şeklinde-de ulanylÿar.
Ärsarylaryñ Gara Bölüminiñ, Salyrlaryñ ÿagyr ve Saryklaryñ-da Gojaly
uruglarynyñ hatarynda GAZAN diÿen urug-tireler bar. Etnograf Ata Jykyogly
bolsa Salyr türkmenleriniñ uly atalaryna Gazan Han ÿa-da Salyr Gazan
diÿilÿänligini öñe sürÿär.
Alymyñ pikiriçe Gazan Han ÿa-da Gazan Alp, IX. asyryñ ikinji ÿarymynda ÿaşap,
türkmenleriñ bir bölegini yslam dinine salan şahsdyr. Alymlaryñ aglabasy Gazan
diÿen türkmen taÿfasyna Gazan diÿen tirebaşynyñ adynyñ geçendigini
tassyklaÿarlar.
Taryhy çeşmelerden mälim bolşyna görä, Selçuklaryñ hereketi dövründe, Türkiÿä
ve Kavkaza aralaşan türkmenleriñ bir bölegi, 1263-1264-nji yÿllarda Saltyk
93
94
babanyñ baştutanlygynda Kyryma aralaşÿar. Şol türkmenleriñ (Salyrlaryñ)
arasynda GAZAN urugynyñ vekilleriñde bolupdyr. Soñra bu ÿere gelen salyrlar ve
beÿleki türkmen taÿfalary türki hem-de türki bolmadyk taÿfalar bilen gatyşyp,
Kyrym Tatarlary diÿen etnik tofary emele getirÿärler. Kyrym Tatarlarynyñ diliniñ
türkmen diline juda ÿakynlygyny, Kyrym Tatarlarynyñ hatarynda türkmenleriñ
uly orun eÿeleÿänligi bilen düşündirmek bolar.
GAZARÇI-GAZA¥AKLI
Salyrlaryñ hatarynda Gazarçy diÿen urug ady duş gelÿär. onuñ, Hazar diÿen türki
halkyñ adyndan ve -çy goşulmasyndan emele gelenligi öñe sürilÿär. Türkmen
dilinde -çy, -çi goşulmalarynyñ -ly, li ÿerine hem ulanylÿanlygyny belläp geçmek
gerek ve ol baglylygy a-ladÿar.
Hazarlar, Gunlaryñ (Hunlaryñ) ÿörişlerinden soñra Gündogar Avrupada döräptürki dilli halk bolup, VII. asyryñ ortalarynda Hazar Kaganlygyny döredÿärler. Bu
dövlet, Volganyñ aşak akymlaryny, gaÿraky Kavkazyñ gündogar bölegini, VII.
asyrda Kyrymyñ köp bölegini, Azov de-zi ÿakalaryny şeÿle-de gündogar Avrupanyñ
Dnepre çenli ÿayÿlyp ÿatan giñ sähralaryny eÿeleÿär. Olar, 735-nji yÿlda
Araplardan ÿe-ilÿärler ve 895-nji yÿlda Gara De-ziñ Hazaristana bagly ÿerini
Peçenegler eÿeläp, bu ÿerlerdäki Majarlary Dunaÿa (häzirki Majaristana) tarap
kavÿarlar. X. asyryñ 60-nji yÿllarynda-da Orslar Volga boÿundaki Hazarlary derbidagyn edÿärler. Netijede X. asyryñ aÿagynda Hazar dövleti synÿar. onuñ ilaty-da
Çuvaşlaryñ, tatarlaryñ ve Gara hem Hazar deñizleriniñ boÿlarynda ÿaşaÿan türki
ve türki däl halklaryñ arasyna si-ip gidÿär.
Gazaÿakly diÿen türkmen tireleriniñ aslynda Salyrlara bagly etnik tofarlardygyny
bellemek gerek. XI. asyrdaky Selçuklar hereketi dövründe Syrderÿa boÿlaryndan
Ma-gyşlaga göçmän, Samarkant velaÿatyndaky Nurata daglarynda galan
türkmenlere Nurata Türkmenleri ÿa-da Gazaÿaklylar diÿÿärler, çünki olaryñ
aglabasy Salyrlardyr.
Stavropol ülkesindäki İgdirleriñ hatarynda-da Gazaÿakly diÿen tire bar.
Tagmasyna görä Salyrlaryñ, Gazaÿaklylar diÿen ikinji adynyñ hem ÿörgünli
bolanlygyny bellemek gerek. Türki halklaryñ hemmesinde, şeÿle-de aglaba türkmen
dialektlerinde, TAGMA sözi TAMGA görnüşinde ÿazylyp ol, şu dillerden FarsTäjik ve Ors dillerine-de geçipdir. Bu söz iñ-än gadymy dövürlerde, türk-mogol
dilleriniñ Tungus-Mançur dilleri bilen özbaşdak diller hökmünde aÿrylyşmadyk
eÿÿamynda döreÿär, muny Tungus-Mançur dillerinde (ta) sözüniñ (dag), Tamaga,
Tamagan sözüniñ (Tagma) manylarynda peÿdalanylÿanlygy-da tassyklaÿar. Tagma
ve Daglamak, yssy demir bilen mallaryñ daglanmagy-tagmalanmagy bilen
baglanyşykly ÿüze çykÿar.
94
95
GILAVUZ-GILIÇMERGEN-GINIK-GIPJAK
Türkmenistanda ÿaşaÿan Hojaÿly taÿfasynyñ hatarynda Gylavuz diÿen tire bar.
Prof. Faruk Sümer, Türkiÿäniñ Sivas velaÿatynda Kulaguzly diÿen türkmen
urugynyñ ÿaşaÿanlygyny ÿazÿar. Gadymy türki dillerde Gylavuz sözi "Garavul"
diÿen manyny a-ladypdyr. Türk dilinde ol, ÿol görkeziji-ÿolbaşçy ÿaly manylarda
ulanylÿar. Diÿmek Gylavuz diÿen tirelere, ÿa olaryñ kesb-käri sebäpli ÿa-da
tirebaşynyñ gylavuz lakaby zerarly şeÿle ad dakylypdyr.
Sakarlaryñ Hojaÿly urugynyñ Gylyçmergen diÿen tiresi bar ve ol XVIII. asyrda
ÿaşap geçen taryhy bir şahsyñ adyny göterÿär.
Gynyk, orta asyrlarda Oguz türkmenleriniñ güÿçli ve uly taÿfalarynyñ biriniñ
adydyr. Selçuklaryñ hereketi dövründe (XI. asyr) bu taÿfa tutuşlygyna Orta
Asiÿadan Kiçi Asiÿa ÿurtlaryna (Türkiÿe, Irak, Suriÿe ve Kavkaza) göçendir
diÿilÿär. Sözüñ manysy her ÿerde bolsa-da ezizdir şeklinde berilÿär. Ol, tutanÿerli,
okgunly, güÿçli manylarda-da ulanylypdyr.
Gypjaklar, orta asyrlarda uly halkyÿet derejesine ÿetÿärler. Orta asyrlarda türki
halklar Gypjaklar ve Oguzlar diÿen iki tofara bölünipdirler. Gypjak tofaryna:
Başgyrt, Tatar, Nogaÿ, Gumuk, Garaçaÿ, Balkar, Gazak, Garagalfak ÿaly halklar
giripdir.
X.asyrda Gazagystanyñ demirgazyk-günbatar taraflarynda ÿaşan Gypjaklar,
ÿuvaş-ÿuvaşdan Orta Asiÿanyñ Deşt-i Gypjak sähralaryna, Volga boÿlaryna ve
Garadeñiziñ kenarlaryna aralaşyp Tÿanşandan tä Dunaÿ derÿasyna çenli bolan
aralyga ÿaÿrapdyrlar. Bu tofaryñ oguzlar bilen ähli dövürlerde ÿakyn aragatnaşyk
edip, bir-birleri bilen gatyşyp gidendikleri mälim. Olaryñ orta asyrlarda
Garagumda-da ÿaşandyklary görkezilÿär. İñ-än gadymy türki taÿfasy bolan
Gypjak sözüniñ manysy barada alymlar dürli fikirler beÿan edÿärler.
GIRGIZ-GIRIK-GIRGI-KIRK
Orta asyrlarda türkmenleriñ esli bölegi Gyrgyzistanyñ Çu-Talas derÿasynyñ
ÿakalarynda, Issykkölüñ kenarlarynda ÿaşapdyr. Selçuklaryñ esli böleginiñ ÇuTalas jülgelerinde ÿaşan türkmen taÿfalaryndan dörändigi mälim. ÿöne türkmengyrgyz etnik gatnaşyklary barada heniz ylymda agyz dolduryp aÿdara zat ÿok
(S.Ataniÿaz-Şejere. s.130-Aşgabat-94).
Türkmenleriñ Çavdyr ve İgdir taÿfalarynda Gyrgyz ve Gyrgyzlaryñ Kandy
taÿfasynyñ hatarynda-da Türkmen urug-tireler bar. Türk alymy merhum Faruk
Sümer öz Oguzlar-Türkmenler-1992 adly kitabynda Gyrgyzlar barada şeÿle ÿazÿar:
Asly türk bolmadyk govumlaryñ biridigi öñe sürilÿän Gyrgyzlar baradaky fikir,
alymlarda gyzyklanma döretdi. Gyrgyzlar nähili türkleşdiler? İne şu-a düşündiriş
bermek mümkin däl. ÿagdaÿ şeÿle bolansoñ, bu sovalyñ-da ähmiÿeti galmaÿar.
Gyrgyzlaryñ ÿüz keşbi ve dilleri, olaryñ, Mogollar bilen garyşandyklaryny
görkezÿär. Şeÿlelik bilen şu gün Orta Asiÿa ve Gündogar Türkistan türkleri şeÿle
garym-gatymlykdan meÿdana gelen täze govumlardyr. (kitabyñ 17-34 ve 120-nji
sahypalarynda).
95
96
Gyryk-Gyrgy ve Kyrk şeklinde ÿazylan türkmen urug-tire adlarynyñ köki birdir.
Kyryk-Kyzyk sözleri, Oguz hanyñ agtygynyñ (yÿldyzhanyñ 2-nji ogluny-) ady ve şu
ogluñ neberelerinden emele gelen taÿfa hasaplanÿar. Reşideddin şu sözüñ manysyny
güÿçli ve kanuny gavy bilÿän, Abylgazy bolsa onuñ manysyny batyr-gahryman
diÿip düşündirÿär. Bu ad, urug-tireleriñ ady hökmünde Zerevşan özbekleriniñ, XV.
asyrda Aral tövereklerinde ÿaşan ençeme göçme türki taÿfalaryñ (gazak, gyrgyz,
nogaÿ, garagalfak, başgyrt, azerbaÿjan) ve türk halklarynyñ hataryna aralaşypdyr.
Gyr-Kyr köklerinden dörän etnonimler şeÿle:
Gyrgy (mukri), Gyrgyly (keÿikçi), Gyrma (salyr), Gyrman (arabaçy), Gyrryk
(İgdir), Gyryk (gökleñ, ÿomut, teke, hatap, çavdyr), Gyrykly (ärsary), Gyrymsa
(ÿomut ve ve ärsary), Kyrranlar (garavul) ve Kyrryk (olam).
GIZAN-GIZIK-GIZIL-GIZILJA
Sakarlarda uly urugyñ, gökleñleriñ gayÿ taÿfasynda hem bir tiräniñ ady bolan
Gyzan sözi aslynda Guzan bolup, onuñ Guz bölegi Oguz sözüniñ gysgalan
görnüşidir -an bolsa gadymy türki köplük-jem goşulmasydyr.
Gyzyk-gyzyklar, Oguz hanyñ yÿldyzhan diÿen oglundan ikinji agtygy bolup
Abylgazy ony 24 taÿfanyñ onunjysy hasap edÿär. adyñ manysy Böke-PälvanGahryman diÿmekdir.
Gyzyl taÿfasy orta asyrlarda iri türkmen taÿfalarynyñ biri bolupdyr. Ol soñra urug
ve tireler hökmünde arabaçy, ata, garadaşly, gökleñ, şyh, olam, ärsary, ÿomut ve
igdir şeÿle-de, sakar, salyr, saryk, teke, hoja ve müjevür taÿfalarynyñ hataryna si-ip
gidipdir. Bu taÿfa, öz taÿfabaşysynyñ adyny göterÿär diÿenler bolşy ÿaly ol, ak, gara,
gök sözlerinde bolşy ÿaly taÿfanyñ adyny a-ladÿar.
Gyzylja diÿen adyñ yzyndaky -ja goşulmasy kiçeltmekligi ÿagny gyzyllaryñ kiçi
bölegini a-ladÿar.
Süleÿman sen, mura bir gulak goÿgyl
Sözüni diñlegil, jogabyn aÿgyl,
Häkim bolsañ, halky gün ÿaly çoÿgyl
Akarda suv, ÿa öserde ÿel bolgyl.
Ne işdendir, ÿatyp nebsiñ besleseñ
Akmaklykdyr özüñ ÿagşy toslasañ,
Her bazarda rovaç bolmak isleseñ
¥agşylaryñ kisesinde pul bolgyl.
Magtymguly bardyr demiñ hesibi
İr-giç ÿeter her bendäniñ nesibi,
Kişi bolsañ, goÿgyl gury täsibi
¥agşy-ÿaman barçalara dil bolgyl.
Magtymguly
96
97
GIZILA¥AK-GIZILBAŞ-GIZILERGENEK
Gyzylaÿaklar ärsarylaryñ uludefe bölümine baglydyr. Olaryñ bir bölegi
Türkmenistanyñ Halaç ve Kerki şäherlerinde ve olaryñ daş-töveregindäki obalarda
ÿaşaÿarlar. Olaryñ Ma-gyşlakda ÿaşandyklary dogry, ÿöne XVII. asyryñ
başlarynda olaryñ bir tofary Lebap taraflaryna gelÿär, beÿleki bir tofary-da,
galmyklaryñ gysyşy netijesinde Ahala ve Mänä tarap göçÿärler (1641).
Gyzylaÿaklar, Ma-gyşlaga göçüp gelmezlerinden ozal, ÿagny Gyrgyz sährasynda
oturan dövürlerinde, öz etnik adlaryna ÿagny Gyzylaÿak adyna eÿe bolÿarlar.
Alymlar, Gyzylaÿak sözüniñ gelip çykyşy-manysy barada belli bir zat aÿdanoklar.
Gyzylbaş sözi XIV. asyrda İranda, Azerbaÿjanda ve Kiçi Asiÿanyñ gündogar
velaÿatlarynda döreÿär. Agzalan ÿerlerde ÿaşan ve Säfävi hökümdalaryna raÿat
bolan türki (türkmen) taÿfalara, Anadolyda ÿaşan türkler, gyzylbaş diÿip ad
beripdirler. Çünki Şah İsmail (1) Hatayÿnyñ atasy bolan Emir Haÿdar Säfävi, öz
goşunlaryna, 12 imamyñ hatyrasyna 12 sany gyzyl zolakly başgap (papak) geÿmegi
höküm edÿär. Şonuñ üçiñ ilki şol goşunlara, soñra Säfävileriñ raÿaty bolan ve Islam
dininiñ Şia mezhebine eÿeren ähli türki taÿfalara, şol sanda Şamly, Rumly, Tekeli,
Avşar, Gajar ÿaly türkmen taÿfalaryna gyzylbaş diÿen ad galÿar. XVI. asyrdan
soñra türki halklar, şol sanda türkmenler İranlylara Gyzylbaş diÿipdirler.
Geçmişde türkmenleriñ gyzylbaşlar bilen ÿakyn aragatnaşyk edendikleri üçin,
olaryñ dürli tofarlary, türkmen taÿfalarynyñ hataryna aralaşypdyrlar, Ärsarylaryñ,
Göklenleriñ, Mürçelileriñ, Tekeleriñ, Stavropol İgdirleriniñ hatarynda duş gelÿän
gyzylbaş adly urug-tireler, şol tofarlaryñ galyndylarydyr.
Daşhavuz abdallarynyñ, Astrahan şäheriniñ golayÿndaky Funtovo-1 ve Funtovo-2
obasynda ÿerleşen abdallaryñ bir urugyna Gyzyllergenek diÿip aÿdylÿar. adyñ
manysy ve gelip çykyşy barada anyk zat aÿdylmaÿar.
Ergenek sözi, gapy manysyndadyr ve Gyzyllergenek (Gyzylergenek) -de gyzylgapyly
(altyn-tylla gapyly) manyda ulanylan bolmaly.
GOLDAGLI-GOÑRAT-GOŞA-GOŞMA-GO¥UNJI
İgdirleriñ hatarynda Goldagly diÿen urug bolup, onuñ etnik ady Gol (el-penje)
şekilli tagmasy bolan il diÿen manyny a-ladÿar. Bu uruga ozal hem häzir hem hut şu
tagma mahsusdyr.
Go-ratlar ve tekeleriñ go-ur urugy, ärsarylaryñ go-urly tiresi aslynda bir kökden
dörän etnik tofarlardyr. Reşideddin Go-ratlary Türküleşen mogol taÿfasy
hasaplaÿar ve onuñ adyny go-ur ve at diÿen iki bölege bölüp, soñky bölegi mogol
dilindäki köplük sanyñ -at goşulmasyna syrykdyrÿar.
Z.Ş.Novşirvanov bolsa Go-ratlary türkmen hasaplaÿar ve go-ratlaryñ aslynyñ
türkmenlerdendigine şek bolup bilmez diÿÿär. M.Kaşgarly bolsa Gonum sözüni
urugdaş-tiredeş manysynda ulanÿar. Diÿmek go-ur sözi aslynda garyndaşlar tofary
diÿmegi a-ladypdyr.
Alili, teke, ärsary taÿfalaryndaky Goşa, Nurata türkmenlerindäki Goştagmaly,
ärsarylardaky Goşhadaly etnonimleri şol tireleriñ goşa tagmalydygy bilen
baglanyşdyrylÿar. Hada sözi, ärsary şivesinde taÿak manysyndadyr.
97
98
Garavullaryñ hatarynda Goşma, ÿemrelilerde hem Goşmak diÿen tireler bar.
Olaryñ ady goşulan, garyşan diÿen manydadyr.
Saryklarda urug ady, tekelerde, arabaçylarda ve ärsarylarda tire ady bolan
Goÿunjy sözüni, G.İ.Karpov, Altyn Ordanyñ hany bolan Goÿunçy diÿen emiriñ ady
bilen baglanyşdyrÿar.
GOVAK-GOVKI-GOVÇI
Ärsarylaryñ Güneş bölüminde Govak diÿen urug bar, onuñ ady bir oba-da
dakylypdyr. Govak diÿen tireler ÿene Saryklaryñ ve Tekeleriñ, Govañ ve Govky
tireleri Tekeleriñ, Govçy tiresi ÿemrelileriñ, Govşak tiresi ÿomutlaryñ hatarynda
duş gelÿär. Bu etnonimleriñ hemmesi gov sözünden ve köplügi-jemi, baglylygy
bildirÿän -ak, -y, -çy goşulmalaryndan ybaratdyr. Gov, Govak, Gabyk, Gap, Gäp
sözleri aslynda gadymy türki Ga sözünden emele gelipdir.
Türki dillerde ga sözünden emele gelen ga: la/ga: le sözüniñ Süri manysynda
ulanylyşy hem bu fikiri tassyklaÿar (gäle-gäle goÿun) Etnonimiñ fonetik ösüş ÿoly
şeÿle: ga: gab-gav-gov.
Avjy dostum atma ÿaşylbaşlary
Açgöz bolmak adamzada ÿaraşmaz,
Matama batyrma saÿrak guşlary
Ölüm düşse saÿrak guşlar saÿramaz.
Belki señ atjagyñ eziz enedir
Çagalary garaşÿandyr çöllerde,
Enä zulum etmek külli günädir
Goÿ gelin ÿaşylbaş, ÿüzsün göllerde.
Avçy dostum, atma ÿaşylbaşlary
Gan düşmesin mavy gölleñ gözüne,
Ganatly döräpdir dünÿäñ guşlary
Uçup seÿletmäge dünÿäñ ÿüzüne.
Ganatly döräniñ gyrma ganatyn
ÿaşabilmez guş ganatdan aÿrylsa,
Bilÿär olar adamzadyñ gudratyn
ÿaşabilmez adamzatdan aÿrylsa.
Avçy dostum, taşla elden goşany
Tomaşa et, balyjaklañ oÿnuna,
ÿagşy niÿet ÿaşylbaşyñ ÿaşany
ÿaman niÿet nadanlaryñ boÿnuna.
Ürküzme vepaly eziz guşlary
Seni dosty saÿÿar gitmän daşy-dan,
Avçy dostum atma ÿaşylbaşlary
Atsañ-da gör, aÿlanyp dur daşy-dan.
Gara Seÿitli
1915-1971
Goşa: İki nilli tüfeñ (tüpeñ).
98
99
GÖK-GÖKJE-GÖKLEÑ
Aglaba türkmen taÿfalarynyñ hatarynda Gök diÿen ÿa-da Gök sözi bilen gelÿän
urug-tireler bar. Meselem, ÿomut, Teke, Ärsary, İgdir, Baÿat, Sakar, Salyr, Saryk
ve Çavdyr taÿfalarynda Gök, ÿomut, Teke, Ärsary, Gökleñ ve Sakar taÿfalarynda
Gökje, ÿomutlarda Gökjeli, Astrahan Abdallarynda Göktaÿ, Daşhavuz
Abdallarynda Gökteÿ, Arabaçylarda Gögem ve şu-a me-zeş.
XI. asyrda Syrderÿa boÿlarynda ÿaşan Okly, Gökli ve Soltanly diÿen türkmen
taÿfalary Balkan-Ma-gyşlak tövereklerine göçüpdirler. Gök sözünden soñra gelÿän
goşulmalar: -je, -çi, -li veÖ baglylygy a-ladÿarlar.
Gökleñler, XVII-XVIII. asyrlarda uly türkmen taÿfasy hökmünde ÿüze çykan
bolmaly, çünki şondan ozal bu taÿfa barada hiç bir ÿerde söz gozgalmaÿar. Köp
bölegi İran Türkmensährasynda ÿaşaÿan Gökleñleriñ etnik adynyñ, XI. asyrda
Syrderÿa boÿlaryndan Balkan tövereklerine göçüp gelen Gök diÿen türkmen
taÿfasy bilen baglanyşyklydygyna şek ÿok.
Gök sözüniñ yzyndaki -leñ goşulmasy barada dürli fikirler öñe süren alymlar bar
bolsa-da onuñ türkmen dilinde -leriñ, laryñ gysgaldylyp ÿazylan şekli bolmagy
ähtimaldyr. Meselem Adamlaryñ ÿerine Adamlañ, illeriñ ÿerine illeñ, gözelleriñ
ÿerine gözelleñ diÿilip aÿdylÿanlygy görlüp dur ve ony pars dilindäki agsak manysy
bilen baglanyşdyrjak bolmak nädogry bolsa gerek. Diÿmek, Gökleñ, gökleriñ
topary manysynda bolup çykÿar.
Jemagatsyz azan bir gury sesdir
Niçe mollañ okan ylmy hebesdir,
Kazylaryñ käri çaÿ bilen nasdyr
Bir bozuk nişana tuta başlady.
(Pyragy)
GUL-GULANJI-GULTAK
Aglaba türkmen taÿfalarynyñ içinde Gul ÿa-da Gullar diÿen tirelere duş gelinÿär.
Geçmişde türkmenler esir edip getirilen iliñ erkeklerine Gul, aÿal-gyzlaryna-da
Gyrnak diÿipdirler. Gul-gyrnak ÿa-da beÿleki taÿfalar bilen gatyşmadyklara İg
diÿilÿär. VI-VIII. asyrlarda Gul terimi boÿun egen il diÿen manyda ulanylypdyr.
Dini düşünjede ähli ynsanlar Allah Tagalanyñ gulydyrlar.
Salyrlaryñ ve Saÿatlaryñ hatarynda Gulanjy-Gulançy diÿen uruglar bar. Olaryñ
gadymy Gypjaklaryñ Gulan ÿa-da Gulançy (Gulanly) urugynyñ galan-gaçanlary
bolmagy mümkin. Olaryñ Gulan avlamaga ökde bolandyklaryndan ötri şeÿle ady
alandyklaryñda mümkin.
Ärsarylaryñ Bekevül ve Salyrlaryñ ÿalavaç diÿen bölümlerinde Gultak diÿen
uruglar bar. Abulgazynyñ fikirine görä Gultak, Oguz hanyñ ve onuñ agtygy Salyr
Gazanyñ neberesi bolan taryhy şahsyñ ady. Abylgazy öz "Türkmenleriñ Şejeresi"
diÿen kitabynda Salyr Gazanyñ neberesi bolan Ogurjyk alpyñ Berdi ve Buka diÿen
ogullary bolanlygyny ve Berdiden-de Gulmy ve Gulhajy diÿen ogullar bolanlygyny,
99
100
Gulmydan ÿomut bilen Gultak ve Gulhajydan-da Ärsary baba adly ogullaryñ
bolanlygyny, Gultagyñ, Ärsary babanyñ gyzy bilen öÿlenenligini getirÿär.
ÿomut, Garadaşly ve käbir beÿleki türkmen taÿfalarynyñ arasynda Gultak diÿen
erkek adyñ häli-häzire çenli ÿörgünligidini belläp geçmek gerek.
GUMLI-DAGLI-GUNLAR
İgdir ve ÿemreli taÿfalary Gumly ve Dagly diÿen iki bölümden ybaratdyr. Bu adlary,
şol ady göterÿän iliñ ÿaşaÿan ÿeri bilen bagly hasap edÿän alymlar bar
(S.Ataniÿazogly). Meselem: Gumly, Gumda oturÿanlar ve Dagly, Dagda ÿaşaÿanlar.
Gum-Kum diÿen taÿfanyñ türki halklaryñ (Oguzlaryñ) arasynda ÿaşandygyny-da
inkär edip bolmaz.
İñ-än gadymy geçmişde Merkezi Asiÿada ÿaşan, soñra (II-IV. asyrlarda) Uralyñ
eteklerine göçüp gelip, kuvvatly halka övrülen Gunlar-Hunlar, bir näçe türki
halklaryñ şol sanda türkmenleriñ gönüden göni ata-babalary hasaplanÿarlar. Oguz
hanyñ Gunlaryñ (Hunlaryñ) arasyndan çykanlygyny inkär edip bolmaz.
Gunlar, agzalan dövürlerde gündogardan günbatara köpçülikleÿin süÿşip
ugraÿarlar ve taryhta Halklaryñ Beÿik Göçe-Göçlügi diÿip ad alan eÿÿamyñ başyny
başlaÿarlar. Olar ilki, Kavkazda ÿaşaÿan Alanlary, soñra Don derÿasyndan geçip
375-nji yÿlda Gara De-ziñ demirgazygynda ÿaşaÿan Gotlary boÿun egdirÿärler.
394-395-nji yÿllarda Gunlar Kavkazyñ üstünden geçip Suriÿäni ve Kapadokÿany
tozdurÿarlar, soñra olar Pannoniÿada ornaşyp ençeme gezek gündogar Rum
imperÿasynyñ üstüne çozÿarlar. Şol dövürde olar Ojtgot, Gerul, Gepid şeÿle-de
ençeme German ve beÿleki taÿfalary özlerine tabyn edip güÿçli imperÿany
döredÿärler. Olaryñ iñ kuvvatly dövri Attilanyñ höküm süren yÿllaryna düşÿär
(434-453). Attila (Atilla) ölenden soñ (453) Gun imperÿasy gavşaÿar ve 469-njy
yÿlda olar halk hökmünde ÿaşamagy bes edÿärler.
GURA¥Ş-GUTLITEMİR-GUŞÇI
Guraÿş urugy Ärsarylaryñ Gara bölümine bagly bolup, köp bölegi Ovganistanda
ÿaşaÿar. Urugyñ etnik adyny araplaryñ gara-guraÿş taÿfasynyñ ady bilen
baglanyşdyrÿarlar (Hz.Muhammed hem şu taÿfadandyr).
Orta Asiÿanyñ araplar tarafyndan basylyp alnan dövürlerinde ve ondan soñ beÿleki
arap taÿfalary bilen birlikde gara-guraÿşlar hem Orta Asiÿanyñ dürli ÿerlerine
gelip başlaÿarlar. V.V.Barthold, olaryñ bir böleginiñ Buhara tövereginde
ÿaşaÿanlygyny ÿazÿar. Buhara türkmenleriniñ-de gara-guraÿşlar bilen garyşyp
şeÿle etnik ady alan bolmaklary mümkindir.
ÿomut taÿfasynyñ Garaçuka bölüminiñ ikinji ady Gutlytemirdir. onuñ
taÿfabaşynyñ adyndan dörän bolmagy mümkindir. Abylgazy ony, Ogurjyk alpyñ
neberesi ÿomudyñ Gutlytemir diÿen oglunyñ ady hasaplaÿar. G.İ.Karpov bolsa, bu
sözi, Altyn Ordada 1395-nji yÿlda hanlyk eden Gutlug Timuryñ ady bilen
baglanyşdyrÿar.
100
101
Abdallaryñ ve Hataplaryñ hatarynda Guşçy diÿen uruglar bar. Alili ve Sakar
taÿfalaryndaky Gutçy, Gutjy urug adlarynyñda alymlar Guşçy sözüniñ biraz
üÿtgän görnüşi hasap edÿärler. ÿöne onuñ gadymy Gut (bagt) diÿen sözden emele
gelen bolmagy mümkindir.
Guşçular, gadym eÿÿamda Türk Kaganatynyñ hataryna girip VI-VII. asyrlarda
türki halklaryñ Orta Asiÿany eÿelemeginde uly rol oÿnapdyrlar. Bu adyñ,
halkymyzyñ gadymy hünäri (guşçulyk-avçylyk) bilen-de baglanyşygy bolmagy
ähtimaldyr.
Özbek, Gazak, Gyrgyz, Nogaÿ, Başgyrt, Azerbaÿjan, Türk, Altaÿ halklarynda-da
Guşçy taÿfa adlary bar.
GÜNEŞ-GÜRJİ
Ärsarylaryñ dört uly bölüminiñ birinjisine Güneş diÿilÿär. Ol, taÿfa ady hökmünde
baryp XVI. asyryñ ortalaryndaky çeşmelerde ÿatlanÿar. Güneşleri Oguz hanyñ
birinji ogly Günhanyñ nebereleri hesaplaÿanlar bolşy ÿaly, olary gadymy Gunlara
syrykdyrÿanlar-da bar.
Gün ve Güneş diÿen etnik adlaryñ ikisi-de gadymy türki "il-gün" manysyndaki
GÜN sözünden emele gelipdir. -ş, -eş goşulmalary köplügi bildirÿärler.
Salyrlaryñ Kyrkköÿli, ärsarylaryñ Surh uruglarynda, Büzmeÿin tekeleri bilen
Änevlilerde Gürji adly tire bar. Bu adyñ Gürji halky bilen baglanyşykly bolmagy
mümkindir, çünki ylaÿta-da Selçuklar hereketi dövründe (XI. asyr) Kavkaza giden
türkmenler Gürjiler bilen ÿakyn etnik gatnaşykda bolupdyrlar. Türkmenler bilen
gatyşan Gürji tofarlarynyñ bir bölegi soñra Balkan, Ma-gyşlak tövereklerine
gelÿärler.
Häzirki vagtda-da, Gürjistanda Gürjiler bilen gatyşyp giden türkmenleriñ bardygy
aÿdylÿar.
Adam bolup adam gadryn bilmeÿen
Ondan ÿene otlap ÿören mal ÿagşy,
Sözlegende, söz manysyn bilmeÿen
Ondan ÿene sözlemeÿen lal ÿagşy.
Hudayÿm saklasyn şerden-gahardan
Minnetli aş, ajy bolar zäherden,
Eÿ ÿaranlar, bir bazarsyz säherden
Ondan-ki bir güvläp ÿatan çöl ÿagşy.
Her kimiñ özüne Misirdir jayÿ
¥adyndan çykarmaz baÿramy-toyÿ,
Jan saglygyñ bolmaz hiç deñi-tayÿ
Agşam ÿatyp, ertir şükrün kyl ÿagşy.
Bir bivefa ÿara gülüp bakandan
Şirin jany yşk oduna ÿakandan,
¥at illerde mysafyrlyk çekenden
Ursa-sögse, horlasa-da il ÿagşy.
101
102
Magtymguly sözlegil sen her bapdan
Bu dünÿä tutdurmaz, çüÿrükdir düÿpden,
Añyrsy gelmeÿen gury boş kepden
Ondan-ki bir şavlap ösen ÿel ÿagşy.
Magtymguly
HALAÇ-HALKADAGLI-HALVAÇILAR-HASARLI
HATAP-HAZAR-HÄNDEKLİ
Gadymy oguz-türkmen taÿfalarynyñ biri bolan Halaçlar, orta asyrlarda beÿleki
türkmen taÿfalary bilen birlikde Syrderÿa boÿlarynda ÿaşap X.asyrda ilkinjiler
hatarynda Maver-ün Nährden Amyderÿanyñ sol tarafyna göçüpdirler. XII. asyrda
halaçlaryñ uly bölegi Hindistana ve Kiçi Asiÿa ÿurtlaryna gidipdirler. Sözüñ
manysy Gylyçdan agtarylÿar.
Gökleñleriñ Gayÿ böleginiñ Halkadagly tiresiniñ tagmasy tegelek bolany üçin olara
Halkadagly (halkatagmaly) diÿen ad berlipdir.
ÿemrelileriñ Halvaçylar tiresiniñ vekilleri halva bejermäge ussa bolanlary üçin şeÿle
ad alypdyrlar. Bu ad soñra tire ady bolupdyr.
Ovnuk türkmen taÿfalarynyñ biri bolan Hasarlylaryñ etnik ady, olaryñ öñki
mekanlarynyñ (İrany-) Deregez diÿen ÿerindäki Hasar obasynyñ ady bilen
baglanyşyklydyr. Olar geçen asyrda Türkmenistanyñ Kaka şäherine gelip
ÿerleşipdirler. Pars dilinde Hasar (Hisar) gala manysyndadyr.
Özbaşdak ovnuk taÿfalaryñ biri bolan Hataplary, gökleñleriñ bir bölümi hasap
edÿärler. Olaryñ tagmasynyñ diÿäniñ hatabyna me-zeÿänligi üçin şeÿle ad
alandyklary aÿdylÿar.
Hunlaryñ ÿörişlerinden soñ, gündogar Avrupada iñ-än güÿçli dövleti ÿagny Beÿik
Hazar Kaganatyny döreden türk dilli Hazarlar, taryhda öçmejek yz galdyran güÿçli
halk bolupdyrlar. Hazar deñiziniñ adyñda şu halkyñ adyndan gelip çykÿar.
Hazarlar, 735-nji yÿlda araplaryñ, 895-nji yÿlda peçenegleriñ, X. asyryñ 60-njy
yÿllarynda Orslaryñ uran zarbalary netijesinde, dargaÿar ve çuvaşlaryñ, tatarlaryñ
ve ÿene ençeme halklaryñ arasyna si-ÿär. Belli bir bölegi-de Horezme
(Türkmenistana) göçüp gelÿär. Türk alymy İbrahim Kafesoglu Hazar sözüniñ
manysyny, Gezer, ÿagni gezÿän göçüp-gonÿan halk diÿip berÿär.
Salyrlaryñ hatarynda Händekli diÿen urug bar. Händek-Händekli, gadymy oguz
taÿfasydyr. Ady, oguz hanyñ 5-nji ogly Daghanyñ ady bilen (Handag-Daghan)
baglanyşdyrÿarlar. Handak sözi pars dilinde, duşmandan goralyp saklanmak üçin
şäheriñ ÿa-da galañ daş-tövereginde gazylÿan çuñ-ur çukur manysyny berÿär.
Parslar oña Händek-Kendek diÿip-de aÿdÿarlar.
102
103
HIDIRİLİ-HIVALI-HOJA-HOJADIRIK-HOJAİLİ
HOJALIK-HORASANLI-HURDO¥MAK
Hydyr sözi ÿa-ha Hazar (kiçi gözli, gözüñ kenary bilen seretmek) sözünden gelip
çykandyr ve ol, Hazar deñiziniñ günbatar taraflarynda ÿaşaÿan ve şeÿle kiçi gözli
bolan govuma berilen ad bolup ve Hazar deñiziniñ adyñda şondan gelip çykÿar
(Ämid sözlügi), ÿa-da, Hazar diÿen (VII. asyryñ ortalarynda İtil-Volga derÿasynyñ
boÿlaryny, Demirgazyk Kavkazy, Azov derÿasynyñ ÿakalaryny hem Kyrymy-da öz
içine alan uly dövleti esaslandyran) türk dilli halk adyndan gelip çykandyr
(S.Ataniÿaz).
XVI. asyrda Uzboÿuñ suvy kesilenden soñ dumly-duşa pytramaga mejbur bolan
Hydyrilileriñ uly bölegi Buhara velaÿatynyñ Alat, Garaköl şäherlerinde ve
Samarkant şäheriniñ tövereginde ÿaşaÿar. Olaryñ bir böleginiñ-de Ma-gyşlagyñ
üsti bilen Stavropol ülkesine giden bolmagy mümkin. Taÿfanyÿÿñ adyny Hydyryñ
ili şeklinde düşündirjek bolanlar bolsa-da onuñ Hazar ili, Hazaryñ ili diÿen sözden
çykanlygy barada aÿdÿanlar-da bar.
Mürçeli, Nohurly, Sakar ve Çavdyr taÿfalarynyñ Hyvaly, ÿomutlaryñ Hyvaçy urugtireleriniñ etnik ady "Hyvadan çykan il" diÿen manyny a-ladÿar. Geçmişde,
Horezm ülkesine ve Daşhovuz, Köneürgenç tövereklerine tutuşlygyna Hyva diÿip ad
berlipdir.
Mugallym, baÿ, garry, uly manylarda ulanylÿan Hoja-Hojalar övlat taÿfalaryñ
biridir. Hojaili-Hojalaryñ ili-de şu kökdendir. Hojayÿn ÿaly. Hojalyk etnonimi-de
Hoja sözünden ve baglylygy a-ladÿan -lyk goşulmasyndan emele gelendir. Ahal
tekeleriniñ hataryndaky Hojadyryk diÿen tiräniñ adyny G.İ.Karpov "ÿarym Hoja"
diÿip düşündirÿär ve hojalara beÿleki taÿfalardan ogullyk alnanlardan önen nesil
diÿip aÿdÿar.
Horasanlylara, gadymy oturan ÿurtlarynyñ ady dakylanlygy aÿdylÿar. Ärsary,
sakar, salyr, saryk, nohurly ve hoja taÿfalarynda Horasanly diÿen urug-tireler bar.
Garadaşlylaryñ ve şyhlaryñ hataryndaki Hurdoÿmak tireleriniñ ady, parslaryñ
bölek, ovnuk, kiçi manysyndaky Hurd ve mogol-türki dillerdäki oÿmak/aÿmak
(taÿfa-oba) sözlerinden emele gelip, kiçi taÿfa diÿen manyda ÿüze çykypdyr. Orta
asyr türkmenleriniñ gatyşan çarva urug-tirelerine hurdoÿmak diÿip ad berlenligi
görkezilÿär
IBAK-ISLAM-IVA
Çavdyrlaryñ Ibak ve Atalaryñ Ibagata tireleriniñ ady iñ-än gadymydyr.
Arheolog S.P.Polÿakov, Ibak diÿen etnonim, agarlaryñ taÿfabaşysy bolan ve 800 yÿl
çemesi mundan öñ ÿaşap, günbatar Türkmenistanda jaÿlanan Agar-Ubak diÿen
şahsyñ adyndan gelip çykandyr diÿÿär. adyñ, orta asyr oguz-türkmen taÿfasy bolan
Ivalaryñ böleklerinden emele gelendigini öñe sürÿän alymlar-da bar. Bu ÿerdäki -k
köplük goşulmasydyr.
Ärsarylarda bir urugyñ, ata, müjevür ve çavdyrlaryñ hem şyhlaryñ hatarynda-da
tire ady bolan Islam sözi, dine boÿun bolan manydadyr.
103
104
Ivalar, 24 türkmen taÿfasynyñ iñ ulularynyñ biridir. Ol, İve, Ava, yÿva şekillerinde
ÿazylypdyr. Sözüñ manysynyñ "derejesi hemmesinden üstün", "mertebeleri
belend" şekillerinde berlenligi, ÿöne gadymy türki dillerde (VII-VIII. asyr Orhan
ÿazuv ÿadigärliklerinde) UVA/UÿA sözleri hövürtge, maşgala, urug ÿaly manylary
a-ladÿanlygy aÿdylÿar. Iva sözüniñ-de UVA/UÿA sözlerinden gelip çykan bolmagy
mümkindir. Türk dilinde ÿUVA sözi, hövürtge ve maşgala manylarynda ulanylÿar.
Gel gövün başyñy çykar dumandan
ÿeke galdyñ gam öÿünde derd bile,
Namard bilen uzak ÿola gitmegil
Baş goşaver bir tövekgel merd bile.
Çyn ärler iblisiñ sözüne gitmez
Munafyklar hakyñ emrini tutmaz,
İman bilen şeÿtan bir ÿerde ÿatmaz
Niçik mydar tafar goÿun gurt bile.
Çyn dervüş gövnüniñ bolmaz ÿalany
ÿakyn gelse ahyrzaman nişany,
Muni bilgil, ykrar saklar imany
Dava artar, ant içerler şert bile.
Magrufi diÿr, ÿedi yklym çöl galar
Ne beg galar, ne han galar gül galar,
Ne dag galar, ne düz galar il galar
Beg balasy sadranç oÿnar nert bile.
Magruf
İGDİR
Orta asyrlarda uly taÿfalaryñ biri bolan İgdirler sözüniñ manysy barada alymlar
dürli fikirler öñe sürseler-de ol, ÿegdir diÿen türki söz bilen baglanyşdyrylÿar. ÿegÿeg görmek, beÿlekilerden üstün-artykmaç görmek manysyndadyr ve iÿilik (eÿgilik)
sözüniñ manysy bolsa ÿagşylyk, oñatlyk, begenilen, halanylandyr. Geçmişde
türkmenler esir edip getirilen iliñ erkeklerine Gul, aÿal-gyzlaryna-da Gyrnak
diÿipdirler. Gul-Gyrnak ÿa-da beÿleki taÿfalar bilen gatyşmadyklara İg diÿip
aÿdylÿar. İgdir taÿfasynyñ adynyñ-da Gul däl-de İg'dir diÿmek manyny a-ladÿan
bolmagy mümkindir. Gadym eÿÿamlarda İgdirler Özbaşdak taÿfa bolsalar-da,
olaryñ uly bölegi, XI. asyrdaky Selçuklar hereketi dövründe İrana, Azerbaÿjana ve
Türkiÿä göçüpdir. Ma-gyşlakda galan İgdirleriñ uly tofary, XVII-XVIII. asyrlarda
Stavropol ülküsine hem-de Astrahan velaÿatyna gidipdir. Olaryñ galan bölegi soñra
Çavdyrlaryñ hataryna goşulypdyr.
Belend daglar beÿiklig-e buÿsanma
Güdazda suv bolan zer dek bolar sen,
Teriñ derÿa haÿbaty-a guvanma
Vagtyñ ÿetse, guryp ÿer dek bolar sen.
104
105
Kyÿamatdan bir söz diÿdim baÿakda
Garav bardyr ÿersiz urlan taÿakda,
Zalymlar har bolar galar aÿakda
Garyp sen yÿglama, şir dek bolar sen.
Lukman kibi dertler dermanyn kylsañ
Süleÿman dek dövni fermana salsañ,
İsgender dek ÿeriñ ÿüzüni alsañ
ÿere ÿegsan bolup, ÿer dek bolar sen.
Magtymguly, garap sözle daşy-ny
Jayÿn bilip sarf et nan-u aşy-ny,
Kämil tapsañ, goÿ ÿoluna başy-ny
Är yzynda ÿörseñ, är dek bolar sen.
Magtymguly
KAÑLI-KEÇ-KEM-KERSENÇİ-KE¥İK
Ka-lylar, XI. asyrda Irtyş derÿasynyñ boÿlaryndan göçüp gelen Komanlaryñ, ÿerli
oguzlar (peçenekler) bilen gatyşyp gitmegi netijesinde XI-XII. asyrlarda Aral
sähralarynda ÿüze çykan türk taÿfalarynyñ birleşmesidir. XIV. asyryñ görnükli
taryhçysy Reşideddin, oguzlaryñ uly taÿfalary hökmünde gypçaklaryñ, halaçlaryñ,
ka-lylaryñ ve garlyklaryñ adlaryny tutÿar. Alym, bu türkmen taÿfasynyñ, şol
dövürlerde diÿe ve beÿleki mallardan däl-de Ka-dan (arabadan) peÿdalanandygyny
aÿdyp olara Arabaçy adynyñ berlenligini öñe sürÿär. ÿagny Arabaçy diÿen etnik
ady, gadymy Peçenekleriñ nesli bolan Ka-lylar diÿen ad bilen baglanyşdyrmak
dogry bolsa gerek.
Tire-taÿfa vekilleriniñ kellesiniñ şekli bir näçe türkmen etnonimleriniñ döremegine
sebäp bolupdyr. Şeÿle adlaryñ haÿsy taÿfalara baglydyklary aşakda görkezilÿär:
Keç-Keçje (teke), Keçkelle (ärsary), Kädi (garadaşly), Kädibaş (saryk), Kädiçi
(salyr), Kädili (ÿemreli), Togalak (çavdyr-teke), Togalakkelle (baÿat), Çakjabaş
(Hyva ve Buhara velaÿatlarynda Çakja diÿip Kädä aÿdylÿar), Küpbaş (ata-sakar,
küp diÿip içinde gatyk ÿayÿlÿan süÿri daş gaba aÿdylÿar), Egri (salyr), Egrikelle
(mukri), Süÿrüje (ärsary), Süÿrükelle (çandyr), Süÿmüş (Çavdyr).
ÿomut, Ärsary ve Nohurly taÿfalarynyñ hatarynda-da Kem adyna duş gelinÿär.
Türki halklaryñ taryhynyñ irki dövürlerinde ÿeniseÿ derÿasynyñ boÿunda ÿaşan
türki taÿfalara Kem diÿen etnik ad dakylypdyr. Bu ad derÿa diÿen manydadyr.
Kem diÿen urug-tireler soñra türki halklaryñ arasyna si-ip gidipdir.
Çavdyrlaryñ Bozajy urugyndan bolan Kersençi tiresiniñ vekillerine hünärlerineÿagny kersen bejermäge ussa adamlar bolandyklaryna görä, şeÿle ad dakylypdyr.
Gökleñ ve Olam taÿfalarynda Keÿik diÿen tireler, Çarşañ-y ve Kerki
tövereklerinde-de Keÿikçi diÿen özbaşdak taÿfa bar. Bu adlaryñ keÿik avlamak
bilen baglanyşykly ÿüze çykan bolmagy mümkindir.
105
106
KIRAÇ-KÖMÜRÇİ-KÖR-KÖV-KÜRT
Kyraçlar, Çärjev velaÿatynda ÿaşaÿan Salyrlaryñ uly urugynyñ biridir. Olar Farab,
Dänev, Darganata, şeÿle-de Buhara velaÿatynyñ Alat ve Garaköl şäherlerinde
ÿaşaÿarlar.
Kyraç diÿen ad iñ-än irki türki (türkmen) etnonimleriniñ biridir. VI-VIII.
asyrlarda Mogolistanyñ tövereklerinde Türki Kaganaty guran ve oguz
türkmenleriniñ bir bölegi bolan Gök türkleriñ arasynda Kyraç ata diÿen meşhur
adam bolup ol edil Gorkut Ata ÿaly ile övüt-nesihat bermek bilen meşgullanan öden görüji adam bolupdyr diÿilÿär. Kyraç urugynyñ adynyñ-da şol adamyñ ady
bilen baglanyşykly bolmagy mümkindir.
Alilileriñ ÿüzbaşy bölüminde bolan Kömürçi tiresiniñ vekilleri geçen asyrda-da
Gumda kömür teÿÿarlamak işi bilen meşgul bolupdyrlar.
Türkmenleriñ dürli taÿfalarynyñ hatarynda Kör, Körek, Körçi diÿen urug-tirelere
duş gelinÿär. Kör sözi, iñ-än gadymy dövürlerde türk ve mogol dillerinde TireTaÿfa Birleşigi manasynda bolupdyr. Ol şeÿle-de batyr gahryman manylarda
ulanylypdyr (Görogly-Körogly).
Sakar ve Teke taÿfalarynyñ hatarynda Kövler, ÿemrelilerde Kövek, Alili, ÿemreli,
ÿomut, Gökleñ, Sakar ve Saryk taÿfalarynda-da Kövli, Hataplarda Kövsi diÿen
urug-tireler bar. Türki halklaryñ orta asyrlardaky göçe-göçlügi dövründe Avrupa
giden peçeneg diÿen oguz-türkmen taÿfasynyñ hatarynda Kövler has uly ve güÿçli
urugy emele getiripdirler.
İranda, Türkiÿede, Irakda ve Suriÿede kürtleriñ uly toplumy ÿaşaÿar.
Türkmenistanyñ paÿtagty Aşgabadyñ golayÿndaky Bagyr obasynda-da kürtler
ÿaşaÿarlar. Türkmenler, gadym zamanlardan başlap kürtler bilen aragatnaşyk
saklapdyrlar. ÿomut, Teke, Arabaçy, Garadaşly, Olam, Çavdyr ve Ärsary
taÿfalarynyñ arasynda kürtler-de ÿaşap olar bilen garyşyp gidipdirler. Gökleñlerde
kürdük tiresi bar.
LAMMA
Lamma urugy, ärsarylaryñ Bekevül bölüminde bar. Olar ozal Balkan velaÿatynda
Nebitdag şäheriniñ golaÿlarynda ÿaşapdyrlar, şonuñ üçin-de Balkan dagynyñ
Nebitdag şäheriniñ üstüne abanyp duran bir bölegine Lammaburun diÿip aÿdylÿar.
Abylgazy bu ady, Oguz hanyñ nebereleriniñ biriniñ ady bilen baglanyşykly edip
görkezÿär.
MAGTIM-MAMAŞ-MARIP-MASSAGET-MAŞRIK
Türkmenleriñ övlat taÿfalarynyñ biri Magtymlardyr ve ol Hojayÿn diÿen manyny
a-ladÿar. adyñ arapçasy Mahdumdyr.
Ärsarylaryñ Gara bölüminiñ bir urugynyñ ady Mamaşlardyr. Mamyş ve Mamyşly
diÿen tireler, gökleñleriñ gayÿ bölüminde-de duş gelÿär.
Ata ve ÿemreli taÿfalarynyñ hatarynda Ma:ryp (Mag:ryp) tireleri bar. Ol, günbatar
106
107
diÿmekligi a-ladÿar, XI. asyrda başlanan Selçuklar ÿörişi dövründe Demirgazyk
Afrikadaky Merakeş, Eljezire ve Tunus dövletlerine türki halklar şol sanda
türkmenler göçüp barypdyrlar. Ol ÿerlere baryp soñra yzlaryna gaÿdyp gelen
türkmenlere Ma:ryp ady dakylypdyr.
Saklaryñ uly bölümleriniñ biri hasaplanÿan ve bir näçe türki halklaryñ, şol sanda
türkmenleriñ iñ-än gadymy ata-babalarynyñ biri bolan Massagetler, biziñ
eÿÿamymyzdan öñki VIII.-VI. asyrlarda Syrderÿanyñ ve Amyderÿanyñ aşak
akymlarynda orun tutupdyrlar. Bu adyñ asyl gelip çykyşy barada alymlar dürli
fikirler öñe sürÿärler.
ÿomutlaryñ Garaçuka bölüminiñ uly uruglarynyñ biri bolan Maşryklaryñ etnik ady,
gündogar manysyndaky Maşryk diÿen arap sözünden emele gelipdir. Etnograf
G.İ.Karpov bu urugyñ XVIII. asyrda Ma-gyşlakda ÿaşan türkmen taÿfalarynyñ
gündogar ülkelerinde Abdallaryñ, Hojalaryñ ve Galmyklaryñ galyndylaryndan
emele gelendigini öñe sürÿär.
MEÑLİTEMİR-MEREKE-MEHİNLİ-MUKRI-MUNDAS
MÜJEVÜR-MÜRÇELİ-MÜRÜŞGÄR
Gökleñleriñ Gayÿ bölüminiñ hataryndaki Me-litemirler, İran Türkmen sährasynda
şu ada eÿe bolandyrlar diÿip çak edilÿär. Me-litemir tiresine tirebaşyñ ady geçen
bolmagy-da ähtimal.
Çavdyrlaryñ hataryndaky Mereke, Salyrlaryñ Merkit, Sakarlaryñ Merÿe diÿen
urug-tireleriniñ adlary, olaryñ ÿaşaÿan obalaryna-da dakylypdyr. Gadymy türki
dillerde Merke sözi uly urug diÿen manyny a-ladypdyr. Agzalan urug-tireleriñ
adlarynyñ bir kökdendigi şüphesizdir.
Häzir Alilileriñ hataryna goşulyp giden Mehinliler öñ özbaşdak taÿfa bolupdyr.
Mehinli diÿen ad, Mehin galasyndan çykanlar diÿen manyny a-ladÿar. Mehin galasy
Bäherden şäheriniñ golayÿnda ÿerleşÿär.
Mukrular mundan 2000 yÿl öñ Mançurlaryñ bir taÿfasy bolup, olar Hytayÿñ
serhedine ÿakyn ÿerlerde ÿaşapdyrlar ve türki halklar bilen-de yktysady, harby ve
medeni gatnaşygy ÿola goÿupdyrlar. Şol Mukrularyñ bir böleginiñ gadymy dövürde
türki halklaryñ şol sanda türkmenleriñ arasyna si-ip, olaryñ bir taÿfasyna övrülen
bolmagy mümkindir.
Ärsarylaryñ Mundas, Garkynlaryñ Munduz ve Çavdyrlaryñ-da Mynta diÿen
tireleri bar. Bu adlar juda gadymy bolup olar, türki halklar Altaÿ ve Mogolistanyñ
tövereklerinde ÿaşan dövürlerinde döräpdirler. Türkmenleriñ bu halklardan
aÿrylyşanyna azyndan 1-1.5 müñ yÿl bolupdyr. Türkmen dilinde bu adlaryñ
manysyna dogry gelÿän söz ÿok.
Müjevürler, türkmen halkynyñ orta gürp (orta dereje) övlat taÿfasy hasaplanÿar.
Sözüñ manysy arapçada go-şy-ÿanaşyk bolup pire gol beren hayÿr-sahavat işleri
eden adamlara aÿdylÿar. Olar Mary taraflarynda ÿaşaÿarlar. Tire ady hökmünde
tekelerde, Çavdyrlarda, Şyhlarda duş gelÿär.
107
108
NEFERE-NOGA¥-NOHURLI
Maşryklaryñ Nefere tiresiniñ ady Nefer-adam diÿen pars sözünden emele gelipdir.
adyñ yzyndaky (-e) ad ÿasaÿjy pars goşulmasydyr. Parslar, diÿeleri sananlaryndada şunça nefer diÿip aÿdÿarlar.
Täjigistanda ÿaşaÿan Hatap türkmenleriniñ bir tiresine Nogaÿlar diÿilÿär. Nogaÿ,
türki halk bolup olar, demirgazyk Kavkazda, Volganyñ aşak akymlarynda ve
Dagystan muhtar jumhuriÿetinde ÿaşaÿarlar. Bu halk Ma-gytlardan (ak magytlardan) giçki orta asyrlarda döräpdir. oña, Altyn Orda hanlaryndan biri bolan
Nogaÿ hanyñ ady dakylypdyr. Nogaÿ, mogol dilinde it diÿmekdir. Stavropol ve
Astrahan türkmenleri Nogaÿlar bilen gatyşyp ÿaşaÿarlar. Nogaÿlar-da türkmenler
ÿaly musulman-sünni mezhebine eÿerÿärler. Nogaÿlarda türkmen adly tire ve adam
adlary bar.
Nohurlylara olaryñ ÿurdunyñ ady dakylypdyr. Olar häzir, Köpetdagyñ Nohur
diÿen gözel ve suvly jülgesinde ÿaşaÿan ekerançy taÿfalaryñ biri bolup ÿaşaÿarlar.
Nohur sözi, akym ugry, suvly ÿer manylary a-ladÿar. Bu adyñ araplaryñ nähr (ÿapakar suv) sözünden gelip çykan bolmagy-da mümkindir. (Araplar, Dijle derÿasyna;
Nähr äs-salam diÿip aÿdÿarlar). Arap dilinde Bogaz Kesmek (diÿe) manysyny
berÿän Nähr sözi, ÿap manysyny berÿan Nähr sözünden başgaça ÿazylÿar (ÿap
manysyndaky nähr, hövesiñ h-si bilen, bogaz kesmek manysyny berÿan nähr bolsa
Hüseÿniñ h-si bilen ÿazylÿar).
OGUZ-OK-OKÇI-OR-ORDA
Gadymy türki eÿÿamda Mogolistanyñ demirgazyk-gündogar ülkelerinde ençeme
türki taÿfalaryñ birleşiginden dörän Oguzlar, ilkinji nobatda türkmenleriñ,
azerbaÿjanlaryñ, türkleriñ ve gagauzlaryñ (gök oguzlaryñ) gös-göni hem-de
gandüşer ata-babalarydyr.
M.Kaşgarly: Oguzlar türkmenlerdir diÿip açyk aÿdÿar. Olar VI. asyrda Beÿik Türk
İmperatorlygyny döredipdirler. Oguz sözüniñ manysy hakda alymlar dürli fikirler
beÿan edÿärler, ÿöne Oguz adynyñ (Ok+Uz)den emele gelenligi (Ok: taÿfa ve Uz:
köplük alamaty) barada majar alymy J.Nemeth ve beÿlekiler tarafyndan öñe
sürülen fikiriñ kabul edilip bilinjekligini türk alymy Prof.Dr.Faruk Sümer ÿazÿar
ve Ok-daky K-nyñ, yÿllaryñ dovamynda (g) harfyna övrülenligini aÿdÿar
(Türkmenler. İst. 1992. s.14).
Orta asyrlarda uly türkmen taÿfalarynyñ biri bolan Ok ÿa-da Oklar, Gökli ve
Soltanly taÿfalary bilen birlikde XI. asyrda Syrderÿa boÿlaryndan Balkan
töveregine göçüp gelipdirler. Balkan türkmenleriniñ göçe-göçlügi dövründe olaryñ
uly bölegi İran Türkmensährasyna, galanlary Lebap boÿlaryna (Halaç ve Kerki
tövereklerine), Täjigistandaky Jylyköle ve Ovganistana aralaşypdyrlar. XVI. asyrda
oklar İranda uly güÿje eÿe bolÿar ve ilat häkimleriñ zulmuna çydaman Aba
serdaryñ ÿolbaşçylygynda 1550-nji yÿlda gozgalañ turuzÿar ve İran goşunlaryny
derbi-dagyn edÿär. Ok, taÿfa-il manysyndaky gadymy türki ok-og sözünden emele
gelipdir.
108
109
Ata, Esgi ve Ärsary taÿfalarynyñ hatarynda duş gelÿän Okçy diÿen tiräniñ ady ÿa
ok ÿasamaga, ÿaÿ bilen atmaga ökde bolandyklary üçin ÿa-da ok-og sözünden emele
gelendigi üçin şeÿle bolup galypdyr.
Or tiresiniñ ady, olaryñ ÿaşan ÿerleriniñ (Or derÿasyny-) ady bilen baglanyşyklydyr
ve olar, Or derÿasy boÿundan ilki Ma-gyşlaga soñra-da Halaç taraflaryna göçüp
gelipdirler.
Nurata türkmenleriniñ hataryndaky Orda ve Salyrlaryñ ÿalvaç bölüminiñ
Ordugoja uruglarynyñ adyndaky Orda-Ordu sözleri gadymy türki dillerde taÿfa
manysynda ulanylypdyr. Soñra bu söz dövlet-ÿurt manysynda-da ulanmaga
başlanypdyr: Altyn Orda, Ak OrdaÖ Orda sözi tofar-süri manysynda häzirki
türkmen dilinde saklanyp galypdyr.
ORMAN-ORSUKÇI-ORUS-OTURGIÇ-OVŞAR
Garadaşlylaryñ hatarynda Orman diÿen urug bar. Bu ad türki dillerde (tatarbaşgyrt-türk) tokaÿ manysyny a-ladÿan Orman sözünden gelip çykÿar ve ol
Ormanda ÿaşaÿanlar diÿmek üçin ulanylypdyr. ÿöne Orman adynyñ Or
derÿasynyñ adyndan ve man goşulmasyndan emele gelen bolmagy hem mümkindir.
Daşhovuz ÿomutlarynyñ uly uruglarynyñ biri Orsukçylardyr ve bu ad Orus ve
Guşçy diÿen uruglaryñ adyndan emele gelendir diÿlip fikir edilÿär. Türkmeniñ belli
serdary Han Jüneÿt şu taÿfadandyr.
Olamlarda, Salyrlarda ve tekelerde Orus diÿen tire bar. Orus, Ors sözleri Rus
sözüniñ türkmenler arasynda aÿdylÿan şeklidir. XI. asyrdaky Selçuklar hereketi
dövründe ve ondan öñ türki taÿfalar (türkmenler) Volga boÿlaryna, Kavkaza
aralaşyp oruslar bilen go-şulykda ÿaşapdyrlar, olar bilen gatnaşypdyrlar. Volga
boÿlarynda türki govumlara goşulyşan ve olar bilen birlikde täzeden Orta Asiÿa
gelen tofarlara Orus diÿlip aÿdylypdyr. İne şol vagtlar türki halklar öz oglanlaryna
Orus-Orusbaÿ ÿaly adlar dakyp başlapdyrlar. Bu iş, Altyn Ordada ÿaşaÿan türki
halklarda has rovaç bolupdyr.
Saryklaryñ Ganlybaş urugynyñ Oturgyç adly tiresine, ÿerli ilatyñ tagmasynyñ
görnüşine görä şeÿle ad dakylypdyr. Ol (T) harfyna me-zeÿär.
Avşar diÿip-de aÿdylÿan Ovşarlar oguz-türkmen taÿfalarynyñ biri bolup, onuñ
manysy çalasym ve Ava hövesjeñ şeklinde berilÿär. ÿöne bu ad Og (ov) ÿani il-taÿfa
ve -şe, -ar (köplügi-jemi bildirÿän) goşulmalardan emele gelendir diÿÿänler-de bar.
Zalym Nedir şahyñ dövründe bu tofar giñ ÿaÿraÿar (İran-Türkiÿe-Azerbaÿjan).
Olar soñra aÿry-aÿry tireler bolup gökleñleriñ, mürçeli, esgi ve ärsarylaryñ
hataryna goşulypdyrlar.
ÖKÜZ-ÖVJİ-ÖVEZGELDİ-ÖZBEK
ÿomutlaryñ uly uruglarynyñ biriniñ ady Öküz bolup onuñ, bu urugyñ gadymy
däplere görä havaÿlary (öküz) özlerine munis-hemdem görmekleri bilen
baglanyşyklydygy aÿdylÿar. Gadymy Gunlaryñ (Hunlaryñ) HUÿAN diÿen
taÿfasynyñ ÿagşy-hemdem görÿän haÿvany öküz bolup, olaryñ baÿdagynda-da şu
haÿvanyñ suraty bolupdyr. Öküz urugy şol taÿfadan bolsa gerek.
109
110
Alilileriñ Övji tiresiniñ ady, tirebaşynyñ ady bilen baglanyşdyrylÿar. onuñ manysyda övünjeñ diÿmek bolsa gerek. ÿöne onuñ (og) ve (-ji) goşulmasyndan emele
gelendigini ve manysynyñ-da tire-taÿfa-taÿfadaşdygyny aÿdan alymlar-da bar.
Nohurly taÿfasynyñ Övezgeldi diÿen urugyna, urugbaşynyñ ady dakylypdyr. ÿöne
Övezgeldiniñ aslynyñ ÿemreli taÿfasyndan bolandygyny, tekeler Ahaly
eÿelänlerinden soñra onuñ Nohurlylara goşulandygyny öñe sürÿän alymlar-da bar.
Türkmenler bilen gan garyndaş ve ÿakyn go-şy bolan Özbekleriñ etnik ady, bu
halkyñ özi ÿaly gadymy däl. Bu ad, XVI. asyrda, ÿagny Orta Asiÿanyñ köp bölegi
1505-nji yÿlda Altyn Orda hany-Şeÿbany han tarafyndan basylyp alnandan soñra
döräpdir. Şondan ozal, häzirki Özbegistanda ÿaşaÿan halklara türkler diÿlipdir.
Alymlar Özbek etnonimini, Çengiz hanyñ (Jujini-) neberesi, 1313-1342-nji yÿllarda
Altyn Ordanyñ uly hökümdary bolan Özbek hanyñ (vefaty: 1342) ady bilen
baglanyşdyrÿarlar.
PAKIRŞIH-PAMIK-PAR-PARSI-PÄKİZE
PENJİVAR-PEREÑ-POLAT
Şyhlaryñ bir bölümini emele getirÿän Pakyrşyhyñ ady, Bekir (Abubekir) diÿen
imamyñ ady bilen baglanyşykly bolsa gerek.
Özbaşdak türkmen taÿfasy hasap edilÿän Pamyklar Kaşgaderÿa velaÿatynyñ
Baharistan şäherinde ÿaşaÿarlar. Olara, pamyk ÿaly ÿumak adamlar bolandyklary
üçin şeÿle ad dakylypdyr.
Ärsarylaryñ çekiç urugynda şeÿle-de tekeleriñ hatarynda Parlar diÿen tireler bar.
Bu tire adlarynyñ gelip çykyşy hakda dürli fikir bar. Parlar, gadymi Parnlar diÿen
halkyñ galyndylarydyr diÿÿänler bar ve Parnlar-da, gadymi Dahlaryñ bir taÿfasy
bolup, olar orta asyrlarda Türkmenistanyñ Gyzylarbat şäheriniñ tövereklerinde
ÿaşapdyrlar. Biziñ eÿÿamymyzdan ozalky III. asyrda Parnlaryñ Tejen
tövereklerinde ÿaşandyklary barada-da maglumatlar bar (S.Ataniÿaz).
ÿomut, ata ve gökleñ taÿfalarynyñ hatarynda parsy diÿen tireler bar, bu adlar,
türkmenleriñ parslar bilen eden gadymy gatnaşyklaryndan habar berÿär.
Garadaşlylaryñ Päkize diÿen tiresiniñ etnik ady, arassa ÿagny başga tireler bilen
garyşmadyk manysyndadyr.
Salyrlaryñ ve Saryklaryñ Penjivar diÿen tireleriniñ ady, tire vekilleriniñ gadymy
işi-ÿagny suv bentlerine garavullyk etmegi bilen baglanyşykly ÿüze çykypdyr. Penj
sözi pars dilinde bäş diÿmek, var sözi bolsa pars dilinde käbir sözleriñ so-unda gelip
ÿaly-me-zeş manylary berÿär: Şahvar, Divanavar ve ş.m. Bu söz mertebe ve nobat
manysynda-da ulanylÿar.
Ärsarylaryñ Gara bölümindäki Pereñ ve Mary tekeleriniñ hataryndaky Perreñ
tireleriniñ adlary Avrupaly diÿen manydadyr. Selçuklar hereketi vagtynda (XI. asyr)
Avrupa serhedlerinden içeri giren türkmenler, ÿerliler bilen garyşyp, soñra öz
vatanlaryna gaÿdyp gelenlerinde Pereñ-Perreñ adyny alypdyrlar.
Ata, gökleñ ve çavdyr taÿfalarynda Polat, ärsarylarda polatly ve saryklarda hem
Polatşa adly urug-tireler bar. Olara tirebaşylaryñ adlary dakylypdyr. Polat adly
şahsyñ kimdigi barada alymlar birleşmeÿärler.
110
111
SABINLI-SABIR-SADRAK-SAGIR-SAK
SAKAR-SAKAV
Ärsarylaryñ gabyrdy urugynyñ bir tiresine Sabynly diÿilÿär. Şeÿle ad
Garagalfaklarda Sapun ve Azerbaÿjanlarda Sabynçy şeklinde bar. adyñ asyl
manysy ve gelip çykyşy barada alymlar bir fikirde däl.
Garadaşly taÿfasynyñ Satykly bölüminden sabyr urugynyñ ady gadymy türki sabyr
(savyr) diÿen taÿfanyñ adyndandyr. Sap-sab bölegi goşulmak-birleşmek ve (-yr)
bölegi-de goşulma hasap edilÿär. Sabyr urugyna tirebaşynyñ adynyñ dakylan
bolmagy-da mümkindir.
Salyrlaryñ Sadrak ve Stavropol ülküsinde ÿaşaÿan Çavdyrlaryñ Sadyr tireleriniñ
adlary SAD sözünden ve -yr köplük goşulmasyndan emele gelen Sadrak adynyñ
goşulmasy bolan -ak bolsa kiçeltmekligi görkezÿär. Arap dilinde Sadr, ÿolbaşçy
manysyndadyr.
Sagyr-sagry sözleri Salyrlarda, Saryk ve Tekelerde saklanypdyr. Ol, Sag sözi bilen
köplügi-jemi bildirÿän -yr goşulmasyndan emele gelendir. Türk dilinde Sagyr, ker
diÿmekdir.
Türkmenleriñ ve bir näçe beÿleki türki halklaryñ gadymy ata-babalary bolan
Saklar, biziñ eÿÿamymyzdan öñki mü-yÿllyklarda köp sanly göçme taÿfalaryñ
birleşmesinden emele gelip, uly ve güÿçli halk derejesine ÿetipdir. Olar biziñ
eÿÿamymyzdan ozalky VIII-IV. asyrlarda Orta ve Merkezi Asiÿanyñ giñ
sähralarynda ÿaşapdyrlar. Dahlar diÿip aÿdylan Saklar, mundan 2500 yÿl öñ
Türkmenistanyñ tofraklarynda Parfiÿa dövletiniñ döredilmegi işine işeñ-ir
gatnaşypdyrlar. Soñra olar türkmenleriñ ve beÿleki halklaryñ arasyna si-ip
gidÿärler. Sak sözüniñ gelip çykyşy ve manysy barada alymlar dürli fikirler öñe
sürÿärler.
Sakar taÿfasy gadymy ve uly türkmen taÿfalarynyñ biridir. onuñ bölekleri soñra
beÿleki türkmen taÿfalaryna goşulypdyr. Bu ady Sak diÿen gadymy halkyñ
adyndan ve är sözünden emele gelen hasap edip, ony sak adam, sak il diÿip
düşündirenleriñ sany köpdir.
Ärsarylaryñ Sakav ve ÿomutlaryñ Sakavy diÿen tireleriniñ adlary Sak diÿen
gadymy halkyñ adyndan ve köplügi-jemi bildirÿän -av (ak) goşulmasyndan emele
gelendir diÿilÿär.
SAKI-SALAK-SALIR-SALTIK-SANJAR
SARIK-SARVAN
Ärsarylaryñ Çakyr urugynyñ hataryndaky Saky tiresiniñ adynyñ Saklar bilen
baglanyşygy barada alymlar fikir öñe sürÿärler. (-y), (-i) goşulmasy bolsa gadymy
türki dillerde köplügi-jemi a-ladypdyr. Çakyr: Şerap-Saky: Şerap-Su paÿlaÿan
adam.
¥omutlaryñ uly urugynyñ biri Salaklardyr, olaryñ (salak-salyk) gadymy Gunlaryñ
bir taÿfasynyñ ady bilen baglanyşykly ÿüze çykan bolmagy mümkindir.
Gadymy oguz-türkmen taÿfasynyñ biri Salyrdyr. adyñ manysy Gylyçly bolup,
olaryñ tagmasy-da, gazyñ aÿagyna me-zäni üçin olara geçmişde Gazaÿaklylar-da
diÿlipdir. Gökleñlerde Salarñ Stavropol türkmenleriniñ arasynda-da Salargazan
111
112
tireleri bar. Salyr sözüniñ il içinde Salar şeklinde ulanylÿanlygyny-da ÿatlap geçmek
gerek.
Türkmenistanyñ Çarşañ-y ve Garabekevül şäherlerinde, Täjigistanyñ Jylyköl diÿen
ÿerinde ve Ovganistanyñ Akja hem Şybyrgan velaÿatlarynda ÿaşaÿan Saltyklaryñ
adyny, şol tofaryñ tirebaşysynyñ ady bilen baglanyşdyrÿan alymlar bar. 1263-1264nji yÿllarda Selçuk Oguz-Türkmenleriniñ bir bölegi Saltykbabanyñ
baştutanlygynda Kyryma göçüpdir. Saltyk adyny Selçuk sözüniñ üÿtgän şekli hasap
edÿänler-de bar.
Saryklaryñ Sanjar ve tekeleriñ Sanjary diÿen urug-tireleri, XII-XIV asyrlarda
döräp, olaryñ etnik adyny Marynyñ, umuman Selçuklaryñ uly hökümdary bolan
soltan Sanjaryñ (XII. asyr) adyna syrykdyrÿarlar. Sanjar sözi, türkçede sançÿan
manysyndadyr.
İrki eÿÿamda Sary ÿa-da Saryk diÿen uly türki taÿfanyñ ÿa-da taÿfalar birleşiginiñ
bolanlygy bildirilÿär. IX. asyrda Syrderÿanyñ Orta akymyndan gündogarda Sary
adly Gypjak taÿfasy ÿaşapdyr. Sary sözi bilen gelÿän türki etnonimler, taÿfa
vekilleriniñ saryÿagyzlygy ÿa-da olaryñ ÿerleşen ÿurtlary bilen baglanyşykly ÿüze
çykypdyr. (Türk dilinde Saryk, papagyñ daşyndan sarylÿan şal).
Saryklarda Sarvan ve ÿomutlarda Sarvanly diÿen urug-tireler bar. Sözüñ manysy
diÿe çopany diÿmekdir. oña Sarban-da diÿilÿär. onuñ diÿe maly bilen
baglanyşyklydygyny Diÿeji-Akdiÿeli ÿaly etnonimler-de tassyklaÿar.
112
113
SATIKLI-SA¥AT-SA¥INLI-SAZANDA-SELÇUKLAR
SE¥İT-SI¥ADAGSAKAR
Garadaşly taÿfasyny emele getirÿän iki uly bölümiñ biri Satyklar bolup olara öz
urugbaşylarynyñ ady dakylandyr. adyñ yzyndaky -ly, baglylygy a-ladÿar.
Orta asyrlarda uly türkmen taÿfalarynyñ biri-de Saÿat-Saÿatlylar bolup olar
häzirde özlerini özbaşdak taÿfa hasap edÿärler. Selçuklar hereketi vagtynda (XI.
asyr) Saÿatlaryñ uly tofary Azerbaÿjana, Türkiÿä, Iraga aralaşÿar,
Türkmenistanda galanlary bolsa ärsarylaryñ, ÿomutlaryñ salyr, saryk ve
beÿlekileriñ hataryna goşulÿar.
Salyrlaryñ Sayÿnly urugynyñ adyny ÿerli ÿaşulular Sayÿnhany -Söÿünhany Söÿünhanly -Söÿünjaly etnonimleriñ gysgaldylan şekli diÿip aÿdÿarlar. ¥öne bu
adyñ Saklar bilen baglanyşykly edilmegi dogry bolsa gerek.
¥emreli ÿaşululary özleriniñ Sazanda tiresiniñ adyny, geçen asyrda ÿaşan meşhur
Baba sazandanyñ (tirebaşy) ady bilen baglanyşdyrÿarlar.
X.asyrda Gyrgyz sährasynda, Syrderÿanyñ orta akymlarynda emele gelen
Selçuklara, olaryñ ÿolbaşçy-serdarynyñ ady dakylypdyr. Şol vagtlar Syrderÿa
oguzlary, gaÿraky (ÿa-ykent) oguzlary ve ilerki (Selçuk) oguzlary diÿen iki uly
tofara bölünipdir. Alymlar ÿa-ykent tofaryna Oguzlar, Selçuk tofaryna-da
Türkmenler diÿip ad beripdirler. Soñky tofar (Türkmen) XI. asyrda Syrderÿa
boÿlaryndan Ma-gyşlaga, Balkana, Saragta, Mara gelip şu ÿerleriñ üsti bilen İrana,
Kavkaza, Türkiÿä, Suriÿä, Iraga ve beÿleki ÿurtlara aralaşÿar, bu ÿurtlary boÿun
egdirÿär, Akgoÿunly-Garagoÿunly türkmen dövletleriniñde döredÿär. Selçuk
sözüniñ manysy hakda alymlaryñ arasynda agzybirlik ÿok.
Türkmenleriñ övlat taÿfalarynyñ birini emele getirÿän Seÿit sözi arap dilinde ulyaga manylarynda bolup ol Seÿÿid şeklinde-de ÿazylÿar ve okylÿar. Hz.Muhammed
(A)-yñ perzendlerinden önüp-ösenlere-de Seÿid diÿip aÿdylÿar. Bu däp ylaÿta-da
İranda ÿoñ bolupdyr.
Sakarlaryñ, Syÿadagsakar diÿen urugy bar. Bu adyñ, Nurata daglaryndan
Syÿadagyñ (Garadagy-) adyndan gelip çykanlygy ve ol ÿerlerde ÿaşaÿan
türkmenlere-de syÿadagyñ sakarlary manyda Syÿadagsakarlary diÿip aÿdylanlygy
öñe sürilÿär.
Syÿadagsakarlar Çärçev etraplaryna baryp 1780-nji yÿllarda Syrderÿa
boÿlaryndan göçüp gelipdirler. Alym Aganiÿaz Begliev bolsa: Sakarlaryñ XVI-XVII.
asyrlarda Lebaba gelip ÿerleşenlerinden soñra olaryñ oturan ÿerleri, umumy
taÿpanyñ ady bilen SAKAR diÿlip adlandyrylanlygyny öñe sürÿär.
SOLTAN-SORT-SOVRANLI-SÖ¥ÜNJAJI-SÖ¥ÜNHANI
SUHTI-SURH
Saryklaryñ ve tekeleriñ hataryndaky Soltan, Alilileriñ ve ÿemrelileriñ arasyndaky
Soltanly diÿen urug-tireler, orta asyrlarda uly türkmen taÿfalaryny emele getiren
Soltanlylaryñ galyndylarydyr. Bular, Gökli, Okly ve Agar taÿfalary bilen birlikde
XI. asyrda Syrderÿanyñ boÿlaryndan Balkan tövereklerine göçüp gelenler. ¥öne
Soltanlynyñ özi kim? Ol, häzir belli däl.
113
114
Günbatar ÿomutlaryñ hatarynda Sort diÿen tire bar. adyñ asly ve gelip çykyşy,
berÿän manysy barada alymlar bir zat aÿdanoklar.
Gökleñleriñ Sovranly tiresiniñ ady, Sovran şäheriniñ ady bilen baglanyşykly bolsa
gerek. Oguz-türkmenleriñ ÿaşan esasy mesgenleriniñ biri bolan Sovran,
Syrderÿanyñ aşak akymynda, häzirki Türküstan şäheriniñ golayÿnda ÿerleşÿärdi.
Çavdyr, İgdir ve Stavropol türkmenlerini emele getirÿän ve 1667-1670-nji yÿllarda
Ma-gyşlakdan şu tövereklere göçüp gelen üç taÿfanyñ biri Söÿünjajylardyr. adyñ
Söÿünç ve hajy sözlerinden emele gelenligi öñe sürilÿär. Söÿünç, tirebaşynyñ
adydyr.
XV-XVI. asyrlarda Hazar deñiziniñ kenarynda ÿaşaÿan teke, salyr, saryk ve
ÿemreli taÿfalaryna Söÿünhany diÿen etnik ad berlipdir. Bu tofara Söÿünhan ulusy
ve ÿaka türkmenleri hem diÿlipdir. Kenarÿaka türkmenleri ençeme vagtlap Altyn
Orda hanlaryna tabyn bolupdyrlar ve şonuñ üçin-de olara hanyñ ady bilen Sayÿn
han (Söÿün han)-Sayÿnhany (Söÿünhany) diÿlip aÿdylypdyr.
Saryk taÿfasynyñ uly uruglarynyñ biri Suhtylardyr. adyñ, gadymy Sogdy diÿen
halkyñ adyndan emele gelen bolmagy mümkindir. Türkmenler, Syrderÿa
boÿlarynda Sogdylar bilen gatyşyp ÿaşapdyrlar. Sogdylar, häzirki Täjikleriñ ve
Özbekleriñ ata-babalary hasaplanÿarlar.
Ovnuk türkmen taÿfalarynyñ biri Surhylardyr. adyñ, gadymy halaç taÿfasyndan
gelen il hasaplanÿan Surh sözüne (-y) goşulmasy goşulyp emele getirilen addygy
aÿdylÿar. Ärsarylaryñ hatarynda Surh diÿen urug bar.
SUVAN-SUVAR-SUVLAR
SÜLE¥MEN-SÜNÇELİ
Ärsarylaryñ Abdal urugyndan bolan suvan tiresi, gadymy Suvan diÿen türki
taÿfanyñ dovamydyr. VII-VIII. asyrlarda Suvanlar Dulat diÿen taÿfalar birleşigine
girip Gyrgyzistanyñ Çeti ögüz tövereklerinde ÿaşapdyr. adyñ su bölegi böri-möjek
diÿen manyda bolup yzyndaky -yn köplügi-jemi a-ladÿandyr.
Gökleñleriñ hatarynda suvar tiresi bardyr. adyñ su bölegi böri-möjek diÿen
manyda bolup yzyndaky -ar köplügi-jemi a-ladÿar.
Ärsarylaryñ suvlar, arabaçylaryñ suvçy, salyrlaryñ suvji tireleriniñ adlarynyñ su
bölegi böri-möjek diÿen manyda bolup -lar, -çy, -ji goşulmalary köplügi-jemi aladÿar. Olar, Suÿuk şeklinde-de ulanylypdyrlar.
Ärsarylaryñ Süleÿman diÿen urugyna olaryñ tirebaşylarynyñ ady geçipdir.
Gazaklarda ve Nogaÿlarda-da Süleÿmen adlary bar, gazaklarda süleÿmen diÿen
urug-da bar.
Süleÿmany diÿen urug İranda, Hindistanda ve Pakistanda-da bar, olar Baharly
diÿen türkmenleriñ hatarynda duş gelÿär.
Gadymy hem oturymly türkmen taÿfalarynyñ biri bolan Sünçelilere oturÿan
ÿerleriniñ (Sünçe derÿasynyñ ve çeşmesiniñ) ady geçipdir.
114
115
ŞA¥I-ŞIH-ŞİRVAN
Atalaryñ şayÿ, Büzmeÿnde ÿaşaÿan tekeleriñ şayÿly tireleriniñ ady, tire vekilleriniñ
dini ygtykatlary bilen baglanyşykly ÿüze çykan bolsa gerek. Şayÿ (Şia) tofaryñ
arasyndan gelip goşulan ile şeÿle adyñ dakylan bolmagy mümkindir. Şayÿ (Şia)
sözüniñ manysy dostlar, ÿarlar, bir adama eÿerÿänlar diÿip bildirilÿär.
Övlad türkmen taÿfalarynyñ biri-de Şyhlardyr. Türkmenistanda şyhlar Gyzylarbat
şäheriniñ Bendesen obasy bilen Termez şäheriniñ tövereginde ÿaşaÿarlar. Sözüñ
manysy aksakgal, ÿaşuly, taÿfabaşy, dini hovandar şeklinde görkezilÿär.
Gadym zamanda Çelekeniñ ÿakynyndaky Ogurjaly adasynda Şirvan diÿen türkmen
urugy ÿaşapdyr. Bu uruga Azerbaÿjan şirvanlarynyñ bir bölegidir diÿÿänler bar.
Şirvan sözüniñ tirebaşyñ ady bolanlygyny aÿdÿanlar-da bar. İran türkmenleri
ÿaşaÿan Türkmensähranyñ Bibişirvan diÿen ÿeriñ adyny alan urug diÿip-de fikir
öñe sürilÿär.
Eÿ gövün, edeÿin saña nesihat,
Nirde bolsañ, mazlumlara ÿar bolgun,
Öz gamy-y iÿip, ÿatmagyn rahat,
Zähmet çekip, mazlumlara ÿar bolgun.
Tama edip barsañ, ÿada-ÿakyna,
Kayÿl däldir, baÿ balasy hakyna,
Uzak durgun, barma duşman okuna,
Akyl bolsañ, mazlumlara ÿar bolgun.
Ömri synag edip, gördüm-de bildim,
Dost-duşman kaÿsydur, bildim-de geldim,
Men bir gyzyl güldüm, saralyp soldum,
Nesihatym tutup, sanda bar bolgun.
Eÿ Fedayÿ barmu, sendeÿin nadan,
Mydam nalyş edip, gözleriñ girÿan,
De-lik isläp, aglap ugrasañ herÿan,
Tapsañ şonda, garyplara ÿar bolgun.
Molla Dövlet Fedayÿ: 1900-1972/73
TAGA-TARHAN-TAT-TATAR-TAZIGAN
Ärsarylardaky Taga sözüniñ ady Dayÿ sözüniñ gadymy görnüşidir. ÿomutlaryñ
öküz urugynyñ Taganbaÿ tiresine, ärsarylaryñ ve saryklaryñ hataryndaky Tagan
urugyna urugbaşylaryñ adlary dakylypdyr. Garadaşlylaryñ Taganjyk tiresiniñ
adyny tulum (deriden edilen gap) manysynda ulanÿarlar. oña ÿomutlarda takarçyk
diÿip-de aÿdylÿar. Atalaryñ Tagÿagmyr tiresiniñ ady "ÿagmyryñ tagmasyny kabul
eden il" diÿip düşündirÿärler.
115
116
Türkmenleriñ dürli taÿfalarynyñ hatarynda Tarhan-Tarhanlar adly tireler bar.
Türkmen dilinde öz islänini edip ÿören-özbaşdak manysynda bolan tarhanyñ, bu
tiräniñ vekilleri dövlet ähmiÿetli iş edendigi üçin hökümdar tarafyndan olara
(tarhanlyk-özygtyÿarlylyk) berlen ad bolmagy mümkin.
Türkmenleriñ dürli taÿfalarynyñ hatarynda tat/tatlar diÿen urug-tire bar. Tat sözi,
VIII. asyryñ Orhon-ÿeniseÿ ÿazuv ÿadigärliklerinde duş gelÿär. Sözüñ manysy öz
ilinden aÿrylyp, agalyk ediji halka raÿat bolan il diÿmekdir.
VIII. asyryñ Orhon-ÿeniseÿ ÿazuv ÿadigärliklerinde duş gelÿän Tatar sözüniñ
dörän vagtyny alymlar VI. asyr hasaplaÿarlar. ÿomutlaryñ Garaçuka (Çony)
bölüminde Tatar diÿen urug bar. Bu urug türkleşen mogol taÿfasy bolan Gara
Tatarlaryñ galyndylarydyr. Agsak Timur, türk soltany Baÿazidiñ maslahaty bilen
bu ilaty XIV. asyryñ ahyrynda Maver-ün Nähre sürÿär, Timur ölenden soñra bu
taÿfanyñ bir bölegi Mary tövereklerine gelÿär, soñra bular, özbaşdak urug
hökmünde ÿomutlaryñ arasyna si-ÿär.
Sözüñ manysy tat ve -ar goşulmasyndan emele gelÿär diÿlip aÿdylÿar.
Ärsarylaryñ Bekevül bölüminiñ tazy: gan urugynyñ ady, gadymy daz ve taz diÿen
türki taÿfanyñ adyndan bolup onuñ yzyndaky -yk (yg) ve -an bolsa ö-li-so-ly
goşulmalardyr.
TÄJİK-TÄZEGOÑRAT
Türkmenler bilen iñ-än gadymy dövürlerden bäri go-şulykda ÿaşan ve bular bilen
köp babatda gatyşan Täjikleriñ bu ady, tire hökmünde gökleñleriñ, teke ve şyhlaryñ
hatarynda duş gelÿär. Gökleñlerde ol, Täziki şeklinde bar. Täjik sözi aslynda
Tatjyk şeklinde bolup, tat öz ilinden aÿrylyp agalyk ediji halka raÿat bolan il
manysyndadyr ve -jik kiçeltmegi bildirÿän goşulmadyr.
Daşhavuz velaÿatynda Gubadagyñ eteginde (ozal bolsa Garayÿlgynda) oturan
tofara Täzego-ratlar diÿlip aÿdylypdyr. Hyva hanynyñ köşk taryhçysy Agahi, olary
ÿomutlaryñ hatarynda görkezÿär ve olar köfelip uly il bolÿar diÿip ÿazÿar. adyñ
asly ve gelip çykyşy barada anyk zat ÿok.
Kyl-u kal edişmän, ÿüzüñ savarsyñ,
Nä sebäpden, başgalara ÿar indi,
Agÿary ÿar bilip, näşe söÿersiñ,
Çyn dostlaryñ, seniñ üçin zar indi.
Inanmagyn, her namardyñ sözüne,
Pursattalap bolup, düşer yzyña,
İşi bitse, soñ garamaz ÿüzüñe,
Bahar diÿp tanysañ, çille-gar indi.
Rakyplary, synag etseñ bilersiñ,
Bilmeseñ-de, soñ huşu-a gelersiñ,
Huşa gelip, pişman edip solarsyñ,
Şol vagt bolar, giñ ÿalançy dar indi.
Niçe vagtdan bäri, gözlerim ÿolda,
Saña garap gezdim, Otuzda-Çilde
116
117
Fyrkaty-dan, mydam gözlerim silde,
Fedayÿ diÿr, dynman akar jar indi.
Molla Dövlet Fedayÿ: 1900-1972/73
Näşe : Näme üçin, Nämeşip?
Çil : Fr.Çehl-Kyrk (Gyrk).
Jar : ÿap.
ÿalançy : Bu dünÿä.
TEBER-TEGELEK-TEKE-TEMEN
TERAKİME-TERENJİ
Saryklaryñ, tekeleriñ, Astrahan ve Stavropolda ÿaşaÿan İgdirleriñ hatarynda Teber
diÿen tire bar. adyñ Tebe bölegi taÿfany a-ladsa, -r bölegi gadymy türki köplük
goşulmany a-ladÿar. Teberiñ pars dilindäki manysy Palta diÿmekdir.
Mary tekeleriniñ Gökje urugynyñ hatarynda Tegelek tiresi bar ve oña tagma
şekliniñ ady dakylanlygy aÿdylÿar.
Uly türkmen taÿfalarynyñ biri bolan tekeleriñ XVI. asyra çenliki taryhlary barada
anyk zat ÿok. Abylgazy öz "Türkmenleriñ Şejeresi" adly eserinde tekeler barada
şeÿle ÿazÿar (1660):
Salyr ilinde bir kişi bar erdi, (ady) Toÿtutmaz. Teke ve Saryk ili anyñ oglanlary
tururlar. Tekeler urug hökmünde iñ-än gadymy dövürde, türkmenleriñ Gyrgyz
sähralarynda ÿaşan eÿÿamynda emele gelipdir, diÿÿänler bar. Selçuklar hereketi
dövründe tekeleriñ bir bölegi günbatara göçen bolsa göçmän galanlary gyrgyzlaryñ
ve gazaklaryñ hataryna si-ipdir. Ma-gyşlaga gelen tekeler, şu ÿarym adynyñ gaÿra
taraflarynda ÿayÿk (Ural) ve Emba derÿalarynyñ ÿakalarynda ornaşypdyrlar.
Tekeleriñ Utamyş ve Togtamyş diÿen esasy iki bölüminiñ ikisine-de Altyn Orda
hanlarynyñ adynyñ dakylmagy tekeleriñ şol tövereklerde ÿaşanlygyndan habar
berÿär. Tekeler XVIII. asyrda Ahaly eÿeleÿärler.
adyñ, bu tofaryñ Teke diÿen öÿ haÿvanlary mukaddes hasaplan dövründe ÿüze
çykanlygy aÿdylÿar.
Teke diÿen etnonimiñ, Tekemuhammed diÿen taÿfabaşynyñ adyndan gelip
çykanlygyny ve onuñ-da, Saryklaryñ taÿfabaşysy ÿalkamyş bilen dogan bolanlygyny
öñe sürÿänler-de bar.
ÿomutlaryñ Temen-Temeç, tekeleriñ Temes, ärsarylaryñ Temek diÿen urug-tireleri
bar. Bu adlaryñ Tem (Teme) sözünden gelip çykanlygy, olaryñ ahyryndaky -n, -ç, -s,
-k gadymy türki köplük goşulmalary bolup adlaryñ Goşulyşma, Birleşen tofarlar
ÿaly manylary berÿänligi aÿdylÿar.
Çelekeniñ ÿakynyndaky Ogurjaly adasynda ÿaşaÿan türkmen birleşiginden dörän
uly etnik tofara XVIII. asyrda Terakime diÿen ad dakylypdyr. Terakime sözi, arap
dilinde türkmen sözüniñ köplük sanyndaky görnüşidir. Terakime diÿip göçüpgonup ÿören garyp çarvalara aÿdylsa-da alymlar onuñ aslyny türkmen diÿen
etnonim bilen baglanyşdyrÿarlar. Häzirki vagtda terakimeler Dagystanda
ÿaşaÿarlar.
Ärsarylarda Terenji tiresi bar. adyñ gadymy Tary-Dary sözünden gelip çykÿanlygy,
onuñ ekerançylyk diÿen manyda ÿüze çykanlygy öñe sürilÿär.
117
118
TİBET-TİRKEŞ-TOGTAMIŞ-TOPAZ
Saryklaryñ Beden adly urugynyñ Tibet tiresi gadymy türki eÿÿamdan ÿagny türki
halklaryñ Hytaÿ tövereklerinde ÿaşap Tibetliler bilen ÿakyn aragatnaşyk eden
dövründen habar berÿän bolsa gerek.
Saryklaryñ Kyraç urugynyñ Tirkeş tiresi iñ-än gadymy Tirgeş-Türgeş diÿen uly
türki taÿfanyñ galyndysydyr. Etnonimiñ asly Türkeş bolup ol Türk sözünden ve
köplügi-jemi a-ladÿan -eş diÿen gadymy türki goşulmadan emele gelÿär, manysy
Türkler diÿmekdir. VI-VIII. asyrlarda Beÿik Türk İmperÿasynyñ Günbatar
Kaganatyndaky türkleriñ uly taÿfasyna Türkeş-Türgeş diÿipdirler.
Tekeleriñ iki uly taÿfasynyñ biriniñ, gökleñleriñ bir tiresiniñ ady bolan Togtamyş
sözüni alymlar Altyn Orda (Ak Orda) hany Togtamyş diÿen soltanyñ ady bilen
baglanyşdyrÿarlar. Bu soltan XIV. asyryñ ahyrynda ve XV. asyryñ başlarynda
höküm sürüpdir, şol dövürde tekeler hem şu töverekde ÿaşapdyrlar.
Tekeleriñ Topaz urugynyñ ve Ärsarylaryñ Toplar tiresiniñ adlary Topar
manysyndaky TOP sözünden ve köplük sany -az ve -lar goşulmalaryndan emele
gelÿär. Samarkant velaÿatyndaky Nurata türkmenleriniñ Topar Aÿtamgaly
(Tagmaly) ve Garadaşlylaryñ Topbakurt (Kurt urugynyñ topary) tireleriniñ
adyñda hut şu söz bilen baglanyşyklydyr.
Aÿby ÿok aÿrylsañ uly gullukdan
Aÿrylma kiçilik, adamçylykdan,
Bu iki setiri täze göçürdim
Depdere edilen köne bellikden.
Şat meÿlise, şat ÿigitler üÿşende
Şat boldum men, şat meÿlisde şu dostdan,
Geçiñ! dost başyna tupan düşende
Gam paÿlaşyk üçin gelmedik dostdan.
Gara Seÿitli
TÜMEN-TÜRK-TÜRKMEN-TÜVER
Tekelerde Tümen ve Tümenşagal adly tireleriniñ adlaryndaky Tümen sözi gadymy
türki illerde "On Mü-" ÿagny On müñ esger berip biljek il diÿen manyny aladypdyr. Mogollar uly taÿfalara Ulus ÿa-da Tümen diÿipdirler. Häzirki türkçede ol
uly tofar manysyndadyr.
Türk dilli halklaryñ hemmesini a-ladÿan türk sözi, häzirki vagtda Türkiÿede
ÿaşaÿan ilatyñ resmi adydyr. Türk sözüne Adam-Insan-Güÿç-Kuvvat-MaşgalaTaÿfa-Avadan manylary berlipdir. Söz, Tür (türki halklaryñ gadymy etniki ady) ve
köplük alamaty -k ve -an dan emele gelÿär (Türkan). İl, tofar, taÿfa manylaryny
berÿänligi aÿdylÿan Türk sözi, Tüg (tü) sözi bilen yzyndaky köplük alamaty (-r, k)
goşulmalaryndan emele gelÿär diÿÿänler-de bar.
Türkmen ady, türki halklaryñ içinde gadymy adlaryñ biridir. Türkmen sözi, biziñ
zamanamyzyñ mü-yÿllygynyñ ortalarynda ÿüze çykandyr, diÿip aÿdylÿar. Türkmen
118
119
sözi Türk ve -men ÿa-da -man goşulmasyndan emele gelendir diÿÿänleriñ sany köp.
Sözüñ manysy men türkdirin şeklinde görkezilÿär.
Tüger, Düker, Döger şekillerinde görkezilÿän Tüver adynyñ manysy toplanmak
üçin ve töverek diÿlip berilÿär. XI. asyrda Syrderÿa boÿlaryndan gelip Balkan-Magyşlak tövereklerine ÿerleşen Tüverleriñ uly bölegi Selçuklar hereketi vagtynda Kiçi
Asiÿa ÿurtlaryna ve Kavkaza, galan bölegi-de Çavdyrlaryñ, Baÿatlaryñ ve
Ärsarylaryñ hataryna goşulandyklary görkezilÿär. Sözüñ manysy barada alymlar
arasynda agzybirlik ÿok.
USSAJIK-USTAJAL-UŞAGAN-UŞAK
UTAMIŞ-U¥GUR
Sakarlaryñ ussajyk, ärsarylaryñ ussalar, ÿomutlaryñ ussalygürbe ve ussa-kylar
tirelerine ÿa ussa taÿfabaşysynyñ ady dakylypdyr ÿa-da tire vekilleriniñ ökde
hünärmentdiklerine görä, olara şeÿle ad berlipdir. Nohurlylaryñ ussanedir tiresine,
tirebaşyñ ady dakylypdyr.
Gökleñleriñ ustajal tiresiniñ adyna Türkiÿe türkmenleri arasyndada duş gelinÿär.
Prof. Faruk Sümer bu ady ussahajyly ÿagny haja gidip gelen ussanyñ ili diÿip
düşündirÿär.
Çavdyrlaryñ uşagan tiresiniñ ady aslynda uşagon bolup ol ärsarylaryñ bekevül
bölümindäki uşagon urugynyñ ady bilen gabat gelÿär. Bu ad uşak ÿagny avnyk-kiçi
ve -an, -on köplük-jem goşulmalaryndan emele gelÿär. ÿomutlaryñ bir urugyna ve
ärsarylaryñ-da bir tiresine uşak ady dakylypdyr. Bular kiçi-urug-tiräni aladÿarlar.
Teke taÿfasyny emele getirÿän iki uly bölümiñ biriniñ ady utamyşdyr (beÿlekisi
togtamyş). Alymlar bu ady, Altyn Orda hany Utamyş hanyñ ady bilen
baglanyşdyrÿarlar. Çavdyrlaryñ Ödemiş tiresiniñ adyñda Utamyş handan gaÿdÿan
bolsa gerek.
Uly bölegi Hytayÿñ Uÿgur Autonom Velaÿatynda, azragy Orta Asyÿa
jemhuriÿetlerinde ÿaşaÿan Uÿgurlaryñ adyna biziñ eÿÿamymyzdan ozalky III.
asyrda duş gelinÿär. VI. asyrda Beÿik Türk Kaganaty synandan soñra uÿgurlar
özbaşdak dövlet gurÿarlar.
Olaryñ-da a-yrsy Gunlara (Hunlara) baryp ÿetÿär. Reşideddiniñ pikiriçe oguz
hanyñ iline goşulup, onuñ Gara hanyñ garşysyna alyp baran söveşlerine ÿardam
berenligi üçin oguz han bu halka UÿGUR diÿip ad berÿär, ÿagny uÿÿan-uÿujy halk
diÿÿär.
119
120
ÜÇLİ-ÜKER-ÜKÜRJİKLİ-ÜRGENJİ
ÜREGİR-ÜRKÜT
Türkmen taÿfalarynyñ üçli birleşigi XVI. asyrda Uzboÿda döreÿär ve alili, diÿeji ve
hydyrili ÿaly gadymy ekerançy taÿfalary özüne birleşdirÿär. Bu ad "üç il", "üç
taÿfa" diÿen manydadyr.
ÿomutlaryñ salak urugynyñ üker tiresiniñ ady, tire-taÿfa-urug manysyndaky ükürügür diÿen gadymy türki sözdendir.
Salyrlaryñ garaman bölüminiñ ükürjikli diÿen urugynyñ ady çeşmelerde Ökürjikli
görnüşinde-de duş gelÿär. Bu etnik ad tire-taÿfa manysyndaky ükür diÿen gadymy
türki sözden ve kiçeltmekligi bildirÿän -jik ve baglylygy a-ladÿan -li
goşulmalaryndan hasyl bolupdyr. Ükürjik ÿa-da ögürjik diÿen ad tire-urugbaşynyñ
ady bolmaly.
Ürgenji-ürgençli diÿen etnik tofara, ärsary, çavdyr, mukry, garavul taÿfalarynyñ ve
Nurata türkmenleriniñ ve şyhlaryñ hatarynda duş gelinÿär. Ürgençden, Hyvadan,
Daşhavuzdan çykyp dürli iliñ içine aralaşan tofara köplenç Ürgenji-Ürgençli diÿen
ad dakylypdyr.
Gadymy 24 türkmen taÿfasynyñ biri Üregirdir ve manysy-da ÿagşy iş ediji-düzgün
gurujy şeklinde berilÿär. adyñ, urug-taÿfa ÿaly manylary a-ladÿan bolmagy-da
mümkindir. (S.Ataniÿaz, Şejere, Aşgabat 1994/s. 213).
Ärsarylaryñ ürküt tiresiniñ ady gadymy türki ürküt-irküt diÿen taÿfanyñ ady bilen
baglanyşykly bolup ür-üre (taÿfa) sözlerinden ve jemi-köplügi a-ladÿan -k ve -t
goşulmasyndan emele gelendir. Gündogar Sibirdäki İrküt derÿasyna-da, onuñ
ÿakasyndaky İrkütsk şäherine-de şu türki taÿfanyñ ady dakylypdyr.
¥ABANI-¥ABI-¥AGMIR-¥AKALIBAMILI
¥AKA TÜRKMEN
Ärsarylaryñ ÿabany diÿen urugynyñ etnik ady "giñ sährada ÿaşaÿanlar" diÿen
manyny a-ladÿar. Türk alymy Prof.Faruk Sümer, Iragyñ Halap velaÿatynda
ÿaşaÿan türkmenleriñ bir taÿfasyna ÿaban Äri diÿilÿändigini, çünki olaryñ öñ
ÿabanda (sährada-ÿat ÿurtda) ÿaşandyklaryny belleÿär.
Gökleñleriñ ve tekeleriñ hataryna girÿän ÿaby tiresiniñ adynyñ gadymy oguzlarda
hökümdarlaryñ adyny a-latmak üçin ulanylan ÿabgu diÿen lakabdan emele gelenligi
aÿdylÿar. Selçuk ÿolbaşçylarynyñ ogullaryna-da şeÿle lakab berlipdir. ÿaby diÿen
taÿfa Alyşyr Navayÿnyñ dövründe Sogdianada (Samarkant tövereklerinde)
oturypdyr. Ol şeÿle diÿÿär:
Sogd içinde olturuplar ÿabular
ÿabularnyñ mingen aty ÿabular.
Orta asyr türkmenleriniñ arasynda ÿagmyr ÿa-da ÿagmyry diÿen uly ve güÿçli taÿfa
bolupdyr. Olaryñ galyndysy häzir gökleñleriñ ve hataplaryñ hatarynda bar. Bu
taÿfa ady, asly ÿazyrlardan bolan ve XI. asyryñ başynda (1028) türkmenleriñ
Horasan häkimleriniñ garşysyna alyp baran göreşlerine baştutanlyk eden görnükli
serkerdäniñ-ÿagmyryñ adyndan gelip çykÿar diÿÿänler bar.
120
121
Garadaşlylaryñ ÿakalybamyly diÿen tiresiniñ ady, bu etnik tofaryñ geçmişdäki
göçüp-gonan ÿerleri bilen gös-göni baglanyşyklydyr. Olar ilki Hazar deñiziniñ
ÿakasynda soñra-da Bäherdeniñ Bamy obasynda oturypdyrlar. Tekeler Ahaly
eÿelänlerinden soñ olar, Daşhavuza tarap göçüpdirler.
Hazar deñiziniñ ÿakasynda ÿaşandyklary üçin Söÿünhanly diÿen taÿfalar
birleşigine giren tofarlara (gökleñ, eÿmir, salyr, okly) ÿaka Türkmenleri diÿip
aÿdylypdyr.
İranlylar, Etrek-Gürgen ve Balkan tövereklerinde oturÿan türkmenlere ÿaka
türkmenleri diÿipdirler
ALVAÇ-¥APAGI-¥A¥ÇI-¥AZIR
Salyr taÿfasyny emele getirÿän 4 bölümiñ biri ÿalvaçlardyr. Beÿlekileri bolsa
Akman, Garaman ve Kiçiagadyr. Gadymy türki dillerde ÿalvaç sözi vekil-ilçi ve
peÿgamber manylarda ulanylypdyr. Sözüñ asyl manysy barada alymlar anyk bir
zat aÿdanoklar.
ÿap-ÿab sözleri gadymy eÿÿamda ÿapmak-ÿapyşmak ÿaly sözlerde ulanylypdyr ve
birleşmek, toplanmak, jemlenmek ÿaly manylary a-ladypdyr. Saryklaryñ ÿapagy,
tekeleriñ ÿapan, Esgileriñ ÿapaç, ÿomutlaryñ ÿapban tireleri bar. Şyhlaryñ
hatarynda-da ÿapma ÿagny soñradan goşulan manyda ulanylÿar.
Salyrlaryñ hatarynda ÿaÿçy-ÿaÿçyly-ÿajy diÿen urug-tireler bar. Bu sözleriñ
manysy, ÿaÿ ÿasamaga ve ÿaÿdan ok atmaga ussa il şeklinde görkezilÿär. Olaryñ
hünärleri soñra urug adyna övrülen bolmaly.
24 türkmen taÿfasynyñ iñ ulularyndan biri ÿazyrlardyr. ÿazyr sözüniñ manysyny,
ÿazmak-sermek (ÿe-mek-basyp almak) şeklinde görkezÿänler bolşy ÿaly sözüñ
"ÿazy ar" ÿagny ÿazyda-sährada ÿaşaÿan il manysyny a-ladÿanlygyny aÿdÿanlar-da
bar.
Gije-gündiz aglamakdan "ÿar" diÿip
İndi gözüm ÿaşy sil bolar boldy,
Bilbil idim, saÿrar idim "gül" diÿip
Saÿragan dillerim "lal" bolar boldy.
Duÿmaz boldum ahyr "ÿar-ÿar" diÿmekden
ÿok boldum, tükendim gussa iÿmekden,
Eÿ ÿaranlar, gam öÿünde köÿmekden
Elip dek kamatym "dal" bolar boldy.
Gözüm aglar, gövnüm ÿary unutmaz
Hiç savulmaz, duman serimden gitmez,
Gaÿgy bilen gün yÿrakdyr dañ atmaz
Her bir günüm indi "yÿl" bolar boldy.
Zelili zar aglar, bikarar bolup
Sabyr ÿoly menden gyrak savulyp,
Rahatym kemelip, hasrat köpelip
Derdi-elem maña "bol" bolar boldy.
Zelili
121
122
¥EDİURUG-¥EMRELİ-¥ERKİ-¥OMUT
Saryk, Salyr ve Esgi taÿfalarynyñ hatarynda ve umuman gündogar halklaryñ
köpüsinde ÿediurug (ÿedi Urugyñ Birleşigi) diÿen urug-tire bar.
Alili, ata, teke, änevli taÿfalaryñ ve Nurata türkmenleriniñ hatarynda ÿemreli diÿen
tire bar. Olara, Azerbaÿjan, İran ve Türkiÿede-de duş gelmek bolÿar. adyñ, İmirli,
Eÿmir İli, ÿemirili ve ÿemreli ösüş ÿoluny geçenligi ve ahalda taÿfa hökmünde
döränligi aÿdylÿar.
ÿomut ve Saryk taÿfalarynda ÿerki diÿen tireler bar. Gadymy türklerde İrkit, İrkut
diÿen taÿfa bolupdyr. Bu ad irki ve -t türki köplük goşulmasyndan ybarat.
Türkmenleriñ uly taÿfalarynyñ birine ÿOMUT diÿilip, bu taÿfa özara Günbatar
(Şagadam), Demirgazyk (Daşhavuz) ÿomutlary diÿip ikä bölünÿär. Bu taÿfanyñ uly
tofary İranda (Türkmensährada) ÿaşaÿar. Olara Ovganistanda-da
Garagalfagystanda-da duş gelmek bolÿar.
ÿomut sözüniñ asyl gelip çykyşy barada alymlar dürli fikirler beÿan edÿärler.
Majar alymy Vamberÿ, ÿomut sözüniñ gadymy türki dillerde il-halk-taÿfa-tofar
manylarynda ulanylan ÿom sözünden ve -ut goşulmasyndan emele gelenligini
aÿdÿar. Mundan 2100-2200 yÿl öñ, türkmenleriñ gadymy ata-babasy bolan Gunlara,
ÿOMUT hem diÿilipdir. Gun sözüniñ özi İl-Tofar manysyndadyr. Diÿmek, ÿomut
taÿfasynyñ etnik adynyñ gadymy Gunlaryñ ÿomut diÿen (ikinji) ady bilen deeşdireniñde olaryñ ikisiniñ-de şol bir sözden: İl-Tofar-Taÿfa manysyndaky ÿOM
sözünden ve gadymy türki dillerde jemi-köplügi a-ladÿan -ut goşulmasyndan emele
gelendigini göni aÿdyp bileris (S.Ataniÿaz. Şejere s.144. Aşgabat-1994).
¥İGRİMİDÖRT
Mukri ve Hatap taÿfalarynyñ hatarynda ÿigrimidört diÿen tire bar. Giçki orta
asyrlarda Orta Asiÿadan Azerbaÿjana ve Kiçi Asiÿa ÿurtlaryna göçen gajarlaryñ
arasynda-da şu adly etnik tofarlar bolupdyr.
Gadymy türkleriñ, şol sanda türkmenleriñ ata-babalary bolan Gunlar, biziñ
eÿÿamymyzdan has öñ 24 bölege (okruga) bölünipdirler ve bu däbiñ olardan
Oguzlara geçenligi görkezilÿär. Türk alymy Prof.Faruk Sümer Türkiÿä göçen
türkmenlerde hut Säfäviler dövründe-de 24-e bölünmek däbiniñ saklanandygyny
ÿazÿar. Türkmen halylarynyñ 24 gölden ybarat bolÿanlygy-da, gadymy oguz
elipbiÿinde ilki 24 harp bolanlygy-da täsindir.
Köp namarda mal berip sen dun dünÿä
Gözi gökde, gaÿgysy ÿok sir gider,
Kany aklyñ? oda düşüp ÿan dünÿä
Ne merdler bar, ÿoksullykda hor gider.
Dünÿä zendir, köp oÿnaşly, är bir
Bir öpüşde, etiñ-ganyñ sorubir,
Ölenden soñ, şah-u geda bary bir
Mundan her kim yÿgnanjygyn goÿr gider.
Adam ogly ÿalançynyñ ÿalanyn
Çyn sanypdyr, egri bakyp gülenin,
122
123
Gam çekme eÿ dünÿä, her kim alanyn
Garz malyñdyr, ÿene gaÿdyp biÿr gider.
Magtymguly, güÿçli bilen dalaşmañ
Haÿry goÿup, şer işlere buluşmañ,
ÿagşy-ÿaman sözüm köpdür gülüşmäñ
Neçün, her kim bildijegin diÿr gider.
Magtymguly
123
124
¥OMUT
(TÜRKMENİSTAN-DAŞHAVUZ)
G.İ.Karpov. 1925
J.Amansary. 19..
A.Geldi 1966
GUTLITEMİR (GARAÇUKA)
ATABA¥ : Eÿmir, Ganÿokmaz, Diÿeji.
JAFARBA¥ :
GOJUK :
Gyzyl, Dañryk, Gurama, Marama, Akgaryn, Daşlar, Daz,
Gullar,Gyryk.
BAGA :
BÄHELKE :
MAŞRIK : Alagöz, Togdary, Nefere, Garaçakan, Dädekeler.
ÖTLITEMİR (BA¥RAMŞALI)
A-ÖKÜZ : AK:
Gutlybaÿ, Akja, Gulam.
GARA: Çig, Kör, Maraba.
B-SALAK : Topçular:
AK: Boÿunbaş, ÿolma, Sozma, Zamanly.
GARA: Çiñ-än, Annaşly, Köse, Müjevür, Kazy.
J-ORSUKÇI : JÜNE¥T:
Kazy, Lukman, Gulajy, Serdar, Golakñ Saryk.
VEKİL:
Körgövre, Garadaşly, Märem.
GIRIMSA : Çarşañ-y, Däli, ÿagly, Telpekli, Kakmaçlar.
GARAHOJA :
D-UŞAK : HAJI: Tamdyrly.
BARAK : Ak, Gara, Söÿünjek, Begler
TEBELE : Gökje, Çebşekler.
TEMEÇ : Mollaköse, Çakşetli.
E-GARABO¥UN :
Däli, Esenje, Söÿlibeg.
F-GARSAK :
Serdar, Agar, Kör, Balykçy.
¥OMUT
(TÜRKMENİSTAN/BALKAN-İRAN)
GUTLITEMİR (GARAÇUKA) ÖTLİTEMİR (BA¥RAMŞALI)
AKATABA¥ (ÇONI) :
Ak
(Uzyn) : Gök, Hebipli, Sakavy.
(Gysga) : Şirmämedli, Gözmämedli, ÿolma, Baÿlar.
Atabaÿ : Daz, Badrak, Ganÿokmaz, Düvünçi, Kesearka
(Näzmeñli, Kese, Eÿmir, Mämedalylyk (Govşak-Gyradeñ),
Tatar, Tana (Bekdaş-Velibaÿ), Aşyrgök, Köçek, Gojuk,
Temek, İgdir.
JAFARBA¥ (ŞEREF) :
¥araly : Tumaç, Gyzyl, Aryk, Kel, Sakally, Burkaz, Çükgän.
124
125
Nuraly : Garainjik, Kelte, Garaja, Kem, Kör, Gylguÿruk, Törrük,
Turaç, Diÿeji, Gereÿ, Hivaçy, Pañ, Gajar, Kötük.
Ogurjaly adasynda ve başga ÿerlerde ÿaşap, soñra ÿaraly, Nuraly ve beÿleki
taÿfalara goşulanlar : Garravy, Bähelke, yÿlgaÿ,
Baga, Maşryk, Gojuk, Tatar,
Salak, Köçek, Nedim, Köse.
TEKE
UTAMIŞ:
A-SIÇMAZ : AKSOPI : Gyr, Ker, Tümen, Sagyr, Perreñ, Şagal.
HOJASOPI : Bagaja, Mülkaman, Arap,
Gyzylgöz, Meñli, Bokurdak.
B-BAGŞI : ÇELTEK : Uruşgan, Vekil, Ajdar, ÿüzbaşy, Mürşük.
¥ASMAN : Mürüşgär, Ajar, Vekil, Uruhçy, Peri.
MİRİŞ : Perdanly, Perili.
SALIK : Pir, Tala, Matyr.
AKDAŞA¥AK : Gürji, Minçe, Begendik, Gyzylbeg, Şova.
GARADAŞA¥AK : Gökboÿun, Akgoñur, Matyr.
TOGTAMIŞ:
A-BEG : GOÑUR : Garagoñur, Akgoñur, Tañreddin.
GÖKJE : Gubaş, ÿarygökje (taÿmaz, küti), Garagökje
(Tarlañ-Tana), Sünji (Aksopy), Çamanak (Govañ).
AMAŞA : Çalym, Köje, Goşa (Zereñ-Çaman), Çarÿarlar,
Agrybaş, Kazy.
B-VEKİL : GANJIK : Kazy, Çarykly, Güñ, Dolan, Gül, Çarykly, Garagol,
Akÿusup.
¥USUP : Garaÿusup, Akÿusup, Tilki, Däli, Bagşy,
Gulam, Garaÿörme.
GAGŞAL : Baÿgeldi, Arlañ-y, Dokçaga, Balkanguly, Sopy,
Kurtjünek.
BÜKRİ : Erkek, Däli, Çal, Orazmämed, Döv, ÿüzbaşy,
Tümen, Sary.
SARIK
¥ALKAMIŞ:
A-ALAŞA-ÜÇURUG : HOJANAZAR : Çalbozan, Semelek, Jantaÿ-Şirniÿaz.
ALNIŞ : ÿapagy, Bozÿatan, Avçy.
BA¥RAÇ : ¥erkisyddyk, Janybek.
HORASANLI : Momotaÿ, Goÿunçy.
B-POLATŞAH : GOJALI : Garagojaly, Şeÿhtemir, Gyzylja, Janguly,
Akguly.
Herzeki Gyzyl : Şeriftagan, Kerpota, Pota, Tagan, Onbegi,
Ker.
125
126
Suhty Herz-Suhty : Erden, Dädeguly, Çemçe.
Ganlybaş : Mominişan, Garatilki.
Gulja : Abdal, Saryja, Alagöz, Maşyk, Agajaÿak,
Baÿteber, Hanteber, Garlybaş.
Söÿünhanly : Garanogaÿ, Aknogaÿ, Onbegi, Düÿeji,
¥atan, Aşyrbaÿ.
Bedeñ : Tibet, Tat, Şavman.
J-AMAŞA : Tekelerin hataryña siñendir.
ÄRSARI
I.-GÜNEŞ (Kemalgazy):
Çakyr, Çekir, Süleÿmen, Gabasakgal, Omar, Gyzylja.
II.GARABEKEVÜL (Zeÿnelgazy):
A-Gara : Däli, Islam, Baÿ, Mamaş, Gazan, Tagan, Guraÿş, Garaboÿun, Ögem,
Çekiç, ÿabany.
B-Bekevül : Togaçy, Saryly, ÿerli, Uşagon, Lamma.
III-ULUDEPE (Mustafagazy):
Akderi, Esenmeñli, Gyzylaÿak, Surhy, Ajy, Dänajy, Çatrak, Garaja, Etbaş
(İtbaş),
Gabyrdy, İtakly, Surh.
ATA
I.-NURATA:
A-Mahmudata : Kazylar, Otamlar, İşanlar, ÿaltalar, Şapolat, ÿekeçemçe,
Garamämed.
B-Ahmedata : ÿolesen, Dervişaly, Geçiler, Tyñkylar, Küpbaş, Jygyrlar.
II.-OMARATA:
A-Utody : Mömin, Abdal, Isak, Sülüm, Ahmed, Mämed, Hoşgeldi, Kepçe.
B-Avlamyş : Dövletgeldi, Dañryk, Bagaja, Garadamak, Nurak, Kör, Çitir.
III-ABAGATA : İranda dürli taÿfalaryñ hataryna siñip ÿaşaÿarlar.
NOHURLI
I.-NOHURLI : Melik, Erbap, ÿüzbegi, ÿüzbaşy, Övezgeldi, Bahar, Hoja,
Jagyljugyl, Abdyrahman, Guşhana, Eşek, Sygyr, Denjik, İşhata.
II.-ZERTLİ : Ogry, Ker, Kem, Kör, Hojaniÿaz, Hyvaly, Ayÿ, Çaryk, Kazy,
Hojanepes.
GÖKLEÑ
I.-GAÿI : Jangurban, Garnas, Halkadagly (İranda), Garabalkan (İranda),
Temek (İranda), Dary, Däli, ÿelÿañy, Akkel, Garakel, Gyzyl,
Bogaja, Gyzyliman, Gajar.
126
127
II.-DODURGA : Gerkez, Gyryk, ÿañak (İranda), Señrik (İranda), Bayÿndyr
(İranda),
Keÿik, Godana, Sovranly, Hoja, Gökjeli (İranda), Akinjik (İranda).
III.-HATAP : Borugçy, Çanakçy, Telter, Kövsi.
IV.-MUKRİ : Ürgenji, Köpekler, ÿigrimidört, Tokaÿ.
SAKAR
1.Merÿe : Ulylar, Kövli, Syrtygara, Köÿük, Gökçe, Däli, Çakmak, Çayÿ, Käne,
Goçaÿ, Ketev, Şih, İşan, Daraz, Özbek, İsmail, Goşdepe.
2.Hojainebeÿ : Beginebeg, Gatyköl, Topçylar, Keneges, Alpan, Çagataÿaryk, EşekKürre, Kelteÿap, Bilekge.
3.Gyzan : Mergen, Beg, Jelleke, Meleje, ÿoltak, Mirap, Gara, Süÿnük, Gök,
Ablak, ÿuha.
4.Syÿadagsakar : Uly-Kiçi-orta Sakar, Hasylçy, Lebaby, Horasanly,
Gavunçy, Guşçy (Gutçy).
5.Garamahmut : Kövli (Kazy, Gök, Haraÿ), Çiriñ-i, Begler (Kel bagşylar), Däliler
(Toÿnak), Küpbaşlar (ÿalama, mir, matak), Vahymlar, Velbaÿlar.
SALIR
I.KİÇİAGA : Bokaş, ÿajy, Bokgara, ÿeÿkebaşarja, ÿakup, Saÿat, Arslan.
II.¥ALVAÇ : Ordugoja, ÿusup, Begsakar, Kese, Kerimaga, Kurt.
III.GARAMAN : Begbölük, Odjuk, Ökürjikli, Gedek, Halilçulum, Ajgam, Kuşy.
ÇÄRJEV SALIRLARI
1.-Kyraçly : Tirkiş, Aÿagarykly, ÿüzbegi.
2-ÿaÿçyly : İnjikli, Torgaÿly, Çyÿanly.
3.-Akjyk : Akjyk, ÿagyplar.
4-Gazarçy : Gazarçy, Kätmendövdi.
5-Eşekçi : ÿalama.
6.-Deÿnevli : Ussalar, Begler, işanlar, Aÿrytamlar.
7-ÿediurug : Köpekçi, Garalar, Gökler, Kesikler.
8-Kyrköÿli : Gürji, Tatarlar, Araplar, Samak, Süvjüler, Däli, Tavşan, Hapyz.
9-ÿagyr : Arbap, Maÿmak, Gazan.
ALİLİ
ONBEGİ:
A-ÖVJİ : Övji : Garagol, Gutçy, Parhaÿly, Garaçuha, Çala, Saryja, Däli,
Novaly, Ker, Jöhit, Kethuda, Köje, Boÿagçy, Juvazçy, Gökkum.
Dutjy : Jikjiki, yÿglak, Çuval, Nergiz, Kerkili, Garaja, Gäbe, Gaÿgyl,
Gaÿgyly, ÿalvaç, ÿemreli.
B-MOVDUT : Movdut : Kärgiz, Kirrik, Alyhara, Akköÿnek, Geçili, Kövli,
Soltanly,
Kiçigine, Lakga, Porly, Ogry, Gajar, Ketenli, Bagveli, Onbegi.
PAKGA : Ayÿterekeme, Ayÿ, Gylly, Agzaçyk, Gürzeÿli, Çerre, Garalakga,
Baÿtohum, Dalak, Gajar.
127
128
¥ÜZBAŞI:
A-BEGDEPESİ : ÿüzbaşy, Gajar, Kilvan, Kelegeÿli, Beg, Büzmeÿinli, Garaatan,
Mehinli.
B-NEMİSLİ : Demirçi, Kömürçi, Melik, Çepbe, Jindek, Goşa, Serbaz.
J-GIPÇAK : Patda, Gassap, Beg, Gylboÿun, Däli, Sary, Tat, Eşekli.
D-GARKIN : Joran, Çakyr, Çil, Çopan, Däli, Kerki, Peÿlaç, Süÿthor, Jürmen.
E-GASIMLI : Garaÿak, Ekeler, Alakazy.
128
129
SÖZLÜK
A-Ä-B
1.Adem : A.dem-ÿokluk, ÿok bolmak.
2.Ary : Arassa, päk, tämiz, ÿala-aç, boş.
3.Aryk : ÿap, uly akar suvdan aÿrylÿan kiçi bir gol, bölek.
4.Aryş : Jennet (arşa çykmak). Gök, asman, iñ ÿokary asman.
5.Arka : Gövräniñ eginden inçe bile çenli bolan bölegi, daÿanç.
6.Arman : ¥etilmedik maksat-arzuv, ökünç, öÿke, kine.
7.Arryk : Hor, etsiz-gansyz.
8.Asylzad : Asylzada, adly-abraÿly maşgalada önüp-ösen, soÿly maşgala.
9.Aÿş : Ayÿş, lezzet, keÿf, rahat
10.Äbermek : Bir zady birine alyp bermek.
11.Ädim : Gadam, hereket, iş
12.Ägä : Agah, hüşgär, sak, habardar.
13.Äht : Ähd, şert, söz, kasam.
14.Älem : Dünÿä
15.Äpet : Afat, örän uly, ägirt uly.
16.Är : Aÿalyñ erkek ÿan ÿoldaşy.
17.Äşgär : Aÿan, aÿdy18.Ävmek : Havlukmak, gyssanmak, (ävmek şeÿtandan sabyr rahmandan)
19.Bad : ¥el, şemal.
20.Bahabar : Habardar, habarly, ägä.
21.Barça : Hemme, bary.
22.Barly : Baÿ, gurply.
23.Baz : Elguşy, algyr. Açyk.
24.Bedev : Güÿçli, tohum at.
25.Bekr : El degmedik, gelin bolmadyk gyz, bozulmadyk.
26.Beled : Gavy bilÿän, ÿetik, tanyÿan.
27.Bezm : Toÿ, meÿlis.
28.Bitÿän : Bitmek, tamam bolmak, gögermek, ösmek.
29.Buÿsanmak : Guvanmak, övünmek, begenmek, bir zada-kimsä daÿanmak.
30.Bähbit : Peÿda, hayÿr.
J-Ç-D-E
1.Jady (Ja:dy) : Ovsun (äfsun), gözbagçylyk.
2.Jäht : Jähd, jan çekme, çalyşma, tagalla.
3.Jebr : Jepa (Jefa), ezÿet.
4.Jemal : Avadanlyk, gözellik, jamal.
5.Jümle : Hemme, bary, ähli.
6.Çak : Güman
7.Çalt : Basym, çalasym, tiz.
8.Çäk : Serhed, araçäk.
9.Çaÿ : Gurydylan ÿapraklary gaÿnan suv bilen demlenip içilÿän ösümlik.
Akar suv, suv akÿan jar-ÿap.
10.Çoh : Köp, köpçülik.
11.Çoÿmak : Oda tutup yÿlytmak.
129
130
12.Dal : Pudak, şaha.
13.Dalan : Eÿvan
14.Darga : Sakçy, polis (daruga).
15.Daşamak : Daşymak, bir ÿerden başga bir ÿere çekmek, getirmek.
16.Dek : Parahat, ÿalak, ÿaly, kimin.
17.Deprenmek : Gujurly hereketlenmek, ÿafyşmak (ÿapyşmak).
18.Derrev : Basym, tiz, çalasym.
19.Deÿ : Dek, ÿaly, kimin.
20.Dumly-duş : Daş-töverek.
21.Dun : Pest, nejis.
22.Duÿdansyz : Habarsyz, bildirmän.
23.Düşlemek : Dem-dinç almak üçin bir ÿerde düşmek, gonmak.
24.Egsik : Kem, ÿetmez, pes (pest).
25.Em : Derman, şyfa, peÿda, kömek.
26.Erdem : Pes (Pest) pällilik, ÿigitlik, dogrulyk.
27.Esli : Ep-esli, uly, ÿo-syz, mazaly, mahul.
28.Eÿ : Eÿ görmek, ÿagşy, gavy.
29.Eÿÿam : Zaman (Nuh eÿÿamynda bolup geçen).
30.Eÿÿäm : Bir zadyñ bolup gutarandygyny a-ladÿan söz.
G-H-I-İ
1.Gabamak : Töverek-daşyny gurşap almak.
2.Galtaman : Tala-çy, garakçy.
3.Garav : Gaÿtargy, jogap.
4.Garsak : Çölde ÿaşaÿan gysgajyk aÿakly kiçijik haÿvan.
5.Garta- : ÿaşy bir çene ÿeten, garryp başlan.
6.Gähi : Kävagt, kämahal.
7.Gedem : Ulumsy, mütekepbir.
8.Gybat (Gyÿbat) : Biriniñ yzyndan edilÿän nädogry gürrüñ, myjabat.
9.Gyra : Çet, kenar.
10.Girev : Garz alnan zadyñ deregine goÿlan pul. Zamun, kefil.
11.Gödek : Edepsiz, ÿakymsyz, gelşiksiz.
12.Guçmak : Gujaklamak, bagry-a basmak, gujagy-a gysmak.
13.Gulaç : İki goluñ giñ gerlendäki uzynlyk.
14.Gut : Bagt.
15.Gutarmak : Tükenmek, halas etmek.
16.Gutulmak : Keselden-hovpdan açylmak-halas bolmak.
17.Güdaz : Ergin, eridÿän, ÿanyk, ÿakÿan.
18.Halat (Ha:lat) : Geÿim, don. Sylag hökmünde berilÿän geÿim. Vagt, dövür.
19.Hamr : Arak, şerap.
20.Häli-häzir : Şu vagt.
21.Heser : Eser, täsir.
22.Heserlenmek : Öz-özüne gövni ÿetip, hondan bärisi bolmak.
23.Hyrystiÿan : Hristiÿan, İsa peÿgamberiñ dinine eÿerÿänlere berilen ad.
24.Hor : Arryk, semiz däl, garyp.
25.Hovandar : ÿakyn hossar, ÿoldaş.
130
131
26.Huÿ : Ahlak, gylyk.
27.Igtykat : Igtykad, ynanç, eÿermek, uÿmak.
28.Izhar : Beÿan etmek, aÿan etmek.
29.İblis : Şeÿtan.
30.İñ-än : Örän, juda, beter, has, heÿvere.
31.İstihan : Fr.Ostyhan, süñk.
K-L-M-N
1.Kähil : ÿalta, haÿal.
2.Kelpeze : Kelfeze, Hajjyk (uzyn guÿrukly süÿrenji haÿvan).
3.Kesb-i kär : İş, gulluk, gylyk-häsiÿet.
4.Kibi : Gibi, ÿalak, ÿaly.
5.Köst : Kemçilik, ÿetmezçilik.
6.Kövlenmek : Aÿlanyp gelmek, gara bermek, kövlip alynmak.
7.Kövser : Behiştiñ akar suvy.
8.Köÿmek : Jövrenmek, örtenmek, dereksiz gitmek.
9.Labyz : ÿakymly ähe-li ses-söz.
10.Lagl : Lagyl, gyzyl reñkli gymmat-baha daş.
11.Lagnat : Gargyş, nälet.
12.Laht : Lähd, gör, gabyr.
13.Lal : Kepläp bilmeÿän.
14.Magtanmak : Öz-özüñi övmek, övünmek.
15.Makul : Dogry, ÿerlikli.
16.Mazaly : Mazzaly, gavy, rahat, ÿeterlik, lezzetli, hezil.
17.Mäki : Dokmaçylyk enjamy.
18.Mäkiÿan : Urkaçy jynsly tavuk, guşÖ
19.Melamat : ÿazgarmak, käÿinç.
20.Mele : Açyk-sary re-k, öçgün sary.
21.Menzil : Düşelge, duralga, öÿ, mekan
22.Mydar : Güzeran, o-şuk, gün, sabyr, takat, jydam, gujur.
23.Munapyk : Munafyk, iki ÿüzli, ara bozujy.
24.Nar : Ot, mive ady.
25.Närse : Nerse, nesne, zat.
26.Näşe : Nämüçiñ, Nämeşip.
27.Nem : Öl, çyg, ÿaş.
28.Nert : Tagtañ ÿüzi hanalara bölünip oÿnalÿan oÿun.
29.Nogsan : Nuksan, kemçilik, zyÿan, egsik.
30.Novha : Agy, zar etmek, aglamak, e-remek.
31.Nurbat : Aman, haraÿ.
O-Ö-P-R
1.Okgunly : Çalasym hereket edÿän, hyjuvly, örän ÿiti, güÿçli.
2.Olja : Söveşde duşmandan alynÿan zatlar.
3.Oñat : Gavy, ÿagşy, gözel.
4.Oñlamak : Halamak, makul bilmek.
5.Orun : ÿer, jaÿ, derek, övez, vezife.
131
132
6.Ovsun : Äfsun, möÿ-möjek çakanda okylÿan doga.
7Ö.rtenmek : Bir zada gynanyp janyñy ÿakmak. Horlanmak.
8Ö.vlat : Övlad, keramatly hasap edilÿän ruhanylaryñ nesline berilÿän ad.
9Ö.vşün : ÿalpyldy, şöhle.
10Ö.zbaşdak : Garaşsyz, ÿekelik, aÿratyn.
11Ö.zen : Bir zadyñ düÿp manysy, esasy, hamyrmaÿasy.
12Ö.zge : Başga, beÿleki, keseki, ÿat, gaÿry.
13.Paç : Bir dövletiñ bakna ÿurtlardan alÿan salgydy-hyrajy.
14.Paş : Faş, äşgär-aÿan etmek.
15.Paÿ : Aÿak, hisse, bölek.
16.Paÿan : Soñ, ahyr, yz.
17.Penakär : Pena bolÿan, gorag edÿän.
18.Per : Ganat, tüÿ, ÿelek.
19.Pesende : Halanan, gavy görülen.
20.Peşe : Çybyn.
21.Piş : Öñ, öñki.
22.Posa : Busa, öpüjik, öpüş.
23.Poşt : Arka, arkadaÿanç.
24.Pugta : Berk, gaty, ykjam, gavy, mazaly, ÿagşy.
25.Pust : Post, deri, gabyk.
26.Raÿ : Gövün, isleg, niÿet.
27.Ribat : Kervensaraÿ. Bag, gala, mekan, jaÿ.
28.Rigan : Raÿgan, mugt, beÿhuda.
29.Rizvan : Jennet, razyçylyk, kanagatlylyk.
30.Roÿ : Ruÿ, ÿüz, ruhsar, görk.
S-Ş-T-U-¥-Z
1.Salasyl : Zynjyr.
2.Sanmak : Hasap etmek, saÿgarmak.
3.Sary : Tarap.
4.Sem : Sesiñi çykarmazlyk. Dymmak.
5.Syÿak : Syfat, görnüş, endik.
6.Sir : Aç däl, dok.
7.Sona : Avadan ördek, ördegiñ mäkiÿany.
8.Sugun : Dag-defe sygry.
9.Sülgün : ÿaban tavugy.
10.Şähne : Şäher garavuly-sakçysy.
11.Şikat : Şikaÿat-närazylyk bildirmek.
12.Tabyn : Tabyn bolmak, zor bilen boÿun egmek. Birine ÿa-da bir
zada garaşly-bagly bolmak.
13.Tabşyryk : ÿumuş, vesiÿet, övüt, sargyt.
14.Talamak : Biriniñ zadyny zor bilen elinden almak.
15.Tama : Umyd, isleg.
16.Ter : Der, täze, öl.
17.Teriñ : Çuñ, çuñ-ur.
18.Tilsim : Jady, ÿalan doga.
132
133
19.Tolkun : Gom, gaÿ.
20.Torsuk : Gysga aÿakly haÿvan.
21.Toslamak : ¥alandan oÿlap tapmak, ugursyz sözlemek.
22.Tör : Öÿüñ düÿp tarafy.
23.Tutanÿerli : Öz maksadyna ÿetmek üçin berk durÿan, erjel.
24.Türme : Tussaghana, zyndan.
25.Ulus : Uly il, halk.
26.Umga : Dag keÿiginiñ goçy.
27.¥aşylbaş : Ganatlarynyñ üsti ve boÿunlary ÿaşyl övsüp duran ördek.
28.¥elim : Çyryş, ÿelmeşgen madda.
29.Zat : Asyl, bar bolan bir esbap-şaÿ.
30.Zyba : Fr.avadan, gözel.
133
134
Peÿdalanylan Çeşmeler
1.Ahmedi A.M. : Türkmen halkynyñ taryhçasy. Gonbed-Gabus/İran. 19..
2.Akdemir Ryza : Türkmenler arasynda. Ankara/Türkiÿe 1987
3.Ataniÿaz S. : Şejere-Türkmenleriñ nesil daragty. Aşgabat.1994.
4.Bekmyrat A. : Andalyp hem Oguznamaçylyk däbi. Aşgabat.1987.
5.Gulla N. : Türkmenleriñ nesil daragty.ÿaşlyk Jurnaly.Aşgabat. 19..
6.Güli Emin : Türkmenleriñ syÿasy ve sosÿal taryhy.Tähran.1986
7.Halimogly N.B. : Oguznama.Aşgabat/Türkmenistan.1990.
8.Karpov. G.İ : Türkmenleriñ Taÿfa ve Urug Gurulyşy, 1925
9.Logaşova B.R. : İran türkmenleri.Tähran/İran.1986.
10.Mirniÿa M. : Türkmen taÿfalary. Maşad/İran.1986.
11.Sümer Faruk. : Oguzlar-Türkmenler.İstanbul.1992
12.Togan Z.V. : Oguz destany.İstanbul.1982.
13.Turan O. : Selçuklar taryhy.Ankara.1965.
14.Vamberÿ A. : Galp dervişiñ Orta Asiÿa Hanlyklaryna syÿahaty.Tähran.1985
134

OGUZNAMA-ŞEJERE (Türkmenlerin Soyağaci) Dr. Mehmet Kylyç

Transkript

Benzer belgeler

Line id : @tasinlikler

Untitled - Show Radyo

Myrat Annanepesow S.Edebiıaty žurnaly 10/1989

Türkmeni Öwreniş Merkez Gökdepe t

Gökdepe Tragedi1

Covenant of Mayors background note

MAGTYMGULY DÜİPSİZ UMMAN

Turkmen PTP Guidelines for Reading Skills