birinci türkiye yaşlılık raporu

BøRøNCø TÜRKøYE <$ù/,/,.RAPORU
Prof. Dr. øsmail Tufan
øÇøNDEKøLER
ÖZ ........................................................................................................................................................................... 5
ùEKøLLER ............................................................................................................................................................ 6
TABLOLAR .......................................................................................................................................................... 8
KISALTMALAR .................................................................................................................................................. 9
ÖNSÖZ ................................................................................................................................................................ 10
GøRøù: .................................................................................................................................................................. 13
BU RAPORUN “TOPLUM” VE “ øNSAN” TANIMI ................................................................................................ 13
DEMOGRAFøK DEöøùøMLER YENø KARARLAR ALMAYI ZORUNLU KILIYOR MU?.............................................. 14
DEMOGRAFøK YAùLANMANIN ÖNEMø NEREDEN GELøYOR? ............................................................................ 15
TÜRKøYE’NøN “YAùLILIK YÜKÜ” GERÇEKTEN HAFøF MøDøR?........................................................................... 18
YAùLILIK BøR SOSYAL PROBLEM MøDøR? ........................................................................................................ 22
SOSYAL POLøTøKALAR AÇISINDAN ENFORMASYONLARIN ÖNEMø ................................................................... 23
YAùLILIK POLøTøKALARINDA GÖZ ÖNÜNE ALINMASI GEREKEN DURUMLAR .................................................. 26
TÜRKøYE’DE øLK REAKSøYONLAR ..................................................................................................................... 29
TÜRK TOPLUMU NASIL YAùLANACAK?.................................................................................................. 31
NÜFUS MESELESøNDEN YAùLILIK PROBLEMøNE .............................................................................................. 31
TÜRKøYE’DE YAùLILIöIN YAùLANIùI ................................................................................................................. 39
KÜRESEL FENOMEN ......................................................................................................................................... 40
YAùLILIKTA PSøKøYATRøK HASTALIKLAR ........................................................................................... 43
GøRøù ................................................................................................................................................................. 43
øSTATøSTøKLER: ANLATAMADIKLARI ANLATTIKLARINDAN DAHA FAZLA......................................................... 44
ALZHEøMER HASTALIöI ..................................................................................................................................... 49
“BAKICILARIN” DURUMUYLA øLGøLø SADECE UFAK BøR ARAùTIRMA!............................................................ 50
SAöLIK HøZMETLERø VE SOSYAL HøZMETLER .................................................................................................. 52
SOSYAL VE SAöLIK POLøTøKALARINDA YAùLILAR øÇøN NELER YAPABøLøR? .................................................. 54
SOSYAL GÜVENLøK ........................................................................................................................................ 63
SOSYAL GÜVENLøK MODELLERø ....................................................................................................................... 66
SOSYAL GÜVENLøK, SOSYAL EùøTSøZLøK VE SOSYAL ADALET ....................................................................... 69
SOSYAL GÜVENLøK VE FøNANSMAN SORUNU .................................................................................................. 70
KADINLARIN SOSYAL GÜVENLøK PROBLEMø.................................................................................................... 71
SOSYAL GÜVENLøK, MEDENø DURUM VE EöøTøM ............................................................................................. 74
“YAùLILIK REFORMU” ...................................................................................................................................... 79
TOPLUMUN YAùLILARA BAKIùI ................................................................................................................ 81
2
ENGELLøLøK ..................................................................................................................................................... 86
ENGELLøLøK: ALGILAMA PROBLEMø ................................................................................................................. 86
ENGELLøLøK TANIMI ........................................................................................................................................... 88
“MÜMKÜN OLDUöUNCA NORMAL BøR YAùAM” .............................................................................................. 90
FAKøRLøK .......................................................................................................................................................... 92
GøRøù ................................................................................................................................................................. 92
TÜRK YAùLISININ FAKøRLøöøNø BELøRLEMEDE KULLANILAN KRøTERLER ........................................................ 92
FAKøRLøöøN BELøRTøLERø Mø? ............................................................................................................................ 94
FAKøRLøK NEDøR? ............................................................................................................................................. 96
YAùLANAN KADIN VE YAùLI KADIN ...................................................................................................... 100
GøRøù ............................................................................................................................................................... 100
YAùLANAN VE YAùLI KADININ TOPLUMDAKø DEöERø.................................................................................... 101
TÜRK KADINI ERKEN EVLENøYOR - ERKEN DUL KALIYORLAR ..................................................................... 103
SOSYAL GÜVENLøK, BAKIMA MUHTAÇLIK VE FAKøRLøK ................................................................................. 106
GELECEöøN TOPLUMU VE TOPLUMUN GELECEöø .......................................................................... 112
“DEMOGRAFøK TSUNAMø” - GELECEöøN TEMASI........................................................................................... 112
BÜYÜKANNELERøN KADERøNE YOLCULUK ..................................................................................................... 113
ERKEN HASTALANIYOR, ERKEN ÖLÜYORUZ ................................................................................................. 113
GENÇ YÜZLÜ BøR YAùLILIK ............................................................................................................................ 116
PROBLEMLø BøR YAù: 50PLUS ................................................................................................................... 117
TÜRKøYE’DEKø DURUMLARI ............................................................................................................................. 117
GELECEKTE YAùAYACAöI SORUNLAR .......................................................................................................... 123
50PLUS KUùAöININ øHTøYAÇLARI GENÇLERE øù SAHASI AÇABøLøR Mø? ...................................................... 125
SAöLIK VE HASTALIK ..................................................................................................................................... 131
TÜRKøYE’DE DURUM FARKLI .......................................................................................................................... 132
SAöLIK, HASTALIK VE BAKIMA MUHTAÇLIK ................................................................................... 136
SAöLIK VE HASTALIK DAVRANIùLARI ............................................................................................................. 138
ULUSLARARASI TESPøTLER .............................................................................................................................. 141
SÜBJEKTøF SAöLIK DURUMU – GEROATLAS BULGULARI ................................................................................ 142
“EVLER” BAKIMA MUHTAÇLIK KAYNAöI .......................................................................................... 145
BAKIM SøGORTASI – BøR TASLAK ........................................................................................................... 149
BAKIMA MUHTAÇLIöIN TESPøTø ...................................................................................................................... 151
“BAKICI” øÇøN EK HøZMETLER ........................................................................................................................ 154
SONUÇ .............................................................................................................................................................. 156
“øLK” SON SÖZ… ........................................................................................................................................... 162
3
KAYNAKÇA ..................................................................................................................................................... 165
øSøM LøSTESø ................................................................................................................................................... 174
4
Öz
Birinci Türkiye YaúlÕlar Raporu, küresel bir fenomen olan demografik de÷iúimleri ve yarattÕ÷Õ toplumsal
etkileri, ulusal çerçeve içinde ele incelemektedir. BunlarÕn sosyal, iktisadi, tÕbbi etkilerini ülkemiz
açÕsÕndan de÷erlendirmektedir. Olumsuz etkilerini azaltacak bazÕ öneriler de içermektedir. Nüfus
yapÕsÕ itibariyle genç bir görünüm sunan Türkiye’nin demografik profili yaúlÕlar lehine sürekli de÷iúim
gösterdi÷i için sosyal politikalarÕn yeni enformasyonlara ihtiyaç duyaca÷Õndan hareket edilerek,
gerontolojik bilgilere dayanÕlarak hazÕrlanmÕútÕr.
5
ùEKøLLER
ùEKøL 1: EMEKLøLER (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ............................................................... 21
ùEKøL 2: SOSYAL RAPOR ........................................................................................................................................ 24
ùEKøL 3: 1935-2003 DÖNEMøNDE DOöUM VE ÖLÜM ORANLARI ARASINDAKø FARK (KAYNAK: TøMUR 1988; DøE
2003). ............................................................................................................................................................ 33
ùEKøL 4: ENDÜSTRøLEùME SÜRECøNDE NÜFUS PøRAMøDøNDE OLUùAN DEöøùøMLER (KAYNAK: RITTER,
HOHMEIER 1999). ...................................................................................................................................... 35
ùEKøL 5: DEMOGRAFøK GEÇøù KONSEPTø (KAYNAK: MÜNZ, ULRøCH 2001, 482). ................................................... 36
ùEKøL 6: ENDÜSTRø TOPLUMLARIN DOöUMLARIN AZALMASINA YOL AÇAN SEBEPLERE GETøRøLEN BøR AÇIKLAMA.37
ùEKøL 7: TÜRKøYE VE FøNLANDøYA’DA DEMANS HASTALARI KARùILAùTIRMASI (KAYNAK: FøNLANDøYA øÇøN
SULKAVA ET.AL. 1985: KURZ 1988, 29; TÜRKøYE øÇøN DøE 2002, HESAPLAMA ø. TUFAN 2006). ................... 46
ùEKøL 8: DEMANS HASTALARININ YAù GRUPLARINDAKø MøNøMUM VE MAKSøMUM DEöERLERø (KAYNAK:
OESTERREøCH 1990, 11)................................................................................................................................. 47
ùEKøL 9: øSTATøSTøKLERDE “UNUTULANLAR” HAKKINDA PEK BøR ùEY BøLøNMøYOR; SAYILARININ MøNøMUM 500.000
OLDUöUNDAN HAREKET EDøLMELø VE YAùAM DURUMLARI BELøRLENMELø (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA:
TUFAN 2006). .............................................................................................................................................. 48
ùEKøL 10: ALZHEøMER HASTALARINA VE AøLEYE DESTEK VE YARDIM øÇøN YERøNE GELMESø GEREKEN KOùULLAR.52
ùEKøL 11: 85+ KUùAöININ BÖLGELERE GÖRE DAöILIMI (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ........ 54
ùEKøL 12: YAùLILIK POLøTøKALARINDA DøKEY VE DøKEY YETKø PROBLEMø ............................................................ 57
ùEKøL 13: MERKEZø VE YEREL YÖNETøMLERøN øùBøRLøöø øLE YAùLILARA HøZMET. ................................................. 59
ùEKøL 14: FøNLANDøYA VE DANøMARKA’NIN SøSTEMLERø HEM YAùLILAR HEM DE BÖLGE HALKI AÇISINDAN BøRÇOK
OLANAKLAR SUNMAKTADIR (BMFSFJ 1996 TARAFINDAN SUNULAN BøLGøLERDEN ESøNLENEREK, TUFAN
2006). ............................................................................................................................................................ 62
ùEKøL 15: ÇALIùANLARIN SøGORTALILIK DURUMU VE ÇALIùTIKLARI ALAN (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA:
TUFAN 2006) ............................................................................................................................................... 65
ùEKøL 16: GÜVENLøK SøSTEMLERøNDE TÜM OLANAKLAR (KAYNAK: ZACHER 1991: BMFSFJ 1996, 52). .............. 67
ùEKøL 17: GÜVENLøK SøSTEMLERøNøN HEDEFLERø VE GÜVENLøK TÜRLERø (KAYNAK: ZACHER 1991: BMFSFJ 1996,
54). ................................................................................................................................................................ 68
ùEKøL 18: SOSYAL GÜVENLøK KAPSAMINDA YER ALMAYAN YAùLILAR (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA. TUFAN
2006). ............................................................................................................................................................ 72
ùEKøL 19: BÖLGELERE GÖRE SOSYAL GÜVENLøKTEN YARARLANAMAYAN YAùLILARIN YAù GRUPLARINA GÖRE
DAöILIMI (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). .........................................................................
73
ùEKøL 20: SOSYAL GÜVENLøKTEN YARARLANAMAYAN YAùLILARIN BÖLGELERE VE CøNSøYETE GÖRE DAöLIMI
(KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ........................................................................................ 74
ùEKøL 21: SOSYAL GÜVENLøöø BULUNMAYAN YAùLILARIN MEDENø DURUMU VE BÖLGELERE GÖRE DAöILIMLARI
(KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ........................................................................................ 75
ùEKøL 22: DUL YAùLILARDA SOSYAL GÜVENLøKTEN YOKSUNLUK VE CøNSøYETLER ARASI FARKLILIK (KAYNAK:
DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). .......................................................................................................... 76
6
ùEKøL 23: EùøNDEN BOùANMIù OLAN SOSYAL GÜVENLøK SAHøBø BøREYLERøN EöøTøM DURUMU (KAYNAK: DøE
2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ............................................................................................................... 78
ùEKøL 24: TUTUM VE GÖRÜù KAVRAMLARI ARASINDAKø FARK. ............................................................................. 83
ùEKøL 25: YAùLILARIN ALGILANIùINA øKø ÖRNEK (KAYNAK: HÜRRøYET GAZETESø 2006; INFORMATøON ZUR
POLøTøSCHEN BøLDUNG: ERSTE ALTENBERøCHT DER BUNDESREGøERUNG 1996). ..........................................
84
ùEKøL 26: TÜRKøYE’DE KADINLARIN YAù GRUPLARINA GÖRE MEDENø DURUMU (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA:
TUFAN 2006). .............................................................................................................................................. 105
ùEKøL 27: TÜRKøYE’DEKø DUL KADINLARIN SOSYAL GÜVENLø DURUMU (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN
2006). .......................................................................................................................................................... 109
ùEKøL 28: KRONøK HASTA DUL KADINLAR (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006).............................. 110
ùEKøL 29: GÜNLÜK AKTøVøTELERøNDE TAM BAöIMLI DUL KADINLARIN ............................................................... 111
ùEKøL 30: KRONøK HASTALIKLAR ORTA YAùLARDA BAùLIYOR, ENGELLøLøK DAHA ÇOK YAùLILIK PROBLEMø. YAù
øLERLEDøKÇE AZALMASI øYø BøR MESAJ DEöøL: YAùLILIKTA HAYATø RøSK HALøNE GELDøKLERø ANLAMI
ORTAYA ÇIKIYOR (KAYNAK: DIE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ........................................................
115
ùEKøL 31: 50PLUS KUùAöINDA AøLE KRøZø (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ............................. 120
ùEKøL 32: ERKEKLERDE EVLøLER, KADINLARDA FAKøRLER RUHSAL PROBLEMLERLE KARùI KARùIYA KALMAKTADIR
(KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ...................................................................................... 121
ùEKøL 33: RUHSAL RAHATSIZLIöI OLAN 50-59 YAù KUùAöININ ÇOöU FAKøR (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA:
TUFAN 2006). .............................................................................................................................................. 122
ùEKøL 34: øùSøZ GENÇLERE øùYERø AÇMAK øÇøN YAùLI PERSONELøN øù PøYASALARI DIùINA ÇEKøLMESø. ................ 124
ùEKøL 35: GENÇLER øÇøN YENø ÇALIùMA ALANLARINDAN SADECE UFAK BøR KESøT. ............................................. 129
ùEKøL 36: EKONOMøK DURUMU
øYø YAùLILAR, GENÇLERE øù SAHALARI YARATILMASINDA BøR FIRSAT OLARAK
DEöERLENDøRøLEBøLøR. ................................................................................................................................
130
ùEKøL 37:KRONøK HASTALARIN YAù GRUPLARINA GÖRE DAöILIMI (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN
2006). .......................................................................................................................................................... 134
ùEKøL 38: YAù GRUPLARINDAKø KRONøK HASTA ORANLARI (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). 134
ùEKøL 39: TÜRKøYE’DE 2002 YILINDA MEYDANA GELEN EV KAZALARINDA ENGELLø DURUMA GELENLERøN YAù
GRUPLARINA GÖRE DAöILIMI (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ......................................
147
ùEKøL 40: TÜRKøYE’DE 2002 YILINDA EV KAZALARI SONUCUNDA ENGELø OLAN YAùLILAR (KAYNAK: DøE
2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ............................................................................................................. 148
ùEKøL 41: SBS’øN FøNANSMAN PRENSøBø. ............................................................................................................. 151
ùEKøL 42: BAKIM HøZMETø SUNAN KURUM/KURULUù VE HASTALIK SøGORTASI ARASINDA BøR BAKIM ANLAùMASI
VARSA, DEVLET DENETøMøNDEKø BU KURULUù, SUNDUöU HøZMETøN KARùILIöI OLAN ÜCRETSø, SøGORTADAN
TALEP EDEBøLøR. ..........................................................................................................................................
153
ùEKøL 43: SOSYAL BAKIM SøGORTASI, HøZMETLERøN TÜMÜNÜ KARùILAMAK ZORUNDA DEöøLDøR. KAPSAMLI
HøZMETLERøN GEREKLø OLDUöU VE AøLENøN BUNLARI ÖDEYECEK DURUMU BULUNMADIöI HAKLERDE, SOSYAL
YARDIM KURUMU DEVREYE GøRER. ..............................................................................................................
7
156
TABLOLAR
TABLO 1: TÜRKøYE NÜFUSU VE BAöIMLILIK ORANI (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ................ 19
TABLO 2: TÜRKøYE’DE 2002 YILINDA øù øLøùKøSø DEVAM EDEN BøREYLERøN SAYISI (KAYNAK: DøE
2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ................................................................................................................. 19
TABLO 3: TÜRKøYE’DE 1935-2005 DÖNEMøNDE DOöUM VE ÖLÜM ORANLARI (KAYNAK: TøMUR 1968, 76;
BUGÜNKÜ DOöUM VE ÖLÜM ORANLARI: STATøSTøSCHES BUNDESAMT 2003). ...............................................
32
TABLO 4: TÜRKøYE’NøN EN YÜKSEK VE EN DÜùÜK DOöURGANLIK RAKAMLARINA SAHøP øLLERø (KAYNAK:
TÜRKøYE øLLER ANSøKLOPEDøSø 2005). ............................................................................................... 38
TABLO 5: øLERø YAùLILIK OLGUSU (KAYNAK: ALMANYA øÇøN RÜCKERT 1882; TÜRKøYE øÇøN TUFAN 2006A). ..... 39
TABLO 6: TÜRKøYE’DE YAùLILARIN NÜFUSTAKø VE KENDø BÜNYESøNDEKø ÇOöALIùI (KAYNAK: TøMUR 1968 VE
DøE 2002; HESAPLAMA: TUFAN 2006). .......................................................................................................... 40
TABLO 7: (KAYNAK: øLLER ANSøKLOPEDøSø /HESAPLAMA: TUFAN 2006). .................................................. 42
TABLO 8: “YAùLILAR GÖÇÜ” (GEROATLAS 2005, TUFAN 2006)...................................................................... 53
TABLO 9: YAùLILARIN SOSYAL GÜVENLøK DURUMU (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ............... 63
TABLO 10: SOSYAL GÜVENLøK KURUMLARINA ÜYELøK (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ........... 63
TABLO 11: GEROATLAS ARAùTIRMASINA KATILANLARDA SOSYAL GÜVENLøK (TUFAN 2006). ........................... 64
TABLO 12: AB’DE SOSYAL GøDERLER (KAYNAK: BADELT, ÖSTERLE 2001, 21). .............................................. 71
TABLO 13: EöøTøM DURUMU (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ................................................... 94
TABLO 14: EN FAKøR YAùLILAR (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). .............................................. 95
TABLO 15: KIRSAL ALANDA øKAMET EDEN YAùLILAR, EöøTøM DÜZEYø YÜKSELDøKÇE AZALIYOR (KAYNAK: DøE
2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ................................................................................................................. 95
TABLO 16: EöøTøM YÜKSELDøKÇE GELøR DURUMU BELøRGøN ùEKøLDE YÜKSELøYOR (KAYNAK: DøE
2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ................................................................................................................. 96
TABLO 17: BAKIMA VE REHABøLøTASYONA øHTøYACI OLAN YAùLILAR (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN
2006; GEROATLAS TUFAN 2006). ................................................................................................................ 114
TABLO 18: 50PLUS KUùAöININ MEDENø DURUMU (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ................. 117
TABLO 19: 50PUS KUùAöININ CøNSøYETLERE GÖRE MEDENø DURUMU (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN
2006). .......................................................................................................................................................... 118
TABLO 20: 50PLUS KUùAöINDA MEDENø DURUM, CøNSøYET VE RUHSAL ARIZLAR ARASINDAKø øLøùKøLER (KAYNAK:
DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ........................................................................................................ 119
TABLO 21: YAùI 20-30 ARASINDAKø KUùAöIN EöøTøM DURUMU (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006).
.................................................................................................................................................................... 127
TABLO 22: EV KAZALARINDA SAKAT KALARAK ENGELLø OLAN YAùLILARIN CøNSøYETE GÖRE DAöILIMI (KAYNAK:
DøE 2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ...................................................................................................... 145
TABLO 23: EV KAZALARINDA ENGELLø OLAN YAùLILARIN MEDENø DURUMU (KAYNAK: DøE 2002/HESAPLAMA:
TUFAN 2006). ............................................................................................................................................ 146
TABLO 24: EV KAZLARINDA ENGELLø OLAN YAùLILARIN CøNSøYETø VE ENGELLøLøöøN TÜRÜ (KAYNAK: DøE
2002/HESAPLAMA: TUFAN 2006). ............................................................................................................. 149
8
KISALTMALAR
AB
AVRUPA BøRLøöø
ABD
AMERøKA BøRLEùøK DEVLETLERø
BM
BøRLEùMøù MøLLETLER TEùKøLATI
BMFSFJ
BUNDESMINISTERIUM FÜR FAMILIE, SENIOREN, FRAUEN UND JUGEND
DøE
T.C. BAùBAKANLIK DEVLET øSTATøSTøK KURUMU
DZA
DEUTSCHES ZENTRUM FÜR ALTERSFRAGEN
EU
EUROPÄISCHE UNION
GeroAtlas:
BøRøNCø TÜRKøYE GERONTOLOJø ATLASI
ICF
INTERNATøONAL CLASSøFøCATøON OF FUNCTøONøNG, DøSABøLøTY AND HEALTH
ICIDH
INTERNATøONAL CLASSøFøCATøON OF IMPAøRMENTS, ACTøVøTøES AND PARTøCøPATøON
SBS
SOSYAL BAKIM SøGORTASI
SSK
SOSYAL SøGORTALAR KURUMU
T.C.
TÜRKøYE CUMHURøYETø
WHO
WORLD HEALTH ORGANIZATION
9
“Toplumun genelinde meydana gelen yapÕsal de÷iúimler kavranmadan,
yaúlÕlarÕn farklÕ pozisyonlarÕnÕ anlamak mümkün de÷ildir” (Rosenmayr 1998)1.
Önsöz
Türkiye’nin uygulayaca÷Õ sosyal politikalarÕn en güçlü rakibi demografik de÷iúimler olacaktÕr. DevamlÕ
yaúlÕlar lehine geliútiklerinden 50 yÕlda yaúlÕlarÕn sayÕsÕ ve oranÕ aúÕrÕ hÕzla yükselecektir. Hesaplamalar
henüz 2020’li yÕllarda yaúlÕ sayÕsÕnÕn 3-misli artaca÷ÕnÕ ortaya koymaktadÕr. Endüstri ülkeleriyle
ba÷daútÕrÕlan toplumsal yaúlanma, Türkiye’nin 21.yüzyÕldaki en büyük problemidir.
Demografik de÷iúimlerin ülkemiz üzerinden bir yaz rüzgarÕ gibi geçip gidece÷ini umut etmemek
gerekir. Sosyal güvenlik sistemlerini çökertecek, kuúaklar arasÕ iliúkileri alt üst edebilecek bu büyük
sÕnava hazÕrlÕksÕz yakalanmamak gerekir. Dalga dalga yaúlanan insan kitlelerinin yeni ihtiyaçlarÕ, yeni
bir toplumun tasarlanmasÕnÕ gerekli kÕlmaktadÕr. Bunun yaúlÕlarÕnÕn ihtiyaçlarÕna daha duyarlÕ bir
toplum olmasÕ gerekti÷ini, Birinci Türkiye YaúlÕlar Raporu, elden geldi÷ince ampirik verilerle ortaya
koymaya çalÕúacaktÕr.
Endüstri ülkeleri kamuoyunda dramatize edilerek tartÕúÕlan demografik geliúmelere, hükümetler 80’li
yÕllardan beri politik-rasyonel kararlarla cevap verme yolunu tercih etmektedir. Türkiye’de ise ne
kamuoyunda, ne de politik düzlemde yaúlÕlÕk probleminin tartÕúÕldÕ÷Õna úahit olmaktayÕz.
DÕúarÕndan bakÕlÕnca “genç nüfus” adeta bu pasifli÷in gerekçesi haline dönüúmüú gibi algÕlanÕyor.
Oysa yaúlÕ insan varsa, o toplumda yaúlÕlÕk problemi de vardÕr. Ama asÕl genç nüfus nedeniyle yaúlÕlÕk
politikalarÕnÕn önemi artmÕútÕr. Çünkü bugünün gençleri, yarÕnki yaúlÕlardÕr. Türkiye’de bugün yaúlÕ
insandan çok, yaúlanan insan yaúamaktadÕr. Genç nüfus sadece geçici bir fenomendir. Fakat yaúlÕlÕk
probleminin üzerine gerdi÷i perde, toplumsal yaúlanma dedi÷imiz, sonuçlarÕ a÷Õr olgunun algÕlamasÕnÕ
önlemektedir. Bu perdenin aralanmasÕ, ardÕndaki realitenin ortaya çÕkmasÕ gerekir.
Birinci Türkiye YaúlÕlar Raporu’nda yaúlÕlÕkla ilgili problemlerin hepsini ele almak mümkün olamazdÕ.
Böyle bir giriúim hem raporun sÕnÕrlarÕnÕ aúardÕ, hem elimizdeki veriler yaúlanma ve yaúlÕlÕ÷Õ tüm detayÕ
ile ortaya koyabilecek nitelikte de÷illerdir. Buna ra÷men birçok gerontolojik bulgu elde edilebilmiútir.
Türk toplumunda yaúlÕlÕkla ba÷lantÕlÕ olumsuz durumlarÕn ve geliúmelerin bulundu÷unu ortaya çÕkaran
analizlerin hepsine burada yer vermek yerine, aralarÕndan birbiriyle ba÷lantÕlÕ olanlar seçildi. Bu da
toplumsal yaúlanmanÕn yarattÕ÷Õ ve yarataca÷Õ sonuçlarÕ daha belirgin biçimde ortaya koymaktadÕr.
YaúlÕ kadÕn, yaúlÕ kronik hasta ya da yaúlanan engelli, hepsinin ortak özellikleri, onlarÕ ortak bir
1
ROSENMAYR, L. 1998. Alterspositionen im Kulturvergleich. In: Die Gesellschaft braucht die Alten
edited by P.Borscheid, H. Bausinger, L. Rosenmayr, et.al. Opladen.
10
yaúlÕlÕ÷a götürmektedir. Biyolojik açÕdan AmerikalÕlar, Japonlar, AvusturyalÕlar veya Türkler arasÕnda
bir fark yoktur, ama biyolojik yaúlanmasÕna etki eden toplumsal koúullar arasÕndaki farklar, farklÕ
yaúlÕlÕklar do÷urmaktadÕr.
YaúlÕlarÕn özel sorunlarÕyla toplumun genel sorunlarÕ arasÕndaki ba÷lantÕlar, yaúlÕlar için özel sosyal
politikalara gerek olmadÕ÷Õ düúüncesini ça÷rÕútÕrabilir. Bu düúünceye e÷ilimli olan bireyler úunun
anÕmsatÕlmasÕyla belki bir yanÕt verilmiú olur: Gençlerin problemleri de genel problemlerden farksÕzdÕr,
engellerin de, kadÕnlarÕn da, dolayÕsÕyla gençlik, engellilik, kadÕn politikalarÕna da gerek yoktur,
diyemeyiz. Çünkü her biri, tÕpkÕ yaúlÕlÕk gibi sosyal, ekonomik, psikolojik, tÕbbi vs. farklÕ düzlemlerde ele
alÕnmalarÕ gereken sosyal problemlerle ba÷lantÕlÕdÕrlar. YaúlÕlarÕn problemlerinin genel klasik
problemlerden kaynaklandÕ÷ÕnÕ gösteren durumlar, yaúlÕlÕkta çok özel problemler do÷urmaktadÕr:
x
E÷itim düzeyi yaúlÕlÕ÷Õn yaúam koúullarÕna etki yapmaktadÕr, özellikle yaúlÕ kadÕnlarÕn yaúam
koúullarÕ bu yüzden çok olumsuz bir görünüm sunmaktadÕr. Bunun devam edece÷ine dair
sinyaller de alÕnmÕútÕr. Bugünün “ev kadÕnlarÕ”, yarÕnÕn 15 milyon fakir büyükanneleri olabilir.
x
SayÕlarÕ hÕzla ço÷aldÕ÷Õ görülen yaúlÕ engellilerin toplumdan soyutlandÕklarÕ saptandÕ. Bunun
yanÕ sÕra bir de yaúlanan engellilerin aynÕ akÕbete u÷radÕklarÕ anlaúÕldÕ. Engellilere yönelik
hizmetlerin sadece yetersiz de÷il, aynÕ zamanda ihtiyaçlara cevap veremedikleri tespit edildi.
x
BakÕma muhtaç yaúlÕlarÕn ihtiyaçlarÕ hiç karúÕlanmÕyor. Problem tamamen aileye devredilmiú.
Sosyal, psikolojik ve ekonomik baskÕlarla yÕpranan aileler, kendi geleceklerini güvence altÕna
alamÕyor. Ekonomik, ruhsal ve sosyal problemler, hastalÕklarÕ ço÷altÕyor, aileler kriz yaúÕyor.
Bunun etkilerinin gelece÷i yaúlÕsÕ çocuklara yansÕmamasÕ ise mümkün de÷il.
x
østatistikler sorunlu, yaúlÕlarÕn bazÕlarÕ “unutulmuú”, verilerde onlara rastlanmÕyor.
x
Sosyal politik hedeflerle hiçbir ba÷lantÕsÕ olmayan “tanÕmlardan” hareket edildi÷i de belirlendi.
Endüstri ülkeleriyle karúÕlaútÕrÕlÕnca az gibi görünen sayÕsÕ, çok gibi görünen noksanlÕklar yüzünden,
yaúlÕlarÕn problemlerine çözüm getirilemedi÷ine iúaret ediyor. Genç nüfusun az sayÕdaki yaúlÕyÕ
taúÕyacak güce sahip olmadÕ÷Õ anlaúÕlÕyor. Gelecekte kendileri yaúlanÕnca, onlarÕn daha a÷Õr olaca÷Õ
kesin olan “yaúlÕlÕk yükünü” taúÕyabilecek bir gençli÷e Türkiye’nin ihtiyacÕ var ve ancak demografik
geliúmelerin sonuçlarÕnÕ kavramÕú sosyal politik giriúimlerle gerçekleúebilir.
Bugün daha çok insanÕn daha uzun yaúadÕ÷Õ gerçe÷i, toplum ve birey açÕsÕndan sadece sorunlar
getirmemektedir. AynÕ zamanda birçok fÕrsatla beraber geliyor. Sosyal politikalar kiúilerin yaúÕndan,
cinsiyetinden, sosyoekonomik statüsünden, bedensel özelliklerinden ba÷ÕmsÕz olarak herkes için bu
fÕrsatlarÕ ço÷altan bir fonksiyonu yerine getirebilmelidir. Bu ideale belki hiçbir zaman eriúmek mümkün
olmayacaktÕr, ama ona yaklaúmanÕn mümkün oldu÷unu gösteren örnekler yeterince var.
YaúlÕlarÕn ço÷almasÕyla ortaya çÕkan yeni ihtiyaçlardan kazançlÕ çÕkacak sa÷lÕk hizmetlerinden ev
eúyalarÕna, serbest zaman etkinliklerinden farmakolojiye kadar birçok sektör var. Toplumsal
yaúlanmaya uygun yanÕtlar, binlerce gencin istihdam edilmesine yardÕm olacak.
YaúlÕlÕk politikalarÕnÕn AB’ye de uyumlu olmalarÕ gerekir. Bunun için yaúlÕlÕk politikalarÕnda geliúme
olanaklarÕ ve ortak problemler tespit edilmelidir. Çünkü demografik de÷iúimlere uluslararasÕ sosyal
11
politikalarla yeni cevaplar verilmesi gerekmektedir. YaúlÕlÕk ülkelerin hepsinde benzer sorunlar yarattÕ÷Õ
için benzer sosyal politik ödevleri berberinde getirmektedir. Bu ödevler arasÕnda en önemlileri topluma
aktif katÕlan ve ba÷ÕmsÕzlÕ÷ÕnÕ uzun süre koruyan yaúlÕlarÕn ço÷altÕlmasÕdÕr. Böylece sosyal giderlerde
büyük tasarruflar yapÕlabilecektir. Topluma, ekonomiye, sa÷lÕk hizmetlerine ve di÷er alanlara yeni
mesajlar iletebilen yaúlÕlÕk politikalarÕnÕn önemi, bu yüzden daha da artmaktadÕr.
Birinci Türkiye YaúlÕlar Raporu, “yaúlanan” ve “yaúlÕ” insanlarÕn beklentilerine cevap veren sosyal
politikalarÕ desteklemek amacÕyla hazÕrlandÕ. Bulgular, T.C. Devlet østatistik Enstitüsü'nün (DøE) 2002
yÕlÕ verilerinin ve Birinci Türkiye Gerontoloji AtlasÕ (GEROATLAS) araútÕrmasÕndan elde edilenlerin
analizlerine dayanmaktadÕr.
Toplumsal geliúmeye faydalÕ bir giriúim oldu÷u inancÕyla sunulan bu raporun en önemli bulgusu ise
yaúlÕlar hakkÕnda bilmediklerimizin bildiklerimizden daha fazla oldu÷unun anlaúÕlmasÕna yaptÕ÷Õ katkÕ
olmuútur. ølk defa yaúlÕ insanÕ odak noktaya koyarak hazÕrlanan bir sosyal rapor, Türkiye'de bir
“yeniliktir”. Ancak asÕl iste÷i ve hedefi, bundan sonra genç gerontologlarÕmÕzÕn sunaca÷Õ yeni raporlar
arasÕnda “eskimek” ve yaúlÕlÕktaki yaúam koúullarÕnÕn iyileúmesine katkÕda bulunmuú olmaktÕr.
Doç. Dr. øsmail Tufan
12
Giriú:
Bu Raporun “Toplum” ve “ ønsan” TanÕmÕ
Modern toplum ortaya çÕkmadan önce hayÕrsever ve ferdi hizmetlerle yaúlÕlÕk problemine çözümler
getirilmekteydi. Ama o dönemlerde yaúlÕ sayÕsÕ çok azdÕ. Bugün sosyal devletin garantileriyle yaúlÕlÕk,
yaúanmaya de÷er bir yaúam dönemi haline getirilmeye çalÕúÕlmaktadÕr.
Demografik de÷iúimlerin insan sa÷lÕ÷Õ, yaúam biçimleri ve bireysel ihtiyaçlarÕ üzerinde yarattÕ÷Õ etkiler,
yaúlÕlar için özel sosyopolitik duyarlÕlÕk ihtiyacÕnÕ do÷urmuútur. Bunun pratikte birçok iyi uygulamalarÕna
rastlanmaktadÕr. Örne÷in bakÕma muhtaç yaúlÕlar için bir “bakÕm sigortasÕ” Türkiye için de iyi bir çözüm
olabilir.
Toplumsal de÷iúimler arasÕndaki iliúkilerin karúÕlÕklÕ etkileúimleri dikkate alÕnarak tasarlanan
uygulamalar önceden belirlenmiú hedefler do÷rultusunda, bireysel ve toplumsal geliúmeyi destekleyen
niteliklere sahip olmalÕdÕrlar. Topluma katÕlÕm, dayanÕúma ve paylaúÕm gibi sÕkça kullanÕlan kavramlarÕn
ardÕndaki anlamlar, toplumun tanÕmlanÕúÕna ba÷lÕ olarak de÷iúime u÷ramÕútÕr.
Ferdi giriúimlerin yerine kolektif olanlarÕnÕn geçmiú olmasÕ, bugün toplum kavramÕndan anladÕ÷ÕmÕz
úeylerle ba÷lantÕlÕdÕr. Toplumun tanÕmlarÕ arasÕndan ise en uygunsuz olanÕ ise “vatandaúlarÕn tümü”
úeklinde yapÕlanÕdÕr. Bir ülkenin di÷er milletlerce kabul edilmiú, egemen oldu÷u co÷rafi bölgede
yaúayan insanlarÕ ifade eden bu tanÕm, demografik de÷iúimlerin yarattÕ÷Õ ihtiyaçlarÕn algÕlanmasÕna
yardÕmcÕ olmamaktadÕr.
Toplumun çeúitli tanÕmlarÕ arasÕnda, en iyilerinden biri de yaúama yetene÷ine sahip bir “sosyal sistem”
(DAHME 19972; LUHMANN 20023) olarak tanÕmlanmasÕdÕr. Bu tanÕm sosyal problemlerin daha iyi
algÕlanmasÕna, kavranmasÕna ve daha iyi çözümler üretilmesine yardÕmcÕ olmaktadÕr.
Toplum, tasarlanabilen ve karúÕlÕklÕ etkiler yaratan insani iliúki devrelerine ba÷lÕ olarak iúlemektedir ve
bunlar sayesinde ayakta kalabilen bir sistemdir (DAHME 1997). En önemli özelli÷i ise “yaúama
yetene÷ine” sahip oluúudur. Dinamik, kompleks, sirküler a÷larla birbirine ba÷lÕ, kendisini organize
edebilen, yönlendirebilen toplum, bünyesindeki düzen biçimleri (örn. aile, trafik, e÷itim vs.) arasÕndaki,
birbirleriyle ba÷lantÕlÕ olgularla bir bütünlük meydana getirmektedir. DolayÕsÕyla onun içinde cereyan
eden her geliúme veya her de÷iúim, toplum denilen sosyal sistemin parçalarÕnÕ (elementleri) çeúitli
biçimlerde etkilemektedir. Birbirleriyle ba÷lantÕlÕ olan parçalarÕ, bu etkiyle hem de÷iúecek, hem de
tepkiler vererek di÷er parçalarÕ de÷iútirecektir. Bu yüzden demografik de÷iúimler, sadece insan
yaúamÕnÕ uzatan geliúmelerden ibaret de÷ildir. AynÕ zamanda toplumun de÷iúmesine yol açan,
ça÷ÕmÕzÕn en önemli geliúmelerinden biridir. Kompleks bir yapÕya sahip olan toplum, ne kadar iyi
kavranÕrsa, bünyesindeki geliúmeleri ve etkilerini algÕlama ihtimali de artmaktadÕr.
2
DAHME, C. 1997 Systemanalyse menschlichen Handelns – Grundlagen und Ansätze.
Westdeutscher Verlag: Opladen.
3
LUHMANN, N. 2002. Soziale Systeme. Grundriss einer allgemeinen Theorie. (Original: 1984,
Suhrkamp Verlag, Frankfurt/Main), Wissenschaftliche Buchgesellschaft
13
Di÷er taraftan insanÕn kendisi de bir bütünlüktür. Biyolojik, sosyal ve psikolojik özellikleriyle do÷al,
kültürel ve toplumsal bütünlüklerin bir parçasÕdÕr. ønsanÕn en önemli özelli÷i ise devamlÕ “anlam arayÕúÕ”
içersinde olmasÕdÕr. DolayÕsÕyla kendisinin tasarlamÕú oldu÷u bütün toplumsal kurumlar, ondaki bu
anlam arayÕúÕnÕn birer ürünüdürler. Bunlar üst düzeyde kültürel bütünlükleri meydana getirirler. Bir
taraftan tabiatÕn, di÷er taraftan toplumun parçalarÕdÕrlar. Yaúama yetene÷ine sahip olan do÷al
sistemlerin “mükemmel olmayan benzerlerini” (DAHME 1997) oluútururlar.
ønsan, anlam arayÕúÕna problemlere çözüm getirmek için giriúir. Bu yüzden her insan bir problem
çözücüdür (DAHME 1997). Sürekli kararlar almak ve davranÕúlarÕnÕ duruma göre ayarlamak sorunuyla
karúÕ karúÕya kalÕr. E÷er alternatifler varsa, bunlar arasÕndan birinde karar kÕlmak zorundadÕr. Bunlar
arasÕndan seçim yapma giriúimleri daima probleme çözüm bulmaya yöneliktir. K.R. Popper bunu
“Bütün organizmalar gece gündüz demeden problem çözümleriyle meúgul olurlar […] Yeni tepkiler […]
yeni davranÕú biçimleri, […] hep denenmek için geliútirilirler ve hatalarÕn bertaraf edilmesiyle kontrol
altÕna alÕnÕrlar. BaúarÕsÕz giriúimlerin tamamen devre dÕúÕ bÕrakÕlmasÕyla veya denenmek üzere
geliútirilen yeni mekanizmalarla, faydasÕz organlarÕn de÷iútirilmesine veya bastÕrÕlmalarÕna [ …] imkan
yaratÕrlar” (POPPER 1984: 253 – 254)4.
Türkiye bugün böyle bir karar arifesindeki ülke konumundadÕr. Ya demografik de÷iúimlerin toplumsal
etkilerine karúÕ yeni giriúimler için karar verecek, ya da bu alternatifi kullanmadan gelece÷e do÷ru yol
alacaktÕr. Birinci Türkiye YaúlÕlar Raporu, Türkiye açÕsÕndan en do÷ru kararlarÕn bulunmasÕna yardÕmcÕ
olmaya çalÕúÕyor.
Demografik De÷iúimler Yeni Kararlar AlmayÕ Zorunlu KÕlÕyor mu?
Birkaç yÕldÕr durum resmiyet kazandÕ. Daha önce böyle bir sorumluluk yoktu, artÕk bütün AB ülkeleri
için ba÷layÕcÕ hedef haline geldi: Avrupa Birli÷i 2002’de “Sosyal Güvenlik ve Sosyal Entegrasyon” ortak
raporunda yaúlÕlÕ÷Õ bir “risk faktörü” olarak tanÕmlanmaktadÕr. Düúük gelir, kalifiyesiz iúlerde çalÕúmak,
diplomasÕz okulu terk, sa÷lÕk durumunun bozulmasÕ, kadÕn-erkek eúitsizli÷i, engellilik, dÕúlanma; hepsi
bireylerin yaúÕndan ba÷ÕmsÕz olan birer risk faktörü olarak tanÕmlandÕ. Riskleri ortadan kaldÕrmak için
fakirlikle ve sosyal soyutlanmalarla mücadelede ortak karar alÕndÕ. AB ülkeleri antlaúma imzalayarak,
herkese çalÕúma yaúamÕna katÕlÕm, kamusal bütün mallara, haklara ve hizmetlere ulaúabilme garantisi,
her türlü soyutlanma yaratan risk, sosyoekonomik statüsü zayÕf olan kiúileri kollamak ve bütün aktörleri
bu hedef do÷rultusunda seferber etmek üzere ortak kararÕn altÕna imzayÕ koydu (EU KOMMISSION
2002, 9)5.
Bu karar AB’ye üye olmak isteyen Türkiye’yi de ba÷lamaktadÕr. Bugün de÷ilse, yarÕn bu garantileri
vermesi istenecektir. YarÕn çok olabilir. Türkiye’de yaúlÕlÕk, yaúamÕ tehdit eden bir risk haline gelmedi,
tam tersine yaúamÕ kÕsaltan, zamanÕndan önce ölümlere yol açan birçok durumlarla ba÷lantÕlÕ oldu÷u
saptandÕ. Fakir, hasta, engelli, bakÕma muhtaç yaúlÕlarÕn sayÕsÕnÕn Türkiye’de hem çok fazla, hem de
4
5
POPPER, K. R. 1984. Objektive Erkenntnis. Ein evolutionärer Entwurf. Hamburg.
EU KOMMISSION 2002. Gemeinsamer Bericht über die soziale Eingliederung, Belgium.
14
bazen çok az olduklarÕ belirlendi. Bunun sebepleri aúa÷Õda görülecektir, ama ilk önce demografik
de÷iúimlerin Türkiye açÕsÕndan neden önemli oldu÷unu ortaya koymak gerekir ve bunun bireysel bir
problem olmak çÕktÕ÷Õ, kitleleri ilgilendiren bir sosyal probleme dönüútü÷ü kanÕtlanmalÕdÕr.
Demografik YaúlanmanÕn Önemi Nereden Geliyor?
“Birinci” rapor iúi baúÕndan alarak genç nüfuslu ülkelerin de yaúlanan topluma sahip olduklarÕnÕ
gösterme sorumlulu÷undan kaçmamalÕdÕr. Avrupa’da yüz yÕldÕr konuúulan bir konunun, Türkiye’de
ortaya çÕkmamÕú olmasÕ imkansÕzdÕr. Henüz 20. yüzyÕlÕn baúlarÕnda, BatÕ ülkeleri genç ve yaúlÕ
kuúaklarÕn iliúkilerine bilimsel cevaplar bulmaya çalÕúÕyorken (MANNHEIM19286: ROSENMAYR,
ROSENMAYR 1978)7, Türkiye’de de toplumsal belirtilerini gösteren istatistiksel veriler toparlanmÕútÕr.
Demografik yaúlanma Türkiye’de geçti÷imiz yüzyÕlÕn 30’lu yÕllarÕnda baúladÕ÷Õ halde do÷um oranlarÕnÕn
aúÕrÕ yüksek oluúu bunun algÕlanmasÕna engel olmuútur. 70’li yÕllarÕn baúlarÕndan beri uygulanan nüfus
planlamasÕ, hedefi bu olmadÕ÷Õ halde toplumsal yaúlanmanÕn bugün daha kolay görülmesine dolaylÕ bir
katkÕ yapmÕútÕr.
1960’lÕ yÕllardan itibaren yaúlÕlarÕn sayÕsÕ ve oranÕ giderek yükselmiútir. Yaúam koúullarÕnda meydana
gelen de÷iúimler, bebek ölümlerinin azalmasÕna ve yaúlanma úansÕna sahip insanlarÕn ço÷almasÕna
yol açÕnca yaúam süresi de uzamaya baúlamÕútÕr. Türkiye’de bugün yeni do÷an bir erkek ortalama 70,
bir kÕz ortalama 72 yÕllÕk yaúam beklentisine sahiptir (DøE 2005)8.
1900’lü yÕllarÕn baúlarÕnda Avrupa’nÕn endüstri ülkelerinde ortalama yaúam süresi sadece 40 yÕl
civarÕndaydÕ (LEHR 1983)9. O dönemin Türkiye’sinde de daha yüksek olmadÕ÷ÕnÕ kabul edersek, 19232005 döneminde ortalama yaúam süresinde %77’lik bir artÕú meydana geldi÷i görülür. Nüfus artÕúÕ
sadece do÷umlarla de÷il, aynÕ zamanda uzun ömürlü insanlarÕn ço÷almasÕyla da ba÷lantÕlÕ oldu÷u
anlamÕna gelen bu geliúme, önümüzdeki dönemlerde toplumun yaúlanmasÕna ivme katacaktÕr.
Bunun toplumsal sonuçlarÕ çok kompleks bir yapÕ sergilemektedir. Toplumsal yaúlanmanÕn çeúitli
boyutlarÕ göz önüne alÕnarak tartÕúÕlmasÕ gerekir. Bunlar arasÕndan Türkiye açÕsÕndan hangilerinin en
önemli oldu÷una karar vermek ise kolay de÷ildir. Sosyal politikalarÕn perspektifinden bakÕlÕnca sosyal
güvenlik,emeklilik, sa÷lÕk ya da bakÕma muhtaçlÕk gibi konularÕn BatÕ ülkelerinde çok tartÕúÕldÕklarÕnÕ
göz önüne alarak, bunlarÕn Türkiye açÕsÕndan en önemli konular arasÕnda yer aldÕ÷Õ düúünülebilir.
Bunlarla ba÷lantÕlÕ olarak yaúlÕ kadÕnlarÕn özel durumu, genç emekliler ve yaúlÕ emekliler, kronik
hastalar, engelli yaúlÕlar ve yaúlanmakta olan engelliler, bakÕma muhtaç yaúlÕlara evde bakan aile
üyeleri, ev kadÕnlarÕ ya da bölge faktörünün yaúlanma süreçlerindeki rolü gibi birçok konuyu ele almak
6
MANNHEIM, K. 1928. “Das Problem der Generationen.” Pp. 37, 41 in Köllner Vierteljahrshefte 2;3.
ROSENMAYR, L., ROSENMAYR, H. 1978. Der alte Mensch in der Gesellschaft. Rowohlt: Reinbek
bei Hamburg.
8
T.C.BAùBAKANLIK DEVLET øSTATøSTøK ENSTøTÜSÜ. 2005. Ankara.
9
LEHR, U. 1983. Altern - Tatsachen und Perspektiven. Bouvier: Bonn
7
15
gerekecektir. Çünkü demografik de÷iúimlerin “derin etkileri” (KOHLI 2000)10, farklÕ düzlemlerde
incelenince anlaúÕlmaktadÕr (BADELT, ÖSTERLE 200111; DZA 200112; DZA 200213). BunlarÕn kendi
içinde kompleks ve baúka boyutlara sahip olduklarÕnÕ düúünürsek, demografik yaúlanmanÕn bugünkü
ve ileride do÷uraca÷Õ toplumsal sonuçlarÕn önemi daha iyi anlaúÕlmaktadÕr.
Demografik yaúlanmanÕn yarattÕ÷Õ yaúlÕlÕk problemlerine bugün bilimsel çözümler aranmaktadÕr. Çünkü
geliúmeler tesadüflere terk edilemeyecek derecede ciddiyet kazanmÕútÕr. Gerontolojinin, endüstri
ülkelerinde Yüksek Lisans programÕna alÕnmasÕnÕn sebebi de bundan dolayÕdÕr. Bugün kimsenin
vazgeçemeyece÷i kadar önem kazanmasÕna ra÷men BatÕ ülkeleri de Gerontolojinin de÷erini hemen
anlayamamÕútÕr.
1903’de ølja METSCHNIKOW, toplumsal yaúlanmanÕn ülkeler açÕsÕndan büyük önem kazanaca÷Õ
öngörüsünü ortaya attÕ÷Õnda, bunun ciddiye alÕnmadÕ÷ÕnÕ, sosyal gerontolojik araútÕrmalarÕn gecikmeli
olarak baúlamÕú olmasÕndan anlÕyoruz. Gerontoloji, bu öngörüden çeyrek asÕr sonra üniversitelerde
Yüksek Lisans programlarÕna dahil edilmiútir. 1930’lu yÕllardan beri ABD ve Avrupa ülkelerinde çeúitli
üniversitelerde okutulmaktadÕr (BALTES, BALTES 199414; OSTERMANN 200215). Bu arada BatÕ
toplumlarÕnda yaúlanma ve yaúlÕlÕk hakkÕnda büyük bir bilimsel kaynak oluútu÷unu da burada ek bir
bilgi olarak belirtmek gerekir.
Günümüzde bütün bilim dallarÕ, yaúlanma ve yaúlÕlÕk problemlerine kendi perspektiflinden çözümler
getirmenin u÷raúÕ içindedir ve Gerontoloji farklÕ disiplinleri bünyesine entegre etmeye çalÕúmaktadÕr.
Bunu tam manasÕyla baúaramamakla birlikte (MARZI 1998)16 Gerontolojiye ilgi giderek ço÷almaktadÕr.
ArtÕk yaúlÕlÕk sadece Geriatrinin konularÕndan biri olarak kabul edilmemektedir. Sosyoloji, Sosyal
Pedagoji, Psikiyatri, Serbest Zamanlar Pedagojisi, Tanatoloji (ölmek ve ölüm olgularÕnÕn bilimi) ve
di÷erlerinin de önemli bir temasÕ haline gelmiútir (OSTERMANN 2002). Hepsi, insanÕn yaúlanmasÕnÕ
ve yaúlÕ÷ÕnÕ açÕklamaya, daha iyi koúullarda geçecek bir yaúlÕlÕ÷Õ keúfetmeye çalÕúmaktadÕrlar.
Gerontolojiye en az ilginin, yaúlÕlÕk problemine en az çözüm getirebilmiú ülkelerde bulundu÷u ise dikkat
çekmektedir. Bunlar aynÕ zamanda di÷er bilim kollarÕnda çok fazla bir baúarÕ sergileyememiú ülkelerdir.
Belki Gerontolojiye sÕcak bakan bilim insanlarÕna bu ülkelerde az rastlanmasÕn sebebi de budur.
10
KOHLI, M. 2000. “Der Alters-Survey als Instrument wissenschaftlicher Beobachtung” in Die zweite
Lebenshälfte. Gesellschaftliche Lage und Partizipation im Spiegel des Alters-Survey edited by M.
Kohli, H. Kühnemund, Leske + Budrich Verlag: Opladen.
11
BADELT, C., ÖSTERLE, A. 2001. Grundzüge der Sozialpolitik. Sozialpolitik in Österreich. 2. Aufl.,
Manzsche Verlags- und Universitätsbuchhandlung: Wien.
12
DEUTSCHES ZENTRUM FÜR ALTERFRAGEN. 2001. Versorgung und Förderung älterer
Menschen mit geistiger Behinderung. Expertisen zum Dritten Altenbericht der Bundesregierung., Band
5, Leske + Budrich Verlag: Opladen.
13
DEUTSCHES ZENTRUM FÜR ALTERSFRAGEN. 2002. Hochaltrigkeit und Demenz als
Herausforderung an die Gesundheits– und Pflegeversorgung. Expertisen zum Vierten Altenbericht der
Bundesregierung, Band III., Vincentz Verlag: Hannover.
14
BALTES, P.B., BALTES, M.M. 1994 “Problem: Zukunft des Alterns und gesellschaftliche
Entwicklung” in Altern und Alter - Ein interdisziplinärer Studientext zur Gerontologie edited by P. B.
Baltes, J. Mittelstraß, U. M. Staudinger, Walter de Gruyter: Berlin, New York.
15
OSTERMANN, B.M. 2002. “Gerontologie” Pp. 166-168 in Altenpflege kompakt. Schlüsselbegriffe
der Ausbildung und Praxis edited by R. Pousset. Beltz: Weinheim, Basel.
16
MARZI, H. 1998 “Ethnologische Altersforschung im Wandel” Pp. ?? in Alt und zahm? Alter und
Älterwerden in verschiedenen Kulturen edited by D. Dracklé. Dietrich Reimer Verlag: Hamburg.
16
Gerontolojiye gösterilen yakÕn ilginin ilk etapta endüstri ülkelerinde ortaya çÕkmasÕ sadece demografik
de÷iúimlere verilmek istenilen cevaplarla ba÷lantÕlÕ de÷ildir. Bu ülkelerin “demografik profilleri” yaúlÕ
(BMFSFJ 1994, 4-6)17 bir görünüm sunsa da, Gerontoloji, aynÕ zamanda bir “bilim” oldu÷u için de ilgi
görmektedir. Bu ilginin ardÕnda toplumun gelece÷ini merak etme duygusu kadar, günün koúularÕnda
insancÕl bir toplum yaratma hevesi de yatmaktadÕr. YaúlÕ insanlara yönelik çalÕúmalarÕ “yaúlÕ hizmetleri”
olarak tanÕmlarsak, bu kavramÕn altÕnda yaúlÕnÕn topluma katÕlabilmesi (partizipation), yaúlÕlÕ÷a
bedensel, psiúik ve sosyal geliúme süreçlerine hazÕrlanmasÕ (antizipation), yaúa sürecinde edindi÷i
beceri, yetenek ve bilgileri do÷rultusunda bir yaúam sürdürmeye devam etmesi (biyografi), sosyal
iliúkilerini korumasÕ ve arttÕrmasÕ gibi çeúitli hedefler yatmaktadÕr (STANJEK 2002, 23)18.
Nüfusu genç ülkelerin bilim çevrelerinde yaygÕn olan bir görüúe göre yaúlanma ve yaúlÕlÕk, nüfusun
ço÷unlu÷u gençlerden meydana geldi÷i için Gerontoloji kendi ülkeleri açÕsÕndan “henüz” gereksiz bir
bilim dalÕdÕr. “øleride”, yaúlÕ toplum ortaya çÕkÕnca, üzerine düúünülmelidir. Problem çözümsüz hale
geldikten sonra çözüm arayÕúÕnÕn anlamsÕzlÕ÷Õ ne kadar anlamlÕdÕr, ama bu düúünce, topluma zarar
verdi÷i halde úimdiye kadar ret edilmemiútir.
Fakat son yÕllarda bu ülkelerde de bu tutuma karúÕ çÕkanlarÕn sesleri yükselmeye baúlamÕútÕr. Çünkü
gelecek kuúaklara karúÕ sorumluluk, insanlÕ÷Õn en eski temasÕdÕr. “Binlerce yÕldan beri yerine
getirilmektedir. Yeni dikilen a÷açlardan bir orman ortaya çÕkÕncaya kadar yaklaúÕk yüzyÕl, bataklÕklar
kurutularak topraktan verim alÕnmasÕ için aradan birkaç kuúak geçmesi gerekmektedir. Zeytin
a÷açlarÕnÕ dikenler, ormanlarÕ yaratanlar, bataklÕklarÕ kurutanlar, bu davranÕúlarÕnÕn temelini oluúturan,
hayatÕ devam ettirici kolektif fonksiyonun ya hiç ya da kÕsmen bilincindeydiler” (BIRNBACHER
1988,11)19. Buna ra÷men onlar sorumluluktan kaçmadÕlar ve bugün biz daha bilinçli davrandÕ÷ÕmÕz
düúünüyoruz. O zaman topluma zarar veren tutumlara e÷ilimli olanlarÕ bilinçlendirmemiz gerekiyor.
Ülkedeki yaúlÕlarÕn sayÕsÕ, problemin önemini tayin eden faktör de÷ildir. KaldÕ ki üzerine konuútu÷umuz
insanlarÕn sayÕsÕnÕ milyonlarla ifade ediyoruz ve giderek ço÷alÕyorlar. YaúlÕlÕk politikalarÕnda
rakamlardan ziyade sosyal sorunlar ön plandadÕr. Bu yüzden “toplumsal problemler, yaúlÕlarÕn sayÕsÕna
ve do÷um oranlarÕna indirgenmemelidir” (BMFSFJ 1996, 10).
Toplumsal yaúlanmanÕn öneminin genç nüfuslu ülkelerde yeterince kavranamadÕ÷ÕnÕ gösteren
örneklerden biri BM’in 1982’de Viyana’da düzenledi÷i ve “geliúmekte olan ülkelerin yaúlÕlÕk problemini"
konu alan toplantÕda yaúandÕ. Hedefine ulaúamayan toplantÕdan çÕkan sonuç hayal kÕrÕklÕ÷Õ yaratmÕútÕr.
120 ülkeden temsilcinin katÕldÕ÷Õ toplantÕ, aslÕnda yaúlÕlÕk sorunlarÕnÕ tartÕúmak, geliúmeleri ve hedefleri
belirlemek için düzenlenmiúti. Hedeflere ulaúÕlamadÕ÷Õ gibi sunulan raporlarÕn gerçekçi olmadÕklarÕ da
görülmüútür. Her temsilciden kendi ülkesindeki yaúlÕlarÕn durumunu ortaya koyan bir rapor hazÕrlamasÕ
istendi. Genç nüfuslu ülkeler raporlarÕna yaúlÕlarÕn sorunlarÕnÕ yansÕtmayÕp, onlarÕn "iyi durumunu"
17
BUNDESMINISTERIUM FÜR FAMILIE, SENIOREN, FRAUEN UND JUGEND. 1994. Politik für
ältere Menschen in Europa – Stand, Stellenwert und Entwicklungsmöglichkeiten der Seniorenpolitik in
den Mitgliedstaaten der Europäischen Gemeinschaft und den EFTA-Staaten. Schriftenreihe Band 36.
Kohlhammer Verlag: Stuttgart, Berlin, Köln.
18
STANJEK, K. 2002. “Altenarbeit” Pp. 23-25 in in Altenpflege kompakt. Schlüsselbegriffe der
Ausbildung und Praxis edited by R. Pousset. Beltz: Weinheim, Basel.
19
BIRNBACHER, D. 1988. Verantwortung für zukünftige Generation. Reclam Verlag: Stuttgart
17
vurguladÕlar. Üç kuúa÷Õn birlikte yaúadÕ÷Õ aile tipinden övgüyle söz edilen raporlarda, kuúaklararasÕ sÕkÕ
iliúkilerin çok iyi yürüdü÷ü dile getirildi ve yaúlÕlar toplumun prestij sahibi kiúileri olarak tanÕtÕldÕlar
(LEHR 1983).
Demografik yaúlanma olgusunun önemi Türkiye’de de geç farkÕna varÕlan geliúmelerden biridir. Henüz
2005 yÕlÕndan beri gerontolojik çalÕúmalar yapÕlmaktadÕr. Yaúlanan ve yaúlanmÕú olan insanlarÕn güncel
durumunu ampirik verilerle ortaya koyan yeni enformasyonlara ihtiyaç oldu÷u uzun süreden beri birçok
bilim insanÕ tarafÕndan dile getirilmesine ve neredeyse periyodik aralÕklarla tekrarlamalarÕna ra÷men,
ne yazÕk ki enformasyon boúlu÷unu doldurmak úimdiye kadar mümkün olmamÕútÕr. AyrÕca dikkat çeken
husus, bütün bu uyarÕlarÕn endüstri ülkelerinin bilim insanlarÕ tarafÕndan dile getirilmiú olmasÕdÕr:
“Neredeyse bütün ülkelerde, yaúlÕlarÕn yaúam durumlarÕnÕ ortaya koyabilen sa÷lam, eksiksiz ve ifade
gücü yüksek verilerde noksanlÕk vardÕr “ (BMFSFJ 1994, 11).
"YaúlanmanÕn sosyolojisi úimdiye kadar neredeyse tamamen endüstri toplumlarÕnÕn yapÕsal de÷iúimleri
üzerinde yo÷unlaútÕ ve küresel ba÷lamdakiler dikkate alÕnmadÕlar. Ama gelecekte uluslararasÕ
boyutlarÕnÕ […] daha fazla bakÕú açÕsÕ içine çekmek gerekecektir. Bu duruma ancak dikkat çekebiliriz,
ama mevcut boúlu÷u dolduramayÕz, çünkü henüz çok az materyal ve konsept ortaya konulabilmiútir"
(PRAHL, SCHROETER 1996: 91)20.
Türkiye ile ilgili duruma ise SCHULZ-NIESWANDT (1997)21 dikkat çekmiútir. Demografik yaúlanmayÕ
inceledi÷i çalÕúmasÕnda veri materyalindeki eksikli÷i özellikle vurgulamaktadÕr.
“Hatta [..] Türkiye’de bile uzun vadede yaúlÕlarÕn oranÕ artÕú e÷ilimi gösterecektir” diye uyarÕyordu
WINGEN (1990)22 90’lÕ yÕllarÕn baúlangÕcÕnda. Onun bu öngörüsünden 16 yÕl sonra artÕk yaúlÕlarÕn artÕú
e÷ilimine girdikleri ortaya çÕkmÕútÕr. Hatta, genç nüfus devamlÕ ço÷almasÕna ra÷men!
Türkiye’nin “YaúlÕlÕk Yükü” Gerçekten Hafif midir?
E÷er yaúÕ 60 ve üzerindeki insanlarÕ “yaúlÕ” olarak tanÕmlarsak 2002 yÕlÕ sonu itibariyle Türkiye’de
5.726.763 yaúlÕ insan yaúamaktaydÕ ve nüfusun %8,8’ni meydana getirmekteydiler. Nüfusun %29,7’si
0-14 yaú grubunda ve %61,5’i 15-59 yaú grubunda yer almaktaydÕ (DøE 2002/Tufan 2006). ArtÕk
Türkiye’de de 50 yaúÕndaki bir büyükanne, torunu 30 yaúÕna eriúinceye kadar onun geliúmesini takip
etme úansÕnÕ yakalamÕútÕr Eskiden bunu ancak ebeveynler için söyleyebiliyorduk (Imhof 1984)23.
20
PRAHL, H.-W., SCHROETER, K.R. 1996. Soziologie des Alterns. Schöningh Verlag: Paderborn,
München, Wien, Zürich.
21
SCHULZ-NIESWANDT, F. 1997 Altern in der Türkei: modernisierungstheoretische Perspektiven
zum Kontextwandel des Alterns in Übergangsgesellschaften, Eurotrans Verlag: Weiden, Regensburg.
22
WINGEN, M. 1990. “Altern heute und morgen – demografische Entwicklungen” Pp. 48 – 79 in Altern
als Chance und Herausforderung. Band 1: Aktives Altern edited by L. Späth and U. Lehr. Aktuell:
Stuttgart, München, Landsberg.
23
IMHOF, A. 1984. Die verlorenen Welten. Beck Verlag: München.
18
Ba÷ÕmlÕlÕk oranÕ24 2002 yÕlÕnda %48,7 idi. Yani yaúÕ 15-59 arasÕndaki her 100 kiúiye yaklaúÕk 49 çocuk
ve yaúlÕ insan denk gelmekteydi.
Yaú grubu
SayÕ
Yüzde
Kümülatif Yüzde
0-14
20356423
29,7
40.5
15-59
42184307
61,5
91.1
5726763
8.8
99.5
60+
Tablo 1: Türkiye nüfusu ve ba÷ÕmlÕlÕk oranÕ (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
Genel ba÷ÕmlÕlÕk yerine “yaúlÕlÕk yükü” olarak tanÕmlanan katsayÕ hesaplanÕrsa, yani 15-59 yaú
grubundaki her 100 kiúiye kaç yaúlÕnÕn düútü÷üne bakÕlÕrsa, Türkiye’de bunun %13,6 ile çok düúük bir
seviyede kaldÕ÷Õ görülür. Örne÷in Almanya’da henüz 1995’te %36,9 idi ve 2000 yÕlÕnda %42,8’e,
2030’da 73,5’e yükselece÷i tahmin edilmekteydi (TEWS 1999, 139)25.
Yaú grubu
øú iliúkisi devam eden
ÇalÕúan
15-19
815116
54370
20-24
1594530
107238
25-29
2740630
152587
30-34
2533775
144714
35-39
2211774
129536
40-44
1879377
106409
45-49
1327840
94600
50-54
705047
68548
55-59
387838
52507
14195927
910509
Toplam
Tablo 2: Türkiye’de 2002 yÕlÕnda iú iliúkisi devam eden bireylerin sayÕsÕ (Kaynak: DøE
2002/Hesaplama: Tufan 2006).
24
Ba÷ÕmlÕlÕk oranÕ: 15-59 yaú grubundaki her 100 kiúi baúÕna düúen 0-14 ve 60+ yaú grubundaki kiúi
sayÕsÕ.
25
TEWS, H.-P. 1999. “Von der Pyramide zum Pilz. Demographische Veränderungen in der
Gesellschaft“ Pp. 137 – 185 in Funkkolleg Altern 1 – Die vielen Gesichter des Alterns edited by
A.NIEDERFRANKE, G. Naegele, E. Frahm, Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
19
YaúlÕlÕk yükünün Türkiye’de bir hayli hafif oldu÷u anlamÕna gelen bu hesaplarÕn en zayÕf tarafÕ ise 1559 yaú grubundaki herkesi çalÕúÕyor kabul etmesidir. Oysa Türkiye’nin iúsizlik rakamlarÕ ve 40-45
yaúlarÕnda emekli olanlar dikkate alÕnÕnca, yaúlÕlÕk yükünün gerçek de÷erinin hesapladÕ÷ÕmÕz de÷er
olamayaca÷Õ anlaúÕlmaktadÕr.
1.Ocak 2007’de kaldÕrÕlacak ve yerine yenisi konulacak olan emeklilik yasasÕ, bu gerçe÷i uzun süre
de÷iútiremeyecektir. 2048’e kadar emeklilik yaúÕ kademeli olarak yükseltilecektir ve bu tarihten itibaren
erkek ve kadÕnlar 65 yaúÕnÕ doldurunca emekli olabilecektir. O döneme kadar Türkiye’de “genç
emekliler” ço÷unlukta olacaklardÕr.
Burada çeúitli analizlere tabi tutulan veriler toplandÕ÷Õ tarihten bir hafta önce çalÕúmÕú olanlarÕn ve
çalÕúmadÕ÷Õ halde iú iliúkisi devam edenlerin sayÕlarÕ yukarÕdaki tabloda görülmektedir. Ortaya çÕkan
durum yukarÕdakinden tamamen farklÕdÕr. Teorik olarak hesaplanan, çalÕúabilecek yaútakilerin sayÕsÕ
42 milyon iken, çalÕúÕr durumdakilerin gerçek sayÕsÕ sadece 15 milyondur. Bu reel durumdan hareket
ederek yaúlÕlÕk yükü katsayÕsÕ hesaplandÕ÷Õnda %37,9 oldu÷u görülmektedir ki, bu rakam Almanya’nÕn
1995’teki rakamÕndan büyük, 2000 rakamÕna ise bir hayli yakÕndÕr. DolayÕsÕyla Türkiye’nin yaúlÕlÕk yükü
bir hayli a÷ÕrdÕr.
Emeklilik yasasÕnÕn kaldÕrÕlmasÕnÕn do÷ru bir giriúim oldu÷u aúa÷Õdaki grafikten görülmektedir.
Türkiye’de yaúlÕ emekliler azÕnlÕktadÕr. Emeklilik dönemi 40-45 yaúlarÕnda baúlamaktadÕr. 2002’de en
büyük emekli grubunu 50-54 yaúlarÕndakiler meydana getirmekteydi. Bu da çalÕúarak emekli olanlarÕn
sayÕsÕnÕn az oldu÷unu göstermektedir. Aksine Türkiye’de “genç emeklilerin yaúlanmasÕ” söz
konusudur. DolayÕsÕyla 15-59 yaú grubunun “sÕrtÕna” vurulan yük, taúÕnmayacak kadar a÷ÕrlaúmÕú
durumdadÕr. ÇalÕúÕr durumdaki 15 milyon, yaklaúÕk 4 milyon emeklinin maaúlarÕnÕ da karúÕlamak
zorunda kalmaktadÕr.
YaúlÕlÕk yükü katsayÕsÕnÕn gerçek de÷erine yaklaúabilmek için aúa÷Õdaki denklemi kullanmak gerekiyor.
(YYK=YaúlÕlÕk yükü katsayÕsÕ, Ç=ÇalÕúan birey sayÕsÕ, Y=60+ yaúÕndaki bireylerin sayÕsÕ, E=Emeklilerin
sayÕsÕ). Bu hesaplar yaúlÕlÕk yükünün %51,4 oldu÷unu göstermektedir. Almanya’nÕn 2005 yÕlÕnda
yaúlÕlÕk yükü %45,3, 2015’te %49,8 (TEWS 1999, 139) olarak tahmin edilmiúti. Türkiye’nin nüfusu
gençtir, ama yaúlÕlÕk yükü, Avrupa’nÕn en yaúlÕ toplumuna sahip olan Almanya’dan daha a÷ÕrdÕr. AyrÕca
bu hesaplarda iyimser davranÕldÕ÷Õ göz önünde bulundurulmalÕdÕr. Çünkü sigortasÕz olarak çalÕúanlar
dikkate alÕnmamÕútÕr:
YYK
100
Ç
ª
º
«¬ Y emY E »¼
100
15,12
ª
º
« 5,73 1,88 3,92 »
¬
¼
20
%51,4
Türkiye'de Emekliler
800000
700000
600000
500000
400000
300000
200000
100000
m
ey
en
ilin
85
+
80
-8
4
75
-7
9
70
-7
4
65
-6
9
60
-6
4
55
-5
9
50
-5
4
45
-4
9
40
-4
4
35
-3
9
30
-3
4
25
-2
9
0
ùekil 1: Emekliler (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
21
YaúlÕlÕk Bir Sosyal Problem midir?
Demografik de÷iúimler nedeniyle, yaúlanma ve yaúlÕlÕ÷Õ sosyal problemlerden biri olarak kabul etmek
her ne kadar do÷ru bir yaklaúÕm olsa da, kendili÷inden böyle bir problemin tanÕmlanmasÕnÕ beklemek
anlamsÕzdÕr. Çünkü herhangi bir sosyal durum, duygularÕ harekete geçiremiyorsa, sosyal problem
olarak görülmez (TALLMAN 1976)26.Bu yüzden sosyal problemler fizik kurallarÕ gibi “keúfedilemezler”,
aksine insani algÕlamalar ve yorumlamalar tarafÕndan ortaya çÕkarlar. Yani sadece “icat” edilebilirler ve
daima insani de÷er yargÕlarÕndan kaynaklanÕrlar.
Memnun kalÕnmayan bir durumdan hareket edilerek, ardÕnda çözüm iste÷i yatan bir giriúim tasarÕmÕ,
sadece bir alternatiftirler. Bazen güncel bir durumu de÷iútirmek üzere, bazen gelecekte ortaya
çÕkabilecek durumlardan duyulan kaygÕlardan kaynaklanabilirler (DAHME 1997). Türkiye açÕsÕndan
yaúlÕlÕk problemi, her iki úartÕ da yerine getirmektedir. YaúlÕlarÕn güncel durumu ve sosyal güvenlik
sistemlerinin gelece÷inden duyulan kaygÕlar, toplumsal yaúlanmayÕ bir sosyal problem olarak kabul
etmeyi gerekli kÕlmaktadÕrlar.
Sosyal problemler, sosyal hareketler yaratÕr. ønsanÕn anlam arayÕúÕnÕn birer ürünüdürler ve beú temel
sebep, herhangi bir toplumsal olgunun sosyal problem olarak tanÕmlanmasÕna yol açabilir (Susanne
1999)27:
x
Ekonomik kÕtlÕk, yeteneklerin kayba u÷ramasÕ (deprivation)
x
Eksikli÷i hissedilen katÕlÕm (partizipation)
x
DavranÕú sapmalarÕnÕ kontrol altÕna alma ve yeniden ayarlama iste÷i
x
YaúamÕ tehlikeye sokan riskler
x
Bireysel yaúam krizleri
SaydÕ÷ÕmÕz bu beú sebep, demografik de÷iúimlerle ba÷lantÕlÕ olarak çeúitli biçimlerden ortaya
çÕkmaktadÕr. Örne÷in yaúlÕlar arasÕnda ekonomik güvenceden yoksun bireylerin bir hayli yaygÕn oldu÷u
saptanmÕútÕr. YaúlÕlar ve özellikle bakÕma muhtaç yaúlÕlar, toplumdan soyutlanmÕú durumdadÕr.
DavranÕú sapmalarÕna demans hastalarÕnda, zihinsel engelli yaúlÕlar veya zihinsel engelli olarak
yaúlananlarda rastlanmaktadÕr. ønsan yaúamÕnÕ riske sokan kronik hastalÕklar ya da yaúlÕlÕkta eúin
ölümüyle baúlayan yeni süreçte yaúanabilen yaúam krizleri, yaúlÕlÕ÷Õn her yönden bir sosyal problem
olarak “keúfedilebilece÷i” anlamÕna gelmektedir.
Bu da demografik geliúmelere iki alternatiften birinde karar kÕlarak tepki gösterme zorunlulu÷unu
do÷urmaktadÕr. Ya úimdiye kadar oldu÷u gibi genç nüfusu ön planda tutarak sosyal planlarÕ
26
TALLMAN, I. 1976. Passion, Action and Politics. A Perspective on Social Problems and Social
Problem Solving, Freeman: San Fransisco.
27
KARSTEDT, S. 1999. “Soziale Probleme und soziale Bewegungen. Pp. 73 – 110 in Handbuch
soziale Probleme edited by G. Albrecht, A. Groenemeyer, F. W. Stallberg. Westdeutsch.:
Opladen/Wiesbaden
22
tasarlamaya devam edilecektir, ya da yaúlanan toplum gerçe÷ini kabullenip, bunun ihtiyaçlarÕnÕ göz
önüne alarak yeni çözümler getirilecektir.
Toplumun
malzemesi
olan
insanlar,
sosyokültürel
bir
malzeme
olan
toplumu
meydana
getirmektedirler. Bireyleri önemli-önemsiz, de÷er-de÷ersiz, verimli-verimsiz gibi ayÕrma e÷ilimleri
toplumda çok sÕk görülen algÕlama hatalarÕna, önyargÕlara ve kliúelere dayanmaktadÕr. Mesela yaúlÕ
insanlara geçmiú dönemlerin temsilcileri olarak bakÕlabilir, toplumsal malzemeyi bozan kiúiler olarak
görülebilirler. Düúünce ve davranÕúlarÕyla sanki nesli tükenmeye yüz tutan dinozorlar gibi
algÕlanabilirler. Oysa dünya sahnesine henüz yeni çÕkan bir neslin ilk temsilcileridirler.
AynÕ malzemeyle biri usta, di÷eri acemi iki aúçÕ aynÕ yeme÷i piúirse, aradaki lezzet farkÕ úaúÕrtÕcÕ
olacaktÕr. Toplum da böyledir. ønsan malzemesini, usta bir aúçÕ gibi kullanmazsak ortaya çÕkma ihtimali
yüksek olan yavan bir topluma hazÕrlÕklÕ olmak gerekir. YaúÕndan ve cinsiyetinden, sosyal ve ekonomik
statüsünden ba÷ÕmsÕz olarak herkese sunulan olanaklar, ki bunlar öncelikle topluma katÕlÕmÕ destek ve
teúvik eden tarz ve biçimlere sahip olmalÕdÕrlar, sosyokültürel yavanlÕ÷Õn ortadan kalkmasÕna yardÕmcÕ
olacaklardÕr.
Toplum, aynÕ zamanda suni bir sistemdir. Ekolojik sistemin bir parçasÕ olan insanÕn tasarladÕ÷Õ bu
yapÕtta, sosyokültürel malzeme, anlamlÕ olduklarÕ kabul edilen hedefler do÷rultusunda uygun biçimde
kullanÕlmalÕdÕr. Beúeri ve iktisadi, sosyal ve psikolojik tüm elementler, toplumun hedefleri
do÷rultusunda devreye sokulmalÕdÕr. Fakat toplumsal hedefler de de÷iúebilirler. Ekonomik, politik,
demografik koúullar de÷iútikçe, hedeflerin yeniden belirlenmesi ihtiyacÕ do÷maktadÕr.
Demografik geliúmelerin yarattÕ÷Õ “yaúlÕlÕk problemi” içinde bulundu÷umuz ça÷Õn sosyal problemi
olarak, bütün ülkeleri yeni hedeflere sürüklemektedir. Demografik yaúlanma, Türkiye açÕsÕndan da
büyük bir sosyal problem haline getirmiútir. Bu yüzden hedeflerde balans ayarÕ yapmak gerekir.
Di÷er taraftan problemin çözümüyle, problem hakkÕnda enformasyon sahibi olmak arasÕndaki sÕkÕ
ba÷lantÕlara dikkat etmek gerekir. Sosyal raporlarÕn temelini oluúturan enformasyon sistemleri
hakkÕnda bazÕ bilgilere de burada yer verilecektir, çünkü yaúlÕlÕk probleminin çözü açÕsÕndan büyük
önem taúÕmaktadÕrlar. .
Sosyal Politikalar AçÕsÕndan EnformasyonlarÕn Önemi
YaúlÕlar hakkÕnda “güvenilir” verilere sahip olmak, tabii ki yaúlÕlar için “iyi” sosyal politikalar
tasarlanmasÕ için bir garanti de÷ildir, ama güvenilir bilgiler yoksa, yaúlÕlar için “iyi” sosyal politikalarÕn
tasarlanamayaca÷Õ garantisi verilebilir.
YaúlÕlÕk politikalarÕnda güvenilir bilgilere duyulan ihtiyaç, Sosyal Bilimlerin bir kolu olarak “sosyal rapor
sunumu” üzerine çalÕúmalarÕn kayna÷ÕnÕ meydana getirmektedir. Türkiye’de sosyal içerikli raporlara
fazla rastlanmamaktadÕr.
Modern toplumlardan söz edebilmek için rekabete dayanan demokrasinin ve piyasa ekonomisinin,
politik ve ekonomik temel kurumlar olarak ortaya çÕkmÕú olmasÕ gerekir. Hukuk devletinin sundu÷u
garantiler ve kültürel plüralizm, modern toplumun temel taúlarÕnÕ oluútururlar. Bu hedeflere ne ölçüde
23
ulaúÕlabildi÷ini tespit etmek için sosyal devlet kendisini "ampirik testler" vasÕtasÕyla sürekli denetim
altÕnda tutar. Böylece toplumsal üretimden sa÷lanan kazançlarÕn geniú kitlelere yayÕlÕp yayÕlmadÕ÷ÕnÕ
tespit etmeye çalÕúÕr (SCHUPP, HABICH, ZAPF 1996, 12) .
Beúeri ve iktisadi imkanlarÕn topum yarÕna en uygun biçimlerde devreye sokulabilmeleri için modern
toplumlarÕn enformasyonlara ihtiyacÕ vardÕr. BunlarÕn kapsamÕ ve kalitesi, idarecilerin almak zorunda
olduklarÕ rasyonel kararlar açÕsÕndan önemlidir. Karar alabilmek için gerekli olan verileri çeúitli kurumlar
bir araya getirir. Ama verilerin analizleri sadece bu kurumlar tarafÕndan yapÕlmasÕ gerekmez.
Sosyal raporlar, sosyal de÷iúimleri, sosyal devletin geliúmesini, vatandaúlarÕn eriúmek istedikleri
hedefleri ve bu hedeflere ulaúmak için politikanÕn verdi÷i sözlerle ilgili geliúmeleri gözlemleyip, bunlara
ne kadar yaklaúÕlabildi÷ini tespit etmek üzere hazÕrlanmaktadÕrlar. DolayÕsÕyla inceledikleri alanda
getirilmiú randÕmanÕ ölçerek, dolaylÕ yoldan randÕman arttÕrÕcÕ bir fonksiyonu da yerine getirmektedirler
(SCHUPP, HABICH, ZAPF 1996, 11)28
Sosyal
politikalar için
enformasyon
sistemi
Düzenli
Otonom
ZamanÕnda
Sosyal
Rapor
Kamuyu
bilgilendirme
sistemi
Sistematik
ùekil 2: Sosyal rapor
Sosyal
gösterge
araútÕrmacÕlÕ÷Õ
tarafÕndan
geliútirilmiú
prensipler,
konseptler
ve
koúullar
do÷rultusunda, ekonomik raporlar örnek alÕnarak hazÕrlanÕrlar. Toplumsal yapÕlar ve süreçler, sosyal
politik önlemlerin koúullarÕ ve do÷urduklarÕ sonuçlar hakkÕnda düzenli, zamanÕnda, sistematik ve
otonom tarzla enformasyon sunmaktadÕrlar. Yaúam koúullarÕnÕ, yaúam kalitesini ve bu alanlardaki
de÷iúimleri, ampirik verilere dayanarak düzenli ve kapsamlÕ úekilde tespit, tarif ve analiz ederler
28
SCHUPP, J., HABICH, R., ZAPF, W. 1996 “Sozialberichterstattung im Längsschnitt- Auf dem Weg
zu einer dynamischen Sicht der Wohlfahrtsproduktion“ Pp. 7-46 in Lebenslagenwandel im Wandel:
Sozialberichterstattung im Längsschnitt edited by W.Zapf, J. Schupp, R. Habich. Campus Verlag:
Frankfurt/Main, New York.
24
(monitoring) (NIEDERFRANKE 199729, 195;ZAPF 197730, 11: NOLL 199731, 7). Demografik
geliúmelere, istatistiksel analizlere ve bilimsel tezlere yer verdikleri için istatistiksel bilanço úeklinde
hazÕrlanan raporlardan tamamen ayrÕlÕrlar.
Yaúlanma ve yaúlÕlÕ÷Õ konu olarak seçen sosyal raporlarÕn kÕsa bir geçmiúi vardÕr. Endüstri ülkelerinde
bir süredir düzenli olarak hazÕrlanmaktadÕrlar. Mesela bu rapora örnek teúkil eden Almanya'nÕn ilk
yaúlÕlar raporunun sa÷ladÕ÷Õ yararlar kÕsa sürede görüldü÷ü için, bunu yenileri takip etmiútir. Her
hükümet, her seçim döneminde bir tane yaúlÕlÕk raporu hazÕrlatmaktadÕr.
YaúlÕlÕk raporlarÕ Türkiye'de de siyasi bir gelenek olmalÕdÕr. Di÷er taraftan bunu mümkün kÕlacak
koúullarÕn yaratÕlmasÕ gerekir. Bu da ancak veri bankalarÕ sayesinde olabilir. Bunlar demografik
geliúmeleri detaylÕ analizlerle tespit ve tarif edilmesine imkan yaratan, böylece demografik de÷iúimlerin
toplumsal sonuçlarÕnÕn
zamanÕnda belirlenmesine önemli katkÕlarÕ olan,
özel enformasyon
sistemleridir.
Almanya'da GEROSTAT adÕ altÕnda, temeli resmi istatistiklere dayanan böyle bir enformasyon ve veri
bankasÕ 90'lÕ yÕllarÕn ikinci yarÕsÕnda kurulmuútur. Sosyal gerontolojik ihtiyaçlara cevap verebilecek
úekilde düzenlenmiútir ve yaúlÕlarÕn yaúam durumlarÕyla ilgili spesifik bilgileri kapsamaktadÕr. Örne÷in
demografik yapÕ, hane halkÕ, aile, konut, çalÕúma, gelir, sa÷lÕk gibi enformasyonlarÕ bir araya
toparlamaktadÕr. Bu enformasyon sisteminin baúlÕca amacÕ, resmi istatistiklerde yer almayan detaylarÕ
kayÕt altÕna almak, böylece yaúlÕlarÕn durumunu daha gerçekçi úekilde analiz edebilmektir.
Resmi istatistikler genellikle "60 yaú ve üzerindeki" insanlardan söz eder. Buna karúÕn GEROSTAT
nüfusu 1'er veya 5'er yÕllÕk aralarla yaú gruplarÕna bölünerek incelenmektedir. YaúlÕlarÕn homojen bir
grup olmadÕ÷Õ gerçe÷inden hareket ederek, resmi istatistiklerde 60+ veya 65+ kuúa÷Õndan söz
edilirken, sistemde ufak aralÕklara bölünen yaú gruplarÕ arasÕndaki farklÕlÕklar göz önüne alÕnmaktadÕr
(NIEDERFRANKE 1997, 201).
Yaúam alanlarÕnÕn tümünü sistematik úekilde dikkate alan, bunlarÕ istatistiksel olarak ortaya koyabilen
bir veri bankasÕna ihtiyaç duyulunca "Datenreport Alter" (YaúlÕlÕk Veri Raporu) adÕ altÕnda yeni bir
konsept geliútirilmiútir. Bu konseptin en önemli özelli÷i veya GEROSTAT veri bankasÕndan farkÕ,
bugünkü ve gelecekteki yaúlÕlarÕn yaúam durumuyla ilgili kapsamlÕ ve sistematik verilere yer
ayÕrmasÕdÕr (NIEDERFRANKE 1997, 201).
Ampirik araútÕrmalar, yaúlanma süreçleriyle ilgili görüúlerde derinlik yaratarak, yaúlÕlarÕn durumuyla
ilgili sosyal rapor sunumunun temellerini hazÕrlamÕúlardÕr. DolayÕsÕyla sosyal rapor aktivitelerinin önemli
bir parçasÕdÕrlar. Ampirik araútÕrmalarÕn ço÷u bireylerin ve gruplarÕn yaúlanma süreçlerini
29
NIEDERFRANKE, A. 1997. “Sozialberichterstattung zur Situation älterer Menschen” Pp. 195 – 212
in Sozialberichterstattung in Deutschland. Konzepte, Methoden und Ergebnisse für Lebensbereiche
und Bevölkerungsgruppen edited by H.-H. Noll, Juventa Verlag: Weinheim, München.
30
ZAPF, W. 1977. Lebensbedingungen in der Bundesrepublik. Sozialer Wandel und
Wohlfahrtsentwicklung. Frankfurt/Main, New York.
31
NOLL, H.-H. 1997. “Sozialberichterstattung: Zielsetzungen, Funktionen und Formen” Pp. 7 – 16 in
Sozialberichterstattung in Deutschland. Konzepte, Methoden und Ergebnisse für Lebensbereiche und
Bevölkerungsgruppen edited by H.-H. Noll, Juventa Verlag: Weinheim, München.
25
incelemektedirler. Bunu "yaú gruplarÕnÕn” niteliklerinden hareket ederek yaparlar. Buna karúÕn
toplumsal yaúlanmanÕn genel geliúimini gözden kaçÕrmaktadÕrlar. AyrÕca yaúlÕlarÕn bireysel yaúam
planlarÕnÕn topluma ne gibi etkileri oldu÷u, di÷er yaú gruplarÕnÕn görüúlerinde ve yaúam biçimlerinde ne
gibi de÷iúimlere yol açtÕklarÕnÕ dikkate almamaktadÕrlar (NIEDERFRANKE 1997, 202).
YaúlÕlarÕn ihtiyaçlarÕ, yaúam planlarÕ, kiúisel konseptleri ve objektif yaúam koúullarÕ hakkÕnda daha fazla
bilgiye ulaúmak maksadÕyla "survey" çalÕúmalarÕ baúlatÕlmÕútÕr. Almanya'da 1994-1997 yÕllarÕ arasÕnda
kurulan "Alterns- Survey" (Yaúlanma - Survey'i) yaúlanma olgusunu, sos-yolojik ve psikolojik
özelliklerini dikkate alarak incelemektedir. Bu enformasyon sisteminin en önemli özelli÷i, sadece
yaúlÕlarÕ de÷il, aksine yaúÕ 40'Õn üzerindeki nüfusu incelemesidir. Denek sayÕsÕnÕn 5000 kiúiyle sabit
tutuldu÷u enformasyon sisteminde, bireyler hakkÕnda düzenli úekilde bir araya getirilen çeúitli bilgiler
sayesinde
gelece÷in
yaúlÕlarÕ
hakkÕnda
bilimsel
öngörüler
için
olanak
yaratÕlmaktadÕr
(NIEDERFRANKE 1997, 203).
Türkiye’de henüz böyle kapsamlÕ veri bankalarÕ bulunmadÕ÷Õ için Birinci Türkiye YaúlÕlar Raporu,
yaúlÕlarÕn gerçek yaúam durumlarÕnÕ ortaya koyabilecek bir veri materyalinden yararlanma olana÷Õna
sahip de÷ildi. Hem “kendisini” eleútirel yaklaúÕmla sorguladÕ÷Õ, hem de veri bankalarÕ olmadan baúarÕlÕ
yaúlÕlÕk politikalarÕ yapÕlamayaca÷Õ için, bunun belirtilmesi gerekli görülmüútür.
Son birkaç yÕldan beri Türkiye’de görülen yeni geliúmeler, bu düúünceye katÕlanlarÕn arttÕ÷Õna iúaret
etmektedir. YaúlÕlÕk politikalarÕ açÕsÕndan önemli olan bu geliúmeler de, yaúlÕlÕkla ilgili düúünce,
davranÕú ve planlarda önemli de÷iúikliklerin meydana gelmesine yol açacaktÕr. YaúlÕlarla ilgili her türlü
geliúmeyi yaúlÕlar raporunda dile getirmek gerekmez, ama bunlar Türkiye’de ilk defa ortaya çÕkan ve
yeni bir dönemin baúlangÕcÕnÕ ifade eden “tarihi” geliúmeler olduklarÕ için kÕsaca da olsa dile getirilmeye
de÷er olduklarÕ kabul edilmelidir.
YaúlÕlÕk PolitikalarÕnda Göz Önüne AlÕnmasÕ Gereken Durumlar
Avrupa Birli÷i’ne (AB) üyelik müzakereleri devam eden Türkiye’den sadece ekonomide de÷il, yaúlÕlÕk
politikalarÕnda da AB’ye uyum sa÷lamasÕ beklenecektir. DünyanÕn en yaúlÕ toplumlarÕnÕn bir araya
toplandÕ÷Õ kÕta haline gelen Avrupa’da, 80’li yÕllardan beri yaúlÕlÕk politikalarÕ AB’nin gündeminde ilk
sÕralarda yer almaktadÕr (DIECK et. al. 1993)32.
YaúlÕlÕk politikalarÕnda “yaúlÕ insan” ve onun “yaúam dünyasÕ” odak noktaya konulmaktadÕr. Bunun
toplumdan topluma de÷iúecek uygulama alanlarÕ mutlaka olacaktÕr. YaúlÕlÕk, yaúam koúullarÕyla,
toplumsal norm ve de÷erlerle, kültürel özelliklerle ba÷lantÕlÕ oldu÷undan, yaúlÕ insanÕn “kim” oldu÷u ve
onun nasÕl bir “yaúam dünyasÕna” sahip oldu÷u, topluma göre farklÕ biçimlerde yorumlanacaktÕr. Di÷er
taraftan “AvrupalÕlaúmanÕn anlamÕ, birbirine uymayan sistemleri ortaya çÕkarmak için resmi ve gayri
resmi tüm düzlemlerde koordinasyon ve tecrübe alÕú veriúini gerekli kÕlmaktadÕr” (BMFSFJ 1994, 10).
32
DIECK, M., IGL, G., SCHWICHTENBERG-HILMERT, B. 1993. Dokumente der internationalen
Altenpolitik, Band II: 1981 bis 1983, Deutsches Zentrum für Altersfragen: Berlin.
26
YaúlÕlÕk politikalarÕ, sosyal politikalarÕn bir boyutudur. 80’li yÕllarÕn sonlarÕna kadar “AB ülkelerinin
entegrasyonu” sürecinde önemli bir konu olarak görülmemiútir. 1986 yÕlÕndan itibaren sosyal
politikalarda uyum daha çok ön plana çÕkÕnca, durum de÷iúmiútir. Ama sosyal politikalarda aktif iúbirli÷i
genellikle ekonomiye yakÕn “geleneksel” alanlarda daha yaygÕndÕr. Ancak AB-ekonomi politikalarÕ,
ulusal sosyal sistemler üzerinde güçlü bir baskÕ yaratmaktadÕr. Serbest rekabet koúullarÕnda “masraflÕ”
olan sosyal sistemler ve bununla ba÷lantÕlÕ “sosyal kesintiler”, birçok durumda rekabette dezavantaj
olarak kabul edilmektedir. Sosyal sistemi her yönden geliúmeye ihtiyaç duyan Türkiye’de, yaúlÕlÕk
politikalarÕna ilginin düúük oluúu, bu sebebe dayanmaktadÕr. Di÷er taraftan ekonomi ve sosyal sistem
arasÕnda, birbirini etkileyen koúullarÕ dikkate alÕnca “üst düzeyde geliúmiú sosyal sistemlere sahip olan
ülkeler, baúarÕlÕ ekonomik sistemleriyle dikkat çekmektedir (BADELT, ÖSTERLE 2001, 11).
AB üyeli÷i müzakereleri baúlar baúlamaz Türk parlamentosunun aldÕ÷Õ “hÕzlÕ” kararlar, ulusal sosyal
politikalara AB’nin yapabildi÷i etkinin gücünü göstermektedir. YaúlÕlÕk politikalarÕ açÕsÕndan da böyle bir
geliúme yaúanacaktÕr. AB’nin sosyal politika sistemiyle uyumlu olmadÕ÷Õ görülen tüm alanlarda - di÷er
ülkelerden beklendi÷i gibi - Türkiye’den bunlarÕ AB standartlarÕna uyumlu hale getirmesi istenecektir.
Ampirik verilerin sundu÷u olanaklar ölçüsünde yaúlÕlarÕn güncel durumunu belirlemeye çalÕúÕrken,
bunun ancak geçici bir tespit olabilece÷ini belirtmek gerekir. Sürekli de÷iúim halinde olan yaúam
koúullarÕ, daima döneme ve topluma göre yeni sonuçlar do÷urmaktadÕr. BunlarÕn devamlÕ takip
edilmeleri ve periyodik aralÕklarla yaúlÕlarÕn durumu ortaya konulmalÕdÕr. Demografik de÷iúimleri çÕkÕú
noktasÕ kabul ederek, bu raporda úu konulara öncelikle de÷inilecektir:
- YaúlÕlÕkta sosyal güvenlik
- YaúlÕlÕkta ekonomik güvence
- YaúlÕlarÕn toplum tarafÕndan algÕlanÕúÕ
- YaúlÕlÕkta kronik hastalÕklar
- YaúlÕlÕkta engellilik
- YaúlÕlÕkta bakÕma muhtaçlÕk
- YaúlÕlÕkta psikiyatrik hastalÕklar
- YaúlÕlÕkta psikolojik sorunlar ve geliúme olanaklarÕ
- YaúlÕ kadÕnlarÕn özel problemleri ve yaúlanan “ev kadÕnlarÕ”
- 50plus kuúa÷Õ ve yeni emeklilik yasasÕyla iliúkileri
Öncelikli olarak bu konulara yer verme gere÷i, bütün ülkelerde gözlemlenen geliúmelerle ba÷lantÕlÕdÕr:
Emeklilerin sayÕsÕ sürekli artarken, emeklilik sigortalarÕna aidat ödeyen kiúi sayÕsÕnda azalma meydana
gelmektedir. Bugün zaten bu problemle karúÕ karúÕya kalmÕú olan Türkiye, yeni emeklilik yasasÕyla, bu
probleme çözüm getirmeye çalÕúmaktadÕr. Fakat di÷er ülkelerden edinilen tecrübeler, bunun yeterli
olmadÕ÷ÕnÕ göstermektedir.
Emeklilik sisteminin ayakta kalabilmesi çalÕúanlarÕn, iúverenlerin ve devletin sosyal giderlerinde
kaçÕnÕlmaz zamlarla ba÷lantÕlÕ oldu÷u için yükselen sosyal kesintiler, sosyal güvenlik sistemi üzerine
27
tartÕúmalar yaratmaktadÕr. Bugün politikacÕlarÕn ve bilim adamlarÕnÕn bazÕlarÕ, toplumsal dayanÕúmanÕn
gelecekte azalaca÷Õ kaygÕsÕnÕ dile getirmektedirler (ROSENBERG 1987)33.
Ekonomik büyüme ve üretim açÕsÕndan, demografik de÷iúimlerin gelecekte yarataca÷Õ olumlu veya
olumsuz sonuçlarÕ kesin olarak söylemek mümkün de÷ildir. Ancak ortaya çÕkabilecek yeni durumlar
úunlarla mutlaka ba÷lantÕlÕ olacaktÕr. Türkiye ekonomisi açÕsÕndan önemli bir faktör olan “yabancÕ
sermaye” için sa÷lanan kolaylÕklar, demografik yaúlanmaya ba÷lÕ olarak artacak olan sosyal
giderlerden dolayÕ, ileride bugünkü ölçüde sunulamayacaktÕr. Ekonomik rekabet gücüne olumsuz
etkileri dikkate alÕnmalÕdÕr.
øleri derecede yaúlÕlar (80+ kuúa÷Õ, ileri yaúlÕlÕk olgusu) ço÷aldÕkça, bakÕma muhtaç insan sayÕsÕnda
belirgin artÕú meydana gelecektir. HastalÕk sigortalarÕ açÕsÕndan bunun anlamÕ, daha çok masraf
demektir ve güçlü artÕúlar meydana gelecektir. Sa÷lÕk hizmetlerine daha fazla bütçe ayÕrmak
gerekecektir.
YaúlÕlarÕn ço÷almasÕ politikayÕ da etkileyecektir. Seçmenin demografik yapÕsÕ yaúlÕlar lehine de÷iútikçe,
siyasi partilerin gözünde yaúlÕlarÕn de÷eri yükselecektir. PolitikanÕn úekillenmesinde yaúlÕlarÕn rolü
artarken, gençlerin aleyhine olan politik kararlarÕn alÕnmasÕ mümkündür. Bu yüzden kuúaklar arasÕ
çatÕúmalar yaúanabilecektir. Hatta bazÕ bilim adamlarÕna göre kuúak çatÕúmalarÕ úimdiden baúlamÕútÕr
ve ailenin önemi azalmÕútÕr (GRONEMEYER 1992)34.
Gelecekte “ekonomik durumu iyi” yaúlÕlarÕn ço÷alaca÷Õndan hareket edersek, bunun tüketim mallarÕna
ve hizmet türlerine yapaca÷Õ etkilerini göz önüne almak gerekir. YaúlÕlarÕn ihtiyaçlarÕna yönelik ürünler
ve hizmetlerle, ekonomiye yeni bir canlÕlÕk getirilebilir. Arz-talep yapÕsÕnda meydana gelen de÷iúimler,
özellikle tÕbbi hizmetler, bakÕm hizmetleri, serbest zaman etkinlikleri, farmakolojik ürünler, özel besin
mamulleri (örn. diyet yemekleri) veya ev eúyalarÕ sektörlerinde olumlu geliúmeler yaratabilir ve
toplumsal yaúlanma olgusundan bu sektörlerin kazançlÕ çÕkmalarÕnÕ sa÷layabilir (GOESCHEL 198735,
WAGNER 198736).
Toplumsal yaúlanmanÕn fÕrsatlarÕndan kalifiye elemanlar ço÷alÕrsa yararlanÕlabilecektir. YaúlÕlarÕn özel
ihtiyaçlarÕna cevap verebilen sektörlerde meslek e÷itimi almÕú özel personele ihtiyaç duyulmaktadÕr.
Gençlere yeni meslek kollarÕnda e÷itim olanaklarÕ yaratÕlmasÕ, bu yüzden sosyal politikalarÕn ve bunun
alt kolu olan yaúlÕlÕk politikalarÕnÕn temel hedeflerinden biri olmalÕdÕr.
Bölgesel eúitsizliklerin giderilmesi de büyük önem kazanmaktadÕr. Demografik yaúlanmanÕn belirli
bölgelerle sÕnÕrlÕ kalan olumlu etkileri, di÷er bölgelerde olumsuz etkileri tarafÕndan boúa gitmemelidir.
33
ROSENBERG, P. 1987.”Soziale Sicherung bei demographischem Wandel: Alternative Thesen” Pp.
220-230 in Die ergraute Gesellschaft edited by Deutsches Zentrum für Altersfragen, Berlin
34
GRONEMEYER, R. 1992. Die Entfernung vom Wolfsrudel. Über den drohenden Krieg der Jungen
gegen die Alten, Frankfurt/M.
35
GOESCHEL, A. 1987. “Die Bedeutung der Älteren für die Regionalverteilung und Regionalwirkung
der Sozialtransfers” Pp. 286-307 in Die ergraute Gesellschaft edited by Deutsches Zentrum für
Altersfragen, Berlin.
36
WAGNER , G. 1987. “Drei Thesen zur ökonomischen Bedeutung von Dienstleistungen in einer
demographisch alternden Gesellschaft” Pp. 308-321 in Die ergraute Gesellschaft edited by Deutsches
Zentrum für Altersfragen, Berlin.
28
Köylerden kentlere do÷ru geliúen göçün yarattÕ÷Õ eúitsizlikler azaltÕlmalÕ, yenilerinin ortaya çÕkmasÕna
fÕrsat tanÕmayan sosyal politikalara a÷ÕrlÕk verilmelidir.
Türkiye, Avrupa ülkelerine zaman sürecinde daha da yaklaúarak “birli÷e” kenetlenecektir. Hiçbir fayda
ve zarar, bundan ba÷ÕmsÕz olarak düúünülemeyecektir. Sosyal ihtiyaç sistemleri ve yaúlÕlÕk
politikalarÕnda AB ülkelerinde beklenen rekabete de ortak olacaktÕr, bunlardan do÷an sorunlara da.
Ülkelerin sosyal güvenlik sistemleri arasÕndaki farklar nedeniyle, demografik yaúlanmanÕn do÷urdu÷u
masraflarÕn farklÕ “omuzlara” paylaútÕrÕlmasÕ gerekmektedir. Avrupa piyasalarÕndaki rekabet nedeniyle
sosyal devlet üzerindeki baskÕ ise giderek artaca÷Õndan “Sosyal sistemin organizasyonu ve
finansmanÕ” (BMFSFJ 1994, 6) için getirilen çözümlere ba÷lÕ olarak, ekonomik kazanç veya zarar
ortaya çÕkacaktÕr.
Toplumsal yaúlanma problemi, yaúlÕlarÕn azlÕ÷Õyla gençlerin çoklu÷una indirgenerek yaúlÕlÕk
politikalarÕnÕn gençlik politikalarÕ kadar önemli olmadÕ÷Õ düúünülmemelidir. Gençlik ve yaúlÕlÕk
politikalarÕ, birbirinden ba÷ÕmsÕz ayrÕ konular de÷illerdir. Sadece rakamlarÕ dikkate alarak planlar
yapÕlmamalÕ, aksine problemlerin yer aldÕ÷Õ alanlar keúfedilmelidir. AyrÕca asÕl nüfus genç oldu÷u için
Türkiye’de yaúlÕlÕk politikalarÕ önem kazanmÕútÕr. Çünkü “bireysel yaúam süreçleri, yaúlÕlÕkta maddi ve
sa÷lÕk durumuna kalÕcÕ etkiler yapmaktadÕr” (BMFSFJ 1996, 10). Buna hemen 130 bin “iúçi çocuk”
örnek verilebilir. YaúlÕlÕ÷Õ büyük ihtimalle maddi sorunlarla geçecek olan 10-14 yaúlarÕ arasÕndaki bu
çocuklar (Kaynak: DøE/Hesaplama TUFAN 2006), toplumun en genç insanlarÕ olduklarÕ halde, yaúlÕlÕk
politikalarÕ açÕsÕndan önemli bir mesaj iletmektedirler. Uzun vadeli düúünülerek planlanmasÕ gereken
yaúlÕlÕk politikalarÕ, sadece güncel durumu de÷il, yaúlanmakta olanlarÕn gelecekteki durumunu da
tahmin edebilmelidir.
YaúlÕlÕk politikalarÕ, toplumdan soyutlanmayÕ önleyebilmeli, bunun koúullarÕnÕ yaratmalÕdÕr. YaúlÕlarÕn
yaúam koúularÕ, ihtiyaçlarÕ, bedensel özellikleri, aktiviteleri, sosyal iliúkileri yaúlÕlÕk politikalarÕnda göz
önünde bulundurulmalÕdÕr. Örne÷in fiziksel çevre koúullarÕ nedeniyle topluma katÕlamayan yaúlÕlarÕ göz
önüne alarak “bariyersiz çevre” úartÕnÕn yerine getirilmesini sa÷layacak sosyal politik çerçeveyi
hazÕrlayabilmelidir. YaúlÕlarÕn toplumdaki algÕlanÕúÕna olumlu etkiler yapabilmelidir. Çünkü yaúlÕlÕk
kliúelerle ve önyargÕlarla tasavvur edilen bir yaúam dönemidir.
Türkiye’de ølk Reaksiyonlar
ølk UluslararasÕ Gerontoloji Sempozyumu
Antalya'da 10-12 MayÕs 2005 tarihleri arasÕnda düzenlenen Birinci UluslararasÕ Sosyal ve UygulamalÕ
Gerontoloji Sempozyumu'nun gördü÷ü ilgi, gerontolojik bilgilere duyulan ihtiyacÕn bir göstergesidir. Bu
sempozyumla birlikte Gerontoloji ilk defa Türkiye'nin gündemine girmiútir. Türkiye'nin Gerontolojiyle
tanÕúmasÕnÕ sa÷lamak amacÕyla düzenlenen sempozyum, hedeflerine tam manasÕyla ulaúmÕútÕr.
2006'da düzenlenen økinci UluslararasÕ Sosyal ve UygulamalÕ Gerontoloji Sempozyumu'nda spesifik
sorunlara dikkat çekildi. AyrÕca istihdam, hizmet ve bilim açÕsÕnda yarataca÷Õ fÕrsatlar üzerine tartÕúÕldÕ.
HazÕrlÕklarÕ devam eden üçüncü sempozyumun 2008'de düzenlenmesi planlanmÕútÕr.
29
ølk Gerontoloji Bölümü
SempozyumlarÕn ardÕndan gerçekleúen önemli geliúmelerden biri ilk Gerontoloji bölümünün Antalya'da
kurulmasÕ olmuútur. Akdeniz Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi bünyesinde kurulan Gerontoloji
Bölümünün, 2007/2008 ö÷retim yÕlÕnda ö÷retime baúlamasÕ beklenmektedir. ølk yÕl 25-30 arasÕnda
ö÷renci alÕnmasÕ tasarlanmÕútÕr. Beú yÕlda iki katÕna çÕkarÕlacaktÕr. Gerontolog unvanÕyla mezun olan
gençlerin üniversiteler, hastaneler, sosyal hizmet kurumlarÕ, bakÕm hizmeti sunan (bazÕ) özel ve resmi
kuruluúlarÕ, rehabilitasyon merkezleri gibi çeúitli alanlarda istihdam edilmesi düúünülmektedir.
Gerontoloji Bölümü, yaúlanma ve yaúlÕlÕk olgularÕnÕ Türkiye perspektifinden ele alarak, Türk
toplumunda daha iyi bir yaúlanma sürecini mümkün kÕlacak çözümler arayacaktÕr. Di÷er taraftan
uluslararasÕ geliúmeleri takip ederek, bilim transferine katkÕ sa÷layacaktÕr.
ølk Gerontoloji AtlasÕ - GeroAtlas ©
Gerontoloji alanÕnda yaúanan en önemli geliúmeler arasÕnda, kÕsa adÕ GeroAtlas olan Birinci Türkiye
Gerontoloji AtlasÕ araútÕrmasÕ yer almaktadÕr. 2005 yÕlÕnda baúlayan ve beú yÕl sürecek olan
araútÕrmaya yedi bölgeden 3500 yaúlÕ katÕlmaktadÕr. AraútÕrmanÕn temel hedefi Türk yaúlÕsÕnÕn
durumunu iki ayrÕ perspektiften incelemektir. Bir taraftan objektif yaúam koúullarÕnÕ tespit ederek, bu
alandaki ihtiyaçlarÕ belirlemek, di÷er taraftan kendi durumlarÕnÕ sübjektif olarak nasÕl algÕladÕklarÕnÕ
belirleyerek, yaúlÕlÕkta yaúam memnuniyetini arttÕran önlemler konusunda yeni bilgiler elde etmektir.
østanbul, Ankara, øzmir, Antalya, DiyarbakÕr, Trabzon ve Van illerinde sürdürülen ve T.C. BaúbakanlÕk
Devlet Planlama TeúkilatÕ (DPT) tarafÕndan desteklenen yaúlÕlarla ilgili bu ilk boyutsal araútÕrma,
zaman sürecinde yaúlÕlarÕn objektif ve sübjektif yaúam koúullarÕnda meydana gelen de÷iúimleri de
ortaya koyma hedefini takip etmektedir.
ølk Gerontoloji Derne÷i
Türkiye'nin ilk Ulusal Sosyal ve UygulamalÕ Gerontoloji Derne÷i, 2005 yÕlÕndan itibaren Antalya'da
faaliyete geçmiútir. Türkiye'de gerontolojik literatür birikiminin artmasÕna katkÕda bulunmak üzere
GeroYay adÕ altÕnda özel bir departman oluúturulmuútur. Sosyal ve uygulamalÕ Gerontoloji alanÕnda
faaliyet gösteren baúka ülkelerdeki derneklerle irtibat kurma giriúimlerinde bulunulmuútur.
Alzheimer HastasÕ YaúlÕlara Bakan “KadÕnlar” Üzerine ølk Yerel AraútÕrma
Antalya'nÕn KonyaaltÕ ilçesinde, Alzheimer hastasÕ yaúlÕlara bakan kadÕnlar arasÕnda kesitsel bir
araútÕrma dernek tarafÕndan yürütülmektedir. BaúlÕca amacÕ, bakÕma muhtaç demans hastasÕ yaúlÕlara
evde bakan ailelerin, özellikle “bakÕcÕ kadÕnlarÕn” problemlerini tespit ederek, hem kadÕnlara hem de
ailelerine ne gibi destekler verilebilece÷ini ortaya çÕkarmaktÕr.
30
Türk Toplumu NasÕl Yaúlanacak?
Nüfus Meselesinden YaúlÕlÕk Problemine
Türkiye 1923’ten beri nüfus meselesini konuúuyor. Önce az oluúu bir mesele idi, daha sonra çok oluúu
mesele oldu. Demografi ile ilgilenirken en hoú úey çarpÕcÕ sözlerle geliúmelerin ifade edilmeleridir. Bu
özellik nereden geliyor, ilk defa demograflar mÕ, yoksa sosyologlar mÕ kulanÕ bilinmiyor ama nüfus
yapÕsÕ de÷iútikçe kullanÕlan kavramlar da de÷iúiyor. Burada “piramitler”, “üçgenler”, “patlamalar” ile
ilgilenece÷iz. Nüfus meselesinden nasÕl yaúlÕlÕk problemine, bu probleme nasÕl ve neden gelindi÷ine
bakaca÷Õz.
Tahminlere göre 2020’li yÕllarda Türkiye’nin nüfusu 100 milyonu aúacaktÕr. Bu yüzden úimdiye kadar
nüfus artÕúÕ konuúuldu. Toplumsal yaúlanmaya yol açan sebepler üzerinde pek durulmadÕ. Oysa
demografik de÷iúimler orta ve uzun vadede Türkiye’yi ve insanlarÕnÕ kalÕcÕ biçimde de÷iútirecektir. 40
yÕlda yaúayaca÷ÕmÕz demografik de÷iúim, nüfus artÕúÕnÕn dramatikli÷ini bile bastÕracaktÕr.
Birinci Dünya SavaúÕ’ndan sonra OsmanlÕ Devleti parçalandÕ. Türkler Mustafa Kemal ATATÜRK
önderli÷inde baúlattÕklarÕ kurtuluú mücadelesinden zaferle çÕkmayÕ baúardÕ. Savaú sonrasÕ yaralarÕnÕ
sarmaya ve kalkÕnma hamlelerini baúlatmaya çalÕúÕrken, Türkiye’nin o dönemlerdeki nüfusu bu
hamleyi baúlatmak için belki yeterliydi, ama sürdürmek için yetersizdi. Di÷er taraftan yeni bir savaú
tehlikesini de dikkate almak zorundaydÕ. Bu yüzden nüfusu arttÕrÕcÕ politikalar izlenmeye baúlandÕ.
“1923’te Türkiye’nin en önemli meselelerinden biri nüfus meselesiydi. Sürekli savaúlarla kÕrÕlmÕú,
yorulmuú ve o sÕralarda 12,5 milyon kadar oldu÷u çok daha sonra tahmin edilebilmiú olan Türkiye
nüfusu, zamanÕn idarecilerince tehlikeli úekilde az görülüyordu. Nüfus miktarÕ hakkÕnda do÷ru bir bilgi
bulunmamasÕ, meselenin a÷ÕrlÕ÷ÕnÕ daha da arttÕrÕyordu. Zira yeni Türk devletinin düúmanlarÕ Türkiye
nüfusunu oldu÷undan da küçük gösterme çabasÕnda idiler” (TøMUR 1968, 77)37. 1927’den 1960’lÕ
yÕllarÕn sonlarÕna kadar nüfus arttÕrÕcÕ politikalar sürdürüldü. Bu dönemde “nüfus patlamasÕ” yaúandÕ ve
1927’de 13,6 milyondan 1965’te 31,4 milyona ulaútÕ.
HÕzlÕ úekilde artan nüfusu kaldÕracak ekonomik gücü olmadÕ÷Õndan iktisadi, sosyal, tÕbbi ve hukuki
problemler ortaya çÕktÕ. Nüfus patlamasÕnÕn toplumsal etkilerinden kurtulmanÕn çareleri aranmaya
baúlandÕ. Bunun üzerine yeni bir karar alÕnarak nüfusu azaltÕcÕ politikalar izlenmeye baúlandÕ. Nüfus
planlamasÕ olarak tanÕnan bu politikalar sayesinde nüfusun ço÷almasÕ önlenemedi, ama önemli ölçüde
dizginlenebilmiútir. 1970’li yÕllardan beri uygulanan nüfus planlamasÕ do÷urganlÕ÷Õn38 azalmasÕna yol
açtÕ. 60’lÕ yÕllarÕn sonlarÕnda do÷urganlÕk dünyanÕn en yüksek rakamlarÕna denk geliyordu. TøMUR
(1968, 80) bunu úöyle ifade etmektedir: “Türkiye’de yapÕlmÕú do÷urganlÕk ve do÷um kontrolü
araútÕrmalarÕndan çÕkan sonuçlara göre memleketimizde 49 yaúÕna gelmiú bir Türk kadÕnÕ ortalama 6,1
37
TøMUR, S. 1968. “Sosyal De÷iúme AçÕsÕndan Yeni Bir Sosyal Hizmet: Aile PlanlamasÕ” Pp. 75 – 86
in III. Milli Sosyal Hizmetler KonferansÕ -Türkiye’de Sosyal De÷iúme ve Sosyal Hizmetler edited by
T.C. Sa÷lÕk ve Sosyal YardÕm BakanlÕ÷Õ, Sosyal Hizmetler Genel Müdürlü÷ü YayÕnlarÕ, Ankara.
38
YaúÕ 15-49 arasÕnda olan kadÕn baúÕna canlÕ do÷an çocuk sayÕsÕ.
31
do÷um yapmaktadÕr.” Bugün 2,5’e indirilebilmiútir (DøE 2005). Böylece nüfus artÕú hÕzÕ azalmaya
baúladÕ.
Ülkelerin nüfusu çeúitli sebeplerden ötürü sabit kalmamaktadÕr. Nüfus, bir ülkede veya bölgedeki
insanlarÕn tümünü, insanlarÕn sayÕsÕnÕ yada bunlarÕn yapÕsÕnÕ (strüktür) belirleyen süreçleri ifade
edebilir. Nüfus planlamasÕ ilk anlamÕna yönelik bir giriúimdir. Nüfusu arttÕran süreçlere etki ederek,
“rakamÕ” kontrol altÕna almaya çalÕúmaktadÕr.
Ancak Türkiye’nin nüfus yapÕsÕ 30’lu yÕllardan beri sürekli yaúlÕlar lehine de÷iúmektedir. Aúa÷Õdaki
tabloda 1935 – 2005 dönemine ait do÷um ve ölüm oranlarÕ verilmiútir. Görüldü÷ü gibi 60’lÕ yÕllara kadar
uygulanan nüfus arttÕrÕcÕ politikalar sayesinde do÷um oranlarÕnÕn yüksek kalmasÕ sa÷lanabilmiútir.
Timur’un (1968) dikkat çekti÷i baúka bir fenomenin de, nüfus artÕúÕnda payÕ vardÕr. Bu aynÕ zamanda
demografik yapÕyÕ kökünden de÷iútirmektedir: “1935’ten bu yana ölüm oranlarÕnÕn süratle düúmesine
karúÕlÕk [..] do÷um oranlarÕ bütün bu yÕllar süresince sabit kalmÕútÕr” (TøMUR 1968, 77).
Bu planlanamayan geliúmelerle ba÷lantÕlÕdÕr. Çocuk yapmak veya yapmamak, insani davranÕúlardÕr ve
dÕúarÕndan desteklenerek ve caydÕrÕcÕ önlemlerle bunlarÕ yönlendirmek mümkündür. Buna karúÕn
yaúam süresindeki uzama, yine insani davranÕúlarÕn yarattÕ÷Õ kompleks sonuçlardan do÷maktadÕr.
BunlarÕn tümüne birden hükmetmek, kontrol altÕna almak mümkün olmadÕ÷Õ için ölüm oranlarÕnÕn
azalmasÕna bir úey yapÕlamaz, zaten böyle bir istek de yoktur. Tam tersine, azalmasÕ için devamlÕ
yaúam standardÕnÕn yükselmesi sa÷lanmaya çalÕúÕlÕyor. Bu da yaúlanma úansÕ yükselen insanlarÕn
ço÷almasÕ anlamÕna gelmektedir. 1935-40 döneminde ölüm oranÕ binde 19,5 iken, 1960’a gelindi÷inde
binde 12,6’a gerilemiútir. 2003’te binde 6,7’e inmesi sa÷lanmÕútÕr. Bu da do÷um ve ölüm oranlarÕ
arasÕndaki farkÕn nüfus planlamasÕnÕn baúladÕ÷Õ dönemlerden sonra kapanmaya baúladÕ÷Õ, nüfus artÕú
hÕzÕnÕn azaldÕ÷Õ anlamÕna gelmektedir. Baúka türlü ifade edecek olursak: Nüfus artmasÕna artÕyor, ama
eskisinden daha yavaú, sadece yüksek do÷urganlÕk nedeniyle, bunun farkÕna varamÕyoruz. Aúa÷Õdaki
grafik bunun algÕlanmasÕna yardÕmcÕ olacaktÕr.
Dönem
Do÷um OranlarÕ (Binde)
Ölüm OranlarÕ (Binde)
1935-40
42,6
19,5
1940-45
40,7
20,6
1945-50
42,8
17,0
1950-55
43,6
14,8
1955-60
44,0
12,6
2003
22,0
6,7
Tablo 3: Türkiye’de 1935-2005 döneminde do÷um ve ölüm oranlarÕ (Kaynak: Timur 1968, 76;
bugünkü do÷um ve ölüm oranlarÕ: Statistisches Bundesamt 2003).
32
1935-2003: Do÷um ve Ölüm OranlarÕ ArasÕndaki Fark
35
[Binde]
31,4
lar
litika
28,8
Õc
zalt
us a
po
ÕrÕc Õ
N üf
30
tt
s ar
Nüfu
25,8
Õ po
25
litika
23,1
lar
20,1
20
15,3
15
10
5
0
1935-40
1940-45
1945-50
1950-55
ùekil 3: 1935-2003 döneminde do÷um ve ölüm oranlarÕ arasÕndaki fark (Kaynak: TøMUR 1988; DøE 2003).
33
1955-60
2003
Türkiye’nin hala yüksek do÷um oranÕna sahip oldu÷unu, Avrupa Birli÷i’ne yeni katÕlan ülkelerle yapÕlan
bir karúÕlaútÕrmadan da görebiliriz. 2003 yÕlÕ itibariyle do÷um oranÕ ba÷lamÕnda Türkiye’ye en yakÕn
ülke KÕbrÕs’tÕ (binde 12,2). Ölüm oranÕ en yakÕn ülke ise Malta idi (binde 7,5). Di÷er ülkelerde do÷um
oranlarÕ binde 10’dan küçük, ölüm oranlarÕ binde 13 civarÕndaydÕ (STATISTISCHES BUNDESAMT
2003)39. Do÷um ve ölüm oranlarÕ arasÕndaki fark nüfus artÕúÕnda belirleyici faktördür. Fark büyüdükçe
nüfus artÕú hÕzÕ büyümektedir. Türkiye’nin nüfusu 70’li yÕllardan önceki hÕzÕyla olmasa da, bu yüzden
artmaya devam edecektir. Ancak nüfus planlamasÕnÕn yarattÕ÷Õ “kÕrÕlma” grafikten net biçimde
görülmektedir. Önümüzdeki dönemlerde nüfus artÕú hÕzÕnÕn giderek azalaca÷Õndan, yani do÷umlar ve
ölümler arasÕndaki farkÕn daha da azalaca÷Õndan hareket etmek gerekiyor.
Bununla birlikte Türk toplumunun 30’lu yÕllardan beri .sessiz sedasÕz bir yaúlanma süreci geçirdi÷i de
anlaúÕlÕyor. Demografik yapÕsÕ genç bir görünüme sahip oldu÷u için bu durum vurgulanmamÕú, daha
ziyade “bütün dünyada en yüksek do÷urganlÕk” (TøMUR 1968, 77) rakamlarÕna sahip oluúu ön planda
tutulmuútur. Do÷um oranÕ yüksek olsa da, yarÕm asÕrdan beri hem do÷um oranÕ hem ölüm oranÕ yarÕ
yarÕya düúmüútür. Türkiye’de bugün eskisinden daha az çocuk dünyaya gelmektedir, buna karúÕn uzun
ömürlü insanlar ço÷almaktadÕr. Bir taraftan do÷um oranÕyla genç yapÕsÕnÕ korurken, di÷er taraftan
yaúam süresinin uzamasÕyla Türk toplumu yaúlanmaktadÕr.
Nüfus yapÕsÕ nüfus piramidi ile görünür hale getirilmektedir ve “popülasyonun hafÕzasÕ” (HÖRL 1978,
338)40gibidir. Nüfustaki de÷iúimleri açÕklamada kullanÕlan “mükemmel“ bir enstrümandÕr. Endüstrileúme
sürecinde nüfus piramidi aúa÷Õ yukarÕ hep aynÕ de÷iúim sürecini geçirmektedir. Aúa÷Õdaki grafikte bu
úematik olarak gösterilmiútir. Nüfusu genç ülkelerde üçgene benzemektedir. Toplumsal yaúlanmanÕn
iyice belirginleúti÷i toplumlarda “çan” biçimini alÕr. Çok yaúlÕ toplumlarda “mantar” úeklini andÕrmaktadÕr
(RITTER, HOHMEIER 199941; TEWS 1999).
Eskiden “nüfus patlamasÕ” piramidin tabanÕnda meydana gelirken, önümüzdeki dönemlerde tavanÕnda
bir “patlama” olacaktÕr. Türkiye’nin bugünkü nüfus piramidi tabandaki nüfus patlamasÕnÕn izlerini hala
taúÕmaktadÕr. 2002’de 68,6 milyon olan nüfusunun 34,1 milyonu erkek, 34,6 milyonu kadÕnlardan
meydana geliyordu (DøE 2002)42. Nüfus piramidi genç toplumlarÕn hepsinde rastlanan úeklini
korumaktadÕr ve geniú tabanlÕ bir üçgeni andÕrmaktadÕr. Erkek ve kadÕnlarÕn ortalama yaúam süreleri
arasÕnda belirgin bir fark yoktur. Fakat zamanla kadÕnÕn lehine de÷iúecektir. Endüstri ülkelerinde
kadÕnlar erkeklerden ortalama 7 yÕl daha fazla yaúarken, Türkiye bu sadece 2 yÕldÕr. Bu ufak farka
ra÷men, yaúlÕ nüfusun yapÕsÕ, ileri yaúlarda (80+) kadÕnÕn lehine úimdiden de÷iúmiútir.
39
STATISTISCHES BUNDESAMT. 2003. Wiesbaden.
HÖRL, J. 1978. “Strukturen zur gesellschaftlichen Entwicklung des Altersproblems” Pp. 335-376 in
Der alte Mensch in der Gesellschaft edited by L. Rosenmayr, H. Rosenmayr. Rowohlt Verlag: Reinbek
bei Hamburg.
41
RITTER, U.P., HOHMEIER, J. 1999. Alterspolitik. Oldenbourg Verlag: München, Wien.
42
T.C. BAùBAKANLIK DEVLET øSTATøSTøK ENSTøTÜSÜ, 2002, Ankara.
40
34
Nüfus Piramidi
Bugün
Orta vadede
Uzun vadede
Kaynak: Ritter/Hohmeier 1999
ùekil 4: Endüstrileúme sürecinde nüfus piramidinde oluúan de÷iúimler (Kaynak: RITTER,
HOHMEIER 1999).
YakÕn ve orta vadede beklenen geliúmeler “demografik geçiú” konsepti (MÜNZ, ULRICH 2001, 482)43
ile açÕklanabilir. Endüstrileúme sürecine giren toplumlarÕn demografik yapÕsÕ beú safhadan geçerek
de÷iúmektedir.
1. ølk safhada, do÷um ve ölümler yüksektir. Türkiye bu safhayÕ 1923’ten önce geçirmiútir. Do÷um
oranÕ yüksek düzeyde sabit iken ölüm oranlarÕ iniúli çÕkÕúlÕ görünüm sunmaktadÕr. Yaúam
standardÕ düúük, tÕbbi imkanlar yetersiz, hijyenik ortamlar az, beslenme koúullarÕ kötüdür.
Sa÷lÕksÕz çalÕúma koúullarÕ ve insan yaúamÕnÕ kÕsaltan baúka nedenler, yaúam süresini
kÕsaltmaktadÕr. Bol çocuk dünyaya gelmesine ra÷men, bebek ölümleri de çok fazladÕr.
2. økinci safhada do÷umlar yüksek kalÕr, ama ölüm sayÕlarÕ hÕzla azalmaya baúlar. Yaúam
süresini uzatan giriúimlerin etkinlik düzeyine göre bu safha uzar veya kÕsalÕr. Türkiye’de bu
safha 1923-1960 dönemine rastlamaktadÕr.
3. Üçüncü aúamada hem do÷umlar, hem ölümler azalmaya devam eder. ArtÕk rayÕna oturmuú bir
endüstrileúme baúlamÕú, insan yaúamÕnÕ uzatan olanaklar daha fazla yaygÕnlaúmÕú, uzun
ömürlülük imtiyaz sahibi ufak bir grubun özelli÷i olmaktan çÕkmÕútÕr. Bunun yanÕ sÕra
endüstrileúmenin yarattÕ÷Õ yeni iktisadi ve sosyal koúullar, yaúam biçimlerini de÷iúime
43
MÜNZ, R., ULRICH, R. 2001. "Bevölkerung" Pp. 478 – 503 in Lehrbuch der Soziologie edited by H.
Joas, Campus Verlag: Frankfurt, New York.
35
u÷ratmÕútÕr. Üretim biçimleri, çalÕúma koúullarÕ, e÷itim olanaklarÕ gibi topluma yapÕlan
yatÕrÕmlar, ailenin yapÕsÕnÕ farklÕlaútÕrmÕútÕr. Büyük aile yavaú yavaú kaybolmaya baúlamÕú,
yerine çekirdek aile geçmiútir. Türkiye bugün bu safhaya yerleúmek üzeredir. Ama hala ikinci
safhanÕn etkileri devam etmektedir. Yüksek do÷um oranÕ bunun bir göstergesidir.
4. Dördüncü safhada do÷um ve ölüm oranlarÕ artÕk iyice düúmüú, nüfus artÕú hÕzÕ sÕfÕra
yaklaúmÕútÕr. Endüstri ülkeleri bu safhaya girmiú olmanÕn sÕkÕntÕlarÕnÕ yaúamaktadÕr. Örne÷in
Almanya’nÕn nüfusu son yÕllarda devamlÕ azalmaktadÕr. Bu yüzden Avrupa’nÕn en hÕzlÕ
yaúlanan ülkesidir.
5. Demografik geçiú modelinin beúinci ve son safhasÕnda do÷um ve ölüm oranlarÕ, yükselmemek
üzere dipte dengeye oturur. Hatta aúÕrÕ yaúlÕlÕk nedeniyle ölüm oranlarÕ do÷umlardan fazladÕr.
Demografik De÷iúimlerin Beú SafhasÕ
do÷umlar
Toplum
Toplum
yaúlanmadan önce
yaúlanmadan önce
gençleúir!
gençleúir!
ölümler
1. Safha
Do÷um ve
ölüm sayÕlarÕ
yüksek.
2. Safha
3. Safha
Do÷umlar
yüksek, ölümler
azalÕyor.
Do÷um ve
ölüm sayÕlarÕ
azalÕyor.
4. Safha
Do÷um ve
ölüm sayÕlarÕ
düúük.
5. Safha
Ölüm sayÕlarÕ
do÷umlardan
daha yüksek.
ùekil 5: Demografik geçiú konsepti (Kaynak: Münz, Ulrich 2001, 482).
Türk toplumu bugün neden geçici bir “gençleúme” yaúadÕ÷Õ grafikten görülmektedir. Bir süre devam
edecek olan bu sürecin ardÕndan hÕzla yaúlanacaktÕr. “Avrupa’nÕn delikanlÕsÕ”, demografik geçiú
safhasÕnÕn aldatÕcÕ parÕltÕsÕndan kendisini korumalÕdÕr.
Gelecek dönemlerde çocuk do÷urma davranÕúlarÕnda de÷iúimler meydana gelecektir. Çocuk sayÕsÕ
hÕzlÕ bir düúüú gösterecektir. Bunun açÕklamalarÕndan biri úudur: Endüstrileúmiú toplumlarda çocuklarÕn
ekonomik de÷eri azalmaktadÕr. Endüstri öncesi dönemlerde çocuklar aile açÕsÕndan ucuz iúgücü ya da
yaúlanan ebeveynine maddi yardÕmda bulunan kiúiler olarak görülmekteydiler. Ancak bugün çocuk
36
yetiútirmek pahalÕ u÷raúlardan biridir. E÷itim süresinin uzamasÕ masraflarÕ daha da arttÕrmaktadÕr.
Çocuklar direkt masraflara yol açarken, aynÕ zamanda endirekt masraflarÕ da olmaktadÕr. Mesela
çocuk dünyaya getirmeden önce çalÕúan kadÕnlar, çocuk dünyaya getirdikten sonra bir süre için veya
bir daha çalÕúma hayatÕna geri dönmemek üzere iúinden ayrÕlarak, zamanÕ çocu÷una ayÕrmaktadÕr. Bu
da aile gelirinde azalma meydana getirmektedir. Maddi masraflarÕn yanÕ sÕra maddi olmayan
masraflara da yol açmaktadÕrlar. Mesela zamanÕn önemli bir kÕsmÕnÕ çocu÷a ayÕrmak zorunda kalan
ebeveyn, kendi ilgi duydu÷u birçok úeyi yapamamaktadÕr TEXTOR 1997, 12)44.
Do÷umlarÕn AzalmasÕnÕn Sebepleri
Direkt maddi masraflar
Endirekt maddi masraflar
Maddi olmayan masraflar
ùekil 6: Endüstri toplumlarÕn do÷umlarÕn azalmasÕna yol açan sebeplere getirilen bir açÕklama.
Geliúmemiú ve geliúmekte olan ülkelerde çocuklar aile açÕsÕndan ekonomik de÷erini hala korumaktadÕr
(MUSCHELER 1996: 123ff.)45. YaptÕ÷ÕmÕz analizler bunun Türkiye açÕsÕndan da geçerli oldu÷unu
göstermiútir. Türkiye’de 2002 yÕlÕnda yaúÕ 12 – 15 arasÕnda 5 milyon çocuk yaúamaktaydÕ. BunlarÕn
133000’ni çalÕúÕyordu ve ortalama aylÕk gelirleri 87 YTL idi. YaklaúÕk %50’i ya hiç okula gitmemiúti ya
da diploma almadan okulu terk etmiúti. 50000’ni (%37,2) diplomasÕz okuryazar, 15000’ni (%11,0)
okuma yazma bilmemekteydi. %13’ü ise sadece ilkokul diplomasÕna sahipti.
Türkiye’nin nüfus piramidi do÷umlarÕn çok fazla oldu÷unu ortaya koymakla birlikte büyük kentlerde
yaúayan aileler bugün daha az çocuk dünyaya gelmektedir. Bunun temel sebebi ailenin geçimini
sa÷lamak ve çocuklarÕn e÷itimidir. Türkiye’de e÷itim ve aile geliri arasÕnda sÕkÕ ba÷lantÕlar
bulundu÷undan (örn. üniversite sÕnavlarÕna hazÕrlÕk kurslarÕ) daha çocuk dünyaya getirerek, daha
kaliteli çocuk yetiútirme iste÷iyle hareket etmektedirler.
Türkiye’nin kentlerini bu açÕdan karúÕlaútÕrÕnca bazÕ kentlerde nüfus artÕúÕnÕn geriledi÷i görülmektedir.
BazÕlarÕnda ise hala yüksek düzey korunmuútur. Do÷urganlÕ÷Õn en yüksek ve en düúük oldu÷u iller
aúa÷Õdaki tabloda görülmektedir.
44
TEXTOR, M. R. 1997. “Bevölkerungsentwicklung: Konsequenzen für die Gesellschaft und Politik”
Pp. 11-27 in Sozialpolitik-Aktuelle Fragen und Probleme edited by M. R. Textor, Westdeutscher
Verlag: Opladen, Wiesbaden.
45
NUSCHELER, F. 1996. Lern – und Arbeitsbuch Entwicklungspolitik. 4.Aufl., Dietz Verlag: Bonn.
37
Do÷urganlÕ÷Õn en yüksek oldu÷u iller
Do÷urganlÕ÷Õn en düúük oldu÷u iller
1. ùÕrnak
1. Çanakkale
2. Hakkari
2. Eskiúehir
3. Siirt
3. Bursa
4. Van
4. KÕrklareli
5. A÷rÕ
5. øzmir
6. Batman
6. Tekirda÷
7. Bitlis
7. Yalova
8. Mardin
8. Zonguldak
9. ùanlÕurfa
9. Ankara
10.DiyarbakÕr
10. Antalya
Tablo 4: Türkiye’nin en yüksek ve en düúük do÷urganlÕk rakamlarÕna sahip illeri (Kaynak:
TÜRKøYE øLLER ANSøKLOPEDøSø 200546).
Tabloda dikkat çeken en önemli faktör do÷urganlÕk rakamlarÕnÕn do÷u illerinde çok yüksek, batÕ
yakasÕndakilerde ise Türkiye normalinin altÕna düúmüú olmasÕdÕr. Bu da yukarÕdaki konsepti
desteklemektedir. Türkiye’nin ekonomi ve endüstri alanÕnda geliúmiú, e÷itim ve serbest zamanlarÕ
de÷erlendirme olanaklarÕ daha fazla olan illerinde aileler daha az çocuk yapmaktadÕr. Buna karúÕn az
geliúmiú bölgelerdeki illerde do÷urganlÕk, Türkiye normalinden 2-misli daha fazladÕr. Türkiye’nin nüfus
piramidinin üçgen úekli, do÷u-batÕ arasÕndaki bölgesel farklardan kaynaklanmaktadÕr. Zamanla bu
farklar azaldÕkça, do÷urganlÕ÷Õn yüksek oldu÷u illerde yaúayan ailelerin çocu÷u algÕlayÕúÕndan çok
belirgin de÷iúimler meydana gelecektir. Türkiye bölgeler arasÕndaki eúitsizlikleri ortadan kaldÕrmak için
uzun süreden beri büyük bir u÷raú vermektedir. Do÷u bölgelerine yatÕrÕmlarÕ desteklemektedir, GAPprojesi dünyanÕn en büyük projelerinden biridir ve bölgeyi kalkÕndÕrmaya yönelik birçok olanaklarÕ da
beraberinde getirecektir. Di÷er giriúimlerle birlikte orta vadede kalkÕndÕrÕlmasÕ beklenen Do÷u
Anadolu’da do÷urganlÕk bu giriúimlerden elde edilecek baúarÕya ba÷lÕ olarak azalacaktÕr.
Do÷urganlÕ÷Õn azalmasÕ baúka sebeplere de dayanacaktÕr. Ailelerin çocuk yapÕp yapmamasÕ, toplum
tarafÕndan ailelerin kendi kararÕna bÕrakÕlmÕútÕr. Çocuksuz ailelerin sosyal çevrede büyük zorluklarla
karúÕlaúmasÕ söz konusu de÷ildir (TEXTOR 1997, 13). Bunun Türkiye genelinde geçerli olmama
ihtimalinin göz önüne alÕnmasÕ gerekir. Muhtemelen küçük kentlerde, kasaba ve köylerde, çocuksuz
46
TÜRKøYE øLLER ANSøKLOPEDøSø. 2005. 1 ve 2’nci Cilt, Do÷al YapÕ, Tarih, Sosyal YapÕ, Ekonomi,
Kültürel YapÕ. Milliyet Do÷an Gazetecilik A.ù.: østanbul.
38
aileler, çocuklu aileler kadar kabul görmemektedir. Dini kurumlarÕn endüstri öncesi dönemlerdeki etkisi
azalmaya baúlayÕnca endüstri ülkelerinde çocuk sayÕsÕnÕn hÕzlÕ bir düúüú gösterdi÷i gözlemlenmiútir.
Toplumsal de÷erlerde meydana gelen de÷iúimler ve bireyselleúme Türk toplumunda da giderek
yaygÕnlaúmaktadÕr. Bu daha çok büyük kentlerde geçerli oldu÷undan, kÕrsal alanlarda daha çok çocuk
dünyaya gelmektedir.
Türkiye’nin nüfusunun genç oluúu, bu faktörlerle ba÷lantÕlÕdÕr. Dikkatli bakÕlÕrsa, yüksek do÷urganlÕ÷a
ra÷men toplumsal yaúlanmanÕn belirginleúmeye baúladÕ÷Õ görülmektedir.
Türkiye’de YaúlÕlÕ÷Õn YaúlanÕúÕ
Türk toplumunda yaúlÕlarÕn oranÕ sürekli ir artÕú göstermektedir. 1960 yÕlÕnda nüfusun %3,5’ni meydana
getirmekteydiler. 1970-1990 döneminde %4 civarÕnda seyrederken, 1995’te %5,5’e yükselmiútir ve
bugün nüfusun %8,4’ü yaúlÕlardan meydana gelmektedir. (DøE 1960-2002).
YaúlÕlarÕn nüfustaki oransal artÕúÕnÕn yanÕ sÕra ileri yaúlÕlÕk olgusunun da belirgin hale gelmeye
baúladÕ÷ÕnÕ görmekteyiz. Demografik de÷iúimlerin yarattÕ÷Õ en önemli sonuçlardan biri olan ileri yaúlÕlÕk,
yaúlÕ nüfusun kendi içinde geliúen aúÕrÕ yaúlanma fenomenidir. Bugün yaúlÕlÕ÷Õn yaúlanÕúÕna úahitlik
etti÷imizi de söyleyebiliriz..Geçmiúte çocukluk-gençlik-yaúlÕlÕk olarak üçe ayÕrdÕ÷ÕmÕz yaúam modeli,
geçerlili÷ini yitirmiútir. Yaúam süresi uzadÕkça, uzayan yaúlÕlÕk olmuútur. Bu yüzden yaúlÕlÕ÷Õ da kendi
içinde safhalara ayÕrma gere÷i duyulmaktadÕr.
Son yÕllarda Türkiye’de “üçüncü yaú” terimi kullanÕlmaya baúlanmÕútÕr. Avrupa’da en azÕndan 1982’den
beri
kullanÕlmaktadÕr.
UluslararasÕ
yaúlÕlÕk
politikalarÕyla
ilgili
dokümanlardan
(DIECK,
IGL,
SCHWICHTENBERG-HILMERT 1993, 332), Avrupa Parlamentosu’ndan “üçüncü yaú için politika”
talebinde bulunuldu÷u görülmektedir. Bugünkü tartÕúmalarÕn önemli bir bölümü, insanÕn kÕsmen veya
tamamen baúkalarÕna ba÷ÕmlÕ hale geldi÷i “beúinci yaú” (ROSENMAYR1996: 35)47 üzerine
yürütülmektedir.
øLERø YAùLILIK OLGUSU
Türkiye
1960 – 2000
Almanya
1950 – 1985
60+
80+
60 – 65
85 – 90
90+
ArtÕú: %57
ArtÕú: %266
ArtÕú: %45
ArtÕú: %378
ArtÕú: %830
Tablo 5: øleri yaúlÕlÕk olgusu (Kaynak: Almanya için Rückert 1882; Türkiye için Tufan 2006a).
Türkiye’de de “yaúlÕlÕ÷Õn yaúlanÕúÕ” ortaya çÕkmÕútÕr. 1960 – 2000 döneminde yaúlÕ nüfusta 60+ kuúa÷Õ
%57, 80+ kuúa÷Õ %266 oranÕnda artmÕútÕr (Tufan tarafÕndan yapÕlan analizlerin sonucu). Daha önce
47
ROSENMAYR, L. 1996. Altern im Lebenslauf Soziale Position, Konflikt und Liebe in späten Jahren.
Vadenhoeck & Ruprecht: Göttingen.
39
böyle bir analizi Almanya için yapan RÜCKERT’in (1992: 11)48 ulaútÕ÷Õ sonuçlar, Türkiye’de tespit
edilenlerle büyük bir benzerlik göstermektedir. Almanya’da 1950–1985 döneminde yaúlÕ nüfus içinde
60–65 yaú grubunun %45, 85–90 yaú grubunun %378 ve 90+ kuúa÷ÕnÕn %830’luk bir artÕú gösterdi÷ini
tespit etmiútir.
Türkiye: 1960-2002
Nüfus
YaúlÕ Nüfus
Nüfustaki artÕúÕ
Kendi içindeki artÕú
%628
%240
%25 arttÕ
Tablo 6: Türkiye’de yaúlÕlarÕn nüfustaki ve kendi bünyesindeki ço÷alÕúÕ (Kaynak: Timur 1968
ve DøE 2002; hesaplama: Tufan 2006).
Türkiye’de 1960’ta yaúlÕ sayÕsÕ 1 milyona yaklaúmaktaydÕ, bugün 6 misli daha fazladÕr. 42 yÕlda yaúlÕlar
toplam nüfus içinde yaúlÕlar %628, kendi içinde %240 ço÷alma göstermiútir. AynÕ dönemde Türkiye’nin
nüfusu %24,8 artmÕútÕr. YaúlÕlar genel nüfustan 25 misli daha hÕzlÕ oransal artÕú göstermiútir.
Küresel Fenomen
Geliúmekte olan ülkelerdeki yaúlÕlarÕn sayÕsÕ endüstri ülkelerindeki yaúlÕlarÕn sayÕsÕna eúitlenmiú
durumdadÕr. On yÕl önce yeryüzünde 250 milyon yaúlÕ insan yaúamaktaydÕ, bunlarÕn 126 milyonu
geliúmekte olan ülkelerde, 130 milyonu endüstri ülkelerinde yaúamaktaydÕ (LEHR 1996)49.
Dünya nüfusunun 12.000 yÕl önce 5 ile 10 milyon arasÕnda oldu÷u, øsa’nÕn do÷umunda 200 ile 400
milyona ulaútÕ÷Õ tahmin edilmektedir. Sonraki dönemlerde artmaya devam etmiú, ama nüfusun azaldÕ÷Õ
dönemler de olmuútur. BulaúÕcÕ hastalÕklar, açlÕk, sefalet, iklim de÷iúimleri ve savaúlar, nüfus artÕúÕnÕ
frenlemiú, hatta azalmasÕna neden olmuúlardÕr. 17.yüzyÕldan itibaren yeniden yükselmeye baúlamÕútÕr.
1800 yÕlÕnda 1 milyara çÕkmÕú, 125 yÕl sonra (1926) 2 milyara tÕrmanmÕútÕr. Nüfus artÕúÕnÕn o zamanki
nedeni endüstri inkÕlabÕ ve tarÕm üretiminin güçlü bir biçimde artmasÕdÕr. Dünya nüfusunun 3 milyara
ulaúmasÕ için aradan 34 yÕl geçmesi yetmiútir (1960). ArtÕú periyotlarÕ giderek kÕsalmÕú, sadece 14 yÕl
sonra 4 milyara ulaúmÕútÕr (1974). 13 yÕl sonra (1987) %50 artarak 6 milyara yükselmiútir. Bugün
yeryüzünde, Roma ømparatorlu÷u döneminden 20 kat daha fazla insan yaúamaktadÕr. Dakikada 147,
günde 211.000 kiúi dünya nüfusuna katÕlmaktadÕr (MÜNZ, ULRICH 2001, 479).
48
RÜCKERT, W. 1992. Bevölkerungsentwicklung und Altenhilfe. Folgen der
Bevölkerungsentwicklung für die Altenhilfe – von der Kaiserzeit über das Jahr 2000 hinaus.
Schriftenreihe Forum des Kuratoriums Deutsche Altenhilfe, Band 18, Kuratorium Deutsche
Altenhilfe (KDA): Köln.
49
LEHR, U. 1996. Psychologie des Alterns, Quelle & Meyer Verlag: Wiesbaden.
40
AralarÕnda Türkiye’nin de yer aldÕ÷Õ geliúmekte olan ülkelerin toplumsal yaúlanma hÕzÕ endüstri
ülkelerinden daha yüksektir. Afrika ve Latin Amerika ülkelerinde 1982-2000 döneminde yaúlÕlarÕn
oranÕnda %150 artÕú beklenirken, Avrupa ülkelerinde %30 sÕnÕrÕnÕ aúmayaca÷Õ tahmin ediliyordu
(LEHR 1983). Bir taraftan kadÕnlarda çocuk do÷urma iste÷inin azalmasÕ, di÷er taraftan do÷urma
yetene÷ini kaybetmiú yaúlÕ kadÕnlarÕn ço÷almasÕ, endüstri ülkelerinde do÷umlarÕn hÕzla düúmesine yol
açtÕ. Öte yandan bu ülkelerde, bugün bir insanÕn eriúebilece÷i yaúam kapasitesinin üst sÕnÕrÕna
ulaúanlar ço÷aldÕ÷Õndan, ölüm oranlarÕnda artÕú meydana geldi. Böylece hem nüfus artÕú hÕzÕ, hem de
demografik yaúlanma hÕzÕ, geliúmekte olan ülkelere nazaran daha düúük bir düzeyde seyretmeye
baúladÕ.
HastalÕktan meydana gelen ölümler zamanla azalacaktÕr. Do÷al yaúam süresini tamamlayan insanlar
hÕzla ço÷alacaktÕr. Yaúam süresi 110-1200 yÕl arasÕnda olacaktÕr (PRAHL/SCHROETER 1996: 99). Bu
süreden en fazla endüstri ülkelerinde yaúayanlar yararlanabilmektedir. Birleúmiú Milletler TeúkilatÕ,
Japonya’da 2001 yÕlÕ itibariyle kadÕnlarÕn ortalama 95 yÕllÕk bir yaúam süresine sahip olduklarÕnÕ
açÕklamÕútÕr. Max-Planck-Enstitüsü Demografik AraútÕrmalar Bölümü BaúkanÕ James VAUPEL,
Science dergisinde çÕkan bir makalesinde ABD’de kadÕnlarÕn ortalama 101,5 yÕl yaúadÕklarÕnÕ
belirtmektedir (SCHIRRMACHER 2004)50.
Geliúmekte olan ülkelerde yaúayan insanlar do÷al yaúam süresinden daha fazla yararlanmaya
baúlamÕútÕr. Yirminci yüzyÕlÕn ikinci yarÕsÕndan itibaren ortalama yaúam süresi bu ülkelerde giderek
uzamÕú, bebek ölümleri azalmÕútÕr. Birleúmiú Milletler TeúkilatÕ’nÕn dünya popülasyonuyla ilgili
yayÕnlarÕnda bu duruma dikkat çekilmektedir. 1950-55 yÕllarÕnda bu ülkelerde ortalama yaúam süresi
40,9 yÕldÕ. 1995-2000 döneminde 63,3 yÕla yükseldi. Buna karúÕn bebek ölümleri binde 178’den binde
63’e geriledi (World Population Prespects. The 1998 Revision, New York, United Nations 199951:
MÜNZ, ULRICH 2001, 486).
Ölüm sayÕlarÕnda meydana azalma, endüstri ülkelerinde ortalama yaúam süresinin 75 yÕla
yükselmesine yol açmÕútÕr. Geliúmekte olan ülkelerde 63 yÕldÕr. Bunun baúlÕca sebebi yaúam
koúullarÕdÕr. AçlÕk ve sefaletin yaygÕn oldu÷u Afrika'nÕn bazÕ ülkelerinde ortalama yaúam süresinin 51
yÕla kadar indi÷i görülmektedir. Özellikle AIDS hastalÕ÷ÕnÕn yayÕlmasÕ yaúam süresinin 10 yÕl
kÕsalmasÕna yol açmÕútÕr (MÜNZ, ULRICH 2001). Bu örnekler, nüfusun (insandan farklÕ olarak) genç
kalmasÕnÕn, hatta daha da gençleúmesinin mümkün olabilece÷ini göstermektedir.
50
51
SCHIRRMACHER, F. 2004. Das Methusalem-Komplott. 5. Aufl. Blessing: München.
WORLD POPULATION PRESPECTS. The 1998 Revision, New York, United Nations 1999
41
Bölge ve bebek ölümleri arasÕndaki ba÷lantÕlar
ølgileúim
Etken
katsayÕsÕ r
Bebek ölümleri bölgede...
...okuryazarlÕk oranÕ yükseldikçe azalÕyor
E÷itim
– 0,57
...doktor baúÕna hasta sayÕsÕ arttÕkça ço÷alÕyor
Sa÷lÕk hizmeti
+ 0,44
...net iç göç arttÕkça azalÕyor
Göç
– 0,49
...do÷urganlÕk yükseldikçe artÕyor
Do÷urganlÕk
+ 0,57
Tablo 7: (Kaynak: øLLER ANSøKLOPEDøSø /Hesaplama: TUFAN 2006).
Yaúam koúullarÕ düzelen toplumlarÕn hiçbirinin gençleúti÷i görülmemiútir. Toplumun yaúlanmasÕnÕ
bütünsel bir olgu olarak de÷erlendirmek gerekiyor. Türkiye øller Ansiklopedisi’nde yer alan, DøE’nin
verilerine dayanan 81 kentle ilgili verileri, ilgileúim hesaplarÕna tabi tutarak elde edilen bazÕ
sonuçlardan, Türk toplumunun yaúlanma sürecinin devam edece÷i anlaúÕlmaktadÕr.
Analizlerden
çÕkan
sonuçlar
okuryazarlÕk
oranÕ
yükseldikçe
bebek
ölümlerinin
azaldÕ÷ÕnÕ
göstermektedir. DolayÕsÕyla toplumun e÷itim düzeyi yükseldikçe erken ölümler azalma e÷ilimi
gösterecektir. Bu da yaúlanma olana÷Õna sahip insanlarÕn gelecekte ço÷almaya devam edece÷i
anlamÕna gelmektedir. Bebek ölümlerinin bölgedeki sa÷lÕk imkanlarÕyla ba÷lantÕlÕ oldu÷u da kesin
olarak saptanmÕútÕr. Bir doktora düúen hasta sayÕsÕ ne kadar fazla ise bebek ölümlerinin o derece
arttÕ÷Õ görülmektedir. Buna karúÕn bölgeden ne kadar çok insan göç ederse, bebek ölümleri o derece
azalmaktadÕr. Bu analizlerden de anlaúÕlmaktadÕr ki Türk toplumunun yaúam koúullarÕ düzeldikçe
yaúlanma fenomeni tüm bölgelerde etkisini daha çok gösterecektir. Türk toplumu 21.yüzyÕl sona
erdi÷inde, dünyanÕn en yaúlÕ toplumlarÕndan biri olmaya aday toplumlardan biridir.
Yaúam süresi
uzarken nüfus artÕú hÕzÕnÕn da sürekli azalaca÷Õ tahmin edilmektedir. 2020’de en düúük seviyeye
eriúmiú olacaktÕr.
42
YaúlÕlÕkta Psikiyatrik HastalÕklar
Giriú
TÕp sözlü÷ünde demans (lat. dementia) “budalalaúmak; ileri yaúlarda ortaya çÕkan, kalÕcÕ zihinsel
gerileme” (SCHALDACH 1980, 298)52 olarak tanÕmlanmaktadÕr. Depresyon ve yaúlÕlÕk arasÕnda
ba÷lantÕ kurulmamaktadÕr. Psiúik arÕzalar arasÕnda en sÕk rastlanÕlanlardan biri olan depresyon (lat.
Depressio) “patolojik üzüntü ve bezginlik duygusu” (Schaldach 1980, 301) veya “duygu karÕúÕmÕ”
(LANG, FALLER 1998, 129)53 olarak tanÕmlanmaktadÕr. Demans ve depresyonun yaúlÕlÕkla ba÷lantÕlÕ
olup olmadÕ÷Õ sorusu, bilim adamlarÕ tarafÕndan farklÕ úekilde cevaplandÕrÕlmaktadÕr. BunlarÕn yaúlÕlÕkta
en sÕk rastlanan hastalÕklar oldu÷unu vurgulayan OESTTERREICH (1990, 10)54 “demans ve yaú
arasÕnda belirgin ba÷lantÕlar” bulundu÷unu belirtmektedir.
YaúlÕlarÕn sayÕsÕ arttÕkça, psikiyatrik hastalar arasÕnda yaúlÕlarÕn oranÕnÕn artmasÕ olasÕlÕ÷Õ
yükselmektedir. Bunun ardÕnda yaúlanma olgusunun bulunup bulunmadÕ÷Õ kesinlik kazanmamÕútÕr.
FarklÕ görüúe sahip bilim adamlarÕ arasÕndaki tartÕúma henüz sona ermemiútir. Demans hastalÕklarÕnÕn
kesin teúhisi genellikle hasta öldükten sonra yapÕlan otopsilerle konulabilmektedir. Fakat ölen yakÕnÕnÕ
bilimsel araútÕrmalarÕn hizmetine sunanlarÕn sayÕsÕ azdÕr. Bu yüzden demans hastalÕklarÕnÕn sebepleri
hakkÕndaki bilgi edinmek zorlaúmaktadÕr.
KURZ (1988, 29)55 insan beyninin fonksiyonel ve strüktürel hasarlara tepki verebilme olanaklarÕnÕn
kÕsÕtlÕ oldu÷unu, bu hasarlarÕn psikopatolojik etkilerinin birbirinden ayrÕlmasÕnÕn her zaman mümkün
olmadÕ÷ÕnÕ belirterek, organik sebeplere dayanan psiúik arÕzlardan ve beyinsel-organik sendromlarda
görülen tipik belirtilerden bahsedilmektedir (KURZ 1988, 29). A÷Õr beyin hastalÕklarÕnÕn yaúlÕ nüfusta
hÕzla artmasÕ nedeniyle, bunlarÕn yaúlanmaya refakat eden normal geliúmelerden biri oldu÷u inancÕ
yaygÕndÕr, ama demans “80 veya 90 yaúÕna eriúen insanlarÕn kaçÕnÕlmaz kederi de÷ildir” (KURZ 1988,
31).
Psiúik hastalÕklar ve yaúlÕlÕk arasÕnda direkt ba÷lantÕ bulunmadÕ÷Õna dikkat çeken LAUTER
(1988,9)56 bu yüzden “ileri yaúlarda psiúik arÕzlar” ifadesini tercih etmektedir ve “yaúlÕlÕk hastalÕ÷Õ”
sözünü bilerek kullanmadÕ÷ÕnÕ özellikle vurgulayarak bu “hastalÕklara [..] yaúamÕn erken dönemlerinde
de” bir hayli sÕk rastlandÕ÷ÕnÕ dile getirmektedir.
Bu görüúlerden hangisine katÕlÕrsak katÕlalÕm, úu bir gerçektir ki demans, yaúlÕlÕkta daha fazla görülen
bir hastalÕktÕr. UluslararasÕ araútÕrmalarla da bu kanÕtlanmÕútÕr. Finlandiya’da yapÕlan bir araútÕrmada
52
SCHALDACH, H. 1980. Wörterbuch der Medizin, Band 1, 6. unv. Aufl., Thieme Verlag: Stuttgart.
LANG, H., FALLER, H. 1998. Medizinische Psychologie und Soziologie. Springer Verlag: Berlin,
Heidelberg, New York, Barcelona, Budapest, Hong Kong, London, Mailand, Paris, Singapur, Tokio.
54
OESTERREICH, K. 1990. “Die Situation älterer Menschen aus gerontopsychiatrischer Sicht” Pp. 920 in Altern als Chance und Herausforderung, Band 2, Gesundheit, Pflege und Vorsorge edited by L.
Späth, U. Lehr, Aktuell Verlag: München, Landsberg.
55
KURZ, A. 1988. “Demenz im Alter” Pp. 29-44 in Psychiatrie für die Praxis. Psychische Störungen
im höheren Lebensalter edited by H. Hippius, H. Lauter, W. Greil. MMV Medizin Verlag: München.
56
LAUTER, H. 1988. “Einführung” Pp. 9-11 in Psychiatrie für die Praxis. Psychische Störungen im
höheren Lebensalter edited by H. Hippius, H. Lauter, W. Greil. MMV Medizin Verlag: München.
53
43
30-64 yaú grubunun sadece %0,3’nün, ama 65-74 yaú grubunun %4’nün, 75-84 yaú grubunun
%10’nun ve 85+ kuúa÷ÕnÕn %17’nin demans hastasÕ oldu÷u belirlenmiútir (SULKAVA et.al. 198557:
KURZ 1988, 29). Almanya’da 1983’te demans hastasÕ yaúlÕ sayÕsÕ 790000 ile 1,1 milyon arasÕnda
tahmin edilmekteydi. 500000 yaúlÕnÕn orta ve a÷Õr dereceli demans hastasÕ oldu÷undan hareket
ediliyordu. 1950’den beri sayÕlarÕ iki misli artmÕútÕ (OESTERREICH 1990, 10).
Türkiye’de demografik yaúlanma sürecinde yaúlÕlarÕn belirgin úekilde arttÕ÷ÕnÕ ve artmaya devam
edece÷ini düúünürsek, bugün Türkiye’de çok sayÕda yaúlÕ demans hastasÕnÕn yaúamasÕ gerekti÷inden
hareket etmek gerekir. Demans türleri arasÕnda yaúlÕlÕkta en yaygÕn olan Alzheimer hastalÕ÷ÕnÕn,
yaúam süresinin bütün ülkelerde uzamasÕndan dolayÕ, küresel bir problem haline geldi÷i de kesindir.
østatistikler: AnlatamadÕklarÕ AnlattÕklarÕndan Daha Fazla
Türkiye Özürlüler AraútÕrmasÕ (2002)58 kapsamÕnda toparlanan verilerin analizlerinden çÕkan bulgular,
zihinsel engellilerin 85+kuúa÷Õnda %0,2’nin ve ruhsal hastalarÕn %2’nin altÕna kadar geriledi÷ini ortaya
koymaktadÕr (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: TUFAN 2006). Bu bulgulardan hareket ederek, demans
ve depresyon hastalarÕnÕ belirleme olana÷Õ yoktur. Türkiye’yi di÷er ülkelerle karúÕlaútÕrÕlÕrken,
mecburen bazÕ kÕsÕtlamalar yapmak gerekir. UluslararasÕ araútÕrmalardan çÕkan bulgular ve Türkiye’de
elde edilenler arasÕnda çok belirgin bir tezatlÕ÷Õn bulundu÷u dikkat çekmektedir. Örne÷in Finlandiya ve
Almanya’daki bulgular, Türkiye’nin bulgularÕyla karúÕlaútÕrÕnca ortaya çÕkan durumlar tamamen farklÕdÕr.
BulgularÕ karúÕlaútÕrmaya geçmeden önce úunu belirtmek gerekir: Özürlüler AraútÕrmasÕ’nda “zihinsel
özürlü” ve “ruhsal rahatsÕzlÕk” úeklinde sÕnÕflandÕrma yapÕlmÕútÕr. Demans, zihinsel engellilik türlerinden
sadece biridir. Ruhsal rahatsÕzlÕk kavramÕndan da neyi anlamak gerekti÷i belli de÷ildir. Bu yüzden
aúa÷Õdaki karúÕlaútÕrmalarda ortaya çÕkan tezatlÕklar daha da belirgin hale gelmektedir. Çünkü
Türkiye’ye ait veriler “bütün” zihinsel engellileri ve ruhsal rahatsÕzlÕ÷Õ bulunanlarÕ kapsamaktadÕr. Buna
ra÷men rakamlarÕn “ufak” oluúu dikkat çekmektedir. E÷er tüm zihinsel engelliler ve ruhsal rahatsÕzlÕ÷Õ
bulunanlar arasÕndan sadece demans ve depresyon hastalarÕnÕ inceleme olana÷Õna sahip olsaydÕk,
rakamlar daha da küçülecek ve tezatlÕk daha da büyüyecekti.
Türkiye’de 30-64 yaú grubunun %2,5’i zihinsel engellidir. BunlarÕn yaú gruplarÕndaki oranÕ, beklenenin
aksine, yaú yükseldikçe azalmaktadÕr. Örne÷in 85+ kuúa÷Õnda Finlandiya’daki demans hastalarÕnÕn
oranÕndan 85 kat daha azdÕr (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: TUFAN 2006). Demans hastalarÕnÕn yaú
gruplarÕndaki minimum ve maksimum oranlarÕnÕ gösteren grafik OESTERREICH’in (1990, 11)
Almanya ile ilgili aktardÕ÷Õ verilerden hareket edilerek çizilmiútir. “Minimum” kategorisindeki rakamlar
57
SULKAVA, R., WIKSTRÖM, J., AROMAA, A., RAITASALO, R., LEHTINEN, V., LAHTELA, K.,
PALO, J.1985. Prevalence of severe dementia in Finland. Neurology 35: 1025-1029.
58
T. C. BAùBAKANLIK DEVLET øSTATøSTøK ENSTøTÜSÜ 2002. Türkiye Özürlüler AraútÕrmasÕ.
YayÕn NumarasÕ 2913. DøE MatbaasÕ: Ankara.
44
bile Türkiye’nin rakamlarÕndan daha yüksektir. Hatta 80+ kuúa÷Õnda
Almanya’daki demans
hastalarÕnÕn oranÕ Türkiye’dekinden 150 misli daha fazladÕr.
Bunun sebebi hakkÕnda ancak tahmin ileri sürülebilir. Muhtemelen demans hastasÕ veya psiúik hasta
yaúlÕlarla ilgili gerçek bilgilere ulaúmak mümkün olmamÕútÕr. Aileler, herhalde bu yaúlÕlar hakkÕnda
do÷ru bilgi vermemiúlerdir. Bu düúünceye yol açan baúka bir sebep, ruhsal hasta (n=72902 kiúi) veya
zihinsel engelli (n=16786 kiúi) olduklarÕ belirtilen yaúlÕlarÕn yaú gruplarÕna göre da÷ÕlÕmÕndan
kaynaklanmaktadÕr. UluslararasÕ araútÕrmalar, her iki durumda da yaú ilerledikçe hasta sayÕsÕnÕn
ço÷aldÕ÷ÕnÕ gösterirken, Türkiye’de bunun tersine rastlanmÕútÕr. SayÕlarÕ beklenin çok altÕnda kalan
zihinsel engelli ve psiúik hasta yaúlÕlarÕn ço÷u, yaúlÕlÕ÷Õn erken dönemleri olan 60-69 yaú grubunda yer
almaktadÕr. Böylece Türkiye’de ne kadar demans hastasÕ yaúlÕ insanÕn yaúadÕ÷ÕnÕn bilinmedi÷i sonucu
ortaya çÕkmaktadÕr.
Orta ve ileri yaúlarda görülen beyin randÕmanÕ rahatsÕzlÕklarÕyla ilgili veriler, otopsi araútÕrmalarÕna
dayanmaktadÕr. “BatÕ ülkelerindeki vakalarÕn yarÕsÕ Alzheimer hastalÕ÷ÕdÕr” (KURZ 1988, 30). Türkiye
Alzheimer Derne÷i’nin tahminlerine göre Türkiye’de 500000’den fazla demans hastasÕ vardÕr. BunlarÕn
%50’nin Alzheimer hastasÕ oldu÷u tahmin edilmektedir. YaúlÕlÕkta görülen demans vakalarÕnÕn %20’i
beyin damarÕ hastalÕklarÕndan ve %10’nu her ikisinin kombinasyonundan ortaya çÕkmaktadÕr (KURZ
1988, 30).
Demografik yaúlanma, demans hastalÕklarÕ ve yaúlÕlÕkta depresyon vakalarÕ giderek ço÷almaktadÕr. Bu
geliúmeler, Gerontopsikiyatrinin önemini arttÕrmÕútÕr. Demans ve psiúik hastalÕklar, yaúam süresinin
kÕsalmasÕna
yol
açmaktadÕr.
Demans
hastasÕ
yaúlÕlarda
bedensel
rastlanmaktadÕr. Bu yüzden ölüm riski bu yaúlÕlarda daha yüksektir.
hastalÕklara
daha
sÕk
Demans hastalarÕnÕn ölüm
nedenleri arasÕnda solunum yollarÕ ve damar hastalÕklar ilk sÕrada yer almaktadÕrlar (OESTERREICH
1990, 11). Yaúam süresinin uzamasÕ, demans hastalarÕnÕn ço÷almasÕna yol açacak sebeplerden
sadece biridir. Di÷er sebepler arasÕnda mikro travmalar ve çevre faktörü yer almaktadÕr
(OESTERREICH 1990). Buna ra÷men “hekimlerin ço÷u yaúlÕlarÕ geriatrik hasta” olarak tasavvur ediyor
ve “hastalÕklÕ, yürüme engelli ve hafif úaúkÕn” imajÕnÕn yaygÕnlaúmasÕna katkÕda bulunmuú oluyorlar
(CAPE 198359: Baltes/Wahl 1986, 13060).
59
CAPE, R.D.T. 1983. “The geriatric patient” Pp. 9-15 in Fundamentals of Geriatric Medicine edited by
R.D.T. Cape, R.M. Coe, I. Rossmann. Ravens Pres: New York.
60
BALTES, M.M., WAHL, H.-W. 1986. “Plastizität im Alter“ Pp. 130-135 in Psychiatrie für die Praxis 3
edited by H.Helmchen, H. Hippius. MMV Medizin Verlag: München.
45
Türkiye - Finlandiya KarúÕlaútÕrmasÕ
18
17
16
14
12
10
%
10
8
6
4
4
2,5
2
0,3
0,6
0,8
65-74
75-84
0,2
0
30-64
Finlandiya
85+
Türkiye
ùekil 7: Türkiye ve Finlandiya’da demans hastalarÕ karúÕlaútÕrmasÕ (Kaynak: Finlandiya için Sulkava et.al. 1985: Kurz 1988, 29; Türkiye için DøE
2002, hesaplama ø. Tufan 2006).
46
Demans HastalarÕnÕn Yaú GruplarÕndaki Minimum
ve Maksimum OranÕ
35
30
30
24,2
25
20
%
20
15
12,5
9,1
10
10
5,1
5
5,3
0
2,4
60-65
70-74
75-79
Minimum
80-90
Maksimum
ùekil 8: Demans hastalarÕnÕn yaú gruplarÕndaki minimum ve maksimum de÷erleri (Kaynak: Oesterreich 1990, 11).
47
90+
Türkiye’de Zihinsel Engelliler
?
Yaúlanan =314458
62,5 milyonda
YaúlÕ=16784
YaúlÕ=16784
6,1 milyonda
0,7
“Unutulanlar”
Kim, ne kadar, nasÕl yaúÕyor?
0,6
0,6
0,6
0,6
0,5
0,5
0,5
0,4
in %
Min.500000
Min.500000
0,3
0,3
0,3
0,3
0,3
0,2
0,3
0,3
0,2
Türkiye Alzheimer Derne÷i’nin tahminlerine göre 500 000 demans hastasÕ var, bunlarÕn
%50’i Alzheimer hastasÕ, ama bunlar istatistiklerde görünmüyorlar.
0-4
5-9
10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85+
Yaú GruplarÕ
Kaynak: DøE 2002 / Hesaplama: Tufan 2006
ùekil 9: østatistiklerde “unutulanlar” hakkÕnda pek bir úey bilinmiyor; sayÕlarÕnÕn minimum 500.000 oldu÷undan hareket edilmeli ve yaúam durumlarÕ
belirlenmeli (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: TUFAN 2006).
48
Alzheimer HastalÕ÷Õ
Alzheimer hastalÕ÷ÕnÕ hasta hayattayken kesin olarak teúhis etmek genellikle mümkün olmamaktadÕr.
Öldükten sonra yapÕlan otopsi sonucunda kesin teúhis konulabilmektedir. Özel CT-yöntemleri, kan
tahlilleri ve belirli hormon ve vitaminlerle ilgili olan bu testler sayesinde bile ancak %90’lÕk bir do÷ruluk
payÕ ile son teúhis edilebilmektedir (ERHARD 199961; RAABE 200162).
Gözlemler ilk hastalÕk belirtilerinin genellikle hastanÕn kendisi, ailesi ve hekim tarafÕndan görmezlikten
gelindi÷ine iúaret etmektedir. Belirtilerin yanlÕú yorumlandÕklarÕ da anlaúÕlmÕútÕr. Hasta, hafÕzasÕnda
meydana gelen “boúluklarÕ” baúlangÕçta çevresindeki insanlardan baúarÕyla gizleyebilmektedir. Aile
üyeleri bunu algÕlamakla birlikte, gerçekle yüz yüze gelmekten korktuklarÕ için hastalÕ÷Õ teúhisi için
giriúimde bulunmama yolunu tercih etmektedirler. “Alzheimer teúhisi” koyabilme cesaretini gösteren
hekim sayÕsÕnÕn da bir hayli az oldu÷u vurgulanmaktadÕr. Hekimlerin birço÷u durumu tahmin etmekle
birlikte, bunu aileye ve hastaya açÕklamaktan çekinmektedir. Oysa teúhis ne kadar erken konulursa,
hasta ve aile açÕsÕndan o kadar daha iyi olmaktadÕr. Epidemiyolojik araútÕrmalar demansÕn henüz
belirgin olmadÕ÷Õ vakalardan %50’nin gözden kaçtÕ÷ÕnÕ ortaya koymuútur. Tedaviler bu yüzden,
genellikle hastanÕn beceri ve yeteneklerini yitirdi÷i safhada baúlamaktadÕr (KURZ 1997)63.
BaúlangÕç safhasÕnda ufak çaplÕ hafÕza kayÕplarÕ, hastanÕn yönünü tayin etmede zorluk çekmesi gibi
durumlar ortaya çÕkar, ama çevredeki insanlar durumun farkÕna varmazlar. HastanÕn yakÕn
çevresindeki insanlara güveni azalmaya baúlar. “Zaman” hissi giderek kaybolur. YabancÕlÕk çekti÷i
ortamlarda kendisini huzursuz hisseder. UtandÕ÷ÕnÕ, kÕzgÕnlÕ÷ÕnÕ ve korkularÕnÕ baúkalarÕndan
gizlemeye çalÕúÕr. Ama günlük aktivitelerini henüz tek baúÕna yerine getirebilmektedir.
økinci safhada yaúamÕnÕ artÕk tek baúÕna idare etmesi mümkün de÷ildir. BakÕm ve yardÕm hizmetlerine
ba÷ÕmlÕ hale gelmiútir. Zaman duygusu tamamen kaybolmuútur, aile fertlerini tanÕyamaz hale gelmiútir.
Hayal dünyasÕnda yaúamaktadÕr. Konuúma yetene÷i de kaybolmaya baúlamÕútÕr. Çevresindekilerle
iletiúim kurmasÕ zorlaúÕr. Huzursuzlu÷u daha da artar. DevamlÕ hareket halindedir, ama hareketinin
belli bir hedefi yoktur. Zihinsel yetenekleri azalÕr, ama duygularÕ hala vardÕr.
Üçüncü safhada tamamen yardÕma ve bakÕma muhtaç hale gelmiútir. HafÕzasÕ iyice bozulmuútur. ArtÕk
kimseyi tanÕyacak durumda de÷ildir. Çok ender hallerde konuúur, yemek yerken zorluk çeker. ødrar
yollarÕ ve kalÕn ba÷Õrsa÷Õ üzerindeki kontrolünü tamamen yitirir. Hareket yetene÷i büyük ölçüde
kaybolur. Kendisine yardÕm eden olursa büyük çaba harcayarak yürüyebilir. Bedensel, zihinsel ve
ruhsal yeteneklerinde meydana gelen kayÕplar, onu zayÕf düúürür. Enfeksiyon hastalÕklarÕna
yakalanma riski artÕk iyice artmÕútÕr.
Alzheimer hastasÕ yaúlÕlarÕn ilgiye ve hareket özgürlü÷üne ihtiyaçlarÕ vardÕr. Kim olduklarÕnÕ, ne
yaptÕklarÕnÕ bilmemektedirler. Ama duygularÕ ve kendilerini hissediúleri üst düzeydedir. De÷iúen
61
ERHARD, T.1999. Verhaltenstherapie bei Morbus Alzheimer. Hogrefe: Göttingen.
RAABE, H. 2001. “Wie Türen zu Menschen mit Demenz geöffnet werden” in Pro Alter, 3, 12 – 15.
63
KURZ, A. 1997. “Angst vor den Folgen” in Forum Sozialisation, 10, 26.
62
49
algÕlama biçimleri nedeniyle korkuya, bezginli÷e ve umutsuzlu÷a sürüklenirler (Bkz. Alzheimer – Hilfe
2000)64.
“BakÕcÕlarÕn” Durumuyla ølgili Sadece Ufak Bir AraútÕrma!
SayÕlarÕnÕ bilmedi÷imiz, ama yarÕm milyondan daha az olamayacaklarÕna iúaret eden bulgular, bu
hastalarÕn “bakÕcÕlarÕ” ile ilgilenmeyi gerekli kÕlmaktadÕr. Antalya’da faaliyet gösteren Ulusal Sosyal ve
UygulamalÕ Gerontoloji Derne÷i’nin ilk önemli çalÕúmalarÕndan biri de Antalya ve çevresindeki
Alzheimer yaúlÕlarÕna bakan aile fertleri ile ilgili bir araútÕrma hazÕrlÕ÷Õna giriúmesi olmuútur. KonyaaltÕ
Belediyesi ile iúbirli÷iyle “bakÕcÕ kadÕnlarla” ilgili bir araútÕrma yapÕlacaktÕr. Bu araútÕrmadan önce bir ön
araútÕrma yapan dernek, Alzheimer hastasÕ yaúlÕlarÕn bakÕmÕnÕn kadÕnlar tarafÕndan yapÕldÕ÷ÕnÕ tespit
etmiútir. Ön araútÕrmada 45 aileyle görüúmeler yapÕlmÕútÕr. Bu görüúmelerin ço÷u evde yapÕlmÕútÕr,
sadece 5 kadÕn dernek binasÕna birebir görüúme yapmak üzere gelebilmiútir. Di÷er aile üyelerinin
yanÕnda kadÕnlarÕn açÕk konuúamadÕklarÕ görülmüútür. YanlÕú bir söz söylememeye özen gösterdikleri
dikkat çekmiútir. Özellikle yaúlÕnÕn bakÕmÕnÕ yapan gelinlerde, bu davranÕú çok belirgin olarak
görülmüútür. Sözlerinden çok davranÕúlarÕyla durumlarÕnÕn iyi olmadÕ÷ÕnÕ göstermeye çalÕútÕklarÕ hissi
uyanmÕútÕr.
Di÷er taraftan objektif faktörlerle de “bakÕcÕ kadÕnlarÕn” zor durumda olduklarÕ görülmüútür. Ön
araútÕrma kapsamÕnda görüúme yapÕlan kadÕnlarÕn hiçbiri (dernekte görüúme yapÕlanlar da dahil,
çünkü bu kadÕnlarÕ da evde ziyarete gidildi), Alzheimer hastasÕ bir insanÕn bakÕmÕnÕn yapÕlabilece÷i bir
evde oturmamaktadÕr. Ço÷unun gelir durumu, evin hastanÕn ihtiyaçlarÕna göre uyarlanmasÕ için uygun
de÷ildir. AyrÕca kiracÕ olarak oturanlar “baúkasÕnÕn evine” yatÕrÕm yapmak istemediklerini, ev sahibinin
de böyle bir giriúime katkÕda bulunmasÕ bir tarafa, buna izin verip vermeyece÷ini dahi bilmediklerini
belirtmektedirler.
YaúlÕnÕn bakÕmÕnÕ yapan kadÕnlarÕn ço÷u ev kadÕnÕdÕr. Ufak bir kÕsmÕ daha önce çalÕútÕ÷ÕnÕ, ama
bakÕma muhtaçlÕk durumu nedeniyle iúinden ayrÕldÕ÷ÕnÕ söylemektedir. Bunun da aile gelirine olumsuz
etkileri oldu÷undan hareket etmek gerekir. KadÕnlarÕn bir kÕsmÕnÕn ufak çocuk sahibi oldu÷u da
görülmüútür. Bunlar, yaúlÕ hastanÕn çocuklara “bir úey” yapmasÕndan korktuklarÕnÕ ifade etmektedir. Bu
yüzden hastayÕ sürekli göz hapsine almak zorunlulu÷unu hissetmektedirler.
Ço÷u Alzheimer hastalÕ÷ÕnÕn ne oldu÷unu bilmemektedir. Hekimin kendilerine bu konuda bilgi
aktardÕ÷ÕnÕ, ama tama olarak anlayamadÕklarÕnÕ söyleye kadÕnlar ço÷unluktadÕr. Di÷er aile fertlerinden
çekinmeden söyleyebildikleri en önemli konu, devletin yardÕmÕna ihtiyaç duyduklarÕdÕr. Bu konuda
yalnÕz bÕrakÕldÕklarÕnÕ, özellikle parasal yönden büyük sÕkÕntÕya düútüklerini Alzheimer hastalarÕnÕ kabul
eden bakÕmevlerinin bulunmamasÕnÕ, büyük bir eksiklik olarak hissetmektedirler. Ama ço÷u yaúlÕsÕnÕ
bir bakÕmevine vermek istemedi÷ini, zor koúullara ra÷men ona bakmayÕ istediklerini de belirtmektedir.
Bayan S. (42) “annem ne zorluklarla büyüttü beni, úimdi o çocuklaútÕ, onu bebe÷im gibi bakmaktan
64
ALZHEIMER– HILFE 2000. Die Alzheimer – Krankheit: (Broschüre). Frankfurt.
50
rahatsÕz olmuyorum; beni asÕl rahatsÕz eden, istedi÷im gibi ona bakamamak, koúullar el vermiyor”
diyerek, bu durumdaki kadÕnlarÕn herhalde genel duyularÕnÕ ifade etmekteydi.
Görüúme yapÕlan kadÕnlarÕn ço÷u evliydi (42 kiúi), sadece 3 kadÕn bekardÕ. BunlarÕn 1’i boúanmÕútÕ.
Boúanma sebebinin, annesinin Alzheimer hastalÕ÷Õyla ba÷lantÕlÕ oldu÷unu söyledi. Bayan T. (52),
üniversiteye giden o÷lu (22) ve çalÕúan kÕzÕ (27) ve Alzheimer hastasÕ annesi (84) ile birlikte bir evi
paylaúmaktalar. En rahat görüúme Bayan T. ile yapÕldÕ. Emekli memur maaúÕyla geçindi÷ini, annesinin
hiçbir geliri olmadÕ÷ÕnÕ belirtirken “kÕzÕmÕn kazancÕ olmasaydÕ ya hep birlikte sokakta sürünürdük ya da
annemi elimle soka÷a atmak zorunda kalÕrdÕm” diyerek, bu hastalÕ÷Õn yarattÕ÷Õ aile dramÕnÕ anlatmaya
çalÕútÕ (TUFAN 2005)65.
AraútÕrmalar Alzheimer hastasÕ yaúlÕlara genellikle aileleri bakmaktadÕr. Profesyonel bakÕm mümkün
oldu÷u halde Alzheimer hastalarÕnÕn %80 – 90’na aileleri bakmaktadÕr. BunlarÕn bir kÕsmÕ aynÕ
zamanda çalÕúmaktadÕr. Bunlar hastanÕn genlikle yaúlÕnÕn kÕzÕ, gelini veya torunudur, ama erkek
hastalarÕn birço÷u eúi tarafÕndan bakÕlmaktadÕr (DALLINGER 1997)66.
AraútÕrmalardan elde edilen bulgular, hastaya bakma iste÷inin, hastalÕ÷Õn derecesine ba÷lÕ olmadÕ÷ÕnÕ
göstermektedir. Daha ziyade birçok faktörün bu ba÷lamda rol oynadÕ÷Õna dikkat çekilmektedir. BakÕma
muhtaç kiúi ve aile fertleri arasÕndaki iliúkiler, bakÕcÕnÕn yaúam stili, sa÷lÕk durumu, kendisine veya
ailesine sa÷lanan sosyal destekler, bakÕmÕ kolaylaútÕran yardÕmlarÕn türü, kapsamÕ, bunlara eriúme ve
masraflarÕnÕ karúÕlayabilme olanaklarÕ, konutun durumu bakÕm kararÕnda
belirleyici faktörlerdir
67
(GROND 1998) :
Türkiye’de bu yaúlÕlara bakÕm hizmeti sunan kurum/kuruluú sayÕsÕ yetersiz oldu÷u için aileler yaúlÕnÕn
bakÕmÕnÕ “yapmak ve yapmamak” kararÕnÕ verme olanaklarÕndan yoksundur. Daha ziyade
alternatifsizli÷in belirledi÷i “zorunlu” bir karar alÕnmaktadÕr.
YaúlÕlÕkta psikiyatrik hastalÕklar bu kÕsa açÕklamalarla ortaya konulmuú olamaz. Amaç psikiyatrik
hastalÕklarÕn sebeplerini tÕbbi açÕdan detaylÕ úekilde açÕklamak, bu raporun kapsamÕna alÕnmamÕútÕr.
Daha ziyade bazÕ sorunlara dikkat çekmek ve sosyal boyutunun bulundu÷unu anÕmsatmak
istemektedir. Bu bilgilerden Türkiye açÕsÕndan ortaya çÕkan sonuç úu úekilde özetlenebilir:
1. Demans hastalarÕyla ilgili do÷ru istatistiklere ulaúÕlmasÕ gereklidir,
2. Demans hastasÕ yaúlÕlara bakÕm hizmetleri sunulmalÕdÕr,
65
Alzheimer hastasÕ yaúlÕlara bakan kadÕnlarla görüúmeler ø. TUFAN tarafÕndan 2005 yÕlÕ içinde
gerçekleútirilmiútir.
66
DALLINGER, U. 1997. “Erwerbstätige Pflegepersonen älterer Hilfe –und pflegebedürftiger
Menschen in der Bundesrepublik Deutschland: Partizipation im und Ausscheiden aus dem
Erwerbsleben. Sekundäranalyse der Studie „Möglichkeiten und Grenzen der selbstständigen
Lebensführung“ Pp. 111 – 157 in Vereinbarkeit der Erwerbstätigkeit und Pflege edited by B.Beck, G.
Naegele, M. Reichert, U. Dallinger. Schriftenreihe des Bundesministeriums für Familie, Senioren,
Frauen und Jugend. Bd. 106.1. Kohlhammer: Stuttgart.
67
GROND, E. 1998. Pflege Demenzkranker. Brigitte Kunz: Hagen.
51
3. Alzheimer hastasÕ yaúlÕlara bakan aileler ve “bakÕcÕ” aile üyeleri desteklenmelidir.
Ailelerin durumu hakkÕnda
HastalarÕn durumu hakkÕnda
østatistikler
Hizmetler
Aileye Destek
HastalarÕn tÕbbi ve bakÕm
ihtiyaçlarÕnÕ karúÕlayan
Ailenin maddi, sosyal,
psikolojik ihtiyaçlarÕnÕ
karúÕlayan
ùekil 10: Alzheimer hastalarÕna ve aileye destek ve yardÕm için yerine gelmesi gereken koúullar.
ølk koúul yaúlÕlÕkta ortaya çÕkan psikiyatrik hastalÕklar hakkÕnda enformasyon eksili÷inin giderilmesini,
ikincisi bu hastalara her zaman ailenin bakma olana÷Õna sahip olmadÕ÷ÕnÕ ve üçüncüsü ise ailenin
koruma altÕna alÕnarak, yaúlÕsÕna bakÕmÕnÕ yaparken maddi, sosyal ve psikolojik çöküntüye
u÷ramamasÕnÕ talep etmektedir ki, bir “granny dumping” fenomeni Türkiye’de yaúanmasÕn. ABD’de bu
adla anÕlan olaylar 90’lÕ yÕllarÕn ortalarÕnda bir hayli yankÕ uyandÕrmÕútÕ. Ço÷u demans hastasÕ olan
yaúlÕlar aileleri tarafÕndan ma÷aza, bakÕmevi veya hastane önlerine bÕrakÕlarak, artlarÕnda hiçbir iz
bÕrakmadan kayÕplara karÕúmaktaydÕlar (BRAUCHBAR, HEER 1995)68.
Sa÷lÕk Hizmetleri ve Sosyal Hizmetler
Nüfus da÷ÕlÕmÕnda bölgeler arasÕ farklÕlÕklara yol açan göç olgusu (GEISSLER 200069, 5 – 8) nüfusun
yapÕsÕna yaptÕ÷Õ etkilerle yaúlÕlarÕn bölge nüfusundaki oranÕnÕ da de÷iútirmektedir. ølginç bir bulgu
GeroAtlas araútÕrmasÕ sÕrasÕnda ortaya çÕktÕ. Genel istatistiklerde çarpmayan geliúmelerden birinin,
göçe gecikmeli olarak katÕlan yaúlÕlarÕn bulundu÷unu ortaya koydu.
68
BRAUCHBAR, M., HEER, H. 1993. Zukunft Alter: Herausforderung und Wagnis. Artemis & Winkler
Verlag.
69
GEISSLER, R. 2000. “Struktur Entwicklung der Bevölkerung” in Informationen zur politischen
Bildung, 4: 3- 8.
52
KÕrsal ve kentsel bölgelerin olanaklarÕ arasÕndaki farklÕlÕklar nedeniyle baúlayan göç hareketi, úimdiye
kadar hep düzensiz kentleúme açÕsÕndan ele alÕndÕ. øú bulmak umuduyla yaúadÕklarÕ yerleri terk eden
genç insanlarÕn bu davranÕúÕ “köyden kaçÕú” (RITTER/HOHMEIER1999: 38) olarak nitelendirilmektedir.
Köylerin boúalmasÕna yol açan bu olay, bölgelerin nüfus yapÕsÕnÕ de÷iúime u÷ramakla (GEISSLER
2000: 5) kalmayÕp, yaúlÕlar açÕsÕndan olumsuz birçok sonuç yaratmÕútÕr.
Özellikle gelir durumu iyi olmayan, sa÷lÕk problemleri olan veya bakÕma muhtaç yaúlÕlar, göçten en
fazla etkilenen yaúlÕlar olmaktadÕr. Göçün birbirinden uzaklaútÕrdÕ÷Õ kuúaklar arasÕnda iliúkilerin
azalmasÕna katkÕ yapan göç, bölgelerin ekonomisini de alt üst etmektedir.
Türkiye’de en az yaúlÕ insanÕn yaúadÕ÷Õ Güneydo÷u ve Do÷u Anadolu bölgelerinin nüfusunda 85+
kuúa÷ÕnÕn en fazla yaúlÕnÕn yaúadÕ÷Õ Marmara bölgesinden daha yüksek oldu÷unu ortaya çÕkardÕ.
Marmara bölgesi nüfusunda bu yaúlÕlarÕn oranÕ %2,9 iken Do÷u ve Güneydo÷u Anadolu’da %3,5
düzeyindedir (Kaynak:DøE 2002/Hesaplama. TUFAN 2006).
Bölgelerin genel nüfusundan aúa÷Õ yukarÕ aynÕ seviyede görünen 85+ kuúa÷ÕnÕn oranÕnÕn do÷u ve
güneydo÷uda daha düúük olmasÕ gerekirdi. Çünkü bu bölgelerde do÷urganlÕk, bugün bile dünya
standartlarÕnda en yüksek rakamlara denk gelmektedir. Bu yüzden genç nüfus içersinde 85+
kuúa÷ÕnÕn çok düúük bir orana sahip olmasÕ gerekirdi. Ama durumun tam tersi oldu÷unu görmekteyiz.
Göçe ilk etapta gençlerin katÕldÕ÷ÕnÕ göstermektedir.
2004 yÕlÕnda ikamet bölgesini de÷iútiren
N
329 kiúi (%9,4)
Cinsiyet
%29 erkek, %71 kadÕn
Minimum göç mesafesi
150 km
Göç sebebi: sosyal ve sa÷lÕk hizmetlerinin yetersizli÷i
(%56)
Tablo 8: “YaúlÕlar göçü” (GEROATLAS 2005, TUFAN 2006).
Bir taraftan kÕrsal bölgelerin daha güçlü bir demografik yaúlanma sürecine (RITTER/HOHMEIER1999:
39) girdi÷ini gösteren bu geliúme, “köyde” kalan yaúlÕlarÕn soysal ve sa÷lÕk hizmetlerinden yararlanma
olana÷ÕnÕ dolaylÕ yoldan etkilemektedir. Benzer geliúmeler øtalya, Fransa, øspanya, Portekiz gibi
Akdeniz ülkelerinde de yaúanmÕútÕr. ønsanlarÕn yaúadÕklarÕ yerleri kitleler halinde terk etmesi, bölgenin
ekonomik yapÕsÕna olumsuz etkiler yapmÕú, boúalan köyler sonunda terk edilmek zorunda kalÕnmÕútÕr.
Bölge esnafÕ ve küçük iúletmeler iflas edince, hizmet sektörü de baúka yörelere kaymak zorunlulu÷unu
hissetmiútir. Bu bölgelerde yaúayan yaúlÕlarÕn, yetersiz olan yaúam koúullarÕ daha da bozulmuútur.
Kentlere göç gelecekte devam edecektir. Fakat bu kez göçe yaúlÕlar da katÕlacaktÕr. SayÕlarÕ hÕzla
artarken, büyük kentler etrafÕnda kümeleúmiú bir yaúlÕ nüfus ortaya çÕkacaktÕr. GeroAtlas
araútÕrmasÕnda bununla ilgili ilk ipuçlarÕna ulaúÕldÕ÷Õ tahmin edilmektedir. Görüútü÷ümüz yaúlÕlarÕn
53
%9,4’ü 2004 yÕlÕnda yaúadÕ÷Õ ikamet bölgesinden minimum 150 km ötedeki baúka bir bölgeye
taúÕnmÕútÕr. %56’Õ sosyal ve sa÷lÕk hizmetlerine duydu÷u ihtiyacÕn daha önce yaúadÕ÷Õ bölgede yetersiz
oluúunu ikamet yerini de÷iútirme nedeni olarak vermektedir. Bu yaúlÕlarÕn ço÷unu kadÕnlar, dullar ve
ileri derecede yaúlÕlar meydana getirmektedir (%71). Ço÷u daha önce bölgeyi terk etmiú olan
çocuklarÕnÕn yanÕna taúÕnmÕútÕr.
YaúlÕlarÕn göçü, henüz ülke çapÕnda yaygÕn de÷ildir. Bu konuda nasÕl geliúme yaúanaca÷ÕnÕ úimdiden
söylemek mümkün olamaz, fakat GeroAtlas araútÕrmasÕndan çÕkan bu bilgiler, kÕrsal bölgelerdeki
yaúlÕlarÕn, öncelikle yaúam koúullarÕ tarafÕndan göçe zorlanabileceklerine iúaret etmektedir.“Köyden
kaçÕúa” yaúlÕlarÕn katÕlmasÕyla, nüfus da÷ÕlÕmÕ bir hayli dengesiz bir görünüm kazanabilir. YaúlÕlÕk
politikalarÕyla önlemler alÕnmasÕ gerekli görünmektedir.
85+Kuúa÷ÕnÕn Bölge Nüfusundaki OranÕ
4
3,7
3,5
3
3,3
3,2
3,5
3,4
3
2,9
%
2,5
2
1,5
1
0,5
0
Marmara
Ege
Akdeniz
øç Anadolu
Karadeniz
Do÷u
Güneydo÷u
ùekil 11: 85+ kuúa÷ÕnÕn bölgelere göre da÷ÕlÕmÕ (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: TUFAN 2006).
Sosyal ve Sa÷lÕk PolitikalarÕnda YaúlÕlar øçin Neler Yapabilir?
Nüfusta yaúlÕlarÕn ço÷almasÕnÕn yarattÕ÷Õ toplumsal sonuçlar endüstri ülkelerindekinin tersine úimdiye
kadar Türkiye’de tartÕúÕlmadÕ. Fakat son dönemlerde bu sessizli÷i bozmaya çalÕúanlar, demografik
de÷iúimlerin yarataca÷Õ toplumsal sonuçlarÕn Türkiye için a÷Õr bir fatura çÕkarabilece÷i yönünde
uyarÕlarda bulunuyorlar. YaúlÕlarÕn durumu hiç iyi bir görünüm sunmuyor ve ço÷alÕyorlar. Küresel bir
olgu haline gelen toplumsal yaúlanma sürecinin Türkiye aya÷Õnda bu geliúmeler pasif so÷ukkanlÕlÕkla
takip ediliyor. Gerçekten Türkiye açÕsÕndan bakÕlÕnca olayÕ abartmaya gerek yok mu?
Türkiye’de úu anda nüfusun %8,4’nü yaúÕ 60’Õn üzerindeki bireyler meydana getiriyor. 2020’de %20’ye
çÕkaca÷Õna dair güçlü belirtiler var. Fakat gençlerde bir azalma beklenmiyor. Nüfus artmaya devam
54
edecek. Türkiye’nin yaúam a÷acÕ yakÕn vadede kurumayacak. 100 milyonluk Türkiye’de 80 milyonun
henüz yaúlanmamÕú kiúilerden meydana gelece÷ini kabul ederek, yaúlÕlÕk problemi görmezlikten
gelinebilir. Ama bugünkünden 2,5-misli daha fazla bir paya sahip olacak 20 milyon yaúlÕnÕn bu ülke
tarafÕndan nasÕl kaldÕrÕlaca÷Õna da bakÕlabilir.
Türk toplumunu yaúlanmasÕna yol açacak üç sebep var:
1. Do÷umlarÕn azalmasÕ
2. Yaúam süresinin uzamasÕ
3. Bugün orta yaúlardaki büyük bir insan kitlesinin yakÕnda 60 yaúÕnÕ aúmasÕ
YaúlÕlarÕn ço÷almasÕ Türkiye açÕsÕndan bakÕldÕ÷Õnda üç sebepten dolayÕ çok önemli görünüyor:
Sosyal güvenlik sisteminin gelece÷i
1. Emeklilik sisteminin gelece÷i
2. Sa÷lÕk sisteminin gelece÷i
Do÷umlar úimdilik bir problem gibi görünmüyor. Fakat bunun da göreli oldu÷u anlaúÕlmÕútÕr. Türkiye
geneline bakmayÕp, illeri inceleyince, batÕ illerinde do÷urganlÕ÷Õn Türkiye ortalamasÕnÕn altÕna indi÷i,
do÷u illerinde ise dünya standartlarÕnda en yüksek düzeyde oldu÷u görülüyor. Türkiye’nin nüfusu, belli
bir bölgedeki yüksek do÷urganlÕktan dolayÕ artmaya devam edecek.
Türkiye’de bugün daha çok insan daha uzun süre yaúamaya baúladÕ. Erken gelen ölümlerden
kurtulma úansÕ herkes açÕsÕndan yükseldi. Fakat bunun da tam do÷ru olmadÕ÷ÕnÕ gösteren ampirik
bulgular var. Yaúam olanaklarÕ henüz ülke çapÕnda eúit bir düzeye eriúmedi. Bölgeler arasÕnda objektif
olarak tespit edilebilen farklÕlÕklar, herkesin do÷al yaúam potansiyelini en iyi úekilde kullanmasÕna
engel oluyor. Bu yüzden ortalama yaúam süresi henüz endüstri ülkelerindeki kadar yüksek de÷il. Ama
bu yaúlÕlarÕn ço÷almadÕ÷Õ anlamÕna gelmiyor. Ortalama bir de÷er olan yaúam süresi, bu yaúa süresinin
herkes için bir üst sÕnÕr oldu÷u hissini yaratÕyor. Tam tersine Türkiye’nin her bölgesinde, bölgenin genel
koúullarÕndan ba÷ÕmsÕz, iyi ve kötü koúullarda yaúlananlar var. Kötü durumdakiler ço÷unlukta olduklarÕ
için ortalama yaúam süresi düúük kalÕyor.
Bütün bu negatif durumlara ra÷men yaúlÕlarÕn hÕzla ço÷aldÕklarÕnÕ görüyoruz. Bu ço÷alÕúÕ incelememiz
gerekiyor. Nedenlerini ve neden algÕlanamadÕ÷ÕnÕ anlamak büyük bir önem taúÕyor. Endüstri
ülkelerinde yaúlÕlarla ilgili bir sosyal rapor hazÕrlanÕrken, demografik de÷iúimleri detaylÕ úekilde
açÕklamaya gerek kalmaz. Çünkü toplum genelinde uzun süreden beri tartÕúÕldÕ÷Õ için ekstra kanÕtlarla,
toplumun yaúlandÕ÷ÕnÕ ortaya koymak gere÷i duyulmaz. YaúlÕlarÕn nüfustaki oranÕ hakkÕnda iki ayrÕ
dönem arasÕndaki farkÕ ortaya koyunca herkes neyi anlatmaya çalÕútÕ÷ÕnÕz hemen anlar ve buna itirazÕ
olmaz. Çünkü toplumsal yaúlanmanÕn kendisi açÕsÕndan “maliyetini” zaten yÕllardan beri bilmektedir.
MaaúÕndan yapÕlan sosyal kesintilerin her yÕl yükselmesinden dolayÕ eline geçen paranÕn eridi÷ini bilir.
Türkiye’de durum “biraz” farklÕdÕr. YaúlÕlÕk probleminin bulundu÷unu yaúlÕlÕkla en az problemi olanlara,
kanÕtlamamÕz gerekmektedir.
55
Bu raporda bunun yeterince kanÕtlandÕ÷Õndan hareket edersek, artÕk demografik profilin yaúlÕlar lehine
de÷iúip de÷iúmedi÷i üzerine tartÕúmamak gerekir. TartÕúÕlmasÕ gereken konular, yaúlÕlarÕn yaúam
koúullarÕnÕn nasÕl daha iyi duruma getirilebilece÷i ve Türkiye’nin bunu nasÕl baúarabilece÷i olmalÕdÕr.
Ampirik verilerle Türk yaúlÕsÕnÕn öncelikli olarak çözüm bekleyen problemlerinin úunlardan ibaret
oldu÷unu göstermiútir:
1. Ekonomik güvencenin sa÷lanmasÕ
2. Sosyal güvenli÷in sa÷lanmasÕ
3. BakÕma muhtaçlÕkta güvenli÷in sa÷lanmasÕ
Belirlenen di÷er durumlar (örn. yaúlÕ kadÕnlarÕn durumu), saydÕ÷ÕmÕz bu üç problem alanÕyla
ba÷lantÕlÕdÕr. Bunlara getirilecek çözümler, di÷er problemlerin azalmasÕna yardÕmcÕ olacaktÕr. Bu da
sosyal politikalarla yaúlÕlar için neler yapÕlabilir soruna cevap vermeyi gerekli kÕlmaktadÕr.
Genel strateji olarak iki boyutta düúünmek gerekti÷i anlaúÕlmaktadÕr:
1. Ulusal boyut
2. Avrupa boyutu
Buna üçüncü bir boyut daha eklenebilirdi ve bölgeler arasÕ farklÕlÕklarÕn da sosyal politikalarca mutlaka
dikkate alÕnmasÕ önerilebilirdi. Fakat gerçekçi düúünecek olursak, bugünkü úartlar altÕnda Türkiye’de
bu talebin ortaya atÕlmasÕ ancak teorik nitelik taúÕyabilir. Henüz genel bir yaúlÕlÕk politikasÕnÕn
bulunmadÕ÷Õ Türkiye’de bölgesel ve yerel nitelikli yaúlÕlÕk politikalarÕna yönelmesi için koúullar
oluúmamÕútÕr.
Öncelikle úunun altÕnÕ çizmek gerekir: Hiçbir ülkenin idari yapÕsÕndan sadece yaúlÕlÕk politikalarÕndan
sorumlu bir merci bulunmamaktadÕr. BazÕ gerekçeler bunun nedenini de ortaya koymaktadÕr:
1. Politika geniú ve kompleks bir alandÕr
2. YaúlÕlar
için
tasarlanacak
olan
politikalarÕn
hepsi
nüfusun
di÷er
kesimlerini
de
ilgilendirmektedir, bu ister sa÷lÕk alanÕyla, isterse fiziksel çevre düzenlemeleriyle ilgili olsun,
hepsi bütün topluma yönelik çalÕúmalardÕr.
3. YaúlÕlarÕ idari düzlemde ayrÕ bir grup olarak kabul etmek, onlarÕ idari düzlemde di÷er
gruplardan soyutlamak anlamÕna gelecektir.
56
Demek ki idari düzlemde yaúlÕlÕk politikalarÕnÕ, di÷er politikalardan ayÕrmak o kadar kolay bir iú de÷ildir.
Birçok alanla ba÷lantÕlÕ oldu÷u için ortaya “problemin paylaúÕmÕ problemi” çÕkacaktÕr. Kim, ne kadar,
neden, kim için ne yapacak? Bu problem yeni de÷ildir, bütün ülkelerde yetkinin paylaúÕmÕ sorunu
yaúanmaktadÕr. Sadece yaúlÕlÕk politikalarÕna özgü bir sorun teúkil etmemektedir. BazÕ ülkeler bunun
çözümü çeúitli koordinasyon biçimleriyle gerçekleútirilmeye çalÕúÕlmÕútÕr. BazÕlarÕnda bu giriúi
baúarÕsÕzlÕkla sonuçlanmÕútÕr, bazÕlarÕnda “problemin paylaúÕmÕ” yeni
idari düzlemlerin ortaya
çÕkmasÕyla sonuçlanmÕútÕr. Örne÷in Hollanda’da bakanlÕklar arasÕ koordinasyon kurulu oluúturulmuútur
ve özel yetkilerle donatÕlmÕútÕr. Böylece yaúlÕlÕk politikalarÕ ve di÷er politik alanlarla efektif bir
koordinasyon kurulmaya çalÕúÕlmaktadÕr. Fransa’da ise bu giriúim baúarÕsÕz olmuútur. Sosyal ve sa÷lÕk
alanlarÕnÕn farklÕ idari düzlemlerin yetkisi altÕnda oluúu, bu ikisi arasÕna bir koordinasyon kurulunun
yerleútirilmesi giriúiminin baúarÕsÕzlÕ÷a u÷ramasÕna yol açmÕútÕr. Koordinasyon problemlerinin temel
nedeni sosyal ve sa÷lÕk alanlarÕnÕn u düalizminde yatmaktadÕr. Bu yüzden bazÕ ülkeler, örne÷in kuzey
Avrupa ülkeleri, her iki bakanlÕ÷Õ tek bir banlÕk altÕnda toplamÕútÕr (Sa÷lÕk ve Sosyal Hizmetler
BakanlÕ÷Õ).
Problemin paylaúÕmÕ problemi =YETKø
Sosyal Hizmet BakanlÕ÷Õ
Sa÷lÕk BakanlÕ÷Õ
Boyutsal yetki
Bölge
Bölgesel yetki
Yerel
Yerel yetki
ùekil 12: YaúlÕlÕk politikalarÕnda dikey ve dikey yetki problemi
ùimdiye kadar dile getirilen problemler idari düzlemde dikey yetkinin paylaúÕmÕyla ilgiliydi. Fakat
merkezi idarede dikey boyutunun da önemli oldu÷u anlaúÕlmaktadÕr. BazÕ ülkelerde sa÷lÕk ve sosyal
bakanlÕklarÕ tamamen desentralize edilmiútir. BakanlÕlar sadece genel politik çizgiyi ve bunlara
ayrÕlacak toplam bütçeyi belirlemekle mükellef kÕlÕnmÕútÕr. YaúlÕlÕk politikalarÕnda sorumluluk tamamen
bölge (örn. Danimarka) veya yerel idarelere (örn. Belçika) devredilmiútir (BMFSFJ 1996, 43).
Türkiye’de yaúlÕlÕk politikalarÕ açÕsÕndan buraya kadar söylenenlerden hangi sonuç çÕkmaktadÕr?
Merkezi idare ile yönetilen Türkiye’de yaúlÕlÕk politikalarÕ ba÷lamÕnda yetki paylaúÕmÕ ilk etapta sadece
dikey bir problem teúkil edecektir. Bu yetkinin kimde olaca÷Õ bakanlÕklarÕn ilgili olduklarÕ alanlarla
ba÷lantÕlÕ olacaktÕr. E÷er Sosyal Hizmetler ve Sa÷lÕk BakanlÕklarÕ tek bir bakanlÕk altÕnda toplandÕysa,
sorumlulu÷un kimde olaca÷Õ bir sorun yaratmayacaktÕr.
57
Di÷er taraftan Ankara’dan østanbul’u, øzmir’i ya da Hakkari’yi görmek bazÕ sorunlar yaratacaktÕr.
Özellikle yaúlÕlÕk konusunda yetersiz enformasyonlarla merkezden yaúlÕlÕk politikalarÕnÕn yürütülmesi
zorluklarla ba÷lantÕlÕdÕr. ùimdiye kadar bölgelerin yaúlÕlÕkla ilgili problemleri hakkÕnda güvenilir bilgiler
bulunmamaktadÕr. AynÕ problem, yetkinin bölge veya yerel idare düzleminde yer almasÕ halinde de
yaúanacaktÕr. Yani yere idareler, e÷er yaúlÕlÕk politikalarÕnda yetkinin kendilerinde olmasÕnÕ talep
edecek olularsa, idare ettikleri bölgede yaúayan yaúlÕlarÕn problemlerini daha iyi bildiklerini
söyleyemeyeceklerdir. Sonuçta yetkinin kimde olaca÷Õ, merkezi idarede çözülebilecektir.
Türkiye’de yaúlÕlÕk politikalarÕnÕn tasarÕmÕna bölgeler arasÕ enformasyonlarÕ toparlayÕp analiz edecek
“YAùLILIK POLøTøKALARI GENEL KOORDøNASYON KURULU” oluúturularak baúlanabilir. FarklÕ
alanlardan gelen uzmanlardan oluúturulmasÕ gereken bu kurulun temel görevi , bölge düzleminde
oluúturulan “YAùLILIK POLøTøKALARI BÖLGE KOORDøNASYON KURULLARI” tarafÕndan iletilen
enformasyonlarÕ incelemek ve Türkiye’nin bütün bölgelerinde saptanan temel problemleri belirlemek
olacaktÕr. Bölge koordinasyon kurullarÕnÕn da uzmanlar meydana gelmesi gerekmektedir. Bunlar kendi
bölgelerindeki yerel idarelerle, baúta Büyükúehir Belediyeleri ile ortak çalÕúmalar yaparak, bölgede
yaúayan yaúlÕlarÕn problemlerini belirleyeceklerdir. YapacaklarÕ tespitlerin ve hazÕrlayacaklarÕ raporlarÕn
belirli kriterlere dayanmasÕ gerekmektedir. Genel koordinasyon kurulunun, problemleri analizlere
dayanarak belirleyebilmesi için her bölgede istisnasÕz uygulanmasÕ gereken bir “PROBLEM TEùHøS
KATALOöU” oluúturulmasÕ gerekir. Böylece kriterlere dayanan ve sebepleriyle açÕklanabilen yaúlÕlara
yönelik sosyal politikalar tasarlanabilecektir. Bu úekilde belirlenen problemler, bir rapor halinde
merkeze iletilerek rasyonel kararlar alÕnabilmesine yardÕmcÕ olacaktÕr.
Koordinasyon kurullarÕnda geriatrici, sosyolog, psikolog, psikiyatr, sosyal hizmet uzmanÕ, istatistik
uzmanÕ, hukukçu gibi çeúitli dallardan uzmanlar mutlaka bulunmalÕ, her biri bölgelerden gelen
enformasyonlarÕ kendi alanÕyla ilgili de÷erlendirmelere tabi tutarak, problemin çözümünde yaúanacak
sorunlarÕ ve bunlarÕn nasÕl aúÕlabilece÷ini belirlemeye çalÕúmalÕdÕr.
58
MERKEZø VE YEREL YÖNETøM øùBøRLøöøYLE
YAùLILAR øÇøN DAHA EFEKTøF HøZMET
Merkez
YaúlÕlÕk PolitikalarÕ
Genel Koordinasyon
Kurulu
YaúlÕlÕk PolitikalarÕ
Marmara
Koordinasyon Kurulu
YaúlÕlÕk PolitikalarÕ
Ege
Koordinasyon Kurulu
YaúlÕlÕk PolitikalarÕ
Akdeniz
Koordinasyon Kurulu
YaúlÕlÕk PolitikalarÕ
Karadeniz
Koordinasyon Kurulu
Toplanan bilgiler, genel koordinasyon
kurulu tarafÕndan incelenecek ve tüm
bölgelerin acil ve ortak problemleri tespit
edilecek. Türkiye’nin yaúlÕlÕk
politikalarÕnda ilk baúta çözmesi gereken
problemler bir rapor halinde merkeze
iletilecek.
YaúlÕlÕk PolitikalarÕ
øç Anadolu
Koordinasyon Kurulu
YaúlÕlÕk PolitikalarÕ
Do÷u Anadolu
Koordinasyon Kurulu
Büyükúehir Belediyeleri YaúlÕlÕk PolitikalarÕ Koordinasyon KurullarÕ
TUFAN 2006
ùekil 13: Merkezi ve yerel yönetimlerin iúbirli÷i ile yaúlÕlara hizmet.
59
YaúlÕlÕk PolitikalarÕ
Güneydo÷u An.
Koordinasyon Kurulu
Genel koordinasyon kurulu, aúa÷Õdan gelecek olan enformasyonlarÕn kalitesine ve kapsamÕna göre
problemleri tespit edebilir. E÷er yetersiz ve yanlÕú bilgiler üzerinde analizler yapacak olursa, ortaya
mutlaka bir problem katalogu çÕkacaktÕr, ama bunun içindeki problemlerin yaúlÕlarÕn gerçek problemleri
olmamasÕ ihtimali yüksek olacaktÕr. Güvenilir enformasyonlara dayanan analizlere ulaúabilmek için
bölge koordinasyon kurullarÕnÕn “çok iyi” çalÕúmasÕ gerekecektir.
Çok iyi çalÕúma demek, bölgedeki yaúlÕlarÕn gerçek problemlerini belirlemek demektir. Bunun
baúarÕlabilmesi için bölgesel araútÕrmalar yapÕlabilir. Di÷er taraftan sa÷lÕk ve sosyal hizmet
kurumlarÕnÕn arúivleri taranabilir, bölgedeki resmi ve özel sa÷lÕk kuruluúlarÕnÕn arúivleri tetkik edilebilir
ya da bu kuruluúlardan, bu tetkikleri yaparak bir rapor halinde bölge koordinasyon kurullarÕna iletmeleri
istenebilir. Eczaneler, sa÷lÕk ocaklarÕ, muhtarlar, çevre düzenlemesi yapan kurumlar, rehabilitasyon
merkezleri, sivil toplum kuruluúlarÕ ve di÷erleriyle irtibata geçerek, bölgenin yaúlÕlar açÕsÕndan yarattÕ÷Õ
problem alanlarÕ belirlenebilir.
Bütün bunlarÕn kolay oldu÷unu ve kusursuzca yapÕlabilece÷ini düúünmemek gerekir. AksaklÕlar olacak,
birçok problemle karúÕlaúÕlacaktÕr. Bu rapor hazÕrlanÕrken yaúanan sorunlarÕn daha büyükleriyle
karúÕlaúÕlacaktÕr. Tabii ki "verilerin bir araya getirilerek de÷erlendirilmesi sabÕr ve dayanma gücü ister;
ama kim hazÕr bilgiyle yetinmeyip, kararlarÕnda metodik adÕmlarÕnÕ itinayla atarsa, bunun karúÕlÕ÷Õnda
heyecanlÕ ve verimli bir ilgiyi, ayrÕntÕlÕ bilgileri ve derinlikli bir kavrayÕúÕ mükafat olarak bekleyebilir"
(HUG 2001)70.
øskandinav ülkelerinin71 tipik özelli÷i sosyal güvenlik ve sa÷lÕk hizmetlerini merkez odaklÕ oluúudur,
ama desentral idareler de, bu ülkelerin önemli bir özelli÷idir. Temel sorumluluk yerel idarelere
devredilmiútir. Bunlar aynÕ zamanda kendi bölgelerinde vergi toplama yetkisiyle donatÕlmÕútÕr.
Hizmetlerin organize edilmesiyle ilgili her türlü soruya, yerel idareler cevap vermek zorundadÕr. Genel
kriterler ve bütçeler merkezi idare parlamentoda belirlenmektedir.
Danimarka’da emeklilik, hastalÕk veya sosyal hizmetler ile ilgili bütün sorular tek bir koldan idare
edilmektedir. Yerel meclisler, genel yasalar tarafÕndan düzenlenmemiú olan alanlarla ilgili politik
idareyi, kendileri belirlemektedir. Hastaneler genellikle ilçe belediyeleri tarafÕndan yönetilmektedir. Çok
çeúitli kontrol mercileri oluúturulmuútur, bunlar arasÕnda bakanlÕklar da yer almaktadÕr. 1987’de
“YaúlÕlar Paketi” adÕ altÕnda yayÕnlanan yeni bir yasa, yaúlÕlÕk politikalarÕnÕn sadece genel çerçevesini
hazÕrlamaktadÕr. Bunun içini doldurmayÕ tamamen yerel yönetimlere bÕrakmaktadÕr.
Finlandiya’da Sa÷lÕk ve Sosyal Hizmet BakanlÕ÷Õ, sadece genel çerçeveyi hazÕrlamaktadÕr. Planlama,
yürütme ve kontrol de bakanlÕklarda kalmaktadÕr. Sosyal ve sa÷lÕk hizmetleri için bakanlÕk nezdinde
tamamen ayrÕ bir bölüm kurulmuútur. Bu bölümde oluúturulan bir çalÕúma grubu, yaúlÕlÕk politikalarÕnda
sa÷lÕk ve sosyal hizmetlerin dÕúÕna taúan çalÕúmalar yapmaktadÕr. 1990/91 yÕlÕnda sa÷lÕk ve sosyal
hizmetler idari yapÕsÕnda de÷iúiklik yapÕlarak, her iki alanÕn daha iyi koordine edilmesi sa÷lanmÕútÕr. 11
70
HUG, T. 2001. “Erhebung und Auswertung empirischer Daten” Pp. 11-29 in Wie kommt
Wissenschaft zum Wissen? Einführung in die Forschungsmethodik und Forschungspraxis, Band 2.
edited by T. Hug, Schneider Verlag: Baltmannsweiler.
71
SOCIAL SECURITY IN THE COUNTRIES. SCOPE, EXPENDITURE AND FINANCING 1990.
NOSOSCO, Oslo 1993.
60
bölgenin yönetimi, yaúlÕlÕk politikalarÕ konusundan ilçelerin idaresini ve danÕúmanlÕ÷ÕnÕ yapmaktadÕr.
Yerel idareler sunulan hizmetlerden sorumludur ve kendilerine ait bir bütçeleri vardÕr. Bu bütçe
ilçelerinde topladÕklarÕ vergilerden, gelir vergilerinden ve devletin yaptÕ÷Õ katkÕlardan sa÷lanmaktadÕr.
Yerel idareler yaúlÕlara hizmet sunmak zorundadÕr, ama bunlarÕn ne tür hizmetler olaca÷Õ konusunda
bir hayli serbest bÕrakÕlmÕúlardÕr. Yerel meclis, yaúlÕlara sunulan bakÕm ve sosyal hizmetler konusunda
belirleyici mercidir. Merkezi idare bakanlÕklar nezdinde yaúlÕlÕk politikalarÕnÕ planlarÕnÕ ve ne úekilde
yürütülecekleri hakkÕnda temel ve genel kriterleri belirlemektedir. Yasal emeklilik sigortasÕnÕn yanÕ sÕra,
bireysel emeklilik de desteklenmektedir. Bunlar özel sigorta úirketleri üzerinden yürütülmektedir.
(BMFSFJ 1996, 45).
Bu iki ülkenin yaúlÕlÕk politikalarÕnda izledikleri yol, birçok yönden pozitif bir görünüm sunmaktadÕr.
Genel politik çerçevenin merkezi idare tarafÕndan çizilmesi, yerel idareler açÕsÕndan ba÷layÕcÕdÕr. Bu
çerçevenin dÕúÕna çÕkma olanaklarÕ yoktur ve orada belirtilen ve itinayla seçilmiú bütün talepleri yerine
getirmek zorundadÕrlar. Fakat her bölgenin yaúlÕlÕk politikalarÕnÕn aynÕ olmasÕ beklenmemektedir. Bu
da akÕllÕca bir stratejidir, çünkü bölgelere göre yaúlÕlarÕn ihtiyaçlarÕ birbirinden tamamen farklÕ olabilir.
AyrÕca bölgenin ekonomik yapÕsÕna da olumlu tesir edebilecek fonksiyonlara sahip bir strateji
uygulandÕ÷Õ dikkat çekmektedir. Sosyal ve sa÷lÕk hizmetleri için bölgeye ayrÕlan bütçenin sadece bir
bölümü devlet tarafÕndan karúÕlanmaktadÕr. Yerel idareler, genel yasalarÕn úart kÕldÕ÷Õ kriterleri yerine
getirebilmeleri için vergi toplamak zorunda bÕrakÕlmÕúlardÕr. Bu vergiler sayesinde sa÷lÕk ve sosyal
hizmet sektörünü ayakta tutabilmektedirler. DolaysÕyla Türkiye açÕsÕndan da önemli birkaç fonksiyonu
birden yerine getirmektedirler. Bölgenin ekonomisinin iyi yürümesi için çaba harcamak, görevlerini
yerine getirebilmek için vergi toplamak zorundadÕrlar. Bu da sigortalÕlÕ÷Õn devamÕnÕ ve artmasÕnÕ
sa÷lamaktadÕr. AyrÕca yeni istihdam alanlarÕnÕn yaratÕlmasÕna katkÕ sa÷lamaktadÕr. Çünkü ne kadar
çok sigortalÕ eleman çalÕúÕrsa, o kadar fazla vergi toplayacaklardÕr. DolayÕsÕyla yerel idarenin bütçesi
ço÷alacak ve bu bütçeyle sa÷lÕk v sosyal hizmetler ayakta kalacak ve geliúeceklerdir.
Bu örnekler Türkiye’nin yaúlÕlara yönelik sosyal politikalarÕnda alternatifsiz olmadÕ÷ÕnÕ göstermektedir.
Merkez yönetim ve yerel yönetimler arasÕnda Türkiye úarlarÕna uygun daha baúka alternatifler de
bulunabilir. GeroAtlas araútÕrmasÕndan elde edilecek bulgular, bölgelere göre yaúlÕlarÕn ihtiyaçlarÕnÕn
bir bölümün tespit edilmesine úüphesiz katkÕ sa÷layacaktÕr. Fakat tek bir araútÕrma, yaúlÕlÕk dedi÷imizi
kompleks problemin çözümüne ancak cüzi bir katkÕ sa÷layabilir. AktarÕlan bilgilerden çÕkarÕlmasÕ
gereken en önemli sonuç, yaúlÕlÕk politikalarÕnÕn di÷er politik alanlarla da koordineli yürütülmesinin
gereklili÷idir. Aúa÷Õdaki grafikte bu özellikle vurgulanmaya çalÕúÕlmÕútÕr. YaúlÕlÕk politikalarÕ ekonomiye,
iúsizli÷e ve sigortasÕz çalÕúmaya karúÕ önlemler politikasÕ haline de gelebilir.
61
Merkez Yönetim
Bütçenin
bir bölümü
Bütçenin
di÷er bölümü
Bölge
Ekonomisi
Vergiler
Yerel Yönetimler
istihdam
Gelir vergileri
Yeni yatÕrÕmlar
Merkezi idarenin çizdi÷i çerçeve
Sa÷lÕk Hizmetleri
Sosyal Hizmetler
ùekil 14: Finlandiya ve Danimarka’nÕn sistemleri hem yaúlÕlar hem de bölge halkÕ açÕsÕndan birçok olanaklar sunmaktadÕr (BMFSFJ 1996 tarafÕndan
sunulan bilgilerden esinlenerek, TUFAN 2006).
62
Sosyal Güvenlik
Sosyal güvenli÷in yaúlÕlarda en yaygÕn problemlerden biri oldu÷u görülmektedir. 10 yaúlÕdan 3’nün
sosyal güvenlik kapsamÕna girmedi÷i ve bölgeler arasÕnda büyük bir farkÕn bulunmadÕ÷Õ tespit
edilmiútir. Sosyal güvenlikten en az yararlananlarÕn ise ileri yaúlÕ-yaúlÕlar ve kadÕnlar olduklarÕ ortaya
çÕkmÕútÕr. AyrÕca hasta, engelli, bakÕma muhtaç ve dul yaúlÕlarÕn, sosyal güvenlik konusunda yaúlÕlar
arasÕnda en dezavantajlÕ gruplar olduklarÕ da anlaúÕlmÕútÕr.
Sosyal güvenlikten yoksun yaúlÕlarÕn sayÕsÕ 2 milyonu aúmaktadÕr. Bu da yaúlÕlarÕn %33’ne denk
gelmektedir. BunlarÕn yaklaúÕk 1,2 milyonu kadÕndÕr. Bütün yaú gruplarÕnda sosyal güvenlikten yoksun
kadÕn sayÕsÕnÕn erkeklerden daha fazla oldu÷u da tespit edilmiútir.
YAùLILAR
SOSYAL GÜVENLøK
N
6,1 milyon
Sosyal güvenli÷i bulunanlar
4,3 milyon
Sosyal güvenli÷i olmayanlar
2,03 milyon (Erkek: 0,88 milyon; KadÕn: 1,15 milyon.
Tablo 9: YaúlÕlarÕn sosyal güvenlik durumu (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
Sosyal güvenlik kurumlarÕna üyelikte, özel sandÕk ve özel sa÷lÕk sigortalarÕnÕn Türkiye’de çok düúük bir
kapasiteye sahip olduklarÕ belirlenmiútir. Sosyal güvenlikten yararlanan 4,3 milyon yaúlÕnÕn %31,7’si
Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK), %11,2’si Emekli SandÕ÷Õ, %20’si Ba÷-Kur üyesidir. Özel Sa÷lÕk
SigortasÕ ve Özel SandÕk üyeleri sadece %0,2 ve %0,3 oranÕna sahiptir. %5,4’ü “Yeúil Kart” üzerinden
sosyal güvenlik kapsamÕnda yer almaktadÕr.
KURUM
ÜYE SAYISI
YÜZDE
SSK
1925719
31,7
Emekli SandÕ÷Õ
733176
11,2
Ba÷ Kur
1220872
20,1
Yeúil Kart
328192
5,4
Özel Sa÷lÕk SigortasÕ
21179
0,3
Özel SandÕk
10808
0,2
Tablo 10: Sosyal güvenlik kurumlarÕna üyelik (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
63
GeroAtlas araútÕrmasÕna katÕlan yaúlÕlarÕn sosyal güvenlik durumu aúa÷Õdaki tabloda görülmektedir.
3500 yaúlÕdan 2128’nin (&60,8) sosyal güvenlikten faydalandÕ÷Õ belirlenmiútir. %47,4’ü SSK, %22,7’si
Emekli SandÕ÷Õ, %18,7’si Ba÷-Kur üyesidir. Özel Sa÷lÕk SigortasÕ ve Özel SandÕk üyesi hiçbir yaúlÕ
yoktur. Buna karúÕn Yeúil Kart sahiplerinin oranÕ %11,2’dir. Böylece araútÕrmaya katÕlan 10 denekten
4’nün sosyal güvenlikten yararlanamadÕ÷Õ görülmektedir. Genel verilerden elde edilenle, GeroAtlas
araútÕrmasÕndan ortaya çÕkan sonuç, aradaki ufak fark dikkate alÕnmazsa, aynÕdÕr. Türk yaúlÕsÕnÕn bir
çözüm bekleyene bir sosyal güvenlik problemi vardÕr.
KURUM
ÜYE SAYISI
YÜZDE
SSK
1009
47,4
Emekli SandÕ÷Õ
483
22,7
Ba÷ Kur
398
18,7
Yeúil Kart
238
11,2
Toplam
2128
100,0
Tablo 11: GeroAtlas araútÕrmasÕna katÕlanlarda sosyal güvenlik (TUFAN 2006).
Türkiye’de sosyal güvenlikten yoksun yaúlÕlarÕn aúÕrÕ düzeyde fazla oluúu, bu yaúlÕlar açÕsÕndan hiç
olmazsa “temel güvenli÷in” sa÷lanmasÕ, geçimlerini sa÷layabilecekleri “asgari” bir gelire sahip
olmalarÕnÕn gerekli oldu÷unu ortaya koymaktadÕr. Ancak bunun finansmanÕnÕn yapÕlabilmesi için bir
taraftan çalÕúan birey sayÕsÕnÕn artmasÕ, di÷er taraftan her çalÕúanÕn sigortalÕ olmasÕ gerekir. Türkiye’de
her iki koúulun da tatmin edici bir düzeye sahip olmadÕ÷Õ görülmektedir. YaúlÕlÕkta sosyal güvenlik
problemine yol açan bu duruma çözüm getirilemezse, gelecekte bugünkünden daha fazla sosyal
güvenlikten yoksun yaúlÕ insan yaúayacaktÕr.
2002 yÕlÕnda yaúÕ 20-59 arasÕnda 14,2 milyon kiúi çalÕúmaktaydÕ. BunlarÕn 2,9 milyonu kamu
sektöründe, 5,8 milyonu özel sektörde, 4,2 milyonu kendi hesabÕna çalÕúmaktaydÕ. 1 milyondan fazla
kiúi ücretsiz aile iúçisi olarak çalÕúÕyordu ve 344 bin kiúi iúveren konumundaydÕ. Kamu sektöründe
çalÕúanlarÕn %97’si sigortalÕydÕ. Buna karúÕn özel sektörde çalÕúanlarÕn %29’u, iúverenlerin %21’i,
kendi hesabÕna çalÕúanlarÕn %52’si ve ücretsiz aile iúçisi olarak çalÕúanlarÕn %62’si sigortasÕzdÕ. Bu
rakamlar gelecek açÕsÕndan hiç olumlu mesajlar iletmemektedir. Bu yüzden baúka ülkeler bu probleme
nasÕl bir çözüm getirmiúler ve hangi sosyal güvenlik modellerini uygulamaktalar, buna da bakmakta
fayda var. Tabii ki burada bütün ülkelerin sosyal güvenlik sistemlerini inceleyemeyiz. Bu yüzden birkaç
örnek ile problemin çözümsüz olmadÕ÷ÕnÕn gösterilmesiyle yetinilecektir.
64
ÇalÕúma AlanlarÕ
SigortasÕz
20-59 Yaþl Grubu
Özel sektörde ücretl
16
øúveren
%3
2 934 797
8
Kamu sektöründe ücre
5 776 996
%21
344 238
12
Kendi hesabÕna
3
Ücretsiz aile iúçisi
0
%29
%52
4 173 642
%62
1 006 534
5
10
15
20
%
Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: TUFAN 2006
ùekil 15: ÇalÕúanlarÕn sigortalÕlÕk durumu ve çalÕútÕklarÕ alan (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: TUFAN 2006)
65
Sosyal Güvenlik Modelleri
Avrupa ülkelerini, emeklilik ve sosyal güvenlik sistemleri açÕsÕndan karúÕlaútÕrÕnca, farklÕ sistemlerle
çalÕútÕklarÕ görülmektedir. Sistemler arasÕ karúÕlaútÕrmalar úu noktalarda farklÕlÕklar bulundu÷unu
göstermektedir:
- Fonksiyon
- YardÕm türleri
- Finansman
Bu farklÕ sistemlerin bir gün ortada kalkaca÷Õ, tüm AB’de tek sosyal güvenlik sisteminin kalaca÷Õna
uzmanlar inanmamaktadÕr. Daha ziyade birçok hukuksal alanla iç içe olduklarÕ görülen ve bu ne kadar
fazla ise sistemin alÕcÕ özelliklerinin o kadar arttÕ÷Õ belirtilmektedir. AyrÕca “AB veya AB Komisyonu
sistemleri birbiriyle aynÕ yapmak hedefini özellikle takip etmemektedir, ama artan siyasi iliúkiler
nedeniyle sistemlerin birbirine yaklaúmayacaklarÕ anlamÕna gelmemektedir” (BMFSFJ 1996, 52).
BatÕ Avrupa ülkelerinin sosyal politik geçmiúiyle ba÷lantÕlÕ olan beú farklÕ emeklilik sistemi vardÕr:
1. øskandinavya ülkelerinde “evrensel yardÕm modeli”, mukimlerden (ikamet edenler) kesilen
vergilerle finanse edilmektedir.
2. Anglosakson ülkelerinde Lord Beveridge tarafÕndan tasarlanmÕú olan “destekli (residual) ve
evrensel model”. Bu modelde emeklilik maaúÕ büyük ölçüde emeklilik sigortasÕna ödenen
primler tarafÕndan belirlenir, ama bir parçasÕ (bu yüzden: residual)
vergilerle finanse
edilmektedir.
3. Bismarck’Õn Sosyal YasasÕ’nÕn geleneklerine uygun olarak mesleki statüye ba÷lÕ seçici
(selektiv) model, Orta Avrupa ülkelerinde primlerle finanse edilen “ihtiyat sistemdir”.
4. øhtiyat ve mukim modelleri arasÕnda kalan “halk sigortasÕ”, Hollanda ve øsviçre’de
uygulanmaktadÕr.
5. Henüz yapÕlaúma süreci tamamlanmamÕú olan “Akdeniz ülkeleri modeli” (BMFSFJ 1996, 52).
Bu güvenlik sistemlerinin sunduklarÕ olanaklarÕ hukuksal ba÷lamda karúÕlaútÕran (ZACHER 199172,
112: BMFSFJ 1996, 52) grafikten görüldü÷ü gibi hukuksal açÕdan çeúitli güvenlik sistemleri
tasarlanabilir. FarklÕ çÕkÕú noktalarÕna sahip olan bu sistemleri birbirinden kesin sÕnÕrlarla ayÕrmanÕn
imkanÕ yoktur. Evrensel ve seçici sistemler arasÕnda birçok alanda mesafe daralmÕú, birbirine
yakÕnlaúmÕúlardÕr. Bismarck ihtiyat sistemi zamanla o denli geliúmiútir ve parçalara ayrÕlmÕútÕr ki,
nerdeyse bütün nüfus, birçok sistemden meydana gelen tek bir sistemin kapsamÕna alÕnmÕútÕr. Sosyal
yardÕm sistemi asgari güvenli÷in özelliklerini taúÕmaktadÕr. Beveridge-Modelleri ve øskandinav
72
ZACHER, H. F. 1991. Alterssicherung im Rechtsvergleich, Baden-Baden.
ülkelerinin evrensel modelleri gelirden ba÷ÕmsÕz temel güvenli÷in yanÕ sÕra, primler tarafÕndan finanse
edilen ek sistemler geliútirmiúlerdir (BMFSFJ 1996, 53).
(prensipte zorunlu olmayan) bütün ihtiyat olanaklarÕ
genellikle:
Sosyal güvenlik
TamlayÕcÕ güvenlik
Bütün (genellikle zorunlu)
øhtiyat olanaklarÕ
istisna:
di÷er ihtiyatlar
genellikle:
Sosyal güvenlik
istisna:
di÷er zorunlu
ihtiyatlar
Halk sigortasÕ
veya
Mukim sigortasÕ
tamamlayÕcÕ olarak:
Alternatif
yardÕm sistemleri
Destekli güvenlik
Sosyal sigorta
Seçici temel güvenlik:
ihtiyati içkin asgari güvenlik
Seçici temel güvenlik:
ihtiyati içkin asgari güvenlik
Evrensel tamlayÕcÕlÕ:
YardÕm sistemleri
Evrensel tamlayÕcÕlÕ:
YardÕm sistemleri
Kaynak: BMFSFJ 1996, 52; Modeli tasarlayan: F. Zacher .1991. Alterssicherung im Rechtsvergleich. Baden-Baden, S. 112
ùekil 16: Güvenlik sistemlerinde tüm olanaklar (Kaynak: Zacher 1991: BMFSFJ 1996, 52).
Sosyal güvenlik sistemleri açÕsÕndan model üretme problemi olmadÕ÷ÕnÕ Danimarka’dan görebiliriz. øki
kademeli bir sosyal güvenlik sistemine sahip olan bu ülkede ikamet eden herkes “Halk Emeklili÷i”
(Folkepension) üzerinden sigortalÕdÕr ve yerel yönetimlerin sosyal kurullarÕnÕn sorumlulu÷undadÕr. Ek
Emeklilik, sadece çalÕúanlara tanÕnmÕú bir haktÕr ve primlerle finanse edilmektedir (øú PiyasalarÕ Ek
Emeklilik SigortasÕ). Primler, bireylerin çalÕúma saatlerinin miktarÕna ba÷lÕ olarak belirlenmektedir. “Ek
Emeklilik SigortasÕ” ÇalÕúma BakanlÕ÷Õ’nÕn gözetimindeki “Ek Emeklilik Kurumu”
tarafÕndan idare
edilmektedir. VatandaúlÕk statüsüne ba÷lÕ olan ve çalÕúma yÕlÕyla hiçbir ba÷lantÕsÕ olmayan temel
67
emeklili÷in yanÕ sÕra, geçici bir süre için parasal yardÕm olarak sosyal yardÕm alÕnabilmektedir. AyrÕca
YaúlÕlara normal
güvenlik ötesinde
yapÕlan ödeme
øste÷e ba÷lÕ
Geliúmiú güvenlik
Tanzim edilmiú hak
Danimarka’da yaklaúÕk 5000 özel emeklilik sistemi vardÕr.
Normal güvenlik
økincil:
• Sosyal sigorta
(yüksek kademeli sigorta)
øhtiyat
Birincil:
• Sosyal sigorta
• Zorunlu, mesleki, iúletme sigortasÕ
YaúlÕlara normal
güvenlik durumunda
yapÕlan ödeme
økincil:
• alternatif, düzenlenmiú özel ihtiyat
(bireysel sigorta: contracting out).
Duruma ba÷lÕ sistemler
Birincil:
• Halk sigortasÕ
• Mukim sigortasÕ
zorunlu
Mecburi hak
Temel Güvenlik
YaúlÕlara
yapÕlan asgari ödeme
øhtiyat
Birincil:
• Sermaye oluúumu, tasarruf
• Özel sigorta
• Mesleki/øúletme øhtiyat SigortasÕ
økincil:
• alternatif yardÕm sistemleri
(sosyal yardÕm)
Kaynak: BMFSFJ 1996, 52; Modeli tasarlayan: F. Zacher .1991. Alterssicherung im Rechtsvergleich. Baden-Baden, S. 113
ùekil 17: Güvenlik sistemlerinin hedefleri ve güvenlik türleri (Kaynak: Zacher 1991: BMFSFJ
1996, 54).
Finlandiya’da da herkese temel emeklilik hakkÕ tanÕnmÕútÕr. Ek emeklili÷in düzeyi, iú piyasalarÕndan
elde edilen gelire ve çalÕúma yÕlÕna ba÷lÕdÕr. 1960 yÕlÕndan beri ek emeklilik sigortasÕ, kendi hesabÕna
çalÕúanlara da zorunlu kÕlÕnmÕútÕr. En üst kademeden emekli olmak için 40 yÕl aidat ödemiú olmak
gerekmektedir. Asgari emeklilik Halk Emeklilik SigortasÕ tarafÕndan karúÕlanmaktadÕr. YaklaúÕk 5
milyon nüfusa sahip olan Finlandiya’da 200.000 kiúi sadece bu emeklilik maaúÕyla geçinmektedir
(Danimarka ve Finlandiya ile ilgili son bilgiler için bkz. BMFSFJ 1996, 55-57).
68
Tabii ki burada akla gelen ilk soru, bu ülkelerin bunu nasÕl baúarabildikleri olmaktadÕr. En büyük
sorunlarÕ ekonomik krizler ve uluslar arasÕ rekabetin yarattÕ÷Õ baskÕdÕr ve bu baskÕ, Avrupa’nÕn iç
piyasalarÕ tarafÕndan daha da arttÕrÕlmaktadÕr. Buna ra÷men øskandinav ülkeleri yaúlÕlara üst düzeyde
bütçe ayÕrÕr ve yaúlÕlÕk politikalarÕ tehlikede de÷ildir. Bunu nasÕl baúarabildiklerine gelince, vergi
konusunda kimseye imtiyaz tanÕmamalarÕdÕr. Danimarka AB ülkeleri arasÕnda en yüksek gelir vergisi,
en yüksek katma de÷er vergisi, en yüksek tüketici vergisi alan ülkedir. PiyasalarÕn durumu nedeniyle
bu “mükemmel sosyal sistemini” (BMFSFJ 1996, 61) koruyamazsa, prim yoluyla finansman modeline
dönebilece÷i tahmin edilmektedir. Vergiler yüksek olmasÕna ra÷men kadÕnlarÕn Danimarka’nÕn AB
üyeli÷ine karúÕ çÕktÕklarÕnÕ da anÕmsarsak,Türkiye’nin izlemesinde gereken yol ortaya çÕkmaktadÕr:
- Türkiye AB’yi bir kurutuluú olarak de÷il, bir alternatif olarak görmelidir,
- øú piyasalarÕnÕ daha iyi denetlemeli ve çalÕúan herkesi sigortalÕ yapmalÕdÕr,
- SigortasÕzlara asgari emeklilik hakkÕ tanÕnmalÕdÕr,
- KadÕnlar çalÕúma piyasalarÕna entegre edilmelidir.
Sosyal Güvenlik, Sosyal Eúitsizlik ve Sosyal Adalet
Sosyal adalet kavramÕnÕn genel tanÕmÕ úöyle yapÕlabilir: Güvenilir bir yaúam temeli üzerine oturtulmuú,
insan onuruna yaraúÕr bir tarzla herkese kendi yaúamÕnÕ úekillendirmesini mümkün kÕlan tüm olanaklar
sosyal güvenliktir. Sosyal güvenlik sisteminin hedefi sosyal adaleti sa÷lamaktÕr (SCHULIN 2000, IX)73.
Sosyal eúitsizlik, bireyler arasÕndaki statü farkÕnÕ ifade eden, toplumun kabul etti÷i durumlarla
ba÷lantÕlÕdÕr. E÷itim, gelir, mesleki konum gibi toplumun önem verdi÷i alanlarda, bireylerin farklÕ
konumlarÕ (HRADIL 1999)74 tarafÕndan yaratÕlÕrlar. Sosyal adalet ise herkesin kendi gücü ve
yetenekleri ölçüsünde, devlette ve toplumda sosyal konum elde etme úansÕna sahip olabilmesidir.
DolayÕsÕyla fÕrsat eúitli÷i ile ba÷lantÕlÕdÕr. Herkes cinsiyetinden, dilinden, inancÕndan, etnik kökeninden
ba÷ÕmsÕz olarak fÕrsat eúitli÷ine sahip olabilmelidir. Kendi gücü ve yetenekleriyle temel ihtiyaçlarÕnÕ
karúÕlayacak durumda olmayanlara ve “bütün yardÕm ve destek sistemlerinin baúarÕsÕz kaldÕ÷Õ
durumlarda” (SCHULIN 2000, IX) yardÕm edilmelidir. Örne÷in sosyal güvenlik kapsamÕnda yer
almayan yaúlÕlar sosyal güvenlik kapsamÕna alÕnmalÕ ve hastalÕk sigortasÕna aidat ödemedikleri halde
di÷er sigortalÕlarla aynÕ kalite ve kapsamda tÕbbi tedavi görebilmelidir. Sosyal politikalarÕn bunu
sa÷lamasÕ, sosyal adaletin varlÕ÷ÕnÕn algÕlamasÕna yardÕmcÕ olacak ve úüphesiz bundan büyük bir
hoúnutluk duyulacaktÕr.
73
SCHULIN, B. 2000. “Einführung” Pp. IX-XLIV in Sozialgesetzbuch, 26.Aufl., Deutsche
Taschenbuchverlag: München.
74
HRADIL, S. 1999. Soziale Ungleichheit in Deutschland. 7. Aufl., Leske + Budrich: Opladen.
69
Sosyal güvenlik, parasal ve ayni hizmetlerin yanÕ sÕra, iú piyasalarÕ, toplu iú sözleúmeleri, iú yerinde
söz hakkÕ, çalÕúma politikalarÕ, e÷itim ve bakÕm hizmetleri (BÄCKER, EBERT 1996)75 ile ba÷lantÕlÕ
olan çok boyutlu bir tasarÕmdÕr. Sadece Sosyal Sigortalar Kurumu’nun (SSK) üyesi “olmak ya da
olmamak” sorusuna indirgenmemelidir. YaúlÕlarÕn olumsuz tablo çizen durumlarÕ, geçmiúte bu
olanaklara sahip olmamalarÕyla ba÷lantÕlÕdÕr. Bireysel hatalarÕna dayanmayan yaúam koúullarÕnÕn
iyileútirilmesi sosyal devletin görevleri arasÕnda yer almaktadÕr.
Sosyal Güvenlik ve Finansman Sorunu
YaúlÕlarÕn hepsini sosyal güvenlik altÕna alamamanÕn temel sebeplerinden sadece biri finansman
problemidir. Bunun yanÕnda öncelikle e÷itim ve çalÕúma olanaklarÕnÕn sunulamamasÕ, sigortalÕ
sayÕsÕnÕn arttÕrÕlamamasÕ, kadÕnlarÕn e÷itim ve iú olanaklarÕndan erkekler kadar faydalanamamasÕ,
bugünkü tablonun ortaya çÕkmasÕna yol açmÕútÕr. Sosyal devletin “boúalan kasalarÕ” ve “da÷ gibi
borçlar” (MÜLLER, MÜLLER-STACKEBRANDT 1997)76
her ülkede dile getirilmektedir. Sosyal
güvenli÷in pahalÕ bir giriúim oldu÷u kesindir. Örne÷in henüz 1994’de Almanya’nÕn sa÷lÕk giderlerine
373 milyar Mark, yaúlÕ, dul ve yetimlere 433 milyar Mark ayÕrdÕ÷Õ görülmektedir (BRAUN 1997, 57)77.
AB ülkeleri sosyal giderlerini sekiz kategoriye göre ayarlamaktadÕr: YaúlÕlÕk, geride kalanlar (dullar,
yetimler), sakatlÕk, hastalÕk, aile, iúsizlik, ikamet ve di÷erleri. “SakatlÕk” kategorisi sadece çalÕúabilecek
yaútaki bireyleri kapsamaktadÕr, buna karúÕn yaúlÕlar için “bakÕm parasÕ ve rehabilitasyon giderleri”,
“yaúlÕlÕk” kategorisinde yer almaktadÕr. ÇocuklarÕn sa÷lÕk masraflarÕ, aile kategorisinde yer alabilirdi.
Ama tabloda, sa÷lÕk giderleri kategorisinde de÷erlendirilmiúlerdir (BADELT, ÖSTERLE 2001, 21).
Tabloyu incelemeye devam edince yaúlÕlara ayrÕlan payÕn di÷erlerinden belirgin úekilde daha yüksek
oldu÷u görülmektedir. ørlanda, bu açÕdan tek istisnadÕr. Bu ülke en çok hastalara sosyal kotadan pay
ayÕrmaktadÕr (BADELT, ÖSTERLE 2001, 23). Güney-kuzey ülkeleri arasÕndaki fark dikkat
çekmektedir. Kuzey Avrupa ülkelerinde sosyal kota %30 civarÕnda iken, güney ülkelerinde belirgin bir
azalma göstermektedir. øtalya %25,9 ile güney ülkeleri arasÕnda sosyal kotasÕ en yüksek ülkedir.
Sosyal devlet yetersiz kalÕnca ileri sürülen finansman sorunu, sadece sosyal giderlerdeki artÕútan
kaynaklanmamaktadÕr. Bunlara çözüm getirilmedikçe, zorunlu oldu÷u halde sosyal bütçelerin
yükseltilmesi mümkün olmayacaktÕr.
75
BÄCKER, G., EBERT, T. 1996. Zukunft des Sozialstaates. Defizite und Reformbedarf in
ausgewählten Bereichen der sozialen Sicherung. Herausgeber: Ministerium für Arbeit, Gesundheit und
Soziales des Landes Nordrhein-Westfalen.
76
MÜLLER, H.-U., MÜLLER-STACKEBRANDT, J. 1997. “Leere Kassen und Schuldenberge:
Sozialpolitik vor dem aus?” pp. 39-55 in Sozialpolitik-Aktuelle Fragen und Probleme edited by M. R.
Textor, Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
77
BRAUN, H. 1997. “Verantwortung für Sozialpolitik im Geflecht der Zuständigkeiten” pp. 57- 73 in
Sozialpolitik-Aktuelle Fragen und Probleme edited by M. R. Textor, Westdeutscher Verlag: Opladen,
Wiesbaden.
70
AB Ülkelerinin Sosyal KotalarÕ (1997)
Ülke
Sosyal
Kota
YaúlÕlar
S
33,7
12,6
DK
31,4
F
Sakatlar
0,8
7,6
3,9
3,6
3,2
2,0
12,3
0,0
5,7
3,4
4,0
4,0
2,0
30,8
11,6
1,9
8,9
1,6
3,1
2,4
1,4
NL
30,3
9,8
1,6
9,3
4,6
1,1
3,3
0,5
D
29,9
11,9
0,6
8,4
2,4
3,0
2,7
0,9
A
28,8
10,9
3,0
7,4
2,4
3,0
1,6
0,4
EU 15
28,2
11,1
1,5
7,6
2,4
2,4
2,1
1,0
UK
26,8
9,5
1,4
7,0
3,3
2,4
1,1
2,1
E
21,4
9,0
0,9
6,2
1,6
0,4
3,0
0,2
IRL
17,5
3,3
3,3
6,3
0,9
2,3
2,7
1,0
-
-
-
-
-
Aile
øúsizler
Hastalar
TR
Dullar,
yetimler
-
-
Di÷er
-
Tablo 12: AB’de sosyal giderler (Kaynak: BADELT, ÖSTERLE 2001, 21).
KadÕnlarÕn Sosyal Güvenlik Problemi
Sosyal güvenli÷i bulunmayan yaúlÕlar arasÕnda kronik hastalarÕn oranÕ %28’den fazladÕr. AyrÕca henüz
yaúlÕlÕ÷Õn erken safhalarÕnda kronik hastalarda yo÷unlaúma vardÕr. Kronik hasta yaúlÕlarÕn ço÷u 60-74
yaúlarÕ arasÕnda yer almaktadÕr. Her yaú grubunda 10 yaúlÕdan 3’ü kronik hastalÕklara sahiptir.
UluslararasÕ araútÕrmalar, kronik hastalÕklarÕn bireylerin yaúÕ yükseldikçe ço÷aldÕ÷ÕnÕ göstermektedir.
Türkiye’de bunun tam tersine rastlanmÕútÕr. Sosyal güvenlik probleminin bölge ve yaú faktörleriyle
ba÷lantÕlÕ olduklarÕ görülmektedir.
Öncelikle “genç yaúlÕlarda” ve sosyal güvenli÷i bulunmayan 60-74 yaú grubunda yo÷unlaúma söz
konusudur. 60-64 yaú grubunda doruk noktaya ulaúmaktadÕr. HastalÕk, engellilik ve bakÕma muhtaçlÕk
durumlarÕnda, yaúlÕlara yardÕmcÕ olacak sosyal kurum ailesi veya yakÕn akrabalarÕdÕr. Ailelerin
ekonomik durumu genellikle iyi olmadÕ÷Õndan, yaúlÕlara yardÕm edilmesi gerekmektedir. Sosyal
güvenlikten yoksunluk, cinsiyet ve bölge faktörleri arasÕnda da ba÷lantÕlarÕn kadÕnlarÕn aleyhine oldu÷u
belirlenmiútir. Bütün bölgelerde benzer ilgileúimlere rastlanmÕútÕr. KadÕnÕn yaúadÕ÷Õ yer de÷il, cinsiyeti,
sosyal güvenlik durumu açÕsÕndan belirleyici olmaktadÕr. Bütün bölgelerde sosyal güvenlikten yoksun
yaúlÕlar arasÕnda kadÕnlarÕn ço÷unlukta olduklarÕ saptanmÕútÕr. Sosyal güvenli÷i bulunmayan 10
yaúlÕdan 6’sÕnÕ kadÕnlar meydana getirmektedir. Cinsiyet, e÷itim ve gelir faktörlerinin sosyal güvenlik
durumuna do÷rudan etki yaptÕ÷Õ görülmüútür. KadÕnlar e÷itim olanaklarÕndan erkeklerden daha az
faydalanmaktadÕr. DolayÕsÕyla cinsiyet bir sosyal eúitsizlik faktörüdür ve sosyal politikalarda bu
eúitsizli÷in ortada kaldÕrÕlmasÕ gerekir.
71
Sosyal Güvenli÷i Bulunmayan YaúlÕlar
Kronik Hasta
Yaú gruplarÕnda kronik hastalar
evet
28.5%
60-64
65-69
70-74
75-79
80-84
85+
hayÕr
71.5%
evet
hayÕr
27.9%
29.6%
31.8%
32.7%
31.8%
25.8%
72.1%
70.4%
68.2%
67.3%
68.2%
74.2%
Kronik hastalarÕn bölgesel da÷ÕlÕmÕ
Sosyal güvenlikten yoksunlarda
kronik hastalarÕn yaúa göre da÷ÕlÕmÕ
Marmara
400000
Ege
hayÕr
300000
Akdeniz
øç Anadolu
200000
Karadeniz
Do÷u Anadolu
100000
evet
Güneydo÷u Anadolu
0
140000
180000
160000
220000
200000
260000
240000
60-64
300000
65-69
70-74
75-79
80-84
85+
280000
Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006
ùekil 18: Sosyal güvenlik kapsamÕnda yer almayan yaúlÕlar (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama.
Tufan 2006).
72
Bütün bölgelerde, yaú küçüldükçe, sosyal
güvenlikten yoksunluk artÕyor
Marmara
Ege
Akdeniz
30%
$
$
$
$
$
$
$
$
$
%
20%
$
$
$
10%
$
$
$
$
$
$
0%
øç Anadolu
30%
Karadeniz
Do÷u Anadolu
$
$
$
$
$
$
$
20%
$
%
$
$
$
10%
$
$
$
$
$
$
$
0%
Güneydo÷u Anadolu
$
30%
$
$
%
20%
10%
Sosyal güvenlikten yoksun yaúlÕlarÕn,
co÷rafi bölgelerde yaú gruplarÕna göre
da÷ÕlÕmÕ
$
$
$
0%
60-64 65-69 70-74 75-79 80-84
85+
Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006
ùekil 19: Bölgelere göre sosyal güvenlikten yararlanamayan yaúlÕlarÕn yaú gruplarÕna göre
da÷ÕlÕmÕ (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
73
Bütün bölgelerde, sosyal güvenlikten yoksunluk
yaúlÕ kadÕnlarda daha yaygÕn
Marmara
60%
Ege
Akdeniz
$
$
$
$
$
$
%
40%
20%
0%
øç Anadolu
60%
Karadeniz
$
Do÷u Anadolu
$
$
$
$
$
%
40%
20%
0%
60%
Güneydo÷u Anadolu
$
Cinsiyet hiyerarúisi, bütün bölgelerde
mevcut; yaúlÕ kadÕnlar Türkiye’nin
do÷usundan batÕsÕna kadar her bölgede,
sosyal güvenlikten yararlanamayanlar
arasÕnda baúÕ çekiyor.
$
%
40%
20%
0%
erkek
kadÕn
Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006
ùekil 20: Sosyal güvenlikten yararlanamayan yaúlÕlarÕn bölgelere ve cinsiyete göre da÷lÕmÕ
(Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
Sosyal Güvenlik, Medeni Durum ve E÷itim
Sosyal güvenlikten yoksun yaúlÕlarÕ medeni durumlarÕna göre incelerken, ayrÕ bir baúlÕk altÕnda
incelemekte yarar var. Çünkü sosyal güvenlik sahibi kadÕnlarÕn ço÷u, eúinin üzerinden bu statüyü elde
etmektedir. DolayÕsÕyla evlilik, (yaúlÕ) kadÕnlar açÕsÕndan önemli bir sosyal güvenlik kayna÷ÕnÕ meydana
getirmektedir. Sosyal güvenli÷i bulunmayan yaúlÕlarÕn %64’nün evli, %30’nun dul oldu÷u belirlendi.
Eúinden ayrÕ yaúayan, boúananlar ve hiç evlenmemiú olanlarÕn oranÕ düúük oldu÷u için analizlerde
dikkate alÕnmadÕlar (%0,9; %0,5; %2,8).
Medeni durum profilinin, bütün bölgelerde aynÕ oldu÷u
görülmektedir. Evliler birinci, dullar ikinci büyük grubu meydana getirmektedirler. Bu ba÷lamda
bölgelere özgü sosyokültürel faktörlerin etkisinden söz edemeyiz. Bütün bölgelerde sosyal güvenlik
kapsamÕna girmeyen 10 yaúlÕdan ortalama 6’sÕ evli, 3’ü duldur. Cinsiyete göre incelenince yine kadÕnÕn
daha dezavantajlÕ oldu÷u anlaúÕlmÕútÕr. Erkeklerin %75’ten fazlasÕ, kadÕnlarda ise yaklaúÕk %50’i
evlidir. Sosyal güvenli÷i bulunmayan 2 yaúlÕ kadÕndan 1’i duldur.
74
Medeni durumun görüntüsü bütün bölgelerde aynÕ: Evli ve dullar ço÷unlukta!
Sosyal güvenli÷i bulunmayan yaúlÕlarÕn
Marmara
Ege
Akdeniz
øç Anadolu
Karadeniz
Do÷u Anadolu
9
Eúi öldü
Medeni durumu
BoúandÕ
Evli-ayr Õ yaúÕyor
Evli
Evli-ayrÕ yaúÕyor
Evli
63.9%
Hiç evlenmedi
.5%
BoúandÕ
9
Eúi öldü
.9%
BoúandÕ
Evli-ayr Õ yaúÕyor
Eúi öldü
Evli
Hiç evlenmedi
30.5%
Güneydo÷u Anadolu
9
belli de÷il
1.4%
Eúi öldü
BoúandÕ
Evli-ayr Õ yaúÕyor
Hiç evlenmedi
2.8%
Evli
Hiç evlenmedi
0%
20%
40%
60%
Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006
ùekil 21: Sosyal güvenli÷i bulunmayan yaúlÕlarÕn medeni durumu ve bölgelere göre da÷ÕlÕmlarÕ (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
Sosyal güvenli÷i bulunmayan yaúlÕ…
10 erkekten 2’i dul
10 kadÕndan 5’i dul
erkek
kadÕn
75%
50%
25%
0%
Evli
Eúi öldü
Evli
Eúi öldü
Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006
ùekil 22: Dul yaúlÕlarda sosyal güvenlikten yoksunluk ve cinsiyetler arasÕ farklÕlÕk (Kaynak: DøE
2002/Hesaplama: Tufan 2006).
BatÕ ülkelerinde nikahsÕz beraberlikler ço÷almaktadÕr. Aile kavramÕnÕn u÷radÕ÷Õ de÷iúim, yaúlÕlÕk
politikalarÕ açÕsÕndan önemli sonuçlar do÷urmuútur. Boúanma olaylarÕnÕn ardÕndaki tüm sebepleri tespit
etmek mümkün de÷ildir, ancak sosyal güvenli÷in faktörlerden biri oldu÷una iúaret eden durumlara
rastlanmaktadÕr. Sosyal güvenlik sorunu olmayan kadÕnlarÕn boúanmamaya e÷ilimi daha fazla oldu÷u
görülüyor.
Eúinden boúanmÕú ve sosyal güvenlik sahibi 1570997 kiúinin incelenmesi sonucunda bu mesaj
alÕnmÕútÕr. Genel nüfus içinde eúinden boúananlarÕn oranÕ çok düúük kalmaktadÕr. Buna karúÕn sosyal
güvenlik durumlarÕna bakÕldÕ÷Õnda, ortaya úu tablo çÕkÕyor: Sosyal güvenlik sahibi olan ve eúinden
boúananlarÕn %70’ni kadÕnlar meydana getiriyor. KadÕnlar, ekonomik ve sosyal güvenlik problemleri
yoksa, anlaúÕlan daha kolay boúanabiliyorlar.
Toplumsal yaúlanma sürecinde “aile” en önemli sosyal kurum haline gelmektedir. Çünkü yaúlÕnÕn
yardÕma ilk koúan ailesi oluyor. Özellikle bakÕma muhtaçlÕk durumlarÕnda, yaúlÕlarÕn bakÕmlarÕnÕ aileleri
yapmaktadÕr. Eúi hayata ise önce o, daha sonra genlikle kÕzlarÕ ve gelinleri bakÕm görevini
üstlenmektedir.
E÷itim düzeyi ve boúanmalar arasÕnda ba÷lantÕlar kurularak, e÷itim düzeyi yükseldikçe boúanma
olaylarÕnÕn arttÕ÷Õ düúünülür. Bu perspektiften bakÕnca, e÷itim, negatif bir anlam kazanmaktadÕr. Bu
76
düúüncenin do÷ru olup olmadÕ÷Õ önemlidir. Çünkü e÷itim düzeyi yükseldikçe boúanma olaylarÕ
artacaktÕr. E÷itimin, aileyi parçalayan bir faktör gibi algÕlanmasÕna yol açabilir. KanÕtlar ortaya koyarak
bunun do÷ru olmadÕ÷ÕnÕ ispat gerekir.
Endüstri ülkelerinin, e÷itim düzeyi en yüksek insanlarÕn yaúadÕ÷Õ ülkeler oldu÷u, bu ülkelerde boúanma
olaylarÕnÕn di÷er ülkelere göre daha fazladÕr. Evlilikler azalmaktadÕr ve evlilik yaúÕ büyümektedir.
HayatÕnda en az bir kere evlilik yapma olasÕlÕ÷Õ erkek ve kadÕn için azalmaktadÕr (ENQUETE
KOMMISSION 1998)78.
E÷itim düzeyi yükseldikçe boúanmalarÕn ço÷aldÕ÷Õ hipotezini do÷ru olmadÕ÷Õ saptanmÕútÕr. Sosyal
“güvenlik sahibi ve eúinden boú anmÕú” olanlarÕn, hem kadÕnlarda hem erkeklerde ço÷u, e÷itim
düzeyi en düúük olanlardÕr. Hatta “yüksek lisans veya doktora” yapmÕú olanlarda boúanma oranÕ %1,3
iken, “okuryazar olmayanlarda” %5,1’e yükselmektedir. Boúananlar arasÕnda e÷itim düzeyi en düúük
olan grup, e÷itim düzeyi en yüksek olandan 5 misli daha fazladÕr.
Boúananlar arasÕnda kadÕnlar fazla iken, e÷itim durumu yükseldikçe kadÕnlarÕn azaldÕ÷Õ görülmektedir.
E÷er e÷itim ve boúanma durumlarÕ arasÕnda bir ba÷lantÕ kurulacaksa, daha ziyade e÷itim düzeyi
yüksek olan erkeklerin boúanmaya e÷ilimli olduklarÕ söylenebilir. Ancak bu e÷ilimin, e÷itim düzeyi
düúük olan erkeklerden daha az oldu÷u görülmektedir. Yüksekokul mezunlarÕ arasÕnda eúinden
boúanmÕú erkeklerin oranÕ %14, kadÕnlarÕn %8’dir, yüksek lisans sahipleri arasÕnda erkekler %2,4,
kadÕnlar sadece %0,8’dir.
Bu bulgular úunu ifade edebilir: E÷itim düzeyi yükseldikçe, evlilik daha sa÷lam temeller üzerine
kurulabilmektedir. Fakirlik zorunlu beraberliklerin ço÷almasÕna yol açmaktadÕr. Her ne kadar bu
bulgular henüz “boúanma sebeplerini” açÕklayamÕyorsa da, e÷itimin boúanmalara sebebiyet
vermedi÷ini ortaya koyabilmektedir.
78
ENQUETE-KOMMISSION. 1998. “Demografischer Wandel”: Herausforderungen unserer
älterwerdenden Geselschaft an den einzelnen und an die Politik. Zweiter Zwischenbericht, Bonn,
Deutscher Bundestag, Drucksache 13/11460.
77
Eúinden boúanmÕú olan sosyal güvenlik sahibi bireylerin e÷itim durumu
Eúinden BoúanmÕú ve
E÷itim Durumu
Erkek
KadÕn
Toplam
Sosyal Güvenlik Sahibi
Okuryazar de ÷il
1,6
5,1
4,0
Diplomas Õz okuryazar
1,9
2,8
2,5
ølkokul
39,9
41,9
41,3
ølkö÷retim
0,0
0,2
0,1
Ortaokul
12,9
12,3
12,4
Orta ve dengi meslek
1,6
0,9
1,1
Lise
20,7
24,9
23,6
Lise ve dengi meslek
4,8
3,4
3,8
Yüksekokul veya fak ülte
14,3
7,9
9,9
Yüksek lisans, doktora
2,4
0,8
1,3
Toplam
100
100%
100%
erkek
30,8%
kadÕn
69,2%
ùekil 23: Eúinden boúanmÕú olan sosyal güvenlik sahibi bireylerin e÷itim durumu (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: TUFAN 2006).
78
“YaúlÕlÕk Reformu”
Avrupa’da endüstrileúme baúladÕktan kÕsa süre sonra ortaya çÕkan toplumsal sonuçlarÕna çözümler
aranmaya baúlandÕ. Henüz 19.yüzyÕlÕn baúlarÕnda sosyologlar, ölüm vakalarÕyla toplumsal koúullarÕn
ba÷lantÕlÕ olduklarÕna dikkat çekmekteydi (MIELCK 2000)79. Sosyal gerçeklerin, yani sosyal realitenin
kalÕcÕ hale gelen özellikleri tarafÕndan sÕnÕrlanan bireysel eylem alanlarÕnÕn, hastalÕklarÕn yayÕlmasÕna
yol açtÕ÷ÕnÕ (DURKHEIM 1895)80 keúfetmiúlerdi. Sosyal güvenlik meselesiyle o zamanlardan beri
ilgilenilmeye baúlandÕ.
Türkiye enflasyonlarla ve devalüasyonlarla geçen süreçten sonra son yÕllarda ekonomide pozitif bir
görünüm sunmaya baúladÕ. Bunun sürdürülebilirli÷i konusunda farklÕ düúünceler olmasÕna ra÷men,
orta yaútaki Türkler yaúamlarÕnda ilk defa enflasyonun kontrol altÕna alÕnabilir oldu÷unu gördüler.
ùüphesiz hem çalÕúanlar hem iúverenler için bunun psikolojik faydasÕ oldu. Fakat ampirik veriler
durumun geçicili÷ine iúaret ediyor. Bu yüzden eski sorunlar tekrar baúlamadan köklü reformlar
yapÕlmasÕ gerekiyor.
YAùLILIK REFORMUNUN çerçevesi úu noktalara dikkat etmelidir:
1. Öncelikle emeklilerin maaúlarÕ enflasyonla erimemeli. Türk LirasÕ de÷erini korumalÕ ve de÷eri
yükselmeli,
2. Emeklili÷in önemi halka daha iyi anlatÕlmalÕ, özellikle kendi hesabÕna çalÕúanlara, iúverenlere,
ücretsiz ile iúçilerine ve özel sektörde çalÕúanlara, sigortalÕlÕ÷Õn sadece hastalÕk ve sakatlÕk
durumlarÕ için de÷il, yaúlÕlÕkta da büyük güvence oldu÷u “ö÷retilmeli” ,
3. Herkese asgari emeklilik verilmeli, bunun finansman kaynaklarÕ hazÕrlanmalÕ,
4. YaúlÕlarÕn topluma katÕlÕmÕnÕ sa÷layacak sa÷lÕk politikalarÕ takip edilmeli, yaúlÕlarÕn bedensel,
ruhsal ve sosyal yönden kendilerini memnun hissedecekleri sa÷lÕk politikalarÕna a÷ÕrlÕk
verilmeli,
5. Sa÷lÕk, sosyal hizmet, rehabilitasyon olanaklarÕ ülke çapÕnda yaygÕnlaútÕrÕlmalÕ, mevcut
olanaklarÕn kalitesi yükseltilmeli,
6. Profesyonel bakÕm hizmeti a÷Õ kurulmalÕ, bunun için kalifiye personel yetiútirilmeli,
7. BakÕm hizmeti türleri ço÷altÕlmalÕ, günlük, geçici ve sürekli bakÕm hizmeti veren kuruluúlarÕn
ço÷almasÕ sa÷lanmalÕ,
8. Enformasyonlar, kampanyalar, yaúlÕlara için sportif etkinlikler yaratÕlmalÕ ve bunlara katÕlÕm
teúvik edilmeli,
9. YaúlÕlara hizmet sunan sivil toplum kuruluúlarÕ ço÷altÕlmalÕ,
10. Sa÷lÕk ve sosyal hizmetleri daha iyi koordine ve organize edilmeli,
79
MIELCK, A. 2000. Soziale Ungleichheit und Gesundheit. Huber: Bern.
DURKHEIM, E. 1895. Les règles de la méthode sociologique, Alm. Die Regeln der soziologischen
Methode edited by R. König, Luchterhand: Neuwied, Berlin.
80
79
11. YaúlÕlarÕn ihtiyaçlarÕ belirlenmeli, ihtiyaçlara göre sa÷lÕk ve sosyal hizmetler sunulmalÕ,
12. Yerel idarelerin yaúlÕlara daha fazla ve bölgedeki yaúlÕlarÕn ihtiyaçlarÕna cevap verebilen
hizmetler sunabilmelerine olanaklar yaratÕlmalÕ,
13. Özellikle tek baúÕna yaúayan yaúlÕlara yeni ikamet biçimleri yaratÕlmalÕ,
14. Konutlar, sokaklar, kaldÕrÕmlar, trafik, resmi ve özel binalar yaúlÕlara uygun olmalÕ, yeni
binalara yaúlÕlara uygun kriterleri getirilmeli ve bunlara uymamÕú olanlara inúaat izni
verilmemeli,
15. YaúlÕlarÕn sosyal ve kültürel alanlara katÕlÕm olanaklarÕ ço÷altÕlmalÕ,
16. Boú zamanlarÕnÕ de÷erlendirebilecekleri olanaklar sunulmalÕ,
17. YaúlÕlar için buluúma yerleri, yaúlÕlar kulübü, hobi merkezleri açÕlmalÕ,
18. Kuúaklar arasÕ iliúkilerin korunmasÕnÕ sa÷layacak olanaklar sunulmalÕ,
19. E÷itim imkanlarÕ ço÷altÕlmalÕ ve e÷itimde fÕrsat eúitli÷i yaratÕlmalÕ ve
20. Aile yardÕmlarla desteklenmelidir.
Bu liste tam de÷ildir ve geliútirilebilir. Türkiye’nin uzmanlarÕ yaúlÕlÕkta sosyal güvenlik probleminin
çözümü için daha sÕkÕ bir iúbirli÷i içinde çalÕúmalarÕ gerekmektedir. SigortalÕlÕ÷Õn en az istihdam kadar
önemli oldu÷unu, hem iúverene hem de çalÕúanlara daha iyi anlatmanÕn yolu bulunmalÕ, daha etkin
yasal önlemlerle, sigortasÕz hiçbir insan kalmayÕncaya kadar bu problemin üzerine gidilmelidir.
Öncelikli hedef sosyal eúitsizliklerin azaltÕlmasÕ olmalÕdÕr. E÷er bireyler bunu kendi imkanlarÕyla
baúaracak durumda de÷illerse, sosyal politikalarla bunu sa÷lanmak gerekir. Sosyal devlet, bütün
vatandaúlarÕnÕ üç yönden güvence altÕna alabilmelidir. Birincisi hastalÕk, sakatlÕk, bakÕma muhtaçlÕk,
iúsizlik durumlarÕnda insan onuruna yaraúÕr bir yaúamÕ mümkün kÕlmalÕdÕr. økicisi, sosyal ve ekonomik
yönden güçsüzleri destekleyerek fÕrsat eúitli÷ini sa÷lamalÕdÕr. Üçüncüsü bireysel problemlerin
yaúandÕ÷Õ durumlarda danÕúmanlÕk hizmetleri sunarak, sorunlarÕn üstesinden gelinmesine yardÕmcÕ
olmalÕdÕr (TEXTOR 1997, 7).
80
Toplumun YaúlÕlara BakÕúÕ
YaúlÕlÕk, de÷iúik anlamlarÕ nedeniyle tanÕmlanmasÕ gereken kavramlardan biridir. BANGO (1994)81
literatürde 12 farklÕ tanÕmÕna rastladÕ÷ÕnÕ belirtmektedir. Biyolojik, psikolojik, sosyolojik, takvimsel,
hukuksal gibi bir dizi tanÕmlarÕndan, biz takvimsel yaúÕ tercih ederek bu raporda 60 yaú ve üzerindeki
insanlarÕ “yaúlÕ” olarak tanÕmladÕk. Fakat bu tanÕm yaúlÕlÕ÷Õ anlamak açÕsÕndan en az uygun olanÕdÕr.
Sadece istatistiksel analizlerde iúe yaradÕ÷Õ için tercih edilmiútir.
Biyolojik açÕdan canlÕ organizmanÕn çevreye uyum yeteneklerini zamanla yitirmesi ve bu yeteneklerin
tamamen yok olmasÕ veya do÷umdan itibaren her canlÕnÕn geçirdi÷i do÷al ve yavaú ilerleyen
de÷iúimler olarak tanÕmlanmaktadÕr (BMFSFJ 1996, 13). økiz kardeúlerin bile biyolojik yaúÕ farklÕdÕr.
Teoriler biyolojik yaúlanmayÕ tek baúlarÕna açÕklayamamakta, sadece tek boyutunu ele almaktadÕrlar
(DANDEKAR 1999)82.
Biyolojik yaúlanma sürecinde meydana gelen psikolojik de÷iúimleri inceleyen araútÕrmacÕlar, bir
taraftan zeka, hafÕza ve ö÷renme gibi psiúik randÕman kayÕplarÕ ve sebepleri üzerinde incelemeler
yaparken, di÷er taraftan psiúik geliúmelerin meydana geldi÷ine dikkat çekmektedirler. Psikologlar
yaúlÕlÕ÷Õ “tecrübe ve bilgi ço÷almasÕ” (KRUSE, LEHR 1999, 191)83 olarak tanÕmlamaktadÕrlar.
Sosyolojik yaúlanma tanÕmÕnÕn çÕkÕú noktasÕ úudur: “Bedensel ve zihinsel durumda meydana gelen
aksaklÕklar fiziksel, sosyal ve kültürel çevrenin yetersizlikleriyle birleúince yaúlÕlÕk bir problem haline
gelmektedir” (BMFSFJ 1994, 14). Biyolojik yaúlanmanÕn kaçÕnÕlmaz sonuçlarÕndan herkes etkilenir.
Ancak birey ve toplum açÕsÕndan bir sorun haline dönüútüren gerekçeler, toplumun yaúlÕlara sundu÷u
olanaklara ba÷lÕ olarak azalÕr veya artarlar. Bu olanaklar hem yaúlÕlarÕn toplum tarafÕndan algÕlanÕúÕna,
hem de yaúlÕlarÕn kendilerini algÕlayÕúÕna etki etmektedirler. Bunun örneklerini takvimsel yaúÕn, farklÕ
sosyal alanlarda farklÕ biçimlerde yorumlanÕúÕndan görebiliriz. Bu yorumlar dima÷larda oluúur.
PRISCHING’in (2003, 247)84 deyimiyle toplumlar yaúlÕ insanlarla ilgili "resimler" çizer ve bunlarÕn
yaúlÕlarla do÷rudan bir iliúkisi yoktur. Daha ziyade birer "tasarÕm" olarak kabul edilebilirler. Kültüre,
normlara, toplumsal de÷erlere ve yaúam koúullarÕna ba÷lÕ olarak farklÕlÕk gösterirler.
Sosyal politikalarÕn hedefleri arasÕnda yaúlÕlarÕn toplum tarafÕndan algÕlanÕúÕna tesir etmek de yer
almaktadÕr. AmacÕ yaúlÕlarla ilgili “olumlu resimler” çizmesine katkÕda bulunmaktÕr. Çünkü yaúlÕ bir
insanÕn merdivenleri “tÕrmanmasÕyla” asansörü kullanmasÕ arasÕnda fark vardÕr. E÷er tecrübelerinden
ve bireysel randÕmanÕndan toplum fayda elde ediyorsa veya bunlara talep varsa, yaúlÕnÕn sosyal
konumu baúka olur ya da yaúÕ nedeniyle toplumun gözünde iúe yaramayan bir varlÕk haline gelir
(BMFSFJ 1994, 14).
81
BANGO, J. 1994. Soziologie für soziale Berufe. Grundbegriffe und Grundzüge. Enke: Stuttgart.
DANDEKAR, T. 1999. “Warum altern wir? Biologische Aspekte des Älterwerdens“ Pp. 239-276 in
Funkkolleg Altern, Band 1, Die vielen Gesichter des Alterns edited by A. Niederfranke, G. Naegele, E.
Frahm. Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
83
KRUSE, A., LEHR, U. 1999. “Reife und Leistung” Pp. 187-238 in Funkkolleg Altern, Band 1, Die
vielen Gesichter des Alterns edited by A.Niederfranke, G.Naegele, E.Frahm. Westdeutscher Verlag:
Opladen, Wiesbaden.
84
PRISCHING, M. 2003. “Alter heute – ein Mosaik mit Widersprüchen” Pp. 246-272 in Hoffnung Alter
edited by L.Rosenmayr, F. Böhmer, WUV Univ. Verlag: Wien.
82
81
Akdeniz Üniversitesi ö÷rencileri arasÕnda yapÕlan bir araútÕrma, her ne kadar Türk toplumunu temsil
edecek özellikte bir denek grubu üzerinde yürütülmediyse de, elde edilen bulgular, gençlerde yaúlÕlarla
ilgili basmakalÕp ve önyargÕlara dayanan tasavvurlarÕn yaygÕn oldu÷una iúaret etmektedir. 10
bölümden 300 ö÷rencinin katÕldÕ÷Õ araútÕrma úu sonuca ulaúÕlmÕútÕr: Gençler “kendi” yaúlÕsÕyla ilgili
olumlu tasavvurlara sahiptir, ama genel olarak yaúlÕlara olumsuz gözle bakmaktadÕrlar. TÕp ve
Hemúirelik Yüksekokulu ö÷rencilerinin yaúlÕlarla ilgili daha olumsuz tutumlar gösterdikleri saptanmÕútÕr.
En olumlu tutumlara Ziraat Fakültesi ö÷rencilerinde rastlanmÕútÕr. Bölümler arasÕ karúÕlaútÕrmalarda
belirlenen tutum farklÕlÕklarÕ muhtemelen denek grubuna özgü olup, sadece bir tesadüftür. Tutumlarda
farklÕlÕk yaratan sebebin, ö÷rencilerin yetiúti÷i “bölge” ile ba÷lantÕlÕ olabilece÷i ihtimalini göz önüne
almak yanlÕú olmayacaktÕr. Çünkü kÕrsal bölgelerde yetiúen ö÷rencilerin, kentlerde yetiúenlerden daha
olumlu tutumlara sahip olduklarÕ saptanmÕútÕr. Ziraat Fakültesi ö÷rencileri arasÕnda, kÕrsal bölgelerde
yetiúen gençlerin daha fazla oldu÷u da görülmüútür. Ancak araútÕrmanÕn hedefleri arasÕnda bunu
belirlemek olmadÕ÷Õndan, daha sonra analizler sÕrasÕnda farkÕna varÕlan bu durumun, incelenmesi
uygun olacaktÕr (TUFAN 2004)85.
Endüstri ülkelerinde yaúlÕlara yönelik tutum ve görüúlerde olumsuz yöne do÷ru kayma e÷ilimleri ortaya
çÕktÕ÷Õ çeúitli biçimlerde kendisini göstermektedir. Ancak bunlarÕn yaúlÕlardan ziyade sosyal
koúullardan kaynaklandÕklarÕ anlaúÕlmaktadÕr (Brauchbar, Heer 1995). Demografik yaúlanmanÕn aileyi
“öldürdü÷ü” (GRONEMEYER 1992) iddiasÕna herkes katÕlmamaktadÕr ya da ABD’li bir senatörün
yaúlÕlara sert çÕkmasÕ (WALDHERR 1999)86 politik bir strateji de olabilir. Böyle olsa bile son olay úunu
da göstermektedir: Bu senatör yaúlÕlara karúÕ olumsuz tutum ve görüú sahibi bir “seçmen kitlesini”
algÕlamÕú olmalÕ ki, sayÕlarÕ çok olmasÕna ra÷men, yaúlÕ seçmenlerin hoúuna gitmeyen sözler sarf
etmiútir.
Tutum ve görüú kavramlarÕ arasÕndaki farklÕlÕ÷Õn önemi burada ortaya çÕkmaktadÕr. Bir bilim adamÕnÕn
ailenin öldü÷ünü ya da “örnek” politikacÕnÕn sözleri toplumsal tutumlarÕn mÕ, yoksa görüúlerin mi bir
ifade ediliúi?
Tutumlar, herhangi bir nesneye yönelik negatif veya pozitif psiúik e÷ilimlerdir. Sosyal gruplarla ilgili
negatif tutumlardan söz ediliyorsa bunlar önyargÕ adÕnÕ alÕrlar (BOHNER 2002)87. Tutum ve görüú
arasÕndaki bu önemli fark genellikle dikkate alÕnmamaktadÕr. Tutumlar, psikolojik e÷ilimlerle
ba÷lantÕlÕdÕr ve sosyal gruplarla iliúkilidirler. Görüúler ise bilinçli tasavvurlarla! ÖnyargÕlara dayanan
tutumlarÕ de÷iútirmek bir hayli zor iken, görüúleri de÷iúime u÷ratmak daha kolaydÕr. AyrÕca görüúler
ço÷unlukla güncel konularla ilgilidirler.
85
TUFAN, ø. 2004. Akdeniz Üniversitesi Ö÷rencileri ArasÕnda Kesitsel AraútÕrma.
WALDHERR, G. 1999. “Dann sagen wir, dass wir dagegen sind. Eine Frage der Arithmetik:
Amerikas Seniorenorganisation AARP zeigt den Mächtigen ihre Macht” Pp. 32-35 in Spiegel Special,
Jung gegen Alt.
87
BOHNER, G. 2002. “Einstellungen” Pp. 266 – 318 in Sozialpsychologie edited by W. Stroebe, K.
Jonas, M. Hewstone. Springer: Berlin, Heidelberg, New York.
86
82
YaúlÕlara Yönelik
Tutum
Pozitif
Görüú
Negatif = ÖnyargÕ
Pozitif
De÷iútirilmeleri zor
Negatif
De÷iútirilmeleri daha kolay
ùekil 24: Tutum ve görüú kavramlarÕ arasÕndaki fark.
Türk medyasÕnÕn tanÕnmÕú temsilcilerinden birinde yayÕnlanan bir foto÷raf ve altÕnda yer alan dört
satÕrlÕk haber, yukarÕdaki úemadan hareket edersek, de÷iútirilmesi kolay olan görüúlerle ilgilidir. Buna
karúÕn Almanya’da yayÕnlanan bir karikatür, her ne kadar güncel durumla ilgili olsa da, “yaúlÕlÕk yükü”
denilen bir tutumu ifade etmektedir.
Endüstri ülkelerinde yaúlÕlar toplumun sÕrtÕndaki “yük” gözüyle çok sÕk ba÷daútÕrÕlmaktadÕr. Bunun
sebebi emeklilik sistemi üzerinde oluúan baskÕ, sa÷lÕk ve sosyal giderlerde meydana gelen artÕútÕr.
Benzer birçok konu yaúlÕlarla iliúkilendirilerek olumsuz görüúlere, klasikleúmiú tutumlar karÕútÕrÕlarak,
topluma sunulmaktadÕr (Information zur politischen Bildung, Nr. 220/1988, 888 : BMFSFJ Erster
Altenbericht 199689, 81). Karikatür, endüstri ülkelerinin tabanÕ daralan ve yukarÕya do÷ru geniúleyen
“nüfus piramidini” mizahi bir açÕdan anlatmaktadÕr. Çocuklar azalÕrken, ço÷alan yetiúkinler ve yaúlÕlarÕ
taúÕyan bebek, genç kuúaklarÕn sÕrtÕna vurulan yükün a÷ÕrlÕ÷Õ altÕna ezilmektedir. Bir Alman gazeteci
bunu "Methusalem-komplosu" (SCHIRRMACHER 2004) olarak dahi tanÕmlamÕútÕr.
88
INFORMATION ZUR POLITISCHEN BILDUNG, Nr. 220/1988, 8
BUNDESMINISTERIUM FÜR FAMILIE, SENIOREN, FRAUEN UND JUGEND 1996. Erster
Altenbericht – Die Lebenssituation älterer Menschen in Deutschland, unver. 2. Nachdruck.,
Drucksache 12/5897, Universitäts- Buchdruckerei: Bonn.
89
83
ùekil 25: YaúlÕlarÕn algÕlanÕúÕna iki örnek (Kaynak: Hürriyet Gazetesi 2006; Information zur politischen
Bildung: Erste Altenbericht der Bundesregierung 1996).
Foto÷rafta iletilen mesaj tamamen farklÕdÕr. Türkiye'deki yaúlÕlarÕ görmek yerine, Avrupa’daki yaúlÕlarla
ilgilenen gazeteci, hatalÕ görüúlerden yola çÕkarak sonunda yine de do÷ru bir sonuca ulaúmaktadÕr.
Haberin ana fikri Avrupa ülkelerinin genç Türklere "kucak açaca÷ÕdÕr”. Çünkü "Avrupa'da yaúlÕ nüfus
hÕzla ço÷alÕyor. YakÕn bir gelecekte yaúlÕlarÕn bakÕmÕnda uzmanlaúmÕú personel el üstünde tutulacak.
YaúlÕ nüfusunun hÕzla arttÕ÷Õ Avrupa'nÕn imdadÕna genç nüfusu oldukça fazla olan Türkiye ve Türkler
koúacak”. Türk gençlerinin Avrupa’ya “yardÕm” etme tarzÕnÕ da úu úekilde veriyor: “YakÕn bir gelecekte
Avrupa'da yaúlÕ bakÕmÕ giderek önem kazanacak. Fizik tedavi ve rehabilitasyon konusunda
uzmanlaúmÕú veya temel sa÷lÕk konusunda bilgi sahibi gençler, Avrupa'da iúsiz kalmayacak…."
(HÜRRøYET Gazetesi, 15 Temmuz 2006)90.
Türkiye'nin iúsizlik problemini çözen bu habercinin "yakÕn bir gelecekte" Türkiye’nin yaúlÕlarÕ arasÕnda
yer alaca÷ÕnÕ dikkate alÕrsak, neden kendi yaúlÕlÕ÷ÕnÕ geçirece÷i ülkedeki yaúlÕlarÕn problemleriyle
ilgilenmiyor sorusu önemsiz de÷ildir. Türkiye’de hala yaúlÕlÕk probleminin varlÕ÷ÕnÕn algÕlanamadÕ÷Õna
iúaret eden baúka bir örnektir. AyrÕca Avrupa’nÕn Türkiye'den iúgücü talep etme olasÕlÕ÷Õndan söz
ediliyor. Bu çeúitli sebeplerden dolayÕ imkansÕzdÕr. Avrupa’daki gençlerin istihdamÕnda yaúanan büyük
sorunlar baúlÕca sebeptir.
90
HÜRRøYET Gazetesi, 15 Temmuz 2006
84
Di÷er taraftan Türkiye'de, Avrupa standartlarÕna uygun, yaúlÕ bakÕmÕnda uzmanlaúmÕú bir personel
birikimi de yoktur. AB ülkelerinin birço÷unda "bakÕm sigortasÕ" devreye girmiútir. BakÕma muhtaç
yaúlÕlar bakÕm güvencesi altÕna alÕnmÕútÕr. YaúlÕlarÕn bakÕmÕ genellikle aileler tarafÕndan yapÕlmaktadÕr.
Ama maddi ve ayni yardÕmlarla desteklenen ailelere danÕúmanlÕk hizmetleri ve bakÕm kurslarÕ da
ücretsiz olarak sunulmaktadÕr. DolayÕsÕyla Avrupa kendi yaúlÕsÕna bakacak olanaklarÕ yaratmÕútÕr.
Avrupa’nÕn problemi yaúlÕlara kimin bakaca÷Õndan ziyade, bakÕm hizmetlerinin gelecekte nasÕl finanse
edilebilece÷idir.
Türkiye'de on binlerce bakÕma muhtaç yaúlÕ insan yaúamaktadÕr. On binlerce aile bakÕma muhtaç
yaúlÕsÕna nasÕl bakaca÷ÕnÕ, bakÕma muhtaçlÕ÷Õn getirdi÷i maddi yükün altÕndan nasÕl kalkaca÷ÕnÕ
düúünmektedir. Ama yanlÕú mesajlar ileten haberin ulaútÕ÷Õ do÷ru sonuç úudur: BakÕm hizmeti
alanÕnda istihdam edilebilecek iúsiz gençler artmaktadÕr. Sosyal bakÕm sigortasÕ ile "yeni bir bakÕm
kültürü" (TUFAN 2006b)91 yaratÕlabilirse, binlerce gencin istihdam edilmesi mümkün olacaktÕr.
Toplumda yaúlÕlarÕn saygÕnlÕ÷Õ, sayÕlarÕ arttÕkça azalÕyor mu? Genç nüfusa sahip ülkelerde, yaúlÕlara
daha fazla de÷er verildi÷i düúüncesi, yaúlÕlarÕn sayÕsÕndaki azlÕkla mÕ ba÷lantÕlÕ? Demografik
geliúmeler bu sorulara kÕsa da olsa bir yanÕt vermeyi gerekli kÕlÕyor. Diyelim ki yaúlÕlarÕn saygÕnlÕ÷Õ
sayÕlarÕyla ba÷lantÕlÕ. O zaman sayÕlarÕ azalÕnca saygÕnlÕklarÕnda gözle görünür bir yükselme olmasÕ
gerekir. Tabii ki “saygÕ” nedir sorusunun yanÕtlarÕ kiúiye göre farklÕ olabilir. BazÕ kültürlerde yaúlÕlarÕn
öldürüldükleri gözlemlenmiútir. YaúlÕlara saygÕ duyuldu÷u için bu giriúime baúvurulmaktadÕr (TUFAN
2003)92. Antikça÷Õ yaúlÕlar açÕsÕndan "altÕn ça÷" (TEWS 1971)93 olarak nitelendiren bazÕ araútÕrmacÕlar,
o dönemin filozoflarÕnÕn yaúlÕlar hakkÕnda söyledikleri güzel sözleri böyle yorumlamÕúlardÕ. DetaylÕ
analizlerle bu görüúün yanlÕú oldu÷u kanÕtlanmÕútÕr. Ortalama 20 yÕl yaúayan insanlarÕn ço÷unlukta
oldu÷u Antikça÷’da bile yaúlÕlÕ÷a olumsuz gözle bakÕlmÕútÕr. ARISTOTELES, yaúlÕlÕ÷Õ bir hastalÕk olarak
tanÕmlamÕútÕr (LEHR 1972)94. SENECA, yaúlÕlarda bir "enkaz" görmüútür (ARIES, DUBY1989)95 .
ADENAUER döneminde Almanya nüfusunda yaúlÕlarÕn oranÕ Türkiye'deki bugünkü orana bir hayli
yakÕndÕ (%9). Bugün Alman toplumunun %20'ni meydana getiriyorlar. Ama "yaúlÕlÕk yükü" o dönem de
dile getirilen bir úikayetti (DIECK 198796 : BMFSFJ 1996, 81). YaúlÕlÕk, anlaúÕlan her zaman toplumda
olumlu oldu÷u kadar, olumsuz tutumlara ve görüúlere dayanan tasavvurlara yol açmÕútÕr.
91
TUFAN, ø. 2006b.YaúlÕlÕkta BakÕma MuhtaçlÕk ve Yeni Bir BakÕm Kültürü. Sosyal BakÕm SigortasÕ:
Demografik De÷iúimlerin YarattÕ÷Õ Bir Sorun ve TartÕúmaya AçÕk Bir Konsept. BasÕm hazÕrlÕklarÕ devam
eden çalÕúma.
92
TUFAN, ø. 2003. Sosyolojik Yaúlanma
93
TEWS, H. P. 1971. Soziologie des Alterns, Band. 1. Quelle & Meyer Verlag: Heidelberg.
94
LEHR, U. 1972. Psychologie des Alterns. Quelle & Meyer Verlag: Heidelberg.
95
ARIES, P., DUBY, G. 1989. Geschichte des privaten Lebens, Bd. 1.. Fischer Verlag:
Frankfurt/Main.
96
DIECK, M.1987. “Die ältere Generation im Spiegelbild der großen Regierungserklärungen von 1949
bis 1987“ Pp. 189-218 in Die ergraute Gesellschaft edited by Deutsches Zentrum für Altersfragen.
DZA: Berlin.
85
Engellilik
Engellilik: AlgÕlama Problemi
Engellilerin sosyal yaúama katÕlmalarÕ birçok sorunlarÕn üstesinden gelinmesine ba÷lÕdÕr. Toplumun
engellileri algÕlayÕúÕndan kurumlar tarafÕndan algÕlanÕúlarÕna kadar bir dizi faktör, engellilerin
entegrasyon süreçlerinin kesintiye u÷ramasÕna, hatta bunun hiçbir zaman gerçekleúmemesine yol
açmaktadÕr. BazÕ araútÕrmacÕlar, engellilerin “sistematik” olarak toplumdan soyutlandÕklarÕnÕ, bunun
insan haklarÕna aykÕrÕlÕ÷ÕnÕ dile getirmektedirler (OECHSNER, HEIDEN 1996)97. Engellilerin, en çok
dezavantajlara maruz kalan insanlar olduklarÕ (OLIVER 1996)98 ve toplumun marjinal gruplarÕ arasÕnda
engellerin ve yaúlÕlarÕn ilk sÕrada yer aldÕklarÕna dikkat çekilmektedir (HRADIL 1999). Engellilik ve
yaúlÕlÕk, ikisi bir arada ise engellilik yaúlÕlarla ve engellilerle ilgili bütün önyargÕlarÕn tek bir birey üzerine
yansÕtÕlmasÕna ve çift yönlü bir soyutlama sürecinin baúlamasÕna yol açmaktadÕr.
Antalya'da 2004'te yapÕlan bir araútÕrmaya 300 engelsiz, 100 engelli denek katÕldÕ. Amaç engelsizlerin
engellilerden beklentilerini ve bu beklentilere engellilerin karúÕlÕk verip veremeyeceklerini belirlemekti.
Engelli insanlara yönelik tutumlarÕn, bireylerin e÷itim düzeyiyle ba÷lantÕlÕ oldu÷u saptandÕ. Engellilerin
topluma uyum sa÷lamalarÕ ve engellilere "yön" gösterenlerin engelsizler olmasÕ gerekti÷i, engellilerin
topluma uyum sa÷layamayacaklarÕ düúüncelerine katÕlanlarÕn sayÕsÕnda e÷itim düzeyi yükseldikçe
azalma meydana geldi÷i saptandÕ. Fakat e÷itim düzeyi yükseldikçe, aynÕ zamanda engellilerle sosyal
iliúkiye girme iste÷inin azaldÕ÷Õ da görüldü (TUFAN 2004)99.
Henüz 1988’de Türkiye’de 1 milyonun üzerinde engelli, 3 milyondan fazla bakÕma muhtaç insan vardÕ
(Temel Britannica, Cilt 15: 331)100. Bugün nüfusun %12,3’nü (Türkiye Özürlüler AraútÕrmasÕ 2002)
meydana getiriyorlar. Engellili÷in bir “yaúlÕlÕk problemi” oldu÷unu gösteren bulgulara da ulaúÕlmÕútÕr.
Türkiye Özürlüler101 AraútÕrmasÕ’nda (2002) kullanÕlan beú engellilik kategorisinden hareket ederek
analizler yapÕlmÕútÕr:
97
OECHSNER, A., HEIDEN, H.-G. 1996. "Sie sind Systemfremd! Über die systematische Verletzung
des Menschenrechts" Pp. 41-61 in "Niemand darf wegen seiner Behinderung benachteiligt werden" Grundrecht und Alltag: eine Bestandsaufnahme edited by H.-G. Heiden. Rowohlt: Reinbek bei
Hamburg.
98
OLIVER, M. 1996. Understanding disability. From theory to practice. New York: St. Martin's Press.
99
TUFAN, ø. 2004. Engelsizlerin Engellilerden Beklentileri ve Engellilerin Bunlara Cevap Verebilme
OlanaklarÕ. Türkiye'nin Antalya ilinde gerçekleútirilen bir araútÕrma.
100
TEMEL BRITANNICA.1993, Cilt 15: 328 - 332, Ana YayÕncÕlÕk A.ù. ve Encyclopaedia Britannica,
Inc.: østanbul.
101
Bazen “özürlü” bazen “engelli” terimlerinin kullanÕlmasÕnÕn sebebi úudur: Türkiye Özürlüler
AraútÕrmasÕ Türkiye Özürlüler ødaresi’nin araútÕrmada kullandÕ÷Õ özel isim oldu÷u için de÷iútirmeden
burada kullanÕlmaktadÕr. Fakat “özürlü” kavramÕ, kanÕmca “engelli” kavramÕndan daha fazla
önyargÕlara meyil yaratmaktadÕr. Engelli, daha ziyade herhangi bir sebepten dolayÕ “engellenen”
manasÕnda kullanÕlmaktadÕr. Örne÷in fiziksel çevrenin uygun olmayÕúÕndan ötürü “engelli”; ama bir
kimseyi aynÕ sebepten dolayÕ “özürlü” olarak tanÕmlamak gramere uygun düúümüyor. Örne÷in bir
adam eve geç geliúinin nedenini eúine açÕklarken “trafikte engellendi÷ini” ve bu yüzden bir “özrü”
(=gerekçesi) oldu÷unu belirtir, ama trafik nedeniyle “özürlü” oldu÷unu söyleyen pek yoktur.
86
1. Bedensel engelli
2. Görme engelli
3. øúitme engelli
4. Konuúma engelli
5. Zihinsel engelli
Özürlüler araútÕrmasÕ kapsamÕnda “ruhsal sorunlu” ve “süre÷en hasta” (kronik hasta) kiúiler “engelli”
kabul edilmiútir. Fakat “kronik hastalÕk” bir kimseyi engelli yapabilir, ama baútan itibaren kronik hastalÕk
kiúileri engelli kabul etmek için yeterli bir gerekçe de÷ildir. DolayÕsÕyla “engelli kimdir?” sorusunun
cevabÕnÕ vermek gerekir.
Dünya Sa÷lÕk Organizasyonu’nun (WH0) tanÕmÕndan hareket edilen bu raporda, Türkiye Özürlüler
AraútÕrmasÕ’nda kullanÕlan tanÕm, engelli insanÕ tanÕmlamada yetersiz kaldÕ÷Õ için kullanÕlmamÕútÕr. Bu
tanÕma göre “özürlü” "Do÷uútan veya sonradan herhangi bir hastalÕk veya kaza sonucu bedensel,
zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yetilerini çeúitli derecelerde kaybetmiú, normal yaúamÕn gereklerine
uymayan kiúidir." Kurumsal açÕdan engellili÷in belirlenmesinde muhtemelen yeterli gelen bu tanÕm (ki
bu imkansÕzdÕr), e÷er engellili÷i sosyal bir olgu olarak algÕlar ve engellileri toplumun di÷er fertleriyle eú
de÷erli insanlar olduklarÕnÕ kabul edersek, bu tanÕm iúimize yaramayacaktÕr.
Engellilik politikalarÕ, engellili÷in türünden ve engellinin yaúÕndan ba÷ÕmsÕz, bütün engellilerin toplum
yaúamÕna katÕlÕmÕnÕ sa÷lamak hedefini takip etmektedir. Aúa÷Õda açÕklanacak olan normalleúme
prensibi, geçmiúte oldu÷u gibi bugün de “engellilerin entegrasyonunda takip edilen temel fikirdir”
(TEWS 2001, 13).
Türkiye Özürlüler AraútÕrmasÕ’nda kullanÕlan tanÕmda, engellilerin topluma kazandÕrÕlmasÕ hedefini
takip eden ve sosyal politikalara yol gösterici olan bu fikri göremiyoruz. Aksine engellilere yönelik
sosyal politik hedeflerle tam bir tezatlÕk içinde oldu÷u görülmektedir. Engellileri “normal yaúamÕn
gereklerine uymayan kiúiler” olarak kabul etmesi, engellilerin topluma entegre edilemeyecekleri fikrinin
baúka bir ifade ediliú úeklidir.
Bir baúka tezatlÕk, engellili÷in “sebeplerini” aúÕrÕ úekilde vurgulamasÕdÕr ("Do÷uútan veya sonradan
herhangi bir hastalÕk veya kaza sonucu...”). Engelli insanlarÕn toplum yaúamÕna katÕlmalarÕnÕ sa÷lamak
için hangi sebepten ötürü engelli olduklarÕnÕ bilmek gerekmez. Bu bilgiler hekimlerin, rehabilitasyon
uzmanlarÕnÕn, terapistlerin, engellinin tÕbbi bakÕmÕnÕ veya tÕbbi gereksinimlerini karúÕlayan di÷er kiúi
veya kurumlarÕn ilgisini uyandÕrabilir. Engelliler bizden "günlük tutumlarÕmÕzÕ bir kenara koymamÕzÕ,
kiúisel tecrübelerimizi, ... úüphesizlik aynasÕndan görmekten vazgeçmemizi" (MATURANA, VARELA
1987102 : HEDDERICH 2003a, 25 103) beklemektedirler.
102
MATURANA, H.R., VARELA, F.J. 1987. Der Baum der Erkenntnis. Die biolgische Wurzeln
menschlichen Erkennens. Bern, München.
103
HEDDERICH, I. 2003a. "Theoretische Position" Pp. 11-24 in Körperbehinderte Menschen im Alter.
Lebenswelt und Lebensweg edited by I. Hedderich, H. Loer. Klinkhardt Verlag: Bad Heilbrunn/Obb.
87
Engellilik, ço÷u zaman ömür boyu devam eden bir durumdur. Yeryüzünde 10 kiúiden 1’nin engelli
oluúu tÕbbi giriúimlerinde sÕnÕrlarÕna çabuk ulaúÕlabildi÷ini göstermektedir. DolayÕsÕyla engellileri "tamir
edilebilen insan" (THIMM 1994)104 gözüyle görmemek gerekir.
Engellilik, bir sa÷lÕk problemi olmaktan ziyade toplumdaki bir algÕlama problemidir. Sebebi ne olursa
olsun, bedensel hasarlarÕn yarattÕ÷Õ "sosyal dezavantajlar" (HEIDEN 1996) insanlarÕ “engellemektedir”.
Engellili÷i de÷iútirmek genellikle mümkün olmadÕ÷Õna göre engelsizlerin de÷iúmesi gerekiyor. Bu
de÷iúim önce zihinlerde, sonra algÕlamada ve
sonunda davranÕúlarda yaratÕlmalÕdÕr. Engellilik
politikalarÕnÕn görevlerinden biri de, engellileri engelleyen önyargÕlarla mücadele etmektir. Bu da ancak
engellili÷in uygun bir tanÕmÕyla baúlayabilecek süreçtir.
Engellilik TanÕmÕ
1980'den bu yana engellilik konusunda bir paradigma de÷iúimi yaúanmaktadÕr. Bunu Dünya Sa÷lÕk
Organizasyonu baúlatmÕútÕr. 1999'da "International Classification of Impairments, Activities and
Participation" (ICIDH-2) ile ortaya koydu÷u taslak, daha sonra "International Classification of
Functioning, Disability and Health" (ICF) olarak son úeklini almÕútÕr.
ølk tanÕmda "impairment" (hasar), "disability" (hasardan kaynaklanan yeteneklerdeki kÕsÕtlanma) ve
"handicap" (engellilik) arasÕnda ayÕrÕm yapmaktaydÕ. Yeni tanÕmda, fonksiyon hasarlarÕnÕn sosyal
sonuçlarÕ göz önüne alÕnmÕútÕr (HEDDERICH 2003b, 11-13)105 . WHO 1980106, 1993107 ve 2001'de
yeni önerileri göz önünde bulundurarak, engellilik tanÕmÕnÕ üç kez düzeltmiú ve kültürlerden ba÷ÕmsÕz
bir tanÕmlama yapmaya çalÕúmÕútÕr.
Impairment tanÕmÕndaki "organic" (organik) kavramÕnÕn yerine "body structure" (beden yapÕsÕ),
"Disability" yerine "activity" (etkinlik), "handicap" yerine "participation" (katÕlÕm) kavramÕ konulmuútur
(BENGEL, LOSCHMANN, BORGETTE 2004, 670)108 . Bu tanÕm fonksiyonel hasarlarÕn ortaya çÕkÕú
sebeplerini dikkate almamaktadÕr. Önemli olan engellilerin fonksiyonel hasarlar yüzünden toplumda
karúÕlaútÕklarÕ dezavantajlardÕr.Engelli insandaki kayÕplarÕ de÷il, mevcut yeteneklerini ön plana çÕkaran
engellilik politikalarÕna gereksinim duyulmaktadÕr. Çevre koúullarÕ ve bireysel özellikleri dikkate alarak
104
THIMM, W. 1994. Leben in Nachbarschaft. Hilfen für Menschen mit Behinderungen. Herder:
Freiburg, Basel, Wien.
105
HEDDERICH, I. 2003. “Der Mensch als Beobachter seiner Lebenswelt – Wirklichkeitskonstruktionen des Konstruktivismus” Pp. 25-36 in Körperbehinderte Menschen im Alter. Lebenswelt und
Lebensweg edited by I. Hedderich, H. Loer. Klinkhardt Verlag: Bad Heilbrunn/Obb.
106
WORLD HEALTH ORGANIZATION (WHO).1980. International Classification of Impairments,
Disabilities and Handicaps. WHO: Genf.
107
WORLD HEALTH ORGANIZATION (WHO).1993. International Classification of Impairments,
Disabilities and Handicaps. WHO: Genf.
108
BENGEL, J., LÖSCHMANN, C., BORGETTO, B. 2004. "Rehabilitation, Soziotherapie, Selbsthilfe
und Pflege" Pp.669-689 in Lehrbuch Medizinische Psychologie und Medizinische Soziologie edited by
B.Strauß, U. Berger, J. v. Troschke, E. Brähler, Hogrefe: Göttingen, Bern, Toronto, Seattle, Oxford,
Prag.
88
engellili÷in tanÕmÕna yaúam koúullarÕnÕ da dahil etmek gerekir (BENGEL, LOSCHMANN, BORGETTE
2004, 670).
Bu tanÕmda, bedensel her fonksiyon arÕzasÕnÕn veya hasarÕn engellilik olarak kabul edilemeyece÷i
anlamÕ çÕkmaktadÕr. E÷er bedensel fonksiyonlarda meydana gelen hasar, bireyin herhangi bir sosyal
dezavantaja maruz kalmasÕna yol açmÕyorsa, onda giderilmeye çalÕúÕlmasÕ gereken tÕbbi veya
psikolojik bir problem vardÕr. Örne÷in kalp kapakçÕklarÕndan biri iyi çalÕúmadÕ÷Õ için tÕbbi müdahale
yoluyla bir kimseye suni kalp kapakçÕ÷Õ takÕldÕysa, günlük yaúamÕnda, iú yerinde bu nedenden dolayÕ
herhangi bir sorunla karúÕlaúmÕyorsa, WHO’nun tanÕmÕnda o kiúi bir engelli olarak görülmemektedir.
Ne zaman ki geçirmiú oldu÷u ameliyat nedeniyle sosyal yaúamÕnda dezavantajlar yaúamaya baúlarsa,
o andan itibaren engelli olmaktadÕr. Bu yüzden bazÕ ülkeler anayasalarÕna “Hiç kimse engellili÷inden
ötürü dezavantajlara maruz bÕrakÕlamaz” (HEIDEN 1996) ifadesini eklemiútir.
Türkiye’deki engellilerle ilgili veriler yaú gruplarÕna göre incelenince, önemli olduklarÕ kabul edilen üç
husus göze çarpÕyor:
1. Engellilerin 0-4 yaú grubunda, 85+ kuúa÷Õndan 2-misli daha fazla oldu÷u görülüyor.
2. 0-4 yaú grubundan baúlayarak 25-29 yaú grubuna do÷ru sayÕlarÕ yükseliyor, sonra azalmaya
baúlÕyor,
3. 60+ kuúa÷Õnda azalma devam ediyor ve 85+ kuúa÷Õnda minimum seviyeye iniyor.
Bu rakamlar engelli gençlerin ço÷unlukta olduklarÕnÕ göstermektedir. Burada TEWS’in (2001, 19)
zihinsel engelliler açÕsÕndan dikkat çekti÷i, ama bütün engelliler için geçerli olan “engel ile yaúlanmak”
durumundaki insanlara yönelik sosyal politikalar büyük önem kazanmaktadÕr.
Burada üç gruba ayÕrarak, engellilere yönelik tavsiyeler ve hedefler belirtilmiútir. Tabii ki nihai hedef,
engellileri sosyal soyutlanma riskine karúÕ korumak ve aktif katÕlÕmÕ sa÷lamaktÕr. Bu da farklÕ gruplarÕn
ihtiyaçlarÕnÕ karúÕlayabilmekle ba÷lantÕlÕdÕr. Fakat bölgeler arasÕndaki farklÕlÕklar nedeniyle bu
ihtiyaçlarÕn karúÕlanmasÕnda engelliler açÕsÕndan sorunlar ortaya çÕkmaktadÕr ve “bölge” faktörü, aynÕ
zamanda engelliler arasÕnda avantajlÕ ve dezavantajlÕ olmak üzere iki grubun ortaya çÕkmasÕna yol
açmaktadÕr.
Mevcut olanaklarÕn -ki bunlarÕn miktarÕ azdÕr- genellikle østanbul, øzmir, Ankara gibi merkezlerde
yo÷unlaútÕklarÕ görülmektedir. Bunun gerekçelerinden biri, bu kentlerde daha çok engellinin yaúadÕ÷Õ,
bu yüzden “yatÕrÕmÕn” bu bölgelere kaydÕrÕldÕ÷Õ olabilir. Ancak engellilerin sayÕsÕndaki fazlalÕk ve
sunulan olanaklarÕn sayÕsÕndaki azlÕk dikkate alÕndÕ÷Õnda, ortada aúÕrÕ talep fazlalÕ÷Õ olmasÕ gerekirken,
“sa÷lÕk hizmetleri” dÕúÕndaki, engellilerin sosyokültürel yaúama katÕlmasÕnÕ destekleyen faaliyetlere
talebin çok düúük oldu÷u görülmektedir.
Dernekler, vakÕflar, Türkiye øúçi Kurumu veya yerel idareler tarafÕndan yürütülen, sosyal entegrasyonu
destek faaliyetlerine engelliler arasÕnda katÕlÕm oranÕ ortama %0 ile %2 arasÕnda de÷iúmektedir.
AyrÕca yaúlÕ engellilere yönelik tek faaliyetin bulunmayÕúÕnÕn sebeplerini sormak gerekir. En çok
faydalandÕklarÕ hizmet olan “sa÷lÕk hizmetlerinden” bile sadece 2 engelliden 1’i yararlanabilmektedir.
89
“Mümkün Oldu÷unca Normal Bir Yaúam”
Mümkün oldu÷unca normal bir yaúam sürdürme úansÕna yaúÕndan ve engellili÷inin türünden ba÷ÕmsÕz
olarak, engelli insanlar da sahip olmalÕdÕr. Bu hedefe yönelik giriúimlerin temel hedefi
engelli
insanlarÕn kendilerindeki mevcut yetenekleri ve bireysel problemlerini görebilmelerini, sahip olduklarÕ
fÕrsatlarÕ algÕlayabilmelerini sa÷lamaktÕr. FÕrsat kavramÕnÕn buradaki anlamÕ, topluma katÕlÕmÕ
kolaylaútÕracak yardÕmlara ve hizmetlere ulaúabilme olanaklarÕdÕr.
Analizlerden çÕkan bulgular, engellilerin bireysel ihtiyaçlarÕna karúÕlÕk verebilen yardÕm ve hizmetlerde
büyük eksilik ve kÕt olan hizmetlerden yararlananlarÕn sayÕsÕnÕn çok düúük oldu÷unu göstermektedir.
Böylece engellilik, sosyal dezavantajlara maruz kalmakla aynÕ anlama gelmektedir ve “engellenen
engelliler” ifadesini kullanmakta bir sakÕnca yoktur. Çünkü normal úartlarda az sayÕdaki hizmetlere, çok
sayÕdaki engelli yüzünden büyük talep olmasÕ gerekirdi. Bunun tam tersi tespit edilmiútir. Bu da hem
hizmetlerin ihtiyaçlara uygun olmadÕ÷Õna, hem de engellilerin, örne÷in fiziksel çevre koúullarÕ veya
enformasyon eksikli÷i sebepleriyle, bu hizmetlere ulaúamadÕklarÕna iúaret etmektedir.
Türkiye’de “mümkün oldu÷unca normal yaúam” (TEWS 2001, 16) ilkesi, engellilik politikalarÕnÕn
baúlÕca hedefi olarak benimsenmeli, engellili÷in türünden, bireyin cinsiyetinden ve yaúÕndan ba÷ÕmsÕz
olarak, engellilerin, kendilerinde mevcut olan beceri ve yetenekleri kullanarak, mümkün olabilen en üst
seviyede “normal” bir yaúam sürdürebilmelerine olanaklar yaratÕlmalÕdÕr.
“Mümkün oldu÷unca normal yaúam” neleri kapsamalÕdÕr? Normalleúme prensibi olarak tanÕmlanan ve
uzun süreden beri birçok ülkede uygulanan bu prensibin ardÕnda úu talepler yatmaktadÕr:
1. Normal bir günlük yaúam ritmi;
2. øú, serbest zaman ve ikamet yerlerinin birbirlerinden ayrÕlmasÕ;
3. Normal bir yÕllÕk yaúam ritmi;
4. Normal bir yaúam süreci;
5. øhtiyaçlarÕna saygÕ duyulmasÕ;
6. Cinsiyetler arasÕ uygun iliúikler;
7. Normal düzeyde bir gelir;
8. Normal standartlara sahip kurumlar. (THESING 1998109: TEWS 2001).
Engelliler arasÕnda zihinsel engelliler, engelinden dolayÕ en fazla sosyal dezavantaja sahip olanlardÕr.
Genellikle onlarÕn davranÕúlarÕna anlayÕú gösterilir ve sosyal yaúama katÕlamayacak durumda
olmalarÕndan ötürü acÕma duygusuyla algÕlanÕrlar. Ancak normalleúme prensibinin sekiz koúulu yerine
gelirse, onlarÕn da mümkün olabildi÷i ölçüde normal bir yaúam sürdürebileceklerini gösteren tecrübeler
edinilmiútir. Denenmiú ve baúarÕ sa÷lanmÕú olan giriúimlerden elde edilen sonuçlar, zihinsel engellilere
(tabii ki di÷erlerine de) úu olanaklarÕn sa÷lanmasÕ gerekti÷ini göstermiútir (TEWS 2001).
109
THESING, T. 1998. Betreute Wohngruppen und Wohngemeinschaften mit geistiger Behinderung,
3.überarb. und erg. Auflage. Lambertus: Freiburg.
90
ÇalÕúma olana÷Õ sunan engelli atölyeleri oluúturulmalÕdÕr. Özellikle zihinsel engelliler iú piyasalarÕnda
istihdam edilemediklerinden bu atölyelerde çalÕúma olana÷Õ bulacaklardÕr. Böylece kendilerini tÕpkÕ
"normal bir iúçi" gibi görecekler, yaúlÕlÕklarÕnÕ "meslek hayatÕ sona ermiú normal bir iúçi olarak
yaúayacaklardÕr.
ÇalÕúan engellilerin çalÕúmayanlardan daha iyi "topluma entegre edilebildikleri” belirlenmiútir. ÇalÕúan
genç engellilerin, ebeveynlerine olan ba÷ÕmlÕlÕktan daha kolay sÕyrÕldÕklarÕ ve yaúlanan ebeveynler
açÕsÕnda bunun birçok yararlarÕ görülmüútür. Üzerlerinden kalkan ekonomik ve psikolojik baskÕlardan
kurutulunca, ebeveynlerin yaúlÕlÕ÷Õ da, daha olumlu koúullar altÕnda geçmektedir.
ÇalÕúan engellilerin yaúam durumlarÕnda da belirgin bir düzelme meydana gelmektedir. Normal iúçi
gibi emeklilik sigortasÕ kapsamÕna alÕnan engellilerin, yaúlÕlÕklarÕnda maddi güvenlikleri sa÷lanmÕú
olmaktadÕr.
Kurumsal bakÕmlardan daha kolay kopabilmeleri için özel ikamet biçimleri geliútirilmiútir. Di÷er
engellilerle birlikte yaúayabildikleri ikamet gruplarÕ ve denetimli konutlar ve açÕk ikamet tarzlarÕ gibi
çeúitli ikamet türlerinden yararlanÕlmaktadÕr. Bunlar sayesinde engelsiz yaúlÕlar gibi, engelli yaúlÕlarÕn
da yaúam durumlarÕnda (maddi
ikamet durumu, mesleki konum vs.) olumlu de÷iúimler
yaratÕlabilmiútir.
Yaúam süreçleri (biyografi) daha olumlu koúullar altÕnda geçen (zihinsel) engellilerin yeni yaúam
stillerine yönelebildikleri görülmektedir. Normalleúme prensibi, hem “yaúam durumunda normalleúme”
hem de “gerontolojik normalleúme” yaratmaktadÕr.
Kronik hasta ve engelli insanlar için tasarlanan sosyal politikalarÕn úu temel ihtiyaçlara cevap
verebilmeleri gerekir: (1) Engelsizlerle eú de÷erli yaúam koúullarÕna sahip olmalÕdÕrlar, (2) Mesleki
entegrasyon veya istihdam edilmeleri mümkün olmayanlara çalÕúma olanaklarÕ sunulmalÕdÕr (meúgale
de÷il, maaúlÕ ve sigortalÕ iú); (3) ailenin yükünü hafifleten hizmetler sunulmalÕdÕr, (4) rehabilitasyon
hizmetleri sunulmalÕ ve bunlara ulaúabilmeleri sa÷lanmalÕdÕr ve (5) yaúlanan engellilerle yaúlÕ engelliler
arasÕndaki önemli ayrÕma dikkat edilerek, hizmetler ve yardÕmlar tasarlanmalÕdÕr.
80'li yÕllarÕn baúlarÕnda Klee (1981)110 engellileri "kendileri için bir úeyler yapmayan toplumdaki en son
grup"
olarak tanÕmlÕyordu.
Ancak úu da bir gerçektir ki insanlar kendilerine yaratÕlan olanaklar
ölçüsünde kendileri için bir úeyler yapabilirler. ùimdiye kadar yapmÕú oldu÷umuz tespitlerden hareket
ederek, ne yaúlanan genç engelliler için, ne de yaúlanmÕú olan engelliler için böyle olanaklarÕn
Türkiye’de yaratÕlamadÕ÷ÕnÕ söylememiz gerekiyor.
110
KLEE, E. 1981. Behinderten-Report. Fischer: Frankfurt/M.
91
Fakirlik
Giriú
Bir önceki bölümde demografik de÷iúimlerin Türkiye ve gençler açÕsÕndan sunabilece÷i olanaklardan
söz ederken, bunun neden gerçekleúmedi÷i ve gerçekleúme olasÕlÕ÷ÕnÕn yüksek olmadÕ÷Õ konusu
üzerine bilerek susuldu. ùimdi toplumsal yaúlanmadan kazançlÕ çÕkamamanÕn temel sebebi olan
“yaúlÕlarÕn geleneksel fakirli÷i” (RITTER, HOHMEIER 1999: 34) hakkÕnda bilgiler sunulacaktÕr. Her ne
kadar demografik de÷iúimler yeni ihtiyaçlar do÷ursa da, bunlarÕ satÕn alma gücü olmayan yaúlÕlar
ço÷unlukta ise demografik de÷iúimlerin zararlÕ etkileri daha fazla olacaktÕr. Çünkü yaúam standardÕ
azaldÕkça fakirlik ço÷alacak, kitlesel yoksulluk yaúlÕlara arasÕnda yaygÕnlaúmasÕnÕ sürdürecektir. Oysa
yaúlÕlÕkta ekonomik durum merkezi bir rol oynamaktadÕr (SCHMÄHL, FACHINGER 1999, 159)111.
Fakirlik araútÕrmalarÕnda “gelir” durumu kilit fonksiyon olarak kabul edilmektedir (BACKE 2001, 51)112.
YaúlÕlÕk politikalarÕnÕn temel hedeflerinden biri, fakirli÷i ortadan kaldÕrmak ya da gelir durumu iyi
olmayan yaúlÕlara sosyal devletin yardÕmlarÕyla maddi güvenlik sa÷lamaktÕr.
Türkiye’de 2002 yÕlÕnda yaúÕ 60’tan küçük çalÕúÕr durumdaki birey sayÕsÕ 14,2 milyondu ve hesaplar bu
grubun aylÕk ortalama gelirinin 400 YTL oldu÷unu ortaya çÕkardÕ. AynÕ dönemde yaúÕ 60’Õn üzerinde
olan 519000 kiúi çalÕúÕr durumdaydÕ. BunlarÕn ortalama aylÕk geliri ise 419 YTL idi. Buna karúÕn
çalÕúmayan 5,6 milyon yaúlÕnÕn ortalama aylÕk geliri sadece 4,5 YTL’dir (DøE 2002: Hesaplama: Tufan
2006). Bu “komik” rakam, daha önce belirtilen verilerin güvenirli÷i konusunun ciddiyetini bir kere daha
ortaya koymaktadÕr. Her ne kadar Türk yaúlÕsÕnÕn ekonomik gücü çok yüksek de÷ilse de, bu kadar da
düúük de÷ildir. YÕllÕk 60 YTL gelirle Türkiye’nin yaúam standartlarÕnda hiçbir kimse fiziksel yaúamÕnÕ
sürdüremeyece÷ine ve Afrika ülkelerindekine benzer “açlÕk ve sefalet” Türkiye’de bulunmadÕ÷Õna göre,
yaúlÕlarÕn gelir durumunun belirlendi÷inden hareket edilemez (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan
2006).
Türk YaúlÕsÕnÕn Fakirli÷ini Belirlemede KullanÕlan Kriterler
Fakirli÷in ne oldu÷u kesin olmadÕ÷Õ için objektif bir tanÕmÕ da yoktur. Fakirlik tanÕmlarÕnÕn hepsi
sübjektiftir. Fakirli÷i belirlemede kullanÕlan yöntemlerden bazÕlarÕ daha çok kabul görmektedir. En az
ra÷bet göreni ise “kiúi baúÕna düúen geliri” belirleyerek, zengin ve fakir ayrÕmÕna gidilmesidir.
Eldeki verilerler yaúlÕlarÕn gerçek gelir durumunun belirlenmesinin imkansÕz oldu÷unu gösteren birçok
sebep vardÕr. Örne÷in hiçbir geliri olmadÕ÷ÕnÕ söyleyen yaúlÕlar, acaba anketörlere gerçe÷i söylediler
mi? SigortalÕ bir iúte çalÕúmamÕú olan, dolayÕsÕyla hiç vergi vermemiú bir yaúlÕnÕn gençlik yÕllarÕnda
111
SCHMÄHL, W., FACHINGER, U. 1999. “Armut und Reichtum. Einkommen und Konsumverhalten
älterer Menschen” Pp. 159 – 208 in Funkkolleg Altern 2– Lebenslagen und Lebenswelten, soziale
Sicherung und Altenpolitik edited by A. Niederfranke, G. Naegele, E. Frahm, Westdeutscher Verlag:
Opladen, Wiesbaden.
112
BACKES, G. 2001. “Lebenslagen und Altersformen von Frauen und Männern in den neuen und
alten Bundesländern” Pp. 13 – 116 in Deutsches Zentrum für Altersfragen – Expertisen zum drÕtten
AltenberÕcht der BundesregÕerung, Leske + Budrich Verlag: Opladen.
92
belirlenemeyen gelirini belirlemenin olana÷Õ var mÕdÕr? Emekli maaúÕ almayan yaúlÕlarÕn “sÕfÕr YTL” bir
gelire sahip olduklarÕndan emin olunabilir mi? Retorik nitelikli bu sorularÕn yanÕtlarÕnÕ vermeye gerek
yoktur. Eldeki veri materyalinin, yaúlÕlÕkta fakirlik olgusunun belirlenmesi açÕsÕndan güvenilirli÷i çok
azdÕr.
Buna ra÷men aúa÷Õda objektif iki kriterden hareket ederek, fakirlik durumu belirlenmeye çalÕúÕldÕ. Bu
yöntemin de güvenilir olmadÕ÷ÕnÕ vurgulamamÕz gerekir. Kriterlerden biri e÷itim düzeyidir. Yani bireyin
sahip oldu÷u “diploma” elle tutulur objektif bir kriterdir. Her ne kadar bu da anketörün sorusuna verilen
cevaplara dayansa da, analizlerden çÕkan bulgular, bu konuda yanlÕú bilgi verilmedi÷ine iúaret
etmektedir. AyrÕca cevaplardan úüphe duyuluyorsa, kime hangi diploma verildi÷ini tespit etmek zor
olmayacaktÕr. Öte yandan yaúlÕlarÕn e÷itim düzeylerini, gelir durumundan farklÕ olarak, gizlemeleri için
herhangi bir sebep de yoktur. Bu yüzden “diploma” kriterinin objektifli÷inden hareket edilebilir. E÷itim
düzeyi yükseldikçe, bireylerin gelirinde de yükselme meydana geldi÷i hipotezini kabul ederek, e÷itim
düzeyi yüksek olan bireylerin sosyal yaúama katÕlma olanaklarÕnÕn da di÷erlerinden daha fazla oldu÷u
varsayÕmÕndan yola çÕkarak analizler yapÕldÕ. E÷itim düzeyine ba÷lÕ olarak maddi olanaklarÕn yanÕ sÕra,
e÷itimin sundu÷u manevi olanaklarÕn ço÷aldÕ÷Õ, dolayÕsÕyla sosyokültürel yaúam alanlarÕna katÕlma
olasÕlÕ÷ÕnÕn arttÕ÷Õ kabul edildi. Böylece (mutlaka detaylÕ araútÕrmalarla kontrol edilmesi önerilen)
fakirlikle ilgili bir yargÕya ulaúmaya çalÕúÕldÕ.
økinci
kriter olarak “Yeúil Kart” seçildi. Bu da objektif bir
kriterdir ve Türkiye’de sadece fakirlere sa÷lanan bir olanaktÕr. DolayÕsÕyla Yeúil Kart sahibi yaúlÕlarÕn
“fakir” kabul edilebilir. Bu kriterlerin yardÕmÕyla yaúlÕlar arasÕnda fakirli÷in hangi gruplarda daha yaygÕn
oldu÷u belirlenmeye çalÕúÕldÕ.
E÷itim, sadece ülke için de÷il, bireyin kendisi için de en önemli de÷erlerden biri haline gelmiútir
(HRADIL 1999). YukarÕda gençleri incelerken üniversiteye odaklandÕklarÕnÕ söylemiú ve bunun
kanÕtlarÕnÕ ampirik verilerle ortaya koymuútuk. Bu da e÷itim faktörünün toplumsal bir de÷er haline
geldi÷inin bir baúka göstergesidir. Ülkelerin yaratÕcÕ ve dinamik vatandaúlara sahip olma beklentisinin
yarattÕ÷Õ e÷itim olanaklarÕndan yararlanabildi÷i ölçüde sosyal konumu yükselen insanÕn, yaúlÕlÕ÷Õ da
daha iyi maddi ve manevi koúullar altÕnda geçecektir.
Fakirli÷in ne veya kimin fakir oldu÷u sorularÕna objektif cevaplar verilemedi÷i (Hauser 1997, 19)113
halde, endüstri ülkelerinde yaúayan yaúlÕlarÕn gelir durumunda belirgin bir iyileúme yaratÕlabildi÷i
belirtilmektedir (TEWS 1999, 153). AraútÕrmacÕlar bunu “asansör efekti” olarak tanÕmlayÕp, yaúlÕlÕk ve
yoksulluk arasÕndaki ba÷lantÕlarÕn koparÕlabildi÷ini vurgulamak için (RITTER’ HOHMEIER 1999: 34)
bu ifadeyi kullanmaktadÕrlar.
SosyologlarÕn yaúam durumu olarak adlandÕrdÕ÷Õ konsept, gelir ve maddi birikimin yanÕ sÕra, toplumsal
koúullarÕn da fakirlikle ba÷lantÕlÕ oldu÷una dikkat çekmektedirler (NAHSEN 1975114, CLEMENS
113
HAUSER, R. 1997. “Armutsberichterstattung” Pp. 19 – 45 in Sozialberichterstattung in
Deutschland. Konzepte, Methoden und Ergebnisse für Lebensbereiche und Bevölkerungsgruppen
edited by H.-H. Noll, Juventa Verlag: Weinheim, München.
114
NAHSEN, I. 1975. “Bemerkungen zum Begriff und zur Geschichte des Arbeitsschutzes” Pp. 145166 in Arbeitssituation, Lebenslage und Konfliktbereitschaft edited by M. Osterland. Europäische
Verlaganstalt: Frankfurt/Main, Köln.
93
1994115: CLEMENS 2001, 51). Bu konseptte bireysel geliúim olanaklarÕ ve insanÕn kendi yaúamÕndan
memnuniyeti ön plana çÕkarÕlÕr. Baúka bir deyiúle, sosyokültürel yaúamda pay sahibi olabilmenin
koúullarlarÕ önem kazanmaktadÕr. ønsanÕn bireysel yeteneklerinden yararlanabilmesi, topluma aktif
katÕlÕmÕn temelini meydana getirmektedir. CüzdanÕ dolgun, fakat topluma katÕlÕmÕ sÕnÕrlanmÕú olan bir
yaúlÕ, ekonomik açÕdan zengin, ama manen fakir biri olacaktÕr. DolayÕsÕyla bu konsept fakirli÷i sadece
objektif yaúam koúullarÕndan hareket ederek de÷il, aynÕ zamanda yaúam koúullarÕnÕn sübjektif
yorumlanÕúÕnÕ da dikkate almaktadÕr.
Fakirli÷in Belirtileri mi?
Türkiye’deki yaúlÕlarÕn e÷itim durumu olumsuz bir tablo çizmektedir. %37’si ilkokul diplomasÕna
sahiptir. En büyük grubu okuma yazma bilmeyen %39’luk kesim meydana getirmektedir. Herhangi bir
okuldan mezun olmadÕ÷Õ halde, okuma yazma bilen “diplomasÕz okuryazar” oranÕ %12 ve di÷erleri
(ortaokul, lise, okul ve lise dengi meslek okullarÕ, yüksekokul, üniversite mezunlarÕ ya da doktora
sahipleri) %11’lik orana sahiptir. Gruplar arasÕnda karúÕlaútÕrmalar yaparak, e÷itimin etkileri
belirlenmeye çalÕúÕlmÕútÕr.
YaúlÕlarÕn E÷itim Durumu
Yüzde
Okuryazar de÷il
39
ølkokul
37
DiplomasÕz okuryazar
12
Di÷er
11
Tablo 13: E÷itim durumu (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
økinci kriter olarak seçilen “Yeúil Kart” sahibi yaúlÕlarÕn oranÕ, yaúlÕ nüfusta sadece %5,4’tür (328192
kiúi). Bunlar Türkiye’nin “resmi” fakir yaúlÕlarÕnÕ temsil etmektedirler, ama yaúlÕlarÕn fakirli÷ini daha iyi
tespit edebilmek için e÷itim düzeyi en düúük ve Yeúil Kart sahiplerinin yaúlÕlar arasÕnda “en fakir” grup
oldu÷u varsayÕmÕndan hareket edilmiútir. Bu yaúlÕlarÕn sayÕsÕnÕn 2,4 milyon oldu÷u ve 75’ni kadÕnlarÕn
meydana getirdi÷i saptanmÕútÕr. Böyle bir tanÕmlama yapmanÕn da dezavantajlarÕ vardÕr. Çünkü okuma
yazmasÕ olmayan bir yaúlÕnÕn çok yüksek bir malvarlÕ÷Õ da olabilir. Fakat bu ihtimalin düúük
oldu÷undan hareket edilmektedir.
115
CLEMENS, M. 1994. “Lebenslage” als Konzept sozialer Ungleicheit in ZSR 40(1994)3: 61-81.
94
“En Fakir” YaúlÕlar
Cinsiyet
SayÕ
Yüzde
Erkek
594222
25,1
KadÕn
1772637
74,9
Tablo 14: En fakir yaúlÕlar (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
Topluma katÕlÕm olanaklarÕ bölgenin sundu÷u olanaklara göre de÷iúir. KÕrsal alanlarda sosyokültürel
yaúama katÕlma olanaklarÕnÕn, kentsel alanlardan daha az oldu÷u varsayÕmÕndan hareket edersek, en
fakir grubun nerede yaúadÕ÷Õ sorusu da önemlidir. Analizler bu yaúlÕlardan %61,4’nün kÕrsal alanda
yaúadÕklarÕnÕ göstermiútir.
SayÕlarÕ 700 bin civarÕnda olan diplomasÕz okuryazarlarÕn %57,8’i, ilkokul mezunlarÕnÕn %46,1’i ve
geriye kalan “di÷er” grubunun %14,4’ü kÕrsal alanda yaúamaktadÕr. E÷itim düzeyi yükseldikçe kÕrsal
alandan bir “kaçÕú” durumunun söz konusu oldu÷u anlaúÕlmÕútÕr. E÷itim düzeyi yükseldikçe,
sosyokültürel yaúama katÕlÕm olanaklarÕ daha bol olan kentlere do÷ru “harekete” geçen yaúlÕlardan söz
edilebilir. Fakat bunun tersi de mümkündür: AsÕl kentsel alanda yaúadÕ÷Õ için e÷itim durumu daha
yüksek olabilir. Böylece kÕrsal bölgelerden bir kaçÕúÕ de÷il, daha ziyade orada geçen ömrün, yaúlÕlÕkta
yarattÕ÷Õ “dezavantajlar birikimini” keúfetmiú oluruz.
E÷itim Düzeyinin økamet Bölgesiyle øliúkisi
E÷itim düzeyi
SayÕ (Milyon)
Oran (Yüzde)
Okuryazar de÷il
1,45
61,4
DiplomasÕz okuryazar
0,42
57,8
ølkokul
1,04
46,1
Di÷er
0,10
14,4
Tablo 15: KÕrsal alanda ikamet eden yaúlÕlar, e÷itim düzeyi yükseldikçe azalÕyor (Kaynak: DøE
2002/Hesaplama: Tufan 2006).
Gelir durumlarÕ arasÕnda karúÕlaútÕrma yapabilmek için her grubun ortalama aylÕk geliri hesaplanmÕútÕr.
Burada kabul edilen kriterler do÷rultusunda belirlenen fakirli÷in en fazla e÷itim düzeyi en düúük olan
grupta yer aldÕ÷Õ saptanÕútÕr. Sadece “okuryazar” olmak bile gelir durumuna pozitif etki yapmaktadÕr.
DiplomasÕz okuryazarlarÕn ortalama aylÕk geliri okuma yazma bilmeyenlerden 10-misli daha fazladÕr.
ølkokul mezunlarÕ diplomasÕz okuryazarlardan 3,45-misli, ortaokul, lise, üniversite mezunlarÕ ilkokul
mezunlarÕndan 5-misli daha fazla ortalama aylÕk gelir sahibidir. Böylece e÷itim faktörünün yaúlÕlÕkta
95
ekonomik durumda belirleyici oldu÷u da anlaúÕlmaktadÕr. YaúlÕlÕk öncesi dönemde mevcut
olanaklardan yararlanabildi÷i ölçüde yaúlÕlÕkta ekonomik güvenlik içinde yaúam úansÕ artmaktadÕr.
Gelir Durumu
E÷itim düzeyi
Ortalama AylÕk Gelir (YTL)
Okuryazar de÷il
8,4
DiplomasÕz okuryazar
81,6
ølkokul
281,7
Di÷er
1475,4
Tablo 16: E÷itim yükseldikçe gelir durumu belirgin úekilde yükseliyor (Kaynak: DøE
2002/Hesaplama: Tufan 2006).
Fakirlik Nedir?
Fakirlik tanÕmlarÕnda en çok kullanÕlan iki konseptten birinde mutlak fakirlik, di÷erinde göreli fakirlik
tanÕmÕndan hareket edilmektedir (Hauser 1997; Schmähl, Fachinger 1999).
Fakirlik tespit edilirken sosyal, kültürel ve psiúik boyutlarÕ da dikkate alÕnan bir durumdur. YaúadÕklarÕ
ülkenin maddi, kültürel, sosyal de÷erlerinden ve yaúam biçimlerinden asgari düzeyde yararlanamayan
insanlar fakir olarak tanÕmlanmaktadÕr (Armuts – und Reichtumsbericht 2001116: Haupt et.al.2004:
230117). Fakat fakirli÷in tespitinde bu genellikle dikkate alÕnmaz, daha ziyade “ekonomik fakirlik” tespit
edilmeye çalÕúÕlÕr (GEISSLER 2000: 24)118
Ekonomik yetersizliklerden ötürü insanÕn fiziksel varlÕ÷Õ risk altÕna giriyorsa, bu durumda geliri asgari
bir düzeyin altÕna düúen kiúiler mutlak fakir olarak tanÕmlanÕr. Modern toplumlarda göreli fakirlik tanÕmÕ
kullanÕlmaktadÕr. Belli bir toplumda, bireyler ya da haneler arasÕndaki karúÕlaútÕrmalara dayanmaktadÕr.
Geliri, ortalama gelirin %40'na veya %50'ne denk gelenlere göreli fakir denilmektedir. Bazen mevcut
maddi kaynaklarÕn, beklentileri tatmin etmemesi durumu da fakirlik olarak tanÕmlanmaktadÕr. Fakat bu
tanÕmÕn uygun olmadÕ÷Õ úundan anlaúÕlÕr: Beklentiler yükseldikçe fakirli÷in artmasÕ, mütevazÕ oldukça
azalmasÕ (Schäuble 1984, 243)119 anlamÕna gelmektedir ki, bu kriterle fakirli÷i belirleme olana÷Õ yoktur.
Göreli fakirlik, sadece belli bir döneme ve topluma göre tespit edilebilir. Bu da bir toplumda fakir
sayÕlan kiúilerin, baúka bir toplumda zengin ya da gelir durumu iyi olarak tanÕmlanmasÕnÕn mümkün
116
ARMUTS- UND REICHTUMSBERICHT. 2001. Der erste Armuts – und Reichstumsbericht –
Lebenslagen in Deutschland – Bericht, Bonn.
117
HAUPT, H., HINRICHS, W., LIEBSCHER, R., PRILLER, E., SCHMIDKE, H., WINKLER, G. 2004.
Sozialreport 2004. Daten und Fakten zur sozialen Lage in den neuen Bundesländern. Trafo Verlag:
Berlin.
118
GEISSLER, R 2000 “Die Armut in der Wohlstandsgesellschaft” in Information zur politischen
Bildung, 4. Quartal, 269, 2002: 24 -29.
119
SCHÄUBLE, G. 1984. Theorien, Definitionen und Beurteilung der Armut, Berlin.
96
oldu÷u anlamÕna gelmektedir. Türkiye bunu turizmden tanÕmaktadÕr. Tatil yapmak üzere Türkiye’ye
gelen turistlerin bir bölümü kendi ülkelerinde zengin sÕnÕfÕnda yer almamaktadÕr. Ama Türkiye’deki
birçok insanÕn gelir durumuyla karúÕlaútÕrma yapÕlÕrsa, ki bunun yapÕlamamsÕ gerekti÷i belirtildi,
turistlerin “zengin” kabul edilebilece÷i görülür.
Gelir, yaúam durumunun belirlenmesinde kullanÕlan, önemli, ama yegane kriter de÷ildir. Maddi,
kültürel ve sosyal de÷erlere asgari bir düzeyde sahip olmayan bireyler, aileler ve gruplar göreli fakirlik
içersinde
yaúamaktadÕrlar.
Yani
fakirli÷in
"gayri
120
Reichtumsbericht 2001; HAUPT et.al.2004: 230
maddi"
boyutlarÕ
vardÕr
(Armuts
–
und
). Örne÷in topluma katÕlamamak, izolasyon,
duygusal sÕcaklÕ÷Õn eksikli÷i, kültürel yaúama katÕlamama gibi durumlar da fakirliktir. Ama bunlar
fakirli÷in kriterleri olarak genellikle kullanÕlmamaktadÕrlar.
Zenginlik veya fakirlik, belirli kriterlerden hareket edilerek tanÕmlanmalarÕ gerekir. Seçilen kriterlere
ba÷lÕ olarak ortaya de÷iúik sonuçlar çÕkacaktÕr. Bu kriterlerin herkes tarafÕndan kabul edilmedikleri de
bir gerçektir. Fakirli÷i ölçmek için bir yönteme ve bir fakirlik sÕnÕrÕna ihtiyaç vardÕr. AyrÕca bireysel gelir
veya hane gelirinden birini seçerek hesaplar yapÕlmalÕdÕr. Hangisinde karar kÕlÕnÕrsa kÕlÕnsÕn, ayrÕca
brüt ve net gelirden birini seçmek gerekir.
Fakirlik sÕnÕrÕnÕn hanedeki birey sayÕsÕyla ba÷lantÕlarÕnÕn da dikkate alÕnmasÕ gerekir. Yani hanedeki
kiúi-baúÕna gelirden mi, yoksa giderlerde yapÕlan tasarruflar mÕ dikkate alÕnacak, bu soru
cevaplanmalÕdÕr. Genellikle hane gelirinden hareket edilerek, kiúi sayÕsÕ ve nüfus yapÕsÕ da dikkate
alÕnarak belirlenen gelirin, belli bir sÕnÕrÕn altÕna düúüp düúmedi÷i tespit edilir.
ùimdiye kadar hanedeki bireylerin hesaplara nasÕl dahil edilmesi gerekti÷i konusu açÕklÕk
kazanmamÕútÕr. AyrÕca yaú faktörünün de ne úekilde fakirlik ölçümlerinde de÷erlendirilmesi gerekti÷i
kesinleúmemiútir. Fakirli÷in belirlenmesinde kullanÕlan standart bir yöntem yoktur. YaúlÕlÕkta gelir
durumu, hanedeki birey sayÕsÕ de÷iúmese bile sabit kalan bir de÷er de÷ildir. Aksine zamanla çeúitli
sebeplerden dolayÕ de÷iúime u÷ramaktadÕr.
“Gelir fakirli÷ini” ortadan kaldÕrmak, da÷ÕlÕm ve paylaúÕm politikalarÕnÕn hedeflerinden biridir. Öte
yandan sosyal güvenli÷in sa÷lanmasÕ açÕsÕndan gelirin süre÷enli÷i olmalÕdÕr. Gelirde süre÷enlik varsa,
belli bir yaúam standardÕnÕ koruma olana÷Õ sa÷lanabilir. YaúlÕlÕkta maddi güvenceyi sa÷layabilmek için
"emeklilik maaúÕ düzeyinin" belirlenmesi de önemlidir. Bu yüzden belli bir dönemde hesaplanmÕú olan
gelir, fakirlik tespitlerinde yeterli de÷ildir. Statik gelir hesaplarÕ yerine, dinamik gelir hesaplarÕndan yola
çÕkarak fakirli÷i tespit etmek gerekir.
Türkiye’de fakirlik en çok tartÕúÕlan konulardan biri oldu÷u halde, fakirlik araútÕrmacÕlÕ÷Õ yoktur ve
yaúlÕlarÕn fakirli÷i üzerine herhangi bir araútÕrma yapÕlmamÕútÕr. Daha ziyade ülkedeki genel fakirlik
üzerine tartÕúÕlmaktadÕr.
YaúlÕlÕkta maddi duruma etki eden faktörler arasÕnda, yaúlÕlÕk öncesi alÕnan bireysel kararlar, çocukluk
döneminde ebeveynin aldÕ÷Õ kararlar, yaúlÕlÕ÷Õn uzamasÕ, ülkenin genel ekonomik durumu, demografik
120
Haupt, H./Hinrichs, W./Liebscher, R./Priller, E./Schmidke, H./Winkler, G. 2004. Sozialreport 2004.
Daten und Fakten zur sozialen Lage in den neuen Bundesländern. Trafo Verlag: Berlin.
97
geliúmeler ve bunun genel koúullarda yarattÕ÷Õ de÷iúimler, bunlarÕn hepsi fakirlikte rol oynayan
olgulardÕr.
YaúlÕlar, ekonomik durumu homojen bir grup de÷ildir. Buna ra÷men ekonomik analizlerde bu dikkate
alÕnmamaktadÕr. Bireyler veya haneler arasÕnda gelir ve servet da÷ÕlÕmÕnÕn homojen bir yapÕya sahip
oldu÷u varsayÕmÕndan hareket edilmektedir. Bu yaklaúÕm gelir durumunun kompleks realitesini
belirlemek açÕsÕndan uygun de÷ildir.
Gelir ve maddi birikim, çok yönlü özelliklere sahiptir. Fakir ve zengin kavramlarÕ, geniú bir gelir ve
servet tayfÕnÕn kutuplarÕnÕ ifade etmektedirler. Ekonomik durumun kompleks özellikleri bireysel gelir
durumunun tanÕmlanmasÕnda problemler yaratmaktadÕr. Ekonomik durumu, bireysel gelir faktörüyle
belirlemenin mümkün olamayaca÷Õ bellidir. Bu yüzden hane geliri daha fazla dikkate alÕnmaktadÕr. Bir
taraftan bireyin kendi geliri, di÷er taraftan hanenin toplam geliri, ekonomik durumun belirlenmesinde
kullanÕlmaktadÕr. AyrÕca gelir türleri ve bunlara etki eden faktörlerin göz önüne alÕnmalarÕ
gerekmektedir.
Türk yaúlÕsÕnÕn ekonomik durumunu tespit edebilmek için yaúlÕlÕk öncesi geliúmeler ve o dönemde
alÕnan kararlarÕn belirlenmesi önem taúÕmaktadÕr. Bu yüzden yaúam periyotlarÕnÕn incelenmesi
gerekmektedir. Meslek yaúamÕndan önceki yaúam dönemi, yani e÷itim ve gençlik yÕllarÕ, meslek
yaúamÕndaki olumlu olumsuz geliúmeler, yaúlÕlÕkta gelire ve maddi birikimine etki eden önemli
sebeplerdir. Di÷er taraftan bireysel gelir durumunun, bireyin elinde olmayan, baúkalarÕnÕn almÕú
olduklarÕ kararlarla iliúkisi vardÕr. Örne÷in iú piyasalarÕnÕn durumu, yasalar, yasalarda yapÕlan
de÷iúiklikler, enflasyon, devalüasyon, bütün bunlar gelir durumunu etkileyen, dolayÕsÕyla yaúlÕlÕktaki
gelir durumuna tesir eden faktörlerdir.
AyrÕca bu faktörlerin bireylerde yarattÕ÷Õ davranÕú de÷iúimleri de dikkate alÕnmalÕdÕr. Acaba yeni
emeklilik yasasÕ bugünün genç kuúa÷Õnda hangi davranÕú e÷ilimlerine yol açacak? Tasarrufa mÕ
yönelecekler, yoksa israfa mÕ? YaúlÕlÕk dönemi için özel bir “bireysel emeklili÷e” sÕcak bakacaklar mÕ,
yoksa uzakta olan bir yaúam dönemini düúünmeden mi yaúlanacaklar? YaúamlarÕyla ilgili kararlarÕ
alÕrken, insanlar çevreden gelen tüm sinyallerden etkilenirler. E÷itim sistemlerinde meydana gelen
de÷iúimler, gelir durumluyla ba÷lantÕlÕ olarak ebeveynlerin davranÕúlarÕna etki eder. Gelir vergilerinde,
sosyal kesintilerde yapÕlan de÷iúiklikler, bireysel ekonomik çerçeveyi de÷iútirebilirler. Böylece
toplumda belirli davranÕú e÷ilimleri yaratabilirler. DavranÕú türleri ve normlarÕ tamamen de÷iúebilir.
BunlarÕn ortaya çÕkmasÕ için aradan belli süre geçmesi gerekir.
ÇalÕúma yaúamÕnda alÕnan
kararlar, getirilen randÕmanlar, ailenin gelir durumuna do÷rudan etki
ederek, yaúlÕlÕktaki gelir ve maddi birikimi tayin ederler. Örne÷in ebeveynin aldÕ÷Õ kararlar do÷rultusun
çocuklarÕ e÷itim yaúamÕna baúlarken düúük veya yüksek bir úansa sahip olurlar. Çocu÷un hangi okula
gidece÷ini, hangi mesle÷i ileride seçece÷ini bu kararlar tayin edebilir. Ebeveynin veya akrabalarÕn
verdi÷i hediyeler, bÕraktÕklarÕ miraslar, sonraki kuúaklarÕn ekonomik durumlarÕnda belirgin de÷iúimler
yaratabilir. Yaúam süresinin uzamasÕ nedeniyle miras paylaúÕmÕ günümüzde yaúamÕn geç
dönemlerine sarkmaktadÕr. Ebeveynler, çocuklarÕndan ortalama 25-30 yÕl daha yaúlÕdÕrlar. Ço÷u 70, 80
veya 90 yaúlarÕna kadar yaúamaktadÕrlar. Bu yüzden çocuklar ebeveyninden kalacak mirasa sahip
olduklarÕnda, kendileri emeklilik yaúÕna eriúmiú olmaktadÕrlar.
98
Bütün bunlarÕ dikkate aldÕ÷ÕmÕz zaman, yaúlÕlarÕn ekonomik durumunu bir “anlÕk” giriúimlerle
belirlemenin anlamsÕzlÕ÷Õ ortaya çÕkmaktadÕr. Türkiye’de yaúlÕlar arasÕnda fakirlik yaygÕndÕr. Bunun ne
ölçüde, öncelikle hangi yaúlÕlarÕ etkiledi÷ini bilmiyoruz. Bildi÷imiz tek úey, Türk yaúlÕsÕnÕn bilmedi÷imiz
fakirli÷idir.
99
Yaúlanan KadÕn ve YaúlÕ KadÕn
Giriú
Türkiye’de 2002 yÕlÕ sonu itibariye yaúÕ 15 ve üzerinde 24,7 milyon kadÕnÕn %39’u kÕrsal bölgelerde,
%61’i kentlerde yaúamaktadÕr. Burada bu grubun durumu ele alÕnacaktÕr.
Gerontolojinin eleútirilen yönlerinden biri cinsiyet faktörünü gözden kaçÕran tutumunda ÕsrarcÕ
oluúudur. Gerontolojik teoriler ve araútÕrmalar, cinsiyet unsurunu genellikle dikkate almamaktadÕr veya
buna çok fazla yer ayÕrmamaktadÕr (HÖPFLINGER 1994121: NIEDERFRANKE 1999, 10).
KadÕnÕn genel olarak yaúlanma ve yaúlÕlÕ÷Õ hakkÕndaki bilgiler, gerontolojik bilgi birikimi içinde ufak bir
pay sahibidir. Gerontoloji alanÕnda henüz emekleme devresi geçiren ülkelerin kadÕnlarÕnÕn yaúlanma
ve yaúlÕlÕ÷Õ hakkÕnda daha da az bilgi vardÕr.
Bir görüúe göre bugün büyükannelerin sosyal de÷eri toplumda azalmÕútÕr ve bu yeni bir e÷ilimdir.
Gençlik ve randÕman ideolojileri yokken, yani endüstrileúme baúlamadan önce “büyükannelik” statüsü
kadÕnlarÕn sosyal yaúamdan soyutlanmasÕna yol açmamaktaydÕ (RICHTER 1994)122. Bu görüúün
bireysel düzlemde belki bir de÷eri olabilir. Fakat genel olarak kabul edilmesi mümkün de÷ildir.
KadÕnÕn eskiden de÷eri, eúinin statüsüyle ba÷lantÕlÕydÕ. Arúivler incelenince bunun çeúitli kanÕtlarÕ
ortaya çÕkmaktadÕr. Örne÷in 1417 yÕlÕnda Almanya’nÕn Kiel kentinde, kadÕnlar en fazla iki tane manto
sahibi olabilirdi E÷er eúinin ödedi÷i vergi belli bir sÕnÕrÕn altÕnda kaldÕysa, eúi olan kadÕn de÷erli taú ve
incilerle bezenmiú aksesuarlara sahip olmazdÕ (HRADIL 1999). O dönemlerin toplumunun fakirli÷ini de
göz önüne alÕrsak, Orta Avrupa’nÕn sert geçen kÕú mevsiminde ne kadar kadÕnÕn mantosu vardÕ ve
bunlar arasÕnda ne kadarÕ yaúlÕydÕ sorusu da akla geliyor.
Bu gelene÷in biçim de÷iútirmiú izlerine günümüzde de rastlanmaktadÕr. KÕsa süre öncesine kadar
Türkiye’de yasalar “evin reisi” olarak erke÷i tayin etmekteydi. Hukuken bu durumun ortadan kalkmÕú
olmasÕ, pratikte uygulanmadÕ÷Õ anlamÕna gelmemektedir. Örne÷in hukuken yasak olan, ama
uygulandÕ÷Õndan kimsenin úüphe duymadÕ÷Õ “çokeúlilik”, evde kimin “efendi” konumunda oldu÷una
dair örneklerden sadece biridir. KadÕn-erkek eúitli÷i Türkiye’de úimdiye kadar teorik bir kavram olarak
kalmÕútÕr.
Fakat cinsiyetler arasÕ eúitli÷in sa÷lanabildi÷i düúünülen ülkelerde de aynÕ eleútiri yapÕlmaktadÕr.
Hukuksal eúitli÷in do÷rudan veya dolaylÕ yollardan bozularak kadÕnlarÕn soyutlandÕklarÕ belirtilmektedir
(PFARR 1988)123 . Eskiden nasÕlsa, bugün de kadÕn aleyhine kadÕn-erkek eúitli÷inin Türkiye’de çok sÕk
ihlal edildi÷i görülmektedir (NEUSEL, TEKELI, AKKENT 1991)124. Erke÷in dominant oldu÷u sosyal
121
HÖPFLINGER, F. 1994. Frauen im Alter - Alter der Frauen. Ein Forschungsdosier. Seismo Verlag:
Zürich.
122
RICHTER, U. 1994. Was heiȕt hier Oma! Das Selbstverständnis der Groȕmütter von heute. Kreuz:
Stuttgart.
123
PFARR, H. 1988. Quoten und Grundgesetz. Notwendigkeit und Verfassungsmäȕigkeit von
Frauenförderung. Nomos: Baden – Baden.
124
NEUSEL, A., TEKELø, S., AKKENT, M. 1991. Aufstand im Haus der Frauen. Frauenforschung aus
der Türkei. Orlando Frauenverlag: Berlin.
100
düzenlerin hepsinde
bu duruma rastlanmaktadÕr (JANSSEN– JURREIT 1979125; LENZ, LUIG
1990126).
Endüstri ülkelerinden birinde yapÕlan bir araútÕrmada eú iliúkilerinde kadÕna yönelik úiddetin beú kiúiden
biri tarafÕndan edildi÷i saptanmÕútÕr (HABERMEHL 1989)127. KadÕn do÷uútan itibaren erkekle eú de÷erli
görülmemektedir. Bunun çeúitli türlerine bütün kültürlerde
rastlanmaktadÕr. Örne÷in Hindistan’da
yaúanan bir geliúme, cinsiyetler arasÕ eúitsizli÷in ileride bu ülke açÕsÕndan büyük sorunlar yarataca÷Õna
iúaret etmektedir. Modern TÕbbÕn sundu÷u yeni olanaklar, anne karnÕndayken çocu÷un cinsiyetinin
tespit edilmesini mümkün kÕldÕ÷Õndan, Çin’de aileler bu olana÷Õ kullanarak, do÷acak çocuk kÕz ise
kürtaja baúvurmayÕ tercih etmektedirler. Çin’de uygulanan “aile planlamasÕ” giriúimlerinin hedefi
olmadÕ÷Õ halde
úimdiden kÕz çocuklarÕnÕn sayÕsÕnda azalmalar meydana geldi÷i görülmektedir.
“Sonuçta yaúlÕlarÕn bakÕmÕnÕ yapan kÕz çocuklarÕ ve gelinlerde kÕtlÕk yaúanacaktÕr ve bunun sonucunda
bakÕma muhtaç yaúlÕlarÕn sorumlulu÷unu üstlenmesi için hükümet üzerindeki baskÕ artacaktÕr” (Münz,
ULRICH 2001, 17).
Yaúlanan ve YaúlÕ KadÕnÕn Toplumdaki De÷eri
Akdeniz Üniversitesi ö÷rencileri arasÕnda yapÕlan ve yukarÕda adÕ geçen araútÕrmada, yaúlÕ kadÕnlarla
ilgili sorulara da yer verilmiútir.
YaúlÕ kadÕnlarÕn yaúlÕ erkeklerden daha fazla dezavantaja sahip
olduklarÕ görüúüne sadece %33,6’sÕ katÕlmaktadÕr. Buna katÕlmayanlarÕn oranÕ %39,7’dir. Fakat yaúlÕ
kadÕnlarÕn düúük bir sosyal de÷ere sahip olduklarÕ görüúüne %50,7’si iútirak etmiútir. Gelecekte yaúlÕ
kadÕnlarÕn toplumsal de÷erinin daha da azalaca÷Õ görüúüne %55,3’i katÕlmÕútÕr
Sadece %16,3’ü
gelecekte yaúlÕ kadÕnÕn toplumdaki de÷erinin yükselece÷ine inanmaktadÕr (TUFAN 2004).
Yaúlanma sürecinde kadÕnÕn toplumsal de÷erinin daha hÕzlÕ azaldÕ÷ÕnÕ gösteren bulgulara baúka
ülkelerde de rastlanmaktadÕr. Cinsel estetikli÷ini kaybedince kadÕnÕn de÷eri hÕzla aúa÷Õya inmektedir
(ROSENMAYR, ROSENMAYR 1978). “ødeal kadÕnda” aranan özellikler genellikle yaúÕyla ba÷lantÕlÕdÕr.
Güzel, sevimli, çekici kavramlarÕ etrafÕnda kümeleúen tasavvurlarla kadÕnlar de÷erlendirilir. Buna
karúÕn “ideal erkek” yaúÕndan ba÷ÕmsÕz özelliklerle de÷erlendirilmektedir: Dürüstlük, çalÕúkanlÕk,
güvenilirlik, erke÷in yaúlÕlÕkta da de÷erini korumasÕ açÕsÕndan yeterli gelmektedir (LEHR 1987)128
KadÕnÕn de÷eri ve de÷ersizli÷i sadece kültürel bir problem olarak karúÕmÕza çÕkmÕyor. KadÕnla ilgili
önyargÕlarÕn yayÕlmasÕna bilimin yaptÕ÷Õ katkÕlar da olmuútur. Yirminci yüzyÕlÕn baúlarÕnda bir bilim
adamÕ kadÕn hakkÕnda úunlarÕ söylüyordu: "...cinsiyetlerin yetenekleri hakkÕnda yöneltilen soruya
sonuç olarak úu kesin cevap verilebilir: Dahili÷in izlerini taúÕyan kadÕnlar úüphesiz vardÕr, ama dahi
kadÕn yoktur ve hiçbir zaman olmamÕútÕr ... hiçbir zaman olmayacaktÕr... Ruhsuz bir kadÕn nasÕl dahi
olabilir? Dahilik derinlikle eú anlamlÕdÕr, derinlik ve kadÕnlÕk sÕfatlarÕnÕ birbiriyle ba÷lamaya çalÕúalÕm:
125
JANSSEN–JURREIT, M. L. 1979. Frauenprogramm. Gegen Diskriminierung. Gesetzgebung,
Aktionspläne, Selbsthilfe. Ein Handbuch. Rowohlt: Reinbek bei Hamburg.
126
LENZ, I., LUIG, U. 1990. Frauenmacht ohne Herrschaft. Geschlechtsverhältnisse in
nichtpatriarchalen Gesellschaften. Orlando Frauenverlag: Berlin.
127
HABERMEHL, A.1989. Gewalt in der Familie. Gewis: Hamburg.
128
LEHR, U. 1987. Zur Situation der älter werdenden Frau. Beck Verlag: München
101
Aradaki tezatlÕ÷Õ herkes iúitmektedir ...demek ki kadÕnÕn mantÕksÕz oldu÷u do÷rudur" (WEININGER
1903, 235129: Niederfranke 1999, 10). E÷er Türklerin “saçÕ uzun aklÕ kÕsa” deyimini bilseydi, daha da
çarpÕcÕ bir kanÕt olsun diye herhalde son cümle olara sözlerine eklerdi.
Bugün kadÕnlarda menopoz, erkeklerde midlife- crisis denilen, aslÕnda ne olduklarÕ bilinmeyen
durumlarÕn, fiziksel ve psiúik sonuçlar yarattÕklarÕ söyleniyor. KadÕnlar söz konusuysa önyargÕlardan
hareket edilerek fikirler ortaya atÕlÕyor. KadÕnÕn yaúam koúullarÕ ve cinsiyet farklÕlÕklarÕ dikkate
alÕnmadan (FRIEDAN 1995)130 ortaya atÕlan bu iddialarÕn, toplumda kabul görmesi, kadÕnlarÕn
yaúlanma süreçlerine ve yaúlÕlÕklarÕna çok yönlü ve olumsuz etkiler yapmaktadÕr.
E÷itim ve meslek alanlarÕnda düúük bir statü elde edebilen kadÕn sayÕsÕ hala erkekten daha fazladÕr.
Cinsiyetinden ba÷ÕmsÕz olarak de÷erlendirilince yaúlÕlarÕn saygÕnlÕ÷Õ ve sosyal statüleri arasÕnda sÕkÕ
ba÷lantÕlar bulundu÷u anlaúÕlmaktadÕr. Endüstrileúme öncesinde yaúlÕlarÕn de÷eri, bugün oldu÷u gibi
randÕmanla ölçülmekteydi. E÷er yaúlÕ, erkek veya kadÕn olsun sa÷lÕklÕ, zinde ve bakÕma muhtaç
de÷ilse, sosyal de÷eri eskiden de, hasta, güçsüz ve bakÕma muhtaç yaúlÕlardan daha fazlaydÕ
(ROSENMAYR, ROSENMAYR 1978). Büyükannelerin de÷eri modern randÕman ideolojisinin ortaya
çÕkmasÕyla azalmadÕ (RICHTER 1994), aksine kadÕnÕn toplumdan soyutlanmasÕnÕn uzun bir geçmiúi
vardÕr ve “yirminci yüzyÕlÕn bir icadÕ de÷ildir” (BIANCHI 1990)131.
Cinsiyeti, kadÕnÕn toplumdan çeúitli biçimlerde soyutlanmasÕna yol açan en önemli sosyal
kategorilerden biridir. (JANSSEN– JURREIT 1979). Bunun en belirgin örneklerini meslek alanÕnda
görmekteyiz. Bugün meslek edinmede ve meslek yaúamÕnda cinsiyet faktörü hala kadÕnÕn aleyhine
olan büyük bir rol oynamaktadÕr. (FEY-HOFFMANN 1991)132. Cinsiyeti kadÕnÕn e÷itim düzeyine,
mesle÷ine, kariyerine, gelirine do÷rudan ya da dolaylÕ etkiler yapmaktadÕr ve hepsi kadÕnÕn aleyhinedir
(HÜBLER 1991133; KANPP 1984134). KadÕnlara, iú ve gelir da÷ÕlÕmÕndan düúen pay çok düúük bir
seviyededir. øúsizlik kadÕnlar arasÕnda daha yaygÕndÕr ve kalifiyesiz iúlerde çalÕúanlarÕn ço÷unu
kadÕnlar meydana getirmektedir (HÜBLER 1991; ENGELBRECH 1991135; RABE– KLEBERG 1986136).
KadÕnlarÕn kalifiyelik düzeyi erkeklerden daha yüksek olsa bile, dezavantajlarla maruz kaldÕklarÕ
görülmektedir. Genç iúsizler arasÕnda yapÕlan bir araútÕrma, üçte ikisinin kadÕn oldu÷unu ortaya
129
WEININGER, O. 1903. Geschlecht und Charakter. Braumüller Verlag: Wien, Leipzig
FRIEDAN, B. 1995. Mythos Alter. Rowohlt: Reinbek bei Hamburg. YaúlÕ kadÕnda, yaúlÕlÕk ve
cinsiyet ile ilgili basmakalÕp düúüncelerin hepsi biraraya geliyor Friedan 1995.
131
BIANCHI, E. C. 1990. Mit den Jahren gehen. Ein Wegbegleiter für ein schöpfrisches Älterwerden.
Kösel: München.
132
FEY-HOFFMANN, S. 1991. “Berufswahl und Rechte bei der Berufsbildung.” Pp. 59-78 in
Rechtsratgeber Frauen edited by Doris Lucke and Sabine Berghahn. Reinbek bei Hamburg: Rowohlt.
133
HÜBLER, O.1991. “Einkommensdiskriminierung von Frauen und geschlechtsanhängige
Einkommensdeterminanten” Pp. 607 – 624 in Jahrbuch für Nationalökonomie und Statistik, 208.
134
KNAPP, U.1984. Frauenarbeit in Deutschland. 2 Bände, Minerva: München.
135
ENGELBRECH, G. 1991. “Berufsausbildung, Berufseinstieg und Berufsvrlauf von Frauen.
Empirische Befunde zur Erklärung der beruflichen Segregation.” Pp. 531 – 558 in Mitteilungen aus
der Arbeitsmarkt und Berufsfoschung 24/3.
136
RABE– KLEBERG, U. 1986. “Wissen, aber keine Macht! Oder: Was hat die Bildungsreform der
Frauen gebracht?” Pp. 60 – 68 in Vorgänge 81.
130
102
çÕkarmÕútÕr (BMBW 1988)137. Kalifiyelik düzeyi düúük, kariyer yapma olana÷Õ bulunmayan meslek
dallarÕnda kadÕn oranÕ %90’Õ bulmaktadÕr. DolayÕsÕyla gelir durumlarÕ daha olumsuzdur. Ço÷u toplum
nezdinde prestiji olmayan mesleki konumlarda çalÕúmaktadÕrlar (FEY-HOFFMANN 1991).
Modernleúme, yaúam süresinin uzamasÕna yol açmakla kalmadÕ, yaúamÕn anlam ve de÷erinin
algÕlanÕúÕna da tesir etti. ønsanlarÕn yaúÕ, sosyal çevrelerinde algÕlanÕúÕna etki eden önemli faktörlerden
biri haline geldi (REINHOLD 1991)138. Buna cinsiyeti de eklemek gerekiyor. KadÕnÕn kÕt olanaklarÕ,
toplumdaki de÷erinin azalmasÕna, çevresinde daha az önemsenmesine, yaúlÕlÕ÷ÕnÕn daha kötü
koúullarda geçmesine, zemin hazÕrlÕyor.
KadÕn, ender durumlarda kendisi ve toplum adÕna “üretken” bir yaúam sürdürebilme olana÷Õna sahip
oldu÷u için yaúlanmasÕ da erkekten farklÕ oluyor. Cinsiyetini belirleyen “ufak fark”, çocuklu÷undan
baúlayan büyük problemlerin ömür boyu kalÕcÕ olmalarÕna yol açÕyor. Bu yüzden sadece yaúlÕlarla ilgili
önyargÕlara karúÕ mücadele yeterli de÷ildir, kadÕnlarla ilgili önyargÕlarla da mücadele etmek gerekir
(BALTES 1995: 12139: NIEDERFRANKE 1999).
Türk KadÕnÕ Erken Evleniyor - Erken Dul KalÕyorlar
Türkiye’de evlilik yaúÕ 1952 – 1967 döneminde, kadÕnlarda sürekli bir düúüú gösterdi. 1952’de 23,3
iken 1967’de 22,0’a inmiútir. (ùAHøNKAYA et. al. 1968, 165)140. Evlilik yaúÕnÕn küçülmesi devam etmiú,
yaúÕ 20’nin üzerindeki kadÕnlarda (16 milyon kiúi) 18,7’ye gerilemiútir (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama:
Tufan 2006). Türk kadÕnÕ erken yaúlardan itibaren “ev kadÕnÕ” statüsünü elde etmektedir ve bu statüye
sahip kadÕn sayÕsÕ 15,5 milyondur (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
Endüstri ülkelerinde evlilikler azalÕp, boúanmalarda artÕú meydana gelirken (TEXTOR 1997, 11), Türk
kadÕnÕ evlenmeye e÷ilim göstermektedir. Örne÷in Almanya’da 1960 yÕlÕyla karúÕlaútÕrÕlÕnca 1990’da
evliliklerin %60 azaldÕ÷Õ, aynÕ dönemde boúanmalarÕn %19’dan %27’e yükseldi÷i tespit edilmiútir.
(Enquete Kommission 1998).
Türkiye’de durum tamamen farklÕdÕr: YaúÕ 20-24 arasÕndaki kadÕnlarÕn %50’si, 25-29 yaú
grubundakilerin %80’ni, 30-34 yaú grubundaki kadÕnlarÕn %90’nÕ evlidir. Eúinden boúanmÕú veya ayrÕ
yaúayanlar ise %1 civarÕnda kalmaktadÕrlar (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
Di÷er taraftan erken yaúlarda evlenen Türk kadÕnÕnÕn, erken yaúlarda dul kaldÕ÷ÕnÕ da görmekteyiz.
YaúlÕlÕk öncesi dönemde dul kalan kadÕnlarÕn sayÕsÕnÕn bir hayli fazla oldu÷u saptanmÕútÕr. YaúÕ 15-19
137
BUNDESMINISTER FÜR BILDUNG UND WISSENSCHAFT. 1988. Berufsbildungsbericht 1988,
Bonn: Kohlhammer.
138
REINHOLD, G. 1991. Soziologie – Lexikon. Oldenbourg: Müncehn, Wien.
139
BALTES, M. M. 1995. "Betty Friedan: Vom Feminismus zur Alterskultur" Pp. 10- 13 in Produktives
Leben im Alter edited by M.M. Baltes, L. Montada, Campus: Frankfurt/Main
140
ùAHøNKAYA, R. et. al. 1968. “Sosyal De÷iúme AçÕsÕndan Aile SorunlarÕ ve Sosyal Hizmetler” Pp.
142-180 in III. Milli Sosyal Hizmetler KonferansÕ -Türkiye’de Sosyal De÷iúme ve Sosyal Hizmetler
edited by T.C. Sa÷lÕk ve Sosyal YardÕm BakanlÕ÷Õ, Sosyal Hizmetler Genel Müdürlü÷ü YayÕnlarÕ,
Ankara.
103
arasÕndaki her dul kadÕna 35-39 yaú grubunda 24, 40-44 yaú grubunda 43, 45-49 yaú grubunda 70,
50-54 yaú grubunda 119 ve 55-59 yaú grubunda 183 dul kadÕn denk gelmektedir.
YaúlÕ kadÕnlarda dul kadÕn sayÕsÕ daha da hÕzlÕ artmaktadÕr. 70-74 yaú grubundaki kadÕnlarÕn %52’nin
eúi hayatta de÷ildir. 80+ kuúa÷Õnda her 10 kadÕndan 8’i duldur. Türkiye erkeklerini çabuk yitiren, yalnÕz
kadÕnlarÕn ço÷aldÕ÷Õ bir görünüm sunmaktadÕr. Türk kadÕnÕ açÕsÕndan bu bir dizi riskler yaratmaktadÕr.
Türkiye’deki “feministleúmenin” BatÕ ülkelerindeki feministleúme (TEWS 1999) olgusundan farkÕ, bu
olayÕn içine boúanmalarÕ ekleyememekten kaynaklanmaktadÕr. ølk etapta yaúlÕlarÕn sorunu olmakla
birlikte Türk toplumunda baúka bir simaya da bürünmektedir. Eúlerini erken kaybeden Türk kadÕnlarÕ,
çift yönlü bir feministleúme olgusuyla karúÕ karúÕya kalmaktadÕr. Bir taraftan yaúlanma sürecindeki
feministleúme, di÷er taraftan yaúlÕlar arasÕndaki feministleúmeden hareket edilmesi gerekmektedir.
45-59 yaú gruplarÕndaki dul kadÕn sayÕsÕndaki yükseliú, büyük bir kadÕn kitlesinin “dul” statüsüyle
yaúandÕ÷ÕnÕ göstermektedir. 60+ kuúa÷Õndaki yükselme ise demografik de÷iúimlerin yol açtÕ÷Õ,
toplumsal yaúlanmanÕn bir sonucu olmasÕ gerekir. DolayÕsÕyla demografik de÷iúimlerden ba÷ÕmsÕz bir
feministleúme olgusu da Türkiye’de vardÕr. Erkeklerin neden bu kadar çabuk öldüklerinin ortaya
çÕkarÕlmasÕ hem yerinde bir davranÕú olacaktÕr, hem de ülke açÕsÕndan yarattÕ÷Õ sosyal, iktisadi, kültürel
kayÕplar daha iyi anlaúÕlmÕú olacaktÕr. Özellikle kadÕn açÕsÕndan yarattÕ÷Õ problemler, kadÕn
politikalarÕnda daha fazla dikkate alÕnmalarÕnÕ gerekli kÕlmaktadÕr.
104
KadÕnlarÕn Medeni Durumu
100,0
90,0
80,0
70,0
60,0
50,0
40,0
30,0
20,0
10,0
0,0
15-19
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
50-54
55-59
60-64
65-69
70-74
75-79
80-84
85+
Evli
8,4
47,7
78,4
87,4
89,9
89,8
87,9
84,1
78,1
70,9
61,4
46,1
34,5
20,3
19,9
Eúi öldü
0,1
0,2
0,4
1,3
2,4
4,3
7,0
11,9
18,3
26,5
36,7
51,5
62,8
77,2
78,1
Evli
Eúi öldü
ùekil 26: Türkiye’de kadÕnlarÕn yaú gruplarÕna göre medeni durumu (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
105
Sosyal güvenlik, BakÕma muhtaçlÕk ve Fakirlik
E÷er bakÕma muhtaçlÕ÷Õn yarattÕ÷Õ fakirlik istisna kabul edilip dikkate alÕnmazsa, endüstri ülkelerinde
de fakirlik riski altÕndaki veya fakirlik içindeki yaúlÕlarÕn ço÷unu bekar, eúinden boúanmÕú ya da ayrÕ
yaúayan kadÕnlarÕn meydana getirdi÷i sosyal istatistikler ve araútÕrmalarla ortaya konulmaktadÕr
(HOFFMANN 1999141; GEBHARDT, THIEDE 1997142: BACKES 2001: 57).
Di÷er taraftan Türk kadÕnÕ açÕsÕndan bekarlÕk, boúanma veya eúinden ayrÕ yaúama problemlerinin
bulunmadÕ÷ÕnÕ göstermektedir. Daha ziyade kadÕnÕn problemleri eúi öldükten sonra artmaktadÕr. Bunlar
öncelikle sosyal güvenlikten yoksunluk ve fakirlikten kaynaklanan problemlerdir. Türkiye’de engelli dul
kadÕnlarÕn istisna olarak kabul edilemeyecekleri, aúa÷Õdaki analizlerden anlaúÕlacaktÕr. Dulluk, sosyal
güvenlikten yoksunluk ve fakirlik, kadÕnlar açÕsÕndan iç içe geçmiú bir problem yuma÷ÕnÕ meydana
getirmektedir.
Aúa÷Õdaki grafikten dul kadÕnlar arasÕnda öncelikle genç ve yaúlÕ kadÕnlarda sosyal güvenli÷in daha az
oldu÷u görülmektedir. YaúÕ 20-24 arasÕndaki kadÕnlardan %66’nÕn ve 85+ kuúa÷Õndakilerin %55’nin
sosyal güvenlik kapsamÕna girmedikleri anlaúÕlmaktadÕr. Bunun genç kadÕnlar açÕsÕndan do÷urdu÷u
sonuçlarla, yaúlÕ kadÕnlar açÕsÕndan do÷urdu÷u sonuçlar farklÕdÕr. Biri yaúlanma sürecinde, di÷eri
yaúlÕlÕkta sosyal güvenlikten yoksunlu÷un dezavantajlarÕna maruz kalmaktadÕr.
Sosyal güvenli÷i bulunmayan, gelir durumu kötü olan genç bir kadÕn, e÷er çocuklarÕ da varsa, kaderi
çevresindeki insanlarÕn iyi niyetiyle ba÷lantÕlÕdÕr. BaúkalarÕna ba÷ÕmlÕ bir yaúama gösterece÷i rÕzanÕn
ölçüsüyle, çevresinin iyi niyeti arasÕndaki ba÷lantÕlar dikkate alÕnmalÕdÕr. DolayÕsÕyla bu ba÷lantÕlarÕn
koparÕlmalarÕ gerekir.
Kronik hasta, engelli ve bakÕma muhtaç yaúlÕ veya genç kadÕnlarÕn durumu da úu andaki koúullarda,
kadÕnÕ tamamen sosyal çevresine “esir” kÕlmaktadÕr. Türkiye’nin kadÕn politikalarÕ, yaúlanan ve yaúlÕ
kadÕnlarÕ aynÕ anda koruma altÕna alacak úekilde tasarlanmalÕdÕr.
Psikolojik rahatsÕzlÕklarÕn genç
kadÕnlar arasÕnda daha yaygÕn oldu÷u gözden kaçmamaktadÕr. YaúÕ 15-19 arasÕndaki kadÕnlarÕn
%5,1’i psikolojik rahatsÕzlÕklara sahip oldu÷unu belirtmektedir. Bunun sebepleri eúi öldükten sonra
ortaya çÕkan sosyal ve ekonomik problemler olabilir.
Genç kadÕnlarda ortaya çÕkan psikolojik problemler, eúi öldükten sonra mÕ, yoksa daha mÕ önce vardÕ,
bu soru elimizdeki verilerle cevaplandÕrÕlamamÕútÕr. Türkiye’nin genç dul kadÕnlarÕ arasÕnda ruhsal
sorunlarÕn yaygÕnlaúma e÷iliminin arttÕ÷Õ izlenimi yaratan bu görünümün ardÕnda yatan sebepler henüz
bir “kara kutudur”. Bunun içine bakÕlabilirse, genç kadÕna ve çocuklarÕna daha iyi koúullar altÕnda
yaúlanmasÕ için yeni olanaklarÕn yaratÕlmasÕ daha kolay olacaktÕr.
Di÷er taraftan dul kadÕnlarda, yaúlandÕkça psikolojik rahatsÕzlÕklarÕn azaldÕ÷Õ görülmektedir. 50-54 yaú
grubunda %1,1 ile minimum seviyeye gerilemektedir. 85+ kuúa÷ÕnÕn sadece %1,8’inde psikolojik
hastalÕklara rastlanmÕútÕr. Buna karúÕn bu grupta engellili÷in yaygÕn oldu÷u belirlenmiútir. Bedensel,
141
HOFFMANN, E. 1999. “Alte Menschen in der Sozialhilfe: Ergebnisse der neuen Sozialhilfestatistik
1997” Pp. 7-10 in Informationsdienst Altersfragen 26(1999)3/4.
142
GEBHARDT, K., THIEDE, R. 1997. “Armut im Alter: Gestern, heute und … morgen?” In DAngVers
11/97: 550-557.
106
görme ve iúitme engelli kadÕnlar ileri yaú gruplarÕnda ço÷almaktadÕr. E÷er 15-19 yaú grubunda yer
alan kronik hasta kadÕnlarÕ göz önüne almazsak, kronik hastalarÕn oranÕ yaúa baúlÕ olarak bu grupta da
artÕú göstermektedir.
Kronik hasta veya engelli dul kadÕnlarda bakÕma ve yardÕma muhtaçlÕk 15-19 yaú grubunda doruk
noktadÕr. BunlarÕn %100’ü günlük aktivitelerinde tam ba÷ÕmlÕ olduklarÕnÕ belirtmektedir. Psikolojik
rahatsÕzlÕklarÕn bu grupta daha yaygÕn oluúu, belki bununla ba÷lantÕlÕdÕr. Muhtemelen eúini genç yaúta
kaybeden bu kadÕnlar, ömür boyu baúkalarÕna ba÷ÕmlÕ bir yaúam sürdürecekleri bilincinin ezikli÷inden
dolayÕ ruhsal bunalÕma girmektedirler.
Günlük aktivitelerinde yarÕ veya tam ba÷ÕmlÕlarÕn yaú yükseldikçe ço÷aldÕ÷ÕnÕ da görmekteyiz. Tam
ba÷ÕmlÕ engelli dul kadÕnlar orta yaúlardan baúlayarak hÕzlÕ bir artÕú göstermektedirler. Bu yükseliú 85+
kuúa÷Õnda %42’e çÕkmaktadÕr.
Dulluk, kadÕn açÕsÕndan bakÕldÕ÷Õnda, sosyal çevrenin baskÕsÕnÕ ve sosyal kontrolünü arttÕran etkiler
yaratmaktadÕr. KadÕnÕn hareket alanlarÕnÕ daraltmaktadÕr. Sosyal yaúama katÕlÕmÕ engellenirken,
ekonomik fakirli÷i, teorik olarak katÕlmasÕ mümkün olan sosyokültürel alanlara girmesine mani
olmaktadÕr. Bunlar kronik hastalÕklar, ruhsal bunalÕmlar, ekonomik fakirlik ve bakÕma muhtaçlÕkla
birleúince, dul kadÕnlar, spesifik problemlere sahip özel bir grup olarak karúÕmÕza çÕkmaktadÕr.
KadÕnÕn yaúlanmasÕ ve yaúlÕlÕ÷ÕnÕn, sosyal strüktürel durumlarÕn yarattÕ÷Õ sosyal tehditlerle ba÷lantÕlÕ
oldu÷u görülmektedir. Özellikle ileri yaúlarda bunlar daha belirgin hale gelmektedirler. YaúamÕ
boyunca sosyal ve ekonomik konumu erkekten daha düúük olan kadÕnÕn yaúlÕlÕ÷Õ da daha olumsuz
koúullar altÕnda geçmektedir. Toplumun önemli gördü÷ü alanlarÕn ço÷undan dÕúlanmalarÕ, yaúlanÕnca
toplumun taúÕmak zorunda kaldÕ÷Õ bir yük olarak algÕlanmalarÕna yol açabilecektir. KadÕn, ekonomik
özgürlük elde etse bile, mevcut “strüktürlerin” dezavantajlarÕndan etkilenmeye devam etmektedir
(DIECK 1992)143. Türkiye’de kadÕnÕn aleyhine olan sosyal strüktürlerde de÷iúim yaratÕlmadÕ÷Õ sürece,
kadÕnÕn yaúlanma ve yaúlÕlÕ÷Õnda olumlu de÷iúimlerin ortaya çÕkmasÕ mümkün görünmemektedir.
143
DIECK, M. 1992. “Besondere Perspektiven des Alterns und des Alters im vereinten Deutschland”
Pp. 640 – 667 in Zukunft des Alterns und gesellschaftliche Entwicklung, P.B. Baltes, J. Mittelstraß, de
Gruyter Verlag: Berlin, New York.
107
Sosyoekonomik konumu düúük olan kesimlerde dul kadÕnlar arasÕndaki fakirli÷in sosyal, kültürel ve
psiúik bir fenomen oldu÷u (GEISSLER 2000: 24), bir taraftan cinsiyeti, di÷er taraftan kültürel
sebeplerin bu kadÕnlar arasÕnda ruhsal rahatsÕzlÕklarÕn artmasÕna yol açtÕ÷Õ izlenimi do÷muútur. Di÷er
taraftan ekonomik fakirlikleri de giderek yaygÕnlaúmaktadÕr. Sosyal yaúama katÕlÕm olanaklarÕ
kÕsÕtlanarak, marjinal gruplardan biri haline gelmektedirler. Cinsiyet hiyerarúisi, ileri yaúlarda kadÕnlarÕ
sosyal katmanlarÕn dibine çökerten efektler yaratmaktadÕr. KadÕnÕnÕn erkekten farklÕ yaúlanÕúÕ, yaúlÕlÕk
döneminin “kadÕnsÕlÕ÷ÕnÕ” (NIEDERFRANKE 1999)144 su yüzüne çÕkarmaktadÕr. YaúlÕlÕ÷Õn Türkiye’deki
kadÕnsÕ simasÕ sevecen, úirin, güzel ve çekici de÷ildir, ardÕnda ideal erkekte aranan niteliklerdeki
noksanlÕklarÕn bulundu÷una güçlü mesajlar vermektedir.
Türk kadÕnÕ çift yönlü sosyal tehlikelerle karúÕ karúÕyadÕr. YaúlÕlÕk öncesi yaúam koúullarÕ sosyal
alanlara katÕlmasÕna engel oldukça, yaúlÕlÕ÷Õ çok boyutlu soyutlanmalarla geçmektedir. Özellikle
ekonomik fakirli÷i (SCHMÄHL, FACHINGER 1999; MICHEL 1991145), ba÷ÕmlÕlÕk riskini arttÕran, nitel ve
nicel sorunlarÕnÕ ço÷altan etkiler yaratmaktadÕr. Cinsiyetler arasÕ iú paylaúÕmÕ, normlar, toplumsal
de÷erler, yaúam ve davranÕú biçimleri „cinsiyete özgü tipik yaúlanma ve yaúlÕlÕk problemleri “ (Backes
2001) yaratmakta ve kadÕnÕn yaúlÕlÕ÷ÕnÕn ayrÕ bir problem oldu÷una iúaret etmektedir. E÷itim, çalÕúma,
sosyokültürel alanlara katÕlmasÕ azaldÕkça Türk kadÕnÕnÕn sosyal güvenlikle, fakirlikle, bakÕma
muhtaçlÕkla, engellilikle, soyutlanmayla ilgili sorunlarÕ artmaktadÕr. Böylece Türkiye dÕúarÕndan
bakÕldÕ÷Õnda mutsuz büyükannelerin ülkesi görünümü kazanmaktadÕr.
Analizler, hayata sÕrt çevirmiú bir yaúlÕlÕkla karúÕ karúÕya kalan, gelecekte aynÕ sorunu yaúayacak olan
kadÕnlarÕn görmezlikten gelinemeyece÷ini ortaya koymuútur. YaúlÕlÕk bu yüzden daima kadÕnÕn spesifik
sorunu olarak ele alÕnmasÕ gereken sosyal problemlerden biridir. 21. yüzyÕlÕn Türk erke÷inin önüne
büyük bir fÕrsat çÕkmÕútÕr: ødeal erkekte aranan “dürüstlük” ve “zekilik” niteliklerinin kendisinde mevcut
oldu÷unu bu yüzyÕlÕn kadÕnlara ispat edebilir.
144
NIEDERFRANKE, A. 1999. “Das Alter ist weiblich. Frauen und Männer altern unterschiedlich“ Pp.
7 – 51 in Funkkolleg Altern 2– Lebenslagen und Lebenswelten, soziale Sicherung und Altenpolitik
edited by A. Niederfranke, G. Naegele, E. Frahm, Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
145
MICHEL, I. 1991. “Sozialhilfe im Alter” Pp. 544-552 in Rechtsratgeber Frauen, edited by Doris
Lucke and Sabine Berghahn. Reinbek bei Hamburg: Rowohlt.
108
Dul KadÕnlarda Sosyal Güvenlik
100%
90%
31,2
80%
40,8
42,7
30,5
29,3
29,6
30,7
36,2
37,2
38,5
42,4
46,3
54,8
54,9
70%
65,9
60%
50%
40%
68,8
30%
59,2
57,3
69,5
70,7
70,4
69,3
63,8
62,8
61,5
57,6
53,7
45,1
45,2
20%
34,1
10%
0%
15-19
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
50-54
Var
x
55-59
60-64
65-69
Yok
ùekil 27: Türkiye’deki dul kadÕnlarÕn sosyal güvenli durumu (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
109
70-74
75-79
80-84
85+
Dul kadÕnlarda kronik hastalar
50,0
46,5
44,7
47,1
44,6
43,8
45,0
44,0
39,9
40,0
37,0
35,1
35,0
29,6
%
30,0
23,4
25,0
20,0
16,5
15,0
13,0
13,5
13,0
30-34
35-39
10,0
5,0
0,0
15-19
20-24
25-29
40-44
45-49
50-54
55-59
ùekil 28: Kronik hasta dul kadÕnlar (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
110
60-64
65-69
70-74
75-79
80-84
85+
Günlük aktivitelerinde tam ba÷ÕmlÕ kadÕnlar
45,0
42,1
40,0
37,6
35,0
28,8
30,0
%
25,0
18,9
20,0
20,1
17,0
15,1
14,5
15,0
12,8
8,0
10,0
5,0
0,0
40-44
45-49
50-54
55-59
60-64
65-69
ùekil 29: Günlük aktivitelerinde tam ba÷ÕmlÕ dul kadÕnlarÕn
111
70-74
75-79
80-84
85+
Gelece÷in Toplumu ve Toplumun Gelece÷i
Buraya kadar yaúlanma ve yaúlÕlÕk olgularÕnÕn yarattÕ÷Õ güncel problemlere ÕúÕk tutulmaya çalÕúÕldÕ. Her
yönüyle ele alÕndÕ÷Õ söylenemese de, bazÕ sorunlar ortaya konulabilmiútir. Devam edecek olan
toplumsal yaúlanmanÕn Türkiye’nin gelece÷inde yarataca÷Õ etkilerden de söz etmemiz gerekiyor.
Öncelikle bunlar gelece÷in demografik profiliyle ba÷lantÕlÕ olacaklardÕr.
“Demografik Tsunami” - Gelece÷in TemasÕ
YaúlÕ insanlarÕn ço÷almasÕna yol açan de÷iúimler ülkelerin gelecekle ilgili kaygÕlarÕnÕ arttÕrmÕútÕr.
Demografik yaúlanma artÕk “gelece÷in temasÕ” olarak adlandÕrÕlmaktadÕr (Prahl/Schroeter 1996: 99).
Her ne kadar bilim adamlarÕ bu tür kaygÕlarÕn yersiz oldu÷unu devamlÕ tekrarlayÕp “bilimsel tutarsÕzlÕk”
(Ritter/Hohmeier 1999: 1) olarak nitelendirseler de, henüz bu kanÕtlanmÕú bir geçek de÷ildir, tÕpkÕ
tersinin de do÷rulu÷u kanÕtlanamadÕ÷Õ gibi! Bir Çin atasözünün dedi÷i gibi kehanette çok zordur,
özellikle gelecekle ilgiliyse.
Demografik yapÕda meydana gelen de÷iúimlerin aile üzerindeki etkileri, yaúam süreçlerinde ve
stillerinde de÷iúimlere yol açmaktadÕr. Sadece aile yapÕsÕnÕn de÷iúmesiyle ba÷lantÕlÕ de÷ildir, aynÕ
zamanda aile kavramÕ altÕnda anladÕ÷ÕmÕz anlamlarda belirgin de÷iúimlere yol açmaktadÕr.
Türkiye’de kaygÕ duyulmasÕ gereken geliúme, nüfus artÕúÕnÕn yapaca÷Õ etkilerle ba÷lantÕlÕdÕr. BM’nin
1996 tahminlerinde 2025’e kadar 100 milyonu aúaca÷Õ belirtilmekteydi. Bunun aile üzerine tesirleri
olaca÷Õndan yola çÕkmak, tersini kabul etmekten daha gerçekçi bir yaklaúÕmdÕr. Aile ölmese de, bir
hayli yara alabilir. Özellikle yaúlÕsÕnÕ taúÕyamayÕp, kendi yaúlÕlÕ÷ÕnÕ da kaldÕracak maddi ve manevi gücü
kalmayan aileler ço÷alabilir.
Toplum sa÷lÕ÷Õ açÕsÕndan ele alÕnÕrsa, yine karamsar bir tablodan yola çÕkmamÕz gerekiyor. ùu anda
aúa÷Õ yukarÕ bir doktora 980 hasta düúüyor. YaúlÕlar ço÷aldÕkça kronik hastalarÕn, engellilerin ve
bakÕma muhtaçlarÕn ço÷alaca÷Õ kesin oldu÷una göre, úu andaki noktadan gelece÷e olumlu gözle
bakÕlamÕyor. Öngörülerin kendilerine has dinamikleri, “kendini do÷rulayan kehanetlere” (self-fulfilling
prophecy ) (MERTON 1984)146 yol açabildikleri görülmektedir. Fakat burada kehanet de÷il, bilimsel
temellere dayanan ampirik bulgulardan söz edilmektedir. DolayÕsÕyla demografik de÷iúimler,
Türkiye’nin gelecekteki ilk sÕralarda yer alan “tema adaydÕr”.
Türkiye’de yaúÕ 40’Õn üzerinde 18,7 milyon insan yaúamaktadÕr. YukarÕda bu yaútan itibaren sa÷lÕk
durumu bozulanlarÕn hÕzla arttÕ÷Õ görülmüútür. Bu kitlenin %68’i 60 yaúÕndan küçüktür. 2025’te bu
insanlar 60-79 yaú grubunu meydana getireceklerdir. O dönemin toplumunda 20-25 milyon arasÕnda,
yaúlÕ insanÕn yaúayaca÷Õndan hareket edilmesi gerekiyor. Türkiye,
146
“100 kiúiden 8’nin yaúlÕlardan
MERTON, R. K. 1984. Die Eigendynamik gesellschaftlicher Voraussagen. In: Topisch, E. (Hg.):
Logik der Sozialwissebschaften, 11. Aufl., Athäneum Taschenbücher: Königstein/Ts., S. 144-161.
112
meydana geldi÷i toplumdan, 20’nin yaúlÕlardan meydana gelece÷i topluma do÷ru yol almaktadÕr (Tufan
2006a, 61).
Büyükannelerin Kaderine Yolculuk
Ulusal ve uluslar arasÕ tüm demografik geliúmelerde görülen ortak özellik, yaúlÕlar arasÕnda kadÕnlarÕn
ço÷almasÕdÕr. Yaúam koúullarÕnda meydana gelen her olumlu de÷iúim, kadÕnÕn yaúam süresine daha
fazla “yÕllar ekliyor”, ama onlarÕn “yÕllarÕna yaúam” eklenemezse, büyükannelerinin kaderine do÷ru
yolculuk yapan büyük bir kadÕn kitlesine hazÕrlÕklÕ olmak gerekiyor. Demografik de÷iúimlerin yol açtÕ÷Õ
bu geliúme “yaúlÕlÕ÷Õn feministleúmesi” (TEWS 1999) olarak nitelendirilir. Türkiye yaúÕ 75’in üzerindeki
nüfusun ¾’nün kadÕnlardan meydana gelece÷i (RITTER, HOHMEIER 1999: 30) gelece÷e do÷ru hÕzla
ilerlemektedir.
Zamanla de÷iúecek olan yaúam biçimleri yalnÕz yaúayan insanlarÕn sayÕsÕnda artÕú meydana
getirecektir. “Bireyselleúme” (TEWS 1999), çift yönlü bir olgudur. Bir taraftan tek baúÕna yaúamayÕ
tercih eden geçlerin artÕúÕyla, di÷er taraftan yalnÕz yaúamak zorunda kalan yaúlÕlarÕn ço÷almasÕyla
ba÷lantÕlÕdÕr. Gençler individüel bir yaúam stili oldu÷u için yaúlÕlar ise individüel bir kader haline geldi÷i
için “single” olarak yaúamaya baúlayacaklardÕr.
Aile yapÕsÕnÕn, aile anlayÕúÕnÕn de÷iúmesine yol açacak bu geliúme, öncelikle yaúlÕ kadÕnlarÕ
etkileyecektir. Yaúam süresi giderek uzayacak olan bugünkü orta yaúlÕ kadÕnlarÕ gelecekte “yalnÕzlÕk”
bekliyor.
“øleri yaúlÕlÕk” (TEWS 1999) olgusu 80 yaúÕn üzerindeki yaúlÕlarÕn ço÷almasÕna yol açacaktÕr. Yine
kadÕn, bundan etkilenecek olan ilk adrestir. YalnÕz ve ihtiyar kadÕnlarÕn ço÷alaca÷Õ bir toplumun ortaya
çÕkaca÷Õ, bugünkü bulgularla da kanÕtlanabiliyor. øhtiyarlÕk, bakÕma muhtaçlÕk ve hastalÕk, bugünün orta
yaúlÕ kadÕnÕnÕ gelecekte bekleyen kaderi olmamasÕ, úimdiden önlemler alÕnmasÕ gerekiyor.
Erken HastalanÕyor, Erken Ölüyoruz
Türkiye’de yaúlÕlar ço÷alÕyor. Demografik bütün de÷iúimler yaúlÕlar lehine geliúiyor. Genç nüfus
zamanla azalacak ve yaúlÕlarÕn sayÕsÕ artacaktÕr. Bütün ülkelerde görülen bu geliúmeye soysal politik
yeni giriúimlerle karúÕlÕk verilmesi gerekmektedir. YaúlÕlara yönelik sosyal politikalarÕn önemi ço÷alan
sayÕlarÕyla de÷il, daha ziyade yaúlanmakta olan büyük kitlenin yaúam koúullarÕyla daha fazla
ba÷lantÕlÕdÕr. YaúlÕlÕk öncesi dönemlin koúullarÕ, bugün hasta ve engelli milyonlarca insan yaratmÕútÕr.
Türkiye’de kronik hastalÕklarÕn erken yaúlarda baúladÕ÷Õna, engellili÷in insanÕ erken yaúlarda
öldürdü÷üne iúaret eden bulgular elde edilmiútir. 40-45 yaúlarÕnda kronik hastalÕklara yakalanan, 50-60
yaúlarÕnda engelli olduktan sonra hÕzla yaúamÕnÕ yitiren insanlarÕn arttÕ÷Õ görülmektedir. Bunun ardÕnda
olumsuz yaúam koúullarÕnÕn yatmaktadÕr. YaúlÕlÕk öncesindeki koúullarÕn yaúlÕlÕkta devamÕ tespit edilen
bu durumu yaratmaktadÕr.
113
Engelli ve kronik hastalarÕn sayÕsÕ daha úimdiden 2,3 milyona ulaúmÕútÕr. Demografik yaúlanma devam
edece÷inden, hasta ve engelli yaúlÕlar hÕzla ço÷alacaktÕr. Ama bunlarÕn sadece yaklaúÕk 100 bin kiúisi
mevcut rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanmaktadÕr.
GeroAtlas araútÕrmasÕnda da benzer bir tabloyla karúÕlaúÕlmÕútÕr. 3500 yaúlÕdan 957’si bir veya birçok
kronik hastalÕ÷a, çeúitli engelliliklere sahiptir.
BunlarÕn %89’u rehabilitasyon hizmetlerinden
faydalanamamaktadÕr.
DøE 2002 (n=6,1 milyon)
GeroAtlas (n=3500)
Engelli ve kronik hasta yaúlÕlar
2,3
100%
957
100%
Rehabilitasyon: yararlananlar
0,1
4,4%
98
10,2%
Rehabilitasyon: yararlanamayanlar
2,2
95,6%
859
89,8%
Tablo 17: BakÕma ve rehabilitasyona ihtiyacÕ olan yaúlÕlar (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan
2006; GeroAtlas Tufan 2006).
Rehabilitasyon olanaklarÕndan yararlanamama iki temel sebebe dayanmaktadÕr: Bir taraftan
hizmetlerin eksikli÷ine, di÷er taraftan bu hizmetlerin bölgesel da÷ÕlÕmÕna. DolayÕsÕyla bir hizmet
çeúitlili÷inin yanÕ sÕra, “hizmet a÷Õ” kurulmasÕ da gerekmektedir. AyrÕca ekonomik durumu elveriúli
olmayan yaúlÕlarÕn ço÷unlukta olduklarÕndan hareket etmemiz gerekir. Her ne kadar belirleyemedikse
bile, yaúlÕlar arasÕnda fakirli÷in yaygÕn olma ihtimali daha yüksektir. Bu da rehabilitasyonlardan
yararlanma imkanlarÕ az olan yaúlÕlarÕn varlÕ÷Õna iúaret etmektedir. “Sosyal bakÕm sigortasÕ” ile buna
çözüm getirilebilir (TUFAN 2006b).
Emekli hakkÕnÕ elde etmiú yaúlÕlarÕn sayÕsÕ da çok düúüktür. Bunun sebeplerini ortadan kaldÕrma
giriúimlerinin yanÕ sÕra, bugün birçok ülkede tartÕúÕlan, hatta uygulanan “bireysel emeklilik” olana÷Õ
yaratÕlmalÕdÕr. Hem devletin yükünü önemli ölçüde azaltacak, hem de yaúlÕlÕkta daha iyi ekonomik
güvence sa÷layacak olan bireysel emeklilik, önümüzdeki yÕllarda ülkemize önemli katkÕlarÕ olacak bir
giriúimdir.
114
K r o n i k H a s ta l a r v e E n g e l l i l e r
30
Ölüm Tepesi:
4 kiúiden 1’i yaúlÕlÕk
dönemine engelli
olarak giriyor
25
E n g e lli
K r o n ik H a s t a ( % )
15
Kurtuluú Vadisi:
En dayanÕklÕ
olanlar:%2olanlar:%2-3
i
iú
øn
10 kiúiden 1’i orta
yaúlarda kronik
hasta
m
lü
Ö
Ölüm TÕÕr
rmanÕúÕ
20
10
5
0
2
0
2
–
24
5
3
–
29
0
3
–
34
5
4
–
39
0
4
–
44
5
5
–
49
0
5
–
54
5
6
–
59
0
6
–
64
5
7
–
69
0
7
–
74
5
8
–
79
0
8
–
84
5
9
–
89
0
ve
ü
ze
ùekil 30: Kronik hastalÕklar orta yaúlarda baúlÕyor, engellilik daha çok yaúlÕlÕk problemi. Yaú ilerledikçe azalmasÕ iyi bir mesaj de÷il: YaúlÕlÕkta hayati
risk haline geldikleri anlamÕ ortaya çÕkÕyor (Kaynak: DIE 2002/Hesaplama: TUFAN 2006).
115
Genç Yüzlü Bir YaúlÕlÕk
1.1.2007’de gelece÷in kuúaklarÕ için yeni sayfa açÕlacak. ùimdiki Emeklilik yasasÕ yasa yürürlükten
kaldÕrÕlÕp, yerine fiilen yenisi geçecek. Bu tarihten itibaren “yaúlÕlÕ÷Õn gençleúmesi” (TEWS 1999)
denilen, yaúlÕlÕ÷a yeni bir sima kazandÕracak olgunun da yürürlü÷e girmesidir. YaúlÕlÕ÷Õn “strüktürel”
de÷iúime u÷rayÕúÕdÕr. Bunun olumlu ve olumsuz etkileri olacaktÕr.
Olumlu etkisi yaúlÕlarÕn kazanaca÷Õ yeni özgüvenle ba÷lantÕlÕ olacaktÕr. Gelece÷in YaúlÕlar kendilerini
farklÕ bir gözle algÕlamaya baúlayacaklardÕr. Fakirli÷i, hastalÕ÷Õ, sakatlÕ÷Õ, yaúlÕlÕ÷Õn normal sonucu
olarak görmeyen yeni bir yaúlÕ kuúak yetiúmektedir. Bunun e÷itim düzeyiyle, yaúam biçimleriyle,
aileyle, sunulan olanaklar ba÷lantÕsÕ vardÕr. Bu süreç Türkiye’de ilerlemektedir. Bugün gençlik
içersindeki olaylar, gelece÷in yaúlÕsÕnÕn nasÕl bir tutum ve davranÕúa sahip olabilece÷inin birer
göstergesidir. AvusturyalÕ Gerontolog Rosenmayr, Spiegel Dergisine verdi÷i bir demeçte, gelece÷in
yaúlÕ kuúa÷ÕnÕ “çatÕúma e÷ilimli” bir kuúak olarak tanÕmlamÕútÕ. Bu kuúak aynÕ zamanda devamlÕ bir
sonraki kuúa÷Õ “yaúlÕ” kabul eden bir tutum gösterecektir. Bunun ardÕnda yaúlÕlÕ÷Õn gençleúmesinin
pozitif etkileri yatmaktadÕr. ABD’de 60+ kuúa÷ÕnÕn %92’si kendisine yaúlÕ denilmesinden hoúlanmÕyor
(FRIEDAN 1997). Bunlar Amerika’yla sÕnÕrlÕ kalmamÕútÕr. 70’li yÕllardan beri Avrupa’ya da sÕçradÕ
(NATTER, REINPRECHT 1992147, RITTER, HOHMEIER 1999: 28). ùüphesiz Türkiye’de de ilk izleri
mevcuttur, ama gelecekte yaygÕn bir toplumsal e÷ilim olarak karúÕmÕza çÕkacaktÕr.
YaúlÕlÕ÷Õn gençleúmesinin negatif etkileri ise ekonomiye, iú piyasalarÕndaki krizlerle, emeklilik yasasÕnÕn
çözemedi÷i di÷er sorunlarla ba÷lantÕlÕdÕr. øú piyasalarÕn erken baúlayan yaúlÕlÕk, insanlarÕn emeklilik
yaúÕndan önce çalÕúma yaúamÕnÕn dÕúÕnda kalmalarÕna yol açmaktadÕr. Özellikle iúsizlik problemiyle
ba÷lantÕlÕdÕr. Bugün çok erken yaúlarda emekliye ayrÕldÕklarÕ için yeni emeklilik yasasÕnÕ yürürlü÷e
koyma gere÷i duyulmuútur. Ama iúsizlik problemine çözüm bulunamayÕnca, bu kez politikada çarklarÕn
terse döndü÷ü ve “yaúlÕ personeli” bir an önce iú piyasalarÕndan soyutlayÕp, yerlerine gençlerin
yerleútirilmeye çalÕúÕldÕ÷Õ görülmüútür. Böylece açÕk veya üstü kapalÕ biçimlerde, yaúlÕlÕk döneminin
geldi÷i hissettirilmektedir.
147
NATTER, E., REINPRECHT, C. 1992. Achtung Sozialstaat. Wem er nützt, wen er vergisst, wie
man mit ihm zurechtkommt. Europa: Wien, Zürich.
116
Problemli Bir Yaú: 50plus
En genci 50, en yaúlÕsÕ 59 yaúÕnda olan kuúak, BatÕ ülkelerinde en sorunlu kuúaklardan biri olarak
kabul edilmektedir. Bunlar ne yaúlÕ, ne de genç kabul edilebilecek yaútakiler olarak, iú piyasalarÕnÕn
yaúlÕsÕdÕrlar. øú bulma açÕsÕndan yaúlÕ, emekli olmak için henüz genç yaútaki bu insanlar, Türkiye’de
bugüne kadar dikkate alÕnmadÕlar. Yeni emeklilik yasasÕyla birlikte bu de÷iúecektir. “ÇalÕúabilecek birey
potansiyelinde meydana gelen yaúlanma, úimdiye kadar gençli÷e odaklÕ personel politikalarÕndan
iúverenleri vazgeçmeye zorlayacaktÕr” (TEXTOR 1997, 20)148.
Türkiye’deki DurumlarÕ
BatÕ ülkelerinde 50+ kuúa÷ÕnÕn demografik de÷iúimlerle iliúkili problemler, Türkiye’de iliúkileri “yeni
emeklilik yasasÕ” baúlayacaktÕr.
Bu kuúa÷Õ dikkate de÷er kÕlan geliúme, yeni emlilik yasasÕyla
ba÷lantÕlÕdÕr. Gelecekte daha da önemli bir kesim olacaklardÕr. Bu kuúa÷Õn içinde artacak olan iúsizlik,
sosyal güvenlik sistemi açÕsÕndan yeni baskÕlar yaratacaktÕr. Örne÷in iúsizlik yardÕmlarÕ, sa÷lÕk
sigortalarÕna ödenen primlerin devlet tarafÕndan karúÕlanmasÕ, sosyal yardÕmlarÕn önemli bir
bölümünün bu bireylere aktarÕlmasÕ ve di÷er sorunlara hazÕrlÕklÕ olmak gerekecektir. Türkiye’deki
sayÕlarÕ dana bugünden 5,1 milyona ulaúmÕútÕr.
Türkiye’de 50plus Kuúa÷Õ
Mendi durum
SayÕ
Yüzde
75661
1,5
4496971
88,2
Evli-ayrÕ yaúÕyor
27361
0,5
BoúandÕ
61922
1,2
Eúi öldü
438558
8,6
Toplam
5100472
100,0
Hiç evlenmedi
Evli
Tablo 18: 50Plus kuúa÷ÕnÕn medeni durumu (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
Uzun süreden beri BatÕ ülkelerinde “politikanÕn” keúfetti÷i, bilimin de giderek önemsedi÷i (ERSTER
ALTENBERICHT, BMFSFJ 1996, 83) bu grubun Türkiye’de kendisinden önceki kuúaklarla arasÕnda
bazÕ farklÕlÕklar bulundu÷u saptanmÕútÕr.
148
TEXTOR, M. R. 1997. “Bevölkerungsentwicklung: Konsequenzen für die Gesellschaft und Politik”
Pp. 11-27 in Sozialpolitik-Aktuelle Fragen und Probleme edited by M. R. Textor, Westdeutscher
Verlag: Opladen, Wiesbaden.
117
Medeni durumlarÕnda dikkat çeken iki önemli nokta vardÕr. Birincisi %88’nin evli, ikincisi ise yaklaúÕk
%9’nun dul oldu÷udur. Henüz “yaúlÕ” olmamalarÕna ra÷men dullarÕn oranÕ dikkat çekecek düzeydedir.
Bekarlar, boúananlar ve eúinden ayrÕ yaúayanlar arasÕnda cinsiyete ba÷lÕ belirgin bir fark göze
çarpmazken, dullarda, kadÕnlarÕn erkeklerden nerdeyse 7-misli daha fazla olduklarÕ görülmektedir.
Aúa÷Õdaki tablonun iki mesaj birden iletti÷ine dikkat etmek gerekir: Birincisi erkeklerin erken yaúlarda
öldü÷ünü, ikincisi ise gelece÷in yaúlÕlarÕ arasÕnda dul kadÕn sayÕsÕnÕn bugünkünden çok daha fazla
olaca÷Õ anlamÕna gelmektedir. DolayÕsÕyla Türk erkeklerini “erken öldüren” faktörlerin tespit edilmesi ve
sosyoekonomik durumu iyi bir görünüm sunmayan dul kadÕnlarÕn sosyal, ekonomik ve psikolojik
sorunlarÕnÕn bir hayli fazla olabilece÷i ihtimalinden hareket etmek yerinde olacaktÕr.
50plus Kuúa÷Õ
Erkek (%)
KadÕn (%)
Hiç evlenmedi
1,4
1,5
95,0
81,5
Evli-ayrÕ yaúÕyor
0,3
0,7
BoúandÕ
0,9
1,6
Eúi öldü
2,4
14,7
Toplam
100,0
100,0
Evli
Tablo 19: 50pus kuúa÷ÕnÕn cinsiyetlere göre medeni durumu (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama:
Tufan 2006).
Bunlar arasÕndan 27000 erkek, 29000 kadÕn “ruhsal arÕzalÕ” oldu÷unu belirtmiútir. 50+ popülasyonunda
bunlarÕn toplam oranÕ sadece %1,1’dir. Bu da problemin önemini hemen kavranamamasÕna yol
açabilir. Fakat bu “ruhsal arÕzalÕ” grubu ayrÕca inceleyince, problemin baúka boyutlarda yeni anlamlar
kazandÕ÷Õ görülmektedir.
Bu grubu cinsiyetlerine ve medeni durumlarÕna göre ayÕrarak inceleyince “hiç evlenmemiú” erkeklerin
aynÕ kategoride yer alan kadÕnlardan 2-misli daha fazla olduklarÕ görülmektedir. økinci önemli nokta,
“evli” erkekler arasÕnda ruhsal problemlerin daha yaygÕn oluúudur. Buna karúÕn “dul” erkekler arasÕnda
sadece %1,3’ü ruhsal arÕzlara sahip oldu÷unu söylemektedir. Ruhsal sorunlu dul kadÕnlarÕn oranÕ
%17,8’dir.
Ruhsal sorunlarÕn evli çiftler arasÕnda yaygÕn oldu÷u görülmektedir. BunlarÕn boúanmayla sonuçlanma
ihtimali de yüksektir. Dulluk, erkek açÕsÕndan ruhsal bir problem yaratmazken, kadÕn açÕsÕndan psiúik
sorunlarÕn önemli kaynaklarÕndan biri olarak karúÕmÕza çÕkmÕútÕr. Dullu÷un kadÕn üzerinde yaratÕ÷Õ bu
güçlü etkinin nedenlerini ancak tahmin edebiliyoruz. Muhtemelen kadÕnlar açÕsÕndan, eúin ölümü,
sosyal iliúkileri ve ekonomik durumu ruhsal sorunlar yaratacak derecede de÷iútirebilen, kadÕn
açsÕndan belirleyici bir faktördür. Erkekler hem ekonomik açÕdan daha avantajlÕ, hem de sosyal
çevrenin kadÕnlar kadar denetimi altÕnda olmadÕklarÕnda, eúin ölümünden sonra yaúamlarÕnda fazla bir
kÕrÕlma meydana gelmemektedir.
118
50plus kuúa÷Õ
Medeni durum
Hiç evlenmedi
Ruhsal arÕzalÕ
Evli
Erkek
84,6
Evli-ayrÕ yaúÕyor
0,4
BoúandÕ
3,9
Eúi öldü
1,3
Toplam
100,0
Hiç evlenmedi
Evli
KadÕn
9,7
4,5
71,2
Evli-ayrÕ yaúÕyor
1,9
BoúandÕ
4,5
Eúi öldü
17,8
Toplam
100,0
Tablo 20: 50plus kuúa÷Õnda medeni durum, cinsiyet ve ruhsal arÕzlar arasÕndaki iliúkiler
(Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
Bu da temel problemin “dulluk” olamayaca÷Õna, daha ziyade “fakirlik” tarafÕndan yaratÕlan ruhsal
arÕzalara iúaret etmektedir. YukarÕdaki tablodan hareket edince “kadÕn” eúi öldü÷ü için sanki bunalÕma
girmiú gibi bir duygu oluúabilir. Fakat kadÕnÕn gelir durumu dikkate alÕndÕ÷Õnda bu duygu ortadan
kalkmaktadÕr. Aúa÷Õdaki grafi÷i inceleyince bu daha iyi anlaúÕlmaktadÕr.
Beú gelir grubuna ayrÕlarak incelenen 50-59 yaúÕndaki ruhsal sorunlu bireylerin ço÷u “fakirler” arasÕnda
yer almaktadÕr. Medeni durumu gösteren bütün kategorilerde buna rastlanÕrken, ekonomik durum
düzeldikçe rÕhsal rahatsÕzlÕklarÕn “sadece” evlilerde görülmeye baúlandÕ÷Õ ortaya çÕkmaktadÕr.
Dul kadÕnlarÕn, aynÕ zamanda “en fakirler” grubunda yer aldÕ÷Õna dikkat edilirse, problemin eúin
ölümünden de÷il, aksine eúin ölümünden sonra ortaya çÕkan sosyoekonomik sorunlardan
kaynaklandÕ÷Õ anlaúÕlmaktadÕr.
Cinsiyetlere göre ayÕrarak duruma bakÕldÕ÷Õnda, kadÕnlar arasÕndaki ruhsal problemlerin “tamamen”
gelir durumuna ba÷lÕ oldu÷u anlaúÕlmaktadÕr. Buna karúÕn erkeklerde “evliler” bütün gelir gruplarÕnda
yer almaktadÕr.
119
Türk ailesi krizde mi? Gelir durumu iyileútikçe, evlilerde ruhsal sorunlar artÕyor
Fakir
Dar gelirli
Orta gelir
Orta gelir
max. 199 YTL evet
200-399 YTL evet
400-599 YTL evet
600-799 YTL evet
50%
50%
50%
Yüksek gelir
min. 1000 evet
Eúi öldü
BoúandÕ
Evli-ayrÕ yaúÕyor
Evli
Hiç evlenmedi
0%
50%
25%
100% 0%
75%
25%
100% 0%
75%
25%
ùekil 31: 50plus kuúa÷Õnda aile krizi (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
120
100% 0%
75%
25%
100% 0%
75%
50%
25%
100%
75%
KadÕn
Erkek
erkek max. 199 YTL ev et kadÕn max. 199 YTL ev et
Eúi öldü
Boúa ndÕ
Ev li-ayrÕ ya úÕyor
Ev li
Hiç e v le nmedi
erkek 200-399 YTL ev et
kadÕn 200-399 YTL ev et
erkek 400-599 YTL ev et
kadÕn 400-599 YTL ev et
erkek 600-799 YTL ev et
kadÕn 600-799 YTL ev et
erkek min. 1000 ev et
kadÕn min. 1000 ev et
Eúi öldü
Boúa ndÕ
Ev li-ayrÕ ya úÕyor
Ev li
Hiç e v le nmedi
Eúi öldü
Boúa ndÕ
Ev li-ayrÕ ya úÕyor
Ev li
Hiç e v le nmedi
Eúi öldü
Boúa ndÕ
Ev li-ayrÕ ya úÕyor
Ev li
Hiç e v le nmedi
Eúi öldü
Boúa ndÕ
Ev li-ayrÕ ya úÕyor
Ev li
Hiç e v le nmedi
0%
25% 50% 75% 100%
0%
25% 50% 75% 100%
:
ùekil 32: Erkeklerde evliler, kadÕnlarda fakirler ruhsal problemlerle karúÕ karúÕya kalmaktadÕr
(Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006).
121
Nitekim bu yaú grubunda, ruhsal sorunlarÕ oldu÷unu belirten bireyleri genel olarak inceleyince,
ekonomik durumun belirleyici faktör oldu÷u kesin úekilde ortaya çÕkmaktadÕr. 56000 kiúiden oluúan (ve
gerçek sayÕnÕn daha fazla oldu÷undan hareket edilmesi gereken) grubun %92’si en düúük gelir
grubunda yer almaktadÕr. AnlaúÕlan bu grubun erkek ve kadÕnlarÕ açÕsÕndan en büyük ruhsal sorunlar,
parasal sÕkÕntÕlardan kaynaklanmaktadÕr.
Fakirli÷in yaúlÕlar arasÕnda yaygÕn oldu÷unu dikkate alÕrsak, bugün ve gelecekte, yaúlÕlar arasÕnda
“gizli”
psiúik
rahatsÕzlÕklarÕn
artaca÷Õndan
hareket
edilmesi
gerekiyor.
Gizli
kavramÕnÕn
kullanÕlmasÕndaki sebeplerden bir kÕsmÕ “engellilik” konusu incelenirken dile getirildi. Burada úu da
dikkat çekilmek isteniyor: Ço÷u insan, tanÕmadÕ÷Õ bir insana, bu insan devletin göndermiú oldu÷u bir
anketör bile olsa ve belki de asÕl bu yüzden, “ruhsal rahatsÕzlÕ÷ÕnÕz var mÕ?” sorusuna dosdo÷ru cevap
vermekten çekinecektir. DolayÕsÕyla bu soruyla psiúik sorunlarÕ olan kiúileri belirlemek mümkün
görünmemektedir.
÷
evet
92%
n=51965
75%
50-59 yaú grubunda
Ruhsal rahatsÕzlÕk fakirlikle ba÷lantÕlÕ
50%
25%
3%
n=1597
1%
n=643
3%
n=1505
1%
n=610
0%
max. 199 YTL
400 -59 9 YT L
200 -39 9 YT L
min . 1000
600 -79 9 YT L
ùekil 33: Ruhsal rahatsÕzlÕ÷Õ olan 50-59 yaú kuúa÷ÕnÕn ço÷u fakir (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama:
Tufan 2006).
Sosyolojik araútÕrma ile ilgili literatürde detaylÕ úekilde anlatÕlan ve tamamen önlenmesi mümkün
olmayan hatalar, her zaman verilerde belli bir hata payÕnÕn dikkate alÕnmasÕnÕ zaten gerekli kÕlmaktadÕr
122
(SCHEUCH 1973149; DIEKMANN 1995150; ATTESLANDER 2000151). Ama bazÕ hatalar bilimsel
literatüre baúvurulmadan önlenebilir. Örne÷in Türkiye Özürlüler AraútÕrmasÕ (2002), Özürlüler Soru
Ka÷ÕdÕnÕn 26. sorusunda anketörün görüúme yaptÕ÷Õ kiúiye “zihinsel özrünüz var mÕ?” sorusu, en son
de÷il, ilk baúta sorulmasÕ gereken sorudur. Soru ka÷ÕdÕnda belirlenen di÷er “ufak hatalar”, sonradan
içinden çÕkÕlmasÕ imkansÕz büyük sorunlar yaratmÕútÕr. Örne÷in “ruhsal rahatsÕzlÕk” tanÕmÕ yapÕlmadan
yöneltilen soruya bireyler, kendileri bu kavramdan neyi anladÕlarsa ona göre cevap verdikleri için,
ampirik verilerin güvenilirli÷i bir hayli düúük kalmaktadÕr. Bu yüzden gerçek rakamlarÕn daha büyük
olabilece÷i ihtimalini göz önüne almak gerekecektir.
Gelecekte Yaúayaca÷Õ Sorunlar
Yeni emeklilik yasasÕ zorunlu bir karar olarak çÕkarÕldÕ. Emeklilik sisteminin ayakta kalmasÕ için bu
“reform” gerekliydi. Ama demografik yaúlanmaya verilecek cevaplar bununla sÕnÕrlÕ kalÕrsa, yaúlanan
Türk toplumu açÕsÕndan yetersiz giriúimlerden biri olarak kalacaktÕr. Bunun örnekleri baúka ülkelerde
vardÕr ve demografik yaúlanma sürecinde Türkiye’nin karúÕlaúaca÷Õ sorunlarÕn baúÕnda 50-64 yaúlarÕ
arasÕndaki bireylerin iúsizlik problemi gelece÷ine iúaret etmektedirler.
Yeni yasa sadece çalÕúma süresini teorik olarak uzatmaktadÕr, buna karúÕn iúsizli÷i arttÕran efektler
yaratabilecek özellikleri bir hayli fazladÕr. ÇalÕúma süresinin uzamasÕ, daha fazla insanÕn daha uzun
süre iú piyasalarÕnda kalmasÕna yol açarken, geriden gelen gençleri iú piyasalarÕna entegre etmek
giderek daha da zorlaúacaktÕr. Ulusal ve uluslararasÕ iú piyasalarÕndaki krizler, yatÕrÕmlardaki
durgunluk ve kapitalin “ucuz iúgücü” aramak üzere dünyada tura çÕkmasÕ, küreselleúme olgusunun
yarattÕ÷Õ kompleks bir problemdir. ÇalÕúanlar ve iúsizler arasÕnda ortaya çÕkacak güçlü rekabet, kÕt
sayÕdaki iúyerine çok sayÕdaki iúsizin talip olmasÕna yol açarken, maaúlar düúük seviyesini korumaya
devam edecektir. Bu da fakirlili÷in artmasÕna yol açabilecek geliúmelerle ba÷lantÕlÕ, yeni sosyal
problemlerin ortaya çÕkmasÕna zemin hazÕrlayacaktÕr.
Yeni yasanÕn uzattÕ÷Õ çalÕúma süresi, bu
sürenin yüzde yüz kullanÕlabilece÷i garantisi vermemektedir. Daha ziyade yaúÕ 50’nin üzerindeki
bireyler
arasÕnda
çalÕúanlarÕn
sayÕsÕnda
güçlü
azalmalar
meydana
gelmesi
(ERSTER
ALTENBERICHT, BMFSFJ 1996, 83) beklenmelidir.
Bunun sebepleri iú piyasalarÕnÕn genel durumuyla ba÷lantÕlÕdÕr. Gençleri istihdam etme sorunlarÕ,
hükümetleri yeni arayÕúlara sürükleyecektir. Bu ba÷lamda çok fazla alternatif bulunmadÕ÷Õ için yaúÕ
ilerlemiú olan çalÕúÕr durumdaki bireyleri, ya kendi iste÷iyle ya da çeúitli baskÕ mekanizmalarÕyla iú
piyasalarÕnÕn dÕúÕna çekme giriúimleri ortaya çÕkabilecektir. Bu da “yeni yasanÕn eskisine uyarlanÕúÕ”
149
SCHEUCH, E. K. 1973. “Das Interview in der Sozialforschung” in Handbuch der empirischen
Sozialforschung, Bd. 2, 3 edited by R. König. dtv: Stuttgart.
150
DIEKMANN, A. 1995. Empirische Sozialforschung. Grundlagen, Methoden, Anwendungen.
Reinbek bei Hamburg.
151
ATTESLANDER, P. 2000. Methoden der empirischen Sozialforschung, 9., neubearbeitete und
erweiterte Auflage. Gruyter: Berlin, New York.
123
anlamÕna gelecektir ki, böyle bir geliúme, emeklilik yaúÕ 65 olarak belirlen Türkiye’de, reel emeklilik
yaúÕnÕn düúük seviyesini gelecekte de (bu kadar düúük olmasa da) korumasÕ anlamÕna gelecektir.
Uzayan çalÕúma süresi
øúsiz gençler
20+
ÇalÕúabilir yaútaki
gençlerin sayÕsÕ,
emeklilik yaúÕ gelip iú
piyasalarÕndan
ayrÕlanlardan daha
fazla olacak
Emeklilik
yaúÕna eriúenler
øú
piyasalarÕ
50-64
50plus kuúa÷ÕnÕ sosyal politik kararlarla
iú piyasalarÕndan
dÕúlama mekanizmalarÕ
ùekil 34: øúsiz gençlere iúyeri açmak için yaúlÕ personelin iú piyasalarÕ dÕúÕna çekilmesi.
Türkiye’nin gelecekte yaúayabilece÷i bu senaryonun reel örnekleri BatÕ toplumlarÕnda vardÕr. Bu
durum, demografik yaúlanmanÕn yarattÕ÷Õ yeni koúullardan kaynaklanmaktadÕr. Mesela Almanya’da
“erken emeklilik” konseptinin ortaya çÕkmasÕna yol açmÕútÕr. YaúÕ büyüdükçe çalÕúma randÕmanÕnda
düúüú meydana geldi÷i, bu yüzden yaúÕ bir hayli emeklilik yaúÕna yaklaúmÕú olan kiúileri, erken
yaúlarda çalÕúma yaúamÕnÕn dÕúÕna çekerek, onlarÕ çalÕúma yaúamÕnÕn baskÕlarÕndan kurtarmak
maksadÕyla planlandÕ÷Õ öne sürülen bu konseptin asÕl amacÕ, bu de÷ildir.
1980 – 1998 döneminde uygulandÕktan sonra Almanya’da vazgeçilen bu konseptten erkeklerin daha
fazla etkilendi÷ini görülmüútür. Konseptin uygulamaya konulmasÕndan önce yaúÕ 60 – 64 arasÕndaki
erkeklerin %44’ü çalÕúÕyordu. 1998’de çalÕúan erkeklerin oranÕ %30’a geriledi. 55-60 yaú grubundaki
çalÕúan erkek sayÕsÕnda da güçlü azalma meydana geldi. Daha önce %82’si çalÕúÕrken, erken emeklilik
konseptiyle oran %78’e geriledi.
Almanya’nÕn 2004’e kadar uygulamaya devam etti÷i bu baúarÕsÕz giriúimin, kuúaklararasÕ dayanÕúmayÕ
arttÕrÕcÕ bir efekt yarataca÷Õ söyleniyordu. Oysa asÕl amacÕn “sosyal güvenlik sistemini iú politikalarÕ ve
124
iúletmecilik amaçlarÕna uygun bir araç olarak kullanÕlmak” idi (FRERICHS 2000)152. Sosyal güvenlik
sistemi tarafÕndan finanse edilen ve büyük masraflara yol açan böyle bir konseptin gelecek yÕllarda
Türkiye’de de önerilmesi halinde, buna ra÷bet edilememesi daha do÷ru olur. Zaten “erken emeklilik”
yüzünden finansman sÕkÕntÕsÕ çeken sosyal güvenlik sistemini, baúka bir isim altÕnda eski prensibe
yönlendirmek, sosyal güvenlik sisteminin çöküúünü hazÕrlayacaktÕr.
Türkiye’nin yeni emeklilik yasasÕyla, Almanya’nÕn 90’lÕ yÕllardan sonra üzerinde durmaya baúladÕ÷Õ
emeklilik yaúÕnÕn yükseltilmesi çabalarÕ arasÕnda bazÕ benzerlikler vardÕr. 1992’de “emeklilik reformu”
yapan Almanya’da emeklilik yaúÕnÕn belli bir süre içinde yükseltilmesi hedef olarak seçildi. Bu süreyi
kÕsaltmak amacÕyla 1996’da “Büyümeyi ve østihdamÕ Destekleme YasasÕ” çÕkarÕldÕ. Bu yasa 60
yaúÕndan itibaren emekli olma hakkÕnÕ (=erken emeklilik) yürürlükten kaldÕrdÕ. Emeklilik yaúÕnÕ
yükseltme süresi 1999’da alÕnan yeni kararlarla bir kere daha kÕsaltÕldÕ (FRERICHS 2000, 21).
Bugün Türkiye’nin aldÕ÷Õ kararda da emeklilik yaúÕnÕn 65’e yükseltilmesi ve 2048’e kadar devam
edecek bir geçiú safhasÕnÕn ardÕndan erkek ve kadÕnlarÕn 65 yaúÕnda emekli olmalarÕ öngörülmektedir.
Demografik de÷iúimlerin toplumsal sonuçlarÕ belirgin hale geldikçe, emeklilik yaúÕnÕn yükseltilmesi
sürecinin öne çekilmesi konusu üzerine düúünülmeye baúlanacaktÕr. AslÕnda emeklilik yaúÕnÕn
Türkiye’de çoktan 65’e yükselmiú olmasÕ gerekirdi, ama ekonominin düúük bir randÕmanla çalÕúmasÕ,
istihdam yaratÕlamamasÕ, hükümetleri eski yasada kalmaya zorlamÕútÕr. Yani önemli olan emeklilik
yaúÕnÕ erken bir tarihte yükseltmekten ziyade, öncelikle yeni çalÕúma alanlarÕnÕn yaratÕlabilmesidir.
AbartÕlÕ bir örnek olacak ama, Türkiye’de emeklilik yaúÕnÕ 100 yapsak de÷iúecek bir úey yoktur.
ønsanlara iú alanlarÕ yaratÕlamadÕktan sonra yasal düzenlenmelerin bir anlamÕ da kalmamaktadÕr. Bu
yüzden, bu raporda sürekli olarak “demografik de÷iúimlere uyumlu sosyal politikalardan” söz edilmiútir.
50Plus Kuúa÷ÕnÕn øhtiyaçlarÕ Gençlere øú SahasÕ Açabilir mi?
Demografik de÷iúimlerin sundu÷u yeni fÕrsatlardan daha önce de söz edildi. Türkiye’nin iúsizlik
problemine kesin çözüm getiremeyece÷i, ama büyük bir genç insan kitlesinin istihdam edilmesine
katkÕda bulunacak olan bu fÕrsatlardan yararlanÕlmaya çalÕúÕlmalÕdÕr. Nüfusun yapÕsÕnda yaúlÕlar lehine
meydana gelen de÷iúimler “yaúlÕlar açÕsÕndan önem taúÕyan ürün ve hizmetlere talepleri” (TEXTOR
1997, 19) arttÕracaktÕr.
Demografik yaúlanma olgusundan kazançlÕ çÕkacak olan baúlÕca sektörler arasÕnda ilk etapta úunlar
gelecektir: YaúlÕlara tÕbbi hizmetler, cihazlar ve yardÕmcÕ aletler sunan sektörler, yaúlÕ bakÕmevleri ve
yaúlÕ evleri sektörlerinde çalÕúan iúletmeler, yaúlÕlara yemek, temizlik ve yardÕm hizmeti sunan
sektörler, e÷itim, serbest zaman ve tatil hizmetleri (DEUTSCHER BUNDESTAG 1994)153 Türkiye’de
de giderek önemi aratacak olan sektörlerdir. AyrÕca demografik yaúlanma olgusunun turizme yeni bir
152
FRERICHS, F.2000. “Arbeitsmarktpolitik und die Definition des Alters” Pp. 19 – 31 in Soziale
Gerontologie. Forschung und Praxisentwicklung im Pflegewesen und in der Altenarbeit edited by H.
Entzian, K. I. Giercke, T. Klie and R. Schmidt. Mabuse Verlag: Frankfurt am Main.
153
DEUTSCHER BUNDESTAG 1994. Zwischenbericht der Enquete-Kommission “Demographischer
Wandel” – Herausforderung unserer älterwerdenden Gesellschaft an den einzelnen und die Politik,
Bonn.
125
canlanma getirme olasÕlÕ÷Õ da dikkate alÕnmalÕdÕr. Ekonomik yönden herhangi bir sorunu olmayan,
sa÷lÕklÕ ve seyahate çÕkmaktan hoúlanan BatÕ ülkelerinin yaúlÕlarÕnÕ Türkiye’ye çekmenin yollarÕ
aranmalÕdÕr. Üçüncü yaú turizmi ve engellilik turizmi, úimdiye dek yeterince dikkate alÕnmamÕútÕr.
BatÕ ülkelerinin sa÷lÕklÕ ve paralÕ yaúlÕsÕnÕn duygu, düúünce ve ihtiyaçlarÕ úu sözlerde gayet iyi
anlatÕlÕyor: “YaúamÕn KasÕm ayÕ gelince ne yapÕlmalÕ? DurmamalÕ, yeniden baúlamalÕ. Bir ev yapÕlmalÕ,
bir kitap yazÕlmalÕ, bir hobi edinilmeli, ata binilmeli, Portekizce ö÷renilmeli, ... heves duyulmalÕ ... Hava
durumuna kÕzmak yerine, baúka yerlere göç edilmeli” (SCHNEIDER 1999)154 . Bu isteklerin bir haylden
çok gerçekleúmesi mümkün taleplere dayandÕ÷ÕnÕ, çeúitli araútÕrmalardan elde edilen bulgular ortaya
koymaktadÕr. BatÕ toplumlarÕnda, sadece yaúlÕlÕkla fakirlik arasÕndaki ba÷lar büyük ölçüde koparÕlmakla
kalÕnmamÕú, aynÕ zamanda belli bir ekonomik güce sahip olan yeni bir yaúlÕ kuúak ortaya çÕkmÕútÕr.
FransÕz yaúlÕlarÕn yÕlda 100 Milyar Frank, AmerikalÕ yaúlÕlarÕn yÕlda 10 Milyar Dolar koyuyor ve .Alman
yaúlÕlarÕn kiúi baúÕna yÕlda ortalama 4750 Euro çocuklarÕna parasal yardÕm yaptÕklarÕ tespit edilmiútir
(ROSENMAYR 1998).
Türkiye, giderek daha fazla sevilen bir tatil ülkesi haline gelmiútir. Güneúi, kumu, denizi, do÷a ve
kültürüyle Akdeniz kÕyÕlarÕndaki antik kentleriyle
(BOERS, BOSCH et.al. 1995:12)155, BatÕ’nÕn
ekonomik gücü yüksek yaúlÕlarÕna da çekici gelebilecek neredeyse sÕnÕrsÕz bir olanak potansiyeline
sahiptir. Demografik yaúlanma ve gençlerin iúsizli÷i birlikte düúünülürse, “Avrupa’da genç Türklere
kucak açacak yaúlÕlarÕ” (Bkz. Hürriyet Gazetesinin haberi) beklemek yerine, Türkiye’de “AvrupalÕ
yaúlÕya kucak açacak gençler” neden yaratÕlmasÕn?
Ancak demografik yaúlanmanÕn sundu÷u fÕrsatlardan yararlanabilmek için mesleki kalifiyeli÷e sahip
gençlerin sayÕsÕnda artÕú yaratÕlmalÕdÕr. Türkiye’nin son yÕllarda sürekli “lise mezunu” üretmesi, lise
diplomasÕnÕn öneminin iyice azalmasÕna yol açmÕútÕr. Üniversiteye girmek amacÕyla liseyi bitiren
gençler ve aileleri açÕsÕndan lise diplomasÕnÕn fazla bir de÷er taúÕmadÕ÷Õ dikkate alÕnÕrsa, e÷itim
sisteminin demografik de÷iúimlere uyumlu hale getirilmesi gerekti÷i anlaúÕlmaktadÕr. Toplumsal
yaúlanmanÕn yarattÕ÷Õ ulusal ve uluslararasÕ ihtiyaçlarÕ göz önüne alarak gençlere iú ve yaúlÕlar güzel
bir yaúlÕlÕk dönemi hazÕrlamak mümkündür.
154
SCHNEIDER, W. 1999. Nicht aufhören, sondern anfangen, in: Jung gegen Alt - Spiegel Special, S.
12.
155
BOERS, H., BOSCH, M. et.al.1995. Die Erde als Feriendorf. Eine Einführung in Tourismus und
Umwelt. Eger Verlag: Darmstadt.
126
20-30 yaú grubunun e÷itim durumu
SayÕ
Yüzde
Küm. Yüzde
Okuryazar de÷il
845140
5,9
5,9
Okuryazar fakat bir okul bitirmemiú
294441
2,1
8,0
ølkokul
6330149
44,5
52,5
Ortaokul
1530245
10,8
63,2
46311
0,3
63,6
3340042
23,5
87,0
546536
3,8
90,9
1263842
8,9
99,8
33707
0,2
100,0
14.230.412
100,0
Orta ve dengi meslek
Lise
Lise ve dengi meslek
Yüksekokul veya fakülte
Yüksek lisans, doktora
Toplam
Tablo 21: YaúÕ 20-30 arasÕndaki kuúa÷Õn e÷itim durumu (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan
2006).
Ancak mevcut meslek kollarÕnda dahi gençlere yeterince e÷itim verilemedi÷i de Türkiye’nin
gerçeklerinden biridir. Ortaokul ve lise dengi meslek okullarÕndan mezun olanlarÕn sayÕsÕ, normal
ortaokul ve liselerden mezun olanlarÕn yanÕnda düúük bir düzeyde kalmÕútÕr. Gençlerin meslek e÷itimi
giriúiminde baúarÕ sa÷lanamadÕ÷Õ, daha ziyade “üniversite sÕnavÕna odaklÕ” bir gençli÷in yaratÕldÕ÷Õ
anlamÕna gelmektedir. YaúÕ 20-30 arasÕndaki gençlerin e÷itim durumunu göstermektedir. ølkokul
mezunlarÕndan (%44,5) sonra ikinci sÕrada lise mezunlarÕnÕn geldi÷i (%23,5), buna karúÕn lise dengi
meslek liselerinden mezun olmuú gençlerin sadece %3,8 oranÕna sahip olduklarÕ dikkat çekmektedir.
AynÕ duruma ortaokul mezunlarÕ (%10,8) ve ortaokul dengi meslek okullarÕ (%0,3) arasÕnda da
rastlanmaktadÕr. Lise mezunlarÕnÕn oranÕ yüksekokul ve fakülte mezunlarÕndan 3-misli, yüksek lisan
sahiplerinden 10-misli daha fazladÕr.
Türkiye’deki yaúÕ 20-30 arasÕndaki 14 milyondan fazla gence demografik yaúlanmanÕn do÷urdu÷u yeni
ihtiyaçlar do÷rultusunda meslek e÷itimi olanaklarÕ sa÷lanÕrsa, bu gençlerin sunacaklarÕ hizmetlerden
127
sadece yaúlÕlar kazançlÕ çÕkmayacaktÕr. AynÕ zamanda yaúlÕlara hizmet veren gençlerin, kendi yaúlÕlÕ÷Õ
da daha olumlu koúullar altÕnda geçecektir. YaúlÕlara hizmet, kendi yaúlÕlÕ÷Õna hizmet anlamÕna da
gelmektedir. FRERICHS’in (2000, 27) “önlemler karÕúÕmÕ” dedi÷i giriúimler arasÕnda istihdam,
kalifiyelik, personel geliútirme ve úirketsel istihdam politikalarÕ, demografik yaúlanma sürecindeki
Türkiye için birçok fÕrsatla ba÷lantÕlÕdÕr, e÷er toplumsal yaúlanmanÕn varlÕ÷Õ algÕlanabilir ve uygun
sosyal politik önlemlerle buna yeni cevaplar verilebilirse!
128
Demografik Yaúlanmadan KazançlÕ ÇÕkacak Sektörler
2002
6,1 milyon yaúlÕ
20-30 yaúlarÕnda
14,2 milyon genç
TÕbbi hizmetler
TÕbbi cihazlar
TÕbbi yardÕmcÕ aletler
BakÕmevleri
YaúlÕ evleri
Huzurevleri
Yemek servisi
Temizlik servisi
YardÕm hizmetleri
E÷itim hizmetleri
Tatil hizmetleri
Serbest zaman hizmetleri
2020
20 milyon yaúlÕ
Mesleki e÷itim alanlarÕ
YaúlÕlara hizmet = kendi yaúlÕlÕ÷Õna hizmet!
ùekil 35: Gençler için yeni çalÕúma alanlarÕndan sadece ufak bir kesit.
129
Hedef grup 1
Ekonomik kazanç
Kalifiye
Politika
TR
Piyasa
PiyasalarÕn ihtiyaçlarÕ
Avrupa
Ekonomik
Durumu øyi
YaúlÕlar
Hizmet
Meslek E÷itimi
Koúullar
Gençlerin ihtiyaçlarÕ
øúsiz Gençler
Hedef grup 2
Yeni ihtiyaçlar ve yeni iú sahalarÕ
Hedef grup 3
YaúlÕlarÕn ihtiyaçlarÕ
ùekil 36: Ekonomik durumu iyi yaúlÕlar, gençlere iú sahalarÕ yaratÕlmasÕnda bir fÕrsat olarak de÷erlendirilebilir.
130
Sa÷lÕk ve HastalÕk
Modern TÕp, akut hastalÕklara karúÕ mücadelede - özellikle enfeksiyon hastalÕklarÕnda - mükemmel
baúarÕlarÕn altÕna imza atmÕútÕr. Yaúam süresinin uzamasÕna yol açan bu baúarÕnÕn yarattÕ÷Õ en önemli
geliúmelerden biri ise kronik hastalÕklarÕn ileri yaúlarda yaygÕnlaúmasÕ olmuútur. Kronik hastalÕk,
birbirinden farklÕ çok sayÕda hastalÕk türünü ifade eden bir terimdir. Örne÷in yüksek tansiyon, úeker
hastalÕ÷Õ, kronik cilt hastalÕklarÕ, kalp damar hastalÕklarÕ, romatizma kronik hastalÕklardan sadece
bazÕlarÕdÕr. Kronik hastalÕklarÕn tedavisi genellikle mümkün de÷ildir. Hastaya ölünceye kadar refakat
etmektedirler. Bunun yanÕ sÕra nasÕl bir geliúme gösterece÷i de baútan belli de÷ildir (SCHÜSSLER
1993, 13)156.
Bilimsel araútÕrmalar, yaúlÕlarÕn daha sÕk hastalandÕklarÕnÕ ve kronik hastalÕklara yakalanma ihtimalinin,
yaúlandÕkça yükseldi÷ini göstermektedir (MAGER 2002,118)157 . Di÷er taraftan yaú faktörünün yanÕ
sÕra, yaúam koúullarÕnÕn kronik hastalÕ÷a yakalanma úansÕnÕ arttÕrdÕ÷Õ görülmektedir. Yaúam
koúullarÕnÕn bireyin ekonomik durumuyla ba÷lantÕlÕ oldu÷u ve yetersiz maddi olanaklarÕn yaúlÕlar
arasÕnda kronik hastalarÕn sayÕsÕnÕ hÕzla arttÕ÷Õ kanÕtlanmÕútÕr (PRAHL, SCHROETER 1996: 114).
Toplumsal koúullarÕn yaúam süresini kÕsalttÕ÷Õ bilindi÷i halde, bir teoriye göre böyle bir ba÷lantÕ yoktur.
østatistiklerde alt tabakaya mensup insanlara daha sÕk rastlanmasÕnÕn temel nedeni, hastalandÕktan
sonra alt tabakalara do÷ru meydana gelen kaymalardÕr. Bunun yanlÕú oldu÷u boyutsal araútÕrmalarla
kanÕtlanmÕútÕr. Sosyoekonomik statüsü yüksek olan insanlardan, hastalanÕnca alt sosyal tabakalara
do÷ru kayanlarÕn sayÕsÕnÕn çok az oldu÷u görülmüútür (DAVEY SMITH, SHIPLEY158, ROSE 1990) .
Modern TÕp'ta meydana gelen geliúmelere ra÷men sosyal eúitsizlikler ve ölümler arasÕndaki iliúkiler
devam etmektedir (LABISCH 1992)159 .
156
SCHÜSSLER, G. 1993. Bewältigung chronischer Krankheiten. Konzepte und Ergebnisse.
Vandenhoeck & Ruprecht Verlag: Göttingen.
157
MAGER,H.-C. 2002. "Informelle Pflege(sicherungs)arrangements: Ökonomische Aspekte
komplexer Generationsbeziehungen" Pp. 94 - 127 in Lebensqualität im Alter Generationsbeziehungen und öffentliche Servicesysteme im sozialen Wandel edited by A. MotelKlingebiel, H.-J. v. Kondratowitz, C.Tesch-Römer, Leske+Budrich Verlag: Opladen.
158
DAVEY SMITH, G., SHIPLEY, M.J., ROSE, G. 1990. "Magnitude and causes of socioeconomic
differential in mortality: further evidence from the Whitehall Study" in Journal of Epidemiology and
Community Healt, 44, 265-270.
159
LABISCH, A. 1992. Homo Hygienicus. Campus: Frankfurt/Main.
131
Türkiye’de Durum FarklÕ
Türkiye’de kronik hastalÕklarÕn bireylerin yaúÕndan de÷il, yaúam koúullarÕndan kaynaklandÕ÷Õ
saptanmÕútÕr. Daha sonra yapaca÷ÕmÕz analizler, yaúlÕlar arasÕnda kronik hastalÕklarÕn doruk noktaya
ulaútÕ÷ÕnÕ ortaya koyacaktÕr. Fakat bunun asÕl nedeni kiúinin yaúÕ de÷il, aksine di÷er kuúaklardan daha
uzun süre olumsuz yaúam koúullarÕnda yaúamÕú olmasÕndan ileri gelmektedir. Türkiye’de kronik
hastalÕk probleminin temelinde sa÷lÕksÕz yaúam koúullarÕnÕ aramak gerekir.
Aúa÷Õdaki grafik Türkiye’deki bütün kronik hastalarÕ, yaú gruplarÕ ve gelir durumu dikkate alÕnarak
göstermektedir. 0-4 yaú grubundan baúlayarak 84+ kuúa÷Õna kadar bütün yaú gruplarÕnda kronik
hastalarÕn, gelir durumu en düúük olan kesimde yo÷unlaútÕ÷Õ görülmektedir. Türkiye’de kronik
hastalÕklar, yaúlÕlÕ÷Õn yarattÕ÷Õ bir sonuç olarak karúÕmÕza çÕkmamÕútÕr. Bireylerin yaúÕndan ba÷ÕmÕz,
yaúam koúullarÕ tarafÕndan yaratÕlan tÕbbi problem niteli÷ine sahiptir. Yaúam koúullarÕ düzeldikçe bu
sorun çözülecektir. Endüstri ülkelerinde belirlenen ve kronik hastalÕklarÕn yaygÕnlaúmasÕna yol açan iki
faktörden biri (=yaúam koúulu) Türkiye’de geçerlidir, di÷eri (=yaú) için bunu söylemek mümkün
de÷ildir. Refah düzeyi yüksek olan ülkelerde insanlar yaúlandÕkça ve yaúam koúularÕ bozuldukça
kronik hastalÕklara yakalanÕyorlar. Türkiye’de ise sa÷lÕksÕz yaúam koúullarÕndan dolayÕ kronik
hastalÕklarla beraber yaúlanÕyorlar.
“YaúlÕlÕk” ve “birikim” kavramlarÕ arasÕnda çeúitli ba÷lantÕlar kurulmaktadÕr. HASKE (1990)160 yaúlÕlÕ÷Õ
kadÕn açÕsÕndan incelerken “kadÕnÕn kümülatif dezavantajlarÕndan” söz etmektedir. (Bzk. RITTER,
HOHMEIER 1999 : 31). YaúlÕlÕk bir “tecrübe birikimi” olarak da tanÕmlanmÕútÕr (FILIPP 1999)161. Fakat
yaúam süresi uzadÕkça yaúlÕlar açÕsÕndan hastalÕklarda da bir “birikim” meydana gelmektedir.
YaúlÕlar arasÕnda multimorbidite, yani birden fazla hastalÕ÷a sahip olma durumu daha yaygÕndÕr.
HastalÕklardaki birikimin, yaúlÕlÕk öncesi yaúam koúullarÕndan kaynaklanma ihtimalinin yüksekli÷ine
aúa÷Õdaki grafik dikkat çekmektedir. Kronik hastalarÕn orta yaúlardan itibaren ço÷almaya baúladÕklarÕ,
50-54 yaú grubunda doruk noktaya ulaútÕklarÕ , 55-69 yaú gruplarÕnda hafif bir iniúe geçti÷i ve daha
sonra hÕzla azaldÕklarÕ görülmektedir.
YaúlÕlar arasÕnda azalma e÷ilimi gösteren kronik hastalÕklarÕ olumlu bir geliúme olarak görmemek,
aksine erken yaúlarda meydan gelen ölüm olaylarÕna iúaret eden bir durumla karúÕ karúÕya
oldu÷umuzu hesaba katmak gerekir. Kronik hastalarÕn ço÷u 25-59 yaúlarÕ arasÕndadÕr. Bunlar
hatalÕklarÕyla birlikte yaúlanacaklardÕr, ancak yaúam beklentileri -veriler buna iúaret ediyor- di÷er
insanlardan daha kÕsa olacaktÕr. Bu bulgulardan hareket ederek úu sonuca ulaúÕlmaktadÕr: Türkiye’de
160
HASKE, H.E. 1990. “Kumulative Benachteiligung von Frauen im Alter” Pp. 120 – 140 in Lehrbuch
der psychologischen und sozialen Alternswissenschaft, Band 2: Psychosoziale Probleme alter
Menschen edited by J. Howe et.al., Heidelberg.
161
FILIPP, S.-H. 1999.” Lebenserfahrung und Lebenssinn. Biographische Aspekte des Alterns” Pp.
101-136 in Funkkolleg Altern, Band 1, Die vielen Gesichter des Alterns edited by A.Niederfranke,
G.Naegele, E.Frahm. Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
132
yaúam koúullarÕnÕ düzeltecek sosyal politikalara ve toplum sa÷lÕ÷ÕnÕ koruyucu sa÷lÕk politikalarÕna acil
ihtiyaç vardÕr.
Kronik hastalarÕn
“yaú gruplarÕna göre” da÷ÕlÕmÕndan yola çÕkarak yapÕlan analizler yerine, “yaú
gruplarÕndaki” duruma göz atÕnca, kronik hastalÕk ve yaú arasÕndaki sÕkÕ iliúkiyi tespit etmiú oluyoruz.
Bireylerin yaúÕ yükseldikçe, kronik hastalÕklara yakalanma ihtimali artmaktadÕr. 0-59 yaúlarÕ arasÕndaki
62,5 milyon kiúiden 4,6 milyonunun kronik hastalÕklara sahip oldu÷u belirlenmiútir. En düúük kronik
hasta oranÕ 0-4 yaú grubundadÕr (%2,5). Daha sonra sürekli úekilde yükselerek 40-44 yaú grubunda
%13’e, 45-49 yaú grubunda % 17’e, 50-54 yaú grubunda %23’e ve 55-59 yaú grubunda %27’e
ulaúmaktadÕr. YaúlÕlÕ÷a hazÕrlanan her 4 Türk’ten 1’i kronik hastadÕr. Çok yüksek olan bu rakamÕ
aúa÷Õya çekebilmek için, sa÷lÕ÷Õ bozan koúullarÕ belirlemek ve ortadan kaldÕrÕlmalarÕna yönelik
giriúimlerde bulunmak gerekmektedir.
133
ùekil 37:Kronik hastalarÕn yaú gruplarÕna göre da÷ÕlÕmÕ (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: TUFAN
2006).
ùekil 38: Yaú gruplarÕndaki kronik hasta oranlarÕ (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: TUFAN 2006).
Kronik hastalÕklar, BatÕ ülkelerinde yaúlÕlÕkla ba÷daútÕrÕlmaktadÕr. Yaúam süresinde meydana gelen
uzama ve tÕbbi olanaklar, sa÷lÕklÕ yaúam koúullarÕ, çevre kirlili÷iyle baúarÕlÕ mücadele, beslenme,
ikamet ve çalÕúma koúullarÕnÕn sa÷lÕ÷Õ bozan etkenlerden büyük ölçüde arÕndÕrÕlmÕú olmalarÕ, tatil,
134
seyahat, dinlenme ve serbest zaman olanaklarÕnÕn bulunmasÕ, sa÷lÕk hizmetlerine ulaúma
olanaklarÕnÕn artmasÕ, danÕúmanlÕk hizmetlerinin yanÕ sÕra, medya aracÕlÕ÷Õyla, özellikle TV üzerinden
enformatif, bilgilendirici ve uyarÕcÕ yayÕnlara yer verilmesi ve di÷er bütün faktörlerin karúÕlÕklÕ etkileúimi,
sa÷lÕ÷Õn erken yaúlarda bozulmasÕnÕ önlemektedir.
Bu olanaklar Türkiye’de endüstri ülkeleriyle karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda çok düúük bir seviyede kalmaktadÕr.
Daha ziyade sa÷lÕ÷Õ bozan etkenler ço÷unluktadÕr. Çevre kirlili÷i, gürültü, beslenme sorunlarÕ, sa÷lÕk
hizmetlerindeki dengesizlik ve daha birçok faktör, Türk insanÕnÕn erken yaúlarda kronik hastalÕklara
yakalanmasÕnÕn olasÕ sebepleridir. Bununla ilgili bir bulgu, araútÕrma veya veri malzemesi
bulunmadÕ÷Õndan “olasÕ” sebeplerden söz edilse de, büyük kentlerdeki yaúam koúullarÕna baktÕ÷ÕmÕz
zaman (örn. gecekondular), kronik hastalÕklarÕn (Türkiye’de) yaúlÕlÕkla ilgisinin az olmasÕ gerekti÷i
sonucuna varÕyoruz.
135
Sa÷lÕk, HastalÕk ve BakÕma MuhtaçlÕk
“Yaúam durumu” veya “sosyal durum” konsepti veya benzer terimlerle ifade edilen konsept son
yÕllarda
Gerontoloji
alanÕnda
kendinden
sÕkça
söz
ettirmektedir
(Naegele,
Tews 1993162,
Clemens1994, Niederfranke 1999). Burada Türkçeye daha uygun olan “yaúam koúulu konsepti” veya
“yaúam koúullarÕ” ifadeleri kullanÕlacaktÕr. Günlük konuúmalarda da sÕkça kullanÕlan bu kavramlara
açÕklÕk getirmek gerekir. Yaúam koúulu, sadece bireylerin gelir ve maddi birikimini dikkate
almamaktadÕr, daha birçok faktörden hareket ederek “yaúam koúullarÕnÕ” belirlemektedir. Yani yaúam
koúullarÕnÕn çok boyutlu oldu÷undan hareket ederek, bunu tanÕmlanmaya çalÕúÕlmaktadÕr. Türkiye’deki
yaúlÕlarÕn yaúam koúullarÕnÕ belirlemek üzere Birinci Gerontoloji AtlasÕ araútÕrmasÕnda, resmi
istatistiklerde yer almayan sorulara yer verilmiútir. Bu raporun hazÕrlandÕ÷Õ sÕrada henüz analizler
tamamlanmamÕútÕr, ama yaúam koúullarÕ hakkÕnda belli bir intiba yaratacak bazÕ bulgulara ulaúÕlmÕútÕr.
Toplum sa÷lÕ÷ÕnÕ koruyucu önlemlerin yaúlÕlÕktan önceki yaúma dönemlerinde alÕnmasÕ gerekti÷ine
iúaret
eden
bulgulara
rastlanmÕútÕr.
Görüútü÷ümüz
yaúlÕlarÕn
birço÷u
bedensel
temizli÷ini
yapamayaca÷Õ, sa÷lÕklÕ olmayan konutlarda ikamet etmektedir. Beslenme problemlerinin bulundu÷u
saptanmÕútÕr. Sa÷lÕk durumlarÕnÕn bozuk oluúunun sebeplerinden biri olarak kabul edilmesi gereken bu
durumun hemen düzeltilmesinin mümkün olamayaca÷Õ kesindir. Fakat uzun vadeli, örne÷in konut ve
ikamet politikalarÕ ile bu sorunun zamanla çözülmesine çalÕúÕlmalÕdÕr. Hastalanmadan önce muayene
olanaklarÕ yaratÕlmalÕdÕr. Özellikle ileri yaútaki bireyler de buna dahil edilmelidir. YaúlÕlarÕn, hastalÕ÷Õ
önleyici tÕbbi muayenelere katÕlÕmÕnÕ teúvik eden giriúimlere a÷ÕrlÕk verilmelidir. Toplum sa÷lÕ÷ÕnÕ
korumaya yönelik yasal olanaklar arttÕrÕlmalÕ, bunlar hakkÕnda topluma enformasyon iletilmeli ve
bunlardan yararlanabilmeleri sa÷lanmalÕdÕr.
YaúlÕlÕk ve hastalÕk, kimi zaman eú anlamlÕ kavramlar olarak kullanÕlÕr. YaúlÕlardan söz edince birçok
kimsenin aklÕna hemen hastalÕk kavramÕ da gelir.
Sosyal TÕp, sa÷lÕk ve hastalÕk durumlarÕnÕ sosyolojik olgular olarak kabul eden bir “sosyolojik model”
geliútirmiútir. HastalÕk ve sa÷lÕk durumlarÕna sosyal statü, göç, rol beklentileri, yetersiz sosyal yardÕmlar
gibi çeúitli faktörlerin etki etti÷i tezinden yola çÕkar. BunlarÕn hem hastalÕklarÕn ortaya çÕkmasÕna hem
de ayakta kalmalarÕna yaptÕ÷Õ etkileri belirlemeye çalÕúÕr. Sa÷lÕklÕ veya hasta úeklindeki tanÕmlamalarÕn,
bireyin kendisi veya çevresi tarafÕndan öngörülen bir “etiket” oldu÷unu ve sosyal interaksiyonlar
sÕrasÕnda ortaya çÕktÕ÷ÕnÕ kabul eder (Siegrist 1995)163. Bu konsepte göre bireylere, baúka bireyler
tarafÕndan algÕlanan durumuyla ba÷lantÕlar kurularak sa÷lÕklÕ veya hasta damgasÕ vuruldu÷undan
hareket etmektedir. DolayÕsÕyla hasta veya sa÷lÕklÕ olma durumu, baúkalarÕnÕn “dÕútan” koydu÷u bir
teúhistir. ArdÕnda sosyolojik durumlarÕn yarattÕ÷Õ psikolojik etkiler yatmaktadÕr.
Sosyal Bilimciler de sosyoekonomik statü ve sa÷lÕk durumu arasÕndaki iliúkilere 19.yüzyÕlÕn
sonlarÕndan beri dikkat çekmiútir. Ama hekimlerden farklÕ olarak sa÷lÕk veya hastalÕk durumlarÕnÕn
162
NAEGELE, G. TEWS, H.-P. 1993 Lebenslagen im Strukturwandel des Alterns, Westdeutscher
Verlag: Opladen.
163
SIEGRIST, J. 1995. Medizinische Soziologie, 5. Aufl., Urban & Schwarzenberg Verlag: München,
Wien, Baltimore.
136
objektif koúullarÕnÕ vurgulamÕúlardÕr. Nitekim Max. WEBER, sosyoekonomik durumun hastalÕk ve sa÷lÕk
davranÕúlarÕna etki yaptÕklarÕnÕ vurgulamÕútÕr. Sosyoekonomik durum düzeldikçe sa÷lÕk davranÕúlarÕ
artmaktadÕr (Bkz. Schroeter/Prahl 1999: 74)164. Burada dÕúarÕdan konulan herhangi bir teúhis, bir
etiketleme söz konusu de÷ildir. Aksine objektif yaúam koúullarÕnÕn sosyal davranÕúlar üzerindeki
gözlemlenebilir etkilerinden söz edilmektedir.
YaúlÕlarÕn toplum tarafÕndan algÕlanÕúÕnda bu tür etiketlemelere çok sÕk rastlanmaktadÕr. YaúlÕlar
genellikle hasta ve bakÕma muhtaç kiúiler olarak tasavvur edilmektedir. Di÷er taraftan yaúlÕlÕkta
sa÷lÕ÷Õn bozuldu÷u, birden fazla kronik hastalÕklara sahip olunabildi÷i (multimorbidite) veya bakÕma
muhtaçlÕ÷Õn ortaya çÕktÕ÷Õ görülmektedir.
YaúlÕlÕkta, insan sa÷lÕklÕ oldu÷u halde baúkalarÕnÕn gözünde bir hasta, hasta oldu÷u halde sa÷lÕklÕ gibi
görülebilir. Birinci durumda önyargÕlar, basmakalÕp düúünceler ve bunlara ba÷lÕ sosyal soyutlamalar
baúlar. økincisinde görmezlikten gelinen hastalÕ÷Õ nedeniyle tedavi olanaklarÕndan yararlanamaz,
zamanla hastalÕ÷Õ ilerleyerek bakÕma muhtaçlÕk riski artar. Biri sosyal ölümleri, di÷er yaúayan ölüleri
ortaya çÕkarÕr. YaúlÕlÕk, böyle bir durumda yaúanmaya de÷er bir yaúam dönemi olmaktan uzaklaúÕr.
HastalÕk, kronik hastalÕk, multimobidite henüz bakÕma ve yardÕma muhtaç hale gelmek de÷ildir. Kronik
hastalÕklarÕn bedensel fonksiyonlarda yarattÕ÷Õ çeúitli kÕsÕtlamalara ra÷men yaúlÕlarÕn ço÷u, bir
baúkasÕnÕn yardÕmÕna ve bakÕmÕna gerek kalmadan, yaúamÕnÕ tek baúÕna sürdürebilmektedir (Mayer
et. al. 1994)165. Ama yaúÕ 80’nin üzerindeki nüfusta bakÕma muhtaç (zihinsel) engellilerin sayÕsÕnda da
belirgin artÕú meydana geldi÷i tespit edilmektedir (DZA 2002). Almanya için yapÕlan bir öngörüde 19962040 döneminde bakÕmÕ evde yapÕlan yaúlÕlarÕn %45, kurumlarda bakÕlanlarÕn %85 oranÕnda artaca÷Õ
belirtilmektedir (SCHNEEKLOTH 1996)166.
Peki ama bakÕma muhtaçlÕk nedir, nasÕl tanÕmlanabilir, hangi kriterlerden hareket edilebilir? Birey ve
aile açÕsÕndan bakÕma muhtaçlÕ÷Õn yarattÕ÷Õ ekonomik riskleri azaltmak amacÕyla (Oyen/Löhe 1996)167
Almanya’da yürürlü÷e konulan BakÕm YasasÕ (HESSE– SCHILLER 1996168; Verbraucher Zentrale
1999169) bu sorularÕn cevabÕnÕ içermektedir. Her ne kadar bakÕma muhtaçlÕ÷Õn yarattÕ÷Õ bütün
durumlarÕ, tatmin eden bir tanÕmlama olmasa da, milyonlar kiúiye bu tanÕmdan hareket edilerek,
yardÕmcÕ olunabilmektedir. Belirgin, a÷Õr, en a÷Õr ve ola÷anüstü derecede a÷Õr olmak üzere bakÕma
164
SCHROETER, K. R., PRAHL, H.-W. 1999. Soziologisches Grundwissen für Altenhilfeberufe. Ein
Lehrbuch für die Fach(hoch)schule. Beltz Verlag: Weinheim, Basel.
165
MAYER, K.U. et. al. 1994. “”Gesellschaft, Politik und Altern” Pp. 721 – 758 in Alter und Altern. Ein
interdisziplinärer Studientext zur Gerontologie edited by P.B. Baltes, J. Mittelstraß, U.M. Staudinger,
Berlin.
166
SCHNEEKLOTH, U. 1996. “Entwicklung von Pflegebedürftigkeit im Alter” in Zeitschrift für
Gerontologie und Geriatrie 29: 11 – 17.
167
OYEN, R., LÖHE, I. 1996. “Soziale Sicherheit durch Sozialversicherung” Pp. 96 – 130 in Lehrbuch
der Sozialmedizin für Sozialarbeit, Sozial – und Heilpädagogik edited by W. Schwarzer. Borgmann
Verlag: Dortmund.
168
HESSE– SCHILLER, W. 1996. “Das Pflegeversicherungsgesetz, Pflegebedürftige – Pflegekassen
– Pflegeeinrichtungen” Pp. 2 – 17 in Pflegeversicherung. Konsequenzen für die Reorganisation,
Finanzierung und Qualitätssicherung edited by G.Junkers, B. Moldenhauer, U. Reuter. Schattauer
Verlag: Stuttgart, New York.
169
VERBRAUCHER ZENTRALE NORDRHEIN-WESTFALE e.V. 1999. Die Pflegeversicherung.
Informationen und Tipps für Betroffene und Pflegepersonen, Düsseldorf.
137
muhtaçlÕ÷Õ dört kategoriye ayÕrarak, bunlarÕ yasalarca belirtilmiú kriterlere ba÷lÕ kalarak saptamaktadÕr.
Türkiye’de bakÕma muhtaçlÕk tespit edilirken “tam ba÷ÕmlÕ”, “yarÕ ba÷ÕmlÕ” úeklinde yapÕlan ayÕrÕmÕn
(Türkiye Özürlüler AraútÕrmasÕ 2002) hangi kriterlere göre yapÕldÕ÷Õ belli olmadÕ÷Õ gibi hiçbir kriterden
hareket edilmedi÷i de kesindir. Daha ziyade araútÕrma sÕrasÕnda anketöre “anlatÕlan” veya kendi
gözüyle algÕladÕ÷Õ sübjektif durumlardan yola çÕkÕlarak yapÕlan belirlemelerden úu sonuçlar aúa÷Õdaki
grafikte verilmiútir. YarÕ ve tam ba÷ÕmlÕ nedir, bu soru cevapsÕz bÕrakÕlmÕútÕr. DolayÕsÕyla bakÕma
muhtaçtÕk konusunda ülkemizdeki durum hakkÕnda tatmin edici bilgilere sahip olmadÕ÷ÕmÕzÕ kabul
etmek yerinde bir davranÕú olacaktÕr.
Belirtilen bakÕm sigortasÕ kapsamÕnda, bakÕma muhtaçlÕk derecesi bilirkiúi tarafÕndan teúhis
edilmektedir. Bunu yaparken bir taraftan gözüyle gördü÷ü durumdan, di÷er taraftan bakÕma muhtaçlÕk
durumunu tespit edece÷i hastayla ilgili hastalÕk sigortasÕ tarafÕndan aktarÕlan detaylÕ bilgilerden hareket
etmektedir. HastayÕ evinde ziyaret ederek, onunla konuúup, tÕbbi testlerle bedensel aksaklÕklarÕ
belirlemenin yanÕ sÕra, hastanÕn sosyal ve psikolojik durumu hakkÕnda görüúler elde etmeye
çalÕúmaktadÕr. Böylece tarafsÕz ve objektif bir kanaate ulaúmaya çalÕúmaktadÕr.
E÷er bir bakÕcÕ bakÕma muhtaç kiúiye günde en az 90 dakika ve temel bakÕmÕyla ilgili en az iki ayrÕ iú
için en az 45 dakika ayÕrmak zorundaysa, belirgin úekilde bakÕma muhtaçlÕk (I.Derece) durumundan
söz edilmektedir. E÷er bir bakÕma muhtaç kiúi günde en az üç defa ve en az üç saat olmak üzere bir
bakÕcÕnÕn yardÕmÕna ve bakÕmÕna ihtiyaç duyuyorsa, ve bu sürenin en az iki saati temel bakÕma
ihtiyaçlarÕnÕn karúÕlanmasÕna ayrÕlmak zorundaysa a÷Õr derecede bakÕma muhtaçlÕk (II. Derece)
durumu var demektir. E÷er günün her saatinde bakÕma ihtiyaç durumu varsa, ve günde minimum beú
saat ve bunun en az dört saati temel bakÕm ihtiyacÕna ayrÕlmak zorundaysa ve geceleri de bakÕm
ihtiyacÕ varsa en a÷Õr derecede bakÕma muhtaçlÕk (III. Derece) teúhisi konulmaktadÕr. Bir de özel
derece denilen, ancak ola÷anüstü düzeyde bakÕma muhtaçlÕk varsa kabul edilen bir durum söz
konusudur. Sadece 24 saat bakÕma ihtiyaç duyulan durumlarda kullanÕlmaktadÕr. Genellikle ölümcül
hastalarda devreye sokulmaktadÕr. Bu hastalarda temel bakÕmlar için günde en az yedi saat
ayrÕldÕ÷Õndan hareket edilmektedir. Bu sürenin en az iki saati geceye denk gelmesi gerekir. AyrÕca
temel bakÕmlara birden fazla kiúinin katÕlmasÕ gerekir.
Sa÷lÕk ve HastalÕk DavranÕúlarÕ
HastalÕk ve hastalanmak, ço÷u zaman sa÷lÕk ve sa÷lÕklÕ olmakla ba÷daútÕrÕlarak düúünülmektedir. Bu
yüzden sa÷lÕk “hastalÕktan muaflÕk”, hastalÕk ise “sa÷lÕktan yoksunluk” olarak tanÕmlanmaktadÕr.
HastalÕk ve sa÷lÕ÷Õn bu úekilde tanÕmlanÕúÕ aúÕrÕ ideal ve ütopik oldu÷u gerekçesiyle eleútirilmektedir.
Sa÷lÕ÷Õn tanÕmlarÕndan biri úudur: Bedensel, zihinsel ve sosyal yönden bireyin kendisini iyi
hissetmesine sa÷lÕk denir. Yani herhangi bir hastalÕ÷a sahip olmama durumuyla sa÷lÕklÕ olmak
arasÕnda fazla bir ba÷lantÕ görülmemektedir (BLANKENBURG 1983170, GADAMER 1993171: LANG,
170
171
BLANKENBURG, W. 1983. “Der Leib als Partner” Pp. 206 – 1212 in Psychoter med Psychol 33.
GADAMER, H.G. 1994. Über die Verborgenheit der Gesundheit. Suhrkamp Verlag: Frankfurt/Main.
138
FALLER 1998172: 257ff.). Aksine üç boyutlu bir olgu úeklinde algÕlanarak, bütün bu boyutlarda (fiziksel,
piúik, sosyal) kendisini iyi hissedenlerin sa÷lÕklÕ olduklarÕndan hareket edilir.
Organik sebepler bulunamadÕ÷Õ halde insan kendisini hasta hissedebilir (SIEGRIST 1995). Kendisini
hasta hisseden, hastalÕk belirtilerine psiúik tepkiler veren ve bunun sebeplerini anlayabilmek ve tedavi
olmak için giriúimlerde bulunulursa, bunlar sa÷lÕk davranÕúlarÕ olarak adlandÕrÕlÕr. Sa÷lÕ÷Õ korumak
amacÕyla yapÕlan bütün giriúimler bu kategoriye girmektedir.
Burada da sosyologlarÕn olaya de÷iúik açÕdan baktÕ÷ÕnÕ görüyoruz. Weber’e göre yukarÕdaki
davranÕúlar hastalÕk davranÕúÕdÕr. Çünkü hastalÕk belirtilerini tanÕma ve bunlarÕn uygun tarzlarla bireyin
kendisi tarafÕndan tedavisi veya tedavi ettirmesi hedeflerine yönelik tüm algÕlamalar ve kararlar,
hastalÕk davranÕúÕdÕr. Sa÷lÕk davranÕúÕ ise sa÷lÕ÷Õ destekleme ve koruma amaçlÕ tüm algÕlamalar ve
kararlardÕr (WEBER 1994: SCHROETER, PRAHL 1999: 75). HastalÕk durumunun algÕlanmasÕ ve bu
durumu ortadan kaldÕrmaya yönelik giriúimler, bir hastanÕn giriúimleri olarak görülürse, bunlar hastalÕk
davranÕúÕdÕr. Buna karúÕn sa÷lÕklÕ bir insanÕn, sa÷lÕ÷ÕnÕ koruma amacÕyla yaptÕ÷Õ giriúimler sa÷lÕk
davranÕúÕ olarak kabul edilmektedir.
Cinsiyet faktörünün yanÕ sÕra kültürel faktörlerinde sa÷lÕk davranÕúlarÕndaki rolüne dikkat çekilmektedir.
New York’ta farklÕ etnik gruplarÕn denek olarak katÕldÕ÷Õ bir araútÕrmada Musevi, øtalyan, ørlanda ve “old
americans” kökenli etnik gruplar arasÕnda bir karúÕlaútÕrma yapÕldÕ. HastalÕklardan kaynaklanan a÷rÕlarÕ
Musevi ve øtalyan kökenlilerin daha úiddetli hissettikleri belirlendi. ørlanda kökenlilerde a÷rÕyÕ ret etme
e÷ilimi, AmerikalÕlarda ise durumlarÕnÕ “pozitif” görme e÷iliminin bulundu÷u tespit edildi (LANG,
FALLER 1998: 276).
172
LANG, H., FALLER, H. 1998. Medizinische Psychologie und Soziologie, Springer Verlag: Berlin,
Heidelberg, New York et.al.
139
Türkiye'de BakÕma MuhtaçlÕk
100%
90%
80%
45,9
37,8
31,6
70%
57,4
54,4
42,6
45,6
60%
50%
40%
30%
68,4
62,2
53,1
20%
10%
0%
Bedensel Engelli
Görme Engelli
øúitme Engelli
YarÕ Ba÷ÕmlÕ
140
Tam Ba÷ÕmlÕ
Konuúma Engelli
Zihinsel Engelli
UluslararasÕ Tespitler
AraútÕrmalar, yaúlÕlÕkta bakÕma muhtaçlÕk riskinin arttÕ÷ÕnÕ ortaya koymaktadÕr. Özellikle 75 yaúÕndan
itibaren bu riskin ortaya çÕktÕ÷Õ ampirik verilerle kanÕtlanmÕútÕr. BakÕma muhtaçlÕk her yaútaki insanÕn
baúÕna gelebilir. Fakat yaúlÕlÕkta genellikle kronik hastalÕklardan, zamanla meydana gelen bedensel
kayÕplardan, demans hastalÕklarÕndan kaynaklanmaktadÕr.
Psikiyatrik hastalÕklardan biri olan demans ve türlerinden bir olan Alzheimer hastalÕ÷Õna ileri yaúlarda
daha sÕk rastlanmaktadÕr. YaúlÕlarÕn ço÷almasÕyla birlikte bugün ölümcül hastalÕklar arasÕnda dördüncü
sÕraya yerleúmiútir. YÕllarca süren bir bakÕm devresinin ardÕndan ölüm olayÕ meydana gelmektedir.
Tedavi olana÷Õ yoktur, ama hastaya ilaç ve terapi yöntemleriyle hastalÕk sürecini yavaúlatabilen bir dizi
yardÕmlar yapÕlabilmektedir (ERHARD 1999; RAABE 2001; Kurz 1988).
YaúÕ 65’in üzerindeki bireyler arasÕnda psiúik hastalarÕn oranÕ %20’den fazladÕr. BunlarÕn %11’ni
demans hastalarÕ meydana getirmektedir (Kardorff 2005)173. Türkiye Alzheimer Derne÷i’nin
tahminlerine göre Türkiye’de bugün 500000’den fazla demans hastasÕ yaúamaktadÕr, bunlarÕn yaklaúÕk
%50’ni Alzheimer hastalarÕ meydana getirmektedir.
Türkiye Özürlüler AraútÕrmasÕ, bireylerin yaúÕyla kronik hastalÕklar arasÕnda sÕkÕ ba÷lantÕlar
bulundu÷unu ortaya koymaktadÕr (Türkiye Özürlüler AraútÕrmasÕ 2002).
Her ne kadar yaúlanma sürecinde birçok bedensel ve psiúik kayÕplar verilse de, bakÕma muhtaçlÕ÷Õn
ardÕnda, genellikle olumsuz yaúam koúullarÕnÕn yattÕ÷Õ tespit edilmektedir. Genel yaúam koúullarÕ
kötüleútikçe, bedensel yeteneklerin daha çabuk kayba u÷radÕ÷Õ saptanmÕútÕr (ROSENMAYR,
ROSENMAYR 1978: 251ff.: AMANN 1973174).
Özellikle ekonomik koúullar ve sa÷lÕk durumu arasÕndaki iliúkilere dikkat çekilmektedir. Ekonomik
durumu kötü olan yaúlÕlar arasÕnda kronik hastalarÕn sayÕsÕ hÕzla artmaktadÕr (PRAHL, SCHROETER
1996: 114). Analizler Türk yaúlÕsÕnÕn en önemli problemleri arasÕnda yoksulluk geldi÷ini ortaya
koymaktadÕr (TUFAN 2006a). YaúlÕlar arasÕnda engellilik, kronik hastalÕk ve bakÕma muhtaçlÕ÷Õn, di÷er
sosyal kesimlerden daha fazla oluúu, olumsuz yaúam koúullarÕnÕn önemli göstergelerinden biridir.
Bu yüzden endüstri ülkelerinde yaúlÕlÕk ve yoksulluk arasÕndaki ba÷lantÕlarÕ koparma giriúimleri uzun
süreden beri sosyal politikalarÕn temel hedefleri arasÕnda yer almÕútÕr. Bu hedefi takip eden sosyal
politikalar sayesinde, BatÕ toplumlarÕnda yaúlÕlÕkla yoksulluk artÕk aynÕ anlama gelmemektedir.
“YaúlÕlÕ÷Õn geleneksel fakirli÷i” ortadan kaldÕrÕlmÕútÕr. Bilim adamlarÕ bunu “asansör efekti” (RITTER,
HOHMEIER 1999: 34) olarak nitelendirmektedir. YaúlÕlarÕn ekonomik durumundaki düzelmeyi
kastetmektedir.
173
KARDORFF, E. von. 2005. “Kein Ende der Ausgrenzung” Pp. 253-272 in Sozialer Ausschluss und
Soziale Arbeit. Positionsbestimmungen einer kritischen Theorie und Praxis Sozialer Arbeit edited by
R. Ahorn, F. Bettinger. VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden.
174
AMANN, A. 1973. “Einige kritische Bemerkungen zum Begriff Gesundheit in der sozialen
Gerontologie” Pp. 4 - 95 in Zeitschrift für Gerontologie 6.
141
Sübjektif Sa÷lÕk Durumu – GeroAtlas BulgularÕ
KadÕn ve erkeklerde gözlemlenen farklÕ davranÕú biçimleri, sa÷lÕk davranÕúlarÕna da etki ediyor mu?
Bunlar nasÕl açÕklanabilir? ArdÕnda biyolojik özellikleri mi, sosyolojik nedenler mi aramak gerekir?
Erkeklerin rekabeti ve denetlemeyi sevdikleri úüphe götürmez. Bunlar erke÷in tipik özellikleridir.
KadÕnlar her dönemde duygusal varlÕk olarak kabul edilmiútir. Sevgi yetene÷i, annelik duygusu,
hoúgörü gibi özellikler, daha çok. kadÕnlarÕn tipik özellikleri olarak kabul edilebilirler (EDLEY,
WETHERELL 1995)175. YaúlÕkta bu özelliklerin kaybolmadÕklarÕnÕ kabul edersek, bunlar erke÷in ve
kadÕnÕn sa÷lÕ÷Õ açÕsÕndan ne gibi riskler yaratÕrlar soru bir hayli ilgin görünmektedir.
Cinsiyetler arasÕ farklÕlÕklar, beynin cinsiyete özgü farklÕlÕklarÕyla açÕklanmaya çalÕúÕlmaktadÕr
(SHAWITZY et.al. 1995176, WITELSON 1991177). HormonlarÕn da davranÕúlarÕnda rol oynadÕklarÕ
vurgulanmaktadÕr. Erkeklerde agresif davranÕúlar yaratan testesteronun, kadÕnlarÕ kalp hastalÕklarÕna
karúÕ koruyan östrojenin etkilerinden söz edilmektedir (EICKENBERG, HURRELMANN 1997)178.
GeroAtlas araútÕrmasÕ kapsamÕnda yaúlÕlarÕn kendi sa÷lÕk durumlarÕnÕ nasÕl de÷erlendirdikleri tespit
edilmeye çalÕúÕlmaktadÕr. ølk tespitler, yaúlÕ kadÕn ve erkekler arasÕnda, belirgin farklÕlÕklar bulundu÷unu
ortaya koymaktadÕr. Erkekler, kendi sa÷lÕk durumlarÕnÕ daha olumlu de÷erlendirmektedirler. KadÕnlar
arasÕnda, kendisini hastalanmaya e÷ilimli olarak görenler erkeklerden daha fazladÕr.
AyrÕca objektif hastalÕk durumunu tespit etmek üzere 20 adet hastalÕk türünden “úu anda” hangilerine
sahip olduklarÕ sorulmuútur. Erkeklerde hastalÕk sayÕsÕ ortalama 2,04 kadÕnlarda 3,14’tür. ùu andaki ve
daha önceki hastalÕklar birlikte ele alÕndÕ÷Õ zaman, hastalÕk sayÕsÕ erkeklerde 4,12’e kadÕnlarÕnda
5,61’e yükselmektedir. Yani kadÕnlarÕn objektif sa÷lÕk durumu erkeklerden daha kötüdür. Bu
tespitlerden hareket edersek, yaúlÕ kadÕnlarÕn kendi sa÷lÕk durumlarÕnÕ daha gerçekçi de÷erlendirdikleri
düúünülebilir.
Di÷er taraftan erkekler kendi sa÷lÕk durumlarÕnÕ kadÕnlardan daha olumlu görmektedirler (p<0.001).
Hastalanmaya yatkÕn olduklarÕna daha az inanmaktadÕrlar (p<0.001). Günlük rutin iúlerden dolayÕ
sa÷lÕklarÕnÕn bozuldu÷una daha az ihtimal vermektedirler (p<0.001). Sa÷lÕklarÕnÕ korumak için daha az
çaba göstermektedirler (p<0.01) ve sa÷lÕk durumlarÕna etki edebileceklerine daha az inanmaktadÕrlar
(p<0.01). YaúlÕ Türk erke÷inin kendi sa÷lÕk durumunu olumlu úekilde algÕlamasÕnÕ gerektiren objektif
herhangi bir durum yoktur. Her ne kadar kadÕnlardan ortalama olarak daha az hastalÕk sayÕsÕna sahip
olduklarÕ tespit edildiyse de, ortala 4 hastalÕk düúük bir rakam de÷ildir.
175
EDLEY, N., WETHERELL, M. 1995. Men in perspective: practice, power and identity. Prentice Hall
Harvester Wheatsheaf: London.
176
SHAWITZY, B.A., SHAWITZY, S.E., PUGH, K.R., CONSTABLE, R.T., SKUDLARSKI, P.
FULLBRIGHT, R.K., BRONEN, R.A., FLETCHER, J.M., SHANKWELLER, D.P., KATZ, L., GOER,
J.C. 1995. “Sex differences in the functional organisation of the brain for language” Pp. 607 – 609 in
Nature 373.
177
WITELSON, S.A. 1991. “Sexual differentiation of the human tempero-parietal region for functional
assymetry: neuroanotomical evidence” Pp. 131 – 153 in Psychoneuroendocrinology 16.
178
EICKENBERG, H.U., HURRELMANN, K. 1997. “Warum fällt die Lebenserwartung von Männern
stärker hinter die Frauen zurück? Medizinische und soziologische Erklärungsansätze“ pp. 118 – 134 in
Zeitschrift für Sozialisationsforschung und Erziehungssoziologie 17.
142
Sa÷lÕk davranÕúlarÕna cinsiyet faktörünün etkilerini sosyolojik açÕdan ele alan tezlerden birinde, cinsiyet
rollerinin etkilerinden söz edilir (ALFERMANN 1996179, MOYHINAN 1998180, SABO 2000181). Türk
erke÷inin de tipik diyebilece÷imiz özellikleri, yukarÕda sunulan tespitlerin sebeplerini daha iyi
açÕklamaktadÕr.
GORDON 1995):
Erkeklere özgü sosyal rollerde dört adet e÷ilim, ön plana çÕkmaktadÕr (SABO,
Erkekler, cinsiyete özgü davranÕú biçimlerine daha çok önem vermektedirler.
Erkeksi davranÕúlarÕn kadÕnsÕ davranÕú biçimlerinden kesin olarak ayrÕlmasÕnÕ isterler (No Sissy Stuff).
Erkeklerde baúkalar karúÕsÕnda üstünlük kurma duygusu daha fazla önem taúÕr (The Bih Wheel).
Erkekler ba÷ÕmsÕz olduklarÕnÕ çevrelerine daha fazla yansÕtmaya çalÕúÕrlar (The Sturdy Oak). Erkekler
kendilerini kabul ettirtmek için gerekirse úiddete de baúvururlar (Give ‘En Hell’).
Erke÷in bu dört özelli÷i, kültürlerden büyük ölçüde ba÷ÕmsÕzdÕr ve bu özelliklerini muhtemelen ileri
yaúlara kadar korumaktadÕr. Güçlü olmak, baúkalarÕnÕn önünde zavallÕ ve bitkin bir görünüm
sunmamak gibi e÷ilimler, yaúlÕ erke÷i, kendi sa÷lÕk sorunlarÕnÕ dÕúa yansÕtmama e÷ilimine sürüklüyor
olabilir.
Erkeklerin ve kadÕnlarÕn sa÷lÕk davranÕúlarÕnda belirgin farklÕlÕklar bulundu÷u baúka araútÕrmalarda da
tespit edilmiútir. KadÕnlarÕn daha fazla bedensel ve ruhsal úikayetlere sahip olduklarÕ, daha sÕk doktora
gittikleri ve daha çok hastanede tedavi gördükleri saptanmÕútÕr. KadÕn, erkekten daha fazla sa÷lÕk
sorunlarÕndan úikayetçi olmaktadÕr. ølk bakÕúta bu kadÕnÕn “zayÕflÕ÷Õ” olarak kabul edilebilir. Ancak
baúka bir perspektifte kadÕnÕn “gücü” olarak karúÕmÕza çÕkmaktadÕr. Buna bir örnek olarak 1988 yÕlÕnda
yaúanan úu geliúme gösterilebilir: øntiharlarÕ önlemek için kurulan telefon hattÕna baúvuranlarÕn
%75’nin kadÕn oldu÷u görülmüútür. Buna karúÕn aynÕ yÕl intihar teúebbüsü sonucu yaúamÕnÕ yitirenlerin
%75’i erkekti. AraútÕrmacÕlarÕn buna getirdi÷i yorum úu olmuútur: “KadÕnlar yardÕm arÕyor, erkekler
ölüyor” (ANGST, ERNST 1990182: LANG, FALLER 1998).
GeroAtlas araútÕrmasÕna ait bulgular, úu úekilde yorumlanabilir: YaúlÕ kadÕnlar sa÷lÕk durumlarÕnÕn iyi
olmadÕ÷ÕnÕ daha iyi de÷erlendirerek, bunu gizlemeyip bir yardÕm ça÷rÕsÕ yapmaktadÕr. Buna karúÕn
yaúlÕ erkekler klasik rollerini oynamaya devam edip, yaúam koúullarÕn kendilerini yaúlÕlÕkta zayÕf
düúürdü÷ünü açÕklamaktan çekinmektedirler.
Sa÷lÕk ve hastalÕk davranÕúlarÕ arasÕndaki cinsiyete özgü farklÕlÕklar biyolojik, psikolojik veya sosyolojik
sebeplerle açÕklanabilir. Di÷er taraftan yaúlÕlara sa÷lÕklarÕnÕ koruyabilmeleri için olanaklar sunmak
gerekir. Türkiye’de sa÷lÕk olanaklarÕndan yararlanabilmek ve sosyoekonomik statüsü arasÕnda sÕkÕ
ba÷lantÕlar bulundu÷u, ülkemizde uzun yÕllardan beri dile getirilmektedir. SSK hastaneleri önlerindeki
“kuyruklarda”, her ne kadar sadece yaúlÕlar sÕraya geçmeseler de, önemli bir kÕsmÕnÕ yaúlÕlar meydana
getirmektedir. Sa÷lÕ÷Õ korumak sadece bireysel giriúimlerle ba÷lantÕlÕ olmadÕ÷Õndan, yaúlÕlarÕn
179
ALFERMANN, D. 1996. Geschlechtsrollen und geschlechtstypisches Verhalten. Kohlhammer:
Stuttgart.
180
MOYHINAN, C. 1998. “Theories of masculinity” Pp.1072 – 1075 in British Medical Journal 317.
181
SABO, D. 2000. “Men’s Health Studies: Origins and Trends” Pp. 133 – 142 in Journal of American
College Health 49.
182
ANGST, J., ERNST, C. 1990. “Geschlechtsunterschiede in der Psychiatrie”, Vortrag im Studium
generale der Univ. Heidelberg.
143
sosyoekonomik durumlarÕnÕ da göz önüne alarak, buradaki durumu de÷erlendirmek gerekir: GeroAtlas
araútÕrmasÕna iútirak eden yaúlÕlarÕn:
x
%36,4’ünde kronik hastalÕklar bulundu÷u tespit edilmiútir. Erkeklerin %29,1’i, kadÕnlarÕn
%38,5’i kronik hastadÕr.
x
%39’u okuma yazma bilmemektedir. %10’nu herhangi bir okuldan mezun olmamÕútÕr, ama
okuma yazma bilmektedir. Sadece %47’si ilkokul diplomasÕna sahiptir.
x
%28’i sosyal güvenlikten yoksundur, hatta okuma yazma bilmeyenlerin %78’i sosyal güvenli÷e
sahip de÷ildir.
x
%72’si dar gelirlidir, sadece %7’nin ekonomik durumu iyi olarak nitelendirilebilir.
x
%65,8’i evli, %32,3’ü duldur. .
Sosyal katmanlaúmanÕn alt tabakalarÕnda hastalÕk davranÕúlarÕ, üst tabakalarÕnda sa÷lÕk davranÕúlarÕ
daha fazladÕr (Schroter/Prahl 1999: 75). YaúlÕlar arasÕnda erkeklerin %78’i kadÕnlarÕn ise %12’si sigara
kullandÕ÷ÕnÕ belirtmiútir. Düzenli bir beslenme alÕúkanlÕ÷Õna sahip olanlar erkeklerde %11, kadÕnlarda
%8’dir. Her gün düzenli olarak kahvaltÕ edenlerin oranÕ erkeklerde %6, kadÕnlarda %7’dir. Erkeklerin
%32’si alkol kullandÕ÷ÕnÕ belirtmektedir. KadÕnlarÕn sadece %0,7’si alkol almaktadÕr. Düzenli bir uykuya
sahip oldu÷unu belirten erkeklerin oranÕ %42, kadÕnlarÕn %21’dir. Bedensel aktivitelere sahip olanlar
erkeklerde %39, kadÕnlarda sadece %2’dir.
Bütün bu durumlar göz önüne alÕndÕ÷Õ takdirde Türk yaúlÕsÕnÕn sa÷lÕk problemlerinin kaynaklarÕnÕ ve
alÕnmasÕ gereken önlemleri görebiliyoruz. Bu bulgular henüz beú yÕl sürecek araútÕrmanÕn ilk
semereleridir. Daha önce bilmedi÷imiz ya da tahmin edip kanÕtlayamadÕ÷ÕmÕz enformasyonlar ortaya
çÕktÕkça, Türkiye’deki yaúlanma ve yaúlÕlÕ÷Õ, yeni açÕlardan algÕlama olanaklarÕ da ço÷alacaktÕr.
Yeni enformasyonlardan hareket ederek Türk yaúlÕsÕnÕn sa÷lÕk davranÕúlarÕna do÷rudan etki eden asÕl
unsurlarÕn sosyal nitelikli olduklarÕnÕ söyleyebiliriz. YaúlÕ÷Õ riskli bir yaúam dönemi haline getiren
biyolojik faktörlerin rolü çok ise çok fazla de÷ildir. Türk yaúlÕsÕnÕn sa÷lÕ÷ÕnÕ hormonlar de÷il, aksine
yaúam koúullarÕndaki yetersizlikler bozmaktadÕr.
Sa÷lÕk, hastalÕk ve bakÕma muhtaçlÕk üzerine, kÕsa ama prensipte nasÕl olmasÕ gereken durumlara
dikkat çekilen bu bölümde, Türkiye’deki bazÕ eksiklikler belirgin hale gelmiútir. Eksik görülen yönlerin
baúlÕca sebebi kronik hastalÕklarÕn ve bakÕma muhtaçlÕ÷Õn toplumsal problemler arasÕnda yer aldÕ÷ÕnÕn
henüz kabul edilmeyiúinden kaynaklandÕ÷Õna iúaret etmektedir.
Özellikle engellilik ve bakÕma muhtaçlÕk arasÕndaki ortak ve farklÕ yönleri daha iyi ortaya koyabilen ve
tespit edilmelerine olanak tanÕyan tanÕmlara ihtiyaç oldu÷u bir kere daha anlaúÕlmÕútÕr. Bu olgularÕn
sadece tÕbbi nitelikleri de÷il, sosyal yönlerine ve sonuçlarÕna duyarlÕ tanÕmlamalardan hareket etmek
gerekti÷ine, engellili÷i ele alÕrken de de÷inilmiútir. Burada bunun bir kere daha tekrarlanmasÕnda zarar
görülmemektedir. Kronik hastalar, engellilikler ve bakÕma muhtaçlar demografik yaúlanma sürecinde
ço÷alacaklardÕr. Bu insanlarÕn ekonomik, tÕbbi, bakÕmsal her türlü ihtiyacÕ sosyal güvenlik kapsamÕna
mutlaka girmesi gerekir.
144
“Evler” BakÕma MuhtaçlÕk Kayna÷Õ
Evlerin Türkler ve özellikle yaúlÕlar açÕsÕndan büyük bir tehlike alanÕ oldu÷u saptandÕ. Sadece 2002’de
86.000 kiúi ev kazalarÕ nedeniyle engelli olmuútur. BunlarÕn %22’si 60yaú ve üzerindeki insanlardÕr.
%14’ü 60-69 yaúlarÕ arasÕndadÕr. Türkiye’de sadece bir “trafik canavarÕ” yoktur, en güvenli ortam
olmasÕ gereken evler de, sakat ve engelli, bakÕma muhtaç insan üzeren bir “canavar” haline gelmiútir.
2002 yÕlÕnda 16500 yaúlÕ evlerinde geçirdikleri kaza sonucunda engelli olarak yaúamlarÕnÕ
sürdürmektedirler. BunlarÕn %60’Õ 60-69 yaúlarÕ arasÕndadÕr. Kaza geçirenlerin ço÷unun yaúlÕlÕ÷Õn
erken dönemlerinde yer alÕyor olmalarÕ, yaúlÕlar arasÕnda bu yaú gruplarÕnda engellilerin daha yaygÕn
olmasÕnÕn olasÕ sebeplerinden biridir.
85+ kuúa÷Õnda ev kazalarÕndan ötürü engelli olan yaúlÕlarÕ cinsiyetine göre inceleyince, kadÕnlarÕn
erkeklerden 3-misli daha çok olduklarÕ görülmüútür. Bu kadÕnlarÕn ço÷unun dul ve aynÕ zamanda
yaúlÕlar arasÕnda en fakir grubu meydana getirdikleri hesaba katÕldÕ÷Õ takdirde, muhtemelen tek baúÕna
yaúayanlar ve çok kötü ikamet koúularÕnÕn, bu sonucu do÷urdu÷u akla gelmektedir. Fakat verilerden
bunu belirlemek mümkün olmamÕútÕr. Ev kazalarÕnda engelli olan her 10 kadÕndan 3’nün kronik
hastalÕklara sahip oldu÷u da belirlenmiútir.
Sosyal güvenlik durumlarÕnÕn yaúlÕlar arasÕndaki genel sosyal probleminden daha büyük oldu÷u da
görülmektedir. AnÕmsanaca÷Õ gibi yaúlÕlar arasÕnda yaklaúÕk %30’luk bir kesimin sosyal güvenlikten
yoksun oldu÷unu tespit etmiútir, ama 2000’de ev kazalarÕnda engelli olanlarda bu %48’e
yükselmektedir. Bunun büyük ihtimalle sebebi, ev kazalarÕnÕn öncelikle kentlerin dÕú semtlerindeki,
ço÷u yaúanmaya uygun olmayan konutlarda meydana gelmeleridir. Sosyal güvenlikten yoksunluk ve
fakirlik arasÕnda belirlenen ba÷lantÕlar, bu varsayÕmdan hareket etmeyi gerektirmektedir.
Yaú
Grubu
60-64
65-69
70-74
75-79
80-84
85+
Toplam
CøNSøYET
erkek
kadÕn
35,6%
25,9%
28,8%
31,6%
14,0%
18,7%
13,5%
8,0%
6,8%
11,4%
1,4%
4,3%
100,0%
100,0%
Toplam
30,3%
30,3%
16,6%
10,5%
9,3%
3,0%
100,0%
Tablo 22: Ev kazalarÕnda sakat kalarak engelli olan yaúlÕlarÕn cinsiyete göre da÷ÕlÕmÕ (Kaynak: DøE
2002/Hesaplama: TUFAN 2006).
145
Nitekim ev kazalarÕnda engelli lan yaúlÕlarÕn %90’nÕn aylÕk geliri 50 YTL veya daha azdÕr. Bu da
yukarÕdaki tahminleri do÷rulamaktadÕr. Fakirlik, yaúlÕlarÕn kötü ikamet koúullarÕnda yaúamaya
zorlamaktadÕr, buna ba÷lÕ olarak ev kazasÕ sonucunda engelli olma ihtimali aúÕrÕ úekilde artmaktadÕr.
Ev kazalarÕnda engelli olan yaúlÕlarÕn %27’nin dul ve hepsinin kadÕn olduklarÕ belirlenmiútir. Erkeklerin
%98’nin evli, %1,6’nÕn hiç evlenmedi÷i saptanmÕútÕr. KadÕnlarda evlilerin oranÕ %48, dullarÕn oranÕ ise
%49’dur. Hiç evlenmemiú olanlar %1,2 ve eúinden boúanmÕú olanlar %1,2’lik bir orana sahiptir.
% von CøNSøYET
MEDENø
DURUM
Toplam
Hiç evlenmedi
Evli
BoúandÕ
Eúi öldü
CøNSøYET
erkek
kadÕn
1,6%
1,2%
98,4%
48,3%
,0%
1,4%
,0%
49,0%
100,0%
100,0%
Toplam
1,4%
70,9%
,8%
26,9%
100,0%
Tablo 23: Ev kazalarÕnda engelli olan yaúlÕlarÕn medeni durumu (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama:
TUFAN 2006).
146
Ev KazalarÕ
Ev KazalarÕ
100
N=85998
12
80
10
10
10
60
8
8
%
7
8 8
7
6
40
7 7
6
85+
80-84
75-79
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
1
25-29
0
20-24
2 2
15-19
4
20
5-9
0
3
4
10-14
2
4
0-4
4
Kümülatif %
5
+
85 4
-8
80 79
75-74
70 9
-6
65 64
60 59
55 54
50-49
45 4
-4
40 39
35 34
30 9
-2
25 24
20 19
15 14
10
9
54
0-
Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006
ùekil 39: Türkiye’de 2002 yÕlÕnda meydana gelen ev kazalarÕnda engelli duruma gelenlerin yaú gruplarÕna göre da÷ÕlÕmÕ (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama:
TUFAN 2006).
147
Ev kazalarÕnda engelli olan yaúlÕlar
Ev KazalarÕnda engelli olan yaúlÕlar
40
100
80
30
30
30
%
60
20
40
10
10
Kümülatif %
17
9
60-64
65-69
70-74
75-79
80-84
0
60-64
3
0
20
85+
65-69
70-74
75-79
Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: Tufan 2006
ùekil 40: Türkiye’de 2002 yÕlÕnda ev kazalarÕ sonucunda engeli olan yaúlÕlar (Kaynak: DøE 2002/Hesaplama: TUFAN 2006).
148
80-84
85+
Ev kazalarÕnda ortopedik engelli olan yaúlÕlardan %60’nÕ, görme engelli olanlarÕn %45’ni, iúitme engelli
olanlarÕn %39’nu kadÕnlar meydana getirirken, konuúma ve zihinsel engellilerin hepsinin erkek oldu÷u
saptanmÕútÕr. Ama bunlarÕn ev kazalarÕ sonucu engelli olan yaúlÕlar arasÕndaki oranÕnÕn çok düúük
düzeyde oldu÷unu burada belirtmek gerekir.
Ortopedik engelli her 10 yaúlÕdan 6’sÕ kadÕn
13135 kiúi
Görme engelli her 100 yaúlÕdan 45’i kadÕn
4236 kiúi
øúitme engelli her 100 yaúlÕdan 39’u kadÕn
1396 kiúi
Konuúma engellilerin hepsi erkek
143 kiúi
Zihinsel engellilerin hepsi erkek
185 kiúi
Tablo 24: Ev kazlarÕnda engelli olan yaúlÕlarÕn cinsiyeti ve engellili÷in türü (Kaynak: DøE
2002/Hesaplama: TUFAN 2006).
Konut ve ikamet politikalarÕnÕn yaúlÕlar açÕsÕndan ne kadar öneli olduklarÕnÕ göstermekle kalmayan bu
bulgulardan, aynÕ zamanda “boúalan kasarlÕn” sebeplerinden birini de görmekteyiz. Sa÷lÕk
politikalarÕnda sadece hekim sayÕsÕnÕn ço÷altÕlmasÕ, yaúlÕ toplumun sa÷lÕk hizmeti ihtiyacÕnÕn sadece
bir bölümünü karúÕlayabilir. Modern TÕp, desteklenmeye devam edilmeli, ama aynÕ hasta, sakat, engelli
yaratan ikamet ve konut durumlarÕna çözümler getirilmelidir. Böylece sa÷lÕk giderlerinde úüphesiz “çok
büyük” olamasa da, “çok küçük” olmayan tasarruflar yapÕlabilecektir. Öte yandan uzun vadeli
düúününce, sa÷lÕklÕ ortamlarÕn yarataca÷Õ sa÷lÕklÕ yaúlÕlardan elde edilecek tasarruflarla, baúka
alanlara kaydÕrÕlmasÕ mümkün finans kaynaklarÕ yaratÕlabilecektir.
BakÕm SigortasÕ – Bir Taslak
BakÕma ve yardÕma muhtaçlÕ÷Õn engellilik ve kronik hastalÕklarla ba÷lantÕlÕ oldu÷u, ancak bunlardan
zorunlu olarak bakÕma muhtaçlÕ÷Õn do÷madÕ÷Õ vurgulandÕ. DolayÕsÕyla Türkiye nüfusun %12’nin engelli
oldu÷u bilgisi çok önemlidir, ama bunlarÕn hepsi bakÕma muhtaç de÷ildir. Buna ra÷men demografik
de÷iúimler nedeniyle bakÕma muhtaçlÕk, özellikle yaúlÕlÕkta büyük problem haline geldi÷i için BatÕ
toplumlarÕ, sosyal güvenlik sistemlerine BAKIM SøGORTASI adÕ altÕnda yeni bir güvenlik sistemini
entegre etmiúlerdir. Bunu henüz yamamÕú olanlar da, nasÕl bu sistemi kurabilecekleri üzerine
tartÕúmaktadÕrlar.
149
Bu raporda, úu ana kadar yapÕlan analizler Türk yaúlÕsÕnÕn önemli sorunlarÕnÕn baúÕnda bakÕma
muhtaçlÕ÷Õn geldi÷ini de gösterdi. Bu yüzden burada bir bakÕm sigortasÕ konsepti sunulacaktÕr. Bu
konsept Almanya’da baúarÕyla uygulanmaktadÕr ve yüz binlerce bakÕma muhtaç insana ve ailelerine
çok büyük hizmetlerde bulunmaktadÕr. Bu sigorta günlük yaúamÕndaki iúlerinin üstesinden tek kÕsmen
veya tamamen tek baúÕna gelemeyenlere, yaúÕndan ve hangi sebepten dolayÕ bakÕma muhtaç
oldu÷una bakmaksÕzÕn, yardÕm etme prensibine dayanmaktadÕr. Burada Sosyal BakÕm SigortasÕ (SBS)
olarak adlandÕrÕlacak olan konsepti ana hatalarÕyla tanÕtarak, uzmanlarÕ bu sistemi nasÕl hayata geçirilir
soruna yönlendirmek istenmiútir.
E÷er bir kimse sürekli veya en az altÕ ay boyunca, günlük yaúamÕnÕ kendisi sevk ve idare edemeyecek
duruma gelirse, bu kiúi burada “bakÕma muhtaç” olarak tanÕmlanacaktÕr (KELLER 2002: 64)183. AyrÕca
“bakÕm” ve “yardÕm” kavramlarÕ arasÕnda da ayÕrÕm yapÕlacaktÕr. “BakÕma muhtaç” ve “yardÕma muhtaç”
kiúilerin farklÕ ihtiyaçlara sahip olduklarÕnÕ vurgulamak üzere bu ayÕrÕm yapÕlacaktÕr.
Bilimsel araútÕrmalar bakÕma muhtaçlÕk, yaúlanma ve engellilik olgularÕ arasÕnda sÕkÕ ba÷lantÕlar
bulundu÷unu ortaya koymaktadÕr (TEWS 2001: 22)184. GeroAtlas araútÕrmasÕnda yaúlÕlarÕn %56’lnÕn
bakÕma muhtaç hale gelmekten korktuklarÕ belirlenmiútir. Bunun sonucunda ailedeki saygÕnlÕ÷ÕnÕ
yitirece÷ine inanlarÕn oranÕ %88’dir. Sa÷lÕk, sosyal ve rehabilitasyon hizmetlerinin azlÕ÷Õndan úikayet
eden yaúlÕlarÕn %92’i geliúmemiú bölgelerde ikamet etmektedir. Fiziksel çevreden úikayetçi olan
yaúlÕlarÕn oranÕ %77’dir. YaúlÕlarÕn %94’ü fiziksel çevre koúullarÕnÕn, yaúlÕlara uygun olmadÕ÷ÕnÕ
vurgulamaktadÕr.
YaúlÕlarÕn %27’i tuvaleti dÕúarÕda olan evlerde ikamet etmektedir. %32’nin evinde sÕcak suyu yoktur ve
%47’i banyosuz evlerde ikamet etmektedir. Kent merkezinden uzakta, ulaúÕm olanaklarÕnÕn yetersiz
oldu÷u semtlerde ikamet edenlerin oranÕ %78’dir. Sübjektif sa÷lÕk durumlarÕ da iyi bir tablo
sergilememektedir. %72’i beú yÕl öncesine göre kendisini sa÷lÕksÕz hissetmektedir. %65’i ise beú yÕl
öncesine göre yaúam memnuniyetinde azalma meydana geldi÷ini belirtmektedir (GeroAtlas, TUFAN
2006).
BakÕm sigortasÕnÕn amacÕ, bakÕma muhtaçlÕ÷Õn yarattÕ÷Õ ekonomik riskleri azaltmaktÕr. Düzenli bir geliri
olanlarÕn aylÕk gelirlerinden kesin özel bir “bakÕm vergisi” ile finanse edilmektedir. Brüt gelir üzerinden
hesaplanan bu kesinti %1 – 2 oranÕnda olabilir. Bunun Türkiye açÕsÕndan hesaplanmasÕ gerekir. Gelir
sahipleri, sosyal güvenlik kapsamÕndaki iúçiler, memurlar, devlet memurlarÕ, emekliler, iúverenler,
serbest meslek sahipleri ve kendi adÕna çalÕúanlardÕr. BaúkasÕnÕn yanÕnda maaúlÕ çalÕúanlar (iúçi,
memur, devlet memuru) “bakÕm vergisinin” yarÕsÕnÕ karúÕlarken, di÷er yarÕsÕnÕ iúveren karúÕlar.
Emekliler de ise emeklilik sigortasÕ, tarafÕndan yarÕsÕ ödenir. Di÷erleri kendileri için bakÕm vergisinin
tamamÕnÕ öder.
183
KELLER, S. 2002. Pflege und Pflegeversicherung. Stiftungwarentest Berlin, Econ Verlag:
München.
184
TEWS, H. – P. 2001. “Behindertenpolitik für ältere Menschen mit geistiger Behinderung” Pp. 11 –
42 in Versorgung und Förderung älterer Menschen mit geistiger Behinderung. Expertisen zum Dritten
Altenbericht der Bundesregierung. Deutsches Zentrum für Altersfragen, Band 5, Leske+Budrich
Verlag: Opladen.
150
YarÕsÕnÕ
iúveren
karúÕlayacak
YarÕsÕnÕ
emeklilik
kasasÕ
karúÕlayacak
TamamÕnÕ
kendisi
karúÕlayacak
ÇalÕúan
Emekli
øúveren
%50
%50
%100
SBS Primleri
ùekil 41: SBS’in finansman prensibi.
BakÕma MuhtaçlÕ÷Õn Tespiti
Sosyal bakÕm sigortasÕndan yararlanabilmek için bakÕma muhtaçlÕk durumunun tespit edildi÷i günden
geriye do÷ru 10 yÕlda, en az 5 yÕl sigortalÕ olmak gerekir. Çocuklarda ise ebeveynden birinin, bu koúulu
yerine getirmesi yeterlidir.
BakÕma muhtaçlÕ÷Õ ba÷ÕmsÕz bir bilirkiúi tarafÕndan tespit eder. Bunlar genellikle bilirkiúilik alanÕnda
özel e÷itim görmüú hekimlerdir. Dört çeúit bakÕma muhtaçlÕk derecesi vardÕr:
I. Derece: Belirgin úekilde bakÕma muhtaç: Günde en az 90 dakika ve en az iki ayrÕ iúi yerine
getiremeyen ve temel bakÕm için en az 45 dakikaya ihtiyaç duyanlar; .
II. Derece: A÷Õr derecede bakÕma muhtaç: Günde en az üç defa ve en az üç saat yardÕma ve
bakÕma ihtiyaç duyan ve bu sürenin en az iki saatinde temel bakÕma ihtiyaç duyanlar;
III. Derece: En a÷Õr derecede bakÕma muhtaç: Günün her saatinde bakÕma ihtiyaç duyan, ama
minimum beú saat ve bunun en az dört saati temel bakÕm ihtiyacÕ olan ve geceleri de bakÕma ihtiyaç
duyanlar;
Özel Derece: Ola÷anüstü düzeyde bakÕma muhtaç: 24 saat bakÕma ihtiyaç duyan, günde minimum
7 saat bakÕma ihtiyaç duyan ve bunun en az 2 saatinin geceye denk geldi÷i, ayrÕca temel bakÕmlara
birden fazla kiúinin katÕldÕ÷Õ ve birinin aile üyesi olabilece÷i kiúiler.
151
Bilirkiúi, bakÕma muhtaç kiúinin bedensel ve ruhsal özelliklerinin yanÕ sÕra, günlük temel iúlerinin
üstesinden gelip gelemedi÷ine bakar. ùu kriterleri dikkate alarak kararÕnÕ verir:
x
Bedensel fonksiyonlar (kan dolaúÕmÕ, solunum)
x
Bedensel hareketlilik
x
Beslenme yetenekleri
x
Sindirim sistemi üzerindeki kontrolü
x
Bedensel bakÕm yapabilme yetenekleri
x
Tek baúÕna giyinip giyinemedi÷i
x
Uyum sa÷lama ve reaksiyon yetenekleri
x
Yön tayini yetene÷i
x
Karar yetene÷i
x
Günü ve zamanÕ planlanma
x
Uyku ritmi
x
øletiúim yetene÷i
x
Sosyal iliúki yetene÷i
BakÕma muhtaç bireyleri, mümkün olabildi÷ince yaúamÕnda faal kÕlmak üzere tasarlanmÕú olan bu
sigortanÕn “ba÷ÕmsÕzlÕk” ve “ba÷ÕmlÕlÕk” tanÕmlarÕ úu úekilde yapÕlmaktadÕr:
Ba÷ÕmsÕzlÕk: Bir baúkasÕnÕn yardÕmÕna gerek kalmadan her iúini kendisi yapabilecek durumda olandÕr.
Koúullu ba÷ÕmlÕlÕk: Uzun sürse ve zorluk çekse de, yardÕmcÕ aletlerle günlük iúlerinin ço÷unu kendisi
yapabilecek durumda olandÕr.
KÕsmi ba÷ÕmlÕlÕk: Belirli aktiviteleri, sadece bir kimsenin yardÕmÕyla yapabilecek durumda olandÕr.
Tam ba÷ÕmlÕlÕk: KapsamlÕ yardÕma ihtiyaç, neredeyse hiçbir iúi kendisi yapacak durumda olmayandÕr.
Evde bakÕm hizmetleri, resmi veya özel kuruluúlar tarafÕndan verilebilir. økisi de devletin sÕkÕ denetimi
altÕnda olmalÕdÕr. Sadece yasal koúullarÕ yerine getiren (ruhsat) ve hastalÕk sigortalarÕ ile bir “bakÕm
anlaúmasÕ” imzalamÕú olan kurum ve kuruluúlar, evde bakÕm hizmetleri sunabilmelidir. Hizmetlerinin
karúÕlÕ olan parayÕ hastalÕk sigortasÕna ba÷lÕ “bakÕm kasasÕndan” alacaktÕr.
152
Devletin sÕkÕ denetimi
Evde BakÕm
Hizmeti Sunan
Kurum/Kuruluú
BakÕm hizmeti
BakÕm Anlaúma
HastalÕk
SigortasÕ
Fatura
BakÕmÕ
yapÕlan kiúi
ùekil 42: BakÕm hizmeti sunan kurum/kuruluú ve hastalÕk sigortasÕ arasÕnda bir bakÕm anlaúmasÕ varsa,
devlet denetimindeki bu kuruluú, sundu÷u hizmetin karúÕlÕ÷Õ olan ücretsi, sigortadan talep edebilir.
Sosyal bakÕm sigortasÕnÕn en önemli özelli÷i, aile üyeleri tarafÕndan yapÕlan bakÕmlar için de ödeme
yapmasÕdÕr. Böylece ailenin bakÕm hizmetlerine devamÕ garanti altÕna alÕnacaktÕr ve ailenin ekonomik
yükü hafifleyecektir.
BakÕma muhtaç kiúiye parasal ve aynî olmak üzere iki türlü yardÕm yapÕlacaktÕr:
AylÕk bakÕm parasÕ: BakÕm görevini aileden, akrabalarda, komúularda biri veya profesyonel hizmet
sunan bir kuruluú verebilir. Bunun karúÕlÕ÷Õnda sigorta bir bakÕm parasÕ öder. BakÕma muhtaçlÕk
derecesine ve bakÕmÕn kim tarafÕndan yapÕldÕ÷Õna göre bunun miktarÕ de÷iúecektir. Profesyonel
hizmetler için daha fazla bakÕm parasÕ ödenecektir.
Vekil bakÕcÕ: BakÕm görevini üstlenen (aileden veya tanÕdÕk çevreden) kiúinin yükünü hafifletmek,
dinlenmesini sa÷lamak için yerine bir vekil tayin etme hakkÕ olacaktÕr. Bu profesyonel bir kuruluú da
olabilir veya akrabalÕk iliúkisi bulunmayan biri de. Vekaleten bakÕm görevini üstlenen bakÕcÕlara,
bakÕma muhtaçlÕk derecesinden ba÷ÕmsÕz aynÕ düzeyde bakÕm parasÕ ödenecektir. E÷er vekaleten
bakÕcÕlÕk yapan kiúi aileden biri ise bakÕma muhtaçlÕk derecesinin öngördü÷ü kadar bakÕm parasÕ
alacaktÕr.
153
KÕsmi kurumsal bakÕm veya gece bakÕmlarÕ: BakÕma muhtaç kiúinin kurumsal bakÕmlardan veya
gece bakÕmlarÕndan yararlanmasÕ halinde, bakÕma muhtaçlÕk derecesine ba÷lÕ olan aylÕk bir para,
bakÕcÕlara ödenecektir.
KÕsa vadeli kurumsal bakÕm: HastalÕk sonrasÕ veya hastanede kalma veya kÕsa süre için bakÕm
hizmetlerinin aile tarafÕndan verilememesi durumlarÕnda, en fazla dört haftalÕk süre için tam gün
kurumsal bakÕm hizmetlerinden faydalanma olana÷Õna sahip olunacaktÕr. KÕsa vadeli kurumsal
bakÕmlar, bakÕcÕnÕn dinlenme hakkÕndan herhangi bir kayba u÷ramasÕna yol açmayacaktÕr. (Bkz. Vekil
bakÕcÕ).
BakÕmevi yardÕmÕ: BakÕma muhtaç kiúinin bir bakÕmevinde kalmasÕ da mümkün olacaktÕr. Bu
durumda bakÕma muhtaçlÕk derecesine göre belli bir miktar para yardÕmÕ yapÕlacaktÕr. Ancak
bakÕmevinin talep etti÷i giderlerin hepsi karúÕlanmayacaktÕr. Sadece yasalarca belirlenmiú yardÕm
yapÕlacaktÕr.
BakÕmda kolaylÕk sa÷layan araç gereç yardÕmÕ: Evde bakÕm hizmetlerini kolaylaútÕrÕcÕ ve sadece
gerekli olan araç gereçler, bakÕma muhtaç kiúinin ba÷ÕmsÕz bir yaúam sürdürmesine katkÕsÕ varsa, bu
araç-gereç SBS tarafÕndan karúÕlanacaklardÕr. Bular teknik yardÕmcÕ araç gereçler ve tüketim ürünleri
olmak üzere iki türlü olacaktÕr.
“BakÕcÕ” için Ek Hizmetler
BakÕm hizmeti sunan aile üyelerine veya di÷er amatör bakÕcÕlara
x
Psikososyal danÕúmanlÕk hizmetleri
x
BakÕm hizmeti sunan kuruluúlar hakkÕnda bilgi
x
BakÕmla ilgili bilgiler
x
Konut danÕúmanlÕ÷Õ
x
BakÕcÕlar için spor, terapi ve rahatlama olanaklarÕ üzerine bilgiler
aktarÕlan danÕúmanlÕk hizmetleri sunulacaktÕr.
Ücretsiz kurslarla, aileler desteklenecektir. Aile üyeleri bakÕm konusunda bilgilendiren bu kurslar, aynÕ
benzer problemlere sahip olan baúka kimselerle tecrübe alÕú veriúi açÕsÕndan da önemli bir fonksiyonu
yerine getirecektir. Tecrübeler, bu kurslara katÕlanlarÕn soyutlanma riskinin azaldÕ÷ÕnÕ göstermektedir.
Kurslarda öncelikle úu bilgiler sunulacaktÕr:
Günlük aktiviteler: BakÕma muhtaç kiúinin yaúamÕnda meydana gelen sÕnÕrlamalar ve bunun bakÕma
ve bakÕm kapsamÕndaki iliúkilere etkileri üzerine bilgiler,
TÕbbi bilgiler: Alzheimer, Parkinson veya felç gibi a÷Õr hastalÕklarda görülen durumlarda, bakÕcÕnÕn
tÕbbi bilgilere sahip olmasÕ gerekmektedir. BakÕmÕn uygun ve do÷ru yapÕlabilmesi için bu bilgilerin
aktarÕlaca÷Õ kurslar,
154
Bedensel bakÕm: BakÕcÕnÕn iúini kolaylaútÕran olanaklar ve teknikler hakkÕnda bilgi veren kurslar,
øletiúim: BakÕma muhtaç kiúiyle daha kolay iletiúim kurmaya yardÕm eden konular hakkÕnda bilgiler
aktarÕlan kurslar,
Önlem: BakÕma muhtaçlÕktan kaynaklanan ve ikincil hastalÕklar olarak tanÕmlanan hastalÕklara karúÕ
hangi önlemlerin alÕnabilece÷i hakkÕnda bilgi veren kurslar,
YardÕmcÕ teknik araç gereçler: BakÕmlarda kullanÕlan teknik araç gereçlerin kullanÕmÕ hakkÕnda pratik
bilgiler aktarÕlan kurslar,
BakÕcÕnÕn bakÕmÕ: BakÕm görevini üstlenen kiúinin sa÷lÕ÷ÕnÕ korumak, zorluklarÕ aúmasÕna yardÕmcÕ
olmak ve bakÕma devam etmesini sa÷lamak amacÕyla özel kurslar düzenlenecektir.
BazÕ durumlarda, bakÕmÕ kolaylaútÕrmak için evde de÷iúiklik yapÕlmasÕ gerekecektir. Hem bakÕlanÕn
hem de bakÕcÕnÕn koúullarÕnda iyileúme sa÷lamak amacÕyla konutun uyarlanmasÕ yapÕlabilecektir.
BakÕm sigortasÕ belli bir miktar parasal yardÕmla buna katkÕda bulunacaktÕr. BazÕ durumlarda ise
konutun uyarlanmasÕ yerine, baúka bir eve taúÕnmak daha uygun olabilir. Örne÷in üst katlarda
oturanlarÕn, konutta yapacaklarÕ de÷iúiklikler, bakÕmda bir kolaylÕk sa÷lamayabilir. Buna karúÕn zemin
kata taúÕnmak, büyük kolaylÕk getirebilir. Bu durumda taúÕnma masrafÕnÕn bir bölümü SBS tarafÕndan
karúÕlanacaktÕr.
Sosyal bakÕm sigortasÕ, sadece ihtiyaç duyulan hizmetler için ödeme yapacaktÕr. Bunun dÕúÕndaki
hizmetleri, bakÕlan kiúi veya ailesi karúÕlayacaktÕr. Profesyonel hizmet sunan resmi kurum ve
kuruluúlara yapÕlan ödemeler aynÕ olacaktÕr. Ödemeler daima “bakÕm modülleri” dikkate alÕnarak
yapÕlacaktÕr. Örne÷in yemek piúirmek, banyo, bandaj de÷iútirmek vs. ayrÕ bir hizmet modülü olarak
tanÕmlanmÕú olacaktÕr ve önceden belirlenmiú olan bir ödeme cetvelindeki miktar ödenecektir. Hizmet
türlerinin hepsi modüler sistemle tanÕmlanmÕú olacaktÕr.
BakÕma muhtaçlÕk derecesi, bakÕm modüllerinden hangilerinden yararlanÕlabilece÷ini tayin edecektir.
Sadece bu bakÕm modülleri için ödeme yapÕlacaktÕr. BakÕm sigortasÕnÕn yaptÕ÷Õ ödeme, sunulan
hizmetlerin hepsini karúÕlamak zorunda de÷ildir. Yeterli gelmedi÷i durumlarda, geriye kalan miktar,
bakÕlan kiúi veya ailesi tarafÕndan karúÕlanacaktÕr.
KapsamlÕ yardÕmlar gerekiyorsa ve bakÕlan kiúinin kendi evinde yaúamaya devam edebilmesi için
sosyal yardÕm kurumu devreye girecektir. Bunun için temel koúul bakÕlan kiúinin sosyal yardÕma
muhtaç olmasÕdÕr. Yasalar tarafÕndan belirlenen “cetvel” ile sosyal yardÕma muhtaçlÕk tespit edilecektir
ve bireyin veya hane geliri, ölçüt olarak alÕnacaktÕr.
155
Ödeme
BakÕm Hizmeti
Sunan Kurum veya
Kuruluú
BakÕm SigortasÕ
Ödeme
Fatura
Sosyal YardÕm
Kurumu
Sosyal YardÕm
SigortanÕn yaptÕ÷Õ
ödeme yeterli
de÷ilse, geri kalan
bölümü bakÕmÕ
yapÕlana fatura
edilir
BakÕlan kiúi
Veya ailesi
E÷er ailenin, geri
kalan ödemeyi
yapacak ekonomik
gücü yoksa, sosyal
yardÕm kurumu geri
kalan bölümü
ödemek zorundadÕr
ùekil 43: Sosyal bakÕm sigortasÕ, hizmetlerin tümünü karúÕlamak zorunda de÷ildir. KapsamlÕ hizmetlerin
gerekli oldu÷u ve ailenin bunlarÕ ödeyecek durumu bulunmadÕ÷Õ haklerde, sosyal yardÕm kurumu devreye
girer.
Sonuç
YaúlÕlara yönelik sosyal politikalar, yaúlÕlÕk öncesi yaúam dönemlerinin yaúlanma süreçlerine yaptÕ÷Õ
etkileri dikkate almalÕdÕrlar. Bu temel ilke olarak kabul edilmeli, sa÷lÕk, aile, çalÕúma yaúamÕ, kültürel ve
sosyal yaúama katÕlÕm, ekonomik güvenlik kiúilerin yaúÕndan, bedensel özelliklerinden ve daha önce
çalÕúÕp çalÕúmadÕ÷Õndan ba÷ÕmsÕz olan asgari bir güvenlik garanti edilmelidir.
Sosyal politikalarda, yaúlanan insanÕn u÷radÕ÷Õ kayÕplar de÷il, ondaki mevcut potansiyeller dikkat
almalÕdÕr. Bundan faydalanmaya yönelik giriúimler desteklenmeli ve yaúlÕ insanlarÕn mümkün
olabilecek en uzun süre baúkalarÕna ba÷ÕmsÕz bir yaúam sürdürmelerini sa÷layacak koúullar
hazÕrlanmalÕdÕr. YaúlÕlarÕn kendilerini iyi hissetmelerini sa÷layan, toplumun beklentilerine daha kolay
uyum sa÷lamalarÕna olanak tanÕyan koúullarÕn aynÕ sÕra, toplumun da yaúlÕlarÕn beklentilerine uyum
sa÷lamasÕ gerekmektedir. Bunu destekleyecek bireysel inisiyatifler desteklenmelidir. Ailede ve aile
dÕúÕnda yaúlÕlarÕn sosyal entegrasyonunu riske sokacak olan unsurlar tespit edilip, bunlarÕn ortadan
kalmalarÕ sa÷lanmalÕdÕr.
156
YaúlÕlÕk politikalarÕnÕn, yaúlÕlÕkta ortaya çÕkan yaúam durumlarÕnÕ dikkate almalarÕ gerekmektedir.
YaúlÕlÕk öncesi olumsuz yaúam koúullarÕnÕn ortadan kaldÕrÕrken, bunlar arasÕnda yaúlÕlar açÕsÕndan
olumlu olanlarÕn yaúlÕlÕkta da ayakta kalmalarÕnÕ sa÷layan koúullar yaratÕlmalÕdÕr. YaúlÕlarÕn aktivite ve
ilgi alanlarÕnÕn desteklenmesi bu açÕndan büyük yarar sa÷layacaktÕr. YaúlÕlÕk öncesi dönemde edindi÷i
sosyal iliúkilerin devam etmesi,yaúam memnuniyetinin artmasÕna katkÕ sa÷layan alÕúkanlÕklarÕnÕn
devamÕ, yaúlÕlarÕn yaúam memnuniyetinin artmasÕna yardÕmcÕ olurken, sa÷lÕk durumlarÕnÕ da
korumalarÕna katkÕ yapÕlmÕú olunacaktÕr. Kendi olanaklarÕyla yaúamÕn üstesinden gelemeyenlere
yardÕmcÕ olunmalÕ, sunulacak yardÕm ve desteklerle sosyal yaúama katÕlmalarÕnÕn devam etmesi
sa÷lanmalÕdÕr.
Türkiye’nin bütün bölgelerinde, yaúlÕlarÕn yaúam boyutlarÕnÕ dikkate alan sosyal politikalara ihtiyaç
vardÕr. ÇalÕúma yaúamÕna katÕlma olanaklarÕna sahip olmayan, sosyal yardÕm ve sosyal güvenli÷e
ihtiyaç duyan yaúlÕlarÕn, bu ihtiyaçlarÕnÕ gideren sosyal politikalarÕn yanÕ sÕra, bölgeler arasÕ farklÕlÕklar
giderilerek hem göçe karúÕ önlem alÕnmalÕdÕr, hem de bölgeler arasÕ farklÕ yaúlÕlÕklarÕn ortaya
çÕkmasÕna fÕrsat verilmelidir.
YaúlÕ ilerlemiú, ancak emeklili÷ine daha göreli uzun bir süre olanlarÕn (50plus) istihdam edilmeleri,
henüz büyük bir problem gibi görünmese de, gelecekte çok büyük sorunlar yaratacaktÕr. YaúÕ 50-64
arasÕndaki bireylerin gelecekte en büyük iúsizler grubunu meydana getireceklerinden hareket ederek,
bu gruba Türkiye úartlarÕnda ne gibi çalÕúma olanaklarÕ yaratÕlabilece÷i üzerinde durulmalÕdÕr.
KadÕnlarÕn çalÕúma yaúamÕna daha fazla entegre edilmeleri gerekmektedir. KadÕnlara e÷itim,meslek
e÷itimi ve iú olanaklarÕ, ayrÕ bir sosyal politik alan olarak kabul edilmeli, Türk kadÕnÕnÕn “ev kadÕnÕ”
olarak yaúlanmasÕ yerine, çalÕúarak yaúlanmasÕ sa÷lanmalÕdÕr. Sosyal güvenli÷i açÕsÕndan kadÕn
erke÷e ba÷ÕmlÕ olmaktan kurtarÕlmalÕ, evlilik, kadÕn için bir sosyal güvenlik kurumu olmaktan
çÕkarÕlmalÕdÕr. KadÕnlara kariyer olanaklarÕ yaratÕlmalÕ, aileler, kÕzlarÕnÕ okutmalarÕ ve meslek sahibi
yapmalarÕ konusunda daha fazla aydÕnlatÕlmalÕdÕr. ÇalÕúan kadÕnlar, annelik nedeniyle iúyerini
kaybetmemeli, “annelik izni” kadÕna yasal hak olarak tanÕnmalÕdÕr.
Yeni emeklilik yasasÕ, yaúlÕlarÕn çalÕúma yaúamÕna daha fazla katÕlmasÕnÕ sa÷layacak bir güvence
olarak görülmemelidir. Demografik de÷iúimlerden dolayÕ
bu yasanÕn çeúitli mekanizmalarla
de÷iútirilerek tekrar “erken emeklilik” sorununun ortaya çÕkabilece÷i dikkate alÕnmalÕ, buna karúÕ
úimdiden ne gibi önlemler alÕnabilece÷i üzerine çalÕúmalar baúlatÕlmalÕdÕr.
BakÕma muhtaçlarÕn ve onlarÕn bakÕmÕnÕ yapan aile üyelerinin durumlarÕnÕ dikkate alan sosyal
politikalara a÷ÕrlÕk verilmelidir. Gelecekte bakÕma muhtaçlÕ÷Õn daha da yaygÕn hale gelece÷i hesaba
katÕlarak, bir sosyal bakÕm sigortasÕnÕn nasÕl sosyal sistemine entegre edilebilece÷i üzerine
çalÕúmalara baúlanmalÕdÕr.
Toplum sa÷lÕ÷ÕnÕ koruyucu önlemler hakkÕnda toplumu daha iyi bilgilendirme çalÕúmalarÕna a÷ÕrlÕk
verilmelidir. YaúlÕlÕk öncesi dönemde baúlamasÕ gereken sa÷lÕ÷Õ koruyucu önlemlerin yanÕ sÕra , sa÷lÕk
davranÕúlarÕna e÷ilim gösterilmesini sa÷layacak olan ortamlar yaratÕlmalÕdÕr.
Özelikle bedensel
hijyenlik, sa÷lÕklÕ yaúam, bilinçli beslenme ya da okulda sa÷lÕk dersleri gibi giriúimlerle sa÷lÕ÷ÕnÕ uzun
süre korumak isteyen ve bunu baúarabilecek olanaklara sahip insanlarÕn ço÷almasÕ sa÷lanmalÕdÕr.
157
Hekim ziyaretleri, hastanÕn ziyareti olmaktan kurtarÕlmasÕ gerekir. Bireyler hastalanmadan önce de
hekime gidebilmelidir. Toplum sa÷lÕ÷ÕnÕ koruyucu önlemler arasÕnda bunun önemi giderek artmaktadÕr.
Bu yüzden “aile hekimli÷i” konusunda detaylÕ çalÕúmalar baúlatÕlmalÕdÕr. Özellikle ileri yaútaki bireylerin
bu olanaklardan yararlanabilmelini sa÷layan koúullar hazÕrlanmalÕdÕr. YaúlÕlar tÕbbi muayenelere
katÕlmaya teúvik edilmelidir. Bu da “sigortalÕlÕk” problemine çözüm getirilmesini gerekli kÕlmaktadÕr.
Hekimler, yaúlÕlÕkla ilgili sa÷lÕk problemlerinin yanÕ sÕra, yaúlÕlÕ÷Õn sosyal ve psikolojik boyutlarÕ
hakkÕnda bilgilendirilmelidir. YaúlÕlÕ÷a duyarlÕ hekimlerin ço÷almasÕ, yaúlÕlara daha iyi sa÷lÕk
hizmetleriyle yakÕndan ba÷lantÕlÕdÕr. Sa÷lÕk hizmeti alanÕnda çalÕúacak olan gençlere, henüz e÷itim
döneminde gerontolojik bilgilerin aktarÕlmasÕnda büyük fayda olacaktÕr.
Fizyolojik özelliklerine uygun beslenme olanaklarÕ yaúlÕlarÕn sa÷lÕ÷Õ açÕsÕndan büyük önem
taúÕmaktadÕr. Bunu teúvik eden olanaklar yaratÕlmalÕdÕr. Özellikle besin mamulleri üreten iúletmeler,
ürettikleri mamullerin içindeki maddeler hakkÕnda daha detaylÕ bilgi vermeye yasalarla teúvik
edilmelidirler. Bu bilgiler herkesin anlayaca÷Õ tarz ve biçimde sunulmasÕ gerekir. Besin mamulleri
içinde ne kadar ya÷, protein, karbonhidrat, vitamin ve mineral varsa, bunlar ambalajÕn üzerinde açÕk ve
net biçimde belirtilmelidir.
YaúlÕlÕkta zihinsel yeteneklerin korunmasÕnÕ ve geliútirilmesini sa÷layan olanaklar yaratÕlmalÕdÕr.
YaúlÕlar ö÷renmeye teúvik edilmeli, aktif bir yaúlÕlÕk dönemi geçirmelidirler. Yeni pedagojik metotlarla
aktarÕlacak olan bilgileri edinme iste÷inin arttÕrÕlmasÕ da gerekmektedir. YaúlÕlarÕn önemli bir bölümü
okuryazar olmadÕ÷Õndan, bu yaúlÕlara bu bilgileri ö÷renmeleri açÕsÕndan yeni pedagojik yöntemler
geliútirilmelidir.
Disiplinler arasÕ çalÕúmalar desteklenmelidir. Öncelikle yaúlÕlÕkta ortaya çÕkan sosyal, psiúik, ekolojik,
tÕbbi risklerle ilgili ortak araútÕrmalar yapÕlmalÕdÕr. Disiplinler arasÕ projelere öncülük verilmelidir.
Aktifleútirici bakÕm ve rehabilitasyonlar üzerine çalÕúmalar baúlamalÕdÕr. Geriatrik ve psikogeriatrik
rehabilitasyonlarda kalifiyelik konusunda kapsamlÕ çalÕúmalar yapÕlmalÕdÕr. Kurumsal bakÕm hizmet a÷Õ
kurulmalÕ ve kalifiye eleman sayÕsÕ ço÷altÕlmalÕdÕr. ølaç tedavilerinin baúarÕ úansÕnÕ yükseltmek için,
ilaçlarÕn yarattÕklarÕ etkiler hakkÕnda hekimlere, di÷er sa÷lÕk personeline ve hastalara detaylÕ
enformasyonlar iletilmelidir. Sosyal bakÕm merkezleri ve di÷er ambulant hizmetlerin yaygÕnlaúmasÕnÕ
sa÷layacak giriúimler baúlatÕlmalÕdÕr. BakÕm hizmetlerinde süre÷enlik garanti edilmelidir. Psiko-sosyal
problemlerle ilgili danÕúmanlÕk merkezleri de kurulmalÕdÕr. BakÕma muhtaçlÕ÷Õn ve engellili÷in tanÕmlarÕ
uluslar arasÕ tanÕmlarla uyumlu düzeye getirilmelidir. Akut ve kronik hastalÕklar, e÷er bakÕma muhtaçlÕk
yaratÕyorlarsa, eú de÷erli durumlar olarak kabul edilmelidir.
Hiçbir bir kimse bakÕma muhtaç oldu÷u için dezavantajlara maruz kalmamalÕdÕr. Kurumsal bakÕm
kapasitesi arttÕrÕlmalÕ, bakÕm alanÕnda e÷itim veren ö÷retim kurumlarÕ ço÷almalÕdÕr. Böylece bakÕm
hizmetlerinde belli bir kalite standardÕ sa÷lanmalÕdÕr. BakÕma muhtaç yaúlarÕn rehabilitasyonunda
bakÕm görevini üstlenen aile fertlerine yardÕm edilmelidir. YardÕmlar maddi, ayni ve psikolojik boyutlara
sahip olmalÕdÕr. “BakÕcÕnÕn” yükünü hafifletecek günlük bakÕm merkezleri kurulmalÕdÕr.
BakÕmÕ
üstlenen aile fertlerine danÕúmanlÕk hizmetleriyle destek verilmeli, benzer problemlerle karúÕ karúÕya
158
olanlarÕn, bireysel giriúimleri desteklenerek, sivil toplum kuruluúlarÕ çatÕsÕ altÕnda toplanarak, kendi
problemlerine çözümler aramalarÕ için olanaklar yaratÕlmalÕdÕr.
BakÕm görevini üstlenen aile üyeleri, mevcut yardÕm ve bakÕm hizmetleri hakkÕnda kapsamlÕ bilgilerle
donatÕlmalÕdÕr. Aile tarafÕndan yapÕlan bakÕmlarÕn, özellikle tek baúÕna yaúayan yaúlÕlarÕn bakÕmÕ, hafta
sonlarÕ, tatiller ve geceleri de güvence altÕna alÕnmalÕ, bakÕm görevini yürüten aile üyesine dinlenme
olanaklarÕ sa÷lanmalÕdÕr. Günlük bakÕm ve kÕsa vadeli geçici bakÕm hizmetleri, bu ba÷lamda iyi birer
alternatiftir. AyrÕca bakÕmlarda gerekli olan yardÕmcÕ araç-gereçlerin de aileye verilmesi, bakÕcÕ
açÕsÕndan büyük bir yarar sa÷layacaktÕr. Bedensel ve psiúik yönden daha az yorularak, bakÕmÕnÕ
yaptÕ÷Õ yaúlÕya daha kaliteli hizmet sunacaktÕr.
A÷Õr derecede bakÕma muhtaçlar için, özellikle Alzheimer hastasÕ yaúlÕlara, hastalÕ÷Õn ileri safhalarÕnda
e÷itimli profesyonelin bakmasÕ gerekir. Bu yüzden profesyonel bakÕm hizmetleri sunan sektör
desteklenmelidir. Bu alandaki bilgi ve tecrübe boúlu÷unun, baúka ülkelerin bilgi ve tecrübelerinden
faydalanÕlarak kapatÕlmasÕ sa÷lanmalÕdÕr. Uluslar arasÕ iúbirli÷i ve bilgi transferi, buradaki kilit
sözcüklerdir.
Bir taraftan çalÕúan di÷er taraftan yaúlÕsÕna bakan kiúilere, kabul edilebilir gerekçeler varsa, herhangi
bir sosyal dezavantaja maruz kalmadan, çalÕúma zamanlarÕna esneklik getirilmeli veya geçici süre için
çalÕúmayÕ bÕrakarak, bakÕm görevini yürütmesine olanak tanÕnmalÕdÕr (iúyeri güvencesi).
BakÕma muhtaçlÕ÷a yol açan sebepler hakkÕnda bakÕlan ve bakÕcÕya enformatif bilgiler iletilmelidir.
Özelikle hangi fonksiyonlarda kayÕplar varsa, bunlar hakkÕnda bilgilendirilmelidirler. Ailenin
toplumundaki öneminin azalmamasÕ için yaúlÕlÕk politikalarÕ, aile politikalarÕyla birlikte yürütülmelidir.
YaúlÕlarÕn otonom bir yaúam sürdürmeleri ve yetiúkin çocuklarÕyla bir araya gelebilmelerini sa÷layan
sosyal, çalÕúma, konut ve toplu iú sözleúmeleri politikalarÕ desteklenmelidir.
Giderek ço÷alacak olana tek baúÕna yaúayan yaúlÕlar (tekilleúme olgusu) dikkate alÕnarak, genç ve orta
yaúlarda aile dÕúÕnda kurulan sosyal iliúkilerin geliúmesine ve korunmasÕna destekleyen olanaklar
sa÷lanmalÕdÕr.
Demografik de÷iúimlerden dolayÕ, uzun vadeli sosyal politikalar tasarlanmalÕdÕr.
Özellikle kötü yaúam koúullarÕnda yaúayan çocuklar ve gençlerin ileride fakir ve hasta yaúlÕlar
açÕsÕndan yarattÕklarÕ potansiyel gözden kaçÕrÕlmamalÕdÕr. Gerontolojiyi, sadece yaúlÕlÕk bilimi olarak
de÷il, yaúlanmanÕn da bilimi oldu÷u dikkate alÕnarak, çok boyutlu bir yaúlanma olgusunun, çok boyutlu
giriúimleri gerekli kÕldÕ÷Õ unutulmamalÕdÕr. Bu da yaúlanma ve yaúlÕlÕ÷Õ algÕlayÕúÕmÕzda de÷iúimler
yaratÕlmasÕnÕ gerekli kÕlmaktadÕr.
YaúlÕlarÕn ikamet ve konut kalitesinin düzeyi, sosyal konut politikalarÕyla arttÕrÕlmalÕdÕr. økamet
bölgelerinin altyapÕsÕ yaúlÕlar ve engelliler dikkate alÕnarak tasarlanmalÕdÕr. “Bariyersiz çevreler”
ço÷almalÕdÕr. Böylece çocuk ve genç engelliler e÷itimden, yaúlÕlar ve yaúlÕ engelliler toplum
yaúamÕndan daha fazla pay alabileceklerdir. Mümkün oldu÷unca normal yaúamÕn, kiúinin yaúÕndan ve
bedensel özelliklerinden ba÷ÕmsÕz oldu÷u kabul edilmelidir. ønsanlarÕn sosyal yetilerini tamamen
yitirmesinin mümkün olamayaca÷Õ, daha ziyade yaúam koúularÕnÕn böyle bir algÕlama hatasÕna yol
açtÕklarÕ kabul edilerek, sosyal politikalarla bunun toplumda kabul görmesine çalÕúÕlmalÕdÕr.
159
økamet koúullarÕnÕn yetersizli÷i, yaúlÕlarÕn kendi yaúamlarÕnÕ sevk ve idare etmesinde büyük zorluklar
yaratmaktadÕr. Özellikle dar gelirli yaúlÕlar açÕsÕndan bu risk daha büyüktür (øleri derecede yaúlÕlar, tek
baúÕna yaúan yaúlÕlar, yaúlÕ kadÕnlar). Bu risklerin ortadan kaldÕrÕlmasÕnÕ sa÷layan çalÕúmalar
yapÕlmalÕdÕr. øleri derece yaúlÕlarÕn, evlerinde kalmalarÕnÕ sa÷layan olanaklar arttÕrÕlmalÕdÕr. Örne÷in
bakÕma muhtaçlÕk durumunda, konut uyarlamasÕ, buna uygun sÕhhi teçhizatla donatÕlmasÕ gibi bir dizi
çözümler getirilerek, daha masraflÕ olan kurumsal bakÕmlar mümkün olabilen en uzun süre
önlenmelidir. Bürokratik engeller azalmalÕ, yaúlÕlara ve bakÕma muhtaçlara “hÕzlÕ yardÕm” ilkesinden
hareket edilmelidir. Trafik, çevre ve konut politikalarÕ, yaúlÕlarÕ dikkate alan özelliklere sahip olmalÕdÕr.
Kamu taúÕtlarÕ, yeúil alanlar, dinlenme merkezleri vs.
herkesin kullanabilece÷i özelliklere sahip
olmalÕdÕr.
Kurumlarda ve hizmetlerde kalifiyelik
ön planda tutulmalÕdÕr. BaúarÕyÕ denetleme olanaklarÕ
yaratÕlmalÕdÕr. Hizmet kalite ve kontrolü için yeni kriterler ortaya konulmalÕdÕr. Sa÷lÕk hizmetleri ve
sosyal hizmetler arasÕndaki sÕnÕrlar yumuúatÕlmalÕdÕr. Böylece yaúlÕlara yönelik yardÕm ve hizmetlerde
“kurumsallaúma” süreci desteklenmiú olacaktÕr.
“Kurumsal bakÕmdan önce evde bakÕm” ilkesiyle hareket edilmelidir. Kurumsal bakÕm olanaklarÕ buna
ra÷men arttÕrÕlmalÕdÕr. Finans ve personel problemlerinin çözümü için kaynak yaratÕlmalÕdÕr. YaúlÕlarÕn
yaúam kalitesini arttÕrmak için, kuúaklararasÕ aktiviteleri de dikkate alan sosyal politikalar izlenmelidir.
Özel yaúamÕnda ba÷ÕmsÕzlÕ÷ÕnÕ koruyabilmesi için, yaúlÕlarÕn karar verebilme ve giriúim yetenekleri
önem taúÕmaktadÕr. Bu yeteneklerin elde edilmesi ve korunmasÕna yönelik çalÕúmalar desteklenmelidir.
YaúlÕlÕkta ba÷ÕmsÕzlÕk ve ekonomik durum arasÕnda sÕkÕ ba÷lar dikkate alÕnarak, fakir yaúlÕlara,
gelirlerinde artÕú sa÷layacak ve giderlerini azaltacak önlemler hakkÕnda bilgiler verilmelidir. Örne÷in
danÕúmanlÕk hizmetleri yoluyla bu tür bilgilerin iletilmesine çalÕúÕlmalÕdÕr.
Genel politikalar, fakirli÷in tüm kesimlerde azaltÕlmasÕna yöneliktir. Ancak bu hedefe özellikle yaúlÕlarda
ulaúÕlamadÕ÷Õ görülmektedir. YaúlÕlar arasÕndaki yaygÕn olan fakirli÷in giderilmesini sa÷layacak
önlemlerin önemi buradan kaynaklanmaktadÕr. Analizler yaúlÕlÕ÷Õn geleneksel fakirli÷inin ortadan
kaldÕrÕlmadÕ÷Õna ve gelecekte devam edece÷ine dair tehlikeli sinyaller iletmektedir. YaúlÕlÕ÷Õn
fakirli÷iyle gençli÷in olanaksÕzlÕ÷Õ arasÕnda çok sÕkÕ iliúkiler kurulabildi÷i anlaúÕlmÕútÕr. Bu da gelecekte
önlenmesi gereken sorunlardan biridir. Yaúlanmakta olan büyük bir insan kitlesinin, yaúlÕlÕktaki maddi
güvence altÕna alÕnmasÕ, çözülmesi gereken en zor problemlerden biridir. øú ve ekonomik, istihdam ve
e÷itim politikalarÕnÕn yanÕ sÕra, sosyal güvenlik sistemin basit yapÕsÕndan kurtarÕlmasÕnÕn da önemli
oldu÷u anlaúÕlmaktadÕr. Avrupa ülkelerinde bunun örneklerinden faydalanÕlmalÕdÕr. ølk etapta en basit
kolay giriúimlerden biri olarak “bireysel emeklilik” hakkÕnÕn, birçok gencin yaúlÕlÕ÷ÕnÕ güvence altÕna
alacak iyi bir alternatiftir. Fakat bunun yanÕ sÕra, Danimarka örne÷inde belirtildi÷i gibi bu ufak ülkede
5000’ne yakÕn olanak sunulmaktadÕr. Bunlardan bazÕlarÕ mutlaka Türkiye’de de uygulanabilir. Bu
yüzden AB ülkelerinin sosyal sistemleri, Türk uzmanlarÕ tarafÕndan detaylÕca incelenmelidir.
Yerel idareler, yaúlÕlara yardÕm ve hizmet çalÕúmalarÕna iútirak etmelidir. Bunun için yeni modellerin
denenmesi gerekmektedir. YaúlÕlarÕn problemlerine, bu yöntemle daha uygun çözümler bulma olana÷Õ
artmaktadÕr. Özellikle bunun kÕrsal alanlarda yaúayan yaúlÕlarÕn yaúam kalitesinin yükselmesine
yapaca÷Õ katkÕlar olacaktÕr. Bölge koúularÕ ve bölgede ikamet eden yaúlÕlarÕn ihtiyaçlarÕnÕn
160
belirlenmesi, bu açÕdan büyük önem kazanmaktadÕr. Analizlerden elde edilen bulgular, yerel idarelerin
de kendi bölgelerindeki (örn. engelliler) ihtiyaçlarÕ bilmediklerine iúaret etmektedir. Rasyonel ve efektif
sonuçlar yaratacak kararlarÕn alÕnabilmesi için yönetici kadrolarÕnÕn, yönetilenler üzerine detaylÕ
enformasyonlara sahip olmalarÕ gerekmektedir. Toplum heterojen bir yapÕya sahip oldu÷undan,
ihtiyaçlar da o ölçüde heterojenlik kazanmaktadÕr. Bu yüzden “yaúlÕnÕn ihtiyacÕ” yoktur, daha ziyade
“yaú gruplarÕn ihtiyacÕ” vardÕr. Bu gruplar bireylerin yaúÕna, cinsiyetine, bedensel durumuna göre
tamamen farklÕdÕr. YaúlÕlÕk politikalarÕ, bu farklÕlÕ÷Õ dikkate alarak ihtiyaçlara cevap verme yolunu takip
etmelidir.
YaúlÕlara her türlü hizmette yaúlÕlarÕn heterojen yapÕsÕ dikkate alÕnmalÕdÕr. BazÕ bölgelerde e÷itim
düzeyi yüksek ve sosyoekonomik durumu iyi yaúlÕlar daha fazladÕr. BunlarÕn ihtiyaçlarÕ, kÕrsal
bölgelerde yo÷unlaútÕklarÕ saptanan fakir yaúlÕlarla aynÕ de÷ildir. E÷itim düzeyi yükseldikçe aktif
yaúlana iste÷inde artÕú meydana gelmektedir. Bu yaúlÕlara kurslar, hobilerini devam ettirme olanaklarÕ,
kültürel ve sosyal faaliyetlere katÕlÕm olanaklarÕ, seyahat vs gibi çeúitli imkanlar yaratÕlÕrken, e÷itim
düzeyi düúük okuma yazmasÕ olmayanlarÕn da gözden kaçmamasÕ gerekir. Bu yaúlÕlarÕn da bilgi,
dinlenme ve e÷lenme
ihtiyacÕ karúÕlanmalÕdÕr. Bu da farklÕ stratejilerle bu yaúlÕlara ulaúabilen
hizmetleri ve uzmansal bilgileri zorunlu kÕlmaktadÕr.
Gerontolojik ve geriatrik bilgiler, TÕp ö÷retiminin kapsamÕna alÕnmalÕdÕrlar. Akdeniz Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Gerontoloji Bölümü, Türkiye’nin Gerontoloji ö÷retimi veren tek kuruluúu olarak
kalmamalÕdÕr. Baúka üniversitelerde Gerontoloji bölümleri kurulmalÕdÕr. Gerontoloji yüksek lisans
programÕ kapsamÕna alÕnmalÕdÕr. Hekimlere, psikologlara, pedagoglara ve sosyologlara, gerontolojik
ve geriatrik alanlarda çalÕúma olanaklarÕ yaratÕlmalÕdÕr.
Sosyolojik, psikolojik ve ekonomik araútÕrmalar, yaúlÕlarla ilgili politikalarÕn baúarÕsÕna katkÕ sa÷layacak
temel kriterleri ortaya koyabilirler. BunlarÕn disiplinler arasÕ çalÕúma olmalarÕ büyük önem taúÕmaktadÕr.
Deneysel ve klinik gerontolojik araútÕrmalar, yaúlanma sürecinin mekanizmalarÕnÕn tespiti açÕsÕndan
önemlidir. Yaúlanmaya genetik faktörlerin yaptÕ÷Õ etkileri, çevre faktörünün rolünü ve tÕbbi riskleri
ortaya koyan projeler desteklenmelidir. Bu projelerin baúÕna yaúlanma ve yaúlÕlÕk uzmanÕ (gerontolog)
getirilmelidir. Kesitsel araútÕrmalarÕn yanÕ sÕra, boyutsal araútÕrmalar yapÕlmalÕdÕr. Tedavi ve
rehabilitasyonlar için uygun koúullarÕn yaratÕlmasÕnÕ sa÷layacak tÕbbi-epidemiyolojik araútÕrmalara
baúvurulmalÕdÕr. AraútÕrmalardan elde edilen verilere herkesin ulaúma olana÷Õ olmalÕdÕr. Somatik ve
psiúik hastalÕklarÕn sebeplerini özel olarak incelemek gerekir. Özellikle kronik hastalÕklar veya birçok
kronik hastalÕ÷a birden sahip olma (multimorbidite) durumlarÕ dikkate alÕnmalÕdÕr. Meslek hastalÕklarÕ
ve ölümler emeklilik dönemi dikkate alÕnarak, Flow-up araútÕrmalarÕyla incelenmelidir. TÕbbi, geriatrik,
psikogeriatrik ve sosyoekonomik açÕdan bakÕm olgusunun detaylÕca araútÕrÕlmasÕ gerekmektedir. Elde
edilen bulgular, sosyal hizmetlere, kurumlara ve sosyal politikalara yansÕtÕlmalÕdÕr.
Kamuoyu, demografik de÷iúimlerin yaratÕ÷Õ ve yarataca÷Õ sonuçlar hakkÕnda bilgilendirilmelidir.
Bilgilendirme bilim, medya ve politika olmak üzere üç koldan yürütülmelidir. YaúlÕlara yönelik
önyargÕlarÕ arttÕracak ifade ve terimlerin,özellikle kullanÕlmamasÕna özen gösterilmelidir.
Nüfusun
neden yaúlanaca÷Õ, sebepleri ve bireyler açÕsÕndan yarataca÷Õ sonuçlarÕ kamuoyuna açÕklayan
161
literatür ço÷altÕlmalÕdÕr. Refah düzeyi yükseldikçe iyi bir yaúam ortaya çÕkarken, bununla tezatlÕk
yaratan bakÕma muhtaçlÕ÷Õn da, bunun sonucunda artaca÷Õ bilinci yaratÕlmalÕdÕr.
“ølk” son söz…
DünyanÕn bilinen en eski efsanesinde, 4000 yÕl evvel Kral GÕlgameú ölümsüzlü÷ü arÕyordu, ama
yaúlanmak istemeden. YaúlÕlarla ilgili önyargÕlarÕn geçmiúi iúte bu kadar uzundur ve yaúadÕ÷ÕmÕz
topraklardan çÕkmÕútÕr. Mezopotamya’da yaúamÕú olan bu kral bir kayna÷Õn suyunu içer, belli bir bitkiyi
yer ve bir hafta boyunca uyanÕk kalabilirse, ölümsüz olaca÷Õna inanmÕútÕr. GÕlgameú DestanÕ, onun bu
hayalinin gerçekleúmedi÷ini yazÕyor (VIIDIK 2003: 21)185.
Yine bizim topraklardan çÕkan baúka bir efsanede bu hayal gerçekleúir. Köro÷lu DestanÕ'nda Bolu Beyi
tarafÕndan gözleri kör edilen ve böylece bakÕma muhtaç bir yaúlÕ haline gelen Bolu Beyi’nin yeisi
Yusuf, uzun yÕllar o÷luyla birlikte yaúadÕktan sonra, bir gün rüyasÕnda Bingöl Da÷larÕ’ndan Aras
Irma÷Õ’na gelecek olan üç köpük sayesinde, sadece gözlerinin yeniden görmekle kalmayaca÷ÕnÕ, aynÕ
zamanda bu köpüklerin kendisini gençleútirece÷ini görmüútü. BakÕma muhtaç amâ yaúlÕ, bakÕmÕnÕ
yapan Ruúen Ali’yi de yanÕna alarak Õrma÷Õn kÕyÕsÕnda beklemeye baúladÕ. Köpükler gerçekten su
üzerinde gözüktüler. Fakat sihirli köpükleri görmesi imkansÕz olan yaúlÕ adamdan önce o÷lu köpükleri
içiverdi. Böylece ölümsüzlü÷ü yakaladÕ.
Bu destanlar yaúam süresinin çok kÕsa dönemlerde insanlarÕn uzun bir ömre duydu÷u özlemle de
ba÷lantÕlÕdÕr. 1680 yÕlÕnda dünyaya gelen 19 kiúiden 7'si 0-10 yaúlarÕ arasÕnda, geriye kalan 12 kiúiden
4'ü 30 yaúÕna gelinceye kadar ölüyordu. Sadece 4’ü 60 yaúÕna eriúebiliyordu. 1500 yÕlÕnÕn York
kentinde (øngiltere) dünyaya gelen 5 kÕzdan 4'ü 20 yaúÕna basmadan hayata gözlerini yumuyor (VIIDIK
2003, 23ff.). 1750/55 ve 1817/1829 dönemi Almanya’sÕnda ortalama yaúam süresi erkekler için 40
yÕlÕn altÕnda kalmaktaydÕ (WINGEN 1990, 63).
YaúlÕlÕk, kendisi genç, ama dünyanÕn eski sevilmeyen yaúam dönemidir.
Üç yüz yÕl önce kilise
defterlerine kayda geçilmiú do÷um ve ölüm kayÕtlarÕna rastlanmÕútÕr. BunlarÕn analizleri, o dönemlerde
yaúlÕ sayÕsÕnÕn çok az oldu÷unu göstermektedir (Imhof 1987).
Yaúam süresinin bu kadar kÕsa oluúunu çeúitli açÕlardan açÕklamaya çalÕúan bilim adamlarÕ, çeúitli
konseptler geliútirmiútir. Mesela VIIDIK (2003, 23) evrimsel perspektiften bunu úöyle açÕklÕyor: Evrimin
temel ilkesi do÷al seleksiyondur (seçim, seçmek) veya güçlü olan neslini korur prensibi olarak da
adlandÕrÕlabilir. Bu prensip, canlÕ varlÕklarÕn biyolojik rezervleri, neslin devamÕ için harcamasÕnÕ ifade
etmektedir. Böylece neslin kurtulmasÕ sa÷lanÕr. Bu, gelecek kuúaklara yapÕlmÕú bir “yatÕrÕmdÕr”.
Biyolojik rezervler, bedenin korunmasÕna ve yenilemesine de÷il, neslin devamÕna harcanÕr. Bu prensip
yaúlanma aleyhine iúleyen bir süreçtir. Eskiden çok az insanÕn yaúamasÕ Viidik’e göre (2003), bu
yüzdendi.
185
VIIDIK, A. 2003. "Biologisches Altern - Gesetzmäßigkeiten und Beinflußbarkeit" Pp. 21- 44 in
Hoffnung Alter edited by L.Rosenmayr, F. Böhmer, WUV Univ. Verlag: Wien.
162
IMHOF (1987) olaya daha baúka bir açÕklama getiriyor: Endüstri öncesi dönemde yaúam süresinin
kÕsa oluúu, o dönemin yaúam koúullarÕ yüzündendi. Yaúam süresinin uzamasÕ tÕbbi geliúmelerle ortaya
çÕktÕ. 18. yüzyÕldan itibaren genel sa÷lÕ÷Õ koruma ve salgÕn hastalÕklardan korunma politikalarÕ devreye
girmeye baúlamÕútÕr. O zamanlar sÕnÕf fark çok fazlaydÕ, az sayÕdaki imtiyaz sahipleri tÕbbi olanaklar
daha
fazla yararlanabiliyor,
hijyen
ortamlarda yaúama
olanaklarÕna
sahiptir
ve
daha
iyi
beslenebiliyordu. 1860-1880 döneminde kentleúme ve endüstrileúme hÕz kazandÕ. Sosyal eúitsizliklere
ve sosyal adaletsizliklere dayanan imtiyazlar, nüfus içersinde çok ufak kalan bir grubun ölümden
"kurtulma úansÕnÕ" doruk noktaya çÕkardÕ. Sonraki dönemlerde bu olanaklar giderek toplum geneline
yayÕldÕ ve yaúam süresi herkes için uzamaya baúladÕ.
Çocukluk, gençlik, orta yaú dönemlerinden geçerek yaúlÕlÕ÷a eriúiyoruz. En azÕndan böyle bir
konseptin do÷ru oldu÷unu düúünüyoruz. Bunun ardÕnda yaúamÕn düzene konulmasÕ iste÷i
yatmaktadÕr. Sadece birer tasarÕmdan ibaret olan yaúam safhalarÕnda, sosyal ve kültürel etkenlerle
úekilleniyor, sosyal norm ve de÷erlerle yo÷rularak sosyalleúiyoruz. Hepimiz aynÕ zaman ve mekanda
yaúadÕ÷ÕmÕz halde, aynÕ úekilde yaúlanmÕyoruz.
FarklÕ yaúam koúullarÕ, farklÕ biyografiler do÷uruyor. Herkes kendi tarzÕyla yaúlanÕyor ve yaúlÕlÕk birye
özgü bir “tecrübe birikimi” haline geliyor. YaúlanÕnca geriye dönüp baktÕ÷ÕmÕzda, “kazanÕlan yÕllarÕn”
bizim için bir anlam ifade etmesini istiyoruz. Boúa geçmemiú bir hayat, yaúlanÕnca her úeyden daha
büyük bir önem kazanÕyor. Bir kereli÷ine gelinen bu dünyada “bilgelikten daha önemlisi [..] yaúanmÕú
olan maziye geri dönüp bakmaktÕr” (FILIPP 1999, 102-103).
Maziye bakÕnca akÕp giden “zamanÕ” ve “zaman yaúantÕlarÕnÕ” algÕlÕyoruz. “Sübjektif yaúlanma” denilen
bu olay yaúlanÕnca önemi anlaúÕlabiliyor. Zaman, farklÕ perspektiflerden algÕlanan bir olgudur. Zamanla
ilgili sübjektif yaúantÕlarda günler, aylar, yÕllar önemini kÕsmen kaybetmektedir. “ZamanÕn içindeki
anlamlarla” ba÷lantÕlÕdÕrlar. Ama “zaman” gerçek (objektif) yaúantÕlarla da ba÷lantÕlÕdÕr. YaúÕmÕz,
yaúam süresini algÕlayÕúÕmÕza ba÷lÕ olarak davranÕú ve yaúantÕ de÷iúimlerine yol açÕyor. Öte yandan
birçok yaúam süreçlerinin içinde yer alan tarihsel bir olgu olarak da kabul edilebilir (FILIPP 1999).
“YaúlÕ” dedi÷imiz insanlarÕ, bu perspektiflerden görebilmek gerekiyor. YararlanmadÕ÷ÕmÕz büyük
potansiyeli elden kaçÕrmamak için, o zaman giriúim yapma gerekti÷ini duyabiliriz. Sadece yaúlÕya
faydalÕ oldu÷u için de÷il, yaúlÕlarÕn da topluma faydasÕ dokunaca÷Õ için, toplumsal yaúamdan
soyutlanmamalarÕ, gençlerle beraber gelece÷i hazÕrlamalarÕ gerekiyor.
KÕsa bir süre önce 112 yaúÕnda ölen ABD vatandaúÕ George Johnson’un, California Üniversitesi’nde
yapÕlan otopsi “organlarÕnÕn bir hayli genç” kaldÕ÷ÕnÕ gösterdi. “Bunlar ancak 50-60 yaúÕndaki bir kiúinin
organlarÕ görünümündeydi” (Hürriyet Gazetesi, 3 Eylül 2006)186. Ruhu, bilinci ve hafÕzasÕ da genç
miydi, onu artÕk ö÷renemeyece÷iz. Bir konuúmasÕnda Paul B. Baltes, ne kadar uzun yaúarsak, o kadar
çok dostumuzun mezarÕ baúÕnda a÷layaca÷ÕmÕzÕ da söylemiúti. her úeyin iyi ve kötü bir yanÕ var.
YaúlanÕrken fiziksel kayÕplar ortaya çÕkmasÕna ra÷men, psiúik yeterlili÷imiz ve randÕmanÕmÕzÕ korumak
mümkündür (Thomae 1990). Mutlaka Alzheimer hastasÕ, sakat ve bakÕma muhtaç bir yaúlÕ olmak
186
HÜRRøYE Gazetesi, 3 Eylül 2006.
163
gerekmiyor. YaúamÕn son aúamalarÕna kadar, baúkalarÕna muhtaç olmadan bir yaúlÕlÕk geçirmek
Türkiye’de yaúanlarÕn ço÷unlu÷u için de mümkün olabilmeli.
Günlük yaúamÕnda aktif, sosyal iliúki ve iletiúimleri yeterli, psikolojik yetenek ve becerilerini koruyabilen
yaúlÕlar yaúam tecrübelerini daha efektif kullanabiliyor ve özel durumlar karúÕsÕnda bunlarÕ devreye
sokarak, çevreye daha kolay uyum sa÷lÕyor. Bunlar yaúlÕnÕn motivasyonunu da arttÕrÕyor (Kruse, Lehr
1999, 193).
ønsanlar, yaúadÕklarÕ toplumun sosyal ve kültürel de÷erlerine göre de÷iúen yaúlanma süreçlerine sahip
olurlar. AynÕ gün ve saate dünyaya gelen, ama farklÕ toplumlarda yaúlanan insanlarÕn yaúlÕlÕ÷Õ, farklÕ
geçiyor. YaúlÕlÕk, buna ra÷men 4000 bin yÕllÕk biz maziye sahip insanlÕ÷Õn ortak bir problemidir. Hem
ulusal hem de uluslararasÕ boyutlarÕnÕn kavranmasÕ ve dostlarÕyla beraber yaúlananlarÕn ço÷almasÕ
gerekiyor.
YaúlÕlÕk politikalarÕyla hem refah düzeyi yüksek bir toplum, hem de ferah yaúlÕlar yaratabiliriz!
164
KAYNAKÇA
AHORN, R., BETTINGER, F. 2005. in Sozialer Ausschluss und Soziale Arbeit.
Positionsbestimmungen einer kritischen Theorie und Praxis Sozialer Arbeit. VS Verlag für
Sozialwissenschaften, Wiesbaden.
ALBRECHT, A. GROENEMEYER, F. W. 1999. Handbuch soziale Probleme. Stallberg.
Westdeutsch.: Opladen/Wiesbaden
ALFERMANN, D. 1996. Geschlechtsrollen und geschlechtstypisches Verhalten. Kohlhammer:
Stuttgart.
ALZHEIMER– HILFE 2000. Die Alzheimer – Krankheit: (Broschüre). Frankfurt.
AMANN, A. 1973. “Einige kritische Bemerkungen zum Begriff Gesundheit in der sozialen
Gerontologie” Pp. 4 - 95 in Zeitschrift für Gerontologie 6.
ANGST, J., ERNST, C. 1990. “Geschlechtsunterschiede in der Psychiatrie”, Vortrag im
Studium generale der Univ. Heidelberg.
ARIES, P., DUBY, G. 1989. Geschichte des privaten Lebens, Bd. 1.. Fischer Verlag:
Frankfurt/Main.
ARMUTS- UND REICHTUMSBERICHT. 2001. Der erste Armuts – und Reichstumsbericht –
Lebenslagen in Deutschland – Bericht, Bonn.
ATTESLANDER, P. 2000. Methoden der empirischen Sozialforschung, 9., neubearbeitete und
erweiterte Auflage. Gruyter: Berlin, New York.
BÄCKER, G., EBERT, T. 1996. Zukunft des Sozialstaates. Defizite und Reformbedarf in
ausgewählten Bereichen der sozialen Sicherung. Herausgeber: Ministerium für Arbeit, Gesundheit und
Soziales des Landes Nordrhein-Westfalen.
BACKES, G. 2001. “Lebenslagen und Altersformen von Frauen und Männern in den neuen
und alten Bundesländern” Pp. 13 – 116 in Deutsches Zentrum für Altersfragen – Expertisen zum
drÕtten AltenberÕcht der BundesregÕerung, Leske + Budrich Verlag: Opladen.
BADELT, C., ÖSTERLE, A. 2001. Grundzüge der Sozialpolitik. Sozialpolitik in Österreich. 2.
Aufl., Manzsche Verlags- und Universitätsbuchhandlung: Wien.
BALTES, M. M. 1995. "Betty Friedan: Vom Feminismus zur Alterskultur" Pp. 10- 13 in
Produktives Leben im Alter edited by M.M. Baltes, L. Montada, Campus: Frankfurt/Main.
BALTES, M.M., MONTADA, L. 1995. Produktives Leben im Alter. Campus: Frankfurt/Main.
BALTES, M.M., WAHL, H.-W. 1986. “Plastizität im Alter“ Pp. 130-135 in Psychiatrie für die
Praxis 3 edited by H.Helmchen, H. Hippius. MMV Medizin Verlag: München.
BALTES, P. B., MITTELSTRASS, J., STAUDINGER, U.M. 1994. Altern und Alter - Ein
interdisziplinärer Studientext zur Gerontologie. Walter de Gruyter: Berlin, New York.
BALTES, P.B., BALTES, M.M. 1994 “Problem: Zukunft des Alterns und gesellschaftliche
Entwicklung” in Altern und Alter - Ein interdisziplinärer Studientext zur Gerontologie edited by P. B.
Baltes, J. Mittelstraß, U. M. Staudinger, Walter de Gruyter: Berlin, New York.
BANGO, J. 1994. Soziologie für soziale Berufe. Grundbegriffe und Grundzüge. Enke:
Stuttgart.
BECK, B., NAEGELE, G., REICHERT, M., DALLINGER, U. 1997. Vereinbarkeit der
Erwerbstätigkeit und Pflege. Schriftenreihe des Bundesministeriums für Familie, Senioren, Frauen und
Jugend. Bd. 106.1. Kohlhammer: Stuttgart.
BENGEL, J., LÖSCHMANN, C., BORGETTO, B. 2004. "Rehabilitation, Soziotherapie,
Selbsthilfe und Pflege" Pp.669-689 in Lehrbuch Medizinische Psychologie und Medizinische
Soziologie edited by B.Strauß, U. Berger, J. v. Troschke, E. Brähler, Hogrefe: Göttingen, Bern,
Toronto, Seattle, Oxford, Prag.
BIANCHI, E. C. 1990. Mit den Jahren gehen. Ein Wegbegleiter für ein schöpfrisches
Älterwerden. Kösel: München.
BIRNBACHER, D. 1988. Verantwortung für zukünftige Generation. Reclam Verlag: Stuttgart
BLANKENBURG, W. 1983. “Der Leib als Partner” Pp. 206 – 1212 in Psychoter med Psychol
33.
BOERS, H., BOSCH, M. et.al.1995. Die Erde als Feriendorf. Eine Einführung in Tourismus
und Umwelt. Eger Verlag: Darmstadt.
165
BOHNER, G. 2002. “Einstellungen” Pp. 266 – 318 in Sozialpsychologie edited by W. Stroebe,
K. Jonas, M. Hewstone. Springer: Berlin, Heidelberg, New York.
BORSCHEID, P., BAUSINGER, H., ROSENMAYR, L. et.al. 1998. Die Gesellschaft braucht
die Alten. Opladen.
BRAUCHBAR, M., HEER, H. 1993. Zukunft Alter: Herausforderung und Wagnis. Artemis &
Winkler Verlag.
BRAUN, H. 1997. “Verantwortung für Sozialpolitik im Geflecht der Zuständigkeiten” pp. 57- 73
in Sozialpolitik-Aktuelle Fragen und Probleme edited by M. R. Textor, Westdeutscher Verlag:
Opladen, Wiesbaden.
BUNDESMINISTER FÜR BILDUNG UND WISSENSCHAFT. 1988. Berufsbildungsbericht
1988, Bonn: Kohlhammer.
BUNDESMINISTERIUM FÜR FAMILIE, SENIOREN, FRAUEN UND JUGEND 1994. Politik
für ältere Menschen in Europa – Stand, Stellenwert und Entwicklungsmöglichkeiten der
Seniorenpolitik in den Mitgliedstaaten der Europäischen Gemeinschaft und den EFTA-Staaten.
Schriftenreihe Band 36. Kohlhammer Verlag: Stuttgart, Berlin, Köln.
BUNDESMINISTERIUM FÜR FAMILIE, SENIOREN, FRAUEN UND JUGEND 1996 Erster
Altenbericht – Die Lebenssituation älterer Menschen in Deutschland, unver. 2. Nachdruck.,
Drucksache 12/5897, Universitäts- Buchdruckerei: Bonn.
CAPE, R.D.T. 1983. “The geriatric patient” Pp. 9-15 in Fundamentals of Geriatric Medicine
edited by R.D.T. Cape, R.M. Coe, I. Rossmann. Ravens Pres: New York.
CLEMENS, M. 1994. “Lebenslage” als Konzept sozialer Ungleicheit in ZSR 40(1994)3: 61-81.
DAHME,
1997 Systemanalyse menschlichen Handelns – Grundlagen und Ansätze.
Westdeutscher Verlag: Opladen.
DALLINGER, U. 1997. “Erwerbstätige Pflegepersonen älterer Hilfe –und pflegebedürftiger
Menschen in der Bundesrepublik Deutschland: Partizipation im und Ausscheiden aus dem
Erwerbsleben. Sekundäranalyse der Studie „Möglichkeiten und Grenzen der selbstständigen
Lebensführung“ Pp. 111 – 157 in Vereinbarkeit der Erwerbstätigkeit und Pflege edited by B.Beck, G.
Naegele, M. Reichert, U. Dallinger. Schriftenreihe des Bundesministeriums für Familie, Senioren,
Frauen und Jugend. Bd. 106.1. Kohlhammer: Stuttgart.
DANDEKAR, T. 1999. “Warum altern wir? Biologische Aspekte des Älterwerdens“ Pp. 239276 in Funkkolleg Altern, Band 1, Die vielen Gesichter des Alterns edited by A. Niederfranke, G.
Naegele, E. Frahm. Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
DAVEY SMITH, G., SHIPLEY, M.J., ROSE, G. 1990. "Magnitude and causes of
socioeconomic differential in mortality: further evidence from the Whitehall Study" in Journal of
Epidemiology and Community Healt, 44, 265-270.
DEUTSCHER
BUNDESTAG
1994.
Zwischenbericht
der
Enquete-Kommission
“Demographischer Wandel” – Herausforderung unserer älterwerdenden Gesellschaft an den
einzelnen und die Politik, Bonn.
DEUTSCHES ZENTRUM FÜR ALTERFRAGEN. 2001. Versorgung und Förderung älterer
Menschen mit geistiger Behinderung. Expertisen zum Dritten Altenbericht der Bundesregierung., Band
5, Leske + Budrich Verlag: Opladen.
DEUTSCHES ZENTRUM FÜR ALTERSFRAGEN. 2001. Expertisen zum Dritten Altenbericht
der Bundesregierung, Band 5, Leske+Budrich: Opladen
DEUTSCHES ZENTRUM FÜR ALTERSFRAGEN. 2002. Hochaltrigkeit und Demenz als
Herausforderung an die Gesundheits– und Pflegeversorgung. Expertisen zum Vierten Altenbericht der
Bundesregierung, Band III., Vincentz Verlag: Hannover.
DEUTSCHEZ ZENTRUM FÜR ALTERSFRAGEN. 1987. Die ergraute Gesellschaft Deutsches
Zentrum für Altersfragen. DZA: Berlin.
DIECK, M. 1992. “Besondere Perspektiven des Alterns und des Alters im vereinten
Deutschland” Pp. 640 – 667 in Zukunft des Alterns und gesellschaftliche Entwicklung, P.B. Baltes, J.
Mittelstraß, de Gruyter Verlag: Berlin, New York.
DIECK, M., IGL, G., SCHWICHTENBERG-HILMERT, B. 1993. Dokumente der
internationalen Altenpolitik, Band II: 1981 bis 1983, Deutsches Zentrum für Altersfragen: Berlin.
DIECK, M.1987. “Die ältere Generation im Spiegelbild der großen Regierungserklärungen von
1949 bis 1987“ Pp. 189-218 in Die ergraute Gesellschaft edited by Deutsches Zentrum für
Altersfragen. DZA: Berlin.
DIEKMANN, A. 1995. Empirische Sozialforschung. Grundlagen, Methoden, Anwendungen.
Reinbek bei Hamburg.
DRACKLE, D. 1998. Alt und zahm? Alter und Älterwerden in verschiedenen Kulturen. Dietrich
Reimer Verlag: Hamburg.
166
DURKHEIM, E. 1895. Les règles de la méthode sociologique, Alm. Die Regeln der
soziologischen Methode edited by R. König, Luchterhand: Neuwied, Berlin.
EDLEY, N., WETHERELL, M. 1995. Men in perspective: practice, power and identity. Prentice
Hall Harvester Wheatsheaf: London.
EICKENBERG, H.U., HURRELMANN, K. 1997. “Warum fällt die Lebenserwartung von
Männern stärker hinter die Frauen zurück? Medizinische und soziologische Erklärungsansätze“ pp.
118 – 134 in Zeitschrift für Sozialisationsforschung und Erziehungssoziologie 17.
ENGELBRECH, G. 1991. “Berufsausbildung, Berufseinstieg und Berufsvrlauf von Frauen.
Empirische Befunde zur Erklärung der beruflichen Segregation.” Pp. 531 – 558 in Mitteilungen aus
der Arbeitsmarkt und Berufsfoschung 24/3.
ENQUETE-KOMMISSION. 1998. “Demografischer Wandel”: Herausforderungen unserer
älterwerdenden Geselschaft an den einzelnen und an die Politik. Zweiter Zwischenbericht, Bonn,
Deutscher Bundestag, Drucksache 13/11460.
ENTZIAN, H. GIERCKE, K. I., KLIE, T., SCHMIDT, R. 2000. Soziale Gerontologie. Forschung
und Praxisentwicklung im Pflegewesen und in der Altenarbeit. Mabuse Verlag: Frankfurt am Main.
ERHARD, T. 1999. Verhaltenstherapie bei Morbus Alzheimer. Hogrefe: Göttingen.
EU KOMMISSION 2002. Gemeinsamer Bericht über die soziale Eingliederung, Belgium.
FEY-HOFFMANN, S. 1991. “Berufswahl und Rechte bei der Berufsbildung.” Pp. 59-78 in
Rechtsratgeber Frauen edited by Doris Lucke and Sabine Berghahn. Reinbek bei Hamburg: Rowohlt.
FILIPP, S.-H. 1999.” Lebenserfahrung und Lebenssinn. Biographische Aspekte des Alterns”
Pp. 101-136 in Funkkolleg Altern, Band 1, Die vielen Gesichter des Alterns edited by A.Niederfranke,
G.Naegele, E.Frahm. Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
FRERICHS, F.2000. “Arbeitsmarktpolitik und die Definition des Alters” Pp. 19 – 31 in Soziale
Gerontologie. Forschung und Praxisentwicklung im Pflegewesen und in der Altenarbeit edited by H.
Entzian, K. I. Giercke, T. Klie and R. Schmidt. Mabuse Verlag: Frankfurt am Main.
FRIEDAN, B. 1995. Mythos Alter. Rowohlt: Reinbek bei Hamburg.
GADAMER, H.G. 1994. Über die Verborgenheit der Gesundheit. Suhrkamp Verlag:
Frankfurt/Main.
GEBHARDT, K., THIEDE, R. 1997. “Armut im Alter: Gestern, heute und … morgen?” In
DAngVers 11/97: 550-557.
GEISSLER, R 2000 “Die Armut in der Wohlstandsgesellschaft” in Information zur politischen
Bildung, 4. Quartal, 269, 2002: 24 -29.
GEISSLER, R. 2000. “Struktur Entwicklung der Bevölkerung” in Informationen zur politischen
Bildung, 4: 3- 8.
GOESCHEL, A. 1987. “Die Bedeutung der Älteren für die Regionalverteilung und
Regionalwirkung der Sozialtransfers” Pp. 286-307 in Die ergraute Gesellschaft edited by Deutsches
Zentrum für Altersfragen, Berlin.
GROND, E. 1998. Pflege Demenzkranker. Brigitte Kunz: Hagen.
GRONEMEYER, R. 1992. Die Entfernung vom Wolfsrudel. Über den drohenden Krieg der
Jungen gegen die Alten, Frankfurt/M.
HABERMEHL, A. 1989. Gewalt in der Familie. Gewis: Hamburg.
HASKE, H.E. 1990. “Kumulative Benachteiligung von Frauen im Alter” Pp. 120 – 140 in
Lehrbuch der psychologischen und sozialen Alternswissenschaft, Band 2: Psychosoziale Probleme
alter Menschen edited by J. Howe et.al., Heidelberg.
HAUPT, H., HINRICHS, W., LIEBSCHER, R., PRILLER, E., SCHMIDKE, H., WINKLER, G.
2004. Sozialreport 2004. Daten und Fakten zur sozialen Lage in den neuen Bundesländern. Trafo
Verlag: Berlin.
HAUSER, R. 1997. “Armutsberichterstattung” Pp. 19 – 45 in Sozialberichterstattung in
Deutschland. Konzepte, Methoden und Ergebnisse für Lebensbereiche und Bevölkerungsgruppen
edited by H.-H. Noll, Juventa Verlag: Weinheim, München.
HEDDERICH, I. 2003. “Der Mensch als Beobachter seiner Lebenswelt –
Wirklichkeitskonstruk-tionen des Konstruktivismus” Pp. 25-36 in Körperbehinderte Menschen im Alter.
Lebenswelt und Lebensweg edited by I. Hedderich, H. Loer. Klinkhardt Verlag: Bad Heilbrunn/Obb.
HEDDERICH, I. 2003a. "Theoretische Position" Pp. 11-24 in Körperbehinderte Menschen im
Alter. Lebenswelt und Lebensweg edited by I. Hedderich, H. Loer. Klinkhardt Verlag: Bad
Heilbrunn/Obb.
HEDDERICH, I., LOER, H.. 2003. Körperbehinderte Menschen im Alter. Lebenswelt und
Lebensweg. Klinkhardt Verlag: Bad Heilbrunn/Obb.
HEIDEN, H.-G. 1996 "Niemand darf wegen seiner Behinderung benachteiligt werden" Grundrecht und Alltag: eine Bestandsaufnahme. Rowohlt: Reinbek bei Hamburg.
167
HELMCHEN, H., HIPPIUS, H. 1986. Psychiatrie für die Praxis 3. MMV Medizin Verlag:
München
HESSE– SCHILLER, W. 1996. “Das Pflegeversicherungsgesetz, Pflegebedürftige –
Pflegekassen – Pflegeeinrichtungen” Pp. 2 – 17 in Pflegeversicherung. Konsequenzen für die
Reorganisation, Finanzierung und Qualitätssicherung edited by G.Junkers, B. Moldenhauer, U.
Reuter. Schattauer Verlag: Stuttgart, New York.
HIPPIUS, H., LAUTER, H., GREIL, W. 1988. Psychiatrie für die Praxis. Psychische Störungen
im höheren Lebensalter. MMV Medizin Verlag: München.
HOFFMANN, E. 1999. “Alte Menschen in der Sozialhilfe: Ergebnisse der neuen
Sozialhilfestatistik 1997” Pp. 7-10 in Informationsdienst Altersfragen 26(1999)3/4.
HOWE, J. et.al 1990. Lehrbuch der psychologischen und sozialen Alternswissenschaft, Band
2: Psychosoziale Probleme alter Menschen. Heidelberg.
HÖPFLINGER, F. 1994. Frauen im Alter - Alter der Frauen. Ein Forschungsdosier. Seismo
Verlag: Zürich.
HÖRL, J. 1978. “Strukturen zur gesellschaftlichen Entwicklung des Altersproblems” Pp. 335376 in Der alte Mensch in der Gesellschaft edited by L. Rosenmayr, H. Rosenmayr. Rowohlt Verlag:
Reinbek bei Hamburg.
HRADIL, S. 1999. Soziale Ungleichheit in Deutschland. 7. Aufl., Leske + Budrich: Opladen.
HUG, T. 2001. “Erhebung und Auswertung empirischer Daten” Pp. 11-29 in Wie kommt
Wissenschaft zum Wissen? Einführung in die Forschungsmethodik und Forschungspraxis, Band 2.
edited by T. Hug, Schneider Verlag: Baltmannsweiler.
HUG, T. 2001. Wie kommt Wissenschaft zum Wissen? Einführung in die Forschungsmethodik
und Forschungspraxis, Band 2. Schneider Verlag: Baltmannsweiler.
HÜBLER, O. 1991. “Einkommensdiskriminierung von Frauen und geschlechtsanhängige
Einkommensdeterminanten” Pp. 607 – 624 in Jahrbuch für Nationalökonomie und Statistik, 208.
HÜRRøYET Gazetesi, 15 Temmuz 2006
HÜRRøYE Gazetesi, 3 Eylül 2006
IMHOF, A. 1984. Die verlorenen Welten. Beck Verlag: München.
INFORMATION ZUR POLITISCHEN BILDUNG, Nr. 220/1988, 8
JANSSEN–JURREIT, M. L. 1979. Frauenprogramm. Gegen Diskriminierung. Gesetzgebung,
Aktionspläne, Selbsthilfe. Ein Handbuch. Rowohlt: Reinbek bei Hamburg.
JOAS, H. 2001. Lehrbuch der Soziologie. Campus Verlag: Frankfurt, New York.
JUNKERS, G., MOLDENHAUER, B., REUTER, U. 1996. Pflegeversicherung. Konsequenzen
für die Reorganisation, Finanzierung und Qualitätssicherung. Schattauer Verlag: Stuttgart, New York.
KARDORFF, E. von. 2005. “Kein Ende der Ausgrenzung” Pp. 253-272 in Sozialer Ausschluss
und Soziale Arbeit. Positionsbestimmungen einer kritischen Theorie und Praxis Sozialer Arbeit edited
by R. Ahorn, F. Bettinger. VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden.
KARSTEDT, S. 1999. “Soziale Probleme und soziale Bewegungen. Pp. 73 – 110 in Handbuch
soziale Probleme edited by G. Albrecht, A. Groenemeyer, F. W. Stallberg. Westdeutsch.:
Opladen/Wiesbaden
KELLER, S. 2002. Pflege und Pflegeversicherung. Stiftungwarentest Berlin, Econ Verlag:
München.
KLEE, E. 1981. Behinderten-Report. Fischer: Frankfurt/M.
KNAPP, U. 1984. Frauenarbeit in Deutschland. 2 Bände, Minerva: München.
KOHLI, M. 2000. “Der Alters-Survey als Instrument wissenschaftlicher Beobachtung” in Die
zweite Lebenshälfte. Gesellschaftliche Lage und Partizipation im Spiegel des Alters-Survey edited by
M. Kohli, H. Kühnemund, Leske + Budrich Verlag: Opladen.
KOHLI, M. KÜHNEMUND, H. 2000. Die zweite Lebenshälfte. Gesellschaftliche Lage und
Partizipation im Spiegel des Alters-Survey. Leske + Budrich Verlag: Opladen.
KÖNIG, R. ??. Die Regeln der soziologischen Methode. Luchterhand: Neuwied, Berlin.
KÖNIG, R. 1973. Handbuch der empirischen Sozialforschung, Bd. 2, 3. dtv: Stuttgart.
KRUSE, A., LEHR, U. 1999. “Reife und Leistung” Pp. 187-238 in Funkkolleg Altern, Band 1,
Die vielen Gesichter des Alterns edited by A.Niederfranke, G.Naegele, E.Frahm. Westdeutscher
Verlag: Opladen, Wiesbaden.
KURZ, A. 1988. “Demenz im Alter” Pp. 29-44 in Psychiatrie für die Praxis. Psychische
Störungen im höheren Lebensalter edited by H. Hippius, H. Lauter, W. Greil. MMV Medizin Verlag:
München.
KURZ, A. 1997. “Angst vor den Folgen” in Forum Sozialisation, 10, 26.
LABISCH, A. 1992. Homo Hygienicus. Campus: Frankfurt/Main.
168
LANG, H., FALLER, H. 1998. Medizinische Psychologie und Soziologie. Springer Verlag:
Berlin, Heidelberg, New York, Barcelona, Budapest, Hong Kong, London, Mailand, Paris, Singapur,
Tokio.
LANG, H., FALLER, H. 1998. Medizinische Psychologie und Soziologie, Springer Verlag:
Berlin, Heidelberg, New York et.al.
LAUTER, H. 1988. “Einführung” Pp. 9-11 in Psychiatrie für die Praxis. Psychische Störungen
im höheren Lebensalter edited by H. Hippius, H. Lauter, W. Greil. MMV Medizin Verlag: München.
LEHR, U. 1972. Psychologie des Alterns. Quelle & Meyer Verlag: Heidelberg.
LEHR, U. 1983. Altern - Tatsachen und Perspektiven. Bouvier: Bonn
LEHR, U. 1987. Zur Situation der älter werdenden Frau. Beck Verlag: München
LEHR, U. 1996. Psychologie des Alterns, Quelle & Meyer Verlag: Wiesbaden.
LENZ, I., LUIG, U. 1990. Frauenmacht ohne Herrschaft. Geschlechtsverhältnisse in
nichtpatriarchalen Gesellschaften. Orlando Frauenverlag: Berlin.
LUCKE, D., BERGHAHN, S. 1991. Rechtsratgeber Frauen. Reinbek bei Hamburg: Rowohlt.
LUCKE, D., BERGHAHN, S. 1991. Rechtsratgeber Frauen. Reinbek bei Hamburg: Rowohlt.
LUHMANN, N. 2002. Soziale Systeme. Grundriss einer allgemeinen Theorie. (Original: 1984,
Suhrkamp Verlag, Frankfurt/Main), Wissenschaftliche Buchgesellschaft
MAGER,H.-C. 2002. "Informelle Pflege(sicherungs)arrangements: Ökonomische Aspekte
komplexer Generationsbeziehungen" Pp. 94-127 in Lebensqualität im Alter - Generationsbeziehungen
und öffentliche Servicesysteme im sozialen Wandel edited by A. Motel-Klingebiel, H.-J. v.
Kondratowitz, C.Tesch-Römer, Leske+Budrich Verlag: Opladen.
MANNHEIM, K. 1928. “Das Problem der Generationen.” Pp. 37, 41 in Köllner Vierteljahrshefte
2 and 3.
MARZI, H. 1998 “Ethnologische Altersforschung im Wandel” Pp. ?? in Alt und zahm? Alter
und Älterwerden in verschiedenen Kulturen edited by D. Dracklé. Dietrich Reimer Verlag: Hamburg.
MATURANA, H.R., VARELA, F.J. 1987. Der Baum der Erkenntnis. Die biolgische Wurzeln
menschlichen Erkennens. Bern, München.
MAYER, K.U. et. al. 1994. “”Gesellschaft, Politik und Altern” Pp. 721 – 758 in Alter und Altern.
Ein interdisziplinärer Studientext zur Gerontologie edited by P.B. Baltes, J. Mittelstraß, U.M.
Staudinger, Berlin.
MERTON, R. K. 1984. Die Eigendynamik gesellschaftlicher Voraussagen. In: Topisch, E.
(Hg.): Logik der Sozialwissebschaften, 11. Aufl., Athäneum Taschenbücher: Königstein/Ts., S. 144161.
MICHEL, I. 1991. “Sozialhilfe im Alter” Pp. 544-552 in Rechtsratgeber Frauen edited by Doris
Lucke and Sabine Berghahn. 1991. Rechtsratgeber Frauen. Reinbek bei Hamburg: Rowohlt.
MIELCK, A. 2000. Soziale Ungleichheit und Gesundheit. Huber: Bern.
MOTEL-KLINGEBIEL, A., KONDRATOWITZ, H.-J. v., TESCH-RÖMER, C. 2002.
Lebensqualität im Alter - Generationsbeziehungen und öffentliche Servicesysteme im sozialen
Wandel. Leske+Budrich Verlag: Opladen.
MOYHINAN, C. 1998. “Theories of masculinity” Pp.1072 – 1075 in British Medical Journal
317.
MÜLLER, H.-U., MÜLLER-STACKEBRANDT, J. 1997. “Leere Kassen und Schuldenberge:
Sozialpolitik vor dem aus?” pp. 39-55 in Sozialpolitik-Aktuelle Fragen und Probleme edited by M. R.
Textor, Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
MÜNZ, R., ULRICH, R. 2001. "Bevölkerung" Pp. 478 – 503 in Lehrbuch der Soziologie edited
by H. Joas, Campus Verlag: Frankfurt, New York.
NAEGELE, G. TEWS, H.-P. 1993 Lebenslagen im Strukturwandel des Alterns, Westdeutscher
Verlag: Opladen.
NAHSEN, I. 1975. “Bemerkungen zum Begriff und zur Geschichte des Arbeitsschutzes” Pp.
145-166 in Arbeitssituation, Lebenslage und Konfliktbereitschaft edited by M. Osterland. Europäische
Verlaganstalt: Frankfurt/Main, Köln.
NATTER, E., REINPRECHT, C. 1992. Achtung Sozialstaat. Wem er nützt, wen er vergisst,
wie man mit ihm zurechtkommt. Europa: Wien, Zürich.
NEUSEL, A., TEKELø, S., AKKENT, M. 1991. Aufstand im Haus der Frauen.
Frauenforschung aus der Türkei. Orlando Frauenverlag: Berlin.
NIEDERFRANKE, A. 1997. “Sozialberichterstattung zur Situation älterer Menschen” Pp. 195 –
212 in Sozialberichterstattung in Deutschland. Konzepte, Methoden und Ergebnisse für
Lebensbereiche und Bevölkerungsgruppen edited by H.-H. Noll, Juventa Verlag: Weinheim, München.
169
NIEDERFRANKE, A. 1999. “Das Alter ist weiblich. Frauen und Männer altern unterschiedlich“
Pp. 7 – 51 in Funkkolleg Altern 2– Lebenslagen und Lebenswelten, soziale Sicherung und Altenpolitik
edited by A. Niederfranke, G. Naegele, E. Frahm, Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
NIEDERFRANKE, A., NAEGELE, G., FRAHM, E. 1999. Funkkolleg Altern, Band 1, Die vielen
Gesichter des Alterns. Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
NIEDERFRANKE, A., NAEGLE, G., FRAHM, E. 1999. Funkkolleg Altern, Band 1, Die vielen
Gesichter des Alterns Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
NOLL, H.-H. 1997. “Sozialberichterstattung: Zielsetzungen, Funktionen und Formen” Pp. 7 –
16 in Sozialberichterstattung in Deutschland. Konzepte, Methoden und Ergebnisse für
Lebensbereiche und Bevölkerungsgruppen edited by H.-H. Noll, Juventa Verlag: Weinheim, München.
NOLL, H.-H. 1997. Deutschland. Konzepte, Methoden und Ergebnisse für Lebensbereiche
und Bevölkerungsgruppen. Juventa Verlag: Weinheim, München.
NOLL, H.-H. 1997.Sozialberichterstattung in Deutschland. Konzepte, Methoden und
Ergebnisse für Lebensbereiche und Bevölkerungsgruppen Juventa Verlag: Weinheim, München.
NUSCHELER, F. 1996. Lern – und Arbeitsbuch Entwicklungspolitik. 4.Aufl., Dietz Verlag:
Bonn.
OECHSNER, A., HEIDEN, H.-G. 1996. "Sie sind Systemfremd! Über die systematische
Verletzung des Menschenrechts" Pp. 41-61 in "Niemand darf wegen seiner Behinderung benachteiligt
werden" - Grundrecht und Alltag: eine Bestandsaufnahme edited by H.-G. Heiden. Rowohlt: Reinbek
bei Hamburg.
OESTERREICH, K. 1990. “Die Situation älterer Menschen aus gerontopsychiatrischer Sicht”
Pp. 9-20 in Altern als Chance und Herausforderung, Band 2, Gesundheit, Pflege und Vorsorge edited
by L. Späth, U. Lehr, Aktuell Verlag: München, Landsberg.
OLIVER, M. 1996. Understanding disability. From theory to practice. New York: St. Martin's
Press.
OSTERLAND, M. 1975. Arbeitssituation, Lebenslage und Konfliktbereitschaft. Europäische
Verlaganstalt: Frankfurt/Main, Köln.
OSTERMANN, B.M. 2002. “Gerontologie” Pp. 166-168 in Altenpflege kompakt.
Schlüsselbegriffe der Ausbildung und Praxis edited by R. Pousset. Beltz: Weinheim, Basel.
OYEN, R., LÖHE, I. 1996. “Soziale Sicherheit durch Sozialversicherung” Pp. 96 – 130 in
Lehrbuch der Sozialmedizin für Sozialarbeit, Sozial – und Heilpädagogik edited by W. Schwarzer.
Borgmann Verlag: Dortmund.
PFARR, H. 1988. Quoten und Grundgesetz. Notwendigkeit und Verfassungsmäȕigkeit von
Frauenförderung. Nomos: Baden – Baden.
POPPER, K. R. 1984. Objektive Erkenntnis. Ein evolutionärer Entwurf. Hamburg.
POUSSET, R. 2002. Altenpflege kompakt. Schlüsselbegriffe der Ausbildung und Praxis. Beltz:
Weinheim, Basel.
PRAHL, H.-W., SCHROETER, K.R. 1996. Soziologie des Alterns. Schöningh Verlag:
Paderborn, München, Wien, Zürich.
PRISCHING, M. 2003. “Alter heute – ein Mosaik mit Widersprüchen” Pp. 246-272 in Hoffnung
Alter edited by L.Rosenmayr, F. Böhmer, WUV Univ. Verlag: Wien.
RAABE, H. 2001. “Wie Türen zu Menschen mit Demenz geöffnet werden” in Pro Alter, 3, 12 –
15.
RABE– KLEBERG, U. 1986. “Wissen, aber keine Macht! Oder: Was hat die Bildungsreform
der Frauen gebracht?” Pp. 60 – 68 in Vorgänge 81.
REINHOLD, G. 1991. Soziologie – Lexikon. Oldenbourg: München, Wien.
RICHTER, U. 1994. Was heiȕt hier Oma! Das Selbstverständnis der Groȕmütter von heute.
Kreuz: Stuttgart.
RITTER, U.P., HOHMEIER, J. 1999. Alterspolitik. Oldenbourg Verlag: München, Wien.
ROSENBERG, P. 1987.”Soziale Sicherung bei demographischem Wandel: Alternative
Thesen” Pp. 220-230 in Die ergraute Gesellschaft edited by Deutsches Zentrum für Altersfragen,
Berlin
ROSENMAYR, L. 1996. Altern im Lebenslauf Soziale Position, Konflikt und Liebe in späten
Jahren. Vadenhoeck & Ruprecht: Göttingen.
ROSENMAYR, L. 1998. Alterspositionen im Kulturvergleich. In: Die Gesellschaft braucht die
Alten edited by P.Borscheid, H. Bausinger, L. Rosenmayr, et.al. Opladen.
ROSENMAYR, L., BÖHMER, F. 2003. Hoffnung Alter. WUV Univ. Verlag: Wien.
ROSENMAYR, L., ROSENMAYR, H. 1978. Der alte Mensch in der Gesellschaft, Rowohlt
Verlag: Reinbek bei Hamburg.
170
RÜCKERT, W. 1992 . Bevölkerungsentwicklung und Altenhilfe. Folgen der
Bevölkerungsentwicklung für die Altenhilfe – von der Kaiserzeit über das Jahr 2000 hinaus.
Schriftenreihe Forum des Kuratoriums Deutsche Altenhilfe, Band 18, Kuratorium Deutsche
Altenhilfe (KDA): Köln.
SABO, D. 2000. “Men’s Health Studies: Origins and Trends” Pp. 133 – 142 in Journal of
American College Health 49.
SCHALDACH, H. 1980. Wörterbuch der Medizin, Band 1, 6. unv. Aufl., Thieme Verlag:
Stuttgart.
SCHÄUBLE, G. 1984. Theorien, Definitionen und Beurteilung der Armut, Berlin.
SCHEUCH, E. K. 1973. “Das Interview in der Sozialforschung” in Handbuch der empirischen
Sozialforschung, Bd. 2, 3 edited by R. König. dtv: Stuttgart.
SCHIRRMACHER, F. 2004. Das Methusalem-Komplott. 5. Aufl. Blessing: München.
SCHMÄHL, W., FACHINGER, U. 1999. “Armut und Reichtum. Einkommen und
Konsumverhalten älterer Menschen” Pp. 159 – 208 in Funkkolleg Altern 2– Lebenslagen und
Lebenswelten, soziale Sicherung und Altenpolitik edited by A. Niederfranke, G. Naegele, E. Frahm,
Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
SCHNEEKLOTH, U. 1996. “Entwicklung von Pflegebedürftigkeit im Alter” in Zeitschrift für
Gerontologie und Geriatrie 29: 11 – 17.
SCHNEIDER, W. 1999. Nicht aufhören, sondern anfangen, in: Jung gegen Alt - Spiegel
Special, S. 12.
SCHROETER, K. R., PRAHL, H.-W. 1999. Soziologisches Grundwissen für Altenhilfeberufe.
Ein Lehrbuch für die Fach(hoch)schule. Beltz Verlag: Weinheim, Basel.
SCHULIN, B. 2000. “Einführung” Pp. IX-XLIV in Sozialgesetzbuch, 26.Aufl., Deutsche
Taschenbuchverlag: München.
SCHULZ-NIESWANDT, F. 1997 Altern in der Türkei: modernisierungstheoretische
Perspektiven zum Kontextwandel des Alterns in Übergangsgesellschaften, Eurotrans Verlag: Weiden,
Regensburg.
SCHUPP, J., HABICH, R., ZAPF, W. 1996 “Sozialberichterstattung im Längsschnitt- Auf dem
Weg zu einer dynamischen Sicht der Wohlfahrtsproduktion“ Pp. 7-46 in Lebenslagenwandel im
Wandel: Sozialberichterstattung im Längsschnitt edited by W.Zapf, J. Schupp, R. Habich. Campus
Verlag: Frankfurt/Main, New York.
SCHÜSSLER, G. 1993. Bewältigung chronischer Krankheiten. Konzepte und Ergebnisse.
Vandenhoeck & Ruprecht Verlag: Göttingen.
SCHWARZER, W. 1996. Lehrbuch der Sozialmedizin für Sozialarbeit, Sozial – und
Heilpädagogik. Borgmann Verlag: Dortmund.
SHAWITZY, B.A., SHAWITZY, S.E., PUGH, K.R., CONSTABLE, R.T., SKUDLARSKI, P.
FULLBRIGHT, R.K., BRONEN, R.A., FLETCHER, J.M., SHANKWELLER, D.P., KATZ, L., GOER,
J.C. 1995. “Sex differences in the functional organisation of the brain for language” Pp. 607 – 609 in
Nature 373.
SIEGRIST, J. 1995. Medizinische Soziologie, 5. Aufl., Urban & Schwarzenberg Verlag:
München, Wien, Baltimore.
SOCIAL SECURITY IN THE COUNTRIES. SCOPE, EXPENDITURE AND FINANCING 1990.
NOSOSCO, Oslo 1993.
SPÄTH, L., LEHR, U. 1990. Altern als Chance und Herausforderung, Band 2, Gesundheit,
Pflege und Vorsorge. Aktuell Verlag: München, Landsberg.
SRTOEBE, W., JONAS, K., HEWSTONE, M. 2002. Sozialpsychologie. Springer: Berlin,
Heidelberg, New York.
STANJEK, K. 2002. “Altenarbeit” Pp. 23-25 in in Altenpflege kompakt. Schlüsselbegriffe der
Ausbildung und Praxis edited by R. Pousset. Beltz: Weinheim, Basel.
STARUSS, B., BERGER, U. TROSCHKE, J.v., BRÄHLER, E. 2004. Lehrbuch Medizinische
Psychologie und Medizinische Soziologie. Hogrefe: Göttingen, Bern, Toronto, Seattle, Oxford, Prag.
STATISTISCHES BUNDESAMT. 2003. Wiesbaden.
SULKAVA, R., WIKSTRÖM, J., AROMAA, A., RAITASALO, R., LEHTINEN, V., LAHTELA,
K., PALO, J.1985. Prevalence of severe dementia in Finland. Neurology 35: 1025-1029.
ùAHøNKAYA, R. et. al. 1968. “Sosyal De÷iúme AçÕsÕndan Aile SorunlarÕ ve Sosyal Hizmetler”
Pp. 142-180 in III. Milli Sosyal Hizmetler KonferansÕ -Türkiye’de Sosyal De÷iúme ve Sosyal Hizmetler
T.C. Sa÷lÕk ve Sosyal YardÕm BakanlÕ÷Õ, Sosyal Hizmetler Genel Müdürlü÷ü YayÕnlarÕ, Ankara.
T. C. BAùBAKANLIK DEVLET øSTATøSTøK ENSTøTÜSÜ. 2002. Türkiye Özürlüler
AraútÕrmasÕ. YayÕn NumarasÕ 2913. DøE MatbaasÕ: Ankara.
T.C. BAùBAKANLIK DEVLET øSTATøSTøK ENSTøTÜSÜ, 2002, Ankara.
171
T.C. SAöLIK VE SOSYAL YARDIM BAKANLIöI. 1968. Sosyal Hizmetler Genel Müdürlü÷ü
YayÕnlarÕ, Ankara
T.C.BAùBAKANLIK DEVLET øSTATøSTøK ENSTøTÜSÜ. 2005. Ankara.
TALLMAN, I. 1976. Passion, Action and Politics. A Perspective on Social Problems and
Social Problem Solving, Freeman: San Fransisco.
TEMEL BRITANNICA.1993, Cilt 15: 328 - 332, Ana YayÕncÕlÕk A.ù. ve Encyclopaedia
Britannica, Inc.: østanbul.
TEWS, H. P. 1971. Soziologie des Alterns, Band. 1. Quelle & Meyer Verlag: Heidelberg.
TEWS, H.-P. 1999. “Von der Pyramide zum Pilz. Demographische Veränderungen in der
Gesellschaft“ Pp. 137 – 185 in Funkkolleg Altern 1 – Die vielen Gesichter des Alterns edited by
A.Niederfranke, G. Naegele, E. Frahm, Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
TEWS, H.-P. 2001. “Behinderungspolitik für ältere Menschen mit geistiger Behinderung” Pp.
11-42 in Versorgung und Förderung älterer Menschen mit geistiger Behinderung. Expertisen zum
Dritten Altenbericht der Bundesregierung, Band 5 edited by Deutsches Zentrum für Altersfragen,
Leske+Budrich: Opladen.
TEXTOR, M. R. 1997. “Bevölkerungsentwicklung: Konsequenzen für die Gesellschaft und
Politik” Pp. 11-27 in Sozialpolitik-Aktuelle Fragen und Probleme
edited by M. R. Textor,
Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
TEXTOR, M. R. 1997. “Zur Einführung” Pp.7-10 in Sozialpolitik-Aktuelle Fragen und Probleme
edited by M. R. Textor, Westdeutscher Verlag: Opladen, Wiesbaden.
TEXTOR, M. R. 1997. Sozialpolitik-Aktuelle Fragen und Probleme. Westdeutscher Verlag:
Opladen, Wiesbaden.
TEXTOR, M.R. 1997. Sozialpolitik-Aktuelle Fragen und Probleme. Westdeutscher Verlag:
Opladen, Wiesbaden
THESING, T. 1998. Betreute Wohngruppen und Wohngemeinschaften mit geistiger
Behinderung, 3.überarb. und erg. Auflage. Lambertus: Freiburg.
THIMM, W. 1994. Leben in Nachbarschaft. Hilfen für Menschen mit Behinderungen. Herder:
Freiburg, Basel, Wien.
TøMUR, S. 1968. “Sosyal De÷iúme AçÕsÕndan Yeni Bir Sosyal Hizmet: Aile PlanlamasÕ” Pp. 75
– 86 in III. Milli Sosyal Hizmetler KonferansÕ -Türkiye’de Sosyal De÷iúme ve Sosyal Hizmetler edited
by T.C. Sa÷lÕk ve Sosyal YardÕm BakanlÕ÷Õ, Sosyal Hizmetler Genel Müdürlü÷ü YayÕnlarÕ, Ankara.
TOPISCH, E. 1984. Logik der Sozialwissebschaften, 11. Aufl., Athäneum Taschenbücher:
Königstein/Ts..
TUFAN, ø. 2004. Akdeniz Üniversitesi Ö÷rencileri ArasÕnda Kesitsel AraútÕrma.
TUFAN, ø. 2006b.YaúlÕlÕkta BakÕma MuhtaçlÕk ve Yeni Bir BakÕm Kültürü. Sosyal BakÕm
SigortasÕ: Demografik De÷iúimlerin YarattÕ÷Õ Bir Sorun ve TartÕúmaya AçÕk Bir Konsept. BasÕm
hazÕrlÕklarÕ devam eden çalÕúma.
TUFAN, ø. 2004. Engelsizlerin Engellilerden Beklentileri ve Engellilerin Bunlara Cevap
Verebilme OlanaklarÕ. Türkiye'nin Antalya ilinde gerçekleútirilen bir araútÕrma.
TÜRKøYE øLLER ANSøKLOPEDøSø. 2005. 1 ve 2’nci Cilt, Do÷al YapÕ, Tarih, Sosyal YapÕ,
Ekonomi, Kültürel YapÕ. Milliyet Do÷an Gazetecilik A.ù.: østanbul.
VERBRAUCHER ZENTRALE NORDRHEIN-WESTFALE e.V. 1999. Die Pflegeversicherung.
Informationen und Tipps für Betroffene und Pflegepersonen, Düsseldorf.
VIIDIK, A. 2003. "Biologisches Altern - Gesetzmäßigkeiten und Beinflußbarkeit" Pp. 21- 44 in
Hoffnung Alter edited by L.Rosenmayr, F. Böhmer, WUV Univ. Verlag: Wien.
WAGNER , G. 1987. “Drei Thesen zur ökonomischen Bedeutung von Dienstleistungen in
einer demographisch alternden Gesellschaft” Pp. 308-321 in Die ergraute Gesellschaft edited by
Deutsches Zentrum für Altersfragen, Berlin.
WALDHERR, G. 1999. “Dann sagen wir, dass wir dagegen sind. Eine Frage der Arithmetik:
Amerikas Seniorenorganisation AARP zeigt den Mächtigen ihre Macht” Pp. 32-35 in Spiegel Special,
Jung gegen Alt.
WEININGER, O. 1903. Geschlecht und Charakter. Braumüller Verlag: Wien, Leipzig
WINGEN, M. 1990. “Altern heute und morgen – demografische Entwicklungen” Pp. 48 – 79 in
Altern als Chance und Herausforderung. Band 1: Aktives Altern edited by L. Späth and U. Lehr.
Aktuell: Stuttgart, München, Landsberg.
WITELSON, S.A. 1991. “Sexual differentiation of the human tempero-parietal region for
functional assymetry: neuroanotomical evidence” Pp. 131 – 153 in Psychoneuroendocrinology 16.
WORLD HEALTH ORGANIZATION (WHO).1980. International Classification of Impairments,
Disabilities and Handicaps. WHO: Genf.
172
WORLD HEALTH ORGANIZATION (WHO).1993. International Classification of Impairments,
Disabilities and Handicaps. WHO: Genf.
WORLD POPULATION PRESPECTS. The 1998 Revision, New York, United Nations 1999
ZACHER, H. F. 1991. Alterssicherung im Rechtsvergleich, Baden-Baden.
ZAPF, W. 1977. Lebensbedingungen in der Bundesrepublik. Sozialer Wandel und
Wohlfahrtsentwicklung. Frankfurt/Main, New York.
ZAPF, W., SCHUPP, J., HABICH, R. 1996. Lebenslagenwandel im Wandel:
Sozialberichterstattung im Längsschnitt. Campus Verlag: Frankfurt/Main, New York.
173
øsim Listesi
A
C
AHORN, R. ................................................................ 168
CAPE, R.D.T. ...................................................... 48, 169
AKKENT, M...................................................... 103, 172
CLEMENS, M. .................................................... 97, 169
ALBRECHT, A. ........................................................ 168
CONSTABLE, R.T. .......................................... 145, 174
ALFERMANN, D. 1996. ................................... 146, 168
AMANN, A. ....................................................... 144, 168
D
ANGST, J. .......................................................... 146, 168
ARIES, P., ............................................................ 88, 168
DAHME, .............................................................. 16, 169
AROMAA, A. ...................................................... 47, 174
DALLINGER, U. ............................................... 54, 169
ATTESLANDER, P. ......................................... 126, 168
DALLINGER, U. ...................................................... 168
DANDEKAR, T. .................................................. 84, 169
B
DAVEY SMITH, G. .......................................... 134, 169
DIECK, M.................................................................. 169
BÄCKER, G.,....................................................... 73, 168
DIECK, M.....................................................29, 110, 169
BACKES, G. ........................................................ 95, 168
DIEKMANN, A. ................................................ 126, 169
BADELT, C., ....................................................... 19, 168
DRACKLE, D. ........................................................... 169
BALTES, M. M. ................................................ 106, 168
DUBY, G. ............................................................. 88, 168
BALTES, M.M. ............................................. 19, 48, 168
BALTES, P. B. ........................................................... 168
E
BALTES, P.B. ...................................................... 19, 168
BANGO, J. ........................................................... 84, 168
EBERT, T. ........................................................... 73, 168
Bausinger ...................................................... 13, 169, 173
ECZACIBAùI, N. ................................................ 44, 170
BECK, B..................................................................... 168
EICKENBERG, H.U......................................... 145, 170
BENGEL, J. ......................................................... 91, 168
ENTZIAN, H. ............................................................ 170
BERGER, U. .............................................................. 174
ERHARD, T. ............................................................. 170
BERGHAHN, S. ........................................................ 172
ERNST, C. ......................................................... 146, 168
BETTINGER, F......................................................... 168
F
BIANCHI, E. C. ................................................. 105, 168
BIRNBACHER, D. .............................................. 20, 168
FACHINGER, U. ................................................ 95, 174
BLANKENBURG, W........................................ 141, 168
FALLER, H. .................................................46, 142, 172
BOERS, H. ......................................................... 129, 168
FEY-HOFFMANN, S........................................ 105, 170
BOHNER, G. ....................................................... 85, 169
FILIPP, S.-H ...................................................... 135, 170
BORGETTO, B. .................................................. 91, 168
FRAHM, E. ................................................................ 173
Borscheid ...................................................... 13, 169, 173
FRERICHS, F.2000........................................... 128, 170
BOSCH, M. ........................................................ 129, 168
FRIEDAN, B...................................................... 105, 170
BÖHMER, F. ............................................................. 173
FULLBRIGHT, R.K. ........................................ 145, 174
BRÄHLER, E. ........................................................... 174
BRAUCHBAR, M. .............................................. 55, 169
G
BRAUN, H. .......................................................... 73, 169
BRONEN, R.A. .................................................. 145, 174
GADAMER, H.G. ............................................. 141, 170
174
GEBHARDT, K. ................................................ 109, 170
K
GEISSLER, R ................................................ 55, 99, 170
GIERCKE, K. I. ........................................................ 170
KARDORFF, E. von ......................................... 144, 171
GOESCHEL, A. .................................................. 31, 170
KARSTEDT, S. ................................................... 25, 171
GREIL, W. ................................................................. 171
KELLER, S........................................................ 153, 171
GROENEMEYER, F. W. ......................................... 168
KLEE, E............................................................... 94, 171
GROND, E. .......................................................... 54, 170
KLIE, T. ..................................................................... 170
GRONEMEYER, R. ........................................... 31, 170
KNAPP, U. ................................................................. 171
KOHLI, M. .......................................................... 19, 171
KONDRATOWITZ, H.-J. v. .................................... 172
H
KÖNIG, R .................................................................. 171
HABERMEHL, A. .................................................... 170
KÖNIG, R. ................................................................. 171
HABICH, R.................................................. 27, 174, 176
KRUSE, A. ........................................................... 84, 171
HASKE, H.E. ..................................................... 135, 170
KURZ, A. ........................................................46, 52, 171
HAUPT, H............................................................ 99, 170
KÜHNEMUND, H. ................................................... 171
HAUSER, R. ........................................................ 96, 170
HEDDERICH, I............................................. 90, 91, 170
L
HEER, H. ............................................................. 55, 169
HEIDEN, H.-G. ........................................... 89, 171, 173
LABISCH, A...................................................... 134, 172
HELMCHEN, H. ....................................................... 171
LANG, H. ......................................................46, 142, 172
HESSE– SCHILLER, W. ................................. 140, 171
LAUTER, H. .................................................46, 171, 172
HEWSTONE, M. ....................................................... 174
Lehr ...................................................................... 43, 172
HINRICHS, W..................................................... 99, 170
LEHR, U. .......................... 18, 84, 88, 104, 171, 172, 174
HIPPIUS, H ............................................................... 171
LENZ, I. ............................................................. 104, 172
HIPPIUS, H. .............................................................. 171
LIEBSCHER, R. ................................................. 99, 170
HOFFMANN, E................................................. 109, 171
LOER, H. ................................................................... 170
HOHMEIER, J. ................................................... 37, 173
LÖHE, I. ............................................................ 140, 173
HOWE, J. ................................................................... 171
LÖSCHMANN, C. .............................................. 91, 168
HÖPFLINGER, F.............................................. 103, 171
LUCKE, D ................................................................. 172
HÖRL, J. .............................................................. 37, 171
LUCKE, D. ................................................................ 172
HRADIL, S. ......................................................... 72, 171
LUHMANN, N..................................................... 16, 172
HUG, T. ................................................................ 63, 171
LUIG, U. ............................................................ 104, 172
HURRELMANN, K. 1997. ............................... 145, 170
M
HÜBLER, O. .............................................................. 171
MAGER,H.-C. ................................................... 134, 172
I
MANNHEIM, K. ................................................. 18, 172
MARZI, H............................................................ 19, 172
IMHOF, A. ........................................................... 21, 171
MATURANA, H.R. ............................................. 90, 172
MAYER, K.U. ................................................... 140, 172
J
MERTON, R. K................................................. 115, 172
JANSSEN–JURREIT, M. ................................. 104, 171
MICHEL, I. ....................................................... 111, 172
JOAS, H. .................................................................... 171
MIELCK, A. ........................................................ 82, 172
JONAS, K. ................................................................. 174
MITTELSTRASS, J.................................................. 168
JUNKERS, G ............................................................. 171
MOLDENHAUER, B................................................ 171
MONTADA, L ........................................................... 168
175
MOTEL-KLINGEBIEL, A. ..................................... 172
REINPRECHT, C. ............................................ 119, 172
MOYHINAN, C. ................................................ 146, 172
REUTER, U. .............................................................. 171
MÜLLER, H.-U. .................................................. 73, 172
RICHTER, U. .................................................... 103, 173
MÜLLER-STACKEBRANDT, J. ...................... 73, 172
RITTER, U.P. ...................................................... 37, 173
MÜNZ, R.............................................................. 38, 172
ROSE, G. ........................................................... 134, 169
ROSENBERG, P. ................................................ 31, 173
N
Rosenmayr .....................................................13, 169, 173
ROSENMAYR, L. .................................... 13, 18, 42, 173
NAEGELE, G. ................................... 139, 168, 172, 173
RÜCKERT, W. .................................................. 43, 174
NAEGLE, G. .............................................................. 173
NAHSEN, I. ......................................................... 96, 172
S
NATTER, E. ...................................................... 119, 172
NEUSEL, A. ....................................................... 103, 172
SABO, D. ............................................................ 146, 174
NIEDERFRANKE, A.......................... 28, 111, 172, 173
SCHÄUBLE, G. .................................................. 99, 174
NIEDERFRANKE, A.,.............................................. 173
SCHEUCH, E. K. .............................................. 126, 174
NOLL, H.-H. ........................................................ 28, 173
SCHIRRMACHER, F. ....................................... 44, 174
NUSCHELER, F. ................................................ 40, 173
SCHMÄHL, W. ................................................... 95, 174
SCHMIDKE, H. .................................................. 99, 170
O
SCHMIDT, R............................................................. 170
SCHNEEKLOTH, U. ........................................ 140, 174
OECHSNER, A. .................................................. 89, 173
SCHNEIDER, W. .............................................. 129, 174
OESTERREICH, K. ........................................... 46, 173
SCHROETER, K. R.......................................... 140, 174
OLIVER, M. ........................................................ 89, 173
SCHROETER, K.R............................................. 21, 173
OSTERLAND, M. ..................................................... 173
SCHULIN, B........................................................ 72, 174
OSTERMANN, B.M. .......................................... 19, 173
SCHULZ-NIESWANDT, F. ............................... 21, 174
OYEN, R. ........................................................... 140, 173
SCHUPP, J. ..................................................27, 174, 176
SCHÜSSLER, G. ............................................... 134, 174
Ö
SCHWARZER, W. ................................................... 174
SHAWITZY, B.A. ............................................. 145, 174
ÖSTERLE, A. ...................................................... 19, 168
SHAWITZY, S.E. .............................................. 145, 174
SHIPLEY, M.J. ................................................. 134, 169
P
SIEGRIST, J...................................................... 139, 174
PFARR, H. ......................................................... 103, 173
SKUDLARSKI, P. ............................................. 145, 174
POPPER, K. R. .................................................... 17, 173
SPÄTH, L. ................................................................. 174
POUSSET, R.............................................................. 173
SRTOEBE, W............................................................ 174
PRAHL, H.-W ..................................... 21, 140, 173, 174
STANJEK, K. ...................................................... 20, 174
PRILLER, E. ....................................................... 99, 170
STARUSS, B. ............................................................. 174
PRISCHING, M. ................................................. 84, 173
STAUDINGER, U.M. ............................................... 168
PUGH, K.R. ....................................................... 145, 174
SULKAVA, R. ..................................................... 47, 174
R
ù
RAABE, H............................................................ 52, 173
ùAHøNKAYA, R. .............................................. 106, 174
RABE– KLEBERG, U. ..................................... 105, 173
REICHERT, M. ......................................................... 168
REINHOLD, G. ................................................. 106, 173
176
T
V
TALLMAN, I. ...................................................... 25, 175
VARELA, F.J. ..................................................... 90, 172
TEKELø, S. ........................................................ 103, 172
VIIDIK, A. ................................................................. 175
TESCH-RÖMER, C. ................................................. 172
W
TEWS, H. P.......................................................... 88, 175
TEWS, H.-P. ........................................ 22, 139, 172, 175
WAGNER , G. ..................................................... 31, 175
TEXTOR, M. R. .......................................... 40, 120, 175
WAHL, H.-W. ..................................................... 48, 168
TEXTOR, M. R. 1997 ................................. 40, 120, 175
WALDHERR, G. ................................................ 85, 175
TEXTOR, M.R. ......................................................... 175
WEININGER, O. .............................................. 105, 175
THIEDE, R. ....................................................... 109, 170
WIKSTRÖM, J. .................................................. 47, 174
THIMM, W. ......................................................... 91, 175
WINGEN, M........................................................ 21, 175
TøMUR, S. ............................................................ 34, 175
WINKLER, G...................................................... 99, 170
TOPISCH, E. ............................................................. 175
WITELSON, S.A. .............................................. 145, 175
TROSCHKE, J.v. ...................................................... 174
Tufan ..................................................................... 43, 175
Z
TUFAN, ø. .........................................85, 88, 89, 129, 175
ZACHER, H. F .................................................... 69, 176
U
ZAPF, W. ................................................ 27, 28, 174, 176
ULRICH, R. ......................................................... 38, 172
177