DIGITALIS TROJANA IVAN. ENDEMİK TÜRÜNÜN

DIGITALIS TROJANA IVAN. ENDEMİK TÜRÜNÜN

Anadolu Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi
C:3. S:I.53-61.~99'1
Dergisi
DIGITALIS TROJANA IVAN. ENDEMİK TÜRÜNÜN
MORFOLOJİSİ, ANATOMİsİ VE EKOLOJİSİ
Prof.Di. Münir ÖZTÜRK
Ege Üniv. Fen Fak.
Biyoloji BöL.Bomova/lZMfR
Dr. İsmet UYSAL
Trakya Üniv. ÇanakkaleEğt.
Yüksekokulu Çanakkale
ÖZET : Digitalls
trojana,
Scropbulariaceae
familyasının bir
üyesidir. Türkiye'de sadece, Kazdağı'nda yayılış gösterir. Endemik Digitalis
taksonları içinde, yapraklarında bulunan ve kalbe etkili olan, glikozit miktarı
bakımından en zenginidir. Bu tür üzerinde yapılan morfolojik, anatomik v:eekolojik,
araştırmalara göre, bitki çok yıllık, 30-80 cm. boyundadır. Gövdede dip ve üst
yapraklar farklıdır. Çiçekler kırmızımsı kahverengi ve .tüpsü olup çiçek durumu
rasemustur. Meyva septisid kapsüldür.
Kök, kazık kök olduğundan iletim demetlerinde floem çok az yer kaplamakta
ve ksilem öz de dahil geniş bir alanı doldurmaktadır. Göv~ede ye yaprağın alt ve üst
yüzeyindebol salgı tüyü vardır. Gövde korteksinin dış kısmı klorenkimatiktir.
Yaprak bifasiyal, palizat ve sünger prankiması hücreleri dağınık dizilişi: ve bol
intersellular alanlıdır. lIetim demetinin etrafı parankimatik hücrelerden oluşan bir kın
ile kuşatılmıştır.
Kireççe fakir, fosforca zengin ve organik maddece 'çok zengin topraklarda
yetişmektedir.
• S3 •
MORPHOLOGY,
ANATOMY AND ECOLOGY OF ENDEMIC
SPECIES DI GIT ALIS TROJANA
SUMMARY:
Digitalis
trojana
is member of the family
Scrophulariaceae.
It is found only at Kazdağı in Turkey. Among the endemic
Digitalis taxa its leaves are the richest in the prensence of cardiotonic glycoside
content. A study on its rnorphology, anatomy and ecology depicts that is a perennial,
30-80 cm. long. Basal and upper leaves on the stern are different, Flowers are reddishbrown, bell shaped with racemose infloreseence. lts Fruit is a septisid capsule.
The root is a tap-root having very little phloem in the vascular bundles.
Xylem occupies a large area including pith. Stern and upper as weİl as the lower
surface of leaves is.covered densely by glandular hairs. Outer side of stern cortex is
chloren chymatic. Leaf is bifacial, palisade and spongy parenchyma are seattered wide
-apart with a large intercellular area. The vascular bundle is s~ounded by a sheath of
parenchymatous cells.
It grows on the soils rich in organic matter and phosphorus but poor in
calcium content.
GİRİŞ: Kozmopolit bir familya olan Scrophulariacede'nin
200'den fazla
genusu ve 3000 kadar faksonu vardır. (1). Ülkemizde 30 genus ve 244'ü endemik
(%56) olmak üzere toplam 456 taksonia temsil edilir. Digitalis
genusu ise S'i .endemik (%63) olmak üzere 9 taksonlatemsil edilmektedir (2). Digitalis trojana,
, Türkiye'de sadeceKazdağı'nda yayılış göstermektedir. Digitalis
taksonlarından
"Digitaline" adı ile bitkinin yapraklarından elde edilen madde tedavide
kullanılmaktadır. Ayrıca yapraklarında glikozitler, saponinler ve timende
bulunmaktadır (3). Endemik Digitalis
taksonları içinde yapraklarında bulunan
'glikozit miktarı en yüksek olan D.trojana'dır (4). Bu maddeler kalp ve böbrekler
üzerinde etkilidir. D.trojana'nın
eczanelik yönünden önem taşıdığı için
değerlendirilmesi ve çok dar alanda yayılış göstermesi nedeniyle de derhal korunmaya
alınması gereklidir.
.
..-
GEREÇ VE YÖNTEM: D.trojana'nın Çanakkale ili ve yöresinde
yayılış gösterdiği alanlardan bitki ve toprak örnekleri alınmıştır. Bitki örnekleri
Çanakkale-Yenice Kalkım'dan Kazdağı'na çıkarken Dallık:mevkisinden ve Kovanlık:
Gökbövet mevkisinden 13.6.1989 tarihinde toplanmış Ve örnekler Çanakkale Egitim
• 54· '
f
r
i
Yüksekokulu Herbaryumunda saklanmaktadır (VSH.5) Bitki örneklerinden bir kısmı
% 70'1* alkol içinde fikse edilerek anatomik yapısı incelenmiştir. Morfolojik
gözlemler, hazırlanan herbaryum örneklerinden yapılmıştır. Biometrik ölçümler her
bir organ için 30'ar defa yapılmış ve sonuçlarırideğerlendirilmesinde standart hata
i
SE
.
=
J
(X'X)2
N-I
formülü kullanılmıştır (5). Bitkilerin aldığı alandantoprak
.
. ..
örnekleri de toplanarak polietilen torbalarla labaratuvara getirilmiş ve hava kurusu
yapıldıktan sonra pH, total tuz, CaC03, bünye, azot, fosfor, potasyum ve organik
madde değerleri saptanmıştır (6).
BULGULAR
..
o;
(
I~Morrolojik
üzellikleri:
tki veya çok yıllık, otsu, 18 cm. kadar
uzunlukta kazık köklü bir bitkidir. Birkaç verimsiz taban filizleri olabilir. Bitki 30-80
cm. boyunda olup gövde dik ve silindiriktir. Gövde üzerinde dip ve üst yaprakları
olmak üzere iki tip yaprak vardır. (Şekil 1. A). Dip yapraklar rozet tipte, dar,
mızraksı ya da ters mızraksı, dar uzun uçlu, ince dişli veya keskin sivri uçlu olup,
12.3 "(±2.7) mm. eninde ve 15.7 (±3.2) cm. boyundadır. Eni, minimum 8.0 mm.;
maksimum 17.6 mm. olup boyu minimum 10.1 cm. ve maksimum 20.1 cm. olarak
ölçülmüştür. Üst yapraklar ise kuşaksı-mızraksı, dişli uçlu, kenarları az dişli, keskin
sivri uçlu ve 12.4 (±2.5) mm. eninde, 7.4 (±3.6) cm. boyunda olup tüysüz veya
nadiren seyrekçe sillidir. Eni minimum 6.8 mm.; maksimum 16.3 mm. iken boyu
minimum 2.3 cm. ve. maksimum 13.1 cm. olarak ölçülmüştür. Heriki tip yaprakta
sapsızdır. Brakteler darca dikdörtgensi -mızraksı, uzun sivri uçlu salgı tüylü ve
sillidir. Aşağıdaki brakteler kısaca dişli uçlu ve genellikle aşağıdaki çiçeklerden daha
uzundur. Üst brakteler 2.2 (±0.6)-mm. eninde ve 6.7 (±1.2) mm. boyunda iken
alttaki brakteler 3.9 (±0.9) mm. eninde ve 1.9 (±0.8) Cin. boyundadır. Üsteki
brakterlerin eni minimum 1.2 mm.; maksimum 3.1 mm. iken boyu minimum 3.4
mm. ve maksimum 9.1 mm. olarak ölçülmüştür. Alttaki braktelerin eni minimum
2.1 mm.; maksimumSjı mm. iken boyu minimum 0.6 cm. ve maksimum 3.1 cm.
ölçülmüştür. Çiçek durumu 13-25 (-30) çiçekten oluşan bir rasemustur. Pedunkul
salgı bezli -tüylü veya bazen kısaca salgı bezli- uzun yumuşak sık tüylüdür. Kaliks
derin 5 loplu, loplar kuşaksı çok keskin sivri üçlu, genellikle dişli uçlu, sıklıkla salgı
bezli tüylü veya kısaca yumuşak sık tüylüdür. Kaliks loplar, 1.8 (±O.5) mm. eninde
ve 0.9 (±O.2) cm. boyundadır. Eni minimum 1.2 mm.; maksimum 3.0 mm. olup
boyu minimum 0.5 cm. ve maksimum 1.4 cm. olarak ölçülmüştür. Korolla
kırmızısı-kahverengi ve tüpsüdür. Korolla tüpü bir yanı şişkin, içte koyu -damarh ve
-,55
-
2 dudakh olup alt dudak dikdörtgensi, kör, uçlu, beyazımsı ile kırmızımsı ağsı
damarh olup aşağıda daralabilir. Üst dudak 6.9 (±O.S) mm. eninde ve 11.7 (±1.S)
mm. boyundadır. Eni minimum 6.0 mm.; maksimum 8.1 mm. iken boyu minimum
9.0 mm. ve maksimum 13.4 mm. ölçülmüştür. Alt dudak ise 4.8 (±0.7) mm. eninde
ve 9.3 (±ı.S) mm. boyundadır. Eni minimum 3.2 mm.; maksimum 6.1 mm. olup
boyu minimum 8.2 mm. ye maksimum 12.4 mm. olarak ölçülmüştür.
Çiçekler
erdişi ve zigomorftur (Şekil 1 B). Stamenler petallere bağlı olup 4 adet ve ikisi
uzun ikisi kısadır. Filament1er 5.9 (±1.7) mm. boyundadır. Boyu minimum 4.1 mm,
ve maksimum 9.4 mm. ölçülmüştür. Anterler ise 1.1 (±0.3) mm. boyundadır. Arıter
eni minimum 0.5 mm.; maksimum 1.4 mm. iken boyu minimum 1.6 mm. ve
inaksimum 2.8 mm. ölçülmüştür. PistilI,
ovaryumüst
durumlu, 2 lokuluslu ve
karpellidir. Ovaryum, 1.8 (±0.4) mm. eninde ve 10.9 (±2.1) mm. 'boyundadır.
Ovaryum eni minimum 1.4 mm.; maksimum 2.9 mm: iken boyu minimum 7.9
mm. ve maksimum 14.4 mm. ölçülmüştür, Stillus ise 6.1 (±1.1) mm. boyundadır.
Stillus boyu minimum 4.0 mm. ve maksimum 7.4 mm. ölçülmüştür. Ovüller çok
sayıda olup anatroptur. Tohum şekli şekil 1 D'dedir. Plasentasyon eksenseldir.
Meyva septisid kapsül olup üçgenimsi ve uç tarafı sivridir (Şekil 1 C). Meyva 4.3
(±'O.7) .mrn. eninde ve 12.1 (±1.4) mm. boyundadır. Eni minimum 4';1 mm.ı .:
maksimum 5.4 mm. iken boyu minimum 9.7 mm. ve maksimum 14.7 mm. olarak
ölçülmüştür (Tablo
1).
Çiçekleme zamanı 5. ve 6. aylar olup'90-1400 m. yüksekliklerde bulunur (2).
II,' Anatomik
Özellikleri:
A. Kök Anatomisi: ,
Çok yıllık dikotil bitki oldugu için en dışta koruyucu doku peridenn, altında
birkaç sıralı yassılaşmış ve çeperleri kalınlaşmış hücrelerden oluşan korteks
gelmektedir. Korteksten sonra tek sıra küçük hücrelerden oluşmuş endodennis, altında
perisikl yer almaktadır. Daha sonra iletim demetleri görülmektedir. Demetlerde floem
dışta, ksilem içte yer almaktadır. Floem çok az yer kaplamaktadır. Ksilem ise daha
geniş yer kaplamakta ve iki farklı halkadan oluşmaktadır. Dışta primer ksilem özde'
.ise skonder ksilem yer almaktadır (Şekil 2). Ksilemde trake, trakeid ve yer yer
. görülen sklerankima hücreleri bulunmaktadır. Kambiurn yet yer ezilmiş dururnda
oldugundan ayırt edilememiştir.
B. Gövde Anatomisi:
En dışta kalın bir kutikula, altında tek sıralı hücrelerden
- 56 -
oluşmuş epidermis
•
vardır. Epidermisten bir ya da iki sap hücresine sahip salgı tüyü ile daha uzun örtü
tüyü çıkmaktadır (Şekil 3 a). Daha sonra, 2-3 sıralı kalın çeperli hücrelerden
oluşan klorenkima tabakası gelmektedir. Klorenkimadan sonra 3-4 sıralı ve daha çok
nişasta içeren iri hücreli skonder korteks gelmektedir. Sekonder korteksten sonraçok
az yer kaplayan .floern ile daha geniş yer kaplayan ksilemin bulunduğu iletim
demetleri görülmektedir. Demetler arasında kortekse uzanan öz ışınları vardır. Floem
ile ksilem arasında y~r yer. karabiyum görülmektedir. Demetler gövdeyi çepeçevre
kuşatmıştır. En içte ise parankimatik hücrelerden oluşan ve geniş yer kaplayan öz
bulunmaktadır (Şekil 3 b). Gövdede bol miktarda stoma olup, stornalar amarillis
tipindedirler.
c. Yaprak Anatomisi:
.
En dışta kutikula, altında üst epidermis ve daha sonra 2-3 sıralı palizat
·parankiması vardır. Alt epidermise kadar dağınık dizilişii ve geniş intersellüler alarılı
sünger parankiması yer almaktadır. Hem palizat hem de sünger parankiması hücreleri
bol kloroplasthdır. Daha sonra alt epidermis yeralmaktadır (Şekil 4). Yaprak
bifasiyaldir. Yaprağın hem alt hem üst yüzeyinde amarillis tipinde stomalar vardır.
·Orta damardan geçen iletim demeti büyüktür. lletim demetinde dışta floem, içte
ksilem yer almaktadır. Ksilemde yer yer sklerankima hücreleri vardır. Floem-çok az
yer kaplar. Demeti, 3-4 sıralı ve çeperi biraz kalınlaşmış parankima hücrelerinden
oluşan bir demet kını kuşatmıştır. Aynca yaprağın hem alt hem de üst yüzeyi bol
miktarda kısa saplısalgı tüyüyle kaplıdır. Yapraktaki salgı tüyü gövdeye göre daha
boldur.
III. Ekolojik
Özellikleri:
A. Yayılışı ve Yayılma Alanının Özellikleri:
Çalılık yamaçlarda, kireç taşlı uçurumlarda, orman açıklıklarında, boş ve
nadasa bırakılmış tarlalarda ve yol kenarlarında bulunmaktadır (2). Çanakkale-Yenice
·Kalkım'dan Kazdağı'na çıkarken Dallık mevkisinde maki içinde 290 m.'de ve
KovanlıkGökbövet mevkisinde maki içinde 350 m.'de şiddetli erozyonlu ve kalkersiz
kahverengi orman toprağı üzerinde bulunmuştur.
B. Toprağının Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri:
D.trojana 'nın toprağının fiziksel analizlerinde pH'sı 6.22 (zayıf asit
karakterli), tuzs1!z,kireç miktan % 0.084 (kireççe fakir) olarak bulunmuştur. Toprak
bünye sınıfı kumlu-tınlıdır. Maksimumsu tutma kapasitesi ise % 41.6 olarak
bulunmuştur.
• 57 .
.(
D.trojana'nın toprağının kimyasal analizsonuçlarına bakıldığında azotun %
0.056 (azotça orta) fosforun % 0.051 (fosforca zengin), potasyumun % 0.011
(potasyumca yetersiz) ve organik maddenin % 5.9~8 (organik maddece çok zeng~)
oldugu görülmektedir.
T ARTIŞMA VE SONUÇ: D.trojana,
Türkiye'de sadece Kazdağı'nda
yayılış gösteren endemik bir taksondur. Digitalis
taksonları içinde yapraklarında
taşıdığı Digitaline, glikozitler, saponinler ve tanen bakımından özellikle kalbe etkili olan glikozit miktan olarak en yüksek olanıdır (3.4) Dotrojana yapraklarında
glikozitlerden digitalinum verum, glukogitorozit, !anatozit A, lanatozit B, strospesit
ve glukodigifukozit teşhis, edilmiştir (4). Dotrojana gövdesinde dip ve üst
yaprakların alt ve üst yüzeyinin bol salgı tüyü ile örtülü olması karakteristik
özelliğidir, Bitkinin dip ve üst yaprakları arasında anatomik bir fark görülmemiştir.
Kök anatomisi kazık kök olmanın özelliklerini yansıtmaktadır. Bunun sonucu
olarakta iletim demetlerinde floem çok az, ksilem ise çok fazla yer kaplamakta ve özü
de doldurmaktadır. Ayrıca çok yıllık dikotil bitki oldugundan kök dıştan periderm
tarafından korunmaktadır. Gövde korteksinin dış kısmı klorenkimatik iken skorider
- korteksteki hücreler nişasta içermektedir. Öz kısmı parankimatık olup geniş yer'
kaplamakta ve demetler arasından kortekse doğru öz ışınları uzanmaktadır. Metcalfe ve
Chalk'ta (7) Scrophulariaceae
için gövde korteksinin dış kısmının klorenkimatik
oldugu vurgulanmıştır. Anc~ aynı literatürde belirtildiği gibi, endodermiste bspari
şeridi görülememiştir. Yaprak bifasiyel olup üst epidermis hücreleri daha iridir.
Palizat ve sünger parankiması hücrelerini. dağınık dizilişi ve bol intersellüler alanlı
oluşları tipiktir. Ayrıca iletim demetinin etrafı olması ilginçtir. Gövdede ve yaprakta
stoma olup, amariflls tiptedir. Dvtrojana, makilik içinde, tuzsuz, kireççe fakir,
fosforca zengin ve organik maddece çok zengin topraklarda yetişmektcdir.
Sonuç olarak yurdumuzun eczacılık bakımından önemli ve gen kaynağı olan
diger bazı taksonlar gibi yayılma alanının dar bir alan olması nedeniyle,
Dotrojana 'nın da korunmaya alınması gerekmektedir (8).
KAYNAKLAR
1. S.eçmen, ~., Gemici, Y.Leblebici, E. ve diğerleri, Tohumlu
Bitkiler
Slstemattğl,
E.Ü.F.F. Kitaplar Serisi No: 116 Bornova-İzmir, 1970.
2. Davis, P.R., Flora of Turkeyand Aegean Islands. Vol. 4,10. Edinburgh
University Press. 1972, 1988.
- 58 -
"
3. Tanker, M., Tanker, N., Farmakognozi
Ders Kitabı Cilt 1. Özışık
Matbaası. ıstanbul, 1973.
4. Tanker, M., Kurucu, S.Tarhan, O. ve diğerleri., Türkiye'de Yetişen Digitalis
Türlerinin Kalbe Etkili Glikozitlerinin Teknik Ölçüde Elde Edilmesi
Imkanlannın ve Maliyet Unsurlarının Saptanması, Doğa TU Tıp ve Ecz.
D.7, 163, 173-182, 1988.
5. Öztürk, A., Uygulamah
ıstatistik. - E.O. Elektronik Hesap Dilimleri
Enstitüsü Ders Kitabı. E.O. Matbaası, Bornova-ızmir, 1978.
.
6. Öztürk,M.,
Gökçeoğlu,
M., Pirdal, M., Bitki - Toprak
ılişkileri
Uygulama Kılavuzu, E.O.F.F. Teksirler Serisi. No:37 Bornova-ızmir, 1987.
7. Metcalfe, C.R., Chalk, L. Anatomy or the Dicotyledons VoL.2.Oxford
University Press. Londra, 1950.
8. Tokur, S. Bazı Hypericum Türleri Üzerinde- Biyometrik Çalışmalar.
VIII. Ulusal Biyoloji Kongresi; cilt I, 267-273, ızmir, 1987.
i
Şekil 1: Digitalis Trojana Bornm.
A, Kök.gövde ve çiçekli bir dal x 3/4; B, Çiçeğin boyuna kesiti x 3/2; C, Meyva x
1/2; D, Tohum x 10.
-.59 -
Bitki Kısmı
Ölçüm
En
..>ol
ec,
>ı••
,;;ı
"
e
a:ı
Dip
~
Dst·
r,
Dst
30
Üstdudak
Altdudak
~
.~
o-
Max.
li.3±2.7
ıo.lcm
20.lcm
6.S.ı;nm 16.3mm
1.2mm
3.lmm
12.4±2.S
2.3cm
3.4mm
13.1cm
IS.7±3.2
7.4±3.6
9.1mm
6.7±L.2
O.6cm
O.scm
3.lcm
1.4cm
O.9±O.2
30
Flament
Arıter
Ovaryum
S.9mm'
3.9±O.9
I.S±O.S
6.0min
S.lmm
6.9±O.S
3.2mm
6.lmm
4.S±0.7
Tablo,I:
1.9±O.S
I3.4mm
1 L.7±1.s-
S.2mm
12.4mm
• 9.3±lS
5.9±L.7
.9.0mm
-
-
-
4.lmm
9.4mrn
L.4mm
1.1±O.3
l.S±O.4
1.6mm
7.9mm
2.Smm
14.4mm
-
4.0mm
7.4mm
6.1±1.l
9.7mm
I4.7mm
I2.7±1.4
4.lmm
30
Ort.± S.H
O.Smm
1.4mm
Stillus
Meyva
2.2±O.6
.3.0mm
2.lmm
1.2mm
Kaliks loblar
i.
Min.
Max
Sının . 17.6mm
30
Ah
Boy
Ort.±S.H.
Min.
Sayısı
i
r
"
D.trojana'ya
2.9mm
S.4inm
4.3±0.7
2.2±O.3
10.'9±2. 1
ait biometrik ölçümler (S.H.: Standart hata)
{
Şekil
2: D.trojana'nın
kök enine kesiti
Şekil 3: D.trojana 'nın gövdelerinde
salgı tüyü.
.
• 60 •
"
Şekil 3 b: D. trojana 'nın gövde enine
kesiti -
Şekil 4: D.trojana'nın
kesiti
yaprak enine
Pd: Periderm, K: Korteks, En: Endodermis, Pe:. Perisikl, F:FlOem, X: Ksilem, Ku:
Kutikula, E: Epidermis, kt: Klorenkima tabakası, SK: Sekonder korteks, ÖI: Öz
ışını, Pö:Parankimatik ÖZ, st: Salgı tüyü, Üe: Üst epidermis, Ae: Alt epidermis, st:
Stoma, pp: Palizat parankiması,sp: Sünger parankiması .
•..6-1 -