RBGiONAL COCNAPi PROBLEMLORi

dgdsgdfgd
AZoRBAYCAII ELMLoR AKADEMIyaST
adrna CoGRAFIy.L iNsriruru
Akad.H.o.ollyEv
$aKi REGIoNAL ELMI MoRKozI
AZORBAYCAN RESPUBLIKASININ
RBGiONAL COCNAPi PROBLEMLORi
$oKi-zAeATALA iQrlsaoi naYoxu
Bakr
-
2003
BaS
redaxtorz
akademik B.O.Budaqov
Masul redaxtorlar: MEA mtixbir tizvii R.M.Memmedov
c.e.n. N.H.Oyyubov
Azarbaycan Respublikasrntn regional cofrafi problem<Nafta-Press>>, 2003,
leri. $aki-Zaqatala iqtisadi rayonu. Bakr,
190 seh.
'a I if
\, -ll
t
t:|.''
t
n tl0
t\.
t
i
sfafksaflksahfsasakfhsajkfh
oo'?,\?Y*-' erini nasr
071(2003)
@ <<Nafta-Press>>
negriyyatr, 2003
\tl
>
\s)
>
On
soz
1996-ct ilden akad.H.O.Oliyev adma cofrafiya institutu
<<Azerbaycan Respublikasrnrn regional cofrafi problemleri>
mcivzusunda asasen tetbiqi istiqametli elmi-tedqiqat iglerini
yerina yetirmeya baglamrgdr. igin esas meqsadi respublikanrn
iimumi coffafi problemlari fonunda onun ayn-ayn iqtisadi ve
inzibati b<ilgalerinin tebii ehtiyatlarr ve problemlarini agrqlamaq,
bazar iqtisadiyyatrnrn telablerini nezera alan mtivafiq tekliflar
hazrlamaq ve bu tekliflerin heyata kegirilmasi igine k<imak gostarmakdir.
Tedqiqat igi iki- timumi ve regional hisselerden ibaretdir.
Regional hisseda respublikamn btittin iqtisadi va inzibati rayonlan ehate olunur ve hamin rayonlar tizra mtivafiq kitablar seriyasrnrn nagr edilmesi nazarde tutulur. inzibati rayonlann colrafi
problemlerinin garhi qabaqcadan mtieyyanlagdirilmig sistem tiaa
har saheye aid qrsa ehtiyatlar seciyyesindan, coffafi problemlarden, onlann mtiasir geraitda veziyyatinden, halli yollarurdan
va konkret tekliflerdon ibaretdir. $ehrde bazi mtihtim statistik
materiallar, araziya aid spesifik ekstremal hadise va xtisusiyyatler de ehate olunur.
igin yerina yetirilmasine respublika Elmler Akademiyasrnrn apancr cofrafiyagrlarmdan ibarot yaradtcr qrup celb olunmuqdur.
Tedqiqat tizre ncivbeti yazr Azarbaycanul en maraqlt regionlanndan biri olan $aki-Zaqatala iqtisadi rayonuna hesr olunur. Mtiollifler giibho etrnir ki, aser regionun sosial-iqtisadi
inkigafi tigtin gahgan va sey gtisteren dovlat ve yerli hakimiyyat
orqanlarr iggilerine, ig adamlarrna mtixtelif sahelero sarmayo
qoyulugunun esaslandnlmasr tigtin faydah ola bilar.
Akademik B.O.Budaqov
a
J
cinis
Mtiasir d<iwdo Azerbaycat respublikasrnda geden siyasi,
iqtisadi va ictimai deyigiklikler, ewalki elmi-istehsal miinasibetlerinin tedricen yeni forma va mezmuna kegmasi tebii ehtiyatlan yeniden qiymetlendirmeyi, onlan respublikanln vo regionlarrn timumi menafei bantmrndan yeniden tehlil etmoyi teleb
edir. Bu ise m<ivcud tebii potensiah daha dtizgiin istiqametde
maddilegdirmaye, istehsal va emal mtiessisalerinin arazi tagkilini
daha dtizgtin mtiayyenlegdirmeya, indiye qeder olan maddi nemat itkisinin qargrsrnr almala va istehsahn samereliliyini artrmafa imkan vera bilir.
Mtielliflar qtibhe etmir ki, hazrki tadqiqat iqtisadi rayonun
sosial-iqtisadi inkigafina mtieyyan darecede krimek g<istarecek,
yeni ig yerleri agilrgrnm sosial ve iqtisadi asaslandrnlmasr tigtin
faydah olacaqdr.
Oserde mohz bu vezife qar$lya qoyulur. Konkret meqsed
bir sra timumi cofrafi problemlari igrqlandrmaqla rayonun iqlim, su ehtiyatlannr tiza grxarmaq, qiymetlandirmek, mineral
xammal servetlarinden daha samerali istifade etmek yolu ile
rayonun iqtisadi qtidretini artrmaq, yeni istehsal saheleri, ig
yerlari yaratmaqdan ibaretdir.
Azerbaycamn timumi va regional co$afi problemleri dedikdo neyi baga dtigmek olar? Bu iki mefhum va onlarrn mahiyyeti arasrnda keskin sarhed yoxdur. Bunlar ilk n<ivbede erazi
boyiikltiyiine g<ire ferqlene bilerlar. Ele problemler var ki, onlar
ancaq tnzlbati rayon, hotta kend ve onun mensubiyyatinda olan
arazi geryivesinden kenara grxmr. Bele mehelli problemlerinin
helli gox vaxt inzibati rayonun yaxud kendin riz vasaiti va digar
imkanlan daxilinde hell edile bilar.
Meselen, su qrthlrna qargr yerli su manbalarinden istifade
etmok yollarrnr rayon va kand rahberliyi heyata kegirmalidir.
Yaxud orzaq ve heyvandarhq tigtin yem ehtiyatlannr artrrmaq
maqsedile suvanlan torpaqlarda bir ilde ikinci mahsul almaq igi
4
da rayon va kend tigtin regional problemlor srasrnda durur. Bu
saciyyali problemlerin siyahrsr gox boytikdtir va onlar bu igin
ay rr-ayrr btilmelerindo sadalanr.
Mtiasir geraitda respublika figtin <iztintin keskinliyi ila daha
gox ferqlenen cofrafi problemler agalrdakrlardr:
l.Torpaq qrth[r ve onunla elaqedar problemlar.
2.Quraqhq ve su qrthlr ile yaranan problemler.
3. Sehralagma problemlari.
4.Digar keskin ekocoSafi, xtisusile Xazarin sahillerinin su
basmasr problemlari.
5.Mtiasir dovrtin iqtisadi ve sosial coffafi problemleri.
Sadalanan bu makroproblemlerin bir goxu bu ve ya diger
derecede regional problem kimi de qaln.
Kitabda tebii ehtiyatlann agkarlanmasr, onlardan tam ve
diizgiin istifade edilmasi, xarici ve yerli sermayedarlan celb
etmok tigtin onlarrn teloblerina uyfun elmi asaslandrrlmrg ttivsryelerin haztrlanmasr maselelerine xtisusi yer verilir.
Rayon problemlarinin gerhinda icra hakimiyyati ve teserrtifat rohborliklarini maraqlandran qrsa coffafi melumat (mesalon, yagayrg menteqalerinin mtivqeyi, htindtrltiyti, sath qurulugunun, sath va yeraltt sularur veziyyati, xtisusila onlardan istifade
imkanlan, iqlimin saciyyavi xtisusiyyatleri, istifade olunmayan
vo ya sannaye qoyula bilen saheler ve s.) iqtisadi ve sosial co[rafi ehtiyatlardan asrlt olaraq inkiqaf imkanlan, neqliyyat elaqaleri ve diger ekocofuafi meselaler oz aksini tapr.
$erh an mtihtim, b6ytik problemlerden kigiya doffu olan
ardrcrlhqda verilir. Burada ilk n<ivbode rayonun cofoafi m<ivqeyi, onun torpaq fondu, bazi vacib ftzrki-co$afi va statistik melumatlar, ehalisinin sayma gore ekin sahesi teminatr, istehsahnrn
tarixi enenevi inkigaf yollart, mrivcud tabii ehtiyatlardan istifadanin mtiasir imkanlart, istehsahn ixtisaslagmasr, inkiqafr va
geniglendirilmasi, ehtiyatlardan istifadeni mehdudlaqdran tebii
ve iqtisadi amillar, quraqhq va su qrthprmn yerli miqyasda helli
yollan, tebll ehttyatlara asaslanaraq qrsa m0ddetde arzaq ohtl5
yatml artrra bilen sahelerin miieyyenlegdirilmesi mesaleleri, yol
naqliyyat problemlarinin tehlili ve helli tigiin tekliflar verilmesi,
kand problemleri, torpaqlarrn qiymetlendirilmesindo antropogen
ve tebii amillerin nezaro altnmast, antropogen tesir neticesinde
torpaq itkisinin qil$lsmm ahnmasr (su anbarlarr, kanallann tesiri
ile), elverigsiz tebii amillarin agkarlanmasr (eroziya, sel, stirtigma
ve s.), diger yerli ekoloji problemler, kigik su elektrik stansiyalarr ve su anbarlarr yaradrlmast problemleri, ehali problemlari,
sosial inkiqaf ve tez gelir vere bilen sosial sahelerin (xtisusile
kurort-turizm sahasinda) igrqlandrtlmasl, rayonlararasr inteqrasiya imkanlan, xarici ve respublika kapitahmn calb edilmesi,
istehsal mtinasibetlerinin yenidan qurulmast sahesinde deyigiklikler ve onlarla elaqedar qar$tya grxan getinlikler, ahaliye, istehsal va xarici mtitexessislera, turistlere xidmat edan infrastruktur
sahelerinin inkigaf etdirilmesi va s. ohate olunur.
M<ivzunun btittin respublika iizre yerine yetirilmesinde
boytik cofrafiyagr ve iqtisadgr alimler qrupu igtirak edir.
6
I
FOSiL
riranrN MoesoDi, vezirer,enl ve
QAR$IYA QOYULATT PROBLEMLOR
Azerbaycan Respublikasrnda cofrafiyanm elm kimi suretli
inkigafi XX esrin ewalerinden baglamrgdrr. Apanlan tedqiqat
igleri ilk vaxtlar o zamantn talablori va imkanlanna grira osason
tesviri seciyyali va gox hallarda tedris maqsedi olmug, sonralar
drivriin inkiqafina uy[un olaraq tekmillegdirilmip, elmde tameli
ve tetbiqi meyillar artmala baqlanmrgdr.
II Diinya miiharibasinden sonra an giiclti keyfiyyet deyigmeleri 1955-1989-ci illare tasadtif edir. Mahz bu d<ivrde Azerbaycan cofrafiyasrnrn y{iksaligi onu dtinya elmi seviyyesine yaxrnlagdrrmrgdrr. Respublika co[rafiyagrlarr Azarbay can erazisi
timsalmda daflrq araziler tigtin cografi qanunauyiunluqlarrn
mtieyyanlagdirilmesi, tebii mtihitin tinstirlerinin aynhqda ve
kompleks gekilda deyigmesi proseslerinin izlenmesi, co[rafi
proqnozlann hazrlanmasr, Xezer denizinda geden proseslerin
tedqiqi ve respublika tabietinin miihafizasinin elmi esaslannrn,
tedris metodikasrnrn iglenib hazrlanmasr, tekmillagdirilmesim
problemleri, mtixtelif xeritelerin, atlaslann, derslik va ders vasaitlarinin tertib edilmesi ila maglul olmuglar. Hemin illerde tamali seciyyeli iglare daha gox tisttinltik verilmig, tetbiqi istiqametde
goriilen igler kifayet qeder olsa da elmi nailiyyatlarin istehsalatda, tecriibade, xtisusila kend taserrtifatr sahesinde istifadesinde genig yer verilmigdir.
Colrafiyanrn ytikseligi illerinda elmin mtixtalif sahaleri
iizra irali stirtilan, elmi-texniki cehatdon asaslandnlan bir gox
sambalh, olduqca faydah teklifler hayata kegirilmemig va indi da
problem kimi qalmaqdadr.
Bu birinci nrivbedo respublikamn an qtidretli ehtiyatlanndan biri olan gtineg ve ktilek enerjisinin texniki ve maiqet meqsedleri iigtin istifadesine aiddir. 1960-cr illarde tertib olunmug,
7
sonralar radiasiya balansr atlasr hahnda cemlegdirilmig xaritalarin tak tamali yox, eyni z.amanda ahnan bol gtinag enerjisindan
istifade edilmesi iginde bttyiik tatbiqi ehemiyyeti var. Bu mtihtim
saha tizre apanlan iglar uzun iller boyu eksperiment-tocriibe seviyyesindan istehlak seviyryesine gelib gxa bilmamigdir. Halbuki, o zamankr ittifaqrn bezi respublikalannda, xtisusila Ttirkmenistanda, dtinyanrn bol gtinegli mtixtalif rilkelerinda bu qeyrienenavi sarvetden bu ve ya diger daracade birbaga enerji almaq
tiqtin istifade edilir.
1960-cr illerden baglayaraq apanlan xtisusi anemometrik
rilgma igleri neticasinda mtieyyan edilmigdir ki, Azerbaycan
arazisinin azr ZOYo-i ktilekden enerji almaq tigtin elveriglidir.
Respublika energetikleri ila cofoafiyagrlarrn tartib etdiyi izodinamik xarite bu igiu tetbiq oluna bilacek arealmr artrmafa
imkan vermig va ona texniki esas yaratmrgdr. Mtieyyen edilmigdir ki, kiilek enerjisinden istifade etmakla respublikamn $oran
torpaqlanmn 50%-ni yararh hala salmaq olar. Bu ucuz enerjinin
istehsakn digar sahelarinde da tatbiqine imkanlar goxdur.
Cografiyagrlann gtineg ve ktilak enerjisinin samerali istifade edilme yollanna hesr olunmug bu qabilden olan diger tekliflari (meselan, g<il qaraitinde seth <irttiytintn dayiqilmasi, gtineg
radiasiyasr va istisindan, deniz serinliklrinden istifade ve s.)
respublikanrn tebii ehtiyatlarrndan dtizgtin ve genig istifade olunmanr temin eda bilecek rehber orqanlann diqqatindan kanarda
qalan problemlerin bir qismidir.
Co$afiya sahesinde indiye qedar yerine yetirilmig elmi
tedqiqatlann naticalerinin istehsalata tetbiqinde olan gattgmazhq,
respublikada elmi nailiyyatlarin istifadesini hayata kegiran dovrtin qurumunun olmamasr, mtivafiq nazirlik va idaralorin elme
mtinasibatinin aqalr saviyyeda olmast, d<ivlet mamurlartnrn 90xunda iqgi.izarhq, elmi-texniki inkigafa maraq kimi keyfiyyetlarin olmamasr ile izah edilir.
Ele bu sebebden bt ytik iqtisadi, d<ivlet ehemiyyeti olan
samarelegdirici, faydah teklifler sovet drjwtinda de hayata ke8
l
girilmamiq, indi de problem kimi qalmaqdadu. Masalen, respublikada kompleks torpaq-iqlim meliorasiyasrnrn heyata kegirilmasi va eyni saheden ilda azr ki mehsul gottirtilmasi masalalori
hele 1970-1980-cr illerda elmi cahatdan esaslandrrrlmrqdrr. Tekca bu tedbirlorin hayata kegirilmesi respublikada akingiliyin
mohsuldarhfrnr texminen iki dofe artrmala imkan vera bilerdi.
Bu ise orzaqqrthfr gatinliklerini xeyli azaldardr.
Torpaq-iqlim meliorasiyast problemi d6wti ve giindelik
matbuatda co$afiyagrlar tarefinden dafalerle qaldrrlmrgdr.
1983-cti ilde o zamanrrl. an ntifuzlu orqanl olan <<Azarbaycan
kommunistil jurnahnda (Nr 6) <problemlar ve mtilahizoler>
rubliksi altrnda <iqlim ehtiyatlanndan semereli istifade edek>
adlr meqale takce bu problemlarden yox, eyni zamanda respublikada subtropik arazilerin dtizgtin istifada edilmesi haqda mesole qaldrrmrgdr. Meqala kend teserr0fatr ile elaqadar nazirliklerin
baggrlan, bir sra rayon partiya komitelari katiblori va mtitexassisler arasrnda b<iytik maraq oyatsa da, <<vaxtt gatmrg mtihtirn
problem> kimi qiymatlendirilse de (hemin jurnahn 1983-cti il
ll-ci sayrnda bu barade ayrrca meqala derc olunmugdu) vaxt
kegdikce o tadrican unudulmug vo indi da mtihtim problem kimi
qalmaqdadr.
Azarbaycan tigtin su qrthfr, quraqhq an keskin problemlerden biridir. Bfu-bfui ila srx bafh olan bu iki tabii garait va
hadise ayn-ayrl illerde daha da keskinlaqib olka tesarrtifatmrn
miixtelif sahelarina saysrz-hesabsrz miqdarda ziyan vurur, iqtisadiyyatrn tareddtidsiiz, fasilesiz inkigaf meyillerini deyigir, onu
zaifledir.
Respublikada yay quraqh[rna tekca regional iqlim rejimi
yox,
hom de Avropanrn cenub-garqi ve MDB olkolari htikimi
dudlannda Asiyamn cenub-qerb rayonlan tigtin timumi olan bir
proses kimi, merkez hissasi Afrikamn gimahnda yerlegen qlobal
quraqhq ocafrnrn etraf handeverinde bag veren proses kimi baxmaq lazrmdr. Bu ise iimumi tebii hadiseya qar$l daha samballt,
ardrcrl mtibariza tedbirlerinin heyata kegirilmesini telob edk.
9
Dtizdtir, quraqh[a qargr uzunmtiddetli asash'iqler gortiltir. Lakin
bunlar kifayetlendirici deyil. Meselen, Azerbaycanda suvarma
tesarrtifatr ve texnologiyasrmn btinowesi eramzdan xeyli awel
qoyulsa da hale da mtikammel deyil ve mtintazem olaraq tekmillegdirilmalidir. Biz yaddan grxannamahyrq ki, respublikada erzaq mehsullarrnrn 80%-i suvanlan torpaqlardan ahnr va onlara
gekilen xerclar, qoyulan saflnayo mtitleq dztinti dofruldur, elave
gelir verir. Bu xtisusile quraqh[a qargr kompleks torpaq-iqlim
meliorasiyasr meselalerine, tarlaqoruyucu megelerin sahnmasrna
(ikinci su amili kimi), etibarh tenzimlemasinin daha da takmillegdirilmesine aiddir.
Coprafiyanrn diger sahelari tizre gcisterilenlare mtivafiq
iqtisadi madeni ve sosial ehemiyyetli tekliflor oz hellini gozleyir.
Klassik sellar olkasi olan Azarbaycanda selin qargrsrnrn ahnmasr
tigiin irali stirtilen kompleks tadbirler sisteminin hayata kegirilmesi iller uzunu stirtindtiriiltir. Dtizgtin, cofrafiyagrlann tadqiqatlarr ve seyi noticesinde sele qargr bezi tedbirler d<ivlet terefinden heyata kegirilir (meselan, $eki gaharini sel tehltikesindan
qorumaq iigtin Kig gaymm yata[rnda 1994-1995-ci illerda 12
milyard manat mablefinde g<irtilen igler, lakin bunlar sel tahltikesinin qar$rsrnr almaq tigtin kifayet deyil ve problemi hall etmir. Kig gaymm $eki gaheri yaxrnhfnda mocrasmm bu yaxlnlarda darinlegdirilmesi gox boyiik tehltika qargrsrnda qalan $ekini b<ihran vaziyatindan xilas etmek tigtin cari <tecili yardrm>
tedbiri kimi qiymetlendirilmalidir. $eherin selden daha esash
miihafizosi ise bir miihtim vazifa kimi qargrda durur. Eyni problem Zaqatala rayonunun selli gaylarrna aiddir).
Azerbaycamn mtixtalif rayonlarrnda sellera, stirtigmalere,
respublikada bag ahb geden torpaq eroziyasr va bagqa proseslere
kompleks (geomorfoloji, iqlim ve hidroloji) mtnasibeti ve onlara qar$l mtibariza yollannr ancaq serigteli cofrafiyagrlar g<istere
bilor.
Ktir-Araz ovah[rnda apanlan struktur-geomorfoloji iglar
naticesinda agkar edilmig bagdrrlmrg qalxmalann neft geoloji10
axtarr$-ka$fiyyat iglarine celb olunmasr bu saheda yeni neftli
regionlann mtiayyen edilmesinde b<iytik fayda vere bilor. Lakin
bu axtang tisulu xeyli vaxt bundan qabaq toklif edilse de hale
geniq tedbiq edilmir.
Soffa, Ktir g<ikekliyinde aparrlmrg paleogeomorfoloji tedqiqatlar naticesinde mtieyyen edilmig bir sra (deltalar, getirme
konuslan, 9ay yataqlan ve s.) paleorelyef formalarr qeyri-struktur neft-qaz yataqlarrnrn axtarrp tigtin perspektivli saheler kimi
mtieyyan edilmigdir. Respublika tigtin boytik iqtisadi ehemiyyeti
ola bilen bu elmi naticenin aqibeti ewalkilerden ferqlenmir.
Coffafiyagrlann tetbiqi ehamiyyet kesb eden bir sra teklifleri Xezar denizine, mtiasir dciwda dtinyanrn bu unikal su
hovzesinda geden hidrometeoroloji, bioloji ve ekoloji proseslere
da aid edilmiqdir. Masalen, Xazar danizi seviyyesi teraddtidlarinin onun hidrometeoroloji xassalarinda yaratdrlr dayigkanlikler
ve bunun naticesi kimi denizin bioloji alamine vo ehaf regionun
tabietine tesiri tedqiq olunmug, seviyyenin enme hah tigtin iqtisadi-sosial neticeler mtieyyanlegdirilmig, seviyye dinamizmini
(xtisusile qalxmanr) rLozoro alaraq tedbirler kompleksi teklif
olunmugdur.
Xazar denizinda girklenmanin bir sua co$afi masaleleri
tadqiq olunmug, mtixtelif hidrometeoroloji gerait iigiin girklandiricilarin zamar- va fezaya g<ire yayrlmasmm miqdan va keyfiyyat tesnifatr verilmig, bohran rayonlan miieyyenleqdirilmiq ve
veziyyetden grxrg yollarr g<isterilmigdir.
Son 15-20 ilin en ciddi problemlerinden biri Xezar seviyyasinin qalxmastdr. Seviyyanin mtixtalif durumlarmda Azerbaycanrn sahil zonasrnda bag verecek abraziya va akkumulyasiya hadiseleri miieyyenleqdirilmig ve mtixtalif seviyye htindtirItiklarino uygun mthendis cahatden asaslandmlmrg mtihafize
tadbirleri taklif edilmigdir. Lakin gtirtilan bu igler problemin
keskinliyini azaltmr ve meseleye daha ciddi mtinasibet teleb
edir.
1l
Xazerin Azerbaycan tebietine tesiri meselesi xtisusi problem kimi indiya qedar qar$ry a qoyulmamrg ve hellini g<izleyir.
Owela, Azerbaycanrn Xezer sektoruna respublika erazisinin
xtisusi 6-cr fiziki-cofrafi yaxud tebii vilayeti kimi baxmaq lazrmdrr. Bu regionun oztine moxsus respublikanrn diger tebii
vilayetlerindan esash suretde ferqlanan tabii garaiti ehtiyatlan ve
problemleri var.
ikincisi, Xazer prblemlerinin goxu qlobal, beynalxalq seciyye dagryrr ve buna gtire de onlart, Azerbaycan tekbagrna hell
eda bilmez. Oger respublikanrn gerikli qorunmasr igi qongu
respublikalarrn birge seyi neticesinde tamin edila bilerse,Xezer
problemleri tizre tedbirlorin heyata kegirilmasi BMT-nin mtidaxilasi olmadan miimktin deyil.
Elmi tekliflera olan diqqetsizlik iqtisadi va sosial cografiya
sahasindo apanlan tedqiqat iglerinin neticalerine da aidir. iqtisadi ve sosial cofoafiyagrlann Azarbaycamn tabii ehtiyat, ehali
va sosial infrastruktur potensiahnm formala$ma ve yerlegme
qanuna uyfunluqlarr esasrnda onlarm samereli erazi tegkiline
dair igleyib hazrrladrlr konstruktiv taklifler demek olar ki heyatda praktiki tetbiqini tapmamrgdr.
Sosial infrastrukturun, rekresiya tosarrtifatrnrn inkigaf seviyyesini qaldrrmaq meqsedi ile onun maddi-texniki bazasrnr
yaxgrlagdumaq, kadr techizatrnr takmillegdirme aspektli kompleks tovsiyelardan istifada olunmamrgdu.
Respublikada ahalinin meqgullulu seviyyesinin xalq tasorriifatmm sahe ve arazi strukturunun tekmillegdirilmasi hesabma
artmlmasr, ahalinin ifrat menimsenilan erazilerde camlegmesi ve
zeif meskunlaSan arazilerde iso azalmasr prossesinin qargrsrm
almaq elmi cehatden asaslandurlmrg bir ideya kimi qalmrgdr.
Olka erazisinin semareli meskunlagdmlmasr tigtin asas istinad,
dayaq markezleri rolunu oynayan kigik vaorta geharlerin inkigaf
etdirilmesi, qerbla gerq, daflrqla dtizenlik erazilor arasrndakr
darinlegmekda davam edan maskunlagma proporsiyalarrnt nizamlamaq teklifleri hoyata kegirilmamigdir. Hetta 80-cr illerin
l2
ovvolinda hoktimotin tapgurfr ile yaradrlan komissiyanm mtivafiq tagkilatlannrn mtitexessislari ile Azxbaycanrn qarb rayonlanrun sosial-iqtisadi inkigafina dair birge hanrladrpr trivsiyeler
bela qovluqda qalmrg sonrakr illerde problem daha da kaskinlegmiqdir.
Elmin xtisusile cografiyanrn tomali (qismen iso konstruktiv) istiqamotlerina daha gox diqqet olunan bir vaxtda onun goxcehetli tatbiqi imkanlanna gtibhasiz ki, genig yer vermek miimkiin olmamrgdrr va movcud potensiahn -iglenmesine- yol aga
bilon d<ivlet qurumunun olmamasr hokm stiren imkansrzhlr daha
da derinlaqdirmigdir.
Mtiasir dcivrda Azarbaycan Respublikasrnda geden siyasi,
iqtisadi vo ictimai deyigiklikler awalki elmi-istehsal mtinasibetIarinin tedricen yene forma ve mezmununa kegmesi tabii ehtiyatlan yeniden qiymatlandirmeyi, onlan respublikanur va regionlann timumi menafeyi baxrmrndan yenidan tehlil etmeyi toleb
edir. Bu ise movcud tabii potensiah daha diizgtfur istiqametde
maddilegdinneya, istehsal va emal mtiassiselarinin erazi tegkilini
daha dtizgtin mtieyyenlagdirmeye, indiye qeder olan maddi nemet itkisinin qarqrsmr alma[a va istehsalm semeriliyini artrma[a imkan vera biler.
Bu vaxta qeder respublikada tabii-iqtisadi, tabii-kand taserrtifatr rayonlagdrmalarl gox vaxt sosialist inteqrasiya, iqtisadi
amakdaghq (eslinda iqtisadi asrhhq), birterefli inkigaf prinsipleri
asasrnda timumiuifaq b<ilgii sistemi gergivasinde apanlmrq va
Azerbaycan tebiatinin mtirakkebliyi va zenginliyini, tobii ehtiyatlardan respublika manafeyi tigiin istifade etma igini telab
olunan daqiqlik va seviyyade aparmafa imkan vermemigdir. Son
illerin acr tecr[ibasi, iqtisadi elaqelarin, iller uzunu teriflenen emakdaghfm-pozulmast, birterefli ixtisaslagma geraitinden sonra
iqtisadi asrhhq tellarinin qutlmast naticesinde yaranm$ b<ihran
vaziyyeti g<isterir ki, Azarbaycan beynelxalq inteqrasiyaya miivafiq yer vermakle beraber, oz daxili ehtiyatlannm bazasmda
l3
yaradrla bilecek iqtisadi inkigaf saviyyasini, ahalinin arzaq va
goxiglenen mallarla optimal techizatmr tamin etmolidir.
Bu mtihiim vazife hamrya, xtisusila respublikanrn iqtisadi
inkigafr mosalaleri ile meg[ul olan mtitexessislere, idara orqanlarmln mesul iggilerine aydrn olsa da onu yerine yetirmek sahesinde bir srra getinliklar var. Onlann mtiayyen bir qisminin qarglsl
hazrda inzibati rayonlara verilmiq mtieyyen mtisteqillik, i$giizarhq garaitinda iqtisadi rayonun inkigafina yonalmig tegebbiiskarhlrn artrrlmasr naticesinde ahna bilar. Bunun tigtin respublikarun takca merkezi. bag idarelarindo yox, eyni zamanda onun
ayrr-ayrl rayonlarmrn icra hakimiyyeti orqanlarrnda fealiyyat
gosteren miitexessisler (ii7 arazilerinde) movcud tebii ehtiyatlan,
onlarla bagh olan cofrafi problemlari, iqtisadi rayonun inkigafinr
zeiflede bilen timumi problemleri, iqtisadi rayonun inkiqafinr
zaifleda bilen rimumi va regional miqyash problemlari, kortebii
hadiselarin vurdu[u ziyam va onlann tasirinin azaldrlmasr yollannr bilmalidirler.
Hazrkr kitabda mehz bu vezifo qar$rya qoyulur. igin meqsadi ise bir srra timumi cofuafi problemleri igrqlandrrmaqla beraber ayn-ayn rayonlann iqlim, torpaq, su ehtiyatlarmr tize grxarmaq, qiymatlandirmak, mineral xammal sarvetlerindan daha
genig miqyasda, daha semerali istifade etmak yolu ila rayonlann
iqtisadi qtdretini artrmaq, yeni istehsal sahalori yaratmaq,
iqsizliyin qarglslnl almaqdan ibaretdir.
Azerbaycan arazisi tebii tiikenmaz ehtiyatlarla berabar mineral xammal sarvatlori ile de zengindir. Mrivcud tikinti materiah ehtiyatlan indi qismen defisita gevrilmig meiget memulatr,
kirec, sement, kerpic, migar daqr ve s. istehsahnr esash suretde,
qat-qat artrmala imkan verir.
Teserrtifatrn ele bir sahesi yoxdur ki, orada relyef, iqlim
hidroloji, torpaq ve diger colrafi amillar nezaro almmasm. Bu
amillerin gahersalma iglarinda, yol, su, qaz, neft kemerleri tikintisinde, su anbarlan vo suvaflna kanallannrn sahnmasr ve istismannda, sanaye obyektlarinin yerlegdirilmasinda va s. sferalarda
14
rolu daha bdfikdtir. Bu sahada layiholegdirme gortilen iglar zamanr buraxrlan sahvler ayn-ayrl tasarrtifatlara gox ziyan vurur.
Mingagevir su anban ve onunla elaqedar yaradrlan suvarma kanallan gebekesinin Azerbaycan iqtisadiyyatrndakr bdyiik
mtisbat rolunu heg kim inkar etmir. Lakin yuxan $irvan kanahnrn tikintisinde hidrogeoloji geraitle alaqadar buraxrlan sehvlor
1960-1970-ci illarda (Jcar, qismen Zardab va Yevlax rayonlannda duzlagma neticesinde on minlarlo hektar mtinbit torpaq
sahelerinin tamamile kend tesorrtifah istifadasinden grxmasrna
sebab olmugdur. Sonrakr illarda torpaq meliorasiyasr maqsedile
apanlm iglar tigtin aynlmrg ktilli miqdar vosaitin hader yere
itirilmasine sabeb olmupdur. Hazrda $irvan dtiztinda, xtisusila
Ucar ve Alsu rayonlannda yaradrlmrg torpaq drenaj-sistemi
iglamir, movcud kollektorlar isa baxrmsrzhq iiztinden sradan
grxmaqdadn.
Son 15 ilin an ciddi problemlerindan biri dagrdrcr tosirine
gore gticlti zelzelelardan, surtigmeden geri qalmayan deniz transqressiyasr, Xezerin sahillarini subasmasrdr. Bu kortabii proses
sahil tesarrtiaftrrun btiti.in sahalarina, gaher ve ya$aylg menteqalerine, kand taserrtifatrna, demir va avtomobil yollanna, neft ve
qaz hasilatr sanayesine, limanlar va daniz neqliyyatrna, bahq
tesarriifatma, mtialica va istirahat obyeltlarina riz menfi tesirini
gosterir. 1993-cti ilin hesablamalarma g<ire ("Azarbaycan Respublikasrnda otraf mtihitin veziyyetr ve tebiati mtihafize faaliyyeti tizra DovLoT MoRUZosi, Bakr, 1993) 2010-cu iledok Xazarin seviyyasinin -25 m mtitlaq saviyyayedok artmast
bag versa, planh ve mtihendis mtihafize igleri olmadan yuxarrda
sadalanan sahalere vurulan ziyanrn miqdan daha gox ola bilar.
$tibhesiz ki, manata gewildiyi va indiki qiymatlerle daha daqiq
hesablama aparrlmasr hahnda bu reqamler daha boytik olmahdu.
Xezerin seviyyesi 1978-ci iledak 2,5 m qalxmrgdr. Azerbaycan Elmler Akademiyasr Co[rafiya institutunun malumatlanna g<ire bir gox neft madanlerini, 600 km uzunlulunda sahil
boyu zolafirnda 800 km2- dan gox saheni, 10000 hektara qader
15
kand tasarrtifatr torpaqlanm, 50-dan gox yagayrg manteqasini,
250-yedek sanaye obyektlerini su basmrgdu. Bala burasmdadn
ki, seviyyanin sabitlegmesi hela sual altrndadr.
199 6-ct ilden baglay araq Xezarin seviyyesinin enmosi mtigahide olunur. Hazrda saviyye -27,2m-dedtr.
Sel haqqrnda gox deyilir ve iller uzunu o getdikce artmaqda olan probremler srrasrnda durur. Sellarin ve onlara mtivafiq
olan digar kortabii hadiselerin g<il geraitinde oyrenilmasi hazuda
tamamile dayandmlmrgdr. Vaxtile dolfun fealiyyet g<isteren sel
komissiyast oz-ontne buraxrlmrg, sellarin tiyrenilmasi ile ancaq
respublika hidrometkomu (cari operativ fealiyyet) ve respublika
MEA $aki elmi merkezi meg[ul olur. Hazrkr kitaMa (onun
regional hissasinde) bu problemin hem tebii felaket kimi menfi
tesir meselelerine, hem da sel gatirmalerinin tikinti materialt
kimi istifade edilmasi sahesindaki faydah cahatlerine diqqat
verilir.
Sel Azarbaycanrn bir daflrq tilka kimi timumi problemidir.
Lakin ona regionlar tizra differensial baxrg problemin inzibati
rayon daxilinda daha deqiq oyrenilmesi va mtibarize tisullannrn
konkretlagdirilmesino imkan vera bilar.
Belalikle, biz Azerbaycanrn regional co$afi problemlarini
qrupa boltirtik.
esas
3
1. Tabii garait ve ehtiyatlar va onlarrn diizgtin, daha
semarali istifadasi sahesindaki problemler.
2. Kortebii hadisoler ve onlarm qar$lsmrn almmasrna aid
problemler.
3. istehsahn erazi tegkili, tobii
ehtiyatlardan meqsadli
istifadanin iqtisadi va sosial coffafi problemlari
Bu istiqametlar tizra irali siiriilen taklifler ayn-ayrl regionlara aid bolmelardo verilir. Bu b<ilmelarda uzun-uzadt, matleba
dexli olmayan edebiyyat, informasiya tehlilino yer verilmir. ige
bela yanagma onu awolki tesvirlerden prinsip etibarile farqlandirir ve tedqiqata ameli-tatbiqi istiqamet verir.
16
Azarbaycanrn timumi ve regional co[rafi problemlari dedikde nayi baga diigmak laztmdtr? Bu iki mavhum ve onlarrn
mahiyyeti arasrnda keskin serhed yoxdur bilorler. Bunlar ilk
novbeda ozlerinin miqyasma gore ferqlane bilerlar. Lakin ele
problemlor var ki, onlar ancaq inzibati rayon, hetta kand va onun
mensubiyyatinda olan arazi gergivesindan kenara grxmr. Bela
lokal problemlerin helli gox vaxt inzlbati rayonun yaxud kendin
<iz vesaiti ve imkanlan daxilinde hall edilo biler. Maselen, su
qrth[rna qargr yerli su manbelarindan istifada etmak yollannt
rayon ve kend rehberliyi hayate kegirmalidir. Yaxud erzaq, heyvandarhq tigtin yem ehtiyatlannr artrrmaq meqsadila suvanlan
\orpaqlarda ikinci mahsulalma igi da rayon va kend tigtin rei)-bional problemlar srasrnda durur. Bunlar regional problemler
\Qhissasindo sadalanacaqdu.
Umumi (qisman qlobal) cografi problemlere geldikde ise
:\
\Xbunlar dovlet, dovlatlerarast razrlagma ve BMT xotti ile hell
edile biler. Umumi problem yaxud onlarrn helli xalis coSafi
mahiyyetli olmaya da biler. Maselen, Azerbaycanda torpaq qrthgr hem cografryantn, hem da yergtinashq ve torpaqgtinashlrn
problemidir. Torpafirn eroziyasr, duzlagma vo s. zororli prossesler de bu qabildendir. Quraqhq respublikamrz tiqtin co$afi
problemdir, lakin onun halli torpaqgtinassz vo ya megegisiz
mtimktin deyil. Xalis cografi seciyyali hesab eladiyimiz diger
problemler de meseleye kompleks baxtg ve digar ixtisas sahiblerinin igtirakrnr telab edir.
Mtiasir garaitde respublika tigtin oztintin kaskinliyi ile daha
gox ferqlanen co[rafi problemler agafrdakrlardrr.
1. Torpaq qrthlr ve onunla elaqadar ortaya grxan problemler. 1990-cr ilde Azerbaycanda ohalinin her neferine 0,2 hektar ekin sahasi dti$irdti. Ermanistanm tecaviizti va Xazerin sahillerini subasmasl neticesinde bu sahe daha da azalmrqdr. Dtinyanrn ekser olkelerinda adambagrna diigan ekin sahesi hektardan
artrqdrr.
t7
II
i
,
'l"-:i
2.Quraqhq va su qrth[r ile yaranan problemler. Btittin dtinya tigth saciyyevi olan problemler Azerbaycanda qadim zamanlardan, hetia eramndan xeyli awel movcud olmug ve tarix
boyu onlara qar$l miibarizo apanlsa da kifayetlendirici hell olunma daracasina galib gatmamrgdr. Problemin daha genig miqyasda ve esash suretdo aradan g<ittirtilmesi tigtin hazrda elmitexniki imkanlar var. Torpaq islahatr kegirilendan, torpaq tizarindo xiisusi vo kollektiv mtilkiyyet yaranandan soma bu problem
mahdud massivlerdo, osasen iri ve qongu (eyni tebii geraitli)
tesarrtifatlann ve d<ivletin vesaiti hesabma hell edile bilar.
3.Sehralaqma problemi. Kompleks seciyyeli olsa da bu quraqhq problemi ile sx alaqelidir. Buna g<ire do BMT-nin
Umumdiinya Meteeroloji tegkilatrnm nazarotindadir ve onun
kend taserriifatr meteerologiyasr tizro xtisusi komissiyaslntn
mriayyen etdiyi ekstremal hadisalar qrupuna daxildir. Problemin
<iyrenilmasi hamin tegkilat torafinden elaqelendirilir. Bir nega il
bundan qabaq Azerbaycan MEA CoSafiya institunda sehrelagmaya aid elmi-tedqiqat iglerine vasait gatrgmadrlmdan bu iglerin
yerine yetirilmesi texire sahnmrgdu.
4.Digar keskin ekosografi problemlar.
Sadalanan qlobal problemlarin bir goxu bu ve ya digar
derecade regional problem kimi da qalr.
Kitabda tebii ehtiyatlann agkarlanmasr, onlardan tam ve
dtizgtin istifade edilmasi, bu iga xarici ve yerli investorlan calb
etmak tigiin onlann talablarine uygun elmi asaslandurlmrg
tovsiyelerin hazrrlanmasr masalelerine xtisusi yer verilir.
Movzu 3 merhelada yerina yetirilir. Birinci marhela da igin
qurulugu, maqsed ve vozifeleri, elmi-metodiki cahatdan onun
awalki tedqiqatlardan prinsip etibarile farqi ve en vacibi, miiasir
dovr tigtin onun tatbiq imkanlan, aktualh$ ve faydahhlr esaslandntlrr. Umumi seciyye de eyni zamanda respublikanrn btitovltikde qrsa coffafi seciyyesi, qebul edilmig rayonlagdrmanm
iglenilen mcivzunun maqseditra uygun takmillagdirilmasi yaxud
deqiqlegdirilmasi meselalori garh olunur. Sonrakr bolmelarda
18
verilon saciyyelerde tekrara yol vermamak tigtin burada bir srra
tebii ehtiyat xarakterli landgaft xeritelar esasmda va onlann
iqtisadi-cografi rayonlagdrma gebakasi ila elaqali ve mtiqayiseli
garhi verilir.
Birinci merhelanin sonrakt btilmasi btittinltiklo Bt ytik
Qafqaz vilayatinin colrafi problemlerine hesr olunur. Bu artrq
ipin "regional hissosine" daxil olur.
Regional hissa tedqiqatrn asas mahiyyetini aks etdirt.
Takmillegdirilmig iqtisadi-cografi gabeke tizro iri eraziler ve
onlara daxil olan iqtisadi rayonlann (inzibati rayonlar va ya birbirine yaxm rayon qruplarr iizra) prblemlari burada miiayyenlagdirilir, onlarrn miiasir cofrafi vaziyyatinin interpretasiyasl vo
halli yollar t ijrzre taklifl er hazrlantr.
Yeri gelmigken qeyd edek ki, regional hisse 6 b<ilmede
qarh olunur. Buraya eweller qebul edilmig bolgtiye osasan
Boytik Qafqaz, Kigik Qafqaz, Ktir-Araz, Naxqrvan, Tahg tabii
vilayetleri ve O.C.Oyyubovun taklifine asason 6-cr vilayet kimi
Xazrrn Azerbaycan sektoru daxildir. Bolmalerde tebii ehtiyat
zenginlikleri (Xtisusila istifade olunmayan yaxud az istifade
olunan) qerh edilmokle berabar tabii-iqtisadi rayonlar iizre
I :600000 miqyash xeritalerin esasrnda verilir.
Movzunun btitiinltikle yerina yetirilmesinden asrlt olmayaqurtarmrg
her bir ig yaxud onun ayrr-ayrt hissaleri mtistaqil
raq
suretde mtivafiq dovlet orqanlaflna, inzibati rayonlann icra
hakimiyyati baggrlarrna teqdim edile bilar.
vilayat daxilinde tedqiqat igleri iqtisadi-inzibati rayonlar
va rayon qruplan tize apartlr. Maselon Bt yiik Qafqazr igleyarkan $aki- zaqatala iqtisadi rayonunun tebii geraiti ve problemlori bir-birine gox yaxm olan Balaken-Zaqatala, Yaxud O[ryzQebele inzrbati rayonlart birlepdirile biler.
Belalikla tebii ve iqtisadi osaslan oztinda cemleqdeiren
rayonlagdrmanln en iri taksonomik vahidi tebii-iqtisadi vilayet,
sona iqtisadi-coprafi rayon, kigik vahidler iso inzibati rayon vo
geharlardir. Mtixtelif taksonomik vahidler iizre qerh zamant
t9
takrara yol vermemak tigtin vilayetlerin iimumi saciyyasi gox
qrsa, 0,1-0,2 gap veraqi hecminda verilir. Bu saciyye iqtisadicofrafi rayonlar hissasinde daha mrifassel verilir. Bundan sonra
iqtisadi rayonlar iizre problemlar, onlann qlobal problemlerle
alaqesi, genetik asasl, mahiyyeti, egar elverigli tabii gerait, ehtiyat, yaxud sarvet seciyyelidirso, onlann istifadesi yollan tizre
teklifler ireli stirtiltir. Problem elverigsiz tabii qerait, tebii hadise
va s. seciyyelidirsa onda onlann elmi mahiyyati gerh edilir,
tasirinin azaldrlmasl va ya qar$lslnm ahnmast iizre teklifler ireli
stirtiltir.
inzibati rayonlann (tak ve ya qrup geklinde) tesvirinde
onlann icra va teserrtifat rehberlerini maraqlanduan qtsa cografi
malumat (mesalen, manteqelerin m<ivqeyi, htindtirlUyti, seth ve
yeraltr sulann seviyyesi va xiisusile istifade olunmayan va investisiya qoyula bilan sahaler ve s.), iqtisadi coSafi rayonlar tizre
sadalanan ve digar problemlarin bu orazilerde hell oluna bilen
meseleleri rayonun iqtisadi va sosial ehtiyatlanndan astlt inkigaf
imkanlan, qehersalma iglerinde tebii garaitin nazare ahnmast,
neqliyyat elaqelarinin tekmillepdirilmesi ve diger ekocoSafr
mesaleler oz aksini tapmahdu.
igin en masuliyyatli ve vacib hissesini mtivafiq, daha elverigli rayonlagdrrma sisteminin yaradrlmast, yaxud seqilmasi va
fiziki cografi telableri tiziinde camlagdiran sxemin qabul edilmesi tegkil edir. On mtihtim talab ondan ibaratdir ki, rayonlaqdrma sisteminin son, agafr ranqr oz sarhedlerini saxlasur. Bu rayonlagdrmanr vo timumiyyetle btittin gortilen iqin tedbiqini
asanlagdrran, onun lazrmt b<ilmelarini istehlakgrya-xtisusile icra
hakimiyyeti orqanlarma gatdmlmaslna, regional problemin hansr
gergiva daxilinda garh ve hell edilmasina imkan verer.
Azerbaycan erazisi tizre indiya qadar apanhn goxlu ftzikicofrafi va iqtisadi-coSafi rayonlagdrmalar oz dovrii iigtin
ahamiyyatli olsa da vaxt kegdikca daha yenisi yaxud owalkinin
takmillagdirilmig variantr ile evez olunmugdur. Bu rayonlaqdu-
20
malarrn igarisinde ayrr-ayfl regionlara hasr edilmig b<ilgtiler da
az deyll.
Respublika erazisinin ilk elmi esaslandrnlmrg rayonlagdrnlmasrnr iqlim iizra i.V.Fiqurovski (1926) vermigdir. Bundan
sonra apanlan digar fiziki- coffafi rayonlagdrrlmalarda hamin
iqlim rayonlagdrrlmasr bu ve ya diger darecede <iz ahemiyyetli
rolunu oynamr gdr. Fiziki-colrafi rayonlagdrrmalann aksariyyeti
ya iimumi seciyye daqrmrg, ya da kand tesarrtifatr meqsadleri
tigtin apanlmrgdu.
Ogar fiziki-cofrafiyanrn mtixtelif sahelorine ve iimumiyyetle landgafta hesr edilmip rayonlagdrrmalar gox vaxt elmitadqiqat metodikasrnrn tekmilllegdirilmesi ve melumatlann artmasrna osason deqiqlagdirilir va az deyigilirdise, iqtisadi-cofrafi
rayonlagdrmalar istar nazeri-metodik, istarse de statistik cahotden kriklti suretde bir-birinden farqlene bilarler. Bu birinci n<ivbade ayn-ayn drivrlarde mehsuldar qtiwalerin inkiqaf seviyyesi,
taserrtifatgrhq forma ve miinasibetlarin dayigilmesi, son vaxtlar
da isa cemiyyetda yeni idaraetma forma va metodlannrn, xtisusi
mtilkiyyatin meydana galmasi ve bazar miinasibatlerinin iqtisadiyyatrn miixtelif sahelarinde daha genig yer tutmasr ile elaqedardu. Mtiasir bazar iqtisadiyyatrna kegid marhelosi co$afiyagrlardan respublikanrn mtixtalif taserrtifat va sosial saholorin talablerini nezare ala bilan timumilagdirilmig iqtisadi-cografi rayonlagdrrma gabakasinin yaradrlmasrnt talab edir. indiye qeder taklif
olunan bolgti sxemleri artrq yagadrfrmrz dovrtin talablorine
cavab vermir.
Ona gora de hazrki igin regional tt lgu esaslnl A.A.Nadirov,
B.O.Budaqov, A.K.Olasgerov, O.X.Nuriyev, S.K.Hiiseynov,
T.E.Hasanov vo M.A.Mtiseyibov terafindan tertib olunmug
" Azerbaycan Respublikasrnur iqtisadi-coSafi rayonlaqdrrlmasuun
yeni istiqametde takmillegdirilmesi" adh esar teqkil edir.
Oser aynca meqale qaklinda Azerbaycan MEA xobarlar:inda (iqtisad elmlari seriyasr) 1996-cr ilde derc edilmigdir.
21
Miielliflerin taqdim etdiyi rayonla.gdrma gebekasi iqtisadi
rayonlann tebii geraiti, taserriifatm tarixen formalagmasl va
inkigafi, ox$ar iqtisadi problemlerin, maskunlaqma sisteminin
vahidliyi, kend tesrriifattnm tarixan formalagmasr va inkigafi,
ox$ar iqtisadi problemlerin, meskunlagma sisteminin vahidliyi,
kend teserrtifatrntn kompleks ixtisaslagmast, vahid naqliyyat
sistemi, harbi siyasi veziyyat, ekoloji salamathq vo en ba5hcast
bazar iqtisadiyyatrna kegidle elaqadar olaraq baq vere bilecek
deyigiklikler kimi prinsiplari nezere alrr.
Bdlgti eyni zamanda ondan ewal, 1949-cu va sonrakt
illardo teklif olunmug rayonlaqdrrma prinsiplerini gabekalerini
nazoro alr, onlann faydah cahetlerini saxlayu.
Qeyd edilen rayonlagdrrmant qebul etmekla beraber hazrrkr
igin mtielliflari onun fiziki-cosafi asasrm giiclendirmak tigiin bir
sra ewelki rayonlaqdrrmalann tocriibesinden istifade etmi gler.
Bunlardan O.M.$rxlinski ve V.Q.Zavriyevin (OusuroreorpaouuecKrle o6nacru u pafi onu' "f eorpapa(pr'r'recxufi arJlac
A:ep6.CCP, "Eaxy,1949) M.A.Miiseyibov ve B.O.Budaqovun
(..@nsmo-reorpaQuuecroe pafiounponanue Aaep6afiAxancxofi
CCP".B KHI{re "Marepualrr 6-fi"Mexnys' Kou. flo npupo4uosKoH. pafi. CCCP-,M. 1974) .B.O.Budaqov ve O.C.Oyyubovun
(Tuuu nanAlnaQton fi Quamo-reorpatpu'recroe pafiourpoBaHre. Kap:ra, 1:600000, M.1978), B.T.Nezirovanln (Azerbaycan kand taserrtifatr. Xarita, Bakt,1992), O.C.Oyyubovun Azerbaycan SSR-in aqroiqlim rayonlagd[rlmasr (xarite, 1:600000,
M. 1976) ve bagqalartnr gostermek olar.
Sistem seciyyesi baxtmmdan yuxanda qeyd edildiyi kimi,
kitabda teklif olunan, bolgti 2 yox,4 ranqli taksonomik vahidlarden ibaretdir.
f . iqtisadi-cofrafi vilaYet.
2. lqtisadi-co$afi raYon.
3. Inzlbati rayon.
4. Respublika tabeli gehar arazileri.
22
iqtisadi-co[rafi vilayat ilk n<ivbede ehalide oroqrafik
xtisusiyyetleri olan hidrometeoroloj i, torpaq-bitki amillorinin ve
iqtisadiyyatmm timumi yaxrn cahetlerini <iztinde cemlegdiren iri
taqsonomik vahiddir. Bu vahid iqtisadi-cografi rayonlagdrmalar
tigrin ilk defe teklif olunur.
iqtisadi-cofoafi rayon yuxanda adlan gakilen mtielliflarin
(Nadirov ve bagqalarr) qeyd etdiyi kimi, tebii garaitina, xalq
teserriifatrnrn ixtisaslagmasl istiqametine, ehalisinin maskunlagmaslna, tarixon formalagan riztine mexsus tesarrtifat-medeni hayat istiqamati olan vo qar$lsrnda duran yaxrn spesifft problemlerine grire bagqalanndan ferqlenen erazidir.
Inzlbati rayon Azerbay can respublikasmm inzibati brilgtisfl
tizre aynlan yerli hakimiyyet va idaraetme orqanlan, <iztinamexsus taserriifat va naqliyyat sistemi olan orazidir.
Ogor iki ewalki iri bolgiilarin serhedlarinin aynlmasrnda
gerait,
tabii
ehtiyatlar, az da olsa tabii zonahq g<istericileri mtihiim rol oynayrsa, inzibati rayonun sarhadlari gerqivesinde, xtisusan daflrq hissesinda bu gcistariciler bezen heg nezera almmr
va buna gore da rayonlaqdrrma sistemini regional-tipoloji kateqoriyaya mensub edir.
Z3
Cadval l
Azerbaycanrn iqtisadi-cofrafi rayonlagdrnlmasr Ezre
taksonomik vahidlar ve onlann terkibina daxil olan bdlgtlor
Respublika
iqtisadi-co[rafi
vilayatlar
iqtisadi-co[.rafi
inzibati
rayonlar
rayonlar
I
A.Bdytik
2
A-1. Abqeron
A-1-l
3
Abgeron
Qafqaz
A-II.QubaXagmaz
A-lII.Daflrq
$irvan
A-lV.$akiZaqatala
B. Aran
(Kiir-Araz)
BI. Aran
va MR
tabeli
$eherlar
4
Bakr
Sumqayrt
A-1-2 Xrzt
A-lI* I Siyezen
A-II-2 Devegi
A-II-3 Xagmaz
A-II-4 Quba
A-II-5 Qusar
A-III-lQobustan
A-III-2 gamaxr
A-[II-3 A[su
A-III-4 ismayrlh
A-IV-1 Qebala
A-IV-2 Oguz
A-IV-3 $aki
A-IV-4 Qax
A-lV-5 Zaqatala
A-lV-6 Balakan
B-I- I Neftgala
B-I-2 Salyan
$aki
B-I-3 Hacrqabul
oli-
B-l-4 Bilesuvar
Bayramh
B-I-5 Saath
8-I-6 Sabirabad
BJ-7 imieli
B-l-8 Kiirdemir
B-I-9 Beylaqan
B-I-10 Zerdab
B-I-l I Ucar
Yevlax
B-I-12 Gtiygay
B-I-13 Ascabadi
Mingecevir
24
B-I-14 Berde
B-I-15 Agdae
B-I-16 Yevlax
V-I-l
V. Kigik Qafqaz
V-I.GenceQazax
Goranboy
V-I-2 Samux
V-I-3 Xanlar
V-I-4 $emkir
V-I-5 Tovuz
V-I-6 Afstafa
Y-I-7 Qazax
V-I-8 Dagkasan
V-I-9 Gadabey
V-ILYuxan
V-II-l
QarabaI
V-II-2 Fiizuli
V-II-3 Xocavand
V-II-4 Afdam
Naftalan
Ganca
Cabrayrl
Xankandi
V-II-5Xocah
V-II-6 Tertar
V-II-7 Susa
$usa
V-m-l Zangilan
V-III.KelbecerLagrn
V-III-2 Qubadh
V-III-3 Lagrn
V-III-4 Kalbacar
Q-I Ordubad
Q-2 Culfa
Naxgrvan
Q. Naxgrvan MR
Q-3
Q-4
Q-5
Q-6
Babak
$erur
Ordubad
Sederak
$ahbuz
Culfa
Naxcrvan
D. TahE
E.Xazer
D. LankeranAstara
D-1 Calilabad
D-2 Masalh
D-3 Lenkeran
D-4 Astara
D-5 Yardrmh
D-6 Lerik
E.Azerbaycan
sektoru
25
Lankeran
Nahayet respublika tabeli geharlar va gehar arazi vahidleri.
Bu bolgii kigik erazilari ehate etsa de tebii, iqtisadi ve
sosial cahetden ona aynca rayon vahidi kimi diqqet verilmosini
teleb edir. Bunlara Bakr, Oli-Bayramh, Genca, Xankendi, Lankaran, Mingegevir, Naftalan, Sumqaytt, $eki, $upa veYevlax
qaherleri va onlann arazileri daxildir. Bu prinsip Naxqtvan MR
de aid olub Culfa, Naxgrvan ve Odubad geherlarine de aiddir.
Haznki igin xarakterinden asth olaraq birinci ve .D(rlncl
bolgtilerin yuxarrda qeyd edilen mtialliflerin rayonlagdmlmasrna
alave edilmasi sistemi tekmillegdirir, onun biitovltiytinti tamin
edir.
Lakin burada bir masalenin agrqlanmasrna ehtiyac var'
iqtisadi-co grafi rayonlagdrmada
$ ebeke bolgtisti istifade edilen
tebii garait, inzrbati rayonlann iqtisadi, erazi ve digar cehetlerden olan yaxrnhqlarl nezaro ahnr. Lakin bezi hallarda bu ve ya
diger inzibati rayonun mtieyyan iqtisadi rayona daxil edilmasi
miibahise yarada bilmez. Meselan Afdam, Tertor ve Cebrayrl
rayonlannrn yuxan Qarabag adr altrnda birleqdirilmasi mantiqdan bir qeder kenara grx[. Qtinki, ewela, bu rayonlann xeyli
hissesi dtizenliye dtigtir va "Yuxarl" scizti buraya yaprqmu' Siyasi miilahizelerden son vaxtlar meydana gelmig "Yuxarl Qaraba!" adr ozliiytinde "Agafr Qarabaf" maflrumunun da mtivcudlufunu telab edir. Bas bu adr tatbiq etmek olar? Oger b<ilgtide
"Agafr Qarabaf" yoxdursa onda "5ruxan" hisse Qaraba[a aid
edilmasi na qedar dtzgiindtir? Eyni iradr har cahetden Zengrlan
ve Qubadlt rayonlanna yaxm olan Cabraytl rayonuna da aid
etmek olar. Biza bela galir ki, Qarabaf vo ona yaxm rayonlann
yerini iqtisadi co$afiyagrlar rayonlagdrma gebakesinde deqiqlegdirilmelidir. "Yuxan Qarabaf" yer adrnrn oztintin deqiqlegdirmasine de ehtiyac var.
Bununla bela A.A.Nadirov ve bagqa mtiolliflarin Azerbay-
canln iqtisadi-cofrafi rayonlagdrrtlmast izre ireli stirdiikleri
takmillagdirma hazrki igde gerti olsa da qebul edilmig ve aqafrdakr
kimi
daha da deqiqleqdirilmigdir.
26
l.Bolgtiye elmi-metodiki sistem xarakteri verilmig vo
taksonomik vahidlar mahiyyetce seciyyelendirilmigdir.
2.Taksonomik vahidler sistemino an b<iyiik va en kigik
vahid kimi "iqtisadi-coffafi vilayat" ve "respublika tabeli geher"
bolgtileri elave edilmigdir.
3.Aran iqtisadi coprafi rayonu vilayat kimi qebul edilmig
ve gebake pozulmadan onun daxilinda eyni adh iqtisadi rayon
yaradrlmrgdrr.
4.Nahayet, bolgii indekslagdirilmiqdir. Bu rayonlagdrrma
sisteminin komptiterlagdirilmeya, onun en vacib parametrlarini
ewelcaden tertib edilmig proqram tizra EHM yaddagrna salmafa
imkan verir. Bu meqsedla btittin m<ivzu tizre iki proqram tertib
edile biler. Birinci proqram fimumrespublika coffafi problemleri
fonunda iqtisadi-cofrafi rayonlara aid olmah, ikinci ise inzibati
rayonlann problemlerini ahata etmelidir. Rayonlagdrma icra
hakimlerine lazrm olan informasiyanr operativ suratdo elde
etmeye imkan vera biler.
Belalikle igde iqtisadi-coSafi rayonlar va onlara daxil olan
inzlbati rayonlar ve geharlarin co$afi problemleri aqagrdakr
ardrcrlhqla ciyranilir.
igin regional hissasi cedvelde verilen ardrcrlhqla yerine yetirilir. Vilayetlerin qrsa cografi garhi onlarln esasen tebii qeraitini, ehtiyatlannr, qlobal baxtmdan m<ivqeyini (mansub oldulu
geoloji geraiti, iqlim qurqafr, landgaft zonast, faydah qazrntrlan,
qeyri-enenevi enerji, barpa olunan ehtiyatlarrnr ve s.) ve timumi
problemlerini eks etdirir.
Bundan soma galen iqtisadi-cografi va inzibati rayonlar
daha genig tamsil olunur, kompleks-iqtisadi ve fiziki co[rafi
seciyye dagryr. iqtisadi-coSafi rayonda tabii imkanlar, kortebii
hadiselar, yaxud antropogen tesir noticosinde yaranmrg problemler Abgeron iqtisadi-coprafi rayonu timsahnda agafrdakr kimi
verilir. Onu da qeyd edek ki, bcilmenin matrinin texminen 80%-i
problemlere hasr olunur.
27
1. Sath qurulugunun spesifft xiisusiyyetlari ve
onunla
elaqedar olan problemler.
2. Faydah qazrntrlann istifadesi ile elaqedar cofrafi problemler.
3. Palgrq vulkanizmi ile elaqedar problemler.
4. iqlim ehtiyatlan va onlann semoreli istifadesi
prob-
lemleri:
a) Kand teserriifatrnda;
4.
5.
b) Kurort-rekreasiYa sahosinda;
v) Ekoiqlim sahesinde;
Su problemleri:
a) Suvarma igleri sahesinde;
b) iri yagayrg mentaqalarinin su techizatr sahasinde;
v) Yeraltr su ehtiyatr ve problemleri;
Bitki orttiyii vo onunla olaqedar problemler:
a) Megelarin veziYYati;
b) Otlaqlar rn v aziYY atr;
v) Derman, yabanr, meyvo, gilemeyva bitkilerinin isti-
fadesinin semeralegdirilmesi.
6. Torpaq Problemlari:
a) Torpaq fondu ve torpaqlann mtinbitliyi sahesinda;
b) $oranlagma vo girklanma meselaleri;
v) Torpaqlann berPasr sahesinde;
7. Mahsuldar qiiwalerin yerleqdirilmasi ve samerali istifadasi problemleri.
8. Neqliyyat, yolsalma ve gahersalma problemleri'
g. Ohalinin meskunlagmast, igle teminatr problemleri'
lo. Bazar iqtisadiyyatrna kegidla elaqedar olan iqtisadi va
so sial-cofrafi problemler :
a) iqtisadi-co[rafi Problemlar;
b) Sosial-co[rafi Problemler;
v) Sarmaye qoyulugu taleb edan sahaler;
q) inteqrasiYa imkanlarr;
28
I 1. Ekoloji probemlar (xtisusile geher ekologiyasr, rekultivasiya ve meliorasiya obyektlari) va onlarrn coffafi asaslandnlmasr.
Son iki taksonomik vahidlere - inzibati rayonlara va geherlare aid ig b<ilmelar tizro rayon ye ya gehera aid coffafi problemlarin agrqlanmaslna ve onlann helline aid tokliflera hasr olunur. Bu bolmelerda artrq iqtisadi, tebii-iqtisadi sosial meselelere
daha mtifessel yer verilir. Burada iqtisadi-cofrafi rayonlar
bolmesinda garh olunan bezi meselelar takrar oluna bilar. Bela
takrar igin naticasinin yrpcam gekilda verilmesi inzibati rayon
rehbarleri torafinden istifadesini asanlagdrmaq tigtin labtiddtir.
Bu maqsadle problemler inzibati rayonlarda daha konkret ve
genig gerh olunur va igin asas mahiyyatini tagkil edir.
inzibati rayon problemlerinin qerhi iqtisadi ryondan ferqli
olaraq en mtihtim problemden kigiye doEru olan ardrcrlhqla verilir. Burada ilk ncivbado rayonun colrafi m<ivqeyi, onun torpaq
fondu, iri yagayrg menteqelarinin deniz saviyyesinden hiindtirliiyti, bazi vacib fiziki cografi ve statistik malumatlar, ehalisinin sayrna g<ire ekin sahosi teminatt, istehsahn tarixi ananevi
inkiqaf yollan, m<ivcud tebii ehtiyatlardan istifadonin mtiasir
imkanlan, istehsahn ixti sasla gmasr, inkigafi ve geni glandirilmesi,
ehtiyatlardan (iqlim, torpaq, bitki, qazrntr, mineral su va s.)
samereli istifadeni mahdudlaqdran tabii ve iqtisadi amiller,
quraqhq vo su qrthlrnrn yerli miqyasda helli yollan, tebii ehtiyatlara esaslanaraq qrsa mtiddetde erzaq ehtiyatrnr artra bilan
sahelerin mtiayyenlegdirilmasi mesalaleri, yol, neqliyyat problemlerinin tahtili vo helli tigtin teklifler verilmesi, kend problemlari, torpaqlann qiymatlandirilmasinda antropogen va tebii
amillerin nozero altnmast, antropogen tasir naticesinde torpaq
itkisinin qar$rsmm almmast (su anbarlarr, kanallann tesiri ile)
alverigsiz tebii amillorin agkarlanmast, akin sahelerinda eroziya
problemlerinin helli tigtin tadbirlar sisteminin hazrlanmasr, sel
va ya stirtiqme tohltikesi olan kandlerin k<igtirtilmasi, digar yerli
ekoloji problemler, kigik su elektrik stansiyalarr vo su anbarlart
29
problemleri, ehali problemleri, sosial inkigaf ve tez gelir vera
bilan sosial sahelerin (xtisusi ila kurort turizm sahasinda) igrqlandrrlmasr, rayonlar arast inteqrasiya imkanlart, respublika ve
xarici kapitahn calb edilmesi, istehsal mtinasibatlarinin yenidan
qurulmasr sahasindo dayigikliklor ve onlarla alaqedar qarslya
gxan getinlikler, ahaliye, istehsala ve xarici mtitoxesislaro, turistlere xidmet edan infrastruktur sahalarinin inkigaf etdirilmesi
va s. ehata olunur.
iqtisadiyyatrn formala$masl ve inkigafinrn fiziki-co$afi
esaslarurr teqkil eden tabii gerait ve ehtiyatlar timumi gekilde bu
tadqiqatrn regional hissesinin awelinden baqlasa da tiztintin esas
garhini regional hissanin "iqtisadi-co[rafi rayonlar" hissesinde
tapu.
30
II FASiL
nOyUr eAFeAz codnari vlr,ayeriruix
Upruvri
seciyyosi
Tebii zenginliklerine, sanaye ve iqtisadiyyatrnm inkigaf
saviyyesina g<ira vilayat Azarbaycanda xtisusi yer tutur. Sahesi
28,8 min kv. kilometrdir. Burada Azerbaycan ehalisinin 43,4yo-i
(3,2 milyon nafar) meskunlagrr. Respublika senaye potensialmrn
texminan \O%o-i, Kend tesarrtifatr istehsahnrn isa bir sra osas
sahelar ina 21%o-dan (iiziim) 87%-a (meyve) qedari Bdytik
Qafqazrn payma dtigtir.
Boylik Qafqaz adr altrnda Taman yanmadasrndan Abgeron
yarrmadasrna, Qara danizden Xezer denizine qadar uzanan
miirekkab Alp qrrgrqhgr yagh da! sistemi nezerda tutulur. Azerbaycan Respublikasr erazisina onun kigik cenub-gerq hissasi
daxil olsa da bizim so$afi adabiyyatrmrzda o, "B6ytik Qafqaz"
tabii vilayati kimi tanrnr.
Canubdakr on dafi silsilaleri, maili dtizenliklar da daxil
olmaqla vilayat asasen daflrq seciyye dagryr. Buranr htindtir-
fiyn
4466 m-e gatan Bazardini da[rndan, girintili-grxrntrh,
grlpaq soyuq suayrlcl hissedan Xszar sahillarindaki subtropik
ovalrqlara qedar (-26 m) mtixtelif landqaft tiplari temsil edir.
Orazi asason gcikme suxurlanndan ibaret oldufuna gcire
bitki ve heyvanat alami ila zangindir. Bag Qafqaz silsilesinin
yamaclan keskin meyilli olduiu figtin saysrz-hesabsv daralerla,
bezi yerlarde yarfanlarla pargalanmrgdr.
Dagemelagelme prosseslari vilayatda indi da davam edir.
Bu oziinti her geyden awel arazinin ytiksak seysmikliyinda g<istarir. Balakendan $amaxrya qeder olan sahede bag veran zelzelalarin giddati bezen 6-9 bala gata bilir.
Faydah qazrntrlar Balakan yaxrnhfrnda polimetal madanleri, tikinti materiallan, mtixtelif tarkibli sulan olan goxlu neft va
31
qazyataqlan ile zengindir. Burada goxlu palgrq vulkanlan camlagmigdir.
Tiikenmaz tebii ehtiyatlan - bol giineg radiasiyasr, yiiksek
termik seviyye, ktilek-enerji ehtiyatlan (Abgeron yanmadasr va
ona yaxm erazilerde), iti stirotlo axan da[ gaylannrn b<iytik
enerji potensiahdrr.
Bu b<iytik servatin hanrda 5Yo-i de olsa istifada edilmir.
Tabii-cografi cahatden tig iri hisseye bciltintir - cenub yamac, Abgeron-Qobustan vo $imal-garq yamac. Cenub yamac
oziintin daha mtilayim, da! otaklarinda subtropik iqlimi vo zangin bitki, xtisusila me$a quraq subtropik iqlim geraiti va nisbeten
kasrb bitki-heyvanat alomi ile seciyyalanir. $imal-garq yamacr
canub yamaclardan ferqlendiren esas cehet buranm nisbetan
soyuq iqlimi va azmeyilli geraitidir.
Bu b<iytk mtixteliflik diger tebii amillerle beraber teserriifatrn ilmumi istiqametindo, onun sturukturunda, sosial-iqtisadi
inkisaf saviyyesinda da 6z eksini tapr.
Canub yamac osasan <iziiniin goxsaheli kend toserrtifatr
(taxrlgrhq, ipakgilik, ttittingtiltik, meyvagilik, heyvandarhq ve s.)
vo sonaye (ipak, tiit[in, atriyyat, konserv baqqa yeyinti sanaye
saheleri) sahaleri ila ferqlanir.
Abgeron-Qobustan sahesi sanaye istehsahna g<ira Azerbaycanln on inkigaf etmig bolgasidir. Neftgrxarma va emalt, neftkimya, qara ve alvan metallurgiya, elektroenergetika, tikinti,
ytingtil, yeyinti ve bagqa istiqametler buranur iqtisadi inkigafrnrn
tamelini tegkil edir. "Osrin miiqavilesi", mtivcud senaye potensiahnrn miihtim saholerinin mtitereqqi texnalogiyalar esasmda
yeniden qurulmast niyyeti onlann daxil oldu[u iqtisadi rayon ve
daniz akvatoriyasmrn, timumiyyetle biittin Azetbaycanrn gticlti
inkigafina alava ciddi tekan vermelidir.
$imal-qarq yamac iqlim cahatdan bir qeder sart olsa da
buranm tosarriifatr mtixtalif ve goxsahalidir. Bttytik Qafqazrn bu
hissesinin tosarriifatrnda apanct rol baggrhq, terevezgilik, bahqgrhq, konserv senayesi ve neft istehsahna moxsusdur.
32
Vilayat bttyiik kurort-rekresiya potensialtna malikdir.
Burada balneoloji, balneoiqlim, iqlim, deniz sahili ve daf kurort
yerlarinin boytik mtixteliflikleri temsil olunur, helioterapiya,
talassoterapiya ve balneoterapiya imkanlan gox boyiikdtir.
Vilayat miqyash an baqhca problemleri aqaprdakrlardu.
l.B6ytik neft va qaz ehtiyatlanmn trilganin ve btitiin respublikanrn inkigafi tigtin samareli istifade edilmesi.
2.Kend tesarr[ifatr istehsahnrn arazinin tebii, xtisusile
iqlim imkanlanna gcire dtizgtin tagkili va istifadasi, boytik xammal ehtiyatlannrn menimsenilmasi tigtin emal mtiessisalerinin
yaradrlmasr.
3.Canub yamacda Balakanden Qax rayonunun suayrlcl
hissesina qader ($eki rayonunda da tezahtirlari olan) polimetal
yataqlannm istisman vo onun asasrnda Azerbaycarun qerb
his ses inda daha bir iri metallur giy a b azasrnrn yaradr lmas t.
4.Acrnohur goltintin qurudulmasr va onun atraflannda
meliorasiya iqlari aparrlmasr hesabma ekingiliyin mtixtalif sahalarinin artmlmast.
5.Bol gtineg radiasiyasr va termik potensial olan Qobustana
yolu ile burada taxrlgrhq, heyvandarhlrn daha da
gxanlmast
su
inkiqaf etdirilmesi, zeytunquluq sahesi yarutmaq tigtin alverigli
torpaq geraiti olan da[eteklarinde zeytun baflanntn, sonra emal
miiossiselerinin sahnmast.
6.lJcuz enerji almaq, suvarna suyu ehtiyatlannt artrrmaq
iigiin daflrq zonadakt kigik su anbarlanntn yaradtlmast.
T.Cenub yamacla gimal yamac arasrnda naqliyyat elaqasini
yaxqrlrgdnmaq maqsadila $amaxr-Qonaqken d-Xagmaz magistral
avtomobil yolunun sahnmast.
8.Son dareceda az istifada olunan kurort-rekreasiya imkanlarrnrn genig tetbiqina diqqat verilmesi, B6yuk Qafqazrn yamaclarrnda beynelxalq ahamiyyetli kurort gabekesinin, gimal-gerq
yamacl ytiksek daflrq hissasinda ise kompleks turist-rekresiya
merkazinin yaradtlmasr.
JJ
9.Maddi nemetlari yaradan amillarden biri insandr. Lakin o
hele bazar iqtisadiyyatmm mtiveffeqiyyatle apanlmast yollannt,
onun genig imkanlarrnr, htiquq ve imtiyazlannt laami seviyyede
bilmir. Bu teserrtifat qurulugunu yenilegdirmayi, tabii ehtiyatlardan geniq ve samereli istifade etmayi lengidir, gox vaxt onun
qar$rsmr alrr. Problem btitiin respublika tigiin seciyyevi oldugu
iigtin respublika h<ikumeti qargrsmda mtivafiq mesela qaldrnlmasr,"yeni garaitda tebii ehtiyatlardan samaroli istifada olunmast
yollan" haqqrnda dovlot proqramlarr hazulanmasr zeruri hesab
edilir.
Bu sadalananlar vilayetin btittin problemlarini ehate etmir.
Onlann daha konkret tahlili bolmalerde verilir.
34
III FOSiL
$oKi-zAeATALA ierisani RAyoNU
$aki-Zaqatala iqtisadi rayonunun sahesi l l min km2 olmaqla, $aki, Zaqatala, Qax, OElz, Qabele, Balaken tnzibati
rayonlan vo respublika tabeliyinda olan $aki gaherini ehata edir.
Respublika erazisinin l2,7Yo-ni va ahalisinin 6,5%o-ni ehate eden
tadqiqat sahesinin riztinamexsus ve siyasi-coffafi m<ivqe tisttinItikleri vardrr. iqtisadi rayon <iztintin daxili inzibati eruzi
vahidleri ile 30-50 km, respublikanrn morkezi Bakr geheri ile
225-394 km masafeda alaqe saxlaya bilir. Yevlax-Balakan demir
vo $osse yollarr erazinin daxili vo xarici iqtisadi elaqelarinda
miihtim rol oynayr.' $aki-Zaqatalanm Rusiya Federasiyasr
(Dafrstan Respublikasr) ila 185 km masafeda ytiksek daflrq
sahe iizre kegan serheddi istar erazi, isterse da respublika tigtin
strateji ve herbi baxrmdan boytik ehamiyyat kasb edir. Alazan
gaytndan Bag Qafqaz daflannrn suayrrcrsma qeder rtzarLan,
teqriben 150 km-e gatan Grirctistanla olan serhad de b<iytik siyasi va iqtisadi ehemiyyeta malikdir..Yevlax-Balaken va Balakanloqodexi Beynelxalq avtomobil yolunun TRASEKA naqliyyat
sistemino daxil olmasr, qarbde Balakan grimrtik mentaqesinin
fealiyyat g<istarmesi iqtisadi rayonun bdyiik perspektiv inkiqaf
imkanlanna malki oldufunu stibut edir. iqtisadi ve shateji baxrmdan elverigli coffafi m<ivqeye, bdytik tabii-iqlim, zengin
mineral-xammal ve amak ehtiyatlanna malik olan bele unikal
erazinin iqtisadi, sosial ve siyasi coffafi baxrmdan tedqiq edilmasinin bdyuk ahamiyyeti vardu. Tedqiq edilen erazi oninomexsus tebii geraiti ve relyef xiisusiyyetlari ile ferqlenir. Relyefi
kigik masafede (20-30 km) pargalanmaya maruz qalmaqla, erazi
tebii geraitina g<ire tig mtihtim sahaya ayrrlr: Boyiik Qafqazrn
Canub yamacl; Alazan - Heftoran vadisi; Orta Ktir da[etayi
(Acrnohur ve Turud-Sarrca dizanliyi ve $ekinin daflrq hissesi)
erazisi. Orazi ilmumilikda daniz seviyyesindan 100 metrden
35
4466 m-e qader htindtirltikde yerlegir. Osasen da[-9o1, da!me$e, subalp ve alp gemanlikleri va nival sahesi kimi ytikseklik
qurgaqlarr ila temsil olunmugdur. Orazinin 54%-i 5"; l8%-i 510"; 22,4Yo-i 10-15"; 5-6yo-i ise l5o ve ondan ytiksek meylli
sahelerda yerlagir. Relyefde olan btitiin tezadlar eraziden mtixtelif teserrtifat meqsedlari iigtin semarali istifada etmeye imkan
verir.
mtilayim rtitubatlidir. Orazi iI boyu bol gtinag
enerjisi ve radiasiya aln. Gtinegli saatlann miqdarr llde 22O0-2300
va timumi gtineg radiasiyasr l2O-148 kkaVsm2 arasrnda toraddtid
edir. Deniz seviyyasinden 500-700 metre qadar ytiksek sahalerde
asason subtropik iqlim hakimdir. Havantn orta illik temperaturu
Balakande 6-14" qalan it:r,lbati erazi vahidlerinde ise 0-14" arasrnda tareddtid edir. Dtigen ya[rntrlann miqdanna g<ire LankeranAstaradan sonra respublikada ikinci yeri tutur. Yaprntrlann illik
miqdan Acrnohurun atrafinda 300-350 mm Alazan-Oyrigayda
500-700 mm, dafhq arazilorda ise 900-1300 mm-dir.
Bele olverigli iqlim geraiti kand taserriifatrile yanaqt, inzibati arazi vahidlerinin her birinde kurort-rekreasiya komplekslerinin inkiqaf etdirilmesinin mtimktinltiytinti stibut edir.
$eki-Zaqatala su ehtiyatlan ile daha yorgr temin olunmug
regionlardan biri sayrlr. Dtinyanrn en gursulu va selli gaylan
olan Kig, Katex, $in, Demiraparan, Gtirmtik, Mazrm, Muxax va
Balakengay kimi boyiik su sisteminin ve Qantx-Oyrigay attezian
hovzasinin eruzida yerlegmesi bu gaylardan taserrtifat sahalerinde daha yaxgr istifada etmeyi tolab edir. Potensial enerji, igmeli
su vo tesarrtifat ehamiyyatine malik olan bu gaylar, eleca de
yeraltr ve mineral sular indiye qeder lazrmi tayinatmt tapmamtgdr. iqtisadi rayonun erazisinda ytiksak debitli 20-dan gox mineral su yatafr agkar edilmigdir. Qimgimax mineral bulafir istisna
olmaqla, diger bulaqlar temperaturuna g<ira esasan soyuqdur.
Onlar yerlegmesine ve kimyevi tarkibine gcire bir gox iistiinltiklera malikdir. Takce Zaqatalada 2 boytik va 20-don gox kigik
debita malik olan mineral su yatafr agkar edilmiqdir. Qimgimax
iqlimi
osason
36
bulaprn temperaturu 22o S, debiti 1,5 min l/sutkadrr. Kimayvi
tarkibine gora xloridli-natrium tipina aiddir. Suyun qaz tarkibinin 76,5Yo-ni metan, 22,2%o-ni azot, qalan hissesini isa nadir
qazlar tegkil edir. Qax rayonunda hazrda ytiksak debitli d<ird
mineral bulaq qeyde ahnmrgdrr. Bunlardan Oflanbulaq-Qrzbulaq ve Hamambulaq ilisu kendinden 6 km gimal-gerqade Hamam
gaymm sol sahilinde yerlegir. isti bulaqdlr, suyun temperaturu
400 S, debiti 161,2 min l/sutka, kimyevi tarkibi xlor, natrium,
kalsium ve diger kimyavi elementlarle zangindir.
ikinci mineral bulaq ilisu kendinden 1 km gimalda, Gtimrtik gayrnrn sol sahilinda yerlagir. Mosku adlanan bu bula[rn
suyunun temperaturu 30-5005, debiti 19,5 min Usutka, kimyevi
terkibi zangindir. Qax rayonu orazisinda yerlagan diger iki bulaq-Olibeyli ve Suskan kandlari yaxrnh[rnda yerlegirlar, sulart
soyuqdur. Kimyevi tarkibina gore hidrokarbonatlt-sulfath sulardrr. Susken kendi yaxrnkfrndakr bulaqdan istifada olunur va
<Qax> suyu istehsal edilir. (O.V.Mammadov, Z.M.Olizade,
2001). Bu sular aseb, deri, tirek-damar va azala xestaliklarinin
miialicesi tigtin xeyirlidir. Hazrda Suskan kandinde bu maqsedla
bir sanatoriya-mtialica miiessisesi fealiyyet g<isterir.
Qabela rayonundan 12 km ve Kemarvan kandindon 5 km
aralrda Bum gayrnrn sol sahilinda, daniz saviyyasinden 1388 m
htindtirltikda eyni adh iig mineral bulaq qeyde almmrgdu.
Suyunun temperaturu 39,405 va bulaqlarrn debiti sutkada 36 min
litr tegkil edir- Qaz terkibinde azotun miqdan 82%o, oksigen 9oh
ve metan 6,8yo-dtr. Bum mineral suyundan yerli ehali dari va
ezala xastekliklarinin miialicesinda genig istifade edirler.
O[uz rayonu erazisinde bir nege mineral sular vardr ki,
bunlardan tigti-Xalxal, Budusgor ve Agbulaq daha ahamiyy_atlidir.
Bu mineral sulann temperaturu 3205, debiti 144 min m3/sutka
tegkil edir. Kimyavi terkibine g<ire kiiktirdlti, maqneziumlrr,
karbonath ve natriumlu sulardr. Balaken rayonunda bir nega mineral su yataqlan qeyda almsa da, onlann debiti deqtq mtiayyenlagdirilmayib. $eki rayonu erazisinde isa cami bir mineral su
37
qeydo ahnmrqdrr. Bu mineral bulaq $ekiden Optza qeden
avtomobil yoluntur kenarrnda, $aki gaherinin 10 km arahda
yerlaqir. Debiti azdr. Kimyevi terkibine gdra ktiktirdlti sulardg.
Yerlt ehemiyyatlidir vo rayon ohalisi mtialice meqsedi tigtin
yatAEL
istifada edirlar.
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonunun arazisi elvan metallar ve
tikinti xammal ehtiyatlan ile da zengindir. Balaken-Zaqatala
filiz rayonu Fllizgay, Kasdaf, Katex, Saqator, Karabqay kolgedan-polimetal yataqlannr birlegdirmokla sonaye tigtin perspektivlidir. Filizgay kolgedan-polimetal yatar]r oz ehtiyatlanna gcire
Avrasiyada ikinci zangin yataqlardan biridir. Bu yataqda olan
filizler mis, qurfugun, gtimtiq vo kiikiirdle yanagr qrztl, bismut,
kobalt, kalium, sklkn va tellur kimi qiymatli komponentleri
oztinde birleqdirir.
Mazrmgay mis-kolgedan yatafrmn A-B-S qrupu iizra ehtiyatr 350 min ton hesablanmrgd[. Respublikamrz mtisteqillik qazandrqdan soffa Filizgay qrupu yataqlarrntn yaxm gelecekda
sonaye istismanna celb edilmasi nazera ahnmahdu. Ilkin hesablamalar bu yataqdan llde 25,4 min ton mis,32,6 min ton qurEugun, 80 min ton sink, 1,05 ton qrztl, 85 t gtimiig, diger elvan va
qiymatli metallar hasil edile biler. Bele zengin yataqlar <ilkemizin gimal-qarbinda ytiksek rentabelli yeni daf-medan metallurgiya kompleksini yaratmafa imkan verir (O.$ekinski, Y 'Zamanov, 1998).
iqtisadi rayonun erazisi gil, tikinti dagr, gmqrl, gay dagt va
qum ehtiyatlarr ile zengindir. oheng ve ahengdagr ehtiyatlan
nru."t dafeteyi zonada yayrlmrqdr. Burada Masex, Qarabulaq
va Afgay yataqlannrn A-B-S- keteqoriyasr tizre ehtiyatr taqriben
3,0 mln. ton hesablanmrgdr. Bu da respublikada olan ahengdaqr
ehtiyatlannrn teqriben lz%-i qedardir. Migardaqr almaq tigtin
yararh hesab edilmeyen bu yataqlardan ancaq yerli talabatr
odemak tigtin eheng kimi istifada edilir. Aparrlan geoloji kegfiyyat igleri daha bir nego perspektivli eheng yataqlannrn movcudlugunu stbut edir. Karpic ve keramit istehsah tigtin esas xammal
38
sayrlan gil yataqlanna demek olar ki, biitiin inzlbati rayon orazisinde rast galinir. Zaqatala rayonu erazisindeki Aga[r Qardaxh
ve Ktisirin yataqlan daha bciytik balans ehtiyatlanna (A-B-S
kateqoriyalal:d,.zr:e birga 4 min m3) malikdir. iqtisadi rayon tizre
real qiymetlendirilmig gil ehtiyatlarr l0 yataq tizre 8,5 mln m3
tagkil edir ki, bu da respublikadakr ehtiyatlarrn teqriben l5%o-o
qederidir. Bu yataqlardan ilda teqriban 30-50 min m3 karpic
istehsal edilir. Alazan gayr h<ivzesi silikath qum ehtiyatlan ile
zengindir. Bu qum ehtiyatlarrnrn markasr 150 olmaqla gtige, kerpic ve sement istehsah iigtin yararhdr. Ehtiyatr B-S kateqoriyasr
izre 5,4 min m3 hesablanmrgdrr.
$eki-Zaqatala dtinyada klassik sel regionu kimi tanrnr.
Kiq, $in, Muxax, Demiraparan va digar gaylar her gticlti sel
kegan zaman I mln m3-den gox dag, qum va grnqrl gatirir. Haztda yuxarrda gosterilen gaylann h<ivzesinde ehtiyatr taqriben 150200 mln m3 olan qum-grnqrl yrfrhb qahb ki, bu da ister regionda, istarsa de respublikada tikinti senayesinin inkigaf etdirilmosina boytik imkan yaradu. 300-500 markah-ytiksek keyfiyyatli hidrotexniki borulann, asfalt-beton memulatlarmrn va beton tikinti materiallarmrn istehsah tigtin de bu xammal menbalerinin imkanlan nezoro ahnmahdr.
Regionun taserrtifat sahalerinin inkigaf etdirilmesinde onun
ehalisi ve emek ehtiyatlan apancl yer tutur. Orazinin ohalisi 528
mln nefar olmaqla, respublika ehalisinin 6,5%o-ni tegkil edir.
Ohalinin iimumi sayrnda kigiler 49Yo, qadnlar 5lYo tegkil edir.
Son iller ahalinin artrm dinamikasr xeyli zeiflemigdir. Bele ki,
eger 1995-ci ilde ahalinin orta illik artrmr 1,37o olmugdursa,
1996-cr ilde bu g<istarici 0,9%o-e, 1997-ci llde 0,7Yo va 2000-ci
ilda isa 0,8%o-a enmiqdir. Ohalinin erazi itzre timumi srxh$r isa
har I km2-da 59 nefardir. Daflrq Qarabafda davam edon mtihariba neticesinda $eki-Zaqatalaya 3925 aile penah getirmigdir ki,
onlar da timumi ehalitnin 3,3Yo-ni (17,3 min nafer) tegkil edir.
Respublikanrn diger daghq regionlannda oldufu kimi gaki-
39
Zaqatalada da yerli ahali ile yana$r, qagqm vemecburi kogktinlerin igle taminatr bdyiik getinlikler yaradr.
iqtisadi rayonun sanayesi asason kend teserrtifatr mohsullarrnrn emahna asaslamr. Haztda arazide 70-dan gox senaye mtiassisasi faaliyyet gtistarir ki, bu da 1995-ci ille mtiqayisede 167o
goxdur. Sanaye mtiasisoleri sayca tisttin olsa da, timumi mahsul
istehsahna gcire ewelki illardon gox geri qalr. Bele ki, 1990-ci
ilde $eki-Zaqatala respublikada istehsal olunan sonaye mohsulunun 3olo-ni verirdisa, hazrda bu g<isterici0,6Yo-a enmigdir. Senaye mehsulunun timumi hecmi 1995-ci ilde 70,8 mlrd. manat,
2000-ci ildo ise 21,5 mbd. manat olmugdur. Senaye mehsulunun
hecmi 43,3 mlrd. man. Va ya 6l%o azalmrqdu. Hemginin sanaye
istehsal heyatinin sayr ewalki illerle mtiqayisede 8,5 min nefer
ve ya 59,30 azalmrgdrr. Senaye mehsulundan ferqli olaraq, iggilarin orta ayhq emek haqqr 1995-ci ille mtiqayisede 464,2 mln.
manat ve ya 65,5yo artmtgdr. Sanaye istehsal asas fondlanntn
movcudlufunda da boytik deyigiklikler olmugdur. Bu saheye
kapital qoyulugu xeyli goxalmrp, sanaye istehsbl fondlan 213
mln. manat ve ya 9lo/o arintpdr. iqtisadi rayonda sanaye osasan
yeyinti, ytingiil ve qismen da tikinti mtiessiseleri ila tamsil
r
olunur.
Yeyinti sanayesi iqtisadi rayonda istehsal olunan iimumi
sonaye mehsulunun 7O%o'deir. goxunu verir. inzibati rayon markazlarinda olan et, ya[, pendir, me)rva-tarevaz, konsev zavodlan, ttittin fermendlaqdirilma kombinatlan, mtixtelif geqidli 9irnryyat mtiessisaleri yeyinti senayesini tamsil edir. Son illarda
rayonda olan mineral sular asasrnda alkoqolsuz igkilar, mineral
ve qazh sular istehsah xeyli artrb.lakin 1995-ci ille mtiqayiseda
2000-ci il gostaricilorine gora un istehsah 18,2 min ton ve ya
88,7yo, fermentlagmig tiittin istehsah 6,2 min ton va ya 6o0/o, et
705,5 ton ve ya 98%o pendir, mtixtelif n<iv konserv, kere ya[r ve
tielii siid istehsah ise 100% azalmtgdr. Lakin son tig ilde yuxanda g<isterilan sahelerle miiqayisade uniiytitme, qennadi sanayesi xeyli inkigaf edib.
40
iqtisadi rayonda ewaller senayeda aparlcl sahe yiingtil
sanaye sayrludr. 1990-ci illara qeder $akide faaliyyet g<istaran
kombinatrnda ilde 35-40 milyon m' irak parga istehsal edilir ve
burada 7 min naferdon gox i99i gahgrdr. Kombinat 1995-ci ildo
fealiyyetini tamamile dayandrmrgdu. Respublika prezidentinin
l1 iyun 2001-ci ilda imzaladrlr serencama osason <$aki iralo>
sehmdar camiyyetini yeniden qurmaq tigtin dtivlat btidcosindan
1,5 mlrd. man hecminda vesait aynlmrdr. iqtisadi rayonda
ytingtil senayenin digar mtiassiselerina $aki ve Zaqatala trkis
kombinatlan, inzibati rayon markezlerindeki xrda tikig sexleri,
kustar mtiassiselar daxildir. Ytingtil senaye rayonun iimumi
istehsal hecminde hazrda teqriben 5% togkil edir.
Senaye saheleri igerisinde tigtincti apancl sahe tikintidir.
Orazide bu sahanin inkigaf etdirilmesi iigtin perspektiv imkanlar
movcuddur. Tikinti xammal ehtiyatlan ile zangin olan tedqiqat
rayonunda 1995-ci illa mtiqayisede briytik gerilik m<ivcuddur.
2000-ci ilin statistik malumatlanna gcira istifadeya verilmig asas
fondlar 2O,8mlrd.manat olmugdur ki, bu da awelki illorlo mtiqayisede l2,2yo azalmrgdu. Son beq ilda ewelki dtivre nisbaten
istifadeye verilen ya$ayl$ saheleri 27,4yo, ferdi yagayrg evleri
27oh, bu sahaya kapital qoyulugu 40,lyo, tikinti quragdrrma
iglerina aynlan xarcler 36,20 , bu sahede gahgan podrat tagkilatlannr sayr 45Yo va iggilerin sayr 34,6Yo azalmtgdr. Yerine
yetirilen podrat iglerinin hacmi 2000-ci llde 4,7 mlrd. manat
olmugdur ki, bu da 1995-ci ille mtiqayiseda 74,2Yo azdr. Rayon
metallurgiya, elektroenergetika senayesinin inkigaf etdirilmesi
tiqtin real imkanlara malikdir.
iqtisadi rayonda asas inkigaf etmig, aparlcl sahe kand
tasarrtifatrdr. Kand taserrtifatrnrn dtizgtin inkigaf etdirilmesinde
onun torpaq fondunun qiymatlandirilmesi miihtim yer tutur.
Rayon torpaq fondu l,l mln. hektardu ki, bunun da 179 min
hektarr ve ya 17,2yo-i akinlarin payma dtigtir. Son iller rayonda
apanlan torpaq islahatlarr ila elaqedar olaraq torpaq fondunun
qurulugunda boyiik deyigikliklar olmugdur. Hazrda rayonda
4l
olan kond taserrtfatrna yararb torpaqlann 40Yo-dan goxu
belediyyeler:rrr,28,60 -i d<ivletin ve 29,1o/o-i ise gexsi va fermer
taserrtifatlarmm paylna dtiqtir. Torpaq fondunun qurulupunda
kand teserriifatma yararh sahaler 44,loh, <irtiqlar 22,5yo va me$alar 26,4Yo tegkil edir. Hazuda rayonun timumi mega sahesi 274
min ha olmaqla n<iv terkibina ve zenginliyine g<ira ancaq Lankaran-Astaradan geri qalr. Son beg ilda rayonda 9 min ha meqe
sahesi mahv edilib ki, bunlann igerisinde nadir va endemik alac
novleri de tisttinltik teqkil edir. Rayonun asason megaleri sonaye
ehemiyyatli deyil. Torpaqqoruyucu, suqoru) rcu megelar iqtisadi
rayonun mege sahasinin 88,57o-ni ve miihsul veren qerzakli
(qoz, findrq ve gabahd) megeler 6,lo/o-ni taqkil edir.
Rayonun kand taserrtifatrnda akingilik qedim ve inkigaf
etmi g sahadir. Okingilikda taxrlgrhq, tiittingiiltik, baramagrhq ve
qarzakli meyvegilik ixtisaslagmrq enenevi sahalardir. Okinsilikdo
mtihtim ve apancr saha taxrlgrhqdf. 2001-ci ilin gostaricilerine
g<ire rayonun timumi taxrl ekin sahasi 100,2 min ha taqkil edir
ki, bu da 1995-ci ile nisbaton 2,7o/o goxdtx. Comi saheden 247,8
min ton mahsul yrprlmrgdu. Her hektardan mehsuldarhq 24,8
sentner, adambaqrna istehsal edilan mehsul ise 469,3 kq olmugdur. Rayonda taxrlgrhq esason bufda, arpa, galtik, qarfrdah ve
digar yem bitkileri ilo temsil olunmugdur. 1995-ci ille mtiqayiseda 2001-ci ilde bugda 25 min ton vo ya23o/o, qar[rdah istehsalr 9,8 min ton va ya 32,8yo artmrgdrr. Mtivafiq olaraq timumi
taxrl saheleri2,ToA,
Taxrl istehsah ise 22o/o-e qeder artmrqdu. 1995-ci ilden
baglayaraq Qebele, O$uz, $eki ve Qaxda geltik ekinlari geniglenmigdir. Arpa ekinleri va istehsah da xeyli azalmrgdr. iqtisadi
rayon {izre timumi taxrl va taxtl mehsullan istehsah 81,5 min ton
olmugdur ki, bu da respublika tizre 6,50lo tegkil edir.
Okingilikde ikinci mtihtim saha texniki bitkilerin becarilmesidir. Bu sahade ttiti.ingtiliik mtihtim yer tutur. Son beg ilde
ttittin istehsah 6,5 min ton va ya 38,5yo artrb. Respublikadakr ttittin ekinlerinin 95,1%-i ve onun istehsahnrn 98%-i bu rayonnun
42
payma dtigtir. Burada esason <<Samsun-155>, <Trabzoru>, iri yarpaqlrlardan <itiyarpaq l5lb, <<Zaqatala-67>, hibrid-66 vo imunni 580 sortlan yetigdirilir. <Virciniya> yeni vo ala n<iv tiitiin
sortu olub osason Zaqatala rayonu erazisinde becerilir. Orazinin
tebii geraitine doziimlti olan yerli ve <<Trabzoo> sortlan daha gox
akilir.
Texniki bitkiler igarisinde dan tigtin gtinebaxan istehsah
ikinci yer tutur. Respublikada istehsal olunan gtinebaxarun
l3,7yo-i bu rayonun payma dtigtir. 2000-ci ilde 529 ton den tigtin
gtinebaxan istehsal edilib. Rayonun kand teserriifatrnda goxillik
ekmeler mtihtim yer tutur. Qoxillik ekmelarin sahesi 42 mrn ha
olmaqla, ballar 30,3 min ha ve ya 72%o, fiztimltikler 4,4 minha
vo ya l0,Syo, tinglikler l3,5yo, gay plantasiyasr 0,302 va sair
goxillik akmelar 3,7Yo tegkll edir. Rayonda gardekli va qerzekli
meyvagilik, tiztimgtiltik va qismen gaygrhq inkigaf etmigdir. Son
on ilda respublikada taxrlgrhfrn inkigaf etmesi ile elaqedar
goxillik ekmelara xeyli ziyan deymig va 1995-ci illa mtiqayisade
2000-ci ildo onun sahasi 988 ha ve ya 4l,6Yo azalmrgdu. Uygun
olaraq tiztim baflarr 77,lyo, gay plantasiyasr 19,4o/o azalmrgdr.
Lakin timumiyyatla gottirdtikde respublikada olan meyva baflar nn 26,10/o- i, qarzekl i meyve g i liy in 83Yo - i tiztim ba$lar ntn 7 %o i, gay plantasiyalarmrn l,syo-i bu rayonun payma diigtir. iqtisadi
rayon respublika tizre meyve istehsahnrn 10,5olo-ni verir. Son
illerde meyve va gilemeyve istehsah 97Yo artrb ki, bu da gelecakde hazrda faaliyyetini dayandrrmrg meyve konserv zavodlannm iglemesi tigtin asas xarlmal manbeyidir.
Rayonun kend tosarrtifatrnda teravezgilik ve bostangrhq da
mtihtim yer tutur. Son beg ilde tarevaz akinleri 3,2 mrn ha ve ya
860lo, bostan okinleri isa 1,5 min ha ve ya 81% artmrgdr. Okin
sahelerinin geniglenmesi ile alaqadar olaraq, uygun sahalarin
istehsalr da 90-92o/o artrmgdrr. 1990-ci ilden baglayaraq iqtisadi
rayonda kartofguluq da inkigaf etmeye baglamrgdrr. 1995-ci ilde
rayonda kartof ekinleri 48 ha olmuqdursa, 2000-ci ilde bu g<istenci 2497 ha tegkil etmigdir. Har il 10-15 min ton kartof istehsal
43
edilir. 2001-ci ilin mtivafiq g<istericilarine g<ire adambagma kartof
43,4kq,terevez 104,8 kq vo meyvo istehsah 80 kq tagkil etmigdir'
Rayonda 2001-ci ilde ahalinin kartof istehlakr 24,7 min ton,
teravazva bostan mehsullan istehlakr 31,6 min ton olmugdur'
Orazide inkigaf etmig ikinci mtihtim apancr sahe heyvandarhqdrr. Heyvandarhq esasen iribuynuzlu maldarltq, qoyunguluql, qugguluq, donuzguluq, arrgrhq ve baramagrhq sahalerile
tamsil olunur. Respublikada olan iribuynuzlu mal-qaranrn
lz,3yo-i, o ciimladen inek va camrqlarrn lz,5o6'i qoyun ve kegilerin bag sayrnm l},zyo-i, donuzlann baq sayrnrn 62,4Yo-i btt
rayonun payma dtigtir.
Orizi tigtin xarakterik olan subalp ve alp gemenlikleri qrqlaqlar, goxillik yem bitkilari va alverigli tebii-iqlim geraiti heyrrundarliq sahelarinin hertarefli inkiqaf etmasine boyiik imkan
yaradf. Heyvandarhlrn inkigafinda boyuk rol oynayan oriig
sahesi 233,8 min ha, dince qoyulmug torpaqlar 2,3 min ha va
bigenak sahasi 1,4 min ha teqkil edir. Heyvandarfuqda inkigaf
etmig sahelarden biri maldar[qdrr. iri buynuzlu mal-qaranrn sayt
428,8 min bagdrr ki, bunun da 48,3%o-i inak ve camtglann payma
dtigtir. Rayonda camrggrhq ixtisaslaqmtq sahe saytlu. Daletayi
ya$ayrg menteqalerinda bu sahe daha yax$l inkigaf etdirilmigdir.
Respublikada elece de, rayonda ozellegdirme ve fermer teserrlifatlanmn yaradrlmasr ile elaqadar bir siia islahatlar apanlmtg,
konkret todbirler heyata kegirilmiqdir. 1998-ci ilde tadqiqat rayonunda 8,9 min, 2001-ci ilda ise 24 mn neferden gox fermer
ieserrtifatr yaradrlmrgdu. Bu tesarrtifatlarda 60,5 min neferden
gox adam gahg[. Fermer teserrtifatr heyvandarhq sahesini daha
genig ahate etmigdir. 2001-ci ilin statistik g<istericilarine grira
rayonda qoyun ve kegilarin sayr 619,5 min bag olmuqdur ki, bu
da 1995-ci ilin mtivafiq g<istericilarindan 121 min baq ve ya
lg,syo goxdur. Rayonda son beg ilda donuzguluq tasarrtifatrmn
inkigafina daha boytik tisttinliik verilir. 2001-ci ilde rayonda
donuzlann sayr 11,6 min bag olmugdur ki, bu da ewelki beq ila
nisbeten 24Y, gox demekdir. Tosarriifat qurulugumrn dayigmesi
44
kand teserrtifatrnrn btittin sahelorine ntifuz etrnakle xeyli dayigikliklar yaratmrgdr. Yem bitkilarinin ve diger ekinlerin geniglanmesi heyvandarh[rn yem bazasrmn inkigafina sebab olmuqdur.
Owallar gox gerida qalmrg taserrtifatlardan biri olan donuzguluq stiratle inkiqaf edir. 2001-ci ilin statistik g<istericilerina
gore rayonda 14,5 min ton et, 148,7 min ton stid istehsal edilmigdir ki, bu da evvelki beg ile nisboten mtivafiq olaraq 19 ve
l7%o goxdnr. Bu zaman rayon ehalisinin at ve et mohsullarr
istehlakr 11,7 min ton, stid va stid mahsullan istehlakr 8l min
ton, yumuita istehlakr 59 min adod olmugdur ki, bunlann da her
biri respublika tizra 6,5% tegkil edir.
Kand tasarriifatrnrn olduqca gelirli vo ananevi sahasi olan
angrhfm inkipafi tigtin rayonun tebii iqlim geraiti, torpaq-bitki
ttrtiiyu boytik imkan yaradr. Rayonda 12 minden gox an ailesi
vardn ki, bu da respublikaya gora l6Yo demakdir. Angrhqdan
rayonun kend tasarrtifatrndan elde olunan galirin 6%o-i qeder
galir gdttirtiltir. Angrhqdan gcitiirtilen gelir esasen satrg balt, yem
ehtiyatr bah, an ailasi ve ya bege sahgt, vere mum satrgt tizra
toplanrr. Son illorde gexsi ve fermer kendli teserriifatlarrnda bu
sahenin inkigafina daha yaxgr fftir verilir.
iqtisadi rayonun teserrtifat qurulugunda xidmet sahelerinin
va neqliyyatrn da inkigaf etmasi qiddati calb edir. Son iller arazida madani-maarif, sahiyya, ictimai ia5e, kommunal tesarrtifafi,
naqliyyat ve rabite, meiget xidmeti, idareetme orqanlan, kurortrekreasiya ve gair kimi infrastrukturlann genig gabekesi yaradrlmrgdu. Bele ki, respublikada tibbi saha tlzre hekimlerin 38,6yo-i,
orta tibb iggilerinin 6,4yo-i, xestexanalarnT,4%o-i xestexana garpayrlannm 6,8o/o-i ehaliye ambulatoriya-poluklinika yardrmr
gcisteran mtiassiselerin 7,3%o-i, xalq tahsili sahesinde timumtohsil mtiassisalerinin 8,2oh-i, qagirdlarin 7,\%o-i, kitabxanalann
g,Iyo-i iqtisadi rayonun payma dtigtir. Umumilikda rayonun infrastrukturunda miieyyen irelilayiglar olsa da, xidmat mtiassiselerinin artrm stirati ile ehalinin arttmr ve talobatr arasrnda ters
miitenasiblik yaranmrqdr. infrastrukturun btittin elementlarinde
45
goherle kend arasrndakr ferqler yena de qalmaqda davam edir.
Bu amil ehalinin kenddan gehere, eloca de bagqa tilkalere miqrasiya olunmastnda mtihtim sebeblerden biridir. Tedqiqat rayonunun naqliyyat sistemi onun iqtisadiyyatrmn normal fealiyyat
gostermesinde, daxili ve xarici ytik, sarnigin daqrnmalarrnda miihtim yer tutur. Orazinin neqliyyat gebekesi demir va avtomobil
yollan, qismen hava ve boru kemeri xatleri ila temsil olunmugdur. lqtisadi rayon biitovliikda Yevlax-Balaken damir va $osse
yollarrnrn iizerinde yerlagir. Yevlax-Balakan demir yolu 1989-ci
ilda istifadeya verilmigdir. Bu demir yolunun uzunlufiu 162 km
olmaqla 132 km-i vo ya 81',5yo-i $eki-Zaqatala rayonu orazisinde yerlagir. Orazida dagman yiiklerin taqriban 20-250 -i, serniginlerin l2,l5yo-i demir yolunun payma dtigtir. Demir yolu xetti
osasen 4 tnzrbati rayon erazisindan-$eki, Zaqatala, Qax ve Balakenden kegir. iqtisadi rayon arazisinde formalaqan damir yol
xattinin 66 km-i ve ya 50%-i $eki, 25,2 km-i va ya l9,lo/o-t
Zaqatala,22,8 kff.i ve ya 17,3yo-i Qax inzibati rayonlarrnm payrna dtigtir. Demir yol xatti $aki inzibati rayonunun merkezinden
l}-lzkm, Qaxdan 5-6 km, Zaqataladan 3-4 km, Oluzdan 26-30
km, Qebeledan isa 55-60 kimi arahda yerlegir. Bela uzaqh[a
baxmayaraq eraziden kegen demir yol xetti sernigin ve yiik
dagrmalannrn tanzimlenmesinde mtihtim yer tutur.
Bakr-Yevlax-Balakan ve ona paralel olan Bakr-IsmayrlhQebele-Balaken avtomobil yollan rayonun daxili ve xarici iqtisadi alaqelorinde miihtim yer tutur. iqtisadi rayonda avtomobil
yollannrn timumi uzunlugu 2393 km-dir ki, bunun da28 km-i vo
ya l,2o/o-i Beynalxalq, 686 km-i va ya 28,6yo-i respublika, 1679
km-i ve ya 7O,2Yo-i yerli ehemiyyatli yollarrn payma d{igtir'
Respublikamrz mtistaqillik qazandrqdan soffa Yevlax-Balaken
gosse yolunun davamt kimi Balaken-Loqodexi xettinin Beynalxalq ehemiyyati artmrgdrr. iqtisadi rayonun bu avtomobil gossesi
tle Zaqafqaziyave TRASEKA neqliyyat gebekesina qogulur.
Orazinin avtomobil yollannrn qurulugunda asfalt-beton
308 km vo ya l3%o, qata drttiklti 509 km ve ya zl,3yo,grnqrl ve
46
torpaq yollar 1576 km va ya 66%o teslol edir. 2000-ci ilin
statistik gostericilerine g<ire avtomobil neqliyyatr ila 2,g min ton
ytik va 28 min nefar sernigin dagrnmrgd, ki, bu da 1995-ci ile
gtire uylun olaraq 43,4yo ve L4,2o/o artrm demekdir. Gcisterilan
dovrde ytik d<iwiyyasi 248,6 ton4<m, semigin d<ivriyyesi 176,g
sernigin/km olmugdur. cami avtomobillerin sayr 4,ro% artmrgdrr.
Artrm gcistaricilerinde sernigin minik 2,7o/o ve gexsi minik avtomobilleri 2,4o/o tegkil etmigdir. Yiik avtomobilleri 37,1o/o, avtobuslar 17,2yo ve xiisusi teyinath avtomobiller ise 2l%o azarmrsdr. Yuxanda gcisterilen bir sra iqtisadi g<istericiler rayonun
neqliyyat gebekesinin manfi ve mtisbat tareflerini g<ismeye imkan verir. ilk n<ivbede iqtisadi rayonun erazisini kasib kegan
Yevlax-Balaken ve Balaken-Loqodexi gossesinin temir olunmasr
r.azaro almmakdrr. Statistik g<istericilarde avtobuslann, ytik ve
gexsi avtomobillarin sayt az gtisterilse da, gaxsi mtigahidaler
avvalki illera bu reqemin nisbeten xeyli artdrfrnr g<istarir. Bu da
erazi tigtin nezarde tutulan texniki parametlerin dtizgi.in hesablanmadrlrnr ve yol tikinti iglerinde boyiik sahvlera yol verildiyini gostarir.
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonunun teserrtifat sahalerini
kompleks tadqiqi zamant aga[rdakr naticelar elde edilmigdir:
Cofrafi m<ivqeyinin, tabii, iqtisadi-sosial, harbi-siyasi, tarixi-cofirafi va medani-etnik baxrmmdan tahlili arazinin unikalh-
lrnr gosterir;
-arazinin elverigli tebii geraiti ve zangin tabii ehtiyatlarr
mcivcud isthsal vo qeyri-istehsal sahaleri ile yanagr, yeni strateji
mtiassiselerin yaradrlmaslnrn zeruriliyini gosterir;
-erazinin alverigli tebii-iqlim geraiti, 20-dan gox mineral
bulafr, 4 mtihtim turizm bazasmm va zengin memarhq tarixi
abideleri burada kurort-turizm teserrtifatmrn yaradrlmasmm
perspektivliyini gristarir.
-arazinin torpaq fonudunun qurulugu tammila dayigmigdir.
Aran rayonlarrna mexsus olan yaylaq sahelarinin inzibati rayon-
47
lann torpaq balansrna daxil edilmasi neticesinda iqtisadi rayonun
torpaq fondu l4,6oh artmrgdu.
-son 5 ilde rayonun ekin sahasi 900 ha azalmrg, tiztimltik
va digar ekinlarin srxrgdnlmasr noticesinde taxrlgrhq geniqlendirilmigdir.
-sanayeye aid olan btittin g<istaricilerde azalma tempi 5070% tagkil etdiyi halda, kend tesorriifatrnda aksine, arttm tempi
20-30% arasmda tereddtid edir.
-ixtisaslagmrg saheler olan baramagrhq ve angrhq tesarriifatlannrn tenaznilrj. daYanmr gdr.
-sosial xidmet sahelerinin inkigafr ile ehalinin telobatt
arasrnda keskin ferqler mrivcuddur. owalki illerde oldu[u kimi
btitih xidmat n<ivlarina gore kend yerlari gaher va gaher tipli
qasebalerden geri qalr.
-istilik ve enerji taminatmrn yarfimaz olmasr meqelerin
ktitlovi gakilda qurlmasma ve ehali miqrasiyasmrn gticlenmesine
tesir gosterir.
Yuxanda sadalanan problemlari aradan qaldrmaq tigtin
dovlet seviyyesinda regionlann xtisusi inkigaf proqrammrn qabul
olunmasr, yerli balediyyelerin salahiyyetlerinin artutlmast meqseda uyfundur. Her bir tesorrtifatsahasi tigiin onkret nozari mtiddealar haz6lanma[, mtitareqqi, ardrcrl tecrtibelara esaslanmaqla
yiiksek inkigafa nail olunmahdr.
l.Mineral-xammal ehtiYatlart
Geoloji-geomorfoloji geraitle tebii ehtiyatlar arasrndakt
qanunauyfun alaqa mtirakkab relyefe malik olan Boytik Qafqazrn cenub yamaclnln $aki-Zaqatala zonasrnda <iztinti daha aydrn
tezahtir etdirir. Burada daf sistemlerinin xeyli ytiksakliya malik
olmasr, dafateyi dtizenliklarin qismen algaqda yerlaqmesi mineral xammal ehtiyatlafln mtixtelifliyine ve atazi lulzxo paylanmasrna tesir eden baghca amillerdandir.
48
Orazinin sosial-iqtisadi inkigafinr tamin etmak, ahalinin
yagayl$ seviyyasini qaldrrmaq, istehsal sahelerini geniglendirmak ve yeni istehsal sahelari agmaqiigtin b<ilganin tabii mineral
ehtiyatlanndan tam vo somereli istifada olunmasr gtintimtiztin
miiasir teleblerinden biridir. Bunun tigtin rayon erazisinin tebii
qaraitini, o ctimladan geoloji-geomorfoloji qurulugunu bilmek,
onun bu vo ya digar tasorrtifat iglarini heyata kegirilmesinde qar$rya grxan getinlikleri, problemleri nezore almaq lazrmdu. $akiZaqatala zonasr biittinltikle geoloji qurulugu vo tobii ehtiyatlardan istifadesina gcira eyni deracada alverigli deyildir. Onun
mtixtelif saholerinde ohalinin yerlagdirilmosi, suvarma, tikinti ve
diger teserrtifat iglerinin apanlmasrm mehdudlagdran mtixtalif
geoloji problemler mcivcuddur. Bu baxrmdan brilge erazisini
geoloji-geomorfoloji xtisusiyyatlarine gora iki zotaya daflrq ve
diizenlik zonalarrna ayrrmaq olar.
$eki-Zaqatala zonasmrn sahesi 8800 km2 olub, uzunlufu
qerbden garqa texminan 170 km, eni ise gimaldan canuba 25-30
km arasmda tareddtid edir.
Daflrq zona Bag Qafqaz silsilasinin Mazrmgayla-Griygay
arasrnda qalan gimal hissesini ehata edir ve ytiksak, orta ve
algaqdagltq qurgaqlardan ibaretdir. Bu zona erazinin texminen
yarrsmr ahate edir ve Briytik Qafqazrn canub yamacnn 2/3
hissesini tutur. On ytiksak zirvesinin (Quton da[r) qerbde htindtirltiyii 3648 metr, gerqde ise (Babadafirn) htindtirltiyti 4480
metrdir.
Ba$ Qafqaz silsilasinin suayncrndan baglayan ytiksek
daphq qur$aq (3500-2000 m) ensiz olub (maksimal eni 12 km
tagkil edir) keskin pargalanmrg sart relyefa malikdir. Burada
qadim buzlaq relyef formalan olan troqvari derelar, karlar genig
yayrlmrgdr, frzki agrnma ve qravitasiya-solifltiksiya, prosesleri
tistiinltik tegkil edir. Suayncr silsileda Qudurdaf, Samalit, Dindida! ve diger bagqa agrrmlan vardu ($ekill)
Bu agrrmlar yay aylarrnda qongu Dafirstanla Azerbaycan
respublikasr arasrnda kegid kimi istifada olunur. Ytiksakdaflrq
49
qur$aq yalfilz yay otlaqlan
kimi istifade olunur. Ancaq otarrlma
dtizgiin apanlmadrfrndan burada bitki orttiyti gox seyrekdir ve
torpaq qatr qiddetli eroziyaya meruz qalu. Yamaclarrn grlpaqlagmasr diger amillorla yana$l sel ocaqlanrun emelegelmesi iigtin
alverigli gerait yaradr.
a
t
a
A
)
,
!
oo
o
ffirNIr
Wz m[" 7, E)c@t
tl'ttll[s ffir1=ls [TiLa @p
gekil
1.
o
a
@r
Geomorfoloji xerito-sxem.
l-Ytiksak, srukhr-denudasion daElar, 2-Orta ytilsaklikli denudasion-struklr
daElar, 3-Algaq denudasion-stnrknr platolar, 4Orta ytikseklikli stuktur-erozion
daflm.S-srukhra-erozion algaq vo irndafihq, 6-Ariddenudasion algaq daEhq,
7-Arid-denudasion platolar, S-Akkumulyativ, alliivial-proltivial dtizanliklar,
9-Akkumulyativ prolyvial diizenlikler, l0-Akkumulyativ alliivial diZanlikler,
I l-Buzlaq relyef formalan, 12-Genig dibli daralar, 13-Gatirma konuslan,
1 zlPillalar, I 5-Bedlen4 1 6-Antesedent deralar.
50
Orta ve algaq dafhq qurgaqlar osason megelerla drttiliidiir.
Lakin megelerde plansrz qrrrlma, mal-qara sahnmasr, yamaclarda eroziya va stirtigma prosesleri, qravitasiya tipli sel ocaqlarmm
yaranmasma gerait yaradr.
Movcud edebiyyat materiallannrn tehlili gosterir ki, btit'tn
faaliyyatde olan yeni sel ocaqlan megelerin mehv edilmesi vo ya
onlarrn mtihafiza rolunun azalmasr ila emele gelmigdir.
Btittinliikde Boytik Qafqazrn conub yamacl tizre apanlan
tedqiqatlar naticesinde mtiayyan edilmiqdir ki, gay h<ivzelerinde
mege sahesi artdrqca getirmeler iurtml azafu.
Tehlil gosterir ki, h<ivzelerde me$a orttiyu sahesi 140 km2-e
beraber olduqda, getirmaler axlmt 200 min tona, mege sahosi 70
km2-o qadar azaldrqda ise getirrnaler axrmrurn miqdan 700 min
tona gatu. On vacib natice ondan ibaretdir ki, hrivzalerde mega
sahesi iki defe azalanda gatirmaler axlml 3-3,5 defa artr (Memmodov 1985,1986).
$ekt-Zaqatala bolgesinde yagayan ahalinin har bir ailesine
(indiki tabli qaz qrthfr geraitinde) ilda orta hesabla 8-10 m3 odun
yanacaq kimi lazrm olur. Son illerde bu bolgenin rayonlanna
verilan qazlr, miqdannrn azalmasr megelere <hticumu> gticlendirmigdir ki, bu da yamaclarda qahn sel materiallarmm emale
gelmesina sebab olur.
Da[hq erazinin sert, keskin pargalanmrg relyefe malik
olmasr va burada intensiv geden a$lnma yuyulma, stirtigme ve
ugqun prosesleri ve sel hadiselari bu erazinin manimsenilmosini
getinlegdirir. Bt arazi eyni zamanda ytiksak (8-9 bal gtictinedek)
seysmikliye malikdir. Orazini tegkil edon Yura va Tebagir dovr-
lerinin stixurlan giddetli qrrgrqhla u$amrq ve derin tektonik
yarrlma ve qrrlmalarla kesilerak bir-birinin tizarine agrrlmrg
qrngrqlara toplanmrgdr. Bu qmlmalar va yanlmalar boyu vaxtagrrr yerdayigma prosesleri gedir va zalzalaler bag verir. Orazida
hazrda da qalxma davam edir. Hesablamalara grire ytiksakdaflrq qurgaqda miiasir qalxmanrn stireti ilde 8-10 mm-o, algaqdaghq qurgaqda ise 4-6 mm-a gatr.
51
Orazinin bele faalhfl a$ulma, yuyulma, siirtigme ve uqqun
proseslari ile yanagr, sel ocaqlannrn yaranmasma da gerait yaradr. Boytik Qafqazrn cenub yamacrnda sel ocaqlarrnrn tektonik
pozulmalarave zelzele episertrlarine dofru meyli ilk defe olaraq
M.O.Mommedelizade (1986) terafrnden aragdutlmrgdrr. Onun
tertib etdiyi sel ocaqlarlnln yayrlma xerita-sxemine pozulmalar
ve zelzela episentrleri sahnmtgdr. Tahlil gostermiqdir ki, bu
episentrler feal pozulmalann kesigme noqtesina meyl edir va
esas etiban ila ytiksak va algaqdafhq zonalarda, hamginin qerb
(Mazrmgay ve Muxaxgay arasr) va $arq (Vendam ve Girdiman
gaylan) hissesinde cemlanir (9eki1 2). Xerite-sxemde zalzale
episentleri orazilarinda feal sel ocaqlarmrn gox olmasr diqqati
celb edir.
tr,'7
.ie/t'coro/r
.K,lrrFll
,E
' [D
'El
tuthlhk,ti
et;I ,!Til *naMa
Qrar Oo.o
^EEi 'EJ
O.o.r.rror O,,-,, Q .,'"0
$ekil 2. Sel ocaqlarmmzalzala merkezlari va
tektonik pozulmalar ila mtiqayisali sxemi
l-Subenlik istiqamatinda regional darinlik pozulmalan, 2-Qiivsvan derinlik
pozulmala., 3-Miixtalif istiqametli pozulma ve qrnlmalar, 4-qay gebakasi,
5-Sel ocaqlan.
Belelikle, dafhq erazinin asas geomorfoloji ve geoloji
problemleri burada genig giddetli agrnma, yuyulma, stirtigmo,
,rgqrm proseslari sel hadiseleri ve yiiksak seysmiklikla elaqedar-
dlf. ona g6ra de arazinin menimsenilmasinde btittin bu proseslar
nazera almmaltdrr.
52
Onu da qeyd etmak lazrmdu ki, erazinin geomorfoloji ve
geoloji xtisusiyyetleri burada sel hadiselerinin bag vermesi tigiin
alverigli garait yaradr. Bu xtisusiyyetleri dayigdirmek vo sel
hadisesinin k<lktinii kesmek qeyri-mtimktindtir. Lakin selin bag
verecayini, hetta onun miqyasmt, gtictinti qabaqcadan mtieyyen
etmek vo onu xeyli zerersizlegdirmek olar. Bunun tigtin canub
yamacrn biitiin selli gay htivzelerinde sel materiallanmn toplanmasr, yrfrlmasl va sel ocaqlarmrn veziyyati tizarinde vaxtagn
mtipahidalar tagkil olunmahdu.
Orazinin canub hissasindo yerleqan genig Qanrx-Hefteran
vadisi cavan goktientiilardan, dordtincti dovrtin gay getirmelerinden tagkil olunmugdur. Osas teserriifatlar va ekser ya9aylg
mentaqaleri burada yerlagir. Dtizenlik alltivial ve alltivial-proItivial mengelidir. Sethi cenuba meyillidir va derinliyi 2-3 metre
gatan bir sra gay derelari va qobularla kasilmigdir. Qahnhfr
300-400 metra gatan bu gokiinttiler zengin girin su ehtiyatlanna
malikdirlor va Qamx sahilinin esas sulu horizontlanm teqkil edir.
Buranrn geomorfoloji problemlarindon biri, Qanrx gaymm gimala do[ru yerdayigmesi neticasinde torpaq sahasinin bir qisminin
Giirciistan respublika terafda qalmasrdr. Bunun esas sabebini
biz, Qanu gaymm canub sahili boyu rtzanan Ked algaqdaf tiresinin qalxmasrnda vo sol sahil dtizanliyinin eyilmesinde g<irtirtik.
Bu proses uzun mtiddet davam eda biler vo bunun naticesinda
Balakan, Zaqatala rayonlan xeyli arazi itire biler. Buna g<ire de
gecikmeden Gtirctistan Respublikasr ila razrlagdurlaraq ilkin
sarhad boyu beton nigangahlar basdurlmahdrr ve bu nigangahlar
tizra ilkin sarhad mtiayyen edilmelidir.
Bdytik Qafqazrn cenub yamac;r mtirakkob geoloji quruluqa
malik olub, zangin mineral xammal ehtiyatlanna malikdir. Orazide yer sethine Yura va Tebagir dovrlerinin gil gistlarinden,
qumdaglalndan, ehengdaqlalndan ve argillitlerdan ibarat olan
stixurlan grxu ($akil 3).
53
Aayi* fa/7azm cprtzl
?eoq,
^
,lff/n-S/fC/V/
.II
l-rl
w,EEiFXeF7].s
El4 mrw)6El? ffiila
Elcap
o
il
v
lTln
HnlTu
$akil 3. Geoloji xarita-sxem.
l-Mtasir kontinental gtikiintiiler, 2-Gtirgan va bakr yamsu. 3-Neogen, karbonath-terrigen kontinental fasiya, 4-Paleogen, deniz-kontinental fasiya,
5-Ust tebaqir, vulkanogen-giikma fasiyasr, 6-Alt tebagir, karbonath, tuflu
fasiya, 7-Ust yura-karbonath giilcna tufogen fasiya, 8-Orta yura-piroklastik
tasiya, 9-Aqa[r yura-terrigen fasiya. 1O-Tektonik qrnlmalar, 11-Tikinti materiallarr, l2-Da! btilluru, I 3-Karyerlar, 1 4-Polimetal, I S-Mineral bulaqlar.
Orazi mtixtelif faydah qazmtrlarla zengindir. Bunlardan en
vo qiymetlisi Fllizgay, Tenross, Kasda! ve Katex kolgedan-polimetal yataqlandrr. Bu yataqlar mis, qurfugun, sink, demir ve ktiktirdle zangindir. Bunlardan baqqa bu yataqlarda xeyli
miqdarda molibden, qrzrl, gtimtig ve diger qiymetli metallarda
vardr. Ehtiyatlanna g<ire Fllizgay Avropada an iri yataqlardan
osasr
54
biri sayrlrr. Olvan metallurgiya iigtin qiymetli xammal menbeyi
olan bu yataqlar respublikamuztn, o ctimledon $aki-Zaqatala
inzibatr zonasrnln iqtisadi, sosial va medoni inkigafr tigiin miihtim ehamiyyot kasb edir.
Balaken filiz yataqlan esastnda tikilmesi zeruri olan metallurgiya kimya kombinatrnur fealiyyatini 60 ildan gox temin eda
biler.
Kegmig ittiaq dcivrtinde bu yataqlann menimsenilmesi va
istifadesi haqqrnda bir sra texniki-iqtisadi esaslandrrma senedlari haznlansada, bunlann heg biri Balaken polimetal fliz yatafrnrn iqtisadi-ekoloji cahatdan semareli istifado sxemini vera
bilmemiqlar. XX esrin 60-cr illerindan bu vaxta qedar bu yataqlann istifadesi haqqrnda bir sra melumatlar dorc olunsada, bu
haqda ancaq Almaniya Federativ Respublikasl maraq gtistarir.
Bu baxrmdan Balaken-Golgedan-polimetal yatafrnrn istifadesi respublikamrz tigtin o zamaa faydah hegab edila biler ki,
iqtisadi-ekoloji baxrmdan onun semoroli olmast mtieyyan edilsin. Hazuda bu yatafrn no <izallegdirilmesi, no da her hansr
xarici <ilkelerle birge iglenilmasi meqsedycinlti deyildir. Qtinki,
bu yataqlar respublikamrzrn iqtisadi qtidretinin artmasmda, onun
galacek inkigafinda evez olunmaz xammal menbayidir. Yatafrn
istifadesine galdikde isa onu g<istermak lazrmdr ki, o esasen
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonunun ehalisinin gelecakde igle tamin
edilmesinde mtihtim menbedir. Haztrda iqtisadi rayon orazisinde
apanlan geoloji-axtang igleri, burada yeni bele yataqlann aqrlmasr iigtin boyiik perspektivlarin olmastnr gcisterir.
Geoloji axtartg igleri naticasinde Zaqatala rayonu erazisinda bir sra perspektivi olan pyezokvars tazahtirlari alkar edilmigdir. Bunlar yura dcivnintin qumlu-gistli gtikiinttileri ila elaqadar olub kvars damarlan amela getirir. Bele kristallar asasen
Suvagil, Nohurbagt, Quton, Katexqay yataqlannda yayrlmrgdr'
Bu faydah qazrntr gox nadir taprlan qiymatli mineral olub,
texnikanrn mtixtalif sahelerinde, xtisusen de optikada genig
istifade olunur.
55
Orazinin timumi geoloji mrivqeyi, onun Balaken vo Zaqatala polimetal yataqlan tabe olan geoloji strukturlann gerqe davamr istiqametinde bu tip yataqlann olmasr ehtimahnr artrr. Bu
cahatdan erazinin Alt ve Orta Yura dovrlarinin stixurlannrn yer
sathinda genig yayrldrlr saheleri xtisusi maraq do[urur. Bu
saholerdo mtikemmel geoloji ve geofiziki axtanq iglari apanlmahdrr.
$eki-Zaqatala zonasmda en genig mineral xammal sarvetlori tikinti materiallarrdu. Bunlardan tist Yura vo Tebagir dovrtintin stixurlarmda boytik ehtiyata malik temiz, qismen marnorlenmig ehengdagr yataqlarrm g<istermak olar. Bu tip yataqlardan
$eki rayonu arazisinda Dagbulaq, Qoxmuq, Zeyzit ehangdagr
yataqlan, monnar qrnnhsr istehsah tigtin Qarabulaq, Tikanh
ehengdagr yataqlarr tikinti dagr va grnqrl istehsah iigiin gox
yararhdu.
Orazide kerpic, giramit ve drenaj borulan istehsah iigtin
yararh gil yataqlarr tikinti tigtin yararh olan gay, grnqrl va qum
materiallan da genig yayrlmrqdu ki, bunlardan da'beton istehsahnda ve yol tikinti iglerinda istifade edilir.
Burada diger mineral xammal ehtiyatlanndan isti ve soyuq
mineral bulaqlan g<istarmak olar. Bu tip bulaqlar Qax va Zaqatala rayonlan erazisinda genig tagakktil tapmrpdu. Buna Qax
rayonu erazisinde hazrrda qeyde ahnmrg bir nega mineral bulafir
misal gostermek olar. Bunlardan O[lan bulaq, Qrz bulaq ve
Hamam bulaq adlarr ile tanrnan bulaq ilisu kendinden 6 km.
$imal-qerqde Hamamgayrn sol sahilinde yerlegir. Bu bulaqlar
isti bulaqlardr. Suyun temperaturu 40oc-dir. Bulalrn debiti giin
erzinde 1641200litra berabardir. Kimyovi terkibi HCOr, Cl, Na,
Ca,Fe2O2, HzSO+, az miqdarda H2S birlagmeleri ile zangindir.
Bu su boytik mtialice ehemiyyetine malikdir. Lakin onun
gediq-galiqi tigtin gatin, dar yerde yerlaqmasi onun istfifadasini
mehdudlagdrnr. Bu suyun ilisu kondina gatirmek va onun bazasmda respublika, hetta beynelxalq ehemiyyatli sanatoriya tegkil
etmak daha maqsedauy[un olardr. Diger bulaqlar Olibayli va
56
Siisken kandleri yaxrnhlrnda yerlegirlar vo soyuq sulu bulaqlard rr. Terkibce hidrokarbonath- sulfath sulardu.
Hazrda yalnrz Stisken kendi yaxrnhfrndakr bulaq genig
istifada olunur. Burada hem sanatoriya fealiyyat g<isterir, hem de
igmeli <Qap> suyu istehsal olunur.
Zaqatala rayonu erazisinda Qtmrr va Oliabad mineral su
bulaqlan eyni adh kendlerin yaxrnhlrnda yerlegirlar va soyuq
bulaqlardr. Yalnrz Cimcimax bula[r isti bulaqdr. Bu bulaqda
su)run temperaturu 22"-dir. Zaqatala geharinden gimal-gerqde
Muxaxgayrn hovzesinde yerlegir va Yura dtivrtiniin ehengdaglan
ve gil gistleri ila elaqedardr. Bu bulaqlann kimyevi terkibi ve su
sarfi deqiq riyranilmamigdir. Onlarrn mtialico ehemiyyti de tam
balli deyildir. Bu mesaleler daqiq aragdrnldrqdan sonra bu
bulaqlarrn istifadesi hell olunmahdu.
Nehayet, $aki-Zaqatala iqtisadi rayomrnun an bol tebii
servatlerindon biri de yeraltr girin su yataqlandr. Qanrx-Hefteran vadisi erazisi naheng artezian hcivzosidir. Burada sutoplayrct
qumdaglannrn timumi qahnhfr Oynqay vadisinde 1100-1200
metre gatr. Qoxlu miqdarda qaztlmrg su quyularlna asasen
apanlmtg hesablamalara g<ire Qanrx-Oyrigay vadisinin Azarbaycan hissasinde yeraltr sulann istismar ehtiyatr gtinde 2 milyon
m3 tagkil edir.
Qanrx-Oyrigay artezian htivzesinin $fin su ehtiyatlarr
nainki buradakr rayon markazlerini ve eleca de vadideki ya$ayl$
manteqelarinin akseriyyatini keyfryyatli su ile temin ede bilder.
Habele, Oyrigay vadisindeki torpaqlan suvarna tigtin kifayetdir.
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonu bu g<isterilen mineral xammal
ehtiyatlanndan tam va semerali istifada ederse oztiniin bir gox
ehtiyaclannr <ideye biler ve yeni senaye sahalari yarada bilar. Bu
da onun sosial-iqtisidi inkiqafrm ktiklti suretda deyige biler.
57
2.iqlim ehtiyatlan
$aki-Zaqatala iqtisadi rayonu <iztintin iqlim potensiah va
subtropikliyine grire Tahgdan son-ra ikinci yeri tutur. Bu geraiti
temin eden esas iqlimyaradrcr amiller erazini qrqda gimaldan
daxil olan soyuq hava ktitlelerindan etibarh suretde qoruyan
nahang da! sistemi ve zangin bitki alemi, xtisusile megelerdan
ibaret seth ortiiyiidtir. B6ytik Qafqazrn soyuq hava mtidaxilaleri
tasirindan qoruyucu effekti on gox rayonun qerbinda Balakan
tnzlbati rayonu erazisinda nezor o garpr.
Osas iqlimyaradrct amillarin igerisinde ehtiyat saciyyeli
amil gtinag radiasiyastdr. Onun da baqhca gostericileri yer
sethine dtigan diiz va timumi radiasiyamn miqdandr. Har iki
gostericinin erazi rdizre paylanmasr ilk novbade hiindtirltik, buludluq ve sath orttiytiniin xtisusiyyatleri ilo elaqedardu. Burada
gtineg panltrh saatlann miqdanda xtisusi ehamiyyata malikdir.
Orazinin orta daflrq hissesinde buludluq dtizen ve ytiksakda[
rayonlara nisbeton gox oldufuna g<ire burada gtine9 panltrh
saatlann illik miqdarr bir qeder azaltr ve bezi yerlerda 2100
saata dtigtir. DaE ataklerinde onun kemiyyoti 2200-2300 saat,
ytiksek da[hq hissede ise 2400-2500 saat arasmda tareddiid edir.
il arzinda rayon erazisinda har kv sm sath tizerino 122-150
kilokalori iimumi radiasiya dtigtir.Dtigen radiasiyanrn miqdafl
qerbdan $erqo ve orta daptrq hissaden diizenlik ve ytiksak dafhq
rayonlara dolp artr.
Ytiksak radiasiya potensialt erazide elverigli termik garaiti
temin edir. Belaki rayonun dtizenlik ve daleteyi hissesinde
havamn orta illik temperaturu 13-l4oc, orta daphqda 5-10oC
tegkil edir. Hetta rayonun subalp ve alp zonalalnda bele havanrn
orta illik temperaturu 2"C agapr dtigmtir (cedvel . . ). Cedveldan
on soyuq vo en isti aylann orta temperaturunun arazida ytiksaklikler tizre paylanmasrnt da gormek olar. Lakin qeyd etmek
lazrmdu ki, yay vo ql$ aylarrntn ayrr-ayrr giinlarinde temperaturlar xeyli farqlena bilar. Bela ki, ayazh qrq gecelerinda gticlti
I
58
so)ruma naticesinda havanrn temperaturu keskin agalr dtige biler
ve bu hal uzunmtiddetli olarsa subtropik bitkigiliyine ziyan vura
biler.
Cedvel I
Orazide hava temperaturunun (C") hfrndiirltikden asrhhfr
Hiindiirltik,
Havanrn temperaturu
yanvar
iyul
200
1.5
)<)
500
100
0,8
m
500
2000
I
2500
-1,0
-2.8
-5,0
-7,7
23,8
21.2
18,0
14,8
10,8
il
14,3
12.8
10.7
8,0
5,4
2.4
Feal
Orta mtitlaq
temperaturlar
cami (It >10')
4500
temperahrru
4000
3080
minimum
-8,6
-10,6
- 13,5
2160
-16,5
1280
400
-r9,1
-22,1
Orazinin diizanlik ve dafetayi hissasinde havamn mritlaq
minimum temperaturu menfi 2l-25oc tegkil edir. Boyiik Qafqaztn zirvelerine yaxln arazilerda ise bu temperaturlar hesablamalara g<ire menfi 45-50'C diiqe bilar. Lakin hava temperatunmun bu deracede agafr dtigmesinin ehtimah azdr. Bele ki
rayonun dtizen ve daleteyi erazilarinde temperaturun manfi
20'C diigmasi 25 ildan bir mtigahide edilo bilar.
. Bitkilarin istiye olan ehtiyacrnr miieyyenlegdirmek tigtin
esas gcistarici kimi istifade olunan feal temperatur cemina grire
(havanrn lO-dan yuxan orta sutkahq temperaturlann cami)
buranrn dtizanlik va dafetayi hissesindeki akin sahalerinde bir
ilda iki bezi yerlerde hetta tig mahsul almapa miimktindtir.
Orazinin 600-700 m htindtirltiye qeder olan yerlarinde lOo-dan
yuxan temperatur cemi 3600-3800o-on goxdur. Payrzhq taxrl
yrlrlandan soma qalan isti-qahq isti ehtiyatlarr bir gox yerlerde
1800-2000"-den artrq olur, bu da lobya, noxud, silos iigtin qargldah, yem otlan, bazi ktiklti meyvoli bitkilarin yetigdirilmasi
tigiin kifayetdir. Lakin qeyd etmok lazrmdr ki bu ehtiyat-qahq
temperatur cemi erazide kifayat qeder istifada edilmir. Bununda
59
osas sababi diizenlik ve daleteyi erazilerin genig sahalori su ile
nisbatan az temin olunmastdrr.
Atmosfer riitubetlenmasi garaitine gtira burada iig iri zona
yerlegir: euae, yanmrtitubatli vo rtitubetli. Quraq araziler
(Md<0,25) merkazi hisseda (esasan $eki rayonu erazisinde)
daniz seviyyesindan 450-500 m, qerb vo $arq hisselarde isa 200300 m-den agafr olan sahalardir. Burada il arzinde 500, iyulavqust aylannda ise 65-100 mm-dan azyalni dii;tir. (cadvel )Yarrmrttubetli zonanrn serhoddi Balaken ve Zaqatala rayonlan orazisinde 200 diger hisselerda ise 550-650 m htindiirliikdan kegir. 700-800 m-den ytiksekde yerlegen eruzTlor ise artrq
riitubatli zonada aiddir. Qeyd etrnak lazrmdu ki rayonun dtizen
ve da[eteyi hisselerinde atmosfer ya[rntrlart miqdannur nisbaton
az oldu[undan burada yay aylannda su gatrgmazklt hiss olunur,
bezi illarde ise o keskin xarakter alrr. Umumiyyatle rayonda
yalrntrlarrn illik miqdan 375 (Orjonikidze)- 1220 (Olibey) ve
1236 mm (Vandam) arasrnda deyigir. Rayonun yiiksak dalhq
hissesinde yafrntrlann miqdan daha goxdur.(cedvel 2.)
Cadvol2
(MM)
riitubetlenme
ve
yafirntrlan
Orazida atmosfer
Md hiindiirliikdan
YaIrntrlar
Aprel-oktyabr
it
-V
'U
c
d
6
oo
>3
6
o
200
500
1000
1 500
2000
2500
o
6',1;
600
900
I 160
1250
I 300
1400
N
G
-Y
d
6
c'r;
60
>8
-o'a
G
o
o
2s0
420
660
840
920
z
560
780
1 020
I 200
I400
1000
I 080
o
N
o
JI
(D
z
200
360
600
780
900
I 020
Md, il
vul-avqust
6
(!
o
g
.o
F
o
.tt
100
160
25
65
r90
120
155
205
220
230
155
195
185
220
230
o
60
N
6
o
a
220
ct
(D
6
c'i;
G(!
>8
E
d
H
o
rr>
o
l0
0.26
0,1I
85
0.43
0,63
0.25
0.51
o
N
o
L
o
0.66
Qeyd etdiyimiz kimi rayonda atmosfer yafrntrlan ila bagh
esas problem onlann il erzinde qeyri-beraber paylanmasrdr.
Bele ki, illik yagrntrlann hissesi ilin isti dciwtinde (apreloktyabr) dtigmesine baxmayaraq, yay aylarrnda (iyul-avqust)
onlar rayonun qerbinde 17, gerqinde ise 9-13% tegkil edir.
Yaranmrg riitubet gatmazh[rnm qar$tsmr almaq erazinin aga[r
daghq zonasrnda bir nege kigik su anbarrrun yaradrlmasr yolu
ile mtimktindiir. Bolgada vaxtagrn bag veren qrg quraqhqlan da
problem yaradr. Har 3-4 ilden bir bele quraqhqlara qargr
mtbarizo apannaq yay quraqhlrna qar$t apanlan tadbirlara
nisbeten daha getin olur.
Rayon iqliminin diger keyfiyyetlerinden biri de onun xeyli
sahede subtropikliyidir. Subtropik qurgafrn gimal sarhaddi rayonda 650-700 m htindiirliik xetti tizra kegir. Bu xattan aqa[r
qalan hissanin iqlimi subtropik, 5ruxanda qalan hissesi ise
mtiylayim, sarin va soyuqdur. Subtropik zorLailn agapr hissesi
bir sra quru subtropik bitkilerin yetiqdirilmesi tigtin elveriglidir.
Burada tiziimlo baraber encir, innab, hetta nar plantasiyalan da
salma biler. Olkenin Lenkeran-Astara zonasmdan soffa ikinci
gaygrlrq merkezi olan $eki-Zaqatala iqtisadi rayonunda bu
qiymetli bitki yalnrz Zaqatala va Balakan rayonlan erazisinde
150 hektar saheda becerilir. Tedqiqatlar g<isterir ki, bu iki
rayonda daha 400-500 hektar sahade gay becermek mtimktindtir.
Gtiman etmak olar ki Qebele rayonu arazisinde bir o qeder gay
bitkisine yararh torpaq sahesi ayrmaq miimkiindtir. Bu iS
bolganin da! eteklerinda megeetrafi kolluqlann ve seyrekliklerin
hesabrna mtimktindtir. Orazide tiittin tigtin istifade olunan az
mahsuldar, turq reaksiyah torpaqlarda da gay plantasiyalan
sahna bilar.
' Subhopik bitkiEiliyin en gelirli saholerinden biri $orq
xurnaslnrn yetigdirilmosi va emahdr. Qrg aylannda bura tigtin
seciyyavi olan agafr temperaturlara asanltqla tab getiren va
biittin vegetasiya d<ivrtinde, noyabr aymm axrlarma qeder
movcud isti ehtiyatlardan istifada edib meyve ktitlasini artuan
61
$arq xumasr diger subtropik bitkilerden daha mehsuldardu.
Lakin rayonda bu bitkinin yetigdirilmasi tigtin elverigli iqlimtorpaq geraitine, meyvesinin ytiksek keyfiyyetli arzaqve miialica
ahemiyyeti olmasma baxmayaraq onun senaye ehamiyyetli
emah indiya qeder hell olunmamtg qalrr.
Rayonda diger subtropik bitkigilik, o cumladan qerzekli
meyvegilik, gtilgtiltik, efir yaSh bitkilerin yetigdirilmesi tigiin de
elverigli iqlim geraitinin movcud olmasr artrq stibut edilmigdir.
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonunun kurort rekreasiya imkanlan da gox boytikdih. B birinci n<ivbeda alverigli iqlim goraiti,
mtilayim termik saviyya, yay aylannda isa gox elverigli kompleks kurort-istirahet amillerinin m<ivcudlu[u ile elaqadardrr.
Yazve payz aylan bir qeder rtitubatli ve ya[murlu olsada, iqlim
kurort ehtiyatlarrnrn istifadesini az mahdudlaqdrr. Orta dafltq
zonada qrg qarh kegdiyina g<ire elverigli relyefi olan sahelerde
qrg idman novlarini inkigaf etdirmeye imkan yaradr. Rayonun
dniz saviyyasindan 1000-1300 m ytiksekliye qeder olan erazilerinin kifayat qedar dtiz giineg radiasiyasr, hemginin meteorolo,
hidroloji, oroqrafik, botaniki, akustik komfortlarla temin olmasr
buram il boyu istirahet va mtialice meqsedleri tigtin genig istifada etmak imkanr yaradr. Daha yuxafllarda istirahet movsiimti
htindiirliik artdtqca qtsalr, 28 aya gatu ki, bu da qrsa mtddatli
istiqahetin teqkili tigiin alveriglidir. Lakin m<ivcud kurortrekreasiya imkanlan arazide lazrmr seviyyede istifada edilmir.
Ogar hazrda erazide fealiyyat g<isteran istirahet obyektlerine
sorrnayo qoyularsa ve yenilari istifadaye verilersa, onlar tek
rayon miqyasrnda yox, olke hatta beynelxalq ahemiyyetli kurortitirahat yerlarine gevrile bilar va bunun da rayon iqtisadiyyatrnrn
inkigafinda bdytik rolu ola biler.
Tebii, xtisusile iqlim ehtiyatlarurrn genig istifade edilmesini mehdudlagdlan kortabii amiller igerisinde esas yeri sistematik saciyya dagryan yay quraqhfr, qrq ayazlan, seller, stirtigmeler
ve getdikce artmaqda olan antropogen tasir neticsinde iqlimin
istilegmasi vo kontinentallagmasr prosesinin tedricen gtclenmesi
62
tutur. ogar tecili tedbirler gririilmose btittin geki-zaqatala zonasrnda iqlimin aridlagmesi ve kontinentalhlrn artmasr, <<Naxgrvan
effekti> en baghca probleme gevrila biler.
Agagrda verilan bezi iqlim tinstirleri iizre ekstremal xarakterli melumat kond teserrtifatrnrn planlagdrnlmasr, yerlegdirilmasi iglerinde, ekoloji qiymetlendirmo ve mcivcud ehtiyatlann
semerali istifade olunmasr sahelerinde faydah ola bilor.
l.Orazide on gox giino$ radiasiyasr onun ytiksak da!
hissasinde mtigahida olunur ve burada har kv sm seth tizarina
diigen illik iimumi radiasiyanrn miqdarr 145-150 kkal gatr.
Onda! silsilalerine yaxrn dtizenliklarda satha dtigen timumi
radiasiyanrn miqdan 122-124 kkal olsa da burada onun briytik
hissosi isti enerjisina gevrilir ve ytiksak termik gerait yaradr.
2.Orazinin an isti yeri deniz seviyyesindan 200-350 m
iiksekde yerlegen dtizenlik hissasidir. Burada havanrn mtitleq
maksimal temperaturlan 40-42"C, torpaq sethinin maksimal
temperaturlarr ise 68-70oC gatu.
3.On agafir temperaturlar Briytik Qafqazrn zirvalerine yaxrn
erazilerde mtigahide edilir va mtitlaq minimal temperaturlar
burada menfi 45-50'C-ye dtige biler. Orazinin dtizenlik ve
da[eteyi hissasinde ise mtitleq minimal temperaturlar menfi 2l25oC tegkil edir.
4.Orazinin en quraq yeri Acmohur etraflarrdr. Burada illik
yafrntrlarm miqdan 300-350mm.
5.On rtitubetli yerler orta va ytiksek dafhq arazilordir. Rttubetilanma g<istaricisine gcire bura ifrat rtitubatli zonaya daxildfu. illik ya[rntrlann miqdan 1000-1300 hetta 1400 mm gatr.
6.Subtropik qurga[rn gimal serheddi rayon erazisinde 650700 m htindtirltikden kegir.
T.Davamh qar <irttiyti erazinin 1100-1200 m-dan yuxanda
yerlagen hissesinde olur. Onun qahnh[r bezi illerde 100-140 sm-e
gatr.
63
3. Su ehtiyatlarr
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonunun gaylan Ktir gayrnrn sol
qollan olub, B<iytik Qafqazrn cenub yamacmln qerb hissasini
ahate edir. Qaylann axtm istiqameti da! sistemlerinin istiqamatine uyfun olaraq asason qimaldan cenuba y<ineldilmigdir. Umumiyyetle, canub yamacdan axan biittin gaylar iqtisadi rayon gargivesinda Qamx-Hafteran vadisino gxana qeder hem su rejimine, ham de hidroqrafik xiisusiyyatlerine gore identikdir. Lakin
eyni yamacdan va gox vaxt biri-birine yaxm mesafode axmaslna
baxmayaraq gaylar <iz sululufuna g<ira ferqlenir. Teassiif ki,
bunlann <iyrenilmesi kafi deyil va rayonun ancaq iri gaylarr
tizerinda hidroloji menteqeler qurulmugdur. Qay rejimini daha
dtizgiin <iyrenmek tigtin iri gaylann selli qollarrnda da su<ilgen
menteqelerin qurulmasr meqsadeuypun olardr. Mesele, vaxtile
OErrz rayonu erazisinden axan gaylarm tizerinde 7 sutilgen mentaqa oldu[u halda, hanrda yalnrz Dagaqrl ve Olican gaylannm
tizerinda 2 manteqa m<ivcuddur. Osas gayr emale getiren iri ve
saciyyevi qollann tizerinde (Olican gayrnrn-Oiuz va Xalxal,
Ttiryan gaymm Afsay ve Nezergay, $in gayrnda) bele menteqelerin qurulmast bu gaylann su rejimini ve selliliyinin oyrsnilmesine tekan verordi. Diger terafden Ktirmiik gayr tig gaymQunaxaysu, Bulanrxsu ve A[su- birleqmasinden omele galir, va
cenub yamacrn digar gaylanna nisbetan hidrometeoroloji menta-
qelarle daha yaxqr tamin olunmugdur' Belo ki, bu gaym formalagmasrnda igtirak eden 5 asas qolu tizerindo 6 suolgma mentaqosi movcuddur. Lakin bunlann ya$ayl$ menteqesinden uzaqda
va getin relyef geraitinda yerleqmesi orada olgti iglerinin apanlmaslnl getinlegdirir. Bunun neticesi olaraq hidroloji malumatlar
realhqdan uzaqlagrr vo su ehtiyatlarrn hesablanmasmda istifado
etmeye imkan vermir. Ona g<ira hesablamalarda yalmz ilisu
mentaqesinin malumatlanndan istifada edilir. Suolgan mentaqelarin olmamast bu gaylann su ehtiyatlannm, su balansmrn
analogiya metodu ile hesablanmalavadar edir. Da[lardan grxan64
dan sonra hem relyef vo hem de gay sistemlerinin morfometrik
xtisusiyyetleri gox dayigir (Cadael 3.) Bunu nezero alaraq arazintn gaylannr iki hisseye bcilmek olar.
Cadvol3
asas
morfometrik
fi
EI
EE
,:(
,6
O
(D
ql
N
(.}
6l
U)
il
Balaken
Qatex
39
54
Qala
Oara
40
320
620
410
s
E>.
u
>6t)
6l
.:a tr
o
>,=
ql!<
SE
.ax
958
038
868
I
B<
.j<
59.3
49.2
63.8
8.I
sd
0.56
0.53
nsiirlari
c0
'=e
2G
E
.:a tr
,!
B!
s
o
thi Di
,L
6
6
>,F 3
8.8
H
€)
o
a
1.83(sol)
I,23(saE)
I,75(saE)
01,06
62
I,t5
4l
I,l0
43
2.70(saE)
I.28
24
I.30(sol)
1.20
572
ttt2
Kiirmtik
56
55
562
I 105
<1
Qunaxaysu
7
9.4
217
ll
ll
t.24
Hamam
AEcav
Sin
2370
2600
2380
r47
Axsu
20
25
65
46
0.49
0,50
0,60
0.80
165
1.02
t7
125
66,2
81,2
0,59
0,50
0,62
0.49
44
Kiq
Dasaqrl
Olican
Tiiryan
39
33
46
98
180
292
1990
1403
I 184
I 168
l0t0
574
I 840
819
480
265
47,0
)
62.6
35.6
20.5
0.47
0.50
20,s
5
5
8.97(sol)
2.20(sol)
1.46(sol)
1.35(saE)
1,52(saE)
I.t0
34
1.36
2E
1.34
1.39
1,52
32
t6
24,2
l. Bilavasita qanrx gaylrrLa tciktilen gaylar. Buraya Mazrm
gayrndan-Dagaqrl gayna qedar olan gaylar daxildir.
2. $irvan gaylarr ($eki-Zaqatala iqtisadi rayonuna yalnrz
Olican ve Tiiryan gaylarr daxildir).
Birinci hisseya aid olan gaylarr axrm boyu iki yere b<ilmak
olar:
l.Qaylann formalagrb Qamx va Oyri gaylanna triktilan
hisse.
2.Oyri gayrndan agaprda yerlegen vo seth axrmrndan
mehrum olan hisse.
65
ikinci hissanin hesabrna rayonun su ehtiyatlarr xeyli azalr
ve su problemlarini ciddileqdirir.
Birinci hissede manbedon getirme konuslanna qader, yeni
Qanrx-Heftoran vadisinin gimal qurtaracaptna qedar, gaylar dar,
kanyonvari grlpaq derolarle axaraq asas gay axlmmr formalagdrrr. Burada ytiksek da! ve dera yamaclanmn sart meyilli va
grlpaq olmasr va gticlti temperatur deyigkenliyinin mtivcudlulu
mexaniki va fiziki a$mmam intensivlagdirir, boyiik miqdarda
yar[anlann yaranmaslna va kiilli miqdarda qmntr va sapinti materiallannrn toplanmastna gerait yaradr. Selamelegelma prosesinin ozeyini tagkil eden bele sahalor 1800-2000 m-den yuxanda
yerla$arak rayon erazisinin boytik hissesini ehata edir ($in gaytgl t<m2, t<ii-25 km2, Tab-q6 km2, Qara (Muxaz)-9z ktn2,
Dagaqrl-63 km2, Olican-56 km2, Ttryan-280 km2 ve s.) Bu ise
gticlii yafrglardan soma rayonun orazisinde tez-tez sel hadiselarinin yaranmasrna sebeb olur.
ikinci hisseda gaylar ozii ila getirdiyi materiallart QanxHeftaran vadisinda gokdtirtir ve genig getirme konuslalnt emale
getirir. Getirme konuslan biri-birila birlagerek gaylannrn geniq
gaxelenmesi ve yeraltt sulann hesabrna amela gelan <<Qarasu>
axarlan ile birlagmasina ve arazilerin bataqhqlagmaslna sebeb
olur.
iqtisadi rayonun garqinden axan Olican ve Ttiryan gaylan
isa iigtincti hissedo kondalandaf va Bozda[ silsilalerini kesarek
yeni gatirme konuslalnr yaradr. Burada yeraltr sulaln darin
olmasmdan seth sulan bu iki gaym hesabrnadu. Orazi ya$ayl$
menteqelerinin azfugr ile seciyyelansa de, ekin sahalerinin suvanlmast ile balh suya boytik ehtiyac hiss edilir.
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonunun gaylarr yazda qar, yayda
ve payuda yafrg sulanndan dagqrnlar amele getiren gaylar
qrupuna daxrldrr ve il arzinde 4 faza kegirir. Qaylarrn an sulu
dowii mart-iyun aylarrnda qarlar hesabma kegen dasqm dovrtidtir. Bu zaman tez-tezyafian yafrglar qar daqqrnlannln mtilayim
kegmasini pozaraq yagrg dagqmrnr t<iredir ve bu dovrde gaylar
66
axlmlarrnrn 46-48%o-ni axrdrr. Maksimal serf may ayrnda mtigahida edilir.
Yay aylannda dtigen yafrglar gticlti dagqrnlar triredir ki,
bunlarrn da sarfi yaz daqqrnlanndan 1,5-2 defe arttq olur. Lakin
ayrr-ayrl illerde bu kemiyyat 100 defa artrq olur va seller amele
gatirir. Bu dagqrnlar tez kegir va l-2 saatdan soma gay awalki
vaziyyetini alu. iyul-sentyabr aylan gay sulannm azalmasr dovriidtir. Sentyabr -oktyabr aylarrnda yapan yalrglar da dagqrnlar
t<iredir. Lakin bu dagqrnlar nadir hallarda yay dagqrnlarrndan
giiclti olur. Oksar hallarda onlann maksimal sarfi illik serfden
xeyli az olur. Aparrlan hesablamalar neticasinde mtieyyan edilmigdir ki, har 100 ilden bir defo takrar olunan maksimal sarf
aga$rdakr kimidir: Damargrn-216 -'/.un, Quxadurmaz-275
m'/ruo, Qaynar-III m'/san, Kig-505 m'/san.
On minimal su sarfi qrg aylannda mtigahide edilir ki, bu
zarnal gaylarrn asas qida menbayini yeraltr sular tegkil edir.
Rayonun gerq hissesinin gaylarrnda (Olince, Ttiryan) ikinci
faza sentyabr-oktyabr, bezon ise dekabr ayma kimi mtigahide
edilir. Bu dovrde har biri 3-15 gtin davam edon 4-7 dagqrn
miigahida edilir. Bu dagqrnlann g{icti yaz daSqrnlanndan azfetqlenir ve bezan maksimal sarflarin kemiyyeti yaz dagqrnlarrndan
xeyli yiiksak olur ve orta illik kemiyyete nisbatan 2-3 dafe artrq
olur.
Avqust ayrnda vegetasiya d<ivrtinde rayon gaylannm getirdiyi su sarfi qrg aylarrna nisbatan bir qadar gox olsa da yena de
illik axrmrn 5-10 %-ni tegkil edir (Cadvel 4). Bu veziyyet gay
sulannrn suvarmada istifada edilmasinda miieyyen gatinliklar
torodir.
67
Cadval4
Axrmrn il arzinda paylanmas4 oh-la
Qaylar
o\
@
(Bu
tsU
,<iD
tI
III
IV
3,5
3.2
3,4
t3,6
XII
x
V]
VII
VIIJ
IX
6,7
t3.9
l0.l
7S
'7.8
7.3
5.3
4.4
10,3
8,8
8,1
9,3
6,3
4,5
l2,l
t5.8
t6,2
l0;7
8.7
o?
8,5
56
3,8
9.8
7;7
8.5
9.2
6.3
4.4
4.6
Balakan
Oatex
Tala
Qara (lVluxax)
5,'14
15
2,4
6,5
4,9
4,8
c) 57
J,J
4,'7
Q')
t'7.3
Kiirnriik
t0,7
jq
3,1
tg
t5,3
t 4,9
r6.5
5,1
r
9.2
5?
5.1
5.7
I t,4
13,8
I t.8
| 1,2
19,8
5.73
9,6
c))
6.7
8,I
Ki+
Dasrqrl
3.6'7
5 5?
5.1
5,7
9,6
8,2
8,2
16.3
Sin
l t,4
|,2
9.6
Q?
3,(t
J,O
r5,2
15.3
12,0
t0.4
7,8
<)
4.2
Olrcan
5,02
l'1,9
6,9
/.J
4,2
t))
q1
8.1
c)l
r3,8
I 1,0
6,'7
6.3
6,9
'1,7
7,3
'7,0
6,E
'1,6
I r.5
9,8
t))
6.'.l
8,6
'7
6,6
Tiiryan
5,57
I
XI
il,r
\)
10.2
)
I I,4
3.8
I 1,4
E,3
6.7
8,8
5.3
6,7
6;7
"l
5,8
5,8
5-ci cadvelden g<irtindtiyti kimi axlmrn esas hissasi (5572%) llin isti yansmda (IV-X) kegir. Buna baxmayaraq intensiyv suvarma dovrynde (VII-VIII aylar) gaylar illik axrmrn cemi
13-22 %o axrdr. Bu hah teserrtifat tigtin elveriEli hesab etmak
olar. Lakin gay suyunun yuxan aruzide de suvarmada intensiv
istifade edilmasi aga[r axrmrnda yerleqan arazilorin susuz qalmaslna sabeb olur.
Cadvol5
Orta
Orta illik
axtm
.(,
d
\zro
axlmln
Mj/san
(}
Yarrmillikler tzta
Intensiv
gay suyunun
suvanna
hacmi
Soyuq
Hacm,
mln.
106m3
X-Il
o/
/o
m'
dovrtinda
istiIV-IX
Hecm,
mln. m3
o/
/o
Hecm,
mln.
m3
o/
/o
t76
53.5
30.4
350
I10.3
31.5
122.s
239.7
69.6
68.5
17.6
l.l
l9.l
66.9
5.74
9,57
181
50.0
19,4
17,5
35,
93,6
l3 1,0
2084
72,4
302
27,6
31,0
Kiirmiik
to.7
337
OIican
Ttiryan
t7,9
70.5
67,2
63,4
71,4
54,6
56.3
72,8
l8l
29.5
32,8
36,6
2t-6
s.73
3,67
5,52
5,02
99.4
59,4
42,5
49,8
237.6
Sin
Balakan
Oatex
Tala
Muxax
5.57
I
69,0
31.0
I
53,0
(Oara\
Kis
Dasaqrl
116
t74
158
'7
565
246.3
1,7
28,6
45,4
43.6
121,6
73,5
124,2
86,3
3r8.7
20,8
20,8
37,6
1)A
24,0
39,0
13,0
15.0
20,5
84.8
Qaylann esas qida manbayi qar, yalrg ve yeralfi sular teqkil
edir. Lakin bu manbelarin heg biri toklikda igtirak etmir ve
fesiller tizre bu ve ya diger menbe tisttinltik tegkil edir.
Qida menbelerinin orta goxillik kemiyyetleri 6-cr cedvaldo
verilir. Qaylann sulu[u an gox qar va yafrq hesabma yaranr. Qrg
aylarmda isa gaylann osas qida menbeyini yeraltr sular tagkil
edir. Btitiin gaylarda orta goxillik malumatlara grira seth axrmr
(qar ve yagr$) yeraltr axrmdan bir qedar tisttindtir. Qay suyunun
il rzinde qeyri-beraber paylanma$ yaz d<ivrtnda suyun semera69
siz axmasma gatirib grxanr vo rayonun su problemlerini ciddilegdirir.
Cedval6
monbaleri
Seth axrmr,
Qaylar
Olgme
menteqasi
o;
'E.x
)<
>ii
:O>'
SE
AX
axrm,Yo
=x=
otr
@a
NY
o^
L'd
q
cg
Balakan
Oatex
Tala
Balakan
Kebizdera
I 850
Z,aqatala
t
Oara (Muxax)
Muxax
ttt2
Kiirmiik
Sin
lisu
Sin
Kis
Kis
Dasaqrl
740
127
l6
Tiiryan
Bas Dasaqrl
Xanabad
Savalan
1460
1403
I 184
1 560
1280
Damiraparan
Ofruz
2430
384
1022
25
29
Olican
I
Yeraltr
To
560
962
I 335
I 038
I 130
1077
725
1287
7l0
950
'bO
q
o
o
29
25
54
31
24
24
24
24
55
30
3l
30
30
30
25
20
20
27
23
27
33
54
55
54
50
50
52
39
52
62
46
45
46
45
46
50
50
48
6l
48
38
$alo-Zaqatala iqtisadi rayonu tutduEu mtivqeyine, arazini
kasen gaylann miqdarrna, onlarur su ehtiyatlanna gcire (Cadval 7)
elverigli su balansr strukturuna malikdir. Oraziye dtigen yalrntrnrn
57 o/o-den (qerbde yerleqan erazilerle) 4O %o-e qederi (qerqde
yerlagen erazilerde) gay axlmmrn formalagmasrna sarf olunur ki,
bunun da orta hesabla 56 %-i sath sulan, 44 %-i isa gay axrmrxrn
formalagmasurda igtirak eden yerath sulann hesabrnadr. Azorbaycanrn on riitubatli rayonlanndan biri olaraq bu iqtisadi rayonun su
ehtiyatlarr (3.079 km') Bdytik Qafqazrn cenub yamacmm su
ehtiyatlannrn teqriben 75 %o-ni tegkil edir. Sahesi 8,8 min km2
olan bir rayon iigtin bu az deyll. Lakin gay sulannrn il erzinde
qeyri-beraber paylanmasr algaqdaflrq rayonlann yayda susuz
qalmasma sobeb olur ve akin sahelerinin suvanlmasr tigiin bol
yeraltr sulardan istifada etmaye vadar edir.
70
Cadvol T
hdvzolerinin su
illik
d
6
-o
d
c(!
d
Balaken
Oatex
tala
Qara
,bI)
o
6
,bO
5.57
176
1l,l
350,1
d
2E0,5
554,8
325,6
469,4
m3-Ie
axrm
6
qd
5,',74
181
44,0
84,0
43,4
9,57
301,8
'74,3
E
x6
o
U)
tr
d
d
C)
E
xd
5l,0
95,0
8l,0
108,5
54,3
93,6
192,6
97,7
166,0
157,5
83,3
135,8
6
x
a
EO
104,5
204,7
144,6
t67,2
(Muxax)
t0,7
337
80.1
110
190.1
t46.9
5,73
3,67
181
ll6
36.2
23.2
Dasaqrl
t012
5.52
t74
47,0
90,5
90.5
58.0
83.5
Olican
522.8
158
25,3
6l,l
96.4
Tiiryan
r206
5.02
17.9
54.3
34.8
43,5
36,3
90.5
Kis
504,8
310
243
565
153
t4t
294
2'n
Kilrmiik
Sin
58.0
167.8
129
127
838
348.8
641
Ona gora rayonun osas problemlerinden biri ytiksek derecado suya ehtiyatcl olan quraq erazlleri su ile tomin etmokdir.
Daflrq arazilerda ahali hem gay suyundan hem de bulaqlann
supndan istifada edir. Qanrx-Heftoran vadisinde moskunla$an
ehali genig surotdo buranrn yeraltr sularmdan (artezian ve subarteziyar) istifade edir. Azergeologiya komitesinin verdiyi melumatrna osasen (G.O.Oliyev, 2000) Qanrx-Hafteran vadisinin yeraltr sulannrn istismar ehtiyatlan 2 m\n. m3 tegkil edir. Lakin qazrlmrg quyularm suyrndan suvarrnada, qismen da meiqatde istifade edilir. Tekce geki rayonu arazisindJ fimumi hacmi 1800 m3
olan bir sua arteziyan quyulart mtivcuddur. Taesstif ki, temizlenmoya ehtiyacr olmayan bu arteziyan sulart qrg aylannda semereli
istifada edilmir, bog yere axrdilr vebeziyagay4 manteqalorinin
(Balakan, Zaqatala, $eki, Qebele) sakinleri ve meiqet xidmetli
binalar susuz qalr. Diger terefdon uzun iller boyu igladilen su
kemerleri dagqrnlar naticesinde tez-tez lillenir, tutulur ve yaxud
tamam dalrlaraq ya;aylp menteqalerini susuz qoyur. Bu bareda
ciddi tedbir yeraltr su anbarlarrnur tikilmosi ve onlann rekonstruksiya olunmug boru kamarlari vasitesile yalnrz $ahar, qeseba
71,
va kandlorin igmali su ile tamin edilmesine yrinaldilmelidir.
Haznki d<ivrde sudan semereli istifada edilmalidir. Bunun ise
yolu vahid idaroetme msrkezinin yaradrlmasrdr.
Rayonun esas problemlarindan biri da burada bag veren sel
hadiseleridir. $eki-Zaqatala iqtisadi rayonu Azerbaycaun an
dahgatli dagqrn va sellar mtigahide edilen erazisidir. Kegmig sel
izlarinin esasenda apanlmrq tedqiqatlar gristerir ki, her bir orta
giiclti sel I mln.m3 hacminde stilb materiallan getirir. Lakin bu
hecm 10 mln. m3 gata bilir. Bu da nadir hal olaraq texminen 20
ilden bir mtgahide edilir (S.H.Riimtemov, 1972).
Seller asasan yay quraqhq mcivstimtinden soffa oktyabr
(bezan sentyabr)- noyabr aylannda mtigahide edilir. Bu zaman
diigen guclii yaprglar xalq tesarriifatrna bdytik zererler vuran
seller emelo getirir. Q,ay hovzelerinin yamaclannrn ve ytiksekda! hisselerinin gox yerda grlpaq olmast ve gticlii temperatur
deyigkenliyi mexaniki vo fiziki agrnmail intensivlegdirir, kiilli
miqdarda qmntr materiallarmrn toplanmasma qerait yaradu.
Selamelagalme prosesinin <izeyini tagkil edan bele saheler 18002000 m-den yuxarrda yerlegerek iqtisadi rayonun boytik hissasini tegkil edir. Hovzede bag veren eroziya prosesleri mehsullannrn yuyulmasr gaylann lillanmasina sebeb olur. Asrh gatirmeler axrmmm on az kamiyyeti qrg aylarurda mtigahide edilir
(Cedvel 8). Lakin bu kemiyyet rayonun garq ve qarb hissesinde
mtixtolif olur. Masalen, Balaken gayl h<ivzasinin yu(an hissasi
dalrlmaya daha az meruz qalmrgdr. Ona gcire de gay suyunda
olan asrh getirmalerin diametri 0,055 mm-den kigik olub axrnln
85-90%-ni tegkil edir. Getirmelarin en boytik diametri 1,0 mmdan gox olmur. Bunun da sabebi gay hovzasinin (320 km2)
6l,9o/o-nin, yeni 198 km2-nin mege ile orttilmesidir. Bunun da
163 km2-i gaym formalagan hissasini ahata edarek tenzimleyici
rol oynayrr. Lakin buna baxmayaraq, burada bag veran sellar
Qaanatabun kondine qeder tiz tasirini g<isterir ve qanx-Oyrigay
vadisinde yerlegen ya$ayrg manteqelerini, baflarr ve ekin sahelerini basr. Balaken gayrnda lillilik daha qox onun qollan Qarabor
esas
72
(187,4 q/m') ve Qayrab (154,8 q/m') gaylan birleganden sonra
mtigahida edilir.
Cadvel
Qoxillik miigahida asaslnda gaylann asill @ kq/san), maye
m
va lillilik
II
I
,E
III
IV
VI
VII
vln
IX
x
XI
XT
S
'I
o
E
o
OatexR
o
0.05
4.t 4
0.03
1,54
't.80
2.60
6.40
5,18
la 1
t8,3
3l
213
350
9.25
5-30
t'l45
14.2
l
?
t2
8
R
0.50
0-93
538
0.45
494
1.00
1.82
s50
0.30
2.49
120
0.32
2.55
125
1.30
4.14
314
o
?
R
o
P
0-91
R
0,60
0,50
o
t,5
t,07
0,90
1,30
?
400
467
692
R
012
0 t7
o
3,60
P
33
3,45
49
'7,90
14,0
19,7
12,9
1085
405
T ala-Zaaatala
'7,40
9,89
6,20
9,29
748
66'l
7ta
501
3-l
I
427
zo10
1992
t647
4670
5q)2
2.85
7.O
7.70
6.90
9.31
152
12.6
9-4A
t329
9.80
5_96
t 5,5
5.15
0,35
8,34
526
6,41
0,40
5,14
78
4,29
9,63
445
l-50
1)A
0_98
1.A7
I,54
3,60
64
636
2tt6
5.30
4.23
0.90
o-52
4-62
5.33
467
t4-9
7.lo
414
4,40
I
3oO
Oyri -Basdasaqr t
20,0
9,40
5.30
6.0
1J1t
223A
5,50
3.15
t146
2921
0,41
3,84
6,00
3.56
5.01
5,t I
3,68
4,61
ll5
'766
t174
798
4,30
2;76
t554
1.16
t302
54
3-O2
1252
tu4
t25l
250
172
't,40
6,20
1.70
3,80
3,40
2000
t824
1357
1,70
2.80
9.44
0,80
1,30
616
6,O2
4,20
2,00
4,0
2,36
4,73
3.63
t
0,28
4,30
4.tl
2,56
3.68
1692
1302
2'.15
683
696
0.04
0,34
o.06
o.l6
os4
0.12
004
o15
o40
048
o,34
ll8
150
296
250
I
ti
0,48
334
79,O
6.80
15.2
447
2.50
5t.3
1,69
r r82
t,t
2.78
2165
OEU-OEu
R
0.01
0.07
o.42
0.30
0,83
085
068
P
o-24
42
0.01
o.25
40
0.50
o
0.09
0,44
205
167
566
589
442
R
0,
l0
0,50
85,5
t47
133
'79,5
12,3
12,6
18,5
4629
23.8
6t?7
22.6
61.0
13.4
17.0
o
3,50
I 3,9
152
t2_5
lE.0
t1.9
5890
1129
tf65
44t9
4404
Tiirym - Savalu
?
8
40
13.4
16.4
3l2t
Paylz aylarmda Bicaraq kandi yaxmhEmda gay suyunun
lilliliyi hetta 11,42 qlm3 gata bilir. Bele naticaya gelmok olar ki,
kiigk dagqrnlar zamam gay suyunun lilliliyi 10 defe, b<iytik dagqrnlar zamall^r isa 1000 defe arta biler. Bozi illarde bag veren
sellar zamanr gatirma konusunda g<ikdtirtilmtig materiahn hacmi
372OOO m3-a gata
bilir.
Ttiryan gayl oksina canub yamacm klassifftasiyasrna g<ire
4000 q/m3 lillenme zonasma aid olsa da, bu gristericinin maksi73
mal kemiyyeti Demiraparan gayrnda-19000 q/lrub m Bum gaymda 15000 q/Gb m, Ttiryan gaymm riztinde ise 160 000 q/kub m-e
gata bilir.
Qatex gayrnda az sulu d<ivrda lillanma srfra gatdr[r halda
gox sulu dovrdo (sel hadiseleri nazero ahnmadan) her kub metr
suya 10 kq-dan artrq olur. Gticlii sel zamant suyun sarfi 300 *'/su.t
oldu[u zaman getirma konuslanna yaxm saheda lillanme 20161
q/m3 gatmrgdrr.
Tebii amillerle baraber sellerin emale galmesinde insan
fealiyyatinin de rolu boytikdih. Megelarin qrrrlmasr, goxmeyilli
yamaclarda ekin iglerinin apanlmasl ve suvartlan gamenliklarde
mal-qaranrn hedden arttq va vaxtstz otanlmast burada eroziya
prosesinin derinlegmesina sebab olur. $eki-Zaqatala iqtisadi rayonunun terkibine daxil olan inzibati rayonlarrn goxunda daf 9amen torpaqlarr sahesinh 7o-90%o-i eroziyaya uSamrgdr' Kegmig crlrlar hanrda yarlanlara gevrilmigdir. Bu proseslar Sinalar, Hacryusifli, Danagt, Badal, Ucafan, Qaldag, Ma[ar, Qarabulaq (O[uz r-nu) Yunca, Mxgtlar, Ytizbaqalan (Qebela) yaylaqlannda daha aydrn r,ozera gatpr. Burada intensiv otarrlma neticesinde 20o meyilliyi olan yamaclarda I hektardan 350-450 ton
torpaq yuyulur. Bazi yerlarda iso bu hecm t hektardan 20002500 tona gatu. Qaldag yaylaprnda apanlan tadqiqatlar (Mustafayev, 1973) gtistarir ki, ytiksek gimli torpaqlar (3 sm) olan saholerde sath axrmr az olmug ve sethin yuyulmasr mtigahida edilmemigdir. Bunun da sebebi sathin 100% bitki ile orttilmosidir
(cedvel 9). Yafrgrn 25,7 mm/deq. intensivliyi geraitinda seth
axrml 8,10 mm teqkil etmigdir. Hrivzenin 50%-nin bitki ilo orttilan yamaclannda ise yalrntrmn intensivliyinin 2,63 mmldeq'
olan halda seth axtmr 15,3 mm olmuq vo axlm amsalt 0,59 te$kil
etdiyi halda sathi yuyulma3,T t/ha olmuqdur.
74
Cedvol9
Yuvulma
lt
(t
CJ
Sahenin
(D
saciyyosi
-Qe
O
x
e'z 3
6!
(!
,F0U>
-.= E
x
cl
.6
>-oE
='E
a
25,7
8,
l0
2,57
0,31
yox
yox
26,3
15,3
2,63
0,59
92
3,7
24,8
23,0
2,48
0,92
t0l0
40
(D
C!
o
Qaldag yaylagr
100% bitki
rirtiiyii
Qaldag yaylapt
50% bitki
6rttiw
Qaldap
yaylafrnrn
sethi tamamile
eroziyaya
uEramrs
1972-ci ilin telimatlna gdra me$olerin qrllmasr naticesinde
bezi arazilorde megenin a$aEr sorhaddi 600-650 m-den 890-1100
m qalxmrgdu.
Ohalinin artmasl, yanacaEm vo elektrik enerjisinin olmamasl hazrda megolorin daha stiretla qrrlmastna sebab olur. $iddetlenen seller ise yamaclarda olan bitki <irttiytnti daha gox pozulmasrna sobeb olur. Buna g<ire birinci novbede ehaliya yanacafrn verilmosi barpa olunmah, megalar ((qoruq)) elan edilmeli
ve eroziyarun qar$rsrnr almaq maqsedile yeni mege zolaqlarr
salmmahdr.
insarun qay yataprnda apardrlr fealiyyet de yagayl$ monteqelerinin va ekin sahalarinin sel getirmeleri ila basrlmasrna
sebab olur. Bele ki, ilden-ile dzbagrna, texniki esaslar olmadan
gakilen suvarma kanallan gaym istiqametini deyigerek, dagqur
zamant gay sulannm bu kanallara ycineldilmesine imkan yaradn
ve yeni-yeni sahelerin basrlmasma gatirib gxarrr. Bunun qar$lsl
ciddi suretda ahnmahdrr.
75
indiya qeder sel tizarinde apanlmrg tedqiqatlar neticosinda
sellerin formalagma xtsusiyyotlori ve onlarla miibariza tedbirleri
iglenilmigdir. (<Boytik Qafqazrn cenub yamacmrn sellori va onlarla mtibarize tedbirleril>, Ci Fondu, 1970, L973). Lakin hazrki
vaziyyat g<istarir ki, indiyedek passiv mtibarize tedbirleri, yeni
artrq formalagmrg selin qargrsmr alan tedbirler heyata keqirilirdi.
Lakin ilden-ile sahilqoruyucu bandlar giclii dagqrnlarla tez-tez
da[rdrlrr va bozi yerlarde sel getirmelerinin altrnda qalr. Bu isa
selemelegelma prosesinin qarqrsrnr almr ve iller boyu giddetlenan seller gay yataqlarlnr vo hoszolarini deyigerak dowti tedbirlerin grirtilmasini talob edir. Buna g<ire sel emole gatiren proseslerin qargrsmr alan aktiv tedbirler yeniden iglanilmeli ve teklif
olunmaltdrr. Tedbirlerin esasrnt mege-meliorasiya iqleri tegkil
etmeli, l5o-dan artrq olan yamaclarda yalnlrz goxillik bitkilorin
ekilmesina icaze verilmeli ve yamaclar terraslagdurlmahdrr. Meganin salmmasr mtirekkeb olub, uzun mtiddet taleb etdiyi tigtin
kompleks tadbirler hey ata keqirilmelidir.
Bunlardan en deyerlisi gay hovzalerinin morfoloji xiisusiyyatlarini nezore alaraq gaylann sel tehltikeli qollannda yerli
ehemiyyatli tadbirlerin hayata kegirilmasidir. Hala 1960-cr illarde <Azqiprovodxoa> terafinden ilisu kendinden 2 km yuxarrda
ve Uluk<irpti menteqesi yaxrnh[rnda mrivcud olan ensiz deralarde kaskad bendlerin tikilmesi nezerde tutulmuqdur. Bu igler Qax
qaherini ve atrafda yerlegen xalq teserrtifatr obyektlarini qorumaq maqsadini gtdtirdii. Teasstif ki, bu igler axua gatd[rlmadr.
Cofrafiya institutunun 1965-ci ilde apardr[r sele aid hesabatlarda da Bulamqsu, Hamam gaylarrnda, Muxax gaymrn boyiik va
selli qolu olan Solban gayrnda, Ttiryan gaymm Damiraparan,
Senger ve s. qollannda ensiz ve dorin band tikarek su anbarlannrn yaradrlmasrmn vacibliyi taklif edilmigdir. Bu iglere yeniden
baxrlmahdr.
Su anbarlannrn tikilmosi bir terefdan rayonun kend tesarrtifatrnr ve ehalisini su ile tamin eden ve sel tahltikasi altrnda
qalan ya$ayt$ mentaqalarini ziyandan xilas eder. Digar terafclen
76
ise, su5run enerjisinden (Solban-280l<vt, Masex-35 lrvt, Tala-200
kvt. Qunaxaysu-I000 kvt, $in-260 kw. Qaynar 1650, 600 kvt.)
istifado ederak yerli ehemiyyetli elektrik stansiyalarrn tikilmesi,
rayonu igrq ve istilikle temin eder. Demak lazrmdr ki, yuxanda
adlan gekilan SES-lar Mingegevir su anbarr tikilmesinden qabaq
mcivcud idi ve hatta daha ytiksek enerji almaq tigiin onlar
rekonstruksiya olunmah idiler. Bezi gaylarda iki SES tikilmigdi.
Haztda da bu tacrtibayo qayrtmaq lazrmdr.
Digar problemlerdan biri de Gtirciistan ile hemserhed olan
Qatex gaylnm tez-tez dagmast, yerini dayigmesi va neticeda
rayon arazisinin azalmasr, ekin sahalerinin su altrnda qalmastdr.
Bu gox ciddi masale olub darindon <iyranilmeli, Ktir gayrnda
oldugu kimi Qatex boyu serhed tayin olunmah va band gekilmalidir. Oks halda Balakan rayonunun erazisi getdikca kigilecek
va timumiyyetla Azerbaycan Respublikastnm torpaqlanmn bir
hissesi tadrican qon$u respublika htdudlanna daxil olacaqdu.
4. Torpaq ehtiyatlan
Respublikantn Prezidenti terefindan 1996-ci il 16 iyunda
torpaq islahatr haqqrnda imzalanan qanun sosial - siyasi ve
iqtisadi cahotden bttyiik tarixi ehamiyyat kasb ederek, <ilkemizda
torpafa mtinasibet meselesinda b<iyiik inqilabi deyigikliklarin
temalini qoymugdur. Btitiin respublikada oldu["u kimi giclti
kand tesarrtifatrna malik olan $aki-Zaqatzla iqtisadi rayonunda
da bu qanun torpafa sahibkarhq maselsinda yeni merhele agdr
va torpaqlarrn torpaq almaq htiququ olan kend zahmatkeqlerina
verilmesini hell etmekla yanagt btittinltikla kand taserrtifatrnda
dcintig yaranmasmrn baglanlrcr oldu.
Boytik Qafqazrn Azerbaycan hissasinin canub-qerbini
ahate edarak, garqden-qarba doEru 150 km mesafada \zartarn,
meyilli da[ ateyi dtizenlik sahelarden baglayaraq, ytiksek dalhq
zona da daxil olmaqla genig erazilari ehate edan iqtisadi rayon
77
torpaqlarr mtirekkab ekoloji geraiti ile seciyyelenen va 5 inzibati
rayonun (Balaken, Zakatala, $eki, Qax, OElz, Qebele) erazTlerini tutaraq 984250 ha saheni ehate etmakle, timumi respublika
arazisinin ll,4oh-ni tegkil edir.
$eki - Zaqatala iqtisadi rayonunda kond taserrtifatr iqtisadiyyatda apancr istiqamet olmaqla yanagr, ehalinin osas arzaq
mehsullarma ve bazi sonaye sahelorinin xammala olan talebatrnrn odenmesinde de baghca yer tutur. Ona gora da btittin kand
teserriifat teyinath sahelarin inkigafinrn oziiltinti tepkil edan torpaq ortiiyii, onun mtnbitliyi ve somereli istifadesi <ilkode apanlan torpaq islahatrndan soffa yenidan tagkil olunma[a baglanmrgdu.
iqtisadi rayonun miirekkab torpaq-ekoloji geraiti, kend
teserrtifatrntn taxrlgrhq, balgrhq, tiittingiiltik, tiztimgtiltik va
hamginin maldarhlrn inkigafr tigiin yem ekinleri sahelerinin
inkigafina gerait yaratmrgdr.
Uzun dovrden beri apanlan kompleks torpaq tedqiqat igleri
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonu erazisinde Goygay gaym orta ve
yuxan axmlan sahelarinden, yani Qabele rayonu orazisindon
baglayaraq Balakan rayonu araziside Gtirctistan respublikasr ila
sarhad zonaslna qader olan genig erazide da[-gamen, daf megegoman, qonru da[-mege, qehvayi da!-mega, bozqrlagmrq qehvayi da[-mesa, gomen-qehvayi, adi da! boz-qahveyi, daf qara, adi
da! gabahdt, ttind, adi, agrq gabahdr, tipik boz, boz-qonur,
subasar me$o-gomen, subasar gemon, qoranlar, pozulmug torpaqlar, gaqrl dagh gay yataqlarr kimi torpaq tipleri, onlarrn yanm
tipleri ve b. n<iv mtixtalifliklorinin yayrldrlr mtiayyen olunmugdur (igda verilen xaritede iqtisadi rayon arazisinde yayrlan
torpaqlann adt va sahosi verilmigdir).
Da!-gaman torpaqlar. $eki-Zaqatala iqtisadi rayonunda
84330 ha saheda yayrlaraq, iqtisadi rayon torpaqlartnrn 8,lolo-i
ehate edorak, Qebale rayonu erazisinde Gtiygay-gay ve Turyan
gaylannm baglanlrc hissolarinda nisbeten genip arazide yayrlaraq, qerbe dofiu bezi yerlerde enliyi deyigen, gay derelari ila
78
kesilen ve bezan de qrrrlan zolaq gekilinda respublikanrn Gtirctistanla olan serhaddine qeder luzarrn. Daf-gamen torpaqlarrn
canub sarheddi ayrl-ayn gxrntrlar geklinda Qax, Zakatala, Balakan rayonlan erazisinde gay dareleri ve meyilli yamaclarla
nisbaten aga[rya doEru enir. Da!-gemen torpaqlar Boytik Qafqaz
silsilesinin suaymcr vo ona yaxrn olan alp va subalp zonalannda
deniz saviyyesinden 2000-3000 m ytikseklikler arasrnda, osasen
eroziya prosesine maruz qalan, dagh-grnqrlh, keskin pargalanmrg
relyef sahalerinde yayrlmrgdr. Morfoloci-genetik xtisusiyyatlerine, inkigaf etme seviyyelerina ve ekoloji geraitine gore $ekiZaqatala iqtisadi rayonu arazisinde da!-gamen torpaqlann ibtidai da!-gemen (21240 ha) ve gimli dag-gomen (63090 ha) yanm
tiplerinin yayrldrfr mtieyyen olunmugdur.
Da!-geman torpaqlarm 80o/o-a qeder sahesi mtixtalif derecede eroziya prosesino meruz qahb. Bunun zl%-i zarf, 35o/o-i
orta ve 24%-i gticlti agrnrb. Hamginin iqtisadi rayonun yiiksak
daghq zonasrnda 20 min hektardan artrq sahe istifadedan gD(mrg,
daqh-grnqrlh, gilli, bozqrr daf sehrasrna gevrilib.
Nisbeten hamar relyef sahelerinda yayrlan daf-geman torpaqlar gticlii kok sistemine malik olan va mcihkam gim qah
emele getiran mtixtalif ot bitkilari altmda inkigaf etdiyina gore
yiiksek humusluluq (12,0-16,0o/o) ve yax$l su saxlama qabiliyyati ile saciyyelenir.
iqtisadi rayonun arazisinda yayrlan da!-gaman torpaqlar
tigiin profilin yuxa, grnqrlh, mexaniki terkibin orta ve yungul
gillicali, humuslu qatrn ttind ve strukturun nisbeten yaxqr ifade
olunmasr kimi alametlor xarakterdir. Ancaq da[-gemen zouasrnda relyefin sakit elementlarinda inkigaf etmig normal torpaqlar tigtin seciyyevi olan alverigli aqroekoloci garait, mtinbitlik va
ytiksek mehsuldarltq, keskin pargalanmrg relyef sahalerinda,
a$mmaya moruz qalmrg torpaqlar da mtigahida olunmur.
Dap-gemen torpaqlar zonasl bazrda demek olar ki, btittinItikle yay otlaqlan va az miqdarda biganak kimi istifada olunaraq, iqtisadi rayonunun yem bitkileri fonduna daxildir. Qida
79
elementleri ile kifayet qedar to'min olunub ve ytiksek bonitetli
torpaqlar qrupuna daxil edilir. Bele ki, 0-20 sm-lik qatda humusun ehtiyatr 240-350 t/ha, iimumi azot ise 12- t 5 t/ha tegkil edir.
Daf-gemen torpaqlarr zonaslnln esas problemleri tebii ve
antropogen ta'sirlar neticesinde genig yayrlmrg ve ilden-ile intensivlogen eroziya prosesidir. iii daglann ve stixur pargalannrn
sethe grxmasr, gim qatrmn ytryulmasr, torpaq sethinin nisbetan
berkimesi, kigik gtikeklik sahelard o izaft rtitubatlenme geraitinin
emelagelmasi, sethi axrnlann giicltinmasi ila yarfanlann intensiv
artmasl, ot tirttiytindo yem tigiin yaramayan alaq otlanntn inikqaf
tapmasr da menfi te'sir edici problemler kimi qiymetlandirilmolidir.
Dag-gamen zonassrnda torpaqlann mtinbitliyine ve qahnhfrna, ot <irttiytintin mehsuldarhfrna manfi te'sir g<isteran bu
hallan aradan qaldrrmaq ve onlarrn inkigafinr dayandrrmaq tigiin
sistemsiz vo normadan artrq heyvan buraxrlmasrna yol vernomak, nisbeten bozqulagan yamaclarda tizvii giibralerdan istifada
etmekle ot akinlori aparnaq, alaq otlarrnt mahv etmek ve iri
daglarr sahelerdan temizlamak meqsade uyfundur.
Qim qatrmn yuyulmasrna, seth sularrmn amele gelmasine
imkan vermemak iigtin artrq sulan gokek sahelarda toplamaqla
yana$l, daha ehtibarh hesab olunan hidrotexniki tedbirlar heyata
Legirilmalidir. Gticlti eroziy ay a flSamrq sahalerde otlaqlal 2-3 1l
miiddetine dinca-istirahata qoymaq meslehetdir. Okin apanlan
sahelerda d<ivrti olaraq danli-paxlatr bitkilerin ekinini tetbiq
etmakle, tist humus qatrnrn yuyulmasrna imkan verilmemalidir.
Qemen va mega-gemon zonasrnda mikro-g<ikekliklarde izafr rtitubatlonmo geraitina imkan vermamak, hemginin iri afaclar
kesilib aparrlarken mega d<igeneyinin mehv olmasrntn, torpaq
sethinin sonradan berkimasine sabab ola bilacek izlerin, $llrmlann yaranmaslnrn qarglsl ahnmaltdr.
Da! -meS*qaman torpaqlar. Rayonun arazisinde 25920
ha-ya qeder saheni ehata ederek, iqtisadi rayon torpaqlannm
2,5o -i ehata edir. Deniz seviyyasindan 1800-2100 m ytiksek80
likler arasrnda meganin yuxan sarheddindo va me$e arasr tala
sahelerindo, seyrek fistrq megalori va subalp gemanlikleri altrnda, gilli gistlerin a$mma mehsullarr iizerinde, Opuz, $aki, Qax
rayonlarr arazisinde kigik sahalarda yayrhb. Bu torpaqlann
emele gelmasinda tebii faktorlarla yanagr, insan fealiyyeti de
boyiik rol oynayu. Torpaq profili 30-40 sm, Qim qatr isa 4-5 sm
qalrnlrqda olur. Denevari, kigik qomari struktura, qonur reng,
orta gilliceli mexaniki terkib, profilin yum$aqvari olmasr, agafr
qatlarda skeletlilik bu torpaq tigtin esas morfoloji alametlardir.
Nisbaten dik yamaclarda, xtisusile bark ana stixurlar tizerindo bu
torpaqlann yuxa n<ivlari yayrhb. Bu torpaqlann 6,5Yo-i zaif,
24,70 -i orta, lo,3%o-i isa giddetli darecede ercziya prosesine
man)z qahb. Daf-gamen-me$o torpaqlar ytiksek humuslu olub,
humusun miqdan tist qatda 8,0 - 9,0yo, azotun miqdarr isa 0,50,60/o arasrnda dayigir. Bu kemiyyet gristericilari agafr qatlarda
kifayet qeder azalr. Mege drigenayinin itirilmesi naticasinde
Qomon-mege torpaqlarrn su-fiziki xtisusiyyetlori nisbaten pislegir
ve neticada bezi sahelarda sistemsiz otarma naticasinda torpaqlann iist qatr gticlti berkidiyi tigtin su kegirme qabiliyyati pozulur
ve sothi axmlar bag verir. Naticede mtinbitlik va mahsuldarhq
nisbeten azafu.
Da!-mega-gamon zonaslnln esas problemlori eroziyanm
(sethi, qobu, yarfan) yayrlmast, kigik bataqhq sahelerin emela
gelmesi, izafi riitubat toplanmasrdr. Mege doganayini, gim qatrnt
mtihafiza etmek iigtin otarmam nizamlamaqla yana$I, yarur,a
bilecak sethi su axrnlarrnrn qar$lsr ahnmaltdrr. Qrrlmrg ii apaclann torpaq sethi ile apanlmasma, goban binelerinin sx sahnmasma, otlaq sahalerinin gox tapdanmaslna imkan verilmemelidir.
Yarlan ve qobu eroziyalarrnrn inkigafi ehtimal olunan sahalorde
berkitma igleri aparmaq, ekin apanlan sahelerde rtitubeti nizamlamaq, torpafrn strukturunu yaxgrlagdrrmaq va torpa[rn tist humuslu qatrm mtihafize etmek meslehatdir.
Qo n urda!- me S a torpaqlar bitttn iqtisadi rayon arazisinde
orta, ytiksek ve algaq dalhq sahelarde 162 min hektar etazide
81
deniz seviyyesinden 1100 m-den 2200 m-e qeder olan ytikseklikler arasrnda yayrlaraq iqtisadi rayonun timumi sahesinin
15,50 -i tegkil edir. Bu torpaqlar tigtin nisbaten qahn (2-4 sm)
mege d<igenenyinin olmasr, ttind ve genig humuslu qatrn, yax$l
su toplama ve su kegirme qabiliyyatinin, yiiksek humuslufun
(8,0-15,0%), aEr gillicali mexaniki terkibin ve kiil elementlari
ile tamin olmasr kimi alametler seciyyevidir. Tedqiqatlar naticesinde bu torpaqlann tipik qonur daf-mege, zaif doymamrg, karbonat qahqh ve bozqrlagmlg yanm tipleri aynlmrgdr.
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonun bagqa torpaq zonalannda
eroziya prosesi genig yayrldrfr halda me$o zonasrnda nisbetan
zaifleyarak 40-45% tagkil edir. giddatli eroziya prosesi mege
zonasrnda 8-9o/o arasrnda deyigir. Mege zonasrnda eroziya prosesinin yaranmastna sebeb awelki illerde tetbiq olunan qlrma
igleri naticesinde seyreklogma va torpa[rn su-fiziki xassesinin
pislegmesi olmugdur. Qonur da!-mege torpaqlan zonasrnda relyef geraitinin mtirakkabliyi, ayn-ayn yamaclann mtixtalif seviyyede meyilliyi, torpaqemelegetiren suxurlarm mangayi vo kimyevi terkibilerinin ferqli olmasr bu torpaqlarrn inkigaf merhelalerini farqlendirir.
Qonur da[-mege torpaqlann daha yaxgr formalagmrg saheleri pahd, veles megalari altrnda, dagh-grnqrlh eltivi [izerinda
yayrhb. Torpaqemalagalma prosesinde mege alaclannrn har il
torpa[a verdiyi t<iktintiilar bdytik rol oynayu.
Qonur da[-mege torpaqlar ytiksek bonitetli torpaqlar qrupuna daxil olub, gimal istsqametli yamaclarrn orta hisselorinde
ve qerb istiqamatli yamaclarda 1300-1700 m yiiksaklikler arasrndakr ayrl-ayrl sahelerde demok olar ki, eroziya hadisasi
tamamile mtigahida olunmur.
Nisbeten dik yamaclarda ve gay deralarinda, orta ve agafr
bonitetli mege sahelerinda qonurda! me$o vo hemginin qahveyi
dag-mege torpaqlar, yamacrn orta hissasinde orta qahnhqh, agafir
atak hisselarde ise osasan 5ruxa olur.
82
Mege zonasl torpaqlarrnrn asas problemleri erazinin nisbeten dik olmasr keskin drenlegmig sahelerda eroziya prosesinin
inkigafr neticesinde me$e sahelerinin mehv olmasr, plansrz
qrrmtr vo $um edilmasi neticosinde megelerin koluqlara gevrilmesi, qiymatli afac cinslarinin yox olmasrdr.
Tebii amiller ve insan fealiyyati neticesindo yaranan bu
problemlarin qargrsrnr almaq tigiin ozbagma apanlan mega qrmtr
igleri, mal otanlmasr, dik yamaclann gum edilmosi kimi menfi
veziyyetler aradan qaldurlmahdr.
Mega zonasrnda, x{isusilo ya$ay$ manteqelerinin atrafinda
mtixtelif maqsedler tigtin mega apaclan intensiv qrrlr ve demak
olar ki, il boyu mal tapdalr altrnda qalrr. Mege dcigeneyi ve miinbit tist qat dafrlr, torpalrn su-fiziki xassasi pislegir, sathi axmlar
giiclenir va me$e bitma garaiti kaskin gakilde pislegir. Belelikle
mege sahesi bozqrlagmaya, torpaq drtiiyu isa deqradasiya prosesine ma'ru2 qalr.
Ona gora de srxh[r 0,5 -den agalr olan meyilli yamaclarda
yayrlan mege sahelerinde heg bir qrrntrya yol vermamek, otarma
iglarini tamaile lepv etmak, ewellarde qnlma apartlmtg sahalorde tebii berpanrn inkigafina, p<ihralarin mtihafizasine qay[r
gostermek lazrmdr. Srxh[r 0,6 va ondan yuxarl olan meqe sahalerinde, relyef garaiti rrazoro ahnmaqla qrnntt iqleri aparmaq
meqsadauyfundur. Qrnntr materiallannt dagryarken texnika
diizgiin segilmeli, torpaq sethinin a$rnmaslna yol verilmemelidir.
Megelerde olan qiymetli vehgi heyvanlan mtihafize etmak, bitki ortiiyu seyreklegan yamaclarda tebii va stin'i mega
salma igleri aparmaqla torpaqlardan semereli istifada meselesi
hell edilmolidir. Qrlpaq da! yamaclarrnrn yagrllagdrrrlmasmr
teqkil etmak, bozqulagmlg me$e torpaqlannda strukturun WZilmasma va eroziyanrn inkiqafina garait yarda bilen iglerin apnlmaslna imkan vermomek, of akinlarini ve mege-ballar salmmasrnr genig tetbiq etmak moslehetdir.
Da!-mega torpaqlar genig mege zonastntn canub hissesinde, nisbetan quraq meqe sahelarinde ve kolluqlar zonasmda
83
yayllaraq btitiin iqtisadi rayon arazisinda 106,4 min ha saheni,
yani timumi arazinin l0,zyo-i tegkil edir. Daniz seviyyesinden
500-1200 m ytikseklikler arasrnda, nisbetan miilayim vo quraq
iqlim geraitinde, Gciygay gayla Olican gay arasl sahede, Oplrz,
Qabele rayonlan arazisinde karbonath gillerin a$rnma mehsullarr
tizarinde ayn-ayn tala ve zolaq geklinde yayrlaraq, a$rnma vo
quraqlagma prosesine daha gox mo'rvz qalmrglar. Bu torpaqlar
ya$ayl$ mentaqelerinin etraf sahelarinda yayrldrfr tigiin insanrn
daha feal teserrtifat fealiyyatine ve otarmaya meruz qalmrgdu.
Btitiin faktorlann birga te'siri bozqrlagma prosesinin stir'etlanmosine, mega afiaclannln kol ve ot bitkilari lla avez olunmasrna
getirib grxarmrgdr. Hemginin nisbeten hamar torpaq sahalarinin
kond teserriifatr ekinlari altrna verilmesi de, torpaq orttiytinde
struktur deyigkenliyine (iri kertanlerin amele gelmesina vo
profilde berkima prosesinin bag vermesine) ve torpafrn profilinde riitubatin azalmasma sebeb olmugdur. Da!-mege qehveyi
torpaqlar nisbatan mtinbit va elverigli ekoloji geraiti olan torpaqlar olub, ytiksek humuslu, alr mexaniki terkibli ve profilin yuxarr hissasindo lil hisseciklerinin toplanmasr neticesinde barkime
prosesinin baq vermasi ile seciyyelanir.
Bu torpaqlarda humusun miqdan 5,2-7,60/o arasmda dayigir
va humusun bele ytiksak olmasmda yaxgr inkigaf etmig ot
ktitlesinin rolu boytikdtir. Ttind humuslu profil 60-70 sm-a qeder
darinliye enir. Dap-mega qehveyi torpaqlar zonasrnda timumi
tokiinti.iniin miqdan 1160-2742 sftra-ya qeder olur.
iqtisadi rayonun mega sahelerinde, xtisusile daf-mege
qehvayi torpaqlar zonasrnda mtixtelif meqsedler tigtin sistemsiz
qurlma iglerinin apartlmasr, ardrcrl olaraq mal otartlmasl, uzun
iller heg bir aqrotexniki tadbirler tatbiq etmedan mtixtalif meyillikli yamaclarda akin iglerinin aprrlmast, torpaqlann eroziya
prosesina meruz qalmasmr daha da intensivlegdirmiqdir.
Da!-mege qehveyi torpaqlar zonasmda mtihafizani yax$llagdrrmaq, ekoloji mtihitde tarazhq yaratmaq, quraqhla qargr
miibariza tadbirleri aparmaqla, goxillik bitkilar ekinini geniglan84
dirmak, meyilliyi alverigli olan yamaclarda aqrotexniki todbirlara reayet etmakle, denli bitkiler ve ot ekini sahelorini do
geni glandirmak mtimktindtir.
iqtisadi rayonrln daf mega qehveyi torpaqlarr yayrlan
saholerinda gaman-qahvayi torpaqlar 136,8 min ha saheni ehate
ederak, timumi rayon torpaqlannn l3,lYo-i tegkil edir. Bu torpaqlarrn ekin apanlan sahalarinda izafr riitubetlenme geraitinin
yaranmasl, gum ederken iri kertenlerin omela gelmasi ve mtixtelif sebabler tiztinden profilde, xtisusen akin altr qatda berkime
prosesinin bag vermesi mtiqahida olunur.
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonunun ancaq Qebela ve geki
rayonlan erazisinde me$o zonasrnrn agalr sorhaddinde mega-kol
va kol-geman bitkileri altrnda, sath va qrunt sulannrn tesirile
emale gelmigdir. Bu torpaqlar son d<ivrlerda mege <irttiytinden
azad olmug va arazinin hidrogeoloji geraitindan asrh olaraq
damye akinlar, hamginin gabahd, qoz, findrq ve bagqa meyve
apaclan altrnda istifada olunur. Osason kend atrafi sahelarda
suvarna geraitinde ttittin okilir. Eroziya prosesinin zeif inkigafi,
yeraltr sulann torpaqemelagelme prosesinde tesirinin miigahide
olunmasr, layh skukturun, skeletliliyin ve nisbeten ytiksak (5,86,10 ) humuslulufun olmasr ile seciyyelenir.
Qamen-qehveyi torpaqlann ekin va okinaltr qatlannda
kobud ve pozulmug strukturun barpasr, timumi profilde rtitubetin
tesirinin tenzimlenmesi esas problemlardir. Mehsuldarhfa menfi
tesir eden amillari aradan qaldrmaq tigtin yeraltr sularrn tasirini
azaltmaq, ekoloji geraiti rl'ezere almaqla zolaqlar gaklinda meyve
baflarr, tarovoz ve qarfrdah ekinlerini yerlagdirmek maslehet
goriiltr. Kandlar ahafi daha mehsuldar ve suvanlan gemenqahveyi torpaqlar sahalarinde suvarnaya ciddi nezaret etmek,
bataqlagma ve qleylegme hallannrn qar$lsmr almaq lazrmdlr.
Dafr boz-qahvayi torpaqlar iqtisadi rayonun canub-garq
va cenub hissolerinde 5 min hektara qeder sahede yayrlaraq
timumi rayon erazisinin bir faizden az hissasini ehate edir.
Mtinbit va kand tosarrtifat saheleri tigtin yararh torpaqlar oldulu
85
iigtn
60%-den gox hissasi mtixtalif ekinlar altrnda istifada
olunur. Nisboten hamar relyef geraitinde yayrlmrg da! bozqehvayi torpaqlar qedimden, ham da haztda suvartna qeraitinde
istifade olundu[undan, bezi hallarda suvartna ve becerme texnikasma riayet edilmediyinden torpaqlann mtinbitliyi itirilmig,
mehsuldarhq isa keskin suretde agalr dtigmtigdtir. Bezi meyilli
quraq yamaclar ardrfirl olaraq eyni bitkilar altrnda istifade
olunduiu tigiin torpalrn sethinda tozlanma, strukturun pozulmasr
hallan bag vermigdir. Bu da oz n<ivbesinde eroziyanm giiclenmesine torpaq profilinin va humuslu qatrn yuxalagmasrna, mexaniki
terkibin ve skeletliyin deyigmesine sebeb olmugdur. Neticede
quraqhq artmtg faktiki va potensial mtinbitlik azalmrgdtr.
Mtirekkeb relyef geraitinde duzlu ana suxurlar yaytlan
sahalerda apanlan suvartna iglari yamaclarda etoziya hadisesini
intensivlegdirmigdir. Tebii prosesler ve insanlann tesarrtifat faaliyyeti neticesinda iqtisadi rayon erazisinde torpaqlann itirilmesi
ve ildan ile har nefere dtigen mtinbit torpaq sahosinin azalmast
bag vermigdii. Suvarma iglerinin dtizgiin apanlmasr, yamaclarda
terraslann yaradrlmasr, yagrllagdrma, texire salmmaz tadbirlerdir. Torpaqlann su-fiziki xtisusiyyetlarini va biokimyevi proseslerin gediginin tanzimlemek, tizvti ve mineral ktibrelerden
dtzgtin istifade etmek, novbeli ekin dovriyyasinin tedbiqini
geniglendirmak lazrmdr.
Qabela ve O[uz rayonu erazisinde yayrlmrq dap bozqehveyi torpaqlann nisbeten yuxa ve skeletli novlerinin apac ve
kol bitkileri ekinlari altrnda istifada olunmast daha maqsedeuyfundur.
Becarilan da! qara torpaqlar iqtisadi rayon erazisinin
O$uz, Qax ve $eki rayonlannrn cenub, algaq dag tirelari zotasmda 2,9 min ha sahade yayrlaraq timumi iqtisadi rayon torpaqlarmrn 0,3 %o-e qederini ehate edir' Bu torpaqlar iqtisadi rayon
arazisinde en mtinbit torpaqlar olub, demiye ekingilik tigtin daha
gox yararhdrrlar. Ytiksek mehsuldarhlr ile seciyyelenir. Iqlimin
miieyyen darecade quraqlagmast lazrmr aqrotexniki tedbirler
86
apanlmadan, bazi hallarda goxillik bitkiler altrnda istifada orunda! qara torpaqlar zonasrnda strukfurun pozulmasr ve sethde tozlanma hallannrn bag vermesine gerait yaratmrgdr. Osas
morfoloji elamatleri, qahn (40-60 sm) humuslu qatm, ytiksak
(4,0-6,0oh) humuslulufun, gilli mexaniki terkibin ve profilin orta
hissesinde fiziki gilin (<0,01 mm) toplanmasr neticesinda barkime prosesinin yaranmasrdr.
masr
Adi da{ Sabaldt torpaqlar Qax, gaki, Opuz ve
Qebele
rayonlannrn canub hissalorinde 10,2 min ha saho tutur va iqtisadi rayon torpaqlannrn 10,0 %-i tegkil edir. Bu torpaqlar quru gril
bitkilori altrnda deniz saviyyesindan 300-600 m ytiksekliklar
arasrnda yayrhb.
Algaq daf tireleri zonasrnrn da! qara ve adi da! gabahdr
torpaqlan qadimdan intensiv qekilde mtixtelif ekinlar altrnda
istifade olunur. Bazi hallarda mtinbit torpaq sahalarinde diizgtin
becerilma apanlmadrfr tigtin genig erazilerda torpaqlar mtinbitliyini, ekin saheleri isa mehsuldarhlrnr itirir. Nisbaten meyilli quraq yamaclar ardrcrl olaraq eyni bitkiler altmda istifada olundu[u tigiin torpalrn sethinde tozlanma va strukturun pozulmasr bag
verir. Bele veziyyetin yaranmasr ise <iz n<ivbesinda torpaq
sethinin yuyulmasr prosesinin gticlanmesine, torpaq profilinin
yuxalagmaslna, mexaniki torkibin dayigmesine vo skeletliyin
artmasma getirib gxarmrgdr. Belalikle, faktiki va potensial
mahsuldarl rq azahb torpalrn quraqhlr artmrgdr. Demiya ekinlar
apanlan sahelerin iri kend teserrtifat magmlan ila becerilmasi,
novbeli ekin sisteminin gox zeif tetbiq edilmesi ilbeil torpaqlarrn
itirilmesine va mehsuldarhlrn azalmastna strukturun pozulmasrna, torpaq profilindan buxarlanmanrn artmaslna vo humusun
azalmastna s ebeb olmu gdur.
Mtirekkeb relyef garaitinde aparrlan suvarna igleri eroziya
hadisosinin intensivlegmasine gerait yaradr. Ona gcira de iqtisadi
rayonun intensiv kend tesorriifatr sahelerinde torpalrn miihafizesi <in plana gakilmeli, quraqhfa, torpafrn strukturunun pozul-
87
masrna, eroziya hadiselerinin va mehsuldarhfrn azalmasma qargr
kompleks tedbirlar tetbiq olunmahdrr.
$abahfu torpaqlarm ttind, adi va agrq yanm tipleri $ekiZaqatala iqtisadi rayonun cenub ve cenub gerq hisselarinda
($eki, Qax, O!'uz rayonlarmrn erazisinde quru g<il bitkilari
altrnda 74,9 min ha sahado yayrlaraq, timumi erazinin 7,2yo-i
ehate edir. Daniz seviyyesindon 200-600 m yiiksekliklar arasmda Sanca, Turut g<illerinda, Yaqublu, Soyiidlii kendleri atrafinda
yaylavari hamar tirelarde, hamginin da!-eteyi dtizenlik sahelarde
ve gimal istiqametli gleyflarda yayrhb. Qox mtinbit va kend tesarriifatma yararh oldufu tigtin 60%-a qador hissesi mtixtalif
akinler altrnda, xtisusile, suvanna ekingiliyinde istifada olunur.
Mahsuldar olan bu torpaqlar uzun iller danli bitkilar altrnda
istifado olunmug, 1970-1988-ci illar arasr dovrlarde iso tiztim
plantasiyalan altrna verilmigdir. Son illerde ise bu torpaqlann
biittin saheleri tiztim altrndan guarrlmry ve danli bitkiler ekinlari
altrna kegirilmigdir.
$abahdr torpaqlar profilin quraq ve gath olmasr, humus
qatmrn nisbatan )Nxa, humusluluEun 4,0-6,0olo olmasr ile seciyyalanir. Sethi eroziyanrn inkigafi va aga[r qatlarda suda hall olan
duzlarrn toplamasr xarakter olan gabahdr torpaqlar qedimden,
intensiv istifade olundupu va bezi hallarda dtizgtin becerilma
apanlmadrgr tigtin torpaqlar miinbitliyini ve mehsuldarhfrnr itirib, bunula da gorlagmanm va eroziyamn gedigi stiratlenib. Nisbeten meyili, quraq yamaclar ardrcrl olaraq eyni bitkiler altrnda
istifade olundufu tigtin torpalrn sethinde tozlagma ve strukturun
pozulmasr bag verir. Bela veziyyetin yaranmasr ise <iz ncivbasinde torpaq sethinda yuyulma prosesinin gticlenmasine, torpaq
profrlinin yuxalaqmaslna, mexaniki tarkibin deyigmasine, humus
maddasinin azalmasrna ve skeletliyin artmasrna getirib gxarmrgdr.
iqtisadi rayon erazisinde akine yarah miinbit torpaq sahelorinin qesebe, kand, yol ve su anbarlarr tikintileri altrnda istifadasinin qarglsr ahnmalt, da[-meden va tikinti iqleri apararkan
88
torpaq sahalari mtihafize olunmahdr. lntensiv kand tesarrtifatr
yaradrlmrg sahelerda quraqhfrn bag vermasina torpalrn strukturunun pozulmasma eroziya hadisasine ve mehsuldarhprn azalmaslna qargr kompleks tedbirlar tetbiq olunmahdrr. Tekmillegmig suvarma, kollektor-drenaj gebakasinin geniglendirilmesi,
kiibralarden istifade olunmasr bu torpaqlann mtinbitliyini ve
mehsuldarhfr artran baghca amillardir. Hamginin ot tarlah akin
dcivriyyosinin tetbiqi vo suva.rma norrnasrna dtizgtin reayet olunmasr an baghca gartlardandi. Zererlt duzlarm torpafrn yu(arl
qatlanna qalxmasma imkan verilmamelidir. Demiye ekingilik
(taxrl, iiztim) altrnda istifado olunan gabahdr torpaqlar sahesinde
isa quraqh[a qargr mtibarize tedbirlerini geniglendirmeli, qrg
otlafir kimi istifada olunan sahelerda ot <irttiytiniin veziyyatini
yaxgrlagdrrm aqla eroziyamn qarglsr ahnmah, torpaqlarrn mtinbitliyi barpa olunmahdr.
Boz torpaqlar Ktir-Araz diizenliyina yaxm suvarna aparllan sahelerda 12870 ha sahada yayrlaraq, timumi rayon torpaqlarrnrn l,2o/o-a qedarini ehate edir.
Adetan bu torpaqlann profrli bir-birinden ferqlenmayan, az
humuslu, )ruxa, genetik qatlann zaif ifadesile saciyyelenir. Orta,
nisbaten barkimig qatda karbonathq ytiksek olub, ondan agaprda
ise gipsli qat yerlagir. Orazide yayrlan boz torpaqlann iist qatrnda
humusun miqdan 1,5-2,0oA arasmda deyigir ve agafr qatlara dogru
keskin azalt. Umumi azoitn miqdan 0,04-0,I2yo-e gatu. Bu
torpaqlarm asas elametlarinden biri daima mtigahide olunan
qorakotlegme olametidir.
Boz torpaqlarda humus ehtiyatr az olub,0-20 sm-lik qatda
30-65 t/ha arasrnda deyigir. Bu torpaqlann esas hissesi suvanlan
denli bitkilar ekinler altrnda istifada olunur. Mtiayyen hissesi ise
qrg otlaqlarr altrndadu. Boz torpaqlardan nisboten ytiksek va
sabit mahsul almaq tigiin ardrcrl olaraq sahelera tizvii ve mineral
kiibraler verilmelidir. N<ivbeli ekin sistemlarinden istifada etmakla, alava drenaj-kollektor va suvarma gabekeleri yaratmaqla
mahsuldarhfr ytiksaltmek ve mtinbitliyi barpa etmak lazrmdu.
89
Cenub hisselarde qapah dtizenlik ve gleyf zonasrnda 11340
ha sahede, yani timumi orazinin l%o-dan artrq hissesinda qonur
va box-qonur torpaqlar yayrlmrgdr. Bu torpaqlar yovgan-efemer
yanmsahra bitkileri altmda, bozen dagk-grnqrlh zeif agrnmlg
deliivial-proltvial getirmelerden ibarat, osason karbonath, derin
qatlarda duzlu va gilli suxurlar tizerinde yayrhb. Morfoloji xtisu-
siyyetleri genetik qatlarrn zeif ifada olunmasr, a[rmtrl-qonur
rang, daghhq, gipsin profilin orta hissesinda daha gox toplanmasrdu.
Qonur ve boz-qonur torpaqlann tist qatlannda humusun
miqdarr 1,0-1,5 o/o, azotrxt miqdarr ise 0,12-0,14 %-dir. Ust
qatda toz hissacikleri, agafr qatlarda lil hisseciklarinin nisbetan
ristrinhik tagkil etdiyi mtigahida olunur. Btitiin profil karbonath,
udma tutumu zeif, yanm metrlik qatdan soma profilin asan hell
olan duzlarla, xtisusile sulfatlarla zenginliyi aydrn gciriintir.
Yarrmsehra zonasrnln qonur ve boz-qonur torpaqlannm
esas problemlari sahralaqma prosesine monrz qalmasr, qoraketlagme ve gorlagma proseslerinin hakim olmasr ile saciyyelenmesidir. Suvarma ve digar kompleks meliorativ tedbirlarin komayi ila istifada olunmasr meqsedeuy[undur.
Keskin aridlegmayo montz qalmrg ve mtinbotliyi gox aga[r
olan qonur va boz-qonur torpaqlar otlaq kimi istifade olunur.
Aridliyin ve sehralagmanm tasirini azaltmaq tigtin suvanna
geraitinda ot ekinlari aparmaq, skeletliyin va eroziyanrn tasirini
azaltmaqiigtin tizvi ktibralerden genig istifada etmek lazrmdr.
S u b a s ar Q a m a n- m e S a to rp a q I ar Alazan-Haft eran vadi sinde
Qabale rayonun erazisinden bagqa qalan brit{in rayonlarm
erazisinde yayrlaraq 61,9 min ha sahani ehato edir ve iqtisadi
rayon torpaqlannn 5,9%o-i tagkil edir. Bu torpaqlar yaz vo payz
aylarrnda su basma hallan xarakter olan garaitde amele geldiyi
iigtin torpaqemelagalme prosesi ardrcrl olaraq pozulur vo bu
torpaqlann profilinde darin izler buraxrr. Morfoloji xtisusiyyatleri, topavari-keltanvari strukturlu olmasr, orta gilliceli mexaniki
terikbli, tist qatrn yum$aqvari, agalr qatlarda iso zeif barkimo
90
elamatinin va pas lekalorinin tezahiirti ile seciyyelenir. Bu torpaqlar nisbetn yiiksek humuslu (3,4-5,2yo) olub, aqroistehsal
xtisusiyyetlarine gore orta bonitetli torpaqlar qrupuna daxil edilir
ve su-fiziki xasseleri qenaetbaxgdir. Ust 0-20 sm-lik qatda humusun ehtiyatr 80-150 t/ha tegkil edir. Bu torpaqlarrn mtiayyen
hissesi Tuqay megeler altrnda, qalan hissasi ise az mahsuldar
bigenek ve suvanlan tarovoz ekinleri altrnda istifade olunur.
Subosar Qaman torpaqlar kobud qruplagmrg qum dagh
giller ve ya grnqrlh miiasir getirmaler tizerinde, l-3 m dorinlikda
yerlagan qrunt sulannrn tesiri altrnda formalagr. Tedqiq etdiyimiz iqtisadi rayon erazisinde 102,1 min ha sahe tutur ve timumi
orazinin 9,8yo-i tegkil edir. Bu torpaqlar sath ve qrunt sulann
tesiri altrnda amala gelir. Qemen otlarrnrn tesiri altrnda gim qatrnrn yaranmasr, aydrn ifade olunmug layvarilik, mexaniki torikbin
vo nann denevar stnrktur qatrnm relyef geraitinden va getirma
materiallannm genetik xtisusiyyetlerinden asrh olaraq mtixtelifliyi asas morfoloji alametlardir. Subasar-gemon torpaqlar tigtin
profilin aga[r hissasinda qleyle$ma prosesinin, g<iyiimttil ve ya
pasabenzer lakelerin olmast da saciyyevi sayrlr.
Subasar gemen-torpaqlann tist qatrnda humusun miqdarr
3,0-3,6yo arasrnda dayigir va profil boyu tedricon azalu. Bu
torpaqlarrn 0-50 sm-lik qatrnda humusun ehtiyatr 150-200 Uha
tegkil edir. Subasar-gomen torpaqlar ytiksak potensial mtinbitliya
malik olan torpaqlar kimi qiymetlendirilir. Osas hissasi <irtig ve
nisbetn az hissosi agafr mehsuldar bigenek saheleri kimi istifade
olunur. Yeraltr sulann seviyyesini agalr salmaqla subasar-gomon
torpaqlarr ba[lar va terevez-bostan bitkileri altrnda istifade
etmek olar.
Subasar gamen-me$a, subasar-gemen torpaqlar iqlim g<istaricilarina, relyef geraitina, torpaqamelegetiren stixurlann xarakterina, hidro geolo ci v eziyy etina ve istifado xtisusiyyetlerina g<ire
bir kompleks tagkil etmokla bir-birine nisbeten yaxrn olub, denlitaxrl, ttittin, terovoz, meyvegilik, ot akinleri va s. tosarrtifat
sahelerinin inkigafi flgtin yararhdrlar.
91
Tasvir olunan alltivial, meyilli dtizenlik sahada daqqrn
sulanndan mtihafizenin tegkili ve bataqla$manm lefv edilmesi
meqsedila kompleks meliorativ tedbirlerin tetbiqi esas gartdir.
Subasar-gemon-me$4, subasar-gaman torpaqlarda mtinasib eko-
garait yaratmaq iigiin izafi rtitubetlonmaya yol vermemek,
xiisusi hidrotexniki qur[ularla gay va dere sulannr tenzimlemek,
kollektor-drenaj gebekasi fonunda qrunt sulaflnrn seviyyesini
agalr salmaq, bataqla$ma prosesini lefv etmek, tizvti ktibreler
vermekle torpaqlarrn strukturunu yaxgrlagdrrmaq vo mtinbitliyi
artrrmaq, mege zolaqlan kompleksinda ba[gr[!r, terevoz-bostan
va ot okinlerini geniglendirmek, ortig ve biganeklarin mahsuldarhfrnr ytikseltmek lazrmdr. Hamginin gay vo dere yataqlarr
ile pargalanma neticesinda emelo gelen kigik saheleri iri massivlara gavirmek, texnikadan istifadeye gerait yaratmaq vacibdir.
goranlar,
$aki-Zaqatala iqtisadi rayonu erazisinda deliivial
ancaq $aki ve Qax inzibati rayonlan erazisinde Acmohur ondaflr[r zonasmda 5,6 min ha saheda yayrlaraq, iqtisadi rayon
torpa[lannnO,SYo-i ehate edir. Bu arazide emele galen goranlar,
guylurrn getirme konuslaflnda deltivial, proltivial-deltivial getirme rahela.inda kigik g<ikeklikler, bataqftq va g<ilmegeler etraflr
sahelarda emala gelmigdir. $oran torpaqlafln bu sahade emele
gelmesinde orazinin hidrogeoloci garaiti, yeraltt sulartn mineralI-uq-, dareceler va ana suxurlaln kimyevi terkiblari asas rol
loji
oynayr.
Bu qapah dtizenlik sahalerde emele galen $oran torpaqlann
istifadesi kollektor-drenaj gabakalarinin yaxqrlaqdrrlmast naticesinde elde oluna biler.
iqtisadi rayon erazisindo pozulmus torpaqlar, yani neft
mehsullarrmn tulantrlal ila girklanmig torpaqlar min hektardan
bir azartrq sahade, Balaken rayonu erazisinde yayrlaraq, timumi
erazinin o,t t"-i ahato edir'. Bu torpaqlar respublikamuda nefto
bulagmrg torpaqlarrn rekultivasiyasr tizere hazrlanmtg metodlarla, tezlikla temizlanib istifadeye verila biler.
92
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonu erazisinde gaqil dagh gay
gatirmalari genig yayrhb ve tedqiqat sahamizde olan btittin
gaylarm agafir ve orta axmlannda yayrlaraq 18,4 min ha saheni,
yani timumi iqtisadi rayon erazisinin l,So/o-ni ahate edir. Bu
gaqrl daqh iri getirme materiallarr ile orttilen erazilarin menimsenilmesi va bu arazilarda ba[ sahnmasr iglarini geniqlendirmek
iigiin, hidrotexniki mtihafiza tedbirlari aparmaqla iri daglann
temizlenmesi ve lilletme iglari g<irmekla bu gerti yararctz sahelerin somereli istifade problemini mtiayyen qader hell etmak olar.
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonunun torpaqlarr meyitli da!
eteyi dtizenliklerden va arid algaq daf tiralari sahelerindan,
hemginin Alazan-Hefteran vadisinden baglayaraq gaquli zonalhq
iizre yiiksak dafhq zotaya qeder qalxr. Mtixtelif tebii coprafi ve
miirekkeb ekoloji geraiti olan ve genig saheleri ehate eden
iqtisadi rayonda kand teserrtifatrna yarurh torpaqlann sahesi
441966 hektar olub, timumi iqtisadi zona torpaqlannm 44,9Yo-ni
tegkil edir (10-cu cadvel). Kend taserrtifatrna yararh torpaqlarm
suvanlan hissesi isa 91141 ha olub, timumi torpaq sahasinin
9,3o/o-ni ehate edir.
Statistik materiallann tehlili g<isterir ki, rayonun timumi
torpaq fondunun 177630 hektarr, yani 18,0yo-i ekin saholeri
iigtin yararhdr. Qoxillik ekmeler 4,4yo, hamginin heyatyanr
kend toserrtfatrna yarah saheler l,9oA tegkil edir. iqtisadi
zonanrn ekin iigiin yararh potensial torpaq sahalarini tam istifada
etmekle mehsuldarhlr esash gakilde artrmaq mtimkiindtir.
Suvanlan torpaqlarrn 72304 ha-sr, yeni 67,8o/o-i akinlar
altmda, 20 min hektara qederi ise goxillik akmaler altrnda istifade olunur. iqtisadi rayon erazisinde <irtigler genig sahe tutaraq,
218419 hektara qeder olub, timumi rayon torpaqlannn 22,2 Yo-i
ahata edir. iqtisadi rayon erazisinin 273064 hektarr, yeni 27,7Yo-i
megalar, altrndadu. Kand tasorrtifatrna yararstz sahaler isa
223016 hektar olub, iqtisadi rayon erazisinin 22,70 -i ehate edir.
93
l0-ci cedval
Sjoki-Zaqatala iqtisadi rayonuuun iimumi torpaq lbndunun strukturu va otrun miilkiyyotlar iizrc paylanrnast
var 2002-ci ila olan rnalumat
1
O ciirnlcdan
so
2
g_E
tr
tr
d
!
a
-oE
,3
d
o
N
d
E
6
o
d
c
,{
=o
ttr
:i
6
o
q
F
o
o
iij
6-E
"EP
o
Ltr@
ae
tA_
6-=
\/
o
=
o c=
bl;
i6
'{t
36
od
EE
o
G
o
iqtisadi rayon iizora torparl fondunun strukttlrr.r
I
984250
171(t30
4:r330
27794
toi453
72304
lt)
14335
,145
5635
106
4448
O ciirrladan suvarrlar.r
58
t7 12
3428
1527
2516
1
418
64
44t966
20827
189
r7
9114r
'7245
11^
<
t694t0
2l
90
89624
839
I
64'.10
828
828
20253
I
871 r5
8337
8l
85%
9,9Yu
83%
8,5%
4,5%
7,t%
5,3%
53%
2184t9
I 832
273064
Diivlat :rti)kiyyatindo saxiant len lornrnlrr
2
63496,)
10511
5456
l7
4470
969
I 454
2S3
I
4704
23235'1
O ciimladan suvalrlan
L47
1
I
039
919
I 045
247
1
Boladiyya rniilkiyyatino verilon torpaqlor
r
4
49500
I 5000
661
507
156
IO
ti2l8
6194
282
O ciirnladan suvart Iatr
r56
t26
Fermellaro vo [rc5qa xtisusi miilkiyyata vclilan tqlpaqlar
l90t.r5
l4l75l
25248
r
5il0
4493
4761
106
558
I
7395
913
t4t4
468
l
1
6988 I
638
202
8660
O ciirnlcdan suvalrlan
95451
12t70
l0l6l
e459
2-I
t
2635
49
53
ka
isadi
5
11,
',k
7.5%
11.0%,
6,7
t
5,7
44.0%
5,(r
I5,6
1,4
1t 1
34.6
2,8
28,2
t,0
I,3
-r69
i
4,-l
-17
lalina
t,3
26.3%
$el<r-Zaqatala iqtisadi rayonunda apanlan torpaq islahatrna
fondunun 634969 hektarl yeni 64,5%o d<ivlot
mtilkiyyetinda, 149500 hektan, yani 15,2%r-i belediyya mtilkiyyatinda saxlanrlmry, 190135 hektan yani 19,3o/o-i isa fermerlerin va
bagqa xtisusi mtilkiyyetgilorin istifadesine verilmigdir. Belediyye
miilkiyyatindo olan 15000 ha akin sahasindon 663 ha-sr goxillik
ekmeler altrnda istifada olunur. Bigenek ve oriigler 73961h4 kand
tesarriifatrnayararh sahaler 89624 ha, yeni timumi iqtisadi rayonun
arazisinin 9,lo/o-ni, mega sahalari ise Z}2hategkil edir.
gcire timumi torpaq
Xtisusi mtilkiyyatdaki torpaqlann
l4l75l hekian akin
saheleri, 25248 ha-sr goxillik akmelar alturda istifado olunur. Dince
qoyulmug saholar 1468 ha, bigenakler isa l4l4 ha-dr. Demeli
kend teserrtifaluna yararh sahaler 169881 ha olub, xtisusi mtilkiyyatde saxlamlan timumi torpaqlann 89,3%o-ni tegkil edir. Bundan
bagqa qalan9,3o/o heyatyam kend teserrtfaflna yararh sahelerdir.
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonunun timumi sahesinin kand
teserriifatr teyinath torpaqlan 62,60/o; yagaylg menteqelarinin
torpaqlan 0.5%; sonaye, naqliyyat, rabite, mtidafiya ve diger
tayinath torpaqlar 0,9yo, xtisusi qomnan erazilerin torpaqlan
3,4o4, mege fbndu torpaqlarr 28,2o/o, su fondu torpaqlan O,7o/o,
ehtiyat fondu torpaqlarr ise 3,7Yo-dir.
$akt-Zaqatala iqtisadi rayonunda xalq teserrtifatrnrn ixtisaslaqmrg sahaleri srasmda kend taserriifatr gox mtihtim vo apancl
yerlerden birini tutur. onun en mtihtim vo apancl sahelarindan biri
bitkigilikdir ki, bu sahenin 1995-2001-ci illerde istehsal olunan
kend tesarrtifat mehsullan istehsalmda xtisusi gekisi 78,0% tagkil
etmigdir. Heyvandarhfur xtisusi gekisi ise 22o/o olmugdur.
$eki-Zaqatala iqtisadi zonasmda bitkigiyinin baghca saheleri olan taxrlgrhq, ttittingtiltik, terevezgilik, yemgilik, meyvegilik, gaygrhq ve efu yalr bitkigilik ixtisaslagmrg sahalerdir. Bu
rayonda bitkigilik vo meyvagilik yeyinti senayesi ve eleca da
heyvandarhq tigtin esas yem bazasrdr. Rayonda taxrlgrhq kand
taserrtifat sahelerinden biri kimi inkigaf tapmrgdr vo onun sahesi
95,9 min hektara gatmrgdu. Mahsul istehsah iso 173 min ton
olmugdur (cadvel I l).
95
Cedvel 11
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonu iizre olan kand tasorriifatr
okinlorinin sahesi vo mehsuldarhfr
ilin
zd
I
Kend taserrtifatr
Umumi
akininin adr
saha, ha-la
Cemi
toplanan
Hektardan
mahsuldarh
mahsul,
q, sen/ha
a=
tonla
Danli ve danli paxlahlar
a) bundan payzhq ve
yazhq bufda
b) payrzhq ve yayhq
I
62243
ro9772
tt2t7
1
10859
atpJa
20,6
912
2t,l
19256
150
119
50,9
23,5
750
a) kartof
265
70,7
b) teravaz
erzaq iigiin bostan
4',142
8,3
70
41,2
24715
43562
2020
QarErdah
3
Texniki bitkilar
a)
tiiliin
b) Eav
v) qeltik
4
20153
9766
2.
2792
Kartof terevaz va
bostan bitkileri
v)
bitkilari
5.
Yem bitkileri
15205
50,7
500
6.
Baflar ve
gilameyvalilar
21705
15269
25,2
7,2
50309
a) meyva veran yagda
346
28,8
987
1 530
22789
7
20,6
9498
20153
1000
2444
36,2
25.8
3569
456
9959
b) frndrq baflan
v) qoz
7
8.
q) sabahd
Alma baglan
Albah, gavalt va
qoxillik ekmelar
11
Uztimltikler
Talvar tiziimti
Cakilliklar
t2.
Tut bafir
9
10
s.
96
t.4
t
sild-aoATALr lqrismi
RNrnrJlnN ronpm ril.
b
o
,
DuNun ,€RiTa-slEHi
a
a
e
a
C
t
1
t
a
eb
-t
TOtr^otAl
I-l
{t
'l
oa
ffi
I
6^;s..^
"r'^1T#"'r^ifr..
II
@
ss5s l;nrauarr
srie
srrauan
a
o
c
t,
.ta
t. atu
a
S;i'ii,lL',i.
@'iH'..,
t,u
,cil.an uzsa
SAHaLaR
coxirrix afiilerar
t
+
Un0lli roepro pol ou (zZ-r.)
r,ffs.ry
1
I
sanrl lsmlpn
Axir.
ot
ffi
doLousr (u z-0r,,
ffi
88'dflfaflLft
rfftr"il1;llrfl'T
@
mmn
fff,iH,is11^I,"
TOAPAOL
68, glo.,
b
.\-
rolilo,,,,
ce:r^*
AN
t,nluHi Torp^o roilDt
z
./,tla
srui
20! 0 v.
cot
1?.60- ZOL.O_\e
1254-o o.ou
\
-Ailatnn w1-.
bzel[nr io,py'a,
Dria torpog
sahast
5671 a.Ier
+0\6 ha
o.?r ta
$akil 4.
Kartof tarovez va bostan bitkilerinin timumi sahesi 2OO2melumatma g<ire 9038 hektar olub, iimumi respublika
ci ilin
ekinlerinin 6,60 -i tagkil edir. Btittin bu ekin sahalarindan 43562
ton mehsul yrgrlmrgdr. Terovezin flmumi akin sahasi ise 4674
ha olub, mehsul tadartikti 52299 ton olmugdur.
97
Den tedartikti tigiin qar[rdah ekini 9766ha-ya gatmr$ ve bu
sahalarden toplanan mohsul 20153 ton olmugdur.
Okina yararh sahelarin 126950 hektan yani 7l,5Yo-i danli
ve danli paxlah bitkitar altrnda istifado olunur va her hektardan
mohsuldarhq 18,0 sent /tra tagkil edir ki, bu da timumi respublika
gristericbsindan agafrdrr. Toplanan iimumi mehsulun hecmi
175012 tondan artrq olmugdur.
iqtisadi rayonda noxud 90 ha, lobya ise 857 ha taqkil edir.
Hemginin rayonda geltik, den tigtn giinebaxan okinlerine de
iistiinltik verilir.
Texniki bitkilarden ttittin kand taserrtifatmrn iqtisadiyatrnda esas gelirli sahalarden biri kimi ehemiyyatli yer tutur ve
respublikada istehsal olunan ttittintin 83,5Yo-i bu iqtisadi rayonun paylna dtigtir. Hamginin iqtisadi rayonun arazisinda 150
hektara qeder sahade gay ekinleri aparrl[ ve her hektardan mehsuldarhq yagrl ktitle geklinda 5l sent/ha olmugdrn'
te s arrtifatma
$ aki-Zaqatala iqt i s ad i rayonu erazi sinde kend
27794
goxillik
bundan
ekmalar,
ha-st
yararh torpaqlarrn 43330
iiziimha ba[lar (findrq, qoz, gabahd, alma, al,ah, gavalt ve b.),
Itiklar altrnda 4448 ha, toxmaqarlar 5635 ha, gay plantasiyalarr
105 ha ve s. goxillik ekmalar isa 1527 hektara qedar olub,
mehsuldar kond tesarrtifat sahelari hesab olunur.
$ekr-Zaqatala iqtisadi rayonu arazisinde yem tigiin ot
bitkileri ekini 13706 ha. Silos ve yagrl yem tigtin ekinler isa 1499
ha olmugdur. Yem iigtin ot bitkiler akini sahesinden 644 ton,
silos ve yagrl yem tigiin ekin apanlan sahelerden isa 10 min tona
yaxm mehsul toplanmrgdu.
iqtisadi rayon erazisinda biganak ve <irtiglerin genig sahe
(219857 ha) tutmast, hemginin mehsuldarhgrn kifayyet qeder
olmasr btittinliikde heyvandarhfrn inkiqafina gerait yaratmrgd[.
Son molumata gore (2002-ci il) iqtisadi rayonda iri buynuzlu
mal-qaranrn sayr 248797 bag, qoyun va kegiler 617420 baS,
donuilann ruyi 11669 bag, atlann sayr isa 113634 baqdrr. iqtisadi rayonun tasarrtifatlannda std ve stid mehsullan istehsah
98
80981 ton, et va at mehsullan istehsah ise 11568 ton, Srumurta
istehsah ise 49114 eded olmugdur. Yern bitkileri ekinlerini yaxgr
tegkil etmek ve bu ekin sahalarini geniglendirmaklo, hemginin
bigenek va oriiglarde aqrotexniki igler aparmaq ve istifada mosolasinda semeraliyi yaxgrlagdrmaq yolu ile heyvandarhq sahasinde gticlti d<intiq yaratmaq olar.
$eki-zaqatala iqtisadi rayonunun qiymetli torpaq sarveti
asason keskin pargalanmrg relyef geraiti olan daflrq zonada,
kompleks hidroloji tasirler altrnda olan Alazan-Hefteran vadisinde ve quraq algaq dag tireleri ve qapah dtizanlikler sahalarinde yayrldrgr tigtin torpaqlarrn itirilmesi, miinbitliyin azalmasr,
mahsuldarhlrn a9a[r dtiqmesi gox yerde demek olar ki, aydrn
mtigahida olunur. Btittin bu proseslerin qarglsrnl almaq va
istifadedan grxml$ torpaq sahalarini kend teserriifat istifadasina
qaytarmaq tigtin gticlti hidrotexniki, aqromeliorativ, megameliorativ ve aqrotexniki tadbirlar tetbiq etmakle torpaq drttiyiimin
mtihafizesini, somarali istifade va akin sahalerindan yiiksek
mehsul almaq problemlarini mtisbat hell etmek olar.
5.
Bitki ehtiyatlarr
Boytik Qafqazrn cenub yamacrna daxil olan rayonlann
(Balakan, Zaqatala, Qax, $aki, Oglz, Qebale) erazisinda bitki
ortiiyu daflrq eraziye mexsus yiiksek zonalhq qanununa uygun
olaraq deniz saviyyesinden yuxarr qalxdrqca deyigir. Balaken,
Zaqatala, Qax rayonlannrn canub hissasinde dtizen megalerinin
qalrqlarrna (qrzlapac, yalanqoz, a(yarpaq qovaq, uzunsaplaq
pahd) rast gelinir. Burada pozulmug dtizan megalri gox yerda
ballar, kend taserriifatr sahalari, tcirame tipli kolluqlar (giblekler)
ve ya$ayl$ menteqalari ile ovez olunmugdur.
Qax, $aki, Opuz, Qebala rayonlan erazisinde Bozqu yayla
arazisindo ardrc-saqqrz seyreklikleri ve qismen iberiya pahdr
99
me$olorinin qahqlanna rast galinir. Bu rayonlarda da QanrxHaft aran vadisinde dtizan me galeri m<ivcuddur.
Daphq zonanrn daniz sethinden 1000-1100 m ytiksekliyo
qeder yerlegen agalr da!-mege qurga[rnda iberiya pahdr ve qafqaz velesinin iisttinltik tagkil etdiyi mepelikler, 1000-1800 m
ytiksaklikda yerlegen orta da[-mege qurgafmda esasen fistrq
megeleri, 1800-2000 (2300) m ytikseklikde, yeni yuxan da[me$o qur$agrnda gerq pakdr, Trautvetter apcaqaylnl vo tozapac
megeleri yayrlmrgdr. Bu qurgaqda respublikamrzrn arazisi tigtin
yegano saytlan qafqaz rododendronunun kigik sahelerirl'e Zaqatala qoru[unda tesadtif olunur.
Ytiksak daflrq zonada tig bitki qurpafr aynlr: subalp qurgafir 1800 (2000)-2600 m, alp qurgalr 2600-3000 (3200) m ytikseklikde ve alp qurga[rnrn tisttinda 3500 m-den htindtirde yerlegon subnival (nival) qurgaqlan.
Subalp zonasrnda bitme garaitindan asth olaraq mezofil
subalp gemenlari, bozqrlagmrg subalp gamenlari, subalp bozqrrlarr, alp qurga[rnda ise algaqboylu otlardan ibarat alp gamenlari
(<xahlaru) yayrlmrgdr. 3500 m-dan yuxanda subnival qur$a[rnda torpaq yoxdur. Orazi qayahqlardan ibaratdir. Burada tektek gigekli ot bitkileri n<ivlarine tesadtif edilir.
Regionun ytksek daphq zonastnda, mege, xtisusile subalp
ve alp qurgaqlannda qayahqlar, ugqunlar, yarfanlar, daqhqlar
geniq saha tutur.
Mege ve subalp qurpaqlarrnda ilkin bitki orttiytintin yayrlmasl qanunauyfunluqlart insantn menfi taserrtifat faaliyyetinin
tesirine memz qalaraq pozulmug, n<iv terkibleri deyiqilmig @isleqmiq), gox vaxt t<irema tipli bitki qruplagmalan ilo evez
olunmugdur.
Qeyd edildiyi kimi region arazisinde bitki ortiiyii, o ctimladan megelar ytiksaklik qurgaqhq qanununa uygun olaraq yayllmrgdr.
Regionun cenub hissasindo G<iygay va Olicangaylan arasrnda ve Qanrxgay h<ivzasinde geniq sahada ardrc va saqqlz100
ardrc megalari vardrr. Bizim dovriimiize ardrc megeleri nisbetan
\zaq va elgatmaz yerlerde qalmrgdrr. Burada megeler osasan
dikliyi 20-50" olan yamaclann gimal cohatlarini tutur. Cenub
yamaclar osasan gllpaq (bitkisiz) olub ardrc apaclanna yalnrz
yamacm agafr ve az meylli hissolerinde seyrek halda va kol
geklinde rast gelinir. Kaskiniyli va goxmeyveli ardrc nrivleri
Bozdafirn esas bitki novleri hesab olunub burada seyrek megelikler yaradr. Ardrc megaleri gox vaxt saqqtz alacla qan$lq
megalik emola gatirir.
$eki, O[uz ve Qebela rayonlan erazisinda Qanrx-Hafteran
vadisine birlegen Bozqr yaylanrn esason gimal cehatlerinde
iberiya pahdr tisttinliik tegkil edan pozulmug mega qahqlanna
tesadtif edilir.
Qanrx-Hefdar vadisinde hela yaxm kegmige qeder dtizen
meqe landgaftr iistiinltik tegkil etmigdir. Bizim dovrtimiize bu
megelarden ayrbayfl kigik sahalar gelib gatmrgdrr. Hazrda
relyefin nisbetan htindtir yerlerinda uzunsaplaq pahd megeleri
qruplan mtigahida olunur. Vadinin orta ve aga[r (cenub) hissesinde, qrunt suyunun sethe yaxrn olan yerlarinde qrzrla$ac, yalanqoz ve afyarpaq qovaq bitir. Qebele rayonunda Quxur-Qabale, kendinden I km gimalda va Memmedalah kendleri yaxrnlrfrnda (Qarasu ve G<iygay gaylan vadisinde) qrup hahnda tigtincii dcivriin relikti damiralac bitir. Rayonun Hemzalli kendinin
qabristanhlnda 250 adodden gox diamehi 40-130 sm, boylarr
20-28 m olan 3-cti dowtin yadigan gilameyve qarag<ihre a[aclan
qaranlrq megalik yaradr. Terkibine tek-tek gabahd, g<iyrtig, a!caqayrn, qafqaz xurrnasl qan$rr.
Qanrx-Hafteran vadisini daphq zonadan galen bir srra gaylar kesib kegir. Bu gaylar boyu a[yarpaq qovaq, s<iytid, qzrla$ac, qarqfac dar zolaq geklinda megalik yaradr. Megede srx
sarmagrfa ve kollara rast gelinir.
Boytik Qafqazrn cenub yamacmm aga[r dafi mega qur$alrnda srrf iberiya pahdr ve qan$lq pahd-veles megeleri, orta
dag-meqe qurqafirnda fistrq megeleri, yuxan da!-meqe qur$a101
frnda ise gerq pahdr, Trautvetter a[caqayrnr ve tozapac megeleri
yayrlmrgdr.
Regionun meqe teserrtifatlan erazisinda mege ile 6rttilti
saho 218047 hektar (cadvel 12), qoruqlann arazisinde ise (Zaqatala qorulu -15509 ha, ilisu qoruEu 8684 ha, Turiyangay qoruEu-6545 ha) 30438 ha tegkil edir. Bu regionun timumi erazisinin
28,3 faizidir (megelik faizi). On yiiksek megelik faizi OPnz
rayonunun payma dugur. (37,6%)
Cedvel 12
Ustiinliik toqkil edan
aEac cinsi. ha-la
Mege
tasarriifah
l!
N
cl
oB
Ek
, .J,
6=
Gra
o!
2rO
EE
>oo
Frshq
Pahd
velas
caml
oo=
t322
9366
25174
5256
8562
10r59
38653
Oax
14486
19932
7314
10010
3565
Seki
t4t75
5512
OEuz
Qabele
14150
I 5558
tt443
87t4
10349
3807
8583
20889
30036
29400
32855
s827
8107
Cami
8561 5
45563
45829
177007
Balakan
Zaqatala
6724
2503
t2623
41040
6l
iic
>r 4!
dq)
30430
44480
28996
36760
27.9
29,0
29.3
3 1903
37.6
23.01
28.3
45478
2tE047
17.01
Boytik Qafqazrn canub yamacmrn dalhq hissesinde asasan
fistrq (85,6 min ha), pahd (45,6 min ha) va veles 45,8 min ha)
megeleri (Cadvel l) yayrlmrgdu. (81%). Diger alac cinslerinden
ibarat megalikler (afcaqayrn, qarapac, tozapac, qoz, gabaltd,
damirqara, c<ike, qarag<ihre, Qafqaz xurnasl) va stini afachqlar
cami l9%o teqkil edir.
Filizgay (Balakengay) hovzasinda daniz sathinden 8001000 m ytiksaklikda qayah aqrtmlarda ve dik grlpaq qayalarda
l0 hektara yaxrn saheda qaflnaqvarl $am afaclan bitir. Fikrimizce bu gamlar buzlaq dovriindan bize qalan yadigarlardr.
Megelerin orta boniteti regionun ayn-ayrl rayonlannda
ru.0-III.9, Orta dolulufu 0,50-0,57, br hektarda orta oduncaq
ehtiyatr 150-200 ktb m. arasmda deyigir.
t02
Regionun mega fondunun 80 faizi qedari etraf mtihitin
miihafizasinde mtihtim rol oynayan qoruyucu keteqoriyasma aid
edilmigdir. Yagayrg mentaqeleri atrafinda (Balaken, Zaqatala,
Car kendi, Qax, ilisu, $eki geheri ve onun Oxud, Kig kendleri,
OEuz, Qabele ve s) yagrlhq zonasr (rekreasiya) megeleri 10 min
hektara yaxln teqkil edir. Balakan, Zaqatala ve eax rayonlan
erazisinde Qanrx gayr boyr 5700 hektar dtizen mege sahesi
qiymatli ov bahqlannrn ktirtileme yerlerini qoruyan qadalan
mege zolalrna aid edilmigdir. Qamxgay etrafmda ve Turiyangayla Gciygay gaylan arasrnda qobu ve yarganlarla sx pargalanmr$ yamaclarda 17526 hek. sahade xtisusile qiymetli saqqrz
ardrc megelari aynlmrgdr. Turiyangaym saf sahilinda dcivlat
qorulu erazisinde ardrc tisttinltik tegkil eden megeler 4640 hektar, saqqz megaleri 1140 hektar, gayln subasannda qrziapac
megesi -115 hektar arazi qoruq megelerine aid edilmigdir.
Afdam- Q abele, i smayr lh - Q ab ale, B akr-Zaqatala, g eki -Zaqatala,
$eki-Bakr, Oguz-$aki gose yollan ve demir yolu etrafrnda
qoruyucu mege zola[r ayrrlmrgdrr.
Regionda yerlagan 6 mega taserriifatlarmm dtizen hissesinde 15 min hektar sahede me$e meyve teserr{ifatlan yaradrlmrgdr. Bu tosamifatlarrn goxunda qoz va gabahd ekinlari mrivcuddur. Bundan bagqa regionun dafhq hissosinde ayn-ayn sahalerde qoz, gabahd ve diger cinslorden ibaret mege akinleri
hazrda megelik geklini almrgdr.
Regionun btitiin orazisinda ilkin mege tiplari, hemginin
bitki rirttiyiintin ytiksaklik qanunauyiun yayrlmasr insan fealiyyetinin tesiri neticesinde bu va ya diger darocedo pozulmugdur.
Xiisusi qiymetli me$a massivinde saqqz, ardrc megeliklerinda
alaclarrn qanunsuz kesilmesi va intensiv mal-qara otanlmasr
neticesinde kserofil, bezen friqana gibleklerila ve yanmsehra
bitki qruplan ile evoz olunur.
Vaxtile pahd megalari tisttinltik tagkil eden Acmohur <indaflr[r erazisinde megalarin yox edilmesi, uzun mtiddet okingilik va maldarhqda istifade edilmasi naticesinda trirama tipli
103
bitki drtiiyti formalagmrqdr. Burada pahd megelerinin ve torema
tipli damirqara afaclannrn qahqlanna tesadtif edilir. Yayla
erazisinda dik yamaclarda pahd megasinin mehv edilmesi torpaq
orttiyiintn giiclti eroziyaya uSamasma, onun quraqlagmasma,
dagh-grnqrlh sahelerin yaranmasrna sabeb olmugdur. Bela yerlerda ise quraqhfa daha davamh bitkilerden sumaq, dafidalan,
acrlrq, iydeyarpaq armud, tok-tok saqqrzaflac vo govon inkigaf
edir. Yaylada torama tipli qaratikan kolluqlan ve yovganhqlar
daha genig yayrlmrqdr. Bu kolluqlar dapdayan va dovgantopah
iisttinliik tegkil eden bozqrrlarla kompleks bitki orttiyti yaradr.
Qanrx-Hefteran vadisinde insanrn mtixtelif istiqametli
uzunmiiddetli tesarriifat fealiyyeti neticasinda mtixtelif landgaft
tipleri yaranmtgdu. Burada dtizen ve gayqrafr mega dekeleril>
tez-tez kend teserriifatr sahelerine (taxrl sahelari, me)rva, gabahd,
qoz, findrq baglarr) avez olunur. vadi erazisinde xalq seleksiyasr
yolu ile yaranml$ bagda-baga <iztinomexsus (me$e-baflara>da
rast gelinir.
Agalr da[-mega qurgafr ya$ayl$ mentaqelerine yaxrn yerlegdiyinden antropogen tezyiqlera daha gox monlz qalmrgdu'
edak ki, Boytik Qafqazrn canub yamacmda daf sistemi
Qeyd
oztintin aga[r hissesinda miixtelif htindtirltiklarde Qanrx-Haftaran vadisina (diizane) kegir. Regionun qarb hissasinda (Balakan rayonunda) bu htindiirltik 350-500 m,Zaqatala, Qax va $eki
rayonlannda 400-600 m, opuz va Qebela rayonlannda isa 600900 m-dan kegir. Dafrn vadiye kegid hissesinde, meqanin aga[r
serheddi insamn teserriifatsr z faaliyy etinin tesiri naticesinde siini
olaraq yuxan qaldrrrlmrgdu.. Meselen, Qax rayonu erazisinde
kend tosarrtifatrnda istioafde olunan meqasizleqdirilmig sahelare
500-1000, bazi yerda 1400 m htindiirltikda rast galinir. Aqaft
me$a qurga[rnda yiiksek mahsuldar iberiya pahdr megalikleri antropogen tesirlor neticesinda demirqara a[achqlaflna ve mtixtolif
tipli gibleklare gevrilmigdir.
Orta daf-mege qurgaprnda yiiksek g<ivdali mehsuldar fistrq
megeleri t<irema tipli veles megelerila, bezen titrakyarpaq qovaq104
la, findrq, briytirtken kolluqlarile, sx ayrdrigeyiliklerile
evez
olunmugdur.
Yuxan me$o qur$afrnda uzunmtiddetli intensiv maldarhlrn
tesiri naticasinde mege heg yerda tebii serhodindo qalmamrgdr.
Haqqrnda danrgrlan regionda meganin yuxan tebii (iqlim) serhadi iyun ayrnm orta temperaturu l0o olan xettden, yani 25002600 m-den kegmelidir.
Tedqiqatlar gcisterdi ki, megenin mtiasir (deyigilmig) serhadi Muxaxgay hcivzesinde 1800-2000 m-e Qax rayonunda eagqagay h<ivzesinda azmeyilli cenub yamacda 1450 m-e, ona qon$u
Ktirmtikgay hrivzesinde ilisu kandi ehafinda az meyllliyamacda
1550-1650 m-e endirilmigdir. Qax rayonunun Lekitgay hovzesinde bu htindtirltik 1750-1850, Qumgay h<ivzesindo isa 20002100 m-den kegir, Kiggayrn qollan olan Duluzdare ve eaynar
gaylan hcivzelerinde megenin mtiasir (antropogen) sarhedi l75O1800 m-e, Kiggayrn sol qollan yamaclannm azmeyilli suayncr
hissesindo isa dar dilvari zolaq qaklinda 1700-1600 m-e enir.
Demiraparangay h<ivzesinda bezi yerda megenin yu(an serhedi
1450 m-e endirilmig, gox dik yamacda ise 2100 m-den kegir.
Meganin yuxan serhadinin agafr dtigmesi naticasinde gox yerde
toza$ac vo garq pahdr qurgaqlarr tamamile sradan gxmlg, onlarr
gamenler, bozqtrlar, kolluqlar, qayahqlar va daghqlar ovoz etmiqdir. Bu hal agafrda yerlagen mego vo kend tosamjfatr sahelarini, yagayrg manteqelerini tehltika altrna alr. Bele ki, megasizleqdirilmig erazilarden gelen sathi su axrmlarr, ugurumlar, yarganlar ondan agalrda yerlagen megaleri do berbad hala salr.
Bununla da daflarda su rejimi pozulur ve da[rdrcr sellerin covlanrna sebeb olur.
Daghq erazido mege <irtiiyii miixtalif meyllikli yamaclarda
yerlagir. Qabale ve $eki rayonlannda me$a erazisinin 40%o-e qedari, Qax ve Zaqatala rayonunda 50%-den goxu, Opuzrayonunda ise 6o%o-e qederi dikliyi 3Oo-dan artrq olan yamaclarr tutur.
Lakin bu megelerin goxu bu vo ya diger darecede antropogen
tasirlere menlz qalaraq <iz qoruyucu funksiyasrnr zaifletmigdir.
105
Meqeye yaxm yerlegen ya$ayt$ menteqeleri ($eki 9., Qoxmux,
Kig, Dodu kendleri, ilisu kendi, Qebela qesebasi, Vendam, Laza,
Qemervan, Bum kendlari ve s.) yaxrnhprnda me$ayo ytiksek
antropogen tenJiq, hedsiz rnal-aqara otarrlmasr ve afaclartn ozbaqrna qanunsuz kesilmesi neticosinde megenin iimumi vaziyyeti
pislagir, qoruyucu, sehiyye-gigiyena ve estetik funksiyasr a9a[r
diigtir, torpaq barkiyir, ot orttiyii tapdanr, yeniyetme afaclar ve
kollar zadelanir, sathi va yarfan eroziyast inkigaf edir, selemelegatiren menbeler yararur.
Bdyiik Qafqazrn cenub yamacl rayonlannda me$o sahelerinin mehsuldarh[rnr artrrmaq, onun qoruyucu, sehiyye-gigiyena
ve digar faydah funksiyalanm ytikseltmak tigtn aqafrdakr ef-
fektli ve real tedbirler heyata kegirilmalilir:
l.Tebiatin bize baxg etdiyi daf yamaclannr da[rlmaqdan
qoruyan, bizi sellerden mtihafiza eden, saf su ve hava (oksigen)
iia temin eden tabii megelerimizi qoruyub saxlamahyrq. Hazuda
bu problemin helli bir gox obyektiv sebeblarla baphd[. Bele ki,
1."gion.r, ya$ayl$ mantaqelerine tebii qa7'n verilmosi azaldtfub,
bagqa <ilkalerdan mtixtelif yanacaq novlerinin ahnmasr dayandrrrlrb, yanacaqkimi igledilen neft mehsullan baha oldufundan
almaq mtimktin olmur. Diger terafdan hantda regionun ehalisini
yanacaqla temin etmok tigtin ilde 350 min kubmetrden arttq
oduncaq teleb olunur. Lakin bu maqsedle regionun rayonlart
iigtin ilde 20-25 min kub m- oduncaq aynlu. Bu ise diger yanacaqlann qrthfr garaitinde ahalini gox ctizi temin ede bilir. odur
ki, mege-qrrma qaydalfrna riayet olunmur, plandan dafalerle
artrq qanunsuz alac kesilir. Lakin bu sebeblar esasmda bizim
megeleri yox etmaye haqqtmrz yoxdur. Qtinki, meqelerin axlnna
grxmaqla biz yagayrgrmrzr tahliike altrna almrq oluruq, bununla
dehgatli sellerin yaranmasrna gerait yaradr, oztimtizii ve gelacak
nesli yagamaprmtztigtin labtid olan oksigenden mehrum edirik.
Megelerin mtihafrzesi dovlat seviyyesinde aparrlmahdr'
Megelerin miihafizesini gticlendirmak tigtin ehalini qazla, elek-
106
trik enerjisi ile, diger yanacaq nrivleri ve tikinti materiallan ile
tamin edilmesi haqqrnda lazrmi tedbirler gcirtilmelidir.
2.Yagayrg menteqaleri atrafindakr yaqrl zona me$aleri, o
ctimladen onun mega-park (rekreasiya) hissesi, hemginin gose va
demir yolu boyunca olan qoruyucu mege zolaqlan, Kiggayr hrivzosinde nezerde futulan kurort megeleri osason pozulmug t<irama
tipli afachq ve kolluqlardan ibaratdir. Hazrrki vaziyyetinda bunlar zeif qoruyLrcu ve estetik xtisusiyyete malikdirler. Megenin bu
gcisterilen miisbot funksiyalannr yeniden berpa etmak tigtin ilk
novbede m<ihkam qoruq rejimi yaratmaqlazrmdtr, bu meqsedle
megeye mal-qara giran yerler hasarlanmahdu. Sonra burada
hisse-hisse rekonstruksiya igi apararaq azqiymetli megelik ve
kolluqlar davamh, uzun<imiirlti afiac va kollarla (gabahdyarpaq
pahd, demirafac, ipek akasiyasr, crike, qoz, gabahd, yavor, ginar,
quqarmudu nrivlori, zopal, pirakanta, krrm gamr, sorv, ktiknar,
sidr, qrrag<ihre va s.) avez edilmalidir.
Feal rekreasiya (mege-park) zonasmda m<ivcud me$o massivlerinde menzareni zanginlegdirmek, yol-crfu gebakasi yarutmaq, pis hava geraitinde daldalanmaq yerleri dtizeltmek, skamyalar, baxrg meydangalan tegkil etmek, ocaq qalamaq, gadr
qurmaq tigtin xtisusi yerler ayrmaq kimi tedbirler gririilmelidir.
3.Regionun rayonlarrnrn iqtisadiyyatmda megeler mtihtim
rol oynayr ve ehalinin oduncaqla tamin olunmasmda asas monbe sayrlr. $aki, Balaken, lsmayrlh me$a teserriifatlarmda aragrhqla da meggul olurlar. Megaden elave istifadeya crr meyvelerin
(qoz, findrq, gabahd, alma, armud, zopal, alga, ezgil, yemigan ve
s.) toplanmasr, ot gahmr ve mal-qara otanlmasr daxildir. Lakin
son zamanlar bu iga az fikir verilir. Odur ki, bu sahade mtivafiq
tedbirlar heyata kegirib cr meyva va gilameyva a[ac ve kollar
yayrlan saheler agkar edilmali, orada meyve todartiktintin hacmi
rntieyyanlagdirilmali, bu a[ac ve kollara menfi tesir gcisteren
digar bitkiler aradan gxanlmah, onlara xtisusi megegilik va aqrotexniki qulluq edilmelidir. Toplanml$ cr meyvelerden kon-
t07
serv, miirobbe, qire va s. hazrlamaq iigtin ytiksak texnoloji
sexlorin agtlmast meqsedauy[undur.
$ingay hovzesinde m<ivcud gaytikanr plantasiyasrndan
semareli istifada edilmosi, gaytikanmrn yax$l sortlanndan ibarot
sahesinin geniglendirilmesi va onun teserrtifatrnrn yaradrlmast
iginin heyata kegirilmesi vacibdir.
Regionun mega teserrtifatlarrnda bol hektar veron afac va
kolluqlarr, subalp ve alp gemenlerinin m<ivcudluiunu nazare alaraq arr gr hfr gen i glendirmek meqsede uyfundur.
4.Agagr da!-mega qurgafrnda ve dafeteyi zonada aqalr doluluqlu pahd-demirqara meqaliyi ve ya seyrekliyi, yaxud tcirame
tipli srrf damirqarahq emele gelmigdir. Onlann terkibinde gox
vaxt pahd, gtiyrtis va a[caqayrnrn tebii berpasr mtigahide olunur.
Megeni mal-qaranrn tasirinden qorumaqla va kollan sradan
gxarmaq yolu ile (igrqlandrrma) megeliyi barpa etmek olar.
5.Da[ yamaclannrn gtiney cehatlerinda yaranan t<ireme
avadanhqla tochiz edilmi
I
kolluqlarda torpaq qatr yuyulmug, gox yerde ana stixur sethe
gxmlg, megebitma geraiti quraqlagmrqdr. Bele sahelerde deniz
sathinden 500-600 m htindtirltikde quru bitme garaiti olan daqh
yamaclarda eldar qamr, badam, saqqrzapac, ptista, dafdafan ve
iydayarpaq armud, aqa[r dag mese qursa[rnda (600-1100 m)
yuyulmug dagh torpaqlarda knm gamr, orta da[-mege qurga[rnur
ercziyaya ufoamrg yamaclannda qarmaqvarl gam, adi gam va
krrm gamrndan istifade etmak lazrmdr.
6.Regionun orta da!-meqa qurqafrnda yagaytq mentaqeleri
yaxrnhfrnda va yollar boyu afaclarm <izbagma kesilmesi ve malqara otanlmast naticosinde ilkin mehsuldar fistrq megeleri pohreden triremig velaslikla va ya kolluqlarla avaz olunmuqdur. Bela
sahalarin goxunda elverigli mega-bitme garaiti qaldrlr tigtin mege-berpa iqleri tabii barpaya k<imak gcistermek istiqametinda
apanlmahdr.
7.Osas sel menbayi sayrlan meqenin miiasir yuxarl serhadindan tistde 100-200 m eninda qoruyucu zolaq ayrrlmalt va
orada mal-qara otarrlmasr qadafan edilmelidir. Eroziyaya u!ra108
mr$ dik gtiney yamaclarda bele <bufen zolaqlannr daha enli
goti.irtib, megeni iqlim serhedine gatdrmaq olar. Meganin tebii
barpasma gerait yaradan xiisusi megegilik tedbirleri heyata
kegirilmelidir. Mege ekini igleri de on mtihtim tedbirlarden biri
sayrlmahdrr. Bu meqsadle yuyulmug dagh yamaclarda adi gama
va ardrca, nisbaten az yuyulmug yamaclarda tozapacr, qu$armudu, gerq pahdr, ayr findrfr, trautvetter afcaqayrnrna tisttinltik
verilmelidir.
S.Regionun me$a-meyva teserriifatlannda vaxtile qoz, $abahd va digar baglarm sahnmasr meqsadyrinlti olmamrg, a!aclarrn arasrnda mosafa srx g<ittiriilmtig, keyfiyyetsiz toxum materialrndan istifade edilmigdir. Odur ki, hanrda bu baflann veziyyati qanaetbexg olmayrb onlardan olduqca az ve keyfiyyetsiz
meyvo mahsulu gottirtiltir. Bu baflarda rekonstruksiya igi aparrb,
xtisusi aqrotexniki tadbirlorla yana$r keyfiyyetli vo bol mehsul
veron qoz va gabahd toxumlanndan istifade ederek xtisusi ba[
(me ge-ba[) taserrtifatr yaradrlmahdu.
9.Qax mege taserriifatrnrn Dagtiz ve Axar-baxar silsilasinin
srx pargalanml$ yamaclannda olan <<xiisusi qiymetlil> saqqzardrc megalerinde ciddi qoruq rejimi yaradrlmahdr.
Ttiryangaym sol sahilinda yerlegen <<xtisusi qiymetli> saqqtz-ardrc me$o massivini hemin gaym sa[ sahilindeki Tiiryangay
qorufunda birlaqdirmek meqsede uy[undur. Qoruqda mtihafiza
igini daha da gticlandirmak iigtin gose yolu boyunca ve malqaradan qorunan sahelerin etrafi tikanh maftille ve ya metal torla
hasarlanmahdrr.
l0.Zaqatala qorufunun fealiyyatini daha da yaxgrlagdrmaq
iigtin onun 2 hissaye ayrrlan erazilerini birlegdirmek, texminen
sahasini 3 min ha artrmaq maqsede uyfundur. Qoruq erazisinde
megadan afac kasilmasi, subalp zonanm ise yay otlagr kimi
istifade edilmesinin qar$lsr ahnmahdr.
1 l.Azerbaycanda tebii halda adi gabahd megeleri gox az
sahede yalnrz Bdytik Qafqazrn cenub yamacl rayonlannda m<ivcuddur. Onlann mtiasir veziyyeti me$oya daim teserrtifatsrz
109
mtinasibot neticesinde daha da pislagir. Odur ki, Zaqatalarun
Olesger ve Mamnx kendlari, Qax rayonunun Qum, Qinarh
kendleri yanmda olan va Qebala rayonunun Hemzelli gaymrn
her iki sahili yamacrndakr, hamginin Vondam kendinin yanrnda
Destemaz adh kigik gayrn sol sahili yamacrnda yerlegerek kigik
saholerde olan srf ve diger afac cinslerile qarl$lq gabahd
megelarinin qorunmasr ttivsiyye olunur.
l2.Regionun mego tasarriifatlart erazisinde gox yayrlan
dorman bitkilerinin (itburnu, yemigan, murdarga, qaraqrnlq,
bafayarpafir, gendalag, gicitkan, devedabany dazt, andrz va s.)
tadartikti, becorilmesi va qablanmasr istiqametindo xiisusi iglar
aparrlmaltdr.
l3.Megalerin sanitar veziyyetini yaxgrlagdrmaq tigtin
meqe-patoloji tedqiqat iglari apanlmah, bakterioloji ve virus
preparatlanndan istifado edarak zererverici ve xesteliklerle
rniibariza tedbirleri heyata kegirilmelidir.
l4.Qebale rayonunun Sultan-Nuxa kendinin yanrndakr
Qebele radiolokasiya qurfiusunun tasiri neticesinda etraf kandlerin arazisinde elektromaqnit giialanmasrrun intensivliyi yol
verilen normadan 7-9 defe goxdur. Bu ise orada insana, fToraya,
faunaya ve rekreasiya tedbirlarinin heyata kegirilmesine menfi
tesir gosterir, belolikla fotosintez prosesi pozulur, mego vo meyve afaclanrun qurumaslna, meyvelerin giirtmesina, arr ailalerinin bege vermamesina sabeb olur. Bu folaketli tasir haqqrnda
yerli orqanlar ve ahali <heyacan tebili> galmahdr.
5.l.Otlaqlarrn veziyyeti vo problemleri
Boytik Qafqazrn canub yamacr rayonlannda kand tesarrtifatmm osas apancr sahelorindan biri heywandarhq (qoyunquluq)
hesab olunur. Regionun otlaqlan esason subalp va alp qur$aqlannda yerlagen yay otlaqlarrdr, qrg otlaqlan iso dafetayi
zonada (Acrnohur dtizti, Bozqu yayla) yerlegir. $eki rayonunun
110
yay, qr; otlaqlarmm 6rti$lorla birlikde sahesi 81665 ha (o
ciimleden 47OOO ha yay, 34655 ha qrg otlaqlarr), Otaz rayonundayay otlaqlannrn sahesi 18 min ha, Qabale rayonunda otlaqlarm sahasi 72,2 min ha (yay otlaqlan 27,01 min ha, qrg otlaqlan
45,6 min ha), Qax rayonunda otlaqlarrn timumi sahesi 40 min ha
tegkil edir. Bundan baqqa regionun me$a teserrtifatlarmrn
erazisindo mege talalan da otlaq ve <irtig kimi istifada olunur.
Subalp ve alp gemenleri zengin bitki 6rttiytina malik olub
regionda maldarhlrn inkigafinda mtihtim yem bazasr sayrlr.
Lakin asrler boyu onlardan ekstensiv istifade olunmug, otlaq
qaydalarrna riayet edilmeyerek hedsiz otarrldrprndan burada
bitki drttiytin{in kasrblagmasl, eroziya prosesinin giiclenmesi,
torpa[rn iist mtinbit qatmrn yuyulub aparrlmasr, yarlanlarrn
emele galmesi, gox yerlerde otlaqlarrn tamamile yararsrz hala
dtigmasina sebob olmugdur. Son illorde heyvanlann ozellegdirilib ictimai teserrtifatlardan ehaliye verilmesi (va ya satrlmasr) ile
elaqedar olaraq, otlaqlarm, xtisusen qrglaq ve kandyanr tirtiglerin
perakende, sistemsiz ve daha srx otarrlmasr neticesinda xeyli
garginlik yaranmrgdr.
Yay ve qrg otlaqlannda normadan 3-4 defa artrq mal-qara
otarrlu.
Regionun otlaqlannda yaranml$ indiki b<ihran vaziyyetden
grxmaq ve onlan her bir konkret garaitde elmi esaslarla yararlagdrmaq, bitki mehsuldarhlrnr artrmaq meqsadile agafrdakr
todbirlarin hazrlanmasr ve heyata kegirilmesi vacidbir;
1 .Rayonlararasr elmi-istehsalat otlaqlar stansiyasmrn yaradrlmasr;
2.Otlaqlarda geobotaniki tadqiqatlar ve pasportlagdrma
iglerinin apanlmasr;
3.Otlaqlar arasrnda daimi yollann salmmasr;
4.Otlaqlarda yararlagdrrma iglerinin apanlmasr, daglardan,
ko I -ko sdan, zer erli ve zeherli bitkil erdan temizlenmasi ;
5.Eroziayaya uSamrq otlaq va ortiglerda goxillik otlarm
sepilmasinin ehemiyyati bdyiikdtir. Bu meqsedle qarrgrq ot
111
novlarinin sapini daha yaxgr natica verir. Burada asasen paxlah
ve denli bitkilarden qrtrc, xaga, gobantoxmaft, qrnmzr ve a!
yoncadan istifade edilmasi maslehotdir. Torpa[rn mtinbitliyini
artrmaq va bitki orttiytinti berpa etmek iigtin tizvi vo mineral
gtibralerden istifade edilmelidir.
6.Aran rayonlarrndan yaylaqlara mal-qaranm xiisusi aynlmrg yollarla stirtilmosi meslehat goriiltir. Stirtiler ela sahalerle
aparrlmahdu ki, bitki drtiiyu da[rlmasrn, qobularrn emele galmasino gerait yaransm. Xarici tilkalerde stirtlarin daqmmasmda
vertolyotlardan istifade olunur.
T.Otlaqlarda otlaq d<ivriinde saho vahidinde otlafrn mehsuldarh[rndan asrh olaraq otarma nornasma riayet edilmelidir.
Belo ki, I kateqoriyayaaid olan otlaqlann t ha-da 8 bag, II kateqoriyada- 5 bag, III kateqoriyada 3 baq mal-qara otarrla bilar.
Haztda otlaqlarda bu normadan dafolerle artrq mal-qara otanlr.
Torpaq orrtip orta derecede yuyulmug sahalarde otarma normasr 50olo azaldrlmah, eroziya prosesi giddatli darecede inkiqaf
etmig sahelerde isa 2-3 1l arzinde mal-qara otanlmasr dayandrrlmahdr.
8.Medani otarma (hissa-hisse otarma) dowiyyesinin tatbiq
olunmasr. Bele otarmada sahe 5-6 hissaye b<iltintir, sahanin uzun
tarefi yamacm eni istiqametinde yerlaqdirilir. Hor hissede
heyvanlar 5-6 gun otanlr, soffa ise digar hissalore kegirilir. Belalikle, ewelce otartlmrq hisselere mal-qara bir de 25-30 giinden
sonra buraxrlr. Bu ciir otarma sisteminda gim qatr pozulmur,
eroziyaprosesi inkigaf etmir, otlafrn mehsuldarhlr xeyli artr.
g.Otlaqlarda soyyar vo daimi yagaylg, medeni-meiget, sahiyye, tadris merkezlarinin yaradrlmast, miiasir telefonlagdrma,
elektrikleqdirme iglerinin apanlmast.
10.Qrg otlaqlan erazisindo yerli qeraita uyfun afac va kol
cinslerinden istifade edorek mega zolaqlarmtn sahnmasr'
t12
6.Mehsuldar qiiwelar ve onlardan istifado
Olka erazisinde istehsalm va ehalinin semareli yerlegdirilmasi takce iqtisadi ahemiyyet deyil hemde bdytik herbisiyasi, geostrateji ehemiyyet kosb edir. gaki-zaqatala kimi iki
xarici drivlatla hemsarhed olan, milli-etnik tarkibi gox rengareng
olan bir regionda ise mahsuldar qtiwalerin samerali yerlegdirilmasi ve istifadesi tekce iqtisadi rayon menafeyi ile deyil
hemde rilkonin strateji galeceyi baxrmmdan onemridir. iqtisadi
rayonun terkib hisselerini teqkil eden her bir inzibati rayon tizra
ise yerli spesifft imkanlara mtivafiq mehsuldar qiiwalarin
inkigafi isa daha gox praktiki ehamiyyat dagryr.
Giirctirstanla hemserhod olan Balaken Azerbaycamn miihtim aqrar bolgalerinden biridir. Kond teserrtifatr taxrlgrhq, ttitringiiltik, baramagrhq, qarzekli meyvegilik ve heyvandarhq kimi
sahelerla temsil olunur. Senayesi yerli kand teserriifatr xammalmr emal eden, zeif ixtisaslagma va mexaniklegdirme seviyyesine malik yeyinti sanayesi mtiassisalerinden ibaretdir. olda
olan statistik molumata grire Balakenin asas sanaye mtiassisolari
ttittin fermentasiya zavodu- senaye istehsal heyeti (SiH tSO nefer), Balakon konserv zavodu (SiH I 16 nef.), istehsal kombinatlan (SiH 52 nef, va SiH 74 nef.) taxrl mehsullan kombinatr
(siH 35 nef) vo s. kigik mtiassiselerdir. Bu mtiossisalarin istehsal
fealiyyetinin ewelki illerle mriqayisasi g<istarir ki, onlann hamrsmda darinlegmekde olan tenazail helede davam etmekdedir.
Balaken erazi vahidinde mehsuldar qtiwalerin yerlegmasinin tekmillegdirilmesi ve semerali istifadesi takce bu b<ilgenin
iqtisadi-sosial menafeyi ila balh olmayrb, onun serhadda yerlegmosi ila elaqedar daha gticlti inkigaf etdirilmesinin vacibliyi ile
de baflrdr. Bu, rayonun btitovltikda inkigafmrn baghca problemidir. B<ilge <iziintin sarhod colrafi m<ivqeyi ile elaqedar (rayon
serhadlarinin timumi uzunluiunun 60olo-den goxunu respublikanrn d<ivlat serhaddi tegkil edir), neinki yerli ehalinin, hem de
qon$u Gtirctistanda maskunlagan soydaglanmzrn iqtisadi, sosial,
113
manovi dayaq markazi rolunu oynamahdu. Tebii ki, mtisteqillik
geraitinde Balakenin sarhod cofrafr m<ivqeyi ila elaqedar onun
bele bir funksiyaya malik olmaq imkanlarr da artmrqdr va
bundan istifade etmek laztmdrr. Hem de Balaken arazi vahidi
respublika vahid tosarriifat kompleksinin bir hissasi kimi takca
iqtisadi rayonun deyil hamde btitiin Azerbaycanrn sosial-iqtisadi
inkigafrnda da rol oynamahdr. Mahz sadalanan va qeyd edilmayon digar sebeblarla alaqedar Balakan respublikamn nisbeten
geride qalmrg ucqar aqrar b<ilgosinden mtixtolif istiqametlerde
ixtisaslagmrS aqrar-sanaye b<ilgasina gevrilmelidir. Bu maqsedla
Balakenin tesarriifat strukturunda osaslt deyigikliklor olunmafudrr. Har geyden ewal ixtisaslagmrg enenavi teserrtifat sahalari
daha da inkigaf etdirilmeli, ekstensiv inkigaf yolundan intensiv
yola kegilmelidir. istehsal edilan kand tasorrtifatr xammalmrn
dtinya standartlanna cavab vera bilen, bazar iqtisadiyyatrnrn kaskin raqabetina d<izan, son mehsula kimi onun kompleks emafuna
nail olunmahdu. Masalen, Balakan tiittin fermentasiya zavodunun mtiasir texnika va texnologiya ile yenidan qurulmasr naticosinde islehlak tayinath son mohsul istehsal etmak mtimktindtir.
Mtiasir mtistaqillik qeraitinde xarici investorlarr celb etmekla,
miigterak mtiessisolar yaratmaqla bele senaye obyektlerini tegkil
etmek olar.
Balakanin neinki kendlarinde, hetta geherin oztinde belo
hemige ytiksek stiretle artan ehalinin sayma, yag-cins terkibina
mtivafiq ig yerlerinin gatrgmamasr, olmamast ile alaqedar goxlu
miqdarda amekyagh ehali, xtisusila de kigilar senaye cehetdan
inkigaf etmig yerlere kogtib gedirler. Son illorde bu proses daha
da gticlanmigdir. Meselen, hale 1995-ci ilde 1100 nefer tebii
artrmrn 300 nafari kanara miqrasiya etmig, timumi artrm 800
nefer tagkil etmigdi. Bu sobeMan da Balakenda sosial-iqtisadi
inkiqafin giiclti, dinamik dirqeli gi zeruridir.
Qeyd etmok lazrmdr ki, igsizlik problemi takce kond
yerlarinde deyil, rayonun merkezinde-gaherda de milgahide
edilir. Halbuki Balaken geheri yerine yetirmeli oldufu funksiya
tt4
ile elaqedar (yalnrz rayonun toserrtifat-tegkilat markezi kimi
deyil, ham de qon$u Giirctistanrn azerbaycanhlar meskunlagan
arealmda menevi, sosial-iqtisadi istinad, dayaq merkezi kimi)
gticlii tesarrtifat vo sosial infrastnrktura malik olmahdu. Bagqa
sozle, Balaken qaheri nainki eyni adh inzibati erazi vahidinin,
hem de daha genig meskunlagma arealmrn dayaq karkasrna
gevrilmelidir. Bunun tigtin ilkin marhalade mtieyyen gtizegtlerin
verilmasi (meselan, uzunmiiddetli agafr faizli krdit ve s.) geherin
tasarrtifat strukturunun koklti surotde yiiksek emek tutumlu, tam
d<ivriyyeli, miiasir d<ivrtin telebleri ile mtintazem suratde ayaqlagan, sanaye saheleri hesabma yeniden qurmaq lazrmdu. Filizgay polimetal yataqlanrn kompleks emahna osaslanan tam d<ivriyyali metallurgiya mtiessisesinin yaradrldmasr bu baxrmdan
boytik ehemiyyet kesb eda biler.
Balaken gaherinin sosial-iqtisadi dirgeliqi kend yerlerinin
da tasarrtifatlanrun yeniden qurulmasr ile paralel apanlmahdr.
Bazi iri kendlarda nisbetan iri, amoktutumlu senaye mtiassiselerinin yaradrlmasma nail olunmahdr. Kendlerin demoqrafft
potensialmm yerlerda saxlanrlmasrna y<ineldilen diger yeni
sosial infrastruktur obyektlerinin yaradrlmaslna, mcivcudlarrnrn
isa takmillogdirilmasine nail olunmahdr.
Zaqatala Azerbaycamn mtihtim kand teserriifatr rayonlarmdan biridir. Kand tesarrtifatmm apancr sahaleri qerzakli
meyvegilik, heyvandarhq, baramagrhq, tiitiingtiltik ve efir ya[h
bitkigilikdir. Senayesi asason yerli kand tasarrtifatr xammahnm
emah ila magful olan zaif ixtisaslapma ve mexaniklagdirme
seviyyesine malik miiessisaler ile temsil olunur. Son (1995-ci il)
statistik malumata gora, Zaqatala erazi vahidinin esas sanaye
mtiossiseleri senaye istehsal heyyati (SiH) 174 rrefar olan konserv zavodu, ttitiin fermentasiya zavodu (SiH 13l nafer) 9 n<imreli g<irekxana (SiH 130 nefer), atriyyat kosmetika fabriki (SiH
84 nefar), mebel fabriki (SiH 74 nefer) va s.-dir. Adlan gekilen
sonaye mtiessisalerinin istehsal fealiyyetinin awelki illerle mtiqayiseli tehlili g<istarir ki, bazar iqtisadiyyatrna kegidle elaqedar
115
olaraq, btittin bu miiessiselerin demak olar ki, hamrsrnda avvalki
illerle mtiqayisede iqtisadi gerilema mtigahide edilir.
zaqatalada mehsuldar qiiwelerin semereli arazi tegkili va
ondan isiifadenin takmillegdirilmosi yalfoirz bu b<ilgenin iqtisadi
ve sosial menafeyi ile ba[h olmayrb, onun bu regionun miihiim
istinad dayaq merkazlerindan biri olmasr vazifasi ile de elaqedardrr. uatrz t<eqmigde da bu geharin regional morkez kimi rolu
rlozoro ahnmrg ona bu cahetden boytik ahemiyyet verilmigdir.
Eyni zaman da Zaqatala erazi bolgtisii <izii iqtisadi ve sosial
potensiah ila respublika vahid teserriifat kompleksinin bir hissesi
li-i Utittin Azeibaycanrn sosial-iqtisadi inkigafinda, bohrandan
gxmasrnda da rol oynamahdrr. Mehz, bu ve diger yerli xarakierli faktorlarla (ahalinin maddi va sosial geraitinin yaxgrlagdlrrlmasr ve b.) elaqedar Zaqatala arazi vahidi Azerbaycamn sosialiqtisadi inkigaf seviyyasine gore nisbeten geride qalmrg ucqar
kond teserrtifatr brilgasinden bir nega istiqameda yiiksek saviyyeda ixtisaslagmrg aqrar-sanaye brilgesina gevrilmelidir. Bu
meqsedle arazi vahidinin tesarriifat strukturunda esaslt islahatlar
apairlmal, koklti deyiqiklikler edilmelidir. Har geyden awel
iitisaslagmrg anenavi tasorriifat sahelori dirgeldilmeli, daha da
inkigaf etdirilmalidir. Kend taserrtifatrnrn ekstensiv inkigaf istiqameti intensiv istiqametle avez olunmahd[. Qeyd etmek lazrmdrr ki, torpaqlarrn <izalleqdirilmesi bela inkigaf tigtin elverigli
zemin yaradri. Ona gore de bele bir tamayiilti stimullaqdrrmaq
kend tosarrtifatr xammahntn, dtinya
lazrmdir. istehsal
"dilan
standartlanna cavab vere bilan, bazat iqtisadiyyattntn raqabatina
doze bilan, son mehsula kimi kompleks emahna nail olunmahdu. Masolen, ttittin fermentasiya, konserv zavodlanmn va atriyyat kosmetika fabrikinin mtiasir texnika ve texnologiya hesabrna
yenidan qurulmasr noticesinde bazar iqtiadiyyattnm reqabetine
doze bilen son mehsul istehsal etmek mtimktindtir. Mtiasir
mtisteqillik geraitinda xarici investisiyanr celb etmekle mtigtarek
miiassiseler yaratmaqla bela sanaye obyektlerini tegkil etmak
olar. Hazrrda artrq stabil xarakter almrg ictimai-siyasi sabitlik,
116
bagqa miistaqil drivlotlor birliyi ila mtiqayiseda Azarbaycana
investisiya axrmlnrn gticlanmesi de bu igin mtiveffaqiyyetle halli
iigiin elverigli zemin yaratmrgdr.
Qeyd etmak lazrmdl.r ki, Zaqatalanm nainki kand yerlerinde, hetta geherin oztinde de (baxmayaraq ki, fabrik var) hemige ytiksok stirotle artan ehalinin sayrna, cins-yag tarkibina
mtivafiq ig yerlerinin gatrqmamasr ile elaqedar ehemiyyetli miqdarda emek ehtiyatlarr xiisusan de kigiler, kenarlara miqrasiya
etmeye mecbur olmuglar. Son illarde ise kegid d<iwtintin getinlikleri mtihariba ve s. ila elqadr bu proses daha da giiclenmigdir.
Mesalan, hela 1997-ci ilde 1200 nefara barabar tabii artrmrn 700
neferi inzlbati rayonun serhadlerinden kanara getmigdi, timumi
ehali artrmr bcilge tizre 500 nafer tegkil etmigdi. Bu da bir daha
Zaqatalann te sarrtifatrnrn dinamik dirgeli gin i zeruri edir.
Zaqatala qeherinin yerine yetirdiyi ve yetirmali oldu[u
funksiya ila elaqedar onun iqtisadiyyatrnrn tanezzult yolverilmezdir. Qtinki zaqatala yalnrz rayonun toserrtifat tegkilat merkazi kimi deyil, hem de ela taserrtifat stnrkturuna ve onun
inkiqaf saviyyesina malik olmahdr ki, o nainki oz artan demoqrafik potensiahnr, hotta etraf erazilerin kendlerinin da artrq amek
ehtiyatlannr igle, sosial xidmet sahelari ile temin ederak mtihtim
istinad-dayaq rolu vezifasinin do tihdasinden gelmalidir. Bunun
tigtin ilkin marhelede miieyyen gtizegtlerin verilmesi meqsedauyfundur. $aherin teserrtifat strukturu bazat iqtisadiyyatrmn
teleblerine cavab vera bilan amektutumlu, tam d<iwiyyeli (xammaldan tutmug son hazr megsula kimi) sanaye saheleri hesabrna
takrnillagdirilmalidir. $aharin sosial iqtisadi dirgeligi kend yerlerinin de dirgeligi ile eyni vaxtda heyata kegirilmelidir. Bezen iri
kandlerda de yerli ve etraf yaxm kendlorin demoqrafik potensialmr calb eda bilen sanaye mtiessiselorinin yaradtlmasl maqsadauyfundur.
Xeyli masafode Giirctistanla hemsarhed olan Qax erazi
vahidi hemiga Azerbaycamn mtihtim kende teserrtifatr rayonlanndan biri olmuqdur. Kand tesarrtifatrntn esas ixtisaslagma
tt7
sahaleri taxrlgrhq, ttitiingtiltik, baramagrhq, qarzekli meyvegilik
va heyvandarhq olmupdur. Burada da senaye zaif mexaniklagdirme ve ixtisaslagma seviyyosine malik olan, asasen yerli
kond taserrtifah xammahnrn, ilkin emahna asaslanan yeyinti
senayesi mtessisoleri ile tomsil olunur. Rayonun iggilarinin sayrna gora, on osas miiassiseleri Senaye istehsal Heyeti (SiH) 2S0
nefer olan taxtl mohsullan kombinatr, Ttittin Fermentasiya zavodu (SiH 185 nefer), konserv zavodu (SiH 95 nefer), ya!-pendir
zavodu (SiH 39 nefer) ve istehsal kombinatrdrr (66 nefer).
Orazi vahidinde mehsuldar qiiwalerin inkigaf saviyyesinin
yiikseldilmesi, erazi tegkilinin tekmillegdirilmasi va samereli
istifadasi, yalnrz bu b<ilgenin iqtisadi va sosial menafeyi ile baflt
olmayrb, onun serhadde yerlegmosi ile elaqadar daha giiclti
inkigaf etdirilmasi zeruriliyi ile da alaqadardrr. Bununla yana$r
Qax rayonu respublika vahid taserrtifat kompleksinin bir hissosi
kimi btitiin Azarbaycamn sosial-iqtisadi inkigafinda, bagqa stizla
bohrandn gxmasrnda da <iziine xas potensiah ile rol oynamahdu. Bu maqsedle har geyden ewal rayonun taserrtifat strukturunda koklti dayigikliklar apanlmahdrr. Onenavi taserrtifat
sahelerini inkigaf etdirilmekle yanagl, onun ekstensiv y<iniimti
intensiv ycintim ile avaz olunmahdu. Kand tesarrtifatt xammahnrn son mahsula kimi kompleks emah tegkil olunmaltdr.
Mesalan, Qax ttitiin fermentasiya zavodunun miiasir texnika ve
texnologiya hesabma yeniden qurulmast neticesinda istehlak
tayinath mehsul istehsal etmek mtimktindtir. Xarici investorlart
celb etmakle, mtigterek mtiessiseler yaratmaq hesabrna bela
istehsal obyektlerini tagkil etmek vo semerali fealiyyatina nail
olmaq miimkiindtir.
Qax rayonunun yalnrz kendlarinda deyil, hetta gaherin
oztinda bela hemige ytiksek stiretle artan ehalinin sayma, cinsyag terkibine mtivafiq ig yerlarinin olmamasl va ya gahgmamasr
ila elaqedar olaraq artan emok ehtiyatlan, xiisusen de cavan
kigiler sonaye cehetdan inkigaf etmig yerlera miqrasiya etmeli
olurlar. Bag veren sosial-iqtisadi getinliklerle alaqadar bu proses
118
son illarde daha da gticlenmigdir. Masalen, takce r996-cr ilde
600 nefar tebii artrmrn 100 nefari rayondan kenara getmig timumi ahali artrmr 500 nefer tagkil etmigdi. Rayonun tebii ehtiyatlannrn, maddi resurslanndan daha samaroli istifade etmek baxrmrndan, ahalinin buradan k<igmesine yol vermek olmaz. Bagqa
amillerlo yana$r buna gcire de Qax arazi vahidinin sosial-iqtisadi
heyatr dinamik inkigaf etdirilmeli, dirgeligi temin edilmelidir.
Ohalinin magiulluq meselasi Qax rayonunun hemigo osas
problemi olmugdur. ig yerlerinin gatrgmamasr takce kondlerde
deyil, hem de geherde m<ivcud olmugdur. Bu da eax geherinin
mahdud taserr[ifat strukturu va onun esasen inzibati-idaraetma
firnksiya dagrmasr ile ba[hdr. Halbuki, eax geheri ele gticlti,
rongareng tesarrtifat strukturuna va seviyyasina malik olmahdr
ki, o neinki dztintin, hetta inzibati markaz oldufu atraf kandlerin
da artan demorafft potensiahnrn mtieyyen qrsmini riztinde iqla,
sosial infrastruktur xidmati ile tamin ede bilsin. Bagqa s<izle eax
gahari btit6v erazi vahidinin meskunlagma arealrrun esl istinad
dayaq (karkas) markezina gewilmelidir. Bu meqsedla geherin
tesorrtifat strukturu emektutumlu, miiasir ddwtin telableri ile
mtitamadi suretdo ayaqlagan, mtiasir sonaye saheleri hesabma
kdklti suretdo yenidan qurulmahdu.
$eherin iqtisadiyyatrnm yenidan qurulmasr, sosial heyatrn
dirgaliqi kend yerlerinde, xtisusen do dalhq
maskunlagma
areahnrn, osasen de ilisunun taserrtifatlannrn yeniden qurulmasr
ile paralel apanlmahdr. Bazi iri kendlerde, o ctimleden irisuda
nisbeton iri senaye miiessiseleri yaradrlmahdr. Kendlerin demoqrafft potensiahnrn yerlerde saxlanrlmasrna y<ineldilen diger
yeni sosial infrastruktur obyektelrinin yaradrlmasma, mtivcudlannm ise takmillopdirilmesine nail olunmakdr.
Mehsuldar qtiwelerin bu va ya diger erazide samereli
yerlegdirilmasi timumi iqtisadi inkigafa, en asasr ise xalqrn hayat
seviyyesinin ytikselmasine, bu saheda olan arazi ferqlarinin
aradan qaldrnlmasrna gerait yaradr. ona grire de her bir normal
dovlet faal regional siyaset ytirtidtir.
119
$aki erazi vahidi respublika tabeliyinde bdyiik tarixa malik
qeherinin
olmasrna baxmayaraq, aqrar bolgedir. Bura Azar$eki
baycanrn mtihtim taxrlgrhq, ttitiingtiltik, baramagrhq ve heyvandarhq rayonlarrndan biridir. Senayesi esason yerli, qisman de
gatirilen kend taserriifah xammalmm emahna asaslanan, ixtisaslagma saviyyasi zaif olan yeyinti va ytingiil senaye saheleri ila
temsil olunur. Osas mtiessisaleri $eki ipek kombinatr, ttittin
fermentasiya zavodu, tikig fabriki, konserv zavodu, gerabgrhq
zavodu, et-stid kombinatrdrr. Diger sanaye miiessiselari iggilerinin sayma, iqtisadi ahemiyyetino vo potensiahna grire az ahamiyyet kesb etmiglor. Son drivrtin ictimai-siyasi ab-havasmda
btitov Azarbaycanda oldu[u kimi $ekide da iqtisadi brihran
<iziinti g<istermigdi.
$akide mehsuldar qewelarin timumi inkigaf seviyyasinin
yiikseldilmasi, onun miiessisolerinin samereli erazi tegkili takca
rayonun oztintin iqtisadi va sosial menafeyi baxtmrndan deyil,
onun btit<iv iqtisadi rayonun ozeyr kimi oynamah olduiu funksiya baxrmrndan apartlmahdr. Bagqa scizla, $aki arazi vahidinin
iqtisadi va sosial inkigafi ela bir saviyyaye, saha ve erazi
strukturuna mkli olmahdrr ki, o, biitriv iqtisadi rayonun mahsul-
dar qtiwalerinin idara olunmasrnr, fealiyyetini stimullagdra
bilsin. Bu noqteyi-nozerden ilkin morhalada $aki geherinin bir
regional merkaz kimi iqtisadi ve sosial inkiEafina <inctil yer
verilmalidir. $aharin tasarriifat strukturunun yiiksek amek tutumlu, mtiasir teleblerle ayaqlagan, dtinya standartlanna uyfun,
reqabete doztimlti senaye saholeri hesabma tekmillagdirmek
teleb olunur. Cihazqayrrma, radiotexnika, elektrotexnika kimi
yeni magrnqayrma sahelarini yaratmaqla, mcivcud sahaleri yeni
texnologiya hesabma yenidan qurmaqla bu problem hell oluna
biler. Omek ehtiyatlarrnrn bollugu, xtisusila yerli mengeli ixtisash kadrlann goxlufiu bu igin muveffeqiyyetle heyata kegmesine k<imek eda biler. $akida azad iqtisadi zona yaratmaqla,
xarici investisiyalarr celb ederek, meqterek mtiessiselerin tagkili
hesabrna $ekinin iqtisadi va sosial inkigafinr tomin etmek olar.
r20
umumiyyetle, geherin gticlti inkigafi tekce onun geki-zaqatala
iqtisadi rayonun deyil, hom de btit6v qerb zonasr ile gerq-Abgeron araslnda yammrg ahali ve istehsahn cemlenmesi proporsiyasrndakr ferqin azaldrlmasr-yumgaldrlmasr baxrmrndan da
vacibdir. Bele ki, hela goxdan Abgeronla qerb arasmdakr derinlegmekde davam eden bu nisbati yoluna qoymaq problemi
mcivcud olsa da o hell olunmamrgdr.
geki geherinin iqtisadi ve sosial inkigafi bcilgenin bagqa
ya$ayl$ manteqalerinden tacrid olunmug gekilde apanla bilmez.
Paralel olaraq erazi idrzra istinad dayaq karkaslan iolu oynamah
olan yagayl$ menteqolerinde de mtiessiselerin yerregditrilmesi
hoyata kegirilmelidir. Bu mtiessiseler asasen yerli kend teserrtifatr xammalmm son mehsula kimi emalma asaslansalar da
onlarm bezilerinin $eki geherinde yaradrlmasr (iri mtiassiselorin
fi liallannr da) yerlagdirmek meqsauyfiundur.
iqtisadi inkigaf sosial infrastrukturun tekmillegdirilmesi ila
birga heyata kegirilmalidir, ondan geride qalmamahdrr.
Qeyd etmek lazrmdu ki, bazar iqtisadiyyatrna kegid peraitinde iqtisadi ve sosial inkigafi daha daqiq, mtifessal seciyyelandirmek, onun inkigaf yollannr mtieyyenlegdirmek b6ytk
getinliklerla bafhdu.
iqtisadi rayonrmun mtihtim terkib hissesinden biri olan
oltz erazi vahidi bitkigiliyin daha tisttin inkigaf etdiyi mtihtim
kend teserriifatr rayonudur. Kend taserrtifatmln osas apancr
sahalari qerzekli meyvagilik, taxrlgrhq, ttitiingtiliik, baramagrhq
ve heyvandarhqdrr. Senayesi yalnrz yerli bitkigilik ve heyvandarhq xammallannr emal eden, zeif ixtisaslagmrg, kcihna avadanhqlardan ibaret yeyinti senayesi mtiessisaleri ile temsil olunur.
Son statistik melumatlara g<ire OE'ltz erazi vahidinde senaye
istehsal heyeti cemi-ctimletanr 106 nefer olan 5 kigik sonaye
mtiassisasi faaliyyet g<istarir. on briyiik senaye mtiessisesi 35
nafer iggisi olan konserv zavodudur. Uztim emah zavodunun 32
nefer, ya!-pendir zavodunun isa 30 nafer iggisi var. istehsal
kombinatr 17 nefarl va mege toserrtifatr /2 nefer/ en kigik mties-
tzt
siselardir. Umumiyyatle kegid d<ivrtintin getinlikleri, mtiharibe
ve s. neqativ hallarla elaqedar iqtisadi tenaznil neinki btittin
rayonun iqtisadi heyatrnda, hem do bu mtiessisalarin fealiyyatinda oztinti biruze verir.
OL'trz rayonunda iqtisadiyyatrn dirgeligi, mehsuldar qtiwetekmillgdirilmesi va daha somereli istifadesi
yerlegmesinin
lerin
yalnrz bu arazi vahidinin iqtisadi ve sosial menafeyi ile baflt
olmayrb, ham de onun Respublika xalq teserrtifatrna k<imek
etmek vacibliyi ilo da elaqedardrr ' o*"rz rayonu nisbetan gerida
qalmrg ucqar bolgaden gox istiqametli taserrtifat sahesino malik
aqrar-sanaye b<ilgasine gevrilmelidir.bunun tigiin har geyden
awel erazi vahidinin mehsuldar qtiwalerinin strukturunda mtiayyan dayigikliklar olunmahdu. Birincisi ixtisaslaqmrg enanevi
saheler-qerzekli meyvegilik, heyvandarhq, taxtlgrhq, ttittinqtiliik
daha da inkigaf etdirilmeli, ekstensiv inkigaf yolunu intensiv yol
evz etmelidir. Yerlerdo istehsal olunan mohsullan, mtiasir dtinya
standartlanna cavab vere bilan, bazar iqtisadiyyatrnm reqabeti
ila ayaqlagan, son mehsula kimi kompleks emal olunmahdu.
Meselen, konserv ve tiziim emah zavodlarmr mtiasir texnika,
avadanhq ve texnologiya hesabrna yeniden qurmaqla istehlak
teyinath ytiksek keyfiyyatli, maya deyeri ucuz olan, son mehsul
istehsahnr tegkil etmek olar. Xarici investorlan calb etmekla,
mtigtarek mtiassiseler yaratmaqla bu tip senaye miiessisalarini
tagkil etmek iqtisadi cahetdan faydah olar. Igsizlik maselesi
Oguz arazi vahidinde hemi$e asas problem olmugdur. Nainki
kend yerlerinde, hetta O[uz gaharinin <iztinda bele nisbatan
ytiksek stiretlo artan emak ehtiyatlannrn kemiyyat ve keyfiyyet
gostericilerine mtivafiq yeni i9 yerlarinin yaradrlmasr ile
alaqadar ehamiyyatli miqdarda emakyagh ehali kanarlara gedir.
Yeni homige O[uz arazi vahidi etraf yerlerle ehali mtibadilasindo menfi balansa malik olmug, burdan gedanlerin sayl
galanlerden qat-qat gox olmugdur. Son illerde isa mtiharibe, afr
iqtisadi ve sosial bohran, ktitlavi igsizlik va s. naticasinde bu
proses daha da gticlenmigdir. Meselon, hela 1996-cr ildoki 500
122
nefer tebii artrmrn 300 neferi arazi vahidinin htidudlanndan
karana miqrasiya etmig, timumi ehali artrmr 200 nafar olmugdu.
Mahz, hem de bu sebable da bafh b<ilganin sosial- iqtisadi
inkigafinda teneznll dayandrrlmah, dinamik dirgelige nail
olunmahdrr.
Qeyd etmek lazrmdv ki, Opttz gaherinde igsizlik probleminin movcudlufu, hetta gaherin <iztiniin demoqrafik potensiyalmm kenara axmasl heg ctire yolverilmezdir. Qtinki, Opuz gahari
atraf arazllerin inzibati idaratme, sosial-medeni ve s. merkazi
kimi, ele bir teserrtifat strukturuna malik olmahdu ki, neinki
ciziintin hatta etraf kendlarin demoqrafik potensiyalrrun mtieyyan
hissesinda <iziinda camlaye bilsin. Bunun tigtin ilkin marhalede
miieyyen gtizegtlerin verilmasi (masalen, uzunmtiddetli aga[r
faizli kredit mtieyyen mtiddote enerjiden pulsuz istifade va s.)
geherin tasarriifat strukturunun ytiksek amek tutumlu, tam
silsilali, bazar iqtisadiyyatrnrn reqabatina doza bilen, mtasir
emok tutumlu sanaye saholeri hesabma yenidan qurmaq, tokmillagdirmek meqsadeuyfiundur. gaharin sosial-iqtisadi dirgaligi
kend yerlerinin de inkigafi ila boraber heyat kegirilmelidir.
Mehsuldar qtivalerin timumi inkipaf seviyyesinin ytikseldilmasi ve yerlagmasinin tekmillegdirilmesi, seviyyesi yarfimaz olan sosial infrastrukturamn da esash suretda yaxgrlagdrrlmasl ve erazi tegkilinin takmilleqdirilmasi ile paralel apanlrnaldr.
Qabale erazi vahidi Azarbaycanrn mtihtim kand tasarrtifatr
rayonlarrndan biridir. Miihtim taxrlg rhq, tiittingtiltiq, baramag r hq,
qerzekli meyvagilik va heyvandarhq b<ilgelerindandir. Senayesi
osason yerli kend teserrtifatr xammalmrn emalma esaslanan
yeyinti sanayesi saheleri ila tamsil olunur. Ytingiil senaye mtiassiseleri yerli talabatr qismen <ideyen kigik mtiassisalerdir. Osas
sonaye mtiessisalari Qabale konserv zavodu (sanaye istehsal
heyeti SiH, 105 naf.), Qabele hittin fermentasiya zavodu (SiH
65 nef.), Nic konserv zaodu(SiH68 naf.), Qebela tiztim emalr
zavodu (SiH 38 nef.), Qebela yaf-pendir zavodu (SiH 4l naf.),
123
Qobala istehsal kombinatrdr (SiH 9 nef.). Bu mtiessiseler
arasrnda Qebele konserv zavodu ve tiziim emah zavodu istisna
olmaqla qalan btitiin mtiessisolerde iqtisadi tenazzil mtigahide
olunur. Yalnrz adr gekilen iki mtiassisede adambagrna mahsul
istehsahnrn artrmr mtigahida edilmigdir.
Qebele arazi vahidinda timumi iqtisadi inkipaf, mahsuldar
qiiwelerin inkigaf seviyyesinin yiiksaldilmesi tigiin rayonun
teserriifat strukturunda ciddi deyigikliklor edilmelidir. M<ivcud
apancr tesarrtifat sahelari ekstensiv inkigaf yolundan intensiv
yola kegirilmalidir, istehsal edilen kand tesarrtifatr xammalmrn
diinya standartlarrna cavab vere bilan, reqabate dtiztimlti son
mehsul kimi kompleks emahna nail olunmaltdtr. Mesalen,
Qebela tiittin fermentasiya zavodunun miiasir avadanhqlar ile
yeniden qurulmasr hesabma son mehsul buraxrhgr togkil edila
biler. Olbette, maddi imkansrzhq qeraitinde bela iglerin teqkili
qeyri miimktindtir. Lakin mtiasir mtistaqillik qaraitinde xarici
investorlarr celb etmakle, mtiqtarak mtiassisaler yaratmaqla bu
ve bu kimi mtiasir, mtitareqqi, zamanrn telebleri ilo mtitamadi
ayaqlagan digar istehsal obyektleri de yaratmaq olar.
Qebele erazi vahidinda hemige respublika saviyyesina
nisbeten ytiksek stiretle artan emek ehtiyatlannm sayma ve yagcins tarkibine mtivafiq ig yerlerinin olmamasl, gattqmamast
tiziinden genclarin xeyli hissesi buradan sonaye cehatdan inkigaf
etmig regionlara miqrasiya etmig ve etmekdedir. Masalen, 1995'
ci ilda tebii yolla artan ahalirrn 27Yo-i kenara miqrasiya etmigdir. Bu proses nainki kandlerde, hem de Qebela geherinin
oziinde de mtigahida olunur. Bunun tigtin teserriifat stnrkturunun,
hem de yiiksak emek tutumlu sahalar hesabrna, takmilleqdirilmasina iisttinltik verilmolidir. Qabela orazi vahidinin daghq
olmasr ve ahalinin yerlarde saxlanmasr problemi ile elaqadar
burada sosial-iqtisadi inkigafin saviyyesini qaldrmaq tiqtin
mtiveqqeti olaraq mtieyyen glizegtlarin verilmosi maqsadeuy[undur. Bunlar maliyye, yanacaq-energetika ve s. yoniimlti
124
giizegtleri ahato etmalidir. Bu gtizegtler telab olunan iqtisadi ve
sosial inkigaf seviyyesina nail olunana qeder saxlanrla bilar.
Qebela gaherinin sosial-iqtisadi dirgeligi, rayon meskunlagma sisteminin esas istinad-dayaqmarkozleri olan nisbetan iri
ya;aylg mantaqelerinin de tasarrtifat strukturlannrn ytiksek emek
tutumlu miiasir sahalar hesabma tekmillagdirilmesi ile paralel
aparrlmahdr. Bu kandlerda mtisteqil miiessisoler yerlagdirmekle
berabar Qebelanin de iri istehsal obyektlerinin filiallannr yarutmaq meqsadeuy!'un olardr.
Mohsuldar qtiwelerin inkigaf seviyyasinin ytiksaldilmesi,
erazi tegkilinin semaralagdirilmesi sosial infrastrukturun takmillegmesi ile birge aparrlmahdr.
7. Naqliyyat
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonu respublikanrn Boytik Qafqaz daphq zonaslnln qarbine yerlegmekla, respublika arazisinin
70,2o/o, ehalinin 6,2%o-ni tapkil edir. iqtisadi rayon alverigli
naqliyyat kommunikasiyasrna malikdir. Demir yolu, avtomobil,
boru kemer ve hava neqliyyatr inkigaf etmig rayonun iqtisadi ve
sosial inkigafinda mtihtim ehamiyyat kesb edir. iqtisadi rayon
daxilinda timumi demir yolunun uzunlufu 162 kn tegkil edir ki,
bu da respublika erazisinde olan timumi damir yolunun 7,8yodir. Domir yolu asasen Yevlax-balaken rayonlan erazisindan
kegir. Rayon daxilinde timumi damir yolunun 62 l<trr (yaxud
38%) $aki, 40 km (24,3%) qax, 38 krrr (24%) Zaqatala, 22 krr,
(l3,5yo) Balakan rayonunun arazisine dtigtir. iqtisadi rayon
daxilinda har 100 kv km eraziye orta hesabla 01,8 km domir
yolu, o ctimlodon $aki rayonu iz.re 2,5 k'rt, Qax-2,6 km,
Zaqatala-2,g km, Balaken rayonu ij'zre 2,4 km demir yolu dtiqtir.
Ohalinin neqliyyatla temin olunmasrna galdikde ise hor 1000
nefare 2,3 km, o ctimladen $eki rayonu tizra-O,4 km, balaken ve
Zaqatala rayonlart eyni iqtisadi gcistericiye malikdir. O[uz ve
125
Qabale rayonlannrn erazisinda demir yolu fealiyyet g<istermediyindan, ytik dagrnmasr merkazlegdirilmig qayda ile dagrnrr.
Damir yolu ile ilde 692 min tondan gox mtixtelif gegidli ytikler
dagrnrr ki, bu da respublika tizre dagrnan cami ytiktin 8,01%-i
tegkil edir. $eki iqtisadi rayonuna damir yolunun gakilmasi istar
daxili, istorse da xarici iqtisadi elaqelarin inkigafinda xiisusi
ahemiyyet kasb edir. Rayon daxilinda damir yolu ile dagman
xalq tasarrtifatr ytiklarinin l4%-i g<inderilen, 86yo-i getirilen
yiiklerin payma dtigtir. Demeli, iqtisadi rayon tizre demir yolu ile
ytiklerin dagmmasmda iqtisadi elaqeler manfi balansa malik
olur. Yeni eraziya gatirilen ytikler g<inderilen ytiklere nisbeten 5
defe goxluq tegkil edir. Demir yolu ila gonderilan ytiklarin 44%yeyinti sanaye mehsullan, 47Yo-kend taserrtfatr mahsullan,
mege materiallan, yungul sanaye mehsullan taqkil dir. Oraziye
daxil olan yukiin gox hissesi tikinti materiallan,
yanacaq
mehsullarr, mega materiallarrnrn payma dtigtir.
Osas ytik qebul eden ve ytik g<inderilan stansiyalar $eki,
Qax, Balaken va Zaqatala stansiyalandrr. iqtisadi rayondan
stansiyalar tizre g<inderilen ytiktin 30,8%-i getirilenin ise 47,ZYoi $eki stansiyasr, mtivafiq olaraq 13,2-l4yo Qax, 30,3-25,7yo-i
Zaqatala, 25,6-l3,0yo-i Balaken stansiyasrnm payrna dtigtir.
$eki demir yolu stansiyasr eyni zamanda OEuz va Qabale
rayonlanna qan$lq naqliyyat vasitasile ytiklerin dagmmast prosesini yerina yetirir. Orazinin daflrq olmasma baxmayaraq,
gelecekde Yevlax-Balaken demir yolunda ytik axrnlan balakan
filriz yataqlan hesabrna intensivlegdirilacakdir. Gelacekde ytik
dagmmanrn intensivliyini nazere ahb hamin demir yolunun
elektriklegdirilmesi maqsedauy[un sayrlr. Eyni zamanda $ekiQax rayonlan orazisindo demir yolu rayon merkezlarinden 8 km
arah kegir. Rayon merkazindan demir yolu stansiyasma ytiklerin
dagrnmasr iki defa ytikvurma ve bogaltmasrna garaityaratmaqla,
xeyli miqdarda someresiz xerclerini artrmaq, alave emek ehtiyatlanndan istifada olunmasrna sabeb olur. Bu ctir semaresiz
hallan aradan qaldrrmaq va rayon merkezleri ile demir yolunun
t26
a
alaqelandirilmesi tigtin komekgi demir yolunun gekilmesi vacib-
dir. Eyni zamanda yaxm gelecekde ytik dagrnmanm intensivleqmesini rLazore alaraq btitiin gtisterilen demir yolu stansiyalanda mtiasir teleblare uylun mexaniklegdirma teleblerinin g<iriilmosi teleb olunur.
$aki iqtisadi rayonu daflrq eraziye malik oldufundan rayondaxili ve rayonlararast iqtisadi elaqelarin inkigafinda avtomobil neqliyyatr xiisusi ehamiyyat kesb edir. Respublika tizra
movcud avtomobil yollannrn 7,4yo-i bu iqtisadi rayonun payma
diiqtir. iqtisadi rayon tizra timumi avtomobil yollannrn 17,9o/o-i
Balakan, 3l,4yo-i $eki, 16,3olo-i Zaqatala, l3,zyo-i Qax, 12,3%o-i
Qebele va 8,9Yo-i O|rtrz rayonunun payma dtigtir. iqtisadi rayon
tizra iimumi avtomobil yollarrnrn 7,4%o resptblika, 92,6%o yerli
ehemiyyetli yollar tegkil edir (Bax cadvel 13.) $eki iqtisadi
rayonu tizre avtomobil yollannrn qurulugu (2000-ci ila gore).
Cedvel 13
O cumladen
*E
)bO
=
-o=
'o
(o
L
cl
EE
9H
d
I
s
q
j4
idtr
(D
Etr
-(!
a
o
&
(!
(D
:,
Balakan
Saki
Qax
345
604
254
OEUZ
172
Qabela
232
Zaqatala
314
Cami
1921
>\
(>
)
X
@
(D
E
(D
(D
Jtr
iE
-ov
I
s
q
.s1
o
c
s
L
d
.\4
a
.V
o
(D
o.
o^
lr cU
O.
0=
(DA
a
o
)
d;,
x
a
H
:J
!.)
X
17.9
zo
14.1
325
18,2
31,4
13,2
8.9
6l
43.5
30.5
20
l6,t
543
234
25
12,3
16,3
100
l5
17,7
10.6
147
2.7
314
t4l
127
100
1780
13,2
r
8,2
12.3
17.6
100
Cedvaldon goriindtiyti kimi respublika ahemiyyatli yollar
osasan $eki (43,5Yo), O$ttz (17,70 ), qax (16,0102) rayonlarr
erazisine dtigtir. Mtihtim iqtisadi ehamiyyat kesb eden respublika
ahemiyyatli avtomobil yollarr $eki-Qax-Zaqatala (75 km),
Qrpgaq-Boyiik Dahne, zaqatala-Mufanh-Gtirciistan sorheddinadek (28 km), Balakan-Filizgay avtomobil yollan hesab edilir.
Respublika ahamiyyatli awomobil yolu yiiksak kateqoriyah
olmaqla, sutka arzinda harekat intensivliyine, ytik ve sernigin
dagmmasma, hamginin rayon daxili ve rayonlararasr iqtisadi
alaqelrin formalaqmasrnda ehemiyyeti boyiikdth. Yuxarrda qeyd
etditiyimiz avtomobil yollarr rayon markezlarile yaqaytg menteq aleri ve teserrtfat sahelerini elaqelendirir. Xiisusila $ eki-QaxZiqatalaavtomobil yolu (uzunlufu 75 km) tizra mtihiim sernigin
.*rl, getiren menteqeler Qax ve Zaqatala geharlari taqkil edir.
Texniki parametrina gore hamin yolun (43 km)- III, (32 km)-IV
kateqoriyah yol qrupuna aid edilir. Orttit< quruluguna gtire 42 km
asfali Ulton, 32 km-qara grnqrll orttikltidth. Bu avtomobil
yolunun $eki iqtisadi rayonu tigtin mtihtim ahemiyyet kesb
etdiyini nezera alaraq, perspektivde yolun tamamile III kateqoriya va asfalt beton ortlikle evez olunmast semeraliliyi artrmtg
oiar. Eyni zamanda Qaramaryem-laqodexi, Xaldan-Qeybulax
magistral avtomobil yollarr ila alaqelendirir. Texniki parametrine gora yolun l}l<r1,- III, 24 km IV kateqoriya[ olub, avfalt
beton vo qara grnqrl orttikltidiir. Hereket intensivliyi sutka
arzinde 800 avtomobil taqkil edir. Galecekde yolun III deraceli
yol qrupuna aid edilmesi avtomobillerin intensivliyini iki dafe
u.tr.-uqlu, sarniginlerin rahat, kand tesarrtifatt mehsullarmtn
itkisiz dagmmasrna gerait yaradrlar.
iqtisadi rayon tizre hor 1000 nafare orta hesabla 4,3 km, o
ciimleden Balakanda -4,9 km, Qaxda-4,5 km, O!uzda-5,5 km;
her 100 kv km-a rayon tzre 21,8 km, Balakende-38,3 km,
yol dtigtir' Diger rayon$akide-25,01 km, Zaqatala'24,0l km
larda ise 14,5-15,6 km taqkil edir (Bax cedvel 14)'
t28
Cedvel 14
$aki iqtisadli rayonu iizre oraziya va ehaliye gdra avtomobil
ila teminatr
ila
Rayonlann
adr
Avtomobil
yollannrn
Orazisi min
kv km.
uzunlufu
(km)
Balakan
Seki
Qax
Har 1000
nafere
diigan
Har 100 kv
km araziya
diiLgon
avtomobil
yolu (km).
avtomobil
38,3
345
604
o,9
2,4
4,9
4,5
254
1,5
5,6
5.5
yolu (km)
Okuz
172
Oabela
232
1.01
1,6
Zaqatala
314
1,3
J,.,
25,1
16.9
15,6
14,5
24,1
Cami
t92l
8,8
4.3
21.8
3,1
Cadval respublika statistika komitesinin ve Avtomobil yollarr $irketinin mtivafiq materiallarr asasmda tartib olunmuqdur.
Apanlan tehlil gostarir ki, 6rhlk tipine gcira avtomobil yollan
mtiasir teloblar saviyyesina cavab vermir. Onu qeyd efinek
kifayetdir ki, iqtisadi rayon tizro avtomobil yolunun ll,4%o-i asfalt
beton, 25,8yo-i qara <irtiikli, 25,2yo-i grnqil 6rtiiklii, 7,6%o-i qrvnt
yollar tagkil edir. Asfalt beton ollar esasen $ekt, Zaqatala OSuz ve
qax rayonlannda sahnmrgdr. @ax cedval l5).
Codval 15
$oki iqtisadi rayonu iizra avtomobil yollannrn drtfik
ila
Avtomobil
Rayonlann
yolunun
Asfalt
adr
uzunlufu
O ctimledan
Qara
Qmqrl
Balakan
Saki
Oax
OEuz
Qebola
Zaqatala
Cemi
Qrunt yol
beton
t rtirk
ttrtiik
(km)
ftm)
(km)
(km)
(km)
345
604
254
J
43
255
8l
277
44
60
25
186
100
105
24
172
30
70
72
t7
200
314
80
8l
153
1921
219
497
1062
232
129
15
143
iqtisadi bolgede qara <irtiiklti avtomobil yolunun 8,6yo-i
$aki, 201%-i Qax, 74,0lo6-i OElz; grnqrl drtiiklti yollar ise
$ekide -26,0yo, Balakenda -24,0yo, Qebeleda- 1 8,8% tegkil edir.
Avtomobil yollarrrun ortiik qurulugu rayonun iqtisadi-sosial
vaziyyetini eks etdiren g<istericilerdan biri sayrlr. $tibhesiz ki,
rahat yollar lla az yanacaq serf olunmaqla daha gox yiik ve
esmi gin dagrmaq mtimktindtir.
iqtisadi rayonun daxili iqtisadi elaqelarinde, xtisusile kand
yagayg mentaqeleri ile rayon merkazleri arasrnda samereli ytik
va sernigin dagrnma amaliyyetlannda yerli ehemiyyete malik
olan avtomobil yollan xiisusi yer tutur. iqtisadi rayon iizre yerli
ahemiyyetli yollar timumi avtomobil yollannm 92,6yo'i tegkil
edir. inzibati rayonlar tizre cami yerli yollarn 30,5Yo-i $eki,
18,20 -i Balakan, 17,6o/o-i Zaqatala, l3,3yo-i Qax, 20,3-i O[uz
ve Qebele rayonlanntn payma dtigtir. iqtisadi rayon tizra har
1000 hektar ekin sahesine 3,8 km, her 1000 nafar kand ahalisine
5,3 km yerli ehemiyyetli avtomobil yolu dtigtir. Rayon iizra yerli
ahamiyyetli avtomobil yollannm texniki saviyyesinin inkigaf
etdirilmesi <izltiytinda tosarriifatrn formalagmaslna, sanaye va
kend tasarrtifatr mehsullannrn dagrnmasma mtisbat tesir gostarir.
Tacrtiba g<isterir ki, texniki derecasi agafr olan yol geraitinde bir
sra kand teserrtifafi mehsullanmn (taxrhn, stidtin, gtiga taralarm
ve s.) dagmmasr zlmalrlr daha gox itkiye yol verilir. Tedqiq
edilen rayon kand tasarrtifatr rayonu oldufundan, dagrnan
mehsullarm eksar hissesini taxrl, stid, meyve konserv mahsullarr
tegkil edir. (Cedval 16).
Bu ctir ktitlevi mahsullann dagmmast rayonun yerli yol
sisteminin yeniden tekmillagdirilmesini teleb edir. Bunu nezero
alaraq iqtisadi rayon daxilinda istehsahn semereli tegkilini temin
etmak, sarniginlerin qasebe ve kendler, hemginin rayon merkezleri arasrnda rahat dagmmasrnt tamin etmek meqsedile $eki
rayonu tizre agafrdakr yerli ehemiyyetli yollann OrconokidzeQozlubulaq-Coferabad (25 km), $irinbulaq-ibrahimkend (12
km), Qax-Cunugbag-Layski (12 km) va s. takmillegdirilmesi
130
maqsodauyfiun hesab edilir. Umumilikde geki rayonu tizre yerli
qosse yollarmrn l6yo-i qara <irtiikli, 60,8yo-i grnqrl drh'iklti,
23,2yo-i qrunt yollar tegkil edir. Yol sisteminin tekmillegdirilmesi qara 6rtiiklti yollann xtisusi gekisini artrmaqla respublika
ahemiyyetli yollann inkigafina zemin yaratmaq olar. Balaken
rayonu tizre-yerli ahemiyyetli gosse yolunun 3,OoA-i asfalt beton,
l0 ,3Yo-i qara orttikl i, 7 | ,Syo-i grnqrl, 15 ,2yo-i qrunt yollar tegkil
edir. intensiv hereketa malik olan gosse-ititala(17 km), gosseQaravelli (7 km), Balaken-Gtiltizaibina (12 km) yollannrn tak-
millegdirilmesi; Zaqatala rayonu tizre yerli ehemiyytli gosse
yollannm 6,5yo-i asfalt beton, 4,8yo-i qara tirttiklii,52o/o-i gmqrl,
36,7%o-i qrunt yollardan ibaratdir. Btittin yerli yollar V kateqoriyah yol qrupuna aiddir. Gelecakde Oliabad-Danagr-Qazanlr
(88 km), Danagr-Cardaxlar (12 km), Danagr-ititala (12 km),
Uzuntala-Paqan (16 km) ve s. yeniden tikinti iglerinin apanlmasr
talab olunur.
Codvel 16
$aki iqtisadi rayonu ttzre araziya vo ohaliyo gdra yerli
avtomobil
taminatr
iIe
Rayonlann
adr
Avtomobil
yollannrn
uzunlu[u
(km)
325
Kend
tesarriifatma
yararh torpaq
Her 100
Har 1000
hektar ekin
sahesi
diigen yol
nefer kand
ehelisina
diigen yol
(min hek)
(km)
(km)
9,1
5,3
3,7
7,1
7,0
5,6
3,6
4,2
sahasine
Balaken
Seki
Qax
OAuz
543
243
35.7
147,9
65,9
141
45,0
3,5
3.3
Qebala
211
Zaqatala
Cemi
314
87.9
79,7
462,1
2,5
3,9
3,8
1780
5,3
Qax rayonu tizre timumi yolun 7%o-i qara grnqrl 63,6%0grnqrl, 29,5yo-i qrunt yolun payma diigtir. Rayon merkezi ile
kend yagayrg mentaqeleri arasmda sernigin ve ytik daqmmasmda
bagqa yollara nisbeten farqlenir. Qax-Sanbat (18 km), geki131
Zaqatala-Ko$qagay (10 km), $eki-Zaqatala-Qrpgaq (12 km), Oli
Beyli-$rxlar (10 km
Va s. tekmillepdirilmasi teleb olunur.
OPuz ve Qebela rayonlannrn yerli gosse yollannrn 13,9olo-i
qara,70,8o/o-i grnqrl orttiklii, 15,3o2-qrunt yoldan ibarotdir. Her
iki rayon merkezlari ila yagayrg manteqeleri arasrnda itkisiz
mehsullann dagtnmasmt temin etmak meqsedile bir sra mtihtim
yollann: Bdytik Pirag-Komervan (20 km), Vendag-OlirvanBoytik Elili (29 km), Ofuz-Uludag (15 km), Nourqrglaq-Yengice
(16 km), Savalan-$eki-O[uz (23 km) ve s. tekmillegdirilmesi
meqsedeuyfun sayrhr.
iqtisadi rayonun neqliyyat sisteminda hava ve boru kemer
neqliyyatr inkigaf etmig, rayondaxili iqtisadi elaqalerin inkigafrnda mtihtim ehemiyyata malikdir. Yevlax-$eki Balaken qaz
kameri vasitesila iqtisadi rayon erazisinde neql edilen maye qaz
rayonun sosial problemlerin hellinde ve meyva konserv senaye
miiessisalerinin maye yanacapa olan talebatrn <idenilmesinda
mtihtim ehemiyyet kasb edir.
iqtisadi rayon tizra neqliyyatrn mtiasir tiehlili gcisterir ki,
naqliyyat saholerinin yerli yollann takmillagdirilmesi, yiik ve
sernigin dagmma zamarrt qargrhqh elaqalendirilmasi, rayonun
tebii vo omak ehtiyatlanndan somerali istifadesine, istehsal sahalerinin intensiv inkigafina rayondaxili ve rayonlararasr iqtisadi
elaqalerin semarali helline tesir g<istaren miihtim faktorlardan
biri kimi qiymatlendirilmalidir.
8. Ohali ehtiyatlart
8.1. Ohalinin yiiksaklik qurgaqlarr iizre yerlegmesi
$eki-Zaqatala iqtisadi rayonunda relyef ve tebii geraitin
ran garengl iyi, ayn-ayn erazilarin mtixtalif iqtisadi-co$afi movqeyi, sosial-iqtisadi inkigaf seviyyesi ve s. ehalininde htindtirltik
qurgaqlan tizre miixtelif derecede meskunlagmastna sabab
olmugdur.
132
Ohalinin yiikseklik qurgaqlan tizre yerlegmesi vo maskunlagmasr xtisusiyetlerini, ehalinin son 1999-cti il siyahryasalma
melumatlarma g<ire tortib olunmug cedvele g<ire mtieyyan etmek
olar (Cedval 17)
Cedvaldan gcirtindtiyti kimi dtinya okean saviyyesinden
200 m-a qeder yerlegen en algaqda yerlegan qtugafrn payrna
timumi iqtisadi rayon arazisinin ll,4o , ahalinin ise 6,01olo-i
dtigtir. Yanmsehra quru g<il iqlimi geraitinin quraq iqlmi, su qrthfr bu qurpa[rn zoif meskunlagmasrna sabab olmugdur. Burada
22 yagayrg menteqasi masknlagmrg ehalinin orta srxhfr orta
iqtisadi rayon seviyyasinde xeyli aga[r olub 3l nafer tegkil edir.
Daha gox ehali 200-500 m htindtirltikler araslnr ehate eden
qurgaqda maskunlagmrgdr. Bu qurgafrn payma 47,3o/o, eruzi
ehalinin isa 48,4%o-e dtigtir. Ohali 4 geher, 204 kendda meskunlagmrgdrr. Dtigen relyef mtinbit torpaqlar ehalinin emektutumlu
ttitiingtiltik, taxrlgrhq, terevezgilik sahelori ile meglul olmasma
gerait yaratmrgdu. Yagayrg menteqelerinin sagece briytiyerek,
bir-birile birlegmesina, vahid sx maskunlagma areallan olan
kand aqlomerasiyalanmn yaranmasma sabeb olmugdur.
Ohalinin daha sx meskunlagdrfr, kompakt kend aqlomerasiyalannm formalagdrfr 500-1000 m mtitlaq htindtirltiklor arasulr
ehata edon qurgaqdr. Bu ytikseklik qurqa[rnm payma timumi
iqtisadi rayon arazisinin l5,6yo- dtigdtiyti halda, burada ahalinin
42Yo comlanmigdir. Ohali 5 geher 85 kend ya$ayrg mentaqesinda
cemlanmigdir. Ohalinin orta srxhfr maksimuma gafir. Orta
iqtisadi rayon gristericilerinden demak olar ki, 3 defeye qeder
goxdur. Kend ahalisinin orta sxhfrda ytiksak olub har I km2-da
78,5 nafar tegkil edir. Dafeteyini ehato eden bu qurgalrn
elverigli tebii-gografi garaiti (torpaq-iqlim, dtizen relyef, gaylann
gotirme konuslarmrn miinbit torpaqlan ve s.), iqtisadi-cofrafi
movqe (asas idareetme, teserrtifat-tagkilat, sanaye-merkazlori
olan geherler, esas magistral gosse va demiryol margrutlannrn
buradan kegmesi) bu qurga[rn daha gox menimsonilmasine ve
meskunlagmasrna sabeb olmugdur. iqtisadi rayonun asas ixtisas-
r33
lagma sahalori demok olar ki, bu qurgaqla yerlegir. Osas emek
tutumlu aparlcr tesarriifat sahasi olan ttitiingiiltik demek olar ki,
burada inkiqaf etmigdir.
Dtinya okean seviyyesinden htindtirltik artdrqca iqlim geraitinin sartlagmesi, yamaclann dikliyinin artmasl eksine yararh
torpaqlarm mahdudluiu ve s. orazinin menimsenilme, meskun-
lagma dorecasinin zeiflemesine getirib grxarmrgdu. owelki
qurgaqlarla mtiqayiseda arazirlin 1000-1500 m ytikseklikler ararrodu yertegen hissesinin payrna timumi iqtisadi rayon erazisinin
6,4%r-i ahalinin ise 3,4oh-i dtigtir, Bu qurqaqda yalmz kand
oiralisi maskunlagmrgdu. Her 1 km2-de ahalinin orta srx[pr orta
iqtisadi rayon seviyyasinden ehemiyyetli derecede aga[r olub
3b,4 nofere boraberdir. Ohali 16 kandde meskunlaqmrgdrr. Nisbatan az amektutumlu heyvandarhlrn ve qerzakli meyveqiliyin
inkigafi ise artan demoqrafik potensiyah yerinde saxlamala
imkan vermir.
Deniz saviyyesinden 1500-2000 m mtitleq ytiksaklikler
arast erazide demak olar ki, ehali moskunlaqmamrgdu' Burada
comi I kend yerlegir. Bu qurgaqda megelarin yayrlmasr akine
yararh torpaqlann az]trpr, dik relyef geraiti, nisbeten sart iqlim
Zrazinn intensiv menimsenilmasi ve meskunlagmasrna imkan
vermamigdir. Bu erazTlar subalp, alp gemanliklerindan ibarat
olub yalnrz yay otlaqlan kimi istifado edilir'
8.2.Ohalinin milli terkibi
Azarbaycanda ahalinin milli tarkibinin daha rengareng
oldu[u iqtisadi rayonlardan biri $eki-Zaqataladr. Bu iqtisadi
,uyo., milli terkibinin mtixtelifliyine gtire Abgerondan soma
ikinci yeri tutur, milli tarkibin mtixtelifliyini ehalinin 1999-cu il
siyahryalma molumatlanna g<ira izlemak olar. (cedval 17, 18).
134
Cadvel
@
.tr!
.t=
Btitiin ahali
Olazisi
Kand ehalisi
gahar alurlisi
Ytiksaklik
Yagayrg
mantaqalalinin sayr
Ohalinin ortir sayr
(rnantcqelarin ortl
bciyi.ikliiyii)
clur'gaqlarrn rn
daniz saviy.
h
,::=
?p
=a
o!
c>
,)E
tindtirltiyti
rr-la
o\
.Y
E
v
@
s
d
q)
@
I
000- l 500
I 500-2000
2000-dan yLrx
Cami
l0r8
4231
E
G
a
o
E
o
.a
o
:=
X
0-200
200-500
-s00- t000
E
Cr
31532
6.1
3r532
8.09
251076
48.4
230808
sr)
)
tr
G
X
I 1.36
41,3
o
433,3
22
22
20268
r
5.7
4
204
208
50(t7
lr3l,4
30,9
59 1
108'7
84,3
5
21749
1
1397
15,6
21E385
42,O
I
85
90
577
622
6,43
t'7566
3,4
I 7566
4.51
t6
l6
1289.9
1097.9
30.4
6,t)4
218
0,04
218
0,06
l
I
2r8
0,4
1,09
8960
12.4
5t8'7'7',7
100%
389',762
100%
328
33'7
I I 88,3
s?0
1
t00y,
09638
28, I
4',7
1290r5
100%
9
14335
156.3
17
Cadval
l8
Azarbaycan Respublikasr va $aki-Zaqatala iqtisadi rayonu ahalisinin milli terkibi
(1999-cu il malumatlarrna esasan).
@
,
B
@ .-
'Eo
!,Y
@
@
D
o
@
N
Azarbaycan
Respublikasr
Balaken
79.5341ti
r00,r;
o
1205464
90.6%
r4
r6s7
:7
)
o
E]
:s984
148 r"7
120145
d
F
d
ot)
N
d
n
F
@
1.8%
0,41,/.
t,5%
5087
I
I 7802
0.6),,
G
@
o
r
o
!
x6
a
l00r
I
0,4%
531i
02%
I
@
d
=F
c
"tr
@
d
3
v
:2
89i6
t0922
47454
7634 I
954 I
0,t%
4 t52
0.t%
l]075
0_J%
0,2%
o,5y,
0t%
0.1%
d
@
:-
o
dl
F
t71t
3
1.4415
2t9
l9
43
ll6
0.04
l.r
0t
61,i
217
0.1
14
100
0,004
29.2
0,1
0.0,5
0,05
0.001
0.4
Oguz
l64SS
19 ,135
lo0
l'7
I
5
l
5167
ll
l4.l
0.09
Ztqalala Y.Y'
t01240
t00
6l8l
Qax
5ll6t
Qabale %%,
5661 4
,v.
0.5
005
0.001
0,0
50
t075
25815
24.t
ll
0.05
0t
0.00t
ltl
59.5
404
0.4
(t.3
t9355
c)l
16
5
il
609
100
76.,)
0.2
0.05
0l.l
0.0
s2801
64620
71
l4
2
OM
0.001
57155
r4s862
009
23t
128
t3
7
100
,5
IJ,?
0.J
0.01
0.004
614t5
t00
58785
t43
0.2
75
t?
0.01
4
ll
225i
0.0t
0.02
1.'7
5S0 I 92
100'v,
46 r S4l
l2
50_a92
l9s7l
ll6
2,1
0.0
8.7
5.r
0.04
100
3
I.5
r
I06
gaki
\iaki
r
gah.
Unrurni
iqtisadi rryon
96
80
I
0.1
lrl
t64
0,2
0.06
2.9
450
t4.6
1
0.0
I
t
0.0
I
0,01
I5
I
0.0
t
104
I
0.5
0.1
001
t021
1.8
_t0l
Blt4
l
2
5
0.01
t2.2
0.001
0.002
0.01
1
26t2
r
5
0 004
5,r
1810
J]
I
1962
t6.i
o_01
0.001
48
7469\)
4.7
0.04
I
0,0r
t79
6l
0.00
5I
0,0s
15126
2.1
I
I
000r
0.2
1.8
246
0.3
0.018
41
45
0.01
0_01
6
I
0.001
l8
rl 002
0.0t
6
0.0
186
4080
0.7
61
0.0 t
I
0.1
s97
5
5
2()2
96
0.001
I
0.01
0l
l4
0.04
461
0.3
40
0.07
003
t1'11
3
2052
0.1
0.001
0.1
$aki-Zaqatala iqtisadi rayonunda ehalinin bdyiik eksariyyatini azerbaycanhlar tegkil edir. Onlar timumi ahalinin 8O,Oyoni teqkil edirler. Azerbaycanhlar iqtisadi rayonun btitiin irltzibatiarazi bolgtilarinda ahalinin milli terkibinde tisttinltik teqkil
edirler.
Ohalinin milli terkibinda xtisusi sakisine g6re ikinci yeri
avarlar tutur. Respublikada yagayan avarlann 99%-i bu iqtisadi
rayondadrr. Onlann payma iqtisadi myon ehalisinin 8,7%o va ya
50292 nefari dtigi.ir. Avarlar daha gox Zaqatala va Balaken rayonlannda maskunlagmrqlar. Zaqatalada 25835 nefer avar ve ya
inzibati rayon ehalisinin 24,0lyo-i yagayr. Balakan inzibati rayonunda ise 24415 avar vo ya rayon ehalisinin 29,2yo comlenmigdir. Har iki milletin sayr 1989-cu il siyahryalma melumatr ile
miiqayisede I 999-cu il siyahryaahnmasrna grire artmrgdr.
iqtisadi rayonun milli tarkibinda sayrna ve xiisusi gekisine
grire iigtincti yeri lazgilar tutur. iqtisadi rayonda 29873 nefer
lazgi yaSayrr. Buda timumi ehalinin 5,010 -diur. Lezgilar daha
gox Qabele rayonunda 13840 nafer (46,3%), gaki rayonunda
10726 nafar (35,9%), OEttz rayonunda 5167 nefer (17,3%o)
meskunlagmrpdu.
Say etibari ile iqtisadi rayonda drirdtincti yeri Saxurlar
tutur. Burada 15726 nofer saxur ya$ayrr (ehalinin 2,7yo). Onlar
asason Zaqatalada (13114 nefer) ve qismen Qax rayonunda
(26 I 2 nefer) meskunlagmr glar.
Ohalinin milli tarkibinde gtirctilarin xtisusi gakisi 2,0lyodir. Azerbaycatda ya$ayan btitiin gtirctilarin 82,6yo-i burada
comlenmigdir. Onlarda asasen Qax (7450 nefer), Zaqatala (3075
nofar) ve Balakon (1713 nefer) rayonlannda maskunlagmrglar.
Diger millatlordon ruslar, u*rainler, ttirkler, tatarlar, yehudiler va s. az sayh xalqlar ya$ayr.
Ohalinin 1989 ve 1999-cu il siyahryalma molumatlannm
miiqayiseli tehlili g<isterir ki, iqtisadi rayonda ya$ayan miixtelif
milletlorin hamrsrnrn sayr artmrgdr. Yalnrz ruslar ve ermenilarin
sayr azalmrgdr. Bu da son d<iwde bag veran harbi-siyasi durum
137
vo Ernanistanrn Azarbaycanrn
qadar erazisini iglal
etmesi ila alaqedar ermenilerin iqtisadi rayondan kogmesi
noticesinde bag vermigdir. Ruslann isa iqtisadi ve sosial qeraitle
elaqadar Rusiyaya miqrasiyasr ile balh olmugdur.
20%o-e
8.3.Ohatinin meskunlagmasr, igle teminah problemlari
XX esrin son dovriintin ictimai-siyasi prosesleri, iqtisadi
bohran, mtiharibe va s. btitov Azarbaycanda oldufu kimi, $eikZaqatala regionunda iqtisadi ve sosial heyatrndan yan kegmeyib,
ehali ile ba[h olan problemlerin bu ve ya digar deracade keskinlagmesina, deyigilmesine sebab olmugdur. iqtisadi rayonun
tarkibinin inzibati rayonlar tizra tehlili bunu daha aydrn gosterir.
Balakenin elverigli tebii-coffafi garaiti ve iqtisadi-cografi
movqei bu bolgani qadimden insanlann mtihiim meskunlaqma
areallanndan birina gevirmigdir. Hemige de ehalinin burada
artrm menbeyini onun tobii artrmr tagkil etmigdir. Tabii artrm ise
orta respublika seviyyosi ila mtiqayisede nisbatan ytiksek do[um, orta oltim gcistaricisi esasrnda formalagmrgdr' SSRI daElldrqdan sonra yaranan qeyri-sabit hayat garaiti, iqtisadi btihran ve
mtiharibe Balaken arazi vahidinda demoqrafik proseslerin pislegmesi ile mtiqayet olunmug tabii artrmrn azalmasrna sabob
olmugdur. Meselan, 1991-ci ilde har 1000 nafere do[ulanlann
sayr 30,9, olanlarin sayr 8,3, tebii artrm isa 22,6 nefer olmuqsa,
bu gostericiler mtivafiq olaraq 2000-ci ilda 13,9; 6,8 ve 7,01
olmugdur. Azarbaycan tigtin mtihtim demoqrafik problem olan
her 1000 nefer do[ulana 1 yaga qeder olen uqaqlarrn sayma geldikde iso bu gosterici ehemiyyetli darecode azalmrpdl. Maselan,
mtiqayise dowtinda bu reqam 29,7-den 8,5 nefere diigmtigdiir.
Uqaq oltimti maselesi ciddi nazaret altrnda olmah, problemin
ytingiilleqdirilmasi iiqtin kompleks tadbirlar gortiliib heyata
kegirilmelidir.
r38
Balakan erazi vahidinda ahalinin her 1 kv.km-da srxhfir
(92) orta respublika seviyyesine, (93) nisbaton az olsa da, bu
bolge olkada ehalinin sx maskunlagdrfir rayonlardandr. Oraziehali mtinasibatlerinin burada orta respublika saviyyesinden
nisbeten yaxgr olmasr ilk n<ivbede rayonun xeyli hissasinin dik
yamaclan olan dalhq relyefle elaqedardr. Bu da mrivcud torpaq
fondundan daha samareli istifada olunmasr problemini yaradr.
Biitiin hallarda torpaqlardan maksimum qenaetle istifade etmak,
kend tasarrtifatrnda onlann eksten siv i stifadasini intensiv isti fade
ila avaz etmek rayon iqtisadiyyatrnrn inkigafma xeyli k<imek
gostere biler.
2000-ci ilin statistik melumatlarura gcire Balaken rayonunda 84,4 min nefer ehali olmugdur. Bu da iimumi respublika
ahalisinin 1%-i demakdir. Onun 74,2 min neferi kendlerda, 10,0
min nafori isa qeher yerlarinde ya$ayr. Balaken rayonunda tebii
yolla artan ehalinin sayma va yag-cins terkibina mtivafiq ig yerlarinin olmamasr, burada hemige igsizlik problemi yaratmrgdr.
Hetta inzibati merkez olan Balakanin rizti bu problemin gatinlikleri ile tizlegmeli olmupdur. Son illerin keskinlegen ictimaisiyasi, iqtisadi ve s. ab-havasr ise ehalinin megfulluq problemini
daha da gerginlegdirmigdir. Tesadtifi deyildir ki, neinki kendlardan hatta kendlorin demoqrafik potensialmrn mtieyyan hissasini oztindo saxlamah olan Balaken gaharinin riztinda ohalinin
mexaniki harakati manfi olmugdur. Bura gelenlerin sayr buradan
gedenlarden az olmugdur va bu veziyyet bela qalmaqda davam
edir. Ona g<ira de Balakende ehalinin igle teminatr mesalesine
gox ciddi-takce iqtisadi cehetdan deyil, serhed co[rafi m<ivqeyi,
etnik torkibi ile elaqadar sosial-siyasi problem kimi baxrlmahdrr.
Burada islahatlar stirotle heyata kegirilmeli, bazar iqtisadiyyatrnrn taleblarina cavab vere bilen, yerli kend teserrtifatr xammahnrn son mehsula kimi emalma esaslanan, hazr gtindalik
telebat mallan istehsal eden emak tutumlu yeni senaye mtiassisalari yaradrlmahdrr.
t39
Balaken kond tesorriifatr rayonu oldulundan ehali osasen
kend yerlerinde yagayrr. Yalmz Balakan gehari (9,0 min nefer)
va Qabaqgol qaher tipli qesebesinde (1,0 min nefar) gehar ehalisi
meskunlagmrgdu. Ohalinin en srx camlendiyi yerler dafateyi-dtizarn erazTlarin kand teserriifatrna yararh torpaqlan olan sahaleridir. Burada ytfcam, ytiksek meskunlagma areallarrnda bezen bir
nege briytik ve kigik kendleri birlegdiran kend aqlomerasiyalan
yaranmrgdu. Balaken arazi vahidinda ehalinin perspektiv moskunlagdrnlmasrnln asas istiqametleri ilk novbeda ifrat meskunlagma areallannda torpaqdan maksimum semareli istifadaye, zeif
meskunlagma areallarrnda ahalinin daha intensiv maskunlagdmlmasrna (hatta mtieyyan giizegtlerin verilmasi hesabrna)
asaslanmahdrr. Yagayrg menteqelerinin daxili arazi potensiahndan maksimum somereli istifada edilmelidir. Diger miihiim
mesola inzlbati rayonun serhed coSafi mtivqeyi ile elaqedar
daha intensiv meskunlagdrrlmasrdg. Yerli tebii artrmm saxlanmasr, hetta kenardan bura ehali axlmr iigiin timumi dovlet seviyyesinde meskunlagdrma siyasati ytirtidtlmelidir. Bunun iigtin
ahaliya ilkin merheleda iqtisadi, sosial yontimlti gtizeqtlerin
verilmesi meqsedeuyfundur.
Zaqilala arazi vahidinin elverigli tebii-coffafi geraiti ve
iqtisadi-co[rafi movqeyi, siyasi ehamiyyati bu bolganin ta qedimden insanlann mtihtim maskunlagma arcallarrndan birine
gevrilmesine imkan vermigdir. Zaqatalartn ister geher, istersa da
kend yerlerindo tebii artrm isa orta respublika seviyyasi ilo mtiqayisede nisbatan ytiksek dofium, orta <iltim esasrnda formalagmrgdrr. Mtihariba, iqtisadi b<ihran, ictimai-siyasi, sosial gerginliklor btit<iv 6lkeda olduf'u kimi burada da demoqrafik proseslarin pislegmasi ila miigayiat olunmug, tebii artrmrn ehemiyyatli
darecede azalmasrna gatirib gxarmtqdr. Bela ki, l99l-ci ilde
her 1000 nefaro doiulanlarm sayr 30,5, <ilenlerin sayt 7,0 tobii
artrm isa 23,5 nefer tegkil etmigdirsa, demoqrafft inkigafur bu
parametrleri 2000-ci ilde mtivafiq olaraq 13,5, 6,01 ve 7,4-e
beraber olmugdur. Umumi olke tigtin miihiim demokrafft prob140
lem olan ugaq <iltimti isa burada daha da artrnrgdr ve orta respublika saviyyesinden ytiksek olaraq qalmaqdadu. Meselen, m{iqayise edilan ddvrde I yaga qader ugaq <iltimti artmrq, hor 1000
nefora 13,0 -a berabor olmugdur. Orta respublika tizro bu g<istarici 2000-ci ildo 12,8 nafar olmugdur. Ona g<ire de bu problem
ciddi nezaret altrnda olmaqla, onun qar$lslnrl ahnmasr heg
olmasa yiingtillegdirilmasi tigtin kompleks tedbirler g<irtilmalidir.
Zaqatala arazi vahidi orta respublika seviyyesi ile miiqayisade daflrq relyefle alaqedar nisbeten zeif meskunlagmrgdr.
Burada ehalinin her I kv km-de ki, orta srxhlr 76,7 naferdb.
Orta respublika tizre ise bu gristerici 92 nafx tagkil edir.
Orazinin orta respublika seviyyasi ile mtiqayisedo nisbeten zeif
meskunlagmasr heg de torpaqlardan sameresiz istifadeye esas
vermir. Daflrq relyefle elaqedar burada torpaqlardan maksimum
qenaetle istifade edilmelidir. Torpaqlann <izellegdirilmosi bu
istiqametde torpaqlardan istifade etmeye imkan verecakdir.
Lakin, yene de timumd<ivltnezareti olmahdrr.
2000-ci ilin I yanvar malumatma grire Zaqatala erazi vahidinde 108 min nefar ehali ya$ayr. Bu da timumrespublika ehalisinin 1,3 faizi demakdir. Bu ehalinin 26,7 rn:m nefari gaherda,
81,3 mini iso kend yerlerinde meskunlagmrgdu. Zaqatala rayonunda hemige tebii yolla ytiksek stiretle artan ehalinin sayrna ve
cins-yaq terkibino mtivafiq ig yerlarinin olmamasr, gatrgmamasr
burada amek ehtiyatlarrmn istehsala tam calb olunmamasr ile
neticalanmig, igsizlik probleminin m<ivcudlufuna sebab olmugdur. Hetta inzibati merkez olan, qismen sonaye mtiassisalari olan
Zaqatala geherinin <izti bele bu problemle tizlegmeli olmugdur.
Son illerin mtirekkeblegan ictimai-siyasi, iqtisadi vo s. mtihiti ise
ehalinin igle teminatr problemini daha da gerginlagdirmiEdir.
Bela ki, neinki kend yerlarinin hetta Zaqatalanrn <iztintin demoqrafik potensiahnrn ehemiyyetli hissesi kenarlara miqrasiya
etmigdir. Zaqatalann oztine gelenlerin saymdan buradan gedanlerin miqdan gox olmugdur. Hal-hazrda bu veziyyet qalmaqdadu. Ona g<ire de Zaqatalamn istar geher, istersa de kend
t4t
yerlerinden ehalinin igla teminatt maselosina takce iqtisadi deyil,
Lam de sosial mesela kimi baxrlmaldp. Bunun tigtin gox stiratle
islahatlar heyat kegirilmeli, hazr gtindelik talebat mallan istehsal edon emek tutumlu yeni senaye miiassiseleri yaradrlmahdrr.
zaqatala kend teserrtifatr rayonu oldufundan ehali asasen
kand yeilerinde meskunlagmrgdu. Yalnrz Zaqatala geharinda
(18,0 min nefar) va Oliabad (8,7 min nefer) qesebesinde geher
utiri ya$ayu. ohalinin daha srx meskunlagdrlr va cemlanmek"t
de davam etdiyi yerler dafeteyi dtizan arazilerin kond teserriifatrna yararh torpaqlandr.
Yagayrg mentaqaleri arasrnda istehsal-iqtisadi, sosial elaqelerin intensivlegmesi, kendlerin erazice boyiiyarek birleqmasi
hesabrna burada kand aqlomerasiyalannrn formalagmasma sabeb
olmugdur. Zaqatala da ahalinin maskunlaqmaslnln dtizgun istiqametlendiriln"ii ifrut meskunlaqma areallannda torpaqdan maksimum samereli istifadaye, zeif meskunlaqma sahalerinde isa
ehalinin daha intensiv maskunlaqdurlmasrna y<ineldilmelidir'
Umumiyyatla, ise bolganin fasilasiz elektrik enerjisi ve tebii
qazla timinah hayata kegirilmelidir. Bu da yerli tebii arhmm
nainki tam yerlerda saxlanmasrna, hatta buradan kenara miqrasiya etmig a-halinin geriye donmesina garait yaradar' Belelikle de
olka rrazisinda ehalinin meskunlagmasrnda olan erazi farqlerinin
radan qaldrnlmasrna komek edar'
{ax erazi vahidinin rongarang ve alverigli tebii co$afi
geraiti,-regiondakralverigliiqtisadi.coffafimovqeyibubolganinda'qadlmden insanlaln mtihtim meskunlagma areallanndan
birina ievrilmigdir. Hemiga de ehalinin tabii artrmt orta Azatbuy"u,,,.",iyyasi ila mtiqayisede nisbeten yiiksek olmu9dur. Bu
dtiwtin
aa yUtsat< aogrrrn hesabina formalaqmrqdrr' Lakin' son
bohran
miiiekkeb ictimai-siyasi ab-havasr, mtihariba ve iqtisadi
miigayiet
ile
u[ramast
brrrudu demoqrafik inkigafrn teneznlle
olunmug,dofumrrnehemiyyetliderocedaaza|masthesabrnatabii
-bela
bir meylin saxlanmasrna sebeb
artrmm'aga[i diigmasi ve
oft""qa*. irleselen, egar 1991-ci ilde har 1000 nafere diigan
142
do[ulanlarm sayt 27,2, olenlerin sayr 7,4, tabli artrm ise 19,g
nafer olmugsa, bu g<istericilar 2000-ci ilda 16,01; 6,01 ve 9,4
nofere beraber olmugdur. Qeyd etmak lazrmdr ki, hor 1000
nefer do$ulana I yaga qeder <ilen ugaqlarrn sayr eax rayonunda
hale da yiiksek olaraq qalmaqdadrr. 2000-ci ilin malumatrna
gore bu raqom 16,8 nafer olmugdur. Bu da orta respublika
seviyyesinden (16,8) 1,1 nefer goxdur. Ona g<ira do ehalinin
tebii artrmrnrn stiretla agalr dtigmosi ve ytiksek ugaq ciltimti eax
rayonunun gox ciddi ehali problemi kimi qiymetlendirilmali ve
bu meylin qar$rsmr almaq tigiin mthtim tadbirlar kompleksi
heyata kegirilmelidir.
Qax arazi vihidi Azerbaycamn qedim meskunlagma ereallarmdan olsa da, orta rilka seviyyesi ila mtiqayisede da[hq relyefla elaqedar nisbetan zaif menimsanilmigdir. Ohalinin har bir
kv. km-deki orta sxhfr 35 nefere barabor olub orta respublika
gcistericisinden (94 nefer) 2,8 defe azdr. Ohalinin respublikaya
.nisbetan torpaqla yaxgr teminatr heg da ondan qeyri semarali
istifadeye esas vermir.
2000-ci ilin malumatrna g<ira Qax erazi vahidinde 51,6 min
nefar ehali ya$ayr. Bu da timumi respublika ohalisinin 0,7%
demekdir. Bu ehalinin ll,8 min naferi gahar ehalisi, 39,8 min
nafari ise kend ahalisidir. Qax rayonunda demek olar ki, hemige
igsizlik problemi mcivcud olmugdur. Ona g<ire de, emak yagh
ahali senaye cehetden inkigaf etmig, elm, maarif ve medeniyyat
merkezlerine miqrasiya etmeli olmugdur. Umumiyyetle, Qax
rayonunda ahalinin mexaniki herekot balansr hemige monfi
olmugdur. Son illarin keskinlegan ictimai-siyasi, iqtisadi proseslari ise ehalinin meg[ulluq problemini daha da gerginlegdirmigdir. Mehz buna g<ire de ehalinin igla taminatr meselesi gox
ciddi problemdir. Qaxrn dalhq rayon kimi, orta respublika saviyyasindan nisbaten geri olan sosial iqtisadi seviyyasi vo onun
daha <inctil sosial iqtisadi inkigaf telebatr da igsizlik maselesinin
tezlikla holl edilmasini taleb edir. islahatlar tezlikle heyata
kegirilmeli, bazar iqtisadiyyatrnm teleblerine cavab vera bilen,
t43
esason yerli kend taserriifatr xammahnrn son mahsula kimi
emahna esaslanan, hazrr gtindalik talabat mallan istehsal eden
emek tutumlu yeni senaye mtiessiseleri yaradrlmahdrr. Bu problemin halline, yerli imkanlarla yanagr, respublika seviyyesinda
yardrm edilmelidir.
Qax rayonu osasen kond taserrtifatr btilgesi oldufundan
ahali esasan kend yerlerinde meskunlagmrgdr. Yalnrz Qaxda
11,8 min nefer gaher ohalisi ya$ayrr. Ohalinin daha sx comlagdiyi erazTlar gaylann gatirme konuslan yerlegen dafetayi
dtizen erazilerin kend teserriifahna yararh mtinbit torpaqlandr.
Dalhq eraziler ise iqlim geraitinin sertliyi, relyefin mtirekkabliyi
ila elaqedar zeif maskunlagmrg ve manimsenilmigdir. Qax rayonunda ehalinin perspektiv maskunlagdmlmasmm esas istiqametlori, nisbetan maksimum meskunlagma areallannda torpaqdan daha sameroli istifadaye, zeif maskunlagma areallan olan
daflrq ve dtizan erazilerde ise ahalinin daha intensiv maskunlagdrrlmasrna asaslanmaltdr. Dafhq yerlarde ohalinin saxlanmasl, meskunlagdmlmasr iigtin bu arealm esas istinad-dayaq
markezi olan ilisu kendi iqtisadi ve sosial baxrmdan gticlti
inkigaf etdirilmelidir. ilisu ela bir teserrtifat ve sosial infrastruktura malik olmahdrr ki, o neinki yerli ahalini burada saxlaya
bilsin, hatta vaxtile buradan kenara miqrasiya etmig miieyyen
ahalinin de buraya qayrdrb ya$amasma sabab olsun. Bunun tigtin
ilkin merhalade sosial-iqtisadi temaytillti giizegtler verilmeli,
eslan burah olan ytiksak seviyyeli, boyiik intelektual potensialdan istifada edilmalidir.
$aki rayonuda Azarbaycanln qadim maskunlagma areallanndan biridir. Son illarde ahalinin artrm menbeyini onun tabii
heraketi tagkil etmigdir. Ohalinin tabii artrmrna gora $eki rayonu
demek olar ki, hamige orta respublika seviyyesini qabaqlamrqdrr.
Lakin son illerde bu tendensiv dayiqilmigdir. Ogar $eki erazi
vahidinde 2000-ci ilde her 1000 nafere tebii artrm 12,01 olmugsa, respublikada bu raqam 8,9 nefer tegkil etmiqdir' Rayonda
144
ehalinin tabii herekoti nisbatan ytiksek do!.um ve orta <iltim
esasrnda formalagu.
Kand yerlarinda ehalinin tebii artrmr geher yerlerinden
xeyli yiiksekdir. geki arazi vahidinin, hemiga oldulu kimi,
hazrda da demoqrafft inkigafindakr mtihtim problemi orta respublika saviyyasi ila mriqayisade, burada her 1000 nafer dofulana, 1 yaga qeder <ilen ugaqlann sayrrun yiiksek olmasrdu.
oger timumi Azerbaycan
bu g<isterici l2,g nefardirse,
'i.,.e
rayon tizra bu roqom 16,3-dir.
Bu da kigik yagh ugaqlann
sohhatine daha ciddi fftir vermeyi telob edir.
Umumi ictimai-siyasi proseslerle elaqadar olaraq b{ihin
respublikada oldu[u kimi burada da ahalinin tobii artrm emsalr
apalr dtiqmiigdtir. Hazrrda ehalinin har 1000 nefere tebii artrmr
12,0 nefardir. son illarin statistik melumatlannrn tehlili gristarir
ki, bele bir meyl hela saxlanmaqdadu. Bu prosesin heg olmasa
dayandnlmasr an aktual problem kimi qargrda durur.
Ohalinin ytiksek tabii artrmrna baxmayaraq afian emak
ehtiyatlannm ya$ va cins terkibino mtivafiq ig yerrerinin gatr$mamasl tiztindan onun xeyli hissosi $eki erazi vahidindon kenarlara rniqrasiya edir. Mesalen, hela 1994-cti ilda gaki geherinde
tebii yolla artzn 900 nafer ehalinin 300 neferi geherden getmigdir. Son illarde bag veren ctizi eks proses isa asasen bagqa
yerlarda ictimai-siyasi mtinasibatlarin kaskinlagmesi ile elaqedar
olmugdur. Ermenistandan qovulanlann mtieyyen hissesinin
burada meskunlagmasl, $ekinin iqtisadi-sosial bazasrnda bag
veran mtisbat dayigikliklerle izah oluna bilmez.
ohalinin ytiksek tebii artrmr ila elaqedar olaraq geki arazi
vahidi hemiga ytiksek emak ehtiyatlarr ile ferqlenmigdir. Son
melumata g<ire timumi ehalinin 57o/o-dan goxunu omek yaghlar
tegkil etmiqdir. Son illarde isa igsizlik kiitlevi hal ahrj sosial
problem kimi daha da ciddilegmipdir. ona grire ae ahalinin
maggulluq probleminin halli vacib moseladir. gu isa esasan yerli
xammahn, xiisusen de kend tesorrtifatr mehsullarrnrn kompieks,
son mehsula kimi emarrna esaslanan, mtiasir terabrorre
ayaqla-
t45
$an, raqabeta doze bilen yiiksek amak tutumlu senaye saheleri-
nin yaradrlmasrm telab edir. $aki ipak kombinatmrn yeniden
qurularaq fealiyyete baglamast problemin hellinde mtihtim addrmdrr. Torpaqlann ozellegdirilmasi ile elaqedar yaradrlan miiessiselerin ilkin marhelede normal tesorrtifatqrhq faaliyyetini
temin etmek iigiin miitemadi komak g<isterilmelidir.
$eki erazi vahidi orta respublika saviyyasi ila mtiqayiseda
ehalinin nisbotan zeif maskunlagmasr ile farqlanir. Burada timumi ehalinin har bir kv. Km-de srxhfr 66 kand ehalisinin timumi
erazida srxhfr iso 64 naferdir. Kend tesortifatrna yararh torpaq
sahelerinda kend ehalisinin srxhlr ise 63,0 neferdir. Respublika
tizre isa bu reqemler muvafiq olaraq 89,0;44,0;93,0-dir' Iqtisadi
rayonun bazi rayonlan kimi $ekide ahali-arazi nisbetlarinin
Azerbaycanla mtiqayiseda elverigli olmasr heq de torpaqlardan
semerosiz istifadaye asas vermir.
2000-ci il yanvarrn l-ne olan melumata gore $eki erazi
vahidinda 158,7 min nefor daimi ahali ya$ayr. Bu da timumi
Azarbaycan ahalisinin l,gyo-i demekdir. ohalinin 89,3 min
neferini kand ehalisi, 67,6 min neforini ise geher ohalisi te$kil
edir. $ahar ahalisinin timumi ahali igarisinde xtisusi gekisi
43,4yo-di. Urbanizasiyamn bu seviyyasi orta respublika gostericisi ile mtiqayisede agafr olsa da Azerbaycamn bir gox iqtisadi
rayonlanndu" y,*.rfair. Lakin nezoro alsaq ki, gahar ehlisinin
Utiytit ekseriyyatinin camleqdiyi $eki tekce eyni adln araz\
,uhidirrio inziUati idaraetma, iqtisadi markezi deyil, btitov $akizaqatala iqtisadi-cofrafi rayonunun regional merkazidir, onun
aana qtiaretli, yerine yetirmeli oldu[u funksiyaya mtvafiq
iqtisadi bazayava sosial infrastrukturaya malik olmasr vacibdir'
olmasr iigtin her geyden
$rt i qrn".inin bele real imkana malik
saviyyesi
ikin morhalada geherin iqtisadi va sosial inkigaf
itinci
"urrt,
movcud demoqrafik potensiaia uyfunlagd,rlmasrd'.
qeha-
artrq
marholade geherin iqtisadi ve sosial inkigaf seviyyesi
y-erlerinrin oztintin demoqrafft potensiahm qabaqlamah' kend
geherin miiassisadeki artrq iggi qtiwesinin miiayyen hissasini
146
lerinda igle ve mtivafiq sosial garaitla temin etmok imkanrna
malik olmahdr. Qeyd etmak laztmdr ki, hele kegmig ittifaq
dovriinde $ekinin mtihtim regional markez kimi stiretli sosialiqtisadi inkigaf etdirilmesine dair planlar olmugdur.
$eki erazi vahidinin ehalisi geki geherinde, Turan ve digar
3 qesebade, 67 konddo maskunlagmrgdrr. Ohalinin esasan da!eteyinde kend teserrtifatrna yaruth torpaqlarda maskunlagmasr
bir sra hallarda kend aqlomerasiyalannm yaranmasrna getirib
grxarmrgdr. $eki inzlbati erazi vahidinde ahalinin semareli maskunlagdrnlmasr istiqametlari: birinci, ifrat meskunlagma areallannda torpaqdan daha qenaetle istifade etmaye, ya$ayt$ menteqalarinin daxili imkanlanndan tam istifade etrnaye, timumiyyatle, burada ehalinin perspektiv meskunlagdrrlmasmm mahdudlaqdrrrlmaslna asaslanmahdr. ikincisi, erazinin nibeten zaif
meskunlagmrg cenub ve gimal hissalerinde ehalinin nisbeten
daha intensiv maskunlagdrrlmasr meqsedeuy[undur. Ugtinctisti,
btittin hallarda ahalinin artan tolebatr ile ba[h olan mtixtalif
teyinath yeni tikintilar esasen kend taserrtifatrna yararsrz sahalarde apanlmahdrr, yararh torpaqlardan tam qanaatlo istifada
edilmelidir.
Respublikada bag veran deyigikliklar, xtisusila de iqtisadi
b<ihran, sosial gerginlikler O[ruz arazi vahidinin de heyatrndan
yan kegmeyib. Ohali ila baflr olan problemlerinde bu ve ya
digar derecede deyigilmesine sebeb olmugdur. Statistik roqemlarin tehlili g<istarir ki, hetta OEuz rayonunda respublika
saviyyesi ila mtiqayisade nisbetan ucqar ve dafhq mrivqe ila
elaqadar m<ivcud ehali problemlari daha da kaskinlegmig, bu
mesola gox ciddi hal almrpdu. Bu hom ahalinin demoqrafik
inkigaf xtisusiyyatinda, igle teminatrnda, ham de meskunlagmasmda dziint gostarmigdir.
OEtrz erazi vahidi alverigli tabii-colrafi ve torpaq iqlim
geraiti ile elaqedar Azerbaycamn qedimden intensiv menimsenilen, mtihtim meskunlagma areallanndan biri oran bcilgasidir.
Burada hemiga, xtisusan de sovet d<ivrtinde, aharinin artrm
147
menbayini onun nisbetan ytiksek tebii artrmr, teqkil etmigdi.
Lakin, son illerin (1990-dan sonra) ictimai-siyasi prosesleri fonunda biit<iv Azerbaycanda otdu[u kimi, burada da demoqrafik
proseslar pisleqmig, dofulanlann koskin azalmast ve azalmaqda
dururn etmasi neticesinde tebii artrmrn aga[r dtigmesi meyli
yaranmrqdr. Meselen, l99l-ci ilde o[uz erazi vahidinde her
1000 nofore dofulanlann sayr 38,6, olenlerin sayr 7,2nefat,tebli
artrm ise 31,4 nafer olmugsa, bu gostericilor miivafiq olaraq
2000-ci ilda 18,7; 7,0 ve 11,7 nafar olmuqdur' Goriindtiyti kimi
miiqayise dovriindo tabii artrm emsah 19,7 nefer azalmrgdrr.
iigtin xat[ladaq ki, orta respublika ijlzx:a azalma 14
Miiqayise
-tegkil
etmigdir. Azerbaycan tigtin mtihiim demoqrafik
nefer
problem olan her 1000 nefer dofulana I yaga qeder olan uqaqiurro ,uyrrra geldikde isa bu. gostarici orta respublika ve OEuz
tzxa qisman azalmrgdrr. Umumiyyetle dopulanlarrn sayrnrn
azalmis ila elaqadar, OElz bolgesinda bu raqem 1991-ci ildaki
26,5 nefordan 2000-ci llda 14,4 nafare enmigdir. Buna baxmayaruqbu demoqrafik problem ciddi nezarate gotiirtilmeli, mesai."i" ytingtitlegdirilmesi, qar$lsmrn alnmasr iigtin kompleks
tedbirler goriilmelidir.
o?uzerazi vahidinde erazi ehali nisbetlori orta Respublika
seviyyaiindon 3 defa a'a[rdrr. Burada her bir kvadrat km-de
etratlnin orta srxhfr 3l nafer oldufu halda respublikada 93
nafardir. Lakin daphq relyef, yamaclann dikliyi ile elaqedar
kend teserriifatrna yararh torpaqlann sahasi azdr. Bu da m<ivcud
torpaq fondundan maksimum qenaetla istifado etmak, ekstensiv
yoldu., intensiv yala kegmayi zoruri edir'
2000-ci ilin malumatrna gore oEuz bolgasinde 37,2 nefat
daimi ehali yagaylr. onun 30,7 min neferi kend yerlerinde 6,5
min neferi i"nrra" ya$ayr. Tebii artrmm nisbaten ytiksak olmasr, ig yerierinin gatrgmamasr neticasinde ehalinin me'fulluq
Torprobiemi-hemige gox ciddi hal1 edilmali masela olmugdur.
'orn ," bagqa istehsat vasitelorinin mtieyyen deraceda rizellegiirit*rrir, va diger islahatlara baxmayaraq, enerji teminatrnrn
148
olmamasr, texnika va vosaitin gatrgmamasr noticesinde iqtisadiyyatda dontig yarana bilmir, emek ehtiyatlannrn igle taminatrnda irelileyiglar getmir. Ona g<ire de Oluz eruzi vahidimnde
ehalinin igla taminatr maselesina ciddi problem kimi baxrlmahdr.
OEuz kend teserrtifatr rayonu oldupundan ehalisi esason
kend yerlerinde meskunlagmrgdr, 30,7 min nefer kend ehalisi 33
kenddo ya$ayrr. inzibati idaraetme merkazi olan Oluz geherinde
6,5 min nafer ehali cemlenmigdir.
Tebii-coprafi geraitin rengarangliyi ve mehsuldar qiivalerin
qeyri beraber yerlegmesi ile elaqadar ehali do arazida qeyri
beraber meskunlagmrgdu. Ohalinin daha sx cemlendiyi yerler
dafateyi dtizan erazilerin va gaylann getirma konuslannrn kand
teserrtifatrna yararh torpaqlarr olan sahelardir. O[uz erazi vahidinda ahalinin perspektiv meskunlgdrnlmasr her geyden awel
ifrat meskunlagma areallarmda torpaqdan maksimum samereli
istifadeye zaif maskunlagma areallarrnda, xiisusen de daflrq erazilerde ehalinin daha intensiv meskunlagdmlmasr /bunun tigtin
bozi giizestler do meqsedeuyfundur/ istiqametine ycineldilmalidir. Yagayrg manteqalerinin daxili erazi potensiyahndan maksimum somarali istifade edilmelidir. Yeni sahnan ya$aylg saheleri
ve digar sosial infrastruktura obyektlari kend tasorrtifatma nisbatan azyararh yerlare meyillendirilmalidir. Qebele arazi vahidinde ahalinin artrm manbeyini onun orta respublika seviyyasi ile
miiqayisode nisbaten ytiksak tabii artrmr tagkil etmigdir. Orta
respublika saviyyesina nisbeten Qabele arazisinde ehalinin ytiksak tabii artrmr zeif urbanizasiyalgma ile mtiayyen olunur. Nisbetan yiiksak dofum, orta <iltim gcistaricileri esasrnda formalagr.
2000-ci ilin melumatlarrna g<ira Qebela arazi vahidinde har 1000
nefere dofulanlarm sayl 19,6, <ilenlerin sayr T,T,tabiiartrm 11,3
nefar tegkil edir. Umumi Azerbaycan tizra bu reqemler mtivafiq
olaraq 14,8; 5,8; 8,9-a beraberdir. Orta respublika seviyyesi ile
mtiqayisade Qabele erazi vahidinde <iltimtin xtisusen da ugaq
<iliimtiniin ytksek olmasr ohalinin tabii artrmmrn daha ytikseli
149
olmasrna mane olur. Qebale rayomrnda demoqrafft inkigafrn
esas problemi har 1000 nafor dofulana 1 yaqa qedar <ilen uqaqlann saymtn gox olmastdr. Burada bu gtisterici 14,2 nefer tagkil
edir, respublika tizre isa bu roqom 12,8-dir. Qeyd etmak laztmdu
ki, orta respublika saviyyesini eks etdiron 12,8 reqeminin tizti de
tagvig dofurucu haldr. Ona gtira de Qabele orazi vahidinde uqaq
oltimti problemine tokce inzibati rayonun deyil, btitdv Azerbaycarun gox ciddi problemi kimi baxmaq lazrmdtr, onun helli
yollarr axtanlmahdr.
Biitov Azerbaycan respublikasrnda oldufu kimi, son d<ivrtin keskinlagen ictimai-siyasi burulfanlart, Ermanistanrn tecavtizii, iqtisadi b<ihran ehalinin demoqrafik inkiqafina menfi tesir
gristermakdedir. 1990-cr il ila mtiqayisedo 2000-ci ilde ahalinin
tebii hareketi emsafi 9,2 nefar agafir dtigmtigdtir. Baqqa scizle,
tebii artrm 1990-cr ildeki 22,4 nefxdan 2000-ci ilde 11,3 nefera
dtigmiigdtir. Umumi Azarbaycantizre ise bu gostariciler mtivafiq
olaraq 20,2 ve 8,9 nafer olmugdur. ohalinin tebii artrmrnrn a$a[t
dtigmesinin qar$rsmr almaq, heg olmasa dayandrrmaq tigtin kompleks sosial-iqtisadi tedbirler g<irtilmelidir. Qabele erazi vahidi
orta respublika seviyyesi ile mtiqayisede ahalinin nisbeten zeif
meskuniagmasr ile ferqlanir. Burada timumi ahalinin har bir
kv.km-de srxhfr 52,7,kend ehalisinin timumi arazide srxhfr ise
44,2 naferdir. Kond taserrtfatrna.yararh torpaq sahelerinde kend
ehalisinin srxhlr 77,8 nefardir. Umumi Azarbaycan tizra ise bu
reqamler mtivafiq olaraq 66,0;40,0 va 86,1-dir.
2000-ci ilin yanvann l-no olan malumata g<ira Qebelade
84,6 min nefer ehali ya$ayr. Ohalinin 73,2 min nafarini (84,0%)
kend ehalisi,ll,4 min neferini (16,0%) gahar ahalisi teqkil edir.
Qabele qaherinde, o ciimladan btittin ya$ayl$ mantaqelerinda
artan ehalinin sayrna va yag-cins terkibine mtvafiq i9 yerlerinin
olmamasr, sosial garaitin inkigaf etmig regionlarla mtiqayisade
gox aga[r olmasr ehalinin buradan axrcthfrna sobab olmugdur.
neferi
foes"len-, hale 1995-ci ilda 1500 nafer tabii artrmrn 400
Sonrakt
kenara grxmtgdr.
Qabala orazi vahidinin htidudlanndan
150
illarde de eyni vaziyyet tekrar olunmugdu. Bu da ehalinin igla
taminatr masalasina ciddi yanagmafr telab edir. Omek tutumlu,
bazar geraitinin telablarine cavab vere bilen, osason yerli kend
teserriifatr xammahmn son mahsula kimi emahna asaslanan
sanaye sahalerinin-kigik mtiessiselerin yaradrlmasr moqsedauy!undur.
+
</
J
t
e
'.,1
J
(/
JA
a*.
SARIi
:;
i5ARALAR
i:i
a-.
.
t'-
$akil 5. $aki-Zaqatala iqtisadi rayonunda ahalinin maskunlaqmasr. 1999-cu i.
Qebelanin ohalisi Qabele geheri ve 61 kendda meskunlagmrgdu. Ohali osason dalateyi, dtizon sahelerdo meskunlagmrgdr.
Qebala arazi vahidinda ehalinin perspektiv semareli meskunlagdmlmasr har qeydan evvel ifrat meskunlagma areallanrnda torpaq ehtiyatlanndan daha qenaetla istifada etmaya, ya$ayl$ mantaqelerinin daxili imkanlanndan tam istifado etmeye, timumiyyatfle, burada ehalinin galacekda meskunlagdrnlmasmm mehdudlagdurlmasma esaslanmahdr. Tedqiqatlar g<istarir ki, yagayrg
151
montoqalarinin inkigafrnda ekstensiv yol tisttinltik tagkil edir.
$ehar ve kendlerin daxili arazi potensiyahndan qeyri-samereli
istifade edilir.
Orazinin nisbetan zaif maskunlagmrg cenub ve gimal hissolorindo ehalinin nisbaten intensiv meskunlaqdrnlmast meqsedeuyfundur, btitiin hallarda ohalinin artan telebatr ile bafh olan
mtixtalif teyinath yeni tikintilor osasan kend taserriifattna az
yararh sahelorde apanlmahdr.
9. Bazar iqtisadiyyatrna kegidla baflr
olan problemlor
Balaken arazi vahidinin coffafi m<ivqeyi, alverigli ve
rengareng tebii garaiti, demoqrafik potensiah, mcivcud maddi ve
sosial infrastnrkhru mehsuldar qiiwelarin inkigafi tigtin yaxqt
tebii-iqtisad i zemtn yaradr. Olverigli torpaq-iqlim, relyef geraiti,
iqtisadi-cografi mcivqe gox istiqamatli kand taserrtifatr sahal erini
inkigaf etdirmeklo yanagl onun mtiasir dtinya standartlan seviyyasina cavab veren sanaye emahm da tegkil etmeye imkanlar agr.
Sovet d<ivriinde burada dinamik inkigaf edan iqtisadi potensial, sosial infrastruktura yaradrlmrgdr. Balakan etazi vahidi
respublikada mtihtim qerzekli meyvagilik, ttittingiiltik, taxrlgrhq
ve heyvandarhq rayonu kimi tanrnmrgdr. Yerli kand tesorrtifatr
xammahnrn emalma esaslanan yeyinti (ttittin fermentasiya zavodu, konserv zavodu, stid zavodu, taxrl mahsullan kombinatr)
va ytingtil (iki istehsal kombinatr) sanaye sahelerinin nisbotan
kigik rntiessiselori faaliyyet g<isterirdi. Ermenistamn Azerbaycana tecavtini, 20yo0don gox torpaqlarrn iglal olunmasl, no
mtiharibe, ne stilh geraiti va SSN-nin dafrlmasr ile elaqadar
tarixan yaranru$ enanavi iqtisadi alaqalarin pozulmasr, kegid
dowiintin getinlikleri neticesinde btittin <ilkeni btirtiyen sosialiqtisadi bohran Balakan rayonunda da istehsahn tenezztiltine
getirib grxarmrqdu.. Btittin baghca teserriifat sahelerinde mahsul
Irt.truti xeyli derecede azalmrgd,. Buna baxmayaraq vaxtile
152
yaradllml$ istehsal potensiahnrn miiasir telablare miivafrq yeniden qurulmasr hesabrna fealiyyeta baglamasl, apancl kend toserriifatr sahalerinin dinamik inkigafina nail olunmasr, tenezztiltin
dayandrrlmasr, rayon iqtisadiyyatrnrn tezlikla dirgeliginin asasrnr tagkil eda biler.
Balaken erazi vahidinda sosial-iqtisadi tanazztiltin neinki
qar$rsrnrn alnmasr, hetta onun daha gticlfl inkiqaf etdirilmasi
zarueti tebii-iqtisadi, demoqrafft imkanlarla yana$l rayonun
sarhed movqeyi ve daflrq arazi kimi bagqa yerlerle, xiisusan da
ifrat meskunlagmrg erazilerlo mtiqayisede daha stiretli inkigaf
etdirilmasi vacibliyindan da ireli gelir.
Azerbaycanrn btittin kand rayonlarrnda oldulu kimi Balaken brilgasi de hemiga ehalinin tabii artrmmrn nisbetan yiiksak
olmasr ile elaqedar emek ehtiyatlanmn bolluiu ve onlann zeif
meqfullufu ila ferqlenmigdir. Burada emak qabiliyyatli, amak
yaglr ehalinin xtisusi gakisi 54o/o-a qaderdir. Bu da iqtisadi inkiqaf tigtin elverigli demoqrafik zemin yaradr. Btittin yuxanda
sadalanan osas va gtisterilmeyen digar amiller Balaken arazi
vahidinde mehsuldar qtiwalerin inkigafina mtisbat gerait yaradan tabii, iqtisadi, demoqrafik zaminlarin oldu[unu gristerir.
Btitov Azarbaycanda oldulu kimi burada da mehsuldar qtivvelerin iimumi inkigaf seviyyasinin ytiksaldilmesini iki aspektde
heyata kegirmak olar. Birinci ncivbada m<ivcud istehsal sahelrinin, xtisusen de ixtisaslagma sahalorinin fealiyyetinin dinamik'
inkigafina nail olmaq lazrmdrr. Bununla beraber, paralel olaraq
movcud istehsal strukturunun, esason de sanayenin emak futumlu, raqabete d<iziimlti, ytiksek dtinya stadartlarrna uy!'un mohsul
istehsal eden mtiasir avadanhqlar hesabrna yenidan ve qeyd
edilan gcistericilare uy[un yeni mtiessisalerin yaradrlmasrdr.
Hem da bu miiassisaler tullantrsz texnologiyaya malik olmahdrr. Miiasir iqtisadi b<ihran geraitinde bu iglerin heyatakegirilmasinin xeyli vesait teleb etmesini nazare alaraq, xarici investorlarr
colb etmak yolu ila mtigtorek mtiessisalarin yaradrlmasl moqsodeuyfundur. Onu da qeyd etmak lazrmdr ki, mehsuldar qtiwe153
larin faaliyyatinin yuxanda gostarilan esas istiqametlar aspektinda yeniden barpast ve qurulmast Balakon rayonunun iqtisadiyyatrnr az vaxt igerisinde dirgaltmekle yana$l qoyulan sannayodan gox tez dahayiiksek menfeet elda etmeye imkan veror.
Balaken Azerbaycanm her geyden awel mtihtm qarzekli
meyvagilik rayonlarmdan biri oldulu iigtin burada bu sahenin
daha intensiv inkigaf etdirilmesino nail olunmahdu. Mtisteqillik
garaitinda xarici bazara gxmaq imkanrnrn yaranmasl bu sahanin
inkigafina alverigli iqtisadi-co[rafi zemin yaradu. Ttittin fermentasiya zavodunun asaslt suretde yeniden qurulmasr hesabma son
mahsul istehsah buraxtlmasrna nail olmaq meqsedeuyfundur.
Tebii otlaq ve bigeneklerin mtivcudlufu, subalp ve alp
gemenleri, ehalinin istehsal verdiglari heyvandar[frn, hemqinin
angrh[rn inkigafi tigtin geniq imkanlar yaradrr. Heyvandarh[rn
intensiv inkigafinr temin etmak tigtin ilkin merhalede miieyyen
sosial ve iqtisadi gtizagtlarin verilmasi da maqsadauyfundur.
Sosial-iqtisadi gtizegtlerin verilmesi rayonun serhed movqeyi va
ahalinin buradan kenarlara axtcrhlmm qar$lsmm almmast zaruratinden de irali gelir. Heyvandarh[rn yiiksek inkigaf seviyyesina nail olunmasr mtivafiq mehsullann kompleks emalma asaslanan mtiasir telablara cavab veren yeyinti ve ytingtil sonaye
kombinatlannm yaradrlmasmr zaruri edir. istehsal edilan bu
mehsllar neinki respublikada, hetta coSafi cehetden nisbatan
yaxm yerlagan, bdytik telebat markezi olan Tbilisi-Rustavi aqlomerasiyasrnda da realizo olunmaqla yax$t manfeat gottirmeye
imkan verar.
Yabant ve zengin bitki orttiyii meqelarin bol gilemeyvaleri,
xtisusile darman bitkilarinin olmast aczag:Ilrq sanayesi ve mtixtelif teyinath gireler ve konservlar istehsal eden kigik miiassiselerin yaradrlmasr tigtin elverigli tebii-iqtisadi zamin yaradtr.
Btittin yuxanda sadalanan tebii-iqtisadi potensiahn hereketa gatirilmesi va istehsal dovriyyasine calb edilmesi tigtn
mtiasii d<ivriin imkan va garaitina mtivafiq olaraq <izel ve mtig-
154
tarek miiessiselarin yaradrlmasrna tisttinltik verilmali va buna
rayon rahbarliyi saviyyesinda kcimak g<isterilmelidir.
. Balakan rayonunun yaxrn galecakde gticlii sanaye bcilgesine gevrilmasi iigtn Filizgay polimetal yataqlarrnrn b<iytik ehamiyyati var. Xammal ehtiyatrnrn bolluf'u da!-maden kombinatr
ve metallurgiya senayesi miiessisesinin tikilmasina tam esas
verir. Filizgay polimetal ehtiyatrnrn kompleks emah tigtin Balakonde mtivafiq sanaye miiessisasinin tikilmasinin texniki-iqtisadi asaslan goxdan iglenib haarlanmrgdr. Yalmz mtiasir
texnologiyaya esaslanan, filizin tarkibinde olan btittin faydah
komponentleri grxara bilen mtiessisanin tikilmesi lazrmdrr.
Zaqatala rayonun cofoafi mrivqeyi, alverigli va rongarang
tabii geraiti, amek ehtiyatlan maddi ve sosial infrastrukturu, ehalinin heyat geraitinin yaxgrlagdrnlmasr zaruri iqtisadi ve sosial
inkigaf tigtin yaxgr zeminler yaradr. Olverigli torpaq-iqlim,
rongarong relyef geraiti, iqtisadi-co$afi movqe gox istiqametli,
gelirli kend teserrtifatr sahelerini inkigaf etdirmekle beraber, bu
xammalm bazar iqtisadiyyatrmn talablarine cavab vera bilen
seviyyade senaye emahnr da inkigaf etdirmeye imkanlar agr.
Zaqatala erazi vahidi respublikada hemige miihtim qarzekli
meyvegilik, ttittingtiltik, giilgtiltik ve heyvandarhq rayonu kimi
meghur idi. Hazuda yerli kend tosorrtifatr xammalmm emahna
esaslanan yeyinti va ytingtil senaye mtiassiselari fealiyyat gcistarir. Son drivrtin biittin Azerbaycanr btirtiyan getinlikleri neticasinde sosial iqtisadi taneznil Zaqatala b<ilgasinin de iqtisadi
hayatrndan kenar kegmamigdir. Btittin esas tesarrtifat sahelarinda
mehsul istehsah ahemiyyetli dorecede azalmrgdr. Lakin buna
baxmayaraq, vaxtila mcivcud olmug istehsal potensiahntn bazar
iqtisadiyyatrnrn miiasir toleblerine miivafiq yeniden qurularaq
fealiyyete baglamasr, kand taserr{ifatmrn kegmig ixtisaslagma
saholerinin dinamik inkigafina nail olunmasr, tenezziltin dayandrrlmasr, Zaqatala iqtisadiyyatrnrn tezlikle dirgeliginin esaslan
ola bilar.
155
Zaqatala bolgesinda tekca sosial-iqtisadi tenezziiliin qar;lsrnrn ahnmasr deyil, hem da onun giiclti inkigaf etdirilmesi
vacibliyi tebii-iqtisadi, demoqrafft imkanlarla, ehtiyacla yanagr
b<ilganin iqtisadi rayondakr m<ivqeyi va daflrq arazi kimi bagqa
yerlarla, xtisusan da ifrat maskunlagmrg (Abgeron iqtisadi rayonu, dtizan, da[eteyi erazilar) regionlarla miiqayisede daha onctil
inkigaf etdirilmesi zeruretinden de dofiur.
n Zaqatala erazi vahidi ehalinin nisbotan yiiksek tabii artrmr
ile alaqadar emak ehtiyatlanmn bollu[u vo onun zeif megpullufu ile ferqlenmiqdir. Bagqa sozle b<ilgede iqtisadi inkigafin
yaxqr demoqrafik teminatr m<ivcuddur. Zaqatala inzibati rayonunda da iqtisadiyyatm dirgeldilmesi, dinamik inkigafina nail
olunmasr yene iki istiqametde hayata kegirile bilar. Birinci
m<ivcud istehsal sahelarinin, xiisusan de apancr ixtisaslagma sahelarinin fealiyyati va dinamik inkigafi barpa olunmahdrr. ikincisi, buna paralel olaraq mrivcud istehsal strukturunun, esasen da
senayenin amek tutumlu, roqabeto doztimlii, inkigaf etmig miiasir
standartlar saviyyasine uyfun mehsul istehsal edan texnika ve
texnologiya hesabrna yeniden qurulmasrdr. Vesait gatrgmamazhfrnr nazere alaraq, xarici investorlan calb etmek yolu ila mtigterok mtiessisalerin yaradrlmasr daha serfelidir. Onu da nezaro
almaq lazrmdrr ki, iqtisadiyyatrn dirgaliginin yuxarrda qeyd
edilan aspektlerde yeniden qurulmasr ve berpasr qoyulan sarnayedon gox tez daha ytiksak galir elda etmeye imkan veror.
Zaqatala rayonu Azarbaycanur her geydan ewel mtihtim
qerzakli meyvegilik bolgalerinden biri oldufu iigtin burada bu
sahanin daha intensiv inkigaf etdirilmesi meqsedeuyfundur. Ovvelki illar-yeni sovet dovrti ile mtiqayisade miisteqillik geraitinde
xarici bazara gxmaq imkanrnrn yaranmasl qerzakli meyvegiliyin
inki gafina elveri gli iqtisadi-co grafi zemin yaradr.
Geniq saha tutan tebii otlaq ve bigeneklerin m<ivcudlu[u,
subalp ve alp gemanleri, Zaqatala dovlat qorufu, ahalinin
istehsal vardiglari heyvandarltftn, xtisusen de arrgrh[rn inkigafr
tigtin genig garait yaradu. Bu sahalarin intensiv inkigafinr tamin
156
etmok tigiin ilkin marhalade mtiayyan sosial-iqtisadi gtizegtlerin
verilmesi xtisusen da maliyya va texniki tachizat k<imekliyi
maqsedauyg'undur. Mtivafiq gtizegtlerin verilmesi Zaqatalantn
sorhad movqeyi ve ahalinin buradan kenar yerlare miqrasiyasrnm qargrslnrn ahnmasr vacibliyi ilo da baflrdn. Heyvandarhfrn
ytiksek daracade inkigafi mtivafiq mehsullarm kompleks emahna
esaslanan, reqabeta d<iztimlti mohsul istehsal edo bilan yeyinti va
ytingtil sonaye miiessiselerinin yaradrlmasrnr da zaruri edir.
Zengin vo rangareng bitki drttiyii, megelerin bol gilemeyvelari xiisusila mtialicevi ahamiyyet kesb eden derman bitkilarinin olmasr eczagil.rq senayesi va mtixtalif teyinath girelar ve
konservler istehsal edan kigik mtiassiselarin yaradrlmasma genig
imkanlar agrr.
Qax erazi vahidinin elverigli iqtisadi-cografi movqeyi, tebii
cografi qaraiti, bol emek ehtiyatlan, eslen burah olan gticlti
intellektual potensiyah, mcivcud maddi ve sosial infrastnrkturu,
respublikanrn biittin regionlan ila alaqa saxlamafa imkan veran
neqliyyat gabekasi mehsuldar qtiwelarin inkigaf saviyyesini
yiikseltmek, erazi tizre yerlegmesini tekmillegdirmek tigtin yax$l
tebii iqtisadi ve sosial zemin yaradn.
Qax Azarbaycailn esas qorzakli meyvegilik, tiittingtiltik,
taxrlgrhq va heyvandarhq rayonu kimi tamnudr. Osasan yerli
kond taserrtifah xammahmn ilkin emalt ile magful olan yeyinti
(ttittin fermentasiya zavodu, konserv, ya!-pendir zavodlan ve s.)
ve ytingtil sanaye sahalarinin nisbetan kigik miiessisaleri fealiyyet
gcistarir. Ermenistann Azarbaycana tecaviizij na mtiharibe, ne
siilh garaiti, kegid dovriiniin gatinlikleri neticasinde btitov olkani
btirtiyen sosial-iqtisadi bcihran Qa:r rayonunda da istehsalur tenezziiltino getirib gxarmrgdr. Demak olar ki, apancr toserrtifat
sahalarinin hamrsrnda mehsul istehsah ehamiyyetli doracodo azalmrgdr. Buna baxmayaraq vaxtile yaradrlmrg istehsal potensiahnrn
mtiasir teleblare mtivafiq yeniden qurulmasr hesabrna fealiyyete
baglamasr, apanct kend taserrtifatr sahalarinin dinamik inkigafina
157
nail olunmasr iqtisadi tanezztiliin dayandrnlmasr heyat geraitinin
yaxgrlagdrnlmasrmn esaslnl tegkil eda biler.
Olkanin demok olar ki, btittin kend ve dalhq rayonlannda
oldu[u kimi, Qax rayonu da hemige ehalinin tabii artrmrnrn
yiiksek olmasr ile elaqadar emek ehtiyatlarrmn goxlu[u, ig
yerlsrinin gahgmamasr ila bafh onlarrn zeif megfullufu, artrq
iggi qtiwesinin m<ivcudlu[u ile farqlenmigdir. Bu bolgeda emek
qabiliyyatli emak yaqh ehalinin xtisusi gekisi ayn-ayrr iller tizre
52-53% tagkil edir. Bu da iqtisadi inkigafin mohkam demoqrafik
bazasr oldu[unu gcistarir. Umumiyyatla Qax rayonunda iqtisadi
inkigafa garait yarada bilon elveri$li tabii, iqtisadi demoqrafft
amiller kompleksi vardr. Btitciv Azerbaycanda oldufu kimi
burada da iqtisadiyyattn dinamik inkigafina mtivcud istehsal
sahel erinin, xtisusil a ixtisaslagma sahelerinin dinamik inkiqafimn
temin edilmesi, teserrtifat strukturunun, xtisusila da senayesinin
amak tutumlu, reqabete dtiztmlii, dtinya standartlarrna uyfun
mehsul istehsal edan miiasir avadanhqlar hesabrna yeniden
qurulmasr va mtivafiq teyinath mtiassisolerin yaradrlmast ktimek
eda biler. Bu mtiessiseler yerli kend tesarrtifatt xammalmrn son
mehsula kimi tam emalma asaslanan tullanhsrz texnologiyaya
malik olmahdrr. Maliyya getinliklerini nezere alaruq xarici
investorlal calb ederek, miigtarek miiessisalarin yaradrlmast
maqsedauy[undur.
Qax rayonu Azerbaycanm mtihtim qerzekli meyvegilik rayonu oldufu tigtin, burada bu sahanin daha intensiv inkiqaf etdirilmesina nail olunmahdu. Miisteqillik garaitinde xarici bazara
Qxmaq imkanmrn yaranmasr bu sahanin inkigafina alverigli
iqtisadi-cografi zemin yaradu. Ttittin fermentasiya zavodunun
yeni texnologiya hesabrna yeniden quraraq, son mahsul istehsahnr tegkil etmek meqsedauyfun olardr.
geker
$ekara telabatrn artmasr ile elaqedar son illerde
gucunduru sahelari geniglendirilir. Lakin mohsul emalt tigtin bagqa yerlare gondarilir. Ona gora de yaxqr olar ki, rayonda geker
mtiesiisesi yaradrlsm. Qanx va Oyrigaydan nasos vasitosi
"*il,
158
ile Acrnohur dtiziintin mtinbit t[orpaqlarrnl suvarnaqla rayonda
akingiliyi daha genig inkipaf etdirmak olar. Alazan-Hefteran
vadisinin elverigli tabii geraiti ehalinin istehsal verdigi, amak
tutumlu galtikgiliyi inkigaf etdirmoya yaxtr zamin yaradr.
Tebii otlaq ve bigenekler, subalp va alp gamenleri, ehalinin
istehsal verdigleri heyvandarhfrn, o ctimledon arrgrh[rn daha
genig inkigafi iigtin b6ytik imkanlar yaradr. Heyvandarhlrn
intensiv inkigafinr tamin etmek tigtin ilkin merheledo miieyyen
gtizagtlor verilmeli, maliyye yardrmr edilmelidir. Bu sahonin
ytiksek inkigaf seviyyasine nail olunmasr miivafiq mohsullann
kompleks emahna esaslanan mtiasir taleblare cavab veran
yuyinti ve ytingtil sonaye kombinatlannrn yaradrlmasmr zaruri
edir. Mesolan, qoSrungulufun inkiqaf etdiyi bu b<ilgeda indiya
kimi xalgagrhq mtiessisesinin olmamasr teasstif dofurur.
Rengareng ve zengin bitki ortiiyii, megelerin bol gilameyvaleri Ktirmtikgay hcivzasinin zangin gaytikanr ehtiyatr ve diger
darman bitkilarinin olmasr eczagil,q senayesi ve miixtalif
teyinath girelar ve konservlar istehsal eden kigik mtiessiselerin
yaradrlmasr tigtin alverigli tebii-iqtisadi zemin yaradr.
Tebii-cofrafi geraitin ve iqtisadi-coSafi mrivqeyin elverigliyi, menzereli da[ mega landgaftr, emek ehtiyatlan, bol vo toze
arzaq ehtiyatlannm yaradrlmasr burada kurort-turizm sonayesinin da yaradrlmasma imkan verir.
," $eki rayonunda-mehsuldar qtiwelarin inkigafi tigtin gox elverigli tabii-iqtisadi zamin vardr. Orazidaf sanaye ehemiyyetli
ela bir faydah qazrntr ehtiyatlan agkar edilmese de, buranrn xeyli
mtinasib tebii geraiti rayonda goxistiqamatli ve qiymatli kend
teserriifat sahelorinin, habele <iz ahamiyyetina grira respublika
miqyasrndan da konara grxa bilacek istirahat-turizm sahesinin
genig inkigafi tigtin boytik imkanlar yaradr. Rayonun sosialiqtisadi garaiti de burada mtixtelif istiqametlerde mahsuldar
qiivvelerin inkigafi tigtin xeyli elveriglidir. Sovet dovrtinde
rayonda mtixtalif sahaleri ehate eden gticlti istehsal potensiah
yaradrlmrgdr. $eki rayonu erazi emek bolgtistinde <iztintin griclti
r59
inkigaf etmig baramagrltq-ipek senayesi, ttittingiiltik, tiittin fenmentasiya senayesi, meyvegilik-konserv senayesi, heyvandarhqet-siid senayesi, taxrlgrhq-un qarl$lq yem sanayesi ile segilmigdir. Burada maddi istehsahn bir sra bagqa saheleri, sosial
sferamn ve madani-maiget xidmetinin on zaruri istiqametleri da
inkigaf etmigdir. Ermenistanrn Azerbaycana tocaviizti ve SSRInin dafrlmasr ile tarixen yaranml$ tasarrtifat elaqelerinin pozulmasr naticesindo Azerbaycam biirtiyen iqtisadi bohran $eki
rayonunda da biittin istehsal sahelerinin derin tonezztile u$amasrna sabeb olmugdur. Takce onu demak kifayetdir ki, 1995-ci
ilde $aki gaheri senayesinin timumi hecmi 9 defeden 7ox azalaraq, 1990-cr ilin ll%-i seviyyasine enmigdi. Btittin tesarriifatlarda mehsul istahsahnrn hecminin xeyli agafr dtigmesina baxmayaraq, bu sahelerda vaxtile yaranm$ gticlti istehsal potensialmrn harekete gatirilmasi rayon iqtisadiyyatrrun tezlikla dirgaliginin asaslnr tegkil edir.
$aki rayonunda mehsuldar qtiwalerin boyiik miqyasda
inkiqafinrn miih{irn iqtisadi amillerindan biri de 1980-ci illerde
gekilmig Yevlax-Balaken damir yolu xettinin rayonun erazisinin
xeyli hissesinda, o ctimleden $eki qaherinin yaxrnhfrndan kegmasidir. oz xarakterina g<ire xeyli miqdarda mehsuldar istehsal
eden goxlu taserrtifat saheleri inkigaf eden $eki rayonu tigtin
iqtisTdiyyatmm
yaranan bu elverigli naqliyyat garaiti onun
wi,O;it
,o,uiif.ait.
ehemiyyet,
yiikseligi
iigtin mtistesna
i ., '- ( ''
gaheri
da
$aki$eki
Btittin dowlarda $eki rayonu, esasen
oynamrgdu'
rolunu
markazi
madeni-iqtisadi
b<ilgesinin
Zaqatala
Rayonun btilganin erazisi tigiin tutdufu arahq m<ivqeyi, onun
neqliyyat garaiti burada mahsuldar qtiwalarin
*.yli
"lu.riqli
iistiin-ti"yyro istiqametlerinin inkigafi tigiin elava mtiayyen
ltiklar yaradr.
Azarbaycanrn btitiin erazlleri kimi geki rayonu da kifayet
qader yerli emek ehtiyatlanna malikdir. Onun sakinlerinin 56%, qna".i"i emak qabiliyyetli ahali tagkil edir. Burada miixtelif
yerli
dorecali tahsil ocaqlannin genig gebekesinin movcudlu[u,
160
ehalinin goxlu pegelare yiyelanmayinin ytiksek seviyyasi, uzun
tarixi illarden nesillardan nasillore <ittirtilen sanetkarhfrn olmasr
rayonda istehsahn bir sua miihtim sahelerinin inkigafi tigtin
alverigli gerait yaradr.
Belelikle, $aki rayonunda mehsuldar qtiwalerin genig inkiqafinr gartlandiran xeyli zeruri tebii-iqtisadi zamin mtivcuddur.
Har yerde oldufu kimi $eki rayonunda da iqtisadiyyatrn inkigafirun gox yaxm ve daha :uzaqvazifelari vardrr.
. On yaxrn vezifalardan biri m<ivcud istehsal sahalerini' xtisusiie ipakgilik va ipak sanayesinin fealiyyetini barpa etmekdir.
Ddvlat mtistaqilliyi etda etmig tilkamizda bazar tasarriifat mtinasibatlari garaitinde ister buraxtlan mehsullaln keyfiyyetine,
istersa da ncivlarine gtire ytiksek raqabat davamlt ve hele kegan
asrla defelerle Avropa yarmarkalannda qrzrl medallara layiq
gortilmiig $aki ipeyinin ewelki gtihretini qaytarmaq imkanr elde
edilmigdir.
. Diger mtihiim vazife istehsal fealiyyetini tamam dayandrrrlmrg $eki konserv senayesinin gox zaruri ve az iglenmig
qur[ulaflndan semoreli istifade etmekdir. oslinde vaxtile burada
kori"* zavodunun tikilmesinin na qeder zenxi olmast masalesi
kifayat qeder asaslandmlmamrgdu. Bttytik istehsal sahelerina,
har ctir iaruri avadanhpa. istilik va energetika sistemine, magistral domir yol xattina grxrg qolu ve baqqa infrastruktura obyektlerina malik, lakin indi tam faaliyyatsiz bu mtiasir zavodun
tazodan igladilmasinin yegana dtizgiin yolu vardu. Bu da onun
isrehsal temaytiltinde mtieyyen deyigikliklerle yeniden qurulmast
esasrnda gaker zavoduna gevrilmes idir. $ eki-zaqatala bolgesinin
ve Azarbaycanln diger ona yaxm rayonlanmn elverigli geraitinde
gokar gufundurunun becerilmesi bu zavodu xammalla tamin
etmak imkantna malikdir. Respublikanrn asas heyvandarhq rayonlarmdan olan bu bolgede gakar gufundurunun becerilmesi ve
onun emah prosesinde yaranan goxlu tullantrlar mal-qaranr xeyli
qidah, gireli yemlarle temin edilmesi cahatden da samoralidir.
16r
. Onu da qeyd etmek lazrmdr ki, mcivcud istehsal sahelarinin fealiyyatinin yenidan barpasr rayon iqtisadiyyatrnr az vaxt
igarisinde dirgeltmekle yanagr, qoyulan sermayeden derhal yiiksek manfaat elde etmaye imkan veror.
$aki geherinin elverigli naqliyyat garaitinin ve cofrafi mrivqeyinin tisttinltiklerini esas gcittirerek burada asason btitovltikdo
bolge teyinath bir sra istehsal sahelerinin inkigafi tiqtin bdytik
imkanlar vardu. Maselan, gaherda soyuducular, kondisionerler,
radio-televiz\ya aparatlan ve bagqa meiget cihazlanm temir eden
ve onlann on gox iglenen vo tez srradan grxan bozi hisselorinin
istehsahnr nazerde futan mtasir mtiessisanin yaradtlmast ve
bolganin iri yaqayrg markezlarinde onun qabul menteqelerinin
tegkili rayonun iqtisadiyyatrnr xeyli ytiksaltmekle, en baqhcasr
ise yerli kigi emek ehtiyatilanndan daha tam istifada edilmasine
oz btryiik mtisbat tasirini gtistarer.
. Rayonun arzisinde miintazam bag veran sel hadiselari naticesinde gay yataqlannda amela galen ktilli miqdarda grnqrl
daglarr esasmda damir-beton govda diraklar, tavanlar ve digar
mtiasir sonaye tayinath tikinti hisselarinin btittin b<ilgenin telabatrnr nazare almaqla istehsalrru tomin etmeya olduqca alverigli
qarait yaradr. 6z novbesinda bu sahada elda edilen menfeat
bolgada sel hadiselarinin tonzimlenmesi va onun zararli neticelerinin qar$lsmr alma[a ytinaldile biler.
., $aki rayonu ohalisinin asrlardan beri yaranmrg yiiksek
serigtasi, onun arazisini ve daxil oldu[u b<ilgenin qalan rayonlarrnm respublikanrn osas meyvegilik, xtisusi qoz, findrq va qabalrd istehsah merkezi olmasmt nozero alaraq burada diinya bazarlannda raqabate davamh mtixtalif qerq girniyyatr istehsah tizre
mtasir iri mtiassisanin yaradrlmasr meqsadeuyfunlufunu qar$lya qoyur. Bela mtiassisa rayon iqtisadiyyatrnrn ytiksaldilmesinda
boytik fayda vera bilar.
Uzaq kegmiglarden $eki ahalisi senatkarhprn miixtalif
sahalarinde fealiyyatina gcira cilkenin htidudlarrndan kenarlarda
da txiyiik gohrat qazanmrgdu. Burada duluzquluq, ytingiil kustar
r62
naxl$h qapl-panceralor vo ehalinin meigatinde genig iglenen her
ciir agyalar istehsah indi da, goxsayh sanatkarlar terafindan
boytik qayEl ile saxlanrlr. Lakin bu istiqametli istehsal asasan
ehalinin yerli telebatrna uyfun inkiqaf edir. Gelecekde yadigar
hadiyyelar istehsahnr da nozere almaqla $aki geherinda xalq
senetkarhlrnm osas ncivleri iizre mtiasir istehsal sahelarinin inkigaf etdirilmasi onun iqtisadiyyatrnrn inkigafrna, xtisusan yerli
amek ehtiyatlannrn igle tamin olunmasrna ovazsiz k<imek
gdsterer.
r
$eki,rayonunun galecekde iqtisadiyyatrnrn koklti inkigafi
ncivbede onun xeyli elveriqli tebii qeraiti, tarixi kegmiginin
goxlu maddi-madeniyyat abidoleri ve bagqa imkanlar burada
miialice ve istirahet-turizm teserrtifatrmn beynelxalq miqyasda
genig tegkili ile elaqedardr. Vaxtila $eki geherinde yaranmtg ve
rayondan xeyli uzaqlarda gcihret qazanmrq bu sahenin boytik
tebii-tasarrtifat imkanlan indi demok olar ki, diqqetdan kenarda
qalmrgdr. Bu mtihtim tesorrtifat sahesinin inkigafi tigtin her
cehetden $eki-Zaqatala bolgesinin btittin rayonlan bt ytik imkanlara malikdir. Artrq miieyyan seviyyeda yararlmlg bir sua istirahat bazalanndan tam istifado etmek va onlan xeyli geniglandirmek maqsedile dovlatin, xarici investorlarrn ve yerli sahibkarlann vasaitini calb etmek hesabrna burada kurort-turizmin
miqyash inkigafim temin eden sehmdar cemiyyet yaradrlmaslnln
vaxtr goxdan gatmrgdr. Bu saheda fealiyyet ne qader tez baglayarsa, btitrivltikdo respublika iqtisadiyyatrnrn inkigafi daha b<iyiik ulurlar qazanar.
, Bir qedar uzaq gelecekde rayonun iqtisadiyyattnrn qurulugunda kttklti dayigiklikler yarada bilacak imkanlardan biri bdlga erazisinin mtixtelif hisselerinde agkar edilmig polimetal
faydah qazmtr yataqlannrn istisman ila ba[hdu. Qxanlan frlizin
yaxm eruzida emalt tigtin zaruri sahanin olmamast ve onun
saflagdrnlmast prosesinde tebii mtihite b6ytik ziyan vere bilecak
tullantrlarrn yaranmasl, filizin emahntn enerji tutumlup'u va sair
gartlar xammalm Mingegevir kimi gticlii energetika bazastna
ilk
163
yaxrn yerda ve istehsal tullantrlanntn zerersizlagdirilmesi iigtin
mtinasib olan Acrnohur arazisi yanrnda yerlegdirilmasinin meqsedauyfiunlufunu ireli stirtir ki, bu da ilk n<ivbede $aki rayonu
iqtisadiyyatrnrn inkigafina oz gticlii tesirini g<istere biler.
O[uz erazi vahidinin alverigli va rengareng torpaq iqlim
garaiti, demoqrafik patensiyah, axar-baxarh seyrangahlarr, mtivcud maddi ve sosial infrastrukturu, ahalinin istehsal vardigleri
iqtisadi ve sosial inkigaf tigtin yaxgr zemin yaradr. Mtiasir mtistaqillik garaitinde bu zeminler gox istiqametli kend teserriifatr
sahalerini inkigaf etdirmakla beraber, istehsal olunan xammahn
mtiasir talebler saviyyesinde emalmr da tagkil etmayo gerait
yaradr.
erazi vahidi hamige respublikada miihiim qerzekli
" Ogoz rayonu
kimi tanrnmrgdr. Yerli kend tasarrtfatr mehmeyvegilik
kigik hacmli yeyinti ve ytingiil senaye mtiesemal
edan
sullannr
sisalari fealiyyet g<isterirdi. Lakin, SSRi-nin daprlmasr, mtiharibe, torpaqlarrn igfal olunmasl, na mtihariba na stilh geraiti,
enerji taminatrmn kaskin pislegmesi-tabii qazla techizatrn dayandrnlmasr, elektrikin ise fasilelarle verilmosi ve s. kimi kegid
dowtintin getinlikleri OEnz b<ilgesinin iqtisadi ve sosial tenezziiltina sabeb oldu. Btittin apancl taserrtifat sahelerindo, hetta
ixtisaslaqma sahelerinda bele mehsul istehsah azalma$a bagladr.
Hetta o yera gatmrqdrr ki, ehtiyac ucundan qoz, gabaltd aioaclarr
qrrrhb ucuz qiymeto mebel materiah kimi xarici firmalara satrlr.
Umumiyyetla megeler ise nainki yerli ehali tigtin, hom da yaxm
aran btilgelerinin /orada megaler olmadrlrna gtire/ ehalisi iigtin
yanacaq kimi qnlr. Bu isa heg ctira yolverilmazdir. Ona g<ira
de biittin ya$ayl$ mantaqeleri tebii qazla ve fasilasiz elektrik
enerjisi ilo temin olunmahdr.
Umumiyyatle O[uz erazi vahidinde vaxtile yaradrlmrg
istehsal potensialtnrn mtiasir teleblare miivafiq yeniden qurulmasr hesabrna herakata getirilmasi, apancr kand tesarrtfatr
sahelarinin dinamik inkigafina nail olunmasr, b<ilga iqtisadiyyatrmn tezlikla dirgeliqine sabab ola biler.
t64
Obtz b<ilgesinda sosial-iqtisadi dirgelige nail olunmasr,
onun daha giiclti inkigaf etdirilmasi vacibliyi tebii co$afi,
sosial-iqtisadi, demoqrafft zeminlerla yana$r Ofuzun dafltq
rayon kimi bagqa dtizen yerlerle, xtisusen da ohalinin daha qox
camlandiyi ve cemlegmekde davam etdiyi /mas. $erq-dtizan
arazilarle miiqayisade daha stirotli inkigaf etdirilmesi zaruratinden de iroli gelir.
, Btitiin Azerbaycanda oldufu kimi, O[uz erazi vahidinde de
sosial-iqtisadi hayat seviyyesinin y{ikseldilmasi, mehsuldar
qtiwelarin saho ve orazi strukturunun takmillegdirilmesi iigtin
mrivcud istehal sahelerinin, xtisusende qarzekli meyvagilik,
ttitiingiiltik, heyvandarltq sahelerinin daha intensiv dinamik
inkigafi temin olunmaltdr.Eyni zamanda paralel olaraq m<ivcud
istehsal strukturunu emak tutumlu saheler hesabrna yaxgrlagdrmaqla, bazar iqtisadiyyatrnrn talebleri ile ayaqlaga bilen mehsul
istehsal eden yeni mtiteraqqi sonaye mtiossisalerinin yaradrlmasr
lazrmdr. Hemde bu mtiassisaler yerli kend teserrtifatr xammaltnrn hazr mehsula kimi tam emalma asaslanan tullantrsrz texnologiyaya malik olmahdrlar. Olbatta istehsal strukturunun yeni
texnika ve texnologiya hesabrna yenidan qurulmast, enerji teminatrnrn yaxgrlagdrrrlmasr mtiasir emal mtiessisolarinin yaradllmasr, iqtisadi hihran garaitinda vesait gatrgmamasr problemini
amala getirir. Ona g<ire da xarici investorlan celb etmak, miigterek miiessisolar yaratmaq meqsedeuy[undur. Bununla barabar
Azerbaycan d<ivleti enerj i dagryrcrlannrn qiymetini a$a[r salmah
ve bu sahada mtieyyen giizegtler etmalidir. Sosial-iqtisadi heyatrn qeyd edilen istiqametlerda yenidan qurulmast ve faaliyyatinin
tamin edilmasi OErtz arazi vahidinin iqtisadiyyatrnr qrsa miiddatde dirgaldar, qoyulan sermayeden yiiksak menfeet elde
etmakla, b<ilgenin <ilkenin teserrtfat kompleksindeki rolunu ve
faydasmt artuar.
Oguz b<ilgesi Azerbaycanur hor geyden awel mtihtim qerzekli meyvegilik rayonu oldugu tigtin b sahe daha giiclti inkigaf
etdirilmelidir. Hem de nazere almaq laztmdr ki, baxmayaraq
165
Azerbaycanrn diger yerlerinda de bu meyvelar mtiayyen darecede becoriler, lakin yalnrz bu regionun ($eki-Zaqatala) mtivafiq
meyvaleri <iz keyfiyyeti ila dtinya standartlanna uyfun galir,
mtitexessislar tarefinden ytiksek qiymatlendirilir ve ona gore de
bu mehsullara beynalxalqbazarda b6ytik talabat var.
, Ttittingiiltik yiiksek emaktutumlu, iqtisadi cahetdan samoroli enenevi teserrtifat sahesi kimi daha da inkigaf etdirilmolidir.
On yaxm ttittin emah zavodunun Yevlaxda yerlagmasi onun
dagrnmasr ile elaqedar miieyyen getinliklar yaradr, istehsalgrlann marafirnr azaldr. Ona g<ire bu sahenin inkigafina kcimek
edecak bir amil kimi Oiuzda Yevlax ttittin zavodunun filiahnrn
yaradrlmasr meqsadeuylun olardr, bu hom de mtieyyan miqdarda amak ehtiyatrnrn igla teminatrna sobab ola biler.
Olverigli tebii-coprafi gerait genig otlaq va biganakler, subalp ve alp gamanlari, ahalinin talabatr heyvandarhq ve arrgrhfirn
inkigafi tigtin boyiik imkanlar yaradu. Son vaxtlar txrlgrh[rn
daha da inkigaf etdirilmasi heyvandarh[ur yem bazasrnrn yax$llagmasma sabeb olur. Denlik qarfrdahnrn daha genig inkigaf
etdirilmosi isa heyvandarhlrn yem bazasrnt daha da yaxgrlagdrrmaq hesabrna onun intensiv inkigafina k<imak eder. Heyvandarh[rn giclti inkigafi ise mtivcud ya[-pendir zavodunu bol
xammalla temin etmekla, onun gox gegidli raqabete doziimlti
hazu mehsul istehsal eden boyiik mtiessiseya gevrilmesine imkan verer. Bununla baraber yun, gtin-dari kimi xammahn bollu[u isa yeni ytingril senaye mtiessiselorinin yaradrlmasma sabeb
ola bilar. Btittin bunlar ise O[uz b<ilgesinin iqtisadi inkigafina
gerait yaradr.
Movcud mege landgaftr rengarong ve zengin bitki orttiyti
megalerin bol cu gilameyveleri, xtisusila derman bitkilarinin
olmasr mtixtalif tayinath giraler ve konservler, dermanlar istehsal eden kigik mtiessisolarin yaradrlmasr iigiin elverigli tebii
iqtisadi zemin yaradr.
Olveriqli tabii-coprafi gerait daf me$e landgaftr, tebii
seyrangahlar, emak ehtiyatlan, bol ve tazo etzaq ehtiyatlannrn
166
yaradllmasr burada rekreasiya senayesinin yaradtlmasma imkan
verir. Varta$engaym yuxarl hissesinin sol sahilinda, Dagaqrlgayrn sol sahilinda Muxas kondindan gimalda, Xalxalgayrn Kordere adlanan hissasinde /mineral su manbeyi esasrnda/, Qalagayrn Filfilli kendi yaxrnhfrnda kurort-rekreasiya miiassiseleri
yerleqdirmek imkanr var.
Biittin yuxartda qeyd edilan ve edilmeyen tebii-cofrafi,
sosial-iqtisadi potensiahn istehsal d<iwiyyasine celb edilmesi
tigtin, ozel ve mtigterek mtiassiselerin yaradrlmaslna tisttinltik
vermek va buna rayon rehberliyi saviyyesinde k<imaklik, yardtm
g<i starmak meqsedeuy[undur.
Qebale erazi vahidinin alverigli tabii-cofrafi geraiti, demoqrafik potensiyah movcud maddi ve sosial infrastrukturu
mahsuldar qtivvelerin inkigafi, onun sahe ve erazi strukturunun
takmillaqdirilmesi tigtin elveriqli zemin yaradr.
o Orazide, yerli ehamiyyetli tikinti materiallan istisna olmaqla sonaye ehamiyyatli ele bir faydah qazn1':,yataqlan olmasa
da buramn miinasib tebii garaiti rayonda goxistiqametli ve
qiymetli kend teserrtifatr sahalarinin habela neinki yerli, hetta
beynelxalq ahemiyyetli rekreasiya senayesinin genig inkigafi
tiglin elveriglidir.
; Osasen yerli kend teserrtifatr xammalmrn emahna esaslanan yeyinti (tiittin-fermentasiya, meyva-tarevaz, konserv, gerabgrhq. Yaf-pendir) yerli telebatr <ideyen kigik ytingtil senaye
mtiessiselari fealiyyat gosterir. Burada maddi istehsahn bir srra
bagqa sahaleri va madeni-maiget xidmatinin diger en zarwi
istiqametleri de inki gaf etmigdir.
Ermenistan rn Azerbaycana tecav[ini-20Yo-den gox torpaqlann iglal olunmast, o" .tilh, ne mrihariba geraiti va SSRi-nin
dalrlmasr ile tarixen yaranmr$ tasarrtifat elaqelarinin pozulmasr
naticesindo Azerbaycanr biirtiyan iqtisadi btihran Qabele rayonunda da istehsaltn tenezniliine sobeb olmugdur. Biittin bunlara
baxmayaraq movcud istehsal potensiyaknrn herakate gatirilmasi
167
tenezziiltin dayandrrrlmasl, rayon iqtisadiyyatrnrn tezlikle dirqeligine sabab ola biler.
Qebele arazi vahidinda mahsuldar qtiwelerin noinki tanezztiliintin qar$lsmm ahnmast, hetta onun daha giiclti inkigaf
etdirilmesi zerureti tebii-iqtisadi, demoqrafik potensiyalla yanaqt
rayonun dalhq erazi kimi baqqa yerlarle mtiqayiseda daha
stiretli inkigaf etdirilmasi, tabii yolla artan ehalinin ehemiyyatli
hissesinin yerlerda saxlanmasr strategiyasmdan iroli gelir.
Azerbaycarun btittin dafihq rayonlan kimi Qebele orazi
vahidi va ohalinin tabii artrmrnrn orta respublika seviyyesine
nisbeton ytiksek olmast ile alaqedar emak ehtiyatlarrmn bollu[u
ile farqlanir. Burada ehalinin yandan goxunu amek qabiliyyetli
adamlar tegkil edir. Hem de onlann istehsalata celb olunma
seviyyesi gox agafirdr vo son illerin keskinleqan ictimai-siyasi
ab-havasmda daha da azalmrgdr. Bu da timumiyyotle istehsahn
inki gafimn demoqrafft osaslnln elverig li oldugunu gti starir.
Btittin yuxarrda qeyd edilan esas ve gtisterilmoyan mtieyyen amiller Qebele arazi vahidinda mehsuldar qtiwelerin daha
geniq inkigafina miisbat gerait yaradan tabii-iqtisadi, demoqrafik
zeminlerin oldufunu g<istarir. Btitciv Azetbaycanda oldulu kimi
burada da iqtisadi ve sosial inkigafin gox yaxm ve daha uzaq
vazifelarivar.
On yaxm ve vacib vezifalerdan biri movcud istehsal sahelerinin, xtisusen da ixtisaslagma sahelerinin tonezztiltintin dayandmlmasr, dinamik faaliyyetinin berpa edilmasidir. Digar mtihtim
vezifa erazi vahidinin istehsal strukturunun, xtisusan da senayenin ytiksek emak tutumlu, bazar iqtisadiyyatr geraitinde raqabate
doza bilon, dtinya standartlanna uyfun mahsul istehsal edon,
mtiasir texnologiyalar hesabrna yeniden qurulmasrdr. Ham da
bu mtiassisoler tam dovriyyali istehsala malik m<ivcud kand
toserrtifatr xammallarrmn son mehsula kimi emalmt ahata
etmalidirlar. Dogrudur, m<ivcud iqtisadi b<ihran qeraitinde bu ve
ya bu kimi vasait tutumlu iqlarin heyata kegirilmasi ehamiyyetli
deraceda maliyye tolab edir. Bu problemin helli isa xarici
168
investorlarrn calb edilmasi yolu ile miigterek mtiassisalerin tegkilidir. Zannimizce, Qabela ttittin fermentasiya zavodunu xarici
investorlarr calb etmakle mtigtarek mtiessiseye gevirarek, avadanhqlannr mtiasir telablere cavab veron texnologiya ile tokmillogdirib ve yenileqdirib raqabate dtiztimlti son mehsul istehsal
eden tam drivriyyeli (xammaldan tutmug son mahsula kimi)
mtiessisayo gevirmek meqsadauylundur.
, Nic va Qabale konserv zavodlannt da mtiasir texnologiya
hesabma yeniden qurmaqla ytiksek keyfiyyetli, mtixtelif gegidde
mehsul istehsal eden tam d<ivriyyeli mtiessisalare gevirmek
lazrmdr.
' Senaye tisulu ile meyve $iraleri istehsahnr geniglendirmak
meqsedauyiundur. Tamat istehsah tigiin elverigli tebii gerait ve
genig maddi imkanlar movcuddur. Yerli vesait gatrgmadrqda
xarici investisiyanm celb olunmast mtimktinltiytinti axtarmaq
lazrmdr.
Qebele arazi vahidinin enenevi tesarrtifat sahesi olan
qarzekli meyvegiliyi daha genig miqyasda inkigaf etdirilmosi
zeruridir. Mtisteqillik geraitinde awalki illerdan ferqli olaraq bu
nov mohsullarrn beynalxalq bazara grxanlmast imkanr yaranml$drr. istehsal olunan mehsulun sattlmasr imkamnrn taprlmasr bu
sahedan gox qlsa zamanda yaxgr iqtisadi semara elde etmeye
garait yaradr.
Vaxtile burada geniq tagekkiil tapmrg galtikgiliyi berpa
etmak mtimktinltiytinti aragdrrmaq lazrmdr. Qaltiyin becarilmosi
iigtin alverigli tebii garait olmaqla yanagr, bu sahode emektutumlu ve iqtisadi cahetdan samereli taserriifat sahesi kimi Qabele
rayonu figtin vacibdir.
Alp ve subalp gemanleri, rengarang ndv tarkibine malik
olan mege landgaftr, xtisusile bol cr meyvalar heyvandarltfrn ve
arrgrhfrn inkigafi tigtin genig imkanlar agu.
Olverigli tebii gerait, nisbatan, yenidan qurulmafa ehtiyacr
olan m<ivcud sosial ve iqtisadi baza kurort-relreasiya teserrtifatrnrn daha genig miqyasda inkiqaf etdirilmesini zeruri edir.
169
10. Sosial ehtiyatlar
Sosial infrastruktur toserrtifat sahelerinin mtihtim elementlerindan biri olub, ohalinin sosial-menevi talabatrnrn <idenilmasine xidmet edir. Orazide sosial-infrastrukturun genig qebakesi
yaradrlmr gdr. S o s ial-infr astnrktur manzil -kommunal tesarrtifatr.
meiget xidmeti, madeni-maarif mtiessisaleri, ictirnai-iaga, ticaret
xidmati, neqliyyat va rabite, sehiyye va kurort-rekrasiya sahelori
ile temsil olunmugdur.
Ohalinin sosial ve monavi rahathfr tigiin menzil-kommunal
xidmatinin dtizgiin tegkil edilmesi mtihtim amildir. $eki-Zaqatala iqtisadi rayonunda ehalinin menzille tomin edilmasi indiye
qeder dovlet va diger gexsi tegkilatlar terafindan heyata kegirilir.
1995-ci ilden istifadaya verilmig esas fondlarrn dayeri 23,5 mld.
manat, 2000-ci ilda ise 20,8 mld. manat o-lmugdur. 1995-ci ilde
49,7 min-2, 2000-"i ilde isa 36,5 min m2 yagayrg sahesi istifadaye verilmiqdir. Umumi istifadeye verilen ya$aylq sahelerinin
qurulugunda qexsi evlerin xtisusi gekisi 90-95% tegkil edir. Oger
arazini hzibati rayonlar tizra mtiqayise etsek, $eki, Qabele,
Balaken rayonlartntn tikintiye ayrrlmrg kapital qoyuluguna gtire
farqlendiyini gorerik. Umumi istifadeye verilmig ya$ayrg sahesi,
eloce da gexsi yagayrg evlerine gora ise $aki, Zaqatala, Qebele
va Balaken mtihtim yer tutur. Ohalinin manzil sahasine olan
telabatrmn <idenilmesinda ewallar Rusiya ve Balo geherinden
getirilen tikinti-materiallarr asas yer tuturdusa, son illerda yerli
xammal esasmda tikinti quragdrma iglari davam edir. Orazide
ehalinin tikinti materiallarma telebatmr <idemak iigtin yerli
xammal esasrnda tikinti materiallannrn genig istehsah temin
olunmaltdu.
Kommunal tasarrtifatr ahalinin monzil geraitinin yaxgrlagmasrna tasir gosteren miihtm sahelarden biridir. Kommunal
xidmetlari igrarisinde ehalinin elektrik enerjisi, su, qaz, kanalizasiya sistemi ve rabita ile tamin olunmast esas g<istaricilardir.
Ohalinin su ila taminatmda yerli bulaq ve artezian htivzelari asas
170
yer tutur. Tabii manbalarden grittirtilen su 2000-ci ilde 238 mln m3
olmuq;dur. O ctim-ledan ohalinin meigetde istifade etdiyi sularrn
hacmi 178 mln m3 tegkil etmiqdir. Bundan igmeli su eitiyaclan
tigiin 3,6 mln m3, istehsal tigtn O,l5 mln m3, suvarma tigtin tZO
mln m3 istifade olunmugdur. Bu vo diger maqsedler tigtin istifada olunan zaman iten sularur miqdan 99,6 mln m3 olmugdur.
Ohalinin, elece da suvarna sahalerinin su ila taminatmda suboru kamari xetlarinin vo su b<iltiqdtirticti gltizlerin rolu b<iytikdtir. iqtisadi rayonda su-boru kemari xetlerinin uzunlu[u 87,7
km tagkil edir ki, bu da respublikaya grira l,2o/o-dir. Ohalini su
ila temin eden ktiga su kemarleri gabekesinin uzunlu$tt 232,5
km-dir. Ferdi heyat daxili su kemerlari 37 km-dir. Umumiyyetla
g<ittirdtikde tedqiqat rayonunun ehalisinin ve toserrtifat sahelerinin su ile taminatr yaxgrdr. Kommunal teserrtifatrnda mtihtim
sahelerdan biri ehalinin elektrik enerjisi ve qazla teminatrdu.
Respublikanrn btitiin dalhq regionlannda oldu[u kimi gekiZaqatalada da ahalinin eleknik enerjisina olan talabai 25-30o/o
odenilir. 1990-cr ildan baglayaraq, ister inzibati rayon merkozlerinin, istarse de diger ya$ayt$ mentaqelerinin tabii qazla temin
olunmasmda b<iytik getinlikler yaranmrgdr. iqtisadi rayonda
kiiga qaz kamerlarinin uzunlug'u 1,3 min Y,n, qazlagdmlmrg
manzillerin sayr 4 minden gox g<isterilsa de, bu sahada b6yiik
getinliklar m<ivcuddur. Ona g<ire de ehali istiliya olan telebatrnr
cidemek tigiin 8-9 min ha gox me$a sahesini mahv etmigdir.
Kommunal teserriifatrna aid olan markazlagdirilmig kanalizasiya
sistemi, qazanxanalar va istilik sistemlari da yox darecesindadir.
Xidmot saholerinin esas elementlerinden biri olan pogt, telefon,
teleqraf mtiessiselerinin inkigaf etdirilmesi mtihtim problemlerdan biridir. Hazrda tadqiqat erazisinde g<isterilen xidmet sahasinin genig gebekasi yaradrlmrgdr. Orazide 132 rabita mtiassisesi
fealiyyot gcisterir. Her 100 aileye dtigan telefon aparatlannm sayr
$akide 41, Qaxda 42, Opuzda 38, Zaqatalada 30, Qebelada 22
ve Balakendo 17 eded tegkil edir
17t
Ticaret xidmati ehalinin telabatrnrn odanilmesinda mtistasna rol oynayr. Diger xidmat n<ivlerinden ferqli olaraq, aruzide
ticaret gebekasi xeyli inkiqaf etmigdir. istar ayrr-ayfl ticarot mallannrn ncivlerina, istersa da ehaliye gosterilen xidmetin Eegidine
g<ira ticaret xidmati inkigaf edib. Rayon merkezlarinde va geher
tipli qesabolarde biittin telablere cavab veron mapazalar ve
ticaret k<igkleri fealiyyet gosterir. Umumiyyetle gottirdiikde
ticarat mtiassiselorinin 60%-i geher va qesabalerde, 4o%o-a
qederi ise kend ya$ay$ mantaqelarinde yerleqir. Oger konkret
statistik gostaricilera istinad etsek, ticarot xidmetinin osas sahosi
kimi perakande emtee dtiwiyyesi 2000-ci ilda 495,6 mld. manat
olmugdur ki, bu da 1995-ci ila nisbaten 21,6 mld. manat vo ya
43,6yo gox demekdir. 2000-ci ilin gcistericilerine gora perakende
emtea dovriyyesinde $eki 32,3o/o, Qebele l5,7yo, Balaken
l5,6yo, Qax 9,2%o, Zaqatala 2lo/o ve OEuz 6,5% tegkil edir.
Digar xidmat novlerinde oldufu kimi ticarat xidmati da asasan
qeharlerde vo ya rayon merkazlerinde cemlanmigdir. Ucqar dafi
kendlerinde ehaliye ticaret xidmetini yaxqrlaqdrmaq tigtin sayyar avtomapazalardan istifade edilir. Bununla yana$l son 5 ilde
yerli ahalinin riz tagabbiisti ila kendlarde gtindelik telebat mallafl
mapazalar ve kigik ticarat ktigkleri agrlmrgdrr.
Xalq tehsili sistemi ahalinin maariflenmesinde ve ideyasiyasi aleminin zenginlagmesinde mtihtim yer tutur. Tedqiqat
arazisinda xalq tahsili xidmeti mektabeqeder mtiassisalerdan
futmug orta mektob, texniki peqe maktabi va texnikum kimi sahalerla temsil olunmugdur. $aki-Zaq atalada mektebaqadar uqaq
miiessiselerinin sayr 201-dir ki, bunun da 30%"-i $ekinin, lg,lyo-i
Zaqatalanrn, I 8,4yo-i Qaxrn, l2%-i Balakenin, I L%-i Q ebalanin
ve 9,5Yo-i Ofiuzun payma diigtir. Maktebeqedar mtiessiselerda
her 100 yere diigen uqaq hesabr ile teminat $akide 82, Zaqatalada 100, Qabalede 87, Qax ve Balakande 100 olmuqdur' Son
illerde arazida qeyde alman uqaq mtiessiselerinin sayt 1 eded,
onlarda olan ugaqlarm sayl 1395 nefer azalmrqdr. Maktabeqeder
172
u$aq miiessisalarinin arzaq ve diger mamulatlarla teminatrnda
boytik getinliklar yaranmrgdr.
Xalq tehsilinin osas vo aparrca sahelerindon biri orta
mektablardir. 2000-ci ilin statistik g<istaricilerino osason rayonda
371 iimumtehsil maktabi fealiyyet gristerir ki, bu da respublikanrn 8,2o/o-ni tegkil edir. iqtisadi rayonda olan timumtehsil
maktebleri nin 26,2%o-i $ eki, I 8,loh-i Qebele, 17,Byo-i Zaqatala,
16,20 -i Balakan, L6,2o -i Qax ve OEuz inzibati rayonlarmm
payma dtigtir. Orazide olan timumtehsil mekteblerinin 86,5%-i
kend yaqayrg mantaqelerinin, l3,5yo-i ise geher tipli qesebelarin
payma dtigtir. Umumtahsil mekteblerde cami tahsil alan gagirdlerin sayr 116,8 min nefardir ki, bunun da 76,8%o-i kand ve
23,2oh-i ise geher makteblerinin payma dtiptir. lqtisadi rayonda II
ve III n<ivbeda oxuyanlann xtisusi gekisi $eki geherinin inzibati
merkezinde va qasabalerde 3l,lyo, kendlarda 39,6yo uygun
olaraq bu g<istarici Qabelede 28,2-31,60 , Qaxda ll,2-11,7o ,
Zaqatalada 27%o va 28,2yo, Balakende 30,1-29,9oh, Opuzda
1 4,8Yo v e I 5%o olmuqdur.
Rayon markazlari ve gahar tipli qesabelerdeki mektablar
mtiasir maddi-texniki techizatla yaxgr temin olundu!'u halda,
kand maktablarinin aksariyyatinin sanitar-gigiyena garaiti mtiasir
tolsblero cavab vefineyan darrsqal ve uyiunlagdrnlmrg binalarda
yerlagir. Tehsil esasan iki ncivbalik tizre apanln.
Ohalinin tehsil fizra b<ilgtistindo bir gox uyfunsuzluqlar
mrjvcuddur. Bele ki, iqtisadi rayonda cemi tehsilli olanlar 456,8
min nafardir ki, bunun da 222 min neferi vo ya 48,6%o-i kigiler
234,8 min nafari va ya 5l,4yo-i qadrnlardrr. Umumi tehsilli
olanlar igerisinde erazida ali tohsilli olanlar 23,5 min neferdir ki,
bunun da 13,7 min nafari va ya 58,30 -i kigiler, 9,8 min neferi ve
ya 41,7o/o-i qadrnlann paytna dtigtir. Umumi tehsil g<istaricilarinin natamam ali tahsilli olanlar 1,5 min nefardir ki, bunun
da798 neferi va ya 54,4o/o-i kiqilar, 668 min nafari ve ya 45,6%0i qadrnlardrr. Umumi orta tohsili olanlar 172,2 min naferdir ki,
173
bunun da8l,7 min neferi vo ya 47,4yo-i kigilar,90,6 min nefari
ve ya 52,6Yo-i qadrnlardr.
Orazide texniki peqa tehsili olanlar 23,1 min nefer va
natamam orta tehsillilar isa 6,8 min nafrdir. Son illarda iqtisadi
rayonda <izellagmenin getmasi va igsizliyin ktitlevi xarakter
almasr ile elaqadar olaraq, tehsil ala bilmeyen vo savadr olmayan
ugaqlann sayr getdikca goxalr. Mesalen, 2000-ci ilin statistik
gostaricilerine gore tahsil almayan, lakin oxuyub-yaza bilan
genclarin sayr 53,5 min nafardir ki, bunun da26,2 min neferi ve
ya 49%o-i oflanlar, 27,3 min nafari ve ya 50,89/o-i qrzlardr.
Orazida tamamile savadr olmayanlar 8,2 min naferdir ki, bunun
da 35o/o-i $aki, L6,4%o-i Balaken, l8o/o-i Qabale, l4,7Yo-i Zaqatala, 9,5Yo-i O!-uz ve 6,5Yo-i Qax inzibati rayonlannrn payma
dtigiir. Savadr olmayanlar igerisinde kigilar 3 min nefer ve ya
35,8yo, qadrnlar 5,3 min nefer vo ya 64,2Yo tegkil edir. Bazar
iqtisadiyyatrna kegid qeraitinde kegmig planh xalq taserrtifatr
strukturlannrn tonazztile uSamasr neticesinde ehalinin boytik bir
qisminin maddi durumunun kaskin pislegmesi insanlann tahsil
sistemini de gox aga[r saldr. Maddi durumun pislaqmesi, insanlarrn tohsil almasma lazrm olan bir gox avadanhqlarrn gatrgmamasl, ya$ayrq garaitindaki gatinlikler, tahsilin maddi bazasrnm
yenilegdirilmasinin lengimesi, elektik enerjisi ile teminatda bag
veren fasilalikler ister-istamez tehsilin seviyyesina birbaga tesir
edir. Son neticede da ehalinin bdytik bir hissasi yuxarrda
gosterildiyi kimi tehsilden uzaqlagmafa baglayrr. indiki garaitda
hokumat seviyyesinde xalq tahsilinde olan bela gatrgmazhqlan
aradan qaldrmaq tigtin ardrcil ciddi tedbirler heyata kegirilmelidir. Her geyden avvel maktablorin maddi texniki bazasrnrn
giiclandirilmesi tigtin dcivlet ve beynelxalq teqkilatlarrn maliyye
yardrmrna b.rytik ehtiyacr duyulur.
Madani-maari f mtiss isalarinin er azide gen i g gebekasi yaradrlmrgdrr. Bu sahe kitabxana, klub, kinoqur[u, muzey ve diger
mtiassiselorla tamsil olunmugdur. 2001-ci ilin statistik melumatlanna gora $aki-Zaqatala iqtisadi rayonunda 394 kitabxana
r74
fealiyyet g<istarir ve orada olan kitab ve jumallarm sayl 2438,5
min niisxe tegkil edir. Orazide olan rimumi kitabxanalarn22o/o-i
$eki,21o/o-i Zaqatala, I8%-i Qabele, l7%-i Qax, l4%o-i Balaken
va 8Yo-i OEuz inzibati rayonlannrn payma diigtir. Umumiyyatle
respublikada olan kitabxanalarn 9%o-i, onlarda olan kitab ve
j urnal I arrn i s a 6, 3 o/o - i $ aki-Zaqatal an rn payrna diig tir.
Klub mtiassiselari tedqiqat arazisinde sovet d<ivrtindo daha
yaxqr inkigaf etmigdi. Klublar tekce kino seanslar ve teatr tamagalarr g<istermekla deyil, hazrda diger xidmot vezifalerini (miixtelif musiqi alatlerinden istifadenin riyrenilmesi, mtixtelif ixtisaslar iizre hazrhq kurslan va s.) yerine yetirir. Orazide 314
klub mtiassisasi faaliyyet gristerir ki, bu da respublikada olanla-
rrn
tagkil edir. iqtisadi rayonda faaliyyet g<isteren
klublarrn 25Yo-i $oki, 19%-i Zaqatala, l9%-i Qebala, l5%-i
9,4o/o-,ni
Qax, l4Yo-i Balakan va 9Yo-i Oguz inzibati rayonlanmn payma
diigtir. 1995-ci ilda arazide faaliyyet gosteran kino qur[ulannrn
sayr 114 adad va oraya gelan ohalinin sayr l8,l min nefer qeyde
alrnmrgdrsa, hazrda tiz faaliyyetini dayandrmrgdrr. iqtisadi
rayonda fealiyyet gosteren mtixtelif meqsedli muzeylerin sayr l3
va buraya ilde gelanlerin sayt 90-100 min nafardir. Hazuda
gosterilan muzeylarin yenilegdirilmesi ve temir tikinti iglerinin
heyata kegirilmesi tigtin dovlat tarafinden xeyli vesait aynlmrgdr.
Sehiyye xidmati iqtisadi rayonda inkigaf etmig asas sahelerden biridir. Sehiyye xidmeti dedikde erazida m<ivcud olan
xostoxana, ambulatoriya, tacili tibbi xidmet miissiseleri, aptek,
ahaliye tibbi xidmet gcisteran hakim ve orat tibb iggileri nozarde
tutulur. Orazide ehaliye xidmat gostaren hakimlerin sayr 1048
nefardir ki, bu da respublikada olanlarrn 3,9o/o-ni tagkil edir.
iqtisadi rayonlarda olan hekimlerin saymn 35%o-i $aki, 21%-i
Zaqatala, l3%-i Balaken, l3%-i Qax, l2%o-i Qabele va 6%o-i
O[uzun payma diigiir. Ohalinin her 1000 nafarine dtigan hekimlarinin sayr Balakenda 16, Qaxda 27, Qebelede l4,Zaqatalada
20, Ofuzda 18 ve $ekida 23 nefer olmugdur. Orazide ahaliye
175
xidmet g<istaran orta tibb iggilerinin sayr 3634 nafar olmugdur ki,
bunun da 35Yo-i geki, 15%-i Qax, zl%-i Zaqatala, l2%-i Balaken, 70%o-i Qebala ve 7Yo-i OEaz inzibati rayonlarrrun payma
dtigtir. Ohalinin mtixtalif xastelikler tizra mtialice olunmasmda
onlara ilk tibbi xidmetlarin gostarilmasinda rayon markazlarinde
fealiyyat gristeran xastexanalann rolu briyiikdtir. iqtisadi rayonda 55 xestaxana mcivcuddur ki, bu da respublikaya goro 8%o
tagkil edir. Umumi xastaxanalarn 31oh-i geki, l8%-i Zaqatala,
16%-i Qax, I lYo-i Balaken, llo/o-i Opuz rayonlarmrn payrna
dtigiir. Uygun olaraq xastoxana garpayrlannm sayl 4401 eded va
ahalinin har min neferine diigen xastexana garpayrlannm sayr ise
Balakende 66, Qaxda 122, Qebaleda 123, Zaqatalada 89, Oguzda 101, $akida 94 edaddir.
Yuxanda sadalanan raqemlerin dollunluluna baxmayaraq,
respublikada elece da tadqiqat rayonunda sahiyyenin pullu
xidmate kegmesi ile elaqadar bu saheya mtiraciat eden ahalinin
sayr ewelki illorla mtiqayisede 20-25o/o azalmrgdr. Sehiyyede
pullu xidmet geniglense da xastexana, poliklinika, aptek, ilk tibbi
xidmat miiessiselari ve diger sahelerin fealiyyet g<isterdiyi binalar yararsrz hala diigmtig, ewalki qurfiulann goxu isa mtiasir
teleblera cavab vermir. Kend ahalisinin timumi geliri ile tibbi
xidmet iigtn nezarde tutulan qiymatlarin qeyri-berabarliyi sahiyyade boyiik problemlar yaradr. Ohalinin saflamh[rmn berpa
olunmasr, daha tez yayrlan infeksion xesteliklerin colrafi yayrlma sebeblorini vaxtrnda oyranib qar$lsmr almaq tigiin bu saheye
lazrmi hacmde drivlot vasaitinin aynlmasr vaciMir. Tibb iggilerinin emok haqqlarrnda olan uyfunsuzluqlann aradan qaldrrlmaslna, xestaxanalann mtiasir avadanhqlarla tomin edilmasine
va getin taprlan dermanlann ehtiyacr olan xestolere vaxth-vaxtmda verilmesine dovlat saviyyesinde qaylr gcistarilmasi meqsadeuylundur.
176
11.
Ekoloji garait
$eki-Zaqatala zonasr Bdytik eafqazrn cenub yamacmda
Azarbaycan Respublikasrnrn antropogen tezrJiqe qismen az me-
nn
qalan bolgelerindan biridir. Burada atmosferi, fauna va
floranr korlayan, insanlann sa[lamh[rna menfi tesir gristare
bilen sanaye mtiessiseleri demek olar ki, yoxdur. Hem de, bele
bir veziyyet. kegmig SSRI dOvrtinde de mdvcud olmugdur. O
zamarL SSRI hdktimeti Balaken rayonundakr zangin filirguy
yatafrnrn tezlikle istismar edilmesine gahgsa da Azerbaycan
Respublikasr hciktimetinin <lang terpanmasi>> tiztindon onun
istismara verilmesi gecikdirildi. Hemin yatapr agrq tisulla istismar edib filizi emal etrnak tigtin qongu Gtirctistan Respublikasrnrn Rustavi geharina dagrmaq isteyen qtiwelerin talebine
qarpr Yevlax-Balaken demiryol xetti gekildi. Bu yolun istifadeye
verilmasi ile Filizgayda istehsal olunan xammahn yalnrz Azarbaycanda emal olunmaslnln daha semereli ve metalm daha ucuz
baga gelaceyi esash surotda tesdiqlendiyi vaxt SSRI dafrlmaq
iizre idi. Filizgay yata[rnrn istismara verilmesi haqqrnda demek
olar ki, danrgrlmudt Azerbaycan mtisteqillik alde etdikdan soma
kegan illar erzinde olkamizin mcihkemlanan iqtisadiyyatr ve
beynelxalq imici bizo imkan verir ki, Fllizgay yata[rnr etraf
mtihita, ekologiyaya gox ciizi tesir gristermekle istismar edek.
Bagdan-baga fiisunkar tebietli bir xazinin megeleri altrnda
yerlegen yatapr agrq tisulla istismar etmek yolverilmazdir. Bele
ki, egar matel agrq tisulla gxanlarsa b6ytik bir erazide megelerin
tamamila mehv olmasr ile yanagr, buradan etraf rayonlara gelib
gxan fliz tozu btitiin b<ilgenin tebietine apr zerbo endiro bilar.
Odur ki, yatafin telesik istismara verilmesine gahgmaq lazrm
deyildir. Olkemizde neft kontraktlan ile elaqedar gcir0lesi igler
goxdur. Yalnrz iqtisadiyyatrmrz tam dirgeldikdan soffa Filizgay
yataprnrn istismanna baglamaq olar. Metal qapah (gaxta) tisulu
ile grxarrlmalt ve onun emah tigtin insanlann yagamadr[lyanm-
t77
sohra va bedlend
tipli erazilerdn istifada edilmelidir. Yata$a ya-
xrn bela eraziXocagen daflannrn gimal etoklerida segilmelidir.
Bu diyann an boytik va ttikenmoyan sarveti mtihtim tebioti
mtihafiza ehemiyyeti olan megelerdir. Onlann timumi sahesi 300
min hektara gatr. Buradakr rayonlar tizre megelarin sahesi 4060 min hektar arasrnda deyigir. Lakin SSN dafrldrqdan soma
baglayan iqtisadi b<ihran geraitinde onlar xeyli seyrelmigdir.
Daha qiymetli afac ntivleri olan qoz, gabahd, fisttq, pahd va snin sayr stiretlo azalmaqda davam edir. Enerji dagryrcrlanntn
gatrqmadrfir bir geraitda megeler qurhb yandrtlr, parket ve diger
tikinti materiallan kimi xarici olkelara da sattlu. Qabela rayonunda <Qafqaz> turist bazasr yanrndakt manzareli bir yamacda
mege orttiyti tamamilo mehv edilmigdir. Burada ya$ayan qaqqmlar qrrdrqlarr qiymetli mega materiallarrnr odun kimi yandrrmaqla yanagr hemginin onu satmaqla da magf-ul olmuglar. Bu yamacdakr megelarin qrrrlmasr tigtin yerli hakimiyyat orqanlarmrn faaliyyetsizliyini xtisusile qeyd etmak lazrmdu. Oger onlar vaxtrnda
tedbir gorse idiler, biitiin Qebelaye yaraglq veron bu yamact
qoruyub saxlamaq olardr. Gtirctistan sarheddine qader bir gox
yerlerde meqelerin qmlmasrnr mtigahide etmok olar. Alaclann
qrrrldr[r yamaclarda eroziya prosesinin inkigafinrn qar$lsrnr
almaq maqsedile burada yeni alaclar akilmeli ve talaya benzer
yamaclar yeniden mege ila orttilmalidir. $eki-Zaqatala zonast
meqolerinin er oziy ay a qargr mtibarize tigtin mi sil siz ehemiyyetini
nozora alaraq burada megelerin qorunmaslna nezaret esaslt
suretde gticlendirilmelidir. Boyiik Qafqazrn cenub yamacmdakt
bu 6 rayonda 3 dtivlot qorufu (Zaqatala, Qabele ve ilisu) zengin
tebii kompleksi qorumaq iigtin gox azdu. Odur ki, qoruqlann
sayrnrn artrnlmastna da xiisusi diqqat yetirilmalidir. Daha yax$l
olardr ki, bu diyann gozelliklerini respublika sakinlerine g<istarmek, ehalinin ekoloji tarbiyesinde yaxmdan igtirak etmok va
xarici turistleri <ilkaya celb etmek meqsedila burada milli park
yaradrlsrn. Buranrn zengin bitki ve heyvanat alamini, daflan va
gaylan, qayalann ve meqelerin qoynundan stiztliib gelen bulaq178
lan, memarhq incilarini, burada ya;ayan insanlann sonetkarh[mr, adet ve enanalerini insanlardan gizletmek yox, onlara
gostarmak, Vetena vo ana tebiato olan mehebbetlorini gticlendirmak lazrmdrr. Tebiet burada o qader zengindir ki, her rayonda
milli park yaratmaq olar. Lakin bela bir milli parkrn Qax va geki
rayonlan erazisinde tagkil edilmesi daha gox maqsedeuyfundur.
Boytik Qafqazrn ytiksek daflrq hissesinda suayrlcrya qader
olan srldrnm yamaclarda masken salmrg nesli kesilmekde olan
daf kegileri nacib maral ve bagqa heyvanlann miihafizesindo
1981-ci ilde yaradrlmrg ilisu d<ivlet qorufunun rolu b<iytikdtir.
Lakin mtisteqillik olde etdikden sonra kegen iller arzinde
Azerbaycamn Rusiya ile Btiytik Qafqazrn suayncrst iizre kegen
d<ivlet serheddi boyunca heyvanlann sarhedgiler tarafindan
ovlanmasr, ateq sasindan qorxub qagan heyvanlann qayalardan
ugaraq mehv olmasr ve agafr qaga bilenlarinin brakonyerlerin
hedelefina gevrilmesi neticesinda onlarm sayr olduqca az-almrqdr.
Ekoloji peraiti gerginlegdiren ve son illerde daha tehltikali
olan sel, siirtigme ve dagqrnlar tagvig do[urur. Bunun esas sebabi
agafrdakrlardrr:
l)Mege zonasrndan yuxarrda yerlegen alp ve subalp
gemenliklerinda otlayan qoyun stirtilari ve mal-qaranm sayrnrn
artmasr ve onlann otlama miiddetlerinin uzadrlmast neticasinde
torpaq orttiytine ve otlafia g<istarilen antropogen tezyiqin keskin
goxaldrlmasr;
2)Yol kanarlannda ve kendlarin yaxrnhfrnda megelerin
qrnlmasr naticesinde yamaclarrn tamamile grlpaqlagmast;
3)90-cr illerdan baqlayaraq eroziya prosesini azaltmaq
iigtin heg bir tedbir g<iriilmemesi.
Da[ megelari ila yana$l dtizanlikdeki meqa ve kollaqlann
miihafizesi da gox vacibdir. Quraq arazilardeki apac ve kolluqlann qrrtlmasr tarix boyu burada meskan salan turac, qrqovul va
s. heyvan ve quglann saymm keskin azalmasrna sabeb olmuqdur.
179
2003-cti ildo daha gox ya[rq va qar yalmasr tebiatin
dalrdrcr qtiwalerinin daha da intensivlegmesine sabeb olumgdur.
povlet Javiyyesinda ciddi tedbirlar g<iriilmezse galacekde
buramn me$o vo torpaq orttiytintin tedricen mehv olub sradan
grxmasl tahltikesi teqvig do[urur'
12. RekreasiYa ehtiYatlarr
iqtisadi rayonu Azarbay camn gimal- gerqinda Boyiik Qafqaz daflanmn canubunda yerlegir. Bu iqtisadi rayon Ktir gokekliyinin serheddindan baglamrq Bazardtiztt zivasine qader btittin dafetayi, orta ve ytiksekdafhq erazileri ehate
edir. iqtisadi rayonda $aquli qurgaqlq tizre da! g<illarinden
baglamrj nival-buzlaq sahelere qeder btittin tebii landgaftlar birbirini evez edir. Daflarda gaquli qurgaqhga uy[un olaraq me$ogdl, me$o, ytiksek da! gamenlikleri landgaftr, nival-buzlaq
$ aki-Zaqatala
saheler yayrhb.
BOlganin iqlimi mtilayim-isti, yiiksak dafhqda ise soyuq
tiplidir. y=avaa dtizenlik rayonlannda gticlii istilar diigdtikda bu
aiazida havalar nisbaten serin va gtinegli kegir. Rayonun tqlim
balneoloji ahemiyyatini riyrendikde malum olur ki, ilin
soyuq d<ivrtinda 00-30c-dan gox olan havalarrn tekrarlanmasr
iisttinltik tegkil edir. $axtah havalar az odufuna gore qar uzun
miiddat qalmry. Qrg aylalnda giineqli havalart takrarlang ki, bu
da havanm mtilayim kegmesine sabeb olur.
Rayonda giinegli havalann takrarlanmasr 2000-2200 saat
vo ya il erzinda gtinegli giinlerin sayr 196 gtin tegkil edir' O,
ctimleden htndtirltikden ash olaraq komfort giinlerin tokrarlanmasr movstim dovrtinde 70-78yo, ilin soyuq dovriinda 3060o/o-a gatr. Rayonun oziinomaxsus iqlim keyfiyyetlerinden biri
da arelden oktyabra qadar giinegli havalann tisttin olmasrdrr.
Habela buludlu havalar tez-Iez takrarlansa da gox vaxt geceye
dtiqtir. Buna gora de yalrntrlann xeyli hisesi gece yalr (40-
vo
180
60%) giindtizler ise hava agrlrr, bu da havanm temiz olmasrna
garait yaradr.
Brilgede iqlim komfortlufuna mane olan esas amiller ilin
ekser aylarrn yalrntrh kegmesi yayda dtigen leysan yafrglan,
dolu, havanrn tutqun va buludlu kegmesidir. Onu da qeyd edak
ki, hava diskomfortlulunun ilin isti d<iwtinda az takrarlanmasr
istirahet va turizmin tegkilina gox da maneegilik t<iretmir.
Rayonun iqlim elverigliyini qiymetlendirdikda melum olur
ki, erazida komfortlu gtinlerin tekrarlanmaslnln 150 giinden gox
olmasr, temperaturun sutkahq gediginda giinagli gtinlerin tekrarlanmasrnrn tisttinltiyii, dafeteyi zonada elverigli mikroiqlim
garaiti turist-istirahat imkanlannr artur. O, ctimleden davamh
qar cirttiyiintin yaranmamasl qrg idman n<ivlerini inkigaf etdirmeyo imkan vernese de, tez-tez tekrarlanan gtinegli havalar
helitoreniya mtialicasi aparmala imkan venrir.
ilin isti d<ivrtinda ayn-ayn mantaqelar tizre gtinagli gtinlerin saymrn artmasr ve quru havalann m{igahide edilmasi iqlim
komfortlufunu daha da artrr. Sinoptik molumatlarrn tehlili
g<istarir ki, istiqamet m<ivstimti d<ivrtinde komfort giinlerin
tekrarlanmasr $ekida 6l%o, Zaqatalada 65%o, Balakende 59o/o,
Qabdlade 62%o oldupu halda, bu manteqolerden nisbeten algaqda
yerle gen Marxalda, ilisuda komfort gtinlerin takrarlanm asr 7 0o/odan goxdur. Buna gcira da htindtirltiyii 1000 m qedar olan orazilardan kurort-istirahet meqsedlari tigtin istifada daha elverigli
olardt.
Bolgede ktilokli gtinlarin sayt az va stirati agafrdr. Ktileklerin orta ayhq stireti 2-3,5 mls-ye gatn. Hemqinin dafllardateztez tararlanan esas ktilak n<ivti daf-dero ktilaklaridir. Bunun da
regionun mikro-iqlim garaitine tasir imkanlan azdtr.
Rayonda istirahet ve mtialice tadbirlarini mehdudlagdran
baghca amil istirahet mcivstimti d<ivriinda takrarlanan buludlu ve
dumanh havalarrn olmastdr. Xtisusile aprel, may, sentyabr,
oktyabr aylannda buludlu vo dumanlt havalarur tez-tez mtigahide
olunmasr istirahat gtinlarinin uzanmaslmn qarqtsrnt alr.
181
Brilgede turizmin inkiqafina alverigli imkanlar yaradan
amillarden biri de landqaft ekzotikliyidir. Regionun landgaft ekzotikliyine menzereli da! megaleri, qelaleri daf gaylan, Balakandan ismayrlhya qadar rtzanala qoz a$aclan, bir-birinin ardmca diiztilmii$ Bat Qafqazrn neheng qarh da[lan, da[ ateklerinde
yaranan gaylann getirme konuslanm aid etmek olar. Iqtisadi
rayon respublikamrzda an gox me$e ile <irttilmtig erazilerdendirRayonda genig mege massivlarinin yayrlmasr landgaft ekzotikliyini artmr ki, bu da istirahet ve turizrnin teqkili tigiin elveriqli
imkanlar yaradrr. Megalerin tomiz havast, gozel dafmenrzereleri,
gursulu gaylan, zengin heyvanat alemi burada istirahota gelenleri daha gox celb edir.
Orazinin landqaft ekzotikliyini artran amillardan biri de
galalei da[ gaylandr. Bele gelaleli gaylara misal olaraq, Katex,
Demiraparan, Kig, Devebatan gaylannda olan gelalelri qeyd
etmak olar. Bu gelalerdan en menzerelisi Demiraparan gaymrn
tizerinde olan, 50 m ytikseklikdan t<ikiilen Mxgrx gelalesidir.
$elalenin Qebala rayonunda olan istirahat merkazine yaxrn
yerlagmasi istiraheta gelan turistlerin bu erazido ekskursiyasrna
imkan verir.
Rayonda turisti margrutlanntn landgaft ekzotikliyi ila
baflr tagkiline qeyd olunan erazierle yana$l G<iy ve Gtilltiburun
daflarrna, Nohur gciltine va digar orazilete seyahatler tagkil
etmek mtimkiindtir.
Bolgenin osas turizm ehtiyatlanndan biri da tebiet abidalaridir. Rayonun tabiet abidelarina yaqr 1000 ile gatan pahd
afiaclan, gelaleli selli gaylann, $aki yaxrnhfrnda olan Marxal,
Qebaladeki Luruca kandi, Nohur golti, Oguzda Xalxah, $ekida
Bumu kimi tabiat abidelarini qeyd etmek olar.
Tebiat abidelerinin ekzotikliyini artran diger amil gtilgigekli manzerolar, serin hava, quglarrn sasi ve heyvanlann
hanirtisi ve s. etraf alemi daha da canlandmr.
B<ilgenin diger tebiat abidalarindan zangrn heyvanlar
alemin, sesli-ktiylti gelalalri qeyd etmek olar. Burada esas fauna
182
n<ivlerindan Dalrstan turunu, da[ kegisini, Qafqaz ularrnt, oxlu
kirpini, siileysini va s. qeyd etmek olar. Bu erazileri turist
margrutlanna salmaqla fotoovguluq maqsedile fauna abidalarden
istifade etmek olar.
Brilgede olan Zaqatala, ilisu qoruqlanna da buraya galen
turistlerin sayahatini tagkil etmak olar. Xtisuslla Zaqatala qorulunun bazast esasrnda milli parkrn yaradrlmasr ekzotik maqsedli
turist marqrutlannrn tegkilina imkan verardi.
$aki-Zaqatala zonasrnda zerrgir, mineral va termal sulan
vardr. Bolgeda 100-dan gox mineral va kiiktirdlti sulara rast
galinir. Bunlardan en meghurlan ilisu, Xalxal, Bum, Qebaledeki
ktiktirdlti sulardr. Bu sulair vasitesila mtixtalif xestaliklari
mtialica etmek olar. Hazrrda bu termal va mineral sulardan az
istifada olunsa da yerli ahamiyyatli mtialica ocaqlan fealiyyat
g<istarir.
Bolgada turistleri celb eden mtihtim yerlerdan biri de
tarixi-arxitekhra abidaleridir. Rayonda XVI - XIX esra aid
ttirbeler, qalalar, mesgid, karyansaralar, saraylar vardu. Bunlardan Nic kandinde e.a. III-[ asrlare aid alban abidelerini qeyd
etmek olar ki, burada aparrlmrg arxeoloji qaanttlar neticesinde
demir brgaqlar, qrzrl, gtimtig, dagdan dtizeldilmig bezak aqyalarr
agkar edilmigdir. Digar tarixi an<itektur abideleri Qebalede qala,
qedim gehar xarabaila., Qaxda Qala (XVII asr), ilisuda d<irdfiinclti kesikqi ttirbesi, mesgid, ZaqataladaKX asra aid mesqidler, XVI osre aid qala ve ttirbelar, 1830-cu ilda herbi qala kimi
tikilmig Zaqatpla qalasmt qeyd etmak olar'
B<ilgedaxvmesrdetikilmigAzerbaycanmemarlr[rnrn
nadir incisi olan $eki Xan sarayr turistleri daha gox calb edir.
Saray kompleksina daxil olan ctime mesgidi, karvansaralar oz
orjinalh[rnr qoruyrb saxlamrgdr. Bu txilgeye gelan turistlarin
akser hissasi $eki xan sarayrna baq gekirler'
B<ilgeye celb olunan xarici turistlera $eki ipek kombinatrm, Zaqatala ttitiin, findrqtemizleme zavodlannr, gtil yagr fabriHamkini, kustar tisulla toxunan xalga sexlarini g<istermek olar.
183
ginin brilgenin <iztinemaxsus metbexti ve milli yemekleri xarici
turistlori calb ede biler. Bela ki, bolgada faaliyyet g<isteren
istirahet mtiassisalerinde xarici turistlere milli yemekler (xtisusile $aki pitisi) teklif olunur.
Regionun zerrgin rekreasiya-turizm ehtiyatlarrndan istifade
etmekla kompleks istirahet-turizm obyektleri yaradrla bilor. Hazrda regionda fealiyyet g<istaren istirahet va turizm obyektlarinden Qabelade 500 yerlik "Qafqaz" turist bazast, istirahet pansionah, idman-saflamhq diigergelari, " Sahil", "Qebale" istirahot
zonasrnl qeyd etmek olar. $ekido "Karvansara" (50 yer), "$eki"
(80 yer) otelleri, "Gelersen-gtirorson", "Soadat", "Marxal", istirahet zonalan, "Sahil", "Neft5/a!" pansionatlarr, 350 yerlik "Soyuq bulaq" turist bazarlan, Qax rayonunda "ilisu" ve "$efa"
pansonatlar 4 Zaqatalada istirahet markezi fealiyyet gtisterir.
Region Bakrdan 330 km gimal-qerbde yerlegir ki, bu da
ehalinin yay aylannlda qrsa miiddatli istirahatinin teqkilini
asanlagdrrr.
Rayonda olan turist bazatlan yalnrz istirahat va ekskursiyalarrn tegkili iizra ixtisaslaqrb. M<ivcud istirahet bazatlarnda
turistlara ekskursiya xidmatleri de taklif olunur. Bela turist
margrutlarrna rayonda olan oz ekzotikliyi ila segilen tobiot
abid alari, tarixi-arxitektur abidaler salmr.
Onu da qeyd edek ki, rayonda dovriyyeli turist margrutlart
tegkil etmek olar. Bele dovriyyali marprutlar Qabeladan baqlamaqla, Bag Qafqazrn canub yamaclanm, $akinin menzerelari
yerlerini, tarixi abidaleri, Balakenin mepeliklorini salmaq olar.
Radial turist marqrutlarmr isa agalrdakr kimi tagkil etmak olar:
Bakr- Qebale- $ aki-Marxal, Bakt-$ eki-Balaken, B akr- $ eki-Marxal-Qax-ilisu.
Dairovi marprutlann merkazini $eki olmaqla Baq Qafqaza,
Qabeleye, Balakan megelerine ekskursiyalar tagkil etmek olar.
Bolgada zatgin heyvanlar alaminin olmasr ov turizminin
inkigafina imkan verir. Bu maqsadle rayonda 2 ovguluq tesarriifatr foaliyyot gostorir. Turizim margrutlannln ov meqsedile teg184
kili hazrkr driwde xarici turistleri daha gox celb edir. Respublikamrzda fealiyyet gristaren turizm fiirmalan $akr-Zaqatala zonaslna mtintezam olaraq ov meqsedile sayahatlar tagkil edirlar.
Bag Qafqazm cenub yamaclannda zengin ov heyvanlanmn olmasr, ov meqsadile istifado oluna bilacek ifrlann m<ivcudlufu
bu turizm ncivtinti inkigaf etdirmek tigtin alverigli gerait yaradr.
Ov maqsadila apanlan seyahatlarde $eki, Balaken istiqamatinde
olan orazilarlo yanagr Quba-Xagmazrn da[hq erazilarine xtisusilo Yan silsilada, $ahdafda, Babada[da ov turizmini tagkil
etmek mtimktindtir. Ov turizmi maqsedila d<ivriyyali mar$rutlar
da teklif etmek olar. Belo ki, bu meqsedle Bakr-$eki-Ba9 Qafqaz-Yan silsile-$ahda!-Quba-Bakr dovriyyeli margrutu tegkil
oluna biler. Ov maqsedile teklif olunan heyvanlann qiymatinin
digar <ilkalara nisbetan baha olmasr bu n<iv turizmin inkigafura
mane olur. O ctimladan ov meqsedila aparrlan turizm xidmetlerinden gelen galirlerin bir hissesi ov heyvanlurlnrn qorunmasrna sarf olunmahdrr.
$aki-Zaqatala zonasmda turistlera g<isterilen xidmetin seviyyesi gox aga[rdu. Bela ki, aksar turist bazalan va istirahat
milssiselerinda sanitar normalara emal olunmur va bu saheda
xidmatin tagkili agalr seviyyedadir.
$eki-Zaqatala btilgesinda kurort turizmin inkigafi tigtin
alverigli imkanlarm olmasr buraya xarici turistleri da celb etmeye imkan verir. B<ilgade xarici turizmin inkigafinr gertlendiren
an miihiim amillarden biri B<iytik ipak yolunun barpast gergivasindo turizm elaqalerini inkigaf etdirmakdir. Xarici turizmle
magflul olan yerli girketlerden aldr[rmrz melumata gtire <ilkeya ekskursiya maqsedila gelen turistlerin asas hissesi ipak Yolu
iizerinde olan erazllere baxmapa daha gox meyl gtisterirler. O,
ctimladen $eki- Zaqatala arazisinda olan tarixi medani abidaleri
sayahat etmak isteyan xarici turistlerin sayr daha goxdur. 2O0lci ilde "improteks" turizm qirketi oz xetti ile Azapbaycana
gatirdiyi turistlerin ekseriyyatinin bu bolgeda sayahetini teqkil
etmigdir.
185
$aki-Zaqatala b<ilgesinde turizim-kurort taserrtifatmrn
perspektiv inkigafi tigtin agafrdakrlan qeyd ede bilarik:
l.B<ilganin zengin rekreasiya ehtiyatlarrndan istifade etmekle turizm-istirahet kompleksi yaratmaq olar. Bu meqsedle
regionun hem tabii rekreasiya, ham de antropogen turizm
ehtiyatlan da semereli istifada olunmaltdr.
2.$akr-Zaqatala zonasmtn termal ve mineral sularrrun basanatoriya-kurort kompleksi tikmek olar. Bele ki,
osasrnda
zasl
bolgede olan "Xal-xal", "Bum" mineral sulanndan bu meqsadle
istifada etmek olar.
3.Bcilgede ov turizninin inkigaf etdirilmasi. Ov turizmi
Qebaladan baglamaqla, Balakene qadar genig bir arazide taqkil
etmak olar. Bu ov turlannrn margrutlarrna Boytik Qafqazrn cenub yamaclannr, Quba megaliklerini salmaq mtimktindtir. Bizim
fikrimizca aga[rdakr margrut idizre ov turlaflnt te9kil etmek
miimktindtir. i smayrlh-Lahtc, Qebala-Baqsuayncr-Babadaf ; Qebela-Bagsuayncr-Balakan megeleri (D<ivlet qoruqlaflndan kanar
erazilerda).
4.Bolgede miieyan folklor bayramlart, festivallar, hemqinin $ekide gultiq bayramlarmr kegirmekle onun turizm imkanlarr reklam oluna biler. Bu tedbirlori kegirmekle hem xarici turistlari calb etmak hem da xarici va yerli ig adamlarrnln sorrnayalarini bolgade turizmin inkigafina ytinaltmak olar.
186
ODOBiYYAT
Azerbaycan Respublikasr ehalisinin siyahrya ahnmasr,
1999-cu il. I hissa.
Azarbay camn statistik gostaricilari, 2000.
Azerbaycanrn statistik g<istericileri, 2OO l, <<Seda>.
Azerb.Resp-nrn konstruktiv co[rafiyasr I, II, III cild. BakrElm-1996; 1999;2000.
Azarbaycan Respublikasrnrn regional co$afi problemlari
($eki r-nu, 1999 Balaken 1999; Zaqatala ZOOO, eax- 2001,
O !uz-200 l, Qebala 2002).
Arnes f.A., Xanunon M.IO. Cyts1a Jreca B pyKax qeJronerca. AsepHsrrrp, 1978.
Aluen f.A., facanon III.|., Anzesa P.A.
3euenbHbre pe-
cypcbr Asep6afigxalra Hx paqlroHalbHoe r.rc[oJrb3oBaHrre vr
oxpaHa. Arep6. focya. I,Isgarenrcrno, Eaxy.
Aryres f.A. Ilo.rsrr Eolruroro Kaera3a uacrr I, 1978,
qacrb II,1994, B*y, <Enu>.
Arpox.ur,rrrlarrqecKoe paftoHnpoaanue Asep6afi4xancxofi
CCP. I4sa-eo AH Asep6 CCP Baxy. 1968.
Azerbaycan SSR-in istilik balansr atlasr. Moskva 1978.
Azerbay can Respublikasmm aqro iqlim atlasr. Bakr. 1 99 3.
Ey.uaron E.A BepruKarrbuaf, 3oHErJrEHocrr Sopu penreQa
Bonsruoro Kasra3a B rpeAerrax Asep6. CCP. Bary. Tp. As.
reorp. o6rq., 1960.
Eygaron E.A. feorvrop$onorux roxHoro cKJroHa Eonrmoro
Karra.:a (n npe4enax Asep6. CCP) I4sA-so <<3rrvr>>, Eaxy, 1969.
Eygaron E.A. fenerr{rrecKr,re r}rrrbr onongnefi Asep6. CCP.
I,Ise. AH. Cep. nayr o 3eune I1b3.1983.
Oyyrbov N.H., Pagayeva N.B. geki-Zaqatala iqtisadi
rayonu gaherlerinin formalagmasl ve perspektiv inkigafi. Bakr.
<Xoberlen>.2002. N2.
Oliyev F.$. Azarbaycan Respublikasuun yeralh su ehtiyatlanndan istifada ve geoekoloji problemleri. Bakr. 2000. <QagloElu).
187
OySrbov O.C., Hacryev Q.O. Azerbaycan SSR-in iqlim
ehtiyatlarr. <<EIm>. Bakr 1984.
Xelilov M.Y. Meqe ehtiyatlan ve onlann mtihafizasi problemlori. <Azarbaycan XXI esrin astanasmdo> Elmi praktik
konfransrn materiallarr. Bakr. 1997.
Xalilov M.Y. Bitki orttiytintin antropogen deyigilmesi vo
barpasr. Azerbaycan Respublikasrnrn konstruktiv co[rafiyasr.
III cild. Bakr. 2000.
feonorns CCCP XL VII (Asep6afiaxaHcKiur CCP), Hagno <He4pa>>,1972.
fa,qxues @.A. Passr{T}re opo3fiu [orrB B cBf,3u cpy6rofi
Jreca B Lllexpl-3araralrcxofi soHe. Marepuzurbr rro r,r3freHuro
epo3uu H r{croJrb3oBanr*o apoAHpoBaHHbD( 3eMeJrb n Asep6afiAxaHe. Tpy4u rou IV. Eary, 1970.cr. 190-199.
Knsuar Asep6afraxana. Ha4-no AH A:ep6 CCP. Eaxy.
1968.
Mehreliyev E.Q., Oyyubov N.H., Sadrqov M.O. Azarbaycan SSR-de ahalinin meskunlagmast maselalari. Bakr, 1988.
Mardanov i.n. noy* Qafqazrn cenub yamacrnda sellarin
inkigafinrn geomorfoloji qeraiti. <Elm> Bakr, 1978.
MaNaeAos A.B. @oprvrlrpoBanrae r.r teofioro-reorpa$nvecKa-r rrcropfis Ana3aHo-Arpr-ruaficxofi 4oluurr. Hgs. AH Asep6.
CCP, cep. Hayx o 3eule, Ng3, 1976.
MaueAoa f .Ill.3ervrernnaa peQoprraa n Asep6afiaxaue, npaBOBbIe H Ha5rralg-3KOJIOruqeCXHe BOnpOCrr. BaXy, 3lrrl, 2000.
Mammedov Q.$. Azerbaycamn torpaq ehtiyatlan. Bakr,
<<Elm>>, 2002.
Mammedov Q.$., Xelilov M.Y. Azarbaycanrn megeleri
<Elm>> negr. 2002.
MycraSaen X.M. 3posr{fl florm n 6acceftsax HeKoroprrx
peK roxHoro cKJroHa Eorrrruoro Kanrasa. flo.rsoseAenne, Ns4.
t962.
Pagayev N. O. $aki- Zaqatala iqtisadi rayonunda taserrtifatm
erazi tagkilinin miiasir problemleri 81-93. <Xabarlen 2002, NgZ.
188
flpulnnro JI.H. Jlecnafl pacrrrreJrbrocrb Aaep6afi4xana
Asa. AH Asep6. CCP, 1954.
Pycrauon C.H.-CeneBhre [oroKr,r Benoxano-llleKrrHcKoro
yqacrKa rcxuoro cKJroHa fnansoro Kaerascroro xpe6ra Ir Mepbr
6opr6u c HrrMr.r. (Donul W-rafeorpaQura AH Asep6. 1970.
Illnxaln6efinu 3.III. feororu.recKoe crpoent4e Ll patBlrrne Asep6. rlacru roxnoto cKJroHa Bolruroro Kanxasa. I4sl-so
AH Asep6. CCP, B*y, 1966.
189
MUNDoRicar
On siiz (B.O.Budaqov)
.3
Giriq (O.C.Oy1.ubov)...
.4
I
II
Fasil. Kitabrn maqsedi, vezifeleri ve qar$lya qoyulan problemler
(8. O. Budaqov, O. V. Mammedov, O. C. Oyyubov, R. M.Memmodov, N.H.Oyyubov)
7
Fasil.Briytik Qafqaz colrafi vilayetinin iimumi seciyyesi
(B.O.Budaqov,
O.C.Oyyubov)...........
..............31
Itr Fesil. $aki-Zaqatala iqtisadi rayonu (A.A.Nadirov, N.O.Paqayev)....... 35
l.Mineral-xammal ehtiyatlan (O.V.Memmedov, Z.M.Olizade,
B.O.Quluzade)........
.....................48
2.iqlim ehtiyatlan (O.C.Oyyubov, X.Rehimov). ....................... 58
3.Su ehtiyatlan (R.Qagqay)...........
......64
4.Torpaq ehtiyatlan (S.H.Xelilov, B.T.Nezirova)...,........ .........7 7
5.Bitki ehtiyatlan (M.Y.Xelilov)................ .............99
5. I Otlaqlan n v aziyyati va problemleri.................................... I I 0
6.Mohsuldar qtiwelar ve onlardan istifade (A.A.Nadirov,
N.H.Oypbov)....
....113
T.Neqliyyat (Z.S.Memmedov) ....
,......'.,.,.|25
8.Ohali ehtiyatlan (N.H.Oyyubov) .............
.r32
8. I .Ohalinin ytikseklik qurgaqlan tizre yerleqmesi ................ .t32
8.2.Ohalinin milli terkibi
.134
8. 3. Ohalinin meskunlagmasr, igle teminatr probleml ari ......... . 138
9.Bazar iqtisadiyyatrna kegidle balh olan problemler
(A.A.Nadirov, N.H.Oyyubov) ...........
.152
I 0. Sosial ehtiyatlar (N. O.Pagayev) .............
.170
I l.Ekoloji gerait (g.B.Xolilov)........
.177
I 2.Rekreasiya ehtiyatlan (V. S. Dergahov) .............
.180
.
Odebiyyat
..187
190
sPUBLirasrNrN
nrcioNar, coGnari PRoBLEMleni.
AZoRBAYCAT(
RE
$eri-zaeATALA RAYoNU
Bakr - 2003
Nagriyyatrn direktoru: Hzfiz Abryev
Kompiiter tartibgisi: Qabil Xeyrullaoflu
Operator: irade Hasanli
Qapa imzalanmrgdrr: 08.12.2003. Formatr 84Xl08r/32. Hacmi 11,875 9.v
Sifaris Ne60 Tirajr 200 niisxa. Qiymeti miiqavile asasrnda.
"Nafta-Press" naSriyyafi. Bah Sah., H.Cavid prospekti 2/,
S a harciyi, Ge o I ogiya i nst itutunun b i nas t. Te l. : 3 9 - 3 9 -7 2.
Akade miya