Ondokuzuncu Yüzyılda Sultanahmet Meydanı / Sultanahmet Square

Ondokuzuncu Yüzyılda Sultanahmet Meydanı / Sultanahmet Square

Turkish joun,al of Urban Studies
Sayl Issue 2 • Araltk December 2010
ISSN, 1307-9905
Sahibi ve YaZI j~leri Miidurii Owner and General Director
ADAMOR Ara~fm"a Dalll~manhk M edya Ltd. $fi. ndllla
Emir Osmano~lu
EditorJer Editors·
Mustafa Altunoglu _ Zafer <;elik _ On;un imga _ Ahmet Klzilkaya
Hakem ve Danl~ma Kurulu Advisory BoardAhmet Kemal Bayram (Yrd. D~. Dr., Afyon Kocatepe Universitesi), L. Funda $enol Cantek
(D~. Dr., Ankara Universilesi), Tayfun Cinar (Dos:. Dr., Ankara Universilesi), $ebnem GOk~en
Dundar (Yrd. O~. Dr., Dokuz Eyliil Universitesi), H. ibrahim Diizenli (Yrd. D~. Dr., Mardin
Artuklu Univers itesi), Tahire Erman (DoC;. Dr., Bilkent Universitesi), $erife Geni~ (Dr., Illinois
University), Kemal Gormez (Prof. Dr., Gazi Universitesi), Than Kaya (DOC;. Dr., Dicle
Universitesi), Hakan Kaynar (Yrd . D~. Dr., Hacettepe Universitesi), Ru~n Kele~ (Prof. Dr.,
Ankara Universitesi), Mehmet Ali KIltc;bay (Dr.), Goktu~ Mor¢1 (D~. Dr., The Pennsylvania
State University), Tuncay Onder (Yrd. DoC;. Dr., Gazi Universilesi), Melin SOzen (Prof. Dr.,
Cekti l VakfI Ba~kam), Yusuf$ahin (Do,. Dr., Karadeniz Teknik Oniversitesi), H . Tank$engiil
(D~. Dr., ODTU), ilhan Tekeli (Prof. Dr., ODTU), Korkut Tuna (Prof. Dr., istanbul
Universitesi), Mehme t Tunc;er (Prof. Dr., Abant izzet Baysal Unive rsitesi)
Yaym
Danl~manl
Pllblishi"8 Consul tant
M. Ali Erdem
• Soyadm<l gore alfabetik s irada I" alphabetical order
i1eti$im Correspotldetlce
Nasuh Akar Mahallesi 1403. $ok. 6(2 Balgat/ANKARA
YaylnCl
KurulJl~
Tel: 0 312 285 53 59
ADAMCR
Web: www.idealkentdergisi.com
E-posta: idealkentdergisi@hotma il .com
Kent Ara$hrma lan Merkezi
www.adamor.com.tr
Yaym Tum
Dart Ayllk, Yerel Sureli Yaym
Baskl
Arallk 2010
u,
ideal kent, yl lda
saYI yayml lanan ulusal hakemli bir dergidir.
YaYlmlanan yazalann sorumlulugu yazanna aittir.
Mahalle
Say' 2, Arahk 2010
i{:indekiler
Takdim
5
Istanbul, Mahalle ve Mekiin
Makaleler
10
Zafer C;elik
"istanbul, Kentsel Donti~tim ve Mahalle" Uzerine
Prof. Dr. Ugur Tanyeli He Soyle!li
38
SerCall Ozgencii y,ldlrlm
istanbul: Olinden Bugiine Karnusaldan Ozelin
Tahakkiimiine Dogru Genel Bir Bak1!l
64
Nurcan YaZlel
Ondokuzuncu Yiizytlda Sultanahmet Meydam
86
Cerell Mer!
istanbul'da Sir Uc;iincii Mekan Okumasl:
'Pozitif' Titre!limler ve Babylon
Medeniyet, Hayat ve Mahalle
116
Koksal Alver
Mahalle: Mekan ve Hayahn Esrarli Birlikteligi
140
Liilfi Bergell
Medeniyetin Ciizii: Mahalle
Mahallenin Halleri: Geeekondu ve Steril Mekanlar
170
Tahire Erman
Kent <;eperindeki bir 'Devrimci' Mahalle: 1970'lerden
2000'lere Mahallenin Degi§en Anlaml ve Mahalle Uzerinde
Ya§anan <;atJ§malar, <;eki§meler
196
ibrahim Yenen
Geleneksel MahaJle Dindarhgamn Gecekondu
Dindarhgma Oonii§iimii
216
Didelll Akyol Aft""
Kapah Konut Siteleri ve 'Mahalle' Kavraml
Kent Yazllan
246
$eylll1l11s Diken
Diyarbekir "Hangi" Mahle?
256
Esra Bakkalba, lOgl"
Aynmclhk illin Yeni Yontemler:
Kudiis/te Yerel ve Merkezi idarenin i!lhirligi
Ondokuzuncu Yiizytlda Sultanahmet Meydam
*
Sri/ta/wllmet Square 111 TIlt: Nil1e/emlll Cell l ury
N urcan
YaZlCl
Ozet
Sulldullhm,'llvky.lam. lanl, tOyllllCIl m''YillllI 0111111 iiU'IIiSilli kutmllll~l:Ir. isIII/!b:1l WI ffl5}jalw lorell"iC1
ya~"'1/!1/l ('II (;"I:mli "I(k,mlll"ut/IIII vlmr m,'y'/"'" 81::11"5 £)Quem; amba yarri'llr",m I{lIp,M'gr; Osm"uh
[Xj'Ii'lPIi'/lde lit !inn#lIn en;1 oylmlllrl. loml!.:r. diigiilli<" 1'1: ~cllllkl... ill yllm . Im ayaHml!lllllomlllJlrlu~1I
1m fllumtlf. XVIIl. yii:yrlm s.mllmla, ollerk; ,fijuemlrr,· OTIIII/a, !It'u/iHIT ulllallWrd<l (;'lem;lI; l:ny/1l'<im
"Imr XIX yii::yrlda If har ilgi odll,~1 ollllll~tur. Bu y;;;y,11II or/al/mllda" i/ibarl.'ll, IIIryd/lllllllki mlll/arda
nrk~<!loJi" malrmrier t.., kurWM (alr~mllll1rulll ba~lmmll~ llr. Ay rrca 1!I<'ydlJllIll oIuuusi:: ve dlll/mm
m,'lo;/arlll dO/II aldl/gll giirli/a<'i,: birlakllll '<lII~mllla, yapllml~llr. isl~lIbl,l'lIl1 ilk parkl 1854'1{ bUTad<l
d"u"I""mi~Ii'
S"Umlallll/.:1 M,'ydam, 1863 !/llmda 11(1/1111, ilk Osmallil scrgi bmllsmll ro S,l/II/Iligi
1faplIl!~llr. O r/lle Siilrm'1II1 Oslmmlr Diinellll'mie 1f'S1,11 rdilcbilm T<'SIOTolSY<H1II da bu ylhylldu yl;llIlml~,
a,'~i1J bdgeh'rill(' glife '/ 895 yli, orl,rlarmda Imllamlm/lm~lrr. Mrydal/II! diiz,·"/e",,,esi kOIl1l5m,dr,b ell
falr~lIIalar, kuuy IIcII"a "'l"l (tiilm t't' 1901 II1rihilltit, Il{l/I~I ya/II/ml Allllan C;~me:;i'llill m;;a
su rITiudr ol/llu~llIr. //199 laril,li I'<'igrierd." III<'ydml/a ilg;li yap'/llea/( falr~lIlIIllIr slm/m!llIl~lrr. Bu IIlIIkakill', Ha~bllka ll /ik Osmllll il Ar~i'Ji'lId<, bll /'Illall bdgda klll/am/aTolk Sullmlalimel Mt'ydlllll'lIIl1 X/X.
0""1II1i
yii~Yllrlllki du rWlII1
or/llyil koulllllm~Ir".
Anahlar Kcliml'il'r: SlI/lanahlll el Meydam, 19. yii~yll. Almall
<;':~ /llesi.
sersi, salll kll"'si, obdisk
Abstract
SlIllmla/lnlet Squar,· IlIIs ahlJdyS be,'// a SqIlIlTl' til rollglll!lI t Iii,' lriSlory. Tilis 51/"111'':, .'"': of liI~ /IIosl
illll/llrlalli t'l'/UI(S of ISllmblll's $()Ciaillmi Ur(lno"inl lif(, u'as tI", sill' for Ih,' c/umol r:lft'S; it I/\IS /I'e
IlOml' for /rllrs..' taCt'S, //{J/o galllt'S, amnll/li.'S, 1I'<.'fIdinS fi.-slit'l1/s ami public t'ulataimllrtl/Il!o UlI'l/lb riols.
Hy 1I1( emf of lire I'iglltc.mlll Ilml cen illry III<' square IUllllosl ils iml'0rla" c.' for fi.'Mioitirs i.1 COllllmriso"
10 Iln'ut/ius uuluri.'S Iml ill III<' lIi"d«1I111 cculury il becaml' lilt, focus of alll'1I1iOll agaill. Aboul II,,·
I1lIIilfl( of I/!( cmlllry. arc/IIIt't)/lIgical ill1't'Sligali(ms (//11/ r.'Stomlicm of IIII' mi>lIumeuls Ire,,: slar/I'd. III
tllilfillon, ;1 was SC/'JI /lmllhe square 1('05 IIOllidy Illid full'1 rub/JIe aroll"(/; I/IIIS, WIll<! loork was d,me.
/slo"bul'~ firsl pa ..k cr,'ol('d ill 18501. 5ullllJIIlllmft 5qllllrt' IlOs/.'d tlw firsl Ollollllln o:ilibilioll blllidillg
IIrM U'IIS inauguralI'd in 1863. Ollomllll m loralioll of tJ,( Colossus 115 \.'1'idl'lICt'd ill IIII' Ilrrhii>l'
dorumenls U'IIS Co/II/l/rll'd a//{Jul till' middle of 1895. TIl,' /liaS I illll'orlallllalllf~capiJ/S work al 1/11' 5qlwr~
was COll dllct,'11 dll rillg /I", cO llrs,' of IIII' « lII slru c/io u of II", Germiltl FO ll lllllill w/liell WIIS illaugllral.:d ill
1901, TIl,' donlJlrl'lIts till/crt, 1899, lisls tlrl' u~"k III lit- dOli,' a/ Ilrr 51ll11f'1'. Tllis pil/ll" Imas lire II/story of
II,~ SlIlImllll".h'l Sq rwrt' ill 191h «'u/u'Y 115ill8 ,,,imary lIoclI/ll,.,,/s frlllJl III., OI/omllll SlutI' Arc/,illt·,
Key w ord s: SIII/IIIJII/U/I<'I Squarl', 191h c.·II/liry. Gerlllan Formlai", rX/libi/ioll, clock lou"",
ideal kent © SaVl2, Arallk 2010, SS. 64-85
ISSN: 1307-9905
obdi~k
Omlokuzrmw Yrl:yrldrr Srrl'mrrrJrmr' Mryllll1rr
Giri~
Hipadram ya da Atmeydam olarak bilinen Sultanahmet Meydam, tarih
boyunca meydan alma ozelligini korumu~tur. istanbul'un sosyal ve torensel ya~ammm en onemli mekanlanndan alan bu meydan, Bizans 0 0nemi araba ya fl ~ l armm ya plidlgl; Osmanh Donemi'nde at yafl~ l an, cirit
oyunla n, torenler, dug-unler ve ~en liklerin yam slra ayak lanmalann 01d ugu bir aland lr.
Su ltanahmet Meydam (1), Osmanh Donemi yazl~ma l ar m da yer alan
ifadeyle "asll istanbu l ~ehr inin " kamusal alamdlr. Su ltan Ahmet Kulliyesi'nin
olarak
in~asmdan
som a
yazl~ m a larda
ge~ meye ba~iayan
daha
~ak
Su ltanahmet Meydam
bu a\;:m, XVIII. yuzylhn sonunda, onceki do-
nemlere orania, onemini kaybe tmekle birlikte XIX. yuzylida tekrar i1gi
odagl
ol mu ~tur
(Resim 1). Osmanh Devleti' nin son yi.izyllmda,
bir~ok
ctkin lige sahne alan meydanda, bu donemde birtakun duzenlemeler
yap l lm l ~ hr.
Bu makalede, meydandaki duzenlemeler He meyd amn XIX.
yii zy lid aki onemi, yazdI kaynaklar ve
Ba~ba kanhk
Osmanh
Ar~i vi'nde
bulunan belgeler yardlml yla ortaya konulmaya \all~ llml~hr.
2 (Arallk 2010) 64-85
rdcal kent
65
Su ltanahmet Meydam, XIX. ylizyll m
nun talim alam
olmu~tur,
dan soma ku rulan
ba~ l a nnda
yeni ku rulan
1826 Ylhnda Yeni\,eri Ocaglnm
Asa kir~ i Mansure~i
ordu ~
kaldm l masm~
Muhammediye birliklerinin bir
slire burada talim yaptlklan bil inmek tedir (5.'lkaoglu, 1993: 416),
Sultana hm e t Meydaru ve Millet
Bah~esi
Sultanahmet Meydam, istanbu l'da Bahh anlamda ilk pa rkm, halka a\,lk
bah\,e d lizenlemesinin yapl ld lgl alandlr (Resim 2). 1854 ytlmda yapllan
ve meydanm kuzey ucund a, Divanyolu'nun
ba~langlcmda
blltllllan park
u\,gen bir ala m kaplamaktad lr (Yaltmk, 1994: 223). Donemin
nnda goriilebiien bu park diizenlemesinin etrah
aga \, slralanyla
ye rle~tirilmi~tir.
\,evreJenmi ~;
U\'
ah ~ap
fo tografla ~
perdelerJe ve
ortasma da klrma \,ahyla ortiilii bir pavyon
k6~ede kapilann bu lundugu park alamnda ye~ilIen ~
di rm elerle \,evre dii zenlemeleri
yap .l ml~hr.
Bu park daha sonra. Millet
Bah\,esi adl yla amlml§hr. Vakaniivis Ahmed Lii tH Efe ndi, 1872 senesi
MU ~ iri
olaylanm aniatlrken, Sli itana.hmet Meydam' nda Zabtiye
Pa ~a 'mn g iri ~ imi y l e
HilsnU
bir umllmi bah\,c diizenle ndigini belirterek,
.. .ist[mbul'un goz oniinde blllllllan boylc 1Stif bi e mevk.' in [etfi{el-j labi'lyyes! tezayild etmi ~ ve D£i' ire-i Z.l hti yye i( in bir menfcat-l d£iime hllsuIe gc ti ri l m i~ ti r... Bagr;c-i u mluni la'biri meydanda iken ccnebi lligali
milred m! Mi!let Bag"esi denilmesi Dcmir-yol lii fzl dumr ikcn ~ mcnd 6f(" r
ismini n kullilnllmasl la'i1cclib olllnllr i1hvilldendi r (Aktepc, '1 990: 13)
de mektedir. istanbul 'un goz oni.ind e builinan giizel bir yerindc, Hiisnii
Pa ~ a'nm g i ri ~ im le ri y ie
\,esi
dii zenienen bu bah\,enin, daha sonra Millet
~eklinde degi ~ tir i lm esin e
vakaniivisin yaphgt
el e~ ti ri
dikkat
Bah ~
c;ekici ~
d ir.
66
Idealke nt
Z (Ardltk 2010) 64-8$
O",lok,www Yiizy,lda SlIlIal1ahmel M eydmu
Hes;m 2. XIX. YU7,y dm ikinci yJrlsmJ tJrihlenen
Ayverdi Harilas,'nda Sult.lnahme t Meydam.
(Karnak: A YVEl~D i , E. H. (1958) 19. A,,,,/a islm,b,,/ H"rilas" is tanbu l)
1890 yilmda, Millet Bah<;esi'nin
geni~letilmesi dti~tintilmti~ti.ir
(Resim
3). 9 Eyltil 1306 (21 EylU11890) tarihli belgeye gore, $ehremaneti idaresinde bllilinan Millet Bah<;esi'nin Mekteb-i Sanayi online kadar
geni~leti­
lerek lImlimi bir ba1we haline getirilmesi istenmi:?tir. Mekteb-i Sanayi'ye
gelir getirmek lizere yapilan me vclIt barakalarm kaldmlmasl ve yeniden
dUzenlenerek geni§letilmesi planlanan bah<;enin her iki lIclina mektebin
tirtinlerinin sa tilmasl i<;in dUkkanlar yapllmasl, bah<;enin de mektep idaresine btraktlmaSl hakkmda Ticaret ve Nafia Nezareti'nden bir yazl yaz Ilml ~ hr.
Daha sonra Su ltanahmet Meydam'nm bah<;e haline getirilmesi-
nin lIyglill olmayacagl an la:;;11ml:;;tlr (Ergin, 1995: 3896-3897).
y;;;:y;t;;;k;;;;; ;:;;;;;;;;"";;;;;;;;,,,;;;;:iM;;;;:';;;,," "" kuwy yonii
\'1'
Millet Ihh"esi.
(Karn~k, ELDEM. 5. H. (1979) islatlb,,1 Allliarl! R"mi";SCCIICI'"S of Istaubul, istanbul)
2 (Arallk 2010) 64·85
Ideal kent
67
f,'IIrc<ln " a:.e.
Sultanahmet Meydam ve Siitunlan
Su ltanahmet Meydam ile ilgili diizenleme
lannda gundeme
gelmi~tir.
r;all~malan
XIX, yuzylhn orta-
Abdu lmecid Donemi'nde, meydamn diizen-
siz ve e trafmm molozlarla dolu oldugu gOri.ilerek birtaklm
yapllmasl
dii~unu lmu ~ tii r.
r;ah~ma la rm
XVOI. yiizydm sonunda, Carbognano tara-
fmdan meydamn ve burada bulunan amtlann detayh tammlamalan yapilm l ~;
buranm seviyesinin, eski yapilann Ylkdmasl sonucu 9kan moloz-
la ve Sulta nahmet Camii teme lle rinden ':;Ikan toprakla
bel irtilmi ~ti r
yiikselmi ~
oldugu
(Carbognano, 1993: 55-57). XIX. yiizyllm ortalanndan itiba-
ren meydanda bulunan Dikilita~, Burmah/Yilanh Sutun, Orme Sutun i.:;in
inccleme ve koruma
la ~
t.izerinde
.:;a h ~ma l a n ba~lahlml~hr .
.:;a h~m l ~;
kafasl heykeli
1848'de Fossatiler'in
b u lu nmu~;
1845'te R. Lepsius Dikili-
r;a h ~ m a l a n
Sirasmda yllan
l8SS'de bir Fra nSIZ miihendis ve sonra d a C.
yapdm'~hr
TIlomas New ton tarafmdan Bu rmah/Yt lanh Siitun'da kazi
(Muller-Wiener, 2007: 69) .
XIX. yuzydm ortalannda, bu meydandaki Burma li Su tun'un etraft 1,5
kular;,
Dikilita~'m
etraft 2 kular; kazdarak siihtnlann etrafl
Daha sonra bu eserlerin etraft parmakhkla r;evri lerek
((eza r,
1995:
228,
230).
1856
yllmda
yapLlan
a.:;Jlml ~hr.
d ii zenJ enmi~tir
bir
yaz l ~ mada,
Atmeydam'nda bulundugu belirtilen Burmah/Yllanh Sumn'un esasml
gormek i.:;in burasmm kaztldlgl belirtilmi~tir.
... i~bu dires-in esaSI h aZIT-l meydana C;lkan lm l ~ oldugu halde tekrar
murur-l vakt ile derCm-l hakda kalacak mahallinin bilahare
c;urumesinc muceb olacagl vc boyle asar-l kadime-i nadirenin fenala~ma sma miistelzim olacak bir halde blrakilmasl laYlk olmayacagl cihetle zikr olUllan diregin ta esasmdan yukanya kadar etrafma duva r
ya ptmiarak iizerine demir parmakhk konulub ve diger iki biiyiik dikiIi ta~ l ann dahi etrafl hafr i1e esasl meydana ih ra~ olarak demir parmakhk iie (Cviriiip muhafaza lan ... (BOA., i.DH .• 341/22429. 17 Receb
1272/24 Mart 1856)
kapahl m l~
68
Idea lkent
2 (AriJlrk Z010) 64-85
OI1Joowmw YiiZyllda Sill/mil/lund Meydam
uygun olacaiP Hade
edilmi~tir.
Burmah Sutun ve diger sutunlarm, yapl-
Ian ke~fe gore bu yolda tamiri istenmi~tir. ingil izler tarafmdan yaptJan
hafriyatla aphp tekrar kapahlan ve Burmah Direk olarak tammlanan
Burmah Sutun'un,
ge~en
zamanJa toprak ic;inde kalacak ktsmmm
~iiru­
mesine sebep olacagl belirtilerek sutunun temelinden yukanya kadar
etrafma duvar yaptmIarak iizerine demir parmakltk konulmasl
istenmi~­
tir. Aym tarihte, diger iki amtIn da etrafmm kaztllp ortaya C;lkanImaSI ve
demir parmakhklarla c;evrilerek muhafaza altma almmasl kararla~h n l­
ml~hr
(Resim 4).
Rl"Sim 4. XIX. yuzYlhn ikind yansma tarihlenen fotografta Sultanahmet
(istJnbul Oniwrsitesi. Nad ir Eserler Kutuphanesi. Foto No: 90763.()()34)
2 (Arallk 2010) 64-85
idealkent
69
Nr,rcatJ Ya:rcr
Sultanahm et Meydam ve Sergi-i Umumi-i Osmani
Sultanahmet Meydanl, 1863 yilmda, ilk Osmanh sergi binasma ev sahi pli~;i ya pm l~ tlr.
Avru pa'da XVlII. yuzylhn sonla rmda u lusal boyu tta, ku-
r;lik olr;ekli olarak
ba~layan
sergiler, XIX. yiizylhn ortalanndan itibaren
Osmanh Devleti'nin de d ahil oldugu uluslararasl fu arlar haline
mu ~ l erd i r
d onli~­
(All wood, 1977: 180-185). Bu sergilerin Osmanh Devleti'ndeki
ilk omegi 1863 yllmd a istanbul' da, Su ltanahmet Meydam' nda ar;tl an
Sergi -i Umumi-i Osmani'di r (Yazlcl, 2010: 128-151; Dnsoy, 1983: 195-235).
Sergi-i Umum i-i Osmani ir;in once mevcut yapilara
lebilen bazi ebniye-i mevrude muayene
i ~e el ve ri ~ li
ebniyede bu
bir ekpozisyon
bakilml~,
ol unmu ~
"hatlra ge-
ise de mevrud
bir mahal-i munasib bulunamayarak yenid en
in~a s md an ba ~ ka
.:;are ve imki'in hahra gelmedigi cihetle"
(BOA., i.MMS., 39/1604, 23 Cemaziye'l-evvel 1279/16 Kaslffi 1862) yeni
bir binamn
g~ici
in~asma
bir sergi binasl
karar
in~a
ve rilmi ~tir .
ed iImesi
Sultanahmet Meydam'nda yeni,
kararla~hrJ!ml~hr.
Sergi yapllan , ana
bina He yabancl katlhmcilar i<;in tahsis edilen ek bina olrnak uzere iki
ayT! binadan
o lu ~makta dtr.
olmayan Alman
\=e~m esi
Ana bina,
Diki li ta~
He
donemde mevcut
0
arasmdaki alana yap dml§hr. Yabanci kahhmcl-
lara ait ek bina ise Dikilita~'la Drme Sutun arasma in~a edilmi~tir. Yllanh
Sutun ise bu ek binamn i.:;inde
ka lm l ~ hr.
Sergi-i Umumi-i Osmani binasmm Sultanahmet Meydam'nda yapllml ~
oImasl, .:;evre duzenlemeleri a':;lsmdan da etkiH
ba ~ mda,
Sultanahmet Meydam'nda
1863 ylh
in~asma ba~lanml~
olan sergi binasl-
ba ~l atilml§;
kaldmmlarm do-
mn etrahmn d lizenlenmesi il)io I)ah;?malar
§enmesi ile r;ev re duzenlemesi
olm u ~ tur.
ya pdm l~h r
(BOA., A.MKT.MHM., 252/58,
21 Receb 1279{12 Ocak 1863). Sergi, 28 $ubat 1863'te; ek bina ise 1,5 ay
gedkmeyle, 13 N isan 1863' te
a~i1a b ilm i§ti r.
binasmm mimarhgml Bourgeois,
i~
Sergi-i Umumi-i Osrnani
dekorasyonunu ise Leon Parvilh:!e
ya pml§hr. Yaplyla i1gili ad l ger;en U.;uncti bi r is im de Montani Efendi'd ir
70
idealkent
2 (Ar.JlIk 2010) 64.IJS
OltdokuztlllCU YtizYlldn SUUQnaJtmel Mcydnm
(Empire Ottoman, 1863, 13, 26; YazICl, 2010, 136·138). Sergi
ay
a~lk kalml~
olmakla birlikte,
yen sergi binasl
in ~a
edilirken kahcl oimasl
kaldmlmaml ~; birka~
yll daha yerinde
yakla ~ilk be~
dti~tinUlme·
kalml~hr.
Sergi·i
UmumH Osmani binasmm, Nisan 1865'te kaldmlmasl, "mahallinin tan·
zim ve tesviyesi" giindeme
ge lmj ~tir
(BOA., A.MKT.MHM., 329/85, 22
Zil kade 1281/18 Nisan 1865). 1866 yilt
gore, 1867 ylimd a Paris' te
!lin
a~ll ma s l
ba~mda
yaplla n bir
yazl ~maya
planlanan sergiye gonderilecek
e~ya ­
"SlI lfmml/1/wd Meydnm 'lIdnki Sergi.i Osma"i'de fall zim ve {erfibi" uygun
gortil mti ~tiir
(BOA., A.MKT.MHM., 350{63, 23 $evv5.1 1282{ 11 Mart
1866). Bu bilgi, binanln hemen kaldmlmadlgml gostermektedir. Meydan,
tarilli boyunca toplu etkinlikle re salme
sergi binasl1un,
0
o lmu ~
bir alandlr. Bu baglamda,
tarihe kadar bin;ok toplu etkinlige sahne alan Sulta-
nahmet Meydaru'nda
in~a
ed ilmesi onemlidir.
Sultanahmet Meydam'nda Saat Kulesi
Dii~iincesi
Sultanahmet Meydam, II. Abdtilhamid Donemi'nde, istan bul'da saat
kulesi
in~a
edilmesi
dti~tintilen
alanlardan biri olmu!?tur. 1884'te, Sulta-
nahmel Muvakkithanesi'nin aniinde, yani Sultanahmet Meydam'run
ku zeydogu ucunda bir saat kulesinin
in~s l
giinderne
geJm i~ tir
(Resim
5). Bu tarihte istanbul'da iki saat kulesinin in~a edilmesi di.i~i.iniilmi.i!?; bu
kulelerden biri ic;in Be!?ikta!? Meydaru, digeri
i ~ in
ise Sultanahmet ve
Ayasofya meydanlarma naZlr konumda olan Sultanahmet Muvakkitha·
nesi'nin anti anerilmi!?tir. Sultan Ahmet Ktilliyesi'n in bir pan;asl olan
Su ltan Ahmel Ttirbesi'nin
ko~es ind e
yer alan muvakkithane, daha once
burada bulunan sebilin yerine XIX. ytizytld a
in ~a edilmi~ ti r
(C:;::obanoglu
1998,68-70).
Z (Ar.Jllk 2010) 64-lJS
idealkent
71
Rcsim 5. Su1t,mahmct
Meydam'nm kuzey
ucu. Saat kulesi in:;;a
cdilmcsi dli~iinii l en
Sultan Ahmct Muvakkithanesi' nin onti vc
1901 tarih li Alman
~e~mcsi. (Foto: Nurcan
Yazlcl,2010)
1884 tarihli belgede, is tanbul'da uygun yerlere birer saal konulmaslmn
kara rla ~ tmldl gl;
bu ama.;la
~imdilik
iki saat sa tm al mdlgl
bi1 di ri lm i~­
lir (BOA., i. DH., 940/74403, 2 Zi'l-hicce 1301/23 Eyli.i l 1884). Bu iki saatin
nereye konulacagma d air iki farklL
go ri.i ~
beyan
ed ilmi ~ti r.
Birinci
gorti ~,
Beyaz lt Meydam'ndaki Daire-i Askeriye'nin ana kapI SlI1ln iki yanmdaki
mevCLlt saatlerden birinin
degi~tirilmesi;
ikinci saatin ise Tophane Mey-
dam'nda bulunan saal kul esindeki meveut saa tin tisttine konulma sl yonli nded ir. Bu iki saatin nerelere konulacagl yonlindeki ikinci
go ri.i ~ te
ise;
saatlerd en birinin Sultanahmet ve Ayasofya Meydanlanna nazlr bi r konumda buluna n Su ltana hmet Muvakkilhanesi online bir sa.a t ku lesi
in~a
ettirilerek buraya takllmasl onerilmi~tir (BOA., i.DH ., 940/74403, 16
Rebi'i.i' l-ahir 1302/3
~ubat
kithanesi'nin onune ve
1885). Sonraki tarihlerd e, Su ltanahmet Muvak-
Be~ ikta ~
Meydam'na "gotik usu lde" yapilmasma
karar verilen kulelerle ilgili birtaklm aynnlilann belirlenmesine karar
ver i1mi ~ti r
(BOA., DH.MKT., 1376/59, 9 Safer 1304/7 Kaslm 1886).
malarda bahsi
ge~ n
kithanenin oniine
Yazl ~­
Sultanahmet Meydam'na naZlr konumd aki mu vak-
in~asl
plan lan an saat kulesi nin ya pil madlgl, bu
dti ~tin­
cenin hayata ge,irilmcd igi an l a~ilmaktadlr. Vine de istanbu l'd a bir saat
72
idca!kent
2 (Arililk 2010) 64-85
Oll<lok,IZIIII<'II Yllzyllrla Suit'lila/Huel Meyrlum
kulesi in!?a edilmesi du!?tintildtigunde ilk hatlra gelen yerlerden birinin
Sultanahmet Meydaru, bu meydamn kuzeydogu ko!?esinin olmasl mey·
damn bu tarihteki onemini gostermesi a~lsm dan dikkat ~ek i cidir.
Sultanahmet Meydam ve Orme Slitun'un Tamiri
1 889'~a Su ltanah met Meydam' nda bulunan Orme Stitun/Dikilita!?'m
tam iri giindeme gelmi!?, bu baglamda birtaklm
(Resim 6).
Ar~ i v
~ah!?malar yapilml~tJr
belgelerinden, bu amtm tamir stireci takip edilebilmek·
tedir. 1889 tarihli yazlda, Sultanahmet Meydam'ndaki "asar·, atikadan"
olan Mekteb·i Sa nayi 6ntindeki Dikilita!?'m ylklimak tizere oldugu belir·
tilmekted ir (BOA, DH MKT., 1607/65, 18 Receb 1306/20 Mart 1889). 1889
ba~mda,
yill
Ylklim ak tizere oldugu belirtilen Oikilita!?'m 4 ytl aym du·
rumda kaldlgl anla!?ilmaktad lr. Nitekim 18 Mart 1893'de, Mtize·i
HUmay(m'a yazilan,
Su ltanahmet Meydam'nda muntazam tai?la rdan birbiri uzerine ylgma olarak yapllmli? olan Dikilita~'m tist ba~mdan dokuz metre a~agl Sll1m ta ~laTl
mtirUf·J zemanla par~a paf\a dli~lip msf-L miktan ka!dlgl gibi ust tarafl
dahi me}'! edcrck hal-! tehlikede buJ unulmaga ve bunun def-i mahzuru
mlize-i hlimayuna
ait olduguna dair $ehremaneti'nden gelen yazlda
bir
~ekil de
ta~lll
durumu aynnhh
anlatilml!?br. Burada, Dikilita!?'m Ust tarafmdan 9 metre
smm ta!?lannm zama nla
a~marak
pan;a
par~a dti ~ti.igti
a~agl­
ve yan klsmmm
kaldlgl; Ust laraflilln egilerek teh likeli bir durum gosterdigi beli rtilmektedir (BOA, MF.MKT., 164/48, 29 $a'ban 1310/18 Mart 1893). Bu
yazl~ma­
lar sonucunda Dikilita:;;'m ilk incelemesi ve mevcut durumunun tespiti,
Sanayi-i Nefise-i $ahane Mektebi'nin mimari hocasl A Vallaury tarafmdan
yapilml~hr.
Maarif Nezareti'nden $ehremaneti'ne yazilan 6 Mayls
1893 tari hli yaz,da,
;Z (Araflk 2010) 64-85
idealkent
73
Sultanahmct Mcydam'ndaki Dikilita~'m iist tara6 meyl edcrek hal-i tehlikede bulunduguna dair 24 Saban 310 tarihli tezkire-i aliye emanctpenahileri Miize-i Hiimay':'n miidiiriyet-i aliyesiylc Medis-i Maarire
lede'l-havale mezk':'r la~ mebani-i kadimeden ve ezkar-I larihiyenin en birindlerinden olmilk dhetiyle Sanayi-i Nefise-i $ahanc fcnn- i mimari muallimi rnosyo V .. lo ri milrifetiyle muayene-i lazlmesi ieT5 Cltirilerek kism-I
5lisinin takribcn on melre kadar biT mahalli eJ-ycvm iyab halde bul unmakta ise de bu klsmlll altmda buhman biT iki du var tabakasmm miirur-i
zeman ve tesiTat-l hevaya ile a ~ lnmasmdan d olaYI klsm-I u lyasmm biT lamfa temayiil eUig i an l a~ l ldlgllla bunun etrahna bi r iskcle ku rulaTak klsm-l
mahsusu le~kil eden la~ l a nn her p:Jn;:Jsl iizerine birer numero vazly!a a~a81 indirihnek vc tekraT her ta~m yerine V<lZI He heyet-i .. sliyesine hale!
gelmemek iizeTC t<lhkim (BOA., MF.MKT., 167/37, 19 ~vval 1310/6 May
1893)
edilmesi
istenmi~ti r.
Klsaca, onemli tarim eserlerin
nahmet Meyd am'ndaki
Di ki l ita~'m
ba~mda
gerekli incelemesi
gelen Sulta-
yap ilm l ~ h r.
Bu
inceleme sonucunda, tist taraftan yak la!jlk 10 metre kadar klsm l iy i durumda olmakla birli kte bu klsmm altmda bul unan bir iki du var tabakasuun ge,en zaman ve iklimsel etkilerle a!jmml!j olmasmdan dolayl bir
tarafa dogru egildigi anla!jJlml!jh r.
tist klS1mdaki
ta ~ lann a~gl
soma tekrar her
i s tenmi~tir .
ta ~ m
D i kilita~' m
in dirilmesi,
etrafllla iskele ku rularak,
a ~mm l~
yerine konu lmasl
olan klSlm onanldlktan
~eklinde
tamirahn yaplimasl
Boylece amlm orijinaline zarar veril meyecek;
Diki lita~
ashna
uygun bir !jekilde sagl amla~hT1 l a cakhr.
74
idealke nt
Z (Atallk 2010) 64-85
O"doku:mrcu Yiizyrldll Srlltllua/rrnet Mryrllllll
Rcsim 6, 1878 1~rih l i fO lo~rafl~ Sultanahmct Mc),dant.
(istanbul Onivcrsilcsi, Nadir Escrlcr Kiilii phanesi. Foto No: 90672.00178)
Ylkllmak ii zere oldugu belirlencn Dikilita~/Orme Sutun'un tamirine
ba~l anmasl
zaman
a l m l ~hr.
Konu ile ilgili
y azl ~ma l a nn
uzun stire dev.lm
ettigi anla~tlm aktadlr. 1899'da karar verildigi an l a~!Ian Orrne Sutun' un
tamirine 1894 ylll sonlanna dogru
ba~lanabilmi$tir.
Amhn tamiratmm
1894 ph sonuna kalmasmm nedeni, 10 Temmu z 1894'te istanbul'da ya~a nan
deprem olmahdlf.
Dnne Sii tun'un tamirinde, Topkapl tarafmdaki surd an du~n ta ~ l ann
kullamlmasl dU$iiniilmu$ti.ir. $ehremini'nin 3 Ekim 1894 tarihli yazlslnda,
Sultanahmcd Meydaru'nda olub Maarif Nezareti'nce bu kere tamiratrna
miiba~ret cdilm i~ olan Oikilita.frn miiru r-I zeman ile a~ ma rak mahv u
zayi' olmu~ olan t a~ l a rm rn yeri ne kon ulmak iizere Topkap' etrafrndaki
surdan Ylkllrp miid det-i mcdide dibindc kalan ta~ p.m;alannm ahnmasl
kararla~tlTllml~ oldugu (BOA., Y.PRK.,~H., 5/41 , 2 Rcbi'u 'J-iihir 1312/3
Ekim 1894)
idealkent
75
bildirilmi~tir.
ta ~ l annm
Kisaca,
Oikilita~'m
zamanla
a~marak
harap olmu;; olan
yerine konulmak uzere, Topkap' etrafmdaki surd an ylklhp
uzun zaman dibind e kalan
ta~ par~a l annm
ahnmasi
kara rla ~tm lml ~ hr.
Amtm tamirinde kullanilmak uzere Topkapl surlarmd an
c;alanmn sec;ilmesinjn nedeni, 29 Eylii l 1894 tarihli yazlda
brme
dii~en ta~
par-
aC;lklanm l~h r.
SutunlDikilita ~' m, zamanla )'Ipranm l-? olan ta~l annm, kendi dn-
sinden olmak ii zere kiifeki
ta ~ l ar m (D ikilita ~' ta
ta ~ ly l a
tam amlanmasl gerekmektedir. Bu
kullamlan cinsten
lebilecek ta;; olmadlgl ic;in
ba ~ k a
ta~lann)
aslma/orij inaline benzeti-
tari hi yapllard a
kull a nllml ~
olan
ta~lann
sagianmasl uygundur. Bu amac;la, onanmda kullaml<lbilecek tarzdaki
ta ~ l a rm
ka lm l~
Topkapl etrafmda, surdan ylklhp dii-?en ve uzun zaman burad a
olan
par~al a r
arasmdan sec;i1erek almmaSI ve nakledilerek gerekli
kullamma gore yerine konulmasl uygun gorUlmii -?ti.ir (BOA., MF.,MKT.•
199/17, 17 EyluJ 1310/29 Eyliil 1894). brme Su tun/Dikilita;;' m tamiratl
1895 ylh ortalannda
tam a ml a nml ~ tJr.
Amtm tamiratmm nasII yap lldlgl 8
J
Temmu z 1895' te, Muze-i Hiim 5y un mOdOrO Osman Hamdi Bey tarafmdan, Maarif Nezareti'ne yaz dan yazlda detayh bi r ~e kil de anlatilml;;hr .
... ,akeranemin nezaretiyle tamirine devam olunmakla olan dikili la ~m
hilfim-I lamirat ve tahkima tl bu ke re miiyC"Sscr olmu~tur. Mezku.r l a~ m kaidesinde mahkllk rum; iba re kilabe-i larihiycden ist id lal olunduguna gore
bundan bin sene evvel Kos(antin Porfir rojenet tarafmdan tamir eUirilip
ondan som a ta mir vukuna d<lir bi r i~aretc tesadii f cdi lem emi~ ve miirur-i
a'Sar ile msfmdan yukansl mihverinden ha ylicc meyl edip muha tara bir
dereceye gel mi ~ idi ev\'cl be evvel 0 klsm-I mailin ta~l arL a~agl ald lfl hp ve
iizcrlerine numero vaz ettirilip klsm-l siiflaca laZlm'\.i I-ifa goriilen
termimiit ve tahkimat m icr5-YI ikmaliyle bcraber mezkur t<l ~lar numara
tertibiyle yerli yerlerine vaz' ve nih<lyet muhta, surette imla edilip eser-i
mczkurun hali hazm heman ma'm u rin-i asliyesine muad iJ bir d ereceye
iktiran etti rilmi ~ (BOA., M F.M KT., 199/17, 15 Muharrem 13 13/8 Temmuz
1895)
76
idealkent
Z (AriJlik 2010) 64-85
Omlokl, zwlw YllzyJlda S"I/allallmel Meydmll
denilmektedir. Gzetle, Osman Hamdi Bey'in nezaretinde, Dikilita~'tn
tamirat ve
tahkimatl/saglamla~hnlmasl yap ilml~hr.
Ta?in kaidesindeki
mevcut ibareden, bin sene evvel Konstantin zamanmda onanldlgl, sonrasma ait
ta~'m
hi~bir
tamirahn yapllmadlgl,
ge~e n
yilzyillar boyunca Dikili-
yansmdan yukansmm ekseninden haylice egilerek tehlikeli bir
duruma geldigi gorGlmii~tUr. Oncelikle egik klsmm ta!?lan a?agl ahnnll:;O
ve ilzerlerine numara yazilml?hr. Kalan klsml, yani daha a:;oagl klsml ise
gerekli goriilen tamir ve tahkimatJ yapddlktan soma
numaralandmlml~
ta:;olar slraslyla yerlerine konulmu§tur. Butiin bu i:;olemler sonucunda amt
ashna yakm bir hale getirilmi:;otir. BiltUn bunlarm II. Abdillhamid doneminde yapIlnll:;O olmasmdan dolaYI Dikilita?'m kaidesine, bu donemde
onanmm yapIldlgml gosteren bir
lanml ~ tJr
tarih~e
kitabesi konulmak ilzere haztr-
(BOA, MF.MKT., 199/17, 24 Cemaziye'l-evvel 1313/12 KasIm
1895). Bu kitabenin yerle!?tirilmedigi anla!?dmaktadlr. Ar:;oiv belgelerine
gore 4-5 yd gibi bir sure alan incelemeler sonunda bu tamir, 1895 yIh
ortalarmda tamamlanml!?tlr.
XIX. yilzydm sonunda, Grme Siltun'un onanml yamnda, Sultanahmet
Meydam'ndaki amtlann durumunun titizlikle takip edildigi ve gerekli
~ah:;omalann
yaptidIgl, d6nemin yazl?malarmdan
an l a~l lm aktadlr.
1892
ylh sonunda, Burmah/YJianh Siitun'un korunmasl, asar-l atikadan olan
siitunun JaYlklyJa imar ve temizliginin yapllmadlgl yolunda gerekenlerin yapllmasl istenmi?tir (BOA., MF.MKT., 156/85, 27 Cemaziye'l-evvel
1310/17 Arahk 1892). 1897 ytlmda, "Sultanahmet Meydam'nda dikilita!?-
lann etrafmdaki kmk ve di.i:;omi.i:;o demir parmakhklann" tamirinin gerektigi, gerekli tespitin yaptlarak masrafmm belirlendigi ifade edilmi?tir
(BOA, MF.MKT., 352/22, 9 Ramazan 1314/11 $ubat 1897).
ytizytlm Sonunda Sultanahmet Meydam
XIX. yiizydm sonlannda, Sultanahmet Meydam'nda kapsamll birtaklm
dilzenlemeler ve bazI tarihi yapIiann onanmma dair
2 (AriJllk 2010) 64.[15
~ah~malar
yapll-
Idealkent
77
Nun:m, Ya:,e,
ml ~tJr.
Alman
Bu donem aym zamanda, meydanm onemli amt eserlerinden olan
~e~mesj'nin in~a
surecidir (2). YlldlZ SaraY-l Hiimayunu,
Ba~
KiHibet Oairesi'nden yazila n 15 Temmuz 1899 ta rihi yazl, bu tarihte Su ltanahmet Meydam'nda yapilacak duzenlemeler hakkmd a detayh bilgi
vermektedir. Belgede,
Sultanahmct Meydam'ndaki dikilit.l~larla burmah siitunun etrnfma granit
lil~mdan killdlrlm feqiylc ta~larm aralafmdaki bo~ mahallerin bah"e haline ifrilJ1l ve \'a~l il nn etrafmda mevcud demiT parmakhklann lamiri ve etrafmil fenaril rekzi ve meklcb-i sanayini n onune ta~ tan yaya kaldmm l
fer~iylc mezkur mcydandaki cbniye-i emiriyye ill' 0 hizada bullman (ukm C;e~menin on tarilfmda buhman ve "irkin manzara arz etmeklc olan
ahurlann hedmi ve C;ukur (c~menin de tamiri ile ,c~me civanndaki hanelerin ittis.llinc duvar i n~as l ve cami-i ~ri fi n kar~1 cihetine demir pa rmakhklar yaptLrarnk icabl kndar aga" garZI ve mekteb-i sanayi binasmm listiine de bir kilt yapllmasl ve yapliacak demir pnrmnkhklann giimli*su yu
haSlahanesi k.1r~ l smdak i parmakhklar gibi imill cttirilmesi (BOA., LHUS.,
76/1317 Rebi'ii'l-evvcl22/15 Tcmmuz 1899)
buyurulmll~tur.
Bu tarihte meydandaki
run'un etrafma granit
ta~ m dan
lerek bahr;e haline getirilmesi,
kaldtnm
ta~lann
dikilita~larla
do~enmcsi,
Blimah/Yilanh Su-
aralann
ye~ilI endir i ­
e trafmda buhman demir parmak-
bklann tamir ettirilmesi ve bun lann etrafma fener dikilerek aydm latmamn saglanmasl; meydana nazlr konumdaki Mekteb-i Sanayi binasmm
(buglin Marmara Universitesi, rektorllik binasl) online, Grme Slitun' la
Mektcb-i Sanayi arasma
la ~tan
yayn kald mml
do~enmesi;
meydana ba-
kan ibrahim Pa~a SaraY l' nm gliney ko~es inde bu ltlllan ~tl kur ~e~me' llin
on tarafmda ,i rkin bir man za ra sundugu beyan edilen damlann kaldlnlma sl ve C;ukur
~e~me'nin
var ya pllmasl; Caminin
tamiri ile civanndaki evlerin
kar~ l s llla
biti~igine
dc mir parmakhkla r yaptmlarak aga\,
dikilmesi; Mekteb-i Sanayi'nin ustiine de bir kat yaphnlmasl
yapliacak bu
i ~ler in
du-
hangi birimler tarafmdan yiiriitlilecegi
istenmi~
ve
belirlenmi~­
tir.
78
ideal kent
2
(Ar~/lk
2010) 64-85
O"dOOwmcu Yllzydllll Suitllfla/mll't Mtydlllu
Sultanahmet Meydam'nm guney Slnmnda bulunan Mekteb-i Sanayi,
Kill~hane
mevcut
binaslnln ylktlmaslyla XIX. yuzylhn ikinci yansmda,
1866-68 ylilan arasmda
gordiigu,
harap
yap"ml~tlr.
oldugu,
Bu yapmm 1894 depreminde zarar
1899'da
yeniden
(Ahunbay, 1996: 199-200; Tanman,
a~lidlgl
~obanogl u,
bilinmektedir
2010: 57). 1899'da
"mekteh-i s(lI/ayi bi,It1S/III11 iistiille de hir kat yap/llllas/" giindeme gelmi:;;tir.
iki kath olan cephe, deprem sonrasl onanmda ii ~ kath olarak diizenlenmi:;;tir. 15 Temmuz 1899'da, "Mekteb-i Sflltnyi hillasllla yap/lacak kahn
;'I~asllllli
Orl1l(//1 ve Maad;'1 Nezareti" tarafmdan yaphn lacagl belirtilmi:;;tir
(BOA., LH US., 76/1317 Rebi'u'l-evveI22/15 Temmuz 1899).
Sliitanahmet Meydalll'nm ba h yoniinde bllilinan C;ukur C;e~ me'nin
de XIX. ytizyllm sonunda tamir ediidigi anla:;;llmaktad lT (BOA., tHUS.,
76/1317 Rebi'li'l-evvel 22/15 Temmuz 1899; DH .MKT., 2223/76, 11
Rebi'ti'l-evvel1317120 Temmuz 1899). XVI. ytizyilm ikinci yansmda yaphnlan ve Saka
C;e~ m e l e ri
Mima r Sinan'a yaphnlan
dortlii
~e~ m C'
cut olnn
merli
olara k da bilinen
K l rk~e~me
r;e~ m e,
Kanllni tarafmdan
su tesislerine bagh oldugll bilinen
grubudur (Tanm nn, C;obnnoglu, 2010: 39). Bugtin de mev-
~e~m e, ~ukur
bir alanm bat! duvannda slralanan dort sivri ke-
ni~hm olu~maktad lr.
Alman <;e~ mesi
Alman
<;e~mesi ,
aym zama nda bu donemin prestij alan I ola rak gortilen
Su ltanahmet Meydalll'nda
in~a edilmi~tir.
Bu baglamda meydanda bir-
tak l1TI ~n ll ~ malar yap lhnt ~ hr. Almnn im pn ratoru II. Wil helm tarafmdnn,
1898'deki istanbul seyahati nm SIlli1 ynpzlmasl dii~iiniilen ~e*menin in~a­
sma, impi1Tator ii1kesine dondiikten hemen sonra karar
d lr. Konll ile ilgili
nereye
i n ~i1
yaz l ~ma l ar
edilecegine d ai r
1899 )'Ih ba-?Iann da
gori.i ~l er,
verilmi~
olmali-
bi1 ~lam l ~; ~e~ menin
istekler beyan
edilm i ~ti r. <;e~me­
!lin, " ... bi r meyd anda yapllmi1S1 mtinasib ve Sultanahmet Meydalll'nda
2 (Araflk 2010) 64-85
ideal kent
79
baZI aSar-1 atika bulunacagl cihetle ... " orada, yani meydanda ve eski
eserlerin arasmda olmasmm uygun olaeagl dil :?unu lmu:?ttir (BOA.,
Y.A.HUS., 394(38 13 Zilkade 1316/25 Mart 1899). Yazl:;;malar sonucunda,
r;e~meni n
Sultanahmet Meydam'nda Millet 8ahr;esi olarak tanman bah-
r;enin arka tarafma, yani bugiinkil yerine
i n~asl
kararla:?hnlml:?; etrafta
r;irkin bir gi:iriintti arz ettigi belirtilen ah:?ap parmakhklann oldugu ve
bunlann Mekteb-i Sanayi'de yaphnlacak demir parmakhklarla degi:?tirilmesi gerektigine karar veriimi:?tir (BOA., Y.PRK.B$K., 59/37, 22 Zilhicce 1316/3 Mayls 1899). Bu baglamda Sultanahmet Meydam'nda r;evre
diizenlemesi r;all:?malan yapl lml:?hr.
Alman
~e:?mesi'nin
ar;lil:;;l ir;in Sultan II. Abdiilhamid'in 25. eiilus yIl-
d6niimO kararla:;;tmlml!;lhr. Bu baglamda r;ah:;;ma lar hlZlandlfllml:;;hr.
Sultanahmet Meydam'nm biltOn olarak ele ahndlgl ve diizenleme r;ah:;;malannm bu :;;ekilde yGrGtiildiigu anla:;;llmaktadlr. 19 Agustos 1900 tarihli yazl§mada, meydanda yapilan r;ah§rnalar detayh bir :;;ekilde anlatliml§tJf.
Mekteb-i Sanayi list katmm hitaml kuvve-i karibeyc gcldigi gibi ha:;;metlil
Almanya imparatoru hazretlcri tarafllldan Sultanahmet Meydam'nda
in;;asl ba:;;lattlnlan ~e:;;menin ameliyfil-! ibtidfiisi dahi iyice ilerleyip bunlafm cilhls-1 mcya.min-i mcn'QS-l hazret-i hil3.fet-peniihiye mlisa.dif ycvm-i
mcsuda rcsm-i kli:;;fidmm icra.SI tabii bulundugundan bahislc mczkflf
meydanda yapilmasl irade-i seniyye-i cenab-I padi;;ahi iktiza.-yl alisinden
olan :;;eylerden ,5ehremaneti celilesine aid olanlann dahi bir an evvel ifasl
ve Mekteb-i Sanayi'dc imal olunacak parmakhklarm esmalll ... mezkur
parmakhklann yaphnlmasl ve meydana ,irkin manzara arz etmekte bulunan ahQrlann kaldmhb kaldmm tefri:;; vc aga, garSI ve teferruatmm
ifSsl.. . bunlann icrasl ci.i1DS-l humayun rUZ-l firuz cenab-l milltikaneye
musadif yeti:;;tirilmesi emanet,e mustc'cel bulunduguna zikr olunan meydan ile dikili ta;;lara nazar O~ler cami-i :;;crifi arsasmln onune muktezi duvar ile oradaki (BOA., DH.MKT., 2391/44, 22 Rebi'u'l-ahir 1318/19 Agustos
1900)
80
idealkent
2 (Arallk 2010) 64-85
Olllloku z""cII Y,i2yddll S"l/mm/mlCi Meydmu
diizenlemelerin tamamlanmasl
mevcut
a h ~ap
jstenmi~tir.
Sultanahmet Meydam'nda,
parmakltklann kaldmlarak demir parmakllklarla
degi~ti­
rilmesi, t:;irkin bir goriintli sunan damiann kaldmlmasl, etrafa agat:; dikilmesi, kaldmmlann diizenlenmesi bu tarihte yaptlmasl planlanan t:;ail.~ma J ardtr. Burada bahsi get:;en Ot:;ler Camii, 1551 ytimda yaphnlan,
1865
Hocapa~a
yangmmda harap olan ve sonraki yillarda ortadan kalkan
yapldtr (Eyice, 1994: 334).
~ukur (e~me'nin
tist tarafmda yer alan bu
caminin yeri yangm sonrasl arsa durumunda
online duvar t:;ekilmesi
planlanml~ttr.
Biinin bu
blrakllml~br.
i~lemler
Bu arsanm
it:;in aynlan biit-
t:;enin yeterli gelmedigi, dolaytstyla meydandaki gerekli diizenlemelerin
belirlenen tarihte
t:;ah~malarm
II/{/J/zara
yeti~tirilemed i gi anla~limaktadlr.
Aym Ylhn sonunda
tamamianmadlgl, " ... meydmt-l mezk{inm hiil-i IJaZtrl c;irkill hir
il'ae etmekte oldugll ... "
belirtilmi~tir
(BOA., Y.MTV., 207/144, 29
CemSziye'I-Shir 1318/24 Ekim 1900). Birtaklm eksiklikler ve maddi yetersizlikler sonLlcLind a, Alman
~e~mesi
belirlenen tarihte
at;ilamamt~hr.
~e~menin, imparator II. Wilhelm'in dogum giiniinde at:;tlmasma karar
veri i mi~
ve haztrhklar tamamlanarak 27 Ocak 1901 Pazar gilnii biiyiik
bir torenle at:;tlt:? yapt iml:?tlr (BOA., Y.PRK.HR., 29/86, 5 $evviil 1318/26
Ocak 1901).
Sonw;
Sultanahmet Meydam, Osmanh istanbulunun, "asll istanbul :?ehrinin" en
onemli at:;lk alamdlr. Meydan XIX. yiizytlda da onemini
yiizyllda meydanda birtaktm <;evre diizenlemeleri
korLlmu~tur.
yapilm t ~;
Bu
meydamn
pan;asl alan allltiann onanmt gen;ekie-?tirilmi -?tir. Aynca meydanm <;evresindeki birt:;ok amtsal kamu yaplsmm bu yiizytlda, ozellikle Tanzimat
Donemi'yle birlikte yaptlmaya
ba~landl gl ,
Sultan llAbdiilhamid Done-
mi'nde de ivme kazanarak devam ettigi gorlilmektedir (3).
2 (Arililk 2010) 64·85
idealkent
81
NII'WIII Y"",e,
Sultanahmet Meydam, XIX. ylizyllda, c;evre dlizenlemeleri, mevcut
amtlarm onanmlan, yeni
in~a
edilen veya edilmesi
dti~tinlilen
yaplian y-
la Osmanh'mn, Osmanh is tanbul' unun Bahh ylizlinti yansltan bir meydan olarak
dlizenlenmi~
ve
kullamlml~hr
bahc;esi, sergi binasl, Alman
C:;e~ m esi
(Resim 7).
in~a
yarunda
Dikilita~lan,
millet
edilmesi planlanan
saat kulesi meydamn "Bahh" ogeleridir.
Mcydn n.ln
'Ii ,Burm nh/Y llnnh Siitu n VI.' Orrnc Siitu n.
(f oto: Nurc;ln Y"'"IQ, 2009)
NOTLAR
1. Sultanahmet Meydam, Osmanh
ba~kentinin,
6eyazlt Meydaru'yla bir-
Iikte meydan olarak tammlanan iki alamndan birisidir. 1585 tarihli istanbul kadlsma yazllan bir hliktimde, "Atmeydam'run ytlda bir kere" s liptiriillip temizlene geldigi belirtilmektedir (Ahmed Refik, 1988: 66).
2. Alman
ml ~ hr.
C:;e~mesi'nin in~a
sUred hakkmda kapsamh bir
~ah~ma
yaptl -
Bakz. Yazlo, 2010: 173-197.
3. Bu donemde meydanm c;evresindeki yapliarla ilgili bakz. Tanman,
C:;obanoglu, 2010: 55-64.
82
idea lkent
2 (Aralrk20JO) 64-85
O"dQkllzlIllcu YlizyrltiJI SlIlranal,met Meydam
KAYNAK<;:A
Ahmed Refik, (1988), Ollwrcu Asr-I Hicride is/aI/bill Hayalr, istanbul.
Ahunbay, Z. (1996), "Sultan Ahmct Meydam'nda Bulunan Marmara Universitesi
Rektorliik Binalan'mn Tarihi Kimligi ve Restor<lsyon Sorunlan", Prof Doglm
Krlba n'a Armagml, istanbul, s.195-21 5.
Aktepc, M. (Yay. Hazl.) (1990), Vak'a-niivis Almtd Uitfi Eiel/d; Taril,i, XIII, Ankara.
Allwood, J. (1977), n,e Great Exl,ibilioIlS, New York.
Carbognano, C. C. (1993), JS.Yiizyllll1 SOl1lmda istallblll, istanbul .
Cez<lr, M. (1995), Sima/ta Ball 'ya Afl/l~ ue Osmml Hamdi I, istanbul.
C;obanog lu, A. V. (1998), "Su ltan Ahmed Kiilliyesinde Sebiller vc C;~mele r", 17.
Yiizyrl 0s1ll11l1/r Kiiltiir ue SIll/nIl, 5empozyum Bildirileri, (19-20 Mart 1998), istanbul,57-76.
Ergin, O. N. (1995), Meerl/t-i Um(jr-I Belediyye 7, istanb ul.
Eyicc, S. (1994), " U~ler Mescid i", Diilldlm Bllgiille islallblli Allsikioperfisi, 7, istanbul,
334.
Empire OI IOlllall, Coup rf'oeil gb/fJrai Slir L 'Expositioll Natiolllilc u COllslmllillop/e,
Extraits du "Journal de Constantinople", 1 Octobre 1863.
Mus i llba~, A. (2007), Sultmlalrmet Tarilr; A/alii Ara~tmllaSI, (:evre Diiull/emcsi Ollecsi
j/lctleme uc Metod O/lerisi, istanbul.
MiHler-Wlener, W. (2007), is/mlbul'llII TurU/set Topografyasl, istan bu l.
Sa kaogl u, N. (1993), "Atmeydam", Diillliell Bllgiille is/m/lml AlIsik/olJr!disi, 1, istanbul,
414-418.
Sinanlar, S. (2005), Atmeyrful/1 Bizalls Ambll Yarr~lar/1lrfall Osmallil $clllikicrille, istanbul.
Tanman, M. B., C;:obanoglu, A. V. (2010), "Atmeydam ve C;:evresinde Osmanh Mirr.arisi", HipporfromlAlmeydatrr: /Stlll1/lI1l'l111 Tilrih SIlJ1IIesi- HippotiromdAtmeydam: A
Stage for Istanblll's History, II, istanbul, 32-70.
Yaltmk, F. (1994), "Parklar", Diil/dell Bllgiill/! istmrlml AIISikiopedisi, 6, istanbul, 223225.
Yazlel, N. (2009), "'Symbol' DerTii rkischen-Dcutschcn Freundsehaft Die Bauzeit Des
Bru nncns in Sultanahmet Vnd Denkanregungen Einer
Deutschen
ZeichnungfTiirk-Alman Dostlugunun Hahra sl/'N i ~anesi'. Sultanahmet'teki Alman (cilmesi' nin inlla SiiTeci vc Bir C;izimin DUllundurdukleri", iki D051 Hiikiimrfllr SlIitall fl. Abdiillrall1iti ve Kaiser fl. Wilhelm/Zwei Befrelllldete HerrSc/ler, istanbul,
173-197.
Yazlcl, N. (2010), "ilk Osmanl1 Sergi Bin<ls! vc Mimar Bourgeios-Parvillee-Montani
i ~bi r1igi(The First Ottoman Exhibition Building in Atmcydam and the
Collaboration of Architects Bourgeois-Parvillee-Montani", Hippodro1lllAtmeyda111:
is/allbl/l'lI11 Tari/l Sallllesi- HippodromefA/meydam: A Stage for Is/allblll's History, II ,
istanbul, 128-151.
2 (Ar.,flk 1010) 64·85
idealkent
83
Nllrcall Ya=ICI
Belgeler
BOA, AMKT.MHM., 252/58, 21 Receb 1279/12 Ocak 1863.
BOA., A.MKTMHM., 329/85, 22 Zi1kade 1281/18 Nisan 1865.
BOA., AMKTMHM., 350/63, 23 Sevva\ 1282/11 Mart 1866.
BOA., DH.MKT., 1376/59, 9 Safer 130417 Kaslm 1886.
BOA, DH.MKT., 1607/65, 18 Receb 1306120 Mart 1889.
BOA., DH.MKT., 2223/76, 11 Rebi'ii'l-evvel1317/20 Temmuz 1899.
BOA., DH.MKT, 2391/44, 22 Rebi'ii'l-.ii.hir 1318/19 Agustos 1900.
BOA., MF.MKT., 156/85, 27 Cemaziye'l-evvel 1310/17 Arahk 1892.
BOA., MF.MKT, 164/48, 29 $a'ban 1310/18 Mart 1893.
BOA, MF.MKT, 167/37, 19 $evval1310/6 MaYls 1893.
BOA, MF.,MKT., 199/17, 17 Eylul1310/29 Eylii11894.
BOA, MF.MKT., 199/17, 15 Muharrem 1313/8 Temmuz 1895.
BOA, MF.MKT., 199/17, 24 Cemaziye'l-evvel1313112 Kaslm 1895.
BOA., MF.MKT, 352/22, 9 Ramazan 1314/11 $ubatI897.
BOA., iDH., 341/22429,17 Recep 1272/24 Mart 1856.
BOA., LDH., 940174403, 2 Zi'l-hicce 1301/23 Eyliil1884.
BOA., LDH., 940/74403, 16 Rebi'ii'I-5.hir 1302/3 $uba t 1885.
BOA., LHUS., 76/1317 Rebi'u'l-evveI22/15 Temmuz 1899.
BOA., LMMS., 39/1604, 23 Cemaziye'l-evveI1279116 Kaslm 1862.
BOA., Y.A.HUS., 394/38 13 Zilkade 1316/25 Mart 1899.
BOA, Y.MTV., 207/144, 29 Cemaziye'l-ahir 1318/24 Ekim 1900.
BOA., Y.PRKB$K, 59/37, 22 Zi'J-hicce 1316/3 Mayls 1899.
BOA., Y.PRK.HR., 29/86, 5 $evval1318/26 Ocak 1901.
BOA, Y.PRK.$H., 5/41, 2 Rebi'ii'l-ahir 1312/3 Ekim 1894.
Kisaltmalar
AMKT.MHM. Biib-I Ali Sadaret Mektub"i Kalem i Miihimme Kalemi
BOA
Ba~bakan hk Osmanh Ar~ivi
OH.MKT
Dahiliye Mcktubi Kalemi
Maarif Mektubi Kalemi
MF.MKT.
iDH.
iradcler Oahiliye
i.HUS.
iradcler Hususi
i.MMS.
iradclcr Meclis-i Mahsus
Y.A.HUS.
Ylldlz Sadaret Husus! Maruzat Evrakl
Y.MTV. YlldlZ Miitenevvi Maruzat Evrakl
Y.PRKB$K.
YddlZ Perakcnde Evrakl Mabeyn Ba~kitabeti
YlldlZ Perakende Evrakl Hariciye Nezareti Maruzatl
Y.PRK.HR.
YlldlZ Perakende Evraki $ehrcmancti MaruzatJ
Y.PRK.$H.
Not: Resim 4 ve 5'in tel if hakkl 6denmi~tir.
84
idealkent
2 (Araflk ZOJO) 64-85
OlldokllZ"IlC!' Yiizy,ldu Su/ru"alimel Mcyda",
Yrd. Do~. Dr. Nurcan YaZ1Cl; 1999 yillnda istanbul Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Arkcoloji
ve Sanat Tarihi Boliimii'nden mezun oldu. Yiiksck lisans ve doktoraSlnl Mimar Sinan Universitesi'nde tamamlayan yazar, aym iinivcrsitcnin Sanat Tarihi Bi:iliimii'nde Yardlmcl Do.;ent ola·
rak r;ah~maktadlr. <;:ah~ma!anm Tiirk Sanah, aglrhkh olarak mimarhk tarihi ve mimari silsleme
alanmda siirdiinncktedir. <;:ah~ma alamyla ilgiH ulusal ve uluslararaSI scmpozyumlara kahlml~;
r;e~itli kitap ve dergilerde makaleleri }'a}'lmlanml~hr. 1998 }'lhndan bu yana iznik <;:ini Fmruan
Kazlsl'na kahlmakta olan yazar aym L.1.manda "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Hilkiimet Konagl
Bin.. l.. n" isimli biT projcyi vc Klrldarcli-Dcmirkoy Fatih Dokiimhancsi kazl ba~kanhgml yiiriitmektedir.
h c ti ~im ; Mimar Sinan Universitesi, Fen Edcbiyat Fakiiltcsi, Sanat Tarihi Boliimii, Bc~ik­
ta~/istanbul, nurcihanyaz@hotmaiLcom
Z (Arilltk 2010) 64-85
id ealkent
85