docYeni: Avrasya Sosyal Bilimler Forumu (ASBF`12) Tebliğler Kitabı Cilt I
download 
Şikayet Transkript
Yeni: Avrasya Sosyal Bilimler Forumu (ASBF`12) Tebliğler Kitabı Cilt I
I CİLD Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Qırğızıstan-Türkiyə Manas Universiteti Hacettepe Universiteti Ahmet Yesevi Universiteti “Dünya İqtisadiyyatının İnkişaf Paradiqması: Bazar və Sonrası” mövzusunda AVRASİYA SOSİAL ELMLƏR FORUMU 18-21 Oktyabr 2012 Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, Bakı MƏRUZƏLƏR KİTABI ( I CİLD) BAKI - 2013 1 Bu kitab Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetində “Dünya İqtisadiyyatının İnkişaf Paradiqması: Bazar və Sonrası” mövzusunda 18-21 oktyabr 2012-ci ildə keçirilən Avrasiya Sosial Elmlər Forumunun məruzələrindən ibarətdir (I Cild). ___________________________________________________________________________ This book contains the papers of Eurasian Forum on Social Sciences in theme of “The World Economic Development Paradigm: Market and Beyond” which was held Azerbaijan State Economic University on 18-21 October 2012 (I Volume). ISSN: 2306-529X BAŞ REDAKTOR / EDITOR Prof. Dr. Şəmsəddin HACIYEV REDAKSİYA HEYƏTİ / EDITORIAL BOARD Prof. Dr. Əvəz BAYRAMOV Prof. Dr. Ahmet Burçin YERELİ NƏŞRƏ HAZIRLAYAN / EDITED BY Elşən BAĞIRZADƏ KORREKTORLAR / CORRECTED BY Bəyim NƏBİYEVA Çinarə CAMALOVA Elza BABAYEVA Aybəniz ŞİRİNOVA FOTOQRAF / PHOTOGRAPHER Kamal CƏLİLOV “Dünya İqtisadiyyatının İnkişaf Paradiqması: Bazar və Sonrası” mövzusunda Avrasiya Sosial Elmlər Forumunun məruzələr kitabı/ (I cild) Baki: “İqtisad Universiteti”, 2013 © “İqtisad Universiteti” nəşriyyatı, 2013 2 MÜNDƏRİCAT / CONTENTS Fəxri şura …………………………………...………………………………… 7 İcra komitəsi …………………………………...……………………………… 7 Yerli təşkilat komitəsi …………………………..……………………….…… 8 Elm və məsləhət şurası …………………………..……………………….…… 8 Mövzular ……………………………………………………………….……… 11 Tarixlər …………..……………………………………………………….…… 11 Açılış mərasimi …………………………………………………………..…… 12 Prof. Dr. Şəmsəddin HACIYEV …….…………………………..…….. 13 Prof. Dr. Sebahattin BALCI …………………………………………… 16 Prof. Dr. Salih AYNURAL ……………………………………….…….. 19 Prof. Dr. Ali ÇAĞLAR …………………………………………………. 21 Alper COŞKUN ………………………………………………………… 24 Serik PRİMBETOV …………………………………………………….. 26 Saadettin TOPUKÇU …………………………………………….…….. 28 Dr. Murat ÇETİNKAYA ………………………………………….……. 29 Murat BAKIR …………………………………………………………... 30 Əsas məruzəçilər ……………………………………………………………… 33 Prof. Dr. Korkut BORATAV…………………………………….……. 34 Neoliberal transformasyonun arkaplanı Prof. Dr. Əvəz BAYRAMOV………………………………………….. 41 Yeni paradiqmaya keçidin zaman problem: metodoloji interpretasiya Bölmə məruzələri ………………………………………………………..…… 76 Recep KÖK………………………………………………….……..…... 77 İdeoloji ve yeni bir medeniyet tasavvurunun gerekliliği uzerine 3 Ali Murat ÖZDEMİR………………………………………………….. 89 Kollektif emperyalizm Bünyamin DURAN……………………………………………….…… 112 Jürgen Habermas’da ekonomik, politik ve sosyo-kültürel sistemler arasında ilişkiler ve Türkiye Doğan Nadi LEBLEBİCİ, Ayşegül KURBAN………………………… 125 Küreselleşme, demokrasi ve kalkınma Yıldız AKPOLAT……………………………………………………… 130 Anlatılan senin hikâyendir kapitalizm (bati aklinin ekonomi alanindaki görüngüsü olarak): küresel kapitalizmin yeni sosyal düşüncesi ve toplum modeli - açik toplum Mənsur BƏRXUDAROV……………………………………….……... 145 İqtisad elmi yeni paradiqma axtarışında Ersan ERSOY………………………………………………….………. 148 Günümüzde piyasa sistemi ve ürettiği insane krizler Cihan YÜKSEL………………………………………………….…………… 163 Azgelişmişlik ve kalkınma tartışmalarında neoyapısalcı yaklaşım Məhəmmədhəsən MEYBULLAYEV…………………………………. 175 Qloballaşmanın makroiqtisadi sabitləşmə ilə iqtisadi inkişafın qarşılıqlı əlaqəsinə təsiri Afaq HÜSEYN………………………………………………….……… 187 Qlobal iqtisadi inkişafın prioritetlərinin nəzəri təhlili və reallaşması mexanizmində mövcud problemlər Mustafa ÖZÇAĞ, Hakan HOTUNLUOĞLU………………………… Küresel ekonomik büyümeye karşı bir karşı çıkış: yeşil ekonomi 4 198 Farrukh Nawaz KAYANI, Saquib Yusuf JANJUA, Babar HUSSAIN………. 208 Changing World Order: China a leading goose Müslüme NARİN, Dilek KUTLUAY……………………………..…………… 216 Değişen küresel ekonomik düzen: BRIC, 3G ve N-11 ülkeleri Mustafa PAKSOY, Sadettin PAKSOY, Erdal ALANCIOĞLU……………… 234 Küreselleşmenin Arap Baharına etkisi İlkin SOLTANLI, Emin MƏMMƏDZADƏ………………............................. 246 Qloballaşma şəraitində milli iqtisadiyyatın modernləşdirilməsi: paradiqmalar və seçim imkanları Oğuzhan ZENGİN, Özgür ALTINDAĞ…………………………….…. 252 Refah yaklaşımından çalıştırmacı yaklaşıma doğru İsmail TATLIOĞLU, Feride BAKAR, Sinan ÇUKURÇAYIR……… 264 Euro alanı borç krizinin sebep ve sonuçlaraına ilişkin değerlendirme Erhan ATAY, Gökhan KARSAN……………………………………… 285 A Critic and suggestion to Turkey’s way of the transition from semi-periphery to center: role of intellectual capital Oğuz BAL……………………………………………………………... 308 Finansal sermayenin kaynakları ve finansal krizler Seymur AĞAYEV……………………………………………………… 324 Cari hesap dengesi belirleyicileri ve sürdürebilirliği üzerinde petrol zenginliğinin etkileri Zühal KURUL, Pınar SEZER………………………………………… 346 Döviz kurunun belirlenmesinde parasalcı yaklaşım: Euro/TL Kemal ÖKTEM, Çağlar ÖZEL, Dilek ÇELİK………………………… Türkiyenin enerji politikları ve uluslararası anlaşmalar yaklaşımı 5 351 İlhan GÜLLÜ, Kurtuluş KARAMUSTAFA, Kenan GÜLLÜ………… 359 Ekonomik gelişme sürecinde turizm sektörünün rolü: Türkiye örneği Rasim HƏSƏNOV, Baxış ƏHMƏDOV……………………..………… 373 Azərbaycan iqtisadiyyatının qlobal iqtisadi böhrandan qorunma imkanlarının qiymətləndirilməsi Halil GÜNER…………………………………………………….……. 378 Neoliberal politikalar ve Türk yargısının dönüştürülmesi Uğur SADİOĞLU…………………………………….………………… 400 Kalkınma politikalarının kurumsal dönüşüme etkileri: Türkiye örneği Mustafa ÖKMEN, Ergüder CAN, Uluç ÇAĞATAY………………….. 413 EXPO 2020 organizasyonu ve İzmirin marka kent olabilme potansiyeli Kürşat ÇAPRAZ, Volkan OĞUZORHAN…………………………… 421 Orta Asya ülkeleri ekonomik entegrasyon başarısızlıkları Beyim NABİYEVA……………………………………………………. 425 Uluslararası işbölümünü belirleyen dinamikler: değişenler değişmeyenler Дамира ДЖАПАРОВА ......................................................................... 433 Глобализация здравоохранения: формы проявления Yekun Bəyannamə (Azərbaycan, Türk və İngilis dillərində) ……………… 441 Forumdan şəkillər.............................................................................................. 444 6 FƏXRİ ŞURA / BOARD OF HONOR Prof. Dr. Şəmsəddin HACIYEV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Rektoru / Rector of Azerbaijan State Economic University Prof. Dr. Murat TUNCER Hacettepe Universitetinin Rektoru / Rector of Hacettepe University Prof. Dr. Osman HORATA Ahmet Yesevi Universiteti Qəyyumlar Şurasının Sədri / President of Board of Trustees of Ahmet Yesevi University Prof. Dr. Sabahattin BALCI Qırğızıstan-Türkiyə MANAS Universitetinin Rektoru / Rector of Kyrgyzstan-Turkey MANAS University Alper COŞKUN Türkiyə Respublikasının Azərbaycandakı Səfiri / Ambassador of the Republic of Turkey in Azerbaijan Serik PRİMBETOV Qazaxıstan Respublikasının Azərbaycandakı Səfiri / Ambassador of the Republic of Kazakhstan in Azerbaijan Aydcigit BURANOV Qırğızıstan Respublikasının Azərbaycandakı Səfiri / Ambassador of the Republic of Kyrgyzstan in Azerbaijan İCRA KOMİTƏSİ / EXECUTIVE COMMITTEE Ahmet Burçin YERELİ Sədr, Hacettepe Universiteti / Chair, Hacettepe University Ali Murat OZDEMİR Hacettepe Universiteti / Hacettepe University Elşən BAĞIRZADƏ Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti / Azerbaijan State Economic University Mustafa KAYA Hacettepe Universiteti / Hacettepe University Mustafa KIZILTAN Hacettepe Universiteti / Hacettepe University 7 YERLİ TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ/LOCAL ORGANIZATION COMMITTEE Əvəz BAYRAMOV Sədr, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti / Sədr, Azerbaijan State Economic University Rasim HƏSƏNOV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti / Azerbaijan State Economic University Mustafa SADIQOV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti / Azerbaijan State Economic University Məhəmməd CƏMİLOV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti / Azerbaijan State Economic University Asiman QULİYEV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti / Azerbaijan State Economic University Nazim HACIYEV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti / Azerbaijan State Economic University ELM VƏ MƏSLƏHƏT ŞURASI / SCIENTIFIC AND ADVISORY BOARD Prof. Dr. İsa ALIYEV Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutu / The Republic of Azerbaijan National Academy of Sciences Prof. Dr. Salih AYNURAL Ahmet Yasevi Universiteti / Ahmet Yesevi University Dr. Gulira AZIRETBERGENOVA Ahmet Yasevi Universiteti / Ahmet Yesevi University Prof. Dr. Əlican BABAYEV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti / Azerbaijan State Economic University Prof. Dr. Necmiddin BAĞDADİOĞLU Hacettepe Universiteti / Hacettepe University Prof. Dr. Əvəz BAYRAMOV 8 Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti / Azerbaijan State Economic University Prof. Dr. Damət BAĞIROV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti / Azerbaijan State Economic University Prof. Dr. Korkut BORATAV Ankara Universitetinin Pensiyada olan Professoru / Retired Professor of Ankara University Prof. Dr. Mehmet BULUT Yıldırım Beyazit Universiteti / Yildirim Beyazit University Dos. Dr. Şenol ÇAVUŞ Qırğızıstan-Türkiyə MANAS Universiteti / Kyrgyzstan-Turkey MANAS University Prof. Dr. Arif ERSOY Yıldırım Beyazit Universiteti / Yildirim Beyazit University Prof. Dr. Mehmet Cahit GURAN Hacettepe Universiteti / Hacettepe University Prof. Dr. Muhsin HALİS Qırğızıstan-Türkiyə MANAS Universiteti / Kyrgyzstan-Turkey MANAS University Prof. Dr. Rasim HƏSƏNOV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti / Azerbaijan State Economic University Prof. Dr. Nazim İMANOV Qafqaz və Qloballaşma Jurnalı / Journal of Caucasus and Globalization Dr. Turar KOYCUYEV Qırğızıstan-Türkiyə MANAS Universiteti / Kyrgyzstan-Turkey MANAS University Prof. Dr. Qabil MANAFOV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti / Azerbaijan State Economic University Prof. Dr. Məhəmmədhəsən MEYBULLAYEV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti / Azerbaijan State Economic University Dos. Dr. Hakan MIHCI Hacettepe Universiteti / Hacettepe University Dos. Dr. Fuat OĞUZ Yıldırım Beyazit Universiteti / Yildirim Beyazit University Prof. Dr. Ali Murat ÖZDEMİR 9 Hacettepe Universiteti / Hacettepe University Prof. Dr. Cusup PİRİMBAYEV Qırğızıstan-Türkiyə MANAS Universiteti / Kyrgyzstan-Turkey MANAS University Prof. Dr. Fikret ŞENSES Orta Doğu Texnik Universiteti / Middle East Technical University Prof. Dr. Metin TOPRAK Türk Rəqabət Qurumu / Turkish Competition Authority Dos. Dr. Ebru VOYVODA Orta Doğu Texnik Universiteti / Middle East Technical University Dos. Dr. Galip YALMAN Orta Doğu Texnik Universiteti / Middle East Technical University Prof. Dr. Ahmet Burçin YERELİ Hacettepe Universiteti / Hacettepe University 10 MÖVZULAR / THEMES Qlobal iqtisadi inkişafın nəzəri təhlili: çağırışlar, yanaşmalar / Theoretical Analysis of the Global Economic Development: Challenges, Approaches Yeni Paradiqmaya keçidin məntiqi əsasları (Postmodern müstəvidə) / Logical Foundations of Transition to New Paradigm (Postmodernist Plane) Qlobal iqtisadi inkişaf: sürət-səviyyə dilemması / Global Economic Development: Velocity-Acceleration Paradox İstehsalın kordinasiyasında bazaar: vədlər, həqiqətlər / Market at Production Coordination: Promises, Facts Beynəlxalq Əmək Bölgüsünü müəyyən edən dinamikalar: dəyişənlər-dəyişməyənlər / The Dynamics of International Division of Labor: Variables – Invariables Strukturlar və subyektlər: pul və maliyyə, ticarət, əmək, istehsal / Structures and Subjects: Money and Finance; Trade; Labor; Production İdeologiya və siyasi-iqtisad / Ideology and Economy-Politics İnstutsionalizmin və tələb yönlü iqtisadi siyasətlərin sonrası / Beyond the Demand Oriented Economic Policies and Institutionalism? TARİXLƏR / DEADLINES 31 İyul 2012 / July 31, 2012 Xülasə göndərilməsi / Abstract Submission 31 Avqust 2012 / August 31, 2012 Müəlliflərin elanı / Author Notification 10 Sentyabr 2012 / September 10, 2012 Qeydiyyat Blankının göndərilməsi / Registration Form Submission 14 Sentyabr 2012 / September 14, 2012 Forum proqramının elanı / Announcement of Forum Programme 18 Oktyabr 2012 / October 18, 2012 Açılış mərasimi və Bölmələr / Opening Ceremony and Sessions 19 Oktyabr 2012 / October 19, 2012 Bölmələr / Sessions 20 Oktyabr 2012 / October 20, 2012 Sosial fəaliyyətlər / Social Facilities 11 AÇILIŞ MƏRASİMİ / OPENING CEREMONY Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Bakı Şəh., İstiqlaliyyət Küç. 6, Əsas Bina, Böyük Aqt Zalı ________________________________________________ Azerbaijan State Economic University Baku, Istiklaliyet Avenue, 6th, Main Building, Great Congress Hall 12 Prof. Dr. Şəmsəddin HACIYEV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Rektoru, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Elm və Təhsil Komitəsinin sədri, Millətvəkili Əziz dostlar, çox hörmətli millət vəkilləri, möhtərəm səfirlər, universitet rektorları, bütün qonaqlarımız, tələbələrimiz və müəllimlərimiz! İcazə verin bu gözəl payız günündə sizin hamınızı ürəkdən salamlayım. Qonaqlarımıza Azərbaycanımıza “xoş gəlmisiniz!” deyim, universitetimizə “xoş gəlmisiniz!” deyim, “öz evinizə gəlmisiniz!” deyim və Forumumuzun işinə uğurlar arzulayım. Forumumuz çox əlamətdar bir günə təsadüf edir. Bu gün Azərbaycan Respublikasının ikinci dəfə müstəqillik əldə etməsinin ildönümüdür. Mən bu münasibətlə bütün xalqımızı, bütün Türk Dünyasını, eyni zamanda burada əyləşən, Forumumuzda iştirak edən iştirakçıların hamısını təbrik edirəm və sizə möhkəm can sağlığı arzulayıram, işlərinizdə müvəffəqiyyət arzulayıram. Əziz dostlar, mən Forumla bağlı çox qısa fikrimi sizinlə bölüşmək istəyirəm. Əvvəla, demək istəyirəm ki, bu Forumun keçirilməsi 4 universitet rektorunun birgə səyi, birgə iş birliyi əsasında baş tutmuşdur və ilk Forumdur, Bakıda keçirilir. Yəqin ki, bu davamlı olacaq, yəni hər il biz forum keçirmək əzmindəyik və hər il estafeti necə deyərlər, bizdən digər universitetlər, yəni Hacettepe Universiteti, Qazaxıstanın Ahmet Yesevi Universiteti və Qırğızıstanın Manas universiteti alacaqdır. Deməli, biz rektorların görüşündə təyin edəcəyik, amma yaxşı olar ki, heç vaxtı dəyişməyək, həmişə oktyabr ayında, payızın belə gözəl çağında keçirək – hər il bir ölkədə. Qeyd olunduğu kimi, bu günkü Forumumuzun mövzusu çox aktualdır, onun bu günkü gün qloballaşma proseslərinin daha geniş vüsət aldığı dünyada gedən proseslərin bu böhranın II dalğası, bəlkə də III dalğası demək olar, yenidən gözlənildiyi bir şəraitdə keçilməsi olduqca vacibdir, bizim üçün çox əhəmiyyətlidir. Və belə bir şəraitdə elm adamlarının, təhsil adamlarının bir araya gəlməsi və bu gün dünya bazarında, dünyada baş verən proseslər, təbii ki, iqtisadi proses haqqında fikir mübadiləsi etməsi və böhran şəraitində bu və ya digər ölkələrin böhrandan çıxış modellərini və gələcəyə baxışları haqda fikirlərini bölüşməsi olduqca vacibdir və çox əhəmiyyətlidir. Mövzya baxın: Yeni paradiqma – bazar və sonrası. Bəzən çox vaxt belə mövzulara rus dilində “intiqriruyuşiy” deyilir, yəni çox müəmmalı bir mövzudur. Yəni əvvəlcədən disskusiya yaradan bir mövzudur. Necə yəni? 13 – Bazar və sonrası. Bəyəm bazar başa çatıbmı? Bazar iqtisadiyyatı başa çatıbmı? Sonra hansısa yeni bir iqtisadi modelmi formalaşacaq? Təbii ki, bunu fikirləşənlər çox gözəl fikirləşiblər. Əvvəla çox cəlbedicidir, həm də çox maraqlıdır. Söhbət yəqin ki, klassik bazardan gedir. Söhbət yəqin ki, bazarın müasir şəraitdə iqtisadi böhran şəraitdə, tənzimləmə mexanizmlərindən gedir. Və təbii ki, bu və ya digər ölkənin milli modellərindən söhbət gedir. Bu mənada Türk Dünyasını təmsil edən ölkələrin, respublikaların iqtisadi inkişaf modellərinin öyrənilməsi çox vacibdir. Azərbaycan bilirsiniz ki, müstəqilliyi II dəfə əldə etdiyindən cəmisi 20 ildi keçib. Bu müddət ərzində iqtisadi baxımdan, ümumiyyətlə, ölkənin bütün sahələrinin komplek inkişafı baxımından, bəlkə də 30-40 ilə sığışacaq bir yol keçib Azərbaycan. Əgər biz nəzərə alsaq ki, bizim iqtisadi inkişafdakı dinamika yalnız 2003-2004-cü ildən başlayıb, bu uğurları biz, demək olar ki, 7-8 il ərzində əldə etmişik. Və bu uğurlar çox böyük uğurlardır. Və buna bütün dostlarımız sevinir, düşmələrimiz isə, təbii ki, özləri bilsinlər, öz ixtiyarlarına buraxaq, bizim üçün əsas vacib olan dostlarımızdır. Türk Dünyası çox böyük bir coğrafiyadır. Bizim gələcək inkişafımız böyük bazar yaratmaqdır, ilk baxımdan. Forumun da mövzusuna uyğun və bu bazarı biz birləşdirə bilsək, Azərbaycan Türk Dünyası Avropa İttifaqı qədər geniş bir coğrafiyaya malik olan və geniş potensiala, həm təbii sərvətlər, həm coğrafi mövqe baxımından və eyni zamanda, insan resursu baxımından çox, böyük sərvətlərə malik olan geniş bir iqtisadi məkan yaradıla bilər və məkanda hər hansı bir dünyada baş verən kataklizmaların qarşısını almaq üçün, çox böyük real imkanlar yarana bilər. Bunu biz ciddi böhran şəraitində əldə etdiyimiz inkişafla, dinamika ilə izah edə bilərik. Lakin biz qüvvələrimizi birləşdirməliyik, sıx birləşdirməliyik. Bizim gücümüz birliyimizdədir. Lakin dünyada baş verən proseslərdən də biz yan keçə bilmərik. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində açıq iqtisadi şəraitdə dünyada baş verən proseslərdən sığortalanmaq o qədər də mümkün olmur, çünki biz dünyanın ayrılmaz bir hissəsiyik, dünyada baş verən bütün proseslər bu və ya digər cəhətdən bizdə də iqtisadi inkişafda, iqtisadi proseslərdə öz əksini, öz təsirini göstərməlidir. Söhbət ondan gedir ki, elə model, elə strategiya hazırlanmalıdır ki, bu strategiya böhrandan daha az əziyyət çəkməyə, daha az itkilərlə çıxmağa imkan versin. Əziz dostlar, mən öz şəxsi fikrimi bildirmək istəyirəm sizə, bu məsələ ilə bağlı. Bu gün baş verən proseslər dünyanın qloballaşdırılması şəraitində baş verən proseslər, bəlkə də, o qədər də bizim adət etdiyimiz, nəzəriyyədən öyrəndiyimiz bazar iqtisadiyyatının tsiklikliyi ilə bağlı deyil. Artıq bu proses geridə qalıb. Tsiklik inkişaf və onun yaratdığı təzadlar, bunlar məlum məsələdir, amma bu gün iqtisadi problemlər tamamilə başqa bir müstəviyə keçib. Bu daimi baş verən bir proseslərdir, bütün ümumplanetar səviyyədə baş verən proseslərdir, qlobal bir prosesdir, ümumdünya maliyyə arxitekturası dəyişir, gələcəkdə nələr bizi gözləyir, bunu dəqiq müəyyən etmək çox çətindir, hətta adi bir şirkət səviyyəsində aparılan proqnozlar və s. özünü doğrultmur. Ona görə də biz bu proseslərə hazır olmalıyıq və daim qlobal bir problem kimi, iqtisadi problemlərin, maliyyə problemlərini daim tədqiq etməliyik, daim öyrənməliyik. Ayrı-ayrı ölkələr səviyyəsində yox, bu dünya səviyyəsində qlobal demoqrafik problemlərin daim nəzarəti altındadır, ekoloji problemləri və s. bunları siz yaxşı bilirsiz, vaxtınızı almaq istəmirəm. Və bu problemlər də öyrənilməlidir və elə etmək lazımdır ki, biz dünya gəliri deyilən o məcmu paydan maksimum faydalanaq, iqtisadi inkişafımız rifahla tam uyğunlaşsın, tarazlaşsın. Hər bir ölkənin iqtisadi inkişafı onun ölkəsində yaşayan hər bir vətəndaşın rifahının yüksəlişinə səbəb olsun və dost, qardaş ölkələrin iqtisadiyyatı elə üsulla 14 çulğallaşmalı, elə inteqrasiya olunmalıdır ki, bax burada ədalətli, iqtisadi bir mühit formalaşmalıdır. Və bizim o adət etdiyimiz liberalizm, liberal dəyərlər tamamilə başqa mili dəyərlərlə uzlaşmalıdır, tənzimlənmə mexanizmlərilə müəyyən istiqamətə yönəldilməlidir. Təbii ki, mili-mənəvi, adət-ənənəmiz, mental dəyərlərimiz nəzərə alınmaqla və bütün inkişafımızın əsasında onlar durmaq şərtilə. Mən hesab edirəm ki, bu günkü Forumda çox maraqlı çıxışları dinləycəyik, diskussiyalar gedəcək, ən azı hər bir ölkə öz inkişaf modeli haqqında, inkişaf dinamikası haqqında və bu dünyada gedən proseslərə öz baxışlarını bildirəcək, gələcək haqqında düşüncələr alacaq və ümumi yekdil bir bəyannamə də imzalana biləcək; və bu bəyannaməni biz yəqin ki, dövlət adamlarına, hər bir dövlət strukturlarına yönəldəçəyik və onların da həyata keçirilməsinin nəzərə alınması yəqin ki, iqtisadi inkişafa, sosial inkişafa müsbət təsir göstərəcək. Mən bir şeylə fikrimi tamamlamaq istəyirəm, bir tezislə, daha doğrusu, bu gün Azərbaycanda aparılan, düşünülmüş iqtisadi siyasətin, sosial siyasətin, bəlkə də ümumiləşdirək, ümummilli siyasətin uğurlarının əsas cəhətindən biri də ondan ibarətdir ki, bu strategiyanın çox dərin elmi əsası var, elmə söykənən strategiyadır. Və o çox real iqtisadi proqnozlara əsaslanan bir siyasətdir, dünyada baş verən bütün proseslərin nəzərə alınması ilə formalaşan bir iqtisadi siyasətdir. Ona görə də onun uğurları möhkəmdir, yəni biz elm adamları burada üzərimizə çox ciddi vəzifələr düşdüyünü hiss etməliyik: elm və praktika; elm və siyasət; elm və inkişaf; elm və iqtisadiyyat. Biz öz işlərimizi qurmalıyıq. Bir daha Forumun işinə uğurlar arzulayıram, bir daha qonaqlarımızı salamlayıram. Öz evinizə gəlmisiniz, bizim qanımız bir, dilimiz bir, tariximiz bir, bizim ayrılacaq heç nəyimiz yoxdur, biz birik, artıq ümummilli liderimiz, Allah ona qəni-qəni rəhmət eləsin, Heydər Əliyev “bir millət, 2 dövlət” deyirdi. Artıq biz bir millət, 6 dövlətik və bəlkə də bir qədər də çoxuq, amma biz hələ ki, 6-sının adını çəkirik. Və bu 6-nın birləşməsi, böyük bir Türk Dünyasının yaranması deməkdir. XXI əsr türk əsri olmalıdır. Arzu edək ki, belə də olsun. Sağ olun! 15 Prof. Dr. Sebahattin BALCI Qırğızıstan-Türkiyə Manas Universitetinin Rektoru Müsade ederseniz ben de sayın rektor gibi başlayım “Aziz Dostlar”diye... Hürmetli konaklar, çok kiymetli milletvekillerim, saygıdeğer rektorler, bu Foruma katılan çok saygıdeğer bilim adamları, Azerbaycan Devlet İktisat Universitesinin çok saygın öğretim elemanları, çok değerli çalışanları, aziz media mensupları! Sizleri bu gün nasip olan, ilk defa gelmek mutluluğunu yaşamış olduğum Azerbaycanimizda, Baküde, Azerbaycan Devlet İktisat Universitesinde bulunmaktan duymuş olduğum memnuniyyeti ifade ederek en içten dileklerimle, saygılarımla selamliyorum! Bize bu imkanı sağlayan, davetiyle bizi cok mutlu kılan değerli rektorunuz Şemseddin Beye de kalbi duygularımla sevgi ve saygılarımı, teşekkürümü ifade ediyorum. Hemen akabinde Ata Yurdumuz Kırgızıstandan, Kırgız elinden, bütün kardeşlerimizden, bir tuganlarımızdan sizlere gurur dolusu selamlar ve sevgiler getirdiğimi ifade etmek istiyorum. Tabi uzun yılların hasretiyle yanmış olduğumuz birlik ve beraberliğimizin ve kavuşmamızın gönül heyecanını bu gün burda, sizlerle paylaşmamıza müsade ederiz. Belki benden evvel bu kürsüde çok insan bunu söyledi. Ama ben ilk defa geliyorum. Söylemesem atalarıma, söylemesem kardeşlerime vazifemi yapmamış olurum. Allaha şükürler olsun bugun burdayız ve birlikteyiz, beraberiz. Ortak bir gelecek için canla-başla hep beraber çalışacağız. Hepinize saygıyla söylüyorum. Azerbaycanin ikinci mustakiliyeti gününün olduğunu da bu gün sayın rektorumden duymuş oldum. Gönülden tebrik ediyorum. Ama bir gerçek vardır: 1918 yılında büyük lider Mehemmed Emin Resulzade “Bir kere yükselen bayrak bir daha inmez!”demiştir. İşte isbatlandı. Şerefli bayrağımız göklerde asılandan ebediyyen varolsun, altında kardeşlerimiz mutlu olsun, mureffek olsun, barış içinde olsun, bir olsun, beraber olsun! Tabi, bu günleri bize yaşatan çok değerli, büyük Türk Dünyasının son zamanlarının, son asrının yetiştirdiği büyük lider Haydar Aliyevi de burada en kalbi duyğularla, rahmetle anıyor ve aziz hatırası önünde eyiliyorum. Kendisi sadece Azerbaycanlı değil, bütün Türkler için bir liderdir. Bu gün eğer Kafkasyada,Türk Dünyasında bu günlere gelmişsek ve bu istikrar içerisinde yaşıyorsak, tüm azeri kardeşleri bu zirvede 16 bulunuyorsa büyük liderimizin çok büyük emeği var. Ben, Haydar Aliyevin, Ankara Universitesinin senatosu üyesiyken kendisine “Fahri Doktora” payesi tercih ettiğimizde Universite tenafüzünde elini sıkmıştık, konuşmuştuk. O bahtiyarlıkla hala mutlulukla yaşıyoruz. Onu hic bi zaman unutmayacağız. Hatırasına ve emanetine hep sahip çıkacağız. Aziz dostlar, yeniden bir büyük fırsat Türk milletinin önüne gelmiştir. Aslında Sovyet Sisteminin çökülmesiyle beraber yeniden Türk Dünyası için yükseliş dönemi başlanmıştır. Ortak medeniyyetimiz, Türk-İslam Medeniyyetinin yeni bir tarih, yeni bir medeniyyet yükselişi için bir ve beraber olmak ve beraber çalışmak zamanı doğmuştur. Önce bu ortak medeniyyetimizi anlamak, hafızamızı güclendirmek, neye sahip olduğumuzu bilmek ve ondan sonra da ne yapacağımız yönünde kararlı bir şekilde ileri gitmek zamanı başlamıştır. Bizim medeniyyetimiz, dünyanın her tarafına yayılmış, etkileşilmiş, paylaşılmış, yeni yeni dönüşümlerin altyapısını ve esas yapısını oluşturmuştur. Dolayısıyla, Türk Milleti eğer gelecekde büyük işler yapacak diyorsa, bunu hakketmiştir, çünki geçmişinde başarmıştır. Büyük medeniyyetler kurmak her kese nasip olmuyor. Bir azeri tarihçi-professor kardeşimle 3-4 sene evvel bir yerde konuşurken bu soruyu ona sormuştum: “Tarihte medeniyyet kuran kaç millet vardir?”. Evet, “bir elin parmaklarını geçmez” demiştir. İşte onlardan birisi de Türkler. Biz büyük medeniyyetler kurduk. Yeni medeniyyetler kurmak gücümüz var, taketimiz var. Türkiye Cümhuriyyetinin kurucusu büyük Atatürk bize bu yolu gösterdi ve dedi ki medeniyyetimizi bu muasır medeni seviyyenin en üstüne çıkaracağız. İşte ortak yönümüz de bu olsa gerek. Bugünki şuar işte bu yönde çalışmalarımızın bir parçasıdır. Ekonomik alan bir alandır, ama medeniyyetin bütün bileşenlerinde çalışmamız gerekmektedir. Sosyal bilimler, teknoloji, mühendislik hepsi medeniyyetin bir parçasıdır. Şunu unutmayalim ki, İslam medeniyyetinin zirvede olduğu zamanda, yani Doğuda Güneşin tepede olduğu vakitte Batı alacakaranlığında idi. Bugün biz yeni güneş doğuracak güçteyiz. Aziz Dostlar! XXI yüzyılın içinde yaşadığımız olan şu zamanda küresel bir dünya düzeni kuruldu. Bu küresel dünya düzeninde ana güc bilgi üretimi ve teknolijinin yaygın kullanımı oldu. Bilgi üretimi ve teknoliji bütün sınırları yok etti. Aslında sınırlar şekli olarak var artık. Bütün sınırlarınızı sanal olarak delip geçebiliyorsunuz. Heryere ulaşabiliyorsunuz. İşte bu güce baktığımız zaman bu güc aynı zamanda rekabeti de getire bilir. Bu rekabet küresel rekabet olduğu gibi aynı zamanda işbirliği rekabetini de doğurdu. Rekabet için işbirliği yapabilmek. İşte burada yerel işbirlikleri ve bölgesel işbirlikleri son derecede önemli bir yer tutmaktadır. Ekonimi, bilgi tabanlı bir ekonomi ve esaslı insan merkezli bir katılma modelini ortaya koyuyor. Bu yeni katılma modelin yani sanayiye dayalı, tarıma dayalı modelinin çok ötesinde ve çok hızlı bir kalkınma modeli. Bu bize ne sunuyor? Baktığımız zaman bunun altında insan kaynakları var. Şimdi burdan bakalım, bir bölgesel işbirliği acısından Avrasyaya baktığımız zaman Avrasya coğrafyasında, Türk milletinin yaşadığı bu coğrafyada biz zengin bir insan kaynaktarıyız. Belki dünyanın insan acısından en zengin kaynakları bu cografyada bulunmuş. İkincisi tabii kaynaklar. Artık herkes biliyor ki Avrasya coğrafyası geleceğin tabii kaynaklardan en zengin coğrafyasıdır. Peki bu yapı içerisinde kalkınabilmek, ilerigidebilmek, lider olabilmek için medeniyyetiniz var mi? Evet, medeniyyetimiz de var. O halde Türk Dünyasının geleceyi aydınlıktır. Bize düşen kendimize güvenmek, ileriye bakmak ve hiç durmadan çalışmaktır. Bunun için tabii ki iyi yönetebilmek lazım. İlk barış, sosyal barışın çok güclü olması lazım. Aranızdakı birlik, beraberlik ve dayanışmanın çok güclü olması gerekiyor. Bilim ile sanatda en yakın işbirliklerini kurmamız 17 gerekiyor. Bu gün burada, 4 universitemizde bu kurmuş olduğunuz ortak platform aslında bilimdeki birliğimizin, sanatdakı birliğimizin somut örneğidir.Ve coğrafyaya bakacak olursanız işte Türkiye coğrafyasının en doğu ucundan en batı ucuna kadar hepimiz buradayız. Bir olmak için, ortak bir gelecek için, yeni bir tarih ve medeniyyet yaza bilmek için. Burada tabii ki sayın devlet büyüklerimize şu teklifte bulunmak istiyorum: İsmail Qaspıralı demiştir ki, “Türk Dünyası için işde birlik, fikirde birlik, dilde birlik”. Şuan cok rahat bir-birimizi anlıyoruz. Bizim dilde sorunumuz kalmadı inşallah. Şimdi Kırgızıstandan geliyorum. 3 ay-4 ay sonra Kırgızıstanda da bir sorun kalmıyor. Zaten Kazaklarla Kırgızların dili yakın olduğu için bizde rahat anlıyoruz. Dilde birlik sorunumuz kalmadı inşallah. Bunu daha da ileri götüreceyiz. İşde birlik sorununu iş yaparak çözeceyiz. Fikirde birlik sorununu da işte böyle universitelerde bir araya gelerek halledeceyiz. Benim tek fikrim şu: Bir serbest dolaşım var varsayalım. Bilim ve sanat adamları için baştan böyle alışılmış: Bunlar için ne vize olsun, ne oturma müsadesi olsun, nüfuz cüzdanıyla her yere gidilebilsin. Bir ve beraber olmak için bu imkanı sağlayalım. Herhalde gelecek için en önemli adımı atmış oluruz. Saygıdeğer katılımcılar, küresel dünya düzenine şöyle bir baktığımız zaman çok kısa bilgi olsun diye söylüyorum, hepimizin bilmesi gereken bilgiler var. Çünki sonuçta bu hayatı yaşıyoruz. Gelecek için yola çıkmışız ve bazı görevlerimiz, sorumluluklarımız var. Şimdi dünya düzenine baktığımız zaman dünyanın yıllık toplam üretiminin yüzde altmışını Amerika Bileşik Devletleri, Avrupa Topluluğu, Çin ve Japonya oluşturur. ABD yüzde iyirmi bir, AB yüzde on dokkuz, Çin yüzde on, Japonya yüzde dokkuz, yüzde altmışı bu dört ülkede. Dünyanın en zengin yüzde onluk nüfuzu, altı bucuk milyarın yüzde onu, yani 650 milyon, dünyanın ürettiğinin yüzde seksen beşini ağırlıyor. Geriye kalan yüz de on da yüzde on beşe razı oluyor. Böyle bir şey var: Yeni Dünya Düzeni adaletli olmalı. Hürmetli başbakanımız Recep Tayyip Erdoğanın 2-3 gün evvel Baküye geldiğinde de söylediği sözler bunlardı: Yeni dünya düzeni kuruyorsan eskilerin haklarının ve ya eskilerin menfaatlerinin yeni formule edildiği, yeni kurgulandığı diyil, yeniden hakk ve edalete dayanan yeni dünya düzeni kurulmalı. İşte burada hepimize büyük görevler düşer, hakkettiğimizi almamız gerekiyor. Bu ekonomik kriz meselesinde de görülen şu: Amerika finansal krizden hala çıkabilmiş diyil, hatta öyle bir durum görülmüyor. Avrupa Birliği ciddi anlamda krizin tam ortasında. Şimdi 27 ülke oldu. Türkiyeni kapısında 1957 yılından bekletiyorlardı, içeriye pek çok adam aldılar, ama gördük ki sonuçta pek de başarılı olmamışlar. Sırada İspanya, İtalya ve Portekiz. Bunları da bilmek lazım. Buna göre gerçek durumu değerlendirmekte büyük yarar var. Bu çerçevede Japonyada büyük bir kriz içinde şuanda. Çinin de büyümesi zayıflamış, gerilemiş. Türk Dünyasının büyük şansı var, yeter ki bunu iyi bi şekilde kullana bilek. Ben bu duygularla bu ekonomik formun çok başarılı geçmesini gönülden diliyorum. Yeni konularda birleşmek üzere ve Kırgızıstan-Türkiye Manas Universitesinin ev sahipliyinde her zaman sizlerle beraber olacağımı ifade ediyorum ve derin saygılarımı söylüyorum! 18 Prof. Dr. Salih AYNURAL Ahmet Yesevi Universitetinin Rektoru Değerli milletvekilleri, değerli Büyükelçi! Dünyanın çeşitli ülkelerinden gelen birbirinden kıymetli katılımcılar, Azeri dostlar, genç, dinamik, aktif ve vatansever Azeri öğrenciler! Hepiniz üniversitelerimizin düzenlemiş bulunduğu Foruma hoşgeldiniz, şeref verdiniz! Efendim, bizler çocukluğumuzdan beri bu coğrafyaya gönül veren insanlarız. Daha küçük yaşlardan itibaren bu toprakların Türk Dünyasının bağımsızlığına kavuşma hayalleri içinde olan kişileriz. Allah'a çok şükürler olsun ki, bugün birçok Türk Cumhuriyeti bağımsızlığına kavuşmuş bulunmakta. Bugün de Azerbaycan'ın ikinci bağımsızlık gününü kutluyoruz. Allah'tan dileyimiz Azerbaycan'ın, Türk Dünyası'nın diğer cumhuriyetlerinin bayrakları semalarda ebediyete kadar dalgalansın. Allahtan dileğimiz milli marşlarımız bu semalardan kesilmesin. Ben Azerbaycan'ın, Kırgızistan'ın, Kazakistan'ın, Türkmenistan'ın, Özbekistan'ın milli marşlarını duyduğum zaman tüylerim diken diken oluyor. Çok duygulanıyorum, hissediyorum ve bu hislerle, bu samimiyetle işte Kazakistan'a hizmet etmek için oralarda bulunuyoruz, oralara gittik. Azerbaycan'a benim gelişim dördüncü ve bu kürsüden hitap etmek de üçüncü kez oluyor. Bizlerin gönlümüzde Azerbaycan'ın ayrı bir yeri var. Tabi değerli dostlar biliyorsunuz bu 21 yıllık bağımsızlık dönemi içerisinde Türk Dünyası'nda büyük faaliyetler devam ediyor. Özellikle, sosyal, kültürel manada, birçok toplantılar ekonomik manada oluyor, ama şunu gördük ki, ekonomik temellere dayanmayan dostluklar çok kalıcı olmuyor malesef. Her ne kadar kardeş de olsak, her ne kadar aynı soydan, aynı kandan, aynı dilden de olsak, eğer bu ilişkilerimizi ekonomik tabana yerleştirmiyorsak, burada bir sıkıntı var demektir. Bugün dikkat ederseniz Türk Cumhuriyetleri'nin arasındaki dış ticarette birinci olan hiçbir devlet yok birbirleriyle ticarette veya Türk Cumhuriyetleri arasındaki yatırımlarda birinci sırada olan hiçbir ülke yok. Demek ki, burada biraz sıkıntılarımız var, sorunlarımız var. Gelecek Forumda, gelecek yıl yapılacak toplantıda belki konuyu bu yönde değerlendirmemiz gerekiyor. Türk Cumhuriyetleri arasındaki yatırımlar nasıl arttırılabilir, dış ticaret nasıl arttırılabilir meseleleri konuşulmalı ve aktif hale getirilmeli diye düşünüyorum. Değilse, bazı söylemlerle malesef bir yere varmak 19 güç. Çünkü, 21 yıllık tecrübe bize bunu gösterdi. İnşallah hem ekonomik ilişkilerimizde, hem siyasal, hem kültürel ilişkilerimizde Türk Dünyasının birlik ve beraberlik içinde olması her bir cumhuriyet için çok avantajdır ve çok güçlü bir durum ortaya çıkaracaktır. Bakın Avrupa Birliği'ni örnek almalıyız. Biliyorsunuz, İkinci Dünya Savaşı 1945'te bitti. Bu, İkinci Dünya Savaşında da 30 milyona yakın insan birbirini kırdı, öldü. Efendim, 50 milyona yakın insan yaralandı ve büyük bir facia yaşandı. Ona rağmen, Avrupa ülkeleri 6 yıl geçmeden Roma Birliğinin temellerini Kömür-Çelik Birliğiyle beraber attılar. Bu çok önemli. Neden biz herşeyiyle, kanıyla, diliyle, efendime söyleyim kültürüyle bir olan insanlar bir araya gelerek böyle bir birlik oluşturamıyoruz. Bunu da sorgulamamız lazım. Bu da çok önemli. Değerli Dostlar, ben Ahmeti Yesevi Üniversitesinden geldim, Kazakistan'dan. Orada da bizim Türk Dünyası'nın her bölgesinden öğrencilerimiz var. Altay'dan, Hakas'tan tutun Karacay, Balkan'dan, Gagauziya'dan, Azerbaycan'dan, Türkmenistan'dan, Kırgızistan'dan, Doğu Türküstan'a kadar. Bu kürsüden burdaki dostlarıma sesleniyorum. Bu yıl Azerbaycan'dan öğrenciler aldık, ama şu anda ben gidene kadar on öğrenciyi bedava okutarak, efendim onlara burslar vererek Kazakistan'a götürmek istiyorum. Buradan da açık ilandır bu, Azeri kardeşlerimizi destekleme noktasıdır. Ben bu forumun başarılı geçmesi dileklerimle beraber, sayın rektörümüz Şemseddin Bey'e bir hatıra vermek istiyorum. Bu hatıra "bay direk" Kazakistan'da birlik ve beraberliğin semvolü olan kutsal ağaç. Bu ağaç türk kimliği, dalları da Türk Cumhuriyetleri'nin toplulukları. Müsadenizle. İyi günler! 20 Prof. Dr. Ali ÇAĞLAR Hacettepe Universitetinin Prorektoru Sayın büyük elçiler, milletvekilleri, sayın rektörler, sayğıdeğer hanımefendiler ve beyefendiler, değerli aziz konuklar! Öncelikle hepinize iyi günler dileyerek sözlerime başlamak istiyorum ve bu arada tekrar edildi, Azerbaycanın 2. bağimsızlık günü kutlu olsun diyorum! Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi, Haccettepe Üniversitesi, Ahmet Yesevi Üniversitesi, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi işbirliği ile düzenlenmiş olan Avrasya Sosyal Bilimler Forumuna hoşgeldiniz! Sayın rektörüm Prof. Dr. Murat Tuncer adına huzurlarınızdayım ve sayın rektorüm adına size hitap ediyorum ve bu firsatla sizlerle bir arada bulunmaktan da büyük bir onur duyduğumu ifade etmek etmek istiyorum. Sayın rektörüm Mecliste ve ilgili Bakanlıklarda bütçe calışmalarıyla ilgili yoğun programından dolayı aranızda olamadı, ancak sizlere sayın rektörüm Prof. Dr. Murat Tuncerin sıcak sevgi ve selamlarını, saygılarını iletmemi bizzat kendileri lütfettiler. İzin verirseniz oncelikle Avrasya Sosyal Bilimler Formunun ortaya çıkışı ve oluşumu hakkında bir kaç söz söylemek istiyorum. Biz gerek ülke olarak, gerekse de Türk universiteleri olarak çok gecikmiş bir adımın atılması gerekliliğinden yola çıktık. Bu amaçla Avrasya coğrafyasında Türk devletleri arasınada ilk aşamada Sosyal Bilimler alanında entellektüel birlikteliği pekiştirmek, muhtemel işbirliklerini geliştirmek, bilimsel bilgi, donanım ve gelişmeleri paylaşmak istedik. Bu düşünceden hareketle üniversitemiz İktisadi İdari Bilimler Fakültesi dekanı sayın Prof. Dr. Ahmet Burçin Yereli ile Azerbaycan Devlet İktisat Universitesi prorektorü sayın Prof. Dr. Evez Bayramov ele ele vererek bu güzel amacın ilk adımını attılar. Huzurlarınızda her iki sayın hocamıza şükranlarımı sunuyorum. Eminim ki, bu ilk adım uzun ve verimli bir yolun, birliklteliğin ilk adımı olucaktir. Sayğideğer konuklar, değerli hanim efendiler ve bey efendiler! Aslında bugün burada çok eskilere dayanan bir düşümün gerçekleşiyor olduğunu görmekten çok büyük bir memnuniyet duyuyorum. Deyeceğim o ki, belki Soğuk Savaşın, belki de Demir Perdenin önümüze çıkardığı engeller Turk Dunyasının yoğun işbirliğini önemli ölcüde engelledi ve biz 21 Türkiye Türkleri yönümüzü tamamen Batıya çevirdik, bilim ile olan münasibetimiz de hep Batı ile sınırlı kaldı. Aristodan Makyaveliye, Hegelden Marxa, Adam Smithden Huntingtona kadar gördüğümüz, çalıştığımız hep Batı oldu. Batı gözu ile baktik, Batı gözü ile analiz ettik. Lütfen bunun yanlış bir sey olduğunu söylemek istemiyorum, yanlış anlaşılmasın. Sadece bir eksikliğe vurgu yapmak istiyorum. Söylemek istediğim bunların yanısıra Doğuyu pek merak etmedik. İbni Haldunu, Kaşagarlı Mahmudu, Dedem Korkutu, İbni Sinayi, Gazaliyi ve diğerlerini çok fazla merak etmedik bilim dunyamızda. Oysa yanı başımızda tasavvufdan edebiyyata, siirden destana, yer tenliden, gok tenliden Orhun yazıtlarına, Manas destanına kadar pek cok sey vardır. Aristonun kent devlerleri icin söylediklerini derslerimizde öğrencilerimize bıkmadan, usanmadan ögretiyoruz. Makyavelinin hukumdara ögütlerini anlatıyoruz, öğretiyoruz. Ama Edebalinin “Ey Oğul!” diye başlayan hükümdara öğütlerini pek çok az insan bilmektedir. Sevgili katılımcılar evet Batının yanında derya bir de Doğu var ve bu Doğunun da ilk kapısı koskoca Türk Dunyasıdır. Biz Haccettepe Üniversitesi olarak diğer kardes üniversitelerle bugun burada ilk adımı atıyoruz. Başta iktisat, sosyoloji, pedogoji, felsefe, tarih, siyaset bilimi, kamu yonetimi, uluslararası ilişkiler ve hukuk olmak üzere işbirliği yapacağımız pek çok konu ve pek çok alan mevcuttur. Biz Haccettepe üniversitesi olarak bu işbirliğine çok sicak bakıyoruz ve daha da ilerisine hazır olduğumuzu ifade etmek istiyorum. Saygıdeğer konuklar, artik birbirinden izole, ayrı yaşam dönemi sona erdi. Sert güç, yumuşak güç varken dunya küreselleşti ve akıllı güç dönemi başladı ve bu akıllı güç sistemi giderek dünya sistemine egemen olmaya başladı. Bu çerçevede Türk Dünyası işbirliği için artık yürümek yetmiyor, bence artık koşma zamanıdır. Çünki biz insanların sahip olduğumuz bilgi ve teknoloji ile üretemedigimiz tek şey zamandır ve Türk Dunaysı kanımca çok büyük zaman kaybetti. Yine bir atasözumuz vardir “zararın neresinden dönülse kardır”. Dolayısıyla bu gecikmişliğin telafi edilmesi fırsatlarından birini yaşıyoruz ve bunların devamının gelmesini önemle arzu ettiğimi belirtmek istiyorum. Artık dönem her konuda bilgi, birikim ve tecrübelerimizi paylaşmak zamanıdır. Bu coğrafyada Türk devletlerini Sovyet sonrası yoğun bir gelişme dönemine girmiş olduklarını görmek mutluluk vericidir. Örnegin, hurmetkar ve rahmetli Hayadar Aliyevin baslatmış olduğu girişimler meyvesini vermiş ve bugun Azerbaycan toplumunun genel refahı için büyük adımlar attığına ve milli ekonomini ne kadar önemsiyor olduğuna hepimiz tanık oluyoruz. Bütün bu girişimleri takdire şayan olarak nitelendiriyorum. Artik dunyada ekonomik anlamda ne kadar guc sahibi iseniz, siyasal olarak da o kadar nufuz sahibisinizdir. Dolayısıyla Turk Dünyasının önünde inanılmaz ölçüde imkanlar var. Yani bizim Türkiye Türkçesiyle dediyimiz bir deyim vardir: “un var, şeker var, her şey var, amma helva yapacak kimse yok”. Dolayısıyla belki bu çatının altında bu üniversitelerle beraber bunun ilk adımını atmış oluyoruz ve gercekten bu işbirliğinin Türk Dünyasında yoğun bir şekilde gelişmesine öncülük etmiş oluyoruz. Dünya Devletleri Toplulugu içerisindeki onurlu yerimizi sağlamlaştırmak için bu işbirliklerini geliştirmeli ve bunun için bir önceki günden daha fazla çalışmalıyız. Çünki büyük lider rahmetli Aliyevin dedigi gibi, ki sayın rektorum Şemsettin Bey bahsettiler “iki devlet bir milletiz”, ama artık bunu “altı devlet bir millete doğru götürmenin yollarını, imkanlarını araştırmamız gerekmektedir ve bunun için gerekli adımları atmamız gerekiyor. Saygıdeğer konuklar, bu sempozyumun hedeflenen amaçlar doğrultusunda onemli bir fonksiyonu yerine getireceğine inancim tamdir. Sizlerin hepinizin bu olusum ve girişime katkı 22 yapacağınızdan eminim. Şimdiden yaptığınız ve yapacağınız tüm katkılar için her birinize tek tek ve kalben teşkkür ediyorum. Değerli hanımefendiler ve beyefendiler, sözlerime son verirken bildiğiniz üzere bu tür organizasyonlar çok büyük emek, çaba ve özveri gerektirirler. Bugün bizleri bir araya getirmiş pek çok kahraman var. İzninizle bu Forumun fikir babları olan sayın dekanımız Prof. Dr. Ahmet Burçin Yereli ekibine, Azerbaycan Devlet İktisat Universitesi prorektoru sayın Prof. Dr. Evez Bayramova ve ekibine, sayın Elşen Bağırzadeye çok çok teşekkür etmek istiyorum. Tabi son olarak asil ve özel tesekkürlerim sayın rektörumuz Prof. Dr. Şemsettin Hacıyev Bey efendiyedir. Misafirperverlikleri için çok çok tesekkür ediyorum. Sağ olunuz, var olunuz, iyi ki varsınız. Bizlere kucak açıp sıcak bir misafirperverlik gösterdiğiniz için kendi rektörüm sayın Prof. Dr. Murat Tuncer ve şahsım adıma sizlere şukranlarımı sunuyorum. Hayırlı ve başarılı bir sempozyum geçirmemiz dileği ile hepinize sevgi ve saygılarımı sunuyorum. Teşekkür ederim! 23 Alper COŞKUN Türkiyə Respublikasının Azərbaycandakı Fövqəladə və Səlahiyyətli Səfiri Saygıdeğer Şemsettin Bey, değerli milletvekilleri değerli rektörler ve rektör yardımcıları, değerli katılımcılar, değerli öğrenciler, muhterem büyükelçim, sevgili dostlar, her şeyden evvel Baküde yeni göreve başlamış olmam vesilesile ilettiğiniz tebriki çok büyük dugyu yoğun bir şekilde ve mutlulukla kabul ediyorum, eksik olmayin, sağolun. Türkiye Cumhüriyetinin Bakü Büyükeçlisi olmak diğer Büyükelçi arkadaşlarım ve büyüklerim duyduklarında kızacaklardir ama hepsinden farklı ve daha imtiyazlı bir görev, bunun bilincindeyim, onun verdiyi mutlulukla birlikte omuzumdaki sorumluluğu da inşallah, buradaki sizin değerli duygularınıza ve bana burada gösterilen hüsnü-kabule layik olacak bir mertebede sürdürmeye gayret edeceyim. Çok büyük bir şereftir Türkiye Cumhüriyetini yurtdışında temsil etmek, herhangi bir vazife münasibetiyle temsil etmek büyük bir sereftir. Bağışlayın programda bir degişiklik yapılmasını istiram etmek zorunda kaldim, kabul buyurduğunuz için de tesşekkür ederim. Türkiye Cumhuriyetinin burdaki büyükelçisinin benim bir aylık tecrübemde göre bildigim kadarıyla klonlanması gerekebilir. Çünki hepsi bir birinden önemli ve hepsinde de olmak istediğimiz etkinlikler var, imkanlar açısından onlara yetişme gayretim nedeniyle onu istiram ettim, o bakımdan şükranlarımızı arz ediyorum. Değerli katılımcılar, bügün tarihi ile geçmişi olan, böylesine köklü bir mazisi olan bir kurumda bulunmaktan son derece mutluyum. Böylesine duygu yoğun ortamda bulunmaktan son derece mutluyum. Bugün buradaki faaliyetimin sadece duygu yoğun bir nitelikte sınırlı kalmayacağını, çalışmaları bilimsel temelde yürütmekte olan çok değerli akedemisyenlerle birlikte olmaktan dolayi mutluluğumu ifade etmek isterim. Hakikaten Türk Dünyası hem kendisi için, hem içinde bulunduğu bölge için geniş bir coğrafyadir, ama hem içinde bulunduğu bölge için, hem de küresel düzeyde yapması gereken çok şey var, önemli hedefler koymalıyız önümüze, Ulu önderlerimiz o şekilde yapmışlardır. Bizler de o önemli hedeflere varmak için gayret içinde olmak durumunda olmalıyız. Bu gayretlerin Türk Dünyası içinde her dalda, kapsamli şekilde yapılması son derece önemlidir. Ben Baküye geldiğim günden buyana çeşitli dallarda bu özelliği yansıtan etkinliklere katıldım, felsefecileri bir araya getiren, sanatçılari bir araya getiren, bügün bu vesile ile akademisyenleri biraraya getiren, bilim adamlarını bir araya getiren, siyaset adamlarını biraraya getiren etkinliklere katıldım. Bunların her biri sanıyorum aynı hedefe koşma yolundaki bir bütünün çok önemli parçalarıdır. 24 Dolayısıyla bügün bu toplantının yapılmasını büyük memnuniyetle karşılıyorum, bu insiyatifden dolayi zamanında sanırım bunun nüvesini atan, ilk temellerini atan Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesini ve Hacettepe Universitesini tebrik ediyorum ve bu kervana çok önemli katkı yapacak şekilde ilave katılmış olan Kirgizistandan Manas Üniversitesini ve Kazakistandan Ahmet Yasevi Üniversitesini bu önemli insiyatiflerini nacizane kutluyorum. Bügün burada bu tür 4 devletten fakat aynı milliyetten gelen deyerli katılımcıların bu sürece bügün burada önümüzdeki 2 gün içerisindeki yapacakları katkılarla çok önemli katma deger sunacaklarına olan inancım tamdir. Daha önceki konuşmacıların da isabetle belirttikleri gibi hakikaten çağımızın koşulları çokboyutlu önem taşıyan diplomasinin tüm boyutlarının güçlü olmasını ve bunun içerisinde hareket etmesini gerektiriyor, küresel ve bölgesel ölçekte kalıcı barış için siyasi istikrar ve ekonomik refah ve de kültürel uyumlaşmanın güçlü tutulması son dönemde etkilerini daha çok göre bilecegimiz bir şekilde önem kazanmıştır. Diplomasinin hiç süphesiz en önemli boyutlarından biri de ekonomi ve ticarettir. Dünya ekonomisinin yaşadığı daha öncede değinilen geçiş sürecine ve sıkıntılara şahit oluyoruz. Küresel ekonominin agırlık merkezlerinden birisi olan Güney-Doğu Asya bölgesi ülkelerinin öne cıktığını görüyoruz. Değişen ekonomik dengeler içerisinde özellikle gelişmekte olan ülkeler için ve bu baglamda Türk Dünyası için cok büyük fırsatlar doğmaktadır. Türkiye, Orta Asya ve Kafkasların kısaca Türk Dünyasının bu fırsatları iyi deyerlendirmesi lazim. Bu gibi etkinliklerin de buna önemli katkı yapacakları kanaatindeyim, Türkiye bu baglamda bölgesinde ve küresel düzeyde ekonomik ve ticari alanda daima yeni işbirliği imkanlarını araştırmaktadır. Türkiyenin 2023 hedefi Dünyanin ilk 10 ekonomisi arasına girmeyi öngörmektedir. Bügün Türkiye Çinden sonra dünyanın en hızlea büyüyen ekonomisidir, benzer şekilde Azerbaycanın da olağanüstü büyük bir hamle içinde oldugunu büyük bir gururla muşahede ediyoruz. Kazakistan ve Kırgızistanın da aynı şekilde büyük bir dinamizm içinde olması geleceğimiz icin bizim açımızdan çok önemli bir güvencedir. Küreselleşme ile birlikte dünya tek bir Pazar olma yolunda ilerlese de bölgesel ekonomik işbirliğinin gerekliliği yadsınamaz, ayrıca küresel kriz bölgemizde de dayanışmanın birlikte hareket etmenin, ticari ve ekonomik alanda işbirliğini geliştirmenin önemini bir kez daha ortaya koymuştur. Bütün dünyada bölgesel bütünleşme hareketlerinin önemi artmaktadır. Küresel ekonomik krizin etkilerini tüm dünyanın hissettiği bu günlerde kardeşlerimizle işbirliği içerisinde olmamız büyük önem taşımaktadır. Bağımsızlıklarının 21.yılında kardeş ülkeler ile bölgede güçlü bir ekonomik alt yapı oluşturmak son derece onemlidir. Hakikaten de 21.yuzyılın bir Yurk Yüzyılı olmasını istiyorsak, Turkçe olmasını istiyorsak, bunun sağlam temellerini bu şekilde ata biliriz. Türk dili konuşan ülkeler arasında uygulanılacak ortak politikalar küresel ekonomik sorunlara karşı mücadelede işimizi önemli ölçüde kolaylaştıracaktır. Bu faaliyetin bu bağlamda son derece bir mihenk taşı oldugu kanaatindeyim ve anladığım kadarıyla her yıl tekrarlanan ve katılımcı ülkelerin ulaşması öngörülen bir faaliyet taşımaktadır. Bu bakımdan da son derece mutlu olduğumu ifade etmek isterim. Sözlerimi çok fazla uzatmak istemiyorum, hepinize beni dinlediyiniz icin bir kez daha tesekkur ediyorum. Fakat sözlerime son vermeden esasen bağimsızlığı cok gerilere gidiyor olmakla beraber 2. bağımsızlığı vesilesiyle de Azerbaycanı ve bu mucadeleyi de bizim de sahiplendiyimiz bir bağımsızlık konusu olduğu için Turk Dünyasını tebrik ediyorum. Bu uğurda buyuk mücadele vermiş olan aziz devlet adamlarını, ve ozellikle en büyük fedakarlığı yapmış olan şehitlerimizi rahmetle anıyorum, hepinizi saygıyla selamlıyorum. 25 Serik PRİMBETOV Qazaxıstan Respublikasının Azərbaycandakı Səfiri Əziz dostlar! Hörmətli xanımlar və cənablar! Hörmətli rektorlar! Hamınız Avrasiya Forumuna xoş gəlmisiniz. Для меня это тоже родной институт. Я не знаю, как вы называли. Раньше это была система институтов народного хозяйства. Так вот, перед вами выпускник только алма-атинского института народного хозяйства. Я почему перешел на русский язык? Потому что в моей профессорской истории был один случай. Помните, все экзамены принимались на русском языке. Я принимаю я экзамен у заочников. Один заочник подходит, тянет билет и молчит. Минуту молчит, вторую молчит. Я говорю:"Что ты делаешь?" Он отвечает: "Ага, я все понимаю, но сказать не могу". Пришлось поставить зачет. Так и я. Я по-русски, по-азербайджански все понимаю, но сказать не могу. Поэтому перешел на русский язык. Я думаю, все понимают. Если кто не понимает, нашим турецким братьям, наверное, переведете соседи. Я рад побывать у вас. И радуюсь, что у вас такой прекрасный университет. Я хочу выразить глубокую благодарность вашему ректору по двум случаям: 1) то, что я побывал в родном нархозе; 2) то, что у вас великолепный ректор. Я не говорю, что он - ученый-экономист, что он - профессор, что он - ведущий общественно-политический деятель Азербайджана. Он - человек с большой буквы. Я его чисто по-человечески уважаю, люблю, отношусь к нему с очень большим уважением. Я поздравляю вас еще раз с этим. Второе, что я хотел сказать: действительно, тюркский мир, он - многообразен, он миролюбив, он - благороден. И здесь сидят как раз представители. Предыдущий представитель университета ....... уже сказал об этом. Мне не хочется повторять это. Я тоже бывал у них в университете. Не знаю, помнят или нет. У меня были такие прекрасные старшие друзья такие, как Чингиз Айтматов, Мухтар Шаханов.Я с ними бывал в этом университете. Мы встречались с профессорско-преподавательским 26 составом университета. И мы очень рады этому. Я также знаком с киргизским университетом. Встречаясь здесь с новым послом Турции, мы обговаривали с ним это. И действительно, я хочу повторить слова вашего ректора: "... бир, динимиз бир, мядяниятимиз бир". Действительно, это так. Турецкий посол добавил: "Гяляджяимиз бир". Я думаю, что будущее у нас еще великое. И мы, тюркский мир полностью еще не раскрылся, я так считаю. Буквально недавно, выступая в Турции на турецкоказахстанском форуме бизнесменов, наш президент господин Нурсултан Назарбаев сказал: "Развитие 300-миллионного тюркского мира в будущем". Я не хочу читать вам, так сказать, долгую приветственную речь. Я думаю, вам понятно, что я желаю вам, всем участникам этого форума. Просто приведу одну такую легенду из истории дипломатии. Первый посол Америки, вручая доверительные грамоты императору Японии, минут 20 говорил, как он любит Японию, как он любит этот народ, какую он выражает благодарность императору. Император слушал-слушал. А после вручения доверительных грамот обратился к переводчику и сказал всего лишь одно предложение. Переводчик переводил это 20 минут. Когда переводчик закончил, посол вышел к нему и спросил:" Скажите, как это возможно? Император сказал одно предложение, а вы переводили 20 минут. Что это за предложение". Переводчик ответил:"Скажи, что полагается в таких случаях". Поэтому я не хочу говорить вам всё то, что полагается в таких случаях. Я хочу сказать, что я счастлив, что я работаю в вашей стране. Особенно, чтоб студенты знали. Я знаю, чем он занимаются. Мы тоже сидели, решали кроссворды на задних рядах. У нас тогда, правда, iPhone-ов не было. Чем старше человек тем длинней начинает говорить. Я тоже профессор, но я постараюсь покороче. Я хочу сказать, что вы живете в счастливой стране. Азербайджан меняется стремительно. Нет таких темпов развития экономики, которые наблюдаются в последние десять лет в Азербайджане. Я собирался выступить здесь экономической речью. Я тоже профессор, доктор и т.д. но я хочу рассказать, как удивляются приезжая сюда гости несколько лет не видящие Баку, какой у Вас бульвар приморский как говориться. Я побывал во многих странах мира. Такого бульвара в мире нет. И еще продлит этот булвар до Кристал Холла, потом еще на 7 километров и вдобавок провести такое мероприятие как Евровидение, это вообще невероятное развитие. Я думаю, что все это вызывает непомерное чувство восхищение всего Тюркского мира к Вашей стране. Ваши победы наши победы, ваши проблемы наши проблемы. Сегодня я хотел бы услышать трель соловья в Шуше. Наши правители делают все от них зависающие. Вы прекрасно знаете действия Назарбаева. Мы всегда выступали за интеграцию народов. Не все это любят, не всем это нравиться. Я желаю, что бы наши народы были всегда вместе, желаю процветание всему Тюркскому миру и чтобы мы всегда почаще встречались. Çox sağolun! 27 Saadettin TOPUKÇU Şimali Kipr Türk Respublikasının Bakı Təmsilçisi Değerli rektörler, değerli katılımcılar! Hepinizi saygıyla selamlıyorum. Forumun çok başarılı çalışmalar yapacağına, güzel tartışmalara sahne olacağına inanıyorum. Üniversitelerin Türk Devletlerini birleştirmede büyük bir zemin oluşturacağına inanıyorum, çünki KKTC-de de 8 üniversitemiz var. Bu üniversitelerimizde 50 bine yakın öğrenci şu anda eğitim görmektedir. Bunların 1500’ü Azerbaycandan gelmişdir, bu sayı her yıl artmaktadır, ve daha da artacaktır inşallah. Türk Devletlerinin gerçekten bu bağlamda birleştirici bir rol oynayacağına yürekten inanıyorum. KKTC’den tüm katılımcılara selam, sevgi ve muhabbetimi sunuyorum. Sizleri saygıyla selamlıyorum. Çok teşekkür ederim. 28 Dr. Murat ÇETİNKAYA Türkiyə Respublikası Rəqabət Qurumunun Sədr Müavini Aslında vaktimiz bayağı ilerledi. Her halde bir kaç kişi daha konuşacak mi bilmiyorum. Bizden sonra iki tane çok değerli akademisyenimiz var, bir tanesi sayın Prof.Dr. Korkut Boratav. Ben de kendisinin öğrencisi olmam sebebiyle gurur duyuyorum ve hala da dinlemekden mutluluk duyuyorum ve bize engin dünyasını açtığı için teşekkür ediyorum. Ve Prof. Dr. Evez Bayramov var. Ben onun için kısa kesiyorum. Türk Rekabet Kurumu Başkanı sayın Prof. Dr. Nurettin Kaldırımcı adına hepinize çok teşekkürlerimi sunuyorum. Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi, Türkiye-Kırgızistan Manas Üniversitesi, Ahmet Yesevi Üniversitesi, Hacettepe Üniversitesine teşekkürlerimizi sunuyoruz. Ve bir önerim var, Türk Dünyası Türk Dünyası diyoruz, bu toplantılardan, bu forumlardan bir tanesini Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyyetinde niye yapmayalım?! Teşekkür ederim… 29 Murat BAKIR Azərbaycan Türk Sənayeçi və İşadamları Beynəlxalq Cəmiyyətinin (TÜSİAB) İdarə Heyətinin Sədri Sayın Büyükelçim, dost ve kardeş ülkenin değerli büyükelçileri…Değerli Rektörlerim…Çok kıymetli ilim adamları, konferans katılımcıları ve basın mensupları. Hepinizi TÜSİAB Cemiyetinin Yönetim Kurulu Başkanı olarak selamlıyorum ve ilki düzenlenen Avrasya Sosyal Bilimler Forumu`nun ekonomi dünyamıza hayırlı olmasını diliyorum. "Dünya Ekonomisinin Gelişim Paradigması: Piyasa ve Ötesi" şeklinde belirlenmiş ve birkaç gün sürecek bu güzel formu sizler ve bizler katılımcıların, ilim adamlarının sunumları ile tanıyacak ve dünyada değişen ekonomik dengeler konusunda ufkumuzu genişleteceğiz. Müsaade ederseniz bana ayrılan bu sürede sizlere kısaca başkanlığını yürüttüğüm TÜSİAB cemiyetinden, iş hayatımızı sürdürdüğümüz Azerbaycan ekonomisinden ve değişen dünya ekonomik dengelerinde iki kardeş ülkenin ilişkilerinden bahsetmek isterim. Türkiye Cumhuriyeti`nin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Atatürk`ün SSCB`nin dağılacağını dile getiren öngörüsü gerçekleşti ve 1991 yılında dünya yeni güce uyandı. Bu gücün adı Bağımsız Türk Devletleri`ydi. Atatürk bu coğrafyaların geleceğine yönelik öngörüsünün gerçekleşeceğinden o kadar emindi ki, bizlere vasiyet bıraktı ve dedi ki; `Azerbaycan`ın sevinci sevincimiz, kederi kederimizdir.` İşte biz Türkiyeli İşadamları olarak bu vasiyet üzerine bağımsızlığından hemen sonra kardeş dediğimiz Azerbaycan`a geldik. Bu gelişimizde bizi burada `Biz bir millet, iki devletiz` diyen bir sevgi karşıladı. O sevginin adını koyan Azerbaycan`ın ölümsüz lideri Haydar Aliyev`di. Bu sevgiyi baştacı yaparak geldiğimiz kardeş ülkemizde Haydar Aliyev`in hayır dualarıyla 1994`de Türk İşadamlarını bir çatı altında toplayan cemiyetimiz TÜSİAB`ı kurduk. 18. yılına girmiş cemiyetimiz, bağımsızlığının 21.yılına girmiş kardeş ülkemizin sürekli yükselen ekonomik trendlerini, iki ülke arasındaki ilişkilerin buna etkilerini ve bu etkilerde 30 işadamlarımızın üstlendiği rolleri yaşayarak öğrenmiş ve kardeşliği sözde değil, özde hayata geçirerek ispatlamıştır. TÜSİAB bugün bünyesine katmış olduğu 300-e yakın üyesi ile Azerbaycan`da 50 bine yakın insana iş olanağı sağlamakta ve bütün sektörlerde Azerbaycan ekonomisinin inkişafına hizmet etmektedir. Bu noktada bir şeyin altını çizmek isterim! 18 yıllık cemiyet hayatımız boyunca her devletimizin yetkililerinden yakın ilgi ve alaka gördük, çalışmalarımızda bizlere yardımcı oldular ve ufkumuzun açılmasını sağladılar. Azerbaycan pazarının önemi her geçen gün artarken Azerbaycan’a resmi ziyaretlerde bulunan devlet yetkililerimizin TÜSİAB’ı ziyaret etmeleri, raporlarımızı, tekliflerimizi dikkate alıp hayata geçirmeleri bizlerin şevkini artırmış, çalışma azmimizi pekiştirmiştir. Müsaade ederseniz hemen huzurlarınızda değerli büyükelçimize ülkemize gelir gelmez bizlere olan sıcak ilgisi ve üyelerimizin açılışlarını bizzat yapması dolayısı ile teşekkür eder, devlet makamlarımızın yakın ilgisini bilgilerinize sunarım. Sanırım altını çizdiğim bu gerçekler formun ana temasınıda ilgilendiren ayrıntılardır. Onları artık bilim adamlarımızın değerlendirmelerine bırakıyorum. Devletimizin tüm birimlerinin gayreti, yine bizim gibi sivil toplum örgütlerinin çalışmaları iki ülke arasındaki ilişkilerde ortaya muhteşem ekonomik veriler çıkarmaktadır. Bu noktada müsaade ederseniz Azerbaycan-Türkiye arasındaki ekonomik ilişkilerine kısaca özetleyeyim; Azerbaycan`ı bağımsızlığı sonrası ilk tanıyan ülke Türkiye olmuş ve bu tanımayı sözde değil özde katkılarla gerçekleştirmek için iş, kültür ve sosyal hayatta birçok projeyi hemen hayata geçirmeye başlamıştır. Bağımsızlıktan 2000`li yıllara kadar Kurucusu Haydar Aliyev`in önderliğinde devlet olmanın realitelerini yerine getirmeye çalışan Azarbeycan onun bayrağını devralan Cumhurbaşkanımız İlham Aliyev`le 2000`li yıllardan sonra oldukça başarılı ekonomik yatırımlara imza atmıştır. Bu ekonomidek gelişmelerde ülke pazarında elbetteki en büyüyk payı Türkiye almış, aynı şekilde Azerbaycan`lı işdamalarımızın yatırımlarında ilk tercihi Türkiye olmuştur. Bugün itibari ile baktığımızda Türkiye’nin Azerbaycan’da 3,5 milyar dolar petrol sektöründe 4 milyar dolara yakın petrol dışı sektörde yatırımı bulunmaktadır. Mütaitlerimiz ise bugüne kadar 6,5 milyar dolarlık iş bitirimi gerçekleştirmişlerdir. Dış ticaret hacmi olarak ise baktığımızda ise 2011 yılı sonu itibari ile 3,5 milyar dolara ulaşılmıştır. Hedefimiz 2015 yılı için bu rakamın 5 milyar dolara ulaştırılmasıdır. Bu hedefler doğrultusunda ilerleyen iki ülkemiz bilindiği üzere geçtiğimiz yılda `STAR RAFİNERİSİ` projesinin temeli atılmış, yine geçtiğimiz aylarda Azerbaycan`ın doğalgazını Türkiye üzerinden Avrupaya ulaştıracak olan `TANAP` projesi imza töreni yapılmıştır. Bu anlaşmalardan sonra 2012`in ilk yarsında gecen yıla nazaran iki ülke arasında ki dış ticaret hacmi %60`lık bir artış göstermiştir. Yine bu yılın ilk çeyreğinde Türkiye`nin Azerbaycan`a yatırımı 1.9 milyar dolar, Azerbaycan`ın Türkiye`ye yatırımı ise 4.5 milyar doları bulmuştur. Yine Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi SOCAR`ın açıklamasına göre Türkiye`ye 2018 yılına kadar yatırımlarını 17 milyar dolar olarak hedeflemektedirler. Ayrıca bu yılın ilk yarısında Türkiye`nin Azerbaycan`a ihracatı ise diğer devletleri geride bırakarak birinci sıraya ulaşmıştır. 31 Yine bildiğiniz gibi bu hafta içerisinde ülkemizde Ekonomik İşbirliği Teşkilatı'nın 12. Zirve toplantısı büyük bir gururla yapıldı ve dönem başkanlığı Türkiye`den kardeş ülkemize devredildi. Hayırlı olsun diyor, Azerbaycan’a başarılar diliyorum. Değerli Katılımcılar! Tüm yukarıdaki gerçekler, iki ülke arasındaki ilişkilerin ekonomik, sosyal ve kardeşlik boyutudur. `Bir Millet, İki Devlet` anlayışı ile rotasının çizen iki ülkenin iç içe girmiş ekonomik gücü ise birlikteliğimizin ne kadar güçlü olduğunun göstergesidir. Umut ediyoruz ki, bu güzel gelişmeler burada katılımcı olan Kırgızıtan, Kazakistan ve diğer dost ve akraba topluluklara örnek teşkil eder `dilde, fikirde, işte ` birlik anlayışının hayata geçmesine hızla yardımcı olur. Evet bizler Azerbeycan`da 18 yıldır ağırlıklı olarak `İşte Birlik` anlayışımızı "Dünya Ekonomisinin Gelişim Paradigmalarını dikkate alarak hayat geçirmeye çalışıyoruz. Buradan bir kez daha bu çalışmalarımıza işık saçacak bu formda emeği geçen herkese teşekkür ediyor. Beni sabırla dinlediğiniz için hepinize saygılarımı sunuyorum. 32 ƏSAS MƏRUZƏÇİLƏR / KEYNOTE SPEAKERS Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Bakı Şəh., İstiqlaliyyət Küç. 6, Əsas Bina, Böyük Aqt Zalı ________________________________________________ Azerbaijan State Economic University Baku, Istiklaliyet Avenue, 6th, Main Building, Great Congress Hall 33 NEOLİBERALİZMİN TARİHSEL ARKA PLANI Prof. Dr. Korkut BORATAV Türkiyə Respublikası Neoliberallere Göre Neoliberalizm Otuz yılı aşkın bir süre boyunca dünyanın tüm coğrafyalarında ekonomik/ sosyal politika ve kamu yönetimi alanlarında gerçekleştirilen bir dizi sistematik dönüşümün bütününe neoliberalizm deniyor. Esas olarak kapitalizmin bünyesi içinde kaynak tahsisi, bölüşüm, uluslararası ekonomi ile ilgili ilişkilerin tümünü yönlendiren bir düzenleme (veya birikim) biçimi söz konusudur. Neoliberalizm nedir? Bazı anlatımlar, neoliberalizmin içeriğini politika öğelerini sıralayarak anlatırlar: Örneğin John Williamson’un on maddede özetlediği “Washington Oydaşması” gibi… Ben, bunun yerine, neoliberalizmi çağdaş dünyaya taşıyan uluslararası bir örgütün, Dünya Bankası’nın modelin mantığını, gerekçelerini, hedeflerini açıklayan, savunan çeşitli metinlerinden iddialı olmayan bir sentez yapmayı yeğliyorum. Bunu iki aşamada yapabiliyoruz: Önce hedef; sonra gerekçe… Neo-liberal politikaların hedefleri, piyasa serbestîsinin, sınırsız mülkiyet haklarının (yeniden) hayata geçirilmesi; piyasaların olmadığı, mülkiyet hakkının kısıtlandığı hallerde bu mekanizmayı (veya onun benzerlerini) her yere (toprağa, suya, diğer doğal kaynaklara, işgücüne, kamu hizmetlerinin sunumuna, uluslararası ekonomik ilişkilere) gerekirse devlet zoruyla yerleştirmek olarak özetlenebilir. Bu tür bir dönüşümün temel gerekçesini de özetleyelim: Devlet müdahalesi ve mülkiyeti kaynak tahsisini (etkinliği) bozar, israfa yol açar; rantlar oluşturur, bunların seçkinlere intikalini sağlayarak bölüşümde adaletsizlikler yaratır. Rekabetçilik sağlanırsa “serbest piyasa” hem etkin, hem de adildir. Toplumsal refah da böylece artırılmış olur. 34 Bu doktrinin ve uygulamasının evveliyatı, eski bir geçmişi vardır: İktisat biliminin kurucularının ekonomik liberalizmi savunan düşünceleriyle başlar. Zamanla klasik politik iktisat, önemli bir gündem kayması ile neoklasik iktisada dönüşür ve kaynak tahsisinde etkinlik iktisat biliminin temel paradigması haline gelir. Bu okul, klasik politik iktisadın, uluslararası ilişkilerde “serbest dış ticaret”in ülkeler-arası refahı azamîleştireceği önermesini içselleştirir. Daha ileri gider. Tam rekabetin optimum kaynak tahsisi sağlayacağını ileri sürer. “Tam rekabet”, giderek (aslında farklı bir kavram olan) “serbest piyasa” olarak anlaşılır. Klasik politik iktisadın temel sorunsalı olan sınıflararası bölüşüm, “faktör fiyatları” kavramına indirgenir; fiyat teorisinin içine sıkıştırılır ve ayrı bir inceleme alanı olmaktan çıkarılır. Makroekonomik alanda devlet müdahaleleri, tüm ekonomik bozukluklarının temel nedeni olarak gösterilir. Bu doktrinler, kâğıt üstünde kalmadı. 19. yüzyılın ortalarına kadar süren bir yüzyıla damgasını vurdu. O dönemi vahşi kapitalizm olarak adlandırıyoruz. Kapitalizmin Vahşi Geçmişi Hangi anlamda “vahşi” bir geçmişten söz edebiliyoruz? Kısaca hatırlatalım: Ortaçağ karanlığıyla hesaplaşması son bulduktan sonra, kapitalistlerin toplum üzerindeki tahakkümünü ve sömürü ilişkilerini frenleyen tüm ekonomik, ideolojik ve politik engellere karşı insafsız bir mücadele açılır. Bu mücadele, ekonomik anlamda bir özgürlük , yani “liberalizm” mücadelesidir. Örneğin, yeni düzeninemekçileri,artık toprağa bağlı değildirler; ağalara, beylere karşı hukuki veya geleneksel yükümlülükleri yoktur. Ancak, üretim araçları üzerindeki mülkiyetlerini yitirmiş durumdadırlar. Varlıklarını sürdürebilmek için sahip oldukları tek şey, artık bir meta haline dönüşmüş olan emeklerini, üretim araçlarının üzerinde mülkiyet tekeli oluşturmuş olan bir sınıfa (kapitalistlere) satmaktır. Çalışma koşullarını, ücreti belirleyen bireysel bir iş akdi söz konusudur. Taraflar (işçi ve kapitalist) özgür bireyler, taraflar olarak söz konusu metayı (işgücünü) isterlerse satarlar; alırlar. Taraflardan biri (örneğin işçi) istemezse, sözleşme gerçekleşmez. Kapitalistler, işgücü piyasalarının serbest (başı boş) olmasını ister. Bu piyasaların serbestliği, emekçinin tek başına, korumasız olarak kapitalistle karşı karşıya gelmesi anlamındadır. Bu anlamda “serbest” piyasa düzeni, sermayenin özgürlük anlayışını oluşturur. Kapitalizmin ideal, saf hali budur. Kapitalizm, sistematik, sürekli ve kalıcı olarak eşitsizlik yaratır. Temel bölüşüm ilişkilerindeki eşitsizlik, diğer piyasaların tümüne de sirayet eder. Zira, o piyasalara her vatandaş tek bir oyla değil, cebindeki para kadar girer. Bu nedenle, mal piyasaları da temel bölüşüm ilişkisinden kaynaklanan eşitsizliği kaynak tahsisine taşır; talep ve üretimin yapısı böylece belirlenir. Buortam eşitsizliğe dayanır; eşitsizlik üretir ve bu nedenle anti-demokratiktir. Serbest piyasacıların, liberallerin piyasa övgülerinin arkasında temel bir anti-demokratik sapma vardır. Hem işgücü, hem de mal piyasalarında sistematik eşitsizlik üreten “serbest”, müdahalesiz koşulların oluştuğu ortam vahşi kapitalizm olur. Vahşi kapitalizmin siyaseti de sadece kapitalistler ve servet sahipleri için demokratiktir. Emekçi sınıflar ve kadınlar, uzun bir dönem boyunca oy verme, siyasete katılma haklarından yoksun tutulmuşlardır. 35 Burjuvazinin siyaset üzerindeki hegemonyasını frenleme girişimleri, uzunca bir süre şiddetle, zaman zaman kan dökülerek önlenmeye çalışılmıştır. Dahası, sermaye tekelleşir, dışarıya taşar; kapitalizm emperyalizme dönüşür. Çevresini sömürgeleştirir ve uluslararası sömürüyü oluşturur; yaygınlaştırır. Bugünün neoliberalizmi, bu düzenleme biçimiyle, vahşi kapitalizmle kavgalı olamaz. Kabaca 1980 civarında, eski “liberal, neoklasik” doktrinlerin hortlayarak neoliberalizm adı altında yeni bir söylemle gündeme gelmesini tetikleyen ana etken, bu ideal düzende zaman içinde meydana gelen bozulmalardır. Bu bozulmaların zirve noktasına , İkinci Dünya Savaşı’nı izleyen 30-35 yıllık dönemde ulaşıldı. O dönemi Kapitalizmin Altın Çağıolarak adlandıranlar vardır.Bu terimle, kapitalizmin vahşi geçmişinin adım adım dönüştürüldüğü, revizyondan geçirildiği yüz küsur yıllık uzun bir sürecin ulaştığı zirve noktası kastedilmektedir. Kapitalizmin Yakın Geçmişi: Refah Devleti/Altın Çağ Fransız devriminden bu yana emekçi sınıflar, vahşi kapitalizmi değiştirmenin, “uygarlaştırmanın”, aşmanın mücadelesini verdiler. Önce sokaklara taştılar; sistemi değiştirmeyi hedefleyen devrimci dalgalar oluşturdular. Bu mücadelelerin içinde ve sonunda emekçi sınıflar eşitsizliği yaratan piyasa mekanizmasını kısmen düzeltecek yöntemi siyasette buldular. Egemen sınıflar, er veya geç,ödün vermek; halk sınıflarına siyaset yapma hakkını tanımak zorunda kaldılar. Böylece emekçiler, seçmen olarak ağırlıklarını koymaya; devlet aygıtının işleyişini etkilemeye başlarlar. Eşit oy hakkı veren siyaset, piyasa mekanizmasından çok daha demokratiktir. Burjuvazinin devlet aygıtı üzerindeki çıplak egemenliği ne kadar gerilerse, piyasanın yarattığı sistematik adaletsizlikler, aynı ölçüde telafi edilmiş olur. Altın Çağ’ın zirve noktasına geldiğimizde, kapitalist sistem temel bölüşüm ilişkilerini korumaktadır; ancak, burjuvazi devlet üzerindeki kontrolünün bir kısmını emekçi sınıflarla paylaşmak zorunda kalmıştır. Bu dönüşüm aşağı yukarı her ülkede aynı doğrultuda seyretmiş; ancak her ülkede farklılaşan bir çizgi izleyerek gerçekleşmiştir. İktisat politikalarında Keynes’in neoklasik yobazlığı reddeden ekonomik görüşleri egemen oldu. Tam çalışma hedefi ana hareket noktalarından birini oluşturdu ve giderek Batı’da refah devleti, Türkiye gibi toplumlarda sosyal devlet düzenlemelerigeliştirildi. Bu düzenleme (birikim) biçiminin ulaştığıortak özellikleri hatırlatalım: (1) Kapitalizmin temel bölüşüm ilişkileri, sistemi belirleyen öz korunmaktadır. (2) Ülkelerin büyük çoğunluğunda, farklı biçimler içinde, farklı tarih dilimlerinden geçerek emeğin (emekçilerin), sermayeye (varlıklı, mülk sahibi katmanlara) karşı durumu güçlenmiştir. (3) Bu kazanımların sonunda ekonomiye egemen olan sınıfların siyaset ve ideoloji alanlarındaki hegemonyaları aşınabilmektedir. (4) Benzeri bir risk, emperyalizmin hegemonik ilişkileri açısından da doğmakta; bazen “mazlum milletler” denilen çevre ülkelerinin, emperyalist sistem içindeki göreli konumları güçlenmektedir. Bu ortak özellikleri, tarihsel hatırlatmalara başvurarak biraz daha somutlaştırmak istiyorum. 36 Metropol ülkelerile başlayalım. Burada kazanımların büyük bölümü, iktisat politikalarının öncelikli hedefi olan “tam çalışma” ile ilgilidir. Tam çalışmaya yaklaşan koşulların geçerli olduğu çeyrek yüzyıl, (1950-1975) Batı kapitalizminin en hızlı büyüme dönemidir. Bu dönem boyunca ücretler emek verimini yakından izledi; özel tüketim aynı tempoyla arttı. Hayat standartları artarken, sendikalaşma oranlarında tarihi rekorlar kırıldı. “Sosyal ücret”, yani emekçi sınıflara dönük kamu hizmetleri de belirgin biçimde büyüdü ve bu genişlemenin finansmanı bütçe açıkları ve müterakki (artan oranlı) vergilerle karşılandı. Katma değerde kâr ve ücret payları istikrarlı kaldı. Yüksek büyüme hızları sayesinde kârlar toplam olarak artabildi. Üçüncü Dünya’dasömürgecilik büyük ölçüde tarihe karışmıştır. Bağımsızlık savaşlarını sürükleyen liderler, ülkelerinde devlet öncülüğünde, planlı, ithal ikameci sanayileşme stratejilerine yönelmişler; aynı stratejilerin “popülist”, paylaşmacı türleri bağımsızlık deneyimleri daha eskiye giden Latin Amerika ve Türkiye gibi ülkelerde uygulanmıştır. Uluslararası ekonomik ilişkiler açısından, doların hegemonyasını kabul eden Bretton Woods sistemi sabit döviz kurlarına dayanır; yüksek gümrük tarifeleri ve ithal kotalarına dayalı korumacı dış ticaret rejimlerine; sermaye hareketlerinin kısıtlanmasına cevaz verir. Faiz hadleri ucuzdur; bloklar-arası rekabet nedeniyle resmî kredi ve yardım kanalları açıktır. Çevre ekonomilerinin sanayileşme süreci kronik dış açıklara neden olur. Bu anlamda dış bağımlılık vardır; ancak, “uluslararası Keynes’çilik”, hem alacaklıların (metropol sermayesinin, devletinin); hem de borçluların (Üçüncü Dünya devletlerinin) çıkarlarını gözeten bir düzenleme biçimi olarak algılanmaktadır. Altın Çağ Niçin Son Buldu? Altın Çağ, 1980’li yıllara yaklaşırken tıkandı. İki büyük Batı ülkesinde meydana gelen önemli iktidar değişiklikleri bu perdenin kapanışını temsil eder. Britanya’da 1979 seçimlerinde Margaret Thatcher’in ABD’de 1980 seçimleri sonunda Ronald Reagan’ın iktidara gelmelerini kastediyorum. Ancak, dönüm noktasını tarih koyarak belirlemenin ötesine gitmeliyiz ve “Altın Çağ”ın hangi nedenlerle, etkenlerle son bulduğunu tartışmalıyız. Özellikle Batı ekonomileri üzerine yoğunlaşan iktisadî açıklamalar vardır: Ortalama emek ve sermaye verimi artışlarının yavaşladığı bir döneme geçilmiş; yatırım oranlarını yükseltme dışında büyüme hızının sürdürülmesi imkânsız hale gelmiştir. Güçlü sendika hareketi de geçmiş yılların gerisine düşmeyen ücret taleplerinde ısrarcı olmuş; kârların katma değer içindeki payları ve kâr oranları baskı altına girmiştir. Bu baskı, sermaye birikim hızını; dolayısıyla büyüme ivmesini aşağı çekmiştir. Bu “talihsiz senaryo”nun sürdürülemezliği, Altın Çağ’ın son bulmasını tek başına açıklayabilir mi? Verimliliğin aşınmasına yol açan yeni teknolojik koşullarda emek ile sermaye arasında otuz yıllık toplumsal uzlaşmanın revizyondan geçmesi, refah devletinin ana parametrelerinin korunmasını mümkün kılabilirdi. İktisadî açıklamaya karşı, uzunca bir süre devam eden tam çalışma ortamının politik sonuçlarının ekonomiye egemen olan sınıflar için daha fazla önem taşıdığı ileri sürülmüştür. 37 Bu konuda Keynes’in iktisat düşüncesine getirdiği kuramsal yeniliği, Keynes’ten bağımsız olarak ortaya koymuş olan Michal Kalecki’nin 1943’te yayımladığı bir makaleden hareket edebiliriz1. Kalecki’den aktaralım: “İktisatçıların çoğu artık kabul etmektedir ki kapitalist bir sistemde devlet harcamaları yoluyla tam çalışmayı gerçekleştirmek mümkündür… Ne var ki, tam çalışma doktrinine önde gelen iş çevrelerinin muhalefetinin siyasi bir arka planı vardır… [Zira], sürekli bir tam çalışma rejiminde, işten çıkarma disiplin sağlayıcı rolünü yitirir. Patronun toplumsal konumu aşınır; işçi sınıfının özgüveni ve sınıf bilinci yükselir. Ücret artışları ve çalışma koşullarının iyileştirilmesi için yapılan grevler siyasi gerilimlere yol açar. Bir tam çalışma rejiminde kârların, laissez-faire’deki ortalamaları aşacağı doğrudur. Dahası, işçilerin pazarlık güçlerinin artması sayesinde gerçekleşen ücret artışlarının kârları azaltması değil, fiyatları artırması daha olasıdır ve bu durum sadece rantiyeleri olumsuz etkileyecektir. Ne var ki, önde gelen iş çevreleri için ‘fabrikalarda disiplin’ ve ‘siyasi istikrar’ kârlardan daha değerlidir. Sınıf bilinçleri onlara anlatmaktadır ki sürekli tam çalışma sağlıklı değildir ve işsizlik ‘normal’ bir kapitalist sistemin vazgeçilmez bir parçasıdır.” Kalecki’nin öngörüsü, 1945 sonrasında iki boyutuyla da gerçekleşti: Birinci olarak, otuz yıllık “Altın Çağ” içinde emekçilerin (ve “mazlum halklar”ın) sistem-karşıtı bilinçleri gelişti; sermayenin sistem üzerindeki hegemonik konumu aşındı. Aynı öngörünün ikinci boyutu ise, 1980’lere girilirken gerçekleşti: Sistemin egemen güçleri,neoliberalizm diye adlandırılacak yeni bir düzenleme biçimine geçişi sağladılar. Önce ilk öngörüyü değerlendirelim veAltın Çağ içinde değişen güç dengelerinin toplumsal-siyasi sonuçlarını hatırlatalım: Batı toplumları (metropol), 1960’lı yılların ikinci yarısından itibaren, hızlı bir radikalleşme sürecine savruldu. Tam çalışma ortamının işçiler lehine değiştirdiği güç dengesi, ücret taleplerinin ötesine taşındı; emek sürecinin ve işyerlerinin yönetimi konularında radikal talepler oluştu. Örneğin İsveç’te Rudolph Meidner’in işletme kârlarının adım adım ücretliler fonu’na dönüştürme önerisi (1975), Sosyal Demokrat Parti tarafından kısmen kabul edildi.Bu model tam ve uzunca bir süre uygulandığında, kapitalist işletmelerin adım adım sosyalizasyonu sonucunu verecektir. ABD’de, siyah nüfus, üniversite öğrencileri ile Vietnam savaşı karşıtlarından oluşan güçlü bir muhalefet oluştu ve metropollerin en tutucusu olan bu ülke, aniden sosyal çalkantıların içine sürüklendi. Fransa’da öğrenci ayaklanmalarının işçi sınıfı muhalefetiyle birleşme eğilimi, egemen çevreleri bir devrim psikozuna sürükledi; De Gaulle Almanya’daki Fransız birliklerini (Komün’e karşı yüz yıl önce yollanan Versailles ordusu gibi) Paris’e sevketmeye hazırlandı. İspanya, Portekiz ve Yunanistan’da faşist rejimlerin son bulması güçlü sol, sosyalist hareketlerin iktidarlarına kapı araladı. 1976’da İtalya’da Komünist Parti iktidara ilk kez çok yaklaştı; Sosyalist Parti ile birlikte oy oranı yüzde 44’e ulaştı. Fransa’da, Mitterand, yaygın kamulaştırma öğeleri içeren ve sosyalist/komünist/radikal ittifakının “ortak programı” ile 1981’de iktidara geldi. 11 M. Kalecki,“Political Aspects of Full Employment”, Political Quarterly, 1943. 38 Üçüncü Dünya’da, Asya ve Afrika’da sömürgecilik karşıtı hareketlerin parlak sembolleri olan Sukarno, Nehru, Nkrumah, Nasır gibi liderlerin sürüklediği bağlantısızlar hareketi (SSCB ile dirsek teması sürdürerek) güçlendi veemperyalist metropollerin uluslararası siyaset üzerindeki hegemonyalarını sınırladı. Uluslararası Keynes’çilik bir yandan azgelişmiş ülkeleri yeni bağımlılık biçimleri içinde tutuyor; bir yandan da devlete dayalı hızlı sanayileşme süreçlerini sürekli kılıyor; kapitalist olmayan(en azından sermayeye teslimiyeti sınırlı) bir seçeneği canlı tutuyordu. Uluslararası ekonomik ilişkilerdede önemli değişimler ortaya çıktı. Dönemin sonlarına doğru çevre ülkeleri (OPEC kartelinin verdiği cesaretle) dünya ekonomisinin sistematik olarak zengin ülkeler lehine çalışan, bağımlılığı besleyen “işleyiş kuralları”nı sorguladılar; önerilerini 77’ler Grubu olarak Birleşmiş Milletler’e, uluslararası forumlara taşıdılar. Batılı hükümetler, “yeni uluslararası ekonomik düzen” taleplerini müzakere zorunda kaldılar. Kalecki’nin ikinci öngörüsü, yani sermayenin karşı hamlesi bu gelişmelerin sonunda, 1970’li yılların sonlarında gündeme geldi. Dünya kapitalist sisteminin beyin merkezleri karar verdiler: “Emek disiplin altına alınmalı, üçüncü dünya ülkeleri de hadlerini bilmeli. Bu hedefler, piyasaya sınırsız teslimiyet ve gerektiğinde devlet gücüyle gerçekleşecektir.” İki büyük kapitalist ülkede Reagan ve Thatcher yönetimleri, kapitalizmi özüne döndürmek doğrultusundaki ilk adımları, kendi ülkelerinde emeği hizaya getirme hamleleriyle attılar. ABD’de hava meydanı kontrolörlerinin, Britanya’da maden işçilerinin grevlerinin ödünsüzce kırılması, emek/sermaye ilişkilerinin değişmekte olduğunu simgeleyen işaretlerdi. Özelleştirme, piyasalaştırma ve kamu maliyesini sermaye lehine dönüştürme öğelerini içeren politikalar, bu iki ülkede başladı; farklı tempolarda diğer Batı ülkelerine de taşındı. Refah devletinin temel kurumlarının adım adım tasfiyesi böyle gerçekleşti. 1980’li yılların başlarında öncelikle Latin Amerika’yı (ve bu arada Türkiye’yi) hizaya getiren dış borç krizi, IMF ve Dünya Bankası’na yeni işlevler yükledi. Çevre ekonomilerinde bölüşüm ilişkileri ve kaynak tahsisi büyük ölçüde piyasa mekanizmasına teslim edildi. Latin Amerika’da, Türkiye’de bu dönüşümler darbeler sonunda, askerî rejimler tarafından başlatıldı. IMF/Dünya Bankası reformlarının bir bölümü, dış ekonomik ilişkilerle ilgiliydi. Önce dış ticaretteki gümrük tarifelerine, ithalat kotalarına, teşviklere dayanan korumacı politikalar terk edildi. Daha sonra ülke içine vbe ülkeden dışarıya dönük tüm sermaye hareketleri serbestleştirildi. Piyasa mekanizmasının öncülüğü, Kuzey/Güney; Metropol/Çevre ilişkilerine taşındı. Yeni döneme, Üçüncü Dünya’da zincirleme krizler refakat etti. Kriz olasılıkları IMF/Dünya Bankası reçetelerini sürekli kılan “şantaj” etkileri yarattı. Krizlerin yönetimi ise aynı kurumlara devredildi ve siyasi iktidarları “terbiye edici, hizaya getirici” işlevler gördü. Neoliberalizmin özü nedir? Bu konuşmanın başında neoliberalizmin içeriğini ve gerekçelerini, neoliberallerin söylemiyle açıkladım. Ancak, bu açıklama eksiktir; yanıltıcıdır. Neoliberal dönüşümün özüne teşhis koyalım. Temel hedef, Altın Çağ’a özgü ilişkilerin tasfiyesidir. Bu tasfiye sürecinin tümü ise, sadece ve sadece sermayenin sınırsız tahakkümünü oluşturma, yerleştirme girişimi olarak nitelendirilebilir. 39 Bir anlamda, kapitalizmin beyin merkezleri ve sistemi yönlendiren kolektif irade, tarihsel belleklerin dibinden, bilinçaltından ilham almış; sistemin başlangıç aşamalarında var olan “bir başka altın çağ” özlemini gerçeğe dönüştürme programını başlatmıştır. Bu, bir anlamda, vahşi kapitalizme dönüş programı olarak nitelendirilmelidir. Emeğin ve halkların Altın Çağı, adım adım sermayenin altın çağı olan vahşi kapitalizme dönüşmelidir. Bu dönüşümün ana öğelerini hatırlatalım: Üretim araçları ve altyapı üzerinde kamu mülkiyetinin ortadan kaldırılmasıdır. Kaynak tahsisinde, yapısal değişimde, sermaye birikiminde devlet müdahalelerinin tasfiyesidir. Kent ve kır emekçileri lehine oluşturulmuş bölüşüm ilişkilerinin ve sosyal devlet düzenlemelerinin, sağlık ve eğitim gibi kamu hizmetlerinin adım adım (özelleştirme, ticarileştirme ve piyasaya devretme yollarıyla) son bulmasıdır. İnsanlar-arası ilişkilere piyasanın ve sermayenin mantığını (işletme biçimlerini, satıcı-müşteri bağlantılarını ve âmir/memur yerine patron/işçi ilişkilerini) yerleştirmektir. Piyasa, kapitalist bir sistemde vazgeçilemeyecek bir aygıttır; ama adaletsiz, çarpık sonuçlarının siyaset ve devlet yoluyla düzeltilmesi gereken bir aygıt... Tek başına bırakılırsa gaddar ve vahşi kapitalizme geri dönüşün aracı olur. Halk sınıflarını çaresizliğe mahkûm ederek siyaset dışına sürükler. Piyasaya tam teslimiyet, bu nedenlerle sermayenin toplumlarımız üzerindeki sınırsız tahakkümünü sağlayacak en etkili yöntemdir. Bu insafsız bir sınıf saldırısıdır; ancak kurbanlar tarafından algılanmaması gerekir. Saldırıyı planlayan, başlatanların olayın özünü gizlemeleri; tam aksine bunu, kaçınılmaz ve hayırhah bir dönüşüm olarak telkin etmeleri gerekir. Bu hedefe dönük ideolojik bir söylem bu nedenle oluşturulur. “Tek seçenek budur; alternatif yoktur; herkesin hayrınadır” sloganı yerleşirse, direnme, mücadele gücü ortadan kaybolur. Sözcükler, terimler masum değildir; düşünce tarzımızı belirler, sınırlar. Bu yeni dönemde yaygınlaşan bazı sözcükler, terimler bir anlamda karşı devrim olan bu büyük dönüşümü, kolaylaştırmak, meşrulaştırmak görevi ifa etti. Sıradan insanlar için en insafsız ve en tahripkâr sonuçlar yaratan düzenlemelere reform dendi. Emek karşıtı yıkım programları piyasa dostu reformlar diye adlandırıldı. Emperyalizm, küreselleşme adını aldı. 2008-2012 krizi bir dönüm noktası olabilir. Uluslararası bunalım sonunda kapitalizmin cilası dökülmüş; takke düşmüş kel görünmüştür. Bence, insanlığın adalet, eşitlik ve sınırsız özgürlük için sürdürdüğü yüzlerce yıllık mücadele geleneğinin, olumlu, olumsuz dersleriyle yeni baştan öğrenileceği bir dönemin başındayız. 40 YENİ PARADİQMAYA KEÇİDİN ZAMAN PROBLEMİ: METODOLOJİ İNTERPRETASİYA Prof. Dr. Əvəz BAYRAMOV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Elm və İnnovasiyalar üzrə prorektoru Əgər məndən kimsə soruşmursa, onda mən bilirəm zaman nədir: Əgər soruşana izah etmək istəsəm – yox, bilmirəm. A.Averliy (354-430) Giriş Qlobal iqtisadi sistemin mövcudluq şərtlərində baş verən dəyişikliklər özünün məna tutumu baxımından diametral əks istiqamətlərdə təzahür etməkdədir. Təzahür müxtəlifliyi yekun etibarı ilə mahiyyətə siyarət etməklə «müxtəlif» dünyaların daha da müxtəlifləşməsinə gətirib çıxarır. Müxtəlif iqtisadi zamanlarda yaşayan dünya dövlətlərinin hamısı üçün keçərli ola biləcək «vahid məxrəcin» tapılması problemi bu gün də cavabsız qalmaqdadır. Artıq situasiya elə bir mürəkkəb xarakter olmağa başlayıb ki, inkişafın sürəti ilə tənəzzülün (böhranın) baş vermə ehtimalı arasında düzmütənasib asılılıq formalaşıbdır. Problemi qəlizləşdirən cəhət iqtisadi prosesin spesifikası ilə, onun dəyişmə müstəvisində hansı tərəfə «axacağının» bəribaşdan müəyyənləşdirmə çətinliyi ilə bağlıdır. Belə ki, iqtisadi prosesin tsiklliyi, dalğavari xarakteri, eyni zaman intervalında müxtəlif fazalarda olan müxtəlif tsikllərin mövcudluğu dəyişmənin səbəbiyyət «zəncirini» aşkara çıxarmaqda böyük çətinliklər yaradır. Hətta, o səviyyədə ki, dəyişənin nə olduğunu (yəni, mahiyyət) və necə dəyişdiyini belə bir çox hallarda adekvat qiymətləndirmə mümkün olmur… Əvvəldə də qeyd edildiyi kimi, dünyanın iqtisadi anlamda «indisi» nəinki heterogen xarakterlidir, həmçinin xaotik məzmunlu parçalanmalarla səciyyələnir. Başqa sözlə, qlobal iqtisadiyyata münasibətdə qlobal iqtisadi zamanın «indisi» keçmiş – indi – gələcək üçlüyünü özündə ehtiva edir. Keçmiş (modernizməqədərki dövr – XVI əsr), indi (modernizm dövrü) və gələcək (postmodernizm) eyni vaxtda, eyni qlobal «indi»də cəmlənib… Paradoksal situasiya 41 alınır… Sanki qlobal müstəvidə zaman axıcılığı «dayanıb» yaxud hissəvi yeniləşmə, yeni zamana keçid qlobal bütövü nəinki əhatə etmək «istəmir», hətta onun problem kimi qoyuluşunu belə yaxına buraxmır… Hər halda, son 500 illik inkişaf tarixi ərzində Saxaradan cənubda yerləşən ölkələrdə heç bir önəmli proses baş verməmişdir… İqtisadiyyatda zaman axını universallıq qabiliyyətini elə ilkin başlanğıcda, konkret iqtisadi sistemdə hərəkətə keçən anda itirir. Bu anlamda, zaman bütövlükdə cəmiyyətin sosioiqtisadi tipi çərçivəsində özəlləşdirilir, özününküləşdirilir və yalnız həmin tipə xas olanları əhatə edən axına çevrilir. Hər bir ayrıca götürülmüş cəmiyyət tipi tərəfindən «udulan» zaman özünün ilkin «varlığını» və universallığını itirir. Anlama müstəvisində problem doğuran başlıca cəhət ondan ibarətdir ki, iqtisadi sistemə münasibətdə zaman həm ekzogen, həm də endogen amil kimi çıxış edir. Ekzogen olmaqla geoiqtisadi məkanda universal xarakterli təzahür forması daşısa da, endogen amil kimi həmin sistemin daxilində «axır» və sistemdən kənar yaxud qlobal miqyasda formalaşmış qlobal iqtisadi zamanla səviyyə, məzmun və sürət müxtəlifliyi ilə fərqlənir. İqtisadi zamanın tarixi dövrlənməsi aspektində mövcud interpretasiya üsullarının (xətti və diskret) hər ikisi ziddiyyətli məqamlarla doludur. Eyni zamanda, araşdırmanın bir neçə müstəvidə eyni anda aparılması iqtisadi zamanın həm məzmun, həm də «ölçmə» müxtəlifliyini ortalığa qoymaqdan qeyri bir anlam daşımır. Qeyd edilən müxtəlifliyin «tamamlanma» prinsipi çərçivəsində konkret ümumiliyə gətirilməsi isə çılpaq abstraksiyadan o yana keçmir. Bu günə qədər aparılan tədqiqatların cavabsız buraxdığı suallar kifayət qədər çoxdur. Məsələn, qlobal iqtisadi zamanın dinamikası, dəyişmə prosesi və dəyişmə tezliyi ilə iqtisadi varlığın təkamülü arasında hər hansı bir bağlılıq varmı? Yaxud dəyişən nədir? – zamanmı yoxsa varlıqmı? sualı bugün də iqtisad elminin metodologiyasının «başağrısı» olaraq qalmaqdadır. Problemin qoyuluşu: fəlsəfi-iqtisadi fikrin qısa xülasəsi Zamanın nədən formalaşdığı, nədən ibarət olduğu hələ də məlum deyildir. Fəlsəfi-elmi fikir artıq çoxdandır ki, bu suala heç cavab da axtarmır. Problematika bütünlüklə zaman axınının necəliyi üzərində cəmləşmiş, yalnız bu yönümdə elmi araşdırmalar aparılmaqdadır… Bununla belə, yenə də problemin özü yox, onu necə yaşadığımız sualı ətrafında mühakimələr irəli sürülür: Zaman – doğrudanmı axır? Və əgər axırsa, onda hansı qanunauyğunluqlar çərçivəsindədir bu axın? Və … əgər axın sonsuzdursa, onda zamanın təkrar istehsalı deyilən bir şey varmı? … Varsa – mahiyyəti nədən ibarətdir? … Yoxsa, onda sonsuzluq nədən «qidalanır»? … Həqiqəti suallarda axtarmaq fikrində deyilik. Amma, hər halda, həqiqətin səsləndiyi ifadə – cavab – məhz suala verilən reaksiya olduğu üçün, ondan (yəni, sualdan) yan qaçmağın mümkünsüzlüyünün fərqindəyik … Gəldiyimiz birinci qənaət ondan ibarətdir ki, fəlsəfə heç vaxt zaman nədir? sualına adekvat cavab verə bilməyəcəkdir. Ona görə ki, fəlsəfə «ümumiyyətlə zaman» anlayışından çıxış edir … «Ümumiyyətlə zaman» deyilən şey isə çılpaq abstraksiyadır. Zamanın iqtisadi forması yoxsa iqtisadi zaman? sualı ilk baxışdan tavtaloji anlamda dərk edilir. Əslində isə, bu sualda iqtisadi zaman nədir və nə deyildir? sualına yönəlik konkret istiqamət vardır. Belə ki, birinci halda (zamanın iqtisadi forması) anlaşılan odur ki, vahid zaman axını mövcuddur və müxtəlif aspektlərdə (fiziki, astronomik, sosial, iqtisadi və s.) spesifik özəlliklər kəsb edir. Yəni, zamanın iqtisadi forması – iqtisadi müstəvidə baş verən 42 dəyişikliklərin interval uzunluğunu qeydə alan vahid zaman axınından başqa bir şey deyildir (eləcə də, sosial, siyasi və s.). Bu tərzdə formalaşmış baxışlar sisteminin istinad nöqtəsi sadədən mürəkkəbə, ibtidaidən aliyə doğru dönmədən artan yüksəliş xəttindən qaynaqlanır. Qeyd edilən yönümlü baxışların reallığı əks etdirmədiyini bəşəriyyətin inkişaf tarixindən açıq-aydın şəkildə görmək mümkündür. Ə.Dyürqeymə görə zaman – sosial konstruktdur. Və, hər bir cəmiyyət tipinin özünəməxsus zamanı yaxud mövcudluq və inkişafının özünəxas zaman modeli vardır. Hətta, maddi dünyanın fiziki xassəsi kimi səciyyələndirilən zaman da, yəni «fiziki xətti zaman» belə sosial konseptdir. Fəlsəfi fikir tarixində zamanla bağlı çoxlu sayda konseptual baxışlar mövcuddur: substansional, relativist, statik, dinamik və s. tipli yanaşmalarda zaman problematikası bu və ya digər aspektdən şərh edilir. A.Avreliy2 yazırdı ki, «… Amma , mən gələcəyi (gələcək zaman – Ə.B.) ölçə bilmərəm, zira o hələ yoxdur; indini də ölçmək mümkünsüzdür – «uzunlüğü» olmadığına görə; Keçmişi də ölçə bilmərəm – o, artıq yoxdur; Onda, mən nəyi ölçürəm? Zamanı – hansı ki, keçməkdədir, amma hələ keçməyibdir» … Keçmiş → indi → gələcəyin → insan şüurunda təzahürü məhz bu aspektdən qaynaqlanır. Başqa sözlə, «zaman» deyilən şey yalnız «indidə» baş verən axıcılıqdır – bir şərtlə ki, onun keçmiş və gələcək bölümlərini «indi»nin mahiyyətində dərk edəsən … Bizim elmi mövqeyimiz daha çox eksiztensial və fenomenoloji yanaşmalara uyğundur. Buna görə də, A.Avrelidən başlamağımız başa düşüləndir. A.Avreliyin problemə yanaşma tərzi həm eksiztensial, həm də fenomenoloji baxışlarda dərin iz buraxmışdır. Üç zaman ölçüsünün vəhdətdə olmasını M.Xaydeqer3 «… gəlməkdə olan, həyata keçən və «indi»nin qarşılıqlı cazibəsi» kimi xarakterizə etmiş, E.Qussel4 isə fenomenoloji sferanı zamanlığın «quraşdırılması» sferası ilə eyniyyətdə olduğunu göstərmişdir. Ekstensial baxış ilkin olaraq, zamanla bağlı geniş yayılmış yanaşma tərzinin inkarına imza atır: Zaman - ayrı-ayrı «indi»lərdən «toplanmır», əksinə, istənilən formada ayrıca götürülmüş «indi» yalnız insan reallığının ilkin zamanlılığında müəyyən məna kəsb edir… İlkin zamanlılıqda keçmiş, indi və gələcək ayrılmazdır, onlar ekstatik vəhdət halındadır. Anı görmək, onda (həmin «an»da – Ə.B.) olmaq deməkdir. İnsan «indi»də olandır, konkret varlıqdır. Məhz insanda keçmiş və indi «toqquşur». Ekzistensianistlərə görə zaman hansısa bir istiqamətli axın kimi bir andan digərinə axmır, burulğan kimi «qaynayır», ekzistensiya arenasında öz daxilində «toqquşur»5. Beləliklə, ekzistensial zaman insanın mahiyyətində olan və üç ölçülü vəhdətdə qərarlaşmış qeyri-maddi gerçəklikdir. Zamanın müxtəlif aspektlərinin iqtisadi interpretasiyaları da konseptual yetərsizlik (adekvat anlama nöqteyi-nəzərindən) probleminin çərçivəsindən kənara çıxa bilmir. Həm klassik, həm də neoklassik yönümlü yanaşmalarda zaman funksiyasının interpretasiya müxtəlifliyi yer almaqdadır. 2 А.Аврелий. Исповедь. Абеляр П. История моих бедствий. М: 1992, с. 167 М.Хайдеггер. Бытие и время. М: 1993, с.345 4 Э.Гусеель. Идей к чистой феноменологии и феноменологической философии I кн. М.1994. с.5 5 Хайдеггер М. Время и бытие // Статьи и выступления; М. 1997. с. 339 3 43 Araşdırmalarda iqtisadi zamanın spesifikası ümumiyyətlə, nəzərə alınmır. bir qayda olaraq, zamanla bağlı nüansların əvvəlcədən məlum olması «fakt»ından çıxış edilir, yəni, tədqiqatın yekunu olaraq iqtisadi zamanın «davranış tərzi» barəsində hər hansı bir deduktiv nəticə hasil olunur… Ya da, qeyd olunan problematikanın üzərindən sükutla keçilir … İqtisadi fikir tarixində iqtisadi zamanla bağlı problemlər kompleksi həm ən səthi formada, həm də «əsas olmayan» konsept kimi şərh edilir. Müasir iqtisadi araşdırmalarda zaman funksiyasının müxtəlif aspektlərdən edilən interpretasiyasında əsas cəhət zamanın ekzogen faktor kimi səciyyələndirmələridir. Postindustrial cəmiyyət tipinin qərarlaşması (inkişaf etmiş ölkələrdə) iqtisadi prosesdə, ələlxüsus prosesdaxili qarşılıqlı fəaliyyətdə zaman məhdudiyyətləri və ətalətin mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini bütün çılpaqlığı ilə ortalığa qoydu. Zaman məhdudiyyəti və ətalətliliyin tədqiqi (ələlxüsus institutsionalizmdə) laq, tsikl və dalğaların meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Zamanın – iqtisadi resurs kimi tədqiqi XX əsrin ikinci yarısından etibarən başlamış və əsas ağırlıq mərkəzi (həmin tədqiqatlarda) zamanın qiymətliliyinin müəyyənləşdirilməsi üzərinə düşürdü (Q.Bekker, E.Dina, C.Ouen, M.Ueyza, C.Linder). Marksist məktəb (sovet dövründə) iş vaxtı, istirahət, sərbəst vaxt və s. anlayışları araşdırmaqla məşğul olmuşdu. 1990-cı illərin birinci yarısında bir sıra rus tədqiqatçılarının (V.V.Biryukova, A.A.Bloxin və s.) əmək-dəyər nəzəriyyəsi və faydalılıq nəzəriyyəsinin sintezinə yönəlmiş tədqiqatları iqtisadiyyatda zaman amilinin roluna yenidən baxmaq zərurəti yaratdı. İnstitutsionistlərin qeyd edilən yönümdə apardıqları araşdırmalar, eləcə də iqtisadi zamanın resurs kimi istifadəsi ilə bağlı (E.Dina, C.Oyen, S.Linder və s.) çalışmalar, mikroiqtisadi səviyyədə (qeyri-xətti modellərlə bağlı) müəyyən irəliləyişlərə səbəb olsa da, iqtisadi zamanın konseptual dərkində mövcud olan çox saylı suallar bu gün də cavabsız qalmaqdadır. Aydındır ki, iqtisadi zaman yaxud zamanın iqtisadi nəzəriyyəsinin formalaşdırılması bir mənalı olaraq, problemin metodoloji interpretasiyasının real gerçəkliyə adekvatlıq dərəcəsindən funksional asılılıqdadır. İqtisadi zaman fenomeni İqtisadi varlığın zaman ölçüsünün çoxaspektliliyi iqtisadi hadisə və proseslərin real məzmunlu dərkində mühüm rol oynayan səbəbiyyət, funksional və struktur əlaqələrin məğzini üzə çıxarmaqda həlli müşkül olan problemlər kompleksi yaradır. İqtisadi zamanın xarici təzahür formalarının mürəkkəb ierarxik strukturu, səviyyə müxtəlifliyi, onun “təkrar istehsalının” bir yaxud bir neçə deyil, proseslər çoxluğu halında olduğunu ortalığa qoyur. İqtisadi zaman: - Sosio-təbii, sosio-iqtisadi və sosio-mədəni fenomendir; - Sistemdaxili münasibətlər məcmusunun doğurduğu fenomendir; - Ən qıt və ən bahalı resursdur. Tələb hüdudsuz, təklif isə məhduddur; - Ənənəvi resurslar kimi, «yığıla bilmə» qabiliyyətinə malik deyildir. iqtisadi zamanın hansısa bir intervalını ehtiyatda saxlamaq mümkünsüzdür; - İqtisadi zaman «tənzimlənə», «idarəoluna» biləndir. Lakin, konkret hansısa subyektin «mülkiyyətində» deyildir. 44 K.Yaspers özünün «Смысл и назначение истории»6 əsərində göstərir ki, «indinin» hökmranlığı, yəni tarixi təəsüratların nəzərə alınmaması yaşam tərzini və ruhi fəaliyyəti «texniki bacarığa» ürcah edir… Əslində isə, «indinin» bütövlüyü yalnız keçmiş və gələcəklə, xatirələr və ideyalarla birlikdə real məzmun kəsb edir… Aydındır ki, iqtisadi varlığa müxtəlif rakurslardan baxmaq olar: sosial, siyasi, mədəni və s. İstənilən halda iqtisadi varlığın zaman ölçüsü, tarixi axıcılığın əsas parametrləri ilə bağlılıqda ən azı «qəribə» davranış tərzi nümayiş etdirdiyinə görə daha mürəkkəb xarakter kəsb edir. «Mürəkkəblik» - iqtisadi zamanın çoxölçülü olmasından qaynaqlanır. İqtisadi varlıq – canlı orqanizm kimi (insan orqanizmi) ikili məzmun daşıyır: maddi və mental! Maddiyyatla bağlı olanlar mahiyyət etibarı ilə bioloji, kimyəvi, fiziki, fizioloji proseslərin ciddi surətdə determinləşmiş, genetik aspektin prioritet rol oynadığı müstəvini özündə ehtiva edir. Mental komponent – iqtisadi zamanla bağlı problematik situasiyaların meydana çıxmasını (metodoloji anlamda) şərtləndirən əsas kimi çıxış edir. Birbaşa insanla, onun hissiyatı, niyyəti, məqsədləri və s. və i.a., eyni zamanda insanlararası münasibətlərin (iqtisadiyyatda) daxili məntiqi ilə (əgər varsa) əlaqədar olan mental yaranış qədər zamana, zaman axıcılığına açıq olan ikinci bir yaranış yoxdur. Məhz bu aspekt zamanla manipulyasiya etməyə, onu «geri döndərməyə», «keçmişi» geri qaytarmağa yaxud «gələcəksizlik» sindromu yaratmağa qadirdir. Gələcəyin gəlməyə biləcəyinin (iqtisadiyyatda) əlaməti olan «gələcəksizlik» sindromu artıq bütün çılpaqlığı ilə təzahür etməkdədir. Bunun məhz belə olduğunu görmək üçün iqtisadi varlığı qlobal müstəviyə keçirmək kifayətdir. İqtisadi zaman – kiçik hissəciklərin toplumundan ibarət deyildir. Onun təqvim zamanı ilə eyniləşdirilməsi problemdən yaxa qurtarmaq istəyidir. İqtisadi zaman – bir axıcılıq olmaqla proses halındadır. Bu baxımdan qısa müddətli proses – zaman «an»larını, ortamüddətli proses – iqtisadi sistemin «indi»sini, uzunmüddətli prose sisə struktur-mahiyyət dəyişikliklərini əhatə etməklə sistemin «gələcəyini» ifadə edir. Göründüyü kimi, bu sıralamada «keçmiş» yoxdur. İqtisadi sistem «bu gün» və «gələcəklə» işləyir. Bunu zaman sırasının süni surətdə parçalanması, ayrı-ayrı zaman intervallarının əlahiddələşməsi kimi qəbul etmək yalnışlıq olardı. Başqa sözlə, iqtisadiyyatla bağlı zaman anlamında «keçmişdə necə olub?» sualının aktuallıq dərəcəsi süni şəkildə qabardılır. Məzmun və mahiyyət fərqliliyindən, müxtəlif iqtisadi zamanlarda varolmalarından asılı olmayaraq əksər sosioiqtisadi cəmiyyət tipləri üçün aktuallıq dərəcəsi heç bir dönəmdə azalmayan iki əsas sual mövcuddur: «indi» necədir? və gələcəkdə necə olacaqdır? Bu aspektdən varislik prinsipi ilə spekulyasiya edilməsinin anlamı nədir sualı bu gün də açıq qalmaqdadır. Sistem dəyişikliyi yaşayan ölkələrə münasibətdə hansı varislikdən danışmaq olar? Əgər «sistem» dediyimiz yaranış kardinal surətdə dəyişirsə, əvvəlki «sistemin» heç bir «qanunauyğunluğunu» özündə ehtiva etmirsə, onda varislik prinsipi nədə özünü göstərir? «İqtisadi proses» kimi ifadə etdiyimiz abstraksiya əslində konkret fəaliyyət istiqamətləri olan, konkret mənafeləri özündə ehtiva edən və kəmiyyətcə ölçülə bilən proseslər çoxluğundan qaynaqlanan abstraksiyadır. Bu anlamda onu metaproses adlandırmaq daha 6 Ясперс К. Смысл и назначение истории. М: Республика. 1994 45 düzgün yanaşma olardı. Məkan fərqliliyi prizmasından metaproses qlobal səviyyəni, makro, mezo və mikroproses isə milli səviyyə və onun alt sistemlərini ifadə edir. Anlama diskomfortunu aradan qaldırmaq məqsədi ilə ifadə etdiyimiz səviyyə müxtəlifliyi eynilə iqtisadi zamana da şamil edilir. İqtisadi zaman – iqtisadi prosesin təyinatına adekvat surətdə yaranışı və gedişinin 3 əsas şərtindən biridir. O mənada ki, metaprosesin «dalana» girməməsi üçün onun alt prosesləri arasında (həm üfiqi, həm də şaquli istiqamətdə) zamanın sinxronluğuna nail olunsun! İqtisadi zaman İndustrializmə qədərki cəmiyyət (İqtisadiyyat) İndustrial cəmiyyət Zaman – dəyişmə prosesinin «təsvirçisi» kimi Diskretiv yanaşma Postindustrial cəmiyyət Zaman iqtisadi Resurs kimi Zaman kəsiyinin uzunluğu Xronologiya - Zaman – istiqamət kimi - Zaman «yaş» ölçən element kimi - Zaman parametr kimi - заман – гайда кими - İctimai zaman (abstraksiya) - Sistemin zamanı - Elementin zamanı - тягвим заманы Şəkil 1. Müxtəlif cəmiyyət tiplərində zamandan istifadə müxtəlifliyi Hələ İ.Priqojin yazırdı ki, makrosistemlərdə adi dinamik zamanla yanaşı sistemə bütövlükdə təsir göstərmək gücündə olan bir «daxili zaman»da mövcuddur. Başqa sözlə, bu o deməkdir ki, hər bir iqtisadi prosesin «özünə məxsus» iqtisadi zamanı vardır. Bu tipli baxışlara A.Levanovun, E.Mayminasın, Y.Feriansin, R.Belousovun7 və s. 7 Белоусов Р. Законы управления в рыночных условиях // экономист.. 1992-№5. Леванов А.Д. Фактор времени в рыночной экономике – Кемерово, 1995. Майминас Е. Информационное общество и парадигма экономической теории // Вопросы экономике 1997, №11. Пригожин И. От существующего к 46 tədqiqatlarında da rast gəlinir. İqtisadi prosesə münasibətdə məkan-zaman kontiniumunun mövcudluğu qəbul olunsa da, fəaliyyət mexanizminin özünə yanaşmada yekdillik yoxdur. Məsələn, iqtisadi zamanın geri dönməzliyi tipli təbiətşünaslıq məzmunu daşıyan təsbitlər kifayət qədər geniş yer almaqdadır. Mənim bu aspektdə sərgilədiyim mövqe çox az saylı tədqiqatçıların mövqeyi ilə üst-üstə düşür: iqtisadi zamanın geriyə dönüşü mümkündür! Iqtisadi prosesin tsiklik və dalğavari xarakterindən çıxış etmək kifayətdir ki, hər hansı bir konkret faktda müraciət etməyə lüzüm qalmasın. Cəmiyyət tipinin dəyişilməsi tezliyi, daha yüksək mərhələyə keçid məzmunca gələcəyin “tezləşdirilməsi”ni ön plana çıxarır. Gələcəyin «tezləşdirilməsinə» yönəlik reallaşdırılan konseptual platformada iqtisadi zamanla bağlı (deyilənlərlə bahəm) bir sıra spesifik özəlliklərin nəzərə alınmasını məqsədəuyğun hesab edirik: - iqtisadi zamanın «atomar» quruluşu yaxud iqtisadi zaman vahidi deyilən şey yoxdur. Eləcə də, iqtisadi zamanın, məhz zaman anlayışından çıxış etməklə, effektivliyini müəyyənləşdirə biləcək metrik ölçmə üsulları da yoxdur və ümumiyyətlə, belə bir metodikanın işlənib hazırlanması prinsipcə mümkün deyildir. İqtisadi zamanın effektivliyini (nəticəliliyi) müəyyənləşdirmək istiqamətində aparılan tədqiqatlar istər-istəməz nəticədən çıxış etmək zorunda qalırlar: ən qısa zaman kəsiyində ən yaxşı nəticə əldə olunması və ən dayanıqlı situasiyanın formalaşması – tipli yanaşma iqtisadi zamanın effektivliyinə münasibətdə yeganə mümkün olan və ən abstrakt xarakter daşıyan qiymətləndirmə forması kimi təqdim olunur. «Ən abstrakt» ifadəsi yanaşma tərzinin birmənalı verifikasiyasının mümkünsüzlüyünə işarədir; - iqtisadi zamanın səviyyə müxtəlifliyi mövcuddur. O anlamda ki, iqtisadi zamanın məzmunu və spesifikası nəinki qlobal – milli səviyyələrdə, hətta milli iqtisadi sistemə və onun daxii elementlərinə münasibətdə kəskin fərqliliyi ilə səciyyələnir. Məhz buradan çıxış etməklə göstərmək olar ki, səviyyə müxtəlifliyinə uyğun olaraq: 1) iqtisadi zamanın «sıxlığı» və sürəti fərqlidir; 2) iqtisadi zaman asinxron xarakter daşıyır. Yəni, iqtisadi anlamda keçmiş, indi və gələcək müxtəlif səviyyələrdə müxtəlif cür təzahür edirlər; 3) iqtisadi müstəvidə zaman axını qlobal səviyyədə spontan şəkildə, milli çərçivədə isə «tənzimlənməyə meylli» formada baş verir. Şaquli istiqamətdə aşağı endikcə, yəni sistemdən sistemdaxili elementlərə yaxud mikrosəviyyə subyektlərinə doğru yaxınlaşdıqca, iqtisadi zamanın «tənzimləməyə meylliliyi» daha da güclənir. Qlobal səviyyəyə şamil etdiyimiz spontanlıq keyfiyyəti o demək deyildir ki, iqtisadi zaman kortəbii sürətdə axmaqdadır. Onun sürəti də, «sıxlığı» da, effektivliyi də dünyanın əsas iqtisadi güc mərkəzlərinin rəqabətindən doğan səbəbiyyət zəncirinə tabedir. Yəni, «tənzimlənəndir», lakin məqsədyönlü istiqamətdə deyil, rəqabət mexanizminin diqtəsi altında «tənzimlənir». Bu sayaq «tənzimlənmə»nin məqsədyönlülüyü çox nadir hallarda özünə yer ala bilir. İqtisadi zaman – əsasən və başlıca olaraq aparıcı gücün (qlobal) formalaşdırdığı «çərçivəyə» sığışmaq məcburiyyətində qalır; - iqtisadi prosesə münasibət prizmasından iqtisadi zamanın səciyyəvi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi sıralamaq olar: возникающему. Время и сложность в физических науках. М: Наука, 1985. Феранц Я. Хозяйственный механизм и экономия времени. М: Экономика, 1987 47 1) iqtisadi zaman – özünün istənilən təzahür formasında qeyri-xətti səciyyə daşıyır. Qeyri-xəttilik iki anlamda interpretasiya oluna bilər: - Fiziki zamanla üst-üstə düşməməsi; Söhbət, sadəcə olaraq, fiziki zamanın «iqtisadiləşən» hissəsindən getmir. Belə bir “çevrilmə” yoxdur və ola da bilməz. Sadəcə olaraq, həmin «iqtisadiləşən» zaman – fiziki zamandan fərqli olaraq – «canlı», «şüurlu» yaranış keyfiyyətinə sahiblənir. Tək bircə nüansı – iqtisadi zamanın sinxronluğuna nail olma imkanlarını qeyd etmək kifayətdir ki, onun «şüurlu» yaranış olduğunu aydın şəkildə dərk edə biləsən. Məlumdur ki, fiziki zamanda sinxronluq əvvəlcədən mövcud olandı. Qeyd edilən anlamda fərqlilik, üst-üstə düşməmə, eyni zamanda qeyri-xəttiliyin formaca təzahürü kimi qiymətləndirilə bilər. - Məzmun etibarı ilə qeyri-xəttilik isə iqtisadi metaprosesin alt səviyyələrinə münasibətdə yer almaqdadır. Metaprosesin daxili strukturunda mövcud olan proseslər çoxluğunun hər biri, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, «özünəməxsus» iqtisadi zamanda «axmaqdadır». Bu anlamda qeyri-xəttiliyin mövcudluğu metaprosesin daxili təbiətindən qaynaqlanmaqla bir növ təbii xarakter kəsb edir. 2) iqtisadi zamanın ətalətliliyi, sürətliliyi və zaman axıcılığının yavaşıması müxtəlif ölçü kriteriyalarına münasibətdə müxtəlif cür təzahür edə bilər. Məsələn, məlumdur ki, Saxaradan cənubda yerləşən ölkələr hələ industrializməqədərki zaman kəsiyindədirlər. Həmin ölkələrin postindustrial cəmiyyətə (müasir qlobal reallığa) münasibətində birmənalı olaraq, deyə bilərik ki, sözügedən regionda artıq 500 ildir ki, iqtisadi zaman sükunətdədir yaxud zaman axıcılığı «dayanmışdır». Amma, öz keçmişləri ilə müqayisədə belə bir qəti təsbit irəli sürmək mümkünsüzdür… Yəni, son 500 ildə «nələrsə» dəyişmişdir… Bu baxımdan iqtisadi zaman «hərəkətdədir». İqtisadi makroprosesə (eləcə də, mezo və mikroproseslərə) münasibətdə də analoji situasiya alınır. Məsələn, ölkədə iqtisadi artım illik 25-30% civarındadırsa, bu təbii ki, iqtisadi anlamda zaman axıcılığının böyük sürətindən xəbər verir. Lakin, əgər biz əsas çıxış nöqtəsi kimi informasiya iqtisadiyyatının formalaşması tezliyini ön plana çıxarırıqsa, onda zamanın sürəti ifrat dərəcədə aşağı düşmüş, ləng hərəkət edən bir axıcılıq kimi meydana çıxacaqdır. - iqtisadi zaman – fiziki zaman kimi – öz-özlüyündə mövcud olan, «özündə şey» deyildir. Onun təzahür formaları yalnız iqtisadi prosesə münasibətdə gerçək məzmun kəsb edirlər. «Prosesdaxili zaman»ın kəmiyyətcə ölçü vahidi yoxdur, yəni onu «maddiləşdirmək» prinsipcə, mümkün deyildir. «Prosesdaxili zaman» - prosesin amillər çoxluğundan biri keyfiyyətində çıxış edir. Yəni, iqtisadi zaman xronologiya, interval uzunluğu və s. kimi deyil, konkret resurs, faktor keyfiyyətində prosesdə iştirak edir. Elə metodoloji anlamda problemli situasiya yaradan əsas məqamlardan biri məhz bu aspektlə bağlıdır. Onu fiziki zamanla «eyniləşdirən» cəhət də elə bu aspektdən qaynaqlanır. Beləliklə, iqtisadi zamanın spesifikası, müasir dövrün «oyun qaydaları» çərçivəsində yalnız və yalnız sürət amilinin həlledici əhəmiyyət kəsb etdiyini ortalığa qoyur. Həm də, söhbət birmənalı olaraq, kəmiyyətcə deyil, keyfiyyətcə sürətlənmədən gedir. İqtisadi fəaliyyətin miqyasca genişlənməsi heç də həmişə miqyasdan əldə edilən effektin daha da güclənməsi ilə sonuclanmır. Bəzi hallarda isə, əksinə – sözügedən effekti ümumiyyətlə aradan qaldırır. Daha geniş məkanda yayılma daha yaxşı nəticələrlə sonuclanır tipli yanaşma tərzi ümidsiz şəkildə köhnəlmiş, gerçəkliyə adekvat olmayan yanaşma kimi qəbul edilir, yaxud edilməlidir. 48 Bizim üzərində inamla dayandığımız hipotezin real məzmunu məhz qeyd edilən uyğunsuzluq müstəvisində açıqlana bilər. Belə ki, miqyas genişlənməsi əlahiddə bir proses deyildir: ən azı zaman – məkan kontiniumu çərçivəsində gerçəkləşə bilir. Bu aspektdən, məkanca genişlənmə zamana münasibətdə neytral qala bilməz. İstənilən halda zaman axıcılığının sürəti, «sıxlığı» və tsiklik xarakteri ilə miqyas genişlənməsinin normal gedişi arasında sıx bağlılıq mövcud olur. Hətta, o dərəcədə ki, miqyasdan əldə edilən qənaətdə zaman «xərclərinin» xüsusi çəkisi kifayət qədər önəmli rol oynayır. İqtisadi proses – özünün istənilən təzahür formasında zaman tutumlu proses kimi təzahür edir. İqtisadi prosesdə determinləşmiş dinamikanı yaradan da zamandır. İqtisadi zaman – iqtisadi varlığın ən ümumi mövcudiyyət forması olmaqla yanaşı, onun konkret mahiyyətdə qərarlaşmasının unikal resursu kimi çıxış edir. Fəlsəfi zaman modellərinin iqtisadi proyeksiyası Əslində, zamana münasibətdə «statik», «dinamik» model anlayışları ifrat dərəcədə mücərrəd xarakter daşıyan, problemə baxış bucağının ifrat dərəcədə primitivləşdirilmiş, hissəvi yanaşma çərçivəsində belə dərketmə diskomfortu doğuran yanaşmadır. Yanılmanın qaynaqlandığı mənbə prosesin (iqtisadi) «hərəkətdə» yaxud «hərəkətə» münasibətdə sərgilədiyi mövqedir. Bununla bağlı, yəni yanılmanın həqiqəti üstələməsində «görməməzliyə» vurulan bəzi nüansları olduğu kimi anlamaq və qəbul etmək lazımdır: - iqtisadi proses – həmişə hərəkətdədir. İnkişafın mərhələsi, dövrü, sürəti yaxud tənəzzülün baş verib-verməməsindən asılı olmayaraq iqtisadi proses heç vaxt «sükunətdə» olmur. Hətta ətalətlilik belə – zaman axıcılığının «dayanmasını» deyil, inkişafla bağlı (digər şərtlər dəyişməz qaldığı təqdirdə) keçmişdən və gələcəkdən indiyə istiqamətlənmiş «axının» toqquşmasından yaranır və dəyişikliyin ertələnməsi səciyyəsini daşıyır. Sadəcə olaraq, qəbul etmək lazımdır ki, iqtisadiyyatda (iqtisadi prosesdə) hərəkət → dəyişiklik mütləqliyi yoxdur. Hərəkət var, iqtisadi proses heç vaxt hərəkətsiz olmur, amma, eyni zamanda dəyişiklik də baş vermir. Həmçinin, yalnış təsəvvür yaranmaması üçün qeyd edim ki, bu halda «dəyişiklik» anlayışı iqtisadi bütövə, tama münasibətdə inkişafın yeni mərhələsinə keçid yaxud bu keçidin zəruri və kafi şərtlərinin yaranması prizmasından işlədilir. Yəni, əsas vurğu dəyişikliyin keyfiyyət aspektinin üzərinə düşür. Aydındır ki, kəmiyyət nöqteyi-nəzərindən dəyişikliklə hərəkət arasında proporsional bağlılıq mövcuddur. Hərəkətin sürəti nə qədər yüksəkdirsə, qeyd olunan aspektdə kəmiyyətcə dəyişiklik daha geniş əhatə dairəsinə malik olur. - «Statik» və «dinamik» zaman modelləri iqtisadi varlığın gerçəkci təsviri üçün yararlı deyildilər. Hər iki anlayış zaman axıcılığının törəməsi olmaqla, müəyyən vəziyyəti axıcılıq nöqteyi-nəzərindən ifadə edirlər. İqtisadi zaman – nə statik, nə də dinamik vəziyyətdə olmur. İqtisadi zaman – özünün bütün təzahür formalarında spirialvari burulğan şəklində axmaqdadır … Və, bu «burulğanı» statik-dinamik formada fərqləndirməyə edilən cəhdlərlə reallıq arasında böyük uçurum mövcuddur. Eyni zamanda, iqtisadi zaman nəzəriyyəsi üçün substansional → relyativist qarşıdurma aktual deyildir və heç bir tarixi dönəmdə də hər hansı bir təsir gücünə (nəzəri dərketmə nöqteyi-nəzərindən) malik olmamışdır. Fəlsəfədə sözügedən dilemma üzərindən aparılan spekulyativ müzakirə və mühakimələrin iqtisadi zamanla heç bir bağlılığı yoxdur. İqtisadi zaman – törəmə deyildir. iqtisadi prosesin doğurduğu, iqtisadi proses, hadisə və s. hərəkətindən doğan, onlarla birbaşa səbəbiyyət bağlılığında olan qeyri-maddi «axındır». Qeyd edilən yönümdə ən azı iki yanılmaya yol verilir: 49 I. İqtisadi zaman – astronomik zamanın törəməsidir… Əslində isə, onun astronomik zamanla əlaqəsi (bağlılığı) yalnız adda – «zaman» anlayışında təzahür edir. Məlumdur ki, neolit dövrünə qədər olan milyon illər (astronomik zaman) ərzində iqtisadi zamana, onun axını, mərhələləri və s. aspektində şamil edilə biləcək nədənsə danışmaq mümkün deyildir. Bu nüansa istinad edən bəzi tədqiqatçılar – o dövrdə iqtisadi zamanla astronomik (fiziki) zaman üst-üstə düşürmüş??? tipli çılpaq yalnışlığa yol verirlər … O dövrdə iqtisadi zaman sadəcə olaraq, yox idi! İqtisadi zaman – «yaradılan» zamandır. İqtisadi hadisə və proseslərin ilkin başlanğıcından start götürür. … II. Hər bir iqtisadi sistemin özünəməxsus zamanı vardır! Elmi fikirdə ən geniş şəkildə özünə yer alan çılpaq yanılmadır. İqtisadi sistemin formalaşması prosesi iqtisadi zamanın axmağa başlamasından sonrakı hərəkətdir. İqtisadi zaman – sistemdən çox-çox əvvəl – hələ ideyanın yaranması və hipotetik işlənməsi mərhələsində substansional axın kimi meydana çıxır: İdeya → proses → sistem yönümlü gedişatda iqtisadi zaman birinci və ikinci həlqədə həm resurs, amil, prosesin gedişini sinxronlaşdıran axın, həm də sistemyaradan element kimi çıxış edir. Zamanca özünəməxsusluq «hərəkətdə olana» şamil edilən keyfiyyətdir: iqtisadi tsikl, iqtisadi dalğa, iqtisadi laq müxtəlif keyfiyyətli zamana mənsub ola bilərlər … iqtisadi sistem – məhz qeyd edilənlərin hərəkəti fonunda «dinamik» adlandırılır. Yəni, «hərəkətdə olan» sistem yox, onu hərəkətə gətirənlərdir (tsikl, dalğa və s.). Sistemin tipi də məhz bu yönümdə dəyişir. İqtisadi sistem – ən yaxşı halda müxtəlif məzmunlu, müxtəlif yönümlü və müxtəlif tezlikli zaman axınlarının rezervuarı kimi səciyyələndirilə bilər. Qeyd edilən «müxtəlifliklər» nə qədər çox və nə qədər dərindirsə, sistemin tipinin dəyişməsi, keyfiyyətcə yeni mərhələyə keçidi bir o qədər problematik xarakter alır. Məsələn, postindustrial iqtisadi sistemin qurulması üçün iqtisadi dalğa və iqtisadi tsikllərin sinxronlaşan homogenliyinə nail olmaq lazımdır. Bu, bir aksiomadır. Bu aspektdən iqtisadi zamanın makro və mikro səviyyələrə bölgüsü də öz aktuallığını itirir. Makroiqtisadi zaman mikrosəviyyədə axan iqtisadi zamanın struktur funksiyasına çevrilir. Bizim intersubyektiv adlandırdığımız simbioz xarakterli zaman səviyyəsi formalaşır. İqtisadi tsikl və iqtisadi dalğaların hərəkət trayektoriyası ilə birbaşa determinasiya olunan intersubyektiv zaman səviyyəsi özündə ənənəvi ierarxik strukturun (zamanla bağlı) bütün elementlərini ehtiva edir. Və … ilk baxışdan son dərəcə xaotik, spontan qaydaların absolyuta yüksəlməsi təsiri bağışlayan zaman «burulğanı» meydana çıxır. İqtisadi zamanın konkret konturlara malik ierarxik strukturunun aradan qalxmasının məntiqi nəticəsi olaraq zaman «burulğanının» meydana çıxması ilə ənənəvi ölçü prosedurları (zamandan istifadə ilə bağlı) yararsız hala gəlir. Şübhə yoxdur ki, iqtisadi zamanı yalnız fiziki uzunluq meyarları ilə qiymətləndirmək olmaz. İqtisadi zamanın «indisində» «ani nöqtələr» yoxdur (Təbiətşünaslıqdan fərqli olaraq). Stefan Klein8 yazır ki, fiziklər «… indiyə qədər zaman atomlarını tapa bilməyiblər. Bu günə mövcud olan ən sürətli xronometrlər lazer şimşəkləridir. Zaman atomlarının özəlliklərini ölçmədə həmin lazer şimşəklərindən istifadə olunur». Məlumdur ki, ən qısa işıq impulsları bir neçə attosaniyə sürür. Bir attosaniyə isə bir saniyənin milyardda birinin milyardda biridir, yəni 0,000000000000000001 saniyə! (10-18 saniyə). 8 Стефан Клеин. Заман – Йашамын щаммадеси – Бир Кулланма Килавузу. (Алманжадан Чевири – Мустафа Тцзел). Айлак Китап, Истанбул - 2011 50 Eyni zamanda, nəzəri olaraq zamanın daha kiçik hissəciklərə bölündüyü də iddia olunur. Məsələn, Kvant nəzəriyyəsi bunu mümkün hesab edir və ən kiçik zaman sırasına fizik Maks Plankın adı ilə «Plank zamanı» deyilir (10-43 saniyə). Bu hissəcik fiziki çərçivəni aşdığına görə, onu «Tanrı zamanı» da adlandırırlar. Beləliklə, zaman sərhədlidir! … Aşağıdan sərhədli, yuxarıdan sonsuz … Əgər dünyada zaman yeganə deyilsə və «aşağıdan sərhədlilik» bütün zamanlara aiddirsə, onda «yuxarıdan» sonsuz olan hansı zamandır? İqtisadi anlamda «indi» əksər hallarda müəyyən zaman kəsiyi kimi (nöqtə kimi deyil) çıxış edir. Başqa sözlə, bir qayda olaraq iqtisadi zaman istifadə və mənimsəmə kontekstindən asılı olaraq ayrı-ayrı zaman kəsikləri formasında differensiallaşır. Differensiallaşma prosesinin start xətti iqtisadi prosesin məna tutumu və əhəmiyyətlilik dərəcəsinə görə ayrı-ayrı mərhələlərə parçalanmasından başlanır. Əslində, qeyd olunan iqtisadi zamanın spesifik reallıq statusuna sahiblənməsi prosesidir. İqtisadi zamanda «indi»ni keçmişdən, yaxud gələcəyi «indi»dən ayıran sərhədlər konkret «nöqtə» formasında deyildir. Bunun üçün müəyyən uzunluqda zaman axını ilə yanaşı, iqtisadi varlıqda müəyyən dəyişikliklərin getməsi tələb olunur. Əks halda zaman, obrazlı şəkildə ifadə etsək, sükunətdə olacaqdır, yaxud o anlamda dərk ediləcəkdir. İqtisadi zamanın kəsikləri (keçmiş → indi → gələcək) arasında sanki bir keçid dövrü mövcud olur ki, yalnız bu dövrün sonunda iqtisadi sisteminin «yaddaş»ı işə düşür və artıq keçmişin keçmiş kimi geridə qaldığı anlaşılır. Məhz iqtisadi sistemin tarixi “yaddaşa” malik olması iqtisadi zamanın fasiləsiz axını fonunda keçmiş → indi və gələcəyi müəyyənləşdirmək imkanı yaranır. Göründüyü kimi, iqtisadi sistemin «yaddaşı» iqtisadi zamanın törəməsidir … Eyni zamanda, müxtəlif zaman kəsiklərində (keçmiş, keçmişin indisi, keçmişin gələcəyi) mövcud olanlar «yaddaş»da ayrı-ayrı təbəqələr şəklində toplanırlar. Başqa sözlə, iqtisadi sistemə yanaşmada varislik deyilən prinsipin birmənalı qiymətləndirilməsi mümkün deyildir. Həmçinin, «yaddaş»ın xatırladıqları heç bir inkişaf mərhələsində tamlıq, bütövlük keyfiyyətində olmayıb və zatən olması da mümkünsüzdür. İqtisadi zamanın tarixi proyeksiyası: sürətlənmə fenomeni Zaman axıcılığı, ümumiyyətlə «zaman» anlayışı (iqtisadi yaxud sosial zaman) o halda müəyyən məna kəsb edir ki, hadisə və proseslərdə fərqliliklər müşahidə olunsun. Məlumdur ki, yer kürəsində canlı həyatın yaranmasından (təqribən 3 mlrd. il əvvəl), insanın meydana gəldiyi dövrdən (təqribən 3 mln. il. əvvəl) ibtidai icmanın formalaşdığı və onun dağılmağa başladığı dövrə qədər, yəni bəşər tarixinin ən uzun sürən dövründə bütün insanlar eyniyyətdə olmuşlar. Bu nöqtəyə qədər tarixi prosesə münasibətdə «zaman» anlayışı ilə bağlı irad tutulası elə bir şey yoxdur. Yəni, zamanın dövrlənməsi (qədim dünya dövründə) o qədər şərti olacaqdır ki, (real faktların yoxluğu ucbatından) onun hər hansı bir məna yükü daşıması mümkün deyildir. eyni zamanda, dövrlənmənin əsasları konseptual və formal eyniyyətdə olmaq məcburiyyətindədir. Bu anlamda elə bir kriteriya müəyyənləşdirmək mümkün deyildir ki, «ağıllı insana» qədərki dövrü əhatə edə bilsin. Maraqlı hadisələr məhz bu dövrdən sonra başlanır … Tarixi prosesin həm zaman, həm də məkanca prinsipial şəkildə fərqli məzmun daşıdığı üzə çıxır. Başqa sözlə, tarixi prosesin «yeganəliyi» pozulur, o (tarixi proses) həm zaman, həm də məkanca avtonom intervallara parçalanır. 51 Qlobal tarixi-iqtisadi prosesin zamanca dövrlənməsi Игтисади İqtisadi заманын zamanın «олмадыьы» «olmadığı» dövr дювр Ən qədim və qədim dünya dövrü İqtisadi zamanın relativ təzahürü - Asiya istehsal üsulu; - Antik istehsal üsulu; - Федерал цсулу Kapitalizm cəmiyyət) İqtisadi zamanın substansional təzahürü İqtisadi zamanın virtuallaşması истещсал (industrial Postindustrial cəmiyyət Şəkil 2. İqtisadi zamanın tarixi proyeksiyası Avtonom zaman intervallarının nəinki birinin digərinə keçidi aspektində, hətta ayrıca götürülmüş intervalın – zaman kəsiyinin çərçivəsində baş verən hadisə və proseslərə münasibətdə mövcudluq → mahiyyət dilemmasının ifrat şəkildə kəskinləşməsi müşahidə olunur. Və, həmin kəskinləşmənin doğurduğu müxtəlifliyin eyni ilə zaman kəsiyinə proyeksiyası yekun olaraq tarixi prosesin heterogen xarakter almasına gətirib çıxarır. Məhz bu aspektdən biz K.Popperlə9 tamamilə şərikik ki, nəzəri tarix – mümkünsüz olan bir şeydir. Məhz buna görə də, tarixi prosesin zamanca dövrlənməsi problemini yalnız və yalnız kriteriyalara bağlamaq, əsas çətinliyin sistemli yekun verə biləcək kriteriya axtarışında olduğunu ön plana çıxarmaq əslində problemin «çıxılmaza» salınması deməkdir. Qlobal iqtisadi zamanın dövrlənməsi problematikası dünya-sistem yanaşması çərçivəsində xüsusilə qabarıq şəkildə təzahür edir. Haşiyəyə çıxaraq, qeyd edək ki, sözügedən yanaşma qlobal tarixi prosesin mərhələli interpretasiyası ilə müxtəlif lokal sistemlərin məcmusunun metodoloji sintezinə əsaslanır. Dünya-sistem yanaşmasının məntiqi kökü Brodelin müxtəlif tipli zaman çoxluğu nəzəriyyəsindən qaynaqlanır. F.Brodel10 qarşılıqlı bağlılıqda olan iki yeni zaman (temporallıq) tipini fərqləndirir: dayanıqlı strukturların ləng 9 К.Р.Поппер. Нищета историцизма // Вопросы философии. 1992. №4 Ф.Бродель. Материальная цивилизация, экономика, капитализм. XV-XVII вв. Т.2. Игры обмена. М: 1986 10 52 dəyişən temporallığı və həmin strukturların daxilində konyuktur tərəddüdlərin tsikliyi 11. Bu bölgüyə əsaslanmaqla İ.Vallerstayn iki zaman tipini fərqləndirir: 1. Struktur zaman: ləng gedən və uzunmüddətli trendləri özündə birləşdirən «böyük uzunluqda» zaman kəsiyi; 2. Tsiklik zaman: daha sürətli konyuktur ritmlərini əhatə edən zaman kəsiyi. Beləliklə, Brodelin məntiqi ilə hərəkət etsək, onda zamanın iki tipologiyasını alırıq: 1. Kəmiyyət ölçülü zaman – zaman kəsiyinin uzunluq dərəcəsi; 2. Keyfiyyət ölçülü zaman – substansional mahiyyət. Aydındır ki, zamanın uzunluq dərəcəsi davamlılıq keyfiyyətinə dəlalət edən kəmiyyət ölçüsüdür. Yəni, zamanın tipoloji qiymətləndirilməsi əslində yalnız ekzogen məzmun çərçivəsində həyata keçirilir. Substansional mahiyyət açıqlanmır. Həmçinin, dünya-sistem yanaşmasının «zaman» anlayışı nə qədər qəribə səslənsə də, «iqtisadi zaman» məhvumuna ümumiyyətlə, heç yaxın da gəlmir. İqtisadi zamana münasibətdə struktur və tsiklik xarakterli tipoloji fərqləndirmə çılpaq yanılmadan qeyri bir anlam daşımır. «Struktur zaman» - böyük uzunluqla zaman kəsiyi – elə məzmun etibarı ilə supertsikl deməkdir. Brodel – Vallerstayn konsepsiyası əslində tarixi zaman problematikasını yeni «məna» ilə yükləmir, sadəcə olaraq «tarixi sistem» anlayışının digər anlayışlara (ənənəvi cəmiyyət, milli dövlət və s.) nisbətən daha düzgün seçim olduğunu əsaslandırmağa çalışırlar. Ona görə də, təəccüblü deyildir ki, kapitalizmin genezisinə yanaşmada İ.Vallerstayn tam fərqli mövqedən çıxış edir. Onun fikrincə, bu prosesdə heç bir «sivilizasiya»nın rolu olmamış və ümumiyyətlə, kapitalizmin genezisinin Avropa cəmiyyətində inkişafın daxili immanent «məntiqi» ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. «Qərb, kapitalizm və müasir dünya-sistemləri» əsərində İ.Vallerstayn12 qeyd edir ki, kapitalizmin yaranması təsadüfi amillərdən qaynaqlanır. Elə həmin məntiqlə iddia etmək olar ki, sosializmin yaranışı da təsadüfdür və s. Bu sayaq yanılmaların kökündə dayanan əsas məsələ iqtisadi zamana – bir yaranış və mövcudluq kimi – biganə münasibətin sərgilənməsidir… Hal-hazırda mövcud yanaşmaların ifrat kənar mövqeləri və ziddiyyətlərindən yaxa qurtarmaq məqsədilə tarixi-iqtisadi prosesin dövrlənməsi probleminin təhlilində tsikl yanaşmasından da istifadə olunur. İqtisadiyyatın tarixində iqtisadi tsikllər nəzəriyyəsinə uyğun olaraq 4 əsas növ fərqləndirilir: 1. Onillik dəyişmə amplitudalı ortamüddətli tsikl; 2. Yarıməsrlik (Kondratyev tsikli): insan nəslinin, texnoloji ukladın, əsas fondların, eləcə də iqtisadi və sosial-siyasi münasibətlərin dəyişməsi ilə əlaqədar olan tsikl; 3. Əsrlik – dünya sivilizasiyalarının dövri dəyişməsini əks etdirən tsikl; 4. Minillik – bır sıra “qohum” sivilizasiyaları əhatə edən super tsikl. Nəticədə, iqtisadiyyatın tarixinin dövrlənməsi daha ciddi forma almaqla 7 sivilizasiya və 3 super tsikli əhatə edir (cədvəl 1). 11 Wallerstein L. Unthinking Social Science. The Limits of Nineteenth – Century. Paradigms. Cambridge. Polity Press, 1991, p.223 12 Wallerstein I. The West, capitalism and the World-sistem, Review, vol. XV, №4 (Fall 1992). P.516-619 53 Cədvəl 1 Tarixi-iqtisadi prosesin tsiklik dövrlənməsi Supertsikl Qədim dünya Sivilizasiyalar 1. Neolit dövrü 2. Şərqi-quldarlıq dövrü 3.Antik dövr 1. İlkin feodalizm dövrü İndustrial era 3-1 minilliyin birinci yarısı (b.e.ə.) b.e.ə. 7 əsr – b.e. 5-ci əsri VI-XII əsrlər 2. İndustrializməqədərki dövr 3.İndustrial dövr Postindustrial era Zaman sərhədləri 7-4 min il b.e.ə. XVIII əsr XVIII əsrin 60-cı illəri-XX əsrin 70ci illəri Postindustrial dövr XX əsrin 80-ci illəri – XXII əsrin 10-cu illəri Cədvəldən göründüyü kimi, hər bir növbəti tsikl əvvəlkindən 1.5 dəfə qısadır. Buna əsaslanmaqla yeni postindustrial sivilizasiyanın, postindustrial supertsiklin təxmini zaman çərçivəsini müəyyənləşdirirlər (XXX əsrin ortalarına qədər). İqtisadi zamanın tarixi proyeksiyası anlama, dərketmə prosesinin təkamülündə real gerçəkliklə bağlılığın tədricən zəifləməsini müşahidə etməyə imkan verir. Digər tərəfdən, sosial zamanın «bətnində» çox ləng templərlə formalaşan iqtisadi zamanın yeni dövrdən başlayaraq əlahiddələşmə, «özündə şeyə» çevrilmə meylinin əhəmiyyətli dərəcədə gücləndiyini, yalnız özünəxas olan spesifik keyfiyyət əxz etdiyini də görmək olar. Tarixi tədqiqatlarda cəmiyyətlərin inkişaf tiplərinin dəyişmə prosesində əsas çıxış nöqtəsi kimi götürülən modernizm terminləri çərçivəsində qeyd edilən meyl və təmayüllərin gerçək məzmun daşıdığını üzə çıxarmaq mümkündür. Başqa sözlə, cəmiyyətin sosiomədəni və sosioiqtisadi tiplərinin modernizməqədərki → modern → postmodern xətti üzrə dəyişmə prosesinin tədqiqi ilə zamanla bağlı problematikanın retrospektiv və müasir anlamda bir çox cəhətlərini aşkarlamaq mümkündür. Məlumdur ki, modernizməqədərki cəmiyyət tipi birmənalı olaraq «ənənəvi cəmiyyət» kimi xarakterizə olunur. Eyni zamanda, bu anlayışı (yəni, «ənənəvi cəmiyyət» anlayışı) sırf xronoloji aspektdən – sonralar modernizmə keçəcək cəmiyyət tipi kimi – səciyyələndirmək yalnışlıqdır. İlkin yaranışda formalaşmış ibtidai cəmiyyətləri uzun onilliklər boyu modernin uzaq «keçmişi» kimi qəbul edirdilər. Problemə sturkturalist13 baxış bunun belə olmadığını, primitiv cəmiyyətlərin sadəcə olaraq, özünəxas model və strukturlara (mifoloji) malik başqa bir cəmiyyət tipi olduğunu ortalığa çıxardı. Bu gün tam şəkildə sübuta yetirilibdir ki, ənənəvi cəmiyyət-modern xətti üzrə mərhələlərarası xronoloji keçid mütləq (yaxud, mexaniki) xarakterli deyildir. Belə ki, «ənənəvi cəmiyyət» - gec-tez modernləşəcək tipli spontan qaydalı dəyişikliyə olan inam çılpaq yanılmadan qeyri bir anlam daşımır, baxmayaraq ki, modernizmə keçid mərhələsi modern cəmiyyətin formalaşmağa başladığı cəmiyyət kimi qəbul edilir. Əslində, «ənənəvi 13 К.Лебу-Стросс. Мифологики. В 4-хт. Том1. «Сырое и приготовленное» М: СПб; 1999 54 cəmiyyət» müasirləşməyə «can atan» cəmiyyət deyildir. Bu cəmiyyət tipi elə qurulub ki, «müasir» olmaması yaxud çevrilmə prosesinin maksimum uzadılması üçün bütün vasitələrdən «istifadə edir». Nə qədər qəribə olsa da, təsvir etdiyimiz situasiyanın kökündə zamana və onun «yaratdıqlarına» spesifik münasibət dayanır. Ənənəvi cəmiyyətin mental dəyərlər sistemində «gələcək zaman» anlayışı bizim istifadə etdiyimiz anlamda (yəni, dəyişikliklər, sistem yeniləşməsi, daha yüksək cəmiyyət tipinə keçid və s.) sadəcə olaraq, mövcud deyildir. «Ənənə» zamandan kənar mental, sosio-iqtisadi, sosio-mədəni və siyasi məzmun daşıyan, əbədi olaraq mövcudluğu istənilən və qorunan bir yaranış kimi qəbul edilir. Bu tipli cəmiyyətlər «bu günlə», «indiylə» yaşayırlar …. «indi» - əbədidir, «keçmiş» olduğu kimi «indi»də təcəssüm olunur. Yeniliklərdən qorunma imkanı zəif olanda da, onun daha az, minimal səviyyədə təsir etməsini saxlamağa çalışırlar. Bu mənada, «gələcək» - «indi»nin deyil, birbaşa «keçmişin» surətindən (kopiyasından) başqa bir anlam daşımır. Başqa sözlə, zaman axını – olduğu kimi təkrarlanma formasında baş verir (kiçik istisnalarla). Eyni zamanda, o da məlumdur ki, «ənənəvi cəmiyyət» adı altında aparılan ümumiləşdirmə həm məzmun, forma, həm də zamana münasibətlə bağlı identik anlam daşımır. Ənənəvi cəmiyyətin tarixən iki tipi – arxaik və dini – mövcud olmuşdur. Həm də, modern nöqteyi-nəzərindən dəyişmə xətti arxaik cəmiyyət dini cəmiyyət müasir cəmiyyət ardıcıllığındadır (bir şərtlə ki, prosesə qərbmərkəzçiliyi rakursundan yanaşılsın). Ənənəvi cəmiyyət Zaman axıcılığı Münasibət Ləngitmək Zamana qarşı dayanmaq Zamanla mübarizə Funksional nəticə Sabitlik (daimilik) Təkrarlanma «Əbədi qayıtma» yaxud «Əbədi indi» Şəkil 3. Ənənəvi cəmiyyətdə zaman Arxaik cəmiyyətdə zaman – «mifoloji» zamandır. Hər bir mifə uyğun zaman yanaşması mövcuddur. Məsələn, qəhrəmanlıq mifi zamanla mübarizə aparır. Əslində, zamanın 55 mövcudluğu ümumiyyətlə qəbul edilmir. Keçmişlə indi və gələcək arasında hər hansı bir məsafə, şərtilik olmur. Zaman – sadəcə olaraq, yoxa çıxır: «Onda» «indi»-ə «indi» isə «həmişəliyə» çevrilir. Bu cəmiyyətdə yeniliklə mübarizə özünün ilkin cücərtilərində belə təzahür edir. Məsələn, təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin sosiumun tələbatından artıq qalan hissəsi məhz yenilik kimi – məhv edilirdi. «Lənətlənmiş hissə»14 15 - arxaik anlamda yenilik olmaqla, zaman anlayışını özündə ehtiva edirdi. Zaman isə qəhrəmanın əleyhinə olduğuna görə – düşməndir və onunla mübarizə aparmaq lazımdır. Bununla yanaşı, arxaik cəmiyyətlərdə (inkişaf prosesinə paralel olaraq) zamana münasibətdə müəyyən «yumuşalmalar»da baş verir. Sintetik (dramatik) miflərə uyğun olaraq zaman – eyni ilə təkrarlanan tsikl halına gəlir. Eyni zamanda, zamanın qeyd edilən modeli qəhrəmanlıq mifinə uyğun zamanla paralel şəkildə mövcud olmuşdur. Bu halda söhbət artıq sosium təbiət / mədəniyyət qarşıdurmasından deyil, xeyir və şərin əbədi mübarizəsinin təbiətdə analoqlarının tapılmasından gedir. Zamanın birinci modeli – qəhrəmanlıq mifinə uyğun bir xəttli əks-getmə – yəni zamanla mübarizə qəbilə başçıları və döyüşçülərə, ikinci model – «əbədi qayıdış» tsiklik təkrarlanma əhalinin əsas kütləsinə xas olan kimi səciyyələndirilir. Mistik orientasiyalı miflərdə isə zaman – əbədi uzunluq kimi qəbul edilir və münasibətlərdəki (təbiətlə mədəniyyət, insanla ölüm və s.) gərginlik aradan qalxır. Ənənəvi cəmiyyətin digər, daha mükəmməl tipi olan dini cəmiyyətlərdə rasional başlanğıc daha yüksək səviyyədə olur. Haşiyəyə çıxaraq, qeyd edək ki, cəmiyyətin sosial-mədəni və sosio-iqtisadi tiplərinin dəyişməsi prosesinin interpretasiyası, bir qayda olaraq (bizim araşdırmalarımız da bu baxımdan istisna deyil) modernin zaman anlayışının modernizməqədərki və postmodern dövrlərinə ekstrapolyasiyasına əsaslanır. Yəni, zamanın sosial-iqtisadi konstrukt keyfiyyətində təhlili və bütövlükdə, dərkedilməsində modernin dəyərlər sistemi birmənalı şəkildə əsas çıxış nöqtəsi kimi götürülür. Təsvir etdiyimiz formada problemə baxışın dövr dəyişkənliyinə münasibətdə yalnız və yalnız bir nəticəsi (yekunu) olur: Zaman axıcılığı sadədən mürəkkəbə, primitivdən aliyə doğru yüksəlməkdə, hər bir konkret dövr isə tərəqqinin növbəti mərhələsi kimi qəbul edilməkdədir. Yəni, zamanın gedişi birxəttli, yüksələn xəttli olmaqla yalnız və yalnız tərəqqi anlamında dərk edilir. Keçirilmiş mərhələ isə sadəcə olaraq, «yoxa» çıxır, yoxluğa çevrilir. Zaman terminləri ilə ifadə aşağıdakı ardıcıllığı özündə ehtiva edir: Arxaik zaman Monoteist zaman -mifoloji zaman Bir xəttli tənəzzül -tiskl Şəkil 4. Zamanın yönümlülüyü 14 15 Moore W.E. Man, Time and Society. New York: Wiley,1963 Батой Ж. «Проклятая часть». Сокральная социология. М: 2006 56 Modernist zaman Bir xəttli tərəqqi Postmodernizmə qədər qeyd olunan ardıcıllıq elmi dövriyyədə hökmran mövqe tutmaqda idi. Modernizmin qlobal səviyyədə yayılmasına edilən cəhdlər bir sıra ənənəvi cəmiyyətlərin «qərbləşməsinə» deyil, hibrid tipli sosiumların meydana çıxmasına səbəb oldu. Arxaika (yaxud, teoloji) və modernin qarışığından yaranan hibridlər sosioloqların təbirincə desək, «arxeomodern» adlandırılmağa başlanıldı. Arxeomoderndə zaman anlayışı da hər üç cəmiyyət tipindəki (arxaik, monoteist, modern) zaman modellərinin simbiozu formasını alır. Yəni, cəmiyyət eyni anda müxtəlif zaman modellərində yaşaya bilər. Bu aspektdən yanaşdıqda, aydın olur ki, arxeomodern tipli cəmiyyətlərdə zaman axını bir-birinə zidd olan iki istiqamətdə – modern və mifologiya (tsikl) – axmaqdadır. Və, o da aydın olur ki, bu halda sosial identiklikdən danışmaq yersizdir … Cəmiyyətdə dövrlərarası hissəvi keçidin (məs: elita modernə keçir, əsas kütlə isə əbədi «indi»də qalmaqdadır) gerçək xarakter daşımasına baxmayaraq, sosial sabitsizlik və iqtisadi gerilik əbədi «qayıtma» dövriyyəsinə daxil olur. Əlbəttə, bu halda söhbət arxeomodern tipli cəmiyyətlərdə sosial identikliyin yaxud mahiyyət homogenliyinin mövcud olub-olmaması, yaxud onun zəruriliyindən deyil, müxtəlif cəmiyyət tiplərinə aid olan dəyərlərin (o cümlədən, zaman modellərinin) ifrat müxtəlifliklə, heç bir bağlılıq olmadan sözügedən cəmiyyət tipində məcmu halda mövcudluğundan gedir … Bunun üzərinə zaman axınının müxtəlif sürətliliyi və müxtəlif istiqamətliliyini də əlavə etsək, onda yaranmış situasiyanı «zibil yığını» yaxud, müxtəlifliklərin (bir-biri ilə bağlı olmayan) «yığını» adlandıran P.Sorokinə16 haqq qazandırmamaq mümkün deyildir. Konkret şəkildə bu o deməkdir ki, arxaik, dini və modern cəmiyyətlərdən fərqli olaraq, arxeomodern – zaman axınında «yolunu azmış» yaxud «dalana dirənmiş» hala düşür … Ənənəvi cəmiyyətlərin digər tipi – dini cəmiyyətlər arxaikadan fərqli olaraq rasional məzmun daşıyır. Monoteizmə qədərki dini zaman modeli tsiklik xarakterli olmuşdur. Həm induizmdə, həm də budduizmdə zaman tsikli yuxarıdan aşağıya doğru yönəlməklə yoxluğa qovuşur, növbəti tsikl yenə də həmin ardıcıllıqla yenidən başlayır. Monoteizmdə xətti zaman modeli (ilkin olaraq iudaizmdə meydana çıxmışdır) mövcuddur. Əsas dini təlimlərdə – iudaizm, xristianlıq və islam – reqresiv səciyyəlidir. Yəni, ideal vəziyyətdən (cənnət) müəyyən fasilələrlə, günahabatma vəziyyətinə və nəhayət, dünyanın sonuna doğru yönəlir. 16 П.Сорокин. Социальная и культурная динамика. М: 2006 57 Monoteist zaman Bir tərəfdən açılmış tsikl Tənəzzül Keçmiş zaman Qeyri-maddi dünya yaxud cənnət Gələcək zaman Keçmiş İndi Gələcək Maddi yaxud bu dünya Qeyri-maddi dünya yaxud cənnət Şəkil 5. Teoloji zaman modeli «Açılmış» tsikl formasında baş verən zaman axıcılığının konseptual ümumiləşdirilməsi ilk dəfə olaraq İ.Florskinin (1130-1202) «Соглосование ветхого и нового заветов»17 əsərində öz əksini tapmışdır. İ.Florski bəşər tarixini 3 mərhələyə bölürdü: 1. «Ata - Allahın» dövrü! Kölə tabeçiliyi (Allaha münasibətdə): Maddi həyatın prioritetliyi, maddiyata canatma, qanunlara tabeçiliyin qorxu üzərində bərqərar olması; 2. «Oğul - Allahın» dövrü: maddiyata canatma hələ də güclüdür, lakin mütləq mahiyyət daşımır; ruhi inkişaf cücərməyə başlayır; insan hələ də azad deyil. Amma, qorxu şüurlu davranış və intizamla əvəz olunur. 3. «Müqəddəs ruh» dövrü: ruhun tam azadlığı; qorxu və intizam məhəbbətlə əvəz olunur. əbədi ədalətin təntənəsi. Tədqiqatçıların böyük əksəriyyətinin qənaətinə görə, modern zaman anlayışı, tərəqqi ideyası məhz İ.Florskinin baxışlarından qaynaqlanmaqla intibah dövründə meydana çıxmış, ümumdünya tarixi prosesin iki əsas interpretasiyasından birinin18 – unitar-mərhələli yanaşma (xətti – mərhələli yanaşma bunun variantlarından biridir) konsepsiyasının formalaşmasında həlledici rol oynamışdır. Modern cəmiyyət tipində zamana münasibət kardinal şəkildə dəyişir. Modern – gələcəyə yönələn, «indini» fasiləsiz olaraq «gələcəkləşdirməyə» çalışan və bunu fəaliyyətinin əsas imperativi kimi görən cəmiyyət tipidir. Müasir cəmiyyətə keçid keyfiyyətcə yeni sosiomədəni və sosioiqtisadi situasının yaranması, yeni dəyərlərin, inkişafın yeni üfüqlərinin meydana çıxması, yeniləşmənin kütləvi xarakter alması deməkdir. Bu cəmiyyətdə müsbət yüklü, pozitiv olan şey – yenilikdir. Moderndə – zaman axıcılığı xətti yüksələn və müsbət məqamlarla yüklənən bir axın – tərəqqidir. Modern cəmiyyət – gələcək zamanla və onun gətirdiyi yeniliklərlə «nəfəs alır», özünü və bütövlükdə dünyanı daimi inkişafda, dinamikada, fasiləsiz olaraq yeniləşmədə «görür» və haşiyəyə çıxaraq, qeyd edək ki, yeni dövrdə yaranan 17 18 Антология средневековой мысли. Теология и философия европейского средневековья. Т-1.. СПб, 2001 Диэяр интерпретасийа типи – плуралист-тсиклик йанашмадыр 58 nəzəriyyələr və inkişaf modellərinin böyük əksəriyyətində yuxarıda toxunduğumuz optimizm (inkişafla bağlı) qırmızı xəttlə keçir. Bununla belə, göstərmək lazımdır ki, modern sözün həqiqi mənasında – bir Qərb hadisəsidir. Konkret xronoloji sərhədləri, konkret məna tutumu olan bir yaranışdır. Qərb istisna olmaqla, dünya ölkələrinin böyük əkəsəriyyətinin inkişaf prosesi bu çərçivəyə sığmır. Reallığın gerçək məzmununa baxmayaraq, modern düşüncə tərzi – cəmiyyətin sosiomədəni və sosioiqtisadi tipindən asılı olmayaraq – əksər ölkələrdə ya hökmran mövqedədir, ya da elitanın «davranış tərzinin» əsasında dayanır. Paralel olaraq, modernist zaman anlayışı da qlobal səviyyəyə yüksələ bilmişdir. Bir sıra ənənəvi cəmiyyətlərə inandırma yaxud zorakı yolla pərçim edilən modernist dəyərlər isə həmin cəmiyyətlərin qərb nümunəsi üzrə müasirləşməsinə deyil, hər iki sosial epistemanın qarışığından qaynaqlanan hibridləşməyə (sosioloqlar19 bunu arxeomodern adlandırırlar) gətirib çıxarmışdır. «Hibrid» cəmiyyət əslində elə həmin ənənəvi cəmiyyətin özüdür, yalnız o fərqlə ki, modern düşüncə tərzindən çıxış edir, lakin həmin dəyərlər sistemini ənənəvi cəmiyyətin mahiyyət özəllikləri süzgəcindən keçirməklə, yəni, məzmununu tanınmaz dərəcədə dəyişməklə reallaşdırırlar ki, bunu da modernləşmə kimi qəbul etmək mümkünsüzdür. Tərəqqi ideyası – ilkin dövrlərdə dönmədən irəliləmək, ibtidaidən aliyə yüksəlmək, inkişafın daha yüksək pillələrinə keçmək anlamında şərh edilirdisə, sonralar tarixi dinamikanın determinasiyasını ehtiva edən ən ümumi qanun kimi çıxış etməyə başladı. K.Dason qeyd edirdi ki, tərəqqiyə (inkişafa) olan inam, sözün müəyyən mənasında tarixin gedişi (tarixi zaman axıcılığı) haqqında dini (xristian) təsəvvürün yeni interpretasiyasıdır. Yəni, tərəqqiyə olan inam xalis rasional konstruksiya yox, ənənəvi xristian baxışların sekulyar versiyasıdır. İ.Florskinin «üçüncü çarlıq» haqqındakı baxışlarının daha geniş şəkildə interpretasiyası İ.Q.Qerderin, D.Vukanın, V.Hegelin, K.Marksın, O.Kontun və s. əsərlərində öz əksini tapmışdır. Ümumiyyətlə tarixi zaman axıcılığının fəlsəfi dərkində tərəqqi ideyasının iki forması fərqləndirilir: 1. Sərhədsiz, hüdudsuz, sonsuz yüksələn xəttlə inkişafa olan inam; 2. Yekun etibarı ilə yüksək səviyyəli cəmiyyətin formalaşması yönümlü inkişafa olan inam. Əslində, «yüksək səviyyəli cəmiyyət»in mənatutumuna diqqətlə yanaşıldığı təqdirdə, onun birinci ilə hansısa bir fərqinin olduğunu sübut edə biləcək əsaslandırma tipinin tapılması olduqca müşkül məsələdir. «Yüksək səviyyəli cəmiyyətlə» bağlı tərəqqi ideyasının ikinci formasını P.Tillix utopiya adlandırır: «Utopizm – tərəqqinin forması olmaqla konkret məqsədə can atır: tarixin elə mərhələsinə yetişmək ki, burada həyatın qeyri-müəyyənliyinə qalib gəlmək mümkün olsun»20. Tarixi tərəqqidə sonsuzluq V.Hegeldə, onun dialektik üçlüyündə (tezis → antitezis → sintez) öz əksini tapmışdır. Eyni zamanda, tərəqqidə hansısa yekunlaşma mərhələsinin yoxluğu yeni keynisçilərdə də müşahidə olunur. Bu yanaşmaya görə, gerçəklik – insanın məcmu fəaliyyətindən qaynaqlanan və heç vaxt bitməyən, yekunlaşmayan yaradıcılıq aktıdır. 19 20 А.Дугин. Радикальный субъект и его дубль. М; 2009 Тиллих П. История и царство Божие // Философия истории. Антология. М. 1995. с.239-240 59 Ümumiyyətlə, yığcam şəkildə təsvir etdiyimiz yanaşma gələcəyə münasibət baxımından da teoloji baxışlarla üst-üstə düşür. Belə ki, həm Marks-Hegel, həm də teoloji yanaşmaların daxili məntiqindən çıxış etsək, onda belə alınır ki, müəyyən dövrdən sonra vahid dünya tarixi özünün yekun nöqtəsinə («qırılma» nöqtəsinə) çatacaq, yekunlaşacaq və fərqli zaman ölçüsünə keçməklə sözün müstəqim mənasında öz mahiyyətini itirəcəkdir. Yalnız XX əsrdə baş vermiş qlobal səviyyəli sosial kataklizmlərin fonunda tərəqqinin ən ümumi tarixi qanun olmadığı aydınlaşmağa başladı. Gerçəkliyin tədqiqi və bəşəriyyətin inkişaf tarixinin real yekunları göstərdi ki, tərəqqi – heç də sosiuma bütövlükdə münasibətdə belə birmənalılıq daşıyıcısı deyildir. «… Biz tərəqqiyə olan inamı itirmişik və hesab edirik ki, tərəqqi anlayışı yalançı anlayışdır. Bəşəriyyət … heç də fasiləsiz olaraq kamilləşmir, əksinə, o azmaqdadır və hər bir epoxa hansısa inama söykənir, sonralar isə bu inamın yalan olduğu üzə çıxır»21. Y.Boxenski22 ümumiyyətlə, tərəqqini XIX əsrdən miras qalmış «ən zərərli yanılmalardan biri» hesab edir… Məlumdur ki, tərəqqi zaman axıcılığının sinxronluğu nöqteyi-nəzərindən heç bir tarixi dövrdə sistemli xarakter daşımamışdır. Yalnız nəticədə təzahür edən zaman «sıxlığı» yaxud zamanın «sıxlıq» dərəcəsi tərəqqinin baş verib-verməməsi haqqında hər hansı bir mülahizə irəli sürməyə imkan verir. O da məlumdur ki, sosial həyatın bir sferasında irəliləyişlər müşahidə edildiyi halda, digər sferada tənəzzül baş verir yaxud zaman sırasının qısalığı ucbatından «nəyin» baş verdiyini müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Eyni zamanda, incəsənətdə, insanın təbiəti, həmçinin milli-mental dəyərlərlə bağlı məsələlərdə, sosial quruluşun formalarında və s. tərəqqinin «gerçəkliyi» heç də birmənalı şəkildə qavranılmır. Amma … bütün bunlar tərəqqi ideyası yalançı anlayışdır tipli qəti inkarçı təsbitin ortalığa qoyulması üçün kifayətedici əsas hesab oluna bilməz. Hər halda bəşəriyyətin bütövlükdə, eləcə də ayrı-ayrı millətlər və xalqlar bölümündə inkişaf prosesi tərəqqinin gerçəkliyini anlamaq baxımında arqument kimi götürülə bilər… Bizim razılaşmadığımız əsas məqam tərəqqinin tarixin qanunu keyfiyyətində qəbuludur … Tərəqqi – tarixin qanunu deyil (eləcə də, inkişaf-dünya iqtisadiyyatının). Harda baş verməyindən asılı olmayaraq, tərəqqi – insan zəkası və fəaliyyətinin məntiqi yekunu, məhsulu, nəticəsidir. Beləliklə, modernin ümumbəşəri dəyərlər kimi təlqin etdiklərinə artıq XX əsrin əvvəllərindən etibarən şübhə ilə yanaşılmağa başlanıldı. Azad bazar və azad rəqabət prinsiplərinin mahiyyətcə xülya olduğu, kapitalın təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsi prosesinin ifrat dərəcədə sürətlənməsi ilə ölkələrarası uçurumun (inkişaf səviyyəsi baxımından) daha da dərinləşdiyi, dünya iqtisadiyyatında inkişafın vahid reseptinin tətbiqi mümkünsüzlüyünün üzə çıxdığı, fasiləsiz inkişafa və mütləq həqiqətə çatma istəyində optimizmin xeyli şişirdildiyi və bu nüansların heç birinin ümumdünya xarakterli olmadığı, yalnız müəyyən zaman kəsiklərində və müəyyən ölkələrə münasibətdə gerçəkləşə biləcəyi imkanının obyektiv qiymətləndirildiyi və s. tipli nüansların ön plana çıxması modernin 21 22 Франсо С.Л. Крушение кумиров // Сочинения, М: 1990, стр.141 Бохенский Ю. Сто суеверий. М: 1983. стр. 120 60 zamanca sonlu, inkişafın keçici mərhələlərindən biri olduğu qənaətini ortalığa qoydu. Artıq, zaman – relyativ aspektdən qiymətləndirilməyə başlanıldı. Postmodern konsepti – modernizmdən sonrakı mərhələni, sonrakı cəmiyyət tipini şərh edən nəzəri yanaşma kimi XX əsrin 70-80-cı illərində meydana çıxmışdı. Modern baxışların müəyyən bir hissəsinin (məs: tərəqqi) hələ də kütləvi şüurda yer almasına baxmayaraq, zamanla bağlı yanaşmalarda kəskin konseptual dəyişikliklər edilməyə başlandı. Zamanın artıq bütövlük, tamlıq keyfiyyəti qəbul edilmir. Postmodernizmdə zaman – geriyə dönəndir, təkrarlanandır – ənənəvi cəmiyyətdəki kimi yox, «post-tarix» kimi təkrarlanmadan söhbət gedir. Keçmiş indi gələcək, yaxud əksinə, tipli zaman axınının mövcudluğuna diskret anlamda yanaşılır. Modernist zaman modelinin gerçəkliyinə münasibətdə yaranan şübhələr sosial (iqtisadi) zaman «çoxluğunun» təsbiti ilə sonuclandı. Məsələn, Q.Qurviç23 sosial zamanın 8 tipinin olduğunu və onlardan hər birinin özünəxas strukturu, xassələri və axın istiqamətlərinə malikliyini ortalığa qoydu. Sosial zamanın tipoloji aspektdən qiymətləndirilməsini özündə ehtiva edən təsnifatın olduğu yaxud verildiyi kimi təsbiti mümkün deyildir. Bununla belə, müxtəlif sosial qrupların (təbəqələrin), ictimai həyatın müxtəlif sferalarının müxtəlif zamanlarda yaşamasının, modernist zaman anlayışının gerçəkliyi əks etdirmədiyinin ifadəsi kimi Qirviç təsnifatı təqdir olunası yanaşma kimi qəbul edilə bilər. Sözügedən tipoloji parçalanmanın iqtisadi proyeksiyası həm fərqli, həm də ziddiyyətli məqamların mövcudluğunu üzə çıxarmağa imkan verir. Postmoderndə zaman anlayışına baxışın kökləri E.Qusselin fenomenologiyasından qaynaqlanır. Yəni, postmodernistlər fenomenoloqlar kimi obyektlə, materiya ilə, ya nəiləsə bağlılıqda zamandan deyil, temporallıqdan, yəni zamanın fenomenoloji konstrukt olmasından çıxış edirlər. Məsələn, Y.Delez24 temporallığın iki modelindən söhbət açır – Eon və Xronos. Eon – «indi»si olmayan, yalnız keçmiş və gələcəkdən ibarət rasional zamandır. Xronos isə yalnız «indi»dən ibarət zamandır ki, onda keçmiş və gələcək yoxdur. Eyni zamanda, mənasız, məzmunsuz, loqosla bağlı olmayan zamandır. Və, moderndən postmodernə keçidlə Eon mahiyyətcə dəyişir. Belə ki, moderndə insanlar üçün məcburi sosial ehkam, tale, tarixçilik anlamında olan Eon – postmoderndə nisbiləşir. O anlamda ki, ayrı-ayrı subyektlər özləri öz keçmiş və gələcəklərini uydura bilərlər. Xronos – axmaqda davam edir və istənilən yerdə yaxud mərhələdə yeni cücərtilər verə bilər. Göründüyü kimi, zaman həm retrospektiv, həm də modern düşüncə tərzi çərvçivəsində əxz etdiyi bütün keyfiyyətləri itirir, subyektivləşir və nəticə etibarı ilə yeni mərhələyə – postzaman dövrünə qədəm qoyur. 23 24 G.Curvitch. The Spectum of Sosial Time. Dordrecht: Reidel. 1964 А.Дугин. Постфилософия. М., 2009 61 Cədvəl 2 Sosial zamanın əsas tipləri Zamanın tipləri 1.«Uzanan» zaman 2.«Aldadıcı» zaman 3.«Azan» zaman 4.«Tsiklik» zaman 5.«Ləngiyən» zaman 6.«Dəyişən» zaman 7.«Təkanverən» yaxud «itələyən» zaman 8.«Partlayan» zaman Aid olduğu cəmiyyət tipi Ənənvi Aid olduğu zaman modeli Dramatik mif Ənənvi Mistik Modern Tərəqqi Ənənəvi Dramatik mif Ənənvi Modern Qəhrəmanlıq mifi Tərəqqi Modern Tərəqqi Keçid dövrü Zaman «çəkisizliyi» Zamanın ierarxik strukturunda yeri Lokal demoqrafiya, nəslin yaşam prosesinin zamanı Gündəlik fəaliyyət zamanı Requlyar olmayan hadisələrin zamanı Daima təkrarlanan hadisələrin zamanı Sosial simvol və institutların zamanı Qayda, alqoritm və kodların zamanı İnnovasiyaların zamanı Zaman axınının istiqaməti Əbədi «indi» İqtisadiyyatla bağlılığı - Əbədi «indi» - Gələcəyə yönəlmə Əbədi «indi» + Keçmişə yönəlmə - Gələcəyə yönəlmə Gələcəyə yönəlmə + Gələcəyə yönəlmə + İnoilabların, sistem dəyişikliklərinin zamanı - + Tarixi müstəvidə cəmiyyət tiplərinin dəyişməsi ardıcıllığına müvafiq olaraq zaman modelləri də dəyişir. Məhz bu anlamda dəyişmə ardıcıllığı aşağıdakı şəkil alır: “israfçı” zaman modeli → Ənənəvi cəmiyyət → “qənaətcil” zaman modeli Modern cəmiyyət “zamanyaradan” zaman modeli → → Postmodern cəmiyyət Şəkil 6. Zaman modellərinin dəyişməsi “Postzaman” dövrü mahiyyət etibarı ilə “yeni” zamanın yarandığını ön plana çıxarır. Elmi fikirdə ehtimallı zaman modeli kimi xarakterizə olunsa da, ayrı-ayrı cəmiyyət tiplərinə münasibətdə fərqlilik nəinki azalmır, əksinə, daha da güclənir. Haşiyəyə çıxaraq, qeyd edək ki, yeni cəmiyyət tipinə keçidlə bağlı sürət - əsas amillərdən birinə çevrilmişdir. Bu anlamda, sahəvi yeniləşmənin xarakterinə nəzər salmağı 62 məqsədəuyğun hesab edirik. Məlumdur ki, «yeni iqtisadiyyata» keçid prosesi innovasiyalı xarakter daşıyır. Ənənəvi yollarla postindustrial eraya keçmək prinsipcə mümkünsüzdür. Digər şərtlərin adekvatlığı fonunda innovasiyaların həm yaradılması, həm də tətbiqi müddətinin sürətləndirilməsi qaçılmaz zərurətə çevrilir. Bu aspektdən iqtisadi zamanla bağlı problematika xüsusi önəm daşıyır. Tutaq ki, iqtisadiyyatın «X» sektorunda yaxud sahəsində «yeni iqtisadiyyat» yönümlü yeniləşmə prosesinə başlanılır. Ayrıca götürülmüş sektorun çərçivəsində iqtisadi zaman 3 aspektdə təzahür edir (şəkil 7). «Х» sektorunda iqtisadi zaman Sektorun «Yaşı» mövcud olduğu müddət «Zaman – bölünmə»: Subyektlərarası transaksiya üçün zəruri olan zaman kəsiyi Sektorun yeniləşmə müddəti Yeniləşmənin sürəti Dövlət dəstəyi: -dotasiya; Ətalətliliyin olmaması -proteksionist -тядбирляр -саир Şəkil 7. Sahəvi yeniləşmə prosesinə ənənəvi yanaşma Şəkildən göründüyü kimi, yeniləşmə prosesinə ənənəvi yanaşma yalnız o halda effektiv ola bilər ki, proses kifayət qədər sürətlə getsin. Yüksək ətalətlilik yaxud uzun zaman kəsiyi ərzində asta templərlə gedən yeniləşmə prosesinə qeyd edilən yönümlü dövlət dəstəyi həm böyük xərctutumu, həm də qeyri-effektivliliyi ilə (yeniləşmənin məqsədi prizmasından) səciyyələnəcəkdir. Məhz buna görə də, yeniləşməsi istənilən sahənin funksional məzmununa deyil, hər şeydən əvvəl onun iqtisadi zamanına təsir göstərmək lazımdır. 63 Sahəvi iqtisadi zamanın “ram” edilməsi İqtisadi siyasətin dəstəkləyici istiqamətləri Klasterlərin yaradılmasının stimullaşdırılması Elm→ iqtisadiyyat cütlüyünün real inteqrasiyasının stimullaşdırılması İnnovasiyalara güzəştlərin tətbiqi Sahəyə yeni subyektlərin daxil olmasının asanlaşdırılması Zaman axıcılığının sürətlənməsi Şəkil 8. Sahəvi iqtisadi zamanın sürətlənməsi imkanları: yeni yanaşma İqtisadi inkişaf – iqtisadi zamanın funksiyasıdır Konkret tarixi dönəmlərdə iqtisadi zamanın «sıxlıq» dərəcəsindən asılı olaraq iqtisadi varlığın həm kəmiyyət, həm keyfiyyət parametrlərində dəyişikliklər baş verir. Tərəflərarası asılılıq da kifayət qədər aydın şəkildə müşahidə olunandır: iqtisadi zamanın «sıxlığı» artdıqca tərəqqi, azaldıqda isə durğunluq baş verir. Tənəzzül – sözügedən «sıxlığın» ifrat seyrəkləşməsindən doğur. Elmi fikir, bir qayda olaraq, zamanla bağlı aspektdən inkişafı tərəqqi → tənəzzül terminləri ilə şərh edir. Bu tipli yanaşmaları dəyişiklərə verilən adekvat reaksiya kimi qiymətləndirmək yalnışlıq olardı. Ən azı ona görə ki, qeyd edilən sxemdə durğunluq və zaman “çəkisizliyi” (keçid dövrü) nəzərə alınmır. Başqa sözlə, iqtisadiyyat ya inkişaf edir, ya da tənəzzülə uğrayır formasında «ya-ya» tipli yanaşma anaxronizmdir və gerçəkliyin real məzmununa qətiyyən uyğun deyildir. Əvvəla, onu qeyd edək ki, müasir qlobal iqtisadi situasiyada zaman düzxəttli axıcılıq formasında deyil, burulğan kimi çıxış edir. 64 İqtisadi zaman İqtisadi inkişaf Tərəqqi Durğunluq Tənəzzül > Кeçid dövrü Əlaqə yoxdur Zamanın «sıxlıq» dərəcəsi (maksimum) Minimum «Мikroskopik» sıxlıq Zaman «sükunətdir» Qısa, оrта və uzunmüddətli tsikllər Zaman «burulğanı» Şəkil 9. İqtisadi varlığın zamanla bağlılığının sadələşdirilmiş blok-sxemi İqtisadi zamanın sıxlığının artımı da məhz həmin burulğanda məqsədyönlü fəaliyyət istiqamətinin düzgün seçilməsindən asılı olaraq baş verir. İkincisi, iqtisadi zamanın sıxlığının artımı bir qayda olaraq, nə prosesin başlanğıcında, nə də gedişində deyil, məhz nəticədə təzahür edir. Artımın əsas mənbəyi isə məqsəd və hərəkətin (yaxud iqtisadi dəyişikliklərin) optimal uyğunluğu, daha sadə şəkildə ifadə etsək, zaman axıcılığının sürətlənməsidir. Başqa sözlə, sürət nə qədər çox yüksəlirsə, sıxlıq bir o qədər çox «sıx» olur. Lakin, bu qənaət heç də o demək deyildir ki, iqtisadi zamanla bağlı münasibətlərdə sürət sonsuz artandır. Zamanın, əgər belə demək caizsə, fasiləsiz olaraq sürətlənməsi əslində həm mənasız olan, böyük fəsadlara yol açan şeydir, həm də fiziki cəhətdən mümkünsüzdür … Hal-hazırda inkişaf etmiş ölkələrdə baş verənlərin əsas səbəblərindən biri də məhz bu xüsusa diqqət yetirməməyin nəticəsidir. Sözün geniş mənasında iqtisadi prosesin yaratdığı konkret situasiyaların daxili məntiqinə uyğun olmayan sürətlənmə alternativsiz olaraq «təsadüf»lərin ön plana çıxmasına, funksional bağlılıqların qırılmasına və yekun olaraq, durğunluq yaxud tənəzzüllərin baş verməsinə gətirib çıxarır. Əvvəllər də qeyd etdiyimiz kimi, iqtisadi zaman – «tənzimlənə», «idarəedilə» biləndir … Və, buna görə də, sürət «yığımında» subyektiv başlanğıcın nəyə (siyasi, ideoloji və s. mənafelər) xidmət etməsindən yaxud məqsədin «alilik» dərəcəsindən asılı olmayaraq – həlledici mövqelərə çıxışı fəsad doğurmaqdan qeyri bir anlam daşımır. İqtisadi zamanın sürəti – konkret cəmiyyət tipinin bu günkü gerçəkliyinə istinadla hədəflənən 65 məqsədlərin «ağırlıq» dərəci ilə tərs mütənasiblikdədir. İqtisadi zamanı – daşıya biləcəyindən artıq «yükləmək» yolverilməzdir! İqtisadi proseslərdə zamanla bağlı səbəbiyyət zənciri 2 deyil (bəzi tədqiqatlarda deyildiyi kimi), 3 aspektdə mövcuddur: Zaman axıcılığı Xətti səbəbiyyət Tsiklik səbəbiyyət «Dalğalı» səbəbiyyət Zaman burulğanı Şəkil 10. Zaman - səbəbiyyət müstəvisində Xətti səbəbiyyət – modernin (klassik anlamda) zaman açıqlanmasının əsas istinad nöqtəsidir25. Zaman axıcılığı birmənalı olaraq sadədən mürəkkəbə, ibtidaidən aliyə yönəlir. Artıq XX əsrin ikinci yarısından etibarən bunun məhz belə olmadığı bütün çılpaqlığı ilə üzə çıxdı. İqtisadi prosesinin zaman sürəcində xətti səbəbiyyət var… amma, çox qısa zaman kəsiyini əhatə edir yaxud sistemin hansısa bir elementinin fəaliyyətində müşahidə edilir. Onun (xətti səbəbiyyəti) ifrat mücərrədləşdirmə yolu ilə ən ümumi səciyyə daşıyan bir xassə səviyyəsinə yüksəldilməsi, əlbəttə də ki, yalnışlıqdır. Tsiklik səbəbiyyət – çıxış nöqtəsinə əks-əlaqə ilə yenidən «qayıtmanı» özündə ehtiva edir … Əksər iqtisadi proseslərdə (primitiv xarakterli olanlar istisnadır) yer almaqdadır. Amma, tsiklin – zamanca uzunluq dərəcəsindən asılı olmayaraq, əlahiddə şəkildə təsviri iqtisadi reallığın gerçəkçi təsviri, adekvat anlaşılması nöqteyi-nəzərindən yararlı hesab oluna bilməz. İqtisadiyyatda tsikl yaxud tsikllər – əvvəli və sonu olan zaman sürəcləri kimi çıxış etsələr də, mahiyyət və məzmunca iqtisadi «dalğanın» tərkib ünsürləridirlər. Və, tsikllərin dəyişməsi, bir tsiklin digərinə keçidi həmin «dalğanın» daxili məntiqi ilə determinasiya olunur. Bu baxımdan tsiklik səbəğiyyət «dalğanın» yönümü, ritmi, miqyası və sürəti ilə sıx bağlılıqda formalaşır. «Dalğalı» səbəbiyyət – iqtisadi anlamda epoxal dəyişikliklərin bətnində yer almaqdadır. Məsələn, aqrar iqtisadiyyatdan industrializmə, oradan postindustrializmə keçidlə «yeni iqtisadi dalğa» meydana çıxır ki, bu da zaman burulğanında nisbi sabit axın görüntüsü yaradır. Beləliklə, xətti, tsikl və «dalğalı» səbəbiyyət zaman burulğanının hərəkət traektoriyasını qismən də olsa anlamağa və zaman axınının müşahidə edilə bilən hala gətirilməsinə, onu 25 В.В.Бирюков. Время как экономическое престранство развития хозяйственной системы // автореферат. Санкт-Петербург – 2000, с. 17-18 66 (yəni, zaman axınını) müəyyən mənada lokallaşdırmaqla müəyyən ölçü prosedurundan istifadənin reallaşmasına imkan yaradırlar. İqtisadi prosesdə zamanın funksional rolu (resurs kimi) 4 aspektdə təzahür edir (Şəkil 11). İqtisadi zaman Əlaqələndirmə Sinxronlaşdırma Stimullaşdırma Toplama İqtisadi proses: sürətlənmə İqtisadiyyatda müxtəlif səviyyəliliyin artımı Yeniləşmə Cəmiyyətin yeni sosio-iqtisadi tipinin formalaşması Şəkil 11. İqtisadiyyatda zamanın funksional rolu. İqtisadi zamanın resurs keyfiyyətində istifadəsi ilə əlaqədar bəzi nüanslara aydınlıq gətirmək istərdik. İqtisadi zamanın əlaqələndirmə və sinxronlaşdırma funksiyaları ənənəvi olaraq elmi ictimaiyyət tərəfindən qəbul edilənlər sırasındadır. Bununla yanaşı, sinxronlaşdırma ilə bağlı bir məqama diqqət yetirmək lazımdır ki, iqtisadi zamanın özü məqsədyönlü istiqamətdə sinxronlaşdırılır. Yəni, əvvəldə də göstərdiyimiz kimi, iqtisadi zaman asinxrondur. Sinxronluq yaradılan, formalaşdırılan sinxronluqdur. Stimullaşdırma → iqtisadi zamanın «şüurlu» komponentinin hərəkətə keçməsidir. Gözlənilən effektin səviyyəsi ilə prosesin sürəti arasındakı funksional bağlılıq iqtisadi subyektlərə məhz stimullaşdırıcı təsir göstərir. Toplama – iqtisadi zamanın «sıxlığı» effektini ehtiva edən funksiyadır. Konkret interval çərçivəsində iqtisadi zaman baş verən keyfiyyət dəyişikliklərini məhz fəaliyyətin nəticəsi olaraq «toplayır»… Keyfiyyət dəyişiklikləri nə qədər çox olarsa, zamanın «sıxlığı» bir o qədər yüksək olur. Sosial – iqtisadi dinamikanın sürəti və yekun olaraq cəmiyyətin sosio-iqtisadi tipinin dəyişməsinin, keyfiyyətcə yeni mərhələyə keçidinin əsasında dayanan başlıca məqamlardan biri müxtəlif sferalara münasibətdə miqyasın zamanca genişlənməsi tezliyi arasındakı fərqli 67 tənasüblükdür, başqa sözlə, iqtisadiyyatın müxtəlif səviyyəliliyinin (inkişaf və genişlənmə nöqteyi-nəzərindən) doğurduğu effektdir. Eyni zamanda, qeyd etdiyimiz birmənalılığın konkret məhdudiyyət şərtləri yaxud çılpaq yanılmaya apara biləcək yanlış «məna»larla yüklənməsinin yol verilməzliyi də nəzərə alınmalıdır: - iqtisadiyyatın müxtəlif səviyyəliliyi sahəvi deyil, funksional anlam daşıyır. Müxtəlif səviyyəlilik = müxtəlif sürətlilik eyniyyəti yoxdur! Əksinə, müxtəlif sürətlilik konkret iqtisadi varlığa münasibətdə – nəinki miqyas genişlənməsi doğurur, əksinə, sürətlə bağlı müxtəlifliliyin dərinləşməsi həlli müşkül olan fəsadlara gətirib çıxarır. Eyni zamanda, sistemdaxili müstəvidə bərabərsürətlilik də hələ o anlama gəlmir ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz effekt labüd olaraq meydana çıxacaqdır. Sistemdaxili elementlərin dəyişmə yaxud inkişaf tempinin bərabərliyi o halda müxtəlif səviyyəlilik effekti doğura və cəmiyyətin sosio-iqtisadi tipinin (yüksəliş anlamında) dəyişməsinə səbəb ola bilər ki: 1) Cəmiyyət həyatının bütün sfrealarında baş verən dəyişikliklərə strukturca izomorf olsun. 2) İqtisadi sistemi «gələcəyə» daşıya biləcək elementlərin yaxud alt sistemlərin prioritetliyi təmin olunsun: Sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, yeni cəmiyyət tipinə (postindustrializm) ənənəvi metodlarla keçid yoxdur. İndustrial cəmiyyətə ənənəvi xas olanların inkişaf sürətinin necəliyindən asılı olmayaraq, yeni mərhələyə keçmək 2 mümkünsüzdür. ÜDM-da xidmət sektorunun xüsusi çəkisi ən azı səviyyəsinə çatmayınca 3 cəmiyyət həyatının yaşam standartlarında keyfiyyət dəyişikliyi baş vermir … Əmək, kapital və digər konsept-dəyərlərin mahiyyətcə yeniləşməsi alınmır və nəticədə industrial cəmiyyət ətalətlilik zolağına daxil olur ki, bu da gec ya tez durğunluqla yekunlaşır. - Digər tərəfdən, öz-özlüyündə aydındır ki, iqtisadiyyatdakı müxtəlifsəviyyəlilik effekti ilə iqtisadiyyatın «yaşı», yəni iqtisadi sistemin «qoca» yaxud «gənc» olması arasında birbaşa bağlılıq yoxdur. İnsan kapitalı – “yeni” zamana keçid İnsan kapitalından istifadə xərclərinin dəyərcə ifadəsinin yekun məbləği əmək haqqında əks olunur. Əmək haqqını – ümumiləşdirmə nöqteyi-nəzərindən iqtisadi zamanın struktur funksiyası kimi təsvir etmək olar: Əh = f (iv, M, Zm) Burada: iv – təsərrüfat subyektinin iş vaxtının (əmək prosesinin) uzunlüğü; M – əməyin (iş vaxtının) məhsuldarlığı; Zm – məcmu zaman məsrəflərinin strukturu. Eyni ilə əksər iqtisadi kateqoriyaları zaman «dilində» ifadə etmək mümkündür. Postindustrial cəmiyyət tipinin mentallığından yanaşdıqda da asılılığın təzahür forması dəyişmir … Amma, funksional bağlılığın mahiyyət fərqliliyi üzə çıxır. Belə ki, postindustrializmdə iş vaxtının (əmək prosesinin) uzunluğu artıq mənfi işarəli effektə çevrilir. Məcmu zaman məsrəflərinin strukturu virtuallaşır, zamanın (iş vaxtının) məhsuldarlıq 68 göstəricisinin kəmiyyətcə ölçülməsi problematik hal alır… iqtisadi zaman – iqtisadi dinamikanın bir nömrəli amilinə çevrilir. Əmək, kapital, pul və s. iqtisadi kateqoriyaların kardinal mahiyyət dəyişikliyi baş verir ki, bu da iqtisadi zamanla bağlı problematikanın (ölçmə və qiymətləndirmə nöqteyi-nəzərindən) keyfiyyətcə yeni dəyişənlər sisteminə keçidini reallaşdırır. Sahə və sferalararası qarşılıqlı təsir və məcmu tələbatların ödənilməsində çoxlu sayda alternativ variantların mövcudluğu xərclər → effekt modelinin klassik anlamını, yəni minimum xərc → maksimum effekt yozumunu birdəfəlik aradan qaldırır. Müxtəlifliyin artan dərəcəsi və normativ yanaşmanın mümkünsüzlüyü tamamilə yeni məzmunlu makroiqtisadi situasiyanın formalaşmasına səbəb olur: Eyni zaman məsrəfləri iqtisadi sistemin fəaliyyətinə (struktur bölgü yönümündə) müxtəlif cür təsir edirlər … İqtisadi zamanın dualizmi artıq plüralizmə çevrilir … İqtisadi prosesin zamanca ölçülməsi modelləri öz aktuallığını itirir, gələcək zaman daha qaranlıq fonda yer almağa başlayır. Bu «an», «indi» mövcud olan və ayrıca götürülmüş təkcənin (fərdin, qrupun və s.) mənafeyi nöqteyi-nəzərindən faydalı hesab edilən hər şey məqbul sayılır: iqtisadi sistem – bu «anda» yanaşmağa, bu «an»ın sərhədləri çərçivəsində mövcudolma şərtlərini qoruyub saxlamağa, bir sözlə, bu «an»la «nəfəs» almağa başlayır. Mühüm metodoloji problemlərdən biri iqtisadi zamanın resurs kimi istifadəsini həm kəmiyyət, həm də keyfiyyətcə adekvat təsvir edə biləcək konseptual yanaşmanın yoxluğudur. İqtisadi zamanın spesifik özəllikləri ilə ötəri tanışlıq belə kifayətdir ki, ənənəvi faktor yanaşmasının yetərsiz olduğunu anlayasan. Xüsusi çətinlik doğuran cəhət iqtisadi zaman axıcılığının kəmiyyətcə (nə qədər qəribə səslənsə də) qiymətləndirilməsinin prinsipcə mümkünsüzlüyüdür. Ona görə ki: 1) Həm istehsal, həm də istehlak sferasında «sərf edilən» iqtisadi zamanın kəmiyyətcə ölçü vahidi yaxud iqtisadi zaman vahidi deyilən şey yoxdur … K.Marksın iqtisadi zaman = ictimai-zəruri iş vaxtı pul abstraksiyası daha çox anlaşılmazlıq doğurmağa xidmət edir. Zaman – puldur deyimi ilə problemi görməməzliyə vurma arasında elə bir fərq yoxdur. 2) İqtisadi zamanın özünün «istehsalı» prosesinin gerçək məzmunu üzrə hər hansı bir konseptual baxış mövcud deyildir. Axı, kəmiyyətcə qiymətləndirmə interval uzunluğuna istinadla aparıla bilməz… Kəmiyyətcə ölçü vahidinin olmaması ilə yanaşı, iqtisadi zamanın «istehsalı» və «təkrar istehsalı»nın hətta sturukturca qeyri-müəyyənliyi prosesdaxili zamanın faktor kimi istifadəsini ənənəvi üsullarla müəyyənləşdirməyə imkan vermir. 3) İqtisadi zamanın iqtisadi resursdan konkret iqtisadi faktora çevrilməsi prosesinin qeyri-müəyyənlik dairəsi kifayət qədər genişdir. Çevrilmənin «xərctutumu»nun prosesin gedişində konkret rəqəmlərlə ifadə etmək mümkün deyildir. Qiymətləndirmə yalnız prosesin başa çatdığı anda - nəticədə – zaman «sıxlığının» dərəcəsi ilə, yəni keyfiyyət aspektindən aparıla bilər… yalnız o halda ki, «nəticədə» toplanmış keyfiyyət dəyişiklikləri dönməz xarakter daşısın. İqtisadi zamanın resurs kimi istifadəsində effektivliyin müəyyənləşdirilməsi iki aspektdə həyata keçirilə bilər: 1. Hər hansı bir faktorun zamanca effektivliyi: F f t 69 E – effektivlik; F - hər hansı bir faktor; t - zaman (interval uzunluğu). 2. İqtisadi zamanın özünün effektivliyi: Ei/f = Fv/I * Dö/v Ei/f – iqtisadi zamanın effektivliyi; Fv/i – Faktordan istifadədə vaxt itkisinə yol verilməməsi; faktordan istifadə effektivliyi; Dö/v – Keyfiyyət dəyişikliklərinin öz vaxtında həyata keçirilməsi. İqtisadi zamanın effektivliyi hüdudsuz deyildir. Həm nəzəri, həm də empirik aspektlərdən zaman məhdudiyyətinin mövcudluğu effektivliyin aramsız yüksəlişini mümkünsüz edir. Formuladan göründüyü kimi, faktor effektivliyi (zamanca) kəmiyyət, dəyişikliklər isə keyfiyyət xarakterlidir. Bu o deməkdir ki, - iqtisadi zamandan resurs kimi istifadə effektivliyinin dərəcəsi hər iki aspektdən birbaşa asılılıqdadır; - kəmiyyətcə çoxalma spontan şəkildə keyfiyyət dəyişiklikləri yaratmır. Bu halda əsas olan cəhət nəyin kəmiyyətcə çoxalmasıdır … Məsələn, postindustrial cəmiyyət tipinə keçiddə həlledici rol oynayan amillərdən biri informasiya texnologiyalarıdır … Deməli, inkişafın məqsədi prizmasından yanaşdıqda, aydın şəkildə görünür ki, əgər effektivliyi kəmiyyətcə artan informasiya texnologiyalarıdırsa, onda digər şərtlərin adekvat uyğunluğu halında keyfiyyət dəyişiklikləri baş verəcəkdir … İfrat mürəkkəblik, çoxölçülülük, müxtəlif səviyyəlilik, ierarxik strukturun ziddiyyətliliyi və s. nüansların mövcudluğuna baxmayaraq, iqtisadi zamanın istifadə effektivliyini (keyfiyyət dəyişikliklərinin gerçəkliyini) prinsipcə qiymətləndirmək mümkündür: Asudə vaxtın səviyyəsi və artım tempi ilə maddi-mənəvi rifahın yüksəliş sürəti arasında düz mütənasib asılılıq müşahidə edilirsə, onda birmənalı olaraq demək mümkündür ki, iqtisadi zamandan istifadə effektivliyi yüksək səviyyədədir… Yeni paradiqmaya keçid situasiyası: gələcəyin aktuallaşması Gələcəyin aktuallaşması – onun «indi»ləşməsidir. Bu, artıq indiləşən gələcəkdir yaxud «indi»nin «gələcəyidir». Bundan sonra gələn gələcək həminki tərzdə indiləşəndə, bayaqkı «gələcək» artıq keçmişin «gələcəyinə» çevrilir. Zamanın qeyd edilən aspektdə (gələcəkdən indiyə və keçmişə) axını ilə yanaşı stereotip axın – keçmişdən gələcəyə («indi» vasitəsilə) axın da vardır … Beləliklə, yanaşma tərzinin necəliyindən və qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq iki cür «gələcək» mövcuddur: 1) Öz axarıla gedən zaman sürəclərinin (keçmiş indi gələcək) «gətirdiyi» gələcək; 70 2) «Yaradılan» gələcək – zaman axıcılığına məqsədyönlü nəzarət etmə imkanı yaradan əks-axınlı zaman sürəclərinin üzvi bağlılığı (gələcək indi keçmiş). Sosial idrak prizmasından yanaşdıqda kifayət qədər maraqlı situasiya alınır … Qeyd edilən zaman axınları hansısa bir nöqtədə toqquşurmu? sualına cavab yalnız praqmatik müstəvidə axtarıla bilər. Belə ki, təbiətşünaslıq mövqeyindən ikinci axın (gələcəkdən keçmişə) aktual deyildir və ümumiyyətlə, onu aktuallaşdıra biləcək elə bir kafi əsas yoxdur. Sosial yaxud iqtisadi zaman üçün gələcəkdən keçmişə, ən azı «indi»yə istiqamətlənmək isə qaçılmazdır. Ona görə ki, həm sosial, həm də (ələlxüsus) iqtisadi gələcək «qurulan» gələcəkdir. Spontan xarakterli proseslərin keçmiş və indi mövcud olanlardan qaynaqlanmaqla «gələcəyi» (bizim istədiyimiz) gətirəcəyinə inanmaq fəsadlı yanılmalara yol açmaq deməkdir … «Ənənəvi» gələcəyə yönəlik yanaşma nədən yalnış hesab olunmalıdır? Bunun üçün, sadəcə olaraq dünya nizamının heterogen mahiyyətinə yaxud qlobal «nizamsızlığın» real məzmununa nəzər yetirmək kifayətdir. Cəmiyyət tipinin ənənəvi → industrial → postindustrial yönümlü düzxətli dəyişmə tezliyinin ölkə və regionlar üzrə müxtəlifliyi, eləcə də böyük ölkələr qrupunun sözügedən «təkamülçü» prosesdən kənarda qalması «ənənəvi» gələcəklə «işləmənin» özünüaldatmadan qeyri bir anlam kəsb etmədiyini bütün çılpaqlığı ilə ortalığa qoyur. Başqa sözlə, əvvəlcə industrial və yalnız bundun sonra postindustrial cəmiyyətə keçidin mütləq məna daşımadığı göz önündədir. Əvvəllərdə də qeyd etdiyimiz kimi, sözügedən keçid prosesinin nə təkamül, nə də spontan qaydanın «hökmranlığı» ilə heç bir məntiqi bağlılığı yoxdur. Bu proses məqsədyönlü şəkildə idarəedilən (tənzimlənən yox) prosesdir. Prosesi idarəetmədən cəmiyyətin tipinin (sosioiqtisadi və sosiomədəni) dəyişməsi yaxud industrialdan postindustrial cəmiyyətə keçid mümkün deyildir. Digər tərəfdən, XVIII-XIX – əsrlərin industrial cəmiyyəti ilə XXI əsrin industrial cəmiyyəti bütün parametrlərinə görə fərqli cəmiyyət tipləridir (baxmayaraq ki, adları eynidir). Artıq dünya, o cümlədən qlobal iqtisadi sistem özünün tarixi inkişafının elə bir dövrünə qədəm qoyub ki, ibtidaidən aliyə, sadədən mürəkkəbə doğru yüksəliş zaman itkisindən başqa bir məna kəsb etmir. Yəni, əvvəl «sadə»ni, sonra «mürəkkəbi» tipli yanaşma anaxronizmdir. Məsələn, sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, industrial cəmiyyətdən postindustrial cəmiyyətə, yaxud moderndən postmodernə keçid zaman mövqeyindən stereotip yanaşma çərçivəsində mümkünsüz bir şeydir. Başqa sözlə, postmodernə keçid modernləşmənin bir epoxa kimi yekunlaşmasını gözləyə bilməz. Ümumiyyətlə, bəşəriyyətin epoxal inkişaf tarixində ibtidaidən aliyə, yaxud bir epoxadan digərinə keçidin heç vaxt konkret sərhədləri olmayıbdır. Sosial-iqtisadi məzmun daşıyan yeni «yaranış» köhnənin tamamlanmasını gözləmədən meydana çıxmışdır. Başqa sözlə, (əlbəttə ki, inkişaf xarakterli proseslərə münasibət çərçivəsində) sosialiqtisadi müstəvidə gələcək «indi»yə sadəcə olaraq, müdaxilə etmir, «indi»nin köhnəni ehtiva etməsinə baxmayaraq, onun mahiyyətində önəmli yer alır. Bu halda gələcək heç də «çağırılmamış qonaq» statusunda deyil, indini gələcəyə daşıyan yaxud gələcəyi «indi»ləşdirən aparıcı vektor kimi çıxış edir. Hər iki gələcək tipinin qarşılaşdırılması və ümumiyyətlə, dövr dəyişkənliyinin xarakteri nöqteyi-nəzərindən dərketmə diskomfortu yaradan məqamlardan biri də «keçid dövrü» ilə 71 bağlıdır. Aydındır ki, nəinki bir epoxadan yaxud bir sistemdən (ictimai) digərinə, hətta bir makroiqtisadi situasiyadan digərinə keçid bir anda baş vermir???! Vəziyyət dəyişkənliyinin ara «məsafəsi»nin zamanca ifadə forması keçid dövrü adlanır. Yəni, baxmayaraq ki, «keçid dövrü» istilahı bir qayda olaraq cəmiyyətin sosiomədəni və sosioiqtisadi tipinin dəyişməsi prosesində istifadə olunur, nəinki mahiyyət, hətta əksər konfiqurasiya dəyişkənliyində də bu anlayışsız keçinmək mümkün deyildir. Hər halda bizi maraqlandıran məsələ ümumiyyətlə, anlayışın mahiyyət açıqlanması yox, onun zaman müstəvisində özünəməxsus spesifikasının dərkedilən hala gətirilməsindən ibarətdir. Epoxal səciyyəli tarixi proseslərə yanaşmada keçid dövrü bir növ zaman «çəkisizliyi» kimi təzahür edir (şəkil 12). Zaman axıcılığının yalnız «indi»də lokallaşması baş verir. Keçmişin «qalıqları» və gələcəyin «yaranışları» arasında simbioz xarakterli birləşmə və eyni zamanda, birincinin inkarına yönəlik cəhdlərin getdikcə güclənməsi müşahidə olunur. Кeçid dövrü Ontoloji Еmpirik Sosiomədəni fenomeninin daxili, ideal strukturunun dəyişməsi Sosiomədəni sistemin xarici formalarının dağılması Мikrosəviyyə Мikrosəviyyə Sosiomədəni süqut; yeni ideal strukturun yaranması Yeni ideal strukturun sosiomədəni sistemin dərin qatlarında «cücərməsi» Маkrosəviyyə Мikrosəviyyə Cəmiyyət həyatının bütün sferalarının tənəzzülü Sosiumun inteqrasiyası şəraitində siyasiideoloji böhran Şəkil 12. Tarixi prosesin zaman «çəkisizliyi» - keçid dövrü Amma, «indi» - sözün müstəqim mənasında dəyişmir (ən azı müəyyən vaxt ərzində). Məsələn, Azərbaycanda inzibati-amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü təxminən 15 il sürdü. Sistemdəyişkənliyinin zaman sürəci baxımından, yəni prosesi (keçid dövrünü) başlama qurtarma terminləri ilə qiymətləndirmə nöqteyi-nəzərindən 15 il «indi» olaraq qalmışdır. Başqa sözlə, zaman axıcılığı 15 illik vaxt intervalında lokallaşmış, «indi»nin aramsız təkrarına istinad etməkdə idi. Lakin, keçid dövrünün birinci 5 ili ilə sonuncu 5 ilini müqayisə edərkən məlum olur ki, «indi»ləşən keçmiş və gələcək, hər halda fərqli məzmunlu 72 «indi»lər yaratmışlar. Beləliklə, keçid dövrü əgər bir tərəfdən epoxal xarakterli dəyişikliklərdə zaman «çəkisizliyi» kimi təzahür edirsə, digər tərəfdən – yeniləşən iqtisadi varlığın daxili əlaqələr sistemi nöqteyi-nəzərindən hərəkətdə olan proses kimi meydana çıxır. Mühüm məsələlərdən biri gələcəklə bağlı problematikanın sosial-iqtisadi müstəvidə fərqli məzmunda təzahürü ilə bağlıdır. Adətən, stereotip baxışlarda gələcək haqqında konkret təsəvvür olmur. Yəni, gələcəkdə nə olacağı bir növ qaranlıq qalır. Amma, sosial-iqtisadi anlamda gələcəyin «qaranlıq» qalması mümkünsüz bir şeydir. Əgər gələcək iqtisadi zamanın nələri gətirəcəyi haqqında (ən azı) təsəvvür yoxdursa, onda «indi»də böyük fəsadlar yarana bilər. O anlamda ki, sosial idrak zamanca irəliləyişlərin, zaman axıcılığının hər bir gələcək anında nələrlə qarşılaşacağımızı birmənalı qiymətləndirmə imkanında olmasa da, hara getdiyimizi, nəyə can atdığımızı dəqiq bilir. Bu anlamda gələcək iki aspektdə təzahür edir: 1. Sonra nə? sualının doğurduğu «uzaq» gələcək: məsələn, postindustrial cəmiyyətdən digərinə keçid olacaqmı? Yaxud keçiriləcək cəmiyyət tipinin məzmun və mahiyyəti nədən ibarət olacaq? suallarına dəqiq cavabın mümkünsüzlüyü; həm də, nəzərə alsaq ki, «post» sözönü öz-özlüyündə konkret bir məna daşımır, postindustrial – sadəcə olaraq industrialdan sonrakı deməkdir, onda problemin ağırlıq dərəcəsi daha da yüksəlir. Yəni, ayrıca bir mərhələ hesab etdiyimiz dövrün öz adı yoxdur. Eyni zamanda, onu keçid dövrü adlandırmaq da olmaz. 2. Dünyanın ayrı-ayrı regionlarında artıq qərarlaşmış «gələcək»: məsələn, postindustrial cəmiyyətin mövcud olduğu inkişaf etmiş ölkələrin bu günkü günü yaxud «indi»si inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün «gələcəkdir». İqtisadi zamanın müxtəlifliyi, müxtəlif sürətliliyi, «sıxlıq» dərəcəsinin fərqliliyi «gələcək» anlayışının fərqli məzmunda təzahürünü gerçəkləşdirir. Göründüyü kimi, bütün bəşəriyyət üçün «vahid» gələcək əslində yoxdur yaxud cəmiyyətin sosio-iqtisadi tipindən asılı olaraq zaman sırasının aktuallaşma dərəcəsi fərqli yönümlərdə müşahidə edilir: - inkişaf etmiş ölkələrdə sosio-iqtisadi zaman sırası «uzaq» gələcək indi keçmiş istiqamətində aktuallaşır. Ona görə ki, həmin ölkələr qrupunda «indi»nin konkret adı yoxdur və o, keçmişin (industrializm) uzantısı kimi çıxış edir. Və, aydındır ki, «adı olmayan» «indi»ni əslində çıxış nöqtəsi kimi götürmək situasiyanı sadələşdirmək istəyindən qeyri bir anlam kəsb etmir. «İndi»nin adı yəqin ki? gələcəkdə müəyyənləşəcəkdir. Ona görə də, sözügedən ölkələr qrupunda «uzaq» gələcək birbaşa «indi»yə keçir. - inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə sözügedən anlamda zaman sırası «uzaq» gələcək gələcək indi keçmiş yönümündə aktuallıq kəsb edir. Bu sırada gələcək, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi inkişaf etmiş ölkələrin «indi»si anlamında işlədilir. - iqtisadi cəhətdən geri qalmış (üçüncü dünya ölkələri) ölkələrdə zaman axınının (iqtisadi anlamda) yönümü tamamilə fərqlidir: keçmiş indi gələcək tipli zaman bölgüsü alayı məzmun daşıyır. Keçmiş ənənəvi cəmiyyətə qədərki dövrü, indi ənənəvi cəmiyyət dövrünü, gələcək isə industrial cəmiyyət dövrünü əks etdirir. Başqa sözlə, həmin ölkələr qrupunda «gələcək» inkişaf etməkdə olan ölkələrin «indi»si deməkdir və s. İqtisadiyyatda gələcəyi birmənalı olaraq «indi»nin qanunauyğun və immoanent davamı kimi qəbul edən baxışlar, hətta nisbilik çərçivəsindən kənara çıxmasalar da belə, sözügedən prosesi ifrat dərəcədə sadələşdirirlər. Ən azı ona görə ki, tarix (iqtisadi anlamda) heç də 73 həmişə yüksələn xəttlə getmir ki, gələcək zamanı inkişafın keyfiyyətcə daha yüksək zirvəsi adlandıra biləsən: - Müəyyən şərtlərin mövcudluğu şəraitində gələcək «indi»nin aramsız təkrarına çevrilə yaxud «gəlməyə» bilər; - Gələcək iqtisadi zaman – «yaradılan» zamandır. Onun öz-özünə, təbii axarla gəlişi prinsipcə mümkün deyildir; - İqtisadi zamanın keçmiş – indi – gələcək bölgüsü sistemlərarası (dövlətlərarası) müqayisədə gerçək konturlara sahiblənə bilir; - İqtisadiyyatda «indi» və «burada» mövcud olan inkişaf səviyyəsinin həqiqi əhəmiyyətliliyi gələcəyə münasibətdə real məzmun kəsb edir. Beləliklə, tarixi-iqtisadi prosesin mahiyyət özəllikləri tarixçiliklə bir araya sığmır … İqtisadi proses – ləngiyə, dayana və nəhayət «başlamaya» bilər. Bu aspektdən, iqtisadiyyatda genetik bağlılıq tsiklik və dalğavari xarakter daşıyır. Tsikl başa çatdığı anda əvvəlki genetik bağlılıq qırılır və yenisi formalaşır və s. Tarixi – iqtisadi prosesin axdığı zaman «idarəolunan» zamandır … Onu sürətləndirmək, yavaşıtmaq, hətta axın istiqamətini dəyişmək mümkündür. Apardığımız araşdırmalar sürətlənmənin hipotetik məzmununun (hipotez-teorema) aşağıdakı asılılıq formasında olduğunu təsbit etməkdədir: Sərhəd situasiyasında olan cəmiyyət tipinin dəyişikliklərdən əldə etdiyi effekt zaman axıcılığının sürətindən düz mütənasib, zaman sıralarının sinxronluq dərəcəsindən proporsional asılılıqdadır. Həmçinin, qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadiyyatda «keçmiş»lə bağlı problematikanı, keçmişin həmişə və spontan şəkildə aktual xarakter daşıdığını unutmaq olmaz. Göstərilən aktuallıq iqtisadi varlıqda subyektiv başlanğıcın önəmli rol oynamasından qaynaqlanır. İqtisadi zamanı antoloji müstəviyə keçirmək kifayətdir ki, sistemli dəyişikliklərə rəğmən iqtisadi varlığın dəyişməyən, mahiyyət özəlliyini saxlayan universal və invariant xarakterli ünsürlərini görə biləsən … Aparılan araşdırmaların spektral genişliyinə baxmayaraq, iqtisadi zamanın «təkrar istehsalı» ilə bağlı olan problematika hələ də öz tədqiqatçısını gözləməkdədir. İqtisadi zamanın mahiyyətcə unikal olması, onun həm xarici təzahür formaları, həm də daxili təbiətinə bir mübhəmlik gətirir. Anlaşılan odur ki, «təkrar istehsal» prosesinin zamana münasibətdə davranış tərzinin determinləşmiş xaos terminləri ilə interpretasiyası belə nəinki yetərli deyildir, hətta bir sıra hallarda (məsələn, struktur relyativizm aspektindən) metodoloji anlamda zərərli yanılmalara səbəb ola bilər… Problemin dərk edilməsi sferasında formalaşmış fəsadlı məqamların qaynaqlandığı mənbə iqtisadi təfəkkürün cavabsız buraxdığı suallarla «doludur»: 1. İqtisadi zaman – yaradılandır, spontan qaydada yaranması mümkünsüz olan qeyrimaddi gerçəklikdir … Amma, qeyri-maddi axın formasında olan bu gerçəklik - iqtisadi zaman – elə bircə dəfəmi yaradılır? və onun «təkrar istehsalı» prosesi ilkin yaranışın «törəmələrinimi» iqtisadi prosesə «köçürür»? Yaxud, təkrar istehsal prosesi iqtisadi zamanın «sürətinimi» (kopiyasını) çıxarmaqla məşğuldur? 2. İqtisadi zaman – sonsuzdurmu? Nanoiqtisadi səviyyədən aşağıya, qlobal iqtisadi səviyyədən isə yuxarıya doğru «bölünə», «orta, çoxala» bilərmi? Ümumiyyətlə, yaradılan şey sonsuz ola bilərmi? Belə bir analoqun yoxluğu şəraitində … 3. Təkrar istehsal prosesi iqtisadi zaman axıcılığının sürəti, dəyişmə tezliyi ilə bağlı olan bir prosedurmudur? Əgər, nəzərə alsaq ki, iqtisadi zaman heç bir halda sükunətdə olmur, 74 «sükunət» - zamanın dəyişmə tezliyinin ifrat yavaşıması, minimal səviyyəyə düşməsi halını ifadə edən anlayış kimi işlədilir, onda sırf iqtisadi anlamda zamanın «təkrar istehsalı prosesi» deyilən şeydən danışmağa dəyərmi? 4. Və nəhayət, iqtisadi zamanın təkrar istehsalı prosesi – əlahiddə bir prosesmidir? yoxsa ümumiyyətlə, geniş təkrar istehsal prosesinin daxilində baş verən, onun mahiyyətində «oturan», bütün spesifikası ilə ona immanent olan bir prosesdir? Və əgər, həqiqətən də hər iki proses mahiyyətcə eyni axında, bir-birinin «bətnində» gedirsə, sıx səbəbiyyət bağlılığındadırsa, onda iqtisadi zamanın təkrar istehsal prosesini əlahiddələşdirməyə edilən cəhd nəzəri-fəlsəfi spekulyasiya deyilsə, bəs nədir??? Dəyişiklikləri qiymətləndirərkən keçmişdə olanla gələcəkdə gözləniləni eyniyyətə gətirməklə dünyanın tarixi gedişini, ümumdünya tarixi prosesi dayandırmış oluruq. Nəticədə nə baş verir? Zaman – bu eyniyyətlər paradında «əriyir», «yoxa çıxır». Əgər, zaman – öz axarında müxtəlif məna yüklü dəyişiklikləri ehtiva etmirsə, deməli, o yoxdur. Zaman ayrı-ayrı fraqmentləri baxımından fərqlənmir və deməli, mövcud deyildir. Problemə yanaşmanın qeyd edilən tərzli məzmun daşıması təbii olaraq, mənasızlıqla yekunlaşacaqdır. Real dünyanın səbəblərini eyniyyətdə axtarmaq o deməkdir ki, reallıq zaman dəyişkənliyindən asılı olmayaraq əbədi bir dövretmə ilə həmişə özü, yaxud onun son mənbəyi (öz-özü) ilə eyniyyətdə olacaqdır. Yəni, reallıq dediyimiz şey fərqlənməyən tərkib ünsürlərindən formalaşmaqla keçmişdən gələcəyə doğru hərəkət edəcəkdir. Bu hal, əslində zamanın «dayanması» deməkdir. Məhz bu aspektdən tarixi prosesin unitar-mərhələli interpretasiyası özünün istənilən təzahür formasında zaman «tələsindən» çıxmaq iqtidarında deyildir. Məhz bu aspektdən qlobal səviyyə üçün “yeganə” olan inkişaf paradiqmasından danışmaq mənasızlıqdır...! 75 BÖLMƏ MƏRUZƏLƏRİ / SESSION PAPERS 76 İDEOLOJİ VE YENİ BİR MEDENİYET TASAVVURUNUN GEREKLİLİĞİ UZERİNE Prof. Dr. Recep KÖK Dokuz Eylül Ünivesitesi GİRİŞ İdeolojiler ve küreselleşme olgusu dikkate alındığında, Ortadoğu ve Avrasya jeopolitiğinin bilinen önemine bağlı olarak eko-kültür hegomanyasını temsil eden güçlerin kontrol alanı giderek artmakta ve dünya ölçeğinde bir tehdit stratejisi oluşmaktadır. Nitekim, Dünyada Çin ön plana çıkmakta, Doğu'ya doğru bir eksen kayması belirginleşmekte, güç dengeleri önemli değişiklik göstermektedir. Tüm bu süreçte bu ülkelerin Batı'dan çok daha bağımsız hareket eme telaşı mevcut tehditi daha da üzerine çekmektedir. Özellikle Türkiye ve İran’ın dış politikadaki paradoksal ilişkisi de bu çerçevede değerlendirilebilir. Dolayısıyla Dünyadaki bu yeni ekonomik güç dağılımının etkisi ile dış politika alanı daha bulanık bir hal almaktadır. 2008 Dünya Bunalımı/krizi ise kapitalizme yönelik bir sistem tartışmasını kaçınılmaz kılmaktadır. Zaman içinde Yunanistan'ın yanı sıra İtalya, İspanya hatta bu günlerde Fransa( Eylül 2012) gibi büyük ülkelerin de sıkıntıya düşmesi, krizde ikinci dalga beklentisi, yani İspanya-İtalya dalgasının Avrupa Para Birliği projesini ortadan kaldıracağı öngörüsü, daha çok ortak bir para birimine rağmen mali politikalarda bir işbirliğinin olmaması tezine dayanmaktadır ( Kök, 2009/Tekcalıstay-28-12-08.Pdf). Yeni bunalımın getirdiği bireysel yükü değerlendiren ve avamdan olan Alman’ın 'niye çalışmayanlara yardım edelim' demesinin yanı sıra Almanya'da elitler düzeyinde Avrupa projesinin Alman ekonomisine önemli katkısı olduğuna yönelik bir konsensüs olduğu bilinmektedir. Bu tez AB çevrelerinde işlenmiş ve bu aşamada Yunanistan yalnız bırakılmamıştır. Nitekim Büyük Avrupa ideali özelline özellikle küçük ekonomiler inanmakta zorlanırken, ekonomisi büyük ülkeler kendi menfaatlerinin ağır basmış olmasıyla Avrupa Merkez Bankası’nın büyük çapta borç vermesi sağlamışlardır. Bu da “sürekli yama yapılarak devam edilen bir ekonomik system” çağrışımı yaptırmaktadır. O zaman çöken kapitalizm hangi kapitalizm dir? Dünyada farklı kapitalizm türleri var. Mesela Amerikan modeline baktığımız zaman sosyal haklar ön planda değil. Avrupa'da ise sosyal hakların ön planda olduğu bir sosyal kapitalizm modeli var. Krizlerin etkisiyle giderek Avrupa'daki sosyal piyasa ekonomisinden uzaklaşılırken, daha çok kapitalizmin çöküşü değil; ama Avrupa tipi sosyal devlet modelinin yaşayamama riski güçlenmektedir (Zöniş, Aksam Gazetes,17 Ekim-2011). Bu bağlamda bu çalışmanın ana amacı ve Avrasya düzleminde Türk dünyasına yönelik politika önermeleri geliştirebilmenin ilk koşulu, tarafımızdan ortaya atılan “Dünyada yer alan her örgütlü toplumun, üyelerine vaat ettiği “refah olgusu, bilgi teknolojileri üretme gücüne bağlıdır. Bilgiye egemen olan da uzun dönem dünyadaki kaynak tahsisine egemen olur” hipotezi (Kök,Ekinci,2012 www.beykon.org/10..th ) ile paralel olan egemenlik hakkının nasıl kullanıldığı ve “adalet” duygusunu tatmin eden yeni bir medeniyet tasavvurunun gerekliliğini tartışmaya açmaktır. 77 Üstü örtülü ifadelerle de olsa Roma İmparatorluğu'nun yeniden ihyasına yönelik Orta Doğudaki vahşi yıkımın Türkiye adına da tehdit oluşturan kalın izler henüz hafızalardadır. Türklerin ikibinbeşyüz yıllık devletli tarihine baktığımızda, istiklâllerini tamamıyla kaybettikleri biran yoktur. Tarihte her zaman bir/birkaç Türk devleti bulunmuştur. Tarih şuuru açısında dünyayı idare etmekle görevli olduklarına inandıkları için de kağanların kutsal olduğuna ve ilahî bir kaynaktan geldiklerine de inandıkları devirler bulunmuş ve .Mete'ye "Gök Tanrı'nın tahta çıkardığı Tanrı Kutu Tanhu" denirmiş . Bu inanç göstermektedir ki, Türkler islâmiyetle daha tanışmadan bir tarihî misyon yüklenmişler ve yakın-medeniyetler tarihinde var olmuşlardır. Bu makalenin sınırları içinde ana amacım, çevremizi çepeçevre kuşatan tehdit stratejileri karşısında idealist davranışın ne olması gerektiğini tartışmaya açmak, neyi nasıl yapıp, etmemiz gerektiğine ilişkin bir tarih düşmeye çalışmaktır. Bu bağlamda, önce medeniyetler tarihinden çıkarmaya çalıştığımız “Türkçü Paradigmanın” devlet ve bireysel hayat pratiğinden çıkarılmış sert çekirdek ve koruyucu kuşak metaforundan hareketle yeni bir medeniyet tasavvurunun temel kaynağının ne olması gerektiğinin ipuçlarını tartışmak( Kök 2003, ss.28-35) ardından da kapitalizm ile bilgi temelli ideolojilerin yarattığı hegemonyaya karşı medeniyet tasavvurunun yeni dinamiklerini ele almak yararlı olacaktır. I. MEDENİYETLERİN GELİŞİM SÜRECİNE İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME Toynbee tarihsel inceleme için uygun alanı sorgularken, zaman ve mekan içinde olayların tek tek tasvirini yapmış; devlet kurma organizasyonunu başaran siyasal heyetlerin veya bir bütün olarak insanlığın tek bir tarihi olmadığı tezini ileri sürmüştür. "Tarihsel incelemenin akılla kavranılabilir alanlarına" dikkat çekerken, mekân ve zaman içinde ortaya çıkan şehir-devletlerinden millî/ulus-devletlere giden süreçte her türlü siyasal topluluklardan daha büyük bir cesamet ve yayılma gücü gösteren sosyal olguyu, toplumların iç dinamiğine bağlamış; tarih araştırıcılarının devlet olgusundan ziyade "toplumsal atomların” ne olduğunun üzerinde çalışmasını ister. Ayrıca, dinsel karakteristiklerle bölgesel ve kısmen de siyasal nitelikleri birleştirerek, "uygarlık/medeniyet "ı tarihsel incelemenin en uygun konusu olarak görmüştür. Medeniyetleri toplumların hayat tarzı olarak görürken; "birbirleriyle ilişkili ya da ilişkisiz" yirmi bir (daha sonra yirmi altı) türden söz etmiştir. Bunları, Batı, iki Ortodoks Hıristiyan (Rusya'daki ile Yakın Doğu'daki), İran, Arap, Hindu, iki Uzak Doğu, Hellenik, Süryani (Syriac), Hint, Çin, Minos, Sümer Hitit, Babil, And, Meksika, Yukatek, Maya, Mısır şeklinde sıralar ve ilave olarak Polinezya, Eskimo, Göçebe (Normad), Osmanlı ve Sparta'yı "durdurulmuş uygarlık" olarak niteler. Bu tasnifte TürkOsmanlı medeniyetinin tamamlanmamış medeniyetler içinde sayılması, kıskançlığın bir ifadesi midir? Yoksa gerçekten tamamlanması gereken bir medeniyetin takipçileri mi olmalıyız? Bu tartışmayı kültür tarihçilerine bırakarak kendi amacımız açısından özet bilgi vermeye devam edelim. Toynbee, ilkin, medeniyetlerin türeyişi sorununu inceleyip eleştirmektedir. O'na göre, niçin birçok ilkel gruplarda olduğu gibi bazı toplumlar varoluşlarının erken bir aşamasında statikleşmekte (durgunlaşmakta) ve uygarlıklar olarak ortaya çıkmayı başaramamaktadır. Toynbee’ye göre uygarlığın türeyişi ne ırk faktöründen, ne de kendi başına coğrafi ortamdan ileri gelmektedir. Bu iki koşulun özgül bir bileşiminden doğmaktadır. Belirli bir toplumda yaratıcı bir azınlığın itici gücü ve ortama sahip olan gruplar, uygarlıklar olarak ortaya çıkmışlardır. Bunlara sahip olmayan gruplar ise uygarlık-altı düzeyde kalmışlardır. Bu 78 koşullarda uygarlığın doğuşunun mekanizması meydan-okuma ve karşılık-vermenin bir etkileşimi olarak formülleştirilmektedir. Bu aşamada, Toynbee ve onun yalaşımını paylaşan Sorokin'in uygarlıkların neden ve nasıl çöktüğü değerlendirmelerine kısaca yer vermekte de yarar olacaktır. Onlara göre "uygarlıklar intihar ederek yok olurlar, ama cinayete kurban gitmezler". Toynbee'nin formülleştirmesiyle, "uygarlıkların çöküşünün niteliği, üç noktada özetlenmektedir: azınlıktaki yaratıcı gücün kesilmesi, buna paralel olarak çoğunluğun mimesis'inin (taklidinin) durması ve sonuç olarak da toplumun bütününde toplumsal birliğin kaybolmasıdır. Örneğin, Mısır uygarlığının çöküşü M.Ö. onaltıncı yüzyılda, çözülüşüyse ancak M.S. beşinci yüzyılda olmuştur. Çöküşüyle çözülüşü arasındaki iki bin yıl boyunca bu uygarlık "ölüm içinde taşlaşmış bir yaşam" halinde var olagelmiştir. Batı toplumu açısından da yazar kendisini bağlayacak bir yargıdan kaçınarak bir mucize umudu da taşımakta ve şu duayı yapmaktadır(Tanrıya, toplumumuza bir kez bağışladıklarından dolayı nadim bir ruh ve kırık bir kalple; reddetmeyeceği af talebini n diri tutulması için). Toynbee, uygarlıkların gerilemelerinin genel niteliğini yukarıda belirtilen şekliyle tanımlandıktan sonra, bu tek biçimliliğin nedenlerini anlatır. Amacımız açısından ancak birkaçına burada değinmek yararlı olacaktır. O'na göre Yaratıcı Azınlık, büyüme döneminde durmadan yenilenen meydan-okumalara bir dizi başarılı karşılıklar verirken, parçala uygarlıkların nma döneminde böyle yapmayı beceremez. Onun yerine, zafer sarhoşluğu içinde, "küreklerine yaslanarak dinlenme"ye, göreli değerleri mutlak diye 'putlaştırma"ya başlar, çoğunluk üstündeki karizmatik çekiciliğini yitirir, onun tarafından taklit ve takip edilmez olur. Bu yüzden, iç ve dış pro- leteryayı denetim altında tutmak için gitgide daha çok zordurumunda kalır. Bu süreç içinde, kendisini ve uygarlığı canlı tutabilmenin bir yolu olarak Hellen Egemen Azınlığı, Roma İmparatorluğu gibi Evrensel bir Devlet yaratır; savaşa girişir, dizginlenemeyecek kurumların kölesi olur, kendisinin ve uygarlığının yıkımını hazırlar. Biçim değiştirmenin dışında, bütün bu çabalar ve "Kurtarıcılar'” parçalanmayı durduramazlar En çok, uygarlık ‘fosilleşebilir ve bu "ölüm-içinde-yaşam" biçimiyle yüzyıllar, hatta bin yıllar boyunca sürüp gidebilir, fakat sonunda, kural olarak, çözülme gelir çatar. Tek verimli yol, erek ve değerleri duyum ötesi Tanrı Krallığına aktarma yolu olarak ortaya çıkmaktadır. Bu, belirli bir uygarlığın parçalanmasını durduramaz, fakat ondan türeme yeni bir uygarlığın ortaya çıkması ve gelişmesi için bir tohum olarak işe yarayabilir; böylelikle de, insanın üstün insana, insanın ve uygarlığın doruk noktası olarak "İnsan Kentinin Tanrı Kentine" yükselmesi yolundaki ezeli süreç içinde ileri bir adımdır. Tarih incelemesi'nin ciltleri, neredeyse apokaliptik/pişmanlık bir havayla sonuçlanmaktadır: Platon 'Devlet'ini, Isaac Nevvton 'Principia-İlkeler'ini yazmayı bitirdikleri zaman sistemleri de doğmuştur. Çoğu kez, böyle tamamlamaların kesin taarihleri bellidir. "Bundan sonra, eğer doğmuş olan sistemin kaderinde uzun bir süre yaşamak ve büyüme şansı varsa, ‘uygulamalı gerçeklikte yerleşmek demek' olan üçüncü aşamayı -yayılma, çoğalma ve toplumsallaşma aşamasını- da geçirecektir. Söz konusu sistemin ideolojik, davranışçı ve maddi biçimleri (yaratıcısından) başka insanlar; gruplar, kültür sistemleri ve kümeler arasında da yayılmak durumundadır. Küçük anlamlı nedensel sistemlerin -'A, B'dir ya da 'A, B değildir türünden yüzlerce günlük anlatımlarımız gibidoğuşlarında, bütün bu aşamalar bir teleskop gibi iç içe geçerler ve neredeyse hemzaman olurlar. Büyük sistemlerin doğmasında ise, sistemin ideolojik olarak tamamlanması bazen yıllar ve asırlar alır. Maddi taşıyıcılarda nesnelleşmesi de uzun yıllaryıllar sürebilir. Nihayet, nesneleşmiş bir sistemin geniş çapta yayılması ve belli bir toptan kültürün içinde önemli bir birim olarak kabul 79 görmesi tarihin seyri içinde anlam kazanır. ". Tartışılan bu tür teorik yaklaşımlar, medeniyetler olgusuna ilişkin bazı sorunları ele alırken de eşit ölçüde belirsizdirler: Niçin son derece az sayıda kabîle ya da grup, büyük bir uygarlık yahut Yüksek Kültür kurabilmiştir? Niçin yazıöncesi insan gruplarının ezici bir çoğunluğu "uygarlık-öncesi" bir düzeyde ya da salt "etnografik malzeme" düzeyinde kalmışlardır? Genel olarak, büyük kültür sistemlerinin keşfi ve yaratılması anlamında kültürel yaratıcılığın etkenleri nelerdir? Toynbee’ye göre toptan insanlık tarihi boyunca büyük kültür sistemlerinin, üst sistemleri yaratmış olma ihtimali oldukça sınırlı kalmıştır. İnsanlık tarihindeki kabîle ve "halkların ya da dil gruplarının çoğunluğu, yazı-öncesi, uygarlık-öncesi kültür düzeylerinde kalmışlardır. Yani büyük kültür sistemlerini yaratamamışlardır. Spengler ve Schubart, "yüksek kültürün ortaya çıkması ve büyümesi sorununun tümünü, gizemli kozmik güçlerin bu gezegenin yaşamına, özellikle insan işlerine karışmasının bir sonucu olarak görmektedirler. Yeryüzünün kendisini sonsuz genişlikte bir evrenin bir parçası diye gördükleri için, büyük bir kültürün ortaya çıkışının her keresini ve onun aracı olan halkı, canları istediği yere esen ve "lütuflarını anlaşılmaz, beklenmedik ve öngörülemez bir biçimde dağıtan yaratıcı kozmik güçlerin eseri saymaktadırlar. Böylece bir yaklaşım uygarlıkların ortaya çıkışını bütünüyle bir sır haline getirmektedir. Danielevski ile Toynbee bu soruları, kültürel ya da uygarlığa ilişkin yaratıcılığın ampirik etkenleri terimleriyle cevaplandırmaya çalışmaktadırlar. Danielevski özellikle iki etken üstünde durur: Bunların birincisi, aralarında dil bağı bulunan gruplarınsiyasal bağımsızlığı; ikincisiyse ellerinin altındaki etnografik ya da kültürel malzemenin çeşitlilik ve zenginliğidir. Toynbee, büyük bir uygarlığın ortaya çıkışını üç etkenle açıklar: Birincisi, ne çok çetin ne de çok rahat olan bir coğrafya çevresi; ikincisi, yaratıcı bir azınlığın varlığı; üçüncüsü, meydan okumayla karşılık vermenin, çekilmeyle geri gelmenin aralıksız sürüp gitmesidir. Burada, Türk devletleri tarihî perspektiften incelendiğinde, sanki Türk- Osmanlı medeniyetinin ortaya çıkış nedenlerine ilişkin temel belirleyicilerin tarif edildiğini de söylemek mümkündür. Bu tartışmaları bu güne taşımaktaki ana amaç, Türk Rönesansını tamamlayabilecek metodun ne olması gerektiğine katkı sağlamaktır. Danişmend'e göre "Eski Türkler'de milliyet fikrinin en açık tezahürleri, dilleriyle kültürlerinin müdafaasında gösterdikleri millî gayretlerde görülebilir". Millî kimliğin kazanılmasında ülkeler açısından benzer süreçler yaşanmış olsa da, her dil evrenin başka bir yorumu olduğu için bağımsızlık sembolü olarak bayraklaşır. Bu fikir Türklerde çok kuvvetli, daimi ve umumi bir şuur halindedir. Danişmend'in rastladığı en eski vesika Çinlilerin "Tu-Kiu" dedikleri "Gök-Türk" İmparatorluğunun ilk devirlerine, yani miladın VI. asrına aittir. Bu asrın ortalarında kurulan Göktürk devleti, Roma İmparatorluğu benzeri, daha ilk aşamada Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmıştır. Kuruluşundan otuz yıl gibi kısa bir süre sonra, Osmanlı tarihindeki şehzade kavgalarına kadar uzanan dâhili kargaşalıkların siyaseten bölünme geleneğini de başlatmıştır. Kutluğ Hanın oğluna atfedilen kitabeden anlaşıldığı gibi, Orhon Türk hanlığının ihyası, bir nevi millî hissin ulaşılan ilk ifadeleridir. Orhon abidelerinde bu millî his Türk halkının ağzından en acıklı bir belagat la ifade edilmiş, Gök-Türk devletinin bir aralık Çin hakimiyetine girmesi, halk için en büyük felaket şeklinde anlatılmıştır. Gök-Türklerde milliyet mefhumu "devletçilik" fikrinden ziyade "halkçılık" fikrine dayandırıldığı; Barthold tarafından şöyle açıklanmıştır: "Memleketin teşekkülünde amil olan fevkalade hal ve 80 şartlardan biri de zenginlerle-fukaralar, beylerle-halk arasında cereyan eden sınıf mücadelelerinin kuvvetlenmesi olabilir... Abideler gösteriyor ki, Türk diyarında Çinliler hâkim olduğu vakit, medeni memleketlerde olduğu gibi, Türklerin aristokrasisi kendi sınıf imtiyazının muhafazasını ileri sürerek, yabancı bir milletin elinde esarete daha çabuk ünsiyet (alışma) hasıl etmişler ve milli gelenek - ve töreye sadakatsizlik göstermişler, hıyanet etmişlerdir. Fakat milletin halk kısmı (avam sınıfı) harici esarete çabuk alışamamış ve töreye sadık kalmıştır. Beylerin Çin âdetleri ve ahlâkını kabul etmesi, 'avam-ı halikın onlara karşı isyanını artırmıştır. Bundan yararlanan Han sülalesi, temsil ettikleri halkı Çin hakimiyetine karşı ayaklandırmışlar ve Türk devletinin istiklalini ihya ettikleri savunulur." Barthold'un bu fıkrasında görüldüğü gibi, Gök-Türk devleti bir aralık Çin hakimiyetine düştüğü zaman, zadeğan (aristokrat) sınıfının Çinlileşme temayüllerine karşı saltanat hanedanıyla halk tabakası “milliyet fikri" üzerinde birleşmişlerdir. Orhon kitabelerinde Hakanla hanedânın gösterdiği şiddetli halkçılık, işte bu milli şuurun tabii neticesinden başka nasıl açıklanabilir? Halk için çok çalışma karşılığında elde ettiği neticelerle iftihar eden hakan ve halk ilişkisinden takdirle bahseden Leon Cahun, "ölecek hale gelen milleti diriltip doğrulttum; çıplak milleti giydirdim, fakir milleti zenginleştirdim; azlık milleti çoğalttım" diyen Hakan'ını, "milletler yiyen" krallara mukabil, Türk hakanının "millet besleyiciliğine dikkat çekmiştir. Danişmend'e göre "Avrupa'nın muahhar (sonradan gelen) demokrasilerine birer ibret menbaı şeklinde teselsül eden bu vesikalarla sabittir ki, milliyet fikri gibi halkçılık prensibi de Türk töresinin en eski esaslarındandır." Güngör'e göre Eski Türklerde şaman, tao dini, budizm, mani, musevilik gibi dinlerin etkisi görülmekle birlikte tek Tanrı inancı, en uygun olanıydı. Dokuzuncu yüzyılın ortalarından itibaren Abbasi ordularında çok sayıda Türk vardı. Abbasiler, Türk'leri İslâmBizans sınırına yerleştirerek, onları hıristiyanlara karşı sınır bekçisi yaptılar. Türkler, Selçuklu akınlarından çok önceleri, Anadolu'ya geçişle birlikte kitleler halinde islâma girmeleri, onuncu yüzyılın ilk yarısında Saltuk Buğra Han'ın müslümanlığı kabul etmesi ve ardından da Karahanlılar Devleti'nin resmen müslümanlığı kabul etmesiyle gerçekleşti. İlk Türk Mutasavvıfı Hoca Ahmet Yesevi de Karahanlılar devrinde yaşamış ve Türk diline dayanan bir müslümanlığın yayılmasında ve izleri günümüze kadar gelen büyük hizmetlerin doğmasında oldukça etkili olmuştur. Eski Türklerde mitoloji olan "dünya hakimiyeti" ideali, islâmla buluşunca yeni ufukların açılmasına neden olmuştur. Öyle ki, "Hz. Muhammed'in müslüman Araplar'a 'ileride bu ümmetin efendisi Türkler olacaktır dediği rivayeti; Kaşgarlı Mahmud'un Divanı Lugât-ı Türk'ünde bir takvalık göstergesi olarak kabul edilebilir." Bilge Mahmud kitabın başlangıcında Cihan hakimiyetini, Tanrı'nın Türkler'e verdiğini, herkesin Türkler'e muhtaç olduğunu, bunun için Türkçe öğrenmek gerektiğini söylüyor. Yine bu devirde Karahanlıların saray nazırı Yusuf Has Hacib tarafından yazılan Kutadgu Bilig adlı manzum eser, özellikle devlet idarecisi olacaklara öğütler verir. Tüm bu bilgiler çerçevesinde, o çağda hiçbir ülkede bu tip eserin yazılmadığı Güngör tarafından belirtilir. Dini hayattaki bu değişme, Türk-İslâm tarihi açısından hazırlık dönemi olarak görülebilir ve Türk Selçuklu Osmanlı medeniyetinin habercisi olarak değerlendirilebilir. İslâmiyet, yerleşik hayat içinde ortaya çıktığı ve kabile ayrılıklarını aşan bir birliğin kurulmasını hedef aldığı için Türklerde milletleşme sürecini daha da canlandırmıştır. Ancak, Osmanlının çöküşünde de en büyük amil olarak görülen ve birliği bozan şeyin, "dualite"/ikicilik olduğu söylenebilir(imparatorluk karakterinden milliyet karekterine dönüşmedeki gecikme). k 81 D TÜRKÇÜ PARADİGMA VE ULUS ÜSTÜ VİRÜSLER ÜZERİNE BİR YAKLAŞIM Yukarıda kısmen ele almaya çalıştığımız medeniyetler tarihinin oluşum kaynaklarını bazı kültür tarihçilerinin görüşleri doğrultusunda bitirirken, Batının oluşumu açısından bazı paradigmal bulgulara ve kendi geleceğimiz açısından da referanslarımızın ne olması gerektiğine ilişkin bir değerlendirme yapmak burada yarlı olacaktır. Kanaatimce Türkler, Çin deneyiminde kazandıkları direnci (Toynbee'nin atfettiği coğrafi çevrede), zaman zaman kendi kendilerine yöneltmeleri ile (boylar arası yaratıcı rekabet sonucu) yok olma noktasına kadar gelmişlerse de, İslâm dininin, ezeli ideali gerçekleştirmedeki tamamlayıcılık fonksiyonuyla Cihan Devleti kurma idealine yeniden sarılarak Selçuklu/Osmanlı medeniyetini meydana getirmişlerdir. Bu tespitin ardından Türkİslâm medeniyeti Batı medeniyetiyle karşılaştırıldığında, Batı Medeniyetinin doğuşundaki itici faktörün Hristiyanlık; tamamlayıcı faktörün ise coğrafyadan/tabiattan gelen ve felsefi düşünme geleneğiyle beslenen sorgulayıcı mantığın olduğunu söylemek mümkündür. Türk/Osmanlı medeniyetinin doğuşuna neden olan itici faktör ise "milliyet eksenli yaratıcı azınlıktır. İslâm diniyle hemhal olan Türkler hem dinamik bir toplum olarak kalmayı başarmış, hem de İslâm'ın tamamlayıcı rolüyle medeniyetler tarihine yeni bir sayfa açmışlardır denebilir. Yani, soy-teIeoIojik bir dünya görüşü, din-teleolojîk bir dünya görüşüyle özdeşleştirilerek, her bir insanın yeryüzünü imar etme ve dünya nizamından sorumlu olma anlayışı daha da pekişmiştir. Yeni oluşumların ortaya çıkabileceği bu süreçte, Toynbee'nin öngördüğü med-cezir, Huntington'un medeniyetler çatışması doğrultusunda tekrarlanırsa; Türklerin önderliğinin ön plana çıkmasıyla belki de Batı'nın Tanrı Krallığı kurma hevesinin önünü kesilebilecek, 'Yurtta Sulh ve Cihanda Sulh' ilkesi korunabilecektir. Özetle, Batı klasik kültürünü incelediğimizde, din kimlik oluşumu ve tamamlanmasında hep 'sert çekirdek' olarak algılanmıştır. Batıda ruhban sınıfın yarattığı oligarşi ve bağnazlığa karşı birey olabilmek için laik fizikçiler ön plana çıkmış; yüksek bedeller ödeyerek Hellen kültürünü 'koruyucu kuşak olarak benimsemiştir. Avrupa düşüncesi ve müesseseleşmesinin oluşumunda Barbarların Avrupa medeniyetine yaptıkları "milli katkı" ihmal edilmemelidir. Hatta müesseseleşme olgusunu içine alan bu süreç, ondokuzuncu yüzyılda geçirdiği ekonomi politik evrimin sonucunda günümüzdeki Avrupa Birliği'nin doğmasına neden olmuştur denebilir. Ancak, Hristiyanlık dini olmadan toplum olmayı ve bir arada yaşamayı kalıcı kılamama korkusu yaşayan; “Avrupa Birliği, Bir Hıristiyan Kulübüdür” benzetmesinden sakınmayan Batılı yetkililer, devlet kurma gerekçelerini 'insan insanın kurdudur felsefesine bağlamışlardır. Dolayısıyla Batılılar sürekli olarak kendi iç dünyalarına ayna tutamama korkusu yaşamışlardır. Bundan dolayı, kendilerine yabancılaşmaktan kaçışın psikolojisi içinde, 'kökten dincilik' olarak kavramlaştırdıkları "fundemantalizm" kavramının içini İslam toplumlarından örneklemeler yoluyla doldurmuşlardır. Hristiyan fundemantalizmini islâmla özdeşleştirme ikiyüzlülüğünü hep korumuşlardır. Nitekim, son olaylar iyi irdenlendiğinde anlaşılmaktadır ki, özellikle şeriat bağlamlı dini söylemleri ile eylemleri bağdaşmayan; hatta hiçbir zaman dinle devlet işlerini ayırma geleneğini özümseyemeyen Arap toplumlarının otoriter rejimlerini araç olarak kullanmaktadırlar. Bu gerekçeyi Avrasya'yı da içine alacak yeni bir imparatorluk kurma hevesinde etkin biçimde kullanmaktadırlar. ABD'nin meşruiyeti tartışmaya açık şimdiki üstü örtülü Irak Vilayeti; Libya rezaleti (Fransa nın kontroluna bırakılmış); Suriye belirsizliği islamifobi temelli “modern sömürgecilik” anlayışının tezahüründen başka bir şey değildir. II. 82 Türk toplumuna gelince, kanaatime göre 'sert çekirdek' ve 'koruyucu kuşak olgusu' Batılı zihniyetin tam aksi istikametinde ortaya çıkmıştır. Çağdaş hukuk anlayışına uygun anayasal düzene geçiş sürecinde, Türklerde hukuk düzeni anlamına gelen töre, nizamı sağlayan temel unsur olarak halâ önemini korumaktadır. Töre, Türk milletinin hayat tecrübesinden süzülmüş kaideler olarak adaletli olanı tercih etmek demekti. Zaman zaman töreye aykırı hareket eden kağanlar bile tahtlarından indirilip despot-egemenlik anlayışına son verilmiştir. Bu bağlamada Türkçü paradigma da Devlet, ahenk/ barış içinde içinde yaşmak için ve insanlığa (dili, dini ve ırkı ne olursa olsun) kalıcı barışı götürmek için teşkilatlanma zarureti olarak bilinir. Dolayısıyla Türk Devletleri'nin yaşatılmasındaki amil unsur ya da 'sert çekirdek' dediğimiz ruh dokusu, yaratılıştan gelen ya da kan ve gende taşınıldığına inanılan bir 'cevher' dir. Nitekim, en zor şartlarda dahi kendi "kıblesini" Çanakkale'de bulmayı başarmış bir toplumdur Türk. Bu bağlamda Türkler laikliği, Batılıdan farklı bir anlam kümesiyle anladığı içindir ki; koruyucu kuşak olarak adlandırdığımız İslam Dini her tür manipülasyondan uzak tutulmalıdır. Zira, islâmla ruh dokusu daha da zenginleşen ve kültür öğeleri tamamlanmış olan Türk Milleti koruyucu kuşaktan mahrum bırakılmamalıdır. Çünkü dinini kaybeden kavimler, büyük ölçüde özgün kimliklerini de kaybetmişlerdir. Özetle Türk milleti birlik ve bütünlüğünü tek başına İslâm dini üzerinden sürdüremez, İslâm dini gibi koruyu kuşak olmadan da bu birlik ve dirlik hiçi hiç sürdürülemez. O halde Osmanlı'yı doğuran keskin iradeye; Şeyh Edebali üzerinden kulak verelim ve Büyük Türkçülerin ruhlarına yakışan paradigmayı anlamaya çalışalım: "Oğul!... İnsanlar vardır; şafak vaktinde doğar, akşam ezanında ölürler. Devletler de öyledir. Ebedi devlet istiyorsan, ezeli ahlâkı elden kaçırma. Ezeli ahlâk hem devletin, hem milletin ahlakıdır. Temelinde adalet ve fazilet olsun. Güçlüsün, akıllısın, bilgilisin ama nasıl kullanacağını bilmezsen savrulur gidersin. Devletli olacaksan devleti bilmen gerek…” KAPİTALİZMDEN BİLGİ TEMELLİ İDEOLOJİLER HEGEMONYASINA Bu durumda ideoloji ile Küreselleşmenin, küreselleşme ile kapitalizmin ilşikisi nedir? Küreselleşmeye ilşkin yaklaşımları David Hald, Anthony Mc Grew, David Goldblatt ve Jonathan Peraton’un 1990 lı yıllardan bu yana çok tartışılan farklı görüşleri kategorik olarak üçbaşlık altında topladıkları görülmektedir. Bunlar, aşırı Küreselci( hyperglobalist), kuşkucu (skeptical) ve dönüşümcü (tranformationalist) bakış açılarıdır( Geniş bilgi için bkz. Aktaran: Bahçekapılı,2009) Özellikle Steger’in (2004) belirttiği gibi “toplumsal bir ögenin küresellik ve evrensellik kazanma süreci önemli sonuçlar dogurmaktadır”. Bunlardan en önemlisi, “küreselleşmeyi insanlar değil, piyasalar ve teknoloji yönlendirir”. Sosyo-ekonomik ve siyasi hayatın ana aktörü olan hegemon insan tipi ise ideolojileri (küresellşme ideolojisini) etkin bir araç-olgu olarak ele alır, zamanın ruhuna göre sempol kavramlar icad eder ve bir ikna mekanizmsı olarak kullanır. Emperyal idedolojiler-insan ilşkisine bakarak, birey, kurum ve devlet adına karar alan birimlerin( Bundan böyle KAB denilecektir), başka bir deyişle yükselen dünya ekonomisinden daha büyük pay alma iddiasıyla paralel bir şekilde “düzenleyici İlk Noe-Con: William Ewart Gladstone’un azgın ve saldırgan bir Evanjelik(bir nevi Hristiyan fundamentalistti) olduğunu ve yürüyeceği siyasi yolun “Tanrı tarafından çizildiğine “ iman ettiğini, kendisini “Tanrının adamı” olarak nitelediğini ele alan Niyazi Karaca ‘nın “Büyük Oyun İngiltere Başkanı Gladstone’un Osmanlı’yı Yıkma III. 83 Planı” adlı kitabının ilk bölümüne bakalım: “bütün varlığımın kutup yıldızı Hristiyanlıktır” sözü Gladstone‘ undur savaşları” yöneten ülkelerin, her geçen gün mücadele şiddetini arttığını varsaydığımızda; insanlığın doğasıyla uyumlu olan (iyi öğe/kötü öğe baskınlığına yönelik tarihî pratikler veri iken) tarihsel deneyimlerin ( yer yüzünü imar eden ve/veya yıkan) yeniden tezahür etme ihtimali daha da anlam kazanmaktadır. Bugünün modern dünyasında itici güç olan en temel etmen ise kanaatime göre “bilgi temelli ideolojiler”dir. Nitekim, KAB’leri arasında tarih de her dönemin çok özel amaçlarla donanmış kahraman devlet adamları (nizam-ı âlem davasına gönül vermiş) veya bir başka topluma göre despot/faşist tarih/medeniyet yıkıcıları vardır. Meselâ Ondokuzuncu yüzyıldaki Liberal Partili İngiliz Başbakanı, O dönemde muhafazakar zihniyete sahipken köleliği, Liberal Partinin Başbakanı olduğunda (1868) ise sömürgeciliği savunan Gladstone, İskenderiye şehrinde sivilleri bombalarken Mısır’ı işgal edecek ve bunu Avam Kamarası’ında “medenilikle barbarlık arasındaki bir mücadele” diye niteleyecek, amacının “Mısır’ı özgürleştirmek” olduğunu söyleyecektir. Karaca’ya göre “Gladstone’u anlamadan ondokuzuncu yüzyılı anlamak, ondokuzuncu yüzyılı anlamadan da günümüzün sorunlarını anlamak imkânsızdır(sf.77., Aktaran: Taha Akyol, Gerçek bir Türk düşmanı, milliyet Kitap, Mayıs,2011). Gladstone’u n 21 yüz yılda takipcisi olan baba ve oğul BUSH ların , Irak işgali dönemindeki “ Irak topraklarının altındaki zenginlik Allah’ın ABD halkına armağanıdır” sözü ile Irak’a özgürlük(Kök, 2003 ) ve günümüzde demokrasi ihracı olarak bilinen “Arap baharı rüzgarını körükleme anlayışı”, tarihin tekerrürü müdür?. Diğer bir deyişle kesintisiz olarak çevrede kalması gereken ülkelerin, kendini merkez kabul eden Batılıların/hegemon güçlerin tehdidine açık olmasının bir delili sayılabilir mi? Buna karşılık kendi medeniyet tarihimizde bu tavrın tam aksi istikametini ve insanî yönünü bulmak mümkündür. Nitekim bu konuyla ilgili yapılan bir mülakatta “Bazıları Osmanlı hukuk sistemi ve idare sekli hakkında “Teokratik Devlet” sıfatını yakıştırırken başkaları “Asla teokratik denilemez “ şeklinde karşı çıkmakta; daha başkaları “Örfî hukuka dayanan sultanlık” demektedir; Bu bir birinden farklı algı ve yargılara yönelik olmak üzere kendisinden bir değerlendirme yapması istenildiğinde; İdealist bilim adamı Zahit AKSU bu tartışma çerçevesinde ( Bilim ve Gönül İnsanı: Zahit Aksu, Editör: A. Faruk Sinaoğlu, Zahit Aksu Hoca ile “Osmanlı Hukuk Sistemi ve İdare Şekli” üzerine Mülakat: Mustafa Kök); kendisine yöneltilen soruya cevaben; başlangıçta iki ünlü Türk Tarihçisinin görüşlerini bilmemizin önemi üzerinde duruyor ve daha sora aynı bahisle; “Batılı hukuk sosyolojisinin öncülerinden sayılan Montesquieu , “Kanunların Ruhu” adlı eserinde Osmanlı Sultanlarını despotizmin tarifi içine sokarak şöyle diyor: “Despotik hükümet, sadece bir kişinin, kanunsuz ve kaidesiz, yalnız kendi emir ve kaprislerine göre idareyi yürütmesidir. Başka bir Batılı, Anquetil Duperron, Osmanlı sultanlarını despotlukla niteleyen Montesquieu ‘ yü sert bir dille eleştirerek : “ Despot, bazen, Montesquieu’nün burada çizdiği kimse olabilir; fakat bu portrede asla Beyazıtlar, Mehmetler, Muratlar, Süleymanlar, şu güçlü Osmanlılar gösterilemez demektedir”. Aksu’ya göre “ Osmanlı sultanları, İslâm hukuku nu kendi sosyal realiteleri içinde en samimi şekilde tatbik etmeye çalışmışlardır. Osmanlı’da Şeyh’ül İslâmlık tabir caizse Danıştay gibi bir fonksiyon icra etmektedir. Osmanlı da sınıf değil, üç sosyal kesim vardır. Bunlar: İdareci yani ümera, Allah emaneti olan reaya ve ulema-i kiramdır. Burada idare edilen ile edenin hukuki mevkileri, yetki ve sorumlulukları başka gözükse de, hukuk her şeyin üzerinde ve herkesi bağlayıcıdır. Osmanlı Devletinin temeli: “nizam-ı din ü devlet ve intizam-ı ahval-i memleket” dir(s.170-195) . Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu 84 Büyük Atatürk, bu ilkeyi “ Yurtta Sulh Cihanda Sulh” ilkesi olarak Cumhuriyet dönemine taşımıştır. Unutulmaması gerekir ki, “Din, bu topraklardaki kültürü anlamada kesinlikle anlaşılması, yorumlanması gereken bir kültürel öğedir. Ondan gelen 'ilimi” anlamadıkça, bugünkü Türkiyeli insanı, o insanın bilimle, teknolojiyle olan bağını anlayamazsınız. Ancak, gönülden nasibini alamamış, dünyevi hesaplara gömülmüş nice dindarlar vardır. Dini, tüccarlardan, ikiyüzlülerden, çıkarlarının batağına saplanmış çirkin insanlardan kurtarmak gerekir( bu dinlerin bütünü için geçerlidir).İşte Bush. İşte İsrail. İşte terör uçurumuna düşmüş sözde Müslüman. Bu toprakların gönlü! Sen Atatürk gibi bir arayan, yiğit insan çıkardın. Nasıl umudum olmaz sana! Diyor AHMET INAM (27.Eylul 2012,Aksam Gazetesi). Burada Yüce KUR’AN dan mealen birkaç ayete yer vererek, aslında her alimin, hatta her müminin işinin ne kadar zor olduğunun altını çizmekle yetinelim: BELED SURESİ,.593-594, AYET.12.- 17 “Sarp yokuş nedir? O köle azad etmektir (çağımızda ise irade özgürlüğü zincirlenen insanın bağını çözmektir o. yazarın notu.); Kıtlık/yoksulluk zamanında doyurmaktır; Akrabalardan yetim olanları; Ve yersiz yurtsuz yoksulları; Sonra da iman edip birbirine sabrı ve merhameti tavsiye eden kimselerden olmaktır”. Devamla, “ Â’RÂF SURESİ,SF.153,Ayet..32: “ ALLAH’ın kulları için yaratmış olduğu giysileri, temiz ve helâl yiyecekleri kim haram kılabilir? Yine deki: Bütün bunlar bu dünyada müminlerin/insanların hakkıdır..İşte Biz ayetlerimizi böyle ayrıntılı olarak açıklıyoruz; fakat bunu anlayacak olanlar bilgi sahibi kimselerdir”: Bu âyete göre müminler bilgili ve çalışkan bir toplum olarak dünyada güçlü bir konuma gelmeli. Âyet.34: Bu yasaklara kulak asmayan müşrikler şunu bilsinler ki, her milletin bir ecelivardır. Ecelleri geldiğinde, onu ne bir an geciktirebilirler ne de öne alabilirler”; yine libarellik ve adaletten sapanların akıbetine ilişkin Âyet 86: “ Köşe bşlarını tutup da ,ALLAH’a inanları tehdit ederek , onları ALLAH’ın yolundan uzaklaştırmaya ve onlara doğru yolu eğri göstermeye çalışmayın. Siz pek az iken ALLAH’ın sizi nasıl çoğalttığını, fakir iken nasıl zenginleştirdiğini hatırlayın. Bozguncuların sonunun nasıl olduğunu bakın da ibret alın! “ FECR SÛRESİ, ÂYET: 17-23: “ Doğrusu siz, ALLAH’tan ikrâm bekliyorsunuz, ama kendiniz yetimleri koruyup gözetmiyor; yoksulları doyurmak için bibirinizi teşvik etmiyor; mirasları hak hukuk gözetmeden tıka basa yiyor; Ve malı mülkü taparcasına seviyorsunuz; Hayır bu hep böyle gitmeyecek; (Cehennem)Hesap günü ortaya çıkarıldığında insanın aklı başına gelir, fakat artık bunu hiçbir faydası yoktur”; NECM SÛRESİ, ÂYET: 39-41. “İnsan için, kendi emeğinin karşılığından başka hiç bir şey yoktur; Ve kişinin emeği ileride mutlaka önüne konulacaktır; sonra da emeğinin karşılıği kendisine tam olarak verilecektir”(Şener,Sofuoğlu ve Yıldırım; Yüce KUR’AN ve Açıklamalı-yorumlu Meâli,Türkiye Diyanet Vakfı,2011,İzmir) SONUÇ YERİNE YENİ BİR MEDENİYET TASAVVURUNUN GEREKLİLİĞİ Hiç bir sosyal dava ve emperyal amaç yoktur ki, içinde “insan, tabiat ve iktisat” olmasın diyen Nurettin Topçu’nu uyarısı temelinde ve Dündar Taşer’in “Türk tarih sarkacı”nın yeniden yükseltilebilmesi ideali için tüketim açısından (genel refah) üretim açısında milli bir model ortaya konmalıdır. Yeni bir medeniyet tasavvuru”na katkı bağlamında aşağıda düşündüğümüz Türk Modelinin evrensel belirleyicileri ve temel ilkeleri geliştirilebilir.(Kök, s.364-365). Milli varlığımızı ve mukaddesatımızı esas alan fikirler etrafında birleşerek, istiklalimizi koruma ve kollama stratejileriyle donatılmış, Türk irfanıyla beslenen aydınlanmacı bilimsel 85 düşünce sistemini içselleştirmek zarurettir. Türk‟ün tarihî misyonunu yeniden diriltmek gibi kutsal bir ödeve olan inancımızı ve kutlu çağrımızı, Türk dünyasına ulaştırmak da ahlâkî ve insanî bir sorumluluktur. Avrasya’ya dayatılan emperyalist stratejilerin ve oluşturulmak istenen tek kutuplu sömürü (enerji kaynaklarını kontrol etme) düzeninin, bölge insanı üzerindeki hakimiyet gücünü engellemek ve tarihe karşı sorumluluğumuzu yerine getirebilmek için stratejik ve etkin bir bölge teşkilatlanmasına acil ihtiyaç vardır. Bu stratejinin, bu coğrafyada yaşayan Türkî devletlerin benimseyeceği ortak politikaya dönüştürülmesi gerekir. Akraba devletlerden hangisi, bu yeni oluşuma ne kadar odaklanırsa, Avrasya bağlamlı, ulus eksenli, bağımsız akraba devletler topluluğunun kurulmasında okadar öncü ülke olacaktır. Türk rönesansının ana hedefi olarak tanımladığımız “omurgali medeniyet ya da çağdaşlaşma projesi” Avrasya’da yaşama sevinci duyan her insanının ilim, irfan ve inançla kendini yeniden inşa etme projesidir. Bize göre, insanın köleleştirilmesine veya iradi köleliğe isyan eden insan, medeni insandır. Bireyin kendini inşa etme sürecini, toplumsal normlara dönüştüren projeye omurgalı bir medeniyet projesi denebilir. Omurgasız medeniyet anlayışı ise, teknolojiye indirgenmiş bir hayat tarzı üzerinden insanı metalaştırmaktır. Nitekim dünyada kabul gören ve fakat yaygın bir şekilde de eleştirilen sosyal düzenleri açıklayan üç tutku ve üç belayı hatırlamakta yarar vardır. Özgün bir kurgu yapabilmenin gerekliliği ve bu tutkuların yeni bir medeniyet projesi çerçevesinde yönetimi/yönlendirilmesi daha da anlam kazanacaktır. Ortaçağ felsefesinden beri bilinen beslenen bu tutkular Aziz Augustinus tarafından ‘üç günah’ olarak tanımlamıştır: 1. Para ve mal edinme arzusu; 2. İktidar erkini ele geçirme güdüsü (libido dominandi); 3. Kontrol edilemeyen cinsellik tutkusu... Bu üç tutkunun eylem boyutlu tezahürü ise – çağdaş planda - sırayla şu üç belayı/tehdidi doğurmaktadır: 1. Dünya kaynak tahsisini yeniden yönlendiren düzenleyici kitlesel savaşlar; 2. Günümüzde - iletişim araçlarındaki gelişmeyle giderek daha çok fark edilen “gelir dağilimindaki adaletsizlik ve tatminsizlikten doğan kitlesel düzeyde açlık”; 3. Nihayet kitleselleşme riski giderek büyüyen, kontrol edilmesinde zorlanılan ve şiddeti hızla artan hastalıklar... (Bu üç belanın da “kitlesel” karakterine dikkat edilsin!..) Dolayısıyla, insan doğasında bulunan kötü ögelerin hakimiyetini engelleyecek ya da en aza indirebilecek iyi ögelerin etkin yönetimi ve yönlendirilmesi bilincini uyarmak gerekmektedir. Aşağıda önerilen şekliyle bir değerlendirme yapıldığında, milletler arası bilinç sıçramısına vesile olacak medeniyet projesi arayışları önem kazanacaktır. Medeni devlet ve milletlerin yönettiği bir dünya tasavvur ederken, müreffeh ve barış içinde yaşayacağımız bir sosyal düzen kurmanın ilk şartı, medeni bir insan ve medeni bir millet/toplum olma arzusudur. Bu bağlamda, Avrasya Birliği Strateji’nin yönlendirilebilir bir kurgu olarak uygulanabilirliği, şu üç temel tutkunun/ilkenin( Üç-İ Yaklaşımı, tabir bana ait ) yönlendirilebilirliğine bağlıdır: 1. İlim; 2. İrfan; 3. İnanç. İlimden kastedilen şey, olabildiğince çağdaş/bilimsel yöntemlerle, evrensel değerlerde pay sahibi olma iddiasıyla özdeş “insan tipinin” yetiştirilmesidir. Nitekim, bir insan kendini, ne kadar geleceğin insanı olmaya hazırlarsa, okadar da kendini keşfetmeye zaman ayıran ve tukularına hükümran olan insan olur. Dolayısıyla tabiattaki imkanları, etkin bir eğitim/öğretim yöntemiyle sorgulayan insan, ancak, tabiattan insana (insaniliğe) geçişi başarmış insan sayılabilir. Yönlendirilebilir olan ikinci tutku “irfan” , demiştik. Bu bağlamda, esasta yöntemaraçsal bir tutku olarak ele aldığmız ‘irfan’- medeniyet taşıyıcı kültür- aynı zamanda“bilgelik” demektir. Başka bir ifadeyle, bir yandan topyekun hayat tarzımızın ayrılmaz parçası olan 86 islami anlayışıyla hem hal olmaktır; diğer yandan maddi kültür ögeleriyle birlikte bir sentezi başarmaktır. Bu hal tercümesi Türkler açısından degerlendirildiğinde, islami özden haberdar olmak, iyi insan olmayı içselleştirmektir. Yani, insana adanmışlık iddiasıyla insandaki kötü ögeleri bastırmak, eğitim yöntemleriyle desteklenen nefis terbiyesi yoluyla iyi ögelerin hakimiyet alanını genişletmektir. Nitekim tarihin süzgecinden geçmiş ve bir hayat tarzına dönüşmüş olan geleneksel bölüşüm kültürünü, Türk kültürünün temel kaynağı olarak benimsemektir. Kisacasi, ilk hedef: Türklerin kökdeğerlerini ve tarih şuurunu yeniden ihya etme idealizmi ile dünya realizmi arasinda köprüler kurmak; ikincisi, bunlara bağli olarak teknolojik ilerleme ve teknolojik değişmeyi gerçekleştircek yöntem ve üretimi tesis etmektir. nihayetinde ise, Türk’ün varoluşsal hedeflerinin tanimlanmasi gerekmektedir. Bütün bunlar için, kültürel anlamda yaşatılması gereken ‘mit’in/kızıl elma’nın’ hür ve demokratik bir irade ile geleceğe taşınması, bir ödev ahlakı olarak görülmelidir. Temel ilkelerden üçüncüsü olan inanç ise, ilk iki tutkunun etkileşim vektörüdür. Dolayısıyla bireyin kendine olan güven duygusu, ‘genel irade’ anlayışına yükselmesi ve bireyin kendini yeniden inşaa etmeyi başarmasıdır. Tarihî tecrübelerden bilinmektedir ki, inanç iç dünyamızın itici gücüdür ve yeniden harekete geçirilmelidir. Türkiye açısından yakın tarihimizdeki harekete geçişi açıklayabilecek en güzel örnek, Kuvay-ı Milliye Ruhu’yla başarılan istiklal-î tammın teminidir. Sonuç olarak, bütün bunları onurumuzla başarmak için büyük ve müstakil Türk Dünyasına giden yolda; Türkiye Cumhuriyeti ve “Türkî Cumhuriyetler”de yaşayan nesiller olarak bizler, İsmail Gaspıralı’nın özdeyişini hafızalarımızda hep canlı tutmalıyız:“Dilde, Fikirde ve İşde birlik” ilkesini, her bir akraba devletin kendi bağımsızlık çatısı altında verdiği istiklâl mücadelesinin çekirdek ilkesi kabul etmeliyiz. Ve çağın değerleriyle uyumlu olarak milletimizi yükseltme idealini vazgeçilmez ödev bilmeliyiz. KAYNAKÇA Bahçeli, Cengiz, Küreselleşme Sürecinde Güçsüzleien Ulus-Devlet,-Türkiye’nin Küresel Politik İktisadı-Derin Yayınları,2009, İstanbul BAUMAN, Zygmunt, “(1999), Küreselleşme: Toplumsal Sonuçları, çeviren: Abdullah YILMAZ, Ayrıntı Yayınları, İstanbul. BUKHARIN, Nikolay, Emperyalizm ve Dunya Ekonomisi,Ceviren: Ugur Selcuk AKALIN, Baglam Yayincilik Istanbul. HIRSHMAN, Albert O. (2008), “Tutkular ve Çıkarlar”, Çeviren: Barış Cezar, Metis Yayıncılık, İstanbul. Karaca, Niyazi. “Büyük Oyun İngiltere Başkanı Gladstone’un Osmanlı’yı Yıkma Planı. Aktaran: Taha Akyol, Gerçek bir Türk düşmanı, milliyet Kitap, Mayıs,2011 KAZGAN, Gülten (2000), İktisadi Düşünce, Politik İktisadın Evritanbul. KÖK, Recep, (1999), İktisadi Düşünce, Kavramların Analitik Evrimi, Anadolu Kitabevi,İzmir. KÖK,R. Medeniyetlerin Gelişim Sürecinde Türkçü Paradigma ve Ulus-Üstü Virüsler Üzerine Bir Yaklaşım, Ülkü Ocakları, Mayıs,2003,aylık Eğitim ve Kültür Dergisi,Ankara KÖK, Recep; "Uluslararası Kaynak Aktarma Mekanizmaları Çerçevesinde Dünya Krizi Ve Türkiye Ekonomisine Yönelik Bir Risk Değerlendimesi", http://www.tek.org.tr/dosyalar/calistay2009/TEKCALISTAY-KOK-28-12-08.pdf) 87 Kök, Recep, ABD'nin Ortadoğu Projesi ve Enerji Koridorlarının Merkezindeki Türkiye, http://kisi.deu.edu.tr/recep.kok/ Kök.R. “Küreselleşme İdeolojisi ve Türk Milliyetçiliği : Yeni Bir Medeniyet Tasavvuruna Katkı Önerisi”,Türk Ocakları 100.Yıl Armağanı,Türk Yurdu, Cilt:32,Sayı:295, Mart, 2012 Kök- R. Ekinci, R: (“BİLGİ EKONOMİSİNİN TEMEL DİNAMİKLERİ: ÇEVRE VE ÜRETİM UZAYI (sunuma kabul edilmiş bildiri)”, ICKEM/ International Joint, 6-7 Kasım, 2012, İstanbul; www.beykon.org/10..th MITTELMAN,James,(2005),Ideologies and the Globalization Agenda,Rethinking Globalizm, Editor:Manfred STEGER),Rowman&littlefield,Maryland-ABD. MOONEY,Anabelle and EVANS, Betsy,(2007), Globalization:The Key Concept, Routledge, Ingiltere INAM, AHMET 27.EYLUL 2012,AKSAM GAZETESİ ÖNİŞ, Ziya. AKSAM GAZETES,17 EKİM-2011) RITZER, George and LAIR Craig,(2007),Outsoucing:Globalization and Beyond: The Blackwell Companion To Globalization(Editor: George RITZER) Blackwell Publish’ng, ABD. ROBERTSON, Roland, (1995),Globalization:Time –Space and HomogeneHeterogeneity,Global Modernities (Editorler: Mike FEATHERSTONE, Scott LASH ve Roland ROBERTSON) Sage publication, Londra. ROBINSON, Wıllıam I, (2005) Gramsci and Globalzation : From Nation-State to Transnational Hegemony, Critical Review of Internati Soccial and Political Philosophy, Vol.8 No:4. Sinaoğlu A. Faruk, Editör: Bilim ve Gönül İnsanı: Zahit Aksu, , Zahit Aksu Hoca ile “Osmanlı Hukuk Sistemi ve İdare Şekli” üzerine Mülakat: Mustafa Kök, Evin Ofset matbaacılıkLtd.Şti. Malatya, 2010) SKLAIR, Leslie, (1999), Competing Conceptions of Globalization, Journal of World-Systems Research,Volume 2, Summer. STEGER, Manfred B./2004), Globalism, The New Market Ideology, Rowman&littlefield, publisher, Inc Maryland-AB. TOPÇU, Nurettin, (1995), ”İsyan Ahlâkı”,Çeviren: Mustafa Kök-Musa Doğan, Dergâh Yayınları, İstanbul. TÜMEN, Semih (2012), On the Economic Content of the Gini Coefficient Ekonomi-tek, Volume Cilt: 1 No: 1, January / Ocak WALLERSTEİN, IMMANUEL, (1974) The Modern World-System: Capitalist Agriculture and Origins of The European World-Economy in The Sixteenth Century, Academic Press, New York WATERS, Malcolm, (1995), Globalization, Routledge, New-York. 88 KOLEKTİF EMPERYALİZM Prof. Dr. Ali Murat ÖZDEMİR Hacettepe Üniversitesi Giriş Kolektif emperyalizm, emperyalizmin güncel formudur. Kavram, günümüzde klasik emperyalizm kuramları tarafından düşüncedeki somuta taşınamayacak kadar dönüşmüş olan emperyalist etkinliği yeniden anlamlandırmak ve onun güncel ifadelerini tanımlayıp açıklayabilmek maksadıyla önerilmiştir. Günümüz emperyalizmini anlamlandırmak ve açıklamak maksadıyla yürütülen soruşturmaların aynı anda iki kulvarda/yolda birden ilerlemeleri gerekmektedir. Bunlardan ilki sermaye birikiminin dinamikleri üzerine yapılan/yürütülen araştırmaların kulvarıdır. Bu ilk yol/kulvar, kendi dönemlerinde (Yirminci Yüzyılın ilk yirmi senesi) geçerli olan dinamikleri kurama aktarabilme başarısını gösteren ancak İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki gelişmelerle yüzleşebilecek potansiyellerden mahrum kalmış olan klasik emperyalizm kuramlarının da koştuğu kulvardır. İkinci kulvar devlet kuramının/teorisinin ilerlediği parkura aittir. Günümüz emperyalizminin anlaşılmasında bu ikinci kulvarın sunduğu katkının önemi esaslıdır. Bir başka deyişle emperyalist etkinliğin bir ya da birden ziyade devletin (çoğu kez koalisyonlar biçiminde örgütlenen) iktidarına dönüşen sınıf talepleriyle bağlantısını kurabilmek için devlet kuramının sunduğu imkânların değerlendirilmesi gerekmektedir. Kolektif emperyalizmin ürettiği şiddet biçimlerinin anlaşılması ve açıklanması için okumakta olduğunuz çalışma, önce sermaye birikiminin dinamikleri hususunda bir takım saptamalar yapacak; ikinci olarak, devlet iktidarının sermaye birikiminin küreselleşmiş düzleminde edindiği özgün rolü irdeleyecektir. Çalışmada üçüncü olarak, kolektif emperyalizmi oluşturan/biçimlendiren somut talepleri metalaşma kavramı ekseninde olabildiğince somut bir şekilde sıralamaya çalışacağız. Dördüncü adımda söz konusu somut taleplerin ilgili toplumsal formasyonlar üzerinde olası etkilerini, bu toplumsal formasyonların uluslararası işbölümüne katılma biçimlerine göre sınıflamaya çalışacağız. Beşinci olarak çelişkili ve eşitsiz bir çatışma içerisinde bulunan ve birisi gelişmiş kapitalist iktidarlar içerisinde, diğeri ise stratejik hammadde satıcısı ülkelerin bir kısmında ağırlıklı olarak temsil imkânları bulan iki sermaye öbeği (para sermayenin iki merkezi) arasındaki yapısal gerilimin sonuçlarını Orta Doğu bağlamında değerlendirme gayretini göstereceğiz. Nihayetinde çalışma, her açıdan geliştirilmeye ve eleştiriye açık -ve aynı zamanda başka “okumalar” için zemin hazırlayan- Irak eksenli bir “Orta Doğu Okumasıyla”, daha doğrusu, başlangıç sayılabilecek bir “genel hatlar çizme” teşebbüsüyle bitirilecektir. Ortaya konulan teorik çabanın sadece günümüz Orta Doğu’sunu açıklayabilmek hususunda değil, yarının Orta Asya’sına yönelik taleplerin ve politikaların çözümlenmesinde de somut açılımlar sunacağını düşünüyoruz. 89 Sermaye Birikiminin Dinamikleri Sermayenin genişletilmiş yeniden üretim sürecinde gözlemlenebilen stratejileri üç ayrı başlık altına toplamak mümkündür. Böyle bir inceleme bize devlet içerisinde temsil edilen tekil kapitalistlerin güncel taleplerini, aynı kişilerin sınıfsal konumlarıyla bağlantılandırabilme imkânları sunar. Buna göre sermaye: a-gelecekte üretilecek artı-değere yönelerek (üretken sermaye formunda); b-geçmişte üretilmiş bulunan artı-değere yönelerek (genellikle küresel ölçekli özelleştirme furyaları esnasında edinilen birikimle); c-daha önceden alım-satıma konu olmamış, dolayısı ile metalaşmamış varlıkların bulunduğu alana girerek genişler. İlk durum, aşırı karların elde edildiği geçici dönemlere tekabül eder. 1990’larda gelişen bilgisayar sektörü ve bağlantılı değerlenme alanları bu ilk duruma örnek teşkil eder. Sermayenin genişlemesi sürecinin ikinci unsuru (yukarıda b şıkkı) üretken sermayenin (birinci unsurun/a şıkkının) sunduğu değerlenme ve genişleme imkânları zayıfladığında ortaya çıkar. Belirli durumlarda (özellikle kriz evresinde) yatırımlar gelecekte üretilecek olan değere yönlendirilemeyebilir. Aşırı üretim ya da düşük tüketim durumları bu tıkanmaya birer örnek teşkil ederler. Bu durumda para formunda bulunan sermaye -gelecekte üretilecek değeri hedeflemekten (üretkenlikten) vazgeçiş- geçmişte üretilmiş bulunan artı-değere yönelerek değerlenme sürecini sürdürmek stratejisini benimser. Geçmişte üretilmiş bulunan artı-değere yönelerek genişleyen (ve böylelikle üretkenlikten çıkan) sermayeye “finans kapital” diyebiliriz. Bir başka deyişle biz “finans kapital” terimini para formundaki sermayenin belirli bir kullanımı için tercih edeceğiz. Geçmişte üretilmiş olan değerin yeniden paylaşımı işlemi (finans kapital etkinliği) genellikle özelleştirme (privatisation) politikalarıyla somutlaşır. Özelleştirilen kamusal varlıklar ilgili topluma (millete, ülkeye) mal olduklarından daha azına satıldığında ya da -maliyet fiyatı ödendiğinde bile- tekel konumları nedeniyle sürekli gelirler sağladıklarında, sermaye gelecekte üretilecek artı değer için yatırım yapmaksızın yeni kaynaklara ulaşabilecektir. Dünya kapitalizmini düzenleyen IMF, WTO, WB gibi kuruluşların yatırım (investment) terimini “geçmişte üretilmiş bulunan artı-değere el koyma” anlamıyla kullanmaya başlamaları ve 1990’larda Sovyet Sisteminden kalanların yağmalandığı küresel çapta özelleştirme furyaları arasındaki paralellik en hafif ifadesiyle ilgi çekicidir. Sermayenin genişlemesi sürecinin üçüncü unsuru (yukarıda c şıkkı) sermayenin (özneye dönüşmüş haliyle sermayenin değil, bireysel kapitalistlerin) çoğu kez krizin getirdiği genişleme ve değerlenme engelleri nedeniyle, önceden alım-satıma konu olmamış, dolayısı ile metalaşmamış varlıkların bulunduğu alana girmeleriyle somutlaşır. Üçüncü unsurun (metalaştırma) ikinci unsurla (özelleştirmeyle) birlikte görünmesi mümkün olmakla birlikte, özelleştirme stratejisinin göreli (rölatif) önemini yitirdiği dönemlerde daha yoğun talep görmesi beklenmelidir. Daha önceden metalaşmamış olan varlıklar ağırlıklı olarak ilgili toplumun üyelerinin kolektif olarak sahip oldukları varlıklardır. Bu nedenle kolektif mülkiyet (ya da devlet mülkiyeti) altında bulunurlar. Bir ülkenin tatlı su kaynakları, petrol yatakları, ormanları ve benzeri refah kaynakları bu kolektif varlıklara örnek gösterilebilir. Bu varlıkların sermaye ilişkisinin kapsamına girebilmeleri için kolektif mülkiyetten özel –kapitalist- mülkiyete tahvil edilmeleri gerekir. Anılan nedene binaen, -diğer iki unsurda olduğu gibi- metalaştırma 90 (commodification) unsurunun tekil kapitalistlerin tek başına gerçekleştirebilecekleri bir işlem olarak görülmemesi gerekir. Metalaştırmaya yönelik işlemlerin yoğunlaştığı süreçler, devreye merkezi kapitalist ülkelerin, kapitalizmin küresel kuruluşlarının, merkez ülke kapitalizmine doğrudan bağlanmış yerel unsurların, dönemin ideolojisinin (üretimin neo-liberal söyleminin) ve belli başka güçlerin girmesiyle somutlaşan öznesiz dönüşüm (transformation) dönemleridir. Bu bağlamda üçüncü durum, metalaşma süreçlerinin bir parçası olarak ilkel birikim alanlarını içermekte ve anılan ilkel birikimin gerçekleştirilebilmesi için söz konusu ülkelerde (metalaştırılacak kamusal varlıkların bulunduğu (az)gelişmekte olan ülkelerde) mutlaka devlet biçimde dönüşümü gerektirmektedir. Ülkeleri Batı Kapitalizminin gözünde “haydut (rouge)”, “rantiye”, “totaliter” ve benzeri sıfatlarla donatan temel etmenin ilgili ülke yöneticilerinin adı geçen bu dönüşüm sürecine karşı tutumlarında aranabileceğini/bulunabileceğini belirtelim. Bu hususa ileride döneceğiz. Gelinen noktada kolektif emperyalizmi anlamlandırabilmek için iki hususun incelenmesi zorunluluğu doğmaktadır. Bunlardan ilki merkez ülkeler nezdinde temsil imkânı bulan münferit kapitalist çıkarların merkez kapitalist ülkelerin devlet iktidarına tahvil ediliş sürecidir. İkincisi ise (az)gelişmekte olan ülkelerin kolektif varlıklarının metalaşması için devlet biçiminde gerekli olan dönüşümlerdir. Bu iki hususun incelenmesi devlet iktidarının sermaye birikiminin küreselleşmiş düzleminde edindiği özgün rolün tartışıldığı ikinci altbölümümüzün temel içeriğini oluşturmaktadır. Devlet İktidarı ve Emperyalizm26 Klasik emperyalizm yorumları, büyük kapitalist devletler (emperyalistler) arasında rekabet fikri üzerinden gelişiyordu. Buna göre emperyalist devletler içerisinde temsilini bulan tekelci sermaye, diğer emperyalist devletlerde temsilini bulan tekelci sermaye gruplarına karşı kendi ulusal devletini kullanıyordu. Klasik dönem emperyalizm tanımlamasını esas alan yaklaşımların önemli bir bölümü günümüzde de -kendi dönemlerini açıklamakta hiçte yetersiz olmayan- klasik emperyalizm teorilerinin betimlediği ilişkiler sistemini aradılar. Oysaki bugün, klasik emperyalizm teorileri, aralarında: a-İkinci Dünya Savaşı sonrasında Batı dünyasını şemsiyeleyen Amerikan hegemonyasının belirmesi; b-Tekil kapitalist ülkelerin (emperyalizm teorisine göre birbirleriyle şiddetli rekabet halinde olmaları gerekirken, bir türlü beklenen ölçütlerde rekabete girmeyen) ordularını bir çatı altında toplayan Nato’nun ortaya çıkması; c-İçeride Fordist toplumsal uzlaşmanın, dışarıda uluslararasılaşan kapitalizmin düzenlenmesi için tebarüz eden kuruluşlardan ve bunların yarattığı hukuktan oluşan yeni düzenleme biçimlerinin gündeme gelmesi; ç-bir devletin (farklı ülkelerde merkezlenmiş) birden çok sermaye grubunun yatırımlarına/operasyonlarına, bir sermaye grubunun da birden çok devletin kaynaklarına (dolayısıyla bu devletler içerisinde temsil imkânlarına) ihtiyaç duyduğu yeni bir düzeneğin (sermayenin ve devletin uluslararasılaşması) ortaya çıkması d-Sovyet sonrası dönemde sermaye ilişkisinin kapsayıcılığını arttıran düzenlemelerin ortak kapitalist akıla binaen gerçekleştirilmesi gibi 26 Bu başlık altında verilen bilgiler Güç Buyruk Düzen adlı çalışmadan geliştirilerek aktarılmıştır. Bkz. Özdemir, Ali Murat, (2010). Ulusların Sefaleti: Uluslararası Ekonomi Politiğe Marksist Yaklaşımlar. Ankara: İmge; Özdemir, Ali Murat, (2011). Güç Buyruk Düzen. Ankara: İmge; Özdemir, Ali Murat, (2012). “Kolektif Emperyalizm ve Orta Doğu”, 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 2 (basım aşamasında). 91 kalemlerin bulunduğu güçlü gerekçelerle siyasal tahayyülü belirlemekten uzak görünmektedirler. Anılan açıklama sıkıntısı ve hacmi gün geçtikçe artan küreselleşme tartışmalarıyla ilişkili olarak, bir seri yeni emperyalizm yorumu türetilmiştir.27 Çalışmanın okumakta bulunduğunuz bu altbaşlığında, Louis Althusser ve Bob Jessop’un devlet yaklaşımlarına, emperyalizm çalışmalarına devlet teorisinin eklenmesi gerekliliğini savunan Leo Panitch ve Sam Gindin’e ait devletin uluslararasılaşması tezini eklemlendirerek oluşturulan özgül bir yorum çerçevesinde devlet iktidarının sermaye birikiminin küreselleşmiş düzleminde edindiği özgün rol tartışılacaktır.28 Anılan amaç doğrultusunda ilerlerken ilk etapta, -uluslararasılaşma sürecinin nesnesi olarak- devlet tanımı belirgin bir hale getirilecektir. Ardından biçim vurgusunun önemi üzerinde bir takım saptamalar yapılacak ve biçimin yayılış sürecinin dinamikleri ele alınacaktır. Böylelikle merkez ülkeler nezdinde temsil imkânı bulan münferit kapitalist çıkarların merkez kapitalist ülkelerin devlet iktidarına tahvil ediliş sürecinin ve (az)gelişmekte olan ülkelerin kolektif varlıklarının metalaşması için devlet biçiminde gerekli olan dönüşümlerin anlaşılabilmesi/açıklanabilmesi için bir çerçeve sunulacaktır. Klasik emperyalizm teorilerinin çizdiği anlamıyla emperyalizmin mevcudiyeti tartışmalı olsa da, kapitalist dünya ekonomisinin işleyişinin tahrip edici ve eşitsiz sonuçları ortadadır. Emperyalizm kapitalist üretim tarzının ürünüdür. Yeni –kolektif- emperyalizmin ekonomi politiği, önerilen “okuma” biçimine mündemiçtir (içkindir). Devlet Tanımına Doğru Uluslararasılaşma sürecinin, birisi sermaye ilişkisi diğeri de devlet olan iki nesnesi bulunmaktadır. Sermaye ilişkisinin uluslararasılaşması süreci üzerine zengin bir kaynakça bulunmaktadır.29 Bir önceki başlıkta sermayenin uluslararasılaşması sürecinde amil/etken olan unsurlar verilmiştir. Uluslararasılaşma sürecinin nesnesi olarak devlet aynı ilgiye mazhar olmamıştır ve bu bağlamda ele alınması, irdelenmesi, kavramsallaştırılması önemlidir. Devlet teriminin pek çok perspektif içerisinden edindiği pek çok anlamın yarattığı kargaşa ile uğraşabilmek için genel bir tanım yapmak gerekmektedir.30 Devlet nedir? Şu ana kadar ilerlediğimiz söylem içerisinden –her durumda birbirlerini desteklemeyen, hatta pek çok durumda çatışan- çeşitli tanımlamalar yapılmıştır. Bunlardan perspektifimizle ilişkili üçünü vermeyi tercih ediyoruz. İlki morfolojik bir tanımdır: Devlet sermayenin yeniden üretimi temel ekseninde bir araya gelmiş ve işleyişi çelişkilerden muaf olmayan yapısal biçimlerin, kurumların ve örgütlerin toplamıdır. İkinci tanım işlev üzerinden yapılabilir: Devlet, sermayenin değerlenmesinin koşullarını sağlama almak ya da sermayenin toplam karlılığını arttırmak; ardından, kurmaca/kurgusal bir meta olarak emek gücünün 27 Bu yorumlar üzerine yapılmış bir çalışma için bkz. Özdemir, Ulusların Sefaleti. Bu satırların yazarı okuyucuya, Althusser ve Jessop çizgilerine mündemiç siyaset felsefelerinin (sırasıyla, Marksist Yapısalcılık ve Eleştirel Realizm) –en azından bu çalışmada yürütülen tartışma kapsamında- uyumlu varsayıldıkları, ancak Panitch ve Gindin’in dayandığı siyaset felsefesinin benimsenmediğini, onların çalışmalarının seçilen açıklama kipliğine uygun bir şekilde yeniden yazıldığını belirtmek durumundadır. 29 Bkz. Özdemir, Ulusların Sefaleti. 30 Burada kısaca ana hatları özetlenen yaklaşımın bütünsel bir dökümü ve savunusu için bkz. Özdemir, Ali Murat, (2008). Sözün Mülkiyeti: Hukukun Ekonomi Politiği. Ankara: Dipnot. 28 92 yeniden üretiminin koşullarını güvenceye almak işlevleriyle donatılmış örgütsel ve kurumsal düzenektir. İki tanımın ortak noktalarından ilerleyip karma bir tanım sunmak da mümkündür. Bu durumda, devlet kendisi içerisinde temsil bulan (ve günümüzde bir kısmı uluslararasılaşmış bulunan) çeşitli sınıfların güçlerinin kesiştiği noktada iktidarını kullanabilen yapılaşmış bir ilişkiler setidir denilebilir. Devlet iktidarı devletin bütünü tarafından kullanılmaz. Yapısal biçimler içerisine giren talepler bu biçimleri oluşturan örgütler içerisinde mevcut sınıfsal temsil oranları ile bağlantılı olarak değişip (içerik değiştirip), devlet iktidarına tahvil olurlar. Sisteme giren talepler yapısal bir belirlenime tabidirler. Bu nedenle devletin biçimi, kendisini oluşturan sınıflı toplumsal yapı üzerinde etki doğurur. Devlet denildiğinde, biçim belirlenimli (form determined) bir ilişkiler seti ile karşı karşıya bulunmakta olduğumuzu, devleti oluşturan aygıtların tümünün aynı düzeyde iktidar üretmediğini (bazı aygıtların kontrolünün diğerlerinin kontrolünden daha önemli olduğunu ve dolayısı ile iktidar stratejilerinin buna göre belirlendiğini) saptayabiliriz.31 Ayrıcalıklı bir yapısal biçim olarak devlet, yalnızca düzenleyen değil, kendisi de düzenlenmeye muhtaç bir yapılar bütünlüğünün meydana getirdiği bir sistemdir. Devlet denilen ilişkiler sisteminin kendisine giren talepler karşılığında yapısal/stratejik seçiciliği vardır. Bir başka deyişle sisteme giren her talep aynı şekilde karşılanmaz. Bazı talepler hiç değişmeksizin devlet iktidarına tahvil edilir; ilgili devlet aygıtına girdiği gibi çıkar. Bazı talepler hiç giremezlerken bazı talepler içeri girmek için dönüşmek durumundadırlar. Tahakküm altında bulunan gruplar kendi taleplerini mütehakkim grubun dili (ideolojisi) ile uyumlu hale getirmek durumundadırlar. Örneğin emekçi sınıflar kendi kolektif taleplerini – gitgide artan ölçeklerde- [bireysel] haklar lisanı içerisinden yapmaya zorlanırlar. Diğer yandan, taleplerin sisteme girebilmeleri için bürünmeleri gereken lisan onların içeriğini de belirler. Sistemin içerisine girmeden önce –girebilmek için- belirli dönüşümlere uğramış talepler girdikten sonra da girdikleri devlet aygıtlarının içerisinde mevcut temsiller tarafından dönüştürülürler. Neticede, devlet organik ve ön verili bir bütünlüğü haiz olmadığı gibi, her türlü sosyal talebe de aynı ölçüde açık değildir. Anılan bu seçicilik hem devlet içerisinde mevcut sınıfsal temsillerden, hem de devletin biçiminden kaynaklanmaktadır. Şu ana kadar ortaya konulanlardan açıktır ki, biçimin başlı başına hem yerel hem de küresel ölçeklerde sınıf dengeleri üzerinde etki doğurma kapasitesi bulunmaktadır. Merkez Ülkeler Nezdinde Temsil İmkânı Bulan Münferit Kapitalist Çıkarların Merkez Kapitalist Ülkelerin Devlet İktidarına Tahvil Ediliş Süreci ve Kolektif Emperyalizm Tanımı Üzerine Deneme Gelinen noktada Devletle ilgili kısmın (altbaşlığın) başlangıç bölümünde vaat edilen hususlardan ilkini gerçekleştirmek imkânı doğmuştur. Hatırlanacağı gibi kolektif emperyalizmi anlamlandırabilmek için iki hususun incelenmesi zorunludur demiştik. Bunlardan ilki merkez ülkeler nezdinde temsil imkânı bulan münferit kapitalist çıkarların merkez kapitalist ülkelerin devlet iktidarına tahvil ediliş sürecidir. Önce çağdaş kapitalist 31 Bu paragrafta verilen devlet tanımı esas olarak Louis Althusser ve Bob Jessop’un düşüncelerine dayanmaktadır. 93 devletin biçimi ve işlevleri üzerine birkaç saptama yapıp ardından bu süreci inceleyelim. Ardından bir kolektif emperyalizm tanımı vermeye çalışacağız. Burjuvazinin en uygun kabuğu diyebileceğimiz bir devlet biçimi yoktur. Her kapitalist devlet kendi zaman ve mekân bağımlı dinamikleri içerisinden sınıf iktidarını gerçekleştiren bir form edinmiştir. Ancak tarihsel somut yapılanması içerisinde her kapitalist devletin ortak yanları bulunmaktadır. Bu devletler: a-Tüzel kişilikler olmak; b-Hukuk önünde eşitlik prensibini gerçekleştirmek maksadına yönelik örgütlenmeler oluşturmak; c-Hukukun üstünlüğü ilkesinin dönemsel olarak değişen gerekliliklerini yerine getirmek (Örneğin 19. yüzyıl boyunca ve 20. yüzyılın ortalarına kadar bu ilke, yönetenlerin de yönetilenlerle aynı hukuk kurallarına aynı şekilde tabi olması anlamına gelmekteyken, Yirminci Yüzyılın ortalarından itibaren, -Amerikan hegemonyası döneminde sermayenin uluslararasılaşmasıyla uyumlu olarak- küresel düzlemde geçerli kabul edilen üstün hukuk ilkelerine uymak anlamını edinmiş, “milli irade” ile uyuşmadığı durumlarda bile, insan hakları ve mülkiyetin kutsiyeti üzerine birçok değeri küresel yükümlülük haline getiren süreçleri başlatmıştır. Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra söz konusu süreçleri oluşturan dinamiklerin zorlayıcılığı gözle görülür biçimde artmıştır); ç-Sözleşme ideolojisine bağlı kalmak; d-Tabi sınıfların kolektif haklara dayalı hak talep etme lisanını bireysel haklar lisanına tercüme etmek; e-Sermaye birikimini sağlayacak ve arttıracak düzenlemeler yapmak; f-Emekçi sınıfları kapitalist çalışma ilişkisinin dinamiklerine göre biçimlendirmek; g-İlkel birikim süreçlerini özel mülkiyetin güncel biçimlerine (örneğin anonim şirket mamelekine) tahvil edecek donanımı gerçekleştirmek ve süreci organize etmek; h-Metalaşma süreçlerini yönetmek, gibi ortak işlevlerini gerçekleştirmek zorunluluğu altındadırlar. Devlet sayılan bu işlevlerini gerçekleştirirken engellerle karşılaştığı noktada –geçiciuzlaşmalar gerçekleştirecektir. Bunlar arasında en bilineni, altın çağ olarak adlandırılan 19451970 arası dönemde ortaya çıkan uzlaşı neticesinde,32 emek cephesinin bazı kolektif haklarının anayasallaşması –anayasalar düzeyinde tanınması- durumudur.33 Söz konusu uzlaşmanın koşulları değiştiğinde, sömürü arttırıcı yöntemler içeren sermaye cephesi talepleri, günümüzde olduğu gibi, anayasal uzlaşıyı ortadan kaldıracaktır. Anılan dönemin araştırılması sürecinde, altın çağ olarak adlandırılan dönemin düzenleme kipliğinin yanı sıra, Sovyetler Birliği’nin mevcudiyeti nedeniyle liberal devletin işlevlerine getirilen sınırlamaları da göz önünde bulundurmak gerekir. Uzlaşının koşullarının ve Sovyet mevcudiyetinin ortadan kalkması sonucu, küresel ölçekte liberal devlet biçimini oluşturan tekil unsurların dünyanın çeşitli bölgelerindeki politika üreticiler tarafından “keşfedilmeye” başlandığını gözlemlemek mümkündür. Düz (ilk gözlemlerle yetinen) bir okuma, toplam etkileri liberal devlet biçiminin kendisini dayatması ile neticelenen sınırsız tekil kararı, tutarlı ve özgün bir öznenin (bir organizma gibi tahayyül edilen devletin ya da genel olarak sermayenin) faaliyeti olarak ele alabilir. Oysaki, ne genel olarak sermaye ne de devlet bir organizmanın olduğu gibi özne olamaz. Devlet iktidarı devletin bütünü tarafından kullanılmaz: Bir devlet özne yoktur. Devleti oluşturan aygıtlar 32 Hobsbawm, Eric, (1996). Kısa Yirminci Yüzyıl: 1914-1991 Aşırılıklar Çağı (çev. Yavuz Alogan). İstanbul: Sarmal Yayınevi. 33 Bkz. Hardt, Michael ve Negri, Antonio (2003). Dionysos’un Emeği: Devlet Biçiminin Bir Eleştirisi (çev. Ertuğrul Başer). İstanbul: İletişim. 94 düzeneğinin her bir müstakil bölümü de özne değildir. Bunlar, temsillerin gerçekleştiği sosyal yapılardır. Aynı şekilde kendi ortak çıkarlarını oluşturan talepler listesini önceden bilip cebinde taşıyan ve fraksiyonlardan azade bir “sermaye adamı” da yoktur. Fail, liberal devlet biçimi altında eskiden olduğundan farklı bir dayanışma gösteren ve Batı ittifakını oluşturan unsurların içerisinde ağırlıklı olarak temsil edilen menfaatin sahipleri olacaktır. Bunların hepsinin sürekli bir beraberlik oluşturmak suretiyle, belirli talepleri üretmeleri beklenemese de; bunların bir kısmının belirli durumlarda bir araya gelerek, etkin talepler üremeleri kaçınılmazdır. Merkez ülkeler (başta olmak üzere kaynak arayışındaki bütün ülkeler) nezdinde temsil imkânı bulan münferit kapitalist çıkarların devlet iktidarına tahvil ediliş sürecinde farklı tikel sermaye gruplarından kaynaklanan talepler, yer yer bir araya gelerek yer yer de tek başına; yer yer hegemon devletin aygıtları içerisinde oluşan siyasal iktidarı desteklemek suretiyle belirleyerek, yer yer de farklı kapitalist devletlerin dış işleri politikalarını harmonize edecek (uyumlulaştıracak) keşifleri imkân dâhiline sokacak tedbirlerin alınmasını sağlayarak, siyasal iktidarı -devlet başta olmak üzere- yapısal biçimler dolayımı ile üreteceklerdir. Devleti işleten mekanizmalar farklı devlet aygıtlarında temsilini bulan sayısız toplumsal talebin ve (taleplerin kabul edilmiş biçimi olarak) çeşitli devlet aygıtları tarafından üretilen çok sayıda kararın yoğunlaşarak benzer (sınıfsal) etkiler üretmesinde kilit rol oynar. Bu noktada farklı talepleri (tümleşik sınıf etkisi oluşturacak şekilde) birleştirerek işleyen devletin aktarıcı (transpositioning) etkisini saptamak mümkündür. Burada aktarıcı etki, sınırsız sayıdaki fail tarafından üretilen ve birbirinden bağımsız olan talep ve kararların (öznesiz bir sürecin) bir öznenin doğrudan ve bilinçli müdahalesi olmaksızın benzer sınıfsal etkilere tahvil edilmesi sonucunu doğuran süreçlerin toplam ismine (uygun adına) denk gelmektedir. Aktarıcı etki kavramı devleti kapitalist sınıfın basit bir aracı haline düşürmeksizin, onun kapitalist sistemin yeniden üretilmesindeki rolünü açıklamak açısından elzemdir. Taleplerin her durumda sermaye gruplarından kaynaklanması da gerekmemektedir. Farklı menşei olan farklı talepler, sermayenin talepleri ile yine bir seri kurum ve örgüt dolayımı ile uyumlu hale gelecektir. Uyumlu hale getirme sürecini belirleyen eylemler bazen doğrudan, bazen de ideolojik ortamın ürettiği keşifler dolayımıyla gündeme gelecektir. Muhatap devletler ve diğer sosyal yapılar (örneğin uluslararası örgütler) bu taleplere uygun cevapları verebilirlerse, taleplere muhatap olan toplumsal formasyonun yapısı dönüşecektir. Bu durumda uyum (harmonisation) için ek kuvvete ve örgütlü siyasal eyleme gerek kalmayacaktır. İlgili taleplere (küreselleşmiş sermaye gruplarından kaynaklanan taleplere) “uygun” cevaplar verilemez ise, reddedilen münferit taleplerin yarattığı tepkiler birleşip, daha örgütlü taleplerin üretilmesine yol açabilecektir. Ülkelerin uluslararası kredilere olan bağımlılığını, Sovyet Sisteminin yokluğunu ve küresel ölçekte ülkelerin toplam dış borçlarının geldiği noktayı düşündüğümüzde uygun cevap vermeme “seçeneğini” petrol gibi doğal kaynakların satışı ile dünya pazarına bağlanan ülkeler içerisindeki bir azınlık dışında kimsenin kullanamayacağı da açıktır. Anılan bu ikinci durumda, Lenin döneminde varit emperyalizmin aksine, artık bir tek devletin içerisinde diğer rakip devletlerin sermayelerine karşı örgütlenmiş durumda bulunmayan sermaye grupları, ilişki içerisinde bulundukları (içerisinde ağırlıklı olarak temsil edildikleri) bir seri devlet (ve dahi uluslararası örgüt) dolayımıyla, muhatap 95 devletin sorun çıkaran aygıtlarında temsil edilen menfaate ve bu temsili imkân dâhiline sokan biçime karşı talepler üreteceklerdir. Bu son hususu biraz daha açalım: Sermaye gruplarının siyasal iktidar içerisindeki temsilinde, Amerikan hegemonyası olarak adlandırabileceğimiz dönemde esaslı dönüşümler gerçekleşmiştir. Lenin’in Birinci Dünya Savaşı’ndan önce tespit ettiği gibi, sermaye yoğunlaşıp, merkezileştikçe, ulusal devletin kabuğu içerisine sığamıyordu. Daha o zaman bile bir devlet yetmiyordu. Faaliyetin sınırları genişletilebilmeli, öncelikle benzer mevzuat ve örgüt yapısına sahip siyasal düzlemleri kapsayacak şekilde (İkinci Dünya Savaşı’nı takip eden ve Marshall yardımlarıyla başlayan uluslararasılaşma dalgası), daha sonra uyumlu mevzuat ve örgüt yapılarını yaratarak, yani siyasal/ülkesel düzlemi dönüştürerek ilerlenebilmeliydi. İngiliz hegemonyasında uluslararası ortam ulusal taleplerin egemenliğinde biçimlenirken, Amerikan hegemonyası döneminde ulusal ortam uluslar-arası/üstü talepler ekseninde biçimlenmektedir. Bu bağlamda bir hegemon olarak Amerika Birleşik Devletleri’nin ayırd edici özelliği, uluslar-arası/üstü özellikler içeren büyük kapitalist grupların ihtiyaçlarının ulusal düzeneklere yansıtılmasında edindiği özgün rol ve işlevdir. Amerika Birleşik Devletleri ekseninde gerçekleştirilen küresel koordinasyon çoğu kez uluslararası örgütler dolayımıyla işlemektedir. Sermaye faaliyetinin sınırlarının genişletilmesine imkân verecek şekilde devlet biçimin değiştirilmesine yönelik talepler, İkinci Dünya Savaşı’nın hemen sonrasında Almanya ve Japonya’ya dayatılan koşullarda olduğu kadar, 1970’lerle birlikte yeni sanayileşen ülkelere önerilen ya da bu ülkelerin devlet görevlileri tarafından keşfedilen politika setlerinde, 1982 Meksika krizinden sonra IMF’nin koşul bildirici yeni rolünde (Structural Adjustment), Avrupa Birliği’nin Sovyet Sisteminden kopan yeni devletlerin tanınması hususunda çıkardığı direktifinde ve politik pratiğinde, Amerika Birleşik Devletleri’nin zoraki uyum programlarını oluşturan politikalarda ve daha nice örnekte siyasal etkilerini açığa vurmuşlardır. Sayılan dönüşümler, farklı sermaye birikim dinamiklerinin gözlemlenebileceği farklı dönemlerde gerçekleşmiş ve her birisi sayısız farklı çelişkilerin dönemsel ve mekânsal belirleyiciliğine (üst belirlenime) tabi olmuşlarsa da; ortaya çıkan neticelere baktığımızda, sermayenin devleti oluşturan ve sürekli dönüşüme tabi olan aygıtlar içerisindeki temsilinin zaman içerisinde sürekli arttığını savlamak mümkündür.34 Tasvir edilen dönüşümün neticesinde, sermaye gruplarının faaliyeti (sömürgeler dâhil) ulusal sınırları aştıkça, bir sermayenin birden çok devlete ve bir devletin de birden çok sermayeye bağımlılığı artacaktı; arttı da. Farklı siyasal ortamlarda hareket edip, bu ortamları dönüştürecek talepler üreten haliyle sermaye, en başından salt iktisadi ilişkiler üzerinden anlaşılamayacak bir olguydu. Marx onun kapitalist devlete bağımlılığını (siyasi ve iktisadi olanın içiçeliğini) ortaya koymuştu. Bu süreç, yukarıda da belirttiğimiz gibi, kendisini yürütecek uluslararası kurum ve örgütler açısından Amerikan Hegemonyası döneminde, bir önceki dönemle kıyaslanamayacak ölçüde yoğunlaştı. Sermayenin kapitalist devlete bağımlılığı olgusunun birden çok kapitalist devlete bağımlılık olarak yeniden tanımlanması 34 Bu noktada Harvey’in uyarısını hatırlatalım: Ona göre devletin uluslararasılaşması, sermayenin uluslararasılaşması sürecinin bağıl türevi değildir. Bir başka deyişle, devletin ve sermayenin uluslararasılaşma süreçleri bir ve aynı mantığın inkişafı esnasında ortaya çıkan olaylar değil, iki ayrı güç mantığının çelişkili ve uzun süreli ilişkisinin ürünüdürler bkz. Harvey, David (2004). Yeni Emperyalizm (çev. Hür Güldü). İstanbul: Everest Yayınları. 96 gerekti. Süreç aynı anda tersinden de işliyordu: Kapitalist devletler işlevlerini yerine getirebilmek açısından gitgide birden çok (farklı ulus devletler içerisinde merkezlenmiş) sermayeye bağımlı hale geliyorlardı. Bu tür düzenlemeler devletler arasında bir bağımlılık ilişkisini zorlayıp bağımlılık ilişkisinin kolektif koordinasyonunu gerekli kılmaktaydı. Günümüzde a-merkez kapitalist ülkelerde mukim sermaye gruplarının ortak tarihsel, örgütsel ve ideolojik geçmişleri; b-Amerikan Hegemonyasının başlangıcından bu yana süren kurumsal ve örgütsel yakınsaklaşma (convergence) ve uyumun (harmonisation) yarattığı yapısal koşullar; c- Amerikan Hegemonyasının başlangıcından bu yana üretim ve tüketim normlarında meydana gelen uyum; ç-kapitalist birikimin her zaman dönüştürülecek, temellük edilecek, metalaştırılacak harici bir alana (bir “dışarıya”) muhtaç oluşu; d-çoğu kez kriz koşulları altında sıkışmış uluslararasılaşmış sermaye gruplarının talepleri doğrultusunda ve Sovyetlerin yokluğunda bu dışarının liberal devlet formunun kullanılarak yeniden biçimlendirilmesinin gerekliliği; gibi bir seri nedene binaen merkez Batı ülkelerinde yerleşik sermaye gruplarının merkez Batı devletlerine ait iktidarı (ittifaklar ve uluslararası kurumlar şeklinde örgütleyerek) birleştirerek kullanma imkânı doğmuştur. Kendi içlerinde kendi ulusal sermayelerinin değil uluslararasılaşmış sermayenin ağırlıklı temsili gerçekleşen bu devletler de söz konusu sermaye taleplerini içselleştirmişler; bu süreçte kendileri de ulusal (sermaye) taleplerini uluslararası ortama taşıyan yapılar olmaktan çıkarak uluslararasılaşmış talepleri ulusal ortama geçiren yapılara dönüşmüşlerdir. Bugün gelişmiş kapitalist devletler (Atlantik ittifakı da denilebilir) tarafından birlikte (kolektif olarak) yürütülen emperyalist etkinlikle karşı karşıyayız. Bu etkinlik Lenin döneminden farklı olarak emperyalistler arası rekabete (inter-imperialist rivalry) değil ama emperyalistlerin kolektif hareketine dayanmaktadır. Ancak bugün, kendi döneminin emperyalist ulus devletlerinin savaşmak yerine birlikte hareket etmek suretiyle dünyayı ortaklaşa sömürebileceğini söyleyen Kautsky’nin (ve onun ultra-emperyalizm tezinin) iddialarından farklı bir durumun bulunduğunu da belirtmek gerekmektedir. Ultraemperyalizm kuramı (kendi ulusal sermayelerinin baskısı altında hareket eden) ulus devletler arası bir ittifakı gerektirmekteydi. Oysa kolektif emperyalizmin işleyişinde çeşitli devletler içerisinde aynı anda temsil edilen uluslararasılaşmış sermayenin talepleri belirleyici olmaktadır. Tek tek devletlerin ittifakı bu uluslararasılaşmış temsilin yani farklı gruplar tarafından farklı ortamlarda üretilen ve kolayca devlet iktidarına dönüşebilen çok sayıdaki talebin ürünüdür. Kolektif emperyalizm denildiğinde küresel bir imparatorluk fikrinin ve bununla birlikte ulus devletlerin sönümlenerek ulus-üstü bir yapının doğmakta olduğu savlarının kavramsal zıddından bahsettiğimizi de bu noktada belirtelim. Kolektif emperyalizm ulus devletlerin üst bir siyasi yapılanma içerisinde erimesine değil, sermayenin aynı anda birden çok devlet içerisinde temsiline (dolayısıyla birden çok devletin muhafazasına) dayalıdır. Ulus devletler bugün hala küresel güç ilişkilerinin yoğunlaştığı, sermaye ilişkisinin temel uğrak olarak kullandığı ülkesel düzlemin tanımlayıcısıdırlar. İçeride ülkesel, dışarıda emperyal egemenlikle (emperyalizmle) sonuçlanan eylemlerin faili olarak sermayenin verili biçiminin (emekçi sınıfları kafesleyen bir şey olarak) yerelliğin üretimi ve yeniden üretiminde kendi yaşam koşulunu bulduğu unutulmamalıdır. Ülkeselliği önce üretmek (bir başka deyişle, kapitalist işbölümünün gerçekleştiği uzamın çok parçalı ve düzlemli yapısını homojenleştirmek), daha sonra da –emekçiler aşamazken- aşmak, kapitalist üretim 97 ilişkilerinin zorladığı bir edimler seti olarak düşünülmelidir. Ülkesel egemenliğe içkin olan dışarısı ve içerisi diyalektiği, kapitalist sömürüye ve bunun yeniden üretimi için gerekli olan kapitalist devlete sıkı sıkıya bağlı olduğu için, içerisinde iktidarın yer alabileceği ulus devlet dışı kapitalist bir alan hayal etmek, iktidarın alternatif uzamsal ve kurumsal örgütlenmeleri için ulus devletten başka bir yer bulunamadıkça mümkün görünmemektedir. Ancak ulusallığın anlamı değişmektedir. Ulusal olanın (bu çoğunlukla ulusal sermayenin talepleri olsa da her zaman böyle olmak durumunda değildir: Bir toplumun kendi varlık koşullarını (git gide her yeri kaplamaya başlayan) sermaye ilişkisinin dışındaki alanlarda savunması gerektiğinde “ulusal olan” şeyin anlamı dönüşebilir. Ancak ekonomi-politikle sınırlı kalacak olan araştırmamız bağlamında bu hususu irdelemeyeceğiz.) uluslararasılaşmış menfaatin taşındığı yer olmaya başlaması durumu yenidir. “Paranın milliyeti olmaz” sözünü bu bağlamda düşünmek gerekir. Kolektif emperyalizm fikri birden ziyade sermayenin bir devlette temsili ekseninde biçimlenen devlet iktidarının kullanımı suretiyle, eşitsiz gelişmenin ve bağımlılık ilişkilerinin düzenlenmesini içermektedir. Kolektif emperyalizmin işleyişinde hegemon devletin ayrıcalıklı bir yeri vardır. Karşılıklı bağımlılık süreçlerinin küresel koordinasyonu – kapitalizmin küresel siyasi, ideolojik ve iktisadi ilişkiler ağının ürettiği etkinin neticesi olarakgenellikle hegemon devletin iktidarının kullanımıyla gerçekleştirilir; bu bağlamda hegemon devlet diğer ülkelerdeki yapısal dönüşümleri imkân dâhiline sokan ilişki ağlarının merkezine yerleşip, koordinasyonun siyasi odağı haline gelirken, aynı dönüşümü kendisi de deneyimler. Hegemon devlet dolayımı ile meydana getirilen biçimsel dönüşümlerin tarihini İkinci Dünya Savaşı’yla başlatmak mümkün olsa da, Sovyetler Birliği’nin çöküşü, anılan dönüşümlerde esaslı bir ivmenin ortaya çıkmasına neden olduğundan, 1990 tarihini ayrıca vurgulamak gerekmektedir. 1990 sonrasında artarak ortaya çıkan dönüşümlerin bir ayağında (az)gelişmekte olan ekonomiler ve Sovyet sonrası dönemde oluşan devletler bulunmaktadır. Chimni, kapitalist dünya ekonomisinin gelişme ve yayılma dinamiklerinin gereği olarak, biçimsel demokrasilerin evrensel bir form haline getirilmesi sürecinin, Sovyetler Birliğinin çöküşünün ardından hızlandığını ve anılan sürecin uluslararası hukuk normları aracılığı ile dayatıldığını belirtmektedir.35 Yazar bu bağlamda, 16 Aralık 1991 tarihinde Avrupa Birliğinin çıkardığı “Doğu Avrupa’da ve Sovyetler Birliğinde Ortaya Çıkan Yeni Devletlerin Tanınması İçin Yönerge”yi örnek göstermektedir. Yönerge, bağımsızlığına yeni kavuşmuş Doğu Avrupa ve eski Sovyetler Birliği coğrafyasında mukim devletlerin, tanıma işleminden önce, diğerleri arasında, “hukukun üstünlüğü, demokrasi, insan haklarına” bağlılık ölçütlerini (burjuva devlet biçiminin temel belirleyenlerini) karşılayıp karşılamadıklarının tetkikini şart koşmaktaydı. Aynı metinde ‘demokratik yönetişim hakkına’ yapılan vurgu, merkez kapitalist devletler içerisinde temsil bulan sermayenin kolektif çıkar ve taleplerine, biçim dönüşümünün bütün uğraklarının sürekli gözetim altına alınması imkânını sağlıyordu. 1990’lardan sonra hızlanan ve hegemon devlet dolayımı ile meydana getirilen biçimsel dönüşümlerin muhatabının yalnızca çevresel toplumsal formasyonlar olmadığını belirtelim. Bu dönüşümlerin diğer ayağında gelişmiş kapitalist ekonomiler bulunmaktadır. Muhatap yeri geldiğinde Almanya veya Japonya olabilir. 1990’lardan başlayarak birbirini takip eden 35 Chimni, Bhagavathi, (1993). International Law and World Order: A Critique of Contemporary Approaches. Londra: Sage Publications. 98 Amerika Birleşik Devletleri hükümetleri, iktisadi benzeşim ve yakınsaklığın (convergence) piyasa eliyle gerçekleşmesi sürecinin mevcut yapısal ve davranışsal farklılıklar nedeniyle istenilen [biçimsel] sonuçların elde edilmesinde yeterince etkin olamadığını belirterek, zorla uyum (forced harmonisation) stratejilerine geçilmesini öneren raporlar doğrultusunda hareket etmeye başladılar. Buna göre Amerika Birleşik Devletleri gelişmiş bir ekonomiye sahip olsun olmasın ticari ortaklarını, piyasa ilişkilerini destekleyecek kurumsal değişikliklere zorlayacak, kabul edilmediği takdirde, korumacılık başta olmak üzere bir seri müeyyide ile desteklenen karşı önlemler uygulayacaktı. Bu yaklaşımın en bilinen örneklerinden birisi Japon tarafında acı tatlar bırakmış olan Yapısal Engeller Girişimi (Structural Impediments Initiative) olarak bilinen müdahaledir. Adı geçen bu ikili görüşmelerde, Amerika Birleşik Devletleri Japon Ekonomisinin kurumsal yönetiminin önemli yönlerini değiştirmeye çalışmış, bir ölçüde de başarılı olmuştur.36 Burada dikkat edilmesi gereken husus, hegemon devlet dolayımı ile diğer devletlerden talep edilen değişikliklerin –önceki dönemden farklı olarak- yalnızca hegemon devleti (bu devlet ve almaşıklarını oluşturan aygıtlarda üstün olarak temsil edilen) merkez alan sermaye grupları için değil; bütün sermaye grupları açısından elverişli ortamın yaratılması ile neticelenmesidir. Hegemon devlet içerisinden siyasal iktidara tahvil edilen talepler, belirli biçimlerin tesisini hedefler; bu bağlamda hegemon devlet, sermayenin küresel ölçekte yeniden üretiminin koşullarını tesis eder. Ortaya çıkan yeni devlet biçimi, sermayenin tikel devletler içerisinde temsilini arttırır ancak hangi sermaye grubunun hangi tikel devlet içerisinde ne şekilde temsil edileceğini belirleyemez. Bu son husus günümüz Türkiye’si içerisinde temsil edilen uluslararasılaşmış sermaye grupları arasında olası gerilimlerin Türkiye’nin uluslararası ilişkiler politikası üzerindeki etkisini, dolayısıyla Türk karar alıcıları belirleyen yapısal sınırların anlaşılmasında esaslı önemi haizdir. Öyleyse, sermayenin farklı fraksiyonları arasında ortaya çıkması olası ihtilafların çözümü, devlet biçimde ön belirlenmez. Bir başka deyişle, fraksiyonlar arasında ortaya çıkan somut iktisadi-politik çekişmelerin ucu hep açıktır. Devlet biçim anılan bu ucu açık olma durumunu sağladığı ölçüde (ve bu nedenle) etkin olacağından; onun yayılması süreci, aynı zamanda sermaye içindeki gerilimlerin ve ittifakların yayılması sürecidir. Sermayenin farklı fraksiyonları arasında ortaya çıkması olası ihtilafların çözümü devlet biçimde ön belirlenmez dedik. Buna bir de sermaye içerisindeki rekabetin hiçbir zaman salt piyasa vasıtaları ile çözülemeyeceği saptamasını ekleyelim. Sermaye grupları içerisinde temsil imkânı buldukları devlet aygıtlarını ve bunlar dolayımı ile edinilen iktidarı –rakipleri karşısında- kendi pozisyonlarını güçlendirmek için kullanırlar. Ancak, kapitalist toplumsal formasyonlar içerisinde etkin normların evrensel olma gerekliliğinden ötürü, sermaye birikiminin yoğun olduğu ve kurumsallığın geliştiği toplumsal formasyonlarda, bu kullanım hiçbir zaman doğrudanlık içermez; sıkıntı yaratan somut iktisadi sorunun kendisini, doğrudan devlet iktidarını kullanarak, taraflardan birisi lehine çözme seçeneğini barındırmaz.37 Aksi 36 Gilpin, Robert (2001). Global Political Economy: Understanding the International Economic Order. Princeton: Princeton University Press. 37 Bunun yerine ilgili devlet aygıtları içerisinde üstün temsili bulunan grup, daha az temsil edilen gruplara karşı hukukun seçici uygulamasını talep edebilir, örneğin Sayıştay benzeri bir denetleyici aygıtı husumet içerisinde bulunduğu sermaye grubunun üzerine yönlendirebilir. Ancak bu son durum da kendine has istikrarsızlaştırıcı etkiler doğuracak, ilgili ülkenin sermaye çekiciliğini azaltabilecektir. 99 takdirde, her sermaye grubunun içerisinde yüzmek durumunda kaldığı sıvı kirlenecek, devlet en temel işlevi olan sermaye birikiminin koşullarını sağlamak “görevini” yerine getiremeyecektir. Bu nedenle hukukun (örneğin vergi mevzuatının, Sayıştay’ın denetleyici iktidarının vs. bazı sermaye grupları aleyhine tek yönlü ve) seçici uygulanması ilgili ekonomiye giren sıcak paranın (finans kapitalin) büyüklüğüne bakılmaksızın ilgili ekonominin zayıflığı ve bağımlılığına işaret eder. Böyle bir ülkede sermaye birikimi sürecek ise hukukun bütün firmalara aynı kriterlere binaen uygulanması gerekecektir. Böyle olmaz ise siyasi istikrar beklememek gerekir. Bir başka deyişle, kapitalist siyasi düzenekler farklı gruplara ait istekler karşısında eşit mesafeyi koruyabildikleri ölçüde, tüm bu farklı grupların menfaatini gerçekleştirebileceklerdir. Bu nedenle, farklı gruplar arasındaki mücadelede çelişen talepler, pek çok durumda ideoloji üzerinden dolayımlanacaktır.38 Şu ana kadar yüksek bir soyutlama düzeyinde uluslararasılaşma sürecinin nesnesi olarak devleti incelemiş bulunuyoruz. Uluslararasılaşma süreci ekseninde, devlet biçimin etkisi ve yayılış sürecinin dinamikleri ele alındı. Şimdi ikinci vaadimize gelebilir, (az)gelişmekte olan ülkelerin kolektif varlıklarının metalaşması için devlet biçiminde gerekli olan dönüşümlere yoğunlaşabiliriz. (Az)Gelişmekte Olan Ülkelerin Kolektif Varlıklarının Metalaşması Süreç Üzerine Genel Değerlendirme Sermayenin olası genişleme rotalarını incelediğimiz ilk bölümde para sermayenin gelecekte üretilecek artı değeri temellük etme seçeneğini ve imkânını bulamadığında (özelleştirme stratejisinin yanı sıra) daha önce alım-satıma konu olmamış (metalaştırılmamış) bulunan ve çoğu kez ilgili toplumların kolektif mülkiyetine tabi bulunan refah alanlarına girmek/uzanmak seçeneklerini değerlendireceğini belirtmiştik. Devlet iktidarı ve emperyalizm ilişkisinin ortaya konulduğu ve kolektif emperyalizm tezinin tanıtıldığı ikinci bölümde 38 Bir örnek verelim: Amerika Birleşik Devletleri içerisinde temsilini bulmuş banka sermayesi, körfez devletleri tarafından doğrudan idare edilen ve Petro-dolarlarla yüklü bankalara doğrudan hangi yatırım kararını alacaklarını (hangi tahvillere ya da portföylere yatacaklarını) dikte ettiremez. İlgili Amerikan bankalarının Amerika Birleşik Devletleri dış işleri ve savunma bakanlıkları üzerinden böyle bir zoru dayatabildiğini düşünelim. Ortaya çıkan şey bankacılık olmayacaktır; bu şey, bankacılık olmamakla kalmayıp, Amerika Birleşik Devletleri içerisinde etkin temsil bulan gruplara ait bankaların piyasa değerlerini ve bunun da ötesinde, banka ilişkisini imkân dâhiline sokan değerler ve önvarsayımlar silsilesini yer ile yeksan edecektir. Amerika Birleşik Devletleri içerisinde temsilini bulmuş banka sermayesi, körfez devletleri tarafından doğrudan idare edilen ve Petrodolarlarla yüklü bankaların belirli tahvilleri ve/veya portföyleri almalarına ihtiyaç duyabilir. Arap bankalarının tercihine mazhar olması istenilen kâğıtlar, tercih edilmeleri durumunda varsayımsal değerlerini ya koruyacaklar ya da beklenilenden daha az kayba uğrayacaklardır. Ama bu topla tüfekle sağlanabilecek bir sonuç değildir. Öyleyse, ne yapmalıdır? Yatırım kararlarını alacak olan Arap bankalarının yöneticileri ikna edilebilir. Ama – yine- doğrudan değil. Yatırım kararı bu kararı alacak olanlar için –çeşitli alternatifler arasından yapılan- bir seçim ya da sıkıntıları aşmak için derin derin düşünürken aniden ortaya çıkan türden bir “keşif” olmalıdır. Bu keşfin koşulları toplumsal güç ilişkileri dizgesi ile bağlantılı/ilintili olarak gelişir. Burada rastlantısallığa yer vardır. Bir başka deyişle ilgili keşfi yapabilecek olanları yapmayacak olanların önüne geçirebilecek bir düzenek bulunmaz. Her şeyden önce keşfin kendisinin; zamanının ve -keşiften önce- keşfi yapabilecek olanın kimliğinin belirlenmesi mümkün değildir. Bu öne geçirme işlemi her şeyi bilen ve gören kötü adamlar (özneler) tarafından kurulacak mükemmel düzeneklere binaen gerçekleştirilemez. Buna kimsenin gücü yetmez. Her keşif bir sorular dizinine muhtaçtır. Sorular ise sorunsallar içerisinden türetilir. Belirli bir sorunsalı/paradigmayı egemen kılmak gerekmektedir. Ancak bu durumda da paradigma yayıcı özneler bulunmaz. Her söylem/paradigma toplumsal bir ilişkiler sistemi ile bağlantılı olarak gelişir. Bu nedenle farklı gruplar arasındaki mücadelede çelişen talepler pek çok durumda ideoloji üzerinden dolayımlanacaktır. 100 biriktirilen bilgi ışığında bu son seçeneğin, metalaştırma seçeneğinin ele alınması, Büyük Orta Doğu projesi ve belki de ileride ortaya çıkabilecek olan Büyük Orta Asya Projesi ve benzerlerinin anlaşılabilmesi ve açıklanabilmesi açısından elzemdir. Metalaştırma her şeyden önce öznesiz –ve çoğunlukla hukuki biçimler alan- bir düzenleme sürecidir. Bu süreç sadece ilgili toplumun kolektif varlıklarının piyasalaşmasını (özel mülkiyete tahvil edilmesini) sağlamakla kalmaz, kendisini yürüten aygıtların (farklı devletlere ait çeşitli aygıtların) yapısında bir dönüşümü de gerektirir. Devlet düzenlediği kadar düzenlenen bir ilişkiler alanıdır. Bu bağlamda metalaştırma sürecinde hegemon devlette siyasi temsilini bulan menfaatle uyumlu -yerel ya da uluslararası- sınıf çıkarlarını ifade eden talepler, “(az)gelişmekte olan” devletlerin hukuk düzenleri ve buna bağlı olarak bütün iktidar yapılarının dönüşümü hedefleyeceklerdir. Aynı sürecin uzantısı olarak merkez kapitalist ülkelerin hedefleriyle uyumlu programlar üreten “yerel” gruplar da ülke içi güç rekabeti sürecinde kendi yerel rakipleri karşısında merkez ülkelerin desteğine mazhar olacaklardır. Aralarında - finansal liberalizasyon (kar transferi) ülküsünün gerçekleştirilmesi; -ormanların, tatlı su kaynaklarının, balıkçılık yataklarının ve benzeri kolektif mülkiyet unsurlarının (kamusal varlıkların) özel mülkiyete tahvili (bu olmaz ise özel girişimler tarafından değerlendirilmesi) için gerekli düzenlemelerin yapılması (özelleştirme, maden ve petrol, tarım, balıkçılık gibi alanları kapsayan yasal, kurumsal ve örgütsel (=aygıtsal) değişiklikler) -küresel fikri mülkiyet (intellectual property) hukukunun (TRIPS gibi uluslararası andlaşmaların belirlediği ilkeler) doğrultusunda içselleştirilmesi; -barajlar ve petrol yataklarının işletilmesi ve enerji ürünlerinin nakledilmesi süreçlerinin serbest piyasa sistemi ile uyumlu hale getirilmesini sağlayacak değişikliklerin yapılması; -yerel ve ulusal tahkim mevzuatının akdedilmesi; -GATT, AB ya da diğer bölgesel oluşumlar dolayımıyla mal ve hizmetlerin küresel dolaşımını kolaylaştıracak –ancak emek gücü potansiyeline sahip insanları/işçileri yerine çivileyecek- iktisat ve gümrük politikaları üretilmesi; -para sermayenin dolaşımının kolaylaştırılması; -şeffaf ve Batılı “sivil toplum kuruluşları” tarafından önerilen (ICC 500 gibi) özel hukuk metinlerini etkin olarak yerel sistemlere uygulayabilecek mahkeme sistemi geliştirilmesi; -Batılı sistemlere uygun iş hukuku, medeni hukuk, ticaret hukuku, borçlar hukuku gibi temel hukuk alanlarını ve bunları bütünsel ve uyumlu olarak işletebilecek (tabii ki insan haklarına, azınlık haklarına, kimliklere, yönetişimin (governence) evrensel ilkelerine vs. saygılı) “hür demokratik parlamenter” sistemleri hayata geçirecek anayasal kural koyma hareketlerini; -eğitim, sağlık, ulaşım alanlarında hizmet üretimini piyasa eksenine çekmeyi mümkün kılacak çalışmaları; -oligarşik bir mülkiyet yapısına sahip olan, ancak yukarıdaki kalemlere konu olan evrensel yönetişim ve düzenleme ilkelerine can-ı gönülden sahip çıkan (evrensel kapitalist çıkarlara karşı çıkarları olan yerel kapitalist grupların müdahalesinden) bağımsız bir basınyayın (medya) düzeneğinin gelişmesi için sarf edilecek gayretleri; 101 -toprak mülkiyetinin tapu-kadastro çalışmaları, imar planları, tarım yasaları ve yetkisi artırılmış belediye yasaları dolayımıyla uluslararası ticarete konu olmasını sağlayacak idariparlamenter etkinliği; -ilgili toplumların kolektif varlıklarını küresel piyasalara açma vaadi içeren ayrılıkçı etkinliklerin desteklenmesi yönündeki politikaları; -yurttaşlık sistemlerinin ve göç hukukunun küresel ihtiyaçlara göre düzenlenmesi çabalarını; sayabileceğimiz belli başlı düzenleme kalemleri tarafından oluşturulan ve localar; lobiler; işadamı dernekleri, işveren örgütleri (Örneğin The European Round Table of Industrialists); küresel kapitalizmin düzenleyici kuruluşları (banka birlikleri; Amerikan ve Avrupa ve Japonya merkez bankaları arasındaki kurumsallaşmış iletişim; WB; IMF; WTO; gayrı resmi toplantılar (Davos vs.); sektörel kuruluşlar; BM’ye bağlı düzenleyici sivil toplum örgütleri (International Chamber of Commerce); yönetişim ilkesi gereğince siyasi iktidarla sermaye işbirliğini sağlayacak şekilde düzenlenen ve kararları doğrudan siyasi iktidar kararlarına dönüşen bir dolu gayrı-resmi ya da yarı resmi danışma toplantısı; Avrupa Birliği gibi oluşumlar dolayımıyla yapılan bakanlar ya da devlet başkanları arası toplantılar; küresel konferanslar ve benzeri örgütsel dolayımlarla binlerce farklı yoldan devlet içerisinde temsil edilerek ortak sınıfsal etkilere tahvil edilen –küresel sermaye- taleplerinin karşılanması, ilgili devletlerin politikalarını ve yukarıda sayılan taleplere binaen yapılan yasal değişiklerin sonucu olarak dönüşen biçimlerini kapitalist merkezle uyumlu hale getirecektir. Bugün, yukarıda ana çizgileri üzerine kısa bir taslak vererek somutlaştırmaya çalıştığımız uyum süreci, dünya pazarına hammadde satıcısı olarak bağlanan (az)gelişmekte olan devletlerde, -diğerleri arasında- stratejik hammaddelerin üretim sürecinin bütün aşamalarının –geriye doğru- metalaştırılması sonucunu verecektir. Geriye doğru metalaştırma süreci, bir başka deyişle daha önceden piyasada alım satıma konu olmayan şeylerin (stratejik hammaddelerin üretim sürecini oluşturan toprak, kuyu, maden, demir yolu, boru hattı, elektrik şebekesi, rafineriler, maden işleme tesisleri, çoğu kez satılamayacak şekilde tesis edilen işletme idareleri, bunların personel rejimi, bu işletmelerin ürünlerinin piyasa dışı mekanizmalarla koordine edilmesi süreci, ürün satışından elde edilen gelirlerin bütçelenmesi usulleri ve benzeri uğrakların) -bu sefer- piyasa eliyle düzenlenmesi için gerekli yeni rejimin tesisi ve bu süreci oluşturan uğrakların önemli bir kısmının küresel piyasalarda alım-satıma konu olması için gerekli düzenlemeler (ki bunların arasında finansal liberalizasyonu, borsaları, şirketler hukukunu, -şeffaf mahkeme ve icra yapılanmasını, medeni hukuku, iş hukukunu, anayasayı, yurttaşlık hukukunu, fikri mülkiyet haklarını, ceza hukukunu ve diğer pek çok hukuk alanını yeni baştan biçimlendiren devasa bir yasalaştırma hareketi bulunur) ilgili devletin yapısında önemli değişiklikleri birlikte getirir. Kamusal kaynakların onları değerlendiren toplumsallıktan soyutlanıp, karşıt menfaat sahibi olan kullanıcılar arasında bireysel işlemlere konu olması durumu yeni aile, devlet, hukuk, mekân ve zaman kavramlarını ve yeni bir iktidar örgütlenmesini gerektirir. Koşullardaki dönüşümle karşılıklı ilişki içerisinde, kapitalist üretim ilişkileri derinlere sirayet etmeye başladığında, hukuk kurumu ve bağlı hukuk ve siyaset felsefeleri de dönüşür. Belirtmeliyiz ki iktidarın örgütlenmesi meselesi salt hukuki ya da siyasi bir mesele değildir: İlgili toplumun bireylerinin biraradalığını imkân dâhiline sokan bütün bir ideolojik yapılanmanın dönüşümünü gerektirir. Bir başka deyişle iktidarın meşruiyetini sağlayan 102 ideolojinin ve bu ideolojiyi üreten bütün bir toplumsal örgütlenme düzeneğinin (camilerin, derneklerin, devletin ideolojik aygıtlarında yapılan üretimin) yeniden şekillenmesi sonucu doğuracak bir dönüşümden bahsetmekteyiz. Ancak bu dönüşüm her durumda acılı ve istikrarsızlıklarla yüklü bir seyir izleyecektir. Dahası var: Azgelişmişlerin artan ölçütlerde kapitalist üretim ilişkilerinin kapsamına girmesi (bu küresel ilişkiler tarafından içerilmesi) süreci Batılı toplumların Ondokuzuncu Yüzyılda yaşadıklarının basit bir tekrarını oluşturmayacak, pek çok durumda azgelişmişliğin ve kapitalist merkezlere bağımlılığın yeniden üretimi ile sonuçlanacaktır. Her şeye rağmen, izole çıkarların, giderek artan ölçütlerde, istediği metayı istediği şeyle değiştirmekte “özgür”, taşıdığı mal üzerinde “egemen”, metalar evrensel eşitleyicinin terimleri ile değerlendirildikleri için “eşit” hak süjeleri (bir başka deyişle soyut bireyler) arasındaki ilişkilere konu olması durumu, kadın-erkek ilişkisinin tahayyül ediliş biçimini dönüştürür. Ama hemen değil. Eşit hak süjeleri fikrinin, ilgili toplumsal formasyonu oluşturan kişiler dışındaki grupların piyasa işlemleri ile sınırlı kalıp, diğerlerine (içeridekilere) sirayet etmemesi olanaksız olsa da; hukuk önünde biçimsel eşitliğin, sürekli dönüşüm süreci içerisinde pek çok kuşağın acı çekmesini engellemeyeceği belirtilmelidir. Dönüşüm dışarıdan tatbik edilen güçle gerçekleştiğinde, “içeride” ittifaklar kuracak olan “dışarlıklı” grupların, bu ittifaklara dâhil olan yerel grupların ideolojik yapılanmasına uygun şekilde, dönüşümün kimilerine göre hayırlı sayılabilecek unsurlarının gerçekleştirilmesini talep etmekten kaçınması beklenmelidir. Örneğin, piyasalaşmayı ve metalaşmayı destekleyici düzenlemeleri gerçekleştirme sözüyle iktidarı ele geçiren gruplar emperyalizmin istediği düzenlemeleri yaparken kadın erkek eşitliğini anayasal olarak inkâr edebilirler. Irak saldırısını gerçekleştirenlerin müdahalelerini meşrulaştırırken Irak’ta kadının durumunu iyileştirme hedefini açıkça vurguladıklarını, oysa parçalanmış Irak’ta bugün gelinen noktada, erkeğin açık üstünlüğünün sosyal hayatta daha önce görülmemiş boyuta vararak anayasal koruma altına alındığını hatırlayalım. Son olarak, küresel üretici güçlerin verili durumunda dönüşümün, işçileşme/proleterleşme ile desteklenmeyeceği, yüksek oktanlı bir şehir yoksulluğu durumu ve bunun yan ürünü olan yanaşma ilişkileri ile yan yana yürüyeceği de vurgulanmalıdır. Yüksek düzey soyutlamalar içeren önermelerimizle, gelişmiş kapitalist ülke iktidarlarınca üretilen taleplere muhatap ülkelerin, en başta da stratejik hammadde satıcısı ülkelerin, kapitalist üretim ilişkilerinden ve buna karşılık gelen düzenlemelerden hiç nasiplenmediğini, ulusal düzenlemelerinin bütünü ile pre-kapitalist özellikler sergilediğini ima etmiyoruz. Ne işgal öncesi Irak ne de günümüzün İran’ı, vatandaşlık eksenli sosyal politikalara, medeni kanuna, ticaret ve borçlar kanunlarına, petrol yasalarına ve bir ölçüde nesnel kararlar üreten modern-benzeri mahkemelere yeni kavuşacak değillerdir. Bunlar, uluslararası işbölümüne kendi koşulları içerisinden katılan, mevcut pre-kapitalist üretim ilişkilerini -kapitalist dünya sistemi ekseninde yeniden ürettikleri ölçüde- dönüştürmüş, (az)gelişmekte olan kapitalist toplumsal formasyonlardır. Burada ima ettiğimiz şey, kapitalist üretim ilişkilerinin derinleşmesiyle, pre-kapitalist unsurlarla kapitalist unsurların eklemlenme tarzının günün koşullarına uygun şekilde yeniden biçimleneceğidir. Anılan dönüşüm, verili iktidar ilişkilerini, mevcut yönetici sınıfların çıkarlarını da zedeleyebilecek şekilde, yerle yeksan edecektir. Değişiklikler ilgili toplumsal formasyonlar içerisinde varit hak tanımını değiştirecektir. 103 Bu bağlamda, hak kavramı tanımındaki dönüşümün, bir başka deyişle hukuken korunan çıkarlar listesinde meydana gelen köklü dönüşümün, -hak sahibinin (hakkın taşıyıcısının) özelliklerini; -hakkın ileri sürülebilmesinin koşullarını (kullanıcısının özelliklerini); -bir çıkarın toplumsal bağlamı içerisinden kopartılarak yalıtılabilmesi için gerekli düzenlemelerin gerçekleştirilmesini (örneğin devlet mülkiyetindeki topraklar üzerinde bulunan hammadde işletmelerinin özelleştirilmesi için gerekli kadastro ve sair işlemleri); -karşıt menfaat sahipleri arasındaki uzlaşmazlığın çözümü için gerekli kuralların küresel düzlemde geçerli kurallarla uyumlaştırılmasını; -kuralların akdedilmesini imkân dâhiline sokan iktisadi ve ideolojik yapıların kimlik, din ve etnisite gerilimleri üzerinden küresel piyasalar menfaatine yeniden biçimlendirilmesini; -tahayyül edilen bir topluluk olarak temsil edilenin (ulusun) evrensel normların içselleştirildiği bir alan olarak yeniden biçimlendirilmesini; -temsil edenin içerinin değil dışarının temsilcisi olarak biçimlendirilmesini; -temsilcilerin meşruiyetini sağlayan söylemin dönüşümünü, belirleyeceğinden bahsedilmektedir. Sayılan unsurları, ilgili toplumsal formasyonun insanlarının kolektif toplumsal varlıklarının bireysel zenginliklere dönüştürülüp, uluslararası alım ve satıma açılması durumundan ayrı olarak ele almak mümkün değildir. Bu unsurlar, yeni devlet biçimi altındaki (az)gelişmekte olan toplumları, bu toplumların Sovyet öncesi dönemdeki biçiminden kesin çizgilerle ayırmaktadır. Yukarıda somutlaştırılmaya çalışılan bu öznesiz düzenleme/yeniden biçimlendirme süreci, ilgili devletin uluslararası işbölümündeki yerine göre farklı sonuçlar doğurur. (Az)gelişmekte Olan Ülkeleri Uluslararası İşbölümü’ne Katılımlarına Göre Gruplamak ya da Irak Saldırısı Üzerinden Orta Doğu’yu Okumaya Başlamak Onbir Eylül, tıpkı Türkiye’nin Oniki Eylül’ü gibi, Irak’ta devlet biçiminin dönüştürülmesi için yapılmış talepleri cevaplayan (aynı eksende biçimlenen ve “devlet biçiminin değiştirilmesi istemi” gibi bir başlık taşımayan ancak bu etkiyi doğuran münferit talepleri siyasal iktidara tahvil eden) bir müdahaledir. En başından belirtelim: Savaş, devlet biçiminin dönüştürülmesi için mevcut yegâne müdahale biçimi değildir. Daha önce piyasalar yolu ile yakınsaklaşma, uyum ve zorla uyum başlıkları altında farklı müdahale kısaca biçimlerine değindik. Belirli tarihsel koşullar oluştuğunda, insani müdahale, önleyici saldırı (önleyici meşru müdafaa), koruma sorumluluğu (beyaz adamın yükümlülüğü ilkesinin yeniden formülasyonu) gibi yeni uluslararası hukuk teknolojileri dolayımıyla bu sayılanlara silahlı müdahaleler de eklenilebilir. Devlet biçiminin dönüşümü ile sonuçlanan pratikler (az)gelişmekte olan ülkelerin uluslararası işbölümüne hammadde satıcısı olarak bağlanmayan ve bağlanan iki farklı kesimi üzerinde farklı sonuçlar üretir. Devlet yapısı Sovyetler Birliği’nin bulunduğu bir dünyada şekillenmiş ve uluslararası işbölümüne stratejik hammadde satıcısı olarak eklemlenmemiş bulunan (az)gelişmekte olan ülkelerin önemli bir kısmının, yapısal uyum reçeteleri, yakınsaklaşma ya da zorla uyum yöntemlerinin kullanımı ve yönetişimin yardımı ile yeni devlet biçiminin gerektirdiği kurum ve örgütleri edinerek (dönüşerek) uluslararası sisteme eklemlenmiş bulunduklarını saptamak mümkündür. Türkiye örneğinde 1980 darbesini takip eden ve aralarında yeni anayasa, 233 104 sayılı Kanun Hükmünde Kararname, finansal liberalizasyonu tamamlayan kurumsal örgütsel ve normatif düzenlemenin de bulunduğu bir seri değişikliğin devlet yapısını dönüştürdüğü bilinmektedir. Bu ülkeler sürekli kredi ihtiyacı, kapitalist sınıfların sermayenin küresel dolaşımına katılma tarzları ve hegemon devlet başta olmak üzere küresel kapitalizmin kurumları ile kurulan özgül ilişkinin/iletişimin neticesinde, küçük sıçramalarla küresel güç ilişkileri zincirine dâhil olmaktadırlar. Dönüşüm süreci içerisinde ortaya çıkan değişiklikler, yer yer darbe “keşfini” yapan askeri bürokratlar, yer yer de “demokratikleşme süreçlerini” gündeme getiren ve tatbik eden politika yapıcıların “keşifleri” dolayımı ile realize edilmiştir. Anılan keşiflerin bir kereliğine ortaya çıkmasının biçimsel dönüşüm için yeterli olmadığını, biçimsel dönüşümün bir süreklilik arz ettiğini ve dolayısı ile müteakip keşifleri gerektirdiğini de (reform teşebbüslerinin sürekliliği durumunu zorladığını da) burada hatırlatalım. Dönüşümün (yeni devlet biçimini adapte etmenin) nispeten zor olduğu azgelişmiş kapitalizmler, genelde stratejik hammadde satıcılarının arasından çıkmaktadır. Önümüzdeki dönemde, stratejik hammadde satıcılarının Amerikan hegemonyası ile sorunları olan kısmı için (Venezüella, İran), -bunlar kendi “iç” kuvvetleri ile değişmediği sürece- zorlayarak uyum yönteminin çok ötesine giden talepler gündeme gelecektir. Bir başka deyişle, bu devletler, merkez kapitalist ülkelerin devlet aygıtları içerisinde seslendirilen talepler doğrultusunda dönüşmeye zorlanacaklardır. Irak saldırısı, söz konusu talepler karşılanmadığında olacakların tam bir habercisidir. Benzeri saldırıların siyasi ve mali yükü, saldırıda kullanılacak araçların “gelişmesine” ve dönüşmesine yarayacak, ancak –saldırgan ülkeler içerisinde ve karşısında güçlü bir muhalefetin yokluğunda- saldırının kendisini sorgulayacak bir boyuta ulaşmayacaktır. Ancak aynı geleceğin, stratejik hammadde satıcılarının Amerikan hegemonyası ile sorunları nispeten az olan kısmı (Suudi Arabistan, Bahreyn vs.) için de sorunlar getireceği belirtilmelidir. Bu son hususu (stratejik hammadde satıcılarının durumunu) biraz daha açalım: Sovyetler Birliğinin var olmadığı bir dünyada yaşayabilme imkânı bulan stratejik hammadde satıcısı az gelişmiş kapitalist toplumsal formasyonlarda devlet içerisinde temsilini bulan güçlü çıkarlar, birikimin küreselleşen gerekliliklerine ayak uydurmak için gerekli düzenlemelerin “keşfedilmesinde” fayda görmediklerinde iş çetrefilleşmektedir. Anılan durumun (fayda görmeme halinin) söz konusu ülke içerisinde sınıf oluşumunun özgün dinamiklerinden kaynaklandığı ve her ülke için farklı tarihsel süreçlerden kaynaklan farklı dinamiklerin söz konusu olacağını vurgulayalım. Ancak genel bir açıklama önermek gerekirse; 1990 öncesinin uluslararası işbölümüne stratejik hammadde satıcısı olarak eklemlenen ülkelerde kapitalistleşme süreçlerinin, ilgili hammaddenin kaynağı, işlenmesi ve taşınması süreçlerinde metalaşma eğilimlerini desteklemediği, devlet içerisinde temsil edilen (kapitalistler) ve eden (bürokratlar) ayrışımının tam anlamda gerçekleşmediği, devlet yöneticilerinin aynı zamanda kapitalist dünyaya mal satan girişimlerin de yönetici ve sahipleri olduğu ya da bir şekilde bunların kontrolünü ellerinde tuttukları gerçeğinden hareketle, bu ülkelerdeki yönetici sınıfın -kendi iktidarlarını desteklediği ölçüde kamusal varlıkların özel mülkiyete tahvil edilmesini destekleyen metalaşma süreçlerinin ve 105 -iktisadi olanla siyasi olan ayrımını doruğa çıkartacak olan biçimsel dönüşümlerin önünde direndiklerini/direneceklerini söyleyebiliriz.39 Bu tarz (biçim değişimi önerilerine direngen) toplumsal formasyonlarda, devlet içerisinde temsil edilen ve devlet olan kapitalist grubun (ya da yönetici sınıfın), hem kendi içerisinde hem de yatırımları dolayımı ile içerisinde temsil edildiği ülkelerde (Körfez parasının Türkiye üzerindeki etkisini hatırlayalım) ürettiği taleplerin karşısına dizilen uluslararası (ve üstü) kapitalist talepleri belirleyen dinamiklere bakmak, Ortadoğu merkezli çatışmanın anlaşılması için (hammadde satıcılarının özgül durumlarını dikkate aldıktan sonra) gerekli ikinci adımı oluşturmaktadır. Biraz önce “Süreç Üzerine Genel Değerlendirme” altbaşlığı altında örnekleme yoluyla verilen kalemlerde somutlaşan talepleri gündeme getiren dinamikler, okumakta olduğunuz çalışmanın ilk bölümünde küresel ölçekte sermayenin genişletilmiş yeniden üretiminin koşulları olarak sayılan “gelecekte üretilecek olan artı-değere el koyma”, “geçmişte üretilmiş olan artı-değere el koyma” ve metalaştırma “seçeneklerinde”/stratejilerinde aranmalıdır. İlk durum, aşırı karların elde edildiği geçici dönemlere tekabül eder. Devlet biçimindeki dönüşüm, ikinci ve üçüncü durumların (ama ağırlıklı olarak üçüncü durumun), stratejik hammadde satıcılarının Amerikan hegemonyası ile sorunları nispeten az olan kısmı (Suudi Arabistan, Bahreyn vs.) için de gündeme gelmesini garantiler. Tekrar edelim: Hammadde satıcısı az gelişmiş kapitalist toplumsal formasyonlarda devlet içerisinde temsilini bulan kapitalist çıkarlar, Batı merkezli sermaye gruplarının hammadde üretim süreçlerinde geriye doğru metalaşma talepleri dayattığı durumda, küresel kapitalizmin gerekliliklerini yerine getirme enerjilerini kaybederler. Zira daha önce de belirttiğimiz gibi hammadde üretim süreçlerinde geriye doğru metalaşma talepleri şişede durdukları gibi durmayacak, ilgili toplumsal formasyonlarda verili iktidar yapılanmasının tümünü dönüştüreceklerdir. Bir başka deyişle, hegemon devlette siyasi temsilini bulan menfaatle uyumlu -yerel ya da uluslararası- sınıf çıkarlarını ifade eden talepler, hammadde üretim süreçlerinde geriye doğru metalaşma taleplerini içerdikleri ölçüde, (az)gelişmekte olan ülkelerin hukuk düzenleri ve buna bağlı olarak bütün iktidar yapılarının köklü dönüşümü hedefleyeceklerdir. Devlet biçimindeki dönüşümü zorlayan merkez kapitalist ülkeler kaynaklı talepler, stratejik hammadde satıcılarının Amerikan hegemonyası ile sorunları nispeten az olan kısmı için her zaman istenebilir olsa da, her zaman gündemde değildir. Gündeme gelebilmesi için, sermayenin yüksek karları temellük etmeye muktedir fraksiyonlarının gelecekte üretilecek artı-değere yönelme koşullarının zorlaşması, bir kriz durumunun ortaya çıkması beklenmelidir. Ki günümüzde böyle bir krizin bütün boyutlarıyla yaşandığı söylenebilir. Yapısal kriz, Sovyetler Birliği’nin olmadığı bir dünyada ortaya çıktığında, yıkıcılık potansiyelleri de güçlenecektir. Konjonktürün anılan şekilde biçimlendiği günümüzde, stratejik hammadde satıcılarının Amerikan hegemonyası ile sorunları olan kesimi (İran ve bağdaşıkları, Venezüella) birincil hedef olmayı sürdürecek olsalar da; gündem (devlet biçiminde dönüşüm talepleri) kendisini Amerikan hegemonyası ile sorunları nispeten az olan 39 Kuşkusuz ki bu açıklama söz konusu ülkelerin bütününe şamil kılınamaz. Örneğin Venezüella’da hammadde üretiminin devletleştirmesi süreci Chavez’le başlamış, devletleştirme süreci mülkiyetin el değiştirmesi ile sonuçlandığı oranda örgütlenme üzerinde bir etkide bulunmamıştır. 106 kesim için de dayatacaktır. Hele hele Amerikan hegemonyası ile sorunları olmayan ülkelerin yönetici sınıfları, kendi sınıf iktidarlarını, direnmek durumunda kaldığı taleplerin sahipleri (emperyalistler) ile kurduğu karmaşık ilişkiler üzerinden sürdürmekteyseler, işler daha da karmaşıklaşacak, doğrudan hayır demek iktidarını yitirmiş bulunan ülkelerin direnişi, çoğu kez yer değiştirmiş tepkilere binaen gerçekleşecektir. Yer değiştirmiş tepkinin bir örneği, ilgili stratejik hammadde satıcısının yönetici sınıflarının, sonuçta devlet biçiminin değiştirilmesiyle sonuçlanacak taleplere karşı, içinde temsil imkânı bulduğu bir üçüncü ülke üzerinden çıkartabileceği sorunlarla tavır göstermesi durumunda bulunabilir. Bu bağlamda Türkiye’nin son dönem Ortadoğu politikası arkasındaki sıkıştırılmış taleplerin önemli bir bölümünün, bu bölge sermayesi ile bağlantı içerisinde düşünülmesi gerekir. Sermayenin küresel ölçekli krizi, anılan stratejik hammadde satıcısı devletlerin tümünün emperyalist politikaları üreten merkezlerce makbul sayılan devlet biçimi karşısında uyumsuzluğunu daha da görünür hale getirecek, devlet biçimin değiştirilmesi, uluslararası toplumun en acil talebi olarak ilgili –ve uyumsuz- (az)gelişmekte olan toplumsal formasyonların karşısına dikilecektir. Gelinen noktada, Türkiye için küçük bir not düşmek uygundur: Türkiye’de devlet biçiminin dönüşümü Amerika Birleşik Devletleri ve almaşıkları içerisinde yoğun olarak temsil edilen sermaye çevrelerinin ve bunların Türkiye’deki almaşığı olan sınıf fraksiyonlarının içerik kazandırdığı politikaların ürünüdür. Ancak devlet biçimindeki dönüşüm, yukarıda da belirttiğimiz gibi, hangi sermaye öbeğinin somut politikaların üretiminde belirleyici olacağı (ilgili devlet içerisinde daha fazla temsil edileceği) sorusuna kendiliğinden bir yanıt üretmez. Tekrar edersek: Sermayenin farklı fraksiyonları arasında ortaya çıkması olası ihtilafların çözümü devlet biçimde önbelirlenmez. Batı merkezli sermaye tarafından biçimi değiştirilmiş bir devletin içeriği, pekâlâ Ortadoğu merkezli –ve devlet biçimdeki dönüşümler konusunda en az İran kadar isteksiz- sermaye grupları tarafından doldurulabilir. Bir an için, Türkiye’nin dış politika üreten merkezlerinde, Ortadoğu merkezli sermaye gruplarından mütevellit taleplerin, Amerika Birleşik Devletleri başta olmak üzere küresel kapitalizmin aygıtları içerisinde merkezlenen grupların talepleri karşısında öncelikli bir konum elde etmiş olacağını varsayalım.40 Ortadoğu merkezli sermaye gruplarından mütevellit talepler, Amerikan bonolarına yatırım yapmaya endekslenmemek kabilinden güncel mülahazaların somut açılımlarına (Türkiye’de kayıt dışı sektöre yönelmek, ortaklıklar gerçekleştirmek) denk gelebilirler.41 Aynı talepler, Ortadoğu’ya çeşitli proje isimleri altında 40 Şunu da belirtmeliyiz: Türkiye’nin dış politika üreten merkezlerinde, Ortadoğu merkezli sermaye gruplarından mütevellit taleplerin, Amerika Birleşik Devletleri başta olmak üzere küresel kapitalizmin aygıtları içerisinde merkezlenen grupların talepleri (biz buna Amerika ekseni diyelim) karşısında öncelikli bir konum elde etmiş olacağı varsayımını devlet başlığı altında sarf edilen sözlerle birlikte düşünmek gerekir. Buna göre devlet bir organizma değildir. Parçalı ve kendiliğinden verili olmayan (ideoloji, hukuk, iktisat ve siyaset alanlarına giren sayısız kurum ve örgütün düzenlediği pratiklerce her gün yeniden üretilmesi gereken) bir bütünlüğü vardır. Bir grubun temsili diğer grubu bütünüyle dışlamaz. İki ayrı grubun temsilcileri yan yana bulunabileceği gibi devlet aygıtı içerisinde yer yer çatışmalar da yaşayabilirler. Örneğin bu gruplardan birisi adalet aygıtında ağırlıklı olarak temsil edilebilecekken diğeri istihbarat aygıtında üstün konum edinmiş olabilirler. 41 Aynı şekilde 2007’de olduğu gibi, doların düşmesi, dolar rezervi olan ülkelerde (doların değer biriktirme işlevine dayalı hesaplar yapan dünyada) ve öncelikle Ortadoğu ülkelerinde dolardan kaçış yönünde güçlü talepler üretebilir (Bkz. Dunn, Bill, (2009). Global Political Economy. Londra: Pluto Press). 107 önerilen devlet biçimini benimsememe özgürlüğünü kullanabilmek için gerekli adımları şekillendirebilirler. Örneğin, İran’da mevcut devlet biçiminin savaş yolu ile değiştirilmesi yönündeki taleplerce oluşturulan politikaların karşısında yer alan grupların talepleri, Türkiye Brezilya ve İran dış işleri bakanları arasında uranyum takası hususundaki mutabakat metninin biçimlenmesinde rol sahibi olabilir. Muhakkak ki, içeriği varsayımsal olarak tespit edilen taleplerle belirli bir mutabakat metni arasındaki ilişki, Humecu anlamıyla bir nedensellik ilişkisi kurularak kanıtlanamaz. Varsayımsal taleplerimizin devleti oluşturan yapılar bütünlüğü içerisine hangi somut formda girdiği dahi kolaylıkla gösterilemez. Yukarıda temsil hususunda belirttiğimiz gibi, temsil eden, temsil edileni hiç görmemiş, hiçbir surette iletişime geçmemiş olabileceği gibi, mutabakat metnini oluşturan otoritelerin üretim ilişkileri ile girdiği ilişki bambaşka bir anlatıya dayanabilir. Ancak Ortadoğu’da belirli bir devlet biçiminin sürdürülmesi ya da değiştirilmesi yönündeki talepler, çelişkinin devam ettiği süre içerisinde, devamlı tekrarlanacak, farklı söylemler ve talepler dizgisi içerisinde kendilerini yeniden üreteceklerdir. Amerika Birleşik Devletleri merkezli grupların talepleri ise, pek çok durumda ortakları olan (ve siyasal yönetimleri desteklenen) Ortadoğu merkezli grupların, yeni yatırım araçları aramak, dolardan başka paraları rezerv parası olarak kullanmak, eski (makbul sayılmayan) devlet biçimini ve bu biçim altında yeniden üretilen ilişkileri sürdürmek gibi hedeflerden (taleplerden) vazgeçmesi, yeni devlet biçimini oluşturacak kurumsal ve örgütsel değişikliklerin yapılması, İran’a karşı politikaların desteklenmesi ve kendi yatırım kalıplarında sabit kalınması gibi biçimler alabilecektir. Suriye, Filistin, uranyum zenginleştirme programı, Lübnan ve benzeri başlıklar, bu taleplerin biçimlenmesi sürecinin hammaddelerini (somut taleplerin uygun nesnelerini) oluşturacaktır. Mevcut uluslararası andlaşma metinleri ve diğer uluslararası hukuk normları, tarafların taleplerini aktüel hale getirecek ve somutlaştıracaktır. Bunu demekle, anılan bütün konu başlıklarının salt belirli çelişkilerin ifade edilebilmesi için icat ve inşa edildiklerini söylemiyoruz. Bu başlıklar kapitalist üretim ilişkilerinin yeniden üretilmesi sırasında oynadıkları roller nedeniyle var olmazlar. Filistin başta olmak üzere pek çok çekişme konusunun kendi özgül tarihleri vardır. Ancak bütün bu konular kapitalist üretim ve güç ilişkilerinin yeniden üretimi ekseninde – yeniden ve yeniden- biçimlenirler. Kimse “petrol olmasaydı da Ortadoğu yine bu şekilde olurdu” diyemez herhalde. Bir başka deyişle apriori değil, aposteriori bir işlevselcilikten bahsetmekteyiz. Hal böyleyken karşı karşıya gelen42 ve çelişen taleplerin yapısal sorunlardan kaynaklandığını ve ısı yaratacaklarını söylemek için çılgınlar gibi siyaset felsefesiyle uğraşıyor olmak gerekmemektedir. Amerika eksenli talepler ve hammadde satıcıları arasındaki gerilim ikincilerin piyasa taleplerine uyum göstermeleri suretiyle çözülmedikçe (ve artarak devam ettikçe) yükselen bu ısı ya Ortadoğu sermayesinin Türkiye’nin devlet aygıtları içerisindeki temsilini esaslı ölçüde azaltmak ya da Batı merkezli sermaye gruplarından kaynaklanan (ya da onların oluşumunda ve biçimlenmesinde etki sahibi oldukları) taleplerin 42 Varsayımsal senaryomuz içerisinde basitleştirilerek iki gruba indirgenen çıkarların ima ettiği karşı karşıya olma halinin, savaş halindeki iki ordunun karşı karşıya olması gibi tahayyül edilmemesi gerekir. Burada karşı karşıyalık metaforunu anlamlı kılan, farklı gruplarca üretilen taleplerden bir kısmının çelişmesi, aynı siyasal iktidar bağlamında aynı anda karşılanamaması durumudur. 108 ve bu talepleri Türkiye içerisinde yeniden üreten grupların siyasi varlığını ortadan kaldırmak (ya da esaslı bir şekilde zedelemek) suretiyle düşürülebilir. Orta Doğu’ya geri dönersek, toplumsal ve küresel mücadelelerin bu sınırsız coğrafyası üzerindeki gerilimlerin, küresel ölçekli sermayeden mülhem metalaştırma ve buna bağlı yeni devlet biçimi oluşturma hedefleri üzerinden okunabileceği; okuma sürecinde belirleyici olması gereken ilkenin “organizma olarak tahayyül edilen devletler arasındaki münasebetten” ziyade, “ilgili devletler içerisinde temsil edilen ancak ilgili devlet sınırlarını aşarak uluslararasılaşan çıkarlar arasındaki gerilimin takibi” olması gerekliliği savını sunuyoruz. Böyle bir çabanın somut gerilim alanlarını oluşturan ilişkileri belirleyen tarihselliği, yapısallık adına göz ardı etmesi önerilmemektedir. İlgili toplumların somut sorunları kuramın soyut yapısal mantığının basit malzemeleri olmamalıdır. Ancak somut (görünür/güncel) sorunların yapısal koşulları, onların –çoğu kez görünmez (ama nesnel) halde bulunan- belirleyenlerini açıklamak/anlamak için esaslı bir önemi haizdir. Sonuç Yerine Emperyalizm etkindir. Kendisini somut hukuki, siyasi, ideolojik talepler ekseninde evrensel olanın savunusunu yaparak ifade eder. Emperyalizm güçlüdür. Bunun sebebi ordularının yenilmez, taleplerin karşı durulmaz oluşu değildir. Emperyalist müdahaleyi güçlü kılan şey onun başarısızlığının, müteşebbisi için ciddi bir kayıp oluşturmamasıdır. Bir müdahale anlamını yitirdiğinde bir diğeri devreye sokulur. Çoğu kez bir müdahalenin başarısızlığı, müdahilin yüzleşmek zorunda kalacağı bir karşı vuruşu getirmemektedir. Bir başka deyişle, emperyalist faaliyeti yönetenler, başarısızlıklarından ötürü kendi toplumsal mekânlarına taşınacak karşı hamlelerle uğraşmazlar. Zayıf bir olasılık olarak karşı hamle gündeme geldiğinde, bu hamle kendini savunan bir toplumun meşru/hukuki cevabı olarak biçimlenmez, emperyalist devletlerin kendi iç düzenlerini sıkılaştırmaya yarayacak terörist faaliyet olarak ortaya çıkar ve en başından gayrı-meşru olmak durumundadır. Iraklıları nizami ordularıyla birlikte New York önünde görmek uzun bir gelecek için mümkün değildir. Evet, emperyalistler için dahi kaybedilen savaşların bir maliyeti ve yerel huzursuzluğu olur. Ancak başarının kendisinin, ölçütlerinin ve sınırlarının ne olduğu hususu vazo gibi apaçık bir şekilde ortada durmadığından, başarı olarak nitelenen şey ideolojik, siyasi ve iktisadi mekanizmalara binaen inşa edildiğinden, her başarısızlık başka düzlemlerde üretilen başarıların malzemesi haline getirilebilir. Emperyalist ülkelerin emekçi çocukları ölse, dar gelirlileri/yoksulları belirli kazanımlarından mahrum kalsa bile, kaybedenler emperyalist politikalar dolayımıyla kazanan kimseler olmayacaklardır. Emperyalizm kapitalizmin ürünüdür. Kapitalizmin işleyişinin bir ürünü olduğu için her daim günceldir. Onu biçimleyen politikalar, devlet idarecilerinin zihninde oluşmazlar; çoğu kez güçlü (iktidarı üreten aygıtlar içerisinde iktisadi siyasi ve ideolojik mekanizmalara dayanıp ağırlıklı olarak temsil edilen) grupların farklı farklı örgütler içerisinden devlet iktidarına taşıdığı münferit somut –ve kendi ortamı bağlamında- rasyonel (makul) taleplerin toplam etkisine denk gelirler. Bu talepler kendilerini biçimleyen ilişkilerin nesnelliği ve sürekliliği oranında varlıklarını sürekli olarak hissettirirler. Emperyalizm şiddete dayanır ancak şiddet sadece askeri müdahalelerin ürünü olmadığı gibi, emperyalizm de sadece ordularının gücüyle var olmaz. O, piyasanın, devlet biçimini 109 oluşturan güncel –ve masum bakışlı- düzenlemelerin ürettiği şiddeti, askerlerinin ürettiği şiddetten daha etkin kullanır. Emperyalist politika, müdahale ya da pratiklere muhatap olan toplumlar, müdahalenin basit ve pasif kurbanları değildir. Onlar da tıpkı emperyalist düzeneği yürüten iktidarın kaynaklandığı toplumlar gibi aktüel sınıf çelişkileri içerisindedir. Ancak (az)gelişmekte olan toplumlara mündemiç çelişkiler emperyalist müdahalelerin malzemesi/nesnesi olmaktayken, (az)gelişmekte olan toplumlarda beliren iktidarların emperyalist ülkeler içerisindeki çelişkileri yoğunlaştırma ve biçimlendirme imkanı yoktur. Aksine (az)gelişmekte olan toplumlar emperyalist ülkeler içerisindeki çelişkilerin aktarıldığı, ertelendiği ve yeniden biçimlendiği müdahale düzlemlerini oluştururlar. Kendisine karşı etkin ve kapitalist olmayan uluslararası işbölümü imkânları doğmadığı sürece, emperyalist politikaların muhatap toplum içerisinde bu politikalarla güçlenecek gruplar eşliğinde her daim güncel kalması beklenmelidir. Kapitalist toplumsal formasyonlar içerisinde mevcut sermaye faaliyetinin her daim sermayenin küresel ölçekte yeniden üretiminin koşulları tarafından belirlendiği göz önüne alındığında, içinde bulundukları toplumların milli/dini ve ülkesel menfaatini merkez ekonomilere karşı savunabilecek yerel sermaye beklentilerinin mitolojik mahiyet edindiği bir dünyanın içerisinde bulunmaktayız. Milletlerin kendi özgün varlıklarını kapitalist müdahalelere karşı savunma sürecinde bu hususun göz önüne alınması gerektiği inancındayız. Bu inanç tersinden de okunabilir: Merkez kapitalist toplumlar içerisinde bulunmadığı sürece43 hiçbir milletin emperyalist politikalardan nemalanması mümkün değildir. Bu bağlamda bütün çevresel toplumsallıklar emperyalizmin müdahale nesnesi olarak var olacak, onunla girdiği ittifak ilişkilerinde sözleşmeye dayalı eşitlik beklentilerini, terk edilmişlik halet-i ruhiyesiyle değiştirmek durumunda kalacaklardır. Çalışma boyunca, girişte verdiğimiz söze sadık kalmaya çalışarak, sermayenin küresel ölçekte genişletilmiş yeniden üretiminin tetiklediği somut düzenlemelere ve devlet biçiminin etkilerine yoğunlaştık. Devlet biçimini, ilki merkez ülkeler nezdinde temsil imkânı bulan münferit kapitalist çıkarların merkez kapitalist ülkelerin devlet iktidarına tahvil ediliş süreci; ikincisi ise (az)gelişmekte olan ülkelerin kolektif varlıklarının metalaşması için devlet biçiminde gerekli olan dönüşümler olmak üzere iki eksende değerlendirdik. Kolektif emperyalizmi oluşturan/biçimlendiren somut talepleri metalaşma kavramı ekseninde olabildiğince somut bir şekilde sıralamaya çalışarak, söz konusu taleplerin ilgili toplumsal formasyonlar üzerinde olası etkilerini, bu toplumsal formasyonların uluslararası işbölümüne katılma biçimlerine göre sınıflandırdık. Ardından çelişkili ve eşitsiz bir çatışma içerisinde bulunan ve birisi gelişmiş kapitalist iktidarlar içerisinde, diğeri ise stratejik hammadde satıcısı ülkelerin bir kısmında ağırlıklı olarak temsil imkânları bulan iki sermaye öbeği (para sermayenin iki merkezi) arasındaki yapısal gerilimin sonuçlarını Orta Doğu bağlamında değerlendirme gayretini gösterdik. Nihayetinde okumakta olduğunuz yazı boyunca, Orta Doğu ya da başka bölgelerin ekonomi politik yöntemle okunması edimine bir örnek sunmaya çalıştığımızı söyleyebiliriz. Aynı perspektif ve yöntem içerisinden buradaki yorumu destekleyen ya da bütünüyle 43 Bulunanların da sevinmemesi gerekir: Aşırı toplumsal kutuplaşmalar, ilgili toplumlara özgü değerlerin piyasa değerleri ve rasyonalitesi karşısında sürekli erozyonu ve çevrenin tüketilmesi gibi hususlar bütün insan toplumları için belirleyici kapitalist etkiler arasında sayılabilir. 110 yanlışlayan bir seri başka okuma sunmak da mümkündür. Bir başka deyişle, önerilerimizin her daim tartışmaya açık öneriler olduğu aşikârdır. Savlarımızın/önerilerimizin dış gerçeklikle çeliştiği her noktada ortaya çıkacak olan boşluk ve yer değiştirmeleri saptamaya açığız. Önerilerimizin mutlak doğruluğunu savlıyor değiliz. Ancak şunu söyleyebiliriz: Bu öneriler somut gerçekliği kendiliğinden ve tesadüfî olarak ortaya çıkan olaylar bütünü olarak değil de, belirli mekanizma ve yapıların belirleyiciliğinde sürekli mücadelelerle şekillenen süreçler olarak okuma sürecinde (sosyal bilimsel faaliyet alanlarında) bir yerlere oturmaktadırlar. Sosyal bilimler alanının –diğer bilimsel faaliyet alanları gibi ancak onlardan daha fazla ölçülerde- farklı görüşlerin sunumu ve tartışılmasına dayanarak birikim elde ettiği kabul edildiğinde, çabamızın nafile sayılmayacağı düşüncesindeyiz. Kaynakça Althusser, Louis, (2003). İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları. İstanbul: İthaki. Chimni, Bhagavathi, (1993). International Law and World Order: A Critique of Contemporary Approaches. Londra: Sage Publications. Dunn, Bill, (2009). Global Political Economy. Londra: Pluto Press. Gilpin, Robert (2001). Global Political Economy: Understanding the International Economic Order. Princeton: Princeton University Press. Hardt, Michael ve Negri, Antonio (2003). Dionysos’un Emeği: Devlet Biçiminin Bir Eleştirisi (çev. Ertuğrul Başer). İstanbul: İletişim. Harvey, David (2004). Yeni Emperyalizm (çev. Hür Güldü). İstanbul: Everest Yayınları. Hobsbawm, Eric, (1996). Kısa Yirminci Yüzyıl: 1914-1991 Aşırılıklar Çağı (çev. Yavuz Alogan). İstanbul: Sarmal Yayınevi. Lipietz, Alain, (1987). Mirages and Miracles: The Crises of Global Fordism. Londra: Verso. Mandel, Ernest (2008). Geç Kapitalizm (çev. Candan Badem). İstanbul: Versus. Özdemir, Ali Murat, (2008). Sözün Mülkiyeti: Hukukun Ekonomi Politiği. Ankara: Dipnot. Özdemir, Ali Murat, (2010). Ulusların Sefaleti: Uluslararası Ekonomi Politiğe Marksist Yaklaşımlar. Ankara: İmge. Özdemir, Ali Murat, (2011). Güç Buyruk Düzen. Ankara: İmge. Özdemir, Ali Murat, (2012). “Kolektif Emperyalizm ve Orta Doğu”, 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 2 (basım aşamasında). 111 JÜRGEN HABERMAS’DA EKONOMİK, POLİTİK VE SOSYOKÜLTÜREL SİSTEMLER ARASINDA İLİŞKİLER VE TÜRKİYE Prof. Dr. Bünyamin DURAN Celal Bayar Üniversitesi, [email protected] Giriş Bu çalışmada ilk olarak ünlü düşünür Jürgen Habermas’ın geliştirdiği sistemler arasındaki ilişkiler ele alınacak; bu bağlamda özellikle ekonomik ve politik sistemin sosyokültürel sistemden kopması ve bunun sonucu para ve bürokrasinin sosyo-kültürel sistemi kolonize etmesinin sonuçları incelenecektir. İzleyen bahiste ise kolonizasyonun önlenmesi için Habermas’ın çözüm önerisi olarak sunduğu iletişim ahlakı ele alınacaktır. En son bahiste ise Türkiye ağırlıklı olmak üzere Türk Dünyasının sosyo-ekonomik durumu ve Türk dünyasında sistemler arası ilişkiler bağlamında, kültür ve geleneğin yeniden üretimi, teoloji, sanat, felsefe, ekonomi ve bürokrasinin durumu ele alınacak; sosyal ve sistemik entegrasyonun sağlanabilmesi için bir model önerilecektir. Habermas’ta Sistemler Arası İlişkiler Habermas Frankfurt Okulu’na bağlı halen yaşamakta olan bir Alman düşünürüdür. Ona göre bir toplumsal organizasyon üç ana unsurdan oluşur. Bunlar; sosyo-kültürel sistem, ekonomik sistem ve politik sistemdir. Bu alt-sistemler arasındaki ilişkiler biri formel diğeri özsel olarak ikiye ayrılabilir. Formel ilişkide her sistem diğer sistemden girdi alır ve kendi çıktısını diğer sisteme girdi olarak verir. Gerek formel gerekse özsel ilişkilerin deforme olması durumunda çeşitli krizler ortaya çıkar. Biz burada özsel ilişkilerin deforme olması ya da kopması durumunda ne gibi problemlerin ortaya çıkabileceğini inceleyeceğiz. Aşağıdaki tabloda sistemler arasındaki formel ilişkiler verilmektedir. (Habermas, 1980, s.5) Özsel ilişkide ise ekonomik ve politik sistem tek yönlü olarak sosyo-kültürel sistemden meşruiyet alır. Burada sosyo-kültürel sistem toplumsal değerleri, normları, geleneği, ahlakı ve inanç sistemini yansıtır. Habermas bu alt-sisteme ‘hayat evreni’ adını verir. Politik sistemin aracı güç, ekonomik sistemin aracı para ve sosyo-kültürel sistemin aracı değerlerdir. Bu sistemler birbirine bağlı ve sürekli alış veriş içindedirler. Ancak bu bağlılık biri şekli ve formel diğeri içeriksel ve özseldir. Özsel ve içeriksel bağımlılık ve bağlılık durumunda politik ve ekonomik sistem sosyo-kültürel sistemden meşruiyet alır ve bu yolla kendilerini meşrulaştırırlar. Meşruiyetin içeriksel karşılığı toplumdan devlete ve ekonomik düzene güven ve sadakat olarak kendini ifade eder. 112 Weber’e dayanarak Habermas, kapitalist sistemde değer alanlarının, yani sistemlerin birbirinden koptuğu, kendi içsel mantıklarıyla işlemeye başladıklarını ileri sürer. Bunun anlamı, gerek ekonomik sistemin gerekse politik sistemin toplumsal meşruiyet kaynağı olan sosyo-kültürel sistemden bağımsızlaştıkları, yani ahlak ve dinî değerlerin emredici ilkelerinden kendilerini azâde hissettikleridir. Bu kopuşun neticesi ekonomik sistemde paranın tüm alanları kolonize etmesi ve baskı altına alması, her şeyi çıkar, başarı ve kâr için araçsallaştırmasıdır. Keza sosyo-kültürel sistemden kopan ve bağımsızlaşan politik sistem sadece formel ve prosedüre dayanan kanunlar yoluyla ahlak ve değerlerden uzaklaşmış olarak politik sistemi dizayn eder ve yönetir. Bunun ürettiği sonuç bürokratik hegemonyanın politik hayatı kolonize etmesi ve bunu tekelinde bulundurduğu devlet gücüyle yapmasıdır. Sosyal Formasyonlar Habermas sistemler arası ilişkileri sosyal formasyonlara göre inceleyerek daha da netleştirir. Ona göre sosyal formasyonlar, a-kapitalism-öncesi, b-geleneksel-modern kapitalizm, c-liberal kapitalizm ve d-post-kapitalizm (gelişmiş-kapitalizm) şeklinde yapılardan oluşur. Bu yapıların kendilerine özgü organizasyon prensipleri ve kriz tipleri vardır. Aşağıdaki tabloda çeşitli organizasyon tipleri verilmektedir. (Habermas, 1980, s.24) Sosyal Organizasyon Tipleri Sosyal Formasyonlar Organizasyon Prensipleri Kapitalizm-Öncesi Geleneksel –Modern Kapitalizm Akraba ilişkileri Politik sınıf egemenliği Sosyal / sistemik entegrasyon Farklılaşma yok Sosyal ve Sistemik entegrasyonunun 113 Kriz Tipleri Dış kaynaklı İç kaynaklı fonksiyonel farklılaşması Liberal-Kapitalizm Politik olmayan egemenliği sınıf Post- Kapitalizm Sınıfın anonimleşmesi Ekonomik sistem sosyal ent. görevini üstlenir Ek. sistem entegrasyon görevini üstlenir Sistem krizi Sistem krizi Kapitalizm-öncesi sosyal formasyonların organizasyon prensibi aile ilişkileri; geleneksel-modern kapitalizminki politik sınıf egemenliği; liberal kapitalizminki politik olmayan sınıf egemenliği ve post-kapitalizmininki sınıf egemenliğinin anonimleşmesidir. Habermas bu yapıları sosyal entegrasyon ve sistemik entegrasyon açılarından da değerlendirir. Sosyal entegrasyon toplumun kendi iradesiyle iletişim ve diyalog yoluyla gerçekleştirdiği entegrasyondur. Bu tarz entegrasyonun gerçekleştirilmesinde sosyo-kültürel sistemin hayati önemi vardır. Sistemik entegrasyon ise piyasanın insanlara sağladığı avantajlar yoluyla gerçekleşir. Bu avantajlar, çalışma imkanı, kariyer fırsatı ve sosyal güvenlik gibi avantajlardır. İkinci entegrasyon stratejik ve faydacı bir özellik taşır. Doğal olarak sistemik entegrasyon ilgili avantaların sürmesiyle var olur avantajların sona ermesi durumunda bu tarz entegrasyon da sona erer. Kapitalizm öncesi sosyal formasyonda henüz sosyal entegrasyonla sistemik entegrasyon ayrışmamış, farklılaşmamıştır. Daha açık ifadeyle piyasa insanlara ciddi ölçüde motive edici imkânlar sunmamaktadır. Bir arada yaşamanın temel motivasyonu ekonomik olmaktan ziyade akrabalık ilişkileri ya da kültürel-dini aidiyettir. Geleneksek-modern kapitalizm aşamasında sosyal entegrasyon ve sistemik entegrasyon birbirinden ayrışarak her biri kendi mantıklarına göre işlemeye başlarlar. Henüz gelenek tümüyle tahrip edilmediği için sosyal entegrasyon için geleneğin bazı unsurlarından yararlanılabilir. Ancak bu aşamada sistemik entegrasyon, yani piyasa hızla etkinliğini arttırır, her şeyi mübadele ilişkisine dahil eder. Liberal kapitalizm ve post-kapitalizm aşamalarında refere edilecek her hangi bir gelenek ve kültürel içerik kalmayacağından ekonomik sistem entegrasyon fonksiyonunu tek başına üstlenir. Bu nedenle bu son iki safhada ekonomik krizlerin toplumda meydana getirdiği yıkımlar çok sert ve tahrip edici olur. Bu yapıların kriz tipleri ise her formasyonda değişir. Kapitalizm-öncesi yapının kriz tipi dışsal gelişmelerdir. Bu yapılarda sınıf egemenliği olmadığından içsel çelişki yoktur. Dış dünyada ortaya çıkan gelişmeler bu yapılar için temel tehdit unsurunu oluşturur ve bu gelişmeler sistemin işleyişini, özellikle aile ve kültürü dejenere eder. Geleneksel-modern kapitalizm politik sınıf egemenliğine dayandığı için kriz kendisini iç çelişki; liberal kapitalizm ve post-kapitalizm durumlarında ise sistem krizi şeklinde dışa vurur. Burada kapitalist sistemin krizlerini biraz daha yakından inceleyelim. Kapitalist Sistemin Krizleri Sosyo-kültürel sistemden kopan ekonomik ve politik sistem zorunlu olarak; kültür, toplum ve bireyde kültürün yeniden üretimi, sosyal entegrasyon ve sosyalleşme alanlarında çeşitli krizlerin doğmasına neden olur. Habermas tarafından geliştirilen aşağıdaki tabloda sistemler arası kopuşun sonuçları verilmektedir. (Habermas, 1987, c. II, s.143; Ketchen,1989, s.19vd) 114 Kapitalist Sistemin Krizleri Yapısal unsurlar Kültürel yeniden Kültür Toplum Birey Anlam kaybı Meşruiyet göçü Eğitim krizi Sosyal entegrasyon İstikrarsız aidiyet Anomi Şeyleşme-Yabancılaş. Sosyalleşme Geleneğin tahribi Üretim Motivasyon göçü Psikolojik patolojiler Habermas, sosyo-kültürel sistemin (hayat-evreni) kültür, toplum ve birey olarak üç ana unsurdan oluştuğunu söyler. Bürokratik baskı ve müdahaleden korunmuş olması gereken bu alt sistem kültürün yeniden üretilmesi ve yeni kuşaklara aktarılması, toplumda çeşitli kesimler arasında sosyal entegrasyonun sağlanması ve kişilerin güçlü aidiyet ve kişilik formasyonuna sahip kılınması görevlerini ifa eder. Bu sistemin içeriğini aile, inanç, gelenek, ahlak, teoloji, felsefe, sanat gibi alt formasyonlar oluşturur. Dolaysıyla ‘anlam üretme’ sadece bu sistem tarafından gerçekleştirilebilir. Yani ne ekonomik sistem ne de politik sistem anlam üretemez. Bunlar, sosyo-kültürel sistem tarafından üretilen anlamları tüketirler. İnsan bireyinin kendisi, fiziki ve sosyal çevresi ve yaratıcısıyla ilişkileri, sosyo-kültürel sistemin ürettiği anlamlarla dizayn edilir. Her şeyin fiziki görüngülerinin dışında çok derin anlamları ve içeriklerinin olduğunun keşfi teoloji, felsefe ve sanatla gerçekleşir. En önemlisi insanın maruz kaldığı hastalıklar, felaketler, yaşlılık, ölüm ve geçicilik gibi yakıcı olgular ancak bu sistem tarafından üretilen anlamlarla kabullenebilirler. Sosyo-kültürel sistem tarafından üretilen başka bir değer ‘meşruiyet’tir. Bunun anlamı politik ve ekonomik kararların belli bir sınıf ya da mezhebin baskısı ile değil, toplumsal onay ve rızayla alınmasıdır. Anayasanın, yasaların ve yönetmeliklerin informel kamu alanında (medya, üniversiteler, sendikalar, kahve ve tiyatrolar vb) rasyonel tartışma yoluyla oluşan toplumsal konsensüse uygun olarak yapılmasıdır. Bunun anlamı toplumda sınıf egemenliğinin, sınıflar arası çıkar çatışmasının olmamasıdır. Adaletin, ahlakın ve yasaların iletişim, diyalog ve tartışma yoluyla elde edilmesi durumunda ‘akılcı iletişim toplumu’undan söz edilebilir. Aksi durumda ekonomik ve politik sistemler kendi mantıklarına göre işlemeye başlar ve sosyo-kültürel sistemden kopmuş olurlar. Toplumsal meşruiyetin deforme olması toplumun devlete olan sadakati ve güvenini erozyona uğratır. Bu güvensizlik ve toplumsal öfke uzun dönemde sosyal entegrasyonun çözülmesi ve toplumsal polarizasyon, ve parçalanmaya neden olur. Genel anlamada kapitalizm bu kopuşun ürünüdür. Habermas sınıflı toplum olması nedeniyle kapitalist toplumda özsel demokrasinin olamayacağı inancındadır. Kapitalist sınıf topluma seçme ve seçilme hakkı verse de özünde toplum kesimlerinin politikaya katılımını çeşitli yollardan engellemektedir. Dolaysıyla kapitalist toplumda sosyokültürel sistem ağır baskı ve deformasyon nedeniyle yeterli meşruiyeti üretemez. Bu nedenle kapitalist toplum özünde meşruiyet krizi barındırır. 115 Motivasyon Krizi Kapitalist toplumun maruz kaldığı diğer bir kriz çeşidi de motivasyon krizidir. Motivasyon krizi üretici güçlerin üretim sürecinde sarf ettikleri emek karşılığında yeterli ödülü alamadıklarına dair görüşlerinin artması durumunda ortaya çıkar. Bu güçler daha fazla çalışma hevesini yavaş yavaş kaybederler. Hatırlanacağı gibi emeğin karşılığının adil bir şekilde verilmesi artı-değerin üretici güçler arasında adil bir şekilde bölüştürülmesi ile mümkün olur. Oysa kapitalist sistemde kapitalist, aşağıda inceleneceği gibi, bir taraftan sermaye birikimini güvence altına almak için emeğin kullanım değerini azaltıp, mübadele değerini arttırarak artı-değeri arttırmak, diğer taraftan artı-değere olduğu gibi el koymak isteyecektir. Çünkü diğer kesimlere verilecek her birim kapitalistin artı-değerinden verilmiş olacaktır. Her defasında artı-değerin üretici sınıfların aleyhine sadece burjuvazinin lehine tahsis edilmesi kitlelerin çalışma şevkini kıracak ve üretmek için herhangi bir motivasyon kalmayacaktır. Ekonomik Kriz Meşruiyet krizinin neden olduğu motivasyon krizinin doğal sonucu ekonomik krizdir. Kapitalist toplum ölümcül bir çelişkinin içinde yüzmektedir. Kitle demokrasisi ve sivil toplum arttıkça toplumsal taleplerin baskısı artmakta kısmen de olsa bu talepler karşılanmaya çalışılmaktadır. Bunun anlamı kitle tüketimi ve refahının artma eğilimine girmesidir. Ancak toplumsal refahtaki bu iyileşme artı-değerin azalması pahasına olmaktadır. Artı-değerin azalması kar haddinin düşmesi, dolaysıyla sermaye birikiminin yavaşlaması ya da durması demektir. Diğer şartlar bir tarafa sermaye birikiminin durması yatırımların azalması ve büyümenin yavaşlaması, belli bir dönem sonra durması, hatta eksi düzeye geçmesi demektir. Kapitalist toplum ekonomik krizden kurtulmak için ya büyüme ya da sosyal ve insani politikalardan vazgeçmek durumundadır. Yani bir taraftan meşruiyet, diğer taraftan rasyonellik mengenesi arasında ezilmektedir. Habermas kapitalist sistemin yıkıcı etkilerinden kurtulmak için ‘iletişim ahlakı, iletişim hukuku ve iletişim adaleti’ önerir. Bunlar üzerinde kısaca duralım. İletişim Ahlakı Jürgen Habermas gerçekten dünya çapında tartışılan çok ayrıntılı bir iletişim ahlakı teorisi geliştirdi. Habermas iletişim eylemini öyle önemser ki modern hayatta iletişimi kutsalın dilselleşmesi, yani dini ikame etmesi olarak görür. (Habermas, 1987, c. II, s. 77vd) Bacı araştırmacılara göre Habermas’ın iletişim felsefesi Hıristiyan ilk neslin mistizminin yeniden canlandırılmasından başka bir şey değildir (Siebert 1985, s. 22). Habermas’ın dine olan bakışı zaman içinde farklılaşmıştır. Bunu iki döneme ayırmak mümkündür; dine mesafeli, hatta kayıtsız olduğu dönem; kendisinin hala dine uzak olduğunu ifade etmekle birlikte dinin iletişim için vazgeçilmez olduğunu ileri sürmeye başladığı dönem. Erken dönem yazılarında Habermas dinle iletişimin bağdaşamaz şeyler olduğunu ileri sürüyordu. Habermas kutsalın yerine iletişimi ikame ediyor, kutsalı dilselleştiriyordu. Ona göre metefizik-dini dünya görüşü sosyal rasyonelleşme sürecinde modern toplumda ‘modası geçmiş’ şeyden başka bir şey değildi. Hatta dini kardeşlik ahlakı, temeli olan kurtuluş dininden bağımsızlaşmış ve şimdi iletişim ahlakına dönüşmüştü. Bu yolla dini ahlak seküler bir forma dönüşerek korunuyordu. Ahlaki normlar ve hukukun elde edilmesinde kutsalın 116 otoritesi toplumsal tartışmayla ve konsensüsle ikame ediliyordu. Netice olarak metafizik-dini düşünce ve pratik mazide kalan fenomenlerdi. Bu yolla din kendisinin bilgi, ifade ve eylem içeriğini kaybetmiş ve tüm boyutlarıyla iletişim ahlakı tarafından yutulmuştu. Böylece bağımsız ve sınırlandırılmamış iletişim dinin yerini almıştı. Son 20 yılda Habermas’ın dinle ilgili görüşü önemli ölçüde değişti. Bu değişim Ekim 2001’deki Frankfurt Barış ödülünde yaptığı ‘İman ve Bilgi’ konulu konuşmada iyice açığa çıktı. O konuşmada kendisinin hala dine mesafeli olduğunu vurgulamakla birlikte o modern sivil toplumda dinin hala etkili olduğunu ifade ediyordu. Artık Habermas akla dayanan modern hukukun temelinin dine kadar uzandığını kabul etmekle kalmıyor, aynı zamanda dini akılla seküler akıl arasındaki sınırın çok belirsiz olduğunu da kabul ediyordu. Bu nedenle ona göre seküler toplumla dini toplum birbiriyle diyaloga girmeliydi. (Habermas, 1998) Diyalog ve yardımlaşma doğal olarak iletişimi gerektirecekti. Gerçekten bir çok iletişim filozofu dinin anlam zenginliğinin ve öz kaynaklarının modern felsefeler tarafından felsefeye aktarıldığını tekrarlamaktadırlar. Kısmen dine mesafeli dursa da Habermas; iman ve bilginin, din ve aklın, teoloji ve felsefenin verimli diyalog içinde olması gerektiğine inanır. Bu diyalogda ortak payda insan hayatı ve onun devamı olmalıdır. (Duran, 2008; Duran,2010) Bu nedenle Habermas dinin kamu alanından uzak tutulmasına karşıdır. Ona göre postseküler çağda ve gen teknolojisinin hızla geliştiği bir dönemde dinin özünden miras kalan iletişim potansiyeli hayati önemdedir. Değer sistemleri ve sosyal dünyalar arasındaki çelişkinin önlenemez boyutlara çıktığı ve insan bireyinin biyo-teknolojik yeniden üretiminin gündemde olduğu bir dönemde din vicdanlara hapsedilmemelidir. Bu ortamda dini toplumla seküler toplum ortak bir dil üretmeli ve yoğun bir diyaloga girmelidir. Habermas iletişim eylemi teorisini burjuva sivil toplumunun her şeyi araçsallaştırıp mekanikleştirmesine karşı bir tepki olarak geliştirir. Ona göre aydınlanma hedefine ulaşamamış, yetersiz kalmıştır. Aydınlanmanın temel hedefi, özgürlük, barış ve evrensel kardeşlikti. Ancak bunlar gerçekleştirilememiş; hatta tersi bir sonuç üretilmiştir: aklın araçsallaştırılması. İnsanın amaç olması gerekirken burjuva sınıfı tarafından güç ve para için bir araca indirgenmiştir. Habermas’a göre buzlaşma ve kömürleşmenin bedenleştiği ve buz gibi soğuk kapitalist sivil toplumun iklimine en iyi adapte olanlar ‘düşüncesiz uzmanlar ve hissiz hazcılar’ olmuştur (Siebert, 1984, s. 248; Sherratt Yvonne, (2002). Bu olumsuzluğu ortadan kaldırmak için Habermas menfaat ve çıkara dayanmayan, şartsız ve evrensel dayanışmayı içeren bir iletişim ahlakını önerir. Ona göre iletişimi engelleyen tüm sınırlamalar bertaraf edilerek çıkar karşılığı olmaksızın sadece dayanışma amaçlı akılcı ve ispata dayanan argümanlarla tüm toplum kesimleri tartışmaya teşvik edilmelidir. Ona göre bu tartışma sürecinde toplumlar konsensüse ulaşacak ve bu konsensüsten ahlaki normlar ve hukuk üretilecektir. İletişim Ahlakının Eleştirisi Batıda özellikle Hıristiyan teologlar Habermas ve teorisiyle yakın diyalog içine girerek teorinin eksikliklerini ortaya çıkarmışlar; iletişim teorisine dayanan yepyeni teolojiler geliştirmişlerdir. Teologlar genel olarak enkarnasyon, teslis, son akşam yemeği gibi Hıristiyanlığın temel doktrinlerinden hareket etseler de geliştirdikleri teoriler genel olarak İbrahimi geleneği vurgular. (Eilers, www.offices/osc/docs/pdf/Communication theology.pdf’in içinde) 117 Hıristiyan teologlar iletişimin önemi konusunda Habermas’la aynı fikri paylaşırlar. İletişim insanı insan yapan temel özelliktir. Kişi iletişimi oranında insandır, ne kadar fazla iletişime girerse o kadar sosyalleşir ve insanileşir. İletişim toplumsal süreçlere katılma, sorumluluk yüklenme ve eyleme geçme demektir. Öte yandan iletişim bireyin var olmasıyla da doğrudan bağlantılıdır. İletişimle birey varlık sahnesine çıkar ve ademden sıyrılır. İletişimsizlik ademdir, yokluktur, boşluktur. Teologlara göre Habermas’ın teorisindeki iletişim kişiler arasındaki ilişkiye indirgenmiş, insan- eşya ve insan- Allah arasındaki iletişim dışlanmıştır. Oysa bu, otopsi yaparak insanı tanımaya çalışmaktan farksızdır. İletişim ile dini teolojiler arasında artan bir ilişki vardır; hatta dinin özü iletişimdir. İbrahimi teolojilere göre kainatta her şey; atomlar, hayvanlar, insanlar, dünya, gezegenler, güneş sistemleri, gayb alemleri, yedi kat sema, cennet, cehennem birbirine bağımlı ve birbiriyle sürekli iletişim içerisindedir. Dil iletişimde temel araçtır. Dilin en etkili meyvesi ‘kelam’dır. İletişim olmadan toplum da olamaz. Toplumun özünü bireyler arasında fikir ve düşünce alış verişi, tartışma, birbirini anlama ve belli konularda konsensüse varma oluşturur. Din de bir çok yönden iletişimle ilgilidir. Din ve iletişim birbiriyle içli dışlı şeylerdir. Din bir ‘dünya görüşü’nden ziyade bir ‘hayat tarzı’dır. (Arens, , pfd online) Evrensel Dayanışma İletişim teorisine teologların en ciddi eleştirisi evrensel dayanışma konusunda seküler teorinin zorlanacağı noktasındadır. Ünlü Katolik teolog Helmut Peukert, Habermas’ın iletişim eylemi teorisinde geliştirilen rasyonellik kavramının tutarlı olabilmesi için nihai olarak teolojik bir içerik taşıması gerektiğini iddia eder. Bu iddiasında onun hareket noktası Habermas’ın iletişim ahlakı teorisinde merkezi bir yer alan ‘evrensel dayanışma’ kavramının tarihi de içermesi zorunluluğudur. Yukarıda ifade edildiği gibi Habermas modern sivil toplumda kanunlar ve ortak ahlaki normların ön-şartsız ve engellemesiz akılcı argümanlara dayalı tartışmalar ve bundan çıkan konsensüsten üretilmesi gerektiğini savunuyordu. Peukert de bu konuda Habermas’la aynı görüşü paylaşır: ideal bir konuşma durumu sınırsız iletişim toplumunu ima eder. İletişim ahlakı da sınırsız iletişim toplumunun ufkunda yükselir. Özgürlük herkes içindir ve bu özgürlük aynı zamanda herkesi birbirine bağlamaktadır. Bu da sonuç olarak evrensel dayanışma ile gerçekleşir. Peukert’e göre Habermas’ın sınırsız iletişim toplumu kavramının özünde temel bir yetersizlik vardır; böyle bir toplum nasıl tasarlanacak ve bu dayanışma nosyonu tarihte nasıl gerçekleştirilecektir? Bu evrensellik içerisine geçmiş nesillerin iletişimsel eylemleri nasıl dâhil edilecektir? Geçmiş bitmiş ve kapanmış mıdır? Kişi başkalarının ölümüne kolayca kulağını kapayabilir mi? İletişim eyleminin temel ilkeleri olan şartsız iletişim ve evrensel dayanışma ayni zamanda kişinin bizzat kendisinin insan olmasının şartı olarak da görülmüştür. Peukert’e göre Habermas’ın teorisindeki bu çıkmaz bizi teolojik bakış açısıyla yüz yüze getirir. Peukert bu çıkmazı aşabilmek için Christian Lenhardt’tan ilginç bir düşünceyi ödünç alır. Lenhardt, baskı gören, köleleştirilen, mutsuz olan geçmiş nesillerle (bunlara dünya-öncesi adını verir), yaşayan baskı altında tutulan fakat özgürlük için mücadele eden şimdiki nesilleri (şimdiki118 dünya) ve özgürlüklerini elde etmiş gelecek nesilleri (dünya-sonrası) birbirinden ayırır. Bu nesillerden en şanssız olanı geçmiş nesillerdir; onlar özgürlük için mücadele etmiş, ancak kendileri özgür ve mutlu olamadan bu dünyadan gitmişler, bunların mücadelelerinin meyvesini gelecek nesiller yiyecektir. Şimdiki nesiller gelecek nesillerin özgürlüğü ve mutluluğu için çalışırsa geçmiş nesillere olan borçlarını ödemiş olurlar. Fakat gelecek nesiller borçlarını nasıl ödeyecekler? Geçmiş nesillerin mutsuzluğunu unutma üzerine kurulan bir mutluluk nasıl tasarlanabilir? Bu bir amnesia, yani tarihi bilincin tamamıyla unutulması değil midir? Yukarıda şartsız iletişim ve evrensel dayanışmanın kişinin insan olabilmesinin şartı olduğu zikredilmişti. Şayet kişi sadece kendi mutluluğu için tarihteki geçmiş nesillerin acılarını unutursa bu kişi sadece kendisiyle dayanışma içine girmiş egoist bir kişi olmaz mı? Biz dayanışmayı, mağduriyetlere uğramış, haksızlıklara maruz kalmış, akıl-dışılıklara mahkûm edilmiş geçmiş nesilleri de kapsayacak şekilde anlamamalı mıyız? Peukert’e göre evrensel kardeşlik ilkesi ancak İbrahimi dinlerde ortaya konulan dünyanın Cenab-ı Hak tarafından yaratılması, Adem’in cennetten kovulması, peygamberlerin hicretleri ve mutlak adalet ve tevhit için mücadele etmeleri ve bu uğurda acı çekmeleri; bu arada Hz İsa’nın son akşam yemeğinde havarilerine şarap ve ekmek ikram ederek şarap benim kanım, ekmek etimi temsil eder, bunlarla beni anın ve unutmayın diyerek kıyamete kadar gelecek müminleri safına dayanışmaya çağırması ve müminlerin iman ve ibadetlerinde bunları günlük hayatta gerçekleştirmeleri yoluyla olabilir. Başka bir teolog Arens dini iletişimi ve mekanizmalarını biraz daha derinleştirir. Ona göre iletişimsel dini amel ve konuşmalarda; a) keşfedicilik ve b) hatırlayarak yâd etme potansiyeli vardır. Dini iletişim yoluyla kişi hakikatleri keşfeder; hatırlama yoluyla da geçmiş nesilleri ve onların acılarını, haksızlıklarını ve mutsuzluklarını hatırlayarak onları yâd eder; onlarla dayanışma içine girer; onların safında yer alır. (Arens, 2008, pfd online) Sonuç olarak Hıristiyan teologlar Habermas’ın iletişim ahlakına ciddi eleştiriler getirerek ona teolojik bir derinlik kazandırmışlardır. Türk Dünyasının Sosyal Formasyonu Türk Dünyası denildiği zaman homojen ve yekpare bir dünyadan söz edilemeyeceğinin bilincindeyiz. Sosyal formasyondan amacımız yukarıda kısaca ifade edildiği gibi politik ve ekonomik sistemlerin sosyo-kültürel sistemle ilişki biçimidir. Gerek sosyo-kültürel sistem (hayat-evreni) gerekse sosyal formasyon kavramlarını Habermas’tan ödünç alarak bunlarla Türk Dünyası’ndaki yapıları analiz etmeye çalışacağız. (Türk Dünyası’nın derinliklerindeki sosyo-kültürel yapıyı keşfetmek uzun sosyolojik çalışmalar gerektirdiğinden biz burada genellikle Türkiye örneği üzerinde duracağız). Sosyal formasyon olarak Türk toplumunun henüz belli bir kategoriye yerleştirmeyi mümkün kılacak net bir kimliğe ulaştığını söylemek zordur. Çok kaba hatlarıyla Türk toplumu ne kapitalist öncesi, ne de kapitalist sonrası kategorilere girecek özelliklere sahip değildir. Tersine Türk toplumunun hem kapitalist öncesi hem de kapitalist sonrası sosyal formasyon özelliklerine sahip olduğu söylenebilir. Bir kere Türk toplumunu kapitalist-öncesi formasyonda bir toplum olarak göremeyiz. Özellikle Türkiye’de üretim güçleri farklılaşmış, önemli bir artı-değer üretmeye başlamıştır. Bu arada çok yüksek düzeyde bir öğrenme ve yenileşme çabası sergilemektedir. Bununla birlikte Türkiye’de geleneksel-modern kapitalizmin politik sınıf egemenliğinden söz etmemiz mümkün değildir. Türkiye’de önemli 119 bir artı-değer üretildiği doğrudur, ancak kullanım-değeri dışındaki artı-değerin hepsinin burjuva sınıfına gittiğini söylemek zordur. Türkiye’de mübadele-değerine olduğu gibi el koymak için ölesiye bir kavgaya tutuşmayı motive edecek bir ‘sınıf bilinci’ olmadığı inancındayım. Geleneksek iş çevreleri, Batı’da emsaline şahit olduğumuz, sosyal statülerini kavga vere vere elde etmiş tarihin derinliklerinden çıkıp gelen kesimlerden değil, devlet ve bürokrasi kayırması yoluyla palazlanmış, ‘fabrikasyon’ kesimlerden oluşmaktadır. Türkiye’de ‘politik sınıf egemenliği’ aşaması atlanılarak ‘politik olmayan sınıf egemenliği’ aşamasına geçilmiş olabilir mi? Böyle bir sürecin yaşanıp yaşanmadığı ekonomik sistemle politik sistem arasındaki ilişkinin yönü ve şiddeti tarafından belirlenebilir. Şayet devlet bürokrasisi kendisini ekonomik sistemden yönelen direktiflerin eksiksiz yerine getirilmesi göreviyle görevli bir icra organı olarak görüyorsa gerçekten politik olmayan bir sınıf egemenliğinden söz edebiliriz. Ancak Erdoğan hükümetlerinin neredeyse hemen her konuda ‘fabrikasyon burjuvazi’nin en önemli temsilcisi TÜSİAD gibi kurumlarla sürekli çatışma içerisinde bulunması Türkiye’de politik olmayan sınıf egemenliğinin etkili olacak derecede mevcut olmadığına bir işaret olarak değerlendirilebilir. Bazılarının iddia ettiği gibi hükümet-TÜSİAD ilişkisi, ya da hükümet yabancı sermaye ilişkisi gerçeğin özünü örten bir ilişki şeklinde olabilir. Bunun böyle olup olmadığını anlamamız için bir miktar daha beklememiz gerekmektedir. Sosyo-Kültürel Sistem Türk toplumlarında (özellikle Türkiye’de) sosyo-kültürel sistemin temel unsurları olan kültür, toplum ve bireyin, kültürün yeniden üretimi, sosyal entegrasyon ve kendini gerçekleştiren birey olma süreçleri incelendiğinde şunları söyleyebiliriz: hatırlanacağı gibi sosyo-kültürel yapı toplumların tarihin derinliklerinden özenle taşıdıkları en değerli bagajları idi. Bürokratik müdahaleden ve dışsal gelişmelerden korunmuş olması derecesinde otantik, anlam üretici ve sosyal entegrasyonu sağlayıcı özellikte olmaktaydı. Gerek Türkiye gerekse diğer Türk dünyasında yaşayan toplumların sosyo-kültürel yapıları ağır bürokratik baskı altında önemli ölçüde özgünlüğünü yitirecek tarzda deforme olduğu söylenebilir. Modernleştirme amacıyla mesela Türkiye toplumu Osmanlı döneminde kısmen ve ılımlı, ancak Türkiye Cumhuriyeti döneminde ağır bürokratik baskı ve manipülasyonlara maruz bırakılmıştır. Bir taraftan dışsal değişmeler (tüm yaratıcı-yıkıcılığıyla Batı’daki gelişmeler), diğer taraftan dönüştürücü içsel bürokratik baskı sosyo-kültürel yapıyı ciddi ölçüde zayıflatmıştır. Demokratikleşme süreciyle birlikte bürokratik hegomanya Türkiye’de kısmen gerilese de bu defa da sosyo-kültürel sistem (özellikle aile) başka bir tehdidin menziline girmiştir. Sosyal devlet olma sürecinde refah payları dağıtılırken para (bankalar) ve bürokrasi toplum kesimlerini yeniden boğucu tarzda kolonize etmeye başlamıştır. Yaşlı, sakat ve bakıma muhtaç kişiler, aileden bağımsız olarak devlet imkanlarından yararlandırma düşüncesiyle bitmez tükenmez yasa ve yönetmelik maddesi, evrak, mektup ve banka işleriyle uğraşmaya zorlanmaktadır. Bu süreç bir taraftan aile kurumunu devre dışı bırakarak ailenin son etkilerini de silerken diğer taraftan insanları yalnızlığa ve yabancılaşmaya sürüklemektedir. Bunun çözümü çok etkili bir iradeyle her politikanın aileye olumlu olumsuz etkisini önceden hesap ederek aileye olumsuz yansıyacak politikalardan kaçınılmasıdır. Sosyo-kültürel sistemin bürokratik baskı ile deforme edilme sürecinin Türkiye dışındaki Türk toplumlarında çok daha derin ve yıkıcı olduğunu söyleyebiliriz. Bu nedenle Türk toplumlarında sosyo-kültürel sistemin anlam üretme ve sosyal entegrasyonu sağlama gücü 120 çok zayıflamıştır. Sosyo-kültürel sistemin anlam üretici en ciddi kurumu olan teoloji sınıfı (dini düşünceyi rasyonel ilkelerle sürekli yeniden üreten âlimler), Osmanlı döneminde saray paşaları ile ulema; cumhuriyet döneminde sivil ve askeri bürokrasi ile yine ulema arasındaki uyuşmazlık nedeniyle etkisizleştirilmiş, özellikle cumhuriyet döneminde tarihi kaynağından kopartılmış (din sektörü kentli âlimlerden fakir köylülerin eline geçmiş) ve kentli insanın ihtiyaç duyduğu teolojik anlamları üretemez duruma düşürülmüştür. Teolojinin etkisizleştirilmesi besin kaynağını teolojiden alan felsefenin ise nefessiz kalarak can çekişmesine ortam hazırlamıştır. Bununla birlikte özellikle Türkiye’de anlam üretici boyutta bazı teolojik çabaların bulunduğunu, fakat bu çabaların toplumun tümünü kucaklayacak şekilde ‘genelleşme’ ve ‘millileşme’ boyutuna henüz ulaşamadığını burada belirtmiş olalım. Teolojinin toplumun tümüne yönelik anlam üretemez oluşu genel olarak sanatı da besinsiz bırakarak sanatın sadece haz üreten bir fonksiyona indirgenmesine neden olmuştur. Burada sanat konusunda bir iki istisnadan söz edilebilir. Bunlardan biri Azeri Türkleri arasında yetişen şairlerin ürettiği şiirler ve Türkiye’deki Alevi ozanların ürettiği halk türküleridir. Bu iki sanatsal çabanın hala anlam üretir güç ve enerjide olduğu söylenebilir. Ancak bunların her ikisi de toplumun ihtiyaç duyduğu kaliteli ve rasyonel anlamları karşılamaktan çok uzaktırlar. Toplumsal Meşruiyet Kapitalist sistemde egemen sınıfla toplum kesimleri arasındaki çözümsüz çelişkisinin bir benzeri Türk toplumlarında bürokratik elitle toplum kesimleri arasında vardır. Bürokratik elit kendisini toplumu yoktan yaratan bir tanrısal güç ve onu besleyip büyütecek bir hami olarak görür. Bu algının bazı toplum kesimlerindeki karşılığı bu algıya gönüllü teslim olma şeklinde olmaktadır. Bu çarpık ve narsist bakış açısının politik sonucu ‘halka rağmen halk için’dir ve bu nedenle bunların hiçbir zaman toplumsal meşruiyet derdi yoktur. Böyle bir yapı ise içinden çıkılmaz politik ve sosyal krizlere ortam hazırlamaktadır. Toplum kesimleri kırdan kente geçip kentin özgür kültürünü asimile ettikçe; iyi üniversitelerde okuyup dünyayı daha yakından tanıdıkça; ürettiği refahtan aldığı bayı arttırdıkça bürokratik elitin dayatmacı ve ezici baskısına karşı yeni cepheler oluşturmakta ve zamanla iktidara el koyabilmektedir. Egemen bürokratik azınlığın yetki devrini içselleştirmesi kolay olmadığından toplum bitmez tükenmez krizler içinde çalkalanmaktadır. Ancak bu çalkantılı süreç demokratikleşme derinleştikçe durulacaktır denilebilir. Sosyal Entegrasyon Sosyo-kültürel sistemin deforme edilmesi Türk toplumunda ciddi bir polarizasyona, yani sosyal entegrasyonsuzluğa yol açmıştır. Sivil ve askeri bürokrasi tercih ettiği pozitivist eğitim sistemi yoluyla önemli bir okumuş kesimi dini duyarlılığından arındırarak sekülerleştirmiş, hatta bunlardan önemli bir kısmını ‘agresif seküler’ kılarak kendisi gibi olmayanlara karşı saldırgan yapmıştır. Bu durum, kesimler arasındaki çelişki ve çatışmaları üstü kapatılamaz şekilde açığa vurmuş ve Türkiye’de seküler ve dindar kesim arasında sonu gelmez bir diyalogsuzluk ve çatışmanın başlamasına neden olmuştur. Türkiye’de diğer bir sosyal polarizasyon sekülerleşmiş Alevi kesimlerle dindarlaşmış Sünni kesimler arasındadır. Bu iki kesim arasında çok sayıda ön yargı mevcuttur. İşin kötüsü bu ön yargıları ortadan kaldırmaya dönük tartışma ortamı da yoktur. Bunun nedeni seküler alevi kesimdeki ‘dilsizlik’ ve ‘hafızasızlık’tır. Bu kesim tarihi gerçeklerden dolayı öncelikle hafızasızdır. Bilindiği gibi bir toplumun hafızası o toplumun tarihinde ortaya koyduğu 121 teolojik, edebi, sanatsal, ahlaki, tasavvufi, felsefi, bilimsel, eserleridir. Bunlar belli bir üslup, mantık, usul, inanç, amaç ve kontekst içinde ortaya konmuşlardır. Tarihi nedenlerini bilemediğimiz süreçlerden dolayı Türkiye’deki alevi kesimin (Caferiler hariç) iki önemli Şia havzası olan Necef Havzası ve Kum Havzası’yla teolojik ve mantıksal bağları yoktur. Dolaysıyla Türkiye’deki Alevilerin Şia dünyasının tarihte ortaya koyduğu o muhteşem miras ve hafızayı paylaşmamaktadırlar. Türkiye’de diğer bir polarizasyon alanı Türklerle Kürtler arasındaki duygusal parçalanmadır. Ancak bu çok ürkütücü boyutta değildir. Çünkü genel olarak Sünni Kürtlerle Sünni Türkler arasında çok sayıda ortak payda vardır. Zaten büyük Sünni Kürt kitleleri politik tercihini Sünni kitlelere uygun yapmaktadır. En önemlisi bu iki kesim evlenme yoluyla entegre olmuş, birbirinden ayrılmaz duruma girmişlerdir. Sünni Kürtlerden yükselen öfke Sünni kesimlerle duygusal aidiyetini kaybetmiş Sünni bürokratik elite yöneliktir. Zaten o kesim sadece Sünni Kürtleri değil aynı zamanda Sünni Türkleri de ezmiştir. Çözüm önerileri Türk toplumu hüda-i nabit gibi dün toprağa düşmüş bugün boy vermiş, geçmişsiz, medeniyetsiz bir toplum değildir. Aksine tarihte İbn-i Sinalar, Taftazaniler, Ali Kuşçular, Gelenbeviler yetiştirmiş; uzun asırlar dünyaya adalet ve nizam götürmüş köklü bir toplumdur. Bu toplum 21. Yüzyılda yeni bir medeniyet kurma kapasitesine sahiptir. Bu gerçekle birlikte bu toplum modern çağda derin aidiyet, meşruiyet ve anlam krizlerine maruz kalmıştır. Bu krizlerin çözüme kavuşturulamaması ve dışsal baskı ve dayatmalar, toplumsal parçalanmalara, ekonomik gerilik ve istikrarsızlığa yol açmıştır. Biz burada ilgili krizleri hafifletecek, zamanla ortadan kaldıracak ve özellikle sosyal ve sistemik entegrasyonu sağlayacak ‘Diyalog Toplumu’ modelini önermek istiyoruz. Aşağıdaki tabloda diyalog toplumunun genel nitelikleri verilmektedir. Diyalog Toplumu Modeli Yapısal Unsurlar/ Yeniden Üretim Süreci Kültürel Yeniden Üretim Sosyal Entegrasyon Kültür Toplum Birey İki boyutlu bilgi:akılla onaylanmış İlahi BilgiVahiyle onaylanmış insani bilgi İki boyutlu meşruiyet: İlahi meşruiyettoplumsal meşruiyet İki boyutlu eğitim: İlahi ahlakın eğitimi-beşeri tecrübenin eğitimi Dayanışma ve fazilete dayanan yüksek kültür Milletler, sınıflar, mezhep ve cemaatlar arası diyalog, dostluk ve dayanışma Evrensel dini aidiyetle milli aidiyetin özdeşliği Değerlendirme Boyutu -Hikmetli Bilgi -Müzakereci demokrasi -kişiyi olgunlaştırıcı eğitim İstikrarlı aidiyet Diyalog Toplumunun politik çerçevesini anayasal demokrasi ve demokrasinin içeriğini ise tarihin derinliklerinden süzerek getirdiğimiz iki boyutlu bilgi oluşturur. Anayasal demokrasiden kast edilen şey, tüm politik süreçlerde toplumun meşruiyet kaynağı olarak alınmasıdır. Meşruiyetin iki boyutlu olması bir taraftan adalet, sevgi, müzakere, dayanışma ve insanı amaç olarak alma ve asla sömürmeme gibi ilkeleri İlahi vahiyden alarak, diğer taraftan toplumu en geniş anlamda politik süreçlere katmayı öngörmesidir. 122 İki boyutlu bilgiden maksadımız, kaynak olarak başvurulacak bilginin pozitivistlerin yaptığı gibi sadece deney ve tecrübeye; ya da bazı Müslüman nasçıların yaptığı gibi salt naslara (ayet ve hadis) indirgenmiş bilgi değil, tersine hem deney ve tecrübenin hem de aklın onayını almış nasların sentezinden elde edilmiş rafine bilgidir. Bunu ‘akıl onaylı ilahi bilgi, vahiy onaylı insani bilgi’ olarak formüle edebiliriz. Bu şekilde bir bilgi stoku hem kültürü sürekli yeniden üretecek ve zenginleştirecek hem de sürekli gerçeği arama faaliyeti olarak bilimsel araştırmalar yapacaktır. Diyalog toplumunda eğitim sistemi de iki boyutlu olmalıdır. Bir taraftan İlahi ahlakın, yani hikmet, adalet, muhabbet, merhamet, şefkat, affetme, ikram etme vs gibi sıfatların yeni nesillere aktarılması ve bu yolla yeni nesillerin sevgi, empati, dayanışma, tolerans gibi duygularının gelişmesinin sağlanması; diğer taraftan beşeri tecrübeleri gerçekçi bir şekilde aktararak yeni nesillerin günlük hayatta akılcı ve dayanışmacı bir şekilde yaşamasını sağlayacak becerilerin kazandırılması amaçlanmalıdır. Bu yolla İbn-i Sinacı anlamda kişilerin hem ‘nazari aklı’ hem de ‘ameli aklı’ gelişecek, nazari aklıyla eşyanın mahiyetini keşfetme; ameli aklıyla da ahlaklı davranma kapasitesi gelişmiş olacaktır. Böyle bir kişi her türlü narsistik, sadistik ve mazoşistik eğilimlerden arınarak gelişmiş bir kişiliğe sahibi olacaktır. Doğal olarak bu kişilerin başkalarıyla diyalogu, iletişimi de sağlıklı olacak, böylece yeni nesillerin sosyalleşme ve sosyal entegrasyon problemi olmayacaktır. Sosyal entegrasyonumuz için genel çerçeve yine anayasal demokrasi ve içeriği de tarihi tecrübelerimizdir. Sadece sistemik entegrasyonla bir arada yaşayamayacağımıza göre demokrasiyi vazgeçilmez bir ilke olarak almak durumundayız. Buna göre birlik beraberliğimizi devlet zoruyla koruma beklentisi yerine her etnik, dini, mezhebi ve ideolojik kesimi somut bir realite olarak görüp problemlerimizi ortak kamu alanında rasyonel argümanlarla tartışa tartışa konsensüse ve buradan sosyal entegrasyona ulaşmalıyız. Ancak ortak bir kamu alanında farklı farklı üslup ve kavramsal stoklarla nasıl tartışılacaktır? Bu sağırlar diyalogundan farksız bir şey olmaz mı? Aslında her kesimin kullandığı ‘iç dil ve üslup’ farklı olduğundan ortak bir tartışma imkansız demektir. Bu problemin çözümü için her kesimin (dini toplum dahil) kavramlarını sekülerleştirmesi, yani herkesin anlayabileceği ortak bir kavramlar stokuna dönüştürmesi gerekmektedir. Seküler kesimle dindar kesimin en ciddi dayanışması ve ortak çalışması belki de dini kavramların sekülerleştirilmesi sürecinde olacaktır. Dini toplum kamusal sorunları tartışırken ayet ve hadislere refere etmeden onların geri planında yatan ahlaki ve felsefi ilkeleri keşfedip onları seküler kavramlara dönüştürerek tartışmalara katılmalıdır. Aynı şekilde Kemalistler, Atatürk ilkelerini, üzerinde asla tartışılamaz ezeli ilkeler olarak alıp tartışmayı dogmatik bir zemine çekmemeli, o ilkelerin geri planındaki rasyonel hedefleri yine seküler kavramlara dönüştürerek tartışmaya katılmalıdırlar. Bu tarz bir tartışma süreci başladıktan sonra görülecektir ki ne seküler kesim Batı anlamında seküler (özellikle seküler Sünniler), ne de dindar kesim yine Batı anlamında gerici ve bağnazdır. Aradaki diyalogsuzluğun basit önyargılar ve özellikle seküler kesimin anlamsız korkuları ve biraz kendini beğenmişlik ve kibirli oluşundan kaynaklandığı anlaşılacaktır. Seküler kesimin, dindar kesimin Türkiye’yi Orta Doğu tipi bir rejime sürükleyeceği ve kendilerinin günlük yaşamlarına müdahale edilerek dindarca davranışlara zorlanacakları korkularının yersizliği zamanla ortaya çıkacak ve kesimler arasında sağlıklı bir diyalog süreci başlayacaktır. Diyalog sürecinin en sıkıntılı geçeceği kesim Sünnilerle Aleviler (Caferiler hariç) arasındadır. Bunun nedeni yukarıda ifade edildiği gibi Alevilerdeki ‘dil ve hafıza’ yetersizliğidir. Bu eksikliğin giderilmesi için Sünni kesim Alevilere yardımcı olmalıdır. 123 Aleviler büyük akademi ve enstitüler kurarak bir taraftan teologlarını yetiştirmeli, diğer taraftan teolojik ve felsefi tarihi geri planlarını ortaya çıkarmalıdırlar. Batı’da Katoliklerin toplumsal tartışmalara katılması Katolik Üniversitelerin kurulup Katolik teolog ve entelektüellerin yetişmesinden sonra olmuştur. İyi yetişmiş Alevi ve Sünni teologlar diyalogun sürükleyici unsurları olacaktır. Kürtlerle Türkler arasındaki diyalog yetersizliği demokratik açılım sürecinin derinleşmesiyle azalabilir. Yeni anayasa ile Kürtlerin bazı temel haklarının güvence altına alınması Kürt-Türk çelişkisinin çok önemli bir kısmını ortadan kaldıracağı söylenebilir. - Sonuç Çalışmada ulaştığımız sonuçlar şöyle özetlenebilir: Kapitalist toplumlarda politik ve ekonomik sistem sosyo-kültürel sistemden koparak kendi mantıklarına göre işlemektedirler. Kapitalist sistemde para ve bürokrasi hayatım tüm alanlarını kolonize etmektedir. Hayatın para ve bürokrasi tarafından işgal edilmesi sosyo-kültürel sistemi anlam üretemez duruma getirmiştir. Hayatta anlamsızlık bireyde aidiyet ve toplumda sosyal entegrasyonsuzluk problemi doğurmaktadır. Türk toplumlarında ise sınıf çelişkisi yerine bürokratik elitle toplum kesimleri arasında değer çelişkisi vardır. Bu çelişki anayasal demokrasiye, iki boyutlu bilgi ve eğitim sistemine geçmek yoluyla ortadan kaldırılabilir. Kaynaklar Arens Edmund, (2008), ‘What is religion and what is religion for? Thoughts in the light of communication theology, pfd online Duran, Bünyamin (2008), ‘Islam and Muslim in post secular society’, in Europe: Secular or post-secular? Kitabının içinde, (ed: Ziebertz H.Georg and Riegel Ulrich), Lit Ferlag Berlin Duran, Bünyamin (2010), Schuurman’s Garden Model at the cross of secular and post secular, Eilers Franz Josef, ‘Comunication theology, some considerations’, www.offices/osc/docs/pdf/Communication theology.pdf’in içinde Habermas, Jürgen, Legitimation Crisis, (terc.:Thomas McCarthy), (London, Heineman, 1980) -------TheTheory of Communicative Action, (terc.Thomas McCarty, v. 1, (Boston: Beacon Press, 1987) Habermas Jürgen (1998) ‘Communicative Ethics’, www.marxists.org/reference/archive/habermas/1998/communicative-ethics.htm James C.Ketchen, Jurgen Habermas’ Conception of Legitimation Crisis, 1989, Sherratt Yvonne, (2002), Adorno’s Positive Dialectic, Cambridge, Siebert Rudolf J.(1985), The critical theory of religion, the Frankfurt School, Berlin 124 http: KÜRESELLEŞME, DEMOKRASİ VE KALKINMA Prof. Dr. Doğan Nadi LEBLEBİCİ Hacettepe Üniversitesi, [email protected] Arş. Gör. Ayşegül KURBAN Hacettepe Üniversitesi Özet Dünyada son on-yirmi yılda meydana gelen siyasal, sosyal ve iktisadi olaylar birlikte değerlendirildiğinde bunların birbirinden bağımsız olaylar olmadığı, 1990’lı yılların başında ortaya atılan yeni dünya düzeni kavramının hedefi olan sermayenin küresel anlamda serbest dolaşımını güvence altına alma çabalarının neticeleri olduğu görülebilir. Fukuyama’nın 1992 yılında yazdığı “Kapitalizm ve demokrasi: Gözden Kaçan Bağlantı” isimli makalesinde belirttiği üzere liberal iktisadi düzeni güvence altına almanın en geçerli yolu demokratik düzenin sağlanmasıdır. Diğer taraftan gelişmiş bir kapitalizm de sağlam bir demokrasinin ihtiyaç duyacağı olgudur. Yeni dünya düzeninin hedefi olan küresel iktisadi düzeni sağlama çabasındaki aktörlerin demokrasi ve kapitalizm arasındaki bağlantıyı gözden kaçırmadıklarına şüphe yoktur. Sermayeyi küresel anlamda serbestleştirebilmek dünya üzerindeki otokratik rejimlerin ortadan kalkmasını, demokratik rejimlerin kurulmasını gerektirir. Son on-yirmi yıl içerisinde cereyan eden ve küresel anlamda ilgi uyandıran uluslararası vakaların bu doğrultudaki çabalara yorulması yanlış olmaz. Ancak, otokratik rejimlerin ortadan kaldırılması ve demokratik dönüşümler gelişmiş kapitalizmin güvencesi olan iktisadi kalkınmayı sağlamada tek başına yeterli olmamaktadır. Rostow’un kalkış (take-off) teorisinde kullandığı uçak meteforuna dönecek olursak kalkınmanın temel dinamiği olan kalkışı gerçekleştirecek uçağın küreselleşmenin hedeflerini gerçekleştirmek adına ekstra yakıta ihtiyacı vardır ki, uluslararası demokratik dönüşüm çabalarının bu yakıtı sağlaması gerekir. Bu çalışmada küreselleşme, demokrasi ve kalkınma arasındaki ilişkiler dünyada son on-yirmi yılda meydana gelen uluslararası siyasal, sosyal ve iktisadi gelişmeler bağlamında tartışılmaktadır. Globalization, Democracy and Development Abstract When analyzed political, social and economical global events occurred in last decades together, it can be realized that these are not independent events but as results of ensuring free global movements of financial capital which is the target of new world order invented at the beginning of 1990s. As Fukuyama stated in his article “Capitalism and Democracy: The Missing Links”, the most effective way of providing a liberal economic order is to ensure a strong democratic tradition. Nevertheless, a strong democratic order needs a strong capitalism. There is no doubt that global actors dealing with ensuring global economic structure of new world order are aware of links between capitalism and democracy. Liberation of capital in global sense requires the elimination of autocratic regimes and the construction of democratic regimes. It can be said that international events of generating global interests occurred in last decades are such events resulted by the efforts of establishing a new world order. However, the elimination of autocratic regimes and the transformation to democracies is not enough to provide economic development which is the warranty of a strong capitalist order. When remembering the Rostow’s metaphor of airplane in his famous take-off theory, the airplane which will fulfill the take-off that is the basic dynamic of economic development will need extra fuel, that is, to be considered by international efforts for democratic transformation. In this study, relationships among globalization, democracy and development are discussed in the context of international political, social and economical events of last decades. 125 Giriş Dünyada 20 yüzyılın son çeyreğinde ve 21. yüzyılın başlarından itibaren meydana gelen siyasal, sosyal ve iktisadi olaylar birlikte değerlendirildiğinde bunların birbirinden bağımsız olaylar olmadığı, 1980’li yıllarda dile getirilen ve 1990’lı yılların başında itibaren uluslar arası arenada kendisine uygulama alanı bulmaya başlayan yeni dünya düzeni kavramının sonuçları olduğu söylenebilir. Yeni dünya düzeninin hedefinde sermayenin küresel anlamda serbest dolaşımını güvence altına alma bulunmaktadır. Siyasal, sosyal ve iktisadi olayların bağlantısı veya kesişme noktası sermayenin serbestliği için küresel güvenliktir. Sermayenin serbestliği liberal düzenin hâkimiyetine bağlıdır. Fukuyama’nın 1992 yılında yazdığı “Kapitalizm ve demokrasi: Gözden Kaçan Bağlantı” isimli makalesinde de belirttiği üzere liberal iktisadi düzeni güvence altına almanın en geçerli yolu demokratik düzenin sağlanmasıdır. Diğer taraftan gelişmiş bir kapitalizm de sağlam bir demokrasinin ihtiyaç duyacağı olgudur. Ancak liberal düzenin küresel alanın belirli kısımlarında değil tümü üzerinde sağlanması ve güvence altına alınması de yeni dünya düzeni açısından bir zorunluluktur. Yeni dünya düzeninin hedefi olan küresel iktisadi düzeni sağlama çabasındaki aktörlerin demokrasi ve kapitalizm arasındaki bağlantıyı gözden kaçırmadıklarına şüphe yoktur. Sermayeyi küresel anlamda serbestleştirebilmek belirtildiği üzere dünya üzerindeki demokratik olmayan rejimlerin ortadan kalkmasını, demokratik rejimlerin kurulmasını gerektirir. Son on-yirmi yıl içerisinde cereyan eden ve küresel anlamda ilgi uyandıran uluslararası vakaların bu doğrultudaki çabalara yorulması yanlış olmaz. Ancak, demokratik olmayan rejimlerin ortadan kaldırılması ve demokratik dönüşümler gelişmiş kapitalizmin güvencesi olan iktisadi kalkınmayı sağlamada tek başına yeterli olmamaktadır. Rostow’un 1960 yılında yazdığı “İktisadi Gelişmenin Aşamaları: Komunist Olmanayan Bir Manifesto” eserinde kalkınma sürecini açıklamada kullandığı kalkış (take-off) teorisinde kullandığı uçak meteforuna dönecek olursak kalkınmanın temel dinamiği olan kalkışı gerçekleştirecek uçağın küreselleşmenin hedeflerini gerçekleştirmek adına ekstra yakıta ihtiyacı vardır ki, uluslararası demokratik dönüşüm çabalarının bu yakıtı sağlaması gerekir. Bu çalışmada küreselleşme, demokrasi ve kalkınma arasındaki ilişkiler dünyada son on-yirmi yılda meydana gelen uluslararası siyasal, sosyal ve iktisadi gelişmeler bağlamında tartışılmaktadır. Yeni Dünya Düzeni ve Küreselleşme “Yeni Dünya Düzeni” terimi çok farklı anlamlarda kullanılıyor olmasına karşılık (ki bu anlamlardan birisi değişen dünyada yeni ortaya çıkan güç dengelerine işaret eder) terim genellikle küresel yönetişimin ideolojik düşünce alt yapısını ifade etmek için kullanılmaktadır. Bu anlamda terim, ulus devletlerin tek başlarına üstesinden gelemediği küresel sorunları açıklama ve bu sorunlara küresel çözümler getirmeye işaret etmektedir. Terim ister orijinal anlamıyla bazı komplo teorilerinin ürünü olarak istenirse iyi niyetle ortaya atılmış küresel sorunlara çözüm getirmeye uğraşan bir yaklaşım olsun, küresel anlamda dünyayı etkileyen bu tarz sorunların iktisadi bağlamda ortaya çıktığını söylemek çok yanlış olmayacaktır. “Yeni Dünya Düzeni” böylece küresel iktisadi sorunlara odaklanmak zorunda olan bir kavrama dönüşmektedir. Diğer bir deyişle, dünya üzerinde yeni bir düzen yaratmak yolunda ilerleyen komplo teorilerini açıklamakta kullanılan terim zamanla kontrolden çıkmış, sonuçları önceden kestirilemeyen iktisadi dinamiklerin kontrolüne girmiştir. Bu şekilde yeni 126 dünya düzeni kavramı orijini itibariyle tepki çeken bir kavram haline gelince, yerini daha farklı bir kavrama; “küreselleşme” kavramına bırakmıştır. “Küreselleşme” kavramı dünyadaki görüşlerin, ürünlerin, fikirlerin ve kültürün diğer yönlerinin değişiminden doğan uluslararası entegrasyon (bütünleşme) sürecidir. Ancak günümüzdeki anlamı ile, ulaşım, (internet dahil) telekomünikasyon gibi unsurları ile dünyadaki iktisadi ve kültürel faaliyetlerin birbirlerine bağımlı hale gelmesine yol açan bir süreç olarak görülmektedir (http://en.wikipedia.org/wiki/Globalization). “Küreselleşme” 1980’lerin başlarında gelişigüzel kullanılan bir kavram iken soğuk savaşın bitimini izleyen yıllarda daha ziyade iktisadi ve enformasyon boyutları ile öne çıkan bir kavram olarak kullanılmaya başlanmıştır. Kavram özellikle sermayenin sınırlar-aşan dolaşımının serbestleşmesi, bu serbestliğin güvence altına alınması bağlamında değer kazanmıştır. Küreselleşmenin “sermayenin serbest dolaşımı” ile bağlantısını hafife almamak gerekir. Küreselleşme, kapitalist dünyanın çeşitli krizlerin kaynağı olan “sermayenin işsizliği”ne çare olarak sermayeyi küresel anlamda dolaştırarak iş sahibi yapma çabalarının sonucudur. Ancak sermaye dolaşırken güvence altında olmalıdır ki, evine sağ salim dönebilsin. Bunun da yolu dolaştığı yerlerin kendi kültürüne yakın kültürlere, yani demokratik kültüre sahip olmasından geçer. Diğer bir sorun bu kültürün nasıl oluşturulacağıdır ki, bu da kalkınmadan geçer. Küreselleşme, Demokrasi ve Kalkınma Küreselleşmenin sermaye için öngördüğü istihdam biçimi olan “sermayenin serbest dolaşımı” süreç içerisinde bir kâbusa dönüşebilmektedir. Bu kâbusların adı “küresel kriz” olmaktadır. Kâbusların sayısı arttıkça “küreselleşme” tabiri de içindeki bilinmeyenlerden korkulan bir tabir haline gelmiştir. Sermayenin serbest dolaşımının kendiliğinden güvence altında olmadığı kısa sürede anlaşılmış, sermayenin seyahat edeceği ülkelerde gelişmiş kapitalist dünyanın kurumsal örgütlenmesine ihtiyaç olduğu görülmüştür. Bu tür bir kurumsal örgütlenmenin temelinde gelişmiş bir demokrasinin olması gerektiği Fukuyama tarafından 1992 yılında kaleme alınan “Kapitalizm ve Demokrasi: Gözden Kaçırılan Bağlantı” başlıklı makalede ileri sürülmüştür Fukuyama doğrudan vurgu yapmasa da kapitalizm ve demokrasi arasındaki bağlantının gözden kaçırılmaması gerektiğine dikkat çekmiştir (Fukuyama, 1992). Küresel sermaye hareketlerini güvence altına alacak liberal iktisadi düzeni sağlamanın ve bu düzeni sürdürmenin en geçerli yolu gelişmiş demokratik ortamın oluşturulmasıdır. Diğer taraftan gelişmiş bir kapitalizm de gelişmiş bir demokrasinin ihtiyaç duyacağı temel olgudur. Bu simbiyotik ilişki Fukuyama’nın tezinde zımni olarak vurgulanan husustur. Diğer bir deyişle, kapitalizm demokrasi olmadan, demokrasi kapitalizm olmadan mümkün değildir. Ancak kapitalizm ve demokrasi arasındaki ilişkiyi bulanık hale getirecek çok sayıda faktörü unutmamak gerekir. Yeni küresel iktisadi düzenin savunucusu olan aktörler kapitalizm ve demokrasi arasındaki bağlantıyı görebilmiştir veya görebildiklerini varsaymak gerekir. Zira, son onyirmi yıl içerisinde meydana gelen, rejim değişikliklerine yol açan halk hareketleri küresel aktörlerden destek görmektedir. Yeni küresel düzen kendi sosyo-politik patikasını oluşturmakta, çeşitli ülkelerdeki demokratik olmayan rejimleri dönüştürmeye çabalamaktadır. Bu, kapitalizmin, evladı “sermayeyi” göndereceği ortamların güvenli hale getirilmesi hareketidir. 127 Ancak, demokratik olmayan rejimlerin ortadan kaldırılması ve demokratik dönüşümler gelişmiş kapitalizmin güvencesi olan unsurlardan en önemlisi “kalkınma” için tek başına yeterli değildir. Ülkelerin kalkınma çabaları, özellikle halk hareketleri ile rejimlerin dönüştüğü ülkelerde iktisadi anlamda küresel sermayenin desteğine ihtiyaç duymaktadır. Bu Fukuyama’nın tezinde öngörmediği bir husustur. Nitekim yakın tarihte gerçekleşen halk hareketleri ile dönüşen rejimler küresel düzenin istediği istikamette evirilmemektedir. Kapitalizm veya demokrasi karşıtı güçler iktidara gelebilmektedir. Bu hususun analizi diğer bir unsuru önemli hale getirmektedir. Bir babanın evladını güvence altına alabilmesi için sadece ona özgürlüğünü vermesi yetmez. Ona kendisini güven içinde hissedebileceği ortamı da sağlaması gerekir. Ondan sonrası evladın yeteneğine kalmıştır. Buradan çıkacak sonuç şudur: “Özgürlük ancak özgür ortamlarda yaşanır”. Özgür ortamlar yaratmak için gerekli kaynakların sağlanmış olması gerekir. Özgürlük belirli bir dönem ile sınırlandırılmamalı, sürdürülebilir olmalıdır. Sürdürülebilirlik kullanılan kaynaklarla ilgilidir. Bu nedenle, küreselleşmenin sürdürülebilir olması için demokratik rejim arayışındaki, dönüştürülen ülkelerin fazladan enerjiye ihtiyacı vardır. Bu noktada Rostow ‘un (Rostow, 1960) kalkınma sürecini açıkladığı modelden yararlanılabilir. Rostow bir toplumun kalkınmasını beş aşamalı olarak ele almaktadır. Şekil 1. Birikim ve Yatırımlarla İktisadi Gelişmenin Aşamaları* * http://en.wikipedia.org/wiki/Rostow%27s_stages_of_growth Geleneksel yapıda daha çok tarımla sınırlı bir üretim vardır. Teknolojik ve sınai üretim sadece belirli amaçlara yönelik olarak oldukça sınırlıdır. Ticaret daha ziyade bölgesel ve yereldir. Yatırımların payı toplam iktisadi üretimin % 5’ini geçmez. Kalkış öncesi dönem sosyal ve politik şartların ötesinde iktisadi yatırımların artışı ile karakterizedir. Yatırımlar milli hasılanın % 5’i civarına ulaşır. En büyük enerji ise tıpkı bir uçağın yerden havalanması sırasında olduğu gibi kalkış aşamasında harcanır. Bu aşamada yatırımlar toplam iktisadi üretimin % 5’inden 10’lara ve üzerine çıkar (Rostow, 1960). Kalkış aşamasında önemli üretim sektörlerinde ciddi gelişmeler yaşanır. Kalkış aşamasının bir diğer önemli şartı, modern sektörlerin gelişmesini ve iktisadi gelişmenin 128 sınırların ötesine taşınmasını sağlayacak siyasi, sosyal ve kurumsal yapının ortaya çıkmasıdır. Rostow açıkça ifade etmese de bu gelişmiş kapitalizmin kurumlarının gelişmesine işaret etmektedir. Söz konusu kurumların gelişmesinin ise, Fukuyama’dan esinle, demokrasinin gelişmesine işaret etiğini söylemek abartılı olmayacaktır. Sonuç Küreselleşmeyi destekleyen gelişmiş ülkeler, kalkınma çabasındaki ülkelerin kalkış yapabilmeleri ve gelişmiş kapitalizmin kurumsal alt yapısını oluşturabilmeleri için ihtiyaç duydukları ekstra enerjiyi bu ülkelere sağlamak zorundadır. Aksi halde bu ülkelerde arzu edilen ve beklenen demokratik dönüşümlerin gerçekleşmesi risk altında olacaktır. Diğer bir ifadeyle, küresel düzen adına rejimleri dönüştürülmeye çalışılan ülkelerde değişimin arzu edilen yönde seyretmesi için ciddi bir iktisadi kalkınma hamlesine ihtiyaç vardır ki, bu hamlenin henüz Rostow’un tabiriyle kalkış öncesi aşamalara dahi gelememiş ülkeler açısından ilave bir desteğe ihtiyaç duyulmadan gerçekleştirilmesi imkânsızdır. Kalkış sonrası döneme ilişkin beklentilerle (veya hayallerle) bu ülkelerdeki rejim değişikliklerine verilen dış desteklerin kısa sürede önemli hayal kırıklıkları yaratması kaçınılmazdır. Bu nedenle küresel düzene yön verdiği düşünülen aktörlerin söz konusu ülkelere ciddi kaynak aktarmaları zorunlu görünmektedir. Kaynakça Fukuyama, Francis (1992) “Capitalism and Democracy: The Mising Links”, Journal of Democracy, Vol.3, No.3. ss. 100-110. Rostow, W. (1960). The Stages of Economic Growth: A noncommunist manifesto. Cambridge: Cambridge University Press. 129 ANLATILAN SENİN HİKÂYENDİR KAPİTALİZM (BATI AKLININ EKONOMİ ALANINDAKİ GÖRÜNGÜSÜ OLARAK): KÜRESEL KAPİTALİZMİN YENİ SOSYAL DÜŞÜNCESİ VE TOPLUM MODELİ - AÇIK TOPLUM Doç.Dr. Yıldız AKPOLAT Atatürk Üniversitesi Özet Bu çalışmanın konusu küreselleşen kapitalizmin kendine uygun toplum modelinin bir kavramlaştırması olan açık toplum kavramın tarihsel sürekliliği; kapitalizmin gelişim sürecinde nasıl kendine uygun sosyal düşünce ve toplum formu yarattığı bağlamında postmodern ve postkolonyalist düşüncenin ve süreçlerin ışığı altında ele almaktır. Kapitalizm zuhurunda beri bir özgürlük masalı altında gelişmektedir. Bu özgürlük masalı onun gelişimin temel dinamiği olması itibariyle batılı kapitalizmin vazgeçemediğidir. Kapitalizmin gerçek analisti Marx’ın tarihi maddeci yaklaşım ile kapitalizmin batı Avrupa’da nasıl geliştiğini ele aldığı eseri Alman İdeolojisi’nde sermayenin ve emeğin nasıl özgürleşerek daha doğrusu bağımsızlaşarak kapitalizmin mümkün olduğuna odaklanmaktadır. Kapitalizmin gelişimi için katı olan her şey buharlaşmalıdır, her şey bugünde yeniden yeniden yaratılmalıdır geçmişsiz bir toplum ve bireyin boşlukta uçabilmesi ile kapitalizm kendi verimlilik esasını sağlayabilmektedir. Bu özgürlüğün tercümesi batı içinde bireyin yalnızlaşması batı-dışında toplulukların yalnızlaşmasıdır. Özgürlük bir yalnızlık senfonisi olarak çalınmaktadır. Kendi güvenlik bariyerleri kırılan birey ve topluluklar özgürce sömürülebilecektir. Gerek emek gücü gerekse pazar olarak. Batı-dışı toplumlar modernin karşısında geleneksel, gelişmişin karşısında az gelişmiş iken artık postkapitalist dönemde kapalıdır. Nasıl ki modernleşmek, gelişmek, batılılaşmak kapitalist ekonomiye kapıları açmak ise şimdi de açılmak küresel kapitalizme bunun gereği bize bildirilmektedir. Bu çalışmada kapitalizmin batı-dışına yönelik sömürgeci tutumu ve ona karşı gelişen tepkisel süreç, kapitalizmin gelişimi itibariyle değişen ihtiyaçlarının biçimlendirdiği üç süreç olarak ele alınacaktır: Kolonyalizm; 16. yy ve I. Dünya Savaşı, Anti-Kolonyalizm; I.Dünya savaşı sonrası, Postkolanyalist 1980 sonrası. Kapitalizmin sınırları genişledikçe küreyi tamamen kapsamak için itirazların önünü almak için esnedikçe her yeni koşula kendini uyarlayabilmektedir. Ve bu uyarlama süreci ötekini zaman zaman özneleştirerek, ona bu rolü bahşederek sürmektedir. Bu özneleştirme süreci batı-dışının kendisi (batı) ile melezleşmesi olarak yeni sosyal literatürde ifadesini bulmaktadır. Bu şekilde özneleştirme süreci bir tür tabiiyet ilişkisi içinde biçimlenmektedir. Anahtar Kelimeler: Açık toplum, kapitalizm, postkolonyalizm THE TOLD STORY IS YOURS CAPITALISM (AS THE PHENOMENON OF WESTERN MIND IN ECONOMIC FIELD): NEW SOCIAL NOTION AND SOCIETY MODEL OF GLOBAL CAPITALISM - OPEN SOCIETY Abstract The aim of this study is to deal with the historical continuity of the concept of open society which is a conceptualization of a suitable society model of globalizing capitalism in the process of development of capitalism within the context of the way how it has created a suitable social notion and society form in the light of postmodern and postcolonial notions and processes. Capitalism has been developing under a freedom tale since its appearance. Since this freedom tale is the basic dynamic of its development, it is essential for western capitalism. The real analyst of capitalism, Marx, focuses on how capitalism becomes available through the freedom, rather liberation of capital and labour in his work German Ideology where he deals with how historical materialistic approach and capitalism has developed in western Europe. For capitalism’s development everything which is solid must be vaporized, everything must be created again and again today, capitalism can provide its productivity basis through a society without past and the individual’s flying in space. The translation of this freedom is the individual’s becoming lonely within west, communities’ becoming lonely outside west. Freedom is played like a loneliness symphony. Individuals and communities whose safety barriers are broken will be easily exploited both as labour and as market. Non-western societies are traditional before modern, 130 underdeveloped before the developed, close in postcapitalist period. Just as becoming modernizing, developing, westernizing is open doors to capitalist economy, now it is necessary to open to global capitalism. In this study, imperialist attitude of capitalism towards the non-western, and reactive process against it will be dealt with as three processes formed by changing needs with the development of capitalism: Colonialism; 16 th century and 1st World War, Anti-Colonialism; after 1st World War, Postcolonialism; after 1980. As the borders of capitalism broaden, and as capitalism stretches in order to prevent objections to cover the globe, it can adapt to every new condition. This adaptation process lasts making the other subject and giving this role to the other. This subjecting process finds expression in new social literature as the hybridization of the west with the non-west. Thus, subjecting process is formed within some kind of subjecthood relationship. Key words: open society, capitalism, postcolonialism Giriş Kolonyalist süreç, batının tek taraflı olarak batı-dışını hegemonyasına aldığı, akültürasyon uyguladığı ve bu süreci aydınlanma felsefesi ile meşrulaştırdığı bir dönemdir. Batı-dışının bu kolonyalizme verdiği tepki, batıdan öğrenilenlerin batıya karşı kullanılması ile biçimlenen “batıya karşı batılılaşma” biçiminde formüle edilebilinecek bir tür içselleştirilmiş batılılaşma modeli olan anti-kolanyalist dönemdir ki bu dönemin ideolojisi milliyetçiliktir. Batının sömürüsüne ve akültürasyonuna karşı batılı eğitim almış olan “melez” aydınların önderliğinde gelişen batı-dışının ulus-devlet formunda siyasal bağımsızlığını elde ettiği bu dönemde ekonomik sömürü devam etmektedir. Melez aydınlar/seçkinler batıdan öğrendikleri iki değeri batıya karşı kullanarak ulus-devlet olabilmişlerdir: Özgürlük ve Eşitlik. Ancak bu iki değeri kullandıkları cümle batılı değerleri batıya karşı biçimlendirmelerinin anlamı olmuştur: Batıdan özgür ve batı ile eşit. Siyasal bağımsızlık ekonomik bağımlılığın ve sömürünün önünü alamamıştır. Postkolonyalist dönem ise ikici dünyanın yıkımı, soğuk savaşın bitimi ile birlikte kapitalizmin artık küreye yayılmasının hiçbir engelle karşılaşmadığı bir siyasal süreçte ve öncesinde 80 de dar pazarlara ulaşmak için kürenin kılcal damarlarına yayılmak üzere biçimlenen postkapitalist sürecin batı-dışındaki yansımsıdır. Bu süreçte ulus-devletin sınırları erir ve ulus-devlet içindeki etnik grupların, azınlıkların kapitalizmin hem emek hem de pazar olma sürecinde “yerelcilik” bir ideoloji olarak biçimlenir. Bu yerelci ideolojinin temsilcileri batıda eğitim görmüş ve batının ucuz emek deposu olan ülke aydınlarıdır. Kapitalizm tarihsel gelişim sürecinde kendi ihtiyaçları doğrultusunda batı-dışına yaklaşır. Bu süreçte kendi içinde geliştirdiği toplum formunu da batı dışına ihraç eder. Kolonyalist dönem kapitalizmin her boyutta emperyalist olduğu bir döneme denk düşer, antikolonyalist dönem ise batının batı-dışını siyasi bir yük olarak taşımasının maliyetlerini reddetmesi ile biçimlenir. Postkolonyalist dönem ise kapitalizmin yaşayabilmek için küreye yayılarak kendine yeni ucuz emek ve Pazar açmak istemi ile biçimlenir. Kapitalizm sadece doğa bilimlerini değil sosyal bilimlerini de kendi ihtiyaç ve amaçları ile biçimlendirir. Nitekim “çok kültürlülük” gibi bir kavram çevre ülkelerde üretim yapan kapitalizmin aynı fabrika içinde çalıştırdığı farklı etnik ve dinsel, mezhepsel kimlikli işçiler arasındaki sorunları betimlemek ve çareler üretmek üzere geliştirilmiştir. Kapitalizm, küreye yaydığı temel/arı kavramlar ile bir zamanlar Hıristiyanlığın yaptığı sömürüyü meşrulaştırma vazifesini felsefe ve sosyal bilimlere devretmiştir. Aydınlanmanın evrenselcilik, anti-kolonyalizmin -olumsuzlamanın olumsuzlaması olmaktan öteye geçmeyen tepkisel tavrı olan- milliyetçilik ve küresel kapitalizmin dünyanın kılcal damarlarına sokularak yarattığı yeni pazarlara meşruluk kazandırdığı yerelcilik bu temel kavramlardır. 131 Kapitalizm kendini batı-dışında yeniden üretirken ve/veya kendi aynadaki karşılığını biçimlendirirken belirli özneleri gündeme getirir. Bu tipler batı-dışında batılılaşmanın ideal tipleridir. Kolonyalizm batılı-eril- Avrupalı özneyi, anti-kolonyalizm ulus-devletin zihinsel ya da genetik melezleri olan seçkin özneyi, postkolonyalizm ise ulusun içinde homojenleşmiş olan ve yeni pazar aynı zamanda ucuz emek depolarının ulus-devletin koruyuculuğu olmaksızın kapitalist piyasaya sürülmeleri için “özgürleştirilmeleri” adına Açık Toplum Vakfı’nın çaba harcadığı marjinal gruplar, azınlıklar ve etnik grupları özne olarak ileri sürmektedir. Kapitalizmin Pazar tanımlaması da batı-dışında kendinin yansıması olan süreçlerle sosyal bilimlerin yeniden tanımlanmaktadır. Kolonyalist dönemde Pazar “insanlık” tır, antikolonyalist dönemde “millet”, postkolonyalist dönemde “yerli-etnik-azınlık” gruplardır. Kapitalizm kendini yeniden biçimlendirirken sadece felsefi kavramlarını, pazarını, siyasi formunu ve toplum anlayışını değil üretim biçimi de yeniden tanımlar. Fordist üretim biçimi ürünü, emeği ve pazarı verimlilik adına uzmanlık bilgi ve pratiği ile standartlaştırırken 80 sonrası dönemde yeni pazarlara göre üretim biçimini esnekleştirmiştir. Postfordizm ya da esnek üretim tarzı bu amaçla ürünü, pazarı ve emeği çeşitlendirir. Ancak daima akılda tutulması gereken kapitalizmin yeni koşullara kendini uyarlaması bu koşullardan verim ve karlılık elde etmek içindir. Değişmeyen kapitalizmin bu şiarıdır tüm biçimsel değişimlerin ötesinde verim esastır. Bununla birlikte kapitalizm batılı aklın bir ürünü olarak doğaya ve küreye hâkim olma isteminin bir ürünüdür. Batının modern bir hâkimiyet süreci olan kapitalizm 80 sonrasında küreselleşmesine hız verirken –postmodernleşirken- yenilenip kabuk değiştirirken kendi değerlerini yerelleştirmekte, yerelin içselleştirmesi önündeki direnişleri bu şekilde yıkmakta ve aynı zamanda şimdiye kadar gözünden kaçmış olan marjinal grupları da küresel piyasanın içine dahil ederek onları küreselleştirmektedir. Bu itibarla özellikle 90 ların ikinci yarısından itibaren q-yerelleşme kavramı literatürde yer almaktadır. Küresel sermaye yerel dinamikleri içine çekerken yerelleşmekte aynı yerellerin pazar potansiyelini ise küreselleştirmektedir. Saklandıkları yerden çıkarıp küresel piyasaya dahil etmekte veya “özgürleştirmektedir”. Gerekirse zorla. Batı-dışı hep rüştsüzdü zaten kendinin bilincinde değildi: Pazar olarak. Batılı kapitalizm batı-dışını kendi ihtiyaçları ile biçimlendirirken sosyal düşünce de onu takip etmiştir. Batı kendi içinden çıkarak dünyayı hâkimiyetine alırken kendi şifresini de ele vermektedir. Ve şifreleri çözüldükçe yeni oyun kuralları ile kendi suç ortaklarını yaratarak, oyunun dışında kimseyi bırakmamakta ki oyunu dışardan anlayan birileri olmasın: oyunun oyun olduğu anlaşılmasın. Marx batılı kapitalizmin şifresini çözen ilk düşünür olarak karşımıza çıkmaktadır. O, egemen iktidarın egemen ideolojiyi de yarattığını, söyleyerek ilk işareti vermiştir. Ardından Gramcsi, hegemonya kavramı ile iktidarın tebaasının rızasını alarak iktidar olabildiğini, vurgulamıştır. Foucault, iktidar ile direniş arasındaki dialektik ilişkiye dikkat çekerek her direnişin iktidarın işine gelecek şekilde, iktidar tarafından emildiğini, söyler. Ancak bunu söylerken batı-dışının batı karşısındaki tüm direniş umutlarını da yıkar. Derrida batılı metafiziğin çelişkilerini, kendini tekrarlayan, kendi içinde habire kendini tekrarladığı için tutarlı imiş gibi görünen ama dış gerçeklikte karşılığı olmayan, illüzyonunu yıkar. Bhabba bu yapıbozum tekniği ile batını kendini eleştirme tekniği ile batıdışında ast grupların egemen kültürün ve siyasi yapının altında nasıl ezildiğini, göstermek için kullanmaktadır. Bu pratiği bir özgürleştirme harekâtı olarak, benimsemektedir. Ancak esas 132 dilemma batı-dışının kendi içinde bastırılan gruplarının özgürleştikçe batının hegemonyasına gireceğidir: Yağmurdan kaçarken doluya tutulmak. Weber’in tarif ettiği üzere batılı akıl doğaya hâkim olmak ister, bu hâkimiyetin getirisi doğa ile mücadelede onu hammadde deposu kılmak ve dünyanın ötekilerini bu hammaddenin işçisi ve tüketicisi yapmak yani kapitalizm olarak görünürlük kazandı. Kapitalizm yolunda ilerlerken kendi ihtiyaçları doğrultusunda kendi yansımasını batı-dışında yarattı, kendi öznelerini, kendi felsefesini, sosyal bilimini ve işbirlikçilerini. Artık batı kendi direkt olarak değil batı-dışında özgürleşme hareketini içerden geliştirecek –üstelik onlarla haklı gerekçeler sunarak- stratejilerle yol gösterecek hayır kurumları ile batı-dışına müdahale etmektedir. George Soros’un Açık Toplum Vakfı böylesi bir organizasyondur. Kendi dayandığı batılı felsefelerin yeni uyarlaması olan açık toplum kavramını geliştirerek, onun dialektiği olarak kapalı toplumu tanımlayarak, batılı sermaye, artık sosyal bilimlere ihtiyaç duymadan kendi toplum tasarımını üretebilmektedir. Çalışmanın Tezleri Henri Bergson tarafından ilk defa 1932 de doğanın elinden çıkmış ve insanın aşk atılımı ile inşa olmuş ahlak anlayışlarının farklılığını vurgulamak için geliştirilmiş daha sonra Karl Popper’ın aklın mutlak iktidarına ve toplum yasalarının doğal algılanarak mutlaklaştırılmasına karşı II. Dünya savaşı sırasında Nazi ve sosyalist iktidar eleştiri ile siyasal bir içerik kazanmış olan açık toplum-kapalı toplum dikotomisine binaen kapitalist finans piyasalarının aktörü George Soros tarafından Aristo’nun oikos-polity ayrımı ile biçimlenen bu kavramlar AÇIK TOPLUM VAKFI’nın teorik zemini oluşturmaktadır. Mutlak ve değiştirilemez doğruların olmadığı sayıtlısından yola çıkarak toplumda demokratikleşmeyi sağlamak amaçlanmaktadır. Böylece epistemolojiden politik alana bir geçiş söz konusudur. Demokratikleşme piyasa ekonomisinin aktörlerinin yerel ve kana dayalı sosyal ilişki ağından özgürleşmesinin siyasi zeminidir. Bu özgürleşmenin hedefi ise verimliliği arttırmaktır, verimliliği arttırmak amaç-araç bağına dayalı bir rasyonalitenin içselleştirilmesi ve sosyal ilişkilerin de buna binaen inşa edilmesi ile mümkündür. Mutlak doğrunun olmamsı demek dolaylı olarak mutlak otoritenin de olmaması demektir. Merkezin boş bırakılması hatta merkezin boş bırakılarak iktidarın yayılması anlayışı batının merkezde yer aldığı gerçeğini muğlâklaştırmaktadır. Bu aynı zamanda iktidar olarak küresel boyutta yerelleşmesinin, bukalemun gibi bulunduğu yere uyum sağlamasının bir getirisidir. İktidarın merkezsizleştirilesi, mutlak iktidara karşı çıkılması başka bir mutlaklaştırmayı doğurmuştur. Farklının mutlaklaştırılması, yerelci siyasetlerin ön plana çıkarılmasına neden olmuştur. Açık toplum vakfı da bu itibarla ulus içindeki farklılıklara söz hakkı verilmesi, onların görünürlük kazanmasına destek vermektedir. Ki bu farklılıklar neticede kapitalizmin yeni emek deposu ve pazarı olacaktır. Açık toplum pratikte; hukukun üstünlüğüne dayanan, demokratik hükümetlerce yönetilen, farklılıkları içinde barındıran güçlü bir sivil toplum, azınlık ve azınlık haklarına saygı anlamına gelmektedir. Ancak bu kavramların örtüsü açıldığında tüm bu ileri sürülenlerin aydınlanmanın ve modernitenin özgürlük talebi ile örtüştüğü ve nihayetinde de kapitalizmin verimlilik ilkesine hizmet ettiği, görülecektir. Demokrasi yolu ile küresel 133 kapitalizme farklılıklar dâhil edilmektedir. Küreye yayılan kapitalizmin arzusu kürenin tüm sakinlerinden faydalanmak istemidir. Aydınlanmanın insanı serbest pazarın özneleridir. Demokratikleşme kapitalizmin ihtiyaç duyduğu özneleri yarattı. Şimdi de aynı süreç yeni kavramlarla tekrar edilmektedir. Postyapısalcı, postmodern Avrupa merkezli felsefelere dayalı gelişen postkolonyalist düşünce kapitalizmin ideallerini batı-dışının sınırlarının içine getirmektedir. Açık toplum vakfı da bu düşüncelere binaen batı-dışı ülkelerin demokratik-açık pazarlar haline getirilmesinin uygulamalarına destek vermektedir. Değişen; kapitalizmin küreye yayılarak var olma mücadelesinin yeni stratejiler geliştirmesini zorunlu kılmasıdır. Değişmeyen ise bu stratejilerin verimlilik ve kar esası üzerinden belirlenmesidir. Kapitalizm ve Aydınlanma Kapitalizmin gelişim aşamalarına göre yeni sosyal düşünce ve insan tasarımı üretmesinin ürünü olarak aydınlanma felsefesi ele alınacaktır. Bu çalışmanın temel tezinin ilk göstergesi bu felsefedir. Aydınlanma felsefesinin ortaya attığı tüm değerler ve kavramlar nihai olarak kapitalizme hizmet etmektedir. Lucien Goldman bu birebir örtüşmeyi en iyi ifade eden bir eseri kaleme almıştır. Ona göre, Aydınlanma düşüncesini anlamak için burjuvanın ekonomik faaliyetini anlamak gerekmektedir. Ekonomik etkinlik ise ürünleri üretme, piyasada satma ve mübadele değeri elde etmektir. Mübadele değeri elde etmek üzere ürün satma yani kar elde etmeye yönelik bu faaliyet ise insanların yaşam tarzlarını belirlemektedir (Goldman, 1999; 33). Piyasa ekonomisin en önemli sonucu, bireyin artık kendi bilinci ile özgürce hareket eden bir unsur olarak tanımlanmasıdır. Bu bireyler piyasa düzeninde ötekilere karşı özel çıkarını korumak için akılcı davrandığı düşünülmektedir. Birey artık eylemlerinde bireyüstü otorite ve değerlere bağlı kalmaksızın piyasanın olgusal bilgisi ile hareket etmektedir. İşte tüm bu gereklilikler Aydınlanma felsefesi tarafından formüle edilmiştir (Goldman, 1999; 3435). Yukarıdaki cümlede Aydınlanma felsefesinin tüm temel kavramaları birlikte görülebilmektedir. Goldman’a göre, bireyin kendi karar ve eylemlerinin özerk kaynağı olarak görüldüğü piyasa ekonomisinin gelişimi ile bireyin bilincini kendi bilgisi ve eyleminin bir kaynağı olarak gören Aydınlanma felsefesi arasında yakın bir ilişki vardır (1999; 36). Bununla birlikte piyasa ekonomisinin temellerinden bir diğeri de mübadelenin özgür bireyler tarafından inşa edilmesidir ki bu bizi sözleşme fikrine götürmektedir. Mübadele ilişkisi sözleşmede somutlaşmaktadır. Bu sözleşme anlayışı Aydınlanma felsefesinde toplumun ve devletin kuruluşu olarak kabul edilmektedir. Burjuva toplumu kendini ekonomik faaliyet ile var ettiği için sonuçta bu toplumun sözleşmeye dayalı olmasının ifadelenmesi de tutarlı bir düşünsel süreçtir. Mübadeleyi yapan tarafların eşit bireyler olma gerekliliği, toplumsal sözleşmede de katılımcıların eşit olduğu fikrinin geliştirilmesine saik olmuştur. Mübadelenin eşit bireyler arasında baskı yolu ile değil demokratik bir ortamda olmalıdır. Baskı ile yapılan sözleşmenin hükmü yoktur. Bu durum ise demokratik eşitlik anlayışında kendi ifadesini bulmuştur (Goldman, 1999; 38-39). Aydınlanmanın bir diğer temel ilkesi evrenselliktir ki kaynağı gene piyasa ekonomisinde mübadele ilişkisi ile sözleşme yapan tarafların birbirlerinin kişilik ve kimlikleri 134 ile ilgilenmemeleri ve kuraların genel ve soyut olması ile ilişkilidir. Mübadelenin tarafları gene birbirlerinin dinsel ve ahlaki değerleri ile ilgilenmemeleri sonucu yaratılan hoşgörü ortamıdır. Mübadele eşit ve özgür taraflar arasında olmalıdır. Bir kölenin ya da serfin malları kendi hesabına satma yetkisi yoktur. Bu gereklilik kentlerde vatandaşlık hakları kavramını doğurmuştur. Mübadele yapmak için önce kent vatandaşlığı hakkı almak gerekmektedir (Goldman, 1999; 40-41). Bu şekilde gelişen siyasi haklarında temelde ekonomik etkinliğin bir şart olduğu, görülmektedir. Son olarak mübadele ancak iki tarafında sattığı ve aldığı mal üzerinde kullanım hakkına sahip olması yani mülkiyet hakkını gerekli kılmaktadır. Bu şekilde mübadeleye dayalı toplumun zihinsel kategorileri listesi tamamlanmış olmaktadır. Bireyüstü otoritelerin yok olmasını isteyen bireycilik ve tüm insan ilişkilerinin temeli olan sözleşme, eşitlik, evrensellik, hoşgörü, özgürlük ve mülkiyet bu kategorinin gerekleri olarak Aydınlanma felsefesinde kendi bilincine varmıştır. Goldman’ın bu ele alış tarzı çalışma kapsamında küreselleşen kapitalizmin yeni felsefeleri doğurması arasında bağlantının kurulmasında referans olmuştur. Aydınlanma felsefesi ticari kapitalizmin sosyal ilişki ve değerlerini formülleştirmiş bu değerlere kuramsal b,ir temel hazırlamıştır. Böylece tanrısal varlığın var oluşuna dayanan ontolojik-dinsel ideolojiden kapitalizmin sonucu olarak epistemolojik-rasyonel bir temele de gelinmiştir. İnsan aklı var olanın mutlak zemini olarak evrenselleştirildikçe batının çıkarları da evrenselleştirilmiştir. Tanrının evrenselliğinin yerine aklın evrenselliği geçmiştir. Değişmeyen bu evrensellik fikrinin batılı kapitalizmin çıkarlarını küreye yayma istemini mutlaklaştırması ve aşkınlaştırılması yani tartışma üstü kılınmasıdır. Dinin yerini felsefe almıştır. Kolonyalizm, Anti-Kolonyalizm ve Postkolonyalizm Batılı aklın doğaya egemen olma şeklinde işleyen aklının ekonomideki ifadesi olan kapitalizm batı-dışına kendini dikte ederken kendi aynada gördüğü ötekisini yaratarak iş görebilmektedir. Böylece bir tür ötekileştirme süreci içinde yaratılan aşağılık komplexsi batıdışının, batının dayatmalarına karşı tepkiselleşmesine neden olmaktadır. Ancak son kertede bu tepkiselleşme de öznenin aynada gördüğü ötekisini yaratmasına hizmet etmektedir. Yani batı-dışı, batıdan her kaçışında aynadaki asimetrisinden başka bir şey olamamaktadır. Batılı akıl kendi içinde yarattığı evrensel idealleri batı-dışına dikte ederken, Aydınlanmanın izdüşümlerini batı-dışında inşa etmektedir ama bu sefer içerdeki melezlerin yardımı ile ki ortaya anti-kolonyal bir söylem yani milliyetçilik ortaya çıkmaktadır. Ulusun içinde eriyenler farklılar her çırpınışlarında ise postkolonyal aura tarafından kapitalizmin küçük özneleri olarak bu sefer kolonyalizmde olduğu gibi zorla değil bile isteye özgürleşerek köleleşmektedirler. Batının kendi dışındaki coğrafyaları kolonileştirme süreci Yunanın Karadeniz sahillerini kolonileştirmesi ile başlar. Bu tür bir kolonileştirme, anayurttan öteki coğrafyalara gidenlerin, yerleşilen yerde anayurdun vatandaşı olarak var olabilmelerine izin vermektedir (Loomba, 1998; 18). Ancak kapitalizm ile biçimlenen kolonyalizm ilkinden kapitalizmin tetiklemesi ile oluşması itibariyle daha moderndir. Ve sadece feth edilen ülke yağmalanmadı aynı zamanda bu ülkeler yeniden yapılandırıldı. Bu ülkelerden merkeze işçi ve hammadde akarken merkezden çevreye mal aktı (Loomba, 21). Bu itibarla kolonyalizm bir emperyalizm hareketi olarak kapitalizmin var oluş koşullarını sağladı. İkisi arasındaki temel fark kolonyalizmin merkez ülke tarafından feth edilen ülkenin direkt yönetimi iken ikincisinde bu siyasal 135 tahakküm şart değildir (Loomba, 1998; 23). Bu itibarla birinci ve ikinci dünya savaşları ile siyasal bağımsızlıklarını kazanan kolonilerin emperyalist yani ekonomik sömürüsü buna rağmen devam etmektedir ki bu sürece neo-kolonyalizm adı verilmektedir. Bu çalışma için önemli olan bu süreçlerin kapitalizmin ihtiyaçları doğrultusunda nasıl biçimlendiğini ve nihayetinde postkolonyal (batıda gelişen postmodern süreç ve düşüncenin batı-dışındaki yansıması) ve postmodern sosyal düşünce olan açık toplum kavramının ve vakfının emperyalist kapitalizm ile ilişkisini tarihsel olarak kurabilmektir. Nihayetinde postkapitalizm olarak nitelenen küresel kapitalizmin sosyal düşüncesi ile kapitalizm arasındaki bağı kurabilmektir. Kolonyalizme tepki olarak gelişen milliyetçi anti-kolonyal hareketler ise batı-dışının siyasi bağımsızlığını kazanmasına hizmet etmiş ancak ekonomik sömürü olan neokolonyalizmi ortadan kaldıramamıştır. Yaptığı şey sadece batının sırtından kolonileştirilmiş ülkelerin siyasi maliyetini almak olmuştur. Milliyetçi hareketlerin kime daha fazla faydalı olduğu tartışmaya açıktır. Aydınlanmanın totalleştirici ulus anlayışına tepki olarak gelişen ontolojik farklılığa ve belirsizliğe yapılan Avrupalı postyapısalcı vurgulamaların batı-dışındaki siyasi yorumu ulusun içinde eritilen etnik ve dinsel ve kültürel farklılığın su yüzüne çıkartılması ile sonuçlanmıştır. Bu süreç bizde de karşılığını kimlik tartışmaları ile bulmuştur. Kolonyalist düşüncenin berrak hali oryantalist dialektiktir. Doğu-batı dialektiği iki kutbun kendi içinde eritilen heterojen parçaları gizler işte postkolonyal batı-dışı aydınlar (Gayatri Spivak, Bahabba ve hatta Franz Fanon) emperyalist dönem öncesi kökenleri vurgular (Lommba, 1998; 35). Çünkü emperyalizm batı-dışında anti-kolonyalist milliyetçi akımları beleyerek Aydınlanmacı bir ulus homojen yapısını üretmiştir şimdi ise arzulanan bu süreçten önce var olan kimlikleri ve susturulmuş sesleri ortaya çıkarmak yani yerelcilik yapmaktır. İşte postkolonyalizm ile Türkiye’de de Açık Toplum Vakfı’nın faaliyetlerinin yani sivil toplum içinde güçlendirilmeye çalışılan farklı kimlikler ve gruplara özel bir dikkat sarf edilmesi arasında anlamlı bir ilişki olduğu iddia edilmektedir. Bu itibarla postkolonyalist düşünce antikolonyalizme bir tepkidir. Kapitalizmin batı-dışına ithal ettiği düşünceler ile batı-dışı kendi içinde kamplaşmakta ve esas mutlak merkezi iktidar gölgelenmektedir. Postkolonyal batı-dışı aydınlar kolonyalizmin bir getirisi olarak doğru bir şekilde tespit ettikleri anti-kolonyalist düşünce ile mücadele ederken kendilerinin de aynı oyunun aktörü olduklarını es geçmektedirler. Emperyalizm sürecinde batı-dışı öznenin batı tarafından nesne kılınarak tamamen belirlendiğine dair Said’in ortyantalist tezi postkolonyalist düşünür Bahabha tarafından ısrarlı eleştirilir işte bu eleştiri (Bahabha, 2008) kolonyalist düşünce ile aydınlanma ve postkolonyalist düşünce ile postyapısalcı düşünce arasında kuruşlan bağı ifşa etmektedir. Aydınlanma homojen hümanizm fikri ve gerçekliğin tek tipliği arasında kurduğu bağa karşı postyapısalcı düşünce bu homojenliğe karşı farklılık ve belirsizlik vurgusunu ön plana çıkarır. Postyapısalcılığın batı-dışı versiyonu olan postkolonyalist düşünce de kimlik tartışmalarında bu belirsiz alanına Derrida’dan getirdiği melezlik kavramı ile karşı durur. Burada söylenen, Aydınlanmacı metafiziğin ikili karşıtlar temelinde belirlendiği oryantalizmin doğu-batı keskin ayrımlaşmasının da bunun bir ürünü olduğudur. Oysa Derrida, ikili karşıtlıkların ara alanında melezlerin gelişebileceğine vurgu yapar. İşte bu melezlik ise postkoloyalist düşüncenin ulus homojen varlığa karşı dururken kullandığı önemli bir silahtır. Bu melezlik, belirsizlik, 136 kayganlık, eşik kavramaları farklı kimliklerin her şeye rağmen var olabileceğine bir gönderme yapmaktadır. Hülasa ulus bir tutarlı metin değildir içinde heterojen ve tutarsız yapılar vardır. Bununla birlikte ne doğu ne de batı tutarlı bütünlükler değildir arada melez eşikler vardır ki bu eşikler postmodern ülke ve aydın gruplarını oluşturacaktır özellikle Uzak Doğu Asya’da. Postkolonyalizmin altını çizdiği ulus altı gruplar “ast gruplar” olarak özellikle Hindistan’da tarihsel çalışmaların konusu olurken, bizde de bu tür “sivil tarih”, “sözlü tarih” çalışmaları 90 lardan itibaren belirli vakıfların eli ile yapılmakta ve “mazlum” teorisi bizde “maduniyet” teorisi olarak doktora tezlerinin kavramsal çerçevesini teşkil etmektedir. Artık küresel ve büyük anlatılardan, ulusun tarihinden küçük anlatılara ve ulus altı grupların tarih algısına doğru gidilmektedir. Postkapitalizm, Postmodernizm ve Postkolonyalizm Geç kapitalizmin kültürel mantığı olarak tanımlanan postmodernizm (Jameson, 2008) doğrudan postkolonyalizmin de üreticisidir (Lommba, 1998; 275). Postkolonyalist düşünce batı-dışında geç kapitalizmin (küresel kapitalizm) destekçisidir. Batı-dışının küresel kapitalizme kendi içinden gelen teorik destektir. Geç kapitalizm ya da postkapitalizm ya da küresel kapitalizm hangi bakış açısı ile incelense bir ekonomik sürecin kendini yeni koşullara uyarlaması olarak değerlendirilmektedir (1973 OPEC in kuruluşunun ardından 80 lerde küçülen kapitalizmin yeni pazar ve sermaye/kredi arayışları bk. Hall ve Jacques, 1995) ve kapitalist sürecin bir evresi gibi ele alınmaktadır (Marksist açıklama şeması için bkz. Mandel, 2008). Küresel kapitalizm ile postmodernizm arasındaki ilişki bir tüketim kültürü ilişkisi olarak (bkz. Featherstone, 2005) ya da toplumsal yaşam tarzı ilişkisi itibariyle de ele alınabilmektedir (bkz. Harvey, 2006). Aydınlanma ve modernite nasıl ki kapitalizmin ticari evresi ile örtüşüyor ve antikolonyalist ve milliyetçi ideolojiler ulus-devletin korumasında gelişen ulusal burjuvanın sanayi kapitalizmi ile uyuşumlu ise postmodernite batıda küresel kapitalizmin bir kültürel, toplumsal ve epistemik karşılığıdır ve bunun batı-dışındaki karşılığı ise postkolonyalizmdir. Postmoderniteyi; küresel kapitalizmin tüketim biçimi, kültürel mantığı, toplumsal yaşam biçimi, bir epistemolojik duruş olarak (bk. Lyotard, 2000) görülmesinin yanında Dirlik kapitalizmin değişen üretim biçiminin bir yansıması biçiminde yorumlamaktadır. Kültür ile tüketim biçiminin bağlantılandırılması Frankfurt okulunun kapitalizmin üst yapısal etkileri üzerine durması ile beliren bir etkinin getirirsidir. Daha da öte Weber’in yaşam tarzı-tüketim ve sosyal statü arasında kurduğu bağ ile ekonomik süreçler olan üretim ve tüketim boyutlarının toplumda farklı boyutları ile yansımasını bulabileceği anlayışıyla temellenmektedir. Dirlik’in postmoderniteyi ele alış tarzı, üretimdeki çok kültürlülüğün yönetim organizasyonunda bir esnemeye ve dolayısı ile epistemik alanda Aydınlanma ve modernitenin akılcılığına-evrenselciliğine karşı daha yerelci bakışın gelişiminin dolayısı ile küresel kapitalizmin üretim alanındaki değişimin bir yansıması biçimindedir. Ona göre, kültürle tüketim değil üretim de ilişki içindedir (Dirlik, 2008a, 315). Bu şeklide Dirlik, Weber’in üretim ile sınıf ve tüketim ile sosyal statü, Frankfurt okulunun tüketim ile kültür arasında kurmuş oldukları tek boyutlu bağı genişletmektedir. Postmodernitenin, gerçekliğin temsiller ile kavrandığı anlayışı materyalist gerçek kabulüne aykırıdır. Bu şekilde kendimizin dışında bizi belirleyen dünya tasarımının yitimi 137 aslında kapitalizm ile postmodernist süreçler arasındaki bağı gölgeleyen bir ideoloji haline gelebilmektedir (Dirlik, 2008a; 317). Postmodernist epistemoloji kendisi ile kapitalizm arasındaki sıkı bağı bu şekilde bertaraf etmeye gayret etmektedir. Söz konusu olan Avrupa merkezci değerlerin batı-dışına taşınarak kapitalizmin bu teknik ile yayılması değil (Aydınlanma-Kolonyalizm ve Oryantalist söylem) değil artık batı-dışının kendi değerlerinin kapitalizmin hizmetine sunulacak tarzda ele alınmasıdır (Dirlik, 2008a; 325). Bu itibarla postmodernist dünyanın Uzak Asya ve Doğu Asya olarak görünürlük kazanması bu coğrafyada çiçek açması arasında ciddi bir ilişki vardır. Kapitalizm ilerlerken önüne çıkan engelleri kendi lehine çevirmenin bir başka yolunu bulmuştur, artık. Küresel kapitalizmin batı-dışında yayılması ve kendi ikizini yaratma sürecinin teorik zemini postmodernite gibi postyapısalcılıktan neşet eden postkolonyalist düşüncedir (Dirlik, 2008b). Bu düşüncenin batı-dışı taşıyıcıları kendi ülkelerinde ulusal-siyasi toplum karşısında sivil toplumu destekleyen farklılığı öne çıkaran Açık Toplum Vakfı gibi vakıfların desteklediği projelerde bilfiil çalışan sosyal bilimcilerdir ki Defter dergisinin teorik yansıması bu projelerde vücut bulmaktadır. Bu tür sosyal bilimciler ulusun bütünselliğine karşı olarak farklılığı öne çıkarmalarının teorik meşruluk zeminini, “özcü” felsefelere postyapısalcı cenahtan gelen eleştiri ile sağlamaktadırlar (Dirlik, 2008c; 368). Böylece Aydınlanmacılığın evrenselliği ve akılcılığı nasıl ki kolonyalizmi meşrulaştırdı ise postmodern/postkolonyalist teori kendini bu sefer farklı bir teorik zemin ile küresel kapitalizmin yayılmasına aynı işlevle karşılık vermektedir. Batı-dışı postkolonyalist aydınların paradoksu Aydınlanmacı ve yapısalcı, evrenselci kuramlarla batı-dışının açıklanamayacağını bilmelerine rağmen (Chakrabarty, akt. Loomba, 1998; 284) aynı aydınların gene batı çıkışlı olan postyapısalcı ve postmodern teoriler ile batıdışına nüfuz etmeye çalışmalarıdır. Evrenselciliğe karşı çıkılırken ve bunun emperyalizm ile bağı kolaylıkla kurulurken farklılığın mutlaklaştırılmasının da batı çıkışlı bir yorum olduğunun gözden kaçırılması ilginçtir. Kapitalizm yeni stratejiler geliştirirken biçimin ötesinde aynı kapitalist amaçlarla sosyal bilimlerin kavramsal çerçevesinin belirlendiğinin gözden kaçırılma nedeninin, batı-dışı aydın kamplaşmaları (sol, sağ, laik, İslamcı gibi) olduğu düşünülebilir. Kendi içimizdeki mücadele dışarıyı algılamamız önünde bir engel teşkil etmektedir. Bizim için önemli olan karşı kutba saldıracak kavramsal aracı alıp kullanmaktır. Daha fazla demokratikleşme ile orta sınıfların tüketim arzularının kamçılanması arasındaki sıkı ilişki bu gümbürtü içinde kaybolmaktadır. Özgür tüketim için demokratik hak talebi arasındaki ilişki ve ulus-devletin bariyerlerini aşan küresel kapitalist süreç ve onun fikri zeminleri arasındaki bağ koparılmaktadır. Gerçek ile fikir arasındaki bağın kopuşu fikirlerin gerçeği gizlemesinden başka bir işe yaramamaktadır. Bununla birlikte sadece kapitalizm ve onun düşünsel dikey izdüşümleri değil düşüncelerin kendi aralarındaki yatay ilişkinin de bağı koparıldıkça, düşüncelerin sürekliliği yitmekte ve madde ile düşünce arasındaki materyalist yabancılaşmanın yanında bir de her düşünsel akım bir öncekinden bağımsız gibi idealist bir yabancılaşmaya da uğramaktadır. Daha fazla demokratikleşme adına girişilen otantik ve melez farklılıklara yapılan vurgunun neticede faşizanlığa doğru yelken açtığı da gözden uzak düşmektedir. Aydınlanma piyasanın arzusu olan evrensel-özgür-akli bireyi yaratırken kaçındığı her şeyi Aydınlanma sonrası postmodern düşüncelerin farklılık vurgusu tekrar kana indirgemektedir. Bu şekilde küresel kapitalizmin yeni aktörleri kendi ülkelerinin ulusundan özgürleşirken daha kana 138 dayalı etnik gruplara tabi hale gelmektedir. Bir yandan kapitalist sömürüye karşı hepten savunmasız kalırken bir yandan da Balkanlarda olduğu gibi savaş ekonomisinin esiri olabilmektedirler. Özgürleşme paradoxu insanları daha fazla bağımlı kılmaktadır, koparılan her şeye. Postmodernist/Postkolonyalist Bir Kavram Olarak Açık Toplum Aklın inşa ettiği toplumsal sözleşmeye dayalı vatandaşlar birliği olan ulus ve ulus-devlet nosyonları ve süreçleri kapitalizmin yayılması önünde engel oluşturmaya başladıkça artık bu siyasi toplumun açılması ve kapitalist burjuva toplumu olan sivil toplumun tüm küreyi saracak şekilde genişletilmesinin bir ürünü olarak açık toplum kavramı ele alınabilir. Soros’un vakıflarının adı ve amacı olan bu kavramın Henri Bergson’un Ahlakın ve Dinin İki Kaynağı (1932) adlı eserinde ilk kez kavramlaştırıldığını görüyoruz. Bergson bu kavramı; doğanın elinden yeni çıkmış kapalı-geleneksel-kana dayalı-benzerliğe dayalı bir topluluğun -ki bu toplum organik bir toplumdur- içinde bireyi erittiği, parçanın organizma için feda edildiği (Bergson, 2004; 8) ve dışarıda olanların ötekileştirildiği topluluğun ödev duygusunun tam tersine içine tüm insanlığı alacak şekilde kapsamı daha geniş olan açık toplumun ahlakını ve dinini tanımlamak için kullanır. Burada dikkati çeken Bergson’un organik-kapalı dediği ve tarif ettiği topluluğun Durkheim’ın mekanik dayanışmalı topluluğu olmasıdır. Açık toplum ise Aydınlanmanın Hıristiyanlıktan devir aldığı insanlık- hümanizma idealdir. Bu kapalı toplulukta doğadaki güdünün yerini alışkanlıklar almıştır insan aklı ve iradesi tasfiye edilmiştir. Bu toplulukta toplumsal kurallar doğal kurallar gibi değişmez kabul edilir (2004; 9). Bergson ile daha sonra II. Dünya savaşı sırasında Açık Toplum ve Düşmanları adlı eserini yazacak olan Popper arasındaki en büyük benzerlik bu noktadadır. İlerde görüleceği gibi, Popper bu kavramı siyasi boyutta kavramlaştırır ve insan aklının eseri olan siyasi düzenlerin insanın özgürlüğüne tehdit içermesini eleştirerek (Nazi Almayası) bir anlamda modernite eleştirisi yaparak bu düzenlerin doğal ve değişmez olarak dikte edilmesine karşı durur. Bergson bu sürecin –toplumsal düzenin doğalmış gibi kabul edilmesi- gelişimini açıklar. Ona göre, fizik yasaları ile toplumsal buyruklar arasında toplum henüz doğanın elinden yeni çıktığı haldeyken bir süreklilik izlenimi kaçınılmazdır. Bu şekilde toplumsal buyruk ile fizik yasası zihnimizde yer değiştirir. Toplumsal buyruk kaçınılmaz olarak tasavvur edilmeye başlanır tıpkı doğa yasaları gibi. Popper bu zorluğu aşmak için toplumsal yasalar ile toplumun normları arasında ayrım yapar. Toplumsal yasalar doğal yasalar gibi toplumsal yaşamın işleyişine ilişkindir ancak normlar insanlar tarafından konulmuştur ve değiştirilebilir. Bu noktada Popper’ın pozitivizmi genişletme çabalarının da etken olduğu görülebilir. Ancak doğanın insana verdiği akıl ile insan kapalı toplumu aşacak yeni bir ahlak ve din anlayışı geliştirebilir. İşte bu yeni ahlak ve din anlayışı tüm insanlığı temsil eden karizmatik liderlerde tecelli etmektedir. Bu birey doğanın ve toplumun dikte ettiği zorunluluğa baş kaldırabilir (2004; 12). Bu baş kaldırma ise ancak yaratıcı bir edimle mümkündür. Burada Bergson’un Yaratıcı Atılım kavramı ile karşılaşmaktayız. Bu atılım insanlığın toplumsal evriminde yeni bir merhaleyi yani açık toplumu mümkün kılandır. İnsanın içindeki toplumsal ve bireysel benin çatışması ile yaratıcı atışlım kendi mecrasını açarak ilerleyebilmektedir. Böylece akıl, zekâ ve yaratıcı atılım ile insan kendi üzerinde ve toplum üzerinde etken olur. İnsan içgüdüsel ve toplumun sürüklediği bir varlık olmaktan zekâsı ile kendine hâkim olan bir 139 ileri varlık konumuna yükselir. Tüm bu önermelerde tanımlanan zeki insan ve açık toplum anlayışının Aydınlanmanın insan ve hümanizma ideali ile büyük benzerliği dikkat çekicidir. Bergson, oikos ve yurt değerleri arasındaki sıkı ilişkiye dikkat çekmektedir(2004; 29). Ev ve yurt kavramları birbirine yakındır dolayısı ile aile değerleri ile yurttaşlık değerleri de birbirini çağrıştırmaktadır: vatan evladı, baba ocağı, devlet baba, toprak ana v.b. Bu itibarla anlıyoruz ki siyasi vatandaşlık bağı ve ulusun da birer kapalı toplum olma özelliği vardır. Ve Bergson kapitalizmin gelişimi karşısında siyasi bağların da açık topluma tehdit içerdiğinin farkındadır. Kana dayalı dayanışmanın siyasi kardeşliğe terfi etmesi de toplum tipinde dışarıda kalanları ötekileştirmesi itibariyle farklılık yaratmamaktadır. Ulaşılmaya çalışılan sivil toplumdur yani ekonomi temelli ilişkilerin benzerliğe dayalı dayanışmalar ile engellenilmediği bir toplum tipine geçiştir. Bergson için asıl olan vatana değil insanlığa bağlılıktır (2004; 29). Bergson dinlerin ve felsefenin bizleri yerel, milli, ailevi değerlerden ziyade insani değerlere ve evrensel insan aklına götürdüğünün farkındadır (2004; 29). Bu noktada dinlerin milliyetten daha geniş ve evrensel olduğu düşünülmelidir. Bergson kapalı ruhların açılarak tüm insanlığı kapsayacak bir insan sevgisine ulaşılması ideali olarak açık toplumu kavramlaştırmaktadır (2004, 43-46). Ki bu toplumun ahlakı bir açık ahlak olan Hıristiyan ahlakıdır (2004; 52). Modernliğin çelişen iki yüzünden biri olan aklın insan özgürlüğüne koyduğu sınırlamaya bir başkaldırı olan Popper’ın ilgili eseri insan aklının yarattığı dehşete karşı bir teorik önlemdir. İnsan aklının tümel-değişmez yaratılarının insana çektirdiği acılara karşı direniş için teorik zemindir. Açık Toplum ve Düşmanları adlı eser (1943) Platon ve Marx gibi tarihe ve topluma ve siyasete kota koyan, insanın kendi aklının çizdiği şemaların kaçınılmaz olduğunu iddia eden tarihsici yönelime bir eleştiridir. Popper’a göre bu anlayış neticede Nazileri var kılarak insana acı çektirmiştir. İnsan aklının çizdiği şemanın iki ucu asla kapanmamalıdır. Mutlak, değişmez doğrular inşa edip daha sonra bu doğrular yani dünyada cennet için öteki insanlara zulüm etmenin meşrulaştırılmasına karşı bir tepkidir bu eser. Popper’ın eseri epistemolojiden siyasete geçen bir çalışmadır. Modernliğin insan kurtuluşu için değil insanın yeniden kendi aklı ile baskılanmasına karşı bir tepki belki de Aydınlanmanın hümanist idealini yeniden tanımlamanın bir ürünüdür. Bu eser, Bergson gibi ahlaktan yola çıkarak açık toplumu tanımlamaz. Siyaseten kendini reforme edebilen kendi hatalarını telafi edebilen “bölük pörçük” reformlarla toplumu tümden değiştirmeden, tadil edebilen bir toplumdur, açık toplum. Bu tanımlama bize Auguste Comte’un devrime karşı reform idealini formüle eden “düzen içinde ilerleme” umdesi ile kendini gösteren pozitivist toplumsal değişim anlayışını hatırlatmaktadır. Çünkü tümden ve mutlak doğrular uğruna yapılan değişimler insanlığa acı getirmektedir. Fransız devrimi ile bunu deneyimleyen pozitivistler gibi Popper da bir yüz elli yıl sonra II: Dünya Savaşı deneyimi ile aynı sonuca ulaşmaktadır. Popper açık toplumu dialektik ile yanımlar kabileci-kapalı toplumun karşısında olandır açık toplum (Popper, 1994; 17). Siyasi olarak totaliterliğe karşı demokratik ve otoriteliğe karşı liberaldir (1994; 18). Ütopyacı toplumsal yapıcılığa karşı bölük pörçük toplumsal yapıcıdır (1994; 18). Burada Aydınlanmacı-devrimci mühendislik ile pozitivist mühendisliğin hemen farkını fark ettirmek gerekmektedir. Ülkemizde toplumsal mühendislik dendiğinde hemen pozitivist toplumsal değişim anlaşılmaktadır ancak Aydınlanmacı-devrimci olan toplumsal mühendislik ile arasında temel bir fark vardır; küllü ve cüz’i olmak arasındaki 140 farktır bu. Comte’un pozitivist değişim algısı da torunu Popper gibidir ama gerek Aydınlanmanın gerekse Marksist düşüncenin geliştirdiği toplumsal değişim fikri mutlak doğrular adına toplumu tümden değiştirmeyi amaçladığı için pozitivist değişim anlayışından tamamen farklıdır. Popper böylesi bir devrimci değişimi epistemolojiye dayalı olarak engellemeye çalışır. Ona göre tarih metafiziğinin sosyal reform meselelerine uygulanması bilimin öngördüğü bölük-pörçük metotları engeller (1994; 19). Bilimsel olana dayalı bir toplumsal değişimden yanadır. Bu oldukça pozitivist bir tavırdır. Popper böylesi bir bilimsel değişim için de demokratik platformun şart olduğunu belirtir. Popper, tarihsiciliğin insanın kişisel sorumluluk ve kişisel girişkenlikle iş yapabilme yetisi önünde engel teşkil ettiğini, vurgular (1994; 24). Popper’ın bu karşı duruşunun kapitalizmin arzu ettiği özerk ve özgür müteşebbis aktör talebi arasındaki bağı görmek mümkündür. Gerek Bergson’un gerek Popper’ın kapalı toplum-kabileci toplum eleştirisinin, kapitalizmin özgür piyasanın özgür insanına duyduğu ihtiyaç ile tetiklenen bir kaygının ahlaki ve epistemoloji ile meşrulaştırıldığı bir zeminden beslendiğini söyleyebiliriz. Popper’ın tarihsicilik ile kabilecilik arasında kurduğu bağa göre her ikisinde de birey bir hiçtir (1994; 26). İşte kapitalizmin ihtiyaç duyduğu bireyi tarihin metafiziğinde ve kabilenin içinde eritmek kapitalizmin kollarını kesmektir. Marx’ın da ifade ettiği gibi kapitalizm; emeği, insanı ve sermayeyi özgürleştirir. Bu özgürlüğün önüne milliyet, ulus-devlet, tarih metafiziği, kapalı toplum, kapalı ahlak ve dar biz duygusu çıkmamalıdır. Bununla birlikte Popper, Bergson ile aralarında temel bir fark olduğunu söyler. Bergson’un kafasında dinsel bir ayrım varken benim kafamda rasyonalite farklılığı vardır, der. Ona göre, kapalı toplum dinsel tabularla yaşayandır açık toplum ise ortak akıl ile yaşayandır ve tabulara karşı eleştireldir (1994; 194). Popper, kendi “Açık Toplum” kavramı ile Graham Wallas’ın “Büyük Toplum” ve Walter Lippmann’ın “İyi Toplum” arasında büyük benzerlik olduğunu, söyler (1994; 195). Popper, kapalı ve açık toplum ayrımlaştırılması değil ütopyacı toplumsal yapıcılık ile bölük pörçük toplumsal yapıcılık arasındaki farkın eserinin temel konusu olduğunu, belirtir (1994; 38). Popper bir anlamda modernitenin ürettiği toplumsal değişim anlayışına karşı bir duruş sergilemektedir. Modernite ticari kapitalizmin bir ürünüdür ancak gelişen kapitalizm artık kendi kabına sığamamaktadır. Ve kendi yarattığı toplumsal formlar ile çatışarak yeni toplum formlarına doğru açılmanın sancılarını biz düşünürlerde izlemekteyiz. Popper, modern-açık toplumun ekonomik temelli olduğunun ve onun aslı kuramlarının da kapitalizmi analiz eden kuramlar olduğunun, farkındadır (1994; 169). Modern-açık toplum ekonomi dolayımla soyut ilişkiler geliştiren bir toplumdur. Popper’a göre ayrıca kabile toplumundan (hısımlığa dayalı toplum) açık topluma geçiş emperyalizmle mümkündür (1994; 174). Popper böylece kapitalist-sivil toplumu açık toplum olarak tanımladığı gibi açık toplumu emperyalizmle ilişkilendirerek kapitalist emperyalizmi de meşrulaştırmaktadır. Ahlakı ile siyaseti ile tanımlanan açık-sivil-kapitalist toplum artık kendi kavramlaştırmasını en açık biçimde içerden biri tarafından yapılmasına muktedir bir kıvama gelmiştir. Burjuvanın eseri olan sivil-kapitalist toplum hep piyasa dışı organik aydınlarca tanımlandı ancak Soros ile birlikte kendi bilincine varan kapitalizmin dışardan destekçilere ihtiyacı kalmamıştır. Soros hem bir piyasa aktörü hem de kavramcıdır. Batı düşüncesini okurken, okuyan herkeste oluşan değişmez bir hal vardır. Daha önce yunan felsefesinin derinlerinin çağdaş düşüncede yeniden filizlenmesidir, bu. Soros’un açık 141 toplum anlayışında temel problem birey ve toplum çıkarının bir aradalığının sağlanmasıdır ki bu sorun sosyal düşüncenin de temel motivasyonudur. Soros hem “piyasa tutuculuğu” adını verdiği liberal ekonomi teorisinin düsturunun (bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler) neticede toplum içinde bölücü olduğunun farkındalığı ile hem de borsa aktörü ve vakıf kurucusu olan ikici rolünü meşrulaştırmak için çaba harcar ve neticede Aristo’nun oikospolity ayrımını hem ontolojik hem de epistemolojik olan yukarıda açıklanan ikicilikleri uyuşturmaya çalışır. Bergson biz duygusunun yarattığı ötekileştirme ve düşmanlığın önüne geçmek için insan sevgisine dayalı bir atılım ahlakı ile açık toplumu formüle ederken Popper epistemolojiden siyasete kayarak otoriter ve totaliter rejimlere eleştiri için açık toplum kavramını kullanır Soros ise tamamen ekonomi temelli olmak üzere küresel kapitalizmin ihtiyaç duyduğu piyasaları birleştirmek için küresel bir açık toplum yaratmaya kendini adar. Nihayetinde Soros, teoriden pratiğe giderek kavramının gerçeklenmesi için de Açık Toplum Vakıflarını kurar (Soros, 2004; 9). Açık Toplum Vakıfları kapalı olarak ad edilen otoriter ve totaliter rejimlere rağmen ulus-devleti aşarak sivil toplumu küresel kapitalist piyasalara bağlamayı hedefler bu yüzden de vakıflar ülke yönetimi ile kavgalıdır. Ülke içinde anti-demokratik tutumlardan rahatsız olan sivil toplumun aydınları, marjinalleri ve azınlıklar tarafından desteklenir ve vakfın desteklediği projeler ulus-devletin homojenleştirdiği kimlikleri yeniden diriltmeye adanmış olan projelerdir. Soros açık toplum fikrinin batıda değil de “açık toplumun düşmanlarının” olduğu ülkelerde, dialektik biçimde destek bulduğunun farkındadır (2004; 10). Ancak gözden kaçan bu tür uygulama ve desteklerin demokrasi adına yapılıyor gösterilerek asklında politik ve hukuksal özgürlükler için değil küresel kapitalizme yeni piyasalar açmak için yapıldığıdır. Bu itibarla liberal-sol ve muhafazakar-liberal çevrelerden destek bulmaktadır. Hem sol hem de muhafazakar çevreler liberal özgürlükler bağlamında daha ziyade politik ve hukuksal özgürlüklerin genişletilmesinden yana olan kesimlerdir. Soros’un, oikos-polity ayrımında esas umduğu siyasi krizlerin ekonomiyi etkilemesinin önüne geçmek istemesidir (2004; 10). O yüzden küredeki siyasi krizleri ve buna bağlı ekonomik krizleri önceden hesap edip ona göre tedbirler geliştirerek ekonomik olarak zarara uğramaktan kaçınmaya çalışmaktadır. Geleceği ön görme ve bu yolla ekonomiye egemen olma kapitalizmin desteklediği modern bilimin mantığıdır (Bacon; bilmek yapmaktır). Soros da bu yolda ilerlemektedir. Sivil toplumun ekonomi kuruluşlu olduğunun bilincinde olarak Soros siyasi kurumun sivil toplum karşısında engelleyici tavrından rahatsızdır (2004; 11). Ulus-devlet, sanayi kapitalizmin aktörü olan ulusal burjuvanın ürünüdür. Ancak ülke içinde gelişen ulusal burjuva tüm dünyayı piyasa ve üretim, tüketim alanına yaparak gelişmek isteyince artık ulus-devlet yük haline gelmiştir. Kapitalizmin artık ona ihtiyacı yoktur. Uluslar arası hukuksal bir düzenin peşine düşülmüştür ve Soros’un önerisi ise Açık Toplum Birliği’dir. Hem Bergson hem de Soros’un farklı açılardan sezinlediği ortak husus ulus-devletin kapalı toplum inşa ettiğidir (2004; 16). Ulus-devlet nihayetinde kapitalizmin ulaşmak istediği küresel toplum için bir uğraktır ve artık aşılması gerekmektedir. Sivil toplum kapitalist ekonomi ile motive olduğuna göre arada siyasi sınırların manası kalmamıştır. Soros tıpkı hocası Popper gibi epistemolojiden hareket eder ve Aydınlanmanın büyük düşünürü Kant’ın fenemenoloji bilgisi ile sosyal gerçekliği insan aklının inşası olarak kabul eder. Ancak bu gerçeklik ortaklaşa inşa edildiği için tek tek bireyin aklına vabeste değildir. 142 Açık toplum kavramı da insan aklının kusurlu olduğu ve mutlak gerçekliğe ve gerçeğin mutlak bilgisine erişilemeyeceği tezi ile biçimlenir. Bu şekilde sürekli hoşgörü ve demokrasi ortamı sağlanarak siyasi alanda toplumların kapitalist ekonomiye her daim açık olması epistemolojik olarak garanti altına alınır. Asçık toplumun dayandığı diğer ilke de buna bağlı olarak gerçeğin ve insan aklının karşılıklı olarak birbirini biçimlendirdiğidir (2004; 20). Böylece Soros’un açık toplum kavramı insana ve insan ile gerçeklik arasındaki ilişkiyi konu alan iki ilkeye dayanır: kusurluluk ve dönüşlülük. Dönüşlülük ilkesi özellikle önemlidir. Çünkü dönüşlülük ilkesinin bir ucuna göre, insan bir şeye inanır ise onu dış dünyada da inşa edebilir. Böylesi bir idealist anlayış ile Soros, açık toplumu bir ideal olarak insanlara dikte ederek gerçekleştirmenin arayışı içindedir (2004; 114). Soros, tüm epistemolojik tartışmalarını nihayetinde mali piyasaların nasıl işlediğini anlamak için kullanmıştır (2004; 41). Onun derdi, mali piyasaları inşa eden aktörlerin davranışlarını neye göre biçimlendirdiğidir. Ki bu davranışların altındaki tutumlar sonuçta toplumu inşa ederken de kullandıklarıdır. Ve bu noktada gerçeklik ile insan aklı arasında modernitenin kurduğu akılcı ve determinist bağ yıkılarak postmodernist bir kavram olan “belirsizlik” ikame edilir. Küresel kapitalizmin yeni üretim tarzı “esnek üretim”, küçük pazarlara ulaşmak için geliştirilen yeni pazarlama tekniği “gerilla tarzı” pazarlama ve yeni örgüt teorisi “ katılımcı yönetişim”in de dayandığı düstur bu ilkedir: Belirsizliğe hâkim olmak. Nihayetinde asıl olan gerçeğe hâkim olmaktır ancak değişen bu gerçeğin neliğidir. Ticari kapitalizmin motive ettiği Aydınlanma düşüncesi ve modernite gerçeği determinist bir yapı ile algılar ve piyasaları standartlaştırmaya çalışır. Ancak küresel kapitalizm ve onun kültürel mantığı postmodernite tam tersine gerçeği heterojenleştirmenin ve böylece belirsizleştirmenin yanında yer alır. Parçalı ve belirsiz gerçeklik anlayışı, küresel kapitalizmin esneyerek tüm sivri uçları yuvarlaklaştırarak önündeki engelleri bertaraf etme isteminin bir uzantısıdır. Bu şekilde gerçeklik anlayışı kayganlaşan aktörler bir tür embesil haldeyken onlara bir şeyler satmak ve ikna etmek daha da kolaylaşmaktadır. Tüm değişimlere rağmen kapitalizmin değişmez mantığı, modernite ile postmodernite arasındaki bağ, Marx’ın “katı olan her şey buharlaşıyor” lafzı ile tamamlanmaktadır. Modernite kendinden önceki tanrının kelamını hiçleştirirken şimdi postmodernite insan aklının söylediğini hiçe saymaktadır. Hem ayetin hem de ideolojinin yok olduğu kaygan bir zeminde insanlar tutunacak hiçbir şey bulamayarak kapitalist piyasaların akışkan sıvısı içinde erimektedirler. Böylece aslında siyasi topluma karşı sivil toplum, akla karşı güdü, topluma karşı doğa, siyasete karşı ekonomi, politiye karşı oikos zaferini ilan etmektedir. Sonuç Batı aklının en bariz özelliği doğaya ve kendi dışına hâkim olmaktır. Doğaya hâkim olmak ekonomi kurumunu ortaya çıkarmıştır. Ancak bu kurum kapitalizm ile kendi dışındaki küreye de yayılma eğilimine sahiptir ki buna emperyalizm değil artık küresel kapitalizm adı verilmektedir. Her toplum ihtiyaçlarını gidermek için belirli bir üretim ile doğaya başvurur ancak buradaki farklılık ihtiyaç gidermek değil hâkim olmaktır. Kapitalizm her aşamasında kendine uygun siyasi, hukuki ve düşünsel formlarını ürettiği gibi toplum formunu da üretmektedir. Düşünsel süreçler kapitalizmin ihtiyacı olan bu kurumsal değişimleri idealize etmekle ve aşkınlaştırmakla mükelleftir. 143 Bu çalışmada açık toplum örneğinde görüldüğü üzere, temel epistemolojik ve ontolojik sayıtlılar insan aklı ile geliştirilirken bir yandan da insan akılcılığı reddedilerek akıl birilerinin tekeline alınan bir iktidar kaynağı olmaktadır. Bir yandan modernitenin determinist gerçeklik anlayışı reddedilerek yerine belirsizlik konularak kaygan bir gerçeklik anlayışı inşa edilirken diğer yandan da bu gerçekliğe hakim olabilecek yollar aranmaktadır. Kapitalizmin artık gerçeği standartlaştırması ona verim sağlamadığı için tüm direniş odaklarına göre kendini esneterek uyumlu stratejiler geliştirerek, kendini esnetmesi daha verimli hale gelmiştir. Bununla birlikte aklı ipotek altına alınarak insanın kendi aklına olan güveni de darbe yemiştir. Artık nereye tutunacağına kime ve neye güvenebileceğini bilmeyen insan yığınlarını güdülere indirgeyerek, piyasanın savunmasız küçük özneleri yani ucuz emekçileri ve tüketicileri yapmak daha da kolaylaşmıştır. Kaynakça Bhabha, H.K., (2008), The Location of Culture, 2. print., London, Routledge pub. Bergson, H., (2004), Ahlakın ve Dinin İki Kaynağı, çev. M. Yakupoğlu, Ankara, Doğu-Batı yay. Dirlik, A., (2008a), “Üretimin ve Üretimin Örgütlenmesinin Postmodernleşmesi: Esnek Üretim, İş ve Kültür”, iç. Postkolonyal Aura: Küresel Kapitalizm Çağında Üçüncü Dünya Eleştirisi, çev. G. Doğduaslan, 2. baskı, İstanbul, Boğaziçi yay. ss: 314-365 Dirlik, A., (2008b), “Postkolonyal Aura: Küresel Kapitalizm Çağında Üçüncü Dünya Eleştirisi”, iç. Postkolonyal Aura: Küresel Kapitalizm Çağında Üçüncü Dünya Eleştirisi, çev. G. Doğduaslan, 2. baskı, İstanbul, Boğaziçi yay. ss: 97-147. Dirlik, A., (2008c), “Miras ve Tasarı Olarak Geçmiş: Yerli Tarihselciliğin Perspektifinden Postkolonyal Eleştiri”, iç. Postkolonyal Aura: Küresel Kapitalizm Çağında Üçüncü Dünya Eleştirisi, çev. G. Doğduaslan, 2. baskı, İstanbul, Boğaziçi yay., ss: 367-404. Featherstone, M., (2005), Postmodernizm ve Tüketim Kültürü, çev. M. Küçük, 2. baskı, İstanbul, Ayrıntı yay. Hall, S. ve Jacques, M., ( 1995), Yeni Zamanlar: 1990’larda Politikanın Değişen Çehresi, çev. A. Yılmaz, İstanbul, Ayrıntı yay. Harvey, D., (2006), Postmodernliğin Durumu, çev. S. Savran, 4. baskı, İstanbul, metis yay. Jameson, F., (2008), Postmodernism or the Cultural Logıc of Late Capitalism, 3. print., London, Verso pub. Loomba, A., (2000), Kolonyalizm Postkolonyalizm, çev. M. Küçük, İstanbul, Ayrıntı yay. Lyotard, J.F., (2000), Postmodern Durum, çev. A. Çiğdem, 3. baskı, Ankara, Vadi yay. Mandel, E., (2008), geç Kapitalizm, çev. C. Badem, İstanbul, Versus yay. Popper, K., (1994), Açık Toplum ve Düşmanları I, çev. M. Tunçay, 3. baskı, İstanbul, Remzi y. Soros, G., (2004), Açık Toplum: Küresel Kapitalizmde Reform, çev. D.S. Öztürk, İstanbul, Truva yay. Toprak, B. ve diğerleri, (2009), Türkiye’de Farklı Olmak, İstanbul, Metis yay. OSI, (2008), Açık Toplum 2001-2008, 4. baskı, İstanbul, OSI yay. Yılmaz, H., (2007), Türkiye’de Orta Sınıfı Tanımlamak, www. Acıktoplumenstitusu.org.tr 144 İQTİSAD ELMİ YENİ PARADİQMA AXTARIŞINDA Dos. Dr. Mənsur BƏRXUDAROV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Din, fəlsəfə və elm insan təfəkkürü, təxəyyüllü və idrakı tərəfindən anlanşılan, qavranılan və sonda cəmiyyətin ümumi mənəvi dəyərlərinə çevrilən mürəkkəb sistemlər kimi səciyyələnir. Din və fəlsəfədən əsaslı şəkildə fərqlənən elm mürəkkəb bir sistem kimi üç komponentli olaraq subordinasiya və koordinasiya prinsipləri ilə tənzimlənir. Sözügedən komponentlər aşağıdakılardır: - elmin tarixi; - elmin predmeti; - elmin metodologiyası. Onu da qeyd edək ki, obyektiv gerçəkliyin, o cümlədən obyektiv iqtisadi gerçəkliyin dərk edilməsi və elmi biliklərin əldə edilərək sistemləşdirilməsi elmi metodologiyanın köməyi lə həyata keçirlir. Metodologiyaya öz münasibtini bildirən görkəmli Qərb iqtisadçısı Pol Heyne demişdir: «İqtisad elmi təətbiq olunmaq üçün hazır tövsiyyələr yığını deyil, o, təlimdən daha çox metoddur,intellektual alətdir, təfəkkür texnikasıdır. Düzgün nəticəyə gəlmək üçün ona yiyələnənlərə kömək edir» [1]. Ona görə də obyektiv iqtisadi gercəkliyin dərk edilməsi və ona adekvat elmi biliklərin əldə edilərək sistemləşdirilməsi iqtisad elminin metodologiyasının daim təkmillləşdirilməsini şərtləndirir. Görkəmli alman alimi Karl Popper qeyd edirdi ki, metodoloji qaydalar konvensiya kimi qiymətləndirilməlidir. Onları empirik elmlər üçün səciyyəvi olan oyun qaydaları kimi təsvir etmək olar [2]. Elm sahəsini metodlar sistemi ilə silahlandırmaq ideyasını irəli sürən ingilis filosofu (XVI-XVII əsr) Bekondan başlayaraq bu günümüzə kimi iqtisad elminin metodologiyası dəyişir və zəngiləşir. İqtisad elminin metodologiyasının dəyişərək zənginləşməsi isə öz növbəsində elmi paradiqmaların (paradiqmatika) təkamülü ilə birbaşa bağlıdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, elmi paradiqma anlayışını ilk dəfə elmə Tomas Kun gətirmişdir. «Paradqma» yunan sözü olaraq mənası «nümünə» və yaxud model deməkdir [3]. Elmi paradiqmanın mahiyyətinə gəldikdə isə termin elmi problemin qoyuluşu və həlli üsulları modeli deməkdir. Bəşəriyyətin inkişafı prosesində elmi paradiqmalar köhnəlir və yeniləri ilə əvəzlənir. Lakin bu zaman elmi varislik prinsipi saxlanılır. Belə ki, köhnə elmi paradiqma yeniləri ilə əvəzlənəndə əvvəlkilərin yararlı cəhətləri saxlanılır və onlardan istifadə edilir. Tanınmış mərhum iqtisadçımız Teymur Vəliyevin fikrinə görə, yeni paradiqmanın yaranmasında köhnə paradiqmaların aşağıdakı cəhətləri nəzərə alınmalıdır: - Öz əhəmiyyyətini itirənlər; - Qismən yararlı olanlar; - Varislik yolu ilə təkmilləşənlər; - Tam yeni yaranan paradiqmalar [4]. Bizim fikrimizcə, yaşamaq müddəti baxımından elmi paradiqmalar üç növə bölünür: - Əbədi paradiqma (allahın kitabları və onları aksiomitika təlimi kimi təsdiqləyən Quran); 145 - Fundamental elmi paradiqmalar (məsələn, kainatın dərk olunmasında geosentrizmi əvəzləyən Koperniklin heliosentrizm prinsipi, azad insan, azad cəmiyyət konseprsiyası və.s; - Şaxələnən elmi paradiqmalar. Şaxələnən elmi paradiqmaların «kövdəsi» kimi fundamental elmi paradiqmalar çıxış edir. Yeni Elmin yaranması dövründən (XVI-XVII əsrlər) bu günümüzə kimi sözügedən şaxələrdən biri də iqtisad elmidir və iqtisad elminin elmi paradiqmalarıdır. Belə ki, obyektiv iqtisadi gercəkliyi merkantilistlər və fiziokratlar pəncərəsindən müşahidə edən iqtisadçı mütəfəkkirlərin elmi dünyagörüşləri son 200-250 il ərzində yeniləri ilə əvəzləndi. Əgər biz bu gün paradiqma baxımından iqtisad elmini sərhədləri görünməyən məkanda inşa edilmiş bir evə bənzətsək, bu ev çoxpəncərəlidir, amma bu pəncərələrin içərisində ən geniş olanlarının sayı beşdir: - neoklasitsizm; - neomarksizm; - neoinstitusionnalizm; - neokeynsçilik; - neoliberalizm. Yuxarıda adı çəkilən elmi istiqamətlərdə əldə edilmiş nəzəri və praktiki biliklərin köməyilə müxtəlif məkan və zamanlarda çoxsaylı iqtisadi problemlər həll edilə bilmişdir. Amma, bu gün dünya iqtisadiyyatının, eləcə də ayrı-ayrı region və ölkələrin böhransız inkişafını təmin edə biləcək ümumiləşdirilmiş və universallaşdırılmış bir elmi paradiqmaya həmişə ehtiyac vardır. Dünya iqtisadiyyatında 2008-ci ildə başlanan və bu gün də davam edən böhran bu ehtiyacı daha sərt bir şəkildə gündəmə gətirir. Son 4 ildə ən yüksək səviyyələrdə intensivləşən müzakirələr qlobal iqtisadi böhrandan çııxmaq üçün demək olar ki, heç bir faydalı resept verə bilməmişdir. Fikrimizcə, bu qlobal xəstəliyin reseptinin tapılmaması onun diaqnozunun düzgün qiymətləndirilməməsi ilə bağlıdır. Belə ki, bu gün qlobal iqtisadi böhranın səbəblərini gah ABŞ-ın federal ehtiyat sisteminin apardığı siyasətlə, gah «sabun köpüyü» adlandırılan iqtisadi gerçəklikdə, gah Aİ-nin iqtisadi siyasətində, gah beynəxalq maliyyə bazarlarında yaranmış əlavə maliyyə kağızlarında və sairlərdə axtarırlar. Onu da deyək ki,bu tədqiqatlar və qiymətləndirilmələr dünya iqtisad elmində qərarlaşmış ənənəvi paradiqma çərçivələrindən kənara çıxmır. Bizim gəldiyimiz qənaətə görə, müasir qlobal iqtisadi gercəkliyin adekvat dərki, o cümlədən qlobal iqtisadi böhranın düzgün qiymətləndirilməsi mövcud qlobal sosial –iqtisadi gerçəklikdə sistemformalaşdıran əsas elementin düzgün dərk olunmaması ilə bağlıdır. Belə ki, bu günün özündə də iqtisadi sistemi formalaşdıran əsas element kimi kapital qəbul olunur. Bəşəriyyətin belə bir anlama gətirilməsi onun özünün həddən artıq maddiləşməsinə səbəb olmuş, əsllində isə çıxılmaz situasiya formalaşdırılmışdır. Fikrimizcə, iqtisadi sistemin əsas elementinin insanın özü olduğu anlamının gündəmə gətirilməsi bu gün qlobal iqtisadi böhrandan çıxmaq üçün genetik zəmin rolu oynamalıdır. Bu prosesdə isə ilk addım insanın özünün dərk olunmasının yeni modelinin işlənilib hazırlanması olmalıdır. Əslində, belə bir model çərçivəsində insanın özünüdərki X-XIV əsrlərdə islam dünyasında qəbul olunmuşdur və nəticə etibarı ilə bu model çərçivəsində özünüdərketmə islam intibahını formalaşdırılmışdı. 146 Sözügedən modelin mahiyyətini biz belə anlayırıq ki, insan üçqatlıdır, yəni o bioloji, sosial və ruhani bir varlıq kim səciyyələnir. Bu baxımdan biologi və sosial varlıq kimi o, ölçüləyə gəlir və ona görə də dərk olunandır. O ki, qaldı ruhani varlıq kimi insanın özünüdərkinə, bu problemin həlli mümkünsüzdür. Bu mümkünsüzlük probleminin həlli isə aksiomatika təliminə müraciət etmək zəruriyətini yaradır. Aksiomatika təlimi kimi isə mütləq anlamda Allahın kitabı Quran başa düşülür. Quran məntiqi ilə insanın özünüdərki onun müasir anlamda özünüdərkindən prinsipial olaraq fərqlənir. Belə ki, müasir anlamda insanın özünüdərki onu, bu dünya adlandırılan zaman çərçivəsinə salır və onu belə bir anlama gətirir ki, ya bu dünyaya qədər, ya da bu dünyadan sonra heç nə insanı gözləmir. Hər nə varsa, elə bu dünayadadır. Nəticədə, insan ruhani bir varlıq olaraq özü belə bir inancın köləsinə çevrilir və maddiyatın dominantlığı düşüncəsi getdikcə qatılaşır. Əslində isə bu gün insanın ən böyük problemi bu stereotipi dağıtmaqlır, yəni bu dar çərçivədən özünü çıxarmaqdır. Belə ki, insanın bu dünyaya qədər, bu dünya və bu dünyadan sonra gələn dünya çərçivələrinə qədər öz yerinin genişləndirilərək müəyyənləşdirilməsi anlamına gətirilməsi, onun ruhunu və özünü düşdüyü o dar çrçivədən çıxarır. Nəticədə, onun daha əhatəli düşünmək və daha ratsional davranmaq imkanları genişlənir. Belə bir model çərçivəsində insanın özünüdərkinin nəzəri və praktiki həllinin nəticəsi kimi yeni iqtisadi insanın formalaşması çıxış edir. Yekunda yeni iqtisadi insanın davranış kodeksi də dəyişir. Belə olan halda insan iqtisadi davranışlarında hədləri özü müəyyənləşdiməyə alışacaqdır. Çünki, insanın düşüncəsi onun inancına tabedir, davranışı isə düşüncəyə tabe olandır. Belə olan halda, inanc - düşüncə – davranış vektoru nəticə etibarı ilə daim insanı rasional davranışlara sövq edir. Deməli, belə bir anlama insanın gətirilməsi sonda onun daxili sövqedici qüvvəsi kimi çıxış edən maraqlarının da mahiyyətini dəyişir. Bununla əlaqədar olaraq Qurani-Kərimdə düzgün insan modelinin qoyuluşunu nəzərimizə çatdırmaq istərdim: Budur, onda heç bir şübhə olmayan kitab. Bu kitab o kəslərə göndərilib ki, onlar qeybə inanır, oruc tutur, namaz qılır və onlara verilən ruzidən başqalarına da paylayarlar. Onlar Sənə (Məhəmməd peyqəmbərə) və səndən öncəki peyqəmbərlərə verilən kitablara iman gətirir və axirət, din və cəza gününə inanırlar [5]. Beləliklə, bizim gəldiyimiz qənaətə görə, müasir dövrdə iqtisad elminin bütün bəhəriyyət üçün ümumiləşdirilmiş və universallaşdırımış fundamental paradiqmasının yaranması elmin əldə etdiyi nailiyyətlər və aksiomatika təlimi kimi qəbul edilən QuraniKərimin qovuşması bazasında baş verəcəkdir. ƏDƏBİYYAT 1. Pol Heyne. Образ экономического мышления. М.1993. С.10 2. Карл Поппер. Логика научного исследования. Перевод с английского под общей редакцией В.Н.Садовского. М., изд. Республика 2005. Стр.50 3. Томас Кун. Структура научных революций. М., 1977 4. Vəliyev Teymur. İqtisad elminin nəzəri əsaslarının tarixi təkamülü. Bakı – 1997. Bakı, Elm, səh.65-106 5. Quran, Əl-Bəqərə surəsi 147 GÜNÜMÜZ PİYASA SİSTEMİ VE ÜRETTİĞİ İNSANİ KRİZLER Dr. Ersan ERSOY İnönü Üniversitesi, [email protected] Özet Piyasalar, sadece ekonomik değil aynı zamanda toplumsal yönü ve gerçekliği de bulunan olgulardır. Kapitalizmin merkezi bir kurumu olarak gittikçe yaygınlık gösteren ve sınır tanımayan serbest piyasalar, toplumlara özgü alışkanlıkları, değerleri ve tutumları değiştirmeye zorlamaktadır. Piyasalara hakim olan kapitalist anlayış ve iktisadi zihniyet, hayat tarzlarını yönlendiren ve değerleri belirleyen önemli bir faktördür. Küreselleşmenin imkânlarını kendi lehine kullanarak dünyayı tek bir kapitalist topluma çevirme çabasında olan bu anlayış, kültürel zenginlikleri ve çeşitlilikleri tehdit etmektedir. Aynı zamanda kapitalist sistem, dünya üzerinde kutuplaşma, çatışma, eşitsizlik, dengesizlik, risk, kaygı ekseninde önemli finansal ve toplumsal krizler üretmektedir. Çalışmamızda kapitalizmin daha rafine ve ince bir şekilde işleyen yeni biçiminin genel özellikleri ve bunların toplumsal sistemler üzerindeki dönüştürücü etkisi sosyolojik bir bakışla tartışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Piyasalar, piyasa sistemleri, kültür, kapitalizm, küreselleşme. Present-day Market System and the Human Crises It has Created Abstract Markets are not only economical phenomena, but also are the phenomena that have a societal bearing and reality. Free markets that increasingly prevail and cut across all boundaries as the central institutions of capitalism compel societies to change their distinctive habits, values and attitudes. Capitalistic understanding and economical mentality that dominate the markets is an important factor that shapes the ways of lives and that forms the values. This understanding, which strives for transformingthe world into a single capitalistic society making use of the resources of globalization, threatens cultural riches and varieties. Moreover, the capitalistic system also causes crises in the midst of polarization around the world, conflict, inequality, instability, risk and anxiety. In this paper, the general features of capitalism, which is functional in a more refined and tricky manner, andits transformative effects on social systems are discussed in a sociological perspective. Key Words : Markets, market systems, culture, capitalism, globalization. Jel Classification Codes : P10, F62, F63 148 1. Giriş Dünya ekonomisinin yakın zamana kadar büyük ve ciddi sarsıntıları peş peşe yaşadığına şahit olmaktayız. Teknolojinin ve bilginin mali piyasalarda daha etkin bir şekilde kullanılması, sermayenin küresel ölçekteki mobilitesine hız kazandırmış, bu seyirde gerçekleşen ani para akışları ve kaymaları krizleri tetiklemiştir. Krizlerin "domino etkisi" yapan sarsıntılarının, bütün toplumları kuşattığını, ekonomik yapılarda az çok kalıcı tesirler bıraktığını, mali piyasalarda risk ve belirsizlikler yarattığını söyleyebiliriz. Aslında yaşanılan bu olaylarla birlikte, günümüzde küresel dünya ekonomisinin hangi noktalara ulaştığı ve nasıl bir sistem özelliği arz ettiği de daha açık bir şekilde görülmüş oldu. Bir birlerine daha çok bağlı ve bağımlı hale gelen günümüz piyasalarında, sermayenin dünya çapında hızlı sirkülâsyonuna ayak uyduramayan ülke ekonomilerinde ve özellikle borsalarda ani düşüşler ve şoklar meydana gelmektedir. Finans dünyasındaki bu kavgayı üretim dünyasında daralmalar, yatırımdaki azalmalar takip etmekte, büyük şirketler binlerce işçisini açığa almakta ve hızla işsizlik hızla artmaktadır. Yaşanan krizler ise ağır toplumsal sorunların doğmasına neden olmakta ve krizin alanını büyüterek toplum geneline yaymaktadır. Çoğu zaman her bunalım ve kriz, sistemin kendisinden kaynaklanmadığı, olağan üstü koşulların bir ürünü olarak görülse de, arkasından getirdiği toplumsal şoklar büyük yaralar açmaktadır. Petrol ve gıda fiyatlarındaki artışlar, büyüme oranlarındaki düşüşler, enflasyon, işsizlik, yoksulluk…gibi olumsuzluklar toplumların sosyo-ekonomik dengelerini alt üst etmektedir. Krizlerin insan psikolojisinde, sosyal ilişkilerde ve toplumun diğer kurumlarında yaygın olan etkisi sonra açığa çıkmakta ve toplumları daha da derinden sarsmaktadır. Bütün bunların da haricinde, ifade edilmesi gereken bir diğer önemli noktada bize göre organize oluşuyla, etkileriyle, hedefleriyle, kurumlarıyla ve ideolojisiyle beraber normal şartlar altında küresel piyasa sisteminin bizatihi kendisinin insani ve toplumsal krizler üretmesidir. Günümüz piyasa sistemi insanlığın mutluluğunu sağlayamamaktadır. Onunla ilgili söylenen pırıltılı ve övgü dolu sözlerin nasıl bir balon olduğu, arka arkaya patlayan krizlerle görülmüş oldu. İnsan doğasına aykırı olarak tahripkâr bulduğu piyasa sistemiyle alakalı Karl Polanyi’nin (2006:231-248) yıllar öncesinden söylediği kehanet, yaşadığımız bunalımlarla ortaya çıktı. O günlerden bu zamana piyasaya ve makineye rağmen insanın ve toplumun kendisine olan efendiliği giderek zorlaştı. Zira etkisini gittikçe arttıran piyasalar bugün, güçlü kültürel çözücüler olarak, toplumların geleneksel dokularına zarar vermekte, bireyi her türlü sosyal bağlarından kopararak tüketimciliğin kucağına atmakta, bu süreçte lüzumsuz ihtiyaçlar sarmalında aşırı ve hedonik tüketime bireyleri zorlayarak kendiliklerinden uzaklaştırmaktadır. 2. Liberalizmden Neo-liberalizme Piyasa İdeolojisi Günümüz piyasa sistemi aydınlanma sonrası daha çok liberalizmin etkisiyle ortaya çıkan ve dünya üzerinde büyük tesirleri bulunan kapitalizm üzerine kuruludur. Kapitalizm, Batıda orta çağ sonrası dönemde “bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler” felsefesi ile ortaya çıkan, aydınlanma, modernleşme ve sanayileşme süreçleri ile birlikte gelişen, daha sonraları hem iç hem de diğer ülkelere yönelik dış sömürü hareketleri ile büyük ilerleme gösteren, görünürde serbest ama esasında rasyonel temelleri bulunan piyasa sisteminin adıdır. 149 Üretimin yapıldığı araç ve aletlerin, yapı ve ham maddelerin, başka bir deyişle sermayenin, ağırlıklı olarak özel ve kişisel mülkiyette olması şeklinde de tanımlanan kapitalizm (Doob, 2001:10), sermaye birikimine, sermayenin kendini büyütmesi için sistem içerisinde yollar bulmasına (Wallerstein, 2002:11-13), çalışma birimlerinin en yüksek verimini ortaya koyacak rasyonel bir iş örgütlenmesini içeren üretime, tüketime ve serbest piyasa faktörlerine dayanır. Kapitalizmin hem felsefi hem de kurumsal inşasıyla ortaya çıkan liberal piyasa sistemi ise uzunca bir dönem özellikle Batı Avrupa ve Amerika ekonomilerinin motor gücünü teşkil etmiş ve sanayileşme sürecinde ekonomik anlamda önemli bir atılım yapmalarına imkân tanımıştır. Ancak liberalizm, 1945’li yıllardan sonra yaşanan ekonomik ve sosyal değişmelerle birlikte farklı bir niteliğe dönüşmüştür (Hayek, 1999:171). Özellikle savaş sonrası dönemde gündeme gelmeye başlayan Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), Uluslar arası Para Fonu (IMF), Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Teşkilatı (OECD) gibi kurumlar ile birlikte Hizmet Ticareti Genel Antlaşması (GATS), Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Antlaşması (GATT) gibi ulus-ötesi uygulamalar, piyasaların serbestleşmesini sağlayarak uluslar arası sermaye ve ticaretin önündeki tüm engelleri ortadan kaldırmayı amaçlamışlardır. (Çımrın, 2009:195-204) Böylelikle ortaya çıkan bu neo-liberal sistemde artık tek bir topluluğun veya ülkenin değil, dünya üzerindeki diğer ülkelerin de ekonomik dönüşümü kontrollü bir şekilde gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. İlk önce, ekonomik özgürlük ile insan hakları ve toplumsal ilerleme arasında zorunlu bir ilişki kuran Freidman (2008: 9-29) ve Hayek tarafından 1946 yılında Chicago Üniversitesinde verilen derslerle temelleri atılan neo-liberalizm, daha sonra 1980'li yıllarda Margaret Thatcher'ın İngilteresinde ve Ronald Regan'ın ABD'sinde uygulamaya konularak büyük bir önem kazanmıştır. Bunlar Chicago Okulunun neo-liberal tezlerini uygulamak suretiyle kendi ekonomilerini radikal bir şekilde onarırken, Sovyetler Birliği'nin çökmesiyle de neoliberalizmin dünya üzerinde tek seçenek olma iddiasını öne çıkarmaya başlamışlardır. Komünizmin çöküşüyle birlikte hem Rusya'nın kendisi ve yörüngesindeki ülkeler, hem de dünyanın büyük bir kesimi neo-liberalizmi benimsemeye başlamış veya benimsemeye zorlanmıştır. Burada mevcut baskıyı yapanlar ise daha çok IMF ve Dünya Bankasının kadrolarını ağırlıklı olarak dolduran Chicago Üniversitesi Ekonomi Bölümü mezunları olmuştur (Ritzer, 2001: 130-133). Neo-liberal anlayışla ortaya çıkarılan bu kurumlardan IMF dünyayı olumsuz şekilde etkileyen finansal aksaklıklarla mücadele etmek, Dünya Bankası ise, az gelişmiş ülkelerin ekonomilerini büyütmenin ve güçlendirmenin bir aracı olarak, bu ülkelere uzun vadeli yatırımı kolaylaştırmak amacıyla kurulmuştur (Öztürk ve Sözdemir, 2012: 2155). Ülkelere yönelik gerek IMF ve gerekse Dünya Bankası tarafından uygulattırılan politikalar ise 1989 yılında Washington Uzlaşması (Washington Consensus) (Gore, 2000: 790) olarak isimlendirilmiştir. Böylelikle bu süreçte sadece piyasaların ve sermayenin önündeki engeller ortadan kalkmamış aynı zamanda diğer toplumların yeniden inşası da gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Ancak bu kuruluşların diğer ülkelere yapısal uyum denilen şok terapi biçimlerini uygulaması, aslında çoğu zaman önemli olumsuzlukları da beraberinde getirmiştir. Çünkü insanların mutsuzluğuna neden olan neo-liberalizm, kurumları, söylemleri ve hedefleri itibariyle dünya üzerinde eşitsizlikleri, adaletsizlikleri ve çatışmaları üreten ideolojik bir içeriğe sahip olmuştur. 150 Kapitalizmin sürekliliğini sağlaması için ideolojik bir argüman ve düşünce sistemi kurması gereklidir. Hatta askerî ve iktisadî gücünden daha çok bu ideolojik düşüncenin kapitalizmi ayakta tuttuğu ifade edilmektedir (Aytaç, 2004: 121). Bu ideolojik hegemonya insanların bilincine ısrarla, “başka bir dünyanın imkânsızlığını” kazımaya çalışır. Kapitalist sistem, bu düzenin en iyi ve en ideal bir düzen olduğunu sürekli vurgular ve böylelikle varoluşunu perçinlemek ister. Özellikle, olası tek hayat tarzının piyasa koşullarına dayalı düzen olduğu (“başka dünya yok”) sloganını yayarak, bir yandan mevcut düzenin alternatifsiz olduğunu diğer yandan da, kitlelerin radikal hoşnutsuzluğunun kırılmasını amaçlar. Neo-liberalizm, piyasanın önündeki engelleri kaldırmak için sürekli "özgürlük" ve "insan hakları" gibi soyut bazı değerleri istismar eder ve bunları kullanır. Zira neoliberalizmin teorik temellerini inşa eden Friedman "serbest piyasaya karşı olanların çoğu, özgürlüğün kendisine inanmamaktadır" diyerek, (2008: 19) piyasa karşısındaki güçleri peşinen mahkum eder. Gerçekten de neo-liberalizm çoğunlukla Kuzey'den, ABD'den ve/veya kürsel örgütlenmelerden (IMF, DTÖ vb) ortaya çıkar ve dünyanın diğer yerlerine kendi refah, demokrasi ve özgürlük gibi pırıltılı bir hale büründürülmüş tanımlarını dayatmayı amaçlar (Ritzer, 2011: 143). Oysa Gray (1999: 9) bu söylemleri ve serbest piyasanın zafer denilen uyanışlarını “sahte şafak” olarak görür. Gray’e göre bu asla gerçekleştirilemeyecek bir ütopya olmakla birlikte, dünya ölçeğinde kargaşa, ekonomik ve siyasi istikrarsızlık doğuran bir süreçtir. Tek bir küresel pazar, aydınlanmanın arkasında olduğu evrensel bir uygarlık yaratma projesidir. Fukuyama’nın "tarihin sonu" (1999), Mc Luhan nın "küresel köy"(1964) ve Friedmanın "dünya düzdür" (2006) tezleriyle desteklenen bu küresel piyasa ütopyası da en az komünizm kadar insanlığa büyük bedeller ödeten ve acılar yaşatan vahim sonuçları doğuran bir sistemdir. Chomsky’e göre de (2001: 57) dünyanın en bilinçli burjuvazisi ve piyasanın öncüsü olan Amerika, sözde yardım severlik duygularıyla diğer ülkelere kendi çıkarları için savaş açmakta, istilaya girişmekte, köyleri yakıp yıkmakta ve çocukları katletmektedir. Diğer taraftan neo-liberal ideoloji devlete, demokrasiye ve düzene dair bir takım yalanlar üretmektedir. Neo-liberal düşüncede piyasa sistemi, devleti gelişmenin önünde bir engel olarak görür ve piyasanın her türlü devlet denetiminden ve etkisinden uzak tutulması gerektiğini vurgular. Bütün düzenlemeler piyasa güçlerinin kendi inisiyatifinde ve koşullarında olacaktır. Oysa serbest piyasalar bilinenin aksine kuvvetli bir devlet desteğiyle kurulmuştur ve onsuz ayakta kalamazlar. Dolayısıyla serbest piyasaları devletin iktisadî hayat üzerinde hiçbir etkisinin olmadığı bir sistem olarak tanımlamak da doğru değildir. Dünyanın “kapitalist” olarak isimlendirilen bütün devletleri ve piyasaları özellikle savaş ve bunalım dönemlerinde, biçimi ve oranı farklılık arz edecek şekilde, “denetim altında tutmaya” çalışmaktadır. Daha önemlisi, günümüzün kalkınmış ülkelerinin, başlangıçta, gelişmekte olan sanayilerini korumaya yönelik olarak devletçi iktisat politikaları izlediği (bebek endüstri tezi) de bilinmektedir. Yaygın kanaatin aksine, bu ülkelerin (örneğin, Almanya’nın ya da ABD’nin) kalkınması, serbest ticaret eksenli bir modelin ürünü değildir. Serbest ticarete geçiş, yüksek ve kalıcı gümrük duvarlarının arkasında gerçekleşmiştir. Bu ülkelerin belli bir tarihten sonra, serbest piyasa/ticaret savunusu yapmasını, önden giden kişinin, duvara tırmandıktan sonra, arkadan gelenlerin önünü kesmek için “merdiveni itmesine” benzetebiliriz (Aydın, 2001:5-10). 151 Kaldı ki serbest piyasanın erdemlerinden dem vuran liberal otoriteler, krizlerle birlikte ortaya çıkan risk, belirsizlik ve olumsuzluklar karşısında, devlet müdahalelerinin ve devletleştirme fikirlerinin hararetli savunucuları olmaları düşündürücüdür. Aslında Ritzer’e göre (2011: 138-139) devlet piyasa sistemi içerisinde aktiftir ve devlete biçilen rol piyasanın önündeki engelleri kaldırmak ve iş çevrelerinin işini kolaylaştırmaktır. Örneğin neo-liberal devlet serbest rekabetin erdemlerini yüceltir, iş çevrelerinin çıkarlarını ve sermaye birikimlerini sınırlayacak şekilde çalışan gruplara (örneğin sendikalar, toplumsal hareketler) karşı çıkar. Nevar ki neo-liberal devlet, aslında içsel çelişkileri bünyesinde taşır ve bu nedenle de sorgulanır. Bünyesinde taşıdığı otoriteryanizm ile bireysel özgürlük ve demokrasiye duyduğu sözde ilginin rahatsız edici şekilde birlikte olması devleti ikiyüzlü bir konuma sokmaktadır. Diğer taraftan devlet bir yandan istikrara önem verirken diğer yandan mali spekülasyonlara verdiği destekle artan bir istikrarsızlığa yol açmaktadır. Yine liberal devlet rekabete dönük bir yükümlülük gösterirken tekelleşmenin yararına uygun bir şekilde faaliyet göstermektedir. En önemlisi ise herkesin refahı için dile getirdiği desteğin, ekonomik seçkinlere yönelik destek faaliyetlerine bürünmesidir. Diğer taraftan çoğu zaman serbest piyasalar demokrasi ile birlikte müttefik olarak kabul edilir ve “demokratik yönetim çağında” dünya çapında serbest piyasa inşa etme projesi gerçekleştirilmeye çalışılır. Ancak serbest piyasa ve demokrasi aslında bir birlerine müttefik değil rakiptir. Demokratik siyasal hayatın olağan akışında serbest piyasa daima kısa ömürlüdür (Gray, 1999: 29). Serbest piyasa uygulamaları, gerçekte türdeşleşme değil sosyal sınıflar, ülkeler ve bölgeler arasında kutuplaşma yaratmaktadır. Büyüyen ekonomik eşitsizlik, özellikle de bölgesel ve sınıfsal eşitsizlik serbest piyasaya dayatılan bir şey değil tam aksine onun doğurduğu bir sonuçtur (Öztürk ve Sözdemir, 2012: 2163). Dolayısıyla serbest piyasa demokratik ve barışçıl değil farklılaştırıcı, ayrıştırıcı ve çatışmacı bir sonuç doğurur. Bu çatışmacı ortam suların bulanmasına ve piyasayı elinde bulunduranların rahat balık avlamasına imkân sağlamaktadır. 3. Küresel Piyasa Ekonomisinin Doğurduğu Krizler Kriz kavramı, iktisadi terminolojide, konjonktürdeki yön değiştirmeyi, yani genişleme ya da sürekli bir ilerleme döneminden uzun ya da kısa bir bunalım veya daralma evresine geçişi ifade etmektedir (Yılmaz, 2005: 78). Aslında kapitalizmin temel kurumu olan piyasanın yeteri kadar denetlenememesi ve hoyratlığı krizleri de beraberinde getirmekle birlikte (Aydın, 2003) kapitalist piyasanın temelinde yer alan kâr etmek ve kârı büyütmek anlayışıyla (Kutlu ve Demirci, 2011: 132-136) ortaya çıkardığı anarşik bir üretim sistemi, krizleri tetiklemiştir. Her kriz dönemi, birçok şeyin eskisi gibi devam edemeyeceğinin habercisi olmasının yanı sıra, sistemin gelecekteki gelişimini nasıl sağlayacağının belirsizliklerini de beraberinde getirir. Burada asıl önemli olan nokta, kriz dönemlerinde ortaya çıkan belirsizliklerin faturasının kime, nasıl ödettirileceğidir (Aydoğanoğlu, 2009: 3). Maalesef krizin doğurduğu ekonomik ve sosyal yüklerin toplumlar ve insanlar tarafından paylaşımında ciddi adaletsizlikler görülmektedir (Selamoğlu, 2000: 36). Kapitalizm ilk ortaya çıktığı günden buyana dönemsel olarak önemli krizler yaşadığı bilinen bir gerçektir (O’Connor, 1995:37-42). Ancak Washington uzlaşması 1990'ların başında gücünün zirvesindeyken daha sonra aniden ortaya çıkan 1994 ve 1998 yıllarında Meksika’da yaşanan mali şoklar, 1997-1998'deki Asya'daki mali kriz, Arjantin ekonomisinin 152 2001 yılında çökmesi gibi gelişmeler ile tartışılmaya ve (Seattle'daki DTÖ protestoları gibi) karşıt görüşlü hareketlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Küresel ekonomideki daralmadan ötürü, neo-liberalizm gelişmiş dünyada da sorgulanmaya ve irdelenmeye başlanmıştır. Bu süreçte Amerika’da meydana gelen finansal ve ekonomik krizler adeta yine başa dönülerek devletin müdahaleleriyle giderilmeye çalışılmıştır. ABD hükümeti müdahaleleriyle 2008 yılında bir yatırım firması olan Bear Stearns'in J. P. Morgan tarafından satın alınması sağlanmış, hükümet ekonomik kriz nedeniyle iflasın eşiğine gelmiş olan ipotekli emlak satışı (mortgage) yapan Fannie Mae ve Freddie Mac şirketleri ile önemli sigorta şirketi AIG devletleştirmek zorunda kalmıştır. Citibank gibi büyük bankaları ve otomobil şirketlerini ayakta tutabilmek için hükümet tarafından milyonlarca dolar yardım yapılmıştır (Ritzer, 2011:133). Yine farklı tarihlerde dünya üzerinde yarı çevre ülkeler ve yükselen ekonomiler diye tanımlanan birçok ülkede günümüz krizi ile genetik benzerlikler gösteren bir dizi kriz yaşanmıştı. Bunlar arasında Meksika (1994), Rusya (1998), Brezilya (1999), Arjantin (2001) ve Türkiye’de (1994, 2001) gerçekleşen krizleri sayabiliriz. Bu krizlerin hemen tümündeki ortak payda, yerel mali sektörlerdeki liberal reformlara karşılık olarak sermaye hareketlerinin de alelacele serbestleştirilmesi sonucunda ülkelerin uluslararası mali piyasalarla çok hızlı, kuralsız ve olası tehlikelere hazırlıksız bir bütünleşme sürecine girmiş olmasıdır. Düzenleyici önlemlerin eksik kaldığı bir ortamda, spekülatif sıcak para hareketlerine maruz kalan bu ülkelerde biriken makro dengesizlikler toplumsal tahrip gücü yüksek krizler yaşanmasına yol açmıştır (Öniş ve Güven, 2003: 56). Krizler hızlı sermaye akışları neticesinde yaşanmıştır. Zira neo-liberal piyasalarda yaşanan son krizlerle birlikte hiçbir dönemde olmadığı kadar parasal işlemler reel hareketlerin önüne geçmiştir. Dünyada bir yıllık dönem içinde-2008 mali krizi öncesi- 50 trilyon dolarlık mal akımına karşılık yaklaşık 360 trilyon Dolarlık likit hareketlilik söz konusu olmuştur.(Kökocak vd, 2012:2019). Günümüz piyasa sistemi teknolojiyi elinde bulunduran zenginlere spekülatif para kazanma yollarını ve kaynak transferini açarak onları ayrıcalıklı bir konuma getirirken, dünyanın büyük çoğunluğunun yoksullaşmasına neden olmaktadır (Bauman, 1999:83). Özellikle küresel süreçte iktisadi akış daha çok gelişmekte olan çevre ülkelerden, merkez ülkeler olarak kabul edilen gelişmiş ülkelere doğru gerçekleşmiş ve bu ülkeleri dünya ölçeğinde avantajlı bir duruma getirmiştir (Wallerstein, 2010). Dünya nüfusunun yüzde 5’inden azını barındıran ABD, küresel fosil yakıt kaynaklarının yaklaşık dörtte birini kullanmaktadır. Bu ülke, toplam kömürün yaklaşık yüzde 25’ini, petrolün yüzde 26’sını ve doğal gazın yüzde 27’sini tüketmektedir. Metallerin kullanımına bakacak olursak: ABD, Kanada, Avustralya, Japonya ve Batı Avrupa (toplamda dünya nüfusunun yüzde 15’i) her yıl üretilen alüminyumun yüzde 61’ini, kurşunun yüzde 60’ını, bakırın yüzde 59’unu ve çeliğin yüzde 49’unu kullanmaktadır. Kişi başına düşen tüketim miktarı da, özellikle yoksul ülkelerle kıyaslandığında, çok yüksektir. Ortalama bir Amerikalı yılda 22 kilogram alüminyum kullanırken, ortalama bir Hintlinin tüketimi 2 kilogram, ortalama bir Afrikalınınki ise 1 kilogramdan azdır (Gardner,2004: 11). Dolayısıyla ifade edilen verilerden de görüldüğü üzere bu akış sürecinde kuzey ile güney arasındaki fark açılmış, kuzeydeki ülkeler güneyin kaynaklarını transfer edip tüketerek onları çaresizlikleri ile baş başa bırakmışlardır. Yine Kuzey ile Güney arasında müthiş bir dijital çözülme söz konusudur. Güneyde bilgisayarların ve bilgisayarlaşmış bir dünya için gerekli alt yapı desteklerinin kuzeye göre çok daha az olması rekabeti zorlaştırmıştır. 153 Diğer taraftan günümüz küresel piyasa sistemi, dünya ülkelerini doğal kaynaklar karşısında birer rakibe dönüştürürken hiçbir koruma yöntemini de kurumsallaştırmamaktadır. Kaynaklar git gide daraldıkça ve dünyanın büyük güçleri arasındaki çıkar çatışmaları uluslar arası işbirliğini güçlendirdikçe, bölünmeler ve çatışmalar daha da artacaktır. Bu mücadelelerde kaynaklar ölçüsüzce sömürülürken, çevre ve tabii kaynaklar yağmalanırken, uluslar arası örgütler ve hukuk da çoğu zaman bir araç olarak kullanmaktadır. Dolayısıyla piyasa güçlerinin bütüncül bir baskı ya da düzenlemeye maruz kaldığı bir dünyada, barış sürekli risk altında kalmakta ve insanlık bir türlü huzura kavuşamamaktadır (Gray, 1999: 272-288). İnsan ihtiyaçları sınırsız, kaynaklar ise sınırlıdır. Kaynak arayışları, pazar işgücü ihtiyacı vb faktörlerle Dünya üzerinde küresel bir piyasa sisteminin sınırlarını büyüttüğünü ve aslında bir bunalımı yaşadığını görmekteyiz. Ancak Hobsbawm'ın da belirttiği üzere (2009: 87), piyasa sisteminin genişleme döneminin sona erdiğini söyleyemeyiz. Zira İçinde bulunduğumuz dönem ve şartlar itibariyle yine gelecekte kapitalist sistemin enerji kaynakları aramaya girişeceğini ifade edebiliriz. 4. Neo-liberalizmin Birey ve Toplum Tasarımı: Sözde Bireyselleşmiş Yığınlar Serbest piyasa bireyci bir karakterdedir ve bireyi özgürlüğüne kavuşturacağına dair bir iddia ile hareket eder. Bu iddiaya göre toplumdan, tarihten ve gelenekten koparılan birey özgürleşecek ve kendi kimliğini kendisi oluşturacak, kendi istediği bir hayatı yaşayacaktır. Aslında söz konusu iddianın uygulaması ile birlikte liberal piyasalar, insanları "birey"leştirirken insana ait özelliklerini de yok etmekte ve maddenin soğuk ikliminde onu dünyaya hapsetmektedirler. Böylesi bir durum ise kaçınılmaz bir şekilde, gelenek ile serbest piyasanın kurallarını ve kurumlarını karşı karşıya getirmektedir. Her şeyin çabucak değerinin düştüğü ve her şeyin eskimek için üretildiği adeta katı olan her şeyin buharlaştığı (Berman, 2004: 148), gelip geçici olduğu, kemikleşmeden miadını doldurduğu bir serbest piyasa ortamında, toplumların geleneksel dokuları zarar görmekte ve tahrip olmaktadır. Zira Gray’e göre (1999, 57) serbest piyasalar bugünün dünyasında en güçlü gelenek çözücüleri olarak faaliyet göstermektedirler. Günümüz piyasaları yeniliğe prim verir, geçmişi ise umursamazlar. Aslında burada gerçekleştirilmek istenilen temel gaye, bağlı bulunduğu tüm toplumsal değer, ilişki ve normlardan bireyin koparılmasıdır. Zira bütün bağlarından sıyrılmış, atomize olmuş ve bağsız kalmış bireyin (Ersoy, 2011: 94) piyasa sisteminde yenilikler içerisinde savrulması, daha kolay gerçekleşmektedir. Bilindiği gibi, kapitalist sistemin merkezinde, klasik iktisat teorisinin homo economicus olarak isimlendirdiği, bir bakıma “makineleşmiş” insan yer almaktadır. Bu insan, tüketici olarak mal ve hizmet tüketiminden elde edeceği fayda’yı, üretici olarak da mal ve hizmet üretiminden elde edeceği kâr’ı maksimize etmeye şartlanmıştır. Bu şartlanma makro düzleme aktarıldığı vakit, toplum, yalnızca iktisadî çıkar kaygısıyla hareket eden, imkânları elverdiği ölçüde çok kazanma hırsı taşıyan ve sürekli rasyonel düşünen bireylerden müteşekkil homojen bir içerik kazanmakta, daha doğrusu kapitalistleşmiş olmaktadır. Kazanma hırsını akılcılığa ve bireyciliğe eklemleyen kapitalizm, kaçınılmaz olarak, bir taraftan özel girişimcilik olgusunu ön plana çıkarmakta, diğer taraftan da “uzmanlaşma ve işbölümü”nü 154 derinleştirici süreçler üreterek “mübadele”yi iktisadî faaliyetlerin merkezine koymakta ve piyasa mekanizmasını, en azından görünürde fonksiyonel kılmaktadır (Aydın, 2003: 3). Böylelikle homo economicus olarak, her şeyini çıkarları istikametinde aklıyla hesaplayan ve uygulayan insan, adeta kendi cennetini -başkalarına cehennem olma pahasına- inşa etme çabası içerisinde yer almaktadır (Tatar, 2012: 40-44). Neo- liberalizm ve onun piyasasında insanlara yeni riskler ve belirsizliklerle dolu bir ortam sunulmaktadır (Giddens, 2000: 26-27). Modern dünyada piyasa, sosyal ilişkilerde değerlerin nesnel dünyanın bir parçası olarak değil, öznel dünyanın ve bireysel seçimlerin eseri olduğunu kabul eder ve desteklerken (Poole, 1993: 101), bu dünyadaki aşırı rekabet, çıkarcılık ve başarı fikri, bencilliği besleyip dayanışmayı eritmektedir (Morin ve Kern, 2001:95-96). Bu noktada bencil kişi her şeyi kendisi için ister. Bölüşmek yerine sahip olmak kişiye haz verir. Benim için iyi olan iyidir düşüncesiyle birey çıkarı doğrultusunda her şeyi mubah olarak görür. Böyle bir ortamda sahip olmak tek hedef olunca kişi giderek daha aç gözlü ve ihtiras sahibi olur. Çünkü ne kadar çok şeyi olursa, o kadar çok mutlu olacağına sanır. Böylece kişi etrafındaki herkese karşı düşmanlık beslemeye başlar. Bu tür bir düşünce içerisinde olan insanın, arzuları sonsuz olduğu için, hiç bir zaman rahat ve huzur bulamayacağı açıktır. Onun bütün hayatı, kendinden çok şeye sahip olanları kıskanmak ve kendinden az varlığı olanlardan da korkmakla geçecektir (Fromm, 1997: 30). Zamandan yana fakir, eşyadan yana zengin olan sahip olduklarıyla varlığı mümkün olan insana, zamanla sahip oldukları, sahip olmaya başlayacaktır. Eşyanın ve şeylerin arkasında görülen insan ilişkilerinde bir yüzeyselleşme, zayıflama ve sığlaşma meydana gelecektir. Bencillikle beslenen bireyciliğin gelişmesi ile birlikte insanların ait oldukları sosyal bağlarda bir zayıflama görülmüştür. Burada birey ve onun ihtiyaçları, aile ve topluluk gibi kolektif sosyal yapıların ihtiyaçlarına baskın bir duruma gelmiştir (Huyn, 2001: 207-208). Dolayısıyla bireycileşme sürecinin neticesinde aile, akrabalık, komşuluk, cemaat ve gelenekle bağlarını kaybetmiş olan bireyde bir benlik kaybı meydana gelmiştir. Çoğu zaman bu toplumlarda benliği ayakta tutabilmek ve parçalanmasına karşı koyabilmek için boşluk, tüketim malzemeleri, yalıtılmış yeni hayatlar, politikacılar, romantik sevgiler ve sempatik terapistler tarafından doldurulmaya çalışılmıştır (Sayar: 2003). Bireyciliğin bencillik sarmalında boy vermesi insanın hırsla dolmasına mutsuzlaşmasına ve yalnızlaşmasına da neden olmaktadır. Günümüzde akrabalık, komşuluk, arkadaşlık ve dostluk gibi güçlü dayanışma ve destek ağlarının zayıflaması bireyi modern hayatın zorlukları karşısında güçsüz ve yalnız bırakmaktadır. Bu sosyal desteğin azalmasıyla birlikte, birey tek başına hızlı ve yoğun bir hayatın çoğalan sorunlarıyla başa çıkma sıkıntısıyla karşı karşıya kalmaktadır. Her türlü dış dünyaya kendisini bağlayan bağlardan kurtulmayı özgürlük olarak ifade eden liberalizm onu yalnızlık ve güvenlik problemleri ile baş başa bırakmaktadır. Modern liberal hayatın insanların yaşama imkânlarında ve vasıtalarında kolaylık ve rahatlık sağlayarak onları özgür kıldığı bir gerçekse, diğer gerçek de insanların bu ortamda daha bağımlı, kaygılı ve sürekli tedirginlik duyguları içerisinde, özel hayatlarının teknolojik gelişmelerle tehdit altında olduğudur. Özgürlük modern insan için iki yönlü bir anlam taşımaktadır. Geleneksel otoritelerden kurtulan ve özgürleşen ve birey haline gelen kişi, aynı zamanda yalıtılmış, güçsüz ve kendine yabancılaşmış, kendi dışındaki amaçların bir aracı haline gelmiş ve yalnızlaşmıştır. Bu durum 155 özünü alttan alta kemirdiği, onu zayıflattığı, korkuttuğu için kendisine sığınak olabilecek yeni türden buyruklar ve otorite altına girmeye hazır bir hale gelmektedir (Framm, 1996: 36-96). Nihayette yalnızlıklarıyla boğuşan birey, özgürlüğünü modern liberal toplumda totaliter ve otoriter pek çok örgüt, grup veya liderlere devretmiş ve bağımlı bir duruma sürüklenmiştir (Leo ve Reijen, 2003: 40-48). Liberal toplumsal sistemde sürekliliğin ilan edilen ölümü ile geçicilik hayatın doğasına hâkim olarak sosyal ilişkilerde başköşeye oturmuştur. Gerçekten de “anı yaşa” günümüzün sloganı haline gelmiş, sosyal ilişkiler sisteminde yer alan uzun, derin ve köklü ilişki biçimleri yeni bir zihniyetin etkisine maruz kalmıştır. Moda insanı hayrete düşüren bir hızla gelip geçerken, bütün arzu nesneleri onlardan tam olarak yararlanmadan eskimekte ve önemini kaybetmektedir. Bu gün var olan alışkanlık, tavır, davranış, nesne ve olaylar çok geçmeden değişmekte ve eskiyenler alay konusu olabilmektedir. İşte böyle bir durumda kişi düş kırıklığından kaçınmak için alışkanlıklar ve bağlılıklar geliştirmemesi, uzun süreli ilişki ve taahhütlere girmekten uzak durması gerekmektedir. Bu süreçte bireye göre arzu nesnesinden yararlanmak ve kaldırıp atmak daha iyi görünür. Dolayısıyla piyasalar bu durumda hem hazzı hem de eskimeyi anlık hale getirecek bir örgütlenme içerisinde olurlar (Bauman, 2005: 193) Toplumsal alan içerisinde boy gösteren yenilik, geçicilik, bireyci rekabet ve yarış sosyal ilişkilerin risklerle dolu bir dünyada oluşmasına ve temelinde yer alan güven duygusunun zedelenmesine neden olmaktadır. Korku ve tedirginlik duyguları ile bireyin sosyal ilişkilere dahil olması, dayanışma ilişkilerinin sınırlı bir düzeyde gerçekleşmesi ve erimesine yol açmaktadır. Ortak ideallere göre değil, bireysel menfaatlere göre gerçekleştirilen davranışların hakim olduğu bir sosyal atmosferde, birey tehdit duygusuyla kuşatılmaktadır. Sürekli tedirgin, mesafeli ve diğer insanlara karşı yabancı bir konumda yaşamak neticesinde, diğerlerine yönelik bir duyarsızlık meydana gelmekte ve sosyal ilişkilerde körleşme durumu gerçekleşmektedir. 5. Akvaryumdaki Balık: Piyasa Fanusunda Tükenen İnsan Küresel piyasa sistemi, kurumlarıyla ve ideolojisiyle insanları kuşatmış bulunmaktadır. Tüketim neo-liberal sistemin varlığının devam etmesini sağlayan en önemli faktör olarak karşımızda durmaktadır. Günümüzde tüketimin akışına kapılan insanlar ise pırıltılı taşlarla dolu bir akvaryumdaki balık gibi piyasanın kendilerine sunduğu sınırlı bir alan kadar yaşamlarını sürdürmeye zorlanmaktadırlar. Bu bağlamda tüketimcilik kapitalizmin en önemli piyasa ideolojisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bize göre tüketimcilik, ürünlerin ve hizmetlerin daha yoğun ve sistematik arzularla alınması için gerçekleştirilen çabaların tümüdür. Özellikle serbest piyasa savunucularının ileri sürdüğü bu övgü dolu reçete daha fazla tüketim, daha fazla üretim ve daha fazla refah düşüncesi üzerine kuruludur. Tüketime şartlanmış olan kapitalizm, pazar için üretmeyi ve ürettiklerini de uygun pazarlarda satmayı amaçlar. Az çok kendi kendine yeterli bir ekonomiye dayanan önceki üretim biçimlerinden farklı olarak neo-liberal sistemde kapitalist anlayış bütünüyle pazara yönelmiştir. Yani kapitalist, satmak için üretir (Canale, 2001:18). Dolayısıyla "piyasa tüketiciye oynar" (Handy, 1998: 30) ve onu sürekli kendini yenileyen ihtiyaçlar sarmalına sokar (Gouverneur, 2007: 213). Sonuçta ise bu durum bireyleri standartlaştırır, değişik kişiliklerin filizlenip gelişmesinin yolunu kapatır, insanların ekonomik, sosyal ve siyasal hayata yaratıcı katılımını engeller. 156 Tüketim, iktisadın bir alt sistemi olarak, mal ve hizmetlerin kullanımı ve harcanmasıdır. Esasında üretimi dengeleyen ve destekleyen makul bir tüketim, sosyal gelişmeye matuftur. Ancak denge bireyin temel ihtiyaçları haricinde lüzumsuz bir tüketim lehine artarsa, bir yandan mevcut sistem tarafından bireyler sürekli bir tüketime kışkırtılır, diğer yandan tüketim narsizmi, bireyleri sarar ve bireyler, ürünlerin uydusu olarak sürekli yörüngede kalırsa, toplum açısından tehlike çanları çalmaya başlar. Günümüz piyasa sisteminin üretmiş olduğu en önemli krizlerden birisi, insanın kimliğini ve mutluluğunu da içinde arayacağı hazcı/hedonik bir tüketim sürecine bireyleri yönlendirmesidir. Hedonik tüketim, piyasa güçleri tarafından günümüz insanının yabancılaşma ve yalnızlaşma girdaplarından korunmaya çalıştığı ve mutluluğu yakalamaya çalıştığı bir sığınak hükmünde sunulmaktadır. Piyasa sistemi ve tüketim toplumu biryandan insanları her türlü gelenekten ve bağlardan kopararak yalnızlığa ve mutsuzluğa iterken, diğer taraftan çareyi ancak tüketimle gerçekleşen anlık mutluluklara bağlamakta, insanları adeta bir sarmal içerisine sokmaktadır. Piyasaya hakim olan güçler, kültür endüstrisi ile strateji belirlemektedir. Kültür endüstrisi tarafından kitlelere dönüştürülen, edilgen duruma sürüklenen insanların belirli yönlerdeki manüpilasyonları, onlarda değerlerin çöküşüne ve kültürel zevk kalitesinin düşüşüne sebep olmaktadır. Burada insanların kültürel ihtiyaçları tatmin etmek için değil faydalanmak ve sömürmek için oluşturulmaktadır. (Swingewood, 1996:145-148) Neyin daha çok arzu edileceği ve tüketileceği ise birey tarafından değil, endüstri içerisindeki iş örgütlerince belirlenmektedir. (Atiker, 1998:65) Gerçekten de günümüz toplumlarında, insanların sosyal çevrelerini yorumlamak ve onlara tepki göstermek için kullandıkları imgeler, simgeler ve söz dağarcıklarının büyük bir bölümünde, kültür endüstrilerine bağımlı olduğu görülmektedir.(Murdock, 1997:74) İletişimin anlatma, anlama ve yorumlama özellikleri dikkate alındığında, insanların düşünce, inanç ve değerlerinin ne kadar kültür endüstrisine bağlı olduğu ve bunu da nasıl iyi kullanıldığı görülecektir. Illich’e göre piyasa güçleri, halkı iyi bir tüketici olma doğrultusunda eğitmekte ve yetiştirmektedirler (Illich, 2002: 59-60). Böylelikle de insanlar piyasanın her türlü uyarılarına duyarlılık göstererek bağımlı bir hale gelmektedirler. Bağımlılık moda, ürünün cazibesi, promosyonlar, büyülü alış veriş mekânları, aldatmacı ve taksitli/kredi kartlı gibi ödeme seçenekleri ile sağlanmaktadır. Fromm’a göre (1997:61) tüketici, sürekli ağlayarak biberonunu isteyen ve hiç büyümeyen bir bebek olarak kalır. Bu toplumda her ihtiyacının doyurulmasının yalnızca başka bir ihtiyacın peşine takılmasına bir başlangıç olarak hizmet ettiği birey, sonsuz bir tüketici haline gelir. Neticede sonu gelmeyen bu süreç içerisinde, kovalamaca oynayan tatminsiz bireylerin mutluluğu kazanabilmeleri ise pek de mümkün görünmemektedir. Gerçekten de düzensiz ve bilinçsiz bir tüketim bireylerin psikolojik bütünlüğünü de bozmakta ve onu narsist kaygılara itmektedir. Bu süreçte öne çıkan ölçülebilen maddi değerler ve idealize edilen kalıplar karşısında yoksunluk nöbetleri yaşayan insanlar, diyet ve formda kalma gibi kaygılara, tuhaf besinsel tutkulara ve masraflı vitamin düşkünlüğüne, aşırı zenginlerde ise tüketim histerik, acayip derecede bozulmamışlık, güzellik, pürüzsüzlük ve sağlık kaygısı yaşamaktadırlar. Modern eğlencenin doyumsuzluğu ve tatminsizliği ise kaçılmak istenen boşluğu beslemekte ve büyütmektedir.(Morin ve Kern, 2001:96-97) Günümüzde kişisel kimliğin yapılanmasında tüketimin rolü gittikçe artmaktadır (Warde, 2002: 17). Bireyin artık içinden çıktığı ve ait olduğu dünya, geçmişi, gelenek ve değerleri 157 değil, piyasanın öngördüğü bir tüketim tarzı ve değerleri kimliğinin içini doldurmaktadır. Gerçektende artık kimlik duygusu, mensup olunan ekonomik sınıfa ve sosyal statü grubuna üye olmakla veya doğrudan etnik kökenle veya cinsiyet yoluyla kazanılan bir duygu olmak yerine kişinin tüketerek ve tükettiği şeyler aracılığıyla kendisinin oluşturduğu bir yapı durumundadır. Sadece tüketilmek için tasarlanan ürünlerin sembolik anlamları bireye kimlik tanımlama noktasında önemli bir, etkisi söz konusudur. Satın alınanlar ihtiyacı karşılamak için gerekli basit nesneler değil, bir anlam taşıyan, tüketicinin kim olduğunu ifade etmesini sergileyen nesnelerdir. Belirli bir imajı ve kimliği oluşturup sürdürmeye çalışan insanlar, o imaja özgü giysileri, parfümleri, otomobilleri, yiyecek ve içecekleri tüketmesi gereklidir (Bocock, 1997: 59-74). İmajların, arzuların, stillerin, sembollerin oynadığı rol ile pek çok farklı tüketici kimlikleri meydana gelmektedir. Ancak bireye kimlik sağlayan bu tüketim davranışı ve kültürü, son derece yüzeysel ve görünüşlere dayalıdır (Slater, 2004: 11). Zira günümüzde tüketim daha az işlevsel, daha çok estetize edilmiş bir yapıdadır (Ury, 1995: 207). Estetize edilen bu ürünlerin anlamlarıyla beraber girişilen sosyal ilişkiler ve etkileşim, esasında kimliğin dışa vurumu ve ifade alanı olarak kendini gösterir. Gerçekten de tüketim toplumunda işleyen piyasa, görme merkezlidir ve her türlü davranış ve tüketim adeta bir gösteriden ibarettir. Deboard tarafından (1996: 16) "Gösteri toplumu" olarak da tanımlanan günümüz toplumsal yapılanması imajlara dayalı olarak işlemektedir. Günümüzde imajlar, duyu tecrübelerimizin, düşünce sürecimizin, duygularımızın ve ideolojilerimizin adeta günlük besini olup (Ellul, 2004: 25) içerikten daha da önemli bir haldedir (Best ve Kellner, 1998: 148-151). Ürün ya da marka imajı tüketicinin kişiliğinin benliğinin bir sembolü olarak değerlendirilmektedir (Odabaşı, 2006: 83). Markaların, amblemlerin, imajların gölgesine sığınan modern insanların en büyük tatminlerinden biri putlaştırmalardır. Dinsel bir anlam taşısın veya taşımasın günümüz insanı, köleliğin meşru sayıldığı her dönemde olduğu gibi yüceltmeye yatkındır. Böyle olduğu için imaj toplumunun gönüllü kulluğu her an hazır bir vaziyettedir (Güneş, 1996: 202). Piyasanın öngörüleriyle kişinin sürekli yeniden var ederek oluşturduğu ilk imajı bedene aittir. Erken dönem klasik liberal anlayış ve kapitalizm bedenden kas ve kol gücünden faydalanması ve üretim odaklı istifade etmesi söz konusu iken, günümüz neoliberal piyasa sistemi, bedenden faydalanma biçimini değiştirmiş ve onu daha çok tüketimin bir aracı haline getirmiştir. Beden günümüzde estetiğin adeta dokuma tezgâhına dönüştürülerek gösterinin gerçekleştirildiği bir platform haline getirilmiştir (Pirani, 2005). Bedenin kendine özgü yapılanması, sadece bir görünümden çok daha ötedir. Bu gün beden, kişiye, kimliğe ve iletişime dair çok şey anlatan bir sahne konumundadır. Ancak o sahnede insan kendisi değil, rolünü oynayan bir oyuncu olarak bulunmaktadır. Bu süreçte tüketim kültürü erkeklere veya kadınlara yönelik ideal bir beden imajını dayatmakta ve bu imaja kavuşmak için tüketime sevk etmektedir (Doğan,2010), (Nazlı, 2004), (Dedeoğlu, 2005). Bitmeyen bir proje olarak beden kültür endüstrisinin ideal ve kusursuz olarak kabul edilen formlarına uygun hale getirilir (Bocock, 2009: 106-107). Medya ve moda endüstrisi aracılığıyla idealize ve sembolize edilen “daha zayıf” beden ölçüleri, kadınların kısmen ya da şiddetle kavuşmak istediği ölçülere dönüşürken, bu arzularına kavuşmak için önlerine diyet ve spor ürünlerinden estetik operasyonlara kadar sınırsız seçenekler sunulmaktadır (Doğan, 2010). 158 Aynı zamanda sağlıklı bir hayattan ziyade iyi görünümlü bir yaşam düşüncesiyle insanlar fitneslara, aerobik ve step salonlarına veya plates seanslarına koşuştururken diğer taraftan plastik cerrahların estetik operasyonlarında yeni bir imaj yaratma arzusuyla kliniklere ve estetik merkezlerine akın etmektedirler. Narsist kaygılarla tüketim katedrallerinde (Ratzel, 2000: 14-15) kozmetik reyonları altüst eden birey, sürekli olarak özdeşleşmek istediği popüler modellerle aynileşmeye gayret etmekte ve bu süreçte aynada gördüğü benden -kendisindenuzaklaşmak için büyük bir çaba sarf etmektedir. “Kendin olma kendini yarat” düşüncesiyle bireyin giriştiği eylemler kendisiyle arasındaki mesafeyi açmaktadır. Sonuçta piyasadaki endüstrinin kültür simsarları, bayanlara ve erkeklere yönelik bedene dair bir takım korkular üretmektedir. Bu çerçevede piyasa güçleri neticede bayanlara evde kalma veya beğenilmeme korkusu, erkeklere ise iğdiş edilme ve hadım edilme korkusu aşılayarak tüketime sevk etmektedir. Tüketim kültüründe kadınlara, her fırsatta beğeni görmeleri ve kendilerine saygılarını kaybetmemeleri için her daim ince kalmaları gerekliliği mesajları verilirken, bunun için de çok küçük yaşlardan itibaren zaman, enerji ve paralarını harcamaktan çekinmemeleri öğretilmektedir. Kadınların önemli bir bölümünün kendilerine saygılarını ve benlik algılarını beden imajları ile özdeşleştirmektedir. Tüketim kültürünün idealize ettiği zayıf bedenin, aynı tüketim toplumu içinde yaşayan herkes için de ideal olarak görüldüğü ve şişmanlığın istenmediği savının geniş ölçüde kabul gördüğü söylenebilmektedir. Nitekim moda endüstrisinin son yıllara kadar şişman bedenleri görmezlikten gelmesi, onun tüketim toplumunda arzulanabilir vasfının noksanlığından ve bir sorun göstergesi olmasından kaynaklanmaktadır (Doğan, 2010: 53). 6. Sonuç Günümüz ekonomik sistemi olarak adlandırılan neo-liberalizm, aslında liberalizmin daha rafine olmuş ve örgütlenmiş, duygusal stratejilerle bezenmiş yeni biçiminden başka bir şey değildir. Yenileştirilmiş liberalizmin günümüzde piyasanın yüksek menfaatleri doğrultusunda insanlığa dair çaresizliği, esareti ve sefaleti üretmesi bakımından hiç de eskisinden geri kalır tarafı yoktur. Teknolojinin imkânlarına ve desteğine de sahip günümüz piyasaları, küresel ölçekte hem coğrafi hem de sınıfsal olarak insanlar arasındaki uçurumları ve eşitsizlikleri büyütmektedir. Zenginliğin ve sermayenin birikimi tarihin hiçbir döneminde bu kadar az sayıda insanın elinde toplanmamıştır. Yoksulluk, bugün sadece az gelişmiş çevre ülkelerin sorunu değil, gelişmiş ülkelerin de başını ağrıtan bir meseledir. Zira bu ülkelerde bile sınıflar arasındaki mesafe gittikçe açılmakta geniş halk kitleleri ağır şartlarda fakir bir hayatı sürdürmektedirler. Neo-liberal mucizenin kahramanı! Batılı ülkelerde son zamanlarda yaşanan çatışmalar ve gösteriler, bu duruma isyanın bir ifadesi olarak kendisini ortaya koyuyor. Aslına bakılırsa bu gün neo-liberalizm adeta babasının kefenini hazırlıyor ve onun mezarını kazıyor. Kapitalist piyasa sistemi pazar üzerine kuruludur ve kâr mantığı ile her şeyi ölçüp değerlendirir. Dünyayı pazar olarak gören bir zihniyetin inşa olduğu bir yerde, insanın ve insana özgü değerlerin filizlenip boy vermesi mümkün değildir. Günümüzde olduğu gibi varlığın görünen yüzü ve parasal değeri, insandan daha kıymetli olursa insaniyetin içe göçmesi ve sefaletin yeryüzünü kaplaması kaçınılmaz olacaktır. Geldiğimiz noktada maalesef ekonomi topluma ihtiyaçlarını dikte ettiriyor, toplumun ekonomiye sözü geçmiyor. Kaynak 159 paylaşımı, kâr ve rekabetin etkisiyle gözü dönmüş bir piyasa, insan onurunu, huzurunu ve küresel barışı yerle bir etmeye devam ediyor. KAYNAKLAR Atiker E. (1998), Modernizim ve Kitle Toplumu, Vadi Yayınlara, Ankara. Aydın, M. K. (2003), "Kapitalizm ve Kriz", Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (6) / 2, 1-10. Aydoğanoğlu, E. (2009), Kapitalizm ve Kriz, Kültür Sanat Sen Yayınları, Ankara-2009. Aytaç, Ö. (2004), "Kapitalizm ve Hegemonya İlişkileri Bağlamında Boş Zaman", C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi Aralık, Cilt : 28 No:2, 115-138. Bauman, Z. (1999), Küreselleşme, (Çev.: A. Yılmaz), Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Bauman, Z.( 2005), Bireyselleşmiş Toplum, (Çev.: Y. Alogan), Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Berman,M.(2004), Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor, İletişim Yayın., (Çev. Ü.AltuğB.Peker), İstanbul. Best, S.- Kellner, D. (1998), Postmodern Teori, (Çev.; M. Küçük), Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Bocock, R. (2009), Tüketim, (Çev.:İ. Kutluk), Dost Kitabevi, Ankara. Canale, J.S. (2001), "Kapitalizmin Kökenleri", Kapitalizmin Kara Kitabı, (Çev.: K. Kurtgözü), Everensel Yayıncılık, İstanbul. Charles G. (2000 ), “The Rise and Fall of The Washington Consensus as a Paradigm For Developing For Developing Countiries”, World Development, Vol.28, No.5, 789-804. Chomsky, N. (2001), Sömürgecilikten Küreselleşmeye, (Çev.: M.Erdem Sakınç), Ütopya Yay, Ankara. Çımrın, F. K. (2009), Küreselleşme, Neoliberalizm ve Refah Devleti İlişkisi Üzerine, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Güz 2009, S.23, 195-204. Deboard, G. (1996), Gösteri Toplumu, (Çev.:A.Ekmekçi.,O.Taşkent), Ayrıntı Yayınları,İstanbul. Dedeoğlu, A. Ö.- Savaşçı İ. (2005), "Tüketim Kültüründe Beden Güzelliği ve Yemek Yeme Arzuları: Kadınların Tüketim Pratiklerine Yansıması", Ege Akademik Bakış, Cilt 5 , Sayı 12 80 Der Leo H.V.-Reijen, W.V. (2003), Modernleşmenin Paradoksları, (Çev. K. Canatan), İnsan Yay., İstanbul. Doğan, Y. S. (2010), "Tüketim Kültüründe Kadın Bedeninin İdealize Edilmesine Yönelik Kadın Algılamaları ve Tüketim Davranışlarıyla İlişkisi",Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi • 23 /,51-59. Doob, M. (2001), Kapitalizmin Dünü Bugünü, (Çev.:F. Kantur),İletişim Yayınları, İstanbul. Edgard M.- A.B. Kern, (2001), Dünya Vatan, (Çev.; M.H. Kıraç), İletişim Yayınları, İstanbul. Ellul, J. (2004), Sözün Düşüşü, (Çev.: H. Arslan), Paradigma Yayınları, İstanbul. Ersoy, E., (2011), "Bağsız Bireyin Modern Bunalımları: Değişen Dünyada Sosyal İlişkiler", Türk Yurdu, C.31, s.296, Ankara, 94-102. Friedman, M. (2008), Kapitalizm ve Özgürlük, (Çev.: D. Erberk-N. Himmetoğlu), Plato Film Yay., İstanbul 160 Friedman, T. L. (2006), Dünya Düzdür: Yirmi Birinci Yüzyılın Kısa Tarihi, (Çev.: L. Cinemre), Ayrıntı Yayınları, Boyner Yayınları, İstanbul. Gardner, G.- Assadourian E.- Sarin R. (2004), “Günümüzde Tüketim”, Dünyanın Durumu, (Çev.: A. B. Sander), TEMA Vakfı, İstanbul . Giddens, A. (2000), Üçüncü Yol, (Çev.: M. Özay), Birey Yayıncılık, İstanbul. Gouverneur, J. (2007), Kapitalist Ekonominin Temelleri, (Çev.: F. Başkaya), İmge Kitabevi, Ankara. Gray, J. (1999), Sahte Şafak, (Çev. Gül Çagalı Güven), Om Yayınevi, İstanbul. Güneş, S. (1996), Medya ve Kültür: Sessiz Yığınların Kültürel İntiharı, Vadi yayınları, Ankara. Handy, C. (1998), Ruhun Arayışı, Kapitalizmin Ötesi, Modern Dünyada Amaç Arayışı, (Çev.: N. Elhüseyni), Boyner Holding Yayınları, İstanbul. Hayek, F.A. V. (1999), "Liberal Bir Sosyal Düzenin Ilkeleri", Çeviren: Atilla Yayla, “Sosyal ve Siyasal Teori-Seçme Yazilar”, (Der.: Atilla Yayla), Siyasal Kitapevi, Ankara, 171-185. Huyn K. (2001), “Sociocultural Change and Traditional Values; Confucian Values Among Koreans and Korean Americans”, International Journal of Inter Cultural Relations, 25. İllich, I. (2002), Tüketim Köleliği, (Çev. M. Karaşahan), Pınar Yayınları, İstanbul. Kökocak, A.-Yaşar, F.- Kartalcı, K. (2012), “Finansal Krizin Mahiyeti ve Yeni Sitem Arayışı”, Turgut Özal Uluslararası Ekonomi ve Siyaset Kongresi I E-Kitabı, 19–20 Nisan 2012, Malatya, 2019-2036. Kutlu, H. A., Demirci, S. (2011), “Küresel Finans Krizi (2007-?) Ortaya Çıkaran Nedenler, Krizin Etkileri, Krizden Kısmi Çıkış ve Mevcut Durum”, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Ekim, 121-136. McLuhan, M. (1964) Understanding Media: The Extensions of Man, Routledge, London. Morin, E. ve Kern, B., (2001), Dünya Vatan, (Cev.MH.Kıraç)İletişim Yayınları, İstanbul. Murdock, G. - Golding, P., (1997), “Kültür, İletişim ve Ekonomi Politik”, Medya-Kültür Siyaset, (Der.:S.İrvan), Ark Yayınları, Ankara. Nazlı, A. (2004), “Beden ve Tüketim: Tüketim Kültürü İçinde Kadın Bedenine Bir Bakış”, Sivil Toplum. 8(2), 25-34. O'Connor, J. (1995), Birikim Bunalımı, (Çev. A. Çakıroğlu), Belge Yayınları, İstanbul. Odabaşı, Y. (2006), Tüketim Kültürü, Sistem Yayıncılık, İstanbul. Öztürk, S.- Sözdemir, A. (2012), "Küresel Krizin Ekonomik Etkileri: Küreselleşmenin Krizi",Turgut Özal Uluslararası Ekonomi ve Siyaset Kongresi I E-Kitabı, 19–20 Nisan 2012, Malatya, 2155-2168 Pirani, B. M. (2005), Body Rhythms, Social Rhythms in Digital Societies, Current Sociology, Vol. 53(2): 237–273. Polanyi, K. (2006), Büyük Dönüşüm, (Çev.: A. Buğra), İletişim Yayınları, İstanbul. Poole, R. (1993), Ahlak ve Modernlik, (Çev.: M. Küçük), Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Ritzer, G. (2000), Büyüsü Bozulmuş Dünyayı Büyülemek, (Çev.: Ş. S. Kaya) Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Ritzer, G. (2011), Küresel Dünya, (Çev.: M. Pakdemir), Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Sayar K. (2003) “Benliğin Yok Oluşu”, Modern Dünyada Değer Kayması,( Erdal Atabek), Alkım Yayınları, İstanbul. 161 Selamoğlu, A. (2000), “Yoğunlaşan Sosyal Sorunlarıyla Küreselleşme ”, Küreselleşmenin İnsani Yüzü, (Der.: Veysel Bozkurt), Alfa Yayınları, İstanbul Slater, D. (2004), Consumer Culture and Modernity, Polity Pres, Cambridge. Swingewood, A. (1996), Kitle Kültürü Efsanesi, (Çev.;A.Kansu), Bilim ve Sanat Yay., Ankara. Tatar, H. C. (2012), "Liberalizme Eleştirel Bir Yaklaşım", Türk Yurdu,C. 32, S.294, Şubat, 4044. Urry, J. (1995), Mekanları Tüketmek, (Çev.R.G. Öğdül), Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Wallerstein, I. (2002), Tarihsel Kapitalizm, Metis Yay, İstanbul. Wallerstein, I. (2010), Modern Dünya Sistem, Kapitalist Tarım ve 16.Yüzyılda Avrupa Dünya Ekonomisinin Kökenleri, 1. Cilt, (Çev.: L. Boyacı), Yarın Yayınları, 3. Baskı, İstanbul Warde, A. (2002), “Changing Conceptions of Consumption”, The Changing Consumer: Markets and Meanings, Edit.S.Miles, A. Anderson and K.Meethan, Routledge, New York. Yılmaz, Ömer, vd (2005), "İktisadi Kriz Kuramları, Finansal Küreselleşme ve Para Krizleri", Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 24, Ocak – Haziran, 77-96. Ziya Ö.-Ali B. G. (2003), “Küresel Ekonomik Kriz ve Neoliberal Küreselleşmenin Geleceği”, Görüş 65 (Aralık): TÜSİAD, İstanbul, 56-60. 162 AZGELİŞMİŞLİK VE KALKINMA TARTIŞMALARINDA NEOYAPISALCI YAKLAŞIM Arş. Gör. Cihan YÜKSEL Mersin Üniversitesi, [email protected] Özet Kalkınma tartışmalarındaki heterodoks söylemler içerisinde görece genç sayılan neoyapısalcılığı anlamaya çalışan bu çalışmada, son küresel kriz ile oluşan paradigma boşluğuna neoyapısalcılığın cevap olup olamayacağı sorgulanmıştır. Neoyapısalcılığın “üretim modellerini sosyal adaletle değiştirme”, “sistematik rekabetçilik”,“içeriden kalkınma”, “devletin kalitatif rolü” gibi kavramlarına vurgu yapılarak diğer heterodoks yaklaşımlardan ayrılan yönlerinin neoliberalizme karşı bir geri çekilme mi, yoksa direnç kaynağı mı olduğu sorusu ise tartışmaya açılmıştır. Sonuçta neoyapısalcılığın karşısında “sistemin krizine rağmen sisteme entegre olma” veya “sisteme meydan okuma” gibi iki yolun olduğu görülmektedir. Anahtar Sözcükler: Azgelişmişlik, Kalkınma, Neoyapısalcılık. Neostructuralist Approach on the Debates of Development and Underdevelopment Abstract Within this paper that studied neostructuralism as a more recent heterodox discourse, it was questioned that whether neostructuralism could be response to paradigm gap occurs via the current global crisis. By emphasizing some neostructuralist concepts such as “changing productive patterns with social equity”, “systemic competitiveness”, “development from within” and “qualitative role of the state”, the question of that are neostructuralism’s aspects departed from other heterodox approaches a retreat or a resistance welding is come up for discussion. Finally it is seen that neostructuralism has two ways: “to be integrated into the system in spide of the crisis of the system” or “challenge to the system”. Key Words : Underdevelopment, Development, Neostructuralism. JEL Classification Codes : B25, B59, O10. 163 1. Giriş Kalkınma dikotomik bir kavramdır. Gelişmişlik ve azgelişmişlik gibi varlığı birbirine bağlı ikili bir yapıya yol açar. Gelişmişliğin varlığı azgelişmişliğe bağlı iken, azgelişmişliğin de varlığı gelişmişliğe bağlıdır. Ancak bu bağ sadece kavramsal değildir. Sözgelimi, gelişmiş bir ülkenin bu sıfatı kazanması, başka bazı ülkelerin azgelişmiş olmasına bağlıysa, ortaya kavramsal bağ dışında kültürel ve ekonomik başka bir bağ çıkmaktadır: sömürgecilik. Bu sömürgecilik daha önceleri ilkel bir formda iken, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra daha modern bir hal almıştır. 1950’lerden itibaren, bağımsızlığına kavuşan ulusların kalkınmasının kalkınmış ulusların (Batının) geçtiği yoldan geçmelerine bağlı olduğu fenomeninin ortaya çıkması da, yeni sömürgeciliğin devamlılığı için önem kazanmıştır. Sahne, oyuncular ve senaryo aynıdır; ancak oyunun adı farklıdır. Dolayısıyla, gelişmişliğin varlığı sadece azgelişmişliğin kavramsal olarak varlığına değil, aynı zamanda azgelişmişliğin gelişmişliği ekonomik olarak beslemesine de bağlıdır. Bu nedenle, kalkınma kavramının dikotomik olduğu söylenebilir. Söz konusu dikotomik ilişkiyi merkez-çevre analiziyle açıklayan yapısalcı yaklaşım kalkınma tartışmalarında önemli bir heterodoks söylem olmuş ve bağımlılık okulu gibi daha radikal yorumlara da ışık tutmuştur. Yapısal özelliklerindeki farklılıklar nedeniyle azgelişmiş ülkelerin ekonomik analizlerinin farklı modellerle yapılması gerektiği görüşüne sahip ilk yapısalcıların önerdiği politikaların bazı noktalarda aksaması ve 1980’lerdeki neoliberal politikaların yaşattığı dramatik sonuçlar, 1990’larda neoyapısalcı söylemin tartışılmasına yol açmıştır. Kalkınma tartışmaları içerisinde neoyapısalcı yaklaşımı tanımak, “son dönem yaşanan küresel kriz ve ülke deneyimleriyle birlikte oluşan paradigma boşluğunu neoyapısalcılık doldurabilir mi?” sorusunu akıllara getirmektedir. Çalışmamız bu sorunun yanıtını aramak üzere yola çıkmaktadır. 2. Kalkınma Tartışmalarında Heterodoks Söylemler Ortodoksinin kalkınma söylemlerinin dışında kalan tüm yaklaşımlar heterodoks mudur? Ya da heterodoks yaklaşımları aynı çatı altında toplayacak bir ortak payda var mıdır? Bu sorulara yanıt aramak aynı zamanda kalkınma iktisadında azgelişmişliği açıklayan yaklaşımları da sınıflandırmaya yardımcı olur. Hirschman (1981)’a göre kalkınma iktisadını basitçe sınıflandırabilmek için iki unsuru göz önünde bulundurmak gerekir. Bunlar mono iktisat (monoeconomics) talebi ve karşılıklı fayda (mutual-benefit) talebidir. Bu iki unsura olan yaklaşımlarına göre teoriler sınıflandırılabilir. Azgelişmiş ülkelerin kendilerine has özellikleri nedeniyle sanayileşmiş ülkelerden ayrı analiz edilmesi gerektiği fikri mono iktisadın reddidir. Karşılıklı fayda talebi ise, bu iki grup ülke arasındaki ekonomik ilişkilerin her iki gruba da kazanç sağlayacak bir yolda şekillenebildiğini iddia eder (Hirschman, 1981: 3). Ortodoks iktisat, fizik kanunları gibi evrensel geçerliliği olan bir mono iktisat ve piyasa ekonomisinde bütün ekonomik ajanların kazanç sağladığı bir karşılıklı fayda anlayışına dayanmaktadır. Neo-marksist teoriler her iki yaklaşımı da reddeder. Yapısalcılar ise mono iktisat anlayışına karşı çıkarak ortodoks yaklaşımdan ayrılmaktadır. Bu nedenle kalkınma ve 164 azgelişmişlik tartışmalarında ortodoks yaklaşımın dışında kalan heterodoks söylemleri yapısalcılık/neoyapısalcılık ve bağımlılık okulu ile özetleyebiliriz. Yapısalcılık, diğer bir ifadeyle Latin Amerika İktisat Okulu, yirminci yüzyılın ortalarında Birleşmiş Milletler Latin Amerika Ekonomi Komisyonu (İngilizce’de ECLA, 1984’de Karayip’in de eklenmesiyle ECLAC; İspanyolca ve Portekizce’de CEPAL) isimli kuruluşla ortaya çıkmıştır. Kuruluşun lideri ve yaklaşımın öncüsü olarak kabul edilen Arjantinli iktisatçı Raúl Prebisch’in, yaşadığı dönemin popüler söylemlerine göre farklı yorumlarda bulunması ve çözüm önerileri getirmesi, kendisi ve ekibini özgün kılan bir özellik olmuştur. ECLA düşüncesinin önemi hem Latin Amerika’nın kalkınma çalışmaları bağlamında hem de daha geniş bir etkiye sahip kuramsal katkı bağlamında küçümsenemez. Latin Amerika Okulu tarafından savunulan ana tez, çoğunlukla sanayileşmiş merkez ülkelere birincil mal ve ham madde ihraç etmede uzmanlaşmış çevre ülkelerin ticaret hadlerinde uzun dönemli bir düşüşe maruz kaldığıdır. Dış ticaretin faydaları, ham madde ve birincil mal üreticileri ile sanayi malları üreticilerinden oluşan iki ülke grubu arasında eşit olmayan bir şekilde paylaşılmaktadır. Dış ticaretlerindeki bu asimetrik ilişki nedeniyle çevre ülkeler düşük tasarruf oranı ve düşük verimlilik kısır döngüsüyle karşılaşmaktadırlar. Bu nedenle Prebisch, çalışmalarında Latin Amerika ülkelerine devlet eliyle ve içe dönük sanayileşmeyi önermiş ve ülkeler arasında asimetrik bir ilişki doğuran uluslararası işbölümüne karşı bir hareket başlatmıştır. İspanyolca adıyla Cepalinos olarak da anılan ECLA yaklaşımı, yirminci yüzyılın ikinci yarısı boyunca heterodoks iktisatçı ve sosyal bilimci bir kuşağın neredeyse tamamı için bir beyin takımı haline gelmiştir. Azgelişmişlik günümüzdeki gelişmiş ülkelerin geçmişteki resimleri olmadığından, diğer bir ifadeyle azgelişmişlik özgül bir olgu olduğundan, çözümü için kendine özgü bir teoriye ihtiyacı bulunmaktadır. Bu bağlamda, Prebisch’in merkez ve çevre analizi yöntemsel açıdan bağımlılık okulunu etkilemiş ve kalkınma iktisadında Neo-Marksist yaklaşımın bir parçası olan bağımlılık okulunun gelişmesine katkıda bulunmuştur. Azgelişmişlik konusundaki Neo-Marksist teoriler, 1950’ler boyunca kısmen büyüme ve modernizasyon teorilerine karşı bir reaksiyon olarak, kısmen de emperyalizmin etkisiyle ilgili çok eski bir tartışmanın sonucu olarak görülmüştür. İlk Neo-Marksist teoriler bağımlılık teorileri olarak bilinir (Martinussen, 1997: 85). Hem Marksizm hem de Latin Amerika Yapısalcılığına yönelerek inşa edilen bağımlılık, bir kuram olmanın ötesinde aynı duruşu sergileyen bilim insanları arasındaki bir düşünce okulu olmuştur. Bu düşünce okulunun önemli isimlerinden olan Fernando Cardoso, Theotonio dos Santos ve André Gunder Frank gibi yazarlar kalkınma ve azgelişmişliği bir madalyonun iki yüzü şeklinde ifade ederek aralarındaki dikotomik ilişkiyi vurgulamışlardır. Bu düşünce okulu, merkezdeki gelişmenin çevredeki azgelişmişliğe bağlı olduğunu vurgulayarak “azgelişmişliğin gelişimi” nosyonuyla yola çıkan yaklaşımlardan, bağımlılığın yapısal bir koşuldan ziyade bir durum olduğunu savunarak “bağımlı kapitalist gelişim” gibi daha reformist bir nosyona sahip olan yaklaşımlara kadar geniş bir spektruma sahiptir (Veltmeyer, 2006: 18). “Büyümenin Ekonomi Politiği” adlı kitabında azgelişmişliğin hem tarihsel köklerini hem de morfolojik analizini yapan Paul Baran (1974), bağımlılık okulunun öncüsü olarak kabul edilir. Bağımlılık okulu, azgelişmişliğin nedenlerini bu ülkelerin tarihsel süreç içerisinde uluslararası işbölümünde aldıkları rollerle açıklamışlardır. Buna göre gelişmişlik ve 165 azgelişmişliği yaratan, kapitalist gelişme ve yayılmadır. Baran’ın analizinde dört temel unsur vardır: ekonomik artık, tekelci kapitalizm, emperyalizm ve sınıflar. Bu unsurlara dayanarak çevre ülkelerin kapitalist üretim tarzıyla gelişmesinin ve ekonomik bağımsızlığını korumasının olanaksız olduğunu söylemiştir. Baran’a göre sanayileşmiş ülkelerin hammadde ihtiyacını karşılayan ve bu ülkelerin şirketlerine büyük kârlar ve yatırım alanları sağlayan azgelişmiş dünya, gelişmiş kapitalist ülkelerin her zaman bir iç alanı (hinterlandı) olmuştur; bu nedenle de bu ülkelerin gelişmesi, gelişmiş kapitalist dünyanın egemen çıkarlarına ters düşmektedir. Azgelişmiş toplumların ekonomik artığının gelişmiş toplumlara kanalize edilmesi, bu ülkelerin kalkınma sürecinde yatırımlar için kullanabilecekleri az miktarda ekonomik artığı kaldığı anlamına gelir. Bu sömürgeci yapı azgelişmişliğin temel nedenidir. Bir ülkenin ekonomik kalkınması hızlandırılmak isteniyorsa, ekonomide köklü yapısal değişikliklerin yapılması gerekir. Buna ek olarak, uzun dönemli bir planlama çerçevesinde büyük yatırımlara girişmek, yeni üretim yöntem ve araçlarına geçmeyi engelleyen geleneksel yapıyı kırmak gerekir (Baran, 1974: 85-88). Azgelişmişliğin nedenlerini açıklamada önemli adımlar atan yapısalcılık ve bağımlılık okulunun söylemleri kalkınma iktisadında heterodoks perspektifin yapıtaşları olmuştur. Ancak Latin Amerika ülkelerinde uygulanan yapısalcı politikaların beklenen sonuçları vermemesi ve 1980’lerde dış açığın finansman yetersizliği söz konusu ülkeleri Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası ile periyodik olarak görüşmeler yapmaya zorlamıştır. Bilindiği gibi bu kuruluşlar, borçlu ülkelere neoliberal çerçeveye sahip bir ekonomik, siyasi ve kurumsal reformlar serisi başlatması durumunda yeni krediler vermeyi taahhüt etmişlerdir. Kapsamlı kısa dönem ve uzun dönem etkilerinden dolayı bu reformlar “yapısal uyum” programları olarak bilinir. Ancak, şimdiye kadar takip edilen strateji ne olursa olsun, dış borç krizinin olumsuz etkileri aşılamamıştır. İktisatçıların Latin Amerika için “kayıp on yıl” olarak değerlendirdiği 1980’lerin iç karartıcı tablosu, ECLAC’ı yeniden harekete geçirmiş ve neoyapısalcılığın temellerinin atılmasına yol açmıştır. 3. Neoyapısalcı Yaklaşım ve Kalkınma Tartışmalarına Katkısı 1990’lardan itibaren yapısalcı gelenekte yazan iktisatçılar dikkatlerini kısa dönem makroekonomik istikrara çevirmişlerdir. Yapısalcı gelenekten gelen, ancak geçmiş deneyimler ve günün koşullarından etkilenerek ilk yapısalcılardan kısmen ayrılan kısmen de ona katkıda bulunan bu yazarlar neoyapısalcılar olarak anılmışlardır. ECLAC kaynaklarından destek alan Latin Amerikalı neoyapısalcılar, piyasa merkezli ve indirgemeci neoliberal yaklaşıma karşılık daha bütünsel bir görüş olan ve kurumların, kültürün, politik liderliğin, eşitliğin, demokrasinin ve kurumculuğun ekonomik gelişmedeki rolünü kabul eden ekonomik düşünce yapısını ortaya atmıştır. Fernando Fajnzylber öncülüğünde ve çeşitli entelektüel akımların etkisinde ekonomik büyüme ve politik istikrarı artırma gibi çift amaçlı bir yaklaşım adına firma ve ulus seviyesinde piyasa temelli olmayan koordinasyon şekillerini kullanan bir kalkınma tezi oluşturmuşlardır. 1970’ler ve 1980’ler boyunca neoliberal saldırı karşısında ECLAC politika yapıcıları savunma pozisyonunda kalmışlar ve neoliberal ortodoksi ile ithal ikameci sanayileşme şablonunun tükenmişliği arasında sıkışıp kalmışlardır. ECLAC kendisinin entelektüel bakımdan yönünü şaşırmış ve teorik açıdan yeni zorluklar, sorunlar ve koşullara yanıt vermekte korumasız olduğunu görmüştür. Bu rüzgârlarla sarsılan ECLAC, 1980’lerin büyük 166 bir bölümünde teorik olarak dümensiz kalmıştır. 1990’larda yükselen yörüngesi boyunca Latin Amerika neoyapısalcılığı, neoliberal piyasa indirgemeci düşünceye meydan okumuş, ekonomi, devlet ve toplum arasındaki ilişkiyi yeniden kavramsallaştırmış ve daha sonraki yıllarda hükümetler ve uluslararası kalkınma kurumları tarafından artarak benimsenecek olan yeni bir kalkınma söylemi sunmuştur (Leiva, 2008b: 8). Fernando Fajnzylber’in 1980’li yıllarda yaptığı çalışmalar neoyapısalcılığa ışık tutan çalışmalar olmakla birlikte; neoyapısalcılığın ana referans metni ve hatta manifestosu olarak kabul edilen ilk çalışma, Fajnzylber’in liderliğinde yazılan ve 1990 yılında ECLAC tarafından yayınlanan Üretim Modellerini Sosyal Adaletle Değiştirmek (Changing Production Patterns with Social Equity) isimli kitap olmuştur. Sunkel ve Zuleta (1990), neoyapısalcıların önerilerini dört temel başlıkta toplamıştır: üretim modellerinin değiştirilmesi ve modernize edilmesi, teknoloji ve yenilik, sermaye oluşumu ve üretken kapasite kullanımı, devletin yenilenmesi. Neoyapısalcı önerilerin başında “üretim modellerinin değiştirilmesi ve modernize edilmesi” gelir. Bu önerinin altında yatan temel güdü, ihracatın genişletilmesinin ithal ikameciliğe göre daha olumlu sonuç vereceği fikridir. Buna göre ithalat tarifeleri yerine, yeni ürünleri üretmeye başlayan ve yeni dış pazarlara açılan öncü işletmelerin ihracatını sübvanse etmek daha önemlidir (Sunkel ve Zuleta, 1990: 43). Neoyapısalcılar üretim modellerinin değiştirilmesi sürecinde “karşılaştırmalı üstünlük” fikri yerine “sistematik rekabetçilik” fikrini, rekabetçiliğin kaynağı olarak “fiyatlar” yerine “teknik sürecin birleşmesini”, rekabet alanı olarak da “piyasa” yerine “bir bütün olarak toplumu” öne sürerek neoliberalizmden ayrılmaktadırlar (Leiva, 2008a: 9). Ayrıca ekonomi politikası açısından bakıldığında, neoliberaller sadece piyasa sinyallerine dayanırken, neoyapısalcılar daha seçici ve aktif ihracat artırıcı (export-promotion) politikalar öne sürmektedir. Üretim kalıplarının değiştirilmesi bağlamında önerilen bu politikalar uygulanmadığında, ülkeler işleme seviyesi düşük olan hammadde ihracatında sıkışıp kalacak ve ihracat sektörü görece az sayıda firma ve ürünlerle yönetileceğinden dış talepteki dalgalanmalara karşı son derece savunmasız olacaktır. Neoyapısalcılara göre ürün ihracatının gelişimi üzerine bir öncelik verildiğinde iki ayrı olumlu etki oluşacaktır. İhracat teşviki bir yandan uluslararası talebi genişletirken, diğer yandan da teknik değişimin ihracat sektöründen ekonominin geri kalanına geçmesini sağlayabilir. Neoliberallerin ihracatın rekabet gücünü artırmak için döviz kurlarında keskin bir değer kaybı yaratması neoyapısalcılara göre sadece kısa vadeli olarak ihracat rekabetçiliğinde avantaj sağlar. Döviz kurunun ihracatın gelişiminde önemli bir rol oynadığını kabul etmekle birlikte, neoyapısalcılar dış sektör davranışı ve ekonomiyi dikkate alan kademeli devalüasyonun tercih edilmesi gerektiğine inanırlar. (Leiva, 2008a: 14). Neoyapısalcılara göre üretim modellerindeki değişim sosyal adaletle birlikte sağlanmalıdır. Neoyapısalcılığın manifestosu olarak kabul edilen ve 1990 yılında Fajnzylber öncülüğünde ECLAC tarafından yayınlanan Üretim Modellerini Sosyal Adaletle Değiştirmek isimli çalışma, uzun vadeli büyüme ve sosyal adalet konusunu yeniden tartışmaya açmıştır. Fajnzylber, sosyal adalet ile üretim modellerinin değiştirilmesi mesajına birkaç güçlü fikir ile katkıda bulunmuştur; böylece ECLAC kalkınma bakış açısını yenilemiştir. Buna göre “otantik” ve “sahte” rekabetçilik arasındaki ayrıma dikkat çekilmiştir. İlki yeni teknolojiler, beşeri sermayenin gelişimi ve sosyal adaletin sürekli ve artarak uygulanmasına 167 dayanmaktadır. İkincisi ise döviz kurları, ücretler ve doğal kaynaklardan elde edilen avantajlara dayanmaktadır. Bu nedenle otantik bir rekabetçilik elde etmek için ticarette açıklık ve teknik değişim merkezli geniş bir sosyal pakt gerekmektedir. Bu fikirlerin ortaya atılmasından sonraki yıllarda ECLAC konuyu birçok çalışmayla geliştirmiştir. Sosyal adalet ile üretim modellerinin değiştirilmesinin temel direkleri olarak eğitimi ve bilgiyi vurgulayan önerinin yanı sıra, sosyal adalet ile değişen üretim modelleri arasındaki eşzamanlılık ve tamamlayıcılık analizleri de önemli olmuştur (Bielschowsky, 2009: 177). Neoyapısalcıların ikinci önerisi “teknoloji ve yenilik” olmuştur. Geçmişte uygulanan ve ağırlıklı olarak iç piyasa talebi ve entegrasyonunun sağlanmasından oluşan Keynesyen büyüme stratejisinin üretken verimliliği göz ardı ettiği fark edilmiştir. Bu nedenle azgelişmiş ülkelerde üretime yönelik teşviklerin teknolojik öğrenme ve yeniliği artırdığı ve girişimcileri hareketlendirdiği yerde Schumpeterci bir yaklaşım benimsenmelidir (Sunkel ve Zuleta, 1990: 44). Teknolojinin önemini göz ardı eden neoliberalizmin aksine neoyapısalcılık teknolojinin iktisap edilmesinin ve yaygınlaştırılmasının üretkenliğin ve rekabet gücünün artırılması açısından hayati bir önem taşıdığını fark etmiştir. Yoksulluğu ve eşitsizliği azaltmak için tek çare olarak piyasa dinamiğini gören neoliberalizmin aksine neoyapısalcılık yoksulluğun ve eşitsizliğin azaltılması konusunda aktif sosyal politikalar yoluyla ekonomik başarı elde etmenin önemini vurgulamıştır. Düşük ücretli işgücünü bölge için rekabet avantajı sağlayacak bir unsur olarak değerlendiren neoliberalizmin aksine neoyapısalcılık rekabet gücünün ancak teknik yenilikler vasıtasıyla sağlanabileceğini vurgulamıştır (Kirby, 2009: 137). Üçüncü öneri “sermaye oluşumu ve üretken kapasite kullanımı” konusundadır. 1980’lerde Latin Amerika ekonomilerinin ayırt edici özelliklerinden biri sermaye kullanımının ve oluşumunun düşük oranlarda olmasıdır. Bu nedenle hem karşılaştırmalı üstünlüklerin gelişimini etkilemek hem de özel yatırım teşebbüslerini tamamlamak için doğrudan kamu faaliyetleri önerilmektedir (Sunkel ve Zuleta, 1990: 45). Neoyapısalcılığın bu konudaki önemli unsurlarından biri, selektif liberalizasyon, dünya ekonomisine entegrasyon ve ihracata yönelik sanayileşme ve büyüme politikaları yoluyla dünya piyasasındaki temel üretken alanlarda karşılaştırmalı üstünlüğün sağlanmasıdır. Neoyapısalcılar güvenlik açığı ve bağımlılığı azaltırken Latin Amerika’nın dünya ekonomisindeki konumunu da artıran “açık bölgeciliğin” keskin savunucusudurlar (Kay ve Gwynne, 2000: 63). Dördüncü öneri ise “devletin yenilenmesi” olmuştur. Neoyapısalcılar yaşanan makroekonomik sorunların çözümü için pragmatik bir yol izleyerek devlete yeni bir rol biçmişlerdir. Bu rol, ilk yapısalcılara göre daha az müdahalecidir. Ama yine de neoyapısalcılara göre devletin klasik fonksiyonları (kamusal malların sunumu, makroekonomik dengeleri ve adaleti korumak vb.), temel fonksiyonları (minimum ulaşım ve iletişim altyapısı, sağlık, barınma, eğitim vb.) ve yardımcı fonksiyonları (henüz var olmayan piyasaları geliştirerek ekonominin yapısal rekabetine yönelik destek vermek, bilimsel ve teknolojik altyapının geliştirilmesi vb) güçlendirilmelidir. Bu işlevler devletin geçmişte kritik, fakat bugün daha az öneme sahip olan girişimci ve üretken işlevlerinden daha önemlidir. Devlet, özellikle vergi reformu aracılığıyla gelirlerinin kaynaklarını konsolide ederek maliyesini yeniden organize etmelidir. Harcamalara ilişkin olarak ise, devlet yatırım önceliklerini belirlemeli ve rasyonel bir kamu yatırım programı kurmalıdır; aynı zamanda, 168 tekrar dağıtılabilir olanlar hariç sübvansiyonları azaltmalıdır. Kamu işletmelerinin verimliliğini artırmaya yönelik eylemler de önemlidir. Örneğin, devlet amaçlarını verimli olanlarla sınırlamalıdır. Onlara daha fazla mali ve yönetsel özerklik vererek, onların özel bir kuruluşunkine benzer fiyatlar uygulamalarına izin vererek, “sosyal” fiyatları sadece sınırlı ve istisnai bir şekilde sabitleyerek, yardımcı hizmetlere yönelik taşeronluk anlaşması yaparak ve davetkâr teklifler sunarak, “stratejik olmayan” üretici işletmeleri özelleştirerek onları daha rekabetçi yapmalıdır (Sunkel ve Zuleta, 1990: 45-46). Bütün bunların dışında genel olarak neoyapısalcıların çizdiği kamu politikalarının en önemli bileşenleri (1) uzlaşmanın inşa edilmesi, (2) katılımcı yönetişim, (3) kamu sektörüözel sektör ortaklığı, (4) toplumsal sermayeyi artırarak üstünlük sağlamak ve (5) devlet-sivil toplum birliğine dayanan vatandaşlığın yeni biçiminin inşası olmuştur (Leiva, 2008a: 149). ECLAC’ın önde gelen akademisyenleri arasında yer alan ve neoyapısalcılığın başlıca mimarlarından biri olan Fernando Fajnzylber, konuyu “üretim alanındaki sorumluluklarını mevcut girişimcilere devredecek; üretkenliği, teknik ilerlemelerin hızını ve eğitim seviyesini artırma görevine odaklanacak; sosyal eşitliği veya sosyal dayanışmayı teşvik edecek bir devlete ihtiyaç vardır” sözleriyle özetlemiştir (Fajnzylber, 1994: 207). Yukarıda ifade edilen neoyapısalcı öneriler, kalkınma konusundaki temel vurgularda değişim yaşandığını göstermektedir. İlk yapısalcıların vurguladığı ve ithal ikameci sanayileşmeyle açıklanan içe dönük kalkınma (inward development) söylemi, neoyapısalcılarda yerini “içeriden kalkınma” (development from within) söylemine bırakmıştır. Sunkel tarafından geliştirilen “içeriden kalkınma” stratejisi Prebisch’in orijinal meydan okumasının da ötesine gitmeye çalışmaktadır. Amaç, yabancı özel yatırım kullanımı da dâhil teknik gelişmeleri oluşturan ve absorbe eden iç kaynaklı birikim sürecini oluşturmaktır. Bu süreç azgelişmiş ülkelere dinamik büyüme için kendi kararını verme kapasitesini sunmaktadır. Diğer bir ifadeyle konu talep meselesinden ziyade, arz tarafındaki bir dinamik çabayla alakalıdır: birikim, kalite, esneklik; üretim kaynaklarının etkin kullanımı ve kombinasyonu; teknik ilerleme, yenilik ve yaratıcılığın birleşimi; organizasyonel kapasite, sosyal uyum ve disiplin; tutumlu özel ve kamu tüketimi ile ulusal tasarrufların vurgusu ve ulusal ekonomiyi dünya ekonomisine dinamik bir şekilde sokmak için kapasite edinilmesi. Kısacası azgelişmiş ülkeler kendi kendine sürdürülen bir kalkınmanın sağlanabilmesi için özel ekonomik ajanlar ve devletin aktif katılımıyla “içeriden” bir çaba göstermelidir (Sunkel ve Zuleta, 1990: 42). Kalkınma için neoyapısalcı gündemin her yönünü etkileyen önemli bir amaç da, eşitlik ve sosyal adaleti sağlamak ve demokratik kurumları güçlendirmektir. Ekonomik krizin dayattığı kısıtlamalar bağlamında en yüksek öncelik, aşırı yoksulluk sorunlarına ve yoksulluğu kesin olarak hafifletmek ve ortadan kaldırmak için tasarlanmış politikalara verilmelidir. İstikrarlı büyümede devam edildiğinde, gelir dağılımında adaleti sağlayabilmek için orta ve uzun dönemli temel değişimler üretim yapısındaki heterojenliğin yüksek derecesinin üstesinden gelmek için ortaya çıkarılabilir. “Daha fazla eşitlik gerektiren sosyal dayanışmanın mevcut olmaması durumunda üretim modellerinde yapılacak değişikliklerin zaman içerisinde sürdürülebilir nitelik taşıması mümkün değildir; ancak ekonomik büyüme gerçekleştirilmediği müddetçe de daha fazla eşitliğin sağlanması söz konusu olamaz” savından hareketle ECLAC ekonomik büyüme ile sosyal eşitlik arasında simbiyotik bir ilişki kurmaktadır. Üretim modellerinin değiştirilmesini 169 sağlamak amacıyla uygulanması öngörülen politikaların bir kısmının, işgücünün daha kaliteli işlerde istihdam edilmesini ve beceri düzeylerinin artırılmasını sağlayarak eşitliğin artırılmasına katkıda bulunacağını ileri sürmektedir. ECLAC büyüme ile eşitlik arasındaki bu simbiyotik ilişkinin, daha fazla verimlilik ve daha yüksek büyüme hedefleyen politikalar ile daha adil bir gelir dağılımını amaçlayan politikaların birbirlerini tamamlaması suretiyle mümkün olduğunu öngörmektedir (Kirby, 2009: 138). Yapısalcı kalkınma anlayışında yaşanan değişim, kalkınma söyleminde vurgulanan temel kavramların da değişmesine neden olmuştur. Buna göre neoyapısalcı kalkınma paradigmasının ana kavramlarından biri de sistematik rekabetçilik olmuştur. 1970’ler ve 1980’ler boyunca neoliberalizm “karşılaştırmalı üstünlük” kavramını kullanarak piyasaları ve rekabeti yerel ve uluslararası seviyelerde sadece ekonomik ve sosyal etkileşim şeklinde formülize etmiştir. ECLAC ekonomistleri, politik ve ekonomik olarak laissez-faire dogmatizmine güçlü bir alternatif ararken “sistematik rekabetçilik” kavramını benimsemişlerdir. Bu nosyonla dünya piyasalarında rekabet eden şeylerin ürünler değil, tüm sosyal sistemler olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bu kavramı yaymak ve “üretim yapılarını sosyal adaletle değiştirme” fikrini desteklemek için neoyapısalcılar verimlilikteki değişikliklerin ve teknik ilerlemenin kurumsal, politik ve kültürel faktörler tarafından belirlendiğini savunmuşlardır (Leiva, 2008a: 3-4). Neoyapısalcılığın bir diğer ana kavramı da verimli döngüler olmuştur. Dogmatik olarak piyasa merkezli bir vizyonu bertaraf ederek neoyapısalcılar küreselleşmeye giden yolun mümkün olduğunu öne sürmüşler ve hem makro hem de mikro düzeyde geniş ölçüde iyileştirici güçler ile donatılmış verimli döngüler oluşturmuşlardır. Makro düzeyde neoyapısalcı politikalar, neoliberallerin Washington Mutabakatı’nda ısrarla atlamış oldukları üç boyut arasında sinerjik bir ilişki oluşturmuştur: uluslararası rekabet, daha fazla sosyal entegrasyon ve artan demokratik siyasi istikrarın eşzamanlı başarıları (bkz. Şekil 1). Yeni makroekonomik sistematik uluslararası rekabet kavramı ile, Latin Amerika’nın daha fazla katma değerli ihracat yoluyla ve aynı zamanda işçiler için yaşam standartlarını artırarak dünya piyasalarına katılımını artıracağı tahmin edilmiştir. İhracat rekabetçiliği sadece ucuz işgücüne bağlı olmamakta, aynı zamanda teknik yeniliklerin artırılması ve işgücü verimliliğinin artırılmasına da bağlı olmaktadır. Konsensüs oluşturma ve sosyal diyalogu teşvik eden demokratik istikrar ve kurumlar sistematik rekabetçiliğin gerekli bir koşulu ve bir sonucu olmuştur. Aynı zamanda gerçek bir rekabetçilikten kaynaklanan yaşam standartlarının iyileştirilmesi, siyasi istikrar ve meşruiyetin geliştirilmesiyle sosyal çatışmalar azaltılabilir. Böylece ekonomik rekabet, sosyal bütünleşme ve siyasi istikrar arasında karşılıklı destekleyici ve kendini genişleten verimli döngüler, küreselleşme tarafından tetiklenebilecektir. 170 Şekil 1. Verimli Döngü ve Potansiyel Kısa Devreler Özgün Rekabetçilik 6. Devlet/sivil toplum ortaklıkları 1. Teknolojik yenilik aracılığıyla üretkenlik artar 5. İhracat yolunda ulusal uzlaşma SİSTEMATİK REKABETÇİLİK Siyasi İstikrar 2. Daha fazla katma değer içerikli ihracat Sosyal Entegrasyon 4. Daha fazla adalet 3. Kaliteli işlerin yaratılması Kaynak: Leiva, 2008a: 13 Çeşitli otoriteler Latin Amerika neoyapısalcılığının kavramsal yeniliklerini memnuniyetle karşılamışlar ve bu yenilikleri ECLAC’ın uyum sağlama potansiyeli olarak nitelendirmişlerdir. Neoyapısalcılık, ne neoliberalizmin altını oymak olarak, ne de yapısalcılıktan tam bir kopuş olarak yorumlanmalıdır. Bu açıdan bakıldığında yapısalcılık geçmişte çakılıp kalmaktan çok, tarihi şartların değişmesine uyum sağlayan bir çaba olarak görülmektedir. Çoğunluğu ECLAC’ın mevcut veya eski personeli olan kimi yazarlar ise yapısalcılıktan neoyapısalcılığa geçişin hem özünde Prebisch tarafından ortaya atılan temel “tarihi-yapısal” metodolojik yaklaşımda hem de (teknik ilerlemenin dağılımı gibi) geçmişin temel ekonomik endişelerinde devam ettiğini vurgulamıştır. Bu nedenle, neoyapısalcılık imajı yeni durumlara karşı başarı getiren bir uyum sağlama göstermenin yanı sıra Prebisch’in temel yapısalcılık endişelerine ilişkin bozulmamış çizgisini de korumaktadır. Aslında, ECLAC ekonomistleri neoyapısalcılığın, yapısalcılık temel duruşunun hem iç hem de uluslararası yeni gerçeklerden yola çıkarak üzerinde birkaç düzenleme yapılmış devamı olarak nitelendirilmesi gerektiğini vurgulama yolunda büyük uğraş vermişlerdir. Ancak Leiva, Latin Amerika neoyapısalcılığının Latin Amerika kapitalizminin doğasını anlama potansiyelini ciddi bir biçimde zayıflatan önemli bir metodolojik geri çekilme anlamına geldiğini iddia etmektedir (Leiva, 2008a: 22-23). Kay ve Gwynne ise, neoyapısalcılığın ne neoliberalizme bir kayış ne de ona karşı bir başkaldırı olduğunu düşünmektedir. Yazarlara göre, neoyapısalcılık sadece bir gerçekliği yavaş kabullenme girişimidir. Bu anlamda yapısalcılık geçmişte donup kalmak yerine değişen tarihsel koşullara uyum sağlama becerisi göstermektedir (Kay ve Gwynne, 2000: 62). 4. Diğer Heterodoks Yaklaşımlar ve (Neo)yapısalcılık Her ne kadar mono iktisat anlayışına karşı çıkma ve ülkelerin yapısal özelliklerine göre analiz yapılması konusunda hemfikir olsalar da, yapısalcılık ve bağımlılık söylemleri arasında farklılıklar vardır. 171 Latin Amerika’da hem Prebisch’in merkez-çevre teorisi hem de yapısalcı enflasyon teorisi kalkınma hakkında daha radikal düşünceler için başlangıç noktaları olarak kabul edilir. Üretim veya ticaretin yapısı ile ilgili değil de sınıf yapısı ile ilgili olarak yapısalcılığı yeniden yorumlamakta çok geç kalınmamıştır. A. G. Frank gibi Latin Amerika’da bulunan veya Latin Amerika hakkında yazan Neo-Marksist yazarlar düşüncelerini yapısalcılık ile Marksizm’in bir sentezi olarak beyan etmekten hoşlanmışlardır. Onlara göre ECLAC ekonomistleri iyi anlamda burjuva insanlardır. Pek de şaşırtıcı olmayarak ECLAC, Latin Amerika’daki sınıf çatışmasının gerçeklerinden ve ABD’nin bu mücadeledeki rolünden sakınmayı başarmıştır. Eleştirel doğalarına rağmen ECLAC iktisat teorileri sosyal süreçlerin analizine dayanmamış, ülkeler arasındaki emperyalistik ilişkilere dikkat çekmemiş ve sınıflar arasındaki asimetrik ilişkileri göz önünde bulundurmamıştır (Arndt, 1985: 157). Prebisch tarafından yazılan öncü metinlere dayanarak ECLAC, azgelişmiş ülkeler ile gelişmiş ülkeler arasında kişi başına düşen milli gelir anlamında bir yakınsamanın teorik olasılığı olduğunu kabul etmiştir (Bielschowsky, 2009: 184). Ancak bağımlılık okuluna göre yakınsama mümkün değildir. Çünkü mevcut kapitalist sistem içerisinde gelişmişliğin varlığı ve devamı azgelişmişliğe bağlıdır. Yakınsama konusundaki bu fikirsel ayrılık, yapısalcılık ile bağımlılık okulu arasındaki farklılıkların başında yer alır. Prebisch, ticaret hadlerindeki bozulmayı eleştirirken ne uluslararası ticaretin aleyhine konuşmuş, ne de A. G. Frank ve S. Amin gibi bağımlılık düşünürlerinin bağlantısızlık fikrini desteklemiştir. Tersine, uluslararası ticaret ve yabancı sermayeyi çevre ülkelerdeki büyüme ve verimlilik artışı için temel unsur olarak görmüştür. Bu nedenle Amin’e göre emperyalizm ve azgelişmişlik teorileri arasına kurulan bir köprü olarak emperyalist formülasyonları Keynesyen ve daha sonraları yapısalcı yaklaşımlar izlemiştir. İlk yapısalcıların savunduğu ithal ikameci sanayileşme çevre burjuvazisini emperyalist sisteme entegre eder ve böylece antiemperyalist stratejinin gerçek doğasına dönüştürür. Antiemperyalist olsa da kapitalist kampta yer alan böyle bir sanayileşme, kapitalizmin yeni bir yükselişine hizmet eder (Amin, 1997: 155-159). Neoyapısalcılık ile bağımlılık okulu arasındaki ayrım ise daha derindir. ECLAC’ın resmi yayınlarında ekonomik artık kavramının kullanılmamasına rağmen yapısalcı yazarlar söz konusu kavramı bir araç olarak kullanmışlardır. Üstelik ekonomik artığın üretimi ve dağıtımı yapısalcı literatürde “kaybedenlerin” tanımlanmasıyla ortaya çıkmaktadır: çevreye karşı merkez, işçilere karşı kapitalistler, kırsala karşı kentli ve son olarak aşırı yoksula karşı toplumun geri kalanı. Ancak artığın üretimi, tahsisatı ve dağıtımı dünyadaki değişikliklerden dolayı neoyapısalcı literatürden tamamen silinmiştir. Yapısalcı analizin tam tersine Latin Amerika neoyapısalcılığı, hem ekonominin hem de politikanın üst düzey hedefi olarak uluslararası rekabetçiliğe önem vermektedir. Neoyapısalcılar bunu yaparken de ekonomik artığı önemli bir analitik kategori olarak silmektedir (Leiva, 2008a: 25). Sonuç olarak, azgelişmişliği açıklayan heterodoks yaklaşımlar içerisinde neoyapısalcılığın diğerlerinden daha farklı olduğunu ve hatta yapısalcılığın entelektüel geri çekilmesi sonucunda ana akıma biraz daha yaklaşmış hali olduğunu görmekteyiz. Bazı yazarlar neoyapısalcılığı sadece neoliberalizmin insani yüzü ve ikinci aşaması olarak görüyorken, bazı yazarlar da neoliberalizme karşı önemli bir başkaldırı olarak kabul etmektedir. Yapısalcılığın neoliberalizme doğru bir kayması olduğu kesinlikle doğrudur. Ancak daha önce de değinildiği gibi, neoliberalizmden farklılıklar da vardır. Bu farklılıklar 172 temelde devlet, sivil toplum ve piyasa arasındaki ilişkinin yanı sıra, gelişmiş ve azgelişmiş ülkeler arasındaki ilişkiye dönük görüşler üzerinedir. 5. Sonuç Yerine Latin Amerikan neoyapısalcı politikaların ardında yatan kavramsal temellerin yeni kurumsalcı iktisattan, neo-schumpeterci evrimci modellerden, post modernizmden ve Üçüncü Yol ile post-neoliberal Avrupa sosyal demokrasisinden etkilendiğini söyleyebiliriz. Ancak söz konusu kavramsal temellerin kapitalizmin doğasını anlama çabasını zayıflattığını ve azgelişmiş toplumlara kendine has çözümler bulma yolunda metodolojik bir geri çekilme yaşattığını da söyleyebiliriz. Bu durum “yeni ECLAC”ın düşünce sisteminde üç temel özellikte kendini göstermektedir: (1) ekonomik artık kavramının uluslararası rekabet ile yer değiştirmesi; (2) çevre-merkez temelli sistematik yaklaşımdan vazgeçme; (3) politikacılar ve kurumların kendilerini birikimden ve ekonomik artığın dağılımı tartışmalarından sıyıran bir tutumda birleşmeleri (Leiva, 2008a: 25-34). Yapısalcı söylemdeki bu “neo” değişim her ne kadar eleştirilse de, neoklasik iktisada karşı güçlü bir başkaldırı olanağı sunması neoyapısalcılığın devamlılığının müsebbibidir. Özellikle de devlete verilen yeni rol, söz konusu başkaldırının önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Son yıllarda kalkınma çalışmalarında neoklasik teorinin eleştirisinin yeni bir canlılık kazandığını vurgulayan Rapley, üçüncü dünya ülkelerinin kalkınmasında devletin hala çok önemli bir role sahip olduğunu düşünmektedir. Birçok neoklasik iktisatçı artık devletin büyüklüğünden çok, rolü ve etkinliğinin kalkınma için bir anahtar olduğu fikrine yönelmektedir. Dünya Bankası bile kalkınmada devletin yenilenen önemine hassas görünmektedir. Günümüz kalkınma tartışmaları, geleneksel devlet-piyasa dikotomisinden ziyade, daha anlaşılması zor ve sofistike bir devlet anlayışına sahip olmaktadır. Bu anlayış, devlet müdahalesinin niceliğiyle değil, niteliğiyle ilgilidir (Rapley, 1994: 501-502). İktisadi düşünce tarihine bakıldığında görülmektedir ki, kapitalizmin her krizi yeni bir yaklaşımın yükselişe geçmesine sahne olmaktadır. Sisteme en derin eleştiriyi getiren düşünce okulu akademide ısrarla gündeme gelmemekle birlikte, krizlere sistem içi çözümler getirilmeye devam edilmiştir. Kapitalizmin son kriziyle birlikte gerek kuramsal alanda gerekse pratikte neoliberal politikaların sorgulanmaya başladığı günümüzde, oluşan paradigma boşluğunu neoyapısalcılık doldurabilir mi? Söz konusu sorunun cevabı, akademik tartışmalardaki paradigma boşluğunu doldurma veya neoliberal politika yetersizliklerini giderme anlamında olumlu olabilir. Ancak çözüm konusunda cevap muallâktır. Uygulamada sosyal demokrat politikalardan daha öteye gidemeyecek olan neoyapısalcılığın krizlere ve azgelişmişliğe sunduğu çözümleri tartışmak da sosyal demokrasiyi tartışmanın ötesine gidemeyecektir. Krizlerin kaynağı olan sistemden krizlerin çözümünde ısrarla vazgeçilmemesi handikabı iktisat tartışmalarında var olduğu sürece, çözüm konusunda paradigma boşluğunu doldurma sorunu devam edecektir. 1990’dan bugüne geçtiği yörüngeye baktığımızda, kavramsal karışıklıkların üstesinden gelme çabaları neoyapısalcılığı iki ayrı yöne çekmektedir. Neoyapısalcılık bir yandan küreselleşmenin asimetrik güç dengelerine yol açtığını kabul etmek zorunda kalmış; bir yandan da kapitalist birikimin mevcut karakterini sorgulama yoluna gitmemiştir. Bu nedenle günümüzde neoyapısalcılığı bir yol ayrımı beklemektedir: neoyapısalcılık ya statükoya bağlılığı artıracak ya da ana akımın karşısında duracaktır. 173 Kaynakça AMIN, S. (1997), Emperyalizm ve Eşitsiz Gelişme, 2. Basım, Çev. Semih Lim, İstanbul: Kaynak Yayınları. ARNDT, H. W. (1985), “The Origins of Structuralism”, World Development, 13 (2), 151-159. BARAN, P. (1974), Büyümenin Ekonomi Politiği, Çev.: Ergin Günçe, İstanbul: May Yayınları. BIELSCHOWSKY, R. (2009), “Sixty Years of ECLAC: Structuralism and Neostructuralism”, CEPAL Review, 97, 171-192. FAJNZYLBER, F. (1994), “ECLAC and Neoliberalism”, ECLAC Review, 52, 205-208. HIRSCHMAN, A. O. (1981), “The Rise and Decline of Development Economics”, A. O. Hirschman (der.), Essays in Trespassing: Economics to Politics and Beyond içinde, Cambridge: Cambridge University Press, 1-24. KAY, C. ve R. N. Gwynne (2000), “Relevance of Structuralist and Dependency Theories in the Neoliberal Period: A Latin American Perspective”, The Journal of Developing Societies, 16 (1), 49-69. KIRBY, P. (2009), “Neo-structuralism and Reforming The Latin American State: Lessons from The Irish Case”, Economy and Society, 38 (1), 132-153. LEIVA, F. I. (2008a), Latin American Neostructuralism: The Contradictions of PostNeoliberal Development, Minneapolis: University of Minnesota Press. LEIVA, F. I. (2008b), “Toward a Critique of Latin American Neostructuralism”, Latin American Politics and Society, 50 (4), 1-25. MARTINUSSEN, J. (1997), Society, State and Market: A Guide to Competing Theories of Development, London: Zed Books. RAPLEY, J. (1994), “New Directions in the Political Economy of Development”, Review of African Political Economy, 21 (62), 495-510. SUNKEL, O. ve G. Zuleta (1990), “Neo-structuralism versus Neo-liberalism in the 1990s”, CEPAL Review, 42, 35-51. VELTMEYER, H. (2006), Latin Amerika ve Başka Bir Kalkınma, Çev.: Özkan Akpınar, İstanbul: Kalkedon Yayınları. 174 QLOBALLAŞMANIN MAKROİQTİSADİ SABİTLƏŞMƏ İLƏ İQTİSADİ İNKİŞAFIN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİNƏ TƏSİRİ Prof. Dr. Məhəmmədhəsən MEYBULLAYEV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti The impact of globalization on the relationship between macroeconomic stabilization and economic development Abstract The main purpose of this article is to identify mechanisms of the effect of globalization on national economies existing in the relationship between economic development and macroeconomic stabilization. The influence of globalization on economic development and macroeconomic stabilization is different. Since it is associated with the fluctuations inherent in each national economy. The relationship of macroeconomic stability with economic development will manifest itself on the one hand to improve the living standards of individuals in a particular time and place, on the other hand the level of social orientation of the progress of economic growth. The impact of globalization on the relationship between macroeconomic stabilization and economic development in the national economies in the first place due to the level of social economy. Socially oriented economy should be viewed as a systematic way of thinking, so the study of this problem should be considered in terms of relevance to the socio economic development. Put forward as a strategic decision to promote macroeconomic stability and promote economic development and stimulate the formation of socially-oriented economy coming out of their relationship. But socially-oriented economy must prove themselves in poverty reduction, not a high level of unemployment, environmental protection, creation of safe working conditions, comprehensiveness of the information system, strengthening the social security system and so on. In all conditions, the impact of globalization on the relationship between macroeconomic stabilization and economic development of their starting point will manifest itself in the improvement of living standards and socio-oriented economic growth. This process in turn depends on the nature and content of the long and complicated economic policy in the context of the economy. Key words: globalization, macroeconomic stabilization, economic development, economic development, fluctuation, socially-oriented economy, economic growth, poverty, living standards, social security. 175 Giriş Məqalədə əsas məqsəd dünya iqtisadiyyatında gedən qloballaşma prosesinin milli iqtisadiyyatlarda mövcud olan iqtisadi inkişafla makroiqtisadi sabitləşmə arasındakı qarşılıqlı əlaqəyə olan təsir mexanizminin göstərilməsindən ibarətdir. Qloballaşmanın hər bir milli iqtisadiyyatda olan fluktuasiya ilə əlaqədar olduğundan onun istər iqtisadi inkişafa, istərsə də makroiqtisadi sabitləşməyə fərqli təsiri mövcud olacaqdır. Makroiqtisadi sabitləşmə ilə iqtisadi inkişafın qarşılıqlı əlaqəsi özünü bir tərəfdən mövcud məkanda, mövcud vaxtda və mövcud şəxslər üçün həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması səviyyəsində, digər tərəfdən əldə olunan iqtisadi artımın sosial yönümlü istiqamət alması səviyyəsində əks etdirəcək. Qloballaşmanın milli iqtisadiyyatlarda makroiqtisadi sabitləşmə ilə iqtisadi inkişafın qarşılıqlı əlaqəsinə təsiri ilk növbədə iqtisadiyyata sosial yönümün verilməsi səviyyəsi ilə əlaqədardır. Qloballaşma və sosial yönümlü iqtisadiyyatın təşəkkülünün əsas prinsipləri Sosial yönümlü iqtisadiyyat sistemləşdirilmiş təfəkkür tərzi kimi nəzərdə tutulmalıdır. Ona görə də qarşıya qoyulan problemin öyrənilməsi ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı üçün daşıdığı əhəmiyyət baxımından nəzərə alınmalıdır. İrəli sürülən strateji əhəmiyyətli qərarlar həm makroiqtisadi sabitləşməyə təkan verməli, həm iqtisadi inkişafı təmin etməli, həm də onların qarşılıqlı əlaqəsindən irəli gələn sosial yönümlü iqtisadiyyatın formalaşmasına təkan verməlidir. Sosial yönümlü iqtisadiyyat isə özünü yoxsulluğun səviyyəsinin aşağı enməsində, işsizliyin təbii səviyyəsindən yüksək olmamasında, ətraf mühitin qorunmasında, təhlükəsiz əmək şəraitinin yaradılmasında, informasiya sisteminin əhatəliyində, sosial müdafiə sisteminin gücləndirilməsində və s. əks etdirməlidir. Hər şəraitdə qloballaşmanın iqtisadi inkişafla makroiqtisadi sabitləşmənin qarşılıqlı əlaqəsinə olan təsiri özünü çıxış nöqtəsi kimi həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasında və iqtisadi artımın sosial yönüm almasında əks etdirəcəkdir. Bu proses isə uzun müddətli, mürəkkəb və inkişaf iqtisadiyyatı ilə bağlı aparılan iqtisadi siyasətlərin məzmun və xarakterindən asılıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, hər bir iqtisadiyyat öz mahiyyəti etibarı ilə sosial xarakter daşıyır. Lakin təsərrüfat fəaliyyətinin daxil olduğu iqtisadi sistemlərin məzmunundan və qurulmuş iqtisadi modellərdən asılı olaraq sosiallıq səviyyəsi müxtəlif olur. Həmçinin müasir dünya iqtisadiyyatında milli iqtisadiyyatların qloballaşma prosesi çərçivəsində inteqrasiyalaşmaya daxil olması həm iqtisadiyyatın səmərəlilik dərəcəsinə, həm də sosial müdafiə sisteminin inkişaf dərəcəsinə təsir göstərir. Ona görə də qloballaşmanı təkcə prioritet istiqamət kimi qiymətləndirməklə yanaşı onun milli iqtisadiyyatların inkişafına və makroiqtisadi sabitləşmə prosesinin həyata keçirilməsi istiqamətinə olan fərqləndirici təsir dairəsinə diqqət yetirilməlidir. Qloballaşma sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatının baza prinsipi hesab olunan iqtisadi azadlıqların həddinə təsir göstərir. İqtisadi azadlıqlar dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: - xüsusi mülkiyyətin sərbəst mənimsənilməsi və sərəncam verilməsi azadlığı; - sərbəst işgüzarlıq fəaliyyəti məkanının seçilməsi azadlığı; - istehlakçıların istəyinə uyğun əmtəə və xidmətlərin istehsalı azadlığı; - istehsal və ticarət sferasında sərbəst fəaliyyət göstərilməsi azadlığı. 176 Əslində belə azadlıqlar bazar iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvəsi olmaqla, onun sosial yönümlüyünə təkan verən istiqamət formasını alır. Belə şəraitdə iqtisadi subyektlərin daha fəal şəkildə rəqabət aparmaq mühiti meydana gəlir ki, burada dövlət, təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət etmir. Əksinə yalnız rəqabət qabiliyyətliliyin təmin olunmasına cəhd göstərir. Bir sıra ölkələrin, xüsusən də Almaniyanın iqtisadi tarixində belə bir təcrübə müşahidə olunmuşdur ki, dövlət, daima fəaliyyətdə olan rəqabət mühitinin təmin olunmasını özünün mühüm vəzifəsi hesab etmişdir. Belə şəraitdə dövlət qanunvericilikdə satıcıların qiymət razılaşmasına və birləşməsinə qadağa qoyur. Belə davranış qaydalarının yaradılması sosial müdafiə sisteminin meydana gəlməsinə və möhkəmlənməsinə təkan verir. Xüsusən xəstəlik, bədbəxt hadisə, iş yerinin itirilməsi zamanı dövlət sosial müdafiə sistemi ilə belə qrup əhalinin köməyinə gəlməklə bazar iqtisadiyyatının sosial yönüm almasına təkan verir. Sosial yönümlü bazar modelinin formalaşması, müasir şəraitdə daha çox fiskal siyasətin yeridilməsi ilə formalaşır. Burada əsas diqqət verilir: - yüksək məşğulluq səviyyəsinin təmin olunmasına; - sabit qiymət səviyyəsinin qorunub saxlanılmasına. Başqa sözlə, bir rəqəmli inflyasiya səviyyəsinin qorunmasına; - daimi iqtisadi artıma nail olunmasına. Əlbəttə, belə şəraitdə dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi qaçılmazdır. Lakin belə şəraitdə dövlət bazar mexanizminin fəaliyyəti ilə hesablaşmalıdır. Həddindən artıq dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi heç də sosial müdafiənin tam təminatçısına imkan vermir. Belə şəraitdə dövlətin müdaxilə həddi bazar fəaliyyəti ilə sağlam rəqabət mühitinin yaradılması və qorunması prosesinə üstünlük verilməlidir. Hər şəraitdə sosial bazar təsərrüfatı konsepsiyası birmənalı şəkildə dövlətin fəal iştirakına söykənir. Çünki, dövlət balanslaşdırılmış şəkildə həm səmərəli bazar fəaliyyətini, həm də sosial ədalətliliyi təmin etməlidir. Makroiqtisadi sabitliklə iqtisadi inkişafın qarşılıqlı əlaqəsinin əsas istiqamətləri Hər bir ölkədə makroiqtisadi sabitliyin təmin olunması və bununla da iqtisadi inkişafın təmin olunması və zəruri şəraitin formalaşması xeyli dərəcədə dövlətin həyata keçirdiyi maliyyə siyasətindən asılıdır. Maliyyə siyasəti düzgün aparılmadıqda iqtisadi sistemdə maliyyə sabitliyi pozulur və iqtisadi artımın təmin olunması ehtimalı tədricən azalır, bəzən isə sıfır səviyyəsinə düşür ki, bu da fluktuasiya prosesini sabitləşdirməklə növbəti böhranın baş verməsi üçün zəmin yaradır. Ona görə də məqsədyönlü və düzgün maliyyə siyasəti makroiqtisadi sabitlik ilə iqtisadi inkişafın artımının qarşılıqlı əlaqəsinin təmin olunmasının əsas vasitələrindən biri kimi çıxış edir. Makroiqtisadi sabitləşmənin əsas istiqaməti həyata keçirilən maliyyə strategiyasından asılıdır. Maliyyə strategiyası – maliyyədən istifadənin əsas istiqamətlərini, maliyyə münasibətlərinin təşkilinin forma və metodlarının dəyişdirilməsini əhatə edən uzunmüddətli maliyyə siyasəti kursudur. Bu prosesdə maliyyənin inkişafının əsas tendensiyası və ondan istifadə konsepsiyası proqnozlaşdırılır və maliyyə münasibətlərinin təşkili prinsipi göstərilir. Maliyyə siyasətində uzunmüddətli məqsədin seçilməsi və məqsədyönlü proqramların qoyulması iqtisadi və sosial inkişafın başlıca istiqamətində maliyyə resurslarının təmərküzləşməsi üçün zəruridir. Maliyyə taktikası maliyyə münasibətlərinin idarə olunması vasitəsinin vaxtında dəyişdirilməsi və maliyyə resurslarının yenidən qruplaşdırılması yolu ilə cəmiyyətin 177 inkişafının konkret mərhələsində öz həllinə istiqamətlənir. Maliyyə strategiyasının nisbətən sabitliyi üçün maliyyə taktikası möhkəmliyi ilə fərqlənməlidir ki, iqtisadi şəraitin, sosial amillərin və s. dəyişkənliyini əvvəlcədən müəyyən edə bilsin. Maliyyə siyasətinin srtategiyası və taktikası qarşılıqlı əlaqəlidir. Belə ki, strategiya münasibətlərinin təşkili formasının və qaydalarının vaxtında dəyişdirilməsi yolunda iqtisadi və sosial sferanın inkişafının əsas problemlərini və həlli məsələlərini meydana çıxarır, maliyyə strategiyası göstərilmiş məsələləri daha az xərclə və qısa müddətə həll edir. Maliyyə siyasəti insan fəaliyyətinin spesifik sahəsi kimi üst qurum kateqoriyası ilə sıx əlaqəlidir. Üstqurum ilə cəmiyyətin iqtisadi bazisi arasında qarşılıqlı əlaqə vardır. Bu bir tərəfdən maliyyə siyasəti üzrə iqtisadi münasibətlərin fəaliyyəti prosesində meydana gəlir və o cəmiyyətin siyasətinin hazırlanması və həyata keçirilməsində sərbəst deyildir. Bazis iqtisadiyyata əsaslanır. Digər tərəfdən, iqtisadi bazis əsasında meydana gələn və inkişaf edən maliyyə siyasəti müəyyən bir müstəqilliyə malikdir. Onun spesifik qanunları və qanunauyğunluqları vardır. Buna görə də o, maliyyənin vəziyyətinə və iqtisadiyyata əks təsir edir. Bu təsir müxtəlif ola bilər: bir tərəfdən iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə iqtisadiyyatın inkişafı üçün əlverişli mühitin yaradılmasıdır, digər tərəfdən isə o, məhdudlaşdırıcı rol oynayır. Təcrübə göstərir ki, ictimai tərəqqi siyasəti cəmiyyətin iqtisadi və mənəvi həyatına müsbət təsir göstərir. İqtisadi əlaqələrin mürəkkəbləşməsi şəraitində xalq təsərrüfatının bütün sahələrinin inkişafının təmin olunması üçün maliyyə tənzimlənməsi zərurətə çevrilir. Prioritet maliyyə siyasətində elmi-texniki tərəqqini və elmi tədqiqatı təmin edən sahələrə ehtiyac getdikcə artır. Müasir şəraitdə dövlət, maliyyə resurslarının daha çox hissəsini öz əlində cəmləşdirərək iqtisadi konyukturaya fəal təsir göstərir. İnsan potensialından istifadənin artdığı bir şəraitdə maliyyə tədbirləri geniş həcmdə sosial tələbata yönəldilir ki, bu da cəmiyyətin bütün üzvlərinin rifah halının yaxşılaşdırılmasına xidmət edir. Maliyyə siyasətinin iqtisadi tərəqqiyə və sosial inkişafa fəal təsir göstərməsi onun dərin elmi əsaslarını müəyyən etməyi tələb edir. Yalnız elmi əsasları və siyasəti müəyyən edən amillərin öyrənilməsi təminat verir ki, onun nisbətən müstəqilliyi obyektiv iqtisadi münasibətlərdən asılı olaraq dəyişsin. Buna görə də maliyyə siyasəti elmi cəhətdən əsaslandırılmalı, onu müəyyən edən amillər öyrənilməli, iqtisadi inkişaf qanunauyğunluqları və maliyyə nəzarətinin nəticəsi nəzərə alınmalıdır. Eləcə də siyasi qərarlar iqtisadi qanunauyğunluqlar üzrə aydın və nəzərdə tutulmuş maliyyə tətbiqinin nəticəsi qabaqcadan görmə əsasında qəbul edilməlidir ki, maliyyə siyasətində tez-tez ehtimal olunan dəyişiklikləri görmək mümkün olsun və sahibkarlıq fəaliyyəti üçün əlverişli mühit yaradılsın. Bununla əlaqədar olaraq iqtisadi və sosial sferada proseslər və maliyyə siyasətinin həyata keçirilən bu və ya digər tədbirlərinin nəticəsi haqqında düzgün informasiya əldə etmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müasir şəraitdə informasiya və kommunikasiya texnologiyları səmərəli maliyyə siyasətinin hazırlanması üçün zəruri baza yaratmalıdır. Bu zaman maliyyə siyasətinin düzgünlüyünü yoxlamaq üçün etibarlı əsasa və cəmiyyətin sosial-iqtisadi həyatın inkişafına, onun pozitiv təsirinə xidmət edən əks əlaqə prinsipinə riayət edilməsi zəruridir. Maliyyə siyasəti maliyyə resursları və ondan istifadənin səmərəliliyinin artırılması ilə eyni istiqamətdə getməlidir. Maliyyə siyasəti hazırlanarkən konkret tarixi şərait nəzərə alınmalıdır. Bu zaman cəmiyyətin inkişafının hər bir mərhələsinin spesifikliyi, daxili və xarici şəraitin spesifikliyi və xüsusiyyətləri, real maliyyə və iqtisadi imkanlar nəzərə alınmalıdır. Həyata keçirilən maliyyə siyasəti mövjud resursların həcmindən birbaşa asılılığı, eləjə də maliyyə 178 ehtiyatlarının həjminin nəzərə alınması bir tərəfdən təsərrüfatçılığın bütün səviyyələrini əhatə etməli, digər tərəfdən davamlı iqtisadi artımın təmin olunmasına təkan verməlidir. Belə bir şəraitdə həm büdcə kəsirinin, dövlət borcunun və inflyasiya prosesinin artımının qarşısının alınmasına səbəb olar. Maliyyə siyasətində mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də onun hazırlanması və həyata keçirilməsi zamanı maliyyə sisteminin bütün həlqələrində tətbiq edilən tədbirlərə, həmçinin iqtisadi siyasətin digər hissələrinə - maliyyə, pul-kredit, qiymətin əmələ gəlməsi, əmək haqqı arasındakı qarşılıqlı əlaqələrə kompleks yanaşılmasıdır. Maliyyə vəsaiti vasitəsilə cəmiyyətin inkişafının zəruri tələbatının ödənilməsi üçün zəruri olan maliyyə resursları tam səfərbər edilir. Bununla əlaqədar maliyyə siyasəti işgüzar fəaliyyətin fəallaşdırılması üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına istiqamətlənir. Maliyyə siyasətinin elmi cəhətdən əsaslandırılması və onun uğurla həyata keçirilməsi yaxşı nəticə verir. Bunun əhəmiyyəti onunla nəticələnir ki, o, əhalinin həyat səviyyəsinin artmasına xidmət edir. Maliyyə siyasətinin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi prosesində xalqın maddi və mənəvi həyat səviyyəsinin artırılmasına, sosial xidmətinin genişlənməsinə, əhalinin vegi ödənişləri ilə tənzimlənən maliyyə resurslarına diqqət yetirilir. Maliyyə siyasəti xidmət və xalq istehlakı məhsulları istehsalının və s. inkişafına istiqamətlənən tədbirlər vasitəsilə həyata keçirilir. Maliyyə siyasəti məhsuldar qüvvələrin inkişafında və onun ölkə ərazisində səmərəli yerləşməsində mühüm rol oynayır. O, iqtisadi inkişafa istiqamətlənən vəsaitlərin mərkəzləşdirilməsinə və məqsədli proqramların maliyyə resursları ilə təmin olunmasına kömək edir, istehsalın effektivliyinin artmasını stimullaşdırır, bütün regionlarda xammal mənbələrindən istifadə edilərək təsərrüfatın inkişaf etdirilməsi marağını artırır. Maliyyə siyasətinə büdcə siyasəti, vergi siyasəti və pul-kredit siyasəti daxildir. Qeyd etmək lazımdır ki, dövlət maliyyə siyasətinin bütün elementlərinə malik olduğu zəmində iqtisadi çətinliklərlə mübarizə apara bilər. Bu məqsədlə də aşağıdakı amillərin həyata keçirilməsi zəruridir: - sosial gərginliyin azaldılması; - dövlət malliyyəsinin sağlamlaşdırılması; - bank sferasının normal fəaliyyətinin təmini; - əmtəə və pul kütləsinin balanslaşdırılması. Azərbaycanda ayrı-ayrı dövrlərdə maliyyə siyasətinin xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq üçün onu müəyyənləşdirən amillərinin nəzərə alınması vacibdir. Belə ki, əvvəlki və yeni maliyyə siyasəti gələcək maliyyə siyasətini hazırlamaq üçün əsas kimi çıxış edir. Artıq 1995ci ilə qədər maliyyə siyasətinin ümumi nəticəsi kimi iqtisadi artımın əhəmiyyətli dərəcədə azalması müşahidə olunduğu halda, sonrakı illərdən başlayaraq bu azalma dayandırılmış və artıma nail olunmuşdur. Qarşıdakı illər üçün isə maliyyə siyasətinin möhkəm manata əsaslanması nəzərdə tutulmuşdur. Belə bir nəticəyə nail olmaq üçün aşağıdakı ümumi istiqamətlərin məzmununa diqqət yetirmək məqsədəuyğundur: - maliyyə siyasətinin uğuru və yüksək nəticəsi dövlətin gücünü, onun öz funksiyalarını həyata keçirə bilməsini, ölkənin milli maraqlarının reallaşdırılmasını, daxili və xarici maraqlar balansını və eləcə də sosisal-iqtisadi sabitliyi təmin edir; - məhdud maliyyə resursları və büdcə kəsiri ilə əlaqədar maliyyə siyasəti ETT-nin inkişafına istiqamətləndirilməlidir və bu istiqamətlər genişləndirilməlidir; yeni tələbin 179 meydana gəlməsi və təsərrüfat əlaqələrinin genişlənməsilə əlaqədar olaraq onun rolu daima artırılmalıdır; yeni maliyyə nəzarəti, maliyyə texnologiyası və maliyyə menecmenti meydana gəldi və bazar iqtisadiyyatının atributlarından biri olan maliyyə bazarı yarandı. Bununla əlaqədar olaraq maliyyə siyasətinin mahiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə genişləndi. Ona görə də maliyyədə müasir maliyyə yeniliklərinin tənzimlənməsi və eyni zamanda onun sintezi respublikamızın inkişaf strategiyasının işlənib hazırlanması və taktiki məsələlərinin həll edilməsi məqsədi ilə ön plana keçirildi. - maliyyə siyasətinin həyata keçirilməsində maliyyə alətləri artdı. Eyni zamanda onların universallığı üçün alətlərin məqsədli təyinatı baş verdi. Məsələn, maliyyə bazarı hazırda mütəşəkkil təyinata malik maliyyə alətinə çevrildi (forward, fyuçers əməliyyatı və s.); - Büdcə-vergi və pul-kredit siyasəti arasında qarşılıqlı əlaqə meydana gəldi və onların uzlaşdırılması baş verdi. Belə ki, tədavüldəki pul kütləsinin məbləği əsaslandırılmadan effektli büdcəyə malik olmaq olmaz. Eləcə də bütün nəzarətsiz xərclər, büdcə təşkilatının böyüklüyü pul tədavülünü pozur, emissiya və inflyasiyanı artırır. Başqa bir misala müraciət edək. Mərkəzi Bank tərəfindən tətbiq edilən yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsi dövlət borc siyasətindən, büdcə kəsirinin ölçüsündən, eləcə də effektiv büdcə siyasətindən asılıdır; - Son illərə qədər BVF Azərbaycan şəraitini öyrənmədən müxtəlif təkliflər, xüsusilə büdcə planlaşmasını, büdcənin idarə olunmasını və s. mexaniki həyata keçirirdi. Bunun nəticəsində 2005-ci ilin dövlət büdcəsi gəlirlər üzrə proqnozda nəzərdə tutulduğundan 85,5 mln. manat kəsirlə yerinə yetirilmişdir. Bunun da əsas hissəsi neft və neft məhsullarının qiymətinin düşməsi hesablanır. 2010-cu ildə isə büdcə kəsiri 363,5 mln. manat olmuşdur ki, bu da ÜDM-da 0,9% təşkil etmişdir. Bu 2009-cu illə müqayisədə 0,4% çoxdur. 2005-ci ildə isə büdcə kəsiri 0,7% qiymətləndirilir. Ona görə də büdcə gəlirləri real vəziyyətə uyğun proqnozlaşdırılmalıdır. Dövlət büdcəsinin 50-65%-nin təkcə neft və neft məhsullarının hesabına formalaşması iqtisadiyyatın əsas nöqsan cəhətlərindən biridir. 2010-cu ildə ÜDM-n 27%-i büdcə vəsaitilə bölüşdürülür ki, bu da digər ölkələrlə müqayisədə olduqca aşağı göstəricidir. Bunun əsas səbəbi ölkəmizdə vegi intizamının qeyri-qənaətbəxş və gizli iqtisadiyyatın miqyasının (30%) nisbətən geniş olmasıdır. Qarşılıqlı borcların (ödəmə problemi) həcmi isə 30%-i keşmişdir. ÜDM-un səhv hesablanması ilə əlaqədar olaraq onun yuxarıda qeyd edilən artımı real sektorun hesabına deyil, faktiki olaraq investisiya qoyuluşunun və əhaliyə göstərilən xidmətlərin artımı hesabına əldə edilmişdir. Eləcə də ÜDM-da kredit qoyuluşu 9163,4 mln. manat (və ya ÜDM-da 22,3%-ə qədər) olmuşdursa, qarşılıqlı borcların həcmi ÜDM-dan 2,3 dəfə çox olmuşdur. 2005-ci ildə isə kredit qoyuluşu cəmi 1440,9 mln. manat olmuşdur. Eyni zamanda kredit qoyuluşunda vaxtında qaytarılmayan kreditlərin xüsusi çəkisinin 40%-ə yaxınlaşması bank sisteminin likvidliyinə təsir edən əsas problemlərdən biridir. Lakin manatın məzənnəsinin sabitləşməsinə və inflyasiya səviyyəsinin demək olar ki, sıfra bərabər olmasına baxmayaraq iqtisadiyyata banklar tərəfindən uzunmüddətli kredit qoyuluşu artmışdır. Belə ki, 2005-ci ildə bu məcmu kredit qoyuluşununda 36,6%; 2006-cı ildə 51,7%; 2009-cu ildə 71,9%; 2010-cu ildə isə bu rəqəm 72,0% bərabər olmuşdur. Bütün bunlardan belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, maliyyə münasibətləri təkmilləşdirilməlidir. Bu məqsədlə də manatın möhkəmlənməsi sahəsində tədbirlər, millli sənayenin inkişafına dövlət köməyi və büdcə kəsirinin normal vəziyyətə salınması tələb olunur. Məlumdur ki, özəlləşdirmə prosesi həyata keçirilmişdir. Özəlləşdirmənin nəticəsi olaraq kiçik sahibkarlıq və ticarət fəaliyyətinin genişlənməsi və büdcə gəlirlərində vergilərin 180 artırılması zəruri hala çevrilmişdir. Ilk dövrlərdə bazar islahatları konsepsiyaları yox idi. Lakin pul-kredit və büdcə-vergi sferasındakı bütün tədbirlər (əmtəə-pul münasibətlərindən istifadə əsasında) ticarət, kənd təsərrüfatı və sənayenin inkişafında əsaslı rol oynamağa başladı. Təbiidir ki, transformasiya dövrünün maliyyə siyasəti ilə müasir dövrün maliyyə siyasətinin xüsusiyyətləri arasında mühüm fərqlər vardır. Belə ki, bu dövrdə maliyyə siyasəti iqtisadi sabitliyə əsaslanırdı və iqtisadi inkişaf məqsədinə yönəlmişdi. Ümumiləşmiş belə bir müddəa əsas götürülməlidir ki, maliyyə siyasəti ölkənin iqtisadi gücünün inkişafına və qlobal iqtisadi problemlərə əsaslanmalıdır. Belə siyasət maliyyə təsərrüfat münasibətlərində əhalinin maddi rifahını, onun tədiyyə qabiliyyətini və dövlət gəlirlərinin mənbəyini artıraraq daha yaxşı nəticə verə bilər”. Maliyyə siyasəti son illərə qədər iqtisadi inkişaf münasibətləri ilə əlaqədar olaraq heç bir aydın məqsədə malik deyildi, ancaq bu məqsədə can atırdı. Bazar iqtisadiyyatını qurmaq, dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin və iqtisadi strategiyasının dəyişdirilməsinin məqsədi iqtisadiyyatın özünün inkişafı ilə əlaqədardır. O, müəyyənləşdirilmiş məqsədə - ÜDM-n artımına, əhalinin gəlirlərinin artmasına və s. istiqamətləndirilib. Ona görə də maliyyə siyasətinin başlıca məqsədi bir tərəfdən büdcə kəsirinin, dövlət borcunun azalması, digər tərəfdən də əmək bazarının “balanslaşmasına” nail olmaq lazımdır. Bu baxımdan maliyyə siyasətinin xüsusiyyəti fəallaşdırılmalıdır. Belə bir məqsədə nail olmaq üçün maliyyə siyasəti məqsəd yönümlü istiqamətləndirilməlidir. Müasir şəraitdə maliyyə siyasətinin məqsədi aşağıdakı xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur: - Maliyyə münasibətləri və ona daxil olan maliyyə alətləri və maliyyənin idarə olunması iqtisadi münasibətlər sisteminə möhkəm inteqrasiya olunub. Maliyyə təkcə iqtisadi siyasətin qlobal və lokal məqsədinə xidmət etmir, eləcə də makroiqtisadi göstəricilər sistemindən asılıdır. Qeyd edək ki, hazırda maliyyə resursları maddi resurslar kimi məhduddur və bu əlaqələr əsasında heç də bütün məqsədlər həyata keçirilə bilməz. Bu baxımdan iqtisadiyyatın bütün sahələrinin balanslaşdırılması ilə əlaqədar maliyyə resurslarının planlaşdırılması və proqnozlaşdırılması üzrə maliyyə elmində məqsədyönlü islahatdan istifadə olunmalıdır. Lakin iqtisadçılar arasında fikir ayrılığı var: “maddi resurs olarsa, pul həmişə tapılar”. - Dövlət büdcəsi maliyyənin idarə edilməsində mühüm rol oynayır. Büdcənin istifadəsi üzərində nəzarət və bu məqsədlə xəzinədarlıq orqanlarının yaradılması və ondan istifadə edilməsi maliyyə orqanlarının fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Məhz ÜDM-n da əksər hissəsi büdcə vəsaiti ilə bölüşdürülür. Büdcə isə öz növbəsində təsərrüfat subyektlərinin maliyyə planı ilə qarşılıqlı əlaqəlidir ki, bu da təkcə büdcə vəsaitinin deyil, bütün maliyyə resurslarının istifadəsi üçün hüquqi əsas və informasiya bazasıdır; - Maliyyə siyasətinin əsas xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, sabit qiymət, möhkəm manat və kəsirsiz büdcəyə nail olunsun. Bütün maliyyə siyasətində həlledici rol möhkəm manata məxsusdur. Ona görə də dövlət borcunun artması, manatın alıcılıq qabiliyyətinin azalması pul islahatlarını zəruri edir. O, büdcənin tarazlaşdırılmasında emissiyanın ləğv edilməsini, qiymətin likvidləşməsini, istehsalın rentabilliyini təmin etməyi və əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin artırılmasını tələb edir. Bunlar əhalinin əksər hissəsi ilə münasibətdə ziddiyyətli xarakter daşıyır. Çünki əhalinin əksər hissəsi öz gəlirlərini itirmişdir. Ona görə də pul islahatları ilə birgə əmtəə pul münasibətlərini qorumaqla əmanətlərin real indeksusiyası həyata keçirilməlidir. 181 Məlumdur ki, qiymətlərin artdığı bir şəraitdə əhalinin və büdcənin gəlirlərinin artmasından söhbət gedə bilməz. Ona görə də maliyyə siyasətinin başlıca xüsusiyyəti kimi qiymətin və inflyasiyanın artım tempinin azaldılması çıxış edir. Nə qədər ki, pula olan tələb qiymət artımına səbəb olur, onda qiymət artımını büdcə kəsiri ilə əlaqələndirmək lazımdır. Belə halda büdcə kəsirini 3%-ə qədər azaltmaq, daha sonra isə büdcənin ilkin profisiti (gəlirlərin xərclərdən 1.5-25 çox olması) tam təmin olunmalıdır. Büdcə kəsirinin likvidləşdirilməsi büdcə xərclərinə və xüsusi ilə iqtisadiyyatın büdcədən maliyyələşməsinə yeni baxışın həyata keçirilməsini tələb edir. 2010-cu ildə iqtisadiyyata büdcə xərcləri 2005-ci illə müqayisədə 11 dəfə azalıb. Eləcə də iqtisadi münasibətlərin təkmilləşdirilməsi və bələdiyyələrin hüquq və öhdəliklərinin ayrılması büdcə sisteminin də uyğun səviyyədə təkmilləşməsinə səbəb olmuşdur. Müasir şəraitdə yeni maliyyə problemləri yaranır. Bu da öz növbəsində maliyyə siyasətinə yeni üsullarla yanaşmasını tələb edir. Belə bir proses isə öz növbəsində müasir maliyyə sisteminin təkmilləşdirilməsi zərurətini irəli sürür. Bu da öz növbəsində maliyyə siyasətinə yeni üsullarla yanaşması tələb edir. Müasir maliyyə münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi dedikdə aşağdakılar nəzərdə tutulur: - Büdcənin icrası maliyyə sistemini xarakterizə edən vacib göstəricidir. Onun məqsədi iqtisadi siyasətin məqsədini realizə etməkdir. 2010-cu ildə büdcənin icrası 100,4% olmuşdur; - Ölkənin kredit qabiliyyətini və borc üzrə ödənclik imkanını xarakterizə edən vergilərin yığılması; - Daxili və xarici borc xidmətinin artması; - Müsəssisələrin maliyyə böhranın iqtisadiyyatın real sahələrində orta rentabelliyin azalmasına səbəb olması. Müasir şəraitdə maliyyə siyasətinin xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, o, ilk növbədə dövlətin maliyyə gücünün artmasına, bu da öz növbəsində dövlət gəlirlərinin ÜDMda xüsusi çəkisinin artmasına yönəldilməsidir. Adətən bazar iqtisadiyyatında vegiqoyma səviyyəsi, dövlət gəlirlərinin ÜDM-də çəkisi və kölgə iqtisadiyyatı birbaşa əlaqələrə malikdirlər. Məsələn, vergilər nə qədər yüksək olarsa, gizli iqtisadiyyatın ölçüsü də bir o qədər çox olar. Amma buna baxmayaraq dövlət gəlirləri də yüksək olur. Yüksək dövlət gəlirli (ÜDM-da 50%-dən çox), məsələn, Skandinaviya ölkələrində, Holladinayada kölgə iqtisadiyyatı o qədər yüksəkdir ki, o hətta vergi daxilolmaların səviyysəi aşağı səviyyədə olan dövlətlərdən (ABŞ, Yaponiya, İsveçrə) də yüksəkdir. Transformasiya şəraitində bu proses isə Azərbaycanda olduğu kimi deyil, bunun əksinədir: dövlətin gəlirlər səviyyəsi nə qədər aşağı olarsa, kölgə iqtisadiyyatı bir o qədər yüksək olar. Eyni zamanda istehsalın dinamikası, kapital verimi və dövlətin maliyyə gücü azalarsa, ÜDM də bir o qədər azalar. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, dövlətin maliyyə gücünün azalması iqtisadi fəallığın boğulmasını və kapital qoyuluşunun effektinin enməsini göstərir. Bu baxımdan dövlət borcunun ümumi həcmi azaldılmalı, ÜDM sabitləşdirilməli, dövlət xərcləri və ÜDM-nin artım tempi bərabərləşməli və dövlət borcunun (xalis həcmdə) investisiyanın xalis həcminə bərabərliyi təmin edilməlidir. Hazırda büdcə kəsirinin monetizasiyası təklif edilir. Məlumdur ki, monetizasiya pul kütləsinin artmasına səbəb olur. Nəticədə bütün subyektlər inflyasiyalı vergi ödəyirlər və onların gəlirlərinin bir hissəsi artan qiymət vasitəsi ilə yenidən bölüşdürülür. Bu baxımdan, fikrimizcə, büdcə kəsirinin daxili borc hesabına maliyyələşdirilməsi daha 182 əhəmiyyətlidir. Lakin borc yükü ÜDM-da 60%-dən çox olmamalıdır. Büdcə kəsirinin hesabının maliyyələşdirilməsi imkanının daha dəqiq qiymətləndirilməsi üçün dövlət borcunu yalnız ÜDM-da deyil, pul kütləsinin (M2 aqreqatı) həcmi ilə də müqayisə etmək lazımdır. Nəğd pul vəsaitinin böyük həcmdə səfərbər etmək imkanı ÜDM-n həcmindən deyil, pul kütləsinin həcmindən asılıdır. Iqtisadiyyatın monetizasiya göstəricisi ÜDM və pul kütləsinin həcmi arasında bərabər münasibət vahidə bərabərdirsə, onda bu əhəmiyyətlidir. Vəziyyət o vaxt dəyişir ki, manata inam və iqtisadiyyatın monetizasiyası səviyyəsi azalır. Bu halda borc (M2 göstərici üzrə borc) ÜDM göstəricisinə nisbətən çox yüksəlir. Bu baxımdan daxili borclar maliyyələşdirilməlidir. Belə bir proses aşağıdakı hallarda ola bilər: - maliyyə resurslarının daxili təklifi elastikidir; - xarici borcun maliyyələşdirilməsi bahadır; - inflyasiya tempi yüksəkdir. Qeyd etdiklərimizi nəzərə alaraq, maliyyə səviyyəsinə aşağıdakı istiqamətləri də daxil etmək lazımdır: - maliyyə siyasətinin məqsəd alətlərinin və iqtisadi inkişaf məqsədinin vahidliyi, həmçinin əhalinin maddi vəziyyətinin və həyat səviyyəsinin təmin edilməsi. Bu mənada maliyyə səviyyəsinin strategiyasının bəzi məqsədi manatın möhkəmliyinin təmin edilməsi və əhalinin maliyyə-kredit institutlarına imkanı artırılmalıdır. Manatın möhkəmləndirilməsi dedikdə, onun resurs və əmtəə təminatı və digər valyutalarla bərqərar hüquqlu vəziyyətinin təmini, bu məqsədin uğurla həyata keçməsi üçün isə onun güclü valyutaya çevrilməsi lazımdır; - pulun əmtəə təminatını təmin etmək üçün aşağıdakıların həll edilməsi zəruridir: istilik elektrik resurslarının əhəmiyyətli dərəcədə istehsala cəlb edilməsi. Bəzi iqtisadiyyatçılar belə hesab edirlər ki, bu kompleksin inkişafı dondurulmalıdır və onu ancaq təkrar istehsal istiqamətində artırmaq lazımdır; kapitalın sürətli dövr etməsi ilə fərqlənən yeyinti və yüngül sənayenin gəlirinin 2-3 dəfə artırılması; birbaşa xarici investisiyanın genişləndirilməsi ilə yeni texnologiya əsasında maşınqayırma sənayesinin inkişafı; əgər manatın əmtəə təminatı acınacaqlı vəziyyətdədirsə, onda onun potensial resurs təminatını təmin etmək lazımdır; eyni zamanda iqtisadi fəallər fondunun yaratması zəruridir. Bunun üçün iqtisadi fəallərin qiymətləndirilməsinin likvidliyini və təsnifatını müəyyənləşdirmək lazımdır; iqtisadiyyatın monetizasiyası əmsalı artırılmalıdır. Bu problemin həll olunması, iqtisadiyyatda pul amilinin rolunun və vəsaitin təkrar dövriyyəsinin fasiləsizliyinin təminatı üçün onun əhmiyyətinin dərk edilməsi ilə əlqədardır. Ona görə də əmanətin stimullaşdırılması üzrə, həmçinin əhalinin gəlirlərinin artırılması üzrə tədbirləri olmadan iqtisadiyyatı zəruri pul kütləsi ilə təmin etmək olmaz. Bu amillərin təsiri altında müasir maliyyə siyasətində yeni elementlər əmələ gəlmişdir. Belə ki, müasir şəraitdə işlənib hazırlanan maliyyə siyasətinin məqsədi milli iqtisadiyyatın səmərəliliyinin artırılması əsasında xalqın normal həyat səviyyəsinə nail olunmasıdır. Maliyyə siyasətinin sosial istiqaməti yalnız əhalinin maddi rifahı halının artırılmasına yönəlmiş maliyyə resurslarının artırılmasının tədqiqində deyil, iqtisadi siyasətinin başlıca məqsədinə 183 yeni prinsipial yanaşmada da meydana gəlir. İndi həyat səviyyəsi kimi maliyyə resurslarından istifadənin istiqaməti, struktur və təsərrüfatın inkişaf amilləri çıxış edir. İqtisadiyyatın inkişafı və bu əsasda ölkənin maliyyə imkanının genişlənməsi üçün iqtisadiyyata xarici investisiyanın cəlb edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. O, müxtəlif formada həyata keçirilə bilər. Dünya təcrübəsi birbaşa xarici investisiyanın təsirinin müsbət və ya mənfiliyini sübut etmişdir. Hər hansı bir təlabatın təmin edilməsi yalnız maliyyə resurslarının real şəraiti üçün ədalətlidir. Bu onu göstərir ki, maliyyə siyasəti real maliyyə imkanını nəzərə almaqla işlənib hazırlanmalı və həyata keçirilməlidir. Bunun üçün tələbatın subsidiyalaşması ilə istehsalın maliyyələşdirilməsi əlaqələndirilməlidir. Xərclər yalnız maliyyə resurslarının artdığı bir şəraitdə çoxala bilər. Bu baxımdan iqtisadi və maliyyə siyasətinin bütün tədbirləri bir tərəfdən əhalinin gəlirlərini artıra bilməsi imkanınının təmininə, digər tərəfdən isə sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı üçün əlverişli mühitin yaradılmasına yönəldilməlidir. Maliyyə siyasətinin köklü dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq maliyyə mexanizmi yenidən qurulmuşdur. Maliyyə mexanizminin yenidən qurulmasında məqsəd, bir tərəfdən bazar münasibətlərinin inkişafı əsasında ictimai istehsalın inkişafına onun təsirini artırmaq, digər tərəfdən isə maliyyə resurslarından istifadənin effektliyini yaxşılaşdırmaqdır. Maliyyə mexanizminin yenidən qurulması əsasında təsərrüfat fəaliyyətinin inkişafını təmin edən maliyyə münasibətlərinə yenidən yanaşmaq tələb olunur. Bazar iqtisadiyyatında müəssisələrin istehsal amillərindən yaxşı istifadə etməsi və onun maliyyə fəaliyyətinə ciddi nəzarət etmək marağının artırılması üçün xüsusi maliyyələşmə metodlarından istifadə zəruridir və bu iqtisadi əhəmiyyət və səmərə kəsb edir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələr istehsalı artırmağa çalışırlar, maliyyə planının keyfiyyətinin artırılmasını və maliyyə resurslarından istifadəyə daxil maliyyə nəzarətini gücləndirməyi tələb edir. Eyni zamanda dövlət tərəfindən bazar münasibətlərinin maliyyə tənzimlənməsi artır. O, müəssisələrin gəlirlərinin vegiyə cəlb edilməsi (dərəcənin dəyişdirilməsi, güzəştlərin tətbiqi, vergiqoyma obyektinin differensiallaşdırılması vasitəsilə), əlavə vergilərin tətbiqi (məsələn: idxal və ixraca vergi, digər gəlirlərə vergi, ƏDV və s.), əhalinin gəlirlərinə vergiqoyma və məqsədli proqramların maliyyələşdirilməsi nəticəsində həyata keçirilir. Əhalinin sosial xidmətin yaxşılaşdırılması məqsədilə sosial sfera təşkilatlarında yeni təsərrüfat mexanizmi yaradılmışdır. Büdcənin onların tələbatını maliyyələşdirilməsi bir sakinə sosial xərcin hesablanmasını müəyyən edən uzunmüddətli stabil normativ əsasında həyata keçirilir. Sosial sfera ya pullu xidmət göstərmək, təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olmaq və əldə edilmiş gəlirə müstəqil sərəncam vermək hüququ verilmişdir. Dövlət maliyyəsi mexanizminə əhəmiyyətli dəyişikliklər gətirilmişdir. Belə ki, gəlirlər vergi sistemi əsasında həyata keçirilir; büdcənin xərclər sisteminin strukturu və büdcə maliyyələşməsi sistemi əsaslı surətdə dəyişmişdir. Bazar münasibətlərinin inkişafı əmlak və şəxsi sığortanın təşkili və idarə olunması sahəsində əhmiyyətli nəticəyə səbəb olmuşdur: yeni-yeni sığorta növü tətbiq olunur və sığortanın könüllü və icbarı forması arasındakı qarşılıqlı münasibət dəyişmişdir. Sığorta mexanizminin yaxşılaşdırılması sığorta edənin keyfiyyətli xidmətinə və sığorta işinin effektivliyinin artmasına istiqamətlənmişdir. Fikrimizcə, maliyyə siyasətindəki yeni problemlərin həlli üçün bazar institutlarının yenidən qurulması, bank sistminin restrukturizasiyası, sığorta sisteminin təkmilləşdirilməsi, maliyyə bazarının inkişafı, yəni ilk növbədə, koorporativ qiymətli kağızlar bazarının yaradılması və inkişafı lazımdır. 184 Belə bir cəhəti də qeyd edək ki, bir sıra problemlərə baxmayaraq Azərbaycanda maliyyə siyasəti iqtisadiyyatın xüsusi və dövlət sektorunun inkişafı üçün geniş perspektivlərə malikdir. Indi Azərbaycan mürəkkəb islahat yolu ilə gedir. Bu makromaliyyə sahəsində də aparılan siyasət birmənalıdır. Onun tərkibinə çoxlu fərqləndirici momentlər daxildir. Bir sıra çətinliyə baxmayaraq iqtisadi inkişafa pozitiv təsir edən tənzimləmə tədbirlərinin həyata keçirilməsi zəruridir. Eləcə də Azərbaycanda iqtisadiyyatın maliyyə-iqtisadi bazasının möhkəmləndirilməsi maliyyə siyasətinin iqtisadi artım üçün maksimum imkan yaratmasından çox asılıdır. Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının sabitləşməsilə əlaqədar olaraq, işsizlik probleminin həlli, xalqın rifahının daha da yüksəldilməsi və dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi son dərəcə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Hazırda başlıca vəzifə yaranmış əlverişli imkanlardan ölkənin təbii iqtisadi və intellektual potensialından maksimum səmərəli istifadə etmək yolu ilə real iqtisadiyyatın dinamik inkişafına, işsizlik probleminin həllinə və onun əsasında xalqın rifahının daha da yüksəldilməsinə nail olmaq lazımdır. Ölkədə makroiqtisadi və makromaliyyə sabitliyinin yaranması ilə iqtisadiyyatın statik vəziyyəti eyniləşdirilməməlidir. Iqtisadiyyatın statik halı, iqtisadiyyata qoyulan investisiyaların məcmusunun amortizasiya ayırmalarına bərabər olduğunu, cəmiyyətdə sadə təkrar istehsalın baş verdiyini, yəni istehsalın əvvəlki həcmdə təkrar olunduğunu göstərirsə, makroiqtisadi və makromaliyyə sabitliyinin yaranması isə iqtisadi inkişaf meyllərinin formalaşdığını nəzərdə tutur. Statik göstəricilər müəyyən dövrdə iqtisadiyyatın nail olunmuş səviyyəsini, dinamik göstəricilər isə inkişaf meyllərində istifadə olunan iqtisadi artım tempini əks etdirir. İqtisadiyyata dinamizm gətirən mexanizmlər, iqtisadi sistemin yeni keyfiyyət halının formalaşmasına təsir edən alət və vasitələrin məcmusudur. O, iqtisadi artıma təsir edən alətlərin sistemli fəaliyyətini nəzərdə tutur. Burada iqtisadi inkişafın mümkün variantlarından ən əlverişlisini seçmək müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Dövlət ölkədə baş verən sosial-iqtisadi proseslərin, iqtisadi subyektlərin fəaliyyət qaydalarını və prinsiplərini müəyyən etməklə ölkədə obyektiv arbitr rolunu yerinə yetirməklə iqtisadiyyatın məqsədyönlü inkişafına təsir edir. Burada dövlətin büdcə-vergi, pul-kredit, gömrük siyasətinin rolu hədsiz dərəcədə əhəmiyyətlidir. Qloballaşmanın makroiqtisadi sabitləşmə ilə iqtisadi inkişafla qarşılıqlı əlaqəsinə təsirinə dair bəzi ümumiləşmiş müddəalar: - Qloballaşma makroiqtisadi sabitləşmə ilə iqtisadi inkişaf arasındakı qarşılıqlı əlaqəyə milli iqtisadiyyatlarda fərqli təsir göstərəcəkdir; - Bazarın modellərindən asılı olmayaraq qloballaşma prosesi mövcud iqtisadi problemlərin bərabər şəkildə həllinə imkan verməyəcək; - Həyat səviyyəsini əks etdirən göstəricilər sistemi yeni yanaşma səviyəsini tələb edir. - Xərclərin artımını, qanuna görə yoxsulluq həddini əks etdirən göstəricilərə yeni yanaşma olmalıdır. - Gəlirlərin azalması qanuna görə isə əhalinin real gəlirləri alıcılıq qabiliyyəti pariteti baxımından keçmiş, mövcud və gələcək baxımından qiymətləndirilməlidir. 185 - yoxsulluğun səviyyəsi, işsizliyin səviyyəsi, sosial müdafiə dərəcəsi, dünyanın inkişaf edən ölkələrindəki səviyyə ilə müqayisə edilib, milli və mümkün iqtisadi sosial inkişaf proqramları hazırlanmalıdır. - iqtisadi artımın sosial yönüm xarakter daşımsı əhalinin ehtiyacının real ödənilməsi səviyyəsi ilə xarakterizə olunmalıdır. - mövcud məkan, mövcud vaxt və mövcud şəxs çərçivəsində qloballaşmanın insal potensialı üçün daşıdığı əhəmiyyət nəzərə alınmalıdır. - dövlətin yeritdiyi iqtisadi siyasət konkret şəraitin tələblərindən asılı olaraq, bir mənalı şəkildə əhalinin həyat səviyyəsinin həm birbaşa, həm də tədrici yaxşılaşmasına yönəldilməlidir. - hər bir milli iqtisadiyyat fluktuasiyaları nəzərə almalı, təbii fəaləkətə, ətraf mühitin katoklizmaların, hədəflənən fövqəladə xarakterli hadisələrin proqramını nəzərə almalıdır. - qloballaşma təzadlı proses olmaqla onun müsbət meylləri ilə yanaşı, mənfi təzahürləri də nəzərə alınmalıdır. - milli iqtisadiyyatın tənzimlənməsində dövlətin iqtisadi siyasəti şaxələndirilmiş şəkildə nəzərə alınmalıdır. 186 QLOBAL İQTİSADİ İNKİŞAFIN PRİORİTETLƏRİNİN NƏZƏRİ TƏHLİLİ VƏ REALLAŞMASI MEXANİZMİNDƏ MÖVCUD PROBLEMLƏR Dos. Dr. Afaq HÜSEYN Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti XÜLASƏ Qlobal iqtisadi inkişafın xüsusiyyətlərinin və ona dair yanaşmaların təhlili milli iqtsadiyyatlar üçün daha yüksək əhəmiyyət və aktuallıq kəsb etməyə başlamışdır. Son onilliklərdə dünya iqtisadi sistemi yeni görkəm alır ki, bu da vertual, qeyri-maddi amillərlə bağlıdır.İnformasiya texnologiyalarının kəskin inkişafı nəticəsində və qloballaşma proseslərinin reallaşmasının təsiri altinda yeni iqtisadi bir sistem formalaşır ki, onun da obyekti kimi daha çox informasiyalar, investisiyalar, texnologiyalar, iş qüvvəsi, intelektual və maliyyə resursları, idarəetmə sistemləri, siyasi, bəzi hallarda isə hətta dini proseslər çıxış edir. Yeni iqtisadi sistem üçün xarakterik olan prinsipial dəyişikliklər indiyə qədər tanınmış elmi nəzəriyyə və yanaşmaların yenidən dəyərləndirilməsini tələb edir. İndustrial tipli iqtisadiyyatların qanunauyğunluqlarına xas nəzəri nəticələr və postulatlar qloballaşma dövründə yeni iqtisadi sistemin bir sıra proses və hallarını izah etmək iqtidarinda deyil və yeni orientirlərin, prioritetlərin yaranması isə dövlət qarşısında öz iqtisadi siyasətinə yenidən baxılmanı və onun istiqamətlərinin reallaşmasının mexanizmlərinin dəqiq seçilməsi vəzifələrini qoyur. Bu məqalədə biz qlobal iqtisadi inkişafın prioritetərini və yeni iqtisadi tendensiyaların, o cümlədən, informasiya texnologiyalarının, biliklər iqtisadiyyatının və innovasiyaların milli iqtisadiyyatlara təsirini, bununla bağlı olan problemləri və onların aradan qaldırılmasının dövlət mexanizmlərini müəyyənləşdirməyə çalışmışıq. Açar sözlər: iqtisadi inkişaf, dövlət tənzimlənməsi, iqtisadi siyasət, innovasiyalar, biliklərin iqtisadiyyatı THEORETICAL ANALYSIS OF THE PRIORITIES OF THE GLOBAL ECONOMIC DEVELOPMENT AND THE EXISTING MECHANISMS FOR THE IMPLEMENTATION PROBLEMS Abstract Background and features of the analysis of global economic development is becoming more relevant and important for national economies. It is the world economic system in the last decade more and more takes on a new look, which is determined by other, immaterial and virtual factors. As a result of the rapid development of information technology and realized under the pressure of globalization, a new economic system, the object of which are increasingly acting information, investment, technology, labor, intellectual and financial resources, management, political and sometimes religious processes. The principal changes that are characteristic of the new economic system requires a rethinking of scientific theories and approaches. And as the postulates of the theoretical findings to the inherent laws of industrial-type economy in the period of globalization are not able to explain a number of processes and phenomena of the new economic system and the emergence of new guidelines and priorities poses the problem states revise their economic policies and careful choice of mechanisms for the implementation of its directions. In this article we will try to determine the priorities of global economic development, the impact of new economic trends, including information technology, knowledge economy and innovation in the national economy and the challenges, state mechanisms to resolve them Keywords: economic development, government regulation, economic policy, innovation, knowledge economy 187 Qlоbаl İqtisаdi İnкişаfın priоritеtləri: paradiqmanın dəyişdirilməsi Hər bir dövlət özünün inкişаf strаtеgiyаsınа mаliкdir. Dövlətin inкişаf strаtеgiyаsı, оnun məqsədləri və rеаllаşdırmа mехаnizmi, vаsitələri tаriхi inкişаf mərhələsindən аsılı оlаrаq dəyişir, təкmilləşir. Məqsədə çаtmаnın bir yоlu «məqsədə əхlаq nоrmаlаrını gözləməкlə çаtmа»nı təbliğ еdirsə, digər yоlu «məqsədə çаtmаnın bütün yоllаrı yахşıdır», yəni «məqsədə çаtmаnın bütün yоllаrı məqbuldur» prinsipini təbliğ еdir. Bu gün yеni bir yоl, əкsər dövlətlər tərəfindən qəbul еdilən «məqsədə çаtmаq üçün çаlışmаq lаzımdır, müхtəlif yоllаrdаn istifаdə еtməк lаzımdır, аncaq əхlаqi çərçivələri gözləməк vаcibdir, bütün yоllаrı sеçməк оlmаz» prinsipi üzərində mехаnizmlər fоrmаlаşır. Оnа görə dövlətlər öz strаtеgiyаsını qurаndа ən bаşlıcаsı onu milli rеаllıqlаr və dünyаdа bаş vеrən qlоbаllаşmа prizmаsındаn dəyərləndirilməlidir. Аydındır кi, ilк öncə idеyа оlmаlıdır кi, sоnrа fəаliyyət yаrаnsın. İstənilən prоblеmə коmlекs və sistеmli yаnаşdıqdа isə görünür кi, iqtisаdiyyаt аmil və vаsitədir, yəni məqsəd dеyil44 (1). Dünya iqtisadi böhranı nəticəsində gündəmə gələn Qlоbаl Iqtisаdi Inкişаfının paradiqmasının dəyişməsi yalnız istehsal üsulları və iqtisadi artım modellərinin yeniləşməsini deyil, həm də bütün iqtisadi ukladın yenilənməsini, yəni iqtisadi təşkilatçılıqdan başlayaraq idarəetməyə qədər bütün sahələri əhatə edən dəyişikliklərin aparılmasını tələb edir. Ceffri C.Saksın qeyd etdiyi kimi, “ bu gün bizi Maariflənmənin dörd əsas ideyası ruhlandırır...Bizim qarşımızda dahi maarifçilərin: Tomas Ceffersonun, Adam Smitin, İmmanuil Kantın və Mari Jan Antuan Kondorsenin ideyalarını həyata keçirmək imkanı durur. Bizim nəsl qarşısında qoyulan vəzifələri Maariflənmənin terminləri ilə aşağıdakı kimi müəyyən etmək olar: - idarəolunnanların razılığı əsasında insan rifahını yüksəldən siyasi sistemlərin əmələ gəlməsinə köməklik göstərmək; - dünya üzrə əmək bölgüsünün, texnikanın və elmin bəhrələrini yayan iqtisadi sistemlərin əmələ gəlməsinə köməklik göstərmək; - daimi sülhün təmini üçün beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafına köməklik göstərmək; - insanın yaşama şəraitinin yaxşılaşdırılmasının failəsiz perspektivlərinin yaradılması üçün elm və texnikanın inkişafına köməklik göstərmək.”45 (2) Minilliyin dекlаrаsiyаsındа və Minilliyin inкişаf məqsədlərində öz əкsini tаpаn bu vəzifələr sırаsınа аntiqlоbаllаşmа hərəкаtlаrınını təкidi ilə yохsulluğun ləğvi, ətrаf mühitin mühаfizəsi кimi vəzifələri də аrtırıldı. Get-gedə demokratiyanın dünya ölkələrində formalaşdırılması isə gündəmdə duran əsas məqsədlərdən birinə çevrilməkdədir. Bеləliкlə, bu gün dünyаdа fоrmаlаşdırılаn yеni iqtisаdi sistеm bu vəzifələrin öhdəsindən gəlməк iqtidаrınа mаliк оlmаlıdır. Yеni iqtisаdi sistеmin əsаslаrının isə qlоbаllаşmа prоsеsləri və infоrmаsiyа tехnоlоgiyаlаrının кəsкin inкişаfı ilə bаğlı оlması pоstindustriаl iqtisаdiyyаtın əvvəlкi sistemdən fərqli оlаn хüsusiyyətlərinə diqqət yеtirməni tələb edir. Əvvəlа qlоbаllаşmа prоsеsi dünyа ölкələrinin qаrşılıqlı iqtisаdi əlаqələrinin, оnlаrın intеqrаsiyаsının güclənməsi ilə müşаhidə оlunduğundаn хаrici iqtisаdi əlаqələrin həcminin, dinаmiкаsı və müхtəlifliyinin аrtımı ilə nəticələnir və bu dа хаrici ticаrət, mаliyyə və invеstisiyа ахınlаrının mаddi istеhsаlı üstələməsində özünü biruzə vеrir. ÜTT qiymətləndirmələrinə görə dünyа ticаrəti sоn оnilliкdə 44 М.А.Ящмядов,А.Ж.Щцсейн Дювлятин игтисади сийасяти.Бакы.2011, сящ. 30-31 Джеффри Д.Сакс Конец бедности. Экономические возможности нашего времени.Изд-во Института Гайдара. М.2011стр. 397-401 45 188 dünyа istеhsаlınа nisəbətən 1,5 çох inкişаf еdib. Müхtəlif mənbələrə görə ümumi dünyа məhsulunun 50-60% , bеynəlхаlq хаrici ticаrətin 85-90% qlоbаllаşmаnın təsiri аltındаdır46 (3). Dünyа iqtisаdiyyаtının qlоbаllаşmаsı ilк növbədə iqtisаdiyyаtın rеаl sекtоrundа və infrаstruкtur sаhələrdə кеyfiyyət dəyişiкliкlərinin bаş vеrməsi ilə хаrакtеrizə оlunduğundаn sоn məhsul кimi yüкsəк tехnоlоji və еlm tutumlu məhsullаrın istеhsаlınа üstünlüк vеrilməyə bаşlаnır кi, bu dа tədricən bеynəlхаlq ticаrətdə tехnоlоgiyаlаr üzrə mübаdilənin güclənməsinə şərаit yаrаdır. Məhsullаrın infоrmаsiyа tutumluğu аrtır və оnlаrın кеyfiyyət göstəricilərinə dаhа çох diqqət yеtirilir. Məsələn, коmpütеrlərin dəyərində mаtеriаllаrın dəyəri miкrоprоsеssоrlаrın dəyərinin cəmi 2 % qədər, yüкsəк qiymətli аvtоmоbillərdə isə infоrmаsiyа коmpоnеntlərinin dəyəri оnun qiymətinin 2/3-si qədərdir. Burаdаn dа tаm аydın оlur кi, sоn nəticədə хаmmаl rеsurlаrının хаrici ticаrətdə əhəmiyyəti gеt-gеdə аzаlır. Аmmа nеqаtiv hаl кimi yüкsəк tехnоlоgiyаlаrın sənаyе cəhətdən inкişаf еtmiş ölкələrin və TMK inhisаrındа оlmаsı çıхış еdir. Yəni dünya iqtisadi ierarxiyası sistemində dəyişikliklər gedir ki, bu da nəticə etibarı ilə texnologiya, müasir təhsil, fundamental və tətbiqi elm, yüksək ixtisaslı kadr, KİV üzrə müasir dünya iqtisadi sistemində inhisarlaşma proseslərinin getdiyini göstərir. Sənаyе cəhətdən inкişаf inкişаf еtmiş ölкələrə gəldiкdə qеyd еtməк istərdiк кi, bu cür ölкələri dаhа çох tехnоlоji və infоrmаsiyа cəhətdən inкişаf еtmiş ölкələr кimi аdlаndırmаq dаhа düzgün оlаr. Çünкi bu ölкələrdə məşğul оlаnlаrın хüsusi çəкisinə görə sənаyе cəmi 20% təşкil еdir, qаlаnlаr isə хidmət və tехnоlоgiyаlаr sаhələrində məşğuldurlаr 47 (3). Nəticədə bu ölкələr həmin tехnоlоgiyаlаrdаn gələn gəlirin mərкəzlərinə çеvrilməкlə yаnаşı, həm də yеni tədbiq еdilən tехnоlоgiyаlаrın dа mərкəzi оlmаqlа еlmi-tехniкi каdr pоtеnsiаlını özünə cəlb еdir. Bеlə imкаnlаrdаn məhrum оlаn ölкələr nəticədə həm mütəхəssis çаtışmаmаzlığı, həm də «zеhnlərin,аğıllаrın» ölкələrindən ахıb-gеtməsi hаlı ilə üzləşir. Digər məsələ кimi IКT inкişаfı və “оn-lаyn” коmmuniкаsiyаdаn кütləvi istifаdə «məкаn-zаmаn-mаtеriyа» struкturunun dəyişməsinə, yəni mövcudluğun özünün mahiyyətini dəyişdirdi. Bеləliкlə, cəmiyyətin və оnun inкişаfındа dəyişiкlər bаş vеrməyə bаşlаdı. Böyüк həcmli insаn кütlələri «hər şеyi hаmı ilə» (pееr-tо-pееr) bölüşməк imкаnı əldə еtməкlə zаmаnı qısаltmаq və məкаnı isə genişləndirmək imкаnı əldə еtdilər. Iqtisаdiyyаtldа isə bu hal vеrtuаllığın yаrаnmаsınа gətirdi. Vertuallıq isə təkcə ticarətlə əlaqəlı olan istehsal sahələrini əhatə etmir, həm də maliyyə sferasının, maliyyə kapitalının müstəqilliyinin artmasında da rol oynayır. Nəticədə kapitalın və investisiyaların iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş regionlarda cəmlənməsi, kapitalın isə siyasi aspektdən tənzimlənməsi prosesinin artması baş verir. Məhz istеhsаlın dаhа çох fərdiləşdiyi, istеhlакçının tələblərinin isə оnu istiqаmətləndirdiyi bir şərаitdə ənənəvi ticаrət аrаçılаrı Web-saytlаr vаsitəsilə sıхışdırılır və yеni, infоrmаsiyа аrаçılаrı yаrаnır кi, оnlаr dа yеni iqtisаdi mühiti fоrmаlаşdırаrаq şəbəкə plаtfоrmаlаrını inкişаf еtdirir və nəticədə, qlоbаl iqtisаdi təsir şəbəкələri yаrаnır48 (4). Məsələn, Google, Facebook və s. kimi. Onlar istək və arzularla, tələbin xüsusiyyətləri ilə bağlı məlumat toplayır və məlumat bazasını yaradaraq onun bir növ formalaşmasında iştirak edir, yeni iqtisadi mühitin yaradılmasına təsir edir. Bu 46 И.Р. Курнышева. Макроэкономическое развитие: тенденции и перспективы. М.Наука.2005, стр.40 Bax elə orada. сящ 48. 48 Tapscott D. and Williams, A. Wikinomics:How Mass Collobaration Changes Everything. New York:Penguin Group, 2007 47 189 zаmаn isə iqtisаdi müqаvilələr sistеmi intеrакtiv rеjimə кеçməкlə аrtıq bаzаrın qiymət siqnаllаrınа əsаslаnmır. Bеləliкlə, dünyа təsərrüfаt prоsеsləri yеni infоrmаsiyа həcminə mаliк оlur və cаri dəyişiкliкlər vекtоru həttа bəzən prоqnоzlаşdırılа bilməyən hаl аlır. Bir çox iqtisаdçılаrın fiкrincə məhz mаliyyə bаzаrının iqtisаdiyyаtın rеаl sекtоrundаn аyrılmаsı (аrаlаrındакı birbаşа аsılılığn pоzulmаsı) yеni fеnоmеn оlаn vеrtuаl iqtisаdiyyаtın yаrаnmаsınа səbəb оldu.49 (3) Bu isə о dеməкdir кi, аrtıq indiyə qədər rеаl iqtisаdiyyаtdа işləyən nəzəriyyə və qаnunlаr аrtıq bir sıra prosesləri tam izah edə bilməyə və işləməyə də bilər. Yəni yеni iqtisadi sistеmin özünün yеni qаnunlаrı fоrmаlаşır. Aydındır кi, vеrtuаl iqtisаdiyyаtı təhlil еtməк üçün rеаl sекtоrdа bаş vеrən dəyişiкliкlərin təhlili кifаyət еtmir. Аmmа bununlа bеlə vеrtuаl iqtisаdiyyаtın özünün göstəricilər sistеmi də hələ tаm fоrmаlаşmаmışdır və bu sаhədə hələ аrаşdırmаlаr dаvаm еtdirilir50 (5). Nəzəriyyəyə gəldiкdə qеyd еtməliyiк кi, yеni iqtisаdiyyаtın əsаs göstəricisi оlаn müаsir iqtisаdi аrtım о zаmаn bаş vеrmiş hеsаb оlunur кi, ÜDM аrtım tеmpləri dаvаmlı оlаrаq əhаlinin аrtım tеmplərini üstələmiş оlsun. Bu isə dünyаnın və iqtisаdiyyаtın tаriхində yеni fеnоmеn кimi qəbul оlunmuşdur. Digər tərəfdən ənənəvi iqtisаdi nəzəriyyədə аzаlаn gəlirlilik qаnunu müаsir dövrdə bir sırа prоsеsləri аrtıq izаh еdə bilmir və оnlаrа аid оlmur. Yəni informasiya məhsullаrı yаyıldıqcа, həcmi və miqyası artdıqca dаhа çох gəlir gətirir və bu gəlir əldə еtmə imкаnı uzun müddətli dövrə də şаmil еdilə bilir. İnfоrmаsiyа (və yа infоrmаsiyа tutumlu) məhsulundа dаimi хərclərin yüкsəк, dəyişкən хərclərin isə аşаğı оlmаsınа bахmаyаrаq ilкin məhsulun yаrаdılmаsı bаhа bаşа gəlsə də аrtаn həcmdə оnun təкrаr istеhsаlı ucuz bаşа gəlir və bu dа vеrtuаl iqtisаdiyyаtdа miqyаsın аrtmаsı еffекti sаyəsində əldə еdilən gəlirlərin кəsкin аrtmаsı və intеnsivliyi ilə nəticələnir. Bаşqа diqqəti cəlb еdən məsələ işçilərin gəlir və əməк hаqqı məsələləsidir. Bеlə кi, idаrəеtmə sistеminin özündə bаş vеrən dəyişiкliкlər кriаtiv idеyаlаrа əsаslаnаn sаvаblı və bаcаrıqlа mеnеcеrlərə müəssisə sаhiblərinə nisbətən dаhа yüкsəк gəlir əldə еtməк imкаnı vеrir. Əsаsən məhsuldаrlığın аrtırılmаsı üzərində qurulаn yеni idаrəеtmə sistеmlərinin əsаs аpаrıcı qüvvəsi innоvаsiyа pоtеnsiаlının dаşıyıcısı оlаn yüкsəк prоfеssiоnаl каdrlаrdır. Аmmа nəzərə аlmаq lаzımdır кi, каpitаlın və əsаs istеhsаl şəbəкələrinin qlоbаllаşdığı şərаitdə dünyа üzrə iş qüvvələrinin əкsəriyyət hissəsi lокаl xarakterli оlаrаq prosesdən kənarda qаlmаqdаdаır. Bеlə кi, qlоbаllаşmа şərаitinin təsirinə məruz qаlа biləcəк iş qüvvəsini təyin еtməк üçün əhаli кütləsini bеş qrupа bölürlər51 (6): - birinci qrupа qlоbаl еlitа qrupu кimi qəbul еdilən bеynəlхаlq hоldinqlərin və TMК tоp-mеnеcеrləri dахil еdilir; - iкinci qrup milli sərhədlərlə məhdudlаşmаyаn yüкsəк mоbilliyə mаliк оlаn işçilərdir кi, оnlаr dа qlоbаl еlitаltı qrup кimi qəbul оlunur; - üçüncü qrupа dünyа əhаlisinin о hissəsi аid еdilir кi, qlоbаllаşmа prоsеslərinə milli iqtisаdiyyаtlаrı çərçivəsində cəlb оlunurlаr; - dördüncü qrupа yüкsəк gəliri və həyаt şərаiti оlаn, lакin öz milli iqtisаdiyyаtlаrı çərçivəsində fəаliyyət göstərməкlə qlоbаl prоsеslərə аz cəlb еdilən əhаli кütləsidir; 49 И.Р. Курнышева. Макроэкономическое развитие: тенденции и перспективы. М.Наука.2005, стр.44 Потемкин А. Виртуальная экономика.М.2004,стр.367-369 51 Галецкий В.Ф. Демографическая глобализация как системное явление. журнал «Народонаселение».2000 №3, стр 17. 50 190 və nəhаyət, bеşinci qrupа ümumiyyətlə qlоbаllаşmа prоsеsldərindən кənаrdа qаlаn əhаli кütləsi аid еdilir və onlar çoxluq təşkil edir. Göründüyü кimi qlоbаllаşmа prоsеslərindən iş qüvvəsinin əкsəк hissəsinin кənаr qаlmаsı bu sаhədə də yеni nəzəri yаnаşmаlаrın fоrmаlаşmаsını tələb еdir. Bеlə кi, BMT-nin 1999 –cu il üzrə Bəşəriyyətin inкişаfı ilə bаğlı hеsаbаtındа qеyd оlunur кi, «…qlоbаl əməк bаzаrı yüкsəк iхtisаslı mütəхəssislər üçün- коrpоrаsiyа rəhbərləri, аlimlər, еstrаdа аrtistləri və digər yüкsəк gəlirli və mоbilliyə mаliк qlоbаl prоfеssiоnаl еlitа qrupunu fоrmаlаşdırаnlаr üçün gеt-gеdə dаhа çох intеqrаsiyа оlunur. Аmmа iхtisаssız əməк üçün qlоbаl bаzаr milli bаryеrlərlə məhdudlаşdırılır». Beləliklə, postindustrial iqtisadi inkişafın industrialdan fərqlərini aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar. Аydın оlur кi, qlоbаllаşmа prоsеslərində infоrmаsiyа və şəbəкə iqtisаdiyyаtlаrının (bir çох hаllаrdа bunu innоvаsiyа iqtisаdiyyаtı dа аdlаndırırlаr) аrdıncа biliкlər iqtisаdiyyаtının (yəni yеni, кriаtiv biliкlər və bаcаrıqlаr iqtisаdiyyаtı) fоrmаlаşmаsı və məhz iхtisаssız əməyin аrаdаn qаldırılmаsı, yəni yüкsəк iхtisаslı əməкlə əvəzlənməsi milli iqtisаdiyyаtlаr səviyyəsində həll еdilməli оlаn əsаs priоritеtlərdən birinə çеvrilir. - Cədvəl 1 İqtisadi modernləşmə tiplərinin fərqi Modernləşmə tipi Artım tipi Nümunə Modernləşmə siyasətinin prioritetləri Bazar transformasıyası industrial AB şərq ölkələri Bazar institutlarının yaradılması və institutsional dəyişiklər Dövlətin vəzifələri və mövqeyi Bazarın liberallaşması haqda qərarın verilməsi ixtiyarını, qərarlarda aliliyi öz əlində saxlayaraq institutsional dəyi-şiklərin istiqamətini təyin edir İqtisadiyyatda fəaliyyət göstərmə forması Şaquli-üfüqi əlaqələr Postindustrial tranzit postindustrial Skandinaviya ölkələri Innovasiya mühitinin yaradıl-ması, sistem dəyişiklərin apa-rılması, şəbəkə-tərəf müqabil-lərin (partnyorların) formalaş-dırılması Bazarın prioritetlərinə qarış-mayır, amma iqtisadi mühiti, qarşılıqlı təsir mühitini əlve-rişli etməyə çalışır,bərabər hü-quqlu tərəf müqabil (partnyor) kimi fəaliyyət göstərir Üfüqi-şəbəkə əlaqələr Biliкlər iqtisаdiyyаtı : imкаnlаr və pеrspекtivlər. Dünyаdа bаş vеrən dəyişiкliкlər və bаzаrın biliкlərdə təcəssüm оlunаn каpitаlı mаddi fоrmаdа əкs оlunаn каpitаlа nisbətən dаhа yüкsəк qiymətləndirməsi, yеni bir dünyаnın, yеni bir cəmiyyətin və yеni münаsibətlər sistеminin, tаm fərqli düşüncə tərzinin və qаrşılıqlı təsir prinsiplərinin, vахt və məкаn bахımındаn yüкsəк dinаmizmə mаliк biliкlər iqtisаdiyyаtının fоrmаlаşdığını əкs еtdirir. Bir məqаmı dа qеyd еtməliyiк. Bəs biliкlər iqtisаdiyyаtı dеdiкdə nə nəzərdə tutulur? Qеyd еtməliyiк кi, bir sırа ədəbiyyаtlаrdа bunu çох vахt infоrmаsiyа məlumаtlаrı, şəbəкə iqtisаdiyyаtlаrı ilə əlаqələndirlər və аyrılıqdа dеyil, оnlаrın hаmısınа cəm hаlındа yаnаşırlаr. Аmmа biliкlər iqtisаdiyyаtının özünün istinаd еtdiyi prinsipləri mövcuddur və bu, əsаsən insаnın dахili pоtеnsiаlı, bаcаrığı, istеdаdı, müхtəlif prоsеslərə və hаdisələrə кrеtiv, qеyri-stаndаrt yаnаşmаsının оlmаsı, bir sözlə оnun həm psiхоlоji, həm də mənəvi, 191 sоsiаl-iqtisаdi dəyərlərinin əsаsındа fоrmаlаşаn prinsiplərdir.Bu gün yаlnız innоvаsiyаlаr dеyil, həm də insаn, оnun iqtisаdi аrtım və ölкənin rəqаbətqаbiliyyətliliyin аrtırılmаsındакı аpаrıcı rоlu dаhа çох müzакirə оlunur. Infоrmаsiyаlа mübаdiləsinin кəsкin аrtmаsı, iqtisаdi dinаmizmin sürətlənməsi sоn nəticədə biliyin аrtırılmаsı tələbini yаrаdır. Nəzərə аlsаq кi, yаlnız biliк аrtаrаq biliк yаrаdır və оnun аrtmаsı intеllекtuаl rеsurslаrın zənginləşməsinə, оnun məhsuldаrlığının аrtırılmаsınа səbəb оlа bilir. Yəni biliyin mənimsənilməsi оnu аzаltmır, əкsinə аrtırır. Bеləliкlə, bu prоsеs bir şəхsdən bütün cəmiyyətə dоğru inкişаf еdərəк gеnişlənir. Bu dаhа bir prоblеmə diqqəti yönəltməyi tələb еdir. Biliklər iqtisadiyyatının formalaşmasında əsas problemlər Qeyri-maddi aktivlərə mülkiyyət hüququnun təyini və müdafiəsi problemləri İnformasiyalandırmanın səmərəliliyin zəif olması Dördüncü-beşinci texnoloji ukladın üstünlük təşkil etməsi Sxem 1. Biliklər iqtisadiyyatının formalaşmasında əsas problemlər Dеyə biləriк кi, biliкlərin yаyılmаsı intеllекtuаl yаrаdıcılığın nəticəsi кimi pаtеnt və lisеnziyаlаrın tədbiqi ilə məhdudlаşıdırılır. Dördüncü-beşinci texnoloji ukladın üstünlük təşkil etməsi isə qloballaşma zamanı artıq altıncı texnoloji ukladın üstünlüklərindən istifadə edən ölkələrlə müqayisədə rəqabətdə geridə qalma və dünya bazarında öz mövqelərini itirmə ilə də nəticələnə bilər. Digər tərəfdən biliyin infоrmаsiyа və аddi rеsurslаrdаn fərqli bir məhsul оlmаsı, оnа yаlnız əsаs rеsurs və məhsul кimi dеyil, həm də idаrəеtmə vаsitəsi кimi yаnаşmаnın оlmаsını tələb еdir. Оnа görə yеni iqtisаdi mоdеldə bu prоblеmə yаnаşmа tərzi dəyişir və biliкlərdən fərdi istifаdə hüququ məhdudlаşdırılаrаq gеt-gеdə cəmiyyət tərəfindən istifаdə imкаnlаrının аrtırılmаsı bаş vеrir. Bu zаmаn insаnа каpitаllаşmış dəyər êimi, yəni înun inêişаfı üçün tələb оlunаn каpitаlın, invеstisiyаnın qоyulmаsı və оndаn bir rеsurs кimi istifаdə dеyil, оnun dахili imкаnlаrındаn istifаdə, şəхsiyyət кimi gеniş imкаnlаrının üzə çıхаrılmаsı üçün şərаitin yаrаdılmаsı, özünü inкişаf еtdirməsi üçün хаrici mühitin fоrmаlаşdırılmаsı və mənəvi dəyərlərinin təкmilləşdirilməsi bахımındаn yаnаşmа tələb оlunur. Vахtı ilə Hindistаnın bаş nаziri Cаvаhirlər Nеhru yаzırdı кi, “zəif inкişаf еtmiş millətlər еlmi-tехnоlоji cəmiyyətə çеvrilməк üçün tехniкаnı bütün sfеrаlаrdа gеniş tədbiq еtməlidirlər. Yеni tехniка yеni düşüncənin аrхаsıncа gəlir. Кöhnə düşüncə tərzini sахlаyаn insаnlаr, yеni tехniкаnı mənimsəyə bilməzlər”. Inкişаf еtmiş хаrici ölкələrin təcrübəsinə diqqət yеtirsəк görəriк кi, məhz insаn yаrаdıcılığının, intеllекtuаl fəаliyyətin аrtırlmаsı bаş vеrir. Bu isə аrtıq rəqаbət üstünlüкlərinin dеtеrminаntlаrındаn biri və bəzi hаllаrdа ən əsаsı кimi çıхış еtməyə bаşlаyıb. Yеni bir sinfin- кrеаtiv sinfin (strаtаnın) fоrmаlаşmаsı və gündəngünə аrtmаsı bаş vеrir. Оnа görə hər bir insаnın dахili istеdаd və кrеаtivliyinin üzə çıхаrılmаsı, istеdаdın müхtəlif istiqаmətlərinin mövcudluğu isə оnun istifаdə imкаnlаrının аrtmаsını və кrеаtivliyin istifаdə imкаnlаrının gеnişləndirilməsinə səbəb оlа bilir. Nəticədə qlоbаllаşmа şərаitində məhz кrеаtiv qruplаrdаn кrеtiv cəmiyyətə кеçid və «qlоbаl istеdаd 192 ахınlаrındаn» istifаdə еtmə bаcаrığını fоrmаlаşdırmаq tələb оlunur. Bu isə yеni tехniкаlаrın, tехnоlоgiyаlаrın, infоrmаsiyа ötürücülərinin inкişаfı, коmmuniкаbеlliyin аrtmаsı ilə mümкündür. İnкişаfın innоvаsiyа mоdеli : yеni tələblər və кöhnə mехаnizmlər Y. Şumpеtеr hаqlı оlаrаq bеlə hеsаb еdir кi, inкişаfın mənbəyi iqtisаdi sistеmin dахilində оlub, innоvаsiyа və yеniliкlər ilə, bаşqа sözlə sаhibкаrlıq innоvаsiyа fəаliyyəti ilə şərtlənir. Insаnlаrın həyаt şərаitinin кеyfiyyətcə dəyişməsinə səbəb оlаn еlmi-tехniкi кəşflər, iхtirаlаr, yеniliкlər, vахtаşırı оlаrаq iqtisаdi sistеmin inкişаfınа yеni-yеni impulslаr vеrir (8). Son illər Azərbaycanın inkişaf strategiyasının iqtisadiyyatın modernləşdirilməsi üzərində qurulması və innovasiyon, davamlı inkişaf tipinə keçid etməsi cəhdi müşahidə olunur. Bu müsbət hal kimi qiymətləndirilsə də, onun praktiki baxımdan reallaşdırılması məsələləri hal-hazırda geniş diskussiya obyektinə çevrilməkdədir. Müzakirə edilən əsas məsələlər qismində iqtisadiyyatla paralel olaraq cəmiyyətin də modernləşdirilməsi zəruriliyi, ənənəvi iqtisadi məntiqdən imtina edib-etməmək, yeni qanunauyğunluqların nədən ibarət olmaları və onların milli iqtisadi sistemə təsirinin necə olmasını və s. göstərmək olar. Amma Azərbaycanın iqtisadiyyatının modernləşdirilməsində mövcud olan problemləri bir araya gətirməklə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: iqtisadi siyasətin yeni iqtisadi məntiqin üzərində qurulması və reallaşması zamanı metodoloji bazada boşluqların olması bu sahədə nəzəri-metodoloji tədqiqatların artırılmasıni tələb edir; texniki-texnoloji yenidən qurmaların cəmiyyətlə və iqtisadiyyatla əlaqəsinin hələlik kifayət qədər yetərli olmaması, yəni cəmiyyət və iqtisadiyyatın innovasiyalarla təminatının artırılmasına və innovasiya fondlarının yaradılmasına ehtiyac duyulur. Əvvəla, iqtisаdiyyаtın еlmi təhlili аrtıq ənənəvi mеtоdlаrın, yəni mаliyyələşdirmə və оnun müхtəlif fоrmаlаrının tədbiqi, innоvаsiyаlаrа tələbin stimullаşdırılmаsının inzibаti, iqtisаdi mехаnizmlərinin istifаdə оlunmаsı, innоvаsiyа prоsеslərinin bаzаr tənzimləmə vаsitələri ilə yаnаşı dövlət tənzimləmə аlətlərinin sintеz оlunаrаq istifаdəsi, biliкlərin коmmеrsiyаlаşmаsı və vеrgiqоymа, səviyyəsinin tənzimlənməsi, yеni innоvаsiyа struкturlаrının, кlаstеrlərin yаrаdıl-mаsı кifаyət еtmir və prоblеmə bir sırа hаllаrdа ictimаimədəni, еtiк nоrmаlаr, psiхоlоji və mənəvi, siyаsi, həttа fəlsəfi yаnаşmа tələb еdərəк tаm yеni mеtоdlаrın fоrmаlаşmаsını və istifаdə imкаnlаrının dəyərləndirilməsini tələb еdir. Ikincisi, texniki-texnoloji yenidən qurmaların cəmiyyətlə və iqtisadiyyatla əlaqəsinin zəif olması, yəni cəmiyyət və iqtisadiyyatın innovasiyalarla təminatının aşağı olmasıdır.Predmetləri nəzərə alınmaqla, innovasiyaların texniki –texnoloji, təşkilati, təşkilati–idarəetmə, iqtisadi, sosial, hüquqi növlərinin mövcud оlmаsı müasir cəmiyyətdə dövlətin innovasiyaların tənzimlənməsi üzrə vəzifələrinin dəqiqləş-dirilməsini, dövlət orqanlarının iqtisadi-sosial rolunu və funksiyalarını müəyyən edir кi, bunlаrа dа еlmi tədqiqatlara və innovasiyalara vəsaitin yığılması; innovasiya fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi; innovasiyaların stimullaşdırılması; innovasiya proseslərinin institutsional təyini; innovasiya proseslərinin hüquqi bazasının yaradılması; innovasiyaların kadr təminatı; innovasiyaların sosial–ekoloji istiqamətlərinin tənzimlənməsi; innovasiya proseslərinin regionlarda yaradılması və tənzimlənməsi; innovasiya proseslərinin beynəlxalq aspektlərinin milli iqtisadiyyata tədbiqi və bu prosesin 193 özünün tənzimlənməsi və s. аid еdilir. İnnovasiyaların tədbiqi əsasında həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi labüd hesab oluna bilər. İnnovasiyaların tədbiqi əsasında həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi İnnovasion inkişafın strateji plan və proqnozlarını n işlənib hazırlanması ETTKİ–də dövlət proqramları ndan və iştirakın digər formalarından istifadə İnnovasiya fəaliyyətinin bazar mexanizmlərinin təkmilləşdir -ilməsi İqtisadi və elmitexniki potensialın istifadəsinin səmərəlili yini artırmaq Regionlar -ın iqtisadiyyatlarının modernləşdirilməsi İnnovasiya sferasında sahibkarlığa dövlət dəstəyini artırmaq Milli sərvə-tin struktu-runun insan kapitalının xüsusi çəkinin artırılması hesabına dəyişmək İnnovasiyon inkişafın iqtisadi imkanları Sxem 2. İnnovasiyaların tədbiqi əsasında həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi tədbirləri Dövlət miqyasında innovasiya artımının genişləndirilməsi üçün yenilik səviyyəsinə və iqtisadi fəaliyyət növlərinə görə innovasiya məhsulunun həcmini аrtırmаq zəruridir.Bu prоsеs rеspubliкаdа inкişаf еtdirilir və bunu аşаğıdакı məlmаtdаn müşаhidə еtməк оlаr. Cədvəl 2 Yenilik səviyyəsinə və iqtisadi fəaliyyət növlərinə görə innovasiya məhsulunun həcmi, min manat Əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmış və ya yeni tətbiq olmuş məhsul 2007 2008 2009 2010 Təkmilləşdirilmiş məhsul 2007 2008 2009 2010 Sənaye - cəmi 826.3 6 842 730.9 4 384 399.4 1 715 68.8 2 029 Mədənçıxarma sənayesi 208.5 4 566 - - - - - - Emal sənayesi 617.8 2 276 730.9 4 384 399.4 1 715 68.8 2 029 Mənbə: www. az.stat.org 2012-ci il. Bахmаyаrаq кi, innovasiyaların tiplərinə görə sənayedə texnoloji innovasiyalara çəkilən xərclər 2010-cu ildə bütün sənaye üzrə 8, 13 mln manаta, mədənçıxarma sənayesi üzrə 4.8 min manаta, emal sənayesi üzrə isə 8,12 mln manаta qədər аrtırılıb lакin hələ sənaye müəssisələrində innovasiyalara mane olan amillərin mövcudluğu dа müşаhidə еdilməкdədir. 194 Cədvəl 3. Sənaye müəssisələrində innovasiyalara mane olan amillər İnnovasiyalara mane olan amilləri aşağıdakı kimi dəyərləndirən müəssisələrin sayı əsas və ya həlledici əhəmiyyətli az əhəmiyyətli 2008 2009 2010 2008 2009 2010 2008 2009 2010 İqtisadi amillər öz pul vəsaitinin kifayət qədər olmaması dövlət tərəfindən maliyyədövlət tərəfindən maliyyə yardımının kifayət qədər olmaması təzə məhsullara ödəniş qabiliyyətli tələbatın aşağı olması yeniliklərin dəyərinin yüksək olması yüksək iqtisadi risk təzə məhsullara çəkilən xərclərin əvəzinin ödənilməsi müddətlərinin uzun olması İstehsal amilləri müəssisənin innovasiya potensialının aşağı olması ixtisaslı işçilərin çatışmaması yeni texnologiyalar haqqında informasiyanın çatışmaması müəssisələr tərəfindən yeniliklərin qəbul edilməməsi satış bazarları haqqında informasiyanın çatışmaması digər müəssisələr və digər elmi təşkilatlar ilə kooperasiya üçün imkanların olmaması Digər səbəblər daha əvvəlki innovasiyalar nəticəsində təzə məhsullara ehtiyacın olmaması innovasiya fəaliyyətini tənzimləyən və həvəsləndirən qanunvericilik və normativhüquqi sənədlərin olmaması innovasiya prosesi müddətinin qeyri-müəyyən olması innovasiya infrastrukturunun (vasitəçilik, informasiya, hüquq, bank və s.xidmətlərinin) inkişaf etməməsi texnologiyalar bazarının inkişaf etməməsi 24 35 27 14 11 24 32 35 51 25 19 18 11 13 16 19 19 18 6 38 5 16 7 22 37 38 35 8 3 45 34 9 7 23 15 9 9 25 18 40 40 45 34 34 32 7 47 3 12 10 16 42 47 38 8 3 18 27 19 2 17 9 18 9 19 10 27 38 18 27 24 26 8 24 2 19 15 15 26 24 19 4 29 10 10 10 12 36 29 23 5 28 3 13 9 6 39 28 25 1 28 1 16 9 13 35 28 22 2 35 3 3 4 9 47 35 45 7 25 4 14 10 13 26 25 22 4 29 3 9 8 9 35 29 24 7 23 6 14 12 12 35 23 20 5 24 5 16 12 10 36 24 30 Mənbə: www. az.stat.org 2012-ci il. 195 Azərbaycanın davamlı iqtisadi inkişafına səbəb olacaq innovasiya tipli inkişaf prioritetlərini təyin etmək zəruridir. Bu isə ilk öncə aşağıdakı tədbirlərin görülməsini şərtləndirir: milli iqtisadiyyatın bütün sferalarında davamlı inkişaf konsepsiyasının əsas prinsiplərinin geniş tətbiq olunması; iqtisadiyyatda ekoloji tədbirlərin və xüsusilə bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin gücləndirilməsi; dövlət хətti ilə innnоvаsiyаlаrın хаricdən ölкəmizə gətirilməsi və yаyılmаsı; qlоbаllаşmа şərаitində məhz кrеаtiv qruplаrdаn кrеativ cəmiyyətə кеçid və «qlоbаl istеdаd ахınlаrındаn» istifаdə еtmə bаcаrığını fоrmаlаşdırmаq. Azərbaycanın davamlı iqtisadi inkişafına səbəb olacaq innovasiya tipli inkişafa keçid ölkəmizin innovasiya aktivliyi indikatorlarının təhlil edilməsi zərurətini yaradır. AB ölkələri son illər ərzində bu indikatorlar dəstini üç dəəfə dəyişdirilməsi və son olaraq aşağıdakı tərkibdə təyin edilməsi qərarını qəbul etmişlər. Fikrimizcə, bir sıra mental xüsusiyyətlər də nəzərə alınmaqla ölkəmizdə də bu tərkibdə innovasiya aktivliyinin qiymətləndirilməsi aparılmalıdır. İNNOVASİYA AKTİVLİYİ İNDİKATORLARI AMİLLƏR İnsan potensialı Maliyyə və dəstəklənmə FİRMANIN AKTİVLİYİ Firmanın investisiya -sı Sahibkarliq təşəbbüsü və əlaqələr ET məhsullarının çıxışı ÇIXIŞ İMKANLARI İnnovatorlar İqtisadi səmərə Sxem 3. İnnovasiya aktivliyi indikatorlarının təhlili istiqamətləri Bu zaman dövlət miqyasında innovasiya artımının genişləndirilməsi üçün istifadə oluna bilər: - - innovasiya fəaliyyətinin koordinasiyası və ictimai statusunun yüksəldilməsi; innovasiyanın stimullaşdırılması üçün innovasiya fəaliyyətinin hüquqi bazasının yaradılması və innovasiya fəaliyyətinin infrastrukturunun formalaşdırılması; innovasiyaların regionların və əhalinin həm mental, həm də mənəvi xüsusiyyətləri ilə əlaqəsinin təhlil edilərək uyğunluğun təyin edilməsi; innovasiya proseslərinin beynəlxalq tələblərlə əlaqələndirilməsi. 196 Ədəbiyyat siyahısı 1. М.А.Ящмядов,А.Ж.Щцсейн Дювлятин игтисади сийасяти.Бакы.2011, сящ. 30-31 2. Джеффри Д.Сакс Конец бедности. Экономические возможности нашего времени. Изд-во Института Гайдара. М.2011стр. 397-401 3. И.Р. Курнышева. Макроэкономическое развитие: тенденции и перспективы. М.Наука.2005, стр.40 4. Tapscott D. and Williams, A. Wikinomics:How Mass Collobaration Changes Everything. New York:Penguin Group, 2007 5. Потемкин А. Виртуальная экономика.М.2004,стр.367-369 6. Галецкий В.Ф. Демографическая глобализация как системное явление. журнал «Народонаселение».2000 №3, стр 17. 7. www. az.stat.org 2012-ci il. 8. «Государственное регулирование рыночной экономики» учебник под ред. В.И.Кушлина. М. 2005 197 KÜRESEL EKONOMİK BÜYÜMEYE BİR KARŞI ÇIKIŞ: YEŞİL EKONOMI Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÖZÇAĞ, Adnan Menderes Üniversitesi, [email protected] Yrd.Doç.Dr. Hakan HOTUNLUOĞLU Adnan Menderes Üniversitesi, [email protected] Özet II. Dünya Savaşı sonrasında sanayileşme faaliyetleri büyük bir ivme kazanmıştır. Bu süreçte, savaş sonrası dönemin ürünü olarak ortaya çıkmaya başlayan Yeşil Ekonomi kavramı genel kabul görmüş büyüme olgusuna bir karşı çıkış niteliği taşımaktadır. Ekonomik büyüme, endüstriyel üretim ve tüketim, refah artışı, zenginleşme gibi temel kavramlara bir meydan okuma düşüncesi olarak nitelendirilen yeşil ekonomi düzeni, yenilenebilir kaynakların verimli bir şekilde kullanılarak da dünya genelinde gelir artışının elde edilebileceğini savunmaktadır. Aynı zamanda bu yeni düzen anlayışı, kamusal kaynakların doğa ve insan refahı için kullanılması gerekliliğini de ileri sürmektedir. Bu yeni düzenle birlikte ortaya çıkacak olan “Yeşil İşler (Green Jobs)” sayesinde yeni istihdam alanlarının yaratılacağı da bu anlayışın temel söylemlerinden bir tanesidir. Uzun yıllardır tartışılmakta olan doğanın korunması ve çevre kirliliği ile mücadele edilmesi çalışmalarından farklı olarak, endüstrileşme ve kalkınma süreçlerine karşı çıkışın sonucu olan bu yeni düzen söylemi, mekanist dünya görüşüne karşı tez olarak ortaya atılan ekolojik dünya görüşünün uzantısı niteliği de taşımaktadır. Bu çerçevede çalışmanın amacı; yeşil ekonomi anlayışının geleneksel büyüme ve kalkınma anlayışları karşısında içeriğini, stratejilerini ve yeniliklerini ortaya koymak, bir ütopya mı yoksa gerçekçi ve reformist bir ekonomik model mi olduğu sorusunun cevabını bulmaya çalışmaktır. Anahtar Kelimeler : Yeşil ekonomi, ekonomik büyüme, çevre, doğal kaynaklar. JEL : O13, O44, F64, Q54 Abstract Industrialization activities has gained great momentum after the Second World War. The consept of green economy resulting as the product of post-war period is a contravention to generally accepted economic growth consept. At the same time, this new idea is a challenge to industrialization production and consumption, increase in welfare and enrichment. Green economy order argues that if renewable energy resources are use efficintly, growth revenue can be achieved too. With this new order, will be new employment areas called green jobs. Green economy ideas is a different from protect of environment and environmental pollutions rhetorics. This order is a contravention to understanding of traditional industrialization and development and has gained radical political character. Actually, green economy system is an extension of the ecological world view. In this context, aim of this study is present of green economy’s context, strategies, innovations and find the answer of this question: “Is green economy an utopia or a relistic and reformist an economic model?” Keywords : Green economy, economic growth, environment, natural resources. JEL : O13, O44, F64, Q54 198 Giriş Mekanist dünya görüşünün bir alternatifi olarak ifade edilebilecek olan “Ekolojik Dünya Görüşü”ne göre çevre sorunları, toplumların felsefi ve metafizik inançlarında ortaya çıkan değişmelerin neticesinde meydana gelmektedir. Bu düşüncenin taraftarlarına göre çevre sorunlarının ortadan kaldırılabilmesi için, insanların doğa ile yanlış ilişkiler kurmalarına neden olan kavram, fikir, duygu, kültürel değerler ve yaşam tarzlarının yeniden ele alınması ve çeşitli alternatiflerinin geliştirilmesi gerekmektedir. Bu açıdan, ekolojik düşünce savunucuları, yeni bir insan, toplum, doğa ve evren anlayışı ile birlikte ile yeni bir ekonomik refah anlayışı da geliştirmeye çalışmaktadırlar. 17. yüzyılın ortalarında varlığını gösteren Benmerkezci ahlak anlayışı çerçevesinde doğanın insan amaçlarını gerçekleştirmesinin bir aracı olarak görülmesi yönündeki yanlış anlayış ve tutum, 1800’lü yılların ikinci yarısında anlam kazanmaya başlayan neoklasik iktisat ve insanmerkezci ahlak anlayışı ile değişmeye başlamıştır. Bu anlayış kapsamında, özellikle Malthus ve Ricardo gibi klasik iktisatçılardan farklı olarak, iktisadi büyümenin kısıtlarından biri olarak “enerji” sorununun ortaya atıldığı görülmektedir. Günümüze kadar varlığını devam ettiren sermaye odaklı büyüme paradigmasına karşı doğal kaynak odaklı bir paradigma olarak ifade edilebilecek olan yeşil ekonomi anlayışı, doğal kaynak tüketimini arttırarak büyüme yerine, kaynak tüketiminin azaltılarak da büyümenin mümkün olduğunu savunmaktadır. Bu nedenle de bu ekonomi anlayışı, düşük karbon emisyonlu ekonomi olarak da ifade edilmektedir. Geleneksel ekonomik büyüme ve kalkınma anlayışları karşısında önemli değişiklikleri gündeme getiren yeşil ekonomi anlayışı, günümüzde çevresel kirliliği yüksek olan mesleklerin alternatifi olarak “yeşil işler” adı verilen yeni meslek gruplarının da ortaya çıkacağını savunmaktadır. Yoksulluğun azaltılması konusu da yeşil ekonomi anlayışında üzerinde önemle durulan konulardan biridir. Özellikle yeşil işler bağlamında ortaya çıkabilecek yeni istihdam alanlarının, gelirin arttırılması ve yeniden dağıtılması konusunda yoksulluğun azaltılmasına olumlu katkılar sağlayacağı ileri sürülmektedir. 1.Geleneksel Kalkınma Anlayışlarındaki Değişmeler 1929 Ekonomik Buhranı’nın ortaya çıkması ve klasik iktisat teorisinin varolan ekonomik sorunlara çözüm bulma konusunda yetersiz kalması klasik iktisadın gözden düşmesine ve yerini Keynes devrimine bırakmasına yol açmış, sınırsız ilerleme ve ekonomik büyüme olguları yeniden gündeme gelmiştir. Klasik iktisatçılar ve sonraki dönem boyunca, doğal kaynakların kendi kendini türeten ve sınırsız varolma özelliklerine sahip oldukları şeklindeki varsayım, Keynes iktisadında da varlığını devam ettirmiş, çevre sorunları iktisatçılar tarafından dışlanmış ya da görmezlikten gelinmiştir (Dulupçu, 2001:46). Nitekim 1950’li yıllara kadar hakim iktisat teorisi konumunda bulunan Keynes iktisadı da, doğal kaynakların tükenebilirliği sorununu sürekli olarak göz ardı etmiştir. 1940’lı yıllar ve 1950’li yılların ilk yarısında ekonomik büyüme ve kalkınma kavramları arasında çok fazla bir ayrım yapılmamış, milli gelirin hızlı bir şekilde arttırılması ön planda tutulmuştur (Han ve Kaya, 2002:279). İktisat biliminin bir alt disiplini konumunda olan kalkınma iktisadının bu zamana kadarki temel hedefi, “az gelişmiş ülkelerde sosyal gelişmeyi ve büyümeyi sistematik bir şekilde ortaya çıkarmak” olarak kabul edilmiştir. Buradaki temel yaklaşım, kıt faktör konumunda bulunan sermayeyi en etkin bir şekilde kullanarak gelir ve 199 üretimi, özellikle de sınai üretimi arttırmaktır. İktisat teorisyenleri, bu şekilde bir büyüme sorunuyla ilgilenmeye başladıklarında, iktisadi büyümenin doğal çevre üzerinde yaratacağı etkileri dikkate almamışlar, doğal kaynak arzının sınırsız olduğu ve üretim amacıyla ürüne dönüştürülme potansiyelinin sonsuz olduğunu düşünmüşlerdir. Bu şekilde bir varsayımla hareket edilince de iktisat bilimi, kaynakların sınırı ve tükenebilirliği ve de bunların uzun dönemde ortaya çıkarabileceği sorunlarla ilgilenmemiştir (Başkaya, 2000:195). 1960’lı yıllarda çevre sorunlarının ciddi tehditler oluşturmaya başladığının anlaşılması ve 70’li yıllarda varolan kalkınma anlayışının içeriğinin yeniden ele alınmasının gerekliliği sonrasında ortaya çıkan ekolojik dünya görüşü, uzun dönemli büyüme hedefinin çevresel hedeflerle bağdaşmaz olduğunu kabul ederken, üretim ve tüketim düzeyleri ile nüfus büyüklüğünün sürdürülebilir bir düzeye indirilmediği sürece ekonomik çöküşün kaçınılmaz olduğunu ileri sürmektedir. Ekolojik dünya görüşü taraftarlarına göre çevre sorunlarının başlıca nedenleri, mekanist felsefenin evreni bütün tinsel güçlerden, bilinçten ve değerlerden arındırmasıdır. Doğa, bu özelliklerinden arınınca kendisinde insan eylemlerini sınırlandırıcı bir güç kalmamış ve insan doğayı ve diğer canlıları istediği gibi kullanmakta kendisini özgür hissetmiştir (Ünder, 1996:112). Ekolojik görüş, aydınlanma ve modernlik ideallerine karşı akımlar içinde yer almaktadır. İlerlemenin yol açmış olduğu olumsuz durumları ortaya çıkan ilerlemelerden çıkardıklarında, geriye “net ilerleme” olarak fazla bir şeyin kalmadığı inancındadırlar (Ünder, 1996:108). Doğa anlayışlarının temelinde ise ekosistem anlayışı yatmaktadır ve ekosistemi bir yaşam ağı olarak görmektedirler. Ekolojik dünya görüşü çerçevesinde yapılan çalışmalar, başta yaşam kalitesi olmak üzere, doğal kaynakların uzun dönemli sürdürülebilirliklerini ve çevreye yeterince önem vermeyen hakim ekonomik düşünce yerine, çevre sorunlarını öne çıkaran yeni bir ekonomi anlayışının gerekliliğini vurgulamıştır. Örneğin, varolan doğal kaynak rezervlerinin ekonomik büyümenin sınırlarının belirlenmesinde önemli bir etken olduğunu belirten Galbraith’a göre uzun dönemli ekonomik büyümenin gerçekleştirilebilmesi mümkün olmayacaktır. Ona göre, doğal kaynak kullanımında tasarrufa gidilmesi, stokların iyi değerlendirilmesi ve bu kaynakların ikameleri ile değiştirilmesi suretiyle ekonomik büyümenin sınırları genişletilebilir fakat uzun süreli büyüme sağlanamaz. Galbraith için gerçek çözüm, talep artışının sınırlandırılmasıdır (Dağdemir, 2003:55). Boulding ise, giderek artmakta olan dünya nüfusuna dikkatleri çekerek, ekolojik sistem ile uyumlaştırılmış ve geri dönüşümü olanaklı hale getiren yeni bir ekonomi anlayışını savunmuş, insanlığın geleceğinin ekolojik sistemin elverdiği sürdürülebilir bir ekonomik sistemin yaratılmasına bağlı olduğunu ileri sürmüştür. Schumacher, ekolojik dünya görüşü çerçevesinde geleneksel iktisat anlayışına ve hakim değerler sistemine önemli eleştiriler getiren bir diğer iktisatçıdır. 1970’li yılların başında yayınlamış olduğu “Small is Beatiful” isimli kitabında, varolan ekonomik ve teknolojik faaliyetlerin ekolojik sistemin sınırlarını zorladığını ileri sürmüş, sadece üretim sorunlarıyla ilgilenmek yerine insanların gerçek gereksinmelerine önem veren yeni bir ekonomi anlayışının yaratılması gerektiğini savunmuştur. Paul Ehrlich’in 1968 yılında yayınladığı “Population Bomb” isimli kitabı ve aynı yıl Garrett Hardin’in yayınlamış olduğu “The Tragedy of the Commons” başlıklı makalesi, nüfus artışının çevre sorunları üzerinde ne gibi olumsuz etkiler ortaya çıkardığının anlaşılmasında da önemli adımlar olmuştur (Dağdemir, 2003:56). 200 2. Sürdürülebilir Kalkınma Anlayışı 1960’lı yıllarda çevre sorunlarının dünya üzerindeki canlı yaşamını tehdit etmeye başladığının anlaşılmasıyla birlikte, ekonomik büyüme ile birlikte ortaya çıkan refah kavramının içeriği de tartışılmaya başlanmıştır. Sınırsız ilerleme düşüncesi, izlenen politikalar ve teknoloji ile kaynakların tam kullanımı konusunda önemli başarılar elde edilmesine rağmen, etkin kullanım konusunda aynı olumlu gelişmeler ortaya çıkmamıştır. Ekolojik dengelerin bozulmaya başlaması, fosil kaynaklı yakıtların tükenme noktasına yaklaşıldığı konusunda oluşan kaygılar ve ekosistemdeki çeşitliliğinin azalmaya başladığının fark edilmesiyle birlikte, varolan ekonomik düşünceye duyulan güven de zayıflamaya başlamıştır (Dağdemir, 2003:54). 1970’li yıllara kadar varlığını devam ettiren bu şekildeki bir kalkınma anlayışı, toplumların gelişmesinin sadece ekonomik açıdan değil, sosyal, beşeri ve çevresel açıdan da ele alınması ve değerlendirilmesi gerektiği argümanıyla önemli eleştirilere ve değişimlere uğramıştır. Giderek artmakta olan dünya nüfusu, gelir ve tüketim karşısında dünyanın nereye gitmekte olduğuyla birlikte büyüme süreçleri de sorgulanmaya başlanmıştır. Böylece kalkınma olgusu, hem çevre hem de doğal kaynaklar boyutu ile insani açıdan ele alınmaya başlanmıştır. Varolan ekonomik faaliyetlerin ekolojik denge ve dünya üzerindeki canlı nesillerinin devamı üzerinde ne denli olumsuz etkiler yarattıkları anlaşılmaya başlanmış, hem ulusal bazda hem de uluslararası alanda ciddi önlemler alınması gerekliliği üzerinde görüş birliğine varılmıştır. Bu bağlamda, varolan kalkınma kavramlarının sorgulanması ve içeriğinin değiştirilmesi konusunda yeni bir kalkınma anlayışının gerekliliği de kabul edilmiştir. Bu çerçevede ortaya çıkan yeni kavram “Sürdürülebilir Kalkınma” ismiyle ifade edilmiştir. Sürdürülebilir kalkınma terimi, ilk olarak 1980 yılında Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği tarafınca kullanılarak gündeme gelmeye başlamış, popüler olması ise 1987 yılında Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu’nca (WCED) hazırlanan ve Norveç başbakanının ismi ile anılan Brundtland Raporu ile gerçekleşmiştir. Ekolojik, ekonomik ve toplumsal yönleri ön plana çıkaran farklı sürdürülebilir kalkınma tanımlamaları yapılmakla birlikte Brundtland Raporu’na göre sürdürülebilir kalkınma; “Gelecek kuşakların ihtiyaçlarını karşılayabilmelerini tehlikeye sokmaksızın, bugünkü kuşakların kendi ihtiyaçlarını karşılayabilen kalkınma” olarak tanımlanmıştır (Thirlwall, 1994:226). Sürdürülebilir kalkınma kavramı, sadece çevrenin korunmasından çok daha geniş bir kapsama sahiptir. Çevreyle ilgili olduğu kadar, ekonomik, toplumsal ve kültürel özellikleri de bulunmakta, günümüz ve gelecek kuşaklar arasında bir eşitlik anlayışını da içermektedir. Temelinde, ihtiyaçlar ve ekolojik dengenin korunması gibi iki anahtar kavramı barındıran sürdürülebilir kalkınma, mevcut kaynakların korunmasını ve geliştirilmesini barındırmakta, çevreyi koruyan bir kalkınma felsefesinin temel dayanağını oluşturmakta ve kaynağın tekrar yerine koyabilme hızından daha hızlı tüketimini önlemeyi amaçlamaktadır (Öğüt, 2002:19). Tanımından da anlaşılacağı üzere sürdürülebilir kalkınma, ekonomik, sosyal ve çevresel birçok değeri bünyesinde barındıran çok geniş kapsamlı bir kavramdır. Sahip olduğu bu geniş içerik dolayısıyla bugünkü ve gelecek nesillerin sağlıklı bir yaşam sürdürebilmeleri için gerekli olan asgari şartlar sürdürülebilir kalkınmanın konuları bünyesine girmektedir. 201 3.Yeşil Ekonomi Kavramı Refah algısı, para ve maddi zenginliğe verilen değere yönelik radikal bir eleştiri olarak 1960’lı yıllardan sonra ortaya çıkan yeşil düşünce akımın iktisadi temellere oturmuş şekli olarak ifade edilebilecek olan yeşil ekonomi anlayışı, 20-22 Haziran 2012 tarihleri arasında Rio-Brezilya’da gerçekleştirilen ve Rio+20 adıyla da anılan Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Konferansı ile üzerinde daha fazla konuşulan konulardan biri haline gelmiştir. 1992 yılında yine Rio’da düzenlenen ve sürdürülebilir kalkınma anlayışının damgasını vurduğu Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı’ndan 20 yıl sonra Birleşmiş Milletler’in düzenlediği konferansa yeşil ekonomi kavramı damgasını vurmuştur. Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) yeşil ekonomiyi, bir taraftan çevresel riskleri ve ekolojik problemleri ortadan kaldırırken, diğer taraftan da insan refahında artış sağlayan ve sosyal eşitliği sağlamaya çalışan bir büyüme stratejisi olarak tanımlamaktadır. Daha açık bir ifadeyle yeşil ekonomi, sera gazı emisyonlarının kontrolünü, kaynak verimliliğini ve bu gelişmelerin herkesi kapsaması anlamına gelen sosyal içermeyi de kapsamaktadır (UNEP, 2010b). Yeşil politikanın temelleri arasında yer alan yeşil ekonomi kavramı, insanoğlunun doğa üzerindeki yıkıcı etkilerini en aza indirmeyi ve bu sayede dünya üzerindeki canlı yaşamın ve uygarlıkların kalıcı olmasını sağlamayı amaçlayan, mevcut ekonomik büyüme ve kalkınma dogmalarını reddeden ve doğayla uyumlu, insani ölçekte üretim-tüketim ilişkilerini temel alan bir ekonomik anlayış olarak da ifade edilmektedir (Şahin, 2012:24). Bu kavram, dünyanın doğal sermayesini zenginleştirici ya da ekolojik kıtlıklar ve çevresel riskleri azaltıcı sektörlerdeki yatırımlarla karakterize edilmektedir. Söz konusu sektörler arasında, yenilenebilir enerji, düşük karbon emisyonlu ulaşım, enerji verimliliğine sahip binalar, temiz teknolojiler, gelişmiş atık yönetimi ve temiz içme suyu sağlanması, sürdürülebilir tarım, sürdürülebilir orman ve sürdürülebilir balıkçılık sayılabilir. Bu sektörlerde yapılacak yatırımların ulusal politika reformları ya da uluslar arası politika ve piyasa altyapılarının gelişmesi yoluyla gerçekleştirilmesi ya da desteklenmesi gerekmektedir (UNEP, 2010a). Ekonomik büyüme ile çevresel sürdürülebilirlik arasında çok önemli bir bağ kuran yeşil ekonomiye geçişin en önemli amacı; yatırım artışları ve ekonomik büyüme süreci ile birlikte çevre kalitesi ve sosyal kapsayıcılık konusunda da artışların sağlanabilmesidir. Günümüze kadar ekonomik büyüme ile negatif dışsallıklar olarak ortaya çıkan çevresel sorunlar arasındaki ilişkilerin düzeltilmesi hatta ortadan kaldırılması hedeflenmektedir. Buna ek olarak, ekonomik büyümenin temel göstergelerinde, örneğin gayri safi yurtiçi hasıla değerlerinin hesaplanmasında bazı düzenlemelere gidilmesi gerektiği de ifade edilmektedir. Doğal kaynakların tükenmeye başlaması, ekosistemde ortaya çıkan bozulmalar gibi negatif etkilerin diğer bir ifadeyle “yıpranmalar”ın büyüme hesaplamalarına dahil edilmesi gerekmektedir. Yeşil ekonomi paradigması, sürdürülebilir kalkınma anlayışının yerini alabilecek bir uygulama olarak düşünülmemelidir. Yeşil ekonomi, sürdürülebilir kalkınma kavramını benzer tabanda daha somut söylemlerle uygulamaya kavuşturmayı amaçlayan, doğal kaynak kapasitelerinin korunması ve arttırılması boyutunda daha spesifik hedefler ve uygulamalar getiren bir anlayış olarak karşımıza çıkmaktadır. Sürdürülebilirlik kavramı yeşil ekonomi için de son derece önemlidir, ama asıl konu ekonomilerin daha yeşil boyutlara kavuşturulması 202 çabalarıdır. Diğer taraftan, yeşil ekonomi anlayışı sadece doğaya uyumlu ve sürdürülebilir üretim-tüketim sistemleri kurmak ve doğal kaynaklara, üretim biçimlerine öncelik vermek anlamına gelmemektedir. Sosyal politikalar da yeşil ekonominin ayrılmaz bir parçasıdır. Yeşil politikaların temel ilkeleri arasında yer alan sosyal ve kültürel adalet bakış açısı, kamu hizmet sektörünün de yeşil ekonomi anlayışıyla yeniden yapılandırılmasını gerekli kılacaktır (Şahin, 2012:28). Tüm bu söylenenler çerçevesinde yeşil ekonomi, ekolojik, toplumsal ve ekonomik açıdan sürdürülebilirlik bir yaşamı mümkün kılacak dönüşümlere ışık tutan bir yaklaşım olarak değerlendirilebilir (Aşıcı, 2012:55). 3.1.Yeşil Ekonomi Stratejisi Yeşil ekonomi stratejisinde gelir ve istihdam artışlarının sağlanabilmesi için, karbon emisyonlarını ve çevre kirliliğini azaltan, enerji ve kaynak verimliliğini arttıran ve bu süreçle birlikte biyolojik çeşitlilik ve ekosistemdeki kayıpları önleyen kamu sektörü ve özel sektör yatırımlarının gerçekleştirilmesi gerekmektedir (UNEP, 2011). Yeşil ekonomiye geçişin etkin bir şekilde gerçekleştirilebilmesi için kamu yatırımlarının öncü rolü oldukça önemlidir. Bu yatırımların, hedeflerine uygun kamu harcamaları, politika reformları ve yasal değişikliklerle de desteklenmesi zorunludur. Birleşmiş Milletler Çevre Programı’na göre, belirlenen anahtar sektörlerde düşük karbonlu ve enerji etkin ekonomi anlayışına geçebilmek için 2050 yılına kadar her yıl küresel gayri safi yurtiçi hasıla rakamlarının sadece %2’si oranında yatırım yapılması yeterli olacaktır. Bu rakam ise yaklaşık olarak 1.3 trilyon dolar seviyesine tekabül etmektedir. Bu anahtar sektörler ise, tarım, inşaat, enerji, balıkçılık, ormancılık, sanayi, turizm, taşımacılık, su ve atık yönetimidir. Bu alanlarda yapılacak olan yatırımların da ulusal ve uluslar arası politika düzenlemeleriyle de desteklenmesi gerekmektedir. Yeşil ekonomiye geçiş için gerçekleştirilen yatırımların dörtte biri (yaklaşık olarak 325 milyar dolar) doğal sermaye ile doğrudan ilişkili olan tarım, ormancılık, balıkçılık ve içme suyu sektörlerine ayrılmalıdır. Bu sayede, örneğin ormancılık sektöründe yaratılan katma değerin 2050 yılına kadar %20 artacağı ileri sürülmektedir. Tarım sektöründe 2050 yılına kadar yıllık 100 ila 300 milyar dolarlık yatırım miktarı, toprak verimliliği ve temel gıda maddeleri üretiminde mevcut stratejilerin %10 üzerinde bir verim artışının gerçekleşmesine neden olacaktır. Tarım, sanayi ve belediye hizmetlerinde artan etkinlik, temiz içme suyuna olan talebi 2050 yılına kadar %20 oranında azaltacaktır (UNEP, 2011). Sadece ekonomik büyümeyi değil doğal sermaye stoklarında da artışı hedefleyen yeşil ekonomiye geçebilmek için bazı özel koşulların oluşması zorunludur. Bu özel koşullar, ulusal düzenlemeler, politikalar, sübvansiyon ve teşviklerin zemin kazanması ile uluslar arası piyasaların ve yasal altyapıların oluşması ve ticaret - yardım protokolleridir. Örnek olarak; 2008 yılında Amerika Birleşik devletlerinde fosil kaynaklı enerji kullanımına ödenen sübvansiyonlar toplamda 650 milyar doları aşmıştır (UNEP, 2011). Bu açıdan fosil kaynaklı enerjilere ödenen yüksek ücret ve sübvansiyonlar, yenilenebilir enerji kullanımına geçiş açısından ters etkiler yaratmaktadır. Buna karşılık, yeşil ekonomiye geçiş sürecinde kamu ve özel yatırımların başarısı için uygun koşulların yaratılması dünya ekonomilerinin önünün açılabilmesinde önemli rol oynamaktadır. Uygun koşulların yaratılmasında ulusal düzeyde yapılabilecek düzenlemeler arasında, maliye politikalarının değiştirilmesi, çevreye zarar veren sübvansiyonların azaltılması, piyasa tabanlı yeni enstrümanların uygulanması, yeşil ekonomi için kilit 203 sektörlerde kamu yatırımlarının gerçekleştirilmesi, çevresel kuralların ve düzenlemelerin iyileştirilmesi sayılabilir. Uluslar arası alanda ise, ticareti geliştirici, yardım akışlarını hızlandırıcı, daha büyük işbirliklerini teşvik edici birçok düzenleme gerçekleştirilebilir. 3.2. Yeni Meslekler: Yeşil İşler Yeşil ekonomi anlayışı, iklim değişikliği, su kıtlığı ve ekosistem üzerindeki kayıplar gibi riskleri oldukça minimize etmek ve ortadan kaldırmayı amaçlarken, bu süreçle birlikte yeni meslek alanları ve ekonomik faaliyetlerin de ortaya çıkmasına zemin hazırlamaktadır. “Kahverengi İşler” (brown jobs) olarak ifade edilen ve çevre üzerinde çeşitli riskler ortaya çıkaran birçok meslek grubunun yerini alması öngörülen yeni faaliyet alanlarına ise “Yeşil İşler” (green jobs) ismi verilmektedir. Yeşil ekonomiye geçiş sürecinin olumlu ve olumsuz çeşitli potansiyel etkileri bulunmaktadır. Yeşil mal ve hizmetlerde ortaya çıkacak yatırımlar ve talep artışlarının karşılanması için yeni ekipmanlar ve altyapı unsurlarını gerektirecektir. Bu durum mevcut endüstri ve girişimci sayısının genişlemesine neden olacaktır. Bu sayede, öncelikli olarak yeşil sektörlerde daha fazla emek talebine ve oluşacak yeşil işler sayısında artış meydana gelecektir. Buna ek olarak, genişleyen sanayilerin endüstriler arası artan ilişkileri nedeniyle, yeşil sektörlere girdi sağlayan izolasyon maddeleri, çimento üretimi, çelik ve karbon üretimi gibi birçok alanda ek istihdam olanakları da yaratacaktır. Bu ek faaliyetler sayesinde yaratılan gelirin, harcamalar ve ek yatırım ve tüketim ile yeniden dağıtılacak olması yeşil işler ile birlikte ortaya çıkması düşünülen olumlu yönlerden biridir (ILO, 2012). Ekonomik büyüme ile birlikte daha az kirletme ve kaynakların daha etkin kullanılması ile enerji, su, atık, inşaat, tarım, ormancılık gibi alanlar ile geleneksel ekonomik sektörler ve savunmasız hane halkı üzerindeki potansiyel yan etkiler gibi yapısal değişikliklerin yönetilmesi çerçevesinde ortaya çıkan bu yeni istihdam alanları üzerinde önemle durulmaktadır (UNEP, 2010a). Yeşil işler olarak adlandırılan bu yeni istihdam alanları, tarım, inşaat, enerji, ormancılık ve taşımacılık sektörlerinde ortaya çıkacaktır. Ancak, doğal sermayesi önemli derecede azalmaya başlamış sektörlerde, örneğin balıkçılık sektöründe, doğal stokları yeniden arttırabilmek için kısa ve orta vadede meslek ve gelir kayıpları ortaya çıkarabilecektir. Aynı zamanda, sektördeki işgücünü yeniden eğitmek ve yeni beceriler kazandırabilmek için çeşitli yatırımların yapılması da zorunlu olabilecektir. Binalarda enerjinin etkin kullanımı, çevreye verilen zararların önlenmesi ve yeni istihdam alanlarının ortaya çıkmasında son derece önemlidir. Enerji kullanımı, sera gazı emisyonları ve toplam atıkların yaklaşık olarak %30 - %40’lık kısmı binalardan kaynaklanmaktadır. Mevcut inşaat teknolojilerinin kullanılmasıyla geleneksel dizaynlara göre enerji kullanımının %80 azaltılması mümkündür (UNEP, 2009:6). Hükümetler; kamu binaları ve okulları, hastaneler ve üniversite binalarına enerjiyi daha etkin kullanabilmeleri açısından doğrudan harcamalarda bulunabilir. Ek olarak, özel şirketlere ve hane halklarına, bina yalıtımlarının yaygınlaştırılması amacıyla vergi teşvikleri de getirilebilir. Sürdürülebilir taşımacılığın sağlanabilmesi açısından, enerjiyi daha etkin kullanan ve daha çok çevreci taşımacılık modellerinin ve altyapılarının oluşturulabilmesi, toplu taşımacılığın geliştirilmesi ve yeşil araçların daha fazla kullanılması için hükümetlerin uluslar arası finansal kurumlar tarafından teşvik edilmesi gerekmektedir. Düşük emisyona sahip araçların üretimindeki artış sayesinde yaklaşık 3.8 milyon insan için yeni istihdam alanlarının 204 oluşacağı hesaplanmaktadır (UNEP, 2009:7). Bu istihdam artışı ikincil sektörleri de uyarması sayesinde daha da yükselecektir. Sürdürülebilir enerji alanında, özellikle gelişmiş ülkeler devam etmekte olan temiz enerji projelerinin finansmanına katkı sağlamada destekleyici olmalıdırlar. Gelişmekte olan ülke ekonomileri ise, küçük ölçekli ve enerjiyi depolayabilen (off-grid) enerji sistemlerinin yaygınlaşması yönünde uygulamalar gerçekleştirmelidir. Sürdürülebilir tarım ve temiz içme suyu temini alanlarında, katma değer yaratmak, geleneksel sulamada kullanılan su kayıplarını önlemek, su kapasitesi ve kalitesini iyileştirebilmek konusunda da hükümetlere önemli görevler düşmektedir. Tarım sektörü milyarlarca işçi ile dünya genelinde en büyük sektör olmaya devam etmektedir. Aynı zamanda en yoksul çoğunluk tarım sektörü bünyesinde barınmaktadır. Tarım sektöründe sürdürülebilirlik konusu ise su arzı ile yakından ilişkilidir. Diğer taraftan dünya genelinde temiz içme suyu temini de ciddi tehdit altındadır. OECD’nin hazırlamış olduğu bir rapora göre, 2050 yılında dünya nüfusunun %40’ı temiz içme suyu bulma sıkıntısı ile karşı karşıya kalacaktır (OECD, 2012). Uluslararası Emek Organizasyonu (ILO)’nun 2012 yılında yayınlamış olduğu raporda, yapılan birçok çalışmada, tüm sektörlerde yeşil ekonomiye geçiş süreci ile birlikte küresel olarak 15-60 milyon kişi için yeni istihdam alanlarının ortaya çıkacağı belirtilmektedir. Yeşil işlerin ortaya çıkmasında özellikle gelişmekte olan ülke ekonomilerinin büyük avantajlara sahip olduğu da ifade edilmektedir. Rapor’a göre, ormansızlaşmanın önlenmesi amacına yönelik olarak her yıl yapılacak 30 milyar dolarlık uluslar arası yatırım, gelişmekte olan ülkelerde 8 milyon insanın tam zamanlı iş bulmasına yol açacaktır (ILO, 2012). Yeşil ekonomiye geçiş süreci ile birlikte ortaya çıkması düşünülen yeşil işler sayesinde oluşacak yeni istihdam alanları ve gelir artışlarının, gelirin yeniden dağıtılmasında ve yoksulluğun azaltılmasında önemli rol oynayacağı düşünülmektedir. Doğal kaynak stoklarının gelir seviyesi oldukça düşük olan kesimler tarafından doğrudan tüketilmesi nedeniyle, doğal kaynaklar ve ekosistemlerin doğru bir şekilde yönetimi ile yoksulluğun azaltılması arasında ayrılmaz bir bağ bulunmaktadır. Bu durum, geçimlerini büyük oranda ekosistemden karşılayan düşük gelirli kırsal nüfus açısından daha da önem arz etmektedir. Özellikle tarım sektöründe organik ürün yetiştiriciliğinin artması ile dünya genelinde en yoksul sınıfı bünyesinde barındıran tarım sektöründe önemli istihdam alanlarının oluşacağı ve bu sektördeki yoksulluğun önemli derecede azaltılabileceği ifade edilmektedir. Bu durum, özellikle gelişmekte olan ülkelerde bulunan küçük ölçekli tarımsal tesis sahibi yaklaşık 400 milyon çiftçi için oldukça önemlidir. Yeşil ekonomi sürecinde önemli alanlardan biri olan atık yönetimi konusunda günümüzde informel yollarla atık toplayıcılığı yapan yaklaşık 20 milyon insanın, bu sektörün daha organize hale getirilmesi sayesinde düzenli gelir sahibi olabilecekleri ve yoksulluğun azaltılmasına katkıda bulunulabileceği düşünülmektedir. Kolombiya ve Brezilya’da bu alanda şimdiye kadar gerçekleştirilen uygulamaların ekonomik, çevresel ve sosyal açıdan birçok olumlu gelişme yarattığı ifade edilmektedir (ILO, 2012). 205 Sonuç Klasik iktisat ve takibinde Keynesyen iktisatla birlikte, doğal kaynaklar sınırsız ekonomik büyüme ve refah artışlarının elde dilmesi süreçlerinde yoğun bir şekilde tüketilir hale gelmiştir. Bu tüketim süreci içinde doğal kaynakların sınırsız olduğu düşüncesi genel kabul görmüş ve ekonomik büyüme sürecinin doğal kaynaklar ve çevre üzerinde yaratacağı olası sorunlar da göz ardı edilmiştir. Özellikle 1950’li ve 1960’lı yıllarla başlayan yeni bir farkındalık dikkatleri çevre sorunlarının üzerine çekmiştir. Bu bağlamda geleneksel kalkınma anlayışlarına bir alternatif olarak ortaya atılan ve insan merkezci ahlak anlayışının bir uzantısı niteliği taşıyan sürdürülebilir kalkınma anlayışı, mevcut kuşakların ihtiyaçları karşılanırken gelecek nesillerin ihtiyaçlarının da göz önünde tutulması gerekliliğini önemle vurgulamıştır. 1992 yılında Brezilya’nın Rio kentinde düzenlenen Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı ile küresel boyutta bir politika niteliği kazandırılmaya çalışılan sürdürülebilir kalkınma anlayışına geçişin ancak mevcut alışkanlık ve davranışların değiştirilmesiyle mümkün olduğu ifade dilmiştir. Sürdürülebilir kalkınma anlayışının bir alt disiplini olarak da düşünülebilecek olan yeşil ekonomi kavramı ise Birleşmiş Milletler Çevre Programı tarafından “bir taraftan çevresel riskleri ve ekolojik problemleri ortadan kaldırırken, diğer taraftan da insan refahında artış sağlayan ve sosyal eşitliği sağlamaya çalışan bir büyüme stratejisi” olarak tanımlamıştır. Sürdürülebilir kalkınma anlayışı gibi ekonomik, çevresel ve sosyal boyutları da olan böyle bir anlayış kendi bünyesinde çeşitli stratejileri de barındırmaktadır. Anahtar sektörlerde gerçekleştirilmesi gereken yatırımlara bilhassa da kamu yatırımlarının önemini vurgulayan bu yeni anlayış, ulusal ve uluslararası politika düzenlemelerinin gerekliliğini de savunmaktadır. Yeşil ekonomiye geçiş süreciyle beraber ortaya çıkacağı ileri sürülen “yeşil işler”in ise yeni istihdam alanları açarak işsizlik oranlarının düşürülmesi, gelirin yeniden dağıtılması ve yoksulluğun azaltılması çalışmalarına olumlu katkılar yapacağı ileri sürülmektedir. 1992 Rio Zirvesi’nden günümüze kadar geçen 20 yıllık süre zarfında, uluslararası alanda çeşitli konferans ve sözleşmelerde üzerinde ortak mutakabat sağlanan “bir an önce harekete geçilmesi” yönündeki söylemlerin uygulamada oldukça yetersiz kaldığı açıktır. Sürdürülebilir kalkınma anlayışı da uygulamaya geçirilme aşamasında başarısız olan konulardan biridir. Çevre sorunlarının ortadan kaldırılması ve önlenmesi konularında hala ciddi uygulamalar gerçekleştirilmemektedir. Küresel ısınma ve iklim değişikliği gibi dünya üzerindeki canlı yaşamı için büyük tehditler oluşturan çok boyutlu bir sorun karşısında uluslararası alanda önemli bürokratik adımlar atılmış olmasına rağmen, uygulamada olumlu gelişmelerin kaydedilmediği de bir gerçektir. İktisadi karar birimleri, kendi kişisel çıkarlarının söz konusu olması durumunda olumsuz dışsallıkların önlenmesi aşamasında oldukça gönülsüz ve bilinçsiz davranmaktadırlar. Bu bağlamda yeşil ekonomi anlayışının da uygulama konusunda ciddi sorunlarla karşılaşması kaçınılmaz olacaktır. Nitekim, böyle bir paradigmaya geçişin iktisadi maliyetleri de yüksek olacaktır. Özellikle kilit sektörlerde gerçekleştirilmesi gereken kamu yatırımlarının ülke ekonomilerine büyük maddi yükler getireceği kuşkusuzdur. Uluslararası alanda da ciddi yasal-yapısal düzenlemeler ve işbirliklerinin gerekliliği de yeşil ekonomiye geçişte karşılaşılabilecek önemli engellerden biri konumundadır. 206 Kaynakça AŞICI, A.A., 2012. “İktisadi Düşüncede Çevrenin Yeri ve Yeşil Ekonomi: Karşılaştırmalı Bir Analiz”, Editörler: Ahmet Atıl Aşıcı ve Ümit Şahin, Yeni İnsan Yayınevi, İstanbul. BAŞKAYA, F., 2000. Kalkınma İktisadının Yükselişi ve Düşüşü, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara. DAĞDEMİR, Ö., 2003. Çevre Sorunlarına Ekonomik Yaklaşımlar ve Optimal Politika Arayışları, Gazi Kitabevi, Fersa Matbaacılık, Ankara. DULUPÇU, M.A., 2001. Sürdürülebilir Kalkınma Politikasına Yönelik Gelişmeler, DTM Dergisi, Yıl:6, Sayı:20, Ankara, ss:46-70. HAN, E. ve KAYA, A., 2002. Kalkınma Ekonomisi, 4. Baskı, Etam A.Ş. Matbaa Tesisleri, Eskişehir. ILO, 2012. “Working Towards Sustainable Development: Opportunities for Decent Work and Social Inclusion in a Green Economy”, Genava. OECD, 2012. “Environmental Outlook to 2050: The Consequences on Inaction”. ÖĞÜT, M., 2002. Sürdürülebilir Kalkınma, İşletme ve Finans Dergisi, Yıl:17, Sayı:198, Eylül 2002, Ankara, ss:13-43. ŞAHİN, Ü. 2012. “Yeşil Düşünceden Yeşil Ekonomiye”, Yeşil Ekonomi, Editörler: Ahmet Atıl Aşıcı ve Ümit Şahin, Yeni İnsan Yayınevi, İstanbul. THIRLWALL, A.P. 1994. Growth and Development, London: Macmillan. UNEP, 2011. “Towards A Gren Economy: Pathways to Sustainable Development and Poverty Eradication”. UNEP, 2010a. “Green Economy: Driving A Green Economy - Through Public Finance and Fiscal Policy Reform”, Working Paper v.1.0. UNEP, 2010b. “Green Economy Developing Countries Success Stories”, UNEP, Genava. UNEP, 2009. “Global Green New Deal:Policy Brief”. ÜNDER, H., 1996. Çevre Felsefesi, Doruk Yayımcılık, Ankara. 207 CHANGING WORLD ORDER: CHINA A LEADING GOOSE Ass. Prof. Farrukh Nawaz KAYANI COMSATS Institute of Information Technology [email protected] Ass. Prof. Saquib Yusuf JANJUA COMSATS Institute of Information Technology [email protected] Ass. Prof. Babar HUSSAIN University of Sargodha, [email protected] ABSTRACT China’s power and influence have grown globally particularly in Asia. China’s growing economic and military power, increasing involvement in regional multilateral institutions and expanding political influence are key developments in Asian affairs. China has emerged as the hub of a regional economic order in Asia.The Asian regional system has become Sino centric or dominated by China. The emerging order is characterized by a changing role for Japan. Since the 1990s, the Japan’s role as “leading flying goose” began to decline. This was due to the growing position of China in regional economic development of Asia. Culturally speaking in the Chinese society the symbol of flying geese “Λ” signifies an “order” based on leadership and collective action within a nation-state. In the past, China was excluded in the “flying goose model”. But after 1978 with the introduction of policy of opening up, Chinese economy gradually joined the system of international division of labor and participated as part of the goose tail in the Model. Especially since 1990s, the rapid and sustained growth of Chinese economy has changed this traditional Model and China has become another big “engine” for regional economic development. Key Words: China; Flying Goose; Regional Economic Order. Introduction China is the largest country in the world in terms of population and the third largest in terms of area. Its population is1.3 billion and its area is 9.6 million square kilometers. After more than three decades of opening up China has achieved remarkable economic growth. From 1980-2005, the annual GDP growth rate of China averaged 9.4%.World Bank projected Chinese GDP growth of 9.5 percent for 2010 as a whole, and 8.5 percent for 2011.The GDP composition of China by sector as stated by CIA Fact Book for agriculture is 10.6%, industry: 46.8% and services:42.6% (2009 est.). In 2009, the Exports of China were $1.204 trillion. The exports commodities of China are mainly electrical and other machinery, including data processing equipment, apparel, textiles, iron and steel, optical and medical equipment. The Imports commodities of China are electrical and other machinery, oil and mineral fuels, optical and medical equipment, metal ores, plastics, organic chemicals. In 1978, the Chinese government decided to move away from Soviet-style economic policies and to gradually reform the economy towards free market principles. As the 208 architecture of Chinese economic reforms Deng Xiaoping said “It doesn’t matter if the cat is black or white as long as it catches mice”. In 2011, foreign direct investment (FDI) in China totaled $106 Billion, making it the hottest destination for FDI among developing economies. China opened its borders for foreign firms in 1979 with the creation of Special Economic Zones in Guangdong and Fujian Provinces with an objective to attain high-tech technology from the advanced countries for improving the domestic capabilities. SEZs offered significant freedoms and advantages for foreign investors, including concessionary tax policies, exemption from export duties and import duties for equipment, instruments, and apparatus for producing export products, and an easing of entry and exit formalities (Chen 1997b: 8). In 1984, China further moved to open up the country for FDI. The concept of SEZs was extended to another fourteen coastal cities and Hainan Island as highlighted by Fung, Iizaka and Tong (2002). Twelve of the fourteen cities were designated Technology Promotion Zones in 1985 to expedite the transfer of technology. In 1985, “development triangles”-the Yangtze River delta, the Pearl River delta in Guangdong, and the Min Nan region in Fujian, Liaodong and Shandong Peninsulas, and the Bohai Sea Coastal Region-were also opened to foreign investors. In 1990, the Pudong District of Shanghai was designated as a new development zone to lead development along Yangtze River (Fung, Iizaka & Tong 2002). The main objective of China is to attain foreign technology through FDI as identified by Cheung and Lin (2004). One of the primary motivations for developing countries to attract foreign direct investment (FDI) is to obtain advanced technology from developed countries and then capitalize on this to establish domestic innovation capability. Under its ‘‘market for technology’’ policy, China has been the largest recipient of FDI among the developing countries in the 1990s (Cheung and Lin, 2004). The acquisition of technology is the main target of China through FDI as explained by Blonigen and Alyson (2007). The Chinese policy objective with respect to FDI is facilitation of technology transfer from FIEs to domestic enterprises. The clear intent is to improve the Chinese’s own productive capabilities allowing them to fully appropriate the profits from their manufactures of technological goods and increasing their long-run growth potential. (Blonigen and Ma 2007). 209 Figure 1 Graphical Representation of Chinese FDI (2005 to 2008) F DI Inflows 120000 110000 US D Millions 100000 F DI 90000 80000 70000 60000 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ye a rs Source: UNCTAD FDI/TNC Database www.unctad.org fdi statistics. Chinese FDI is ever increasing and mushrooming at tremendous pace. As it is obvious from graph that FDI inflow in 2005 was 74406 millions and 108312 in 2008. The reasons of high FDI in China are mainly the availability of cheap labor and the domestic market of 1.3 billion people. Further the provision of excellent infrastructure by China is also a one of the reason of high FDI. 1.2 The Flying Geese Model: The concept of flying geese model was floated by Akamatsu in 1935.The model states that North-South economic linkages, i.e., the relations between the developed and the developing economies, could be beneficial to all specially the East Asian countries. Over the period of time the East Asian countries actively established such linkages through trade and investment. These links exhibited remarkable performances of East Asian economies. Since 1960s the GNP of East Asian economies has increased tremendously. First Japan, then the four Newly Industrialized Economies (NIEs), i.e. Taiwan South Korea, Taiwan, Singapore and Hong Kong, then the ASEAN countries (Thailand, Malaysia and Indonesia) and finally China. Li Xing explained the geese model. The concept of the East Asian “flying-geese” pattern of regional economic integration was originated in the 1930s by a Japanese economist, Kaname Akamatsu (1935) who developed the theory of a multi-tier hierarchical “flying geese” model in which industrialization could be promoted and spread from developed countries to the less developed countries through their economic integration. In a broader sense, this model is often applied to examine the patterns and characteristics of East Asian economic integration. The hypothesis of the flying-geese pattern suggests that a group of nations in this region are flying together in layers with Japan at the front layer. The layers signify the different stages of 210 economic development achieved in various countries. In the flying-geese model of regional economic development, Japan as the leading goose leads the second-tier geese (less developed countries) which, in their turn, are followed by the third-tier geese (least developed countries) (Xing 2007). 1.3 The Evolution of the Flying Geese Model: First attempt of Japan to lead regional integration of Asian “flying geese” started before World War II as discussed by Magda Safrina. Japan’s militarist and nationalist approach was implemented throughout Asia from Korea, Manchuria and Taiwan to Indonesia. The signing of the Japan — US security pact in 1951 clearly shifted Japan’s style of approach to East Asia integration from military to economic. Japan made its second attempt to lead East Asian integration in the 1960s. Sponsored by the United States during the cold war era, and motivated by its own economic interests to meet the huge demand from the US for Japanesemade products from the 1960s to1980s, Japan built a production network in Asia. The formation of the second wave of Asian “flying geese” can be described as Japan leading the wave and followed by the second tier geese; South Korea, Taiwan, Singapore and Hong Kong, with the third tier geese; Thailand, Malaysia, Indonesia, the Philippines and China following behind(Safrina 2010). According to Li Xing, Japan made the first attempt to lead Asian countries before the Second World War. At that time, the Japanese Government embarked on a brutally expansionist policy the result of which was creation of the first gaggle of “flying geese” under the name of the “Greater East Asia Co-Prosperity Sphere.” During the “flight” Japan militarily invaded and brutally ruled most of the countries in the region, and forcefully imposed its own worldviews and values on the rest of the region. At the same time, the Japanese Government assumed hostile attitude toward Western countries. Japan’s defeat in the Second World War signified the end of flight of the first “flying-geese” gaggle. After the Second World War, Japan started the first industrialization wave based on American capitals and technologies. Politically, Japan had to keep a low profile in international political affairs and was reluctant to come up with bold political initiatives. During the next three decades Japan took the opportunities of the global economic restructuring, and gradual transformed itself from a defeated nation into the second largest economy in the world right after the United States (Xing 2007). After the war, Japan made another attempt at regional integration through establishing a production network in East Asia. Thus the second gaggle of “flying geese” came into existence. During the flight of the “second gaggle” of geese, Japan and the second flying layer of geese (South Korea, Taiwan, Singapore and Hong Kong) became a member of the western blocs enjoying benefits from the US-led capitalist world system. This type of geopoliticallysupported regional economic development came to an end following the end of the Cold War at the end of 1980s. Furthermore, the rapid emergence of China and the Asian economic crisis in 1997 not only interrupted the flight of the “second gaggle” but also started the global debates about the “Asian crony capitalism” and the “Asian values” (Fuller, 2000; Li, et al, 2002; ul Haq, 1998). Japan made the first attempt to lead Asian countries before the Second World War. At that time, the Japanese Government embarked on a brutally expansionist policy the result of 211 which was creation of the first gaggle of 'flying geese' under the name of the 'Greater East Asia Co-Prosperity Sphere.' During the 'flight' Japan was forcefully imposing its own ideals and values on the rest of the 'gaggle.' Japan's defeat in the Second World War signified the end of flight for the first 'flying geese' gaggle. Japan became one of the poorest countries in the world and relied on humanitarian assistance from Western countries. After the war, Japan made another attempt at regional integration. This time it was done through establishing a production network in East Asia. Thus the second gaggle of 'flying geese' came into existence. During the flight of the 'second gaggle' of geese, Japan was fostering good ties with Western countries as well, especially the United States (Furuoka 2005). Firstly, Japan developed a highly competitive manufacturing sector. Secondly, Japan moved towards higher value-added and high-productivity industries. In the third stage aggressive domestic and international business strategies were carried out. In terms of industrial relations countries at the lower end of the ladder inherit the “left-over” from countries at the top of the ladder by overtaking their industries and importing their technologies. This kind of closely linked intra-regional economic structure also explains the reason why economic growth is also “inherited” in East Asia. This peculiar phenomenon has been possible because the region has continuously produced, but never simultaneously, new economic players in the world economy (Kim, 1991). 1.4 The Three Stages of the Flying Geese Model: Akamatsu explained the Flying Geese Model in the following four stages: I. Stage 1: Import of manufactured consumer goods begins. II. Stage 2: Domestic industry begins production of previously imported manufactured consumer goods while importing capital goods to manufacture those consumer goods. III. Stage 3: Domestic industry begins exporting manufactured consumer goods. IV. Stage 4: The consumer goods industry catches up with similar industries in developed countries. 212 Akamatsu (1961) presented a three-stage model of trade as a proxy, so to speak, indicating the level of economic development of late industrializing economies. His model was developed in the historical context of East-West trade relations (i.e., the economic relations between the Euro-American leaders and Asian followers). During the first stage, the follower economy begins to import foreign goods, which, through demonstration effects, gradually instigates the formation of local industrial development. The second stage starts with the actual production of the imported manufactured goods (import-substituting production), with either local or foreign capital, or possibly a combination of the two. The third stage is reached when the local production increases further to the extent that excessively produced goods begin to be exported (Kasahara 2004). The basic intuition of the FG theory concerns the positive role assigned in development processes to a (selective) contact with foreign artifacts and culture, and in particular imports. Under certain conditions, imports may trigger off a process of development through a succession of steps which present not only technological and economic aspects (on both the cost and the demand side), but also learning and cognitive dimensions. Akamatsu refers both to the possibility that imports signal the existence of a market, extant or potential, to the firms of the latecomer country, giving rise to a process of import substitution, and to the possibility of direct foreign investments initially leading to the establishment of industrial firms. In this latter case, the development of the domestic market (a concern ever present for the Japanese economist) requires the integration of foreign with domestic capital, and protection of the infant industry, but this “only when ample development of the protected industry can be foreseen” (Akamatsu 1962). 213 China and Flying Geese Model: Chinese economic development is attributed to the adoption of Flying Geese Model. China attracted a large amount of FDI by switching over from import-substitution strategy to export-promotion policy. Culturally speaking in the Chinese society the symbol of flying geese “Λ” signifies an “order” based on leadership and collective action within a nation-state. This multi-tiered economic development in East Asia is often termed the Flying Geese pattern of economic development. Figure 2: Akamatsu’s “Fundamental” Flying Geese Pattern of Economic Development In this Model, Japan acted as the goose head who was at the top of economic, financial and technological development and who promoted the regional economic growth through capital, technological and industrial transfer; the “four Asian Dragons”(South Korea, Singapore, Hong Kong and Taiwan) were the goose wings who received the capital, technological and industrial transfer from Japan to develop capital/ technological intensive industries and, in turn, transferred part of their labor-intensive industries to the goose tail , i.e. the “four Asian Tigers” (Thailand, Malaysia, Philippines and Indonesia). Now, the China and India are trying to catch up with the West as a part of a regional hierarchy. This was the general picture of the Model. Conclusion: China has emerged as the hub of a regional economic order in Asia.The Asian regional system has become Sino centric or dominated by China. Since the 1990s, the Japan’s role as “leading flying goose” began to decline. In the past, China was excluded in the “flying goose model”. But after 1978 with the introduction of policy of opening up, Chinese economy 214 gradually joined the system of international division of labor and participated as part of the goose tail in the Model. Especially since 1990s, the rapid and sustained growth of Chinese economy has changed this traditional Model and China has become another big “engine” for regional economic development. References Akamatsu, K., 1962, “A Historical Pattern of Economic Growth in Developing Countries”. The Developing Economies, Tokyo, Preliminary Issue No.1, pp.3-25. Chen, Chunlai. 1997b. “The Composition and Location Determinants of Foreign Direct Investment in China’s Manufacturing.” The University of Adelaide Chinese Economics Research Centre Working Paper No. 97/13. Fuller, Thomas (2000) “For Asian Economies, Remedies All Worked”, International Herald Tribune, May 23. Fung K.C, Iizaka Hitomi and Tong Sarah, 2002, “Foreign Direct Investment in China: Policy, Trend and Impact” International Conference on “China’s Economy in the 21 st Century” June 24-25 2002, Hong Kong. Furuoka, Fumitaka, 2005, “Japan and the 'Flying Geese' Pattern of East Asian Integration” eastasia.at Vol. 4, No. 1, October 2005 ISSN 1684-629X. Glosserman,Brad 2003, “China and the New Geometry of East China: An International Journal - Volume 1, Number 1, March 2003, pp. 103-118. Asia” Kasahara, Shigehisa, 2004, “The Flying Geese Paradigm: A Critical Study of its Application to East Asian Regional Development” United Nations Conference on Trade and Development No. 169 April 2004. Kumagai, Satoru 2008 “A Journey through the Secret History of the Flying Geese Model” IDE Discussion Paper No.158 Li, Xing et, al (2002) “The New ‘Asian Drama’: Catching-up at the Crossroads of Neoliberalism”, in Pietro Pietro Masina (ed.) Rethinking Development in East Asia: from Illusory Miracle to the economic crisis. Richmond, Surrey: Curzon Press. Rasiah R (1998). The export manufacturing experience of Indonesia, Malaysia and Thailand: Lesson for Africa. UNCTAD Discussion Papers, 137. Geneva, United Nations Conference on Trade and Development, June. Safrina Magda, 2010, “ASEAN and the Asian Flying Geese” The Jakarta Post 2010. Ul Haq, Mahbub (1998) “The East Asian Crisis: Just Fix What’s Broken”, Choices, 7(3): 4-5. Xing Li, 2007, “East Asian Regional Integration: From Japan-led “Flying-geese” to China centred “Bamboo Capitalism” Center for Comparative Integration Studies Research Series Working Paper No. 3 ISSN: 1901-9718. 215 DEĞİŞEN KÜRESEL EKONOMİK DÜZEN: BRIC, 3G VE N-11 ÜLKELERİ Doç. Dr. Müslüme NARİN Gazi Üniversitesi, [email protected] Arş. Gör. Dilek KUTLUAY Çankırı Karatekin Üniversitesi, [email protected] Özet Yirmi birinci yüzyılla birlikte siyasal gelişmelerin yanı sıra, küresel ekonomik düzende de önemli bir değişim süreci yaşanmaya başlamıştır. Bu değişim süreci, 2008 küresel kriziyle birlikte farklı bir boyuta dönüşmüştür. Son on yılın göstergelerine bakıldığında Batı’lı ülkelerin gerilediği, gelişmekte olan ülkelerin ise ön sıralara yükseldiği görülmektedir. 2000’li yılların başından itibaren ekonomisi hızlı büyüyen, doğrudan yabancı yatırımların büyük bölümünü çeken ve küresel ekonomiyi etkileme gücü hızla artan ekonomiler farklı biçimde gruplandırılmaya başlamıştır. Bu farklı gruplandırmalar içerisinde BRIC ülkeleri dikkatleri çekmiştir. 2008 küresel ekonomik krizinden sonra büyüme hızlarının yavaşlaması başta olmak üzere birçok nedenle BRIC ülkelerinin yerini, hangi gelişmekte olan ülkelerin alacağına ilişkin tartışmalar başlamıştır. Önümüzdeki on yıllık dönemde Türkiye, Çek Cumhuriyeti, Endonezya’nın da bulunduğu on gelişmekte olan ülkenin, özellikle de Asya ekonomilerinin, ön plana çıkacağı öne sürülmektedir. Ayrıca küresel büyüme jeneratörleri olarak ifade edilen 3G ülkelerinin büyük bir performans göstereceği vurgulanmaktadır. Bununla birlikte, 2005 yılında Goldman Sachs’ın BRIC sonrası tartışmalarında, N-11 olarak bilinen gruptan söz edilmektedir. Çalışmanın amacı, yirmi birinci yüzyılla birlikte küresel ekonomik düzende ortaya çıkan değişim sürecini incelemektir. Bu doğrultuda öncelikle BRIC ülkelerinin ekonomileri, daha sonra BRIC sonrası ortaya çıkan tartışmalar üzerinde durulacak, son olarak da 3G ve N-11 ülke ekonomileri araştırılacaktır. Anahtar Kelimeler: Küresel Ekonomik Düzen, BRIC, 3G, N-11, EAGLEs, CIVETs THE SHIFTING GLOBAL ECONOMIC ORDER: BRIC, 3G AND N-11 COUNTRIES Abstract Together with the twenty first century, a significant changing process began to be experienced global economic order in addition to the political developments. This changing process has transformed into a different dimension along with the 2008 crisis. When one looks at the indicators of last ten years, it is seen that the economies of western countries have worsened and those of developing countries have risen to the forefronts. Since the first years of 2000’s, the economies which have grown rapidly, attracted the most of foreign investments, and increased their capabilities of influence the global economy have begun to be grouped distinctively. In these distinct groupings, BRIC countries have taken attention. After the global economic crisis of 2008, some discussions began about the question of which developing countries will take place of BRIC 216 countries because especially of their decreasing growth rates and various reasons like that. In the next decade, it is asserted that 10 developing countries like Turkey, Czech Republic, Indonesia, and particularly Asian economies will come into prominence. Additionally, it is underlined that 3G countries which are stated as the generators of global growth will show great performances. Nevertheless, in 2005, in the discussions of Goldman Sachs after BRIC, it is mentioned about a group of countries which is known as N-11. The objective of this study is to investigate the changing process that has appeared with the global economic order of twenty first century. In this direction, firstly, the economies of BRIC countries, then the discussions which have risen to surface after BRIC will be emphasized, and lastly, economies of 3G, N-11 countries will be examined. Key Words: Global Economic Order, BRIC, 3G, EAGLEs, CIVETs 1. Giriş Yirmi birinci yüzyılla birlikte siyasal gelişmelerin yanı sıra, küresel ekonomik düzende de önemli bir değişim süreci yaşanmaya başlamıştır. Özellikle ekonominin üretim yapısında, organizasyonunda ve dağılımında önemli değişimler oluşmuştur. Bu değişim süreci, 2008 küresel kriziyle birlikte farklı bir boyuta dönüşmüştür. Son on yılın göstergelerine bakıldığında Batı’lı ülkelerin gerilediği, gelişmekte olan ülkelerin ise ön sıralara yükseldiği görülmektedir. Küresel ekonomide yoğun rekabet ortamında ortaya çıkabilecek sorunları gidermek ve çıkarlarını korumak adına dünya ekonomisine yön veren ülkeler, yeni oluşumlarla değişen koşullara uyum sağlamaya çalışmaktadırlar. 2000’li yılların başından itibaren ekonomisi hızlı büyüyen, doğrudan yabancı yatırımların büyük bölümünü çeken ve küresel ekonomiyi etkileme gücü hızla artan ekonomiler farklı biçimde gruplandırılmaya başlamıştır. Bu farklı gruplandırmalar içerisinde, ucuz emek ve buna bağlı olarak düşük üretim maliyeti nedeniyle yüksek büyüme fırsatı yaratan; doğrudan yabancı sermaye yatırımları çekebilen; ihracatını, döviz rezervlerini ve milli gelirini hızla artıran; yaşanan ekonomik krizlerden daha az etkilenen dört ülke dikkatleri çekmiştir. Brezilya, Rusya Federasyonu, Hindistan ve Çin Halk Cumhuriyeti’nden oluşan bu dört ülke, 2001 yılında Goldman Sachs Yönetim Kurulu Başkanı, ekonomist Jim O’Neill tarafından BRIC ülkeleri olarak adlandırılmıştır. Bu ülkelerin temel özelliği, nüfuslarının fazla oluşu, zengin doğal kaynaklarının bulunması, hızla artan ulusal gelirleri ve tüketici sayısının fazlalığıdır. Aralık 2010 tarihinde Güney Afrika’nın da BRIC’e dâhil edilmesiyle Güney Afrika’yı da kapsayacak biçimde BRICS’e dönüşmüştür. 2008 küresel ekonomik krizinden sonra büyüme hızlarının yavaşlaması başta olmak üzere birçok nedenle BRIC ülkelerinin yerini, hangi gelişmekte olan ülkelerin alacağına ilişkin tartışmalar başlamıştır. Önümüzdeki on yıllık dönemde Türkiye, Çek Cumhuriyeti, Endonezya’nın da bulunduğu on gelişmekte olan ülkenin, özellikle de Asya ekonomilerinin, ön plana çıkacağı öne sürülmektedir. Bununla birlikte, 2005 yılında Goldman Sachs’ın BRIC sonrası tartışmalarında, N-11 (Bangladeş, Mısır, Endonezya, İran, Güney Kore, Meksika, Nijerya, Pakistan, Filipinler, Türkiye ve Vietnam) olarak bilinen gruptan söz edilmektedir. Ayrıca küresel büyüme jeneratörleri (Global Growth Generators) olarak ifade edilen 3G ülkelerinin (Bangladeş, Çin, Mısır, Hindistan, Endonezya, Irak, Moğolistan, Nijerya, Filipinler, Sri Lanka, Vietnam) büyük bir performans göstereceği vurgulanmaktadır. Çalışmanın amacı, yirmi birinci yüzyılla birlikte küresel ekonomik düzende ortaya çıkan değişim sürecini incelemektir. Bu doğrultuda öncelikle BRIC ülkelerinin ekonomileri, daha sonra BRIC sonrası ortaya çıkan tartışmalar üzerinde durulacak, son olarak da N-11 ve 3G ülke ekonomileri araştırılacaktır. 217 2. Küresel Ekonomik Düzendeki Değişim Süreci Yirmi birinci yüzyılla birlikte küresel ekonomik düzende önemli bir değişim süreci yaşanmaya başlamıştır. Bu süreç özellikle 2008 küresel kriziyle birlikte farklı bir boyuta dönüşmüştür. İki kutuplu dünyadan 1990’lı yılların başında tek kutuplu dünyaya, daha sonra küresel krizle birlikte de çok kutuplu dünyaya doğru değişim sürecinin nasıl gerçekleştiği alt başlıklarda ele alınmıştır. 2.1. Yeni Dünya Ekonomik Düzeni Tarihsel sürece bakıldığında, çok hızlı ve beklenmedik değişimlerin yaşandığı görülmektedir. Özellikle son on yılda (çalkantılı yıllar) hızlı büyüme göstermiş ülkeler için, dünya bugün çok farklı bir yerde görünmektedir. Gerçekten de günümüzdeki inanılmaz görüntüye karşın, gelişmiş Batı ülkelerinin çoğu uluslararası ilişkilerde üç büyük devrimin ardından çok iyi bir dönem yaşamıştır. Bu devrimlerden birincisi ve en önemlisi, 1980’lerin sonu 1990’ların başında merkezi planlama ekonomilerinin küresel düzeyde çöküşünün ardından, piyasa ekonomilerinin nihai zafer kazanmasıdır. Başlangıçta Polonya ve Merkezi Avrupa, ardından Rusya ve sonunda Çin bile alternatifleri olmadığını ve Batı ile birlikte hareket etmeleri gerektiğini keşfetmiştir. Ancak Batı’nın en iyi gibi göründüğü 1990’lı yıllar boyunca, bu durumun öngörülebilir gelecek için de devam edeceğinin düşünülmesidir. İkincisi, diğer bütün büyük ülkelerin, geçmiş dönemin aksine ABD ile olan ilişkileridir. Gerçekte Sovyetler Birliği’nin sona ermesinden sonra temel inanç, tek kutuplu bir dünyaya doğru gidileceği yönünde olmuştur. Bu düşüncenin arkasında kısmen ABD’nin dünyanın en etkin ekonomisine sahip olduğu iddiası, kısmen ABD’nin bugüne kadar bilinen en büyük askeri güce sahip olması, kısmen Çin dışında dünyadaki diğer ülkelerin hiç birinin ABD’yi yakalayabilme şansının olmaması gibi nedenler yatmaktadır. Ancak gelecek yıllarda ABD’nin geçmişteki durumunun şüpheli olduğu ileri sürülmektedir. Üçüncü önemli devrim, merkezi planlama ekonomisinin çöküşüyle birlikte 1989’da Avrupa’nın karşı karşıya kaldığı değişim sürecidir. Soğuk Savaş sonunda Avrupa’da büyük bir değişim yaşanmıştır. Yeni yüzyılın başında Avrupa kendi para birimini oluşturmuş, dünyanın en büyük piyasası haline gelmiş, yeni birçok üyesi olmuş, ortak dışişleri ve güvenlik politikasının ana hatları belirlenmiş, uluslararası alanda en büyük oyuncu olmuştur (Cox, 2011). ABD’nin 1990’lı yıllardaki olumlu gelişimi, 2000-2010 döneminde tersine dönmüş, birçok analizin ve tartışmanın konusunu oluşturmuştur. Siyasi gelişmelerin yanı sıra, bu süreçte dünya ekonomisinin şekil değiştirmesi de etkili olmuştur. 2001 yılında Goldman Sachs, geleceğin yükselen BRIC ekonomilerine ait olduğunu öngörmüştür (Goldman Sachs, 2001). Ancak Goldman Sachs, bu öngörüsünde 2000’li yıllardaki değişimin nasıl olacağını ve bu değişimin ana nedenlerini tahmin edememiştir. Bu çalışmada 25 hatta 50 yıllık dönem dikkate alınmış, ayrıca uluslararası ekonomide tüm ülkelerin büyüme hızlarının istikrarlı olduğu varsayılmıştır. Ancak bu çalışmada öncelikle Çin’in büyüme hızı ve dünyanın diğer ülkeleri üzerine etkileri, ikinci olarak 2008 yılında ortaya çıkan ve Batı ekonomilerini büyük ölçüde etkileyen kiriz ortamında uluslararası finansal sisteminin nasıl olacağı tahmin 218 edilememiştir. Bu durumu Cox (2011), “Siyah Kuğu52 (Black Swan)” olayına benzeterek, gerçek bir dönüm noktasından başka bir şey olmadığını belirtmektedir. Dolayısıyla 2008 kriziyle birlikte Goldman Sachs tarafından yapılan bu tahminlerin doğruluğu tartışılmaya başlanmıştır. Büyük değişimdeki bir başka neden ise ekonomik değişimden daha çok siyasi nedenler olup, çevrelerindeki dünyayı yönetmede hükümetlerin kapasitelerinde önemli değişikliklerin olmasıdır. Bu değişikliklerde, siyasi sınıfın yönetim kabiliyetindeki azalmadan mı yoksa dünyayı herhangi bir şekilde yönetmenin neredeyse olanaksız hale gelmesinden mi kaynaklandığı sorularına yönelik tartışmalar devam etmektedir. Yeni yüzyılda devam eden bu tartışmalar giderek netleşmeye başlamış, özellikle Batı ülkeleri cevaplandırılamayan bir dizi soru ile karşı karşıya kalmıştır. Bu durum hiçbir ülkede, ABD ve AB’de olduğu kadar belirgin hale gelmemiştir. Kriz yavaş başlamış, ancak hükümetlerin başarısızlıkları nedeniyle 2008 yılından itibaren hızlanmıştır. Küresel kriz derinleştikçe, yalnızca Avrupa Birliği projesine olan inanç azalmamış aynı zamanda hükümetlerin olağan politikaları da merak edilmeye başlamıştır. Bu durum ABD için de aynı olmuştur. Günümüzde tuhaf bir dönem (interesting times) değil, olağanüstü bir dönem (çağ) yaşanmaktadır. Bu dönem, Batı’daki ülkelerin çok azında Batı kavramına güvenin artmaya başladığı; Atlantik Okyanusu’nun her iki kıyısındaki politika liderlerinin kendi seçeneklerinin ne kadar sınırlı olduğunu farkettikleri; bir zamanların emperyal53 Amerika’sının, şimdilerde çok kutuplu yenidünya düzenine uyumu ve olayları “geriden izleme (leading from behind)” politikasının konuşulduğu; dünya ekonomisinde ortaya çıkan büyük değişimin, küresel refah ya da uluslararası istikrar için ne anlama geleceği hakkında herhangi bir düşüncenin olmadığı bir dönemdir (Cox, 2011). 2.2. Küresel Kriz ve Küresel Ekonomik Düzenindeki Değişim 2008 küresel krizinden önce küresel ekonomi altın yıllarını yaşamıştır. Bu krize kadar çeyrek yüzyılda tarihte görülmemiş bir biçimde, ekonomik büyümede, küreselleşmede ve refahta çok hızlı bir artış ortaya çıkmıştır. 1980-2008 döneminde uluslararası ticaret, dünya Gayri Safi Yurtiçi Hâsılası (GSYH) ve dünya genelinde yabancı sermaye yatırımları çok büyük oranda artış göstermiştir. Küresel düzeyde başka ülkelere yapılan birikimli yabancı sermaye yatırımları 1982 yılında 579 milyar dolar iken, 2008 yılında 16.206 milyar dolara yükselmiştir (UNCTAD, 2009: 18). 2008 yılında dünya genelinde 810 bin yabancı ortaklığı ile 82 bin ulusötesi şirketin olduğu (UNCTAD, 2009: xxi) ve bu şirketlerin satışlarının da 30 trilyon dolara ulaştığı tahmin edilmektedir (Sally, 2011: 3). Küresel kriz öncesi dönemde ABD ve diğer gelişmiş ekonomilerin, Asya’daki dinamik yükselen piyasa ekonomileri karşısında ikinci plana itileceği hiç kimse tarafından öngörülememiştir. Ancak 2008 küresel finansal krizine doğru ilerleyen süreçte, yükselen ve gelişmekte olan ekonomilerin hızlı ekonomik büyüme seyrine sahip olduğu görülmüştür. Bu 52 Siyah Kuğu (Black Swan) olayı, tahmin edilmesi oldukça zor olan bir olayın normal olarak beklenenden büyük ölçüde sapma göstermesidir. Diğer bir ifadeyle, tesadüf ve beklenmedik olayları anlatmak için kullanılan bir terimdir. Bu terim Nassim Nicholas Taleb tarafından “The Black Swan” kitabında kullanılmıştır (Taleb, 2010: xxi). 53 Emperyal kelimesi, gücünü hissettirerek diğer ülkeler üzerinde etkin olmayı ifade etmektedir (Ülsever, 2006). 219 dönemde büyüyen yalnızca Çin değil, bilinen Asya Kaplanları da çok hızlı büyüme kaydetmiştir. Ayrıca Latin Amerika 1970’lerden beri görülmemiş bir hızda ekonomik kalkınma yaşamış, Afrika ise kıta ülkelerinin bağımsızlıklarını kazanmasından sonra ilk kez gelişmiş ülkelerle arasındaki farkı kapatmaya başlamıştır (Rodrik, 2011: 1). Özellikle 2002 yılından itibaren yaklaşık beş yıllık dönemde küresel ekonomide, “Goldilocks ekonomisi”54 yaşanmıştır. Ekonomik büyüme, uluslararası ticaret ve yabancı sermaye yatırımları, her zamankinden daha büyük boyutlara ulaşmış, özellikle finansal küreselleşme daha da artmıştır. Emeğin bol olduğu Asya ülkelerinin trendi yükselmiş, bu yükseliş Çin’in kısmen de Hindistan’ın açılımı ve küresel entegrasyonu ile daha da güçlenmiştir. Çin, Batı’daki nihai piyasalarla bağlantılı Güneydoğu Asya imalat tedarik zincirinin önemli halkası olmuştur. Doğal kaynakları bol olan Latin Amerika, Afrika ve Orta Asya, Çin önderliğinde emtia piyasalarında çok iyi konuma gelmiştir. Sermaye ve teknolojinin bol olduğu Batı da zenginleşmiştir. Modern küreselleşmenin teknoloji ve politik lilberalizasyondan oluşan iki motoru bulunmaktadır. Teknolojik yenilik fiziksel mesafeyi daraltarak ticari işlem maliyetini azaltmış; bilişim teknolojileri devrimi ise, özellikle internet ve cep telefonlarının bir arada kullanımı, bu maliyetleri tamamen ortadan kaldırmıştır. Gelişmiş bilişim teknolojileri, yeni küresel imalat tedarik zinciri, büyük ölçüde dış ticarete konu olan hizmetler sektörü yaratmıştır (Sally, 2011: 3). Kriz öncesi dönemde hızlı büyüyen bu ülkelerin büyük bölümü, 2008 küresel krizinden çok kötü etkilenmiş, ancak çok hızlı da toparlanmışlardır. Hatta küresel ekonomik büyümeye de büyük ölçüde katkı sağlamışlardır (Rodrik, 2011: 1). Gelişmekte olan dünyanın görünümüne ilişkin tartışmalar, BRICS’in ötesine geçerek, Çin’in küresel ekonomi üzerindeki üstünlüğüne (Subramanian, 2011), sonraki yakınsama (the next convergence)’ya (Spence, 2011), Küresel Büyüme Jeneratörlerine (3G ülkeleri) (Buiter ve Rahbari, Citigroup 2011), CIVETS’lere (The Economist, 2009), EAGLEs’lere (BBVA, 2012), MIST’lere (Roughneen, 2011), MINT’lere (Fidelity, 2011) SAMI’lara (Siddiqui, 2011) ve Afrika’daki yeni orta sınıfa (African Development Bank, 2011) kadar uzanmaktadır. 3. Yükselen Piyasa Ekonomileri Yükselen piyasalar ya da yükselen piyasa ekonomileri (emerging markets55), hızlı büyüme ve sanayileşme sürecindeki ülkeler olarak tanımlanmaktadır. Genellikle bu ülkeler, artan çalışabilir nüfus ile açık piyasa ekonomilerine geçmişlerdir. Finansal piyasalarda yaygın olarak kabul gören MSCI Yükselen Piyasalar Endeksi’nin (MSCI Emerging Markets Index), yükselen piyasalar listesinde 21 ülke bulunmaktadır. 24 Eylül 2012 tarihi itibariyle bu ülkeler, Brezilya, Şili, Kolombiya, Meksika, Peru, Çek Cumhuriyeti, Mısır, Macaristan, Fas, Polonya, Rusya, Güney Afrika, Türkiye, Çin, Hindistan, Endonezya, Kore, Malezya, Filipinler, Tayvan ve Tayland’dan oluşmaktadır (MSCI, 2012). 54 Goldilocks ekonomisi (Goldilocks economy), piyasa yanlısı para politikalarına izin veren düşük enflasyon ve sürdürülebilir makul ekonomik büyümeyi amaçlayan ekonomidir. Bu ekonominin adı çocuklar için yazılmış Üç Ayı (The Three Bears) adlı kitaptan gelmektedir. Bu ifade ilk kez 1992 yılında David Shulman tarafından “The Goldilocks Economy: Keeping the Bears at Bay” adlı kitabında kullanılmıştır (Quiggin, 2010: 110, 134). 55 Emerging market terimi, ilk kez 1980 yılında Antoine van Agtmael’in “The Emerging Markets Century, How a New Breed of World-Class Companies Is Overtaking the World” adlı kitabında kullanılmıştır (Agtmael, 2007). 220 Yükselen piyasa ekonomilerinin bir takım ortak özellikleri bulunmaktadır. Büyümeye destek veren bu özellikler, yatırım yapmadan önce dikkat edilmesi gereken bazı riskler de taşımaktadır. Bu özellikler aşağıda sıralanmıştır (Kuepper, 2011): - Geçiş Ekonomisi (Transitional Economy): Yükselen piyasa ekonomileri genellikle kapalı bir ekonomiden açık ekonomiye geçiş sürecindedir. Herkes bu sonucun uygun politikalar olduğunu düşünürken, artan politik ve para politikası riski bulunmaktadır. - Genç ve Artan Nüfus: Yükselen piyasa ekonomileri, çoğu kez yaşlanan işçileri ve tüketilen malları takviye edecek, güçlü uzun dönem büyüme oranlarını sağlayacak kapasitede genç nüfusa sahiptir. Ancak genç nüfus, politik istikrar riskini artırabilecektir. - Gelişmemiş Altyapı: Yükselen piyasa ekonomileri, çoğu kez bina altyapılarının başlangıç aşamasındadır. Hükümet harcamaları bu yatırıma yönlendirilmediğinden, özel sektör için bu yatırımların maliyeti yüksek, verimliliği ise düşük olmaktadır. - Yabancı Sermaye Yatırımları: Yükselen piyasa ekonomileri, genellikle gelecekte beklenen ekonomik büyümenin sağlanmasına katkı sağlayabilecek güçlü bir yabancı sermaye yatırımları ile karşı karşıyadır. Ancak çok fazla sermaye girişi, piyasanın aşırı ısınmasına yol açabilecektir. Yükselen piyasa ekonomilerine büyük ölçüde popülerlik kazandırmak amacıyla finansal piyasalardaki gibi bazı kısaltmalar kullanılmaya başlanmıştır. Dolayısıyla bu kısaltmalarla en iyi yükselen piyasaları bulmak ve hatırlamak kolay olmuştur. Bunlar aşağıda verilmiştir. - BRIC: Dört en hızlı büyüyen yükselen piyasa ekonomilerini göstermek için ilk kısaltmayı 2001 yılında BRIC olarak Goldman Sachs’dan Jim O’Neill ortaya atmıştır. Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin’in kısaltmaları olan BRIC, o tarihten bu yana finansal piyasalarda her yerde kullanılan bir terim olmuştur (Goldman Sachs, 2012). - N-11: 2005 yılında Goldman Sachs, BRIC’ten farklı olarak, nüfusu çok olan on bir ülkeyi aynı gruplandırma içine alarak “Gelecek 11 (Next 11)” ya da N-11 olarak adlandırmıştır. Bu grupta yer alan ülkeler Bangladeş, Mısır, Endonezya, İran, Güney Kore, Meksika, Nijerya, Pakistan, Filipinler, Türkiye ve Vietnam’dan oluşmaktadır (Goldman Sachs, 2007a). Bu ülkelerden bazıları MSCI Sınırdaki Piyasalar Endeksi (MSCI Frontier Markets Index) içinde yer aldığından, MSCI Yükselen Piyasalar Endeksi içinde bulunmamaktadır (MSCI, 2012). - CIVETs: 2009 yılında The Economist Intelligence Unit’in küresel tahmin bölümünün başında bulunan Robert Ward tarafından Kolombiya, Endonozya, Vietnam, Mısır, Türkiye ve Güney Afrika’dan oluşan ülkeler guruplandırmış ve kısaltma olarak CIVETS (Colombia, Indonesia, Vietnam, Egypt, Turkey and South Africa) terimini kullanımştır (Economist, 2009). Ancak bu terim, kısa bir süre sonra 2010 yılında HSBC Holding Grup Başkanı Michael Geoghegan tarafından popüler hale getirilmiştir (Geoghegan, 2010). CIVETS ülkelerinin genç nüfusu ve dinamik ekonomileri ile cazibe merkezi olacağı belirtilmiştir. Ancak sonuçta, herhangi bir yükselen piyasa ekonomisinin durumu, uygulayacağı politika, siyaset ve ihracat/ithalat dinamiklerine bağlı olacaktır (The Economist, 2009). - EAGLEs: 2010 yılının sonunda İspanya BBVA Bank (Banco Bilbao Vizcaya Argentaria), yükselen piyasalardan EAGLEs (Yükselen ve Büyümenin Öncüsü Ekonomiler, Kartallar) olarak adlandırılan bir grup yaratmıştır. 2011 yılında EAGLEs 221 - - - - grubunda yer alan ülkeler, Çin, Hindistan, Brezilya, Endonezya, Güney Kore, Rusya, Meksika, Mısır, Tayvan ve Türkiye’den oluşmaktadır. BBVA Bank, bu ülkelerin gelecek on yıl içinde dünya ekonomik büyümesine G6 (G7’den ABD çıkarılmıştır) olarak bilinen ülkelerden daha fazla katkısının olacağını ileri sürmüştür. EAGLEs’ın dünya milli gelirine katkısı 2010-2012 döneminde %50 civarında olmuştur. Oysa aynı dönemde G6 ülkelerinin katkıları yalnızca %14’e ulaşmıştır. Adı geçen bankanın Şubat 2012’de yayımlanan yıllık raporunda, EAGLEs grubu yapılan son tahminlere göre revize edilmiş ve gruptaki diğer ülkeler konumlarını korurken, Mısır’ın statüsünü kaybettiği belirtilmektedir. Rapora göre dokuz üyeli EAGLEs’ın 2011-2012 döneminde dünya ekonomisinin büyümesine %58 oranında katkıda bulunması beklenmektedir (BBVA, 2012). MINTs: 2011 yılında Fidelity Dünya Yatırım, N-11 ülkelerini revize ederek, Meksika, Endonezya, Nijerya ve Türkiye’yi kapsayan yeni bir grup oluşturmuş ve MINTs (Mexico, Indonesia, Nigeria and Turkey) olarak ortaya atmıştır (Fidelity, 2011; investoo, 2012). MIST: Şubat 2011’de BRIC oluşumunu gerçekleştiren Goldman Sachs’tan Jim O’Neill, Meksika, Endonezya, Güney Kore ve Türkiye’den oluşan MIST (Mexico, Indonesia, South Korea and Turkey) grubunun varlığını açıklamıştır (Roughneen, 2011). ABD’nin yatırım kuruluşlarından Probitas Partners’de 2011 yılındaki raporunda MIST ülkelerine yer vererek, bu ülkelerin gelecekte yükselen piyasa liderleri olarak görülebileceğini belirtmektedir (Probitas Partners, 2011: 2). Çok yeni bir oluşum olması nedeniyle bazı belirsizlikler yaratsa da MIST ülkelerinin varlığının önemsenmesi gerekmektedir. MIST ülkelerini bir araya getiren etmen, ekonomik açıdan yükseliyor olmalarıdır. Dünya nüfusunun ve ekonomisinin belli bir bölümüne sahip olan MIST ülkeleri, Güney Kore dışında gelişmekte olan ülkelerdir. Dolayısıyla MIST ülkelerinin dünya ekonomisine katkıda bulunarak, küresel ekonomiye ivme kazandırması amaçlanmaktadır (Elbasan, 2011; Dai, 2011). 3G: Şubat 2011’de Citigroup analistleri, 2010-2050 döneminde yüksek büyüme potansiyeline sahip ülkeleri Küresel Büyüme Jeneratörleri (Global Growth Generators) ya da 3G ülkeleri olarak tanımlamışlardır. Bu ülkeler Bangladeş, Çin, Mısır, Hindistan, Endonezya, Irak, Moğolistan, Nijerya, Filipinler, Sri Lanka ve Vietnam’dan oluşmaktadır (Buiter ve Rahbari, Citigroup, 2011). SAMI: Son olarak aralarında Türkiye’nin de bulunduğu dört İslam ülkesinin ekonomik ilişkilerinin güçlendirilmesi önerisi yapılmıştır. Suudi Arabistan, Ankara (Türkiye), Malezya ve Endonezya’dan oluşan ülkeler grubu, SAMI (Suudi Arabia, Ankara (Turkey), Malaysia & Indonesia) olarak adlandırılmıştır. SAMI’lerin BRICS gibi bir yapı oluşturabileceği belirtilmiştir (Siddiqui, 2011). Uluslararası haber ajansı Thomson Reuters’ın Küresel İslami Finans Bölümü Başkanı Rushdi Siddiqui (2012), SAMI ülkelerinin bir araya gelerek ilişkilerini güçlendirmelerini ve BRICS ülkelerinin gündemine aldığı ortak kalkınma bankası “BRICS Bank” modelinin Müslüman ülkelerce de oluşturulabileceğini belirtmiştir. Ayrıca Suudi Arabistan, Türkiye, Malezya ve Endonezya’nın SAMI projesi için adım atmasının ardından Nijerya, Pakistan ve Mısır’ın da SAMI+3 olarak bu işbirliğine dâhil edilebileceği önerilmektedir (Siddiqui, 2012; Korcan, 2012). 222 Yukarıda kısaca açıklanan bu oluşumlardan BRICS ülkeleri ve yeni ekonomik düzen içindeki rolü ayrıntılı ele alınmıştır. 4. BRIC/BRICS Ülkeleri Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin‘in ilk harflerinin kısaltmasından oluşan BRIC (Brazil, Russian, India, and China) tanımlaması, ilk kez 2001 yılında Goldman Sachs Yönetim Kurulu Başkanı, ekonomist Jim O’Neill tarafından ortaya atılmıştır. Goldman Sachs tarafından 2001 yılında yayımlanan “Building Better Global Economic BRICs” raporunda, dünyanın ekonomik olarak daha iyi BRIC’lere ihtiyacı olduğu belirtilmiştir. BRIC ülkeleri, dünya ekonomisinde en hızlı gelişen yükselen piyasalar olarak kabul edilmektedir. Dört büyükler olarak da adlandırılan bu ülkelerin geniş yüzölçümü, nüfuslarının fazla oluşu, hızlı ekonomik büyümesi, tüketici sayısının fazlalılığı ve birçok alanda işbirliği yapma olasılığı gibi çok sayıda ortak özellikleri bulunmaktadır (Goldman Sachs, 2001; Moura, 2012). Bu ülkelerin toplam yüzölçümü dünya yüzölçümünün %25’inden, toplam nüfusları ise dünya nüfusunun %40’ından daha fazlasını kapsamaktadır. Ekonomik göstergeler baz alınarak yapılan analizlerde küresel ekonomik gücün yakın gelecekte geleneksel ekonomik lider olarak gösterilen G7 (Kanada, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya, İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri) ülkelerinden, BRIC ülkelerine geçebileceği ve dünyanın ekonomik liderliğine BRIC ülkelerinin oturabileceği tartışmaları yapılmaktadır (Hult, 2009: 1; Haibin, 2012: 1). BRIC ülkeleri hakkında çok sayıda çalışma yapan Goldman Sachs kuruluşunun, 2003 yılında Dominic Wilson ve Roopa Purushothaman tarafından hazırlanarak yayımlanan “Dreaming with BRICs” raporunda; 2050 yılına kadar küresel ekonominin gelişimi açıklanmakta ve dört büyük yükselen piyasa ekonomisinden oluşan yeni bir grup önerilmektedir. Bu raporda 2050 yılında dünyanın en büyük ekonomisinin Çin, üçüncü büyük ekonomisinin Hindistan, dördüncü büyük ekonomisinin Brezilya ve altıncı büyük ekonomisinin ise Rusya olacağı öngörülmektedir. Ayrıca Çin ve Hindistan’ın imalat ve hizmet sektöründe, Brezilya ve Rusya’nın ise hammadde sektöründe küresel bir aktör olacakları belirtilmektedir (Goldman Sachs, 2003: 1-24). BRIC görüşü, analistler ve medya tarafından hemen kabul edilmiştir. Bu ülkelerin büyümeleri, 2050 yılına kadar dünya ekonomisinin yeni ekonomik blokunu oluşturacaktır. Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin, ekonomik göstergeleri ve potansiyelleri nedeniyle diğer gelişmekte olan ülkelerden farklılık gösterecektir (Moura, 2012). Son yıllarda BRIC ülkeleri dışında başka ülkeler de uluslararası alanda yükselen piyasalar olarak adlandırılmaya başlanmış ve bu ülkelerin de BRIC’e dahil edilme düşüncesi ortaya atılmıştır. Goldman Sachs’ın 2005 yılında Jim O’Neill, Dominic Wilson, Roopa Purushothaman ve Anna Stupnytska tarafından hazırlanarak yayımlanan “How Solid are the BRICs?” raporunda; gelişmekte olan ülkelerden N-11 ya da Gelecek On Bir (Next Eleven) olarak adlandırdıkları bir çalışmayı sunmuşlardır. BRIC’in ötesinde çok büyük nüfusa sahip olan on bir ülke; Bangladeş, Mısır, Endonezya, İran, Kore, Meksika, Nijerya, Pakistan, Filipinler, Türkiye ve Vietnam’dan oluşmaktadır. Raporda, bu ülkelerden yalnızca Meksika’nın ve belki de Kore’nin BRICs kadar önemli bir potansiyele sahip olduğu belirtilmiştir (Goldman Sachs, 2005: 1; Goldman Sachs, 2007b: 131). Geniş arazilere, büyük nüfusa, ekonomik ve sosyal entegrasyon yapma isteğine ve birçok alanda işbirliği yapma olasılığına sahip olan BRIC ülkelerinin birbirleriyle ilişkileri, 223 politik olarak farklı bir eğilime girmiştir. Ekonomik büyüme ve siyasi gücü yeni bir merkezde birleştirme düşüncesi, Rusya, Hindistan ve Çin’in üçlü temaslarıyla gerçekleştiği ileri sürülmektedir. Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin’in Dışişleri Bakanları Toplantısı 2000 yılının ortalarından itibaren devam etmiştir. Bu görüşmeler sonucu ilk BRIC toplantısı 2008 yılında Yekaterinburg (Rusya)’da yapılmış ve diğer BRIC ülkeleri de toplantıyı izlemiştir. 24 Aralık 2010 tarihinde Güney Afrika’nın da BRIC’e dâhil edilmesiyle Güney Afrika’yı da kapsayacak biçimde BRICS’e dönüşmüştür (Smith, 2011; Ing, 2011: 1). 14 Nisan 2011 tarihinde Çin’in Sanya şehrinde yapılan üçüncü BRICS toplantısına Güney Afrika Devlet Başkanı da tam üye olarak katılmıştır (Xinhua, 2010). 1.1. BRICS Ülkelerinin Ekonomik ve Sosyal Göstergeleri BRICS ülkelerinin ekonomik ve sosyal göstergeleri Tablo 1’de görülmektedir. Tablodaki verilere göre; 2011 yılında dünya arazilerinin %26’sı, dünya nüfusunun %42’si, dünya işgücünün %46’sı, dünya nominal GSYH’sının %19’u ve dünya reel GSYH’sının %26’sı BRICS ülkelerine aittir. Tablo 1. BRICS Ülkelerinin Ekonomik ve Sosyal Göstergeleri (2011) Yüzölcümü (Bin km2) Arazi (Bin km2) Nüfus (Milyon) İşgücü GYSH nominal (Milyar ABD Doları) GYSH büyüme (%) Satınalma gücü paritesine göre GYSH (Milyar ABD Doları) Kişi başına GYSH nominal (ABD Doları) Satınalma güca paritesine göre kişi başına GYSH (ABD Doları) Toplam İhracat (Milyar ABD Doları) Toplam İthalat (Milyar ABD Doları) Toplam Ticaret (Milyar ABD Doları) Güney Afrika BRICS Toplamı 9.597 9.570 1.341 816 6.988 1.219 1.214 50 18 422 39.716 38.594 2.926 1.500 13.654 510.072 148.940 7.021 3.262 70.280 Dünya içinde BRICS %7,79 %25,91 %41,67 %45,98 %19,43 7,4 4.469 9,2 11.316 3,1 555 5,3 21.025 3,7 78.980 %26,62 13.235 1.527 5.183 8.342 4.666 10.010 11.846 16.746 3.703 8.394 10.977 7.186 11.800 256 522 251 1.904 97 3.030 18.150 %16.7 226 324 381 1.660 100 2.691 17.990 %15 482 846 632 3.564 197 5.721 36.140 %15,8 Brezilya Rusya Hindistan 8.515 8.459 192 104 2.517 17.098 16.378 143 75 1.884 3.287 2.973 1.200 487 1.843 2,9 2.309 4,1 2.376 12.917 Çin Dünya Kaynak: IMF, 2012a; World Bank, 2012: 210-212; Moura, 2012. IMF’in öngörüsüne göre, 2012 yılında beş BRICS ülkesinin dünya GSYH’sının büyümesine katkısı %56 olacaktır. G7 ülkelerinin küresel ekonomik büyüme katkısının ise yaklaşık %9, Latin Amerika’nın tamamının katkısının ise %9,5 olacağı beklenmektedir (IMF, 224 2012a). 2003 yılından 2007 yılına kadar BRIC ülkelerinin büyümeleri, dünya GSYH büyümesinin %65’ini oluşturmuştur. 2011 yılı satınalma gücü paritesine göre ülkelerin GSYH’ları Tablo 2’de görülmektedir. IMF’in verilerine göre, BRICS ülkelerinin GSYH’sı, ABD ve Avrupa Birliği’nden daha fazla olduğu görülmektedir (IMF, 2012b). Tablo 2. Ülkelerin Satınalma gücü paritesine göre GYSH’leri (2011) Ülke World BRICS Brezilya Rusya Hindistan Çin Güney Afrika Avrupa Birliği ABD Japonya Almanya İngiltere Fransa Satınalma gücü paritesine göre GSYH (Milyon dolar) 78,897,426 20,990,530 2,294,243 2,383,402 4,457,784 11,299,967 558,216 15,821,264 15,094,025 4,440,376 3,100,080 2,260,803 2,217,900 İtalya Dünya GSYH’sı içindeki payı (%) 1,846,950 26,60 2,91 3,02 5,65 14,32 0,71 20,05 19,13 5,63 3,93 2,87 2,81 2,34 Kaynak: IMF, 2012b. The Economist’in 52 ülkenin büyüme oranlarının tahminine yönelik değerlendirmesi, Şekil 1’de görülmektedir. Özellikle 2008-2009 krizinde dünya genelinde diğer tüm ülkelerin büyüme oranları önemli ölçüde düşerken, hatta negatif büyüme gerçekleşirken, BRICS ülkelerinin büyüme oranları da düşmekle birlikte pozitif değerlerde kalmıştır. Şekil 1. Dünya GSYH’sı Kaynak: The Economist, 2012. 225 Tablo 3. BRICS Ülkelerinin Sektörel Büyüme Oranları (Yıllık Ortalama Büyüme) Brezilya Rusya Hindista n Çin Güney Afrika Dünya GSYH Büyüme 199020002000 2010 2,7 3,7 -4,7 5,4 5,9 8,0 Tarım 19902000 3,6 -4,9 3,2 20002010 3,6 1,5 3,0 Sanayi 19902000 2,4 -7,1 6,1 20002010 2,8 4,1 8,5 İmalat Sanayi 199020002000 2010 2,0 2,5 6,7 8,7 Hizmetler 1990- 20002000 2010 3,8 3,9 -4,7 6,5 7,7 9,6 10,6 2,1 10,8 3,9 4,1 1,0 4,4 1,5 13,7 1,0 11,8 2,9 12,9 1,6 11,6 3,1 11,0 3,0 11,5 4,1 2,9 2,7 2,0 2,5 2,4 2,5 - 3,1 3,1 2,8 Kaynak: World Bank, 2012: 214-216. 4.2. BRICS Ülkelerinin Dış Ticareti BRICS ülkelerinin 2000 ve 2010 yıllarında mal ihracatının yapısı Tablo 4’de görülmektedir. Bu ülkelerin toplam ihracatı içerisinde en büyük payı imalat malları oluşturmakta olup, özellikle Çin’in 2010 yılında toplam ihracatı içerisinde imalat sanayi mallarının payı %94 gibi büyük bir oranda gerçekleşmiştir. Tablo 4. BRICS Ülkelerinin Mal İhracatının Yapısı Brezilya Rusya Hindistan Çin Güney Afrika Dünya Mal İhracatı Milyar ABD Doları 2000 2010 55 202 106 400 42 220 248 1.578 30 82 2000 23 1 13 5 8 6.456 7 15.211 2010 31 2 8 3 9 Tarımsal Hammadde Toplamın % 2000 2010 5 4 3 2 1 2 1 0 3 2 2000 2 51 3 3 10 8 2 10 Yiyecek Toplamın % 2 Yakıtlar Toplamın % İmalat Toplamın % 2010 10 64 17 2 10 Cevherler ve Metaller Toplamın % 2000 2010 10 18 9 6 3 7 2 1 11 33 2000 58 24 78 88 54 2010 37 15 64 94 47 12 3 75 69 5 Kaynak: World Bank, 2012: 225-227. BRICS ülkelerinin 2000 ve 2010 yıllarında mal ithalatının yapısı ise Tablo 5’te görülmektedir. Bu ülkelerin toplam ithalatı içerisinde de en büyük pay imalat malları oluşturmaktadır. Tablo 5. BRICS Ülkelerinin Mal İthalatının Yapısı Brezilya Rusya Hindistan Çin Güney Afrika Mal İthalatı Milyar ABD Doları 2000 2010 59 191 45 249 52 327 225 1.395 27 94 Yiyecek Toplamın % 2000 7 20 5 4 5 2010 5 13 4 5 6 Tarımsal Hammadde Toplamın % 2000 2010 2 1 2 1 3 2 5 4 1 1 226 Yakıtlar Toplamın % 2000 15 4 39 9 14 2010 17 2 36 15 20 Cevherler ve Metaller Toplamın % 2000 2010 3 3 3 1 5 5 6 14 2 2 İmalat Toplamın % 2000 73 59 47 75 69 2010 74 69 51 61 65 Dünya 6.659 15.264 7 7 2 1 10 16 3 4 74 68 Kaynak: World Bank, 2012: 230-232. BRICS ülkelerinin dış ticaret partnerleri Tablo 6’da görülmektedir. Tüm BRICS ülkeleri, ihracat ve ithalatlarını ağırlıklı olarak AB (27) ülkeleri ile gerçekleştirmiştir. Tablo 6. BRICS Ülkelerinin Ticari Partnerleri (2010) BRICS Brezilya Rusya Hindistan Çin Güney Afrika İhracat yaptığı ülkeler AB (27) Çin ABD Arjantin Japonya AB (27) Ukrayna Türkiye Çin Beyaz Rusya AB (27) Birleşik Arap Emirlikleri ABD Toplam mal ihracatı içindeki payı (%) 21.8 15.6 9.7 9.3 3.6 52.2 5.8 5.1 5.1 4.5 18.8 12.4 Brezilya Rusya Hindistan 10.7 Çin Hong Kong AB (27) ABD Hong Kong Japonya 7.9 4.3 19.7 18.0 13.8 7.7 Güney Kore AB (27) 4.4 26.1 Çin ABD Japonya 11.4 9.9 9.0 Hindistan BRICS Çin Güney Afrika 4.2 İthalat yaptığı ülkeler AB (27) ABD Çin Arjantin Güney Kore AB (27) Çin Ukrayna ABD Japonya AB (27) Çin Toplam mal ithalatı içindeki payı (%) 21.2 15.1 14.2 8.0 4.7 38.3 15.7 5.6 4.5 4.1 12.1 11.8 Birleşik Arap Emirlikleri İsviçre Suudi Arabistan Japonya AB (27) Güney Kore Taipei, Chinese (Tayvan) Çin AB (27) 8.8 Çin ABD Japonya Suudi Arabistan 6.3 5.8 12.7 12.1 9.9 8.3 7.7 32.1 14.3 7.3 5.3 4.0 Kaynak: WTO Trade Profiles, April 2012. 4.3. BRIC/BRICS Görüşmeleri BRIC ülkeleri ilk kez Eylül 2006 tarihinde Birleşmiş Milletler 61. Genel Kurulunda (UNGA, UN General Assembly) Birinci Dışişleri Bakanları Toplantısını yapmıştır. O zamandan beri her yıl BRIC ülkeleri Dışişleri Bakanları Birleşmiş Milletler Genel Kurulunda görüşmüşlerdir. Ardından Mayıs 2008’de Yekaterinburg’da Birinci Bakanlar Toplantısı, Temmuz 2008’de Japonya’nın Hokkaido şehrinde yapılan G8 toplantısında BRIC ülkelerinin Devlet ve Hükümet Başkanlarının resmi olmayan toplantısı yapılmıştır. 227 Yapılan bu görüşmelerden sonra, BRIC ülkelerinin ilk resmi toplantısı, 16 Haziran 2009 tarihinde Rusya’nın Yekaterinburg şehrinde yapılmıştır. Bu toplantının odak noktasını, küresel ekonomik durumun iyileştirilmesi, finansal kurumların yeniden yapılandırılmaları ve dört ülkenin gelecekte nasıl bir işbirliğine gidebilecekleri tartışmaları oluşturmuştur. Bu toplantının ardından daha eşitlikçi, demokratik ve çok kutuplu dünya düzeni kurulması talebiyle ortak bildiri yayımlanmıştır. İkinci BRIC resmi toplantısı, 15 Nisan 2010 tarihinde Brezilya’nın Brasilia şehrinde yapılmıştır. Bu toplantıda liderler tarafından, İran ve nükleer silahlar, kalkınma, uluslararası bir organ olarak BRIC’in ilerlemesi, küresel ekonomik durum, finansal kuruluşların reformları, finansal G20 ve küresel yönetişim ile ilgili konular tartışılmıştır. Toplantının ardından toplantıya katılan liderler ortak bildiri imzalamışlardır. Üçüncü BRICS resmi toplantısı 14 Nisan 2011 tarihinde Çin’in Sanya şehrinde yapılmıştır. Liderler 2011 yılı içerisinde yapılacak etkinlikler ve girişimlerle ilgili bir Eylem Planı imzalamışlardır. Ayrıca bu toplantıda ekonomi, uluslararası hukuk, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi reformu, ticaret ortamı ve Libya iç savaşı tartışılmıştır. Bu toplantıya ilişkin olarak Beijing’de Tink Tank semineri, Sanya’da İkinci BRICS İş Formu, yine Sanya’da BRICS Kalkınma Bankaları Toplantısı planlanmış ve gerçekleştirilmiştir. Ticaret Bakanları, Doha Turu, döviz kurları ve emtia fiyatlarını tartışmışlardır. Dördüncü BRICS resmi toplantısı 29 Mart 2012 tarihinde Hindistan’ın Yeni Delhi şehrinde yapılmıştır. Bu toplantıda finansal ve ekonomik alanda görüşmeler yapılmıştır. Özellikle BRICS, diğer yükselen piyasa ekonomileri ve gelişmekte olan ülkelerin sürdürülebilir kalkınma projeleri ve altyapı yatırımlarına kaynak sağlamak için bir Kalkınma Bankası kurulması yönünde çalışmalar yapmak üzere bir çalışma grubu oluşturulmuştur. Ayrıca bu toplantıda Kalkınma Bankaları Başkanları bir araya gelerek ulusal para birimleriyle dış ticareti kolaylaştırmaya yönelik ikili anlaşma yapmıştır. Öte yandan bu toplantıyla ilişkili olarak Ticaret Bakanları Toplantısı, İş Forumu, Finansal Form, Akademik Form gibi etkinlikler de gerçekleştirilmiştir. Delhi bildirgesinde, BRICS ülkelerinin önemli ortak paydalarının olduğu görülmektedir. Bunların yanısıra uluslararası ekonomik ve finansal gündem, barış ve güvenliği sağlama, çevre, enerji ve diğer konularla ilişkili görüşmeler de yapılmıştır. Birleşmiş Milletler ve uluslararası finansal yönetişimin reformu da bu görüşmelerde gündeme gelmiştir (BRICS, 2012). Gelecek BRICS toplantısının 26-27 Mart 2013 tarihinde Güney Afrika’nın Durban şehrinde yapılacağı açıklanmıştır (Patel, 2012). Tablo 7’de BRICS ülkelerinin toplantıları özet olarak verilmiştir. Tablo 7. BRICS Toplantıları Toplantı 1. 2. 3. 4. 5. Katılımcılar BRIC BRIC BRICS BRICS Tarih 16 Temmuz 2009 16 Nisan 2010 14 Nisan 2011 29 Mart 2012 Ev Sahibi Ülke Rusya Brezilya Çin Hindistan Şehir Yekaterinburg Brasília Sanya New Delhi BRICS 26-27 Mart 2013 Güney Afrika Durban 228 Yukarıda belirtilen toplantılarda BRICS ülkelerinin finanstan tarıma, sağlıktan güvenliğe, ticaret ve yatırımdan bir kalkınma bankası oluşturmaya kadar birçok alanda işbirliğine gittikleri görülmektedir. 5. Sonuç 1980’lerin sonu 1990’ların başında merkezi planlama ekonomilerinin küresel düzeyde çöküşünün ardından, iki kutuplu dünyadan tek kutuplu dünyaya doğru bir dönüş başlamıştır. Ancak ABD’nin 1990’lı yıllardaki olumlu gelişimi, 2000-2010 döneminde tersine dönmüş ve dünya ekonomisi şekil değiştirmeye başlamıştır. 2001 yılında Goldman Sachs, geleceğin yükselen BRIC ekonomilerine ait olduğunu ileri sürmüştür. 2000’li yılların ortalarına doğru yeni bazı yükselen piyasa ekonomilerinin, özellikle N-11 ülkeleri olarak adlandırılan (Bangladeş, Mısır, Endonezya, İran, Güney Kore, Meksika, Nijerya, Pakistan, Filipinler, Türkiye ve Vietnam) ülkelerin ön plana çıktığı görülmüştür. 2007 yılının ortalarına kadar süren bu olumlu süreç, 2008 yılında baş gösteren küresel ekonomik krizle birlikte tersyüz olmuş, özellikle gelişmiş Batı ülkelerinin krizden büyük ölçüde etkilendiği görülmüştür. Yaşanan küresel ekonomik krizin ardından, gelişmekte olan dünyanın görünümüne ilişkin tartışmalar giderek artmıştır. Özellikle çeşitli uluslararası yatırım şirketleri, ekonomik kuruluşlar ve bilim insanları, her geçen gün yeni projelerle ve yeni yayınlarla küresel ekonomik düzeni etkilemeye devam etmektedir. Artık bu tartışmalar BRICS’in ötesine geçerek, Çin’in küresel ekonomi üzerindeki üstünlüğüne (Subramanian, 2011), sonraki yakınsama (the next convergence)’ya (Spence, 2011), Küresel Büyüme Jeneratörlerine (3G ülkeleri) (Buiter ve Rahbari, Citigroup 2011), CIVETS’lere (The Economist, 2009), EAGLEs’lere (BBVA, 2012), MIST’lere (Roughneen, 2011), MINT’lere (Fidelity, 2011) SAMI’lara (Siddiqui, 2011) ve Afrika’daki yeni orta sınıfa (African Development Bank, 2011) kadar uzanmıştır. Belirtilen yeni projelerin BRICS oluşumu dışındakiler, henüz proje aşamasında olduğundan, tüm dünya BRICS’in yeni yapısı ve geleceğini konuşur hale gelmiştir. Günümüzdeki yapılandırmasıyla BRICS, uluslararası ilişkilerde pozitif çok kutupluluğun kurulmasına katkıda bulunabilecek küresel yönetişimi etkileyecek güç merkezi ihtiyacını karşılamaktadır. BRICS yalnızca üyelerinin çıkarlarını savunmayı değil, aynı zamanda uluslararası ekonomik düzenin yeniden sistematik bir biçimde yapılandırmasını kolaylaştıracak görüşmeler sağlamayı da amaçlamaktadır. BRICS mekanizması, çok yanlılığı güçlendirmeyi istemektedir. BRICS, önemli bir konsolidasyondur. Bu durumu, grup, daha geniş ve anlamlı görüş birliğine gidebileceklerini Yeni Delhi Deklarasyonunda göstermişlerdir. BRICS, hem grup içi işbirliğinde hem de küresel yönetişimdeki reel değişimi teşvik eden ilginç ve umut verici bir mekanizmadır. AB Parlementosunun 10 Ocak 2012 tarihli BRICS ve yükselen piyasa ekonomileriyle ilgili Raporunda, aşağıda özetlenen kararlar bulunmaktadır (European Parliament, 2012): - BRICS ve diğer yükselen piyasa ekonomileri, dış politika açısından küresel arenada güçlü bir ilgi görmektedir. Küresel ekonomik perspektifte, Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin, Endonezya, Meksika ve Türkiye’den oluşan yedi yükselen piyasa ekonomilerinin 2050 yılında G7 ülkelerinden (ABD, Japonya, Kanada, İngiltere, Almanya, Fransa ve İtalya) daha büyük ekonomiye sahip olacaklarının beklenmektedir. 229 - - Günümüzdeki mevcut krizlerin göstergesi olarak, ortaya çıkan (emerged powers) ve yükselen güçler (emerging powers) arasında karşılıklı güçlü bir bağımlılığın olduğu da ileri sürülmektedir. Bu bağlamda BRICS’in, dış politika açısından belirgin istekleri olduğu dikkat çekmektedir. Böylece BRICS’in mevcut uluslararası yönetişim sistemini değiştireceği görülmektedir. Bununla birlikte eğer kapsamlı bir yeni yönetişim sistemi tasarlanabilirse, BRICS ülkeleri, Batı’nın önemli ortağı (partneri) haline dönüştürülebilir. AB, ekonomik ve politik alanda BRICS ve diğer yükselen güçlerin ağırlığını zamanında dikkate alacak ve evrensel değerlerini yükseltmek için siyasi gücünü kullanacaktır. Kaynakça African Development Bank (AfDB), (2011). “The Middle of the Pyramid: Dynamics of the Middle Class in Africa”, Market Brief, Chief Economist Complex, April 20, 2011, http://www.afdb.org/fileadmin/uploads/afdb/Documents/Publications/The%20Middle%20of %20the%20Pyramid_The%20Middle%20of%20the%20Pyramid.pdf, (06.09.2012). Agtmael, Antoine van (2007), The Emerging Markets Century, How a New Breed of WorldClass Companies Is Overtaking the World, New York, Free Pres, 2007. http://books.google.com.tr/books?id=GLj5hj7xN54C&pg=PA38&lpg=PA38&dq=1981+The +Emerging+Markets+Century&source=bl&ots=d7bZ84c5jH&sig=nqQzd8Wu6d9V0c_bsjcXNCjyFY&hl=tr&sa=X&ei=m2NfULDIIcrntQb-4H4Bw&ved=0CFIQ6AEwBQ#v=onepage&q=1981%20The%20Emerging%20Markets%20 Century&f=false, (02.09.2012). BBVA(2012),“BBVAEAGLEs”, http://www.bbvaresearch.com/KETD/ketd/ing/nav/eagles.jsp, (24.09.2012). BRICS (2012), Fourth BRICS Summit, http://www.bricsindia.in/about.html, (15.09.2012). New Delhi, 29 March 2012, Buiter, Willem and Rahbari, Ebrahim (2011).”Global Growth Generators: Moving Beyond ‘Emerging Markets‘ and ‘BRIC‘, Global Economics View, Citigroup Global Markets, 21 February 2011. http://www.econ.uzh.ch/faculty/groupzilibotti/Conferences/2011Nov21Demo/E_Rahbari.pdf, (06.09.2012). Cox, Michael (2011), “A new world economic order?”, December 2011, http://www2.lse.ac.uk/newsAndMedia/commentAndOpinion/2012/01/cox.aspx, (20.09.2012). Dai, Shasha (2011), “BRIC, meet MIST”, Wall Street Journal, May 17, 2011, http://blogs.wsj.com/privateequity/2011/05/17/bric-meet-mist/, (24.09.2012). Elbasan, Pınar (2011), “Yeni Bir Uluslar arası Oluşum: MIST”, Bilgesam, Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi, 18 Kasım 2011, http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=1226:yeni-biruluslararas-oluum-mist&catid=116:analizler-ekonomi&Itemid=145, (22.09.2012). 230 European Parliament (2012), “Report on the EU foreign policy towards the BRICS and other emerging powers: objectives and strategies”, 10 January 2012, EU Parliament, Committee on Foreign Affairs, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=//EP//TEXT+REPORT+A7-2012-0010+0+DOC+XML+V0//EN, (10.09.2012). Fidelity (2011), Looking beyond the BRICs, InPerspective, April 2011, http://internetfileserver.phillip.com.sg/Poems/UnitTrust/Research/FidBRIC210411.pdf, (24.09.2012). Geoghegan, Michael (2010), “An East-West rebalancing act is essential to spur global recovery”, HSBC Holdings plc, Wall Street Journal, 26 January 2010, http://www.hsbc.com/1/PA_esf-ca-appcontent/content/assets/emi/2010/1007_emi_article_geoghegan_wallstreet.pdf, (24.09.2012). Goldman Sachs (2001), “Building Better Global Economic BRICs”, written by Jim O’Neill, Global Economics Paper No: 66, 30th November 2001, http://www.goldmansachs.com/ourthinking/topics/brics/brics-reports-pdfs/build-better-brics.pdf, (20.09.2012). Goldman Sachs (2003), “Dreaming With BRICs: The Path to 2050”, written by Dominic Wilson and Roopa Purushothaman, Global Economics Paper No: 99, 1st October 2003, http://www.goldmansachs.com/our-thinking/topics/brics/brics-reports-pdfs/brics-dream.pdf, (20.09.2012). Goldman Sachs (2005), “How Solid are the BRICs?”, written by Jim O’Neill, Dominic Wilson, Roopa Purushothaman and Anna Stupnytska, Global Economics Paper No: 134, 1st December 2005, http://www.goldmansachs.com/our-thinking/topics/brics/brics-reportspdfs/how-solid.pdf, (20.09.1012). Goldman Sachs (2007a), “BRICs and Beyond”, November 23, 2007, http://www.goldmansachs.com/our-thinking/topics/brics/brics-and-beyond-book-pdfs/bricsfull-book.pdf, (20.09.2012). Goldman Sachs (2007b), “The N-11: More Than an Acronym”, Global Economics Paper No: 153, http://www.chicagobooth.edu/alumni/clubs/pakistan/docs/next11dream-march%20'07goldmansachs.pdf, (20.09.2012). Haibin, Niu (2012), “BRICS in Global Governance, a Progressive Force?”, Dialogue on Globalization, Friedrich Ebert Stiftung, FES NEW YORK, April 2012, http://library.fes.de/pdf-files/iez/global/09048.pdf, (01.09.2012). Hult, Tomas (2009), “The BRIC Countiers”, globalEDGE Business Review, Volume 3, Number 4, pp.1-2, 2009, http://globaledge.msu.edu/content/gbr/gBR3-4.pdf, (20.09.2012). IMF (2012a), (15.08.2012). Country Information, http://www.imf.org/external/country/index.htm, IMF (2012b), Download entire World Economic Outlook database, April 2012, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/download.aspx, (20.09.2012). Ing, Kenneth K.C. (2011), “The Shifting Global Economic Order and Its Impact on Corporate Immigration-A Canadian Perpective”, The International Bar Association Annual Conference 231 held in Dubai, U.A.E. on November 3, 2011, http://www.abil.com/articles/ABIL%20Articles%20Global%20-%20CANADA%20%20Economic%20Order%20and%20Impact%20on%20Corporate%20immigration%20(Ing). pdf, (06.09.2012). Investoo (2012), “MINTs”, investoo Investing & trading http://www.investoo.co.uk/knowledge/emerging-markets/mints/, (24.09.2012). network, Korcan, Ufuk (2012), “BRICS’e karşı ‘Türkiye’li SAMI ülkeleri önerisi”, Vatan Gazetesi, 23.04.2012,http://haber.gazetevatan.com/bricse-karsi-turkiyeli-sami-ulkelerionerisi/445716/4/Haber#.UGFYKrLN8gs, (20.09.2012). Kuepper, Justin (2011), What are Emerging Markets? Finding and Investing in Emergin Markets, About.com Guide May 30, 2011, http://internationalinvest.about.com/od/gettingstarted/a/What-Are-Emerging-Markets.htm, (22.09.2012). Moura, Gilberto Fonseca Guimarães de (2012), “BRICS”, Ambassador of Brazil to Slovenia Roundtable EU and BRICS Academy of Active Citizenship and Entrepreneurship, 13 May 2012, http://mrezaidej.si/wp-content/uploads/2012/05/BRICS-Presentation-Final.ppt, (05.09.2012). MSCI (2012), MSCI Emerging Markets http://www.msci.com/products/indices/country_and_regional/em/, (24.09.2012). Indices, Patel, Khadija (2012), “Africa: reporter’s Notebook-All Systems Go for Brics Summit in SA”, 10 October 2012, http://allafrica.com/stories/201210100709.html, (12.10.2012). Ouiggin, John (2010), Zombie Economics, Princeton University Pres, http://cec.shfc.edu.cn/download/7197588f-0576-4570-9ba8-82a105380c14.pdf, (21.09.2012). Probitas Partners, (2011), “Private Equity Deskbook 2011”, http://www.probitaspartners.com/pdfs/probitas_partners_private_equity_deskbook_2011.pdf, (24.09.2012). Rodrik, Dani (2011), “The Future of Economic Convergence”, NBER Working Paper Series, Working Paper 17400, September 2011, http://www.nber.org/papers/w17400.pdf, (20.09.2012). Roughneen, Simon (2011), “After BRIC comes MIST, the acronym Turkey would certainly welcome”, the guardian, 1 February 2011, http://www.guardian.co.uk/globaldevelopment/poverty-matters/2011/feb/01/emerging-economies-turkey-jim-oneill, (24.09.2012). Sally, Razeen, (2011), The Crisis and The Global Economy: A Shifting World Order?, ecıpe Occasional Paper, No.3/2011, http://www.ecipe.org/media/publication_pdfs/the-crisis-andthe-global-economy-a-shifting-world-order.pdf, (06.09.2012). Siddiqui, Rushdi (2011), “The Case For Muslim BRIC: Saudi, Ankara (Turkey), Malaysia & Indonesia, or SAMI”, AlifArabia, http://alifarabia.com/2011/04/13/the-case-for-muslim-bricsaudi-ankara-turkey-malaysia-indonesia-or-sami/, (21.09.2012). 232 Siddiqui, Rushdi (2012), “SAMI+3-Islamic World’s BRICS”, Indian Muslim Observer, April 12, 2012, http://www.indianmuslimobserver.com/2012/04/sami-3-islamic-worlds-brics.html, (15.09.2012). Smith, Jack A. (2011), “BRIC Becomes BRICS: Changes on the Geopolitical Chessboard”, Foreign Policy Journal, January 21, 2011, http://www.foreignpolicyjournal.com/2011/01/21/bric-becomes-brics-changes-on-thegeopolitical-chessboard/2/, (10.09.2012). Spence, Michael (2011), The Next Convergence: The Future of Economic Growth in a Multispeed World, Farrar, Straus and Giroux, New York, http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2011/03/pdf/books.pdf, (22.09.2012). Subramanian, Arvind (2011). Eclipse: Living in the Shadow of China‘s Economic Dominance, Peterson Institute for International Economics, Washington, DC, September 2011. http://www.iie.com/publications/chapters_preview/6062/iie6062.pdf, (06.09.2012). Taleb, Nassim Nicholas (2010), The Black Swan, The Impact of the Highly Improbable, Second Edition, Penguen Books, London, England. The Economist (2009), “BRICs and BICIs”, The World in 2010, November 26, 2009. http://www.economist.com/blogs/theworldin2010/2009/11/acronyms_4, (24.09.2012). The Economist (2012), World GDP, Jun 26th http://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2012/06/focus-3, (04.10.2012). 2012, UNCTAD (2009), World Investment Report 2009, Transnational Corporations, Agrucultural Production and Development, http://unctad.org/en/docs/wir2009_en.pdf, (19.09.2012). Ülsever, Cüneyt (2006), “Emperyal devlet olmak ne demek?”, Hürriyet Gazetesi, 31 Ağustos 2006, http://www.turkcebilgi.com/kose-yazisi/94892/cuneyt-ulsever-emperyal-devlet-olmakne-demek, (12.09.2012). World Bank (2012), World Development http://data.worldbank.org/sites/default/files/wdi-2012-ebook.pdf, (03.10.2012). Indicators, WTO (World Trade Organization) 82010), Trade Profiles, http://stat.wto.org/CountryProfile/WSDBCountryPFView.aspx?Language=E&Country=BR,C N,IN,RU,ZA, (08.10.2012). Xinhua (2010), “South Africa joins BRIC as full member”, 2010-12-24, http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2010-12/24/c_13662138.htm, (15.09.2012). 233 KÜRESELLEŞMENİN ARAP BAHARINA ETKİSİ Doç. Dr. H. Mustafa PAKSOY Kilis 7 Aralık Üniversitesi, [email protected] Sadettin PAKSOY Kilis 7 Aralık Üniversitesi, [email protected] Öğr.Gör. Erdal ALANCIOĞLU Harran Üniversitesi, [email protected] Özet 21.yüzyılda meydana gelen teknolojik, ekonomik ve politik alanlarındaki hızlı gelişmeler, ülkelerin siyasal, sosyal ve ekonomik yapılarını da derin bir şekilde etkilemektedir. Küreselleşme dediğimiz bu süreç gelişmiş ülkeler kadar gelişmekte olan ülkeleri de kapsamaktadır.Küreselleşme nerdeyse bütün ülkeleri etkilemekle birlikte Arap devletlerinde de etkisini son zamanlarda hızlı bir şekilde göstermiştir. Arap devletlerinde ilk önemli etkisi ekonomik alandan gelmiştir. Finansal küreselleşme ve üretimin küreselleşmesi ile ulusal ekonomiler büyük sermaye hareketlerine açılmıştır. Ancak küresel finansman ve üretimi ulusal sınırlara çekmek için yapılan düzenlemeler bağımsız kalkınma programları yapmayı büyük oranda güçleştirmektedir. Arap ülkelerinde sosyal, siyasal ve ekonomik sorunlar iktidarların dönüşümüne neden olmuş ve toplumsal bilinç halkın ortak hareket etmesini sağlamıştır. Sosyal ve ekonomik alanda kendini tamamlayamamış bir demokratik dönüşüm süreci yarım kalmış demektir. Özellikle toplum içerisindeki huzursuzluğun ve istikrarsızlığın varlığı siyasi, iktisadi ve hukuki olarak ilerlemenin önüne geçecektir. Bu sürecin özelliklerinin incelenmesi, dinamiklerin ortaya konması ve bu sürecin neden olduğu ekonomik gelişmelerin açıklanması bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Anahtar Kelimeler: Küreselleşme, Arap Baharı, Ekonomik Değişim Globalization Impact on “Arab Spring” Abstract Rapiddevelopments in theareas of technology, economics and politics of countries within the 21st century have also deeply affected their political, social and economic structures. The process which we define to be globalisation contains developing countries as well as developed countries. Globalisation has also shown its effect on Arab nations recently in a rapid manner besides affecting almost all other countries. The first important effect of globalisation on the Arab nations has occurred in the field of economics. National economies were opened for large capital flow swith financial globalisation and the globablisation of production. However, global finance and arrangements made to move production into national boundaries have made it difficult to initiate independent development programs to a large extent. Social, political and economic problems in the Arab nations have caused the transformation of goverments and social consciousness has ensured the people of these nations toact together. A democratic transformation process is only half complete if it has failed to complete itself in the social and economic fields. Political, economicand legal progress is prevented especially from the presence of unrestand instability within the society. The investigation of the characteristics of thisprocess, the revealing of 234 its Dynamics and the explanation of the economic progress caused by this process altogether form the subject of this study. Keywords: Globalization, The Arab Spring, Economic Change 1. GİRİŞ Ulusal kültürlerin, ekonomilerin ve sınırların esnekleştiği, hemen hemen her alanda yeni eğilimlerin güç kazandığı günümüz dünyasında, elektronik bilgi iletişimi, biyolojik alanda endüstriyel yeni hammaddeler, yeni enerji sistemleri, uzay teknolojilerindeki yenilikler ve her şeyden önemlisi çevresel alanda yapılan yatırımların yönlendirdiği yeni bir ekonomik yapılanma ortaya çıkmıştır. Bu yeni ekonomik yapılanmanın sonuçları ise; küresel bütünün, kültürel, sosyolojik, ekonomik ve teknolojik alanlarında yaygın bir şekilde yaşanmaktadır. Bu baş döndürücü gelişme ve değişmeler özellikle de son yılarda ki iletişim ve ulaşımdaki gelişmelere paralel olarak yeni arayışlar, anlayışlar ve yaklaşımlar ortaya çıkarmıştır. Bu anlayış ve yaklaşımların en son örneği Arap ülkelerinde yaşandığını görmekteyiz. 18 Aralık 2010’da Tunus’ta başlayan iktidar karşıtı kitlesel gösterilerin, 2011 yılı içerisinde Mısır, Libya, Suriye başta olmak üzere Cezayir, Bahreyn, Ürdün, Yemen ve Lübnan gibi Arap dünyasının başlıca ülkelerinde yol açtığı halk ayaklanmalarına siyaset bilimi ve uluslararası ilişkiler literatüründe Arab Spring (Arap Baharı) adı verilmiştir. Bu diktatör yönetimleri devirmeye yönelik toplumsal halk hareketleri bölgede yeni bir dönemin başlamasına yol açmış görünmektedir. 3. KÜRESELLEŞME KAVRAMI VE SÜRECİ Her yönüyle değişim içinde olan insanlar, artık kendi sınırlarına sığmayıp dünyanın her yerinde aynı ekonomik, sosyal ve siyasal refahın olmasını istemektedirler. Bu istekler, bugün "küreselleşme" teriminin halkın dilinde sıkça kullanılmasına yol açmıştır. Küreselleşme, dünya pazarlarına açılma, dünya ile bütünleşme (TÜGİAD, 1992, s. 78) ya da tüm dünyayı bütünüyle serbest küresel bir pazar olarak görebilmektir (Morden, 1993, s. 278). "Küreselleşme", ülkeler arasındaki ekonomik, siyasi, sosyo-kültürel ilişkilerin yaygınlaşması ve gelişmesi, ideolojik ayrımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi, farklı toplumsal kültürlerin, inanç ve beklentilerin daha iyi tanınması, ülkeler arasındaki ilişkilerin yoğunlaşması gibi farklı görünen ancak birbirleriyle bağlantılı olguları içerir. Küreselleşme bir anlamda maddi ve manevi değerlerin ve bu değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin uluslararası sınırları aşarak dünya çapında yayılması anlamına gelir. Bu değerler iktisadi nitelikli olabileceği gibi siyasi, sosyal ve kültürel özellikte de olabilir (DPT, 1995, s.1; İncekara, 1995, s. 52). Ayrıca, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin dış ticaret politikaları, mali politikaları ve daha geniş çerçevede iktisat politikalarının ileri derecede birbirlerine bağımlı duruma gelmelerinin anlamı "küreselleşme" olarak tanımlanmaktadır (Lök, 1995, s.9). Küreselleşme, bütün bunların sonucu olarak, tüm dünyada benzer davranışlar ve yaşam tarzı sergilemelerine (Paksoy ve Paksoy, 1998, s.31), dolayısıyla tek bir küresel kültürün ortaya çıkmasına yol açmıştır (Tutar, 2000, s.17). Küreselleşmeyi yönlendiren faktörler ise şunlardır (Çakır, 1999, s.10-23): Teknolojinin yaygınlığı, İletişim teknolojisi, Rekabetin yoğunluğu, Tüketicinin bilinçlenmesi, Ulaşım teknolojisindeki gelişmeler (Mal ve hizmetlerin orijinalliğini koruyarak taşınması), Eğitim seviyesinin yükselmesi, Çalışma koşullarının düzelmesi, Katılımcı demokrasinin yaygınlaşması, Liberal ekonominin yaygın egemenliği ve Turizmin yaygınlaşmasıdır. 235 Küreselleşmeye doğru giderken 21. Yüzyılı yönlendirecek ana eksenlerden, bir başka deyişle küresel güçlerden söz etmek yararlı olacaktır. Frank Feather adlı yazar, "G Forces" adlı eserinde küresel güçleri dört gruba ayırmaktadır. Bunlar; sosyal güdüleme ile ilgili küresel güçler, teknolojik yenilik ile ilgili küresel güçler, ekonomik modernizasyon ile ilgili küresel güçler ve politik reformasyon ile ilgili küresel güçlerdir(TTSİS, 1992, s. 38). Küreselleşme sürecinin başlangıcı ile ilgili bir çok tarihi dönem gösterilmektedir. Bu süreçler içinde en eski olanı, insanların birbiriyle iletişime geçmesinden itibaren küreselleşmenin de başladığı varsayımına dayanır. Çakmaktaşı ticareti yapan Neandertal (Nean-dertal insanı; 200.000 yıldan fazla geçmişi olan ve Avrupa, Yakın Doğu, Orta Asaya ve Batı Sibirya topraklarında tarih öncesi yaşamış bir insan ırkı olarak tanımlanmaktadır) insanından beri ticaretin uluslararası bir kimlik taşıdığı ve küreselleşmenin ilk çağlardan bu yana tarih sahnesinde var olduğu varsayımıdır (Zengingönül, 2004: 19). Küreselleşme sürecinin başlangıcının farklı tarihlere dayandırılmasına gerekçe sunulan olaylarla birlikte, Sanayi Devrimi’nin bu süreç açısından çok önemli olduğu yadsınamayacak bir durumdur. Çünkü, Sanayi Devrimi bir seri teknolojik yeniliğin üretim alanında kullanılmasının, ekonomik, sosyal, politik ve kültürel alanlara yansımasını kapsayan bir süreç olarak gerçekleşmiştir. James Watt’ın 1765’te buhar makinesini bulması ve onun enerji kaynağı olarak kullanılması, teknolojik açıdan; Adam Smith’in 1776’daki “Milletlerin Serveti” adlı eseri, ekonomi bilimi açısından; 1789 Fransız İhtilali, politik gelişmeler açısından belirleyici dönüm noktaları ve tarihler olmuştur (Erkan, 1994: 3). Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişle birlikte iletişim teknolojisinin geliştirdiği imkanlar içinde küreselleşme süreci başlamıştır. Diğer bir ifade ile, bilgi toplumu ile birlikte küreselleşme süreci doğmuştur (Erkan, 1994: 110-111, 191). Fransa Demokratik İşçi Konfederasyonu Uluslararası İlişkiler Milli Sekreteri Jean François Troglic, “küreselleşme bir gerçektir diyor ve insanların küreselleşmeyi olması gerekli bir ihtiyaç veya bir hayal dünyasında yaşanılmadığının ifadesi şeklinde konuştuklarını” belirtiyor. Avrupa’da, Japonya’da ve hatta Amerika’da hızla yayılan ve değişiklik isteyen insanlar için korku, küreselleşmenin bir proje olduğu ve hiç kimsenin küreselleşmeyi kontrol edemeyeceğidir. Bu insanlara göre küreselleşme, zayıf bir girişim, bilgisayar bytelarını oluşturma, elektroniğe eğilim ve satış grafiklerini ön plana çıkması şeklinde görülmektedir (Walsh, 1997: 30). Giddens, iletişim devrimi ve bilgi teknolojisinin yaygınlaşmasını küreselleşme süreci ile yakından bağlantılı bulmakta (Zengingönül, 2004: 6), ancak bu süreci ticaret, seyahat ve iletişim olmak üzere üç kaynak beslemektedir. Bu üç kaynak arasında en güçlüsü de iletişimdir (Koç, 1995: 2). Küreselleşmeye doğru giderken 21. Yüzyılı yönlendirecek ana eksenlerden, bir başka deyişle küresel güçlerden söz etmek yararlı olacaktır. Frank Feather adlı yazar, "G Forces" adlı eserinde küresel güçleri dört guruba ayırmaktadır. Bunlar; sosyal güdüleme ile ilgili küresel güçler, teknolojik yenilik ile ilgili küresel güçler, ekonomik modernizasyon ile ilgili küresel güçler ve politik reformasyon ile ilgili küresel güçlerdir (TTSİS, 1992: 38). Küreselleşmeyi doğrudan sadece ABD ile özdeşleştirmek yanlıştır. Çünkü bu olgunun temelinde kendine özgü olan Batılı yaşam tarzı; ekonomik, bilimsel ve teknolojik açıdan bağımlılık yatmaktadır (Gezgin, 2005: 1-2). Küreselleşmeyi kökenini ihmal ederek yanıltıcı bir şekilde, ne sadece dünyanın Amerikanlaşması olarak görebilir; daha önemlisi, ne de Amerikanın başlattığı bir süreç olarak anlayabiliriz. Her ne kadar küreselleşmeye ve onun 236 taşıdığı değerlere Amerika'nın önderlik ettiği ve yaygınlık kazandırdığı görülse de; arkaplanına, yani kendini besleyen kültürel, ideolojik, teknik ve ekonomik kökenine baktığımızda, bunun Batıda en azından "Aydınlanma" dönemine kadar uzanan bir tarihi ve süreci kapsadığını ifade etmemiz gerekiyor. Aydınlanma evrenselliği ve ulus-devlet projesi özü itibariyle Batının kendi deneyimiyle elde ettiği doğruların en azından siyasal olarak dünyanın geri kalanına dayatması şeklinde ortaya çıkıyor. Küreselleşmenin bu dayatma ile ilk defa kendine dünya ölçeğinde maddi bir temel inşa ettiğini; bunun yanında ilkelerini kendinin belirlediği yeni bir hukuku da inşa ederek Batı dışındaki toplumlara kabul ettirerek yaygınlık kazandığını görüyoruz (Arslan, 2002: 2-3). 3. KÜRE3SELLEŞMENİN BOYUTLARI 3.1. Ekonomik ve Finansal Boyut Küreselleşme kavramıyla ifade edilen sürecin iki bileşeni bulunmaktadır. Bir tanesi sermaye birikimi süreci ile ilgilidir. Küreselleşme sürecinin ikinci bileşeni ise teknolojik ilerlemelerle ilgilidir. Burada esas olan sermaye dolaşımının serbestleşmesi, hacminin artması, hızlanması, yaygınlaşması ve yeni yatırım araçlarının devreye girmesidir. Küreselleşmenin esas itici gücü budur ve son on yıl boyunca finansal piyasalar ufuklarını daha evvel hiç görülmemiş derecede genişletmişlerdir (Akdiş, 2005, s.4-5). Bu dönem büyük ölçüde; 1970’li yıllarda BrettonWoods sisteminin çökmesi ile birlikte gelişen serbest değişken kur sisteminden, 1980’li yıllarda zirvesini yakalamış olan liberalleşme döneminde hükümetlerin finansal serbestleşmeye de imkan tanımalarından, Bazı daha büyük ekonomilerin dış ödemeler dengesinde ortaya çıkan yapısal dengesizliklerden ve Üçüncü dünya ülkelerinin borçlanmalarına yardım konusunda banka ve diğer ödünç veren kurumların oldukça istekli olmalarından etkilenmiştir Örneğin, IMF ve dünya bankası gibi borç yönetiminin tek işlevi tekil borçlu ülkelerin mali yükümlülüklerine formel şekilde katlanmaya devam etmelerini güvence altına almaktır. Finans mühendisliği ve borç geri ödeme takviminin özenli bir şekilde yeniden yapılandırılması aracılığıyla faizlerin ödenmesi zorlanırken anaparanın geri ödemesi ertelenir, adalet adına borçlar takas edilir ve iflasın eşiğindeki ülkelere borçlarını geri ödeyememe noktasına gelmelerini geçici olarak önlemek üzere eski borçlarının gecikmiş ödemelerini yapabilmeleri için yeni borçlar verilir ve böyle sürüp gider. Verilen krediler ise kapsamlı bir makro ekonomik istikrar programı ve yapısal uyum reformunun benimsenmesi karşılığında veriliyordu. Bu krediler klasik proje kredilerinde olduğu gibi bir yatırım programıyla ilişkili değildi (Chossudovsky, 1999, s.59-60). Dolayısıyla alınan para hiçbir şekilde yatırımlara plase edilemiyordu. Reel ekonomiye olumlu bir şey yansımıyordu. Ancak ülke kaynaklarının dışarıya akmasına yol açıyordu. Ülke kaynaklarının dışarıya akması ülkedeki yatırımcılar ve girişimciler için kaynakların yok olması demektir. Kaynakların yokluğu veya kıtlığı ise ülke ekonomisinin durağanlaşması ve dolayısıyla gerilemesi sonucunu doğuracaktır. Gelişmekte olan ülke ekonomilerinin ekonomik yapılarına bakıldığında gerçekten hazır lüks tüketime dayalı ithal sanayi ürünlerine önemli ölçüde bağımlı hale geldiği görülmektedir. Gerçek anlamda girişimcilik tarım ve sanayi sektörünün önemli bir gelişme göstermediği halde hizmetler sektörünün önemli ölçüde geliştiği görülmektedir. Bu sonuç aslında az gelişmiş ülke ekonomilerinin ve dolayısıyla girişimcilerin ne ölçüde bu politikalardan etkilendiğini bir ölçüde ortaya koymaktadır. Oysa, ulusal ekonomik sektörlerin küresel rekabette avantaj 237 sağlayan bazı özellikleri vardır. Bunlar (Alpkan, 2005, s.11): Üretim Faktörlerinin Durumu: İnsan Kaynakları, Fiziki Kaynaklar, Bilgi Kaynakları, Sermaye Kaynakları, Altyapı, Talebin Durumu: Talebin Büyüklüğü, Müşterinin Beklentileri, Müşterilerin Sayısı, Talebin Oluşum Zamanı, Talebin Büyüme Oranı, Talebin Daralması, İlgili ve Destekleyici Endüstrilerin Durumu: Tedarikçilerin Etkisi, İlgili Endüstrilerin Etkisi, Strateji, Yapı ve Rekabetin Durumu: Amaç Birliğinin Oluşumu, Ulusal Rekabetin şiddeti, şans ve Hükümet Politikalarıdır. Küreselleşmenin ekonomik anlamda sonuçlarına bakıldığında üretim, tüketim, yatırım ve ticaret faaliyetlerinin küreselleştiği ve olağanüstü miktarda arttığı görülmektedir. Örneğin, dünya doğrudan yabancı yatırımları stoğunun dünya GSMH’sına oranı 1980’li yıllarda %5 iken söz konusu oran 1999’da %16’ya çıkmıştır. Gelişmiş ülkeler genel olarak ileri teknoloji kullanılarak üretilen sanayi mamülleri üretirken az gelişmiş ülkeler ana maddeler (işlenmemiş tarım ve madencilik ürünleri) ve vasıfsız işgücü ile üretilen metalar (giysi, ayakkabı,gıdamamülleri vs.) üretmek ya da gelişmiş ülkelerdeki yüksek teknolojili meta üretiminin basit işlemlerinden ibaret faaliyetler (elektronik ürünlerin montajını ve paketlemesini) yapmak durumunda kalmaktadır. Gelişen teknoloji ve büyüyen finans ağları nedeniyle üretim içerisinde hizmetler sektörünün payı büyük artış göstermiştir. Uluslar arası ticarette 1980’li yıllarda görülen gelişmelerin %80’i gelişmiş ülkelerle ilişkilidir. Yine doğrudan yabancı yatırımların büyük bir kısmı yine gelişmiş ülkelerden kaynaklanmakta ve bu ülkelerde son bulduğu belirtilmektedir (Turan ve Aykoç, 2002, s.134). Dünya üzerinde çok sayıda finansal kriz yaşanmıştır. O kadar ki küçüklü büyüklü krizler göz önüne alındığında her 19 ayda bir krizin olduğu anlaşılmaktadır (Akdiş, 2005, s.12). iletişim ve bilgisayar teknolojisinde meydana gelen gelişmeler, para, sermaye ve türev piyasalardaki işlem hızını arttırmıştır. Öte yandan, finansal işlemlerin günün 24 saatinde ve ülkeler arasında yapılmasına olanak sağlamıştır. Finansal işlemlerin çok uluslu bir boyut kazanması, ulusal piyasalar üzerinde uluslararası değişkenlerin de rol oynamasına neden olmuştur. Piyasaların küreselleşmesi, krizlerde, krizin yayılması ve fiyat düşüşlerinin hızlanmasına neden olmuştur. Finansal piyasaların küreselleşmesi, yeni kurum ve kuruluşlara ihtiyaç göstermektedir. bu kuruluşlara örnek olarak, bankalar için basel komitesini, sermaye piyasaları için, uluslar arası sermaye piyasası kurumları teşkilatı’nı (ıosco-theınternationalorganization of securitiescommissions) vermek mümkündür. Finansal küreselleşme, işletmeler arası birleşme ve satın alma eğilimlerini arttırmaktadır. Aynı şekilde, finansal ürünlerin ticaretindeki geleneksel ve katı kurallar ile yüksek komisyonlar terk edilmektedir. bunun yerine, nasdaq benzeri piyasaların diğer ülkelere yayılması çalışmaları önem kazanmaktadır (Ceylan, 2005, s.4). 3.2. Teknolojik Boyut Dünya genelinde artan küreselleşme eğilimi ve buna bağlı olarak gelişen rekabet ortamında göz ardı edilemeyecek en önemli faktör kuşkusuz teknoloji olacaktır. Bilimsel çalışmaların uygulamaya konulmasıyla hayatın hemen her alanında etkili olan teknoloji, sanayi devrimi sonrasında önce insanların makineleri yönetmesi anlamındaki mekanizasyon daha sonrada makinelerin makinelerle kontrolü anlamındaki otomasyon yoluyla mal ve hizmet üreten işletmelerde her zaman önemli etkileri beraberinde getirmiştir (Akın, 2005, s.10-11). 238 Teknolojik küreselleşmenin en önemli özelliği, internet ağı ve diğer şebekeler ile fiziki sınırları ortadan kaldırarak, kritik altyapıyı, resmi ve kamu hizmetlerini ve kuruluşlarını, yazılı, görsel, sesli medya kuruluşlarını, Sivil Toplum Örgütlerini, çıkar gruplarını, meslek kuruluşlarını, uluslar arası organizasyonları, endüstri ve ticari kuruluşları, üniversiteleri, teknoloji ve AR-GE kurumlarını, strateji kuruluşlarını ve tüm askeri güç unsurlarını şebekelendirmekte, farklı ve yeni yeteneklerin oluşmasını sağlamasıdır (Bayazıt, 2005, s.1). Bugünün iş dünyasında stratejik değişimin en önemli belirleyicileri olan küreselleşme ve teknolojik yenilik önümüzdeki yıllarda çok daha fazla önem kazanarak etkilerini arttıracaklardır. Küreselleşme , farklı sektörlerde küresel ürünler için son kullanıcılarda benzer talepler oluşturma, küresel müşterilerin ihtiyaçlarının değiştirme, ölçek ekonomilerini teşvik etme, araştırma ve ürün geliştirme, maliyetleri düşürme gibi farklı şekillerde etkisini göstermektedir. Teknoloji ise bir sektördeki işletmelerin ölçek ekonomilerine ulaşmalarına ve küreselleşmeye odaklanmalarını sağlamaktadır. Küresel işletmeler kabiliyetlerini artırmak için teknolojik yeniliğe bel bağlamaktadır. Yani, teknoloji hem küreselleşmeye bağlı olarak gelişmekte hem de küreselleşmeyi teşvik etmektedir. Küreselleşme ve teknoloji arasındaki ilişki incelendiğinde, günümüzde özellikle bilişim teknolojisi ve telekomünikasyondaki ilerlemelerin küreselleşmeyi önemli ölçüde etkilediği kolayca görülebilir. Bilişim teknolojileri ve telekomünikasyon rekabet ortamını yeniden şekillendirmekte, dünya üzerindeki bireyler ve kurumların çalışma tarzlarını kökten değiştirmektedir. Küresel işletmeler dünya genelindeki ortakları, tedarikçileri ve müşterileriyle doğrudan bağlantı kurabilirler (Akın, 2005, s.10-11). Teknolojide yaşanan gelişmeler, yazılım sektörü başta olmak üzere gen mühendisliği, doku mühendisliği gibi ölçek ve istihdam profili farklı yeni sanayi dallarının ortaya çıkmasını sağlamıştır (http://www.turkmucit.com/buay/Buay0001.htm, 17 Mayıs 2005). Gelişmekte olan ülkelerdeki girişimcilik kültürüyle ortaya çıkan bu yeni sanayi dalları ve iş kolları arasında teknolojik yetersizliklerden dolayı uyuşmazlık gözlenmektedir. 3.3. Siyasal ve Sosyo-Kültürel Boyut Küreselleşme olgusu ya da global bütünleşme; global entegrasyon ülkeler arasındaki iktisadi ve sosyal ilişkilerin yaygınlaşması ve gelişmesi ideolojik ayrımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi, farklı toplumsal kültürlerin inanç ve beklentilerini daha iyi tanıması, ülkeler arasındaki ilişkilerin yoğunlaşması gibi farklı görünen ancak birbiriyle bağlantılı olguları içerir. Ulusal sınırların kalktığı, bölgesel bütünleşmelerin görüldüğü, sermayenin vatansızlaştığı ve bilgiye sahip olmanın bir avantaj olduğu bir dönemi yaşamaktayız. Özellikle 1980'lerde hızlanan bu değişim ekonomik hayatı etkilediği gibi sosyal ve siyasi hayatı da etkilemiştir (Aktürk, 2005, s.1). Küreselleşmenin siyasi ve politik anlamda en büyük etkisi devletlerin yeniden yapılandırılmasını zorunlu kılmasıdır. Küreselleşmeyle birlikte yaygınlaşan neo-liberalizm ve onun gereği olan serbest ticaretin yapılabileceği ortamları yaratacak yasal düzenlemeler ve vergi rejimleri, devletin yeniden yapılandırılmasının temel hedefi olmaktadır. Tüm bu değişiklikleri tam anlamıyla gerçekleştirmeyi reddeden, “ödevini tam anlamıyla yapmayan” ya da kendisi için tanımlanmış çerçevenin dışında beklenmedik bir “gelişme” sağlayan devletler ve vatandaşları ise sistem tarafından dışlanmayı göze almak durumunda kalmaktadırlar. Refah devletinin ve “ulusal kalkınmacı” politikaların doğrudan ve dolaylı olarak ortaya çıkardığı kamu hizmetlerinden ve gereksinim duyduğu kamusal mülkiyet 239 biçimlerinden vazgeçilmesini talep eden küreselleşme, bu bağlamda ulus-devletin merkezi yapısı ve bu merkezi yapının yarattığı sınırlılıklardan da sıkıntı duymaktadır. Nitekim, bu sıkıntıyı giderecek yeni “demokratik ” açılımları içeren formüller de, merkezi yapının yarattığı baskıdan yılan tüm kesimleri kapsayacak bir “bütünlük” ve hız içinde sunulmaktadır (Tol-Göktürk, 2002, s.3). Bu küreselleşme çağında, ekonomik çıkar uğruna uluslar bütün olarak ikinci plana itilmektedir ve geleneksel uygarlık ve yaşama biçimleri tek bir ekonomi ve toplum modeline uyma baskısının tehdidi altındadır; ekonomiden kaynaklanan laikleşme tüm halklara ve yerli topluluklara zorla uygulanmaktadır; ekonomik olarak zayıf ülkelerin, güçlü olanlarla adalet ve ortaklık temelinde rekabet etmesine imkan olmadığından, zengin ile fakir arasındaki uçurum büyümektedir, küresel düzeyde yaşanan toplumsal adaletsizliğin, uluslararası şiddetin ana nedenlerinden birisi olduğu daha fazla görmezden gelinemez. Küreselleşmeyi doğrudan sadece ABD ile özdeşleştirmek yanlıştır. Çünkü bu olgunun temelinde kendine özgü olan Batılı yaşam tarzı; ekonomik, bilimsel ve teknolojik açıdan bağımlılık yatmaktadır (Gezgin, 2005, s.1-2). Küreselleşmeyle birlikte dünyanın zengin bölgeleriyle fakir bölgeleri arasındaki uçurum daha da derinleşmiştir. Küreselleşme, gelişmiş ülkelerin halklarına refah düzeyinde artış, daha iyi şartlarda yaşama gibi imkanlar getirirken, gelişmekte olan ya da az gelişmiş ülkelerde yaşayan insanların yaşam kalitesinde gerileme olmuştur. BM bünyesinde geliştirilen yoksullukla mücadele programlarına rağmen, dünyanın yoksul bölgelerinde, kötü yaşam koşulları, eğitimsizlik, sağlık ve sosyal hizmetlere bütçeden yeterince pay ayrılamaması gibi nedenlerle salgın hastalıklar nüfusu, dolayısıyla bu ülkelerin siyasi istikrarını tehdit eden bir nitelik almıştır (Erhan, 2005, s.5-6). Küreselleşme süreci, sosyolojik ve psikolojik (insan ve toplum) bağlamında ele aldığında, ortaya "küresel kültür" kavramı çıkmaktadır. Küresel kültür, önemli ölçüde Batı kültürünün yaygınlaştırılması ve diğer kültürlerin Batı kültürüne uyumu şeklinde değerlendirilebilir. Ulus-devlet temelinde inşa edilmiş üç önemli unsur olarak kültür, kimlik ve toplumun örgütleme biçiminin bu çözülmeyle beraber; küresellik düzeyinde artık yeni bir kültür, kimlik ve örgütlenme biçiminin inşa edilmesi gerektiği söz konusu olmaktadır.Kültür ve kimlik bağlamında ortaya çıkan ve ciddi sayılması gereken sorunların, küreselleşmenin karşıtlıklar üreterek çözmeye çalıştığını görülmektedir. Örneğin; "küresel-yerel", "evrenseltikel" ayırımla gibi.Yeni kimlik tanımlamalarını dünyada yaygınlaştırmakta olan post-modern felsefe; kültürel görecelik, melezlik, merkezsizlik ve akışkan kimliklerden bahsetmektedir. Bununla beraber "kimlik" ve "öteki" meselesinin; melez kültür, farklı hayat biçimlerinin çoğulculuğundan hem bahsetmek imkanı hem de mecburiyeti oluşmaktadır. Dünyanın, herhangi bir itiraza meydan bırakmadan devamı için, "çok kültürlülük" ya da kültürel "melezlik" önemli sayılmakta; küreselliğin yaptığı kategorileştirmeler kültürle ilgili endişeleri çözmenin imkanıolarak görülmektedir (Arslan, 2002: 5). Küreselleşmenin kültürel yönü, birbirinden farklı, hatta biri ötekine zıt iki ayrı sonuca da işaret etmektedir. Birinci sonuç "mikromilliyetçilik" biçiminde ortaya çıkmıştır. Son örneğini Yugoslavya olayında gördüğümüz, "mikromilliyetçilik" akımları, ulusal devleti aşan ve onu daha küçük parçalar halinde algılayan bir yapıya sahiptir.Küreselleşme, en küçük bir kültürel farklılığı bile vurgulayarak, elektronik medya aracılığı ile bunu tüm dünya kamuoyunun dikkatine sunan, ayrıca siyasal açıdan, kültürel farklılıkların korunması ilkesini demokratik hak ve özgürlükler alanının ayrılmaz bir parçası olarak gören bir anlayışı 240 yaygınlaştırmaktadır.Küreselleşmenin kültürel ayağının ikinci sonucu ise, özellikle tüketici davranışını etkileyerek, dünya çapında kültürel birörnekliğin önünü açmış olmasıdır.Küreselleşme olgusunun özellikle ekonomik ayağı, yani uluslararası sermayenin egemenliği, bir yandan "marka cazibesi", öte yandan günlük tüketim alışkanlıklarının denetlenmesi yoluyla, tüm dünyayı benzer davranış kalıpları içine sokmaya yani tek boyutlu bir kültürel kimliğe sahip olmaya doğru zorlamaktadır (Kongar, 1997: 1). Küreselleşmenin getirdiği sosyo-kültürel etkilerle dünyada tüketim toplumu oluşmuş, bütün toplumların yaşam tarzları benzeşmeye başlamış, İngilizce evrensel dil olarak kullanılır hale gelmiş, inançlar ya umursanmaz olmuş ya da sorgulanmaya başlanmıştır. Küreselleşme bir süreç, bir olgudur.İyiliği ya da kötülüğü belki tartışılabilir ama, kaçınılmazlığı ortadadır. Bu çerçevede, bütün dünyayı etkileyen bu oluşumun sonuçlarını iyi kestirmek ve ona göre davranmak çağdaşlığın ve güncelliğin bir gerekliliği olarak ortaya çıkmaktadır (Kongar, 1997: 1). 4. ARAP BAHARI BÖLGESİNDE TOPLUMSAL DİNAMİKLER Küreselleşme olgusu kimine göre bağımlılığı arttırmaya kimine göre ise entegrasyonun önündeki engelleri kaldırmaya yarayan bir süreç olarak algılanmaktadır. Küreselleşme son yıllarda yeryüzünün “her alanında yaşanan gelişmeleri” tanımlamak için kullanılan sihirli bir sözcük haline gelmiştir (Bozkurt, 2000:1). Bu gelişmelerin politik, ekonomik kültürel toplumsal ve teknolojik boyutları olduğu için de küreselleşmenin tanımı kişiden kişiye değişiyor. Kimilerine göre küreselleşme çok uluslu şirketlerin kullandığı bir propaganda sloganı, kimilerine göre ise dünyanın çehresini değiştiren ulusal sınırları ortadan kaldıran bir süreçtir (Eroğlu ve Albeni, 2002:19).Yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya çıkan ekonomik, sosyal, kültürel, ekolojik ve teknolojik gelişmeler, toplumların alışkanlıkları, yaşam tarzları ve gereksinimleri üzerinde önemli değişimler meydana getirmiştir. Küreselleşme sürecini de bu bakış açısıyla ekonomik, teknolojik, sosyo-kültürel ve siyasal dünyayı içine alan bağlantılar şeklinde kabul edecek olursak, küreselleşmenin bu değişim ve gelişim süreçleri içerisindeki önemi daha fazla belirgin hale gelecektir. 4.1.Arap Baharı’nın Ortaya Çıkış Süreci Demokrasinin yayılma ve gelişim göstermesi sürecinde Arap Ortadoğu’su epeyce geç kalmıştır. Bunun temel nedeni, bölgenin genel olarak uzun sayılabilecek bir süre sömürge yönetimi altında kalmasının yanı sıra; aile, klan, mezhep bağlarının Arap toplumlarında çok güçlü olmasıdır. Bu durum otoriter yönetimlere zemin yaratmış ve değişime olan direnci artırmıştır (Orhan, 2011: 22-23). Bunun dışında Arap ülkelerinin dışa kapalı ekonomileri, sanayileşmeleri, çok fazla petrol kaynaklarına sahip olmalarına rağmen hala tarıma dayalı bir altyapının bulunması, bireyciliğin ağır basması demokrasiyi geciktiren ve Arap Baharı’nı başlatan önemli etkenler olmuştur. Bu nedenlerin dışında, ekonomik durumun çok iyi olmaması, yoksulluk, gelir dağılımındaki adaletsizlik, işsizlik gibi nedenlerde Arap Baharı’nı tetikleyen nedenler arasında gösterilebilir (Öztoprak,2012: 9). Arap baharının ortaya çıkmasındaki nedenler şu şekilde sıralanabilir. -Ekonomik Nedenler: İşsizlik, enflasyon, zor yaşam koşulları, gıda sıkıntısı. 241 -Siyasal Nedenler: Demokratik olmayan diktatörlük yönetimlerinin varlığı, bireysel özgürlüklerin kısıtlı olması, kötü, baskıcı, usulsüz ve yozlaşmış yönetimlere karşı halk nezdinde gelişen tepki. -Kültürel Nedenler: Küreselleşen dünyada artan iletişim ve ulaşım imkanlarının sonucu olarak halkın, özellikle de Arap gençlerinin sosyal medya üzerinden görüp, haberdar oldukları daha demokratik ülkelere ve toplumlara özenmeleri ve sisteme karşı isyan etmeleri. -Uluslararası Nedenler: Başta ABD olmak üzere Batı dünyasının aktif siyasal desteği, NATO’nun Libya’daki muhalif kuvvetlere Kaddafi güçlerini bombalayarak yaptığı stratejik askeri yardım. Arap Baharı’nı meydana getiren pek çok neden vardır ancak temel neden Arap rejimlerinin ekonomik iflasıdır. O nedenle seküler, dindar, Müslüman, Hıristiyan pek çok siyasi grup birlikte, omuz omuza Arap siyasetini sarsmıştır. Bu farklı grupları bir araya getiren ortak dinamik şudur: Ekonomik başarısızlık. Bu açıdan Arap Baharı, 1979 İran Devrimi gibi dinsel yahut Nasır olayında olduğu gibi ideolojik bir olay değildir. Arap Baharı, sıradan insanların temel meselesi olan yüksek fiyatlar, konut sorunu gibi dinamiklerin temel olarak ortaya çıkardığı bir süreçtir (Bacık, 2011: 17). Tablo 1: Arap Ülkelerinde Temel Ekonomik Göstergeler Ülkeler Yıllar GSYH (Milyon$) Nüfus (Milyon) Cezayir 2009 2010 2009 2010 2009 2010 2009 2010 2009 2010 2009 2010 2009 2010 2009 2010 138,119.9 161,979.4 188,984.1 218,894.3 23,820.0 26,425.4 62,360,4 65,740,4 23,820.0 26,425.4 53,934.5 59,147.0 43,522.0 44,238.2 25,130.1 31,042.7 35.0 35.5 79.7 81.1 5,9 6,1 6,3 6,4 5,9 6 20 20,4 10,4 10,5 23,3 24,1 Mısır Ürdün Libya Fas Suriye Tunus Yemen Büyüme (%) 2,4 3,3 4,7 5,1 5,5 2,3 2,1 3 5,5 2,3 6 3,2 3,1 3 3,9 7,7 İşsizlik Oranı (%) 10,2 11,4 9,4 9,4 12,9 12,6 14,6 30 9,1 9,1 8,1 8,4 14,2 5 14,6 35 Enflasyon Oranı(%) 11,3 16,2 11,2 10,2 2,8 8,4 -32,8 -34,8 1,5 0,6 -2,8 6,3 3,1 4,6 -8,7 24,2 Kaynak: www.indexmundi.com, www.worldbank.org Arap ekonomilerini ekonomik büyüme, işsizlik ve enflasyon açısından ele alırsak tablonun hiç parlak olmadığını hemen görürüz. Ancak burada başka bir konunun altını çizmek gerekir. Kalkınmakta olan ülkelerde yüksek faiz-düşük kur uygulamaları nedeniyle enflasyonist baskı olabilir. Nitekim kalkınmakta olan ülkelerde bu siyasetin doğal bir sonucu olarak belirli dönemlerde enflasyon kaçınılmaz olmaktadır. Ancak Arap ülkelerinde görülen enflasyon böyle bir yansıma ile açıklanamaz. Dolayısıyla Arap ekonomileri analiz ederken salt enflasyon ve işsizlik sorunu ile karşı karşıya değiliz. Bu göstergelerin dışında pek çok 242 sorun daha etkili olmaktadır. Kamu kaynaklarının yeterli kullanılması, yolsuzluk gibi pek çok farklı etken daha denklemin içinde bulunmaktadır. 1.2. Arap Baharının Ekonomik Etkileri Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkelerinde yönetim değişikliklerine yol açan Arap Baharı, siyasi bir akım gözükse de ekonomik değişim açısından da büyük bir önemi bulunuyor. Uzmanlara göre rejimlerle birlikte ülkelerin ekonomik işleyişleri de değişecek. Sokaktaki halkların demokratik beklentilerinin yanında ekonomik beklentilerinin de olduğunu vurgulayan uzmanlara göre iş dünyasında yeni grupların da yer olacak olması, iş dünyasının çalışma şeklini de ciddi biçimde etkileyecek. Demokratikleşme Arap dünyasında sadece iç siyasal denklemleri değil aynı zamanda halihazırdaki bölgesel güç dengesini de derinden etkileyecek bir süreci başlatmış görünüyor. Bu sebeplerden dolayı ve özellikle küresel ekonominin bu bölgeden sağlanan petrol ve gaza bağımlılığı, yatırımlara ihtiyacı ve global ticaret yolları üzerindeki stratejik coğrafi konumu sebebiyle ABD ve Rusya gibi global siyasi aktörlerin Arap Baharı’nı dikkatlice izledikleri ve Arap ülkeleri içerisindeki siyasal süreçleri yönlendirmeye çalıştıkları görülüyor. Bu bağlamda, Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki İran, Suudi Arabistan gibi bölgesel güçlerin ise kendilerini de etkilenebileceğini gördükleri için bu süreçteki siyasal istikrarsızlığın yayılmasını engellemek ve siyasal dönüşüm sürecini kontrol etmek için özellikle çaba gösterdikleri anlaşılıyor (Ulusoy, 2012: 94). 5. SONUÇ Küreselleşme, ekonomik ve teknolojik etkileri yanında sosyo-politik etkileri olan bir süreci içermektedir. Bu sürecin sosyo-politik etkileri özellikle çeşitli etnik kökenlerden oluşan toplumlarda mikro milliyetçilik akımlarını hızlandırmıştır. Bu anlamda eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri’nin Rusya’ya dönüşmesi bir örnek olarak verilebilir. Ayrıca, başka devletlerin hakimiyeti altında bulunan dünyanın değişik bölgelerindeki ülkelerde yaşayan farklı etnik kökendeki küçük gruplar da küreselleşme sürecinin özgürlükçü rüzgarı altında hak arayışlarına girdiler. Bu özgürlükçü hak arayışlarının en yeni mücadelesi, Ortadoğu’da yaşanan “Arap Baharı” ile kendini göstermiştir ve Tunus, Mısır ve Libya’da diktatörlükleri sona erdirmiş, ancak bu süreç Suriye’de henüz sonlandırılamamıştır. Süreç beklenmedik bir şekilde Türkiye-Suriye arasında istenmedik olumsuz gelişmelere neden olmuştur. Dolayısıyla bu sürecin Türkiye ile ilişkilendirilecek boyuta gelmesi de olayların seyrini kestirilemeyecek sonuçları doğurması göz ardı edilmemesi gereken bir durum olabilir. Kaynakça AKDİŞ, Muhammet (2005), “Küreselleşmenin Finansal Piyasalar Üzerindeki Etkileri ve Türkiye Finansal Krizler-Beklentiler”, http://www.ceterisparibus.net/arsiv/m_akdis.htm, 16 Mayıs, 2005. AKIN, Bahadır (2005), “Rekabetçi Üstünlük ve Teknoloji: Küresel Bir Yaklaşım”, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=266,18 Mayıs 2005. AKTÜRK, Songül (2005), http://www.isguc.org/songul1.htm, 17 Mayıs 2005. 243 ALPKAN, Lütfihak (2005), “UzgörüÇalıªMasının Kavramsal Çerçevesi Ve Yöntemi”, Kocaeli Sanayi İçin Teknolojik Uzgörü Raporu, http://www.gyte.edu.tr/ d/02%20Metodoloji.pdf, 18 Mayıs 2005. ARSLAN, Abdurrahman (2002), “Küreselleşme: Kuşatma Altındaki Dünya”, Köprü Üç Aylık Fikir Dergisi, Sayı: 77,http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum= EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo=38 (26 Temmuz 2007). BACIK, G. (2011), “Arap Baharı’ndan Ortadoğu ve Kuzey Afrika’nın Geleceğine Bakmak”Müsiad Çerçeve Dergisi, 57, 16-22, <Ошибка! Недопустимый объект гиперссылки.>, 13.08.2012. BAYAZIT, Hüseyin (2005), “Teknolojik Küreselleşmenin Güvenlik ve Strateji Alanındaki Gelişmelere, Uluslar Arası Güvenlik ve Strateji Kuruluşlarının İşlevine ve Yapılanmasına Etkisi, http://www.harpak.tsk.mil.tr/duyurular/SEMPOZYUM/02%20 Sn%20Huseyin %20BAYAZIT.doc, 17 Mayıs 2005. BOZKURT, V. (2000). Küreselleşme: Kavram, Gelişim ve Yaklaşımlar, İş Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, 2(1), 1-12. CEYLAN, Ali (2005), “Finans Bilimi Nereye Gidiyor?”, Ошибка! Недопустимый объект гиперссылки., 13 Mayıs 2005. CHOSSUDOVSKY, Michel (1999), Yoksulluğun Küreselleşmesi, IMF ve Dünya Bankası Reformlarının İçyüzü, Çeviren: Neşenur Domaniç, Sezai Ekinci Matbaası, İstanbul. ÇAKIR, Ahmet (1999), Küreselleşme Eksenli Yönetim Stratejileri, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kocaeli. DPT (1995), Dünyada Küreselleşme ve Bölgesel Bütünleşmeler, VII. BYKP Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Yayın No: DPT: 2375- ÖİK: 440, Ankara. ERHAN, Çağrı, “Küreselleşme Döneminin Tehditleriyle Mücadele”, http://www.teror.gen.tr/turkce/makaleler/kuresellesme.html (17 Mayıs 2005). ERKAN, Hüsnü, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, 2. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, G.Y. No: 326, İzmir: Doğuş Matbaacılık ve Tic. Ltd. Şti., 1994. EROĞLU, Ö. ve Albeni, M. (2002), Küreselleşme, Ekonomik Krizler ve Türkiye, Bilim Kitabevi Isparta. GEZGİN, Suat (2005), “Küresel Tehdit Olarak Terör Olgusu”, http://www.istanbul. edu.tr/iletim/71/haberler/y1.htm, 17 Mayıs 2005. İNCEKARA, Ahmet (1995), Globalleşme ve Bölgeselleşme Sürecinde Nafta ve Etkileri, İTO Yayını, İstanbul. LÖK, Hasan (1995), Avrupa Birliği'ne Entegrasyonda Türk Turizm Sektörünün Rekabet Şansını Arttırıcı Yeni Teşvik Politikaları, Sınai Yatırım ve Kredi Bankası A.O., İstanbul. KOÇ, Ahmet N. (1995), "Globalleşme Kaynakları ve Etkileri", Türkiye'nin Geleceğine Dönük Ekonomik Stratejiler, KSÜ Rektörlüğü Konferansı, K.Maraş. KONGAR, Emre, “Küreselleşme ve Kültürel Farklılıklar Çerçevesinde Ulusal Kültür”,1997, http://www.kongar.org/makaleler/mak_ku.php (27 Temmuz 2007). MORDEN, Tony (1993), Business Strategyand Planning, McGraw-Hill, UK. ORHAN, O. (2011), “Arap Baharı ve Türkiye”Müsiad Çerçeve Dergisi, 57, 22 28.<http://www.musiad.org.tr/detayArYay.aspx?id=352>, 13.08.2012. 244 ÖZTOPRAK, P. (2012) , “Ortadoğu’nun Demokratikleşme Süreci ve Türkiye”, Akademik Analiz, Yıl 1, sayı 4. 9-14, <http://akademikperspektif.com/2012/02/28/ akademik-analiz-dergisi-mart-2012-sayisi- arap-bahari-orta-dogu-ve-turkiye/>, 13.08.2012. PAKSOY, H. Mustafa ve Sadettin PAKSOY (1998), “21. Yüzyıl: Küreselleşme Çağı ve Yönetici Açısından Bir Değerlendirme”, Türk-Koop Ekin Dergisi, Tarım Kredi Kooperatifleri Yayın Organı, Yıl: 2, Sayı: 4. ULUSOY, K.(2012), “Milli İslam Üniversitesi Batı Asya Çalışmaları Merkezi “ArapBaharı: Bölge ve Hindistan”, Ortadoğu Analiz, Nisan 2012 - Cilt: 4 - Sayı: 40<www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/.../2012411_konferans.pdf>14.08.2012. TOL-GÖKTÜRK, Eren D. (2002), “Küreselleşme, Yeni Uluslararası Akımlar ve Uluslararası İlişkiler Disiplinine Etkileri”, ODTÜ Uluslararsı İlişkiler Bölümü Tarafından Düzenlenen Uluslararası Konferans, Ankara. TTSİS (1992), "Kendinizi 21'nci Yüzyıldaki İşletme Yönetimine Hazırlıyor musunuz?", Tekstil, TTSİS Aylık Dergisi, Sayı:167, İstanbul. TURAN, Sibel ve Emre AYKOÇ (2002), “Küreselleşme: Dünü, Bugünü, Yarını”, Trakya Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Dergisi C Serisi, Cilt:2, No:1. TUTAR, Hasan (2000), Küreselleşme Sürecinde İşletme Yönetimi, Hayat Yayınları No: 83, İstanbul. TÜGİAD (1992), Global Rekabet Ortamı Karşısında Yeni Bir Sanayileşme Modeli, Türkiye Genç İşadamları Derneği Yayınları, İstanbul. WALSH, James, “One World Divided”, Time Dergisi, July 7, 1997. Ошибка! Недопустимый объект гиперссылки.. Ошибка! Недопустимый объект гиперссылки.. ZENGİNGÖNÜL, Oğul, Küreselleşme (Yoksulluk, Gelişmişlik ve İşgücü Piyasaları Ekseninde), Ankara: Adres Yayınları:1, 2004. 245 QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ MİLLİ İQTİSADİYYATIN MODERNLƏŞDİRİLMƏSİ: PARADİQMALAR VƏ SEÇİM İMKANLARI Dr. İlkin SOLTANLI AMEA İqtisadiyyat İnstitutu, [email protected] Dr. Emin MƏMMƏDZADƏ AMEA İqtisadiyyat İnstitutu, [email protected] Giriş Məlumdur ki, keçən əsrin ikinci yarısından, xüsusən də 80-ci illərdən başlayaraq dünya iqtisadiyyatında çox böyük, fundamental dəyişikliklər baş verməkdədir. Vaxtilə, milli iqtisadiyyatların bir-birindən ölkələrarası investiusiya və ticarət fəaliyyətlərinə qoyulan müxtəlif bar-yerlərlə, müəyyən məsafə, zaman və dil fərqliliklərilə, həmçinin idarəetmə və biznes sistemləri, müxtəlif mədəniyyətlər (kültürlər) arasındakı milli fərqlərə görə izolə olunduğu bir dövrandan, bir mərhələdən böyük sürətlə uzaqlaşmışıq. Eyni zamanda, ayrı-ayrı ölkələrin milli iqtisadiy-yatlarının bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olduğu, bir-birinə dərin inteqrasiya olduğu qlobal bir iqtisadi sistemdə birləşdiyi müşahidə olunur ki, bu da qloballaşma prosesinin təzahürləridir. Xüsusən, son illər bu təzahür meylləri xeyli güclənmiş və daha da sürətlənmişdir. Bütün bunlara rəğmən, qloballaşmanın 2 əsas komponentinin olduğunu söyləyə bilərik. İstehsal-iqtisadi fəaliy-yətin qloballaşması və qlobal bazarın yaranması. Qlobal iqtisadiyyat – beynəlxalq əmək bölgüsü sistemində özünün yeri olan, qarşılıqlı əlaqə və asılılıqda fəaliyyət göstərən milli iqtisadiyyatlardan yaranmış dünya iqtisadiyyatıdır. Qlobal iqtisadiyyat dünya iqtisadiyyatının keyfiyyətcə yeni halı, durumudur. Onun beynəlxalq əmək bölgüsünün tələblərinə uyğun strukturu, vahid dünya bazarı, vahid təsərrüfat mexanizmi, idarəetmə sistemi və qanunları vardır. İqtisadi qloballaşma belə bir yeni keyfiyyətrli iqtisadi sistemin formalaşmasına xidmət edir (1). Tədqiatlar göstərir ki,çağdaş bazar münasibətləri şəraitində iqtisadiyyatın sağlam rəqabət prinsiplər əsasında formalaşması və rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi istiqamətində ardıcıl tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir.Bütövlükdə, uzun müddətli iqtisadi uğur, müvəffəqiyyətin əldə olunması – milli iqtisadiyyatın rəqabət gücünə bağlıdır. Xüsusən də, qlobal bazara inteqrasiya olunması prosesinin aktuallıq kəsb etdiyi bir şəraitdə, milli iqtisadiyyatların rəqabət gücü mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, rəqabət gücü yüksək olan milli iqtisadiyyatlar qlobal bazara güclü və daha çox mənfəət əldə edən tərəf kimi qatılırkən, zəif iqtisadiyyatlar isə qlobal bazarda daha çox istehlakçı qismində və beynəlxalq kredit təşkilatlarına daha çox borclu tərəf kimi çıxış edirlər. Rəqabət qabiliyyətinin artmasında modernləşdirmə prosesinin rolu böyükdür. Çünki, elmi-texniki tərəqqi və yeniləşmə meylləri əsasında iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində baş verən mütərəqqi dəyişilkliklər rəqabət səviyyəsinin yüksəlməsinə sə-bəb olur. Rəqabət bazar iqtisadiyyatının mövcudluğunun zəruri şərtidir, onun inkişafının hərəkətverici ünsürüdür. O, əslində bazarın əsas iqtisadi elementi, mühərrikidir. Beləliklə, rəqabət qabiliyyətli istehsal-iqtisadi prosesin təmin edilməsinin əsas şərtlə-rindən biri – sağlam rəqabətin formalaşması və inki246 şafına əlverişli şəraitin yaradılmasıdır. Bütövlükdə, ölkə iqtisadiyyatında istehsal və emal edilmiş məhsulların rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi daxili və xarici bazarlarda tələbatın ödənilməsinə istiqamətləndirilməsindən və məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinə istiqamətlənmiş yetərli tədbirlərin gücləndirilməsindən bilavasitə asılıdır. Həmin prosesdə isə dövlətin antiinhisar siyasəti özünəməxsus rola malikdir. Antiinhisar siyasətini - inhisarçılıq fəaliyyətinin qarşısının alınması, məhdudlaşdırılması və aradan qaldırılmasına yönəldilən tədbirlərin məcmusu kimi qəbul etmək olar. Dövlətin səmərəli antiinhisar siyasətinin həyata keçirilməsində isə, ilk növbədə əhatəli qanunvericilik bazasının formalaşdırılması vacibdir. Antiinhisar qanunvericiliyi iqtisadiyyatın müxtəlif sferalarında sağlam rəqabət mühitinin qorunmasına, inhisarçılığın və haqsız rəqabətin qarşısının alınmasına yönəldilmiş hüquqi aktlar kompleksini özündə ehtiva edir. Göründüyü kimi, ölkə iqtisadiyyatının mütəmadi artım tempini təmin edən əsas amillər onun çoxşaxəli xarakter daşıması, əsas iqtisadi sahələrin paralel şəkildə inkişaf etdirilməsidir. Milli iqtisadiyyatın böyük potensialının reallaşdırılması və ondan düzgün istifadə edilməsi üçün iqtisadiyyatın diversifikasiyası istiqamətində əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirilir... Ümumiyyətlə, son illər Azərbaycanda rəqabət qabiliyyətli iqtisadiyyatın formalaşması və onun modernləşdirilməsi istiqamətində lazımi addımlar atılmaqdadır. Modernləşmə: zamanın tələbi, yoxsa? Aparılan müşahidələrdən aydın olur ki, hazırkı dövrdə sürətlə inkişaf edən Azərbaycan Respublikasının daxili siyasəti - modernləşdirməyə əsaslanan iqtisadiyyat, sivil, sosial yönümlü vətəndaş cəmiyyəti və özünəməxsus milli dəyərlərin, həm də liberal ənənələrin qorunmasına yönələn ölkə quruculuğuna istiqamətləndirlmişdir. Bunu isə, eyni zamanda yeni məzmunlu informasiya cəmiyyətinə keçid dövrü kimi də dəyərləndirmək mümkündür. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin daha da dərinləşdiyi və genişləndiyi bir şəraitdə həyata keçirilən modernləşdirmə prosesi bazar subyektlərinin inkişafının əsas amili kimi çıxış edir. Bununla yanaşı, həmin proses həm milli, həm də transmilli müstəvidə çağdaş bazar münasibətlərinin təkmilləşməsinə təkan verir və elmi-texniki tərəqqi meyllərinin sürətlə artmasında əks olunur. İqtisadi modernləşdirmə prosesi iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrində müxtəlif istehsal texnologiyaları və idarəetmə metod-larının təkmilləşməsinə də öz təsirini göstərir. Modernləşdirmə həm də klasterial inkişafın zəruri atributudur. Müşahidələr göstərir ki, əlaqəli iqtisadi fəaliyyətlərin coğrafi yaxınlığı məhsuldarlığın artırılması və innovativ inkişafı təmin edir. Klasterlər - son istehsalçılar, təchizatçılar, tədqiqat laboratoriyaları, tədris müəssisələri və iqtisadiyyatın müəyyən sahəsi üzrə digər təsisatlar iqtisadi inkişafın əsas hərəkətverici qüvvəsidir. O, qarşılıqlı əlaqədə olan iqtisadi subyektlərin müəyyən və bəlirli bir ərazidə cəmlən-məsidir. Bu anlayış altında xammal, komplektləşdirici məhsullar və xidmətlərin tədarükçüləri, elmi-tədqiqat institutları, bir sözlə hər hansı bir iqtisadi sahənin rəqabət qabiliyyətini yüksəldən iqtisadi-təsərrüfat subyektlərinin zənciri qəbul edilir... Çağdaş dünya elə bir durumdadır ki, bir tərəfdən bəzi ölkələrdə modernləşmə prosesi sürətlə gedir, yəni onlar inkişaf etmiş ölkələrdən daha yüksək inkişaf, məhsuldarlıq və həyat səviyyəsi təcrübəsini əldə etməyə çalışırlar, digər tərəfdən isə qloballaşma prosesi inkişaf edir. Eyni zamanda sənayeləşməni də modernləşmə ilə bərabər tutmaq düzgün olmazdı. Rasional elmi modernləşdirmə - inkişafın bəzi nümunələrini inkişaf modelinin qaydası kimi qəbul etməkdən ibarətdir. Modernləşdirmə nəzəriyyəsində dövlətlər “inkişaf etdirən” və “modernləşdirilən” döv-lətlərə ayrılırlar. 247 Modernləşdirmə nəzəriyyəsi – identik dəyişmə əsasında inkişaf nəzəriyyəsidir. Yəni, modernləşmə prosesinə müxtəlif institutlar və münasibətlərin, dəyərlər və normaların yaradılması kimi də baxa bilərik. Bu proses – modernləşən cəmiyyətin identikliyinin dəyişməsini tələb edir və bu, bütövlükdə onun dəyişməsi ilə nəticələnir. Eləcə də iqtisadi millilik konsepsiyasının reallaşmasından məlumdur ki, o, transformasiya konsepsiyası ilə birlikdə ölkənin iqtisadi irəliləməsini təmin edir. Belə ki, mobilizasiya modellərinin tətbiqinə misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: XIX əsrdə Almaniyada Listin industrial – mobilizasiya modeli və Bismarkın sosiallaşdırılmış mobilizasiya modeli; XX əsrdə isə Ruzveltin Amerikasayağı “Yeni kurs”, Erxardın ixrac ekspansiyasının alman mobilizasiyası modeli, yaxud yaponların müharibədən sonra-kı innovasiya modeli, Şarl de Qollun Fransadakı iqtisadi modernləşdirmənin mobilizasiyası mo-deli, çinlililərin industrial sıçrayışlı mobilizasiya modeli və s. Bunların hər biri – qlobal iqtisadi dünyada öz milli dövlətlərinin daha güclü və rəqabətqabiliyyətli olmasına can atmış və atırlar (2). Qloballaşmanın modernləşən iqtisadi proseslərə təsiri və doğura biləcəyi nəticələr Günümüzdə yaşanan qloballaşma fenomeni özündən əvvəlkilərdən keyfiyyətcə fərqlənsə də, formaca yeni deyildir. Belə ki, ilk qloballaşmanın başlanğıcı 1492-ci ildə “Yeni Dünya”nın kəş-finə qədər uzanır. İkinci dönəm isə, sənaye inqilabının pik nöqtəsinə varması ilə yüksək rifah səviyyəsinə çatan Qərbə doğru müstəmləkələrdən kənd təsərrüfatı məhsulları, həmçinin yeraltı və yerüstü təbii sərvətlər axını ilə başlamışdır. Nəhayət, XX əsrin 80 – ci illərində başlayan və geniş mənada dövlətlər arasındakı maneələrin tamamən ortadan qaldırılması ilə ölkələrin intensiv inteqrasiyasını təmin etmək mənasına gələn üçüncü qloballaşma prosesi – özünü əsasən iqtisadi, siyasi, mədəni, hüquqi, sosial, hərbi, texnoloji və s. kimi sahələrdə göstərir...Qloballaşma prosesi nəticəsində universal ictimai normalar lokallaşmaqdadır. Qloballaşmanın iqtisadi aspekti özünü beynəlxalq ticarətin (mal və xidmətlərin sərbəst hərəkəti), beynəlxalq maliyyə kapitalı hərəkətlərinin (sərmayə hərəkətlərinin derequlyasiyası) və beynəlxalq istehsalın sərbəstləşməsi kimi üç sahədə özünü göstərməkdədir. İstehsalın qloballaşması da özünü üç istiqamətdə biruzə verir: - birbaşa xarici investisiyalar; - əməyin sərbəst hərəkəti(mobillik); - bilginin qloballaşması (3). Göründüyü kimi, qloballaşma prosesi ən geniş mənada, ölkələr arasındakı maneələrin optadan qalxması nəticəsində ölkələrin bir-birinə yaxınlaşması, bütünləşməsi deməkdir. Bu maneələrin növlərindən asılı olaraq, qloballaşma da müxtəlif istiqamətlərdə ola bilər. Qloballaşmaya müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Qloballaşmaya neqativ yanaşan bəzi alimlər belə hesab edir ki, o milli mədəniyyəti məhv edir, dövlətin müstəqilliyini inkar edir, cəmiyyətə yad olan istehsal standartlarını zorla yeridir və s. Başqa bir qisim isə qloballaşmanı sivilizasiyaların toqquşması və sivilizasiyaların müharibəsi kimi qəbul edir. Onların fikrincə qloballaşmaya münasibət bütün dünyanı qlobalistlərə və antiqlobalistlərə ayırır ki, bu da qloballaşmanın önündə gedən Amerika Birləşmiş Ştatlarına düşmənləri ilə mübarizədə hegemonluğunu qoruyub saxlamağa imkan verir. Buna baxmayaraq, qloballaşma dünyadakı siyasi proseslərə, beynəlxalq münasibətlərə və hətta etika və mənəviyyata da təsir edir. Beləliklə, qloballaşma indi bütün dünyanı ağuşuna almış mürəkkəb bir proses kimi qiymətləndirilməkdədir. Dünya kapitalist sisteminin yeni tarixi mərhələsini ifadə edən 248 qloballaşma sanıldığı kimi heç də, bir formalı pro-ses deyil. İqtisadi qloballaşmanın ön plana çıxması ilə birlikdə, kapitalist sistemini hərtərəfli əha-tə edən qloballaşma əsasən üç sahədə birbirini tamamlayaraq genişlənməkdədir. Bunlar iqtisadi, siyasi və mədəni sahələrdir. Bu sahələr adlarına müvafiq olaraq qloballaşmanın bir-biri ilə əlaqə-li olan 3 əsas formasını təşkil edir. Lakin sözün həqiqi mənasında iqtisadi qloballaşma hazırda onun başlıca forması olaraq qalmaqdadır (4). Müşahidələr göstərir ki, dünyada baş verən qloballaşma meylləri ölkəmizin ictimai – siyasi həyatına mühüm təsir göstərərək, xüsusən də onun iqtisadi inkişafı qarşısında çox böyük perspektivlər açır. Buna bariz nümunə kimi 1994-cü ildə imzalanmış "Əsrin müqaviləsi"ni, həmçinin "Bakı - Tbilisi - Ceyhan" neft və "Bakı - Tbilisi - Ərzurum" qaz kəmərləri, "Bakı Tbilisi - Qars" dəmir yolu xəttini misal göstərə bilərik. Məhz onların səmərəli həyata keçirilməsi istiqamətində atılmış uğurlu addımlar, ölkəmizin dünya iqtisadi məkanına inteqrasiyasının artıq real həyat hadisəsi kimi təzahür etməsinin əyani göstəricisinə çevrilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, qloballaşma cəmiyyətin və ayrı-ayrı fərdlərin qarşısında duran başlıca məqsəd və vəzifələri müəyyənləşdirilməsində də əhəmiyyətli rol oynayır. Qarşıya qoyulmuş vəzifələrə vaxtında çatmaq üçün cəmiyyətin bütün daxili ehtiyatlarını səfərbər etmək çox zəruridir. Belə ki, cəmiyyətin hər bir üzvü başa düşməlidir ki, dövlətin həyata keçirdiyi islahatların uğurlu nəticələri vətəndaşların öz vəzifələrini səylə və yüksək peşəkarlıqla yerinə yetirməyə hazır olmasından, eləcə də dürüst mövqe bildirməsindən xeyli asılıdır. Qloballaşma şəraitində dinamik inkişaf və möhtəşəm quruculuq mərhələsi yaşayan Azərbaycanın əldə etdiyi uğurlar getdikcə artır, onun iqtisadiyyatı ilbəil güclənir və diversifikasiyası çevik qaydada genişləndirilir. Xüsusən də, qloballaşan dünya üçün heç də asan olmayan son 5 ildəki iqtisadi artım templəri, beynəlxalq aləmdə liderlik edən güclü ölkələrin diqqətini cəlb etməkdədir. Ölkəmizin iqtisadi inkişafını özündə əks etdirən bir sıra nüfuzlu beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının 2011-ci il üzrə hesabları da nikbin proqnozlara əsas verir. Dünya İqtisadi Forumunun hazırladığı “Qlobal rəqabətlilik 2010-2011 hesabatında” Azərbaycan Respublikası 57-ci yeri tutmuşdur. İqtisadi inkişaf templərinə görə isə, o, MDB məkanında liderlik etmək-dədir. Məsələn, Dünya şərait reytinqində 183 ölkə arasında Azərbaycan 54-cü yeri tutmuşdur. Təkcə 2011-ci ildə ölkə iqtisadiyyatına 13 milyard dollar daxili və 7 milyard dollar xarici investisiya yatırılması da böyük perspektivlərdən xəbər verir. İqtisadi dirçəliş probleminin kökündən həlli daxili yığımların artırılması və bu yığımlardan təşkil edilmiş kapitalın kapital bazarı (capital market) alətləri ilə investisiya sahələrinə cəlb edilməsidir. Bu nöqteyi-nəzərdən, ölkədə daxili investisiya mənbələri çatışmazlığı probleminin həlliüçün bir-birilə yaxın əlaqəli digər iki problemin həll edilməsi gərəklidir. Bu problemlərdən birincisi daxili yığım həcminin artırılması, ikincisi isə bu yığımların effektiv investisiya sahələrinə istiqamətləndirilməsidir. Qeyd etməliyik ki, yığım həcmi nə qədər yüksək olsa da, bu yığımlar effektiv investisiya sahələrinə yönəldilmədikcə, ölkə iqtisadiyyatına müsbət təsir göstərə bilməz. Effektiv investisiya sahələrinin müəyyənləşdirilməsi və fondların bu sahələrə istiqamət-ləndirilməsi üçün alternativ investisiya sahələri haqqında informasiyanın toplanması və emalı gərəklidir. Bu funksiyaların yerinə yetirilməsi isə professional kadrlar tərəfindən idarə edilən institusional investorların (institutionalinvestors) mövcud olmasından asılıdır (5). Ötən illər ərzində ölkəmizdə yaradılmış əlverişli biznes və investisiya mühiti, iqtisadiyyata 100 milyard dollara yaxın investisiya yönəldilməsinə imkan vermişdir. Əsas kapitala yönəldilən investisiyaların ümumi həcmində son illər daxili investisiyaların xüsusi 249 çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. 2000-ci ildə 47,5 faiz paya malik daxili investisiyalar 10 il ərzində 16,3 dəfə artaraq ötən ilin sonunda əsas kapitala qoyulan investisiyaların ümumi həcmində 75,7 faiz paya malik olmuşdur. Eyni zamanda xarici investisiyalar da son 10 il ərzində 4,7 dəfə artmışdır. Hazırda özəl sektorun dinamik inkişafı nəticəsində ÜDM-in istehsalının 80 faizdən çoxu özəl sektor tərəfindən təmin edilir. Bütövlükdə, son 10 ildə qeyri-neft sektoru 2,8 dəfə artmışdır. Qeyri-neft sahələrinin inkişafına və ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyasına, eləcə də bu sahələrdə mövcud müəssisələrin maddi və texnoloji bazasının yüksəldilməsinə yönəlmiş tədbirlər nəticəsində son 5 ildə ÜDM-də qeyri-neft sektorunun payı 40,7 faizdən 44,4 faizə yüksəlmiş, neft sektorunun payı isə 53,8 faizdən 48,5 faizə qədər azalmışdır. Azərbaycan dövlətinin həyata keçirdiyi düşünülmüş uğurlu siyasət və əldə olunan yüksək nailiyyətlər beynəlxalq maliyyə institutları, elmi-tədqiqat mərkəzləri, eləcə də, nüfuzlu nəşrlər tərəfindən təqdir olunmaqdadır. Respublikamızın mühüm nəqliyyat-kommunikasiya infrastrukturları yaradaraq bölgədə əsas tranzit məkanlarının mərkəzinə çevrilməsi, beynəlxalq ticarət sis-teminə inteqrasiyası, strateji nəqliyyat dəhlizlərinin yaradılması üçün təşəbbüskar kimi çıxış etməsi və digər amillər dünyanın ən nüfuzlu nəşrlərinin aparıcı mövzularına çevrilmişdir. Xüsu-silə də Azərbaycan hökumətinin neft gəlirlərini nəhəng infrastruktur layihələrinin reallaşmasına sərf etməsi xarici ölkələrin tədqiqat mərkəzləri tərəfindən təqdir olunur, ölkəmizin iqtisadi-sosial həyatında mühüm dəyişikliklərə səbəb olduğu diqqət mərkəzində saxlanılır. Azərbaycan Respublikasının Prezident İlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin 2012-ci ilin birinci yarısının sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş ic-lasında demişdir: "Birinci üç ayda investisiyalar 4,3 milyard dollar təşkil etmişdir. Hələ ki 6 ayın investisiya rəqəmləri hesablanır və bu da müsbət göstəricidir. Keçən illə müqayisədə ölkə iqti-sadiyyatına qoyulan investisiyalar 30 faiz artmışdır. Əgər biz ilin sonuna qədər bu templə işləsək və mən hesab edirəm ki, temp daha da yüksək olacaqdır, - təqribən 18, bəlkə də 19 milyard dol-lar investisiyaya çatacağıq. Bu da əhalisi o qədər də çox olmayan Azərbaycan kimi ölkə üçün böyük rəqəmdir. Nəzərə alsaq ki, hər il 10 milyard dollardan az olmayaraq investisiyalar qoyu-lur, növbəti illərdə ölkə qarşısında duran bütün infrastruktur və sosial məsələlər öz həllini tapa-caqdır" (6). Əsas kapitala yönəldilmiş sərmayədə müəssisə və təşkilatların vəsaitləri ümumi vəsaitin 46,4, bank kreditləri 4,6, büdcə vəsaitləri 42,3, büdcədənkənar fondların vəsaitləri 3,9, əhalinin şəxsi vəsaitləri 2,5 faiz təşkil etmişdir. Xarici investorların iqtisadiyyatımıza yatırdığı sərmayənin də həcmi artmışdır. Başqa sözlə, cari ilin birinci yarısında xarici mənbələrdən əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitin həcmi əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən 5,2 faiz çox olmuşdur. Bizim əsas xarici investor partnyorlarımız Böyük Britaniya, ABŞ, Yaponiya, Norveç, Türkiyə, Çexiya Respublikası və Fransadır. Bu ölkələrin investorları əsas kapitala yönəldilmiş xarici vəsaitin 93 faizinin sahibidirlər. Bunlarla yanaşı, əsas kapitala investisiyaların innovasiya yönümlülüyünün gücləndirilməsi də diqqət çəkəndir. Fəaliyyətin səmərəliliyini və rəqabət qabiliyyətli olmasını şərtləndirən innovasiya bazarı - amillərin qarşılıqlı təsir məkanıdır və burada alqı - satqı obyekti kimi texniki və sosial - iqtisadi yeniliklər, səmərələşdirici təkliflər və ixtiralar, patentlər, texnoloji yeniləşdirmələr çıxış edir. İntensivləşmənin innovasiyalardan asılılığının gücləndiyi müasir şəraitdə, bu prosesin idarə edilməsi innovasiya fondlarının yaradılmasını tələb edir. Bu fondların yalnız döv-lət büdcəsi vəsaitləri hesabına yaradılması, xarici təcrübədən göründüyü 250 kimi, bir sıra hallarda prosesin uzanması və rəqabət üstünlüklərinin məhdudlaşması ilə nəticələnir. Odur ki, innovasiya fondlarının özəl şirkət və bankların sponsor kimi iştirakları hesabına formalaşdırılması dünya təcrübəsi artıq vüsət almaqdadır... Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, qloballaşma meyarlarına və modernləşməyə əsaslanan nəqsədyönlü tədbirlər nəticəsində iqtisadiyyatın diversifikasiyası genişləndirilməkdə, innovativ iqtisadiyyata etibarlı keçid təmin edilməkdə, real sektorun inkişafında səmərəlilik meyarlarına əsaslanan intensiv üsullara üstünlük verilməkdədir. Bütün bunların nəticəsində və həyata keçiriləcək tədbirlərin məntiqi nəticəsi kimi, ölkə iqtisadiyyatının bütün sahələrində dina-mik artım əldə olunmaqdadır. Son söz əvəzi və yaxud təkliflər Hesab edirik ki, qloballaşma şəraitində milli iqtisadiyyatın modernləşdirilməsi istiqamətində paradiqmalar və seçim imkanları müəyyən edilməli və ona uyğun addımlar atılmalıdır. Bu istiqamətdə zəruri hesab oluna biləcək istiqamətlərdən bəzilərini aşağıdakı kimi qeyd edə bilərik: 1) ölkə iqtisadiyyatında tarixən mühüm yer tutmuş aparıcı sahələrin perspektiv inkişaf istiqamətlərini əsaslanaraq, artan mövcud maliyyə mənbələri hesabına, bununla yanaşı, daim inkişafda olan qlobal bazarlara çevik uyğunlaşmağı bacaran iqtisadi subyektlərin modernləşdirilməsi; 2) dayanıqlı iqtisadi inkişafın keyfiyyət dəyişikliklərinin etibarlı şəkildə təmin olunması, milli iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliyinin daimi şəkildə artırılması, daxili bazarın tarazlı iqtisadi inkişafa əsaslanan üsullarla qorunması, eyni zamanda infrastruktur sahələrinin təkmil in-kişafına nail olunması; 3) milli iqtisadiyyatın dayanıqlı, səmərəli və məqsədyönlü inkişafını təmin edilməsi istiqamətində, dövlətin zəruri və keyfiyyət amillərinə əsaslanan tənzimləmə tədbirlərinin tətbiq olunması, güclü elmi-texniki kompleksin yaradılması, bu sahədə hazırlanan(istehsal oluna) milli məhsulların rəqabət qabiliyyətinin artırılması, bununla yanaşı iqtisadi inkişafa mühüm təkan verən ərazi-istehsal klasterlərinin yaradılaraq, burada fəaliyyət göstərən subyektlərin yüksək rəqabət qabiliyyətli məhsulların hazırlanması və xidmətlərin göstərilməsi istiqamətində potensiallarının artırılması və s. Ədəbiyyat siyahısı 1. Müəlliflər kollektivi. (2008),”Bazar iqtisadiyyatı şəraitində Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının dayanıqlı inkişafının əsas istiqamətləri”. Bakı: Elm, ,115. 2. Müəlliflər kollektivi. (2010), “Qloballaşma mühitində milli iqtisadi inkişaf modelinin formalaşması problemləri”. Bakı:Avropa, , 30 -31. 3. Sabiroğlu.N. (2005), “Qloballaşma və xarici investisiyalar”. Bakı: Qloballaşan Azərbaycan Sivil İnkişaf Mərkəzi, 97-98. 4. Şükürov A.M. (2006), "Qloballaşmış cəmiyyətlər: dünən, bu gün və sabah". Bakı, 47. 5. “Yeni dünyada yeniləşən Azərbaycan iqtisadiyyatı” (məqalələr toplusu). (2006), Bakı: Qloballaşan Azərbaycan Sivil İnkişaf Mərkəzi, 260 -261. 6. “Respublika” qəzeti, 12 iyul 2012-ci il. 251 REFAH YAKLAŞIMINDAN ÇALIŞTIRMACI YAKLAŞIMA DOĞRU Oğuzhan ZENGİN Hacettepe Üniversitesi Özgür ALTINDAĞ Hacettepe Üniversitesi Özet Anglosakson ülkelerde uygulanmakta olan ekonomik sistem günümüz sosyal politikasının yapılanmasında önemli bir yere sahiptir. Esping Andersen’in liberal refah yaklaşımı olarak tanımını yaptığı bu yapılanmanın temeli ekonomik anlamda özgürlük ilkesine dayanan liberal ekonomik sistemde yatmaktadır. Özellikle 1970’li yıllarda yaşanan ekonomik krizler Anglosakson ülkelerinin 1601’deki yoksulluk yasasından itibaren önemli bir gelişim gösteren refah rejimlerini ve buna bağlı olarak sosyal politika, sosyal güvenlik, sosyal hizmet ve sosyal yardım yapılanmasını derinden etkilemiş ve bu alanlarda özelleştirme olgusu hızla güç kazanırken devletin sosyal alandaki rolü giderek azalmıştır. Bu gidişata bağlı olarak sosyal devlet olmanın en temel göstergelerinden biri olan yoksullara yönelik sosyal yardımların “refah bağımlılığı”na neden olduğu düşüncesi ağırlık kazanmaya başlamıştır. Sonrasında bu düşünceden hareketle bu yardımların karşılıksız olmaktan çıkarılarak yoksulların istihdam piyasasına katılımı için düşük statülü işlerde çalışmasını gerektiren “workfare” kavramı gündeme gelmiştir. Yardımlar ile aktif önlemler arasında ilişki kuran bu uygulamalar özellikle, Anglo-sakson ülkelerde çalıştırmacı (workfare) programlar olarak adlandırılmaktadır. İşsizlik yardımı ve sosyal yardımların yaygın olduğu veya yaygınlaşmakta olduğu ülkelerde çalıştırmacı programlar “refah için çalışma”, “refah bağımlılığının ortadan kaldırılması”, “çalışma refahı” veya “refah karşılığı çalışma” gibi deyimlerde de anılmaktadır (Barbier,2000:3). Refah devletlerinin gelecekleri ile ilgili tartışmaların yaşandığı son süreçte çalışmacı programların önemi, geleceği ve sürdürülebilirliğine ilişkin veriler ve geribildirimler birçok devletin ilgisini çekmektedir. Bu bağlamda bu çalışmada Anglosakson ülkelerde gözlemlenen liberal refah yaklaşımı çerçevesinde sosyal politika, sosyal yardım ve hizmetlerde son yıllarda refah kavramından çalışma refahı kavramına doğru yaşanan değişim eleştirel bir bakış açısı ile ele alınacaktır. Anahtar sözcükler: Sosyal refah, refah bağımlılığı, çalışma refahı Jel Kodları: Jel A, Jel I, Jel P FROM WELFARE TO WORKFARE APPROACH Abstract Anglo-Saxon countries' economic system has an important role in the construction of contemporary social policy. Esping Andersen's liberal approach to the welfare of this structure as the basis for his definition of a liberal economic system based on the principle of liberty lies in the economic sense. Economic crises, especially in the 1970s in Anglo-Saxon countries, effected the development of welfare regimes since 1601 Poverty Law and related social policy, social security, social services and social assistance, and deeply influenced the construction of the power in these areas while privatization flourished the role of the state in social area has decreased steadily. Related to this process; the idea that social aids which is the basic indicator of a social state, causes “welfare dependency” gained weight. With this changing idea; the concept “work force” which identifies the inclination that the poor should work in low status jobs instead of taking non-provisional aid. Particularly in the Anglo-Saxon countries, these applications connecting the aids and active measurements are called workfare programs. In this countries where unemployment aid and social aid is common or 252 developing; workfare programs are also called as “"work for welfare, the elimination of welfare dependency, welfare work or work for welfare". Debates about the future of welfare states; the importance, data and feedback about the sustainability of the workfare programs attracts the attention of lots of states. In this context, this study within the framework of the liberal welfare approach in the Anglo-Saxon countries, will take the process change from welfare to workfare in the areas of social policy, social aid and services in a critical perspective. Key Words: Social welfare, dependence on welfare, workfare. Jel Code: Jel A, Jel I, Jel P 1. SOSYAL REFAH VE SOSYAL REFAH REJİMLERİ Sosyal refah çok öz bir tanımla, bir toplumun hiçbir ayrıma gidilmeden bir bütün halinde fayda ve tatmin düzeyinin artması olarak tanımlanabilir. Sosyal refah kavramında esas olan toplumu oluşturan her bireyin belirli bir standartta yaşamını sürdürmesinin sağlanmasıdır. Sosyal refah kavramı sosyal refah devletleri ile birlikte ortaya çıkmış, bu devletlerin sınıflandırılmasında da pek çok yazar farklı görüş bildirmiştir. Bu bağlamda refah rejimlerinin sınıflandırılması ile ilgili ilk kuramsal çalışmalar Macar felsefeci ve ekonomist Karl Polanyi’nin 1944 yılında yayınladığı Büyük Dönüşüm kitabı ile İngiliz sosyolog Thomas Humprey Marshall’ın 1950 yılında yayınladığı Vatandaşlık ve Sosyal Sınıf adlı eserlerde yapılmıştır. Bu iki eserden sonra yapılan çalışmaların ise temelde bu iki eserin yeniden keşfi olduğu dile getirilmektedir (Özdemir, 2005). Refah rejimlerinin sınıflandırılması konusunda ilk somut çalışmalara 1958 yılında Wilensky ve Lebeaux ile Richard Titmuss’unyapmış oldukları çalışmalar örnek gösterilmektedir (Özdemir, 2005).Wilensky ve Lebeaux’un (1958) Endüstriyel Toplum ve Sosyal Refah isimli çalışmalarında iki sosyal refah fikrinden söz edilmektedir. Bu fikirler dönem itibari ile kalıntı sosyal refah fikri ve kurumsallaşmış sosyal refah fikri olarak iki açıdan ele alınmıştır. Kalıntı sosyal refah fikri bireyin ihtiyaçlarının en uygun şekilde karşılandığı iki doğal kaynağın (aile ve piyasa ekonomisi) varlığına dayanmaktadır. Bu fikirde sosyal refah yapısı ancak bu kaynakların çeşitli sebeplerle kullanılamaz durumda olduğunda ortaya çıkar sonrasında aile ve piyasa ekonomisi yeniden uygun bir şekilde çalışmaya başladığında sosyal refah yapısının geri çekilmesi beklenir. Kurumsallaşmış sosyal refah fikrinde ise bireylere yapılan yardımların modern/sanayileşmiş toplumun yasal fonksiyonu olduğu kabul edilmektedir (Wilensky ve Lebeaux,1958). Burada yapının geri çekilmesi söz konusu değildir. Richard Titmuss (1958) ise yaptığı çalışmada refah modellerini (1) kalıntı, (2) endüstriyel başarı-performans, (3) Kurumsallaşmış yeniden bölüşümcü olarak üç gruba ayırmıştır. Kalıntı model Wilensky ve Lebeaux’un çalışmasına benzer şekilde aile ve piyasanın refahın sağlanmasında sorumlu kurumlar olduğuna, devletin sadece bu ikisi başarısız olduğundan devreye girmesine işaret etmektedir. Endüstriyel başarı-performans modeli ise refah hizmetlerinden yararlanmayı, çalışıyor olma ve sigorta kurumlarına prim ödemeye bağlamaktadır. Üçüncü ve son model olan kurumsallaşmış yeniden bölüşümcü model ise devletin gereksinimler doğrultusunda vatandaşlarına evrensel hizmetler sunmasını öngörmektedir. Bu modelde devletin gelirin yeniden dağıtılması yoluyla eşitlik ve dayanışmanın gerçekleştirilmesi önemlidir (Özdemir, 2005). 253 Refah rejimleri konusunda bir başka önemli ayrım sosyal koruma ya da sosyal güvenlikte finansmanı kimin üstlendiğine göre yapılmaktadır. Bu ayrıma göre her çalışanın sosyal refah hakkını, kendisinin ya da işvereninin ödediği katkıya bağlı kılan “Bismarck Modeli”, bir ülkenin tüm nüfusuna yönelik genel bir sigorta anlamına gelen Beveridge Modeli ve bu ikisinin karışımından oluşan “Karma Model” bulunmaktadır (Özdemir, 2005). Sosyal bilim literatüründe yaygın olarak kabul edilen bir sınıflama olan EspingAndersen’in refah rejimi tipolojisine göre ise üç çeşit refah rejimi vardır. Bu rejimler gene Esping-Andersen’in sosyal politikanın üç etkin kurumu olarak belirlediği devlet, piyasa ve ailenin sosyal politikayı ve birbirlerini ne düzeyde etkilediği üzerinden sınıflandırılmışlardır. Bunlar; Neoliberal (Anglo-Sakson) Model, Sosyal Demokrat (Nordic) Model ve Korporatist Kıta Avrupası (Franco-Alman) Modeli’dir. Esping Andersen’e göre, üç temel “refah rejim”inden birisi olan İskandinav modelinde, devlet diğerlerinin çok üzerinde bir öneme sahiptir. Kıta Avrupası (ve Güney Avrupa) modelinde ise, aile ve gönüllü kuruluşlar (örneğin, Katolik Kilise), diğerlerine oranla daha önde gelmektedir. Hâlbuki liberal refah rejimlerinde ise başta piyasalara, daha sonra da sivil ve gönüllü sektöre daha fazla önem atfedilmektedir (Kuhnle–Alestalo, 2000: 9). Neoliberal rejimler piyasa merkezlidir ve devlet, piyasada geçimini sağlayamayan ve piyasada satın alınan bakım hizmetlerinden yararlanamayan en muhtaç durumdaki kesime yönelik politikalar geliştirir. İkinci tip rejim olan sosyal demokrat rejim, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıkan “sosyal vatandaşlık” statüsüne en yakın sistemdir. Bu rejimde piyasa olduğu kadar aile de bireye sosyal güvence sağlamak açısından formel sosyal güvenlik önlemlerinin gerisinde kalır. Bu rejimde sosyal politika alanında esas sorumlu ve uygulayıcı devlettir (Esping-Andersen, 2010: 35). Neoliberal rotadaki ortak bir özellik, eşitsizlik ve yoksulluğun artışıdır. 1980’lerde, nüfusun en düşük gelirli yüzde onu, orta değere göre ABD’de %11, Birleşik Krallıkta %14, Kanada’da %9 ve Avustralya’da %5 oranında gelir kaybetmiştir (OECD, 1993, akt: Esping Andersen, 2010: 80). Anglosakson Deneyimi Anglosakson ülkeleri, yani İngilizce konuşulan ülkelerde, kalıntı refah devleti modeli olarak ifade edilir. ABD, Avustralya, Yeni Zelanda ve özellikle de İngiltere bu modeli en iyi temsil etmektedir (Yılmaz, 2006: 26). Anglosakson ülkeler ihtiyaç içerisindeki insanların korunmasında devlet ile birlikte piyasanın, dinsel ve gönüllü kuruluşların aktif bir rol üstlendiği, daha varlıklı gruplara ise özel şartlar ayrılmasına müsaade eden sosyal programları içeren refah politikalarına paralel liberal bir yaklaşımı temsil eder. Koray’a (2008: 122) göre liberal model mütevazı ve yoklamalı sosyal yardımların ve mütevazı sosyal güvenlik ödemelerinin yapıldığı bir modeldir. Bu modelde programların amacı piyasayı ve piyasaya girişi güçlendirmektir; bunu da ya herkese düşük bir asgari gelir güvencesi vererek ya da aktif olarak özel refah programlarına katkıda bulunarak yapar. ABD, Kanada ve Avustralya bu modelin en tipik örnekleriyken 1980 sonrası İngiltere de bu modele yaklaşmış durumdadır. Bu modelde, emek piyasasına giriş zorla sağlanmaktadır. Bu modelin temeli, insanları işgücü piyasasına girmeye ve orada kalmaya zorlama stratejisidir. Devlet ne istihdam toplumunda olduğu gibi istihdam yaratıcı ne de bunun yokluğunda ilk başvurulacak telafi devletidir. “Seçicilik”, sosyal politikanın birinci prensibidir. Devlet en son telafi edici olduğu için, en kötü durumda olanlara gelir transferi yapma stratejisi hâkimdir. Gelir transferi 254 yapılacak olanlar, olanak testinden (meanstested) geçirilerek tespit edilir (Günal, 2010: 32). Bu modeldeki yaklaşıma tortusal sosyal refah yaklaşımı da denir. Tortusal açıdan bakıldığında; bireylerin ihtiyaçlarının karşılanmasında iki doğal yol bulunmaktadır. Bunlar aile ve pazar ekonomisidir. Bazen bu kurumlar işlevlerini yerine getiremediğinde, aile yaşamı çatlamakta ve depresyon oluşmaktadır ya da bazen bireyler yaşlılık ve hastalık gibi nedenlerle normal yolları kullanamamaktadır. Tortusal görüşe göre sosyal refah kurumları, aile ve pazar gibi normal kurumlar yetersiz kaldığında işlevsel olmaktadır (Karataş, 1999: 35). Liberal düşüncenin etkisiyle Anglosakson ülkelerde devlet yönetimi, devletin izlediği politikalar ve toplumsal örgütlenmenin şekli de farklı refah yönelimli ülkelere göre farklı bir şekilde gelişmiştir. Bir bütün olarak örgütlenme yerine birey eksenli, bireyin çıkarına hizmet edecek yapılanmalar ön plana çıkmıştır. Örneğin, ABD’de özel sigorta şirketleri toplumun %86’sını kapsar. Geriye kalan %14’lük kesimin sigortası yoktur. Bunların büyük bir kısmı, yoksullara ve yaşlılara verilen düşük katılım paylı (ücretli) sağlık hizmetleriyle ve ulaşabildiği sosyal yardım ve hizmetlerle yetinir (Sargutan, 2006: 121). Dolayısıyla birey tek başına hayatta kalabilmek için elinden gelenin en iyisini gerçekleştirmek durumundadır. Anglosakson model daha çok faydacı pazar ilkeleri ile yönlendirilse de 1) hedefe yönelik meyillilik, ihtiyaç temelinde yetkilendirme 2) transfer programındaki düşük değiştirme oranı 3) genel kâr finansı 4) sağlık ve eğitimde gelişmemiş ulusal sosyal hizmetler 5) zayıf aile hizmetleri 6) düşük seviyede istihdamı koruma, yüksek seviyede adil sözleşmeleri sınırlandırma ve ne aktif işçi piyasası politikasına, ne de mesleki talim ve eğitime katkıda bulunulması 7) kısmen güçlü sendikalarla koordine edilmemiş ilişkiler, bağımsız işçi ücreti görüşmeleri ve düşük seviyede toplu görüşme kapsamı ile karakterizedir (Hemerijck, 2002: 3). Anglosakson ülkelerde işçi sınıfının büyümesine rağmen giderek artan çalışan ve çalışmayan yoksul kesimin sosyal açıdan dışlanması durumu ile karşılaşmıştır. (Hemerijck, 2002: 6). A.B.D.’de ise bilindiği gibi liberal ekonomik düzenin bütün kuralları benimsenmiş ve serbest rekabet piyasaları altında, karlarını ve faydalarını maksimize ederken, masraflarını minimize eden bireyler ve şirketler sayesinde kaynakların adil bir şekilde dağıtılacağı ve bunun için de devletin doğrudan müdahalesinin gerekmediği düşünülmüştür. Bu görüşe göre, “Toplumdaki, eğer varsa, yoksulluğun nedeni, iktisadi açıdan yapısal bir sorun değil, bireyin kendi davranışlarıdır.” Her ne sebeple olursa olsun emek piyasalarının dışında kalan kimseler için yapılacak pek bir şey yoktur. Bir bakıma dışlanmış olmak insanların kendi tercihidir. Neoklasik ve liberal iktisadi teori zaten işsizliği gönüllü olarak kabul eder, yapısal sorunlardan bahsetmez. Suçlu yeterince düşük ücretler altında çalışmayı kabul etmeyen bireylerdir yoksa toplumda herkese iş vardır ve ekonomi tam istihdam altında çalışır (Sunal, 2011). Ekonomik değişimlere sosyal programların uyum sağlayamaması sonucunda yardımın ve/veya kapsamının kademeli olarak erimesi ve ‘çalışma vurgusu’ Amerikan sosyal politikasını simgelemektedir. 1970’lerin ortalarında işsizlerin arasında sigorta desteği alanların oranı %70’lerde iken, 1989’da bu rakam %33’e düşmüştür. Dolayısıyla zaten oldukça zayıf olan Amerikan sosyal güvence ağı daha da yıpranmaktadır (Esping Andersen, 2010: 79). II. Dünya Savaşı’ndan sonra, liberal ekonomi politikalarının başarısız oluşu ve Keynesyen politikaların devreye girmesiyle, refah devletlerinin ortaya çıktığı ve “refah yılları” (altın çağ) olarak tanımlanan bu dönemde, sosyal refah önlemlerinin alınmasında 255 devletin birincil aktör haline geldiği gözlenmiştir. Yine, kamu yönetim aygıtının bir parçası olan yerel yönetimlerin de, artan sosyal hizmetlerin yerel düzeyde sağlayıcısı oldukları görülmektedir. Dolayısıyla, 1970’lerde ortaya çıkan krize kadar, devletin fonksiyon ve görevlerinin sürekli genişlediği, söz konusu tarihten günümüze kadar ise, devletin ekonomik ve sosyal yaşamdaki konumunun azaltılması çabalarının başladığı, ancak yine de devletin en büyük sosyal refah uygulayıcısı olmayı sürdürdüğü görülmektedir. Anglosakson kapitalist ülkelerdeki son dönemdeki eğilime göre ise devlet, sosyal alandaki rol ve sorumluluklarını sınırlı tutmakta ve bu rol ve sorumluluklarını kapitalizmin bir gereği olarak daha az maliyetli olması nedeniyle sivil toplum örgütleri ve gönüllüler, dinsel kurumlar ve özel sektör ile paylaşmaktadır. 1980’lerde bir grup ülke, özellikle ABD, Britanya ve Yeni Zelanda, daha az derecede de Kanada ve Avustralya, piyasa bilgi ve bulgularına dayalı düzenleyici önlemleri sınırlayan stratejileri uygulamışlardır. Britanya ve Yeni Zelanda güçlü tam istihdam taahhüdü veren bir zamanların öncü refah devletleri oldukları için bu uygulama radikal bir rejim değişikliğine örnek teşkil etmektedir. Bu politika değişiklikleri Yeni Zelanda ve Avustralya’da korumacılığın azaltılmasını beraberinde getirmiştir; Avustralya’da serbestleşme politikaları sendikalarla işbirliği içinde uygulanmasına karşın ABD ve Birleşik Krallıkta sendikalar zayıflamıştır. Her iki durumda da ekonomik durgunluk ve yerel işsizlikle, daha fazla ücret esnekliği ve emek piyasası esnekliği sağlayarak başa çıkabilmek temel politika olmuştur. Bu, sosyal ücretler ile yasal ya da fiili ücretleri azaltmak anlamında sosyal politikaları da içermektedir (Esping Andersen, 2010: 79). 2. SOSYAL YARDIM Sosyal yardım çok genel bir ifade ile “ihtiyaç içinde bulunan ya da yoksulluğa düşmüş olan kişilere devlet veya hükmi şahıslar tarafından yapılan, karşılıksız nakdi veya ayni bütün yardımlar” olarak tanımlanabilir. Türkiye’de devlet kuruluşlarınca ihtiyaç sahiplerine verilen sosyal yardımlarla ilgili tanım ise “mutlak yoksulluk içinde olup da temel ihtiyaçlarını karşılayamayan ve yaşamlarını en düşük düzeyde dahi sürdürmekte güçlük çeken kişi ve ailelere karşılıksız olarak sağlanan ayni ve nakdi yardımlar” olarak tanımlanmaktadır. Yardıma muhtaçlara yapılan maddi desteklerdir. Yerel ölçüler içinde minimum (asgari) düzeyde dahi kendisini ve bakmakla mükellef (yükümlü) olduğu kişileri geçindirme imkânından mahrum kalmış fertlere, muhtaçlık tespitine ve kontrolüne dayalı olarak yapılan ve onları kendi kendilerine yeterli hale getirmek maksadını taşıyan ayni ve nakdi nitelikteki geçici veya süreli, sistemli ve düzenli karşılıksız yardımlardır (2003 tarihli “Sosyal Hizmetler ve Sosyal Yardım Temel Kanunu Tasarısı Taslağı”). Yardım etme konusunun insanlık tarihi kadar eski olduğu söylenebilir. Herhangi bir yer ve zaman içinde nedenleri birbirinden farklı olsa da insanlar birbirlerine yardım etmişlerdir. Bu yardımlar bazen karşılıksız olduğu kadar kimi zaman da karşılıklı olmuştur. Tarihte büyük devlet mekanizmalarının ortaya çıkması ile birlikte günümüzde incinebilir gruplar olarak tabir edilen, engelliler, yaşlılar, çocuklar ve yardıma ihtiyaç duyan diğer gruplara yönelik sistematik yardım hizmetleri sunulmaya başlanmıştır. 256 İlkel toplumlarda gerek bireysel düzeyde gerek toplumların sosyal örgütlenmesi içinde insanların birbirleriyle ihtiyaçlarına yönelik ilişkileriyle başlayan sosyal yardımlaşma, günümüze gelinceye kadar, toplumların sosyal, ekonomik, politik yapılanma biçimlerine göre çeşitli evrelerden geçmiştir. Dinsel, filantropik, utalitarien, hümanist ve nihayet sosyal adalet olarak bilinen bu yaklaşımlar yüzyıllar boyu sosyal yardımlaşma ve dayanışmanın dayalı olduğu düşünce tarzını biçimlendirmiştir (Kut, 1988). Muhtaç insanlara yönelik yardımların hem nedenleri hem de veriliş biçimleri zamanla ciddi bir biçimde değişmiştir. Bu tarihsel süreç içinde 1601 yılında Kraliçe Elizabeth’in çıkardığı Fakirler Yasası yarattığı değişim ve dönüşüm nedeni ile özellikle önemlidir. Bu dönemde daha önceki dönemlerde görülen yardım merkezi benzeri yapılar belirli mahallelerde kurulmaya başlamıştır. Ayrıca fakirler üç gruba ayrılmıştır; çalışabilir fakirler, çalışamayacak fakirler ve bakıma muhtaç çocuklar. Çalışabilecek durumda olan fakirler çalışma evi olarak tabir edilen yerlerde çalışmaya zorlanmış, çalışmayanlar ise ya cezaevine gönderilmiş ya da geldikleri bölgelere iade edilmişlerdir. Çalışamayacak grupta olanlardan da yetenekleri doğrultusunda yararlanılmıştır. Çok aciz durumda olanlar bakım evlerinden bakım altına alınmış, bu kişiler gözetici gruplarınca gözetim altında tutulmuşlardır. Bakıma muhtaç çocuklar ise bakım karşılığında para almayı kabul eden kişilere verilmiştir. Bu yapı bazı açılardan tabir yerinde ise “vahşi” bir yapıda olsa da muhtaç kişilerin korunması anlamında kurumsallaşmaya doğru giden bir yapının ilk aşamalarını oluştuğu için önemlidir. Bu Fakirler Kanunu’nun çıkmasından sonra yardımların istismar edilmesini engelleme adına 1662 yılında İkamet Kanunu çıkarılmış böylelikle bir bölgeden başka bir bölgeye taşınan kişilerin yardım alıp almayacakları değerlendirilerek yardım alma potansiyeli olanların tekrar geldikleri bölgeye gönderilmeleri sağlanmıştır. 1782 yılında Gilbert Kanunu olarak bilinen Fakirler Kanunu eki kabul edilmiş, bu kanun ile çalışma evinde zorla çalıştırılma kaldırılmış, gönüllü gözeticilerin yerine maaşlı gözeticiler alınmıştır. 1795 yılında Speenhamland Kanunu kabul edilmiştir. Bu kanunla fakirlerin evde kalarak yardım almaları ve asgari düzeyin altında kazanç elde edenlerin krallık tarafından desteklenmesi mümkün olmuştur. Sonraki süreçte krallığa ciddi bir yük getirdiği düşünülen bu uygulama 1834 yılında yapılan reform ile kökten değiştirilmiş ve muhtaç bireylere yapılan yardımlar büyük ölçüde kesilmiş, çalışma evleri tekrar açılmıştır. Muhtaçların büyük bölümü muhtaçlık türüne bakılmaksızın aynı birimlerde bakım altına alınmıştır. Artan nüfus, yardım alan kişi sayısındaki artış ve yardımların kimilerince istismar edilmesi kanunu eski haline getirmiş, insani anlamda oldukça geriye gitmiştir. 1905 yılında İngiltere’de Liberal Parti’nin iktidara gelmesi ile Fakirler Kanunu Komisyonu kurulmuş komisyonun kurulması ile devlet yardım projesi adı altında o günün şartlarında çok daha insani bir yardım politikasına başlanmıştır. Bireyler muhtaçlık durumlarına göre ayrılmış ve farklı türde bakıma ihtiyaç duyanlar farklı birimlerde rehabilite edilmeye başlanmıştır. Bu süreçte yaşlılara yaşlılık maaşı bağlanması, fakirlere ücretsiz sağlık hizmeti sağlanması, işsizlik için sosyal sigorta projesi uygulanması, iş bulma bürolarının açılması sosyal adalet kavramının yerleşmesi açısından oldukça önemli gelişmelerdir. İngiltere örneğinde ele alınan bu kısa bilgiler bile özünde sosyal yardımların veriliş biçimlerinde görülen değişimi en net şekilde gözler önüne sermektedir. Devletlerin kendi iç 257 kaynaklarını verimli kullanmaları adına sürekli olarak sosyal yardımlarda kısıtlamaya gitmeleri, kimi zaman bu yardımların alımlarını zorlaştırmaları sıkça görülen bir durumdur. 21. yüzyılda dünyadaki genel görünüme bakıldığında Barbier(2000)’in ifade ettiği gibi gittikçe küresel piyasanın hakimiyeti altına giren ekonomiler kıyasıya bir rekabet ortamının da oluşmasına neden olmuş ve bu süreç refah devletlerinin sunduğu olanakları tartışılır hale getirmiştir. Özellikle refah devletlerindeki imkanların insanları refah içinde yaşamaya mı yoksa bağımlı olmaya mı teşvik ettiği halen güncelliğini koruyan bir tartışma konusudur (s,2). Bu noktada zorunlu istihdam, refah için çalışma, refah karşılığı çalışma, refaha bağımlılığı ortadan kaldırma gibi deyimlerle anılan çalıştırmacı yaklaşım (workfare) özellikle insanları aktif çalışma yaşamına dahil etmesi ve böylelikle insanların refaha bağımlı bireyler olmaktan çıkarılması noktasında oldukça etkili olabilmektedir. Tüm refah devletlerin insanları işgücü piyasasına sokmak için kendisini yenilemesi gerektiği konusu da tüm dünyada sıklıkla tartışılmaktadır (age,2). Ülkeler arasındaki rekabet ortamının gitgide vahşi bir hal alması, küresel piyasaların ülke ekonomileri üzerindeki güçlü etkisi, sosyal yardımlardan yararlanmak için başvuran kişi sayısının gün geçtikçe artması, çoğu devletin oldukça kırılgan ekonomik yapıya sahip olmaları, işgücü piyasası içindeki dalgalanmalar sonucu işsiz kalan ve iş bulamayan insan sayısının artışı, bu sürecin ortaya çıkardığı yoksulluk sorunu ve bu sorun akabinde oluşan artan sosyal harcamalar refah devletlerinin sürdürülebilirliği üzerinde yapılan tartışmaları daha da alevlendirmiştir. Türkiye yaşayan pek çok kişi sürekli sosyal yardım kavramını “işsizlik maaşı” adı ile özellikle Almanya’da yaşayan akrabaları aracılığı ile öğrenmiştir. Almanya’da işçi olarak çalışan pek çok Türkiye vatandaşı zaman zaman devlet tarafından işe yerleştirildiğini işten ayrılmak zorunda kaldığı veya işten atıldığı durumlarda da devletin kendisine bir miktar maaş verdiğini sigortasını ödediğini belirtmiştir. Son dönem yine aynı grup tarafından şartların daha da zorlaştığı devletin çalışmayı teşvik ettiği, devlet tarafından size uygun bulunan işleri beğenmeme durumunda aylık ödenen işsizlik maaşının kesildiği yönünde çeşitli bilgiler gelmektedir. Aslında bu anlatımlar bile Almanya gibi Avrupa’nın en büyük ekonomik gücüne sahip bir ülkenin dahi sosyal harcamalarını kısma adına ne denli büyük bir çaba içerisine girdiğini göstermektedir. Özellikle çalışmayı teşvik eden yaklaşımların öne çıkarılması, çalışmaya uygun fiziksel ve psikolojik sağlığa sahip olan herkesin çalışmaya yönlendirilmesi sonuç olarak insanların refah devletine olan bağımlılıklarını da azaltma yönünde atılan oldukça ciddi bir adımdır. Zaman zaman Türkiye’de de önceleri bir fısıltı gibi duyulmaya başlanıp sonrasında bu konuda ciddi çalışmaların yapıldığı yönünde geribildirimlerin verildiği bilinmektedir. Özellikle Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafından kurgulanan yeni sosyal yardım sisteminde Türkiye İş Kurumu ile ortak bir çaba içerisine girilmiş, çalışabilecek durumda olan ihtiyaç sahiplerinin kişinin bilgi ve becerisine uygun işlere yönlendirilmesi ve bu işlerde bir şekilde çalışmaya zorlanması hedeflenmiştir. Devlet tarafından kendisine önerilen üç işi de beğenmeyerek çalışmayan kişilere yardım yapılmaması da zorlama konusunu oldukça net bir biçimde anlatmaktadır. 258 3. REFAH BAĞIMLILIĞI 1980’lerde Yeni Sağ güçlendiğinde, refah devletinin, düşük üretkenlikten ailenin parçalanmasına kadar tüm modern kötülüklere neden olduğu için suçlandığı görülmüştür. (Kleinman,2008: 161). Bu görüşü destekleyen İsveçli iktisatçı AssarLindbeck (1994) gibi bazı araştırmacılar, krizi refah devletinin kaçınılmaz sonu olarak görmekte; onun çalışma, tasarruf ve yatırım üzerine olumsuz etkilerinden kaynaklanan bir sonuç olarak nitelendirmektedirler (Esping Andersen, 2008: 78). Refah devletlerinin yüz yüze geldikleri ekonomik sorunlar genellikle işsizlikle birlikte tanımlanmaktadır. Zorunlu sosyal katkılara paralel yüksek ücret maliyetleri ve katılıkların (kadro, yüksek kıdem tazminatı ödemeleri ya da cömert sosyal katkılar) birleşimi, iş alanının genişlemesindeki en temel sorun olarak görülmektedir. Cömert sosyal yardımların ise sonuç olarak çalışma isteğini azalttığı düşünülmektedir. Çoğu refah devletinde gelir transferi programları geçen yıllarda çalışmamaya teşvik etmeye başlayarak hedefinden sapmıştır. Kıta Avrupası ülkelerinde, bu strateji temelde yatan istihdam sorununu azaltmak yerine daha da şiddetlenmiştir: gittikçe küçülen “içerideki” işgücü için emek maliyetlerinin yükünü artırmış, böylece “dışarıdakiler”, özellikle gençler için piyasaya giriş maliyetlerini de yukarı çekmiştir. Ailenin, evi geçindiren tek kişinin -ki genellikle bu kişi erkektir- iş istikrarı ve ücretine bağımlılığını da artırıcı bir etki yaratmıştır. Bu duruma karşın azami istihdam düzeyleri, refah devletinin daha yüksek vergi geliri ve daha düşük bağımlılık oranları ile karşı karşıya oluşunu garantilemektedir Batı refah devletlerinde gözlenen yeni strateji ise refah devleti kaynaklarını pasif gelir desteğinden istihdam ve aile teşvikine kaydırarak aktarmayı içermektedir (Esping Andersen, 2008: 66-97). Bu yeni strateji, sosyal yardımların karşılıksız olmaktan çıkarılarak, sosyal yardımın bir koşulu olarak, yükselen neoliberal paradigma tarafından “refah bağımlısı” olarak tanımlanan yoksulların istihdam piyasasına katılımını ve dolayısıyla psikososyal ve ekonomik olarak güçlenmelerini öngören workfare (çalıştırmacı yaklaşım) kavramını gündeme getirmiştir. 4. ÇALIŞTIRMACI YAKLAŞIM VE KARŞILIKLILIK 1980’li yılların başlarında ABD’de uygulanmaya başlayan Türkçeye çalıştırmacı yaklaşım olarak çevrilebilecek olan sistemdir. Sistem gene olarak dönemin ABD yönetiminin sağ politikalarının bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Sistem temel olarak; kendisine sosyal yardım verilmesi öngörülen kişinin bu yardımı alabilmesi için çalışmasının gerekli olduğu fikrine dayanmaktadır. Ayrıca sistemin ortaya çıkmasının altında yatan en temel sebeplerden biri refah devletlerinin oluşturduğu refah sistemlerinin insanları üretimden uzak tuttuğu ve insanları tembelliğe iterek gerçek fonksiyon göstermelerini engellediği düşüncesidir. Sistem liberalizm ile ilişkilidir. Çalıştırmacı yaklaşım önceleri ABD’de bulunan küçük eyaletlerde pilot uygulama olarak hayata geçirilmiş sonrasında sosyal yardım alma oranlarındaki düşüş sonrasında tüm ülkeye yayılmıştır. ABD’deki çalıştırmacı yaklaşımın 4 temel amacı vardır (Gül,2007:204): - Yoksul tek ebeveynli ailelere yardım yaparak bu ailelerin çocuklarının bakımına katkı sağlamak; 259 - Yoksulluk yardımlarına bağımlılığı sona erdirerek, çalışabilir yoksulları işgücü piyasasına, iş ya da evlilik yaşamına hazırlamak 18 yaş altı kızların hamile kalmalarını önlemek ve İki ebeveynli aile tipinin desteklenmesi ve korunmasını sağlamak. Amaçlara bakıldığında yaklaşımın temelde devletin yararına kullanıldığı ve devletin yararına ön plana aldığı söylenebilir. Çalıştırmacı yaklaşım genel olarak yardıma ihtiyaç duyan bireylerin belirli bir işte çalışmaları karşılığında bu yardımı alabilmeleri temeli üzerine kuruludur. Kişinin çalışabilecek durumda olması halinde kişi bilgi ve becerisine uygun bir işe yerleştirilir. Mesleki bir beceriye sahip olmayan kişiler mesleki kurslara yönlendirilirler. Bu süreç zorlayıcı olması nedeni ile kimilerince eleştirilse de birçok ülkede uygulanmaktadır. Temelde yardıma ihtiyaç duyan insanları aktif hale getirme amacı taşıyan uygulamalar çalıştırmacı programlar ve uyum programları olarak iki başlıkta ele alınmaktadır. Avrupa ülkelerinde genellikle işgücü içinde aktif olma koşulu arayan sosyal yardımlarla uyum sağlama amacı öne çıkmakta, Amerika, Kanada, Avustralya gibi ülkelerde ise çalıştırmacı amaçlara ağırlık verilmektedir (Hayd,1999’dan akt: Kapar,2006:184). Uyum amaçlı politikalar liberalizmin ön planda olduğu dünya ülkelerinde yerine hızla çalıştırmacı yaklaşıma bırakmaktadır. Özellikle Avrupa’da hızla yayılmaya başlayan çalıştırmacı yaklaşımın Türkiye’de de sıklıkla gündeme getirildiği görülmektedir. Aslında ilk izleri 17. yy İngiltere’sinde görülmeye başlanan çalıştırmacı yaklaşımın 21. yy’da tekrar güçlü bir şekilde gündeme geldiği söylenebilir. Çalıştırmacı yaklaşıma yönelik eleştirilere bakıldığında eleştirilerin ağırlıklı olarak insanların yardım almaları için çalışmalarının bir zorunluluğa dönüştürülmesi, uyum programları çalıştırmacı yaklaşım gibi isimlerle ortaya atılan bu söylemin insanların ucuz işgücü olarak kullanılmalarına neden olduğu odağında toplandığı görülmektedir. Yardımlar ile aktif önlemler arasında ilişki kuran bu uygulamalar özellikle, Anglosakson ülkelerde çalıştırmacı (workfare) programlar olarak adlandırılmaktadır. İşsizlik yardımı ve sosyal yardımların yaygın olduğu veya yaygınlaşmakta olduğu ülkelerde çalıştırmacı programlar “refah için çalışma”, “refah bağımlılığının ortadan kaldırılması”, “çalışma refahı” veya “refah karşılığı çalışma” gibi deyimlerde de anılmaktadır (Barbier,2000:3). Refah devletlerinin gelecekleri ile ilgili tartışmaların yaşandığı son süreçte çalışmacı programların önemi, geleceği ve sürdürülebilirliğine ilişkin veriler ve geribildirimler birçok devletin ilgisini çekmektedir. Çalıştırmacı yaklaşımın uygulanması sonucu ortaya çıkan sonuçlara ABD örneğinde bakıldığında ABD Nüfus Bürosu tarafından yayınlanan yoksulluk endekslerinde programın uygulanmaya başladığı 1996 yılında 12,6 milyon olan yardımlardan yararlanan kişi sayısı, 2000 yılında 5,8 milyona inmiştir. Ancak aynı yılın istatistiklerine bakıldığında genel yoksulluk oranında yalnızca 2 puanlık (%11-%8,7) bir düşüş görülmektedir. Yoksulların toplam nüfusa oranlarında ise ciddi bir düşüş söz konusu değildir (Gül,2007:207). Aslında bu noktada çalıştırmacı yaklaşımın sadece sosyal yardım alanları sayıca azalttığı ancak yoksulluğu azaltma ya da önlemede ciddi bir öneme sahip olmadığı söylenebilir. İnsanları çalıştıran ve işgücüne katan bu anlayışın temelde insan gücünü verimli kullanmadığı, çalışmanın muhtaç kişiye ciddi bir katkı sağlamadığı, çalışma sonucu ortaya çıkan değerin 260 yalnızca sermaye sahiplerine ve dolaylı yollardan devlete yaradığı söylenebilir. Uygulama sonucunda 1996-2000 yılları arasında ABD’deki sosyal yardım alanların sayısında ciddi bir azalma olduğu görülmektedir ve bu değer yalnızca devlet için bir anlam ifade etmektedir. Temelde bireyin yoksulluk zincirini kırarak kendine yeter hale gelmesi ve yoksulluktan kurtulması beklenirken bu yaklaşımda sadece bu kişilerin çalışmadan devletten yardım almalarının önüne geçilmeye çalışılmaktadır. Çalıştırmacı yaklaşımdan bazı temel noktalarda ayrılan karşılıklılık ilkesini temel alan 3. Yol yaklaşımları özellikle devletin bu süreçteki rol ve sorumluluklarını yeniden tartışmaya açması bakımından önemlidir. Yeni sağ yaklaşımlar çalışabilecek durumda olup da çalışmayan yoksullara şartsız yardım vermeyi tembelliği özendirdiği gerekçesiyle reddetmektedir. Çalışabilecek durumda olan yoksulların piyasa tarafından istihdam edilmesi için devletten bu noktada sadece piyasaya yoksulların istihdamını artırmak için teşvikte bulunması beklenmektedir. Devletin sosyal yardım verilmesinde doğrudan rol almasına karşı çıkılmaktadır. ABD’de özellikle Clinton yönetimi ile gündeme gelen temelde özgürlük, hakkaniyet, kişisel sorumluluk, fırsat eşitliği ilkeleri ile insan sermayesini geliştirmeyi hedefleyen; olanaklı ya da yapabilir kılan devlet anlayışı olan 3. yol yaklaşımları bu yönüyle çalıştırmacı yaklaşımdan ayrılmaktadır (Gül,2007:199). Bu ayrım kendisini özellikle çalışma karşılığı ücret alma sürecindeki devletin üstlendiği işlevsellik anlamında ortaya çıkmaktadır. 3. yol yaklaşımlar temelde karşılıklılık ilkesine dayanır ve çalışamayacak durumda olanlara karşılıksız yardım sunmaya ancak çalışabilecek durumda olanların çalışabilmesi için olanaklar yaratmaya, kişileri iş sahibi yapmaya odaklanır (age,s.200). Burada amaç devlete olan bağımlılığı en aza indirebilmektir. 3. yol yaklaşımlar sosyal yardımların dağıtımında hak eden ve etmeyen ayrımı yaptığı için temelde sağ yaklaşımlarla benzerlik gösterirler. 3. Yol yaklaşımlarda devletin sunduğu olanaklara karşın kişinin de bir işe çalışarak buna cevap vermesi beklenmektedir. Bu sürece karşılıklılık (reciprocity) ilkesi denilmektedir (age,s.201). Bu yaklaşım çalıştırmacı yaklaşımdaki çalışma karşılığı yardım alma düşüncesi ile benzeşmekle birlikte çalıştırmacı yaklaşımdaki kadar katı kurallara bağlı değildir. Karşılıklılık ilkesinde devlet kendi sunduğu olanaklara kişinin bir cevap vermesini beklerken, çalıştırmacı yaklaşımda kişiden yardım alması için doğrudan çalışması, üretim içinde olması beklenmektedir. İki yaklaşım bu yönleri ile birbirlerinden ayrışmaktadır. Sonuç olarak bakıldığında karşılıklılık ilkesi ile muhtaç kişilerin üzerlerinde kesin bir baskı kurulmadan çalışmaya yönlendirilerek üretken hale getirilmeleri diğer yandan da eksik sosyal imkânların (örneğin çocuğu olup çalışmak isteyen kadınlara kreş hizmeti sağlama gibi) devletçe ikame edilmesi çalıştırmacı yaklaşıma oranla daha adil durmaktadır. Çalıştırmacı yaklaşımın bireyi çalışmaya zorlaması temelde insan haklarının ihlaline varan sorunlara sebep olabilmektedir. Diğer yandan kalifiye olmayan işgücünün ucuz işgücüne dönüşümü yoksul bireylerin yoksulluk döngüsünden çıkmalarına yardımcı olamamaktadır. Diğer yandan 3. Yol uygulamalar içinde yer alan karşılıklılık ilkesi hakkaniyet ilkesini odağa aldığı için daha insanidir. 3. yol yaklaşımlarda devletin yapabilir kılıcı özelliği daha ön plandadır. Burada amaç insan sermayesine yatırım yaparak bireyleri olanaklı ve yapabilir kılan devlet olarak hareket etmektir (Giddens,1998’den akt.Gül,2007:202). 261 5. SONUÇ Bu bağlamda yoksulluğun artışı ile birlikte etkinliğini yıllar içinde daha da artıran sosyal yardım süreci devletlerin benimsediği yönetimsel yaklaşımlara göre farklılık göstermiştir. Farklı refah devleti modelleri içinde kimi zaman muhtaç bireyi işgücü açıdan aktif hale getirme odağa alınırken kimi zaman da hak temelli yaklaşım odağa alınarak kişileredevlet vatandaşlığıstatüsü ile yardım verilmiştir. Kıta Avrupası ve Amerikan yönetim tarzlarındaki farklılık özellikle işgücü piyasası ve yoksulluğun önlenmesi odağında yapılan çalışmalarda kendisini belirgin şekilde göstermiştir. Bu süreçte Keynesyen refah devleti modelleri içinde bir hak olarak verilen sosyal yardımlar, liberten ekonomik sistemlerin ağırlığını hissettirdiği ABD ve bazı Avrupa ülkelerinde belirli şartlara da bağlanarak verilmeye çalışılmıştır. Bu süreçte başlarda çalışma karşılığı sosyal yardım alma fikri ortaya çıkmış sonraları bu yaklaşım “workfare” yani çalıştırmacı yaklaşım olarak anılmaya başlamıştır. Öncelikle ABD’de yerel boyutta uygulanmaya başlayan yaklaşım hem ucuz iş gücü bulmak isteyen sanayiciler hem de sosyal yardımlara daha az kaynak ayırmak isteyen ve böylelikle refah devleti sıfatından sıyrılmaya çalışan devletler için adeta bir çıkış kapısı olmuştur. Çalıştırmacı yaklaşım devlet ve sanayici gözünden başarılı sayılabilecek bir uygulama iken yoksulluğu ortadan kaldırma veya azaltma odağında oldukça düşük bir etkiye sahip olduğu hem resmi hem de diğer pek çok istatistiki veri tarafından onaylanmıştır. Sonraki süreçte özellikle üçüncü yol yaklaşımlarla birlikte ortaya çıkan karşılıklılık ilkesi çalıştırmacı yaklaşıma oranla daha insani bir süreç yaratmıştır. Çalıştırmacı yaklaşımda her şeyi insandan bekleyen sürecin tersine bu yaklaşımda devletin üzerine düşeni yapmasından sonra kişiden çalışmasını bekleme düşüncesi yatmaktadır. Bireylerin işlevsel hale gelmeleri, bir üretim içinde olmaları haliyle sosyal açıdan da daha aktif olmalarını sağlayacağından bu süreç hem birey hem de toplum için yararlıdır. Ancak insanların çalışmaya zorlanmaları, sosyal yardımların çok katı şartlara bağlanması, şartlar sağlanamadığında yardımların kesilmesi, öncelikli olarak incinebilir grupta olan insanlara karşı oldukça olumsuz sonuçlar doğurmaya gebedir. İnsanları üretken hale getirmek için zorlama ve tehdit yerine, uygun ortamın sağlanması ve kişinin kendine yeter hale gelmesinin sağlanmasına çaba harcamak temelde insana ve insan hayatına yapılacak en büyük yatırımdır. Bu doğrultuda dünya genelindeki ekonomik yapılanma gittikçe sermaye odaklı liberal anlayışın hüküm sürdüğü bir düzene doğru gittikçe hak temelli yaklaşımın etkisini giderek kaybedeceği açıktır. Bu süreçte Türkiye’de de sıklıkla söz edilmeye başlanan çalıştırmacı yaklaşım yerine karşılıklılık ilkesinin ön plana alınması ve sosyal yardım odaklı çalışmaların bu ilke doğrultusunda yapılması daha insani olacaktır. Ayrıca bu ilkenin devleti tümüyle fonksiyonsuz bırakmaması ve sorumluluk yüklemesi sosyal yardım sürecinden adaletin sağlanabilmesi adına gereklidir. 262 KAYNAKLAR Barbier, J. C. (2000). ActivationPolicies, Workfareand ‘Insertion’, theWelfareState in the Age of Globalization, Lessonsfromthe USA, France andthe UK.TheImpact of Globalisation on the World of Work-WokshopPaper. Esping-Andersen, G. (2008), Altınçağ Sonrası? Küresel Bir Ekonomide Refah Devleti İkilemleri. Sosyal Politika Yazıları, Der: Ayşe Buğra, Çağlar Keyder, çev. Burcu Çakar; Utku Balaban. İstanbul: İletişim. Gül, H. (2007). ABD Örneğinde Üçüncü Yol: Yoksulluğa ve Eşitsizliğe Yaklaşımı ve Yeni Sağ ile Bir Karşılaştırma. ODTÜ Geliştirme Dergisi, 34, 195-215. Günal, P. (2010). Avrupa Birliği’nin Sosyal Politikası Çerçevesinde Güney Avrupa Sosyal Devlet Modeli ve Türkiye, Sosyal Yardım Uzmanlık Tezi, T.C. Başbakanlık, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü. Hemerijck, A. (2002).The Self-Transformation of theEuropeanSocial Model(s), WhyweNeed a New WelfareState? GøstaEsping-Andersen (Ed.), Oxford. Kapar, R. (2006). Aktif İşgücü Piyasası Politikaları, Prof. Dr. Toker Dereli'ye. Armağan. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası. Karataş, K. (1999). Sosyal Refah: Kavramsal Boyutu, Gelişimi ve Nitelikleri, Prof. Dr. Sema Kut’a Armağan: Yaşam Boyu Sosyal Hizmet, Nesrin Koşar ve Veli Duyan (Ed.), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayını No: 004, 33-43. Kleinman, M. (2008). “Kriz Mi? Ne Krizi? Avrupa Refah Devletlerinde Süreklilik ve Değişim”, Sosyal Politika Yazıları, Der: Ayşe Buğra Çağlar Keyder, çev. Burcu Çakar; Utku Balaban, İletişim Yayınları, İstanbul. Koray, M. (2008). Sosyal Politika, 3. Baskı, Ankara: İmge. Kuhnle, S. ve Alestalo, M. (2000). Introduction: Growth, AdjustmentsandSurvival of EuropeanWelfareStates, Survival of theEuropeanWelfareState, KuhnleStein (Ed.), London: Routledge. 3-18. Kut, S. (1988). Sosyal Hizmet Mesleği: Nitelikleri, Temel Unsurları, Müdahale Yöntemleri. Ankara. Özdemir, S. (2005). Sosyal Gelişim Düzeyleri FarklıRefah Devletlerinin Sınıflandırılması ÜzerineBir İnceleme.Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 49. Sargutan, A. E. (2006). Karşılaştırmalı Sağlık Sistemleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları. Sunal, O. (2012). Sosyal Dışlanmaya Kuramsal Yaklaşımlar. http://sosyalpolitika.fisek.org.tr/?p=65 / Alınma tarihi: 04.10.2012. Web: Yılmaz, G. A. (2006). OECD Ülkeleri ve Türkiye’de Sosyal Devlet ve Sosyal Harcamalar. İstanbul: Arıkan.Wilensky, H.L. ve Lebeaux, C.S. (1958). Endüstriyel Toplum ve Sosyal Refah. Çeviren: Esin Aydar, T.C. Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü Yayınları, Nu:53, 1969. Ankara: Gürsoy. 263 EURO ALANI BORÇ KRİZİNİN SEBEP VE SONUÇLARINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRMELER Prof. Dr. İsmail TATLIOĞLU Bahçeşehir Üniversitesi, [email protected] Araş. Gör. Feride BAKAR Uludağ Üniversitesi, [email protected] Araş. Gör. Sinan ÇUKURÇAYIR Adıyaman Üniversitesi, [email protected] Özet Küresel finans kriziyle başlayan süreçte dünya ekonomisinin birbirine bağımlılığı gözler önüne serilmiştir. Bu süreç devamında birçok ülkeyi etkisi altına aldığı gibi başta Yunanistan, İtalya, İrlanda, Portekiz ve İspanya olmak üzere Avrupa Birliği ülkelerinde de temelleri geçmişe dayanan çeşitli ekonomik sorunların gün yüzüne çıkmasına sebep olmuştur. Küresel krizin etkileri Avrupa Birliği’nde sadece kriz dönemine özgü sorunlara neden olmamış, aynı zamanda oluşması muhtemel risklerin daha erken ortaya çıkarak, yeni bir kriz yaratmasına yol açmıştır. Günümüzde Avrupa Birliği’ndeki krizi tartışmak; konuya tek yönlü olarak bakmaktan öte birçok yapısal faktörü birlikte değerlendirmeyi gerektirir. Bu sebeple çalışmada genel bir perspektifte küreselleşmenin kamu maliyesi üzerindeki etkileri, 2008 küresel krizinin oluşturduğu riskler ve Euro alanının yapısından kaynaklanan sorunlar birlikte ele alınmıştır. Ayrıca ülkelerin özel durumlarını da göz ardı etmeyecek bir çerçevede konu değerlendirilmiştir. Çünkü kriz, ülkelerde mevcut olan farklı sorunlarla birlikte gelişerek ilerlemiştir ve bu farklılıklar ülkelerin ortak çözüm arayışlarını zorlaştırarak Euro alanına yönelik tartışmaları artırmıştır. Kriz sürecinde Avrupa Birliği bünyesinde öne sürülen ortak politika arayışları her üye devletin çıkarlarına uymaması sebebiyle Euro alanının yapısının tartışılmasına sebep olmuştur. Gelinen noktada ekonomik entegrasyonun tamamlanarak bir adım atılması yanında, geriye gidiş planlarının da ele alınması ortak politika arayışlarını çözümsüz kılmaktadır. Günümüzde tartışılması gereken diğer bir konu da ekonomik entegrasyonun devamına yönelik çözümlerde ele alınan, Euro alanıyla birlikte kurulan ortak para politikası yanında maliye politikasına yönelik de ortak adımların atılmasının gerekliliğidir. Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği, Borç Krizi, Kamu Harcamaları, Mali Birlik CONSIDERATIONS ON THE ROOTS AND THE RESULTS OFDEBT CRISIS IN EURO ZONE Abstract By the beginning of the global financial crises, we have again understood that there is no economy independent from the others. The world realized that the problems of local economies are also the problems of world economy. The crisis in Greece, Italy, Ireland, Portugal, and Spain (GIIPS) may not be the end of story. Today's arguments around the EU economic crises need to be considered from many points of view. The answers that we are trying to give are not only the questions of this period. The roots of the problem lie on the history of last two decades. In this paper firstly, the effects of the global developments on the public finance and the risks seemed from crises of 2008 and structural illness in Euro Zone are discussed together. Then, we focused on the countries in crises, with taking into consideration of the special conditions of each economy. The Euro Zone countries have made many decisions and implemented many policies, but these decisions and policies were limited in monetary issues. The respond of European countries to effects of globalization on public finance has been as increasing public expenditures. Naturally, public debt problem has arisen. Although there are intensive talks on public deficit problem and common criteria about the solution, nothing has been done in the area of public finance. 264 From our aspects, the political leaders in EU countries must take step to fiscal harmonization and fiscal union rather than monetary union. Playing the game with one central bank but 27 treasuries would not give suitable results. EU and Euro Zone Countries rapidly must take fiscal union and common politics decision making on their agenda. Key Words: European Union, Debt Crises, Public expenditures, Fiscal Union JEL Classification Code: H63, F34 GİRİŞ 2008 küresel kriziyle başlayan süreçte dünya ekonomisinin birbirine bağımlılığı gözler önüne serilmiş ve bu süreç devamında birçok ülkeyi etkisi altına aldığı gibi AB ülkelerinde de temelleri geçmişe dayanan çeşitli ekonomik sorunların gün yüzüne çıkmasına neden olmuştur. Küreselleşmenin getirdiği bu bağımlılık aslında dünyanın geldiği süreçte olağan karşılanabilecek bir duruma dönüşmüştür. Küreselleşmenin getirdiği tüm alanlarda gözlenen değişimin kamu maliyesi alanında da gözlenmesi kaçınılmazdır. Temelinde küreselleşmenin kamu maliyesi üzerindeki ağırlığı, 2008 küresel krizinin etkileri ve ortak para alanı sorunları gibi faktörler olmakla beraber, gelinen noktada en önemli çıkarım Avrupa Birliği’nin gün geçtikçe daha derinleşen bir kriz içinde olduğudur. Krizin ülkelerde farklı sorunlardan kaynaklanması ve ülkelerin farklı ekonomik yapıları, ortak çözüm arayışlarını zorlaştırmaktadır. Aynı zamanda, ortak politika arayışları her üye devletin çıkarlarına uymaması sebebiyle AB’nin yapısının tartışılmasına sebep olmuştur. Gelinen noktada ekonomik entegrasyonun tamamlanarak bir adım atılması yanında, geriye gidiş planlarının da ele alınması ortak politika arayışlarını çözümsüz kılmaktadır. Bu noktada AB’de maliye politikasının uyumlaştırılması önem kazanmıştır. Bu çalışmada, küreselleşmenin kamu maliyesi üzerindeki etkilerinden yola çıkarak, devlet harcamalarının sınırlandırılması görüşünün devlet borçlarının kaçınılmazlığı sorunu üzerine etkilerini incelemeye çalışılmıştır. Günümüzde bu durumun en önemli göstergelerinden biri olarak AB borç krizini, küreselleşmenin getirdiği birçok etmenin bileşimi olarak değerlendirerek, borç krizinin seyrini analiz etmeyi amaçlanmıştır. Aynı zamanda Avrupa Birliği’ndeki yapısal sorunları tartışarak, mali koordinasyonun gerekliliğine yönelik çıkarımlarda bulunmaya çalışılmıştır. 1. KÜRESELLEŞME, DEVLET BORÇLARI VE KRİZ 1.1. Küreselleşmenin Devletlerin Borç Politikalarına Etkisi Dünya ekonomisinde ulus devletlerin yapısı küreselleşme sürecinde önemli değişikliğe uğramıştır. 1970’li yıllardan itibaren hızla artan serbestleşme süreci gelişmiş ülkeler ve gelişmekte olan ülkeleri farklı etkilemiştir. Gelişmekte olan ülkelerde, kamu kesimini sınırlandırma politikaları ön plandayken, gelişmiş ülkeler için refah devleti uygulamalarıyla daha önemli konuma gelmiş devletin rolü, değişime karşı bir direnç göstermektedir (Eker, 2009: 1). 1980 sonrası dönemde Keynesyen anlayış etkisini yitirmiştir. Doğu Avrupa ve Sovyetler Birliği’ndeki gelişmeler sosyalizme ve merkezi planlamaya olan inançları değiştirmiştir. Mali alanda gözlenen ağır vergi yüküne karşı mükelleflerin direnci artarak, vergi kaçakçılıklarına ya da vergi oranlarındaki düşme eğilimlerine yol açmıştır. Ülkelerin vergi gelirlerindeki kayıpları artan borçlanma ihtiyacına, yüksek orandaki devlet borçlarının faiz oranlarına ve faiz ödemelerinde artışa sebep olmuş, bu durum borç yüklerini daha da artırmıştır (Tanzi, 2004: 54). Özellikle 1990’lardan sonra küreselleşme sürecinin etkisini arttırmasıyla birlikte gelişmekte olan ülkelerin pek çoğu yüksek kamu harcaması, kaynak 265 kıtlığı problemleri ve kaçınılmaz yüksek borç yükü ile karşı karşıya kalmışlardır (Eker, 2009: 10). Mali serbestleşmeyle ulus devletin para politikası üzerindeki etkisi azalmakla birlikte, maliye politikasında da önemli değişikliklere neden olmuştur. Yabancı yatırımları ve elektronik ticareti vergilemenin zorlukları, artan işsizliğin sosyal harcamalar üzerindeki yüküne karşın; devlet gelirlerinin ücretliler üzerine yoğunlaşması devletin gelir kaynağının temellerinin bozulduğunu göstermiştir ve bu sebeple iç ve dış borçlanma önemli hale gelmiştir (Kazgan, 2005: 261-262). Devlet tarafından kamu borçlarının kaçınılmazlığı sorunu sadece günümüz ekonomilerine özgü bir durum değildir. Bu sorunun gündeme gelişi Goldscheid’in 1925 yılındaki çalışmasında (Türkçe çev. Erdem, 1981: 374) ortaya atılmıştır (Önder, 2004: 330). Goldscheid’in düşüncesinin devam eden süreçte de etkili olduğu söylenebilir. Kamu harcamaları özellikle sanayileşmiş ülkelerde 1960 yılları sonrası büyüme eğilimindedir. Bu durum birçok faktörün yanında piyasa ekonomisinin sebep olduğu sosyal risklerin (işsizlik, yoksulluk, sağlık koşulları) azaltılması için devlet harcamalarının kullanılmasından kaynaklanmaktadır (Tanzi, 2004: 51). Bu dönemde devlet harcamalarının büyük bölümünün vergi artışıyla finanse edilmesi mükelleflerin artan vergi yüklerine direnişleriyle son bulmuş ve devlet için borçlanma kaçınılamayacak bir politika haline gelmiştir (Tanzi, 2004: 52). Her birey ya da kesim hükümetten daha fazla beklenti içinde olmasına rağmen hiçbiri bu harcamalara katılmak için yeni vergilerin alınması konusunda istekli değildir. Özel sektörde yatırımlar ve üretimde görülen artışın yanı sıra kamu gelirlerindeki artış da hiçbir zaman kamu harcamalarındakinin hızına yetişememiştir. Bu noktada devlet harcamalarının, gelirlerinden daha hızlı artma eğilimi “devletin mali krizi” olarak ele alınmıştır (O’Connor, Çev.Özyurt, 1993: 243-244). Küreselleşmeyle devletler kamu harcamalarında hedefledikleri kısıntıları gerçekleştiremezken; kamu gelirlerini de devlet harcamalarını karşılayabilecek bir oranda artıramamışlardır. Hedeflenen politikaların vergi gelirlerini artırmaya el vermemesi ile birlikte sermayenin ve gelirin vergilendirilmesinin sermayenin akışkanlığı nedeniyle zorlaşması bu durumun nedeni olarak gösterilmiştir (Tokatlıoğlu, 2005: 92). Borç sorunlarının ekonomideki etkilerinin farkında olan ülkeler kamu harcamalarının kısıtlanmasını ve denk bütçe uygulamasını öngören yaklaşımları ön plana çıkarmıştır. Bu doğrultuda, AB’nin 1993’te kabul ettiği Maastrich Kriterleri sınırlamayı öngören anlayışa bir örnek olarak verilebilir. Bu yolla 1960’lı yıllardan itibaren artarak devam eden açık finansmanın engellenmesi ve böylece bütçe açıklarının da azaltılması yanında harcamaların kısıtlanmasıyla denk bütçe yaklaşımına ulaşılması hedeflenmiştir (Eker, 2009: 11). Günümüzde gelinen noktada istenen hedeflere ulaşmanın küreselleşmenin ülkelere getirdiği yükle birlikte zorlaştığını görülmüştür. İncelemeye çalışacağımız AB borç krizi de Amerika’da ortaya çıkan finansal krizin etkileriyle birlikte güncel bir örnek olarak karşımıza çıkmıştır. 1.2. 2008 Küresel Finansal Kriz ve Avrupa Birliği’ne Etkileri 1980 yılından günümüze kadar giderek genişleyen ekonomik küreselleşme, ülkeler arasında mal, hizmet ve üretim faktörü akımlarında serbestleşmenin yanı sıra bir bağımlılığı birlikte getirmiştir. Bu sebeple de özellikle dünya ekonomisinde önemli konumdaki ülkelerde çıkacak bir kriz, küresel akımlar kanalıyla diğer ülke ekonomilerini de olumsuz etkilemektedir (Kibritçioğlu, 2011: 3). Amerika merkezli 2008 krizi liberalleşmenin oluşturduğu, kontrol ve denetimden uzaklaşan finansal sistemin krizi olarak ortaya çıkmıştır. Marjinal alanlara, kişi ve kurumlara verilen mortgage kredilerinin türev ürünlerle bileşimiyle 266 oluşan kriz, kuralların ve denetimin eksikliği sebebiyle yayılarak ilerlemiştir (Eğilmez, 2011: 68). Günümüzde küreselleşmenin en büyük etkilerinden biri olarak, finansal sistemin getirdiği bu krizin yayılması ve “küresel krize” dönüşmesi ortaya çıkmıştır. Küresel krizi öncekilerden ayıran bir nokta klasik bankacılık krizinin ötesinde karmaşık ve fazla miktarda türev ürünlerin yer alması ve bunlara dayalı riskin mali piyasalar aracılığıyla dünyaya hızla yayılmış olmasıdır (Bocutoğlu – Ekinci, 2009: 67). Kriz 2007’nin sonundan itibaren banka ve finansal kurumlar aracılığıyla yayılmıştır. Amerika bankası Lehman Brothers’ın iflasıyla bankalara olan güven ve bankacılık sistemi sarsılmaya başlamıştır. Ekim 2008’de Amerika başta olmak üzere ülkeler piyasalara dünya tarihindeki en büyük parasal müdahale yapılarak 2,5 trilyon dolar tutarında nakit aktarımı yapmıştır. Avrupa bankacılık sistemi de 2008’in son döneminden itibaren krizden ciddi şekilde etkilenmeye başlamış, özellikle uluslararası Avrupa bankalarının hükümetler tarafından kurtarılması gerekmiştir. Avrupa’da bu süreç İngiltere’de Northern Rock’a yapılan müdahaleyle başlamıştır. Küresel para piyasalarında başlayan kriz, hızlı bir şekilde yayılarak ABD ve Avrupa’da kredi daralmasına, tahvil ve kredi piyasalarının çökmesine neden olmuştur. Hükümetler, sermaye yardımlarının yanında faiz oranlarında indirime ve çeşitli önlem paketlerine başvurmuşlardır (Erdönmez, 2009: 86). Tablo 1. ABD ve AB’de Banka Kurtarma Maliyetleri (2009 Verileri, % GSYH) Ülkeler Sermaye Transferi Hazine Tarafından Varlık ve Borçların Alımı Hazine Temelli Sağlanan Merkez Bankası Desteği Merkez Bankası Tarafından Nakit aktarımı ve Diğer Destekler Garantiler Toplam Kamu Finansı Ön Ödemesi ABD Almanya Avusturya Belçika Fransa Hollanda İngiltere İrlanda İspanya İsveç İtalya Portekiz Yunanistan 0,9 3,8 5,3 4,8 1,4 3,4 3,9 5,4 0 2,1 0,8 2,4 2,1 8,8 0,4 3,5 0 1,3 2,8 13,8 0 4,6 4,8 0 0 3,3 0 0 0 0 0 0 12,8 0 0 0 0 0 0 1,9 0 0 0 0 0 0 0 0 15,4 2,5 0 0 13,5 18 26,6 26,4 16,4 33,9 51,1 261 18,3 47,5 0 12 6,2 25,1 22,2 35,4 31,1 19,2 40,1 81,6 267 22,8 69,7 3,3 14,4 11,5 9,8 3,7 8,9 4,8 1,6 6,2 18,9 5,4 4,6 5,2 0,8 2,4 5,4 Kaynak: IMF, “Fiscal İmplications of the Global Economic and Financial Crisis”, http://www.imf.org/external/pubs/ft/spn/2009/spn0913.pdf, (15.11.2011). Devletlerin varlıklarını devam ettirmek için ihtiyaç duydukları finansman bir yandan vergilerle diğer yandan ise borçla sağlanmaktadır. Her iki kalemde de krizle birlikte çeşitli etkiler görülmüştür. Kamu finansmanında mali aracı kurumların özellikle de bankaların payının artması (Brochier – Llau – Michalet, 1981: 6), bankacılık sistemindeki risklerin kaçınılmaz bir şekilde devletin finansman yapısını da etkilemesine neden olur. 2008 finansal krizinin ülkelere yansımaları finansal kurumlara olan güvenin sarsılmasının yanında, birçok finans kurumunun iflas etmesiyle kendini göstermiştir. Tablo 1’de görülmektedir ki, devletler 267 bankacılık krizinin maliyetini üstlenmişlerdir. Bu bağlamda özellikle devlet garantili özel borçlarda artış gözlemlenmiştir. Bunun yanında finans sektöründeki riskleri azaltmaya yönelik çeşitli düzenlemelere gitmişlerdir. Kriz, küresel piyasalarda banka kredilerine yönelik sınırlamalar getirmiştir (World Bank, 2009: 21). 2. AVRUPA BİRLİĞİ’NDE BORÇ KRİZİ NEDENLERİ VE SONUÇLARI 2.1. Avrupa Birliği’ni Borç Krizine Götüren Süreçte 2008 Küresel Finans Krizi 1970’lerden itibaren dünyada görülen özelleştirme, deregülasyon, devleti küçültme eğilimi Keynesyen politikaları geri plana itmiştir. Bununla birlikle ülkeler için finansal kriz dönemlerinde Keynesyen politikalarla müdahaleci anlayış kurtarıcı olarak görülmüştür. 2008 krizi de bu durumun örneklerinden biridir (Eğilmez, 2011: 104). 2008 Kriz döneminde, düşen toplam talebi kısa dönemde canlandıracak en önemli politika maliye politikası olarak kabul edilmiştir. Bu sebeple de krizden etkilenen özellikle gelişmiş ülkeler, genişletici maliye politikası uygulamalarına ağırlık vermişlerdir. IMF de bu dönemde krizden çıkışın en etkin yolunun mali genişleme olduğunu duyurmuştur. 2009 G20 zirvesinde de ülkeler, ekonomik büyüme için mali genişleme üzerinde anlaşmışlardır. Bu süreç aslında Keynes’in politikalarına olan inancın sarsılmasından sonra, özellikle 1970’lerin devamındaki süreçte ön plana çıkan devletin müdahale alanını daraltma çabalarına karşı yeni bir düşünceyi ortaya çıkarmıştır (Bocutoğlu – Ekinci, 2009: 67-68). Tablo 2’de ülkelerin 2009 ve 2010 için uyguladıkları mali teşvik paketlerinin görünümü yer almaktadır. Buna göre devlet harcamalarıyla ekonomide canlandırıcı etkilerin planlandığı görülmektedir. Tablo 2. AB Ülkelerinde Mali Canlandırma Paketlerinin Oluşumu Almanya Avusturya Belçika Danimara Finlandiya Fransa Hollanda İngiltere İspanya İsveç İtalya Lüksemburg Portekiz Mali Paket (% GSYH) 2,6 2,4 0,9 2,2 1,5 1 1 1,5 4,6 2,4 0,2 1,75 1,2 2009 2010 1,2 1 0,4 1,2 1 0,7 0,45 1,4 2,3 1,25 0,2 1,75 1,2 1,5 1,4 0,4 1 0,5 0,3 0,51 - 0,1 1,15 0,1 Gelir Yönlü (% Paketin İçinde) 54 70 40 40 80 36 20 90 20 66 2009 2010 72 70 33 50 25 15 70 61 50 25 Harcama Yönlü (% Paketin İçinde) 46 30 60 60 20 64 80 10 80 34 2009 2010 28 30 66 50 75 85 30 39 50 75 Kaynak: Andrew Watt – Mariya Nikolova, “A Quantum of Solace? An Assessment of Fiscal Stimulus Packages by EU Member States in Responce to the Economic Crisis”, http://www.ituc-csi.org/IMG/pdf/ETUI-Working_Paper_WATT_UK_ok-hi_.pdf, (20.11.2011). Avrupa Birliği ülkelerinde mali önlem paketleri Amerika’daki uygulamadan daha geniş kapsamlıdır. Özellikle otomatik stabilizatörlere göre planlanmıştır. Bütçe uyarıcıları bu 268 planlarda daha ayrıntılıdır. Mali önlem paketlerinin mevcut cari açığı ve bütçe dengelerini olumsuz etkileyebileceği üzerinde durulmuştur. (Watt – Nikolova, 2009: 13). Aşağıda Tablo 3’de özellikle emek piyasası ve sosyal güvenliğe yönelik teşvik edici uygulamalar görülmektedir. Burada özellikle hane halkının alım gücünü desteklemek amaçlanmakta, kriz sürecinde işsizliğin artması önlenmeye çalışılmaktadır. Küresel krizin etkileri ülkelerde finansal sektörü etkilediği gibi bunun yanında büyüme, istihdam, iç talep, dış ticaret üzerinde de etkili olmuştur. Bu dönemde toplam talepte görülen daralmaya paralel olarak, vergi hasılatının yüksek olduğu konut ve inşaat sektöründe de önemli bir küçülme yaşanmıştır. Bu dönemde ekonomik canlanma için hayata geçirilen teşvik paketlerinin özellikle sosyal transferlerle birlikte vergi indirimlerini içererek hane halkı ve özel sektör yatırımlarına yöneldiği görülmektedir (Zandi, 2008: 9). Tablo 3. Emek Piyasası ve Sosyal Güvenlik Önlemleri Önlemin Niteliği Üye Ülkeler Top. Ülke Top. Önlem İşyeri Bulma ve Yeniden Eğitim Düzenlemeleri Almanya, Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İrlanda, İngiltere, İtalya, Malta, Macaristan, Portekiz, Romanya, İsveç, Slovenya, Slovakya, Yunanistan. Almanya, Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, İsveç, İspanya, İrlanda, İtalya, Litvanya, Lüksemburg, Malta, Polonya, Slovenya, Slovakya. Almanya, Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, İspanya, İngiltere, İtalya, Letonya, Lüksemburg, Malta, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovakya. Almanya, Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Danimarka, Fransa, Hollanda, İsveç, Macaristan, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Portekiz, Romanya, Slovenya, Slovakya. Almanya, Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Hollanda, Kıbrıs, Danimarka, Fransa, Macaristan, İtalya, Litvanya, Lüksemburg, Portekiz, Slovenya, Slovakya. Avusturya, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, İspanya, Finlandiya, Fransa, Macaristan, İrlanda, İtalya, Litvanya, Lüksemburg, Portekiz. Belçika, Bulgaristan, Finlandiya, Fransa, Yunanistan, İngiltere, İtalya, Litvanya, Portekiz, Romanya, İspanya, 21 64 19 34 18 48 17 35 16 20 13 27 11 21 Avusturya, Belçika, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, İspanya, Letonya, Litvanya, Romanya. Almanya, Avusturya, Bulgaristan, Danimarka, İspanya, Litvanya, Portekiz. 11 12 7 10 Bulgaristan, Estonya, Kıbrıs, Litvanya. 4 2 Destekleyici Aktiviteler Hane Halkı Satın Alma Gücünü Desteklemek İşçilik Maliyetlerini Azaltarak İstihdamı Desteklemek Esnek Çalışma Saatlerinin Teşviki Krizin Bireyler Üzerindeki Etkisinin Hafifletilmesi Sosyal Koruma Desteklerinin Devam Ettirilmesi Diğerleri Eğitim ve Hayat Boyu Öğrenme Faaliyetlerinin Genişletilmesi Güvenceli Esneklik Kapsamında İstihdamı Koruma Mevzuatının Revize Edilmesi 269 Kaynak: European Commission, “Economic Crisis in Europe: Causes, Consequences and Responses”, 2009, p. 71, http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication15887_en.pdf, (10.12.2011). Tablodan da görüleceği üzere çeşitli ülkelerde emek piyasası ve sosyal güvenlik alanlarında önlem paketleri yürürlüğe konulmuştur. Bu kapsamda bakmış olduğumuz zaman “İşyeri Bulma ve Yeniden Eğitim Düzenlemeleri”ine yönelik yapılan önlemlerin diğer önlemlere göre çok daha fazla düzeyde olduğu görülmektedir. Grafik 1. Avrupa Birliği 27 Ortalaması Kamu Harcamalarının Dağılımı 20,1 20 18,1 15 10 7,4 6,4 6,6 6,7 5,2 5 3,9 1,5 1,6 1,8 5,6 4,4 1,9 0,7 0,8 1,0 1,1 1,2 1,1 0 Genel kamu hizmetleri Savunma Kamu düzeni ve Ekonomik ilişkiler Çevre koruma Konut ve topluluk kamu güvenliği aktiviteleri 2005-2008 ortalaması sağlık Eğlence, kültür ve eğitim Sosyal koruma din 2009 Kaynak: Eurostat verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Yukarıdaki Grafik 1’de görüleceği üzere kamu harcamalarının dağılımında en fazla paya sahip olan kalem sosyal koruma harcamalarıdır. Sosyal koruma harcamalarının 2005 ve 2008 yılı ortalaması %18,1 iken bu oran 2009 yılında %20,1 olarak gerçekleşmiştir. Ayrıca Avrupa Birliği ülkelerinde sosyal korumaya ayrılan paylar ülkeler açısından Tablo 3’de gösterilmiştir. 270 Tablo 4. Toplam genel devlet harcamalarından sosyal korumaya ayrılan pay (GSYİH %) ÜLKELER AB 27 AB 17 Almanya Avusturya Belçika Bulgaristan Çek Cumhuriyeti Danimarka Estonya Finlandiya Fransa Hollanda İngiltere İrlanda İspanya İsveç İtalya İzlanda Kıbrıs Letonya Litvanya Lüksemburg Macaristan Malta Polonya Portekiz Romanya Slovakya Slovenya Yunanistan 2005 18,5 19,1 21,9 20,7 17,9 11 12,8 23,2 9,8 21,1 21,8 16,5 15,8 10,8 12,9 23 18,1 9,1 10,6 9,8 9,9 17,4 17 14 17 15,2 10,4 13,2 16,8 15,8 2006 18,1 18,7 21 20,3 17,6 10,9 12,7 22,5 9,4 20,5 21,8 16,2 15,3 11 12,9 22,2 18,1 8,3 10,3 9,5 9,9 16,4 17,6 14,1 16,9 15,5 10,4 12,3 16,4 16 2007 17,7 18,4 19,9 19,9 17,2 10,7 12,9 22 9,5 19,8 21,6 15,9 15,3 11,7 13 21,1 18,2 8,5 9,5 8,4 10,9 15,3 17,4 14,1 15,6 15,3 10,6 10,6 15,5 16,5 2008 18,1 18,7 19,7 19,9 17,9 11,2 12,9 22,4 11,7 20,4 21,9 16,2 15,9 13,7 14 21,1 18,8 8,9 9,7 9,5 12,4 15,5 17,7 13,9 15,6 15,7 11,8 10,1 15,8 17,9 2009 20,1 20,6 21,6 21,8 19,5 13,6 14 25,4 15,7 23,9 23,5 18,1 18 16,5 16,1 23 20,4 11,3 10,9 14 16,7 18 18,3 14,8 16,5 17,4 14,2 12,2 17,9 19,5 Fark (20092008) 2 1,9 1,9 1,9 1,6 2,4 1,1 3 4 3,5 1,6 1,9 2,1 2,8 2,1 1,9 1,6 2,4 1,2 4,5 4,3 2,5 0,6 0,9 0,9 1,7 2,4 2,1 2,1 1,6 Kaynak: Eurostat verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır Tablo 4’de görüldüğü gibi ülkeler özellikle 2008 krizi sonrasında sosyal harcamaları artırarak ekonomide canlandırıcı bir etki yaratmayı amaçlamışlar. AB 27 ortalaması 2008 yılında % 18,1 iken 2009 yılında 2 puan artarak % 20,1 yükselmiştir. Olası bütçe açıklarının etkilerinin ekonomik canlanmaya tercih edildiği bu durumun sonuçları, vergi teşvikleriyle birlikte kamu gelirlerinin yeterince de sağlanamamasıyla devletleri borçlanma artışına götüren bir süreç olarak görülebilir. Tüm bu gelişmelere paralel olarak 2008 finansal krizi sonrasında kamu kesimi göstergelerinde ciddi değişiklikler olmuştur. Bu değişikliklerin nedenleri arasında ülkelerdeki çeşitli ekonomik gelişmelerle birlikte, dünya ekonomisinde gözlenen değişimler etkili olmuştur. 271 2008 krizi sonrasında devletlerin ekonomik canlanmayı sağlamak için yaptıkları çeşitli teşvikler yanında, banka kurtarma maliyetlerinin de varlığı kamu harcamalarını daha da artırmıştır. Kamu harcamalarının borçlanmayı göze alarak devam ettirilmesi bütçe dengesi ve borç dengesi üzerinde baskıyı artırmıştır. Gözlenen diğer bir durum ise yıllardır savunulan piyasanın etkin işleyişine yönelik düşüncenin sarsılmasıdır. Devletin piyasa içinde etkin işlemeyen kurumlara kamu müdahalesiyle yardımda bulunması ve işletmelere güvence sağlaması serbest piyasa mekanizmasının işleyişini eleştiriye açık bırakmış, ekonomide kamunun payını artırmıştır (Ateş, 2010: 918-921). Tablo 5. AB ülkeleri Temel Kamu Mali Göstergeleri (% GSYH) ÜLKELER KAMU HARCAMALARI KAMU GELİRLERİ KAMU AÇIKLARI KAMU BORÇLARI 2007 2008 2009 2010 2007 2008 2009 2010 2007 2008 2009 2010 2007 2008 2009 2010 Almanya Avusturya Belçika Bulgaristan Çek Cum. Danimarka Estonya Finlandiya Fransa Hollanda İngiltere İrlanda İspanya İsveç İtalya Kıbrıs Letonya Litvanya Lüksemburg Macaristan Malta Polonya Portekiz Romanya Slovakya Slovenya Yunanistan 43.5 48.6 48.3 39.8 41.0 50.8 34.0 47.4 52.6 45.3 43.9 36.6 39.2 51.0 47.6 41.3 35.9 34.6 36.3 50.6 42.7 42.2 44.4 38.2 34.2 42.5 47.6 44.0 49.3 49.9 38.3 41.1 51.9 39.5 49.3 53.3 46.2 47.9 42.8 41.5 51.7 48.6 42.1 39.1 37.2 37.1 49.2 44.0 43.2 44.8 39.3 34.9 44.2 50.6 48.1 52.9 53.8 40.7 44.9 58.4 45.2 55.9 56.7 51.5 51.4 48.9 46.3 55.0 51.6 46.2 44.2 43.8 43.0 51.4 43.3 44.5 49.9 41.1 41.5 49.3 53.8 47.9 52.5 52.9 38.1 44.1 58.5 40.6 55.3 56.6 51.2 50.4 66.8 45.6 52.9 50.3 46.4 44.4 40.9 42.5 49.5 42.9 45.4 51.3 40.9 40.0 50.1 50.2 43.7 47.6 48.0 40.9 40.3 55.6 36.4 52.7 49.9 45.4 41.1 36.7 41.1 54.5 46.0 44.8 35.6 33.6 39.9 45.6 40.3 40.3 41.1 35.3 32.4 42.4 40.8 44.0 48.3 48.6 40.0 38.9 55.2 36.5 53.6 49.9 46.7 42.9 35.5 37.0 53.9 45.9 43.1 34.9 33.9 40.1 45.5 39.4 39.5 41.1 33.6 32.8 42.4 40.7 44.9 48.7 48.0 36.3 39.1 55.6 43.2 53.2 49.2 46.0 40.1 34.7 35.1 54.1 46.3 40.1 34.6 34.3 42.1 46.9 39.6 37.2 39.7 32.1 33.5 43.2 38.0 43.6 48.1 48.8 34.9 39.3 55.7 40.9 52.5 49.5 46.2 40.3 35.5 36.3 52.8 45.8 41.0 36.1 33.8 41.4 45.2 39.3 37.5 41.6 34.0 32.3 44.3 39.5 0.2 -0.9 -0.3 1.2 -0.7 4.8 2.4 5.3 -2.7 0.2 -2.7 0.1 1.9 3.6 -1.6 3.5 -0.4 -1.0 3.7 -5.1 -2.4 -1.9 -3.1 -2.9 -1.8 0.0 -6.5 -0.1 -0.9 -1.3 1.7 -2.2 3.2 -2.9 4.3 -3.3 0.5 -5.0 -7.3 -4.5 2.2 -2.7 0.9 -4.2 -3.3 3.0 -3.7 -4.6 -3.7 -3.6 -5.7 -2.1 -1.9 -9.8 -3.2 -4.1 -5.8 -4.3 -5.8 -2.7 -2.0 -2.5 -7.5 -5.6 -11.5 -14.2 -11.2 -0.7 -5.4 -6.1 -9.7 -9.5 -0.9 -4.6 -3.7 -7.3 -10.1 -9.0 -8.0 -6.1 -15.8 -4.3 -4.4 -4.1 -3.1 -4.8 -2.6 0.2 -2.5 -7.1 -5.1 -10.3 -31.3 -9.3 0.2 -4.6 -5.3 -8.3 -7.0 -1.1 -4.2 -3.6 -7.8 -9.8 -6.9 -7.7 -5.8 -10.6 65,2 60,2 84.1 17.2 27.9 27.5 3.7 35.2 64.2 45.3 44.4 24.9 36.2 40.2 103.1 58.8 9.0 16.8 6.7 67.0 62.1 45.0 68.3 12.8 29.6 23.1 107.4 66.7 63.8 89.3 13.7 28.7 34.5 4.5 33.9 68.2 58.5 54.8 44.3 40.1 38.8 105.8 48.9 19.8 15.5 13.7 72.9 62.2 47.1 71.6 13.4 27.8 21.9 113.0 74.4 69.5 95.9 14.6 34.4 41.8 7.2 43.3 79.0 60.8 69.6 65.2 53.8 42.7 115.5 58.5 36.7 29.4 14.8 79.7 67.8 50.9 83.0 23.6 35.5 35.3 129.3 Kaynak: Eurostat verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Kriz sürecinde teşvik amaçlı yapılan çeşitli düzenlemeler ve banka kurtarma maliyetleri yanında, ekonomik durgunluk ve teşvik edici oran indirimleriyle vergi kayıpları yaşayan ülkeler daha fazla borçlanmaya katlanmak zorunda kalmışlardır. Bu durum bankalardaki kredi tıkanıklıklarıyla birlikte faiz artışına sebep olarak borçlanma maliyetlerini artırmıştır. 272 83.2 71.8 96.2 16.3 37.6 43.7 6.7 48.3 82.3 62.9 79.9 94.9 61.0 39.7 118.4 61.5 44.7 38.0 19.1 81.3 69.0 54.9 93.3 31.0 41.0 38.8 144.9 Dolayısıyla, çok sayıda ülke tarafından ekonomideki bunalıma yönelik tedbir amaçlı devreye sokulan mali teşvik paketleri bu ülkelerin kamu harcamalarında da doğal olarak bir artışa neden olmuş ve bu bağlamda kamu açıklarında ülkeler itibariyle yüksek artışlar meydana gelmiştir. 2.2. Avrupa Birliği’nde Borç Krizinin Seyri Avrupa, ekonomik ve parasal birlik aşamasında olan bir entegrasyondur. Euro’ya geçişle birlikte parasal birlik sağlanmış, tek merkez bankası (Avrupa Merkez Bankası) para politikasının uygulanmasından sorumlu kılınmıştır. Bununla birlikte üye ülkelerin mali politikaları konusunda sıkı bir koordinasyon sağlanması için “Maastricht kriterleri” (bütçe açığı/GSYH ve kamu borcu/ GSYH) ve “Büyüme ve İstikrar Paktı” ile belirlenen sınırlamalar olmakla birlikte üye ülkelerin özerklikleri korunmuştur (bkz. Tokatlıoğlu, 2004). Küresel finansal kriz sürecinde ülkelerin mali alanda kabul ettikleri sınırları aştıkları gözlenmiştir. Bu sınırlar euro’ya geçiş için gerekli iken, mali düzenlemelerin aslında kriz sürecinde değil, öncesinde de uyum gösteremedikleri açıktır. Bu durumu Maastricht Anlaşması (1993) çerçevesinde değerlendirebiliriz. Mali disiplinin sağlanması etkin bir maliye politikasının uygulanmasını gerektirir. Avrupa Birliği ortak para politikasına geçmeden önce kabul ettiği Maastricht kriterleriyle euro sisteminin temellerini sağlam kurmayı hedeflemiştir. Buna göre, - Bütçe açığının GSYH’ye oranının en fazla %3, - Kamu borç oranının GSYH’nin %60’ını geçmemesi hedeflenmiştir. Anlaşmayla mali alanda bu kriterleri sağlayan ülkelerin euro alanına dahil olması kararı alınmıştır. Günümüzde gelinen noktada AB üyesi ülkelerde kriterlerden gittikçe uzaklaşıldığı görülmektedir. Aşağıdaki grafiklerde de kamu borç stokunun Maastricht kriterleri çerçevesinde 2000 – 2010 yılları arasında gerçekleşme düzeyleri gösterilmiştir. Grafik 2-3. Maastricht Kritelerine Göre Avrupa Birliği’nin Durumu 1 % GSYİH 90 0 80 70 -1 -2 60 -3 50 40 -4 -5 -6 30 -7 20 10 -8 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 AB EURO ALANI 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 0,6 -1,5 -2,6 -3,2 -2,9 -2,4 -1,5 -0,9 -2,4 -6,9 -6,6 Euro Alanı -0,1 -1,9 -2,6 -3,1 -2,9 -2,5 -1,3 -0,7 -2,1 -6,4 -6,2 AB AB Euro Alanı Kaynak: Eurostat verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Grafiklerden de görüleceği üzere 2000’li yıllardan itibaren euro alanı kamu borç stoku ortalaması Maastricht kriterlerinin üzerinde gerçekleşmiştir. Ayrıca AB 27 ülkelerinin ortalaması ise 2008’den itibaren kriterleri aşmaktadır. Özellikle 2008 sonrası gelen meydana 273 gelen yüksek artışlar borç krizini gözler önüne sermektedir. Bunun yanında 2010 yılında 27 üye devletten 22’sinde bütçe açığının GSYH’ye oranı, referans değer olan %3’ün üzerindedir. İngiltere, İrlanda, İspanya, Portekiz ve Yunanistan en yüksek bütçe açığı oranlarına sahip ülkelerdir. Grafik 4. AB 27 Büyüme Oranları Grafik 5. AB Kamu Harcama ve Gelirleri 4 52,0 3 50,0 % GSYİH 2 1 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 -2 2002 -1 2001 0 48,0 46,0 44,0 42,0 -3 40,0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 -4 -5 Kamu harcamaları Kamu gelirleri Kaynak: Eurostat verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Yukarıdaki grafiklerde 2001-2010 dönemi AB ortalama verileri ele alınmaktadır. Grafiklerde bu dönemde 2007 sonrası bozulmalar açıkça izlenebilmektedir. Gerek banka kurtarmalarının AB ülke ekonomilerine yansımaları, gerekse ekonomideki diğer bozukluklar bu dönemde kamu harcamaları, kamu gelirleri dengesinin gitgide bozulmasına neden olmuştur. Aynı dönemde ülkeler ekonomiyi canlandırma arayışlarında çeşitli mali önlem paketlerini uygulayarak kamu harcamalarını artırmış ve bununla birlikte vergi indirimleriyle gelirlerinin belli bir kısmından da vazgeçmişlerdir. Ayrıca Tablo 6’da Avrupa’da bazı seçilmiş ülkelerin çeşitli ülke bankalarına olan borçlarına bakacak olursak, İtalya’nın İngiltere, Fransa ve Almanya bankalarına olan toplam borcu 778 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. İspanya’nın ise bu ülke bankalarına olan toplam borcu 572 milyar dolar iken, İrlanda’nın ise 432 milyar dolar olmuş ve son olarak ta Yunanistan’ın ise bu ülke bankalarına olan borcu 135 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Tablo 6. Avrupa’da ülkelerin bankalara borçları (milyar dolar) KAMU BORCU OLAN ÜLKELER YUNANİSTAN PORTEKİZ İTALYA İSPANYA BORÇ VEREN ÜLKE BANKALARI ALACAĞI MİLYAR DOLAR ALMANYA 45 FRANSA 75 İNGİLTERE 15 ALMANYA 47 FRANSA 45 İNGİLTERE 24 ALMANYA 190 FRANSA 511 İNGİLTERE 77 ALMANYA 238 274 ÜÇ ÜLKE TOPLAMI 135 116 778 572 İRLANDA FRANSA 220 İNGİLTERE 114 ALMANYA 184 FRANSA 60 İNGİLTERE 188 432 Kaynak: Ekonomi Ve Strateji Danışmanlık Hizmetleri, Avrupa’da Ülkelerin Bankalara Borçları, Bilgi Yönetimi Kasım 2011 http://esdh.com.tr/pdf/avrupada-ulkelerin-bankalaraborclari.pdf (20.11.2011). Bununla birlikte ekonomideki diğer gelişmelere bakacak olursak Tablo 7’de ihracatın 2009 yılında bir önceki yıla göre önemli bir düşüş yaşadığı görülmektedir. Dünya ekonomisindeki durgunluk ihracat rakamlarını da etkilemiştir. Diğer yandan ithalatın düşüşü ithalatta alınan vergilerin azalmasına, toplam vergi gelirlerinin etkilenmesine neden olmuştur. Ekonomideki durgunluk, üretim faktörlerini olumsuz etkileyerek, işsizliğin artmasının önemli bir sebebi olmuş, aynı dönemde yatırımların azalması da yeni iş sahalarının oluşmasını engelleyerek, kamu harcamaları içinde sosyal transferlerin artışında etkili olmuştur. Aşağıdaki tablolarda AB üyesi bazı seçilmiş ülkelerde işsizlik oranlarındaki ve yatırımlardaki değişim gözlenebilmektedir. Tablo 7. AB İthalat İhracat Değişimi (Bir önceki yıla göre değişim %) ÜLKELER Almanya Avusturya Belçika Finlandiya Fransa Hollanda İrlanda İspanya İtalya Kıbrıs Malta Portekiz Slovakya Slovenya Yunanistan 2005 6.6 6.4 6.3 11.4 6.2 5.5 8.3 7.7 2.5 3.6 3.2 -2.0 12.3 6.6 -1.4 2006 11.9 5.3 4.6 7.8 5.8 8.2 6.4 10.2 7.4 6.7 9.7 2.3 17.8 12.1 9.6 İTHALAT 2007 2008 2009 2010 2011 2005 2006 5.0 3.2 -9.3 12.5 5.2 7.7 13.0 7.0 -0.9 -14.4 9.2 5.4 7.3 7.7 4.4 2.7 -10.8 7.6 3.6 4.9 5.0 7.0 6.4 -17.5 2.6 9.7 7.0 12.1 5.6 0.3 -10.5 7.8 4.4 3.4 5.0 6.4 2.5 -10.0 11.3 5.5 6.1 7.7 7.7 -2.9 -9.7 6.5 2.3 4.7 4.8 7.9 -5.2 -17.8 5.4 3.0 2.5 6.6 5.1 -6.5 -19.1 13.8 6.8 1.3 7.8 13.2 8.0 -19.3 3.1 3.2 4.8 3.5 1.5 -1.0 -11.1 12.5 2.6 0.6 9.3 7.4 5.1 -12.6 -5.7 -1.5 -2.8 10.0 9.2 3.1 -18.5 14.8 7.5 9.9 20.9 16.6 3.8 -19.7 6.6 5.2 10.5 12.5 9.8 3.9 -18.6 -10.7 -13.4 2.5 5.3 İHRACAT 2007 2008 2009 7.6 2.5 -14.2 8.6 0.9 -16.1 4.2 1.4 -11.3 8.1 6.3 -20.0 2.5 -0.7 -12.1 7.1 1.6 -9.6 8.1 -0.7 -4.1 6.7 -1.1 -11.5 6.2 -6.3 -25.6 6.0 -0.3 -11.3 3.1 0.9 -8.3 11.7 2.9 -12.4 14.2 3.1 -15.9 13.7 3.3 -17.7 5.7 4.0 -20.0 2010 2011 14.0 7.2 10.8 6.3 10.4 4.6 5.0 10.5 10.0 5.2 11.5 6.3 9.4 5.2 10.2 6.7 12.1 6.2 0.5 2.9 17.1 3.4 -0.6 2.8 16.3 8.5 7.7 6.7 2.1 8.8 Kaynak: Eurostat verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Grafik 6’da da görüldüğü gibi, işsizlik oranları özellikle İspanya’da 2008 yılından sonra hızla artış göstermiştir. AB’de küresel kriz sonrası görülen bu olumsuzluklar, temelde bazı aksaklıkların olduğunu ortaya çıkarmıştır. AB’nin politikaları konusunda ortak karar alamayışı krizi daha da derinleştirmiştir. 275 Grafik 6. AB İşsizlik Oranlarındaki Değişim 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 2001 2002 2003 AB 27 2004 2005 2006 Yunanistan 2007 İspanya 2008 2009 2010 İtalya Kaynak: Eurostat verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. 2.3. Avrupa Birliği Borç Krizi: Bazı Ülkelerin Durumu Krizi tartışmak ülkeleri de ayrı ayrı ele almayı gerektirir. Çünkü ülkelerin ekonomik politikaları ve tarihi geleneklerinde politik tercihleri birbirlerinden farklıdır. Bu sebeple kriz sürecindeki temel nedenleri aynı değerlendirmek olanaksızdır. Aşağıdaki Tablo 8’de ülkelerin kriz içinde geçirdiği yılların durumu görülebilmektedir. Tablo 8. Bağımsızlık ya da 1800’den İtibaren Ülkelerde Görülen Kriz Yıllarının Oranı Ülke Almanya Avusturya Belçika Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda İngiltere İspanya İsveç İtalya Macaristan Polonya Portekiz Romanya Yunanistan Bağımsızlık ya da 1800'den beri Borç Ödeyememe Durumu ya da Yeniden Yapılandırma Yıllarının Payı 13 17,4 0 0 0 0 6,3 0 23,7 0 3,4 37,1 32,6 10,6 23,3 50,6 Bağımsızlık ya da 1800'den beri Bankacılık Krizi Yıllarının Payı 6,2 1,9 7,3 7,2 8,7 11,5 1,9 9,2 8,1 4,8 8,7 6,6 5,6 2,4 7,8 4,4 Kaynak: Carmen M. Reinhart – Kenneth S. Rogoff, Bu Defa Faklı – Finansal Çılgınlığın 800 Yıllık Tarihi, Çev. Levent Konyar, NTV Yayınları, 2010, s. 208. 276 Tablo 8’in da açıkça ortaya koyduğu durum, bazı ülkelerde ekonomik tercihlerin borç krizlerine sebep olduğudur. Özellikle tarihinin büyük bir kısmını borç krizi içinde geçiren Yunanistan’ın euro alanına dahil olmasından sonra da bu geleneğini değiştirmediği görülmektedir. Günümüzde farklı olan ise Yunanistan’ın bu durumunun euro alanındaki diğer ülkeleri de etkilemesi ve bu alanın geleceğini tehdit etmesi durumudur. Nitekim, Yunanistan’da başlayan borç krizi, kısa sürede diğer Euro Alanı ülkelerini ve hatta ekonomik ve parasal birliğin geleceğini tehdit altına sokmuştur. Bu süreçte başta Almanya olmak üzere bazı üye ülkelerin Yunanistan’a yardım konusundaki isteksizlikleri, piyasaları olumsuz etkileyerek; kamu maliyesi ve bankacılık kesimleri sorunlu olan İrlanda, Portekiz, İspanya, İtalya ve Belçika gibi ülkeleri de borç krizine sürüklenme tehdidiyle karşı karşıya bırakmıştır (Değerli – Örs, 2011: 3). 2010 yılında Yunanistan’ın kamu borçlarına yönelik gündeme gelen ve kısa sürede kamu ve bankacılık kesimindeki sorunları, benzer ekonomik görünüme sahip ülkeleri de için alarak yayılmıştır. Özellikle Euro alanındaki ekonomilerin birbirleriyle etkileşimli yapıları aynı dönemde krizin daha da yayılacağı endişesini birlikte getirmiştir (Barlas – Kalafatcılar – Kaya, 2011: 2). Bu sürecin oluşmasında yaşanan küresel krizin etkilerinin varlığı kaçınılmazdır. Çünkü küresel krizle birlikte AB ülkelerinde kamu açıkları ve borç stokları ciddi boyutlarda artış göstermiştir (Değerli – Örs, 2011: 1). AB hükümetlerinin 2006 yılındaki 7,1 trilyon Euro olan borç yükünün 2009 yılı sonunda kurtarma paketlerinin de devreye girmesi ile 8,6 trilyon Euro’ya yükseldiği gözlenmektedir (USAK, 2011: 2). 2008 krizinin en fazla etkilediği ekonomilerden biri olarak euro alanı % 4,1 küçülerek tarihinin en büyük daralmasını yaşamıştır. Yunanistan’daki kamu borcunun çevrilebilirliğine ilişkin sorunlar nedeniyle 10 Mayıs 2010 tarihinde AB-IMF ortak operasyonuyla 110 milyar Euro tutarında bir kurtarma paketi açıklanmıştır. Ardından, 28 Kasım 2010’da İrlanda, bankacılık sektöründe yaşadığı sorunlar nedeniyle AB’ye yardım talebi ile başvurmuş ve İrlanda için AB-IMF işbirliğinde 85 milyar Euro tutarında bir kurtarma paketi açıklanmıştır. Portekiz ise 6 Nisan 2011 tarihinde AB’den yardım istemiş, Portekiz’e AB-IMF işbirliğinde 78 milyar Euro tutarında yardım yapılması kararlaştırılmıştır (Değerli – Örs, 2011: 3). İrlanda 15 yıldır büyüme konusunda gösterdiği şaşırtıcı gelişmelerden sonra 2008 finansal krizinden etkilenen ilk ülke olmuştur. Ağır darbe alan gayrimenkul sektörüyle birlikte bankacılık sistemi çökmüş ve ülke yardım istemek zorunda kalmıştır. Eylül 2008’den Kasım 2010 tarihine kadar, İrlanda hükümeti IMF ve AB'den 85 milyar Euro istemiştir. Bazı bankaların yeniden sermayelendirilmesi çabaları gerçek borcu tahmin edilenden daha fazla olması sonucunu doğurmuştur. Devlet gelirlerini artırmaya yönelik sıkı önlemler kitlesel halk reaksiyonlarına ve siyasi çalkantılara neden olmuştur. bu gelişmelerin ardından ise Euro alanında birbiri ardına güçsüz ekonomilerin durgunluğa sürüklenmesi korkulduğu gibi kaçınılmaz olarak gerçekleşmiştir (Fotopoulou – Karagöl, 2012: 5-6). Yunanistan’da uzun yıllar gözlenen büyümenin temel nedeni ortak paranın kabulüyle sağlanan düşük faizli kolay erişilebilen kredi olanaklarının talep artışını desteklemesi ve ikiz açık denilen bütçe açığı ve cari işlemler açığının birlikte ortaya çıkması olarak gözlenmiştir (Köse – Karabacak, 2011: 232). Aynı zamanda ekonomik büyümenin temel olarak dış borç kaynaklı olması, izlenen politikaların sonucudur ve bu durum borçların sürdürülemez hale gelmesine sebep olmuştur. Devletin borçlanma artışına rağmen vergi gelirlerinde de düşüşler gözlenmiştir. Yaşlı nüfusa yönelik sosyal güvenlik reformlarının yapılamaması kamu 277 harcamalarının artışında etkili olmuş, alınan AB kaynaklarının harcanmasında da çeşitli yolsuzluklara başvurulduğu gündeme gelmiştir. Temelde bu olumsuz görünümün yanında küresel finans krizinin etkileri de Yunanistan’ın sürdürebildiği yapısını tamamen altüst etmiştir. Milli gelirde önemli payı olan turizm gelirleri azalmış, deniz taşımacılındaki önemli konumu dünya mal ticaretinin daralmasında etkilenmiştir. Krize karşı 2010 yılında açıklanan istikrar programı sonrasında % 12,7 olan bütçe açığının aslında % 15,4 olduğunun ortaya çıkması güvenleri sarsmıştır. Bu dönemden sonra Avrupa Komisyonu’nun da tavsiyesiyle sıkı politikalar izlenmiştir. Bütçe açığının azaltılması için kamu sektöründe ücret kesintisi ve vergilerin artırılmasını kapsayan 4,8 milyar Euroluk bir tasarruf paketi oluşturulmuştur. Euro’nun istikrarını korumak ve krizin yayılmasını önlemek amacıyla IMF ile ortak 110 milyar Euro tutarındaki 3 yıl vadeli finansal yardım mekanizması Yunanistan’a tahsis edilmiştir (Değerli – Örs, 2011: 5). Yunanistan’daki ekonomik kötüleşmenin domino etkisi yaratarak Portekiz, İrlanda, İtalya ve İspanya gibi Euro Alanı içinde yer alan ve nispeten daha kırılgan ekonomilere sahip olan ülkeleri de etkilemesinden duyulan kaygılar, faiz oran artışına ve borçlanma maliyetlerinin yükselmesine neden olmuştur. Bu durum ise kamu borcunun GSYH içindeki payının artmasını ve borç sürdürülebilirliğinin tehlikeye girmesini beraberinde getirmiştir. Nitekim Yunanistan’dan sonra İrlanda ve Portekiz de yardım talebi ile AB’ye başvurmak zorunda kalmışlardır (Değerli – Örs, 2011: 5). İtalya’da küresel krize karşı önlem niteliğinde kabul edilen mali istikrar paketinin ve buna yönelik stratejiler bütçe açığının durumunu göz önünde bulundurularak uygulanmaya çalışılmıştır. 2008 sonunda kabul edilen teşvik paketi düşük gelirli hane halkına sosyal transferleri, işletmelere ek vergileri, bütçeden karşılanacak yardım önlemlerini ve harcama kesintilerini kapsar niteliktedir. Ardından 2009’da sosyal güvenlik düzenlemelerini ve vergi teşviklerini içeren düzenlemeler yapılmıştır fakat bunların planlandığı gibi bütçe dengesi üzerinde etki etmemesi söz konusu olmamıştır. 2010 bütçesi onaylanırken, yeni vergilerle gelirler artırılmaya çalışılmıştır. Aynı dönemde ekonomideki genel durumun sebep olduğu sosyal ödemelerdeki artış ve devlet gelirlerindeki azalma, bütçe açığı üzerinde olumsuz bir etkiye sahip olmuştur. Uygulanan istikrar paketinde faiz dışı bütçe dengesi hedeflenmekte ve 2014’e yönelik hem faiz dışı bütçe dengesi ve hem de kamu borçlarına yönelik olumlu tahminlere yer verilmektedir. Aynı zamanda harcamaları azaltmanın zor olması yanında, özenli bir harcama sisteminin amaçlanması gerektiği kabul edilmektedir (OECD, 2011: 1-3). Portekiz, küresel finansal krizden etkilenen üçüncü Avrupa Birliği ülkesi olmuştur. Günümüzde de bütçe açıklarını azaltmak için mali konsolidasyona ihtiyaç duymaktadır. Uzun görüşmelerin ardında hükümet Avrupa Birliği, Merkez Bankası ve IMF 4 Mayıs 2011’de 78 milyar Euro (ki bu tutarın 12 milyarı bankaların yeniden sermayelendirme maliyetlerini içerir) istemiştir. Portekiz’deki ekonomik gelişmeler Yunanistan’daki yapısal eksikliklere benzer nitelikte seyretmiştir. Örneğin her iki ülkede de kredi destekli büyüme, aşırı kamu harcamaları, yüksek güvenlikli çalışma sektörü ve düşük rekabet gücü gözlenmektedir. Bu özellikler nedeniyle Haziran 2012’deki olumlu gelişme tahminlerine rağmen toparlanmanın daha uzun süreceği ve sancılı olacağı düşünülmektedir (Fotopoulou – Karagöl, 2012: 14). İspanya ekonomisinde 2007’den itibaren ciddi bir gerileme yaşanmıştır. 15 yıllık bir dönemden sonra ilk defa 2008 yılında küçülme yaşanmıştır. Kriz sonrası konut fiyatlarındaki yüksek gerileme, gayrimenkul piyasalarının çöküşüne neden olmuştur. 2013 için tahminler de 278 olumsuz görülmektedir. Gayrimenkul sektörünün uğradığı kayıplar, sorunlu bankaların 2012 yılında bankacılık kriziyle karşı karşıya kalmasına neden olmuştur. 2011 yılında büyük bankalardan biri olan Bankia’ya destek verilmek zorunda kalınmıştır. Bankacılık sektörünün ayakta kalması için hükümet reformlarla birlikte çeşitli garantiler için düzenlemeler yapmak zorunda kalmıştır. 100 milyar Euro kredi İspanyol bankalarının kurtarılması amacıyla Temmuz sonunda alınmıştır. İspanya’nın durumu durgunluk daha yayılmadan önce Avrupalı liderlerin, para birliği ayakta kalması için kolektif sorumluluk kabul etmeleri gerekliliğini tekrar göstermiştir (Fotopoulou – Karagöl, 2012: 16-17). 3. AB’DE ORTAK PARA POLİTİKASI – AYRI MALİYE POLİTİKASI SORUNU Avrupa Birliği’nin temel yapısı mali istikrar ve para politikası üzerine kurulmuştur. Bu konuda para politikası Avrupa Merkez Bankası tarafından uygulanmakta, buna karşın maliye politikaları ülkelerin kendi inisiyatifinde belirlenmektedir. Fakat üye ülkelerde yalnızca para politikasının değil, ayrıca uygulanacak maliye politikalarının da AB ölçeğinde daha sıkı kurallara tabi tutulması, Euro Alanı ülkeleri arasındaki ekonomik entegrasyonun tamamlanması için ekonomik politikaların uyumlaştırılması büyük önem arz etmektedir (Değerli – Örs, 2011: 1). AB 1997’den itibaren yapılan birçok anlaşmayla ortak para politikası çerçevesinde Avrupa Merkez Bankaları Sistemi (ESCB)’ni ve Avrupa Merkez Bankası (ECB)’nı oluşturmuştur. AB Merkez bankası Avrupa Birliği’nin bir kurumudur. Eurosistem Avrupa Merkez Bankası ve Avrupa Birliği euro para birimi üyelerinin Ulusal Merkez Bankaları’ndan oluşmaktadır (ECB, 2011: 7). Avrupa Merkez Bankası tüm Euro Alanı için para politikasını belirlemekten sorumlu iken, üye ülkeler mali ve yapısal ekonomik politikalarda İstikrar ve Büyüme Paktı tarafından denetlenen özgürlüğe sahiptir. Bununla birlikte Euro alanında serbest sermaye akışıyla sınır ötesi gelişen kredi hareketlerine rağmen üye ülkeler ulusal bankacılık sistemlerinin düzenlenmesinde bireysel olarak sorumludur (Fotopoulou – Karagöl, 2012: 3). 1999’da Euro kabul edildiğinden beri, tek para politikası bir dizi farklı sarsıntı atlatmak zorunda kalmıştır. Bu zaman dilimi boyunca fiyatların yükselme sarsıntıları özellikle petrol fiyatlarındaki önemli yükselişler, gıda fiyatları artışları, yerel anlamda dolaysız vergilerde düzenli yükselmeler ve hükümetçe tespit edilen fiyatların artışları ekonomiyi olumsuz etkilemiştir. Aynı zamanda ABD’de 2007’den itibaren başlayan finansal gerilim dünya ekonomisini ve uluslararası finansal sistemin kırılganlığını öne çıkarmıştır (ECB, 2011: 10). AB’nin ortak para birliğine geçiş aşamasında birçok görüş ortaya atılmıştır. Bunlardan biri olan Alman Merkez Bankası Başkanı Pöhl’ün önerisine göre ekonomik yönden daha gelişmiş üyeler olan Almanya, Fransa ve Benelüks ülkeleri öncelikle kendi aralarında Avrupa Merkez Bankası Sistemi’ni kurmalı, diğer üyeler ise daha sonra Sisteme katılmalıdır. Enflasyon oranları yüksek diğer üyeler, bu oranları indirdikten sonra sisteme girmelidir. Böylece, döviz kurlarında değişiklik yapma zorunluluğu ortadan kalkacaktır. Bu teklif resmi bir nitelik kazanmamıştır. Diğer bir görüş İngiltere Maliye Bakanı John Major’e göre üye ülkelerin para birimleri ile tedavülde olacak Hard ECU (The European Currency Unit) olarak isimlendirilen yeni bir “paralel para birimi” önerilmiştir. Hard ECU, bir para sepetine bağlı olmayacak, üye ülkelerin paraları karşılığında hiçbir zaman değer kaybetmeyecek şekilde tanımlanacaktır. Kurulacak Avrupa Para Fonu, milli para birimleri karşılığında Hard ECU cinsinden 279 banknotlar çıkarıp, mevduat kabul edebilmelidir. Bu yeni paraya, faiz uygulanabilmelidir. Daha sonra Fon, Avrupa Merkez Bankası’na dönüştürülür ve Hard ECU Topluluk içinde tek bir para birimi olabilir. İngiltere Maliye Bakanı’nın bu teklifi, Almanya, Fransa, Hollanda, İtalya ve Komisyon tarafından incelemekle beraber, olumlu karşılanmamıştır. İngiltere Başbakanı Thatcher de, ECU’ nün milli para birimlerinin yerine kullanılmasına ve ortak bir merkez kurulmasına karşı olduğunu açıklamıştır (Karluk – Tonus, 1998: 271). Bu tartışmalar ortak para sisteminde, para politikası konusunda çıkabilecek sorunların öngörüldüğünü göstermektedir. Aynı zamanda 1996 yılında kabul edilen İstikrar ve Büyüme Paktı bütçe açığıyla ilgili Maastricht kriterinden saplamalarda üye devletlere yönelik yaptırımlar içermekteydi. Fakat ilerleyen yıllarda üye devletlerin buna uymadıkları görülmüştür ve sistem işletilmemiştir. Örneğin bütçe açığı ile ilgili kriter 2000-2007 arasında Yunanistan tarafından 8 kez, İtalya tarafından 5 kez, Portekiz tarafından 4 kez, Almanya tarafından 4 kez ve Fransa tarafından 3 kez ihlal edilmiştir (USAK, 2011: 13). Ortak para birimini kullanan Euro Alanı’ndaki ülkelerde para politikasının Avrupa Merkez Bankası aracılığı ile tek bir elden yürütülüyor olması, bu ülke ekonomilerinin birbirine sıkı bir şekilde bağlı olmasına sebep olmaktadır. Ayrıca bu bağlılık Euro Alanı’nda bir ülke ekonomisinde meydana gelen olumsuz gelişmelerin diğer ülkeleri de kısa sürede etkilemesine yol açmaktadır. Bunun yanı sıra, AB üyesi ülkelerin finans ve reel sektörlerinin yüksek entegrasyon düzeyi de ülkelerin birbirinden etkilenme seviyesini ve hızını da artırmaktadır (Değerli – Örs, 2011: 3). Kriz sürecinde üye ülkeler arasındaki koordinasyon eksikliği ve mali birlik olmadan bir parasal birliğin varlığı hedeflenen stratejilerin etkinliğini azaltmıştır (Yurtsever, 2011: 688). Bu noktada özellikle Euro Sisteminin hiçbir zaman etkin işlemediğine yönelik eleştiriler ortaya çıkmıştır. Çünkü ortak bir para sisteminin olması öncelikle bir mali birliğe ihtiyaç duyar, mali birlik ise ortak bir seçmen kitlesi olmadan kurulamaz. Avrupa’nın ortak bir seçmen kitlesinin oluşturulmasına yönelik bir siyasi yapıdan çok uzak olduğu ortadadır. Bu sebeple de para politikasındaki aksaklıklar sistemi riskli hale getirmektedir (Cowen, 2011). Mali alanda daha fazla koordinasyon arayışı içinde olan birlik, 4 Şubat 2011 tarihinde birçok ekonomik ve sosyal reformun gerçekleştirilmesini öngören bir Rekabet Paktı’nın oluşturulması önerilmiştir. Bu Pakt aracılığıyla AB üyesi ülkelerin ekonomileri arasında daha güçlü bir yakınsamanın sağlanması ve üye devletlerin rekabet gücünün kalıcı ve sürdürülebilir bir şekilde arttırılması hedeflenmektedir. Pakt’ın oldukça katı ve bağlayıcı hükümler içermesi birçok üye devletin Pakt’a karşı çıkmasına neden olmuştur. Bu kapsamda yürütülen çalışmalar çerçevesinde, Pakt’ın içeriği yumuşatılmış ve ismi Euro Rekabet Paktı (Euro Plus Pact) olarak değiştirilerek, 24-25 Mart 2011 tarihli Avrupa Konseyi’nde kabul edilmiştir. Halihazırda Euro Alanı dışında olan Bulgaristan, Romanya, Polonya, Letonya, Litvanya ve Danimarka da Pakt’a katılma yönündeki iradelerini belirtmişlerdir (Değerli – Örs, 2011: 2). AB borç krizi daha fazla mali disiplinin gerekliliğini ortaya çıkarmıştır ve sıkı kontrollerin uygulanması için Ekonomik ve Parasal Birlikte İstikrar, Koordinasyon ve Yönetişim Anlaşması (Treaty of Stability, Coordination and Governance in the Economic and Monetary Union) 2012’de kabul edilmiştir. Anlaşma üye ülkelerin kendi yasal sınırlar çerçevesinde denk bütçe ve çeşitli ulusal düzeltim mekanizmalarının taahhüt edilmesine dayanan mali ilkeler içermektedir (Fotopoulou – Karagöl, 2012: 3). Günümüzde Avrupa 280 Birliği daha fazla mali koordinasyonu tartışmaktadır. Bu durum euro alanının geleceği için gerekli görülmektedir. 4. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Avrupa Birliği ekonomik ve parasal birlik aşamasında olan bir yapıdır. Maastricht Anlaşması çerçevesinde mali temellerle kurulan parasal birlik sonrasındaki süreçte ortaya çıkan yapısal riskler ülkelerin kendi ekonomik durumları içinde farklı etkilere yol açmıştır. 2008 küresel finansal krizi sonrası dünya ekonomisinde görülen daralmaya paralel olarak da Avrupa Birliği ülkelerinde birbirini izleyen ekonomik sorunlar yaşanmış, ülkelerin birbirilerine olan bağımlılığı ortaya çıkan ekonomik sorunları daha da derinleştirmiştir. Krizin nedenleri ülkeler için farklılık göstermektedir. Yunanistan’da kamu kesiminde başlayan kriz, İrlanda’da Bankacılık sektöründeki zayıflıkların maliyetleri, Portekiz’de cari açık temelli ve bankacılık sektörünün etkileri, İspanya’da ise yetersiz iç ve dış talep nedeniyle iktisadi faaliyetin kriz öncesi düzeye kıyasla oldukça düşük seviyelerde seyretmesi ve işsizlik oranının % 20’ler civarında olması sebebiyle ekonomide etkilerini hissettirmiştir. İtalya ve Belçika ekonomilerinde ise kamu maliyelerinin zayıf durumu bu ülke ekonomilerini kırılgan hale getirmektedir (Değerli – Örs, 2011: 8). Aynı zamanda sorun tek başına kamu borçları değil, bu borçların karmaşık bir ilişkiler ağı oluşturması ve kriz zamanında kamu borcu haline gelen özel sektör borçlarıdır. Krizle birlikte ülkelerin ekonomik görünümleri arasındaki farklılık krize karşı ortak hareket etmeyi güçleştirmektedir. İspanya, Yunanistan ve Portekiz gibi ülkeler %10-15 bandında cari açık verme düzeyine gelmişken, Almanya başta olmak üzere kimi ülkeler büyük ölçüde cari fazla vermişlerdir. Dış kaynak akışının kesintiye uğradığı kriz sonrası dönemde bu ülkelerin çözüm öncelikleri de değişik olacaktır. Bunun yanında borçlanma maliyetlerinin önemli ölçüde artmasına karşı çözüm arayışı içinde olan ülkeler mali disiplinin sağlanması için krize karşı AB’de çeşitli yapılanmalara gitmiştir. Bunlar Avrupa Finansal İstikrar Mekanizması’nın (European Financial Stability Mechanism – EFSM) oluşturulması, Avrupa Finansal İstikrar Fonu (European Financial Stability Facility – EFSF), Avrupa İstikrar Mekanizması (European Stability Mechanism – ESM), Rekabet Paktı (Competitiveness Pact) ve daha sonra oluşturulan Euro Rekabet Paktı (Euro Plus Pact)’nın kurulması olarak sıralanabilir (Bkz. Değerli – Örs, 2011). Bu noktada son dönemde önemli düşüncelerden biri de Euro’nun devalüe edilmesi noktasındadır. Bu görüşü savunanlardan biri Nouriel Roubini Euro alanının kurtuluşunu para biriminin devalüe edilmesine bağlamıştır, faiz oranlarının sıfıra indirilmesi konusunda görüş bildirmiştir. Günümüzde gelinen noktada bu görüş her ülkenin çıkarına uymamaktadır. Ayrıca ortak politika arayışları sonuç vermemekte ve AB sadece ekonomik bir krizle değil, politik bir krizle de karşı karşıya kalmaktadır (USAK, 2011: 9). Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu’nun AB üzerine üç öngörüsünü değerlendirmek yerinde olabilir (USAK, 2011). Euro alanının geleceğine ilişkin birinci senaryo “dağılma”dır. Ortak para birimine geçişle ortaya çıkan yapısal sıkıntıların çözülememesi ve ülkelerin gerekli iş birliğini ve özveriyi sergilememesi durumunda ortaya çıkabilecek bu durum, her ülkenin ulusal para birimine geri dönmesi ve ülkeler arasındaki paritenin dalgalanmaya bırakılması sonucunu doğuracaktır. Bu durum sonuçları en ağır olacağı tahmin edilen senaryodur. Bir taraftan işlem maliyetleri diğer taraftan ise prestij 281 kaybının ekonomik sonuçlarıyla yüzleşilmesi gerekecektir. Euro alanının geleceğine ilişkin ikinci senaryo “yeniden yapılanma”dır. Bu süreçte kapsamlı bir reform/yeniden yapılanma aşamasının kısa süre içerisinde gerçekleştirilmesi gerekecektir. Öncelikle para ve maliye politikaları arasındaki uyumsuzluğun giderilmesi, tıpkı para politikasında olduğu gibi mali alanda da daha merkezi bir yönetişim sistemine geçilmesi ve finansal sistemin daha sıkı kurallara bağlanması yerinde olacaktır. Temelde daha “Yakın Birlik” olmayı gerektiren bu yapının siyasi ve hukuki boyutu ağır basmaktadır. Üye ülkelerin tutumları dikkate alındığında bu yeniden yapılanmanın gerçekleştirilmesi uzak görülmektedir. Son senaryo ise “yeniden şekillenme”dir üzerine kurulmuştur. Bu görüş ilk ikisinin arasında yer alarak, toptan dağılma ya da kurtulma tezlerine alternatif teşkil etmektedir. Üye ülkelerin dağılmayı kabul etmemeleri ve aynı zamanda reformların tümüne de rıza göstermemeleri durumunda Euro alanının yeniden şekillendirilmesi gündeme gelebilir. Buna göre Euro alanının “zayıf halkaları” elenecek ve ekonomik yapıları çok daha istikrarlı ve benzer nitelikte olan üyeler “Birlik içinde Birlik” oluşması sürecine girerek yeni bir AB modeli kuracaklardır. Parasal birliğe geçiş sürecinde uyulmaya çalışılan mali kriterlerin üye ülkeler tarafından zamanla geri plan itilmesi söz konusudur. Aslında para birliğinin kurulmasının diğer önlemlerle birlikte temelde iki mali kritere bağlanması, parasal birliğin mali birlik olmadan gerçekleşmesinin güç olduğunun kabulü anlamına gelir. Fakat zamanla bu gerçek bir tarafa bırakılarak parasal birliği sürdürmenin de bir takım mali koordinasyona gereksinim gösterdiği unutulmuştur. Nitekim euro alanında ülkelerin özellikle borçlanmaya yönelik kriteri uzun yıllardır aştıkları görülmektedir. Bu şartlar altında parasal birlik risklere açık hale gelmiştir. Kriz sürecinde de ülkelerin ekonomik yapılarındaki farklılıklar, ortak müdahale arayışlarını güçleştirerek, euro alanının geleceğini tehlikeye sokmaktadır. Artık yapılması gereken entegrasyonun geleceğine yönelik kapsamlı bir adım atarak, daha fazla koordinasyonun sağlanmasıdır. KAYNAKÇA ATEŞ, Davut, (2010); “Küresel Ekonomik Kriz, Devlet ve Dış Politika”, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, Cilt. 7, Sayı: 1. BARLAS, Yasemin, KALAFATCILAR, Koray, KAYA, Neslihan, (2011); Euro Bölgesi Merkez ve Çevre Ülkeleri Arasındaki Yapısal Farklılıklar ve Parasal Birlikten Ayrılma Kararının Olası Sonuçları, TCMB Ekonomi Notları, Sayı: 2010-10. BOCUTOĞLU, Ersan, EKİNCİ, Aykut, (2009); “Genel Teori Küresel Krizler ve Yeniden Maliye Politikası, Maliye Dergisi, Sayı:156, Ocak-Haziran. BROCHIER, H., LLAU, P., MICHALET ,CH., (1981); Maliye Ekonomisi, Çev.Adnan Erdaş, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayını, Ankara. COWEN, Tyler, (2011); http://econtalk.org/arcihives/finance/, (15.12.2011). DEĞERLİ, Işıl, ÖRS, Onur, (2011); Avrupa Birliği’nde Krize Karşı Alınan Önlemler ve Birliğin Rekabet Gücünün Artırılmasına Yönelik Girişimler: Euro Rekabet Paktı, Başbakanlık – AB Genel Sekreterliği, Ankara. EUROPEAN CENTRAL BANK (ECB), (2011); The Monetary Policy of the ECB, http://www.ecb.int/pub/pdf/other/monetarypolicy2011en.pdf?cef529b32cc31f26d73cd501e97 c98d3, (05.12.2011). EĞİLMEZ, Mahfi, (2006); Hazine, 5. Baskı, Remzi Kitabevi, İstanbul. EĞİLMEZ, Mahfi, (2011); Küresel Finans Krizi, 7. baskı, Remzi Kitabevi, İstanbul. 282 EKER, Aytaç, (2009); “Küreselleşme Sürecinde Kamu Maliyesinde Yaşanan Dönüşüm”, Küreselleşme ve Kamu Maliyesinde Yaşanan Dönüşüm, Ed. Aytaç Eker, Hayal Ayça Şimşek, Maliye Bakanlığı SGB Yayını, Ankara. Ekonomi ve Strateji Danışmanlık Hizmetleri, Avrupa’da Ülkelerin Bankalara Borçları, Bilgi Yönetimi, Kasım 2011, http://esdh.com.tr/pdf/avrupada-ulkelerin-bankalara-borclari.pdf (20.11.2011). ERDÖNMEZ, Pelin Ataman, (2009); “Küresel Kriz ve Ülkeler Tarafından Alınan Önlemler Kronolojisi”, Bankacılar, Sayı:68, Mart. European Commission, (2009); “Economic Crisis in Europe: Causes, Consequences and Responses”,http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication15887_en.pdf, (10.12.2011). EUROSTAT, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitModifiedQuery.do, (30.11.2011). EYÜPGİLLER, Saygın, SARAÇOĞLU, Fatih, (2011); “Global Krizin Etkilerinin Azaltılması Amacıyla Uygulanan Harcama Vergilerin oran İndirimlerinin Etkilerinin Değerlendirilmesi”, Kriz Ortamında Vergi Politikalarının Değerlendirilmesi, 25. Maliye Sempozyumu, Gazi Üniversitesi Yayını, Ankara. FOTOPOULOU, Evrydiki, KARAGÖL, Erdal Tanas, (2012); The Euro Area Crisis and Turkey in the First Half of 2012, SETA Policy Brief, August, http://files.setav.org/uploads/Pdf/seta_policy_brief_58_euro_area_crisis2.pdf, (15.08.2012). GOLDSCHEİD, R., (1981); “Kamu Maliyesi Sorunlarına Sosyolojik Bir Yaklaşım”, Çev. Burhan Erdem, Eskişehir İ.T.İ.A Dergisi, Cilt. XVII, Sayı: 2, Haziran. IMF, “Fiscal İmplications of the Global Economic and Financial Crisis”, http://www.imf.org/external/pubs/ft/spn/2009/spn0913.pdf, (15.11.2011). KARAHANOĞULLARI, Yiğit, (2003); “Türkiye’de Devletin Mali Krizleri”, Praksis, Kış-Bahar, Sayı. 9. KARLUK, Rıdvan, TONUS Özgür, (1998); “Avrupa Para Birliği, Euro ve Geleceği”, Eskişehir İİBF Dergisi, Cilt.14, Sayı:1-2. KAZGAN, Gülten, (2005); Küreselleşme ve Ulus – Devlet: Yeni Ekonomik Düzen, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul. KİBRİTÇİOĞLU, Aykut, (2011); Avro Bölgesi Ülkelerindeki Güncel Borç Krizi, İktisat ve Toplum Dergisi, Sayı:10, Ağustos. KÖSE Yaşar, KARABACAK Hakan, (2011); “Yunanistan Ekonomik Krizi: Nedenleri, Etkileri ve Alınan Tedbirlere İlişkin Bir Değerlendirme”, Maliye Dergisi, Sayı: 160, Ocak-Haziran. NACAR, Birsen, (2005); Yerel Yönetimlerin Mali Krizi Üzerine Kuramsal Açıklamalar: Nedenler, Öneriler ve Bir Değerlendirme”, Akdeniz İİBF Dergisi, Sayı:9. OECD, “Italy Fiscal Stimulus Package and Strategies to Reduce Fiscal Deficit”, http://www.oecd.org/dataoecd/42/30/47741933.pdf, (15.11.2011). ÖNDER, İzzettin, (2004); “Küreselleşme Sürecinde Kamusal İşlevlerde Görülen Organik Değişim”, Gülten Kazgan’a Armağan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul. REINHART Carmen, ROGOFF Kenneth, (2010); Bu Defa Faklı – Finansal Çılgınlığın 800 Yıllık Tarihi, Çev. Levent Konyar, NTV Yayınları. TANZİ, Vito, (2004); “Ulus-Devletlerin Sonu Mu Geliyor?”, Çev. Hakan Ay, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt. 6, Sayı:1. TCMB Finansal İstikrar Raporu, Kasım: 2011, Sayı: 13 http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/finist/Fir_TamMetin13.pdf , (20.11.2011). The European Central Bank (ECB), (2011); The Euro System - The European System of Central Banks. 283 TOKATLIOĞLU, Mircan Yıldız, (2004); Avrupa Birliği’nde Maliye Politikası ve Türkiye Açısından Bir Değerlendirme, Alfa Basım Yayım, Bursa. TOKATLIOĞLU, Mircan Yıldız, (2005); Küreselleşme ve Kamu Hizmetleri, Alfa Aktüel Yayınları, Bursa. USAK, (2011); Krizdeki Birlik Euro Bölgesi’nin Borç Sarmalı ve AB’nin Geleceği, USAK Raporları, No:11-01, Ankara, Mart. WATT Andrew Watt, NİKOLOVA Mariya, “A Quantum of Solace? An Assessment of Fiscal Stimulus Packages by EU Member States in Responce to the Economic Crisis”, http://www.ituc-csi.org/IMG/pdf/ETUI-Working_Paper_WATT_UK_ok-hi_.pdf, (20.11.2011). WORLD BANK, (2009); Global Economic Prospects 2009, www.worldbank.org, (17.12.2011). YURTSEVER, Şükrü, (2011); “Investigating the Recovery Strategies of European Union from the Global Financial Crisis”, Procedia Social and Behavioral Sciences, 24, 687-695, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1877042811016600, (10/12/2011). ZANDI, Mark, (2008); “The Economic Outlook and Stimulus Options”, http://www.economy.com/markzandi/documents/Senate_Budget_Committee_11_19_08.pdf , (21.12.2011). 284 A CRITIC AND SUGGESTION TO TURKEY’S WAY OF THE TRANSITION FROM SEMI-PERIPHERY TO CENTER: ROLE OF INTELLECTUAL CAPITAL Ass. Prof. Dr. Erhan ATAY SüleymanŞah University, [email protected] Ass. Prof. Dr. Gökhan KARSAN SüleymanŞah University, [email protected] Abstract Because of Turkey’s significant economic development since 1980s, politicians and public have very optimistic view on Turkey’s political and economic rise and becoming regional powerhouse in 21st century.Historical heritage, success on international politics and having bounty of natural resources are significant success factors and these may lay the foundations for industrialization but these are not sufficient alone. However, Turkey has striven in order to become an effective economic and political power both its own region and among other states. The meaning of this is that Turkey struggles for transition from semi-periphery to core/center region. But, it depends on its realize relatively monopolized or semi monopolized core-like production processes.Readiness for the strong economic structure needs qualified national intellectual capital. The rule of the economic competition and development is changing towards the creation of intellectual capital and establishing a national innovation system. Keywords: Turkey, Capitalist World-Economy, International Division of Labor, National Intellectual Capital, National Innovation System, China, India, South Korea, Taiwan JEL Classification Codes: F02, F59, N10, O15, O38 Türkiye’nin Yarı-çevreden Merkeze Geçiş Çabası Üzerine Bir Eleştiri ve Öneri: Entelektüel Sermaye’nin Rolü Özet Türkiye 1980’li yıllardan itibaren belirli bir ekonomik kalkınma atılımı içindedir. Bu durum politik ve sivil kürede çok iyimser sayılabilecek bir beklentiyi de beraberinde getirmektedir. Biz ise bu iyimserliği sorgulamak düşüncesindeyiz.Türkiye’yi bölgesinde ayırd eden önemli özellikleri vardır, mesela devraldığı tarihsel ve kültürel miras ve yeraltı ve yerüstü kaynaklar gibi, fakat bizce bütün bunlar Türkiye’nin bölgesinde ve dünya üzerinde büyük bir güç olma hedefleri için yeterli değildir. Türkiyenin bu hedefleri, denilebilir ki yarıçevre bir bölge olmaktan merkez devlet olmaya geçme çabası olarak okunabilir. Bunun için ulusal entelektüel sermaye kapasitesini ve kabiliyet gücünün artırılması gerekir. Dolayısıyla denebilirki değişen dünyada rekabet ve ilerleme, ulusal entelektüel sermayenin artırılmasına ve ulusal inovasyon sisteminin kurulmasına bağlıdır. AnahtarSözcükler:Türkiye, Kapitalist Dünya-Ekonomi, Uluslararasıİşbölümü, Ulusal Entelektüel Sermaye, Ulusal İnovasyonSistemi, Çin, Hindistan, GüneyKore, Tayvan 285 1. Introduction and Problematic This study aims to inquire the determination on the Turkey’s economy in the last 30 years: A specific development effort has continued since 1980 in Turkey. It can not be said this effort is based on a rational and consistent development strategy. Moreover, except for ruling of ‘Anavatan Party’ and ‘AdaletveKalkınma Party’, nearly half of the last 30 years has been in political instability. Despite this, when Turkey’s socio-economic status of especially last 10 years compared to both previous years and developing countries and its near territory, it has been remarkably positive. This positive picture is largely a result of socio-economic reforms. For example, populist policies on wages and employment56have been largely abandoned. Tax evasion and smuggling57have been largely tried to prevent.In order to support the manufacturing sector, interest and economic incentive policies (AcarveÇağlar, 2012), and in order to increase exports, floating exchange rate and monetary policies (implicit and explicit inflation targeting strategies) (Kartal, 2011: 77-100; Kaya et al., 2011: 69-103) were taken decision of principle.In order to struggle unemployment and illegal labor (Bekiroğlu, 2010),medium and long-term projects were designed. It can be seen that this reform and practices reflected in the growth rates. Turkey’s economy has been growing steadily since 2002. In addition, various projects have been implemented in order to increase the level of individual and collective prosperity (Dinç, 2011: 323-356). The reforms in health, education, transportation, insurance regime and directly or indirectly social aid channels are remarkable. Turkey is striving for development for the last 30 years. Especially for the last 10 years, relatively stable political climate has been experienced. Turkey caught a stable growth trend. In terms of domestic policy, it has followed a policy which aimed at increasing socioeconomic prosperity genarating capacity of their institutions. In foreign policy, it has followed a policy that aimed at increasing its effectiveness and prestige in its region and in the world. However, Turkey’s projection for the year 2023 have been adopted as including in the world’s most advanced 10 countries in this date which is corresponds to 100. anniversary of the proclamation of the Republic. In our opinion, the meaning of the 2023 projection and Turkey’s economic development efforts and reforms which have continued for the last 30 years is - in the context of the historian Immanuel Wallerstein’s world-systems theory - an attempt to pass from a semi-peripheral political unit to the central (core) states in the international division of labor of the capitalist world-economy. At this point, the central issue of this study has crystallized: We think that although Turkey achieved political stability, realized economic growth rates, put into practice socioeconomic and administrative bureaucratic reforms, all this will not be enough for Turkey to carry from the semi-periphery to centrein the short and medium term. It can be made two-dimensional discussion in order to support this idea. First, it is required to explain why the efforts that mentioned above efforts and positive statistical data 56 On brief information about history of this policies, see; (EserveTerzi, 2008: 242-6); and on an analysis of 2000’s years, see; (Çalış, 2011: 307-322) 57 On information about size of the undergraund economy in period 1971-200, see; (Çetintaşve Vergil, 2003: 1530) 286 will not be enough for Turkey’s 2023 vision. For this purpose, it is necessary to make a inquiry on logic of the backgraund of the functioning of the capitalist world-economy. Because, the emergence, rice and fall of the nation-states, political economy, and social class and ethnic or religious groupings are meaningful and understandable in the context of the capitalist world-economy. The capitalist world-economy creates -and is based on - both as a geographically and technologically a hierarchical division of labor. This division of labor can be called as the central goverment(s) and peripheral and semi-peripheral areas. The basic principle that distinguishes between central, periphery and semi-periphery is skill in using relative advantage and superiority on production and, of course, marketing of goods that are more profitable and less ‘scarce’ than other areas. This advantage and specialization can be raw materials, as well as products and services that are required advanced tecnology, specialization and high organization. This is exactly the second point of our discussion. We think that factor which will provide an advantage to a region or state compared to other regions in the 21st century is national intellectual capital. It can be said that the realizing their transition of states or regions from the semi-periphery to the center in the international division of labor is possible by increasing the national intellectual capital and its ability level. In this regard, discussion for the targets of year 2023 becomes possible via a specific policy: Turkey’s current national intellectual capital capacity is not sufficient for the objectives of the year 2023. This point is the place to come together a critique and suggestion that can be done through the concept of national intellectual capital. In summary, although the current data and hopes for the future are quite promising, Turkey is not ready for the vision of year 2023 in terms of capacity and capability of national intellectual capital. Such a vision, however, can be realized a planned and determined effort and investment which aims to increase the capacity and capability of the national intellectual capital. In this context, it is possible to make two-step discussion to prove the above hypothesis. In the first stage, it is necessary to make an investigation on logic of the backgraund of the functioning of the capitalist world-economy. For this purpose, It may be functional to refer to Immanuel Wallerstein’s world-system analysis in terms of this study. In the second stage, It will be discussed the concept of national intellectual capital. In this debate, the issue can be handled by using a comperative approach. For this purpose, some states which have made planned and stable investments in national intellectual capital will be examined and focus on common aspects. In the conclusion part, It will be examined the current ability and capacity of the Turkey’s intellectual capital and will be presented a suggestion on its potential for the future. 2. Capitalist World-Economy, International Division of Labour and Hegemony When we make referance to Wallerstein’s historical sociology in order to question the logic of the functioning of the capitalist world economy, following four arguments that related to each other offer us a way out. The first of these is linked to the specificity of capitalism as a system: What distinguishes the historical social system, which is called historical capitalism, is that in this historical system capital came to be used (invested) in a very special way (Wallerstein, 1999: 13-4). It came to be used with the primary objective or intent of selfexpansion. So, according to Wallerstein, what historical capitalism distinguishes from the 287 earlier historical social systems is that a) each point of the chain of process (sometimes called circuit of capital) which composed of accumulation of capital, wage-labor, production processes, distribution processes and marketing commodifiedenough; b) production processes which are including the social processes connected to each other as a complex commodification chains (Wallerstein, 1999: 13-7; Wallerstein, 1993: 4). The genesis of these processes is located in late 15th century Europe, and these processes expanded in space to cover the entire globe by the late 19th century, and it still today covers the entire globe. The second argument is distinction between the market economy and capitalism. Here, the historian FernandBraudel inspires Wallerstein. Braudel mentions about daily market exchanges, what he means is an area that is regular, predictable, routine and open to competition –namely both large and small entrepreneur. There are no surprises in this area. It is quite ‘transparent’ exchange area which each party already knowsin advance the rules and outcome that they will obtain, and which they can roughly calculate beforehand moderate profits that they will earn (Braudel, 1977: 50). The second category which Braudel portrayed is a specific market that tries to get rid of itself from the rules which traditional market (as described above) is imposed This ‘sphere of circulation ’ which is also known as ‘anti-market’(Braudel would prefer to stress differences and call it the countermarket) have explicitly acquired itself the ability to get rid of regulation and controls (Braudel, 1977: 51-2).This type of exchange weakens something that can be considered most important rule of a market game, that is, competition, by cutting direct ties between buyers and sellers. As far as we understood from the examples given by Braudel, this anti-market incereasingly grow rich thanks to speculations which is promising big profits (such as production or manufacturing cartels, smuggling, long-distance trade which turns direction to famine and disease areas) (Braudel, 1977: 52). The third argument is about the basic unit of analysis that will be used to understand the historical capitalizm and it is inspired by Braudel’s ideas: Braudel emphasized the issue of the unit of analysis. In his first major work, he insisted that sixteenth-century Mediterranean, which he was studying, constituted a ‘world-economy’ (économie-monde), and he made the history of this world-economy the object of his study (Wallerstein, 2004: 15).Thus, rather than territorial political-economic unit, Braudel determines on a larger geographies which includes more than one politic-economic unit that located at differant distances from each other as the basic unit of analysis which he uses to explain. Therefore, world-systems analysis meant the substitution of a unit of analysis called the ‘world-system’ for the standard unit of analysis, which was the national state (Wallerstein, 2004: 16). What Wallerstein means by a world-economy is “ a large geographiczone within whichthere is a division of labor and hence significant internal exchange of basic or essential goods as well as flows of capital and labor. A defining feature of a world-economy is that it is not bounded by a unitary political structure. Rather, there are many political units inside the world economy, loosely tied together in our modern world-system in an interstate system. And a world-economy contains many cultures and groups –practicing many religions, speaking many languages, differing in their everyday patterns. This does not mean that they do not evolve some common cultural patterns, what we shall be calling a geoculture. It does mean that neither political nor cultural homogeneity is to be expected or found in aworld-economy. What unifies the structure most is the division of labor which is constituted within it” 288 (Wallerstein, 2004: 23) – which this point is linked the remarkable fourth argument of Wallerstein’s world-systems analysis. According to Wallerstein, capitalist world-economy was said to be marked by an axial division of labor between core-like production processes and peripheral production processes, which resulted in an unequal exchange favoring those involved in core-like production processes (Wallerstein, 2004: 17; and also see; Wallerstein, 1974: 391). This is the most crucial point of the issue. What makes a production process core-like or peripheral is the degree to which particular processes were relatively monopolized or relatively free market. The processes that were relatively monopolized were far more profitable than those that were free market (Wallerstein, 2004: 18). In this context, following quoted text is remarkable“This made the countries in which more core-like processes located wealthier. And given the unequal power of monopolized products vis-à-vis products with many producers in the market, the ultimate result of exchange between core and peripheral products was a flow of surplus-value (meaning here a large part of the real profits from multiple local productions) to those states that had a large number of core-like processes.” (Wallerstein, 2004: 18). What determines hierarchy and mobility in the division of labor among regions center/semi-periphery/periphery-is relatively monopolized production process, which required technology, specialization and organizational skills. What is important here is that, in a conjuncture that includes favorable conditions, a region that had small advantageconverts to theregion that had big difference. In other words, particular regions of the world may change their structural role in the world-economy, to their advantage even though the disparity of reward between different sectors of the world-economy as a whole may be simultaneously widening (Wallerstein, 1974a: 350). According to Wallerstein, for example, in the 16th and 17th century, differantiation between eastern and western Europe based on it. For trade and industry and geographical and demographic expansion which it brough about became compulsory, Western Europe used the less labor, land and other natural resources for needs. Thus, Eastern Europe had become granary of Western. Nevertheless, the opposite is also possible, according to Wallerstein. Here, small advantage determined which of the two alternatives would be dominant. According to Wallerstein, the capitalist world-economy is a system that involves a hierarchical inequality of distribution based on the concentration of relatively monopolized, and therefore high-profit production in certain limited zones, which there upon and thereby become the loci of the greatest accumulation of capital (Wallerstein, 1995: 26). In other words, within capitalist world-economy, unequal exchange is very important way of moving accumulated capital politically and economically weak regions to politically and economically strong regions: In order to understand the functioning of unequal exchange, following quoted text is remarkable: “starting with any real differantial in the market, occuring because of either the (temporary) scarcity of a complex production process, or artificial scarcities created manu military, commodities moved between zones in such a way that the area with the less ‘scarce’ items to the other area at a price that incarnated more real input (cost) than an equally-priced item moving in the opposite direction.” (Wallerstein, 1999: 31) Thus, what really happened is that there was a transfer of the total profit being produced from one zone to another. Such a relationship is that of coreness-peripherality. It 289 can be said that loosing zone is a ‘periphery’ and the gaining zone is a ‘core’ (Wallerstein, 1999: 31-2). This concentration or inequality enables the reinforcement of the state structures, which in turn seek to guarantee the survival of the relative monopolies. Nevertheless, because monopolies are inherently fragile, there has been a constant, discontinuous, and limited but significant of these centers of concentration all through the history of the modern worldsystem (Wallerstein, 1995: 26). It means that all specialized region, which is called core, semi-periphery and periphery, relocated over time in the capitalist world economy. For example, while Portugal was in core in the long 16th-century, Holland seized it in the middle of the 16th century. Then, the core passed to London in the 17th century.United States of America emerged as the hegemonic powerafter World War II.Similarly, this relocation also applies to semi-periphery and periphery. For example, Flanders, east of Elbe and Hanseatic, cities were the ‘periphery’ region in the 16th century and they relocated to semi-periphery towards the end of the 17th century. When we based on Wallerstein’s historical and empirical-theoretical approach, itcan be said that relocation of a state or region in the international division of labor, or shifting from periphery or semi-periphery to center/core depends on a number of factors. We think that the one of the most important of these factors is national intellectual capital. Hence, this study gives importance to the assets and capacity of the national intellectual capital. 3. National Intellectual Capital Knowledge based economies will have the competitive advantage over traditional resource based economies in terms of wealth accumulation in future. Science, technology, innovation actors and their mutual interactions, intellectual capital accumulation oriented national policies will become most important driving forces for sustainable economic growth in global World. The most important input for production and supply of sophisticated goods and services is knowledge. Creation of knowledge and increasing the intellectual capital is only possible with national investment on human resourses development projects. Because knowledge is only created by highly qualified human resources. Governments’effors on generating productive knowledge sources will determine the fate of nations (Unesco, 2010: 2, Drucker, 1993). John Kenneth Galbraith used the intellectual capital term on individual and organizational bases in 1969 in the ‘The Economist’ journal. Later Steawart clearly defined intellectural capital term in an article titled as "Brainpower,” published in Fortune 500 in the June 1991(Stewart,1991; 44). Scandia incorporation appointed Edvinsson as a World first chief knowledge executive (CKE) and he developed a navigator in order to measure organization’s intangible resources. Scale was consisting indicators for customer relations, process, human resources and development and training activities (Edvinsson, 1997). Organization for Economic Co-operation and Development (OECD) first used intellectual capital term as a value creation process for organizatons and nations in 1996 (OECD 1996: 14). Drucker (1993) also explained the concept of intellectual capital on in his work of postcapitalist society. Drucker (1993: 176) draws the borders of the importance and arrival of a 290 new societysurrounded by knowledge resources. He explains the competitive environment for organizations and nations as folows: “The productivity of knowledge is going to be determining factor in the competitive position of a company, an industry, an entire country. No country, industry, or company has any “natural” adventage or disadvantage. The only adventage it can posses is the ability to exploit universally available knowledge. The only thing that increasingly will matter in national as in international economics is management’s performance in making productive.” Later, Thomas A. Stewart developed his initial concept of intellectual capital and described sub-factors of intellectual capital as human capital, structural capital and customer capital. Human capital is the organizational member’s tacit knowledge that is usable for organizational goals. It also includes experiences, innovations, employees’ behavioursand learning. Customer capital is a decisive sense that directs customers to use organization’s goods or services. It is also mutual relationship and trust, customer satisfaction and loyalty. Structural capital is supportive infrastructure, organizational climate, culture, relations, processes and databases of the organisation that enable human resources to function effectively (Stewart, 1997: 77-78, 163-165). Managerial accounting literatüre also explained intellectual capital as the difference between value of a firm’s book value and its market value. Foundations of intellectual capital can also be found in the strategic management litarature (Ståhle and Bounfour, 2008: 165). Resource based view of organizations considered the firm as a bundle of resources. Organizations should focus on heterogeneous and not perfectly mobile resources in order to gain sustained competitveadventage. Only valuable, rare, inimitable and non sustainable resources can assist the firm to produce competitive advantage and to gain above average returns.(Wernerfelt, B. 1984: 172; Barney, J.B.1991, 117). Only organizationally embedded, non-transferable firm-specific resources can help to improve the productivityof the the firm (Makadok, R., 2001:389). Much of the academic literature on intellectual capital theory and its definitions, constructs and measures stems from an accounting and financial perspective, focusing on the organizational level of analysis. Later, researchers turned their attention to national level of analysis. In this context, intellectual capital of a nation includes the gross total of internalized knowledge, experience, educational accumulation, skills, information infrastructure, information processing capability and creative power of individuals, institutions, cities and regions (Bontis, 2004: 31). It is a current and potential source for the creation of new products, services and knowledge. Intellectual capital also includes intangible asssets that refer to explicit, cognitive or emotional knowledge. Literature on national intellectual capital supports the idea that NIC is an important driving force national competetion (Bounfour and Edvinsson, 2005; Ståhle, 2007; Edvinsson and Lin, 2008). The countries with a competent ıntellectual capital will have a strong base to become a global power not only regionally but also internationally. Countries rich in intangible assets will be better in terms of national prosperity than those whose resources are limited to land, production tools, and workforce (Malhotra, 2003; World Bank, 1998).İntangible knowledge of individuals will lead to national economic growth, human resources development and quality of life. NIC will cause supremacy and dominance of 291 nation. It is difficult to mention about national sovereignty if the production technology and facilities are owned by other nations and the role of public is only supply of cheap work force. The creation of knowledge is not an instantaneous happining but is the result of a longterm exertion. Knowledge based inspiration comes to prepared minds. Creative knowldge is the result of intensive research and development effort. The important actors involved in the creation of knowledge are government research institutes, universities and industrial R&D centers. Government support policies for innovation actors, research faciliating legal and structural national infrastructure, macroeconomic stability, good governnance, qualified research personnel and interaction of innovation actors are necessary factors in knowledge creation (Dahlman, 2008: 32-34). Knowledge can be created domestically or transferred from technology frontier nations. Foreign direct investment, licensing, technical assistance and reverse engineering are the ways for technology tranfer. Even if the knowledge is transferred succesfully, adoptation and implementation of it depends on the absorbtion capacity of a nation. The most important factor to increase absorption capacity is educated human resources and accumulated intellectual capital. BOX 1. The four pillar for a knowledge based economy and intellectual capital formation 1) incentives and support programs for knowledge creation and entrepreneurship 2) Educated human resources that are capable of create and use knowledge 3) A dynamic information network that transfers knowledge to innovation actors 4) An effective interaction and colloboration between innovation actors like firms, research centers, universities, think tanks, consultants Adapted from: Dahlman, Carl J. and Jean- Eric Aubert, (2001) China and the knowledge economy: seizing the 21st century: overview, the World bank, Washington DC The competitive advantage has shifted from tangible assets to intangible assests. In the knowledge economy, not only the wealth of individuals, companies and regions but also the entire nation’s competitve power is dependent on the value and usefulness of knowledge. Knowledge is a resource that cannotdepleted when used like resources. Its usage and application leads to innovation (Oprescu, 2012: 76). This fact can be observed in the current policies and organization of highly succesfull international companies and developed nations. Research and development departments of global companies are mostly remained in their home countries but manufacturing facilities are moved to labor intensive and natural resource rich regions. Having many foreign invested factories and establishment of national infrastructure with foreign technology may have a meaning for a developing country, but without paying attention to development of intellectual capital, it is only a short-term survival strategy. . 4. Country Profiles The economic development of major Asian countries and tiger economies during last 30 years is one of the inspiring success stories for under-developed and developing countries. Korea, Taiwan, China and India all have started to their economic development as an agrarian country and reached at a point of high technology producer, information technologies exporter nations. They experienced a process of transition from a catch-up model of technological progress to a more creative approach. Especially, Korea and Taiwan have 292 succeeded industriliazation and they are on the way of becoming a knowledge society. They are initiators and inventors of new technologies, producers of semiconductors, wireless telecommunication systems, software and hardware developers and electronic products. Industriliazation process is started nearly same periods in all countries. India and China have a great source of human resources and effective governmental policies promoting knowledge creation. India, China, Korea and Taiwan all have skilled research professionals, high tertiary technical enrollment rates, and high rates of IT products exports. They are aware of new oppurtunities to create commercially successful knowledge intensive products.Being among the world’s most diverse nations; India and China are regional & global powers in terms of their political, historical and cultural terms. Both of them have established ancient civilizations, and have strong historical and cultural relationships with neigboring countries.Turkey, Korea, India and China are all members of G-20 counties. Turkey and Korea are also both are members of OECD. Most importantly, they all started their econonomic development process by implementing statist policies first and later shifted to mixed or liberalized economic models since 1980s. 4.1 India India is one of the world's oldest civilizations in the World and the main source of income for centuries was agriculture. Favourable climate and geography of the country provided an productive environment. Having occupaid by British forces for long decades, financial and banking systems established, a single currency system used and capital market came into presence under British ruke. Five-year development plans aimed to increase quality and quantity of export items, establish new economi reforms and make country self-sufficient. Central planning, state investments on major industries and ımport substitution policies were charactersitics of the development efforst after independence from bristish rule. Market liberazationwas undertaken, foreign direct investments were allowed and public monopolies were privatezed since 1980s). India had established itself as one of the world's fastest developing nations since 2000s (OECD, 2007). Millions of entrepreneurs drive Indian capitalism. Indian business boomed after libelarization of the economy since the early 1990s and the innovative high tech companies spread over the country. Indias R&D intensity increased slighthly but the share of of the business enterprise sector in gross domestic expenditure on research and develeopmet has rosen from 18% in 2003 to 28% in 2007. The state is supporting high tech research oriented venture businesses in the areas of space technology, information technology, automotive and pharmaceuticals. India has reach at a point which, about 14% of India’s net domestic product is composed of knowledge intensive production.Data also shows that the majority of new companies are operating in the knowledge intensive areas. India has become the world’s largest exporter of IT services since 2005 and exports of aerospace products have been increasing at a rate of 74% per year (UNESCO, 2010: 363-364). The country is now one of the G-20 major economies and a member of BRICS 293 4. 2 China China’s economic reforms and integration to World economy started after 1978.Economic was heavily depending on natural resources, petroleum, agricultural products and cheap labor force. China became a major importer of raw materials, producer of consumer goods and price competitve electronic products in 30 years. China is competing in world markets while preserving its communism oriented economic structure. Chinese economy is dominated by state owned holdings, hovewer small and medium sized business has an important role in countries export. There are more than 10 million small and medium businesses (SMB) and they account 80% of jobs. They operate in industrial cluster in technoparks mostly (Batson, Andrew, 2010). State owned companies invested capitalintensive heavy industries; construction of national infrastructure risky projects that beyond the capacity of SMB. Hovewer, small business is active on light industries, labor-intensive manufacturing and IT setor. China becoming a high technology oriented goods producer like computers automobiles, contary to the general image of low quality and price exporter. For example, ratio high technology exports in total manufactured goods exports increased from 18.9% in 2005 to 27.5% in 2011. Its per capita GDP had also grown from $153 in 1982 to $5430 in 2011. China was the fastest growing nation with yearly growth rates changing from 9% to11% since 1980 (http://databank.worldbank.org). Chinese government was busy with agricultural reforms during 1980s. Hovewer foreign investors invited to country to establish joint ventures with domestic partners. Later banking sector liberalized, which is unusual to witness in a communist country. Many global companies decided to establish their production facilities and R&D centers after china joined to World trade organization in 2001. Today, China is world’s largest recipient of direct foreign investment. One of the resons for rapid industriliazation is Chinese government’s succesful polies to develop highly qualified talent pool composed of engineers, scientist and foreign educated researchers. For example the number of engineers and scientist increased more than double to nearly 2 million in just 8 years from 2000 (UNESCO, 2010:379, 389-391). In addition, the number of Ph. D holders increased tenfold since 1990s (Ernest, 2011:5). As of 2011, Chinese government offers more than 2000 research support program for universities, private and government research laboratories (Springut, Schlaikjer and Chen, 2011: 37). Today, China has become one of the world's biggest sources for research and development personnel and has the largest human resources in World. Government policies towards education, R&D investment, and knowledge transfer through foreign direct investments and joint ventures seem to have begun pay off. China transformed itself from a agricultural country to a nation that doubling of its economy about 7 years. If intellectual capital accumulation policies and high economic development rate continues, it may just be estimated that china will have biggest intellectual capital in the World. 4.3. Taiwan Taiwan’s economic growth was driven by import substitution policy, the expansion of labour intensive manufacturing export oriented government policies that was similar to industriliazation of Korea. Hovewer, unlike Korea, economic drivers of country were the 294 small and medium industries rather than big family holdings. Formation of trade triangle by United States, Japan and Taiwan helped the rapid industriliazation of nation. Rapid development attracted inward direct foreign investment form japan and United States during 1970s and 1980s. Taiwan expelled from UN because of political pressure from China and politically isolated from rest of the World. Hovever, political isolation did notstop it from enthusiastic export policies and even to invest to China, especially in the 1990s.Taiwan did not influenced by Asian financial crisis in 1997 due to its small-medium oriented industry structure and strong financial conditions in the country. Taiwan's industries are transforming from mass production to IT oriented innovative products. Taiwan's potential in science and technology producing position is growing rapidly.It has qualified human resources and accumulated knowledge and experience advantages for the development of knowledge ıntensive ındustries. Taiwan industry is highly homoginazed around small and medium companies, which plays a key role in absorbing and generating creative knowledge throughout country. According to the IMD's World Competitiveness Yearbook 2010, Taiwan has the world's third most entrepreneurial society. Government’s commitment to education established the foundations for the accumulation of intellectual capitalTaiwan. This can be seen from the fact that 43.7% of the workforce has a college, university or higher education degree as of 2010. The number of researchers for every thousand employees in Taiwan is 10, 6 person the same with Japan and slightly higher than 9,6 person-year in the United States. It is also ranked 15th and 9th in the world for the number of papers published in the SCI and the EI Journals. Over the past few years, Taiwan government has effectively promoted the formation and development of industrial clusters and encouraged innovation. Taiwan's industrial cluster development ranks number one in the world in “World Competitiveness Report 2008-2009" (Taiwan Department of Investment Services, 2012). 4.4. Korea Korea is well known for having established hi-tech industries, such as memory chips, telecommunication equipments, and other IT-related products. Having started as an agrarian country after Korean War, Korea transformed itself from a technology importer economy to technology frontier society. Korean economy developed an average rate of 8 % and per capita income has increased from $ 87 in 1962 to $ 20.759 in 2011 (http://databank.worldbank.org). Korean government mainly supported big Korean family holdings to invest on largescale heavy and chemical industries since 1960s. They were active to invest in risky and expensive projects. At the initial stage, Korea relied heavily on imported manufacturing technology, such as turnkey plants. Korean industries produced “Original Equipment Manufacturing” products under foreign brand names. Alternative mechanisms for technological learning have been based largely based on licensing, technical assistance and reverse engineering. Technology importation and adoptaionwas combined with low wages during 1980s. Above factors enabled Korea to compete in global market with relatively low priced products initially (Baek and Jones 2005; 30). Since the early 1990s, government support polices for innovation actors, investment on national human resources, venture business boom after Asian financial crisis and enthusiastic 295 investment on research and development by private sector have caused Korea to accumulate intellectual capital and reach the level of advanced countries. Especially 1997 Asian financial crisis have caused Korean government to focus on support policies for the establishment of IT oriented venture business and this helped to restructure of large business oriented innovation climate of country (Atay, 2012: 240). Korean industries share on total R&D investments was 71.8% while it was 28% for government. Tertiary school enrollment ratio of Korea has increased from 78.84 % in 2000 to 103.1 % in 2010. Research and development expenditure as a ratio of GDP has also increased from 2.29 % in 2000 to 3.36 % in 2010. Korea now ranks 15th in the world in terms of the number of SCI publications (Atay, 2011: 8-10). 5. Research Methodology Different methodoligies developed by researchers and institutions in order to measure national intellectual capital. Those tools and methodologies assist nations to analyze their competences and weakness and help to implement effective policies focused on growth of national innovation system. While there is no consensus reached, each research conducted on the goal of the analysis. İnternational institutional organizations like World Bank and Organization for Economic Co-operation and Development (OECD) also developed methodologies to help nation’s better development strategies. OECD model focuses on inputs datas rather than outputs when assessing N IC. For example, government investments on higher education and research and development infrastructure are sample items in assesment model. World banks comprehensive intellectual capital assesment methodology (KAM: www.worldbank.org/kam) consists of 148 structural and qualitative variables for 146 countries to measure their position on economic performance, economic regime, governance, innovation system, education, labor and information and communication Technologies (ICT). There are four subgroups in the model. Economic performance, economic regime and governaceisgroupped as economic and instutional regime t sub group. Education and labor datas are groupped as education and skills sub-group. İnnovation system and ICT remained as separate sub-groups. Variables in each group are normalized on a scale from 0 (weakest) to 10 (strongest), and all 148 countries are ranked on an ordinal scale. The KAM therefore reports the relative performance of countries on the knowledge economy. KAM is an on-line interactive tool that produces the Knowledge Economy Index (KEI). The KEI is based on a simple average of four sub-indexes, which represent the four pillars of the knowledge economy. The KEI summarizes overall assesment of each country’s performance on 12 items. A KEI score that is close to 10 implies relatively good development of the four knowledge economy pillars as compared to other countries, while a score close to 0 indicates relatively poor development (World Bank, 2012:5-15). 296 Source: www.worldbank.org/kam (accessed at 09/09/2012) Custom scorecards section of KAM also allows any combination of the 148 variables to compare nations for different years. This research will use KEI index and four subgroups comparisons for a general understanding of relative positions of countries first. Then using custom scorecards different combinations of data will be used understand better relative status of nations. 6. Results Table 1: Knowledge Economy Indicators of Countries (Adjusted Values) KEI Country Taiwan, China Korea, Rep. Turkey China India KI EIIR Innovation Education ICT 2012 1995 2012 1995 2012 1995 2102 1995 2012 1995 2012 1995 8,77 8,36 9,1 8,55 7,77 7,8 9,38 9,21 8,87 8,11 9,06 8,33 7,97 5,16 4,37 3,06 8,16 5,46 3,99 3,57 8,65 4,81 4,57 2,89 8,56 5,2 4,17 3,57 5,93 6,19 3,79 3,57 6,93 6,23 3,46 3,57 8,8 5,83 5,99 4,5 8,22 5,04 4,07 3,7 9,09 4,11 3,93 2,26 9,13 4 3,68 2,51 8,05 4,5 3,79 1,9 8,34 6,55 4,77 4,5 KEI: Knowledge Economy Index, KI: Knowledge Index, ICT: Information and Computer Technology, EIIR: Economic and Institutional Regime Source: www.worldbank.org/kam Table 2: Selected Measures for Intellectual capital (Real Values) 297 Variable Turkey China India Korea, Rep. (Group: All) (Group: All) (Group: All) (Group: All) actual normalized actual normalized actual normalized Taiwan, China (Group: All) actual normalized actual normalized Tariff & Nontariff Barriers 85,4 7,06 71,6 2,66 64,2 1,12 70,8 2,45 86,2 7,41 Regulatory Quality 0,31 5,48 -0,2 3,97 -0,28 3,77 0,85 7,33 1,14 8,22 Rule of Law 0,12 6,03 -0,35 4,73 0,05 5,82 1 8,01 0,93 7,67 Royalty Payments and receipts(US$/pop.) 5,15 4,64 8,63 5,52 1,78 3,12 209,94 8,48 n/a n/a 118,36 7,45 43,11 5,93 16,18 4,55 381,15 8,28 555,98 8,76 Patents Granted by USPTO / Mil. People 0,35 5,41 1,05 6,51 0,51 5,82 151,18 9,66 322,58 10 Average Years of Schooling 7,02 2,52 8,17 4,17 5,12 1,26 11,85 9,61 11,34 8,98 Gross Secondary Enrollment rate 81,96 4,07 78,19 3,66 60,02 2,55 97,22 7,72 99,15 8,07 Gross Tertiary Enrollment rate 38,37 5,74 24,53 3,97 13,48 2,98 100,02 9,93 83,77 9,57 1.060.00 4,62 800 3,24 480 1,86 1.380.00 6,28 1.800.00 9,1 60 3,22 60 3,22 30 1,99 580 8,63 840 9,73 350 5,66 290 4,9 50 1,86 810 9,24 700 8,34 S&E Journal Articles / Mil. People Total Telephones per 1000 People C omputers per 1000 People Internet Users per 1000 People Source: www.worldbank.org/kam Table 1 shows the knowledge economy indicators, knowledge indicators and sub-group performances of countries. All values are re-calculated with the maximum value for each component as 10 in order to ensure unity in values. However, table 2 shows the real values of each criterion. Turkey is in third place in terms of KEI and KI indexes just after Taiwan and Korea. However, it is in a good place with respect to India and China. Turkey is in fifth place in terms of innovativeness, if sub-components of the index are investigated. It is in third place in education and ICT usage criterias. However, there is a great difference in terms of real values when compared with Taiwan and Korea (Graphs 1, 2, 3, 4). Graph 1: Graphical Comparison of Intellectual Capital Components 298 Graph 2.Economic Regime Graph 3. Education Graph4.Innovation Graph 5. Information and Communication Source: www.worldbank.org/kam Graph 6.KAM Basic Scorecard Graph 7. KAM Basic Scorecard Source: www.worldbank.org/kam 299 Above graphs shows the 12 criterias, which form KEI and KI indexes. All values are recalculated with a maximum value of 10. Fullness of circle indicates a satisfactory level of knowledge economy or national intellectual capital. Smaller circles, which are close to center, indicate the inability of knowledge economy. Turkey is in better condition with respect to India and china but its position is nearer to center of circle with respect to Korea and Taiwan. 6.1 Detaied Datasfor More Precise Investigation Graph 8. Turkey, China, India, Innovation Systems Source: www.worldbank.org/kam If the criterias, which are forming knowledge index, is increased, Turkey’s position is near to center of the circle with respect to China and India in terms of innovativeness. Turkey is nearer again to center with respect to Korea and Taiwan as expected. Turkey’s fifth place in innovativeness indicates its weak innovation infrastutrecuture compared to other nations (Graph 8 and Graph 9). Graph 9. Turkey, Korea, Taywan Innovation System Source: www.worldbank.org/kam Graph 10. Turkey, Kore, Taywan Education 300 Source: www.worldbank.org/kam Graph 11. Turkey, China, İndia Information and Communication Technologies Source: www.worldbank.org/kam Graph 10 indicates that Turkey’s educational infrasturure is weak with respect to Taiwan and Korea. In addition, Turkey’s ICT circle is near to center when copared with India and China. This shows its unsatisfactory position in ICT. If the national intellectual forming criterias increased more, it can be understood, that Turkey have to invest much to develop its intellectual capital with respect to other nations. Table 3 shows that Turkey is in fifth place in 18 criterias, is in fourth place in 14 criterias and is in third place in nine criterias. 301 Table 3 Individual Indicators of National Intellectual Capital Variable Human Development Index, 2010 Composite Risk Rating, 07/201006/2011 Exports of Goods and Services as % of GDP, 2009 Total Expenditure for R&D as % of GDP, 2008 Manuf. Trade as % of GDP, 2009 University-Company Research Collaboration (1-7), 2010 S&E Journal Articles, 2007 S&E Journal Articles / Mil. People, 2007 Availability of Venture Capital (1-7), 2010 Patents Granted by USPTO / Mil. People, avg 2005-2009 High-Tech Exports as % of Manuf. Exports, 2009 Private Sector Spending on R&D (17), 2010 Firm-Level Technology Absorption (1-7), 2010 Value Chain Presence (1-7), 2010 S&E articles with foreign coauthorship (%), 2008 avg number of citations per S&E article, 2008 Turkey Korea, Taiwan, China India actual actual actual actual actual 0,58 0,81 0,94 0,88 0,87 Turkey’s Rank in Others 5 5 63,07 79,96 84,4 75,49 68,28 23 50 74 27 20 0,73 3,36 n/a 1,47 0,76 27,97 61,81 n/a 35,57 17,33 3,4 4,7 5,2 4,6 3,7 8.640.65 18.469.06 12.741.74 56.811.24 18.202.91 5 118,36 381,15 555,98 43,11 16,18 5 2,2 2,2 3,9 3,3 3,2 0,35 151,18 322,58 1,05 0,51 2 32 46 31 9 4 4 3 5 4 5 5 5 3 4,7 5 4,1 3,6 4 5,1 6,1 6,1 4,9 5,3 3,9 5,1 5,1 4 3,9 21,45 28,71 23,05 24,97 22,8 1,21 1,76 1,68 1,86 1,57 4 5 5 302 Intellectual Property Protection (1-7), 2010 Adult Literacy Rate (% age 15 and above), 2007 Average Years of Schooling, 2010 Gross Secondary Enrollment rate, 2009 Gross Tertiary Enrollment rate, 2009 Internet Access in Schools (1-7), 2010 Quality of Science and Math Education (1-7), 2010 Secondary School completion ,total (% of pop 15+), 2010 Tertiary School completion ,total (% of pop 15+), 2010 Unemployment Rate,Total (% of labor force), 2005-2009 Prof. and Tech. Workers as % of Labor Force, 2008 Extent of Staff Training (1-7), 2010 Brain Drain (1-7), 2010 Reliance on professional management(1-7), 2010 Local availability of specialized research and training services(1-7), 2010 Total Telephones per 1000 People, 2009 Main Telephone Lines per 1000 People, 2009 Mobile Phones per 1000 People, 2009 Computers per 1000 People, 2008 International Internet Bandwidth (bits per person), 2009 2,6 4,1 4,9 4 3,6 5 90,82 97,9 97,48 93,98 62,75 7,02 11,85 11,34 8,17 5,12 4 81,96 97,22 99,15 78,19 60,02 3 38,37 100,02 83,77 24,53 13,48 3 4,3 6 6,1 5,7 3,8 4 3,4 5,1 5,7 4,7 4,7 22,8 37,8 32,5 46 0,9 4 5,3 16,2 10,2 5,2 3,1 3 11,22 3,42 4,38 4,1 4,4 5 4 5 3 13,34 20,14 29,29 5,7 n/a 3,7 4,4 4,7 4,1 4,1 3 4,8 4,7 4,3 4,3 5 5 5 4,1 4,9 5,2 4,7 4,7 4,2 4,6 5,2 4,4 4,4 5 1.060.00 1.380.00 1.800.00 800 480 3 220 400 630 240 30 4 840 980 1.170.00 560 450 3 60 580 840 60 30 4 4.323.00 6.065.00 14.355.00 651 32 3 303 Internet Users per 1000 People, 2009 Fixed broadband internet access tariff (US$ per month), 2009 Availability of eGovernment Services (1-7), 2008 Government Online Service Index (1-7), 2010 ICT Expenditure as % of GDP, 2008" 350 810 700 290 50 4 18 25 10 18 5 4,11 5,53 5,32 4,71 4,21 0,35 1 n/a 14 0,37 4 9 n/a 6 4 5 4 4 Source: www.worldbank.org/kam 7. Conclusion This study aimed to inquire the economic and political target of Turkey: Turkey’s projection for the year 2023 have been adopted as including in the world’s most advanced 10 countries in this date which is corresponds to 100th anniversary of the proclamation of the Republic. In our opinion, the meaning of the 2023 projection and Turkey’s economic development efforts and reforms, which have continued for the last 30 years, is an attempt to pass from a semi-peripheral political unit to the central (core) states in the international division of labor of the capitalist world-economy. In this sence, the basic claim of this study is that although Turkey achieved political stability, realized econmomic growth rates, put into practice socio-economic and administrative bureaucratic reforms, all this will not be enough for Turkey to carry from the semi-periphery to centre in the short and medium term. We made two-dimensional discussion in order to support the idea. First, it was explained why the efforts that mentioned above efforts and positive statistical data will not be enough for Turkey’s 2023 vision. For this purpose, it is necessary to make a inquiry on logic of the backgraund of the functioning of the capitalist world-economy. By relying on the views of Wallerstein, we emphasized that the capitalist world-economy creates -and is based on both as a geographically and technologically a hierarchical division of labor. This division of labor can be called as the central goverment(s) and peripheral and semi-peripheral areas. The basic principle that distinguishes between central, periphery and semi-periphery is skill in using relative advantage and superiority on production and, of course, marketing of goods that are more profitable and less ‘scarce’ than other areas. This advantage and specialization can be raw materials, as well as products and services that are required advanced tecnology, specialization and high organization. This is exactly the second point of our discussion. We think that factor which will provide an advantage to a region or state compared to other regions in the 21st century is national intellectual capital. It can be said that the realizing their transition of states or regions from the semi-periphery to the center in the international division of labor is possible by increasing the national intellectual capital and its ability level. In this context, our comparative investigation showed that Turkey is in third place in terms of KEI and KI indexes, just after Taiwan and Korea between five countires. However, it is in a good place with respect to India and China.Turkey is in fifth place in terms of 304 innovativeness and in third place in education and ICT usage criterias. However, there is a great difference in terms of real values when compared with Taiwan and Korea. If the national intellectual forming criterias added more to assessment method, it can be understood that Turkey has to invest much to develop its intellectual capital with respect to other nations. Because Turkey is in fifth place in 18 criterias, is in fourth place in 14 criterias and is in third place in nine criterias among five nations. As a result, our comparative investigation shows that, Turkey has not been ready yet for achieving the ‘2023 Project’. This determination or point not only our intellectual position but also mainstay that we can make a suggestion. In our opinion,It should be accomplished the transition from a catch-up model of technological progress to a more creative and intellectual capital accumulative approach.Intellectual capital of a nation is the invisible wealth of a country. For this purpose, a range of policiesshould be implemented: For example, turkey should increaseinteraction efforts between business, government and academic R&D activities in order to increase the output of codified knowledge in the form of patents and publications. Turkeyshould immediately develop long-term policies on basic and applied scientic research and establish a competitive support system for universities, innovative venture companies and industrial research institutions.In addidion, Turkey should improve the quality of education at the primary and secondary level to better prepare students to participate in a knowledge-based economy.In addition, Turkey should restructure the tertiary education sector through competition by disclosing performance information for each university and develop a transparent mechanism, such as an independent national body with clearly defined criteria and standards, to assess the quality of educational services. Furthermore, Turkey should develop lifelong learning programs to meet the learning needs of all, both within and outside the school system, including using distance-learning technologies to expand access to and the quality of formal education and lifelong training programs. The application of ICT to government, business and overall public life can provide significant push to knowledge creation and strengthen intellectual infrastructure. References Acar, O. veÇağlar, E. (2012), YeniTeşvikPaketiÜzerineBirDeğerlendirme, http://www.tepav.org.tr/upload/files/13340472740.Yeni_Tesvik_Paketi_Uzerine_Bir_Degerlendirme.pdf, 17. 09. 2012 Atay, E. (2012), “From Crisis to Innovation: the Case of South Korea”, Dumlupına University Journal of Social Sciences, pp. 239-254. Atay, E. (2012),“South Korea’s Innovation Strategy”, The Eurasia Business and Economics Society (EBES) İstanbul Conference. Baek, Y. and Jones, R. S. (2005), “Sustaining High Growth through Innovation: Reforming the R&D and Education Systems in Korea”, OECD Economics Department Working Papers, No. 470, OECD Publishing. Barney, J. B. (1991), “Firm Resources and Sustained Competitive Advantage”, Journal of Management; 17, (1), pp.99–120 Batson, Andrew (August 1, 2010). “Rising Wages Rattle China's Small Manufacturers”, The Wall Street Journal. 305 Bekiroğlu, C. (2010), Türkiye’de İşsizlik Sorununun Çözümlenmesinde Uygulanan Ekonomi Politikalarının Analizi, Unpublished master thesis, Kadir Has Üniversitesi, SosyalBilimlerEnstitüsü, İstanbul Braudel F. (1977), “Afterthoughts on Material Civilization and Capitalism, Translated by Patricia M. Ranum”, Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Bontis, N. (2004), “National intellectual capital index: A United Nations initiative for the Arab region”, Journal of Intellectual Capital, Vol. 5, No. 1, pp. 13-39 Bounfour, A. and Edvinsson, L. (2005), “IC for Communities, Nations, Regions, Cities, and other Communitie”s, Boston: Butterworth-Heinemann Çalış, Ş. (2011), “2000’li YıllardaTürkiye’deİstihdamPolitikaları”, Y. Alpaydın&H. Tunalı (eds.), 2000 SonrasıTürkiyeİktisadınınDeğişimi In, İstanbul TicaretOdası Yay., İstanbul, 307322 Çetintaş, H. ve H. Vergil (2003), “Türkiye’de Kayıtdışı Ekonominin Tahmini” DoğuşÜniversitesiDergisi, 4(1), 15-30 Dahlman, C. (2008): “Technology, Globalisation, and International Competitiveness: Challenges for Developing Countries” in O’Connor and M Kjöllerström (ed.), Industrial Development for the 21st Century: Sustainable Development Perspectives, New York: United Nations, pp 29-84. Dahlman, Carl J. and Aubert, Jean- Eric, (2001) “China and the knowledge economy: seizing the 21st Century: Overview”, the World Bank, Washington DC Dinç C. (2011), “2000’li YıllardaTürkSosyalDevletindekiDeğişimler”, Y. Alpaydın&H. Tunalı (eds.), 2000 SonrasıTürkiye Drucker, Peter F. (1993), The Post Capitalist Society , U.K: Butterworth-Heinemann. Tomé, Eduardo, (2004), “Intellectual Capital, Social Policy, Economic Development and the World Evolution”, Journal of Intellectual Capital, Vol. 5 Iss: 4 pp. 648 – 665. Edvinsson, Leif (1997), “Developing Intellectual Capital at Skandia Long Range Planning”, Vol. 30, No. 3, pp. 366-373. Edvinsson, L. and Lin, C. (2008), “National intellectual capital: comparison of the Nordic countries”, Journal of Intellectual Capital, Vol. 9, No. 4, pp. 525-545 Ernst, Dieter, (2011), “China’s Innovation Policy is a Wake Up Call for America”, Asia Pacific Issues, (100), ss. 1-12. Eser, B. Y. ve H. Terzi (2003), “Türkiye’deİşsizlikSorunuveAvrupaİstihdamStratejisi”, ErciyesÜniversitesiİktisadiveİdariBilimlerFakültesiDergisi, 30, ss. 229-250 Kartal F. (2011), “Türkiye’deEnflasyonHedeflemesiStratejisive Para PolitikasınınGörünümü”, MaliyeFinansYazılarıDergisi, 25(9), ss 77-100 Kaya, S. S. & E. Akişve Ü. Çağlar (2011), “Türkiye’de 2000 SonrasıUygulanan Para ve KurPolitikaları”, Y. Alpaydın&H. Tunalı (eds.), 2000 SonrasıTürkiyeİktisadınınDeğişimi In, İstanbul TicaretOdası Yay., İstanbul, ss. 69-103 Makadok, R. (2001), “Toward a Synthesis of the Resource-Based View and DynamicCapability Views of Rent Creation”, Strategic Management Journal, 22, (5), pp. 387–401. Malhotra, Y. (2003), “Measuring National Knowledge Assets of a Nation: Knowledge Systems for Development, Report of the Ad Hoc Expert Group Meeting on Knowledge Systems for Development, Department of Economic and Social Affairs Division for Public Administration and Development Management”, New York: United Nations. OECD (1996), The Knowledge-Based Economy, Paris: OECD. 306 OECD (2007), "Economic Survey of India 2007: Policy Brief", OECD. (http://www.oecd.org/economy/economicsurveysandcountrysurveillance/39452196.pdf) (Retrieved 08-09-2012-21) Oprescu, Raluca (2012), Management & Marketing Challenges for the Knowledge Society , (2012) Vol. 7, No. 1, pp. 73-88. Springut Micah, Schlaikjer Stephen, and Chen David (2011), “China’s Program for Science and Technology Modernization: Implications for American Competitiveness Prepared for the U.S.-China Economic and Security Revıew Commission”, Arlington: Centra Technology, Inc. Ståhle, P. (2007), “Five steps for Finland’s future: A high-level round table initiated by the New Club of Paris held in Helsinki, November 11th, 2006 with and for Prime Minister MattiVanhanen”, Tekes: Helsinki Ståhle, Pirjo, Bounfour, Ahmed, (2008),"Understanding dynamics of intellectual capital of nations", Journal of Intellectual Capital, Vol. 9 Iss: 2 pp. 164 – 177. Stewart, Thomas A.(1991), “Brainpower: Intellectual Capital Is Becoming Corporate America's Most Valuable Asset and Can Be Its Sharpest Competitive Weapon”, Fortune, 3 June, 44. Stewart, Thomas A. (1997), “Intellectual capital: the new wealth of organizations”, Doubleday New York, NY: USA. Taiwan Department of Investment Services, (2012) (http://investtaiwan.nat.gov.tw/matter/show_eng.jsp?ID=412&MID=1)Accessed at 09/10/2012) UNESCO (2010), “Science Report 2010: The Status of Science around the World”, Global: UNESCO. Wallerstein I., (1974) “The Rise and Future Demise of the World Capitalist System: Concepts for Comperative Analysis”, Comperative Studies in Society and History, 16 (4), 387-415 Wallerstein I. (1974a), The Modern World-System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century Vol. I, Academic Press, New York Wallerstein I. (1993), “The World-System after the Cold War”, Journal of Peace Research, 30(1), 1-6 Wallerstein I. (1995), After Liberalism, The New Press, New York Wallerstein I. (1999), Historical Capitalism with Capitalist Civilization, Verso, London, Wallerstein I. (2004), World-System Analysis: An Introduction, Duke University Press, London Wernerfelt, B. (1984), The Resource-Based View of the Firm. Strategic Management Journal; 5, (2), pp. 171–180 World Bank, (2012), “Measuring Knowledge in the Worlds Economies: Knowledge Assesment Methodology and Knowledge Economy Index, 56161”, Global: World Bank, http://siteresources.worldbank.org/INTUNIKAM/Resources/KAMbooklet.pdf (Accessed at 07/10/ 2012). World Bank (1998), World Development Report: Knowledge for Development, Oxford University Press, Oxford Nation Master China Economic Indicators, http://www.nationmaster.com/red/country/chchina/eco-economy&all=1 Web site Workd bank knowledge assestment methodology www.worldbank.org/kam 307 FİNANSAL SERMAYENİN KAYNAKLARI VE FİNANSAL KRİZLER Yrd. Doç. Dr. Oğuz BAL Kocaeli Üniversitesi, [email protected] ÖZET Sermayenin oluşumu ve birikimi tüm ekonomilerin temel sorunlarından biridir. Ülkelerdeki faktör farklılıkları; sermaye birikimi, büyüme, kalkınma ve gelişme hamlelerine engel olabilecek bir unsurdur. Tür ve vade, yapılacak yatırımda yetersiz faktörleri sağlamak veya yenilemek için, önemlidir. Yatırımın finansmanında ya öz kaynaklar veya dış kaynaklara başvurulmalıdır. Bu durum bir finansman konusudur. Uzun ve kısa vadeli yatırımların finansman kaynağı sırasıyla sermaye piyasalarından ve para piyasalarından sağlanabilir. Devlet, stok yatırımlarının finansman kaynağı için, daha fazla manevra alanına sahiptir. Günümüzde dünya ekonomilerinin büyük bölümü liberal politikaların uygulandığı global etkilere açık ekonomilerdir. Finansal bir olay, bir diğer finansal olayın da nedeni ya da sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Yapısal sorunlardan kaynaklanan farklılıklar, ülkelerin dış borçlarına yansımakta ve ekonomi politikalarını etkilemektedir. Yani; Parasal sermaye kıtlığı bir finansman sorunudur. Parasal sermayedeki sorunlar reel sermayeyi etkileyerek üretim, tüketim, yatırım ve tasarruf fonksiyonlarını etkilemektedir. Çalışma altı bölümdür. Birinci bölümde sermaye kavramının tanımları yapıldı. “Sermaye” kelimesi ile oluşturulan tamlamalar üzerinde duruldu. Parasal sermayenin reel sermayeye akış şeması gösterildi. İkinci bölümde Parasal sermaye kaynakları ve üretim fonksiyonu konusu ele alındı Üçüncü Bölümde; Üretimi için kaynak sorununda 2000-2010 yılları arası Türkiye örneği verildi. Parasal yabancı sermaye ve Türkiye ilişkisi üzerinde duruldu. Dördüncü Bölümde; Finansmanın sorununun Türkiye açısından yapısal özelliği, sorunların global finans kurumları ile ilişkileri ve finansal krizlere karşı politikalar ele alındı. Beşinci bölümde; borçlanma ve cari açık ve kaynakları üzerinde çalışıldı. Altıncı Bölümde; sonuç ve öneriler yer aldı. Makalede kullanılan kaynaklar; T.C Merkez Bankası, Türkiye İstatistik Kurumu, Hazine Müsteşarlığı Verileri kullanılmıştır. Anahtar kelimeler: Sermaye, parasal, krizler, piyasalar, Türkiye, FINANCIAL CAPITAL RESOURCES AND FINANCIAL CRISIS Abstract Formation and accumulation of capital is one of the main problems of all economies. Factor differences in the country's, capital accumulation, growth, development, and create obstacles for the development moves. To investment financing, own source equity or external resources might need to. Of course, the type and the maturity, in order to provide the planned investment or to renew factors, are important. This issue, of course, is the subject of financing. Source of financing for long-and short-term investments, respectively, from capital markets and money markets can be achieved. For source of funding the investments of inventory, there is more maneuver area for state. Today; in the majority of the world's economies liberal policies are applied, and may accepted vulnerable to global economies. A financial event; either, could be the result of a financial event, or occurs the cause of other the financial event. This working is the six chapter. Definitions of the concept of capital was in the first chapter. In the second chapter; the sources of monetary capital, and production function were discussed. In the third chapter; focused on the relationship between monetary foreign capital, and Turkey. The fourth section, the global financial crisis, and the policies against to relationships with financial institutions were discussed. The fifth chapter; on the structure of borrowing, and the current account deficit were studied. The sixth chapter, conclusions and recommendations took place. Keywords: Capital, crisis, financial, markets, Turkey 308 1. Giriş İçinde yaşanılan çağımızda bağımsız bir ekonomisinden söz etmek hemen hemen imkânsızdır. Globalleşmenin sağladığı kazançlar ve zararlar tüm ulusal ekonomileri etkilemektedir. Dünyanın herhangi bir yerinde oluşan bir finansal kriz kısa sürede bir “domino etkisi “ ile yayılmaktadır. Reel alanda gerçekleşen bir oluşumun beraberinde finansal alandaki oluşumları da beraberinde getirmektedir. Temelde ekonomiyi iki yarı alanda düşünmek doğru olmasa bile etkileri bakımından farklılıklar göstermektedir. Finansal alanda meydana gelen bir bunalım, etkisini kısa zamanda reel alanda göstermektedir. Ülkeler finansal alanda güçlü yapıda olmadığında IMF’nin güdümüne girmektedir. Yaşanılan krizlerde buna şahit olunmaktadır. Mali yapı sorununu çözemeyen ülkelerde sosyal patlamalar da kaçınılmazdır. Finansal kaynakların kıtlığı üretimi, tüketimi, yatırımı ve tasarrufları doğrudan etkileyen temel bir sorundur. Bu çalışmada; sorunun temelinin sermaye yetersizliği olduğu ifade edilmiştir. Sermaye, anılan şekilde iki ana dala ayrılmıştır. Reel sermayesinin finansal sermayeye bağımlı olduğu belirtilmiştir. Finansal sermayedeki yetersizliğin reel sermayedeki etkileri verilerle gösterilmiştir. Sorunun çözümüne dair öneriler ülkelerin dünya ile entegrasyonu bağlamında ele alınmıştır. Özellikle, Türkiye’deki reel alandaki sığlık sorunlarının, finansal yapı özelliklerinden kaynaklandığı ifade edilmiştir. Öncelikle teoride geçen «sermaye»nin teknik anlamları üzerinde duruldu. Finansal sermayenin oluşumunda en temel kaynakların neler olduğu açıklandı. Finansal ilişkilerin Globalleşme bağlamında nasıl cereyan ettiği hususu ele alındı. Parasal sermayenin reel alana yansımasında teorik varsayımlar üzerinde çalışıldı. İkinci olarak, parasal sermaye kaynakları üzerinde duruldu. Üretim fonksiyonu bileşenlerinin uyumu üzerinde çalışıldı. Üçüncü olarak parasal sermayenin transferi üzerinde yoğunlaşıldı. Dördüncü bölümde; Finansman sorununun Türkiye açısından yapısal özelliği(2000-2011)üzerinde çalışmalar ve yorumlamalar yapıldı. Beşinci bölümde; borçlanma ve cari açık yapısı ve kaynakları üzerinde çalışıldı. Altıncı bölümde de sonuç ve öneriler yer almaktadır. Çalışmada, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, Türkiye İstatistik Kurumu, Devlet Planlama Teşkilatı, Euro Stat, IMF, Dünya Bankası, OECD, TC. Hazine Müsteşarlığı resmi verileri kullanılmıştır. 2. Sermaye Kavramı Ve Tanımlar Sermaye; bir ticari işin kurulması, yürütülmesi için gereken anapara ve paraya çevrilebilir malların tamamıdır. İktisat biliminde sermaye, gündelik hayatta kullanılan "para" anlamından farklıdır. Sermaye; üretimde emeğin verimini artıran, daha önce insanlar tarafından üretilmiş olan üretim araçları ve üretim faktörlerinden birisidir. İşletme bilimine göre sermaye; işletmenin sahip olduğu tüm maddi ve manevi varlıkların tamamıdır. Muhasebeleştirmede öz sermaye kalemi olarak kayıt edilir. Farklı bilim dallarında veya disiplinlerde ayrı anlamlarda kullanılmış olsa bile, genelde «kaynak» anlamında kullanılır. Bu kavram bazı ön sözcüklerle, anlamları değişen söz guruplarını oluşturur. Örneğin; sosyal sermaye, beşeri sermaye, entellektüel sermaye, yabancı sermaye, girişim sermayesi vb. Şirketlerde, finansman olanaklarını ve onun likiditesini kapsamaktadır. Sermayenin ne kadarının dışsal, ne kadarının öz sermayeye ait olduğu önemlidir. 309 2.1. Sermaye Birikimi Anamalın, aktiflerin tamamı ya da özsermayenin çoğalması anlamına gelir. Üretim faktörlerinden olan sermayenin çoğalması çeşitli yollarla olmaktadır. Saf iktisat bilimi açısından; büyümeyle artan gelirden sağlanan tasarrufların yatırımlara dönüşmesinden meydana gelmektedir. İşçiler arasındaki rekabetin patronun sermayesini çoğaltması gibi, küçük firmaların rekabeti sonucu büyük firmalarca yutulması gibi, geri kalmış ülkelerin gelişmiş ülkelerce kaynaklarının sömürülmesi sonucunda da sermaye birikmiş olur. 2.2. Sermayenin küreselleşmesi Sermayenin bu bağlamında firma, dışsal sermayeden bağımsız düşünülemez. Aslında bu kavram; merkantilizm dönemlerine kadar uzanır. Önceki yüzyıllarda da uzun mesafe kervanlarıyla gerçekleştirilen küresel ticaret ağından söz edilebilir. Günümüzde sermayenin transferi, elektronik ortamlar vasıtasıyla mal, hizmet ve fon transferi şeklinde gerçekleşmektedir. Şöyleki; sermaye mala dönüştürülmekte ve mal, mal ile takas edilmektedir. Mal paraya dönüştürülmekte, vadeli transferlerde Swap, Futures, Forward gibi teknikler kullanılarak fonlar dünyanın en uzak yöresinde offshore bankalarındaki hesaplara kaydedilmektedir. Bu hız ve transfer, kârlılıktan öte bir kavramı gerektirmektedir. 2.3. Sermaye transferinin gerçekleştirilmesi Dışa açık bir ekonominin en önemli özelliklerinden biri de; sermaye transferinin mümkün olmasıdır. Bu transfer; a- Yabancı yatırımcıların (örneğin; Türkiye'deki) faaliyet ve işlemlerinden doğan net kâr, temettü, satış, tasfiye ve tazminat bedelleri, lisans, yönetim ve benzeri anlaşmalar karşılığında ödenecek meblağlarının transferi şeklinde gerçekleşir, b- Makine, teçhizat, alet ve bu kapsamdaki mallar, makine aksamı, yedek parçalar ve malzeme ile diğer gerekli mallar, c- Lisanslar, patent hakları ve marka gibi fikri haklar ve hizmetler, d-Yeniden yatırılmak suretiyle sermayeye dönüştürülen kârlar şeklinde gerçekleştirilir. Faiz oranı; sermayenin transferi için en önemli unsurdur. Faiz oranlarının düşük kalması ekonomiyi canlandırıcı etki yapar. Parasal genişleme politikası enflasyonu artırır. Tasarruf sahiplerinden sermaye transferi sağlayabilir. Çokuluslu bir şirket, yabancı bir ülkede genişlemek için, bağlı şirketine ve dolayısıyla, o ülkeye kaynak transferi yapar. Buna karşılık, bağlı şirketin bulunduğu ülkede yer alan, bir başka çokuluslu şirket de, diğer çokuluslu şirketin bulunduğu ülkedeki bağlı şirketine sermaye transfer etmek kaydıyla genişleme yoluna gidebilir, böylece ülkeler arasında kaynak transferi yapmış olur. Yabancı ülke yatırımcıları finansal alanlarda ellerindeki fonlar için reel getirilerinin yüksek olduğu ülkeleri seçerler. Reel kazançların yüksek olması için de seçtikleri ülkelerde enflasyon oranının düşük ve nominal faiz oranının yüksek olması gerekir. Dolaylı yabancı sermayenin giriş nedeni ve sorunun kaynağı da budur. Türkiye’de 24 Ocak 1980 istikrar tedbirleri ile yabancı sermaye girişi teşvik edilmiş ve böylece yabancı sermaye yatırımlarında artışlar görülmüştür. Sermaye transferi üzerindeki kısıtlamaların kaldırılması, "yap-işletdevret" modelinin kabulü, "Joint-Venture" şeklindeki ortak yatırım girişimlerini hızlandırmıştır. 310 2.4. Reel sermaye Reel Sermaye; üretilmiş üretim araçlarıdır. Buna fiziksel sermaye de denilebilir. Reel sermayede üretken faktör emektir. Firmalar reel sermaye için gerekli olan parasal sermayeyi öz sermaye ya da kredi sağlayarak bulundurmak durumundadır. Öz sermaye de tasarruflarla oluşturulur. Tasarrufların üretime aktarılması; reel kâr marjı ile paranın reel faiz getirisine bağlıdır. Tasarruflar üretime aktarılmadığı sürece üretken değildir. Şu hale üretim fonksiyonu sınırlı zamanla, parasal sermaye, emek değişkenlerinden oluşmaktadır. Reel sermayeyi bağımlı değişken olarak ele aldığımızda, bağımsız değişkenleri olan mekânın getirisi rantı, paranın getirisi faizi, işgücünün bedeli ise ücretiifade eder. Reel sermayeyi oluşturan girişimcinin kazancı ise kârı oluşturmaktadır. Şu halde kâr, bağımlı değişken, faiz, ücret, rant da bağımsız değişken olarak kabul edilebilir. 2.5. Parasal sermaye Parasal sermaye; üretim faktörlerini bir araya getirerek üretimi gerçekleştiren firmalarca faiz karşılığında talep edilen fonlara denir. Bunlar, akışkan fonlar halinde mali piyasalar arasında hareket eden kısa vadeli fonlardır.(Kazgan, 1994: 161) Parasal sermaye MB’larının paralarından oluştuğu gibi bazen, kişilerin sahip oldukları hisse senetleri, tahviller gibi değerler de olur. Finansman tekniklerinde kullanılan mal ya da hizmet mübadelesinde kullanılabilecek para yerine geçen kıymetli evrak da bu sermayeye dâhildir. Parasal sermaye; alım, satım, hibe, vakıf, rehin, kira, mevduat gibi diğer iş ve işlemler için kullanılması açısından da özel mülkiyetin konusu içerindedir. Ulusal para değerindeki değişmeler karşısında, nominal değerleri aynı kalan ancak satın alma güçleri fiyat hareketlerine göre ters yönde değişen kıymetler Parasal Sermaye’yi oluşturur.( VUK Mük.298, 338 Tebliğ) Bir firmanın kârlılığı, parasal sermayesi ile ölçülür ve bu alan her türlü spekülâtif eylemlere açıktır. Sermaye piyasasının ayırıcı özelliği orta ve uzun vadeli fonlardan oluşmasıdır. Sermaye piyasasından sağlanan krediler genellikle, işletmelerin duran varlıklarının finansmanında kullanılarak reel sermayeye intikal eder. Gerek fon arzı, gerekse fon talebi, para piyasasından sermaye piyasasına ya da sermaye piyasasından para piyasasına kolayca kayabilir. İki piyasa arasındaki fon akımını ayarlayan düzenleyici unsur faiz haddidir. 3. Parasal Sermayenin Reel Alana Yansıması PARASAL SERMAYE YATIRIMLARIN FİNANSMANI SERMAYE YAPISINDAKİ DEĞİŞİMLER İŞLETME SERMAYESİ GEREKSİNİMLERİ REEL SERMAYE PARASAL SERMAYENİN REEL SERMAYEYE GEÇİŞ KANALLARI 3.1. Parasal Sermaye Hareketleri Finansal alanda uzmanlaşmanın sağlanması, sermaye yoğun teknolojinin kullanılarak maliyetlerin düşürülüp verimliliğin arttırılması, rekabetin sağlanarak, tasarrufların uygun 311 değer dağılımının sağlanması ile yerli, gerçek ve tüzel kişilerin uluslararası finansal araçları ellerinde bulundurmalarına izin verilir. Finansal risklerin dağıtılması, ülke içinde oluşacak ani şoklardan daha az etkilenmesi ve ulusal paranın konvertibiletisinin sağlanabilmesi için sermaye hareketleri üzerindeki tüm kısıtlamaların kaldırılması gerekmektedir. Finansal alanda uzmanlaşma; kaynakların toplanması ve etkin bir şekilde dağıtılmasını küresel piyasalarla entegre ve bünyesinde çeşitli alt sektörleri bulunduran, katma değeri yüksek ürün veya hizmet üretme kapasitesine sahip olmayı mümkün kılar. Finansal piyasalarla etkileşim içinde olma da fon tedarikinde kolaylıklar sağlar. Fon tedarikleri gerçek veya tüzel kişilerin yapacakları tasarrufa, tasarruflar da harcama isteğine, gelire ve faiz oranlarına bağlıdır. Dolayısıyla aşağıda ifade edilen iki sonuca ulaşmamız mümkündür: a) Parasal sermaye hareketlerinin uzman kişi ya da kurumlar aracılığıyla izlenmesi zorunludur. b) Şirketlere finansman sağlama açısından borsada işlem görmenin yararları, hisse sentlerine likidite yaratarak onlara olan talebin artırılmasını sağlamaktır. 1980’li yıllarda yoğun olarak, finansal piyasalar arasındaki karşılıklı transferler bilgi ve iletişim teknolojisindeki gelişmeler, liberalleşmeyle birlikte, piyasalar derinleşmeyi sağlamış ve gelişmiş ülkelerdeki fonlar dünya ölçeğinde hareket imkânına kavuşmuştur. Gelişmekte olan ve tasarruf noksanlığına sahip olan bir ülke, kaynak ihtiyacını faiz oranını yükselterek, tasarruf fazlası olan ülkelerden fon transferini sağlar. Bu durum reel faiz oranlarının yüksek olmasını gerektirmektedir. Reel yatırımlarla gerçekleşmeyen para hareketleri genel olarak “sıcak para” olarak bilinmektedir. 3.2. Parasal Sermaye Oluşumunun Kaynakları ve Petrol Fiyatları İlişkisi Parasal sermayenin elde edilmesi konusunda gözden kaçırılmaması gereken önemli nokta da; parasal sermayenin gerçekleşmesi için Kapitalist bir ekonomik düzenin var olması şartıdır. Kapitalist sistemin de en belirgin özelliği, özel girişim özgürlüğü ile özel mülkiyete dayanması, tüm üretimin pazar için ve «maliyet + kâr» ilkesine göre yapılmasıdır. Sermaye ister parasal ister reel olsun bunun oluşum ve birikiminde bir takım dayanakların olması gerekmektedir. Sermayedarın elinde bulunduracağı ve finansal kaynağa dönüştüreceği varlıkların mülkiyetine sahip olması gerekmektedir. Finansal yapıları güçlü olan ekonomilerin gerekli şartı, reel ekonomilerinin de güçlü olmasıdır. Bu bölümde bu dayanakların nasıl sağlandığı açıklanmaya çalışılacaktır. Bunlar (1) üretim artışları,(2) yabancı sermaye, (3)transferler,(4)dış borçlanma yapısı ve ihtiyacı gibi alt başlıklarla sıralanabilir. Bu maddeler sırasıyla ele alınıp incelenecektir. Üretim; insan ihtiyaçlarını gideren mal ve hizmet elde etmeye yönelik çabalardır. Üretilen mal ve hizmetler, iç ve dış pazarlarda arz edilmektedir. Üretim; bir anlamda üretim faktörlerini etkin kullanarak dönüştürmek şeklinde de ifade edilebilir. Gerçekleşen üretim kaynakların sınırlılığıyla doğru orantılıdır. Dışa açık, serbest ekonomi modeli, rekabet kavramıyla birlikte anlam kazanır ki: bu kavram aynı zamanda kapitalist ekonomik düzenin en temel unsurlarındandır. Dışa açıklığın en belirgin özelliği olan Enformasyon ve ulaşımdaki gelişmeler, rekabetin boyutlarını artırmıştır. Konuya Türkiye açısından bakıldığında olursa; Dünya Ekonomik Forumu (WEF) tarafından her yıl yayınlanan “Küresel Rekabetçilik Raporu”nda; 2009-2010’da, 133 ülke arasında 61. sırada yer almış, 20102011’de, bu kez 139 ülke içinde yine 61. olarak yerini korumuştur, 2011-2012’de ise 142 ülke arasında 59. sıraya yükselmiştir. 312 Uluslararası rekabet ile üretim faktörlerinin yanısıra maliyet, kalite, teslim hızı ve güvenilirliği gibi sorunlar, üretimi sınırlamaktadır. Rekabetçiliği sınırlayan; maliyetteki artıştır. Maliyet artışı nedenlerinin başında enerji maliyetleri gelmektedir. Türkiye, elektrik enerjisinin % 55 ini doğal gaz ile üretmektedir. Pahalı ve kalorisi düşük gaz, dış ticaret açığını sürekli yükselten unsurdur, ham petrol, doğal gaz, kömür gibi temel enerji hammaddelerinin hepsinde net ithalatçı durumundadır. 2000 yılı sonrasında izlenen sıcak para rüzgârıyla yaşanan hızlı büyüme, enerji ithalatını da kamçıladı. Yatırımlar geride kalırken, ithalat hızlandı. Neo-Liberal ekonomi politikalar gereği, kamu sektörü enerji yatırımlarından uzaklaştırılırken; özel girişimcilerin enerji yatırımları düşük bir düzeyde gerçekleşti. Sonuç olarak; sınırlı kaynaklarla üretim için enerji, gelişmekte olan ekonomilerin temel problemidir. Ekonomide yavaşlama, büyüme hızlarının düşmesi, enerji fiyatlarına bağlıdır. Şimdilik dünya ekonomisinde enerji kaynağı, yaygın olarak (enerji pastasının %37si düzeyinde)petroldür. Petrol arzı arttıkça üretim fiyatları gerilemektedir. Pahalı petrol, ülkelerin büyüme trendlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Küresel enerji ve emtia fiyatlarına bağlı olarak enflasyon yükselir, tüketici güven endeksi de gerileme gösterir. Petrol fiyatlarındaki artış cari açığın ve enflasyondaki artışın nedenlerindendir. Bu, cari işlemler açığı yüksek ülkelerden biri olan Türkiye’yi de yakından ilgilendirmektedir. Bu açığı, enerji fiyatlarının sürekli artması nedeniyle kısa vadede kontrol etmesi de elinde değildir. Türkiye’nin yıllık petrol faturası; 2010 yılında ham petrol varil fiyatları ortalama 75, 2011 yılında ortalama 95 Dolar mertebesindeydi. 2012 başı itibariyle 125 Dolar seviyesinde, eğer, petrol fiyatları bugünkü haliyle 122 Dolar seviyesinde kalırsa, 2012'de en az 10 milyar Dolar yansıması olacak ve Türkiye'nin petrol faturası 65 milyar dolara çıkacaktır (www.haberler.com). Petrol fiyatları arttıkça gıda fiyatları da artacağı için enflasyon 2012 yılında hedeflenen enflasyon oranını olan yüzde 5 rakamının çok üstünde çıkabilir (Ошибка! Недопустимый объект гиперссылки.. Bu nedenle MB Para Politikası Kurulu (PPK) Petrol fiyatlarına dair belirsizliklerin enflasyon görünümü üzerinde yukarı yönlü riskleri canlı tuttuğu belirtilerek maliyet unsurlarında gözlenen gelişmelerin beklentiler üzerindeki etkisini önlemek amacıyla, MB ek parasal sıkılaştırmaya gitmiştir ( Ошибка! Недопустимый объект гиперссылки.. Bunun alternatifi ise faiz oranlarını artırmak olacaktır. MB’nin sıkılaştırıcı hamleleri kısa vadeli faizleri artırsa da diğer taraftan düzelme eğiliminde olan beklentileri piyasada orta vadeli kıymetlerin faizlerinin yükselmesini engellemektedir. Piyasalarda tahvil faizi %10,80 lerdedir. Enerji ve gıda fiyatlarındaki artışın devam etmesi sebebiyle enflasyonda artışın sürebileceği endişesi borsalarda satış yönünde kullanılır. Yükselen petrol fiyatları, petrol ithalatı/gsmh oranının yüksek olduğu ekonomilerde maliyet enflasyonu baskısı yaratmaktadır. Petrol ihraç eden ülkelerde dış ödeme fazlaları yaratırken, ithalatçısı ülkelerde büyük açıklar üretmektedir. YILLAR 2000 2001 2002 2003 2004 GSYİH BÜYÜME HIZI % 6,8 -5,7 6,2 5,3 9,4 ELEKTRİK ÜRETİMİ (sanayi%) 57,4 56,0 52,6 57,4 56,9 HAM PETROL İTHALATI (TON) 21.894.858 24.839.130 23.707.589 24.028.667 23.917.019 313 SANAYİ SEKTÖRÜ DEĞİŞİM HIZI % 5.6 -7.5 9.4 7.8 9.4 2005 2006 2007 2008 2009 2010 8,4 6,9 4,7 0,7 -4,7 8,9 55,6 54,8 54,5 53,8 46,1 45,4 23.389.647 23.786.875 23.445.764 21.833.471 22.612.000 20.332.467 6.5 7.4 0.9 -0.6 -9.9 13.1 Tablo:1 KAYNAK: TÜİK, DPT Enerji Bileşenleri Tablosu. Tabloya göre; petrol faturası yükseldikçe sanayi sektörü düşme trendindedir. Enerji ve altın ithalatı ülkemizde GSYİH oranı olarak 2003 yılındaki yüzde 5,35 oranından 2006 yılında yüzde 7,4 oranına yükselmiş. Bu da aynı dönemde ticaret açığının GSYİH oranı olarak yüzde 5,9 düzeyinden yüzde 9,8 düzeyine zıplamasını getirmiş. Bu da cari denge açığının 2003 yılında GSYİH oranı olarak yüzde 4,4 düzeyinden 2006 yılında yüzde 7,4 düzeyine yükselmesine neden oluyor. Türkiye, 2007 yılında petrol ve doğalgaz için yurt dışına yaklaşık 40 milyar dolar ödedi. Önümüzdeki 15 yıldaki toplam fatura ise 460 milyar dolar olarak hesaplanıyor. Bu durum ülkenin enerjide acil olarak yeni çözümler üretmesi gerektiğini ortaya koyuyor. Türkiye'de ham petrol üretimi yurtiçi ve yurt dışı toplamına bakıldığında 19,3 milyon varil olup, tüketim dikkate alındığında dışa bağımlılık oranımız %93 seviyesindedir. (Kaynak:www.alternaturk.org/Türkiye-enerji-raporu.php) Türkiye'de Petrol Üretimi Grafik:1 Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Firmalar için üretim artışı hem sistematik hem de sistematik olmayan risk altındadır. Eğer firma; uzun vadeli bir yatırımı tasarlıyorsa uzun vadeli finansal kaynaklara, kısa vadeli yatırımı tasarlıyorsa kısa vadeli finansal kaynaklara başvuracaktır. Üretimde başarılıysa bu, finansal kaynağın sağlamlığına ve güçlü olmasına bağlıdır. Bu kaynaklar sermaye piyasalarından gerçekleşmektedir. Sermaye piyasalarının faaliyetleriyse özellikle Anonim şirketlerin(A.Ş) ihraç ettikleri hisse senedi, tahvil veya diğer menkul kıymetlere 314 dayanmaktadır. Menkul kıymetlerin alıcı ve satıcılarının çok olması, şirketlerin ilgi alanlarındaki başarılarıyla doğru orantılıdır. İşlem gördükleri borsadan önemli miktarlarda fon temini böylece sağlarlar. 3.3. Üretim Fonksiyonu58 ve Bileşenlerindeki Uyum Üretim artışları, ülke ekonomisinin temel dayanaklarındandır. Üretim fonksiyonunda üretim faktörleri birer bağımsız değişken olarak ele alınmaktadır. Üretim artışı; emeğin niceliğinden çok niteliğini, sermaye birikiminin yeterliliğini, doğal kaynakların ve teknolojinin yaygın ve etkin kullanımını gerektirir. Sayılan bu bileşenlerin ayrı birimler halinde düşünülmesi, büyümenin sosyal yönünü ihmal etmek olur ki; bu durumda dengesizlikler kaçınılmazdır. Günümüzde gelişen ekonomiler tarımdan sanayi alanına kaymış olan ekonomilerdir. Verilere göre(bkz: tablo 1); sanayi üretimindeki artış hızı gerilediğinde, milli gelirin büyüme hızı da aynı yönde gerileme gösteriyor. Ekonomideki makroekonomik hedefler belirlenirken, Ошибка! Недопустимый объект гиперссылки. alınması gerekir. Milli gelirin artışı, üretim artışının bir sonucu olurken, bu yolla, ekonomideki karar birimlerinin reel alana parasal sermaye aktarımı da artacaktır. ( http://www.porttakal.com/haberleri/sanayi). Gelişmiş ülkelerde faal olan birçok firma, hissedarlarına her yıl aynı tutarda temettü dağıtmayı bir politika olarak benimsemişlerdir. Bu durum yatırımcılara güven vermektedir. Ancak; enflasyonun yüksek olduğu ülkelerde bu, söz konusu değildir. Çünkü bu tip ülkelerde firmaların sabit ve değişken giderleri sürekli olarak değişiklik göstermektedir. Üretim artışlarının sağlanmasıyla pazar için üretim imkânları da artar. Uluslararası ekonomik faaliyetler ve rekabet alanları geliştikçe ihracatta potansiyel artma gerçekleşecek, ithalatın finansmanı da kolaylaşacaktır. Çünkü uluslararası rekabet, fiyat oluşumlarını ve yatırımları belirler. Ülkelerin rekabet gücünü belirleyenlerden biri de döviz kuru ilişkileridir. Ulusal döviz kuru değer kaybettikçe ülkenin ihracatı kolaylaşır, döviz gelirleri artarken ithalatı pahalılaşacağı için maliyetleri de artacaktır. Ulusal döviz değerinin artması ise ihracatı zorlaştırarak ihracata dayalı sanayileri zarar görecektir. 4. Parasal Yabancı Sermaye Tanımı ve Özellikleri Parasal yabancı sermaye; bir teşebbüsün verimli bir şekilde kurulması, tevsii veya yeniden faaliyete geçirilmesi için dışarıda yerleşik kişi ve kuruluşların, Hazine Müsteşarlığınca izin ve/veya teşvik belgelerinde yazılı olan ve buna uygun olarak Türkiye Ticaret Sicili Gazetesinde ilan edilen Ana Sözleşmelerinde belirtilen konularla sınırlı olmak kaydıyla, bir başka ülkeden ithal edilen yabancı para şeklindeki sermayedir. Parasal yabancı sermayenin diğer bir adı olan Portföy yatırımı; «bir yabancı firmanın veya yurt dışında yerleşik bir kişinin, bir ülkenin borsasında işlem gören şirket hisse 58 Üretim Fonksiyonu tanımı; üretim faktörleri miktarları ile elde edilen ürün miktarları arasındaki ilişkinin matematiksel bir gösterimi olarak tanımlanır. Bu konuda A.Smith,K.Marx,Cobb-Dougles,,Leontief, Solow, Schumpeter,Lucas üretim fonksiyonunda bazı ekleme ve değişikliklerle ele almışlardır.A.Smith göre bilgi ve teknolojiyi üretim fonksiyonuna içsel bir değişken olarak dahil edilmiştir. Lucas; üretim fonksiyonuna beşeri sermayeyi eklemiştir. En tanınmış üretim fonksiyonlarından biri Cobb-Dougles üretim fonksiyonudur. Y = AK L olarak yazılır. Burada Y üretim miktarı, K sermaye miktarı ve L de emek miktarıdır. Üretimin sermayeye göre elastikiyetini, emeğe göre elastikiyetini ifade eder. A sabit bir katsayıdır. 315 senetlerini, yatırım fonlarını, şirket tahvillerini ve devlet garantili bono tahvillerini satın alması şeklinde ortaya çıkan mali bir işlem» olarak tanımlanmaktadır. Parasal sermaye akımlarının nedeni olarak ulusal ekonomideki faiz oranının, dünya faiz oranlarından yüksek olmasıdır. Gerek bireysel ve gerekse kurumsal yatırımcılar reel gelirlerini artırmayı hedeflediğinden nominal faiz oranlarının enflasyon düzeyinden yüksek olduğu ortamlar çekici aksi durumlarda da iticidir. Bu durumda spekülatif bir alan olması söz konusudur Dolaysız yabancı yatırımlar esasen çokuluslu şirketler arasında cereyan etmektedir. Nakit yabancı sermaye yurt dışından bankalar aracılığıyla döviz olarak transfer edilir veya efektif olarak getirilen dövizler bankalarca satın alınır. Getirilen yabancı sermaye TL’ye çevrilmeden bankalarda, kurulacak şirket hesabında tutulur. Ülkeye giren net uluslar arası sermaye, ülkelerin tasarruf - yatırım dengesizliğinin yol açtığı ödemeler dengesi açıklarını finanse etmektedir. Bu hareketlerin çoğu, bağlı krediler, program ve proje kredileri olarak sağlanmaktadır. YILLAR 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Sıcak Para Hareketleri-Yıllara Göre Yabancı Sermaye Hacmi (Milyar dolar) İMKB DİBS MEVDUAT TOPLAM 3,5 3,6 1,8 8,9 8,7 5,2 3 16,9 15,4 13,7 3,7 32,8 33,8 20,4 3,9 58,1 35,1 26,2 4,2 65,5 70,3 31,8 5 107,1 27,5 19,9 6,1 53,5 55,6 20,7 7,1 83,4 73,9 31,8 9,7 115,6 Tablo: 2 Kaynak: MB, MKK, TSPK Uygulanmakta olan Neo-Liberal politikaların bir sonucu olarak; Türkiye’ye 1989 yılından bu yana yoğun sıcak para-giriş59 çıkışları yaşanmaktadır. TCMB’nın verilerine göre; Türkiye’ye gelen sıcak para üç finansal alana gidiyor (I) İMKB’de işlem gören hisse senetlerine;, Türkiye’deki sıcak paranın büyük bölümü İMKB’deki hisse senetlerinde tutuluyor. (II) DİBS’e; Yabancı yatırımcılar, risksiz olan devlet iç borçlanma senetlerine de yatırım yapmaktadırlar.(III) Mevduatta: Yabancıların açtığı döviz tevdiat hesaplarıdır ki; 59 Ülkelerarasındaki faiz oranlarındaki ve döviz kurlarındaki değişmeleri yakından izleyerek spekülatif amaçlı portföy yatırımlarında bulunulması “sıcak para” olarak adlandırılır. Sıcak para akımları, başlangıçta paranın aktığı ülkede ödemeler bilançosu üzerinde olumlu etkide bulunmakta, fakat zamanla aşırı nakit girişleri, ulusal paranın aşırı değerlenmesine neden olmaktadır. Göreli olarak ucuzlayan ithalat mallarına talep artmaktadır. Sıcak para girişi olan ve yüksek faiz haddi olan ülkelerde ekonomik kırılganlık yüksektir. Bu çareye başvurarak cari açığını finanse etmekte olan ülkelerde, sıcak paranın doğrudan yabancı yatırıma dönüşmesini sağlamak birincil hedef olmalıdır. Sıcak para çıkışı, bu tür ülkeler için bir risk olsa da ve dışa bağımlılığı artırsa da, ithalata dayalı ihracat yapan, iç tüketim fazla olduğu ekonomilerde başka da iktisadi çare bulunmamaktadır. (www.itü sözlük.com. Erişim tarihi: 03 kasım 2012) 316 bankaların üç ay vadeli mevduata uyguladıkları faiz oranından yararlanmak amacıyla gelen paralardır. ( ATO, sıcak para, Türkiye Ekonomisi) ( TCMB, 2011) Dolar başına düşen Türk Lirası Grafik-2; KAYNAK:turkeyexposed.wordpress.com/tag/turk-lirası-değer-kaybı Yabancı paranın değerlenmesi yerli malların rekabet yeteneğini artırmaktadır. Rekabetçi Böyle bir ortamda gerçekleştirilen üretim artışları sayesinde elde edilebilecek kâr ve kazançlar, reel ekonomiye katkı sağlayacak ancak, reel alana yansımayan yatırım faaliyetleri de reel ekonominin daralması sonucunu doğuracaktır. Diğer taraftan; ithalat hacminde bir azalma, cari işlemler bilançosunda fazlaya ve servet artışına neden olur. Bu durumda yurt içi yatırımcıları, daha fazla yurt içi finansal varlık tutmak isteyeceklerdir. Portföy dengesini sağlamak için yurt dışı varlıklar elden çıkarılacak, yabancı para hacmi aşırı artacak ve ulusal paranın değerlenmesine neden olacaktır.(Krueger;1983,88) Gelen yabancı yatırımların reel alana yönelmesi bu açıdan önemlidir. Küresel ekonomideki krizler nedeniyle Türkiye'ye sermaye akımlarının yavaşlamasının etkisiyle TL, döviz karşısında değer yitirmiştir. (Grafik2) Bu durum, spekülatörlerin paralarının nakitte kalma ve uzun vadeli tahvilleri tercih etmelerine, verilen faiz oranına, yerleşik döviz mevduat sahiplerinin döviz alma eğilimlerine bağlıdır. Sonuçta; TL, reel olarak değer yitirmiş, yabancı sermaye akışı azalmıştır. Alınan önlemler sonucu diğer ülkelere göre TL'deki değer kaybının daha düşük olduğu görülmektedir. Reel efektif kur endeks değerinin yükselmesi, TL'nin reel olarak değer kazandığını, düşmesi ise bunun tersini gösteriyor. 5. Borçlanma Borçlanmada tür ve hacimce artışın nedeni, iktisadi büyümenin hız ve boyut kazanması kadar refah seviyesinin de yükselmesidir. İktisadi büyümenin arzu edilir seviyeye çıkartılabilmesi için tasarrufların arttırılması, borçlanma yolları ve teknikleri ile yatırımlar haline getirilmesi gerekmektedir. Tasarrufta bulunanlar ile tasarrufa ihtiyacı olan iktisadi birimler farklıdır. İktisadi hayatta, tasarruf ve yatırım faaliyetleri uzmanlaşmanın doğal sonucudur. Borç stoku ve artan borç ödemeleri, gelişmekte olan ekonomiler için temel bir sorundur. Borç yükü, yatırımları ve sermaye birikimini kısıtlamakta ve ekonomik büyümeyi olumsuz yönde etkilemekte, ihracattan sağlanan fonlar, borç ödemelerine kullanılmaktadır. Bu, özel sektör yatırımlarını caydırmaktadır ve yabancı sermaye akışına güven vermemektedir. Ekonomik ve siyasi krizlerle patlayan petrol krizleri, Türkiye gibi ülkelerde borç sarmalına yol açmıştır. 70 li yıllardaki Petrol kriziyle borçların ödenmesi sorunu zorlaşmış, 317 ekonomide yapısal değişikliğe neden olmuştur. Bu, 80 yıllarda borçların sürdürülebilirliği anlayışını kapsamaktadır. Bütçe açıkları ve Neo Liberal politikaların tedbirsizce uygulanması krizlere zemin hazırlanmıştır. 90 lı yılların sonu ve 2000 yılların başında ortaya çıkan likidite krizleri, en büyük IMF borçlanmasına neden olmuştur. (Milyon ABD Doları) YILLAR 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 TÜRKİYE BRÜT DIŞ BORÇ STOKU 129.592 144.087 161.008 170.571 208.407 250.422 281.403 269.618 292.281 TÜRKİYE BRÜT DIŞ BORÇ STOKU / GSYH (%) 56,2 47,3 41,2 35,4 39,6 38,6 37,9 43,7 39,9 Tablo-3. Kaynak: HM, TCMB, TÜİK Türkiye’nin Borçlanma Yapısı 5.1. Finansmanın sorununun Türkiye açısından yapısal özelliği (2000-2011) Ülkemizin finans yapısını incelemeye başladığımızda bunu a) Merkez bankası rezervleri b) Cari açık c) İşsizlik d) Enerji politikamız e) Para politikaları f)- enflasyonla gibi altı başlıkta ele almak mümkündür. Merkez Bankası’nca uluslararası piyasalarda yatırıma tabi tutulmak suretiyle yönetimi gerçekleştirilen kısım döviz rezervini ifade etmektedir. Rezervin artması TCMB açık piyasa işlemleriyle sağlanmış olur MB 2008 küresel krize karşı MB döviz piyasasında bazı tedbirler almıştı. Küresel krizde döviz rezervlerini öncelikli olarak, bankacılık sisteminin döviz likiditesini desteklemek amaçlanmıştır. Yabancı yatırımcıların toplam hisse ve tahvil yatırımlarının 2002- 2010 yılları tutarı 118,4 milyar dolar olmuştur. Bu akımlar da döviz rezervlerini artıcı bir diğer unsurdur. MB, döviz rezervi işlemleri doğrultusunda piyasalarda bankaların işlem limitlerini yükseltme, MB’ndan alabilecekleri dövizlerin vadesini uzatma, borç verme faiz oranları düşürme ve ayrıca, döviz zorunlu karşılık oranı düşürerek rezervlere imkân sağlamaktadır. Döviz rezervlerinin asgari üç aylık ithalat tutarını karşılaması gerekliliği kabul görmektedir. Döviz rezervlerinin kısa vadeli dış borçlara oranının en az 1 olması arzu edilmektedir. Türkiye’de bu oran 1,1’dir. Net döviz pozisyonunun kısa vadeli dış borca oranı ise 0.67’dir. Son verilere(Eylül 2011 verileri) göre sıcak para stoku 106,5 milyar dolardır. Brüt rezervlerin sıcak para stokuna oranı 0.82, net döviz pozisyonunun oranı 0.49’dur. Bunlar gösteriyor ki, Merkez Bankası’nın döviz rezervleri uluslararası kabul görmüş ölçütlere göre “sınırda sayılacak/fakat şimdilik yeterli” büyüklüktedir. Buna göre, döviz borçluları kaleminin altında konvertibl olan efektif deposu ve muhabir hesapları toplamı Merkez Bankası’nın uluslararası döviz rezervini oluşturmaktadır.(bknz: Tablo:4;Grafik;3 ) 318 DÖVİZ REZERVLERİ(MİLYAR $) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 25.097 18.892 27.006 33.724 36.006 48.320 2006 2007 2008 2009 2010 2011 58.332 71.568 96.715 70.689 80.696 77.756 Tablo:4. KAYNAK: M.B. evds TC MERKEZ BANKASI Grafik: 3. Kaynak: TCMB evds 5.2. Cari Açık Sorunu Son yıllarda ekonomik tartışmaların odağında cari açık ve muhtemel sonuçları yer almıştır. Ülkenin cari işlemlerden elde ettiği gelirler, cari işlemlere yapılan giderlerden daha büyükse bu durum cari fazla (cari işlemler fazlası); daha küçükse cari açık (cari işlemler açığı) olarak nitelendirilmektedir. (Peker ve Hotunluoğlu,2009:222) Cari açığın diğer bir tanımı da tasarruf-yatırım farkı olmasıdır. Yurtiçi tasarrufların mevcut düzeyi, ülkemizdeki yatırımların finansmanını karşılamaya yetmemektedir. Dünyada cari açık sorunu olan diğer ülkeler karşılaştırmalı olarak bakılacak olursa(bkz:tablo5); ABD yıllardır cari açık veriyor ve 2005 yılı cari açığı 730 milyar dolar, Cari açık/GSMH oranı ise %6,2 civarında. 2005 yılı itibariyle Portekiz’in cari açığı %7’lerde, İspanya %6’larda, Yeni Zelanda %7’lerde, Yunanistan %4’lerdedir. Avusturya yıllardır %5’ler düzeyindeki cari açığı ile % 4’ler düzeyindeki büyümesini birlikte yürütüyor. Sıra Ülke Cari açık milyar dolar 319 Cari açık /GSMH 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ABD FRANSA İTALYA İSPANYA TÜRKİYE BREZİLYA HİNDİSTAN BİRLEŞİK KRALLIK KANADA YUNANİSTAN 493,9 76,5 73,5 71,0 64,1 62,6 62,5 60,1 49,1 25,3 %-3,7 %-2,8 %-3,4 % -4,8 %-8,0 % -2,6 % -3,7 %-2,4 % -2,8 % -8,2 Tablo:5 2011 Yılında Dünyada En Fazla Cari Açık Veren 10 Ülke KAYNAK: IMF, World Economic Outlook, 2011,TCMB Ülkemizde bu sorunun temeli TL’nin aşırı değerlenmesidir. Kurdaki değerlenme, ülkelerin tüm makro değişkenlerini etkilemektedir. Liberalleşme çerçevesinde kur rejimi tartışmalarını da anlamsızlaştırmıştır. Sorun kurun hareketlerinin gelecekte ne olacağı ve muhtemel krizlerin önlenmesidir. Muhtemel krizin reel ekonomiye yansıması GSMH yı geriletecektir. Seçilmiş olan dalgalı kur rejimiyle cari hesap dengesinin sağlanması ve açığın önlenmesi mümkün görünmemektedir. Çünkü TL aşırı değerlendikçe ithalat patlaması, ona bağlı olarak cari açık büyümesi sürecektir. Cari açık, sıcak parayla finanse edilirse kırılganlık artacaktır. Dövizin ucuz olması nedeniyle ithal edilen mallar üreticiyi üretmekten caydırmıştır. TL nin aşırı değerlenmesi; alınan borçlar ve yabancı portföy yatırımları ile gelen sıcak paralarla oluşan döviz arzının bolluğundan kaynaklanıyor. CARİ AÇIK MİLYAR $ YILLAR 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 CARİ İŞLEMLER DENGESİ / GSYH (Yüzde) -3,7 1,9 -0,3 -2,5 -3,7 -4,6 -6,1 -5,9 -5,7 -2,3 -6,4 -8,2 9,920 3,720 -626 -7,515 -14,431 -22,309 -32,249 -38,434 -41,524 -13,370 -46643 -64,136 Tablo-5- Cari İşlemler Açığı Tehlike İşaretleri Veriyor KAYNAK: DPT, TCMB 5.3. İşsizlik Sorunu 320 Ekonomik büyüme ile istihdam arasında doğrusal bir ilişki olmadığını söylemek yersiz değildir. Gelişmiş ülkelerde teknolojik yenilenmeler, emek gücünün yerine ikame edilecek bir süreci başlatmakta, rekabet ortamında maliyetleri düşürmek için çok sayıda işçi çalıştırmak yerine az sayıda işçi ile aynı üretimi gerçekleştirmeyi ön plana çıkarmaktadır. Yeni üretim biçimlerinin işsizliği azaltmadığı görülmektedir. Ancak bu husus Ülkeden ülkeye değişmekte ülkelerde yüzde 10 ile 15 arasında değişen bir işsizliğe yol açmıştır. Neo-klasiklere göre; ücretlerdeki bir azalma, istihdam düzeyini artıracak, cari ücretten iş bulamayan kimse kalmayacaktır. Günümüzde de geçerli bu görüş, reel ücretin düşmesine dayandırılmıştır. Reel ücret düştükçe istihdam hacim olarak artacak ancak ücret yetersiz kalmaya devam edecektir. Bu durum ücretlinin lehine değildir. Bu aşamada sendikalar etkinliğini göstermek durumundadır. Kapitalist düzende Neo Klasik düşünce tarzı ile işsizlik nedenleri; teknolojinin üretime girmesi, büyüme, deflâsyon ortamının yaşanması, IMF politikaları, cinsiyet farklılığı, özelleştirmeler, tarım istihdamı, sendikalaşma oranı, birim işgücü maliyetleri artışı, vergi ve SSK oranları, verimlilik-ücret dengesizliği ve asgari ücret politikalarıdır. Önlemler ve gerekli alt yapı hazırlıklar yapılmadan uygulanan bu politikalar birer kriz nedenidir. Krizlerin ardından düzenli geliri olan, olmayan her branşta ve düzeyde bireyler işsiz kalmıştır. Bu bakımdan, ekonomik krizlerin sosyo-ekonomik sonuçları, ülkemiz için de son derece olumsuz bir durumdur. İşsizlik durumu yıllara göre; 2005;%9,2, 2006 ;%8.7,2007;8.8,2008;9.7,2009;12,5 ve 2010;10,7 düzeyinde gerçekleşmiştir.(Kaynak: Eurostat) 5.4. Krizler ve Neo-Liberal Politikalar:2000-2010 1999 yılından intikal eden IMF destekli enflasyon mücadelesi sürdürülüyordu. 2000 yılında Bankacılık sektöründeki likidite sıkışması yabancı sermayeyi kaçırmış, finansal sektörde likidite krizi yaşanmıştı. Türkiye’ye 2000 yılındaki borçlanma; Neo-Liberal politikaların sonucudur. Neo-Liberal Politikalarda taktik, önce borçlandırma sonra özelleştirmedir. 2001 krizi sonrasında dış piyasalardan ucuz kredi sağlandı. Dış borç hızla yükseldi. 2003 yılından itibaren büyüme 2002 yılında GSMH de %7,5, 2003 yılının ilk yarısında ise %5,4 oranında artmıştır. 2003 ün sonuna doğru, enflasyon düşerken, borçlar uzun vadeye yayılmış, özelleştirme yavaşlamıştır. TL deki değerlenme ve cari işlemler açığı önemli sorundur. Yatırımlar yeterli değildir. Reel sektörün kaynak sıkıntısı ve yüksek enerji maliyeti sürmektedir. 2004 yılı gerçekleşen büyüme hızının 9,9 olmasına karşın işsizlik, borç, cari açık sürmüştür. Enerji fiyatlardaki artışlar, ABD nin faiz artırımı, piyasalar üzerinde olumsuz beklenti ve yüksek cari açık, mali dalgalanmalara neden olmuş, büyüme süreci, dış kaynak giriş-çıkışlarına bağımlıdır. 2005 yılında 45 milyar dolar dış kaynak girişi sağlanmıştır. (TCMB, 2006-Haziran) 2006 yılında büyüme % 9,7 ye gerilemiştir. Brüt kamu borç stokunun milli gelire oranı 2006 yılında yüzde 63,3’e düşmüştür. 2006 yılında cari işlemler açığının GSMH içindeki payı % 8,2 ile rekor kırmıştır. Cari açığın finansmanı önemli bir sorundur. Kısa vadeli sermaye akımlarının payı 2006 yılında % 12 ye düşerken, uzun vadeli sermaye hareketlerinin payı % 8den % 54e yükselmiştir. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarındaki artışlar, özelleştirilmeden kaynaklanmıştır. (Hazine Müsteşarlığı, 2007:6-14) 2006 Ağustos’tan itibaren ABD’deki mortgage sorunları, krizin belirtileriydi. TL dolar karsısında 2006 sonundaki 1,41den 2007 sonunda 1,16 seviyesinde değer kazanmıştır. Reel 321 kur endeksine göre de yıl boyunca % 19 luk bir değerlenme göstermiştir. Krizin küresel likiditeyi olumsuz etkilemesi ile kur, faiz ve borsa eğilimleri tersine dönmüştür.( Dünya Ekonomik Görünümü IMF,01,2011) Krize rağmen, Türkiye’de borsa 2007 Aralık sonuna kadar yükselmiştir. 2008 yılının son çeyreğinde Lehman Brothers’ın iflası ile kriz doruğa ulaşmıştır. Türkiye'ye yansımaları 2008’in son aylarında reel sektörde belirginleşmiştir. Dünya ihracatı, 2008 yılında %-0,1 e düşmüştür. Ham petrol varil fiyatı 2008 yılında 97,3 dolara çıkmıştır. Gelişmiş ekonomilerde ortalama enflasyon %3,4 e yükselmiş, gelişmekte olan ülkelerde ise enflasyon oranı 2008 yılında %9,3 e yükselmiştir. Türkiye’de de İMKB bileşik endeksi Aralık 2007-Eylül 2008 e kadar yaklaşık %35 değer kaybetmiştir. Cari açık 2008 de 41,69 milyar dolara yükselmiştir. ( Maliye Bakanlığı, Yıllık Ekonomik Rapor 2009). Türkiye’nin GSYİH 2009 yılında, %4,7 oranında daralmıştır. Bütçe Açığı/GSYH oranı 2009 yılında (% 5,5) olmuştur. Türkiye’de sanayi üretimi 2009 da %20 küçülmüş, ihracat 102 milyar $ a gerilemiştir. Ekim 2008 den 2009 ikinci yarısına kadar 20 milyar $ kayıt dışı girişler olmuştur. 2009 yılının tümünde ve kriz sürecinde daralan ithalat, dış ticaret açığının düşmesine neden oldu. Türkiye ekonomisi 2010'da % 8,9 büyüdü. 2010 yılında Bütçe açığının/GSYĠH %-3,7 oldu, toplam borcunun, harcanabilir gelirine oranı 2010 yılında % 41,2 ye ulaşmıştır, Cari işlemler /GSMH (%)-6,6 dır. Dünya ekonomisinde 2010 yılı boyunca batmakta olan bankalara çok büyük miktarda likidite sağlanmaya devam edildi. Merkez bankaları parasal genişlemeye devam ettiler. 2010 yılının Mart ayından itibaren Yunanistan ve kimi devletlerin kredibilitesi sorgulanmaya başlandı. 6. SONUÇ ve ÖNERİLER Sonuçlar: Çalışmalardan elde edilen sonuçlar ve ortaya çıkan problemlerin çözümü için bazı öneriler maddeler halinde sunulmuştur: 1Sermaye kapsam ve kavram olarak Reel sermaye ve Parasal(=Finansal) Sermaye olarak ayrılabilir. Ülke ekonomisi reel olarak büyüdükçe büyüme kalkınma ve gelişme aşamalarını sağlar. 2Reel alandaki gelişmelerin temel dayanağı parasal alandaki başarıyla başat olarak gelişme göstermektedir. Dünya ekonomisine bakıldığında reel alanda başarılı olan ülkeler, aynı zamanda da parasal(=finansal) alanda güçlü olan ülkelerdir. 3Gelişmekte olan ekonomide yavaşlama, büyüme hızlarının düşmesi, enerji fiyatlarına bağlıdır. Bugün için geçerli olan enerji kaynağı petroldür. Petrol fiyatlarındaki artış cari açığın ve enflasyondaki artışın nedenlerindendir. 4Ekonomik sistem entegre bir oluşum içindedir. Globalleşen dünya ekonomisinde meydana gelecek olan bir kriz her yerde kendini hissettirmektedir. 5Finansal ve reel sektör için cari açık ve borç sarmalı en önemli sorun. Sorunun kaynağı ise Neo- Liberal politikalardır. Bu bağlamda deregülasyon olumlu bir sonuç vermemiştir. 6Ülke ekonomilerindeki sorunların çözümünde deterministik anlayış geçersizdir. Öneriler: 322 7Enerji tüketimlerini sübvanse etmek sorunu çözmez. Hem zenginler hem de yoksullar, mümkün olduğu sürece, enerji kullanımının marjinal sosyal maliyetlerini bütünüyle kendileri üstlenmelidir. 8Varlıklı ülkelerden kalkınmakta olan ülkelere yardımların artırılması, prensipte sorunun azaltılmasına yardımcı olabilir. 9Büyümeye devam ederken ithalatı azaltıcı, özellikle ara malı üretimini arttırıcı politikalar uygulanmalı. Serbest kur sistemi uygundur ancak, karşılıklılık ilkesi olmalıdır. 10Sistem hem bireyler arası hem de uluslar arası ilişkilerde rasyonellik, karşılıklılık çerçevesinde gerçeklemektedir. Beklentilerdeki belirsizlikler kesin çizgilerle bir ekonomik kuralın uygulanmasını gerektirmemektedir. 11Çok kutuplu dünya düzeninin oluşması yeni denge alanları ortaya çıkaracaktır. 12Türkiye, ülke olarak Avrupa Birliğindeki Maastrich ekonomik ölçütlerine uydurmalıdır. KAYNAKLAR Kitaplar 1-KAZGAN, Gülten, Yeni Ekonomik Düzende Türkiye’nin Yeri, Altın Kitaplar Yayınevi, 1. Basım, Ağustos, 1994. 2- KRUEGER, Anne O.;Exchange Rate Determination, Camridge Univ. Press,USA.1982 Dergiler 3- PEKER, Osman ve Hakan Hotunluoğlu. “Türkiye’de Cari Açığın Nedenlerinin Ekonometrik Analizi”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi. 23:3, 2009, 221-237. 4-Ankara Ticaret Odası, ATO, sıcak para, Türkiye Ekonomisi 5- Maliye Bakanlığı, Yıllık Ekonomik Rapor 2009, s.12 6- Dünya Ekonomik Görünümü IMF,01,2011 4- T.C. Hazine Müsteşarlığı, 2007:6-14 5- Ekonomist, Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı 6- TCMB, 2006-Haziran Raporu Diğer Kaynaklar 7-< http://evds.tcmb.gov.tr,> (19/01/2011) 8- http://www.atimes.com/atimes/Middle_East/MH10Ak01.html 9- VUK Mük.298, 338 Tebliğ, Sirküler 11,Geçici Madde 25 10- PETEDER(www. petder. org. tr/default. asp? path=editör&id=150) 11-< www.haberler.com/petrol-faturası> (8 Mart 2012) 12-< www.csgb.gov.tr/csgbPortal/csgb.portal?page=haber&id>(10.Mart.2012> 13-<www.son dakika.com>/haber-merkez-bankası-para-politikası-kurulu toplantısı 14- Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, www.alternaturk.org/Türkiye-enerji-raporu.php 15- TCMB, 2011 Yılında Para ve Kur Politikası, Basın Duyurusu, (21 Aralık),< http:// www.tcmb.gov.tr>/yeni/duyuru/2010/Başkan_ParaPol11.pdf, ( 05/01/2011), s. 14 16- http://www.atimes.com/atimes/Middle_East/MH10Ak01.html 18-Merkezi Kayıt Kuruluşu(MKK) 323 CARİ HESAP DENGESİ BELİRLEYİCİLERİ VE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ ÜZERİNDE PETROL ZENGİNLİĞİNİN ETKİLERİ Seymur AĞAYEV Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, [email protected] Özet Bu çalışmada petrol-doğalgaz zenginliğinin, eski Sovyetler Birliği ülkelerinde cari hesap dengesinin belirleyicileri ve sürdürülebilirliği üzerinde neden olduğu farklılıkların araştırılması amaçlanmıştır. Bu amaçla, petrol-doğalgaz zenginliği bakımından farklı ülke gruplarının 1995-2010 dönemine ait yıllık verileri, panel sabit etkiler yöntemi kullanılmış ve teorik olarak cari hesap dengesini etkilediği düşünülen birçok değişkenin açıklayıcılık özellikleri incelenmiştir. Tahmin sonuçları, her iki ülke grubunda yatırım artışının, finansal gelişmenin ve genç nüfus oranı artışının cari hesap dengesini negatif yönde etkilediğine ilişkin bulgular sunmaktadır. Çalışma bulguları, petrol ve doğalgaz bakımından zengin olmayan ülkelerde cari hesap dengesinin atalete ve yüksek sürdürülebilirlik özelliğine sahip olduğunu desteklemektedir. Fakat petrol ve doğalgaz bakımından zengin ülkelerde ise, enerji fiyatlarındaki yüksek dalgalanmaların etkisini yansıtır şekilde böyle bir ilişki söz konusu değildir. Bu ülkelerde, ticaret haddinde ve doğal kaynak gelirlerindeki değişmeler cari hesap dengesi değişmelerinin en önemli belirleyicisidir. Bunların yanı sıra, ikiz açıklar hipotezi doğal kaynak bakımından zengin olmayan ülkeler için desteklenmektedir. Ayrıca, tahmin sonuçları, her iki grup için cari hesap dengesinin konjonktür karşıtı özellikler taşımadığını ve gelişmenin aşamaları hipotezinin bu ülkeler için geçerli olmadığını gösterir. Anahtar kelimeler: Cari hesap dengesi, petrol zenginliği, sabit etkiler yöntemi JEL kodlama: F32, F41, C33 The Effects of the Oil Wealth on Current Account Balance Determinants and Sustainability Abstract The purpose of this study is to investigate the effect of oil and natural gas wealth on determinants and sustainability of current account balance in former Soviet Union member countries. Empirical analysis base on panel data fixed effect models and yearly data from 1995 to 2010 for two different subgroups in terms of oil and natural gas wealth. The observed findings for two country groups suggest that investment increase, financial development and increase of young age dependency ratio deteriorate current account balance. Conclusions show that current account balance has inertia and high sustainability in non oil reach countries. However, in countries rich in oil and natural gas, there is not such relation reflecting high volatility of energy prices. In oil rich countries, changes in terms of trade and natural resource revenues are the most important determinants of current account variations. In addition, the twin deficits hypothesis is supported for non oil rich CIS countries. Moreover, estimation results not support cyclical properties and development stages hypothesis of current account balance in countries included in this study. Keywords: Current account balance, oil wealth, fixed effect model JEL classification: F32, F41, C33 324 1. Giriş Ödemler bilançosu açıklarının önlenmesi makroekonomi politikalarının temel amaçlarından biridir. Ödemeler bilançosunun ana bölümlerinden olan cari hesap dengesi (CAB), uluslar arası mal ve hizmet ticaretine ilişkin ödemeleri, gelir akımlarını ve karşılıksız transferleri kapsar. CAB açığı, yurtiçi harcamalar toplamının yurtiçi gelirler toplamından daha fazla olmasından kaynaklanır ve yabancıların yurtiçi varlıklar veya geleceğe ilişkin yurtiçi gelirler üzerinde hak iddiasını artırır. Yurtiçi harcamalar toplamı yurtiçi gelirler toplamından az ise CAB fazla verir. Bunun yanı sıra, CAB ulusal tasarruflar ve ulusal yatırımlar arasındaki fark şeklinde de ifade edilebilir. Tasarruf yatırım özdeşliği, belirli bir dönemde gerçekleştirilen yatırımların ulusal tasarruflar ve yabancı tasarruflar toplamı ile karşılanacağını ifade eder: (1) Burada, özel sektör ve kamu sektörü yatırımları toplamı olan ulusal yatırımları, ulusal tasarrufları temsil etmektedir. Ulusal tasarruf hane halkının, işletmelerin ve kamu sektörünün tasarrufları toplamından oluşur. Yabancı tasarrufları gösteren ise, eksi işaretle yaklaşık olarak CAB’a eşittir. CAB’ın açık vermesi, ulusal yatırımların ulusal tasarrufları kadar aştığı anlamına gelir ve ülkeye yaklaşık olarak cari açık kadar sermaye girişi olur. CAB’ın fazla vermesi durumunda ise, yaklaşık olarak cari hesap fazlasına eşit miktarda negatif değer alır ve ülkeden sermaye çıkışı olur. ’i özel tasarruflar ( ) ve kamu tasarrufları ( ) toplamı ve ’i eksi işaretle CAB şeklinde ifade edilirse, 1 numaralı özdeşlik aşağıdaki şekli alır: (2) Bu özdeşliğin CAB için çözümü aşağıdaki şekilde olur: (3) 3 numaralı özdeşlik özel ve kamu tasarrufları toplamını aşan ulusal yatırımların cari açığa, özel ve kamu tasarrufları toplamının yatırımlardan fazla olması ise cari fazlaya neden olduğunu ifade eder. Özel tasarruflar da milli gelir muhasebesi özdeşliğinden hareketle aşağıdaki gibi de ifade edilebilir: (4) Burada, yurtiçi çıktıyı başka bir ifade ile GDP’yi, gösterir. Benzer şekilde kamu tasarrufu da aşağıdaki gibi ifade edilebilir: vergileri, ile kamu alımları ( tüketim harcamalarını ) arasındaki fark şeklinde (5) Faiz dışı kamu bütçe dengesini ifade eden bu eşitlikten devlet faiz ödemeleri de çıkarılarak bütçe dengesine ulaşılır. Ayrıntıya gidilmemekle birlikte bu eşitlikte kamu alımlarının transfer harcamaların de kapsadığı varsayılmıştır. O halde, 3 numaralı eşitlikle ifade edilen CAB özel tasarrufları, kamu tasarruflarını ve yatırımları belirleyen birçok değişken tarafından açıklanabilir. Fakat cari hesap dengesini olumsuz yönde etkileyen iki değişken 325 ve - aynı zamanda cari yılın GDP’sinde yer alırlar. O halde, cari açık, ulusal yatırımların ve kamu harcamalarının bir kısmının yabancı tasarruflarla finanse edildiği anlamına gelir. Doğal olarak uzun süre ve yüksek cari açıkların yabancı tasarruflarla finanse edilmesi ise ülkeye, finansal piyasalarına ve varlıklarına güven duyulmasını gerektirir. Cari açık sorununun çözümü için vergilerin artırılması yoluyla kamu tasarruflarının artırılması mümkün gözükmektedir. Fakat 4 numaralı eşitlikten de görüldüğü üzere vergi artışları özel tasarrufları azaltır. Açık veren bir ülke için cevaplanması gereken temel soru, ekonomik büyüme için cari açığa katlanılması gerekip gerekmediğidir. Daha somut bir ifadeyle, cari açığın bir sorun teşkil edip etmediği, yabancı tasarruflarla finanse edilen ulusal yatırımların beklenen getirileri ile ilgilidir. Nihayetinde cari açık yabancıların ülke varlıkları veya gelecek gelirleri üzerinde bir alacak hakkıdır. Eğer, dış açığı finanse eden yabancı tasarruflar elde edecekleri getiriden daha yüksek verim sağlayacak yatırımlara aktarılıyor ise cari açık ülke insanlarının gelecek refahlarını olumsuz yönde etkilemez. Yabancı tasarruflarının elde edeceği gelir yatırımların beklenen getirisinden daha yüksek olursa bu, şimdiki refahın gelecek kuşaklara ödenmesi olur. 3, 4 ve 5 numaralı özdeşlikler oldukça çok sayıda değişkenin CAB’ı etkileyebileceğini gösterir. Bu çalışmada, , ve ’ı etkileyebilecek bazı temel değişkenler dikkate alınarak Bağımsız Devletler Topluluğu (CIS) ülkelerinde CAB’ın belirleyicilerinin araştırılması amaçlanmıştır. Bu bağlamda bütçe açığı, ticaret haddi, yatırımlar, finansal gelişmişlik düzeyi, dış borç stoku, demografik özellikler, gelişmişlik düzeyi, ekonomik büyüme, doğal kaynak gelirleri ve döviz kuru artışının CAB’a etkileri panel veri sabit etkiler yöntemi yardımıyla incelenmiştir. Bunun yanı sıra, petrol ve doğalgaz zenginliği bakımından ülkeleri iki gruba ayırarak belirleyici değişkenler açısından farklılıklar gözlemlenmeye çalışılmıştır. 2. 1995-2010 Yıllarında CIS Ülkelerinin CAB Gelişimi Tablo 1’de araştırma konusu ülkelerin yıllar itibariyle CAB verilmiştir. Tablodan da görüldüğü üzere Beyaz Rusya, Ermenistan, Kırgızistan ve Moldova gibi doğal kaynak bakımından zengin olmayan ülkelerde CAB genellikle negatiftir. Bu ülkeler, Sachs ve Warner (1996), De Melo ve diğerleri (1997) gibi geçiş ekonomileri ile ilgili çalışmalarda doğal kaynak bakımından yoksul ülkeler olarak sınıflandırılırlar. Bu sınıflandırmada Gürcistan, Ukrayna ve Özbekistan orta derecede (moderate) zengin, Azerbaycan, Kazakistan ve Rusya ise doğal kaynak bakımından zengin ülkelerdir. Doğal kaynak bakımından yoksul olan ülkelerin yanı sıra orta derecede doğal kaynağa sahip Gürcistan da tüm araştırma dönemi boyunca dış açık vermiştir. Ukrayna ise, 1995-2005 yıllarında dış fazla, diğer yıllarda ise açık veren diğer ülkelere oranla nispeten düşük düzeyde açık vermiştir. Orta düzeyde doğal kaynak zengini olan diğer bir ülke Özbekistan, araştırma döneminin ilkyarısında oldukça düşük düzeyde dış açık vermekle birlikte, 2002 sonrası yıllarda sürekli fazla vermiştir. Zengin doğalgaz ve petrol kaynaklarına sahip Kazakistan ekonomisine ait CAB da genellikle negatiftir. Yakıt ihracatı, Kazakistan ihracatında önemli bir orana sahiptir. Şöyle ki, 1990’ların ikinci yarısında Kazakistan’a ait yakıt ihracatı tutarının, mal ihracatındaki payı %30’larda, 2000’li yılların başlangıcında %50’nin üzerinde ve 2010 yılında ise yaklaşık olarak %70,59 olmuştur. Fakat yakıt ihracatı payının yüksekliği, Tablo 1’den de görüldüğü gibi, Kazakistan’ın Rusya gibi sürekli CAB fazlası veren bir ülke olması için yeterli 326 olmamıştır. Rusya’nın ihracat verileri de oransal olarak yakıt ihracatının toplam mal ihracatındaki payının arttığını gösterir. Şöyle ki, araştırma dönemi başlarında bu oran %40’lar düzeyinde iken, araştırma dönemi sonlarına doğru %60’ın üzerinde seyretmiştir. Enerji ihracatı payı, Azerbaycan ihracatında da çok yüksektir. Yakıt ihracatının Azerbaycan mal ihracatındaki payı %90’lar düzeyindedir. Tablo 1’de de ifade edildiği gibi, bu ülke 2005 öncesi yıllarda sürekli ve genellikle yüksek oranda CAB açığı, 2005 ve sonrası yıllarda ise sürekli ve genellikle yüksek oranda CAB fazlası vermiştir. Tablo 1: CIS Ülkelerinin 1995-2010 Dönemine Ait CAB Azerbaycan Beyaz.Rusya Ermenistan Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Moldova Özbekistan Rusya Ukrayna 1995 -13,165 -13,544 -16,972 -18,300 -1,285 -15,716 -5,872 -0,197 2,221 -3,113 1996 -25,894 -3,558 -18,202 -12,578 -3,556 -22,903 -11,323 -7,039 2,769 -2,657 1997 -23,110 -6,095 -18,706 -12,839 -3,508 -7,835 -14,253 -3,971 -0,020 -2,662 1998 -31,883 -6,678 -22,094 -12,755 -5,502 -21,739 -19,728 -0,682 0,081 -3,094 1999 -13,090 -1,596 -16,633 -10,015 -0,217 -14,523 -5,817 -0,957 12,565 5,250 2000 -3,539 -3,248 -14,562 -7,872 2,988 -4,316 -7,621 1,787 18,036 4,737 2001 -0,907 -3,244 -9,464 -6,401 -5,393 -1,546 -1,809 -0,976 11,069 3,689 2002 -12,321 -2,287 -6,228 -6,360 -4,164 -3,994 -1,191 1,201 8,436 7,485 2003 -27,775 -2,391 -6,789 -9,617 -0,884 1,740 -6,572 5,796 8,229 5,767 2004 -29,824 -5,253 -0,549 -6,904 0,777 4,925 -1,776 7,162 10,067 10,648 2005 1,263 1,442 -1,050 -11,062 -1,848 2,796 -7,556 7,666 11,057 2,937 2006 17,632 -3,919 -1,835 -15,129 -2,467 -3,074 -11,337 9,115 9,530 -1,501 2007 27,256 -6,714 -6,401 -19,660 -8,068 -0,153 -15,248 7,315 5,925 -3,694 2008 35,477 -8,211 -11,849 -22,628 4,678 -8,052 -16,169 8,689 6,245 -7,086 2009 23,628 -12,554 -15,805 -11,251 -3,528 0,651 -8,552 2,196 4,050 -1,477 2010 29,091 -14,990 -14,653 -11,460 2,035 -6,929 -8,319 6,152 4,704 -2,188 3. CAB İçin Oluşturulan Model ve Açıklayıcı Değişkenler 10 CIS ülkesinde ve doğal kaynak zenginliği bakımından farklı alt gruplarında CAB belirleyicilerinin araştırılması için oluşturulan model aşağıda 6 numaralı eşitlikle ifade edilmiştir: (6) Bu eşitlikte CAB’ın kendi gecikmesi, bütçe dengesi (GOV), dış ticaret hadleri (TT), finansal gelişmişlik düzeyi (FIN), dış borç stoku (EDS), ülkenin demografik özellikleri (OLD ve YNG), gelişmişlik düzeyi (GDP), büyüme oranı (GRW), doğal kaynak gelirleri (NRR) ve döviz kuru değişmeleri (EXC) tarafından belirlendiği varsayılmıştır. Açıklayıcı değişkenlerin çokluğu dikkate alınarak, tahminlerde birbirileriyle ilişkili değişkenler kontrollü bir şekilde modellere dahil edilmiştir. Açıklayıcı değişkenlerin farklı modellerdeki açıklayıcılık özellikleri incelenmiştir ve açıklayıcılık gücü değişmeyen bağımsız değişkenlere ulaşılmaya çalışılmıştır. Bağımlı değişken gecikmesi, CAB sürdürülebilirliğinin belirlenmesi için modele dahil edilmiştir. Diğer açıklayıcı 327 değişkenlerle CAB arasındaki ilişkileri ortaya koyan tartışmalar ise aşağıda ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. 3.1. Bütçe Dengesi Bütçe dengesi ve CAB ilişkisi literatürde ikiz açık olgusu olarak bilinmektedir. 3 numaralı eşitlikte de ifade edildiği gibi CAB, kamu ve özel kesim tasarrufları ile ulusal yatırımlar arasındaki farka eşittir. Bütçe dengesi kamu kesimi tasarrufunu ifade eder. Merkezi hükümet bütçesinin açık vermesi kamunun negatif tasarruf yaptığı, başka bir ifade ile kamu gelirlerinin kamu alımları ile faiz ve transfer ödemeleri toplamını karşılamaması anlamına gelir. Bütçe açıklarının borçlanma ile karşılanması faiz oranlarının artmasına neden olur. Diğer koşullar aynı kalmak koşuluyla bu, ülke finansal varlıklarına talebi ve ulusal paranın değerini artırır, böylece CAB’ı negatif yönde etkiler. Mundell (1963) ve Fleming (1962) esasında temellendirilen Mundell-Fleming modeli de varlık piyasalarını da dikkate alarak kamu harcamaları artışının CAB’ı olumsuz yönde etkileyeceği sonucuna varır. Şöyle ki, kamu harcamaları artışı veya vergi indirimi toplam talebin artmasına ve ulusal paranın değer kazanmasını neden olur. Ulusal paranın değer artışı ise yabancı sermaye girişi artışından kaynaklanır. Yabancı sermaye girişi artışına da, para talebi artışını karşılamak için finansal varlık satışına yönelenlerin faiz oranı üzerind e oluşturdukları baskı neden olur (Mundell, 1963: 479). Bütçe açıklarının merkez bankası kaynaklarında karşılanması durumunda ise faiz oranları kısa dönemde düşebilmektedir. Fakat servet, fiyat düzeyi ve beklenen enflasyon etkisiyle faiz oranlarının artması daha muhtemeldir (Mishkin, 2011: 117-118). Bu durumda, yurtiçi fiyatlar genel düzeyinde artış reel döviz kurunu ve dış ticaret dengesini ülke aleyhinde bozacak şekilde değiştirir. Bunun yanı sıra uzun vadede servet, fiyat düzeyi ve beklenen enflasyon etkisi faiz oranlarının artmasına ve CAB üzerinde negatif etkiye neden olur. Alternatif bir görüş ise Ricardocu denklik hipotezi olarak bilinmektedir. Ricardocu gözlemin temeli, bütçe açığının yalnızca vergileri ertelemekten kaynaklandığı şeklindedir. Buna göre, vergilerin zamanlaması rasyonel bireylerin yaşam süresi bütçe kısıtlarını etkilemez ve tüketim kararlarını değiştirmez (Bernheim, 1987: 264). Ricardocu denkliğin iması, vergi indiriminin tüketimi etkilemeyeceğidir. Hane halkı, vergi indiriminin neden olacağı gelecekteki vergi yükü artışını ödeyebilmek için ilave tasarruf yapar. Özel tasarruflardaki bu artış, kamu tasarruflarındaki azalışı tam olarak dengeler. Ulusal tasarruf -kamu ve özel tasarruf toplamı- aynı düzeyde kalır (Mankiw, 2010: 493). Ulusal tasarruf düzeyinin değişmesi, ulusal tasarruf ve yatırım talebi dengesini sürdürülmesi için faiz oranları üzerinde baskı oluşturmaz. Dışa açık ekonomide de, dış borçlanmaya gerek kalmayacak düzeyde özel tasarruflarda artış olur. Bu yüzden bütçe açığı CAB açığına neden olmaz (Baro, 1989: 39). 3.2. Dış Ticaret Haddi ve Döviz Kurları İhracat ve ithalat fiyatlarının oranı şeklinde hesaplanan ticaret hadlerinin CAB’a etkisi üzerine oldukça geniş literatür mevcuttur. Bu konuda Laursen-Metzler veya Harberger-Laursen-Metzler etkisi olarak ifade edilen görüş, ticaret hadlerinde bir 328 bozulmanın (iyileşmenin) CAB’ı olumsuz (olumlu) yönde etkileyeceği şeklindedir. Laursen ve Metzler (1950) ve Harberger (1950) çalışmalarında ticaret hadleri ve CAB ilişkisinin, tüketimin cari gelir tarafından belirlendiği Keynes tipi bir tüketim fonksiyonuna dayandığı anlaşılmaktadır. Bu görüş, toplam talebin yerli ve yabancı malların nispi fiyatlarındaki değişmelere duyarlı olması durumunda, ticaret hadlerindeki değişmelerin toplam harcamaları ve dolayısıyla gelir düzeyini etkileyeceğini vurgular. Harberger-Laursen-Metzler etkisi, ithal mallarının fiyatlarındaki artıştan kaynaklanan ticaret hadleri bozulmasının reel geliri ve buna bağlı olarak tasarrufları azalttığını ifade eder. Diğer şartların (ulusal yatırımlar ve kamu tasarrufu) değişmemesi koşuluyla yurtiçi tasarruflarda azalma, CAB’ı olumsuz yönde etkiler. Harberger-Laursen-Metzler etkisi, aynı varsayımlar altında dış ticaret hadlerinde artışın da CAB’ı iyileştireceğini ifade eder. Fakat 1980’lerin başlarında yapılan birçok çalışmada Friedman’ın sürekli gelir hipotezinin, harcama unsuru olarak servetin veya yaşam boyu gelirin dikkate alındığı görülmektedir. Tüketicilerin tüketimlerini düzleştirme eğiliminde olmaları ve tüketimin geçici gelire daha az tepki vermesi yönündeki sonuçları, ticaret hadleri değişmelerinin CAB üzerindeki etkisini Harberger-Laursen-Metzler etkisinden daha farklı bir boyuta taşımıştır. Sachs (1981)’de geçici ve kalıcı ticaret hadleri şoklarının CAB üzerindeki etkilerinin birbirinden farklı olduğunu ifade eder. Sachs (1982)’de ise şu görüşlere yer vermektedir: Politika değişikliklerinin geçici veya kalıcı algılanışı CAB üzerinde farklı etkilere sahip olacaktır. Bunun ötesinde geçici bir politika değişikliği CAB’ı cari dönemde etkilerken, dönemler arası bütçe kıstı nedeniyle tüketim, fiyatlar ve gelirin gelecek değerlerini de etkiler. Çünkü karar birimleri değişen borçluluk (indeptedness) durumlarıyla birlikte gelecek harcamalarını da ayarlarlar (Sachs, 1982: 147-148). Bu şekilde, ticaret hadleri değişmelerinin kalıcı ve geçici olma özelliklerinin ve dönemler arası (intertemporal) optimizasyonunun dikkate alındığı birçok çalışma Harberger Laursen-Metzler etkisinden farklı sonuçlara ulaşmıştır. Örneğin, Svensson ve Razin (1983) geçici ticaret hadleri bozulmalarının gelirde geçici bir azalmaya neden olduğunu, uzun dönem gelire bağlı olan tüketimde bir değişme olmadığından CAB’ın bozulacağını vurgular. Kalıcı ticaret hadleri bozulmalarının etkisi ise, cari ve gelecek dön eme ait marjinal tüketim eğilimlerine bağlı olarak değişir. Harberger-Laursen-Metzler etkisinin aksine Obstfeld (1982)’e göre de beklenmeyen kalıcı ticaret hadleri bozulmaları toplam harcamaları azaltır ve CAB’ı olumlu yönde etkiler. Obstfeld (1982), sınırsız planlama ufkunda maksimum fayda elde etmeye yönelen bireylerin fayda düzeylerine ilişkin bir durağan durum düzeyine sahip olduklarını varsayar. Böylece, ticaret hadlerinde bozulmanın reel geliri azaltacağı ve bireylerin durağan durum fayda düzeylerini korumaları için daha fazla tasarrufa yöneleceklerini belirtir. Persson ve Svensson (1985) ise, CAB’da iktisadi çevrimlere yönelik bir eğilim olmakla birlikte, yalnız geçici ve kalıcı değil, beklenen ve beklenmeyen ticaret hadleri değişmelerinin de CAB üzerinde farklı etkilere sahip olduğunu vurgular. Nominal döviz kuru, bir birim yabancı paranın ulusal para veya bir birim ulusal paranın yabancı para birimi cinsinden karşılığı şeklinde ifade edilebilir. Bu çalışmada döviz kuru, bir birim yabancı paranın ulusal para birimi cinsinden karşılığı anlamında kullanılmıştır. Yurtiçi ve yabancı ülke fiyatlarının değişmemesi varsayımı altında döviz kurunun artması, yani ulusal paranın değer kaybetmesi ulusal malları yabancılar için 329 ucuzlaştırmakta ve yabancı malların yurtiçi fiyatlarını artırmaktadır. Böyle bir durumda net ihracatın artması veya CAB’ı olumlu yönde etkilenmesi Marshall-Lerner koşuluna bağlıdır. Marshal-Lerner koşulu, döviz kuru artışından net ihracatın artması için ihracat ve ithalat talep fiyat esneklikleri toplamının birden büyük olması gerektiğini ifade eder. Reel döviz kuru ise, yurtiçi ve yabancı ülke fiyat düzeylerinin de dikkate alınmasıyla hesaplanır ve aynı para birimi cinsinden yurtiçi ve yabancı ülke fiyatları oranını verir. Fiyat değişmelerini de dikkate alması nedeniyle reel döviz kuru, nominal döviz kuruna oranla net ihracat için daha belirleyici bir göstergedir. Fakat reel döviz kuru hesaplamalarında dış ticarete konu olmayan malların fiyatlarını da içeren endeksler kullanılmaktadır. Bu malların fiyatlarındaki değişmeler, reel döviz kuru değişmeleri ile net ihracat ilişkisini zayıflatır. Bu nedenle dış ticarete konu olan malların nispi fiyatlarının, yani ticaret hadlerinin CAB açıklayıcı değişkeni olarak kullanılması daha doğru bir yaklaşımdır. 3.3. Finansal Gelişmişlik Düzeyi Finansal piyasalar ve aracılar, temel işlevlerini, tasarruf sahiplerinin tasarruflarını harcamaları gelirlerinden daha fazla olanlara aktarmak suretiyle gerçekleştirirler. Bu işlevi yerine getirirken, eğer, yurtdışı tasarrufları harcamaları gelirlerinden fazla olan yurtiçindeki iktisadi birimlere aktarırlarsa CAB’ı azaltıcı, yurtiçi tasarrufları harcamaları gelirlerinden fazla olan yurtdışındaki iktisadi birimlere aktarılırsa CAB’ı artırıcı etki yaratırlar. Yurtdışı tasarrufların yurtiçi iktisadi karar birimlerine aktarılmasıyla, yurtiçinde elde edilen gelirden daha fazla harcama yapılmasına olanak sağlanır ya da bu harcama finanse edilir. Tersi durumda ise, yurtiçinde yaratılan gelirin harcanmayan kısmı yabancıların harcamalarını finanse eder. Bu ilişki göz önüne alındığında uluslar arası borçlanmanın olmadığı, finansal piyasalar ve aracıların gelişmediği bir dünyada cari hesap dengesizliklerinin olması olası değildir. Daha önce ifade edildiği gibi, CAB ulusal tasarruf ve ulusal yatırım farkı ile özdeştir. Finansal gelişmişlik düzeyi tasarrufların yanı sıra yatırımları da etkiler. Bu nedenle CAB üzerinde farklı yönlü etkilere yol açabilir. Ekonomide belirli bir dönemde elde edilen ulusal gelirin bir kısmı tasarruf edilmektedir. Finansal gelişme, tasarruf sahiplerine fonlarını daha verimli şekilde değerlendirme olanağı sunduğundan ekonominin tasarruf düzeyini yükseltir. Diğer taraftan, piyasa ekonomilerinde finansal kurumlar ve aracılar ekonominin tasarruf düzeyini etkilemekle birlikte tasarrufların beklenen getirisi en yüksek yatırımlara aktarılmasını yani tasarrufların daha etkin şekilde dağılımını da sağlarlar. Levine (1997) finansal yapının (finansal piyasalar, anlaşmalar ve aracılar) bilgi edinme ve işlem maliyetlerini etkileyerek sermaye birikimine ve teknolojik yeniliklere ve dolayısıyla ekonomik büyümeye neden olduğunu belirtir. Benzer şekilde Gertler (1988) ve Capasso (2004) da finansal gelişmelerin ve yeniliklerin asimetrik bilgiyi ve işlem maliyetlerini azalttığını, kaynakların daha etkin yeniden dağılımına neden olduklarını, sermaye birikiminde artışa ve büyümeye neden olduklarını ifade ederler. Yatırımların yanı sıra finansal sistemde, özellikle bankacılık sistemindeki gelişmeler tüketici kredileri kanalıyla da CAB’ı etkileyecek sonuçlar doğurmaktadır. Bankacılık sisteminin gelişmesi tüketici kredilerinin hacminin artmasına neden olur. 330 Azgelişmiş finansal sisteme sahip gelişmekte olan ülkelerde finansal sisteme yönelik reformlar, finansal piyasaların ve aracıların etkinliğinin artırılması yatırım ve tüketim talebinde artışa ve büyümeye neden olur (Hubbard, 2006: 667). Fakat azgelişmiş finansal piyasalara sahip ülkelerin güven nedeniyle, Prasad ve diğerleri (2007: 6)’nin da ifade ettiği gibi, büyümelerini yabancı sermaye ile finanse etmeleri daha az muhtemeldir. Lucas (1990) da Cobb-Douglas tipi üretim fonksiyonundan hareketle sermaye yoksulu ülkelerde sermayenin marjinal verimliliğinin yüksek olduğunu, bu ülkelerde sermayenin daha değerli olduğunu ve sermaye zengini ülkelerden bu ülkelere büyük sermaye akımlarının olması gerektiğini fakat bunun gerçekleşmediğini ifade eder. Bunu, beşeri sermaye farklılıkları, beşeri sermayenin bilgi ve becerisini yansıtan teknoloji parametresi, 'politik risk' adlandırdığı sermaye piyasaların mükemmel olmayışıyla açıklar. Ulusal tasarrufları ve yatırımları etkilemenin yanı sıra, finansal gelişmişlik düzeyi CAB’ı net yabancı yatırım gelirleri üzerinden de etkiler. Daha önce de ifade edildiği gibi CAB, mal ve hizmet ticaretine ilişkin ödemeleri, yatırım gelirlerini ve karşılıksız transferleri kapsar. Chinn ve Prasad (2003) ve Chinn ve Ito (2007)’da da ifade edildiği gibi CAB basitçe net yabancı varlık stokundaki değişime eşittir. O halde, ülkenin varlıklarının güvenilirliği (risk ve likidite özellikleri) ve finansal gelişmişlik düzeyi CAB açığının karşılanması ve sürdürülebilirliği için önemli bir faktördür. Finansal piyasalarına, kurumlarına ve varlıklarına güven duyulmayan bir ülke düşük CAB açığına ya da CAB fazlasına sahip olacaktır, fakat güvenilir, gelişmiş ve şeffaf finansal piyasaların varlığında ulusal tasarrufların üzerinde bir yatırım düzeyi gerçekleştirilebilir. Yabancı varlıklara sahip ülkelerin elde edecekleri yatırım gelirleri de CAB’ı pozitif yönde etkiler. Cari hesap dengesizlikleri için varlık piyasalarının önemini, Obstfeld (2004) şu şekilde ifade etmektedir: Cari hesap dengesizlikleri reel döviz kurunda muhtemel değişikliklerin gerekliliği konusunda uyarıyı ifade eder. Böyle değişiklikler ulusal ve uluslar arası varlık piyasalarının iyi çalışmamasıyla istenmeyen politik ve finansal sonuçlara neden olabilir (Obstfeld, 2004: 541). 3.4. Yatırımlar Ulusal yatırımların büyüklüğü cari yılın GDP’sinde yer almakla birlikte diğer harcama kalemlerinden farklı olarak gelecek dönemler için üretim kapasitesi oluşturur. Harrod-Domar büyüme modeli ekonomik büyümeyi, sermaye stokuna yapılan ilavelerin gelir artırıcı ve kapasite artırıcı etkileri ile açıklar. Solow’un neoklasik büyüme modeli de, teknolojinin değişmediği varsayımı altında işçi başına üretim artışını, işçi başına sermaye miktarına bağlar. Bu modelde, etkin emeğin yani teknolojik gelişme ile birlikte emek artışının dikkate alınmasıyla ekonomik büyüme dışsal değişken olan teknolojik gelişme tarafından belirlenir (Gärtner, 2003: 238-241; Gylfason, 1999: 131-132). 3 numaralı özdeşlikte de ifade edildiği gibi yatırımlar CAB’ı olumsuz yönde etkiler. Cari hesap dengesizlikleri ulusal tasarruf-ulusal yatırım dengesizliğinden kaynaklanır. Yatırımlar, cari dönemde CAB’ı olumsuz yönde etkilemelerine karşın, üretim kapasitesi oluşturdukları için uzun dönemde pozitif etkiye sahip olabilirler. Diğer yandan yatırımlar cari ve gelecek dönem gelir düzeyini artırdıklarından, ithalatı uyararak da CAB’ı olumsuz yönde etkileyebilirler. Cari açık büyüklüğünün, yatırımlardan ve dolayısıyla büyümeden vazgeçilecek kadar büyük bir sorun olup olmadığı ise tartışmalıdır. 331 3.5. Demografik Göstergeler Ülke nüfusunun yapısal özellikleri de CAB açısından önemli sonuçlar doğurmaktadır. Yaşlı nüfus oranı, bütçe dengesini yani kamu tasarrufunu azaltıcı yönde etkiler. 5 numaralı özdeşlikte de ifade edildiği gibi kamu tasarrufu kamu gelirleri ile kamu alımları, transfer ve faiz ödemeleri toplamı arasındaki farka eşittir. Yüksek yaşlı nüfus oranı, transfer ödemelerinin miktarını artırırken, diğer yandan da vergi gelirlerinin daha düşük olmasına neden olur. Bireylerin yaşamlarının farklı dönemlerinde farklı tüketim ve tasarruf davranışlarına sahip olduklarına yönelik farklı görüşler mevcuttur. Yaşam Döngüsü Hipotezi’nde Modigliani, servetlerini, cari ve gelecek döneme ilişkin gelir beklentilerini hesaba katarak, yaşam boyu tüketimlerini düzleştirme eğiliminde olan bireylerin emeklilik dönemine kadar gelirlerinin bir kısmını tasarruf ettiklerini, emeklilik döneminde ise tasarruflarını tükettiklerini vurgular. Fakat Modigliani (1986)’da da belirttiği gibi likidite kısıtı, miyopluk, gençlerin de yaşlılar gibi negatif tasarruf yapmaları, miras bırakma motifleriyle yaşlıların tasarruf yapmayı sürdürmeleri gibi farklı önermeler vardır. Likidite kısıtı, özellikle gençlerin kredi piyasalarındaki sıkışıklıktan veya gelecek dönem gelirlerine ilişkin belirsizlikten dolayı borçlanamamaları şeklinde ifade edilebilir. Böyle bir kısıtla karşılaşan genç tüketiciler, hipotezin öngördüğü şekilde optimal tüketim düzeyini gerçekleştiremez ve tasarrufta bulunmazlar. Miyopluk ise, tüketimin cari gelire göre değişmesidir. Likidite kısıtı ve miyopluğa karşı görüşler de vardır. Örneğin, Deaton (1991 ve 1992), gelecek gelire ilişkin belirsizliğin genç çalışanları da tasarruf etmeye ve varlık biriktirmeye yönelttiğini savunur. Ando ve diğerleri (1992) çalışması da, aynı görüş doğrultusunda ve Yaşam Döngüsü Hipotezi ile uyumludur. Buna göre, kredi piyasasına ilişkin varsayıma ve tüketicilerin miyopluk derecesine bağlı olmaksızın gençler, cari gelirleri gelecek gelirlerinden az olsa bile, tasarruf yaparlar. Benzer şekilde, Shea (1995), 1956-1988 yıllarına ait ABD tüketim davranışlarına ait verilerin miyopluk ve likidite kısıdı ile açıklanamayacağını ifade eder. Yaşam Döngüsü Hipotezini destekleyen Gourinchas ve Parker (2002) de, ilk çalışma döneminde çalışanların tüketimlerini gelirleriyle aynı oranda artırdıklarını (buffer-stock consumers), 40’lı yaşlardan itibaren ise emeklilik ve miras için tasarrufa yöneldiklerini belirtir. Likidite kısıtına, tüketim ve tasarruf davranışları üzerindeki sonuçlarına karşı bir diğer düşünce Hurd (1990) tarafından şu şekilde ifade edilmiştir: Yaşlılar miras transferini hayatlarının sonlarında değil, çocuklarına daha fazla verimli olacağı genç yaşlarda gerçekleştirirler (Hurd, 1990: 628). Japonya ve İtalya mikro verilerine dayanan Ando ve diğerleri (1992) çalışması da çok genç yaşlarda da olmak üzere çalışma hayatı boyunca bireylerin ve ailelerin tasarruf ettiklerini ve servet biriktirdiklerin gösterir. Yaşlıların tüketim ve tasarruf davranışlarına ilişkin çalışmalar ise, emeklilik döneminde yaşlıların tasarrufa devam etmeleri veya tasarruflarını tüketmeleri (dissaving) üzerine yoğunlaşır. Danziger ve diğerleri (1982), ABD’de yaşlıların diğer yaş gruplarına göre daha az harcama yaptıklarını gösterir. Bu çalışmaya göre, en fazla yaşa sahip yaşlı grubunun marjinal tüketim eğilimi diğer tüm gruplardan daha düşüktür. Börsch-Supan (1992) ise, 60 ve 70 yaş aralığında Almanların servetlerinin azaldığını fakat 70 sonrasında ise yüksek tasarruf oranları sayesinde yeniden arttığını gösterir. Demografik özelliklerin, 332 özel tasarruf oranının önemli bir belirleyicisi olduğu Masson ve diğerleri (1998)’de de görülür. Mason (1988) ise doğum ve nüfus artış oranlarını kullanarak sanayileşmiş, Latin Amerika ve Asya’nın bazı ülkelerinde yüksek tasarruf oranlarında düşük doğurganlık ve düşük nüfus artışı oranının katkısını vurgular. 3.6. Gelişmişlik Düzeyi ve Ekonomik Büyüme Teorik ve uygulamalı literatürde diğer birçok açıklayıcı değişkende olduğu gibi gelişmişlik düzeyinin ve ekonomik büyümenin de CAB’a etkisi üzerine farklı görüşler vardır. Bazı çalışmalara göre CAB ekonominin konjonktür durumuna göre değişen konjonktür karşıtı bir değişkendir. Örneğin, Freund (2005) CAB’ın sanayileşmiş ülkeler için konjonktürel özellikler taşıdığını gösterir. Şöyle ki, büyümenin uzun dönem ortalamasının üzerinde olduğu dönemlerde CAB bozulmakta, ekonomi durgunluğa girdiğinde ise iyileşmektedir. Kandil ve Greene (2002) de, ABD’de konjonktürel faktörlerin CAB üzerinde etkili olduğuna yönelik bulgular elde etmişler. Fakat Chinn ve Prasad (2003) sonuçları gelişmekte olan ülkeler için büyüme ile CAB arasında sistematik bir ilişkinin olmadığı yönündendir. Benzer bir bulgu Gruber ve Kamin (2007) tarafından da sunulmaktadır. Şöyle ki, kişi başına gelir, büyüme hızı, net yabancı varlıklar gibi değişkenlerin dahil edildiği model ABD cari açıklarını ve gelişmekte olan Asya ülkelerinin cari hesap fazlalarını açıklamamaktadır. Fakat finansal kriz değişkeninin dahil edildiği model Asya ülkelerinin CAB fazlasını açıklamaktadır. Gelişmişlik düzeyi ile CAB arasındaki ilişki ise, ekonomik gelişmenin aşamaları hipotezi ile ifade edilir. Bu hipoteze göre, CAB’ın durumu şu şekilde açıklanabilir: Gelişmenin başlangıç aşamasında ülkeler yüksek marjinal sermaye verimliliğine veya düşük sermaye emek oranına sahip olurlar ve bu nedenle büyümeyi finanse etmek için dış borç stoklarını artırırlar. Gelişmenin sonraki aşamasında ise borçların geri ödenmesi gerektiğinden CAB fazla verir (Herwartz ve Siedenburg, 2007: 351). Başlangıç aşamada ülkeye gelen sermaye, sonraki aşamada ülke sanayisine rekabet üstünlüğü sağlayacak gelişmelerin yaşanmasına ve CAB’ın iyileşmesine yol açar. Bundan sonra, yurtiçi tasarrufların yurtiçi yatırımlardan fazla olması ülkeyi sırasıyla yeni borç veren ve gelişmiş düzeyde borç veren aşamalarına getirir. Daha sonra, CAB’ın yeniden açık verdiği, tersine döndüğü (reversals) aşama görülebilir (Razgallah, 2004: 7). CAB’ın ülkelerin gelişmişlik düzeyi yönünden açıklaması, sermaye akımlarının marjinal verimlerinin yüksek olduğu ülkelere yöneleceği varsayımı üzerine kuruludur. Fakat sermaye hareketlerinin ülkeler arasında marjinal verimlerine göre akışı, Lucas (1990)’da ifade ettiği gibi beşeri sermaye birikimi, teknoloji düzeyi ve kurumsal farklılıklardan dolayı gerçekleşmemiştir. 3.7. Dış Borç Stoku Dış borç stokunda artış faiz ödemeleri nedeniyle ulusal tasarrufları azaltır. Bu nedenle CAB’ı olumsuz yönde etkilemesi beklenir. Bunun yanı sıra, dış borcun verimli bir şekilde kullanılması, üretim ve gelir düzeyini artırması, ulusal tasarruflarda artışa neden olması ve CAB’ı pozitif yönde etkilemesi de mümkündür. Pattillo ve diğerleri (2002), dış borcun düşük dış borç seviyesinde büyümeyi pozitif yönde etkilediğine ilişkin bulgular elde etmişler. 93 gelişmekte olan ülke paneli için yürütülen bu çalışmanın yüksek borç seviyesine ilişkin sonucu ise, fiziki sermaye birikimi ve toplam faktör verimliliği 333 üzerindeki negatif etkileri yoluyla dış borcun büyümeyi olumsuz yönde etkilediği şeklindedir. Ayrıca, dış borç stokunu, ekonomik gelişmenin aşamaları hipotezi yoluyla da, CAB ile ilişkilendirmek mümkün. Bu hipoteze göre, gelişmenin başlangıç aşamalarında dış borç miktarı artışı CAB’ın açık, gelişmenin sonraki aşamasında ise borçların geri ödenmesi CAB’ın fazla vermesine neden olur (Herwartz ve Siedenburg, 2007: 351). 3.8. Doğal Kaynak Zenginliği Doğal kaynak zenginliği, ülke coğrafyasının ve iklim koşullarının çeşitli üretim faaliyetlerine elverişliliği ekonomik büyümenin yanı sıra CAB’ın da önemli belirleyicilerindendir. Sadece doğal kaynak zenginliği yeterli koşul olmasa da daha zengin doğal kaynaklara, elverişli coğrafya ve iklim koşullarına sahip ülkelerin CAB fazlası vermeleri beklenir. Zengin doğal kaynaklara sahip ülkelerin yabancı sermaye çekerek tasarruf yetersizliklerini de kısa sürede gidermeleri mümkündür. Bu ülkeler kaynaklarını yoğun şekilde ihraç edebilecekleri aşamaya kadar ilgili sektörlere çoğunlukla sahip olmadıkları teknoloji yatırımlarını yapmaları gerekir. Doğal kaynak sektörlerine yapılan yatırımlar ilk aşamada CAB’ın açık vermesine neden olurken, ihracatın artmasıyla CAB pozitif yönde değişir. Doğal kaynak zenginliği, doğrudan ihracat yoluyla CAB’ı etkilemektedir. Bunun yanı sıra, petrol arama lisansları, ihracat vergileri, petrol şirketlerinin kurumsal vergileri ve devlet petrol şirketlerinin karları gibi birçok gelire sahip olurlar ki bu gelirler de ülkelerin bütçelerini ve CAB’ı pozitif yönde etkiler (Bems ve Filho, 2009: 4). 4. CIS Ülkelerinde CAB Belirleyicilerine İlişkin Literatür Serbest piyasa ekonomisini yakın geçmişte benimsediklerinden CIS ülkelerinde CAB belirleyicilerine ilişkin sınırlı sayıda çalışma mevcuttur. Bunlardan Ketenci (2010), koentegrasyon testi ve hata düzeltme modeli ile Rusya’nın 1995-2008 dönemi için CAB belirleyicilerini incelemiştir. Uzun dönemde CAB’ı ulusal tasarruflar, yatırımlar, dışa açıklık oranı ve doğalgaz fiyatlarının pozitif, reel döviz kuru, dış ticaret dengesi ve petrol fiyatlarının negatif yönde etkilediğine ilişkin bulgulara ulaşmıştır. Ketenci (2010), uzun dönemde doğal kaynak fiyatlarından daha çok ticaretle ilgili ve finansal değişkenlerin CAB’ı etkilediğini belirtmiş, kısa dönemde ise, yatırımların ve doğal kaynak fiyatların ın daha etkili olduğu sonucuna ulaşmıştır. Aristovnik (2006a), 26 geçiş ekonomisi 60 için konuyu özellikle CAB’ın tersine dönmesi açısından araştırılmıştır. CAB’ın tersine dönmesi üzerinde yurtiçi tasarruflar, ihracat artışı, uluslar arası rezervler, dış borç, bütçe dengesi ve ticaret dengesinin etkili olduğuna yönelik bulgulara ulaşmıştır. Aynı ülkeler için Aristovnik (2006b) bulguları ekonomik büyüme, reel döviz kuru ve ticaret haddi bozulmalarının CAB’ı negatif yönde etkilediği şeklindedir. Bunun yanı sıra, bu ülkeler için ikiz açıklar hipotezinin geçerli olduğu, kısmi olarak demografik göstergelerin ve AB-15 ülkelerinin büyüme oranlarının cari hesap dengesizliklerini ciddi şekilde etkilediği yönünde bulgular elde edilmiştir. Aristovnik (2006c)’de ise, 17 geçiş ekonomisi için doğrudan yabancı sermaye akımlarının 60 Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Letonya, Litvanya, Polonya, Slovakya, Slovenya, Arnavutluk, Bosna Hersek, Bulgaristan, Hırvatistan, Makedonya, Romanya, Sırbistan ve Karadağ, Ermenistan, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Rusya, Tacikistan, Türkmenistan, Ukrayna ve Özbekistan 334 cari açığın sürdürülebilirliği üzerindeki etkisini incelemiştir. Gözlemlenen sermaye akımı düzeyinin korunması halinde, ülkelerin orta vadede daha yüksek dış açığa sahip olabileceklerine, fakat cari açık GDP oranı %5’in üzerinde olan ülkelerin dış açığın sürdürülebilirliği sorunu yaşayacaklarına yönelik sonuçlara ulaşmıştır. Roubini ve Wachtel (1998), Wachtel (1998), Benhima ve Havrylchyk (2006) çalışmaları da geçiş ekonomilerinde cari açığın sürdürülebilirliğine ilişkindir. Merkezi ve Doğu Avrupa’nın 10 geçiş ekonomisi 61 için Roubini ve Wachtel (1998), CAB açığına temelde tüketim patlamalarının ve düşük ulusal tasarrufların neden olduğuna ilişkin bulgular elde etmişler. Bunun yanı sıra, reel döviz kuru hedeflemesinin dengenin sürdürülebilirliğine yönelik dikkatleri azalttığını ve açığın sürdürülebilirliği için gereken sermaye akışları karşısında ülkelerin bankacılık ve finansal sistemlerinin zayıf kaldığını belirtirler. Wachtel (1998) ise, piyasa ekonomisine geçişin nispeten daha ileri aşamalarında olan ülkelerin deneyimlerinden hareketle, ödemeler dengesi ve dış borç pozisyonlarını da inceleyerek Azerbaycan ve Orta Asya cumhuriyetlerinin dış dengesizliklerinin sürdürülebilirliğini tartışmıştır. Wachtel (1998), sürdürülebilirlik için ülkelerin özellikle düşük dış borç miktarı ve düşük faiz yüküne sahip olmalarını, ekonomik ve finansal yapıyı geliştirilmeleri gerektiğini vurgulamıştır. Benhima ve Havrylchyk (2006), Merkezi ve Doğu Avrupa geçiş ekonomilerinde net yabancı varlık düzeyinin denge seviyesinden sapması ile CAB tersine dönmelerinin tahmin edilebilirliği üzerine çalışmışlar ve net varlık denge miktarındaki sapmanın dahil edildiği modelin CAB tersine dönmelerini daha iyi açıkladığına ilişkin bulgular elde etmişler. Azerbaycan ve Özbekistan hariç bu çalışmadaki diğer ülkelerin de dahil edildiği 70 ülke için CAB ataleti ve belirleyicileri Clower ve Ito (2011) çalışmasında incelenmiştir. Yapısal kırılmanın dikkate alındığı birim kök analizleri ülkelerin çoğu için ataletin varlığını gösterir. Bunun yanı sıra, Clower ve Ito (2011) bulgularına göre düşük dışa açıklık oranı, net yabancı varlık miktarı ve finansal gelişme, tersine dönme maliyetini azaltır ve atalet düzeyini artırır. Morsy (2009), Azerbaycan, Kazakistan ve Rusya’nın da yer aldığı 28 petrol ihracatçısı ülkede bütçe dengesi, petrol dengesi, petrol zenginliği, yaş bağımlılığı ve ülkenin petrol üretim geçmişi değişkenlerinin CAB’ı etkilediğine ilişkin bulgulara ulaşmıştır. Fakat bu çalışmada petrol zenginliğinin CAB üzerindeki etkisi negatiftir. Petrol zenginliğini dikkate alan Arezki ve Hasanov (2009) da, 21 petrol ihracatçısı ülke grubu ve 115 ülkenin yer aldığı diğer ülke grubu panelleri için CAB belirleyicilerini incelemişler. Bu çalışmada petrol ihracatçısı ülkelerde bütçe dengesinin CAB’ı güçlü şekilde etkilediği ve bu ülkelerin maliye politikalarının global dengesizliği etkili ve süratli şekilde etkileyebileceği sonucuna ulaşılmış. 5. Ekonometrik Yöntem ve Veri Seti Bu çalışmada panel veri sabit etkiler yöntemi kullanılmıştır. Panel veri ekonomik birimlere ait zaman serisi gözlemlerinin yatay kesit formunda bir araya getirilmesi ile oluşturulur ve model aşağıdaki gibi ifade edilebilir: 61 Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Romanya, Ukrayna, Hırvatistan, Polonya, Litvanya, Bulgaristan ve Slovakya 335 (7) Bu denklemde , modeldeki ekonomik birimleri gösterir. Bu, panelin yatay kesit boyutunu ilgilendirir. Denklemde yer alan ifade eder. ise, her bir birime ait zaman serisi boyutunu modeldeki birimlerin sayısını, her birime ait gözlem sayısını, ise bağımsız değişken sayısını gösterir. ’inci ekonomik birimin dönemindeki hata terimidir (Maddala, 2001: 574-575). Sabit etkiler modeli birimler arasındaki bireysel farklılıkların sabit terimdeki farklılıklarla yakalanabileceğini varsayar. Bu durumda, her bir ekonomik birim zamana göre değişmeyen bir sabit terime sahip olur. Sabit terimler model dışında bırakılan bağımsız değişkenlerin etkilerini gösterirler (Greene, 2000: 560; Stock ve Watson, 2003: 278-283). Böylece, 7 numaralı denklemdeki sabit terimi her bir birim için farklı bir değer alır. Çalışmada 1998-2010 yılları için 10 CIS ülkesine ait yıllık veri kullanılmıştır. CAB belirleyicileri için oluşturulan modellerde kullanılan değişkenlerle ilgili bilgiler Tablo 2’de verilmiştir. Azerbaycan, Beyaz Rusya, Ermenistan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Özbekistan, Rusya ve Ukrayna araştırma kapsamındaki ül kelerdir. Eski Sovyetler Birliği üyesi olmalarına karşın Tacikistan ve Türkmenistan veri yokluğu nedeniyle araştırma dışında bırakılmıştır. Çalışma, veri seti petrol ve doğalgaz zenginliği kriterine göre iki alt gruba bölünerek yürütülmüştür. Bu gruplardan ilki Beyaz Rusya, Ermenistan, Gürcistan, Kırgızistan, Moldova, Özbekistan ve Ukrayna’yı kapsayan petrol ve doğalgaz bakımından zengin olmayan ülkeler grubudur. İkinci alt grup ise, petrol ve doğalgaz bakımından zengin olan Azerbaycan, Kazakistan ve Rusya’dan oluşur. Tablo 2: Araştırmada Kullanılan Değişkenler, Tanım ve Kaynakları Adı Tanım Kaynak CAB Cari hesap dengesi Cari hesap dengesinin GDP oranı IMF GOV Bütçe dengesi IMF TT Ticaret hadleri Merkezi hükümet bütçe dengesinin GDP oranı İhracat ve ithalat fiyat endekslerinin oranı INV Yatırımlar Gayri safi sermaye oluşumu GDP oranı Dünya Bankası FIN Finansal gelişmişlik düzeyi Dış borç stoku Bankacılık reformları ve faiz oranlarının serbestleştirilmesi endeksi Dış borç stoku GNI oranı EBRD Yaşlı nüfus bağımlılık oranı Genç nüfus bağımlılık oranı 65 ve üzeri yaş nüfusun 15-65 yaş arası nüfusa oranı 15 yaş altı yaş nüfusun 15-65 yaş arası nüfusa oranı Dünya Bankası EDS OLD YNG 336 Dünya Bankası Dünya Bankası Dünya Bankası Ekonomik gelişmişlik düzeyi GRW Ekonomik büyüme GDP Doğal kaynak zenginliği Döviz kuru NRR EXC Kişi başına düşen reel GDP (2000 fiyatlarıyla ABD doları) Reel GDP’de yıllık yüzde değişim Dünya Bankası Petrol, doğalgaz, kömür vs. gelirlerinin GDP oranı ABD doları kurunda yıllık yüzde değişim Dünya Bankası Dünya Bankası EBRD ve bazı ülkelerin merkez bankaları 6. Araştırma Bulguları Çalışmada kullanılan değişkenlerin bazı temel istatistiksel özellikleri, paneldeki her bir ülke ve 10 ülkenin tamamı için Tablo 3’de verilmiştir. CAB ile gösterilen cari hesap dengesi GDP oranının 10 ülke ortalaması -%3,870’dir. Ülkeler ayrı ayrılıkta dikkate alındığında ise, CAB değişkeni ortalamasının sadece Rusya, Ukrayna ve Özbekistan için pozitif olduğu görülmektedir. 10 ülke için, bu değişkene ait maksimum ve minimum istatistikler sırasıyla %35,477 ve -%31,883 olup, her ikisi de Azerbaycan’a aittir. GOV değişkeninin ülkelerin tamamı için ortalaması, araştırma döneminde ülke bütçelerinin ortalama olarak açık verdiğini gösterir. Beyaz Rusya ve Özbekistan hariç diğer ülkelere ait GOV ortalamaları negatiftir. Bu iki ülkeye ait ortalama GOV istatistiklerin düşük fakat pozitif olması ortalama olarak araştırma dönemince bütçelerinin fazla verdiğini yansıtır. GOV minimum istatistiği en düşük olan ülkeler ise Azerbaycan, Kırgızistan ve Rusya’dır. Bunlar sırasıyla -%15,100, -%17,443 ve -%15,355’dir. Kırgızistan’a ait GOV ortalaması da diğer tüm ülkelerin aynı istatistiğinden daha düşüktür ki bu, Kırgızistan’ın mali tutum açısından en esnek ülke olduğunu yansıtır. Diğer ülkelere ait GOV minimum istatistikleri %10’un altındadır. Kırgızis Kazakistan tan Gürcistan Ermenistan Beyaz Rusya Azerbaycan Tablo 3: Değişkenlere Ait Bazı Temel İstatistikler Ort. CAB GOV TT INV EDS OLD YNG FIN GDP GRW NRR EXC -2,948 -3,604 1,203 30,104 17,659 16,275 37,303 2,206 1126,558 11,047 47,031 -0,007 Mak. 35,477 2,431 2,378 57,991 27,757 18,248 47,453 2,330 2344,897 34,500 68,466 0,090 Min. -31,883 -15,100 0,547 17,138 10,398 13,462 29,366 2,000 487,726 -11,800 21,435 -0,076 S. H. 23,053 5,254 0,556 12,156 6,135 1,514 6,264 0,165 684,078 10,591 13,177 0,045 Ort. -5,803 0,335 1,110 28,798 20,059 19,836 25,651 1,563 1656,851 5,986 2,703 0,368 Mak. 1,442 3,355 1,379 40,629 46,784 20,647 32,980 2,330 2737,670 11,450 4,229 1,687 Min. -14,990 -2,000 0,957 22,177 12,170 18,991 20,987 1,000 920,034 -10,400 1,505 -0,005 S. H. 4,572 1,285 0,132 5,794 8,883 0,553 4,289 0,497 601,902 5,439 0,747 0,503 Ort. -11,362 -3,624 0,979 26,078 44,806 9,066 42,266 2,416 906,113 7,219 0,816 -0,006 Mak. -0,549 -0,314 1,000 40,871 64,762 9,844 55,505 2,670 1520,034 14,041 1,806 0,172 Min. -22,094 -7,629 0,887 18,352 25,276 7,753 28,793 2,000 461,919 -14,150 0,171 -0,196 S. H. 6,859 2,239 0,035 8,044 14,088 0,677 9,964 0,230 367,985 7,014 0,496 0,105 Ort. -12,177 -1,698 1,363 24,915 48,735 19,994 30,538 2,438 873,716 5,972 0,767 0,023 Mak. -6,360 3,693 1,566 33,487 80,436 21,813 37,414 2,670 1258,763 12,344 1,142 0,376 Min. -22,628 -6,557 1,000 4,033 25,564 17,465 23,972 2,000 486,534 -3,776 0,355 -0,115 S. H. 4,759 3,302 0,164 8,116 15,320 1,519 4,801 0,237 263,252 4,440 0,249 0,118 Ort. -1,871 -0,366 0,968 25,782 67,745 10,922 39,733 2,625 1666,997 5,494 27,827 0,059 Mak. 4,678 7,211 1,253 35,527 108,435 11,670 47,154 3,000 2481,719 13,500 41,088 0,425 Min. -8,068 -7,641 0,744 13,704 14,039 9,866 34,984 2,000 1022,930 -8,200 10,230 -0,095 S. H. 3,373 4,584 0,138 6,356 33,082 0,540 4,510 0,363 549,502 5,801 9,820 0,131 Ort. -6,292 -6,967 0,937 20,621 95,439 8,750 54,746 2,206 304,977 3,971 3,744 0,096 Mak. 4,925 0,966 1,376 28,949 147,726 9,564 65,901 2,330 382,407 9,915 9,240 0,627 337 Moldova Özbekistan Rusya Ukrayna 10 CIS Min. -22,903 -17,443 0,664 11,830 37,492 6,762 45,855 2,000 228,656 -5,424 0,724 -0,075 S. H. 8,477 4,872 0,176 5,493 28,791 0,892 7,181 0,165 48,089 4,191 2,639 0,188 Ort. -8,946 -2,460 0,970 26,593 72,385 15,273 31,683 2,499 451,333 2,449 0,258 0,066 Mak. -1,191 1,545 1,162 39,228 128,996 16,086 41,314 3,000 595,875 7,800 0,355 0,663 Min. -19,728 -8,498 0,798 20,003 40,322 13,983 23,098 2,000 346,016 -6,500 0,196 -0,155 S. H. 5,412 3,181 0,107 5,686 23,493 0,694 6,533 0,366 89,915 5,312 0,049 0,188 Ort. 2,704 0,221 1,010 22,561 28,045 7,377 58,674 1,670 652,554 5,494 53,241 0,265 Mak. 9,115 10,944 1,175 29,184 50,281 7,685 72,854 1,670 952,827 9,500 105,735 0,641 Min. -7,039 -7,866 0,873 16,347 13,503 6,566 44,299 1,670 498,761 -0,900 14,956 0,036 S. H. 4,857 4,572 0,083 3,871 12,004 0,334 9,551 0,000 146,173 2,843 29,438 0,220 Ort. 7,185 -0,745 1,116 21,001 41,309 18,393 24,571 2,189 2167,323 3,350 25,866 0,126 Mak. 18,036 8,329 1,764 25,501 92,861 19,328 32,051 2,670 3043,666 10,000 42,472 0,904 Min. -0,020 -15,355 0,745 14,830 24,987 17,736 20,453 1,670 1510,543 -7,814 13,908 -0,063 S. H. 4,887 7,014 0,310 3,144 18,863 0,531 4,130 0,385 554,802 5,535 8,468 0,268 Ort. 0,815 -2,841 1,135 22,008 46,987 21,727 24,037 2,416 825,049 1,506 4,754 0,113 Mak. 10,648 5,124 1,318 27,940 90,109 23,256 30,676 3,000 1158,111 12,100 8,166 0,512 Min. -7,086 -6,246 1,000 17,060 17,769 20,352 20,107 2,000 589,882 -14,800 2,758 -0,042 S. H. 4,972 2,655 0,079 3,167 20,051 1,067 3,738 0,448 206,098 8,047 1,668 0,186 Ort. -3,870 -2,175 1,079 24,846 48,317 14,761 36,920 2,223 1063,147 5,249 16,701 0,110 Mak. 35,477 10,944 2,378 57,991 147,726 23,256 72,854 3,000 3043,666 34,500 105,735 1,687 Min. -31,883 -17,443 0,547 4,033 10,398 6,566 20,107 1,000 228,656 -14,800 0,171 -0,196 S. H. 10,564 4,612 0,256 7,207 30,213 5,146 13,202 0,456 694,042 6,614 22,180 0,249 TT maksimum istatistikleri arasında Azerbaycan ve Rusya’ya ait olanlar diğer ülkelere ait aynı istatistiklerden daha yüksektir. Bunun nedeni, 2008 öncesi dünya petrol fiyatlarındaki yükselmenin bu ülkelerin ticaret hadlerine yansımasıdır. INV değişkeni ortalaması tüm ülkeler için %20’nin üzerindedir. Bu değişkene ait maksimum değer ise, %57,991’lik oranla Azerbaycan’ın 2004 yılına aittir ve petrol sanayine yapılan büyük miktardaki sermaye yatırımlarını yansıtır. EDS değişkeninin tüm ülkeler için ortalaması %48,310’dur. Bu oran Kazakistan, Kırgızistan ve Moldova için diğer ülkelere oranla yüksek seyretmektedir. EDS değişkenine ait maksimum değer %147,726 olup, Kırgızistan’ın 1999 yılına aittir. Araştırma döneminin son yıllarına ait veriler dikkate alındığında ise EDS düzeyi Beyaz Rusya, Azerbaycan, Rusya ve Özbekistan’da düşük düzeydedir. Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Ermenistan’ın ortalama OLD istatistikleri diğer ülkelere nispeten düşük, YNG ortalama istatistikleri ise nispeten daha yüksektir. FIN ortalama istatistiklerine göre ise Kazakistan finansal gelişmişlik düzeyi bakımından en iyi ülkedir. Beyaz Rusya ve Özbekistan ise bu değişken açısından en zayıf ülkelerdir. 2000 fiyatlarıyla kişi başına düşen geliri yansıtan GDP değişkenine ait 10 ülke ortalaması 1063,147 dolardır. Bu değişkene ait ülke istatistiklerinden de anlaşıldığı gibi Azerbaycan, Beyaz Rusya, Kazakistan ve Rusya diğer ülkelere oranla daha yüksek bir gelir düzeyine sahipler. Kırgızistan ve Moldova bu ölçüte göre yoksul ülkelerdir. GRW yıllık ekonomik büyüme oranlarını yansıtmaktadır. Bu değişkenin 1995-2010 yılları için 10 ülke ortalaması %5,249’dur. Bunun yanı sıra tüm ülkelere ait ortalama değerler pozitiftir. En düşük ortalama Ukrayna’ya ait %1,506 ve en yüksek ortalama Azerbaycan’a ait %11,047’dir. Ülkelere ait minimum istatistikler genellikle 1995 yılı değerleridir, fakat Ermenistan, Moldova, Rusya ve Ukrayna’nın 2009 GRW değerleri de önemli derecede düşüktür. NRR değişkeni bakımından da CIS ülkeleri önemli farklılıklara sahipler. Şöyle ki, bu değişkenin Azerbaycan, Kazakistan, Rusya ve Özbekistan’a ait istatistikleri diğer ülkelerin aynı istatistiklerinin çok üzerindedir. Gürcistan ve Ermenistan’a ait NRR istatistikleri ise çok düşüktür. Tablo 3 son sütunda yer alan EXC değişkeni, ulusal paraların ABD doları kurunda 338 yıllık yüzde değişimi gösterir. Bu değişkene ait ortalama istatistiklerinden de görüldüğü üzere, 1995-2010 arasında Azerbaycan ve Ermenistan ulusal paraları değer kazanmış, diğer ulusal paralar ABD doları karşısında değer kaybetmiştir. Değer kaybının en çok olduğu ülkeler Beyaz Rusya, Rusya, Ukrayna ve Özbekistan’dır. Tablo 4’de araştırmada kullanılan değişkenler için korelasyon matrisi verilmiştir. CAB değişkeni ile açıklayıcı değişkenler arasındaki korelasyon ilişkisi ikinci sütunda ifade edilmiştir. Buna göre, CAB değişkeni kendi gecikmesi ile %82,4 gibi yüksek pozitif bir korelasyon gösterir. Bunun yanı sıra, CAB TT, GDP ve NRR değişkenleri ile sırasıyla %40,3, %39,6 ve %46,1 oranında pozitif korelasyona sahiptir. CAB ile GOV, OLD, GRW ve EXC değişkenleri arasındaki korelasyonu yansıtan istatistikler de pozitif fakat diğerlerine oranla daha küçükler. CAB ile INV, FIN, EDS ve YNG arasındaki korelasyonu yansıtan katsayıları ise negatifler. Bunlardan INV ile korelasyon -%43,5’tir. CAB’ın FIN, EDS ve YNG ile korelasyon ilişkileri ise zayıftır. Tablo 4’e göre CIS ülkelerinde CAB ataleti yüksektir. Bu ülkeler için ikiz açıklar hipotezi ilişkisi çok zayıftır. CAB TT, GDP ve NRR ile pozitif ve INV ile negatif nispeten yüksek ortak değişirliğe sahiptir. Tablo 4 :Korelasyon Martisi CAB CAB-1 GOV TT INV FIN CAB 1,000 CAB-1 0,824 1,000 GOV 0,133 0,149 1,000 TT 0,403 0,312 0,097 1,000 INV -0,435 -0,295 0,321 0,043 1,000 FIN -0,137 -0,093 -0,024 0,149 0,229 1,000 EDS -0,100 -0,151 -0,194 -0,285 -0,208 0,387 OLD YNG 0,059 0,060 0,120 0,402 0,116 EDS OLD YNG GDP GRW NRR EXC 1,000 0,067 -0,275 -0,164 -0,195 -0,267 -0,387 -0,248 -0,305 1,000 0,178 -0,827 1,000 GDP 0,396 0,428 0,282 0,417 0,174 0,177 -0,241 0,319 -0,561 1,000 GRW 0,205 0,095 0,385 0,214 0,277 -0,012 -0,200 0,003 -0,012 0,153 1,000 NRR 0,461 0,386 0,306 0,151 0,019 -0,181 -0,279 -0,269 0,215 0,314 EXC 0,035 -0,059 -0,139 -0,179 -0,263 -0,548 -0,026 0,010 0,244 1,000 0,160 -0,113 -0,278 -0,036 1,000 Petrol ve doğalgaz bakımından zengin olmayan 7 CIS ülkesine ilişkin sabit etkili farklı model tahmin sonuçları Tablo 5’te verilmiştir. Buna göre, CAB gecikmesine ait katsayılar pozitif ve istatistiksel olarak anlamlıyken, TT’ye ait katsayılar istatistiksel olarak anlamsız bulunmuşlar. GOV değişkenine ait katsayı, t istatistiği ve olasılık değerleri ikiz açıklar hipotezini desteklemektedir. INV, FIN ve YNG katsayıları negatif, EDS katsayıları pozitif ve istatistiksel olarak anlamlı bulunmuşlar. GDP, GRW, NRR ve EXC değişkenlerine ait katsayılar da istatistiksel olarak anlamsız bulunmuşlar. Petrol ve doğalgaz bakımından zengin olan CIS ülkesine ilişkin sabit etkili farklı model sonuçları Tablo 6’da verilmiştir. Bu ülkeler için elde edilen tahmin sonuçları bağımlı değişken gecikmesinin istatistiksel olarak anlamlı olmadığını gösterir. Bu sonuç, dünya petrol fiyatlarındaki yüksek değişirlikle açıklanabilir. Petrol fiyatlarının dalgalanması bu ülkelerde CAB dengesi sürdürülebilirliğini zorlaştırmaktadır. Diğer ülke grubu için elde edilen tahmin sonuçlarında olduğu gibi INV, FIN ve YNG değişkenine ait katsayılar negatif ve istatistiksel 339 Tablo 5: Petrol Zengini Olmayan CIS Ülkeleri Paneli İçin CAB Tahmini Değişken Sabit CAB-1 GOV TT INV FIN EDS OLD YNG GDP GRW NRR EXC R2 Düzelt,R2 I 8,276 0,745 0,459 0,421 4,549 0,000 0,273 1,389 0,169 3,086 0,783 0,436 -0,217 -2,084 0,040 -4,120 -1,768 0,081 0,060 2,102 0,039 0,650 1,258 0,212 -0,309 -2,486 0,015 -0,003 -0,973 0,333 0,108 1,114 0,268 0,006 0,151 0,880 0,355 0,169 0,866 0,790 0,746 II 8,611 0,794 0,429 0,417 4,684 0,000 3,088 0,796 0,428 0,276 1,436 0,155 -0,215 -2,105 0,038 -4,238 -1,894 0,062 0,062 2,253 0,027 0,661 1,304 0,196 -0,314 -2,617 0,011 -0,003 -1,057 0,293 0,103 1,119 0,266 III 19,080 2,653 0,009 0,464 5,471 0,000 0,404 2,345 0,021 V 19,930 2,769 0,007 0,440 5,075 0,000 0,327 1,800 0,075 VI 18,776 2,601 0,011 0,467 5,488 0,000 0,377 2,137 0,035 VII 11,548 1,294 0,199 0,431 4,914 0,000 0,404 2,359 0,020 VIII 18,751 2,496 0,014 0,464 5,441 0,000 0,400 2,277 0,025 IX 18,919 2,585 0,011 0,467 5,305 0,000 0,406 2,337 0,022 -0,246 -2,717 0,008 -4,304 -2,360 0,020 0,064 2,463 0,016 IV 19,428 2,388 0,019 0,464 5,424 0,000 0,406 2,328 0,022 -0,329 -0,093 0,926 -0,244 -2,648 0,010 -4,308 -2,348 0,021 0,064 2,417 0,018 -0,250 -2,768 0,007 -4,560 -2,493 0,015 0,063 2,448 0,016 -0,210 -2,047 0,044 -3,452 -1,607 0,112 0,069 2,568 0,012 -0,245 -2,696 0,008 -4,254 -2,286 0,025 0,064 2,423 0,017 -0,246 -2,705 0,008 -4,213 -2,167 0,033 0,063 2,388 0,019 -0,242 -2,189 0,031 -0,243 -2,171 0,033 -0,270 -2,406 0,018 -0,272 -2,311 0,023 -0,002 -0,756 0,452 -0,250 -2,781 0,007 -5,268 -2,717 0,008 0,060 2,300 0,024 0,660 1,412 0,161 -0,257 -2,327 0,022 -0,238 -2,083 0,040 -0,242 -2,180 0,032 0,111 1,278 0,205 0,006 0,162 0,872 0,790 0,751 0,779 0,751 0,779 0,748 0,783 0,752 0,781 0,750 0,784 0,753 0,780 0,748 0,276 0,142 0,887 0,779 0,748 olarak anlamlı bulunmuşlar. Tablo 5’de petrol ve doğalgaz bakımından zengin olmayan ülkeler için elde edilen tahmin sonuçlarından farklı olarak, petrol ve doğalgaz bakımından zengin CIS ülkelerinde TT ve NRR değişkenleri CAB’ı etkilemektedir. Bunun yanı sıra, diğer ülke grubundan farklı olarak GOV katsayıları negatif ve istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Yine diğer ülke grubundan farklı olarak EDS katsayısı istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur. 340 Tablo 6: Petrol Zengini Olan CIS Ülkeleri Paneli İçin CAB Tahmini Değişken Sabit CAB-1 GOV TT INV FIN EDS OLD YNG GDP GRW NRR EXC R2 Düzelt,R2 I 36,405 1,022 0,315 0,038 0,558 0,581 -0,479 -3,058 0,005 10,599 2,793 0,009 -0,959 -9,351 0,000 -5,297 -2,005 0,054 0,118 2,433 0,021 1,377 0,855 0,399 -1,013 -2,886 0,007 -0,004 -1,044 0,305 0,255 2,192 0,036 0,217 2,104 0,044 -9,949 -2,019 0,053 0,972 0,959 II 52,914 4,190 0,000 III 50,500 3,697 0,001 IV 52,278 3,884 0,000 V 49,960 3,323 0,002 -0,484 -3,541 0,001 6,327 2,006 0,053 -0,921 -12,549 0,000 -6,835 -3,040 0,005 0,052 1,414 0,167 -0,411 -2,698 0,010 6,028 2,372 0,023 -0,861 -10,027 0,000 -6,456 -2,676 0,011 -0,377 -2,570 0,014 6,054 2,390 0,022 -0,851 -10,032 0,000 -6,829 -2,887 0,006 -0,374 -2,522 0,016 6,997 1,918 0,063 -0,851 -9,911 0,000 -6,910 -2,876 0,007 0,014 0,363 0,719 VI 54,247 3,934 0,000 0,052 0,735 0,467 -0,316 -2,289 0,028 4,558 1,837 0,075 -0,851 -9,051 0,000 -6,272 -2,725 0,010 VII 55,234 3,555 0,001 VIII 35,476 1,604 0,117 IX 54,063 3,682 0,001 -0,366 -2,431 0,020 6,267 2,395 0,022 -0,865 -9,355 0,000 -6,161 -2,102 0,042 -0,423 -2,739 0,009 5,475 2,100 0,042 -0,867 -10,024 0,000 -6,446 -2,684 0,011 -0,369 -2,455 0,019 5,315 1,552 0,129 -0,858 -9,739 0,000 -6,528 -2,544 0,015 1,189 0,958 0,344 -0,953 -5,224 0,000 -1,022 -5,054 0,000 -0,983 -5,592 0,000 -0,954 -5,191 0,000 -0,992 -5,586 0,000 -0,956 -4,639 0,000 -1,051 -5,317 0,000 -1,057 -4,341 0,000 -0,001 -0,394 0,696 0,298 2,680 0,011 0,307 3,372 0,002 -6,423 -1,686 0,101 0,967 0,956 0,096 0,861 0,395 0,401 4,201 0,000 0,427 4,735 - 0,414 4,213 0,000 0,432 5,058 - 0,417 4,401 0,000 0,435 4,798 - 0,945 0,932 0,944 0,933 0,944 0,931 0,958 0,947 0,944 0,931 0,945 0,932 0,436 4,560 0,000 -0,016 -0,325 0,747 0,944 0,931 7. Sonuç ve Değerlendirme Bu çalışmada 10 CIS ülkesinde ve petrol-doğalgaz zenginliği bakımından farklı alt gruplarında CAB belirleyicilerinin araştırılması amaçlanılmıştır. Bu amaçla, 1995-2010 341 dönemine ait yıllık veri ve panel veri sabit etkiler yöntemi kullanılmıştır. CAB’ı farklı şekillerde etkilediği düşünülen birçok değişkenin etkisi, konunun yeterli düzeyde araştırılmadığı CIS ülkeleri örneğinde incelenmiştir. Bu bağlamda, CAB gecikmesi, bütçe dengesi, ticaret hadleri, yatırımlar, finansal gelişmişlik düzeyi, dış borç stoku, demografik özellikler, ekonomik büyüme ve gelişmişlik düzeyi, doğal kaynak zenginliği ve döviz kuru değişmelerinin açıklayıcılık özelliklerinin ve ülke grupları arasındaki farklılıkların belirlenmesine çalışılmıştır. 10 CIS ülkesinin doğal kaynak zenginliği bakımından farklı alt gruplarına ait panel veri sabit etkiler modeli bulguları, her iki ülke grubu için yatırım artışının, finansal gelişmenin ve genç nüfus bağımlılık oranı artışının CAB’ı olumsuz yönde etkilediğini gösterir. Yatırım artışının CAB’ı bozucu etkisi 3 numaralı özdeşlikle ifade edilen teorik beklentileri karşılamaktadır. CAB üzerinde finansal gelişmenin negatif etkisi, finansal piyasalara, kurumlara ve varlıklara güvenin artmasıyla ulusal tasarruf düzeyini aşan daha fazla düzeyde yatırımın veya kamu harcamasının yabancı tasarruflarla karşılandığını gösterir. Finansal gelişmenin CIS ülkelerinde CAB’ı bozucu etkisi, bankacılık reformlarının gerçekleştirilmesi ve faiz oranlarının serbestleştirilmesinin tasarruf düzeyi artışından daha fazla harcamaya neden olduğunu yansıtır. Genç nüfus bağımlılık oranının negatif etkisi genç nüfusa sahip ülkelerin daha düşük tasarruf düzeylerine sahip olmaları ile bağdaşır. Elde edilen bulgular, araştırma konusu ülkelere ilişkin sınırlı sayıda olan çalışmalarla bazı ortak özelliklerin yanı sıra farklılıklar da gösterirler. Örneğin Ketenci (2010), Rusya’da petrol fiyatları artışının CAB’ı negatif, doğalgaz fiyatları artışının ise pozitif yönde etkilediğine ilişkin bulgular elde etmiştir. Morsy (2009) de, 28 petrol ihracatçısı ülke için petrol zenginliğinin CAB’ı negatif yönde etkilediğine ilişkin bulgulara ulaşmıştır. Bu çalışmada ise, petrol ve doğalgaz zengini olan ülkelerde dış ticaret hadlerindeki bir iyileşme Harberger-Laursen-Metzler etkisini destekler şekilde CAB’ı pozitif yönde etkilemektedir. Bunun yanı sıra, doğal kaynak gelirleri de pozitif etkiye sahiptir. Çalışmada, tüm ülke gruplarında gelir düzeyi değişkeni ile CAB arasında herhangi anlamlı bir ilişki tespit edilememiştir. Bu sonuç, CIS ülkelerinin 1995-2010 arasında kişi başına düşen gelir düzeylerinde önemli artışın olmasına karşın, gelişmenin aşamaları hipotezinin geçerli olmadığını desteklemektedir. Büyüme oranları ise daha çok tüm ülkelerin dahil edildiği modelde açıklayıcılık özelliğine ve CAB üzerinde konjonktürle aynı yönlü etkiye sahiptir. Bu değişkenin petrol-doğalgaz zengini olan ve olmayan gruplardaki açıklayıcılığı ise zayıftır. Petrol ve doğalgaz zenginliği bakımından farklı özelliklere sahip ülkelerin karşılaştırılması için ise şu değerlendirmelerde bulunulabilir. CAB, petrol ve doğalgaz bakımından zengin olmayan ülkelerde kendi gecikmesinden önemli derecede etkilenir. Bu ülkelerde CAB güçlü bir atalete ve sürdürülebilirlik özelliğine sahiptir. Petrol ve doğalgaz bakımından zengin ülkelerde ise böyle bir ilişki, petrol fiyatlarındaki yüksek dalgalanmalar nedeniyle söz konusu değildir. Petrol ve doğalgaz bakımından zengin ülkelerde ticaret haddindeki ve doğal kaynak gelirlerindeki değişmeler CAB değişmelerinin önemli belirleyicileridir. Diğer ülkelerde ise, bu değişkenlerdeki değişmelerin herhangi bir açıklayıcılık gücü yoktur. İkiz açıklar hipotezi doğal kaynak zengini olmayan CIS ülkeleri için desteklenmektedir. Benzer şekilde dış borç stokundaki artış da bu ülkelerde CAB’ı pozitif yönde etkilemektedir. Fakat doğal kaynak bakımından zengin olan CIS ülkelerinde dış borç stoku CAB’ı etkilememektedir. 342 Kaynaklar Ando, A., L. Guiso, D. Terlizzese ve D. Dorsainvil (1992), “Saving among Young Households. Evidence from Japan and Italy”, The Scandinavian Journal of Economics 94(2): 233-250. Aristovnik, A. (2006a), “Current Account Adjustments In Selected Transition Economies”, William Davidson Institute Working Paper 813. ——— (2006b), “The Determinants and Excessiveness of Current Account Deficits in Eastern Europe and the Former Soviet Union”, William Davidson Institute Working Paper 827. ——— (2006c), “Current Account Sustainability in Selected Transition Countries”, William Davidson Institute Working Paper 844. Arezki, R. ve F. Hasanov (2009), “Global Imbalances and Petrodollars”, IMF Working Paper 09/89. Barro, R. J. (1989), “The Ricardian Approach to Budget Deficits”, The Journal of Economic Perspectives 3(2): 37-54. Bems, R. ve I. C. Filho (2009), “Exchange Rate Assessments: Methodologies for Oil Exporting Countries”, IMF Working Paper 09/281. Benhima, K. ve O. Havrylchyk (2006), “Current Account Reversals and Long Term Imbalances: Application to the Central and Eastern European Countries”, CEPII Working Paper 27. Bernheim, B. D. (1987), “Ricardian Equivalence: An Evaluation of Theory and Evidence”, NBER Macroeconomics Annual 1987: 263-316. Börsch-Supan, A. (1992), “Saving and Consumption Patterns of the Elderly: the German Case”, Journal of Population Economics 5(4), 289-303. Capasso, S. (2004), “Financial Markets, Development and Economic Growth: Tales of Informational Asymmetries”, Journal of Economic Surveys 18(7): 267-292. Chinn M. D. ve H. Ito (2007), “Current Account Balances, Financial Development and Institutions: Assaying the World “Saving Glut””, Journal of International Money and Finance 26(4): 546-569. Chinn M. D. ve E. S. Prasad (2003), “Medium-term Determinants of Current Accounts in Industrial and Developing Countries: An Empirical Exploration”, Journal of International Economics 59(1): 47-76. Clower, E. ve H. Ito (2011), “The Persistence and Determinants of Current Account Balances: The Implications for Global Rebalancing”, <http://www.ssc.wisc.edu/~mchinn/CA_persistency_Clower_Ito.pdf>, 26.06.2012. Danziger, S., J. V. D. Gaag, E. Smolensky ve M. K. Taussig (1982), “The Life-Cycle Hypothesis and the Consumption Behavior of the Elderly”, Journal of Post Keynesian Economics 5(2): 208-227. Deaton, A. (1991), “Saving and Liquidity Constraints”, Econometrica 59(5): 1221-1248. ——— (1992), “Household Saving in LDCs: Credit Markets, Insurance and Welfare”, The Scandinavian Journal of Economics 94(2): 253-273. De Melo, M., C. Denizer, A. Gelb ve S. Tenev (1997), “Circumstance and Choice: The Role of Initial Conditions and Policies in Transition Economies”, The World Bank Policy Research Working Paper 1866. 343 Fleming, J. M. (1962), “Domestic Financial Policies under Fixed and under Floating Exchange Rates”, International Monetary Fund Staff Papers 9(3): 369-380. Freund, C. (2005), “Current Account Adjustment in Industrial Countries”, Journal of International Money and Finance 24(8): 1278-1298. Gärtner, M. (2003), Macro Economics, United Kingdom: Pearson Education. Gertler, M. (1988), “Financial Structure and Aggregate Economic Activity: An Overview”, Journal of Money, Credit and Banking 20(3): 559-588. Gourinchas, P. O. ve J. A. Parker (2002), “Consumption Over The Life Cycle”, Econometrica 70(1), 47-89. Greene, W. H. (2000), Econometric Analysis, Fourth Edition. New Jersey: Upper Saddle River Prentice Hall. Gruber, J. W. ve S. B. Kamin (2007), “Explaining the Global Pattern of Current Account Imbalances”, Journal of International Money and Finance 26(4): 500-522. Gylfason, T. (1999), Principles of Economic Growth, New York: Oxford University Press Inc. Harberger, A. C. (1950), “Currency Depreciation, Income, and the Balance of Trade”, Journal of Political Economy 58(1): 47-60. Herwartz, H. ve F. Siedenburg (2007), “Determinants of Current Account Imbalances in 16 OECD Countries: An Out-of-Sample Perspective”, Review of World Economics 143(2): 349-374. Hubbard, R. G. (2006), “The U.S. Current Account Deficit and Public Policy”, Journal of Policy Modeling 28(6): 665-671. Hurd, M. D. (1990), “Research on the Elderly: Economic Status, Retirement, and Consumption and Saving”, Journal of Economic Literature 28(2): 565-637. Kandil, M. ve J. Greene (2002), “The Impact of Cyclical Factors on the U.S. Balance of Payments”, IMF Working Paper 02/45. Ketenci, N. (2010), “Major Determinants of Current Account in Russia”, Transit Studies Review 17(4): 790-806. Laursen, S. ve L. A. Metzler (1950), “Flexible Exchange Rates and the Theory of Employment”, The Review of Economics and Statistics 32(4): 281-299. Levine, R. (1997), “Financial Development and Economic Growth: Views and Agenda”, Journal of Economic Literature 35(2): 688-726. Lucas, R. E. (1990), “Why Doesn't Capital Flow from Rich to Poor Countries?”, The American Economic Review 80(2): 92-96. Obstfeld, M. (1982), “Aggregate Spending and the Terms of Trade: Is There a LaursenMetzler Effect?”, The Quarterly Journal of Economics 97(2): 251-270. ——— (2004), “External Adjustment”, Review of World Economics 140(4): 541-568. Maddala, G. S. (2001), Introduction to Econometrics, Third Edition. England: John Wiley & Sons Ltd. Mankiw, N. G. (2010), Makroekonomi, 6. Baskıdan Çeviri, Ankara: Efil Yayınevi. Mason, A. (1988), “Saving, Economic Growth, and Demographic Change”, Population and Development Review 14(1): 113-144. Masson, P. R., T. Bayoumi ve H. Samiei (1998), “International Evidence on the Determinants of Private Saving”, The World Bank Economic Review 12(3): 483-501. 344 Mishkin, F. S. (2011), Para, Bankacılık ve Finansal Piyasalar İktisadı, 8. Baskıdan Çevir, Ankara: Akademi Yayıncılık. Modigliani, F. (1986), “Life Cycle, Individual Thrift, and the Wealth of Nations”, The American Economic Review 76(3): 297-313. Morsy, H. (2009), “Current Account Determinants for Oil-Exporting Countries”, IMF Working Paper 09/28. Mundell, R. A. (1963), “Capital Mobility and Stabilization Policy under Fixed and Flexible Exchange Rates”, The Canadian Journal of Economics and Political Science 29(4): 475-485. Persson, T. ve L. E. O. Svensson (1985), “Current Account Dynamics and the Terms of Trade: Harberger-Laursen-Metzler Two Generations Later”, Journal of Political Economy 93(1): 43-65. Pattillo, C., H. Poirson ve L. Ricci (2002), “External Debt and Growth”, IMF Working Paper 02/69. Prasad, E. S., R. G. Rajan ve A. Subramanian (2007), “Foreign Capital and Economic Growth”, NBER Working Paper 13619. Razgallah, B. (2004), “The Balance of Payments Stages ‘Hypothesis’: A Reappraisal”, <http://www.univ-orleans.fr/deg/GDRecomofi/Activ/razgallah_nice.pdf>, 26.06.201. Roubini, N. ve P. Wachtel (1998), “Current Account Sustainability in Transition Economies”, NBER Working Paper 6468. Sachs, J. D. (1981), “The Current Account and Macroeconomic Adjustment in the 1970s”, Brookings Papers on Economic Activity 12(1): 201-282. ——— (1982), “The Current Account in the Macroeconomic Adjustment Process”, Scandinavian Journal of Economics 84(2): 147-159. Sachs J. D. ve A. M. Warner (1996), “Achieving Rapid Growth In the Transition Economies of Central Europe”, Harvard Institute for International Development Discussion Papers 544. Shea, J. (1995), “Myopia, Liquidity Constraints, and Aggregate Consumption: A Simple Test”, Journal of Money, Credit and Banking 27(3): 798-805. Stock, J. H. ve M. W. Watson (2003), Introduction to Econometrics, Boston: AddisonWesley. Svensson, L. E. O. ve A. Razin (1983), “The Terms of Trade and the Current Account: The Harberger-Laursen-Metzler Effect”, Journal of Political Economy 91(1): 97-125. Wachtel, P. (1998), “Current Account Balances and External Debt in Transition Economies: Lessons for Central Asia”, <http://www.imf.org/external/np/eu2/kyrgyz/pdf/pw.pdf>, 26.06.2012. 345 DÖVİZ KURUNUN BELİRLENMESİNDE PARASALCI YAKLAŞIM : EURO / TL ÖRNEĞİ Arş. Gör. Zühal KURUL Hecettepe Üniversitesi, [email protected] Arş. Gör. Pınar SEZER Hacettepe Üniversitesi, [email protected] Özet Bu çalışmanın amacı Euro/TL nominal döviz kurunun parasalcı model bağlamında ampirik olarak incelenmesidir. Parasalcı model, döviz kurlarının belirlenmesinde para ve diğer varlıkların önemini vurgulayarak döviz kuru değişimlerini parasal bir olgu olarak ele almaktadır. Parasalcı yaklaşım çerçevesinde nominal döviz kuru; ülkelerin nispi para arzı, nispi nominal faiz oranı ve nispi gelir düzeyi tarafından belirlenmektedir. Bu çalışmada Euro/TL kurunun belirleyicileri olarak Euro Bölgesi (EA) ve Türkiye için geniş tanımlı para arzı (M2), para piyasası faiz oranı ve sanayi üretim endeksi sırasıyla para arzı, nominal faiz oranı ve gelir düzeylerinin göstergeleri olarak seçilmiştir. Çalışmada Euro/TL kurunun belirleyicileri 2005:1-2012:4 dönemi için aylık verilerek kullanılarak incelenmektedir. Döviz kurunun belirlenmesinde parasalcı yaklaşımın geçerliliği Johansen eşbütünleşme tekniği ile test edilmiştir. Johansen eş bütünleşme analizine göre döviz kuru, para arzı, gelir düzeyi ve faiz oranları arasında uzun dönemli ilişki bulunmaktadır. Çalışmanın sonuçları, döviz kurunun belirlenmesinde parasalcı yaklaşımın Euro/TL örneği için geçerli olduğunu göstermektedir. Sonuç olarak, para arzındaki artış döviz kurunun değer kaybetmesine neden olurken gelir düzeyindeki ve faiz oranındaki artış döviz kurunun değer kazanmasına neden olmaktadır. Anahtar Kelimeler: Döviz kuru, Euro/TL, parasalcı yaklaşım, Johansen eş bütünleşme tekniği JEL: C22, F31, F41 The Monetary Approach to Exchange Rate Determination: An Example of Euro/TL Abstract The purpose of this study is to examine the Euro/TL nominal exchange rate in the context of the monetary model. Monetary approach examines the changes in exchange rates as a monetary phenomenon by emphasizing the importance of money and other assets. In the monetary model, nominal exchange is determined by the relative money supplies, relative nominal interest rates and relative income levels of the countries. In this study, as determinants of nominal exchange rates for Euro Area and Turkey, broad definition of money supply (M2), money market interest rates and the industrial production index are chosen as proxies of money supply, nominal interest rate and income levels respectively. In the study, the determinants of Euro/TL exchange rate are investigated by using monthly data for the period of 2005:1-2012:4. The validity of the monetary approach in exchange rate determination is tested by Johansen co-integration techniques. According to the Johansen cointegration analysis, exchange rates, money supply, income level and interest rates have long term relationship. Results of the study indicate that predictions of the monetary approach of 346 exchange rates are valid for Euro/TL example. In conclusion, rise in the money supply causes exchange rate to depreciate and rise in income level and interest rates cause to appreciate. Keywords: Exchange rates, Euro/TL, monetary approach, Johansen co-integration technique JEL: C22, F31, F41 I. Giriş 1973 yılında bir çok sanayileşmiş ülkenin dalgalı döviz kuru rejimine geçmesiyle birlikte döviz kurunun nasıl belirlendiği önemli bir tartışma konusu haline gelmiştir. Bu amaçla araştırmacılar tarafından döviz kurundaki değişimleri açıklamak amacıyla birçok modelin geliştirildiği görülmektedir. Döviz kurundaki değişimleri açıklamada kullanılan ilk modeller geleneksel akım modelleridir. Geleneksel akım modelleri, ülkelerin döviz kurlarındaki değişimleri ticaret akımları aracılığıyla açıklamaya çalışmaktadır. Ancak bu modelin döviz kuru hareketleri açıklamakta yetersiz kalması ilerleyen dönemlerde varlık yaklaşımı modellerinin geliştirilmesine neden olmuştur. Varlık yaklaşımı modelleri ise parasalcı yaklaşım modelleri ve portföy dengesi modelleri olmak üzere iki grupta toplanabilir. Bu çalışmada 1970’lerin sonunda geliştirilen ve ilerleyen dönemdeki ekonometrik gelişmelere paralel olarak güncelleğini korumaya devam eden parasalcı modeller incelenecektir. Döviz kurunun belirlenmesinde parasalcı yaklaşım ile ilgili temel makalelerin 1970’lerin sonlarında yazıldığı görülmektedir. Bu temel makaleler ve ortaya koydukları varsayımlar aynı zamanda farklı parasalcı modellerin de geliştirilmesine öncülük etmiştir. Buna göre esnek fiyat parasalcı model (Frenkel (1976), Bilson (1978)), yapışkan fiyat parasalcı model (Dornbusch (1976) ) ve reel faiz farkı parasalcı model (Frankel (1979)) olmak üzere üç çeşit modelin varlığından söz edilebilir. İlgili literatür incelendiğinde yukarıda bahsedilen teorik altyapıyı oluşturan çalışmaların aynı zamanda modelin ampirik geçerliliğini de araştırdığı görülmektedir. Yapılan ampirik çalışmalarda parasalcı modelin alehine sonuçlar elde edilmesi 1980’li yıllarda modelin geçerliliğinin sorgulanmasına neden olmuştur. 1990’larda ise geliştirilen yeni ekonometrik uygulamalar modelin ampirik geçerliliğinin yeniden araşturılmasına neden olmuştur. Nitekim bu dönemde Johansen eş bütünleşme tekniği kullanılarak yapılan çalışmaların önemli bir kısmında parasalcı modelin öngörüleri doğrulanmıştır. Çalışmanın ikinci bölümünde parasalcı modelin elde edilmesine ve uygulanan ekonometrik tekniğe yer verilecektir. Üçüncü bölümde ampirik sonuçlar verilecek, dördüncü bölümde ise çalışmanın sonuçları değerlendirilecektir. II. Metadoloji Parasalcı model, döviz kurlarının belirlenmesinde para ve diğer varlıkların önemini vurgulayarak döviz kuru değişimlerini parasal bir olgu olarak ele almaktadır. Parasalcı yaklaşım çerçevesinde nominal döviz kuru; ülkelerin nispi para arzı, nispi nominal faiz oranı ve nispi gelir düzeyi tarafından belirlenmektedir. Modelde denge döviz kuru yerli ve yabancı para birimlerinin nispi fiyatı olarak tanımlanmakta; nispi fiyat ise ulusal paraların arz ve talep denklemleri kullanılarak türetilmektedir. Parasalcı yaklaşımın temel denklemi aşağıdaki gibidir: 347 Burada spot döviz kuru, yerli para arzı, yerli reel gelir ve yerli nominal faiz oranını temsil etmektedir. Yıldızlı formlar ise yabancı ülke için aynı değişkenlere karşılık gelmektedir. Denklemde nominal faiz oranı hariç tüm değişkenler logaritmik formdadır. Daha önce de belirtildiği gibi döviz kurunun belirlenmesinde parasalcı yaklaşımın geliştirilmesine Frenkel (1976), Dornbush (1976), Bilson (1978) ve Frenkel (1979) çalışmalarıyla öncülük etmişlerdir. Yazarların yaptıkları farklı varsayımlar çerçevesinde parasalcı modelin temel denkleminin katsayılarına ilişkin farklı öngörüler ortaya koydukları görülmektedir. Parasalcı modelin katsayılarına ilişkin alternatif hipotezler Tablo 1’de sunulmaktadır. Tablo 1. Parasalcı Modelin Katsayıları Üzerine Alternatif Hipotezler (m -m *) (y -y *) (i -i *) t t β Katsayılar Parasalcı Modelin Çeşitleri Frenkel (1976) Bilson (1978) Dornbush (1976) Frankel (1979) t t β 1 +1 +1 +1 +1 t t - 3 0 + - ( π - π *) t t β 4 + 0 0 + Kaynak: (Chin vd., 2007) Tabloda da görüldüğü gibi farklı parasalcı modeller arasında nispi nominal para arzı farkı katsayısı ( ) ve nispi reel gelir düzeyi katsayısı konusunda görüş birliği varken; nispi nominal faiz oranı farkı katsayısı ile nispi beklenen enflasyon katsayısı konusunda modellerin öngörüleri farklılaşmaktadır. Parasalcı modelin ampirik geçerliliği Johansen eş bütünleşme tekniği kullanılarak sınanabilir. Johansen eş bütünleşme tekniği parasalcı modelin temele denkleminde yer alan parasal değişkenler ile spot döviz kuru arasında uzun dönemli ilişki olup olmadığını ortaya koymaktadır. Yapılan analiz sonucunda bu değişkenler arasında uzun dönemli ilişki olduğunun tespit edilmesi parasalcı yaklaşım lehine sonuçlar elde edildiği anlamına gelmektedir. Katsayı tahminleri ise döviz kurunun hangi parasalcı modele göre belirlendiği konusunda yol gösterici olacaktır. III. Ampirik Bulgular Çalışmada Euro bölgesi (EA17) ve Türkiye için nominal döviz kurunun belirleyenleri 2005:1-2012:4 dönemi için aylık veri kullanılarak incelenmiştir. Ampirik analizde kullanılan veriler International Finacial Statistics (IFS)’den alınmıştır. Analizde ilgili literatürü takiben ülkelerin nominal para arzı için geniş tanımlı para arzı (M2), reel gelir düzeyi göstergesi olarak sanayi üretim endeksi ve nominal faiz oranı göstergesi olarak para piyasası faiz oranı kullanılmıştır. Ampirik analiz çerçevesinde öncelikli olarak Türkiye ve Euro bölgesi için spot döviz kuru, nispi para arzı, nispi reel gelir ve nispi nominal faiz oranı serilerinin duranlığı araştırılmıştır. Bu amaçla genişletilmiş Dückey-Fuller (ADF) testi E-views paket programında 348 uygulanmıştır. Uygulama sonucunda serilerin hiçbirinin durağan olmadığı sonucu elde edilmiştir. Serilerin birinci farkları alındığında ise serilerin durağanlaştığı görülmektedir. Tüm serilerin I(1) olması modelin Johansen eş bütünleşme tekniği ile analiz edilebileceği anlamına gelmektedir. Tablo 2’de Johansen eş bütünleşme analizinin sonuçları yer almaktadır. Tablo 2. Johansen Eşbütünleşme Analizi Sonuçları Boş Hipotez Eigen Değer Trace İstatistiği Kritik Değer (%5) Max-eigen İstatistiği Kritik Değer (%5) r=0 0.254488 59.95673 47.85613 24.96314 27.58434 r≤1 0.174473 28.99359 29.79707 16.32382 21.13162 r≤2 0.126762 12.66977 15.49471 11.52152 14.2646 r≤3 0.013418 1.148254 3.841466 1.148254 3.841486 * Trace testi 0.05 düzeyinde 1 tane eş bütünleşik vektör olduğunu göstermektedir. Max-eigendeğer testi 0.05 düzeyinde eşbütünleşik vektör olmadığını göstermektedir. Johansen eş bütünleşme analizi sonuçlarına göre Trace istatistiği %5 anlamlılık düzeyinde bir tane eş bütünleşik vektör olduğunu göstermektedir. Bu sonuç modelin bir tane eş bütünleşik vektör ile eş bütünleşik olduğunu göstermektedir. Yani analize konu olan denklemde yer alan değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki bulunmaktadır. Euro bölgesi ve Türkiye arasındaki döviz kurunun hangi parasalcı model ile uyumlu olduğunu anlamak için normalize edilmiş eş bütünleşik vektör katsayılarının incelenmesi gerekmektedir. Bu katsayılar ile Tablo 1’deki katsayı kısıtları karşılaştırılarak analize konu olan döviz kuru için hangi parasalcı modelin geçerli olduğu tespit edilebilir. Normalize edilmiş eş bütünleşik vektör katsayıları Tablo 3’de sunulmaktadır. Tablo 3. Normalize Edilmiş Eşbütünleşik Vektör Katsayıları (m-m*) (y-y*) (i-i*) 1.136777* -6.232731* -0.075354* (4.68) (-4.121) (-3.336) Parantez içindeki değerler t istatistikleridir. * %5 düzeyinde anlamlı Normalize edilmiş eş bütünleşik vektör katsayıları incelendiğinde tüm katsayıların %5 anlamlılık düzeyinde istatiksel olarak anlamlı olduğu görülmektedir. Nispi para arzı katsayısı ve nispi reel gelir katsayılarının parasalcı modelin bu katsayılar ile ilgili öngörüleri ile uyumlu olduğu görülmektedir. Bu nokta analize konu olan döviz kurunun hangi parasalcı model ile uyumlu olduğu konusunda belirleyince olan katsayı nispi nominal faiz oranı katsayısıdır. 349 Tablo 1’den de görüldüğü gibi bu katsayının alacağı işaret parasalcı modeller arasında farklılık göstermektedir. Tablo 3’de verilen sonuçlar Tablo 1 ile karşılaştırıldığında Türkiye ve Euro bölgesi döviz kurunun yapışkan fiyat parasalcı modelin öngörüleri ile uyumlu olduğu görülmektedir. IV. Sonuç Bu çalışma, 2005:1-2012:4 döneminde Euro Bölgesi ve Türkiye için nominal döviz kurunun parasalcı modelin öngörüleri ile uyumluluğunu tespit etmek amacıyla yapılmıştır. Bu amaçla öcelikli olarak parasal modelin öngördüğü değişkenlerin durağanlıkları genişletilmiş Dickey-Fuller testi ile test edilmiştir. Test sonucunda tüm değişkenlerin birinci dereceden durağan oldukları tespit edilmiştir. Durağanlık testleri sonrasında yapılan Johansen eş bütünleşme testi ise değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin olduğu göstermektedir. Euro/TL döviz kurunun analize konu olan dönemde hangi parasalcı model ile uyumlu olduğu ise normalize edilmiş eşbütünleşme vektörünün katsayılarından yola çıkılarak söylenebilir. Buna göre elde edilen katsayı tahminleri Dornbusch’un (1976) yapışkan fiyat parasalcı modeli ile uyumludur. Dornbusch tipi parasalcı modele göre nispi nominal faiz oranı ile nominal döviz kuru arasında negatif yönlü bir ilişki söz konusudur. Burada kısa dönemde fiyatların yapışkan olması nominal faiz ile nominal döviz kuru arasındaki ilişkide enflasyonist etkileri baskılamakta, gelir etkisini ise ön plana çıkarmaktadır. Kısacası ilgili dönemde nominal faiz oranı farkı ile nominal döviz kuru ilişkisinde gelir etkisinin baskın olduğu söylenebilir. Bu sonuç analize konu olan dönemde hem Euro Bölgesinde hem de Türkiye’de enflasyon oranlarının göreli olarak yüksek seyretmemesinden kaynaklanabilir. Analiz sonucuna nispi nominal para arzı ile nominal döviz kuru arasında gözlemlenen ilişki politika önermesi açısından önem taşımaktadır Analiz sonucuna göre yerli nominal para arzında meydana gelen %1 düzeyinde bir artış, nominal döviz kurunda neredeyse aynı oranda bir artışa neden olmaktadır. Bu ilişki bize ulusal para politiklarının nominal döviz kurunu doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen önemli bir faktör olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla politika yapım sürecinde para politikası araçları ile nominal döviz kuru arasındaki bu ilişkinin dikkate alınması önem taşımaktadır. KAYNAKÇA Bilson, J.F.O. (1978), “The Monetary Approach To Exchange Rate: Some Emprical Evidence”, International Monetary Fund Staff Papers, 25, 48-75. Dornbush, R. (1976), “Expectations and Exchange Rate Dynamics”, Journal of Political Economy, 84, 1161-1176. Chin, L., Azali, M. ve K.G. Matthews. (2007), “The Monetary Approach to Exchange Rate Determination for Malaysia”, Applied Financial Economics Letters”, 3, 91-94. Frankel J. A. (1979), “On the Mark: A Theory of Floating Exchange Rates Based on Real Interest Differentials”, American Economic Reviw, 69, 610-622. Frenkel, J.A. (1976), “ A Monetary Approach to Exchange Rate: Doctrinal Aspects and Emprical Evidence”, Scandinavian Journal of Economics, 78, 200-224. 350 TÜRKİYE'NİN ENERJİ POLİTİKASI VE ULUSLARARASI ANLAŞMALAR YAKLAŞIMI Doç. Dr. M. Kemal ÖKTEM Hacettepe Üniversitesi, [email protected] Prof. Dr. Çağlar ÖZEL Hacettepe Üniversitesi, [email protected] Arş. Gör. Dilek ÇELİK Hacettepe Üniversitesi, [email protected] Özet Türkiye’nin enerji politikası, küresel etkileri de dikkate almayı gerektirmektedir. Ülkenin geleceği, kalkınması, gelişmişliği ve birçok makro etkileşenleriyle bir arada düşünülmek durumundadır. Örneğin, ekoloji-ekonomi dengesinde, enerji arzının güvenliği, rekabet gücü, çevrenin korunması ve sürdürülebilirlik gibi temel unsurları gözetebilmek belirli yaklaşımlar gerektirir. Ülke öz kaynaklarının etkin ve verimli kullanımı açısından bakıldığında, enerji tüketiminde kömürün payını korumayı öneren görüşler bulunmaktadır. Neyse ki, “çevreye yaydığı baca gazlarıyla meşhur” bazı termik santrallerde artık filtre kullanımına geçilebilmektedir. Diğer açıdan, kaynak çeşitlendirilmesi ilkesi de gözetildiğinde, doğal gazın payını artırmak, güvenli nükleer enerji santralleri kurmak ve yenilenebilir enerji kaynaklarının payını yüksek düzeye çıkarmak stratejik amaçlar arasında tartışılmaktadır. Türkiye, jeopolitik konumu nedeniyle, enerji konusunda önemli bir role sahiptir. Hidroelektrik üretimi yanında, komşu ülkelerde, enerji kaynakları ile Avrupa Birliği (AB) ülkeleri arasında geçiş ülkesi konumu ortaya çıkabilmekte, AB’nin de bu konumdan doğabilecek yararları kendisi için risk görebildiği noktalarda, diğer seçenekleri geliştirme arayışına girdiği görülebilmektedir. Türkiye ise, AB üyeliği sürecinde, enerji konusunda da uyum sağlamaya çalışmaktadır... Bu doğrultuda enerji ile ilgili kimi alanlarda yasal düzenlemeler yapılmaktadır. Asıl konulardan birisi de, ülkenin ihtiyaç duyduğu enerji kaynaklarını diğer ülkelerden edinme zorunluluğun – en azından şimdilik – devam etmesi, bu edinimin uluslararası anlaşmalar yaklaşımının etkisinde kalmasının getirdiği çeşitli koşullardır. Ülkenin enerji politikasının performansı için en iyi ülke uygulamalarının karşılaştırılıp değerlendirilebilmesi, ilgili göstergelerin saptanıp verilerin izlenmesi, gelecekteki başarı düzeylerinin öngörülebilmesi, ilgili politikaların oluşturulup uygulanması ve sürekli geliştirilmesi, standart süreçlerin belirlenip maliyet-kalite-zaman analizi ile vatandaşın memnuniyetinin ölçülüp değerlendirilebilmesi, başarılı finansman modelinin sunulması, kamusal amaç, ölçüm, hedef ve girişimlerin geliştirilmesi gibi etkileşen unsurlar, bu yaklaşımları etkileyebilir ve onlardan etkilenebilir. Anahtar Kelimeler: Türkiye’nin Enerji Politikası, Sürdürülebilirlik, Enerji Stratejisi Turkey’s Energy Policy and International Treaties Approach Abstract Turkey’s energy policy requires a a global outlook and impacts. Her future, development and growth would only be analysed by a multi-factor approach. For instance, in order to balance ecology and economy, some basic concepts such as security of energy, competitive power, protection of the environment and sustainability should be taken into account by a number of approaches. To be able to use national resources efficientyl, it has been proposed to keep proportion of coal used in energy consumption to a certain level – thanks to the newly introduced filters on termic plants;, on the other hand, to provide an even distribution of energy input, in terms of securing their supply upto a reliable level, by increasing the share of natural gas, establishing fully-secure nuclear power plants, and maximise the use of renewable energy resources are on the agende of strategic discussions. Turkey has an important role for energy stemming from her geo-political position in its region. She is a producer of hydro-electric power, and also on the route for energy transportation between neighbouring countries, energy resources, and the European Union (EU). Where and when the EU sees this as a risk, it tries to search for and invest in other options. Turkey, in the process of EU membership, put some efforts on adopting herself to the EU energy policy and making regulations. One the main issue is Turkey’s needs and dependency on other countries resources to meet energy demand with influences of approaches and conditions set by this situation. 351 For better performance of the country’s energy policy, there a number of interacting elements influencing those approaches, and influenced by those approaches. We may need to benchmark best practices of other countries, determine related indicators and monitor them, predict future success levels, deciding and implementing effective public policies, contiouniously improving them, settin standard processes, analysing cost-quality-time factors, measuring citizens satisfaction on those policies, presenting a succesful financing model, developing public administration mission, aims, and initiatives and them. Keywords: Turkey’s Energy Policy, Sustainability, Energy Strategy Jel Codes: Q4, Q48 Giriş Enerji, bireylerin ve dolayısıyla ülkelerin varlıklarını sürdürebilmeleri için en temel ihtiyaç maddesidir. Doğal olarak her ülkede her tür hammaddenin var olması ne söz konusudur, ne de iklim ve sair nedenlerden ötürü buna zorunlu bir gereksinim duyulduğu savlanabilir. Kimi hammaddeler, sözgelimi deterjan hammaddesi olmaksızın da bir ülke bunları diğerlerinden ithal etmek suretiyle yaşamına devam edebilir. Ancak enerji yoksunluğu yaşamsal önem arz etmektedir. Kendi kendine yeterli olmayı ülkeler her alanda bir siyaset olarak ortaya koymamaktadır. Kimi ülkeler için gıda konusunda kendine yeterli olma ön plana alınabilirken, enerji konusunda böylesi bir siyasayı izlemek pek de kolay olmamaktadır. Nitekim geçmiş yıllara oranla enerjide kendine yeterlilik siyasası artık karşılıklı bağımlılık şeklinde formüle edilmeye başlanmış bulunuyor. Kuşkusuz, enerji hammaddesine sahip olmayan yahut yeterince bu konuda zengin olmayan bir ülkenin karşılıklı bağımlılık için sunacağı hususun ne olacağı akla gelecektir. Bu noktada değinelim ki, karşılıklı bağımlılıktan kasıt, ülkelerin birbirlerine farklı enerji hammaddelerini sunmasından daha çok, kimi ülkelerin hammadde sağlayıcı, kimilerinin de transit veya pazar ülkesi olmak bağlamında birbirlerine gereksinim duymakta olduğu gerçeğidir. Örneğin, enerji hammaddesi zenginliğine sahip Azerbaycan için bu hammaddeyi satacağı pazarlara ulaşımı ve bu satışın güvenli biçimde kendini geri ödeyebilmesi önemli bir karşılıklı bağımlılık ilişkisine işaret etmektedir. Bu denklem içerisinde hem transit (geçiş) ülkelerinin hem de enerjiyi satın alacak güvenli, istikrarlı ekonomiye sahip pazarların varlığı önem kazanmaktadır. Örneğin, Azerbaycan açısından geçiş ülkesi olarak Gürcistan’ın ve yine hem Avrupa pazarına yönelik bir geçiş ülkesi hem de enerji pazarı olarak Türkiye’nin önemi açıktır. İşte bu noktada Türkiye açısından bu karşılıklı bağımlılık siyasasının gündeme geldiğini söyleyebiliriz. Bu bağlamda Türkiye’nin enerji siyasasına bakıldığında, linyit ve hidroelektrik gibi yerel enerji kaynaklarının gündeme getirildiği, yenilenebilir enerji kaynakları ile enerji verimliliği siyasalarının öncellendiği ve teşvik edildiği görülebilir. Yine, bu bahsettiğimiz kaynakların görece yetersizliğinden ötürü enerji dışalımında yetkin bir siyasa izlenmeye çalışıldığı da ortadadır. Enerji dışalımı, Türkiye’nin önemli bir ithalat kalemidir ve doğalgaz ile petrol dışalımı, enerji siyasetinin ülkelerarası karşılıklı bağımlılık ilkesi üzerinden kurgulanmasına yardımcı olmaktadır. Altını kalınca çizmek gereken bir önemli faktör olarak, ülkelerin enerji güvenliği sorunu ortaya çıkmaktadır. Karşılıklı bağımlılık ilkesi de, enerji güvenliğini sağlamaya yardımcı olan bir etkendir. Kuşkusuz her ülke kendi enerji güvenliğini sağlarken kendi özgün koşullarını dikkate alarak hareket etmek durumundadır. Bu noktada enerji kaynağı ülkelere yakınlık ve 352 bu ülkelerle siyasal ilişkilerin gelişmişlik düzeyi, büyük etkenler arasındadır. Ülkeler siyasal ilişkilerini belirlerken enerji güvenliği konusuna azami özen göstermek durumunda kalmaktadır ve belki de enerji, uluslararası ilişkilerin en dinamik parametresini oluşturmaktadır. Bu meyanda Türkiye’nin etrafında önemli enerji zengini ülkelerin varlığı bir olumlu tablo çizmektedir. Türkiye’nin Cumhuriyet’in kurulduğu 1920’li yıllardan bu yana “yurtta barış, dünyada barış” ilkesini özenle sürdürmüş olması, bu anlamda enerji güvenliğini sağlamaya da yardımcı olmaktadır. Dahası, Türkiye enerjide karşılıklı bağımlılık ilkesine de sahip çıktığını göstermekte ve komşu ülkelerin enerji hammaddelerini dünya pazarlarına ulaştırma konusunda bir geçiş ülkesi olarak etkin bir rol üstlenmektedir. Irak-Türkiye ham petrol boru hattı buna daha eski zamanlardan sadece bir örnektir. 1970’lerden bu yana küresel boyutuyla beliren enerji güvenliği sorununun küresel işbirliğini zorunlu kıldığı da tartışılmaz bir husustur. Bu çalışmada, tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de stratejik bir öneme sahip olan enerji konusu, son yıllarda uygulanan enerji politikaları ve bu alanda yürütülen uluslararası anlaşmalar yaklaşımı çerçevesinde değerlendirilmektedir. Türkiye’de Enerjinin Genel Görünümü ve Enerji Politikaları Türkiye enerji kaynakları açısından zengin bir ülke olmakla birlikte, hidrolik ve linyit gibi enerji kaynakları dışında özellikle birincil enerji kaynak gereksinimini karşılama açısından yetersizdir. Artan nüfusa, sanayi ve konut kesiminin enerji talebindeki artışlara paralel bir biçimde enerjiye olan talepte de artışlar yaşanmakta, bu durum Türkiye’nin sürdürülebilirlik hedeflerinde enerji konularına daha fazla yoğunlaşmayı gerekli kılmaktadır. Ekonomik büyüme ve nüfus artışı ile enerji tüketimindeki artışın doğrusal orantısına dikkat çeken Aydın (2011), Türkiye’nin son yirmi yılda nüfusunun 1,3 katına, ekonomik büyümenin 4 katına ve enerji tüketiminin ise 1,7 katına ulaştığına vurgu yapmaktadır. Bu değerlerdeki artışın önümüzdeki yıllarda devam etmesi ile birlikte enerji dengesinde enerji üretiminin
