TRC2 Bölgesi Bölge Planı Mevcut Durum Raporu(2014

2014-2023
TRC2 BÖLGESİ BÖLGE PLANI
MEVCUT DURUM RAPORU
TEMMUZ 2013
T.C.
KARACADAĞ KALKINMA AJANSI
TRC2 BÖLGESİ
(DİYARBAKIR-ŞANLIURFA)
BÖLGE PLANI
2014-2023
MEVCUT DURUM RAPORU
TEMMUZ
2013
İÇİNDEKİLER
TABLOLAR LİSTESİ ............................................................................ IV
GRAFİKLER LİSTESİ ........................................................................... XI
HARİTALAR LİSTESİ ........................................................................ XIV
KISALTMALAR LİSTESİ ..................................................................... XV
BÖLÜM: GENEL BİLGİLE R.......................................................... 20
1.
1.1
TARİHÇE ................................................................................................................ 20
1.2
TRC2 BÖLGESİ’NİN DÜNYA, ÜLKE VE BÖLGE İÇİNDEKİ KONUMU ....... 21
1.2.1
Dünya İçindeki Konum ............................................................................................... 21
1.2.2
Ülke İçindeki Konum .................................................................................................. 22
1.2.3
Bölge İçindeki Konum ................................................................................................ 28
1.3
TRC2 BÖLGESİNİN COĞRAFİ KONUMU ......................................................... 32
1.4
İLÇELERİN SOSYO-EKONOMİK GELİŞMİŞLİK DÜZEYLERİ ...................... 33
BÖLÜM: DEMOGRAFİK VE SOSYAL YAPI .................................. 35
2.
2.1
DEMOGRAFİK YAPI ............................................................................................ 35
2.1.1
Nüfus ........................................................................................................................... 35
2.1.2
Göç .............................................................................................................................. 52
2.2
SOSYAL YAPI........................................................................................................ 54
2.2.1
Eğitim .......................................................................................................................... 54
2.2.2
Sağlık ........................................................................................................................... 60
2.2.3
Kültür........................................................................................................................... 64
2.2.4
Kurumsal Yapı ve Toplumsal Örgütlenme .................................................................. 79
2.2.5
TRC2 Bölgesinde Sosyal Sorunlar .............................................................................. 88
2.3
DEMOGRAFİK VE SOSYAL YAPI GENEL DEĞERLENDİRME .................. 100
BÖLÜM: EKONOMİK YAPI ........................................................ 104
3.
3.1
TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER .............................................................. 104
3.1.1
GSYİH Düzeyi .......................................................................................................... 104
3.1.2
İşgücü ........................................................................................................................ 107
3.1.3
İşgücüne Katılım ....................................................................................................... 110
3.1.4
Cinsiyet Bazında İşgücüne Katılım Oranı ................................................................. 111
3.1.5
İstihdam ..................................................................................................................... 112
3.1.6
İstihdamın Sektörel Dağılımı .................................................................................... 113
3.1.7
Kayıtdışı İstihdam ..................................................................................................... 114
I
3.1.8
İşsizlik ....................................................................................................................... 115
3.1.9
İşsizliğin Cinsiyet Bazında Dağılımı ......................................................................... 116
3.1.10
İşsizliğin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ve Genç İşsizliği ....................................... 117
3.1.11
Bölge İstihdamının Sektörel Yoğunlaşma Endeksi (LQ) Analizi ............................. 118
3.1.12
Dış Ticaret ................................................................................................................. 119
3.1.13
Bankacılık ve Finans ................................................................................................. 130
3.1.14
Yabancı Doğrudan Yatırım ....................................................................................... 131
3.1.15
Kamu Yatırımları....................................................................................................... 132
3.1.16
Yatırım Teşvikleri ..................................................................................................... 134
3.1.17
Vergi Gelirleri ........................................................................................................... 136
3.2
3.2.1
Tarım ......................................................................................................................... 138
3.2.2
Sanayi ........................................................................................................................ 158
3.2.3
Hizmetler ................................................................................................................... 174
3.3
KÜÇÜK VE ORTA BÜYÜKLÜKTEKİ İŞLETMELER ..................................... 197
3.4
ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME VE YENİLİKÇİLİK KAPASİTESİ ..................... 202
3.4.1
Araştırma-Geliştirme Faaliyetleri .............................................................................. 202
3.4.2
Yenilikçilik Kapasitesi .............................................................................................. 204
3.4.3
Bölgede Üniversite-Sanayi Etkileşimi....................................................................... 204
3.4.4
Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (TEKNOPARK-TEKNOKENT)............................. 205
3.4.5
Teknoloji Geliştirme Merkezleri (TEKMER) ........................................................... 205
3.4.6
Patent, Faydalı Model, Endüstriyel Tasarım ve Marka Tescil Sayıları ..................... 206
3.5
GİRİŞİMCİLİK ..................................................................................................... 209
3.5.1
Kurulan-Kapanan Şirket İstatistikleri ........................................................................ 209
3.5.2
Girişimcilik Destek Mekanizmaları........................................................................... 211
3.5.3
İş Geliştirme Merkezleri (İŞGEM) ............................................................................ 211
3.6
REKABETÇİLİK ENDEKSLERİNDE TRC2 BÖLGESİ .................................... 212
3.6.1
Kalkınma Bakanlığı-İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması 212
3.6.2
EDAM- Türkiye İçin Rekabet Endeksi Araştırması .................................................. 213
3.6.3
URAK- İller Arası Rekabetçilik Endeksi Araştırması............................................... 214
3.6.4
Sanayi ve Ticaret Bakanlığı-Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programı .. 216
3.7
4.
SEKTÖRLER ........................................................................................................ 138
GENEL DEĞERLENDİRME ............................................................................... 217
MEKÂNSAL YAPI VE ALT YAPI ................................................. 220
II
4.1
ALTYAPI .............................................................................................................. 220
4.1.1
Genel Ulaşım Sistemi ................................................................................................ 220
4.1.2
Lojistik....................................................................................................................... 243
4.1.3
Haberleşme ................................................................................................................ 256
4.1.4
Enerji ......................................................................................................................... 258
4.1.5
Su ve Kanalizasyon ................................................................................................... 267
4.1.6
Katı Atık Yönetimi .................................................................................................... 272
4.2
MEKÂNSAL YAPI ............................................................................................... 277
4.2.1
Mekânsal Organizasyon ve Yerleşmeler Sistemi ...................................................... 278
4.2.2
Diğer Planlarda Kentsel Kademelenme ..................................................................... 285
4.2.3
Arazi Kullanım .......................................................................................................... 297
4.2.4
Yaşam Kalitesi........................................................................................................... 299
4.2.5
Afet Tehlikeleri ......................................................................................................... 303
4.3
GENEL DEĞERLENDİRME ............................................................................... 307
DOĞAL KAYNAKLAR VE ÇEVRE .............................................. 311
5.
5.1
İKLİM .................................................................................................................... 311
5.1.1
Şanlıurfa İli İklim Şartları ......................................................................................... 311
5.1.2
Diyarbakır İli İklim Şartları ....................................................................................... 311
5.2
DOĞAL KAYNAKLAR ....................................................................................... 311
5.2.1
Toprak Kaynakları ..................................................................................................... 311
5.2.2
Su Kaynakları ............................................................................................................ 314
5.2.3
Biyolojik Çeşitlilik .................................................................................................... 317
5.2.4
Enerji Kaynakları....................................................................................................... 320
5.2.5
Yer Altı Kaynakları ................................................................................................... 333
5.2.6
Koruma Alanları ........................................................................................................ 336
5.3
ÇEVRESEL SORUNLAR ..................................................................................... 340
5.3.1
5.4
Atıkların Çevre Üzerine Olan Etkileri ....................................................................... 341
GENEL DEĞERLENDİRME ............................................................................... 349
EKLER ................................................................................................ 352
KAYNAKÇA ........................................................................................ 356
III
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1.1- Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi, 2009 ............................................................................. 23
Tablo 1.2- İllerarası Rekabetçilik Endeksi, 2010 .................................................................................. 24
Tablo 1.3- İstanbul Üniversitesi Küresel Rekabet Endeksi Araştırması, 2012 ..................................... 25
Tablo 1.4- Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi............................................................................ 28
Tablo 2.1- TRC2 Bölgesi Genel Demografik Göstergeleri ................................................................... 35
Tablo 2.2- TRC2 Bölgesi Nüfusunun ve Bölge İlleri Nüfusunun Düzey 2 ve Düzey 3 Birimleri
İçindeki Sıralaması, 2012............................................................................................................ 35
Tablo 2.3- Yıllara Göre TRC2 Bölgesi Nüfus Değerleri, 1965-2012 ................................................... 37
Tablo 2.4- 2011 ve 2012 Yılları Şanlıurfa İli ve İlçe Nüfusları ve Nüfus Artış Hızları........................ 39
Tablo 2.5- 2011 ve 2012 Yılları Diyarbakır İli ve İlçe Nüfusları ve Nüfus Artış Hızları ..................... 40
Tablo 2.6- TRC2 Bölgesi Şehir ve Köy Nüfusu, 2011-2012 ................................................................ 44
Tablo 2.7- Şanlıurfa İlçelerinin Şehir-Kır Nüfusu, 2012 ...................................................................... 46
Tablo 2.8- Diyarbakır İlçelerinin Şehir-Kır Nüfusu, 2012 .................................................................... 47
Tablo 2.9- Nüfus Bağımlılık Oranı (%), 2012 ...................................................................................... 47
Tablo 2.10- Nüfus Projeksiyonu, 2013-2023 ........................................................................................ 50
Tablo 2.11- Nüfus ve Yıllık Ortalama Artış Hızları, 2012-2023 .......................................................... 51
Tablo 2.12- Cinsiyete Göre Ortanca Yaş, 2012-2023 ........................................................................... 51
Tablo 2.13- İllerin Net Göç Değerleri, 2012 ......................................................................................... 52
Tablo 2.14- 2012-2013 Dönemi Okul Öncesi Eğitim Göstergeleri ...................................................... 56
Tablo 2.15- İlkokul Eğitim Göstergeleri, 2012-2013 ............................................................................ 57
Tablo 2.16- Ortaokul Eğitim Göstergeleri, 2012-2013 ......................................................................... 58
Tablo 2.17- Genel Ortaöğretim Göstergeleri, 2012-2013 ..................................................................... 58
Tablo 2.18- Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Göstergeleri, 2012-2013 ................................................. 59
Tablo 2.19- Temel Eğitimde Taşımalı Eğitim Göstergeleri, 2012-2013............................................... 60
Tablo 2.20- Ortaöğretimde Taşımalı Eğitim Göstergeleri, 2012-2013 ................................................. 60
Tablo 2.21-Hastane Sayısı, 2011........................................................................................................... 60
Tablo 2.22-Yatak Sayısı, 2011 .............................................................................................................. 61
Tablo 2.23-Sağlık Personeli Sayısı, 2011 ............................................................................................. 62
Tablo 2.24- Şanlıurfa ve Diyarbakır İlleri Yeşil Kartlı Sayıları, 2011 .................................................. 63
Tablo 2.25- Şanlıurfa İli İlçelere Göre Tescilli Taşınmaz Kültür Varlıkları, 2012 ............................... 65
Tablo 2.26- Diyarbakır İli İlçelere Göre Tescilli Taşınmaz Kültür Varlıkları, 2012 ............................ 69
Tablo 2.27- TRC2 Bölgesi Kültürel Göstergeler, 2012 ........................................................................ 73
Tablo 2.28- Halk Kütüphaneleri Göstergeleri, 2012 ............................................................................. 74
IV
Tablo 2.29- TRC2 Bölgesi Müze Göstergeleri, 2012 ........................................................................... 74
Tablo 2.30- TRC2 Bölgesi Tiyatro Göstergeleri, 2012 ......................................................................... 75
Tablo 2.31- TRC2 Bölgesi Sinema Göstergeleri, 2012......................................................................... 76
Tablo 2.32- Şanlıurfa İli Spor Tesisleri, 2012 ....................................................................................... 76
Tablo 2.33- Şanlıurfa İlindeki Sporcu Sayıları, 2012 ........................................................................... 76
Tablo 2.34- Diyarbakır İli Spor Tesisleri, 2012 .................................................................................... 77
Tablo 2.35- Diyarbakır İlindeki Sporcu Sayıları, 2012 ......................................................................... 77
Tablo 2.36- İllere Göre Oda ve Esnaf - Sanatkâr Sayıları, 2012........................................................... 82
Tablo 2.37- Bölgedeki Barolara Kayıtlı Avukat Sayıları, 2012 ............................................................ 82
Tablo 2.38- TRC2 Bölgesi Yükseköğretim Kurumlarında Okuyan Öğrenci Sayıları, 2007-2012 ....... 84
Tablo 2.39- Yıllara ve Ünvanlara Göre Yükseköğretim Personel Durumu, 2007-2012 ....................... 84
Tablo 2.40- EKOSEP Başlangıç Raporu Yoksulluk Sınırları Altındaki Nüfus, 2010 .......................... 94
Tablo 3.1- TRC2 Bölgesi GSYİH ve Türkiye İçindeki Payı, 2001..................................................... 104
Tablo 3.2- TRC2 Bölgesi GSKD ve Türkiye İçindeki Payı, 2004-2008............................................. 105
Tablo 3.3- TRC2 Bölgesi Temel İşgücü Göstergeleri, 2004-2012 ..................................................... 108
Tablo 3.4- TRC2 Bölgesi Temel İşgücü Göstergeleri Düzey 2 Sıralaması, 2004-2012 ..................... 108
Tablo 3.5- Nüfus Konut Araştırması Temel İşgücü Göstergeleri, 2011 ............................................. 109
Tablo 3.6- Düzey 2 Bölgelerinde Temel İşgücü Göstergeleri (%), 2012 ............................................ 109
Tablo 3.7- İşgücüne Katılım Oranı (%), 2004-2012 ........................................................................... 110
Tablo 3.8- Cinsiyet Bazında İşgücüne Katılım Oranı (%), 2004-2012 ............................................... 111
Tablo 3.9- İstihdam Oranı (%), 2004-2012 ......................................................................................... 112
Tablo 3.10- İstihdamın Sektörel Dağılımı (%), 2004-2012 ................................................................ 113
Tablo 3.11- TRC2 Bölgesi Kayıtdışı İstihdam Göstergeleri (%), 2005-2012 .................................... 114
Tablo 3.12- İşsizlik Oranı (%), 2004-2012 ......................................................................................... 115
Tablo 3.13- Cinsiyet Bazında İşsizlik Oranı (%), 2004-2012 ............................................................. 116
Tablo 3.14- Yaş Gruplarına Göre İşsizlik Oranı (%), 2004-2012 ....................................................... 117
Tablo 3.15-Genç İşgücü Durumu (15-24 Yaş) (%), 2004-2012 ......................................................... 118
Tablo 3.16- Dış Ticaret Göstergeleri (Milyon Dolar), 2012 ............................................................... 119
Tablo 3.17- İhracat (Milyon Dolar), 2002-2012 ................................................................................. 120
Tablo 3.18- İhracat’a İlişkin Göstergeler, 2012 .................................................................................. 121
Tablo 3.19- İhracatçı Firma Sayısı, 2002-2012 ................................................................................... 122
Tablo 3.20- En Çok İhracat Yapılan 10 Ülke, 2012 (Bin Dolar) ........................................................ 123
Tablo 3.21- En Çok İhracat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012 ........................................................ 123
Tablo 3.22- En Çok İhracat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012 ........................................................ 124
V
Tablo 3.23- İthalat (Milyon Dolar), 2002-2012 .................................................................................. 125
Tablo 3.24- İthalat’a İlişkin Göstergeler, 2012 ................................................................................... 126
Tablo 3.25- İthalatçı Firma Sayısı, 2002-2012.................................................................................... 126
Tablo 3.26- En Çok İthalat Yapılan 10 Ülke (Bin Dolar), 2012 ......................................................... 127
Tablo 3.27- En Çok İthalat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012 ......................................................... 128
Tablo 3.28- En Çok İthalat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012 ......................................................... 129
Tablo 3.29- Türkiye, Şanlıurfa ve Diyarbakır’da Banka Şube Sayıları, 2007-2012 ........................... 130
Tablo 3.30- Şanlıurfa ve Diyarbakır İllerinin Yurt İçi Mevduat Hacmi (Bin TL), 2007-2012 ........... 130
Tablo 3.31- Şanlıurfa ve Diyarbakır İllerinin Yurt İçi Nakdi Kredi Hacmi (Bin TL), 2007-2012 ..... 131
Tablo 3.32- Şanlıurfa ve Diyarbakır’da Kooperatif Sayısı, 2012 ....................................................... 131
Tablo 3.33- Yıllar İtibariyle Diyarbakır Yabancı Şirket Sayısı, 2010-2012 ....................................... 131
Tablo 3.34- Yıllar İtibariyle Şanlıurfa Yabancı Şirket Sayısı, 2010-2012 .......................................... 132
Tablo 3.35- Kamu Yatırımları (Bin TL), 2005-2012 .......................................................................... 132
Tablo 3.36- 2012 Yılı Kamu Yatırımlarının Sektörel Dağılımı, (Bin TL) .......................................... 134
Tablo 3.37- TRC2 Bölgesi 2007-2012 Yılları Yatırım Teşvik Belgesi İstatistikleri .......................... 135
Tablo 3.38- Sektörel Bazda Yatırım Teşvik Belgesi İstatistikleri, 2012 ............................................. 136
Tablo 3.39-Beyanname Sayısı ve Matrah, 2011 ................................................................................. 137
Tablo 3.40- Tahakkuk Eden Vergi (TL), 2011 .................................................................................. 137
Tablo 3.41- TRC2 Bölgesi Tarım Alanlarının Dağılımı, 2010-2012 .................................................. 138
Tablo 3.42- TRC2 Bölgesi Tarım Arazilerinin Sulama Durumu (ha), 2012....................................... 139
Tablo 3.43- TRC2 Bölgesi Sulama Hedefi (ha) .................................................................................. 139
Tablo 3.44- TRC2 Bölgesi Önemli Tarla Ürünleri ve Üretim Miktarları, 2012 ................................. 140
Tablo 3.45- TRC2 Bölgesi Önemli Yemeklik Baklagiller ve Üretim Miktarları, 2012 ...................... 142
Tablo 3.46- TRC2 Bölgesi Önemli Yem Bitkileri ve Üretim Miktarları, 2012 .................................. 143
Tablo 3.47- TRC2 Bölgesi Önemli Yağlı Tohumlu Bitkiler ve Üretim Miktarları, 2012 .................. 144
Tablo 3.48- TRC2 Bölgesi Sebze Üretim Miktarları (Ton), 2012 ...................................................... 145
Tablo 3.49- TRC2 Bölgesi Meyve Üretim Miktarları (Ton), 2012 ..................................................... 146
Tablo 3.50- TRC2 Bölgesi Örtü Altı Üretim, 2012 ............................................................................ 147
Tablo 3.51- Bölgelere Göre Bitkisel Üretim Verim Değerleri - 2011 ................................................ 149
Tablo 3.52- TRC2 Bölgesi’nde Organik Tarım, 2011 ........................................................................ 150
Tablo 3.53- TRC2 Bölgesi Mevcut Hayvan Varlığı, 2011 ................................................................. 151
Tablo 3.54- Su Ürünleri Yetiştiriciliği (Kültür Balıkçılığı), 2011 ...................................................... 154
Tablo 3.55- TRC2 Bölgesi Tarımsal Alet-Makine Varlığı, 2011 ....................................................... 156
Tablo 3.56- Tarımda Ortalama İşletme Büyüklükleri, 2012 ............................................................... 157
VI
Tablo 3.57- TRC2 Bölgesi Kooperatif Sayısı, Şubat 2013 ................................................................. 157
Tablo 3-58- TRC2 Bölgesi Genel Göstergeler .................................................................................... 158
Tablo 3-59- TRC2 Bölgesi’nde Sanayi İşletmelerinin Sektörel Dağılımı, 2011 ................................ 160
Tablo 3-60: TRC2 Bölgesi Kapasite Raporu Verileri, Nisan 2013 ..................................................... 161
Tablo 3-61: İlçelere Göre Kapasite Raporu Verileri, Nisan 2013 ....................................................... 161
Tablo 3-62: Diyarbakır İli Kapasite Raporunda Kodlanan İlk 10 Ürün, Nisan 2013 ......................... 162
Tablo 3-63: Şanlıurfa İli Kapasite Raporunda Kodlanan İlk 10 Ürün, Nisan 2013 ............................ 162
Tablo 3-64: Türkiye ve TRC2 Bölgesi’nde İstihdamın Sektörel Dağılımı, 2005-2012 (%) ............... 163
Tablo 3-65: TRC2 İlleri ve Türkiye Sanayi İstihdamının Sektörel Dağılımı, 2011 ............................ 164
Tablo 3-66- TRC2 Bölgesi’ndeki Organize Sanayi Bölgeleri, 2012 .................................................. 166
Tablo 3-67- Şanlıurfa I. OSB’de Faaliyette Olan İşletmelerin Sektörel Dağılımı, 2013 .................... 166
Tablo 3-68- Şanlıurfa 2. OSB’de Faaliyette Olan İşletmelerin Sektörel Dağılımı, 2013 ................... 168
Tablo 3-69- Diyarbakır OSB’de İşletmelerin Durumu ve Faaliyet Alanları, Nisan 2013 .................. 169
Tablo 3-70- Diyarbakır ve Şanlıurfa İllerindeki KSS’ler, 2013 .......................................................... 171
Tablo 3-71- Şanlıurfa İli Sanayi Alt Sektörleri Üç Yıldız Analizi, 2011 ............................................ 173
Tablo 3-72- Diyarbakır İli Sanayi Alt Sektörleri Üç Yıldız Analizi, 2011 ......................................... 173
Tablo 3-73- Türkiye Turizm İşletme ve Belediye Belgeli Tesislere Geliş Sayısı, Geceleme Sayısı,
Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, 2007-2011 ........................................................... 175
Tablo 3-74- Ülkelere Gelen Yabancı Turist Sayıları, 2011 ................................................................ 176
Tablo 3-75- Diyarbakır ve Şanlıurfa Turizm İşletme ve Belediye Belgeli Tesislere Geliş Sayısı,
Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, 2007-2011 .............................. 177
Tablo 3-76- TRC2 Bölgesi Turizm İşletme ve Belediye Belgeli Tesislere Geliş Sayısı, Geceleme
Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, 2007-2011 ............................................... 177
Tablo 3-77- Hatay, Adıyaman, Gaziantep, Mardin, Diyarbakır, Şanlıurfa Tesise Geliş, Geceleme
Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, 2007-2011 ............................................... 180
Tablo 3-78- TRC2 Bölgesi İlleri-Gelen Yabancı Turist Sayısında İlk 10 Ülke, 2009-2011............... 181
Tablo 3-79- TRC2 Bölgesi Turizm İşletme ve Belediye İşletme Belgeli Tesisler, 2012 .................... 182
Tablo 3-80- TRC2 Bölgesi 2002-2012 Yılları Yapı Ruhsatı Durumu (A. Yapı sayısı B. Yüzölçümü
(m2) D. Daire Sayısı), 2002-2012 ............................................................................................. 186
Tablo 3-81- Diyarbakır ve Şanlıurfa İlleri Yerleşim Merkezlerine Göre Yapı Ruhsatı Sayıları, 20022012 .......................................................................................................................................... 190
Tablo 3-82- TRC2 Bölgesi ve İlleri Yapı Kullanım İzin İstatistikleri, 2002-2012 ............................. 192
Tablo 3-83- Diyarbakır ve Şanlıurfa İlleri Yerleşim Merkezlerine Göre Yapı Kullanım İzni Sayıları,
2002-2012 ................................................................................................................................. 196
Tablo 3-84- TRC2 Bölgesi İlleri İstihdam Sayısına Göre İşyeri Büyüklükleri, 2011......................... 197
Tablo 3-85- TRC2 Bölgesi’ndeki İşletmelerin Sektörel Dağılımı, 2011 ............................................ 198
VII
Tablo 3-86- TRC2 Bölgesi’ndeki İşletmelerin İstihdam Sayılarına Göre Sektörel Dağılımı, 2011 ... 200
Tablo 3-87- Düzey-1 Bölgelerinin Ar-Ge Harcamaları ve İnsan Kaynağının Dağılımı (%), 2011 ... 203
Tablo 3-88- Bölgelere Göre Sınaî Mülkiyet Hakları Başvuruları, 1995-2012 .................................... 206
Tablo 3-89- Şanlıurfa İli Sınaî Mülkiyet Hakları Başvuru ve Tescil Sayıları, 1995-2012 ................. 207
Tablo 3-90- Diyarbakır İli Sınaî Mülkiyet Hakları Başvuru ve Tescil Sayıları, 1995-2012 ............... 208
Tablo 3-91- TRC2 Bölgesi’nde Kurulan-Kapanan İşletme Sayıları, 2010-2012 ................................ 209
Tablo 3-92- Faaliyet Kollarına Göre Kurulan - Kapanan Şirket İstatistikleri, 2012 ........................... 210
Tablo 3-93- Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması ....................................................................... 213
Tablo 3.94- Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi, 2009 ......................................................................... 214
Tablo 3.95- İllerarası Rekabetçilik Endeksi, 2010 .............................................................................. 215
Tablo 4.1- Ülke, Bölge ve İl Düzeyinde Yol Uzunlukları (km), 2012 ................................................ 221
Tablo 4.2- Diyarbakır ve Şanlıurfa Devlet ve İl Yollarının Satıh Cinslerine Göre Uzunlukları, 2012 221
Tablo 4.3- TRC2 Bölgesi ve Komşu İllerin Karşılaştırmalı Hava Kargo, Yolcu ve Uçak Sayısı, 20112012 .......................................................................................................................................... 230
Tablo 4.4- GAP Bölgesi İllerinin Demiryolu Uzunlukları, 2008-2010............................................... 231
Tablo 4.5- GAP Bölgesi’ndeki Demiryolu Hat Uzunlukları, 2009 ..................................................... 232
Tablo 4.6- Diyarbakır Yük Durumu, 2011-2012 ................................................................................ 233
Tablo 4.7- Şanlıurfa Yük Durumu Yıllık, 2011-2012 ......................................................................... 234
Tablo 4.8- Diyarbakır ve Şanlıurfa Kent İçi Yolcu Taşımacılığı Yapan Araç Sayıları ..................... 236
Tablo 4.9- Ulaştırma Hizmetleri GSYİH / Hizmetler GSYİH (Dünya Geneli) (%) 2000-2008 ......... 244
Tablo 4.10- Ulaştırma Hizmetleri GSYİH /Hizmetler GSYİH (Türkiye) (%) 2000-2008 ................. 244
Tablo 4.11- Lojistik Performans Endeksi, (2007, 2010, 2012) ........................................................... 245
Tablo 4.12- Türkiye Lojistik Performans İndeksi, 2007-2012 ............................................................ 245
Tablo 4.13- Türkiye İhracat ve İthalat Bilgileri, 2012 ........................................................................ 246
Tablo 4.14- Modlara Göre İhracat Değerleri (Bin Dolar), 2007-2010 ................................................ 247
Tablo 4.15- Modlara Göre İthalat Değerleri (Bin Dolar), 2007-2010 ................................................. 248
Tablo 4.16- Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin Seçilmiş Yurt İçi /Yurt Dışı Merkezlere ve Sınır
Kapılarına Uzaklığı, 2012 ......................................................................................................... 249
Tablo 4.17- Diyarbakır ve Şanlıurfa`nın Seçilmiş Lojistik Köyler ve Limanlara Uzaklığı, 2012 ...... 249
Tablo 4.18- 2012 Yılı GAP Bölgesi Toplam Dış Ticaret Verileri ...................................................... 251
Tablo 4.19- TRC2 Bölgesi’ndeki Organize Sanayi Bölgeleri, 2013 ................................................... 254
Tablo 4.20- Diyarbakır İlçelere Göre Baz İstasyonu Sayısı, 2012 ...................................................... 256
Tablo 4.21- Şanlıurfa İlçelere Göre Baz İstasyonu Sayısı, 2012 ........................................................ 257
Tablo 4.22- Operatörlere Göre Baz İstasyonu Sayıları, 2012 ............................................................. 257
VIII
Tablo 4.23- TRC2 Bölgesi ve Türkiye Elektrik Tüketim Durumu, 2011 ........................................... 259
Tablo 4.24- TRC2 Bölgesi Elektrik Abone Gruplarına Göre Abone Sayıları, 2012 .......................... 260
Tablo 4.25- TRC2 Bölgesi’nde Kayıp Kaçak Miktarları, 2012 .......................................................... 261
Tablo 4.26- Bölge Dağıtım Şirketi 2011-2015 Dönemi Yıllık Yatırım Harcaması (TL), 2012.......... 265
Tablo 4.27- Türkiye Elektrik Enerjisi Talep Projeksiyonları, 2012 .................................................... 265
Tablo 4.28- Kişi Başına Yıllık Elektrik Enerjisi Tüketimi, 2010........................................................ 265
Tablo 4.29- Şanlıurfa İli Baraj Göletleri, 2012 ................................................................................... 268
Tablo 4.30- Diyarbakır İli Sulama Göletleri, 2012 ............................................................................. 268
Tablo 4.31- Diyarbakır İli Baraj Göletleri........................................................................................... 268
Tablo 4.32- TRC2 Bölgesi Arıtma Tesisleri Ve Kapasiteleri, 2010 ................................................... 269
Tablo 4.33- TRC2 Bölgesi Belediye Atıksu İstatistikleri, 2010 ......................................................... 270
Tablo 4.34- TRC2 İlleri Deşarj Edilen Atık Su Miktarları, 2010 ....................................................... 270
Tablo 4.35- TRC2 Bölgesi Katı Atık İstatistikleri, 2010 .................................................................... 272
Tablo 4.36- Diyarbakır İli İlçelerinin Katı Atık Üretimi ve Bertaraf Şekilleri, 2011 ......................... 273
Tablo 4.37- Şanlıurfa İli İlçelerin Katı Atık Üretimi ve Bertaraf Şekilleri, 2011 ............................... 274
Tablo 4.38- Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi, 1982 .............................................................. 278
Tablo 4.39- Türkiye'de Merkezi Yerler, 1982..................................................................................... 278
Tablo 4.40- 1975-2012 Döneminde Bölgesel Merkezler ve Değişimler, 1975-2012 ......................... 279
Tablo 4.41- TRC2 Bölgesi İlçeleri ve Nüfus Dağılımı, 2012 ............................................................. 282
Tablo 4.42- Diyarbakır ve İlçelerinde Kent Nüfuslarındaki Değişim, 1970-2012 .............................. 283
Tablo 4.43- Şanlıurfa İlçelerinin Kentsel Nüfuslarının Değişimi, 1970-2012 .................................... 284
Tablo 4.44- Şanlıurfa İli ve İlçelerinin Kentsel ve Kırsal Nüfus Dağılımları, 2012 ........................... 289
Tablo 4.45- Diyarbakır ve İlçelerinin Kentsel ve Kırsal Nüfus Payları, 2012 .................................... 290
Tablo 4.46- TRC2 Bölgesi Arazi Kullanım Tablosu, 2012 ................................................................ 297
Tablo 4.47- TRC2 Bölgesi ve İlleri Temel Göstergeler ...................................................................... 299
Tablo 4.48- Rekabetçilik ve Yaşam Kalitesi Araştırmalarında Bölge İlleri........................................ 301
Tablo 5.1- TRC2 Bölgesi Büyük Toprak Grupları (ha) ...................................................................... 312
Tablo 5.2- TRC2 Bölgesi Arazi Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılım (ha) .......................................... 314
Tablo 5.3- Şanlıurfa Yeraltı Su Rezervi, 2011 .................................................................................... 316
Tablo 5.4- TRC2 Bölgesi Orman Varlığı, 2011 .................................................................................. 317
Tablo 5.5- TRC2 Bölgesi Orman Alanlarının Dağılımı, 2011 ............................................................ 318
Tablo 5.6- Şanlıurfa İlinin Agro-Ekolojik Alt Bölgeleri, 2009 ........................................................... 319
Tablo 5.7- Diyarbakır İlinin Agro-Ekolojik Alt Bölgeleri, 2009 ........................................................ 319
Tablo 5.8- Türkiyede Enerji Kaynakları Miktarı ve Yüzdelikleri, 2010 ............................................. 320
IX
Tablo 5.9- TRC2 Bölgesi’nde Elektrik Üretimi Yapan Santraller, 2010 ............................................ 321
Tablo 5.10- Diyarbakır İlinde HES Projelerinin Durumu, 2012 ......................................................... 322
Tablo 5.11- Rüzgâr Hız Dağılımı (50 Metre), 2012............................................................................ 326
Tablo 5.12- TRC2 Bölgesi’nde Yer Alan Jeotermal Alanlar, 2012 .................................................... 327
Tablo 5.13- 2010 Yılı Sonu İtibarıyla Türkiye Ham Petrol Rezervleri, 2010 ..................................... 329
Tablo 5.14- Yıllar İtibarıyla Türkiye Ham Petrol Üretimi, 2010 ........................................................ 329
Tablo 5.15- Petrol Üretim Miktarları, 2010 ........................................................................................ 329
Tablo 5.16- 2010 Yılı Sonu İtibarıyla Türkiye Doğal Gaz Rezervleri, 2009 ...................................... 330
Tablo 5.17- Yıllar İtibarıyla Türkiye Doğal Gaz Üretimi, 2010 ......................................................... 331
Tablo 5.18- Şanlıurfa ve Diyarbakır İlleri 2012 Yılı Gaz Tüketim Değerleri (Sm3) .......................... 332
Tablo 5.19- Doğalgaz Tüketim Değerleri, 2012 ................................................................................. 332
Tablo 5.20- Diyarbakır İli Maden Envanteri, 2010 ............................................................................. 333
Tablo 5.21- Diyarbakır Mermer Rezervi, 2008 ................................................................................... 334
Tablo 5.22- Diyarbakır Linyit Yatağı, 2009........................................................................................ 335
Tablo 5.23- Bölge İllerinin Öncelikli Çevre Sorunları, 2012.............................................................. 340
Tablo 5.24- Kükürtdioksit (SO2) ve Partiküler Madde (PM10) Konsantrasyonları, 2010-2011 Kış . 343
X
GRAFİKLER LİSTESİ
Grafik 1.1- EDAM Türkiye İçin Rekabet Endeksi Sıralaması (Son 30 il) ............................................ 24
Grafik 1.2- URAK İller Arası Rekabetçilik Endeksi Sıralaması (İlk 41 İl), 2009-2010 ....................... 24
Grafik 2.1- TRC2 Bölgesi Toplam Nüfus Değerleri, 1965-2012 .......................................................... 37
Grafik 2.2- Nüfus Artış Hızları, 1965-2012 ( ‰) ................................................................................. 38
Grafik 2.3- Düzey 2 Bölgeleri Nüfus Artış Hızları, 2012 ( ‰) ............................................................ 39
Grafik 2.4- Düzey 2 Bölgeleri Nüfus Yoğunluğu Sıralaması, 2012 ..................................................... 41
Grafik 2.5- Türkiye'nin Yaş Piramidi, 2012 .......................................................................................... 42
Grafik 2.6- TRC2 Bölgesi Yaş Piramidi, 2012 ..................................................................................... 42
Grafik 2.7- Şanlıurfa Yaş Piramidi, 2012 ............................................................................................. 43
Grafik 2.8- Diyarbakır Yaş Piramidi, 2012 ........................................................................................... 43
Grafik 2.9- TRC2 Bölgesi ve Türkiye Medyan Yaşı, 2012 .................................................................. 44
Grafik 2.10- Şehir ve Kır Nüfusunun Toplam Nüfus İçindeki Oranı, 2012.......................................... 45
Grafik 2.11- Kır-Kent Nüfusu, 1990-2000-2012 .................................................................................. 46
Grafik 2.12- Düzey 2 Bölgeleri Toplam Yaş Bağımlılık Oranı, 2012 .................................................. 48
Grafik 2.13- 15 Yaş ve Üzeri Nüfusun Eğitim Durumu (%), 2012 ...................................................... 49
Grafik 2.14- Düzey 2 Bölgeleri Net Göç Sayıları ve Net Göç Hızı, 2012 ............................................ 53
Grafik 2.15- TRC2 Bölgesi ve Düzey 2 Bölgeleri Arasındaki Göç Akışı, 2012 .................................. 53
Grafik 2.16- Verilen Göçün Yaş Durumu, 2012 ................................................................................... 54
Grafik 2.17- Okuryazarlık Durumuna Göre Nüfus (6 yaş ve üzeri), 2012............................................ 55
Grafik 2.18- Yıllara Göre 100 Bin Kişi Başına Düşen Hastane Yatak Sayısı, 2007-2011 ................... 62
Grafik 2.19- Yıllara Göre Toplam Hekim Sayısı, 2005-2011 ............................................................... 63
Grafik 3.1- Düzey 2 Bölgeleri GSYİH Payları (%), 2001 .................................................................. 104
Grafik 3.2- TRC2 Bölgesi Sektörlere Göre GSYİH Payları (%), 2001 .............................................. 105
Grafik 3.3- Düzey 2 Bölgeleri GSKD Payları (%), 2008 .................................................................... 106
Grafik 3.4- TRC2 Bölgesi Sektörlere Göre GSKD Payları (%), 2008 ................................................ 106
Grafik 3.5- Düzey 2 Bölgelerinde Kişi başı GSYİH (Dolar), 2001 .................................................... 107
Grafik 3.6- Düzey 2 Bölgelerinde Kişi başı GSKD (Dolar), 2008 ..................................................... 107
Grafik 3.7- İşgücüne Katılım Oranının Değişimi, 2004-2012 ............................................................ 111
Grafik 3.8- Cinsiyet Bazında İşgücüne Katılım Oranının Değişimi, 2004-2012 ................................ 112
Grafik 3.9- İstihdam Oranının Değişimi, 2004-2012 .......................................................................... 113
Grafik 3.10- İstihdam Sektörel Değişimi, 2005-2012 ......................................................................... 114
Grafik 3.11- Kayıtdışı İstihdamın Değişimi, 2005-2012 .................................................................... 115
Grafik 3.12- İşsizlik Oranı Değişimi, 2004-2012................................................................................ 116
XI
Grafik 3.13- Cinsiyet Bazında İşsizlik Oranı Değişimi, 2004-2012 ................................................... 117
Grafik 3.14- Türkiye ve TRC2 Bölgesi Genç İşgücüne Katılma ve İşsizlik Oranları Değişimi (15-24
Yaş), 2004-2012 ........................................................................................................................ 118
Grafik 3.15- İhracat (Milyon Dolar), 2002-2012 ................................................................................ 121
Grafik 3.16- İthalat (Milyon Dolar), 2002-2012 ................................................................................. 126
Grafik 3.17-Kamu Yatırımları, 2002-2012 ......................................................................................... 133
Grafik 3.18- Kamu Yatırımlarında İlk 10 İl, 2012 .............................................................................. 133
Grafik 3.19- TRC2 Bölgesi Önemli Tarla Ürünleri Üretimindeki Değişim, 1991 - 2012 .................. 141
Grafik 3.20- TRC2 Bölgesi Pamuk Üretimindeki Değişim, 1991 - 2012 ........................................... 141
Grafik 3.21- TRC2 Bölgesi Kırmızı Mercimek ve Nohut Üretimindeki Değişim, 1991 - 2012......... 142
Grafik 3.22- TRC2 Bölgesi Yem Bitkileri Üretimindeki Değişim, 1991 - 2012 ................................ 143
Grafik 3.23- TRC2 Bölgesi Yağlık Ayçiçeği Üretimindeki Değişim, 1991 - 2012 ............................ 145
Grafik 3.24- TRC2 Bölgesi Domates ve Biber Üretimindeki Değişim, 1991 - 2012 ......................... 146
Grafik 3.25- TRC2 Bölgesi Antepfıstığı, Üzüm ve Nar Üretimindeki Değişim, 1991 - 2012............ 147
Grafik 3.26- Bölgelere Göre Tarım Alanları - 2012 ........................................................................... 148
Grafik 3.27- Bölgelere Göre Bitkisel Üretim Değeri - 2011 ............................................................... 148
Grafik 3.28- Bölgelere Göre Bitkisel Üretim, Türlerine Göre Ürün Miktarları - 2012 ...................... 150
Grafik 3.29- TRC2 Bölgesi Küçükbaş Hayvan Sayısındaki Değişim, 1991 - 2011 ........................... 152
Grafik 3.30- TRC2 Bölgesi Büyükbaş Hayvan Sayısındaki Değişim, 1991 - 2011 ........................... 152
Grafik 3.31- TRC2 Bölgesi Arı Kovanı Sayısındaki Değişim, 1991 - 2011 ....................................... 153
Grafik 3.32- TRC2 Bölgesi Bal Üretimindeki Değişim, 1991 - 2011................................................. 153
Grafik 3.33- İpekböceği Yaş Kozası Üretimindeki Değişim (Diyarbakır ve Türkiye), 1991 - 2011 .. 154
Grafik 3.34- Düzey 2 Bölgeleri Hayvansal Üretim Miktarları, Süt Üretimi (Bin Ton), 2011 ............ 155
Grafik 3.35- TRC2 Bölgesi Süt Üretimindeki Değişim, 2011 ............................................................ 156
Grafik 3-36– TRC2 Bölgesi’nde İşletmelerin Faaliyete Geçme Yıllarına Göre Dağılımı, 2013 ........ 159
Grafik 3-37: Yıllara Göre İstihdamın Sektörel Dağılımı TRC2-Türkiye Karşılaştırması, 2005-2012 164
Grafik 3-38: Dünya Uluslararası Turist Gelişlerinde Pazar Payları, 2011 .......................................... 174
Grafik 3-39: TRC2 Bölgesi Yıllara Göre Yerli ve Yabancı Ziyaretçi Sayıları, 2007-2011 ................ 178
Grafik 3-40: TRC2 ve Komşu İlleri Tesise Geliş ve Geceleme Sayısı İstatistikleri, 2007-2011 ........ 180
Grafik 3-41: TRC2 Bölgesi Yapı Ruhsatı Alınan Toplam Bina Sayısı, 2002-2012 ........................... 187
Grafik 3-42: TRC2 Bölgesi Yapı Ruhsatı Alınan Binaların Yüzölçümü (Bin m2), 2002-2012 ......... 188
Grafik 3-43: TRC2 Bölgsi Yapı Ruhsatı Alınan İkamet Amaçlı Binalardaki Daire Sayısı, 2002-2012
.................................................................................................................................................. 189
Grafik 3-44: TRC2 Bölgesi Yapı Ruhsatı Alan İkamet Amaçlı Olmayan Binalar, 2002-2012 .......... 189
XII
Grafik 3-45: TRC2 Bölgesi ve İllerinde Yapı Kullanım İzni Alan Bina Sayısı, 2002-2012 .............. 193
Grafik 3-46: TRC2 Bölgesi ve İllerinde Yapı Kullanım İzni Alınan Binaların Yüzölçümü (Bin M2),
2002-2012 ................................................................................................................................. 194
Grafik 3-47: TRC2 Bölgesi ve İllerinde Yapı Kullanım İzni Alan İkamet Amaçlı Binalardaki Daire
Sayısı, 2002-2012 ..................................................................................................................... 195
Grafik 3-48: TRC2 Bölgesi’ndeki İşletmelerin Sektörel Dağılımı, 2011 ........................................... 199
Grafik 3-49: TRC2 Bölgesindeki İşletmelerin İstihdam Sayılarına Göre Sektörel Dağılımı, 2011.... 201
Grafik 3-50: OECD Ülkelerinde AR-GE (R&D) Harcamaları, 2011 ................................................. 202
Grafik 3-51 Düzey-1 Bölgelerinin AR-GE Harcamalarının Dağılımı (%), 2011 ............................... 203
Grafik 3.52- EDAM Türkiye İçin Rekabet Endeksi Sıralaması (Son 30 il), 2009 .............................. 214
Grafik 3.53- URAK İller Arası Rekabetçilik Endeksi Sıralaması (İlk 41 İl), 2009-2010 ................... 215
Grafik 4.1- Taşımacılık Modlarına Göre İhracat, 2000-2010 ............................................................. 247
Grafik 4.2- Taşımacılık Modlarına Göre İthalat, 2000-2010 .............................................................. 248
Grafik 4.3- TRC2 Bölgesi’nin Türkiye Toplam Kurulu Güç İçindeki Payı, 2012.............................. 258
Grafik 4.4- Düzey 2 Bölgeleri Elektrik Tüketim Miktarları, 2011 ..................................................... 259
Grafik 4.5- TRC2 Bölgesi’nde 1995-2011 Yılları Arasında Kullanım Yerlerine Göre Elektrik Tüketimi
.................................................................................................................................................. 260
Grafik 4.6- TRC2 Bölgesi Yıllar İtibariyle Kayıp - Kaçak Oranları, 2007-2012 ............................... 261
Grafik 4.7- TEİAŞ TM Kurulu Güçleri (MVA), 2012........................................................................ 262
Grafik 4.8- Dünya Birincil Enerji Tüketimi Kaynaklar Bazında (%), 2010 ....................................... 266
Grafik 4.9- TRC2 Bölgesindeki Katı Atığın Ağırlık Dağılımı, 2010.................................................. 275
Grafik 4.10- Türkiye'de Kent Büyüklüklerinin Değişimi, 1970-2010 ................................................ 280
Grafik 4.11- Nüfusun Yerleşim Büyüklüklerine Göre İl İçindeki Dağılımı (%), 1970-2012 ............. 284
Grafik 4.12- Nüfusun Yerleşim Büyüklüklerine Göre İl İçindeki Dağılımı (%), 1970-2012 ............. 285
Grafik 4.13- 1970-2012 Döneminde TRC2 Bölgesi ve Türkiye'de Nüfus Artışları, 1970-2012 ........ 286
Grafik 4.14- TRC2 İlleri ve Türkiye'nin Şehirleşme Oranlarındaki Değişim, 1990-2012 .................. 287
Grafik 4.15- Türkiye, TRC2 İlleri Ve Diyarbakır Ve Şanlıurfa Belediye Nüfuslarındaki Değişim,
1970-2015 ................................................................................................................................. 288
Grafik 4.16- Şanlıurfa ilçelerinin kentsel ve kırsal nüfus payları, 2012 ............................................. 290
Grafik 4.17- Diyarbakır İlçelerinin Kentsel ve Kırsal Nüfus Payları, 2012 ........................................ 291
Grafik 4.18- Şanlıurfa İli Arazi Kullanım Durumu, 2012 ................................................................... 298
Grafik 4.19- Diyarbakır İli Arazi Kullanım Durumu, 2012 ................................................................ 298
Grafik 5.1- HES Kurulu Gücün Türkiye İçindeki Payı, 2010 ............................................................. 321
Grafik 5.2- Türkiye'de Doğalgaz Kullanımının Sektörlere Dağılımı, 2010 ........................................ 330
XIII
HARİTALAR LİSTESİ
Harita 1-1- TRC2 Bölgesi’nin Türkiye ve Düzey 2 Bölgeleri Arasındaki Konumu ............................. 22
Harita 1-2- Nüfus Büyüklüklerine Göre Yerleşim Merkezleri, 2012.................................................... 30
Harita 1-3: TRC2 Bölgesi İl İdari Sınırları ........................................................................................... 32
Harita 1-4- TRC2 Bölgesi İlçe İdari Sınırları ........................................................................................ 33
Harita 1-5- TRC2 Bölgesi İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi, 2004 ............................... 34
Harita 3-1- BROP Düzey 2 Bölgeleri Rekabet Endeksi, 2007............................................................ 217
Harita 4-1- TRC2 Bölgesi Karayolu Ulaşım Sistemi, 2012 ................................................................ 220
Harita 4-2- TEN-T Ulaştırma Ağları, 2008 ......................................................................................... 222
Harita 4-3- TRACECA Rotaları ve Katılımcı Ülkelerin Durumu, 2012............................................. 222
Harita 4-4- TEM Yol Ağı, 2012 .......................................................................................................... 223
Harita 4-5- Asya Karayolları, 2012 ..................................................................................................... 224
Harita 4-6- Şanlıurfa İl Yolları, 2012. ................................................................................................. 225
Harita 4-7- Nissibi Köprüsü, 2012 ...................................................................................................... 226
Harita 4-8- Diyarbakır İl Yolları, 2012 ............................................................................................... 227
Harita 4-9- Diyarbakır Çevre Yolları, 2012 ........................................................................................ 228
Harita 4-10- T.C. Devlet Demiryolları Haritası, 2012 ........................................................................ 232
Harita 4-11- Diyarbakır Ulaşımında Ana Merkezler .......................................................................... 237
Harita 4-12- Diyarbakır Yayalaştırılmış Alanlar................................................................................. 239
Harita 4-13- Diyarbakır'da Orta ve Uzun Vadede Yayalaştırılacak Alanlar ....................................... 239
Harita 4-14- Şanlıurfa Yayalaştırılmış Alanlar ................................................................................... 240
Harita 4-15- Diyarbakır'da Bisiklet Yolları ......................................................................................... 241
Harita 4-16- Diyarbakır'da Hafif Raylı Sistem Güzergâhları .............................................................. 242
Harita 4-17- Şanlıurfa Elektrobüs Hattı .............................................................................................. 243
Harita 4-18- Türkiye'deki Lojistik Merkezleri, 2012 .......................................................................... 250
Harita 4-19- Türkiye'de Yük Hareketi (Ton/Gün), 2012 .................................................................... 251
Harita 4-20- Güneydoğu Anadolu Yük Hareketi (Ton/Gün), 2012 .................................................... 252
Harita 4-21- Güneydoğu Anadolu Bölgesi İl Bazında Sanayinin Sektörel Dağılımı (%), 2012 ......... 253
Harita 4-22- Türkiye’deki Petrol Boru Hatları Haritası, 2012 ............................................................ 263
Harita 4-23- Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki Doğal Gaz Boru Hatları Haritası, 2012 ................. 263
Harita 4-24- TRC2 Bölgesi’nin Türkiye ve Düzey 2 Bölgeleri Arasındaki Yeri ................................ 277
Harita 4-25- Nüfus Büyüklüklerine Göre Yerleşim Merkezleri, 2012 ............................................... 282
Harita 4-26- TRC2 Bölgesi İlçelerinin Şehirleşme Oranları ............................................................... 288
Harita 4-27- Şanlıurfa Kentsel Alanında Mevcut Durum ................................................................... 293
Harita 4-28- Çevre Düzeni Planında Şanlıurfa'da Kentsel Gelişme.................................................... 294
Harita 4-29- Diyarbakır Kentsel Alanında Mevcut Durum................................................................. 295
XIV
Harita 4-30- Suriçi Tarihi Kent Merkezi ............................................................................................. 296
Harita 4-31- Çevre Düzeni Planında Diyarbakır'ın Kentsel Gelişimi ................................................. 297
Harita 4-32- Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası-Diyarbakır ve Şanlıurfa İllerinin Konumu, 2012 .. 303
Harita 4-33- Şanlıurfa İli Deprem Haritası, 2012................................................................................ 305
Harita 4-34- Diyarbakır İli Deprem Haritası, 2012 ............................................................................. 306
Harita 5-1- Türkiye Güneş Enerjisi Haritası, 2010 ............................................................................. 323
Harita 5-2- TRC2 Bölgesi Güneş Enerjisi Haritası, 2010 ................................................................... 324
Harita 5-3- Türkiye Rüzgâr Enerjisi Haritası, 2010 ............................................................................ 325
Harita 5-4- TRC2 Bölgesi Rüzgâr Hız Dağılımı (50 Metre), 2010 ..................................................... 325
Harita 5-5- Türkiye Jeotermal Haritası, 2012 ..................................................................................... 327
Harita 5-6- Tek Tek Dağları Milli Parkı, 2010 ................................................................................... 336
Harita 5-7- CO2 Ortalamaları, 2012 ................................................................................................... 342
KISALTMALAR LİSTESİ
AADYB
AB
ADNKS
AR-GE
Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı
Avrupa Birliği
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
Araştırma Geliştirme
XV
BDDK
BELDA
BM
BOTAŞ
BROP
BTKDBM
ÇED
ÇŞB
DBB
DBSTİM
DEDAŞ
DESK
DESOB
DGSİM
DGTHİM
DHMİ
DİÇŞM
DİKAD
DİKTM
DİSK
DİSKİ
DİŞTİ
DKİM
DKTVKK
DLR
DMMD
DOSBM
DOSM
DPT
DSİ
DTÖ
DTSO
DUAP
EB
EC
EDAM
EİE
EKOSEP
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu
Belde Proje ve Danışmanlık Ticaret LTD
Birleşmiş Milletler
Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi
Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programı'na
Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Diyarbakır Bölge Müdürlüğü
Çevresel Etki Değerlendirmesi
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı
Diyarbakır Büyük Şehir Belediyesi
Diyarbakır Bilim Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü
Dicle Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi
Demokratik Sendikalar Konfederasyonu
Diyarbakır Esnaf v Sanatkarlar Odaları Birliği
Diyarbakır Gençlik Spor İl Müdürlüğü
Diyarbakır Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü
Devlet Hava Meydanları İşletmesi
Diyarbakır İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü
Diyarbakır İş Kadınları Derneği
Diyarbakır İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu
Diyarbakır Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü
Diyarbakır Şehirlerarası Otobüs Terminali
Diyarbakır Karayolları İl Müdürlüğü
Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu
Diyarbakır Lojistik Merkez Raporu
Diyarbakır Mermerciler ve Madenciler Derneği
Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi Müdürlüğü
Diyarbakır Orman ve Su İşleri Müdürlüğü
Devlet Planlama Teşkilatı
Devlet Su İşleri
Dünya Ticaret Örgütü
Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası
Diyarbakır Ulaşım Ana Planı Belgesi
Ekonomi Bakanlığı
European Commission
Ekonomi ve Dış Politikalar Araştırma Merkezi
Elektrik İşleri Etüt İdaresi
Ekonomik ve Sosyal Entegrasyon Projesi
XVI
EPDK
ETKB
EUROSTAT
GABB
GAP
GAP BKİ
GEİNDEX
GİB
GMSİ
GSKD
GSYİH
HES
IPA
ISO
İHKB
İŞGEM
KB
KBM
KDV
KESK
KHK
KKA
KOBİ
KSS
LQ
MEB
MGM
MTA
NACE
OECD
OSB
OSBÜK
PİGM
REPA
SB
SEGE
SGK
STB
Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
Statistical Office of the European Community
Güneydoğu Anadolu Belediyeler Birliği
Güneydoğu Anadolu Projesi
Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı
Uluslararası Girişimcilik Endeksi
Gelir İdaresi Başkanlığı
Gayrimenkul Sermaye İradı
Gayri Safi Katma Değer
Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
Hidroelektrik Elektrik Santrali
Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı
International Organization for Standardization
İstanbul Hazır Giyim ve Konfeksiyon İhracatçıları Birliği
İş Geliştirme Merkezi
Kalkınma Bakanlığı
Karayolları 9. Bölge Müdürlüğü
Katma Değer Vergisi
Kamu Emekçileri Sendikaları Konfederasyonu
Kanun Hükmünde Kararname
Karacadağ Kalkınma Ajansı
Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler
Küçük Sanayi Sitesi
Location quotient
Milli Eğitim Bakanlığı
Meteoroloji Genel Müdürlüğü
Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü
General Standard of Economic Activities in the European
Community
The Organisation for Economic Co-operation and Development
Organize Sanayi Bölgesi
Organize Sanayi Bölgeleri Üst Kuruluşu
Petrol İşleri Genel Müdürlüğü
Rüzgâr Enerjisi Potansiyel Atlası
Sağlık Bakanlığı
Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması
Sosyal Güvenlik Kurumu
Sanayi ve Ticaret Bakanlığı,
XVII
STK
SYGM
ŞB
ŞBSTİM
ŞESOB
ŞGSİM
ŞGTHİM
ŞİÇŞM
ŞİKTM
ŞKTVKK
ŞLR
ŞOSM
ŞSYYP
ŞUGİŞKAD
ŞUTSO
TBB
TCDD
TCDD5BM
TCDD6BM
TDB
TEB
TEİAŞ
TEKMER
TEM
TESEV
TESK
TİGEM
TMMOB
TMO
TOBB
TPAO
TPE
TR10
TR21
TR41
TR51
TR90
TRA2
Sivil Toplum Kuruluşları
Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü,
Şanlıurfa Belediyesi
Şanlıurfa Bilim Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü
Şanlıurfa Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği
Şanlıurfa Gençlik Spor İl Müdürlüğü
Şanlıurfa Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü
Şanlıurfa İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü
Şanlıurfa İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
Şanlıurfa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu
Şanlıurfa Lojistik Merkez Raporu
Şanlıurfa Orman ve Su İşleri Müdürlüğü
Şanlıurfa Sanayisinin Yeniden Yapılandırılması Projesi
Şanlıurfa Girişimci İş Kadınları Derneği
Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası
Türkiye Barolar Birliği
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiyolları
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiyolları 5. Bölge Müdürlüğü
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiyolları 6. Bölge Müdürlüğü
Türki Diş Hekimleri Birliği
Türk Eczacıları Birliği
Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi
Teknoloji Geliştirme Merkezleri
Avrupa Transit Karayolu
Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı
Türkiye Esnaf ve Sanatkârları Konfederasyonu
Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü
Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği
Toprak Mahsulleri Ofisi
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği
Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı
Türk Patent Enstitüsü
İstanbul
Tekirdağ, Edirne, Kırklareli
Bursa, Eskişehir, Bilecik
Ankara
Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane
Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan
XVIII
TRC2
TRC3
TTB
TÜBİTAK
TÜİK
TÜRMOB
TZOB
UBAK
UNDP
UNESCO
UNWTO
URAK
WB
YOGT
Diyarbakır-Şanlıurfa
Mardin, Batman, Şırnak, Siirt
Türk Tabipler Birliği
Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu
Türkiye İstatistik Kurumu
Türkiye S. Muhasebeci M. Müşavirler ve Y. Mali M. Odaları Birliği
Türkiye Ziraat Odaları Birliği
Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı
Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization
World Tourism Organization,
Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu
World Bank
Yıllık Ortalama Günlük Trafik
XIX
1. BÖLÜM: GENEL BİLGİLER
1.1 TARİHÇE
Şanlıurfa ve Diyarbakır illeri “iki nehir arası” adı verilen Mezopotamya bölgesinde yer
almaktadır. Mezopotamya bölgesi Orta Asya’dan dünyaya yayılan Neolitik medeniyetin Ön
Asya’da ilk ortaya çıkışı nedeniyle eski çağ tarihi açısından çok önemli yere sahiptir.
Mezopotamya’da M.Ö. 3200’lerde yazının kullanılmaya başlamasıyla “Tarih Öncesi Çağ’’
kapanarak, “Tarih Çağı” başlamıştır. Yazılı belgelerden elde edilen bilgilere göre M.Ö. 3 binde
bugün Dicle ve Fırat Nehirleri arasındaki bölgede birçok kavim yaşamaktaydı. Bu nedenle her iki
il de birçok devlet kurulmuştur. Romalılar dönemine kadar Diyarbakır ve Şanlıurfa’ya; Hurriler
ve Mitanniler (M.Ö. 3.000-1.260), Asurlular ve Urartular (M.Ö. 1.260-653), İskitler (M.Ö. 653625), Medler (M.Ö. 625-550), Persler (M.Ö. 550-331), Makedonyalılar (M.Ö. 331-323),
Selevkoslar (M.Ö. 323-140), Partlar (M.Ö. 140-85) ve Armenia Krallığı Büyük Tigran (M.Ö. 8569) egemen olmuşlardır.
Şanlıurfa ve Diyarbakır’ın kuruluş tarihleri kesin olarak bilinmemekle birlikte, kentlerin
bilinen tarihi Hurri-Mitanni uygarlıkları ile başlar. Arkeolojik kazılardan elde edilen buluntular,
Şanlıurfa şehir merkezindeki Balıklıgöl civarının, günümüzden 11.000 yıl önce Neolitik Çağ
döneminde yerleşim yeri olarak kurulduğunu kanıtlamıştır. Şanlıurfa Göbekli Tepe’de yapılan
arkeolojik kazılar sonucunda, Göbekli Tepe’nin dünyanın ilk (M.Ö. 9.000) tapınak tepesi olduğu
anlaşılmıştır. Diyarbakır’da İç Kale bölgesinin, kentin ilk yerleşim yeri olduğu ve Hurriler
döneminden kalma ve 7.500 yıllık bir geçmişe sahip olduğu bilinmektedir. Diyarbakır ilinde
yapılan kazı çalışmaları sonucu ortaya çıkan tarih öncesi yerleşim yerleri, Diyarbakır’ın Bismil
ilçesi sınırları içerisinde, Batman çayının batı kıyısında olan Demirköy Höyük; Ergani ilçesinin
Hilar (Sesverenpınar) köyünün kuzeyinde Boğazçay’ın kenarında olan Çayönü, yine Ergani
ilçesinin sınırları içerisinde bulunan Tilhuzur (Yayvantepe) Höyüğü ve Girikihaciyan’dır.
1927 yılında yapılan sanayi sayımına göre Diyarbakır genelinde 771 adet sanayi işletmesi
bulunmaktadır. Bunlardan 348 adedi tarımsal sanayi, 199 adedi dokuma sanayi, 50 adedi sair
bitkisel madde ve ağaç mamulleri sanayi, 22 adedi bina inşaatı sanayi, 2 adedi maden çıkarma
sanayi, 133 adedi maden işletme sanayi, 2 adedi kâğıt ve karton sanayi ve 15 adedi kimya
sanayisidir. İstihdam daha çok tarımsal, dokuma ve madencilik sanayi dallarında yoğunlaşmıştır.
19. yüzyılda Diyarbakır'da pamuklu, yünlü, ipekli kumaş dokumacılığı, demircilik,
bakırcılık ve kuyumculuk önemli sanayi ve ticari faaliyetlerdir. Diyarbakır, Avrupa pazarlarına
büyük miktarlarda tekstil ürünü ihraç etmesi açısından zengin bir geleneğe sahiptir. 1900'lerin
başında Diyarbakır, Osmanlı Devletinde İstanbul, Bursa ve Trabzon'dan sonra en önemli tekstil
üretim merkezidir. Diğer taraftan diğer bölgelere mal ihraç eden önemli bir sanayi merkezidir
(ÖZER, 2012).
İpekyolu ticaret güzergâhında Şanlıurfa ve Diyarbakır yer aldığından, Bölge hem ticaret,
hem de tarihsel ve kültürel değer olarak canlılığını korumuştur.
20
1.2 TRC2 BÖLGESİ’NİN DÜNYA, ÜLKE VE BÖLGE İÇİNDEKİ KONUMU
1.2.1 Dünya İçindeki Konum
TRC2 bölgesi Türkiye'nin güneydoğusunda bulunduğundan, başta Suriye ve Irak olmak
üzere Ortadoğu ülkeleri ile geçmişten gelen ilişkilere sahip sınır bölgesidir. Türkiye’nin 2000’li
yıllarda Ortadoğu politikasındaki değişiklik ile Bölgenin sorunlarıyla yakından ilgilenmesi,
Bölgede her geçen gün etkinlik kazanmasına ve Bölge ülkeleriyle ekonomik ilişkilerinin
gelişmesine katkıda bulunmuştur. Türkiye'nin 2012 yılında Irak ile yaptığı ihracat, 2008 yılından
bu yana yıllık ortalama % 30 artarak 10,8 milyar dolara ulaşmış ve Irak, Türkiye'nin
Almanya'dan sonra en fazla ihracat yaptığı ülke konumuna gelmiştir. Irak ihracatında % 24,2
oranıyla "gıda ürünleri ve içecek" sanayi birinci sırada yer alırken "ana metal sanayi" ikinci ve
"elektrikli makine ve cihazlar" üçüncü sırada öne çıkmaktadır. Irak'a ihracatın neredeyse tamamı
Habur Sınır Kapısından karayolu ile sağlanmaktadır.
Dış ticaret verileri, ülkeler arası işbirliğini açıklayan önemli göstergelerden biridir.
Diyarbakır'ın Irak'a yaptığı ihracat yıllar itibariyle artış göstererek, 2012 yılında Diyarbakır
toplam ihracatının % 54'ünü oluşturmuştur. Buna rağmen Diyarbakır'ın Irak'a yaptığı 107 milyon
dolar ihracat miktarı, Türkiye'den Irak'a yapılan toplam ihracatın sadece % 1'ini oluşturmaktadır.
Öte yandan Gaziantep ili, 2012 yılında Irak'a yaklaşık 2,3 milyar dolar ihracat yaparak tek başına
ülke ihracatının % 21'ini oluşturmuştur.
Diyarbakır'ın en çok ihracat yaptığı diğer ülkeler sırasıyla Çin (61 milyon), Umman (9
milyon) ve Suudi Arabistan'dır (5 milyon). Şanlıurfa ihracatında da Irak 61 milyon dolar ile en
büyük paya sahiptir. Irak'ı Umman (9 milyon), Endonezya (5 milyon) ve Suriye (3,5 milyon)
takip etmektedir.
Türkiye'nin en uzun kara sınırına sahip olduğu komşusu Suriye olup bu sınırın uzunluğu
911 km.dir. Şanlıurfa’da Suriye’ye açılan 3 sınır kapısı bulunmaktadır. Bunlardan ikisinin sınır
kapıları kapalı, Akçakale sınır kapısından ise sadece yolcu geçişleri yapılmaktadır.
Türkiye, 2000’li yıllardan itibaren Suriye ile geliştirilen olumlu ekonomik ve siyasal
ilişkiler sonucu, Suriye’yi Türkiye’nin Ortadoğu’ya açılan kapısı konumuna getirmiştir. Böylece
2005-2011 yılları arasında Şanlıurfa’nın Suriye’ye ihracatı 157 kat artmıştır. Suriye, 2009’da
Türkiye ile çeşitli alanlarda 51 adet işbirliği anlaşması imzalamıştır. Suriye’nin Şanlıurfa toplam
ihracatındaki payı 2005 yılında % 1,1 iken 2009 ve 2010 yılında Şanlıurfa’nın en çok ihracat
yaptığı ülke olmuştur. Şanlıurfa, Suriye’ye en çok ihracat yapan iller sıralamasında 2011 yılında
5. il olmuştur. Kriz sonrası dönem olan 2012 yılında Şanlıurfa’dan Suriye’ye ithalatın durduğu,
ihracatın ise % 90’ların üstünde azaldığı, Suriye'ye ihracat yapan firma sayısı da bir önceki yıla
göre % 25 civarında azalmıştır.
Türkiye’nin Suriye’den ithalatındaki ürün grupları incelendiğinde; 2005-2011 yıllarında
aynı zamanda Suriye’ye en çok ihraç ettiğimiz ürün grubu olan “kok kömürü, rafine edilmiş
petrol ürünleri ve nükleer yakıtlar” grubunun % 31,5 ile ithalatta da 1. sırayı aldığını
görmekteyiz. İkinci sırada “tekstil ürünleri” bulunmaktadır.
21
1.2.2 Ülke İçindeki Konum
TRC2 Bölgesi Türkiye’nin güneydoğusunda, Yukarı Mezopotamya olarak adlandırılan,
Dicle ve Fırat havzaları içerisinde yer almaktadır. Bölge; Güneydoğu Anadolu Bölgesinin orta
bölümünde yer alan Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinden oluşmaktadır. Bölge; batısında Gaziantep,
Adıyaman ve Malatya, kuzeyinde Elazığ ve Bingöl, doğusunda Mardin ve Batman illeri ve
güneyinde Suriye ile sınır komşusudur.
Harita 1-1- TRC2 Bölgesi’nin Türkiye ve Düzey 2 Bölgeleri Arasındaki Konumu
2003 yılı İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması’na göre,
Diyarbakır 63. sırada, Şanlıurfa ise 68. sırada yer almaktaydı. Aynı araştırmanın 2011 yılında
hazırlanmış güncel verilerine göre iller; demografi, eğitim, sağlık, istihdam, rekabetçi ve yenilikçi
kapasite, mali kapasite, erişilebilirlik ile yaşam kalitesi olmak üzere 8 alt kategoride incelenmiş
ve bu araştırmada Diyarbakır 67.sıraya, Şanlıurfa ise 73. sıraya gerilemiştir. Bu kapsamda
Gelişmişlik Endeksine Göre Kademeli İl Gruplarında tüm iller 5 gruba ayrılmış; Diyarbakır
dördüncü derece gelişmiş iller grubunda, Şanlıurfa ili beşinci derece gelişmiş iller grubunda yer
almıştır.
2008-2012 yıllarını kapsayan GAP Eylem Planında bölge içinde kalkınmayı tetikleyici
merkezler olarak Diyarbakır ve Şanlıurfa kentleri cazibe merkezleri olarak belirlenmiştir. Bu
yaklaşıma paralel olarak Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezlerinin Bölgesel Gelişme Ulusal
Stratejisinde yer alan “bölgesel büyüme merkezleri” politikasına oldukça uygun olduğu
görülmektedir.
22
Gelişmişlik ve gelir düzeyi açısından geride kalan Türkiye’nin Doğu ve Güneydoğu
Anadolu Bölgeleri arasında en büyük kentsel merkezlerin Diyarbakır (892.713 kişi) ve Şanlıurfa
(599.901 kişi) merkezleri olduğu görülmektedir. Bu doğrultuda bölgesel büyüme odakları
politikaları ile yaratılacak en geniş kalkınma etkisinin Diyarbakır-Şanlıurfa merkezleri ile
yaratılacağı öngörülmektedir.
Su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesi ile sosyal ve ekonomik kalkınmanın hedeflendiği
GAP Projesinde, Diyarbakır (% 25) ve Şanlıurfa (% 38) illeri, sulanabilir alan ve sulama
hedefleri açısından en büyük paya sahiptir. Sulama alanlarının büyük bölümünü bünyesinde
barındıran TRC2 Bölgesinde sulama projelerinin tamamlanması ile tarımsal üretimde meydana
gelecek artışın, bölgede sanayinin gelişimini tetiklemesi beklenmektedir.
Bölgesel gelişmişlik farklarını azaltmayı, sektörel kümelenmeyi öne çıkarmayı hedefleyen
yeni yatırım teşvik sistemine göre, sosyo-ekonomik gelişmişlik durumları dikkate alınarak 6
farklı bölge oluşturulmuştur. Buna göre TRC2 Bölgesi teşvik sisteminden en fazla faydalanan
6.Bölgede bulunmaktadır. 2012 yılında alınan yatırım teşvik belgesi sayısı önceki yıllara göre
daha yüksek olup Türkiye toplamının % 4’ünü oluşturmaktadır.
EDAM (Ekonomi ve Dış Politikalar Araştırma Merkezi) tarafından 2009 yılında yapılan
Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi Araştırmasına göre, bölge illeri performansında en kötü endeks
değerini; insani sermaye, sosyal sermaye ve emek piyasasında aldığı görülmektedir. İnsani
sermayesini düşüren önemli bir etkenin okuma yazma oranının düşüklüğü olduğu
belirtilmektedir.
Tablo 1.1- Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi, 2009
Türkiye Sıralaması
Şanlıurfa
Diyarbakır
Genel Sıralama
74
67
Ekonomik Etkinlik ve Canlılık
52
42
Emek Piyasası
75
68
Fiziki Altyapı
69
66
İnsani Sermaye
78
71
Yaratıcı Sermaye
60
48
Sosyal Sermaye
74
68
Kaynak: EDAM, 2009.
23
Grafik 1.1- EDAM Türkiye İçin Rekabet Endeksi Sıralaması (Son 30 il)
67
Sivas
Erzurum
Osmaniye
Bartın
Sinop
Erzincan
Ordu
Tokat
Tunceli
Kilis
Aksaray
Gümüşhane
Yozgat
Kars
Bayburt
Diyarbakır
Adıyaman
Batman
Iğdır
Siirt
Van
Ardahan
Şanlıurfa
Bingöl
Mardin
Şırnak
Bitlis
Hakkari
Ağrı
Muş
74
Kaynak: EDAM, 2009a.
Uluslararası Rekabet Kurumu tarafından yapılan İller Arası Rekabetçilik Endeksi
sonuçlarına göre, Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri genel endeks sıralamalarında sırası devamlı
yükselen 10 il arasında yer almış, Diyarbakır 2007-2010 yılları arasında 7 basamak yükselişle en
hızlı yükselen il olmuştur. 2009-2010 döneminde en rekabetçi 32. il olarak belirlenen
Diyarbakır’ın Markalaşma Becerisi ve Yenilikçilik Alt Endeksi’nde göstermiş olduğu
ilerlemenin; Şanlıurfa'nın ise Ticaret Becerisi ve Üretim Potansiyeli Alt Endeksi genel endeks
değerine olumlu yönde yansıdığı belirtilmiştir. Ancak beşeri sermaye ve yaşam kalitesi
endeksinde bölge illerinin performansı çok düşük kalmaktadır.
Tablo 1.2- İllerarası Rekabetçilik Endeksi, 2010
Türkiye Sıralaması
Genel Sıralama
Beşeri Sermaye ve Yaşam
Kalitesi
Markalaşma Becerisi ve
Yenilikçilik
Ticaret Becerisi ve Üretim
Potansiyeli
Erişebilirlik
Şanlıurfa
Diyarbakır
39
32
74
64
51
13
7
29
37
33
Kaynak: URAK,2010.
Grafik 1.2- URAK İller Arası Rekabetçilik Endeksi Sıralaması (İlk 41 İl), 2009-2010
24
İstanbul
Ankara
İzmir
Bursa
Kocaeli
Eskişehir
Tekirdağ
Antalya
Adana
Gaziantep
Hatay
Kayseri
Zonguldak
Mersin
Trabzon
Samsun
Konya
Isparta
Muğla
Aydın
Denizli
Manisa
Balıkesir
Edirne
Erzurum
Sakarya
Elazığ
Malatya
Yalova
Sivas
Kırklareli
Diyarbakır
Çanakkale
Kahramanmaraş
Rize
Kırıkkale
Nevşehir
Karabük
Şanlıurfa
Uşak
Burdur
Kaynak: URAK, 2010a.
Tablo 1.3- İstanbul Üniversitesi Küresel Rekabet Endeksi Araştırması, 2012
Diyarbakır Şanlıurfa
Genel Sıralama
40
56
Demografik Yapı
72
69
Altyapı
22
41
Ulaşım ve Erişilebilirlik
32
16
Sağlık
30
52
Eğitim
78
79
Sosyal Yaşam
64
77
Kaynak: İÜ, 2012.
İstanbul Üniversitesi ve İstanbul Kalkınma Ajansı işbirliği ile hazırlanan 2012 yılı Küresel
Rekabet Endeksi çalışmalarında Diyarbakır ili 40. sırada Şanlıurfa ili de 56. sırada yer almıştır.
Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin demografik yapı ve eğitim başlıklarında ülkenin son sıralarında
yer alması ve ekonomik etkinlikte yeterli performansı gösterememeleri yaşam kalitesini ve
rekabetçilik düzeyini olumsuz etkilemektedir.
Bölge, 2008 yılında 12,1 milyar TL olan GSKD miktarı ile ülke toplam değerinin %
1,7’sini oluşturmakta ve bu oranla Düzey 2 Bölgeleri arasında 17’nci sırada bulunmaktadır.
Türkiye’nin fert başına GSKD’si 9.384 dolar olarak gerçekleşmişken, TRC2 Bölgesi’nde fert
başına GSKD 3.724 dolar ile ülke ortalamasının yarısından daha az olarak gerçekleşmiştir. 2004,
2005 ve 2006 yılları GSKD miktarlarına bakıldığında bölgenin GSKD’sinin sürekli bir artış
gösterdiği ancak bu artış oranının ülke genelindeki artış oranının gerisinde kaldığı görülmektedir.
2008 yılı bölge GSKD’sinin % 61,9’unu hizmetler, % 21,5’ini tarım, % 16,6'sını sanayi sektörü
oluşturmaktadır. 2001 yılından 2008 yılına gelindiğinde, Bölgede hizmetler sektörünün payını
arttırarak ülke değerine (% 64,3) yaklaştığı, sanayi payının ülke değerinin (% 27,2) önemli
25
ölçüde gerisinde kaldığı ve tarım payının toplam değer içindeki payının azalmasına karşın büyük
bir farkla ülke ortalamasının (% 8,5) üzerinde olduğu görülmektedir.
Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri nüfus bakımından Türkiye'nin 9. ve 12. büyük illeri, kent
büyüklüklerine göre 11. ve 13. büyük kentleridir. 2011 yılı Nüfus ve Konut Araştırması
sonuçlarına göre Şanlıurfa’daki işsizlik oranı 10,4, Diyarbakır’da ise 13,8’dir. Diyarbakır
Türkiye'de işsizlik oranının en yüksek olduğu 2. il, Şanlıurfa ise 13. il olarak görülmekte,
işgücüne katılım oranı ve istihdam oranında da Diyarbakır ili tüm iller içinde sondan ikinci sırada
gelmektedir. Bu durum kentsel nüfusun yığıldığı Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezlerinde ciddi
sorunlara işaret etmektedir. Doğal nüfus artış hızı ve buna bağlı olarak çocuk nüfusunun yüksek
olduğu Şanlıurfa bağımlı nüfus oranında 1. sıradadır. Buna karşın ilköğretimde öğretmen başına
düşen öğrenci sayısında da Şanlıurfa 1. sırada Diyarbakır ise 7. sırada gelmektedir.
TÜİK işgücü ve istihdam verilerine göre Diyarbakır ili işsizlik oranı tüm iller içinde en
yüksek işsizliğe sahip ikinci il, en düşük işgücüne katılım ve istihdam oranının olduğu 80’inci il
durumundadır. TRC2 Bölgesi istihdam oranı ve işgücüne katılımda 26 düzey 2 bölgesi içinde son
sırada, işsizlik oranında da 16. Sıradadır. Bunun yanında TRC2 Bölgesi kadınların işgücüne
katılım oranının (% 6,4) en düşük olduğu bölgeler arasında olması toplumsal refah ve ekonomik
gelişme için önemli sorun alanlarından birini oluşturmaktadır.
TUİK 2012 verilerine göre, TRC2 Bölgesinde sanayinin, hizmetler ve tarım sektörünün
gerisinde kalması, bölge ekonomisi için dikkate değer bir olumsuzluk olarak
değerlendirilmektedir. İstihdamın sektörel dağılımında, TRC2 Bölgesi’nde tarım sektörü
istihdamı, toplam istihdamın % 30,1’i ile ülke ortalamasının (% 24,6) üzerinde; sanayi istihdamı
% 23,7’si ile ülke ortalamasının (% 26,0) gerisinde ve hizmetler sektörü istihdamı % 46,2’i ile
ülke ortalamasının (% 49,4) üzerindedir. Bölgede hizmetler sektörünün hızla gelişmesinin
yanında sanayinin gelişimi yetersiz kalmaktadır. TRC2 Bölgesinde istihdam edilenlerin sektörel
dağılımına bakıldığında, yıllar itibariyle tarım sektöründe istihdam oranında azalma olurken diğer
sektörlerde artış olduğu gözlemlenmektedir. Yıllar itibariyle TRC2 Bölgesinde tarımdan kopan
işgücünün büyük oranda hizmetlere kaydığı görülmektedir.
İllerin ve Bölgelerin Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması’na göre (DPT,
2003); TRC2 Bölgesi imalat sanayi gelişmişlik sıralamasında Düzey 2 bölgeleri arasında 22’nci
sırada yer almaktadır. Türkiye ve TRC2 Bölgesi sanayi göstergeleri karşılaştırıldığında, sanayi
sektöründe istihdam edilenlerin payının, ülke geneline oranla önemli ölçüde geride kaldığı
görülmektedir. TRC2 Bölgesi 2001 yılı GSYİH’ının ve 2006 yılı GSKD’sinin sektörel
dağılımlarında, sanayi sektörü payı ülke geneline göre önemli bir farkla geride kalmaktadır.
TRC2 Bölgesi, Türkiye’nin en kapsamlı kalkınma projesi olan Güneydoğu Anadolu Projesi
içinde yer almaktadır. Şanlıurfa ili zengin su ve toprak kaynakları ile GAP yatırımlarının merkezi
konumundadır. Ayrıca TRC2 Bölgesi toplam Hidroelektrik Kurulu gücü, ülke Hidroelektrik
Kurulu gücünün % 34,16’sına sahiptir.
TÜİK 2012 verilerine göre, TRC2 Bölgesi’nde bitkisel üretim yapılan ekim alanları
2.577.374 ha olup, ülke ekim alanlarının % 8,8’sini oluşturmakta ve Düzey 2 Bölgeleri arasında
26
1’inci sırada yer almaktadır. Fakat Bölge, Düzey 2 Bölgeleri arasında bitkisel üretim miktarı
(ton) en fazla olan 2’nci bölgedir. Bunun yanında Düzey 2 Bölgeleri arasında kişi başına canlı
hayvan miktarı en düşük olan 10'uncu bölge, kişi başına hayvansal ürünler miktarı ise en düşük
olan 8'inci bölgedir.
TÜİK 2011 verilerine göre; Bölge, 26 Düzey 2 Bölgesi arasında sinema salonunda bulunan
koltuk sayısı en düşük 7’nci bölge konumunda, tiyatro salonunda bulunan koltuk sayısı en düşük
9’uncu bölge, kütüphanede bulunan kitap sayısı en az olan 5. bölge konumundadır.
2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre; Bölge 3.354.242
kişiden oluşan nüfusu a sahip olup, Bölge nüfusu ülke toplam nüfusunun % 4,4’ünü
oluşturmaktadır. Şanlıurfa ve Diyarbakır illeri, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Gaziantep’ten
sonra en büyük nüfusa sahip illeridir. 2023 yılında Şanlıurfa’nın nüfusunun 2.339.322 kişi olması
beklenirken, Diyarbakır nüfusunun 1.842.923 kişi olacağı tahmin edilmektedir. 2012 yılında
nüfus sıralamasında 9. sırada bulunan Şanlıurfa 2023 yılında Türkiye’nin nüfusu en fazla 6. ili
olacaktır. 2012 yılında nüfus sıralamasında 12. sırada bulunan Diyarbakır ise 2023 yılında bir sıra
ilerleyerek 11. sırada bulunan il olması beklenmektedir.
2012 Yılı ADNKS verilerine göre; TRC2 Bölgesi’nin yıllık ortalama nüfus artış hızı
yaklaşık ‰ 20,19 olup ülke ortalamasının (‰ 12,01) üstündedir. TRC2 Bölgesi, nüfus artış hızı
oranında, yaklaşık binde 20 oranıyla Düzey 2 Bölgeleri arasında 2’inci sıradadır ve Türkiye
ortalamasının üstündedir. Hem yüksek doğurganlık hızı hem bölgenin göç alması bu oranda
etkilidir. Nüfusun yaş bağımlılık oranına bakıldığında, TRC2 Bölgesi’nin Düzey 2 Bölgeleri
arasında en yüksek orana sahip 3’üncü bölge olduğu görülmektedir.
TRC2 Bölgesi göç alan ve göç veren bir yapıya sahiptir. Bölge, Düzey 2 Bölgeleri arasında
en fazla göç veren 10’uncu Bölge konumundadır. Bölge, en çok göçü İstanbul iline vermektedir.
İkinci sırada ise, mevsimlik göç eden nüfusun en yoğun olarak yöneldiği Çukurova Bölgesi
gelmektedir.
Eğitim ve sağlıkla ilgili göstergeler bölge hizmetlerinin geri kaldığını göstermektedir.
İllerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması’na göre (DPT, 2003); eğitim sektörü
gelişmişlik sıralamasında TRC2 Bölgesi 26 düzey 2 bölgesi içinde 25’inci sırada yer almaktadır.
Benzer biçimde sağlık sektörü gelişmişlik sıralamasında Bölge, 26 düzey 2 bölgesi içinde
23’üncü sıradadır. TÜİK 2011 verilerine göre; TRC2 Bölgesinde yüzbin kişi başına düşen toplam
hastane yatak sayısı 2007 yılında bu sayı 145 iken, 2011 yılında 185’e çıkmıştır. Diyarbakır'da bu
sayı 254 yatak ile Türkiye ortalamasına çok yakın iken, Şanlıurfa'da 185 yatak ile ortalamanın
çok altında olduğu görülmektedir.
Şanlıurfa ihracatında ağırlıklı sektörün sanayi sektörü olduğunu görmekteyiz. Şanlıurfa
ihracatında: elektrik motoru, jeneratör, transformatörler ürün grubu % 24 ile pay ile ilk sıradadır;
demir-çelik ana sanayi %14 ile 2.sırada; tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler
% 11 ile 3.sıradadır. Şanlıurfa ihracatının % 83’nü ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır.
27
Diyarbakır ihracatında ağırlıklı sektör madenciliktir. Diyarbakır ihracatında: kum, kil ve
taşocakçılığı ürün grubu % 27 ile pay ile ilk sıradadır; öğütülmüş tahıl ürünleri %24 ile 2.sırada;
taş % 11 ile 3.sıradadır. Diyarbakır ihracatının % 85’ini ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır.
Bölge kara, hava ve demiryolu ile ulaşılabilir bir merkez olup, önemli ulaşım
bağlantılarının kesişme noktasındadır. Diyarbakır Havaalanı Devlet Hava Meydanları İşletmesi
2012 yılı istatistiklerine göre, ülkede trafiğe açık olan 49 havaalanı yolcu trafiği içerisinde en
fazla yolcu taşınan 11’inci Havaalanı konumundadır. Şanlıurfa GAP Havaalanı ülkenin en büyük
kargo havalimanı olarak inşa edilmiş ve 2007 yılında hizmete açılmıştır.
Diyarbakır'ın mevcut terminal binası kapasitesini aşmış durumda olduğundan, DHMİ Genel
Müdürlüğü tarafından aynı havalimanı sınırları içinde yeni bir arazi üzerinde, iç ve dış hatlara
hizmet verebilecek; 24.000 m2 oturum alanına sahip, yaklaşık 86.803 m2 kullanım alanı ve 936
araç kapasiteli açık otoparkı ve 1.038 araçlık kapalı otoparkı olan, 10 uçak kapasiteli (6 adedi
yolcu köprülü) yeni bir terminal binasının yapılması planlanmaktadır. Havalimanının yolcu
kapasitesi 5.000.000 yolcu/yıl olacaktır.
Erzincan-Diyarbakır-Mardin demiryolu projesi kapsamında Diyarbakır, Erzincan, Elazığ,
Mardin, Sivas ve Ankara, yüksek hızlı tren hatlarıyla birbirine bağlanacaktır. Öngörülen
demiryolu hattının İç Anadolu ve Karadeniz bölgelerini birleştirecek olması nedeniyle yerel ve
uluslararası yük ve yolcu ulaşımı açısından önemli bir işleve sahip olması beklenmektedir.
Diyarbakır-Şanlıurfa arasında yapılması planlanan demiryolu hattı ile ortalama seyahat
süresi yolcu trenleri için 45 dakika, yük trenleri için 135 dakika olarak planlanmaktadır. Hat sonu
olan Şanlıurfa kesiminde ise, Şanlıurfa-Mürşitpınar Demiryolu’na entegrasyon sağlanacaktır.
1.2.3 Bölge İçindeki Konum
Türkiye'de Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi Araştırması’na göre yerleşmeler
ekonomik ve sosyal ilişkiler sisteminden kaynaklanan bir hiyerarşik düzen içinde yer almaktadır.
Söz konusu çalışmada, üst kademe merkezlerin güçlü birer büyüme noktası oluşturarak alt
kademe merkezleri uyaracağı, kademeli olarak büyüyen merkezler sistemiyle kalkınmanın
hızlandırılacağı ve kalkınmanın getireceği gelir etkisi, fiziksel altyapı ve mal-hizmet arzının
mekânsal olarak daha adil paylaşılacağı öngörülmüştür.
Tablo 1.4- Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi
Derecesi
Niteliği
Fonksiyonu
1
Kırsal Yerleşme
Tarımsal üretim
2
Köy Grup Merkezi (Belde)
Ticaret/Hizmet/Tarımsal Üretim
3
Kentsel Merkez (İlçe)
Ticaret/Hizmet/Tarımdışı Üretim
4
Yöresel Merkez (İl)
Ticaret/Hizmet/K.Sanayi/Sanayi
5
Bölge Merkezi
Alt Bölgesel Ölçekte Ticaret, Sanayi ve Hizmetler
6
Bölgesel Metropol
Metropoliten İşlevler
28
7
Ülkesel Metropol
Ülkesel ve Ülkelerarası İşlevler
Kaynak: DPT, 1982.
İstanbul’un ülke metropolü olarak 7. kademe merkez statüsünde olduğu yerleşmeler
sisteminde, Diyarbakır 5. kademe merkez olarak, Şanlıurfa 4. kademe merkez olarak
tanımlanmıştır. 5. kademe merkez, Bölge merkezi olarak tanımlanmaktadır. Bu merkezler,
bölgesel ölçekte ticaret, sanayi ve hizmetler fonksiyonları ile alt kademe merkezler için mal ve
hizmet sağlamaktadır. 5. kademe bölge merkezi olarak Diyarbakır Kentinin etki alanına, ilin daha
çok doğu ve güneyindeki yerleşmeler girmektedir. Bunlar, Diyarbakır, Mardin, Siirt, Batman,
Şırnak, Van, Hakkari, Bitlis illeri ile, Şanlıurfa ilinin, Siverek, Hilvan, Bingöl ilinin, Merkez,
Genç, Solhan ilçeleri ve Muş Merkez ilçesidir. Diyarbakır ilinin Ergani ilçesi de bir ara kademe
(4. kademe) fonksiyonu taşımaktadır. Diyarbakır ilinin Bismil, Çermik, Çınar, Çüngüş, Dicle,
Hani, Hazro, Kulp, Lice ve Silvan ilçeleri 3. kademe hizmet merkezleridir.
Aynı araştırmaya göre, Şanlıurfa ili 4. kademe merkezi, Gaziantep ili 6. kademe merkezinin
etki alanında bulunmakta ve kendi idari sınırları içindeki yerleşmelere mal ve hizmet
sunmaktadır. İlde 3. kademe merkezler olarak; Akçakale, Birecik, Bozova, Halfeti, Hilvan,
Siverek Suruç, Viranşehir ilçeleri tanımlanmıştır.
Türkiye’de Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi Araştırması’nın yapıldığı dönemden
günümüze gelindiğinde Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezlerinin nüfusları yaklaşık 7 kat ve 5 kat
oranında büyümüş, fiziksel ve sosyoekonomik gelişmelerle birlikte hizmet sunumları artmış ve
çeşitlenmiştir. Diyarbakır ve Şanlıurfa, Gaziantep ile beraber Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin
en büyük nüfuslu merkezleri konumundadır. 2011 yılı itibarıyla Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri
nüfusu, Güneydoğu Anadolu Bölgesi toplam nüfusunun % 42’sini oluşturmaktadır.
29
Harita 1-2- Nüfus Büyüklüklerine Göre Yerleşim Merkezleri, 2012
Kaynak: TÜİK, 2012.
Büyüme kutuplarının geliştirilmesi yaklaşımı doğrultusunda yerleşim merkezlerinin
kademelenmesi çalışması ile fonksiyonel bölgelerin tanımlanması ve bu merkezlere yapılacak
yatırımlarla sosyoekonomik gelişmenin; ölçek ekonomisi ve yığılma ekonomileri etkileri ile
çevre bölgelerde de başlaması amaçlanmıştır. Bu amaca paralel olarak, Dokuzuncu Kalkınma
Planı’nın, Bölgesel Gelişme Politikasının Merkezi Düzeyde Etkinleştirilmesi önceliği altında
belirli büyüme ve çekim merkezleri olarak Cazibe Merkezlerinin oluşturulması politikası yer
almaktadır. Bu kapsamda Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Gaziantep, Diyarbakır ve Şanlıurfa
kentleri büyüme ve hizmet sunma potansiyeli yüksek olan “Cazibe Merkezleri” olarak
belirlenmiştir.
2006 ve 2008 yılları ülke ve bölge GSKD’sinin iktisadi faaliyet kollarına göre dağılımına
bakıldığında; tarım sektörü payının % 26’dan % 21,5’e düşerek ülke ortalamalarının üzerinde bir
hızla azaldığı, sanayi payının % 16’dan % 16,6'ya yükseldiği ve hizmetler sektörü payının %
58’den % 61,9’a yükselerek ülke değerinin üzerinde bir hızla GKSD içindeki payını artırdığı
gözlenmektedir.
Yüksek kentsel nüfuslarıyla başta Diyarbakır kenti olmak üzere, bölge merkezleri ana kent
olma (metropolitenleşme) sürecine girmiştir. Diyarbakır kentinin geleneksel bölge merkezi
konumunda olması, insan kaynakları ve örgütlenmenin gelişmiş olması, büyükşehir statüsünde
olması, kentte sosyal ve ekonomik alanda hizmet sunumunun gelişmesi, işlevsel ilişkilerin çevre
30
belediyeleri ve kentsel bölgeyi de kapsayacak biçimde yaygınlaşması, kentin metropoliten
özellikler kazanmasını sağlamıştır. Diyarbakır ili sağlık, eğitim, ulaştırma ve ticaret alanlarında
sahip olduğu bölgesel donatılarla çevre illere hizmet sunmaktadır.
Bölgesel ölçekte hizmet veren sağlık kuruluşları ile Diyarbakır, Gaziantep’le birlikte Doğu
Anadolu Bölgesi’nde ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan birçok il için sağlık hizmeti
merkezi konumundadır. Ayrıca bölgesel ölçekte hizmet veren Diyarbakır Havaalanı, Doğu
Anadolu Bölgesi’nde ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde en yüksek yolcu ve yük trafiğinin
gerçekleştiği havaalanı konumundadır. Bu durum kentin ve hinterlandının ulusal ve uluslararası
merkezlerle yoğun işlevsel ilişkiler içinde olduğu ve bağlantılar kurduğunun bir göstergesidir.
Ayrıca kamu kurumlarının bölge merkezlerinin önemli bir bölümünün kentte konumlanması da,
Diyarbakır’ın bölgesel merkez olma özelliğini destekleyen işlevler olarak öne çıkmaktadır.
Hizmet sektörü ağırlıklı 5. Kademe Bölge merkezi konumunda olan Diyarbakır kenti;
ekonomisindeki olumsuzluklara rağmen, yüksek kentsel nüfusu, hizmetlerin uzmanlaşması ve
kazanmakta olduğu metropoliten işlevler ile 6. Kademe Bölgesel metropol olma sürecine
girmiştir.
Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamında 1990’lı yıllardan günümüze bölgede birçok kamu
yatırımı gerçekleştirilmiş, bu yatırımların büyük bir bölümü su ve toprak kaynakları
doğrultusunda özellikle Şanlıurfa’ya yapılmıştır. Şanlıurfa’da hidroelektrik santrallerin
kurulması, enerji üretiminin artması, sulama alanlarının artması, tarımsal gelişmeler, sanayinin
gelişimi, sınır ötesi ticaret ve işbirliklerinin artması gibi gelişmeler ile uluslararası havaalanın
yapılması, otoyol yapımı gibi yatırımlar birçok sektörü harekete geçirmiş ve sosyoekonomik
gelişmeyi hızlandırmıştır. Şanlıurfa’nın mal ve hizmet sunumunu arttırdığı açıkça görülmektedir.
Bölge illeri kamu hizmetleri sunumunda merkezi konuma sahiptir. Diyarbakır birçok kamu
kurumunun bölge teşkilatının yer aldığı il olarak, 11 farklı ile hizmet sunmaktadır. Diyarbakır’da
bulunan Bölge Müdürlüklerinin yetki alanları ile Diyarbakır ilinin 5. kademe merkez olarak etki
alanlarının büyük bir kısmı çakışmaktadır. Benzer şekilde merkezi Şanlıurfa’da bulunan Bölge
Müdürlüklerinin yetki alanı, Şanlıurfa ili dışındaki bazı bölge illerini kapsamaktadır. Ayrıca
Merkezi Şanlıurfa’da olan GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı ve Bölge Müdürlüğü tüm
GAP illerine (Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak)
hizmet vermektedir.
Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri, Güneydoğu Anadolu Bölgesi içinde Gaziantep’le birlikte
yüksek oranda göç almakta ve göç vermekte olan merkezler konumundadır. Alınan göçün yönü,
Bölgenin kendi kırsalından ve alt kademe merkezlerinden üst kademe merkezlere doğru,
sonrasında da ülkenin metropol kentlerine doğru olmaktadır. Başka bir ifadeyle Bölge merkezleri,
kırsaldan metropollere doğru yaşanan göçte ara kademe veya geçiş bölgesi konumunda olmakta,
istihdam olanaklarının yetersizliği nedeniyle göçle gelen nüfus bölgede tutulamamaktadır.
31
1.3 TRC2 BÖLGESİNİN COĞRAFİ KONUMU
Güneydoğu Anadolu Bölgesinin orta bölümünde yer alan TRC2 (Şanlıurfa, Diyarbakır)
Bölgesi, 36 derece 40 dakika ve 38 derece 43 dakika kuzey enlemleriyle, 37 derece 50 dakika ve
41 derece 20 dakika doğu boylamları arasında yer almaktadır.
Göl hariç 33.822,48 km2’lik yüzölçümü ile Türkiye yüzölçümünün % 4,4’ünü oluşturan
TRC2 Bölgesi’nin doğuda Batman, Mardin; batıda Gaziantep, Adıyaman; kuzeyde Elazığ,
Malatya, Bingöl ve Muş illeri ile sınırı olup güneyde Suriye ile ülke sınırı bulunmaktadır.
Harita 1-3: TRC2 Bölgesi İl İdari Sınırları
TRC2 Bölgesi illerinde kent merkezleri dâhil farklı büyüklükte ve farklı coğrafi şartları
bulunan 28 ilçe bulunmaktadır. Şanlıurfa ilinde; Akçakale, Birecik, Bozova, Ceylanpınar, Halfeti,
Harran, Hilvan, Siverek, Suruç, Viranşehir ilçeleri ve Merkez ilçe dâhil 11 ilçe, Diyarbakır ilinde
ise; Büyükşehir sınırları içinde bulunan Merkez, Sur, Yenişehir, Kayapınar ilçeleri dâhil Bağlar,
Bismil, Çermik, Çınar, Çüngüş, Dicle, Eğil, Ergani, Hani, Hazro, Kocaköy, Kulp, Lice, Silvan
olmak üzere toplam 17 ilçe bulunmaktadır. Bölgede Şanlıurfa ilinde 26, Diyarbakır ilinde 29
olmak üzere toplam 55 belediye bulunmakta; ayrıca Şanlıurfa ilinde 1.157 ve Diyarbakır ilinde
805 olmak üzere 1.962 köy bulunmaktadır. Şanlıurfa ili idari yönden dağınık bir yerleşim
özelliğine sahiptir. İlçelerin idari sınırlarını gösteren harita aşağıdaki gibidir.
32
Harita 1-4- TRC2 Bölgesi İlçe İdari Sınırları
1.4 İLÇELERİN SOSYO-EKONOMİK GELİŞMİŞLİK DÜZEYLERİ
İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması’nda (DPT, 2004); sosyoekonomik gelişmişlik durumu ilçeler düzeyinde incelenmiştir. Gelişmişlik sıralaması
belirlenirken demografik göstergeler, istihdam göstergeleri, eğitim göstergeleri, sağlık
göstergeleri, sanayi göstergeleri, tarım göstergeleri, inşaat göstergeleri, mali göstergeler, altyapı
göstergeleri ile diğer refah göstergeleri kullanılmıştır. Bu çalışmaya göre Diyarbakır ve
Şanlıurfa’daki ilçelerin gelişmişlik sıralaması aşağıdaki haritada gösterilmektedir.
33
Harita 1-5- TRC2 Bölgesi İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi, 2004
Kaynak: DPT, 2004.
Diyarbakır merkez ilçe, 872 ilçe içinde 70’inci, Şanlıurfa merkez ilçe 146’ncı sırada olup
2’nci derece gelişmiş ilçe statüsündedir. TRC2 Bölgesi’ndeki merkez ilçeler dışındaki ilçe
merkezlerinin önemli bir kısmının 872 ilçe arasında son sıralarda yer aldığı görülmektedir.
Şanlıurfa ilinde Harran, Diyarbakır’da ise Eğil, Hazro, Dicle, Çınar, Hani, Kulp, Kocaköy ilçeleri
başta olmak üzere TRC2 Bölgesi’nde 16 ilçenin gelişmişlikte son 100’e girmesi dikkat çekicidir.
Bu ilçelerin sayısı, TRC2 Bölgesi’ndeki toplam ilçe sayısının yarısından fazladır.
34
2. BÖLÜM: DEMOGRAFİK VE SOSYAL YAPI
2.1 DEMOGRAFİK YAPI
Şanlıurfa ve Diyarbakır illerinin sahip olduğu dinamik yapı, demografik göstergelere de
yansımaktadır. Tabloda Bölge’nin genel demografik göstergelerine yer verilmiştir.
Tablo 2.1- TRC2 Bölgesi Genel Demografik Göstergeleri
1.592.167
TRC2
Bölgesi
3.354.242
75.627.384
55,4
72,6
63,5
77,3
73
67
23
-
26,3
13,4
20,2
12,0
94
106
99
98
Toplam Yaş Bağımlılık Oranı (2012)
81,7
66,3
74,1
48,0
Toplam Doğurganlık Hızı (‰) (2011)
Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü (kişi)
(2011)
4,36
3,14
3,75
2,02
6,2
5,9
6,0
3,8
Şanlıurfa
Diyarbakır
1.762.075
Şehirleşme Oranı (yüzde) (2012)
Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik
Sıralaması (2003)
Yıllık Ortalama Nüfus Artış Hızı
(‰)(2012)
Nüfus Yoğunluğu (kişi/km2) (2012)
Toplam Nüfus (kişi) (2012)
Türkiye
Kaynak: DPT, 2003; TÜİK, 2012.
TRC2 (Şanlıurfa-Diyarbakır) Bölgesi 2012 yılı nüfusu 3.354.242 olup ülke toplam
nüfusunun (75.627.384) % 4,4’ünü oluşturmaktadır. TRC2 Bölgesi, 26 Düzey 2 Bölgesi arasında
sosyo-ekonomik gelişmişlik derecesine göre 23’üncü sırada, Şanlıurfa ili 81 il arasında 73’üncü
ve Diyarbakır ili 67’inci sırada yer almaktadır. Ortalama hane halkı büyüklüğü, toplam
doğurganlık hızı, toplam yaş bağımlılık oranı değerlerine bakıldığında; TRC2 Bölgesi
değerlerinin ülke ortalamasının üzerinde olduğu görülmektedir. TRC2 Bölgesi 2012 yılı yıllık
nüfus artış oranı ‰ 20,2 olup, Düzey 2 Bölgeleri arasında en yüksek değere sahip 2’inci Bölge
konumundadır.
2.1.1 Nüfus
2.1.1.1 Nüfus Büyüklüğü
Şanlıurfa-Diyarbakır Bölgesi; 26 Düzey 2 Bölgesi arasında en yüksek nüfusa sahip 7’inci
bölge konumunda olup Şanlıurfa ili 81 il arasında 9’uncu sırada, Diyarbakır ili ise 12’inci sırada
yer almaktadır.
Tablo 2.2- TRC2 Bölgesi Nüfusunun ve Bölge İlleri Nüfusunun Düzey 2 ve Düzey 3
Birimleri İçindeki Sıralaması, 2012
Kodu
TR10
Düzey 2 Bölgeleri
İstanbul
Sıra
Nüfus
Kodu
1
13.854.740
TR100
35
Düzey 3
İlleri
İstanbul
Sıra
Nüfus
1
13.854.740
TR51
Ankara
2
4.965.542
TR510
Düzey 3
İlleri
Ankara
TR31
İzmir
3
4.005.549
TR310
İzmir
3
4.005.459
TR62
Adana, Mersin
Bursa, Eskişehir,
Bilecik
Kocaeli, Sakarya,
Düzce, Bolu,
Yalova
Şanlıurfa,
Diyarbakır
Hatay,
Kahramanmaraş,
Osmaniye
Manisa, Afyon,
Kütahya, Uşak
Aydın, Denizli,
Muğla
Antalya, Isparta,
Burdur
Samsun, Tokat,
Çorum, Amasya
4
3.808.483
TR411
Bursa
4
2.688.171
5
3.682.037
TR621
Adana
5
2.125.635
6
3.376.330
TR611
Antalya
6
2.092.537
7
3.354.242
TR521
Konya
7
2.052.281
8
3.038.983
TRC11
Gaziantep
8
1.799.558
9
2.965.800
TRC21
Şanlıurfa
9
1.762.075
10
2.808.243
TR622
Mersin
10
1.682.848
11
2.763.541
TR421
Kocaeli
11
1.634.691
12
2.717.970
TRC22
Diyarbakır
12
1.592.167
Kodu
TR41
TR42
TRC2
TR63
TR33
TR32
TR61
TR83
Düzey 2 Bölgeleri
Sıra
Nüfus
Kodu
Sıra
Nüfus
2
4.965.542
Kaynak: TÜİK, 2012.
Tabloda Şanlıurfa-Diyarbakır Bölgesi’nin Düzey 2 İstatistiki Bölge Birimleri (26 bölge) ve
Düzey 3 İstatistiki Bölge Birimleri (81 il) arasındaki nüfus büyüklüğü sıralaması görülmektedir.
Sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi düşük olan Şanlıurfa-Diyarbakır Bölgesi (Sosyo-ekonomik
Gelişmişlik Sıralaması: 23; Nüfus Büyüklüğü Sıralaması: 7) ve Bölge illerinin (Şanlıurfa Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması: 73, Nüfus Büyüklüğü Sıralaması: 9; Diyarbakır Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması: 67; Nüfus Sıralaması: 12) yüksek nüfusları ile üst sıralarda yer
alması dikkat çekicidir. Şanlıurfa ve Diyarbakır illeri, Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Gaziantep
ilinden sonra en kalabalık illeridir. Bölge illerinin coğrafi ve özel konumlarından dolayı, bölgede
ve ülkede stratejik konuma sahip olması illerin nüfuslarına da net bir şekilde yansımıştır.
Devlet İstatistik Enstitüsünün yayınladığı istatistiklere göre Diyarbakır’ın nüfusu 18811893 sayımında toplam 369.000, 1905-1906 sayımında ise 392.705 olarak belirtilmiştir. İngiliz
Dışişleri Bakanlığının 1919 yılında yayınladığı rapora göre Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin
nüfusu sırasıyla 560.000 ve 195.000’dir. Tablo 2.3’te Türkiye ve her iki ile ait 1965-2012 yılları
arasındaki nüfus değerleri yer almaktadır.
36
Tablo 2.3- Yıllara Göre TRC2 Bölgesi Nüfus Değerleri, 1965-2012
Yıllar
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2
Bölgesi
Türkiye
2012
1.762.075
1.592.167
3.354.242
75.627.384
TRC2
Bölgesi
/Türkiye
4,44
2011
1.716.254
1.570.943
3.287.197
74.724.269
4,39
2010
1.663.371
1.528.958
3.192.329
73.722.988
4,33
2009
1.613.737
1.515.011
3.128.748
72.561.312
4,31
2007
1.523.099
1.460.714
2.983.813
70.586.256
4,23
2000
1.443.422
1.362.708
2.806.130
67.803.927
4,14
1990
1.001.455
1.094.996
2.096.451
56.473.035
3,71
1985
795.034
934.505
1.729.539
50.664.458
3,41
1980
602.736
778.150
1.380.886
44.736.957
3,09
1975
597.277
651.233
1.248.510
40.347.719
3,09
1970
538.131
581.208
1.119.339
35.605.176
3,14
1965
450.798
475.916
926.714
31.391.421
2,95
Kaynak: TÜİK, 2012.
Şanlıurfa-Diyarbakır Bölgesi’nin 1965 yılı nüfusunun ülke toplam nüfusu içindeki oranı %
2,95 iken 2012 yılında bu oran % 4,44’e yükselmiştir. Buna göre Bölge illerinin toplam
nüfusunun ülke nüfusu içindeki payının sürekli olarak arttığı görülmektedir.
TRC2 Bölgesi ve Türkiye toplam nüfusunun yıllara göre değişimi Grafikte gösterilmiştir.
Grafik 2.1- TRC2 Bölgesi Toplam Nüfus Değerleri, 1965-2012
4.000.000
80.000.000
3.500.000
70.000.000
3.000.000
60.000.000
2.500.000
50.000.000
2.000.000
40.000.000
1.500.000
30.000.000
1.000.000
20.000.000
500.000
10.000.000
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Kaynak: TÜİK, 2012.
37
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2000
1990
1985
1980
1975
1970
0
1965
0
Türkiye (Sağ Eksen)
Grafiğin sol eksenindeki değerler Bölge illeri nüfusunu, sağ eksenindeki değerler ise
Türkiye’nin toplam nüfusunu göstermektedir. 1985-1990 yılları ve 1990-2000 yılları arasında her
iki ildeki nüfus artışının diğer yıllardan çok fazla olduğu görülmektedir. Bu duruma neden olarak
1985-2000 yılları arasında bölge illerine doğru yaşanan yoğun göç hareketleri gösterilebilir.
2.1.1.2 Nüfus Artış Hızı
Yıllara göre TRC2 Bölgesi, Bölge illeri ve Türkiye nüfus artış hızı Grafikte gösterilmiştir.
Grafik 2.2- Nüfus Artış Hızları, 1965-2012 ( ‰)
60,00
50,00
‰
40,00
30,00
20,00
10,00
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2000
1990
1985
1980
1975
1970
1965
0,00
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2012.
Grafiğe göre her 3 değişken de aynı yönlü hareket etmektedir. Şanlıurfa nüfus artışındaki
hareketlenme Türkiye nüfus artış hızıyla paralel bir seyir halindeyken Diyarbakır nüfus
artışındaki bu hareketlenme daha yumuşak bir seyir halindedir.
Grafikte TRC2 Bölgesi, Düzey 2 Bölgeleri Birimleri ve Türkiye nüfus artış hızı
karşılaştırılmıştır.
38
Grafik 2.3- Düzey 2 Bölgeleri Nüfus Artış Hızları, 2012 ( ‰)
25
20,19
20
‰
15
10
5
-5
Antalya
Şanlıurfa, Diyarbakır
Gaziantep
Kocaeli
Van
İstanbul
Ankara
Tekirdağ
Mardin
Trabzon
Bursa
Aydın
İzmir
Adana
Hatay
Balıkesir
Manisa
Kastamonu
Konya
Malatya
Kırıkkale
Kayseri
Zonguldak
Samsun
Erzurum
Ağrı
0
Türkiye (12,01)
Kaynak: TÜİK, 2012.
TRC2 Bölgesi, nüfus artış hızı oranında, yaklaşık binde 20 oranıyla Düzey 2 Bölgeleri
arasında 2’inci sıradadır ve Türkiye ortalamasının üstündedir. Hem yüksek doğurganlık hızı hem
bölgenin göç alması bu oranda etkilidir.
Tabloda Şanlıurfa ili ve ilçelerinin 2011 ve 2012 yılları nüfusları ve nüfus artış hızları
görülmektedir.
Tablo 2.4- 2011 ve 2012 Yılları Şanlıurfa İli ve İlçe Nüfusları ve Nüfus Artış Hızları
Merkez
2011
Nüfus Artış
Nüfus
Hızı
763.090
40,6
2012
Nüfus Artış
Nüfus
Hızı
788.956
33,3
Akçakale
87.793
39,3
91.731
43,9
Birecik
90.547
12,4
91.605
11,6
Bozova
57.750
-8,3
57.400
-6,1
Ceylanpınar
76.084
37,2
77.981
24,6
Halfeti
39.893
1,5
39.609
-7,1
Harran
68.492
41,7
72.939
62,9
Hilvan
40.901
5,2
41.064
4,0
Siverek
221.875
26,9
227.017
22,9
Suruç
100.912
8,3
101.351
4,3
Viranşehir
168.917
35,8
172.422
20,5
Yerleşim
Yeri
39
Yerleşim
Yeri
Şanlıurfa
2011
Nüfus Artış
Nüfus
Hızı
1.716.254
31,3
2012
Nüfus Artış
Nüfus
Hızı
1.762.075
26,3
Kaynak: TÜİK, 2012.
Yukarıdaki tabloda gösterildiği gibi, Şanlıurfa merkezi, Akçakale ve Harran ilçelerinde
nüfus artış hızı fazla olup bazı ilçelerde negatif değerdedir. Söz konusu durumun oluşmasında, il
içinde yaşanılan göçlerin etkili olduğunu söylenebilir.
Diyarbakır ili ve ilçelerine ait nüfus sayıları ve nüfus artış hızları Tabloda gösterilmektedir.
Tablo 2.5- 2011 ve 2012 Yılları Diyarbakır İli ve İlçe Nüfusları ve Nüfus Artış Hızları
Merkez1
2011
Nüfus Artış
Nüfus
Hızı
931.163
39,2
2012
Nüfus Artış
Nüfus
Hızı
950.094
20,1
Bismil
110.344
12,7
111.746
12,6
Çermik
50.450
6,3
50.309
-2,8
Çınar
66.178
-41,0
67.008
12,5
Çüngüş
13.814
-20,0
13.544
-19,7
Dicle
41.141
4,3
40.356
-19,3
Eğil
23.171
-4,1
23.028
-6,2
Ergani
116.624
23,1
119.167
21,6
Hani
32.666
30,3
32.571
-2,9
Hazro
16.893
-39,1
16.977
5,0
Kocaköy
16.225
48,8
16.312
5,3
Kulp
37.615
18,1
37.191
-11,3
Lice
29.098
82,6
27.414
-59,6
Silvan
85.561
8,4
86.450
10,3
1.570.943
27,1
1.592.167
13,4
Yerleşim
Yeri
Diyarbakır
Kaynak: TÜİK, 2012.
2011 yılında toplam nüfus artışı, 2012 yılına oranla daha fazladır. 2012 yılında Diyarbakır
Merkez nüfusu artış hızı önceki yıla göre düşüş göstermiştir.
2.1.1.3 Nüfus Yoğunluğu
Şanlıurfa ilindeki nüfus yoğunluğu Türkiye ortalamasının altındayken Diyarbakır ilinde ise
ortalamanın üstünde yer almaktadır.
1
Bağlar, Kayapınar, Sur ve Yenişehir
40
Grafik 2.4- Düzey 2 Bölgeleri Nüfus Yoğunluğu Sıralaması, 20122
350
300
Kişi
250
200
150
Türkiye (98)
99
100
50
İzmir
Ankara
Kocaeli
Gaziantep
Adana
Hatay
Bursa
Zonguldak
Şanlıurfa, Diyarbakır
Aydın
Tekirdağ
Mardin
Antalya
Samsun
Trabzon
Balıkesir
Manisa
Van
Konya
Kırıkkale
Malatya
Kayseri
Ağrı
Kastamonu
Erzurum
0
Kaynak: TÜİK, 2012.
Düzey 2 Bölgeleri arasında sıralama yapıldığında TRC2 Bölgesi 10’uncu (99) sıradadır.
Diyarbakır nüfus yoğunluğu sıralamasında 21’nci sırada (106), Şanlıurfa ise 24’üncü sırada (94)
yer almaktadır.
2.1.1.4 Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ve Medyan Yaş
Yaş piramitleri Bölgelerin gelişmişlik düzeylerine dair bilgi verici özelliktedir: Gelişmiş
ülkelerde piramitlerin tabanları ve tavanları dar olup orta kısımlar şişkindir. Böyle bir durum;
nüfus artış hızının düşük olduğunu, çalışan nüfusun fazla olduğunu buna mukabil bağımlı
nüfusun az olduğunu ifade eder. Az gelişmiş ülkelerde ise durum tam bir piramit şekli ile ifade
edilmektedir. Yüksek doğum oranı ve kısa olan yaşam süreleri bunda etkili olmaktadır.
Gelişmekte olan ülkelerde ise durum her ikisinin ortasında seyretmektedir. Orta kısım şişkin
özellikte, taban ve tavan zaman içinde daralmaktadır ve gelişmiş ülke nüfusu profiline benzeme
eğilimindedir.
2
Sıralamada birinci olan TR10 İstanbul Bölgesi, 2.666 olan yüksek değeri ile grafiğe dâhil edilmemiştir.
41
Grafik 2.5- Türkiye'nin Yaş Piramidi, 2012
90+
80-84
Yaş Grubu
70-74
60-64
50-54
Kadın
40-44
Erkek
30-34
20-24
10-14
0-4
4.000.000
2.000.000
0
Kişi
2.000.000
4.000.000
Kaynak: TÜİK, 2012.
Türkiye’nin yaş piramidine bakıldığında; piramidin orta kısmının şişkin, taban kısmının
orta genişlikte ve tavan kısmının dar olduğu görülmektedir. Bu durum orta yaş nüfusun artmakta
olduğunu, genç nüfus oranının yüksek olduğunu ve yaşam beklentisinin gelişmiş ülkelere nazaran
düşük olduğunu göstermektedir.
Yaş Grubu
Grafik 2.6- TRC2 Bölgesi Yaş Piramidi, 2012
90+
80-84
70-74
60-64
50-54
40-44
30-34
20-24
10-14
0-4
300000 200000 100000
Kadın
Erkek
0
Kişi
Kaynak: TÜİK, 2012.
42
100000 200000 300000
Grafik 2.7- Şanlıurfa Yaş Piramidi, 2012
90+
80-84
Yaş Grubu
70-74
60-64
50-54
Kadın
40-44
Erkek
30-34
20-24
10-14
0-4
150000
100000
50000
0
Kişi
50000
100000
150000
Kaynak: TÜİK, 2012.
Grafik 2.8- Diyarbakır Yaş Piramidi, 2012
90+
80-84
Yaş Grubu
70-74
60-64
50-54
Kadın
40-44
Erkek
30-34
20-24
10-14
0-4
100000
50000
0
Kişi
50000
100000
Kaynak: TÜİK, 2012.
Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin yaş piramitleri incelendiğinde taban kısmının geniş, tavan
kısmının dar olduğu görülmektedir. Bu durum her iki ilde de nüfusun büyük kısmını çocukların
oluşturduğunu göstermektedir. Bölge illerinin nüfus yapıları birbirinden farklılaşmaktadır.
Diyarbakır’da çocuk nüfusun azalma, orta yaş dilimindeki nüfusun artma eğiliminde olduğu ve
nüfus yapısının ülke nüfus yapısına benzemeye başladığı gözlenmektedir. Şanlıurfa'da ise çocuk
nüfusunun oranı daha fazla olduğu için piramit şekline daha yakın bir görünüm sergilemektedir
(Bkz-Ek 1: TRC2 Bölgesi Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Nüfus Dağılımı).
43
Yaş
20,0
19,4
25,0
18,3
21,3
30,0
22,0
29,5
35,0
30,6
Grafik 2.9- TRC2 Bölgesi ve Türkiye Medyan Yaşı, 2012
Erkek
Kadın
15,0
10,0
5,0
0,0
Türkiye
Diyarbakır
Şanlıurfa
Kaynak: TÜİK, 2012.
Türkiye medyan yaş değeri 30,1’ iken, Şanlıurfa medyan yaş değeri 18,9 ve Diyarbakır
medyan yaş değeri 21,7’dir. Grafikte de görüldüğü gibi Bölge’nin medyan yaşı Türkiye
ortalamasının oldukça altındadır.
2.1.1.5 Nüfusun Yerleşim Yerine Göre Dağılımı
2011 ve 2012 yıllarında şehir ve köylerde yaşayan nüfusa göre dağılım aşağıdaki tabloda
gösterilmektedir. Türkiye’de şehir nüfusunun toplam nüfus içindeki payı 2012’de % 77,3 iken,
Diyarbakır ilinde bu oran % 72,6, Şanlıurfa ilinde ise Türkiye ortalamasının çok altında olup %
55,4’dür. Şanlıurfa ilinde kır nüfusunun bu kadar yüksek olmasında (% 44,6) GAP ile artan
tarımsal faaliyetler etkili olmaktadır.
Tablo 2.6- TRC2 Bölgesi Şehir ve Köy Nüfusu, 2011-2012
Türkiye
TRC2 Bölgesi
Şanlıurfa
Şehir ve Köy
Nüfusunun Toplam
Nüfus İçindeki Oranı
(%)
Şehir
Köy
Yıllar
Toplam
Şehir
Nüfusu
Kır nüfusu
2011
74.724.269
57.385.706
17.338.563
76,8
23,2
2012
75.627.384
58.448.431
17.178.953
77,3
22,7
2011
3.287.197
2.084.276
1.202.921
63,4
36,6
2012
3.354.242
2.130.713
1.223.529
63,5
36,5
2011
1.716.254
951.925
764.329
55,5
44,5
2012
1.762.075
975.455
786.620
55,4
44,6
44
Diyarbakır
Şehir ve Köy
Nüfusunun Toplam
Nüfus İçindeki Oranı
(%)
Şehir
Köy
Yıllar
Toplam
Şehir
Nüfusu
Kır nüfusu
2011
1.570.943
1.132.351
438.592
72,1
27,9
2012
1.592.167
1.155.258
436.909
72,6
27,4
Kaynak: TÜİK, 2012.
Grafikte Düzey 2 Bölgeleri arasında yapılan sıralamaya göre, TRC2 Bölgesi, şehir ve kır
nüfusunun toplam nüfus içindeki oranı sıralamasında orta sıralarda yer almaktadır.
Grafik 2.10- Şehir ve Kır Nüfusunun Toplam Nüfus İçindeki Oranı, 2012
Kır Nüfusu
36,48
Ağrı
Van
Zonguldak
Kastamonu
Trabzon
Hatay
Aydın
Erzurum
Balıkesir
Şanlıurfa, Diyarbakır
Manisa
Kırıkkale
Mardin
Samsun
Malatya
Tekirdağ
Konya
Antalya
Kayseri
Kocaeli
Gaziantep
Bursa
Adana
İzmir
63,52
Ankara
İstanbul
120
100 22,72
80
60
40 77,28
20
0
Türkiye
%
Şehir Nüfusu
Kaynak: TÜİK, 2012.
Grafikte ise her iki ilin 1990, 2000 ve 2012 yıllarına ait kır-kent nüfuslarının oranları
verilmiştir.
45
Grafik 2.11- Kır-Kent Nüfusu, 1990-2000-2012
80
73
70
60
%
58
55
45
50
55
45
42
60
55
45
40
40
27
30
Kent Nüfusu
Kır Nüfusu
20
10
0
1990
2000
2012
Şanlıurfa
1990
2000
2012
Diyarbakır
Kaynak: TÜİK, 2012.
Grafikte Diyarbakır ilinde kır nüfusundaki çözülmenin Şanlıurfa ilinden çok fazla olduğu
görülmektedir. Bunda, GAP’ın etkisi bulunmaktadır. Şanlıurfa kır nüfusu, toplam nüfus
içerisinde büyük bir orana sahiptir. GAP ile birlikte sulama alanlarının artması, kır nüfusunun
azalmasının önüne geçmiştir. Diyarbakır kır nüfusunda çok büyük bir azalma söz
konusudur.1990 yılında toplam nüfus içinde % 45 orana sahip olan Diyarbakır kır nüfusu, 2012
yılında % 27’ye düşmüştür. Diyarbakır ilçelerinin büyük bir kısmında kır nüfusu önemli bir paya
sahiptir. Ancak bu pay toplam nüfus içinde küçülmektedir.
Tablo 2.7- Şanlıurfa İlçelerinin Şehir-Kır Nüfusu, 2012
Şanlıurfa
Şehir
Nüfusu
975.455
Merkez
526.247
67
262.709
33
Akçakale
28.684
31
63.047
69
Birecik
48.706
53
42.899
47
Bozova
11.809
21
45.591
79
Ceylanpınar
48.050
62
29.931
38
Halfeti
8.536
22
31.073
78
Harran
7.375
10
65.564
90
Hilvan
22.633
55
18.431
45
Siverek
120.556
53
106.461
47
Suruç
56.963
56
44.388
44
Viranşehir
95.896
56
76.526
44
(%)
Kır Nüfusu
(%)
55
786.620
45
46
Kaynak: TÜİK, 2012.
Tablo 2.8- Diyarbakır İlçelerinin Şehir-Kır Nüfusu, 2012
Diyarbakır
3
Şehir
Nüfusu
1.155.258
(%)
Kır Nüfusu
(%)
73
436.909
27
Merkez
892.713
94
57.381
6
Bismil
60.150
54
51.596
46
Çermik
18.505
37
31.804
63
Çınar
12.037
18
54.971
82
Çüngüş
2.439
18
11.105
82
Dicle
9.023
22
31.333
78
Eğil
5.069
22
17.959
78
Ergani
69.868
59
49.299
41
Hani
8.824
27
23.747
73
Hazro
4.536
27
12.441
73
Kocaköy
5.942
36
10.370
64
Kulp
11.205
30
25.986
70
Lice
11.271
41
16.143
59
Silvan
43.676
51
42.774
49
Kaynak: TÜİK, 2012.
2.1.1.6 Nüfus Bağımlılık Oranı
Nüfus bağımlılık oranı 2012 yılı için Türkiye’de % 48,03’tür. TÜİK verilerine göre
Türkiye’de bu oranın gittikçe düştüğü görülmektedir. Doğurganlık oranının yüksek olması
nedeniyle genç nüfus bağımlılık oranının toplam bağımlılar arasındaki oranı oldukça yüksektir.
Tablo 2.9- Nüfus Bağımlılık Oranı (%), 2012
Yıl
2010
3
Türkiye
48,89
Yaşlı
Bağımlılık
Oranı
(65+)
10,76
TRC2
76,52
6,48
70,04
Şanlıurfa
83,43
6,1
77,32
Diyarbakır
69,57
6,87
62,71
Bölge
Toplam Yaş
Bağımlılık
Oranı
Genç
Bağımlılık
Oranı (0-14)
38,13
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırları içerisindeki ilçeler: Bağlar, Kayapınar, Sur, Yenişehir’dir.
47
Yıl
Türkiye
48,42
Yaşlı
Bağımlılık
Oranı
(65+)
10,91
TRC2
74,88
6,5
68,38
Şanlıurfa
82,53
6,19
76,34
Diyarbakır
67,23
6,81
60,42
Türkiye
48,03
11,12
36,91
TRC2
74,05
6,6
67,46
Şanlıurfa
81,66
6,28
75,38
Diyarbakır
66,34
6,92
59,42
Toplam Yaş
Bağımlılık
Oranı
Bölge
2011
2012
Genç
Bağımlılık
Oranı (0-14)
37,51
Kaynak: TÜİK, 2012.
Tabloda görüldüğü gibi Şanlıurfa ve Diyarbakır illeri oranları Türkiye ortalamasının çok
üzerindedir. Her iki ilde de yüksek doğurganlığa bağlı olarak genç bağımlılık oranı çok yüksektir.
Grafik 2.12- Düzey 2 Bölgeleri Toplam Yaş Bağımlılık Oranı, 2012
74
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Tekirdağ
İzmir
Ankara
İstanbul
Bursa
Zonguldak
Balıkesir
Antalya
Kocaeli
Aydın
Manisa
Adana
Trabzon
Samsun
Malatya
Kırıkkale
Konya
Kayseri
Kastamonu
Erzurum
Hatay
Gaziantep
Ağrı
Van
Şanlıurfa,…
Mardin
Türkiye (48)
Kaynak: TÜİK, 2012.
Yaş bağımlılık oranı Düzey 2 Bölgeleri ile karşılaştırıldığında, TRC2 Bölgesi 2’nci
sıradadır. Ülkenin doğusundan batısına doğru gidildikçe bu oran düşmektedir.
2.1.1.7 Nüfusun Eğitim Durumu
Aşağıda grafiği verilen 2012 yılına ait değerlendirme, TÜİK veritabanından alınan 15 yaş
ve üzeri nüfus içinde eğitim durumu bilinen Türkiye geneli 55.618.439 kişi ile Bölge geneli
1.999.815 kişiyi kapsamaktadır.
48
Şanlıurfa
27,6
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
0,7
0,2
3,5
5,1
5,7
6,3
0,3 5,3
0,1
5,9
2,6
4,6
0,3
0,1
2,8
6,2
9,9
14,1
19,6
21,4
23,4
14,2
16,7
17,4
16,9
13,7
15,4
16,5
0,2 4,4
0,1
7,2
11,3
2,3
14,6
18,1
18,3
23,4
23,5
Grafik 2.13- 15 Yaş ve Üzeri Nüfusun Eğitim Durumu4 (%), 2012
Türkiye
Okuma yazma bilmeyen
Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen
İlkokul mezunu
İlköğretim mezunu
Ortaokul veya dengi okul mezunu
Lise veya dengi okul mezunu
Yüksekokul veya fakülte mezunu
Yüksek lisans mezunu
Doktora mezunu
Bilinmeyen
Kaynak: TÜİK, 2012.
15 yaş ve üzeri nüfusun eğitim durumuna bakıldığında Türkiye genelinde okuryazar
olmayanların oranı % 5,7 olarak hesaplanmışken Bölge’de bu oran % 14,2’ye kadar çıkmıştır.
Şanlıurfa ve Diyarbakır illeri değerleri benzerlik göstermektedir. Türkiye genelinde 15 yaş ve
üzeri nüfus içerisinde bir okul bitirmediği halde okuryazar olanların oranı % 6,3 iken Bölge’de bu
oran % 16,7’dir. Bu durum bölgede okuryazarlığın örgün eğitim çağ yaşı dışında öğrenildiği
sonucunu çıkarmaktadır. Şanlıurfa ilinde bir okul bitirmediği halde okuryazar olanların oranı %
18,1 iken Diyarbakır ilinde bu oran % 15,4’tür.
Türkiye genelinde ilkokul, ortaokul ve ilköğretim mezunlarının toplamı % 52,3 iken
Bölgede bu oran % 43,4 olarak Türkiye ortalamasının altındadır. Bu durum Türkiye genelinde
orta ve üst yaş grubunun genel eğitim düzeyini yansıtmaktadır. Bu grupta Bölgenin Türkiye
ortalamasının altında bulunması Bölgede okullaşma oranlarının geçmişte düşük seviyelerde
olduğu şeklinde yorumlanabilir.
Lise ve dengi mezunlarının 15 yaş ve üzeri nüfus içindeki oranı Türkiye genelinde % 21,4
iken Bölge ortalaması % 14,1 ile daha düşük seyretmiştir. Onbeş yaş ve üzeri nüfus içinde lise ve
dengi mezunlarının oranı Diyarbakır ilinde % 16,9 ile Bölge ortalamasının üzerinde, Şanlıurfa
ilinde ise % 11,3 ile Bölge ortalamasının altında gerçekleşmiştir. Şanlıurfa ilinde kırsal nüfus
yoğunluğunun fazla olması ve kırsal alanda ortaöğretim kurumlarının bulunmaması bu durumu
etkileyen sebeplerden biri olarak değerlendirilmektedir. Kırsal nüfus oranının yüksek olması,
4
İlgili araştırmada durumu bilinmeyenler dikkate alınmamıştır.
49
Şanlıurfa ilinde ilköğretimden ortaöğretime olan geçişleri azaltan etmenlerden biri olarak ifade
edilmektedir. Bu açıdan kırsal nüfusun ortaöğretime erişilebilirliğinin artırılması gerekmektedir.
Onbeş yaş ve üzeri nüfus içindeki yükseköğretim mezunlarının oranının Türkiye genelinde
% 9,9 ile düşük bir seviyede gerçekleştiği; bunun yanında Bölgede bu oranın % 5,3, Şanlıurfa
ilinde ise % 4,4 ile daha düşük bir oranda olduğu görülmektedir. Diyarbakır ilinde bu oran % 6,2
ile Bölge ortalamasının üzerindedir. Bu sınıflandırma için yüksek lisans ve doktora mezunları
Türkiye genelinde % 0,9 iken Bölge’de % 0,4’tür (Bkz-Ek 2: Altı Yaş Üzeri Nüfusun Okuryazar
Oranı).
2.1.1.8 Nüfus Projeksiyonları
Nüfus projeksiyonları, gelecekteki sosyal ve ekonomik politikaları yansıtan ve
sayısallaştıran, aynı zamanda sektörler için gerekli olan üretici ve tüketici kitlenin tespitinde
yardımcı bir araç niteliğini taşımaktadır. Nüfus projeksiyonları amaca göre ülke geneli, bölge ve
il düzeyinde ya da değişik nüfus büyüklüğüne sahip yerleşmeler, idari birimler bazında olmak
üzere farklı boyutlarda yapılabilmektedir.
TÜİK tarafından 2013 yılı ve sonrası nüfus projeksiyonları kuşak bileşenler yöntemi
kullanılarak yapılmıştır. Kuşak bileşenler yöntemi, doğurganlık, ölümlülük ve göç bileşenlerine
göre, aynı yaş grubundaki kuşakların yaşam boyu izlenmesi esasına dayanır. Kuşaklar bir yıllık
doğum kuşaklarıdır (yaş kuşakları). Bileşenler ise doğumlar, ölümler ve göçlerdir. Projeksiyona
ait tablo aşağıdadır.
Tablo 2.10- Nüfus Projeksiyonu, 2013-2023
Yıllar
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Türkiye
2013
1.807.152
1.615.053
3.422.205
76.481.847
2014
1.853.688
1.638.044
3.491.732
77.323.892
2015
1.901.779
1.661.074
3.562.853
78.151.750
2016
1.951.375
1.684.150
3.635.525
78.965.645
2017
2.002.483
1.707.231
3.709.714
79.766.012
2018
2.055.044
1.730.232
3.785.276
80.551.266
2019
2.109.038
1.753.156
3.862.194
81.321.569
2020
2.164.487
1.775.928
3.940.415
82.076.788
2021
2.221.369
1.798.521
4.019.890
82.816.250
2022
2.279.677
1.820.874
4.100.551
83.540.076
2023
2.339.322
1.842.923
4.182.245
84.247.088
Kaynak: TÜİK, 2012.
2023'te, 2012 ADNKS sonuçlarına kıyasla 60 ilin nüfusu artarken 21 ilin nüfusu
azalacaktır. Nüfusu en fazla olan dört ilin sıralamasında bir değişiklik olmayacaktır. Ankara’nın
nüfusu 5,9 milyona yükselirken İzmir’in nüfusu 4,4 milyon, Bursa’nın nüfusu 3,1 milyon
50
olacaktır. 2012’de en büyük beşinci il olan Adana’nın yerini 2,6 milyonluk nüfusu ile Antalya
alacaktır.
2023 yılında Şanlıurfa’nın nüfusunun 2.339.322 kişi olması beklenirken, Diyarbakır
nüfusunun 1.842.923 kişi olacağı tahmin edilmektedir. 2012 yılında nüfus sıralamasında 9. sırada
bulunan Şanlıurfa 2023 yılında Türkiye’nin nüfusu en fazla 6. ili olacaktır. 2012 yılında nüfus
sıralamasında 12. sırada bulunan Diyarbakır ise 2023 yılında bir sıra ilerleyerek 11. Sırada
bulunan il olacaktır.
Tablo 2.11- Nüfus ve Yıllık Ortalama Artış Hızları, 2012-2023
2012
2023
Şanlıurfa
1.762.075
2.339.322
Yıllık
Ortalama
Artış Hızı
(‰)
25,8
Diyarbakır
1.592.167
1.842.923
13,3
TRC2 Bölgesi
3.354.242
4.182.245
20,1
Türkiye
75.627.384
84.247.088
9,8
Kaynak: TÜİK, 2012.
Yıllık nüfus artış hızları incelendiğinde Şanlıurfa 2023 yılında ‰ 25,8 ile Türkiye’nin en
fazla yıllık nüfus artış hızına sahip ili olacaktır. Diyarbakır ‰ 13,3 ile 2023 yılında en fazla nüfus
artış hızına sahip 11. il olacaktır.
Tablo 2.12- Cinsiyete Göre Ortanca Yaş, 2012-2023
2012
2023
Toplam
Erkek
Kadın
Toplam
Erkek
Kadın
Şanlıurfa
18,9
18,3
19,4
20,8
20,1
21,4
Diyarbakır
21,7
21,3
22,0
25,1
24,6
25,7
Türkiye
30,1
29,5
30,6
34,0
33,3
34,6
Kaynak: TÜİK, 2012.
En düşük ortanca yaş, 2012 yılında Şırnak’ta (18,5) iken, 2023 yılında 20,8’lik değeri ile
Şanlıurfa’da olacaktır. Diyarbakır, 2012 yılında en düşük ortanca yaş sıralamasında 21,7 ile
11.sırada bulunurken, 2023 yılında 25,1 ile yine aynı sırada yer alacaktır.
2012’de çocuk nüfus (0-14 yaş grubu) oranının en yüksek olduğu il Şırnak’tır (% 42).
Şırnak’ı % 41,5 ile Şanlıurfa takip etmektedir. 2023’te Şanlıurfa çocuk nüfusunun en yüksek
olduğu il olacaktır.
51
2.1.2 Göç
Tarımda makineleşmenin artması nedeniyle 1950’li yıllarda Türkiye’deki nüfus
hareketlerinin yoğunlaşarak sorun haline geldiği dönemin başlamıştır. 1980’li yıllara kadar
Türkiye’deki göç genelde kırsaldan kent merkezine doğru olmuştur; ancak, 1980’lerden sonra
artan ulaşım ve iletişim imkânları ve bölgeler arasında artan eşitsizlikler sonucunda göçler daha
çok ülkenin batısındaki büyük metropollere ve kentlerden kentlere doğru olmuştur. Diyarbakır ve
Şanlıurfa illerinin de içinde bulunduğu Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki göç hareketleri de
biraz gecikmeli de olsa Türkiye’deki göç hareketlerinin yönünde bir seyir izlemiştir. Diyarbakır
ve Şanlıurfa illerindeki göç hareketlerine baktığımızda karşımıza iki özgün sorun çıkmaktadır.
Diyarbakır ilinde yaşanan göç, 1990’larda artan şiddet olayları sonucu yerleşim yerini bırakıp
daha güvenli bir yere taşınma ile ortaya çıkan bir göç hareketidir. Şanlıurfa ilinde ise Bölgedeki
terör olaylarından dolayı artan göçün yanı sıra, en az bunun kadar önem taşıyan mevsimlik
göçtür.
Bölgede nüfus çift yönlü göç hareketlerinden dolayı çok değişken bir yapı arz etmektedir.
Bölge göç almakla beraber, bundan daha fazlasını dışarıya vermektedir. Aşağıdaki tabloda her iki
ile ait göç sayıları ve net göç hızı mevcuttur. Tablodan da görüleceği gibi her iki bölgedeki net
göç sayısı ve hızı eksi yöndedir.
Tablo 2.13- İllerin Net Göç Değerleri, 2012
Aldığı Göç
Verdiği Göç
Net Göç
Şanlıurfa
31.890
44.878
-12.988
Net Göç
Hızı (Binde)
-7,34
Diyarbakır
TRC2
Bölgesi
30.789
47.575
-16.786
-10,49
59.515
89.289
-29.774
-8.84
Kaynak: TÜİK, 2012.
2012 yılında Diyarbakır ve Şanlıurfa, Düzey 2 Bölgeleri içinde dışarıya en çok göç veren
bölgedir. Grafikte TRC2 Bölgesi net göç miktarının negatif değerde ve son sırada olduğu
görülmektedir.
52
15
30.000
10
20.000
5
10.000
0
0
-10.000
-20.000
-5
-10
-15
-30.000
-20
-40.000
-25
Net Göç
‰
40.000
İstanbul
Antalya
Ankara
Kocaeli
Trabzon
Tekirdağ
Bursa
Aydın
İzmir
Balıkesir
Manisa
Kastamonu
Konya
Zonguldak
Kırıkkale
Gaziantep
Malatya
Erzurum
Kayseri
Samsun
Van
Hatay
Adana
Mardin
Ağrı
Şanlıurfa,…
Kişi
Grafik 2.14- Düzey 2 Bölgeleri Net Göç Sayıları ve Net Göç Hızı, 2012
Net Göç Hızı (Sağ Eksen)
Kaynak: TÜİK, 2012.
TRC2 Bölgesi göç alan ve göç veren bir yapıya sahiptir. Daha çok kendi kırsal alanından ve
çevre illerden göç alıp, aldığı göçten daha fazla miktarda da göç vermektedir. Net göç olarak
negatif değerlerde seyretmektedir.
Grafik 2.15- TRC2 Bölgesi ve Düzey 2 Bölgeleri Arasındaki Göç Akışı, 2012
Kişi
15.000
10.000
5.000
İstanbul
Adana
Gaziantep
Mardin
Ankara
Antalya
İzmir
Malatya
Hatay
Bursa
Van
Aydın
Kocaeli
Manisa
Konya
Kayseri
Samsun
Balıkesir
Kırıkkale
Ağrı
Tekirdağ
Trabzon
Erzurum
Kastamonu
Zonguldak
0
TRC2 Bölgesinin Aldığı Göç
TRC2 Bölgesinin Verdiği Göç
Kaynak: TÜİK, 2012.
Göç akışı incelendiğinde; Bölge en çok göçü İstanbul iline vermektedir. İkinci sırada ise
mevsimlik göçün en yoğun olduğu Çukurova Bölgesi gelmektedir. En çok göç alınan bölgelerin
İstanbul ve Çukurova Bölgesi olması, verilen göçün bir kısmının mevsimlik göç olduğu şeklinde
değerlendirilebilir.
53
Grafik 2.16- Verilen Göçün Yaş Durumu, 2012
8.000
7.000
6.000
Kişi
5.000
4.000
3.000
2.000
1.000
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
0
'0-4' '5-9' '1014'
'1519'
'2024'
'2529'
'3034'
'3539'
'4044'
'4549'
'5054'
'5559'
'60- '65+'
64'
Kaynak: TÜİK, 2012.
TRC2 Bölgesi’nin verdiği göçün yaş durumu incelediğinde; en fazla göçün 20-30 yaş
grubunda olduğu görülmektedir. İşsizlik bu yaş grubundaki göçün en temel nedenidir.
Göç, kentlerde altyapının ve sosyal donatıların nüfusa oranla yetersiz kalması gibi
sorunlara; işsizlik, yoksulluk, marjinalleşme gibi sosyo-ekonomik sorunlara yol açmaktadır.
EKOSEP projesi bulgularına göre; Bölgede göçün, göç eden insanlar üzerinde ekonomik ve
sosyal değişikliklere yol açmasının yanında, ruhsal ve psikolojik sorunlara yol açtığı
görülmektedir. Bu insanların kent hayatına uyum sağlayamadıkları, ekonomik anlamda üretken
duruma geçemedikleri görülmektedir.
2.2 SOSYAL YAPI
2.2.1 Eğitim
Eğitim düzeyi ulusal ve uluslararası gelişmişlik endekslerinde yer alan en önemli
göstergelerden biridir. Eğitim, ekonomik ve sosyal ihtiyaçların karşılanması için gereken nitelikli
işgücünün yetişmesinde, değişen talep yapısına uygun beceri ve bilgi altyapısının
oluşturulmasında, kaynakların verimli olarak kullanılmasında önemli bir role sahiptir.
54
2.2.1.1 Okuryazarlık Durumu
Grafik 2.17- Okuryazarlık Durumuna Göre Nüfus (6 yaş ve üzeri), 2012 5
120,0
100,0
10,4
3,4
91,0
96,7
9,0
3,3
85,1
90,3
96,7
9,7
3,3
83,8
95,8
98,6
93,0
4,2
1,4
7,0
Kadın
96,6
Erkek
82,6
89,6
Erkek
60,0
Toplam
%
80,0
40,0
Şanlıurfa
Diyarbakır
Okuma Yazma Bilmeyen
TRC2 Bölgesi
Toplam
16,2
Kadın
Kadın
14,9
Erkek
Erkek
Kadın
17,4
Toplam
0,0
Toplam
20,0
Türkiye
Okuma Yazma Bilen
Kaynak: TÜİK, 2012a.
Türkiye genelinde 6 yaş ve üzeri nüfus için okuma yazma bilmeyenlerin oranı % 4,2 olarak
tespit edilmişken, Bölgede bu değerin % 9,7 olduğu görülmektedir. Bu durum okuryazarlığın
bölgede önemli bir sorun olduğunu göstermektedir. Şanlıurfa ilinde % 10,4 olarak tespit edilen
okuma yazma bilmeyenlerin oranı Diyarbakır ili için % 9 olarak belirlenmiştir. Şanlıurfa ilinde
durumu bilinmeyen oranının fazla olması (% 4,8) ve bunların mevsimlik işçiler olduğunun
öngörülmesi nedeniyle okuma yazma bilmeyenlerin sayısının bu değerin üstünde olabileceği
değerlendirilmektedir.
Bölge’de dezavantajlı gruplardan olan kadın nüfusun okuryazarlık durumu incelendiğinde;
Türkiye geneli kadın nüfusu okuma yazma bilmeyen oranı % 7 iken Bölge’de % 16,2 ile Türkiye
ortalamasının 2 katından fazla olduğu görülmektedir. Şanlıurfa ilinde bu oran % 17,4, Diyarbakır
ilinde ise % 14,9 olarak tespit edilmiştir. Veriler bölgede okuma yazma bilmeyen kadınların
oranının yüksek olduğunu, bu konuda Bölge’de çalışmalar yapılması gerektiğini göstermektedir.
2.2.1.2 Okul Öncesi Eğitim
Okul öncesi eğitimin öğrenci başarısı üzerinde önemli etkileri olduğu bilinmektedir.
Bölgemizde özellikle kırsal yerleşim yerlerinde ilköğretim kademesinin başında öğrencilerin
Türkçeyi hiç bilmedikleri veya çok az bildikleri tespit edilmektedir. Öğrencilerin eğitim diline
5
Okuryazar durumu bilinenler üzerinden hesaplanan değerlerdir.
55
hâkim olamamaları, düşünme ve anlama gibi öğrenci başarısını etkileyecek çok önemli
yetilerinin gelişmesi önünde engel teşkil etmektedir. Okul öncesi eğitim gerek erken dil gelişimi
üzerine etkileri açısından gerekse modern eğitim araştırmalarının sonucu ortaya çıkmış olan
bulgular göz önüne alındığında eğitim alanında önem arz etmektedir.
Tablo 2.14- 2012-2013 Dönemi Okul Öncesi Eğitim Göstergeleri
Okul
Şube
Derslik
Öğrenci
Öğretmen
Öğretm
en
başına
düşen
öğrenci
sayısı
Şanlıurfa
944
2.107
1.391
43.260
2.022
21
31
Okullaş
ma
Oranla
rı (Net)
%
(4-5
Yaş)
44,73
Diyarbakır
TRC2
Bölgesi
800
1.476
1.027
29.600
1.395
21
29
40,06
1.744
3.583
2.418
72.860
3.417
21
30
42,83
27.197
61.920
49.372
1.077.93
3
62.933
17
22
44,04
Türkiye
Derslik
başına
düşen
öğrenci
sayısı
Kaynak: MEB, 2013.
Okul öncesi eğitimde 2012-2013 eğitim öğretim yılı 4-5 yaş okullaşma oranlarına
bakıldığında Şanlıurfa % 44,73 değeriyle Türkiye ortalamasına yakın bir değer alırken
Diyarbakır’ın % 40,06 ile Türkiye ortalamasının altında kaldığı görülmektedir. Öğretmen başına
düşen öğrenci sayısını bölge bazında incelediğimizde TRC2 Bölgesinde bu oran 21 iken
Türkiye’de bu oran 17’dir. Bu oranlar okul öncesi eğitimde öğretmen açığının olduğu
göstermektedir. TRC2 Bölgesinde derslik başına düşen öğrenci sayısı 30 iken Türkiye’de bu sayı
22 olduğundan, okul öncesi eğitimde derslik başına düşen öğrenci sayısı Türkiye ortalamasının
üzerindedir. TRC2 Bölgesinin 2023 yılındaki çocuk nüfusu göz önünde bulundurulduğunda
derslik ihtiyacı önem arz etmektedir.
2.2.1.3 İlkokul
Genç nüfusa sahip bir bölge olması sebebiyle TRC2 Bölgesi’nde öğrenci sayısı yüksektir.
Türkiye genelinde ilkokul öğrencisi sayısının toplam nüfusa oranı % 7,4 iken TRC2 Bölgesinde
ilkokul öğrencisi sayısının Bölge toplam nüfusuna oranı % 12,3’tür.
56
Tablo 2.15- İlkokul Eğitim Göstergeleri, 2012-2013
Şanlıurfa
1.391
9.254
8.528
235.006
8.972
Öğretm
en
başına
düşen
öğrenci
sayısı
26
Diyarbakır
TRC2
Bölgesi
1.027
7.217
5.831
177.174
7.346
24
42
99,64
2.418
16.471
14.359
412.180
16.318
25
45
-
Türkiye
29.169
251.027
234.920
5.593.91
0
282.043
20
30
98,86
Okul
Şube
Ders
lik
Öğre
nci
Öğretm
en
Derslik
başına
düşen
öğrenci
sayısı6
Okullaş
ma
Oranlar
ı (Net)
%
48
99,41
Kaynak: MEB, 2013.
İlkokul eğitiminde 2012-2013 eğitim-öğretim yılı okullaşma oranlarına bakıldığında
Şanlıurfa ve Diyarbakır Türkiye ortalamasının üzerindedir ve okullaşma oranı % 100’e çok yakın
bir değerdedir. Öğretmen başına düşen öğrenci sayısını bölge bazında incelediğimizde TRC2
Bölgesinde bu sayı 25 iken Türkiye’de 20’dir. Bu sayılar ilkokul eğitiminde öğretmen açığının
olduğu göstermektedir. TRC2 Bölgesinde derslik başına düşen öğrenci sayısı 29 iken Türkiye’de
bu sayı 24’tür. Derslik başına düşen öğrenci sayısı Türkiye ortalamasının üzerindedir. Eğitim
ortamının kalitesinde önemli göstergelerden biri olan derslik başına düşen öğrenci sayısının ülke
ortalamasının üstünde olması ilkokulda derslik ihtiyacının yüksek olduğunu göstermektedir.
TRC2 Bölgesinin 2023 yılındaki çocuk nüfusu göz önünde bulundurulduğunda derslik ihtiyacı
önem arz etmektedir.
2.2.1.4 Ortaokul
Temel eğitimin son basamağı olan ortaokul eğitiminde TRC2 bölgesinde öğrenci sayısı
yüksektir. Türkiye genelinde ortaokul öğrencisi sayısının toplam nüfusa oranı % 7,4 iken TRC2
Bölgesi’nde ortaokul öğrencisi sayısının Bölge toplam nüfusuna oranı % 11,2’dir.
6
İlkokul ve ortaokullarda derslik başına düşen öğrenci sayısı hesaplanırken; genellikle aynı dersliği ilkokul ve
ortaokul birlikte kullandığından, ilkokul ve ortaokul birlikte değerlendirilmiştir.
57
Tablo 2.16- Ortaokul Eğitim Göstergeleri, 2012-2013
Şub
e
Oku
l
Ders
lik
Öğr
enci
Öğretm
en
Öğretm
en
başına
düşen
öğrenci
sayısı
Derslik
başına
düşen
öğrenci
sayısı7
Okullaş
ma
Oranla
rı (Net)
%
Şanlıurfa
512
5.427
310
204.572
5.956
32
48
86,32
Diyarbakır
TRC2
Bölgesi
338
4.571
2.264
170.663
6.814
24
42
90,23
850
9.998
2.574
375.235
12.770
28
45
124.584
5.566.9
86
269.759
19
30
Türkiye
16.987
193.079
93,09
Kaynak: MEB, 2013.
Ortaokul eğitiminde 2012-2013 eğitim-öğretim yılı okullaşma oranlarına bakıldığında
Şanlıurfa ve Diyarbakır Türkiye ortalamasının altındadır. Öğretmen başına düşen öğrenci sayısı
Şanlıurfa’da ülke ortalamasının oldukça üstündedir. Diyarbakır’da öğretmen başına düşen
öğrenci sayısı, Şanlıurfa’dan iyi olmakla birlikte, ülke ortalamasının üstündedir. TRC2
Bölgesinde derslik başına düşen öğrenci sayısı 45 iken Türkiye’de bu sayı 30’dur. Derslik başına
düşen öğrenci sayısı Türkiye ortalamasının oldukça üzerindedir. Derslik başına düşen öğrenci
sayısının ülke ortalamasının üstünde olması ortaokulda derslik ihtiyacının yüksek olduğunu
göstermektedir. TRC2 Bölgesinin 2023 yılındaki çocuk nüfusu göz önünde bulundurulduğunda,
derslik ihtiyacı önem arz etmektedir.
2.2.1.5 Ortaöğretim
Ortaöğretim; genel ortaöğretim, mesleki ve teknik ortaöğretim olmak üzere ayrı ayrı
incelenmiştir.
Tablo 2.17- Genel Ortaöğretim Göstergeleri, 2012-2013
Şanlıurfa
75
1.856
1.238
65.688
1.838
Öğretm
en
başına
düşen
öğrenci
sayısı
26
Diyarbakır
TRC2
Bölgesi
Türkiye
73
2.152
1.169
82.586
2.475
25
52
35,00
148
4.008
2.407
148.274
4.313
25
45
-
4.214
85.533
70.107
2.725.9
119.393
16
28
35,14
Okul
Şube
Ders
lik
Öğre
nci
7
Öğretm
en
Derslik
başına
düşen
öğrenci
sayısı
Okullaş
ma
Oranla
rı (Net)
%
38
23,75
İlkokul ve ortaokullarda derslik başına düşen öğrenci sayısı hesaplanırken; genellikle aynı dersliği ilkokul ve
ortaokul birlikte kullandığından, ilkokul ve ortaokul birlikte değerlendirilmiştir.
58
Okul
Ders
lik
Şube
Öğre
nci
Öğretm
en
Öğretm
en
başına
düşen
öğrenci
sayısı
Okullaş
ma
Oranla
rı (Net)
%
Derslik
başına
düşen
öğrenci
sayısı
72
Kaynak: MEB, 2013.
Genel ortaöğretimde 2012-2013 eğitim-öğretim yılı okullaşma oranlarına bakıldığında
Şanlıurfa Türkiye ortalamasının oldukça altındadır. Diyarbakır ülke ortalaması ile aynı
düzeydedir. Şanlıurfa ve Diyarbakır illerinde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı ülke
ortalamasının oldukça üstündedir. TRC2 Bölgesinde derslik başına düşen öğrenci sayısı 45 iken,
Türkiye’de bu sayı 28’dir. Derslik başına düşen öğrenci sayısının ülke ortalamasının üstünde
olması ortaokulda derslik ihtiyacının yüksek olduğunu göstermektedir.
Tablo 2.18- Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Göstergeleri, 2012-2013
Öğret
men
Derslik
başına
düşen
öğrenci
sayısı
Okullaşm
a
Oranları
(Net)
%
Okul
Şube
Şanlıurfa
82
1.240
966
39.468
1.467
25
38
18,92
Diyarbakır
TRC2
Bölgesi
72
1.023
747
33.103
1.697
16
35
15,87
157
2.263
1.713
72.571
3.164
20
6.204
84.651
59.459
2.269.6
51
135.50
2
15
Türkiye
Derslik Öğrenci
Öğretm
en
başına
düşen
öğrenci
sayısı
37
34
32,24
Kaynak: MEB, 2013.
Mesleki ve teknik ortaöğretimde 2012-2013 eğitim-öğretim yılı okullaşma oranlarına
bakıldığında Diyarbakır’ın okullaşma oranı Şanlıurfa’ya nazaran iyi olmakla birlikte, her iki
ilinde mesleki ve teknik eğitimde okullaşma oranı, Türkiye ortalamasının oldukça altındadır.
Öğretmen başına düşen öğrenci sayısı, Şanlıurfa’da ülke ortalamasının oldukça üstündeyken,
Diyarbakır’da ülke ortalamasına yakındır. TRC2 Bölgesinde derslik başına düşen öğrenci sayısı
37 iken, Türkiye’de bu sayı 34’tür.
2.2.1.6 Taşımalı Eğitim
Türkiye genelinde temel eğitimde taşımalı eğitim uygulaması ile en fazla öğrenci taşınan
iller sırasıyla Şanlıurfa, Van ve Diyarbakır illeridir. Taşımalı eğitim dağınık yerleşim birimleri
için bir zorunlu olarak uygulanırken, taşıma merkezi olan okulların eğitim altyapısı ve taşıma
organizasyonu önem arz etmektedir. Taşımalı eğitime ait veriler aşağıdaki tabloda ayrıntılı olarak
gösterilmiştir.
59
Tablo 2.19- Temel Eğitimde Taşımalı Eğitim Göstergeleri, 2012-2013
Taşınan
okulsuz
yerleşim
birimi
sayısı
1.576
Taşınılan
merkez
okul sayısı
Taşınan
ilkokul
öğrenci
sayısı
Taşınan
ortaokul
öğrenci
sayısı
953
22.547
47.481
Taşınan
okul sayısı
Şanlıurfa
264
Diyarbakır
162
822
654
12.883
33.614
TRC2 Bölgesi
426
2.398
1.607
35.430
81.095
7.037
18.401
27.635
274.504
536.305
Türkiye
Kaynak: MEB, 2013.
Türkiye genelinde ortaöğretimde taşımalı eğitim uygulaması ile en fazla öğrenci taşınan
iller sırasıyla Hatay, Van, Şanlıurfa ve Diyarbakır illeridir. Ortaöğretimde taşınan öğrenci sayısı
aşağıdaki tabloda cinsiyet bazında verilmiştir.
Tablo 2.20- Ortaöğretimde Taşımalı Eğitim Göstergeleri, 2012-2013
Toplam
Kadın
Erkek
Şanlıurfa
18.604
11.968
6.636
Diyarbakır
15.380
8.918
6.462
TRC2 Bölgesi
33.984
20.886
13.098
Türkiye
376.566
204.934
171.632
Kaynak: MEB, 2013
2.2.1.7 Yükseköğretim
Bölgede yükseköğretim kurumu olarak Diyarbakır ilinde Dicle Üniversitesi, Şanlıurfa
ilinde Harran Üniversitesi bulunmaktadır. Diyarbakır ilinde 1974, Şanlıurfa ilinde 1992 yılında
kurulan üniversiteler bölge için yetişmiş insan kaynağı ve bilimsel araştırmalar konusunda önem
taşımaktadır.
2.2.2 Sağlık
2.2.2.1 Hastane Sayısı
2011 yılı hastane sayılarına bakıldığında Şanlıurfa’da 15’i kamu hastanesi 2’si özel toplam
17 hastane bulunmaktadır. 81 il içerisinde Şanlıurfa, toplam hastane sayısı sıralamasında
33.sırada yer almaktadır. Diyarbakır 14 kamu hastanesi ve 8 özel hastane olmak üzere toplam 22
hastaneye sahiptir. Diyarbakır 81 il içerisinde toplam hastane sayısı sıralamasında 17.sıradadır.
Hastane sayılarına ait veriler aşağıdaki tabloda ayrıntılı olarak yer almaktadır.
Tablo 2.21-Hastane Sayısı, 2011
Şanlıurfa
Diyarbak
Türkiye
TRC2
60
Şanlıurfa
Diyarbak
Düzey 2
ır
Kamu
15
14
29
907
16
ır İl
Sırası
20
Özel
2
8
10
503
40
18
20
17
22
39
1.410
33
17
17
Toplam
Bölgesi
İl Sırası
Bölgeleri
Sırası
15
Kaynak: TÜİK, 2011.
2.2.2.2 Yatak Kapasiteleri
2011 yılı hastane yatak kapasiteleri incelendiğinde, Şanlıurfa’da 1.861’i kamu hastanesine
ait, 240’ı özel hastanelere ait toplam 2.101 yatak bulunmaktadır. 81 il içerisinde Şanlıurfa, toplam
hastane yatak sayısı sıralamasında 27.sırada yer almaktadır. Diyarbakır 3.396’sı kamu
hastanelerine ait ve 595’i özel hastanelere ait olmak üzere toplam 3.391 hastane yatak sayısına
sahiptir. Diyarbakır, 81 il içerisinde toplam hastane yatak sayısı sıralamasında 10.sıradadır.
Hastane yatak sayılarına ait veriler aşağıdaki tabloda ayrıntılı olarak yer almaktadır.
Tablo 2.22-Yatak Sayısı, 2011
26
Diyarbak
ır İl
Sırası
8
Düzey 2
Bölgeleri
Sırası
14
31.648
28
11
14
188.047
27
10
14
Şanlıurfa
Diyarbak
ır
TRC2
Bölgesi
Türkiye
Şanlıurfa
İl Sırası
Kamu
1.861
3.396
5.257
156.399
Özel
240
595
835
2.101
3.991
6.092
Toplam
Kaynak: TÜİK, 2011.
TRC2 Bölgesinde yüzbin kişi başına düşen toplam hastane yatak sayısı 2007 yılında bu
sayı 145 iken, 2011 yılında 185’e çıkmıştır. Diyarbakır'da bu sayı 254 yatak ile Türkiye
ortalamasına çok yakın iken, Şanlıurfa'da 185 yatak ile ortalamanın çok altında olduğu
görülmektedir.
61
Grafik 2.18- Yıllara Göre 100 Bin Kişi Başına Düşen Hastane Yatak Sayısı, 2007-2011
300
250
150
152
145
254
252
185
178
152
118
109
235
198
188
183
200
250
238
234
230
125
110
122
100
50
0
2007
2008
Türkiye
2009
TRC2 Bölgesi
Şanlıurfa
2010
2011
Diyarbakır
Kaynak: TÜİK, 2011.
2.2.2.3 Personel Durumu
Sağlık personeli sayısı bakımından Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin, Türkiye
sıralamasındaki yerleri iyi denilebilecek düzeydedir. Uzman hekim sayısında TRC2 bölgesi 26
bölge içinde 11.sıradadır. Diş hekimi sayısında TRC2 bölge sıralaması 17’ye düşmektedir. Sağlık
personeli sayısına ait ayrıntılı veriler aşağıdaki tablodadır.
Tablo 2.23-Sağlık Personeli Sayısı, 2011
Sağlık
Personeli
Uzman
Hekim
Pratisyen
Hekim
Diş
Hekimi
Sağlık
Memuru
Hemşire
Ebe
Türkiye
Şanlıurfa
İl Sırası
Diyarbak
ır İl
Sırası
Düzey 2
Bölgeleri
Sırası
1.979
66.064
17
12
11
754
1.535
39.712
11
13
13
128
207
335
21.099
29
22
17
1.468
1.819
3.287
110.862
22
15
17
1.676
2.702
4.378
124.982
19
8
13
696
939
1.635
51.905
25
16
16
Şanlıurfa
Diyarbak
ır
TRC2
Bölgesi
832
1.147
781
Kaynak: TÜİK, 2011.
Yıllara göre toplam hekim sayısı hem Türkiye’de hem de bölge illerinde paralel bir artış
içindedir. Aşağıdaki grafikte 2005-2011 yıları arasında toplam hekim sayısının seyri
gözükmektedir.
62
4.500
140.000
4.000
120.000
Hekim Sayısı
3.500
100.000
3.000
2.500
80.000
2.000
60.000
1.500
40.000
1.000
Hekim Sayısı
Grafik 2.19- Yıllara Göre Toplam Hekim Sayısı8, 2005-2011
20.000
500
-
2005
2006
TRC2 Bölgesi
2007
2008
Şanlıurfa
2009
2010
Diyarbakır
2011
Türkiye(Sağ Eksen)
Kaynak: TÜİK, 2011.
2.2.2.4 Yeşil Kart Sayısı
Hiçbir sosyal güvenlik kurumunun güvencesi altında olmayan ve sağlık hizmetleri
giderlerini karşılayacak durumda bulunmayan vatandaşların bu giderlerinin karşılanması için
yeşil kart sistemi uygulanmaktadır. Sağlık hizmetlerinin verilmesinde bölgede yeşil kart
uygulaması yaygın olarak kullanılmaktadır.
Tablo 2.24- Şanlıurfa ve Diyarbakır İlleri Yeşil Kartlı Sayıları, 2011
İli
Şanlıurfa
Diyarbakır
Merkez İlçe
Yeşil Kartlı
Sayısı
227.984
788.956
Nüfusa Oran
(%)
28,9
Diğer İlçeler
391.116
973.119
40,2
Toplam
619.100
1.762.075
35,1
Merkez İlçeler
227.408
950.094
23,9
Diğer İlçeler
327.919
642.073
51,1
Toplam
555.327
1.592.167
34,9
Yerleşim yeri
2012 Nüfusu
Kaynak: SB, 2011.
Şanlıurfa ili, yeşil kartlı sayısı itibariyle Türkiye genelinde oransal ve sayısal olarak en
yüksek değerde bulunan illerden biridir. İl nüfusunun % 35,1’i yeşil kartlıdır. Şanlıurfa’da
bulunan 619.100 yeşil kartlının % 38,9’u merkez ilçede, % 40,2’si diğer ilçelerdedir.
8
Uzman doktor sayıları TUİK Bölgesel Göstergeler, Sağlık istatistiklerinden alınmıştır. Oranlar ADNKS 2007 Nüfus verilerine göre
hesaplanmıştır. Nüfus hareketleri ihmal edilmiştir.
63
Diyarbakır ilinde de sağlık hizmetlerinden yeşil karttan yararlananların sayısı çok
yüksektir. İl nüfusunun % 34,9’u yeşil kartlıdır. Diyarbakır’da bulunan 555.327 yeşil kartlının %
23,9’u merkez ilçelerde, % 51,1’i diğer ilçelerdedir.
Bölgede istihdam ve işgücüne katılım göstergelerindeki düşüklüğün bir sonucu olarak,
genel sağlık sigortası olan nüfusun oranı düşük seviyede, yeşil kartlı nüfusun oranı yüksek
seviyededir.
2.2.3 Kültür
Kültür ve medeniyetin dünyaya yayıldığı bölge olarak kabul edilen "Bereketli Hilal”de yer
alan Şanlıurfa ve Diyarbakır kentleri Dicle ve Fırat Nehirlerinin verimli topraklarının çekiciliği
nedeni ile tarihin her döneminde önemli kültürlere ev sahipliği yapmıştır.
Bölge, tarih öncesi devrilerden günümüze kadar çok sayıda uygarlığın gelişimine sahne
olmuş, pek çok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bu özelliği günümüzde de etnik çeşitlilik, halk
kültürünün ve folklorik öğelerin zenginliği olarak devam etmektedir. TRC2 Bölgesindeki
Şanlıurfa ve Diyarbakır kentleri son yıllarda ön plana çıkan zengin kültürel ve tarihi potansiyelini
koruyarak geliştirmeyi hedeflemektedir.
2.2.3.1 Kültürel Miras
Tarih öncesi devirler ve sonrasında sürekli olarak yerleşim ve ticaret merkezleri olan
Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri insanlığın kültürel gelişimine ve önemli uygarlıklara sahne
olmuştur. Tarihindeki birçok değeri günümüze taşıyan bölge, tüm insanlığa ait olan zengin
kültürel bir mirasa sahiptir.
Bölge paleolitik ve neolitik dönem öncesi ve neolitik dönem yerleşimleri başta olmak üzere
eski çağ kalıntıları ile insanlık kültürünün gelişiminde büyük önem taşımaktadır. 1994 yılı
sonrasındaki kazılarla ortaya çıkarılan Göbekli Tepe tarihi tapınak alanı M.Ö. 9.000-10.000
dönemlerine tarihlenmektedir. Şanlıurfa’da bulunan Göbekli Tepe bir dünya mirası olarak,
bilinen tarihi değiştirmiştir Göbekli Tepe ile ilgili bahsi geçen bilimsel veriler, arkeoloji
çalışmalarında neolitik dönemle ilgili kuramsal çerçevenin ve tarihlendirmelerin yeniden
değerlendirilmesini gerektiren önemli bilgiler vermektedir. Göbekli Tepe’nin, konumu, boyutları,
tarihlendirilmesi ve yapılarının anıtsallığı ile Neolitik dönem için ünik bir kutsal alan olduğu
anlaşılmıştır. Nevali Çori ise ilk yerleşim yerlelerinden biridir. Nevali Çori yerleşmesi, insanların,
yerleşik hayata geçmeye başladığı, yoğun avcılığın yanı sıra bitki ve hayvanları evcilleştirmeye
çalıştığı bir dönemi yansıtır. Neolitik Çağ döneminde iskân edildiği arkeolojik buluntularla tespit
edilen Şanlıurfa şehir merkezindeki Balıklıgöl çevresi (MÖ 11.500), ilk yerleşmelerin izlerini
günümüze taşımaktadır. Şanlıurfa ili çok sayıda arkeolojik kazı gerçekleştirilen iller arasındadır.
Yapılan kazılarda paleolitik dönemden başlamak üzere Osmanlı dönemine kadar tüm
Mezopotamya kültürüne ait bilgi ve belgeler elde edilmiştir.
Diyarbakır’daki Yontmataş Çağı’ndan kalma taş aletlerin bulunduğu Hilar Mağaraları,
Bakırtaş Çağı’nın özelliklerini gösteren Girikihaciyan, Körtiktepe’deki, Eğil’deki ve SilvanHasuni Mağaralarındaki buluntular ise Diyarbakır’ın medeniyet tarihindeki ve kültürel miras
64
konusundaki önemini ispatlamaktadır. Diyarbakır’ın Ergani İlçesinde bulunan neolitik dönemin
ve Anadolu’nun ilk yerleşmelerinden olan Çayönü yerleşmesi (MÖ 7.000-9.000) ızgara plan
sistemi, bina tipleri, tarım toplumuna geçiş, dünyadaki birçok medeniyetten yaklaşık iki bin yıl
önce madenciliğin ilk örneklerinin görülmesi gibi özellikleri ile yerleşimler tarihine, mimarlık
tarihine ve insanlığın sosyoekonomik gelişimine ışık tutmaktadır. Diyarbakır Bismil ilçesinin
yakınlarındaki Üçtepe Höyüğü’nde ise Tunç Çağı’ndan Roma Dönemi’ne kadar uzanan 13 yapı
katı ortaya çıkarılmıştır. Diyarbakır ili Bismil ilçesi sınırları içinde bulunan Körtiktepe (M.Ö.
10.000), yerleşik düzene geçişin başlarında yerleşim görmüş neolitik bir merkez olup,
çağdaşlarından farklı olarak daha gelişmiş bir kültür, yerleşme ve barınma sorunlarını çözmüş,
sosyal statüleri gelişmiş bir medeniyetin izlerini taşımaktadır.
Bölge illerinde çok sayıda sit alanı, arkeolojik alanlar, geleneksel kent dokuları ve sivil
mimari örnekleri bulunmaktadır.
2.2.3.2 Şanlıurfa Kültür Varlıkları
Kültür varlıkları açısından önemli bir mirasa sahip olan Şanlıurfa kentinde, yapılan
tespitlere göre M.Ö. 25’inci yüzyıldan itibaren günümüze kadar Ebla Krallığı, Akkad Krallığı,
Sümerler, Babiller, Hititler, Hurri-Mitanniler, Aramiler, Asurlular, Persler, Makedonyalılar,
Emeviler, Abbâsiler, Nûmeyroğulları ve Mervânîler, Büyük Selçuklular, Suriye-Filistin
Selçukluları, Musul Atabeyliği, Mısır ve Suriye Eyyûbileri, Roma ve Bizans İmparatorlukları
egemenlik kurmuş olan medeniyetlerdir.
Kentin kültür varlıklarının tescili için yapılan çalışmalar devam etmekle beraber Şanlıurfa
Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğünden alınan verilere göre il ve
ilçedeki tescil gruplarına göre taşınmaz kültür varlıkları aşağıda verilmiştir.
Tablo 2.25- Şanlıurfa İli İlçelere Göre Tescilli Taşınmaz Kültür Varlıkları, 2012
Arkeol
ojik Sit
Doğal
Sit
Kentsel
Sit
Diğer
Sitler
Tarihi
Sit
Merkez
123
1
1
2
1
Akçakale
26
Birecik
34
Bozova
Toplam
Sit
Alanı
128
Tescilli
Yapı
Toplam
1103
1231
26
4
30
37
78
115
34
34
11
45
Ceylanpınar
23
23
2
25
Halfeti
20
1
21
117
138
Harran
109
1
110
120
230
Hilvan
22
22
2
24
Siverek
26
27
62
89
Suruç
38
38
6
44
Viranşehir
20
20
29
49
İlçe Adı
2
1
1
65
İlçe Adı
Toplam
Arkeol
ojik Sit
Doğal
Sit
Kentsel
Sit
Diğer
Sitler
Tarihi
Sit
475
3
5
2
1
Toplam
Sit
Alanı
486
Tescilli
Yapı
Toplam
1534
2020
Kaynak: ŞKTVKK, 2012.
Şanlıurfa kent merkezi sit alanları ve tescilli taşınmaz kültür varlıkları açısından en zengin
yerleşim yeridir. Merkez ilçede 128 adet sit alanı ve 1103 adet tescilli yapı bulunmaktadır.
Şehir Surları: İlk inşa tarihi bilinmeyen, şehrin etrafını çevreleyen surların Harran Kapısı,
Bey Kapısı’na ait Mahmutoğlu Kulesi ile yer yer duvar ve burç kalıntıları günümüze
ulaşabilmiştir.
Urfa Kalesi: Urfa Kalesi’nin M.Ö. 9500 yıllarına ait neolitik bir yerleşim höyüğü üzerine
kurulduğu tahmin edilmektedir. Kalenin yanı başında çıkarılan ve Şanlıurfa Müzesinde
sergilenen 11.500 yıllık Balıklıgöl Heykeli, Urfa Kalesi dâhil Balıklıgöl havzasının tarihini
bilimsel olarak vermektedir. Kalenin üzerindeki korinth başlıklı iki sütun Edessa Kralı IX. Manu
döneminde, M.S. 240-242 yılları arasında birer anıt sütun olarak yapılmıştır.
Göbekli Tepe: Göbekli Tepe’de yapılan kazılarda, yerleşik yaşama geçişle ilgili mevcut
bilgileri tamamen değiştirecek buluntular ortaya çıkmıştır. Göbekli Tepe, M.Ö. 9.000-10.000
yani günümüzden 11.000-12.000 yıl öncesine tarihlenen Çanak Çömleksiz Neolitik yerleşim
merkezidir. 80 dönümlük alana sahip olan ören yeri, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca 2005
yılında 1. derece arkeolojik sit alanı ilan edilmiştir. İnsanoğlunun tek tanrılı dinlerden önceki çok
tanrılı döneme ait ilk tapınağı, M.Ö. 5.000 yılına tarihlenen Malta Adası’ndaki tapınak olarak
biliniyordu. Göbekli Tepe yerleşiminin tespiti ile bu bilgiler geçerliliğini yitirmiş ve
insanoğlunun ilk tapınağının günümüzden 11.000-12.000 yıl öncesine tarihlenen “Göbekli Tepe
Tapınağı” olduğu bilimsel verilerle kanıtlanmıştır. Göbekli Tepe insanlarının tapındıkları boğa,
arslan, kurt, domuz, turna kuşu, ördek ve yılan başta olmak üzere çeşitli hayvan kabartmalarının
yer aldığı "T" biçimli taş steller 2000-2001 kazılarında ortaya çıkartılmıştır.
Şanlıurfa Mozaikleri: Antik Edessa Kentinin Grek kültür kalıntılarından en önemlisi çok
renkli ve usta bir üslûpla yapılan Haleplibahçe’deki mozaiklerdir. Haleplibahçe mozaiklerinde
savaşçı Amazon Kraliçelerinin mozaiğe resmedilmiş dünyadaki ilk örneklerine rastlanılmıştır.
Uzmanlar, Haleplibahçe Mozaiklerini; mozaik tekniği, sanatı ve 4 mm2 ebadında Fırat Nehri’nin
orijinal taşlarından yapılması ve diğer özelliklerinden dolayı dünyanın en kıymetli mozaiği olarak
tanımlamaktadırlar.
Hanlar: Şanlıurfa ilinde Gümrük Hanı, Hacı Kâmil Hanı, Barutçu Hanı, Mencek Hanı,
Şaban Hanı, Kumluhayat Hanı, Fesadı Hanı, Samsat Kapısı Hanı, Millet Hanı, Bican Ağa Hanı
ve Topçu Hanı olmak üzere Osmanlı dönemine ait 11 büyük han bulunmaktadır.
Camiler ve Medreseler: Şanlıurfa il merkezinde, Arabî Cami, Asım Paşa Mescidi,
Behramlar Camii, Çakeri Camii, Dabbakhane Camii, Eski Ömeriye Camii, Hacı Lütfullah Camii,
Hacı Yadigâr Camii, Halil-ür Rahman Camii, Hasan Padişah Camii, Hayrullah Camii, Hekim
66
Dede Camii, Hızanoğlu Camii, Hüseyin Paşa Camii, Hüseyniye Mescidi, İmam Sekkâki Camii,
Kadıoğlu Camii, Kara Musa Camii, Kıbrıs Mescidi, Kutbeddin Camii, Mevlid-i Halil Camii,
Mevlevihane Camii, Miskinler Mescidi, Müderris Camii, Narıncı Camii, Nimetullah Camii, Nur
Ali Mescidi, Pazar Camii, Rızvaniye Camii, Siverekli Mescidi, Şehbenderiye Camii, Toktemur
Mescidi, Tuzeken Camii, Ulu Cami, Yusuf Paşa Camii ve Yeni Ömeriye Camii olmak üzere
tarihi değere haiz 36 adet cami ve mescit bulunmaktadır. Günümüze ulaşan medreseler ise
Eyyûbi Medresesi, Nakibzâde Hacı İbrahim Efendi Medresesi, Halil-ür Rahman Medresesi ve
Rızvaniye Medresesi’dir.
Manastır ve Kiliseler: Reji Kilisesi (Aziz Petrus ve Aziz Paulus Kilisesi), Deyr Yakup
(Yakup Manastırı), Rahibeler Kilisesi ve Germuş Kilisesi ilin başlıca kiliseleri ve manastırları
arasındadır.
Çarşılar: Şanlıurfa ilinin Osmanlı döneminden kalma iş hanları ve çarşılarından oluşan
eski ticaret merkezi Gümrük Hanı civarında yoğunluk göstermektedir. Kazzaz Pazarı (Bedesten),
Sipahi Pazarı, Koltukçu Pazarı, Pamukçu Pazarı, Oturakçı Pazarı, Kınacı Pazarı, Pıçakçı Pazarı,
Kazancı Pazarı, Neccâr Pazarı, İsotçu Pazarı, Demirci Pazarı, Çulcu Pazarı, Çadırcı Pazarı,
Sarraç Pazarı, Attar Pazarı, Tenekeci Pazarı, Kürkçü Pazarı, Eskici Pazarı, Keçeci Pazarı, Kokacı
(Kovacı) Pazarı, Kasap Pazarı, Boyahâne Çarşısı, Kavafhâne Çarşısı, Hanönü Çarşısı, Hüseyniye
Çarşıları Gümrük Hanı civarında yer alan ve günümüzde de tarihi özelliklerini koruyan önemli
alışveriş yerleridir.
Hamamlar: Şanlıurfa; İstanbul, Bursa, Edirne ve Erzurum’dan sonra Osmanlı
Dönemi'nden kalma sekiz adet hamamı ile Türkiye’de beşinci sırada yer almaktadır.
Kervansaraylar: Eski çağlardan beri önemli bir ticaret yolu üzerinde bulunan Şanlıurfa
ilinin sınırları içerisinde Han el-Ba‘rur, Çarmelik, Titriş ve Mırbi (Ilgar) Kervansarayı olmak
üzere 4 kervansaray bulunmaktadır. Bunlardan Han el-Ba‘rur Kervansarayı Eyyûbiler dönemine,
diğer üç kervansaray ise Osmanlı dönemine aittir.
Köşkler ve Konaklar: Kesme taştan inşa edilen Kürkçüzâde Mahmûd Nedim Efendi
Konağı, Osman Efendi Konağı, Ömer Edip Efendi ve Şair Sakıb Efendi Konağı, Hacıkamilzâde
Yusuf Ziya Efendi Konağı, Sakıplardan Halil Bey'in Aynalı Köşkü, Urfa'daki konak ve köşk
mimarisi örneklerindendir.
Harran ilçesi Şanlıurfa Merkez ilçeden sonra en çok tescilli kültür varlığının bulunduğu
ilçedir. İlçede 110 adet sit alanı ve 120 adet tescilli yapı bulunmaktadır. Harran ören yeri, surları,
sur kapıları, kentin güneydoğusunda yer alan iç kale, kent merkezine yakın höyük ve höyüğün
kuzey eteğinde bulunan Ulu Cami, 33 m 30 cm yüksekliğindeki minaresi ve dünyada benzeri
olmayan konik evleri önemli kültür varlıklarındandır. İlçede çok sayıda türbe ve Paleolitik
döneme ait mağaralar bulunmaktadır. Harran Höyüğü’nde yapılan kazılarda, M.Ö. 5000’li
yıllarda Halaf devrine tarihlenen buluntular, Eski Tunç devrine ait buluntular, M.Ö. 1950 Eski
Asur dönemine ait buluntular, M.Ö. 6’ncı yüzyıla tarihlenen Kral Nabuna’id’den ve Sin
mabedinden bahseden çivi yazılı pişmiş toprak tablet ve adak kitabeleri bulunmuştur. Harran’a 38
67
km. uzaklıkta olan Şuayb Antik Kenti, Geç Roma dönemine (M.S. 4-5. yüzyıl) tarihlenen bir
yerleşim yeridir. Efes’i andıran mimarisinden dolayı Güneydoğu’nun Efes’i olarak da tanımlanır.
Şuayb Peygamber’in buradaki bir mağarayı ev ve ibadethane olarak kullandığı rivayet edilir.
Halfeti’de 20 adet arkeolojik sit alanı, 1 adet kentsel sit alanı, 117 adet tescilli yapı olmak
üzere toplam 138 adet tescilli kültür varlığı bulunmaktadır. Halfeti sınırları içerisinde yer alan
Aziz Nerses Kilisesi’nin, Barsavma Manastırı’nın ve daha birçok tarihi yapının yer aldığı
Rumkale, Asurlular döneminde Şitamrat ismiyle tanınmıştır. İlçenin diğer önemli arkeolojik
alanları Feyzullah Efendi Konağı, Kantarma Hanı ve kaya kilisesinin yer aldığı tarihi Savaşan
köyüdür.
Birecik ilçesinde 34 arkeolojik sit alanı, 2 doğal sit, 1 kentsel sit alanı ve 78 tescilli yapı
olmak üzere toplam 115 tescilli kültür varlığı bulunmaktadır. Birecik Kalesi, Birecik surlar,
Mırbi kervansarayı, kalıntıları, geleneksel kent dokusu, çok sayıda arkeolojik özellikli alan ile
Birecik ili, kültür varlıklarının yoğun olduğu ilçelerdendir.
Siverek’te 26 arkeolojik sit, 1 kentsel sit ve 62 tescilli yapı olmak üzere toplam 89 tescilli
kültür varlığı bulunmaktadır. Siverek’teki Eski Hükümet Konağı, Gazi Paşa İlkokulu, Siverek
Ulu Camii, Çavi Tarlası ve Hassek Höyüğü ilçe sınırları içerisinde yer alan önemli tarihi
alanlardır.
Viranşehir’de 20 arkeolojik sit, 29 tescilli yapı olmak üzere toplam 49 tescilli kültür varlığı
bulunmaktadır. Viranşehir’deki Tella Martyrionu Dikmeler, MS. 2. yüzyılda Süryaniler
tarafından yapıldığı tahmin edilen Yolbilen (Hifdemal) Mağaraları, Hıristiyanlık dönemi
yapılarının önemli örneklerindendir Viranşehir’in diğer önemli tarihi alanları Hz. Eyyüb, hanımı
Rahime Hatun ve Hz.Elyesa‘nın mezarlarının bulunduğu Eyyubnebi Beldesi ve Çimdin Kalesi
(Çemdin Kale- Eski Kale) dir.
Bozova’da 34 arkeolojik sit, 11 tescilli yapı olmak üzere toplam 45 tescilli kültür varlığı
bulunmaktadır. Bozova ilçesindeki Çarmelik Kervansarayı (Büyükhan Köyü Hanı) ve Titriş
Köyü'nde bulunan ve Birecik-Çar Melik-Urfa-Titriş-Siverek-Karabahçe-Diyarbakır kervan yolu
üzerinde yer alan Titriş Kervansarayı önemli arkeolojik alanlardır. Yörenin en büyük höyüğü
olan Lidar'da, Kalkolitik (Baktır-Taş) dönemden Selçuklu dönemine kadar devam eden yerleşim
birimlerine rastlanmıştır.
Hilvan’da 22 arkeolojik sit, 2 tescilli yapı olmak üzere toplam 24 tescilli kültür varlığı
bulunmaktadır. Hilvan ilçesine bağlı olan Kantara Köyü'nün sınırları içindeki Nevali Çori adıyla
tanınan M.Ö.8000–7000, M.Ö.3000–2800 yıllarında sürekli olarak iskân edilen bu yerleşme
yerinde küçük buluntu olarak çakmaktaşından yapılmış ok uçları ve kazıcı aletler bulunmuştur.
Suruç’ta 38 arkeolojik sit, 6 tescilli yapı olmak üzere toplam 44 tescilli kültür varlığı
bulunmaktadır. Ahmed-i Bican Camii, Şeyh Müslüm Türbesi (Ziyaret Köyü Şeyh Müslüm
Külliyesi), Yatırtepe Köyü Konik Kubbeli Evleri ve Suruç Konik Evleri önemli turistik
yapılardır.
68
Akçakale’de 26 arkeolojik sit, 4 tescilli yapı olmak üzere toplam 30 tescilli varlık
bulunmaktadır. Akçakale sınırları içerisinde yer alan Cudi Şehri ve Cudi Adası önemli arkeolojik
alanlardan biridir. Tufandan sonra Hz. Nuh’un gemisinin Cudi Dağı’na indiğine inanılmaktadır.
Bu dağın deniz dalgalarını andıran yüzey şekli dikkat çekicidir. 500x500 m2'lik arazide tarihi
şehrin kalıntıları, birçok taş ocağı, kaya mezarları, hamam ve kule kalıntıları görülebilmektedir.
Cudi Deresi boyunca büyük taş ocakları da bulunmaktadır. Taş ocaklarından çıkan yerel malzeme
Harran’ı da kapsayan komşu yapılarda kullanılmıştır.
2.2.3.3 Diyarbakır Kültür Varlıkları
Tarihin her döneminde önemli medeniyetlere ev sahipliği yapan Diyarbakır kenti
Hurrilerden başlayarak, Mittaniler, Asurlular, Medler, Persler, Selevkoslar, Partlar, Romalılar,
Emeviler, Abbasiler, Şeyhoğulları, Hamdaniler, Bübeyhiler, Mervaniler, Büyük Selçuklular,
İnaloğulları, Hısn Keyfa Artukluları, Eyyubiler, Anadolu Selçukluları, İlhanlılar, Mardin
Artukluları, Akkoyunlular, Safeviler ve Osmanlı medeniyetlerinin izlerini taşımaktadır.
Kentin kültür varlıklarının tescili için yapılan çalışmalar devam etmekle beraber mevcut
kaynaklardan elde edilen verilere göre ildeki kültür varlıklarının sınıflandırması aşağıda
verilmiştir.
Tablo 2.26- Diyarbakır İli İlçelere Göre Tescilli Taşınmaz Kültür Varlıkları, 2012
Merkez
Arkeol
ojik
Sit
24
Bismil
43
Çermik
11
Çınar
18
18
12
30
Çüngüş
-
-
17
17
Dicle
5
5
2
7
Eğil
18
18
13
31
Ergani
48
1
50
18
68
Hani
2
1
3
12
15
Hazro
3
3
10
13
Kocaköy
8
9
1
10
Kulp
5
5
15
20
Lice
6
6
6
12
Silvan
35
1
36
41
77
Toplam
226
2
233
885
1118
İlçe Adı
Doğal
Sit
Kentsel
Sit
Tarihi
Sit
Diğer
Sitler
1
1
1
1
4
1
Kaynak: DKTVKK, 2012.
69
Toplam
Sit
Tescilli
Yapı
Toplam
25
709
734
43
4
47
12
25
37
Diyarbakır kentinin önemli ulaşım ve ticaret yollarının üzerinde olması ve farklı
medeniyetlere ev sahipliği yapması çok sayıda arkeolojik, tarihi ve kültürel eser barındırmasına
imkân sağlamıştır. İl genelinde 226’sı arkeolojik sit alanı olmak üzere toplam 233 sit alanı
bulunmaktadır.
Diyarbakır ili kültür varlıkları büyük ölçüde kent merkezinde bulunmaktadır. Büyük bir
bölümü Suriçi bölgesinde yer alan kültür varlıklarının başlıca özellikleri aşağıda verilmektedir.
Diyarbakır Surları: İnşa tarihi bilinmeyen kent surlarının M.S. 349 yılında Roma
İmparatoru Konstantinus tarafından onarılıp genişletildiği bilinmektedir. Diyarbakır Surlarının
uzunluğu yaklaşık 5 km. olup, yüksekliği 10-12 metre ve genişliği 3,5 metredir. Şehri boydan
boya çevreleyen surlarda, şehirden giriş-çıkışlarda kullanılmak üzere kapılar inşa edilmiştir.
Tarihi kent, savunma yapıları olan burçlar ve 6 adet ihtişamlı kent kapısı ile diğer kentlere
açılmaktadır. Bu kapılar, açıldıkları önemli yollar vasıtasıyla ulaşılan kentlerin adıyla
adlandırılmıştır. Diyarbakır surları, sağlam sur duvarları, burçları ve kapılarıyla günümüze en iyi
şekilde ulaşmış ender sur yapılarındandır.
Diyarbakır Surları 1988 yılında Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından 1. Derece Anıtsal Yapı
olarak tescillenmiş ve Surların çevrelediği şehir de kentsel sit alanı olarak tescillenmiştir. Dünya
Miras listesinde UNESCO tarafından şart koşulan Alan Yönetimi Planının ülkemizde son yapılan
mevzuat değişikliğiyle usul ve esasları belirlenmiştir. Diyarbakır Surları için Alan Yönetim Planı
çalışmaları ile eş zamanlı olarak UNESCO Dünya Miras Listesi Adaylık Dosyasının hazırlanması
çalışmaları yürütülmektedir.
İçkale: Diyarbakır surları içerisinde, etrafı surlarla çevrilerek kentten ayrılan İçkale, tarihi
M.Ö. 6.000’li yıllara kadar uzanan Diyarbakır kentinin çekirdek yerleşim merkezidir. İçerisinde
Diyarbakır kentinin tarihini ortaya koyan Virankale (Amida) Höyüğü, Artuklu döneminden
kalmış bir saray ve kervansaray, 2’nci yüzyıldan kalma kentin en eski kilisesi, 11’inci yüzyıldan
kalma cami, 19’uncu ve 20’inci yüzyıldan kalma idari ve askeri binalar bulunmaktadır. Artuklu
sarayındaki motifli mozaikler bulunan en eski Türk mozaikleridir. Diyarbakır ilinin tarihi ve
kültürel dokusunun en önemli noktasını oluşturan İçkale bölgesinin korunarak kültür ve turizm
merkezi olarak değerlendirilmesi amacıyla, İçkale restorasyonu kapsamlı bir proje ile
desteklenmektedir.
Ulu Camii: Yapım tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak M.S. 639 yılında Mar Torna
Kilisesi’nin camiye çevrilmesi ile oluşturulmuştur. Anadolu’nun en eski mabedlerinden olan Ulu
Cami, Müslümanlar tarafından 5. Harem-i Şerif (Mukaddes Mabed) olarak kabul edilmektedir.
Şeyh Mutahhar (Dört Ayaklı Minare) Camii: Akkoyunlu döneminden kalma, siyah ve
beyaz sıralı kesme taşlarla inşa edilmiştir. Camiden ayrı dört sütun üzerinde yükselen kare planlı
minaresi Anadolu’da tek örnektir. Ayrıca kentsel sit alanı içinde yer alan Behram Paşa Cami, Ali
Paşa Cami, İskender Paşa Cami, Fatih Paşa Cami (Kurşunlu Cami), Hüsrev Paşa Cami, Melek
Ahmet Paşa Cami, Safa Cami, Hz. Süleyman Cami, Selahaddin-i Rumi Camisi de önemli tarihi
camiler olarak öne çıkmaktadır.
70
Mesudiye Medresesi: Diyarbakır’da yapılan ilk büyük medresesi olup Anadolu’nun ilk
üniversitesi olarak kabul edilmektedir. Zinciriye Medresesi (Sincariye Medresesi), Ali Paşa
Medresesi, Muslihiddin Lari Medresesi de kayda değer diğer medreselerdir.
Hüsrev Paşa Hanı (Deliller Hanı): Han 1527 yılında Hüsrev Paşa tarafından
yaptırılmıştır. Deliller Hanı kesme siyah-beyaz taştan yapılmış olup iki katlıdır. Günümüzde
turistik otel olarak işletilmektedir.
Hasan Paşa Hanı: 1572-1575 yılları arasında yaptırılan iki katlı han, ihtişamı ve üslubuyla
önemli yapılar arasındadır. Han geçtiğimiz yıllarda restore edilmiş ve günümüzde ticaret, sosyokültürel kullanımlarla çok sayıda ziyaretçi tarafından kullanılmaktadır.
Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi: İlde bulunan faal durumdaki üç kiliseden biridir.
Yapım tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bizans döneminden kalma mihrabı ve Roma biçimi
kapısı ilgi çekicidir. 1915’e kadar Süryanice, Türkçe, Arapça ve Fransızca eğitim verilen bir
okulken bugün papaz evi olarak kullanılmaktadır.
Saint George (Kara Papaz) Kilisesi: Yapım tarihi kesin bilinmemekle beraber Roma
Dönemi’ne ait olduğu tahmin edilmektedir. Pagan tapınağıyken daha sonra kiliseye
dönüştürülmüştür. Bazı kaynaklarda bu kilisede Cizreli büyük bilgin El Cezeri’nin imal ettiği
robotların kullanıldığı rivayet edilmektedir.
Surp Giragos Kilisesi: Katolik Ermeni cemaatinin kullandığı bir kilisedir. Kaynaklar ve
kilisedeki kitabelere göre yapım tarihinin 1515-1518 yılları arasında olduğu tahmin edilmektedir.
Kilise, yapılan restorasyondan sonra 2012 yılında yeniden faaliyete geçmiştir.
Mar Petyun (Keldani Katolik) Kilisesi: Yapım tarihi bilinmemekle beraber, 17. yy’da
inşa edildiği tahmin edilmektedir. Günümüzde Keldani cemaati tarafından kullanılmaktadır.
Kırklar Kilisesi: Kırklar Dağı üzerinde 5’inci yüzyıl sonlarında inşa edilen kiliseden
günümüzde sadece bir duvar kalıntısı ve mahzen kısmı kalmıştır
Gazi Köşkü (Semanoğlu Köşkü): Dicle Vadisi’ne bakan bir konumda bulunan Gazi
Köşkü, Akkoyunlular döneminde, siyah-beyaz bazalt taştan inşa edilmiştir. Mustafa Kemal 1917
yılında Diyarbakır’da Kolordu komutanı iken bir süre bu köşkte ikamet ettiğinden Gazi Köşkü
olarak bilinmektedir. 1937 yılında Diyarbakır Belediyesi tarafından sahibinden alınarak Atatürk’e
hediye edilmiştir. Günümüzde Atatürk’e ait eşyalar ve belgelerin gösterildiği bir müze olarak
tanzim edilmiştir.
Erdebil Köşkü: Altıncı yüzyıl eserlerindendir. 2008 yılında restore edildikten sonra
günümüzde kültür evi olarak kullanılmaktadır.
Dicle Köprüsü (On Gözlü Köprü): Kent merkezine 3 km. mesafede Dicle nehri üzerinde
yer alan Dicle Köprüsü kemer sayısından dolayı on gözlü köprü olarak anılmaktadır. Kesme
bazalt taştan yapılan Köprü, 8’inci yüzyılda yapılmıştır.
71
Devegeçidi Köprüsü: Sivri kemerli yedi gözlü olarak inşa edilmiştir. Üzerinde iki kitabe
ve Bakara suresinin 262. ayeti bulunmaktadır. Bu kitabelere göre 1218 yılında Artuklular
zamanında inşa edilmiştir.
Diyarbakır ilçelerinde de önemli kültür ve tabiat varlıkları bulunmaktadır. Ergani İlçesi’nde
48 arkeolojik sit alanı ve 18 adet tescilli yapı bulunmaktadır. İlçede bulunan Çayönü neolitik
yerleşmesi, Anadolu’nun ilk yerleşimlerinden biridir ve mimarlık tarihi açısından evrensel değere
sahiptir. Medeniyet tarihinde birçok ilki barındıran Çayönü, ilk tarımın yapıldığı, tarım toplumu
olarak ilk yerleşmenin ve madenciliğin ilk örneklerinin görüldüğü, dik açılı bina temeli tespit
edilen ilk yer olma özelliği gibi nitelikleri taşımaktadır.
Yine aynı bölgede Yontmataş Çağı’ndan kalma taş aletlerin bulunduğu Hilar Mağaraları ve
Roma döneminden kalma ihtişamlı nekropol alanı dikkat çekmektedir. İlçede Çayönü dışında
Ergani-Diyarbakır karayolu kıyısındaki Ekinciler Köyü yakınında bulunan Girikihaciyan,
gelişmiş bir erken köy yerleşme yeri olup M.Ö. 6.000-5.000 tarihlerinden kalma olduğu yolunda
bulgular mevcuttur.
Silvan İlçesi’nde 35 arkeolojik sit alanı ve 41 adet tescilli yapı bulunmaktadır. İlçe, tarihte
medeniyetin gelişimi açısından önemli merkezlerden biri durumundadır. Dört yöne açılan 4 kapılı
Silvan Kalesi’nin İ.Ö. 77 yılında Büyük Tigran krallığının başkenti olarak inşa edildiği ve Bizans
döneminde onarıldığı bilinmektedir. Anadolu’nun en eski mağara yerleşimlerinden biri olan
Hasuni Mağaraları, mezolitik dönemde yerleşim görmüştür. Artuklu mimarisi ve taş işçiliğinin
yoğun olarak görüldüğü Ulu Camii önemli tarihi değerlerdendir. İlçede bulunan Malabadi
Köprüsü, 1147 yılında Artuklular döneminde Dicle nehri üzerinde inşa edilmiştir. Köprü 40
metre genişliğindeki kemeriyle Dünya’da tek örnek olma özelliğine sahiptir.
Bismil İlçesi’nde 43 arkeolojik sit alanı ve 4 adet tescilli yapı bulunmaktadır. İlçede çok
sayıda höyük yer almaktadır. İlçe, yerleşmeler tarihi ve uygarlıkların gelişimi konusunda büyük
önem taşımaktadır. İlçede yer alan Üçtepe Höyüğünde ise İlk Tunç Çağı’ndan Roma Dönemi’ne
kadar uzanan 13 yapı katı ortaya çıkarılmıştır. Diyarbakır ili Bismil ilçesi sınırları içinde bulunan
Körtik Tepe (M.Ö. 10.000), yerleşik düzene geçişin başlarında yerleşim görmüş neolitik bir
merkez olup, çağdaşlarından farklı olarak daha gelişmiş bir kültür, yerleşme ve barınma
sorunlarını çözmüş sosyal statülerin gelişmiş olduğu bir medeniyetin izlerini taşımaktadır.
Eğil İlçesi’nde 18 arkeolojik sit alanı ve 13 adet tescilli yapı bulunmaktadır. Eğil İlçesi’nde
nehir kıyısında sarp kayalıklar üzerinde yükselen Asur Kalesi’nin kalıntıları bulunmaktadır. Kale
içinde gizli geçit ve yollar mevcuttur. Kale çevresinde çok sayıda Peygamber kabirleri, türbeler
ve Asur Kralı’nın mezarı bulunmaktadır. Kale ve çevresi kültürel ve dini yapıları ile çok sayıda
ziyaretçi çekmektedir.
Çermik İlçesi’nde 11 arkeolojik sit alanı ve 25 adet tescilli yapı bulunmaktadır. İlçe
yakınlarında bulunan tarihi Haburman Köprüsü Sinek Çayı üzerine kurulmuştur. Köprünün üç
gözü bulunmakta olup ortadaki göz büyük ve sivri, yandaki gözler ise daha küçüktür. Haburman
köprüsü, üzerindeki kitabeye göre 1179 yılında yapılmıştır.
72
Lice İlçesi’nde 6 arkeolojik sit alanı, 6 adet tescilli yapı mevcuttur. İlçenin 18. Km
batısında Diyarbakır-Lice yolu üzerinde Dakyanus şehri kalıntılarından oluşan Dakyanus Şehir
Harabeleri bulunmaktadır. Selokidler veya Romalılar’dan kaldığı tahmin edilen Dakyanus
şehrinin, meşhur Yedi Uyuyanlar (Eshab-ül Keyf) efsanesinde anılan şehir olduğuna
inanılmaktadır. Lice-Hani arasında Çeper Köyü yakınlarında bulunan Zülkarneyn Kalesi
Harabelerinin Büyük İskender döneminde kurulduğu tahmin edilmektedir. Bunların dışında Lice
ilçesi yakınlarında bulunan Atak (Antak) Şehri Kalıntılarının Mervaniler ve Artuklular
döneminde önemli kalelerden biri olduğu bilinmektedir. Bugün sadece kent surları ile yapılarının
duvarları ayakta kalmıştır.
2.2.3.4 Kültürel Tesisler
Genç nüfus oranının yüksek olduğu TRC2 Bölgesi’nde kültürel tesis varlığı göstergelerine
bakıldığında mevcut tesislerin yetersiz olduğu görülmektedir. Bölge nüfusunun ülke nüfusu
içindeki payı (% 4,44) ile kültürel tesislerin ülke içindeki payı karşılaştırıldığında tesis varlığının
ülke ortalamalarına göre düşük kaldığı görülmektedir.
Tablo 2.27- TRC2 Bölgesi Kültürel Göstergeler, 2012
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2
Bölgesi
Türkiye
Müze
1
3
4
189
Bölge/Türk
iye Oranı
(%)
2,11
Sinema Salonu Sayısı
14
20
34
1.834
1,85
Tiyatro
Kütüphane Sayısı
(Halk Kütüphanesi)
Bin Kişi Başına
Düşen Yararlanma
sayısı, 2010 (Halk
Kütüphaneleri)
3
2
5
430
1,16
10
16
26
1.136
2,28
304
192
250
262
1,42
Kaynak: TÜİK, 2012b.
2.2.3.4.1 Kütüphaneler
Kültürel tesislerin altyapısını gösteren önemli göstergelerden olan halk kütüphaneleri
göstergelerine bakıldığında; Diyarbakır ilinin Şanlıurfa iline göre nispeten daha iyi durumda
olduğu görülmektedir. TRC2 Bölgesi’ndeki 26 halk kütüphanesinin 16’sı Diyarbakır ilindedir.
Bu kütüphanelerden biri il halk kütüphanesi, 14 tanesi ilçe halk kütüphanesi ve biri de ihtisas
yazma eser kütüphanesidir.
Halk Kütüphanelerinden bin kişi başına yararlanma sayısı göstergelerine bakıldığında
Diyarbakır ilinin 192 kişi, Şanlıurfa ilinin ise 304 kişi olduğu görülmektedir. Şanlıurfa ili ülke
ortalamasını geçmiş iken Diyarbakır ili ortalamanın altında bir değerdedir.
73
Tablo 2.28- Halk Kütüphaneleri Göstergeleri, 2012
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Türkiye
10
26
1.136
276.231
14.528.550
799.039
19.280.441
Kütüphane Sayısı
Kitap Sayısı
135.650
Yararlanma Sayısı
Bin Kişi Başına Yararlanan
Yaarar Yararlanma Sayısı
Ödünç Alınan Kitap Sayısı
505.645
16
140.581
133.250
293.394
304
192
250
262
164.300
56.379
220.679
5.877.432
Kaynak: TÜİK, 2012b.
2.2.3.4.2 Müzeler
Bölgede bulunan 4 müzede yer alan toplam eser sayısı 84.910’dur. Şanlıurfa ilinde 2012
yılı itibariyle bir müze bulunmasına karşın güncel verilere göre 15.710 arkeolojik eser, 2.584
etnografik eser, 33.334 sikke, 11 tablet, 1550 mühür ve mühür baskı, 13 el yazması kitap, 2 fosil
iskelet, 52 madalya-madalyon-nişan ve 21 banknot olmak üzere toplam 53.227 tarihi eser
bulunmaktadır. Ziyaretçi sayıları açısından 2012 yılı Müze Müdürlüğü verilerine göre Şanlıurfa
Müzesine 20.671 ziyaretçi gelmiştir. Bu ziyaretçilerin 6.900'ü ücretli, 13.771'i ücretsiz, 251’i ise
müze kart ile giriş yapmıştır. Şanlıurfa Müzesi haricinde, Şanlıurfa Kalesi ve Haran Ören Yeri de
en çok ziyaret edilen yerler arasındadır. Şanlıurfa Kalesini 138.642 kişi, Harran Ören Yerini ise
54.908 kişi ziyaret etmiştir.
Şanlıurfa Müzesi eser sayısı bakımından Türkiye’deki en fazla esere sahip olan 5’inci müze
durumundadır. Ancak söz konusu eserlerin sadece % 5’i sergilenebilmektedir. Bu ihtiyaç
nedeniyle Şanlıurfa’da toplamda 200 bin metrekarelik alanda yeni bir müze inşaatı başlamıştır.
Haleplibahçe’de 57 bin metrekare alanda mevcut Arkeoloji Müzesinin 10 katı büyüklüğünde
30.000 m2 kapalı alana sahip Arkeoloji Müzesi, mevcut Haleplibahçe mozaikleri üzerine Mozaik
Müzesi ve iki müze arasına da Arkeopark yapılmaktadır. Geri kalan 140 bin metrekarelik alanda
da arkeoloji araştırma merkezi ve çok amaçlı tanıtım merkezi, amfi tiyatro, kültür ve sanat
merkezi, hediyelik eşya reyonları, kafeterya, rekreasyon alanı ile otopark yapılmaktadır.
Tablo 2.29- TRC2 Bölgesi Müze Göstergeleri, 2012
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
1
3
4
189
53.227
31.683
84.910
3.149.982
20.671
9
Müze Sayısı
Müzelerdeki Mevcut Eser Sayısı
Ziyaretçi sayısı
96.853*
Kaynak: DMM, 2012; ŞMM, 2012; TÜİK, 2012b.
9
Diyarbakır Müzeleri kapalı olduğu için 2010 yılı verisi kullanılmıştır.
74
Türkiye
117.524 28.459.311
Diyarbakır Arkeoloji Müzesi 2007 yılından bu yana kapalıdır. Diyarbakır Arkeoloji
müzesinde, hâlihazırda 31.683 eser bulunmakla beraber, bölgede devam eden kazılarla bu
rakamın artması beklenmektedir. 1973 yılında Kültür Bakanlığınca Tarancı ailesinden alınarak
kamulaştırılan ev, 1974 yılında restore edilerek Cahit Sıtkı Tarancı Kültür Müzesi olarak ziyarete
açılmıştır. Geleneksel Diyarbakır evlerinden olan bu müzede Cahit Sıtkı Tarancı’nın kitapları, el
yazıları ve Diyarbakır ev yaşantısını canlandıran etnografik malzemeler sergilenmektedir.
Diyarbakır’ın yetiştirdiği ünlü yazar ve toplumbilimci Ziya Gökalp’in doğduğu ev de 1953
yılında Bakanlık tarafından alınarak 1956 yılında Müze olarak teşhire açılmıştır. Burada da Ziya
Gökalp’e ait özel eşyaların yanı sıra etnografik malzemeler de sergilenmektedir.
Diyarbakır Müze Müdürlüğüne bağlı olarak hizmet veren Cahit Sıtkı Tarancı Kültür
Müzesi ve Ziya Gökalp Müzesinin hem bakım ve onarıma ihtiyacının olması ve hem de mevcut
sergisinin çok uzun zamandan beri değişmemiş olması ve ziyaretçiye fazla bilgi aktaramayan bir
tarzda olması nedeniyle, müzelerin onarımı ve teşhirlerinin yenilenmesi için Diyarbakır Müze
Müdürlüğünce Cahit Sıtkı Tarancı ve Ziya Gökalp Müzelerinin Teşhir Tanzim ve Onarım Projesi
1 Mayıs 2011 tarihinde başlamış ve 1 Ağustos 2012 tarihinde tamamlanarak yeniden hizmet
vermeye başlamıştır.
2.2.3.4.3 Tiyatro ve Sinema
Şanlıurfa’da tiyatro gösterileri Şair Nabi Kültür Merkezi, Belediye Konferans ve Nikâh
Salonu ile DSİ Konferans salonunda gerçekleştirilmektedir. Opera, tiyatro, sergi, toplantı vb.
etkinliklerin yapılacağı Şanlıurfa Kültür Merkezinin yapım ve uygulama işi Kültür ve Turizm
Bakanlığı yatırım programına alınmış ve ihalesi yapılmıştır. Kültür merkezinin hayata geçmesiyle
birlikte Şanlıurfa’da çok daha fazla sayıda kültürel etkinliğin gerçekleştirilmesi beklenilmektedir.
Tablo 2.30- TRC2 Bölgesi Tiyatro Göstergeleri, 2012
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
3
2
5
Koltuk Sayısı
1593
701
2.294
Gösteri Sayısı
84
239
323
Seyirci Sayısı
25.200
47.554
72.754
81
232
313
Tiyatro Salonu Sayısı
Gösteri Başına Seyirci Sayısı
Kaynak: TÜİK, 2012b.
Diyarbakır’da kültür/sanat merkezleri son yıllarda nicelik ve faaliyet çeşitliliği bakımından
gelişme göstermektedir. Diyarbakır Devlet Tiyatrosu yıl boyunca gösterimler yapmaktadır. 2002
yılında faaliyete geçen Diyarbakır Sanat Merkezi çok amaçlı salon, performans sahnesi, atölye,
teknik oda, karanlık oda ve ofis bölümüyle pek çok kültür ve sanat etkinliğine ev sahipliği
yapmaktadır. Diyarbakır ilinde bulunan Devlet Güzel Sanatlar Galerisi birçok konuda sergi,
konferans, açık oturum, film, dia gösterisi ve atölye kurs çalışmalarının yapılması amacıyla
kurulmuştur.
75
Tablo 2.31- TRC2 Bölgesi Sinema Göstergeleri, 2012
Şanlıurfa
Diyarbakır
14
20
TRC2
Bölgesi
34
Koltuk Sayısı
1.571
1.959
3.530
Gösteri Sayısı
292
583
875
Seyirci Sayısı
129.180
323.283
452.463
489
403
892
Sinema Salonu Sayısı
Gösteri Başına Seyirci Sayısı
Kaynak: TÜİK, 2012b.
Bölge illerinde son yılarda açılan sinema sayısı ve sinema seyircisi sayıları artış
göstermektedir. Bölgenin genç nüfusunun yüksek olmasından dolayı sinema, kültür sanat gibi
kültürel faaliyetlere olan ilgi ve talebin arttığı değerlendirilmektedir.
2.2.3.4.4 Spor Tesisleri
Şanlıurfa il merkezinde 30.000 kişilik GAP Stadyumu ve 5.000 kişilik spor salonu, 2 futbol
sahası, 1 hipodrom, 2 futbol semt sahası bulunmaktadır. Ayrıca Viranşehir, Akçakale, Birecik ve
Siverek ilçelerinde 1’er adet stadyum, Birecik, Viranşehir, Suruç, Hilvan, Siverek, Akçakale
ilçelerinde 1 adet spor salonu; Bozova, Halfeti, Suruç ilçelerinde de 1 adet futbol semt sahası
bulunmaktadır. Tüm il genelindeki spor tesisi sayısı 21’dir. Şanlıurfa’da lisanslı sporcu sayısı
13.205, faal spor kulübü sayısı 75’tir. Türkiye liglerinde mücadele eden 1 profesyonel futbol
takımı bulunmaktadır.
Tablo 2.32- Şanlıurfa İli Spor Tesisleri, 2012
Sayı
Tesis
Stadyum
5
Spor Salonu/Spor tesisi/ Spor Kompleksi
8
Yüzme Havuzu
-
Futbol Sahası
7
Hipodrom
1
Toplam
21
Kaynak: ŞGSİM,2012.
Tablo 2.33- Şanlıurfa İlindeki Sporcu Sayıları, 2012
Toplam
Kadın
Erkek
Faal
1.414
361
1.053
Pasif
11.791
2.114
9.677
Lisanslı
13.205
2.475
10.730
Kaynak: ŞGSİM, 2012.
76
Siverek ilçesi sınırında yer alan Karacadağ’da, Valilik tarafından yapılan kayak pistleri
bulunup, burada kış aylarında kayak yapılmaktadır. Arap atlarının yetiştiği yörelerden biri olan
Şanlıurfa, Türkiye'de resmi at yarışları yapılan 6 ilden biridir. 788.500 dönüm arazi üzerinde
kurulan Şanlıurfa Hipodromu şehir merkezine 18 km. uzaklıkta ve Mardin yolu üzerindedir.
Hipodromdaki yeni tribün 1.500 kişilik seyirci kapasitesine sahiptir.
Diyarbakır’da ise; Gençlik Hizmetleri ve Spor İl Müdürlüğü bünyesinde toplam 36 adet
spor tesisi ve 120 spor kulübü bulunmaktadır. Diyarbakır ilinde lisanslı sporcu sayısı yüksek
olmasına karşın faal olan sporcu sayısı düşüktür. İldeki lisanslı sporcuların branş kategorileri ise;
atıcılık-avcılık, atletizm, badminton, basketbol, beyzbol ve softbol, bilardo, bisiklet, bowling,
boks, briç, jimnastik, dağcılık, dans, güreş, halk oyunları, halter, hava sporları, hentbol, izcilik,
judo ve kurash, karate, kayak, kick boks, masa tenisi, muay-thai, okçuluk, orienteering, satranç,
sualtı sporları, taekwondo, tenis, voleybol, vücut geliştirme-fitness, wushu ve yüzmedir.
Tablo 2.34- Diyarbakır İli Spor Tesisleri, 2012
Tesis Adı
Sayı
Stadyum
1
Antrenman Spor Salonu
2
Spor Salonu/Spor tesisi/ Spor Kompleksi
9
Tenis Kortu
1
Tırmanma Duvarı
1
Bisiklet Parkuru
1
Yüzme Havuzu
1
Gençlik Merkezi
1
Atış Poligonu
1
Atletizm Pisti
1
Futbol Sahası
17
Toplam
36
Kaynak: DGSİM, 2012.
Tablo 2.35- Diyarbakır İlindeki Sporcu Sayıları, 2012
Toplam
Kadın
Erkek
1.107
2.998
Pasif
4.105
22.350
6.315
Lisanslı
26.455
7.422
16.035
19.033
Faal
Kaynak: DGSİM, 2012.
Türkiye’nin sekizinci hipodromu olan Diyarbakır Hipodromu, Çınar ilçesinde
bulunmaktadır. 1.494.750 m2 arazi üzerinde yer almakta olup şehir merkezine 22 km
77
uzaklıktadır. Tribün binası 1.350 kişilik seyirci kapasitesine sahip olan hipodromda resmi yarışlar
2009 yılında başlamıştır.
2.2.3.5 Geleneksel El Sanatları
Şanlıurfa ilinde Abacılık, Ağaç Oymacılığı, Bakırcılık, Cülhacılık, (bez dokumacılığı),
Çulculuk (Semercilik), Dabbaklık, Kazazlık (İpek işlemeciliği), Keçecilik, Kürkçülük, Saraçlık,
Tarakçılık ve Taş Süslemeciliği sürdürülmekte olan geleneksel el sanatlarıdır. Günümüzde tarihi
han ve çarşılarda icra edilen bu sanatlardan önemli bir kısmı halen yaşatılmaktadır.
Diyarbakır ili geleneksel el sanatları çömlekçilik, saraçlık, demircilik, telkırma, bakır
işlemeciliği, telkari, kuyumculuk, dericilik, dokumacılık, (ipek dokumacılığı, puşicilik)
mermercilik ve taş işlemeciliğidir. Bunlardan dokumacılık ile ilgili olarak ipekli puşi
dokumacılığı, bakırcılık, basmacılık (taş/ahşap baskı), kuyumculuk (hasır-telkari) ve taş
işlemeciliğinin günümüzde üretimi diğer el sanatlarına göre daha yaygın olarak devam
etmektedir.
2.2.3.6 Sosyal Hayat
Bölge yöresel yemekleri, müzik ve halkoyunları, sosyal ilişkileri, mesire alanları ve doğal
zenginlikleriyle bölgeye has sosyal bir hayata sahiptir.
2.2.3.6.1 Mutfak Kültürü
Bölgede yemek kültürü oldukça zengindir ve Bölge illeri markalaşmış yöresel yemeklere
sahiptir. Özellikle Şanlıurfa ili için kimlik öğesi durumuna gelen çiğ köfte, patlıcanlı kebap gibi
markalaşmış yöresel yemekler bulunmaktadır.
2.2.3.6.2 Halkoyunları ve Müzik
Bölgede izleri bulunan pek çok kadim kültürlere paralel olarak halk oyunları ve müzik
kültürü de gelişmiştir. Şanlıurfa ilinde sıra geceleri geleneklerin yaşatıldığı bir "Halk
Konservatuarı" olarak nitelendirilmektedir. Sıra gecesi kültürü Şanlıurfa’nın kimlik öğelerinden
bir haline gelmiş önemli bir marka niteliğindedir.
Diyarbakır müzik kültüründe dengbejlik önemli yere sahiptir. Enstrüman kullanmaksızın
insan sesiyle hikâye ve destanlardan oluşan şarkıları söyleyen dengbejler, söyledikleri türkülerde
hikâye, aşk, kahramanlık, kavga gibi konuları işlemektedirler. Dengbejler ile Bölgedeki binlerce
yıllık tarihi ve sözlü edebiyat günümüze taşınmaktadır.
2.2.3.6.3 Mesire Alanları ve Doğal Zenginlikler
Şanlıurfa’da Atatürk Baraj Gölü kıyısındaki Bozova ilçesi ile Fırat nehri kenarında
kurulmuş olan Birecik ve Halfeti ilçeleri Fırat nehri boyunca mesire alanlarına ev sahipliği
yapmaktadır. Bozova’daki piknik alanları, hafta sonları halkın yoğun olarak vakit geçirdiği
mesire alanlarıdır. Halfeti ilçesinde tekne turu hizmeti verilmektedir. Birecik’te nesli tükenmeye
yüz tutan kelaynak kuşları için kurulmuş olan “Kelaynak Üretme ve Koruma İstasyonu” önemli
sayıda ziyaretçi çeken alanlardan biridir.
78
Diyarbakır’daki mesire alanlarının başında Hevsel bahçeleri, Fiskaya ve Devegeçidi Baraj
Gölü mesire alanı gelmektedir.
2.2.4 Kurumsal Yapı ve Toplumsal Örgütlenme
TRC2 Bölgesi kurumsal yapısı; merkezi idarenin yerel örgütlenmesi, yerel yönetim ve sivil
toplum başlıkları altında ele alınmıştır.
2.2.4.1 Merkezi İdarenin Yerel Örgütlenmesi
Üniter devlet yapısına haiz Türkiye Cumhuriyeti, ülkenin idari yönetiminin tek bir
merkezden gerçekleştirildiği, merkezde alınan kararların devlet kurumları tarafından yerel
örgütlenmeler vasıtasıyla ülkenin genelinde uygulandığı bir yapıya sahiptir. Başkent Ankara
olmak üzere, ülke önce illere, iller ilçelere, ilçeler köylere ayrılmıştır.
İlde devlet ve hükümetin temsilcisi, idari ve siyasi yürütme yetkilisi Validir. Vali aynı
zamanda İl Özel İdaresi’nin başı ve tüzel kişiliğinin temsilcisi, belediye ve köy mahalli
idarelerinin de idari vesayet makamıdır. Aynı örgütlenme ilçe bazında da kaymakamlık altında
gerçekleşmektedir. Merkezi idare yerelde, merkezde kurulu bakanlıkların taşra uzantılarından
oluşur. Her ilde bakanlık birimleri valinin, ilçelerde kaymakamların yönetiminde çalışır.
Bakanlıklar il düzeyinde müdürlükler olarak teşkilatlanmıştır. Bazı müdürlüklerin ilçe teşkilatları
da bulunmaktadır.
Kamu hizmetlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla, bazı merkezi idare birimlerinin
bölgeler bazında teşkilatlanmaları da bulunmaktadır. Bölge müdürlüğü olarak yapılanan bu
birimler verdikleri kamu hizmetinin özelliğine göre farklı illerin dâhil olduğu sorumluluk
alanlarından oluşur. TRC2 Bölgesi illeri Bölge müdürlükleri açısından merkezi bir konumda
bulunmaktadır. Bölgede yer alan Bölge Müdürlükleri ve sorumlu oldukları iller EK-3’de
sıralanmıştır (Bkz-Ek 3: TRC2 Bölgesinde Kurulu Bölge Müdürlükleri).
2.2.4.2 Yerel Yönetimler
Anayasanın 127’nci maddesinde Mahalli idareler; il, belediye veya köy halkının mahalli
müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kuruluş esasları kanunla belirtilen ve karar organları,
gene kanunda gösterilen, seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzel kişileri olarak
tanımlanmıştır.
Yerel yönetimler başlığı altında yeni yasal düzenlemeler çerçevesinde; İl Özel İdareleri,
Belediyeler ve Belediye Birlikleri incelenmektedir.
2.2.4.2.1 İl Özel İdareleri ve Yeni Yasal Düzenlemeler (6360 sayılı KHK)
5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanununda görev ve sorumlulukları belirlenen il özel idareleri,
halkın mahallî müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organı
seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan, idarî ve malî özerkliğe sahip kamu tüzel kişisi olarak
tanımlanmaktadır. İl özel idarelerinin başı ve tüzel kişiliğinin temsilcisi validir. Özel idareler
başta belediye sınırları dışında kalan alanlar olmak üzere birçok alanda yetkiye sahiptir. Mevcut
79
yapıda TRC2 Bölgesi’ndeki il özel idareleri Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde birer tane olmak
üzere toplam iki tanedir. İlçelerde, özel idare işlerini yürütmek amacıyla kaymakama bağlı tüzel
kişiliği olmayan ilçe özel idare müdürlükleri oluşturulmuştur.
6.12.2012 tarihli ve 28489 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 6360 sayılı On Üç İlde
Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Altı İlçe Kurulması İle Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde
Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile ilk mahalli idareler genel seçiminden
geçerli olmak üzere;
a. 13 ilin belediyesi büyükşehir belediyesi statüsüne kavuşturularak bunların il mülki
sınırları büyükşehir belediyelerinin de sınırları olarak belirlenmiştir. Bu kapsamda
Şanlıurfa ili de büyükşehir belediyesi statüsüne kavuşmuştur.
b. Daha önce büyükşehir statüsünü kazanmış olan 14 ilin büyükşehir belediyelerinin
sınırları il mülki sınırları olarak belirlenmiştir. Bu kapsamda Diyarbakır Büyükşehir
Belediyesi sınırları il mülki sınırları olarak tayin edilmiştir.
c. Söz konusu 27 ile bağlı ilçelerin mülki sınırları içerisinde yer alan köy ve belde
belediyelerinin tüzel kişiliği kaldırılmış, köyler mahalle olarak, belediyeler ise belde
ismiyle tek mahalle olarak bağlı bulundukları ilçenin belediyesine katılmıştır. Bu
kapsamda Diyarbakır ve Şanlıurfa ilçe sınırları içerisindeki köy ve beldeler mahalle
olarak ilçe belediyelerine bağlanmıştır.
d. Söz konusu 27 il ile İstanbul ve Kocaeli illerindeki il özel idareleri kaldırılmıştır. Bu
kapsamda Diyarbakır ve Şanlıurfa il özel idareleri de kaldırılmıştır.
e. 2011 yılı Adrese Dayalı Nüfus Sayım sonuçlarına göre nüfusu 2.000’in altında olan
Kanuna ekli (27) sayılı listede adları yazılı 559 belediyenin tüzel kişilikleri kaldırılarak
bu belediyeler köye dönüştürülmüştür. Bu kapsamda Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde
köye dönüştürülen belediye bulunmamaktadır.
2.2.4.2.2 Belediyeler ve Belediye Birlikleri
Anayasa’nın 127’nci ve 381’inci maddelerinde belirtildiği gibi idari yönetim, yerelin
ihtiyaçlarını göz önünde bulundurmak ve bunları karşılamak amacıyla yerelde de örgütlenmiştir.
Yerel idarelerden belediyeler, 5393 sayılı Belediye Kanunu ile düzenlenen yetki ve
sorumluluklar çerçevesinde hizmet vermektedir. İlgili kanunda, belediye; belde sakinlerinin
mahallî müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organı seçmenler
tarafından seçilerek oluşturulan, idarî ve malî özerkliğe sahip kamu tüzel kişisi olarak
tanımlanmaktadır.
TRC2 Bölgesinde Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ve 6360 sayılı Kanun Hükmünde
Kararname ile büyükşehir belediyesi olacak Şanlıurfa Belediyesi’nin oluşturduğu iki ana belediye
mevcuttur. Şanlıurfa’da merkez belediye ile beraber 11 ilçe belediyesi ve 15 Belde belediyesi
bulunmaktadır. Sur, Yenişehir, Kayapınar ve Bağlar ilçe belediyeleri Diyarbakır Büyükşehir
Belediyesi sınırları içinde bulunmaktadır. İlde Büyükşehir Belediyesi, 17 ilçe belediyesi ve 12
80
tane belde belediyesi mevcuttur. Yeni yasal düzenleme ile ilk mahalli idareler genel seçiminden
sonra beldeler ilçe belediyelerine katılacaktır.
2.2.4.2.3 Belediye Birlikleri
Birden fazla mahallî idarenin, yürütmekle görevli oldukları hizmetlerden bazılarını birlikte
görmek üzere kendi aralarında kurdukları kamu tüzel kişisi “Mahalli İdare Birliği” olarak ifade
edilmektedir. 2005 yılında çıkarılan 5355 sayılı “Mahalli İdare Birlikleri Kanunu” ile Mahalli
İdare Birliklerinin görev, yetki ve sorumlulukları belirlenmiştir.
Bölgede, 1991 yılında Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki belediyelerin GAP Bölge
Kalkınma İdaresi Başkanlığı’nın daveti üzerine bir araya gelerek kurdukları “Güneydoğu
Anadolu Belediyeler Birliği (GABB) bulunmaktadır. Merkezi Diyarbakır’da olan GABB,
zamanla bölgeye yakın illerdeki belediyelerin de katılımıyla 118 üyeye ulaşmıştır. Ayrıca, Bölge
İllerinde ve bağlı ilçelerde ilgili köy muhtarlıklarının üye olduğu Köylere Hizmet Götürme
Birlikleri vardır.
2.2.4.3 Sivil Toplum Kuruluşları
İnsani bilinç düzeyinin artırılmasına, devletin sivil denetime tabi tutulmasına ve sosyal
sermayeye katkılarıyla sivil toplum örgütleri, gelişmiş bir toplumun vazgeçilmez öğelerinden
biridir. Geleneksel kalkınma modellerinin aksine yeni yaklaşımlar, kalkınmada fiziki ve beşeri
sermayenin yanında ülkelerin sosyal sermayeleri ve yüksek güven düzeyine sahip kurumlarının
da önemli etkiye sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Sivil toplum kuruluşları ulusal düzeyde
organizasyonu bulunan yasal dayanağa sahip örgütlenmelerle sağlanmaktadır. Kamu kurumu
niteliğinde mesleki kuruluşlara bağlı oda, borsa ve birlikler, Sendikalar Kanunuyla kurulan İşçi
ve İşveren Sendikaları, Dernekler Kanunuyla kurulan Dernekler ve Vakıflar Kanunuyla
düzenlenen Vakıflar sivil toplum örgütlenmesinin genel yapısını oluşturmaktadır.
2.2.4.3.1 Mesleki Kuruluşlar, Odalar, Borsalar ve Birlikler
Türkiye’de oda ve borsalar 5174 sayılı “Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği İle Odalar ve
Borsalar Kanunu” kapsamında faaliyet göstermektedir. Bu kanun çerçevesinde Ticaret ve Sanayi
Odaları, Ticaret Odaları, Sanayi Odaları, Deniz Ticaret Odaları, Ticaret Borsaları ile Türkiye
Odalar ve Borsalar Birliğinin kuruluş ve işleyişine ilişkin esaslar düzenlenmiştir. Bölgede bu
kapsamda Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB)’ne bağlı;
 Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası (7.440 Aktif Üye),
 Diyarbakır Ticaret Borsası (475 Aktif Üye),
 Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası (6.815 Aktif Üye),
 Şanlıurfa Ticaret Borsası (Yaklaşık 700 Üyesi Var),
 Birecik Ticaret ve Sanayi Odası,
 Siverek Ticaret ve Sanayi Odası bulunmaktadır.
81
Diğer yasal dayanaklarla kurulan kuruluşlardan bölgede Türkiye Esnaf ve Sanatkârları
Konfederasyonu’na (TESK) bağlı; Diyarbakır Esnaf ve Sanatkârları Odaları Birliği ve Şanlıurfa
Esnaf ve Sanatkârları Odaları Birliği bulunmaktadır.
Tablo 2.36- İllere Göre Oda ve Esnaf - Sanatkâr Sayıları, 2012
İl Adı
Şanlıurfa
Aktif Oda Sayısı
58
Aktif Üye Sayısı
39.719
Diyarbakır
42
27.118
Kaynak: TESK, 2012.
Bölgede ayrıca Türkiye Ziraat Odaları Birliği’ne (TZOB) bağlı; Diyarbakır Merkez ve İlçe
Ziraat Odaları ile Şanlıurfa Merkez ve İlçe Ziraat Odaları kamu kurumu niteliğinde meslek
kuruluşu olarak hizmet vermektedir.
Bölge illerinde diğer meslek kuruluşlarından Türkiye Barolar Birliği’ne (TBB) bağlı;
Şanlıurfa Barosu ile Diyarbakır Barosu bulunmaktadır. Bölgedeki barolara kayıtlı avukat sayıları
aşağıdadır.
Tablo 2.37- Bölgedeki Barolara Kayıtlı Avukat Sayıları, 2012
Baro Adı
Şanlıurfa Barosu
Diyarbakır Barosu
Erkek
431
Kadın
79
Toplam
510
561
210
771
Kaynak: TBB, 2012.
Yasa ile kurulmuş kamu kurumu niteliğindeki meslek odalarından Bölgede Türk Mühendis
ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB)’ne bağlı; Ziraat Mühendisleri Odası, Çevre Mühendisleri
Odası, Elektrik Mühendisleri Odası, Fizik Mühendisleri Odası, Gıda Mühendisleri Odası gibi
çeşitli mühendislik/mimarlık branşlarında mesleki kuruluşlar kamu yararına hizmet vermektedir.
Ayrıca Türk Tabipleri Birliğine (TTB)’ne bağlı; Diyarbakır Tabip Odası ile Şanlıurfa Tabip
Odası, Türk Diş Hekimleri Birliği (TDB)’ne bağlı; Diyarbakır Diş Hekimleri Odası (Bölgedeki 9
ili temsilen), Şanlıurfa Diş Hekimleri Temsilcisi (Gaziantep DHO’nun temsilcisi), Türk
Eczacıları Birliği (TEB)’ne bağlı; Diyarbakır Eczacı Odası (11. Bölge), Şanlıurfa Eczacı Odası
(27. Bölge), Türk Veteriner Hekimleri Birliği’ne bağlı; Diyarbakır Veteriner Hekimleri Odası ile
Şanlıurfa Veteriner Hekimleri Odası, Türkiye Noterler Birliği’ne bağlı; Diyarbakır Noter Odası,
Türkiye Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler ve Yeminli Mali Müşavirler Odaları Birliği
(TÜRMOB)’ne bağlı; Diyarbakır SMMM Odası ile Şanlıurfa SMMM Odası, Bölgede mesleki
faaliyette bulunan sivil toplum kuruluşlarıdır.
Bölge illerinde bunun dışında Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği
bünyesinde kooperatifler ile diğer kooperatif ve birlikler faaliyetlerini sürdürmektedir.
2.2.4.3.2 Sendikalar
82
Türkiye’de 2821 sayılı Sendikalar Kanunu çerçevesinde kurulan işçi ve işveren sendikaları
ile 4688 sayılı Kamu Görevlileri Sendikaları Kanunu kapsamında kurulan memur sendikaları
bulunmaktadır. Bölgemizde bu çerçevede bulunan işçi sendikaları TÜRK-İŞ, DİSK, BASK ve
HAK-İŞ konfederasyonlarına bağlı olarak faaliyet göstermektedir. Memur sendikaları ise KESK,
KAMU-SEN, MEMUR-SEN, BASK, HAK-SEN ve DESK konfederasyonlarına bağlıdır.
Şanlıurfa ilinde işçi sendikası olarak TÜRK-İŞ’e bağlı BELEDİYE-İŞ, SAĞLIK-İŞ, TESİŞ, YOL-İŞ, TARIM-İŞ sendikaları, DİSK’e bağlı GENEL-İŞ, HAK-İŞ’e bağlı HİZMET-İŞ
sendikaları şube ve temsilcilik seviyesinde faaliyet göstermektedir.
Şanlıurfa ilinde memur sendikası olarak MEMUR-SEN’e bağlı BEM BİR-SEN, BİRLİK
HABER-SEN, BÜRO MEMUR-SEN, DİYANET-SEN, EĞİTİM BİR-SEN, SES, SAĞLIKSEN, TOÇ-BİR-SEN sendikaları, KESK’e bağlı BES, EĞİTİM-SEN, ESM, TARIM ORKAMSEN, TÜM BEL-SEN sendikaları, TÜRKİYE KAMU-SEN’e bağlı TÜRK DİYANET VAKIFSEN, TÜRK EĞİTİM-SEN, TÜRK HABER-SEN, TÜRK SAĞLIK-SEN sendikaları ve
bağımsız olarak SAĞLIK DEĞİŞİM-SEN sendikası faaliyet göstermektedir.
Diyarbakır ilinde TÜRK-İŞ’e bağlı; TÜRK-İŞ 7. Bölge Temsilciliği, HARB-İŞ, SAĞLIK
İŞ, YOL İŞ (1 Nolu, 2 Nolu), TEZ KOOP-İŞ, TES-İŞ (1 No’lu, 2 No’lu), BELEDİYE-İŞ,
HABER-İŞ, TARIM-İŞ (Bölge Temsilciliği), ÖZ GIDA İŞ, TEK GIDA İŞ sendikaları, DİSK’e
bağlı; DİSK Güney Doğu Bölge Temsilciliği, GENEL-İŞ Bölge Başkanlığı, GENEL-İŞ, DEV
SAĞLIK-İŞ sendikaları, BASK’a bağlı; EMEK-İŞ, TÜM KÖY SEN Bismil Şubesi, TÜRK-TİS,
TÜRK-TİS (Güneydoğu Bölge Başkanlığı) sendikaları ve HAK-İŞ’e bağlı ÖZ GIDA-İŞ
Diyarbakır temsilciliği Bölgede faaliyet gösteren işçi sendikalarıdır.
Diyarbakır ilinde faaliyet gösteren memur sendikaları ise KESK’e bağlı; BTS Şubesi, BES
Şubesi, EĞİTİM SEN Şubesi, ESM Şubesi, HABER-SEN Şubesi, SES Şubesi, TARIM ORKAM
SEN Şubesi, TÜM BEL SEN Şubesi, YAPI YOL-SEN Şubesi, DİVES Şubesi, KAMU-SEN’e
bağlı; KAMUSEN konfederasyon temsilciliği, TÜRK TARIM ORMAN SEN temsilciliği,
TÜRK HABER SEN temsilciliği, TÜRK EĞİTİM SEN temsilciliği, TÜRK SAĞLIK SEN
temsilciliği, TÜRK İMAR SEN temsilciliği, MEMUR-SEN’e bağlı; MEMUR SEN
konfederasyon temsilciliği, BÜRO MEMUR SEN 29. Şubesi, TOÇ BİR SEN Şubesi, EĞİTİM
BİR SEN Şubesi, SAĞLIK SEN Şubesi, DİYANET SEN Şubesi, ENERJİ BİR SEN temsilciliği,
BAYINDIR MEMUR SEN temsilciliği, BEM BİR SEN temsilciliği, BİRLİK HABER-SEN
temsilciliği, KÜLTÜR MEMUR-SEN temsilciliği, ULAŞTIRMA MEMUR-SEN temsilciliği,
BASK’a bağlı; BAĞIMSIZ YAPI İMAR SEN temsilciliği, ÖZERK DİYANET temsilciliği,
HAK-SEN’e bağlı; HAK-SEN konfederasyon temsilciliği, TOÇ HAK SEN temsilciliği, ENERJİ
HAK-SEN temsilciliği, İMAR HAK-SEN temsilciliği, EĞİTİM HAK-SEN temsilciliği, DESK’e
bağlı; DEMOKRATİK OFİS-SEN temsilciliği, DİN BİR-SEN temsilciliği şeklinde
yapılanmıştır.
2.2.4.3.3 Dernekler
83
Türkiye’de önemli sivil toplum unsurlarından olan dernekler, 5253 sayılı Dernekler
Kanunu kapsamında faaliyet göstermektedir. Bölge illerinden Diyarbakır ilinde 2013 yılı
itibariyle 921, Şanlıurfa ilinde 804 aktif dernek mevcuttur. Nüfus yoğunluğu ve kurumsal
kapasite gelişimi gibi etkenlerden dolayı dernekler il merkezlerinde yaygınlaşmıştır.
2.2.4.4 Üniversiteler
Bölgede yükseköğretim kurumu olarak Diyarbakır’da Dicle Üniversitesi, Şanlıurfa’da
Harran Üniversitesi bulunmaktadır. Kuruluşu Diyarbakır’da 1974’e, Şanlıurfa’da 1992’ye uzanan
üniversiteler, bölge için yetişmiş insan kaynağı ve bilimsel araştırma ihtiyacına yönelik faaliyette
bulunmaktadırlar.
Tablo 2.38- TRC2 Bölgesi Yükseköğretim Kurumlarında Okuyan Öğrenci Sayıları, 20072012
13.087
TRC2
Bölgesi
21.786
2.372.136
9.912
14.544
24.456
2.757.828
2009-2010
12.119
16.989
29.108
3.322.559
2010-2011
13.090
19.693
32.783
3.626.642
2011-2012
14.866
22.916
37.782
4.112.687
Yıllar
Şanlıurfa
Diyarbakır
2007-2008
8.699
2008-2009
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2012c.
Yükseköğretimde okuyan öğrenci sayılarına bakıldığında Diyarbakır ilindeki toplam
öğrenci sayısının, Şanlıurfa'ya nazaran yüksek olduğu görülmektedir. Yıllar itibarıyla öğrenci
sayısındaki değişime bakıldığında Şanlıurfa’da öğrenci sayılarında istikrarlı bir artış
gözlemlenmekte, 2011-2012 öğretim yılı verilerine bakıldığında da 14.866 öğrenci sayısı ile bu
artışın devam ettiği görülmektedir. Benzer şekilde Diyarbakır ilinde yükseköğretim öğrenci sayısı
her yıl önemli miktarda artış göstererek 2011-2012 öğretim yılında 37.782'ye ulaşmıştır. Türkiye
genelinde yükseköğretim öğrenci sayısında yeni üniversitelerin açılması ve mevcut
kontenjanların artırılması ile istikrarlı bir artış gözlemlenmektedir.
Tablo 2.39- Yıllara ve Ünvanlara Göre Yükseköğretim Personel Durumu, 2007-2012
Profesör
20072008
44
20082009
52
20092010
62
20102011
71
20112012
80
Doçent
52
79
67
78
68
Yrd. Doç.
187
223
235
246
256
Diğer Öğretim Elemanları
489
419
434
424
442
Toplam
772
773
798
819
846
Diyarbakır Profesör
156
157
178
195
176
Şanlıurfa
84
Türkiye
Doçent
88
84
92
124
121
Yrd. Doç.
310
307
355
417
391
Diğer Öğretim Elemanları
793
738
791
848
621
Toplam
1.347
1.286
1.416
1.584
1.309
Profesör
13.494
13.662
14.571
15.529
16.783
Doçent
6.867
7.360
7.827
8.486
9.257
Yrd. Doç.
18.074
18.538
19.783
21.717
24.759
Diğer Öğretim Elemanları
60.331
60.944
63.246
65.763
68.040
Toplam
98.766
100.504 105.427 111.495 118.839
Kaynak: TÜİK, 2012c.
Bölge illerindeki öğretim elemanı sayısının yıllara göre dağılımına bakıldığında Şanlıurfa
ilinde öğretim elemanı sayısının fazla değişmediği; buna karşın Diyarbakır’da 2008-2009 ve
2011-2012 öğretim yıllarında düşüş yaşandığı gözlemlenmektedir. 2011-2012 öğretim yılı
itibarıyla Şanlıurfa ilindeki öğretim elemanlarının % 48’i öğretim üyesi (Profesör, Doçent veya
Yardımcı Doçent) iken Diyarbakır’da bu oran % 52 düzeyindedir.
2.2.4.5 Kurumlar Arası İşbirliği ve İlişkiler
Bu bölümde TRC2 Bölgesinde faaliyet gösteren kurum kuruluşlar arasındaki işbirliği
ilişkilerinin incelendiği 2014-2023 Bölge Planı hazırlıkları kapsamında yapılan Kurumlar Arası
İşbirliği Ağ Analizi çalışması sonuçlarına ilişkin değerlendirmelere yer verilmiştir.
Analiz çalışması; TRC2 (Diyarbakır - Şanlıurfa) Bölge Birimi il merkezi ve ilçelerinde
faaliyet gösteren merkezi idarenin yerel örgütleri (valilik/kaymakamlıklar, il/ilçe müdürlükleri,
bölge müdürlükleri, diğer temsilcilikler vb), yerel yönetimler (il/ilçe belediyeleri, il özel idareleri
vb), meslek odaları ve birlikler, sendikalar, diğer sivil toplum örgütleri (dernekler, vakıflar,
temsilcilikler) ve benzeri kurum kuruluşları kapsamaktadır. Çalışmanın çerçevesini oluşturan
araştırma evreni, bölgede kamu kaynaklarının yönetim süreçlerini etkileyen aktörler ile
belirlenmiştir.
TRC2 Bölgesinde kurumsal ilişkilerin yapısının anlaşılması, kurum ve kuruluşlar
arasındaki işbirliği ağının analiz edilmesi amacıyla yapılan ağ analizi çalışmasıyla, bölgede
faaliyet gösteren aktörlerin kurumsal işbirliğine ilişkin görüşleri ve kurumsal ilişkileri incelenmiş,
işbirliğine ilişkin ağ yapısı analiz edilerek grafik ortamına aktarılmıştır. Anket ve ağ analizi
olarak iki bölümden oluşan çalışma ile aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır.
2.2.4.5.1 Bölgedeki Kurum Kuruluşların Kurumsal Ortaklık ve İşbirliğine İlişkin
Görüşleri
Ortaklık ve işbirliği kültürünü değerlendiren katılımcılar; Bölgede işbirliği kültürünün zayıf
olduğunu, Şanlıurfa'ya nazaran Diyarbakır'da işbirliği kültürünün çok daha az olduğunu
belirtmişlerdir. Katılımcı kurumlar, Bölgede işbirliği kültürünün zayıf olduğu düşüncelerine
karşın kendi kurumlarını ortaklık ve işbirliği kültürü açısından genelde olumlu değerlendirmekte,
85
kurumsal özeleştiri getirmekten kaçınmaktadırlar. Kurumların önemli bir bölümü, bölgedeki en
az bir ortak paylaşım platformuna üye olduklarını beyan etmişlerdir.
Kurumlar arası ortaklık ve işbirliği önünde engel olarak Diyarbakır'da "finansal
kaynakların kısıtlı olması" ve "kurumlar arası güvensizlik", Şanlıurfa'da "nitelikli insan
kaynakları eksikliği" ve "kişisel çıkarların kurumsal vizyonun önüne geçmesi" ön plana
çıkmaktadır.
Bölgede açık uçlu yanıtlara göre ortaklık ve işbirliği önündeki engeller şu şekilde
özetlenebilir;
 Koordinasyon yetersizliği,
 Ortaklık kültürünün bulunmaması,
 Kurumlar arası iletişim eksikliği, iletişim ağlarının olmaması,
 Yasal kısıtlar ve bürokrasi,
 Siyasi düşünce ayrılıkları, güven bunalımı,
 STK'ların işbirliği süreçlerinde yer almaması/alamaması,
 Yöneticiden/personelden kaynaklanan sorunlar,
 Personel eksikliğinden kaynaklanan sorunlar.
Kurumlar arası işbirliğini geliştirmek için Diyarbakır'da en çok "işbirliği kültürünü konu
alan panel konferans ve çalıştaylar düzenlenmesi", Şanlıurfa'da ise "İl planlama ve koordinasyon
müdürlüğü veya kalkınma ajansı gibi kuruluşların görev alması" önerileri ön plana çıkmaktadır.
Bölgede kurumlar arasında ortaklık ve işbirliği geliştirmek için getirilen diğer öneriler;
 Koordinasyondan sorumlu kurum-kuruluşların etkinliğinin artırılması,
 Kurumlar arası iletişim kanallarının geliştirilmesi, ilgili alanlarda toplantı/çalıştaylar
düzenlenmesi,
 İlgili alanlarda kurumlar arası işbirliği protokolleri yapılması ve yürütülmesi,
 Temel düşünce ve bakış açısı farklılıklarının giderilerek kamu hizmetlerine ve bölgesel
kalkınmaya odaklanılması,
 Yerel yönetişimin geliştirilmesi, STK'ların etkinliğinin artırılması,
 Ortaklık için finansal desteklerin artırılması, destek mekanizmalarının şeffaflaşması,
 İşbirliği kültürünü geliştirmek için eğitimler verilmesi (yöneticiler ve STK'lar).
Anket sonuçlarına göre TRC2 (Diyarbakır ve Şanlıurfa) Bölgesi illeri arasında işbirliği
ilişkisi olmadığı veya çok az olduğu ortaya çıkmıştır.
2.2.4.5.2 Bölgedeki Kurum ve Kuruluşların İşbirliği İlişkilerinin Analizi
86
Çalışma kapsamında yapılan ağ analizi bölgedeki kurum kuruluşların birbirleriyle
oluşturdukları gönüllü ve zorunlu ilişkileri incelemektedir. Ayrıntıları çalışma raporunda yer alan
ağ yapısına ilişkin istatistiksel hesaplamalar ve görselleştirmeler sonucunda elde edilen bulgular
şunlardır;
Ağın bağlantı yapısı kuvvet yasasına uygun olarak dağılmakta (çok sayıda kurumun az
sayıda bağlantısı varken, kalan az sayıda kurumun çok bağlantısı bulunmaktadır), başka bir
deyişle az sayıda kurum tüm ağa hâkim durumdadır.
Kurumlar arası gönüllü işbirliği ağının yoğunluğu ve ortalama bağlantı sayısı daha az, çapı
daha uzun olduğundan zorunlu ağa göre kurumlar birbirlerinden daha uzaktır.
Kurumlar istedikleri takdirde birbirlerine ulaşmak için birkaç bağlantılarını kullanmaları
yeterlidir. Ağda bir kurum mevcut bağlantılarını kullanarak zorunlu ilişkilerin olduğu ağda en
fazla 6, gönüllü ağında en fazla 9 adımda ağdaki herhangi bir kuruma ulaşabilmektedir.
TRC2 (Diyarbakır-Şanlıurfa) bölgesi kurumlar arası işbirliği ağı kurumsal yapıları
itibariyle iki ayrı kutupsal merkez şeklinde yapılanmıştır. Ağdaki iki kutbu birbirine bağlayan tek
kurum Kalkınma Ajansı olarak görülmektedir.
İllerde derece merkezi kurumlar beklendiği gibi Valilik ve Belediyelerdir. Diyarbakır ilinde
kurum ve bağlantı sayısının fazlalığı dikkat çekmektedir. Derece merkezi diğer kurumlar ise
Dicle Üniversitesi Rektörlüğü, Harran Üniversitesi Rektörlüğü, GAP BKİ, Karacadağ Kalkınma
Ajansı ve iki ilin Ticaret ve Sanayi Odaları ile Esnaf ve Sanatkâr Odaları Birlikleridir (DTSO,
ŞUTSO, DESOB, ŞESOB).
Merkezi idarenin yerel örgütleri; görevleri itibariyle ağda mevzuata dayalı ilişkiler
geliştirmektedirler. Kaymakamlıklar bağlantıları itibariyle Diyarbakır'da merkeze yakın ve
dağınık şekilde yerleşmişken, Şanlıurfa'da birbirlerine ve belediyelere yakın konumlanmıştır.
TRC2 Bölgesi gönüllü ağında; valiliklerin önemini korumakla beraber tüm ağ yapısına göre
ilişkilerinin azaldığı görülmektedir.
Belediyeler; ağda her iki ilde de ilçe belediyeleri benzer bağlantı yapılarından dolayı
belirgin bir şekilde ayrışmaktadır. Diyarbakır'da merkez ilçe belediyeleri (Yenişehir, Sur,
Kayapınar, Bağlar) ağın merkezine daha yakın ve derece merkezidir. Diyarbakır'da ilçe
belediyelerinin sendikalarla işbirliği ilişkileri gelişmiştir; Şanlıurfa'daki ilçe belediyelerinin
sendikalarla ilişkisi daha dağınıktır. Gönüllü ağında; Belediyelerin derece merkezi rolü
artmaktadır, iki ilde de anakent belediyeleri ağın merkezinde yer almaktadır.
Üniversiteler; Dicle ve Harran Üniversite Rektörlükleri ağda bağlantıları itibariyle derece
merkezi ve konumları itibariyle merkeze yakındır. Ancak her iki ilde de fakülte ve enstitüler
belirgin bir şekilde ağın dışında ve daha çok birbirleriyle ilişkilidirler. Bu durum, Bölgede
üniversitelerin idari olarak ağ yapısı ile işbirliği içerisinde olduğu; ancak bilimsel üniteleri
itibariyle büyük ölçüde ağın dışında kaldıkları şeklinde yorumlanmıştır. Gönüllü Ağında; Enstitü
ve fakültelerde Ziraat Fakültesi hariç olmak üzere Harran Üniversitesi ağın dışında kalmışken,
Diyarbakır'da enstitü ve fakültelerin derece merkeziliği artmıştır. Ancak daha çok kendi
aralarında bağlantı kurmaya devam etmektedirler.
87
Odalar ve Meslek Örgütleri; Her iki ilde de küçük esnaf odaları büyük ölçüde birbiriyle
yakın ilişki içerisinde ve ağın dışındadır. Esnaf Birlik Başkanlıkları derece merkezi ve ilgili
odalara daha yakın konumlanmıştır. Ticaret ve Sanayi Odaları ve kısmen Ticaret Borsası
Başkanlıkları iki ilde de derece merkezi ve merkeze yakın konumlanmıştır. Gönüllü ağında;
küçük esnaf odaları birbirleriyle yakın ilişki içerisinde ve ağın dışındadır. Şanlıurfa ilinde tarım
ile ilgili kurumların derece merkezi rollerinin artması, ildeki tarım sektörü odaklı ilişkilerin ön
plana çıktığını göstermektedir.
Sendikalar ve İşçi Örgütleri; Sendikalar, Diyarbakır ilinde belirgin olarak 2 grupta yer
alırken, Şanlıurfa'da işbirliği ilişkileri itibariyle daha dağınıktır. Diyarbakır'da 1. grup
sendikaların kurumsal işbirlikleri Belediyelere daha yakın konumlanmıştır. Gönüllü ağında;
Diyarbakır ilinde sendikaların belediyelerle ilişkileri gönüllü ağında da devam etmektedir.
Şanlıurfa'da sendikalar ağın dışında dağınık bir şekilde yer almıştır.
Dernekler ve Vakıflar; Dernekler-vakıflar kategorisinde görselleştirme sonuçlarına göre,
kurumlar Şanlıurfa ilinde bir arada konumlanmışken, Diyarbakır ilinde bir kısmı hariç büyük
bölümü dağınık şekildedir. Gelen bağlantı sayısına göre dernek ve vakıflardan merkezi bir kurum
gözlenmemektedir. Gönüllü ağında; Şanlıurfa'da daha belirgin olmak üzere dernekler ağın
merkezine yaklaşmakta ve bağlantı sayıları kısmen artmaktadır ancak her iki ilde de derneklerin
gönüllü işbirliği ağında daha etkin olmaları beklenirken bu gözlenmemiştir. Her iki ilde de
dernekler anakent belediyelerine bağlantıları itibariyle yakın konumlanmıştır.
2.2.5 TRC2 Bölgesinde Sosyal Sorunlar
Sosyal sorunlar başlığı ele alınırken bu sorunların hane düzeyinde yansıması olarak
görülebilecek olan barınma-konut, gıda temini, gelir durumu, eğitim-sağlık gibi sosyal hizmetlere
erişim konuları kadar dezavantajlı grup olarak tanımlanan çocuk, genç, kadın, yaşlı ve engelli
grupların toplum içerisindeki konumlarının, göç, yoksulluk, fırsat eşitsizliği gibi konuların
dikkate alınması önem arz etmektedir. Tüm bu başlıklar değerlendirilirken bölgenin genel
ekonomik, demografik ve mekânsal yapısının değerlendirilmesi, bölgenin sosyal yapısının
anlaşılması ve yaşanan sosyal sorunların tespit edilmesi açısından önemlidir.
2.2.5.1 Bölgenin Genel Durumu
Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması 2011 yılı çalışmasına göre; TRC2 Bölgesi 26
bölge içerisinde 23. sırada yer almaktadır. 81 il içerisinde Şanlıurfa 73. sırada, Diyarbakır ise 67.
sıradadır. URAK’ın 2010 yılı İllerarası Rekabetçilik Endeksi içerisinde Beşeri Sermaye ve
Yaşam Kalitesi sıralamasına bakıldığında; Diyarbakır 64. Şanlıurfa ise 74. sırada yer almaktadır.
EDAM’ın 2009 yılı Rekabet Endeksine göre ise Diyarbakır’ın genel endeks değeri 64,
Şanlıurfa’nın ise 74’tür. Ekonomik Etkinlik ve Canlılık'ta Diyarbakır 42, Şanlıurfa 52. sıradadır.
Emek Piyasası verilerine göre Diyarbakır 68, Şanlıurfa 75. sıradadır. Fiziki altyapı anlamında
Diyarbakır 66, Şanlıurfa 69. sıradadır. İnsani Sermaye olarak Diyarbakır 71, Şanlıurfa 78.
sıradadır. Sosyal Sermaye anlamında ise Diyarbakır 68, Şanlıurfa 74. sıradadır. Tüm bu
verilerden görüldüğü üzere, bölgemiz sosyo-ekonomik gelişmişlik açısından oldukça geri
sıralarda yer almaktadır. Ekonomik anlamda geri kalmış olan bölgenin beşeri sermaye, sosyal
88
sermaye ve yaşam kalitesi gibi sosyal başlıklarda daha da geri durumda olduğu görülmektedir.
Türkiye genel olarak ülkeler arası güven ve sosyal sermaye ölçümünde son sıralarda yer
almaktadır. Bölge düzeyinde ele alındığında TRC2 sosyal sermaye açısından en az gelişmiş
bölgelerden biri olmuştur. Sosyal sermaye ile ekonomik kalkınma arasında güçlü bağ olması
sebebiyle bölgemizde az gelişmişliğe sosyal sermaye düşüklüğü de eşlik etmektedir. 2000-2010
yılları sosyal sermaye endekslerine göre bölgemizin endeks değeri daha da gerilemiştir. Sosyal
sermayenin bölgesel kalkınmanın sağlanması açısından önemi düşünüldüğünde; ekonomik
kalkınmayla birlikte beşeri ve sosyal sermayenin iyileştirilmesine yönelik hizmetlerin Bölge için
önem arz ettiği görülmektedir.
Nüfusun yapısı ve niceliği ulusal ve bölgesel kalkınma sürecinin temel belirleyicileri
arasındadır. Ekonomik ve sosyal açıdan Türkiye ortalamasının oldukça gerisinde kalan TRC2
Bölgesi nüfus büyüklüğü açısından ise İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Bursa ve Kocaeli gibi
büyükşehirlerden sonra 7. sırada yer almaktadır. Şanlıurfa 81 il içerisinde 9. sırada, Diyarbakır
ise 12. sırada yer almaktadır. 1965 yılında TRC2 Bölgesi nüfusu, Türkiye nüfusunun % 2,95'i
iken, bu oran 2012 yılında % 4,44’e ulaşmıştır. Sosyo-ekonomik açıdan geri sıralarda yer alan
bölgenin Türkiye içerisindeki nüfus oranının gitgide artmakta olması bölgenin bu geri kalmışlık
sorununu Türkiye’nin de önemli sorunlarından biri haline getirmektedir.
Türkiye genelinde nüfus artış hızı düşüş eğilimde iken, nüfus artış hızı oldukça yüksek olan
TRC2 Bölgesi, Türkiye ortalamasından farklı bir tablo çizmektedir. Türkiye’de ortalama nüfus
artış hızı binde 12 düzeyinde iken TRC2 Bölgesi için bu oran binde 20,2’dir. Nüfus artış hızı
Şanlıurfa’da binde 26,3 Diyarbakır’da binde 13,4’tür. Nüfus artış hızı ile TRC2 Bölgesi 26 bölge
içerisinde 2. sırada yer alırken, Şanlıurfa 81 il içinde 6. sırada, Diyarbakır ise 27.sıradadır.
Diyarbakır Türkiye ortalamasına yakın bir nüfus artış hızına sahip iken bu oran Şanlıurfa’da
Türkiye ortalamasının 2 katından daha yüksektir. Şanlıurfa’da Diyarbakır’a göre çok daha fazla
olan nüfus artış hızı, Şanlıurfa’da kırsal nüfusun yaygın olması ve net göç hızının görece düşük
olması ile ilişkilendirilebilir. Bu hızlı nüfus artışı özellikle Şanlıurfa’da pek çok sosyal hizmet
ihtiyacını da beraberinde getirmektedir.
TÜİK tarafından yapılan nüfus projeksiyonuna göre; binde 9,8 oranındaki nüfus artış hızı
ile Türkiye’nin 2023 yılındaki nüfusu 84.247.088 olacaktır. TRC2 Bölgesinin nüfusu ise binde
20,1’lik nüfus artış hızı ile 4.182.245 kişiye ulaşacaktır. Bu oran ile Bölge nüfusu 2023 yılında
Türkiye nüfusunun yaklaşık % 5’ini oluşturuyor olacaktır. Diyarbakır’ın nüfusu binde 13,3’lik
artışla 1.842.923 kişiye ulaşırken Şanlıurfa’nın nüfusu Türkiye ortalamasının oldukça üstünde
olan binde 25,8’lik artış hızı ile 2.339.322’e ulaşacaktır. 2023 yılına gelindiğinde de Şanlıurfa’da
çocuk ve genç nüfusunun Türkiye ortalamasına göre oldukça yüksek düzeylerde olacağı
görülmektedir. Bu da bağımlı yaş grubunda olan bu nüfus için iyi bir hizmet planlaması
gerekliliğini ortaya koymaktadır.
Toplam yaş bağımlılık oranına bakıldığında; Türkiye ortalaması % 48 iken bu oran TRC2
Bölgesinde % 74,1’dir. Şanlıurfa’nın toplam yaş bağımlılık oranı % 81,7; Diyarbakır’ın toplam
yaş bağımlılık oranı % 66,3’dir. Toplam yaş bağımlığı 15-64 yaş grubundaki her 100 kişinin “089
14” ve “65 ve daha yukarı ” yaş grubundan bakmakla yükümlü oldukları kişi sayısını ifade
etmektedir. Bu oranla TRC2 Bölgesi 26 Düzey 2 Bölgeleri içerisinde 2. sırada iken Şanlıurfa 81
il içerisinde ilk sırada, Diyarbakır ise 10. sırada yer almaktadır. Ekonomik olarak bağımlı
konumda bulunan nüfusun oranının bu kadar yüksek olması hizmet planlamasının buna göre
yapılmasını gerektirmektedir. Özellikle Şanlıurfa 1. sıradaki nüfus bağımlılık oranı ile özel sosyal
politikaların geliştirilmesi gereken bir il konumundadır.
Hanehalkı büyüklüklerine baktığımızda; Türkiye ortalaması 3,8 kişi iken Diyarbakır’da
ortalama 5,9 ve Şanlıurfa’da 6,2 kişidir. Her iki ilde de hanehalkı büyüklüğü ülke ortalamalarının
üzerindedir. Özellikle göçle oluşan mahallelerde hanehalkı büyüklükleri kent ortalamasının
üzerinde, il ortalamalarına yakın hatta bazı mahallelerde çok yüksektir. Bu durum sosyal yaşama
dair önemli göstergeler arasında yer almaktadır. Bağımlılık oranları ile de bağlantılı olan bu
durum, TRC2 Bölgesinde önem arz eden demografik bir özelliktir. Gerek hızlı nüfus artışı,
gerekse hanehalkı büyüklüğü ve bağımlılıkla ilgili yüksek oranlar, bölgede yaşanan ekonomik ve
sosyal sorunlara işaret etmektedir.
Şehirleşme oranlarına bakıldığında, Bölgenin şehirleşme oranı % 63,5’dir. Bu oran
Şanlıurfa’da % 55,4; Diyarbakır’da ise % 72,6’dır. Şanlıurfa’da kırsal nüfus Diyarbakır’a göre
çok daha fazladır. Şehir nüfusu Şanlıurfa’da 975.455 kişi iken bu sayı Diyarbakır’da
1.155.258’dir. Şehirleşme oranlarına ve nüfus artış hızlarına ilçeler düzeyinde baktığımızda;
Şanlıurfa merkezde şehirleşme oranı % 67, nüfus artış hızı binde 33,3’tür. Bozova ve Halfeti
ilçelerinde nüfus artış hızı eksilerde iken Akçakale, Harran, Siverek, Ceylanpınar ve
Viranşehir’de yüksek seviyelerdedir. Diyarbakır ilçelerine baktığımızda ise; Kayapınar binde
65,3’lük oranla en yüksek nüfus artış hızına sahiptir. Bağlar’da bu oran binde 13,8; Yenişehir’de
binde 7,3’tür. Sur ilçesi ise binde -31,1 oranı ile nüfus kaybetmekte olan bir ilçedir. Çermik,
Çüngüş, Dicle, Eğil, Hani, Kulp, Lice ilçeleri de nüfus artış hızının eksi değerlerde olduğu
ilçelerdir. Bu veri bize bu ilçelerden yoğun göç yaşandığını göstermektedir. Bismil, Çınar,
Ergani ve Silvan ise nüfus artış hızının görece daha yüksek olduğu ilçelerdir.
Nüfus yoğunluğuna bakıldığında ise; TRC2 Bölgesinde metrekareye düşen kişi sayısı
100’dür. Bu oranla TRC2 Bölgesi 10. sırada bulunmaktadır. Şehirleşme oranının daha yüksek
olduğu Diyarbakır’da metrekareye düşen kişi sayısının 106 olduğu ve 81 il içerisinde 21. sırada
yer aldığı görülmektedir. Nüfus yoğunluğu Şanlıurfa için metrekareye 94 kişidir ve 24. sırada yer
almaktadır. Kentsel alanda gerçekleşen yoğun nüfus artışı, Bölgede plansız ve denetimsiz
yapılaşmayı da beraberinde getirmiştir. Diyarbakır ve Şanlıurfa il merkezleri taşıma kapasitesinin
çok üstünde ve hizmet sunabileceğinden çok daha fazla nüfusu barındırmak zorunda kalmıştır.
2.2.5.2 Göç ve İlgili Sorunlar
Günümüzde insanlar çoğunlukla kentlerde, özellikle de büyük kentlerde yaşamlarını idame
ettirmektedirler. Zorunluluklar yanında kentin sunduğu veya sunması umulan imkânlar kentlerin
cazibesini artırmaktadır. Türkiye’de kentleşme, daha çok 1950’li yıllarda başlayan göç olgusuna
bağlı olarak gelişmiştir. 1980’lere kadar kentlerin kendine çeken artılarına, 1980 sonrası dönemde
90
kırsal alanların itici gücü de eklenmiştir. Türkiye’de 1950’lerden itibaren yaşanmaya başlayan
göç Bölgemizde 1980’li yıllardan itibaren hız kazanmıştır.
TRC2 Bölgesi net göç veren yapıdadır. TRC2 Bölgesi için net göç hızı binde -8.84’dür.
Bölgenin aldığı göç 59.515kişi iken verdiği göç 89.289’dur. Net göç hızı Şanlıurfa’da binde 7,34, Diyarbakır’da binde -10,49’dur. Bölgelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyleri ile göç
oranları arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Az gelişmiş bölge konumunda bulunan Bölgeden
büyükşehirlere yoğun göç yaşanmaktadır. TRC2 Bölgesi; en çok İstanbul, Adana, Mersin,
Gaziantep, Mardin, Antalya gibi illere göç vermektedir. Kent merkezleri ise özellikle kendi kırsal
alanlarından göç almakta ve nüfusları artmaktadır. Ancak il bütünündeki net göç oranları, kentsel
alandan kentsel alanlara göçlerin varlığının bir göstergesidir. Bölgede nüfus çift yönlü göç
hareketlerinden dolayı çok değişken bir yapı arz etmektedir. Bölge göç almakla beraber, bundan
daha fazlasını da dışarıya vermektedir. Her iki ilde de net göç sayısı ve hızı eksi yöndedir ancak
Diyarbakır, Şanlıurfa’ya göre çok daha fazla göç vermektedir.
Şanlıurfa ili diğer illerden göç almayarak ağırlıkla kendi ilinin kırsalından göç
toplamaktadır. Şanlıurfa kent merkezinden dışarıya göç eden nüfus da ağırlıkla daha gelişmiş bir
kent olan Gaziantep’e yönelmektedir. Yoksulluk, düşük gelir, sağlık ve öğrenim hizmetlerinin
yetersizliği karşısında kentlerdeki işgücü, yüksek gelir, öğrenim ve sağlık hizmetlerine erişimdeki
görece kolaylık göç hareketinin temelinde yatan sebeplerdir. Göç, genel olarak daha iyi bir yaşam
arayışının bir sonucu olduğu gibi aynı zamanda yoksullukla mücadelenin de en eski aracı
olmuştur. Ancak göç her zaman yaşam standartlarında iyileşme ve refah getirmemiş aynı
zamanda kent içi eşitsizliklere, kutuplaşmalara, ekonomik ve sosyal problemlere yol açmıştır.
Göç edenlerin bir kısmı belli bir refah seviyesini yakalamışken; önemli bir bölümünün sonu,
kırsal yoksulluktan kentsel yoksulluğa geçiş olmuştur (Özbek, 2012). Kırsal yoksulluk ve
yoksunluk göçe yol açarken şehirde de yeterli istihdam imkânlarının olmaması, sosyal hizmetlere
erişimde yaşanan sorunlar kentsel yoksulluğu da beraberinde getirmiştir. Göç eden hanelerin bir
kısmı, sosyal güvenlikten yoksun, geçici işlerde düşük ücretle çalışan, sosyal hizmetlerden
oldukça sınırlı yararlanan, kötü barınma şartlarında toplumun diğer kesimlerinden kopuk
yaşayarak marjinalleşen bir kitleye dönüşmüşlerdir.
Yoğun göç nüfusu ile oluşmuş mahalleler, plansız ve düzensiz yapılaşmanın da olumsuz
etkileri ile yetersiz altyapı ve sosyal donatılar ile şekillenmiştir. Bu bölgelerde, eğitim, sağlık,
kültür hizmetlerinin verilebileceği alanların yeterli miktarda oluşturulamaması, sadece bugünün
kuşaklarını değil, gelecek kuşakların yaşam koşullarını da olumsuz etkilemektedir. Ayrıca, bu
bölgelerde kişi başına düşen yeşil alan miktarı, toplu taşım olanakları, barınakların fiziki
koşulları, öğretmen başına düşen öğrenci sayısı, sınıf başına düşen öğrenci sayısı gibi
göstergelerin kent ortalamalarının çok altında kalması, yoksulluğu kuşaktan kuşağa geçen bir
olgu haline getirmektedir. Kenti oluşturan mahallelerin büyük bölümünde eksikliği hissedilen ve
memnuniyetsizlik olarak ortaya çıkan sosyal donatı alanlarının ve tesislerin yetersizliği, yoğun
göç dönemlerinde yaşanan aşırı nüfus yığılmasının sonuçları olarak ortaya çıkmaktadır (KKA,
2012b).
91
Şanlıurfa’da yoksul mahallelerde sağlıklı barınma olanağından yoksun haneler sayıca
fazladır. Konutların önemli bir bölümü gecekondudur ve bu konutların bir kısmının mutfak,
banyo, tuvalet gibi ihtiyaçları konutun içerisinde değildir. 2011 Nüfus ve Konut Araştırmasına
göre; Türkiye genelinde borulu su sisteminin konut içerisinde bulunma oranı % 97; tuvaletin
konut içerisinde olma oranı % 92,5; banyonun konut içerisinde olma oranı % 97,2 iken bu oranlar
Şanlıurfa’da sırasıyla % 78; % 69,4 ve % 83,2’dir. Telefon, internet gibi iletişim olanaklarına
erişim çok sınırlıdır. Konutların fiziki şartları olumsuzdur. Isınma ağırlıklı olarak soba ile
sağlanmaktadır. Aynı araştırma sonuçlarına göre Türkiye genelinde soba ile ısınan hanelerin
oranı % 57,1 iken bu oran Şanlıurfa’da % 80,8’dir. Temiz içme suyuna erişemeyen, elektrik ve
kanalizasyon hizmetlerinden yararlanamayan konutların bulunması önemli bir sorun teşkil
etmektedir.
Diyarbakır, Şanlıurfa’dan farklı olarak kendi kırsalının yanı sıra çevre illerin kırsalından
da göçler almış, 1990’lı yıllarda güvenlik nedeniyle yaşanan göçler yoğunluk kazanmış ve kent
merkezi bir anda kapasitesinin çok üzerinde yoğun göçe maruz kalmıştır. Diyarbakır’a göçün
1990–1999 döneminde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu dönemi 1980–1989 yılları arasındaki
dönem izlemektedir. Diyarbakır kentinin karşı karşıya kaldığı yoğun göç, kentsel alanda bazı
bölgelerin aşırı yoğunlaşmasına yol açmış, kentin fiziksel mekânı bozulmalara uğramıştır. Göçle
gelen nüfusun konut ihtiyacının karşılanamaması, hızlı gecekondulaşma ve kaçak yapılar
olgusunu gündeme getirmiştir. Kentin makro formunu değiştiren bu süreç, yeni kent
yoksullarının eskileri ile eklemlenmesine yol açmıştır (KKA, 2012b) . Yoğun göç, Diyarbakır
kenti alan kullanımındaki ve fiziksel yapılaşmadaki düzensizliğin en önemli nedenlerinden
birisidir. Yapılan yanlış imar uygulamaları ve kaçak yapılaşmalar, kent dokusunun tahrip
olmasına yol açmıştır.
Bağlar ilçesi 1990’larda yaşanan yoğun göç sonrasında, kaçak ve yoğun yapılaşmalarla
şekillenmiştir. Bağlar ilçesinde yaşanan kaçak yapılaşma, yüksek katlı, yoğun ve yetersiz kentsel
alt ve üst yapı şeklinde gerçekleşmiştir. Bağlar ilçesini oluşturan mahalleler, kentin nüfus
yoğunluğu en yüksek mahalleleridir. Sur ilçesi kentsel yoğunluk açısından Bağlar ilçesinden
sonra ikinci sırada yer almaktadır. Nüfus yoğunluğu tek başına bir mekân kalite göstergesi
olmamakla birlikte, nüfus yoğunluğunun yüksek olduğu alanlarda kişi başına düşen yeşil alan,
eğitim, sağlık, kültürel tesis alanı miktarları azalmaktadır. Bağlar ve Sur ilçelerinde bu durum
açıkça görülmektedir. Bağlar ve Sur ilçeleri bu yapıları kentsel hizmetlerin sunumlarının
yetersizliğinden kaynaklanan mekânsal sorunlarla karşı karşıyadır.
Yoğun göç olgusu ile karşı karşıya kalan Diyarbakır kentinin diğer bir sorun alanını da
sağlıksız yapı stoku oluşturmaktadır. Göçle gelen nüfusun barınma ihtiyacını karşılamak için
1990’lı yıllarda hızlı bir biçimde yapılmaya başlayan kaçak ve katlı konutlar kentin mevcut konut
stoku içerisinde önemli bir yer tutmaktadır. Bu konutlardaki altyapı eksiklikleri hanelerin yaşam
kalitesini de düşürmektedir. 2011 Nüfus ve Konut Araştırmasına göre; borulu su sistemin konut
içerisinde bulunma oranı% 88,4; tuvaletin konut içerisinde olma oranı % 82,7 ve banyonun konut
içerisinde olma oranı % 91,7'dir. Bu oranlarla Diyarbakır Şanlıurfa’dan biraz daha iyi durumda
92
olmasına rağmen hâlâ Türkiye ortalamasının altındadır. Diyarbakır'da soba ile ısınan hanelerin
oranı ise % 80,8’dir.
Bölgede yapılan araştırmalara göre, göç edenlerin yoğunlaştığı alanlar ya da gecekondu
bölgelerinde yaşayanlar yoksulluk, aile içi şiddet, alkol bağımlılığı, aile parçalanması, suç
oranının yüksekliği gibi sorunlarla daha çok karşılaşmaktadır. Kentin yol, su, elektrik,
kanalizasyon gibi altyapı olanaklarından tam olarak yararlanamamalarının yanı sıra, kentin
çeperinde kalmanın, kentli olamamanın, kentli gibi yaşayamamanın yarattığı sorunlar da aile içi
ve toplumsal ilişkileri olumsuz yönde etkilemektedir (EKOSEP, 2010 a,b).
TRC2 Bölgesinin göç anlamında özgün sorunu ise mevsimlik işçi göçüdür. Özellikle
mevsimlik tarım işçiliği bölgede oldukça yaygındır. TÜİK 2011 yılı istatistiklerine göre istihdam
edilen yaklaşık 25 milyon kişinin % 26’sını tarımda çalışan insanlar oluşturmaktadır. Yaklaşık
6,3 milyon tarım işgücünün yarısına yakınını mevsimlik tarım işçilerinin oluşturduğu tahmin
edilmektedir. Bu nüfus içerisinde Şanlıurfa ve Diyarbakır’dan, mevsimlik tarım işçisi olarak
diğer illere göç ederek çalışanların oranı oldukça yüksektir. Özellikle Şanlıurfa mevsimlik tarım
işçiliğinde Türkiye içerisinde ilk sırada yer almaktadır. Şanlıurfa ve Adıyaman illerinde 1021
hane ve 7165 kişi ile yürütülen araştırma sonuçlarına göre; yoksul hane yüzdesi Türkiye’de %
18,08 iken araştırma kapsamındaki hanelerde bu oran % 58,2; Türkiye’de okuryazar olmayan
erkek nüfus oranı % 2,2; kadın oranı % 9,9 iken araştırma grubundaki erkeklerde bu oran % 6,9
kadınlarda ise % 20 düzeyindedir. İlköğretimde net okullaşma oranı, bu grubun erkeklerinde %
78,4’e, kadınlarında ise % 73,8’e kadar düşmektedir. Beş yaş altı ölüm hızı Türkiye’de binde 24
iken araştırma grubunda binde 74,8’dir. Kaba ana ölüm oranı Türkiye’de yüzbinde 28,5 iken
araştırma grubunda yüzbinde 153’tür (ŞİMŞEK, 2012). Tüm bu veriler göstermektedir ki,
mevsimlik tarım işçisi haneler toplumun ortalamasının oldukça altında bir yaşam kalitesine
sahiptir. Göç ettikleri bölgelerde elektrik, su, yol gibi temel altyapı hizmetleri bulunmayan
yerlerde naylon çadırlarda yaşayan, ağır çalışma koşulları altında düşük ücretlerle çalışan,
gittikleri yerlerde eğitim ve sağlık hizmetlerinden yeterince yararlanamayan bu grup yaşamakta
oldukları yoksulluk, yoksunluk ve sosyal dışlanma ile bölgenin en dezavantajlı grubu
konumundadır. Bölgede göçer olarak dezavantajlı konumda bulunan bir diğer grup ise
Şanlıurfa’nın Ceylanpınar ilçesi TİGEM arazisi içerisinde ikamet eden 668 hane ve 4.338 kişilik
göçer gruptur. Bu haneler de diğer mevsimlik tarım işçisi haneler gibi oldukça kötü şartlarda
yaşamlarını sürdürmekte ve çalışmaktadırlar. Her türlü altyapıdan ve sosyal hizmetten yoksun
kalan bu grubun ikamet sorunlarının çözülerek yaşam koşullarının iyileştirilmesi gerekmektedir.
2.2.5.3 Yoksulluk, Gelir Dağılımı Eşitsizliği, Sosyal Yardımlar
Çok boyutlu bir kavram olan yoksulluk, mutlak ve göreceli yoksulluk olarak iki farklı
şekilde tanımlanmaktadır. Mutlak yoksulluk, bireyin yaşamını sürdürebilmek için zorunlu olan
beslenme, barınma, giyinme gibi temel ihtiyaçlarının karşılanamaması durumu olarak
tanımlanmaktadır. Başka bir deyişle, mutlak yoksulluk, hane halkı veya bireyin yaşamını
sürdürebilecek asgari refah düzeyini yakalayamaması durumudur. Dünya Bankası’nın mutlak
yoksulluk sınırı olarak belirlediği kişi başına günlük 1 dolar ve 2 dolar hesabı, bir insanın hayatta
93
kalabilmesi için gerekli minimum kalori miktarı olan 2.400 k/cal hesaplamasına dayanılarak
geliştirilmiş ve bu noktadan hareketle günlük geliri 2.400 k/cal besini almaya yetmeyen insanlar
Dünya Bankası’nca “mutlak yoksul” olarak tanımlanmıştır (Karakoyun, 2012). Göreli yoksulluk,
bireylerin refah düzeyinin, toplumun ortalama refah düzeyinin belli bir oranının altında olması
durumudur. Buna göre, toplumun genel düzeyi ile karşılaştırıldığında, belli bir sınırın altında
gelir ve harcamaya sahip olan birey veya hane halkı göreli anlamda yoksul olarak tanımlanır.
TÜİK, Türkiye genelinde cari satın alma gücü paritesine göre kişi başı 2,15 ve 4,3 dolar
sınırına göre yoksulluk oranlarını açıklamaktadır. Buna göre 2011 yılı için kişi başı günlük 2,15
doların altı satın alma paritesine göre fert yoksulluk oranı % 0,14; kişi başı günlük 4,3 doların altı
satın alma paritesine göre fert yoksulluk oranı % 2,79’dur. Bu oranlar kentte % 0.02 ve % 0,94
iken kırsalda % 0,42 ve % 6,83’tür (TÜİK, 2011f). TÜİK Bölge ve il düzeyinde yoksulluk
verileri yayınlamadığından, TRC2 Bölgesinin yoksulluk bilgisi için Bölgede uygulanan
Diyarbakır, Şanlıurfa, Gaziantep ve Erzurum Belediyelerinin Ekonomik ve Sosyal Entegrasyon
Sorunlarının Çözümü için Teknik Destek Projesi (EKOSEP, 2010 a,b) kapsamında yapılan
araştırma sonuçlarına yer verilmiştir.
2009 yılında her iki ilde de yapılan anket sonuçlarına göre; hanelerin bir aylık harcama
miktarı esas alındığında Şanlıurfa’da nüfusun % 10,8’i kira hariç hane harcaması kişi başına
bölündüğünde günlük 1 dolardan az harcama yapmaktadır. Nüfusun toplam % 43’ü 2,15 doların
altında, % 77’si ise 4,3 doların altında harcama yapmaktadır. Diyarbakır’da nüfusun % 7,5’i kira
hariç hane harcaması kişi başına bölündüğünde günlük 1 dolardan az harcama yapmaktadır.
Nüfusun toplam % 42,7’si 2,15 doların altında, % 80’i ise 4,3 doların altında harcama
yapmaktadır.
Tablo 2.40- EKOSEP Başlangıç Raporu Yoksulluk Sınırları Altındaki Nüfus, 2010
Günlük (Kira Hariç) Tüm Hane
Üyeleri Başına Düşen Kişi Başı
Harcama Miktarı
1 doların altı
Şanlıurfa
Örneklem
%
Sayısı
136
10,8
Diyarbakır
Örneklem
%
Sayısı
1404
7,5
1-2,15 dolar
406
32,4
6582
35,2
2,15-4,3 dolar
427
34
6992
37,3
4,3 doların üstü
286
22,8
3.743
20
1.255
100
18.721
100
Toplam
Kaynak: TESEV, 2010.
Yoksulluk kavramı aynı zamanda gelir dağılımındaki adaletsizlikle çok yakından ilgilidir.
Gelir dağılımı nispeten dengeli olan toplumlarda yoksulluk oranı da düşüktür. Gelir dağılımında
bozulmalar arttıkça, yoksulluk da derinleşmektedir. 2003 yılı gelir dağılımına göre; Türkiye’de
en yüksek gelire sahip 5. % 20’lik grup gelirin % 48,3’üne, 4. % 20’lik grup gelirin % 20,9’una
sahiptir. Toplamda en üst % 20’lik dilimler toplam gelirin % 69,2'sine sahiptir. Gelir
dağılımındaki eşitsizlik Türkiye’nin genel bir sorunudur. OECD ülkeleri arasında Türkiye'nin
94
gelir dağılımındaki eşitsizlik en yüksek değere sahiptir. Bölgemizdeki gelire göre sıralı % 20’lik
dilimlere bakıldığında; Türkiye verilerine paralel olarak en yüksek gelire sahip 5. % 20’lik
grubun gelirin % 46,9’una, 4. % 20’lik grubun gelirin % 21,1’ine dolayısıyla en üst 40’lık dilimin
gelirin % 68’ine sahip olduğu görülmektedir (TÜİK, 2011e). Gelir dağılımındaki eşitsizlik hem
ülkemizin hem de bölgemizin temel sorunlarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Gelir
dağılımındaki eşitsizlik sadece bölge içinde yaşanmamaktadır. Aynı zamanda bölgemiz ile batı
bölgeleri arasında da ciddi gelir dağılımı eşitsizliği söz konusudur.
Bölgede tüketim harcaması dağılımına baktığımızda; gıda ve alkolsüz içecekler, giyim ve
ayakkabı, mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri gibi temel ihtiyaçlar konusunda Türkiye
ortalamasının üzerinde harcama yaparken, sağlık, ulaştırma, haberleşme, eğlence-kültür ve eğitim
hizmetleri gibi başlıklarda Türkiye ortalamasının altında harcama yapmaktadır. Özellikle
ulaştırma ve eğitim harcama düzeyi Bölgede oldukça geri durumdadır (KKA, 2012a).
Yoksulluk ile birebir bağlantılı olan istihdam ve işgücü piyasası verilerine baktığımızda;
2012 yılı için işgücüne katılma oranı Türkiye’de % 50 iken bu oran Bölgede sadece % 28,8
düzeyindedir. 2010 yılı verilerine göre ise; Bölgenin işgücüne katılma oranı % 33,5, Şanlıurfa’nın
35,5; Diyarbakır’ın ise 31,8’dir. 2012 yılı istihdam oranı Türkiye’de % 45,4 iken bu oran
bölgemizde % 26,8 düzeyindedir. 2010 yılı verilerine göre ise; Bölgenin işgücüne katılma oranı
% 29,1 Şanlıurfa’nın oranı % 31,1; Diyarbakır’ın ise 31,8’dir. 2010 yılı işgücüne katılma ve
istihdam oranlarında Şanlıurfa en düşük 3. il, Diyarbakır ise en düşük 1. il olmuştur. 2011 yılı
Nüfus ve Konut Araştırması sonuçlarına göre Şanlıurfa’daki işsizlik oranı 10,4, Diyarbakır’da ise
13,8’dir. Bu oran ile Diyarbakır 81 il içerisinde işsizliğin en yoğun yaşandığı 2. ildir. Kayıtdışı
istihdam oranı Türkiye’de % 39 iken bölgemizde bu oran % 63,3’e kadar yükselmektedir.
İşgücüne katılma oranı ve istihdam oranı oldukça düşük, kayıt dışı istihdamın oranı ise oldukça
yüksek olan Bölgemizde en önemli sosyal sorun alanı işsizlik ve buna bağlı olarak yoksulluktur.
Yoksulluk, sadece bireyin yaşamını idame ettirebilmesi için gerekli olan temel mal ve
hizmetlerden yoksun olmasıyla sınırlanmamaktadır. Yoksulluk aynı zamanda sosyal, politik ve
psikolojik alanlardaki yoksunluğu da kapsamaktadır. Yoksul olan bireyin, bireysel yeteneklerini
ve olanaklarını gerçekleştirecek araçlara erişimi kısıtlı olduğundan, öteki insanlara göre konumu
daha dezavantajlıdır. Yoksulluğun yarattığı güçsüzlük duygusu, sesini duyuramama giderek
sosyal dışlanma ve marjinalleşme yaratmaktadır (Özer, 2012). Dolayısıyla, yoksunluğu ve sosyal
dışlanmayı da yoksulluğu bütünleyen kavramlar olarak da ele almak gerekmektedir.
Yoksulluğun aynı zamanda kırsal ve kentsel yoksulluk boyutları bulunmaktadır. Türkiye’de
yoksullukla ilgili istatistikler kırsal yoksulluğun hem kapsam hem derinlik açısından kentsel
yoksulluktan daha kötü durumda olduğunu göstermektedir (AKDER, 2000). Kırsal alan nüfusu
hızla kentlere göç etmeye başladıktan sonra bölgede nitelikli iş gücü kaybı yaşanmakta ve bu
durum yoksulluğu sürekli olarak derinleştirmektedir. Kır yoksulu da kent yoksulu gibi belli bir
seviyenin altında gelirle yaşamakta; beslenme, barınma ve giyim gibi temel ihtiyaçlarını
karşılamakta zorluk yaşamaktadır. Ancak bunların yanında kırsaldaki yoksul kesim, nitelikli
eğitim olanağından, yeterli sağlık imkânlarından, birçok kamu hizmetinden, teknolojiden ve
95
kültürel faaliyetlerden de yoksun olması nedeniyle kent yoksuluna göre daha dezavantajlı
konumda kalmaktadır.
Kent yoksulluğu, kırdan kente göç sürecinde, kentin çöküntü alanlarında yaşayan, düşük
nitelikli iş ve eğitim olanaklarını sahip olan, düşük gelir grubunda yer alan, riske diğer kesimlerle
karşılaştırıldığında daha açık ve marjinal sektörlerin aktörleri olan kesimlerin yaşam tarzlarına
karşılık gelmektedir (KARTAL VE DEMİRHAN, 2012) . Dünya Bankası, kent yoksulluğunun
boyutlarını; gelir ve eğitim yoksulluğu, güvensizlik, güçsüzlük, istihdam olanaklarına ve gelire
sınırlı erişim, yetersiz ve güvencesiz barınma, kentsel hizmetlerden yararlanamama, şiddet,
sağlıksız çevre, sosyal koruma olanaklarının sınırlılığı ya da yokluğu olarak tanımlamaktadır
(THE HOUSE OF COMMONS LONDON, 2004) Kırdan kente doğru yaşanan göç kentteki
istihdam olanaklarının kısıtlılığı ve kentteki hizmet sunumunun yetersizliği ile birleştiğinde kent
yoksullarının sayısı artmakta bu da kentsel alanda sosyal yardımlara bağlı olarak yaşayan nüfus
yaratmaktadır (SKELDON, 2003). Sosyal yardımları ortaya çıkaran ve yaygınlaştıran temel
etkenler çalışma hayatı dışında kalan ve kentsel iş alanları ile uyumlu olmayan deneyime sahip
fazla nüfus olması ve yeterli iş alanının bulunmayışıdır. Sosyal yardım ekonomik sorunların
ağırlığına bağlı bir yoğunluk ve yaygınlıkla ortaya çıkmaktadır.
Bölgemizde yoksul hanelere yapılan yardımlara baktığımızda; 2012 yılı verilerine göre
Şanlıurfa’da şartlı eğitim, sağlık ve gebelik yardımlarından yararlananların oranı % 2,76’dır. Bu
oran Diyarbakır’ın Sur ilçesinde % 15, 72; Bağlar ilçesinde % 12,74; Yenişehir ilçesinde %
11,30; Kayapınar ilçesinde ise % 6,01’dir. Şanlıurfa’da Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı
yardımlarından yaralananların oranı % 3,01’dir. Bu oran Diyarbakır’ın Sur ilçesinde % 17,83;
Bağlar ilçesinde % 7,11; Yenişehir ilçesinde % 11, 92; Kayapınar ilçesinde ise % 7,79’dur
(SYGM, 2012). Özellikle Diyarbakır merkezde sosyal yardımlardan yararlananların oranlarının
yüksek olduğu görülmektedir. Hiçbir geliri olmadan sadece sosyal yardımlarla geçinen hanelerin
varlığı Bölgenin bilinen bir gerçekliğidir. Sosyal yardımlara bağımlı hale gelen bu kesimler,
yardımlardan faydalanamama endişesiyle sosyal güvencesi olan işlere girmekten kaçınmakta, bu
da kayıt dışı istihdamı desteklemektedir. Sosyal yardımlar yoksullukla mücadele için bir araç
olarak kullanılırken zaman zaman üretimden uzak kalınmasına yol açması ve kayıtdışı ekonomiyi
tetiklemesi nedeniyle yoksulluğu kısırdöngüye dönüştüren bir sürece de yol açabilmektedir.
2.2.5.4 Dezavantajlı Gruplar
2.2.5.4.1 Kadınlar
Kadın, Türkiye genelinde olduğu üzere TRC2 Bölgesinde de eğitim ve sağlık hizmetlerine
erişimden, işgücüne katılıma, sosyal hayata dâhil olmaktan karar alma süreçlerine müdahil olmak
gibi pek çok alanda sorunlar yaşamakta ve dezavantajlı konumda bulunmaktadır.
Bölgede kadının eğitim durumuna baktığımızda; genel okuma yazma oranları Türkiye
ortalamasının çok gerisinde olduğu gibi; okuma yazma bilme konusunda kadınlar ile erkekler
arasında da çok büyük farklar bulunmaktadır. Kadınlar gerek okuma yazma konusunda, gerekse
eğitim kademesinin diğer aşamalarında dezavantajlı konumdadır. Cinsiyete göre okuryazarlık
oranına baktığımızda; Türkiye’de okuma yazma bilmeyen erkeklerin oranı % 1,7 iken bu oran
96
Şanlıurfa’da % 3,54, Diyarbakır’da % 4,3 düzeyindedir. Bu oran kadınlar için Türkiye genelinde
% 8,6 iken Şanlıurfa ve Diyarbakır’da Türkiye ortalamasının 2 katından da fazla bir oranla %
17,28 ve % 17,46’dır. İlköğretimde okullaşma oranı hem kadınlarda hem de erkeklerde Türkiye
ortalaması civarında olmakla birlikte, Şanlıurfa’da ve Diyarbakır’da ortaöğretim okullaşma
oranları Türkiye ortalamasının çok gerisinde kalmaktadır. Türkiye genelinde kadınların
ortaöğretim okullaşma oranı % 67,37 iken bu oran Şanlıurfa’da % 37,77; Diyarbakır’da %
43,91’dir. Özellikle ortaöğretime geçişte okula devam eden kız çocuğu oranında ciddi düşüşler
yaşanmaktadır. Yeterince eğitim alamayan kız çocuğu ilerleyen dönemde başta sağlık olmak
üzere pek çok hizmete erişimde güçlük çekmekte, iş hayatına katılamadığından günlük ve sosyal
hayatın içerisinde yeterince yer alamamaktadır. Kadınların yaşadığı bu dezavantajlı durum diğer
kuşakları da etkilemekte, annesi okuma yazma bilmeyen ya da yeterince eğitim alamamış, iş
hayatına katılamamış annelerin kız çocuklarının eğitime ve hizmetlere erişimi de diğer çocuklara
göre daha düşük olmaktadır.
Annelikten dolayı sağlık konusunda çok daha özel ihtiyaçları bulunan kadın, hem dil
problemi hem de eğitimsizliği ve toplumsal yargılar nedeniyle sağlık hizmetlerine erişimde
erkeğe bağımlı kalmakta; bu sorun hizmet kalitesinin düşüklüğü ile de birleşince sağlık alanında
kadın açısından önemli sorunlara yol açmaktadır. Benzer şekilde Bölgede kadın doğum ve çocuk
hastanelerinin sayısının ve personelinin yetersiz olması nedeniyle hem kadınlar hem de çocuklar
sağlık hizmetlerine yeterince ulaşamamaktadır.
TRC2 Bölgesinde kadının iş hayatındaki konumuna bakacak olursak; kentte ve kırsalda
kadının işgücüne katılımı Türkiye ortalamasından düşüktür. TRC2 Bölgesi cinsiyet ayrımında
işgücüne katılma oranı 2011 yılı için erkeklerde % 59,6 iken kadınlarda sadece % 7,9’dur.
Bölgede kadının işgücüne katılımı oldukça düşük seviyelerde gerçekleşmektedir. Kadının iş
hayatı içerisinde olması ekonomik olarak bağımsız olmasını ve pek çok sosyo-kültürel hak
edinmesini sağlamaktadır. Dolayısıyla ekonomik hayata dahil olamayan bölgedeki kadın nüfusu,
hem ekonomik olarak eşine ve ailesine bağımlı kalmakta; hem de sosyo-kültürel hayata yeterince
dahil olamamaktadır. Tarımla geçinen nüfusun şehirlere göç etmesiyle birlikte, işgücüne katılan
kadın sayısı daha da azalmış, ücretsiz aile işçisi olarak istihdam edilen yoğun kesim şehirlerde
çalışmayan ev kadını konumuna gelmiştir. Bölgede kadın istihdamı oranı da işgücüne katılma
oranına paralel olarak % 7,7 gibi oldukça düşük düzeydedir. Kadınların istihdamı, Türkiye’de
artma eğiliminde iken bölgede azalmaktadır. Bölgede kadın istihdamının düşük olmasının temel
nedenleri arasında cinsiyet ayrımcılığı, kültürel değerler nedeniyle kadının çalışmasının hoş
karşılanmaması, kadınların yeterince eğitimli olmaması, işin gerektirdiği beceri ve uzmanlıklara
sahip olamamaları gelmektedir.
Şanlıurfa iş hayatında kadının yeri, sorunlar ve çözüm önerileri projesi kapsamında 509
kadın ve 68 işletme ile görüşülerek gerçekleştirilen araştırma sonuçlarına göre; görüşülen
kadınların % 75’i ilköğretim ve altı eğitim seviyesine sahiptir. Kadınların % 80’i bir meslek
sahibi değildir. Kadınların % 89’u gelir getirici bir iş aramadığını beyan etmiştir. Evli kadınların
% 80’i iş aramamaktadır. İş arayan kadınların % 25’i iş aradığı için çevresinden tepki aldığını
beyan etmiştir (ŞUGİŞKAD, 2012). Kadınlara göre iş bulamamalarının başlıca nedenleri
97
Şanlıurfa’da iş imkânlarının kısıtlı olması ve Şanlıurfa’daki işletmelerin kadın personel istihdam
etmek istememesidir. Yine kadınlara göre kadın çalışan sayısının az olmasının nedenleri; aile
büyüklerinin karşı olması, çevreden gelen tepkiler ve evliliktir. Kadın personel istihdam etmeyen
işletmelere göre kadın istihdam etmemelerinin temel nedeni iş koşullarının kadın personele
uygun olmadığı düşüncesidir. Kadın çalışan sayısının az olmasının nedenleri; toplumun olumsuz
bakış açısı, ev kadını olma yükümlülüğü, eşin/aile bireylerinin istememesi olarak belirtilmiştir.
Ayrıca ücret konusunda kadın personel aleyhine bir durum söz konusudur, kadınlar erkelere göre
daha düşük ücretlerle çalıştırılmaktadır. İstihdam edilecek kadın personelde öncelikli beklenen
nitelik, kadının mesleki deneyime ve/veya mesleki bir sertifikaya sahip olmasıdır. Yapılan
araştırma sonucunda kadının işgücüne katılımını engelleyen faktörler olarak; eğitim seviyesinin
düşük olması, mesleki becerilerden yoksunluk, ataerkil aile yapısı ve muhafazakâr sosyal yapı,
evlilik, çocuk bakımı ve istihdam olanaklarının kısıtlılığı belirlenmiştir. Diyarbakır’da iş kadını
ve kadın eliyle iş durumu proje çıktıları da Şanlıurfa araştırma sonuçlarını destekleyici şekilde
kadının istihdamı önündeki engelleri; aile ve eşin izin vermemesi, kadınların eğitime erişim
oranının düşük olması, sosyal yapı faktörü, kamu politikalarının yetersiz olması, çocuk bakımı,
toplumun kadına özdeşleştirdiği roller olarak tanımlamıştır (DİKAD, 2012).
Ekonomik yaşam dışında kalan kadın, aynı zamanda sosyo-kültürel ve politik yaşamda da
dezavantajlı konumdadır. Ekonomik özgürlüğünü elde edememiş pek çok kadın sosyo-kültürel
hayata dâhil olamamakta, kendi yaşam koşullarını belirleyememekte, karar alma
mekanizmalarına yeterince dâhil olamamakta ve politik hayata atılamamaktadır.
Kadın aslında nüfusun yarısını oluşturan bir kesim olarak sadece dezavantajlı gruplar
başlığı altında ele alınmanın ötesinde, ekonomik ve sosyal hayatın her alanına ilişkin başlıkta göz
önünde bulundurulması ve özel politikalarla desteklenmesi gereken bir kitledir. Nüfusun yarısını
oluşturan bu kesim için; sunulan hizmetlerin planlamasından, uygulanmasına, verilerin cinsiyete
göre toplanmasından, çalışmalara ayrılan bütçelerin toplumsal cinsiyet duyarlılığı gözetilerek
hesaplanmasına kadar pek çok safhada kadının konumunun değerlendirilmesi ve
önceliklendirilmesi gerekmektedir.
2.2.5.4.2 Gençler-Çocuklar
Bölgenin nüfus pramidine baktığımızda Türkiye’ye göre çok daha fazla çocuk ve genç
nüfusa sahip olduğunu görmekteyiz. Türkiye nüfus pramidinde 0-10 yaş grubu azalma eğiliminde
ve 30-34 yaş grubundaki nüfus en büyük grup iken, Bölge yaş pramidinde 0-24 yaş grubu çok
daha yoğundur. Diyarbakır, Türkiye profiline daha parallel bir seyir izlerken; Şanlıurfa, çocuk ve
genç nüfusun çok daha ağırlıklı olduğu bir profil ortaya koymaktadır. TRC2 Bölgesi, yüksek
doğum oranı ve kısa yaşam süreleri ile az gelişmiş ülkelerdeki duruma benzer bir yapı
sergilemektedir. Bölgenin çocuk ve genç nüfusu fazla, yaşlı nüfusu ise düşük oranlardadır.
Türkiye’de 2012 yılı için ortanca yaş 30,1 iken, Şanlıurfa’da 18,9; Diyarbakır’da ise 21,7’dir.
2023 yılı projeksiyonuna göre Türkiye’nin ortanca yaşının 34 olması beklenirken bu yaşın
Şanlıurfa için 20,8; Diyarbakır için de 25,1 olması beklenmektedir. Projeksiyon sonuçlarından da
görüldüğü üzere; 2023 yılında da TRC2 Bölgesi, Türkiye ortalamasının çok üzerinde olan genç
98
nüfus profilini korumaya devam edecektir. TRC2 bölgesinde genç bağımlılık oranı Türkiye
ortalamasının oldukça üstündedir. Türkiye’de genç bağımlılık oranı % 36,91 iken TRC2
Bölgesinde bu oran % 67,46; Diyarbakır’da % 59,42; Şanlıurfa’da ise % 75,38’dir. Dezavantajlı
gruplar içerisinde yer alan ve toplumun bakımına muhtaç durumda olan çocuk ve genç nüfusun
bölge nüfusu içerisindeki oranının yüksek olması başta eğitim ve sağlık olmak üzere pekçok
alanda hizmet sunumunun yaygınlaştırılmasını ve Bölgedeki işsizlik sorununun dikkate alınarak
sosyal politikalar geliştirilmesini gerektirmektedir.
Bölgede genç ve çocuk nüfusunun fazla olması derslik başına düşen öğrenci ve öğretmen
başına düşen öğrenci sayısını arttırmaktadır. Eğitim hizmetlerindeki altyapı eksikliklerinin
yanısıra bölgede öğretmen sirkülasyonunun fazla olması ve bölgede ağırlıklı olarak genç ve
tecrübesiz öğretmenlerin hizmet veriyor olması çocukların ve gençlerin almış olduğu eğitim
hizmeti kalitesini ve beraberinde de başarı oranını düşürmektedir. Bölge gençlerinin en temel
sorunlarından birisi de madde bağımlılığıdır. Hem Diyarbakır hem de Şanlıurfa’da gençler
arasında madde bağımlığı gitgide yaygınlaşmaktadır. Madde bağımlılığına yol açan kişilere
yeterince yaptırım uygulanmıyor olması, gençlere ve ailelere yönelik yeterince bilgilendirme ve
bilinçlendirme faaliyetleri bulunmaması madde bağımlılığının bölgemizde yaygınlaşmasının
temel nedenleridir. Bu gençlerin rehabilitasyonunu sağlayacak merkezlerin bölgede bulunmaması
nedeniyle tedavi hizmetleri sunulamamaktadır, bu durum madde bağımlılığı sorununu
kronikleştirmektedir. Gençlerin bir başka sorunu ise boş vakitlerini sosyal ve sportif faaliyetler
ile değerlendirebilecekleri alanların yetersiz olmasıdır.
Bölgede yaşanan bir diğer ciddi sorun ise çocuk işçiliğidir. Göçle gelen nüfusun önemli bir
bölümü kent yaşamında karşı karşıya kaldığı geçim sorununu aşabilmek için aile içinden
olabildiğince fazla bireyin ekonomik faaliyet içerisinde bulunmasına ihtiyaç duymaktadır. Bu
yaklaşım çocukların çalışmasına ve süreç içerisinde de eğitimlerinin kesintiye uğramasına yol
açmaktadır. Hem Diyarbakır’da hem de Şanlıurfa’da küçük yaşlarda uygun olmayan iş
ortamlarında ve sokakta çalışan, bu nedenle okuldan ayrılan ya da okul devamsızlıkları ciddi
boyutlara ulaşan pek çok çocuk bulunmaktadır. Sayıları azalmakla birlikte sokakta yaşayan çocuk
durumu da bölgemizin bir başka sosyal sorunudur. Sokakta çalışan ve yaşayan çocukların kötü
muameleye uğradıkları, taciz ve istismar sorunları ile karşı karşıya kaldıkları, madde
bağımlılığının bu çocuklar arasında yaygınlaştığı bilinmektedir.
TRC2 Bölgesinde çocuk işçiliğinin en yaygın olduğu alanlardan biri mevsimlik tarım
işçiliğidir. Çocuklar aileleriyle birlikte tarım işçisi olarak diğer illere ya da Bölge içerisinde farklı
yerleşimlere göç etmekte ve ağır şartlar altında gelişimlerini ve sağlıklarını olumsuz etkileyen
yaşam koşullarında hayatlarını sürdürmektedirler. Çocukların ve gençlerin çalışması nedeniyle
okuldan ayrılmaları ya da uzun süreli devamsızlıklar yapmaları eğitimlerini sağlıklı bir şekilde
tamamlayamamalarına neden olmakta bu da uzun vadade bu gençlerin ve çocukların ucuz ve
niteliksiz işgücü olarak kalmalarına yol açmaktadır.
2.2.5.4.3 Engelliler
99
2011 Nüfus ve Konut Araştırması sonuçlarına göre; Diyarbakır’da en az bir engeli olan kişi
sayısı 120.689’dur. Görmede zorluk yaşayanların oranı % 2; duymada zorluk yaşayanların oranı
% 1,3; konuşmada zorluk yaşayanların oranı % 1,1; yürümede, merdiven çıkmada/inmede zorluk
yaşayanların oranı % 3,5; taşımada/tutmada zorluk yaşayanların oranı % 4,4; yaşıtlarına göre
öğrenmede/basit dört işlem yapmada/hatırlamada/ dikkatini toplamada zorluk yaşayanların oranı
ise % 3,7’dir. Şanlıurfa’da en az bir engeli olan kişi sayısı 103.338’dir. Yukarıdaki sıralamayla
Şanlıurfa’da gerçekleşen oranlar ise; 1,3; 0.9; 0,8;3,1; 4,2; 2,3’tür. Engelliler Bölge içerisinde en
dezavantajlı gruplardan birini oluşturmaktadır. Pek çok kamu kurumunda rampa ve asansör
uygulaması bulunmadığı için hizmetlere erişimde zorluk yaşamaktadırlar. Kamu kurumları
dışında sosyal hayata katılımlarını kolaylaştıracak altyapı ve ulaşım sistemleri yetersiz
olduğundan eve bağımlı hale gelmektedirler. Hizmet sunumları engellilerin ihtiyaçları ve
hassasiyetleri gözetilerek planlanmadığı için uygulamada sorunlar yaşanmakta ve engelliler;
eğitim, sağlık gibi temel hizmetlere dahi ulaşmada pek çok kesime göre daha da dezavantajlı
konumda bulunmaktadır.
2.2.5.4.4 Yaşlılar
Türkiye’de yaşlı bağımlılık oranı % 11,12 iken TRC2 Bölgesinde % 6,6; Diyarbakır’da %
6,92; Şanlıurfa’da ise % 6,28’dir. Dolayısıyla TRC2 Bölgesinde yaşlı nüfusun oranı Türkiye
ortalamasına göre düşüktür. Bu durum sosyo-ekonomik geri kalmışlık ve beklenen yaşam
süresiyle bağlantılı bir sonuçtur. Her ne kadar bölge içerisinde yaşlı nüfusun oranı düşük olsa da;
yaşlıların hizmete erişimini kolaylaştıran altyapı ve ulaşım hizmetlerinin yetersiz olması, yaşlılara
özel sosyal alanların ve bakım hizmeti sunan merkezlerin yeterli sayıda olmaması nedeniyle,
yaşlılar da Bölge içerisinde dezavantajlı gruplar arasında yer almaktadır. Yaşlı kişilerin hareket
etme yetileri zayıfladığında ve sağlık sorunları yaşadıklarında, sosyal ve sağlık hizmetlerinden
yararlanma gereksinimi de artmaktadır. Konut desteği, bakım desteği, ev hizmetleri, evde sağlık
hizmeti ve bakımı, yemek hizmeti, ulaşım hizmeti, taşınma sürecinde yardım hizmeti gibi
hizmetlerin nitelikli bir şekilde sunulmaması ve yaşlı dayanışma merkezleri, gündüz bakım ve
rehabilitasyon merkezleri gibi hizmet sunum alanlarının yetersiz olması bakıma muhtaç yaşlıların
mağdur olmasına yol açabilmektedir. Bölgemizdeki yaşlıların yaşadığı bir başka sorun ise kırsal
alandan kente doğru yaşanan göç sonrasında kent yaşamına adapte olmakta zorlanmaları, geniş
ailenin parçalanması ile yaşlı kuşak ile genç kuşak arasında toplumsal ilişkilerin zayıflaması
olmuştur.
2.3 DEMOGRAFİK VE SOSYAL YAPI GENEL DEĞERLENDİRME
Bölge sosyo-ekonomik açıdan oldukça geri kalmış bölgelerden biridir. Hem ekonomik
alanda hem de beşeri sermaye, sosyal sermaye ve yaşam kalitesi gibi sosyal göstergelerde
oldukça geri sıralarda yer almaktadır. Bölgenin nüfus artış hızı, hanehalkı büyüklüğü, toplam yaş
bağımlılık oranı oldukça yüksektir. Yaş piramitleri incelendiğinde az gelişmiş ülke grafikleriyle
aynı özellikleri taşıdığı görülmektedir.
Şanlıurfa-Diyarbakır Bölgesi; en yüksek nüfusa sahip yedinci bölge konumundadır. Aynı
zamanda Bölge, nüfus artış hızı oranında Düzey 2 Bölgeleri arasında ön sıradadır. Bu oranda hem
100
yüksek doğurganlık hızı hem bölgenin göç alması etkilidir. Şanlıurfa ilindeki nüfus yoğunluğu
Türkiye ortalamasının altındayken Diyarbakır ilinde ise ortalamanın üstündedir. TRC2 Bölgesi
yaş bağımlılık oranında Düzey 2 Bölgeleri içerisinde ilk sıralarda yer almaktadır. Yaşlı bağımlılık
oranı Türkiye ortalamasının altında iken, doğurganlık oranının yüksek olması nedeniyle genç
bağımlılık oranı Türkiye ortalamasının oldukça üstündedir. 2023 nüfus projeksiyonuna göre
Bölgenin nüfus oranı Türkiye içerisinde daha da artacaktır. Şanlıurfa en yüksek nüfus artış
hızıyla Türkiye içerisinde nüfus sıralamasında daha da üst sıralara tırmanacaktır. Bölge göç
almakla birlikte aldığı göçten çok daha fazlasını veren bir yapıya sahiptir. TRC2 Bölgesi Düzey
2 bölgeleri içerisinde en çok göç veren Bölge konumundadır. Bölgedeki hızlı nüfus artış, yüksek
genç bağımlılık oranı, hanehalkı büyüklüğü gibi nüfusa ilişkin veriler ile göçten kaynaklı yoğun
nüfus hareketliliği Bölgedeki hizmetlerin iyi planlanmasını ve artan nüfus ile paralel şekilde
bölgeye daha fazla kaynak aktarılmasını gerektirmektedir.
Bölgede okuma yazma bilmeyenlerin oranı Türkiye ortalamasının oldukça üzerindedir.
Okuryazarlık açısından Bölge kadının konumu daha da kötüdür ve okuryazar olmayan kadın
oranı Türkiye ortalamasının 2 katı bir değere sahiptir. Kadının eğitim düzeyinin iyileştirilmesi
Bölgede öncelikle ele alınması gereken konulardan biridir. Okul öncesi eğitimde Şanlıurfa’nın
okullaşma oranı Türkiye ortalamasına yakın iken Diyarbakır’da bu oran oldukça düşüktür.
Bölgedeki ilkokul okullaşma oranı Türkiye ortalamasının üstünde gerçekleşirken ortaokul ve
ortaöğretim düzeyinde okullaşma oranı Türkiye ortalamasının gerisindedir. Ortaöğretimde
meslek liselerinin tercih edilme oranı öncelikle Diyarbakır ilinde olmak üzere çok düşük
seviyededir. İstihdama dönük faaliyetlerin planlandığı Bölgede nitelikli insan kaynağı ihtiyacı
düşünüldüğünde, ortaöğretimde mesleki eğitime ağırlık verilmesi gerekliliği söz konusudur.
Eğitim çağındaki yoğun çocuk nüfusuyla Şanlıurfa ve Diyarbakır taşımalı eğitim
uygulaması ile en fazla öğrenci taşınan ilk 3 il arasında yer almaktadır. Derslik azlığı, teknik
donanım yetersizliği ve yoğun öğretmen sirkülasyonu eğitim alanındaki önemli sorun
başlıklarıdır. Tüm eğitim kademelerinde gözlenen derslik ihtiyacının yanında Bölgenin taşımalı
ilköğretim uygulamalarında Türkiye genelinde ilk sırada yer alması, Bölgede iyi bir eğitim
organizasyonuna duyulan ihtiyacı da artırmaktadır. Bölgede özellikle şehir merkezlerinde bazı
lokasyonlarda gözlenen derslik başına düşen öğrenci sayısındaki çok yüksek değerler acil çözüm
gerektiren sorunlardandır. Hem okullaşma oranının hem de eğitim kalitesinin arttırılması
noktasında önlemler alınması gerekmektedir. Bölgede yetişkin eğitimi için yaygın eğitim
alanında da önemli ihtiyaçlar bulunmaktadır. Eğitim, ekonomik ve sosyal kalkınmanın öncelikli
bileşeni ve temel tetikleyicisi olması itibariyle sosyo-ekonomik açıdan geri kalmış olan Bölgede
özellikle ele alınması ve iyileştirilmesi gereken bir hizmet alanıdır. Bireylerin eğitim düzeyleri ile
gelirleri arasında pozitif ilişki bulunduğu, bilinen bir gerçektir. Bu nedenle bireyin ya da hanenin
yoksulluktan kurtulması için eğitim önemli bir araçtır. Ailesine göre daha iyi bir eğitim almış
yoksul hane mensubunun yoksulluktan kurtulma ihtimali çok daha yüksektir. İyi bir eğitim
imkanı sağlanmaması bireyin yoksulluktan kurtulma şansını azaltarak yoksulluğun
kronikleşmesine yol açabilmektedir. Bu nedenle yoksulluğun yaşandığı bölgemizde eğitime
erişimin kolaylaştırılması ve hizmet kalitesinin artırılması yoksullukla mücadele için önemli bir
101
araçtır. Beşeri sermaye düzeyi oldukça düşük olan bölgemiz için eğitim düzeyinin iyileştirilmesi
ve eğitimdeki hizmet kalitesinin arttırılması önem arz etmektedir.
Diyarbakır ili Güneydoğu Anadolu Bölgesinin büyük bölümü için bölgede sağlık
sektörünün merkezi konumunda olduğundan sağlık göstergeleri açısından nispeten iyi
durumdadır. Hastane yatak kapasiteleri il için yeterli görünse de sektör Bölge nüfusuna hitap
ettiğinden Bölge’de ihtiyaç duyulan spesifik dallarda branş hastanelerine ihtiyaç duyulmaktadır.
Öte yandan, Şanlıurfa ili hastane yatak kapasitesi il ihtiyacına cevap verememektedir. Planlanan
sağlık yatırımlarının gerçekleşme süreçleri yavaş ilerlemektedir. Uzun süredir devam eden
Harran Üniversitesi Eğitim ve Araştırma Hastanesi yatırımı henüz tamamlanamamıştır. Özel
sektör yatırımlarının da yetersiz olduğu ilde uzman sağlık personeli ihtiyacı yeterince
karşılanamamaktadır.
Köylerde kanalizasyon hizmetlerinin yetersiz olması, ilçelerde sağlıklı çöp bertaraf sistemi
ve arıtma tesisi olmamasından kaynaklı sağlık sorunları yaşanmaktadır. Bölge genelinde ve
özellikle ilçelerde gıdaların hijyenik olarak satılacağı uygun pazar alanlarının olmaması, gıda
üreten ve satan işletmelerde gerekli hijyenik koşulların sağlanmaması, gıda denetiminin yetersiz
kalması sağlıklı gıda tüketimini güçleştirmekte bu da beraberinde sağlık problemlerini
getirmektedir. Özellikle köy nüfusuna hizmet verecek aile sağlığı merkezlerinin yeterli miktarda
olmaması ve bu merkezlerde yeterince personel bulundurulamaması kırsal kesimde hizmet
sunumunda sıkıntı yaratmaktadır. Aile hekimlerine düşen nüfusun fazla olmasından kaynaklı
olarak istenilen kalitede sağlık hizmeti verilememekte, koruyucu bakım hizmetleri yetersiz
kalmaktadır.
TRC2 Bölgesindeki sosyal sorunlar bölgenin sosyo-ekonomik durumu ile birebir ilişkilidir.
Sosyo-ekonomik açıdan geri konumda bulunan Bölge uzun yıllardır yaşanan güvenlik sorunları
ve sonrasında yaşanan yoğun göç ile birlikte pek çok sosyal sorunla karşı karşıya kalmıştır.
Nüfus yapısı, göçe ilişkin sorunlar, işsizlik, yoksulluk, gelir dağılımı eşitsizliği, sosyal hizmet
sunumunda yaşanan yetersizlikler ile kadınlar, gençler, çocuklar, engelliler ve yaşlılardan oluşan
dezavantajlı grupların karşılaştığı sorunlar Bölgedeki temel sosyal sorun alanlarını
oluşturmaktadır. Kentte ve kırda zaman zaman farklılaşan sosyal sorunların ve sosyal hizmet
sunumu eşitsizliklerinin giderilmesi için önlemler alınması gerekmektedir. Dezavantajlı gruplara
özel önem vererek, hem kent içerisindeki hem de kent ile kırsal kesim arasındaki eşitsiz gelişimi
engelleyecek tedbirlerin alınması önem arz etmektedir. Sosyal sorunların giderilmesine yönelik
planlamalarda ekonomik ve mekansal yapının da göz önünde bulundurulması gerekmektedir.
Bölgede son dönemlerde Suriye’de yaşanan kriz nedeniyle de farklı sosyal sorunlar
yaşanmaktadır. Özellikle Şanlıurfa’nın sınır ilçelerinde Suriye’den sığınmacı olarak gelen nüfus
ile birlikte salgın hastalıklar artmış, göç eden nüfus sigortasız ve düşük ücretlerle kaçak işçi
olarak farklı alanlarda çalışmaya başlamış, artan konut ihtiyacı nedeniyle konut fiyatları
yükselmiştir. Suriye krizinin ne zaman sona ereceğinin belli olmaması ve göçmen sayısının her
geçen gün artması, Bölgenin kendi sosyal sorunlarına göçmenlerin gelişiyle birlikte yeni sorunlar
eklemiştir. Bu yeni sosyal sorunların çözümü için tedbir alınması ve planlama yapılması
gerekmektedir.
102
Bölgedeki kurumsal yapıya baktığımızda; kurumlar arası işbirliği ağ analizi çalışması,
Bölgede genel olarak işbirliği kültürünün zayıf olduğunu ortaya koymuştur. Diyarbakır'da
Şanlıurfa'ya kıyasla işbirliği kültürü daha zayıftır. Ortaklık ve işbirliği önünde engel olarak
Diyarbakır'da finansal kaynakların kısıtlı olması, Şanlıurfa'da nitelikli insan kaynakları eksikliği
ön plana çıkmaktadır. Her iki ildeki kurum kuruluşlarla işbirliği ve koordinasyon içinde olan ve
bu konumu ile kurumlar arası işbirliği ağında her iki ilin tam ortasında yer alan kurum Karacadağ
Kalkınma Ajansı’dır. İllerde merkezi kurumlar Valilik ve Belediyelerdir. Belediyeler gönüllü
ilişkiler ağında da merkezi konumda yer almaktadır. Bölgedeki her iki üniversite büyük ölçüde
kurumlar arası işbirliği ağının dışında kalmaktadır. Küçük esnaf odaları da büyük ölçüde ağın
dışında kalırken, Ticaret ve Sanayi Odaları ve kısmen Ticaret Borsası Başkanlıkları merkeze
yakın konumlanmıştır. Şanlıurfa'daki sendikalar ağın dışında dağınık bir şekilde yer alırken,
Diyarbakır’daki sendikaların kendi içerisinde 2 grup oluşturduğu ve birinci grubun yoğun olarak
belediyelerle işbirliği içerisinde olduğu görülmektedir. Bölge düzeyinde kurumlar arası işbirliğini
arttırmaya ve özellikle gönüllük temelindeki işbirliklerini güçlendirmeye yönelik ortak
çalışmaların hayata geçirilmesi gerekmektedir.
Sosyal yapı ve sosyal hizmetler açısından önemli eksiklikleri bulunan ve kurumlar arası
işbirliği yeterince güçlü olmayan TRC2 Bölgesi, kültür varlıkları alanında zengin bir mirasa
sahiptir. Medeniyetlerin filizlendiği Bereketli Hilal içinde, Yukarı Mezopotamya bölgesinde yer
alan Bölge, neolitik çağdan bu yana kesintisiz olarak yerleşimlere ev sahipliği yapmıştır.
Diyarbakır Çayönü mevkiinde ve Şanlıurfa Göbeklitepe’de yapılan arkeolojik kazılarda elde
edilen bulgulara göre, her iki ilin tarihçesi paleolitik çağa kadar uzanmaktadır. Yöre, birçok
medeniyete beşiklik etmiştir. Medeniyetlerin burada yükselmesinin en önemli nedenleri, bölgenin
Dicle ve Fırat nehirleri havzalarında yer alması ve Anadolu, Irak, İran ve Suriye arasında geçiş
noktası olmasıdır. Bölge, izlerini taşıdığı medeniyetlere ait zengin tarihi ve kültürel mirasını
günümüze taşımıştır. Kültürel mirasın korunması konusunda önemli projelerin hayata geçtiği
Bölge’deki her ili il için de kültür turizmi geliştirilmeye elverişli potansiyeller taşımaktadır.
103
3. BÖLÜM: EKONOMİK YAPI
3.1 TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER
TRC2 Bölgesi ekonomisinin büyük bir kısmı, bünyesinde barındırdığı geniş ve elverişli
tarım toprakları sayesinde, tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Sahip olduğu yoğun nüfus
bölge illerinin hizmet sektöründe gelişmesini sağlamakta ve son yıllarda sanayi sektöründe de
ilerlemeler göstermektedir.
3.1.1 GSYİH Düzeyi
2001 verilerine göre Bölgenin Gayri Safi Yurtiçi Hâsılası (GSYİH) yaklaşık 3,3 milyar
dolardır. Bunun 1,5 milyar doları Şanlıurfa'ya, 1,8 milyar doları da Diyarbakır aittir.
Tablo 3.1- TRC2 Bölgesi GSYİH ve Türkiye İçindeki Payı, 2001
GSYİH
(Milyon dolar)
Türkiye İçindeki
Payı (%)
Şanlıurfa
1.481
1
Diyarbakır
1.816
1,2
TRC2 Bölgesi
3.297
2,2
147.285
100
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2001.
Bölge sahip olduğu GSYİH ile Türkiye GSYİH’sinin % 2,2’sini oluşturmaktadır. Bölge
illerinden Şanlıurfa % 1, Diyarbakır ise % 1,2’lik oranla ülke ekonomisine katkıda bulunarak
düşük bir performans sergilemektedirler.
Grafik 3.1- Düzey 2 Bölgeleri GSYİH Payları (%), 2001
8
7
6
5
4
3
2
1
TR31
TR51
TR62
TR41
TR32
TR33
TR61
TR83
TR90
TR63
TR52
TR21
TR72
TR22
TRC2
TR71
TRC1
TRB1
TR81
TRC3
TRB2
TRA1
TR82
TRA2
TR
0
Kaynak: TÜİK, 2001.
104
Bölge, GSYİH’nin ülke içindeki payları açısından Düzey 2 bölgeleri arasında 16'ncı
sıradadır. Bölgenin GSYİH’sinin; % 52’sini hizmetler, % 30’unu tarım ve % 18’ini sanayi
sektörü oluşturmaktadır.
Grafik 3.2- TRC2 Bölgesi Sektörlere Göre GSYİH Payları (%), 2001
100
20
80
30
40
18
18
60
Tarım
17
Sanayi
40
62
Hizmetler
52
43
20
0
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2
Kaynak: TÜİK, 2001.
Sektörel paylarda iki il arasında farklılıklar bulunmaktadır. Şanlıurfa’da GAP
yatırımlarından dolayı tarımın payı yüksek oranlarda olup, hizmet sektörüyle başa baş bir
performans göstermektedir. Diyarbakır’da ise hizmet sektörü % 62 oranıyla çok yüksek bir pay
almaktadır. Her iki ilde sanayi payları düşük seyretmektedir.
2001 yılından sonra Düzey 2 Bölgeleri bazında GSYİH hesaplanmadığından dolayı,
bundan sonraki yıllar için değerlendirmeler Gayri Safi Katma Değer (GSKD) ile yapılmaktadır.
Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere 2004’ten 2008’e gelindiğinde TRC2 Bölgesi GSKD’sini 9,4
milyar TL’den 14,4 milyar TL’ye yükseltmiştir.
Tablo 3.2- TRC2 Bölgesi GSKD ve Türkiye İçindeki Payı, 2004-2008
Yıllar
2004
TRC2 Bölgesi GSKD Türkiye İçindeki TRC2 Bölgesi
(Milyar TL)
Payı (%)
Değişim (%)
9,4
1,9
Türkiye
Değişim (%)
2005
10,5
1,8
12,5
15,5
2006
12,0
1,8
14,3
16,9
2007
13,1
1,7
9,0
12,9
2008
14,4
1,7
10,2
13,3
Kaynak: TÜİK, 2008.
Bölgenin 2004-2008 yılları arasında GSKD büyüme hızı, ülkedeki büyümenin yaklaşık 3
puan gerisinde seyretmektedir.
105
30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
5,0
İstanbul
Ankara
Bursa
İzmir
Kocaeli
Adana
Antalya
Manisa
Aydın
Samsun
Tekirdağ
Trabzon
Hatay
Konya
Kayseri
Balıkesir
Şanlıurfa, Diyarbakır
Gaziantep
Kırıkkale
Zonguldak
Malatya
Mardin
Van
Erzurum
Kastamonu
Ağrı
%
Grafik 3.3- Düzey 2 Bölgeleri GSKD Payları (%), 2008
Kaynak: TÜİK, 2008.
Bölge, GSKD’nin ülke içindeki payları açısından % 1,7’lik oranla Düzey 2 Bölgeleri
arasında 17’nci sıradadır.
Grafik 3.4- TRC2 Bölgesi Sektörlere Göre GSKD Payları (%), 2008
120
100
80
61,9
%
64,3
60
Hizmetler
Sanayii
Tarım
40
16,6
20
27,2
21,5
0
8,5
Türkiye
TRC2 Bölgesi
Kaynak: TÜİK, 2008.
GSKD’nin sektörel dağılımı incelendiğinde hizmetler sektörünün Türkiye ortalamasının
gerisinde bulunduğu görülmektedir. Tarım sektörünün ülke ortalamasının çok üstünde olduğu ve
sanayi payının ülke ortalamasına göre düşük kaldığı gözlenmektedir.
Grafikte Türkiye ve Düzey 2 bölgelerinin kişi başına düşen GSYİH’ı gösterilmektedir.
Bölge, kişi başına düşen GSYİH miktarı açısından Düzey 2 Bölgeleri arasında 22’nci sıradadır.
106
Grafik 3.5- Düzey 2 Bölgelerinde Kişi başı GSYİH (Dolar), 2001
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
2.146
TR42
TR31
TR10
TR51
TR21
TR41
TR32
TR62
TR81
TR
TR22
TR61
TR33
TR71
TR52
TR63
TR83
TR82
TRB1
TR90
TR72
TRC1
TRC2
TRA1
TRC3
TRB2
TRA2
1.156
Kaynak: TÜİK, 2001.
Yukarıdaki grafikte görüldüğü gibi, Türkiye’nin kişi başı GSYİH’ı 2001 yılı itibarı ile
2.146 dolar iken, TRC2 Bölgesi’nin 1.156 dolardır. 2008 yılında Türkiye’nin GSKD’si 9.384
dolar iken, TRC2 Bölgesi'nin GSKD'si 3.724 dolar ile Türkiye ortalamasının yaklaşık yarısına
tekabül etmektedir.
Grafik 3.6- Düzey 2 Bölgelerinde Kişi başı GSKD (Dolar), 2008
16.000
14.000
12.000
10.000
8.000
6.000
4.000
2.000
-
9.384
İstanbul
Kocaeli
Bursa
Ankara
Tekirdağ
İzmir
Antalya
Türkiye
Aydın
Balıkesir
Zonguldak
Manisa
Adana
Konya
Trabzon
Samsun
Kayseri
Kırıkkale
Kastamonu
Hatay
Erzurum
Malatya
Gaziantep
Mardin
Şanlıurfa, Diyarbakır
Ağrı
Van
3.724
Kaynak: TÜİK, 2008.
Bölge, kişi başına düşen GSKD miktarı açısından Düzey 2 Bölgeleri arasında 23’üncü
sıradadır.
3.1.2 İşgücü
TRC2 Bölgesi 2012 yılı işgücü istatistikleri incelendiğinde, işgücüne katılma oranı,
istihdam oranı, işsizlik oranı ve tarım dışı işsizlik oranı verilerinin 2004 yılına kıyasla daha düşük
107
seviyelerde olduğu görülmektedir. 2009 yılında krizin etkisiyle işsizlik en yüksek noktaya
ulaşmıştır.
Tablo 3.3- TRC2 Bölgesi Temel İşgücü Göstergeleri, 2004-2012
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
1.488
1.555
1.617
1.676
1.696
1.810
1.932
2.022
2.121
550
535
509
516
540
622
647
663
610
İstihdam Edilenler
485
477
447
445
464
505
563
608
569
İşsiz
İşgücüne Katılma Oranı
%
İşsizlik Oranı %
Tarım Dışı İşsizlik Oranı
%
İstihdam Oranı %
İşgücüne Dâhil Olmayan
Nüfus (bin)
65
58
62
71
76
117
85
55
42
37
34,4
31,5
30,8
31,8
34,4
33,5
32,8
28,8
11,8
10,9
12,1
13,8
14,1
18,8
13,1
8,4
6,9
14,5
12
13,5
16,9
20,5
14,5
9,6
-
32,6
30,7
27,7
26,5
27,3
27,9
29,1
30,1
26,8
938
1.019
1.108
1.160
1.157
1.187
1.285
1.359
1.511
Kurumsal Olmayan
Çalışma Çağındaki
Nüfus (bin)
İşgücü
Kaynak: TÜİK, 2012d.
Düzey 2 Bölgeleri işgücü göstergelerine bakıldığında TRC2 Bölgesi 2012 yılında 26 Düzey
2 Bölgesi içinde işgücüne katılım oranı ve istihdam oranı en düşük olan bölgedir. İşsizlik oranı
ise Türkiye ortalamasının altındadır.
2004-2012 yıllarında TRC2 Bölgesinin Düzey 2 Bölgeleri arasında yerini incelediğimizde
işgücüne katılma oranı ve istihdam oranında genel olarak son sıralarda olduğu, işsizlikte ise son
yıllarda iyileşme olduğu görülmektedir.
Tablo 3.4- TRC2 Bölgesi Temel İşgücü Göstergeleri Düzey 2 Sıralaması, 2004-2012
Sıralama
İşsizlik
Oranı
%
Sıralama
İstihdam
Oranı
%
Sıralama
2004
İşgücüne
Katılma
Oranı
%
37
En düşük 1.
11,8
En yüksek 10.
32,6
En düşük 1.
2005
34,4
En düşük 2.
10,9
En yüksek 11.
30,7
En düşük 2.
2006
31,5
En düşük 2.
12,1
En yüksek 7.
27,7
En düşük 2.
2007
30,8
En düşük 2.
13,8
En yüksek 4.
26,5
En düşük 2.
2008
31,8
En düşük 2.
14,1
En yüksek 7.
27,3
En düşük 2.
2009
34,4
En düşük 2.
18,8
En yüksek 2.
27,9
En düşük 2.
2010
33,5
En düşük 1.
13,1
En yüksek 7.
29,1
En düşük 1.
2011
32,8
En düşük 1.
8,4
En yüksek 16.
30,1
En düşük 2.
108
2012
İşgücüne
Katılma
Oranı
%
28,8
Sıralama
İşsizlik
Oranı
%
En düşük 1.
6,9
Sıralama
İstihdam
Oranı
%
Sıralama
En yüksek 18.
26,8
En düşük 1.
Kaynak: TÜİK, 2012d.
2011 yılında işgücü konusunda TÜİK tarafından yayınlanmış iki ayrı istatistik
bulunmaktadır. Bunlardan “Hanehalkı İşgücü İstatistikleri” her ay TÜİK tarafından yayınlanan
sadece işgücü göstergelerini ölçmeyi amaçlayan saha çalışmasıdır. Diğeri ise 2011 yılında
yayınlanan ve istisnai bir çalışma olan “Nüfus ve Konut Araştırması” başlıklı saha çalışmasıdır.
İki çalışmanın sonuçları arasında çelişkiler bulunmaktadır. Hanehalkı İşgücü istatistiklerinde
Türkiye’deki işsizlik rakamı 9,8 iken, Nüfus ve Konut araştırmasında bu rakam 7,9
gözükmektedir. Aşağıdaki tabloda nüfus konut araştırmasına ait istatistikler verilmiştir. Buna
göre Diyarbakır işgücüne katılma oranında, işsizlik oranında ve istihdam oranında en düşük 2. il
konumundadır.
Tablo 3.5- Nüfus Konut Araştırması Temel İşgücü Göstergeleri, 2011
İşgücüne
Katılma
Oranı
%
Şanlıurfa
45,2
Diyarbakır
40,4
Türkiye
47,5
Sıralama
İstihdasm
Oranı
Sıralama
%
En Düşük
19. İl
En Düşük
2. İl
40,5
34,9
İşsizlik
Oranı
Sıralama
%
En Düşük
15. İl
En Düşük
2. İl
43,7
10,4
13,8
En Yüksek
13. İl
En Yüksek
2. İl
7,9
Kaynak: TÜİK, 2011g.
TRC2 Bölgesi’ni yakın çevresindeki diğer bölgelerle kıyasladığımızda; Bölge değerlerinin,
tüm yakın bölgelerin işgücüne katılma ve istihdam oranlarının altında kaldığı gözlemlenmiştir.
İşsizlik oranında ise çevre bölgelere kıyasla işsizliğin en düşük olduğu bölge durumundadır.
Tablo 3.6- Düzey 2 Bölgelerinde Temel İşgücü Göstergeleri (%), 2012
Türkiye
TR62 (Adana, Mersin)
TR63 (Hatay, Kahramanmaraş,
Osmaniye)
TRB1 (Malatya, Elazığ, Bingöl,
Tunceli)
TRC1 (Gaziantep, Adıyaman,
İşgücüne katılma
oranı %
50
9,2
İstihdam oranı
%
45,4
50
10,6
44,7
48,3
10,4
43,3
50
8,5
45,7
43,6
11,8
38,5
109
İşsizlik oranı %
İşgücüne katılma
oranı %
İşsizlik oranı %
İstihdam oranı
%
28,8
6,9
26,8
35
21,3
27,5
Kilis)
TRC2 (Şanlıurfa, Diyarbakır)
TRC3 (Mardin, Batman, Şırnak,
Siirt)
Kaynak: TÜİK, 2012d.
3.1.3 İşgücüne Katılım
TRC2 Bölgesi’nin işgücüne katılım oranı, Türkiye ortalamasının oldukça altında
seyretmektedir. Şanlıurfa’nın işgücüne katılım oranının ise, genel olarak Diyarbakır
ortalamasının üstünde değerlere sahip olduğu görülmüştür. Nüfus konut araştırması sonuçlarına
göre Diyarbakır % 40,4 ile Kırıkkale’den sonra işgücüne katılım oranı en düşük olan 2. ildir.
Şanlıurfa ise %45,2 ile işgücüne katılım oranı en düşük 19. il konumundadır. Nüfus konut
araştırmasında Düzey 2 bazında istatistik yayınlanmamıştır. Hanehalkı işgücü istatistiklerine göre
ise 2011 yılında TRC2 Bölgesi işgücüne katılım oranı % 32,8’dir. Matematiksel olarak 2011
yılında TRC2 bölgesinin işgücüne katılım oranı % 40,4’ten az, %45,2’den fazla olamaz. Nüfus
konut araştırmasının Bölge gerçeğini daha iyi yansıttığı düşünülmektedir. Aşağıdaki tablo ve
grafikte işgücüne katılım oranına ait istatistikler yıllar itibariyle verilmiştir.
Tablo 3.7- İşgücüne Katılım Oranı (%), 2004-2012
2004
2005
2006
2007
2010
2011
10
2012
-
-
-
-
36,1
36,2
35,5
45,2
Diyarbakır
-
-
-
-
26,9
32,7
31,8
40,411
37
34,4
31,5
30,8
31,8
34,4
33,5
32,8
28,8
46,3
46,4
46,3
46,2
46,9
47,9
48,8
49,9
50
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2012d.
11
2009
Şanlıurfa
TRC2 Bölgesi
10
2008
Nüfus Konut Araştırması
Nüfus Konut Araştırması
110
Grafik 3.7- İşgücüne Katılım Oranının Değişimi, 2004-2012
60
50
%
40
30
20
10
0
2004
2005
Şanlıurfa
2006
2007
2008
Diyarbakır
2009
2010
TRC2 Bölgesi
2011
2012
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2012d.
3.1.4 Cinsiyet Bazında İşgücüne Katılım Oranı
TRC2 Bölgesinde 2012 yılı cinsiyet bazında işgücüne katılım oranına baktığımızda, 2004
yılına göre kadın ve erkeklerde işgücüne katılım oranlarında azalış trendi olduğu görülmektedir.
Tablo 3.8- Cinsiyet Bazında İşgücüne Katılım Oranı (%), 2004-2012
TRC2
Bölgesi
Türkiye
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Erkek
63,7
61,7
59,3
57,6
58
61,4
58,7
59,6
52,3
Kadın
11,2
8,3
5,5
5,8
8,1
8,6
9,8
7,9
6,4
Erkek
70,3
70,6
69,9
69,8
70,1
70,5
70,8
71,7
71,0
Kadın
23,3
23,3
23,6
23,6
24,5
26
27,6
28,8
29,5
Kaynak: TÜİK, 2012d.
Aşağıdaki grafikte Türkiye ve TRC2 Bölgesi işgücüne katılım oranlarına baktığımızda;
TRC2 Bölgesi kadın ve erkeklerin oranlarında Türkiye’nin altındadır. Özellikle kadınların
işgücüne katılım oranlarının çok düşük olması bölgenin işgücüne katılım ortalamasını
düşürmektedir.
111
Grafik 3.8- Cinsiyet Bazında İşgücüne Katılım Oranının Değişimi, 2004-2012
80
70
60
%
50
40
30
20
10
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
TRC2 Bölgesi Erkek
TRC2 Bölgesi Kadın
Türkiye Erkek
Türkiye Kadın
2012
Kaynak: TÜİK, 2012d.
3.1.5 İstihdam
TRC2 Bölgesi’nin istihdam oranı Türkiye ortalamasının oldukça altında seyretmektedir.
Şanlıurfa’da istihdam oranı, Diyarbakır’ın üstünde seyretmektedir. Nüfus konut araştırması
sonuçlarına göre Diyarbakır % 34,9 ile Kırıkkale’den sonra istihdam oranı en düşük olan 2. ildir.
Şanlıurfa ise % 40,5 ile istihdam oranı en düşük 15. il konumundadır. Nüfus konut araştırmasında
Düzey 2 bazında istatistik yayınlanmamıştır. Hanehalkı işgücü istatistiklerine göre ise 2011
yılında TRC2 Bölgesi istihdam oranı % 30,1’dir. Matematiksel olarak 2011 yılında TRC2
bölgesinin istihdam oranı % 34,9’dan az, % 40,5’ten fazla olamaz. Nüfus konut araştırmasının
Bölge gerçeğini daha iyi yansıttığı düşünülmektedir. Aşağıdaki tablo ve grafikte istihdam oranına
ait istatistikler ve yıllar itibariyle değişim verilmiştir.
Tablo 3.9- İstihdam Oranı (%), 2004-2012
2004
2005
2006
2007
13
2009
2010
2011
12
2012
Şanlıurfa
-
-
-
-
36,1
36,2
35,5
40,5
Diyarbakır
-
-
-
-
22,7
26
27,5
34,913
TRC2 Bölgesi
32,6
30,7
27,7
26,5
27,3
27,9
29,1
30,1
26,8
Türkiye
41,3
41,5
41,5
41,5
41,7
41,2
43
45
45,4
Kaynak: TÜİK, 2012d
12
2008
Nüfus Konut Araştırması
Nüfus Konut Araştırması
112
Grafik 3.9- İstihdam Oranının Değişimi, 2004-2012
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
2004
2005
2006
Şanlıurfa
2007
2008
Diyarbakır
2009
2010
TRC2 Bölgesi
2011
2012
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2012d.
3.1.6 İstihdamın Sektörel Dağılımı
TRC2 Bölgesinde istihdam edilenlerin sektörel dağılımına bakıldığında, yıllar itibariyle
tarım sektöründe istihdam oranında azalma olurken diğer sektörlerde artış olduğu
gözlemlenmektedir.
Tablo 3.10- İstihdamın Sektörel Dağılımı (%), 2004-2012
2004
2005
2006
2007
2008
2009
NACE Rev.1
TRC2
Bölgesi
Türkiye
2010
2011
2012
NACE 2 Rev.2
Tarım
40,2
33,5
24,8
24,9
33,4
28,9
27,9
28,1
30,1
Sanayi
13,4
14,9
16,8
17,1
16,8
16,2
17,2
18,6
23,7
Hizmetler
46,4
51,4
58,6
58
49,6
54,9
54,9
53,3
46,2
Tarım
29,1
25,7
24,0
23,5
23,7
24,6
25,2
25,5
24,6
Sanayi
24,9
26,3
26,8
26,7
26,8
25,3
26,2
26,5
26,0
46
48
49,2
49,8
49,5
50,1
48,6
48,1
49,4
Hizmetler
Toplam
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Kaynak: TÜİK, 2012d.
Yıllar itibariyle TRC2 Bölgesinde tarımdan kopan işgücünün büyük oranda hizmetlere
kaydığı görülmektedir.
113
Grafik 3.10- İstihdam Sektörel Değişimi, 2005-2012
70
60
%
50
40
Tarım
30
Sanayi
20
Hizmetler
10
TRC2 Bölgesi
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
0
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2012d.
3.1.7 Kayıtdışı İstihdam
Türkiye’de ve TRC2 Bölgesinde kayıt dışı istihdam yıllar itibariyle düşme eğiliminde
olmakla birlikte TRC2 Bölgesi kayıtdışı istihdam oranları Türkiye ortalamasının oldukça
üstündedir. 2004 yılında toplam istihdamın % 80’i kayıt dışı iken, 2011 yılı itibariyle bu oran %
60'lara kadar gerilemiştir. Tarım sektöründe istihdamın azalması, kayıt dışılığın da azalmasını
olumlu yönde etkilemiştir.
Tablo 3.11- TRC2 Bölgesi Kayıtdışı İstihdam Göstergeleri (%), 2005-2012
Toplam
İstihdam
(Bin)
485
TRC2
Bölgesi
Oranı
78,2
Türkiye
Oranı
2005
Kayıtdışı
İstihdam
(Bin)
386
2006
373
477
73,2
46,9
2007
327
447
71,5
45,4
2008
318
445
76,7
43,5
2009
356
464
67,9
43,8
2010
343
505
63,6
43,3
2011
358
563
60,7
42,1
2012
360
569
63,3
39
Kaynak: TÜİK, 2012d.
114
48,2
Grafik 3.11- Kayıtdışı İstihdamın Değişimi, 2005-2012
90
80
78,2
70
73,2
76,7
71,5
67,9
%
60
50
48,2
46,9
40
45,4
43,8
43,5
63,6
60,7
63,3
43,3
42,1
39
30
20
10
0
2005
2006
2007
2008
2009
TRC2 Bölgesi
2010
2011
2012
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2012d.
3.1.8 İşsizlik
TRC2 Bölgesi’nin işsizlik oranı Türkiye ortalamasının üstünde seyretmektedir. 2012
yılında, işsizlik Türkiye ortalamasının altına düşmüştür. Şanlıurfa’da işsizlik oranı genel olarak
Diyarbakır’ın altında seyretmektedir. Nüfus konut araştırması sonuçlarına göre Diyarbakır %
13,8 ile Şırnak'tan sonra işsizlik oranı en yüksek olan 2. ildir. Şanlıurfa ise % 10,4 ile işsizlik
oranı en yüksek 13. il konumundadır. Nüfus konut araştırmasında Düzey 2 bazında istatistik
yayınlanmamıştır. Hanehalkı işgücü istatistiklerine göre ise 2011 yılında TRC2 Bölgesi işsizlik
oranı % 8,4’tür. Matematiksel olarak 2011 yılında TRC2 bölgesinin işsizlik oranı % 10,4’den az,
% 13,8’den fazla olamaz. Nüfus konut araştırmasının Bölge gerçeğini daha iyi yansıttığı
düşünülmektedir. Aşağıdaki tablo ve grafikte, işsizlik oranına ait istatistikler ve yıllar itibariyle
değişim verilmiştir.
Tablo 3.12- İşsizlik Oranı (%), 2004-2012
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Şanlıurfa
12,8
17
12,4
10,414
Diyarbakır
15,7
20,6
13,5
13,815
TRC2 Bölgesi
11,8
10,9
12,1
13,8
14,1
18,8
13,1
8,4
6,9
Türkiye
10,8
10,6
10,2
10,3
11
14
11,9
9,8
9,2
Kaynak: TÜİK, 2012d.
14
15
2012
Nüfus Konut Araştırması
Nüfus Konut Araştırması
115
Grafik 3.12- İşsizlik Oranı Değişimi, 2004-2012
25
20
%
15
10
5
0
2004
2005
Şanlıurfa
2006
2007
Diyarbakır
2008
2009
2010
2011
TRC2 Bölgesi
2012
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2012d.
3.1.9 İşsizliğin Cinsiyet Bazında Dağılımı
TRC2 Bölgesi 2012 yılı cinsiyet ayrımında işsizlik oranlarına baktığımızda, 2004 yılına
göre erkeklerde ve kadınlarda işsizlik oranının düştüğü görülmüştür. Kadınlarda düşüşün daha
belirgin olduğunu görmekteyiz fakat bu düşüş kadın istihdamının artmasından ziyade kadın
işgücüne katılım oranının azalmasından kaynaklanmaktadır.
Tablo 3.13- Cinsiyet Bazında İşsizlik Oranı (%), 2004-2012
TRC2
Bölgesi
Türkiye
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Erkek
12,7
11,9
12,8
14,4
15,5
20,1
14,5
9,1
7,6
Kadın
7,3
3,8
5,6
7,6
4,8
10
4,7
3
1,0
Erkek
10,8
10,5
9,9
10
10,7
13,9
11,4
9,2
8,5
Kadın
11
11,2
11,1
11
11,6
14,3
13
11,3
10,8
Kaynak: TÜİK, 2012d.
Türkiye ve TRC2 Bölgesi cinsiyet ayrımında işsizlik oranları değişim grafiğine
baktığımızda, TRC2 Bölgesinde işsizlik oranları Türkiye’ye oranla daha dalgalı bir seyir
izlemektedir. TRC2 Bölgesi için bu oran erkeklerde Türkiye’den yüksek, kadınlarda ise
Türkiye’den daha düşük seviyededir. 2009 yılından itibaren TRC2 Bölgesi kadın ve erkek işsizlik
oranları, Türkiye’ye paralel olarak azalışa geçmiştir.
116
Grafik 3.13- Cinsiyet Bazında İşsizlik Oranı Değişimi, 2004-2012
25
20
15
10
5
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
TRC2 Bölgesi Erkek
TRC2 Bölgesi Kadın
Türkiye Erkek
Türkiye Kadın
2012
Kaynak: TÜİK, 2012d.
3.1.10 İşsizliğin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ve Genç İşsizliği
TRC2 Bölgesi yaş gruplarına göre işsizlik oranlarında, en yüksek işsizlik oranının
gözlendiği yaş grubu 25-34 ve 35-54 arası yaş gruplarıdır. En düşük işsizlik oranının olduğu yaş
grubu ise 55+ yaş grubudur.
Tablo 3.14- Yaş Gruplarına Göre İşsizlik Oranı (%), 2004-2012
Yıllar
TRC2 Bölgesi
Türkiye
15-19
20-24
25-34
35-54
55+
15-19
20-24
25-34
35-54
55+
2004
9,6
12,7
8,4
7,7
2,8
12,0
26,5
33,6
25,6
2,2
2005
13,7
17,4
14,7
11,4
4,1
12,5
24,4
33,5
27,3
2,3
2006
23,7
25,5
19,4
15,6
7,2
12,2
23,5
33,6
28,0
2,7
2007
18,8
19,1
15,1
11,2
6,5
13,7
23,0
32,9
27,8
2,6
2008
27,1
18,5
12,5
10,8
7,5
12,6
21,7
33,5
29,2
3,0
2009
18,9
20
13
8
5,5
11,6
20,9
34,1
30,4
3,1
2010
13,7
15,7
12,7
8,2
2,7
10,3
21,3
33,2
31,7
3,5
2011
15,3
15,9
13,3
9,4
5
9,9
22,0
33,2
31,2
3,7
2012
11,9
16,7
33,3
33,3
4,8
9,3
21,5
34,1
31,3
3,8
Kaynak: TÜİK, 2012d.
TRC2 Bölgesi genç işgücü durumu incelendiğinde; 2004 yılına göre işgücüne katılma,
istihdam ve işsizlik oranlarının daha az olduğu görülmektedir. 2009 yılında işgücüne katılma
oranı en yüksek değere ulaşırken işsizlikte en yüksek değerine ulaşmıştır.
117
Tablo 3.15-Genç İşgücü Durumu (15-24 Yaş) (%), 2004-2012
TRC2 Bölgesi
Türkiye
2004
İşgücüne
katılma
oranı
26,1
2005
24,4
20,8
14,8
37,7
30,2
19,9
2006
20,4
16,5
19,4
37,4
30,3
19,1
2007
20
15,5
22,6
37,7
30,2
20
2008
24
19,5
18,9
38,1
30,3
20,5
2009
27
20,4
24,6
38,7
28,9
25,3
2010
24,5
20,6
15,7
38,3
30
21,7
2011
21,7
19,3
11,2
39,3
32,1
18,4
2012
18,7
17,1
8,9
38,2
31,5
17,5
Yıllar
İstihdam
oranı
İşsizlik
oranı
22
15,6
İşgücüne
katılma
oranı
37,8
İstihdam
oranı
İşsizlik
oranı
30
20,6
Kaynak: TÜİK, 2012d.
Aşağıdaki grafiği incelediğimizde TRC2 Bölgesinde genç nüfusta işgücüne katılım
ortalaması Türkiye’nin altındadır ve 2009 yılından itibaren azalışa geçmiştir. Genç işsizliğinde
ise genel olarak Türkiye’nin altında seyretmektedir.
Grafik 3.14- Türkiye ve TRC2 Bölgesi Genç İşgücüne Katılma ve İşsizlik Oranları Değişimi
(15-24 Yaş), 2004-2012
50
40
30
20
10
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
TRC2 Bölgesi İşgücüne katılma oranı
TRC2 Bölgesi İşsizlik oranı
Türkiye İşgücüne katılma oranı
Türkiye İşsizlik oranı
2012
Kaynak: TÜİK, 2012d.
3.1.11 Bölge İstihdamının Sektörel Yoğunlaşma Endeksi (LQ) Analizi
İstihdamın sektörel yoğunlaşma endeksi, 26 Adet Düzey 2 bölgesine ve 3 iktisadi faaliyet
koluna (Tarım, Sanayi, Hizmetler) göre 2012 yılı TÜİK istihdam rakamları kullanılarak elde
edilmiştir.
118
TRC2 Bölgesi için istihdamın sektörel yoğunlaşmasında en yüksek endeks değeri, 1,22 ile
tarım sektöründedir. Ardından 0,94 ile hizmetler ve 0,91 ile sanayi endeksi gelmektedir.
Tarım sektöründe TRC2 Bölgesi, 1,22’lik endeks değeri ve 171.000 kişilik istihdam ile
17’inci bölge konumundadır. Tarımda endeks değeri 2’den büyük olan 2 bölge bulunmaktadır.
Bunlar 2,25 ile TR90 (Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane) ve 2,15 ile TRA2
(Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) Bölgeleridir.
Sanayi sektöründe TRC2 Bölgesi, 0,91 endeks değeri ve 135.000 kişilik istihdam ile 26
bölge içinde 10’uncu sıradadır. Sanayide en yüksek değer 1,63 ile TR41 (Bursa, Eskişehir,
Bilecik) Bölgesi’ne aittir. Ardından sırası ile 1,45 ile TR21 (Tekirdağ, Edirne, Kırklareli) ve 1,41
ile TR10 (İstanbul) Bölgeleri gelmektedir.
Hizmetler sektöründe, TRC2 Bölgesi, 0,94 endeks değeri ve 263.000 kişilik istihdam ile
26 bölge içinde 10’uncu sıradadır Hizmetler sektöründe 1,47 endeks değeri ile TR51 (Ankara)
Bölgesi ilk sıradadır. 2’nci sırada 1,32 ile TRC3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) Bölgesi ve
ardından 1,27 ile TR10 (İstanbul) Bölgesi gelmektedir. Ankara’nın başkent olmasının ve kamu
hizmetlerindeki yığılmanın bu sonuçta etkili olduğu düşünülebilir.
Ayrıca endeks değerlerinin standart sapmaları incelendiğinde Türkiye'de en yüksek değerin
0,61 ile tarımda görüldüğü, ardından 0,32 ile sanayi, 0,21 ile hizmetler sektörünün geldiği
görülmüştür. Bu sonuçlara göre özellikle tarımın bazı bölgelerin başlıca geçim kaynağı olduğu,
ticaret ve hizmetler sektörünün genel olarak bütün bölgelerde önemli bir yerinin bulunduğu,
sanayinin ise özellikle Marmara Bölgesinde yoğunlaştığı (ilave olarak Gaziantep Bölgesi istisnai
kayıt durumundadır) görülmektedir.
3.1.12 Dış Ticaret
Türkiye’nin 2002-2012 yıları arası dış ticaretini incelediğimizde; küresel krizin yaşandığı
2009 yılı hariç ihracat ve ithalat artmış, buna bağlı olarak dış ticaret hacmi de artmıştır. Ödemeler
dengesi bilançosunun en önemli kalemi olan dış ticaret dengesinin Türkiye’nin aleyhine
bozulmaya devam etmesi, cari açık konusunu ekonomi gündeminin en önemli konusu haline
getirmiştir. İhracatın ithalatı karşılama oranı ise azalmıştır.
2012 yılı dış ticaret verilerini genel olarak incelediğimizde Şanlıurfa ve Türkiye’nin dış
ticaret dengesinin negatif değer aldığı, buna bağlı olarak ihracatın ithalatı karşılama oranı da
düşük seviyede olduğu görülmüştür. Diyarbakır dış ticaret dengesinde 130 milyon dolar pozitif
değer ile TRC2 Bölgesinin Şanlıurfa’dan kaynaklanan dış ticaret açığını kapatarak dış ticaret
dengesini Bölge lehine çevirmiştir.
Tablo 3.16- Dış Ticaret Göstergeleri (Milyon Dolar), 2012
İhracat
Dış Ticaret
Hacmi
İthalat
119
Dış Ticaret
Dengesi
İhracatın
İthalatı
Karşılama
Oranı (%)
Şanlıurfa
110
203
313
-93
54
Diyarbakır
199
69
268
130
288
TRC2 Bölgesi
309
272
581
37
114
152.489
236.545
389.034
-84.056
64
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2013e.
3.1.12.1 İhracat
Türkiye’nin 2002 yılında 36 milyar dolar seviyesinde olan ihracatı, 2012 yılında 152 milyar
dolar ile rekor seviyeye ulaşmıştır. İhracatın 11 yıldaki artışı 4 kattan daha fazla olmuştur. 2002
yılından başlayarak 2009 yılına kadar düzenli bir artış gösteren Türkiye ihracatı, 2008 yılında
dünyada yaşanan kriz nedeniyle küresel ticaret hacminin küçülmesine bağlı olarak 2009 yılında
bir önceki yıla göre % 23 azalmıştır. Krizin etkilerinin ortadan kalkması ve dünya ekonomisinin
yeniden büyümeye başlamasıyla Türkiye’nin ihracatı tekrar artışa geçmiştir.
TRC2 bölgesi ihracatı 2002 yılında 13,8 milyon dolar iken 2012 yılında 309,1 milyon dolar
olmuştur. İhracatın 11 yıldaki artışı 22 kattan daha fazla olmuştur. Bölge ihracatı 2010 yılında
zirve noktasına ulaşarak 338,1 milyon dolar olmuştur. Türkiye ihracatının Avrupa ülkeleri
ağırlıklı olması nedeniyle 2008 yılında Avrupa ülkelerinde yaşanan kriz Türkiye’nin ihracatını
doğrudan etkilemiş ve ihracat bir önceki yıla göre % 23 azalmıştır.
TRC2 Bölgesi ihracatı, 2008 yılındaki krize rağmen bir önceki yıla göre artmıştır fakat artış
ivmesi önceki yıllara nazaran oldukça azalmıştır. TRC2 Bölgesinin ihracatı 2010 yılından
itibaren düşüşe geçmiştir. Diyarbakır’ın ihracatında bir azalış olmamasına rağmen Bölgenin
toplam ihracatındaki düşüşün nedeni Suriye'de yaşanan olaylardır.
Tablo 3.17- İhracat (Milyon Dolar), 2002-2012
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Türkiye
2002
7
6,8
13,8
36.059
2003
10,2
12
22,2
47.253
2004
14,7
34,7
49,4
63.167
2005
32,4
57,3
89,7
73.476
2006
45,9
66,9
112,8
85.535
2007
86,4
83,7
170,1
107.272
2008
147,4
92,1
239,5
132.027
2009
128,9
115,4
244,3
102.143
2010
173,1
165,1
338,1
113.883
2011
148,3
169,7
318
134.907
2012
110,2
199
309,1
152.489
Kaynak: TÜİK, 2013e.
120
Türkiye Cumhuriyeti ile Suriye Arap Cumhuriyeti arasında Serbest Ticaret Alanı Tesis
Eden Ortaklık Anlaşmaşı, 1 Ocak 2007 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu anlaşma ile taraflar
arasındaki ekonomik işbirliğinin artırılması ve güçlendirilmesi, mal ticaretindeki kısıtlamaların
kaldırılması, uygun rekabet koşullarının yaratılması, karşılıklı yatırımların teşvik edilmesi ve
tarafların üçüncü ülke piyasalarındaki ticaret ve işbirliğinin geliştirilmesi kararı alınmıştır.
Şanlıurfa’nın Suriye’ye 2005 yılında 344 bin seviyesinde olan ihracatı 2011 yılında
yaklaşık 54 milyon dolar olmuştur. Suriye’ye ihracat 6 yılda 157 kat artmıştır. Suriye’nin
Şanlıurfa toplam ihracatında payı 2005 yılında % 1,1 iken 2009 yılında % 44,5 ile zirve
yapmıştır. Suriye, 2009 ve 2010 yılında Şanlıurfa’nın en çok ihracat yaptığı ülke olmuştur.
Şanlıurfa Suriye’ye en çok ihracat yapan iller sıralamasında 2008 yılında ilk 10 il arasına
girmiştir. 2009 yılında 7.il, 2010 yılında 6 il. ve 2011 yılında 5. il olmuştur. Türkiye Suriye’ye
karşı 2011’in Kasım ayı sonunda bir dizi ekonomik ve mali yaptırım kararı alarak bunları
uygulamaya koymuştur. Bu yaptırımlar Şanlıurfa dış ticaretinde etkisini hemen göstermiştir.
2010 yılında 73 milyon dolar Suriye ihracatı, 2012 yılında 3,5 milyona kadar düşmüştür.
400
180.000
350
160.000
300
140.000
120.000
250
100.000
200
80.000
150
60.000
100
40.000
50
20.000
0
Milyon Dolar
Milyon Dolar
Grafik 3.15- İhracat (Milyon Dolar), 2002-2012
0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Türkiye(Sağ Eksen)
Kaynak: TÜİK, 2012e.
Bölgenin ihracatının Türkiye içindeki payının düşük olması ve Bölge nüfusunun fazla
olması, kişi başına düşen ihracatta Türkiye ortalamasının çok gerisinde kalınmasına neden
olmaktadır. İhracat sıralamasında Bölge 26 Düzey 2 bölgesi arasında 23.sıradadır. Bölge
ihracatının GSYİH’ a oranı çok düşük seviyededir. İhracat yapılan ülke sayısı hem bölgede hem
Türkiye’de yıllar itibariyle artmaktadır.
Tablo 3.18- İhracat’a İlişkin Göstergeler, 2012
Kişi Başı İhracat (Dolar)
İhracat Sıralaması
Şanlıurfa
63
45
Diyarbakır TRC2 Bölgesi
125
92
34
121
23
Türkiye
2.016
-
İhracat / GSYİH (%)
İhracat Yapılan Ülke Sayısı
Türkiye İhracatına Oranları (%)
0,01
0,03
0,04
19,4
54
66
80
222
0,07
0,13
0,2
-
Kaynak: TÜİK, 2012e.
Türkiye’de ve TRC2 Bölgesinde ihracattaki artışa paralel olarak ihracatçı firma sayısı artış
halindedir. Türkiye’de 2002 yılına göre ihracatçı firma sayısında % 78, TRC2 bölgesinde ise %
483 artış olmuştur. 2012 yılında Suriye krizinin etkisiyle Şanlıurfa’da ihracat yapan bazı firmalar
kapanmıştır.
Tablo 3.19- İhracatçı Firma Sayısı, 2002-2012
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Türkiye
2002
41
18
59
31.731
2003
44
31
75
35.603
2004
48
53
101
39.437
2005
66
82
148
42.156
2006
85
83
168
44.166
2007
80
67
147
48.269
2008
92
84
176
48.144
2009
123
106
229
48.591
2010
131
128
259
50.379
2011
149
135
284
53.282
2012
124
161
285
56.441
Kaynak: EB, 2012.
2012 yılında Türkiye ihracatında en büyük ülke grubu AB-27’dir. AB-27 ülkelerinin
toplam ihracat içindeki payı % 39'dur. Arkasından % 28'lik oranla Yakın ve Orta Doğu
gelmektedir. AB-27 hariç diğer Avrupa ülkelerine yapılan ihracat % 9 ile 3.sırayı almaktadır.
Almanya en çok ihracat yaptığımız Avrupa ülkesidir. 2. ve 3. sırada Ortadoğu ülkelerinden Irak
ve İran bulunmaktadır. Türkiye ihracatının % 52’sini ilk 10 ülkeye yapılan ihracat
oluşturmaktadır.
Irak’la olan ilişkilerin olumlu yönde gelişmesi, Türkiye için çok önemli fırsatları da
beraberinde getirmiş ve ticaretimiz 2003 yılından sonra hızlı bir gelişme sürecine girmiştir. Irak,
hem Türkiye ihracatında hem de TRC2 Bölgesi ihracatında önemli bir ülkedir. 2012 yılında
Irak’a yapılan toplam ihracatın ancak % 1,6’sı TRC2 Bölgesinden yapılmıştır. Bu rakam Irak
potansiyelinin yeterince iyi değerlendirilmediğini göstermektedir. Irak’a ihracatta en büyük pay
İstanbul ve Gaziantep bölgelerine aittir. 2012 yılında Irak; Şanlıurfa ihracatında % 55 ve
Diyarbakır ihracatında % 53’lük pay ile ilk sırada yer almaktadır.
122
Tablo 3.20- En Çok İhracat Yapılan 10 Ülke, 2012 (Bin Dolar)
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Türkiye
Irak
61.302
Irak
107.210 Irak
168.512 Almanya
13.126.298
Umman
9.128
60.524 Çin
61.250
Irak
10.825.135
Endonezya
5.068
Çin
Suudi
Arabistan
5.079
9.186
İran
9.921.966
Suriye
3.469
Libya
4.218
5.157
İngiltere
8.695.727
Belarus
Rusya
Federasyonu
3.041
Hindistan
2.569
Suudi
Arabistan
Endonezya
5.098
8.174.835
3.031
Tayvan
1.999
Libya
BAE
Rusya
Federasyonu
Almanya
2.745
Nijerya
1.913
3.962
İtalya
6.374.077
Japonya
2.373
ABD
1.888
Rusya
Federasyonu
Suriye
3.703
Fransa
6.199.068
Bangladeş
2.251
BAE
1.722
ABD
3.157
ABD
5.605.294
İsveç
İlk On Ülke
Toplamı
Genel
Toplam
İlk 10
Ülkenin
Payı (%)
1.997
Umman
4.353
Katar
1.236 Belarus
İlk On Ülke
İlk On Ülke
94.405
188.358
Toplamı
Toplamı
Genel
Genel
110.179
198.952
Toplam
Toplam
İlk 10
İlk 10
86
Ülkenin
95
Ülkenin
Payı (%)
Payı (%)
6.682.064
İspanya
3.718.976
İlk On Ülke
267.421
79.323.440
Toplamı
Genel
309.132
152.488.652
Toplam
İlk 10
87
Ülkenin
52
Payı (%)
3.043
Kaynak: TÜİK, 2012e.
Türkiye ihracatının faaliyet bazında ürün grubu incelendiğinde; 2012 yılında % 93 ile en
büyük payı imalat sanayinin aldığını görmekteyiz. İkinci sırada tarım ve ormancılık faaliyet
kolunda yer alan ürünler bulunmaktadır. Türkiye İhracatının %53’ünü ilk 10 ürün
oluşturmaktadır.
TRC2 Bölgesi ihracatında: kum, kil ve taş ocakçılığı %18 pay ile ilk sıradaki ürün
grubudur; öğütülmüş tahıl ürünleri % 16 ile 2.sırada; elektrik motoru, jeneratör, transformatörler
% 10 ile 3. sırada bunmaktadır.TRC2 bölgesinin ihracatının % 77’sini ilk 10 ürün grubu
oluşturmaktadır.
Tablo 3.21- En Çok İhracat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012
TRC2 Bölgesi
Kum, kil ve taşocakçılığı
55.170
Öğütülmüş tahıl ürünleri
Elektrik mororu, jeneratör,
trasformatörler
Taş
50.304
Türkiye
Demir-çelik dışındaki ana
metal sanayi
Demir-çelik ana sanayi
30.568
Giyim eşyası (kürk hariç)
11.686.576
21.483
Motorlu kara taşıtları ve
11.021.921
123
16.017.900
13.093.263
TRC2 Bölgesi
Türkiye
motorları
Demir-çelik ana sanayi
19.280
Rafine edilmiş petrol ürünleri
Motorlu kara taşıtlarının
motorlarıyla ilgili parça ve
aksesuarları
Tekstil elyafınından iplik ve
dokunmuş tekstil
Başka yerde
sınıflandırılmamış ev aletleri
7.134.237
Plastik ürünleri
14.807
Tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış
bitkisel ürünler
12.799
Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağlar
11.690
10.553
Plastik ürünleri
4.056.242
10.240
Trikotaj (örme) ürünleri
3.951.733
İlk On Ürün Toplamı
236.894
İlk On Ürün Toplamı
80.316.634
Genel Toplam
309.132
Genel Toplam
152.488.652
Meyveler, sert kabuklular, içecek ve
baharat bitkileri
İzole edilmiş tel ve kablolar
İlk 10 Ürünün Payı (%)
77
İlk 10 Ürünün Payı (%)
4.796.893
4.321.309
4.236.560
53
Kaynak: TÜİK, 2012e.
Şanlıurfa ihracatında ağırlıklı sektörün sanayi sektörü olduğunu görmekteyiz. Şanlıurfa
ihracatında: elektrik motoru, jeneratör, transformatörler ürün grubu % 24 ile pay ile ilk sıradadır;
demir-çelik ana sanayi %14 ile 2.sırada; tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler
% 11 ile 3.sıradadır. Şanlıurfa ihracatının % 83’nü ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır.
Diyarbakır ihracatında ağırlıklı sektör madenciliktir. Diyarbakır ihracatında: kum, kil ve
taşocakçılığı ürün grubu % 27 ile pay ile ilk sıradadır; öğütülmüş tahıl ürünleri %24 ile 2.sırada;
taş % 11 ile 3.sıradadır. Diyarbakır ihracatının % 85’ini ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır.
Tablo 3.22- En Çok İhracat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012
Şanlıurfa
Elektrik mororu, jeneratör,
trasformatörler
Demir-çelik ana sanayi
Tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış
bitkisel ürünler
Plastik ürünleri
Meyveler, sert kabuklular, içecek ve
baharat bitkileri
İşlenmiş sebze ve meyveler
Diyarbakır
25.941
Kum, kil ve taşocakçılığı
54.369
15.540
Öğütülmüş tahıl ürünleri
48.207
12.309
Taş
20.891
11.027
Bitkisel ve hayvansal sıvı ve
katı yağlar
10.956
10.467
İzole edilmiş tel ve kablolar
9.925
6.539
Demir dışı metal cevherleri
Elektrik mororu, jeneratör,
trasformatörler
Süt ürünleri
7.953
Çimento, kireç ve alçı
2.961
Motorlu kara taşıtlarının motorlarıyla
2.597
124
4.627
4.347
Şanlıurfa
ilgili parça ve aksesuarları
Diyarbakır
Giyim eşyası (kürk hariç)
2.182
Öğütülmüş tahıl ürünleri
2.097
Boya, vernik vb.kaplayıcı
maddeler ile matbaa
mürekkebi ve macun
Metal yapı malzemeleri
İlk On Ürün Toplamı
91.660
İlk On Ürün Toplamı
169.356
Genel Toplam
110.179
Genel Toplam
198.952
İlk 10 Ürünün Payı (%)
83
İlk 10 Ürünün Payı (%)
4.295
3.786
85
Kaynak: TÜİK, 2012e.
3.1.12.2 İthalat
Türkiye’nin 2002 yılında 51 milyar dolar seviyesinde olan ithalatı, 2012 yılında 236 milyar
dolar ile rekor seviyeye ulaşmıştır. İthalatın 11 yıldaki artışı 4,5 kattan daha fazla olmuştur. 2002
yılından başlayarak 2009 yılına kadar düzenli bir artış gösteren Türkiye ithalatı, 2008 yılında
dünyada yaşanan kriz nedeniyle küresel ticaret hacminin küçülmesine bağlı olarak 2009 yılında
bir önceki yıla göre % 30 azalmıştır. Krizin etkilerinin ortadan kalkması ve dünya ekonomisinin
yeniden büyümeye başlamasıyla Türkiye’nin ithalatı tekrar artışa geçmiştir.
TRC2 bölgesi ihracatı 2002 yılında 71 milyon dolar iken 2012 yılında 272 milyon dolar
olmuştur. İthalatın 11 yıldaki artışı 4 kata yakındır. Bölge ithalatı 2011 yılında zirve noktasına
ulaşarak 352 milyon dolar olmuştur. Şanlıurfa’nın ithalatının Diyarbakır’dan çok daha fazla
olması Bölgenin ithalatını yükseltmektedir.
Tablo 3.23- İthalat (Milyon Dolar), 2002-2012
Türkiye
7
TRC2
Bölgesi
71
84
13
97
69.340
2004
100
11
111
97.540
2005
115
16
131
116.774
2006
149
18
167
139.576
2007
195
36
231
170.063
2008
226
33
258
201.964
2009
196
24
219
140.928
2010
248
40
287
185.544
2011
289
63
352
240.842
2012
203
69
272
236.545
Şanlıurfa
Diyarbakır
2002
64
2003
Kaynak: TÜİK, 2012e.
125
51.554
Türkiye ve TRC2 bölgesinin ithalatı paralel bir seyir izlemektedir. 2012 yılında Türkiye ve
Şanlıurfa’nın ithalatı azalırken Diyarbakır’ın ithalatı artmıştır.
Grafik 3.16- İthalat (Milyon Dolar), 2002-2012
400
300.000
350
250.000
200.000
250
200
150.000
150
100.000
Milyon Dolar
Milyon Dolar
300
100
50.000
50
0
0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2012e.
Kişi başı ithalat oranlarına bakıldığında, bölge 81 dolar ile Türkiye ortalamasının çok
gerisinde olup 26 Düzey 2 bölgesi arasında TRC2 bölgesi 20.sıradadır. İthalatın GSYİH’ya oranı
Türkiye’de çok yüksek iken TRC2 bölgesinde çok küçüktür. TRC2 bölgesinin ithalat yaptığı ülke
sayısı, Türkiye ile kıyasla daha az çeşitlilik göstermektedir.
Tablo 3.24- İthalat’a İlişkin Göstergeler, 2012
Kişi Başı İthalat (Dolar)
İthalat Sıralaması
İthalat / GSYİH (%)
İthalat Yapılan Ülke Sayısı
Türkiye İthalatına Oranları (%)
Şanlıurfa
115
Diyarbakır TRC2 Bölgesi
43
81
Türkiye
3.128
26
47
20
-
0,026
0,009
0,035
30,084
58
46
64
221
0,09
0,03
0,11
Kaynak: TÜİK, 2012e.
Türkiye’de ve TRC2 Bölgesinde ithalattaki artışa paralel olarak ithalatçı firma sayısı da
artış halindedir. Türkiye’de 2002 yılına göre ithalatçı firma sayısında % 66, TRC2 bölgesinde %
95 artış olmuştur. 2012 yılında Suriye krizinin etkisiyle Şanlıurfa’da ithalat yapan bazı firmalar
kapanmıştır.
Tablo 3.25- İthalatçı Firma Sayısı, 2002-2012
Şanlıurfa
Diyarbakır
126
TRC2 Bölgesi
Türkiye
2002
159
35
194
39.110
2003
188
43
231
43.392
2004
221
55
276
48.119
2005
208
71
279
51.302
2006
207
72
279
53.768
2007
287
91
378
58.936
2008
231
89
320
57.796
2009
220
80
300
55.101
2010
241
113
354
59.262
2011
288
151
439
66.906
2012
243
136
379
64.988
Kaynak: EB, 2012.
2012 yılında Türkiye ithalatında en büyük ülke grubu AB-27’dir. AB-27 ülkelerinin toplam
ithalat içindeki payı % 37’dir. Arkasından % 21’lik oranla Çin, Hindistan, Güney Kore ve
Japonya’nın içinde bulunduğu Diğer Asya ülke grubu gelmektedir. AB-27 hariç diğer Avrupa
ülkelerine yapılan ithalat % 16 ile 3.sırayı almaktadır. İthalatta ilk sırayı en büyük enerji
tedarikçimiz Rusya Federasyonu oluşturmaktadır. Almanya en çok ithalat yaptığımız Avrupa
ülkesidir. 3. sırada dünyanın en büyük ihracatçı ülkesi Çin bulunmaktadır. Türkiye ithalatının %
57’sini ilk 10 ülkeden yapılan ithalat oluşturmaktadır.
TRC2 bölgesinin ithalatında ilk sırayı Çin almaktadır. Çin hem Şanlıurfa hem de
Diyarbakır’da ithalatta ilk sırada yer alan ülkedir. İran Şanlıurfa’nın en çok ithalat yaptığı
2.ülkedir, arkasından Türkmenistan ve ABD ülkeleri gelmektedir. Diyarbakır ithalatında 2.sırada
İspanya, 3.sırada ise Almanya yer almaktadır. Şanlıurfa ithalatının % 81, Diyarbakır ithalatının %
78’i ilk 10 ülkeden sağlanmaktadır.
Tablo 3.26- En Çok İthalat Yapılan 10 Ülke (Bin Dolar), 2012
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Türkiye
Çin
60.618 Çin
9.377 Çin
69.995
İran
22.869 İspanya
6.590 İran
22.881
Rusya
Federasyonu
Almanya
Türkmenistan
15.292 Almanya
6.482 Türkmenistan
15.292
Çin
21.295.167
ABD
12.614 Yunanistan
6.408 Yunanistan
14.711
ABD
14.130.402
Tayland
10.457 Romanya
5.842 ABD
13.316
İtalya
13.344.471
Avusturya
8.479
İtalya
5.451 Tayland
10.594
İran
11.964.779
Yunanistan
8.304
Hindistan
3.824 İspanya
9.209
Fransa
8.589.894
Azerbaycan
7.986
Belçika
3.689 İtalya
8.854
İspanya
6.023.618
Ukrayna
6.134
İngiltere
3.674 Avusturya
8.736
Hindistan
5.843.638
127
26.625.286
21.400.186
Şanlıurfa
Macaristan
İlk On Ülke
Toplamı
Genel
Toplam
İlk 10
Ülkenin Payı
(%)
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Rusya
5.527
2.678 Hindistan
8.410
Federasyonu
İlk On Ülke
İlk On Ülke
163.776
54.015
181.998
Toplamı
Toplamı
Genel
202.967 Genel Toplam 69.057
272.024
Toplam
İlk 10
İlk 10
81
Ülkenin Payı
78
Ülkenin Payı
67
(%)
(%)
Türkiye
Güney Kore
5.660.083
İlk On Ülke
134.877.524
Toplamı
Genel
236.545.042
Toplam
İlk 10
Ülkenin Payı
57
(%)
Kaynak: TÜİK, 2012e.
Türkiye ithalatının faaliyet bazında ürün grubu incelendiğinde; 2012 yılında % 8 ile en
büyük payı, rafine edilmiş petrol ürünlerinin aldığını görmekteyiz. İkinci sırada Demir-çelik
dışındaki ana metal sanayi % 7, üçüncü sırada Motorlu kara taşıtları ve motorları % 5 pay
almaktadır. Türkiye ithalatının % 42’sini ilk 10 ürün oluşturmaktadır.
TRC2 Bölgesi ithalatında tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler %18 pay
ile ilk sıradaki ürün grubudur. Kimyasal gübre ve azotlu bileşikler % 14 ile 2.sırada, rafine
edilmiş petrol ürünleri % 13 ile 3. sırada bunmaktadır. TRC2 bölgesinin ithalatının %73’ünü ilk
10 ürün grubu oluşturmaktadır.
Tablo 3.27- En Çok İthalat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012
TRC2 Bölgesi
Tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış
bitkisel ürünler
Türkiye
48.906
Kimyasal gübre ve azotlu bileşikler
38.270
Rafine edilmiş petrol ürünleri
35.860
Oyun ve oyuncak
23.458
Suni ve sentetik elyaf
14.969
Tekstil elyafınından iplik ve dokunmuş
tekstil
9.656
Sığır, koyun, keçi, at, eşek, bardo, katır
v.b.
8.167
Demir-çelik ana sanayi
6.409
Sentetik kauçuk ve plastik
hammaddeler
6.359
Giyim eşyası (kürk hariç)
5.701
128
Rafine edilmiş petrol ürünleri
Demir-çelik dışındaki ana
metal sanayi
Motorlu kara taşıtları ve
motorları
Demir-çelik ana sanayi
Sentetik kauçuk ve plastik
hammaddeler
Atık ve hurdalar
Ana kimyasal maddeler
(kimyasal gübre ve azotlu
bileşikler hariç)
Tahıl ve başka yerde
sınıflandırılmamış bitkisel
ürünler
Motorlu kara taşıtlarının
motorlarıyla ilgili parça ve
aksesuarları
Tıpta ve eczacılıkta kullanılan
kimyasal ve bitkisel kaynaklı
19.092.753
15.431.375
11.367.848
11.095.886
10.678.231
10.258.094
7.019.218
5.329.589
5.224.224
4.566.026
TRC2 Bölgesi
Türkiye
ürünler
İlk On Ürün Toplamı
197.755
İlk On Ürün Toplamı
100.063.242
Genel Toplam
272.024
Genel Toplam
236.545.042
İlk 10 Ürünün Payı (%)
73
İlk 10 Ürünün Payı (%)
42
Kaynak: TÜİK, 2012e.
Şanlıurfa ithalatında, tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler ürün grubu %
13 ile pay ile ilk sıradadır. Kimyasal gübre ve azotlu bileşikler % 8 ile 2.sırada, oyun ve oyuncak
% 6 ile 3.sıradadır. Şanlıurfa ithalatının % 80’ni ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır.
Diyarbakır ithalatında, rafine edilmiş petrol ürünleri grubu % 45 ile pay ile ilk sıradadır.
Tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler % 5 ile 2.sırada; elektrik motoru,
jeneratör, trasformatörler % 5 ile 3.sıradadır. Diyarbakır ithalatının % 77’sini ilk 10 ürün grubu
oluşturmaktadır.
Tablo 3.28- En Çok İthalat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012
Şanlıurfa
Tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış
bitkisel ürünler
Diyarbakır
25.941
Kimyasal gübre ve azotlu bileşikler
15.540
Oyun ve oyuncak
12.309
Suni ve sentetik elyaf
11.027
Tekstil elyafınından iplik ve dokunmuş
tekstil
10.467
Sığır, koyun, keçi, at, eşek, bardo, katır
v.b.
6.539
Demir-çelik ana sanayi
2.961
Giyim eşyası (kürk hariç)
2.597
Sentetik kauçuk ve plastik hammaddeler
2.182
Elektrik ampulü ve lambaları ile
aydınlatma teçhizatı
İlk On Ürün Toplamı
Genel Toplam
İlk 10 Ürünün Payı (%)
Rafine edilmiş petrol ürünleri
Tahıl ve başka yerde
sınıflandırılmamış bitkisel
ürünler
Elektrik motoru, jeneratör,
trasformatörler
Maden, taşocağı ve inşaat
makineleri
Motorlu kara taşıtlarının
motorlarıyla ilgili parça ve
aksesuarları
Taş
İçten yanmalı motor ve türbin;
(uçak, motorlu taşıt ve
motosiklet motorları hariç)
Tekstil, giyim eşyası ve deri
işlemede kullanılan makineler
Kâğıt hamuru, kâğıt ve
mukavva
31.227
3.508
3.384
2.869
2.793
2.311
2.018
1.892
1.665
Akümülatör, pil ve batarya
1.582
161.494
İlk On Ürün Toplamı
53.249
202.967
Genel Toplam
69.057
2.097
80
129
İlk 10 Ürünün Payı (%)
77
Kaynak: TÜİK, 2012e.
3.1.13 Bankacılık ve Finans
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde ve TRC2 Bölgesi özelinde genel olarak alternatif finansal
araçların pek kullanılmadığı, finansman ihtiyacının büyük bir kısmının krediler ile karşılandığı
görülmektedir. Finansal araçlar içerisinde krediler çok yüksek bir paya sahip iken, finansal
kuruluşlar içerisinde de bankalar ağırlıktadır. Bu durum, finansal olarak yeteri kadar yayılma
olmadığının ve finansal sistemin Bölgede oldukça sığ olduğunun göstergesidir.
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) verilerine göre, 2012 yılı sonu
itibariyle Türkiye’de 10.984 banka şubesi bulunmaktadır. Bunların 75’i Şanlıurfa’da, 87’si
Diyarbakır’da olmak üzere TRC2 Bölgesinde 162 banka şubesi bulunmaktadır (BDDK, 2012).
Banka şube sayısı sıralamasında 81 il arasında Şanlıurfa 25’inci Diyarbakır 23’üncü olmuştur.
Şube başına nüfus 2012 yılı sonunda Şanlıurfa’da 22.883, Diyarbakır’da 18.056 olarak
gerçekleşmiştir.
Tablo 3.29- Türkiye, Şanlıurfa ve Diyarbakır’da Banka Şube Sayıları, 2007-2012
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Şanlıurfa
42
49
53
58
62
75
Diyarbakır
64
72
76
82
85
87
TRC2 Bölgesi
106
121
129
140
147
162
7.936
9.107
9.541
10.008
10.430
10.984
Türkiye
Kaynak: BDDK, 2012.
BDDK verilerine göre, 2012 yılında yurt içi mevduat hacmi 737 milyar TL seviyesindedir.
Şanlıurfa yurt içi mevduat hacmi açısından 2012 yılı sonunda 36’ıncı sırada, Diyarbakır 26’ıncı
sırada yer almıştır. Kişi başına düşen mevduat verilerine bakıldığında Şanlıurfa’da 2012 yılında
1.107 TL, Diyarbakır’da 1.713 TL mevduat gerçekleşmiştir.
Tablo 3.30- Şanlıurfa ve Diyarbakır İllerinin Yurt İçi Mevduat Hacmi (Bin TL), 2007-2012
2007
2008
2009
2010
2011
2012
792.920
893.765
1.256.465
1.563.150
1.846.424
1.900.545
Diyarbakır
1.133.130
1.435.725
1.783.961
2.386.432
2.532.347
2.690.664
TRC2 Bölgesi
1.926.050
2.329.490
3.040.426
3.949.582
4.378.771
4.590.209
TRC2/TR (%)
0,57
0,55
0,63
0,65
0,65
0,62
Şanlıurfa
Kaynak: BDDK, 2012.
BDDK verilerine göre, 2012 yılında yurt içi nakdi kredi hacmi 785 milyar TL
seviyesindedir. Bunun 9,5 milyar TL’si (% 1,2) TRC2 Bölgesindedir. Şanlıurfa yurt içi nakdi
kredi hacmi açısından 2012 yılında 25’nci sırada, Diyarbakır 23’üncü sırada yer almıştır Sektörel
açıdan bakıldığında hem Şanlıurfa hem de Diyarbakır’da ziraat ve balıkçılık başta gelmektedir.
130
Şanlıurfa’da ziraat kredilerinin yanı sıra tekstil, toptan ticaret ve komisyonculuk ile inşaat öne
çıkarken; Diyarbakır’da inşaat, toptan ticaret ve komisyonculuk sektörleri kredilerin yoğun
olduğu alanlardır (BDDK, 2012).
Tablo 3.31- Şanlıurfa ve Diyarbakır İllerinin Yurt İçi Nakdi Kredi Hacmi (Bin TL), 20072012
2007
2008
2009
2010
2011
2012
771.588
1.270.485
1.451.515
2.450.644
3.448.415
4.437.068
Diyarbakır
1.041.172
1.603.691
1.832.177
2.822.928
4.047.947
5.201.765
TRC2 Bölgesi
1.812.760
2.874.176
3.283.692
5.273.572
7.496.362
9.638.833
TRC2/TR (%)
0,75
0,96
0,98
1,0
1,1
1,2
Şanlıurfa
Kaynak: BDDK, 2012.
Kişi başına düşen nakdi kredi verilerine bakıldığında Şanlıurfa’da 2012 yılında 2.585 TL,
Diyarbakır’da 3.311 TL nakdi kredi gerçekleşmiştir.
Gümrük ve Ticaret Bakanlığının verilerine göre 02.01.2013 tarihi itibariyle Şanlıurfa’da
toplam kooperatif sayısı 124, ortak sayısı 28.060, Diyarbakır’da toplam kooperatif sayısı 158,
ortak sayısı 19.202 olarak gerçekleşmiştir.
Tablo 3.32- Şanlıurfa ve Diyarbakır’da Kooperatif Sayısı, 2012
Faal Kooperatifler
Faal Olmayan
Kooperatifler
Sayı
Ortak
Sayı
Ortak
Şanlıurfa
112
27.693
12
Diyarbakır
158
17.186
22
Toplam
Sayı
Ortak
367
124
28.060
2.016
180
19.202
Kaynak: GTB, 2012.
3.1.14 Yabancı Doğrudan Yatırım
2012 yılı itibariyle Diyarbakırda bulunan yabancı şirket sayısı 27’dir. En fazla şirket İnşaat
sektöründedir. Toptan ve Perakande Ticaret inşaat sektörünün ardından en çok şirket bulunan
sektördür.
Tablo 3.33- Yıllar İtibariyle Diyarbakır Yabancı Şirket Sayısı, 2010-2012
Sektörler
2010
2011
2012
İnşaat
1
0
1
Toptan Ve Perakende Ticaret
2
0
0
Madencilik Ve Taşocakçiliği
0
1
0
İmalat Sanayii
0
0
0
Gayrimenkul, Kiralama Ve İş Faaliyetleri
1
1
1
131
Diğer Toplumsal, Sosyal Ve Kişisel Hizmet
Faaliyetleri
Sağlik İşleri Ve Sosyal Hizmetler
0
0
0
0
0
0
Tarim, Avcilik Ve Ormancilik
0
0
0
Ulaştirma, Haberleşme Ve Depolama Hizmetleri
0
1
0
Toplam
4
3
2
Kaynak: EB, 2012.
2012 yılı itibariyle Şanlıurfa’da bulunan yabancı şirket sayısı 25’tir. En fazla şirket
Diyarbakır’a paralel olarak inşaat sektöründedir. İmalat Sanayi ve Toptan ve perakande ticaret
inşaat sektörünün ardından en çok şirket bulunan sektördür.
Tablo 3.34- Yıllar İtibariyle Şanlıurfa Yabancı Şirket Sayısı, 2010-2012
Sektör
2010
2011
2012
İnşaat
1
2
2
İmalat sanayii
2
0
0
Toptan ve perakende ticaret
0
0
1
Ulaştirma, haberleşme ve depolama hizmetleri
0
1
0
Tarim, avcilik ve ormancilik
0
0
0
Madencilik ve taşocakçiliği
0
0
0
Gayrimenkul, kiralama ve iş faaliyetleri
1
0
0
Toplam
4
3
3
Kaynak: EB, 2012.
3.1.15 Kamu Yatırımları
Kamu yatırımları, özellikle özel sektörün yatırım yapmaktan çekindiği ya da yüksek
teşvikler bekleyerek yatırımları başka noktalara kaydırdığı yerlerde ciddi bir önem
kazanmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Türkiye’de çoğu yere göre özel sektör
yatırımlarının sınırlı olduğu bir bölge olarak öne çıkmaktadır. Bu durum kamu yatırımlarının
bölge için önemini daha da arttırmaktadır.
Tablo 3.35- Kamu Yatırımları (Bin TL), 2005-2012
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2
Bölgesi
2005
291.344
158.760
450.104
19.899.447
TRC2
Bölgesi /
Türkiye
(%)
2,26
2006
158.092
121.230
279.322
21.608.226
1,29
2007
142.208
111.607
253.815
21.513.108
1,18
132
Türkiye
2008
129.379
145.943
275.322
21.915.452
1,26
2009
541.697
370.231
911.928
27.458.727
3,32
2010
590.243
469.201
1.059.444
33.832.966
3,13
2011
680.639
776.615
1.457.254
36.400.287
4
2012
647.736
798.074
1.445.810
44.434.287
3,25
Kaynak: KB, 2012a.
1.600.000
50.000.000
45.000.000
40.000.000
35.000.000
30.000.000
25.000.000
20.000.000
15.000.000
10.000.000
5.000.000
0
1.400.000
Bin TL
1.200.000
1.000.000
800.000
600.000
400.000
200.000
0
2005
2006
Şanlıurfa
2007
Diyarbakır
2008
2009
2010
TRC2 Bölgesi
2011
Bin TL
Grafik 3.17-Kamu Yatırımları, 2002-2012
2012
Türkiye(Sağ Eksen)
Kaynak: KB, 2012a.
Özellikle 2009 yılından itibaren TRC2 Bölgesi’ne yapılan yatırımların Türkiye’de
gerçekleşen kamu yatırımlarına oranında artış yaşandığı yukarıdaki grafikte görülmektedir.
Bin TL
Grafik 3.18- Kamu Yatırımlarında İlk 10 İl, 2012
4 000 000
3 500 000
3 000 000
2 500 000
2 000 000
1 500 000
1 000 000
500 000
133
Kaynak: KB, 2012a.
2012 yılında kamu yatırımlarında Diyarbakır en fazla pay alan 4.il, Şanlıurfa en fazla pay
alan 7. il olmuştur.
2012 yılı için TRC2 Bölgesi’nde gerçekleştirilmesi düşünülen kamu yatırımı 1.445 milyon
TL seviyesindedir. Bu miktarın % 13,44’ünün tarıma ait olması bölgede tarım faaliyetlerine
olumlu şekilde yansıyacaktır. Madencilik ve eğitim sektörleri de tarımdan sonra en fazla pay alan
sektörler konumundadır.
Tablo 3.36- 2012 Yılı Kamu Yatırımlarının Sektörel Dağılımı, (Bin TL)
409.465
TRC2
Bölgesi
786.282
5.852.392
TRC2 Bölgesi/
Türkiye (%)
13,44
68.856
6.281
75.137
1.208.400
6,22
İmalat
2
-
2
538.050
0,00
Enerji
18.283
42.357
60.640
3.732.935
1,62
Ulaşım
15.029
6.356
21.385
13.877.595
0,15
Turizm
-
3.624
3.624
294.439
1,23
Konut
12.205
776
12.981
479.845
2,71
Eğitim
100.673
86.166
186.839
6.491.136
2,88
Sağlık
25.200
25.102
50.302
2.161.600
2,33
Diğer
181.009
67.609
248.618
9.797.895
2,54
Toplam
798.074
647.736
1.445.810
44.434.287
3,25
Diyarbakır
Şanlıurfa
Tarım
376.817
Madencilik
Türkiye
Kaynak: KB, 2012a.
3.1.16 Yatırım Teşvikleri
19 Haziran 2012 tarih ve 2012/3305 sayılı “Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında
Karar” ile yayınlanan yeni yatırım teşvik sistemine göre sosyo-ekonomik gelişmişlik durumları
dikkate alınarak 6 farklı bölge oluşturulmuş ve bölgesel gelişmişlik farklarını azaltmayı, sektörel
kümelenmeyi öne çıkarmayı hedefleyerek bu bölgelere farklı teşvik uygulamaları getirilmiştir.
Buna göre TRC2 Bölgesi teşvik sisteminden en fazla faydalanan 6.Bölgede yer almaktadır.
3.1.16.1 Yatırım Teşvik Belgesi İstatistikleri
TRC2 Bölgesi’nde 2007 ve 2012 yılları arasında Yatırım Teşvik Belgesi sayısı, sabit
yatırım tutarları ve bununla sağlanan istihdam miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir. TRC2
Bölgesi bu 6 yıllık dönemde toplam olarak Türkiye genelinde; belge sayısında % 3,2, sabit
yatırım tutarında % 1,3, istihdam sayısında % 2,8 oranlarıyla toplamdan çok düşük pay almıştır.
Ayrıca bu paylara baktığımızda, toplam yatırım tutarı ve istihdam oranlarının, belge sayısı
oranına göre daha düşük kaldığı görülmektedir. Bu da TRC2 Bölgesindeki yatırımların daha
küçük ölçekli olduğunu, daha az toplam sabit yatırım tutarı barındırdığını ve daha az istihdam
134
sağladığını ortaya koymaktadır. 2012 yılında, Diyarbakır ilinde düzenlenen yatırım teşvik belgesi
sayısı 69 iken, Şanlıurfa ilinde bu sayı 98 olarak gerçekleşmiştir.
Tablo 3.37- TRC2 Bölgesi 2007-2012 Yılları Yatırım Teşvik Belgesi İstatistikleri
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2
Bölgesi
Türkiye
Belge Sayısı
2007
19
42
61
2.823
2008
33
17
50
3.051
2009
31
31
62
2.381
2010
111
97
208
4.324
2011
57
72
129
4.492
2012
98
69
167
4.362
Toplam
349
328
677
21.433
Sabit Yatırım (Milyon TL)
2007
229
266
495
22.180
2008
102
34
136
27.164
2009
109
138
247
30.884
2010
357
338
695
64.861
2011
694
304
998
56.180
2012
578
334
912
57.764
Toplam
2.069
1.414
3.483
259.033
İstihdam
2007
867
1.437
2.304
128.547
2008
725
380
1.105
118.158
2009
574
668
1.242
87.289
2010
2.479
2.289
4.768
155.426
2011
1.638
1.861
3.499
128.028
2012
5.957
2.643
8.600
149.234
Toplam
12.240
9.278
21.518
766.682
Kaynak: EB, 2012.
2012 yılında TRC2 Bölgesi’ndeki yatırım teşvik belgesi sayısı 2011 yılındaki miktarı
aşmıştır. 2012 yılında Şanlıurfa ilinde imalat sanayi sektöründe 56, hizmetler sektöründe 22,
madencilikte 14, tarımda 6; Diyarbakır ilinde ise imalat sanayi sektöründe 39, hizmetler
sektöründe 16, madencilik sektöründe 12, enerji ve tarım sektöründe 1’er adet yatırım teşvik
belgesi düzenlenmiştir. Bu dönemde alınan yatırım teşvik belgesi sayısı önceki yıllara göre daha
yüksek olup Türkiye toplamının % 4’ünü oluşturmaktadır. Bölgenin yatırım tutarı ve istihdamda
135
Türkiye toplamından aldığı pay önceki yıllara göre daha yüksek olmasına rağmen yinede ülke
ortalamasına göre düşük kalmıştır.
Tablo 3.38- Sektörel Bazda Yatırım Teşvik Belgesi İstatistikleri, 2012
Sektör
Belge Sayısı
Sabit Yatırım
İstihdam
-
-
-
Hizmetler
22
181
3.424
İmalat
56
338
2.505
Madencilik
14
43
249
Tarım
6
16
47
Toplam
98
578
6.225
Enerji
1
7
10
Hizmetler
16
150
712
İmalat
39
126
1.737
Madencilik
12
46
175
Tarım
1
4
9
Toplam
69
333
2.643
Enerji
1
7
10
Hizmetler
38
331
4.136
İmalat
95
464
4.242
Madencilik
26
89
424
Tarım
7
20
56
Toplam
167
911
8.868
Enerji
197
12.663
3.503
Hizmetler
1.156
15.216
57.899
İmalat
2.590
26.543
76.585
Madencilik
287
2.212
8.131
Tarım
125
790
3.066
4.355
57.424
149.184
Enerji
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2
Türkiye
Toplam
Kaynak: EB, 2012.
3.1.17 Vergi Gelirleri
2011 yılı Gelir İdaresi Başkanlığı (GİB) verilerine göre Şanlıurfa’da 23.212, Diyarbakır’da
13.769 adet gelir beyannamesi verilmiştir. Verilen beyannamelerden hesaplanan matrahın
Türkiye içindeki toplam gelir vergisi matrahındaki payı Şanlıurfa’da % 0,6, Diyarbakır’da %
0,5’tir. Gayrimenkul sermaye iradında Şanlıurfa’da 2.121, Diyarbakır’da ise 2.802 adet
beyanname verilmiştir. Verilen beyannamelerden hesaplanan matrahın Türkiye içindeki toplam
GMSİ matrahındaki payı Şanlıurfa'da % 0,1, Diyarbakır’da % 0,2’dir. Kurumlar vergisinde
136
Şanlıurfa’da 4.962, Diyarbakır’da ise 5.852 adet beyanname verilmiştir. Verilen
beyannamelerden hesaplanan matrahın Türkiye içindeki toplam kurumlar vergisi matrahındaki
payı Şanlıurfa’da % 0,1, Diyarbakır’da % 0,2’dir.
Tablo 3.39-Beyanname Sayısı ve Matrah, 2011
Gelir Vergisi
Beyanname Sayısı
Matrah (TL)
Şanlıurfa
23.212
158.980.228
Diyarbakır
13.769
125.872.776
1.822.497
25.455.331.945
Türkiye
GMSİ
Şanlıurfa
2.121
12.997.764
Diyarbakır
2.802
17.512.418
1.209.278
10.643.963.561
Türkiye
Kurumlar Vergisi
Şanlıurfa
4.962
166.994.287
Diyarbakır
5.852
285.138.233
662.374
132.470.193.261
Türkiye
Kaynak: GİB, 2011.
2011 yılı tahakkuk eden vergi gelirlerini incelediğimizde; gelir vergisinde Şanlıurfa’da 32
milyon TL gelir vergisi tahakkuk etmiştir. Şanlıurfa 81 il içerisinde 27.sıradadır ve elde edilen
gelirin Türkiye’ye oranı ise % 0,5’tir.Diyarbakır’da 2011 yılında 28 milyon TL gelir vergisi
tahakkuk etmiştir. Diyarbakır 81 il içerisinde 29.sıradadır ve elde edilen gelirin Türkiye’ye oranı
ise % 0,4’tür. Gayrimenkul sermaye iradında Şanlıurfa’da 2,8 milyon TL, Diyarbakır’da ise 4
milyon TL vergi tahakkuk etmiştir. Her iki ilin de Türkiye içindeki oranı ve sıralaması çok
düşüktür. Kurumlar vergisinde Şanlıurfa’da 33 milyon TL, Diyarbakır’da 56 milyon TL vergi
tahakkuk etmiştir. Kurumlar vergisinde Diyarbakır’ın Türkiye içindeki oranı ve sıralaması
Şanlıurfa'ya göre daha iyidir. Toplam tahakkuk eden vergilerde Şanlıurfa % 0,19’luk oranla
32.sırada, Diyarbakır ise % 0,25’lik oranla 28.sıradadır.
Tablo 3.40- Tahakkuk Eden Vergi (TL), 2011
Gelir
Vergisi
Şanlıurfa
Diyarbakır
Türkiye
Şanlıu
rfa İl
Sırası
Şanlıu
rfa
/Türki
ye
Oranı
(%)
32.413.678
28.163.302
6.683.611.746
27
0,5
137
Diyar
bakır
İl
Sırası
Diyar
bakır
/Türki
ye
Oranı
(%)
29
0,4
GMSİ
Kurumlar
Vergisi
Toplam
Şanlıurfa
Diyarbakır
Türkiye
Şanlıu
rfa İl
Sırası
2.784.923
4.057.885
2.474.321.703
49
Şanlıu
rfa
/Türki
ye
Oranı
(%)
0,1
33.460.551
56.446.686
26.316.610.648
37
68.659.152
88.667.873
35.474.544.097
32
40
Diyar
bakır
/Türki
ye
Oranı
(%)
0,2
0,1
27
0,2
0,9
28
0,25
Diyar
bakır
İl
Sırası
Kaynak: GİB, 2011.
3.2 SEKTÖRLER
3.2.1 Tarım
3.2.1.1 Genel Arazi Dağılımı ve Sulama Durumu
Türkiye geneli tarım alanları içinde önemli bir yere sahip olan TRC2 Bölgesinin sulanabilir
toprakları GAP'ın etkisiyle yer yıl artış göstermektedir.
Tablo 3.41- TRC2 Bölgesi Tarım Alanlarının Dağılımı, 2010-2012
Dekar
Toplam
Alan
Tahıllar ve Diğer Bitkisel
Ürünlerin Alanı
Ekilen Alan
Sebze
Bahçeleri
Alanı
Meyveler,
İçecek ve
Baharat
Bitkileri
Alanı
Süs
Bitkileri
Alanı
Nadas
2012
Türkiye
237.954.813
154.644.523
42.861.366
8.271.142
32.129.886
47.895
TRC2
16.427.407
13.027.575
1.627.702
373.331
1.398.692
107
Şanlıurfa
10.720.597
7.861.857
1.506.052
205.917
1.146.664
107
Diyarbakır
5.706.810
5.165.718
121.650
167.414
252.028
-
2011
Türkiye
236.137.614
156.915.671
40.171.970
8.096.419
30.911.356
42.198
TRC2
17.435.495
13.661.910
2.043.389
346.733
1.383.341
122
Şanlıurfa
11.444.392
8.322.734
1.828.019
186.093
1.107.424
122
Diyarbakır
5.991.103
5.339.176
215.370
160.640
275.917
-
2010
Türkiye
243.942.052
163.330.020
42.490.255
8.015.980
30.105.797
TRC2
18.708.933
15.417.293
1.653.432
337.144
1.301.064
Şanlıurfa
12.591.457
9.951.744
1.423.814
178.284
1.037.615
138
Tahıllar ve Diğer Bitkisel
Ürünlerin Alanı
Toplam
Alan
Dekar
Diyarbakır
Ekilen Alan
Nadas
5.465.549
229.618
6.117.476
Sebze
Bahçeleri
Alanı
Meyveler,
İçecek ve
Baharat
Bitkileri
Alanı
Süs
Bitkileri
Alanı
158.860
263.449
-
Kaynak: TÜİK, 2012f.
TRC2 Bölgesi ve Türkiye geneli tarım alanlarının dağılımı incelendiği zaman 2010 - 2012
yılları arasında Türkiye geneli tarım alanlarının dağılımında % 2,45'lik bir azalmanın meydana
geldiği görülmektedir ve bu oranın % 38,1'lik kısmı TRC2 Bölgesindeki azalmadan
kaynaklanmaktadır. Türkiye geneli ve TRC2 Bölgesi geneli tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin
alanlarında 2010 - 2012 döneminde bir azalma gözlenmektedir. Türkiye geneli ve TRC2
Bölgesinde büyük bir alan nadas alanı olarak ayrılmaktadır. Türkiye genelinde sebze bahçelerinin
alanında % 3,18'lik bir artış meydana gelirken TRC2 Bölgesinde % 10,73'lük bir artış meydana
gelmiştir. Meyveler, içecekler ve baharat bitkileri alanında 2010 - 2012 yılları itibariyle % 6,7'lik
bir artış meydana gelirken TRC2 Bölgesi genelinde % 7,5'lik bir artış meydana gelmiştir. Türkiye
ve TRC2 Bölgesi süs bitkileri alanında büyük bir potansiyele sahip olmakla beraber üretim
yapılan alanlar şu an için sınırlı ve bu ürünlerden elde edilen gelir düşük düzeydedir.
Tablo 3.42- TRC2 Bölgesi Tarım Arazilerinin Sulama Durumu (ha), 2012
Mevcut Sulanan Alan
Şanlıurfa
450.452
Diyarbakır
114.662
TRC2 Bölgesi
565.114
Türkiye
5.280.000
AB 27
10.345.270
Kaynak: DSİ, 2012.
Mevcut durumda ülkemizde 5,28 milyon hektar alan sulanmaktadır. TRC2 Bölgesi’nde 565
bin hektarlık sulanan alan mevcut olup oran olarak Türkiye’de sulanan alanın % 11'ine tekabül
etmektedir.
Tablo 3.43- TRC2 Bölgesi Sulama Hedefi (ha)
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Sulamaya Elverişli
Arazi
1.011.675
Ekonomik Olarak
Sulanabilir Arazi
834.900
583.173
443.925
114.662
1.594.848
1.278.825
565.114
139
Sulanan Alan
450.452
Sulamaya Elverişli
Arazi
25.300.000
Türkiye
Ekonomik Olarak
Sulanabilir Arazi
8.500.000
Sulanan Alan
5.280.000
Kaynak: DSİ, 2012a.
Türkiye’nin 77,94 milyon hektar olan yüzölçümünün yaklaşık 25,3 milyon hektarını
sulanabilir araziler oluşturmaktadır. Ancak DSİ tarafından yapılan çalışmalar sonucunda, Türkiye
genelinde ekonomik olarak sulanabilecek toplam alan 8,5 milyon hektar olarak tespit edilmiştir.
3.2.1.2 Bitkisel Üretim
Tablo 3.44- TRC2 Bölgesi Önemli Tarla Ürünleri ve Üretim Miktarları, 2012
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2
Bölgesi
Türkiye
Pamuk
Buğday
Arpa
2.067.928
3.064.864
1.946.064
Dane
Mısır
843.420
Üretim (ton)
953.246
1.121.393
581.161
608.991
Hasat Alanı (Dekar)
405.940
3.479.550
554.045
133.451
Üretim (ton)
175.091
1.042.182
197.959
113.098
Hasat Alanı (Dekar)
2.473.868
6.544.414
2.500.109
976.871
Üretim (ton)
1.128.337
2.163.575
779.120
722.089
Hasat Alanı (Dekar)
4.884.963
75.438.697
27.510.920
6.222.426
Üretim (ton)
2.320.000
20.284.730
7.116.680
4.600.000
Hasat Alanı (Dekar)
Kaynak: TÜİK, 2012f.
Yukarıdaki tabloda bazı önemli tarla ürünleri ve üretim miktarları yer almaktadır. 2012 yılı
itibariyle Türkiye'deki toplam 238 milyon dekar arazinin % 43,2'sinde buğday ve arpa ekimi
yapılmış olup bu alanlardan 27,3 milyon ton ürün elde edilmiştir. Türkiye'de bu iki üründen,
özellikle buğdaydan dekar başına alınan verim dünya ortalamasının altında seyretmektedir.
Gelişmiş ülkelerin buğdaydan dekar başına aldıkları verim Türkiye'deki elde edilen verimden en
az 3 kat fazladır. Akıllı tarım uygulamaları ve sertifikalı tohum uygulamalarının etkin bir şekilde
uygulanması sonucu ülkemizdeki buğdaydan alınan verim miktarında en az %50 - 60'lık bir
artışın olması imkân dâhilindedir. TRC2 Bölgesi Türkiye'deki buğday ve arpa üretiminin yaklaşık
% 11'ini karşılamaktadır ve TRC2 Bölgesi tarım arazilerinin % 55'inde buğday ve arpa ekimi
yapılmaktadır. Türkiye tarım arazilerinin % 2'sinde pamuk ekimi yapılmış olup, 858.000 ton
pamuk (lif) üretimi gerçekleştirilmiştir. 2012 yılında Türkiye genelinde üretilen pamuğun (lif) %
49'u TRC2 Bölgesinde üretilmiştir. Bir diğer önemli tarla ürünü olan dane mısır üretiminde
TRC2 Bölgesi önemli bir yere sahip olup toplam ülke genelinin % 16'sını üretmektedir.
140
Grafik 3.19- TRC2 Bölgesi Önemli Tarla Ürünleri Üretimindeki Değişim, 1991 - 2012
2,5
Milyon Ton
2,0
1,5
Arpa
1,0
Buğday
0,5
Mısır
(Dane)
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
0,0
Kaynak: TÜİK, 2012f.
Yukarıdaki grafikte TRC2 Bölgesinde önemli tarla ürünlerinin yıllar itibariyle üretim
miktarları yer almaktadır. TRC2 Bölgesinde arpanın üretim miktarında dalgalanmalar olmakla
beraber 1991 - 2012 yılları arasında üretim miktarında önemli bir değişiklik olmamıştır.
Buğdayın üretim miktarında ise özellikle 2009 yılından itibaren kayda değer artışların yaşandığı
görülmekte ve 1991 yılındaki üretim miktarı ile 2012 yılındaki üretim miktarı arasında % 118'lik
bir artışın olduğu görülmektedir. TRC2 Bölgesi dane mısır üretim miktarı 1991 yılında 1.796 ton
olarak gerçekleşmiş iken bu rakam 2012 yılında 722.089 tona ulaşmış durumdadır ve günümüzde
Diyarbakır ve Şanlıurfa'da üretilen dane mısır, ülke geneli toplam dane mısır üretiminin % 16'sını
oluşturmakta, bu oranın önümüzdeki yıllarda da yükselişinin devam etmesi beklenmektedir.
Grafik 3.20- TRC2 Bölgesi Pamuk Üretimindeki Değişim, 1991 - 2012
1,4
1,2
Milyon Ton
1,0
0,8
0,6
Pamuk
0,4
0,2
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
0,0
Kaynak: TÜİK, 2012f.
141
TRC2 Bölgesinde 1991 - 2012 döneminde pamuk üretimi % 422 kat artmış olup,
günümüzde Türkiye'de üretilen toplam pamuğun yaklaşık yarısı TRC2 Bölgesinde üretilmektedir.
Hâlihazırda TRC2 Bölgesi toplam tarım alanlarının % 15'inde pamuk hasadı yapılmakta olup bu
oranın ilerleyen yıllarda artış trendine bağlı olarak, önümüzdeki yıllarda da TRC2 Bölgesinde
üretilen pamuk miktarında artış olması beklenmektedir. Önemli bir sanayi girdisi olan pamuğun
ülkenin ihtiyaç duyduğu düzeyde üretilme potansiyeli ülkemizde özellikle TRC2 Bölgesinde
mevcut olup tekstil sektörü talebini karşılayabilecek ölçüde pamuk üretiminin yapılması
durumunda milyarlarca dolarlık pamuk ithalatının da önüne geçilmiş olunacaktır. TRC2
Bölgesindeki pamuk üretim miktarının artırılması ve tekstil sektörünün hammadde talebinin
karşılanması sektörün dünya pamuk piyasası fiyat dalgalanmalarından olumsuz olarak etkilenme
riskini de azaltmış olacak, böylelikle ülke tekstilinin rekabetçiliği olumlu yönde etkilenecektir.
Tablo 3.45- TRC2 Bölgesi Önemli Yemeklik Baklagiller ve Üretim Miktarları, 2012
Kırmızı
Mercimek
Nohut
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Türkiye
Hasat Alanı (Dekar)
814.320
432.955
1.247.275
2.120.783
Üretim (ton)
151.692
92.952
244.644
410.000
Hasat Alanı (Dekar
10.970
57.675
68.645
4.086.994
Üretim (ton)
1.077
9.227
10.304
518.000
Kaynak: TÜİK, 2012f.
TRC2 Bölgesi önemli yemeklik baklagillerden olan kırmızı mercimeğin üretim miktarında
Türkiye ilk sırada bulunmaktadır ve ülke geneli toplam üretimin % 60'ını üretmektedir.
Grafik 3.21- TRC2 Bölgesi Kırmızı Mercimek ve Nohut Üretimindeki Değişim, 1991 - 2012
400
350
300
Bin Ton
250
200
K. Mercimek
150
Nohut
100
50
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
0
Kaynak: TÜİK, 2012f.
142
TRC2 Bölgesi kırmızı mercimek üretiminde uzun yıllardan beri ülke genelinin önemli bir
kısmını karşılamaktadır. Üretim dalgalanmalı bir seyir izlemekte yağışlara bağlı olarak üretimde
inişler ve çıkışlar olmaktadır. Son yirmi yılda ortalama olarak TRC2 Bölgesinde 250 bin ton
kırmızı mercimek üretimi gerçekleştirmiştir. TRC2 Bölgesinin nohut üretimi son yirmi yılda
azalış eğilimindedir ve 1991 yılında 63 bin ton olan nohut üretimi 2012 yılında 10 bin tona
düşmüştür.
Tablo 3.46- TRC2 Bölgesi Önemli Yem Bitkileri ve Üretim Miktarları, 2012
Fiğ (Yeşil Ot)
Mısır (Slajlık)
Yonca (Yeşil Ot)
21.674
TRC2
Bölgesi
23.306
5.597.351
1.225
16.284
17.509
4.245.417
Hasat Alanı (Dekar)
40.734
25.177
65.911
3.361.166
Üretim (ton)
121.879
74.196
196.075
14.956.457
Hasat Alanı (Dekar)
4.967
5.484
10.451
6.620.705
Üretim (ton)
8.063
6.814
14.877
11.536.328
Şanlıurfa
Diyarbakır
Hasat Alanı (Dekar)
1.632
Üretim (ton)
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2012f.
TRC2 Bölgesinde 2012 yılı itibariyle önemli yem bitkileri yaklaşık 100 bin dekar alanda
üretilmiştir, Türkiye genelinde ise 15,4 milyon dekar alanda üretim yapılmıştır.
Grafik 3.22- TRC2 Bölgesi Yem Bitkileri Üretimindeki Değişim, 1991 - 2012
350
300
250
Bin Ton
200
Fiğ (Yeşil Ot)
150
Mısır (Slajlık)
100
Yonca (Yeşil Ot)
50
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
0
Kaynak: TÜİK, 2012f.
TRC2 Bölgesi yem bitkileri üretimi ülke geneli ile kıyaslandığı zaman düşük seviyelerde
seyretmektedir ve son yıllarda üretim düşüş eğilimine girmiş bulunmaktadır.
143
Tablo 3.47- TRC2 Bölgesi Önemli Yağlı Tohumlu Bitkiler ve Üretim Miktarları, 2012
Ayçiçeği
(Yağlık)
Çiğit
Aspir
28.411
TRC2
Bölgesi
39.078
5.046.160
2.431
3.737
6.168
1.200.000
2.067.928
405.940
2.473.868
4.884.963
Üretim (ton)
564.321
103.655
667.976
1.373.440
Hasat Alanı (Dekar)
33.625
-
33.625
155.898
Üretim (ton)
2.889
-
2.889
19.945
Şanlıurfa
Diyarbakır
Hasat Alanı (Dekar)
10.667
Üretim (ton)
Hasat Alanı (Dekar)
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2012f.
Dünya’da ve Türkiye’de yağlı tohumlu bitkiler stratejik ürün olarak kabul edilmektedir.
Nitekim son yıllarda bitkisel yağlar, insan beslenmesinde temel besin öğesi olması ve gıda
sanayinin ana hammaddesi olması dışında biyodizel üretiminde kullanılmasıyla birlikte enerji
sektörünün de hammaddesi haline gelmiştir. Böylelikle bitkisel yağlar gıda, enerji ve kimyasal
sektörlerde yoğun olarak kullanılan ve tüketimi sürekli artan stratejik bir ürün olmuştur.
Türkiye bitkisel yağ tüketimi de son zamanlarda bu eğilime paralel olarak artış
göstermektedir. Ancak, iklim ve toprak özellikleri dikkate alındığında, yağlı tohumlu bitkilerin
üretimi bakımından büyük bir potansiyele sahip olmasına rağmen, yağlı tohum üretim
maliyetlerinin yüksekliği, dolayısıyla yetiştirildikleri bölgelerdeki alternatif ürünlerle rekabet
edememesi, ürün paritelerinin yağlı tohumlar aleyhinde olması, dünya ham yağ fiyatlarının daha
düşük olması ve uygulanan politikaların etkin olmaması gibi nedenlerle, Türkiye’de yıllar
itibariyle yağ ihtiyacını karşılayacak düzeyde üretim gerçekleştirilememiştir. Bu nedenle bitkisel
yağ sanayi hammadde yönünden % 70 düzeyinde dışa bağımlıdır. Bu kapsamda, bitkisel yağ
üretimine hammadde teşkil edecek yağ bitkileri üretim alanlarının yaygınlaştırılması önem arz
etmektedir.
Türkiye'de 2012 yılı itibariyle toplam tarım alanlarının % 4-5'i yağlı tohumlu bitkiler
üretimine ayrılmışken, TRC2 Bölgesinde bu oran % 16 civarlarında seyretmiştir.
144
Grafik 3.23- TRC2 Bölgesi Yağlık Ayçiçeği Üretimindeki Değişim, 1991 - 2012
1.400
1.200
1.000
Bin Ton
800
TRC2
600
Türkiye
400
200
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
0
Kaynak: TÜİK, 2012f.
TRC2 Bölgesi yağlık ayçiçeği üretiminde büyük bir potansiyeli barındırmasına rağmen
yeterli derecede bu ürünlere yönelik ekim yapılmamaktadır. Türkiye'nin bitkisel yağ sanayinde
dışa bağımlılığının azaltılması için GAP üretim deseninde yağlı tohumlu bitkiler üst sıralarda yer
almalıdır.
Tablo 3.48- TRC2 Bölgesi Sebze Üretim Miktarları (Ton), 2012
Ürünler
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Türkiye
Sofralık
189.538
67.670
257.208
7.697.961
Salçalık
281.918
35.379
317.297
3.652.039
Sivri
1.189
8.631
9.820
910.725
Dolmalık
16.136
8.915
25.051
383.213
Salçalık
53.853
5.940
59.793
748.422
Patlıcan
31.566
18.390
49.956
799.285
Hıyar
7.033
28.337
35.370
1.741.878
Kavun
19.008
69.320
88.328
1.688.687
Karpuz
146.906
191.098
338.004
4.022.296
3.425
1.849
5.274
150.928
Domates
Biber
Soğan(Taze)
Kaynak: TÜİK, 2012f.
Türkiye'de üretilen toplam yaş sebze ve meyve miktarının % 25'ini taze domates
oluşturmaktadır. TRC2 Bölgesi Türkiye'de üretilen toplam domatesin % 5'ini üretmektedir.
145
Grafik 3.24- TRC2 Bölgesi Domates ve Biber Üretimindeki Değişim, 1991 - 2012
700
600
500
Bin Ton
400
Domates
300
Biber
200
100
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
0
Kaynak: TÜİK, 2012f.
TRC2 Bölgesi domates üretimi grafikte görüldüğü üzere son yıllarda yükselme
eğilimindedir. Bölgede biber üretimi önceki yıllara göre azalmıştır fakat son üç yıllık periyotta
üretimde belirgin bir azalış veya artış meydana gelmemiş, durağan bir seyir izlemiştir. TRC2
Bölgesindeki domates üretim potansiyelinin değerlendirilmesi ölçüsünde üretimde ve bu ürünü
işleyen sanayi kuruluşlarında artışların devam etmesi öngörülmektedir.
Tablo 3.49- TRC2 Bölgesi Meyve Üretim Miktarları (Ton), 2012
Ürünler
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Türkiye
Üzüm
78.337
126.317
204.654
4.185.126
Antepfıstığı
49.236
1.999
51.235
150.000
Nar
6.255
1.020
7.275
315.150
Zeytin
4.662
-
4.662
1.820.000
Badem
1.499
3.213
4.712
80.261
Armut
46
2.176
2.222
442.646
1.562
1.046
2.608
300.046
Erik
Kaynak: TÜİK, 2012f.
TRC2 Bölgesi antepfıstığının % 34 gibi önemli bir kısmını üretmektedir. Bölgede tarihi
geçmişi bulunan bağcılık ve üzüm üretimi yapılmakta ve Türkiye'de üretilen toplam üzüm
üretiminin % 5'i TRC2 Bölgesinden karşılanmaktadır.
146
Grafik 3.25- TRC2 Bölgesi Antepfıstığı, Üzüm ve Nar Üretimindeki Değişim, 1991 - 2012
300
250
Bin Ton
200
Antepfıstığı
150
Üzüm
100
Nar
50
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
0
Kaynak: TÜİK, 2012f.
TRC2 Bölgesinde genel olarak antepfıstığı, üzüm ve nar üretim miktarlarında artışlar
yaşanmakla beraber son yıllarda üzüm üretim miktarı azalma seyrindedir.
Tablo 3.50- TRC2 Bölgesi Örtü Altı Üretim, 2012
Yüksek
Tünel
8
Alçak
Tünel
25
Şanlıurfa
124
Plastik
Sera
365
Diyarbakır
30
292
38
81
441
TRC2 Bölgesi
154
657
46
106
963
80.728
278.730
95.095
163.206
617.760
Dekar
Cam Sera
Türkiye
Toplam
522
Kaynak: TÜİK, 2012f.
TRC2 Bölgesi’nde örtü altı üretim Türkiye’deki üretime oranla çok düşük seviyelerdedir.
Yüksek ısıtma maliyetlerinden dolayı seralarda genellikle kış periyodunda üretim yapılamamakta
ve seralar sadece erken üretim amacıyla kullanılmaktadır.
3.2.1.3 Bölgelere Göre Karşılaştırmalı Bitkisel Üretim Değerleri
Genel bir değerlendirmeye esas olması için TRC2 Bölgesi’ndeki bitkisel üretim için ayrılan
ekim alanları, ürünlerden elde edilen gelir ve bu gelire göre hesaplanan verim değerleri diğer
bölgelerle karşılaştırılmıştır.
147
Grafik 3.26- Bölgelere Göre Tarım Alanları - 2012
16,93
16,43
15,06
14,87
11,54
9,67
8,87
8,82
8,81
8,17
7,37
7,30
7,17
7,09
7,03
6,98
6,33
6,08
5,44
4,80
4,49
3,29
1,56
0,72
25,00
22,22
20,91
Toplam Alan(Dekar)
Milyonlar
20,00
15,00
10,00
5,00
TR52
TR72
TR71
TRC2
TR33
TR83
TR51
TR32
TR41
TR62
TRA2
TR21
TR61
TRB2
TR22
TR90
TRC1
TR63
TRC3
TRA1
TRB1
TR42
TR82
TR31
TR81
TR10
0,00
Kaynak: TÜİK, 2012f.
TRC2 Bölgesi sahip olduğu tarım alanları miktarında her ne kadar Türkiye'de dördüncü
sırada olsa da sahip olduğu sulama imkânları ve özellikle GAP Projesinin ana uygulama alanı
olması bölgeyi tarımsal üretim potansiyeli açısından ilk sıraya yerleştirmektedir.
9.434
7.580
6.170
5.972
5.434
5.176
5.168
4.840
4.058
3.993
3.852
3.648
3.276
2.806
2.740
2.584
2.526
2.139
2.077
1.590
1.120
823
696
531
447
301
10.000
9.000
8.000
7.000
6.000
5.000
4.000
3.000
2.000
1.000
-
Bitkisel üretim değeri (1000 TL)
TR61
TR62
TR32
TRC2
TR83
TR33
TR52
TR63
TR22
TR41
TR71
TR31
TR90
TR21
TR72
TR51
TR42
TRC1
TRC3
TRB1
TR82
TRA1
TRB2
TR81
TRA2
TR10
Binler
Grafik 3.27- Bölgelere Göre Bitkisel Üretim Değeri - 2011
Kaynak: TÜİK, 2011a.
148
TRC2 Bölgesi özellikle üretim alanı bakımından Türkiye genelinde ilk sırada yer alırken
ürün miktarı ve elde edilen gelir açısından aynı durumda değildir. Bölge elde edilen gelire göre
Düzey 2 bölgeleri arasında yapılan sıralamada 4. sırada bulunmaktadır.
Tablo 3.51- Bölgelere Göre Bitkisel Üretim Verim Değerleri - 2011
3.753
Mısır
(dane)
2.573
Mısır
(Hasıl)
-
3.285
3.601
3.493
TR22
2.795
2.717
TR31
3.211
TR32
1.182
Pamuk
Tohumu
-
5.919
991
-
3.414
11.441
899
1.016
2.297
4.624
16.591
861
1.506
2.950
2.745
4.116
7.966
1.251
1.321
TR33
2.188
2.540
4.344
10.529
647
1.377
TR41
2.654
2.322
4.770
16.775
846
304
TR42
2.332
2.393
3.801
13.341
802
-
TR51
2.550
2.869
3.585
21.371
534
-
TR52
3.234
3.317
3.517
17.462
1.427
-
TR61
2.467
2.862
3.062
16.499
616
1.528
TR62
2.996
1.712
4.247
2.286
1.298
1.625
TR63
3.499
2.971
3.962
15.098
1.225
1.458
TR71
2.562
2.945
3.448
-
911
-
TR72
2.465
2.459
2.988
-
927
-
TR81
1.683
1.761
711
6.175
464
-
TR82
2.096
2.355
1.297
8.324
794
-
TR83
2.932
3.094
2.519
11.458
1.320
-
TR90
1.216
1.473
763
3.502
-
-
TRA1
1.733
1.945
1.478
28.333
1.073
-
TRA2
1.582
1.410
4.759
-
697
-
TRB1
1.888
2.360
2.704
19.663
778
-
TRB2
1.458
1.706
1.824
-
595
-
TRC1
3.233
3.130
3.796
15.000
1.143
1.411
TRC2
2.997
2.410
3.334
-
502
1.355
TRC3
3.068
2.610
4.347
-
433
1.417
Buğday
Arpa
TR10
3.778
TR21
KG/Hektar
Ayçiçeği
Kaynak: TÜİK, 2011a.
TRC2 Bölgesindeki sulama alanlarının artması ile üretim miktarı ve üretim verim
miktarlarının artması öngörülmektedir.
149
Grafik 3.28- Bölgelere Göre Bitkisel Üretim, Türlerine Göre Ürün Miktarları - 2012
12.000
10.000
Bin Ton
8.000
6.000
4.000
2.000
TRA1
TRA2
TRB1
TRB2
TRC1
TRC2
TRC3
TR10
TR21
TR22
TR31
TR32
TR33
TR41
TR42
TR51
TR52
TR61
TR62
TR63
TR71
TR72
TR81
TR82
TR83
TR90
0
Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünler
Sebzeler
Meyveler, İçecekler ve Baharat Bitkiler
Kaynak: TÜİK, 2012f.
Türkiye'de hemen hemen bütün bölgelerde tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin üretiminin
diğer bitkisel ürün kalemlerinden daha fazla üretildiği yukarıdaki tablodan anlaşılmaktadır. TRC2
Bölgesinde de tahıl üretimi baskın durumdadır ve son yıllarda sulama imkânlarının gelişmesine
paralel olarak sebze üretiminde artışlar meydana gelmiştir. TRC2 Bölgesinde meyvecilik üretimi
ise Türkiye ortalamasının çok altında seyretmektedir. GAP Projesiyle birlikte meyvecilik bölgede
yüksek gelir getiren bir tarım dalı olarak geliştirilebilir ve bölgenin meyve üretim oranı hızlı bir
şekilde yükseltilebilir.
3.2.1.4 Organik Tarım
Tablo 3.52- TRC2 Bölgesi’nde Organik Tarım, 2011
42.460
Üretim alanı
(Hektar)
614.618
Şanlıurfa, Diyarbakır
954
27.285
121.166
Şanlıurfa
535
21.584
109.616
Diyarbakır
419
5.700
11.550
Çiftçi sayısı
Türkiye
Üretim (Ton)
1.659.543
Kaynak: TÜİK, 2011a.
TRC2 Bölge topraklarında kimyasallar vb. maddelerin yol açtığı kirlenmenin düşük olması
ve bölgenin geniş tarım arazilerine sahip olması organik tarımı daha yapılabilir hale
150
getirmektedir. TRC2 Bölgesinde organik çiftçilik yapan çiftçi sayısının ülke oranı içindeki
payının çok düşük olması bölgedeki bilinç eksikliğini göstermesinin yanı sıra bu konuda yapılan
çalışmaların yetersiz olduğunu göstermektedir.
3.2.1.5 Hayvansal Üretim
Tablo 3.53- TRC2 Bölgesi Mevcut Hayvan Varlığı, 2011
Diyarbakır Şanlıurfa
TRC2
Türkiye
Dana ve buzağı: erkek
34.317
31.464
65.781
1.549.310
Dana ve buzağı: dişi
34.274
15.970
50.244
1.603.287
Tosun: 1-2 yaş
44.354
42.648
87.002
1.366.461
Düve: 1-2 yaş
50.248
26.537
76.785
1.811.318
İnek: 2 yaş ve üzeri
112.209
58.378
170.587
5.489.352
Boğa ve öküz: 2 yaş ve üzeri
27.660
12.057
39.717
566.609
Manda
7.824
415
8.239
97.632
9
22
31
1.290
Deve
Koyun
645.146
1.350.104 1.995.250 25.031.565
Keçi
198.277
174.915
373.192
7.277.953
At, katır ve eşek
7.756
8.021
15.777
398.975
Kümes hayvanı
508.095
880.156
1.388.251 241.498.538
Kaynak: TÜİK, 2011a.
Türkiye’de hayvansal üretim, bitkisel üretimden sonra gelmekte ve tarımsal üretim
değerinin yaklaşık % 30’unu oluşturmaktadır. Bu durumun birçok önemli nedeni bulunmakla
birlikte, temel neden Türkiye’de hayvancılığın ticari bir faaliyet olarak algılanmamasıdır. Ayrıca
geleneksel tarım kültürü içerisinde bitkisel üretim birincil üretim faaliyeti durumundadır.
Türkiye tarafından son yıllarda izlenen tarım politikaları, daha çok bitkisel üretimin
artırılması ve kalite olarak iyileştirilmesinin yanında, hayvancılık için yem bitkileri üretimi ve süt
teşviki gibi bazı özendirici ve geliştirici önlemlerin de alındığı görülmektedir. Bu çerçevede,
hayvancılık sektörü, önümüzdeki dönemlerde de ülke ekonomisi ve insan beslenmesindeki
önemini artırarak sürdürecektir. Türkiye’nin de özellikle ülke insanının yeterli ve dengeli
beslenebilmesi için, bu konudaki mevcut potansiyelini değerlendirmesi yönünde önemli
çalışmalar sürdürülmektedir.
TRC2 Bölgesinde hayvancılık ürünleri üretimi için uygun koşullar bulunmakla birlikte
hayvancılığın geliştirilmesi yönünde önlemler alınması gerekmektedir.
151
Grafik 3.29- TRC2 Bölgesi Küçükbaş Hayvan Sayısındaki Değişim, 1991 - 2011
3.500
3.000
Bin Baş
2.500
2.000
Koyun (Yerli)
1.500
Keçi (Kıl)
1.000
500
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
0
Kaynak: TÜİK, 2011a.
TRC2 Bölgesindeki küçükbaş hayvan varlığı 1991 yılından beri düşüş eğiliminde olmakla
beraber 2011 yılında hem yerli koyun sayısında hem de keçisi sayısında bir artış meydana
gelmiştir. TRC2 Bölgesinde 1991 - 2011 yılları arasında yerli koyun sayısında % 32 ve keçi
sayısında % 41'lik bir düşüş meydana gelmiştir.
Grafik 3.30- TRC2 Bölgesi Büyükbaş Hayvan Sayısındaki Değişim, 1991 - 2011
450
400
350
Bin Baş
300
250
Sığır (Kültür)
200
Sığır (Melez)
150
Sığır (Yerli)
100
50
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
0
Kaynak: TÜİK, 2011a.
TRC2 Bölgesi 2011 yılı itibariyle Türkiye'deki kültür, melez ve yerli büyükbaş hayvan
sayısının % 4'ünü oluşturmaktadır. Bölgede yıllar itibariyle yerli sığır miktarı hızla düşerken
kültür sığır sayısında özellikle 2010 yılından sonra hızlı bir artış meydana gelmiştir.
152
Grafik 3.31- TRC2 Bölgesi Arı Kovanı Sayısındaki Değişim, 1991 - 2011
140
120
100
Bin Kovan
80
Kovan Sayısı
60
40
20
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
0
Kaynak: TÜİK, 2011a.
TRC2 Bölgesindeki arı kovanı sayısı 1991 yılından beri sürekli bir artış göstermiştir. 2008
yılındaki kuraklık bölgedeki kovan sayısını düşürmüştür fakat son yıllarda kovan sayısındaki
hızlı artış devam etmektedir.
Grafik 3.32- TRC2 Bölgesi Bal Üretimindeki Değişim, 1991 - 2011
3500
3000
2500
2000
Bal Üretimi
(Ton)
1500
1000
500
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
0
Kaynak: TÜİK, 2011a.
TRC2 Bölgesindeki bal üretimi son yıllarda yaşanan kuraklığın ardından sert bir düşüş
yaşamış olmasına rağmen tekrar hızlı bir yükselme sürecine girmiş bulunmaktadır. Hâlihazırda
Türkiye bal üretiminde dünyada ikinci sırada bulunmaktadır. TRC2 Bölgesinin kuzey
153
kesimlerinde arıcılığın teşvik edilmesinin, son yıllarda hızlanan bal üretimine olumlu şekilde
yansıyacağı öngörülmektedir.
Grafik 3.33- İpekböceği Yaş Kozası Üretimindeki Değişim (Diyarbakır ve Türkiye), 1991 2011
1600
1400
1200
1000
800
Diyarbakır
600
Türkiye
400
200
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
0
Kaynak: TÜİK, 2011a.
Türkiye ipek üretimi 1991 - 2001 yılları arasında hızla düşmüştür. 2001 yılından sonra
toparlanma sürecine giren ipek üretimi yıllar itibariyle yavaş bir artış eğilimine girmiştir.
Diyarbakır’da Türkiye’deki yaş kozanın % 35'i üretilmektedir. Diyarbakır ilinin Kulp ilçesi başta
olmak üzere, Lice ve Hani ilçelerinde ipekböceği yetiştiriciliği bilinci artmış ve verimli bir üretim
yapılmaya başlanmıştır. Uygulanmakta olan projeler ve tanıtım faaliyetleriyle Diyarbakır ipeğini
markalaştırma çalışmaları önemli mesafeler kaydetmektedir.
Tablo 3.54- Su Ürünleri Yetiştiriciliği (Kültür Balıkçılığı), 2011
Alabalık (Ton)
Şanlıurfa
2.758
Diyarbakır
1.202
TRC2 Bölgesi
3.960
Türkiye
100.239
Kaynak: TÜİK, 2011a.
TRC2 Bölgesi 2011 yılında Türkiye'de üretilen alabalığın % 4'ünü karşılamıştır ve bölgede
20 milyon TL'lik bir değer üretilmiştir. Bu dönemde Elazığ ili ülke toplam üretiminin % 15'ini
karşılamıştır ve toplamda 75 milyon TL'lik bir değer üretmiştir. Yakın bir gelecekte TRC2
Bölgesini çevreleyen su kaynaklarında tatlı su balığı üretim potansiyelinin yeterince kullanılması
154
veya teşvik edilmesi suretiyle bölgede üretilen değer miktarında katlanmalar meydana geleceği
öngörülmektedir.
3.2.1.6 Düzey 2 Bölgeleri Karşılaştırmalı Hayvansal Üretim Değerleri
Grafik 3.34- Düzey 2 Bölgeleri Hayvansal Üretim Miktarları, Süt Üretimi (Bin Ton), 2011
1.200
Binler
1.000
800
600
400
200
1.033
1.004
958
932
912
905
797
755
677
647
632
603
583
511
498
481
459
437
435
433
390
271
238
228
146
90
Süt Üretimi
TR22
TR33
TR72
TRA2
TR32
TR83
TR52
TRA1
TR21
TR31
TR61
TRB2
TR71
TR90
TRB1
TR82
TR62
TR41
TRC2
TR42
TR63
TRC3
TRC1
TR51
TR81
TR10
-
Kaynak: TÜİK, 2011a.
TRC2 Bölgesinde üretilen süt miktarı toplam ülke genelinin % 3'ünü karşılamaktadır. Süt
ve süt mamulleri stratejik beslenme açısından stratejik ürünler arasında bulunmaktadır.
Hayvancılıkta modern tekniklerin kullanıldığı Avrupa ülkelerinde özellikle İngiltere, Fransa ve
Almanya'da yıllık süt üretim miktarı 150 milyon tonu aşmış bulunmaktadır. TRC2 Bölgesindeki
bitkisel üretim potansiyeli ile hayvancılığın paralel bir şekilde geliştirilmesi durumunda bölgenin
yakın bir gelecekte önemli süt üretim merkezlerinden birinin olması öngörülebilir.
155
Grafik 3.35- TRC2 Bölgesi Süt Üretimindeki Değişim, 2011
400,00
350,00
Bin Ton
300,00
250,00
200,00
Büyükbaş (Süt)
150,00
Küçükbaş (Süt)
100,00
50,00
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
0,00
Kaynak: TÜİK, 2011a.
TRC2 Bölgesi özellikle süt üretim miktarı açısından bakıldığında büyükbaş süt üretiminin
ülke ortalamasının altında olması ve bölgede çok yoğun miktarda koyun sütü üretilmesi sonucu
bölge üretimi diğer bölgelere nazaran düşük görülmekle beraber, üretimin yıllar itibariyle artış
kazandığı tespit edilmiştir.
3.2.1.7 Tarımsal Alet-Makine Varlığı
Tablo 3.55- TRC2 Bölgesi Tarımsal Alet-Makine Varlığı, 2011
Diyarbakır
Şanlıurfa
TRC2
Türkiye
Pulluk
17.127
19.636
36.763
1.367.902
Ekim makinesi
6.166
12.850
19.016
406.400
Gübre dağıtma makinesi
4.177
6.179
10.356
374.279
Su pompası
4.356
11.624
15.980
619.481
16
35
51
7.959
410
337
747
225.937
329
173
502
14.313
9.121
14.910
24.031
1.125.001
Sabit süt sağım tesisi
Seyyar süt sağım
makinesi
Biçerdöver
Traktör
Kaynak: TÜİK, 2011a.
GAP Projesiyle birlikte TRC2 Bölgesinde tarımsal alet-makine üretimiyle alakalı bir
pazarın oluşacağı ve böylelikle bölgede tarımsal alet-makine varlığının artacağı öngörülmektedir.
156
3.2.1.8 Tarımda İşletme Büyüklükleri
Tablo 3.56- Tarımda Ortalama İşletme Büyüklükleri, 2012
Tarımsal İşletme Başına
Düşen Arazi Miktarı (ha)
18,9
Şanlıurfa
Diyarbakır
8,2
TRC2 Bölgesi
13,6
Türkiye
5,9
Kaynak: TÜİK, 2012f.
Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere Türkiye’de işletme başına düşen ortalama alan sadece
6 hektardır. Bu miktar TRC2 Bölgesi’nde 13,6 hektardır. Küçük çiftliklerde modern donanım ve
binalara yapılan büyük yatırımlardan ekonomik getiri elde etme olanakları sınırlıdır. Küçük
çiftlikler aynı zamanda işgücüne yeterli istihdamı sağlamamaktadır. Bu kısıtlamalara ek olarak,
çoğunluğa tekabül eden bu küçük işletmeler; hanehalkının büyük bir bölümünün düşük gelirli ya
da yoksulluk sınırında olması gibi sosyal sorunlar doğurmaktadır. Bir diğer sorun ise tarım
işletmelerinin birden fazla parsele bölünmesidir. Çiftliklerin büyük bir kısmı 3 parselden fazla
parçaya ayrılmıştır. Bu bölünme bir yandan makineleşme, yoğun otlatma sistemlerinin
benimsenmesi gibi olanakları kısıtlamakta bir yandan da kayıpların artmasına ve üretim
maliyetlerinin yükselmesine neden olmaktadır.
3.2.1.9 Üretici örgütleri
Üretici örgütlerinin görev ve amaçları ihtiyaçlar doğrultusunda, ortaklarını iyileştirilmiş bir
üretim ve pazarlama zinciri için örgütlemektir. Bu örgütler ürünlerin daha iyi değerlendirilmesi,
zararların düşürülmesi ve daha verimli üretim sağlanması için projeler gerçekleştirebilmektedir.
Üretici örgütlerinden birinin üyesi olmak üreticiler için grup halinde örgütlenme ve pazarlama
zincirlerinde daha fazla güç kazanma olanağı da sağlamaktadır. Üretici örgütleri tarım
işletmelerine, işleme tesislerine ya da meyve ve sebzeler için soğuk hava depolarına, ayıklama ve
sınıflandırma tesislerine sahip olabilmekte bu şekilde üretim ve pazarlama kanalında yer almak
için gerekli altyapılarını oluşturma haklarına sahiptirler.
Yukarıda bahsedilen faaliyetlerin geliştirilebilmesi için TRC2 Bölgesi’nde düşük olan
örgütlenme düzeyinin yaygınlaştırılması ve kooperatif sayısının artması gerekmektedir. Bölgede
çiftçi örgütlenmesi yeterli olmadığı için üretilen ürünlerin önemli bir kısmı düşük fiyata
satılmakta ve esas kazancı aracılar elde etmektedir. Örgütlenme eksikliği ürünlerin ihraç
edilmesini de güçleştirmektedir.
Tablo 3.57- TRC2 Bölgesi Kooperatif Sayısı, Şubat 2013
Tarımsal Kooperatif
157
Tarımsal Birlik
Sayısı
Sayısı
Şanlıurfa
135
11
Diyarbakır
214
17
TRC2 Bölgesi
349
28
13.584
2.059
Türkiye
Kaynak: GTHB, 2013.
3476 sayılı ve 1988 tarihli Kanun ile değiştirilen 1163 sayılı, 1969 tarihli Kanuna göre
kurulan
Tarım
Kooperatifleri;
Tarımsal
Kalkınma
Kooperatiflerinden,
Sulama
Kooperatiflerinden, Su Ürünleri Kooperatiflerinden ve Şeker Pancarı Kooperatiflerinden
oluşmaktadır. Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri esas olarak bitkisel ürünler, besicilik ve
hayvancılık da dâhil olmak üzere üretimle ve pazarlamayla ilgili faaliyetleri üstlenmektedirler.
Bu kooperatifler çoğunlukla çok amaçlı kuruluşlardır ve genellikle belirli bir ürün veya ürün
grubunda uzman değildirler. TRC2 Bölgesi’ndeki kooperatif sayısı Türkiye’deki toplam sayıya
oranlandığında % 3 gibi çok düşük bir rakam ortaya çıkmaktadır.
3.2.2 Sanayi
3.2.2.1 Genel Göstergeler
Tablo 3-58- TRC2 Bölgesi Genel Göstergeler
58
Diyarbakı
r
53
TRC2
Bölgesi
22
73
67
-
1.160
824
1.984
107.219
594
324
968
69.523
1.221
845
1.041
2.490
76
77
23
-
0,45
0,26
0,71
100
Şanlıurfa
İmalat Sanayi Gelişmişlik Sıralaması (2003)
Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Sıralaması(2011)
Kurulan Şirket ve Kooperatiflerin Toplam
Sayısı (2012)
Kapanan Şirket ve Kooperatiflerin Toplam
Sayısı (2012)
Kişi Başına Toplam Elektrik Tüketimi (kWh)
(2011)
Kişi Başına Toplam Elektrik Tüketimi İl
Sıralaması (2011)
Sanayi Elektrik Tüketimi Payı (%, 2011)
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2011b; KB, 2011.
TRC2 Bölgesi henüz kendi potansiyelini yansıtan gelişmiş bir sanayiye sahip değildir. DPT
tarafından yapılan “İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması
(2003) sonuçlarına göre TRC2 Bölgesi 26 Düzey 2 Bölgesi içinde sosyo-ekonomik gelişmişlik
sıralamasında 23’üncü, imalat sanayi gelişmişlik sıralamasında da 22’nci sırada yer almaktadır.
2011 yılı Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksinde ise Şanlıurfa ili 73, Diyarbakır ili 67'nci
sıradadır. Sanayi için önemli gelişmişlik göstergelerinden biri olan elektrik tüketimine
158
bakıldığında, TRC2 Bölgesi’nin sanayi elektrik tüketiminin Türkiye toplamı içindeki payının
sadece % 0,71 olduğu görülmektedir.
Grafik 3-36– TRC2 Bölgesi’nde İşletmelerin Faaliyete Geçme Yıllarına Göre Dağılımı, 2013
1200
1000
800
600
400
200
1926-1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
0
DİYARBAKIR
ŞANLIURFA
Kaynak: DTSO, 2013; ŞUTSO, 2013.
Diyarbakır ve Şanlıurfa TSO'larından alınan verilere göre mevcut işletmelerin faaliyete
geçme yıllarına bakıldığında, Bölgede sanayileşme süreci, güvenlik ve istikrar durumuna paralel
olarak değiştiği görülmektedir. İşletmelerin faaliyete geçme başvuruları son 10 yılda hız
kazanmış, özellikle son 5 yılda önemli bir yükseliş sağlamıştır. Bölge illerinde 2008 yılından
sonra faaliyete geçen işletme sayısı tüm işletmelerin % 60'ını oluşturmaktadır. Bu durum bölgede
olumlu bir gelişmenin göstergesi olarak anlaşılabilir. Aynı zamanda bölgede faaliyet gösteren
işletmelerin genç olduğunu göstermektedir.
3.2.2.2 Sanayinin Sektörel Dağılımı, Sanayi İstihdamı
3.2.2.2.1 Sanayinin Sektörel Dağılımı
TRC2 Bölgesinde sanayinin sektörel dağılımı incelenirken Bölge illerinin Ticaret ve Sanayi
Odalarında kayıtlı işletme verilerinden ve Sosyal Güvenlik Kurumu istatistikleri yıllığından
faydalanılmıştır. NACE Rev.2 sınıflandırmasına göre B grubu (05-09) Madencilik ve Taş
Ocakçılığı ve C grubu (10-33) İmalat Sanayi alt faaliyet kollarındaki işletmeler baz alınmıştır.
Söz konusu faaliyet kollarında Ticaret ve Sanayi Odalarına kayıtlı Diyarbakır'da 732, Şanlıurfa'da
675 adet işletme vardır. Sosyal Güvenlik Kurumu verilerine göre ise işletme sayıları aşağıdadır.
159
Tablo 3-59- TRC2 Bölgesi’nde Sanayi İşletmelerinin Sektörel Dağılımı, 2011
Sektör
Kodu
(Nace)
Diyarbakır
İşletm
e
%
Sayısı
0
0%
Faaliyet Kolu
Şanlıurfa
İşletm
e
%
Sayısı
0
0%
Türkiye
İşletme
Sayısı
%
740
0%
05
Kömür ve Linyit Çıkartılması
06
Ham Petrol ve Doğalgaz Çıkarımı
15
1%
1
0%
51
0%
07
Metal Cevheri Madenciliği
3
0%
0
0%
939
0%
08
Diğer Madencilik ve Taş Ocağı
91
7%
40
4%
4459
2%
09
Madenciliği Destekleyici Hizmet
4
0%
3
0%
267
0%
10
Gıda Ürünleri İmalatı
386
29%
508
48%
39379
15%
11
İçecek İmalatı
2
0%
3
0%
578
0%
12
Tütün Ürünleri İmalatı
2
0%
0
0%
57
0%
13
Tekstil Ürünleri İmalatı
78
6%
38
4%
16047
6%
14
Giyim Eşyaları İmalatı
39
3%
14
1%
30325
12%
15
3
0%
3
0%
5682
2%
41
3%
15
1%
11232
4%
17
Deri ve İlgili Ürünler İmalatı
Ağaç, Ağaç Ürünleri Ve Mantar
Üretimi
Kâğıt ve Kâğıt Ürünleri İmalatı
5
0%
1
0%
1985
1%
18
Kayıtlı Medyanın Basılması ve Çoğ.
35
3%
32
3%
9036
4%
19
Kok Kömürü ve Petrol Ürünleri İmalatı
3
0%
6
1%
375
0%
20
Kimyasal Ürünleri İmalatı
22
2%
31
3%
4460
2%
21
Eczacılık ve Ecz.İlişkin Mal. İmalatı
3
0%
1
0%
205
0%
22
Kauçuk ve Plastik Ürünler İmalatı
57
4%
33
3%
11082
4%
23
Metalik Olmayan Ürünler İmalatı
87
7%
80
7%
12442
5%
24
Ana Metal Sanayi
18
1%
16
1%
9059
4%
25
Fabrik Metal Ürünler - Mak. Tec. Hariç
85
6%
44
4%
30546
12%
26
Bilgisayar, Elekronik ve Optik Üretimi
8
1%
0
0%
2105
1%
27
Elektrikli Techizat İmalatı
19
1%
25
2%
4502
2%
28
Makine ve Ekipman İmalatı
35
3%
45
4%
15752
6%
29
Motorlu Kara Taşıtı ve Römork İmalatı
22
2%
4
0%
2812
1%
30
Diğer Ulaşım Araçları İmalatı
3
0%
0
0%
1080
0%
31
Mobilya İmalatı
53
4%
40
4%
16915
7%
32
Diğer İmalatlar
15
1%
8
1%
5407
2%
33
Makine ve Ekipman Kurulumu ve On.
182
14%
77
7%
19592
8%
1.316
100
1.068
100
257.111
100
16
Toplam
Kaynak: SGK, 2011.
160
SGK verilerine göre sanayi faaliyet kolunda Diyarbakır'da 1.316 Şanlıurfa'da ise 1.068
işletme bulunmaktadır. Bölgedeki sanayi işletmeleri; 10-Gıda Ürünleri İmalatı (Diyarbakır % 29,
Şanlıurfa % 48), 33-Makine ve Ekipman Kurulumu ve Onarımı (Diyarbakır % 14, Şanlıurfa % 7)
ve 23-Metalik Olmayan Ürünlerin İmalatı (Diyarbakır % 7, Şanlıurfa % 7) faaliyet kollarında
yoğunlaşmaktadır. Önceki yıllarda faaliyet kolu oranlarında ön plana çıkan Tekstil Ürünleri
İmalatındaki işletme sayısı özellikle Şanlıurfa'da geçen senelere oranla düşük görünmektedir.
Türkiye ve TRC2 Bölgesi’ndeki sanayi işletmelerinin sektörel dağılımı karşılaştırıldığında;
Bölgedeki işletmelerin 10-Gıda Ürünleri İmalatı, 33-Makine ve Ekipman Kurulumu Onarımı, 23Metalik Olmayan Ürünlerin İmalatı ve 08-Diğer Madencilik ve Taş Ocakları faaliyet kollarında
Türkiye ortalamasını aştığı görülmektedir. Ancak 14-Giyim Eşyaları İmalatı (% 12), 25Fabrikasyon metal ürünleri imalatı (% 12) ve 31-Mobilya imalatı (% 7) faaliyet kollarında
Türkiye ortalaması Bölge ortalamasının üzerinde bir orana sahiptir.
3.2.2.2.2 Sanayi Kapasite Verileri
TRC2 Bölgesinin Sanayi durumu hakkında fikir vermesi açısından, il genelinde sanayi
kapasite raporu alan işletmelere ilişkin veriler ve imalat için kodlanan ürünler verilmiştir.
Tablo 3-60: TRC2 Bölgesi Kapasite Raporu Verileri, Nisan 2013
Diyarbakır
Şanlıurfa
Türkiye
Firma Sayısı
411
526
58.522
Kapasite Raporu Sayısı
457
584
65746
Toplam Çalışan Sayısı
12.945
12.553
2.532.879
Kaynak: TOBB, 2013.
TRC2 Bölgesinde alınan kapasite raporu verilerine bakıldığında son 3 yıl içerisinde
Diyarbakır'da 411, Şanlıurfa'da 526 işletmenin kapasite raporu aldığı görülmektedir. Şanlıurfa
ilinde Diyarbakır'a göre daha fazla belge alınmasına rağmen rapora esas toplam çalışan sayısı
birbirine yakın düzeydedir.
Tablo 3-61: İlçelere Göre Kapasite Raporu Verileri, Nisan 2013
Diyarbakır
İlçe Adı
Şanlıurfa
Sayı
İlçe Adı
Sayı
Merkez
345
Merkez
386
Bismil
33
Viranşehir
40
Hani
14
Akçakale
36
Silvan
12
Birecik
34
Ergani
8
Siverek
25
Kulp
8
Ceylanpınar
16
161
Çermik
7
Bozova
13
Hazro
5
Harran
11
Çüngüş
5
Hilvan
10
Eğil
5
Suruç
8
Dicle
4
Halfeti
5
Çınar
4
Lice
4
Kocaköy
2
Yenişehir
1
Toplam
584
Toplam
457
Kaynak: TOBB, 2013.
Kapasite raporlarının ilçelere göre dağılımında Merkez ilçeler ön plana çıkmaktadır.
Merkez ilçelerden sonra en fazla kapasite raporu alan ilçeler arasında Diyarbakır'da Bismil,
Şanlıurfa'da Viranşehir ilçeleri gelmektedir.
Tablo 3-62: Diyarbakır İli Kapasite Raporunda Kodlanan İlk 10 Ürün, Nisan 2013
Sıra
Açıklama
Kapasite
Rapor
Sayısı
34
1
Pamuk tohumu yağı üretiminden arta kalan küspe ve katı atıklar
2
Mermer ve traverten, ham veya kabaca tıraşlanmış
30
3
Pamuk (kardelenmiş veya taranmış)
30
4
26
9
Mıcır
Kepek, kavuz ve diğer artıklar (buğdayın kalburdan geçirilmesi,
öğütülmesi veya diğer işlemleri sonucunda kalan)
Hazır Beton
Sözleşme Esasına Dayalı Diğer Yiyecek Hizmetleri (Yemek
Fabrikaları ve Toplu Yemek Mutfakları)
Doğal Taşlardan Kaldırım Döşemeleri, Kaldırım Kenar Taşları,
Büyük ve Yassı Döşeme Taşları
Ekmeklik ve Kaplıca (kızıl) Buğday Unu
10
Mutfak Mobilyaları
13
5
6
7
8
22
21
20
18
13
Kaynak: TOBB, 2013.
Tablo 3-63: Şanlıurfa İli Kapasite Raporunda Kodlanan İlk 10 Ürün, Nisan 2013
Sıra
1
Açıklama
Pamuk Tohumu Yağı Üretiminden Arta Kalan Küspe ve Katı Atıklar
162
Kapasite
Rapor
Sayısı
185
2
Pamuk (Kardelenmiş veya Taranmış)
170
3
Mıcır
Sebzeler (Patates, Soğan, Mantar ve Yer Mantarı Hariç) ve Sebze Karışımları,
Kurutulmuş (Tüm, Parça, Dilimlenmiş veya Toz Halinde Fakat Daha Fazla
Hazırlanmamış
Kepek, Kavuz ve Diğer Artıkları (Buğdayın Kalburdan Geçirilmesi,
Öğütülmesi veya Diğer İşlemleri Sonucunda Kalan)
Sözleşme Esasına Dayalı Diğer Yiyecek Hizmetleri ( Yemek Fabrikaları ve
Toplu Yemek Mutfakları)
Bulgur
38
Hazır Beton
Pamuk Tohumu Yağı ve Fraksiyonları, Ham (Kimyasal Olarak Değiştirilenler
Hariç)
Dokuma Kumaşlar İçin Taranmış Pamuktan İplikler (Perakende Satışa Hazır
Olmayan) (Halı ve Yer Kaplaması İçin Olanlar Hariç)
24
4
5
6
7
8
9
10
28
28
27
25
21
15
Kaynak: TOBB, 2013.
İşletmelerin imalat için kodladığı ilk 10 ürün bilgilerine bakıldığında; her iki ilde de pamuk,
mıcır, kepek, hazır beton ve yiyecek hizmetleri ürünleri listeye girmektedir. Şanlıurfa'da pamuk
ve pamuk yağı için alınan kapasite raporları beklendiği gibi yüksek sayıdadır ayrıca kurutulmuş
sebze ürünü ön plana çıkmaktadır. Diyarbakır'da bölgedeki doğal kaynaklara bağlı olarak
(mermer, bazalt taşı vb) mermer imalatı ve doğal taşlardan kaldırım döşemeleri imalatının ön
plana çıktığı görülmektedir ayrıca mutfak mobilyaları imalatı da listeye girmiştir.
3.2.2.2.3 Sanayideki İstihdam Durumu
Tablo 3-64: Türkiye ve TRC2 Bölgesi’nde İstihdamın Sektörel Dağılımı, 2005-2012 (%)
Yıl
TRC2 Bölgesi
Türkiye
Tarım
Sanayi
Hizmetler
Tarım
Sanayi
Hizmetler
2005
33,5
14,9
51,4
25,7
26,3
48
2006
24,8
16,8
58,6
24
26,8
49,2
2007
24,9
17,1
58
23,5
26,7
49,8
2008
33,4
16,8
49,6
23,7
26,8
49,5
2009
28,9
16,2
54,9
24,6
25,3
50,1
2010
27,9
17,2
54,9
25,2
26,2
48,6
2011
28,1
18,6
53,3
25,5
26,5
48,1
2012
30,1
23,7
46,2
24,6
26,0
49,4
Kaynak: TÜİK, 2012g.
163
58,6 58
51,4
49,6
54,9 54,9 53,3
46,2 48 49,2 49,8 49,5 50,1 48,6 48,1 49,4
33,5
33,4
28,9 27,9 28,1 30,1 25,7
24,8 24,9
24 23,5 23,7 24,6 25,2 25,5 24,6
TRC2 Bölgesi
Tarım
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2005
2006
23,7 26,3 26,8 26,7 26,8 25,3 26,2 26,5 26
2012
2011
2010
2009
2008
2007
18,6
14,9 16,8 17,1 16,8 16,2 17,2
2006
70
60
50
40
30
20
10
0
2005
%
Grafik 3-37: Yıllara Göre İstihdamın Sektörel Dağılımı TRC2-Türkiye Karşılaştırması,
2005-2012
Türkiye
Sanayi
Hizmetler
Kaynak: TÜİK, 2012g
Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre TRC2 Bölgesi’nde sanayi iş kolunun toplam
istihdamdaki payı artış eğilimindedir. Özellikle son 3 yıldaki gelişme sonucu sanayi iş kolunda
Bölge ortalaması % 23,7 ile Türkiye ortalamasına(% 24,6) yaklaşmıştır. Grafiğe göre 2008
yılında tarım sektöründeki istihdamda yaşanan kırılmanın ardından toparlanma yaşamıştır.
Tarımdan kopan işgücü Bölgede hizmetler iş koluna yönelirken Türkiye genelinde ise daha çok
sanayi iş koluna geçmiştir.
Tablo 3-65: TRC2 İlleri ve Türkiye Sanayi İstihdamının Sektörel Dağılımı, 2011
Na
ce
Faaliyet Kolu
Diyarbakır
Şanlıurfa
Türkiye
İstihdam
%
İstihdam
%
İstihdam
%
0
0%
0
0%
51.662
2%
05
Kömür ve Linyit Çıkartılması
06
Ham Petrol ve Doğalgaz Çıkarımı
406
2%
45
0%
3.704
0%
07
Metal Cevheri Madenciliği
14
0%
0
0%
22.197
1%
08
Diğer Madencilik ve Taş Ocak.
1.386
9%
509
4%
57.192
2%
09
Madenciliği Destekleyici Hizmet
23
0%
15
0%
4.396
0%
10
Gıda Ürünleri İmalatı
2700
17%
2458
21%
379.772
12%
11
İçecek İmalatı
72
0%
23
0%
12.252
0%
12
Tütün Ürünleri İmalatı
389
2%
0
0%
5.400
0%
13
Tekstil Ürünleri İmalatı
1540
9%
2177
18%
392.550
12%
14
Giyim Eşyaları İmalatı
775
5%
109
1%
413.218
13%
15
Deri ve İlgili Ürünler İmalatı
35
0%
35
0%
53.034
2%
16
Ağaç, Ağaç Ürünleri ve Mantar Ür.
450
3%
66
1%
65.570
2%
164
Na
ce
Faaliyet Kolu
Diyarbakır
Şanlıurfa
Türkiye
İstihdam
%
İstihdam
%
İstihdam
%
17
Kâğıt ve Kâğıt Ürünleri İmalatı
21
0%
2
0%
39.523
1%
18
Kayıtlı Medyanın Basılması ve Çoğ.
201
1%
260
2%
68.222
2%
19
Kok Kömürü ve Petrol Ürün. İm.
28
0%
34
0%
8.809
0%
20
Kimyasal Ürünleri İmalatı
223
1%
347
3%
77.653
2%
21
Eczacılık ve Ecz.İlişkin Mal. İm.
15
0%
39
0%
10.144
0%
22
Kauçuk ve Plastik Ürünler İm.
467
3%
257
2%
159.846
5%
23
Metalik Olmayan Ürünler İma.
2087
13%
1.249
11%
193.899
6%
24
Ana Metal Sanayi
197
1%
217
2%
158.175
5%
25
Fabrik. Metal Ürün.(Mak. Tec. Har)
807
5%
518
4%
357.757
11%
26
Bilgisayar, Elekronik ve Optik Ür.
123
1%
0
0%
40.324
1%
27
Elektrikli Techizat İmalatı
361
2%
359
3%
85.776
3%
28
Makine ve Ekipman İmalatı
343
2%
1.772
15%
169.667
5%
29
Motorlu Kara Taşıtı ve Römork İm.
192
1%
11
0%
98.091
3%
30
Diğer Ulaşım Araçları İmalatı
37
0%
0
0%
36.025
1%
31
Mobilya İmalatı
385
2%
384
3%
116.860
4%
46
0%
70
1%
34343
1%
2.932
18%
901
8%
159.047
5%
16.255
100
11.857
100
3.275.108
100
Diğer İmalatlar
Makine ve Ekipman Kurulumu Ve
33
On.
Toplam
32
Kaynak: SGK, 2011.
Sosyal Güvenlik Kurumu verileri esas alındığında sanayinin sektörel dağılımı Türkiye
genelinde; 14-Giyim Eşyaları İmalatı (% 13), 13-Tekstil Ürünleri İmalat (% 12), 10-Gıda
Ürünleri İmalatı (% 12), 25-Fabrikasyon Metal Ürünleri İmalatı (% 11) faaliyet kolları ön plana
çıkmaktadır. Diyarbakır'da ise en çok istihdamı 33-Makine Ve Ekipmanları Kurulumu ve
Onarımı (% 18), 10-Gıda Ürünleri İmalatı (% 17), 23- Metalik Olmayan Ürünlerin İmalatı (%
13), 08- Diğer Madencilik Ve Taş Ocakçılığı (% 9), 13-Tekstil Ürünleri İmalatı (% 9) faaliyet
kolları sağlamaktadır. Şanlıurfa'da işletme sayısı az olmasına rağmen 13-Tekstil Ürünleri İmalatı
(% 18) ve 28- Makine ve Ekipman İmalatı (% 15) en çok istihdam sağlayan faaliyet kollarıdır
bunları müteakiben 23- Metalik Olmayan Ürünlerin İmalatı (% 11) ve 33-Makine Ve
Ekipmanları Kurulumu ve Onarımı (% 8) faaliyet kolları gelmektedir.
3.2.2.3
Organize Sanayi Bölgeleri
TRC2 Bölgesi bölgesel bazda uygulanmaya başlanan yeni teşvik sistemi ile sanayi
yatırımları açısından avantajlı konuma gelmiştir. Bölgede mevcut 4’ü Şanlıurfa ilinde, 2’si
Diyarbakır ilinde olmak üzere toplam 6 adet OSB bulunmaktadır. Yatırım taleplerinin artması ile
mevcut OSB'lerde ek genişleme alanları tahsis edilmiş ve yeni OSB planlamaları yapılmıştır.
165
Aşağıdaki tabloda Bölgede mevcut ve planlama aşamasındaki OSB'lere ilişkin bilgiler
verilmiştir.
Tablo 3-66- TRC2 Bölgesi’ndeki Organize Sanayi Bölgeleri, 2012
OSB Adı
Durumu
Şanlıurfa 1. OSB
Şanlıurfa 1. OSB Genişleme
Alanı (Batı)
Şanlıurfa 1. OSB Genişleme
Alanı (Doğu)
Şanlıurfa 2. OSB
Şanlıurfa Tarım Dayalı Besi
İhtisas OSB
Şanlıurfa Viranşehir OSB
Birecik Organize Sanayi Bölgesi
Siverek Organize Sanayi Bölgesi
Suruç Organize Sanayi Bölgesi
Diyarbakır OSB
Diyarbakır OSB İlave Alanı
Diyarbakır Tarıma Dayalı İhtisas
Besi OSB
Lojistik İhtisas OSB
493
263
Tahsis
Edilen
Parsel
Sayısı
263
207
Tahsise
Göre
Dolulu
k Oranı
100 %
403
175
-
-
-
143
125
-
-
-
1.170
262
166
91
63 %
853
532
-
-
-
186
136
36
36
26 %
200
-
-
-
-
245
-
-
-
-
72
-
-
-
-
532
255
235
196
92 %
180
113
113
103
100 %
-
-
-
-
-
Toplam Toplam
Alanı
Parsel
(ha)
Sayısı
Faaliyette
İnşa
aşamasında
İnşa
aşamasında
Faaliyette
İnşa
aşamasında
Faaliyette
Planlama
Aşamasında
Planlama
Aşamasında
Planlama
Aşamasında
Faaliyette
İnşa halinde
İnşaat
aşamasında
Planlama
Aşamasında
Firma
Sayısı
190
Kaynak: OSBÜK, 2012.
3.2.2.3.1 Şanlıurfa 1. Organize Sanayi Bölgesi
26.07.1992 tarihinde temeli atılan Şanlıurfa OSB ilk etapta 150 hektarlık bir alan üzerine
kurulmuş olup daha sonraki yıllarda ihtiyaca binaen yapılan ilaveler ile 493 hektar alana
çıkarılmıştır. Şanlıurfa OSB’de firmaların sektörel dağılımına bakıldığında, il genelinin sanayi
dağılımına yakın bir durum olduğu görülmektedir.
Tablo 3-67- Şanlıurfa I. OSB’de Faaliyette Olan İşletmelerin Sektörel Dağılımı, 2013
I. OSB’deki Firmaların Sektörel Dağılımı
Sektör
Firma Sayısı
Tekstil
112
Gıda ve İçki
51
Plastik-Kimya
22
166
I. OSB’deki Firmaların Sektörel Dağılımı
Sektör
Firma Sayısı
Metal Eşya Makine
13
Metal Olmayan Ürünler
4
Ağaç ve Ağaç Ürünleri
2
Metal Sanayi
2
Kâğıt Sanayi
1
Toplam
207
Kaynak: ŞUTSO, 2013a.
Şanlıurfa 1. OSB’de tekstil sektörü daha ağırlıklı durumdadır, tekstil firmalarının da %
60’ını çırçır fabrikaları oluşturmaktadır. Dönemsel olarak çalışan bu işletmeler yılın sadece 4-5
ayında faaliyet göstermekte geri kalan zamanlarda çalışmamaktadır. Çırçır fabrikalarının
sayılarının fazlalığından dolayı OSB’de yeni yatırımcılara yer verme konusunda sıkıntılar
yaşanmıştır. Birinci OSB’de yer sorununa çözüm için 2. OSB kurulmuş ayrıca 1. OSB'de doğu ve
batı yönünde ilave alanlar tahsis edilmiştir.
Şanlıurfa 1. OSB İlave Alanı (Batı)
1. OSB’nin Batısında kalan alanın büyüklüğü 403 Ha olup, yaklaşık 175 adet sanayi
parseli oluşturulması düşünülmektedir. 5-10-20-30 ve 50’şer dönümlük alanlar oluşturularak
1.OSB Batı ilave alanının Orta ve Büyük Ölçekli firmalara tahsis edilmesi planlanmaktadır.
Şanlıurfa 1. OSB İlave Alanı (Doğu)
1. OSB’nin Doğusunda kalan alanın büyüklüğü 143 Ha olup, yaklaşık 125 adet sanayi
parseli oluşturulması düşünülmektedir. 3-5-10 ve 20’şer dönümlük alanlar oluşturularak 1.OSB
Doğu ilave alanının Küçük ve Orta Ölçekli firmalara tahsis edilmesi planlanmaktadır. Bu alanın
özellikle KSS’lerden OSB’lere geçişi kolaylaştıracak örnek bir proje olması beklenmektedir.
3.2.2.3.2 Şanlıurfa 2. Organize Sanayi Bölgesi
Şanlıurfa’da kurulan 2. OSB "Şanlıurfa Sanayisinin Yeniden Yapılandırılması Projesi
(ŞSYYP) ismiyle Avrupa Birliği–Türkiye Katılım Öncesi Mali İşbirliği Programı ve Birleşmiş
Milletler Kalkınma Programı (UNDP) kapsamında kuruluş aşamasında finanse edilmiştir.
Proje kapsamında, 2. OSB için altyapı inşaatı ile 1. ve 2. OSB’ler için arıtma tesisi inşaatı
ve müşavirlik hizmetleri yapılmıştır. Projenin UNDP tarafından yürütülen Teknik Destek
Bileşeninde ise 2. OSB için stratejik sektörlerin belirlenmesi ve OSB’deki firmaların rekabetçi bir
biçimde faaliyet göstermelerine imkân tanıyacak iş ortamının tesis edilmesine yönelik faaliyetler
yapılmıştır.
2. OSB'de 2013 yılı başı itibariyle tahsis işlemleri yapılan firmaların sektörel dağılımına
ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir.
167
Tablo 3-68- Şanlıurfa 2. OSB’de Faaliyette Olan İşletmelerin Sektörel Dağılımı, 2013
2. OSB’deki Firmaların Sektörel Dağılımı
Sektör
Firma Sayıları
Gıda ve İçecek
25
Plastik-Kimya
19
Tekstil
20
Metal Eşya Makine
13
Metal Olmayan Ürünler
13
Elektrikli Makineler
7
Metal Sanayi
Enerji Yenilenebilir
Enerji
Ağaç ve Ağaç Ürünleri
6
Toplam
3
1
107
Kaynak: ŞUTSO, 2013a.
Şanlıurfa Sanayisinin Yeniden Yapılandırılması Projesi kapsamında geliştirilen 2.
OSB'deki mevcut işletmelerin dağılımına bakıldığında; gıda ve içecek (20 %), plastik-kimya (16
%) ve tekstil (15 %) faaliyet kollarının önde geldiği görülmektedir. Bu sektörleri 13 % değerle
metal eşya makine ve metal olmayan ürünler izlemektedir.
2. OSB Tekstil Adası Projesi
Yeni Teşvik Sistemi ile gelen Hazır Giyim Sektörü talepleri üzerine 2. OSB’nin Doğusunda
yer alan yaklaşık 350 dönümlük 2. OSB’ye ait olan alan, Tekstil Adası olarak planlanmış ve ön
parselizasyon çalışmaları tamamlanmıştır. Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığından onaylanan
proje ile yaklaşık 5’er dönümden oluşan 52 parsel oluşturulmuştur.
İstanbul Hazır Giyim ve Konfeksiyon İhracatçıları Birliği (İHKB) ile birlikte bu alanda bir
konfeksiyon kümelenme projesinin gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. Proje ile konfeksiyon yan
sanayisinde faaliyet gösteren firmaların Şanlıurfa’ya getirilmesi ve aynı zamanda büyük
konfeksiyon firmalarının da Şanlıurfa’ya yatırım yapmasına öncülük etmesi hedeflenmektedir.
3.2.2.3.3 Şanlıurfa Viranşehir Organize Sanayi Bölgesi
15.10.1998 yılında kesin yer seçimi yapılmış olan Viranşehir OSB tüzel kişilik kazanmıştır.
Viranşehir Tepedüzü mevkiinde 186 hektarlık alan üzerine kurulmuş olan OSB’de 136 adet
sanayi parseli mevcuttur. Bu parsellerin çoğu, gıda sektöründe faaliyet gösteren firmalara 36
parselde tahsisleri yapılmıştır.
3.2.2.3.4 Şanlıurfa Tarıma Dayalı İhtisas Besi Organize Sanayi Bölgesi
168
Tarıma Dayalı İhtisas Besi Organize Sanayi Bölgesi; Şanlıurfa Merkez İlçesi Tarımsal
Kalkınma Kooperatifi tarafından yapılan proje kapsamında, Şanlıurfa merkez Gaziantep yolu
4’üncü km. Çalışkanlar ve Koçören mevkiinde yer almaktadır.
Besicilik alanında organize bir alan oluşturularak, bu sektörde faaliyet gösteren kişi ve
firmaların anılan bölgede sağlıklı bir çalışma alanına kavuşturulması amacıyla kurulacak
OSB’nin, 853 hektarlık alan üzerinde her biri 5000 m2’lik 532 adet işletmeden oluşması
planlanmaktadır. Projenin hedeflerinden biri; Şanlıurfa İlinin kenar semtlerinde bulunan 400
civarında mağarada, ekstansif besicilik yapılmasından kaynaklanan olumsuz koşulların ortadan
kaldırılmasıdır.
İhtisas Besi Organize Sanayi Bölgesinin imar uygulaması ve nazım imarı tamamlanmış
olup, ifraz ve parselasyon çalışmaları devam etmektedir.
3.2.2.3.5 Şanlıurfa İlindeki Diğer Organize Sanayi Bölgeleri
Birecik Organize Sanayi Bölgesi: 13.10.1998 yılında kesin yer seçimi yapılmış olan
Birecik OSB, Kırmızı Harabe mevkiinde 200 hektar alan üzerine kurulmaktadır. Yatırım
programına alınan OSB'nin yönetimi kurulmuş olup inşaat faaliyetleri devam etmektedir.
Siverek Organize Sanayi Bölgesi: Kesin yer seçimi yapılmış olan Siverek OSB'nin
Gavurköy-Lodik Tepe mevkiinde 245 hektar alan üzerine kurulması planlanmaktadır. Gerekli
resmi başvuruların yapıldığı organize sanayi bölgesi kuruluş aşamasındadır.
Suruç Organize Sanayi Bölgesi: Kesin yer seçimi yapılmış fakat henüz tüzel kişiliğini
kazanmamış Suruç OSB'nin Karataş mevkiinde 72 hektar alan üzerine kurulması
planlanmaktadır. Gerekli resmi başvuruların yapıldığı organize sanayi bölgesi kuruluş
aşamasındadır.
3.2.2.3.6 Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi
Organize sanayi bölgesi heyeti, Diyarbakır İl Özel İdaresi Müdürlüğü ve Ticaret Sanayi
Odası Başkanlığının iştirakleriyle 1991 yılında kurulmuştur. Diyarbakır-Elazığ Karayolunun
22’nci kilometresinde toplam 532 hektar alan üzerinde faaliyet gösteren Diyarbakır Organize
Sanayi Bölgesinin istihdam sayısı 3.500 kişi civarındadır.
OSB kurulduktan sonra arsa tahsis işlemleri yapıladığından dolayı, bazı işletmeler faaliyete
geçmiş durumda iken bazıları inşaat, bazıları da proje aşamasındadırlar. OSB’ye şu anda
taleplerinin karşılanmasının mümkün olmadığı 200 civarında başvuru bulunmaktadır. Diyarbakır
OSB’de bazı parsellerin inşaata uygun olmamasından dolayı tahsis edilen alana göre doluluk
oranı 92 % olarak görülmektedir. Revize imar planı ile bu alanlar takas için ayrılmaktadır.
Tablo 3-69- Diyarbakır OSB’de İşletmelerin Durumu ve Faaliyet Alanları, Nisan 2013
Diyarbakır OSB’deki Firmaların Sektörel Dağılımı
Sektör
Firma Sayısı
Gıda ve İçki
52
169
Diyarbakır OSB’deki Firmaların Sektörel Dağılımı
Sektör
Firma Sayısı
İnşaat Malzemeleri
33
Mermer İşleme
21
Ağaç işleri ve Mobilya
19
Tekstil-Çırçır
18
Metal İşleme
12
Plastik ve Kauçuk
8
Elektrik Makineleri ve Aksamları
4
Diğerleri
29
Toplam
196
Kaynak: DOSBM, 2013.
Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesinde faaliyette 142, inşaat aşamasında 24 ve proje
aşamasında 30 olmak üzere toplam 196 firma mevcuttur. Diyarbakır OSB’de faaliyette olan
işletmelerin sektörel dağılımına bakıldığında % 27 oranıyla gıda- içki sanayi ve % 17 oranıyla
inşaat malzemeleri firmalarının, bu 142 firma arasında öne çıktığı görülmektedir. Bu iki sektörün
ardından sırasıyla % 11 ile mermer işleme ve % 10 ile ağaç işleme-mobilya ile tekstil-çırçır
sanayi gelmektedir. Bölgede faaliyette bulunan işletmelerin bir kısmı devamlı olarak üretim
yapmamakta veya kapasitelerinin altında çalışmaktadır.
Diyarbakır organize sanayi bölgesinin altyapısının iyileştirilmesi amacıyla; çevre duvarı
yapımına başlanmış, elektrik dağıtım hizmetleri özel bir firmaya ihale edilmiş, demiryolu
bağlantısı için TCDD tarafından kamulaştırma işlemleri başlatılmıştır. Ayrıca elektrik
altyapısının ve OSB iç yollarının iyileştirilmesi için Karacadağ Kalkınma Ajansından proje
desteği alınmıştır.
3.2.2.3.7 Diyarbakır 1. OSB İlave Alan
Diyarbakır 1. OSB'de yer tahsisi sorunlarının çözümü için Eğil ilçesinde 190 hektar bir
arazinin OSB’ye katılması konusunda işlemler başlatılmıştır. Bakanlığın kredi desteği ile
Diyarbakır OSB sorumluluğu altında yapılan Arıtma + 190 Ha. Tevsii alanı için 2013 yılı yatırım
programıyla 500.000 TL kredi tahsis edilmiştir. İlave alan için 2013-2017 yılları arasında
Güneydoğu Anadolu Projesi Eylem Planı Kapsamında toplamda 58.123.000 TL ödenek
ayrılmıştır.
3.2.2.3.8 Diyarbakır Tarıma Dayalı İhtisas Besi Organize Sanayi Bölgesi
Diyarbakır Tarıma Dayalı İhtisas Besi Organize Sanayi Bölgesi bu alanda Türkiye’deki ilk
örneklerinden olup kurulma çalışmalarına 2009 yılında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile Sanayi
ve Ticaret Bakanlığı arasında imzalanan protokol ile başlanmıştır. Eski Diyarbakır-Şanlıurfa
Karayolunun 25’inci kilometresinde toplam 187 hektar üzerinde kurulan OSB’nin 84,4 hektarlık
170
kısmı sanayi alanı olarak planlanmıştır. Bu alanda toplam 103 parsel mevcut olup, bu parsellerin
82 âdetinin besi ve 21 âdetinin de süt üretim işletmelerine tahsis işlemleri yapılmıştır. İnşaat
çalışmaları büyük oranda tamamlanan OSB'nin yakın zamanda faaliyete geçmesi
planlanmaktadır.
3.2.2.4 Küçük Sanayi Siteleri
Tablo 3-70- Diyarbakır ve Şanlıurfa İllerindeki KSS’ler, 2013
İstihdam
339
Doluluk
Oranı (%)
100
Diyarbakır-Merkez
99
100
198
2. Oto Tamircileri Diyarbakır-Merkez
298
100
1.192
3. Oto Tamircileri Diyarbakır-Merkez
520
94
1.782
KSS Adı
Yeri
İşyeri Sayısı
Merkez Oto
Diyarbakır-Merkez
Marangozlar
1.017
Bismil
Diyarbakır-Bismil
184
100
920
Ergani
Diyarbakır-Ergani
118
100
240
Silvan
Diyarbakır-Silvan
220
89
320
Toplam
Diyarbakır
1.778
Evren
Şanlıurfa-Merkez
1.510
76
4.672
Birecik
Şanlıurfa-Birecik
202
60
304
Siverek
Şanlıurfa-Siverek
100
100
410
Suruç
Şanlıurfa-Suruç
100
100
315
Toplam
Şanlıurfa
1.912
5.701
Genel Toplam
TRC2 Bölgesi
3.690
11.370
5.669
Kaynak: DBSTİM, 2013; ŞBSTİM 2013.
Diyarbakır ilinde 4’ü merkezde olmak üzere toplam 7 adet KSS, Şanlıurfa ilinde 1’i
merkezde olmak üzere toplam 4 adet KSS bulunmaktadır.
Diyarbakır il ve ilçelerinde bulunan KSS'ler yüksek doluluk oranında hizmet vermektedir.
İl merkezinde 3 adet Oto Tamircileri KSS ve 1 adet Marangozlar KSS bulunmaktadır. Mevcut
KSS'ler dışında, Diyarbakır ilinde 280 işyeri olarak planlanan Metal İşleri Küçük Sanayi Sitesi
inşa edilmiş ve faaliyete geçme aşamasına gelmiştir. Ayrıca, yeni bir oto tamircileri sitesi ile
diğer esnafların ihtiyaçlarını içerecek karma bir sitenin yapılması için arsa tahsis/satın alma
çalışmaları devam etmektedir. Benzer bir çalışma için Diyarbakır Mermerciler, Metalciler ve
Gıda İmalatçıları KSS Yapı Kooperatifi Karacadağ Kalkınma Ajansından proje desteği almıştır.
Diyarbakır Merkezde tekstil işletmeleri için bir sanayi sitesinin kurulması yönünde de girişimler
mevcuttur.
171
Diyarbakır İlçelerinden Silvan, Bismil ve Ergani'de birer KSS hizmet vermektedir. Bismil
ve Ergani ilçelerinde kapasite aşımından dolayı yeni KSS alanlarının oluşturulması için girişimler
bulunmaktadır.
Şanlıurfa İl Merkezinde Evren Sanayi sitesi kapasitesinin üstünde faaliyet göstermekte
ayrıca Birecik, Siverek ve Suruç ilçelerinde de birer KSS bulunmaktadır. Evren Sanayi Sitesinin
il merkezinden taşınması için yeni sanayi bölgesi kurulmuş ancak taşınma konusunda problemler
yaşanmıştır. Aynı şekilde Birecik ilçesinde de yeni kurulan sanayi sitesi ilçe merkezi dışında
bulunduğundan merkezi yerlerde faaliyet gösteren işletmeler KSS'ye taşınmamaktadır. Birecik
KSS doluluk oranı bundan dolayı kapasitesinin altında görünmektedir. Suruç ve Siverek'te yeni
sanayi sitelerinin kurulması için girişimler bulunmaktadır. Ayrıca Viranşehir ilçesinde 1997
yılında kooperatif kurulmuş olup, 250 işyeri olarak düşünülen site için 72 dekar alanın yer seçimi
yapılmıştır. Viranşehir KSS 2013 yılı yatırım programına alınmıştır.
3.2.2.5 Bölgede Öne Çıkan Sanayi Sektörleri
3.2.2.5.1 Bölgenin Sanayi Yoğunlaşma Endeksi (LQ) Analizi
Sanayi Yoğunlaşma Endeksi (LQ), bölge illerinde faaliyet gösteren sanayi alt sektörlerinde
işyeri ve istihdam göstergeleri ile Sosyal Güvenlik Kurumu istatistikleri kullanılarak elde
edilmiştir.
Sanayi İşyeri Yoğunlaşma Endeksine göre; Şanlıurfa ilinde gıda ürünleri imalatı 3,11,
içecek imalatı 1,25, kok kömürü ve petrol ürünleri imalatı 3,85, kimyasal ürünleri imalatı 1,67,
eczacılık ve eczacılığa ilişkin malların imalatı 1,17, metalik olmayan ürünler imalatı 1,55,
elektrikli teçhizat imalatı 1,34 endeks değerlerine sahip olup, bu sektörlerin ilde görece
yoğunlaştığı görülmektedir. Diyarbakır ilinde ise gıda ürünleri imalatı 1,92, kok kömürü ve petrol
ürünleri imalatı 3,9, eczacılık ve eczacılığa ilişkin malların imalatı 2,86, metalik olmayan ürünler
imalatı 1,37, motorlu kara taşıtı ve römork imalatı 1,53 ve makine ve ekipman kurulumu ve
onarımı 1.81 endeks değerleriyle ilde görece yoğunlaşmış sektörlerdir.
Şanlıurfa ili 1068 işyeri sayısı ile Türkiye’deki sanayi işyerleri içinde % 0,42’lik paya sahip
olup, 81 il içindeki sıralamada 37’uncu sıradadır. Diyarbakır ili ise 1316 firma ile % 0,51’lik
paya sahip olup 31’inci il konumundadır.
Sanayi İstihdamının Yoğunlaşma Endeksine göre; Şanlıurfa ilinde gıda ürünleri imalatı
1,92, tekstil ürünleri imalatı 1,18, ağaç, ağaç ürünleri ve mantar üretimi 1,38, kok kömürü ve
petrol ürünleri imalatı 1,07, kimyasal ürünleri imalatı 1,23, eczacılık ve eczacılığa ilişkin malların
imalatı 1,06, metalik olmayan ürünler imalatı 1,78 endeks değerleri ile yoğunlaşma
göstermektedir. Diyarbakır ilinde ise gıda ürünleri imalatı 1,43, içecek imalatı 1,18, ağaç, ağaç
ürünleri ve mantar ürünleri imalatı 1,38, metalik olmayan ürünler imalatı 2,17, makine ve
ekipman kurulumu ve onarımı 3,71 endeks değeri ile Türkiye referansına oranla yoğunlaşma
göstermektedir.
172
3.2.2.5.2 Bölgenin Sanayi Alt Sektörleri Bazında 3 Yıldız Analizi
Sanayi alt sektörleri içinde, bölgenin temel sektörleri olup kümelenme potansiyeli taşıyan
sektörlerin belirlenmesi için, Sosyal Güvenlik Kurumu istatistikleri kullanılarak 3 yıldız analizi
uygulanmıştır. Nace revize 2 sınıflamasına göre 2 basamaklı alt sektörler için yapılan analizde;
sektörlerin büyüklük, başatlık ve uzmanlaşma katsayılarının, belirlenen eşik değerleri aşması
durumunda 3 yıldız aldığı ve kümelenme potansiyeli taşıdığı kabul edilmektedir.
Analizde kullanılan eşik değerler literatürde kullanılan değerler göz önünde bulundurularak
bölge sanayi alt sektörlerinin göstergelerine uygun olarak belirlenmiştir. Buna göre eşik değerler;
büyüklük için ‰ 5, başatlık için % 3 uzmanlaşma için ise 1 olarak alınmıştır. Buna göre
Şanlıurfa’da 6 adet sanayi alt sektörü, her 3 katsayıda eşik değerin üstünde değer alarak 3 yıldız
almıştır. Şanlıurfa’da kümelenme potansiyeli taşıyan sektörler aşağıdaki tabloda görülmektedir.
Tablo 3-71- Şanlıurfa İli Sanayi Alt Sektörleri Üç Yıldız Analizi, 2011
Sektör Adı
SK
Diğer Madencilik ve Taş
Ocak.
Gıda Ürünleri İmalatı
8
10
Tekstil Ürünleri İmalatı
Metalik Olmayan Ürünler
İmalatı
Makine ve Ekipman İmalatı
Makine ve Ekipman
Kurulumu ve Onarımı
13
23
28
33
İşyeri
Sayısı
Çalışan
Sayısı
Büyüklük
Başatlık
Uzmanlaş
ma
40
509
0.009
0.043
2.46
508
2458
0.006
0.207
1.79
38
2177
0.006
0.184
1.53
80
1249
0.006
0.105
1.78
45
1772
0.01
0.149
2.88
77
901
0.006
0.076
1.56
Kaynak: SGK, 2011.
Yukarıdaki tabloda yer 8, 10, 13, 23, 28 ve 33 kodlu sanayi sektörleri 3 yıldız alarak,
kümelenme potansiyeli taşıyan sektörler olarak öne çıkmaktadır. Aşağıdaki tabloda
Diyarbakır’da sanayi alt sektörlerinde bulunan 4 sektör 3 yıldız almıştır.
Tablo 3-72- Diyarbakır İli Sanayi Alt Sektörleri Üç Yıldız Analizi, 2011
Sektör
Kodu
8
10
13
23
Sektör Adı
Diğer Madencilik ve Taş
Ocakçılığı
Gıda Ürünleri İmalatı
Metalik Olmayan Ürünler
İmalatı
Makine ve Ekipman
Kurulumu ve Onarımı
İşyeri
Sayısı
Çalışan
Sayısı
91
1,386
0.024
0.085
4.88
386
2,700
0.007
0.166
1.43
87
2,087
0.011
0.128
2.17
182
2,932
0.018
0.180
3.71
Kaynak: SGK, 2011.
173
Büyüklük Başatlık Uzmanlaşma
Diyarbakır’da ayrıca 06 kodlu ham petrol ve doğalgaz çıkarımı, 09 kodlu madenciliği
destekleyici hizmet, 11 kodlu içecek imalatı, 12 kodlu tütün ürünleri imalatı ile 16 kodlu ağaç ve
ağaç ürünleri ve mantar üretimi sektörleri 2 yıldız almıştır.
3.2.3 Hizmetler
3.2.3.1 Turizm
Turizm, dünya genelinde 20’nci yüzyılın son yarısında en hızlı büyümenin görüldüğü
yükselen sektörlerden biridir. Başta sadece belli bölgelerde gelişen ve sınırlı sayıda ülkeye gelir
getiren turizmde, hızlı bir gelişim yaşanarak yeni destinasyonlar oluşmuş, gelişmekte olan ülkeler
de turizm gelirlerinden pay almaya başlamıştır.
3.2.3.1.1 Dünyada Turizm
2007-2011 yılları arasındaki Dünya’da turizm sektörüne baktığımızda;
 2008 yılında dünyada uluslararası turist gelişlerinin, 2007 yılına göre % 2 artarak 922
milyon olduğu, turizm gelirlerinin % 1,7 büyüme göstererek 944 milyar dolara ulaştığı,
 2009 yılında dünyada uluslararası turist gelişlerinin, ekonomik krizin etkisiyle, 2008
yılına göre % 4,3 gerileyerek 880 milyona düştüğü, turizm gelirlerinin de % 9,6 azalma
göstererek 852 milyar dolara ulaştığı,
 2010 yılında dünyada uluslararası turist gelişlerinin 2009 yılına göre % 6,4 oranında
büyüyerek 940 milyon dolara, turizm gelirlerinin ise 919 milyar dolara ulaştığı,
 2011 yılında ise uluslararası turist gelişleri % 4,6 oranında büyüyerek 983 milyon,
turizm gelirleri ise % 3,9 artış göstererek 1.030 milyar dolara ulaştığı görülmektedir.
Aşağıdaki grafikte, dünyada turist gelişlerinde ülkelerin pazar payları verilmektedir.
Grafik 3-38: Dünya Uluslararası Turist Gelişlerinde Pazar Payları, 2011
Orta Doğu; Afrika; 5.1%
5.6%
Amerika;
15.9%
Avrupa;
51.3%
Asya ve
Pasific;
22.1%
174
Kaynak: UNWTO, 2011.
2011 yılında turist girişleri; 2010 yılı ile karşılaştırıldığında Avrupa’da % 6,2, Asya ve
Pasifik’te % 6,1, Amerika’da % 3,9, Afrika’da % 0,9 oranlarıyla artış, Orta Doğu’da % -8,0
oranında düşüş gözlenmiştir. Turizm gelirleri ise; Avrupa’da % 5,2, Asya ve Pasifik’te % 4,4,
Amerika’da % 5,7, Afrika'da % 2,2 oranlarında artış, Orta Doğu’da % -14,4 oranında düşüş
göstermiştir. Grafiğe göre, turist gelişlerinin yarısından fazlası 504 milyon turist ile Avrupa’ya
olmaktadır. Avrupa’yı; Asya ve Pasifik (217 milyon), Amerika Kıtası (157 milyon), Orta Doğu
(55 milyon) ve Afrika (50 milyon) izlemektedir.
3.2.3.1.2 Türkiye’de Turizm
Türkiye’nin 2007-2011 yılları arasındaki turizm işletme ve belediye belgeli tesislerdeki
geliş sayısı, geceleme sayısı, ortalama kalış süresi ve doluluk oranlarına baktığımızda; 2008
yılında 2007 yılına göre düşüş olduğu ancak sonraki yıllarda yükseliş yaşandığı görülmektedir.
2007 yılında Türkiye’ye gelen yabancı turist sayısı 19.596.923, yerli turist sayısı 24.178.439 iken
2011 yılında bu sayı yabancı turist için 26.110.532, yerli turist için ise 29.915.244’e çıkmıştır.
Paralel şekilde 2007 yılında yabancı turistlerin geceleme sayısı 23.311.840, yerli turistlerin
geceleme sayısı 41.775.470 iken 2011 yılında yabancı turistlerin geceleme sayısı 101.551.112,
yerli turistlerin geceleme sayısı ise 54.683.603 olarak gerçekleşmiştir. Özellikle yabancı turist
geceleme sayısında yıllar içerisinde ciddi artış olmuştur. Yıllar itibariyle yerli turistlerin ortalama
kalış sürelerinde pek bir değişiklik yokken, yabancı turistlerin ortalama kalış sürelerinde 2008 ve
2009 yıllarında yükseliş, sonrasında tekrar düşüş olduğu görülmektedir.
Tablo 3-73- Türkiye Turizm İşletme ve Belediye Belgeli Tesislere Geliş Sayısı, Geceleme
Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, 2007-2011
2007
2008
2009
2010
2011
Yabancı
19.596.923
17.762.828
19.304.422
25.250.065
26.110.532
Yerli
24.178.439
22.755.200
25.760.739
28.003.792
29.915.244
Toplam
43.775.362
40.518.028
45.065.161
53.253.857
56.025.776
Yabancı
Geceleme
Yerli
Sayısı
Toplam
23.311.840
73.590.885
79.670.940
100.139.752
101.551.112
41.775.470
40.326.871
44.718.277
49.047.190
54.683.603
42.839.151
113.917.756
12.4389.217
149.186.942
156.234.715
Yabancı
3,75
4.15
4.1
3.8
3.7
Yerli
1.7
1.75
1.75
1.75
1.8
Toplam
2.55
2.7
2.65
2.75
2.7
A (%)
51.12
51.51
48.90
49.17
51.46
B (%)
46.13
28.89
32.78
32.74
33.91
Geliş
Sayısı
Ortalama
Kalış
Süresi
Doluluk
Oranı
Kaynak: KTB, 2011.
2011 yılında dünyanın en çok turizm gelirine sahip ilk 10 ülkesi sıralamasında önceki
senelere göre çok fazla bir değişiklik olmamıştır, gelen yabancı turist sayısında Türkiye 6’ncı
175
sıraya yükselerek Almanya ve İngiltere’yi geride bırakmıştır. Ancak turizm gelirleri açısından
Türkiye 12’inci sıradadır. Kültür ve Turizm Bakanlığı 2012 yılı verilerine göre Türkiye’ye gelen
yabancı ziyaretçi sayısı, bir önceki yıla göre % 1.04 artış göstererek 31.782.832 sayısına
ulaşmıştır. Aynı dönemde Türkiye’de de turizm gelirleri bir önceki seneye göre % 4,40 artarak
29,351 milyar dolara yükselmiştir. 2012 yılında ülkemize en çok ziyaretçi gönderen ülkeler
sıralamasında Almanya % 15.82 (5.028.745) ile birinci, Rusya Fed. % 11.33 (3.599.925) ile
ikinci, İngiltere % 7.73 (2.456.519) ile üçüncü sıradadır.
Tablo 3-74- Ülkelere Gelen Yabancı Turist Sayıları, 2011
Yabancı Turist Gelişleri
İlk 10 Ülke
Turizm Geliri
İlk 10 Ülke
Milyon
Milyon
1
Fransa
79.5
1
A.B.D
116.3
2
A.B.D
62.3
2
İspanya
59.9
3
Çin
57.6
3
Fransa
53.8
4
İspanya
56.7
4
Çin
48.5
5
İtalya
46.1
5
İtalya
43.0
6
Türkiye
29,3
6
Almanya
38.8
7
İngiltere
29.2
7
İngiltere
35.9
8
Almanya
28.4
8
Avustralya
31.4
9
Malezya
24.7
9
Makao (Çin)
10
Meksika
23.4
10
Hong Kong (Çin)
27.7
Kaynak: UNWTO, 2011.
3.2.3.1.3 TRC2 Bölgesi Turizm Göstergeleri ve Altyapı Durumu
3.2.3.1.3.1 Geliş, Geceleme, Ortalama Kalış ve Doluluk İstatistikleri
2007–2011 yılları arasında TRC2 ve Şanlıurfa-Diyarbakır özelinde turizm işletme ve
belediye belgeli tesislerdeki geliş sayısı, geceleme sayısı, ortalama kalış süresi ve doluluk
oranlarına baktığımızda; TRC2 Bölgesine gelen yabancı turist sayısı 2007 yılında 27.021 iken
2011 yılında 55.748 yükselmiş, yerli turist sayısı 677.198’den 628.055’e inmiş, toplam turist
sayısı 704.219’dan 683.803’e düşmüştür. TRC2 Bölgesine gelen yabancı turist sayısının,
Türkiye’ye gelen yabancı turist sayısına oranı 2007 yılında % 0.14 iken 2011 yılında % 0.21’e
yükselmiştir. Yerli turist oranına bakıldığında ise; 2007 yılında %. 2.80 olan oran 2011 yılında %
2.09’a düşmüştür. Bölge, yabancı turist sayısında oransal olarak artış yakalamakla birlikte yerli
turist oranında azalma yaşamıştır. Bölgenin geceleme sayısı 2007 yılında 1.074.196 iken 2011
yılında 970.171’e gerilemiş, Türkiye’deki geceleme sayısına oranı da % 2.51’den % 0.62’ye
düşmüştür. Ortalama kalış süreleri 2007 yılında 1,2 2011 yılında 1.45 olarak gerçekleşerek
Türkiye ortalamasının (2,55 ve 2,7) oldukça gerisinde kalmıştır. Bölge için işletmelerin doluluk
oranlarına baktığımızda; 2007 yılında turizm işletme belgeli tesisler için oran % 27.17 iken, 2011
yılında % 38.52’e yükselmiş ancak Türkiye ortalamasının (%51.46) altında kalmış, belediye
176
belgeli tesisler için ise oran % 39.97’den % 37,5'e düşmüş fakat yine de bu oran Türkiye
ortalamasının (% 33.91) üzerinde gerçekleşmiştir.
Tablo 3-75- Diyarbakır ve Şanlıurfa Turizm İşletme ve Belediye Belgeli Tesislere Geliş
Sayısı, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, 2007-2011
Şanlıurfa
Tesislere Geliş
Sayısı
2007
Diyarbakır
Yabancı
Yerli
Toplam
Yabancı
Yerli
Toplam
10.469
167.580
178.049
16.552
509.618
526.170
2008
9.878
168.529
178.407
25.153
534.723
559.876
2009
12.693
174.088
186.781
21.070
510.986
532.056
2010
18.481
201.915
220.396
28.360
363.816
392.176
2011
17.556
210.967
228.523
38.192
417.088
455.280
Geceleme Sayısı
Şanlıurfa
Diyarbakır
2007
16.017
473.149
489.166
29.392
555.638
585.030
2011
Ortalama Kalış
Süresi
2007
32.453
331.051
363.504
67.064
539.603
606.667
1.65
1.25
1.25
1.75
1.15
1.15
2011
1.85
1.6
1.6
1.75
1.3
1.3
Şanlıurfa
Doluluk Oranı
2007
2011
Diyarbakır
Şanlıurfa
Diyarbakır
A (%)
2.21
20.58
22.79
2.12
29.43
31.55
B (%)
2.32
33.83
36.15
1.76
42.01
43.78
A (%)
3.00
30.38
33.38
5.32
38.33
43.65
B (%)
2.60
26.69
29.29
4.47
41.23
45.70
Kaynak: KTB, 2011.
Tablo 3-76- TRC2 Bölgesi Turizm İşletme ve Belediye Belgeli Tesislere Geliş Sayısı,
Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, 2007-2011
TRC2 Bölgesi
Tesislere Geliş Sayısı
Yabancı
Yerli
Toplam
2007
27.021
677.198
704.219
2008
35.031
703.252
738.283
2009
33.763
685.074
718.837
2010
46.841
565.731
612.572
2011
55.748
628.055
683.803
Geceleme Sayısı
TRC2 Bölgesi
177
TRC2 Bölgesi
2007
45.409
1.028.787
1.074.196
2011
99.517
870.654
970.171
Ortalama Kalış Süresi
TRC2 Bölgesi
2007
1.7
1.2
1.2
2011
1.8
1.45
1.45
Doluluk Oranı
2007
2011
TRC2 Bölgesi
A (%)
2.17
25.01
27.17
B (%)
2.04
37.92
39.97
A (%)
4.16
34.36
38.52
B (%)
3.54
33.96
37.5
Kaynak: KTB, 2011.
Turizm işletme ve belediye belgeli tesislerdeki geliş sayısı, geceleme sayısı, ortalama
kalış süresi ve doluluk oranlarına il düzeyinde baktığımızda; Şanlıurfa iline gelen toplam turist
sayısında artış olmakla birlikte istenen seviyede olmadığı değerlendirilmektedir. Yabancı turist
sayısında 2008 ve 2011 yıllarında düşüş görülmesine rağmen, yerli turist sayısının yıllar itibariyle
artış göstermesi toplamda gelen turist sayısının yükselmesine neden olmuştur. Şanlıurfa’ya gelen
yabancı turist sayısının Türkiye’ye gelen yabancı turist sayısına oranı 2007 yılında % 0.05, 2011
yılında % 0.06’dır. Yerli turist oranına bakıldığında ise; 2007 yılında %. 0.69 olan oranın 2011
yılında da % 0.70 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Dolayısıyla hem yabancı hem de yerli turist
ziyaretçi sayılarında Türkiye ortalamasına göre oransal olarak önemli bir farklılık yaşanmadığı
görülmektedir. Turizm alanında önemli potansiyeli bulunan ve turizm altyapısının iyileştirilmesi
konusunda önemli yatırımlar yapılan bölgede henüz istenilen düzeyde ziyaretçi artışının
yakalanamadığı görülmektedir.
Şanlıurfa’nın geceleme sayısı 2007 yılında 489.166 iken 2011 yılında 363.504’e düşmüş,
aynı yıllar için Şanlıurfa’nın geceleme sayısının Türkiye’deki geceleme sayısına oranı da %
1.14’ten % 0.23’e gerilemiştir. Ortalama kalış süreleri 2007 yılında 1.25, 2011 yılında 1.6 olarak
gerçekleşerek Türkiye ortalamasının (2,55 ve 2,7) oldukça gerisinde kalmıştır. Şanlıurfa için
işletmelerin doluluk oranlarına baktığımızda; 2007 yılında turizm işletme belgeli tesisler için oran
% 22.79 iken, 2011 yılında % 33.38’e yükselmiş; belediye belgeli tesisler için ise oran %
36.15’ten % 29.29’a gerilemiştir. Aynı yıllar için Türkiye’deki doluluk oranlarına baktığımızda;
turizm işletme belgeli tesisler için % 51.12 ve % 51.46, belediye belgeli tesisler için % 46.13 ve
% 33.91 olarak gerçekleştiği görülmüştür. Her iki tesis türünde de Şanlıurfa’nın doluluk oranları,
Türkiye ortalamasının altındadır.
Grafik 3-39: TRC2 Bölgesi Yıllara Göre Yerli ve Yabancı Ziyaretçi Sayıları, 2007-2011
178
800
700
600
500
400
300
200
100
0
Yabancı Yerli
Toplam Yabancı Yerli
ŞANLIURFA
2007
Toplam Yabancı Yerli
DİYARBAKIR
2008
2009
2010
Toplam
TRC2 BÖLGESİ
2011
Kaynak: KTB, 2011.
Diyarbakır iline gelen yabancı turist sayısı 2007 yılında 16.552 iken 2011 yılında 38.192’e
yükselmiş, yerli turist sayısı ise 509.618’den 417.088’e inmiş, toplam turist sayısı ise
526.170’den 455.000’ine düşmüştür. Diyarbakır’a gelen yabancı turist sayısının Türkiye’ye gelen
yabancı turist sayısına oranı 2007 yılında % 0.08 iken 2011 yılında % 0.14’e yükselmiştir.
Diyarbakır'daki yerli turist oranına bakıldığında ise; 2007 yılında %. 2.10 olan oran 2011 yılında
% 1.39’a düşmüştür. Diyarbakır, yabancı turist sayısında oransal olarak artış yakalamakla
birlikte, ilde yerli turist oranında azalma yaşamıştır. Diyarbakır’ın geceleme sayısı 2007 yılında
585.030 iken 2011 yılında 606.667’e yükselmiş ancak Türkiye’deki geceleme sayısına oranı %
1.37’den % 0.38’e gerilemiştir. İlde ortalama kalış süreleri 2007 yılında 1.15, 2011 yılında 1.3
olarak gerçekleşerek Türkiye ortalamasının (2,55 ve 2,7) oldukça gerisinde kalmıştır. Diyarbakır
için işletmelerin doluluk oranlarına baktığımızda; 2007 yılında turizm işletme belgeli tesisler için
oran % 31.55 iken, 2011 yılında % 43.65’e yükselmiş ancak Türkiye ortalamasının (% 51.46)
altında kalmış, belediye belgeli tesisler için ise oran % 43.78’den % 45.70’e yükselerek Türkiye
ortalamasının (% 33.91) üzerinde gerçekleşmiştir.
Diyarbakır ve Şanlıurfa’nın turizm işletme ve belediye belgeli tesislere geliş sayısı, geceleme
sayısı, ortalama kalış süresi ve doluluk oranları, turizm ile ön plana çıkan diğer TRC illeri ve
Hatay ile karşılaştırıldığında; tesise geliş sayısında Diyarbakır, diğer TRC illeri olan Adıyaman,
Gaziantep, Mardin ile Hatay ilinden daha iyi durumdadır. Geceleme sayısına baktığımızda ise;
Diyarbakır’ın 2007 yılındaki geceleme sayısı, diğer illere göre daha yüksek iken 2011 yılında
Hatay ve Gaziantep’in gerisine düşmüştür. 2011 yılında Diyarbakır’da ortalama kalış süresi
Hatay, Gaziantep ve Mardin’in gerisinde, Adıyaman’ın ise ilerisindedir. Doluluk oranı da diğer tüm
illere göre Diyarbakır’da daha yüksektir.
179
Şanlıurfa verilerini incelediğimizde; tesise geliş ve geceleme sayısı bakımından Adıyaman ve
Mardin’den iyi konumda bulunan Şanlıurfa, Gaziantep ve Hatay’ın gerisinde kalmaktadır. Ortalama kalış
süresi Mardin ile aynı iken Adıyaman ve Diyarbakır’dan yüksek, Hatay ile Gaziantep’ten düşüktür.
Doluluk oranı Hatay, Adıyaman ve Gaziantep’ten daha fazla, Mardin ve Diyarbakır’dan daha azdır.
Tablo 3-77- Hatay, Adıyaman, Gaziantep, Mardin, Diyarbakır, Şanlıurfa Tesise Geliş,
Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, 2007-2011
Yıl
Tesise Geliş
Geceleme
Sayısı
2007
214.848
379.29
Ortalama
Kalış
Süresi
1.8
2011
358.429
660.137
1.8
30.03
2007
112.558
115.641
1
29.22
2011
73.028
93.004
1.25
19.91
2007
351.769
535.792
1.6
27.21
2011
449.672
681.530
1.6
30.76
2007
132.432
157.054
1.25
30.68
2011
128.386
203.046
1.6
34.29
2007
526.170
585.030
1.15
37.67
2011
455.280
606.667
1.3
44.68
2007
178.049
489.166
1.25
29.47
2011
228.523
363.504
1.6
31.34
İl
Hatay
Adıyaman
Gaziantep
Mardin
Diyarbakır
Şanlıurfa
Doluluk
Oranı (%)
27.17
Kaynak: KTB, 2011.
Grafik 3-40: TRC2 ve Komşu İlleri Tesise Geliş ve Geceleme Sayısı İstatistikleri, 2007-2011
Hatay
Adıyaman
Gaziantep
2007
Kaynak: KTB, 2011.
180
Mardin
2011
Diyarbakır
Geceleme
Tesise Geliş
Geceleme
Tesise Geliş
Geceleme
Tesise Geliş
Geceleme
Tesise Geliş
Geceleme
Tesise Geliş
Geceleme
Tesise Geliş
700
600
500
400
300
200
100
0
Şanlıurfa
2011 yılı için Bölgeye gelen yabancı turistlerin milliyetine göre dağılımına baktığımızda;
ilk 10 ülkenin yer aldığı tabloda Şanlıurfa’ya en çok İran, Suriye, Almanya’dan turist geldiği
görülmektedir. Diyarbakır’a en çok turistin geldiği ilk 3 ülke ise, Diğer Batı Asya ülkeleri ile
Almanya ve Azerbeycan’dır.
Tablo 3-78- TRC2 Bölgesi İlleri-Gelen Yabancı Turist Sayısında İlk 10 Ülke, 2009-2011
Şanlıurfa
Ülkeler
İran
Ülkeler
2009
138.948
2011
İran
85669
Suriye
8.051
Suriye
9294
Almanya
4.969
Almanya
7447
Fransa
2220
Diğer Batı Asya Ülkeleri
6916
İngiltere
1636
Rusya
2430
İtalya
1318
İtalya
1608
İspanya
1159
ABD
1586
ABD
1082
Azerbaycan
1484
Hollanda
718
Güney Doğu Asya Ülkeleri
1331
Azerbaycan
456
Fransa
1243
Diyarbakır
Ülkeler
Ülkeler
2009
2011
Suriye
16.809
Diğer Batı Asya Ülkeleri
8.674
İran
6.799
Almanya
5.645
Almanya
6.494
Azerbaycan
3.860
İngiltere
2.237
Gürcistan
1.991
Fransa
811
Suriye
1.814
Hollanda
804
İran
1.765
ABD
676
Hollanda
1.242
Batı Asya Ülkeleri
615
İngiltere
1.020
BDT
604
İsveç
959
İsveç
488
İtalya
889
Kaynak: TÜİK, 2011c.
3.2.3.1.3.2 Turizm Tesisleri
Bölgede turizm tesisi varlığı; turizm işletme belgeli ve belediye işletme belgeli olarak, 112
tesis, 3.719 oda ve 7.601 yatak kapasitesinden oluşmaktadır.
181
Tablo 3-79- TRC2 Bölgesi Turizm İşletme ve Belediye İşletme Belgeli Tesisler, 2012
Şanlıurfa
Turizm İşletme
Belediye İşletme
Toplam
Belgeli
Belgeli
Tesis Oda Yatak Tesis Oda Yatak Tesis Oda
Yatak
Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı
12
859 1.717
37
839 1.974
49
1.698
3.691
Diyarbakır
17
TRC2
29
998
1.879
46
1.023 2.031
63
2.021
3.910
1.857 3.596
83
1.862 4.005
112
3.719
7.601
Kaynak: ŞİKTM, 2012; DİKTM, 2012.
Şanlıurfa 49 tesis, 1.698 oda ve 3.691 yatak kapasitesine sahiptir. İl genelindeki turizm
işletme belgeli konaklama tesisi sayısı 12’dir. Bu tesislerin 10 tanesi merkezde, 2 tanesi ise
ilçelerde bulunmaktadır. Belediye işletme belgeli 37 tesisin; 24’ü şehir merkezinde, 13’ü
ilçelerde bulunmaktadır. Belediye belgeli ve şehir merkezindeki tesislerin oda sayısı 589, yatak
kapasitesi 1.440’tır. İlçelerdeki tesislerin ise 250 oda ve 534 yatak kapasitesi bulunmaktadır.
Diyarbakır’da ise 17 adet turizm işletme belgeli konaklama tesisi ve 46 adet belediye
işletme belgeli konaklama tesisi bulunmaktadır. İlde bulunan 17 adet turizm işletme belgeli
konaklama tesisinin, 1 adedi özel belgeli, 1 adedi beş yıldızlı, 4 adedi dört yıldızlı, 4 adedi üç
yıldızlı ve 7 adedi iki yıldızlıdır. Bu tesisler genelde il merkezinde bulunup ilçe olarak sadece
Çermik’te, belediye işletme belgeli, toplam 389 oda ve 842 yatak kapasitesine sahip, 20
konaklama tesisi mevcuttur.
Bölgede bulunan turizm yatırımı belgeli tesis sayısı; 7 adedi Şanlıurfa'da, 7 adedi de
Diyarbakır'da olmak üzere toplam 14 adettir. Yatırımda bulunan tesislerin tamamlanıp faaliyete
geçmesi ile birlikte Şanlıurfa'da yatak kapasitesi 1.820 adet, Diyarbakır'da yatak kapasitesi ise
1.544 adet artış gösterecektir.
Bölge genelindeki seyahat acentesi sayısı 84’dür. Şanlıurfa il genelinde faaliyet gösteren 31
adet seyahat acentesinin 30 tanesi A grubu, 1 tanesi B grubudur. Şanlıurfa'da İl Kültür ve Turizm
Müdürlüğüne bağlı ve 28'i aktif durumda olan 54 profesyonel turist rehberi bulunmaktadır.
Diyarbakır’da faaliyet gösteren 53 seyahat acentesinin 48’i A grubu, 5’i de B grubudur.
Bölgede konaklama tesisleri içerisinde diğer konaklama türlerinden olan pansiyon, tatil
köyü, kamping, termal otel tesislerinin eksikliği görülmektedir. Ayrıca tarihi dokunun yoğun
olduğu yerlerde ev pansiyonculuğu veya butik otel işletmeciliğinin değerlendirilmesi, turizm
tesisi altyapısının gelişmesi açısından önem arz etmektedir.
3.2.3.1.3.3 Bölgedeki Turizm Türleri
Türkiye Turizm Stratejisi (2023) belgesinde Diyarbakır ve Şanlıurfa GAP Kültür ve Turizm
Gelişim Bölgesi ile İnanç Turizmi Koridorunda yer almaktadır. Şanlıurfa aynı zamanda kültür
turizminin canlandırılması ile marka kültür kentler arasında yer alacak illerden biri olarak
tanımlanmıştır. Bölgede öne çıkan kültür ve inanç turizminin yanı sıra kış turizmi, su sporları,
182
sağlık turizmi ve termal turizm, gurme turizmi, ekoturizm, fuar ve kongre turizmi potansiyeli
bulunmaktadır.
3.2.3.1.3.3.1 Kültür Turizmi
Kültür turizmi, uluslararası turizm pazarında yükselen alanlardan biridir. Bunun en önemli
nedenleri arasında, deniz turizmi pazarına yönelik kitle turizminin doyuma ulaşması, çevre ve
çevre dengesi konusunda yapılan tartışmalar, doğal güzellikler ve kaynaklardan yoksunluk ve
bireylerin tarihi değerler ve kültürel miras hakkında bilinçlenmeye başlamış olması gibi unsurlar
gelmektedir.
Medeniyetlerin filizlendiği Bereketli Hilal içinde, Yukarı Mezopotamya Bölgesi’nde yer
alan Diyarbakır ve Şanlıurfa kentleri binlerce yıllık kültürel birikimi günümüze taşımışlardır. Bu
nedenle Bölge, kültür turizmi için önemli potansiyele sahiptir. Tespit edilen taşınmaz kültür
varlıkları kapsamındaki eser sayısı ile Türkiye’nin ilk dört şehri arasında gösterilen Şanlıurfa, il
genelinde yapılan 35 arkeolojik kazı sayısı ile Türkiye’de en çok arkeolojik kazı yapılan il olarak
“Müze Şehir” adıyla anılmaktadır.
Şanlıurfa; şehir surları, Urfa Kalesi, Haleplibahçe Mozaikleri, Göbeklitepe, Osmanlı
döneminden kalma 11 hanı, tarihi değere sahip 36 cami ve mescidi, 5 medresesi, 21 tarihi pazarı
ve 4 çarşısı, 8 adet hamamı, 12 çeşmesi, 4 kervansarayı, çok sayıdaki köşk ve konakları ile kültür
turizminin önemli mekânlarından biridir.
Diyarbakır; neolitik dönemin ve Anadolu’nun ilk yerleşmelerinden olan Çayönü
yerleşmesi, İçkale, inşa tarihi bilinmeyen ve günümüze en iyi şekilde ulaşmış sağlam Surları,
Paleolitik ve Mezolitik dönem izlerini taşıyan mağaralar (Hasuni Mağaraları, Hilar Mağaraları,
Bırkleyn Mağaraları), farklı dönemlere ait çok sayıda anıtsal yapı ve sivil mimarlık örnekleri ve
büyük ölçüde bozulmadan günümüze kadar ulaşmış tarihi kent dokusu ile kültür turizmi için
yüksek potansiyele sahiptir.
3.2.3.1.3.3.2 İnanç Turizmi
Peygamberler şehri olarak anılan Şanlıurfa ve sahabeler şehri olarak bilinen Diyarbakır
illeri ile Bölge, inanç turizminin önemli merkezlerinden biridir. Bölge; geçmişten günümüze ilkel
dinlerden, çok tanrılı dinlere ve semavi dinlere uzanan bir yelpazede pek çok inanç için önemli
yere sahiptir.
Şanlıurfa şehir merkezine 15 km. uzaklıkta bulunan Göbeklitepe’de yapılan arkeolojik
kazılarda, günümüzden 11.000 yıl öncesine ait dünyanın en eski tapınak kalıntılarının bulunmuş
olması; Harran ve Soğmatar'da Asur, Babil dönemlerinde ay, güneş ve gezegenlerin kutsal
sayıldığı Pagan dini tapınakları, İbrahim Peygamber'in doğduğu, Yakub, Eyyub, Elyesa, Şu’ayb
ve Musa peygamberlerin yaşadığı şehir olduğuna inanılmış olması, Urfa'ya "İnançlar Diyarı" ve
"Peygamberler Şehri" denilmesine sebep olmuştur. Müslümanlar için Şanlıurfa, Hz. İbrahim’in
ve Hz Eyüp’ün makamının olduğu, Hz. İlyas ve Hz. Yakup gibi peygamberlerin yaşadığı kutsal
şehirdir.
183
Diyarbakır'da inanç turizmi açısından önemli bir merkezdir. Sahabe kabirleri, Anadolu’nun
ilk camisi olan, İslam dünyasının beşinci Harem-i Şerif’i (Kutsal Mabet) olan Ulu Camii (Camii
Kebir), Keldani mezhebine ait Keldani Kilisesi, Hıristiyanlıktan önce Şemsi mabedi olan ve
kutsal kitapların dili olan Süryanice ibadet edilen Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi, Eğil
ilçesinde bulunan Peygamber Kabirleri yoğun olarak ziyaretçi çeken önemli dini
merkezlerdendir.
3.2.3.1.3.3.3 Kış Turizmi
Siverek sınırları içersinde yer alan Karacadağ Kayak Merkezi, Şanlıurfa’nın ve Bölgenin
kayak yapılan ve kış turizmine yönelik hizmet veren tek tesisidir. Şanlıurfa ve Diyarbakır
merkezlerine yakın konumu nedeniyle her iki ilden de ziyaretçi çekmektedir.
3.2.3.1.3.3.4 Su Sporları
Bölgenin su sporları için uygun alanları Şanlıurfa’nın batı ve kuzeybatısında Karkamış,
Birecik ve Atatürk Baraj Gölleri’dir. Atatürk Barajı ile oluşan göl, ülkenin 3. büyük gölüdür.
Atatürk Baraj Gölü’nde yılda bir kere Su Sporları Şenliği düzenlenmektedir. Bozova ve Halfeti
ilçelerinde su sporları yapmak için uygun alanlar bulunmaktadır. Ayrıca Diyarbakır'ın Eğil
ilçesinde de su sporlarının geliştirilmesi için çalışmalar devam etmektedir.
3.2.3.1.3.3.5 Sağlık Turizmi ve Termal Turizm
Gelişmiş sağlık hizmetlerine sahip Diyarbakır ili, Dicle Üniversitesi Araştırma Hastanesi,
Diyarbakır Bölge Eğitim ve Araştırma Hastanesi ve çok sayıda özel sağlık kuruluşları ile bölgesel
sağlık merkezi konumundadır ve çevre illere hizmet vermektedir.
Kültür ve Turizm Bakanlığınca termal turizm merkezi olarak ilan edilen Çermik ilçesi
Kaplıca bölgesinde 73 ha. alanda sıcak su rezervi tespit edilmiştir. Yapılan araştırmalarda, üst
solunum yolu enfeksiyonlarında, romatizmal hastalıklarda ve kadın hastalıklarında olumlu etkisi
olduğu tespit edilmiştir. Şanlıurfa'nın 40 km. güneydoğusunda bulunan Karaali köyündeki sıcak
su kaplıcasında 90 ha. alanda sıcak su rezervi tespit edilmiştir. İl Özel İdaresi tarafından 1997
yılında açılan Kaplıca Otel Tesisleri ve Kapalı Havuz Tesisleri 34 odalı 68 yataklıdır ve 150.000
m3 /saat sıcak su kapasitelidir. Ayrıca 2000 yılında açılmış olan 54 daireli bir apart otel tesisi
bulunmaktadır. 49–55 derecedeki sıcak suyun, sinir sistemi, eklem, cilt, dolaşım ve benzeri
hastalıklar için şifa özelliği taşıdığı tespit edilmiştir.
Çermik Kaplıcaları ve Karaali Kaplıcaları bölgeden ve çevre illerden yılın her döneminde
çok sayıda ziyaretçi çekmektedir. Fakat kaplıcaların altyapıları ve çevre kalitesi yetersiz
durumdadır. Kaplıca merkezlerinde altyapının iyileştirilmesi, tesislerin modernizasyonu, mevcut
kapasitenin kullanılmasına yönelik olarak yeni tesislerin kurulması, çevre kalitesi ve hizmet
kalitesinin arttırılması gerekmektedir.
3.2.3.1.3.3.6 Gurme Turizmi
Yemek kültürü açısından oldukça zengin olan Şanlıurfa, markalaşmış yöresel yemeklere
sahiptir ve bu özellik Şanlıurfa kenti için bir kimlik öğesi durumundadır. Bu özelliklerinden
184
dolayı Şanlıurfa, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın Turizm Eylem Planı’nda (2013) “Güneydoğu
Anadolu Gurme Aksı”nda yer alan iller arasındadır.
Diyarbakır mutfak kültürü de yağlı, baharatlı ve etli yemekleri ile burmalı kadayıf gibi
yöresel tatlılarıyla ön plandadır. Diyarbakır karpuzu, iriliği nedeniyle şehrin sembolü olmuştur.
3.2.3.1.3.3.7 Ekoturizm
Şanlıurfa merkez ilçede yer alan Tek Tek Dağları Milli Parkı, Kızılkuyu Yaban Hayatı
Geliştirme Sahası, Ceylanpınar ilçesindeki Ceylan Üretme Çiftliği, Birecik Kelaynak Üretme
Çiftliği, kuş gözlemciliği yapılabilecek sulak alanlar gibi ekolojik öneme sahip alanlar, Halfeti
geleneksel kent dokusu, Harran’da kovan evler olarak da adlandırılan Kümbet evleri ile
Diyarbakır ilinde bulunan Hassuni Mağaraları, Brıkleyn Mağaraları, Eğil ilçesi gibi doğal ve
tarihi özelliklere sahip alanlar bölgede ekoturizm potansiyelini öne çıkarmaktadır. Pirinç ve
buğday tarımının dünyada ilk kez yapıldığı ve bu ürünlerin gen merkezi olan Karacadağ etekleri
bazalt taşların temizlenmesi durumunda kimyevi gübre ve zirai ilaç kullanılmamış toprağıyla
organik tarım ve Agro-turizm için uygun alanlar oluşturacaktır. Karacadağ yayla turizmi ve
ekoturizm olanakları değerlendirilecek alanlardandır.
3.2.3.1.3.3.8 Fuar ve Kongre Turizmi
Diyarbakır ili, TRC2 Bölgesin içinde fuar ve kongre turizmi açısından ön plana
çıkmaktadır. Türkiye’deki beş fuar merkezinden biri olarak gösterilen Diyarbakır ilinde
düzenlenen fuarlara Suriye ve Irak gibi komşu ülkelerden ve Türkiye’nin birçok yerinden çok
sayıda katılımcı ve ziyaretçi gelmektedir. Kültür ve Turizm Bakanlığınca hizmete açılan Cahit
Sıtkı Tarancı Kültür ve Kongre Merkezi, Büyükşehir Belediyesi Sümerpark Kongre Merkezi ve
Dicle Üniversitesi Kongre Merkezi ile Diyarbakır kongre turizmi için önemli altyapıya sahiptir.
Şanlıurfa’da fuar alanı ve kongre merkezi bulunmamaktadır.
3.2.3.2 İnşaat
İnşaat sektörü, yatırımlarla doğrudan ilgili olması nedeniyle ekonominin genel durumundan
kolayca etkilenebilen bir sektördür. İnşaat sektörü, doğrudan ya da dolaylı olarak birçok alt
sektöre girdi-çıktı sağladığı için ekonomide lokomotif etkisi yaratarak geniş bir etki alanı
oluşturmaktadır. Fabrika, atölye, imalathane, mağaza, dükkan gibi işyerlerinin faaliyet olarak
ekonomiye kazandırılması, ihtiyaç duyulan mekanların yapımı ile mümkündür. İnşaat sektörünün
üretimi, genel ekonomik yapıdaki değişim hakkında da önemli bilgiler vermektedir. Ülkemizde,
inşaat sektörünün en önemli faaliyeti olan konut üretimi; şehirleşme, halkın barınması, istihdam
gibi sosyal konuları da kapsadığından, sektörün gelişimi sosyo–ekonomik yapının da gelişiminin
göstergelerinden birini oluşturmaktadır.
TRC2 Bölgesinde inşaat sektörünün büyüklüğü ve niteliğini görmek için TÜİK İş
istatistikleri altındaki yapı izin istatistikleri incelenmiştir. "Yapı ruhsatı" ve "Yapı kullanım izin
belgesi" olarak iki başlıkta incelenen veriler 2002-2012 yıllarını kapsamaktadır. Kullanım
amaçlarına göre "İkamet amaçlı" ve "İkamet amaçlı olmayan" şeklinde ayrılan istatistikler
185
TRC2 Bölgesi iller ve ilçeler düzeyinde inşaat sektöründeki gelişmeler hakkında karşılaştırma
yapma imkânı vermektedir.
Yapı Ruhsatı: Yapı Ruhsatı, 3194 Sayılı İmar Kanunu’nun 21. maddesi gereğince,
yapımına başlanacak yapılar için; belediye sınırları içinde belediyelerce; belediye sınırları dışında
İl Özel İdaresi; organize sanayi bölgelerinde organize sanayi bölge müdürlükleri; serbest
bölgelerde ise serbest bölge müdürlükleri tarafından verilmesi zorunlu bir belgedir.
TÜİK iş istatistiklerine göre TRC2 Bölgesi ve illerinde 2002-2012 yılları arasında yapı
ruhsatı alınan yapılara ilişkin istatistikler yapı sayısı, yüzölçümü ve daire sayısı başlıkları
seçilerek aşağıda verilmektedir.
Tablo 3-80- TRC2 Bölgesi 2002-2012 Yılları Yapı Ruhsatı Durumu (A. Yapı sayısı B.
Yüzölçümü (m2) D. Daire Sayısı), 2002-2012
Diyarbakır
Toplam
A
Şanlıurfa
İkamet
İkamet
Amaçlı
Amaçlı
Olmayan
Binalar
Binalar
TRC2 Bölgesi
Toplam
İkamet
Amaçlı
Binalar
İkamet
Amaçlı
Olmayan
Binalar
71
İkamet
Amaçlı
Olmayan
Binalar
644
524
120
861.407
205.251
203
154
49
A
441
370
469.575
402.483
67.092
B
597.083
458.924
D
2.360
2.357
3
D
2.525
2.522
3
D
4.885
4.879
6
A
309
260
49
A
460
401
59
A
769
661
108
850.223
738.677
753.650
640.241
D
4.066
4.066
0
D
3.601
3.598
3
D
7.667
7.664
3
A
360
310
50
A
732
660
72
A
1.092
970
122
813.381
712.534
D
3.941
3.938
3
D
5.800
5.785
15
D
9.741
9.723
18
A
583
505
78
A
776
700
76
A
1.359
1.205
154
739.017
632.076
2002 B
2003 B
2004 B
111.546 B
A
Toplam
İkamet
Amaçlı
Binalar
138.159 B 1.066.658
113.409 B 1.603.873 1.378.918 224.955
100.847 B 1.187.118 1.007.203 179.915 B 2.000.499 1.719.737 280.762
2005 B 1.342.683 1.186.299 156.384 B
106.941 B 2.081.700 1.818.375 263.325
D
6.430
6.428
2
D
3.718
3.706
12
D
10.148
10.134
14
A
488
423
65
A
966
806
160
A
1.454
1.229
225
2006 B 1.632.748 1.223.898 408.850 B 1.223.577 1.027.080 196.497 B 2.856.325 2.250.978 605.347
D
6.289
6.281
8
D
6.119
6.085
34
D
12.408
12.366
42
A
754
649
105
A
528
465
63
A
1.282
1.114
168
674.288
586.759
87.529
2007 B 1.582.231 1.268.426 313.805 B
B 2.256.519 1.855.185 401.334
D
6.760
6.739
21
D
3.409
3.389
20
D
10.169
10.128
41
A
461
358
103
A
719
574
145
A
1.180
932
248
806.579
599.701
3.832
3.811
2008 B 1.213.208 1.010.064 203.144 B
D
6.166
6.155
11
D
186
206.878 B 2.019.787 1.609.765 410.022
21
D
9.998
9.966
32
Diyarbakır
Toplam
A
689
Şanlıurfa
İkamet
İkamet
Amaçlı
Amaçlı
Olmayan
Binalar
Binalar
588
101
Toplam
İkamet
Amaçlı
Binalar
İkamet
Amaçlı
Olmayan
Binalar
955
374
581
783.293
551.930
A
2009 B 1.569.270 1.303.539 265.731 B
TRC2 Bölgesi
A
Toplam
İkamet
Amaçlı
Binalar
İkamet
Amaçlı
Olmayan
Binalar
1.644
962
682
231.363 B 2.352.563 1.855.469 497.094
D
7.419
7.406
13
D
3.391
3.304
87
D
10.810
10.710
100
A
1.442
992
450
A
1.920
1.532
388
A
3.362
2.524
838
2010 B 3.882.439 3.406.451 475.988 B 2.633.481 2.260.919 372.562 B 6.515.920 5.667.370 848.550
D
17.212
17.175
37
D
12.764
12.677
87
D
29.976
29.852
124
A
502
391
111
A
530
450
80
A
1.032
841
191
983.666
850.018
2011 B 1.489.506 1.106.666 382.840 B
133.648 B 2.473.172 1.956.684 516.488
D
6.588
6.584
4
D
4.257
4.212
45
D
10.845
10.796
49
A
792
659
133
A
1.205
956
249
A
1.997
1.615
382
2012 B 2.662.313 2.110.413 551.900 B 2.078.044 1.686.525 391.519 B 4.740.357 3.796.938 943.419
D
11.218
11.209
9
D
9.198
8.980
218
D
20.416
20.189
227
Kaynak: TÜİK 2012h.
TRC2 Bölgesinde yapı ruhsatı alınan yapılara ilişkin veriler dönemsel farklılıklar
göstermektedir. Tablodaki veriler aşağıdaki başlıklar altında grafik olarak incelenmiştir.
Grafik 3-41: TRC2 Bölgesi Yapı Ruhsatı Alınan Toplam Bina Sayısı, 2002-2012
3.362
4.000
3.500
1.032
792
1.205
502
530
1.644
1.442
1.920
1.180
689
955
1.282
754
528
1.092
966
488
461
719
500
583
776
1.000
203
441
644
309
460
769
360
732
1.500
1.359
2.000
1.454
2.500
1.997
3.000
0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
DİYARBAKIR
ŞANLIURFA
187
TRC2 Bölgesi
Kaynak: TÜİK, 2012h.
Bölgede inşaat yapım amacıyla yapı ruhsatı alınan toplam bina sayısı verileri yıllara göre
incelendiğinde Bölge genelinde 2002 yılından 2006 yılına kadar kademeli bir artış olduğu, 20072008 yıllarında ise düşüş meydana geldiği gözlemlenmektedir. Söz konusu yıllarda, özellikle
inşaat sektöründe meydana gelen küresel ekonomik krizin etkilerinin yaşandığı
değerlendirilmektedir. Sonraki yıllarda özellikle 2010 yılında Bölgede yapı ruhsatı izinlerinde
önemli bir artış olmuştur. Bu yıllarda iki ilde de kentsel yapılaşmanın arttığı gözlemlenmektedir.
2011 yılındaki ruhsat izin sayılarındaki düşüşün sektörde 2011 yılındaki daralmayla paralellik arz
ettiği değerlendirilmektedir. Yapı ruhsatı izinlerinde Bölge illeri karşılaştırıldığında, Şanlıurfa
ilinde Diyarbakır'a nazaran daha fazla ruhsat alındığı görülmektedir. Aşağıdaki grafikte alınan
izinlerin niteliği ile ilgili değerler gösterilmektedir.
6.516
Grafik 3-42: TRC2 Bölgesi Yapı Ruhsatı Alınan Binaların Yüzölçümü (Bin m2), 2002-2012
7.000
4.740
6.000
2.473
2.662
2.078
984
1.490
2.353
783
2.020
1.569
2.257
1.213
807
674
1.000
1.582
2.000
470
597
1.067
850
754
1.604
813
1.187
2.000
1.343
739
2.082
1.633
1.224
3.000
2.856
4.000
2.633
3.882
5.000
0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
DİYARBAKIR
ŞANLIURFA
TRC2 Bölgesi
Kaynak: TÜİK, 2012h.
Bölgede alınan yapı ruhsatı izinlerinin yüzölçümüne göre niteliği incelendiğinde Bölge
illeri arasındaki fark daha iyi anlaşılmaktadır. Önceki grafikte 2002-2012 yılları arasında
Şanlıurfa ilinde Diyarbakır'a nazaran daha fazla yapı ruhsatı alındığı görülmekteydi buna karşın
izin alınan yapıların yüzölçümü değerlerinde Diyarbakır ili Şanlıurfa iline göre daha fazla inşaat
alanı yüzölçümü içermektedir. Şanlıurfa ilindeki yapı ruhsatları sayıca fazla olmasına karşın
inşaat alanlarının düşük olduğu görülmektedir. İldeki yapılaşmanın niteliğini gösteren bu durum
uydu görüntüleri karşılaştırıldığında daha net anlaşılmaktadır.
188
29.852
Grafik 3-43: TRC2 Bölgsi Yapı Ruhsatı Alınan İkamet Amaçlı Binalardaki Daire Sayısı,
2002-2012
35.000
20.189
30.000
15.000
10.000
5.000
6.584
4.212
10.796
11.209
8.980
20.000
2.357
2.522
4.879
4.066
3.598
7.664
3.938
5.785
9.723
6.428
3.706
10.134
6.281
6.085
12.366
6.739
3.389
10.128
6.155
3.811
9.966
7.406
3.304
10.710
17.175
12.677
25.000
0
2002
2003
2004
2005
DİYARBAKIR
2006
2007
ŞANLIURFA
2008
2009
2010
2011
2012
TRC2 Bölgesi
Kaynak: TÜİK, 2012h.
Yapı ruhsatlarının niteliği hakkında bilgi veren diğer bir veri başlığı ikamet amaçlı yapılan
binalardaki daire sayısıdır. Grafik incelendiğinde, yıllara göre dağılımın önceki grafiklerle aynı
gelişme eğilimini izlediği görülmektedir. Diyarbakır ili, yapı yüzölçümü değerlerinde olduğu gibi
ikamet amaçlı binalardaki daire sayısı verilerinde de genel itibariyle Şanlıurfa ilinden yüksek
değerlere sahiptir. İki ildeki yapılaşma bu yönüyle farklılık göstermektedir.
Grafik 3-44: TRC2 Bölgesi Yapı Ruhsatı Alan İkamet Amaçlı Olmayan Binalar, 2002-2012
189
838
900
682
800
581
700
500
225
105
63
168
103
145
248
101
49
59
111
80
120
49
71
100
108
50
72
122
78
76
154
65
160
300
200
191
133
249
400
382
450
388
600
0
2002
2003
2004
2005
DİYARBAKIR
2006
2007
2008
ŞANLIURFA
2009
2010
2011
2012
TRC2 Bölgesi
Kaynak: TÜİK, 2012h.
Bölge illerinde ikamet amaçlı binalar dışında kalan yapılar için alınan ruhsatlar
incelendiğinde, önceki grafiklerde olduğu gibi, Şanlıurfa ilinde alınan yapı ruhsatı izin sayılarının
Diyarbakır iline kıyasla daha fazla olmasına karşın, yapıların yüzölçümü değerlerinin Diyarbakır
iline göre daha küçük olduğu görülmüştür.
3.2.3.2.1 Yapı Ruhsatlarının Yerleşim Yerlerine Göre Dağılımı
Tablo 3-81- Diyarbakır ve Şanlıurfa İlleri Yerleşim Merkezlerine Göre Yapı Ruhsatı
Sayıları, 2002-2012
Daire
Sayısı
Yerleşim
Merkezi
Yapı
Sayısı
Yüzölçümü
(M2)
Daire
Sayısı
Kayapınar
Diyarbakır
Yapı
Yüzölçüm
Sayıs
ü (M2)
ı
1.893 8.580.514
40.146
Karaköprü
2.225
5.278.621
27.227
Bağlar
1.652
3.756.461
16.854
Şanlıurfa
3.480
3.510.724
14.850
Yenişehir
585
2.011.240
9.750
Siverek
1.237
1.397.824
6.726
Ergani
827
1.182.525
5.810
Viranşehir
712
1.064.915
4.569
Sur
638
771.125
1.015
Birecik
308
395.994
2.239
Bismil
189
387.662
1.683
Suruç
407
275.593
1.173
Silvan
134
342.254
1.576
Mezra
41
94.203
566
Lice
118
85.492
329
Akçakale
66
75.633
319
Yerleşim
Merkezi
Şanlıurfa
190
Yerleşim
Merkezi
Çermik
Diyarbakır
Yapı
Yüzölçüm
Sayıs
ü (M2)
ı
62
82.924
Şanlıurfa
Daire
Sayısı
Yerleşim
Merkezi
Yapı
Sayısı
Yüzölçümü
(M2)
Daire
Sayısı
355
Ceylanpınar
50
58.375
139
Çınar
99
71.218
195
Konuklu
28
44.928
89
Kulp
29
68.705
40
Uğurlu
145
43.831
24
Hani
136
54.257
358
Halfeti
102
43.305
156
Dicle
147
29.021
212
Harran
32
39.664
35
Çarıklı
7
27.792
16
Hilvan
12
27.408
54
Hazro
19
17.836
68
Ayran
82
23.071
127
Bağıvar
3
8.101
0
Yaslıca
63
19.469
69
Yukarısalat
2
7.589
0
Yukarıgöklü
98
16.599
99
Çüngüş
13
6.372
24
Bozova
21
15.588
28
Tepe
4
6.194
2
Argıl
101
11.071
100
Eğil
18
4.829
13
Kısas
12
8.323
9
Gürbüz
3
3.072
1
Pekmezli
3
6.055
0
Ambar
2
1.760
0
Eyyüpnebi
2
4.600
1
Şölen
2
439
2
Yaylak
4
2.875
9
Kuyular
Genel
Toplam
1
195
0
1
1.127
6
6.583
17.507.577
78.449
Aligör
Genel
Toplam
9.232
12.459.796
58.614
Kaynak: TÜİK, 2012h.
TÜİK İş istatistiklerinden alınan, TRC2 Bölgesi son 10 yıllık yapı ruhsatı sayılarının
yerleşim yerlerine göre dağılımı verileri, yapılaşmanın ilçelere göre dağılımı hakkında fikir
vermektedir. İnşaat sektörünün gelişimi diğer sektörleri de etkilediğinden, yerleşim yerlerinin
gelişimi hakkında değerlendirmede bulunulabilir.
Veriler incelendiğinde, Diyarbakır ilinin kuzeybatı yönündeki Kayapınar ilçesi ile
güneybatı yönündeki Bağlar ilçeleri, toplam yapı sayısı ve niteliği açısından kentin yeni gelişme
alanları olarak değerlendirilebilir. Bunu sırasıyla merkez ilçelerden Yenişehir (3.) ve Sur ilçesi
(5.) takip etmektedir; merkez ilçeler dışında kalan ilçelerde ise Ergani (4.), Bismil (6.) ve Silvan
(7.) ilçelerinin geliştiği göze çarpmaktadır.
Şanlıurfa ili yerleşim yerlerine göre son 10 yıllık yapı ruhsat sayıları incelendiğinde, il
merkezi ile bitişik olmasına karşın ayrı bir ilçe olan Karaköprü ilçesi; alınan yapı ruhsatı sayısı,
yüzölçümü ve toplam daire sayısı açısından gelişme alanı olarak görülmektedir. Şanlıurfa il
merkezi, alınan yapı ruhsatı sayılarında ilk sırada olmasına karşın, yüzölçümü ve daire sayısında
ikinci sıradadır. Bu durum il merkezinin gelişme alanının kısıtları hakkında fikir vermektedir.
İldeki yapılaşmanın niteliğini gösteren bu durum, uydu görüntüleri karşılaştırıldığında daha net
191
anlaşılmaktadır. Şanlıurfa ilinde yapılaşma açısından gelişme gösteren diğer ilçeler sırasıyla;
Siverek, Viranşehir, Birecik ve Suruç ilçeleri ilçelerdir.
3.2.3.2.2 Yapı Kullanım İzin Belgeleri
Yapı Kullanım İzin Belgesi, 3194 Sayılı İmar Kanunu’nun 30. maddesi gereğince tamamen
veya kısmen biten yapılar için: belediye sınırları içinde belediyelerce; belediye sınırları dışında İl
Özel İdaresi; organize sanayi bölgelerinde organize sanayi bölge müdürlükleri; serbest bölgelerde
ise serbest bölge müdürlükleri tarafından verilmesi zorunlu bir belgedir.
Yapı kullanım izinleri, ruhsat alınmış yapının bittiğini ifade eden bir belge olduğundan yapı
stoku ve piyasa koşullarına göre inşaat satışları hakkında fikir vermektedir. İnşaat stoklarının
eritilememesi, genelde nakit kaynakları kısıtlı firmaların piyasa ödemelerini etkilemekte, bu da
zincirleme olarak diğer sektörlere de yansımaktadır. Aşağıda TÜİK İş istatistiklerine göre TRC2
Bölgesi ve illerinde 2002-2012 yılları arasında yapı kullanım izni alınan yapılara ilişkin
istatistikler; yapı sayısı, yüzölçümü ve daire sayısı başlıkları seçilerek verilmektedir.
Tablo 3-82- TRC2 Bölgesi ve İlleri Yapı Kullanım İzin İstatistikleri, 2002-2012
Şanlıurfa
Diyarbakır
İkamet
İkamet
Amaçlı
Amaçlı
Toplam
Olmay
Binala
an
r
Binalar
A
TRC2 Bölgesi
Toplam
İkamet
Amaçlı
Binalar
İkamet
Amaçlı
Olmaya
n
Binalar
Toplam
İkamet
Amaçlı
Binalar
İkamet
Amaçlı
Olmaya
n
Binalar
54
42
12
A
54
29
25
A
108
71
37
61.074
27.470
33.604
B
91.147
29.067
62.080
B
152.221
56.537
95.684
D
162
162
0
D
201
201
0
D
363
363
0
A
50
37
13
A
61
29
32
A
111
66
45
74.143
62.814
11.329
B
100.198
36.851
63.347
B
174.341
99.665
74.676
D
484
484
0
D
200
200
0
D
684
684
0
A
96
60
36
A
48
24
24
A
144
84
60
65.122
25.484
39.638
B
81.121
29.773
51.348
B
146.243
55.257
90.986
D
159
159
0
D
172
171
1
D
331
330
1
A
222
183
39
A
154
116
38
A
376
299
77
240.46
8
53.599
B
268.309
217.874
50.435
B
562.376
458.342
104.034
2002 B
2003 B
2004 B
2005 B 294.067
D
1.599
1.595
4
D
1.509
1.507
2
D
3.108
3.102
6
A
111
83
28
A
127
82
45
A
238
165
73
71.851
39.146
B
115.000
73.268
41.732
B
225.997
145.119
80.878
499
1
D
467
465
2
D
967
964
3
233
29
A
119
74
45
A
381
307
74
126.73
9
48.757
B
149.024
92.697
56.327
B
324.520
219.436
105.084
2006 B 110.997
D
500
A
262
2007
B 175.496
192
Şanlıurfa
Diyarbakır
İkamet
Amaçlı
Toplam
Binala
r
İkamet
Amaçlı
Olmay
an
Binalar
TRC2 Bölgesi
Toplam
İkamet
Amaçlı
Binalar
İkamet
Amaçlı
Olmaya
n
Binalar
Toplam
İkamet
Amaçlı
Binalar
İkamet
Amaçlı
Olmaya
n
Binalar
D
708
704
4
D
483
479
4
D
1.191
1.183
8
A
261
198
63
A
455
356
99
A
716
554
162
444.253
353.559
90.694
B
943.647
730.520
213.127
2008 B 499.394
376.96
1
122.433 B
D
2.312
2.304
8
D
2.264
2.263
1
D
4.576
4.567
9
A
454
393
61
A
394
328
66
A
848
721
127
629.466
501.477
127.989
B
1.489.47
5
1.100.74
4
388.731
7.334
7.313
21
2009 B 860.009
D
4.272
A
264
2010 B 389.541
599.26
7
260.742 B
4.261
11
D
3.062
3.052
10
D
205
59
A
1.026
594
432
A
1.290
799
491
803.604
721.679
244.07
6
1.135.74
145.465 B
2
559.528
576.214
B
1.525.28
3
D
1.210
1.198
12
D
3.299
3.271
28
D
4.509
4.469
40
A
536
483
53
A
506
345
161
A
1.042
828
214
698.160
521.159
177.001
B
1.361.94
8
1.032.56
1
329.387
2011 B 663.788
511.40
2
152.386 B
D
2.737
2.724
13
D
3.098
3.054
44
D
5.835
5.778
57
A
186
136
50
A
596
392
204
A
782
528
254
779.810
653.597
126.213
B
1.419.42
8
982.476
436.952
3.873
3.838
35
D
5.408
5.369
39
2012 B 639.618
D
1.535
328.87
9
1.531
310.739 B
4
D
Kaynak: TÜİK, 2012h.
TRC2 Bölgesinde yapı kullanım izni alınan yapılara ilişkin veriler, dönemsel farklılıklar
göstermektedir. Aşağıdaki grafikte veriler başlıklar altında olarak incelenmiştir.
Grafik 3-45: TRC2 Bölgesi ve İllerinde Yapı Kullanım İzni Alan Bina Sayısı, 2002-2012
193
1.026
1.200
536
506
186
261
2006
264
381
2002
119
111
127
238
262
376
54
54
108
50
61
111
96
48
144
222
154
400
455
600
454
394
800
596
716
782
848
1.000
200
1.042
1.290
1.400
0
2003
2004
2005
DİYARBAKIR Toplam
2007
2008
ŞANLIURFA Toplam
2009
2010
2011
2012
TRC2 Bölgesi Toplam
Kaynak: TÜİK, 2012h.
Son 10 yılda TRC2 Bölgesinde yapı kullanım izni alınan bina sayılarının, yapı ruhsatı
alınan bina sayılarından farklı olduğu görülmektedir. Yapı ruhsatı istatistikleri, ekonomik kriz ve
sektörel daralma dönemlerinden doğrudan etkilenmektedir. Yapı kullanım izni ise biten inşaatlar
yani sektörün yapı stoku hakkında bilgi vermektedir. Yukarıdaki grafiğe göre, Bölgede 2007
yılına kadar bina bazında yapı kullanım izinleri sayısında önemli bir değişiklik görülmezken,
2008 yılından sonra artış trendinde olan bu sayı 2010 yılında en üst noktasına ulaşmıştır. 2011 ve
2012 yıllarında ise izin sayılarında düşüşlerin başladığı görülmüştür.
Ayrıca tüm yıllar değerlendirildiğinde, Bölgede alınan yapı kullanım izni sayılarının alınan
ruhsatlara göre düşük seviyede kaldığı belirlenmiştir. Bu durum veri kaynaklarının güvenirliği
göz ardı edilirse, sektördeki yapı stokunun arttığı anlamına gelmektedir.
Veriler iller bazında incelendiğinde; 2008, 2010 ve 2012 yıllarında Şanlıurfa ilinde alınan
yapı kullanım izin belgesi sayılarının, Diyarbakır'a göre önemli ölçüde yüksek olduğu
görülmektedir. Kullanım izin belgelerinin niteliği sonraki bölümlerde incelenmektedir.
Grafik 3-46: TRC2 Bölgesi ve İllerinde Yapı Kullanım İzni Alınan Binaların Yüzölçümü
(Bin M2), 2002-2012
194
1.136
1.400
200
664
698
629
390
61
91
152
74
100
174
65
81
146
294
268
600
111
115
226
175
149
325
562
800
499
444
1.000
640
780
944
860
1.200
400
1.419
1.600
1.362
1.525
1.489
1.800
0
2002
2003
2004
2005
2006
DİYARBAKIR
2007
2008
ŞANLIURFA
2009
2010
2011
2012
TRC2 Bölgesi
Kaynak: TÜİK, 2012h.
Şanlıurfa'da 2010 yılından sonra yapı kullanım izni alınan yapıların yüzölçümlerinin
Diyarbakır'dan daha fazla olduğu görülmektedir. TÜİK'ten alınan veriler incelendiğinde yapı
kullanım izni alınan binaların yüzölçümü değerlerinin, yapı ruhsatı alınan binaların yüzölçümü
değerlerine göre düşük kaldığı görülmektedir.
7.313
Grafik 3-47: TRC2 Bölgesi ve İllerinde Yapı Kullanım İzni Alan İkamet Amaçlı
Binalardaki Daire Sayısı, 2002-2012
8.000
1.000
162
201
363
484
200
684
159
171
330
3.838
3.271
3.052
2.724
3.054
1.531
2.000
1.198
1.595
1.507
3.000
499
465
964
704
479
1.183
4.000
2.304
2.263
3.102
5.000
4.469
4.567
4.261
6.000
5.369
5.778
7.000
0
2002
2003
2004
2005
DİYARBAKIR
2006
2007
ŞANLIURFA
195
2008
2009
2010
TRC2 Bölgesi
2011
2012
Kaynak: TÜİK, 2012h.
Yapı kullanım izinlerinin niteliği hakkında bilgi veren diğer bir veri başlığı da ikamet
amaçlı yapılan binalardaki daire sayısıdır. Yukarıdaki grafik incelendiğinde, TRC2 Bölgesinde
ikamet amaçlı yapılan binalardaki daire sayısının yıllara göre dağılımının 2002-2004 ile 20062007 yıllarında çok düşük kaldığı, 2005 yılı ve 2008-2012 yılları arasında artış gösterdiği
görülmektedir. Ancak bu veriler yapı ruhsatı alınan inşaatların beyan edilen daire sayıları ile
karşılaştırıldığında oldukça büyük bir fark görüldüğünden; yapı kullanım izin sayılarının, alınan
yapı ruhsatı sayılarına göre düşük olduğu sonucuna varılmaktadır.
3.2.3.2.3 Yapı Kullanım İzinlerinin Yerleşim Merkezlerine Göre Dağılımı
Tablo 3-83- Diyarbakır ve Şanlıurfa İlleri Yerleşim Merkezlerine Göre Yapı Kullanım İzni
Sayıları, 2002-2012
Yerleşim
Merkezi
Kayapınar
Diyarbakır
Yapı
Yapı
Daire
Yüzölçümü
İlçeler
Sayısı
Sayısı
(M2)
372
1.156.965 5.159 Şanlıurfa
Şanlıurfa
Yapı Yüzölçümü Daire
Sayısı
(M2)
Sayısı
1.190
1.863.076
5.955
Yenişehir
291
773.915
4.533
Karaköprü
467
1.080.646
5.812
Bağlar
279
507.611
1.366
Siverek
439
593.711
3.109
Sur
548
499.886
640
Viranşehir
380
503.922
2.119
Ergani
580
448.844
2.289
Birecik
82
89.293
316
Bismil
78
152.921
596
Suruç
196
75.462
284
Silvan
52
126.948
409
Harran
15
57.814
0
Lice
62
56.372
164
Akçakale
51
54.428
208
Hani
48
25.767
163
Halfeti
326
34.065
327
Dicle
118
19.979
151
Ceylanpınar
24
32.556
160
Çermik
8
15.804
68
Uğurlu
137
22.459
0
Çınar
16
13.213
45
Hilvan
10
21.952
25
Kulp
4
10.622
2
Mezra
5
21.835
114
Hazro
9
8.855
47
Argıl
100
10.871
100
Çüngüş
12
8.013
28
Yukarıgöklü
91
10.680
90
Çarıklı
3
2.753
8
Konuklu
5
6.955
0
Eğil
10
1.979
10
Bozova
8
5.676
5
Yukarısalat
2
1.068
0
Kısas
4
4.003
0
Ambar
2
957
0
Yaylak
5
2.160
0
Gürbüz
1
592
0
Ayran
1
391
2
Bağıvar
1
185
0
Yaslıca
4
275
2
2.496
3.833.249
3.540
4.492.230
18.628
Genel
15.678 Genel
196
Yerleşim
Merkezi
Diyarbakır
Yapı
Yapı
Daire
Yüzölçümü
Sayısı
Sayısı
(M2)
Toplam
Şanlıurfa
İlçeler
Yapı Yüzölçümü Daire
Sayısı
(M2)
Sayısı
Toplam
Kaynak: TÜİK, 2012h.
TÜİK iş istatistiklerinden alınan son 10 yıllık yapı kullanım izni sayılarının yerleşim
yerlerine göre dağılımı, kentsel yapılaşmanın ilçeler bazında gelişimi hakkında fikir vermektedir.
Veriler incelendiğinde, Diyarbakır'da inşaat yüzölçümü büyüklüklerine göre; Bağlar ve Sur
ilçeleri yer almaktadır. Daire sayısına göre yapılan sıralamada ise Kayapınar, Yenişehir
ilçelerinden sonra, Ergani ilçesinin Sur ve Bağlar ilçelerinin önünde, 3. Sırada olduğu
belirlenmiştir. Bu ilçeleri takiben Bismil ve Silvan ilçelerindeki kentsel yapılaşmadaki gelişme
dikkat çekmektedir. Şanlıurfa iline bakıldığında yapı kullanım izinlerinde il merkezi ilk sırada yer
almakta, onu takiben Karaköprü, Siverek ve Viranşehir ilçeleri gelmektedir.
3.3 KÜÇÜK VE ORTA BÜYÜKLÜKTEKİ İŞLETMELER
KOBİ’ler (Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler), tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de
de yeni istihdam alanları yaratarak işsizliğin azaltılmasında aldıkları rolleri, dengeli,
sürdürülebilir ekonomik ve sosyal kalkınmanın sağlanmasına yaptıkları olumlu katkıları, piyasa
koşullarındaki değişimlere hızlı uyum sağlayabilen esnek üretim yapısına sahip olmaları
itibariyle ekonomik ve sosyal yapı içinde etkili bir rol oynamaktadırlar.
"Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri Ve Sınıflandırılması
Hakkında Yönetmelik"e göre KOBİ; "İkiyüzelli kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık
net satış hâsılatı veya mali bilançosundan herhangi biri kırk milyon Türk Lirasını aşmayan"
olarak tanımlanmaktadır. TRC2 Bölgesi illeri istihdam sayısına göre işletme büyüklükleri aşağıda
verilmiştir.
Tablo 3-84- TRC2 Bölgesi İlleri İstihdam Sayısına Göre İşyeri Büyüklükleri, 2011
İş Yeri
Büyüklüğü
(Sigortalı
Sayısı)
1
Diyarbakır
Şanlıurfa
Toplam
Diyarbakır
Şanlıurfa
Toplam
4.244
2.449
513.454
4.244
2.449
513.454
2-3
1.939
1.720
393.195
4.583
4.056
932.989
4-6
1.042
895
220.101
4.948
4.274
1.053.277
7-9
519
427
97.990
4.110
3.371
771.380
10-19
1.721
1.749
115.861
22.673
23.169
1.547.140
20-29
497
422
37.188
11.848
9.920
885.015
30-49
421
252
30.366
16.099
9.568
1.154.344
İşyeri Sayısı
Zorunlu Sigortalı Sayısı
197
50-99
195
120
15.482
13.538
8.347
1.063.928
100-249
82
75
8.946
12.187
12.085
1.345.483
250-499
17
24
2.304
5.477
7.916
788.849
500-749
1
3
561
702
1.958
339.023
750-999
1
3
201
891
2.589
174.801
1000+
1
4
230
1.058
5.492
461.256
Toplam
10.680
8.143
1.435.879
102.358
95.194
11.030.939
Kaynak: SGK, 2011.
TRC2 Bölgesindeki işletmelerin istihdam sayısına göre büyüklüklerine bakıldığında,
istihdam sayısı 250'nin altında olan işletme sayısı Diyarbakır ilinde 10.660, Şanlıurfa ilinde
8.109, Türkiye genelinde ise 1.432.583'tür. Toplam işletme sayısı ile karşılaştırıldığında Bölgede
ve Türkiye genelinde işletmelerin % 99,9'u KOBİ tanımına girmektedir. Bu işletmeler
Diyarbakır'da istihdamın % 92 'sini, Şanlıurfa'da %81'ini Türkiye genelinde ise 84 %'ünü
gerçekleştirmektedir. İşletmelerin mali bilançoları da dikkate alınarak yapılan sınıflandırmaya
göre de Türkiye genelindeki işletmelerin % 99,9'unu KOBİ'ler oluşturmaktadır.
2011 yılı SGK verileri baz alınarak, Bölgede % 99,9'unu KOBİ'lerin oluşturduğu
işletmelerin faaliyet kollarına göre sektörel dağılımı incelenmektedir. Bölge illeri ve Türkiye
ölçeğinde ana faaliyet kollarına göre işyeri sayısı ve genel toplamdaki oranı ile istihdam sayısı ve
oranı aşağıda verilmiştir.
F.Kodu
Tablo 3-85- TRC2 Bölgesi’ndeki İşletmelerin Sektörel Dağılımı, 2011
Ana Faaliyet Kolları
Diyarbakır
Şanlıurfa
İşyeri Oranı İşyeri Oranı
Sayısı (%) Sayısı (%)
2.126 19,9% 1.815 22,3%
Türkiye
İşyeri
Oranı
Sayısı
(%)
368.946 25,7%
G
Toptan ve Perakende Ticaret
F
1.197 11,2% 1.641 20,2%
177.878
12,4%
1.680 15,7%
1,1%
40.469
2,8%
C
İnşaat
Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme
Üretimi ve Dağıtımı
İmalat
1.203 11,3% 1.024 12,6%
250.655
17,5%
H
Ulaştırma ve Depolama
1.001
9,4%
994
12,2%
128.735
9,0%
N
1.018
9,5%
648
8,0%
109.476
7,6%
496
4,6%
262
3,2%
82.155
5,7%
S
İdari ve Destek Hizmet Faaliyetleri
Konaklama ve Yiyecek Hizmeti
Faaliyetleri
Diğer Hizmet Faaliyetleri
470
4,4%
254
3,1%
53.528
3,7%
M
Mesleki, Bilimsel ve Teknik Faaliyetler
416
3,9%
292
3,6%
94.250
6,6%
P
Eğitim
İnsan Sağlığı ve Sosyal Hizmet
Faaliyetleri
354
3,3%
215
2,6%
24.973
1,7%
162
1,5%
225
2,8%
21.217
1,5%
D
I
Q
198
86
A
Tarım, Ormancılık ve Balıkçılık
65
0,6%
343
4,2%
14.935
1,0%
J
Bilgi ve İletişim
133
1,2%
60
0,7%
11.942
0,8%
K
Finans ve Sigorta Faaliyetleri
80
0,7%
132
1,6%
19.590
1,4%
113
1,1%
44
0,5%
6.456
0,4%
91
0,9%
49
0,6%
15.115
1,1%
62
0,6%
34
0,4%
4.837
0,3%
11
0,1%
8
0,1%
470
0,0%
1
0,0%
11
0,1%
6.314
0,4%
0
0,0%
5
0,1%
575
0,0%
1
0,0%
1
0,0%
3.363
0,2%
Madencilik ve Taş Ocakçılığı
Kültür, Sanat, Eğlence, Dinlence ve
R
Spor
Su Temini; Kanalizasyon, Atık
E
Yönetimi ve İyileştirme Faaliyetleri
Kamu Yönetimi ve Savunma; Zorunlu
O
Sosyal Güvenlik
L Gayrimenkul Faaliyetleri
Uluslararası Örgütler ve
U
Temsilciliklerinin Faaliyetleri
Hanehalklarının İşverenler Olarak
T
Faaliyetleri
Toplam
B
10.680 100% 8.143 100% 1.435.879 100%
Kaynak: SGK, 2011.
TRC2 Bölgesinde işletme sayılarının sektörel dağılımı ana faaliyet kollarına göre
incelendiğinde, Türkiye ölçeğinden farklı değerler gözlemlendiği görülmüştür. Ön plana çıkan
sektörler aşağıdaki grafikte incelenmiştir.
10,0%
5,0%
17,5%
9,0%
7,6%
5,7%
3,7%
6,6%
1,7%
1,5%
1,0%
15,0%
2,8%
20,0%
25,7%
25,0%
12,4%
30,0%
19,9%
11,2%
15,7%
11,3%
9,4%
9,5%
4,6%
4,4%
3,9%
3,3%
1,5%
0,6%
22,3%
20,2%
1,1%
12,6%
12,2%
8,0%
3,2%
3,1%
3,6%
2,6%
2,8%
4,2%
Grafik 3-48: TRC2 Bölgesi’ndeki İşletmelerin Sektörel Dağılımı, 2011
0,0%
DİYARBAKIR
ŞANLIURFA
TÜRKİYE
Toptan Ve Perakende Ticaret;
İnşaat
Elektrik, Gaz, Buhar Ve İkl. Üret. Ve Dağ.
İmalat
Ulaştırma Ve Depolama
İdari Ve Destek Hizmet Faaliyetleri
Konaklama Ve Yiyecek Hizmeti Faaliyetleri
Diğer Hizmet Faaliyetleri
Mesleki, Bilimsel Ve Teknik Faaliyetler
Eğitim
İnsan Sağlığı Ve Sosyal Hizmet Faaliyetleri
Tarım, Ormancılık Ve Balıkçılık
Kaynak: SGK, 2011.
199
Bölgede büyük çoğunluğunu KOBİ'lerin oluşturduğu işletmelerin sektörel dağılımına
bakıldığında, Bölge illerinde Türkiye genelinde olduğu gibi "Toptan ve Perakende Ticaret" ön
sırada gelmektedir. Diyarbakır ilinde bu sektörü % 15,7 ile "Elektrik, Gaz, Buhar ve
İklimlendirme Üretimi ve Dağıtımı" ardından % 11 ile "İnşaat" ve "İmalat" faaliyet kolları
izlemektedir. Veri kaynaklarının güvenirliği göz ardı edilirse "Elektrik, Gaz, Buhar ve
İklimlendirme Üretimi ve Dağıtımı" ana faaliyet kolunun, Diyarbakır ilinde Bölge ve Türkiye
geneline göre önemli ölçüde sektörel yoğunlaşma gösterdiği değerlendirilmektedir. Şanlıurfa
ilinde işletmelerin sektörel dağılımında ilk sıradaki "Toptan ve Perakende Ticaret" faaliyet ana
kolunu takiben dikkat çekici olarak % 20 ile "İnşaat" ardından % 12 ile "İmalat" ve "Ulaştırma ve
Depolama" ana faaliyet kolları yer almaktadır.
TRC2 Bölgesindeki işletmelerin büyüklüğü, istihdam sayılarına göre aşağıdaki veriler
çerçevesinde incelenmektedir.
F.Kodu
Tablo 3-86- TRC2 Bölgesi’ndeki İşletmelerin İstihdam Sayılarına Göre Sektörel Dağılımı,
2011
Ana Faaliyet Kolları
Diyarbakır
Şanlıurfa
Türkiye
İstihdam Oranı İstihdam Oranı İstihdam Oranı
Sayısı
(%)
Sayısı
(%)
Sayısı
(%)
25.589 25,0% 19.851 20,9% 1.630.851 14,8%
F
İnşaat
C
İmalat
14.426
14,1%
11.288
11,9% 3.135.957 28,4%
G
13.251
12,9%
9.659
10,1% 1.659.186 15,0%
8.877
8,7%
11.494
12,1%
800.896
7,3%
H
Toptan Ve Perakende Ticaret;
İdari Ve Destek Hizmet
Faaliyetleri
Ulaştırma Ve Depolama
7.206
7,0%
8.689
9,1%
806.149
7,3%
P
Eğitim
6.564
6,4%
9.937
10,4%
423.678
3,8%
S
Diğer Hizmet Faaliyetleri
İnsan Sağlığı Ve Sosyal
Hizmet Faaliyetleri
Konaklama Ve Yiyecek
Hizmeti Faaliyetleri
Mesleki, Bilimsel Ve Teknik
Faaliyetler
Tarım, Ormancılık Ve
Balıkçılık
Elektrik, Gaz, Buhar Ve
İklimlendirme Üretimi Ve
Dağıtımı
Madencilik Ve Taş Ocakçılığı
5.398
5,3%
5.188
5,4%
394.234
3,6%
4.005
3,9%
4.171
4,4%
248.539
2,3%
3.487
3,4%
2.019
2,1%
531.950
4,8%
3.637
3,6%
1.464
1,5%
574.132
5,2%
776
0,8%
6.559
6,9%
124.112
1,1%
2.810
2,7%
1.001
1,1%
105.069
1,0%
1.829
1,8%
569
0,6%
139.151
1,3%
Bilgi Ve İletişim
Su Temini; Kanalizasyon, Atık
Yönetimi Ve İyileştirme
Faaliyetleri
1.411
1,4%
1.134
1,2%
129.048
1,2%
1.517
1,5%
794
0,8%
74.593
0,7%
N
Q
I
M
A
D
B
J
E
200
F.Kodu
Ana Faaliyet Kolları
K
Finans Ve Sigorta Faaliyetleri
Kültür, Sanat, Eğlence,
R
Dinlence Ve Spor
Kamu Yönetimi Ve Savunma;
O
Zorunlu Sosyal Güvenlik
L Gayrimenkul Faaliyetleri
Uluslararası Örgütler Ve
U
Temsilciliklerinin Faaliyetleri
Hanehalklarının İşverenler
T
Olarak Faaliyetleri;
Toplam
Diyarbakır
Şanlıurfa
Türkiye
İstihdam Oranı İstihdam Oranı İstihdam Oranı
Sayısı
(%)
Sayısı
(%)
Sayısı
(%)
627
0,6%
851
0,9%
141.588
1,3%
629
0,6%
308
0,3%
75.135
0,7%
317
0,3%
111
0,1%
9.649
0,1%
1
0,0%
99
0,1%
16.669
0,2%
0
0,0%
7
0,0%
3.511
0,0%
1
0,0%
1
0,0%
6.842
0,1%
102.358
100%
95.194
100% 11.030.939 100%
Kaynak: SGK, 2011.
TRC2 Bölgesindeki işletmelerin istihdam büyüklüğüne göre sektörel dağılımı
incelendiğinde, Bölge ve Türkiye ölçeğinde farklı değerler gözlemlenmektedir. Ön plana çıkan
sektörler aşağıdaki grafikte verilmiştir.
DİYARBAKIR
ŞANLIURFA
7,3%
7,3%
3,8%
3,6%
2,3%
4,8%
5,2%
1,1%
14,8%
28,4%
15,0%
20,9%
11,9%
10,1%
12,1%
9,1%
10,4%
5,4%
4,4%
2,1%
1,5%
6,9%
25,0%
14,1%
12,9%
8,7%
7,0%
6,4%
5,3%
3,9%
3,4%
3,6%
0,8%
Grafik 3-49: TRC2 Bölgesindeki İşletmelerin İstihdam Sayılarına Göre Sektörel Dağılımı,
2011
TÜRKİYE
İnşaat
İmalat
Toptan Ve Perakende Ticaret;
İdari Ve Destek Hizmet Faaliyetleri
Ulaştırma Ve Depolama
Eğitim
Diğer Hizmet Faaliyetleri
İnsan Sağlığı Ve Sosyal Hizmet Faaliyetleri
Konaklama Ve Yiyecek Hizmeti Faaliyetleri
Mesleki, Bilimsel Ve Teknik Faaliyetler
Tarım, Ormancılık Ve Balıkçılık
Kaynak: SGK, 2011.
Bölgede çoğunluğunu KOBİ'lerin oluşturduğu işletmelerin istihdama göre büyüklüğü
incelendiğinde, Bölge illerinde "İnşaat" ana faaliyet kolunda istihdamın yoğunlaştığı
gözlemlenmektedir. Diyarbakır ilinde istihdamın % 25'ini Şanlıurfa'da ise % 21'ini "inşaat"
201
sektörü sağlamaktadır. Türkiye genelinde en çok istihdam sağlayan ana faaliyet kolu % 28 ile
imalattır. Bölge illerinde "imalat" sektörü Diyarbakır ilinde % 14, Şanlıurfa ilinde % 12 ile ikinci
sırada gelmektedir. İşletme sayılarına göre dağılımda ilk sırada olan "Toptan ve Perakende
Ticaret" ana faaliyet kolu Diyarbakır'da istihdamın % 13'ünü, Şanlıurfa'da ise % 10'unu
sağlamaktadır.
3.4 ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME VE YENİLİKÇİLİK KAPASİTESİ
Pazar taleplerine uygun mal ve hizmet üretilerek rekabet gücünün artırılması ve dünya
hâsılasından daha yüksek pay alınabilmesi için ülkeler Araştırma-Geliştirme (AR‐GE) ve
yenilikçilik kapasitelerine önem vermektedirler. Bu bölümde, bölgedeki AR‐GE ve yenilikçilik
kapasitesi, ulusal düzeydeki istatistikler doğrultusunda değerlendirilmektedir.
3.4.1 Araştırma-Geliştirme Faaliyetleri
Ülkelerin araştırma ve geliştirmeye verdikleri önem bu alanda yaptıkları yatırımların tüm
ulusal hâsılalarına oranı ile hesaplanır. Aşağıda Eurostat verilerine göre OECD ülkelerinin Ar‐Ge
harcamaları incelenmektedir.
South Korea
Finland
Sweden
Japan
Iceland
Denmark
Switzerland
United States
Germany
Austria
Slovenia
Estonia
France
Belgium
Netherlands
EU (27 countries)
Czech Republic
United Kingdom
Ireland
Norway
Portugal
Luxembourg
Spain
Italy
Hungary
Russia
Lithuania
Turkey
Poland
Croatia
Malta
Latvia
Slovakia
Greece
Bulgaria
Cyprus
Romania
4
3,78
3,37
3,36
3,11
3,09
2,87
2,87
2,84
2,75
2,47
2,38
2,25
2,04
2,04
2,03
1,84
1,77
1,72
1,7
1,5
1,43
1,33
1,25
1,21
1,11
0,92
0,86
0,77
0,75
0,73
0,7
0,68
0,6
0,57
0,48
0,48
Grafik 3-50: OECD Ülkelerinde AR-GE (R&D) Harcamaları, 201116
Kaynak: EUROSTAT, 2011.
Eurostat verilerine göre incelenen Ar‐Ge harcamalarının ülkelerin ulusal hâsılalarına oranı
istatistiklerinde; OECD ülkelerinden sırasıyla Güney Kore, Finlandiya, İsviçre, Japonya İzlanda
16
2011 yılı verilerini yayınlamadıklarından dolayı Güney Kore, Japonya, İzlanda, İsviçre, ABD, Rusya ve Yunanistan ülkeleri
için yayında bulunan son yılın verileri kullanılmıştır.
202
ve Danimarka %3'ün üzerinde harcama ile ilk sıralarda gelmektedirler. Ar‐Ge harcamalarında
Avrupa Birliği ülkeleri ortalaması % 2,03 seviyesinde gerçekleşirken, ABD'de bu oran %
2,87'dir. Türkiye son yıllarda Ar‐Ge çalışmalarına verilen önemin artmasıyla harcamaların ulusal
hâsılaya oranı 2011 yılında % 0,86 seviyesine ulaşmasına rağmen bu oran hala gelişmiş ülke
ortalamalarının altında bulunmaktadır.
İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 1 bölgelerine göre 2011 yılı Ar‐Ge
harcamaları ve bölgelerde bulunan Ar‐Ge insan kaynağı dağılımı aşağıdaki gibi gerçekleşmiştir.
Tablo 3-87- Düzey-1 Bölgelerinin Ar-Ge Harcamaları ve İnsan Kaynağının Dağılımı (%),
2011
TR
Bölgeler
(İBBS Düzey 1)
Türkiye
Ar-Ge Harcaması Ar-Ge İnsangücü
11.154.149.797
164.287
TR5 Batı Anadolu
3.146.724.596
38.904
TR1 İstanbul
2.142.402.774
35.643
TR4 Doğu Marmara
2.325.032.574
24.824
TR3 Ege
1.056.533.887
18.733
TR6 Akdeniz
667.082.087
11.047
TR7 Orta Anadolu
321.401.776
6.918
TR8 Batı Karadeniz
282.036.319
5.890
TR2 Batı Marmara
340.705.837
5.451
TRC Güneydoğu Anadolu
294.794.180
5.160
TRB Ortadoğu Anadolu
251.594.757
4.954
TR9 Doğu Karadeniz
171.974.107
3.833
TRA Kuzeydoğu Anadolu
153.866.903
2.930
Kaynak: TÜİK, 2011d.
TÜİK 2011 yılı Araştırma-Geliştirme Faaliyetleri Araştırmasına göre ulusal Ar‐Ge
harcamalarının ve insan kaynaklarının bölgesel dağılımı incelendiğinde, kaynakların ülkenin
batısında yoğunlaştığı görülmektedir.
Grafik 3-51 Düzey-1 Bölgelerinin AR-GE Harcamalarının Dağılımı (%), 2011
203
30%
28%
25%
21%
20%
19%
15%
9%
10%
3%
3%
3%
3%
2%
2%
1%
Orta Anadolu
Güneydoğu Anadolu
Batı Karadeniz
Ortadoğu Anadolu
Doğu Karadeniz
Kuzeydoğu Anadolu
5%
Batı Marmara
6%
Akdeniz
Ege
İstanbul
Doğu Marmara
Batı Anadolu
0%
TR5 TR4 TR1 TR3 TR6 TR2 TR7 TRC TR8 TRB TR9 TRA
Kaynak: TÜİK, 2011d.
Ulusal Ar‐Ge harcamalarının Düzey 1 bölgelerindeki dağılımı incelendiğinde sırasıyla Batı
Anadolu, Doğu Marmara ve İstanbul bölgelerinde yoğunlaştığı görülmektedir. TRC2 DiyarbakırŞanlıurfa alt bölgesinin de içinde yer aldığı Güneydoğu Anadolu Bölgesinin ulusal Ar‐Ge
harcamaları içerisindeki payı % 3 seviyesinde kalmaktadır. Bölgede Ar‐Ge harcamalarının
çoğunu üniversitelerin ilgili bütçe kaynaklarıyla gerçekleştiği değerlendirilmektedir.
3.4.2 Yenilikçilik Kapasitesi
Oslo kılavuzunda, yenilik kavramı için “Bir yenilik, işletme içi uygulamalarda, işyeri
organizasyonunda veya dış ilişkilerde yeni veya önemli derecede iyileştirilmiş bir ürün (mal veya
hizmet) veya süreç, yeni bir pazarlama yöntemi ya da yeni bir organizasyonel yöntemin
gerçekleştirilmesidir” tanımlaması getirilmiştir (OECD & EUROSTAT, 2006).
Türkiye'de 2008-2010 yıllarını kapsayan üç yıllık dönemde 10 ve daha fazla çalışanı olan
girişimlerin % 51,4’ü yenilik faaliyetinde bulunmuştur. Yenilik faaliyetleri, girişimlerin büyüklük
grubu ile orantılı olarak artmaktadır. 10–49 çalışanı olan girişimlerin % 49,4’ü, 50-249 çalışanı
olan girişimlerin % 58,9’u ile 250 ve daha fazla çalışanı olan girişimlerin % 69,7’si yenilik
faaliyetinde bulunmuştur.
3.4.3 Bölgede Üniversite-Sanayi Etkileşimi
Ar-Ge ve Yenilik faaliyetlerinin artırılmasında Üniversite-Sanayi işbirliği modelleri önemli
bir araç olarak görülmektedir. TRC2 Bölgesi’nde araştırma geliştirme konusunda önemli bir
potansiyel olarak Bölge üniversitelerindeki akademik kadrolar gösterilebilir. Bölgede; Dicle
Üniversitesinde 1.309, Harran Üniversitesinde 486 akademik personel bulunmaktadır. Rekabet
edebilirliğin geliştirilebilmesi amacıyla üniversite-sanayi işbirliğinin sağlanması konusunda 2010
204
yılında Diyarbakır’da önemli kurumsal aktörlerin bir araya gelmesiyle Kamu-Üniversite-Sanayi
İşbirliği Sempozyumu ve Mermercilik Şurası düzenlenmiş ancak bu yöndeki girişimler düzeye
ulaşmamıştır.
Üniversiteler mevcut yapıları ile doğrudan sektörün ihtiyaçlarına odaklanma konusunda
eksik kalmaktadır. Bu odaklanmanın sağlanabilmesi için Türkiye genelinde son yıllarda yasal
düzenlemeler ve hükümet politikaları ile bazı mekanizmalar geliştirilmiştir. Sanayi ve
üniversiteyi işbirliğine yöneltecek mekanizmaların başında Teknoloji Geliştirme Bölgeleri ve
Teknoloji Geliştirme Merkezleri gelmektedir.
3.4.4 Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (TEKNOPARK-TEKNOKENT)
Teknoloji Geliştirme Bölgeleri; yeni fikir ve buluş sahiplerinin başarılı olabilmeleri için
büyük ve küçük şirketlerin, girişimcilerin ve akademik personelin bir araya getirilmesiyle
üniversite ve sanayi kuruluşları arasındaki işbirliğini sağlamayı amaçlayan organizasyonlardır.
Teknoparklar; bilim ve teknoloji alanındaki buluşları ve gelişmeleri, girişimciler aracılığıyla
sanayi alanına aktarmak için bir araç olarak da tarif edilebilir. Bu bölgelerdeki firmalara çeşitli
alanlarda vergi ve KDV muafiyeti avantajı sağlanmaktadır. Bu teşvikler aracılığıyla, ileri
teknoloji üreten ve kullanan, ülke ekonomisine daha yüksek katma değer ve istihdam sağlayan,
uluslararası rekabet gücü yüksek firmaların oluşumu desteklenmektedir.
TRC2 Bölgesi’nde TEKNOPARK olarak Diyarbakır ilinde Dicle Üniversitesi Teknoloji
Geliştirme Bölgesi A.Ş.’nin kuruluşu 2009 yılında tamamlamış olup, 2011 yılında hizmete
girmiştir. Dicle Üniversitesi kampus alanı içinde 300 dönümlük alana sahip bölgede 6.500 m2
kapalı alan mevcuttur. Şanlıurfa ilinde ise Harran Üniversitesi koordinasyonunda GAP
TEKNOPARK, Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulmuş olup kurumsallaşma çalışmaları devam
etmektedir.
3.4.5 Teknoloji Geliştirme Merkezleri (TEKMER)
Teknoloji Geliştirme Merkezleri ile KOSGEB’in koordinasyonu altında üniversite ve
sanayi işbirliğiyle inovasyonun ticarileşmesi amacıyla kurulmaktadır. TEKMER’ler teknoloji
tabanlı gelişimi desteklemeyi hedefleyen Kuluçka Merkezleri olarak çalışmaktadırlar. Piyasa
şartlarında mücadele edebilecek olgunluğa erişen işletmelerin piyasaya açılmasını ve boşalan
yere yeni teknoloji tabanlı işletmelerin gelmesini hedefleyen bir sisteme sahiptirler. Sundukları
altyapı ve hizmetlerle yeni kurulan bir işletmenin başlangıç maliyetlerini azaltmayı ve gelişmekte
olan bir işletmenin başarısız olma olasılığını en aza indirmeyi hedeflemektedirler. Bu model
altında Üniversitelerin temsil ettiği beyin gücü, bilimsel çalışma ortamı, teknoloji kullanımı ve
altyapısıyla, KOBİ’lerin temsil ettiği girişimci, yaratıcı ve yenilikçi üretim gücünün birleşmesi ile
bilgi ve teknoloji yönelimli yeni firmaların kurulması, desteklenmesi, geliştirilmesi, mevcut
küçük işletmelerin Ar-Ge projelerinin desteklenmesi, üniversite, kamu ve özel sektör AR-GE
kurumları ile küçük işletmelerin işbirliğinin güçlendirilmesi gibi hedeflere ulaşmak
amaçlanmıştır.
205
Bu kapsamda Türkiye’de birçok üniversitede kurulmuş olan TEKMER birimlerinde mekân,
malzeme ve teçhizat, danışmanlık, yazılım ve yayın temini, Ar-Ge sonuçlarını yayınlama,
tanıtım, istihdam, eğitim, patent, faydalı model, endüstriyel tasarım, elektronik ticaret-web
sayfası hazırlama, Ar-Ge dokümanı hazırlama, yurtiçi-yurtdışı fuar katılım destekleri
sağlanmaktadır. TRC2 Bölgesinde TEKMER bulunmamaktadır.
3.4.6 Patent, Faydalı Model, Endüstriyel Tasarım ve Marka Tescil Sayıları
TRC2 Bölgesinin Ar-Ge ve Yenilik Kapasitesini yansıtan bölgesel düzeyde bir istatistik
bulunmamakla birlikte TPE sınaî mükiyet hakları başvuru ve tescil istatistiklerinden Ar-Ge ve
Yenilik faaliyetlerinin bir sonucu olan Patent, Faydalı Model, Endüstriyel Tasarım ve Marka
Tescil sayılarına bakılarak bu konuda bir fike ulaşılabilmektedir.
Tablo 3-88- Bölgelere Göre Sınaî Mülkiyet Hakları Başvuruları, 1995-2012
TR62 (Adana, Mersin)
TR63 (Hatay, Kahramanmaraş,
Osmaniye)
TRB1 (Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli)
65
Faydalı
Model
Tescil
Sayıları
331
12
88
702
4.064
12
43
59
2.484
TRC1 (Gaziantep, Adıyaman, Kilis)
47
151
1.804
10.394
TRC2 (Şanlıurfa, Diyarbakır)
3
19
125
1.279
Şanlıurfa
2
11
90
1.230
Diyarbakır
1
8
35
933
TRC3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt)
3
9
41
1.220
4.324
17.536
67.786
408.584
Bölge Birimleri
Türkiye Toplamı
Patent
Tescil
Sayıları
Endüstriyel
Tasarım
Tescil Sayıları
Marka
Tescil
Sayıları
834
10.980
Kaynak: TPE, 2012.
Türk Patent Enstitüsünün 1995-2012 yılları arasında verdiği tescil belgelerinden patent
tescil sayılarına bakıldığında, seçilmiş 6 Düzey-2 Bölgesi arasında TRC2 Bölgesi’nin 3 tescilli
patenti ile son sıralarda olduğu görülmektedir. Patent tescil belgeleri yeni buluşlar için
alındığından dolayı, tescil belgelerinin alınması uzun bir süreç ve zor prosedürleri
gerektirmektedir. Bu durum tescil başvurularının çoğunluğunun reddedilmesi sonucunu
doğurduğundan özellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler için “Faydalı Model” tescili yöntemi
getirilmiştir. Patente göre daha az süre ve ölçüt içeren bu tescil yöntemiyle, işletmeler
geliştirdikleri yenilikleri koruma altına alabilmektedir. Seçilmiş 6 Düzey-2 Bölgesi arasında
TRC2 Bölgesi Tescil Edilen Faydalı Model sayılarında TRC3 bölgesinden sonra son sırada
bulunmaktadır.
206
Endüstriyel Tasarım Tescillerinde, Bölge nispeten daha iyi bir durumda olup söz konusu
yıllarda 125 tescil gerçekleşmiştir. Marka Tescillerinde ise Bölgede 1995 yılından itibaren 1.279
marka tescil edilmiştir.
Tablo 3-89- Şanlıurfa İli Sınaî Mülkiyet Hakları Başvuru ve Tescil Sayıları, 1995-2012
Faydalı Model
Patent
Yıl
Endüstriyel
Tasarım
Başvuru Tescil
Başvuru
Tescil
Başvuru
Tescil
1995
0
0
0
0
0
1996
1
0
0
0
1997
1
0
0
1998
0
0
1999
0
2000
Marka
Başvuru
Tescil
0
14
5
1
1
169
28
0
9
1
76
51
0
0
8
11
41
15
0
0
0
8
3
68
30
0
0
1
0
4
5
59
45
2001
0
0
0
0
3
2
36
14
2002
2
0
0
0
3
3
56
31
2003
0
0
2
0
5
3
88
24
2004
0
0
0
2
6
7
84
44
2005
0
1
3
0
4
4
138
64
2006
0
0
2
1
7
5
152
91
2007
1
0
2
1
12
9
154
121
2008
5
0
3
2
9
10
193
75
2009
3
0
0
2
12
9
297
99
2010
1
1
0
2
11
11
363
150
2011
11
0
1
0
3
2
384
147
2012
11
0
1
1
10
4
401
196
Toplam
36
2
15
11
115
90
2.773
1.230
Kaynak: TPE, 2012.
Türk Patent Enstitüsü tescil sayılarında, Şanlıurfa ilinin yıllara göre durumuna bakıldığında
Endüstriyel Tasarım ve Marka tescillerinde başvuru ve alınan tescillerde az da olsa bir
devamlılığın görüldüğü Patent ve Faydalı Modelde ise başvuruların düşük seviyede kaldığı
görülmektedir. Patent tescilinde başvuru sayısı 36’yı bulurken 2012 sonu itibariyle sadece 2
buluşun tescil aldığı görülmektedir. Patent başvurularının tescil ile neticelenmemesi başvuruların
niteliğinin geliştirilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır.
Patent tesciline göre daha kolay yapılabilen Faydalı Model tescillerinde Şanlıurfa ilinden
yapılan 15 başvurudan 11 tanesi tescil almıştır. Endüstriyel tasarım tescil başvurularında ise,
Şanlıurfa ili Diyarbakır iline göre daha iyi durumdadır. 1995 yılından beri yapılan 115
207
başvurudan 90’ı tescil almıştır. Marka tescil başvurularında ise istikrarlı bir artış vardır. Son 15
yılda yapılan 2.273 marka başvurusunun 1.230’u tescil belgesi almıştır. Marka başvurusunda son
üç yıldır önemli bir artış gözlemlenmektedir.
Tablo 3-90- Diyarbakır İli Sınaî Mülkiyet Hakları Başvuru ve Tescil Sayıları, 1995-2012
Faydalı Model
Patent
Yıl
Endüstriyel
Tasarım
Başvuru
Tescil
Başvuru
Tescil
Başvuru
Tescil
1995
1
0
0
0
0
1996
1
0
2
0
1997
0
0
0
1998
0
0
1999
1
2000
Marka
Başvuru
Tescil
0
18
6
0
0
5
8
0
1
1
11
4
0
0
0
0
15
1
0
1
0
0
0
23
15
0
0
0
0
0
0
18
13
2001
1
0
0
0
0
0
23
7
2002
0
0
3
0
0
0
24
18
2003
0
0
0
0
0
0
32
10
2004
0
0
0
0
0
0
86
20
2005
3
0
0
0
3
1
132
39
2006
4
0
1
0
3
5
140
93
2007
5
0
4
1
3
2
179
90
2008
25
0
4
2
7
4
187
102
2009
4
0
5
2
4
6
233
116
2010
4
1
3
0
7
4
267
74
2011
1
0
1
2
6
7
345
116
2012
4
0
7
1
7
5
417
201
Toplam
54
1
31
8
41
35
2.155
933
Kaynak: TPE, 2012.
TPE Tescil sayılarında Diyarbakır’ın yıllara göre durumuna bakıldığında, başvuru ve tescil
sayılarında 2005 yılından sonra artış görülmektedir. Patent tescilinde başvuru sayısı 54’ü
bulmasına rağmen 2012 sonu itibariyle alınmış 1 patenti bulunduğu görülmektedir. Diyarbakır
ilinde 2008 yılında yapılan başvuru sayısının önemli bir ölçüde artmış olması bu konudaki
potansiyeli ve isteği yansıtmaktadır. Bunun yanında patent başvurularının tescil ile
neticelenmemesi başvuruların niteliğinin geliştirilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır.
Patent tesciline göre daha kolay yapılabilen Faydalı Model tescillerinde, Diyarbakır ilinden
yapılan 31 başvurudan 8 tanesi tescil belgesi alabilmiştir. Endüstriyel tasarım tescil
başvurularında ise Diyarbakır ilinde kısmi bir artış olmasına karşın düşük seviyede kaldığı
208
görülmektedir. Diyarbakır'da 1995 yılından beri 41 endüstriyel tasarım başvurusundan 35'i
tescillenmiştir. Marka tescil başvurularında ise istikrarlı bir artış vardır. Son 18 yılda yapılan
2.115 marka başvurusunun 933’ü tescil belgesi almıştır. Marka başvurusunda son üç yıldır
önemli bir artış gözlemlenmektedir.
3.5 GİRİŞİMCİLİK
Girişimcilik, işsizlik sorununa önemli bir çözüm olanağı sunduğu gibi ekonomik
büyümenin de dinamosudur. Girişimcilik yeni düşüncelerin yaratılmasını, yayılmasını ve
uygulanmasını hızlandırır ayrıca yeni endüstrilerin doğmasını sağlayarak, teknolojileri kullanan
sektörlerde verimliliği artırır ve hızla büyüyen sektörler yarattığı için ekonomik büyümeyi
hızlandırır.
Uluslararası Girişimcilik Endeksinde (GEİNDEX)17 kullanılarak yapılan araştırmada;
Türkiye'de her 100 yetişkin içinde şirket kuran sayısı 4,6 iken bu sayı Meksika’da 18,7,
İrlanda’da 12 ve ABD’de 11,7’dir. Türkiye’de son yıllarda girişim sayılarında artış yaşanmasına
rağmen girişimcilik bakımından hala gelişmiş ülkelerin çok gerisindedir.
3.5.1 Kurulan-Kapanan Şirket İstatistikleri
31.03.2009 tarihinde yapılan IV. İstatistik Konseyi'nde alınan karar gereğince, TÜİK
tarafından açıklanan şirket, kooperatif ve gerçek kişilere ait işletmeler ile ilgili "Kurulan ve
Kapanan Şirket İstatistikleri"nin resmi istatistik kapsamında yayımlanma sorumluluğu 2010 yılı
başından itibaren Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği’ne devredilmiştir.
Kurulan ve kapanan şirket istatistikleri; şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticari işletmelerini
kapsamaktadır ayrıca kapanma durumuna tasfiye edilen şirketlerde dâhil edilmiştir.
Tablo 3-91- TRC2 Bölgesi’nde Kurulan-Kapanan İşletme Sayıları, 2010-2012
Yıl
2010
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Türkiye
Kapanan,
Kapanan,
Kapanan,
Kapanan,
Kurulan Tasfiye Kurulan Tasfiye Kurulan Tasfiye Kurulan Tasfiye
Edilen
Edilen
Edilen
Edilen
980
244
973
268
1953
512
102.906
62.924
2011
1.168
294
944
1.143
2.112
1.437
114.872
79.332
2012
1.160
594
824
226
1.984
820
107.219
69.523
Toplam
3.308
1.132
2.741
1.637
6.049
2.769
324.997
211.779
Kaynak: TOBB, 2012.
2010-2012 yılları arasında şirket, kooperatif ve gerçek kişilerce kurulan girişim sayısına
bakıldığında; Şanlıurfa ilinde toplamda son üç yılda 3.308 şirket kurulmuşken, bu dönem
içerisinde kurulan girişimlerin % 34'ünde kapanmanın gerçekleştiği görülmektedir. Diyarbakır
ilinde son üç yıl içerisinde kurulan 2.741 girişim varken bunların % 60'a yakın bir oranında
17
Global Entrepreneurship İndex
209
kapanan girişim bulunmaktadır. Türkiye geneline bakıldığında kurulan 324.997 girişimden %
65'ine yakın kapanan girişim olduğu görülmektedir.
Tablo 3-92- Faaliyet Kollarına Göre Kurulan - Kapanan Şirket İstatistikleri, 2012
OCAK-ARALIK 2012
İktisadi Faaliyetler
NACE 2
Şirket
Genel toplam
Ger. Kiş. Tic.İşl.
Kurulan Kapanan Kurulan Kapanan
A-Tarım, Ormancılık ve Balıkçılık
868
261
512
210
B-Madencilik ve Taş Ocakçılığı
515
124
130
72
C-İmalat
D-Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme
Üretimi Ve Dağıtımı
E-Su Temini; Kanalizasyon, Atık Yönetimi ve
İyil. Fal.
F-İnşaat
6.218
2.863
7.827
2.797
632
127
47
13
138
19
103
13
6.558
3.129
13.989
4.309
G-Toptan ve Perakende Ticaret;
10.880
5.097
23.960
17.845
H-Ulaştırma ve Depolama
2.255
720
7.235
1.652
I-Konaklama ve Yiyecek Hizmeti Faaliyetleri
1.783
457
4.689
1.517
J-Bilgi ve İletişim
1.659
440
1.227
400
K-Finans ve Sigorta Faaliyetleri
577
239
384
580
L-Gayrimenkul Faaliyetleri
662
227
1.191
321
M-Mesleki, Bilimsel ve Teknik Faaliyetler
3.061
995
2.247
844
N-İdari ve Destek Hizmet Faaliyetleri
O-Kamu Yönetimi ve Savunma; Zorunlu
Sosyal Güvenlik
P-Eğitim
1.738
371
1.215
344
27
12
9
14
726
258
781
246
Q-İnsan Sağlığı ve Sosyal Hizmet Faaliyetleri
862
495
251
111
R-Kültür, Sanat, Eğlence, Dinlence ve Spor
313
93
606
289
S-Diğer Hizmet Faaliyetleri
T-Hanehalklarının İşverenler Olarak
Faaliyetleri;
U-Uluslararası Örgütler ve Temsilciliklerinin
Faaliyetleri
Toplam
292
134
1.051
338
0
0
1
0
0
2
0
0
39.764
16.063
67.455
31.915
Kaynak: TOBB, 2012.
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliğinin 2012 yılı istatistiklerinde, ana faaliyet kollarına göre
Türkiye genelinde kurulan ve kapanan şirket verilerine bakıldığında en çok değişimin "Toptan ve
Perakende Ticaret;" ana faaliyet kolunda gerçekleştiği görülmektedir. Bu faaliyet kolunu takiben
210
2012 yılında en çok "inşaat" ve "imalat" ana faaliyet kollarında şirket kurulumu ve kapanması
gerçekleşmiştir.
3.5.2 Girişimcilik Destek Mekanizmaları
Girişimciliği teşvik etmek, potansiyel girişimcilerin iş kurmasını ve geliştirmesini
desteklemek amacıyla çeşitli mekanizmalar geliştirilmiştir. Türkiye’de KOSGEB (Küçük ve Orta
Ölçekli İşletmeleri Geliştirme Başkanlığı) tarafından uygulanan ve girişimciliği desteklemeyi
amaçlayan programlar mevcuttur. Girişimcilik Destek Programı ana başlığı altında; Uygulamalı
Girişimcilik Eğitimi, Yeni Girişimci Desteği ve İş Geliştirme Merkezi (İŞGEM) Desteği alt
programları uygulanmaktadır. İŞGEM’ler girişimciler için en riskli dönem olan kurulma
aşamasında sağladığı çeşitli desteklerle önemli bir yere sahiptir.
3.5.3 İş Geliştirme Merkezleri (İŞGEM)
İş Geliştirme Merkezleri (İŞGEM) küçük girişimcilerin iş kurmasını ve geliştirmesini
destekleyen ve kolaylaştıran, dolayısıyla da işletmelerin hayatta kalma ve büyüme olanaklarını
arttıran Türkiye için yeni sayılabilecek bir istihdam yaratma ve iş kurma modelidir. “İşletme
Kuluçkaları” olarak adlandıran İŞGEM’ler, bünyelerinde barındırdıkları yeni işletmelere;
yönetim danışmanlığı desteği, finans kaynaklarına erişim imkanı, uygun koşullarda işyeri
mekanı, ortak ofis ekipmanı ve ofis hizmetleri sunmakta ve şirketlere en yüksek risk taşıyan
dönem olan kuruluş aşamasında şirketleri destekleyip büyümelerini sağlamaktadır. İşletme
kuruluş sayıları dünya genelinde hızla artmakla beraber işletmelerin, kuruluşlarını takip eden bir
kaç yıl içinde kapanma oranları artmaktadır. İstatistiklere göre, küçük işletmelerin kuruluş
yıllarındaki başarısızlık oranı % 60-80 iken İŞGEM'de yer alan girişimci firmalarda bu oran %
10'lara düşmektedir. İŞGEM’lerin proje partnerleri Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı,
KOSGEB (Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme Başkanlığı), Dünya Bankası ile proje
yürütücüsü yereldeki sivil toplum kuruluşudur.
İŞGEM’de girişimcilere yönelik belirli süreler için işyeri imkânı, ortak kullanıma yönelik
ofis ekipmanı, iş kurma ve geliştirme danışmanlığı, finansal destek mekanizmalarına erişim, bilgi
temini ve ağ mekanizmaları, pazarlama desteği ve pazar temini gibi destek ve hizmetler
sağlanmaktadır. Kuluçka modelinde gelişimini sağlayan işletmelerin organize sanayi alanlarına
taşınıp yerini yeni işletmelere bırakması gerekmektedir. Ancak uygulamada, gelişen işletmeler
organize sanayi bölgeleri için çok küçük kaldığından taşınmak istememektedirler.
Diyarbakır ilinde 2008 yılında kurulmuş olan İŞGEM Türkiye’deki ilk İŞGEM'ler arasında
olmasına karşın yukarıda ifade edilen benzer sorunlardan dolayı devamlılığını ve gelişimini
sağlayacak şartları bulamamıştır. Diyarbakır'da KOSGEB ve Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl
Müdürlüğünce yeni bir İŞGEM kurulması için girişimler mevcuttur. Şanlıurfa ilinde de
İŞGEM’in kurulması ve İŞGEM’lerin TRC2 Bölgesinde her iki ilde de etkinleştirilerek, bölgede
girişimlerin desteklenmesi açısından önem arz etmektedir.
211
3.6 REKABETÇİLİK ENDEKSLERİNDE TRC2 BÖLGESİ
Bölgelerin mevcut potansiyellerinin analiz edilmesi sonucunda, bölgenin rekabet gücünü
diğer bölgelerle karşılaştırmak, güçlü ve zayıf yanlarını tespit etmek amacıyla endeksler
geliştirilmektedir. Türkiye’de bu konudaki ilk çalışma 2003 yılında Devlet Planlama Teşkilatı
tarafından yapılan illerin sosyo-ekonomik gelişmişliklerini gösteren sıralamadır. Sanayi ve
Ticaret Bakanlığının 2007 yılında yayınladığı “Bölgesel Rekabet Edilebilirlik Operasyonel
Programı (2007-2009)” Düzey 2 Bölgeleri arasında yapılan bir rekabet endeksi araştırmasını
içermektedir. EDAM (Ekonomi ve Dış Politikalar Araştırma Merkezi) ve URAK (Uluslararası
Rekabet Araştırmaları Kurumu) rekabet endeksi üzerine araştırma yapan sivil toplum
kuruluşlarıdır. TRC2 Bölgesi’nin rekabetçilik açısından Türkiye içindeki konumunu belirlemek
için bu çalışmalar aşağıda değerlendirilmiştir.
3.6.1 Kalkınma Bakanlığı-İllerin
Sıralaması
ve
Bölgelerin
Sosyo-Ekonomik
Gelişmişlik
DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) tarafından ilk olarak 1996 yılında yapılmıştır. 1996 ve
2003 yıllarında yapılan araştırmalarda 10 alt başlık altında 58 değişken kullanılmıştır.
Endeksleme ve taksonomi gibi araştırmacıya çok fazla insiyatif tanıyan teknikler yerine
istatistiksel bir tabanı olan, anlamlılık testleri yapılabilen ve birçok ülkede değişik araştırmacılar
tarafından benzer amaçlarla yaygın olarak kullanılan Temel Bileşenler Analizi (principal
components analysis) kullanılmıştır.
2011 yılında yayınlanan ve yeni teşvik sistemine de dayanak teşkil eden çalışmada ise
teknik yöntem aynı kalmakla birlikte endeksin dilinde ve değişkenlerde önemli değişikliğe
gidilmiştir. Günümüz yaşam ve piyasa koşullarını yansıtan güncel tanımlamalar kullanılmıştır.
Eski endekste kullanılan “Sanayi Göstergeleri”,“Tarım Göstergeleri” ve “Mali Göstergeler”in bir
kısmı yeni endekste “Rekabetçi ve Yenilikçi Kapasite Göstergeleri” “Altyapı Göstergeleri” yeni
endekste “Erişebilirlik Göstergeleri”, “Diğer Refah Göstergeleri” ise “Yaşam Kalitesi
Göstergeleri” alt başlığında verilmiştir. Günümüzde önemini kaybeden değişkenler (Daire Sayısı,
Borulu Su Tesisatı Bulunan Daire Oranı, Yeterli İçme Suyu Götürülen Nüfus Oranı gibi)
endeksten çıkartılarak gelişmişliği yansıtan yeni değişkenler eklenmiştir. “Demografik
Göstergeler”, “Eğitim Göstergeleri”, “Sağlık Göstergeleri”, “İstihdam Göstergeleri”, “Rekabetçi
ve Yenilikçi Kapasite Göstergeleri” “Mali Kapasite Göstergeleri”, “Erişebilirlik Göstergeleri” ve
“Yaşam Kalitesi Göstergeleri” alt başlıkları altında toplam 61 değişken kullanılmıştır. Kullanılan
değişkenler uluslararası rekabet endekslerinde kullanılan ve günümüz dünyasını yansıtan
değişkenlerdir.
SEGE 2011’de kullanılan dikkat çekici değişkenler aşağıda verilmiştir.




İlin YGS Ortalama Başarı Puanı,
Ortalama Günlük Kazanç,
Ortalama Günlük Kazanç-Kadın,
Onbin Kişiye Düşen Yabancı Sermayeli Şirket Sayısı,
212
 Yüzbinkişiye Düşen Marka Başvuru Sayısı,
 Yüzbinkişiye Düşen Patent Başvuru Sayısı,
 Yüksek Lisans ve Doktora Sahibi Nüfusun 30+ Yaş Nüfusa Oranı,
 Turizm Yatırım-İşletme ve Belediye Belgeli Yatak Sayısının Türkiye İçindeki Payı,
 Bin Kişiye Düşen İnternet Bankacılığında Aktif Bireysel Başvuru Sayısı,
 Bin Kişiye Düşen İnternet Bankacılığında Aktif Kurumsal Müşteri Sayısı,
 İlin En Yakın Havaalanına Uzaklığı,
 Hane Başı Genişbant Abone Sayısı,
 Kişi Başına Düşen GSM Abone Sayısı,
 Bin Kişiye Düşen AVM Brüt Kiralanabilir Alan Oranı,
 Kükürdioksit (SO2) Ortalama Değeri,
 Partiküler Madde Ortalama Değeri,
 Yüzbinkişiye Düşen Ceza İnfaz Kurumuna Giren Hükümlü Sayısı,
 Yüzbinkişiye Düşen İntihar Vakası Sayısı.
SEGE (Sosyo-Gelişmişlik Endeksi) 2011’de 81 il içerisinde Şanlıurfa 73, Diyarbakır ise
67; Düzey 2 bazında TRC2 Bölgesi 26 Düzey 2 bölgesi içinde 23. sıradadır. 1996 ve 2003
çalışmaları aynı değişkenlerden olduğu için karşılaştırılabilir fakat yeni değişkenler kullanılan
SEGE 2011 karşılaştırılabilir nitelikte değildir. Yukarıda bahsedilen yeni değişkenler Endeksteki
Şanlıurfa ve Diyarbakır sıralamasını geriletmiştir.
Tablo 3-93- Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması
Türkiye Sıralaması
Şanlıurfa
Diyarbakır
Düzey 2
Sıralaması
1996 Araştırması
59
57
-
2003 Araştırması
68
63
23
2011 Araştırması
73
67
23
Kaynak: DPT, 2003; KB, 2011.
3.6.2 EDAM- Türkiye İçin Rekabet Endeksi Araştırması
EDAM (Ekonomi ve Dış Politikalar Araştırma Merkezi) tarafından 2009 yılında yapılan
rekabet endeksi araştırmasında, “Ekonomik Canlılık ve Etkinlik”, “Emek Piyasası”,
“Yaratıcılık”, “İnsan Sermayesi”, “Fiziki Altyapı” ve “Sosyal Sermaye” alt başlıkları altında
toplam 50 değişken kullanılmıştır. Endeks Temel Bileşenler Analizi kullanılarak oluşturulmuştur.
2009 yılında yayınlanan Endekste dikkat çeken değişkenler aşağıdadır.
 AR-GE Harcamaları-Çıktı Oranı (Kamu-Özel),
 Kişi Başı Akademik Yayın Sayısı,
 Kişi Başı Sinema Sayısı,
213
 Kişi Başına Gazete Tirajı,
 Kişi Başına STK Sayısı,
Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi Araştırmasında 81 il içerisinde Şanlıurfa için en iyi sıra
“Ekonomik Etkinlik ve Canlılık” alt başlığında 52, en kötü sıra “İnsani Sermaye” alt
başlığında 74’tür. Diyarbakır için en iyi sıra “Ekonomik Etkinlik ve Canlılık” alt başlığında 42,
en kötü sıra “İnsani Sermaye” alt başlığında 71’dir. Araştırmada Düzey 2 bazında bir sıralama
yapılmamıştır.
Tablo 3.94- Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi, 2009
Türkiye Sıralaması
Şanlıurfa
Diyarbakır
Genel Sıralama
74
67
Ekonomik Etkinlik ve Canlılık
52
42
Emek Piyasası
75
68
Fiziki Altyapı
69
66
İnsani Sermaye
78
71
Yaratıcı Sermaye
60
48
Sosyal Sermaye
74
68
Kaynak: EDAM,2009
Grafik 3.52- EDAM Türkiye İçin Rekabet Endeksi Sıralaması (Son 30 il), 2009
74
Sivas
Erzurum
Osmaniye
Bartın
Sinop
Erzincan
Ordu
Tokat
Tunceli
Kilis
Aksaray
Gümüşhane
Yozgat
Kars
Bayburt
Diyarbakır
Adıyaman
Batman
Iğdır
Siirt
Van
Ardahan
Şanlıurfa
Bingöl
Mardin
Şırnak
Bitlis
Hakkari
Ağrı
Muş
67
Kaynak: EDAM, 2009.
3.6.3 URAK- İller Arası Rekabetçilik Endeksi Araştırması
URAK (Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu) tarafından ilk olarak 2008 yılında
yapılan iller arası rekabet endeksi araştırması için; “Beşeri Sermaye ve Yaşam Kalitesi”,
“Markalaşma Beceresi ve Yenilikçilik”, “Ticaret Beceresi ve Üretim Potansiyeli” ve
214
“Erişilebilirlik” alt başlıkları altında toplam 42 değişken kullanmıştır. Değişken ağırlıkları onlu
bir likert skalası esas alınarak uzman görüşü (expert opinion) yöntemiyle belirlenmiştir. Uzman
insiyatifiyle belirlenen bu ağırlıkların somut ve objektif olmaması, çok değişkenli bir veri setinin
birbiriyle etkileşimlerini incelemeden tek boyutta analize tabi tutulması çalışmanın yöntemini
tartışmalı hale getirmektedir.
2010 yılında yayınlanan endekste dikkat çeken değişkenler aşağıdadır:
 İldeki 5 Yıldızlı Otel Yatak Kapasitesi,
 İlde 100 Milyon Dolar Üzerinde İhracat Yapan Firma Sayısı,
 ISO 500 Büyük Sanayi Kuruluşu Listesine Giren Firma Sayısı,
 Süper Ligde İli Temsil Eden Futbol Takımı Varlığı,
 İlde Gümrük Varlığı,
 İle İç Hat Uçak Seferinin Varlığı,
 İle Dış Hat Uçak Seferinin Varlığı,
 İlde Liman Varlığı.
İller Arası Rekabetçilik Endeksi Araştırmasında 81 il içerisinde Şanlıurfa için en iyi sıra
“Ticaret Becerisi ve Üretim Potansiyeli” alt başlığında 7, en kötü sıra “Beşeri Sermaye ve
Yaşam Kalitesi” alt başlığında 74’tür. Diyarbakır için en iyi sıra “Markalaşma Becerisi ve
Yenilikçilik” alt başlığında 13, en kötü sıra “Beşeri Sermaye ve Yaşam Kalitesi” alt başlığında
64’tür. Araştırmada Düzey 2 bazında bir sıralama yapılmamıştır.
Tablo 3.95- İllerarası Rekabetçilik Endeksi, 2010
Türkiye Sıralaması
Şanlıurfa
Diyarbakır
Genel Sıralama
39
32
Beşeri Sermaye ve Yaşam Kalitesi
74
64
Markalaşma Becerisi ve Yenilikçilik
51
13
Ticaret Becerisi ve Üretim Potansiyeli
7
29
Erişebilirlik
37
33
Kaynak: URAK,2010.
Grafik 3.53- URAK İller Arası Rekabetçilik Endeksi Sıralaması (İlk 41 İl), 2009-2010
215
86,01
49,73
42,72
35,1
32,82
32,08
29,71
29
28,35
27,67
27,28
27,16
26,38
25,91
25,87
25,55
24,15
23,87
23,73
23,27
22,81
22,56
22,39
22,16
21,95
21,71
21,1
20,99
20,8
20,51
20,2
19,55
19,25
18,82
18,24
18,02
17,76
17,51
17,33
17,2
16,86
İstanbul
Ankara
İzmir
Bursa
Kocaeli
Eskişehir
Tekirdağ
Antalya
Adana
Gaziantep
Hatay
Kayseri
Zonguldak
Mersin
Trabzon
Samsun
Konya
Isparta
Muğla
Aydın
Denizli
Manisa
Balıkesir
Edirne
Erzurum
Sakarya
Elazığ
Malatya
Yalova
Sivas
Kırklareli
Diyarbakır
Çanakkale
Kahramanmaraş
Rize
Kırıkkale
Nevşehir
Karabük
Şanlıurfa
Uşak
Burdur
Kaynak: URAK, 2010.
3.6.4 Sanayi ve Ticaret Bakanlığı-Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel
Programı
Sanayi ve Ticaret Bakanlığının 2007 yılında yayınladığı “Bölgesel Rekabet Edebilirlik
Operasyonel Programı (2007-2009) Düzey 2 Bölgeleri arasında yapılan bir rekabet endeksi
araştırmasını içermektedir. Bu araştırmada ekonomik, demografik, sosyal istihdam, turizm ve
diğer sosyo-ekonomik veriler ana başlıkları altında toplam 42 değişken kullanılmıştır. Sıralama
yerine sınıflandırma tercih edilmiştir. Aşağıdaki tabloda görüldüğü gibi; açık kahverengiden (en
az rekabet edilebilir bölge) koyu kahverengiye (rekabet edilebilirliği en yüksek bölge) doğru
farklı beş grup Düzey 2 seviyesinde tanımlanmıştır. Her bir grup için farklı tedbirler
belirlenmiştir. TRC2 Bölgesi en açık kahverengiyle rekabetçilik potansiyeli bölgeler
içerisindedir. Bölgeye ilişkin; temel altyapı, girişimcilik ve start-uplara yönelik danışmanlık ve
finansal destek, bölge-içi ve kurumlar arası işbirliği ve turizm öncelikli tedbirler olarak
belirlenmiştir.
216
Harita 3-1- BROP Düzey 2 Bölgeleri Rekabet Endeksi, 2007
Kaynak: STB, 2007.
3.7 GENEL DEĞERLENDİRME
TRC2 Bölgesi ekonomik büyüklüğüne bakıldığında 2008 GSKD'sine göre 12,1 milyar TL
ile ülke toplam katma değerinin %1,7’sini oluşturmakta ve bu oranla Düzey 2 Bölgeleri arasında
17’nci sırada bulunmaktadır. Türkiye’nin kişi başına GSKD’si 9.384 dolar iken, Bölge kişi başı
GSKD 3.724 dolar ile ülke ortalamasının oldukça altındadır. 2004-2008 yılları GSKD değişimine
bakıldığında Bölge ekonomisinin Türkiye ekonomisinden daha yavaş büyüdüğü dolayısıyla
bölgeler arası ekonomik gelişmişlik farkının artmaya devam ettiği değerlendirilmektedir. 2008
yılı verilerine göre Bölge GSKD’sinin % 61,9’unu hizmetler, % 21,5’ini tarım, % 16,6'sını sanayi
sektörü oluşturmaktadır.
Bölgenin işgücü potansiyeli yeterince değerlendirilememekte, artan nüfusun istihdam
edilmesinde ciddi sıkıntılar yaşanmaktadır. Bölgenin işgücüne katılım ve istihdam oranları
Türkiye ortalamasının oldukça altında iken işsizlik oranı yüksek olup 2011 Nüfus Konut
Araştırmasına göre düzey 2 bölgeleri arasında 2’nci sıradadır. Bölgede özellikle kadın işgücüne
katılım oranı çok küçük seviyelerdedir. İstihdamın sektörel dağılımında yıllar itibariyle toplam
istihdam içindeki payı azalsa da tarım sektörü hizmetler sektöründen hemen sonra gelmektedir.
Bölgede sanayi istihdamı göstergelerinde kısmen bir artış yaşanmış ancak hala tarım istihdamının
gerisinde bulunmaktadır. Yeni teşvik sisteminin etkisiyle önümüzdeki yıllarda Bölgede sanayi
sektörünün ve istihdam kapasitesinin artması beklenmektedir.
TRC2 Bölgesi’nin dış ticaret verilerinde son yıllarda gözle görülür bir artış olmasına
rağmen Bölge gerek kişi başına ithalat ve ihracat değerlerinde gerekse yıllık ihracat ve ithalat
değerlerinde ülke ortalamasının gerisinde kalmaktadır (İhracat 23. ithalat 20. sırada). Şanlıurfa ili
ihracatında; ülke olarak Irak, ürün grubu olarak "Elektrik motoru, Jeneratör ve transformatörler"
ihracatı öne çıkarken, Diyarbakır ilinde; ülke olarak Irak, ürün grubu olarak "Kum, kil ve
taşocakçılığı" ihracatı öne çıkmaktadır. Komşu ülkeler ile son dönemde yaşanan olumsuz siyasi
gelişmeler açısından bakıldığında, bölgenin ekonomik işbirliği ilişkilerinin kısa vadede riskler
217
taşıdığı değerlendirilmektedir. TRC2 Bölgesi siyasi ortamın düzelmesi halinde başta Suriye ve
Irak olmak üzere tüm Ortadoğu ülkeleri ile gerçekleştirilecek ticari işbirliği ile yakınlık avantajını
kullanarak dış ticarete çok fazla katkı sağlayabilecek konumdadır.
Son yıllarda bölgedeki istikrar ortamına paralel artan sanayi yatırımları ile belli bir ivme
yakalanmış olmasına rağmen henüz ülke ortalamasının çok gerisindedir. Bölgedeki sulama
yatırımlarının beraberinde getirdiği tarımsal üretim artışı ile beraber genelde tarımsal üretimi
girdi olarak kullanan gıda ve tekstil sanayinde görece yığınlaşma gerçekleşmiştir. İşletmelerin
sektörel dağılımına ve istihdama olan katkılarına baktığımızda gıda ürünleri imalatı, tekstil
ürünleri imalatı, giyim eşyaları imalatı, metalik olmayan ürünlerin imalatı hem Şanlıurfa hem de
Diyarbakır ilinde öne çıkmaktadır. Bunların dışında Diyarbakır ilindeki mermer potansiyelinin
bir sonucu olarak taş ve toprağa dayalı sanayi ile madencilik ve taş ocakçılığı sanayi ilde öne
çıkmaktayken Şanlıurfa'da makine ve ekipman imalatı en çok istihdam sağlayan sektörlerdir.
TRC2 Bölgesi ekonomisinin büyük bir kısmı, bünyesinde barındırdığı geniş ve elverişli
tarım toprakları sayesinde, bitkisel üretim ve hayvancılığa dayanmaktadır. Bölgede temel
ekonomik faaliyetlerin büyük ölçüde bitkisel ve hayvansal üretimde yoğunlaşmış olmasına karşın
tarımsal üretim değeri ve verimlilik oldukça düşüktür. Buna rağmen verimli ve düz topraklarıyla
Bölge birçok tarla bitkisinin yetiştiriciliği ve üretiminde ülke genelinde ilk sıralarda yer
almaktadır (Pamuk, mercimek, antepfıstığı, buğday, arpa, domates, üzüm, ipek). Türkiye’deki
sulanan alan içinde hâlihazırda önemli bir paya sahip TRC2 Bölgesi GAP sulama yatırımlarının
kısa bir süre sonra hayata geçmesi ile birlikte bu payını arttıracaktır. Bu tarım alanlarında tarımsal
verim ve ürün çeşitliliği artırılabilirse Bölgede nitelikli üretim sağlanacak ve buna paralel
gelişecek tarıma dayalı sanayiler ile bölge kalkınmasında tarım sektörü kilit rolü oynayacaktır.
TRC2 Bölgesi’ni de kapsayan Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Türkiye’nin diğer bölgelerine
göre özel sektör yatırımlarının sınırlı olduğu bir bölgedir. Bu durum kamu yatırımlarını bölge için
önemini daha da arttırmaktadır. Özellikle GAP Eylem Planı’nın uygulanması ile TRC2
Bölgesi’nin kamu yatırımlarından aldığı pay oldukça yükselmiş ve bölge sıralamasında üst
sıralara yerleşmiştir. Kamu yatırımlarının çoğu sulama alanında olmak üzere tarım sektöründe
gerçekleşmiş olup bunu eğitim, sağlık ve madencilik sektörleri izlemektedir.
Kamu yatırımı dışında özel sektör yatırımlarını özendirmek amacını güden yeni yatırım
teşvik sisteminde TRC2 Bölgesi 6. bölge gurubunda yer almaktadır. Yeni teşvik sisteminin
getirdiği avantajlarla Bölge ulusal ve uluslararası özel sektör yatırımları için cazibe merkezi
konumuna gelmiştir. Bölgede mevcut 4’ü Şanlıurfa ilinde, 2’si Diyarbakır ilinde olmak üzere
toplam 6 adet OSB bulunmaktadır. Yatırım taleplerinin artması ile mevcut OSB'lerde ek
genişleme alanları tahsis edilmiş ve yeni OSB planlamaları yapılmıştır.
TRC2 Bölgesi illeri özelinde genel olarak alternatif finansal araçların yeterince
kullanılmadığı, finansman ihtiyacının büyük bir kısmının krediler ile karşılandığı, leasing ve
faktöring gibi araçların ve bu araçları sağlayan kurumların yaygın olmadığı görülmektedir.
Finansal enstrümanların sınırlı olması ya da kullanılmaması, finansal kurumların sayıca az ve
218
finansal alanlarda tecrübe birikiminin yetersiz olması gibi nedenler işletmelerin finansmana
erişimini zorlaştırmaktadır.
Bölgedeki sanayi işletmeleri genelde kapasite kullanım oranı düşük, beşeri ve teknolojik
altyapısı yetersiz, düşük katma değerli üretim yapan, birbirini taklit eden, kurumsallaşamamış,
mikro ve küçük ölçekli KOBİ’lerdir. Özellikle son yıllarda bu profilin dışına çıkmış yenilikçi
faaliyetlerde bulunan, başta Ortadoğu ülkeleri olmak üzere birçok ülkeye ürün ihraç eden işletme
sayısındaki artış memnuniyet vericidir ancak bölgesel istikrarın çabuk bozulduğu bu ülkelerdeki
siyasi krizler ihracat rakamlarında dalgalanmalara yol açmaktadır.
Bölgedeki KOBİ’ler çeşitli sorunlarla karşı karşıyadır. Bu nedenle, istenen verimlilik
düzeyinde çalışarak katma değer ve istihdam yaratmaktan uzaktırlar. En çok karşılaştığı
sorunların başında planlama, pazarlama ve finansman sorunları gelmektedir. Bu sorunların
yarattığı teknolojik gerilik ve düşük üretim kapasitesi ile pazar araştırması yapılmaması, AR-GE
faaliyetlerine gereken önemin verilmemesi, yetersiz işletme sermayesi, yabancı kaynak
sağlamadaki güçlükler, profesyonel finans yöneticisi çalıştırmama, sağlanan teşviklerden
yeterince yararlanmama ve finansal kaynak veya fonları yönetmede karşılaşılan diğer sorunlar
nedeniyle üretilen katma değer düşük düzeylerde seyretmektedir. Ayrıca Bölgedeki KOBİ’lerde
girişimciliğin, yöneticilik ve mülkiyetin işletme sahibinde toplanması, fizibilite çalışmalarına
gereken önemin verilmemesi, ortak girişimlerde çekingen davranılması ve güvensizlik, kuruluş
yeri seçiminde isabetsizlik, karşılaşılan diğer sorunlardır.
Turizm alanında önemli potansiyeli bulunan ve turizm altyapısının iyileştirilmesi
konusunda önemli yatırımlar yapılan bölgede henüz istenilen düzeyde ziyaretçi artışının
yakalanamadığı görülmektedir. Turizm sektörünün gelişmesi Bölge yatırım ortamının ve imajının
iyileştirilmesine katkıda bulunacaktır.
219
4. MEKÂNSAL YAPI VE ALTYAPI
4.1 ALTYAPI
4.1.1 Genel Ulaşım Sistemi
Diyarbakır ve Şanlıurfa illerindeki başat ulaşım sistemi, tüm Türkiye genelinde olduğu gibi
kara yolu ulaşımıdır. Diyarbakır ve Şanlıurfa şehirleri Gaziantep'ten sonra Güneydoğu Anadolu
Bölgesinin en büyük iki ili olup sanayi, ticaret ve hizmetler sektöründe de yörede öncü
konumdadırlar. Ayrıca, Şanlıurfa ilinin Suriye’ye olan sınırı ve her iki ilin de Mardin ve Şırnak
illeri üzerinden Irak’a olan yakınlığı sebebiyle bu iki il, ulaşım açısından sınır kapıları ve
Türkiye’nin iç kesimlerine doğru uzanan akslar üzerinde konumlanmaktadır. Diyarbakır,
Adıyaman hariç diğer bölge illerinden gelen ulaşım ağlarının düğümlendiği bir merkez iken,
Şanlıurfa bölgenin batıya açılan kapısı durumundadır.
Bölge sınırları içerisinde bulunan karayolu, demiryolu ve havayolu taşımacılığı ile kent içi
ulaşım sistemleri aşağıdaki haritada gösterilmiştir.
Harita 4-1- TRC2 Bölgesi Karayolu Ulaşım Sistemi, 2012
Kaynak: DKİM, 2012.
4.1.1.1 Karayolu
Mardin, Şırnak, Batman ve Siirt illeri ile birlikte Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri de
Karayolları Genel Müdürlüğü 9. Bölge Müdürlüğü hizmet alanı içinde kalmaktadır. Ana ulaşım
şekli karayolu ulaşımı olduğu için bölge içerisindeki merkezlerin civar yerleşimlere olan
uzaklıkları önem kazanmaktadır. Aşağıdaki tabloda, Diyarbakır ve Şanlıurfa şehir merkezlerinin
220
bazı önemli merkezlere olan karayolu mesafeleri verilmiştir. TRC2 Bölgesi sınırları içinde
toplam 15.368 km’lik karayolu yol ağının 2.293 km’si devlet ve il yolu, 146 km’si otoyol, 12.636
km'si ise köy yoludur.
Tablo 4.1- Ülke, Bölge ve İl Düzeyinde Yol Uzunlukları (km), 2012
İl ve Devlet
Yolu
63.255
Bölge Adı
Türkiye
305.227
Demir
Yolu
9.642
Toplam
Yol Ağı
379.918
Otoyol
Köy Yolu
2.236
Güneydoğu Anadolu
6.006
291
31.320
895
38.512
TRC2 Bölgesi
2.293
Şanlıurfa
1.207
146
146
12.636
7.458
370
220
15.368
8.973
Diyarbakır
1.086
-
5.178
150
6.395
Kaynak: TUİK, 2012ı.
TRC2 Bölgesi karayolu ağı, toplam Türkiye karayolu ağı içerisinde % 4'lük paya sahipken;
Güneydoğu Anadolu Bölgesi karayolu ağı içerisinde % 39,9 oranında pay almaktadır. Şanlıurfa
ili, toplam karayolu uzunluğu açısından, tüm iller arasında 8'inci, Diyarbakır ili, toplam karayolu
uzunluğu açısından, tüm iller arasında 17'ncidir. Şanlıurfa Güneydoğu Anadolu Bölgesi illeri
arasında birinci sırada yer almaktadır fakat toplam karayolu uzunluğunun büyük bir bölümünü
köy yolları oluşturmaktadır.
Tablo 4.2- Diyarbakır ve Şanlıurfa Devlet ve İl Yollarının Satıh Cinslerine Göre
Uzunlukları, 2012
Devlet ve İl Yolları Toplamı (KM)
Asfalt
Betonu
Sathi
Kaplama
Stabilize
Yol
Toprak
Yol
Diğer
Yollar
Toplam
Diyarbakır
60
925
10
42
42
1.086
Şanlıurfa
TRC2
Bölgesi
219
909
65
0
13
1.207
279
1.834
75
42
55
2.293
Kaynak: KBM, 2012.
4.1.1.1.1 Uluslararası ve Ulusal Ulaşım Aksları
TEN-T (Trans-Avrupa Ulaştırma Ağları)
AB'de üç temel ağ yapısı bulunmaktadır. Bunlar; Trans-Avrupa Ulaştırma Ağları (TEN-T),
Pan-Avrupa Ulaştırma Ağları (Pan European Corridors-PEC) ve Bölgesel Ulaştırma Ağları
olarak sıralanabilir. TEN-T ulaştırma ağları 30 öncelikli koridor üzerine kurulmuş, üye ülkelerin
birbirleri ile olan bağlantılarını güçlendirmek için geliştirilen projeleri kapsamaktadır. Avrupa
Birliğinin oluşturduğu ve içinde Türkiye gibi aday ülkelerin yanı sıra, Rusya gibi komşuluk
politikasına tabi olan ülkelerin de bulunduğu ulaştırma ağlarının yeri aşağıdaki haritada
221
görülmektedir.
Harita 4-2- TEN-T Ulaştırma Ağları, 2008
Kaynak: NORDREGİO, 2008.
AB resmi istatistik kurumu tarafından hazırlanan son analizlere göre, TEN-T ağının yoğun
olduğu ve ticaret hacimlerinin yüksek olduğu Batı Avrupa ülkeleri arasında akışlar oldukça
yüksek oranlardadır.
TRACECA
Mayıs 1993’te Brüksel’de üç Kafkas ülkesi; Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan ve beş
Orta Asya ülkesi; Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan’ın katılımlarıyla
Avrupa-Kafkasya-Asya Taşıma Koridoru projesi doğmuştur. Projeye Moğolistan, Ukrayna,
Moldova, Bulgaristan, Romanya ve Türkiye de dâhil olmuşlardır.
TRACECA Projesinin temel amacı, Avrupa Birliği öncülüğünde, AB fonlarının
kullanılması ve teknik yardımın alınması suretiyle Avrupa’dan başlayarak Karadeniz, Kafkaslar,
Hazar Denizi ve Orta Asya arasında bir taşıma koridorunun oluşturulmasıdır.
TRACECA projesinin parçası olan ülkelerden geçiş güzergâhları ve planlanan yeni projeler
aşağıdaki projede görülmektedir. Bu proje çerçevesinde Türkiye’nin Kuzey Anadolu bölgesi
geçiş güzergâhı olarak belirlenmiştir. Bu çerçevede, devam eden beş adet ana proje
bulunmaktadır. Bu projeler; Gerede-Merzifon Karayolu iyileştirilmesi, Refahiye-ErzurumGürbulak Karayolu iyileştirilmesi, Mersin Konteyner Limanı, Filyos Limanı, Irmak-KarabükZonguldak Hattının Sinyalizasyonu olarak listelenmiştir.
Harita 4-3- TRACECA Rotaları ve Katılımcı Ülkelerin Durumu, 2012
222
Kaynak: UBAK, 2012.
Denize sınırı olmayan ülkeleri de içeren koridordaki ağ, özellikle denizle bağlantısı
olmayan Merkez Asya ülkeleri için, dış ticaretlerini ve ulaştırma ağlarını geliştirebilmeleri
açısından oldukça önem taşımaktadır.
Türkiye, TRACECA programına 2002 yılında dâhil olmuş ve güzergâh LondraBulgaristan-İstanbul-Ankara-Gürcistan olarak değişmiştir. Türkiye, İstanbul-Batum/Gümri
karayolu bağlantısı, İstanbul-Sivas-Kars/Gümri demiryolu bağlantısı ve İstanbul, Samsun
limanları ile TRACECA haritasında yer almaktadır.
Türkiye tarafından önerilen haritada yer alan Samsun'dan Mersin ve İskenderun'a inen belli
bir demiryolu hat kesimi ile Mersin, İskenderun ve Derince limanları koridora dâhil
edilmemişlerdir. Mersin limanında, Ortadoğu ülkelerine yönelik taşımaların geliştirilmesi
amacıyla demiryolu feribot yanaşma rıhtımı yer almaktadır. Bu sayede, Orta Asya, Karadeniz ve
Kafkas ülkelerinin yükleri Akdeniz’e indirilebilecektir.
TRC2 Bölgesi yukarıda açıklanan ve Avrupa Birliği tarafından hazırlanan TEN-T ve
TRACECA uluslararası ulaşım proje aksları içerisinde mevcut ulaşım durumu itibariyle etkin
olarak yer almamaktadır. Öte yandan Türkiye kapsamında değerlendirildiğinde ise dokuz ayrı
ulaştırma ekseni ve geleceğe yönelik yatırımlar belirlenmektedir. Bunlar aşağıdaki gibidir;
Harita 4-4- TEM Yol Ağı, 2012
223
Kaynak: UBAK, 2012.
Şanlıurfa sınırları içerisinde TEM otoyolunun, otoyol bağlantı yolları ile beraber, 145
km’lik kısmının yapımı tamamlanmış olup işletmededir. Toplam 225 km uzunluğundaki
Şanlıurfa-Gaziantep otoyolu GAP’ın ana arterini oluşturmaktadır. Otoyol; Birecik-Suruç, SuruçŞanlıurfa, Gaziantep çevreyolu, Gaziantep-Birecik kesimlerinden oluşmaktadır.
Şanlıurfa-Habur otoyolu, Gaziantep otoyolunun devamı niteliğinde planlanmaktadır.
Otoyolun ana gövdesi toplam 109,5 km. olup; Gaziantep'ten başlayarak, Şanlıurfa, Mardin ve
Cizre üzerinden Habur sınır kapısına kadar ulaştırılması planlanmaktadır. Bu otoyolun ana
gövdesine Diyarbakır'dan yaklaşık 36,5 km'lik bağlantı yolu yapılarak, Diyarbakır'dan Irak'a
otoyol bağlantısı sağlanması planlanmaktadır. Diyarbakır-Mardin otoyol bağlantısı projesinin
ihalesi yapılmış olup, alternatif güzergâhlar üzerinde çalışmalar devam etmektedir.
Harita 4-5- Asya Karayolları, 2012
224
Kaynak: UBAK, 2012.
Türkiye'den geçen Asya Karayolları tali yol hattı, Mersin'den başlayarak Şanlıurfa ve
Diyarbakır illeri üzerinden İran sınır kapısı Gürbulak'a bağlanmaktadır.
4.1.1.1.2 TRC2 Bölgesi Şehirler Arası Yollar
Şanlıurfa'da 2003 - 2012 yılları arasında 354 km yol yapımı gerçekleştirilmiştir ve 124,5 km yol
yapım çalışması programa alınmıştır.
Harita 4-6- Şanlıurfa İl Yolları, 2012.
225
Kaynak: KBM, 2012.
Şanlıurfa çevre yollarının 4 parçadan oluşması planlanmıştır. Bu maksatla DiyarbakırMardin yollarını bağlayan 4,1 km uzunluğundaki ilk çevre yolu bağlantısı 2010 yılında açılmıştır.
Bu yol üzerine daha önce kent merkezinde bulunan şehirlerarası otobüs terminali taşınmıştır.
İnşaatı devam eden diğer parçalar, Mardin-Akçakale yolları bağlantısı (6,5 km) ve AkçakaleGaziantep yolları (11,5 km) bağlantısıdır. Proje aşamasındaki 4. Çevre yolu bağlantısı
Diyarbakır-Gaziantep yolları arasında düşünülmektedir. Bu yolun bir kısmı askeri bölge
içerisinden geçmektedir.
Önceki yıllarda sathi kaplamalı olarak bitirilmiş Şanlıurfa güneybatı çevreyolunun, 2013
yılı içinde BSK seviyesinde bitirilmesi hedeflenmektedir. Birecik, Suruç, Bozova ve Siverek
yollarında toplam 124,5 km'lik programlanan yol bulunmaktadır.
Harita 4-7- Nissibi Köprüsü, 2012
226
Kaynak: KBM, 2012.
Diyarbakır ile Adıyaman illerini bağlayacak karayolu olan Nissibi Köprüsü'nün, Siverek ile
Kâhta ilçeleri arasında kalan bölgede, Fırat Nehri üzerinde yapılması planlanmıştır. Fırat
Köprüsünün 1990 yılında baraj gölü altında kalmasıyla, Atatürk Baraj Gölünde Şanlıurfa
Siverek-Adıyaman Kâhta arasında çalışan 1 adet ve Şanlıurfa Hilvan-Adıyaman Kâhta arasında
çalışan 1 adet feribot olmak üzere toplam 2 adet feribot bulunmaktadır. Bu feribotlar ile hem
araç, hem yolcu taşımacılığı yapılmaktadır.
Adıyaman ve Diyarbakır ile birlikte birçok ilin geçiş noktası olacak Nissibi Köprüsünün
inşa edilmesi bölgedeki ulaşımın rahat ve güvenli bir şekilde yapılmasını sağlayacaktır. Ayrıca
bölgenin Nemrut Dağı gibi turistik değerleri göz önüne alındığında, yapılacak köprü bölgeye
ekonomik olarak da bir canlılık getirecektir. Eğik kablo askılı şeklinde 610 m. uzunluğunda ve
22,9 m. genişliğinde olan bu köprünün çalışmalarına başlanmış olup 2014 yılında bitirilmesi
hedeflenmektedir.
Harita 4-8- Diyarbakır İl Yolları, 2012
227
Kaynak: KBM, 2012.
Harita 4-9- Diyarbakır Çevre Yolları, 2012
Kaynak: KBM, 2012.
228
Karayolu kent içi geçişlerini yerleşim alanları dışına taşımak amacı ile iki çevre yolu
projesi planlanmıştır. Birincisi Elazığ Yolunun batısından Şanlıurfa Yoluna bağlanan
çevreyoludur. İkincisi, Şanlıurfa yolundan, Mardin yoluna bağlanmaktadır.
Diyarbakır çevreyolu çalışmalarında: 1. Etap toplam 13 km.lik Diyarbakır çevreyolunun 1.
etabı BSK seviyesinde bitirilmiş ve trafiğe açılmıştır. 2. Etap 29 km.lik kesimin ise sözleşmesi
yapılmış olup, 2014 yılı sonunda bitirilmesi hedeflenmektedir. 2. Etapta 9 km.’lik havaalanı
bağlantısının ihalesi yapılmış olup, havaalanı projesinin bitirilmesi ile eş zamanlı olarak bağlantı
yolunun da tamamlanması planlanmaktadır. 3. ve 4. Etap, 44 km.lik doğu çevreyolu için
toplulaştırma çalışmaları kapsamında önerilecek güzergâhlar neticesinde proje ihalesi
yapılacaktır.
Diyarbakır'da çevre yollarının yapımı ve bu yolların kavşaklar ile diğer yollarla bağlanması
sonucu trafiğin rahatlayacağı beklenmektedir.
4.1.1.1.3 TRC2 Bölgesi Trafik Hacmi
Trafik hacmi değerlendirmesi, Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilmiş
yol boyu trafik anketlerine dayanmaktadır. 2012 yılında Karayolları 9. Bölge Müdürlüğü
tarafından etüdü yapılan Yıllık Ortalama Günlük Trafik (YOGT) sayımlarının Diyarbakır il
sınırları içerisindeki kesiti incelendiğinde; Diyarbakır'da başlayan yolculukların büyük
bölümünün Elazığ yönü, Silvan yönü ve Mardin yönünde sonlandığı görülmektedir:
 Elazığ yolundan 7.582 taşıt/gün,
 Batman yolundan 7.538 taşıt/gün,
 Şanlıurfa yolundan 6.771 taşıt/gün,
 Mardin yolundan 5.984 taşıt/gün araç geçtiği gözlenmektedir.
Şanlıurfa'da başlayan yolculukların büyük bölümünün Suriye ile sınır kapısının bulunduğu
Akçakale yönünde ayrıca Gaziantep yönü, Diyarbakır yönü ve Mardin yönünde sonlandığı
görülmektedir.
 Akçakale yolundan 10.435 taşıt/gün,
 Mardin yolundan 8.344 taşıt/gün,
 Diyarbakır yolundan 7.455 taşıt/gün,
 Gaziantep yolundan 6.163 taşıt/gün araç geçtiği gözlenmektedir.
4.1.1.2 Havayolu
Bölgede, Diyarbakır ve Şanlıurfa GAP olmak üzere iki adet havalimanı bulunmaktadır.
Diyarbakır Askeri Havalimanı, 1952 yılından bu yana sivil uçuşlara da hizmet veren, sadece
yurtiçi uçuşlara açık ve bölgesel niteliktedir. Toplam 26.369 m2’lik kurulu alan üzerindedir,
bunun 2.680 m2’lik kısmı yolcuya açık alana sahiptir ve Havalimanı kent merkezinden sadece 6
km uzaklıkta bulunmaktadır. Apron kapasitesi 3 uçaktır, havalimanının kapasitesi ise 1.450.000
229
yolcu/yıl’dır. Gümrük hizmeti verilemediğinden havalimanında doğrudan uluslararası hava
ulaşımı yapılamamaktadır. Havalimanına ulaşım otobüs, servis ve taksi ile yapılmaktadır.
Havalimanında 200 araç kapasiteli açık otopark bulunmaktadır.
2011 yılı yolcu sayısı 1.733.374, 2012 yılı yolcu sayısı 1.285.824'tür. 2012 yılında yaşanan
bu düşüşün nedeni yolcu trafiğinin en yoğun olduğu 3 aylık dönemde havalimanının bakımının
yapılmasıdır. Mevcut terminal binası kapasitesini aşmış durumda olduğundan, DHMİ Genel
Müdürlüğü tarafından aynı havalimanı sınırları içinde yeni bir arazi üzerinde, iç ve dış hatlara
hizmet verebilecek; 24.000 m2 oturum alanına sahip, yaklaşık 86.803 m2 kullanım alanı ve 936
araç kapasiteli açık otoparkı ve 1.038 araçlık kapalı otoparkı olan, 10 uçak kapasiteli (6 adedi
yolcu köprülü) yeni bir terminal binasının yapılması planlanmaktadır. Havalimanının yolcu
kapasitesi 5.000.000 yolcu/yıl olacaktır. 2013 yılı başında havalimanı inşaatı ihalesi sonuçlanmış
olup, inşaat çalışmalarına başlanmıştır.
2007 yılında hizmete giren Şanlıurfa-GAP Havalimanı sivil kategoride olup ağır kargo
uçaklarının iniş ve kalkışına imkân sağlayacak şekilde inşa edilmiştir. Apron kapasitesi 8 uçak
olup 12.000 m2’lik terminal binası ile hizmet vermektedir. Havalimanının yolcu kapasitesi
2.500.000 yolcu/yıl’dır. 4.000 m pist uzunluğu ile Türkiye'nin en büyük pistine sahiptir. Kent
merkezine ve TEM otoyoluna olan bağlantı yolları bölünmüş yol olarak inşa edilmiş olan
havalimanı Şanlıurfa-Diyarbakır yolunun 35. km’sinde bulunmaktadır. GAP Havalimanı `Geçici
Hudut Kapısı` olarak ilan edilmiş ve uluslararası havalimanı olarak dış hat seferlerine de açılmış,
2012 yılında 15.020 dışhat yolcusu kabul edilmiştir. Ayrıca yükte hafif olan kıymetli mal veya
ürün bölgede yeterli tonajda olmadığından dolayı kargo terminali işletmecisi bulunmamakta ve
kargo taşımacılığı yapılamamaktadır.
Her iki havalimanındaki 2011-2012 yılları, yolcu, yük ve uçak trafiği aşağıdaki tabloda
verilmiştir. Bu tabloda Adana ve Gaziantep havaalanlarına ait bilgiler de verilmiş olup, bölge
dışında yer alan ama yaklaşık aynı büyüklükteki hinterlantlara hizmet veren yakın
havalimanlarındaki değişim de gözlenmiştir. Bu verilere göre, Adana Havalimanı dışındaki bölge
havalimanları kargo taşımacılığında etkisiz kalmaktadır. Yolcu taşımacılığında ise en düşük
kapasitede çalışmakta olan Şanlıurfa GAP Havalimanı dışındaki havalimanlarında Türkiye
genelindeki artışa paralel bir artış gözlenmiştir. Şanlıurfa GAP Havalimanının hizmete girişi ile 3
yıl içinde taşınan yolcu sayısı hemen hemen iki katına çıkmakla birlikte havalimanı hala oldukça
düşük kapasitede (% 13) işletilmektedir.
Tablo 4.3- TRC2 Bölgesi ve Komşu İllerin Karşılaştırmalı Hava Kargo, Yolcu ve Uçak
Sayısı, 2011-2012
Türkiye
Şanlıurfa
2011
Yük
Yolcu
(Ton)
(Kişi)
2.249.473 117.620.469
2.077
231.323
Uçak
Sayısı
914.484
2.474
230
2012
Yük
Yolcu
(Ton)
(Kişi)
2.249.133 130.351.620
3.149
347.326
Uçak
Sayısı
958.198
3.426
Diyarbakır
Yük
(Ton)
15.467
2011
Yolcu
(Kişi)
1.733.374
Yük
(Ton)
11.066
2012
Yolcu
(Kişi)
1.285.824
Uçak
Sayısı
13.909
Uçak
Sayısı
11.161
Gaziantep
14.352
1.314.508
13.099
16.808
1.442.969
13.014
Adana
36.240
3.240.967
34.966
40.474
3.764.157
38.620
Kaynak: DHMİ, 2012.
4.1.1.3 Demiryolu
Ulusal demiryolu ağı bölgeyi iki aks üzerinden doğu-batı doğrultusunda beslemektedir.
Kuzeydeki hat, Ergani’den Bölge’ye girmekte, Diyarbakır ve Batman’ı geçerek Kurtalan’da son
bulmaktadır. Bu hat Malatya merkezli TCDD 5. Bölge Müdürlüğü sorumluluk sahasında
kalmaktadır. Güneydeki hat ise, Narlı (Kahramanmaraş)’dan dan başlayarak Gaziantep ve Nizip
üzerinden Barak (Karkamış)’a varmakta, buradan Suriye sınırını izleyerek Nusaybin’e kadar
ulaşmakta ve Suriye topraklarından geçerek Irak’a bağlanmaktadır. Bu hat, Adana merkezli
TCDD 6. Bölge Müdürlüğü sorumluluk sahasına girmektedir. Diyarbakır ili sınırlarında 150 km.,
Şanlıurfa ili sınırlarında da 221 km. demiryolu hattı mevcuttur. Demiryolu ağı, Bölgedeki
yerleşimlerin çok azına hizmet vermekte olup, mevcut iki hattın da birbirine bağlantısı
bulunmamaktadır. Şanlıurfa, şehir merkezinden demiryolu geçmemesine rağmen GAP illeri
içerisinde, Gaziantep’ten sonra en çok demiryolu uzunluğuna sahip il konumundadır.
TCDD 6. Bölge sorumluluk sahası içerisinde bulunan Mürşitpınar tren istasyonu hem
Suriye sınırında bulunması hem de sınırın hemen ötesinde bulunan Ayn-el Arap şehrine yakınlığı
sebebiyle oldukça önemli bir yerdedir. 120.000 m2'lik bir alanda yer alan Mürşitpınar tren
istasyonu Şanlıurfa şehir merkezine 56,3 km’lik uzaklıktadır.
Tablo 4.4- GAP Bölgesi İllerinin Demiryolu Uzunlukları, 2008-2010
Demiryolu (km)
İller
2008
2010
Adıyaman
45
45
Batman
47
47
Diyarbakır
150
150
Gaziantep
254
254
Kilis
16
16
Mardin
128
128
Siirt
35
35
Şanlıurfa
220
220
-
-
895
895
Şırnak
GAP
231
Türkiye
8699
9594
Kaynak: TCDD, 2010.
İstanbul Haydarpaşa’dan kalkan Güney Ekspresi bölge içerisindeki kuzey hattı boyunca
Ergani, Diyarbakır ve Bismil’den geçerek Batman’a yönelir. Batman-Diyarbakır ve KurtalanDiyarbakır arasında günde birer sefer olmak üzere karşılıklı bölgesel tren seferleri bulunmaktadır.
Ayrıca Kurtalan-Diyarbakır yönünde de haftada 3 defa olmak kaydıyla karşılıklı seferler
yapılmaktadır. Ancak bu güzergâhtaki seferler yolcu kapasitesine bağlı olarak düşürülmekte ve
hatta durdurulabilmektedir.
Demiryolu; Diyarbakır kent merkezinden kuzeybatı-güneydoğu yönünde geçerek,
Yenişehir ve Bağlar ilçeleri arasında 1,3 km uzunluğunda bir istasyon oluşturmakta ve bu hat
şehir içinden geçtiği kısımlarda kentin bölgelerini ayıran bir eşik oluşturmuştur.
TCDD 6. Bölge Müdürlüğü sınırları içerisinde kalan güney hattı üzerinde Mürşitpınarı,
Akçakale ve Ceylanpınar önemli istasyonlardır. Bu hat, Bağdat demiryolunun bir parçasıdır.
TCDD verilerine göre hatta düzenli yolcu treni seferleri bulunmamaktadır.
Harita 4-10- T.C. Devlet Demiryolları Haritası, 2012
Kaynak: TCDD, 2012.
Tablo 4.5- GAP Bölgesi’ndeki Demiryolu Hat Uzunlukları, 2009
Hat Kesimi
TCDD 5. Bölge
Uzunluk (km)
Maden-Batman (Diyarbakır kesimi)
232
173,2
Müdürlüğü
TCDD 6. Bölge
Müdürlüğü
Batman-Kurtalan
69,5
Narlı-Gaziantep
84,2
Gaziantep-Karkamış (Barak)
91,0
Barak-Nusaybin (Şanlıurfa kesimi)
325,6
Şenyurt-Mardin
25,4
Fevzipaşa-Narlı
18
69,4
Kaynak: GAPBKİB, 2009.
Diyarbakır il sınırları içerisinde yük taşımacılığı Diyarbakır, Ergani, Leylek ve Bismil
istasyon şefliğince yürütülmektedir. TCDD 5. Bölge Müdürlüğünden gelen verilere göre
Diyarbakır’dan Malatya ve Kurtalan yönlerine her gün yük treni kaldırılmakta olup, 2010 yılı
içerisinde gelen vagon sayısı 10.017, giden vagon sayısı 3.088 olmak üzere toplam 13.105 iken
2012 yılında gelen vagon sayısı 8.119, giden vagon sayısı 2.720'ye düşmüştür. 2010 yılında
282.245 ton gelen yük ve 69.260 ton giden yük olmak üzere toplam 351.505 ton yük taşıması
gerçekleştirilmiştir. Diyarbakır il sınırları içinde, giden yolcu toplamı 164.871 adettir.
Tablo 4.6- Diyarbakır Yük Durumu, 2011-2012
İşyeri
2011
2012
Boşalan
Dolan
Boşalan
Dolan
Diyarbakır
131.706
5.015
89.172
8.262
Bismil
12.945
0
10.112
0
Ergani
139.921
57.602
114.909
24.380
Leylek
29.172
801
19.782
1.134
Toplam
313.744
63.418
233.975
33.776
Kaynak: TCDD5BM 2012.
Şanlıurfa il merkezinin demiryolu bağlantısı bulunmamaktadır. Mersin-Adana’dan TürkiyeSuriye sınırını takip ederek Nusaybin’e giden demiryolu hattı ise şehir merkezinin 60 km.
uzağından geçmektedir. TCDD 6. Bölge sorumluluk sahası içerisinde bulunan Mürşitpınar tren
istasyonunun hem Suriye sınırında bulunması hem de sınırın hemen ötesinde bulunan Ayn-el
Arap şehrine yakınlığı sebebiyle oldukça önemli bir yerdedir. Mürşitpınar tren istasyonu kuzeyde
Mardin, Doğuda Nusaybin ve Batıda Karkamış’a bağlanmakta ve Mardin Nusaybin demiryolu
ağının kavşağı konumunda bulunmaktadır.
120.000 m2'lik bir alanda yer alan Mürşitpınar tren istasyonu Şanlıurfa şehir merkezine
56,3 km’lik uzaklıktadır. Mürşitpınar sınır kapısı karşısında konuşlanan istasyonda TMO’ ya ait
silolar bulunmaktadır.
18
Kısmen GAP Bölgesi içindedir.
233
Şanlıurfa sınırları içerisinde yük taşımacılığı Akçakale, Ceylanpınar ve Mürşitpınar
Diyarbakır istasyon şefliğince yürütülmektedir. TCDD 6. Bölge Müdürlüğünden gelen verilere
göre 2011 yılında 136.805 ton gelen yük ve 8.216 ton giden yük olmak üzere toplam yük 145.021
ton iken, 2012 yılında 71.177 ton gelen yük ve 10.837 ton giden yük olmak üzere toplam 82.614
ton yük taşıması gerçekleştirilmiştir. 2012 yılı içinde Gaziantep – Nusaybin parkurunda yol
bakımı nedeniyle, trenlere yolcu vagonu verilmemiş olup, bu yıl içinde yolcu taşıması
olmamıştır.
Şanlıurfa merkezini, demiryolu ile Suruç üzerinden Mürşitpınar istasyonuna ve oradan da
Halep’e bağlama projesi, 77 km. çift hatlı olarak projelendirilmiş olup, 2014-2016 döneminde
projenin yapılması planlanmaktadır. Bu proje gerçekleştiğinde, Şanlıurfa’nın Suriye’nin ikinci
büyük şehri olan Halep’e ve Gaziantep üzerinden Türkiye demiryolu ağına bağlanması mümkün
olacaktır.
Tablo 4.7- Şanlıurfa Yük Durumu Yıllık, 2011-2012
İstasyon
2011
2012
Boşalan
Dolan
Boşalan
Dolan
Akçakale
114.436
2.713
42.221
3.420
Ceylanpınar
17.398
5.503
18.817
7.255
Mürşitpınar
4.971
0
10.739
162
136.805
8.216
71.777
10.837
Toplam
Kaynak: TCDD6BM, 2012.
4.1.1.3.1 Demiryolu Projeleri
Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi Demiryolu Bağlantısı Projesi
Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi, Elazığ yolu üzerinde kent merkezine 23 km.
uzaklıkta, Büyükşehir Belediyesi sınırları dışındadır ve mevcutta demiryolu bağlantısı
bulunmamaktadır. Diyarbakır OSB’nin demiryolu bağlantısı olmadığı için üretilen ürünlerin sınır
ya da limanlara ulaştırılması, sanayiciler için büyük bir maliyet oluşturmaktadır. Bu bağlamda
OSB’nin demiryolu bağlantısının sağlanması ile OSB'de bulunan firmaların taşımacılık
maliyetlerinin azalacağı, dolayısı ile firmaların rekabet avantajına sahip olacakları
öngörülmektedir.
2012 yılında OSB’ye demir yolu bağlantısının yapılması amacıyla, Geyik-Leylek
istasyonları arasında ayrılan hat için ihtiyaç duyulan yaklaşık 100.000 m2’lik taşınmaz ile
üzerindeki muhdesatın T.C.D.D. Genel Müdürlüğü tarafından acele kamulaştırılmasına ilişkin
karar yayımlanmıştır. Taşınmazın T.C.D.D. Malatya Bölge Müdürlüğüne teslim edilmesi ve
kamulaştırma işleminin çok kısa sürede tamamlanması planlanmaktadır.
Erzincan-Diyarbakır-Mardin Demiryolu Projesi
234
Erzincan-Diyarbakır-Mardin demiryolu projesi kapsamında Şanlıurfa ve Diyarbakır,
Erzincan, Elazığ, Mardin, Sivas ve Ankara'ya, yüksek hızlı tren hatlarıyla bağlanacaktır. Ayrıca
bölgede planlanan diğer projeler ile Diyarbakır ve Şanlıurfa’nın, Gaziantep üzerinden Adana'ya
erişiminin sağlanması planlanmaktadır. Avrupa Birliği’ne katılım sürecinde artacak yolcu ve yük
taşımacılığında, yüksek hızlı tren hatlarının oluşturduğu ulaşım koridorları stratejik önem
kazanacaktır. Öngörülen demiryolu hattının İç Anadolu ve Karadeniz bölgelerini birleştirecek
olması nedeniyle yerel ve uluslararası yük ve yolcu ulaşımı açısından önemli bir işleve sahip
olması beklenmektedir.
Etüt, proje ve mühendislik hizmetleri devam eden Erzincan-Muş ve Trabzon-Erzincan
Demiryolu hatları ile Erzincan ili kavşak niteliğinde olacak olup, genişleyen demiryolu ağı ile
pek çok ile ulaşım sağlanacaktır. Planlama aşamasında olan Şanlıurfa-Mürşitpınar hattı ile
Şanlıurfa ile ilçelerine ulaşım sağlanacaktır.
Diyarbakır-Şanlıurfa Demiryolu Projesi
Diyarbakır-Şanlıurfa arasında yapılması planlanan demiryolu hattının ortalama seyahat
süresi yolcu trenleri için 45 dakika, yük trenleri için 135 dakika olarak planlanmaktadır.
Diyarbakır-Şanlıurfa Demiryolu Projesi güzergâhını kapsayan bölgede ulaşım genelde karayolu
ile sağlanmaktadır.
Hattın başlangıcı olarak Diyarbakır ili mevcut demiryolu koridoru belirlenmiştir. Aynı
zamanda Diyarbakır kesiminde planlanan Diyarbakır İstasyonunda, bir diğer hızlı tren projesi
olan Erzincan-Diyarbakır-Mardin Demiryolu Projesi ile entegrasyon sağlanacaktır. Hat sonu olan
Şanlıurfa kesiminde ise, Şanlıurfa-Mürşitpınar Demiryolu’na entegrasyon sağlanacaktır.
Proje kapsamında 4 adet istasyon yapılması planlanmaktadır. Diyarbakır ili idari sınırları
içerisinde 1 adet, Şanlıurfa ili idari sınırları içerisinde 3 adet istasyon planlanmıştır. Proje
kapsamında Şanlıurfa merkezinde bir istasyon tasarlanmamıştır. Diyarbakır-Şanlıurfa demiryolu
Şanlıurfa-Mürşitpınar demiryolu projesine bağlanacaktır. Şanlıurfa merkezinde ŞanlıurfaMürşitpınar demiryolu projesi kapsamında istasyon yapılacak olup, iki demiryolu hattı da bu
istasyonu ortak kullanacaktır.
Diğer yüksek hızlı tren projeleri ile entegrasyonu sağlanacak olan Diyarbakır-Şanlıurfa
Demiryolu Hattı vasıtasıyla; Diyarbakır ve Şanlıurfa, Malatya, Sivas ve Ankara'ya bağlanacaktır.
Ayrıca bölgede planlanan diğer projeler ile Gaziantep üzerinden Adana'ya erişiminin sağlanması
da planlanmaktadır. Diyarbakır İstasyonuna entegre olması planlanan Erzincan-DiyarbakırMardin Demiryolu Projesi ile Erzincan, Diyarbakır ve Mardin il ve ilçelerine ulaşım
sağlanacaktır.
4.1.1.3.2 Kent İçi Ulaşım
Bu bölümde kentsel gelişme stratejileri çerçevesinde yürütülen; toplu taşıma sistemi,
şehirlerarası otobüs terminalleri, ilçeler arası ulaşım, otopark sistemi, yaya ve bisiklet ulaşımı
projelerinin Bölge'de mevcut durumu ve yapılması planlanan önemli şehir içi ulaşım projeleri ele
alınmaktadır.
235
Toplu Taşıma
Diyarbakır’daki belediye otobüsü ve minibüs sayıları Şanlıurfa’dakilerin 2 katından
fazladır. Şanlıurfa'da ise belediye otobüsleri ile özel halk otobüsleri kent içi toplu taşımacılıkta
kullanılan yegâne araçlardır. Diyarbakır’daki halk otobüsleri 6 adet toplu taşımacılık
kooperatifine bağlıdır. Bunlara ilaveten kent merkezinde faaliyette bulunan 990 adet servis aracı
bulunmaktadır (DBB, 2009). Diyarbakır ve Şanlıurfa Belediyesinin kent merkezi için 2009
yılında hazırlanan Ulaşım Master Planları bulunmaktadır.
Tablo 4.8- Diyarbakır ve Şanlıurfa Kent İçi Yolcu Taşımacılığı Yapan Araç Sayıları
Araç Sayısı
Diyarbakır
Şanlıurfa
Araç Cinsi
Belediye Otobüsü
81
219
Halk Otobüsü
100
0
Minibüs
300
0
Toplam
481
219
Kaynak: DUAP, 2009; ŞB, 2012.
Diyarbakır’da toplu taşıma hizmeti veren özel sektör iki kuruluş halinde hizmet
vermektedir. Özel halk otobüsleri, araç sayısı 100 olup toplu taşıma içindeki payı araç olarak %
20,83, yolcu olarak % 17,32'dir. Diyarbakır kent içi ulaşımının büyük bir bölümünü sağlayan
minibüslerin sayısı 300 olup, toplu taşıma içindeki payı araç olarak % 62,50, yolcu olarak %
67,42'dir.
Şanlıurfa'da toplam 219 otobüs mevcuttur, bu otobüslerin % 41'i engellilere uygun
araçlardır. 2006 yılından itibaren kent genelinde dolmuş, minibüs tarzı toplu taşıma araçları
kaldırılmıştır.
Otobüs Terminalleri
Diyarbakır kent içi ulaşımı hafifletmek maksadıyla şehirlerarası otobüs terminali Şanlıurfa
Yolu üzerindeki 25 hektarlık alana taşınmıştır.
Şanlıurfa yolu üzerinde bulunan Diyarbakır Şehirlerarası Otobüs Terminalinde (DİŞTİ,
2012); 42 adet otobüs peronu bulunmaktadır, yıllık ortalama yolcu adedi giden ve gelen kişi
toplamı olarak 1.400.000 kişidir. Nüfus artışı ve kentin giderek bölgesel bir merkez fonksiyonu
kazanmasıyla yıllık yolcu sayısında artış olacağı aşikârdır. Diyarbakır ilçe otogarında 48
yazıhane mevcuttur.
Urfakapı çıkışında bulunan yakın çevre terminali şehir merkezinde trafik sorunu
yarattığından, Şehitlik mahallesinde yeni bir alana taşınmıştır. İlçelere yolcu taşıma faaliyetini
yürüten 33 firma ve bu firmalara ait 1.318 adet araç mevcuttur. İlçe otogarında, araç ve yolcu
yoğunluğu yılın Eylül-Haziran ayları dönemi olup, araç çıkışının en yoğun olduğu saatler 07.00 –
236
08.00 saatleri arasıdır. Tüm yönlerden gelen araçlar kent içine girerek ilçe otogarında son durak
yapmaktadır.
Harita 4-11- Diyarbakır Ulaşımında Ana Merkezler
Kaynak: DUAP, 2009.
Şanlıurfa şehirlerarası otobüs terminali 60 hektar alan üzerinde 10.000m2 kapalı alana
sahiptir. Terminalin 1. katı ilçe garajı minibüslerine, 2. katı ise şehirlerarası otobüslere
ayrılmıştır. Terminalde 17 adet otobüs peronu, 3 adet Şanlıurfa firması, 12 adet diğer illerin
firmaları olmak üzere toplam 15 adet otobüs firması bulunmaktadır. Terminalde ayrıca 50 adet
işyeri bulunmaktadır. Şanlıurfa firmalarına ait 45 otobüs, transit otobüslerden 125 otobüs olmak
üzere, terminale günde toplam 170 otobüs giriş yapmaktadır. İlçe garajına günde 380-420
minibüs giriş yapmaktadır. Terminalde toplam 500 araç kapasiteli, 2 adet otopark bulunmaktadır.
Haziran-Eylül ayları arasında araç ve yolcu yoğunluğu en fazla olup, araç trafiğinin en yoğun
olduğu saatler 13.00 – 17.00 arasıdır.
4.1.1.3.3 İlçeler Arası Ulaşım
İl içi konumları itibariyle Diyarbakır ve Şanlıurfa kent merkezleri ilçelerden gelen yolların
kesiştiği merkez konumdadır. Şanlıurfa ilinde ilçeler arası ulaşım hareketliliği yüksek iken,
Diyarbakır’da bu durum şehir merkezi ile ilçeler arasında görülmektedir. Şanlıurfa ulaşım
sisteminin birden fazla odaklı olduğu, Diyarbakır’da ise ulaşım sisteminin daha çok önemli ana
yollar üzerinde ve merkezden çevreye doğru şekillendiği söylenebilir.
Diyarbakır-Elazığ yolu üzerinde olan Ergani, Diyarbakır-Siirt/Bitlis yolu üzerinde olan
Silvan, Diyarbakır-Batman yolu üzerinde olan Bismil ve Diyarbakır-Mardin yolu üzerinde olan
237
Çınar ilçeleri üzerinde bulundukları yüksek yoğunluklu yol itibariyle ulaşım açısından daha şanslı
ilçelerdir ve mevcut gelişmelerinin gösterdiği üzere büyüme potansiyeli en yüksek ilçelerdir.
Çüngüş, Çermik ve Dicle ilçelerinin Diyarbakır merkez karayolu bağlantısı Ergani üzerinden
yapıldığı için Ergani ilçesi küçük ölçekte bir çekim merkezi konumundadır. Ergani ve Bismil
ilçeleri önemli karayolları üzerinde bulunmaları ve Maden-Diyarbakır-Batman demiryolu hattı
üzerinde istasyon merkezleri olmaları sebebiyle birer ulaşım merkezi durumundadırlar.
Diyarbakır ilinde kuzey ilçeleri (Kulp, Lice, Hani ve Dicle) ulaşım sistemine ikincil dereceli (il
yolu) yol ile bağlanmaktadırlar.
Şanlıurfa ilinde Suruç-Akçakale, Akçakale-Ceylanpınar, Suruç-Bozova, Bozova-Hilvan ve
Siverek-Viranşehir ilçeleri arasında Şanlıurfa merkez bağlantısı dışında kara yolu bağlantısının
ve Suruç/Mürşitpınar-Akçakale-Ceylanpınar demiryolu bağlantısının olması merkez ilçeye
bağımlılığın Diyarbakır’a göre daha düşük olduğunun bir göstergesidir.
Diyarbakır gibi Şanlıurfa ilinde de, kenti çevre illere bağlayan kara yolları üzerindeki
ilçeler daha büyümüş ilçelerdir. Birecik ve Suruç ilçeleri, Gaziantep-Şanlıurfa yolu; Siverek ve
Hilvan ilçeleri, Şanlıurfa-Diyarbakır yolu; Viranşehir ilçesi Şanlıurfa-Mardin yolu üzerinde
bulunmaktadır. İlçeler arası ikincil bağlantıların da dikkate alınmasıyla Suruç, Akçakale, Birecik,
Viranşehir ve Siverek ilçeleri ulaşım imkânları bakımından diğer ilçelerden daha fazla önem arz
etmektedir. Ayrıca Siverek ilçesi beş ayrı yöndeki kara yolu bağlantıları ile Şanlıurfa’nın en
önemli ilçesi konumundadır.
4.1.1.3.4 Otopark Kapasitesi
Yol kenarı ve açık otoparklara rağmen kentin merkezi alanlarında yeterli otopark stoğu
sağlanamamıştır. Merkezi iş alanı çevresindeki otopark sayısının yeterli olmamasının yanı sıra,
mevcut otopark yönetmeliği uygulaması da konut alanlarındaki otopark sayısının artırılması
konusunda yetersiz kalmaktadır. Diyarbakır merkezinde ücretli olarak 4 adet yol boyunca park
yapılan cadde bulunduğu gösterilmektedir. İl merkezinde toplamda kapasitesi 560 araçlık otopark
bulunmaktadır. Kapalı türdeki otopark 320 araç kapasiteli olup toplam otopark alanının %57’sini
oluşturmaktadır.
Diyarbakır kent merkezinde 2 adet yeni otopark alanı yapılması planlanmaktadır. İlk etapta
Belediye binasının açık otoparkı yerine 2 katlı 155 araçlık kapalı otopark yapılması ve bu
otoparkın çevresindeki iş merkezlerine de hizmet etmesi planlanmaktadır. 2. etapta ise Dağkapı
Eski Doğum Hastanesi yıkılarak yerine 5 katlı 600 araçlık bir otopark yapılması planlanmaktadır.
Bu otoparkın da çevresindeki hastanelerin kullanıcılarına ve çalışanlarına hizmet vermesi
beklenmektedir.
Şanlıurfa’da ise 15 adet açık ve 2 adet kapalı otopark mevcuttur. Kentin ana arterleri geniş
ve bunların üstyapı durumu iyi olup, bu geniş bulvarlardan özellikle tarihi merkez olan Balıklı
Göl ve çevresine yaklaştıklarında buradaki bağlantıların dar ve parklanmaya maruz oldukları
görülmektedir. Şanlıurfa kent merkezi içinde olan Divanyolu, Atatürk Bulvarı, 12 Eylül C.
arasında kalan alan taşıt ve yaya trafiğinin en yoğun olduğu bölgedir. Bu bölgelerde yol kenarı
238
parklanma nedeni ile trafik akışı yavaşlamakta, düzensiz yaya hareketlerinin de etkisi ile zaman
zaman yoğunluk ve beklemelerin yaşanmasına neden olmaktadır.
4.1.1.3.5 Yaya Ulaşımı
Diyarbakır’da yolculukların önemli bir bölümü yaya olarak yapılmaktadır. Yaya ulaşım
alanları incelendiğinde, yayalaştırılmış alanların şehrin merkezinde ve sur içi bölgesinde kısıtlı
bir alanda olduğu gözlenmektedir.
Harita 4-12- Diyarbakır Yayalaştırılmış Alanlar
Kaynak: DUAP, 2009.
Kent merkezinde, merkezin yayılma biçimine bağlı olarak yayaların yoğun olarak
kullandıkları bölgeler; Sur içinde Gazi ve İnönü Caddeleri ile Balıkçılarbaşı bölgesi ve
Yenişehir'de Ekinciler Caddesi ile buna bağlanan sokaklardır. Yenişehir ilçesinde Ekinciler
Caddesine bağlanan sokaklardan biri olan Sanat Sokağı, Bağlar ilçesinde Sakarya Caddesi ve
Atatürk stadyumu yan sokağı olan Kültür Sokağı mevcut durum itibariyle yayalaştırılmıştır.
Ayrıca Gazi Caddesi için bir yayalaştırma projesi, Vedat Dalokay yeraltı çarşısı üstündeki
meydan projesi ve Ekinciler Caddesinin yayalaştırılması projelerinin gelecekte yapılması
planlanmaktadır.
Harita 4-13- Diyarbakır'da Orta ve Uzun Vadede Yayalaştırılacak Alanlar
239
Kaynak: DUAP, 2009.
Diyarbakır'da orta ve uzun vadede, yukarıdaki haritada tarihi merkez olan Suriçi bölgesinin
yanından başlayarak ticaretin yoğun olduğu kent merkezinden geçen, kırmızıçizgi ile belirlenen
hatta yayalaştırma uygulamasının yapılması planlanmaktadır.
Harita 4-14- Şanlıurfa Yayalaştırılmış Alanlar
Kaynak: ŞB, 2012.
Şanlıurfa'da ise tarihi ve turistik merkezlerden olan Balıklıgöl ve Hanlar bölgesinde toplam
3.225 km yayalaştırılmış alan bulunmaktadır.
240
4.1.1.3.6 Bisiklet Yolları
Harita 4-15- Diyarbakır'da Bisiklet Yolları
Kaynak: DUAP, 2009.
Diyarbakır’da bisiklet şebekesinin kent merkezinde kısa vadede, kentin bugünkü yerleşim
alanlarında (Mahabat Bulvarına kadar) orta vadede, imar planına göre yeni gelişecek bölgelerinde
ise uzun vadede planlanması ön görülmüştür.
Doğrusallık prensibine uygun olarak, motorlu taşıtlardan kaçınmak için zikzaklardan oluşan
güzergâhlar yerine, bisikletlilerin ulaşım ihtiyacını en kısa yoldan karşılayacak güzergâhlar
üzerinde, diğer ulaşım türleri ile bütünleşik bir şekilde planlanma prensibi alınmıştır. Şanlıurfa'da
bisiklet yolları bulunmamaktadır.
4.1.1.3.7 Şehiriçi Ulaşım Projeleri
Diyarbakır’da beklenen nüfus artışı ile yolculuk talep düzeyi oldukça artacaktır. Bu nedenle
yolculuk talepleri kent merkezinde yoğunlaşmakta ve geleneksel taşıma yöntemleri devam ettiği
sürece kent merkezinde otobüs sayıları itibarıyla ciddi trafik sıkışıklığına neden olacakları
görülmektedir.
Yolculuk talebinin yüksek olduğu kent merkezine erişim farklı fiziksel özelliklere ve
işletme yapısına sahip raylı sistem hatları ve birinci derece hatlar ile sağlanacaktır. Raylı sistem
hatları kısıtlı güzergâhlarda hizmet verecek olup; kentin diğer yerleşimlerinden kent merkezine
erişim, farklı ulaşım türlerinin bu hatlar ile işletme bütünlüğü sayesinde sağlanacaktır. Bir başka
deyişle bu yerleşim alanlarında oluşan yolculuklar raylı sistem hattına aktarma ile sağlanacaktır.
241
Bu nedenle bu işlevi görecek besleme hatları oluşturulmuştur. Ana hat-besleme hat gibi iki ayrı
işletme türünün bir sistem bütünü içinde birbirini tamamlayan hatlar şeklinde çalışması için
işletmelerin bütünleşmesi gerekmektedir.
Harita 4-16- Diyarbakır'da Hafif Raylı Sistem Güzergâhları
Kaynak: DUAP, 2009.
Diyarbakır’da Ulaşım Master Planı çalışmaları ve Hafif Raylı Sistem fizibilitesi çalışmaları
devam etmektedir. Diyarbakır kentinin 2025 hedef yılı doğrultusunda beklenen 2,3 milyon
yolculuğun 500.000'den fazlası toplu taşıma sistemleri ile gerçekleştirilecektir. Bu yolculuk
talebinin karşılanabilmesi için mutlak surette yüksek kapasiteli ve entegre toplu taşıma
sistemlerine ihtiyaç duyulacaktır. Buna yönelik Diyarbakır'da 3 önemli toplu taşıma koridoru
belirlenmiş ve raylı sistem hat planlaması yapılmıştır.
 Koridor: Kuzeyde Talaytepe Mahallesi içinde bulunan Diyarbakır Eğitim ve Araştırma
Hastanesinin önünde başlayan, gelişme konut alanlarına hizmet verdikten sonra
Diclekent Bulvarı ve Turgut Özal Bulvarı üzerinden Ekinciler Caddesi ve İnaloğlu
Caddesi ile Adliye önünden devam ederek Dağkapı’da sonlanan güzergâhta Hastane–
Dağkapı Raylı Sistem Hattı;
 Koridor: Batıda Şanlıurfa Bulvarı 500 Evler sapağından başlayıp Diclekent
Kavşağı’ndan sonra Koridor 1 Hattının güzergâhından devam edecek 500 evler –
Dağkapı Raylı Sistem Hattı;
242
 Koridor: Kent merkezinden geçen TCDD hattı mevcutta olduğu gibi şehirlerarası
ulaşıma hizmet vermekte olup mevcut durumda kent içi ulaşıma entegre bir sistem
olarak tanımlanmamıştır. Proje ile mevcut TCDD hattı üzerinde aktif hale gelecek ve
diğer iki toplu taşıma koridoru ile entegre olacak Banliyö Hattı oluşturulmuştur.
Harita 4-17- Şanlıurfa Elektrobüs Hattı
Kaynak: ŞB, 2012.
Şanlıurfa Belediyesinin hâlihazırda üzerinde çalıştığı Elektrobüs (Tramvay Tipi Troleybüs)
Projesi bulunmaktadır. Yapılması planlanan Elektrobüs güzergâhı Balıklıgöl – Abide arasında yer
almaktadır.
Kentin ana toplu taşıma ağında en önemli güzergâh olan 1. Etap eski otogar BalıklıgölAbide Kavşağı arasında Troleybüs sistemi için çalışmalar devam etmekte. 2014'ün ilk yarısında
projenin hayata geçirilmesi beklenmektedir. Projenin 2. Etabı ise Abide Kavşağı-Karaköprü
güzergâhı üzerinde yapılacaktır.
4.1.2 Lojistik
4.1.2.1 Lojistik Kavramının Gelişimi: Dünya ve Türkiye Ölçeği
4.1.2.1.1 Dünya Lojistik Sektörü
Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) tarafından düzenli olarak yayınlanan Dünya Hizmet Gayri
Safi Yurtiçi Hâsıla (GSYİH-GDP) raporlarına göre taşımacılık, hizmet sektörü içinde çok büyük
öneme sahip bir alan olarak yerini korumaktadır. DTÖ raporunda ulaştırma kapsamında yer alan
243
faaliyetler: denizyolu taşımacılığı, iç suyolları taşımacılığı, havayolu taşımacılığı, uzay
taşımacılığı, demiryolu taşımacılığı, karayolu taşımacılığı, boru hattı taşımacılığı, depolamaelleçleme-acente ve diğer hizmetler şeklinde sıralanabilir.
Tablo 4.9- Ulaştırma Hizmetleri GSYİH / Hizmetler GSYİH (Dünya Geneli) (%) 2000-2008
Yıllar - Dünya Genelinde
Ulaştırma GSYİH / Toplam
Hizmet GSYİH
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
24,75 24,41 24,01 23,64 24,16 24,21 23,86 23,79 24,26
Kaynak: DLR, 2012.
Türkiye’de ise bu oran DTÖ’nün verilerine göre, dünya geneli kadar yüksek olmasa da,
ortalama % 18 seviyesinde seyretmektedir.
Tablo 4.10- Ulaştırma Hizmetleri GSYİH /Hizmetler GSYİH (Türkiye) (%) 2000-2008
Yıllar - Dünya Genelinde
Ulaştırma GSYİH / Toplam
Servis GSYİH
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
15,34 18,92 19,99 12,19 14,39 18,22 18,78 21,88 22,53
Kaynak: DLR, 2012.
Türkiye’de oransal olarak son yıllarda meydana gelen artış ile dünya ortalamasına giderek
yaklaşarak Türkiye’de ulaştırmanın dolayısıyla lojistiğin kazandığı önem görülmektedir.
4.1.2.1.2 Dünya Bankası Lojistik Performans İndeksi
Dünya Bankası tarafından, 2007 yılında 7, 2010 ve 2012 yıllarında 6 farklı lojistik kriter
kullanarak ülkeler bazında Lojistik Performans Endeksi ölçüm sistemi geliştirilmiş ve bu şekilde
ülkelerin lojistik açıdan gelişmişlik düzeyinin ölçülmesi gerçekleştirilmiştir.
Bu performans endeksinin hesabında, iş hacminin etkisinden ziyade, lojistik alt yapı ve
sistemlerin etkinliği çok daha fazla önemlidir. Puanlamaların hesabında birebir görüşmeler ve
denetimler dikkate alınmaktadır.
LPI olarak kısaltılarak kullanılan endeks temel olarak;
 Gümrük ve Sınır Kapısı Geçiş Kolaylığı,
 Lojistik altyapı,
 Uygun Maliyetlerle Uluslararası Taşıma Organizasyonu Kolaylığı,
 Lojistik Hizmetlerin Kalitesi ve Rekabetçiliği,
 Sevkiyatların İzlenebilirliği,
 Zamanında teslimat kriterlerini dikkate almaktadır.
244
Son olarak 2012 yılı için yayınlanan endekste puanlamalar beş tam puan üzerinden
gerçekleştirilmekte ve ülke puanı tüm alt kriter puanlarının ağırlıklı ortalaması şeklinde
hesaplanmaktadır.
Tablo 4.11- Lojistik Performans Endeksi, (2007, 2010, 2012)
2007 LPI
Sıra
2010 LPI
Ülke
Puan
Sıra
1
Singapur
4,19
1
2
Hollanda
4,18
3
Almanya
4
2012 LPI
Ülke
Puan
Sıra
Ülke
Puan
Almanya
4,11
1
Singapur
4,13
2
Singapur
4,09
2
Hong Kong
4,12
4,10
3
İsveç
4,08
3
Finlandiya
4,05
İsveç
4,08
4
Hollanda
4,07
4
Almanya
4,03
5
Avusturya
4,06
5
Lüksemburg
3,98
5
Hollanda
4,02
6
Japonya
4,02
6
İsviçre
3,97
6
Danimarka
4,02
7
İsviçre
4,02
7
Japonya
3,97
7
Belçika
3,98
8
Hong Kong
4,00
8
İngiltere
3,95
8
Japonya
3,93
9
İngiltere
3,99
9
Belçika
3,94
9
A.B.D.
3.93
10
Kanada
3,92
10
Norveç
3,93
10
İngiltere
3,90
34
Türkiye
3,15
39
Türkiye
3,22
27
Türkiye
3,51
150
Afganistan
1,21
155
Somali
1,34
155
Burundi
1,61
Kaynak: WB, 2012.
İsveç, Norveç, İsviçre her ne kadar yükleme ve boşaltma açısından yoğun trafik içermeyen
ülkeler olsa da LPI endeksine göre, Dünya üzerindeki lojistik mükemmelliğe sahip ülkeler olarak
değerlendirilmektedir. Singapur, Almanya ve Hollanda sürekli olarak ilk sıralarda yer almaktadır.
Türkiye ise puanını yükselterek 2012 yılında 155 ülke arasında 27. sırada bulunmaktadır.
Türkiye'nin LPI puanının 2010 ve 2012 yılları arası artış oranı yüksektir. Bunun dışında tüm
komşu ülkelere göre LPI puanı en fazla olan ülkedir.
Tablo 4.12- Türkiye Lojistik Performans İndeksi, 2007-2012
Kriter
2007
2010
2012
Sıra
Puan
Sıra
Puan
Sıra
Puan
Gümrük ve Sınır Kapısı Geçiş Kolaylığı
33
3,00
46
2,82
32
3,16
Lojistik Altyapı
Uygun Maliyetlerle Uluslararası Taşıma
Organizasyonu Kolaylığı
Lojistik Hizmetlerin Kalitesi ve Rekabetçiliği
39
2,94
39
3,08
25
3,62
42
3,07
44
3,15
30
3,38
30
3,29
37
3,23
26
3,52
Sevkiyatların İzlenebilirliği
34
3,27
56
3,09
29
3,54
Zamanında Teslimat
52
3,38
31
3,94
27
3,87
245
Yurtiçi Lojistik Maliyetler
112
2,71
Toplam
34
3,15
39
3,22
27
3,51
Kaynak: WB, 2012.
Yukarıdaki tablo incelendiğinde en çok ilerlemenin “Lojistik Altyapısı” kriterinde olduğu,
en düşük puanlı kriterin “Gümrük ve Sınır Kapısı Geçiş Kolaylığı” ve en yüksek puanlı kriterin
ise “Zamanında Teslimat” olduğu görülmektedir. Dünya ekonomik büyüklük sıralamasında 17.
olan ülkemizin lojistik performans indeksinde de istenen düzeye gelebilmesi için ülke lojistik
planlamasında Dünya Bankası LPI çalışmasının dikkate alınması gerekmektedir.
4.1.2.1.3 Türkiye Lojistik Sektörü
Coğrafi konumu itibarıyla Türkiye’nin Batı ile Doğu arasında bir köprü niteliğinde olması,
bölgenin ekonomik gelişimi açısından lojistik sektörünü son derece kritik bir sektör haline
getirmektedir. 1996 yılında yürürlüğe giren Türkiye ile AB arasındaki Gümrük Birliği anlaşması
ve Türkiye’nin olası AB üyeliği sektörde yeni yatırımları teşvik edecek önemli fırsatlardır.
Taşımacılık hâlihazırda Türkiye’nin AB’ye uyum süreci gündeminde yer alan beş önemli başlık
arasındadır.
AB’ye uyum süreci altyapı, araçlar ve çevre standartları ile uyumu, lojistik ağın
geliştirilmesini ve dış ticaret politikalarının iyileştirilmesini kapsamaktadır. Türkiye’deki mevcut
taşımacılık ağı, özellikle otoyollar, kara yolları ve demir yollarının yoğunluğu bakımından, EU27 standartlarının gerisindedir.
Türkiye’deki lojistik şirketleri çoğunlukla dış ticaretin yoğun olduğu sektörlere hizmet
vermektedir. Tekstil ve konfeksiyon, otomotiv, hızlı tüketim ürünleri, perakende ve gıda,
petrokimyasallar, makine üretimi ve inşaat sektörleri bu sektörler arasında yer almaktadır. İnşaat
ve inşaat ekipmanları sektörlerinin payı 2002 yılından bu yana önemli ölçüde artmıştır (MEVKA,
2010).
AB yolunda ilerleyen Türkiye, AB ile geliştireceği ulaştırma ağları sayesinde taşıma
şeklinin optimizasyonunu sağlayabilecektir. AB’nin ardından, dikkat çekici boyutlarda gelişen
Rusya ve Orta Doğu’ya ihracat, lojistik açıdan gerçekleştirilen projeler ile (Rusya’da lojistik köy,
Denizyolu alternatifleri, Irak Demiryolu projesi) etkin bir hale getirilmek istenmektedir
(TANYAŞ VE İRİS, 2010).
Tablo 4.13- Türkiye İhracat ve İthalat Bilgileri, 2012
Bin Dolar
Değişim %
Bin Dolar
Değişim %
2007
107.271.750
25,4
170.062.715
21,8
İhracatın
İthalatı
Karşılama
Oranı
63,1
2008
132.027.196
23,1
201.963.574
18,8
65,4
2009
102.135.006
-22,6
140.928.421
-30,2
72,5
İhracat
Yıllar
İthalat
246
2010
113.979.452
11,6
185.541.037
31,7
61,4
2011
134.954.000
18,2
240.833.236
29,4
56,0
2012
152.478.451
11,3
236.545.109
-2,8
55,1
Kaynak: TÜİK, 2012e.
Türkiye'de 2009 yılı hariç ihracat rakamları sürekli iyileşme göstermiştir. 2009 yılındaki
küresel krizin etkileri ilgili yılda % -22,6’lık bir düşüşe sebep olmuştur. Buna karşın aynı yıl
ithalat miktarında da % -30,2'lik bir düşüş gerçekleşmiştir. 2009 yılındaki bu düşüşe rağmen,
ihracatın ithalatı karşılama oranını son 10 yılda ikinci en yüksek değerine bu yıl ulaşmıştır.
Lojistik açıdan ihracatın gerçekleştirildiği bölgelerin konumu kadar, taşıma modunun da
önemi oldukça fazladır. Ülkemiz, üç tarafı denizlerle çevrili yapısından dolayı, ihracatını
denizyolu odaklı gerçekleştirme politikasına sahiptir (TANYAŞ VE İRİS, 2010).
Tablo 4.14- Modlara Göre İhracat Değerleri (Bin Dolar), 2007-2010
Yıllar
Toplam
2007
107.271.750
52.174.049
1.081.911
44.482.360
7.018.292
2.515.138
2008
132.027.196
66.443.247
1.260.202
50.902.371
10.435.259
2.986.117
2009
102. 142.613
47.145.609
906.923
42.392.616
9.764.289
1.933.175
2010
113. 979.452
58.787.995
992.512
45.988.693
7.694.228
516.024
Deniz Yolu
Demir Yolu
Kara Yolu
Hava Yolu
Kaynak: TÜİK, 2010a.
Grafik 4.1- Taşımacılık Modlarına Göre İhracat, 2000-2010
140000000
120000000
100000000
80000000
60000000
40000000
20000000
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Toplam
Deniz Yolu
Demir Yolu
Kara Yolu
Hava Yolu
Diğer
Kaynak: TÜİK, 2010a.
247
Diğer
Türkiye ihracatında demiryolu (% 0,87) alternatifinin azlığı dikkat çekmektedir. Modlar
arası denge hedefinin ve çok modlu taşımacılığın temel bileşenlerinden olan demiryolu
taşımacılığı hususunda ciddi çalışmaların yapılması gerekmektedir. Birinci olarak deniz yolu
(51,58 %), ikinci kara yolu (% 40,35), üçüncü ise hava yolu (% 6,75), ihracatta en sık kullanılan
modlar olmuştur.
Tablo 4.15- Modlara Göre İthalat Değerleri (Bin Dolar), 2007-2010
Yıllar
Toplam
Deniz Yolu
Demir Yolu
Kara Yolu
Hava Yolu
Diğer
2007
170.062.715
100.851.546
2.541.156
38.643.904
16.914.169
11.111.939
2008
201.963.574
124.248.358
2.573.769
41.296.231
16.898.466
16.946.750
2009
140.928.421
83.204.931
1.723.491
33.514.785
11.562.649
10.922.566
2010
185.541.037
112.599.854
2.454.676
42.445.871
17.409.929
10.630.706
Kaynak: TÜİK, 2010a.
Türkiye'de ithalatta da en çok tercih edilen mod, ihracatta olduğu gibi deniz yolu (%60,69)
olmuştur. İkinci kara (% 22,88), üçüncü hava (% 9,38), dördüncü diğer modlar (% 5,73) olurken,
ihracatta olduğu gibi demir yolu (% 1,32) yine sonuncu olmuştur.
Grafik 4.2- Taşımacılık Modlarına Göre İthalat, 2000-2010
250000000
200000000
150000000
100000000
50000000
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Toplam
Deniz Yolu
Demir Yolu
Kara Yolu
Hava Yolu
Diğer
Kaynak: TÜİK, 2010a.
Modlara göre dağılımda sadece ihracatın değil, dış ticaret toplamının incelenmesi oldukça
faydalı olabilir. TÜİK veri tabanlarından elde edinilen bilgilere göre, 2010 yılının sonunda
Türkiye Dış ticaretinin modlara göre dağılımı % 51,58 Denizyolu, % 40,35 Karayolu, % 6,75
Havayolu, % 0,87 Demiryolu şeklinde gerçekleştiği söylenebilir. İhracatta % 51,58 olan
Denizyolu payı, ithalat ile birleştiğinde % 57,22 değerini almaktadır.
4.1.2.1.4 TRC2 Bölgesi Lojistik Mevcut Durum Değerlendirmesi
248
Diyarbakır mevcut durumuyla karayolu taşımacılığını yoğun kullanan bir il olarak
değerlendirilmektedir. Diyarbakırın Mersin limanından Irak'a ve Türkî Cumhuriyetlere karayolu
taşımacılığı ana güzergâhı üzerinde olması bu ulaştırma modunun önemini daha da
arttırmaktadır.
Şanlıurfa’nın Arap ülkelerine ve sınır kapılarına yakınlığı önemli bir üstünlük olarak
değerlendirilmektedir. Bunun yanı sıra, İskenderun limanlarının 349 km. Mersin limanının ise
441 km. uzaklıkta olması da Şanlıurfa’nın limana açılımı açısından çok önemli bir durum olarak
da ortaya çıkmaktadır.
Tablo 4.16- Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin Seçilmiş Yurt İçi /Yurt Dışı Merkezlere ve
Sınır Kapılarına Uzaklığı, 2012
Yurtiçi
Merkezler
TRC2 İli
Diyarbakır Şanlıurfa
Yurtdışı Merkezler
Diyarbakır Şanlıurfa
176 Km
176 Km Halep
390 Km
257 Km
Adıyaman
205 Km
110 Km Bağdat
826 Km
821 Km
Gaziantep
317 Km
137 Km Amman
686 Km
586 Km
Hatay
513 Km
330 Km Tahran
121 Km
121 Km
Mersin
592 Km
411 Km Şam
739 Km
421 Km
Mardin
95 Km
188 Km Beyrut
535 Km
435 Km
Adana
523 Km
345 Km Halep
385 Km
257 Km
Ankara
912 Km
822 Km
Bursa
1283 Km
1180 Km Kapıkule
1239 Km
53 Km
İstanbul
1365 Km
1274 Km Nusaybin
151 Km
224 Km
İzmir
1424 Km
1245 Km Karkamış
284 Km
109 Km
Sınır Kapıları
Diyarbakır Şanlıurfa
Trabzon
626 Km
806 Km Mürşitpınar
234 Km
54 Km
Samsun
819 Km
836 Km Habur
295 Km
360 Km
Antalya
1081 Km
901 Km Öncüpınar
373 Km
207 Km
Kaynak: DLR, 2012; ŞLR 2012.
Tablo 4.17- Diyarbakır ve Şanlıurfa`nın Seçilmiş Lojistik Köyler ve Limanlara Uzaklığı,
2012
Lojistik köyler
Kahramanmaraş
(Türkoğlu)
İzmit (Köseköy)
Diyarbakır Şanlıurfa
404 km
Limanlar
217 km Hopa Limanı
Diyarbakır Şanlıurfa
616 km
829 km
1341 km
1152 km Rize Limanı
570 km
735 km
1471 km
1263 km Trabzon Limanı
570 km
704 km
Samsun (Gelemen)
836 km
614 km
707 km
Kayseri (Boğazköprü)
619 km
836 Km Giresun Limanı
Samsun TCDD
490 Km
Limanı
825 km
840 km
İstanbul (Halkalı)
249
Mersin (Yenice)
555 km
Uşak
1201 km
412 Km Antalya Limanı
1033 Km Mersin Limanı
842 km
931 km
604 km
441 km
Erzurum (Palandöken)
328 km
504 Km Ceyhan Limanları
145 km
328 km
Konya (Kayacık)
802 km
1469 km
1326 km
Mardin
91,2 km
1560 km
1391 km
Kars
539 km
1593 km
1429 km
Sivas
501 km
699 Km Bandırma Limanı
Marmara
188 km
Ereğlisi Limanları
706 km Tekirdağ Limanı
İskenderun
497 km
Limanları
514 km
349 km
Kaynak: DLR, 2012; ŞLR 2012.
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları (TCDD) kent merkezi içinde kalmış olan yük
garlarını; lojistik merkez adıyla etkin karayolu ulaşımı olan ve müşteriler tarafından tercih
edilebilir bir alanda, yük lojistik ihtiyaçlarına cevap verebilecek özellikte, farklı ölçeklerde 16
noktaya taşıma kararını almıştır. Bu merkezler haritada gösterilmektedir.
Harita 4-18- Türkiye'deki Lojistik Merkezleri, 2012
Kaynak: TCDD, 2012.
Ayrıca İpekyolu Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü, Diyarbakır ilinde konumlanacak
olup, bölgeye bağlı iller; Bingöl, Batman, Siirt, Şırnak, Tunceli, Mardin ve Diyarbakır illeri
olarak belirlenmiştir. Bölge Müdürlüğüne bağlı 13 gümrük müdürlüğü kurulmuştur. Bunlardan
üçü, Diyarbakır, Habur ve Nusaybin Gümrük Muhafaza Kaçakçılık ve İstihbarat Müdürlükleridir.
GAP Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü, Gaziantep ilinde konumlanacak olup, bölgeye
bağlı iller; Gaziantep, Kilis, Şanlıurfa ve Adıyaman illeri olarak belirlenmiştir. Bölge
Müdürlüğüne bağlı 14 gümrük müdürlüğü kurulmuştur. Bunlardan ikisi Gaziantep ve Öncüpınar
Gümrük Muhafaza Kaçakçılık ve İstihbarat Müdürlükleridir.
4.1.2.1.4.1 Dış Ticaret Göstergeleri
250
GAP Bölgesi içinde en yoğun ihracat Gaziantep ili içerisinde gerçekleştirilmektedir. Bu il,
2010 yılı itibariyle GAP Bölgesi içerisinde toplam ihracatın % 68,84’lük kısmını
gerçekleştirmiştir. Gaziantep ilini sırasıyla Şırnak, Mardin ve Diyarbakır illeri takip etmektedir.
Tablo 4.18- 2012 Yılı GAP Bölgesi Toplam Dış Ticaret Verileri
Gaziantep
10.634.157.497
Bölgesel Pay
(%)
77,89
Mardin
1.100.324.125
8,06
2
Şırnak
1.058.780.403
7,76
3
Şanlıurfa
312.939.161
2,29
4
Diyarbakır
268.009.312
1,96
5
Adıyaman
140.411.539
1,03
6
Batman
110.267.192
0,81
7
Siirt
27.645.082
0,20
8
İl
GAP Bölgesi
Bin Dolar
13.652.534.311
GAP
Sıralaması
1
---
Kaynak: TÜİK, 2012e.
4.1.2.1.4.2 Yük Hacminin Değerlendirilmesi
Yük hacmi değerlendirmesi, Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilmiş yol
boyu trafik anketlerine dayanmaktadır. Karayolları Genel Müdürlüğünden elde edilen yük akımı
ve kamyon sayımları örneklemi yıllık taşıt sayısına göre binde 5, Yıllık Ortalama Günlük Trafik
(YOGT) değerine göre % 15’e denk gelmektedir. Bu nedenle; 2007, 2008, 2009 verileri
üzerinden çalışılmış ve 2008 yılı ortalaması belirlenmiştir.
Türkiye’nin Batı’sı ile Doğu’su arasındaki yük hacminde önemli bir farklılık olduğu ve
Şanlıurfa ve Diyarbakır’ın da bu farklılıktan önemli derecede etkilendiği gözlenmektedir.
Harita 4-19- Türkiye'de Yük Hareketi (Ton/Gün), 2012
251
Kaynak: ŞLR, 2012.
Bölge bazında inceleme yapıldığında ise, Şanlıurfa’nın Diyarbakır ile yük hareketinin
yoğun olduğu ve Diyarbakır’ın ise Mardin Şanlıurfa ve Batman ile yük hareketinin yoğun
olduğu, aynı zamanda GAP bölgesi içinde yer alan diğer illerin hareketleri sırasında Diyarbakır
ve Şanlıurfa üzerinden geçiş yaptıkları ortaya çıkmaktadır.
Harita 4-20- Güneydoğu Anadolu Yük Hareketi (Ton/Gün), 2012
Kaynak: ŞLR, 2012.
4.1.2.1.4.3 TRC2 Bölgesindeki Lojistik Unsurların Mevcut Durumu
TRC2 Bölgesi'nin taşımacılık ve lojistik sektörünü etkileyen temel odakları olarak; bölge
illerinin sahip olduğu depo ve antrepo altyapıları, nakliyeci siteleri ve TIR parkları, özellikle
nakliye (taşımacılık) potansiyelini tetikleyen organize sanayi bölgeleri ile küçük sanayi siteleri
incelenmektedir. Bunların yanı sıra bölge illerinde entegre oluşumlar olarak adlandırılan hal,
252
toptancı ve perakendeciler sitesi, gıda çarşısı, hırdavatçılar çarşısı gibi oluşumlarda
incelenmektedir.
Harita 4-21- Güneydoğu Anadolu Bölgesi İl Bazında Sanayinin Sektörel Dağılımı (%), 2012
Kaynak: DLR, 2012.
Bölgede GAP’ın sulama ve enerji projeleri sayesinde ve Arap ülkeleriyle sınır ticaretinin
gelişmesine bağlı olarak Gaziantep, Şanlıurfa, Mardin ve Diyarbakır illeri giderek artan miktarda
yabancı sermayenin tercih ettiği iller arasında yer almaktadır. Uluslararası sermayeli şirket sayısı
Diyarbakır’da 20, Şanlıurfa'da 17’dir. Diyarbakır ve Şanlıurfa'daki uluslararası sermayeli
şirketlerin; inşaat ve gayrimenkul, toptan ve perakende ticaret, tarım ve avcılık ile imalat
sektörlerinde yoğunlaştığı görülmektedir.
4.1.2.1.4.3.1 Diyarbakır’da Lojistik Unsurların Mevcut Durumu
Depo ve Antrepolar
Diyarbakır genelinde posta işleme merkezinin sahip olduğu antrepo dışında kamu
kurumları veya özel sektöre ait il bütününde her hangi bir antrepo altyapısı bulunmamaktadır.
Bölgede dağınık yapılarda çeşitli ölçülerde depolar bulunmaktadır. Bu depolar genellikle
253
klasik depo diye tabir edilen fabrika veya üretim merkezi yanı depolar olarak gözlemlenmektedir.
Bölgede mermer sanayisinin ciddi oranda olması açık depolama sahaları (mermer ocakları civarı)
yaratmıştır, bu tür depolama alanları da dağınık yapıdadır.
Taşımacılığın yanı sıra lojistik sektörü için bir o kadar önemli olan depo ve antrepo
kavramının il bütününde gelişmediği de mevcut durumda gözlemlenmektedir. Diyarbakır’da
depolar klasik depo diye adlandırılan fabrika veya üretim alanları yanlarında bulunmaktadır.
Mevcut durumda ilde sınaî veya ticari faaliyette bulunmakta olan firmaların ithalat ve ihracat
işlemlerine cevap verebilecek gümrük alt yapısı bulunmaktadır.
Nakliyeci Siteleri ve TIR Parkları
Diyarbakır’da Yenişehir mahallesinde yer alan nakliyeciler sitesi 26.250 m2’lik bir alanda
faaliyet göstermektedir. Burada bulunan şirketler lojistik tanımına uygun olmamakla birlikte
genel anlamda komisyoncu olarak adlandırılan aracı firmalardan oluşmaktadır. Firmalar küçük
bürolarda yer almakta ve modern olmayan bir alt yapı ile çalışmaktadırlar. Nakliyeci sitesi, TIR
parkı olarak da kullanılmaktadır.
Organize Sanayi Bölgeleri
Diyarbakır ilinde mevcut durumda Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi ve Diyarbakır
Tarıma Dayalı İhtisas Besi Organize Sanayi Bölgesi olmak üzere toplamda iki adet OSB
bulunmaktadır. Toplam alanı 7.120.000 m2 olan OSB’lerin, toplam Türkiye genelindeki payı % 1
oranında olup, ülke geneli iller arası sıralamada 27.sırada yer almaktadır. Daha fazla ayrıntı için
Ekonomik yapı-Sanayi bölümünde, Organize Sanayi Bölgeleri alt başlığına bakınız.
Tablo 4.19- TRC2 Bölgesi’ndeki Organize Sanayi Bölgeleri, 2013
7.120.000
OSB Alanı
Türkiye Payı
%
0,9
Kişi Başına
Düşen OSB
Alanı (M2)
4,47
5
19.115.000
2,5
10,85
11
277
751.499.040
9,9
-
OSB Sayısı
OSB Alanı
(M2)
Diyarbakır
2
Şanlıurfa
Türkiye
İl Sıralaması
28
Kaynak: OSBUK, 2013.
Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi’nde bulunan sanayi tesislerinin mevcut durumda
kullanabilmekte olduğu ulaşım odaklarına bakıldığında, bölgenin kara yolu (E-5) bağlantısı
mevcuttur, en yakın demir yoluna uzaklığı 3,5 km. OSB liman çıkışı olarak İskenderun limanına
uzaklığı 512 km. ve Mersin limanına uzaklığı ise 602 km. Diyarbakır havaalanına mesafesi ise 22
km.dir.
Öte yandan bölgede bulunan OSB tesislerinin yoğun şekilde Orta Doğu ülkelerine yönelik
kara yolu ile ihracatı bulunmaktadır. Bu bağlamda kullanılmakta olan Habur sınır kapısına
Diyarbakır OSB’nin uzaklığı 287 km. ve Ceylanpınar sınır kapısına uzaklığı ise 222 km.dir.
254
Diyarbakır’da Lojistik Sektörünü Etkileyen Diğer Tesisler
Diyarbakır bütününde lojistik ve taşımacılık sektörünü, sağladıkları taşımacılık, depolama
ve katma değerli lojistik hizmetleri ile etkileyen ve entegre oluşumlar olarak adlandırılan meyve
sebze halleri, zahireciler çarşısı, buğday pazarı ve hırdavatçılar çarşısı da diğer alt yapılar kadar
önem teşkil etmektedir.
Diyarbakır Meyve ve Sebze Hali: Urfa yolu üzerinde, 70.000 m2'lik bir alanda faaliyet
göstermektedir. Toplam 218 firma kayıtlı olduğu halde 140 âdeti faal durumdadır. Hal
kapsamında sebze meyve komisyon evi olarak çalışan firmalar, ambalaj ve sandık ticareti yapan
firmalar, paketleme firmaları ile soğuk hava hizmeti vermekte olan firmalar yer almaktadır.
Zahireciler Çarşısı: Diyarbakır’da Bağlar mahallesinde, toplam 113.750 m2’lik bir alanda
faaliyet göstermektedir. Burada bulunan firmalar ağırlıklı olarak baharat alım satımı yapmaktadır.
Buğday Pazarı: Bölgenin tarıma dayalı temel üretimi olan buğday pazarı da taşımacılık ve
depolama acısından entegre oluşumlar arasında yer almaktadır. Diyarbakır’da üç tane buğday
pazarı hali hazırda faaliyet göstermektedir. Yeni buğday pazarı 32.000 m2, Ergani buğday pazarı
10.000m2, Silvan buğday pazarı 10.000 m2 olup, il çevresinde toplam 52.000 m2’lik buğday
pazarı bulunmaktadır.
Diyarbakır’da resmi olarak Hırdavatçılar Çarşısı bulunmamakla beraber hırdavatçıların
şehrin içinde dağınık halde ve sanayi sitelerinde faaliyet gösterdiği görülmektedir. Bu tür
oluşumlar da ilin taşımacılık hareketliliğini etkilemektedir.
Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası kayıtları incelendiğinde 160 adet yurtiçi taşımacılık
yapan firma, 7 adet yurt dışı taşımacılığı yapan firma, 14 adet kargo ve yurtiçi taşımacılık yapan
firma veya şubesi, 46 adet kargo firması/şubesi 1 adet transfer merkezi, 5 adet soğuk hava
depolaması yapan firma bulunmaktadır.
4.1.2.1.4.3.2 Şanlıurfa’da Lojistik Unsurların Mevcut Durumu
Şanlıurfa Organize Bölgesi ve Küçük Sanayi Siteleri
Şanlıurfa Organize Sanayi Bölgesi Gaziantep yolu 16. km.’de ilk etapta 150 hektarlık bir
alan üzerine kurulmuştur. İlerleyen yıllar içerisinde artan ihtiyaca cevap vermek üzere toplam
alanı 459 hektarlık bir büyüklüğe ulaşmıştır. Toplamda 314 sanayi parseline sahip olan
1.OSB’nin toplam sanayi alanı ise 2.265.803,00 m2'dir.
Öte yandan Şanlıurfa ili içerisinde toplam 5 adet küçük sanayi sitesi (KSS) bulunmaktadır.
Evren (Merkez 1 ve 2), Siverek Suruç ve Birecik’te (inşaat devam ediyor) bulunan bu sanayi
siteleri ilin ekonomisine önemli katkılarda bulunmaktadır. Daha fazla ayrıntı için Ekonomik yapıSanayi bölümünde, Organize Sanayi Bölgeleri alt başlığına bakınız.
Şanlıurfa’da Lojistik Sektörünü Etkileyen Diğer Tesisler
Şanlıurfa'nın lojistik sektörünü ve lojistik yönlü altyapı gelişimini Organize Sanayi
Bölgelerinin yanı sıra etkileyen diğer mevcut tesisler arasında; Şanlıurfa Meyve ve Sebze Hali,
255
Zahireciler Çarşısı, Nakliyeciler Sitesi, Buğday Pazarı ve Hırdavatçılar Çarşısı yer almaktadır. Bu
oluşumlara ilişkin bilgiler aşağıda yer almaktadır.
Şanlıurfa Meyve ve Sebze Hali: Şanlıurfa’da Bamyasuyu mahallesinde yer alan Meyve
Sebze Hali 187.000 m2'lik bir alanda faaliyet göstermektedir. 192 firma kayıtlı olduğu halde 40
tane firma faaldir.
Zahireciler Çarşısı: Şanlıurfa’da Eyüpkent mahallesinde yer alan Zahireciler Çarşısı
81.340 m2’lik bir alanda faaliyet göstermektedir.
Nakliyeciler Sitesi: Şanlıurfa’da Eyüpkent mahallesinde yer alan Nakliyeciler sitesi 31.600
m2’lik bir alanda faaliyet göstermektedir. Nakliyeciler sitesi Zahireciler sitesinin yanında yer
almaktadır.
Buğday Pazarı: Şanlıurfa’da Selçuklu mahallesinde yer alan Buğday Pazarı 145.540
m2’lik bir alanda faaliyet göstermektedir.
Hırdavatçılar Çarşısı: Şanlıurfa’da resmi olarak Hırdavatçılar çarşısı bulunmamakla
beraber hırdavatçıların en yoğun olduğu yer Kapaklı Pasajıdır. 2.275 m2’lik bir alana yayılan
pasajın içerisinde hırdavatçılar faaliyet göstermektedirler.
4.1.3 Haberleşme
4.1.3.1 Sabit Telefon ve İnternet Altyapısı
TRC2 Bölgesi Şanlıurfa ilinde 2012 yılı itibarıyla sabit telefon abone sayısı 70.688'dir.
Şanlıurfa ilinde internet bağlantısında en çok kullanılan bağlantı tipi olan ADSL abone sayısı
34.537'dir.
Diyarbakır ilinde 2010 yılı Temmuz ayı verilerine göre il genelinde bağlı sabit telefon
abone sayısı 91.910’dur. Diyarbakır ilinde İnternete bağlantısında en çok kullanılan bağlantı tipi
olan ADSL abone sayısı 42.392’dir.
4.1.3.2 Operatörlere Göre Baz İstasyonu Sayıları
Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu verilerine göre, TRC2 Bölgesinde yer alan baz
istasyonu sayıları 2013 yılı Mayıs ayı itibarıyla Şanlıurfa ilinde 1042, Diyarbakır ilinde 1056'dır.
TRC2 Bölge İllerinde bulunan baz istasyonu bilgileri aşağıdaki gibidir;
Tablo 4.20- Diyarbakır İlçelere Göre Baz İstasyonu Sayısı, 2012
İlçeler
Turkcell
Avea
Vodafone
Toplam
Bağlar
114
56
58
228
Bismil
22
17
17
56
Çermik
12
9
7
28
Çınar
11
7
8
26
Çüngüş
4
5
5
14
256
Dicle
8
5
3
16
Eğil
6
3
4
13
Ergani
22
12
15
49
Hani
6
4
2
12
Hazro
4
2
2
8
Kayapınar
97
57
44
198
Kocaköy
3
2
2
7
Kulp
8
5
6
19
Lice
8
7
4
19
Silvan
21
11
13
45
Sur
47
30
35
112
Yenişehir
105
48
53
206
Toplam
498
280
278
1056
Kaynak: BTKDBM, 2012.
Tablo 4.21- Şanlıurfa İlçelere Göre Baz İstasyonu Sayısı, 2012
İlçeler
Turkcell
Avea
Vodafone
Toplam
Akçakale
15
6
26
47
Birecik
19
10
21
50
Bozova
13
8
17
38
Ceylanpınar
12
10
21
43
Halfeti
7
2
8
17
Harran
8
4
17
29
Hilvan
11
7
14
32
Merkez
158
119
281
558
Siverek
35
26
44
105
Suruç
9
10
29
48
Viranşehir
19
17
39
75
Toplam
306
219
517
1042
Kaynak: BTKDBM, 2012.
2013 yılı itibariyle TRC2 Bölgesinin bütün ilçelerinde 3 operatörün baz istasyonları
bulunmaktadır.
Tablo 4.22- Operatörlere Göre Baz İstasyonu Sayıları, 2012
GSM Operatörü
Turkcell
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2
Türkiye
306
498
804
29.500
257
Avea
219
280
499
18.000
Vodofone
517
278
795
19.000
Toplam
1042
1056
2098
66.500
Kaynak: BTKDBM, 2012.
Türkiye'deki baz istasyonlarının % 3,15'i TRC2 Bölgesinde bulunmaktadır. 2012 nüfus
verilerine göre TRC2 Bölgesi Türkiye toplam nüfusunun % 4,44'ünü oluşturmaktadır.
Diyarbakır'da 63 ve Şanlıurfa'da 36 olmak üzere toplam 99 telsize ruhsat verilmiştir.
4.1.4 Enerji
4.1.4.1 Bölgedeki Elektrik Üretimi
TRC2 Bölgesinde herhangi bir termik santral bulunmayıp hidroelektrik santrallerden
elektrik üretilmektedir. Toplamda 5.364 MW Kurulu gücü bulunan 7 adet hidroelektrik santral ile
bölgede yıllık 19.941 GWh elektrik üretim kapasitesi mevcuttur. Türkiye hidroelektrik kurulu
gücünün % 36,6’sı, toplam kurulu gücün ise % 9’u TRC2 Bölgesinde bulunmaktadır.
Grafik 4.3- TRC2 Bölgesi’nin Türkiye Toplam Kurulu Güç İçindeki Payı, 2012
239.100
300.000
250.000
200.000
57.072
14.745
19.941
5.364
11.542
3.124
8.399
50.000
2.240
100.000
45.000
150.000
0
Diyarbakır
(Hidro)
Şanlıurfa
(Hidro)
TRC2
(Hidro)
Kurulu Güç (MW)
Türkiye
(Hidro)
Türkiye
(Toplam)
Yıllık Üretim (GWh)
Kaynak: DSİ, 2012b.
4.1.4.2 Bölgedeki Elektrik Tüketimi
En önemli gelişmişlik göstergelerinden biri olan kişi başına elektrik tüketimi TRC2
Bölgesi’nde 1.041 KWH değeriyle, 2.490 KWH olan Türkiye ortalamasının oldukça altında
258
bulunmaktadır. Bölge Türkiye toplam elektrik tüketimi içinde % 2,07’lik bir pay alarak 26 Düzey
2 Bölgesi içinde 19. sırada yer almaktadır.
Tablo 4.23- TRC2 Bölgesi ve Türkiye Elektrik Tüketim Durumu, 2011
Şanlıurfa
Kişi Başı
Kişi Başı
Sanayi
Kişi Başı
Mesken
Toplam
Toplam
Tüketim
İçindeki
Miktarlar
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Türkiye
KWH
1.221
845
1.041
2.490
KWH
231
144
189
1.177
KWH
316
288
303
592
MWH
2.095.421
1.327.781
3.423.202
186.099.551
Sanayi
396.074
225.487
621.561
87.980.191
Ticarethane
165.301
222.727
388.028
30.525.233
Mesken
542.868
451.781
994.649
44.271.092
Tarımsal
508.710
63.781
572.491
3.813.908
Resmi Daire
103.238
172.592
275.830
7.272.436
Aydınlatma
27.006
31.794
58.800
3.986.130
352.224
159.619
511.843
8.250.560
Diğer
Kaynak: TÜİK, 2011b.
32.672
16.443
16.205
12.418
10.656
10.259
8.331
8.103
7.753
6.696
6.654
6.216
5.549
5.458
4.622
4.321
3.847
3.815
3.423
2.867
2.583
2.009
1.715
1.392
1.258
833
35.000
30.000
25.000
20.000
15.000
10.000
5.000
-
Toplam tüketim (MWh)
İstanbul
İzmir
Kocaeli
Bursa
Hatay
Ankara
Tekirdağ
Adana
Antalya
Aydın
Manisa
Balıkesir
Gaziantep
Konya
Kayseri
Samsun
Zonguldak
Trabzon
Şanlıurfa, Diyarbakır
Kırıkkale
Malatya
Mardin
Van
Erzurum
Kastamonu
Ağrı
Binler
Grafik 4.4- Düzey 2 Bölgeleri Elektrik Tüketim Miktarları, 2011
Kaynak: TÜİK, 2011b.
Elektrik tüketiminin sektörel dağılımına bakıldığında, bölgenin sanayi elektrik tüketim
oranının ülke ortalamasının çok altında olduğu, buradan da bölgedeki sanayinin gelişmediği
259
görülebilmektedir. Tarımsal sulamanın Türkiye toplam elektrik tüketimi içindeki oranı % 2 iken
TRC2 Bölgesi’nde bu oran % 17'dir.
1995 - 2011 yılları arasında TRC2 Bölgesinde elektrik tüketim miktarında % 189 artış
görülmüş olup, bu artış miktarı % 177 olan Türkiye artış miktarı ile paralel bir çizgidedir. Sanayi
elektrik tüketiminde söz konusu yıllarda Türkiye’de % 136 artış görülmüşken TRC2 Bölgesi’nde
% 220 oranında artış olmuştur.
Grafik 4.5- TRC2 Bölgesi’nde 1995-2011 Yılları Arasında Kullanım Yerlerine Göre
Elektrik Tüketimi
4.000
3.500
3.000
Bin MWh
2.500
2.000
1.500
1.000
500
-
Sanayi işletmesi
Tarımsal sulama
Resmi daire
Mesken
Diğer
Ticarethane
Sokak aydınlatma
Kaynak: TÜİK, 2011b.
Yine 1995 - 2011 yılları arasında TRC2 Bölgesi elektrik tüketiminin dağılımı incelendiği
zaman sokak aydınlatmasına ayrılan elektrik tüketim miktarının yıllar itibariyle düzenli olarak
azaldığı görülmektedir ve bu durum şehrin turizm potansiyeli imajına olumsuz olarak
yansımaktadır.
Tablo 4.24- TRC2 Bölgesi Elektrik Abone Gruplarına Göre Abone Sayıları, 2012
Diyarbakır
Şanlıurfa
TRC2
Mesken
344.333
324.822
669.155
Ticaret
50.238
46.457
96.695
Resmi Daire
3.080
2.641
5.721
324
323
647
Sanayi
260
Tarımsal Sulama
3.160
10.085
13.245
Genel Aydınlatma
2.059
2.092
4.151
Diğer
9.087
5.832
14.919
412.281
392.252
804.533
Toplam
Kaynak: DEDAŞ, 2012.
TRC2 Bölgesinde sanayi abone sayısı sınırlı düzeyde bulunmaktadır. Genel olarak
Türkiye'deki toplam elektrik abone sayısının % 2'sini TRC2 Bölgesi oluşturmaktadır.
Tablo 4.25- TRC2 Bölgesi’nde Kayıp Kaçak Miktarları, 2012
Diyarbakır
Alınan
(kWh)
4.858.392.705
Satılan
(kWh)
1.239.729.457
Kayıp - Kaçak
(kWh)
3.618.663.248
Kayıp-Kaçak
(%)
74,48%
Şanlıurfa
6.421.606.647
2.291.644.620
4.129.962.027
64,31%
TRC2
11.279.999.352
3.531.374.077
7.748.625.275
69,40%
Kaynak: DEDAŞ, 2012.
Türkiye kayıp kaçak ortalamasının % 10-20 arasında değiştiği düşünüldüğünde TRC2
Bölgesindeki % 70'e varan kayıp kaçak oranı ile Türkiye ortalamasının oldukça üstünde olduğu
görülmektedir. TRC2 Bölgesindeki elektrik kayıp - kaçak miktarı ülke geneli kayıp - kaçak
miktarının % 8 - 10'una tekabül etmektedir.
Grafik 4.6- TRC2 Bölgesi Yıllar İtibariyle Kayıp - Kaçak Oranları, 2007-2012
80
70
60
50
40
30
20
10
0
2007
2008
Diyarbakır
2009
Şanlıurfa
2010
TRC2
2011
2012
Türkiye
Kaynak: DEDAŞ, 2012.
TRC2 Bölgesindeki elektrik kayıp - kaçak oranları yıllar itibariyle ülke ortalamasının çok
üzerinde seyretmiştir.
261
4.1.4.3 Elektrik İletim Altyapısı
Grafik 4.7- TEİAŞ TM Kurulu Güçleri (MVA), 2012
4.000
3.710
3.500
3.000
2.610
2.500
2.000
1.500
1.100
1.000
500
0
Diyarbakır
Şanlıurfa
TRC2
Kaynak: DEDAŞ, 2012.
TRC2 Bölgesinde özellikle Diyarbakır ilinde elektrik kesintileri sık yaşanmaktadır ve bu
kesintilerin önüne geçecek trafo merkezlerine yönelik yatırımların artırılması gerekmektedir.
Hâlihazırda Türkiye'deki toplam elektrik iletim gücünün % 3,5'i TRC2 Bölgesinde yer
almaktadır.
4.1.4.4 Petrol
Diyarbakır il sınırları içinden Batman-Dörtyol Ham Petrol Boru Hattı, Şanlıurfa il sınırları
içinde ise Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hattı bulunmaktadır. Batman ve çevresinden çıkarılan
ham petrolü tüketim noktalarına ulaştırmak üzere 4 Ocak 1967 tarihinde Türkiye Petrolleri
Anonim Ortaklığı tarafından işletmeye açılan Batman - Dörtyol Ham Boru Hattının mülkiyeti, 10
Şubat 1984 tarihinde BOTAŞ'a devredilmiştir. Yıllık taşıma kapasitesi 3,5 milyon ton olan boru
hattının uzunluğu ise 511 kilometredir. 2012 yılında, Batman-Dörtyol Ham Petrol Boru Hattı ile
taşınan ham petrol miktarı 11.257 varildir.
Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hattı Sistemi, Irak'ın Kerkük ve diğer üretim sahalarından
elde edilen ham petrolü Ceyhan (Yumurtalık) Deniz Terminali'ne ulaştırmaktadır. 35 Milyon ton
yıllık taşıma kapasitesine sahip bulunan söz konusu boru hattı, 1976 yılında işletmeye alınmış ve
ilk tanker yüklemesi 25 Mayıs 1977'de gerçekleştirilmiştir. 1983 yılında başlayıp, 1984 yılında
tamamlanan I. Tevsi Projesi ile hattın kapasitesi 46,5 milyon ton/yıl'a yükseltilmiştir. I. Boru
Hattı'na paralel olan ve 1987 yılında işletmeye alınan II. Boru Hattı ile de yıllık taşıma kapasitesi
70,9 milyon tona ulaşmıştır.
Türkiye
Irak
Toplam
I. Hat
345
641
986 Km.
II. Hat
234
656
890 Km.
262
Toplam
579
1.297
1.876 Km.
Körfez Krizi sırasında Birleşmiş Milletlerin (BM) Irak'a uyguladığı ambargo nedeniyle
Ağustos 1990'da işletmeye kapatılan Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hattı, BM'nin 14 Nisan
1995 tarih ve 986 sayılı kararına istinaden, 16 Aralık 1996 tarihinde, sınırlı petrol sevkiyatı için
tekrar işletmeye alınmış olup, altışar aylık dönemler itibariyle petrol sevkiyatına devam
edilmektedir. Birleşmiş Milletler tarafından Irak'a verilen izinler doğrultusunda 2012 yılında Irak
- Türkiye Ham Petrol Boru Hattı ile taşınan ham petrol miktarı 145,626 bin varildir.
Harita 4-22- Türkiye’deki Petrol Boru Hatları Haritası, 2012
Kaynak: BOTAŞ, 2012.
Türkiye'nin bu konumu, Türkiye'nin enerji konusunda üreteceği stratejileri ve uygulayacağı
politikaları önemli kılmaktadır. TRC2 Bölgesi, dünyanın enerji merkezi Ortadoğu ile birlikte
stratejik bir konuma sahiptir.
4.1.4.5 Doğalgaz
Doğal gaz kullanımının yurt genelinde yaygınlaştırılması çerçevesinde Malatya-Gaziantep
Doğal Gaz Boru Hattından alınan bir branşman ile Adıyaman, Şanlıurfa, Elazığ, Diyarbakır Boru
Hattı fazlarının 2007 yılında tamamlanmasından sonra TRC2 Bölgesi’nde doğalgaz dağıtımı
altyapı çalışmalarına başlanmıştır.
Harita 4-23- Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki Doğal Gaz Boru Hatları Haritası, 2012
263
Kaynak: BOTAŞ, 2012.
4.1.4.6 TRC2 Bölgesi Planlanan Enerji Yatırımları
Türkiye’nin, Cumhuriyetin 100. yılının kutlanacağı 2023 yılına yönelik iddialı vizyonu
gereği, enerji sektörüne ilişkin yüksek hedefler öngörülmektedir. Bu hedefler arasında
aşağıdakiler yer almaktadır:













125.000 MW düzeyinde kurulu güç (2012 yılında 57.072 MW),
Yenilenebilir enerji payının % 30'a yükseltilmesi,
60.717 km taşıma hattı (2010 yılında 49.104),
158.460 MVA düzeyinde enerji dağıtımı birim kapasitesi (2010 yılında 98.996 MVA),
Elektrik kaybının / kaçak elektrik kullanımının % 5'e düşürülmesi ve akıllı şebeke
kullanımının artırılması,
5 milyar m3 doğal gaz depolama kapasitesi (2010 yılında 2,6 milyar m3),
Enerji borsası oluşturulması,
10.000 MW kapasiteli 8 nükleer reaktörün aktif hale gelmesi,
5.000 MW kapasiteli 4 nükleer reaktörün inşa edilmesi,
Kömür havzalarına 18.000 MW kapasiteli elektrik santrallerinin yapılması,
Su enerjisinden tam yararlanılması,
Rüzgâr enerjisinin 20.000 MW düzeyine çıkarılması (2010 yılında 1.694 MW),
600 MW jeotermal ve 3.000 MW güneş enerjisi kapasiteli elektrik santralleri.
Türkiye’deki enerji ihtiyacının karşılanması için yapılacak yatırımların 2023 yılına kadar
toplamda yaklaşık 130 milyar ABD dolarına ulaşacağı tahmin edilmektedir.
264
2009 yılında toplam kurulu kapasitenin % 64’ünü termik, % 34’ünü de HES kapasitesinin
oluşturmasına karşın, 2018 yılına kadar termik kapasitenin payının % 60’a inmesi ve HES
kapasitesinin ise % 38’e çıkması beklenmektedir.
Tablo 4.26- Bölge Dağıtım Şirketi 2011-2015 Dönemi Yıllık Yatırım Harcaması (TL), 2012
Dağıtım Şirketi
TL
Dicle Elektrik Dağıtım A.Ş.
102.002.513
Türkiye Toplamı
1.692.888.913
Kaynak: TEİAŞ, 2012.
TRC2 Bölgesinde elektrik altyapısının genişletilmesi ve iyileştirilmesi çalışmaları
kapsamında yeni trafo inşası ve iletim ağlarının inşa çalışmaları devam etmektedir.
Tablo 4.27- Türkiye Elektrik Enerjisi Talep Projeksiyonları, 2012
Puant Talep
2012
Enerji Talebi
Artış
MW Artış (%) GWh
(%)
38.000
5,2
244.026
6,4
2013
41.000
7,9
262.010
7,4
2014
43.800
6,8
281.850
7,6
2015
46.800
6,8
303.140
7,6
2016
50.210
7,3
325.920
7,5
2017
53.965
7,5
350.300
7,5
2018
57.980
7,4
376.350
7,4
2019
62.265
7,4
404.160
7,4
2020
66.845
7,4
433900
7,4
2021
71.985
7,7
467.260
7,7
Yıl
Kaynak: TEİAŞ, 2012.
Türkiye'nin 2012 - 2021 yılları arasındaki elektrik enerjisi talebinin ortalama % 7,3
oranında artması öngörülmektedir ve bu oranın Avrupa Birliği ülkelerinin enerji talebinden
yüksek bir oran olduğu görülmektedir.
Tablo 4.28- Kişi Başına Yıllık Elektrik Enerjisi Tüketimi, 2010
Kişi Başına Tüketim
(kWh)
2.500
Ülkeler
Dünya Ortalaması
Gelişmiş Ülkeler Ortalaması
8.900
ABD
12.322
Türkiye
3.099
265
Kaynak: TMMOB, 2010.
Türkiye kişi başı yıllık elektrik tüketiminde dünya ortalamasının üzerinde bir konumdadır
ve yıllık enerji talebi yüksek bir düzeyde seyretmektedir.
Grafik 4.8- Dünya Birincil Enerji Tüketimi Kaynaklar Bazında (%), 2010
Hidro ve Diğer
Yenilenebilir;
7,80%
Nükleer;
5,20%
Petrol ;
33,60%
Kömür;
29,60%
Doğalgaz ;
23,80%
Kaynak: TMMOB, 2010.
Dünya enerji tüketiminde fosil yakıtların oranı % 87'dir ve bu kaynakların geri
dönüşümünün olmaması nedeniyle yakın bir gelecekte enerji tasarrufu ile ilgili ve diğer temiz
enerji kaynaklarına olan yatırımlarda kayda değer artışların olacağı öngörülmektedir.
Son birkaç yılda sıkı iklim değişikliği hedef ve politikaları nedeniyle yenilenebilir enerji
kaynakları, çok yüksek bir küresel performans göstermiş 2010`da nihai enerji tüketiminin
yaklaşık % 20`si bu kaynaklardan karşılanmıştır. Yenilenebilir enerji kaynakları kurulu gücü,
toplam dünya kurulu kapasitesinin dörtte birine ulaşırken, elektrik üretiminin de hemen hemen
beşte biri yenilenebilir enerji kaynaklarından elde edilmiştir. Dünyada yaşanan ekonomik
durgunluğa rağmen, toplam enerji yatırımları içindeki yenilenebilir enerji ve yakıtlarla ilgili
yatırımlar, 2010 yılında yeni bir rekor kırmıştır. Bir önceki yıl 160 milyar dolar olarak
gerçekleşen yatırımlar, % 32 artışla 211 milyar dolara ulaşmıştır. Dünya enerji sektörü, iklim
değişikliğinin korkulan sonuçları nedeniyle radikal bir yapısal değişimin eşiğindedir. Özellikle
yeterli fosil kaynaklara sahip olmayan ve enerjide dışa bağımlılığı artan sanayileşmiş ülkeler bu
radikal değişim sürecinde, hem güvenli enerji kaynaklarına yönelme hem de yenilenebilir enerji
ve temiz teknolojileri satma yoluyla ekonomilerini güçlendirerek krizi fırsata çevirmeye
çalışmaktadır.
EPDK analizlerine göre Türkiye’nin 2010–2030 döneminde enerji yatırımı ihtiyacının
önemli bir bölümünü 225 – 280 milyar dolar ile yenilenebilir enerji oluşturacaktır. Bu büyük
266
tutarın azami bölümünün yurt içinde kalabilmesi için enerji üretim ekipmanlarının yerli
üretiminin yanı sıra, enerji yatırımlarında ihtiyaç duyulan tasarım, avan ve detay mühendislik,
teknik iş gücü ve müteahhitlik hizmetlerinin yerli kuruluşlarca yurt içinden karşılanması esas
olmalı ve kamu - üniversite-sanayi işbirliğiyle proje - tasarım konularında çalışılmalıdır.
TÜBİTAK, üniversiteler, üretici sanayi kuruluşları, meslek örgütlerinin katılımıyla; rüzgâr
türbinleri bileşenlerinin, fotovoltaik panellerin, yoğunlaştırmalı güneş elektrik üretim sistemleri
bileşenlerinin, jeotermal ve biokütle ekipmanlarının, hidrolik türbinlerin, kömür yakan
kazanların, buhar türbinlerinin, doğal gaz yakıcı ve kazanlarının, yurt içinde üretimini öngören
strateji ve planlar geliştirilmeli ve uygulanmalıdır. Enerji sektörü içinde yenilikçi bir
organizasyonla kamu, yol gösterici ve yönlendirici olmalıdır.
4.1.4.7 Türkiye Enerji Sektörü İle İlgili Temel Tespitler
ETKB ve EPDK’nın konuyla ilgili tespitleri şu başlıklar altında toplanabilir:
Enerjide hızlı bir talep artışı söz konusudur. Türkiye'de kişi başına elektrik üretimi her ne
kadar AB ortalamasının yaklaşık üçte biri düzeyinde olsa da, hızla artmaktadır. Bu talebin
karşılanabilmesi için önemli ölçüde yatırıma ihtiyaç vardır. Nitekim 1994, 1998, 2001 ve 2008
yıllarındaki krizlere rağmen son 25 yılda kurulu kapasite dörde katlanmıştır. Yatırımlarda
planlama ve kamusal denetimin zorunluluğu ve önemi açıktır. Enerji talebinin karşılanmasında
yüksek oranda dışa bağımlılık; yerli ve yenilenebilir kaynakların değerlendirilmesinin önemini,
kaynak ve menşe çeşitlendirilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Ekonominin yüksek enerji
yoğunluğu, enerji verimliliğinin artırılması için büyük bir potansiyel teşkil etmekte ancak,
ekonomiyle ilgili yapısal hususlarla da ilintili bir durum oluşturmaktadır. Türkiye’nin jeopolitik
konum ve avantajları olarak; Doğu-Batı arasında bir enerji köprüsü konumunda olması ve enerji
kaynaklarına olan yakınlığı sayılabilir.
16.09.2009 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan ve 2010 - 2012 dönemini içeren “Orta
Vadeli Programda enerji sorununun çözümü için;
 Özelleştirmenin tamamlanması,
 Nükleer güç santral yapımına başlanması,
 Doğal gaza aşırı bağımlılığı azaltmak üzere yerli ve yenilenebilir kaynaklara hız
verilmesi,
 Türkiye’nin petrol, doğal gaz, elektrik kaynakların uluslararası pazarlara
ulaştırılmasında transit güzergâh ve terminal ülke olması hedefleri yer almaktadır.
4.1.5 Su ve Kanalizasyon
4.1.5.1 Göller, Göletler ve Baraj Gölleri
Şanlıurfa ilinde Halil’ür-Rahman, Anzılha, Edene ve Büyük Gölleri doğal olarak oluşmuş
göllerdir.
267
Tablo 4.29- Şanlıurfa İli Baraj Göletleri, 2012
Rezervuar Yüzeyi (Ha)
Sulama Alan (Ha)
Atatürk Barajı
81.700
882.380
Birecik Barajı
5.645
92.700
Hacıhıdır Barajı
440
2.080
Atatürk Barajı Harran Ovası Sulama Derivasyonu Üzerinde
Kurulmuştur.
Şanlıurfa HES
Kaynak: DSİ XV. Bölge Müdürlüğü, 2012.
Atatürk Barajı ülkemizde yapımı tamamlanan en büyük barajdır. Baraj seddesinin nehir
tabanından yüksekliği 169 metredir. Bu özelliğiyle dünyada dolgu tipindeki barajlar arasında
dokuzuncu, gövde tipi bakımından üçüncü ve baraj gölünde biriktirilecek su hacmi bakımından
on beşinci sıradadır.
Diyarbakır ilinde doğal göl bulunmamaktadır. Özellikle sulama amaçlı kullanılan önemli
baraj gölleri mevcuttur. Devegeçidi Baraj Gölü, ilin ilk yapay gölüdür. Atatürk Baraj Gölü, Kral
kızı Baraj Gölü, Dibni Baraj Gölü, Ilısu Baraj Gölü, Devegeçidi Baraj Gölü, Batman Baraj Gölü,
Karakaya Baraj Gölü ilde bulunan barajların en önemlileridir.
Tablo 4.30- Diyarbakır İli Sulama Göletleri, 2012
Beşpınar Göleti
Rezervuar Yüzeyi
(ha)
108
Sulama Alanı (ha)
140
Gözegöl Göleti
648
650
Halilan Göleti
172
920
Kabaklı Göleti
6
182
Künreş Göleti
46
19
Ortaviran Göleti
281
550
Kurtyakası Göleti
5
9.000
Kaynak: DSİ X. Bölge Müdürlüğü, 2012.
Yukarıdaki göletler dışında Karahan Göleti, Kozan Göleti ve Alatosun Göleti önemli
göletlerdir.
Tablo 4.31- Diyarbakır İli Baraj Göletleri19
Atatürk Barajı
Batman Barajı
Rezervuar Yüzeyi (ha)
2.452
(Diyarbakır ili için)
3.100
Devegeçidi Barajı
19
3.214
Planlama ve kesin proje aşamasında olan barajlar da dâhil edilmiştir.
268
Dicle Barajı
2.650
Dibni Barajı
4.160
Dilaver Barajı
71
Ergani Barajı
89
Göksu Barajı
390
Ilısu Barajı
3.750
Karakaya Barajı
1.868
Kale Barajı
960
Kıbrıs Barajı
152
Kıralkızı Barajı
6.000
Kolludere Barajı
273
Lice-Hani Barajı
340
Oyuklu Barajı
45
Silvan Barajı
20.758
Kaynak: DSİ X. Bölge Müdürlüğü, 2012.
4.1.5.2 İçme ve Kullanma Suyu Kalitesi
Şanlıurfa il merkezinin içme suyu temel olarak Atatürk Baraj Gölünden gelen tünellerin
yanında kurulan arıtma tesisinden karşılanmaktadır. İçme suyu arıtma tesisinden ilimizin tüm
içme suyu ihtiyacı karşılanmaktadır. Atatürk Baraj Gölü’ne; Adıyaman şehir merkezinin Samsat
ve Kâhta ilçe merkezlerinin atık suları, Şanlıurfa’nın Bozova ilçe merkezinin atık suları direkt
deşarj edilmektedir.
Diyarbakır'da mevcut içme suyu iki ana gruptan ibarettir; kaynak suları ve derin kuyulardan
dalgıç pompalarla çıkarılan sular. İlimizin su temini Dicle Barajı ve Gözeli Su Havzasından
sağlanmaktadır. Su barajdan 32 Km uzaklıktaki Ham Su Arıtma Tesisine pompalar yardımıyla
iletilmektedir.
Gözeli su membası Diyarbakır’ın en eski su kaynağıdır. Zamanla bu kaynağın su kapasitesi
artırılmıştır ancak havza civarında kontrolsüz açılan sulama amaçlı kuyular ile küresel ısınma
gibi çevre faktörlerinin etkisi ile havzada bulunan mevcut kuyuların bir kısmından su
alınamamaktadır.
4.1.5.3 Atık Su Arıtma Sistemleri
TRC2 Bölgesi’ndeki kent yerleşimlerinde atıksu arıtma sistemleri gelişmemiş durumdadır.
Bölgede bulunan 55 belediyeden tam verimle çalıştırılabilen arıtma tesisi sayısı 4’tür. Aşağıdaki
tablo, TRC2 Bölgesi’ndeki atıksu arıtma tesislerinin durumunu özetlemektedir.
Tablo 4.32- TRC2 Bölgesi Arıtma Tesisleri Ve Kapasiteleri, 2010
1000m3/Yıl
Toplam
Toplam
Toplam
269
Fiziksel
Biyolojik
Tesis
Sayısı
Kapasite
Arıtılan
Miktar
Şanlıurfa
4
13.798
Diyarbakır
2
TRC2
Türkiye
6.428
Arıtma
Tesisi
Sayısı
2
Arıtma
Tesisi
Sayısı
2
105.12
38.000
1
1
6
118.918
44.428
3
3
236
4.143.140
2.719.151
39
199
Kaynak: TÜİK, 2010b, ŞİÇŞM, 2011, DİSKİ, 2012.
TÜİK’ten alınan 2012 yılı verilerine göre, TRC2 Bölgesindeki 55 belediyeden 45’inde (18
Şanlıurfa, 27 Diyarbakır ) kanalizasyon şebekesi bulunmaktadır. Aynı verilerde kanalizasyon
şebekesi ile hizmet verilen nüfusun, belediye nüfusu içindeki oranı Şanlıurfa için % 80,
Diyarbakır için ise % 96 olarak verilmiştir. TRC2 Bölgesi ile Türkiye genelinde bu oranın % 88
olduğu görülmüştür. Ayrıca bu veriler bölgede kanalizasyon şebekesi olmayan yerleşimlerin
daha çok küçük belediyeler olduğunu göstermektedir.
Tablo 4.33- TRC2 Bölgesi Belediye Atıksu İstatistikleri, 2010
Kanalizasyon
şebekesi ile hizmet
verilen belediye
sayısı
Kanalizasyon
şebekesi ile hizmet
verilen nüfusun
belediye nüfusu
içindeki oranı (%)
Arıtma
tesisi ile
hizmet
verilen
belediye
sayısı
Arıtma tesisi ile
hizmet verilen
nüfusun belediye
nüfusu içindeki
oranı (%)
Şanlıurfa
18
80
3
11
Diyarbakır
27
96
5
74
TRC2
45
88
8
44
2.235
88
438
62
Türkiye
Kaynak: TÜİK, 2010b.
Diyarbakırda deşarj edilen suların yaklaşık % 99'u akarsuya verilmektedir, Şanlıurfa'da bu
oran % 86'dır.
Tablo 4.34- TRC2 İlleri Deşarj Edilen Atık Su Miktarları, 2010
Diyarbakır
Deşarj
Edilen
Toplam
Atıksu
Miktarı
(1000
M3/Yıl)
54.425
Şanlıurfa
58.646
İl
Deşarj
Diğer
Edilen Kişi
Ortamlara Başı Atıksu
(1000
Miktarı
M3/Yıl)
(Litre/KişiGün)
Akarsuya
(1000
M3/Yıl)
Araziye
(1000
M3/Yıl)
Baraja
(1000
M3/Yıl)
53.857
250
247
71
138
50.454
268
5.300
2.624
196
270
Kaynak: TÜİK, 2010b.
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi DİSKİ Genel Müdürlüğü tarafından, atık su arıtma tesisi
faaliyete geçirilmiştir. Büyükşehir Belediyesine tabi olan atık su arıtma tesisi, şu anda % 30
verimle, mekanik olarak arıtma yapmaktadır. Şehirdeki evsel atık sular yaklaşık 694 km
uzunluğunda toplama sistemi ile toplanarak, toplam 52 km uzunluğunda çapları 700 mm ile 1.800
mm arasında değişen kolektör hatlarına bağlanarak 2.000 mm’lik tek bir kolektör hattı ile cazibeli
bir şekilde arıtılmak üzere atık su arıtma tesisine verilmektedir.
Kent içindeki atık suların toplanıp bunların tekrar kullanıma sunulması amacıyla yapılan
toplama sistemleri dört ilçe belediyesinden, Suriçi sınırları dâhilinde tamamlanmış olup; Bağlar,
Kayapınar ve Yenişehir Belediyesi gibi yeni yerleşim alanlarında tamamlama çalışmaları devam
etmektedir. DİSKİ Genel Müdürlüğü'nün Avrupa Birliği 2009-2013 IPA Kapsamında Kent
Merkezinde ayrık sistemde Yağmur suyu projesi, Kentin E Havzasına hitap eden Batı kolektörü,
Bağıvar-Çarıklı-Pirinçlik ve Üniversite Bölgesini kapsayan kanalizasyon şebeke çalışmaları
yapılacaktır.
Atıksu arıtma tesisinin çamur arıtım ünitesinden çıkan çürümüş çamurların, gerekli analiz
ve araştırmalardan sonra uygun bulunursa tarım arazilerinde toprak iyileştirici ve gübre şeklinde
kullanılması düşünülmektedir. 2010 yılı içerisinde tesiste 750.000 m3 gaz üretimi sağlanmış ve
yaklaşık 300.000 m3 gaz tesiste kullanılmış, geri kalan ise; yakma ünitesinde yakılmıştır.
Ayrıca, mevcut Mekanik Arıtma Tesisine ilave olarak diyarbakır ileri biyolojik atıksu
arıtma tesisi de IPA 2009-2013 dönemi kapsamında bulunmaktadır. İleri biyolojik arıtma tesisi,
Avrupa Birliği IPA Programının Teknik Yardım Projesi kapsamında yapılmaya başlanmış olup;
proje giderleri Avrupa Birliği, Çevre ve Orman Bakanlığı ve DİSKİ tarafından karşılanmaktadır.
Tesis, 2025 yılında 1.245.000 nüfusa hizmet edecek kapasitede ve organik karbon, azot ve fosfor
giderimine sahip ünitelerden oluşacaktır.
Ön çökeltme havuzları olan aktif çamur tesisi ve biyolojik nitrifikasyon/denitrifikasyon
Diyarbakır arıtma tesisi projesi kapsamında var olan mekanik atık su arıtma tesisi, biyolojik
arıtmaya çevrilecek ve 2025 gereksinimlerini sağlamak için bazı ünitelere ekler yapılacaktır.
İlk aşama (2025) için anaerobik tanklar, aktif çamur tankları, son çöktürme tankları ve
çamur arıtma üniteleri tasarlanmıştır. Ek olarak bu üniteler ikinci aşama (2040) için
genişletebilecek durumdadır. Bölgenin doğal kaynaklarının korunması ve alıcı ortam Dicle
nehrinin ekolojik dengesinin korunması, rehabilite edilmesi ve daha fazla ileri biyolojik arıtma
tesisi inşasının 2014 yılında tamamlanması planlanmaktadır.
Şanlıurfa ilinde 778.502 metre kapalı sistem kanalizasyon sistemi mevcuttur. Vatandaşların
bilinçsizce yaptıkları şebeke bağlantıları ve kazılar sebebiyle çeşitli zarar ve sıkıntılar söz konusu
olmaktadır. 30 Mart 2004 Yılına kadar döşenen kanalizasyon şebeke metrajı 520.000 metre, 30
Mart 2004-31.10.2010 yılları arası döşenen kanalizasyon şebekesi 143.343 metredir. Toplam
kanalizasyon şebekesinin % 34’ü 2004 yılından sonra döşenmiştir.
271
Şanlıurfa ve Diyarbakır’da ilçe belediyelerinin pek çoğunda atık su arıtma tesisi
olmadığından atık sular en yakın akarsu veya dereye deşarj edilmektedir. Su Kirliliği ve Kontrolü
Yönetmeliğine göre içme suyu amaçlı kullanılan su kaynaklarına atık suların arıtılsalar dahi
deşarj edilmemesi yönünde katı sınırlamalar olmasına rağmen Atatürk Baraj Gölü’ne; Adıyaman
şehir merkezinin tüm atık suları, Samsat ve Kâhta ilçe merkezlerinin atık suları, Şanlıurfa’nın
Bozova ilçe merkezinin atık suları direkt deşarj edilmektedir. Bilindiği üzere Atatürk Baraj Gölü,
Şanlıurfa merkezinin en önemli içme suyu kaynağıdır. Birecik ve Karkamış Baraj göllerine
Halfeti ve Birecik ilçe merkezlerinin atık suları deşarj edilmektedir (ŞOSM, 2008). Bu nedenle
baraj gölleri için havza koruma planlarının oluşturulması ve bu kapsamda gerekli faaliyetlerin
yapılması büyük önem taşımaktadır. Şanlıurfa ilinde yalnız Akçakale ve Ceylanpınar ve Suruç
ilçelerinde atık su arıtma tesisi bulunmaktadır.
Şanlıurfa ilinin atık su kanalizasyon şebekesi 2030 yılı ve 1.200.000 nüfusa göre
hesaplanarak planlanmıştır. Bir kısmının inşaatı tamamen bitmiş olup, toplam uzunluğu 360
km.dir. Bu proje ayrık sistem olup, ağ şeklindedir ve şehir merkezinin % 80'ini kapsamaktadır.
Sistemin % 20'sini oluşturan eski Urfa'da dar yollarda ise baks tipi kanallar mevcuttur.
Kanalizasyon şebekesi döşenen mahalleler; Süleymaniye, Topdağı, Selçuklu, Devteyşti, Osmanlı,
Karşıyaka, Direkli, Ahmetyesevi, Vetselkarani, Yeşildirek, Esentepe, Yenice, Eyyüpnebi,
Hayatiharrani mahallelerine ve Evrensanayi, Yeniotogar, Şutim alanına ve Toki ana kolektör
kanalizasyon şebekesi döşenmiştir.
4.1.6 Katı Atık Yönetimi
4.1.6.1 Katı Atıklar
Üretim işlemleri, ürünlerin tüketilmesi ve diğer insan aktiviteleri sonucunda oluşan ve artık
ihtiyaç duyulmayan ve uzaklaştırılmak istenen her türlü madde atık olarak tanımlanmaktadır.
Katı atıklar; evsel katı atıklar, tıbbi atıklar, tehlikeli ve zararlı atıklar, atık yağlar, pil ve aküler,
arıtma çamuru, gibi katı maddelerden oluşmaktadır.
Türkiye istatistik kurumu verilerine 2010 yılında TRC2 Bölgesi, bölge illeri ile Türkiye katı
atık istatistikleri görülmektedir.
Tablo 4.35- TRC2 Bölgesi Katı Atık İstatistikleri, 2010
Belediye Adına Toplanan
Atık Miktarı (1000 Ton)
Kişi Başı Ortalama Atık
Miktarı (Kg/Kişi-Gün)
Atık Hizmeti Verilen
Belediye Nüfusunun
Toplam Nüfusa Oranı
(%)
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2
Bölgesi
Bölgesi
Türkiye
2010
380
311
691
25.276
2010
0,85
0,95
0,90
1,15
2010
61
71
66
83
272
Atık Hizmeti Verilen
Belediye Nüfusunun
Belediye Nüfusuna Oranı
(%)
Çöp Depolama
Sahalarında Bertaraf
Edilen Belediye Atık
Miktarı (1000 Ton)
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2
Bölgesi
Bölgesi
Türkiye
2010
99
97
98
99
2010
307.6
373.5
681
24.942
Kaynak: TÜİK, 2010b.
Diyarbakır'da hızla artan nüfusun yanında tüketim toplumu zihniyetinin yaygınlaşmasıyla
birlikte, katı atıklarının bertaraf edilmesi büyük bir sorun teşkil etmektedir. Hali hazırda
kullanılan atık depolama sahası, düzensiz depolama yüzünden ömrünü doldurmak üzeredir.
Bunun neticesinde yeni bir atık sahası zorunlu hale gelmiş olup Büyükşehir Belediye Başkanlığı
tarafından planlanan Düzenli Depolama ve Kompost Tesisi proje aşamasındadır.
Tablo 4.36- Diyarbakır İli İlçelerinin Katı Atık Üretimi ve Bertaraf Şekilleri, 2011
Merkez
834.854
Kişi Başına Ort.
Katı Atık
Miktarı (kg/gün)
0,78
Ergani
62.000
0,80
50
Vahşi depolama
Çüngüş
2.544
1
0,9
Vahşi depolama
Eğil
6.120
7,69
1,9
Vahşi depolama
Lice
9.717
1,02
10
Vahşi depolama
Çınar
11.936
0,65
8
Vahşi depolama
Dicle
8.600
3
25,8
Vahşi depolama
Kulp
9.852
1,31
6
Vahşi depolama
Silvan
41.484
0,87
36
Vahşi depolama
Bismil
56.333
1,33
40
Vahşi depolama
Kocaköy
5.644
1,06
6
Vahşi depolama
Hani
8.277
0,66
15
Vahşi depolama
Çermik
17.825
1,12
20
Vahşi depolama
İlçe Adı
Nüfus
Toplanan Atık
Miktarı
(ton/gün)
651
Vahşi depolama
Bertaraf Şekli
Kaynak: DİÇŞM, 2011.
Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanlığı tarafından planlanan Düzenli Depolama ve
Kompost Tesisi proje aşamasındadır. Diyarbakır Büyükşehir Belediye sınırları dahilinde bulunan
4 merkez ilçe belediyesinin yanı sıra Bismil, Çınar, Dicle, Eğil, Ergani ve Hani belediyeleri de
düzenli katı atık depolama projesine dahildir.
273
Katı atık analizlerine bakıldığında Diyarbakır kent merkezinden kaynaklanan çöpün içinde
organik maddenin oranının yüksek seviyelerde olduğu gözlenir. Cam, tekstil, metal ve plastik
maddeler ise düşük yoğunlukta bulunmaktadır.
Diyarbakır'da üretilen tıbbi atık miktarı toplam 1.440 ton/yıl olarak tahmin edilmektedir.
Sağlık kuruluşlarından kaynaklanan tıbbi atıkların, kaynağında yönetmeliğe uygun toplanması
yönünde çalışmalar sürdürülmekte, Büyükşehir Belediyesi tıbbi atık araçları tarafından nihai
depo alanına taşınmakta ve burada evsel atıklardan ayrı olarak işlem görmektedir.
Sıvı yağlar otomotiv sektöründen, fabrikalardan ve iş makinalarından kaynaklanmaktadır.
Diyarbakır'da atık madeni yağların geri kazanımı amacıyla bir tesis kurulmuş olup faaliyete
geçmiştir.
Diyarbakır'da atık pil, akü ve bataryaların geçici olarak depolanması amacı ile kurulu
tesisler bulunmakta olup maksimum 90 gün depolanan bu atıklar, lisanslı taşıyıcılarla bertaraf
edilmek üzere anlaşmalı tesislere taşınmaktadır.
Diyarbakır'da, hayvan kadavraları ve mezbaha atıkları için üç ayrı tesis mevcuttur.
Tesislerde üretilen atıklara yönelik geri kazanım yapılmamakta ve atıklar sahada gömülerek ya da
Büyükşehir Belediyesi atık sahasına götürülerek atıkların bertarafı sağlanmaktadır.
Tablo 4.37- Şanlıurfa İli İlçelerin Katı Atık Üretimi ve Bertaraf Şekilleri, 2011
Merkez
515.199
Kişi Başına Ort. Katı
Atık Miktarı (kg/gün)
0,68
Akçakale
27.457
0,31
8,6
Birecik
48.117
-
-
Bozova
11.567
0,3
3,44
Ceylanpınar
46.713
-
-
Vahşi depolama
Halfeti
8.522
-
-
Vahşi depolama
Harran
6.452
0,04
0,27
Hilvan
21.899
-
-
Vahşi depolama
Siverek
115.891
-
-
Vahşi depolama
Suruç
56.083
0,57
32
Viranşehir
94.025
-
-
İlçe Adı
Nüfus
Toplanan Atık
Miktarı (ton/gün)
348
Düzenli depolama
Düzenli depolama
Bertaraf Şekli
Vahşi depolama
Düzenli depolama
Düzenli depolama
Düzenli depolama
Vahşi depolama
Kaynak: ŞİÇŞM, 2011.
Şanlıurfa il sınırları içinde Şanlıurfa Merkez, Akçakale, Harran, Suruç ve Bozova ilçe
belediyeleri ile Karaköprü, Kısas, Konuklu, Onbirnisan ve Uğurlu belde belediyeleri tarafından
oluşturulan katı atık birliği marifeti ile kurulan katı atık düzenli depolama tesisi 2009 yılından
beri hizmet vermektedir. Tesise yılda ortalama 13.000 ton/ay katı atık ve 50 ton/ay tıbbi atık
kabulü yapılmaktadır. Şanlıurfa'da 2010 yılına ait toplanan tıbbi atık miktarı 874 tondur. İldeki
274
atıklardaki organik madde miktarının, diğer Avrupa ülkelerine kıyasla oldukça fazla (% 80)
olduğu görülmektedir. Ayrıca gelir seviyesi arttıkça katı atık ve geri kazanılabilir madde
miktarının da arttığı belirlenmiştir.
4.1.6.2 Atıkların Bertaraf Yöntemleri
Diyarbakır il merkezinde toplanan katı atıklar öncelikle merkez ilçe belediyeleri tarafından
Mardin yolu 5. km.de bulunan aktarma istasyonuna taşınmaktadır. Buradan Büyükşehir
Belediyesi tarafından şehir merkezinden 37 km. uzakta bulunan nihai katı atık depo alanına
taşınmaktadır. Bu çöp depolama alanının kapasitesinin düzensiz depolama nedeniyle biçilen
ömründen daha önce dolması nedeniyle sahanın ıslahına ve ömrünün uzatılmasına yönelik
çalışmalar Diyarbakır büyükşehir belediyesince yürütülmektedir. Ayrıca düzenli depolama ve
kompost tesisi projesinin yer seçimi aşaması tamamlanmıştır.
Diyarbakır ilçelerinde, atıklar düzensiz olarak depolanmaktadır. GAP Bölge Kalkınma
İdaresinin projesini hazırladığı Bismil ve Silvan İlçeleri düzenli katı atık depolama sahaları için
yer seçimi yapılmış, ÇED süreci tamamlanmış ancak maddi kaynak yetersizliğinden halen
inşaatlara başlanamamıştır.
Diyarbakır il merkezinde bulunan sağlık kuruluşlarından kaynaklanan tıbbi atıklar ise
kaynağında ayrı toplanmakta, 20 yatak üzeri kapasiteli hastanelerde tıbbi atık depolarında
biriktirilmekte ve büyükşehir belediyesince yönetmeliğe uygun bir tıbbi atık taşıma aracıyla
Malatya’da bulunan lisanslı sterilizasyon tesisine taşınarak bertarafı sağlanmaktadır. Diyarbakır
ilçe belediyelerimizde, transfer istasyonuna gerek duyulmamakta ve atıklar herhangi bir ayrıma
gidilmeden toplanmaktadır.
Grafik 4.9- TRC2 Bölgesindeki Katı Atığın Ağırlık Dağılımı, 2010
Diğer; 25,74
Organik
Atıklar; 60,51
Kağıt, Karton;
5,01
Metal; 0,58
Plastik; 7,21
Cam; 0,94
275
Kaynak: TUİK, 2010b.
Şanlıurfa Belediyesi öz kaynaklarıyla yapılan ve 2009 yılında tamamlanan katı atık düzenli
depolama sahası kent merkezine 8 km. mesafede Akçakale yolu üzerinde 53 ha. alana 3 lot olarak
tasarlanmış, halen 1. lotta atık depolaması yapılmaktadır. Birlik tarafından işletilen sahada tıbbi
atık sterilizasyon tesisi ile tıbbi atıklar sterilize edildikten sonra evsel atıklarla beraber
depolanmaktadır. 3 lottan oluşan düzenli depolama sahasının 1. etabının kullanım ömrünün
tamamlanması nedeni ile 2. ve 3. etabın yeniden projelendirilip 2013 sonuna kadar faaliyete
geçmesi gerekmektedir.
Katı atıkların biriktirilmesi, toplanması ve taşınması işi, ilgili belediyeler tarafından günlük
olarak yaptırılmaktadır. Ancak Şanlıurfa Merkez ilçe, Birecik ve Viranşehir Belediyeleri bu işler
için özel sektörden hizmet satın alma yolunu tercih etmişlerdir. İl genelinde tıbbi atıklar ve bazı
tehlikeli atıklar hariç atıkların kaynağında ayrı toplanması çalışmasına henüz geçilememiştir.
Şanlıurfa katı atık düzenli depolama tesisine mesafe yönünden uzak belediyelerden Akçakale ve
Suruç belediyeleri, kurmuş oldukları aktarma istasyonlarında topladıkları katı atıkları
sıkıştırılmalı çekiciler (TIR) ile düzenli depolama tesisine taşımaktadırlar. Birlik üyesi
belediyeler, oluşan tıbbi atıklarını lisanslı 3 adet tıbbi atık taşıma aracıyla düzenli depolama
tesisine taşımaktadır.
Viranşehir-Ceylanpınar Belediyeleri Katı Atık Bertaraf Tesisi Kurma ve İşletme Birliği ile
Siverek Çevre Hizmetleri Birliği (Siverek, Hilvan ve bağlı beldeler) katı atık düzenli depolama
tesisi kurma çalışmaları devam etmektedir. Birecik ve Halfeti ilçe belediyeleri ile bağlı belde
belediyelerinin herhangi bir birliğe üyelikleri bulunmamaktadır.
4.1.6.3 Atıkların Geri Kazanılması ve Değerlendirilmesi
Şanlıurfa il sınırları dâhilinde faaliyet gösteren 1 adet lisanslı plastik geri dönüşüm (GDT)
tesisi bulunmaktadır. Merkez ilçede ise 1 adet toplama ayırma tesisi bulunmakta olup; plastik,
cam, metal ve kâğıt-karton maddelerini ayırmaktadır. Bu tesisin lisans işlemleri devam
etmektedir. Kentte üretilen çöpün içindeki geri kazanılabilir maddelerin miktarı ve türlerinin
tespiti için yapılmış bir çalışma bulunmamaktadır. Ayıklama işlemi; işletmelerde kaynağında, il
genelinde ise sokak toplayıcıları vasıtasıyla yapılmaktadır. Şanlıurfa katı atık belediyeler birliği,
katı atık içindeki geri kazanılabilir atıkların cins ve miktarlarının tespiti, organik madde ve diğer
bileşenlerin oranlarının, atık yoğunluğunun, tane büyüklüğünün belirtilmesi amacıyla bir çalışma
başlatmıştır. Endüstriyel tesislerden kaynaklanan ve geri dönüşebilen atıkların geri dönüşüm
tesislerine verilmesi için gerekli bilgilendirici çalışmalar denetimler sırasında yapılmaktadır.
Şanlıurfa il merkezinde büyükbaş hayvancılık önemli bir sektör haline gelmiş, günlük bu
hayvanlardan ortalama 300 ton gübre üretilmektedir. Ekonomik değeri olan bu atığın pazar atığı
ile birlikte değerlendirilmesi amacı ile düzenli depolama sahasına entegrasyonu sağlanmış, evsel
ve hayvansal atıklardan biyogaz, kompost ve biyogazdan elektrik enerjisi elde edilen bir tesisin
düzenli depolama sahasına yapılması gerekmektedir.
276
Ayrıca 2009 yılında işletmeye alınan yeni düzenli depolama sahasından dolayı eski vahşi
depolama alanı atık kabulüne kapatılmıştır. Söz konusu vahşi depolama alanının rehabilite edilip
tekrar doğaya kazandırılması gerekmektedir.
Diyarbakır'da şimdiye kadar bu tür atıklar belli bir sistemle düzenli olarak ayrıştırılmadığı için,
bu işlem nihai depo alanında çok sağlıksız koşullarda kısmen gerçekleştirilmeye çalışılmaktaydı.
Diyarbakır'da 1999 yılından beri, ildeki kurum ve kuruluşlarda imha edilmesi gereken evrak ve atık
kâğıtların, diğer atıklardan ayrı olarak toplanması sağlanmaktadır.
4.2 MEKÂNSAL YAPI
Türkiye'de bölgeler arası gelişmişlik farkları doğu batı yönünde yoğun olarak
görülmektedir. Diyarbakır ve Şanlıurfa'nın içinde bulunduğu ülkenin az gelişmiş doğu
bölgelerinden, ülkenin gelişmiş batı bölgeleri ve metropol kentlerine doğru büyük göç dalgaları
yaşanmaktadır. Bu durum dengeli yerleşmeler sistemi ve sağlıklı kentleşme bakımından birçok
olumsuzluğu beraberinde getirmektedir.
Harita 4-24- TRC2 Bölgesi’nin Türkiye ve Düzey 2 Bölgeleri Arasındaki Yeri
Kalkınma Bakanlığınca hazırlanan 2011 yılı sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasına göre,
TRC2 Bölgesini oluşturan Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri ülkenin en az gelişmiş iller grubunda yer
almıştır. Demografi, eğitim, sağlık, istihdam, rekabetçi ve yenilikçi kapasite, mali kapasite,
yaşam kalitesi ve erişilebilirlik gibi değişkenler kullanılarak yapılan sınıflamaya göre
Türkiye'deki iller gelişmişlik durumlarına göre 1'den 6'ya kadar sınıflandırılmıştır. Bu sıralamada
TRC2 Bölgesi illeri 6'ncı bölgede yer almış, bölge merkezi olan Diyarbakır ili 67'nci ve Şanlıurfa
ili 73'üncü sırada yer almıştır. Buna karşın illerin büyüklük sıralamasına göre Diyarbakır
Türkiye'nin 12'nci, Şanlıurfa ise 9'uncu büyük ilidir.
Derin bölgelerarası gelişmişlik ve gelir farkları nedeniyle meydana gelen göç sorunu
1950'lerden bu yana Türkiye'nin gündeminde bulunmaktadır. Kendi bölgesinden aldığı yoğun
277
göç ve ülkenin batısındaki metropollere verdiği göç nedeniyle Güneydoğu Bölgesinin iki büyük
merkezinden (Diyarbakır-Şanlıurfa) oluşan TRC2 Bölgesi bu sorunu en derinden yaşayan
bölgeler arasındadır. GAP Eylem Planında bölge içinde kalkınmayı tetikleyici merkezler olarak
Diyarbakır ve Şanlıurfa kentleri cazibe merkezleri olarak belirlenmiştir. Bu yaklaşıma paralel
olarak Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezlerinin Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisinde yer alan
“bölgesel büyüme merkezleri” politikasına oldukça uygun olduğu görülmektedir.
Bölgesel büyüme merkezlerinin geliştirilmesi ile kalkınmanın geri kalmış yörelerde
tetiklenmesi ve ülkenin doğusundan batısına doğru yaşanan göç hareketlerinin bu bölgeler içine
yönlendirilmesi amaçlanmaktadır. Negatif net göç değerlerine rağmen nüfusu ülke ortalamasının
üzerinde artan Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezleri, az gelişmişlik ve göç sorununun kaynağını ve
çözümünü birlikte barındırması nedeniyle Türkiye'nin mekânsal organizasyonu açısından önemli
bir noktada bulunmaktadır.
4.2.1 Mekânsal Organizasyon ve Yerleşmeler Sistemi
Türkiye'de yerleşmeler sisteminin incelendiği ilk çalışma olan Türkiye Yerleşme
Merkezlerinin Kademelenmesine göre; Türkiye'de yerleşmeler ekonomik ve sosyal ilişkiler
sisteminden kaynaklanan bir hiyerarşik düzen içinde yer almaktadır. Merkezi yerler teorisi temel
alınarak yapılan çalışmada, hem merkez işlevi gören yerleşim birimleri hem de bu merkezlerin
etki alanları tespit edilmiştir. Buna göre Türkiye için 7 kademeden oluşan bir yerleşmeler sistemi
oluşturulmuştur.
Tablo 4.38- Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi, 1982
Niteliği
Derecesi
Fonksiyonu
Tarımsal üretim
3
Kırsal Yerleşme
Köy Grup Merkezi
(Belde)
Kentsel Merkez (İlçe)
4
Yöresel Merkez (İl)
Ticaret/Hizmet/K.Sanayi/Sanayi
5
Bölge Merkezi
Alt Bölgesel Ölçekte Ticaret, Sanayi ve Hizmetler
6
Bölgesel Metropol
Metropoliten İşlevler
7
Ülkesel Metropol
Ülkesel ve Ülkelerarası İşlevler
1
2
Ticaret/Hizmet/Tarımsal Üretim
Ticaret/Hizmet/Tarım dışı Üretim
Kaynak: DPT, 1982.
Bu birimlere göre, Türkiye'de merkezi yerler ve fonksiyonel bölgeler aşağıdaki gibi tespit
edilmiştir.
Tablo 4.39- Türkiye'de Merkezi Yerler, 1982
Derecesi
Merkez Adedi
1
35.118
2
1267 (+78)
Özellikleri- Fonksiyonu
Kırsal Yerleşmeler
İlçe Merkezleri
278
3
416 (+88)
4
53 (+5)
5
11
6
3 (+1)
7
1
Yerel Merkezler
Yöresel Merkezler (... Şanlıurfa...)
Bölgesel Merkezler: Bursa, Eskişehir, Konya, Kayseri,
Diyarbakır, Samsun, Sivas, Erzurum, Malatya, Elazığ
ve Trabzon.
Bölgelerüstü Merkezler: Ankara, İzmir, Adana,
(Gaziantep)
Ulusal Merkez: İstanbul
Kaynak: DPT, 1982.
İstanbul'un ülkesel metropol olarak belirlendiği sistemde, Diyarbakır bölgesel merkez
olarak, Şanlıurfa alt bölge merkezi olarak belirlenmiştir. Buna göre sistemde Diyarbakır'ın dahil
olduğu 5. kademe bölge merkezleri etki alanları ile birlikte fonksiyonel bölgeleri oluşturmaktadır.
Bu merkezler, bölgesel ölçekte ticaret, sanayi ve hizmetler fonksiyonları ile alt kademe merkezler
için mal ve hizmet sağlamaktadır. 5. kademe bölge merkezi olarak Diyarbakır kentinin etki
alanına, ilin daha çok doğu ve güneyindeki yerleşmeler girmektedir. Bunlar: Mardin, Siirt,
Batman, Şırnak, Van, Hakkari, Bitlis illeri ile Şanlıurfa ilinin, Siverek, Hilvan, Bingöl ilinin,
Merkez, Genç, Solhan ilçeleri ve Muş Merkez ilçesi dahildir. Şanlıurfa 4. kademe merkez olarak,
Gaziantep 6. kademe merkezinin etki alanında bulunmakta ve kendi idari sınırları içindeki
yerleşmelere mal ve hizmet sunmaktadır.
Söz konusu kademelenmenin belirlendiği tarihten günümüze gelindiğinde yerleşmeler
sisteminde bazı değişimlerin olduğu, bazı bölge merkezlerinin etkisini arttığını ve bazı
merkezlerin etkisinin zayıfladığı söylenebilir. Aşağıdaki tabloda 1975 döneminden günümüze
kadar kademeler arasındaki geçişler ve işlevsel merkezlerdeki değişim incelenmektedir.
Tablo 4.40- 1975-2012 Döneminde Bölgesel Merkezler ve Değişimler, 1975-2012
1
2012
1975İmalat
Kentsel
2012
Sanayi
Nüfus
Değişim İstihdamı
13.710.512
4,2
% 21,58
2
4.630.735
2,7
% 11,53
İzmir
3
3.401.994
4,0
% 21,89
475.384
Bursa
4
1.983.880
5,5
% 34,78
5
346.103
Adana
5
1.636.229
3,9
% 13,85
Gaziantep
6
300.882
Kocaeli
6
1.527.407
6,5
% 32,73
M
Eskişehir
7
259.952
Gaziantep
7
1.438.373
4,9
% 27,68
M
Konya
8
246.727
Konya
8
1.107.886
4,7
% 16,02
M
İstanbul
1
1975
Kentsel
Kentler
Nüfus
3.605.154 İstanbul
M
Ankara
2
1.719.361 Ankara
M
İzmir
3
947.315
M
Adana
4
M
Bursa
M
Merkez20
20
Kentler
Sıra
Sıra
1975 döneminde belirlenen bölgesel merkezler M harfi ile gösterilmiştir.
279
M
Kayseri
9
227.069
Antalya
9
1.073.794
6,6
% 5,99
Kocaeli
10
188.525
Kayseri
10
1.004.276
4,6
% 23,27
M
Diyarbakır
11
169.535
Diyarbakır
11
892.713
5,2
% 7,87
M
Samsun
12
168.478
Mersin
12
876.958
5,5
% 10,11
M
Erzurum
13
162.973
Eskişehir
13
659.924
2,9
% 24,97
M
Malatya
14
154.505
Sakarya
14
590.498
4,4
% 25,35
Mersin
15
152.236
Şanlıurfa
15
586.540
4,6
% 6,25
Sivas
16
149.201
Samsun
16
547.778
3,7
% 8,43
Şanlıurfa
21
132.934
Malatya
17
474.435
3,5
% 13,55
58.448.431
3,8
% 18,05
M
Türkiye
17.178.953
Kaynak: ZEYNELOĞLU, 2008; TÜİK, 2012; SGK, 2012.
Buna göre; 1975'teki işlevsel bölge merkezleri büyüklük sıralamasında en büyük merkezler
durumundayken, 2012 yılına gelindiğinde durumun kentlerde ekonomik performans ve
sanayileşme yönünde değiştiği görülmektedir. Türkiye'de yerleşme merkezlerinin
kademelenmesinin incelendiği bir araştırmaya göre (ZEYNELOĞLU, 2008); 1975'ten 2000
yılına kadar olan süreçte nüfuslarını ülke ortalamasının iki katı değerinde artıran iki grup
yerleşme olduğu; birinci grupta ülkenin batı bölgelerinde bulunan sanayileşmiş ve girişimci
kentlerin olduğu, ikinci grupta ise Güneydoğu Anadolu'da yer alan ve belirtilen dönemde yüksek
oranda göçe maruz kalan "Diyarbakır, Şanlıurfa ve Batman"'ın bulunduğu tespit edilmiştir.
Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere, yaşanan bu değişim, yerleşim merkezlerinin 1975-2012
yılları arasındaki yıllık ortalama nüfus artış hızlarından görülebilmektedir. Birinci grupta yaşanan
büyümenin çekici güçlerin etkisi ile ikinci gruptaki büyümenin de kırsal alandan kentlere doğru
göçün yarattığı itici güçlerin etkisi ile oluştuğu söylenebilir. Tabloda görülen imalat sanayi
göstergesine göre, geniş bir hinterlanda sahip olan Diyarbakır merkezinin hinterlandı üzerindeki
ekonomik etkisinin zayıf olduğu görülmektedir. Şanlıurfa'nın 1975 döneminde 21. sıradayken
2012 yılında 15. sıraya yükselmiş olması ve büyük yerleşim merkezleri arasına girmesi dikkat
çekicidir. Bu durum kentin doğal nüfus artışının yüksek olması, 1990 sonrası yoğun göç almış
olması ve GAP yatırımlarının gerçekleşmesi sonucu kentin çekim gücünün artması ile
açıklanabilmektedir. Ancak Şanlıurfa'nın ekonomik performansını yansıtan imalat sanayi
göstergesi merkezler arasında en düşük ikinci sırayı almıştır.
Bölgesel merkezlerde yaşanan değişimlere ek olarak Türkiye'de 1975'ten 2012 yılına kadar
kentsel sistemin değişimi aşağıda incelenmektedir.
Grafik 4.10- Türkiye'de Kent Büyüklüklerinin Değişimi, 1970-2010
280
62,4
64,7
80
70,5
73,4
80,1
100
0,6
7,4
5,6
1,7
2000
2010
1,4
1,6
5,3
3,9
1990
0,8
4,2
4,7
2,7
0,6
4,2
1,6
0,2
3,9
0,9
20
14,9
40
20,2
60
0
1970
< 20.000
1980
20000-100.000
100.000-250.000
250.000-500.000 > 500.000
Kaynak: TÜİK, 2012.
Grafiğe göre; nüfusu 20.000'in altında olan yerleşimlerin toplam yerleşimler içindeki oranı
azalırken, nüfusu 250.000 ve 500.000'in üzerindeki yerleşmelerin nüfus paylarında artış
yaşanmaktadır. Zaman içinde orta büyüklükteki kentler ile büyük kentlerin nüfuslarının arttığı
söylenebilmektedir.
Kırsal kademelerdeki nüfus değişimlerine bakıldığında ise çarpıcı sonuçlarla
karşılaşılmaktadır. Yıllar itibariyle nüfus sayımları incelendiğinde; Türkiye'nin 1965 yılı
nüfusunun üçte ikisini kırsal nüfusun oluşturduğu, 1975'te bu oranın düşüş göstererek yüzde 58'e
indiği, 2012'ye gelindiğinde ise bu oranın üç kat azalarak yüzde 23'ün altına indiği görülmektedir.
Kırdan kente göçün devam ettiği ve nüfusun büyük kentlerde yığıldığı ülkemizde, yapılan
araştırmalar kırsal yerleşim kademelerinin birim sayısı, ortalama nüfus büyüklükleri ve nüfus
paylarının sürekli olarak azaldığını göstermektedir. Kırsal alanlara ve kırsal yerleşmelerin hizmet
aldıkları kademelere yönelik özel önlemlerin alınması, yatırımların ampirik çalışmalar
doğrultusunda bu kademelerde yapılması önem taşımaktadır.
4.2.1.1 TRC2 Bölgesi Yerleşmeler Sistemi
Ülke düzeyinde az gelişmiş bölgeler arasında olan TRC2 bölgesinde bölge içi gelişmişlik
farkları da yoğun olarak görülmekte ve bu durum yerleşme desenine yansımaktadır. TRC2
Bölgesinde bölge merkezleri olan Diyarbakır ve Şanlıurfa kentleri ile diğer kentsel yerleşmeler
arasında çok büyük gelişmişlik farkları bulunmakta ve bölgenin küçük yerleşmelerinden büyük
merkezlerine doğru göçlerle nüfus kentsel merkezlerde yığılmaktadır. TRC2 Bölgesinde; 28 ilçe,
56 belediye ve 1955 köy bulunmaktadır. Diyarbakır ilinde 4 merkez ilçe ile birlikte 17 ilçe, 30
belediye ve 803 köy; Şanlıurfa ilinde merkez ilçe ile birlikte 11 ilçe, 26 belediye ve 1.152 köy
bulunmaktadır. TRC2 Bölgesinde bulunan ilçeler büyüklük sıralamasına göre aşağıdaki tabloda
görülmektedir.
281
Tablo 4.41- TRC2 Bölgesi İlçeleri ve Nüfus Dağılımı, 2012
Sıra
Nüfus
Sıra
950.094
14
Bozova
57.400
2
Yerleşim adı
Diyarbakır
Merkez21
Şanlıurfa Merkez
788.956
15
Çermik
50.309
3
Siverek
227.017
16
Hilvan
41.064
4
Viranşehir
172.422
17
Dicle
40.356
5
Ergani
119.167
18
Halfeti
39.609
6
Bismil
111.746
19
Kulp
37.191
7
Suruç
101.351
20
Hani
32.571
8
Akçakale
91.731
21
Lice
27.414
9
Birecik
91.605
22
Eğil
23.028
10
Silvan
86.450
23
Hazro
16.977
11
Ceylanpınar
77.981
24
Kocaköy
16.312
12
Harran
72.939
25
Çüngüş
13.544
13
Çınar
67.008
1
Yerleşim adı
Nüfus
Kaynak: TÜİK, 2012.
Yukarıdaki grafikte bölgenin en büyük yerleşimi Diyarbakır merkez ilçesi olarak
görülmekte, orta boy yerleşimlerin çoğunlukla Şanlıurfa ilçeleri olduğu, bölgenin en küçük
yerleşimlerinin ise Diyarbakır ilçeleri olduğu görülmektedir. Tabloya göre Diyarbakır'da nüfus
tek büyük merkezde toplanırken ve Şanlıurfa nüfusu yerleşimler içinde nispeten dengeli
dağılmaktadır. Diyarbakır'da, yerleşmelerin daha dengeli dağıldığı Şanlıurfa ilinden farklı olarak,
il merkezi ile diğer ilçeler arasında nüfus, gelişmişlik ve ekonomik yapı açısından çok daha
büyük farklar bulunmaktadır. Bölgede bulunan ilçelerin kentsel kademelenme yapıları aşağıdaki
haritada gösterilmiştir.
Harita 4-25- Nüfus Büyüklüklerine Göre Yerleşim Merkezleri, 2012 22
21
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi içinde yer alan Sur, Yenişehir, Bağlar ve Diyarbakır ilçeleri, Diyarbakır Merkez
olarak gösterilmiştir.
22
Yerleşimler 2012 yılı merkez nüfusları büyüklüklerine göre gruplara ayrılmış ve nüfus hiyerarşisi doğrultusunda
temsili olarak gösterilmiştir.
282
Geniş bir alana yayılan bölge yerleşmeleri, konumları, coğrafi yapıları, sahip oldukları
kaynak ve potansiyelleri bakımından farklılaşmaktadır. Diyarbakır ilinin daha engebeli
topografyasına sahip olan kuzey bölgesinde yer alan ilçeler; tarımsal arazilerin kısıtlı olması ve
önemli ulaşım hatlarına görece uzak olmaları nedeniyle gelişme konusunda geriye düşmekte ve
göç vermektedirler. Verilen göçlerle önemli miktarda nüfus kaybeden Diyarbakır'daki bu ilçeler
ile Şanlıurfa'nın Halfeti ilçesi bölgenin dezavantajlı yerleşmeleri durumundadır.
Tablo 4.42- Diyarbakır ve İlçelerinde Kent Nüfuslarındaki Değişim, 1970-2012
1970
1980
1990
2000
2010
2012
Diyarbakır
581.208
778.150
Merkez
149.566
235.617
381.144
545.983
843.460
892.713
Silvan
18.592
43.624
59.865
64.136
41.451
43.676
Ergani
18.544
24.218
37.365
47.333
64.608
69.868
Bismil
9.403
19.059
39.834
61.182
56.887
60.150
Lice
8.093
9.798
11.639
11.927
9.644
11.271
Çermik
6.910
8.298
16.531
15.843
17.962
18.505
Kulp
6.346
8.077
7.472
15.825
10.119
11.205
Hani
5.500
6.115
10.266
10.918
8.146
8.824
Hazro
4.321
5.729
8.048
6.189
4.488
4.536
Dicle
4.245
5.619
5.414
9.861
8.436
9.023
Çınar
3.823
4.426
10.080
13.282
11.666
12.037
1.094.996 1.362.708 1.528.958 1.592.167
283
Çüngüş
3.161
3.684
3.935
4.708
2.495
2.439
Eğil
4.803
4.827
5.046
5.069
Kocaköy
4.244
5.678
5.764
5.942
Kaynak: TÜİK, 2012.
1970-2012 yılları arasında yaşanan değişimlere bakıldığında nüfusun Diyarbakır kent
merkezine yığıldığı ve bunun yanında erişilebilirliği güçlü olan ve tarım olanaklarının bulunduğu
ovalık alanlarda kurulmuş orta büyüklükteki kentlerin çevre ilçelerden göç alarak büyüdüğü
görülmektedir. 1970-2012 yılları arasında en büyük büyümenin Bismil ve Diyarbakır kentlerinde
gerçekleştiği, bu dönemde Bismil ilçesinin 7 kat oranında büyüme ile yeni bir alt merkez olarak
geliştiği görülmektedir. Tablodaki nüfus değişimlerinden, 1990 yılından sonra Silvan ilçesinin
nüfus kaybederek büyüme eğiliminin azaldığı ve dezavantajlı ilçelerin de ciddi oranda göç
verdiği görülmektedir.
Grafik 4.11- Nüfusun Yerleşim Büyüklüklerine Göre İl İçindeki Dağılımı (%), 1970-2012
80
70
60
50
40
30
20
10
0
< 20.000
20000-50.000
50000-250.000
250.000-500.000
> 500.000
1970 1980 1990 2000 2010 2012
Kaynak: TÜİK, 2012.
Yukarıdaki grafikte farklı büyüklükteki yerleşmelerin 1970-2012 dönemi içindeki nüfus
payları görülmektedir. Grafikten ildeki küçük yerleşmelerin nüfus payının ülke eğilimine oranla
daha hızlı bir şekilde azalmakta olduğu ve Diyarbakır kentinin nüfusunun hızla arttığı
görülmektedir. Söz konusu dönemde bölge merkezi olan Diyarbakır hinterlandından yoğun göç
almıştır.
Şanlıurfa ilinde bulunan yerleşmelerin 1970-2012 yılları arasındaki sıra büyüklük
dağılımları aşağıda incelenmektedir. Diyarbakır iline kıyasla daha dağınık ve kırsal bir nüfus
yapısına sahip olan Şanlıurfa ili 1970-2012 dönemi içinde ele alınmıştır. Ülke ortalamasının
üzerinde olan doğal nüfus artış hızının ve alınan göçlerin etkisi ile Şanlıurfa ve ilçeleri nüfusu
ülke ortalamasının çok üzerinde (3 kat) artmıştır. İl içinde toplam nüfus artarken, merkez kentin
nüfusu ve orta büyüklükteki kentlerin nüfusu yüksek oranda artmıştır.
Tablo 4.43- Şanlıurfa İlçelerinin Kentsel Nüfuslarının Değişimi, 1970-2012
284
1970
1980
Şanlıurfa
538.131
602.736
Merkez
100654
147.488
276.528
385.588
498.111
526.247
Siverek
34.146
29.464
63.049
126.820
111.628
120.556
Birecik
18.392
20.081
28.440
40.054
47.792
48.706
Viranşehir
17.850
40.820
57.461
121.382
90.784
95.896
Suruç
15.033
18.892
39.905
44.421
55.600
56.963
Akçakale
6.096
11.184
15.211
32.114
25.793
28.684
Hilvan
5.185
5.635
14.152
16.094
21.518
22.633
Bozova
4.853
5.597
16.745
19.848
11.917
11.809
Halfeti
3.315
3.258
4.128
2.766
8.457
8.536
2.267
8.784
6.213
7.375
Harran
1990
2000
2010
2012
1.001.455 1.443.422 1.663.371 1.762.075
Kaynak: TÜİK, 2012.
Grafik 4.12- Nüfusun Yerleşim Büyüklüklerine Göre İl İçindeki Dağılımı (%), 1970-2012
80
70
60
50
40
30
20
10
0
< 20.000
20000-50.000
50000-250.000
250.000-500.000
> 500.000
1970 1980 1990 2000 2010 2012
Kaynak: TÜİK, 2012.
Grafikte incelenen dönem içinde küçük ve kırsal yerleşimlerde bulunan nüfusun il nüfusu
içindeki payının azaldığı, ancak yüksek doğurganlık oranı sonucu 2000 yılından sonra nüfus
payının artışa geçtiği ve orta büyüklükteki kentlerin nüfus paylarını önemli ölçüde artırdığı
görülmektedir.
4.2.2
Diğer Planlarda Kentsel Kademelenme
GAP Master Planı’nda bölgedeki sosyo-ekonomik gelişmelere paralel olarak mekânsal
yapının ve kentsel gelişmelerin "kırık gelişme aksı" olarak tanımlanan Gaziantep-ŞanlıurfaDiyarbakır ekseninde gerçekleşeceği öngörülmüştür. Belirlenmiş olan kırık gelişme aksı
içerisinde Şanlıurfa ili için; Birecik, Suruç, Şanlıurfa Merkez, Hilvan ve Siverek ile “Şanlıurfa285
Viranşehir-Kızıltepe-Mardin Alt Bölge Gelişme Aksları belirlenmiştir. Diyarbakır ili için;
Ergani-Diyarbakır, Merkez-Silvan ve Diyarbakır-Bismil hatları üzerinde bulunan merkezlerin
kentsel gelişme odakları olacağı öngörülmüştür. Bu hatlar üzerinde bulunan yerleşmeler, il
içindeki diğer kentsel yerleşimlere oranla daha gelişmiştir. Ayrıca GAP Eylem Planında,
Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri cazibe merkezleri olarak belirlenmiştir.
2011-2013 dönemini kapsayan TRC2 Bölgesi Bölge Planında gelişmişlik ve potansiyelleri
bakımından benzer özellik gösteren yerleşimler, ilçe merkezleri bazında gruplanarak, 4 kademe
yerleşim grubu oluşturulmuştur.
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yaptırılan 1/100.000 ölçekli Adıyaman-ŞanlıurfaDiyarbakır Çevre Düzeni Planında Planlama Bölgesi’ndeki kentsel yerleşimlerin kademelenmesi
TRC2 Bölge Planı kademelenmesi doğrultusunda belirlenmiştir. Kademelenmeye göre I. grup
yerleşimler genelde yüksek ve engebeli bölgelerde bulunmaları nedeni ile kısıtlı tarım arazilerine
sahip, sulama projeleri dışında bulunan, daha çok kendi potansiyelleri ile kendi içinde gelişim
gösteren; Diyarbakır'da Çüngüş, Dicle, Eğil, Hani, Hazro, Kocaköy, Kulp, Lice ilçeleri,
Şanlıurfa'da Halfeti ilçesi bu yerleşimler arasında bulunmaktadır.
II. grup yerleşimler, görece küçük ve orta ölçekli; ulaşılabilirlik ve büyük merkezlerle
etkileşim açısından uygun konumda bulunan, genelde tarım kapasitesi yüksek, kısmen tarımsal
sanayi ve turizm ağırlıklı hizmetler sektörü potansiyeli bulunan, küçük ölçekli çekim merkezleri
olarak tanımlanmış; Diyarbakır’da, Çermik, Çınar, Silvan; Şanlıurfa'da Akçakale, Birecik,
Bozova, Ceylanpınar, Harran, Hilvan ilçeleri bu grupta yer almaktadır.
III. grup yerleşimler, daha büyük ve gelişme potansiyelleri açısından daha güçlü, il
merkezleri ile direkt etkileşim halinde olan, üç ana sektördeki gelişme potansiyelleri yüksek, il
merkezlerinden sonraki çekim merkezleridir. Diyarbakır'da Bismil, Ergani ilçeleri, Şanlıurfa'da
Siverek, Suruç, Viranşehir ilçeleri bu grupta yer almıştır.
IV. grup yerleşimler, planlama bölgesindeki, Adıyaman, Şanlıurfa ve Diyarbakır il
merkezleri ya da merkez ilçelerdir. Bu yerleşimler, mal ve hizmet sunumları açısından bölgedeki
ana çekim merkezleri olarak Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezleri olarak belirlenmiştir.
4.2.2.1 Kentleşme
Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri köklü bir tarihe ve kentsel yapıya sahiptir. Tarih boyunca
zengin ticaret merkezleri ve önemli kentler olan Diyarbakır ve Şanlıurfa son yüzyılda yaşanan
değişimlerle birlikte, gelişme dinamizminde önemli oranda geride kalmıştır. Buna rağmen doğu
ve güneydoğu içinde önemlerini koruyan bu merkezlerin yakın geçmişteki kentleşme
süreçlerinde çevre iller ile bölge içinden ve küçük yerleşmelerden büyük kentlere doğru göç
akımları etkili olmuştur. Bölge illeri göç hareketleri için bir ara kademe rolü oynamakta, bölge
kırsalı ve çevresinden göç almakta ve bölgenin batısında bulunan gelişmiş ve sanayileşmiş
merkezlere göç vermektedir. Bu nedenle bölge kentlerinde hızlı nüfus artışı ve hızlı kentleşme
yaşanmıştır.
Grafik 4.13- 1970-2012 Döneminde TRC2 Bölgesi ve Türkiye'de Nüfus Artışları, 1970-2012
286
8.000.000
80.000.000
7.000.000
70.000.000
6.000.000
60.000.000
5.000.000
50.000.000
TRC2 Bölgesi
4.000.000
40.000.000
Diyarbakır
3.000.000
30.000.000
2.000.000
20.000.000
1.000.000
10.000.000
Şanlıurfa
Türkiye
0
0
1970
1980
1990
2000
2010
2012
Kaynak: TÜİK, 2012.
Yukarıdaki grafik 1970-2012 döneminde TRC2 Bölgesi ile Diyarbakır ve Şanlıurfa
illerinde yaşanan büyümenin ülke ortalamasının üzerinde gerçekleştiğini göstermektedir.
Aşağıdaki grafikte bölgede kitlesel göçlerin yaşandığı 1990-2000 dönemi ve etkilerinin sürdüğü
2000 sonrası dönemde kentleşme oranları incelenmiştir.
Grafik 4.14- TRC2 İlleri ve Türkiye'nin Şehirleşme Oranlarındaki Değişim, 1990-2012
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
77
73
55
58
55
55
60
1990
2000
2012
1990
2000
Şanlıurfa
65
59
2012
1990
Diyarbakır
Kentsel Nüfus
2000
2012
Türkiye
Kırsal Nüfus
Kaynak: TÜİK, 2012.
1990-2000 yılları arasında alınan göçler özellikle kent merkezlerine yoğunlaşmış, bu
dönemde Diyarbakır başta olmak üzere bölge merkezlerinde hızlı nüfus artışı yaşanmıştır.
Diyarbakır ilinde kentleşme hızı ülke ortalamasının üzerinde gerçekleşmekte ve şehirleşme oranı
da ülke ortalamasına yakın seyretmektedir. Diyarbakır'da nüfusun yüzde 73'ü şehirlerde
287
yaşamaktadır. Kırsal nüfusun oranının da yüksek olduğu Şanlıurfa'da nüfusun yüzde 55'i
şehirlerde, yüzde 45'i belde ve köylerde yaşamaktadır.
1970 yılı nüfusları baz alınarak TRC2 Bölgesi illeri, Diyarbakır ve Şanlıurfa merkez
belediye sınırları içi ve Türkiye'nin 1970-2012 dönemindeki değişim endeksi aşağıdaki grafikte
görülmektedir.
Grafik 4.15- Türkiye, TRC2 İlleri Ve Diyarbakır Ve Şanlıurfa Belediye Nüfuslarındaki
Değişim, 1970-2015
600
500
400
Türkiye Toplam
Diyarbakır İli
300
Diyarbakır Büyükşehir
Şanlıurfa İli
200
Şanlıurfa Belediye
100
0
1970
1980
1990
2000
2010
2020
Kaynak: TÜİK, 2012.
Buna göre en yüksek nüfus artış hızı Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırları içinde
olurken, daha sonra Şanlıurfa Belediyesi sınırları içindeki artış gelmektedir. Başta merkez kent
nüfusları olmak üzere bölge illeri genelinde yaşanan artış oranı da Türkiye'de gerçekleşen artış
oranının çok üstünde gerçekleşmiştir. Bu dönemde Diyarbakır kent büyüklüğü 5 katına, Şanlıurfa
kent büyüklüğü de 3 katına çıkmıştır. Bu dönemde Diyarbakır ve Şanlıurfa'da kentsel alanlar
büyük oranda çarpık yapılaşmış, sosyal ve ekonomik sorunlar derinleşmiştir. Aşağıdaki haritada
TRC2 bölgesi ilçelerinin şehirleşme oranları görülmektedir. Haritada ilçeler gelişmişlik endeksi
değerleri doğrultusunda renklendirilmiştir.
Harita 4-26- TRC2 Bölgesi İlçelerinin Şehirleşme Oranları
288
Kaynak: DPT, 2004; TÜİK, 2012.
Haritada bölge yerleşmelerinin şehirleşme oranları ile gelişmişlik düzeylerinin paralellik
gösterdiği görülmektedir. İlçe yerleşmelerinin TÜİK adrese dayalı nüfus kayıt sistemi (ADNKS)
2012 yılı verilerine göre kentsel ve kırsal nüfus dağılımları ile nüfus artış hızları aşağıdaki
tabloda verilmiştir.
Tablo 4.44- Şanlıurfa İli ve İlçelerinin Kentsel ve Kırsal Nüfus Dağılımları, 2012
Kentsel
nüfus
Oran
(%)
Kırsal
nüfus
Oran
(%)
Toplam
Merkez
526.247
67
262.709
33
788.956
Nüfus
Artış
Hızı
(‰)
33,3
Siverek
120.556
53
106.461
47
227.017
22,9
Viranşehir
95.896
56
76.526
44
172.422
20,5
Suruç
56.963
56
44.388
44
101.351
4,3
Birecik
48.706
53
42.899
47
91.605
11,6
Ceylanpınar
48.050
62
29.931
38
77.981
24,6
Akçakale
28.684
31
63.047
69
91.731
43,9
Hilvan
22.633
55
18.431
45
41.064
4,0
Bozova
11.809
21
45.591
79
57.400
-6,1
289
Halfeti
8.536
22
31.073
78
39.609
-7,1
Harran
7.375
10
65.564
90
72.939
62,9
975.455
55
786.620
45
1.762.075
26,3
Şanlıurfa
Kaynak: TÜİK, 2012.
Ceylanpınar, Suruç, Viranşehir, Siverek ve Hilvan ilçeleri şehirleşme oranları görece
yüksek olan kentlerdir. Siverek ilçesi bölgenin en büyük ikincil merkezi olup, Viranşehir, Birecik
ve Suruç ilçeleri de ikincil büyük merkezler arasındadır. Bozova ve Halfeti ilçeleri göç vererek
nüfus kaybetmektedir. Baraj yapımı sonrasında bir kısmı su altında kalan Halfeti ilçesi tarım
olanaklarının kısıtlı olması nedeniyle bölgenin dezavantajlı ilçeleri arasındadır.
Grafik 4.16- Şanlıurfa ilçelerinin kentsel ve kırsal nüfus payları, 2012
Şanlıurfa
Harran
Halfeti
Bozova
Hilvan
Akçakale
Ceylanpınar
Birecik
Suruç
Viranşehir
Siverek
Merkez
Kentsel nüfus
Kırsal nüfus
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Kaynak: TÜİK, 2012.
Şanlıurfa ili içinde kırsal nüfusun oranı yüzde 45 olup yüksek bir paya sahiptir. İlde kent
nüfusu ile birlikte kırsal nüfus da ülke ortalamasının çok üstünde bir hızla artış göstermektedir.
Harran, Bozova, Halfeti ve Akçakale ilçeleri Şanlıurfa ilinde kırsal karakteri yüksek olan
ilçelerdir.
Aşağıdaki tabloda Diyarbakır ilçelerinin 2012 yılı kentsel-kırsal nüfus dağılım oranları ve
nüfus artış hızları verilmiştir.
Tablo 4.45- Diyarbakır ve İlçelerinin Kentsel ve Kırsal Nüfus Payları, 2012
Kentsel
nüfus
Oran
(%)
Kırsal
nüfus
290
Oran
(%)
Toplam
Nüfus
Artış
Hızı (‰)
Merkez23
892.713
94
57.381
6
950.094
20,1
Bağlar*
343.065
96
13.178
4
356.243
13,7
Kayapınar*
253.323
96
9.552
4
262.875
65,3
Yenişehir*
195.791
96
8.400
4
204.191
7,3
Sur*
100.534
79
26.251
21
126.785
-31,1
Ergani
69.868
59
49.299
41
119.167
21,6
Bismil
60.150
54
51.596
46
111.746
12,6
Silvan
43.676
51
42.774
49
86.450
10,3
Çermik
18.505
37
31.804
63
50.309
-2,8
Çınar
12.037
18
54.971
82
67.008
12,5
Lice
11.271
41
16.143
59
27.414
-59,6
Kulp
11.205
30
25.986
70
37.191
-11,3
Dicle
9.023
22
31.333
78
40.356
-19,3
Hani
8.824
27
23.747
73
32.571
-2,9
Kocaköy
5.942
36
10.370
64
16.312
5,3
Eğil
5.069
22
17.959
78
23.028
-6,2
Hazro
4.536
27
12.441
73
16.977
5,0
Çüngüş
2.439
18
11.105
82
13.544
-19,7
1.155.258
73
436.909
27
1.592.167
13,4
Diyarbakır
Kaynak: TÜİK, 2012.
Sur, Yenişehir, Bağlar ve Kayapınar ilçeleri merkez ilçeler olup kentsel nüfus oranları
yüksektir. Diyarbakır'da merkez ilçeler dışında en yüksek şehirleşme oranına sahip ilçeler
Ergani, Bismil ve Silvan ilçeleri olup bu merkezler ilin ikincil büyük kentsel merkezleridir.
Nüfus artış hızı negatif olan ve nüfus kaybeden ilçeler sarı renk ile gösterilmiştir.
Grafik 4.17- Diyarbakır İlçelerinin Kentsel ve Kırsal Nüfus Payları, 2012
23
* Bağlar, Yenişehir, Kayapınar ve Sur ilçeleri büyükşehir belediyesi sınırları içinde yer alan merkez ilçeler olup,
bu ilçelerin toplam değerleri merkez olarak alınmıştır.
291
Çüngüş
Hazro
Eğil
Kocaköy
Hani
Dicle
Kulp
Lice
Çınar
Çermik
Silvan
Bismil
Ergani
İl Toplamı
Merkez
Kentsel nüfus
Kırsal nüfus
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Kaynak: TÜİK, 2012.
Yukarıdaki grafikte Diyarbakır merkez kenti dışındaki ilçelerin kırsal nüfus paylarının
yüksek olduğu görülmektedir. Buna göre ilin kuzeyinde bulunan Çüngüş, Dicle, Eğil, Hani,
Hazro, Kocaköy, Kulp, Lice ilçeleri ile Çınar ilçelerinin nüfuslarının önemli bir bölümü kırsal
alanda yaşamaktadır. Bu ilçeler özellikle bölge içinde Diyarbakır kentine, Bismil ve diğer büyük
kentsel merkezlere göç vermekte ve nüfus kaybetmektedir.
4.2.2.2 Kentsel Gelişme
Diyarbakır, Doğu ve Güneydoğu bölgesi içinde Gaziantep’ten sonra en büyük kentsel
merkez olarak gelişmektedir. Türkiye'nin 9. büyük ili olan Şanlıurfa, GAP yatırımlarının
merkezinde yer almasıyla gelişme potansiyelinde önemli bir artış göstermiş ve kentsel gelişmesi
hız kazanmıştır. Diyarbakır ve Şanlıurfa'da yaşanan hızlı kentleşme nedeniyle, kentsel altyapı
hizmetlerinin standartlara uygun bir şekilde sağlanamaması sorunlara neden olmakta, kentlerin
yaşanabilirlik düzeyini düşürmektedir.
4.2.2.2.1 Şanlıurfa'da Kentsel Gelişme
Şanlıurfa'da 1990 yılında 16 olan belediye sayısı, gerçekleşen hızlı nüfus artışı ile birlikte
2009 yılında 26’ya yükselmiştir. Hizmet götürülmesi gereken belediye sayısındaki ve
nüfusundaki artış sonucu kentsel hizmet ve altyapı sunumu ihtiyacı artmış; kentsel gelişme ve
altyapı önemli bir sorun haline gelmiştir. Ayrıca çevresi tarım arazileri ile çevrili olan
Şanlıurfa’da tarım alanları kentsel gelişme için önemli bir doğal eşik oluşturmaktadır. Diğer
yandan kentleşme ve yapılaşma baskısı Şanlıurfa’nın verimli tarım arazileri ve çevre için önemli
bir risk unsuru oluşturmaktadır.
Bölgede kentsel alanda gerçekleşen yoğun nüfus artışı ve hızlı kentleşme; çarpık
yapılaşmayı ve gecekondulaşmayı beraberinde getirmiştir. İl merkezinin güneyi ve batısı plansız
kentleşmenin ve kaçak yapılaşmanın yoğun olduğu bölgelerdir. Şehrin doğu kısmında yapılaşma
ovaya doğru, tarım arazisi içine kaymaktadır. Şanlıurfa'da kentin düzensiz konut alanlarını
292
oluşturan mahallelerin önemli bir bölümü 1950’li yıllarda oluşmaya başlamış ve günümüze kadar
devam eden göçlerle büyümüştür. Kırsal alanın çözülmesine bağlı olarak göç olgusunun ağırlık
kazandığı bu süreçte, Şanlıurfa kenti taşıma kapasitesinin çok üstünde ve hizmet
sunabileceğinden çok daha fazla nüfusu barındırmak zorunda kalmıştır. Bu durumun kentsel
mekânın bugünkü karakterine en belirgin yansımaları tarihi kent merkezinde yer alan
mahallelerde ve göçle oluşan kent çeperlerinde yaşam standardı düşük yerleşim alanlarının
oluşması olmuştur.
Harita 4-27- Şanlıurfa Kentsel Alanında Mevcut Durum
Haritada görülen kentin batısında eğimli vadi yataklarında yoğun yapılaşmayla oluşan
Süleymaniye Bölgesi, doğu çeperde bulanan Sırrın mahallesi ile kentin güneyindeki Hayati
Harrani ve çevresindeki mahallerin oluşturduğu alan düzensiz ve sağlıksız yaşam koşulları
taşıyan kentsel alanlardır. Bu alanlarda altyapı sorunları ve sosyal hizmetlere erişim
problemlerinin yanı sıra güvenliksiz yapı stoğu sorunu önemli bir sorun teşkil etmektedir. İlin
deprem riski düşük olsa da komşu illerdeki yüksek depremsellik riski kent için önemli bir tehdit
293
oluşturmaktadır. Kentin çeper mahallelerinde kentsel yenilenme faaliyetlerinin, yoksul kesimlerin
de yaşadığı tarihi kent merkezinde ise sağlıklaştırma çalışmalarının yapılması gerekmektedir.
Son 10 yılda Şanlıurfa’da çok yüksek seyreden yapılaşmalar, mevcut kentsel alanların
yoğunlaşması ve Karaköprü’de kentsel gelişmeler ile gerçekleşmiştir. Bu süreçte meskun kentsel
alanlarda büyük bir yoğunluk artışı yaşanmıştır. Kentin yeni gelişme alanlarında; sosyal donatılar
ile yeşil alanların oluşturulmasında gelişme kaydedilse de kent genelinde standartları sağlayacak
düzeye gelinememiştir. Kentiçi ulaşım altyapısı yetersiz olup sağlıklı kentsel gelişme için
gereken altyapıyı sağlanamamaktadır. Bu nedenle Şanlıurfa’da kentsel gelişmenin bütüncül bir
kent planlama perspektifiyle ele alınması gerekmektedir.
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yaptırılan ve 07.09.2012 tarihinde onaylanan
1/100.000 ölçekli Adıyaman-Şanlıurfa-Diyarbakır Çevre Düzeni Planı ile Şanlıurfa'da kentsel
gelişme aşağıdaki gibi belirlenmiştir.
Harita 4-28- Çevre Düzeni Planında Şanlıurfa'da Kentsel Gelişme
Kaynak: ÇŞB, 2012.
294
Planda; kentin doğusu ve batısı ile Karaköprü yönü ve çevresi gelişme alanları olarak
belirlenmiştir. Ayrıca planda kentin batı çeperleri ile üniversite çevresinde de gelişme alanları
ayrılmıştır. Sanayi alanları kentin batısında mevcut organize sanayi bölgesi yakınında, diğer
çalışma alanları da kentin güney çeperinde belirlenmiştir.
4.2.2.2.2 Diyarbakır'da Kentsel Gelişme
Doğu ve Güneydoğu Bölgesi için geleneksel bölge merkezi işlevi olan Diyarbakır yakın
geçmişte hızlı kentleşmeye maruz kalmıştır. 1930'lu yıllarda kent Suriçi'nin dışına çıkmış, surlara
komşu Yenişehir bölgesi planlı gelişmiştir. 1950'lerde başlayan kırdan kente göç, 1960’lı yıllarda
kentsel alanda kendini göstermiş, 1960-2000 yılları arasında nüfus yıllık ortalama yüzde 5 hızla
ve ülke ortalamasının çok üstünde artmıştır. 1960-2000 arası 40 yıllık dönemde kent nüfusu
yaklaşık 7 katına çıkmıştır (DBB, 2007). Bu dönem içerisinde gelişen kentsel bölgeler ile kentte
yapı stokunun büyük bölümünü, plansız ve kaçak yapılaşma ile oluşmuş kötü kalite yapılar
oluşturmaktadır.
Özellikle 1960’larla başlayan çarpık yapılaşma sonucu, kentin günümüzde en kalabalık
merkez ilçesi olan Bağlar bölgesinde (356.243 kişi) yapılaşma başlamış, 1980-2000 yılları
arasında kat artışları ile yapı yoğunlukları artmış ve hektar (ha) başına 600 kişi ve hatta bazı
bölgelerde daha yüksek olan nüfus yoğunluklarına ulaşılmıştır. Günümüzde bu bölge ciddi
sosyal, ekonomik, fiziksel ve çevresel sorunlarla karşı karşıyadır. Diyarbakır’ın tarihi kent
merkezi olan Suriçi bölgesi de hızlı ve çarpık kentleşmeden fazlasıyla etkilenmiş, tarihi dokuya
aykırı, yoğun plansız ve sağlıksız yapılaşmaya maruz kalmıştır.
Harita 4-29- Diyarbakır Kentsel Alanında Mevcut Durum
295
2006 yılında onaylanan 1/50.000 ve 1/25.000 ölçekli Diyarbakır Nazım İmar Planı ile
kentte yeni gelişme alanları açılmış ve bu plan doğrultusunda hızlanan kentsel gelişme özellikle
Kayapınar bölgesinde yoğunlaşmıştır. Bu dönemde Kayapınar, kentin en hızlı büyüyen ilçesidir.
Kentin yeni gelişme alanlarında düzenli kentleşme ile donatı alanları ve yeşil alanların
oluşturulmasında gelişme kaydedilse de kent genelinde standartları sağlayan düzeye
gelinememiştir.
Sürdürülebilir kentsel gelişme açısından Diyarbakır’ın en büyük sorunu kötü yapı stoku ve
deprem riskidir. Bağlar ve Suriçi bölgeleri düşük gelir grubunun yaşadığı, işsizlik oranının
yüksek olduğu, eğitim düzeyinin düşük olduğu bölgelerdir. Bu iki bölge sağlıksız fiziksel
koşulları ile yüksek deprem riski altında, bunun yanında göç ve yoksulluktan kaynaklı sorunlar
nedeniyle de sosyal çöküntü riski altındadır. Suriçi Bölgesi 6306 sayılı Afet Riski Altındaki
Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanunun 2'nci maddesine göre, Bakanlar Kurulu'nca
22.10.2012 tarihinde "Riskli Alan" ilan edilmiştir. Ayrıca Diyarbakır’ın bazı ilçelerinde yerleşik
alanlar için deprem riskinin yanında yüksek heyelan riski bulunmaktadır.
Harita 4-30- Suriçi Tarihi Kent Merkezi
Suriçi bölgesi aynı zamanda Diyarbakır'ın tarihi kent merkezidir. UNESCO Dünya kültür
mirası aday listesinde bulunan Diyarbakır Kalesi ve Surları içinde yer alan tarihi ve kültürel
mirasın ortaya çıkarılmasına yönelik sağlıklaştırma, restorasyon projeleri ve kentsel dönüşüm
çalışmaları devam etmektedir.
296
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yaptırılan ve 07.09.2012 tarihinde onaylanan
1/100.000 ölçekli Adıyaman-Şanlıurfa-Diyarbakır Çevre Düzeni Planı ile Diyarbakır'da kentsel
gelişme aşağıdaki gibi, nazım imar planı doğrultusundaki gelişmesine paralel olarak kentsel
gelişme batı ve kuzeybatı yönünde belirlenmiştir.
Harita 4-31- Çevre Düzeni Planında Diyarbakır'ın Kentsel Gelişimi
Kaynak: ÇŞB, 2012.
Planda kentin çalışma alanları kentin kuzeydoğu yönündeki Elazığ yolu üzerinde ve batı
yönünde Şanlıurfa yolu üzerinde belirlenmiştir. Dicle nehri ve vadisi ile sınırlanan verimli tarım
topraklarının bulunduğu kentin doğusunda, Silvan yolu üzerinde de kentsel gelişme alanları
belirlenmiştir.
4.2.3 Arazi Kullanım
Yer şekilleri bakımından düz bir yapıya sahip olan Şanlıurfa-Diyarbakır (TRC2) Bölgesi
33.823 km2’lik alanı ile Türkiye yüzölçümünün % 4,3’üne denk gelmektedir.
Tablo 4.46- TRC2 Bölgesi Arazi Kullanım Tablosu, 2012
Kentsel Kırsal
Yerleşik Yerleşik Sanayi
Alan
Alan
Şanlıurfa
Alan
(ha)
Oran
(%)
8987
56881,6
0,48
3,03
Tarım
Alanı
1087,5 1104672
0,06
58,87
297
Orman
Çayır Su
Mera Yüzeyleri
Diğer
Toplam
9890,4
651215
43216,7
257,6
1876500
0,53
34,7
2,3
0,01
100
Alan
(ha)
Diyarbakır
Oran
(%)
Alan
(ha)
TRC2
Bölgesi
Oran
(%)
8621,3
5982,6
1697,8
907627
0,57
0,4
0,11
60,28
17608,3
62864,2
0,52
1,86
360807 201633
23,96
59,50
10,96
144,4
1505800
1,19
0,01
100
61169,2
402
3382300
1,81
0,012
100
13,39
2785,3 2012300 370697 852848
0,08
17952,5
25,22
Kaynak: ÇŞB, 2012.
Tabloda görüldüğü gibi bölgede mevcut arazilerin büyük bir kısmı tarım alanı
niteliğindedir. Yeryüzü şekillerinin geniş düzlüklerden oluşması, bölgede arazilerin % 60 gibi
büyük bir kısmının tarımsal alan olarak kullanılmasına imkân vermektedir. Kentsel yerleşik
alanlar; bölge arazisinin % 0,52'sini, kırsal yerleşik alanlar % 1,86'sını oluşturmakta, geriye kalan
% 25’i çayır ve mera, % 0,08'i sanayi alanları, % 1,81'i de su yüzeyleri oluşturmaktadır
Grafik 4.18- Şanlıurfa İli Arazi Kullanım Durumu, 2012
2,3
0,01
0,48
3,03
Kentsel yerleşik alan
Kırsal yerleşik alan
Tarım
34,7
Sanayi
Orman
58,87
Çayır -Mera
Su yüzeyleri
0,53
Diğer
0,06
Kaynak: ÇŞB, 2012.
Grafik 4.19- Diyarbakır İli Arazi Kullanım Durumu, 2012
298
1,19
0,01
0,57
0,4
Kentsel yerleşik alan
13,39
Kırsal yerleşik alan
Tarım
Sanayi
23,96
Orman
60,28
Çayır-mera
Su Yüzeyleri
Diğer kullanımlar
0,11
Kaynak: ÇŞB, 2012.
Yukarıdaki grafiklerde Şanlıurfa ve Diyarbakır illerinin arazi kullanımı payları
gösterilmektedir. Buna göre her iki ilin büyük bölümünü tarımsal alanlar oluşturmaktadır.
Yerleşim alanlarına bakıldığında, Şanlıurfa ilinde kentsel yerleşik alanların Diyarbakır iline
kıyasla daha fazla alana yayıldığı ve kırsal yerleşik alan kullanımın Diyarbakır iline göre daha
yüksek olduğu görülmektedir.
4.2.4 Yaşam Kalitesi
Günümüzde sosyo-ekonomik kalkınma ve rekabet koşullarının değerlendirilmesinde
şehirlere yapılan vurgu artmaktadır. Küreselleşme ile birlikte kentler ve bölgeler ulusal sınırların
ötesinde ilişkilerle şekillenmekte ve küresel ağlara entegre olmaktadır. Artık ülkeler yerine
kentlerin rekabeti öne çıkmakta ve ülkelerin gelişmişliğini kentlerin rekabetçiliği belirlemektedir.
Bu nedenle yeni ekonomik sistemde kentler ve bölgeler uluslararası sermaye ve nitelikli işgücünü
çekmek için birbiriyle yarışmaktadırlar. Etkin altyapı hizmetleri, insan sermayesi, sosyal sermaye
ile yüksek yaşam kalitesi olanağı sunan kentler rekabet avantajına sahip olmakta ve gelişmede
öne çıkmaktadır. Yaşanabilir kent tanımlamaları için kriterler; genel olarak ekonomik
performans, eğitim, sağlık, kültür-sanat, kent hayatı, güvenlik, altyapı, çevre ve erişilebilirlik gibi
temalar altında ele alınmaktadır.
TRC2 Bölgesi illeri temel göstergeler açısından Türkiye ortalamasının altında bir
performans göstermektedir. Erişilebilirlik ve altyapı bakımından görece iyi durumda olan TRC2
Bölgesi, sosyal ve ekonomik göstergelerde bölgeler arası sıralamalarda son sıralara düşmektedir.
Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin yaşam kalitelerine ilişkin ipuçları veren temel göstergeler
aşağıdaki tabloda görülebilmektedir.
Tablo 4.47- TRC2 Bölgesi ve İlleri Temel Göstergeler
Diyarbakır Sıra
Şanlıurfa
299
Sıra
TRC2
Sıra
Türkiye
Bölgesi
Toplam Nüfus
(2012)
Şehir Nüfusu (2012)
Şehirleşme Oranı
(2011)
Nüfus Artış Hızı
(‰, 2011)
Nüfus Yoğunluğu
(kişi/km2, 2011)
Yaş Bağımlılık
Oranı (2012)
İşsizlik Oranı (2011)
Net Göç Hızı (‰,
2011)
Okuma yazma oranı
(6+ yaş) (2011)
İlköğretimde
Öğretmen Başına
Düşen Öğrenci
Sayısı
Uzman hekim Sayısı
(2011)
Yüzbin Kişi Başına
Hastane Yatak
Sayısı
Bin Kişi Başına
Halk
Kütüphanelerinden
Yararlanma sayısı
(2011)
Sinema Koltuk
Sayısı (2011)
Belediyelerde Kişi
Başı Temin Edilen
Günlük Su Miktarı
(litre/kişi-gün,2010)
Kişi Başına Toplam
Elektrik Tüketimi
(2011)
Bin Kişi Başına
Otomobil Sayısı
(2011)
Bir Milyon Nüfusta
Trafik Kazası Sayısı
(2011)
Havayolu ile taşınan
yolcu sayısı (2011)
1.592.167
12
1.762.075
9
3.354.242
7
75.627.384
1.155.258
11
975.455
13
2.130.713
7
58.448.431
72,6
19
55,4
13,4
27
26,3
6
29,28
2
12
106
21
94
24
100
10
98
66,3
10
81,7
1
74,88
2
48
13,8
2
10,4
13
8,4*
16
7,9
-6,48
49
-3,31
36
-4,82
15
-
89,35
76
88,97
77
89,16
-
95,13
25
7
132
1
28
1
20
1.147
12
832
17
1.979
11
66.064
254
35
122
78
185
23
252
230
63
289
54
261
18
252
1.852
29
1.568
30
3.420
20
257.604
235
34
257
23
246
8
217
845
74
1.221
64
1.041
23
2.334
29
68
38
65
38
23
109
1.055
71
1.044
72
1.050
23
1.764
1.733.374
10
231.323
21
1.964.697
-
117.620.469
300
63,5
77,3
Kaynak: TÜİK, 2012; DHMİ, 2012.
Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri nüfus bakımından Türkiye'nin 9. ve 12. büyük illeri, kent
büyüklüklerine göre 11. ve 13. büyük kentleridir. İşsizlik göstergelerine göre; Diyarbakır
Türkiye'de işsizlik oranının en yüksek olduğu 2. il, Şanlıurfa ise 13. il olarak görülmekte,
işgücüne katılım oranı ve istihdam oranında da Diyarbakır ili tüm iller içinde sondan ikinci sırada
gelmektedir. Bu durum kentsel nüfusun yığıldığı Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezlerinde ciddi
sorunlara işaret etmektedir. Doğal nüfus artış hızı ve buna bağlı olarak çocuk nüfusunun yüksek
olduğu Şanlıurfa bağımlı nüfus oranında 1. sıradadır. Buna karşın ilköğretimde öğretmen başına
düşen öğrenci sayısında da Şanlıurfa 1. sırada Diyarbakır ise 7. sırada gelmektedir.
Kentsel yaşam kalitesi açısından, yoğun göç almış olan ve genç nüfus profiline sahip olan
bölge kentlerinde aktif yeşil alan miktarı, sosyal ve kültürel donatı alanları, rekreasyon alanları,
sportif aktivite ve tesis olanakları yetersiz ve ülke ortalamalarının gerisinde kalmaktadır. Hızlı ve
çarpık kentleşme süreci ile gecekondulaşmanın yoğun olduğu bölge kentlerinde kentsel mekan
kalitesi de düşüktür. Son yıllarda başlatılan kentsel dönüşüm ve sağlıklaştırma projeleri ile
kentsel mekanların yenilenmesine ilişkin çalışmalar yürütülmektedir. Kentsel yaşam kalitesinin
sağlanması için büyük öneme sahip kent planlama ve planlı kentleşme perspektifinden
bakıldığında ise; çarpık yapılaşmanın yaşandığı bölge kentlerinde kentiçi ulaşım ve altyapı
eksikliği ile güvensiz yapı stoku konusunda ciddi sorunların olduğu görülmektedir. Özellikle
Şanlıurfa’da kentiçi ulaşımda yaşanan sorunlar kent hayatını olumsuz etkilemektedir.
Diyarbakır’da ise güvensiz yapı stoku, deprem olasılığı ile birlikte büyük risk yaratmaktadır.
Diyarbakır ve Şanlıurfa’da kentsel altyapı eksiklikleri, kentsel hizmetlere erişim ve yapı stokunun
durumu kentsel yaşam kalitesini düşürmektedir.
Yaşam kalitesi ile ilişkili olan bazı rekabetçilik araştırmalarında bölge illerinin 81 il içinde
değerlendirildiği endeks sıralamaları ve alt başlıklarda Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin
performansları aşağıdaki tabloda görülmektedir.
Tablo 4.48- Rekabetçilik ve Yaşam Kalitesi Araştırmalarında Bölge İlleri
İstanbul ÜniversitesiKüresel Rekabet Endeksi
Araştırması (2012)
Kalkınma BakanlığıSosyo-ekonomik
Gelişmişlik Endeksi
(2011)
Diyarbakır
Şanlıurfa
Genel Sıralama
40
56
Demografik Yapı
72
69
Altyapı
22
41
Ulaşım ve Erişilebilirlik
32
16
Sağlık
30
52
Eğitim
78
79
Sosyal Yaşam
64
77
Genel Sıralama
67
73
301
Urak - İller Arası
Rekabetçilik Endeksi
Araştırması (2010)
Edam- Türkiye İçin
Rekabet Endeksi
Araştırması (2009)
Genel Sıralama
32
39
Beşeri Sermaye ve Yaşam Kalitesi
64
74
Erişebilirlik
Markalaşma Becerisi ve
Yenilikçik
Ticaret Becerisi ve Üretim
Potansiyeli
Genel Sıralama
33
37
13
51
29
7
67
74
Ekonomik Etkinlik ve Canlılık
42
52
Emek Piyasası
68
75
İnsani Sermaye
71
78
Sosyal Sermaye
68
74
Fiziki Altyapı
66
69
Kaynak: İÜ, 2012; KB, 2011; URAK, 2010; EDAM, 2009.
İstanbul Üniversitesi ve İstanbul Kalkınma Ajansı işbirliği ile demografik yapı, altyapı,
ulaşım ve erişilebilirlik, sağlık, eğitim, güvenlik, sosyal yaşam, ekonomik etkinlik ve inovasyon
alt başlıklarında yapılan değerlendirmeler sonucunda hazırlanan 2012 yılı Küresel Rekabet
Endeksi çalışmalarında Diyarbakır ili 40. sırada Şanlıurfa ili de 56. sırada yer almıştır. Sağlık
göstergelerine göre Diyarbakır ülke ortalamasının üstündeyken, Şanlıurfa ülke ortalamasının
altında kalmaktadır. Buna göre Diyarbakır ilinin sağlık, ulaşım ve altyapıda; Şanlıurfa ilinin ise
ulaşım ve altyapıda ülke ortalamasına yakın seyretmesine karşın, her iki ilin özellikle demografik
yapı ve eğitim başlıklarında ülkenin son sıralarında yer alması ve ekonomik etkinlikte yeterli
performansı gösterememeleri yaşam kalitesini ve rekabetçilik düzeyini olumsuz etkilemektedir.
Kalkınma Bakanlığı tarafından 2003 yılında yayınlanan İllerin ve Bölgelerin sosyoekonomik gelişmişlik sıralamasının; 2011 yılında demografik göstergeler, eğitim, sağlık,
istihdam, rekabetçi ve yenilikçi kapasite, mali kapasite, erişebilirlik ve yaşam kalitesi alt
başlıklarında yapılan araştırma raporuna göre Diyarbakır ili Türkiye de bulunan 81 içinde 67. ve
Şanlıurfa ili 73. sırada yer almıştır. 2003 yılında 63. ve 68. sırada bulunan bölge illerinin
sıralamada geriye düşmesi dikkat çekicidir.
Uluslararası Rekabet Kurumu tarafından 2007-2008, 2008-2009 ve 2009-2010
dönemlerinde yapılan İller Arası Rekabetçilik Endeksi sonuçlarına göre, Diyarbakır ve Şanlıurfa
illeri genel endeks sıralamalarında sırası devamlı yükselen 10 il arasında yer almış, Diyarbakır
2007-2010 yılları arasında 7 basamak yükselişle en hızlı yükselen il olmuştur. 2009-2010
döneminde en rekabetçi 32. il olarak belirlenen Diyarbakır’ın Markalaşma Becerisi ve
Yenilikçilik Alt Endeksi’nde göstermiş olduğu ilerlemenin; Şanlıurfa'nın ise Ticaret Becerisi ve
Üretim Potansiyeli Alt Endeksi genel endeks değerine olumlu yönde yansıdığı belirtilmiştir.
Ancak beşeri sermaye ve yaşam kalitesi endeksinde bölge illerinin performansı çok düşük
kalmaktadır.
302
Ekonomi ve Dış Politika Araştırma Merkezinin yaptığı Türkiye İçin Rekabet Endeksi
Araştırmasına göre, bölge illeri performansında en kötü endeks değerini; insani sermaye, sosyal
sermaye ve emek piyasasında aldığı görülmektedir. İnsani sermayesini düşüren önemli bir
etkenin okuma yazma oranının düşüklüğü olduğu belirtilmektedir.
Bölge illerinin yaşam kalitesi ve rekabet gücünün geliştirilmesi için bölgede insan
sermayesi, emek piyasası, sosyal sermaye ve ekonomik performansı iyileştirmeye yönelik
politikalara ağırlık verilmesi gerektiği açıktır. Buna paralel olarak kentsel yaşam kalitesinin
artırılması için kent yaşamı ve sosyal yaşamı güçlendirecek eğitim, sağlık, kültür gibi sosyal
donatıların ve kişi başına düşen yeşil alan ve rekreasyon alanlarının artırılması, kentiçi ulaşımda
güvenlik, kalite ve konfor ile kentsel mekan kalitesinin artırılmasına yönelik politika ve
uygulamalara ihtiyaç bulunmaktadır.
4.2.5 Afet Tehlikeleri
Afet riskleri yönetimi sürdürülebilir kentsel gelişmenin birinci koşuludur. Afet riskleri,
kentsel gelişme ve yayılmadan, yatırımların yer seçimine kadar mekânsal ve ekonomik gelişmeyi
etkileyen önemli bir unsurdur. Bölgenin sosyo-ekonomik gelişme sürecinde, yüksek kentsel
nüfusları ile metropolitenleşme sürecine girmiş olan Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde, kent
merkezleri başta olmak üzere tüm yerleşmelerde afet risklerine karşı önlem alınması ve
yerleşmelerde afet risklerinin en aza indirilmesi önem taşımaktadır.
Nüfusu hızla kentleşmekte olan Türkiye, başta deprem olmak üzere, sel, heyelan gibi doğal
afet risklerinin yüksek olduğu bir ülkedir. Buna karşın ülkemizde kentsel ve kırsal alanlarda
kentleşme, yapı stoku ve yerleşme düzeni açısından ciddi sorunlar bulunmaktadır. Ülkemizde
1999 ve 2011 yıllarında meydana gelen Kocaeli, Düzce ve Van depremleri başta olmak üzere,
yerleşmelerde yıkımlar ve büyük kayıplara neden olmuştur. Aşağıdaki Türkiye deprem
haritasında TRC2 Bölgesi illerinin konumu ve depremsellik durumu gösterilmiştir.
Harita 4-32- Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası-Diyarbakır ve Şanlıurfa İllerinin Konumu,
2012
303
Kaynak: AADYB, 2012.
Haritadan bölge illerinin aktif deprem bölgesi içinde veya yakınında olduğu görülmektedir.
TRC2 bölgesi kentsel ve kırsal yerleşmeleri afetlere ve özellikle de deprem riskine karşı kırılgan
bir durumdadır. Aşağıda TRC2 Bölgesi afet riskleri iller düzeyinde ele alınmıştır.
4.2.5.1 Şanlıurfa İli Afet Tehlikesi
Depremsellik
Şanlıurfa ili ve çevresi depremsellik açısından Güneydoğu Anadolu Bindirme Kuşağı’nın
güneyinde, duyarlı bir alan içersinde yer almaktadır. İl merkezi ve ilin büyük bir bölümü 3.
derece deprem bölgesinde kalmaktadır. İlin kuzey kesimlerindeki Bozova, Samsat ve Kalecik
yerleşmeleri yakınında fay hatları mevcuttur ve Bingöl, Lice, Adana-Osmaniye ve AdıyamanÇelikhan depremlerinin sarsıntılarından etkilenmektedir. İlin kuzeyinde bulunan 30 km
uzunluğundaki fay hattının Bozova ilçesi odaklı oluşan son depremlerde aktif olabileceği
düşünülmektedir. Şanlıurfa ili deprem haritası aşağıda verilmiştir.
304
Harita 4-33- Şanlıurfa İli Deprem Haritası, 2012
Kaynak: ŞİÇŞM, 2012.
Şanlıurfa kent merkezindeki yapı stokunun büyük bölümünü niteliksiz yapıların
oluşturması nedeniyle, bölgede meydana gelecek olası depremler Şanlıurfa kenti ve diğer
yerleşmeleri için büyük bir risk oluşturmaktadır.
Heyelan Riski
Şanlıurfa ili zemin yapısı itibarı ile heyelan riski taşıyan alanlar içinde değildir. Karacadağ
volkanitlerinin yaygın olduğu Siverek ilçesine bağlı Divan Köyü, Bahçe Mezrası ve Kümekavak
Mezrası, Taşıkara Köyü’nde 1990 yılında küçük ölçekli, lokal heyelanlar meydana gelmiş ve
Siverek ilçesi Bucak Köyüne bağlı Sarı Balta ve Yukarı Yalankoz Mezralarında kaya düşmesi
olayları meydana gelmiştir. Ayrıca Fırat vadisi üzerinde yer alan Halfeti ve Birecik ilçelerinde
kaya düşmesi olayları gözlenmektedir.
Sel Riski
Şanlıurfa il genelinde, ilçe merkezleri ve köylerde sel felaketleri yaşanmaktadır. 2006 ve
2009 yılında Şanlıurfa il genelinde meydana gelen sel afeti genel hayatı olumsuz etkilemiş, il
merkezi ve ilçelerde hasara yol açmıştır. 2009 yılında il genelinde meydana gelen sel afetlerinden
dolayı; Bozova ilçesi Yaylak beldesi, Bozova ilçe merkezi, Merkez ilçe Karaköprü beldesi,
Birecik ilçesi Ayran beldesi, Hilvan ilçe merkezinde belediye alt ve üst yapıları hasar görmüştür.
Şanlıurfa il genelinde, 2011 yılında merkez ilçe, Bozova, Akçakale, Siverek ve Hilvan'da sel
felaketleri yaşanmıştır. Yaşanan sel felaketlerinin yerleşimlerde hayatı risk yarattığı
305
görülmektedir. Bu nedenle Şanlıurfa merkez ilçe ve diğer ilçe yerleşimlerinde taşkın risklerine
karşı önlemlerin alınması ve afete duyarlı yapılaşmanın gözetilmesi büyük önem taşımaktadır.
4.2.5.2 Diyarbakır İli Afet Tehlikesi
Depremsellik
Bayındırlık ve İskân Bakanlığı’nca 1996 yılında yayımlanan Türkiye Deprem Bölgeleri
Haritası’nda, Diyarbakır ili 1. derece ve 2. derece deprem bölgesinde yer almaktadır. İlin kuzey
kesimlerinde diri fay hatları mevcuttur. Diyarbakır kent merkezinde ve çevresinde depreme
neden olan aktif fay saptanmamıştır (DBB, 2006). Diyarbakır ilinde kayıtlara geçen en büyük
depremlerden olan Lice depremi 06.09.1975 tarihinde meydana gelmiştir. Rihter ölçeğine göre
6,6 büyüklüğünde oluşan deprem 2.385 kişinin yaşamını kaybetmesine, sosyal ve ekonomik
kayıplara neden olmuştur. Diyarbakır ili deprem haritası aşağıda verilmiştir.
Harita 4-34- Diyarbakır İli Deprem Haritası, 2012
Kaynak: DİÇŞM, 2012.
Diyarbakır'da hızlı kentleşme nedeniyle kentsel alanlar çarpık yapılaşmış, bu nedenle
kentsel alanlarda kötü yapı stoku ciddi bir sorun durumundadır. Özellikle Diyarbakır kent
merkezinde bulunan Bağlar bölgesi başta olmak üzere kötü yapılaşmış kentsel alanlar ve
gecekondu bölgeleri, ilin kuzeyinde veya çevre illerde yaşanacak olası büyük depremler
düşünüldüğünde yüksek risk taşımaktadır. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırları içerisinde
yer alan Suriçi bölgesi, Çevre ve Şehircilik Bakanlığının 15.10.2012 tarihli ve 1546 sayılı yazısı
üzerine, 6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanunun 2'nci
306
maddesine göre, Bakanlar Kurulu'nca 22.10.2012 tarihinde Riskli Alan olarak ilan edilmiş ve
04.11.2012 tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
Heyelan ve Çığ Riski
Diyarbakır ili karasal iklime sahip olduğundan yağış miktarı düşüktür. Bitki örtüsü
bakımından fakir olan ilde Karacadağ dağının volkanik etkilerinden dolayı yüzeyde bazalt bir
tabaka bulunmaktadır. Bu açıdan heyelan ve çığ afet riskleri düşük olsa da Kulp, Lice, Hani,
Çermik ve Çüngüş ilçelerinde heyelan ve kaya düşmesi afetleri meydana gelmektedir.
Sel Riski
Diyarbakır havzasında sel ve taşkın riski düşük durumdadır. Normal iklim alınımlarına göre
sel afeti olmamaktadır. Ancak il ve ilçe merkezlerinde altyapı yetersizliğinden kaynaklanan su
baskınları yaşanmakta ve hayatı olumsuz etkilemektedir.
4.3 GENEL DEĞERLENDİRME
Şanlıurfa ili, toplam karayolu uzunluğu açısından, tüm iller arasında 8'inci, Diyarbakır ili,
toplam karayolu uzunluğu açısından, tüm iller arasında 17'ncidir. (TÜİK, 2011). Şanlıurfa
sınırları içerisinde TEM otoyolunun, 145 km’lik kısmının yapımı tamamlanmıştır. ŞanlıurfaHabur otoyolu, Gaziantep otoyolunun devamı niteliğinde planlanmaktadır. Otoyolun
Gaziantep'ten başlayarak, Şanlıurfa, Mardin ve Cizre üzerinden Habur sınır kapısına kadar
ulaştırılması planlanmaktadır. Bu otoyola Diyarbakır'dan bağlantı yapılması planlanmaktadır.
Diyarbakır'dan Irak'a otoyol bağlantısı sağlanması planlanmaktadır. Diyarbakır ile Adıyaman
illerini bağlayacak karayolu olan Nissibi Köprüsü'nün, bölgenin Nemrut Dağı gibi turistik
değerleri göz önüne alındığında, yapılacak köprü bölgeye ekonomik olarak da bir canlılık
getirecektir.
Diyarbakır Havaalanı fakat mevcut terminal binası kapasitesini aşmış durumda olduğundan,
DHMİ Genel Müdürlüğü tarafından 936 araç kapasiteli açık otoparkı ve 1.038 araçlık kapalı
otoparkı olan, 10 uçak kapasiteli (6 adedi yolcu köprülü), 5.000.000 yolcu kapasiteli yeni bir
terminal binasının yapılması planlanmaktadır. Şanlıurfa-Diyarbakır yolunun 35. km’sinde
bulunan Şanlıurfa-GAP Havalimanı, sivil kategoride olup ağır kargo uçaklarının iniş ve kalkışına
imkân sağlayacak şekilde inşa edilmiştir. Apron kapasitesi 8 uçak olup 12.000 m2’lik terminal
binası ile hizmet vermektedir. Havalimanının yolcu kapasitesi 2.500.000 yolcu/yıl’dır. 4.000 m
pist uzunluğu ile Türkiye'nin en büyük pistine sahiptir.
Şanlıurfa merkezini, demiryolu ile Suruç üzerinden Mürşitpınar istasyonuna ve oradan da
Halep’e bağlama projesinin 2014-2016 döneminde yapılması planlanmaktadır. Bu proje
gerçekleştiğinde, Şanlıurfa’nın Suriye’nin ikinci büyük şehri olan Halep’e ve Gaziantep
üzerinden Türkiye demiryolu ağına bağlanması mümkün olacaktır. Diyarbakır OSB'nin sınır ve
limanlara demiryolu bağlantısı olmadığından 2012 yılında OSB’ye demir yolu bağlantısının
yapılması kararı alınmıştır. Erzincan-Diyarbakır-Mardin demiryolu projesi kapsamında Şanlıurfa
ve Diyarbakır, Erzincan, Elazığ, Mardin, Sivas ve Ankara'ya, yüksek hızlı tren hatlarıyla
307
bağlanacaktır. Öngörülen demiryolu hattının İç Anadolu ve Karadeniz bölgelerini birleştirecek
olması nedeniyle yerel ve uluslararası yük ve yolcu ulaşımı açısından önemli bir işleve sahip
olması beklenmektedir. Ayrıca bölgede planlanan diğer projeler ile Diyarbakır ve Şanlıurfa’nın,
Gaziantep üzerinden Adana'ya erişiminin sağlanması planlanmaktadır. Diyarbakır-Şanlıurfa
arasında yapılması planlanan demiryolu hattının ortalama seyahat süresi yolcu trenleri için 45
dakika, yük trenleri için 135 dakika olarak planlanmaktadır.
TRC2 Bölgesi’ndeki kent yerleşimlerinde atıksu arıtma sistemleri gelişmemiş durumdadır.
Bölgede bulunan 55 belediyenin 4'ünde arıtma tesisi, 45’inde kanalizasyon şebekesi
bulunmaktadır. Ayrıca kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen nüfusun, belediye nüfusu
içindeki oranı Şanlıurfa için % 80, Diyarbakır için ise % 96 olarak verilmiştir. Diyarbakır
Büyükşehir Belediyesi atık su arıtma tesisi % 30 verimle, mekanik olarak arıtma yapmaktadır.
Ayrıca Diyarbakır ileri biyolojik atıksu arıtma tesisi de IPA kapsamında 2013 yılında başlamış
olup; tesis, 2025 yılında 1.245.000 nüfusa hizmet edecek kapasitede yapılacaktır. Şanlıurfa ilinin
atık su kanalizasyon şebekesi 2030 yılı ve 1.200.000 nüfusa göre hesaplanarak planlanmıştır. Bir
kısmının inşaatı tamamen bitmiş olup, toplam uzunluğu 360 km.dir. Bu proje ayrık sistem olup,
ağ şeklindedir ve şehir merkezinin % 80'ini kapsamaktadır. Şanlıurfa ve Diyarbakır’da ilçe
belediyelerinin pek çoğunda atık su arıtma tesisi olmadığından atık sular en yakın akarsu veya
dereye deşarj edilmektedir.
Atatürk Baraj Gölü, Şanlıurfa merkezinin en önemli içme suyu kaynağıdır. Atatürk Baraj
Gölü’ne; Adıyaman şehir merkezinin tüm atık suları, Samsat ve Kâhta ilçe merkezlerinin atık
suları, Şanlıurfa’nın Bozova ilçe merkezinin atık suları direkt deşarj edilmektedir. Birecik ve
Karkamış Baraj göllerine Halfeti ve Birecik ilçe merkezlerinin atık suları deşarj edilmektedir.
Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanlığı tarafından planlanan Düzenli Depolama ve
Kompost Tesisi proje aşamasındadır. Diyarbakır Büyükşehir Belediye sınırları dahilinde bulunan
4 merkez ilçe belediyesinin yanı sıra Bismil, Çınar, Dicle, Eğil, Ergani ve Hani belediyeleri de
düzenli katı atık depolama projesine dahildir. Bismil ve Silvan ilçeleri düzenli katı atık depolama
sahaları için yer seçimi yapılmış fakat halen inşaatlara başlanamamıştır.
Şanlıurfa il sınırları içinde Şanlıurfa Merkez, Akçakale, Harran, Suruç ve Bozova ilçe
belediyeleri ile Karaköprü, Kısas, Konuklu, Onbirnisan ve Uğurlu belde belediyeleri tarafından
oluşturulan katı atık birliği marifeti ile kurulan katı atık düzenli depolama tesisi 2009 yılından bu
yana hizmet vermektedir. Viranşehir-Ceylanpınar Belediyeleri ile Siverek ve Hilvan
Belediyelerinin katı atık düzenli depolama tesisi kurma çalışmaları devam etmektedir. Birecik ve
Halfeti ilçe belediyeleri ile bağlı belde belediyelerinin herhangi bir birliğe üyelikleri
bulunmamaktadır.
TRC2 Bölgesi Şanlıurfa ilinde sabit telefon abone sayısı 82.799, Diyarbakır ilinde
91.910’dur. Şanlıurfa ilinde ADSL abone sayısı 30.421’dir, Diyarbakır ilinde ise 42.392’dir.
TRC2 Bölgesinde yer alan baz istasyonu sayıları Şanlıurfa ilinde 1042, Diyarbakır ilinde
1056'dır. TRC2 Bölgesinde bulunan 7 adet hidroelektrik santral ile Türkiye hidroelektrik kurulu
gücünün % 36,6’sı, toplam kurulu gücün ise % 9’u TRC2 Bölgesinde bulunmaktadır. En önemli
308
gelişmişlik göstergelerinden biri olan kişi başına elektrik tüketimi TRC2 Bölgesi’nde 1.041
KWH değeriyle, 2.490 KWH olan Türkiye ortalamasının oldukça altında kalarak, 26 Düzey 2
Bölgesi içinde 19. sırada yer almaktadır.
Elektrik tüketiminin sektörel dağılımına bakıldığında, bölgenin sanayi elektrik tüketim
oranının ülke ortalamasının çok altında olduğu, buradan da bölgedeki sanayinin gelişmediği
görülebilmektedir. Tarımsal sulamanın Türkiye toplam elektrik tüketimi içindeki oranı % 2 iken
TRC2 Bölgesi’nde bu oran % 17'dir. Türkiye kayıp kaçak ortalamasının % 10-20 arasında
değiştiği düşünüldüğünde TRC2 Bölgesindeki % 70'e varan kayıp kaçak oranı ile Türkiye
ortalamasının oldukça üstünde olduğu görülmektedir.
Derin bölgelerarası gelişmişlik ve gelir farkları nedeniyle meydana gelen göç sorunu
1950'lerden bu yana Türkiye'nin gündeminde bulunmaktadır. Kendi bölgesinden aldığı yoğun
göç ve ülkenin batısındaki metropollere verdiği göç nedeniyle Güneydoğu Bölgesinin iki büyük
merkezinden (Diyarbakır-Şanlıurfa) oluşan TRC2 Bölgesi bu sorunu en derinden yaşayan
bölgeler arasındadır. GAP Eylem Planında bölge içinde kalkınmayı tetikleyici merkezler olarak
Diyarbakır ve Şanlıurfa kentleri cazibe merkezleri olarak belirlenmiştir. Bu yaklaşıma paralel
olarak Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezlerinin Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisinde yer alan
“bölgesel büyüme merkezleri” politikasına oldukça uygun olduğu görülmektedir.
Ülke düzeyinde az gelişmiş bölgeler arasında olan TRC2 bölgesinde bölge içi gelişmişlik
farkları da yoğun olarak görülmekte ve bu durum yerleşme desenine yansımaktadır. TRC2
Bölgesinde bölge merkezleri olan Diyarbakır ve Şanlıurfa kentleri ile diğer kentsel yerleşmeler
arasında çok büyük gelişmişlik farkları bulunmakta ve bölgenin küçük yerleşmelerinden büyük
merkezlerine doğru göçlerle nüfus kentsel merkezlerde yığılmaktadır. TRC2 Bölgesinde 28 ilçe,
56 belediye ve 1955 köy bulunmaktadır. Diyarbakır ilinde 4 merkez ilçe ile birlikte 17 ilçe, 30
belediye ve 803 köy; Şanlıurfa ilinde merkez ilçe ile birlikte 11 ilçe, 26 belediye ve 1.152 köy
bulunmaktadır.
Tarih boyunca zengin ticaret merkezleri ve önemli kentler olan Diyarbakır ve Şanlıurfa son
yüzyılda yaşanan değişimlerle birlikte, gelişme dinamizminde önemli oranda geride kalmıştır.
Buna rağmen doğu ve güneydoğu içinde önemlerini koruyan bu merkezlerin yakın geçmişteki
kentleşme süreçlerinde çevre iller ile bölge içinden ve küçük yerleşmelerden büyük kentlere
doğru göç akımları etkili olmuştur. Bölge illeri göç hareketleri için bir ara kademe rolü
oynamakta, bölge kırsalı ve çevresinden göç almakta ve bölgenin batısında bulunan gelişmiş ve
sanayileşmiş merkezlere göç vermektedir. Bu nedenle bölge kentlerinde hızlı nüfus artışı ve hızlı
kentleşme yaşanmıştır. 1990-2000 yılları arasında alınan göçler özellikle kent merkezlerine
yoğunlaşmış, bu dönemde Diyarbakır başta olmak üzere bölge merkezlerinde hızlı nüfus artışı
yaşanmıştır. Buna göre en hızlı nüfus artışı Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırları içinde
olurken, daha sonra Şanlıurfa Belediyesi sınırları içindeki artış gelmektedir. Başta merkez kent
nüfusları olmak üzere bölge illeri genelinde yaşanan artış oranı da Türkiye'de gerçekleşen artış
oranının çok üstünde gerçekleşmiştir. Bu dönemde Diyarbakır kent büyüklüğü 5 katına, Şanlıurfa
309
kent büyüklüğü de 3 katına çıkmıştır. Bölgede kentsel alanda gerçekleşen yoğun nüfus artışı ve
hızlı kentleşme; çarpık yapılaşmayı ve gecekondulaşmayı beraberinde getirmiştir.
Kentsel yaşam kalitesi bakımından, yüksek miktarlarda göç almış olan ve genç nüfus
profiline sahip olan bölge kentlerinde özellikle aktif yeşil alan miktarı, sosyal donatı alanları ve
kültürel donatı alanları, rekreasyon alanları sportif aktivite ve tesis olanakları yetersiz ve ülke
ortalamalarının gerisinde kalmaktadır. Hızlı ve çarpık kentleşme süreci ile gecekondulaşmanın
yoğun olduğu bölge kentlerinde kentsel mekan kalitesi de düşük olup, son yıllarda başlatılan
kentsel dönüşüm ve sağlıklaştırma projeleri ile kentsel mekanların yenilenmesine ilişkin
çalışmalar yürütülmektedir. Sürdürülebilir kentsel gelişme açısından Diyarbakır’ın en büyük
sorunu kötü yapı stoku ve deprem riskidir. Ayrıca Diyarbakır’ın bazı ilçelerinde yerleşik alanlar
için deprem riskinin yanında yüksek heyelan riski bulunmaktadır. Diyarbakır’ın Suriçi Bölgesi
6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanunun 2'nci maddesine
göre, Bakanlar Kurulu'nca 22.10.2012 tarihinde "Riskli Alan" ilan edilmiştir. Suriçi bölgesi aynı
zamanda Diyarbakır'ın tarihi kent merkezidir. UNESCO Dünya kültür mirası aday listesinde
bulunan Diyarbakır Kalesi ve Surları içinde yer alan tarihi ve kültürel mirasın ortaya
çıkarılmasına yönelik çalışmalar ile kentsel dönüşüm çalışmaları devam etmektedir.
310
5. DOĞAL KAYNAKLAR ve ÇEVRE
5.1 İKLİM
TRC2 Bölgesi iklim şartları Bölge illeri itibarıyla incelenmiştir.
5.1.1 Şanlıurfa İli İklim Şartları
Karasal iklime sahip olan ilde, yazları çok sıcak ve kurak, kışları yağışlı ve nispeten ılıman
geçmektedir. Yıllık ortalama toplam yağış miktarı 433,1 mm (1970-2011 yılları) iken toplam
yağış miktarının ancak % 1,2’si yaz aylarında düşmektedir. Şanlıurfa ilinde yaz kuraklığı tabii
bitki örtüsünün gelişimini engellediği için bu açıdan oldukça fakirdir. Tabii bitki örtüsü genelde
step olan ilde ağaç toplulukları genellikle akarsu boylarında görülür. Ayrıca Karacadağ, Siverek
ve Halfeti civarında yer yer meşe, ardıç, palamut gibi ağaç topluluklarına rastlanır. Tektek
Dağları’nda geniş bir alanda yer alan yabani fıstık ağaçları aşılanarak üretime kazandırılmıştır.
Şanlıurfa ilinin sulama yapılan alanlarında ve özellikle Fırat Nehri havzasında erozyonu önlemek
için ağaçlandırma çalışmaları yapılmıştır.
5.1.2 Diyarbakır İli İklim Şartları
Diyarbakır ili iklimi karasal özellikler taşımaktadır. Gündüz ile gece arasında belirgin
sıcaklık farkları yaşanır. Yazları çok sıcak geçen ilde kış soğukları çevre iller kadar şiddetli
değildir. Bunun başlıca nedeni olarak Güneydoğu Toroslar yayının kuzeyden gelen soğuk
rüzgârları kesmesidir. Diyarbakır ilinde 468,6 mm olan yıllık ortalama yağış tutarının yaklaşık %
3'ü yaz aylarında düşer (1970-2012 Yılları). Son yıllarda yapılan barajların oluşturduğu yapay
göller (Karakaya, Atatürk, Batman, Silvan Barajları) geniş buharlaşma yüzeyleri oluşturmaktadır.
Bu nedenle de Diyarbakır Havzası'nın kuru havasının nispi neminde bir artış olmuştur. Ortalama
nispi nem, en çok aralık ve ocak aylarında ölçülmüştür. Bu aylarda % 77'ye yükselir. TemmuzAğustos aylarında ise nispi nem değerleri % 20'ye düşmektedir.
Kuzeydeki dağların eteklerine doğru gidildikçe yağışlar da artar. Doğal bitki örtüsü ve
orman alanları gelişmemiştir. Daha çok maki ve çalılık alanları gözlenmektedir. İl topraklarının
% 45’i sürüme elverişli, % 95’i ise tarıma elverişli nitelik taşımaktadır. % 37’sini dağların
kapladığı il alanında ovaların payı % 31 dolaylarındadır.
5.2 DOĞAL KAYNAKLAR
5.2.1 Toprak Kaynakları
TRC2 Bölgesinde yer alan tarıma elverişli topraklar arasında özellikleri bakımından önemli
farklılıklar görülmektedir. İklim, topografya ve ana madde farklılıkları nedeniyle bölgede çeşitli
toprak grupları olmuştur. Bunlar alüvyon topraklar, kolüviyal topraklar, kahverengi orman
toprakları, kireçsiz kahverengi orman toprakları, kahverengi topraklar, kırmızı-kahverengi
topraklar ve bazaltik topraklardır.
311
TRC2 Bölgesi’ndeki toprakların % 46,1’ini kırmızımsı kahverengi topraklar, % 21’ini
bazalt topraklar, % 17,9’unu kahverengi orman toprakları, % 10,3’ünü kahverengi topraklar
grubu oluşturmaktadır.
Tablo 5.1- TRC2 Bölgesi Büyük Toprak Grupları (ha)24
Şanlıurfa
Diyarbakır
TRC2 Bölgesi
Alüvyal Topraklar
7.070
29.328
36.398
Kolüvyal Topraklar
16.246
21.032
37.278
Kahverengi Orman Toprakları
11.560
601.072
612.632
-
251
251
154.684
197.317
352.001
1.268.154
307.508
1.575.662
Bazalt Topraklar
423.359
295.060
718.419
Irmak Yatakları
2.675
16.054
18.729
Çıplak Kaya ve Molozlar
21.991
42.439
64.430
Toprak Grubu
Kireçsiz Kahverengi Orman Toprakları
Kahverengi Topraklar
Kırmızımsı Kahverengi Topraklar
Kaynak: DGTHİM, 2009; ŞGTHİM, 2010; DOSM, 2008; ŞOSM, 2008.
Diyarbakır ve Şanlıurfa'daki toprak gruplarının çeşitleri, özellikleri ve kapladığı alanlar
aşağıda verilmiştir.
5.2.1.1 Şanlıurfa'da Genel Toprak Yapısı
Alüvyal Topraklar: Alüvyal topraklar Şanlıurfa ilinde daha çok Fırat Nehri ile diğer küçük
akarsular boyunca uzanmaktadır. Toplam alanları 7.070 hektardır, bunun 6.188 hektarı I.sınıf,
882 hektarı 2.sınıf arazilerden oluşmaktadır.
Kolüvyal Topraklar: Kolüvyal topraklar Merkez, Akçakale, Bozova, Harran, Hilvan ve
Siverek ilçelerinde görülür. Yağışın yeterli olması veya sulanmaları halinde verimleri yüksektir.
Toplam alanları 16.246 hektardır, bunun 6.798 hektarı I.sınıf, 5.272 hektarı II. sınıf, 4.123 hektarı
III. sınıf ve 53 hektarı IV. sınıftır.
Kahverengi Orman Toprakları: Bu topraklar Siverek ilçesinde bulunmaktadır. Eğimleri
genellikle dik ve çok diktir. Buna bağlı olarak derinlikleri çok sığdır. İldeki toplam alanları
11.560 hektar olup, bunun 2.889 hektarı IV. sınıf, 3.919 hektarı VII. sınıf arazilerdir.
Kahverengi Topraklar: Kahverengi topraklar Merkez, Akçakale, Birecik, Bozova, Hilvan,
Siverek ve Suruç ilçelerinde görülmektedir. Toplam alanları 154.684 hektar olup, bunun 27.731
hektarı I.-IV. sınıflarda, toprak işlemeli tarıma uygun 126.955 hektarı ise VI. ve VII. sınıf
arazilerdir. Kahverengi topraklar Şanlıurfa arazilerinin % 8'ini oluşturmaktadır.
Kırmızımsı Kahverengi Topraklar: Bu topraklara Şanlıurfa'nın bütün ilçelerinde
rastlanmaktadır. Eğilimleri orta, sığ ve çok sığdır. İl genelindeki toprakların % 77'si bu grupta yer
24
Su yüzeyleri dâhil edilmemiştir.
312
almaktadır. Kırmızımsı kahverengi toprakların toplam alanı 1.268.154 hektar olup, bunun % 65'i
toprak işlemeli tarıma uygun, % 35'i ise VII. sınıf arazilerdir.
Bazaltik Topraklar: Şanlıurfa'da bu topraklar Merkez Ceylanpınar, Hilvan, Siverek ve
Viranşehir ilçelerinde görülmektedir. Eğilimleri dik ve çok dik buna bağlı olarak derinlikleri sığ
ve çok sığdır. 423.359 hektarlık yüzölçümleri ile ilde % 34'lük yer tutan bazaltik toprakların %
65'i toprak işlemeli tarıma uygun olup, % 35'i çayır-mera arazisidir.
Çıplak Kaya ve Molozlar: Şanlıurfa'da bu tip arazilerin alanı 21.991 hektar olup, il genel
yüzölçümünün % 1,7'sini oluştururlar.
Irmak Taşkın Yatakları: Genellikle kumlu, çakıllı ve molozlu malzeme ile kaplıdırlar.
Tarıma elverişli olmadıkları gibi üzerinde doğal bitki örtüsü de yoktur. Şanlıurfa'da bu tip
arazilerin alanı 2.675 hektar olup, il genel yüzölçümünün % 0,2'sini meydana getirirler.
5.2.1.2 Diyarbakır'da Genel Toprak Yapısı
Alüvyal Topraklar: Diyarbakır ilinde daha çok Dicle nehri ve Batman çayı boyunca
uzanmaktadır. Toplam alanları 28.328 hektardır. Bunun 27.935 hektarı I. Sınıf, 368 hektarı II.
Sınıf, 25 hektarı III. Sınıf arazilerdir. Diyarbakır ilindeki alüvyal toprakların tuzluluk ve alkalilik
sorunu yoktur.
Kolüvyal Topraklar: Kolüvyol topraklar Diyarbakır ilinin her yerinde özellikle küçük
akarsu vadilerinde bulunmaktadır. Yağışın yeterli olması veya sulanmaları halinde verimleri
yüksektir. Toplam alanları 21.032 hektardır.
Kahverengi Orman Toprakları: Kahverengi orman topraklarına Diyarbakır’ın her ilçesinde
rastlanmaktadır. Bunun 86.568 hektarı I. – IV. sınıf, diğerleri VI. – VII. sınıflardadır. Eğimleri
yüksek olduğundan buna derinlikleri sığ veya yer – yer çok sığdır.
Kahverengi Topraklar: Kahverengi topraklar Merkez, Bismil, Dicle, Hazro, Lice, Silvan
ilçelerinde bulunmaktadır. Toplam alanları 197,312 hektardır. Eğimleri genellikle dik ve çok dik
olup, derinlikleri genellikle sığdır.
Kırmızımsı Kahverengi Topraklar: Bu topraklar Merkez, Bismil, Çermik, Çınar, Dicle,
Ergani, ilçelerinde bulunur. Toplam alanları 307.508 hektardır.
Bazaltik Topraklar: Diyarbakır’da bu topraklar Merkez, Çermik, Çınar, Dicle ve Ergani
ilçelerinde bulunur. Eğimleri dik veya çok dik buna bağlı olarak derinlikleri sığ veya çok sığdır.
Bu toprakların % 38’i taşlı, % 13’ü kayalıdır. Bu toprakların % 63’ü toprak işlemeli tarıma
uygundur.
Çıplak Kaya ve Molozlar: Diyarbakır genelinde bu tip arazilerin toplam alanı 42.439
hektardır. Bu alan il genel alanının % 2,8’ini oluşturur.
Irmak Taşkın Yatakları: Diyarbakır’da bu tür arazilerin toplam alanı 16.054 hektardır. İl
genel yüz ölçümünün % 1 ‘ini meydana getirirler.
313
Tablo 5.2- TRC2 Bölgesi Arazi Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılım (ha)25
Şanlıurfa
500.660
Diyarbakır
125.286
TRC2 Bölgesi
625.946
II. Sınıf Arazi
225.905
191.367
417.272
III. Sınıf Arazi
245.759
155.223
400.982
IV. Sınıf Arazi
194.879
182.817
377.696
V-VI-VII-VIII. Sınıf Arazi
731.346
839.379
1.570.725
Toprak Grubu
I. Sınıf Arazi
Kaynak: DGTHİM, 2009; ŞGTHİM, 2010; DOSM, 2008; ŞOSM, 2008.
Şanlıurfa ili genel arazi varlığının % 62,8’i I-IV. sınıf topraklardır. Toprakların % 51’inin
pH’ı 6,5-7,5, geri kalan % 49’luk kısmın pH’ı 7,5-8,5 arasındadır. Tuz içeriği % 0-0,15 arasında
değişmektedir. Toprakların % 21,7’sinde kireç içeriği % 0-5 aralığında, % 14’ünde % 1-5, %
19,7’sinde % 5-15 aralığında, % 38’inde % 15-25 aralığında ve geri kalan kısımda ise % 25’ten
fazla kireç bulunmaktadır. Toprakların % 98’inde organik madde içeriği % 1-3 arasında
değişmektedir.
Diyarbakır ilinde topraklar genel itibarıyla killi-tınlı ve killi-siltli yapıdadır. Toprakta
alkalilik ve tuz problemi bulunmamaktadır. Toprak orta kireçli ve organik madde bakımından
zayıftır. Diyarbakır ilinde genel arazi varlığının % 42’si I-IV. sınıf topraklardır. Tarım İl
Müdürlüğünün 11 istasyondan aldığı numunelerin analiz edilmesi sonucunda; toprak pH’ı
ortalama 7,55, organik madde içeriği % 1,67, tuz içeriği % 0,034 ve kireç içeriği % 8,98 olarak
tespit edilmiştir.
5.2.2 Su Kaynakları
5.2.2.1 Yüzeysel Su Kaynakları
TRC2 Bölgesi zengin su kaynaklarına sahiptir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin yerüstü su
kaynaklarını oluşturan iki önemli nehir olan Fırat ve Dicle Nehirleri TRC2 Bölgesi sınırları
içinde yer almaktadır. Sınır aşan sular niteliğinde olan bu nehirlerden Fırat Nehri’nin ülke
sınırları içindeki toplam su potansiyeli 32x109 m3, Dicle Nehri’ninki ise 21x109 m3 olup iki
havzanın 53x109 m3 olan toplam su potansiyeli Türkiye’nin 26 havzasındaki 186x109 m3’lük
toplam su potansiyelinin % 30’una karşılık gelmektedir.
Şanlıurfa ilinin tamamı Fırat Havzası içinde kalmaktadır. İl sınırları içinde Fırat Nehri
dışında düzenli akışa sahip akarsu sayısı çok sınırlıdır. Mevcut akarsuların çoğu kışın ve
ilkbaharda sel sularının etkisiyle akmakta, diğer mevsimlerde kurumaktadır.
Siverek ilçesinden il sınırlarına giren Fırat Nehri, Adıyaman ve Gaziantep il sınırları
boyunca devam edip Suriye topraklarına girmektedir. Debisi Birecik ilçesinde 1500 m3/sn’dir.
Şanlıurfa ili topraklarındaki uzunluğu 270 km’dir.
25
Su yüzeyleri ve yerleşim alanları dâhil edilmemiştir.
314
Cülap Suyu, Şanlıurfa iline bağlı Kabahaydar Bucağı’ndan çıkar Harran’ın kuzeyinden
geçen Belih Çayı ile birleşerek Fırat Nehri’ne dökülür, uzunluğu 60 km’dir.
Habur Suyu, Fırat Nehri’nin önemli kollarından olup Viranşehir ilçesinin
kuzeydoğusundaki Karacadağ eteklerinden doğar. Buradan güneydoğuya yönelerek Zerka ve
Çağçağ Çaylar’ını sularına katar. Uzunluğu 350 km’dir.
Yukarıda bahsedilen akarsular dışında; Belih suyu, Karakoyun, Aligör, Yukarı Koymat,
Gölpınarı, Çamurlu, Cavsak, Karaköprü, Tülmen Dereleri ile Süleyman Pınarı ve Direkli Suyu
bulunmaktadır. Ayrıca çiftçilerin sulama amaçlı faydalandıkları çoğu düzensiz akışa sahip
akarsular bulunmaktadır. Bunlar; Sırrın Deresi, Hamdun Çayı, Kahnik Deresi, Hacıhıdır Deresi,
Hacıkamil Deresi, Özenpınar Kaynağı, Karahisar Deresi, Kartal Deresi, Abanköy Deresi, Arıcan
Deresi, Aslanbaba Deresi, Aliyetelli Deresi, Büyük Dere, Gölyatağı Deresi, Habur Deresi ve
Akbulut Deresi’dir.
Diyarbakır ili içerisinden geçen akarsuların toplam uzunluğu 768 km.dir, bunun 592
km.sini Dicle Nehri, 122 km.sini Batman Nehri ve 54 km.sini Fırat Nehri oluşturur. Diyarbakır
ilinin Çermik ve Çüngüş ilçeleri Fırat Havzası’nda kalmakta, diğer ilçeler ise Dicle Havzası’nda
yer almaktadır. Diyarbakır ilinde toplam yer üstü su potansiyeli 6.905 hm3’tür. Bu miktarın 6.520
hm3’ü Dicle Havzası’nda, 385 hm3’ü ise Fırat Havzası’nda bulunmaktadır. Bunun yanı sıra ildeki
yeraltı ve yerüstü toplam su akışı miktarı 7.255 hm3’tür. Akış miktarının 7.128 hm3’ü Dicle Nehri
akışı, 200 hm3’ü ise Sinek Çayı (Fırat Nehri’nin bir kolu) akışıdır.
Diyarbakır ilindeki en önemli akarsu Dicle Nehri’dir. Diğer akarsuların çoğu Dicle
Nehri’nin kollarını oluşturmaktadır. Dicle Nehri batıdan Devegeçidi Çayı ve Fabrika Deresi’ni,
güneyden Karasu, Göksu, Şeyhan ve Savur Çaylarını, kuzeyden ise Ambar Çayı, Kuru Çay,
Pamuk Çayı, Salat Çayı ve Batman Çayı’nı alır. Bu çaylardan en önemlisi Batman Çayı’dır.
Diğer çayların büyük çoğunluğu düzensiz akışa sahiptir. Dicle Nehri Batman Çayı’nı da aldıktan
sonra 18,956 m3/sn su akıtmaktadır. İldeki diğer akarsular; Kulp Çayı, Zori Çayı, Sason Çayı,
Zellek Kaynağı, Koki Kaynağı, Serdi Kaynağı, Hani Kaynağı, Silvan Kaynağı ve Yılanlı
Kaynağı’dır.
Şanlıurfa il merkezinin içme suyu ihtiyacı Atatürk Barajı Şanlıurfa tünelleri çıkış ağzından
alınan su ile Şanlıurfa Belediyesi tarafından yapılmış olan içme suyu pompajı ve arıtma
tesisinden sağlanmaktadır. Böylelikle şehir merkezinin uzun yıllar içme ve kullanma suyu
problemi giderilmiştir.
Şanlıurfa il genelinin içme ve kullanma su ihtiyacı; mevcut barajlar, yeraltı suları ve
göletlerden karşılanmaktadır. Uzun yıllar kuraklık, yağışların yetersiz olması ve derin su kuyuları
vasıtasıyla sulu tarım yapılması nedeniyle yeraltı su seviyesinde düşüşler olmuş, bazı derin su
kuyuları çalışmaz hale gelmiştir. 1995 yılında Şanlıurfa Tünellerinin faaliyete geçmesiyle Atatürk
Barajı'ndan ovaya su verilmiş böylelikle ilk etapta yüzlerce köyde sulu tarıma geçilmiş ve
ovadaki taban su seviyesi ve yeraltı su seviyesi yükselmeye başlamıştır.
315
Diyarbakır Büyükşehir Belediye sınırları içerisindeki su kaynaklarından üretilen ve 2011
yılı içerisinde terfi ettirilen toplam içme su miktarı (56.992.000 + 7.643.899) = 64.635.899.
m³/yıldır. Diyarbakır il merkezinin içme ve kullanma suyu temini Dicle Barajı ve Gözeli Yeraltı
suyu Havzası’ndan sağlanmaktadır. Kent suyunun büyük bir kısmının karşılandığı Dicle Baraj
Gölünden 2011 yılı itibariyle, 56.992.000 m³/yıl içme suyu üretilmiş olup, üretilen bu içme suyu
kent için üretilen toplam su miktarının % 88’ini oluşturmaktadır. İçme suyu+sulama+enerji
amaçlı baraj, Kralkızı Barajı ve Devegeçidi Barajları ile ortak olarak çalışmaktadır. Dicle Nehri
debisi 110 m³/sn düzeyindedir. Su barajdan 32 km uzaklıktaki Ham Su Arıtma Tesisine pompalar
yardımıyla iletilmektedir.
Diyarbakır-Serapgüzeli (Gözeli) civarındaki içme suyu sondaj kuyularından (16 aktif
kuyudan) 2011 yılı içerisinde toplam 7.643.899 m³/yıl su üretilerek üretilen bu su miktarı,
Büyükşehir sınırları içerisinde üretilen su miktarının % 12'sine tekabül etmektedir. DiyarbakırSerapgüzeli (Gözeli) Mahallesi civarında yer alan havza, içme suyu sondaj kuyularının çevresi
DSİ tarafından yeraltı suyu işletme sahası olarak tespit edilmiştir. Hâlihazırda havzadan derin
kuyular ve artezyen olarak elde edilen sular toplanarak kente iletilmektedir. Derin kuyulardan
yaklaşık olarak 250 lt/sn’lik su temini yapılabilmektedir. Kaynaktan elde edilen sular ise;
maksimum 200 lt/sn’ civarındadır.
5.2.2.2 Yeraltı Su Kaynakları
Şanlıurfa ilinde 1.845 hm3/yıllık yer altı su potansiyeli bulunmaktadır. Bu miktarın % 70’e
yakın kısmı Mardin-Ceylanpınar ovalarındadır. Şanlıurfa ilinde yer altı su rezervi 1.202,8
hm3/yıl’dır. Yeraltı suyu bakımından en önemli havzalar sırasıyla Viranşehir, Ceylanpınar,
Harran, Hilvan, Tek Tek Dağı ve Suruç’tur. Yer altı su rezervlerinin bulunduğu diğer havzalar;
Siverek, Yaylak (Baziki), Halfeti, Bozova ve Birecik’tir.
Tablo 5.3- Şanlıurfa Yeraltı Su Rezervi, 2011
Viranşehir-Ceylanpınar
622.3
Drenaj
Alanı(Km2)
3782
Tektek Dağı
52.5
957
Harran
360
5022
Suruç
50
1378
Bilecik
3.5
584
Halfeti
7
1041
Yaylak
13.4
584
Bozova
5.2
500
Hilvan
66.9
2444
Siverek
22
1455
Rezervi(hm3/Yıl)
Kaynak: ŞİÇŞM, 2011.
316
Diyarbakır ilinin yer altı su potansiyeli 350 hm3/yıl’dır. Diyarbakır kenti ve çevresinde en
üstte önemli miktarda yeraltı suyu bulunduran bazalt birimi mevcuttur. Bu birimin altında yeraltı
suyu yönünden verimsiz olan Şelmo formasyonu yer almaktadır. Bunun altında ise sahanın kuzey
kısımlarında Silvan formasyonu, güney kısımlarında Çermik formasyonu bulunmaktadır. En alt
kısımda ise yeraltı suyu yönünden verimli olan akifer niteliğindeki Midyat formasyonu vardır.
Midyat formasyonu kent ve yakın çevresinde 200-300 m derinlikte bulunmakta olup 200-300 m
kalınlığa sahiptir. Kireçtaşı-Killi, tebeşirli kireçtaşlarından oluşan bu formasyonda açılan
kuyularda ortalama 15-20 lt/sn su alınmaktadır.
5.2.3 Biyolojik Çeşitlilik
5.2.3.1 Orman Ekosistemi
Güneydoğu Anadolu bölgesinde genelde step iklim egemendir. Bu sebepten dolayı orman
yetiştirme bakımından çok güç koşullar mevcuttur, bölgenin güney kısmındaki plato düzlükleri
üzerinde orman ve ağaç topluluğuna rastlanmaz. Ormanların, insan baskısı ve düzensiz aşırı
otlatma sonucu bu alanlardaki varlığı çok azalmış durumdadır. Bu nedenlerden dolayı
Güneydoğu Anadolu Bölgesi orman varlığı bakımından Türkiye'nin en fakir bölgesidir.
Doğal orman alt sınırının Siirt civarında 700 m’ye, batıda ise Ergani’nin güneyindeki
kalker topografya üzerinde 800 m’ye kadar inmesi stepin çekirdek sahasını belirlemektedir. Tabii
ormanın alt sınırı, Diyarbakır Havzasının kuzeybatı ucu ile Mardin Eşiği’nin dış eteklerinde diğer
bölgelere göre biraz daha yüksektir. Dicle ile Hazro ilçeleri arasında çizilecek bir hattın
kuzeyinde ise nispeten az tahrip edilmiş meşe toplulukları yer almaktadır. Yabanî meyve ağaçları
ise Dicle nehri yakınlarında bulunur. Meşe türleri arasında en yaygın olanı mazı meşesidir.
Tablo 5.4- TRC2 Bölgesi Orman Varlığı, 2011
Diyarbakır İli Orman Varlığı
Şanlıurfa İli Orman Varlığı
Orman Alanı
Merkez
Bismil
Orman Alanı
69.598 Merkez
2.866.000
--- Siverek
500.000
Çermik
124.000 Hilvan
Çınar
160.000 Bozova
---
Çüngüş
100.000 Birecik
510.000
Dicle
370.000 Akçakale
Eğil
108.212 C.Pınar
Ergani
220.000 Suruç
---
Hani
251.000 Halfeti
---
Hazro
95.000 Harran
---
Kocaköy
18.190 Viranşehir
---
Kulp
720.000
317
335.000
1.000.000
584.000
Lice
483.000
Silvan
221.000
Toplam
2.940.000 Toplam
5.795.000
Kaynak: DİÇŞM, 2011; ŞİÇŞM, 2011.
Kışların uzun sürdüğü yüksek kısımlarda, meşelerin yerini soğuğa karşı daha dayanıklı olan
ardıçlar almaktadır. Kuytu ve sulak vadi tabanlarında ise söğüt, çınar, ceviz, kavak ve menengiç
gibi ağaç türlerine rastlanır. Bu dağlık sahada ormanın üst sınırı tahribatın olmadığı yerlerde 2400
m’ye kadar çıkmakta ve bu sınırın üzerinde de alpin kat yer almaktadır.
Tablo 5.5- TRC2 Bölgesi Orman Alanlarının Dağılımı, 2011
Şanlıurfa
Diyarbakır
Normal baltalık
73.681 ha
71.609 ha
Bozuk baltalık
273.396 ha
269.998 ha
Açıklık alan
1.141.251 ha
1.123.366 ha
Genel alan
1.488.328 ha
1.464.973 ha
Kaynak: DİÇŞM, 2011; ŞİÇŞM, 2011.
Şanlıurfa ilindeki orman alanlarının ildeki genel arazi varlığına oranı % 0,6 gibi düşük bir
orandır. Bu alanlar çok bozuk, baltalık vasfında ve ağır tahrip görmüştür. İl ormanlarındaki en
yaygın tür meşedir. Meşe dışında, mahlep, iğde, titrek kavak, ak kavak, Fırat Kavağı, söğüt
türleri, badem, ahlat, doğu çınarı, adi ceviz, siğilli huş, beyaz yapraklı kuş üvezi, Suriye
Akçaağacı, doğu çitlembiği, akçaağaç, karaağaç, alıç türleri, kızılcık, yabani elma, dut türleri,
karaçalı, yabani gül, zeytin, ayrıca doğal ve kültürel karakavak taksonları yer almaktadır. İğne
yapraklı türler olarak ardıç türleri, halep çamı ve kızılçam yayılış gösterir.
Özel ağaçlandırma ile tesis edilen orman alanı 153,50 hektar ve İl Çevre ve Orman
Müdürlüğünce tesis edilen orman alanı 420,00 hektar olup toplam orman alanı 2011 yılı
verilerine göre 573,50 hektardır. İlimiz sınırları dâhilinde bulunan ağaçlandırma sahalarının
tamamı erozyon kontrolü ve yeşil kuşak amaçlı tesis edilmiş olup endüstriyel amaçlı değildir.
Diyarbakır’ın il genelindeki orman alanının genel alana oranı %23,3’tür. Bu oran ülke
genelindeki arzulanan %25 oranına çok yakındır. Ancak yöremizde var olan ormanlar çoğunlukla
bozuk karakter taşıyan ormanlar olduğundan rehabilitasyon zarureti vardır. Orman alanlarının %
0,2’si düz, % 1,7’si hatit, % 18,1’i orta ve % 79,3’ü dik eğime sahiptir. Yine ormanların % 1,3’ü
orta, % 4,9’u sığ ve % 93,6’sı derin yapıda toprağa sahiptir.
5.2.3.2 Flora ve Vejetasyon
Şanlıurfa ve Diyarbakır illerinde; arazinin çevresel özellikleri, potansiyel verim ve arazi
uygunluğu gibi benzer özellik taşıyan ilçeler “Agro-Ekolojik Alt Bölge” olarak adlandırılan
gruplara ayrılmıştır.
318
Tablo 5.6- Şanlıurfa İlinin Agro-Ekolojik Alt Bölgeleri, 2009
Alt Bölgeler
I. Alt Bölge
İlçeler
Merkez, Akçakale, Ceylanpınar, Harran
II. Alt Bölge
Birecik, Bozova, Halfeti, Suruç
III. Alt Bölge
Hilvan, Siverek, Viranşehir
Kaynak: ŞGTHİM, 2009.
Tablo 5.7- Diyarbakır İlinin Agro-Ekolojik Alt Bölgeleri, 2009
Alt Bölgeler
I. Alt Bölge
İlçeler
Bismil, Çınar, Silvan, Ergani, Sur, Yenişehir, Bağlar, Kayapınar
II. Alt Bölge
Hazro, Kulp, Lice
III. Alt Bölge
Dicle, Eğil, Hani, Kocaköy
IV. Alt Bölge
Çüngüş, Çermik
Kaynak: DGTHİM, 2009.
Şanlıurfa ve Diyarbakır illerinde orman alanları dışındaki doğal bitki örtüsü steptir. Uzun
süren yaz kuraklığı nedeniyle bu stepler diğer bölgelerdekiler kadar zengin değildir.
Karacadağ, Siverek ve Halfeti civarında yer yer meşe, ardıç, palamut gibi ağaç
topluluklarına rastlanır. Tektek Dağları’nda geniş bir alanda yer alan yabani fıstık ağaçları
aşılanarak üretime kazandırılmıştır. Şanlıurfa ilinin sulama yapılan alanlarında ve özellikle Fırat
Nehri havzasında erozyonu önlemek için ağaçlandırma çalışmaları yapılmıştır. Şanlıurfa ilinin
Bağıvar Beldesinde bulunan tuğla fabrikaları faaliyetlerinden kaynaklanan toz ve benzeri partikül
maddeleri, civarda bulunan pamuk tarlalarını olumsuz etkiletmekte ve verimi düşürmektedir.
5.2.3.3 Fauna
Şanlıurfa ilinde Kelaynak kuşları endemik tür olarak yaşamaktadır. Bu türler ülkemizde
sadece Birecik ilçesinde bulunmaktadır. Yok olma tehlikesi altında bulunan Kelaynaklar için
Birecik ilçesinde kurulan üreme istasyonunda kontrollü üretim yapılmaktadır. İldeki diğer önemli
yaban hayvan türleri; Çizgili Sırtlan, Kurt, Çakal, Yaban Domuzu, Tilki, Tavşan, Arap Tavşanı,
Ceylan, Vaşak, Alakarga, Ekin kargası, Leşkargası, Karabatak, Sakarca, Fiyu, Yeşilbaş,
Çamurcun, Kaşıkgaga, Kınalı Keklik, Bıldırcın, Kızkuşu, Arıkuşu, Sürmeli Kızkuşu,
Küçüksulluğu, Karatavuk, Çulluk, Tahtalı Güvercin, Kaya Güvercini, Üveyik, Ağaçserçesi,
Balaban, Çilkeklik, Delice, Doğan, Kumru, Puhu, Şahin, Hazar Sumrusu, Kara Leylek, Leylek,
Toy, Turna, Alaca Yalıçapkını, Gri balıkçıl, Suna, Turaç, Sazhorozu, Orman Düdükçünü,
Bağırtlak, Ağaçkakan, Boğmaklı Toygar, Yalıçapkını, Tepelitoygar, Arapbülbülü, Sazkamışcını,
Sığırcık, Saka, Küçükiskele, Mezgeldek, İbibik, Fırat Kaplumbağası ve Varan Kertenkelesidir.
Diyarbakır ilinde bulunan kuş türlerinden ötücü kuğu, balık kartalı, turna, alaca yalıçapkını
ve toyun nesli tükenme tehlikesi altındadır. Diyarbakır il sınırları içinde çevre sorunu belirtilen
hassas yöreler sınıfına giren alanlar arasında, av ve yaban hayatı ile ilgili alanlar kategorisinde
319
bulunan Ergani Makam Dağı ve Silvan Hasuni Mevkii bulunmaktadır. Ergani Makam Dağında
turizm ve ulaşım vb. faaliyetlerinin sınırlandırılması ve Silvan Hasuni Mevkiinde ise av ve yaban
hayatı konusunda yapılan denetim faaliyeti burada yaşanan çevre sorunlarının önlenmesi
amacıyla alınmış tedbirlerdir.
5.2.4 Enerji Kaynakları
Nüfus artışı, kentleşme, sanayileşme ve küreselleşme ile beraber enerjiye ve doğal
kaynaklara olan ihtiyaç başta gelişen ve gelişmekte olan ülkeler olmak üzere dünya genelinde
artmaktadır. Artan talebe paralel olarak artan enerji fiyatları, fosil yakıtların yakın zamanda
tükenecek olması, enerji arzı güvenliği, küresel ısınma ve iklim değişikliği ile ilgili kaygılar,
enerji konusunu ülkelerin kalkınma politikalarında en önemli stratejik alan konumuna getirmiştir.
TRC2 Bölgesi’nde özellikle yenilenebilir enerji kaynakları potansiyel olarak önemli bir yer
tutmaktadır.
Son 10 yılda Türkiye elektrik ve doğal gaz tüketim artış oranları bakımından Avrupa’da ilk,
dünyada ise Çin’den sonra ikinci sırayı almaktadır. 2010 yılı itibariyle 74 milyon nüfusa sahip
olan Türkiye’de kişi basına enerji tüketiminin % 1,3 artışla 1482 kep, elektrik tüketiminin ise %
8.56 artışla 2347 kWh olduğu hesaplanmıştır.
Enerji kaynakları bakımından net ithalatçı ülke konumunda olan Türkiye’de 2010 yılında
enerji arzının petrolde %93, doğalgazda % 98, taş kömüründe % 90 olmak üzere toplamda %
72,9'luk bölümü ithalat ile karşılanmıştır.
Tablo 5.8- Türkiyede Enerji Kaynakları Miktarı ve Yüzdelikleri, 2010
2010 (bin tep)
2010 (%)
Kömür
33,531
30,7
Doğalgaz
34,907
31,9
Petrol
29,221
26,7
Hidrolik
4,454
4,1
Odun
3,392
3,1
Jeo. Isı, Diğer Isı
1,391
1,3
Hayvansal ve Bitkisel Artık
1,166
1,1
Jeotermal
575
0,5
Güneş
432
0,4
Rüzgâr
251
0,2
Toplam
109,266
100
Kaynak: ETKB, 2010.
320
5.2.4.1 Hidroenerji
Hidroenerji, çevre dostu ve yenilenebilir bir enerji kaynağıdır. Hidroelektrik santraller, ani
talep değişimlerine cevap verebildikleri için ülkemizde de pik santral olarak kullanılmaktadır.
Hidroelektrik santrallerin yatırım ömrü 200 yıl civarında olup yatırımın geri dönüşü 5-10 yıl
aralığında gerçekleşmektedir. İşletme giderleri çok düşük olup 0,2 cent/kWh civarındadır.
TRC2 Bölgesi’nde 7 hidroelektrik santral ile toplam 5.326 MW Kurulu güç ve yıllık 19.823
GWh üretim kapasitesi bulunmaktadır. Bu kurulu güç, Türkiye’deki toplam hidrolik enerji kurulu
gücün % 36,6’sını oluşturmaktadır.
Grafik 5.1- HES Kurulu Gücün Türkiye İçindeki Payı, 2010
36,6
40,0
35,0
30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
5,0
0,0
Diyarbakır
21,5
Şanlıurfa
15,1
TRC2
Diyarbakır
Şanlıurfa
TRC2
Kaynak: DSİ, 2010a; DSİ, 2010b.
Şanlıurfa ilinde Atatürk, Birecik ve Şanlıurfa Barajlarındaki hidroelektrik santrallerinde
elektrik üretimi yapılmaktadır. Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere toplam 3.124 MW kurulu güç
ile yıllık 11.542 GWh elektrik üretim kapasitesi bulunmaktadır. Atatürk Barajı ve HES,
Türkiye’nin en büyük hidroelektrik santral projesi olup dünyada da sayılı projeler arasında yer
almaktadır. Diyarbakır ilinde Karakaya, Kralkızı, Dicle ve Batman Barajlarındaki hidroelektrik
santrallerinde elektrik üretilmektedir. Toplam 2.202 MW kurulu gücü ile yıllık 8.281 GWh
elektrik üretim kapasitesi bulunmaktadır.
Tablo 5.9- TRC2 Bölgesi’nde Elektrik Üretimi Yapan Santraller, 2010
Yıllık Üretim
Kümülâtif
Kapasitesi
Üretim (GWh)
(GWh)
7.354
157.000
İşletmeye
Geçiş Yılı
Kurulu
Güç (MW)
Karakaya Barajı ve HES
1987
1.800
Atatürk Barajı ve HES
1993
2.400
8.900
125.800
Kralkızı Barajı ve HES
1998
94
146
1.200
Dicle Barajı ve HES
1999
110
298
1.300
Birecik Barajı ve HES
2000
672
2.518
17.500
321
Yıllık Üretim
Kümülâtif
Kapasitesi
Üretim (GWh)
(GWh)
124
İşletmeye
Geçiş Yılı
Kurulu
Güç (MW)
Şanlıurfa HES
2005
52
Batman Barajı ve HES
2003
198
483
1.900
5.326
19.823
304.700
Toplam
Kaynak: DSİ, 2010a; DSİ, 2010b.
Şanlıurfa ilinde hidroelektrik potansiyelin % 100’ü işletmeye alınmıştır. Diyarbakır ilinde
ise DSİ X. Bölge Müdürlüğü tarafından planlanan hidroelektrik santral projelerine göre
hidroelektrik potansiyelin % 83.2’si işletilmekte olup, planlama ve proje aşamasında olan 14 adet
HES Projesi vardır. Bu projelerin toplam büyüklüğü 453,75 MW olup Silvan Barajı projesi 160
MW'lık büyüklük ile planlama aşamasında olan HES Projeleri arasında en büyük kapsamlı
projedir. Ayrıca Kulp İlçesinde işletmede olan 2 adet, toplam 39 MW’lık enerji projeleri
bulunmaktadır.
Tablo 5.10- Diyarbakır İlinde HES Projelerinin Durumu, 2012
453,75
Üretim
(GWh/yıl)
1551,03
Silvan Barajı
160
681
Dibni Barajı
83
190
Değirmenli Reg. ve Hes
12,5
32,7
Şenyayla Reg. ve Hes
14,2
34,3
Birsu I-II Barajları Ve Hes
87,91
217,91
Çayönü-Derya Reg.leri ve Hes
36,52
101,08
Dicle I Reg. ve Hes
10
54,3
Dicle II Reg. ve Hes
10
54,6
Dicle III Reg. ve Hes
4,1
81,48
Çağlayan Reg. ve Hes
17,32
39,85
Metin Hes (Kayser Barajı)
50
139,87
Dicle Şahaban Barajı ve Hes
41
89,91
Sakaltutan Reg. ve Hes
1,9
4,62
Geçit Reg. ve Hes
8,3
19,03
İşletmede olan 4628 Enerji Projeleri
39
118
Kulp I (Özel Girişim)
25
78
Kulp IV (Özel Girişim)
13
39
2202
8281
Güç (MW)
HES Projeleri
Planlama ve Proje Aşamasında
İşletmede Olan
322
Payı
(%)
15,6
1,2
83,2
Batman Barajı
198
483
Kralkızı Barajı
94
146
Dicle Barajı
110
298
Karakaya Projesi
1800
7354
İl Hidroelektrik Enerji Toplamı
2695
9950
100
Kaynak: DSİ X. Bölge Müdürlüğü, 2012.
5.2.4.2 Güneş
Türkiye coğrafi konumu nedeniyle, gerek ışınım değeri ve gerekse güneşlenme süresi
açısından güneş enerjisi potansiyeli diğer Avrupa ülkelerine göre oldukça yüksek bir ülkedir.
Harita 5-1- Türkiye Güneş Enerjisi Haritası, 2010
Kaynak: EC, 2010.
Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğünce hazırlanan “Güneş Enerjisi Potansiyel
Atlası”na göre TRC2 Bölgesi’nin gerek yüksek güneş ışıma değerleri gerekse de uzun
güneşlenme süresi açısından güneş enerjisi potansiyeli oldukça yüksektir.
Şanlıurfa ilinde global ortalama radyasyon değeri 1.586 kWh/m2-yıl (günlük ortalama 4,35
kWh/m2) olup güneş ışınım şiddeti 367.7 cal/cm2 ölçülmüştür. Güneş ışınım şiddeti en fazla
582.7 cal/cm2 ile Haziran ayında, en düşük 159.4 cal/cm2 ile Aralık ayında gerçekleşir. İlimizde
1970 ila 2012 yılları arasında ortalama yıllık 157,4 gün hava açık geçmektedir. 2011 yılındaki
açık gün sayısı 191.6 dür. Açık günlerin en fazla olduğu ay 28,7 gün ile Temmuz, en az olduğu
ay ise 7,5 gün ile Nisan ayıdır.
Şanlıurfa ilinin, 1970-2012 uzun yıllar ortalamasına göre, ortalama günlük 8 saat
güneşlenme süresi olup; ilde mevcut binaların yaklaşık % 95'inde güneş enerjisinden istifade ile
323
sıcak su elde etme sistemi bulunmaktadır. Ancak bu sistemlerin sayıları ve enerji bazında yılda
tüketilen güneş enerjisi miktarı hakkında herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. En fazla
güneşlenme 12 saat 13 dakika ile Temmuz, en az ise 4 saat 01 dakika ile Aralık ayında
görülmektedir.
Harita 5-2- TRC2 Bölgesi Güneş Enerjisi Haritası, 2010
Kaynak: EİE, 2010a.
Diyarbakır ilinde global ortalama radyasyon değeri 1.584 kWh/m2-yıl (günlük ortalama
4,34 kWh/m2) olup, güneş ışınım şiddeti 394.9 cal/m2.gün olarak ölçülmüştür. Ortalama günlük
7,6 saat güneşlenme süresi olup güneş enerjisi bakımından en şanslı illerden biri olmasına
rağmen, güneş enerjisinden en az yararlanan illerdendir.
En fazla güneşlenme 12 saat 27 dakika ile Temmuz, en az ise 3 saat 50 dakika ile Aralık
ayında görülmektedir. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü tarafından yapılan ölçümlere
göre; ilimizin en fazla Mayıs, Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül aylarında güneş ışığına maruz
kaldığı ve güneş ışınlarının şiddetli olduğu tespit edilmiştir. İlimizde 1970 ila 2012 yılları
arasında ortalama yıllık 157,4 gün hava açık geçmektedir. 2012 yılında ise açık gün sayısı 174
dür. Açık günlerin en fazla olduğu ay 25,6 gün ile Ağustos, en az olduğu ay ise 4,7 gün ile Nisan
ayıdır.
5.2.4.3 Rüzgâr
2007 yılında hazırlanmış olan Türkiye Rüzgâr Enerjisi Potansiyel Atlası (REPA) ile
Türkiye’de yıllık rüzgâr hızı 8,5 m/s ve üzerinde olan bölgelerde en az 5.000 MW, 7,0 m/s ve
üzerinde olan bölgelerde ise en az 48.000 MW büyüklüğünde rüzgâr enerjisi potansiyeli
bulunduğu tespit edilmiştir. Rüzgar enerjisi kurulu gücü 2011 yılında 1.691 MW’a ulaşmıştır.
324
Yenilenebilir Enerji ile ilgili Kanun’un yürürlüğe girmesinden sonra 3.489 MW kurulu gücünde
92 adet yeni rüzgar projesine lisans verilmiştir.
Harita 5-3- Türkiye Rüzgâr Enerjisi Haritası, 2010
Kaynak: MGM, 2010.
Rüzgâr enerjisinin ekonomik olarak uygulanabilir olması için, bir rüzgâr türbini kurulacak
yerde yıllık ortalama en az 7 m/s rüzgâr hızı olmalıdır.
Harita 5-4- TRC2 Bölgesi Rüzgâr Hız Dağılımı (50 Metre), 2010
325
Kaynak: EİE, 2010b.
TRC2 Bölgesi’ndeki rüzgâr hızları çok yüksek olmayıp Diyarbakır ilinin uzun yıllar rüzgâr
hızı ortalaması 2,2 m/s, Şanlıurfa’nın ise 1,7 m/s olarak ölçülmüş olup, iki ilde de hali hazırda
rüzgâr enerjisinden faydalanılmamaktadır.
Diyarbakır’ın yıllık ortalama rüzgar hızının en yüksek olduğu ay 3,0 m/sn ile Haziran, en
düşük olduğu ay 1,6 m/sn ile Kasım ve Aralık ayıdır. Hâkim rüzgâr yönü WNW (batı kuzey batı )
ikinci hâkim yön ise NNW (batı batı kuzey) yönüdür. Uzun yıllar verilerine göre, yıllık ortalama
fırtınalı (rüz. hız>=17.2 m/s) gün sayısı 7.8 gündür.
Şanlıurfa'nın yıllık ortalama rüzgar hızının en yüksek olduğu ay 2.4 m/sn ile Haziran ve
Temmuz, en düşük 1.2 m/sn ile Kasım ve Aralık ayıdır. Hâkim rüzgar yönü WNW (batı kuzey
batı ) yönüdür. Uzun yıllar verilerine göre, kuvvetli rüzgârlı günler sayısı ortalaması 2,7 gündür.
Diyarbakır ilinde rüzgâr hızı 6,8-7,5 m/s olan 110,03 km2’lik alanda 550,16 MW; 7,6-8,0
m/s rüzgâr hızına sahip 16,98 km2 alanda 84,88 MW’lık potansiyel olmak üzere toplamda 635,04
MW’lık potansiyel bulunmaktadır. Şanlıurfa ilinde ise sadece 6,8-7,5 m/s hızında 0,05 km2’lik
alanda 0,24 MW’lık çok düşük potansiyel bulunmaktadır.
Tablo 5.11- Rüzgâr Hız Dağılımı (50 Metre), 2012
Diyarbakır (m/s)
3,0
Şanlıurfa (m/s)
2,4
Aralık (En düşük)
1,6
1,2
Ortalama
2,2
1,7
Aylar
Haziran (En yüksek)
Kaynak: MGM, 2012.
326
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Ege Bölgesi ve Marmara Bölgesi’ne göre düşük rüzgâr
enerjisi potansiyeli bulunmaktadır. TRC2 Bölgesi’ndeki 635,28 MW’lık potansiyel, Türkiye’deki
toplam 48.000 MW’lık rüzgâr enerjisi potansiyelinin % 1,3’üne denk gelmektedir.
5.2.4.4 Jeotermal
Harita 5-5- Türkiye Jeotermal Haritası, 2012
Kaynak: MTA, 2012.
Türkiye'de yaklaşık 1000 civarında doğal çıkış halinde sıcak su ve doğal mineralli su
kaynağı bulunmaktadır, bu kaynakların toplam jeotermal enerji potansiyeli 31.500 MW'dır.
TRC2 Bölgesi’nde ise toplam 5,91 MW’lık enerji potansiyeline sahip jeotermal alanlar tespit
edilmiştir. Aşağıdaki tabloda TRC2 Bölgesi’nde yer alan bu jeotermal alanlar verilmiştir.
Tablo 5.12- TRC2 Bölgesi’nde Yer Alan Jeotermal Alanlar, 2012
Jeotermal Alan
Adı
Çermik
Yardımcı-Karaali
Sıcaklık
(oC)
Sondaj
Debi
(lt/sn)
Potansiyel
(MW)
Kullanım Alanı
51
21
1,41
Kaplıca
42-48
118
4,50
Kaplıca, Sera Isıtma
Kaynak: MTA, 2012.
Karaali Jeotermal Alanı, Şanlıurfa il merkezine 45 km mesafede bulunan, Merkez ilçeye
bağlı Karaali Köyü’nün doğusunda yer almaktadır. Burada İl Özel İdaresi, MTA ve özel
müteşebbisler tarafından açılan ve şu an faal olan 16 adet sondaj kuyusundan sıcak (termal) su
çıkmaktadır. Yapılan etütler sonucunda 90.000 dekarlık bir alanın sıcak su rezervini kapsadığı
tespit edilmiştir. Bu jeotermal sahalardan çıkan sıcak sular seraların ısıtılmasında ve kaplıca
amaçlı kullanılmaktadır. Şu an 200.000 m2’lik bir alanda seracılık yapılmakta olup jeotermal
327
enerjiden faydalanarak seracılık yapma alanında Şanlıurfa ili Türkiye’de önemli bir yere sahiptir.
Çıkan termal suyun debisi 118 lt/sn, statik ve dinamik seviyesi 51 m ve sıcaklığı 42-48 ºC’dir. Bu
termal saha 4,5 MW jeotermal güce sahiptir.
Çermik ilçesindeki kaynağın sıcaklığı 51ºC olup kokulu kükürt çözeltisi bırakan renksiz bir
suya sahiptir. İlk kaynak debisi 21 lt/s olmakla beraber farklı zamanlarda yapılan ölçümlerde su
kaçaklarından dolayı daha düşük debi değerleri tespit edilmiştir. Sondaj kuyusunda 250 m
derinlikten üretim yapılmakta ve çıkarılan sıcak sudan kaplıca amaçlı yararlanılmaktadır.
5.2.4.5 Biyokütle
TRC2 Bölgesi’nde potansiyeli bulunan diğer bir yenilenebilir enerji kaynağı biyokütledir.
Biyokütleden elde edilen biyoyakıtlar, hacimsel olarak içeriklerinin en az % 80’i son on yıl
içerisinde toplanmış her türlü hayvansal ve bitkisel organik ürünlerden elde edilmiş yakıt olarak
tanımlanır. Biyoyakıtlar, temelde geleneksel ve modern olmak üzere iki ana başlıkta
incelenebilir. Geleneksel biyoyakıtlara örnek olarak geçmişten beri kullanılagelen, TRC2
Bölgesi’nde de özellikle kırsal kesimde yaygın kullanımı bulunan odun ve tezek verilebilir.
Geleneksel biyoyakıtlarda bitki ve hayvan atıkları yakılarak kimyasal enerji, ısı enerjisine
dönüştürülerek kullanılır. Dünyada özellikle gelişmemiş ülkelerde çok yaygın olarak kullanılır.
Modern biyoyakıtlarda ise hayvansal ve bitkisel atıklar bazı işlemlerle metan, etanol ve biyodizel
yakıtlarına dönüştürülür. Biyogaz ise doğal gazın kullanıldığı her alanda kullanılabilecek
alternatif bir enerji kaynağıdır. Hayvansal atıkların kullanılacağı biyogaz tesislerinde ekonomik
olarak elektrik üretmek için 1.000 büyükbaş ve üzeri hayvan varlığı gereklidir.
Bölge ekonomisinin temelini oluşturan tarım faaliyetleri dolayısı ile bölgede önemli
miktarda bitkisel ve hayvansal atık oluşmaktadır. Bölge bitkisel üretim miktarında, 26 düzey 2
bölgesi arasında 8’inci sırada yer almaktadır. Özellikle GAP sulama yatırımlarının tamamlanması
ile artacak bitkisel ve hayvansal üretim ile biyoyakıt potansiyeli daha da artacaktır.
Bölgede biyodizel üretiminde kullanılan ayçiçeği, soya, aspir, kanola gibi yağlı tohumlu
bitkilerin ve biyoetanol üretiminde kullanılan buğday, mısır, şeker pancarı, şeker kamışı, tatlı
sorgun, patates ve çeşitli odunsu bitkiler gibi şeker, nişasta ve ya selüloz özlü tarımsal ürünlerin
yaygın yetiştirilme olanakları mevcuttur. Bölgede yapımı devam eden tarıma dayalı ihtisas besi
OSB’lerin faaliyete başlaması ile hayvansal atık miktarı artacak ve dolayısıyla Bölgenin biyogaz
potansiyeli daha da artacaktır. Şanlıurfa il sınırları dahilinde 18 adet biyodizel tesisi
bulunmaktadır. Bu tesisler için Çevre ve Orman Bakanlığından "ÇED Gerekli Değildir" kararı
alınmıştır. 2011 yılı itibariyle, Türkiye'de toplam elektrik üretiminin %0.5’i jeotermal ve
biyogazdan sağlanmıştır.
5.2.4.6 Petrol
2010 yılında 109,27 milyon ton petrol eşdeğerini (milyon tep) geçen yıllık enerji arzı bir
önceki yıla nazaran yaklaşık %3’lük bir artışa tekabül etmektedir. 2015 yılında 170 milyon tep,
2020 yılında ise 222 milyon tep düzeyine ulaşacağı beklenmektedir. Enerji kaynakları
328
bakımından net ithalatçı ülke konumunda olan Türkiye’de 2010 yılında enerji arzının petrolde
%93'lük bölümü ithalat ile karşılanmıştır.
Birincil enerji arzında petrolün payı, dünya genelinde % 34, Türkiye’de ise % 29,9 olarak
gerçekleşmiştir. 2020 yılında birincil enerji arzındaki en büyük paya (% 29,6) sahip olacağı
hesaplanan petrolün, yapılan projeksiyonlara göre 2035 yılında dünya genelinde ilk sıradaki
yerini kömüre (% 29,6) bırakacağı düşünülmektedir. 2009-2035 döneminde elektrik üretiminde
ise kömür ve doğal gazın en önemli kaynaklar olmaya devam edeceği, petrolün payının ise
%5,1'den %1,5'e düşeceği öngörülmektedir. (ETKB, 2011)
Dünyada 1.342 milyar varil petrol rezervi bulunmaktadır. Türkiye’deki rezerv miktarı ise
300 milyon varil (44.370.829 milyon ton) olup dünyadaki toplam rezerv içindeki payı 10
milyonda 2 gibi çok küçük bir paydır (EIA, 2009).
Tablo 5.13- 2010 Yılı Sonu İtibarıyla Türkiye Ham Petrol Rezervleri, 2010
Üretilebilir Petrol
Varil
M.Ton
1.247.308.993
178.706.979
Kümülâtif Üretim
Varil
M.Ton
955.787.965
135.567.985
Kalan Üretilebilir Petrol
Varil
M.Ton
291.521.028
43.138.994
Kaynak: PİGM, 2010a.
Türkiye’de kümülatif olarak 2009 yılına kadar toplam 133.071.872 milyon ton petrol
üretilmiştir. Yeni sahalar keşfedilmediği takdirde, 2009 yılı üretim miktarına göre Türkiye’nin
yurtiçi toplam ham petrol rezervlerinin 18,3 yıllık ömrü bulunmaktadır. Türkiye kendi petrol
ihtiyacının yalnızca yaklaşık % 7’sini kendi üretimi ile karşılayabilmektedir.
Tablo 5.14- Yıllar İtibarıyla Türkiye Ham Petrol Üretimi, 2010
Yıllar
Yıllar İtibarıyla Ham Petrol Üretimi
(Ton)
2000
2.749.105
2005
2.281.131
2009
2.401.799
2010
2.496.113
Kaynak: PİGM, 2010b.
Son 10 yılda Türkiye’de üretim yapılan sahaların yaşlanması nedeniyle petrol üretiminde
önemli oranda bir düşüş gözlenmiştir; ancak, yeni petrol sahalarının keşfedilmesi ve modern
üretim yöntemlerinin kullanılması ile bu düşüş oranı azalmıştır.
Tablo 5.15- Petrol Üretim Miktarları, 2010
Günlük Petrol
Üretimi
(Su+Petrol) Varil
Ayrıştırılan Petrol
Miktarı
Varil
329
Ayrıştırılan Su
Miktarı
Varil
TPAO
N.V.
TÜRKSE
PERENCO
15.430
1.860
13.670
140.000
114.000
16.000
Kaynak: PİGM, 2010b.
Şanlıurfa il sınırları içinde TPAO’nun Bozova, Çaylarbaşı, Doğu Beşikli; TPAO ve diğer
özel şirket ortaklıkları ile işletilen Piyanko ve Yalankoz ham petrol sahaları yer almaktadır. 2012
yılında ürettiği ham petrolün miktarı 203.207 varildir (TPAO, 2012). Şanlıurfa il sınırlarına isabet
eden petrol boru hattının uzunluğu 502,4 km.dir.
Diyarbakır ili sınırları içinde TPAO’nun Sarıcak, Kayaköy, Şahaban, Bostanpınar,
Yeniköy, Mehmetdere, Kartaltepe, Beyazçeşme, Karacan, G. Kırtepe, Baysu, Bektaş, Beykan,
Kurkan, Katin, Barbeş, Kayayolu, G. Hazro, G.Sarık, Didan, Çiksor, Miyadin, Malatepe, Yatır
sahalarında 2012 yılında ürettiği ham petrolün miktarı 2.439.560 varildir (TPAO, 2013).
Diyarbakır il sınırlarına isabet eden petrol boru hattının uzunluğu 127,6 km.dir.
5.2.4.7 Doğal Gaz
Dünya birincil enerji arzında doğal gazın payı % 20,9 iken Türkiye’de doğal gazın payı %
32 olarak 1’inci sırada yer almaktadır. Türkiye’deki rezerv miktarı ise 6.220.926.380 m3 olup
dünya toplam rezervinin sadece 100 milyonda 4’ünü oluşturmaktadır.
Tablo 5.16- 2010 Yılı Sonu İtibarıyla Türkiye Doğal Gaz Rezervleri, 2009
Rezervuardaki Gaz
Üretilebilir Gaz
23.839.226.253
18.255.174.736
Kümülâtif Üretim Kalan Üretilebilir Gaz
(m3)
12.029.895.091
6.225.279.645
Kaynak: PİGM, 2009.
Türkiye’de 2012 yılında 729 milyon m3 doğalgaz üretimi gerçekleştirilmiştir. Kümülatif
olarak ise şimdiye kadar toplam 11,3 milyar m3 doğalgaz üretilmiştir. Yeni sahalar keşfedilmediği
takdirde, 2009 yılı üretim miktarına göre yurtiçi toplam doğalgaz rezervlerimizin yaklaşık 7 yıllık
bir ömrü bulunmaktadır. Türkiye kendi doğal gaz ihtiyacının yalnızca yaklaşık % 3’ünü kendi
üretimi ile karşılayabilmektedir.
Grafik 5.2- Türkiye'de Doğalgaz Kullanımının Sektörlere Dağılımı, 2010
330
Diğer
2%
Konut
21%
Enerji
57%
Endüstri
20%
Kaynak: ETKB, 2010.
Enerji kaynakları bakımından net ithalatçı ülke konumunda olan Türkiye’de 2010 yılında
enerji arzının doğalgazda % 98'lik bölümü ithalat ile karşılanmıştır. 2010 yılında ithal edilen
doğalgazın yaklaşık % 46’sı Rusya (2009’da % 51), % 24’ü İran (2008’de % 16), % 14’ü
Azerbaycan (2009’da % 15), % 12’si Cezayir (2008’de % 14) ve % 4’ü de Nijerya’dan (2009’da
% 3) temin edilmektedir.
2009 yılında ithal edilen doğalgazın % 56,5'i elektrik üretiminde (% 52,9), % 21,4'ü
konutlarda (% 25,4), % 20,1'i ise sanayide (% 19,5) kullanılmaktadır. Türkiye’nin doğal gaz
tüketimi 2002 yılındaki 17,4 milyar m3 düzeyinden, 2008 yılında 36,1 milyar m3 ile zirveye
ulaşmışken, önce 2009 yılında 32,4 milyar m3’e sonra da 2010 yılında 31,6 milyar m3 seviyesine
inmiştir. 2010 yılında bir önceki yıla göre % 2,5 oranında bir azalma olmuştur. 2010 yılında
doğal gazın, miktar olarak, sanayi ve elektrik sektöründe kullanımı azalırken konutlarda
kullanımı artmıştır.
Tablo 5.17- Yıllar İtibarıyla Türkiye Doğal Gaz Üretimi, 2010
Yıllar
Yıllar İtibarıyla Doğal Gaz
Üretimi (m3)
1999
731.098.727
2000
639.222.969
2005
896.424.950
2010
725.993.340
Kaynak: PİGM, 2010b.
Şanlıurfa il sınırları içinde herhangi bir doğal gaz arama ve işletme ruhsatnamesi
verilmemiş olup doğal gaz arama ve üretim faaliyeti de bulunmamaktadır. Diyarbakır ve
331
Şanlıurfa iline doğalgaz arzı 2007 yılında sağlanmıştır. Şanlıurfa'daki gaz bağlantı hattı 11.14
km. olup, Şanlıurfa il sınırlarına isabet eden toplam doğalgaz hattının uzunluğu 184,93 km.dir.
Şanlıurfa ilinde doğalgaz üretimi bulunmamaktadır. Diyarbakır ilinde Kocaköy-Katin sahasında
doğal gaz rezervi mevcuttur. Bu sahadaki doğalgaz, özel sektör tarafından elektrik üretiminde
kullanılmakta olup rezerv miktarı açısından herhangi bir resmi araştırma yapılmamıştır.
Diyarbakır'daki gaz bağlantı hattı 11,3 km. olup, Diyarbakır il sınırlarına isabet eden toplam
doğalgaz hattının uzunluğu 258,49 km.dir. Diyarbakır ilinde, 2012 yılında 4.590.199 m3 doğalgaz
üretimi gerçekleşmiştir.
Tablo 5.18- Şanlıurfa ve Diyarbakır İlleri 2012 Yılı Gaz Tüketim Değerleri (Sm3)
2012 Yılı Gaz Tüketim
Değerleri (Sm3)
83.967.786
Diyargaz Şehir
Diyarbakır Prenco
23.894.082
Şanlıurfa Şehir
118.088.081
Şanlıurfa Rasa
104.260.712
Şanlıurfa OSB
839.601
Şanlıurfa Siverek
1.643.157
Kaynak: ETKB, 2012.
Diyarbakır'da sanayi tesislerinde doğalgaz hattı bulunmamaktadır. Diyarbakır'da doğalgaz
hizmeti alan konut abone sayısı 81.010, resmi kurum ve ticarethanelerde abone sayısı 3.777
olmak üzere toplam 84.787 abone bulunmaktadır. Kayapınar Belediyesi'nde Peyas, Huzurevleri,
Talaytepe Mahalleleri; Bağlar Belediyesi'nde Mevlana Halit, Selahattin Eyyubi, Şeyh Şamil,
Yeniköy, Bağcılar Mahalleleri; Yenişehir Belediyesi'nde Kooperatif, Yenişehir, Şehitlik,
Üçkuyu, Aziziye Mahalleleri; Sur Belediyesi'nde Sur İçi ve Kıtılbil (Üniversite) Mahallelerine
hizmet verilmektedir. Bağlar Belediyesi'nde itfaiye aracının giremeyeceği alanlarda ve Sur
Belediyesi'nin büyük bir bölümünde doğalgaz hizmeti henüz başlamamıştır. 1/1.000’lik nazım
imar planlı yolların açılması ve konut gelişimine bağlı olarak mevcut hatlara talep edildiği
takdirde gaz verileceği belirtilmiştir.
Tablo 5.19- Doğalgaz Tüketim Değerleri, 2012
Sm3
Şanlıurfa
Diyarbakır
Konut
32.909.936
70.449.942
Resmi Kurum
5.850.707
10.995.115
Sanayi
184.278.020
-----
Ticari
2.375.189
2.496.377
225.413.853
83.941.434
Genel Toplam
Kaynak: ETKB, 2012.
332
Şanlıurfa'da organize sanayi bölgesinde doğalgaz hattı bulunmakta ve burada kullanım
oranı yıllar itibariyle artmaktadır. Şanlıurfa'da doğalgaz hizmeti alan konut abone sayısı 35.004
olup, toplam hane halkının % 23'üne doğalgaz hizmeti ulaştırılmıştır. Şanlıurfa il merkezinde
bulunan 66 mahalleden 38'ine, ayrıca Siverek ilçe merkezinde de 7 mahalleye doğalgaz hizmeti
ulaştırılmıştır. Şanlıurfa ilinde, 2036 yılında toplam 150.000 haneye doğalgaz hizmetinin
ulaştırılması planlanmaktadır.
5.2.5 Yer Altı Kaynakları
TRC2 Bölgesi, önemli bir maden potansiyeline sahip olup son yıllarda bu alanın önemli
istihdam olanakları yarattığı görülmektedir. TRC2 Bölgesi’nde üç tip maden potansiyeli vardır:
Sanayi madenleri, Metalik madenler ve Enerji madenleri. Aşağıdaki tabloda Diyarbakır ilinin
maden envanteri yer almaktadır. MTA tarafından yapılan çalışma, kent madeninin işlenmesi
açısından potansiyelini açıkça ortaya koymaktadır.
Tablo 5.20- Diyarbakır İli Maden Envanteri, 2010
İlçe
Maden Adı
Bakır
Çermik
Çınar
Çüngüş
Dicle
1.000 Ton
Mermer
3 Milyon m3
Kaplıca
20 Lt/sn
Fosfat
20 Milyon Ton
Krom
100 Ton
3 Milyon m3
Mermer
Kurşun-Çinko
43.000 Ton
Barit
3.000 Ton
Krom
Ergani
140.000 Ton
Kireçtaşı
470 Milyon Ton
Kil
Hazro
Hani
Lice
Kulp
Silvan
Potansiyeli
60.000 Ton
Mermer
3 Milyon m3
Kömür
2 Milyon Ton
Mermer
3 Milyon m3
Tuğla-Kiremit
3 Milyon Ton
Mermer
3 Milyon m3
Demir
260.000 Ton
Mermer
3 Milyon m3
Mermer
3 Milyon m3
Kaynak: MTA, 2010.
333
5.2.5.1 Sanayi Madenleri
TRC2 Bölgesi’nde çimento hammaddeleri önemli sanayi madenlerindendir. Ayrıca
özellikle Diyarbakır ilinde sanayi madenlerinden krom ve mermer önemli yer tutmaktadır
Krom: Diyarbakır ilinde özellikle Ergani ve Çüngüş ilçelerinde bulunmaktadır. ErganiKündikan Zuhuru şistli kil taşları ile çevrilidir ve cevher kütlesi adese (mercek) ve serpinti
halindedir. Cevher yatağı serpantinler içinde yer alır. Kromit esas mineraldir. İlçede cevher
çıkabilecek rezerv 4.300 ton, toplam rezerv 138.000 tondur. Bu da Türkiye’deki rezervlerin
%5,3’üdür. Çüngüş ilçesinin Koçak köyünde bulunan krom maden rezervi 100 ton civarındadır.
Bunun yanında Çüngüş-Mecvadere civarında Kromit Zuhurları bulunmaktadır. Diyarbakır ilinde
mevcut Kromit yatak potansiyelinin daha üst seviyelerde olduğu açıkça görülmektedir.
Mermer: Diyarbakır Mermerciler ve Madenciler Derneğinin 2007 yılında yaptığı
araştırmaya göre Diyarbakır ilindeki mermer rezervi ve ilçelere göre dağılımı aşağıdaki tabloda
belirtilmiştir. Bu mermerler daha çok gri, bej, pembe renk tonlarında olup iyi cila ve
parlatılabilme özelliğindedir.
Tablo 5.21- Diyarbakır Mermer Rezervi, 2008
İlçe
Potansiyeli
Çermik-Çüngüş Havzası
25 Milyon m3
Hani Havzası
55 Milyon m3
Lice-Hazro-Kulp Havzası
15 Milyon m3
Kaynak: DMMD, 2008.
Çimento Hammaddeleri: MTA’nın çalışmalarına göre, TRC2 Bölgesi’nde, çimento
hammaddeleri olan killi kireçtaşı ve kireçtaşı Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde bulunmaktadır.
Ayrıca Şanlıurfa ilinin Bozova ilçesinde ve Diyarbakır ilinin Ergani ilçesinde iki adet entegre
çimento fabrikası bulunmaktadır. Diyarbakır ilinde 462.647.937 ton kireçtaşı ve 58.871.214 ton
kil rezervi, Şanlıurfa ilinde ise 62.212.500 ton görünür kireçtaşı ve 24.111.652 ton görünür killi
kireçtaşı rezervi bulunmaktadır.
Fosfat: Şanlıurfa Bozova ilçesinde fosfat yatakları ortaya çıkarılmıştır. Bozova ilçesindeki
Bostancık köyü civarında gözlenen fosfat cevherleşmelerinde % 3-5 P2O5 içerikli 40.000 ton
görünür, 31.260 ton muhtemel ve 1.400.000 ton mümkün olmak üzere toplam 1.471.260 ton
rezerv belirlenmiştir. Ayrıca Diyarbakır ili Çınar ilçesinde % 8-15 P2O5 içerikli 650.000 ton
görünür ve muhtemel rezerv mevcuttur.
Kil: MTA’nın yaptığı çalışmalara göre Şanlıurfa Merkez ilçesinde iyi ve orta kalitede 40
milyon ton görünür rezerv, Diyarbakır ili merkez ve Lice ilçelerinde kil rezervi bulunmaktadır.
Barit: Diyarbakır ili Dicle ilçesinde % 80-94 BaSO4 içerikli 2.850 ton görünür rezerv olup,
yataklar sondaj çamuru katkı maddesi olarak işletilmiştir.
334
Tuğla-Kiremit: Diyarbakır ili merkez ve Lice ilçeleri, Sincangölü-Varisinbağı-Zengo,
Angülgölü ve Patrik köylerinde 3.000.000 ton muhtemel rezerv bulunmaktadır. Şanlıurfa ili
civarında orta ve iyi kalitede 40.000 000 ton görünür rezerv bulunmaktadır.
5.2.5.2 Metalik Madenler
Metalik madenlerden demir, bakır, kurşun ve çinko Diyarbakır ilinin önemli metalik maden
potansiyellerindendir. MTA çalışmalarına göre Şanlıurfa ilinde metalik maden rezervi
bulunmamaktadır.
Demir: Demir, Kulp-Koçkan Sahası içinde Sekan Tepesinde bulunur; tenör % 33,16 Fe,
rezerv 86.000 tondur. Cevherin çok aliterasyona maruz kalması ve boyanması nedeniyle ilkel
rengini kaybederek çoğunlukla sarı, kahverengi gibi muhtelif tonlarda görülür.
Bakır: Diyarbakır ili Ergani ilçesinde bakır madeni, Anadolu'nun en uzun süre çalıştırılan
maden ocağı olmuştur. MTA verilerine göre Çermik İlçesi Mahmudan Köyü’nde de bakır rezervi
bulunmaktadır.
Kurşun ve Çinko: Diyarbakır ili Dicle ilçesinin Kurşunlu sahasında mevcuttur. Kurşun
madeninin tenörü % 19,5 Pb (88 gr/ton Ag değeri bilinmektedir), görünür ve muhtemel rezervi
24.575 ton, mümkün rezervi 19.925 tondur.
Manganez: Diyarbakır ili Ergani ilçesinde % 39,49 Mn içerikli 4.000 ton görünür ve
15.000 ton muhtemel rezerv bulunmaktadır.
5.2.5.3 Enerji Madenleri
Enerji madenlerinden kömür ve petrol TRC2 Bölgesi’nin diğer maden çeşitleridir.
Taşkömürü: Diyarbakır ili Silvan ve Hazro ilçelerinde linyit kömürü bulunmaktadır.
Yatağın görünür rezervi 12.500 ton, muhtemel rezerv 400 ton ve mümkün rezervi 1.800.000
tondur. Günümüzde mevcut olan kömür kaynakları tekniğine uygun olarak işletilip,
değerlendirilmemiştir.
Tablo 5.22- Diyarbakır Linyit Yatağı, 2009
Yatağın Bulunduğu
Yer
Silvan – Hazro
Kimyasal Özellikleri (%)
Rezerv (1000 Ton)
AID K
Su Kül Kükürt
Gör. Muh. Müm. Jeo.
kal/kg
1,17 30,34
----5.190
----- 1.800
---
Açıklama
Eski İşletme
Kaynak: DOSM, 2009.
Petrol: Diyarbakır ilinin sınırları içersinde Kocaköy-Katin, Bismil-Kastel, Eğil-Sarıcak ve
Merkeze bağlı Beykan, Kurkan, Şahaban sahalarında zengin petrol yatakları mevcuttur. Ayrıca
TPAO ve özel şirketlere ait Merkez, Dicle, Eğil, Hani ve Kocaköy ilçelerinde çok sayıda petrol
kuyuları bulunmaktadır. Şanlıurfa il sınırları içinde, TPAO’nun Bozova, Çaylarbaşı, Doğu
Beşikli ve TPAO ile özel şirket ortaklığının ham petrol sahaları yer almaktadır. İl sınırları içinde
335
herhangi bir rafineri bulunmamaktadır. Üretilen ham petrol kara yolu üzerinde tankerler vasıtası
ile ana toplama istasyonlarına taşınmaktadır.
5.2.6 Koruma Alanları
5.2.6.1 Milli Parklar
Milli Parklar bilimsel ve estetik bakımdan milli ve milletlerarası ender bulunan tabii ve
kültürel kaynak değerleri barındıran; doğayı korumak, halk eğitimi, topluma dinlenme ve spor
yapma imkânı sağlamak ve turizmi geliştirmek amacıyla korunan alanlardır.26 Türkiye’de 38 adet
Milli Park bulunmaktadır. Milli Parklar orman, step, sulak alan ve kıyı ekosistemlerindeki
biyolojik çeşitliliğin korunması açısından büyük öneme sahiptirler.
TRC2 Bölgesi sınırları içerisinde 1 adet Milli Park bulunmaktadır.
Tek Tek Dağları Milli Parkı
Şanlıurfa ili Merkez ilçesi, Harran ilçesi ve Akçakale ilçesi sınırlarında bulunan park
19.335 ha’lık alanı kapsamaktadır ve 2007 yılında Milli Park ilan edilmiştir. Milli Park alanı;
Şanlıurfa il merkezi doğusunda 40 km mesafede güneye doğru ve Suriye sınırına kadar inen dağ
silsilesidir.
Harita 5-6- Tek Tek Dağları Milli Parkı, 2010
Kaynak: BELDA, 2010.
Güneydoğu Anadolu Bölgesinde 304 endemik tür olduğu belirlenmiş olup, bunlardan 58
tanesi Şanlıurfa ili çerçevesinde yetişmektedir. Milli Park alanının büyük bir bölümünde
26
Tanım, 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu ve 6831 sayılı Orman Kanunundan alınmıştır.
336
menengiç bitkisi (Pictacia Terebinthus L.) yayılış göstermektedir. Diyarbakır ilinde Milli Park
veya Koruma Alanı olması için önerilebilecek alanlar şunlardır.
Karacadağ
Diyarbakır ile Şanlıurfa illeri arasında, Diyarbakır-Siverek eski karayolunun 42. km.
bulunan volkanik dağ üzerinde çok sayıda endemik bitki türüne sahip alan önemli bir gen
kaynağı durumundadır. Ayrıca Bozkır Ötleğeni’nin Türkiye’deki bilinen tek üreme alanı
Karacadağ’da bulunmaktadır. Küçük Kerkenez de alanda önemli sayıda üreyen bir diğer kuş
türüdür. Karacadağ'da 66 familya, 269 cins, 535 tür, toplam 553 bitki taksonu yetişmektedir.
Karacadağ'da 32 tane endemik bitkinin yetiştiği tespit edilmiştir. Bunlardan 3 türü Karacadağ'a
özgü; 6 türü Güneydoğu Anadolu Bölgesine özgü; 23 türü ise Türkiye'ye özgü bitkilerdir. Alanda
aşırı otlanma bitki türleri açısından tehlike yaratmakta olduğundan, dağın Milli Park ilan edilerek
koruma altına alınması önerilmektedir.
Dicle Vadisi
Gerek yırtıcılar ve su kuşları gibi süzülerek uçan büyük türlerin gerekse daha küçük yapılı
ötücü göçmen kuşların göç sırasında konaklayarak dinlendikleri ve besin sağladıkları en verimli
alanlar Dicle nehri kıyısındaki sık doğal vejetasyonlu bölgelerdir. Dicle nehri ve kollarının belli
kesimleri ayrıca Fırat Yumuşakkabuklu Kaplumbağası için kritik önem arz etmektedir. Dicle’ye
dökülen Devegeçidi çayı, bu bağlamda özellikle anılması gereken akarsulardan biridir.
Devegeçidi Baraj Gölü
Kış aylarında binlerce su kuşu barındırdığı gibi, üreme mevsiminde de kuşların kuluçka
için uygun alanlar bulabildiği bir yerdir. Ancak, uygun kesimlerinin etkili koruma altına alınması
halinde çok daha zengin bir tür çeşitliliğine ve canlı sayısına ev sahipliği yapması mümkün
olacaktır. Alanda üreyen Pasbaş Patka, Yaz Ördeği ve kışlayan Vangölü Martısı dolayısıyla
"Önemli Kuş Alanı" durumundadır.
Eğil Ovası
Diyarbakır ili, Eğil ilçesi çevresinde yapılan floristik araştırmalar sonucunda, 59 familya ve
187 cinse ait 326 taksonun yetiştiği saptanmıştır. Eğil ve çevresinde toplam 14 tane endemik
bitkinin yetiştiği saptanmıştır. Buna göre yörede endemizm oranı % 4,3’tür.
Bismil Ovası
Alanda yüksek sayıda üreyen Leylek ve Toy dolayısıyla "Önemli Kuş Alanı"
durumundadır. Bismil Gölcükleri; killi toprak yapısına bağlı olarak geçirgenliğin az olduğu
birçok yerde yağmur ve sulama suları birikerek bazı kuş türleri için sığınma ve üreme alanı
oluşturmaktadır. Kapladığı alanların oldukça küçük, su düzeyinin sığ olmasına karşılık bu yöreler
çarpıcı bir tür zenginliğine sahiptir.
Göksü Barajı
337
Diyarbakır ile Mardin illeri arasındaki bölgede, 2’si bu yöreye has 7 adet endemik tür
bulunmaktadır. Tarımsal faaliyetler, aşırı otlanma, ağaç kesimi gibi zararlı faktörlere karşı bu
bitkileri koruyabilmek amacıyla, bu bölgede bulunan Göksu Barajı ve çevresi koruma alanı
olarak alınabilir.
Ergani Ziyaret Dağı
Diyarbakır ilçesi olan Ergani’nin kuzeydoğusunda bulunan kalker yapıdaki dağda 1’i
yalnızca bu dağa has 3 endemik tür bulunmaktadır. Aşırı otlanmadan dolayı yok olma tehlikesi
altında bulunan türleri korumak amacıyla bu dağın da koruma altına alınması önerilmektedir.
5.2.6.2 Yaban Hayatını Koruma Alanları
Nesli azalan ya da tükenme tehlikesi ile karşı karşıya olan yaban hayvanlarının doğal olarak
bulunduğu alanlarda, ekosistem özellikleri bozulmadan; bu türlerin habitatları ile birlikte
korunması amacıyla koruma altına alınan alanlardır. Bazılarında türlerin üretimi de
gerçekleştirilmektedir. Şanlıurfa ilinde 1 adet Yaban Hayatı Geliştirme Sahası, 1 adet Yaban
Hayvanı Üretme Yeri ve 1 adet Kelaynak Üretme İstasyonu bulunmaktadır.
Kızılkuyu Yaban Hayatı Geliştirme Sahası
Şanlıurfa il merkezinin güneybatısında 20.725 ha’lık bir alanda, nesli tehlikede olan ceylan
doğal yaşam alanı olup Şanlıurfa Ceylan Üretme İstasyonu’nda üretilen ceylanlar burada doğal
ortamlarına bırakılmaktadır. Alanda 400 civarında ceylan olduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca bu
alan nesli tehlikede bulunan toy’un (Otis Terda) konaklama yeridir ve birçok yaban hayvanına ev
sahipliği yapmaktadır.
Ceylan Üretme İstasyonu
Gölpınar Mesire Yeri’nde 4 ha’lık bir alanda kurulan Ceylan Üretme İstasyonu, daha sonra
Şanlıurfa Merkez ilçe Yanıkçöğür Köyü Demircik Mezrasında yapılan 10 ha’lık bir alanda
bulunan yeni ceylan üretme istasyonuna taşınmıştır. İstasyonda 2008 Yılı Eylül ayı itibarıyla 91
adet ceylan bulunmaktadır.
TİGEM Ceylanpınar Ceylan Üretme İstasyonu
Orman Bakanlığı Avcılık ve Yaban Hayatı Dairesi Başkanlığınca ceylanları korumak ve
neslinin devamını sağlamak amacı ile 1977 yılında Ceylanpınar Tarım İşletmesi’nde kurulan
ceylan parkında ceylan üretimi başlamıştır. Tesis, kullanılan parkın altyapı yetersizliğinden ötürü
1993 yılında yeni kurulan ceylan parkına taşınmıştır. Yeni ceylan parkı 825 dekarlık bir alana
kurulmuş olup 800 ceylana ev sahipliği yapmaktadır.
Birecik Kelaynak Üretme İstasyonu
Kelaynaklar dünyada sadece Türkiye ve Fas’ta bulunmaktadır. 1987 yılından beri
Birecik’te yaşadıkları tespit edilen kelaynaklar, soyu hızla tükenen çok nadir göçmen kuşlarıdır.
Birecik ilçesinin Kelaynak Koruma ve Üretme İstasyonu’nda, 2012 yılı itibarı ile üretme
istasyonunda 154 kelaynak bulunmaktadır.
338
5.2.6.3 Su Kaynakları Koruma Alanları
Diyarbakır ilinde, 2014 yılında yeni bir pompa istasyonu yapımı planlanmaktadır. 2025
yılında çapı 1600, uzunluğu 32 Km olan yeni bir terfi ve ishale hattı yapımı planlanmaktadır.
2025 yılında 2. Etap içme suyu arıtma tesisi yapımı planlanmaktadır.
Şanlıurfa ili içme ve kullanma suyu, Atatürk Baraj Gölü ve Birecik Baraj Gölü’nden
sağlanmaktadır. Diyarbakır ilinin içme ve kullanma suyu temini Dicle Barajı ve Gözeli Su
Havzası’ndan sağlanmaktadır. Her iki ilin içme ve kullanma suyu, içme suyu arıtma tesislerinde
arıtılarak şehir merkezine verilmektedir. İçme ve kullanma suyu kaynağı olan içme suyu baraj
göllerindeki suyun kirletilmemesi önem arz etmektedir.
Baraj göllerini besleyen dere ve akarsular, evsel ve endüstriyel atık sular için alıcı ortam
oluşturmaktadır. Şanlıurfa ili Akçakale, Ceylanpınar ve Suruç ilçelerinde atık su arıtma tesisleri
bulunmakta olup, bunun dışındaki alanlarda atık sular arıtılmaksızın alıcı ortamlara
verilmektedir. Bu durum atık suların içme suyu kaynaklarına karışmasına neden olmakta ve su
kaynakları koruma alanlarında kirliliğe yol açmaktadır.
Dicle Baraj Gölü çevresindeki yerleşimlerin atık sularının barajı besleyen derelere
karışması sonucu baraj gölünde kirlilik söz konusudur. İçme suyu havzaları olan Şanlıurfa ilinde
Atatürk ve Birecik Baraj Gölleri’nin, Diyarbakır ilinde Dicle Baraj Göllerinin drenaj alanlarında
bulunan yerleşim alanlarından ve endüstri tesislerinden kaynaklanan evsel ve endüstriyel nitelikli
atık sular arıtılmaksızın doğrudan ve dolaylı yollarla derelere ve dereler kanalıyla da
rezervuarlara ulaşmaktadır.
İçme suyu havzaları içinde kalan yerleşmelerin ve işletmelerin atık suları, katı atıklar ve
diğer kirletici unsurlar kontrol altına alınmalı ve gerekli önlemler alınmalıdır. İçme suyu
kaynakları koruma alanlarında en çok karşılaşılan problemlerin başında; koruma alanlarındaki
yerleşim birimleri ve işletmelerin atık sularının barajları besleyen sulara deşarj edilmesi, kaçak
yapılaşma, istimlâki yapılmamış yerleşim birimleri ile ilgili problemler, mevcut yapıların
dondurulması ve yerleşim birimlerinin katı atıklarının bertaraf edilme sorunları gelmektedir.
5.2.6.4 Sulak Alanlar
Sulak alanlar, tropik ormanlardan sonra biyolojik çeşitliliğin en yüksek olduğu
ekosistemlerdir. Pek çok tür ve çeşitteki canlılar için uygun beslenme, üreme ve barınma ortamı
olan sulak alanlar, yalnız bulundukları ülkenin değil, tüm dünyanın doğal zenginlik müzeleri
olarak kabul edilmektedir. Türkiye coğrafi konumu, geniş toprakları, topoğrafik yapısı ve farklı
iklim bölgeleri sebebiyle, ornitolojik27 açıdan özel bir önem taşımaktadır.
Doğal veya yapay, devamlı veya geçici, suların durgun veya akıntılı, tatlı, acı veya tuzlu,
başta su kuşları olmak üzere canlıların yaşama ortamı olarak önem taşıyan bütün sular, bataklık,
sazlık ve turbiyeler ile bu alanların kıyı kenar çizgisinden itibaren kara tarafına doğru ekolojik
27
Kuş Bilimi ve Yaşama Alanları
339
açıdan çeşitlilik gösteren yerlerdir. Bölgemizde bu kapsamda değerlendirilebilecek önemli
akarsular, baraj gölleri ve göletler mevcuttur.
TRC2 Bölgesi’nde 1 adet Sulak Alan Koruma Bölgesi ve 30.01.2002 tarih ve 24656 sayılı
Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren “Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği”nde
belirtilen sulak alanlar kapsamında belirtilen ikisi uluslararası öneme sahip 38 adet sulak alan
bulunmaktadır.
Şanlıurfarfa Birecik Gölü Sulak Alan Koruma Bölgesi: Şanlıurfa ilinde yer alan, 28.122
ha. alanı kapsayan sulak alanın sınırları, 27 Mart 2008 tarihinde Ulusal Sulak Alan
Komisyonu’nca onaylanarak yürürlüğe girmiştir.
Şanlıurfa ilinde, Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği kapsamında belirlenen 13 adet
sulak alan mevcut olup bunlardan Atatürk Baraj Gölü (81.700 ha) ve Karkamış Taşkın OvasıBaraj Gölü (10.470 ha) uluslararası öneme sahip sulak alanlardır. Atatürk Baraj Gölü ve
Karkamış Taşkın Ovası ve Baraj Gölü sulak alanları potansiyel Ramsar alanlarıdır.
Diyarbakır ilinde Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği kapsamında baraj ve göletlerin
oluşturduğu toplam 25 adet sulak alan tespit edilmiştir. Bismil Taşkın Ovası, Devegeçidi Baraj
Gölü, Dicle Baraj Gölü Kralkızı Baraj Gölü potansiyel Ramsar alanlarıdır.
İldeki sulak alanlarda yaşayan türlerden bazıları arasında toy, leylek ve Dicle Fırat
yumuşak kabuklu kaplumbağa sayılabilir. Toy, Bismil ilçesi civarında; Leylek Popülâsyonu
Dicle Nehrini besleyen küçük dereler ve Devegeçidi Baraj Gölü çevresinde bulunmaktadır. Dicle
Fırat yumuşak kabuklu kaplumbağa Dicle Nehrinde ve kollarında görülmektedir ancak Fırat
Nehrinde yok olma sürecindedir. Türün devamlılığı için sulak alanların niteliklerinin korunması
gerekmektedir.
5.3 ÇEVRESEL SORUNLAR
Tüm dünyada olduğu gibi bölgemizde de çevre sorunları her geçen gün artan boyutlarıyla
önemini korumaktadır. Özellikle kentlerdeki hızlı nüfus artışı, çarpık kentleşmeyi beraberinde
getirmiştir. Bunlara ilaveten sanayi ve tarımdaki gelişmeler, kaynakların gereksiz ve aşırı
kullanımı sonucu oluşan atık ve artık maddelerin miktarlarının artması, bu atıkların kontrolsüz
olarak alıcı ortamlara atılması, düzenli depolama ve arıtma tesislerinin olmaması veya yetersiz
oluşları çevre kirliliğini artırarak sürdürmektedir.
Bu bölümde atıkların çevre üzerine olan etkileri bölgede hava, toprak ve su kirliliği
başlıkları adı altında incelenip genel olarak bu kirliliğe neden olan etmenler ortaya konulmuştur.
Tablo 5.23- Bölge İllerinin Öncelikli Çevre Sorunları, 2012
Sorun Öncelikleri
Diyarbakır
Şanlıurfa
1. Öncelikli Sorun
Atıklar
Atıklar
2. Öncelikli Sorun
Gürültü Kirliliği
Toprak Kirliliği
3. Öncelikli Sorun
Doğal Çevrenin Tahribatı
Su Kirliliği
340
4. Öncelikli Sorun
Su Kirliliği
Gürültü Kirliliği
5. Öncelikli Sorun
Erozyon
Hava Kirliliği
6. Öncelikli Sorun
Toprak Kirliliği
Doğal Çevrenin Tahribatı
7. Öncelikli Sorun
Hava Kirliliği
Erozyon
Kaynak: DİÇŞM, 2012.
Diyarbakır'da yaşanan çevre sorunları, önem sırasına göre; atıklar, gürültü kirliliği, doğal
çevrenin tahribatı, su kirliliği, erozyon, toprak kirliliği ve hava kirliliği olarak tespit edilmiştir.
Şanlıurfa'da yaşanan çevre sorunları, önem sırasına göre; atıklar, toprak kirliliği, su kirliliği,
gürültü kirliliği, hava kirliliği, doğal çevrenin tahribatı ve erozyon olarak tespit edilmiştir.
5.3.1 Atıkların Çevre Üzerine Olan Etkileri
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi katı atık alanında oluşan sızıntı suları dereye
karışmaktadır. İşletmenin başlamasından önce zemin etüdü yapılmamıştır. Atık toplama
araçlarının tekerlerinin yıkama ünitesi bulunmadığı için kirleticiler tekerler ile çevreye
yayılmaktadır. Dereye akan sızıntı suyu yüzey sularının kirlenmesine yol açmakta aynı zamanda
yeraltı suyuna karışmaktadır. Atık toplama sahasında gaz toplanmamaktadır. Yetkililer atık
gövdesinde kazılmış boşlukları kullanarak patlamaları önlemektedir. DBB çöp sahasında çöp
yakımı tam olarak gerçekleşmediğinden riskli tıbbi atıklar bütün sahaya yayılmaktadır. Sahanın
çevresindeki çit işlevini kaybetmiştir, böylelikle sahada yetkili olmayan kişiler kolaylıkla sahaya
gelerek atıkları ayırmakta ve hayvanlar da sahaya girerek yiyecek aramaktadırlar.
Şanlıurfa'da katı atıkların yerleşim yerlerine yakın boş arazilerde, düzensiz olarak
depolanması önemli çevre sorunlarına neden olmaktadır. Bu sorunları gidermek için Şanlıurfa
Belediye Başkanlığının öncülüğünde 10 belediyenin katılımıyla Katı Atık Belediyeler Birliği
kurulmuş, 2009 yılından itibaren birlik üyesi belediyelerin katı ve tıbbi atıkları birliğe ait düzenli
depolama tesisinde bertaraf edilmektedir.
Tesise getirilen atıkların; toplum sağlığına, yüzeysel ve yeraltı sularına, toprağa, havaya
etkileri, atıklardan oluşan gaz çıkışı, yangın ve patlamalar, atık işleriyle uğraşan şahıslardaki iş
hastalıkları ve atıkların yarattığı görsel kirliliğin oluşmaması için işletmeci tarafından gerekli
önlemler alınmaktadır. İlimizde ayıklama, yakma, kompostlaştırma vb. tesisler bulunmamaktadır.
5.3.1.1 Hava Kalitesi ve Kirlilik
Hava kirliliği genel olarak ısınmada kullanılan yakıtlardan, araçların egzoz gazlarından ve
sanayi emisyonlarından kaynaklanmaktadır. Kullanılan bu yakıtların miktar ve kalitesi hava
kirliliğine doğrudan etki etmektedir. Kentlerin yerleşme düzenleri, morfolojik durumu, hava
akımları ve orman varlığı havanın temizlenmesinde önemli etkenlerdir.
Çevre ve Şehircilik Bakanlığının il teşkilatlarına yaptırdığı Türkiye Çevre Sorunları ve
Öncelikleri Envanter Değerlendirme Raporunda hava kirliliği Şanlıurfa’da beşinci,
Diyarbakır’da ise yedinci öncelikli çevre sorunu olarak ortaya çıkmıştır.
341
Diyarbakır'da hava kirliliği oluşumunda etkili olan faktörler öncelik sıralamasına göre;
sanayi, topografik faktörler, meteorolojik faktörler, trafik ve evsel ısınma kaynaklı olduğu tespit
edilmiştir. Diyarbakır'daki hava kirliliğinin giderilmesinde karşılaşılan güçlükler, önem sırasına
göre; yaşanan güçlüğün kaliteli yakıt temininde zorluklar, yeterli denetim yapılmaması, kurumsal
ve yasal eksiklikler, ateşçilerin eğitimsiz olması, mali imkânsızlıklar ve toplumda bilinç eksikliği
olarak tespit edilmiştir.
Hava kirliliğinin önlenmesi amacıyla, Diyarbakır merkezde alınan tedbirler arasında;
kaliteli yakıt kullanımı, bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmaları, ağaçlandırma çalışmaları
motorlu taşıtların egzoz gazı ölçümleri, sanayi kuruluşlarının emisyon izni almaları, denetimler
uygulanmakta iken sanayi tesislerinin yerleşim yeri dışına çıkarılmaları konusunda herhangi bir
çalışmanın yürütülmediği tespit edilmiştir.
Diyarbakır ilçelerinde hava kirliliğinin önlenmesi amacıyla alınan tedbir türlerinden olan
denetim tüm ilçelerde yapılmakta, bunun yanında Ergani, Bismil ve Silvan'da egzoz gazı
ölçümleri yapılmakta, Ergani, Bismil ve Çermikte ağaçlandırma çalışmaları yapılmaktadır. Diğer
ilçelerde ise hava kirliliğinin önlenmesi amacıyla denetim dışında herhangi bir tedbirin
alınmadığı görülmektedir.
Şanlıurfa'da hava kirliliği oluşumunda etkili olan faktörler öncelik sıralamasına göre;
meteorolojik faktörler, evsel ısınma, topografik faktörler, trafik ve sanayi kaynaklı olduğu tespit
edilmiştir. Şanlıurfa'daki hava kirliliğinin giderilmesinde karşılaşılan güçlükler, önem sırasına
göre; toplumda bilinç eksikliği, mali imkânsızlıklar, ateşçilerin eğitimsiz olması, yeterli denetim
yapılmaması, kaliteli yakıt temininde zorluklar ve kurumsal ve yasal eksiklikler olarak tespit
edilmiştir.
Hava kirliliğinin önlenmesi amacıyla Şanlıurfa merkezde kaliteli yakıt kullanımı, motorlu
taşıtların egzoz gazı ölçümleri ve denetim tedbirleri alınmakta fakat diğer önlemler
alınmamaktadır. Şanlıurfa'nın tüm ilçelerinde hava kirliliğinin önlenmesi amacıyla kaliteli yakıt
kullanımı ve denetim uygulanmakta iken sadece Siverek, Viranşehir ve Akçakale ilçelerinde,
motorlu taşıtların egzoz gazı ölçümleri de yapılmaktadır.
Harita 5-7- CO2 Ortalamaları, 2012
342
Kaynak: İÜ, 2012.
Tablo 5.24- Kükürtdioksit (SO2) ve Partiküler Madde (PM10) Konsantrasyonları, 20102011 Kış
Ortalama (µg/m3)
SO2
PM10
En düşük
SO2
PM10
En yüksek
SO2
PM10
Batman
20
164
4
5
75
371
Diyarbakır
17
105
5
26
59
355
Şanlıurfa
14
101
1
23
47
837
Mardin
63
85
1
21
291
691
Gaziantep
32
110
2
12
99
302
Kaynak: TÜİK, 2012i.
Diyarbakır’da özellikle kış aylarında yoğun bir hava kirliliği yaşanmaktadır. Kentte
doğalgaz altyapısının yetersiz olması, dolayısıyla ısınmada kömür, odun, fueloil gibi fosil yakıt
kaynakların kullanımına devam edilmesi ve bu yakıtların kalitesiz oluşu, bu kirliliğin en önemli
nedenleridir. Trafik ve sanayiden kaynaklanan emisyonlar da hava kirliliğine neden olan diğer
etmenlerdir.
Her iki ilde de özellikle hasat mevsiminde yoğun anız yakımı görülmektedir. Vahşi çöp
depolama alanlarında çöplerin kontrolsüz olarak yakılması da hava kirliliğine neden olan
etmenlerdendir.
Kirlilik seviyesinin düşürülmesi için kullanılan yakıtların kalite denetimlerinin yapılması,
kalitesiz yakıtların kullanımının engellenmesi, bacaların filtrelenmesi, binalarda ısı yalıtım
çalışmalarının yaptırılması ve doğalgaz kullanımının yaygınlaştırılması ve altyapısının
geliştirilmesi çalışmaları yapılmaktadır.
343
Kirliliği oluşturan SO2 - CO2 gibi gazların meydana getirdiği olumsuz etkiler sonucu bu
gazların atmosferde meydana gelen konsantrasyonu, güneş ışınlarının çevreye etkisini değiştirir
ve normal hava koşullarının fiziksel ve kimyasal oranına etki ederek çevre yaşamını olumsuz
olarak etkiler. Ayrıca hava kirletici gazların yağmur etkisiyle asit yağmuruna dönüşmesi ile
asidik karakter kazanır. Asit yağmurları korozif özellik taşıdıkları için bölgedeki yapay çevrede
aşındırıcı etki göstermektedir.
Bölgede hava kirletici kaynaklardan önemli bir görüntü kirliliği oluşmamakla birlikte,
yerleşim bölgelerinde ısınma amaçlı kullanılan yakıtlardan, taşıtların egzoz gazlarından ve sanayi
kuruluşlarının baca gazlarından çıkan emisyonların kış sezonunda yoğunluk kazanması nedeniyle
görüş alanını zaman zaman etkilemektedir. Yaz döneminde kirletici gaz emisyonu yoğunluğunun
azalmasıyla bu etki azalmaktadır.
5.3.1.2 Toprak Kalitesi ve Kirlilik
Yüzölçümünün % 56’sı tarım alanı olan, ekonomisi ve istihdamının büyük bölümü tarıma
dayanan TRC2 Bölgesinde toprağın korunması çok büyük önem arz etmektedir. Bölgede
tarımsal verimi artırmak, zirai hastalık ve zararlı otlarla mücadele için yoğun bir şekilde yapay
gübre ve ilaç kullanılmakta, bu da toprak kirliliğine neden olmaktadır.
Çevre ve Orman Bakanlığının il teşkilatlarına yaptırdığı Türkiye Çevre Sorunları ve
Öncelikleri Envanter Değerlendirme Raporunda toprak kirliliği Şanlıurfa’da ikinci,
Diyarbakır’da ise altıncı öncelikli çevre sorunu olarak ortaya çıkmıştır. Şanlıurfa'da toprak
kirliliğine neden olan kaynaklar önem sırasına göre; sanayi tesislerinin sıvı, katı ve gaz atıklarının
mevzuata uygun olarak bertarafının sağlanmaması, kentleşmenin çevre düzeni planlarına uygun
olarak gerçekleştirilmemesi, geri dönüşüm kullanım uygulamaları bulunmaktadır.
Diyarbakır'da toprak kirliliğine neden olan kaynaklar önem sırasına göre; aşırı tarım ilacı
kullanımı, aşırı gübre kullanımı, vahşi depolanan tehlikeli atıklar, sanayi kaynaklı atık boşaltımı,
plansız kentleşme, vahşi depolanan evsel katı atıklar olarak tespit edilmiştir. Şanlıurfa'da ise
vahşi depolanan evsel katı atıklar, aşırı gübre kullanımı, aşırı tarım ilacı kullanımı, plansız
kentleşme, sanayi kaynaklı atık boşaltımı önemli kirlilik nedenleri olarak tespit edilmiştir.
Şanlıurfa’da yapay gübre ve ilaçların aşırı derecede kullanılması, uygun olmayan gübre ve
ilaçların kullanılması, zirai ilaç ve kimyasal ambalajları ile tehlikeli atıkların çevreye
bırakılması, kum ve çakıl ocaklarının tahribat meydana getirmesi gibi nedenlerden dolayı toprak
hızla kirlenmektedir. Şanlıurfa’da toprağın kimyasal yabancı maddelerle kirlenmesi dışında tarım
yapılan toprakların tuzlanması da söz konusudur. Kar marjının yüksek olduğu ve çok su isteyen
pamuğun ekiminde ısrar edilmesi ve tarım topraklarının aşırı sulanması tuzlanmanın başlıca
nedenlerindendir.
Ayrıca tarım arazileri etrafında su drenajının yetersiz olması sonucu yeraltı su seviyesinin
yükselmesi ve yüzeysel göllenmelerin oluşması da toprağın tuzlanmasında önemli etkenlerdendir.
Hâlihazırda 1995 yılından beri baraj suları ile sulanan Harran Ovası’nda tuzlanmış geniş
344
topraklar bulunmaktadır. Bu nedenle ovada etkin bir drenaj sisteminin oluşturulması ve toprak
ıslah çalışmalarına hız verilmesi gerekmektedir.
Şanlıurfa ilindeki tarım arazilerinin 412.776 hektarında su erozyonu, 958.037 hektarında
toprak yetersizliği, 2.395 hektarında ıslaklık birinci derecede etkili problem olarak karşımıza
çıkmaktadır. Alüvyal taban arazilerde görülen ve taban suyunun yılın bir bölümünde veya her
zaman bitki gelişmesine zarar verecek düzeyde bulunduğu topraklar 882 hektar alana sahiptir. Bu
toprakların 221 hektarı sulu tarımda, 661 hektarı da özel ürün arazisi olarak kullanılmaktadır. İl
içinde sulu tarım yapılan 79.650 hektar arazinin 64.381 hektarı problemsiz arazilerdir. Geri kalan
araziler erozyon ve toprak yetersizliği problemlerinden bir veya bir kaçına sahiptir.
Şanlıurfa ilinin 10 ilçesinden alınan 1067 adet toprak örneğinden elde edilen sonuçlara
göre; Ceylanpınar ilçesi dışında diğer ilçelerden (Harran % 75, Bozova % 20, Hilvan % 26,
Halfeti % 2, Birecik % 3, Akçakale % 3 ve Suruç % 18) alınan örneklerde Nikel yüksek
bulunmuştur. Bunun yanında Harran ilçesinde Çinko (% 2) ve Kadmiyum (% 23) Siverek
ilçesinde Kobalt % 3 yüksek çıkmıştır. Ceylanpınar ilçesinde ağır metale rastlanmamıştır.
Siverek dışındaki tüm ilçe toprakları çok fazla kireçli çıkmıştır. Organik madde bakımından
bütün ilçelerimiz yetersiz çıkmıştır. Yarayışlı fosfor (P2O5) bakımından; Halfeti, Birecik,
Siverek ve Viranşehir topraklarının çoğunluğu fosfor bakımından yüksek çıkmıştır. Demir
bakımından; Ceylanpınar ve Suruç dışında, diğer ilçelerde demir yüksek çıkmıştır. Çinko
bakımından; Harran, Ceylanpınar ve Viranşehir çinko bakımından yüksek, Hilvan ve Halfeti ise
yeterli çıkmıştır. Bakır bakımından; Harran ve Viranşehir yüksek çıkmıştır. Mangan bakımından;
Harran, Siverek ve Viranşehir yüksek çıkmıştır. Diğerleri ise yeterli seviyede çıkmıştır.
Topraklarda köklerin geliştiği ve bitkilerin besin maddeleri ile suyun temin edildiği
bölgenin derinliği bitki yetişmesi açısından önemlidir. Bu bölge derin olursa iklime uyabilen her
türlü kültür bitkisini yetiştirebilmek mümkün olabilmektedir. Ancak Şanlıurfa arazilerinin %
22,8'i 90 cm.'den derin topraklara sahiptir. 428.045 hektar olan bu arazilerin de 378.105 hektarı
düz-düze yakın eğime sahiptir.
Toprak işlemeye ve bitki gelişmesine zarar verebilecek derecede taşlık ve kayalık ihtiva
eden topraklar 689.128 hektar alana ve % 36,8'lik orana sahiptir. Taşlık ve kayalık hem yüzeyde
hem de profilde olabilmektedir. Düz arazilerin 84.688 hektarı, hafif eğimli arazilerin 254.241
hektarı, orta eğimli arazilerin 203.633 hektarı dik ve daha yüksek eğimdeki arazilerin 69.842
hektarı taşlıdır. Bu araziler daha çok çayır- mera olarak kullanılmaktadır. Çayır mera arazilerinde,
toprak işleme ve hasat gibi faaliyetler yapılmadığı ve doğal bitki örtüsü şartlara adapte olduğu
için taşlık fazla problem olmamaktadır.
Şanlıurfa'da toplam 234.357 hektarlık alana sahip olan çayır-mera arazilerinin hemen hepsi
az veya çok bir problem arz etmektedir. Her mevsim otlatılmaya açık olan bu meralarda doğal
bitki örtüsü önemli ölçüde tahrip olmuştur. Orman ve fundalıkların Şanlıurfa ilindeki alanı 15.77
hektardır. Bu arazilerin hemen hepsinde erozyon sorunu vardır.
345
Diyarbakır'da toprak kirliliğinin önlenmesi amacıyla il sınırları içerisinde alınan tedbirler
önem sırasına göre; kentleşmenin çevre düzeni planlarına uygun olarak gerçekleştirilmesi, sanayi
tesislerinin sıvı, katı ve gaz atıklarının mevzuata uygun olarak bertarafının sağlanması, mevzuata
uygun olarak gübreleme, ilaçlama ve sulamanın yapılması, erozyon mücadele çalışmaları ve geri
dönüşüm kullanım uygulamaları bulunmaktadır.
Diyarbakır’da yapay gübrelerden dolayı toprak kirliliği en çok Bismil ilçesinde fosfat
birikmesi olarak görülmüştür. Dicle Nehri’nin suyu ve sedimentinde ağır metallerin
konsantrasyonunun standart değerlerden yüksek olduğu ve Dicle Nehri ile sulanan tarım
topraklarında özellikle bakır ve çinko değerlerinin bitkileri zehirleyici düzeye çıktıkları
saptanmıştır (DİÇŞM, 2012).
Diyarbakır'daki önemli arazi problemleri şu şekilde sıralabilir; 399 ha. alanında drenaj,
463.638 ha. alanında taşlık problemi, 1.151.616 ha. alanında orta şiddetli ve çok şiddetli derecede
su erozyonu problemi mevcuttur. İl topraklarının 223.357 ha. alanı derin, 210.739 ha. alanı orta
derin, 367.827 ha. alanı sığ, 649.645 ha’ lık toprak alanı çok sığdır.
Diyarbakır'daki tarım topraklarının amaç dışı kullanımının nedenleri, önem sırasına göre;
Çevre Düzeni Planı bulunmaması, kentleşme/yapılaşma baskısı, denetimsizlik, mevzuat
yetersizliği, çevre düzeni planı ve/veya imar planı çalışmaları ile amaç dışı kullanıma yönelik
tedbirlerin alınmamasıdır. Şanlıurfa'da ise konu ile ilgili bilgi edinilmemiştir.
Diyarbakır'da toprak erozyonuna sebep olan faktörlerden doğal faktörler olarak; jeolojik,
topoğrafik ve iklimsel özellikler etkilidir. Toprak erozyonuna sebep olan sosyo ekonomik
faktörlerden; yanlış arazi kullanımı, aşırı otlatma, orman yangınları, çarpık kentleşme, anız
yakılması gibi uygulamaların toprak erozyonuna sebep olduğu tespit edilmiştir.
Diyarbakır'da toprak erozyonunu önlemek için alınan tedbirler, önem sırasına göre, akarsu
yataklarının ıslahı, ağaçlandırma yapılması, teraslama ve bitkilendirme, mera ıslahı ve yönetimi,
eğitim çalışmaları, oyuntuların tahkimi olarak belirlenmiştir.
Şanlıurfa'da toprak erozyonuna sebep olan faktörler ve toprak erozyonunu önlemek için
alınan tedbirler ile ilgili bilgi edinilememiştir.
Diyarbakır'da tahıllar için genelde ekim esnasında kullanılan yapay gübrelerden dolayı
toprak kirliliği yalnız Bismil ilçesi kırmızı – kahverengi ve kahverengi orman topraklarında fosfat
birikmesi olarak saptanmıştır. Diyarbakır'da N.V.Turse Perenco TPAO tarafından yürütülen
petrol çıkarma faaliyetleri esnasında petrol iletim hatlarında çeşitli nedenlerden dolayı oluşan
çatlaklardan sızan petrol toprağı kirletmektedir. Söz konusu şirket bünyesinde kirlenen toprağın
temizlenmesi amacı ile bir laboratuar kurulmuştur.
Şanlıurfa'da 2010 yılında Bozova Devkil köyünde yaşanan petrol boru hattındaki patlama
sonucu toprakta petrol kirliliği meydana gelmiştir.
346
5.3.1.3 Su Kalitesi ve Kirlilik
Su kirliliği; kentsel, endüstriyel atıklar, tarımsal kullanımlar ve arıtılmamış atıklardan
kaynaklanmaktadır. Su kalitesine etki eden kirleticiler direkt ve endirekt olarak iki ayrı sınıfa
ayrılabilir. Direkt kirleticiler, insan faaliyetleri sonucu çıkan kirli suyun veya arıtılmış suyun alıcı
ortama direkt olarak verilmesi sonucu ortaya çıkarlar. Diğer taraftan, endirekt kirleticiler, daha
çok tarım kaynaklı faaliyetler sonucu yer altı suyunun ve toprağın kirlenmesi bu kirleticilerin
nihai olarak su kaynaklarında birikmesi sonucu ortaya çıkarlar. Su kirliliği Şanlıurfa’da üçüncü
Diyarbakır’da dördüncü öncelikli çevresel sorun konumundadır (ÇEVRE ve ŞEHİRCİLİK
BAKANLIĞI, 2012).
Diyarbakır'da Dicle Barajı havzası, Dicle Nehri Havzası ve Gözeli Havzalarında, atık
suların alıcı ortamda oluşturduğu sorunlar olarak salgın hastalıkların yaşanması problemini ortaya
çıkarmıştır. Bu kirliliklerin önlenmesi amacıyla alıcı ortamlarda alınan tedbirler; kanalizasyon
şebekesinin yapılması ya da yenilenmesi, artıma tesisi yapılması, yönetmelikler çerçevesinde
denetim yapılması, sanayi kuruluşlarının atık suları için deşarj izni alması, toplumsal
bilgilendirme ve bilinçlendirme faaliyetleri şeklindedir.
Hâlihazırda havzadan derin kuyular ve artezyen olarak elde edilen sular toplanarak kente
iletilmektedir. Derin kuyulardan yaklaşık olarak 250 lt/sn’lik su temini yapılabilmektedir.
Kaynaktan elde edilen sular ise; maksimum 200 lt/sn’ civarındadır.
Şanlıurfa’da tarımsal verimi artırmak için kimyasal gübrelerin bilinçsizce ve aşırı kullanımı
zamanla toprağı çoraklaştırmakta, hem toprağın verimi düşmekte, hem de yeraltı sularına sızması
ve yüzey su akışlarıyla birlikte yerüstü sularına karışması neticesinde endirekt su kirliliğine sebep
olmaktadır.
Şanlıurfa'da Fırat nehri ve Havzasında atık suların alıcı ortamda oluşturduğu sorunlar
arasında ötröfikasyon, haşere ve zararlı canlıların üremesi, içme ve kullanma suyu rezervlerinin
kirlenmesi, koku meydana gelmesi problemlerini ortaya çıkarmıştır.
Bu kirliliklerin önlenmesi amacıyla alıcı ortamlarda alınan tedbirler olarak; kanalizasyon
şebekesinin yapılması ya da yenilenmesi, arıtma tesisi yapılması, yerleşim merkezinde foseptik
kullanılması, yönetmelikler çerçevesinde denetim yapılması, sanayi kuruluşlarının atık suları için
deşarj izni alınması, baraj gölleri için havza koruma planlarının oluşturulması ve bu kapsamda
gerekli faaliyetlerin yapılması sayılabilir.
Diyarbakır il sınırları içerisinde, su kirliliğinin giderilmesinde karşılaşılan güçlükler, önem
sırasına göre; mali imkânsızlıklar, toplumda bilinç eksikliği, kurumsal ve yasal eksiklikler ve
yeterli denetim yapılmaması sayılmaktadır. Şanlıurfa ilinde karşılaşılan bu güçlükler, önem
sırasına göre; mali imkânsızlıklar, kurumsal ve yasal eksiklikler, toplumda bilinç eksikliği ve
yeterli denetim yapılmaması sayılmaktadır.
Diyarbakır’da yeraltı suları, içme ve kullanma amaçlı olarak kullanılmaktadır. Kentin içme
suyu ihtiyacının büyük bir kısmının karşılandığı Gözeli Kaynağı ve sondaj kuyuları ile çevresi
yeraltı suyu işletme alanı olarak belirlenmiştir. Bu kaynaklar çevresindeki fabrika ve yerleşim
347
alanlarının atıkları nedeniyle kirlilik tehdidi altındadır. Halen petrol üretimi sırasında çıkan tuzlu
su, yüzeye yakın olan ve Diyarbakır kentinin önemli içme suyu kaynaklarından birini oluşturan
Midyat Formasyonu içerisindeki yer altı suyu akiferine verilmektedir. Yapılan işlem, bu akiferin
kirlenmesine yol açmaktadır.
Gölet ve rezervuarların kirlenmesine; evsel atıklar, katı atıklar, kanalizasyon, kimyasal
gübre ve tarımsal ilaçlar, hayvancılık tesisleri, erozyon ve toprak kaybı neden olmaktadır.
Diyarbakır ilinin en önemli su kaynaklarından biri olan Dicle Nehri, birçok kirletici
unsurun etkisinde bulunmakta ve fiziksel kirlilik olarak tanımlanan; kil, kum, yabancı katı
parçacık gibi suda çözünmeyen maddeler ile kirlenmektedir. Maden ve Ergani’deki Etibank
Bakır İşletmeleri’nin atıklarının Dicle’yi kirletici etkileri olduğu bilinmektedir. Nehre kıyısı olan
her yerleşim birimi kanalizasyon sularını nehre boşaltmakta, sanayi kuruluşlarının atık suları
doğrudan ya da kanalizasyon yolu ile nehre akmaktadır.
Nehrin çevresinde bulunan petrol kuyuları ve tesislerinde meydana gelen aksaklıklardan
dolayı oluşan sızıntılar, yine nehre karışarak ciddi oranlarda kirlilik meydana getirmektedir
(DOSM, 2008). Yapılan ölçümlerde Dicle Nehri’ndeki ağır metal kirliliğinin çok ciddi
boyutlarda olduğu, nehirden yakalanan balıkların tümünde ağır metal oranlarının çok yüksek
değerlerde bulunulduğu, nehir civarındaki arazilerden alınan buğday, toprak ve mantar
numunelerinde ağır metal kirliliği olduğu saplanmıştır.
Diyarbakır'ın su kaynakları olan, Devegeçidi ve Dicle Barajları drenaj alanlarında bulunan
yerleşim alanlarından ve endüstri tesislerinden kaynaklanan evsel ve endüstriyel nitelikli atık
sular, hâlihazırda doğrudan ve dolaylı yollarla derelere ve dereler kanalıyla da rezervuarlara
ulaşmaktadır. Analiz sonuçlarından çıkarılan kirletici kaynakların önlenmesine yönelik düşünülen
tesisler ve alınacak önlemlere ait Orman ve Su İşleri Genel Müdürlüğünce hazırlanan proje
çalışmalarında her drenaj alanı ayrı ayrı ele alınmış ve aşağıda verilen sıra takip edilmiştir.
 Devegeçidi barajı drenaj alanında; Org.Fazıl Bilge Garnizonunda yer alan askeri
birliklerin deşarjını önleyici tesisler, petrol üretim sahalarından karışan atıkları önleyici
tesisler, Diyarbakır kentinin yeni çöp sahasından kaynaklanan sızıntı sulara karşı
önlemler, Ergani ilçesinin atık sularını önleyici tesisler, sulu tarım alanlarından dönen
suları önleyici tesislerin yapılması,
 Dicle Barajı drenaj alanında; Maden, Dicle ve Eğil ilçesinin atıksularını önleyici tesisler
ile Etibank-Maden Bakır İşletmesi deşarjları için önleyici tesislerin yapılması,
 Devegeçidi ve Dicle Barajları drenaj alanları için ortak önlemler; Ergani, Dicle, Eğil ve
Maden ilçeleri katı atıkları için önlemler, diğer yerleşim alanlarının atıksuları için
önlemler, erozyon nedeniyle su ve toprak kirliliğinin önlenmesi, jeolojik formasyon
nedeniyle düşük kaliteli suların önlenmesi amaçlanmıştır.
348
5.3.1.4 Yeraltı Suları ve Kirlilik
Diyarbakır'da yeraltı sularından içme ve kullanma amaçlı kullanılmaktadır. Kent içindeki
meskûn mahal sularının kullanılması, içme sularının sürekli kirlenme tehdidi altında bulunmasına
veya kirlenmesine neden olmaktadır. Petrol üretimi sırasında çıkan tuzlu su halen, yüzeye yakın olan
ve Diyarbakır Kentinin önemli içme suyu kaynaklarından birini oluşturan Midyat Formasyonu
içerisindeki yeraltı suyu akiferine verilmektedir. Bu işlem bu akiferin kirlenmesine yol açmaktadır.
Midyat Akiferi kentin stratejik önemi olan su kaynağıdır.
Şanlıurfa'da ise kimyasal gübrelerin bilinçsizce ve aşırı kullanımı zamanla toprağı
çoraklaştırmakta, bunun sonucunda hem toprağın verimi düşmekte, hem de yeraltı sularına sızması ve
yüzey su akışlarıyla birlikte yerüstü sularına karışması neticesinde su kirliliğine sebep olmaktadır.
5.3.1.5 Akarsularda Kirlilik
Dicle Nehri, Güneydoğu Anadolu Bölgesi için en önemli su kaynağı olma özelliğini
taşımaktadır. Fiziksel kirlilik olarak tanımlanan kil, kum, yabancı katı parçacık gibi suda çözünmeyen
maddeler Dicle Nehri’ne önemli miktarlarda katılmakta ve suyun rengi, kokusu ve tadını
değiştirmektedir.
Genel olarak, Dicle Nehri ile ilgili ağır metal kirliliği ciddi boyutlardadır. Bu durum
elementlerin sudaki konsantrasyonlarından ziyade partikül-sediment şeklinde bulunmasından
kaynaklanmaktadır. Nehir suyunun bazik karakterde oluşu ve muhtemelen, sülfür iyonlarından dolayı
suda çözünmüş haldeki ağır element miktarı umulandan düşük konsantrasyondadır. Fakat nehir yatağı
çok ciddi boyutlarda kirliliğe maruz kalmıştır. Nehirde, özellikle Cu ve Zn oranları çok yüksektir.
Dicle Nehri’nden yakalanan balıkların tümünde, ağır element oranları çok yüksek değerlerde
bulunmuştur. Özellikle bakır ve çinko oranları normalin 10–100 katı seviyelerindedir. Dicle Nehri
civarı arazilerinden alınan buğday, toprak ve mantar numunelerinde de ağır element kirliliği
saptanmıştır. Bu sonuçlar nehrin kirlenmişliğinin başka bir kanıtıdır.
Şanlıurfa'da özellikle ilçe belediyelerimizin çoğunluğunda arıtma tesisi olmadığı için atık sular
en yakın akarsu veya dereye deşarj edilmektedir. Alıcı ortamda mevcut olan ekolojik denge
bozulmakta, bitkiler ve hayvanlar olumsuz yönde etkilenmektedir.
5.3.1.6 Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik
Bölgemizde yer alan göletler ve rezervuarların kirlenmesine sebep olan kirletici kaynakları; her
türlü evsel atık, katı atıklar, kanalizasyon suları, tarım alanlarından kaynaklanan gübre ve zirai ilaçlar,
mevcut petrol kuyuları ve maden yatakları şeklinde sıralayabiliriz.
5.4 GENEL DEĞERLENDİRME
TRC2 Bölgesi zengin yer altı ve yerüstü su kaynaklarına, verimli topraklara ve zengin
biyoçeşitliliğe sahiptir. Bölge, başta Dicle ve Fırat Nehirleri olmak üzere göl-gölet varlığı ile çok
sayıda su kaynaklarına sahip olmakta, milli parklar, sulak alanlar ve diğer ekosistemler
bakımından zengin bir konumda olmaktadır. Bölge’de doğal alanların ve ekolojik önem taşıyan
alanların insan faaliyetleri, kentleşme ve sanayileşmeden kaynaklı etkilenmelere karşı korunması
bu alanların sürdürülebilirliğinin sağlanması bakımından önem arz etmektedir. Bu doğrultuda
349
koruma alanlarına ilişkin envanter güncellemesi ve veritabanı oluşturulması, izleme ve
denetimlerinin yapılması ve çevre koruma bilincinin oluşturulması gerektiği görülmektedir.
Yüzölçümünün % 56’sı tarım alanı olan ve arazi varlığının % 62’si I-IV. sınıf arasındaki
tarım topraklarından oluşan TRC2 Bölgesi’nde istihdamın % 29’u tarım sektöründe yer
almaktadır ve nüfusun önemli bir bölümü kırsal alanda bulunmaktadır. TRC2 Bölgesi ekim
alanları büyüklüğü ile 26 Düzey 2 Bölgesi arasında 1’inci sırada yer almaktadır. GAP toprak
kaynaklarının geliştirilmesi yatırımları kapsamında TRC2 Bölgesi önemli bir yere sahiptir.
Şanlıurfa ilinde (% 49’luk pay) ve Diyarbakır ilinde (% 16’lık pay) sulamaya açılacak olan
alanlar, GAP bölgesi toplam sulama alanı hedefinin % 65’ini oluşturmaktadır. Mevcut durumda
TRC2 Bölgesi’nde toplam tarım arazilerinin yaklaşık olarak dörtte biri sulanmaktadır.
Dicle ve Fırat havzalarında bulunan su potansiyeli, ülkede bulunan 26 su havzasındaki
potansiyelin % 30’unu oluşturmaktadır. Su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesi amacı ile
oluşturulan GAP kapsamında, Fırat ve Dicle nehirleri ve kolları üzerinde sulama ve enerji amaçlı
26 barajın yapılması planlanmıştır. Atatürk Barajı, Türkiye’nin en büyük barajı olup dolgu hacmi
bakımından dünyanın en büyük 6. barajı konumundadır. TRC2 Bölgesi’nde su kaynaklarının
yönetimi, bölge ve ülke içinde büyük öneme sahiptir. Bölgede su kaynakları kirlilik tehdidi ile
karşı karşıyadır. İldeki içme suyu kaynağı olan barajlara ve su havzalarına il sınırları içindeki
yerleşmelerden ve il dışından doğrudan atık su deşarjı gerçekleştirilmektedir. Sulama alanlarında
aşırı su kullanımı toprağı çoraklaştırmakta, erozyona yol açarak barajların ekonomik ömrünü
olumsuz etkilemekte ve su seviyesinin düşmesine neden olmaktadır.
TRC2 Bölgesi yenilenebilir enerji kaynakları açısından zengin bir bölgedir. Tükettiği
enerjiden daha fazlasını yenilenebilir enerji kaynaklarıyla ürettiği için çevre dostu yeşil enerji
bölgesi olma potansiyeli yüksektir. TRC2 Bölgesi’nde bulunan 7 hidroelektrik santralin kurulu
gücü Türkiye’deki toplam hidroelektrik kurulu gücünün % 36,6’sını oluşturmaktadır. Bölge
coğrafi konumu nedeniyle gerek ışınım değeri ve gerekse güneşlenme süresi ile yüksek güneş
enerjisi potansiyeline sahiptir. Bölgede ayrıca jeotermal enerji ve biyoenerji kullanma olanakları
da mevcuttur. Diyarbakır ilinde sanayi madenlerinden krom ve mermer önemli yer tutmaktadır.
TPAO ve özel petrol arama şirketlere ait Merkez, Dicle, Eğil, Hani ve Kocaköy ilçelerinde çok
sayıda petrol kuyuları bulunmaktadır. Şanlıurfa il sınırları içinde, TPAO’nun Bozova, Çaylarbaşı,
Doğu Beşikli ve TPAO ile özel şirket ortaklığının ham petrol sahaları yer almaktadır.
Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri bilinen 11.000 yıllık tarihi geçmişe ve zengin etnoğrafik
değerlere sahiptir. Bölge paleolitik dönem izleri taşımakta, tarımsal faaliyetlerin ilk kez yapıldığı
neolitik dönem yerleşmelerinden Helenistik dönem kentlerine ve günümüze kadarki süreçte
kesintisiz olarak yerleşimlere ev sahipliği yapmıştır. Bölge uygarlık tarihinin tüm safhalarının
yaşandığı yerleşimler barındırmakta ve günümüze taşımaktadır. Ayrıca bölge dinsel bir merkez
niteliğinde olup birçok inanç sistemi ve dince kutsal sayılan öğelere sahiptir. Bölgede yaşanılan
hızlı nüfus artışı, hızlı kentleşme ve yapılaşma süreçleri doğal ve kültürel miras üzerinde tehdit
oluşturmakta ve bu değerlerin korunması için önlemlerin alınmasını gerekli kılmaktadır.
350
Bölgedeki tarihi ve kültürel varlıkların büyük bölümü tehdit altında ve yok olma riski
taşımaktadır. Bölgede gelir düzeyinin düşük olması, yerel yönetimlerin yeterince güçlü olmaması
ve kültürel mirası koruma bilincinin düşük olması, kültür varlıklarına ilgiyi ve korumaya yönelik
özeni azaltmaktadır. Bölgede hızlı kentleşme ve hızlı yapılaşma süreci, tarihi doku içindeki kaçak
yapılaşma, tarıma açılan alanların yaygınlaşması gibi nedenlerle kültürel miras daha hızlı tahribe
uğramakta ve korunamamaktadır. Sit alanlarında alan yönetimi planlarının bulunmaması sonucu
bu alanlarda kontrolsüz müdahaleler gerçekleşmektedir. Koruma alanlarının ve taşınmaz kültür
varlıklarının bakımsızlığı ve fiziksel çevre kalitesinin düşük olması nedeniyle tarihi yapılar,
yıpranma ve özgün değerlerinin yok olması tehdidiyle karşı karşıyadır. Koruma uygulamalarında
bir diğer önemli sorun da finansman yetersizliğidir.
351
EKLER
EK 1: TRC2 Bölgesi Cinsiyet ve Yaş Grubuna Göre Nüfus Dağılımı, 2012
A. Toplam B. Erkek C. Kadın
Toplam
0-4
5-9
10-14
15-19
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
A 1.762.075 264.989 239.275 226.918 194.220 155.921 141.443 125.546 95.591 73.068
Şanlıurfa
B
881.521
135.688 122.779 116.282
99.211
74.135
70.187
62.288
47.621 37.170
C
880.554
129.301 116.496 110.636
95.009
81.786
71.256
63.258
47.970 35.898
A 1.592.167 192.092 185.829 190.872 174.698 158.647 134.246 132.301 99.141 77.472
Diyarbakır B
804.952
98.365
95.100
97.825
89.439
83.056
67.968
65.954
49.688 39.649
C
787.215
93.727
90.729
93.047
85.259
75.591
66.278
66.347
49.453 37.823
Kaynak: TÜİK, 2012.
A. Toplam B. Erkek C. Kadın (devam)
Şanlıurfa
Diyarbakır
11.117
8084
7.219
8589
3.020
1.479
7.350
4.547
2.642
828
321
11.676
9.283
6.570
4.577
2.192
1.158
30.378
22.448
17.488
12.902
8.329
3.665
1.378
18.803
13.743
10.045
7.925
5.625
2.887
1.185
321
18.849
16.635
12.403
9.563
7.277
5.442
2.480
1.057
45-49
50-54
55-59
60-64
65-69
70-74
75-79
A
67.655
49.234
37.503
29.821
21.423
16.633
B
34.449
23.507
18.785
13.984
9.747
C
33.206
25.727
18.718
15.837
A
65.659
46.970
37.652
B
34.066
23.308
C
31.593
23.662
Kaynak: TÜİK, 2012.
352
90+
EK 2: Altı Yaş Üzeri Nüfusun Okuryazar Oranı, 2012
ŞANLIURFA
DİYARBAKIR
TRC2 BÖLGESİ
TÜRKİYE
Okuma yazma durumu 28
Toplam
Erkek
Kadın
Toplam
Erkek
Kadın
Toplam
Erkek
Kadın
Toplam
Erkek
Kadın
Okuma yazma bilmeyen
142.586
23.656
118.930
119.528
22.010
97.518
262.114
45.666
216.448
2.788.757
475.068
2.313.689
1.233.474
668.938
564.536
1.205.632
649.303
556.329
2.439.106
1.318.241
1.120.865
63.347.643
32.628.320
30.719.323
68.705
26.617
42.088
35.957
15.391
20.566
104.662
42.008
62.654
1.740.979
895.144
845.835
1.444.765
719.211
725.554
1.361.117
686.704
674.413
2.805.882
1.405.915
1.399.967
67.877.379
33.998.532
33.878.847
Okuma yazma bilen
Bilinmeyen
Toplam
ORANLAR
Okuma yazma durumu
Toplam
Erkek
Kadın
Toplam
Erkek
Kadın
Toplam
Erkek
Kadın
Toplam
Erkek
Kadın
Okuma yazma bilmeyen
9,87%
3,29%
16,39%
8,78%
3,21%
14,46%
9,34%
3,25%
15,46%
4,11%
1,40%
6,83%
Okuma yazma bilen
85,38%
93,01%
77,81%
88,58%
94,55%
82,49%
86,93%
93,76%
80,06%
93,33%
95,97%
90,67%
Bilinmeyen
4,76%
3,70%
5,80%
2,64%
2,24%
3,05%
3,73%
2,99%
4,48%
2,56%
2,63%
2,50%
Kaynak: TÜİK, 2012.
28
Ulusal Eğitim İstatistikleri Veritabanı 27.05.2010 tarihi itibariyle güncellenmiştir. Yabancılar kapsama alınmamıştır.
353
EK 3: TRC2 Bölgesinde Kurulu Bölge Müdürlükleri
Kurum Adı
Devlet Su İşleri 15. Bölge
Müdürlüğü
Tapu Kadastro 21. Bölge
Müdürlüğü
Devlet Meteoroloji İşleri Şanlıurfa
Bölge Müdürlüğü
Faaliyet
Merkezi
Şanlıurfa
Şanlıurfa ili ve Mardin ilinin bir bölümü
Şanlıurfa
Şanlıurfa, Adıyaman, Mardin
Şanlıurfa
Şanlıurfa, Gaziantep ve Kilis
Şanlıurfa Tarım Reformu Bölge
Müdürlüğü
Şanlıurfa
GAP Bölge Kalkınma İdaresi Bölge
Müdürlüğü
Şanlıurfa
Şanlıurfa Vakıflar Bölge
Müdürlüğü
Kültür ve Tabiat Varlıklarını
Koruma Bölge Kurulu
Karayolları 9. Bölge Müdürlüğü
Devlet Su İşleri 10. Bölge
Müdürlüğü
İller Bankası 11. Bölge Müdürlüğü
Türkiye İstatistik Kurumu Bölge
Müdürlüğü
Çalışma ve Sosyal Güvenlik
Bakanlığı Diyarbakır Bölge
Müdürlüğü
Maden Tetkik ve Arama Genel
Müdürlüğü
Tapu Kadastro 7. Bölge Müdürlüğü
Devlet Meteoroloji İşleri
Diyarbakır Bölge Müdürlüğü
Kredi ve Yurtlar Kurumu
Diyarbakır Bölge Müdürlüğü
Adıyaman, Batman, Bingöl, Diyarbakır,
Elazığ, Gaziantep, Hakkari, Kahramanmaraş,
Kilis, Malatya, Mardin, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak
ve Tunceli
GAP İlleri (Adıyaman, Batman, Diyarbakır,
Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa,
Şırnak)
Şanlıurfa
Şanlıurfa ve Adıyaman
Şanlıurfa
Şanlıurfa ve Adıyaman
Diyarbakır
Diyarbakır, Şanlıurfa, Mardin, Şırnak,
Batman, Siirt
Diyarbakır, Siirt, Batman, Şırnak illeri ile ve
Mardin ilinin bir bölümü.
Diyarbakır, Mardin, Batman, Siirt ve Şırnak
Diyarbakır
Diyarbakır, Şanlıurfa
Diyarbakır
Diyarbakır, Mardin, Siirt, Şırnak ve Batman
Diyarbakır
Diyarbakır
Diyarbakır
Diyarbakır, Şanlıurfa, Bingöl, Mardin, Siirt,
Batman ve Şırnak
Diyarbakır, Batman, Şırnak ve Siirt
Diyarbakır
Diyarbakır, Batman, Siirt ve Şırnak
Diyarbakır
Diyarbakır, Batman, Siirt, Bingöl ve Mardin
Diyarbakır
Güneydoğu Tarımsal Araştırmalar
Enstitüsü Müdürlüğü
Diyarbakır
TRT Diyarbakır Müdürlüğü
Diyarbakır
RTÜK Diyarbakır Bölge
Müdürlüğü
Diyarbakır
Diyarbakır Vakıflar Bölge
Müdürlüğü
Tasfiye İşleri Döner Sermaye
İşletmeleri (TASİŞ) Diyarbakır
Bölge Müdürlüğü
Hizmet Verdiği İller
Diyarbakır, Şanlıurfa, Siirt, Mardin, Şırnak,
Batman, Elazığ, Adıyaman, Malatya, Bitlis ve
Hakkâri
Diyarbakır, Şanlıurfa, Hakkari, Şırnak, Siirt,
Van, Bitlis, Malatya, Bingöl, Elazığ, Mardin,
Adıyaman ve Batman
Diyarbakır, Mardin, Batman, Şırnak,
Adıyaman, Bingöl, Elazığ, Erzincan, Malatya,
Şanlıurfa, Tunceli
Diyarbakır
Diyarbakır, Mardin, Batman ve Bingöl
Diyarbakır
Diyarbakır, Şanlıurfa, Adıyaman, Malatya,
Elazığ, Mardin, Batman, Siirt, Şırnak, Bingöl,
Tunceli, Muş, Bitlis, Hakkâri, Van, Ağrı ve
Iğdır
Hıfzısıhha Diyarbakır Bölge
Müdürlüğü
Kültür ve Tabiat Varlıklarını
Koruma Bölge Kurulu
Halk Bankası Bölge
Koordinatörlüğü
T.C. Ziraat Bankası Bölge
Başkanlığı
Vakıflar Bankası Bölge Müdürlüğü
Diyarbakır
Diyarbakır, Mardin, Batman, Şırnak,
Adıyaman, Bingöl, Elazığ, Malatya, Şanlıurfa,
Siirt, Bitlis
Diyarbakır
Diyarbakır, Batman, Elazığ, Mardin ve Şırnak
Diyarbakır
Diyarbakır, Şırnak, Siirt, Bingöl, Van, Elazığ,
Batman, Hakkari, Bitlis, Mardin ve Tunceli
Diyarbakır
Diyarbakır, Batman, Şırnak, Siirt ve Mardin
Diyarbakır
Diyarbakır, Şanlıurfa, Mardin, Siirt, Bitlis,
Batman, Adıyaman, Muş, Hakkâri, Şırnak ve
Van
355
KAYNAKÇA
AADYB (2012). "Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası", Afet ve Acil Durum Yönetimi
Başkanlığı,
http://www.deprem.gov.tr/sarbis/Shared/DepremHaritalari.aspx.
20.02.2013.
AKDER, H. (2000). “Bölgesel Kalkınma ve Kırsal Yoksulluk” Devlet Reformu: Yoksulluk,
TESEV Yayınları http://www.tesev.org.tr/Upload/Publication/5f669a5c-3a344d8e-a235-f3f0ee2459dc/ YOKSULLUK.pdf, 05.11.2012.
BDDK (2012). "Finansal Türkiye Haritası", Bankacılık Düzeleme ve Denetleme Kurumu,
http://ebulten.bddk.org.tr/haritalama/harita.aspx, 15.03.2013.
BELDA
(2010). "Tek Tek Dağları Milli Parkı Uzun Devreli Gelişme Planı,
Yayımlanmamış Rapor", Belde Proje ve Danışmanlık Ticaret LTD, 2013.
BOTAŞ (2012). "Boru Hatları", Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi,
http://www.botas.gov.tr/index.asp, 02.05.2013.
BTKDBM (2012). "Veriler", Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Diyarbakır Bölge
Müdürlüğü,
http://www.tk.gov.tr/kurum_hakkinda/birimler_ve_gorevleri/bolge_mudurlukleri/
diyarbakir.php, Diyarbakır, 2013.
ÇŞB (2012). "Adıyaman-Şanlıurfa-Diyarbakır 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı", Çevre
ve
Şehircilik
Bakanlığı,
http://www.csb.gov.tr/gm/mpgm/index.php?Sayfa=sayfahtml&Id=887,
07.09.2012.
DBB (2007). "Veriler", Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Diyarbakır, 2013.
DBB (2007). "Veriler", Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Diyarbakır, 2013.
DBB (2009). "Veriler", Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Diyarbakır, 2013.
DBSTİM (2013). " Diyarbakır İli KSS Verileri", Diyarbakır Bilim Sanayi ve Teknoloji İl
Müdürlüğü, Diyarbakır, 2013.
DEDAŞ (2012). "İstatistikler", Diyarbakır Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi, Diyarbakır,
2013.
DGSİM (2012). "Tesis ve Sporcu İstatistikleri", Diyarbakır Gençlik Spor İl Müdürlüğü,
Diyarbakır, 2012.
DGTHİM (2009). "Veriler", Diyarbakır Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü,
Diyarbakır, 2013.
DHMİ
(2012). "İstatistikler", Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü,
http://www.dhmi.gov.tr/istatistik.aspx, 20.05.2013.
DİÇŞM (2011). "İstatistikler", Diyarbakır İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü, Diyarbakır,
2013.
356
DİÇŞM (2012). "İstatistikler", Diyarbakır İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü, Diyarbakır,
2013.
DİKAD (2012). " Diyarbakır’da İş Kadını ve Kadın Eliyle İş Durumu Araştırması",
Diyarbakır İş Kadınları Derneği, Atalay Matbaacılık, Ankara, 2013.
DİKTM (2012). "Turizm İşletme Belgeli ve Belediye Belgeli Tesis İstatistikleri", Diyarbakır
Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Diyarbakır, 2012.
DİSKİ (2012). "Arıtma Tesisleri Ve Kapasiteleri" Diyarbakır Su Kanalizasyon İdaresi,
Diyarbakır, 2013.
DİŞTİ (2012). "Veriler", Diyarbakır Şehirlerarası Terminal İşletmeleri, Diyarbakır, 2013.
DKİM, (2012). "İstatistikler, Diyarbakır Karayolları İl Müdürlüğü, Diyarbakır, 20.05.2013.
DKTVKK (2012). "Tescilli Taşınmaz Kültür Varlıkları Listesi", Diyarbakır Kültür ve Tabiat
Varlıklarını Koruma Kurulu, Diyarbakır, 2012.
DLR (2012). "Güneydoğunun Lojistik Üssü Diyarbakır Lojistik Merkezi", Karacadağ
Kalkınma
Ajansı,
http://www.karacadag.org.tr/SayfaDownload/Diyarbak%C4%B1r%20Lojistik%2
0Merkez%20Raporu.pdf, Diyarbakır, 2013.
DMM (2012). "Diyarbakır Müze Göstergeleri", Diyarbakır Müze Müdürlüğü, Diyarbakır,
2012.
DMMD (2008). "Diyarbakır Mermer Rezervi", Diyarbakır Mermerciler ve Madenciler
Derneği, 2013.
DOSBM (2013). " Diyarbakır OSB’de İşletmelerin Durumu ve Faaliyet Alanları", Diyarbakır
Organize Sanayi Bölgesi Müdürlüğü, 2013.
DOSM (2008). "Veriler", Diyarbakır Orman ve Su İşleri Müdürlüğü, Diyarbakır, 2013.
DOSM (2009). "Veriler", Diyarbakır Orman ve Su İşleri Müdürlüğü, Diyarbakır, 2013.
DPT (1982). "Türkiye’de Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi", Devlet Planlama
Teşkilatı Yayını, Ankara, 2012.
DPT (2003). "İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması"
Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara, 2012.
DPT (2004). "İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması" Devlet
Planlama Teşkilatı, Ankara, 2012.
DSİ (2010a). "Veriler", Devlet Su İşleri 10. Bölge Müdürlüğü, Diyarbakır, 2012.
DSİ (2010b). "Veriler", Devlet Su İşleri 15. Bölge Müdürlüğü, Şanlıurfa, 2012.
DSİ (2012). "TRC2 Bölgesi Tarım Arazilerinin Sulama Durumu", Devlet Su İşleri 10. Bölge
Müdürlüğü, Diyarbakır, 2012.
357
DSİ (2012a). "TRC2 Bölgesi Sulama Hedefi", Devlet Su İşleri 10. Bölge Müdürlüğü,
Diyarbakır, 2012.
DSİ (2012b). "Veriler", Devlet Su İşleri 10. Bölge Müdürlüğü, Diyarbakır, 2013.
DSİ XV. Bölge Müdürlüğü (2012) "Veriler", Devlet Su İşleri XV. Bölge Müdürlüğü,
Şanlıurfa, 2013.
DSİ X. Bölge Müdürlüğü (2012) "Veriler", Devlet Su İşleri XV. Bölge Müdürlüğü,
Diyarbakır, 2013.
DTSO
(2013). "Diyarbakır'daki İşletmelerin Faaliyete Geçme Yıllarına Göre Dağılımı
1985-2013", Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası, Diyarbakır, 2013.
DUAP (2009). "Göstergeler", Diyarbakır Ulaşım Ana Planı Belgesi, Diyarbakır, 2013.
EB (2012). "İstatistik ve Analizler", Ekonomi Bakanlığı, http://www.ekonomi.gov.tr,
01.03.2013.
EC
(2010).
"Solar
Energy",
http://re.jrc.ec.europa.eu/pvgis/cmaps/eu_opt/
12.06.2010.
European
Commission,
pvgis_solar_optimum_TR.png,
EDAM (2009). "Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi", Ekonomi ve Dış Politikalar Araştırma
Merkezi, İstanbul, 2012.
EDAM (2009a). "Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi", Ekonomi ve Dış Politikalar Araştırma
Merkezi, İstanbul, 2012.
EIA, (2009). "Data", Energy Information Administration, http://www.eia.gov/, 01.01.2013
EİE
EİE
(2010a). "Güneş Enerjisi Potansiyel Atlası", Elektrik İşleri
http://repa.eie.gov.tr/MyCalculator/Default.aspx, 13.06.2010.
Etüt
İdaresi,
(2010b). "Rüzgâr Enerjisi Potansiyel Atlası", Elektrik İşleri Etüt İdaresi.
http://www.eie.gov.tr/duyurular/YEK/YEKrepa/REPA-duyuru_01.html,
13.06.2013.
EKOSEP (2010a). "Diyarbakır Durum Raporu ve Göç Odaklı Stratejik Eylem Planı",
Şanlıurfa, Gaziantep ve Erzurum Belediyelerinin Ekonomik ve Sosyal
Entegrasyon Sorunlarının Çözümü için Teknik Destek Projesi, Yayınlanmamış
Rapor, 2013.
EKOSEP (2010b). "Şanlıurfa Durum Raporu ve Göç Odaklı Stratejik Eylem Planı",
Şanlıurfa, Gaziantep ve Erzurum Belediyelerinin Ekonomik ve Sosyal
Entegrasyon Sorunlarının Çözümü için Teknik Destek Projesi, Yayınlanmamış
Rapor, 2013.
ETKB
(2010). "Yayınlar/Raporlar", Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı,
http://www.enerji.gov.tr/index.php?dil=tr&sf=webpages&b=yayinlar_raporlar&b
n=550&hn=&id=3273, 15.01.2013.
358
ETKB
(2011). "Yayınlar/Raporlar", Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı,
http://www.enerji.gov.tr/index.php?dil=tr&sf=webpages&b=yayinlar_raporlar&b
n=550&hn=&id=3273, 20.01.2013.
ETKB
(2012). "Yayınlar/Raporlar", Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı,
http://www.enerji.gov.tr/index.php?dil=tr&sf=webpages&b=yayinlar_raporlar&b
n=550&hn=&id=3273, 22.01.2013.
EUROSTAT (2011). "OECD Ülkelerinde Ar-Ge (R&D) Harcamaları" Statistical Office of
the
European
Community,
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=0&language=en
&pcode=tsdec320), 01.02.2013.
GAPBKİB (2009). "GAP Bölgesi’ndeki Demiryolu Hat Uzunlukları" GAP Bölge Kalkınma
İdaresi Başkanlığı, http://www.gap.gov.tr, 27.07.2010.
GİB
GTB
(2011).
"İstatistikler",
Gelir
İdaresi
http://www.gib.gov.tr/index.php?id=271, 01.03.2013.
Başkanlığı,
,
(2012).
"İstatistikî
Veriler",
Gümrük
ve
Ticaret
Bakanlığı,
http://www.gumrukticaret.gov.tr/altsayfa/icerik/174/1009/kooperatiflere-yonelikistatistiki-bilgiler.html, 01.03.2013.
GTHB (2013). "Tarımsal Kooperatif Sayıları" Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı,
http://www.tarim.gov.tr/Sayfalar/Anasayfa.aspx, 10.05.2013.
İÜ (2012). "İstanbul Üniversitesi Küresel Rekabet Endeksi Araştırması", İstanbul’da Küresel
Rekabet Endeksi-Türkiye-26 Bölge-81 İl, www.kureselrekabet.com, 10.11.2012.
KARAKOYUN, İ. (2012). “Yoksulluk ve Yoksullukla Mücadele Yaklaşımları” Karacadağ
Bölgesel Kalkınma Dergisi, Yıl:2 Sayı:3, s: 21-25, 2013.
KARTAL, N. VE DEMİRHAN, Y. (2012). “Kırsal Yoksulluktan Kentsel Yoksulluğa”
Uluslararası Yoksullukla Mücadele Stratejileri Sempozyumu, 13-15 Ekim 2010,
Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı, Haliç Kongre Merkezi, İstanbul, 2013.
KB (2011). "İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması", Kalkınma Bakanlığı,
http://www.kalkinma.gov.tr/DocObjects/view/14197/BASIN_A%C3%87IKLAM
ASI-sege_2011-v6.pdf , 01.03.2013.
KB (2012). "Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisinde Kentsel Sınıflama", Bölgesel Gelişme
Ulusal Strateji Dokümanı, Kalkınma Bakanlığı, Ankara, 2012.
KB
(2012a).
"Kamu
Yatırımları
Portalı",
Kalkınma
http://www2.dpt.gov.tr/kamuyat/index.html, 17.03.2013.
Bakanlığı,
KBM (2012). "İstatistikler", Karayolları 9. Bölge Müdürlüğü, Diyarbakır, 2013.
KKA (2012a). "İstatistiklerle Şanlıurfa-Diyarbakır 2013", Karacadağ Kalkınma Ajansı,
Diyarbakır, 2013.
KKA (2012b). "Şanlıurfa-Diyarbakır Kentsel Alt Bölge Kalkınma Yaklaşımı Raporu",
Karacadağ Kalkınma Ajansı, Şanlıurfa, 2013.
359
KTB
(2011).
"Turizm
İstatistikleri",
Kültür
ve
Turizm
Bakanlığı,
http://sgb.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/5881,yabanci-ziyaretci-sayisi.pdf?0,
18.03.2013.
MEB (2013). "2012-2013 Eğitim Öğretim Yılı İstatistikleri", Milli Eğitim Bakanlığı,
http://sgb.meb.gov.tr/www/resmi-istatistikler/icerik/64, 10.11.2012.
MEVKA (2010). "Dokümanlar" Mevlana Kalkınma Ajansı, http://www.mevka.org.tr/,
01.04.2013.
MGM
(2010).
"Veriler",
Meteoroloji
http://www.mgm.gov.tr/index.aspx#sfU, 01.01.2013.
Genel
Müdürlüğü,
MGM
(2012).
"Veriler",
Meteoroloji
http://www.mgm.gov.tr/index.aspx#sfU, 10.02.2013.
Genel
Müdürlüğü,
MTA
(2010). "Güneydoğu Anadolu Bölgesi Maden Envanteri,"Maden Tetkik ve Arama
Genel Müdürlüğü, http://www.mta.gov.tr/v1.0/bolgeler/diyarbakir/index.php?id=
gdab_maden_envanteri_maden&m=4, Diyarbakır, 2013.
MTA (2012). "Türkiye Jeotermal Potansiyeli" Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü,
http://www.mta.gov.tr/v2.0/dairebaskanliklari/enerji/index.php?id=jeotermal_potansiyel, 23.01.2013.
NORDREGİO (2008). "TEN-T Ulaştırma Ağları", Nordic Center for Spatial Development,
http://www.nordregio.se/en/Metameny
/About-Nordregio/
Journal-ofNordregio/2008/Journal-of-Nordregio-no-2-2008/This-is-TEN-T/, 03.06.2013.
OECD & EUROSTAT (2006). "Yenilik Verilerinin Toplanması ve Yorumlanması İçin
İlkeler", Statistical Office of the European Community - The Organisation for
Economic Co-operation and Development, http://www.oecd.org/about/,
24.01.2013.
OSBÜK
(2013). "Organize Sanayi Bölgeleri Veritabanı", Organize Sanayi Bölgeleri Üst
Kuruluşu, http://osbbs.osbuk.org.tr/, 15.04.2013.
ÖZBEK, A. (2012). “Göç ve Yoksulluk: Hangisi Neden Hangisi Sonuç?” Karacadağ
Bölgesel Kalkınma Dergisi, Yıl:2 Sayı:3, s: 14-16, 2013.
ÖZER, D. (2012). "Göç Olgusu ve Kentsel Yaşama Uyumda Yerel Yönetimlerin Rolü",
http://metu.academia.edu/seyitbaverbuluttekin/papers/1728363/Goc_Olgusu_ve_
Kentsel Yasama_Uyumda_Yerel_Yonetimlerin_Rolu, 18.07.2012.
ÖZER, M.H. (2012). "Cumhuriyetin İlk Yıllarında İktisat Politikalarının Diyarbakır ve
Çevresindeki İktisadi Yansımaları (1923- 1935)", CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi,
Cilt: 10, Sayı: 2.
PİGM
(2009). "Doğal Gaz İstatistikleri", Petrol İşleri Genel Müdürlüğü,
http://www.pigm.gov.tr/istatistikler/2009/2009_yili_sonu_itibariyle_dogalgaz_rez
ervleri.xls, 21.06.2010.
360
PİGM
(2010a).
"İstatistikler",
Petrol
İşleri
Genel
Müdürlüğü,
http://www.pigm.gov.tr/istatistikler/2009/2009_yili_sonu_itibariyle_Ham_Petrol_
Rezervi.xls, 21.06.2010.
PİGM
(2010b). "Petrol ve Doğal Gaz Üretim İstatistikleri", Petrol İşleri Genel
Müdürlüğü,
http://www.pigm.gov.tr/istatistikler/2009/yillar_itibariyle_yapilan_petrol_ve_dog
algaz_uretimi.xls, 21.06.2010.
SB
(2011).
"Sağlık
Bakanlığı,Yeşil
Kart
İstatistikleri",
http://sbu.saglik.gov.tr/sbyesil 01.03.2013.
Yıllığı",
Sosyal
Sağlık
Bakanlığı,
Güvenlik
Kurumu,
SGK
(2011). "SGK 2011 İstatistik
http://www.sgk.gov.tr , 01.04.2013.
SGK
(2012). "İstatistik Yıllıkları", Sosyal Güvenlik Kurumu, http://www.sgk.gov.tr ,
01.04.2013.
SKELDON, R. (2003). “Migration and Poverty”, Paper Presented at the Conference on
“African Migration and Urbanization in Comparative Perspective, 4-7, 2003,
Johannesburg, South Africa, 2013.
STB
(2007) "Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programı Düzey 2 Bölgesel
Rekabet Endeksi", Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Ankara, 2013.
SYGM (2012). "2012 Sosyal Yardım İstatistikleri Bülteni", Sosyal Yardımlar Genel
Müdürlüğü,
http://www.sosyalyardimlar.gov.tr/upload/Node/11873/files/SYGM_2012.pdf,
16.01.2013.
ŞB (2012). "İstatistikler", Şanlıurfa Belediyesi, Şanlıurfa, 2013.
ŞBSTİM (2013). " Şanlıurfa İli KSS Verileri", Şanlıurfa Bilim Sanayi ve Teknoloji İl
Müdürlüğü, Şanlıurfa, 2013.
ŞGSİM (2012). "Tesis ve Sporcu İstatistikleri", Şanlıurfa Gençlik Spor İl Müdürlüğü,
Şanlıurfa, 2012.
ŞGTHİM (2009). "Veriler", Şanlıurfa Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, Şanlıurfa,
2013.
ŞGTHİM (2010). "Veriler", Şanlıurfa Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, Şanlıurfa,
2013.
ŞİÇŞM (2011). "İstatistikler", Şanlıurfa İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü, Şanlıurfa, 2013.
ŞİÇŞM (2012). "İstatistikler", Şanlıurfa İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü, Şanlıurfa, 2013.
ŞİKTM (2012). "Turizm İşletme Belgeli ve Belediye Belgeli Tesis İstatistikleri", Şanlıurfa İl
Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Şanlıurfa, 2012.
ŞİMŞEK, Z. (2012). "Mevsimlik Tarım İşçilerinin ve Ailelerinin İhtiyaçlarının Belirlenmesi
Araştırması, Şanlıurfa", Elif Matbaası, Şanlıurfa, 2013.
361
ŞKTVKK (2012). "Tescilli Taşınmaz Kültür Varlıkları Listesi" Şanlıurfa Kültür ve Tabiat
Varlıklarını Koruma Kurulu, Şanlıurfa, 2012.
ŞLR (2012). "Şanlıurfa Lojistik Stratejik Planı ve Lojistik Merkez Fizibilite Raporu",
Karacadağ
Kalkınma
Ajansı,
http://www.karacadag.org.tr/ContentDownload/%C5%9Eanl%C4%B1urfa%20Lo
jistik%20Fizibilite%20Raporu.pdf, 2013.
ŞMM (2012). "Şanlıurfa Müze Göstergeleri", Şanlıurfa Müze Müdürlüğü, Şanlıurfa, 2012.
ŞOSM (2008). "Veriler", Şanlıurfa Orman ve Su İşleri Müdürlüğü, Şanlıurfa, 2013.
ŞUGİŞKAD (2012). "Şanlıurfa İş Hayatında Kadının Yeri", Sorunlar ve Çözüm Önerileri
Projesi Araştırma Raporu, Şanlıurfa Girişimci İş Kadınları Derneği, Özdal
Matbaası, Şanlıurfa, 2013.
ŞUTSO
(2013). "Şanlıurfa'daki İşletmelerin Faaliyete Geçme Yıllarına Göre Dağılımı
1985-2013", Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası, Şanlıurfa, 2013.
ŞUTSO
(2013a). "Şanlıurfa'daki Organize Sanayi Bölgeleri Verileri ", Şanlıurfa Ticaret ve
Sanayi Odası, Şanlıurfa, 2013.
TANYAŞ, M. ve İRİS, C. (2010). "Lojistik Sektör Raporu", MUSİAD Sektör Raporları
No.70, İstanbul, 2013.
TBB
TCDD
(2012). "31.12.2012 İtibariyle Avukat Sayıları", Türkiye Barolar Birliği,
http://www.barobirlik.org.tr/Detay.aspx?ID=16995&Tip=Menu, 29.01.2013.
(2010). "İstatistik Yayınları", Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları,
http://www.tcdd.gov.tr/Upload/Files/ContentFiles/2010/istatistik/20052009ist.zip,
27.08.2010.
TCDD (2012). "Devlet Demiryolları Haritası", Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları,
http://www.tcdd.gov.tr/, 28.03.2013.
TCDD5BM (2012). "Diyarbakır Yük Durumu", Türkiye Cumhuriyet Devlet Demiryolları 5.
Bölge Müdürlüğü, http://www.tcdd.gov.tr/teskilat/5bolge/5bolge.htm, 13.01.2013.
TCDD6BM (2012). "Şanlıurfa Yük Durumu", Türkiye Cumhuriyet Devlet Demiryolları 6.
Bölge Müdürlüğü, http://www.tcdd.gov.tr/teskilat/6bolge/6bolge.htm, 14.01.2013.
TEİAŞ
(2012).
"İstatistikler",
Türkiye
http://www.teias.gov.tr/, 19.01.2013.
Elektrik
İletim
Anonim
Şirketi,
TESEV (2010). "EKOSEP Başlangıç Raporu", Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı,
http://www.tesev.org.tr, 18.03.2013.
TESK
(2012). "İlere Göre Kayıtlı Esnaf/İşyeri ve Oda Sayıları", Türkiye Esnaf ve
Sanatkârları
Konfederasyonu,
http://www.tesk.org.tr/tr/calisma/sicil/4.pdf,
31.03.2013.
362
THE HOUSE OF COMMONS LONDON (2004). "Migration and Development: How to
Make Migration Work for Poverty Reduction", Sixth Report of Session 2003–04,
Volume I, published on 8 July 2004. London, 2013.
TMMOB
(2010). "Veriler", Türk Mühendis
http://www.tmmob.org.tr/, 08.01.2013.
TOBB
(2012). Kurulan Kapanan Şirket İstatistikleri, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği,
http://www.tobb.org.tr/BilgiErisimMudurlugu/Sayfalar/KurulanKapananSirketista
tistikleri.aspx, 25.04.2013.
TOBB
(2013). "Kapasite Raporu Verileri", Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği,
http://sanayi.tobb.org.tr/, 15.04.2013.
TPAO
(2012). "Raporlar ve Yayınlar", Türkiye
http://www.tpao.gov.tr/tp2/, 07.01.2013.
ve
Mimar
Petrolleri
Odaları
Anonim
Birliği,
Ortaklığı,
TPE (2012). "Yıllık Patent-Faydalı Model-Endüstriyel Tasarım-Marka Tescil İstatistikleri",
Türk Patent Enstitüsü, http://www.tpe.gov.tr/portal/default2.jsp?sayfa=135,
24.01.2013.
TÜİK
(2001).
"Ulusal
Hesaplar",
TÜİK
Bölgesel
İstatistikler,
http://tuikapp.tuik.gov.tr/Bolgesel/tabloYilSutunGetir.do?durum=acKapa&menu
No=113&altMenuGoster=0, 22.02.2013.
TÜİK
(2008).
"Ulusal
Hesaplar",
TÜİK
Bölgesel
İstatistikler,
http://tuikapp.tuik.gov.tr/Bolgesel/tabloYilSutunGetir.do?durum=acKapa&menu
No=113&altMenuGoster=0, 23.03.2013.
TÜİK
(2010). "Nüfus Büyüklüklerine Göre Yerleşim Merkezleri", Türkiye İstatistik
Kurumu, http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, 03.05.2013.
TÜİK
(2010a).
"Dış
Ticaret
İstatistikleri",
Türkiye
İstatistik
http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, 03.05.2013.
TÜİK
TÜİK
(2010b).
"Çevre",
Türkiye
İstatistik
http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, 03.05.2013.
(2011). "Sağlık ve Sosyal Korunma", Türkiye İstatistik
http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, 03.05.2013.
Kurumu,
Kurumu,
Kurumu,
TÜİK
(2011a).
"Tarım
İstatistikleri",
TÜİK
Bölgesel
İstatistikler,
http://tuikapp.tuik.gov.tr/Bolgesel/sorguSayfa.do?target=tablo, 26.01.2013.
TÜİK
(2011b). "Enerji Tüketimi İstatistikleri", Türkiye
http://www.tuik.gov.tr/VeriTabanlari.do, 26.03.2013.
TÜİK
(2011c).
"Turizm",
TÜİK
Bölgesel
İstatistikler,
http://tuikapp.tuik.gov.tr/Bolgesel/tabloYilSutunGetir.do?durum=acKapa&menu
No=273&altMenuGoster=0, 28.01.2013.
363
İstatistik
Kurumu,
TÜİK (2011d). "AR-GE Harcamalarının ve İnsan Kaynağının Bölgesel Dağılımı", Türkiye
İstatistik Kurumu, http://www.tuik.gov.tr/ PreHaberBultenleri.do?id=10931,
12.04.2013.
TÜİK (2011e). "Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması Haber Bülteni", Türkiye İstatistik
Kurumu, www.tüik.gov.tr, 26.12.2012.
TÜİK (2011f). "Yoksulluk Çalışması Haber Bülteni", Türkiye İstatistik Kurumu,
www.tüik.gov.tr, 04.12.2012.
TÜİK (2011g). " Nüfus Konut Araştırması Temel İşgücü Göstergeleri" Türkiye İstatistik
Kurumu, www.tüik.gov.tr, 04.12.2012.
TÜİK
(2012).
"Nüfus
ve
Demografi",
Türkiye
İstatistik
http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, 02.05.2013.
Kurumu,
TÜİK
(2012a).
"Eğitim
İstatistikleri",
Türkiye
İstatistik
http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, 02.05.2013.
Kurumu,
TÜİK
(2012b).
"Kültür
İstatistikleri",
Türkiye
İstatistik
http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, 02.05.2013.
Kurumu,
TÜİK, (2012c). "Yükseköğretim Okuyan Öğrenci Sayıları, Yükseköğretim Kurumlarındaki
Öğretim Elemanı Sayıları", TÜİK Bölgesel istatistikler, Yükseköğretim
İstatistikleri, http://tuikapp.tuik.gov.tr/Bolgesel/menuAction.do, 08.01.2013.
TÜİK,
(2012d). "İstihdam, İşsizlik ve Ücret", Türkiye İstatistik
http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, 07.01.2013.
Kurumu,
TÜİK,
(2012e).
"Dış
Ticaret
İstatistikleri"
Türkiye
İstatistik
Kurumu,
http://www.tuik.gov.tr/PreTabloArama.do?metod=search&araType=vt,
05.04.2013.
TÜİK
(2012f).
"Tarım
İstatistikleri",
TÜİK
Bölgesel
İstatistikler,
http://tuikapp.tuik.gov.tr/Bolgesel/sorguSayfa.do?target=tablo, 28.02.2013.
TÜİK
(2012g). "İstihdamın Sektörel Dağılımı", Türkiye
http://www.tuik.gov.tr/VeriTabanlari.do, 15.03.2013.
TÜİK
İstatistik
(2012h).
"Yapı
İzin
İstatistikleri",
Türkiye
İstatistik
http://www.tuik.gov.tr/MetaVeri.do?alt_id=62 Metaveri, 03.02.2013.
Kurumu,
Kurumu,
TÜİK
(2012ı).
"Ulaştırma",
Türkiye
İstatistik
Kurumu,
http://tuikapp.tuik.gov.tr/Bolgesel/tabloYilSutunGetir.do?durum=acKapa&menu
No=108&altMenuGoster=1, 13.03.2013.
TÜİK
(2012i).
Haber
Bültenleri",
Türkiye
İstatistik
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=8512, 14.02.2013.
Kurumu,
UBAK
(2012). "İstatistikler", Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme
http://www.ubak.gov.tr/BLSM_WIYS/TRACECA/tr/images/
20100326_170203_10426_1_64.jpg, 03.06.2013.
Bakanlığı,
364
UNWTO (2011). "Dünya Uluslararası Turist Gelişlerinde Pazar Payları" World Tourism
Organization,
http://mkt.unwto.org/en/publication/unwto-tourism-highlights2012-edition, 29.11.2012.
URAK (2010). "İller Arası Rekabetçilik Endeksi Sıralaması 2009-2010", Uluslararası
Rekabet Araştırmaları Kurumu Yayını, İstanbul, 2012.
URAK (2010a). "İller Arası Rekabetçilik Endeksi Sıralaması 2009-2010", Uluslararası
Rekabet Araştırmaları Kurumu Yayını, İstanbul, 2012.
WB (2012). "Connecting to Compete Trade Logistics in the Global Economy, The Logistics
Performance", World Bank, 2013.
ZEYNELOĞLU, S. (2008). "Türkiye’de Yerleşim Birimlerinin Dağılımı ve Merkezî
Yerlerin Nüfuslarındaki Değişim Dengeli Bir Yerleşim Dağılımı İçin Öneriler",
Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul,
2013.
365
366