Hikmet 6 - HIKMET Dergisi

ADEKSAM
Gostivar - Makedonya
ADEKSAM
Gostivar - Makedonya
BAŞYAZI
Makedonya’da Türk milli ve manevi kültürüyle ilgili araştırmaları
bünyesinde ihtiva eden ve bu konuda yegane özelliğini koruyan HİKMET
dergisinin 6. sayısı elinizde bulunmaktadır. İlk 5 sayısında olduğu gibi bu
sayıda da değişik ve değerli yazılarla kamuoyunun karşısına çıkmış
bulunmaktayız.
Kıdemli ve tecrübeli hocalarımızın Türkçe ve İngilizce yazmış
olduklárı makaleleri yanısıra, ilmi hayata yeni başlamış olan gençlerimize
de imkan tanıyarak, HİKMET dergisi camiasını geniş tutmaya ve
çoğaltmaya çalışıyoruz. Bu konudaki takdiri size değerli okuyuculara
bırakıyoruz.
HİKMET dergisinin, bu mahiyette Makedonya’da-Gostivar’da
yayınlanmaya başlaması aslında, bir hedef ve misyonun başlangıcı
olarak sayılabilir.
M.C. Kültür Bakanlığı tarafından yılda bir veya hiçbir Türkçe
kitabın veya derginin yayınlanmadığı bir dönemde, ilmi mahiyeti taşıyan
böyle bir derginin çıkarılması pek de kolay bir iş olmadığı kanaatindeyiz.
Cesaret yanısıra, bu işi götürebilmek için maddi kaynağın bulunup temin
edilmesi de başlı başına bir olaydır. Bir hayli maddi külfeti olan bu
çalışmanın bizzat Gostivar ve yöre Türk halkı tarafından toplanan maddi
yardımlar sayesinde yayınlanması, hakkikaten ADEKSAM’ın üyeleri,
destekleyicileri, sempatizanları ve Türk halkı ile hemhal olduğunun bir
ispatı olsa gerek. Bu münasebetle, bu işi başlayan ve başlatanlara
minnetar olduğumuzu ifade etmeye bir borç biliriz.
Makedonya’da hala canlı ve direnen bir gençliğin mevcudiyetini
göstermek gayesiyle, HİKMET dergisini imkanlarımız dahilinde başta
Balkan ülkelerindeki Üniversiteler ile onların kütüphanelerine olmak
üzere, İngiltere, İsviçre ve ABD’nin değişik Üniversite kütüphanelerine
gönderiyoruz.
Bu sayıdan itibaren, HİKMET dergisi yeni bir tasarımla ve değişik
konulari ihtiva ederek karşınıza çıkmış bulunmaktadır.
Değerli okurlarımızın beğenisini kazanacağımızı ümit ederek, bu
sayının hazırlanmasında hizmeti geçen herkese teşekkür eder,
hepsinden Allah razı olsun derim.
Beytullah MUÇA
5
6
EDİTÖR’ün SÖZÜ
İlmi araştırmalar dergisi HİKMET’in altıncı sayısıyla, siz değerli
okuyucularımıza, yeni daha cekici ve güzel bir tasarımla karşınıza
çıkmaktayız.
Her zaman daha iyi ve daha güzeli hedeflemenin sonucu olarak
değişimler kaçınılmazdır. Dergimizin bu ve bundan önceki sayılarında
sadece Makedonya’dan değil de diğer ülkelerden de bize yazı
gönderilmesi, böyle seviyeli ve bilgi dolu bir yayına olan özlemi ve
verilen değeri simgeliyor olsa gerek.
Bu
sayımızda
Yugoslavya’nın
dağılmasından
sonra
Makedonya’daki etnik grupların hem devletle hem kendi aralarındaki
ilişkileri; Osmanlı İmperatorluğu sırasında 18y.y.da Manastırda kurulan
vakıfların işleyişi ve yönetilmesi; Balkan müslümanlarında Din-Kimlik
bütünleşmesi üzerine yapılan kapsamlı bir araştırma ve onun sonuçları;
İman kelimesinin anlamı ve ifade ettikleri; Türk dilinin en büyük
özelliklerinden biri olan isim durumları ve onların ne ifade ettiği;
Ülkemizdeki eğitim sistemi ve Türklerin eğitimi konusundaki sorunları;
Veysi Üskübi’nin sanatı, eserleri ve hayatı ve Makedonya-Türkiye
arasındaki ekonomik ilişkiler hakkında çok farkı ve değerli yazılarımız
var.
Bundan sonraki sayıda da böyle seviyeli ve ilmi yazılarla
buluşana dek herkese sağlıklı ve mutlu günler dilerim.
Dr. Enis RECEP
7
8
MACEDONIA: A VIEW ON THE INTER – ETHNIC RELATIONS
Prof. Dr. EMILIJA SIMOSKA∗
One of the processes by which the present decade shall
undoubtedly be remembered is the ethnic conflicts or wars that took
place, most of which originated in the countries experiencing the so
called ‘period of transition’. Among them, unavoidably, are the conflicts
which happened in and between the countries which were established
after the disintegration of the Yugoslav Federation. In spite of the fact
that their causes were much wider and deeper, it is evident that ethnic
issues were used as a main instrument for the creation of new strategies
or the practicing of the old ones.
Within this context, the Republic of Macedonia has so far
successfully resisted falling into the trap of such doctrines in spite of the
‘suitable’ internal situation and the intensive influence of external factors.
The internal milieu referred to concerns the specific character of its multi
– ethnic and multi – confessional composition. Macedonia is a country
where minorities represent one – third of the population and where the
citizens have different religious affiliations, even within the same ethnic
group. It is to be expected in such environments that a certain amount of
social and cultural prejudice will exist and Macedonia is no exception.
Those negative feelings were especially intensified in the first years of
multi – party elections and following the establishment of independence.
This intensification occurred mostly because ethnicity and religion were
used for political ends by all sides, though the strong propaganda and
various forms of external pressure to which the country has been
exposed from neighbouring countries was also significant. However, the
success of the policy was in keeping those feelings only up to the level
of a certain national romanticism, no matter how ‘loud’ it may have
appeared at some moments. Thus, with the exception of a few incidents,
the country managed not to become a typical ‘conflict area’ in the
militant meaning of the word.
Speaking of the Macedonian ethnic environment in the broadest
sense, there are two significant questions to be pointed out. The first one
regards the way in which different ethnicities see themselves within the
state and in relation to other ethnic collectivities, while the second one
corners the development or the trend of the inter – ethnic relations.
Rather than concentrate on a theoretical analyses, we can on this paper
approach these questions by presenting some of the data collected in
∗
Prof. Dr. Emilija Simoska is the president of Ethno – Relations Centre, Social, Political
and Law Research Institute in Macedonia.
9
several pieces of research into ethnic issues in recent years. This will
provide an interesting
illustration of the web of relations that exist
among the citizens of different ethnic and religious backgrounds of the
Republic of Macedonia. All research was conducted by the Centre for
Ethnic Relations at the Institute for Sociological, Political and Juridical
Research in Skopje.1
One of the characteristics of Macedonia is the rather complex
web of inter – ethnic relations, not only due to the significant number of
minority groups, but also because they differ greatly according to their
size. On one side, the Albanian group represents around 23 per cent of
the population, compared with groups such as the Turks, Vlachs, Roma,
etc., which do not exceed five per cent each. Although the legislation
draws no distinction between minority groups, in everyday live members
of the large minority group can in fact more easily practice their rights
(education, participation in the political institutions etc.). We can find
confirmation of this if we look at the character of the demand made by
different minorities. It becomes obvious that the Albanian group has
mostly been concerned about the increase of the rights which exceed
the limits of the legal system, while the small minority groups have
complained mainly about the application of the laws in practice. An
imbalance such as this can cause the deterioration of the situation in two
ways. First, it turns almost all attention to one minority only, creating the
possibility that the other minorities will be to some extent neglected.
Second, it creates an additional web of intolerance which is not limited to
the majority – minority scheme, but concerns the relations among the
different minorities themselves.
As a logical consequence, it can be expected that the attitudes of
such groups would differ with regards to their position, which is exact
picture exhibited trough the results of the mentioned research. Data can
be selected from the large amount collected in order to illustrate this
subject with a particular accent on three issues: prejudices and
stereotypes, attitudes towards the state and political institutions, and
some features of the political culture.
The different experiences of the minorities and the majority, is
one of the elements which is most directly reflected in their attitude
towards the state and its institutions. One of the crucial questions in this
regard may be the one of ‘loyalty’ – not as some form of obedience, but
as a category indicating the degree in which the citizens experience the
state as their own. A very significant year for observation of this issue
would be the one chosen for the mentioned research, 1993. In that
1
We refer to the projects: “The Ethnic and the Religious Distance between the
Population in Macedonian” conducted first in 1987/88 and repeated in 1991/92; “The
Loyalty of the Citizens towards the State” (1993/1994) and “Factor of Inter-Ethnic
Tensions in the Process of Education.
10
year, the new constitution was adopted, which made the profile of the
state more ‘visible’; new legislation was progressing and the direction of
the functioning of the institutions was recognizable, greatly influencing
the attitudes of the citizens.
For the creation of an attitude of loyalty one of the essential
factors is one’s self – perception as a citizen. According to the research
on this issue conducted in that particular year, one of the most
interesting findings was that in a country with legislation which applies
equal standards to all citizens (therefore to all minorities), the differences
in the attitudes between the minority groups were surprisingly big. To
give a more specific example, according to the data, 42 per cent of the
Albanians and the Serbs declared that they felt themselves to be second
class citizens because of their ethnic background; 35 per cent of the
Roma had the same feeling, while, contrary to this, over 90 per cent of
the Turks and the Vlachs regarded themselves as equal citizens.
Consequently, 87 per cent of Albanians felt discriminated against, 50 per
cent of the Roma and the Serbs had that feeling, while discrimination
was felt by less than 10 per cent of the Turks and the Vlachs.
Those attitudes directly correlate with an evaluation of the
country’s legislation and policy. Asked about the legislation regarding
minority rights (use of language, transcription of personal documents,
education, etc.) the groups differed in their answers as well. If we
summarize them, it appears that around two – third of the Macedonian
population was not quite happy with the laws because they felt they
were losing their position as a nation. Over 80 per cent of the Albanians
disapproved of them because they felt they were not gaining enough
rights as a minority. Half of the Roma and the Serbs were disconnected
as well, while over 80 per cent of the Turks and the Vlachs found the
legal solution as ‘suitable’.
Regarding the political institutions, a summary of attitudes give
the following picture:
• the Macedonians mostly trusted the president of the republic
(over 80 per cent), less trusted the government (45 per cent)
and trusted the parliament (around 20 per cent). Eighty per
cent found the army to be protective enough and would serve
in it in peace as well as join it if peace was endangered and
defence of the country become necessary;
• seventy-six per cent of the Albanians believed in the policy of
the president and 46 per cent in the government. All other
institutions were evaluated negatively by more than two – third
of the population, especially the army and the police;
• the Turks and the Vlachs were very supportive about all
institutions (over 80 per cent) except the parliament which was
11
evaluated negatively by the same percentage. It must be
pointed out that the Turkish population had the highest
positive attitude towards the army and especially towards
defence of the country in general (over 90 per cent).
• the Roma population exhibited very positive attitudes
generally (over 90 per cent on all issues), while contrary to
that, the Serbs had highly negative feelings about practically
everything related to the state.
A few years later, due to some objective factors, the discontent
among all groups had grown (by 10-20 per cent), but the proportions
among the different ethnic groups remained the same, indicating to
some extent a constant degree of integration of each of them in the
society.
Apart from policy and legislation, one of the main reasons for
these attitudes can be related to specific inter – relationships among the
population, which brings us to the question of the prejudices in the
broadest sense. Although it is well known that there is no multiethnic
society where stereotypes do not exist, they do not necessarily have to
be dangerous if they remain only within the cultural matrix. However,
they also present a very convenient source for inter – ethnic tensions,
depending on the way they are instrumentalized. In the former, ‘pretransitional’ system, prejudices were also a component of Macedonian
society, although most of them were of a social and cultural nature,
originating from the differences in ways of life, the customs or the habits
that existed between various groups. Around the first year of the
country’s independence, it was possible to recognize a slow but certain
transformation of the social and cultural prejudices into specific political
attitudes. In terms of research data, in the 1980s only around 10 per
cent of people regarded ethnicity as an important issue, while in 1991,
the proportion was quite the opposite among all ethnic and the religious
background of their friends, associates and neighbours, to question the
mixed marriages, or ( briefly ) to experience other ethnicities as
‘something else’. Such a way of thinking was encouraged by various
political parties or imported ideologies. All of it resulted in a closing of the
ethnic collectivities towards each other. This ethno – centrism was in this
period most evident among the Albanians (around 60 per cent) and
Macedonians (50 per cent), while the other minorities were neither the
subject nor object of such attitudes.
Only two years later, according to similar research, there was
already a well developed web of prejudices with various combinations.
The Macedonians exhibited most prejudices against the Albanians and
to a lower degree, towards the Roms; the Albanians were prejudiced
mostly against Macedonians and Serbs; Turks and Roma were
12
significantly open towards the other groups, with a smaller percentage
(20 per cent) of negative attitudes towards the Albanians; the Serbs
mainly disliked everybody who was not Orthodox.
However, those prejudices were still mostly related to
‘differences in everyday life’. According to some tests applied within the
research, more than 70 per cent of the total population did not exhibit an
‘emotional’ hatred or any form of aggressiveness towards the other
ethnicities, which confirmed that in this period, we could mainly speak
about a ‘distance’ something that still ‘floated on the surface’. There
were only smaller groups among the Macedonians and the Albanians
(10-15 per cent) who openly exhibited extreme negative attitudes
(people who were ready to ‘start even a war for the interests of their
nation’, or who believed that the only solution to the ethnic problems was
by ‘applying force’).
A most interesting phenomenon during this period was the
change of attitudes among young people. In the beginning they were
most open group, unburdened which prejudices (according to the
research, over 90 per cent of this population deserved to be classified as
‘tolerant’). In a few years, the value matrix had suffered drastic changes
in the direction. Besides that, the age of politicized generations was
going down towards the lower limits, meaning that by 1996, even the
children of elementary school leaving – age began to exhibit very clear
opinions about various aspect of political life. Attention should be
concentrate particularly on this age group, basically for two reasons:
first, this phenomenon, among others, is a very strong indicator that
adults’ political attitudes have radicalized greatly and that socialization
within the family, media or other informal groups is becoming a more
influential factor than the educational system. Second, the political
culture of those generations is the basis for future development of inter–
ethnic relations in country.
The available data from 1996 are quite illustrative of this issue,
showing how the web of stereotypes and prejudices outlines the basic
features of inter–ethnic relations.
In order to investigate that each ethnic group thinks of itself and
of the others, a technique was used in which to lists were presented to
the polled young people: a list of 25 characteristics (positive and
negative) and a list of different nationalities. They had to relate each
nationality to the characteristic they think suits it best. The results were
the following:
•
the Macedonians considered themselves as hard – working,
peaceful and honest people. To the Albanians, the
Macedonians were hard – working but dishonest the Turks
13
•
•
saw the Macedonians as hard–working, peaceful and
cultured;
the Albanians saw themselves as diligent, honest and
educated, while to the Turks they were a militant nation. The
Macedonians considered the Albanians primitive and
backward;
the Turks regarded themselves as hard – working, cultured
and educated. To the Albanians, the Turks were hard–
working and peaceful and the Macedonians saw the Turks
as great ‘warriors’.
There was an interesting similarity in opinions between the
Macedonians, Albanians and Turks when they evaluated Serbs, the
Vlachs an the Roma. All three groups considered the Serbs aggressive
and militant, the Roma as poor and lazy and the Vlachs as stingy and
clever.
The fact that the answers grouped around a few choices and that
they did not differ by any other factors (sex, social status, etc.) except
ethnic background indicates that we can even speak about group
stereotypes. The stereotypes of course become a danger only if they
develop into a specific intolerance or aggression towards others. This
leads to the question about the degree in which the ethnicities close
within themselves, as a first phase. It is difficult to explore this problem
through interviews or polls due to its complexity, yet some results are
quite illustrative.
When young people were asked about some basic principles and
values, their level of declared tolerance was very high. For example,
over 90 per cent of them accepted the principles of equality and
coexistence with minorities on terms of equal rights, etc. However, than
those general values or the ‘should be’ issues were transformed into
real, everyday examples, the situation changed. For illustration, the
same population, in the same sample and research exhibited the
following: the statement that ‘one should always be cautious in relation
to other nations (people)’ was accepted by two-thirds of the population;
and ‘one should be loyal only to one’s own people’ was accepted by 76
per cent; and, further, the attitude that ‘one should always give an
advantage to one’s own people’ was accepted by 67 per cent,
regardless of the ethnic background of those polled. (In comparison with
research in 1987-88, the positive responses on those question doubled.)
An even more specific example about the limits determined
by ethnicity was the attitude towards mixed marriages. While 10
years ago ethnically ‘clean’ marriages were desirable for less than onethird of the young people in 1996 the percentage was two times higher,
with evident differences between the different groups. Homogenous
14
marriages were preferred by 38 per cent of the Macedonians, 50 per
cent of the Turks and 79 per cent of the Albanians.
The choice of friends or associates had never before been
related to their ethnic background, but last year’s data indicated the over
one-quarter of the young people would be friendly only to members of
their own ethnic group. Thirty-four per cent also claimed that it was
‘difficult to be friendly with people who do not belong to their people’ (10
years ago this response was given by less than 4 per cent).
Undoubtedly, barriers of this kind do not have to lead to practical
hostility, just as mixed marriages and friendships in some other countries
were no guarantee of the prevention of radical conflicts or wars.
Nevertheless, if compared with previous years, they indicate a
deepening of the ethnic distance between different groups.
Although it is impossible to present all the data in this direction,
even those few indicators show that, at this moment we can speak with
certainty about the creation of some parallel worlds whose boundaries
are determined by rather closed ethnic groups. In such an environment,
it is not surprising that two-thirds of those polled experienced their
ethnicity as ‘much different to the others’, a percentage which went the
other by 10 years ago.
Concerning the differences that appear with regards to the
nationality of the polled, their scope was 10-20 per cent between
different groups. If we summarize them, it appears that the most closed
and ethnocentric group was the Albanian and the most open and
positive the Turkish, while the Macedonians held close to the average.
The next step towards intensifying inter-ethnic tensions happens
when the stereotypes and the prejudices are transformed into negative
emotions, hatred or aggressiveness, which are equality dangerous even
if they remain latent. Without an aim to measure this through a poll,
there was one question which partiality indicated this direction. In the
research it was formulated as ‘which nationality do you hate most of
all?’, with an alternative of either naming it or declaring ‘I don’t hate any
of them’. When this question was included 10 years ago, there were
rather strong reactions to it by young people, even comments that the
question was rude. Consequently, the percentage of those who claimed
they did not hate anybody was over 85 per cent. In the last research
(1996), were no reactions and the percentage of the ones ‘unburdened
with hate’ fell to 45 per cent of the total, 30 per cent of the Albanians, 48
per cent of the Macedonians and 55 per cent of the Turks. The other
side of the answers showed that the Macedonians mostly hated the
Albanians, the Albanians mostly hated the Macedonians and the Serbs
while the Turks mainly hated the Serbs. The Vlachs and the Roma were
barely mentioned.
15
It is evident that the structures of this complex resemble the
stereotypes, indicating that they are clear features of the political culture
although we speak of generation who are yet in the process of creating
it.
The last indicator which is most radical in character relates to a
possible development of these trends. It concerns the question whether
the young population fears a conflict at all. Unfortunately, in spite of
highly positive responses towards peace as a desired value, 49 per cent
of those polled claimed that ‘they are ready to even start a war if it
serves the interests of their people’. For comparison, this number in
1987 was only eight per cent.
There is no doubt that the presented (even all the available) data
would not be sufficient for an elaboration of the inter-ethnic ‘picture’ in
Macedonian. Neither are they completely adequate for a certain
prognosis. The complexity of this problem includes factors with a strong
influence, such as the economic crisis, interference for neighbouring
countries and the distribution of internal political forces, etc. There is one
element nevertheless, which can be employed in conclusion. The
changes in the value system of the population in the part of inter-ethnic
relations happened very quickly. They can not be considered as an
authentic Macedonian phenomenon or something which ‘has always
been’, because this country does not have a bad collective memory of
any kind of conflicts based on either ethnicity or religion. The tensions
experienced in the past 6-7 years most certainly derived greatly from
outside ‘help’. The impact of those external factors often varies and
changes regardless of the will of the citizens. To this extent it is difficult
to make a certain prognosis about whether the country will remain as the
one peaceful zone in the region or whether it will turn into a ‘bomb ready
to explode’. Macedonia has never been an isolated problem, but an
issue which exceeds its borders, even the borders of the Balkans.
16
Summary
After the disintegration of the Yugoslav Federation, countries that were
part of it faced with many conflicts and wars that marked the last decade for the
region. In spite of the fact that their causes were much wider and deeper, it is
evident that ethnic issues were used as a main instrument for the creation of
new strategies or the practicing of the old ones. Within this context, the
Republic of Macedonia has so far successfully resisted falling into the trap of
such doctrines in spite of the ‘suitable’ internal situation and the intensive
influence of external factors.
In his paper two significant questions are explored: The first one
regards the way in which different ethnicities see themselves within the state
and in relation to other ethnic collectivities, while the second one corners the
development or the trend of the inter – ethnic relations. Rather than concentrate
on a theoretical analyses, the paper approaches these questions by presenting
some of the data collected in several pieces of research into ethnic issues in
recent years.
ÖZET
Yugoslavya Federasyonun dağılmasıyla, onu olusturan ülkeler çatışma
ve savaşlarla karşı karşıya kaldilar. Bu gelişmeler bölgeyi son on yılda derinden
etkilmistir. Hernekadar sebep ve nedenleri daha farklı ve derin olsa da, etnik
sorunun yeni stratejilerin çizilmesi yada eskilerin kullanılması açısından esas
araç olarak kullanılmıştır. Bu çerçeve içinde Makedonya Cumhuriyeti, iç
siyasetinin “uygunluğu” itibariyle bu doktrinlere uyum sağlaması ve dış
faktörlerin yoğun etkisine rağmen bu tür oyunlara karşı durmayi başarabilmiştir.
Bu makale iki önemli sorunu işlemektedir: Birincisi, değişik etnik
grupların devletle ve aralarindaki ilişkiler araştirilmakta; bir ikincisi de etnik
gruplar arasindaki ilişkiler gelişimi incelenmektedir. Makale teorik
yaklaşımlardan ziyade son dönemlerde etnik gruplar arasındaki ilişkiler
hakkında yapılan araştırmaların sonuçlarına dayanıp soruna farklı bir yaklaşım
getirmektedir.
17
18
WAQF PROPERTY AND ITS ADMINISTRATION IN THE
OTTOMAN EMPIRE: A CASE OF MANASTIR WITH SPECIAL
REFERENCE TO 18TH CENTURY JUDICIAL RECORDS*
BY MESUT IDRIZ∗∗
INTRODUCTION
From the early age of Islam, it was known evidently that the
Caliphs and common people in Muslim communities made a practice of
devoting some wealth to the privy purse of religious institutions. The bulk
of revenues from religious institutions were derived from private
charities, principally in the form of permanent endowments of land and
other immobile and mobile properties either by deed of waqf or by habs
(“restrain”). In fact in Muslim society, charitable institutions were nearly
always established as waqfs. The property so restrained (mawqūf or
mahbūs) was thereby withdrawn from all further transfer of ownership,
and its usufruct was devoted to a specific aim which was designated by
the endower (wāqif). Such waqfs were created by innumerable
governors and private persons from the earliest centuries of Islam for the
benefit of mosques, madrasahs, zāwiyahs, and charities of all kinds, and
were by theory valid in perpetuity.1
*
Manastir (present day Bitola) was an old city in present day Macedonia with a unique
historical, artistic, aesthetic, and architectural profile. Throughout the centuries it became
important not only in the fields of economy and trade, but also as an administrative and
cultural center. Manastir was situated near the site of the ancient town of Heraclea where
the eastern foothills of the 2601m high Pelister mountain merges with the plains of the
Pelagonian valley, with the river Drahor (Dragor) on both sides.
With regard to the forms of both Muslim and non-Muslim names, they are indicated as
“b.” and “veledi” where both mean “son of”, like Mehmed b. Ali and Yovan veledi Nikola,
and also “binti” and “veldeti” where both mean “daughter of”, like Fatıma binti Mehmed
and Roso veldeti Trayko. Archival sources are cited as follows: e.g. Sijil: #54-2a-3,
meaning Manastir qādī sijil (judicial/court record) number 54, page 2a, entry 3. However,
the pages in most volumes are not numbered; in such cases I began counting from the
first page containing court business. All the archival materials used for the purpose of
this article are preserved at the State Archives in Skopje, Macedonia, where they now
represent the principal holdings remaining from the Ottoman period.
∗∗
The Author is currently Assistant Professor Dr. at the Department of History and
Civilization, International Islamic University, Kuala Lumpur, Malaysia.
1
For comprehensive study of the institution of waqf in general and its development
throughout history see the following works: Abdulwahhāb Khallāf, Ahkam al-Waqf,
(Cairo: n. p., 1951); Muhammad Abū Zahrā, Muhādarāt fī al-Waqf, (Cairo: n. p., 1971);
Ziya Kazıcı, Islamî ve Sosyal Açidan Vakiflar, (Istanbul: Marmara Universitesi Ilahiyat
Fakultesi Yayinlari, 1985); Wahbah al-Zuhaylī, Al-Fiqh al-Islāmī wa adillatuh, vol.: 10,
19
These kinds of endowments were widely practiced in the
homelands of the Ottoman Empire.2
Under Ottoman rule, as with earlier Muslim governments, anyone
from either Muslim or dhimmī communities were entitled to form waqfs,
and they did so. The objectives for which waqfs were founded are
almost innumerable. Apart from specifically religious institutions such as
mosques and zāwiyahs, and educational institutions such as
madrasahs, maktabs, and libraries, virtually all public works such as
roads, bridges, fountains, and lighthouses were provided by these
private means, as were other more charitable institutions, like
bimâristâns (hospitals), hostels, and kitchens. In addition to this, many
waqfs were founded to supply money to the needy and to give
assistance in kind, such as aid for the poor inhabitants of particular
villages and quarters of towns, and food and clothing for the aged and
school children.
All such types of endowment were appropriately called waqf
khayrī (public). These may be distinguished from another type of waqf
called waqf ahlī (or waqf dhurrī, family). The latter is a type of waqf
where the endower would allocate property in the same way as other
waqfs, but the revenues it accrued would be solely for the provision of
livelihood for his descendants as long as any remain, and from which
succeeding generations might benefit.
A title deed of endowment was called waqfiyyah (vakfiye), and
was drafted before a qādī, was entered in the sijil and confirmed by the
sultan. In the waqfiyyahs of both types of endowment, public and family,
the properties the revenues derived from each which were meant to
maintain them and all persons appointed to administer and serve them,
together with their emoluments, were minutely particularized. Though a
waqf was a financially and administratively autonomous foundation in
the Ottoman Empire, the state controlled and confirmed all waqfs, since
they had the character of freehold property.3 The founder of a waqf, who
was called the wāqif, was free to appoint anyone he/she wished as
administrator. In all waqfs the endower appointed an administrator, who
was called a mutawallī (mutevellî), and whose appointment was called
(Damascus: Dar al-Fikr, 1997) pp. 7597-7694; and Murat Çizakça, A History of
Philanthropic Foundations: The Islamic World From the Seventh Century to the Present,
(Istanbul: Boğaziçi University Press, 2000).
2
The detailed examination and comparative study of the institution of waqf in the
Ottoman Empire is done by Ahmet Akgündüz, see his Islam Hukukunda ve Osmanlı
Tatbikatında Vakıf Müessesesi, (Ankara: Turk Tarihi Kurumu Basımevi, 1988). See also
Fuad Köprülü, “Vakıf müessesesinin hukukî mahiyeti ve tarihî tekâmülü”, in Vakiflar
Dergisi, 2 (1942), pp. 1-35; and Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı imparatorlugunda bir iskân
ve kolonizasyon metodu olarak vakıflar ve temliker”, in Vakiflar Dergisi, 2 (1942), pp.
279-386.
3
Halil İnalcık, The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600. Trans. Norman
Itzkowitz and Colin Imber, (New York: Aristide D. Caratzas, 1989), pp. 141-143.
20
tawliyah (tevliye). In large waqfs usually a superintendent, called a nāzir
(nâzir) was usually appointed as well.4 The mutawallī was responsible
for all matters related to the waqf, taking measures for the collection and
growth of its income, using these funds to fulfill the conditions of the
endowment, to pay the foundation’s employees, and for maintenance
and repair. The nāzir was an inspector, determining whether or not the
conditions of the endowment were being fulfilled. Once a year, the
principal officers and employees of the waqf would meet to discuss
whether they had accomplished their duties as stipulated by the
waqfiyyah. This group could request for the mutawallī’s dismissal. The
state, through the local qādī or a specially appointed inspector, audited
the accounts of each waqf. The aim of all these precautions was to
ensure that the institution continued to fulfill its proper function.
WAQF PROPERTY AND ITS ADMINISTRATION IN THE
OTTOMAN MANASTIR
Since all waqfs were recorded in the qādī sijils, it is possible by
an examination of the sheer extant of the archives of various provincial
courts to obtain detailed and exact figures of the numbers, destinations,
and character of waqf foundations established during the Ottoman era.
Men and women who owed property, from the Ottoman sultan and his
family down through the social ranks, founded waqfs. Manastir, which
was a famous Balkan city, was no exception to this pattern. However, in
comparison to other cities where the population was considerably
higher, the number of waqfs founded in Manastir was adequate. During
the 18th century, for instance, the number of waqfs that founded in
Manastir was less than 10% percent in comparison to the ones in
Aleppo during the same period. There were less than 50 waqfs in
Manastir compared to almost 500 in Aleppo.5 Nevertheless, it may be
assumed that they were founded according to the needs in the society.
In Manastir, when a new waqf was founded, in particular large
and cash waqfs, it had to be approved by the court as being legitimate
and necessary before it could take effect. The test was whether or not
the endower conformed to the doctrines of all or any of the great imāms
of the past such as Abū Hanīfah and Abū Yūsuf, but this test seemed to
have not been applied to small waqfs, like prayers and reciting the
4
Besides those two, there were other persons frequently appointed too, among them
was jābī (câbî). However, the chief ones were mutawallī and nāzir.
5
For the number of waqfs during this period in Aleppo, see H.A.R. Gibb & H. Bowen,
Islamic Society and the West: A Study of the Impact of Western Civilization on Moslem
Culture in the Near East, vol.: 1, part: 1, (London: Oxford University Press, 1950) p. 174.
21
Qur`ān for the soul.6 Both types of waqfs, public and family, were to be
found although there was greater propensity for the former.
Although there were some large ones, most waqf khayrīs in
Manastir consisted of small donations meant for imāms, muezzins, and
other mosque functionaries, or for the poor and the needs of a mahalle
(quarter), like building/repairing fountains and putting candles on street
corners, or for the relatives of the deceased intended to compensate one
of them for reciting sūrahs of the Qur`ān once a day (or sometimes more
or even the whole Book) for the soul of the deceased.7 The kinds of waqf
that were certainly of major economic and social importance were the
waqfs of quarters (mahalle), which were variously founded for supporting
communal welfare and needs of the people, or for some particular good
work. The residents from many quarters were Muslims and non-Muslims
where such waqfs were established; therefore one may presume that
dhimmīs were also beneficiaries along with their Muslim neighbors in the
quarter.
Bigger waqfs as indicated in their waqfiyyahs sometimes had
considerable revenues but tended to take on new expenditures
commensurate with the increase in revenues, so they were most eager
to increase revenues. Generally, revenues were of two kinds: rent from
shops given to the waqf or purchased by the mutawallī to rent out, and
money to lend out for interest.8 Although there is not a single document
in the qādī sijils we surveyed to indicate that waqfs were involved in
money lending (except the waqfiyyahs), based on the practices before
this period, it may be assumed that waqfs may have engaged in money
lending without it being recorded. As many waqfiyyahs indicate, it was
perfectly acceptable for the endower to specify that the money given to a
waqf should be lent out for interest to provide revenues for whatever
acceptable purpose he/she intended. All this with the approval of a court
as in accordance with the sharī‛ah.9
The fees paid by renters of waqf properties such as shopkeepers
and house tenants were often recorded in the qādī sijils. Revenues from
agricultural landholdings of the bigger waqf were also recorded, although
rare.10
During the 18th century, the percentage of women in comparison
with that of men who set up waqfs ranged from 40 to 50%. A number of
waqfiyyahs (vakfiye) were recorded in the qādī sijils of Manastir. Women
who founded these endowments set up both waqf khayrīs (public) and
6
See the sijils: #54-27b-1; #60-39a-2; #68-3a-1; #70-40b-1; #76-2a-1, 23a-1.
For some instances see the following sijils: #54-27b-1; #60-11a-2, 39a-2; #62-22a-3;
#70-23a-1, 40b-1; #76-2a-1.
8
See the following documents in the sijils: #60-7b-1, 39a-2; #62-19a-1, 19a-2; #68-3a-1;
and #70-40b-1.
9
For instances, see ibid.
10
Sijil: #62-19a-1, 19a-2.
7
22
waqf ahlīs (family). Some endowments founded by women were
designated for the upkeep and maintenance of religious institutions like
mosques, madrasahs, and maktabs; to pay salaries for religious officials;
to feed the needy people of Manastir; and for other purposes. Some
others benefited family members and their descendants until the family
line ended. During this period, women in proportion to men set up more
waqf khayrīs. However, overall, including the periods before this, it
appears that men set up more of these types of endowments.
As indicated earlier, waqf officials in Manastir, mutawallīs, and in
some large waqfs nāzirs, were regularly appointed by the endower
(wāqif) while setting up the endowments, though later on the
appointment was often specified by a qādī or was based on the formal
nomination of people with legitimate connection to the waqf. Although
their appointment was done by the wāqif, the qādī had a legitimate
authority to approve it. It was then confirmed by a berât (official
document) issued from the Porte. Salaries of waqf officials were usually
fixed by the endower, generally on a daily bases. It differed, depending
on the size of a waqf and its financial abilities, from 1 akçe to 10 akçes
daily. For instance, the mutawallīs of the three waqfs, Şa‛bân Efendi,
Hatice Hanımefendi and Ümmügülsüm, received 1 akçe daily.11 The
endower of Sungur Çavuş fixed the salary of the mutawallī at 6 akçes
daily.12 The mutawallīs of both el-Hâc Mahmud and Ishak Efendi
received 10 akçes daily.13 And the nāzir of the waqf of Ishak Efendi was
received 5 akçes daily.14
Judging from the qādī sijils, dhimmī waqfs were not found in
Manastir, at least during this period. They were to be found in other parts
of the Ottoman Empire however. Ronald Jennings, for instance, while
studying the qādī sijils of Kayseri from the 17th century, found a few
dhimmī waqfs recorded.15
Although the family waqf (waqf ahlī) often contributed little if
anything for subsequent generations, waqfs as a whole made an
important contribution to the city in the area of public works. Much
money was used for construction, the upkeep and repairs of fountains
and bridges on the one hand, and madrasahs and mosques of the city
on the other who were major beneficiaries of waqf money. Waqf
donations had the effect of improving the quality of life for the people of
the city.
11
Sijils: #60-39a-2; #60-50b-1; and #70-40b-1.
Sijil: #54-20b-1.
13
Sijils: #67-16a-1; and #76-48a-3.
14
Sijil: #76-61b-2.
15
Ronald C. Jennings, The Judicial Registers (Ser’i Mahkeme Sicilleri) of Kayseri (15901630) as a Source for Ottoman History, Ph.D. Dissertation, University of California, Los
Angeles, 1972, p. 188.
12
23
It is important to note that during this period, even earlier periods,
issuing the loans and credit were usually practiced in Manastir. The
loans and credit were contracted individually rather than collectively or in
any kind of business partnership whether formal or informal. Apart from
the rich, guilds and traders as well as the members of religious offices
(like qādīs, mudarrises, and clergyman), loans and credit were mostly
afforded by waqf institutions. Although the waqfs were “institutions”
rather than “individuals”, in general most of waqfs in Manastir were oneman institutions run by a single appointed officer or administrator, who,
as indicated earlier, acted as sole agent for a waqf, and who was
responsible for the preservation and augmentation of funds in a waqf.
With large number of cases recorded in the qādī sijils of the 17th
and 18th centuries, one would expect the names of any big money
lenders to be conspicuous. A study of the qādī sijil documents published
in Turskite Dokumenti Za Istorijata Na Makedonskiot Narod and
unpublished ones shows that waqf administrators in Manastir were big
money lenders, and that very often a waqf was involved in more than
one issuance of credit. Yet the amounts loaned were not prolific. The
names of a few waqfs appear as creditors twice or more in a single qādī
sijil or in different sijils of Manastir. Of them the waqf of Sinan Efendi was
mentioned more than six times in different qādī sijils with regard to an
issuance of credit, but such lending was clearly small scale. Ahmed
Çelebi, administrator for that particular waqf, had probably only once lent
4600 akçes outstanding in a two year period of one sijil.16 In the latter
two year period of another sijil, the same waqf had four outstanding
credits noted, amounting to 10700 akçes.17
In addition, many documents indicate that waqfs were involved in
issuance of credit to individuals as well as to groups of people, and
sometimes to an entire village. For instance, the waqfs of Ahmed Paşa,
whose administrator was Omer Çelebi b. Emir Şah with a capital of
60,000 akçes, lent money to the inhabitants of 76 villages around
Manastir, Pirlepe (Prilep), Kirçova (Kiçevo), and to a large number of
individuals as well, both Muslim and non-Muslim.18
Even if many additional instances of credit were, as is assumed,
never registered in the sijils, the capital these waqfs had to lend would
have only been moderate–enough to finance at most the local needs in
16
Sijil: #2-6a-10. The translated version of the document is published in Turski
Dokumenti za Istorija na Makedonskiot Narod-Serija Prva, (1607-1623), vol.: 1, Ed.
Metodija Sokoloski et al., (Skopje: Državna Arhiva na SR Makedonija, 1963) p. 81.
17
Sijil: #3-4b-3, 4; 14b-3; 85a-1. The translated versions of the documents are published
in Turski Dokumenti za Istorija na Makedonskiot Narod-Serija Prva, (1627-1635), vol.: 2,
Ed. Vančo Boškov, (Skopje: Državna Arhiva na SR Makedonija, 1966) pp. 18, 26-27,
140.
18
Sijil: #1-1b-8a-1. The translated version of the document is published in Turski
Dokumenti za Istorija na Makedonskiot Narod-Serija Prva, (1607-1623), vol.: 1, pp. 1-15.
24
Manastir and its surrounding countryside. It may be generally assumed
that either no waqf had enough capital to serve a large-scale business
function, or that there was no need in the society, or both.
It is very important to indicate that, apart from regular lenders,
qādīs and waqfs, in particular waqfs, were involved in the issuance of
credit with interest. For instance, the qādī of Manastir [name omitted]
issued a line of credit amounting to 20,000 akçes to several dhimmīs
from Bukovo with an interest rate of 4000 akçes (almost 20%).19 The
dhimmīs Yavko veledi Nikola, Krste veledi Gruyo, Velçe, and others from
the village of Crnoec in Manastir, testified in court that they received a
credit line of 5000 akçes from Abdulkerim Efendi, the former qādī of
Manastir, with an interest rate of 1000 akçes (20%).20 In a few cases the
qādīs themselves borrowed money on interest. Qādī Dülbend-zâde Halil
Efendi, for instance, borrowed 18,000 akçes from Kerime binti Mahmud
Efendi at an interest rate of 18 percent.21 As for waqfs, there are a few
examples. Ali Halife, the administrator of the Ümmühânî waqf, issued
24,000 akçes to all dhimmī inhabitants of the village of Kukureçani in
Manastir, with an interest rate of 3600 akçes (15%).22 Inhabitants of a
large number of villages in Manastir borrowed 60,000 akçes from the
waqf of Ahmed Paşa, which was administered by Omer Çelebi b. Emir
Şah, at an interest rate of 9000 akçes (15%).23 From the waqf of
Mahmud Efendi 10000 akçes was issued to several dhimmīs from the
village of Loznani with an interest rate of 1500 akçes (15%).24
CONCLUDING REMARKS
Waqf as a philanthropic foundation was practiced by the Muslims and
played a great role since the earlier days of Islam. This continued not
only to be preserved throughout the history but also its scope expended
and took wider meaning and form. The development of waqf institutions
can be clearly seen all around the Muslim world throughout the history
until the present day. Besides the previous Muslim dynasties, the
Ottomans contributed greatly to the institution of waqf by founding large
19
Sijil: #8-57a-1. The translated version of the document is published in Turski
Dokumenti za Istorija na Makedonskiot Narod-Serija Prva, (1640-1642), vol.: 4, Ed.
Vančo Boškov, (Skopje: Državna Arhiva na SR Makedonija, 1972) pp. 97-98.
20
Sijil: #3-2a-1. The translated version of the document is published in Turski Dokumenti
za Istorija na Makedonskiot Narod-Serija Prva, (1627-1635), vol.: 2, pp. 13-14.
21
Sijil: #3-80b-1. The translated version of the document is published in ibid., p. 132.
22
Sijil: #3-45b-4. The translated version of the document is published in ibid., pp. 79-80.
23
Sijil: #1-16b-17b-1. The translated version of the document is published in Turski
Dokumenti za Istorija na Makedonskiot Narod-Serija Prva, (1607-1623), vol.: 1, pp. 1517.
24
Sijil: #2-20a-6. The translated version of the document is published in ibid., p. 131.
25
number of waqfs. The Ottoman Balkans in general and Manastir (as a
famous Balkan city) in particular was a part of this tradition.
Based on the qādī sijil (court record) documents, we have seen
that the practice of establishing waqfs in Manastir was adequate. A large
amount of them were waqf khayrī and, besides the big ones, they mostly
consisted of small donations. They were certainly socially and
economically of a great importance to the people of Manastir. All the
waqfs had to be legitimate and complied with the juristic rules of Islam in
order to take effect.
It has been seen that the bigger waqfs were most eager to
increase revenues and revenues in general were of two kinds: rent
(mainly shops) and money to lend out for interest. Interestingly, all the
waqfs that lent out money for interest were not only with the approval of
a court but also considered in accordance with the sharī‛ah. This matter
can be an important topic for the students of both field sharī‛ah law and
economics for further research.
During the period of our study, woman played an important role
in establishing waqfs where woman set almost half them up. They set up
both waqf khayrīs (public) and waqf ahlīs (family).
26
ABSTRACT
As a philanthropic foundation, waqf has a long history since the rise of Islam
until the present day and it has played a great role in large number of spheres
of the human life in both individual and societal levels. Following the tradition of
their predecessors, the Ottomans established many waqfs and all the waqfs
were recorded in the qādī sijils (court registers) of each city and district.
Manastir, as a famous Balkan city, was part of this tradition in establishing
waqfs. Based on the qādī sijils of Manastir, mainly belonging to the 18th century,
we have tried to analyze the waqf properties and how it functioned and
administrated.
ÖZET
İslamın yükselişinden bugüne kadar hayırsever kurumu olarak kurulan
“Vakıf”, insan ve toplumun degişik alanlarında etkisi ve rölü çok büyük olmustur.
Geleneği devam ettiren Osmanlı İmperatorluğu, sayıca çok Vakıf kurmuş ve
bütün bu kurulan vakıflar her bölge ve şehir için ayrı tutulan qādī sijils (Kadı
Sicili) defterine kayıt edilmiştir. Meşhur Balkan şehri olan Manastır, bu
geleneğin bir parçasıydı. Manastır qādī sijils’e dayanarak, çoğu 18 y.y. ait olan,
vakif mülkiyetini, işlevlerini ve nasil yönetildiğini araştırmaya çalıştık.
27
28
BALKAN MÜSLÜMANKARINDA DİN-KİMLİK BÜTÜNLEŞMESİ
I. bölüm
Dr. Musa MUSAİ
1. GİRİŞ
Avrupa’nın en eski yerleşim merkezlerinden biri olan Balkan
Yarımadasında dünden bugüne yaşanan olay ve gelişmeler, dünya
çapındaki önemini korumuşlardır. Balkan bölgeleri felsefe, kültür ve
medeniyet konusunda olduğu kadar, savaş ve kargaşalar bakımından da
dünyanın en önemli sahnelerinden biri olmuştur.
1990’lı yıllarda Doğu Bloğu’nun dağılmasıyla birlikte Balkan
Yarımadasında da bu değişimlerin ruhu hissedildi. Özellikle de
Yugoslavya Cumhuriyetlerinin dağılmasıyla birlikte yeni bir dönem
başladı. 1990’lı yıllarda ortaya çıkan durum ve yaşanan savaşlar, Balkan
halklarının
kargaşasız
ve
çatışmasız
uzun
bir
dönem
geçiremeyeceklerinin habercisiydi.
Eski Yugoslavya’da yaşanan dram ve savaşlar esnasında
analistler, bu topraklarda etnik kimlik kadar dinî kimliğin de çok önemli bir
konumda olduğunu vurgulamaktaydılar. 1
Hıristiyanlığın yanı sıra İslam’ın bu bölgelerde yayılmasıyla
birlikte bu topraklarda yaşayan farklı etnik kimliğe sahip toplumlar için
yeni bir dönem başlamıştır. İslam’ın buralarda yayılması konusunda
tarihçiler arasında farklı düşünceler olsa da, hiç kimse bölgede 14.
asırda başlayıp günümüze kadar izlerini ve canlılığını koruyan İslami bir
yönetim döneminin yaşanmış olduğunu göz ardı edemez. Bunu
sağlayan ve
Balkan halkları arasında hakim kılan Osmanlı
Hanedanlığıdır.
Bu tez kapsamına dahil edilen konular ve sosyo-kültürel olguları
göz önünde bulundurarak araştırmanın ana problemini soru şeklinde
ifade etmek mümkündür: “Balkan Müslümanlar’ında din-kimlik
bütünleşmesinin günümüzdeki durumu nedir? Bu bütünleşmede dinî ve
sosyo-kültürel (demografik) faktörler arasında ilişki var mıdır?” Buna
bağlı bireysel ve sosyal kimlik algılamalarında etkili olacağı düşünülen
olgu ve olaylar ile dindarlık değişkenleri arasında nasıl bir ilişki vardır?
1
Ilija Aceski; “Etnocentrizmot, Konfesionalnata Pripadnost i Opstestvenata
Dezintegracija”, Bezbednost Revija za Kriminalisticki, Kriminolgi i Krivicno Pravo,
Godina 33, Nu.1, 1993.
29
Bu bağlamda araştırma modeline uygun olarak dinî hayat
(dindarlık) durumları ve kimlik ile ilgili bilgiler, önceden belirlenmiş
kriterler çerçevesinde geliştirilen bir anket aracılığıyla toplanmıştır.
Yapılan faktör analizleriyle ortaya çıkarılan dinî hayat (dindarlık)
faktörleri veya değişkenleri ile sosyo-kültürel faktörler arasındaki ilişki ve
etkileşim tespit ve tasvir edilmeye çalışılmıştır. Duruma göre belirlenen
ya da ölçülebilen ortak dinî inanç, tutum ve davranışlar ile sosyo-kültürel
özellikler arasındaki benzerlik ve farklılıklar incelenmiştir.
Bu çalışmanın temel amacı farklı sosyo-kültürel ortam ve şartlar
altında yaşayan Balkan Müslümanlarının kültürel ve dinî kimliklerini
yansıtan ortak özellikleri ve davranış kalıpları ortaya çıkarmak ve sosyal
bütünleşme göstergesi olarak din-kimlik ilişkisini belirlemek idi. Buna
ilaveten demografik değişkenlere (cinsiyet, yaş, medeni durum, tahsil,
gelir, ülke ve bölge gibi..) göre farklı gruplar arasında karşılaştırmalar
yapmak ve böylece dinî hayatın ortak unsurları olarak “ibadet ve sosyal
ilişkiler”, “dinî inançlara bağlılık”, “dinî ve sosyal dayanışma bilinci”,
“geleneksel ve dinî değerlere saygı”, “dinî duygu ve sosyal algı”
bakımından farklılık doğuran sosyo-kültürel faktörleri belirlemek de
hedeflenmiştir.
Bu çalışma bir saha araştırması olup, dört farklı ülke-bölgede
yaşayan Balkan Müslümanları arasında din-kimlik bütünleşmesini konu
edinmektedir. Balkan ülkelerinde (Arnavutluk, Bosna Hersek,
Makedonya ve Kosova gibi) yaşayan ve Müslüman nüfusun çoğunlukta
oldukları bu ülkeler ve buralardaki Müslümanlar’ın durumu hakkında
bilgiler toplamak için, tarihi, sosyolojik, psikolojik, felsefi, politik ve dinî
konularda yazılmış eserlere de müracaat edilmiştir.
Din ve kimlik bütünleşmesinin topluluklar için çok önemli olduğu
herkes tarafından kabul edilen bir husustur.2 Bu konuyu seçmemizin en
önemli sebeplerinden biri Balkan Yarımadasındaki farklı sosyo-kültürel
ortamlarda yaşayan Müslümanlar’ın dinî ve sosyal kimliklerinin bugün ne
durumda olduğunu gösteren ve bu bölgedeki Müslüman topluluklarda
gözlenen dinî ve sosyal kimlik benzerlik veya farklılıklarını inceleyen
empirik araştırmaların çok az sayıda olmasıdır.
Sayıları sekiz milyonu bulan Balkan Müslümanları hakkında
değişik araştırmalar yapılmıştır. Bunların büyük kısmı daha çok
gazetecilik perspektifinden ele alınmış ve işlenmiş konulardır. Eski
Yugoslavya’da ‘sosyalist özyönetim demokrasi’ sisteminin yıkılması, bu
topraklarda sadece siyasi sistemi yıkmakla kalmayıp, ‘irrasyonel kaos
mantığı içerisinde’ hayatın diğer alanlarını da etkilemiştir. Böyle bir kaos
en çok sosyal psikoloji ve sosyoloji bilimleriyle uğraşanları şaşırtmıştır.
Çünkü ne bu sistemin yıkılacağını ve ne de yıllarca bu sistem içerisinde
2
Allcock, B. John; Explaining Yugoslavia, Hurst & Company, London 2000.
30
birlikte
yaşayan
insanların
kanlı
çatışmalara
girebileceğini
düşünüyorlardı.3
Eski Yugoslavya’nın dağılmasında yaşanan savaş sahneleri
oralarda sadece milliyetçilikten doğan bir hırçınlık olmadığını, buralarda
farklı bir dinî kimliğe sahip insanlara karşı bir savaş yapıldığını da
gösterdi.4
Şüphesiz ki, din-kültür bütünleşmesi, sosyal bilimler özellikle din
psikolojisi açısından Balkanlarda yaşayan Müslümanları daha yakından
tanıyabilmek için araştırılması gereken konular olarak karşımıza
çıkmaktadır. Çalışmamızın temel problemlerinden ilki, balkan
Müslümanlarının kimlik (burada milli ve dinî kimlik kastedilmektedir)
oluşumu ve kimliklerinde dinin konumunun ne olduğu konusudur.
Bu araştırma problemi çerçevesinde şu alt problemler de
araştırma probleminin tamamlayıcıları olarak ele alınacaktır:
1-Araştırmanın örneklemini oluşturan Balkan Müslümanlarının
dinî tutumları ve dindarlık seviyeleri nedir?
2- Aynı örneklem grubunun dinî ve sosyal kimlik yapısı nasıl
oluşmaktadır?
3- Balkan Müslümanların dindarlık durumu ve kimlik yapılarında
ülke, yaş, cinsiyet, bölge, okul ve sosyo-ekonomik seviye açısından
aralarında farklılık ve benzerlikler var mıdır?
4- Sosyal hayatlarında dinin herhangi bir katkısı ve rolü var
mıdır? Varsa bu hangi yöndedir? Aralarındaki farklar nelerdir?
2. Metot
2.1. Araştırmaya Katılan Deneklerin Kşisel Özellikleri
Bu araştırmaya 469’u (%40.9) kadın, 667’si (%59) erkek olmak
üzere toplam 1131 kişi dahil edilmiştir. Örneklemi oluşturan deneklerin
17 yaş ile 75 yaş arasında geniş bir yelpazede yayıldığı görülmüştür.
Araştırmaya katılan deneklerin yaş ortalaması 35’dir.
Araştırmaya katılan deneklerin katıldıkları ülkelere göre
dağılımları ise şöyledir: Makedonya’dan 289 (%25.6), Kosova
bölgesinden 289 (%25.6), Bosna Hersek’ten 278 (%24.5) ve
Arnavutluk’tan 275 (%24.3) kişi. Etnik köken bakımından ise araştırmaya
katılan deneklerin 642’si Arnavut (%56.8), 331’i Boşnak (%29.3), 81’i
Türk (%7.2)ve geri kalan 77’si (%6.9) ise Torbeş/Pomak’tır.
3
Aleksandre Popoviç; Balkanlardaki İslam, Türkçesi: Komisyon, İnsan Yayınları,
İstanbul 1995.
4
Srdjan Vrcan; “The War in ex-Yugoslavia and Religion”, Social Compass, 41 (3),
1994, s. 413-422.
31
Medeni durumlarına göre ise deneklerin 660’ının (%58) evli,
424’ünün (%41) bekar, geri kalan 47’sinin ise dul veya boşanmış olduğu
anlaşılmıştır. Gelir durumu bakımından ise deneklerden 722’sinin
(%63.8)orta halli, 332’sinin (%29.4) dar gelirli ve geri kalan 77’sinin
(%6.8) ise zengin oldukları kendi beyanlarından anlaşılmıştır.
Tahsil durumu bakımından ise araştırmaya katılanların 458’nin
(%40) lise ve dengi okul, 321’inin (%28.4) üniversite, 194’ünün (%17.2)
yüksek okul, 135’inin (%11.9) ilkokul mezunu olduğu ve geri kalan
23’ünün (%2) de okur yazar olduklarını görülmüştür.
2. 2 Ölçme Araçları
2.2.1 Dinî Hayat Ölçeği:
Bu soruya verilen cevaplar birbirinden çok farklı özellik ve
davranışları ihtiva ediyordu. Bu cevaplardan bazıları dinin ibadet yönünü
ön plana çıkarırken, diğer bazıları ise dinin sosyal yönüne önem
vermekteydi. Mesela: “namaz kılmak, camiye gitmek, kurban kesmek,
kur´an okumak, çocukları sünnet ettirmek, Müslümanlara yardım etmek,
bayramlarda aile ve akraba ziyaretlerinde bulunmak” vb. bunlara benzer
125 ifade tespit edilmişti.
Bu ifadelerden büyük bir kısmını ayıklayarak o çalışmada 45
tanesini tutum cümlesi haline getirdik. Sonra bunları anket haline
dönüştürüp ve bu çalışma için bir ölçek geliştirmek amacıyla bir grup
Balkan Müslüman’ı üzerinde bir ön uygulamadan sonra (pre-test) yaptık.
Bu aşamada uygulama geniş bir örneklem üzerinde gerçekleştirildi.
Halkın değişik kesimlerinden 300 kişiye uygulanan anketlerle toplanan
verilerin faktör analizi sonucunda sorulardan bir kısmı ölçek dışında
bırakılmıştır.
Böylece bilgi toplama ve ölçme aracı olarak ankete son şekli
verilmiştir. Ankette dinî hayat (dindarlık) ölçeğini oluşturan sorulara
denekler 5 basamaklı seçenekler üzerinde cevap vermişlerdir. Mesela:
“Kur’an Allah’ın kelamıdır”, “Müslüman çocuklar sünnet ettirilmeli”,
“ibadetler toplum için faydalı olduğu için mutlaka yerine getirilmeli” gibi
cümlelere 5 basamaklı seçenekler üzerinde
5= Tamamen katılıyorum, 4= Katılıyorum, 3= Kararsızım, 2=
Katılmıyorum, 1= Hiç katılmıyorum,
seçeneklerinden birini işaretlemek suretiyle tercihlerini
belirtmişlerdir. Yapılan faktör analizi sonucu 31 soru 5 faktör/boyut
altında toplanmış ve burada söz konusu edilen dinî hayatın 5 boyutu
olarak kabul edilmiştir.
32
Dinî hayat ölçeğini oluşturan boyutlar ve her birinin içerdiği
sorulan sayısı ve faktör ağırlık puanına göre dizilişleri şöyledir:
1.
Faktör: Dindarlıkta İbadet ve Sosyal İlişkiler Boyutu (13
2.
Faktör: İnanç Boyutu (8 soru)
3.
Faktör: Dinî ve Sosyal Dayanışma Bilinci Boyutu (4 soru)
4.
Faktör: Geleneksel Dinî Değerlere Saygı Boyutu (3 soru)
5.
Faktör: Dinî ve Sosyal Algı Boyutu (3 soru)
soru)
2.2.2 Müslüman’da Aranan Özellikler Ölçeği
Bu ölçekte yer alan sorular bir Müslüman’da bulunması gereken
vasıfları temsil etmektedir. Ölçekte yer alan soruları oluşturabilmek için,
Balkan Müslümanlarıyla yaptığımız mülakatlarda, bize bir Müslüman’da
aranan birkaç özellik belirtmelerini istemiştik.
Toplanan bu tutum cümlelerinden en çok tekrarlanandan
başlayarak en aza doğru giden bir sıralama yaptık. Bu sıralamanın
içerisinde bulunan ve en çok tekrarlanan ifadelerden başlayarak ilk beş
sırada bulunan vasıfları alarak ölçeğimizi oluşturduk.
Bu ölçekte şu ifadeler yer almaktadır:
1.
Dürüst ve kalbi temiz olmalı
2.
İnançlı ve vatansever olmalı
3.
İbadetleri aksatmamalı
4.
İbadetleri aksatsa bile inançlı olmalı
5.
Başka toplumlara yardım etmeli.
Anketimizde yer alan bu beş alt ölçek ile ölçülen tutum ve
davranışlar bakımından denekler kendi tercihlerini 1-5 puan arasında bir
derecelendirmeye göre belirtmiştir. Şöyle ki:
Her zaman = 5 puan; Çoğu zaman = 4 puan; Arasıra = 3 puan;
Nadiren = 2 puan; Hiçbir zaman = 1
olarak değerlendirilmiştir. Bu ölçeği oluşturan ifadeler EK-2’de
verilmiştir.
33
2.2.3 Dine ve Ahlaka Aykırı Davranışlar Ölçeği
Dört sorudan oluşan bu ölçek, bir Müslüman’da aranan özellikler
ölçeğinde izlenen yol takip edilerek elde edilmiştir.
Deneklerden bir Müslüman’da en bulunmaması gereken
özellikleri
belirtmeleri
istenmiştir.
Alınan
cevaplar
Balkan
Müslümanlarının en sakıncalı ve din-ahlaka en aykırı davranışlar olarak
gördüğü şu dört davranışı öne çıkarmıştır:
1.
Alkol Kullanma
2.
Kumar Oynama
3.
Çapkınlık Yapma
4.
Dedikodu-Gıybet Yapma
Ankette yer alan bu ölçek ile ilgili olarak deneklere şu soru
yöneltilmiştir:
“Aşağıdaki davranışları ne sıklıkta yapıyorsunuz?”
Sorunun altında davranışların türleri belirtilmiş olup onların
yanında beş şıklı bir derecelendirme ölçeği de sunulmuştur.
Derecelendirmede yer alan seçenekler ve onların puanlaması şu şekilde
yapılmıştır:
1. Her zaman = 1 puan; 2. Çoğu zaman = 2 puan; 3. Arasıra = 3
puan
4. Nadiren (çok seyrek)= 4 puan; 5. Hiçbir zaman = 5 puan
Dine ve ahlaka aykırı davranışlar Ölçeği’ni oluşturan ifadeler EK3’te verilmiştir.
2.3 Anket
Bu araştırmada kullanılan anket formu, sosyal psikolojide
geliştirilmiş olan tutum ölçekleri örnek alınarak hazırlanmış bir anket
türüdür.
Anket formu üç bölümden ibaret olup 1. bölümdeki sorular
deneklerin şahsi özellikleri (demografik özellikler) hakkında bilgi
toplamaktadır. Araştırmanın esas konusunu teşkil eden dinî hayat ile ilgili
soruların yanında kimlikle ilgili de bazı sorular bulunmaktadır. Anketin
üçüncü ve son kısmında Balkan Müslümanlarının beklentileriyle ilgili
sorular yer almaktadır.
34
2.3.1 Anketin Uygulanması
Uygulama 2003 yılının Mart-Temmuz ayları arasında yapılmış,
dört farklı ülkede ve yaklaşık olarak 12 bölgede toplam 1250 anket formu
dağıtılmıştır. Ancak uygulanan 1250 anket formundan 119’u, eksik
doldurma
veya
araştırmacının
eline
ulaşmamış
olduğundan
değerlendirme dışı bırakılmıştır. Sonuç olarak 1131 anket formu
değerlendirmeye alınmıştır. Böylece uygulamaya katılım %91 oranında
gerçekleşmiştir.
3. BULGULAR
3.1 Demografik Özellikler ve Balkan Müslümanlarında Dinî
Hayat
Kimliğin bir parçası olan din, cinsiyet, etnik kimlik, ülke gibi
vasıflar
aynı
zamanda
demografik
özellikler
olarak
da
tanımlanmaktadırlar. Bu alt başlık altında, demografik özellikler ile dinî
hayat değişkenleri arasında ilişkiye ve farklara bakmak için
değişkenlerin durumuna göre T-Testi ve ANOVA tekniklerinden
yararlanmıştır.
Bu analizlerde “cinsiyet, yaş, medeni durum, ülke, etnik kimlik,
eğitim düzeyi, yaş ve meslek” gibi demografik özellikler “bağımsız
değişken” olarak, dinî hayatla ilgili 5 değişken (faktör) ise “bağımlı
değişken” olarak ele alınmıştır.
Aşağıdaki tablolarda sadece ortalamalar arasında anlamlı fark
görülen bulgular rapor edilmiştir.
Demografik değişkenler açısından dinî hayatı etkileyebilecek
ve denekler arasında farklılığa yol açabilecek faktörlerden biri de
cinsiyet bağımsız faktörüdür.
3.1.1 Cinsiyet ve Dinî Hayat Arasındaki İlişki
Cinsiyet ile dinî tutum ve davranışlar arasında ilişki olup
olmadığını, başka bir ifadeyle dinî hayat değişkenleriyle ilgili ortalama
puanlar bakımından kadınlarla erkekler arasında fark olup olmadığını
belirlemek amacıyla “Bağımsız Grup T-Testi” tekniği uygulanmıştır.
35
Tablo 1: Dinî Hayat Değişkenlerine Göre Cinsiyet Faktörü İçin Bağımsız
Grup T-Testi Sonuçları
Karşılaştırma
Sonuçları
Dindarlık
Cinsiyet
N
Faktörleri
Ar.
Std.S.
df
t
p
Ort
İbadet ve
Kadın
463
3.44
,932
,11
Sosyal İlişkiler
Erkek
667
3.68
,847
930
Geleneksel ve
Kadın
463
3.93
,706
,11
Dinî Değerlere
Erkek
667
3.85
770
104
7,81
,005
10.05
,002
Saygı
Bu test sonucu elde edilen (N), Standard sapma değeri (ss) ve
Bağımsız Grup T-Testi sonuçları Tablo 1’de verilmiştir. Test
sonuçlarına göre, üç boyutta (inançlara bağlılık, dinî ve sosyal
dayanışma bilinci ve dinî ve sosyal algı gibi boyutlarda) cinsiyet
değişkeni manidar farklılığa yol açmazken, sadece “ibadet ve sosyal
ilişkiler ” ve “geleneksel ve dinî değerlere saygı” boyutlarında fark
görülmektedir.
Tablo’daki bulgular Balkan Müslümanları arasında dinî hayatın
“İbadet ve sosyal ilişkiler” boyutu bakımından erkeklerin kendilerini
kadınlardan daha olumlu ve daha üstün bir seviyede algıladıklarına,
kadınların da kendilerini geleneksel ve dinî değerler konusunda
erkeklerden daha üstün ve daha titiz gördüklerine işaret etmektedir.
3.1.2 Ülkelere Göre Dinî Hayat
Dinî hayatla ilişkisi olan bir diğer bağımsız değişken ise “ülke”
faktörüdür. Bilindiği gibi, yaşanılan ülke veya ortam, Balkan ülkelerinde
yaşayan insanlar arasında dinî hayat anlayışı bakımından birtakım
farklılıklara yol açmakta, dolaysız gözlemlerimiz de bunu
doğrulamaktadır.Balkan Müslümanlarının yaşadıkları ülkelere göre dinî
tutum ve davranışlarında farklılık var mıdır? Bu sorulara cevap
verebilmek için Scheffe testi sonuçlarına bakmak gerekir.
36
Tablo 2: Dinî Hayat Boyutları Bakımından Dört Ülkenin Denekleri
Arasındaki Farklar
Ar.
Dindarlık
Ülke
N
Ort.
Std.S.
1) Makedonya
293
3.88a
,596
İbadet ve
2) Arnavutluk
275
3.06d
,942
Sosyal
3) Bosna Hersek
278
3.68c
,753
4) Kosova
285
3.69b
1,004
1) Makedonya
293
4.64a
,466
İnançlara
2) Arnavutluk
275
4.33d
,728
Bağlılık
3) Bosna Hersek
278
4.55
c
,476
4) Kosova
285
4.60b
,608
1) Makedonya
293
4.53b
,625
Dinî ve
2) Arnavutluk
275
4.11d
,666
Sosyal
3) Bosna Hersek
278
4.56a
,502
4) Kosova
285
4.51c
,474
1) Makedonya
293
3.96
,742
Geleneksel
2) Arnavutluk
275
3.84
,749
ve Dinî
3) Bosna Hersek
278
3.95
,679
4) Kosova
285
3.79
,793
1) Makedonya
293
2.53d
,585
Dinî ve
2) Arnavutluk
275
2.61c
,958
Sosyal Algı
3) Bosna Hersek
278
2.78a
,763
4) Kosova
285
2.77b
,898
F
P
Faktörleri
İlişkiler
Dayanışma
Bilinci
Değerlere
Saygı
50.163
,000
a-c,d
b-d
c-d
16.719
,000
a,b,cd
38.032
,000
a,b,cd
3.470
,016
6.368
,000
a,b-d
a,b-c
Araştırma
bulgularına
göre
Arnavutluk’ta
yaşayan
deneklerimizin ortalaması, dindarlığın 5 boyutundan üçünde en düşük
puanları almaktadır. Bu sebeple mesela, “ibadet ve sosyal ilişkiler”
37
boyutunda Arnavutluğun ortalaması (3.06) ile Makedonya (3.88),
Kosova (3.69) ve Bosna Hersek (3.68) ülkelerinin ortalamaları
arasında anlamlı fark görülmektedir.
“İnançlara bağlılık” boyutunda ise Arnavutluk ile Makedonya ve
Kosova ülkeleri arasında anlamlı farklar ortaya çıkmaktadır. “İbadet ve
sosyal ilişkiler” ve “inançlara bağlılık” boyutlarına giren dinî tutum ve
davranışlarda olduğu gibi, “dinî ve sosyal dayanışma bilinci”ni yansıtan
ortalamalar arasında da anlamlı fark görülmektedir. Bulgulara göre
Arnavutluk’takiler “dinî ve sosyal dayanışma bilinci” bakımından
“Makedonya, Bosna Hersek ve Kosova”lılardan daha düşük puanlar
almıştır. Bu ülkelerin ortalamaları arasındaki farklılık p<,05 düzeyinde
anlamlı bulunmuştur.
3.1.3 Etnik Köken ve Dinî Hayat
Dinî kimliğin yanında etnik köken veya etnisiteyi bir alt kimlik
olarak ele almamızın sebeplerden biri bu iki kimlik arasındaki ilişkileri
tespit etmektir.
Tablo 3: Dinî Hayat Bakımından Farklı Etnik Kökene Mensup Denekler
Arasındaki Farklar
Dindarlık
Etnik
Faktörleri
Kimlik
Ar.Ort.
Std.S.
642
3.48a
,993
331
b
,750
c-a,b
81
3.73
,689
b-a
4) Torbeş
77
c
,547
1) Arnavut
642
4.49
,669
İnançlara
2) Boşnak
331
4.57
,470
Bağlılık
3) Türk
81
4.60
,521
4) Torbeş
77
4.66
,318
642
4.30
a
,642
4.58
b
,489
b,c,d-
c
,590
a
d
,332
1) Arnavut
İbadet ve
2) Boşnak
Sosyal
3) Türk
İlişkiler
Dinî ve
Sosyal
Dayanışma
Bilinci
1) Arnavut
2) Boşnak
3) Türk
4) Torbeş
N
3.69
3.82
331
4.62
81
4.71
77
38
F
6.892
p
,000
3.383
,018
26.717
,000
Geleneksel
1) Arnavut
642
3.83
,766
ve Dinî
2) Boşnak
331
3.95
,703
Değerlere
3) Türk
81
3.88
,758
Saygı
4) Torbeş
77
4.04
,691
Dinî ve
1) Arnavut
642
2.58a
,838
331
b
,765
c
,806
2.83
,769
Sosyal
Algı
2) Boşnak
3) Türk
81
4) Torbeş
77
2.74
2.92
3.098
,026
6.848
,000
b,c-a
Araştırma kapsamına alınan ülke veya bölgelerde yaşayan
Müslümanların etnik kökenlerine göre dinî tutum ve davranışları
arasında farklılık var mıdır? Farkların olup olmadığını görmek için
yapılan analiz sonuçlarına göre etnik grupların tutumlarını yansıtan
aritmetik ortalamaları arasında istatistik bakımından (p< ,05; p<,01)
seviyesinde anlamlı farklılıklar olduğu gözlenmektedir.
3.2 Bazı Demografik Faktörler ve Müslüman’da Aranan
Özellikler
Araştırma bulguları “cinsiyet, medeni durum, gelir ve tahsil”
değişkenleri ile bağımlı değişken (aranan özellik) arasında istatistik
bakımından anlamlı bir ilişki ya da farklılık olmadığını, ancak “ülke ve
etnik köken” temelinde yapılan ANOVA testi sonuçları gruplar arasında
farklılık olduğunu göstermektedir. Ayrıca gruplar arası karşılaştırmalar
için yapılan Scheffe testi sonuçlarına göre, grupların görüşlerini ya da
tutumlarını yansıtan ortalamalar arasında (p< ,05) anlamlı fark
olduğunu ortaya koymuştur. “Müslümanda aranan özellikler”le “dürüst
ve kalbi temiz, inançlı ve vatansever, ibadetleri aksatmayan, ibadetleri
aksatsa bile inançlı olan ve başka toplumlara yararlı olan” gibi vasıf ve
davranışlar kastedilmektedir.
Tablo 4’teki bulgular “bir Müslümanda aranan bu özellikler”in
genelde kabul edildiğini yansıtıyor. Burada en düşük eğilimin “BosnaHersek” te (ort.=4,46), en yüksek benimseme eğiliminin ise
“Makedonya”da (ort.=4,63) olduğu anlaşılmaktadır.
Tablo 4: Ülke ve Etnik Köken Faktörlerinin “Müslüman’da Aranan
Özellikler” Üzerindeki Etkisi
39
Ar.
Müslümanda
Ülke/Etnik
Aranan Özellikler
Köken
N
Ort.
Std.S.
F
p
5.655
,001
Ölçeği
Özellikler
1) Makedonya 293
4.63a
,4424
(dürüst-kalbi
2) Arnavutluk 275
4.56
,4635
b
,5925
temiz, inançlı-
3) Bosna
278
4.46
vatansever,
Hersek
285
4.55
,5126
ibadet, .....)
4) Kosova
Özellikler
1) Arnavut
642
4.55b
,490
c
,569
(dürüst-kalbi
2) Boşnak
331
4.49
temiz, inançlı-
3) Türk
81
4.60
,413
77
a
,407
vatansever,
4) Törbeş
4.75
a-b
5.722
,001
a-b,c
ibadet ........)
Etnik köken faktörü açısından ise etnik kimlik farklarının söz konusu
özellikleri benimseme eğilimleri üzerinde farklılık doğurduğu
anlaşılmaktadır. Nitekim tablodaki bulgulara göre en yüksek ve olumlu
benimseme eğiliminin “Torbeş/Pomak” etnik grubunda (ort. =4,75), en
düşük benimseme eğiliminin ise “Boşnak” grupta (ort. =4,49) olduğu
gözlenmektedir.
3.3 Dine ve Ahlaka Aykırı Davranışlar
Araştırmamızın bu kısmında dinen yasaklanan ve ahlaken
sakıncalı görülen bazı davranışlar ele alınmıştır. Bunlar dinî-ahlaki
açıdan sakıncalı ve dinen kesin bir şekilde yasaklanan bazı tutum ve
davranışları kapsamaktadır.
Bu alt başlık altında, demografik özellikler ve kötü alışkanlıklar
ile ilgili görüşler (bağımlı değişken) arasındaki ilişkiye bakmak için
yapılan ANOVA testi sonuçları verilmektedir. Bu analizlerde “ülke,
etnik köken, tahsil, cinsiyet, yaş, medeni durum, gelir durumu, meslek
ve yöre” gibi demografik özellikler bağımsız değişken, “dine ve ahlaka
aykırı davranışlar” yani 4 ifadeden oluşan ve bir faktör altında toplanan
“özellik ve davranışlar” ise bağımlı değişken olarak alınmıştır.
Araştırma bulguları “medeni durum ve gelir” değişkenleri ile
bağımlı değişken (dine ve ahlaka aykırı davranış) arasında istatistik
bakımından anlamlı bir ilişki ya da farklılık olmadığını, ancak “cinsiyet,
40
tahsil, ülke ve etnik köken” faktörleri bakımından grupların tutum ve
davranışlarında farklılık olduğunu göstermektedir.
Gruplar arası karşılaştırmalar için yapılan Scheffe testi ve T-testi
sonuçları, grupların görüşlerini ya da tutumlarını yansıtan ortalamalar
arasında (p< ,05) anlamlı fark olduğunu ortaya koymuştur (Tablo 5).
3.3.1 Dine ve Ahlaka Aykırı Davranışlar ile Ülke, Etnik Köken
ve Tahsil Arasında İlişkiler
Ülke, etnik köken ve tahsil faktörlerinin “dine ve ahlaka aykırı
davranışlar”a dair görüşler üzerinde etkisi var mıdır? sorusuna cevap
verebilmemiz için tablodaki bulgulara bakmak gerekir.
Tablo 5: Ülke, Etnik Köken, Tahsil ile Dine ve Ahlaka Aykırı
Davranışlar Arasındaki Karşılaştırma
Bağımsız
Değişken
Bağımlı Değişken
Ar.
(Ülke/Etnik
N
köken/Tahsil)
Ort.
Std.S.
F
p
Dine ve Ahlaka Aykırı
1) Makedonya
292
4.77a
,439
Davranış
2) Arnavutluk
275
4.61b
,476
a-b,c,d
(alkol kullanma, kumar
3)Bosna
277
4.49c
,484
b-c
oynama, çapkınlık
Hersek
283
4.60d
,553
yapma ve dedikodu
4) Kosova
15.677
,000
yapma)
Dine ve Ahlaka Aykırı
1) Arnavut
639
4.65a
,517
Davranış
2) Boşnak
330
4.52b
,507
c-b
(alkol kullanma, kumar
3) Türk
81
4.64
,379
a-b
oynama, çapkınlık
4) Torbeş
77
4.78c
,325
8.145
,000
yapma ve dedikodu
yapma)
Dine ve Ahlaka Aykırı
1) Üniversite
319
4.59
,526
Davranış
2)Yüksek Okul
191
4.54a
,526
(alkol kullanma, kumar
3) Lise
444
4.64
,501
oynama, çapkınlık
4) İlkokul
130
4.71b
,389
yapma ve dedikodu
5) Okur Yazar
43
4.67
,387
yapma)
41
2.986
,018
a-b
“Dine ve ahlaka aykırı davranışlar” denince “alkol kullanma,
kumar oynama, çapkınlık yapma ve dedikodu yapma” gibi davranışlar
kastedilmektedir.
Tablo 5’teki bulgular “dinen ve ahlaken sakıncalı olarak
görülen davranışlar”ın genelde Balkan Müslümanları arasında
benimsenmediğini göstermektedir. Bu tür davranışları benimsememe
eğiliminin göstergesi olan ortalamalara baktığımızda, bu karşı çıkma
yönündeki en düşük eğilimin “Bosna-Hersek”te (ort.=4,49), en yüksek
karşı çıkma eğiliminin ise “Makedonya”da (ort.=4,77) olduğu
anlaşılmaktadır.
Etnik köken faktörü açısından ise etnik kimlik farklarının söz
konusu dine ve ahlaka aykırı davranışları benimsememe eğilimleri
üzerinde farklılık doğurduğu anlaşılmaktadır. Nitekim tablo 5’teki
bulgulara göre en yüksek ve en şiddetli tepki gösterme eğiliminin
“Torbeş/Pomak” etnik grubuna (ort. =4,78), en düşük tepkinin ise
“Boşnak” grubuna (ort. =4,52) ait olduğu gözlenmektedir.
4.3.2 Cinsiyet ile Dine ve Ahlaka Aykırı Davranışlar
Arasındaki İlişkiler
Dine ve Ahlaka Aykırı davranışları yapmama yönündeki
istekler bakımından kadınlar ile erkekler arasında bir fark olup
olmadığına bakılmıştır. Bunun için yapılan Bağımsız Grup t-Testi
analizleri sonuçları aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Tablo 6: Cinsiyet ile Dine-Ahlaka Aykırı Davranışlar Arasındaki
Karşılaştırma
Karşılaştırma Sonuçla
Ar.
Cinsiyet
N
Dine ve Ahlaka Aykırı
1) Kadın
463
Davranış
2) Erkek
664
Dine ve Ahlaka Aykırı
Ort.
Std.S.
t
p
4.66
,402
2.064 ,000
4.59
,555
Davranışlar
(alkol kullanma, kumar,
çapkınlık yapma ve
dedikodu)
42
Tablodaki bulgulara göre erkekler ile kadınlar arasında dine ve
ahlaka aykırı davranışları benimsememe bakımından anlamlı bir farkın
olduğu anlaşılmaktadır. Bu bulgular doğrultusunda erkeklere göre
kadınlar bu tür davranışların yapılmamasını daha fazla istemektedir.
Başka bir ifadeyle genelde bu davranışlara karşı olunduğunu ancak
kadınların erkeklerden daha fazla “alkol kullanma, kumar oynama,
çapkınlık yapma ve dedikodu yapma” gibi davranışlara karşı
olduklarını söylemek mümkündür.
4. Balkan Müslümanları ve Beklentileri
Araştırmamızın bu kısmında, Balkan Müslümanlarının
demografik özellikleri ile sosyo-ekonomik beklentileri arasında nasıl bir
ilişki olduğu araştırılmıştır. Bu konular ile ilgili olarak deneklere dört
soru sorulmuş, görüş ve tutumları belirlenmeye çalışılmıştır.
4.1.1
Etnik
Köken,
Cinsiyet,
Ülke
ve
Müslümanlarının Yaşamak İstedikleri Ülke
Balkan
Bu alt başlık altında, demografik özellikler ile sosyo-ekonomik
değişkenler arasındaki ilişkiyi belirlemek için yapılan Chi-Square testi
sonuçları verilmektedir. Bu analizlerde bağımsız değişken olarak kabul
edilen “etnik köken, ülke faktörü, cinsiyet ve tahsil durumu” ile “nasıl bir
ülkede yaşamak istediklerini gösteren tercihler” arasında ilişki yansıtan
veriler sunulacaktır.
Arnavut
Toplam
Başka
olan bir ülke
Birliĝine üye
Avrupa
elverişli
Eĝitim imkanl
çözmüş
EkonomikSorun
geliştirebilecek
vicdan
isterdinîz?
Din ve
yaşamak
hürriyyeti
bir ülkede
Kimlik
Soru 59: Nasıl
Milli kültür
Tablo 7: Deneklerin Etnik Kökenleri ve Yaşamak İstedikleri
Ülkeye Göre Dağılımı
N
230
93
113
82
84
36
638
Sıra
36.1
14.6
17.7
12.9
13.2
5.6
100
(%)
49.9
56.0
58.2
63.6
60.0
97.3
56.6
Sütun
(%)
43
Boşnak
N
137
42
69
35
48
0
331
Sıra
41.4
12.7
20.8
10.6
14.5
0
100
(%)
29.7
25.3
35.6
27.1
34.3
0
29.4
41
24
6
4
5
1
81
Sıra
50.6
29.6
7.4
4.9
6.2
1.2
100
(%)
8.9
14.5
3.1
3.1
3.6
2.7
7.2
53
7
6
8
3
0
77
Sıra
68.8
9.1
7.8
10.4
3.9
0
100
(%)
11.5
4.2
3.1
6.2
2.1
0
6.8
N
461
166
194
140
37
1127
Sıra
40.9
14.7
17.2
129
12.4
100
100
(%)
100
100
100
11.4
100
100
100
Sütun
(%)
N
Türk
Sütun
(%)
N
Torbeş
Sütun
(%)
Toplam
Sütun
100
(%)
DF:15 Chi -Square: 84.318 p=.000
Nasıl bir ülkede yaşamak isterdiniz? şeklindeki sorumuza
deneklerin etnik kökenleri bakımından verdikleri cevapları içeren
yukarıdaki tabloya baktığımızda deneklerin beklentilerini yansıtan
cevaplar bakımından bir farklılığının olduğu görülmektedir.
Balkan Müslümanlarının etnik kökenlerine göre yaşamak
istedikleri ülkede olmasını arzu ettikleri özelliklerin başında “din ve
vicdan hürriyeti”nin bulunması (%40.9) gelmektedir. Ankete katılanların
büyük çoğunluğu bu beklenti içerisindedir. Din ve vicdan hürriyetini
takip eden ikinci özellik yaşanmak istenen ülkenin “ekonomik
sorunlarını çözmüş” olmasıdır (%17.2). Eğitim imkanlarının elverişli
olması seçeneği ise daha az tercih edilmiştir (%11.4).
44
Kaynakça:
Maria Todorova; Imagining the Balkans (Balkanlar’ı Tahayyül Etmek),
Türkçe’ye çeviren Dilek Şendil, İletişim Yayınları, İstanbul 2003.
H.T Norris; Islam in the Balkans Religion and Society between Europe and
the Arab World, Hurst & Company, London 1993.
Ilija Aceski; “Etnocentrizmot, Konfesionalnata Pripadnost i Opşestvenata
Dezintegracija”, Bezbednost, revija za kriminalistiçki, kriminologi i kriviçno
parvo, Yıl: 33, br. 1 1993, Skopje.
Bieber Florian; “Muslim Identity in the Balkans Before the Establishment of
Nation States”, Nationalities Papers, Vol. 28, No. 1, 2000.
Ali M. Basha; İslami në Shqipëri gjatë Shekujve, Tiranë 2000.
Nuray Bozbora; Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğu`nun
Gelişimi, Boyut Kitapları, İstanbul 1997.
Srdjan Vrcan; “The War in ex-Yugoslavia and Religion”, Social Compass, 41
(3), 1994.
Faton Abdullahu; Dimensionet e Identitetit Qytetërues, Kultura, Feja, PolitikaRilindja, Prishtine 1998.
Aleksandre Popoviç; Balkanlardaki İslam, Türkçesi: Komisyon, İnsan
Yayınları, İstanbul 1995.
Bogdan Szajkowski ve Diğerleri; “İslam and Ethnicity in Eastern Europe”,
Muslim Communities in the Europe.
Jens Reuter; “From Religious Community to Nation-The Ethnogenesis of the
Bosnian Muslims”, İslam The Balkanas and The Great Powers (XIV-XX
Century) International Scientific Conference 1996, Historical Institute,
Belgrade 1997.
Allcock, B. John; Explaining Yugoslavia, Hurst & Company, London 2000.
Bahadır Gürbüz; Balkanlar ve Türkler, Çizgi Kitabevi, Konya 2002.
Yusuf Hamzaoğlu; Balkan Türklüğü (Araştırmalar, İncelemeler Makedonya,
Sırbistan, Hırvatistan), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Türk Dünyası
Edebiyatı, Ankara 2000.
Hysamedin Feraj; Skicë e Mendimit Politik Shqiptar, Logos-A, Shkup 1999.
Balkanonline 1, http://www. Balkanonline. Net/ulkeler/Kosova.html, (27 Ekim
2001).
Mustafa Selver; Balkanlara Stratejik Yaklaşım ve BOSNA, IQ Kültür Sanat
Yayıncılık, 1. Baskı, İstanbul 2003.
45
46
“İSLAM’DA İMAN ve İMANIN DEĞERİ”
M-r. Sülüyman Baki
Bursa Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kelam Anabilim Dalı
Yüksek Lisans Mezunu
İslam’da İmanın Değeri
İnsanoğlunun Allah’a karşı mükellef olduğu, sorumlu bulunduğu
görevlerin, vazifelerin başında iman gelmektedir. Her peygamberin ilk işi,
halkını, ümmetini, milletini imana davet etmek olmuştur. İmanın değeri,
her türlü maddi ve manevi değerin üstündedir.
İman varsa işlerimizin, yaptıklarımızın, amellerimizin de değeri
vardır. Aksi halde yaptıklarımız, kuru bir iskelet gibi kıymetsiz ve
değersizdir.
İman; vücuda nisbetle ruh, ağaca nisbetle kök ve binaya nisbetle
temel gibidir. Nasıl ki ruhsuz bedenin, vücudun yaşaması, köksüz olan
ağacın yeşermesi, meyve meyvesi ve temeli olmayan binanın, inşaatın
payidar olması, ayakta kalabilmesi mümkün değilse; işte imansız bir
kişinin, imansız bir toplum ve milletin ayakta durması, yücelmesi, huzur
içinde yaşaması ve parlak bir geleceğe sahip olması mümkün değildir.
İman öyle bir nurdur ki, kalbler onunla huzura kavuşur. Beşerin
ufkunu ve ruh alemini kaplayan karanlıklar, ancak iman nuru ile
dağılabilir. Bu nurdan mahrum kalan kişi ve toplumlar, fikrî sapkınlıkların
en aşağısı, en bayağısı içinde bocalamakta; imandan yoksun gönüller,
dinmek bilmeyen ıstıraplarla çırpınmaktadır. İman kalbin hayatı ve ruhun
ab-ı hayatıdır. İmansız yürekler katı yüreklerdir. Merhametten uzak,
şefkatten mahrumdur. Merhum şair M. Akif’in ifadesiyle “İmansız olan
paslı yürek, sinede yüktür”.
Vazife, görev ve mesuliyet (sorumluluk) duygusunun kalbin
derinliklerinde yerleşmesi, imanın varlığı ile mümkündür. Fertleri vazife
şuuruna bağlayan ve en güç şartlar altında bile doğru yolda devam
ettiren yegâne şey imandır. Yoksulluk içinde kıvranan bir ferdin, din
kardeşinin iyiliğini kendi nefsine tercih etmesi, imandan aldığı kuvvetle
mümkündür. İmansızın işi, çöldeki serap gibi faydasız ve fırtınada
savrulan kül gibidir.
İman kalb toprağına atılan bir tohumdur. İbadetler, güzel ahlak,
iyi davranışlar imanın yeşermesini ve hayatiyetini devam ettirmesini
sağlayan vasıtalar, sebeplerdir. Salih amel ve güzel ahlakla bezenmemiş
iman, bir hücreye kapatılan, hapse atılan fakat kimse ile
görüştürülmeyen bir alimin hapiste vaaz etmesi, tebliğde bulunması gibi
faydasızdır. O yüzden, imanı muhafaza etmek gerekir. Hatta bu manada
“İmanı korumak, kazanmaktan daha zordur” sözü meşhur olmuştur. Bu
konuya “İthâfu’s- Sa’âde” isimli eserinde temas eden meşhur alimlerden
47
ez-Zebîdî (1205/1791) bu meyanda şunları söyler: “Amel ile imanın
birbirine münasebeti, ilgisi, eller ile başın insan vücudu ile olan
münasebeti gibidir. Başsız bir vücudun, insan olmaktan çıktığı gibi,
kalbteki imansız yapılan amel de fayda vermeyecektir. Halbuki elleri
kesilen vücudun insanlıktan çıkmayışı gibi, amel olmasa bile kalbi ile
inanan kişi mü’min olma vasfını kaybetmez”.
İmanın ve mü’minin fazileti konusunda Hz. Peygamber’den birkaç
hadis aktarmakta fayda görüyorum. Buharî ve Müslim’deki bir rivayete
göre: “Hz.
Resulullah(as)’a hangi amelin daha üstün olduğu
sorulduğunda: “Allah’a ve Resulüne iman” buyurdu. Sonra hangi amel
gelir? diye sorulunca: “Allah yolunda cihad buyurdu”. Sonra hangisi
denilince de: “Mebrur (gereği üzere yapılan) hac” diye buyurdu.”
Hz. Peygamber (a.s.) ise: “Cennetlikler cennete, cehennemlikler
cehenneme girdikten sonra Allah Teâlâ: Kalbinde bir hardal tanesi
ağırlığında iman bulunan kimseleri (ateşten) çıkarın, buyurur. Bunun
üzerine kararmış olarak ateşten çıkarılırlar ve haya ya da hayat nehrine
atılırlar” buyurmuştur.
Nesâî’nin rivayetinde ise Hz. Peygamber(as)’e: “Amellerin
hangisi daha üstündür?” diye sorulmuş. O da: “Allah’a ve Resulüne iman
etmek” demiştir.
Hz. Peygamber (as): “Allah Azze ve Celle’nin mü’min için takdir
etmiş olduğu kazaya hayret ederim. Mü’mine bir hayır verildiğinde
Rabbine hamdeder ve şükreder, eğer ona bir musibet dokunursa, (yine)
Rabbine hamdeder ve sabreder. Her şeyde mü’mine ecir verilir.” Bir
diğer hadisinde: “Mü’minin işine hayret ederim. Onun bütün işleri
hayırlıdır. Bu durum yalnız mü’min için geçerlidir. O sevineceği bir şeyle
karşılaştığında şükreder. Bu da onun için bir hayırdır. Şayet üzüleceği
bir iş ile veya sıkıntı ile karşılaşırsa sabreder. Bu da onun için bir
hayırdır” buyurmuşlardır.
İbn-i Mesud’tan rivayet edilen bir hadiste ise çok ilginç ifadeler
yer almaktadır: “Allah aranızda rızıklarınızı taksim ettiği gibi ahlakınızı da
taksim etmiştir. Allah sevdiğine de, sevmediğine de dünyayı verir. İmanı
ise yalnız sevdiğine verir”.
Mü’minin fazileti ile ilgili Hz. Peygamber’in bir hadis-i şerifini
nakledip sohbetimizi tamamlamak istiyorum: Abdullah b. Amr’dan rivayet
edilen hadiste Allah Resulu şöyle buyuruyor: “Nefsim kudret elinde olan
Allah’a yemin olsun ki, mü’minler arılara benzerler. Arıların yedikleri
temiz, kovanlara bıraktıklara bal da temizdir. Kovana konduklarında da
ne kırarak zarar verir, ne de ifsad ederler (bozra)”.
Şimdi ise imanın kelime ve ıstılah manasına değinelim. Ardından
imana bağlı olan bazı önemli konulara temas edelim.1
1
İmanın değeri ve fazileti konusunda daha geniş bilgi için bk: Said Havva, El-Esas Fi’sSünne (Hadislerle İslam Akaidi), Hikmet Neşriyat, İstanbul, s. 195-203.
48
1- İman nedir?
“İman” kelimesini, sözlük ve dini manası (ıstılah) olmak üzere ele
alacağız. Sözlük manası: bir kişiyi söylediği sözde tasdik etmek,
söylediğini kabul etmek, gönül huzuru ile benimsemek, karşısındakine
güven vermek, şüpheye yer vermeyecek şekilde kesin olarak, içten,
samimi olarak yürekten inanmak demektir. İman eden, inanan kişiye
mü’min denilir.2
İman terim (ıstılah) olarak da, Hz. Peygamber’in Allah Teâla’dan
getirdiği kesin olarak bilinen hükümlerde Hz. Peygamber’i tasdik etmek,
onun haber verdiği, bildirdiği şeyleri tereddütsüz kabul edip, bunların
gerçek ve doğru olduğuna gönülden kesin olarak inanmak demektir.
Bizim bu tarifimiz Ehl-i Sünnet kelamcılarının tarifidir.3
Allah’ın Resulu (a.s.), bir hadis-i şeriflerinde imanı şöyle tarif
etmiştir: “İman, Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine,
öldükten sonra dirilmeye ve kadere inanmaktır”. 4
2- İmanın muhtevası
a-Tasdik: Hz. Peygamber’in Allah tarafından haber verdiği ve
tevatür yoluyla kesin olduğu tespit edilen şeyleri kendi istek, irade ve
arzusuyla kabullenmek ve bunlara gönülden inanmak demek olan
imanın, kalble ilgili bir şey olduğu, kalbin tasdik etmesinden ibaret olduğu
bir gerçektir. İman dediğimiz şey, elle tutulur, gözle görülür bir nesne
olmadığına göre ancak kalbî bir durumdur.5 Tabir-i caizse imanın yeri,
mekanı kalptir. Bu konuya bazı ayet ve hadisler de işaret etmektedir.
Allah, münafıklar hakkında Maide Suresi’nin 41. ayetinde: “Ey
peygamber, kalbleriyle inanmadıkları halde, ağızlarıyla inandık
diyenlerle, Yahudilerden de o küfür içinde koşuşanlar seni üzmesin”
buyurmuş, imanı kalbin tasdikinden saymıştır.
Bir diğer ayet olan Hucurât Suresi’nin14. ayetinde, kalben
inanmayıp dil ile inandıklarını söyleyen münafıklar için de: “(Bedevi)
Araplar inandık dediler. De ki: Siz iman etmediniz fakat, bari “müslüman
gözüktük” deyiniz. Çünkü iman, henüz kalblerinize girmemştir”.
Hz. Peygamber bir hadislerinde: “Allah cennetlikleri cennete,
cehennemlikleri cehenneme koyacak, sonra da “bakın, kalbinde hardal
tanesi kadar imanı olan birini bulursanız onu cehennemden çıkarın”
diyecektir” buyurmuştur.6
2
İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c.13, s.21; Taftâzânî, Şerhu’l-Akâid, s.153; Kılavuz, Ahmed
Saim, Anahatlarıyla İslam Akaidi ve Kelam’a Giriş, Ensar Neşriyat, İstanbul, 1997, s.17.
3
Kılavuz, age., s.17.
4
Müslim, İman,1; Ebu Davud, Sünnet, 15; Tirmizi, İman, 4.
5
Daha geniş bilgi için bk. Kılavuz, Ahmed Saim, İman-Küfür Sınırı, Marifet Yay.,
İstanbul, 1984, s. 25-26; Kılavuz, Anahatlarıyla İslam Akaidi ve Kelam’a Giriş, s. 18-20.
6
Buhari, İmân, 15; Müslim, İmân, 82.
49
b- İkrar: Kalbte bulunan imanın dil ile ifade edilmesi, söylenmesi,
açığa vurulması demektir. Yukarıda da ayet ve hadislerde ifade edildiği
gibi imanın yeri kalb olduğuna göre ve biz kalbin içinde ne olduğunu
bilmediğimize göre, kalbteki inancın dil ile söylenip açığa vurulması ve o
kişinin bu söz ve ikrara göre işleme tabi tutulması gerekmektedir. Bu
durumda “ikrar” yani imanın dil ile söylenmesi, deklare edilmesi, imanın
aslı ve gerçeği olmayıp, iman etmiş kimseye, bir müslümana uygulanan
dünya hükümlerinin uygulanabilmesi için gerekli bir şarttır.7
İnsan, kalbiyle Allah’a, Hakk’a, kalıbı ile halka dönük bir varlıktır.
Bu itibarla kabul olunan bir iman, kalbin tasdiki ve dilin ikrarı ile tahakkuk
eder. Sadece dilde dolaşan ve kalbe inmeyen bir iman ile kişi mü’min
olamaz. İmanda iki yüzlülük, münafıklara mahsus bir davranıştır. Kalben
inanmayıp, dil ile inandım diyen kişi – biz kalbteki inancını bilmediğiz
için- dünyada müslüman muamelesi görür. Fakat ahirette- münafık
olduğundan- cehennemde ebedi olarak kalacaktır.
Kalplerde neyin gizli olduğunu sadece yaradan Allah bilir. Biz bir
kişinin mü’min olup olmadığını, ya o kişinin kendisinin söylemesi veya
mü’min gösteren bazı dini ve ahlaki davranışlarda bulunmasından
anlarız. Mesela, cemaatle namaz kılması gibi... İşte o zaman onu
mü’min olarak tanır müslüman muamelesi yaparız. O kişiyi mü’min,
müslüman bir kadınla evlendirebilir, arkasında namaz kılarız. Kestiklerini
yer, zekat ve öşür gibi dini vergilerle sorumlu tutarız. Ölünce de
müslüman mezarlığına defnederiz. Eğer ki kişi imanını dil ile ikrar
etmemekte ısrarlıysa biz yukarıda saydığımız hususları kendisine
uygulamayız.
Hz. Peygamber’in bir hadisiyle konuya ışık tutalım: “Kalplerinde
zerre miktarı iman olduğu halde, “Allaht’an başka ilah yoktur,
Muhammed O’nun elçisidir” diyen kimse cehennemden çıkar”.
3- İman, Allah’ın emridir
Kur’an ve Sünnet’e baktığımızda imanın, dinin temel taşı olduğu
görülmektedir. Nisa Suresi’nin 136. ayetinde Cenab’ı Hakk’ın insanları
ve mü’minleri iman etmeye davet ettiğini görmekteyiz. Melen: “ Ey iman
edenler! Allah ve Resulu’ne, peygamberine indirdiği kitaba ve daha önce
indirdiği kitaba da iman edin. Kim ki Allah’ı, meleklerini, kitaplarını,
peygamberlerini ve kıyamet gününü inkâr ederse tam manasıyla
Ayette, Allah’a, peygamberimize ve ondan önceki
sapmıştır”.
peygamberlere iman emredilmekte ve bu imanda sebat etmemiz
istenmektedir. Bunun
yanısıra Allah’ı, meleklerini, kitaplarını,
peygamberlerini ve ahiret gününü inkâr edip bunlardan birine iman
etmeyen bir kişi, tam bir sapıklıkla dalalete düşmüştür. Ünlü müfessir
Muhammed Hamdi Yazır’ın ifadesiyle, böyle bir kişi doğru yoldan
7
Kılavuz, age., s. 22.
50
uzaklaşmış, artık yolunu bulamayacak derecede şaşırmış, hedefinden
sapmıştır.
4- Taklidi ve tahkiki iman
Annesinden, babasından, çevresinden görerek ve öğrenerek
inanamaya taklidi iman denilmektedir. Ehl-i Sünnet’e göre bu tür bir iman
her ne kadar geçerli sayılsa da, kişi aklî ve dinî delillerle imanını
kuvvetlendirmediği için sorumlu kabul edilmiştir. Halkın çoğunluğunun
imanı böyledir. Taklidi iman, inkarcı ve sapık fikirli kimselerin ileri
süreceği şüphelerle sarsılacak ve Allah korusun ortadan kalkacaktır. Bu
yüzden imanımızı, dinî ve aklî delillerle sağlamlaştırmalıyız.8
5- İman ve amel arasında ilgi
İman ve amel birbirinden ayrı olmasına, amelin imanın bir parçası
olmamasına rağmen, her ikisi arasında çok sıkı bir ilgi ve bağ vardır. En
evvela şunu ifade edelim ki, Kuran-ı Kerim’in bir çok yerinde iman ve
amel farklı şeyler olarak kabul edilmiştir. “İman edip salih amel
işleyenler...” diye başlayan pek çok ayet vardır. Bu ayetlerde iman
edenlerle salih amel işleyenler ayrı ayrı zikredilmişlerdir. Bazı ayetlerde
de iman, amelin geçerli olabilmesinin şartı olarak gösterilmektedir. “Kim
imanlı olduğu halde iyi ameller işlerse, o, zulme uğramaktan ve hakkının
yenmesinden korkmaz” buyurulmuştur. Bu ayette iman, amelin şartıdır.
Görüldüğü üzre, iman ile amel birbirinden farklı, fakat birbirini
tamamlayan iki husustur. İman olmadan amelin Allah katında kabul
olmadığı gibi, güzel amellerle süslenmeyen kalpteki imanın manevi zevk
vermekten uzak olduğu da aşikârdır.
Eskiden olduğu gibi son zamanlarda da bazı İslamî grupların,
amel noktasında zaafiyet gösteren, tembellik yapan bazı müslümanları
küfürle, kafirlikle itham ettikleri görülmektedir. Ehl-i Sünnet’e göre bu
tamamen yanlıştır. Hatta seleften bazı alimlerin, amellerin imanın bir
parçası olduğuna dair rivayetlerin olduğuna gelince: onlar ameli imanın
parçası değil, imanın mükemmel oluşu olarak kabul etmişlerdir. Çünkü
selef alimleri, kalbinde zerre miktarı imanı olan ve bu imanını diliyle
söyleyen, kıbleye yönelen her şahsı İslam sınırları içerisinde kabul
etmişlerdir. İşlediği günahtan dolayı da kişi mü’min sıfatını kaybetmiyor,
sadece günahkâr mü’min kabul ediliyor.9
5- İbadetin / amelin gerekliliği
Amel ve ibadetlerde tembellik yapıp ibadetten kaçmak bir
mü’mini dinden çıkarmaz. Fakat, imanın olgunluğuna ermek, imanı üstün
bir dereceye getirmek ve böyle iman sahiplerine Allah’ın va’dettiği yüce
nimetlere kavuşmak için ibadet ve amel yapmak gereklidir. Düşünce,
8
Kılavuz, age., s. 33.
Konuyla ilgili daha geniş bilgi için bk. Kılavuz, İman-Küfür Sınırı, s. 32-41; İbn Teymiye,
Mecmu’u’l-Fetâvâ, III, 151.
9
51
kalp sahasından eylem ve hareket sahasına çıkamamış olan iman,
meyvesiz bir ağaca benzer. Kalbimizde parlatmış olduğumuz ışığın hiç
sönmeden sürekli parlaması ve bu ışığın her an kuvvetini bir kat daha
artırması ve böylece çevresini aydınlatması için ibadet gereklidir. Bir
veya birkaç parmağı kesilmiş olan bir adam, yine insandır ama ne de
olsa eksiktir. Dalları, budakları yok edilen bir ağaç yine ağaçtır ama,
olgunluğunu, güzelliğini kaybetmiş bir ağaçtır. Er-geç bu ağaç kurumaya
mahkumdur. İşte amelsiz bir imanın durumu da böyledir.10
6- İmanın geçerli (sahih) olabilmesi için gereken şartlar
Bir imanın geçerli olabilmesi ve sahibini ahirette ebedi kurtuluşa
erdirebilmesi için şu şartların kendisinde bulunması gerekir:
1- İman, ye’s (ümitsizlik) durumunda olmamalıdır.
Müslüman olmayan bir kişi, son nefesinde, uğrayacağı azabı
görür ve ondan sonra iman etmeye kalkarsa imanı geçerli değildir.
Mü’min Suresi’nin 84-85 ayetlerinde mealen şöyle buyuruluyor bu
konuda: “Artık çetin azabımızı gördükleri zaman “Allah’a inandık ve O’na
ortak koştuğumuz şeyleri inkar ettik” dediler. Fakat azabımızı gördükleri
zaman imanları kendilerine fayda vermeyecektir” buyurularak, ümitsizlik
halindeki imanın geçerli olmayacağı ortaya konulmaktadır. Bunun
nedeni de, imanda asıl olan gayba (görünmeyene) imandır. Azabı
gördükten sonra gayba iman diye bir şey söz konusu değildir.
2- Mü’min, inkâra ve dini yalanlamaya alâmet sayılan
şeylerden birini yapmamalıdır.
Meselâ: Allah Teâlâ’yı ve bütün peygamberleri tasdik edip de,
Hz. Muhammed’in peygamberliğine inanmayan, yahut farz olduğu kesin
olarak bilinen bir hükmü (namazın farz oluşunu vs.) kendi iradesiyle
inkâr eden, puta ve haça tapan bir kimseye mü’min denilmez.
3- İslamî hükümlerin hepsini bir bütün kabul edip, hiçbirinin
yerine getirilmesinden çekinilmemeli, inatçılık yapmamalıdır.
Örneğin bir adam, namaz ve oruç gibi ibadetlerden birini güzel
görmez, beğenmez, bu ibadetlerle alay eder yahut sırf Allah buyruğu
olduğu için ibadetleri terk ederse, Allah’ın yasak ettiğini bildiği halde
inkâr kastıyla bir haramı işlerse o kişi imanını kaybeder.
4- Mü’min Allah’ın rahmetinden ümitsiz, azabından da emin
olmamalıdır.
Korku ile ümit arasında olmalıdır (beyne’l- havfi ve’r-recâ).
Mü’min kişi “nasıl olsa imanım var, kesin cennete girerim” düşüncesiyle
Allah’ın azabından emin olması, güven duygusu içinde bulunması veya
“çok günah işledim, ben muhakkak cehennemliğim” diye Allah’ın
10
Kılavuz, Anahatlarıyla İslam Akaidi”, s. 29-30.
52
rahmetinden ümit kesmesi imanını kaybetmesine sebep olabilir. Yusuf
Suresi’nin 87. ayetinde: “Doğrusu kafirlerden başkası Allah’tan ümit
kesmez” buyurularak Allah’tan ümidimizi kesmememiz gerektiğine vurgu
yapılmaktadır. Bir başka ayette ise “Fakat, büyük zararı göze alanlar
topluluğundan başkası Allah’ın azabından emin olmaz” (A’râf, 9).11
11
Kılavuz, age., 38-40.
53
ÖZET
Arapçada tasdik etmek, doğrulamak, gönül huzuru ile baskı altında
kalmadan bir şeyi onaylamak anlamlarını ihtiva eden iman kelimesi, vücuda
nisbetle ruh, ağaca nisbetle kök ve binaya nisbetle temel gibidir. Bütün dinlerde
olmakla birlikte özellikle İslam’da temel esas kabul edilen iman,
amellerin/pratiklerin değer kazanıp kazanmamısına temel teşkil edenen önemli
noktalardan biridir.
“İman” kelimesi bütün dinlerde tartışılan ve yoruma açık olan bir
kelimedir. Tüm ilahi dinlerde en fazla üzerinde durulan kelimelerden biri olan
“iman” veya “inanç”, İslam dininde ve İslami ilimlerde de farklı yorumlamalara
neden olmuş en önemli konulardan biridir. Her grup veya hizip bu kelimenin içini
farklı bir şekilde doldurmaya çalışmış, yeri geldiğinde kendi menfaatleri ve
çıkarları doğrultusunda yorumlamışlardır. Özellikle imanın muhtevası
konusunda farklı yorumlar yapılmakla birlikte genelde İslam alimleri ve bağlı
oldukları mezhepler imanın bir kalp işi olduğu konusunda birleşmişlerdir. İslam
alimleri iman konularını incelerken en fazla üzerinde tartıştıkları konulardan biri
de iman-amel ilişkisidir. Bu konuda da farklı anlayışların olduğu bir gerçektir.
Ama Ehl-i Sünnet mezhebinin anlayışı ve yorumu en makul ve gerçekçidir.
ABSTRACT
The word “Iman” in Arabic contains the meanings of affirmation; certifying;
corroboration; to confirm; and, to approve somebody or something without
being under an influence or some pressure. That is, when compared to the
body it is the soul, compared to the tree it is the root, and to the building it is like
its foundation. As in all religions, but especially in Islam, ‘belief’ is essential. It is
the crucial point for the practices whether they worth or not.
The word ‘belief’ is discussed many times and it is still open to discussion in
all religions. In the divine religions it is one of the most important issues, as it is
in Islam and Islamic studies, and it has caused many different interpretations.
Each group or sect has tried to define the meaning of this word according to
their will and interests.
But, at least, the Islamic scholars and their groups (sects) have agreed at the
point that it is a matter of the heart. While they were analyzing this topic the
most important thing was the relationship between the belief and practice. It is
true that there are different comments and interpretations, but ‘Ehli Sunnet’ sect
is the most acceptable and correct one.
54
Kaynakça
1Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali, (Heyet), Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, 1998,
2- Buhari, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil, el-Câmiu’s- Sahîh, 8 cild,
İstanbul, 1315’ten ofset baskı, İstanbul, 1979.
3- Ebu Davud, Süleyman b. Eş’as, es-Sünen, 4 cild, neşreden M. Muhyiddin
Abdülhamid, Beyrut.
4- İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem, Lisânu’l-Arab, 15 cild, Beyrut.
5- Kılavuz, Ahmed Saim, İman-Küfür Sınırı, Marifet Yay., İstanbul, 1984.
6- Kılavuz, Ahmed Saim, Anahatlarıyla İslam Akaidi ve Kelam’a Giriş, Ensar
Neşriyat, İstanbul, 1997.
7- Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. Haccâc, Sahihu Muslim, 5 cild, neşreden
M. Fuad Abdülbaki, Mısır, 1955-1956.
8- Said Havva, El-Esas Fi’s- Sünne (Hadislerle İslam Akaidi), Hikmet Neşriyat,
İstanbul.
9- Taftâzânî, Sa’duddin b. Ömer, Şerhu’l-Akâid (İslam Akaidi, trc.Süleyman
Uludağ), İstanbul, 1980.
10- Tirmizi, Muhammed b. İsa b. Sevre, es-Sünen, 5 cild, Kahire, 1962.
55
56
TÜRKÇE’DE İSİM DURUMLARI
Mr. Mariya Leontiç
Her yönlü Türkolog olarak
gelişmeme yol gösteren Y. Doç. Dr.
Hüseyin Özbay’a saygılarımla
I. GİRİŞ
İsim durumları, bir irtibat ifade etmektedir. İsimler, diğer isimler,
edatlar ve fiillerle değişik değişik ilişki kurar. Bu sebeple isimler, kelime
grupları ve cümle içerisinde ilişkinin türüne göre değişik durumlarda
bulunur. Prof. Dr. Muharrem Ergin’e göre “ismin hâlleri ismin diğer
kelimelerle münasebeti sırasında içinde bulunduğu durumdur”.1
Değişik dillerde isim durumlarının sayısı farklıdır. Bazan aynı
dilde bulunan isim durumları için de farklı görüşler vardır. Böyle bir
durumla Türk dili biliminde de karşılaşıyoruz.
Tahsin Banguoğlu Türkçe’de on isim durumu göstermektedir. O,
isim durumlarını ikiye ayırır 2:
I. iç çekim hâlleri (declinasion interne)
II. dış çekim hâlleri (declinasion ehterne)
İç çekim hâlleri içerisine şu isim durumları gösterilmiştir:
1. kim hâli (nominatif)
2. kimi hâli (etkileme hâli, akuzatif)
3. kime hâli (yönelme, girme hâli, datif)
4. kimde hâli (adın durma, kalma hâli, lokatif)
5. kimden hâli (çıkma, uzaklaşma hâli, ablatif)
6. kimin hâli (katılma hâli, genitif)
Dış çekim hâlleri içerisinde şu isim durumları gösterilmiştir:
7. kimle hâli (bilelik hâli)
8. kimce hâli (görelik hâli, ekvatif)
9. kimli hâli (adın donanma, bezenme hâli, munitif)
Prof. Dr. Muharrem Ergin’e göre Türkçe’de dokuz isim durumu
(hâlleri) vardır3:
1. nominatif hâli (yalın hâl)
2. genitif hâli (ilgi hâli)
3. akkuzatif hâli (yapma hâli)
4. datif hâli (yaklaşma hâli)
5. lokatif hâli (bulunma hâli)
6. ablatif hâli (uzaklaşma hâli)
7. instrumental hâli (vasıta hâli)
8. ekvatif hâli (eşitlik hâli)
1
Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi:16. baskı, Boğaziçi Yayınları, 1985, s. 226-228
Banguoğlu, Tahsin, Türkçenin Grameri: 3. baskı,1990, s. 326-331
3
Ergin, Muharrem, a.g.e. 1985, s. 227-228
2
57
9. direktif hâli (yön gösterme hâli)
Prof. Dr. Doğan Aksan Türkçe’de temel sekiz isim durumu
bulunduğunu belirtir 4 :
1. yalın durum (nominatif)
2. belirtme durumu (akuzatif)
3. yönelme durumu (datif)
4. kalma durumu (lokatif)
5. çıkma durumu (ablatif)
6. tamlayan durumu (genitif)
7. eşitlik durumu (ekvatif)
8. araçlı durum (instrumental)
Haydar Ediskun’a göre Türkçe’de beş isim durumu vardır5:
1. yalın durum (nominatif)
2. ismin -i durumu (akuzatif)
3. ismin -e durumu (datif)
4. ismin -de durumu (lokatif)
5. ismin -den durumu (ablatif)
Rus Türkoloğu A. N. Kononov 6 ve Sırp Turkoloğu Prof. Dr.
Slavolyub Cinciç’e 7 göre Türkçe’de altı isim durumu vardır:
1. nominatif
2. genitif
3. datif
4. akuzatif
5. lokatif
6. ablatif
Bulgar dilcisi Gılab Gılabov da Türk dilinde şu altı isim durumunu
kabul eder 8:
1. yalın hâl (nominatif)
2. ilgi hâli (genitif)
3. yönlük hâli (datif)
4. tesirlik hâli (akuzatif)
5. yerlik hâli (lokatif)
6. çıkışlık hâli (ablatif)
Yukarıdaki dilcilerin, isim durumlarıyla ilgili ortaya koydukları
farklı görüşler dışında aynı zamanda, farklı terimler de kullandıklarını
görüyoruz. Gösterdiğimiz isim durumlardan, şu sekizi bugün genel
olarak kabul edilmektedir: nominatif, genitif, datif, akuzatif, lokatif, ablatif,
4
Aksan, Doğan, a.g.e. 1995,s. 253-255
Ediskun, Haydar, Türk Dilbilgisi:3. baskı, Remzi Kitabevi,Istanbul 1988,s. 110-113
6
Кононов, A. N,Грамматика современного турецкото литературного зыка,
Академии наук СССР,Москва-Ленинград 1956, с.78-79
7
Đinđić, Slavoljub, Udžbenik turskog jezika:4 izdanje, Naučna knjiga, Beograd, 1991,
s.64
8
Гълабов,Гълъб, Турска граматика, Софи , 1994, с. 60-61
5
58
ekvatif ve instrumental. Bazı dilcilerin (b.k.z. Ergin) dokuzuncu isim
durumu olarak gösterdikleri direktif hâli bugünkü Türkçe’de morfolojik
olarak değil “...e doğru” biçiminde analitik yolla yapılmaktadır. Eski
Türkçe’deki bir ekin (-GArU) bugünkü şekli olan -ArX, -rA ekleri ise
ancak bazı kelimelerde kalıplaşmış olarak kullanılmaktadır. Ör. içeri,
dışarı, üzre, taşra vb.
İsim durumlarıyla ilgili bu görüş farklılıklarını ve bunların ne
şekilde kullanıldıklarını ortaya koymak bu konunun daha iyi
anlaşılmasına ve çözümlenmesine yardım eder.
XX. İSİM DURUM EKLERİ
İsim durumları nominatif dışında belirli eklerle yapılır. Bir isim
belirli ekler alarak bir durum gösterir.
Her isim ve isim yerine geçen dil birlikleri kendisinden sonra
gelen kelimelerle (daha çok fiillerle) ilişkiye girer.
Türkçe’de isim durumlarının ek düzeni şöyledir:
1. Nominatif durumu: Bu durumdaki isimler durum eki almazlar.
Cümlede özne görevi yapan isim ya da ismin yerine geçen dil birlikleri bu
durumdadır.
Ör. çocuk, elma yedi.
Eski yazlıklar restore ediliyor.
Bir isim iyelik eki ve çokluk eki alsa da, o yine nominatif durumunda
bulunmuş olur.
Ör. Komşum geldi.
Kitabın çok ilgi uyandırdı.
Bahçesi yeşillendi.
Kızlarımız tatilden döndü.
Çiçekleriniz büyüdü.
Gülleri nefis kokuyor.
2. Genitif durumu: Bu durumda bulunan isimler ya da ismin
yerine geçen dil birlikleri Türkçe’de aşağıdaki morfematik düzende
kullanılırlar:
/-(n)in/
-(n) ın, -(n) in, -(n) un,-(n) ün
Bu durumda bulunan isimler belirtili isim tamlaması kurarak ortaya
çıkarlar.
Ör. Annemin evi tamir oldu.
Babanın arabası bozuldu.
Okulun kütüphanesi yenilendi.
59
Çocuklarımın oyunu biraz önce başladı.
Misafirlerinizin neşesi bizi de etkiledi.
Öğrencilerin sınavı çoktan bitti.
Türkçe’de yalnız “su” ve “ne” kelimeleri yukarıdaki düzenin dışında,
“zamir -n”si almadan şekimlenirler..
Ör. Suyun fısıltısı bizi dinlerdirdi.
Neyin var?
3. Akuzatif durumu: Bu durumda bulunan isimler ya da ismin
yerine geçen dil birlikleri, Türkçe’de aşağıdaki morfematik düzende
kullanılırlar:
/-i/
(-y) ı, (-y) i, (-y) u, (-y) ü
(-n) ı, (-n) i, (-n) u, (-n) ü
Ör. Kapıyı açın.
Paketi postalayın.
Kutuyu buldum.
Kürsüyü ziyaret ettim.
Kapını açtım.
4. Datif durumu: Bu durumdaki isimler ya da ismin yerine geçen
dil birlikleri, Türkçe’de aşağıdaki morfematik düzende kullanılır:
/-e/
(-y) a, (-y) e
(-n) a, (-n) e
Ör. Saate baktxı
Uykuya daldı.
Evine gitti.
Hediyesine sevindi.
5. Lokatif durumu: Bu durumda bulunan isimler ve ismin yerine
geçen dil birlikleri, Türkçe’de aşağıdaki morfematik düzende kullanılırlar:
/-de /
(-da), (-de), (-ta),
60
(-te)
Ör. Yazıda hata bulamadık.
Gölde birkaç kuğu gördük.
Mektupta yeni olayları anlattım.
İşte anlaşmazlık oldu.
6. Ablatif durumu: Bu durumda bulunan isimler ve isim yerine
geçen dil birlikleri, Türkçe’de aşağıdaki morfematik düzende kullanılırlar:
/-den/
(-dan), (-den), (-tan), (-ten)
Ör. Sinemadan geç çıktık.
Kaleden yorgun geliyor.
Parktan erken geldiler.
Şikâyetlerden bıktı.
7. İnstrumental durumu: Bu durumda bulunan isimler ve isim
yerine geçen dil birlikleri Türkçe’de aşağıdaki morfematik düzende
kullanılırlar:
/-le /
(-la), (-le)
(y) la, (y) le
Ör. Arabayla İstanbul’a gitti.
İçkiyle aldandı.
Tükenmezle ödevi yazdı.
Uçakla yolculuk yaptı.
Bugün yoğun kullanılan -le instrumental eki dışında işlekliğini yitirmiş bir
instrumental eki daha vardır:”-n”. Bu ek bugün ancak bazı örneklerde
kalıplaşmış şeklinde görülür. Ör. yayan, kışın, yazın, güzün, üstün,
gündüzün vb.
8. Ekvatif durumu: Bu durumda bulunan isimler ve ismin yerine
geçen dil birlikleri Türkçe’de aşağıdaki morfematik düzende kullanılırlar:
/-ce/
(-ca), (-ce), (-ça), (-çe)
61
Ör. Bize soğukça davrandı.
Bu konuyu güzelce açıkladı.
Rahatça sohbete devam etti.
Işleri nazikçe sıraya koydu.
Türkçe’de işlekliğini kaybetmiş iki ekvatif eki daha (-cek ve -leyin)
kalıplaşmış biçimde kullanılmaktadır.
/-cek/
/-leyin/
(-cak) (-cek) (-çak) (-çek)
(-layın) (-leyin)
Ör. Çabucak hazırlandı.
Evcek gittik.
Bencileyin konuştu.
-leyin eki bazı durumlarda ekvatif özelliğini kaybedip daha çok
instrumentale yakın görünür.
Ör. Sabahleyin geldi._
XXX İSİM DURUMLARININ GÖREVLERİ
İsim Durumlarının Kullanım ve Anlamları
İsim durumları değişik değişik münasebetler ifade eder. Bu
münasebet sırasında çeşit çeşit isim, edat ve fiillerle ilişki kurup cümle
içinde farklı kullanım durumları meydana çıkar.
1. İsmin nominatif durumu:
a) İsmin nominatif durumu ismi ya da isim yerine kullanılan
daha geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiillere bağlar. Cümle
içinde özne görevini alır.
Ör. Çocuk oynuyor.
Neşeli kızlar geldi..
b) İsmin nominatif durumu ismi ya da isim yerine kullanılan
daha geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiilimsilere de bağlar.
Ör. Çocuk oynayıp yoruldu.
Adam bildiğini yaptı.
c) Ek fiil alarak geldiği elemanı yüklemleştirir.
Qr. Bu, çocuktur.
2. İsmin genitif durumu:
a) İsmin genitif durumu ismi ya da isim yerine kullanılan daha
geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen isme ya da isim yerine geçen
birime bağlar. Böylece de belirtili isim tamlaması yapar. Genitif durumu,
62
isim tamlamasının tamlayan unsurunu oluşturur. Bu sebeple Prof. Dr.
Doğan Aksan ismin bu durumuna “tamlayan durumu” adını verir.
Ör. Öğrencinin kitabı kayboldu.
Çocuğun elbisesi kirlendi.
b) Belirtili isim tamlaması içinde ismin genitif durumuyla şu
anlamlar ifade edilir:
- Bir bölüm bütünlük ilişkisi
Ör. Öğrencilerin bazıları çok başarılıdır.
- Aitlik
Ör. Fakültenin dekanı bizi ziyaret etti.
- Nitelik ve o niteliği taşıyan unsur arasındaki ilişki
Ör. Çayırların yeşilliği bizi hayran etti.
- Zaman ilişkisi
Ör. Senenin sonu yaklaşıyor.
- Yer ilişkisi
Ör. Tarlaların büyüklüğü bizi şaşırdı.
- Öznenin yaptığı işe karşı ilişkisi
Ör. Okulun işlemesi düzeldi.
- Nesnenin yapılan işe karşı ilişkisi
Ör. Ödevin yazılması biraz yorucu oldu.
c) Zamirleri ve isimleri kendisinden sonra gelen nominatif bir
isme bağlayarak genitif grupları oluşturur.
Ör. Benim köpek havladı.
Bizim kedi kayboldu.
Senin defter doldu.
Sizin kitap yayınlandı.
Ali’nin ev, görüldü.
ç) Genitif durumu zamirleri bazı edatlara bağlar, yani edat
gruplarında görev alır.
Ör. Benim için bu kadar yoruldun.
Senin ile tiyatroya gideriz.
Onun kadar çalışkansın.
Bizim için yazdım.
Sizin için bu çiçekleri aldım.
d) Ek fiil alarak geldiği elemanı yüklemleştirir.
Ör. Bu tablo, benimdir.
Bunlar, bizimdir.
Şu dergi, senindir.
Şunlar, sizindir.
O süs, onundur.
Onlar, onlarındır.
3. İsmin akuzatif durumu:
a) İsmin akuzatif durumu ismi ya da isim yerine kullanılan daha
geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen geçişli fiile bağlar ve belirtili
nesne yapar.
Ör. şiiri yazdım.
Soğuk suyu içtim.
63
b) Akuzatif durumu isim elemanlarını fiilimsilere bağlar ve
grupta belirtili nesne görevi alır.
Ör. Sınavı verince rahatladım.
Dersleri takip etmek yararlıdır..
c) Ismin akuzatif durumu, akuzatif grubu oluşturur.
Ör. Yüzü aşkın şiir okudum.
Başı açık geldi.
4. İsmin datif durumu:
a) İsmin datif durumu, ismi ya da isim yerine kullanılan daha
geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiillere bağlar.
Ör. Göğe baktı.
Yeni işe başladı.
b) İsimleri ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi
fiilimsilere bağlar.
Ör. Tiyatroya gitmek çok güzel bir alışkanlıktır.
Tiyatroya gidince yolu kaybettik.
Tiyatroya giden kendini zengin hisseder.
Tiyatroya gidersek çok sevinirim.
c) Geldiği elemanları belirli edatlara bağlar.
Ör. Akşama değin yazıyı yazdım.
Parka dek yürüyüş yaptık.
Sabaha kadar kitabı okudum.
Eleştirilere göre bu roman çok iyi.
Okula doğru gitti.
Öğrencilere karşı iyi davranıyor.
Hastalığına rağmen geldi.
Şiire dair çok şey okudum.
Şehrinize değgin bilgiler almak istiyorum.
Bu küçük çocuklara ait bir oyundur.
Kardeşlere nisbetle siz çok gezmişsiniz.
Arkadaşına bile bir şey söylemedi.
Yalana karşın normal davrandı.
ç) İsmin datif durumu, datif grubu oluşturur.
Ör. Şiire düşkün kız, bize bir şiir okudu.
d) İsmin datif durumu şu anlamları ifade eder:
- Varma, yetişme
Babam otobüse yetişti.
- Yaklaşma
Kıyıya koşuyor.
- Yönelme
Tahsil için Batı’ya gidiyor.
- Aitlik
Fütürüstlere katıldı.
- Fiyat
64
Defteri yüz liraya aldı.
- Bedel
Türkçe’den Makedonca’ya tercümanlık yaptı.
- Yer
Sağa sola atma.
- Kuvvetlendirme
Çocuğa mocuğa inanmaz.
e) Bugün Türkçe’de bazı firmalar, ürün adı olarak datifle isim
yapmaktadırlar.
Ör. Keke, sana yağı koydum. (sana)
Ona sıvı yağını yemek için kullanırım. (ona)
f) Geldiği elemanları ek fiil alarak yüklemleştirir.
Ör. Yazdıklarım, onadır.
Sözlerim, sanadır.
5. İsmin lokatif durumu:
a) Ismi ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi,
kendisinden sonra gelen fiile bağlar.
Ör. Selin, İstanbul’da yaşıyor.
Geçen sene büyük otelde kaldılar.
b) İsmi ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi
fiilimsilere bağlar.
Ör. Aylarca köyde kalıp usandı.
Aylarca köyde kalmak yararlı oldu.
c) İsmin lokatif durumu, lokatif grubu oluşturur.
Ör. Fikirde büyük adam böyle şeyler söylemez.
Sahanda yumurtayı çok severiz..
ç) İsmin lokatif durumu şu anlamları ifade eder:
- Yer, bulunma
Onlar, Üsküp’te çalışıyor.
- Zaman
Suna, 1977’de doğmuş.
- Süre
Altmışlarda büyük değişiklikler oldu.
- Durum
Sakinlikte kendini dinlendirdi.
d) İsmin lokatif durumu bazı kelimelerle kalıplaşarak görev
değiştirip yapım ekine döner.
Ör. Bu alanda yüzde bir başarılı oldu.
Gözde yazarımız var.
e) Geldiği elemanları ek fiil alarak yüklemleştirir.
Ör. Öğrenciler, gezidedir.
Kitap, arkadaşımdadır.
6. İsmin ablatif durumu:
65
a) İsmin ablatif durumu ismi ya da isim yerine kullanılan daha
geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiile bağlar.
Ör. Onlar, Ankara’dan geliyor.
Dergiden bu haberi öğrendiler.
b) İsmin ablatif durumu ismi ya da isim yerine kullanılan daha
geniş bir birimi fiilimsilere bağlar.
Ör. Tatilden gelmek üzücüdür.
Tatilden gelen üzüldü.
Tatilden gelince üzüldük.
c) Geldikleri elemanları bazı edatlara bağlar.
Ör. O, kardeşinden evvel geldi.
Gezmeden önce ilk önce işlerini tamamla.
Sınavdan sonra ne yapacaksın?
Seni ilk okuldan beri görmedim.
Gelecek aydan itibaren bütün sergileri izleyeceğim.
Ayşe, hastalıktan dolayı tatile gidemedi.
Yeni diziden ötürü televizyondan ayrılmadı.
Sınıfta öğrencilerden başka kimse yoktu.
Nehirden yana çok eski evler var.
Bu, hayranlıktan öte bir duygu.
ç) İsmin ablatif durumu, ablatif grubu kurar.
Ör. İpekten kumaş aldım.
Yünden kazak giydim.
d) İsmin ablatif durumu şu anlamları ifade eder:
- Ayrılma, uzaklaşma, çıkma
Fakülteden geliyor.
- Yer
Tepeden şehre baktı.
- Yön
Doğudan ormana gitti.
- Menşe, kaynak
Bu kelime Arapça’dan kaynaklanıyor.
- Malzeme
Yünden bir kazak ördüm.
- Zaman
Akşamdan işe hazırlandı.
- Süre
Bir hafta yedi günden ibarettir.
- Sebep
Soğuktan hastalandı.
- Fiyat
Kavunu beş yüzden almış.
e) İsmin ablatif durumu bazı isimlerle kalıplaşır ve zarf görevini
yüklenir.
Ör. Baştan, böyle olacağını biliyordu.
66
Yeniden yazmaya başladı.
Birden fenalaştı.
Ondan buraya gelemedi.
f) Geldiği elemanları ek fiil alarak yüklemleştirir.
Ör. O, İzmir’dendir.
Onlar, üniversitedendir.
7. İsmin instrumental durumu:
a) İsmin instrumental durumu ismi ya da isim yerine kullanılan
daha geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiile bağlar ve vasıta
zarfları oluşturur.
Ör. Almanya’ya uçakla geldi.
Pikniğe kardeşiyle geldi.
b) İsmin instrumental durumu ismi ya da isim yerine kullanılan
daha geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiilimsiye bağlar ve
vasıtalık yapar.
Ör. Buraya arabayla gelmek çok kolaymış.
Arabayla gelen bütün malzemeleri getirdi.
Arabayla gelince çok yorulmadı.
c) İnstrumental isim durumunu yapan ek edat olarak kullanınca
edat grubu yapar.
Ör. Kitap ile derse geldi.
Akrabası ile sergiye gitti.
ç) İnstrumental durumu aynı zamanda instrumental (vasıta)
grubu oluşturur.
Ör. Tabiatla dost insanları kendime yakın hissederim.
Dertlerle yüklü arkadaşları dinledi.
d) Geldiği elemanları ek fiil alarak yüklemleştirir.
Ör. Annesiyledir. Onunladır.
8. İsmin ekvatif durumu:
a) İsmin ekvatif durumu ismi ya da isim yerine kullanılan daha
geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiile bağlar.
Ör. Dersleri iyice hazırladım.
Bu şiirleri çokça okudum.
Bu hafta bunca yoruldum.
b) İsmin ekvatif durumu kendisinden sonra gelen fiilimsiyle de
ilişki kurar.
Ör. Çokça okumak gözlerimi yordu.
Çokça okuyan yeni bilgiler edinir.
Çokça okuyunca dersi iyi anladı.
c) İsmin ekvatif durumu bazı kelimelerle kalıplaşır, görev
değiştirir ve yapım ekine dönüşür. Bu kullanım daha çok hayvan, yer ve
dil isimlerinde görülür.
Ör. Dağlarda atmaca, karaca, kokarca görmek istedik.
Çamlıca ve Kanlıca İstanbul’un meşhur semtleridir.
67
Makedonca, Türkçe ve İngilizce’yi çok seviyorum.
Cümlede fiiller ve isimler arasında türlü ilişkiler vardır. Fiiller
isimlerle belli durumlarda bağlanırlar, fiillere göre ismin durumları
değişiklik göstermektedir. Bazı fiiller isimlerle birden fazla ilişkiye girerler
çünkü fiilerin anlamlarıyla ismin durumları arasında doğrudan ve doğal
ilişki vardır. Birden fazla anlam içeren fiiller bazan başka isim
durumlarını gerektirebiliyor.
Ör. kaçOkuldan kaçtı. (ablatif)
Çocuk kaçtı. (nominatif)
Eve kaçtı. (datif)
Fiiller kendisinden önce belirli isim durumunda bulunan isimlerle olduğu
gibi öbek halinde isimlerle de bağlantı kurar. Öbek hâlinde ilişki kuran
fiilleri Dr. Tahir Kahraman üç gruba ayırmaktadır 9:
1. Nesneyle birlikte belli durumdaki tamlayıcıları alan fiiller
2. Çıkış-yaklaşma (+dan / +e) öbeği biçimindeki tamlayıcı
öbeklerini alabilen fiiller
3. Yakın ya da zıt anlamlı iki ada aynı durum eklerinin
eklenmesinden oluşan ikileme biçimindeki tamlayıcıları almış olan fiiller
1. Nesneyle birlikte belli durumdaki tamlayıcıları alan fiiller
Fiiller her zaman, belirtili ya da belirtisiz nesne ararlar. Nesneyle birlikte
başka unsurlar, tamlayıcılar da gelebilir. Nesneyle birlikte belli
durumdaki tamlayıcıları alan fiiller belirli bir düzende meydana çıkarlar.
Nesneyle birlikte tamlayıcılar şu ismin durumlarıyla ortaya gelebilir:
+i/+e
ör. gönlünü dostuna vermek
+ i / + den
ör. armağanı gönlünden hazırlamak
+ i / + le
ör. çamı şeritlerle süslemek
+e/+Ø
ör. çocuğuna bir kedi almak
+ den / + Ø
ör. bahçeden bir çiçek koparmak
+ de / + Ø
ör. televizyonda film seyretmek
+ le / + Ø
ör. öğrenciyle tartışmak
2. Çıkış- yaklaşma (+dan / +e) öbeği biçimindeki tamlayıcı
öbeklerini alabilen fiiller
+dan / +e çıkış ve yaklaşma öbekleri çıkış ve varma yerini, zamanını,
durumunu göstermektedir. Bu öbekler “bir yerden bir yere, bir zamandan
bir zamana, bir durumdan bir duruma geçişi” ifade ederler. Bu sebeple
çıkış ve yaklaşma öbekleri fiilin anlamını tamamlamaktadırlar.
Ör. dağdan dağa gezmek (yer)
evden eve dolaşmak (yer)
9
Kahraman, Tahir, Çağdaş Türkiye Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları: T.D.
K. Y. Ankara, 1996, s. 406-407
68
aydan aya ilerlemek (zaman)
seneden seneye daha mantıklı düşünmek
(durum)
3. Yakın ya da zıt anlamlı iki ada aynı durum eklerinin
eklenmesinden oluşan ikileme biçimindeki tamlayıcıları almış olan
fiiller
Fiiller aynı durum eklerini alan ikileme biçimindeki tamlayıcılarla da bir
arada bulunabilirler. Bu tamlayıcılar fiillerin zarfları olurlar, onların
anlamını şekil, zaman ve durum açısından tamamlarlar. Ayna durum
eklerini alan ikileme biçimindeki tamlayıcılar şu biçimde meydana
çıkarlar:
+ e / + e : bu tamlayıcılar yönelme ifade ederler
Ör. sağa sola bakmak, ileriye geriye gitmek
+ de/ + de : bu tamlayıcılar bir yerde bulunmayı ifade ederler
Ör. orada burada büyümek
+den / + den : bu tamlayıcılar uzaklaşmayı ifade ederler
Ör. aşağıdan yukarıdan gelmek
69
ÖZET
İsim durumları Türk dilinin en büyük özelliklerindn biridir. İsim durumları bir
irtibat ifade eder ve diğer isimler, edatlarve fiillerle değişik değişik ilişki kurar. Bu
sabaple isimler, kelime grupları ve cümle içerisinde ilişkinin türüne göre değişik
durumlarda bulunur.
Değişik dillerde isim durumlarının sayısı farklıdır. Bazan aynı dilde bulunan
isism durumları için de farklı görüşler vardır. Bazan aynı dilde bulunan isim
durumları için de farklı görüşler vardır. Böyle bir durumla Türk dili biliminde de
karşılaşıyoruz.
Başlıca Türkçe’de dokuz isim durumu (halleri) vardır:
1. nominatif hali (yalın hali)
2. genitif hali (ilgi hali)
3. akkuzatif hali (yapma hali)
4. datif hali (yaklaşma hali)
5. lokatif hali (bulunma hali),
6. ablatif hali (uzaklaşma hali)
7. instrumental hali (vasıta hali)
8. ekvatif hali (eşitk,lik hali)
9. direkt hali (yön gösterme hali)
İsim durumları nominatif dışında belirli eklerle yapılır.
ABSTRACT
The ‘states of nouns’ is one of the most important properties of Turkish
language. They express a link in between and the rest of the nouns establish
different relations with the prepositions and verbs. For this reason, nouns within
a word group and sentences according to their relation are in different forms.
In other languages the numbers of these forms differ. Sometimes there are
different views about some forms even within a same language. We also come
across to this in Turkish grammar. In Turkish language there are nine forms:
1. nominative (pure form)
2. genitif (relation)
3. akkusatif (doing)
4. datif (getting closer)
5. lokatif (existence)
6. ablatif (being away)
7. instrumental (vehicle, tool)
8. ekvatif (equality)
9. direkt (showing direction)
Accept for the nominatif the nouns are formed by supplements.
70
YARARLANILAN KAYNAKLAR
1. Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil: TDKyayınları, Ankara, 1995
2. Bajraktarević, Fehim, Osnovi Turske Gramatike: Naučna Knjiga,
Beograd, 1962
3. Banguoğlu, Tahsin, Türkçenin Grameri: TDK yayınları, Ankara, 1990
4. Ðinđić, Slavoljub, Udžbenik Turskog Jezika: Naučna Knjiga,
Beograd, 1991
5. Ediskun, Haydar, Türk Dilbilgisi: Remzi Kitabevi, İstanbul, 1988
6. Ergin, Muharrem, Türk Dilbilgisi: Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1985
7. Kahraman, Tahir, Çağdaş Türkiye Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli
Tamlayıcıları: TDK yayınları, Ankara, 1996
8. Karahan, Leyla, Türkçede Söz Dizimi:Akçağ yayınları, Ankara, 1991
9. Koç, Nurettin, Yeni Dilbilgisi: Remzi Kitabevi, İstanbul, 1990
10. Korkmaz, Zeynep,Türkçede Eklerin Kullanılış şekilleri ve Ek
Kalıplaşması Olayları; TDK yayınları, Ankara, 1994
71
72
ÇAĞDAŞ EĞİTİM ANLAYIŞI
Mr. Sevin Alil*
Ondokuzuncu ve yirminci yüzyıl insanlık tarihinde sırasıyla: tarım,
ekonomi, endrüstri ve teknoloji çağlarını yaşamıştır. Özellikle, insanların
çağdaş bir ortamda yaşama beklentisi teknolojideki hızlı gelişmeyi
beraberinde getirmiştir. Yeni teknoloji gereksinimini doğuran ve bu hızlı
değişime neden olan toplumsal yapıdaki değişim özelliklerini Cevat
Alkan1 büyük oranda gelişmiş bilim ve teknolojinin etkisiyle siyasi
düzeyde teknokrasi, sosyal yaşamda toplumlararası bütünleşme,
ekonomik alanda uluslar arası örgütlenme ve rekabet yönünde büyük
gelişimler kaydedilme olarak belirtmektedir. Ayrıca, bu gelişim sürecinin
toplumsal yapıya yansımasını ise; üretim alanında maddi sermayenin
bilgiye, otomasyonun sibernasyona dönüşümü, elektirik enerjisinin
yerine nükleer enerjinin, kıtalararası üretim ve iletişimin gezegenler arası
bir boyut kazanmasına ve iletişim boyutlarının genişlemesine neden
olduğunu belirtmektedir.
Hızlı değişmeler sonucu olarak toplumsal yapı (sosyal, ekonomi,
kültürel ve siyasal alanda) artık bilgi toplumu olarak algılanmaktadır. Bu
kavram her ne kadar değişik çevre ve bilim adamları tarafından zaman
zaman tartışılsa bile ilk yıllarını yaşadığımız bu yeni çağın bilgi çağına
geçiş olarak kabul edilmesidir.
Bilgi çağının anahtar kavramlarından biri “çoklu tercihtir”. Eğer
geçmişe bakılırsa, önceleri ülkemizde bilgi sadece kitap, gazete, tek
kanallı radyo ve televizyon aracılığıyla bireylere ulaştırılırken,
günümüzde bilgi çok sayıda radyo ve televizyon kanallı ve uluslararası
bilgiağı ile bireylere ulaştırılmaya çalışılmaktadır. Bütün bu değişiklikler
sonucunda gündeme: bilgi üretmekten çok bilgiye nasıl ulaşılır sorusu
yerleşmiştir. Üstelik, günümüz imkan ve şartlarına göre bir işi
başarabilmek için çok sayıda ve değişik seçeneklerin, bazen tek bir
seçeneğin bazen de birkaç seçeneğin bir arada kullanılmasıyla bir
sonuca ulaşmanın mümkün olabilemesidir. Bu gelişmeler, ilerleme
açısından, olumlu olarak algılansa bile beraberinde olumsuzlukları ve
sıkıntıları da getirmiştir. Bir yandan çoklu tercihler sunan bilgi
kaynaklarının güvenilir olup olmaması, diğer yandan etrafımıza
bakıldığında, ister ulusal ister uluslararası düzeyde olsun, cehaletin
sertleştiğini ve artığını görmekteyiz. Gençlerimizin bu yeni koşullarda
yaşamaya, böyle bir ortama adapte olabimekte zorlanmaktadırlar. Her
şeyden önce gençelerimiz: dürüstlüğün, ahlakın, insan sevgisinin ve
* Üsküp Üniv. Türk Dili ve Edebiyat Bilümü Öğretim Üyesi
1
Cevat Alkan, Nurettin Şimşek ve Deniz Deryakulu, Eğitim Teknolojisine Giriş.
Ankara: Önder Matbaacılık, 1995, sf. 11.
73
hoşgörünün anlamını kavrıyamamakta ve gençliklerini televizyon
karşısında,
kafelerde,
diskolarda
geçirmekle
kalmayıp
kötü
alışkanlıkların (sigara, alkol, içki, uyuşturucu vb.) bağımlısı da
olmaktadırlar. Tüm bu olumsuzlukların temelinde okullarımızın çağın
gerektirdiği
insan
tipini
yetiştirilmesinde
etkili
olmadığından
kaynaklanmaktadır. Ezbercilik, kopya gibi olumsuzluklar yoğun olarak
eleştirilmesine karşın önlenememekte, eğitim kalitesizliği, öğrencilerin
güdüsüzlüğü ve ilgisizliği sürüp gitmektedir. En kötüsü çocuklarımızın
doğalarındaki bilme merakını yitirmeleri ve var olan yeteneklerinin
körelmesidir.
Bunu önleyebilmek için UNESKO tarafından, 21 yy. ve geleceğin
insan profiline uygun bireylere ulaşmak amacıyla, eğitim sisteminin
çağdaş yaklaşımlarla yeniden yapılandırılmasına gidilmiştir. Bununla
geleceğin eğitimi veya çağdaş eğitimi söz konusunda dört tip okumanın
gerekliliğinden bahsedilmektedir2:
Bu yeni eğitim ve öğretim anlayışının temelinde:
1. Öğrenmeyi öğrenmek;
2. Yaratıcı olmayı öğrenmek;
3. Toplumsal bir ortamda yaşamayı öğrenmek;
4. Kendin olmayı öğrenmek (her bireyin gelişimi, değişimi ve
öğrenermesi için fırsat verilerek kişilik kazanması kısacası her
bireyin bir değer varlık olarak algılanması) esastır.
Yeni eğitim sisteminin bu tür esaslara dayanmasının tek nedeni
insanın sosyal ve kültürel bir bir varlık olmasından ve yaşadığı
dünyamızda her şeyin hızlı değişmesi: bilgi patlaması, ürünlerin hızla
eskimesi, işgücünün doğasının değişmesi, iş yaşamının kalitesindeki
değişmeler, zaman kısıtlığı vb., eski klasik eğitim anlayışının ortadan
kalkmasına ve yeni bir eğitim anlayışının benimsenmesine ve
uygulanmasına yol açmıştır.
Klasik eğitim3 sistemi bilgiyi sunmaya dayalı bir eğitimdir.
Geleceğin eğitimi veya çağdaş eğitim anlayışı, var olan bilgileri tekrar
2
Aziz [ehu. Timaskata rabota na u~itelite i u~enicite vo realizacija na
sovremeno obrazovna tehnologija vo prirodno-matemati~ko podra~je na
oddeleneskata nastava, doktorska diseratacija, Bitola, 2004.
3
“Eğitim” terimi, Latincedeki “educare” mastarının isim şekli olan “education”
sözcüğünün Türkçe karşılığıdır. Bu sözcük, adı geçen dilde: “büyütmek”, “yetiştirmek”, ve
“geliştirmek” anlamlarına gelir. Bu terimle ilgili anlamların hepsi “gelişime” yada “ileriye”
yöneliktir; kişiye, olduğu yerde durdurucu yada baskı altına alıcı ve götürücü bir özellik
yoktur. Eğitimle ilgi çeşitli yazılar çeşitli düşünceler ileri sürülmüştür. Bunlar, yazarların
kendi eğitim felsefelerine uygun birer “görüş” yada “tanım” olarak kabul edilmektedir.
Çünkü bunlar nesnel olmadan çok, öznel bir nitelik taşırlar. Yapılan her yeni tanım kökte
”yetiştirme”, büyütme” ve “geliştirme” anlamlarına ters düşmemesine veya bu anlamları,
kapsar nitelikte olmalarına dikkat edilmektedir. Tabiki yapılan tanımın çağdaş ilkelerine
74
etmek, aynen aktarmak değil, beyin kullanma kapasitesini artırarak, bu
bilgilerden yeni bilgi üretmeyi amaçlayan, bilimsel ve akılcı bir eğitimdir.
Çünkü insan düşünen bir varlıktır. Ayrıca insanın önemli özeliği
düşünmesi ve düşündüklerini ifade etmesidir. Düşünmeyi öğrenmek
insanı yaratıcı olmaya iter. Bilinen bir gerçektir ki insan beyninin büyük
bir kapasitesi olduğunu, ancak insanların bu kapasitenin çok az kısmını
kullandığıdır4. Bu yüzden bu yeni eğitim sistemine göre öğretme ve
öğrenme sürecinde: öğrencilerin tüm potansiyellerini, bigi ve becerilerini
kullanabilmeleri için zihinsel etkinlikler düzenlenerek onları düşünmeye
yöneltmektir. Bu çağdaş eğitim anlayışına göre, öğretme ve öğrenme
sürecindeki merkez öğrenci üzerine odaklanmaktadır. Kısacası
öğretmen merkezli eğitim yerine öğrenci merkezli bir eğitimden
bahsedilmektedir. Bu çağdaş eğitimin temelinde öğretmek değil
öğrenmeyi öğretme ön plana geçmektedir. Ayrıca bireylerin ne
yapabildiğinden çok neler yapabileceği düşünülmektedir. Eğitimdeki bu
yeni anlayış ve gelişmelere koşut olarak okullarda bilhasa sınıf
ortamlarında belirli oranda değişmelerin yaşanmasına ve öğretmen öğrenci ilişkisi yerine öğrenci – öğretmen ve öğrenci – öğrenci gibi
değişik ve yeni işbirlikli çalışmaların gündeme gelmesi, bu yönde
araştırmaların ve çalışmaların sürdürülmesine yönlendirilmiştir. Bu
değişikliklerin sonucu olarak, öğretme ve öğrenme sürecinde, öğretmen
ve öğrencilerin röl değiştirmeleri, kendilerine yeni görevlerin ve
sorunluklarların üstlenmesi, eğitimin temel öğelerini oluşturan ve bunları
tanımlayan kelimelere yeni anlamların eklenmesine neden olmuştur.
Mesela öğretmen denildiği zaman - Okulda; öğrencilere ders vermeyi ve
öğretmeyi meslek edinmiş kişi olarak algılanmasıydı5. Günümüz ve
çağdaş anlayışa göre: öğretmen öğrenci ile odaklaşabilen, rehberlik
eden, eleştiren değil yol gösteren, öğrenci ile koordineli, bilgi vermekten
çok bilgiyi payalaşan, bilgiyi sınıf içerisinde değil dış ortamlarda da
arayan, bilim ve teknolojinin değişmelerini takip eden, öğrencileri
araştırmaya iten, öğrencinin her türlü ihtiyacını bilen, başarısızlığı
yargılayan değil, nedenini araştıran bir öğretmen profili çizilir6. Öğrenci
ise: öğrenim görmek amacıyla herhangi bir öğretim kurumunda okuyan
kimse olarak algılanmasıdır7. Bugün ise öğrenci, düşünme kabiliyetini
geliştirerek sadece öğrenmekle kalmayıp öğretilenlere olduğu gibi değil
de uygun olması gereklidir. Dil devriminden önce “eğitim” terimi yerine kullanılan sözcük,
“terbiye”dir. Eğiten kimseye de “eğitici” anlamına gelen erkekler içim “mürebbi”, kadınlar
için “mürebbiye” denilmektedir. Bkz.:Cavit Binbaşıoğlu, Eğitime Giriş, Binbaşıoğlu
Yayınevi, Ankara, 1988, sf. 2-7
4
Beynin kapasitesi ve gücü konusunda daha ayrıntılı bilgi için bkz.: Hasan Güleryüz,
Yaratıcı Beyin Gücü ve Okuma Yetişesi, Tekağaç Eylül Yayıncılık, Ankara, 2004.
5
Ilija Le{kovski, Pedago{ki Re~nik, Vekovi{nina, Skopje, 2002, str.197
Eðitim ve Kalite Yönetimi, http://www.dersimiz.com/eyazim/yazi.asp?id=71
7
Le{kovski, Ibid., str. 263.
6
75
eleştirel bir gözle bakan, üretebilen, teknolojik gelişmeleri takip edebilen,
takım çalışmasını seven, öğretmenlerine ve arkadaşlarına karşı saygılı
olan bir birey olarak karşımıza çıkmaktadır8.
Hızla gelişen bu değişmeler sonucunda her ülke kendi eğitim
sistemini sürekli gözden geçirmeli, çağın ve günümüz koşullarına uygun
olarak yeniden yapılandırmalıdır. Özellikle, eğitim niteliğini geliştirecek
ve öğrenci başarısını artırmak için eğitim örgütlerinin, öğrencilerin ve
toplumun
beklentilerine
cevap
verebilecek
bir
alt
yapının
oluşturulmasıdır. Çünkü hiçbir eğitim kurumu yetecek bilgi ve becerileri
bir defadan verememektedir. Bu konuyla ilgili Pragmatistler: “Gerçeğin
esası değişmedir” görüşünü temel alan ilerlemeci eğitim yaklaşımına
göre eğitimin devamli geliştirilmesinden bahsetmektedir. Aksi takdirde
eğitimin zamanın gerisinde ve işlevsiz kalabileceğini vurgulamkatadır9.
Diğer ülkelerde10 olduğu gibi ülkemizde de eğitim kalitesini
artırabilmek için girişimlerde bulunulmuştur. Yarım yüzyıldan fazla bir
geçmişi olan Makedonya Cumhuriyeti’nde, geçmişten günümüze kadar
yapılan girişimlerin ve değişikliklerin daha çok ideolojik ve siyasi amaçlı
olmasından dolayı istenilen başarıya ulaşmayı zorlaştırmıştır. Eğitim
sistemimizin evrensel eğitim sisteminden çok, ezberci, düşünmeyen,
düşünmediğinden dolayı kendini ifade edemiyen kitap okumayan,
sorgulamayan bir tip insan yetiştirdiğini görmekteyiz. Bugün, çağdaç
eğitim anlayışına göre bilgi aktarmadan ve beceri kazanmaktan çok
onların zihinsel gelişmeleri açısından akılcı bir yaklaşım sergilendiğini
görmekteyiz. Bu nedenle öğretme ve öğrenme sürecinde, öğrencilerin
ilgilerini ve ihtiyaçlarını karşılayabilecek yeni konular, çalışma modelleri
ile ilgili yeni metodlarla dersin giderilmesine önem verilmektedir. Bu
çağdaş eğitim sistemin özünde öğretimin mümkün olduğu kadar
bireyselleştirilmesidir11.
Son yıllarda: paralı okulların yaygınlaşması, kredili sisteme geçiş
çabaları, eğitim kalitesini artırmak amacıyla “Adım adım ilerliyoruz”,
“Aktiv öğretim”, “Yazarak ve okuyara eleştirel düşünme”, “Demokratik
8
Eðitim ve Kalite Yönetimi, Ibid.
İrfan Erdoğan, Eğitimde Değişim Yöntemi,Pegam Yayıncılık, 2. Baskı, Ankara, 2004,
sf. 7.
10
Bugun “süper devlet” olarak kabul edilen ABD’in eğitiminde hedeflenen; öğrencilerin
düşünme, araştırma, problem çözme, okuma, etkili konuşma ve yazma becerilerini
geliştirmektir. Müfredatlara ve ders kitaplarına, her konu ile ilgili, bu yönde araştırma,
okuma ve yazma ödevleri eklenmiştir.
İngiltere ve Hollanda ise ilkokullarda bile hayata yönelik gerçekçi ve problem çözücü
mahiyette proğram uygulamaları yapmaktadır. Bkz.: Ali Karaçam, Başarılı Öğretmenin
Portresi, Bilge Yayınları:21, Üstün Yetenek Geliştirme Dizisi:3, İstanbul, 2001, sf.80
9
11
*** Ministerstvo za obrazovanie i fizi~ka kultura Pedago{ki zavod na
Makedonija, OSNOVNO OBRAZOVANIE Sodr`ini i organizacija na vospitno
obrazovnata dejnost i NASTAVNI PROGRAMI, I –IV Oddelenie, I Del. Skopje,
1997, str. 9.
76
öğretim” ve benzeri projeler sayesinde seminerlerin düzenlenmesi,
yaşadığımız çağ ve biraz da diğer ülkelere ayak uydurabilmek için
gereksinim duyulmuştur. Görüldüğü gibi eğitimdeki değişikliklerin sebebi
bazen iç etkenlerden bazen de diş etkenlerin etkisinden
kaynaklanmaktadır.
Eğitimde değişim, çevre koşullarından, toplumsal, ekonomik,
hukuksal ve teknoloji yapıda oluşan değişmeler sonucu gerçekleşir12.
Yalnız, eğitim alanındaki değişiklikler diğer alanlarda olduğu gibi hızlı
değil yavaş yavaş ve zaman gerektiren bir iştir. Bu değişmeler
sonucunda bazen olumlu bazen de olumsuz sonuçlar elde edilebilir.
Mesela: ülkemizdeki ekonomik krizin eğitim sistemimizin gerektiği gibi
çalışmadığını
göstermektedir.
Hala
kalsik
eğitim
sistemi
sürdürülmektedir. Bunun nedeni ise: okullardaki fiziki alt yapının
yetersizliği, eğitilmiş gençlerin okul sanrası işsizliği, öğretmen ücretlerin
düşüklüğü, eğitimin okul süresiyle sınırlı sayılıp okul sonrası
öğrenmemeye son vermesi, eğitsel kaynakların azlığı ve kalite
düşüklüğü gibi değişik nedenlerden kaynaklanmaktadır. Tüm bu
sorunların giderilmesi için eğitim sisteminin tekrar gözden geçirilmesi
gereklidir. Başta eğitim proğramlarının kültürde, teknolojide, siyasette ve
diş dünya ile olan ilişkilerde yaşanılan değişim için gerekli olan tutum,
tavır, değer ve bilgileri kazandıracak şekilde düzenlenmesine önem
verlmelidir. Bu çerçevede ise ders kitaplarının yeniden gözden
geçirilmesi de kaçınılmazdır. Sonuçta bir ülkenin başarısı onun eğitime
bağlıdır. Hele çok uluslu toplumlar dahilinde yaşayan azınlık toplulukların
ayakta kalabilmesi eğitim yolundan geçer. Ayrıca, eğitimin ana dilinde
yapılması da, seçeneği olmayan diğer bir koşuldur. Makedonyada
yaşayan Türkler olarak, Halk Kurtuluş Savaşından bu yana, eğitimle ilgili
yaşanılan sıkıntılara rağmen kendi varlığımızı sürdürmeyi başarmışızdır.
Ama artık bilgisayarın her alanda yaygınlaştığı bir döneme girmekteyiz.
Hızla komputerize olan yaşamda, bireyin bilgisayarı bilmesi ve tanıması
kaçınılmaz bir durum olarak ortaya çıkıyor. Oysaki biz hala eğitim ve
öğretim sürecinde gerekli olan temel kitapların eksikliğinden, eskiliğinden
ve kalitesizliğinden bahsetmekteyiz. Sadece kitaplar değil öğretmen
eğitimindeki
yetersizliklerinden
de
bahsedilmektedir.
Önceleri,
Makedonya’da Türk dilinde yayımlanan “Sesler” dergisi ile “Birlik”
gazetesinde” eğitim sorunlarıyla ilgili çok sayıda yazı yayımlanmıştır. Bu
konuyla ilgili, son zamanlarda Mr. Fadil Hoca’nın, “Hikmet” dergisinde
yayınladığı “Makedonya Türk Eğitimindeki Sorunlar ve Çözüm Önerileri”
başlıklı yazısında, istatistik bilgilere dayalı her yönlü ve daha kapsamlı
bir çalışma olarak bu sorunu ele almaktadır. Ne yazık ki her şey yazıda
kalmaktadır. İleriye yönelik bir gelişme kaydedilecek yerde bizler hala
eski konumumuzda ve günden güne daha da kötü şartlar altında
12
Fuat Çelebioğlu. Davranış Açısından Örgütsel Değişim, İstanbul: İstanbul
Üniversitesi Yayın No: 3008, 1982.
77
eğitimimizi sürdürmekteyiz. Üstelik, toplum yapısındaki hızlı değişmeler,
önceden var olan ve hala giderilmeyen sorunlarımıza yenilerini de
eklemekle bizleri daha da büyük bir çıkmaza sürüklemektedir. Bu
yüzden düşünmekle ve yazmakla yetinmeyip faaliyete geçmemizin
zamanı geldiğini hatta geçttiğinin bilincinde olmalıyız. Çünkü günün
şartlarına uygun insan yetiştirmedikçe ilerlememiz, varlığımızı
sürdürebilmemiz yanısıra var olan tüm sorunların üstesinden gelmemiz
mümkün değildir.
78
ÖZET
Toplumsal yaşamda, gelişen hızlı değişmelerin sonucu ister istemez eğitim
anlayışının değişmesine ve günün şartlarına uygun insan tipinin yetiştirilmesini
sağlayacak yeni bir eğitim anlayışa gereksinim duyulmyştur. Ülkemiz de bu
konuyla ilgili eğitim kalitesini artırabilecek girişimlerinde bulunmuştur. Sonuçta
tüm girişimlere rağmen hala eğitim sistemimizin: evrensel eğitim sisteminden
çok ezberci, düşünmeyen, düşünmediğinden dolayı kendini ifade edemiyen,
kitap okumayan, sorgulamayan bir tip insan yetiştirdiğini görmekteyiz. Hele,
Makedonya Cumhuriyeti’nin çok uluslu bir toplum dahilinde yaşayan azınlık
toplulukların ayakta kalabilmesi eğitim yolundan geçer. Makedonya’da yaşayan
Türklerin eğitim konusundaki sorunlarının olumlu yönde ilerleme kaydetmesi
yerine giderek bir çıkmaza sürüklenmesidir.
Mr. Sevin Alil
ABSTRACT
As a result of the developments and changes in social life, the need for
changes in education was inevitable. First of all, there was a need to change
the understanding of education, a new approach that would help us bring up
individuals that fit to this continuously developing new world.
In our country, there were some attempts to improve the quality of education;
however, nothing has been changed yet. Unlike the international education
system, our system is based on memorization, which enables to bring up
individuals that cannot think on their own. Also, it is a fact that our students do
not read, and that is why they cannot express themselves and question things.
In fact, in a country like Macedonia where different nationalities live together,
the minorities have to survive and continue their existence; and the only way for
this is the education. However, instead of solving the problems that Turkish
people living in Macedonia are going through, it’s becoming worse.
79
KAYNAKÇA
1. Alkan, Cevat., Şimşek, Nurettin ve Deryakulu, Deniz. Eğitim Teknolojisine
Giriş. Ankara: Önder Matbaacılık, 1995.
2. Binbaşıoğlu, Cavit. Eğitime Giriş, Binbaşıoğlu Yayınevi, Ankara, 1988.
3. Çelebioğlu, Fuat. Davranış Açısından Örgütsel Değişim, İstanbul: İstanbul
Üniversitesi Yayın No: 3008,1982.
4. Eğitim ve Kalite Yönetimi, http://www.dersimiz.com/eyazim/yazi.asp?id=71
5. Güleryüz, Hasan. Yaratıcı Beyin Gücü ve Okuma Yetişesi, Tekağaç Eylül
Yayıncılık, Ankara, 2004.
6. Hoca, Mr. Fadil. Makedonya Türkçe Eğitimindeki Sorunlar ve Çözüm
Öneriler, Hikmet dergisi, Yıl 2 Mayıs, Sayı 3, 2004, sf. 121-130
7. Ilija Le{kovski, Pedago{ki Re~nik, Vekovi{nina, Skopje, 2002, str.197
8. Erdoğan, İrfan. Eğitimde Değişim Yöntemi,Pegam Yayıncılık, 2. Baskı,
Ankara, 2004.
9. Karaçam, Ali. Başarılı Öğretmenin Portresi, Bilge Yayınları:21, Üstün
Yetenek Geliştirme Dizisi:3, İstanbul, 2001.
10. *** Ministerstvo za obrazovanie i fizi~ka kultura Pedago{ki zavod na
Makedonija, OSNOVNO OBRAZOVANIE Sodr`ini i organizacija na vospitno
obrazovnata dejnost i NASTAVNI PROGRAMI, I –IV Oddelenie, I Del. Skopje,
1997.
80
VEZS| ^"VEZS& “ÜSKÜBİ” NİN
HAZATW, ESERLERI VE SANATW HAKKINDA
969 ^1561–2& – 1037 ^1627–8&
Mr. FADIL HOCA*
A. HAZATI
XVW. z.z. sonu ve XVWW. z.z. ba[larwnda za[amw[ olan Vezs\´nin
aswl adw "vezs b. Mehmed´dir. Kadw Mehmed Efendi´nin ve [air Makali
Mustafa Bez´in kwykarde[inin o/lu olup Azdwn vilazetine ba/lw Ala[ehir
kasabaswnda do/mu[tur. Ilk tahsilini memleketinde zapwp ilim zoluna
giren Vezsi, Istanbul´a gelerek devrin isim zapmw[ alimlerinden Salih
Molla Efendi´nin derslerine katwlmw[ ve ondan m'layemet almw[twr.
Vezsi, aznw yamanda edebi sahada da kendini gqstermeze
ba[lamw[ ve {ehn=meci Lokman a/ywndan zaydw/w Fars;a hicvizesizle
dikkatleri ;ekmi[ ve itibar kayanmw[tw. :evresindeki bayw sqy sahibi
dostlarwnwn ricaswzla Mwswr vilazeti, Beni Haram kayaswna tazin edilir, orada
terfi ederek Ferre kayaswna, daha sonra Re[\d kadwsw olur. 1595>96
senesinde {erif Mehmed Pa[a´nwn Mwswr valili/i swraswnda Divan k=tipli/i
zapar. Swraswzla Anadolu´da Akhisar, Tire, Ala[ehir kayalarw ile Azdwn ve
Saruhan´da emv=l m'fetti[li/i zapmw[twr. 1603>4 tarihinde Rumeli´ze
gqnderilip Siroy kayaswnda, ertesi sene ba[larwnda veyir>i =y=m Ali
Pa[a´nwn Macaristan seferindeki serdarlw/w swraswnda orduz>w h'm=zun
kadwsw oldu ve Previ[te´nin alwnmaswzla oraza kadw olarak gqnderilmi[tir.
Belgrad´da Ali Pa[a´nwn qlmesizle ayledilir ve Istanbul´a dqner. 1604>5
zwlwnda Pri[tine ilhakwzla "sk'b´e m'fetti[ olarak ve vali olan Kadri
Efendi´nin ql'm'zle onun zerine kadw
tazin edildi. 1606>7 zwlwnda h'mazun tarafwndan terfi ile Sakwy
kayaswna gqnderildizse de, tekrar aznw senenin ortalarwnda "sk'p
kayaswna geldi. Bu geli[i 'yerine Misali bir tarih d'[m'[t'r_
@Mis=li [=d olub g][ ezled'kde didi t=rihin
Zine Vezs\ Efendi h=kim oldw [ehr>i "sk'be@ 1015)1606
";'nc' defa 1613 zwlwnda "sk'b´e tazini ;wkwncaza kadar Inebahtw
ve Agriboy vilazetlerinde tefti[ memurlu/u zaptw.
*Üsküp Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Böl. Öğretim Görevlisi.
81
Tekrar ayledilip dqrd'nc' key 1615´te "sk'b´e tazin edildi.
1618´de Ramayan Efendi zerine be[inci kere vali olup 1619´da
ayledilerek Istanbul´a gelir. 1620>1´de veyir>i =y=m G'yelce Ali Pa[a´nwn
himmmeti ile hemen ikinci g'n tekrar "sk'b´e altwncw key h=kim oldu.
1625 zwlwnda Cumadil Gani>y=de zerine zedinci key "sk'p kadwlw/wna
getirilmi[se de, tekrar ayledilerek zerine Kadwy=de Abdurrahman :elebi
getirilmi[tir.
Teykirelerde Vezsi´nin memurluklarw bqzlece swralanwzor. Kwsaca
qyetlemek gerekirse Osmanlw Imparatorlu/u´nun ;e[itli bqlge ve
kayalarwnda [er´\ vayifeler gqren Vezsi´nin en ;ok gqrev aldw/w zer belli ki,
kendisinin de bulunmak istedi/i ve zedi kere atanwp ayledildi/i "sk'p´t'r.
Bunun içindir ki, Rumeli ve Üsküp´te çok bulunduğundan “Üskübi” lâkabı
verilmiştir.¹ Nitekim 15 A/ustos 1628 zwlwnda, 68 za[wnda iken "sk'p´te
vefat etmi[tir. Meyarw, "sk'p´te Kumanova caddesindedir.
B. ESERLERI²_
1> D'rret'´t>T=c f\ Sizreti S=hibi´l>Mi´r=c_ Eserlerinin en me[huru
olup s=dece @Sizer>i Vezs\@ n=mwzla m=ruftur.
Mekke ve Medine ismizle iki kwsma azrwlmw[ olan bu eserinin
tamamlanmaswna qmr' vef= etmedi/inden @Gayve>i Bedir@e kadar
zayabilmi[tir.
Mekke kwsmwnwn kendi zaywsw ile olan n'shasw Ender]n>i
H'm=z]n´da Rev=n
¹ Zeni Rehber Ansiklopedisi, cilt 20, Türkiye Gazetesi yıl 1994, s. 91.
² Tahir, Bursalı Mehmed; “Osmanlı Müellifleri”, C. II, Meral Yayınevi, İstanbul, 1972, s.
423.
Odasw K't'phanesindedir. Bilahare [air N=bi ile Naymi>y=de>i Bagd=d\ tarafwndan yezli
zaywlmw[twr ki aslizle Nabi´nin yezli baswlmw[twr.
2> D'st]ru´l>Amel_ @{eh=det>n=me@ ismizle de anwlan bu eserin mevyuu, Isl=mizetin altw
esaswnwn muh\bat ^qv'nme& ve m'nayaralarwna dair dini, hikemi bir takwm makaleleri ihtiva
eden '; c'y kadar muteber bir eser olup baswlmw[twr.
3> H=b>n=me_ @Evvel yamanda mw alem mamur ve abadan idi@ nakaratw altwnda tarihi,
ahlaki, hikemi ibretle dolu bir takwm sazwlan misallerden ibaret olup baswlmw[twr.
4> Tevbe>n=me_ Ibret verici bir manyumedir.
5> Merece´l>Bahrezn_ K=mus sahibi Necdeddin Firuy>=b=d\´nin @Swhah fi´l>L'gat@ zayarw
Eb\ Nasr Ismail Ibni Hamm=d el>Cevheri´ze etti/i itiraylara cevaplarwdwr ki, bu kitap baswlw
de/ildir. M'ellifin el zaywswzla olan n'shasw R=gwp Pa[a K't'ph=nesindedir.
6> F't]h>w Mwswr_ Isminden de anla[wldw/w 'yere Mwswr fetihlerini anlatan tarihi bir eserdir ki,
ancak Mwswr f=tihi Amr ibni +s´wn vakalarwnw muhtevi olup baswlmamw[twr.
7> V=kwa>n=me_ Yamanwn ahvalini tenkid zolunda zaywlmw[ bir eser olup baswlmamw[twr.
8> D\v=n_ Malum tary 'yerine tertiplenmi[ olup baswlmamw[twr.
9> M'n[e=t_ M'n[ilere has mektuplarwndan b'z'k kwsmwnw toplamw[ olup baswlmw[twr.
10> Gurret'´l>asr f\ Tefs\r>i S]reti´n>Nasr_ Kendisinin elizle zaywlmw[ n'shasw askerize
alimlerinden merhum Bagdatlw Ismail Pa[a´nwn K't'phanesindedir.
11> Hedizzet'´l>Muslwsizn ve Teykiret'´l>Muhsin\n_ Ak=id ve ahl=ka dair olup
baswlmamw[twr.
82
B. KAZNAKLARDA VEZS|
Vezsi Divanwnw incelezip de/erlendirme zapabilmek amacwzla,
halizle m'mk'n mertebe daha ;ok kaznak esere ula[maza ve onlarw
gqyden ge;irmeze gazret ettik. Hi; ['phesiy, do/rudan do/ruza
Vezsi´den bahseden eserlerden, imk=nlarwmwy dahilinde ula[tw/wmwy veza
ula[amadw/wmwy kaznaklar oldu. Fakat ula[amadw/wmwy kaznaklarw
asgarize indirme hususunda gazret sarfetti/imiye inanwzoruy. Bu
kaznaklarw birincisi Zerli kaznaklar ve ikincisi de Zabancw kaznaklar
olarak kwsaca iki bql'mde de/erlendirmek istizoruy.
1. ZERLI KAZNAKLAR
Bu konuda ula[abildi/imiy zerli kaznaklarw dipnot olarak a[a/wda
sunuzoruy.³
Elimiye ge;en zerli kaznaklarwn hemen hemen t'm'nde Vezsi´nin
n=sirli/inden bahsedilerek, [airli/ine ay temas edilmektedir. Vezsi´nin
b'z'k bir nesir sanat;wsw gibi ele alwndw/wnw, hatt= Osmanlw dqneminin en
b'z'k nesir 'st=dw gibi de/erlendirilmi[ oldu/unu gqrd'k.
Bu kaznaklarda Vezsi´nin, ;a/da[w olan ba[ka bir nesir 'st=dw
Nergisi ile devamlw kar[wla[twrwlmakta ve genelde Vezs´nin 'st'nl'/' dile
getirilmektedir.
Zine bu kaznaklarda Vezsi´nin, kwsa hazat hik=zesi ile eserlerinin
kwsaca tanwtwmw zapwlarak, genelde edeb\ ki[ili/inden ay bahsedilmektedir.
Ilgimiyi ;eken bir ba[ka husus da, Divan [iiri antolojilerinde Vezsi´ze za
hi; rastlamadw/wmwy, za da ;ok nadir rasladw/wmwydwr. Mesel= Muallim
Naci @Osmanlw {airleri@^4& adlw eserinde toplam 107 [airi kitabwna aldw/w
halde, Vezsi´den hi; bahsetmemektedir.
³ a&Banarlw, Nihad Sami- @Resimli T'rk Edebizatw Tarihi@, M.E.B Zazwnlarw,
Istanbul, 1971, C. WW., s.681.- b&@Isl=m Ansiklopedisi@, M.E.B. Zazwnlarw, Eski[ehir, 2001,
13. C., s.308- c&Uyun;ar[wlw, Ismail Hakkw- @B'z'k Osmanlw Tarihi@, T'rk Tarih Kurumu
Zazwnlarw, Ankara, 1996, 4.C, s.530- ;&Kocat'rk, Vasfi Mahir- @T'rk Edebizatw Tarihi@,
Edebizat Zazwnevi, Ankara, 1964, s.487- d&Necatigil, Beh;et- @Edebizatwmwyda Isimler
Sqyl'/'@, Varlwk Zazwnevi, Istanbul, 1975, s.294- e&Kwlw;, Filiy- @XVWW. Z'yzwl Teykirelerinde
{air ve Eser "yerine De/erlendirmeler@, Ak;a/ Zazwnlarw, Ankara, 1998, s.27,32,89f&@Ba[langwcwndan G'n'm'ye Kadar B'z'k T'rk Klasikleri@, Qt'ken>Sq/'t, Istanbul,
1987, C. 5, s.90- g&Kazaalp, Isa- @Sultan Ahmed Divanw´nwn Tahlili@, Kitabevi, Istanbul,
1999, s.47- h&@T'rk Dili ve Edebizatw Ansiklopedisi@, Derg=h Zazwnlarw, C. 8, Istanbul,
1998, s.531- w&Pala, Iskender, @Ansiklopedik Divan {iiri Sqyl'/', Qt'ken Ne[rizat,
Istanbul, 1998, s.114- i&@Hazat K';'k Ansiklopedi@, Istanbul, 1985, s.1183- j&Kocat'rk,
Vasfi Mahir, @T'rk Edebizatw Antolojisi@, Edebizat Zazwnevi, Ankara, 1976, s.151k&Kqpr'l', Fuad, @Edebizat Ara[twrmalarw@, T'rk Tarih Kurumu Zazwnlarw, Ankara, 1976,
s.280,293,303- l&Levent, Ag=h Swrrw, @Edebizat Tarihi Dersleri ^Tanyimata kadar&@,
Istanbul, 1935, s.283. m&Tahir, Bursalw Mehmed, @Osmanlw M'ellifleri@, 2. C., Meral
Zazwnevi, Istanbul, 1972, s.423- n&Iy, Fair. @Eski T'rk Edebizatwmwyda Naywm@, Istanbul,
1966, s.350. Yeni Rehber Ansiklopedisi, cilt 20 Türkiye Gazetesi, İst. 1994 s.91.
83
Azrwca bayw m'ellifler, Ala[ehir´de do/mu[ olmaswna ra/men
Vezsi´nin "sk'p´' vatan edindi/ini, bayw m'ellifler onun "sk'p´te kadwlwk
zaptw/wnw, baywlarw ise sadece "sk'p´te vefat etti/ini belirtmektedir.
2. ZABANCW KAZNAKLAR
Bu eserleri de dipnot olarak a[a/wda verizoruy.^5&
Zabancw kaznaklar sqy konusu olunca, bunlardan ula[abildi/imiy
kaznaklarwn bir bql'm' T'rkize´de T'rk;e olarak baswlmw[, di/er bir
bql'm' de T'rkize dw[wnda Rus;a, Almanca, Swrp;a ve Bo[nak;a
baswlmw[ olan kaznaklar olarak inceledik. Bu kaznaklarda genelde
Vezsi´nin kwsaca hazatwndan ve eserlerinden, baywlarw ise sadece birer
eserinden bahseder. "yerinde en ;ok durulan eserleri Habn=me ve
Istanbul Kasidesi´dir. Bu kaznaklarda da Vezsi, genelde bir nesir zayarw
olarak ele alwnwr.
Bayw kaznaklar hari;, bu zabancw kaznaklarda Vezsi, Nergisi ile
kar[wla[twrwlmay. Bo[nak kaznaklarwnda genellikle Nergisi ile kar[wla[twrma
zapwlwr ve Nergisi´nin sanat a;wswndan Vezsi´ze 'st'nl'/' dile getirilir. Bu
de/erlendirme ise, Sarazevo do/umlu olan Nergisi´nin Bo[nak aswllw
olmaswndan ileri gelmi[ olabilir.
Fehim Bazraktarevi;´in @Uticaj Istoka na Getea@ ^Do/u´nun
Goethe´ze Etkisi& adlw eserinde belirtildi/i 'yere, Vezsi´nin Istanbul
Kasidesi Alman [arkizat;w ve Prusza´nwn Istanbul B'z'kel;isi Heinriche
Friedrich von Diey tarafwndan 1811 zwlwnda Almancaza terc'me edilerek
^6&, bu kasidenin Goethe´zi ;ok etkiledi/i iddia edilmektedir. Almancaza
terc'me edilen bu kaside vaswtaswzla 'nl' Alman [airi Goethen´in
4. Naci, Muallim, Osmanlı Şairleri, MEB Zazınları, İst. 1995.
5 .a&@B'z'k Larousse@ Sqyl'k ve Ansiklopedisi, Millizet Zazwnlarw, Istanbul,
1994, C. 23, s.12182- b&@Ana Britannica@, Genel K'lt'r Ansiklopedisi, H'rrizet Zazwnlarw,
Istanbul, 1994, C. 31, s.205-c&Hafiy, Nimetullah- @Zugoslavza´da T'rk Edebizatw@,
:evren, Zwl 1, No_1, Pri[tine, 1973, s.55-;&Gibb, E. J. Vilkinson, @Osmanlw {iir Tarihi@,
WWW>WV>V, Ak;a/ Zazwnlarw, Ankara, 1999, s.153- d&Hammer, Joseph von- @Historija
Turskog>Osmanskog Carstva@, C. 2, Ognjen Prica, Yagreb, 1979, s.255- e&Bajraktarevi;,
Fehim- @Uticaj Istoka na Getea@, Dryavna Stamparije Kraljevine Jugoslavije, Beograd,
1938, s.38- f&Garbuyova, V.S.- @Poeti Srednevekovoi Turcii@, Iydatelstvo Leningradskogo
Univeryiteta, Leningrad, 1963, s.156- g&Ba[agi;, Safvet>Beg- @Bo[njaci i Hercegovci u
Islamskoj Knjiyevnosti@, Svjetlost, Sarajevo, 1986, s.90- h&{abanovi;, Hayim,
@Knjiyevnost Muslimana B.I.H. na Orijentalnim Jezicima@, Svjetlost, Sarajevo, 1973,
s.230- i&Aarne>Gavrilov, @Kratkaja Literaturnaja Enciklopedija@, Naucno Iydadtelstvo
Sovetskaja Encoklopedija, W. C., Moskva, 1962, s.889- i& @Philologiae Turcicae
Fundamenta@, Aguis Mattiacis Apud Franciscum Steiner A.D.MCMLXWV, Viesbaden,
1965, s.454.- Heinrich Friedrich von Diey, @Ermahnung an Islambol oder Strafgedicht des
t'rkischen Dichters Uveissi 'ber die Ausartung der Osmanen. Berlin, 1811.
84
Vezsi´nin [iirini ve dolazwswzla Divan [iirimiyi de tanwma fwrsatw buldu/u
ileri s'r'lmektedir.
Ç. VEZSI´NIN {+IRLI?I
Gqyden ge;irdi/imiy zerli ve zabancw kaznaklara binaen
Vezsi´nin [airli/izle de/il, daha ;ok n=sirli/izle tanwnan bir [ahsizet
oldu/unun belirtildi/ini tespit ettik. Fakat, divanw ele alwndw/wnda, nesir
zanwswra, onun [iir sahaswnda da ba[arwlw oldu/u ortaza ;wkmaktadwr.
Vezsi´nin divanwnwndaki kaside ve gayelleri inceledi/imiyde, bu
[iirlerin akwcw ve tabi\ bir 'slup, ustaca kullanwlmw[ bir dil ve kendine has
orijinel bir taryda zaywldw/wnw m'[ahade ettik. Onun za[azw[ taryw ve hazat
hik=zesi de/erlendirildi/i yaman alim, bilgili, yeki ve k'lt'rl' biri oldu/u
gqr'l'r. Bu geni[ bilgisi ve tecr'besini, kullandw/w de/i[ik te[bih ve ince
hazallerle zo/urarak, [iirine azrw bir yevk, azrw bir hezecan kattw/w ortaza
;wkar. Divan edebizatwnwn hemen hemen b't'n edeb\ sanat ve
tasavvurlarwndan zararlanarak seven>sevilen m'nasebetlerini, ;ok g'yel
bir hava i;inde vermi[, sevgilinin g'yelli/ini dile getirme hususunda
tabiat ve tabiatla ilgili unsurlarw, kabilizetli bir ressam hassasizetizle
kaside ve gayellerine aksettirmezi ba[armw[twr.
Kaside, terkib>i bend ve terci>i bendlerini ele alwp inceledi/imiyde,
bu naywm bi;imlerinin gayellere binaen, zabancw unsurlar ve tamlamalar
konusunda ;ok daha z'kl' oldu/unu tespit ettik. Pek tabi\ olarak Arap;a
ve Fars;a ifade, kelime ve tamlalamarwn bu kadar ;ok kullanwlmw[ olmasw,
halizle bu naywm bi;imlerinin anla[wlmaswnw daha da yorla[twrmaktadwr.
Bilhassa kasidelerde bu 'slubun kullanwlmaswnwn sebebi, kasidelerin
genel olarak devletin en z'ksek makamlarwnda bulunan qnemli
[ahsizetlere atfedildi/i ve medhize olarak zaywldwklarw i;in, bu t'rlerde
kelimelerin qyenle se;ilmesine dikkat edilmesinden kaznaklanmaktadwr.
Bu tary [iirler zaywlwrken, [air genelde ilgili devlet b'z'/'n' medhetmesi
zanwswra, ondan bayw ihsan ve lutuflarda bulunmaswnw da taleb etmektedir.
Dolazwswzla bu gibi talepler iletilirken, o [ahswn gqnl'n' almak i;in onu
incitmemeze bilhassa dikkat edilir ve kelime ile ifadeler ona gqre se;ilir.
Vezsi Divanw´nwn ba[wnda iki na´t bulunmasw sebebizle, bunlarda
do/rudan do/ruza dini konulara temas edilmektedir. Di/er kasidelerde
ise, do/rudan do/ruza olmasa dahi, dolazlw olarak bayw dini ve tasavvufi
iylere rastlamak m'mk'nd'r.
Lirik bir zapwza sahip olan gayellerinde ise tasavvuf konusuna
fayla zer vermedi/ini m'[ahade ettik. {iirinde ince hazallere zer vermi[
6. Heinrich Friedrich von Diey, @Ermahnung an Islambol oder Strafgedicht des
t'rkischen Dichters Uveissi 'ber die Ausartung der Osmanen. Berlin, 1811.
85
olmaswnw, g'yellere kar[w hissetti/i duzgudan ilham almaswna
ba/lamaktadwr. Onun gayellerini okurken, yamanwnwn i;ki meclislerini ve
e/lence =lemlerini, canlw ve hareketl bir haz=l i;inde tasavvur etmek ve
gqyden ge;irmek imk=nwnw verir. Akwcw 'sl]buzla bu gayeller, acw, keder
ve wydwrab dolu ifadelerle beraber, a[kwn ve a[k aleminin en maharetli ve
ulv\ hususizetlerini gqyler qn'ne sergilemektedir.
Azrwca ;ok sazwda dezim, hikmetli sqy ve atasqy' kullanmw[
olmasw, onun 'sl]buna azrw bir renk ve e/itici bir hususizet vermektedir.
Bu atasqy' ve dezimler, bayan a;wk olarak belirtilmesine ra/men, bayan
;a/rw[twrmalw olarak ve telmih sanatw zapwlmak suretizle verilmi[tir. Bayw
bezitlerde atasqy', hikmetli sqy ve dezimlerin beraber kullanwldw/w
gqr'l'r. Hatta aznw bezitte birden fayla dezim, za da birden fayla
atasqy'n'n dahi mevcut oldu/unu tespit ettik.
@Vezs\z= [=d olma vasl>w z=re kim =[wklarw
Yevk>i vuslat g'ld'r'rse derd>i hicr=n agladur@
^7.G.)6.B.&
Vezsi, [airli/ine ;ok g'venen bir [ahsizete sahiptir. Bunun bqzle
oldu/unu biyyat kendisi gayellerinde dile getirmektedir. Genelde [airin
isminin ge;ti/i bayw bezitlerde ve son gayelinin birka; bezitinde kendi
[airli/ini qven Vezsi, bu d'nzada sqylerinin bir cevher oldu/undan ve
eserlerinin d'nzanwn dqrtte birinde hazwrla baswlmaswndan sqy eder.
@Hurrem>i naymda her bezt>i b'lend'm Vezs\
Kwble>g=h>w kalemid'r [u´ara>zw R]mun@
^30.G.)5.B.&
Bezitten de gqr'lece/i 'yere Vezsi her bezitinin azrw bir z'celi/e
sahip ve Rumeli [airlerine kwbleg=h oldu/ununu ifade etmektedir.
:evresinde [iir zayacak kimseler olmasa dahi, kendisinin tek ba[wna bir
bal arwsw gibi marifet bah;esinin olgun mezvelerini zeti[tirmeze g'c'
zetti/ini dile getirmekle, sqy'ne, zani [airli/ine ne kadar g'vendi/inin bir
ba[ka delili olsa gerek. Hatta Vezsi kendisini sqy' terbize eden biri
olarak, kaba insanlardan azrw gqrmektedir. Halizle kaba insanlar sizah bir
ta[, sqy' terbize eden [air Vezsi ise, kwzmetli bir m'cevherdir ve bunlar
birbirizle asla kar[wla[twrwlamay bir konumdadwrlar. Bu maharetleri zanwswra
Vezsi´nin, sqylerinin tatlw ve celbedici olmasw itibarizle, insana yevk veren
sevimli [iirler zaymw[ oldu/u belirtilmektedir.
Vezsi´nin kaside ve gayellerini inceledi/imiyde, bu konuda her ne
kadar kendini methetmek adwna kullandw/w ifadeler var ise de, belli bir
ql;'de ger;ekleri aksetti/ini sqzlemek m'mk'nd'r. Kendisinden ba[ka
g'yel sqy sqzlezen, zani g'yel [iir zayan olmadw/wnw dile getirmekle
m'b=l=/a zapmw[ olsa dahi, [iirlerinin g'yelli/i, akwcwlw/w, orada kullandw/w
86
ince yek=sw, sanatw ve 'sl]bu onun ger;ekten bu konulara h=kim ve
g';l' bir [air oldu/unu göstermektedir.
D. VEZSI DIVANW HAKKWNDA UMUMI BILGILER
Vezsi Divanw´nwn i;inde zer alan naywm bi;imleri kasideler, terkib>i
bend, terci>i bend, tesdis, tahmis, gayeller ve kwtalar olarak swralanmw[twr.
Bu naywm bi;imleri adet olarak [qzle swralanmw[twr_
>Kaside_ 2 na´t ve 26 adet, bir de Istanbul Kasidesi>Terkib>i bend_ 2 adet>Terci>i bend_ 1 adet>Tesdis_ 1 adet>Tahmis_ 5 adet>Gayeller_ 61 adet>M'fredat ve kwtalar_ 25 bezit ve iki[er ve ';er bezitlik toplam 7
kwta.
87
ÖZET
XVW. z.z. sonu ve XVWW. z.z. ba[larwnda za[amw[ olan Vezs\´nin aswl adw
"vezs b. Mehmed´dir. Azdwn vilazetine ba/lw Ala[ehir kasabaswnda do/mu[tur.
1604>5 zwlwnda Pri[tine ilhakwzla "sk'b´e m'fetti[ olarak ve vali olan Kadri
Efendi´nin ql'm'zle onun zerine kadw tazin edildi.
Osmanlw Imparatorlu/u´nun ;e[itli bqlge ve kayalarwnda [er´\ vayifeler
gqren Vezsi´nin en ;ok gqrev aldw/w zer belli ki, kendisinin de bulunmak istedi/i
ve zedi kere atanwp ayledildi/i "sk'p´t'r. Bunun içindir ki, Rumeli ve Üsküp´te
çok bulunduğundan “Üskübi” lâkabı verilmiştir.
Gqyden ge;irdi/imiy zerli ve zabancw kaznaklara binaen Vezsi´nin
[airli/izle de/il, daha ;ok n=sirli/izle tanwnan bir [ahsizet oldu/unun belirtildi/ini
tespit ettik. Fakat, divanw ele alwndw/wnda, nesir zanwswra, onun [iir sahaswnda da
ba[arwlw oldu/u ortaza ;wkmaktadwr. Onun za[azw[ taryw ve hazat hik=zesi
de/erlendirildi/i yaman alim, bilgili, yeki ve k'lt'rl' biri oldu/u gqr'l'r.
Bezitlerinden de gqr'lece/i 'yere Vezsi her bezitinin azrw bir z'celi/e
sahip ve Rumeli [airlerine kwbleg=h oldu/ununu ifade etmektedir. Kendisinden
ba[ka g'yel sqy sqzlezen, zani g'yel [iir zayan olmadw/wnw dile getirmekle
m'b=l=/a zapmw[ olsa dahi, [iirlerinin g'yelli/i, akwcwlw/w, orada kullandw/w ince
yek=sw, sanatw ve 'sl]bu onun ger;ekten bu konulara h=kim ve g';l' bir [air
oldu/unu göstermektedir.
Elimiye ge;en zerli kaznaklarwn hemen hemen t'm'nde Vezsi´nin
n=sirli/inden bahsedilerek, [airli/ine ay temas edilmektedir. Vezsi´nin b'z'k bir
nesir sanat;wsw gibi ele alwndw/wnw, hatt= Osmanlw dqneminin en b'z'k nesir 'st=dw
gibi de/erlendirilmi[ oldu/unu gqrd'k.
ABSTRACT
‘Veysi’, whose real name is Uveys b. Mehmed, has lived between
the end of the 16th and the beginning of the17th century. He was born in a town
called Alasehir in Aydin district.
In 1604-5 he comes to Priştine, then he becomes an inspector in
Üskup (Skopje) and after the death of the governor, Kadri Efendi, he
foreordains him as a “cadi” in Üskup.
Veysi who had been charged as an official in various regions and
districts of the Ottoman Empire, with no doubt liked Üskup the most which is not
surprising as he was appointed and relieved of duty seven times there. Because
he had been in Rumeli and Üskup a lot, he was by-named as Üskubi.
88
According to the foreign and local records Veysi is not known much
by his poems, but his prose. However, when we look at his works apart from his
prose we can see that he has been really successful also in poetry. When we
look into his life story and lifestyle we see him as a knowledgeable, clever,
polite and an intelligent person.
When we evaluate his poems (beyit), we see that they have some
highness, and are a guide to the rest of the poets of this region (Rumeli).
Although he has exaggerated by saying that there is no other person saying
more beautiful words than him, that is, there is no better poet than he is, the
beauty in his poems, his wit, fluency, craftsmanship, and his style show that he
really was a masterful and a powerful poet.
As a result of the research in almost all of the existing records that
we have come across there is not much written about him as a poet.
Nevertheless, Veysi is considered as a great prose writer, and, even as the
greatest of the Ottoman Empire.
89
90
MAKEDONYA İLE TÜRKİYE ARASINDAKİ EKONOMİK
ve TİCARİ İLİŞKİLER I
GİRİŞ
1989 yılında Yugoslavya’nın Kosova’nın özerkliğine son vermesi,
Yugoslavya’nın çözülmesine zemin hazırlamıştır. Nitekim 1991 yılı
Haziran ayında Yugoslavya topraklarında ilk çatışmalar patlak vermiştir.
Yugoslavya’daki bu hareketler sonucunda Makedonya’nın önünde iki
alternatif söz konusuydu. Makedonya, Sırbistan’a bağlı kalarak kendi
haklarından vazgeçecek veya bağımsız olacaktı. Üsküp yönetimi 1991
sonbaharında bağımsızlığı tercih etmiştir. 21 Kasım 1991’de
Makedonya, Yugoslavya Federasyonu’ndan ayrılarak bağımsızlığını ilan
etmiştir. Türkiye 6 Şubat 1992 tarihinde Makedonya'nın bağımsızlığını
Bulgaristan'dan sonra tanıyan ikinci ülkedir.
Makedonya ile Türkiye arasındaki ikili ticari ilişkilerin geliştirilmesi
hem Makedon hem de Türk dış politikasının önemli bir boyutunu
oluşturmaktadır. Türkiye’yi Balkanlar ve Batı Avrupa'ya bağlayan
Makedonya’da kalkınmanın sağlanması ve böylece bu ülkenin AB gibi
Batı Avrupa ülkeleri tarafından kurulan örgütlere üye olması Makedonya
ve bölgenin siyasi istikrarı açısından da büyük önem arz etmektedir.
Makedonya ile Türkiye arasında geçmişten gelen güçlü sosyo, kültürel
ve politik bağlar iki ülke arasında olumlu ilişkilerin doğmasında etkili
olmuştur.
Güçlü tarihi miras Türkiye'nin Makedonya’da varlığını
sürdürmesinde en temel sebeplerden biri olarak görülmektedir. Siyasi
ilişkiler en üst seviyelerdedir. Ancak, ticari ve ekonomik ilişkiler
yönünden bunu söylemek mümkün değildir. Bağımsızlığın elde edildiği
ilk yıllarda hızlı başlayan ticari ve ekonomik ilişkiler zamanla azalmaya
başlamıştır. Bağımsızlığın ilk yıllarında Makedonya’ya Türkiye’den bavul
ticareti yoluyla kaliteli, kalitesiz mal ayırımı yapılmamış, yine normal
yollardan bir kısıtlamaya tabi tutulmadan Türk malları pazarda yer
almıştır. Bu şekilde, Türkiye’nin Makedonya pazarındaki payı ve dış
ticaret hacmi yükselme göstermiştir. Ancak, zamanla yeni düzenlemeler
yapılarak, kalite, fiyat ve standart kontrollerinin sıklaştırılması iki ülke
arasındaki dış ticaret hacminin düşmesine neden olmuştur.
91
1. Yasal Zemin
ANLAŞMALAR1:
- Ticari ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması
- Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması
- Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve
Korunması Anlaşması
- Gümrük İdarelerinin Karşılıklı
Yardımlaşmasına İlişkin Anlaşma
- Tarım Alanında Teknik Bilimsel ve
Ekonomik İşbirliği Protokolü
- Turizm İşbirliği Anlaşması
- Serbest Ticaret Anlaşması
- Tekstil Ürünlerine İlişkin Mutabakat Zaptı
- Karma Ekonomik Komisyonu
I. Dönem Protokolü
- Karma Ekonomik Komisyonu
II. Dönem Protokolü
- Karma Ekonomik Komisyonu
III. Dönem Protokolü
1.1
İmza Tarihi
Yürürlüğe
Girme Tarihi
17.03.1994
28.11.1996
03.04.1995
01.01.1997
14.07.1995
27.11.1997
19.08.1997
09.05.1995
15.06.1994
27.11.1993
07.09.1999
27.10.1997
01.09.1994
27.11.1995
01.09.2000
11.02.1998
29.08.1996
13.01.1997
11.03.1998
15.05.1998
3-4.07.2002
Serbest Ticaret Anlaşması
Eylül 1999 tarihinde Türkiye ile Makedonya arasındaki Serbest
Ticaret Anlaşması her iki ülke devletleri tarafından onaylanmış ve
Eylül 2000 itibariyle yürürlüğe girmiştir. Anlaşma çerçevesinde
Türkiye, bir kısım sanayi ürünlerine uygulanan gümrük vergilerini,
Anlaşmanın yürürlüğe girdiği tarihte kaldırmıştır. Makedonya ise bir
kısım sanayi ürünlerinde gümrük vergilerini Anlaşmanın yürürlüğe
girdiği tarihte kaldırmış, diğerlerini ise 2008 yılı Ocak ayına kadar
kaldırmayı taahhüt etmiştir.
Ancak Makedonya ile 2000 yılında yürürlüğe giren STA
sonrası, Makedonya'nın 2001'de AB ile imzaladığı İstikrar ve Ortaklık
Anlaşmasında sağladığı tavizlerin Türk firmalarını 6719 üründe
dezavantajlı
duruma
getirdiği
müzakereleri
sürdüren
T.C.Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı yetkilileri tarafından ve
Makedonya ile ticari faaliyetlerini sürdüren firmalar tarafından ifade
edilmektedir.
1
Makedonya Ekonomisi Hakkında Rapor, T.C. Dışişleri Bakanlığı Ülke
Raporu, Ekim 1998 s.14-17, Makedonya Ülke Bülteni, DEİK, Mart 2005 s.9.
92
1999 yılında imzalanan ve 2000’de yürürlüğe giren Serbest
Ticaret Anlaşması beklenen neticeleri vermemiştir. Bu konu Aralık 2003
yılında gerçekleştirilen Türk-Makedon İş Konseyi ortak toplantısında dile
getirilmiş ve STA’nın mevcut ticaret potansiyelini gerçekleştirmek için
revize edilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Toplantıda, 2000 yılında
yürürlüğe giren STA sonrası, Makedonya’nın AB ile 2001’de imzaladığı
anlaşmada sağladığı tavizlerin Türk firmalarını haksız rekabet
koşullarına maruz bıraktığını bu durumun düzenlenmesi için çalışmaların
devam edeceği belirtilmiştir. Ayrıca Türkiye’nin 6719 üründe dezavantajlı
durumda olduğunu ve müzakere sürecinin devam ettiğini bildirilmiştir2.
Makedonya AB ülkeleri ile bir anlaşma imzalayarak bu ülkelere
kolaylık sağladı. AB ülkeleri yatırımcılarına sağlanan imtiyazlardan Türk
iş adamları yararlanamamış ve haksız rekabetle karşı karşıya
kalınmıştır. Hem Makedonya Başbakanı hem de Başbakan yardımcısı
mevcut pürüzlerin aşılacağına dair söz verdiler. Serbest Ticaret
Anlaşması, ortalama ithal fiyatları uygulaması, yük taşımacılığı ve yolcu
taşımacılığı konularında pürüzlerin olduğunu, bu pürüzlerin giderilmesi
için gerekenleri yapacaklarını söylediler. Taşımacılık yapan bazı
şirketlerin sınır geçitlerinde yaşadığı sıkıntılar ve buna benzer
meselelerin ele alınacağı Karayolu Taşımacılığı toplantısında aşılacağını
inanıyorum. Bazı işlenmiş gıda ürünlerine burada hem serbest ticaret
anlaşmasının 21. maddesine aykırı hem de Dünya Ticaret Örgütüne
aykırı bir durum. Bütün bunları 26-27 Nisan tarihinde yaptığımız
toplantılarda ifade ettik. Bunların giderilmesi için de çalışmalar yapılıyor3.
1.1.1. Türkiye-Makedonya STA Ortak Komitesi
Aşağıdaki metnin tamamı, 22-23 Haziran 2005 tarihinde
gerçekleştirilen Türkiye-Makedonya STA Ortak Komitesi Uzmanlar
Grubu 3. Toplantısına Dair Notlardan özet olarak alınmıştır. (27.06.2005)
Türkiye-Makedonya STA Ortak Komitesi Uzmanlar Grubunun
üçüncü toplantısı 22-23 Haziran 2005 tarihlerinde Üsküp’te yapılmıştır.
STA’da Makedonya yaklaşımının asimetrik olduğunu bu nedenle
Makedon menşeli sanayi ürünleri ithalatındaki gümrük vergilerinin
Anlaşmanın yürürlük tarihinde kaldırıldığında, ancak Türk menşeli sanayi
ürünlerinin Makedonya’ya ithalatında öngörülen kademeli indirimlerin
İstikrar ve Ortaklık Anlaşması ile AB’ne sağlanan rejimin gerisinde
kaldığını tarım ürünleri açısından ticaretin Türkiye lehine geliştiğini,
2
09 Aralık 2003 tarihinde yapılan “Türk-Makedon İş Konseyi Ortak
Toplantısı” bildirisi.
3
29.06.2005 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Müşaviri Hatice Karadeniz’le
gerçekleştirdiğim görüşmede Sn. Karadeniz’in STA hakkındaki görüşleri.
93
Makedonya’ya tanınan mevcut tarım tavizlerinin etkinlikle kullanılmasını
sağlayacak mekanizmalara ihtiyaç bulunduğunu açıklamıştır. Bu
bağlamda Ülker Güzel4 STA’nın mevcut imkanların azami seviyede
kullanılması açısından aşağıdaki hususları önermiştir:
-
-
-
Tarafların özel sektör ve meslek kuruluşları arasında işbirliğinin
güçlendirilmesi,
Her iki ülke ekonomilerinde gelişme potansiyeli olan sektörlerin
tespiti ve bu çalışma sonuçlarının bir plan ve programa
bağlanması,
Karşılıklı fuar, tanıtım, ticaret, yatırım ve müteahhitlik heyetleri
tertiplenmesi,
Makedonya ekonomisinin geliştirilmesi için yine Makedonya
tarafından tespit edilecek öncelikli sektörlerde teknik eğitim ve
uzman desteğinin Türk tarafından sağlanması,
İki ülke bankacılık sektörleri arasında işbirliği için gerekli altyapının
tesis edilmesi,
Türk müteahhitlik ve müşavirlik hizmetlerini Makedonya
ekonomisinin ihtiyacı olan alanlarda verilebilmesini sağlamak
üzere çalışmaların yapılması.
Ayrıca Ülker Güzel, karşılıklı ticaretin geliştirilmesi için tarife
engellerin kaldırılmasının önemine işaret etmiş ve Türk ürünlerinin
ithalatında uygulanan “asgari ithal fiyatı” uygulamasının ikili bazdaki
görüşmelerde kaldırılmasını talep etmiştir.
1.1.1.1.
2004-2005 Döneminde, Sanayi, Tarım ve İşlenmiş
Tarım Ürünleri Ticareti
Toplantıda Makedonya heyeti tarafından 2005 yılı Ocak-Nisan
verilerine göre iki ülke arasındaki ticaret hacminin 53.5 milyon dolar,
Türkiye’ye ihracatın 18.3 milyon dolar, Türkiye’den ithalatın 35.2 milyon
dolar, Dış Ticaret açığının ise 16,9 milyon dolar olduğu ifade edilmiştir.
İki ülke istatistikleri arasında yüzde 25’ten fazla farklılık
bulunduğu ve bu ciddi sorunun toplantıda ele alınması istenmiştir. Veriler
arasındaki farklılık, istatistiki yöntemlerden ziyade, Türkiye’den ihraç
edilen ürünlerin Makedonya’ya ithal edilmesinde yahut Makedonya’ya
düşük değerli bir ikinci fatura ile ithal edilmesinden kaynaklanabileceği
belirtilerek, özellikle son iki yıldır ciddi hukuki tedbirlerin alındığı, bu
manada STA’nın 29. Maddesi hükmünden yararlanarak taraflar arsında
bir
komite
oluşturulması
suretiyle
sorunların
çözülebileceği
vurgulanmıştır. Sayın Güzel, STA’nın en iyi şekilde işlemesi için
yapılması gereken iyi niyetli çalışmaların hepsine hazır olduklarını ancak
4
Türk Heyeti Temsilcisi, Dış Ticaret Müsteşar Yardımcısı.
94
tarafların AB ve diğer uluslararası kuruluşlardan kaynaklanan
yükümlülüklerin unutulmaması gerektiğini ifade etmiştir. Ayrıca transit
ticarette tüm belgeleri haiz Türk araçlarına zorluk yaratılmaması
gerektiğini, uygulanan “asgari ithal fiyatı“ biran önce görüşülerek
kaldırılmasını beklendiğini belirtmiştir.
Olivera Cvetanovska5, STA'nın Tarım Protokolü kapsamındaki
bazı tavizlerin hiç kullanılmadığını, bu tür tavizlerin başka ürünlere
yansıtabileceğini, örneğin 1006.30 G.T.İ. Pozisyonlu pirinçler için
8.000 ton tarife kotası içerisinde "0" gümrük vergisi şeklindeki tavizin
kaldırılması veya tarife kotasının 5.000 tona indirilmesi karşılığında
1601 ve 1602 G.T.İ. Pozisyonlarındaki konserve etler için toplam 100
tonluk "0" gümrük vergili tarife kontenjanı açılabileceğini, 0808.10
G.T.İ. Pozisyonundaki armutlar, ayvalar ve bazı elma türleri için
Makedonya’nın tanıdığı tavizin 0808 G.T.İ. pozisyonundaki tüm elmaları
kapsayacak şekilde genişletilebileceği ve Türkiye'nin 2401.20 G.T.İ.
Pozisyonundaki kıyılmış tütünler için 500 ton kadar "0" gümrük vergili
ilave tarife kotası açılabileceğini beyan etmiştir.
Ülker Güzel, Türkiye'nin halen pirinç ihtiyacının önemli bir
bölümünün ithalat yoluyla karşılandığını, Makedonya'nın Türkiye'ye bu
ürünlerin ihracatını gerçekleştirememiş olmasının bilgi eksikliğinden
kaynaklanmış olabileceğini, Makedonyalı pirinç ihracatçısı firmaların bir
listesinin iletilmesi halinde bu listenin Türk iş çevrelerine
duyurulabileceğini, Makedonya'nın
konserve
etteki talebinin,
Türkiye'nin baştan BSE olmak üzere hayvan hastalıklarına yönelik
olarak aldığı tedbirler nedeniyle karşılanmasının mümkün olmadığını,
kıyılmış tütünlerde ise Türkiye'nin yalnızca şark tipi tütünler
dışındaki tütünler için Makedonya'ya bir taviz verip veremeyeceği
hususunun araştırılabileceğini bildirmiştir.
Toplantıya katılan Türk heyeti tarafından ise, STA'nın tarım
ürünlerinde ticaret hacmi bakımından Makedonya aleyhine
çalışmakla birlikte, taviz yapısının Makedonya lehine asimetrik bir
yapıda olduğu, Türkiye'nin Makedonya'ya tarım ürünlerinde Bosna ve
Hersek hariç olmak üzere başka hiçbir ülkeye tanımadığı tavizleri
tanıdığı, STA'nın tarım ürünleri ticaretinin karşılıklı olarak geliştirilmesi
için gerekli hukuki altyapıyı tesis ettiği, iki ülke iş çevrelerinin STA'nın
sağladığı olanaklar hakkında yeterli düzeyde bilgilendirilmesi ve teşvik
edilmesiyle birlikte ticaretin geliştirilmesinin sağlanabileceği belirtilmiştir.
5
Makedon Heyeti Temsilcisi, Devlet Müşaviri.
95
1.1.1.2.
STA'da Öngörülen Değişiklik ve İlaveler
Makedonya tarafı, özellikle Makedonya'nın DTÖ üyeliği
çerçevesinde STA'da aşağıda belirtilen hususlarda değişiklik
önerisinde bulunmuştur:
-
-
-
Anlaşma hükümlerinin sonunda yer alan 1 ve 2 sayılı Mutabakat
Zabıtlarının kaldırılması, 1 sayılı Mutabakat Zaptı, Makedonya
ekonomisinin geçiş dönemi içinde bulunduğunu dikkate alarak
ihracat ve ithalatında belli bir süre daha mevcut koruma
önlemlerini sürdürebileceğini hükme bağlamaktadır. Türk
heyeti, Makedonya'nın DTÖ üyeliğinden sonra koruma tedbiri
uygulanmasının mümkün olmadığını, dolayısıyla anılan Zaptın
kaldırılmasını teklif etmişlerdir. 2 sayılı Mutabakat Zaptı ise, iki
ülke arasında tekstil ürünleri ticaretine ilişkin 27 Ekim 1997
tarihli Mutabakat Zaptı'na atıfta bulunmakta ve AB'nin
Makedonya ile tekstil ürünleri ticaretine ilişkin düzenlemelerini
kaldırmasıyla birlikte hükümsüz olacağını belirtmektedir.
Türkiye, AB-Makedonya Tekstil Anlaşmasının 31 Aralık 2003
tarihinde sona ermesine paralel olarak, çift taraflı kontrol sistemi
kapsamında gözetim uygulamasına son vermiştir. Sonuç olarak
her iki Zaptın kaldırılmasına olumlu yaklaşılmıştır.
STA'nın yıllık tavanlara ilişkin 3 sayılı Ek'inin kaldırılması:
Makedonya, 3 sayılı Ek'te sayılan sanayi ürünlerinin (Ek'te petrol
yağları, gübreler, deri ve kösele giyim eşyası, kontrplaklar,
ayakkabı, cam, bazı demir-çelik ürünleri, bakır çubuk ve
profiller, alüminyum çubuk ve borular, işlenmemiş çinko,
kablolar, mobilya gibi ürünler bulunmaktaydı) Makedonya'dan
ithalatındaki vergileri belirlenen tarife tavanları içerisinde
kaldırmış, bu miktarların üzerindeki ithalat için üçüncü ülkelere
tatbik edilen vergilerin uygulanması öngörülmüştür. Bununla
birlikte, bahse konu ürünlerde Makedonya'dan hiç ithalat
yapılmaması ve 3 sayılı Ek'in 4'üncü maddesinde yer alan "AB
tarafından Makedonya'ya uygulanan tarife tavanlarının
kaldırılmasını takiben Türkiye'nin de bu uygulamaya son
vermesi" hükmü çerçevesinde 2003 yılı İthalat Rejimi ile tarife
tavanı uygulamasına son verilmiştir. Makedon tarafı, Anlaşma
metninin güncelliği ve iş çevrelerince kolay anlaşılması
mülahazalarıyla 3 sayılı Ek'in kaldırılmasını önermiş ve
uygun karşılanmıştır. Ayrıca, STA'nın, 3 sayılı Ek'in
zikredildiği, ithalat gümrük vergilerine ilişkin 4'üncü maddesinin
üçüncü paragrafının da kaldırılması öngörülmüştür.
Makedon yetkililer, Türkiye’yle STA akdettikleri dönemde
DTÖ'ye üye olmadıkları cihetle yüzde 1 oranında tahsil
ettikleri vergi nedeniyle, STA'nın "Mali Nitelikli Gümrük
96
-
Vergileri"ne ilişkin 5'inci maddesindeki "Makedonya'nın gümrük
kayıtlarının tutulması amacıyla tahsil ettikleri hariç olmak
üzere" ifadesinin kaldırılmasını teklif etmişler ve olumlu
görülmüştür.
Tekstil ve konfeksiyon ürünleri açısından iki ülke arasında bir
kısıtlama kalmadığı dikkate alınarak, STA'nın ithalat miktar
kısıtlamalarının kaldırılmasına dair 7'nci maddesinin 2'nci
fıkrasında bulunan "Makedonya Hükümeti ile Türkiye Hükümeti
arasında 27 Ekim 1997 tarihinde imzalanan Mutabakat Zaptı
kapsamında yer alan tekstil ürünleri hariç olmak üzere"
ifadesinin kaldırılması da kararlaştırılmıştır.
Yukarıda zikredilen tüm bu değişiklikleri içeren 1/2005 sayılı
Ortak Komite Karar taslağı oluşturularak Toplantı Zaptına eklenmiştir6.
Toplantı tutanağında yer almamakla birlikte, Makedon Heyeti
Başkanı tarafından, Hükümetlerinin ticareti açık veren ülkelerle yapılan
anlaşmaları gözden geçirme kararı bulunduğu, zira dış ticaret
açıklarının 1,1 milyar dolarla GSYİH'nın yüzde 20'sine ulaştığı,
kapasite kullanımının artması ve özelleştirmenin tamamlanması
nedeniyle ihracatta önümüzdeki yıllarda daha fazla artış beklenmediği
bildirilmiştir.
Türkiye’yle STA'nın esasen 2001 yılı başından itibaren
uygulanmaya başlandığı, STA'nın geçiş dönemi ile ilgili olarak
Anlaşma’nın
birinci maddesinde toplam 10 yıllık bir geçiş
döneminden bahsedildiği halde sanayi ürünlerindeki indirimlerin II sayılı
Ek hükümleri uyarınca 2008 yılı başında tamamlanmasının
öngörüldüğü, başka deyişle birinci madde hükmünün eklerle
bağdaşmadığı, Anlaşmanın geçiş döneminin değiştirilmesine dair bir
kararın muhalefet nedeniyle Makedonya Parlamento’sundan
geçirilmesinin zor gözüktüğü yahut zaman alabileceği dile getirilmiştir.
Ülker Güzel, bu açıklamaya cevaben, ülkemiz dış ticaretinin de
açık verdiğini, bunun üretim artışından kaynaklanan ithalat artışı ile
açıklanabileceğini, sosyal ve ekonomik sorunları çözmek için eski
anlaşmaları değiştirmenin ve bu suretle 1-2 yıl süre uzatmayı kazanç
görmenin doğru olmadığını, ince hesaplar yapıldığı takdirde
Türkiye’nin de hatalı gördüğü bazı hususları değiştirmek
isteyebileceği, önemli olanın anlaşmaların getirdiği avantajları
kullanmak ve işadamlarını bir araya getirmek olduğunu belirtmiştir.
Bu bağlamda, AB ile geçiş döneminin 2011 yılında
tamamlanacağı hususu dikkate alındığında, Türkiye’nin özellikle 20002006 döneminde bırakıldığı dezavantajlı duruma rağmen, sanayi
6
22-23 Haziran 2005 tarihinde gerçekleştirilen Türkiye-Makedonya STA Ortak
Komitesi Uzmanlar Grubu 3. Toplantısı
97
ürünlerindeki gümrük vergisi indirimleri açısından önümüzdeki dönemde
de bazı sorunlar yaşayabileceği, bu bakımdan indirimlerin zamanında
yerine getirilmesinin sağlanması hususunda azami dikkat gösterilmesi
gerektiği anlaşılmaktadır.
Ticari ve ekonomik ilişkiler için gerekli olan hukuki ve yasal
altyapı oluşmasına rağmen, Türk işadamlarının faaliyetleri ticaret ağırlıklı
olmakla birlikte son yıllarda Türkiye’den Makedonya’ya olan yatırımlar
artış kaydetmiştir. Bu, Türk özel şirketlerin Makedonya pazarından
yeterince pay aldığı anlamına gelmez. Üretim yapan Türk firmalarının
Makedonya’da daha etkili olması beklenmektedir. Ticari ilişkiler de
istenilen düzeye ulaşmamıştır. İki ülke arasında dış ticaret hacmi ülkeler
sıralamasında 10. sıraya gerilemiştir. Türklerin kurduğu şirketler daha
çok ticaret alanında faaliyet göstermektedir.
2. MAKEDONYA-TÜRKİYE DIŞ TİCARETİ
2.1.
Dış Ticaret Mevzuatı
Ülkede dış ticaret işlemleri Dış Ticaret Faaliyetlerine Dair Kanun
ile düzenlenmiştir. Malların ithalatı ve ihracatı dış ticaret ile iştigal
etmek amacıyla tescil edilmiş tüzel kişilerin vereceği gümrük
beyannamesine dayalı olarak yapılır. İthalat yapılırken ithalatçı, ithalat
işlemine ilişkin finansman koşulları, kaynak ve araçlarım beyan etmek
zorundadır. Ödeme için gerekli dövizin mevcut olduğunu ispatlamak
üzere gümrük beyannamesinin yanı sıra yetkili bir bankadan bir belge
sunulmalıdır. Yalnız aşağıdaki hallerde belge aranmaz:
- Telafi amacıyla ithalat,
- İhracat amacıyla ithalat,
- Aynı malların daha yüksek katma değerle ihracatı amacıyla
ithalat,
- İhracat ile ödenmiş ithalat,
- Finansal kiralama (leasing) ile ithalat,
- Geçici ithalat,
- Diplomatik ve konsolosluk birimlerinin ithalatı,
- Fuar ve sergiler için geçici olarak ithalat,
- Numuneler ve reklam malzemeleri ithalatı,
- Ödeme anlaşmasına dayalı malların ithalatı.
İthalattaki miktar kısıtlamaları 31 Aralık 1996 tarihinden
itibaren kaldırılmıştır. Ülkede ithalatın % 95 i herhangi bir kısıtlamaya
ya da izne tabi değildir. Bununla beraber çeşitli amaçlarla bazı
malların ithalatı değişik şekil ve derecede kontrol altında
tutulmaktadır. Çeşitli ürünler için hazırlanan gümrük listelerine farklı
uygulamalar yapılmaktadır, buna göre:
98
-
-
-
-
Liste LB de yer alan veya bu kapsamda değerlendirilen malların
ithali serbesttir.
Liste LB1 de yer alan malların ithali Tarım Bakanlığının
müsaadesine tabidir. Bu mallar buğday, mısır, pirinç, bazı
sebzeler ve Makedonya'da yetiştirilen bazı diğer tarımsal
ürünlerdir. Amaç tarımsal üretimi korumak olarak ifade
edilmektedir.
Liste LB3 de yer alan mallar ise sağlık, veteriner veya bitki
koruma amaçlı kalite belgesi gerektiren veya menşe ülkede
satışı yasak olan mallardır. Söz konusu ürünler kalite garanti
belgelerinin onaylanması veya özel olarak ithaline izin verilmesi
halinde ithal edilebilirler.
Liste LB7 ise hükümetin özel izni ile ithali mümkün olan mallan
kapsamaktadır. Bu iznin verilmesi veya verilmemesi hükümetin
inisiyatifindedir. Halen bu listede sadece ham deri
bulunmaktadır,
Liste D ise uluslararası anlaşmalar kapsamında ticareti özel
hükümlere bağlanan malları kapsamakta olup, bu ürünleri
gerçek ya da tüzel kişilerin ithalatına izin verilmez. Bunlar silah
cephane, patlayıcı malzemeler, sanat ürünleri, narkotik
maddeler, vb mallardır.
Diğer taraftan çeşitli endüstriyel ürünler ile tarımsal mallar da
kalite ve sağlık bakımından incelemeye tabi olup, ithalat izni ancak
incelemenin olumlu sonuçlanmasına bağlıdır. Bir diğer ithalat türü de
malların işlenip tekrar ihraç edilmek amacıyla üretim sürecine bağlı
olarak , 6-12 ay süre ile geçici olarak ithal edilmesidir. Bu kapsamda
bazı ham maddeler ile yarı mamuller geçici olarak ithal edilebilir.
Ayrıca uzun dönemli imalat işbirliği anlaşması imzalanmış ise, ilgili
şirket bu anlaşmanın geçerli olduğu süre boyunca ithal edilmesi
gereken mallar bakımından ithalat rejiminin olağan hükümlerine tabi
olmaz.
Makedonya'da ihracat serbest olmakla birlikte, LB1, LB3, LB7
ve D kapsamındaki malların ihracatında ilgili Bakanlıklardan lisans
alınması gereklidir. Ayrıca Makedonya ile Avrupa Birliği arasında
imzalanan anlaşmalara göre bazı demir-çelik ürünleri ile çeşitli
kategorilerde yer alan tekstil ürünleri için, çifte kontrol sistemi
kapsamında, AB ülkelerine ihracat esnasında özel bir lisans alınması
gereklidir7.
7
Tuğrul Somuncuoğlu, Makedonya, (Balkan Ülkeleri Raporları Serisi, İGEME
Ekim 2002), s.23-25.
99
2.2.
İkili Ticaret
Bağımsızlığın ilk yıllarında Makedonya’ya Türkiye’den bavul
ticareti yoluyla kaliteli, kalitesiz mal ayırımı yapılmamış, yine normal
yollardan bir kısıtlamaya tabi tutulmadan Türk malları pazarda yer
almıştır. Kalitesiz ve markasız Türk mallarının ülkeye girmesi o dönemde
Makedonya vatandaşlarının ekonomik yapısına bağlanabilir. Bu şekilde,
Türkiye’nin Makedonya pazarındaki payı ve dış ticaret hacmi yükselme
göstermiştir. Ancak, zamanla yeni düzenlemeler yapılarak, kalite, fiyat ve
standart kontrollerinin sıklaştırılması iki ülke arasındaki dış ticaret
hacminin düşmesine neden olmuştur. Son yıllarda ülke pazarına kaliteli
ve markalı Türk mallarının girişi artış kaydetmiştir.
Tablo-1 Yıllar İtibariyle Makedonya-Türkiye Dış Ticareti
(Milyon dolar)
Yıllar
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
İhracat
50,4
31,4
30,2
13,2
7,9
10,5
9,1
14,9
27,3
51,9
İthalat
İhr/İth (%)
76,7
74,2
77,4
68,2
93,7
107,8
89,3
100,5
121,9
148,6
65,7
42,3
39,0
19,3
8,4
9,7
10,2
14,8
22,4
34,9
Denge
-26,1
-42,8
-47,2
-55,0
-85,8
-97,3
-80,7
-85,6
-94,6
-96,7
Hacim
126,8
105,6
107,6
81,4
101,5
118,2
98,4
115,4
149,2
200,6
Kaynak: T.C. Dış Ticaret Müsteşarlığı
Tablo-1’de Makedonya ile Türkiye arasında, T.C Dış Ticaret
Müsteşar’lığından elde edilen diş ticaret verileri yer almıştır. Makedonya
resmi kurumlarına göre Makedonya ile Türkiye arasında dış ticaret
verileri daha düşük gösterilmiştir. 1995 yılında iki ülke arasında dış
ticaret hacmi 126,8 milyon dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Aynı yıl
ihracat 50,4 milyon dolar ithalat 76,7 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.
1998 yılında bir önceki yıla göre ikili ticarette yüzde 24,4
oranında düşüş kaydedilmiş ve dış ticaret hacmi 81,4 milyon dolar olarak
gerçekleşmiştir. 2000 yılı Makedonya’nın Türkiye’ye ihracatı 10,5 milyon
dolar gerçekleşirken, 1999 yılı ihracat rakamına göre yüzde 32,9’luk bir
artış kaydedilmiştir. İthalat ise 2000 yılında 1999 yılına göre yüzde 15
artmış ve 107,8 milyon dolar seviyesine yükselmiştir. İki ülke arasında
100
dış ticaret hacmi 2000 yılında yüzde 16,4 artmış ve 118,2 milyon dolar
olarak gerçekleşmiştir.
2001 yılında ihracat yüzde 13,3 ithalat yüzde 17,2 oranında
azalmıştır. İki ülke arasında dış ticaret hacmi yüzde 16,7 azalmayla 98,4
milyon dolar olmuştur. Dış ticaret dengesi 2001 yılında Makedonya
aleyhine 80,7 milyon dolar gerçekleşirken 2000 yılı dış ticaret açığına
göre yüzde 17’lik bir azalma kaydedilmiştir. 2001’de dış ticaretteki düşüş
Makedonya’nın AB ülkelerine tanıdığı düşük gümrük oranlarından
Türkiye’nin yararlanamaması sonucunda Türk firmalarına karşı haksız
rekabetin ortaya çıkmasına bağlanabilir. Ticaret hacminin düşmesinde
Makedonya’daki siyasi istikrarsızlık diğere bir neden olarak gösterilebilir.
2003 yılında ihracat 27,3 milyon dolara ithalat 121,9 milyon
dolara yükselmiştir. 2003 yılında ihracat ve ithalattaki artışla iki ülke
arasında dış ticaret hacmi 149,2 milyon dolara yükselmiştir. İhracat
artışının ithalat artış hızının altında kalması nedeniyle iki ülke arasında
dış ticaret dengesi 94,6 milyon dolar Makedonya aleyhinde
gerçekleşmiştir.
2004 yılı ihracatı 2003 yılı aynı dönem ihracatı olan 121,9 milyon
dolardan yüzde 22’lik bir artışla 148,6 milyon dolara, 2004 yılı ithalatı ise
yüzde 90’lık bir artışla 27 milyon dolardan 52 milyon dolara ulaşmıştır.
2004 yılı ticaret hacmi yüzde 34,5 oranında artmıştır8. İhracatın ithalatı
karşılama oranı 12,5 puan artmış ve yüzde 34,9 oranında
gerçekleşmiştir. Bunun anlamı Makedonya Türkiye’den ithal ettiği
ürünlerin yaklaşık yüzde 35’ini Türkiye’ye ihraç ettiği ürün gelirleri ile
karşılayabilmektedir. Makedonya, Türkiye’den satın aldığı malı,
Türkiye’ye sattığı mal değeri ile karşılayamamaktadır.
Makedonya’nın ülkelere göre dış ticaretti genellikle açık
vermektedir. Daha genel bir ifadeyle Makedonya ithal ettiği ürünleri
ihracat gelirleri ile karşılayamamakta. Oluşan dış ticaret açığını sermaye
yatırımları ve turizm gelirleri ile kapatmaya çalışmaktadır. Dış ticaret
açığı turizm gelirleri ve sermaye girişleri ile kapatılamıyorsa, açık döviz
rezervleriyle kapatılacak ve ülkenin döviz rezervleri azalacaktır.
8
DEİK, A.g.e., s.10.
101
Grafik-1 Makedonya-Türkiye Dış Ticaret Değerleri
(1995-2004)
(Milyon Dolar)
225
200
175
150
125
100
75
50
25
0
-25
-50
-75
-100
-125
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
İhracat
İthalat
Denge
Hacim
Tablo-2 2004 Yılı İtibariyle Başlıca Dış Ticaret Maddeleri
İHRACAT
1000$
Demir Çelik
36804
Ham Postlar
5993
Çeşitli Gıda Müsth.
2548
Pamuk
1601
Pay %
İTHALAT
1000$
Pay %
70.9 Pamuk
8972
6.0
11.5 Yenilen Meyveler
8811
5.9
4.9 Hububat ve Un Müsth.
8745
5.9
3.1 Kazanlar, Makineler
7732
5.2
Elektrikli Makineler
637
1.2 Kağıt Karton
7683
5.2
Demiryolu Aksamı
512
1.0 Plastikler
7655
5.2
Çinko ve Çinko Ürünleri
441
0.8 Halılar
6462
4.3
Tuz,Kükürt,Çimento
416
0.8 Demir Çelik Eşya
6177
4.2
Cam ve Cam Eşya
410
0.8 Mobilyalar
6088
4.1
Örme Eşya
379
0.7 Ağaç, Ahşap Eşya
5804
3.9
74505
50.1
148634
100
Diğer
Toplam
2194
51935
4.2 Diğer
100 Toplam
Kaynak: T.C.Dış Ticaret Müsteşarlığı
Tablo- 53’te 2004 yılında ikili ticarette önde gelen ürünler
gösterilmiştir. 36,8 milyon dolar ve yüzde 70,9’luk payla demir-çelik
ürünleri Makedonya’nın Türkiye’ye ihraç ettiği en önemli maddelerdir.
Bunu, ham postlar 6 milyon dolar (% 11,5’le) izlemiştir. Makedonya’nın
102
Türkiye’den ithal ettiği maddelerin başında pamuk (%6), yenilen
meyveler (%5,9), hububat ve un mamulleri (% 5,9) gelmektedir.
Türkiye’den Makedonya’ya ihraç edilen başlıca ürünler arasında;
turunçgiller, örme mensucat, unlu mamuller, şeker mamulleri, ambalaj
için torba ve çuval, tüfte edilmiş halılar, hijyenik havlular, tamponlar,
alüminyum çubuk ve profiller, televizyon alıcıları ve pamuklu dokumalar
gelmektedir9. Bunların dışında alüminyum kaplar, suni/sentetik tüfle
halılar, cam bardaklar, örme mensucat, tatlı bisküviler, domates,
yağlar ve müstahzarları, çiklet, metalden mühür kurşunu, ve dondurma
gelmektedir10.
9
Murat Oral, Makedonya Cumhuriyeti Ülke Profili TİKA Yayınları, Şubat 2005,
s.6.
10
DEİK, A.g.e., s.10.
103
ÖZET
Yugoslavya’dan ayrılarak Eylül 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan eden
Makedonya Cumhuriyet’ini, Türkiye 6 Şubat 1992 tarihinde Bulgaristan'dan
sonra tanıyan ikinci ülkedir. Makedonya Türkiye arasında geçmişten gelen
güçlü sosyo-kültürel ve politik bağlar iki ülke arasında olumlu ilişkilerin
doğmasında etkili olmuştur. Güçlü siyasi ve kültürel ilişkilere ekonomik ve ticari
ilişkilerin eklenmesi iki ülke için faydalı olacaktır.
Bu makalede, Makedonya’nın Türkiye ile ekonomik ve ticari ilişkileri
analiz edilmiştir. Bu bağlamda iki ülke arasında ticari ve ekonomik ilişkiler
işbirliği olanakları çerçevesinde incelenmiştir. Burada ayrıca Makedonya
ekonomisinde Türk yatırımcılara ihtiyaç duyulan sektörlerin hangileri olduğuna
yer verilmiştir. Bunun yanı sıra, Makedonya ile Türkiye arasındaki ticari ve
ekonomik ilişkilerin geçmişi incelenerek ,bu ilişkilerin geleceğine yönelik
perspektifleri çizilmeye çalışılmıştır.
ABSTRACT
After the collaps of Yugoslavia into several parts, Turkey was the first
country who recognized Repulic of Macedonia with his constitutional name.
Turkey and Macedonia has a sociological and cultural similarity with comes
from the past. With growing political and economical relations will help to each
country to going forward and develop their economics.
In this part of the artıcle, commercial and economic relations between
Macedonia and Turkey have been analysed. In this context, commercial and
economic relations between these countries has been the subject in the
framework of cooperation possibilities. In this part, in which sectors that needed
Turkish investors, of Macedonian economy have also been included.
By analysing the past of commercial and economic relations between
Macedonia and Turkey, the future perpspectives for this relationship has also
been attemped to drawn.
104
KAYNAKÇA
Kitaplar ve Makaleler
Atilla, Ali. Serbest Ticaret Anlaşmalarının Türkiye’nin Dış Ticareti Üzerindeki
Etkisi, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı. Dergisi, Sayı 12, Ekim
2002
Dağdemir, Elif. Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ile Türkiye’nin Avrupa
Birliği’ne
Tam Üyeliğinin Bütünleşme ve Genişleme Dinamikleri
Yönüyle
Değerlendirilmesi. İKV Vakfı Yayınları No: 150, 1998
Doruk, Murat. 1989 Sonrası Balkan Ülkeleriyle
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Manisa 2001.
İktisadi
İlişkiler,
Görüm, Yasemin. Balkan Ekonomik İşbirliği Süreci, Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi ,İstanbul.
Hatipoğlu, Murat. Makedonya Sorunu Dünden Bugüne,
StratejikAraştırmalar Merkezi Yayınları Ankara 2002.
Avrasya
İbraimi, Sadudin. Makedonya’da Dış Ticaret Finansmanı, Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1997.
Karluk, Rıdvan. Uluslararası Ekonomi, 5. Baskı Beta Basım Yayım Dağıtım
A.Ş
İstanbul 1998.
Kikerkova,
İrena.
Nekoi
Seogleduvanye
Za
Problemite
Vo
Nadvoreşnotrgovskata Razmena Na Republika Makedonija. Univerzitet “sv.
Kiril i Metodiy” Godişnik
Na Ekonomski Fakultet., YDK: 339.56 (497.7)
c.323-333 (2004).
Manisalı Erol, “Yugoslavya’nin Dağılmasindan Sonra Balkanlar’ın Jeoekonomik
Yapısında Meydana Gelen Değişiklikler Batı-Doğu Ulaşım Projesinin
Balkanların Geleceğine Olan Etkilerinin Değerlendirilmesi”. Avrasya
Sempozyomu, Nisan 1998
Nikolov, Maryan. Zoşto Na Makedonija i Se Potrebni Starnskite Direktni İnvsticii,
Republika Makedoniya Ministerstvo Za Finansii Bilten, 9-10.2003.
Parasız, İlker. Ekonomi Sözlüğü, Ezgi Kitapevi Yayınları, Bursa 1999.
Pulat B., Tülin. Balkanların Ekonomik Yönden Yeniden Yapılandırılması ve
Kalkındırılması Kapsamında Avrupa Birliği İstikrara Paktı SECİ,
OECD ve
AB Grubunun
BCTP Üyelerine Yönelik Projeleri ve
Türkiye’nin Rolü. T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İ.G.E.M.E,
Uygulama ve Koordinasyon
Başkanlığı, Ankara 2002.
Slaveska, Tatyana. Regionalna
Makedonija. Skopje 2000.
Ekonomska
Politika
Na
Republika
Yıldırım, Kemal., Prof. Dr. Karaman, Doğan. Makroekonomi, Eğitim Sağlık ve
Bilimsel Araştırma Çalışmaları Vakfı Yayın No: 145
Eskişehir 1999.
105
Raporlar ve Diğer Yayınlar
External Trade, Republic Of Macedonia State Statistical Office, Skopje
02.02.2004.
Lazarova, Marija, Makedonya, Bunardzik Serbest Bölgesinin İşletmesi İçin
İngiliz Firmayı Seçti, Southeast European Times, Üsküp, 14.05.04
Makedonya Ekonomisi ve Türkiye İlişkileri, DEİK. Mart 2002.
Makedonya Ekonomisi ve Türkiye İlişkileri, DEİK. Aralık 2003.
Makedonya Cumhuriyeti Ülke Profili, Konjonktür İzleme ve Analiz Dairesi
Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü. 2002.
Makedonya Cumhuriyeti, T.C. Dış İşleri Bakanlığı Ekim 1998.
Makedonya Cumhuriyeti Merkez Bankası Mali Raporu, 31 Aralık 2003.
Makedonya Cumhuriyeti Merkez Bankası Mali Raporu, 31 Aralık 2004.
Makedonya Ülke Raporu, T.C. Başbakanlık, Dış Ticaret Müsteşarlığı
Anlaşmalar
Genel Müdürlüğü. Temmuz 1998.
Makedonya Ülke Bülteni, DEİK Ekim 2004.
Makedonya Ülke Bülteni, DEİK Mart 2005.
National Bank of The Republic of Macedonia, Annual Report, NBRM 19922004.
Republic of Macedonia, The Ministry of Finance, Bulletin, 1-3.2004.
Republic of Macedonia, The Ministry of Finance, Bulletin,
Republic of Macedonia, The Ministry of Finance, Bulletin,
7-8 2004.
11-12.2002.
Republic of Macedonia, The Ministry of Economy, Bulletin, I-II-III (2003-2004).
Republic of Macedonia, State Statistical Office, Annual Report, 1994-2004.
Türk Makedon İş Konseyi Ortak Toplantı Bildirisi. Aralık 2003
Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Müşaviri Hatice Karadeniz ile yapılan görüşme,
29.06.2005.
Türkiye-Ankara Makedonya Büyükelçisi Sn. Muhedin Rüstemi ile yapılan
görüşme,
04.05.2005.
106
İnternet Adresleri
http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayi12/sta.htm
http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/Ekim2002/makedonya.htm
http://www.igeme.org.tr/tur/yayin/detay/makedonya.htm
http://www.deik.org.tr/bultenler/2005627152649Makedon-Mart2005.pdf
http://www.deik.org.tr/faaliyet_raporlari_arsiv.asp?councilId=&activityId=516
http://www.tika.gov.tr
http://www.nbrm.gov.mk/default-MK.asp
http://www.economy.gov.mk/default-MK.asp
http://www.finance.gov.mk/mk/meni.htm
http://www.stat.gov.mk/
http://www.wto.org/english/news_e/pres02_e/pr318_e.htm
http://www.balkantrade.org/skopje/skopje1.htm
http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/mk/homepage/default
107