13 - turan-sam: turan stratejik araştırmalar merkezi

Transkript

13 - turan-sam: turan stratejik araştırmalar merkezi
Баш йазы
Мясиаьа Мящяммяди. Йеня дя Ящмядинеъад ..................... 2
Aktual
Ариф Кяскин. Ня цчцн Ящмядинеъад
сечкинин галиби елан едилди? ................................ 4
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
№ 13, 2009
Тясисчи:
Сабир Рцстямханлы
Баш редактор:
Мясиаьа Мящяммяди
Щарай
Аббас Лисани. Иранда милли зцлм мясяляси ............................. 6
Анализ
В.Камал. Фарслар етноэенетик бахымдан кимдир? ................... 8
Эеополитика
Станислав Тарасов, Дмитри Йермолайев. “Кцрд лайищяси” ....... 22
Йурд
Эцней Азярбайжан яразисинин бюлцнмяси тягвими ................ 26
Дярэи Азярбайъан Республикасы
Ядлиййя Назирлийиндя гейдиййатдан кечиб.
Шящадятнамя №1184
Ана дили
Щусейн Фейзуллащи Вящид. Гараманлылар .............................. 28
Шящрийарын анасы .................................................................. 30
Тцрк дцнйасы
Цнван: акад. Я.Ялизадя кцч., 9
Телефон: 493-71-45
Е-маил: [email protected]
Елмира Фикрятгызы. Осман Тцркай вя Рза Бяращяни ............ 31
Йаддаш
l Редаксийа дахил олан материаллары лазым билдийи шякилдя редактя вя ихтисар етмяк щцгугуна маликдир.
l Дяръ олунан йазылар мцяллифлярин мювгейини
якс етдирир.
l Ялйазмалар эери гайтарылмыр.
Тощид Мяликзадя Дилмягани. Эцней Азярбайжан
Биринжи Дцнйа мцщарибясиндя ............................................... 37
Бахыш
Щади Гарачай. Ящмяд Шамлу щаггында ............................. 48
Щямид Щерисчи. Йолдаш Жябрайылов ...................................... 51
Ядябиййат
«Илай» ММЪ-нин
мятбяясиндя щазыр диапозитивлярдян
истифадя олунмагла чап едилмишдир.
Цнван: Бакы ш., Шярифзадя кцч., 202
Сайы 500. Гиймяти 1 манат.
Пярваня Мяммядли. Иранда ядяби йениляшмянин юнжцлц ....... 57
Илщам Гящряман. Тябризя эедя билмядим (шеир) ................... 60
Сяттар Эцлмящяммяди. Кялбяжярсиз ня эязирсян Эянжядя?
(шеир) ............................................... 60
Хцлася
Инэилис дилиндя ........................................................................ 61
Фарс дилиндя .......................................................................... 64
© «Бакы-Тябриз», 2009
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Баш йазы
МЯСИАЬА МЯЩЯММЯДИ
ЙЕНЯ ДЯ
Президент сечкиси Эуней Азярбайъан
Милли Щярякатындакы бязи проблемляри дя цзя чыхарды
Гейд: Бу йазы Иранда президент сечкисинин сящяри гялямя алыныб.
Бу эцн сящяр саатларында Иран Мяркязи Сечки Гярарэащынын сядри Камран Данишъу юлкядя кечирилмиш президент сечкисинин илкин нятиъялярини ачыглайыб. Онун билдирдийиня эюря, артыг бцтцн юлкя цзря сечки гутуларынын 77,13
%-и, йяни 28,5 милйондан чох сяс щесабланыб вя бу нятиъяляря ясасян, индики президент Мащмуд Ящмядинежад сяслярин 65,24 %-ни газанмагла лидерлик едир. Икинъи йердя эедян Мирщцсейн Мусяви сайылмыш сяслярин 31,83 %-ни алараг юз ясас рягибиндян ики дяфядян дя чох эеридядир. Диэяр ики намизяддян Мющсцн Рзайи щялялик 2,03 %, Мещди
Кярруби ися 0,88 % сяс топлайыб.
Мяркязи Сечки Гярарэащынын сядри билдириб ки, сечкидя
верилян сяслярин цмуми сайынын 35 милйондан чох олаъаьы
эюзлянилир, бу да сечиъи иштиракынын 75-80 % ъиварында олдуьу анламына эялир.
Намизядлярин юз доьма
йурдларында топладыьы сяс дя мараглы мягамлары ортайа чыхарыр. Беля ки, Ящмядинежад доьулдуьу
Симнан ятрафындакы Ярадан гясябясиндя 10 мин сясдян 9 минини
газана билиб. Мирщцсейн Мусяви
анадан олдуьу Шябцстярдя 7 мин
сясдян йалныз 2 минини алыб, 5 мин
сяс ися Ящмядинежада верилиб.
Мющсцн Рзайинин доьулдуьу Лали
кяндиндя (Хузистан) 900 сясдян
830-у Ящмядинежада верилиб, 70-и
ися диэяр намизядляр арасында бюлцнцб. Нящайят, Мещди Кяррубинин анадан олдуьу Ялигудярздя
(Луристан) Ящмядинежад 39690,
Кярруби 14512, Мусяви ися 9330
сяс алыб.
Айдындыр ки, галан сяслярин ще-
2
сабланмасы нятиъялярин цмуми
мянзярясиня еля дя ъидди тясир эюстярмяйяъяк. Беляликля, Ящмядинежад даща дюрд ил мцддятиня президент кцрсцсцнц юзцндя сахламыш
олаъаг.
О да айдындыр ки, Иран Ислам
Республикасында кечирилян сечки вя
онун сонуълары бизи илк нювбядя,
Эцней Азярбайъан мясяляси контекстиндя марагландырыр. Бу йюндян йанашылдыгда, сечкиюнъяси просесляр истяр дахилдя, истярся дя хариъдя Эцней Азярбайъан тцркляринин милли-мядяни щаглары уьрунда
мцбаризя апаран тяшкилат вя фярдляр
арасындакы проблемляри дя ортайа
чыхарды, щяр шейдян юнъя, бу кими
кампанийалара тактики вя стратежи
щазырлыьын щансы сявиййядя олдуьу-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
ну ашкарлады.
Намизядлярин иряли сцрцлмяси
дюняминдя нязярляр даща чох нечя
вахтдан бяри милли шцарларла чыхыш
едян вя бу ишдя Ирандакы режимин
ясасларыны тянгидя гядяр эедиб чыхан Якбяр Ялямийя йюнялди, щярчянд Яляминин бу мювгейиндя
гейри-сямими олдуьуну, щансыса сифариши иъра етдийини дейянляр вя йазанлар да олду. Амма эюзлянилдийи
кими, Яляминин намзядлийи гейдя
алынмады вя бундан сонра мянзяря
даща да мцряккябляшди. Цстцндян
ня гядяр кечяндян сонра сечкидя
иштирак етмяйян Ялямийя эюря милли щярякатын ики танынмыш симасы
арасында хошаэялмяз мцнагишя йашанды, айларла юнямли мясялялярдя
сяси чыхмайан (щятта кимлийи бялли
олмайан) шяхсляр щявясля бу фцрсятдян йарарландылар, тящгири писляйя-писляйя йени тящгирляря йол вердиляр, мцбащисяни доьуран гаршыдакы ъидди сийаси щадисядянся бир кялмя демядиляр. Бу да биздя сийаси
кцлтцрцн, полемика мядяниййятинин эюстяриъисиня чеврилян даща бир
факт олду.
Президентлийя намизядляр дягигляшяндян сонра щярякатдакы
мювге мцхтялифлийи даща парлаг
бойаларла юзцнц эюстярди. Бязи партийалар сечки кампанийасынын режимин нювбяти ойуну олдуьуну билди-
l Баш йазы
ЯЩМЯДИНЕЖАД
ряряк, бойкот чаьырышы иля чыхыш етдиляр. Ады юзцндян йекя гурумлар
сечкини мянасыз бир шей кими дяйярляндириб йайьын бяйанат вермякля ишлярини битмиш сайдылар. Вязиййятин эярэин олдуьу стратежи
ящямиййятли Гярби Азярбайъан останында фяалиййят эюстярян Баты
Азярбайъан Мцдафия Комитяси
сечкидя щеч бир намизяди мцдафия
етмядийини ачыглады. Ардынъа щярякатын бязи юнямли нцмайяндяляри
Мещди Кяррубийя сяс веряъяклярини билдирдиляр, йахуд цмуми шякилдя ислащатчы дцшярэяни дястякляйяъяклярини сюйлядиляр. Амма азяр-
байъанлы Ялямидян сонра даща чох
диэяр азярбайъанлы намизядя - сабиг баш назир Мирщцсейн Мусявийя
диггят йетирилди. Буна Мусявинин
сясляндирдийи шцарлар, вердийи вядляр дя шяраит йаратды. Доьрудур, еля
илк башдан Мусявинин дцшцнъясиня
эюря тцрк олмадыьыны йазанлар да
олду. Бунунла беля Гузейдяки мятуатда вя сющбятлярдя дя даща чох
Мусявинин ады юня чякилди. Нящайят, сечкийя бир эцн галмыш юзцнц
“Азярбайъанын кичик оьлу” кими
тягдим едян (яслиндя “Азярбайъанын бюйцк оьлу” олдуьуна ишаря
вуран) бирисинин Мусявини дястяк-
лямяйя чаьыран вя
бу чаьырышы зиддиййятли бир шякилдя
ясасландырмаьа чалышан мцраъияти йайылды. Мараглыдыр ки,
щямин
мцраъият
милли щярякатын информасийа вя мцяййян мянада идеоложи
тяминатчысы ролунда
чыхыш едян йайын васитяляриндя дя йер
алды. Вя бу заман
щямин Мусявинин
Щашими-Ряфсянъани
вя Натиг Нури кими
“одиоз” фигурлар тяряфиндян щимайя
олундуьу нязярдян
гачырылды. Щяля мялум сцжетдя “Ярдябил будур!” дейя
гяшш едян Мящяммяд Хатямини демирям. Газананса,
йеня Ящмядинежад
олду...
Беляликля, Ирандакы президент
сечкиси щярякатда юнямли щадисяляр
яряфясиндя ващид платформа ишляйиб
щазырламаг, атылаъаг аддымлары тактики-стратежи вя идеоложи бахымдан
ясасландырмаг сащясиндя проблемляр йашандыьыны мейдана чыхарды.
Юзцнц щярякатын сийаси-идеоложи
рящбяри гисминдя эюрян, буна иддиалы олан вя йа беля тягдим едилян
тяшкилат вя шяхсляр бунун цзяриндя
ъидди дцшцнмялидирляр.
13.06.2009, 9:20
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
3
l Актуал
АРИФ КЯСКИН
12 ийун сечкисинин нятиъяляри Иранда режим дахилиндя парчаланма вя эцъ таразлыьы бахымындан бир позулма
нюгтясидир. Режим сцрцшкян
бир зямин цзяриндя, бязи эцъ
чохлугларынын бирляшмяси
ясасында гурулараг, йолуна
давам етмякдя иди. Щямин
эцъ чохлуглары арасында мцяййян таразлыьын тямин едилмяси ися щям режимин гуруъусу Хомейни, щям дя хяляфи Хаменейи цчцн ящямиййятли мясяля олмушдур. Бу
цздян Ирандакы сечкилярин
ян мцщцм функсийасы систем
дахилиндя эцъ таразлыьынын
йенидян тямин едилмяси вя
ихтилафларын йумшалдылмасындан ибарят олмушдур. 12
ийун сечкиляриндя ися бу таразлыьын ортадан галхдыьыны
эюрцрцк. Сечки режимин эерчяк игтидарынын систем ичиндяки бязи груплары артыг
узаглашдырмаг истядийиня,
онлара игтидардан пай вермямяк истядийиня ишаря
едир.
Яслиндя 12 ийунда ашкара чыхан
бу позулма Ящмядинежадын президент олмасыйла башламышды. Ящмядинежад 1979-ъу ил ислам ингилабыйла
йени режими гуран дини, игтисади, бцрократик вя сийаси елитаны тямизлямяк
истяйян эянъ мцщафизякар тябягянин нцмайяндясидир. Бу тябягя ингилабын бязи дин адамлары вя сийасятчиляр тяряфиндян йолундан сапдырылдыьыны дцшцнцр. Буна эюря Иранын игтисади гайнаглары мцяййян имтийазлы
груплар тяряфиндян истисмар едилмякдядир. Неъя ки, Ящмядинежад 2005ъи иля гядяр Иранда игтидарда олан щюкумятляри щакимиййятдян суи-истифа-
4
НЯ ЦЧЦН
ЯЩМЯДИНЕЖАД
СЕЧКИНИН
ГАЛИБИ ЕЛАН
ЕДИЛДИ?
дя вя коррупсийада эцнащландырмагдадыр. Бу сябябдян Ящмядинежад вя силащдашлары ингилабын илк нясил
лидерляринин кянара чякилмясини вя
1979-ъу илдян сонра йаранан статусквонун дяйишмясини истяйир.
Ящмядинежадын бу ахтарышы режим дахилиндяки гаршыдурманы ислащатчы-мцщафизякар ихтилафындан кянара чыхарараг, мцщафизякарларын да
парчаланмасына сябяб олмушдур.
Мцщафизякарлар онсуз да тиъарят буржуазийасыны тямсил едян, молла вя
базар иттифагы шяклиндя мейдана чыхан янянячиляр; сянайе буржуазийасыны дястякляйян вя Ряфсянъани иля
тямсил олунан мютядил мцщафизякарлар вя эянъ мцщафизякар тябягядян
ибарят цсулэера (тямялчиляр) олмагла, цч ясас ъяряйана бюлцнмцшдцляр.
Ящмядинежад ися бу цч башлыъа тямайцлц парам-парча етмишдир. Ящмядинежадын статус-квону дяйишдирмяк арзусу ону Ирандакы дини, игтисади вя сийаси елитанын бюйцк щиссясини
тяшкил едян мютядил вя янянячи мцщафизякарларын вя моллаларын эюзцндя арзуолунмаз шяхся чевирмишдир.
Ящмядинежадын бу гядяр эениш
бир ъябщядя дюйцшмяси яслиндя чох
мяналыдыр. Иран сийаси щяйатында ашаьы имиъли бир фигур сайылан Ряфсянъанинин губернатору олмуш Ящмядинежад инди онун тахтыны силкяляйяъяк
гядяр эцълянмиш эюрцнцр. Ящмяди-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
нежадын бу эцъц ися дини лидер Хаменейи, орду (Ингилаб Кешикчиляри) вя
радикал дин адамларынын дястяйиндян
гайнагланыр. Бу дястяйин сябябляриня бахсаг, Хаменейиин юз лидерлийини мющкямлятмяк цчцн “парчала вя
щюкм сцр” сийасятини излямякля бярабяр, бир тяряфдян дя, бу групларын
она манея йаратдыьыны, щятта режими
йумшалтма ниййятиндя олдугларыны
дцшцндцйц дейиля биляр. Юзцнц режимин горуйуъусу олараг эюрян Ингилаб Кешикчиляри ися 1979-ъу илдян
бяри о гядяр эцълянмишляр ки, моллалара итаят етмяк истямирляр. Цстялик,
онлар диэярляринин корландыьына вя
ингилабчы хцсусиййятлярини итирдикляриня инанырлар. Бу сябябдян Хаменейи вя щярбчиляр Ящмядинежад васитясиля диэяр груплары зяифлятмяк истяйирляр.
12 ийун яслиндя бу гаршыдурманын бир мящсулудур. Мящз бу сябябдян Ирандакы президент сечкисини
ислащатчы-мцщафизякар ъцтлцйц контекстиндя гиймятляндирмяк мцмкцн дейил. Бу сечки яслиндя мцщафизякарларын юз дахили гаршыдурмасынын
бир нятиъясидир. Неъя ки, бу сечкидя
мцщафизякарларын янянячи-мютядил
ганадындан бир щиссяси ислащатчыларла
иттифага эирмишди. Щямин вязиййят
1980-ъи илдян сонра Иранын дювлят
системи ичиндя янянявиляшмиш саьсол вя йа ислащатчы-мцщафизякар пар-
l Актуал
чаланма моделини позмушдур.
Бу сечкинин диэяр бир хцсусиййяти ися тяряфлярин иътимаи дайагларыны сяфярбяр едяряк, игтидар дюйцшцнц
иътимаи сащяйя дя кечирмяляридир.
Щямин мягсядля дювлят апаратында
статус-квону дяйишдирмяк истяся дя,
сосиал дяйишмянин ялейщиня чыхан
Ящмядинежад щяр щансы иътимаи
азадлыьы динсизлик кими шярщ едяряк,
тязйиг дюйцшцндя дини щяссаслыьы
рын 1997-2005-ъи иллярдяки уьурсузлуглары халгын онлара инамына ящямиййятли дяряъядя зярбя вурмуш вя
сяфярбярлик потенсиалыны азалтмышды.
Анъаг етник, дини-мязщяби вя гадын
щаглары мювзусунда чыхышлар тящлилдян кянарда галмышды.
Бу эюзлямяйя ряьмян, систем
дахилиндяки гаршыдурманын аьырлыьы
вя тяряфлярин иътимаи дайагларынын
щярякятя эялмяси сечкинин тязйигини
либи олараг эюстярилмяси яслиндя Иранда режимин юзцнц горума мотивинин
ня ъцр йцксяк вя ъидди олдуьунун
бир эюстяриъиси кими шярщ олунмалыдыр.
Эюрцндцйц кими, Иран режиминин
дахили таразлыьы дяйишир. Хомейнинин
фаворити, Иран-Ираг мцщарибяси дюврцнцн баш назири Мир Щцсейн Мусяви
вя силащдашларына игтидарда йер танынмыр. Ряфсянъанинин артыг евиндя
йцксяк, йохсул вя кяндли тябягяни
архасына чякмишди.
Мирщцсейын Мусяви ися Ящмядинежадын гаршысында йалныз ислащатчыларын дейил, Хаменейи вя ясэярлярдян мямнун олмайан мцщафизякар
моллаларын да дястяйини алмышды. Бу
дцшцнъяйля о, шящярли, тящсилли вя орта тябягя цстц сосиал базасыны сяфярбяр етмякдя уьур газана билди.
Мирщцсейн Мусяви намизядлийини иряли сцряркян, Хаменейи вя ятрафы онун Ящмядинежад гаршысында
язиляъяйиня шцбщя етмирдиляр. Чцнки
Хатяминин лидерлик етдийи ислащатчыла-
йцксялтди. Бу мцщит ися сечкини Ящмядинежадын вя долайысы иля Хаменейи вя режиминин сорьуландыьы бир
референдума чевирди. Бу вязиййятдя
Ящмядинежадын удузмасы Хаменейи вя режимин щакимиййятиня бюйцк
кюлэя салаъагды. “Иран халгы дини
дювляти истямир” дейиля билярди. Цстялик, беля бир сяфярбярлийи архасына
йыьан Мирщцсейн Мусяви бюйцк дин
адамларынын дястяйиля хцсусян Хаменейи вя ясэярлярин тясирини мящдудлашдырмаг истигамятиндя ъидди
дяйишикликляр эятиря билярди. Бу сябябдян Ящмядинежадын сечкинин га-
отурдулмасы истянилир. Мцщафизякарлар вя бюйцк дин адамларынын эцъцнцн сарсылдыьы ортайа чыхыр. Илк дяфя
Иранын эерчяк игтидары олан Хаменейи, радикал моллалар вя орду бу ъцр
ачыг шякилдя юзцнц эюстярир. Иран иля
проблемлярини щялл етмяк истяйян
Гярбин гаршысындакы тяряф ися мящз
онлардыр.
Азярбайъан тцркъясиня
уйьунлашдырма:
М.Ящмядоьлу
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
5
l Щарай
ИРАНДА МИЛЛИ
ЗЦЛМ МЯСЯЛЯСИ
АББАС ЛИСАНИ
Милли зцлм
барядя истянилян сющ-
бят чох заман бязи цчцнъц дцнйа юлкяляриндяки щюкумятляр тяряфиндян щакимиййятляри алтында олан, чешидли дилляря вя
мядяниййятляря малик халгларын вя миллятлярин мядяни кимлик вя дилинин мящв
едилмясини нязярдя тутур. Милли зцлм щюкумятляр тяряфиндян адятян минляряля
игтисади, мядяни, тяблиьати цсулларла вя
милйардларла милли сярвятин сярф олунмасы
йолу иля эерчякляшдирилир.
Милли зцлм бир гайда олараг, мцхтялиф формаларда щяйата кечирилир:
1. СИЙАСИ ЗЦЛМ: Мясялян, азлыглары тямсил едян
шяхслярин сийаси щяйатда сямяряли иштиракына имкан верилмямяси.
2. МЯДЯНИ ЗЦЛМ: Мясялян, мцяййян дилин, йахуд лящъянин юйрянилмяси вя ишлянмясиня, кцтляви информасийа васитяляриндя онлардан итифадя
олунмасына гадаьа гойулмасы.
3. ИГТИСАДИ ЗЦЛМ: Бу заман щаким даиряляр
хцсуси бир програм ясасында азлыгларын игтисади
мянфяятлярини азалтмаьа вя йа онун гаршысыны
алмаьа чалышыр.
4. ФИЗИКИ ЗЦЛМ: Мясялян, азлыгларын зорла юз
яразиляриндяки мцяййян бюлэядя, йахуд башга
яразилярдя йерляшдирилмяси, башга етник груплара
мянсуб фярдлярин мяскунлашдырылмасы йолу иля
онларын торпаьынын яля кечирилмяси вя бунунла
да щямин азлыьа мяхсус яразидя ящалинин демографик структуру вя нисбятинин дяйишдирилмяси.
6
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Рза ханын щакимиййятя эялиши
иля вя Инэилтяря щюкумятинин, онун
дахили вя хариъи ялалтыларынын, юзлярини зийалы адландыран сатгын
шяхслярин дястяйи сайясиндя Иран
халгларыны ассимилйасийа етмяк
стратеэийасы Рза хан игтидарынын фяалиййят програмына чеврилди. Индинин юзцндя дя инэилис мцстямлякячиляри
тяряфиндян
Пящляви
щюкмдарларына (Ислам Республикасына) диктя олунан сийасят няинки
дягиг шякилдя иъра олунур, щятта
мцасир технолоэийалардан истифадя
едилмяси ону йцз дяфялярля эцъляндирмишдир. Бу сийасятин сон
мягсяди бюлэядя, хцсусян Иранда
тцрк елементинин мящв едилмяси
иди. Инэилис мцстямлякячиляри йахшы
анлайырдылар ки, Азярбайъан тцрк
миллятинин цсйанкар, зцлм вя истибдадла барышмаз рущунун мювъудлуьу шяраитиндя Иранын диэяр халгларынын истисмары гейри-мцмкцндцр.
Буна эюря дя щямин мяшум лайищянин щяйата кечирилмяси цчцн
онун гаршысында ики йол дурурду:
биринъи йол - физики сойгырым; икинъи
йол - мядяни сойгырым. Щямин чох
мцщцм вязифянин йериня йетирилмяси цчцн онун ялалтылара ещтийаъы
варды вя бу бахымдан Пящляви сцлалясиндян йахшы сечим йох иди. Бу
сечимля мцстямлякячиляр юз мягсядляри истигамятиндя диэяр щядяфляри дя вурмуш олурдулар. Исламын
Ирана эялишиндян кечян мин нечя
илдян сонра онлар щакимиййяти тцрк
чохлуьун ялиндян алыб фарс азлыьын
l Щарай
ялиня вердиляр. Бу, гоъа мцстямлякячилийин нцфуз алтына алдыьы
мямлякятлярин яксяриййятиндя щяйата кечирдийи тящлцкяли сийасятин
щийяляэяр бир эедиши иди: азлыьы чохлуьа щюкмран етмяк.
Рза Пящлявинин щакимиййятя
эялишиндян сонра йухарыда эюстярилян щяр ики цсул бцтцн мцмкцн васитялярля щяйата кечирилмяйя башлады вя щямин сийасят онун тахтдан
салынмасындан вя оьлунун щакимиййятя эятирилмясиндян сонра да
там эцъц иля давам етдирилди. Беля
ки, 1946-ъы ил азяр айынын 21-дя
(декабрын 12-дя) Мящяммядрза
Пящляви АБШ гцввяляринин йардымы вя бирбаша мцдахиляси иля Азярбайъан миллятинин гийамыны ган
ичиндя боьду. Бу ися зцлмя мяруз
галыб юз щаггыны тяляб едян бир
миллятин йетмиш миндян артыг гейрятли вя шцурлу ювладынын шящид олмасы иля нятиъялянди. Амма бу да
нязярдя тутулмуш стратежи мягсядя
чатмаг цчцн сямяряли вя кафи олмады. Чцнки о бюйцклцкдя милляти
(ъоьрафи вя демографик бахымдан)
кцтляви гырьынларала мящв етмяк
олмазды. Буна эюря дя Рза Пящлявинин щакимиййятя эялишинин илк илляриндян щяйата кечирилян даща сямяряли цсул, йяни бу мяьлуб вя
мязлум миллятин бцтцн мядяни дайагларына щяртяряфли щцъум сийасяти там гяддарлыгла давам етдирилди.
Тцрк дилинин щяр ъящятдян ашаьыланмасы, онун мяктяблярдя тядрисинин, щятта йазылы вя шифащи шякилдя
иътимаи йерлярдя вя дювлят гурумларында ондан истифадянин гадаьан
едилмяси, ири сярмайя гоймагла
дахили вя хариъи муздлу гялям сащибляринин кюмяйиля бу миллятин тарихинин тящриф олунмасы щяйата кечирилди. Онлар мядяни щцъумла да
кифайятлянмяйиб Эцней Азярбай-
ъан игтисадиййатынын даьыдылмасына
эиришдиляр вя бунунла да бу миллятин ювладларынын дярбядяр олмасына, онларын бир тикя чюряк далынъа
фарсларын йашадыьы останлара кючмясиня, ардынъа да милли гцрурун
сынмасына, милли юзцняинамын итмясиня вя милли натамамлыг
комплекси кими даща бюйцк бир фаъиянин мейдана эялмясиня шяраит
йаратдылар ки, бунун да нятиъяси
там ассимилйасийа вя йох олмагдыр.
Бяли! Фарс шовинизми йералты
сярвятляри гарят, йерцстц ещтйатлары
чешидли цсулларла мящв етди. Бу заман Эцней Азярбайъана дювлят
тяряфиндян практик олараг капитал
гойулмурду, юзял инвесторлар ися
мцхтялиф методларла бюлэядян
узаг сахланырды. Бцтцн бунлар бир
яср ярзиндя Азярбайъан миллятиня
едилян зцлмцн йалныз бир зяррясидир...
Бизим юлкямиз Азярбайъанын
башына эятирилянляр сюзцн мцстягим мянасында мцстямлякялярин
мяруз галдыьы зцлмдян даща пис
олмушдур. Инди щамымыз шащидик
ки, шащларын сцгуту иля вязиййят няинки йахшыйа доьру дяйишмяйиб,
яксиня, даща да аьырлашыб. Чцнки
ислам щюкумяти дя о шовинист вя
фашист сийасятин давамчысыдыр. Юзц
дя даща тящлцкяли механизмляр вя
васитялярля.
Бцтцн бу ишляр она йюнялиб ки,
Азярбайъан милятини ахырда там
ассимилйасийа вя мядяни яримя иля
нятиъялянян елиминасийайа мяруз
гойсунлар вя фарс шовинизминин сон
мягсядиня, йяни Азярбайъан тцрк
миллятинин мяняви мящвиня наил
олсунлар. Бунун цчцн Азярбайъанын бир чох бюлэялярини гурбанлыг
да етмишляр: Щямядан, Ярак, Гязвин останлары кими. Гурбанлыг ол-
маг тящлцкяси иля цз-цзя галан останлар да вар, о ъцмлядян, Зянъан,
Ярдябил вя даща тялцкяли, мяшум
бир сийасят нятиъясиндя кцрдлярин
ихтийарына верилмякдя олан Гярби
Азярбайъан. Фарс шовинизминин бу
сийасятляри аддым-аддым бящря верир. Бунлар милли мянлийин, милли
гцрур вя юзцняинамын итирилмясинин сонуъу олараг миллятимизин юзэяляшмяси нятиъясиндя баш вермишдир. Лакин бу милли фаъиянин гаршысыны алмагдан ютрц миллятимизин айыг
вя сайыг ювладлары ютян илляр ярзиндя милли ойаныш цчцн чох чалышмыш
вя хошбяхтликдян бу, сямяря дя
вермишдир. Щямин наилиййятлярдян
бири 2006-ъы илин хордад (май)
айында Азярбайъан миллятинин гийамы вя кцкрямяси олмушдур.
(Яминям ки, Азярбайъан милляти о
тарихи эцнляри унутмайаъаг, гийамы давам етдирмяк цчцн даща артыг бирлийя, вящдятя вя гцдрятя наил олмаг наминя, еляъя дя гящряман Тябриз ящалисинин илк олараг
айагланмасына дяйяр вермякдян
ютрц щяр ил хордад айынын бирини
милли гийам эцнц кими гейд едяъякдир). Бу сивил вя динъ щярякатла
вящшиъясиня ряфтар едилмясиня бахмайараг, о, фарс фашизминин сарайларыны титрятмишдир. Амма щяр шейдян аьрылысы одур ки, о гийамы боьанлар, онун иштиракчыларыны мцщакимя едянляр вя онлары зинданда
сахлайанлар бизим тцрк гардашларымыз (!!!) олмушлар. Онлар да фарс
шовинизминин йцрцтдцйц сийасятин
гурбанларыдыр. Репрессийаларын яксяр иърачылары юзэяляшмиш юзцмцзцнкцлярдир.
Чевиряни:
Мясиаьа Мящяммяди
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
7
l Анализ
В.КАМАЛ
ФАРСЛАР ЕТНОЭЕНЕТИК
БАХЫМДАН КИМДИР?
Фарс щаким миллятчилик идеологлары иддиа едирляр ки, иранлылар фарсдыр. Щямин
иддиайа эюря, Иран ящалисинин етник структурундан йох, лингвистик мцхтялифлийиндян данышмаг олар. Мювъуд лингвистик мцхтялифлик фарсларын бир щиссясинин
Ирана мцхтялиф вахтларда эялмиш етник бирликлярин етномядяни вя илк нювбядя,
лингвистик тясириня мяруз галмасы нятиъясиндя мейдана эялмиш вя яслиндя фарс
дилинин диалект вя лящъяляри шяклиндя тязащцр етмишдир. Диалект вя лящъя мцхтялифлийиня бахмайараг, Иранын ящалиси етноэенетик бахымдан эуйа йекъинсдир
вя фарслардан ибарятдир. Щямин иддиа фарс щаким миллятчилик идеологларынын ягидясиня эюря Ъянуби азярбайъанлылар цчцн дя доьрудур. Йяни Ъянуби азярбайъанлылар (тцркляр) вя фарслар арасында етноэенетик бахымдан щеч бир фярг
йохдур, онларын арасында гейд едилян мянада йалныз дил, даща чох ися диалект,
лящъя фярги вардыр.
Щямин иддиа Иранын гейри-фарс миллятляринин, халгларынын, етник бирликляринин нцмайяндяляриндя гануни бир суал доьурур: фарслар етноэенетик бахымдан кимдир?
Щямин суала ъаваб ахтармаздан яввял гейд етмяк лазымдыр ки,
етнолоэийа елминя эюря етнос тябии
дейил, тарихи-мядяни щадися олдуьундан етноэенетик, антроположи
компонентлярин етник бирликдя бирбаша щеч бир тяйинедиъи ролу олмаса
да, халгларын етник тарихини, етник
мяншяйини, хцсусян дя диэяр
халгларла гощумлуг ялагяляринин
мадди, эенетик-биоложи ясасыны мцяййян етмякдя мцщцм ящямиййятя маликдир.
Щяр щансы бир етник бирлийин
антроположи хцсусиййятляриндя мц-
8
шащидя олунан вариасийалар йалныз
диэяр антроположи эюрцнцшя малик
олан инсанларла гарышмасы нятиъясиндя йараныр. Башга сюзля, етнолоэийа
вурьулайыр ки, халгларын эенетик гощумлуьуну мцяййян етмяк цчцн
онларын антроположи елементлярини
мцгайися етмяк зяруридир.
Биз мцасир фарсларын антроположи
хцсусиййятляриндян вя онларын диэяр халгларын антроположи хцсусиййятляри иля мцгайисясиндян данышмаг имканына малик дейилик. Бу
барядя антропологлар вя етник
антрополоэийа иля мяшьул оланлар фи-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
кир сюйляйя биляр.
Биз ися антроположи дяйишикликлярин халгларын амалгамизасийа - биоложи говушма вя ассимилйасийа етномядяни говушма нятиъясиндя
баш вердийиндян чыхыш едяряк, бир
сыра тарихи фактлар ясасында фарсларын
диэяр халгларла йухарыда гейд олунан мянада йахын мцнасибятлярдя
олуб-олмамасы вя щямин мцнасибятлярин фарсларын етноэенетик,
антроположи хцсусиййятляриня тясир
имканларыны нязярдян кечирмяйя
сяй едяъяйик.
Мялум олдуьу кими, ирандилли
тайфа вя гябиляляр индики Иран яразисиня б.е.я. ЫХ ясрдя (бязиляринин
фикринъя, е.я. ХЫ вя йа Х ясрдя)
эялмишляр. Щямин тайфаларын бир
щиссяси ЫХ ясрин ЫЫ йарысында Елам
дювлятинин (е.я. 2500-644) Парсуа
адланан яразисиндя мяскунлашмыш
вя артыг е.я. ВЫ ясрдя мянтягянин
чохлуг тяшкил едян ясас ящалисиня
чеврилмишляр. Парсуада мяскунлашан ирандилли ящали бир нечя тайфадан
ибарят иди, бязиляри онлардан цчцнцн, диэярляри йеддисинин даща мцщцм рол ойнадыьыны гейд едирляр.
Щямин тайфалар е.я. ВЫ ясрдя няслииъма гурулушунун даьылма мярщялясини йашайырдылар. Щямин тайфалар
юзлярини арйа, диллярини арйа дили адландырырдылар. Щиндистанда мяскунлашан щинд-Иран аилясинин щинд голунун цзвляринин дя юзлярини арйа адландырмасы ону эюстярир ки, Парсуада мяскунлашмыш Ирандилли тайфалар
протоетноними дашымагда давам
едирдиляр. Парсуа Еламла бирликдя
яввялъя Ассурийадан, сонра Мидийа
дювлятиндян асылы олса да, сийаси системдя периферийа, уъгар мювге
(Парсуа Мидийанын кянары демяк
иди) тутдуьундан, бурада ъяряйан
едян сосиал-сийаси, етник просесляр
юз ахары иля давам едирди. Сийаси
бахымдан щямин просесляр тафйа иттифагынын йаранмасына апарырды вя
тайфа иттифагы мейдана эялдикдян вя
она Пасаргад тайфасынын гябиля-нясилляриндян бири олан Ящямяни няслинин нцмайяндяси Кир (ЫЫ Кир, Бюйцк Кир вя йа Бюйцк Куруш - 558)
башчы сечиляндян сонра щямин бирлик
эетдикъя эцъляняряк, фактики мцстягиллийини щцгуги ъящятдян тясбит
етмяйя ъящд эюстярди. Щямин вахт
Парсуа реэионун ян гцдрятли, лакин
артыг эцълянмякдя олан дахили сосиал-сийаси зиддиййятляр бахымындан
зяифлямяйя цз гоймуш Мидийа
дювлятиндян асылы бир яйалят иди. Кир
щямин тайфаларын цчцнцн - Пасаргад, Марапщиан вя Маспиан тайфа-
ларынын бирляшмиш щярби эцъцня архаланараг, е.я. 553-ъц илдя Мидийа
дювлятиня гаршы силащлы цсйан галдырды вя 3 ил мцбаризядян сонра Мидийа дювлятинин варлыьына сон гойуб
няинки мцстягиллик ялдя етди, щям
дя Мидийа яразисини юзцня табе етмяйя башлады. Кир (е.я.550-530)
Мидийадан гярбдя вя шяргдя йерляшян инкишаф етмиш, лакин тяняззцл
мярщялясиня гядям гоймуш дювлятляри, халглары вя тайфалары юзцня
табе едяряк, гыса мцддятдя бюйцк
бир империйа йаратды. Кичик оьлу
Камбиз (530-522) империйаны эенишляндирмяк сийасятини давам етдирди. Парсуада мяскунлашмыш ирандилли (арйа) тайфаларын тайфа иттифагында бирляшмясиндян сонра гыса мцддят ярзиндя бюйцк империйа тясис
етмяляри тарихи ганунауйьунлуг иди,
чцнки тарихдя бир чох халглар щямин
мярщялядя бюйцк дювлятляр, империйалар (щунлар, эерманлар, Сялъуглар, монголлар вя с.) йаратмышлар.
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
9
l Анализ
Гейд едилдийи кими, буна халгларын
ассиметрик инкишафы шяраит йарадырды.
Мялум олдуьу кими, е.я. 522-ъи илдя баш вермиш эцълц вя эениш цсйанлары йатырмаьа наил олан Дара
(522-486) юзцнц Ящямяни дювлятинин йени щюкмдары елан едяряк, бир
тяряфдян эениш ислащатлар апарыб
мяркязи щакимиййяти мющкямляндирмяк, диэяр тяряфдян империйаны
эенишляндирмяк сийасяти йеридирди.
Беля щесаб едилир ки, Даранын щакимиййят илляри Ящямяни империйасынын ян гцдрятли вя ян эениш дюврцнц
тяшкил едир.
Бюйцк империйанын тяшкил едилмяси вя Ящямяни дювлятинин, неъя
дейярляр, милли сийасяти арйа халгынын формалашмасы вя онун етноэенетик, антроположи хцсусиййятиня
мцщцм тясир эюстярирди. Дювляти тясис етмиш тайфа иттифагы сцрятля халг
мярщялясиня дахил олмуш вя буна
уйьун олараг, бир сыра дяйишикликляря уьрамаьа башламышды. Гейд едилдийи кими, щямин просеся дювлятин
бюйцклцйц вя милли сийасяти билаваситя тясир эюстярирди. Дювляти тяшкил
етмиш халг, тябии ки, щаким халга
чеврилмишди вя щямин щакимлик,
бундан иряли эялян цстцнлцк вя имтийазлар тякъя щаким сцлаля вя йа
нясля аид дейилди, бцтцн арйалылара
шамил едилирди. Тарихи ядябиййатда
эюстярилдийи кими, шящярли арйалылар
там щцгуглу азад адамлар идиляр,
диэярляри йа щцгугсуз азад, йа йары-азад адамлар иди. Бундан ялавя
арйалылар баъ-хяраъ, верэи, рцсум
юдямякдян, иъбари физики ишлярдя
(тикинти вя с.) ишлямякдян азад идиляр. Империйада бцтцн йцксяк, сонралар щятта орта, бязян ашаьы, щярби
вя мцлки вязифяляря илк нювбядя
арйалар тяйин едилярди. Она эюря арйалылар бюйцк мямур тябягяси тяшкил едирдиляр. Нящайят, арйалылар
дювлятин йарадыъысы вя дайаьы кими
10
ордуда хцсуси мювгейя малик идиляр. Арйалылар империйа ордусунун
вя онун елитар бирляшмяси олан “юлмязлярин” юзяйини тяшкил едирдиляр.
Ясас йцксяк щярби вязифяляря дя
арйалылар тяйин олунурду. Ящямяни
сцлалясинин милли сийасяти, гейд едилдийи кими, империйанын юлчцляри сябябиндян арйа халгынын сонракы формалашма просесиня юзцнямяхсус
шякилдя тясир едирди.
Империйа йарандыьы андан арйа
халгы щаким милли азлыьа чевирилди.
Тарихи мялуматлара эюря, Даранын
щакимиййяти илляриндя империйада
бирляшдирилмиш 70 тайфа, халгын цмуми сайы 50 млн. няфяря чатырды. Арйа халгынын сайы щаггында ися мцхтялиф мялуматлар вардыр. Бязиляри
Иран йайласынын бцтцн ящалисинин,
диэярляри йалныз арйалыларын 1 млн.
няфярдян аз олдуьуну, цчцнъцляр
ися арйалыларын ъями 200 мин няфяр
олдугларыны гейд едирляр. Тарихи
аналоэийа ясасында 3, 7, щятта 10
тайфанын цмуми сайынын 200 мин
няфяр олдуьуну гябул етмяк олар.
Беля ки, Ящямянилярдян 2340 ил
сонра Иранда юз щакимиййятини бяргярар етмиш Гаъар тайфа иттифагынын
цзвляринин сайы 100 мин няфяр иди.
Гаъар тайфасы дахилиндя ъидди ихтилафын олдуьуну нязяря алсаг, онда
йени щакимиййятин йалныз бир тайфа
иттифагынын эцъц иля бяргярар едилмядийини эцман едя билярик.
Ящямяниляр дя цч тайфанын эцъц иля цсйан етсяляр дя, илк уьурдан
сонра онлара гошуланларын сайы чохалмалы иди.
Ящямянилярин тясис етдийи дювлят эцъляндикъя, дювлятя дахил олан
тайфа вя халглар истяр кюнцллц, истярся дя иъбари шякилдя йени дювлятин
яразисинин эенишлянмясиня, онун
горунмасына хидмят едирдиляр.
Ящямяни империйасынын эениш
яразиляри, мцхтялиф инкишаф сявиййя-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
синдя олан тайфа вя халглары ящатя
етмяси, арилярин щаким милли азлыг
олмасы, дювлятин идаря системинин
бцтцн щялгялярини юз ялляриндя сахламаг сийасяти йеритмясинин онларын
етноэенетик, етномядяни хцсусиййятляринин трансформасийайа уьрамасына щялледиъи тясири олмалы иди.
Арйалылар иъма-гябиля гурулушунун даьылма мярщялясини йашадыгларындан онларын арасында тайфагябиля, патриархал мцнасибятляр щяля чох эцълц иди вя сийаси системдя
юзцнцгорума амили кими чыхыш едирди.
Ариляр щяля моногам аиля сявиййясиня йцксялмямиш вя матриархат гайдаларындан азад дола билмямишдиляр.
Беля ки, “ганунла” арилярин
чохлу арвады вя кянизи ола билярди.
Тякъя Ящямяни сцлалясинин цзвляри дейил, бцтцн ариляр арасында йахын
гощумлар, щятта доьма баъылар иля
евлянмя ади гайда иди, эениш йайылмышды.
Ари ганунлары гадынларын йадлара эюрцнмясини гадаьан едирди.
Щюкмдарын арвады вя кянизлярини щеч ким эюря билмязди, эюрянляри юлцм ъязасы эюзляйирди.
Щюкмдар вя яйанлар гадынлары гапалы шяраитдя сахлайыр вя юзляри иля
щяр щансы бир йеря апармалы олдугда да, гапалы, юртцлц арабаларда
апарырдылар.
Щалбуки Бабилистан вя Мисирдя
гадынлар эениш азадлыг вя сярбястлийя малик олуб иътимаи-игтисади щяйатда йахындан вя фяал иштирак едирдиляр.
Щаким арйалы кишилярин яксяриййяти Ящямяни ордусунда хидмят
едирди. Онлар ордунун нцвясини вя
команда щейятини тяшкил едирдиляр.
Ариляр ордуда щаким азлыг тяшкил
едирдиляр, щакимликляри ясас щярби
вязифяляри тутмагда юзцнц эюстярир-
l Анализ
ди. Арилярин ордуда азлыг тяшкил етдийиня Ящямяни дювлятинин сечмя,
елитар щярби щиссяси сайылан, щяр бири
мин няфярлик 10 бирликдян (минликдян) гурулмуш мяшщур “Юлмязляр”
корпусунун (ъями 10 мин няфяр)
йалныз бир минлийинин, щюкмдар
гвардийасы щесаб олунан биринъи
минлийин (алайын) ари яйанларындан
ибарят олмасы яйани сцбутдур. Диэяр
9 минлик (алай) шярги ирандилли
халглар вя тайфалардан, щямчинин
Парсуанын вя дювлятин ясас яразисинин йерли, автохтон ящалиси олан
еламлардан (вя йа еламлылардан)
ибарят иди.
Ящямяни империйасынын гцдряти вя давамлылыьы, бирлийи вя бцтювлцйц ордудан асылы иди, она эюря ордуйа хцсуси диггят йетирилирди. Дювлятин щяр бир инзибати-идаря ващидиндя - сатраплыгда щярби гарнизон тяшкил олунмушду. Щямин гарнизонлар
5 (7) щярби даирядя бирляширди. Мясялян, эюстярилир ки, Бабилистан вя
Мисирдя щярби гарнизонларда 10-12
мин няфяр хидмят едирди. Мялум
олдуьу кими, Дара заманы империйанын яразиси 20 сатраплыьа бюлцнмцшдц, демяли, гарнизонларда
20х10 (12)=200 (240) мин щярбчи
хидмят едирди. Бундан ялавя, сярщяд мянтягяляриндя щярби колонийалар тяшкил едилирди. Торпаг пайы
алан ясэяр онун щесабына аилясини
сахламалы вя юзцнц йараг-йасагла
тямин етмяли иди. Арилярин орду сийасяти, гейд едилдийи кими, бир тяряфдян юз щаким статусларыны тямин
етмяйя йюнялмишдися, диэяр тяряфдян йерли ящалийя етибарсызлыьын нятиъяси кими гарнизонларда щямин
мянтягя сакинляринин тямсил олунмамасыны тямин етмяйя йюнялмишди. Бу ися арилярин бцтцн юлкяйя сяпялянмясини шяртляндирирди.
Арилярин юлкяйя сяпялянмясинин ясас каналларындан бири башлыъа
мцлки вязифяляря онларын тяйин едилмяси иди. Гейд едилдийи кими, империйанын яразиси 20 сатраплыьа бюлцнмцшдц. Щяр бир сатраплыгда чохсайлы мямурлар штаты, тяръцмячиляр хидмят эюстярирди. Гейд едилир ки, Даранын щакимиййяти илляриндя сатраплыгларын ян уъгар яйалятляриндя беля
ари мямурларына раст эялмяк олурду. Йерли ящали тямсил олунмайан
гарнизонлардан фяргли олараг, сатраплыьын, хцсусян дя ашаьы инзибати
ващидлярин идаря олунмасында
(юзялликля инкишаф етмиш сатраплыгларда, о ъцмлядян, Мисир, Бабилистан, Кичик Асийада) йерли ящалинин
хидмятиндян эениш шякилдя истифадя
едилирди. Щямин амил ари мямурларын инкишаф етмиш сатраплыгларда етномядяни ассимилйасийайа уьрама-
сына сябяб олмалы иди. Лакин дювлятин кадр вя дил сийасяти щямин просесин гаршысынын алынмасына йюнялмишди. Беля ки, Даранын щакимиййяти илляриндя вя тябии ки, ондан сонра
дювлятин рясми карэцзарлыг дили арами дили, Парсуада ися елам дили иди.
Сатраплыгларла мяркяз арасында вя
сатраплыгларын юз араларында карэцзарлыг дили арами дили иди. Бундан
ялавя, йерлярдя сянядляр, щямчинин
дахил олан яризя вя шикайятляр йерли
диллярдя тяртиб олунурду. Беля бир
шяраитдя щаким халг олан арилярин
арами вя йерли дилляри юйрянмясинин
гаршысыны алмаг цчцн тяръцмядян
истифадя олунурду. Истяр щюкмдар,
истярся дя мцхтялиф сявиййяли ари
мямурлары юз фярман, сярянъам вя
эюстяришлярини шифащи шякилдя арйа
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
11
l Анализ
дилиндя верир вя дярщал тяръцмячиляр тяряфиндян арами вя йерли дилляря тяръцмя олунурду. Щямчинин дахил олан мцхтялиф сянядляр арами вя
йерли диллярдян ари мямуру цчцн шифащи шякилдя тяръцмя олунурду вя
просес беляъя давам едирди. Щямин
сийасят арилярин щаким халг статусундан иряли эяляряк, онларын йерлярдя арами вя хцсусян йерли дилляри
юйрянмякля ассимилйасийа олунмасына гаршы йюнялмишди. Амма щямин сийасят, хцсусян инкишаф етмиш
юлкялярдя, там сямяряли ола билмязди. Чцнки ари мямурларын йерли
дилляри юйрянмясиня, йерли мямурларла, йухары даирялярин нцмайяндяляри иля мцхтялиф сявиййяли ялагяляр гурмасына щеч бир манея йох
иди. Бу да арилярин етномядяни ассимилйасийайа уьрамасына шяраит йарадырды. Тарихи фактлар няинки ади
мямурларын, щятта бязи сатрапларын,
мясялян Бабилистанда, етномядяни
ассимилйасийайа уьрамасыны якс етдирир. Йягин ки, узун илляр давам
едян щямин просес империйанын зяифлямяси илляриндя даща да сцрятлянир вя империйанын сцгуту вя ари
халгынын щаким халг статусундан
мящрум олмасы иля баша чатыр. Щярби ишин юлцм-итимля баьлы олмасынын,
мямурларын ассимилйасийа олунмаг
имканынын етноэенетик бахымдан
ясас нятиъяси арилярин бир щиссясинин
халгын тякрар истещсалындан кянарлашмасы, йад етник бирлийя дахил олмасы иди. Бу просес щярби вя мцлки
хидмятля баьлы олмайан вя инкишаф
етмиш юлкялярдя мяскунлашан ариляр
цчцн даща асан вя тез баш верирди.
Арилярин Мисирдя, Бабилистанда, Кичик Асийада мяскунлашмасы щаггында мялуматлар вардыр. Илк нювбядя яйанларла тямсил олунмуш щямин ариляр мяскунлашдыьы яразилярдя эениш игтисади фяалиййятля мяшьул олурдулар. Гейд едилир ки, Баби-
12
листанда таъирбашы ари иди. Щямин
зцмрянин ассимилйасийа олунмасы
йолунда щеч бир янэял йох иди, йерли яйан нясилляри иля мцхтялиф сявиййяли ялагя, мцнасибят вя тямаслар
щямин просеси даща да асанлашдырыр
вя сцрятляндирирди. Арилярин Кичик
Асийада, Бабилистанда йерли мядяни-мяишят тясириня мяруз галмасы
щаггында гейдляр мювъуддур.
Арилярин етноэенетик, етномядяни хцсусиййятляриня онларын юлкяйя сяпялянмясиндян даща ъидди тясир эюстярян амил гейри-арилярин якс
щярякяти, йяни империйанын мцхтялиф мянтягя, юлкяляриндян кюнцллц
вя мяъбури шякилдя Парсуада, хцсусян ясас шящярлярдя ъямляшмяси
иди.
Ящямяни империйасынын, хцсусян арилярин сосиал, мядяни инкишафы,
ари ъямиййятиндя баш верян сосиалигтисади вя диэяр дяйишикликляр ордуда пийада охатан вя низяатан кими
хидмят едян якинъилярин (кяндлилярин) е.я. В ясрдян башлайараг сайынын азалмасында вя онларын йунан
муздлулары иля явяз олунмасында
юзцнц эюстярирди. Гейд едилир ки,
б.е.я. ЫВ ясрин яввялляриндян ариляр
йунанларсыз щеч бир мцщарибя етмямишляр. Щюкмдар игамятэащларында да чохсайлы йунан вя гейрийунан муздлулар вар иди. Йунанлар
артыг ари дилиндя данышырдылар.
Чох эцман ки, онларын бир чоху
сонралар ари халгынын тяркибиня гатылмышды. Парсуада, гейд едилдийи, кими мцхтялиф мянтягялярдян эялмиш, мцхтялиф гейри-ари халглары,
тайфалары тямсил едян инсанлар мяскунлашмышды. Дара заманы империйанын инзибати мяркязи сечилмиш
елам шящяри Сузда йящуди, бабил
колонийалары мювъуд иди. Сузда
щямчинин чохлу сайда ясир йунанлар
йерляшдирилмишди вя онлар айрыъа иъма шяклиндя йашайырдылар. Парсуада
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
чохлу йунан сяняткарлары (усталары),
щякимляри варды. Дювлят емалатханаларында вя мцхтялиф тикинтилярдя
империйанын дюрд бир тяряфиндян эялян сяняткарлар чалышырды. Парсуанын
пайтахты Персеполда шащ тясяррцфатында чалышан щесабдарлар еламлылар,
нязарятчи вя хязиня мцдирляри ариляр иди. Еламлылар ари дилини юйряндийи кими, ариляр дя елам дилини юйрянирдиляр. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, Парсуада чохлу гул вар иди.
Гулдарлыьын патриархал характерини
нязяря алсаг, онларын да бир щиссясинин арилярин тяркибиня гатылдыьыны ещтимал едя билярик. Нящайят, ону
вурьуламаг зяруридир ки, Ящямяни
дювлятинин щярби гцдрятинин ясасыны
тяшкил едян шярги ирандилли халг вя
тайфаларын чохсайлы нцмайяндяляри
Парсуада мяскунлашмалы иди. Ялбяття, онлар диэяр юлкялярдя дя
мяскунлаша билярдиляр. Амма бизим мювзумуз бахымындан онларын
Парсуада мяскунлашмасы даща мцщцм ящямиййят кясб едир. Нятиъядя Парсуадан емиграсийа едян ариляри Парсуайа ясасян мяъбури
емиграсийа едянляр явязляйирди.
Ариляр йад етномядяни мцщитдя ассимилйасийайа уьрайараг, ари етносуну тярк едирдися, Парсуайа эялянляр ари етномядяни мцщитиндя ассимилйасийайа уьрайараг, йени “ари”
етник групуну тяшкил едирдиляр.
Мясяля бундадыр ки, арилярин щаким
статусу ассимилйасийа олунан, щятта
азад беля олса, там щцгуглу “вятяндаш” олмайан эялянлярин ари халгынын тяркибиня гатылмасына имкан
вермирди. Она эюря дейя билярик ки,
ики груп ари етносу формалашырды: ари
мяншяли щаким ари халгы вя мцхтялиф мяншяли, ариляр тяряфиндян ассимилйасийа олунмуш, щцгуги бахымдан ариляря бярабяр олмайан “ари”
етносу. Чох эцман ки, икинъилярин
тяркибиндя шярги ирандиллиляр апарыъы
l Анализ
йер тутурдулар. Ящямяни империйасынын сцгутундан сонра арилярин щаким халг статусундан мящрум
олунмасы, мящкум халга чеврилмяси щяр ики ари групунун щцгуги
ъящятдян бярабярляшмясиня вя онларын манеясиз гайнайыб-гарышмасына вя йени бир етносун ясасынын гойулмасына шяраит йарадырды. Формалашмагда олан щямин халгын ендоетноними вя екзоетноними щаггында мялумат йохдур. Йалныз ону дейя билярик ки, етник просесдя шярги
ирандилли халглар апарыъы рол ойнайырды вя арйа халгы ясаслы трансформасийайа уьрамышды. Щямин просесин
давам етмяси вя баша чатмасы цчцн
бир чох мцщцм хариъи амилляр дя
вардыр. Бунларын арасында Парсуанын
истяр Македонийалы Искяндярин Иран
адланан яразидя гыса мцддятли щакимиййяти илляриндя (е.я. 330-323),
истярся дя онун юлцмцндян сонра
йаранан вя Иран яразисини ящатя
едян Селевк дювляти тяркибиндя
(е.я. 347-150) периферийа вязиййятиндя олмасы чох мцщцм иди. Мяркязи юлкяси Сурийа олан Селевк дювлятинин рясми дилляри арами вя йунан
дилляри иди. Тарихчиляр гейд едир ки,
Парсуа йунан-еллин тясириня аз мяруз галмышды вя юз ясасында мцяййян инкишафы, иътимаи, етник вя с.
просесляр юз ахары иля давам едирди.
Селевк дювлятинин сцгутуна
доьру, е.я. ЫЫЫ ясрин орталарындан
Парсуада йерли сцлаля щакимиййятдя
иди. Еля щямин вахт Ирандан шималшяргдя Парфийа дювляти (е.я. 250е.224) йаранмаьа башлады вя е.я. ЫЫ
ясрин сонунда Иран йайласыны вя Бабилистанын бир щиссясини юз тяркибиня
гатды. Онда демяк олар ки, Парсуада е.я. ЫЫЫ ясрин орталарындан е.я. ЫЫ
ясрин сонларына кими фактики мцстягил щакимиййят олмуш вя юлкянин
иътимаи-игтисади, мядяни инкишафына,
гаршылыглы етник просесляря, мцяй-
йян дяряъядя мцнасиб шяраит йаратмышдыр. Парфийа дювлятинин Иран йайласында щакимиййяти бяргярар олдугдан сонра Парсуа щямин дювлятдян асылы вязиййятя дцшся дя, мяркязи Бабилистанда йерляшян Парфийанын да периферийасына, ейни заманда
шярги ирандилли халгларын нцфуз мянтягясиня чеврилди. Парфийа дювлятиндя дя рясми дилляр арами, йунан дилляри олса да, сянядляр щям дя арами
ялифбасы ясасында парфийа йазысы иля
парфийа дилиндя тяртиб едилирди. Ишляк
парфийа дили пящляви, парфийа халгы
ися пящляви халгы адланырды. Мялум
олдуьу кими, Парфийада дювлятин
щяйатынын икинъи мярщялясиндя (Ы
ясрдян) йерли мядяни вя диэяр яняняляр хейли эцълянир. Парфийа сцлаляси щямин вахтдан юзцнц Ящямяни няслинин (сцлалясинин) давамы сайырды.
Парсуанын нисби тяърид вязиййятдя олмасы, еляъя дя щям Ящямяниляр заманы бурада шярги ирандилли халг вя тайфаларын нцмайяндяляринин мяскунлашмасы, щям дя
Парфийанын бу юлкяни юзцня табе етмясиндян сонра шярги ирандилли ящалинин бура нцфузунун чохалмасы,
Парсуада пящляви дилинин цстцн эялмясиня сябяб олду. Мялум олдуьу
кими, Парфийа дювлятиндя дахили зиддиййятлярин эцълянмяси онун зяиф-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
13
l Анализ
лямясиня сябяб олурду. Беля бир
шяраитдя нисби мцстягиллийя малик
олан, инкишаф едян вя эцълянян Парсуа сцлаляси Ярдясир Папаканын башчылыьы иля Парфийайа гаршы цсйан едяряк (224) щямин дювлятин варлыьына
сон гойду вя гыса мцддят ярзиндя
йенидян бюйцк бир империйа йаратды. Щямин дювляти тясис едян халгын
етноними мялум олмаса да, дювлятин рясми дилинин пящляви дили олдуьу мялумдур. Йени тясис едилмиш
Сасани сцлаляси ола биляр ки, Парфийа
дювлятинин рясми дилини щямин дювлятин яразисини юзцндя бирляшдирян
йени дювлятдя сахламаьы мцнасиб
билмишдир. Бу щалда Парсуанын ящалисинин ясас дилинин нядян ибарят олдуьуну сюйлямяк чятиндир. Ейни
заманда бурада артыг арйа дилинин
ишляк дил олмадыьыны вя ян азы щаким даирялярин дилинин пящляви дили
олдуьуну яминликля сюйлямяк
олар.
Сасани мярщялясинин башланмасындын сонра мейдана чыхан ян мараглы мягам арйа етнониминин Иран
топониминя чеврилмясидир. Бунун
конкрет неъя баш вердийини демяк
чятиндир. Бунунла беля, фярз едя билярик ки, Ящямяниляр дюврцндя
Парсуада вя ондан кянарда арилярин
щюкмран олмасы цзцндян бу дювлят
сцгут едяндян сонра щямин яразиляр бир вахт щаким олмуш сцлалянин
дейил, мящз онун тямсил етдийи арилярин юлкяси кими хатырланыр вя йад
едилирди. Тарихи йаддашы, демяк,
эцълц олан кечмиш арилярин вя Парсуа ящалисинин, айры-айры юлкяляри
дейил, мящз Ящямянилярин щаким
олдуьу Мидийа вя ондан шяргдя
йерляшян яразини арилярин юлкяси кими хатырламасы, беля адландырмасы
Иран анлайышынын мейдана эялмясиня сябяб ола билярди. Щямин анлайышын мейдана эялмясиндя Сасанилярин Парфийа сийаси-мядяни ирсиня
14
мцнасибяти дя мцяййян рол ойнайа
билярди. Мялум олдуьу кими, Сасаниляр щягигятя уйьун олмаса да,
Парфийа сцлалясини Ящямяни сцлалясинин щакимиййятини гясб етмякдя
иттищам едирдиляр вя щяр ъящятдян
щямин дюврцн цстцндян хятт чякмяйя чалышдырылар.
Беля ки, Сасани сийаси, мядяни
яняня вя йаддашында Парфийа дюврц
тамамиля сцкутла гаршылашыр. Буна
эюря Сасаниляр юзлярини Парфийанын
щюкмдарлары дейил, Иран вя гейриИранын щюкмдарлары щесаб едирдиляр.
Сасаниляр, гейд едилдийи кими, юзлярини Ящямянилярин давамчылары сайырдылар. Лакин шярги ирандилли халгын
тясири иля юзлярини щям дя мифик Арйа сцлалясинин - Кяйанлярин давамчылары щесаб едирдиляр. Башга сюзля,
Парфийа яразисини, онун шимал-шярг
вилайятлярини юзляриня табе едян Сасани сцлаляси щямин яразилярдя
гясбкар эюрцнмямяк, юз щакимиййятиня леэитимлик вермяк цчцн юзцнц Кяйани сцлалясинин вариси сайырды. Сасани сулаляси юзцнц Парфийа
сцлалясинин - Аршаки вя йа Яшкани
сцлалясинин вариси щесаб етмяся дя,
ондан яввял мювъуд олдуьуна, бцтцн ирандилли халгларын щюкмдарлары
олдуьуна инанылан Кяйани сцлалясинин вариси щесаб едирди. Гейд олундуьу кими, Парсуада мейдана эялмиш Сасани сцлаляси юзцнцн бцтцн
ирандилли тайфа вя халгларын гануни
щакимляри иддиасыны ясасландырмаьа
чалышырды.
Парсуада Ящямяни сцлалясинин
сцгутундан сонра башлайан вя Сасани дювлятинин мейдана эялмясиня
гядярки дюврдя арилярдян фяргли йени бир шярги ирандилли вя йа шярги
ирандилли халгын апарыъы компонент
олдуьу халг мейдана эялмишдир.
Амма Сасани дювлятинин мейдана
эялмяси иля Парсуада формалашмыш
халг сяляфи ариляр кими йенидян ща-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
ким милли азлыьа чеврилди вя арилярля
баьлы етник ящямиййят дашыйан просесляр йенидян бир гядяр фяргли шякилдя тякрарланды: йяни щаким халгын нцмайяндяляри бцтцн империйайа сяпялянмяли олду. Сасаниляр дя
ариляр вя ондан сонра парфийалылар
кими диэяр ирандилли халгларын, хцсусян щярби сащядя, дястяйиня архаланырды.
Щям арилярин, щям парфийалыларын щакимиййяти илляриндя шярги ирандилли халгларын империйа яразисиндя
мяскунлашмасы мейли Сасанилярин
щакимиййяти илляриндя дя давам етмиш вя мцщцм тарихи нятиъя вермишдир. Парфийа вя Сасаниляр заманы
юлкянин пайтахтынын шимали Ирагда Бабилистанда - Ктесифон (Мядаин)
шящяриндя йерляшмяси ирандилли тайфа вя халгларын дювлятин гярбиня
кючмясиня вя бурада мяскунлашмасына билаваситя стимул йарадырды.
Щямин просесин нятиъяси индики Иранын шимал (Хязярин ъянубу), гярб,
ъянуб-гярб сярщяд реэионларында
йашайан йерли ящалинин ассимилйасийа олунмасы нятиъясиндя йени ирандилли халгларын (эиляк, мазандаранлы,
кцрд, лур, бяхтийары вя б.) формалашмасы олду.
Сасани сцлалясини тясис етмиш
халгын бюйцк яразийя сяпялянмяси
щямин халгын сай бахымындан азалмасына, ясас мянтягялярдя ассимилйасийайа уьрамасына сябяб
олурду, лакин щямин просесин нятиъяси бцтювлцкдя ирандилли халгларын
сайынын, мцтяшяккиллийинин вя диэяр
позитив хцсусиййятляринин эцълянмясиндя юзцнц эюстярирди. Сасани
империйасынын ирандилли ящали мяскунлашмыш щиссяси шащяншащлар тяряфиндян Ы Шапурдан башлайараг
(241-242) Иран, диэяр табе юлкяляр
гейри-Иран адланырды. Ирана индики
Иран яразисиндян ялавя шимали Ираг
(Асуристан), Яфганыстан вя Мярв
l Анализ
дахил иди, гейри-Ирана Сурийа, Киликийа, Каппадокийа, Йунаныстан,
Иберийа, Албанийа, Баласакан аид
едилирди. Бязян сонунъу сийащы биринъинин хейриня дяйиширди. Бунунла
беля, бюлэц принсип етибары иля юз
гцввясиндя галырды.
Сасанилярин даща чох ирандилли
халгларын щюкмдарлары, онларын сийаси-игтисади, мядяни-дини мцнасибятляри вя ялагяляринин тяшкиледиъиси вя
мющкямляндириъиси ролунда чыхыш
етмяси йухары даирялярдя сийаси шцурун, конкрет формада иранлылыг шцурунун етник шцуру кюлэядя гойдуьуну эюстярир. Сасаниляр Иран ящалисини иранлылара вя парфийалылара бюлцрдц. Щаким милли азлыьын сийаси
шцуру цстяэял дини шцуру етник шцурун вя онун ифадячиси олан етнонимин мющкямлянмясиня мане олурду. Беляликля, Сасанилярин Парсуа
ящалисини иранлы адландырмасы яслиндя арйа анлайышыны йенидян эцндямя эятирмяк мейли иля изащ олуна
биляр. “Иранлы” термини арйа кими баша дцшцлмялидир. Амма гейд едилдийи кими, артыг арйа халгы мювъуд
олмадыьы цчцн арйа термини Иран термини иля явяз олунмушду. Цмуми
гябул олунмуш тарихи яняняйя эюря, Сасанилярин щакимиййяти заманы
Парсуанын ящалиси вя дили пящляви
адландырылса да, Сасани янянясиндя
бцтцн ирандилли халглар парфийалылара
вя иранлылара, башга сюзля, шярги вя
гярби ирандиллиляря бюлцнцрдц. Бу
да йягин ки, тякъя ъоьрафи реаллыьы
дейил, щям дя етномядяни реаллыьы
якс етдирирди. Йяни шярги ирандилли
халгларын фяал ролу иля дя олса, гярби
Иранда пящляви халгындан фяргли бир
халг формалашмышды. Щямин халгы
вя онун дилини пящляви адландырмаг
реаллыьы там якс етдирмирди. Ейни заманда щямин халг гядим арийалы да
дейилди. Бу да бир даща етнономин
формалашмадыьыны вя демяли, етно-
генетик просесин баша чатмадыьыны
эюстярирди.
Сасани империйасынын яряблярин
зярбяляри алтында сцгут етмяси
(651), Парсын (Парсуа) вя Сасани
Иранынын яряб хилафятинин тяркибиня
гатылмасы Парсын вя етнонимсиз халгын йайылдыьы яразинин империйанын
периферийасына чеврилмясиня сябяб
олду. Щаким халг асылы вязиййятя
дцшдц, Зярдцшт дини ардыъыллары тядриъян йени ислам динини гябул етмяйя башлады вя юз дини етигадында галанлар эябрляр вя йа зярдцштиляр ады
иля кичик етноконфессионал азлыьа
чеврилди. Яряб дилинин дювлят дили
елан олунмасы пящляви дилинин юз сийаси, мядяни вя дини функсийаларындан мящрум олмасына сябяб олду.
Ирана вя яряб дилинин тясири иля Фарс
адландырылан яразийя яряблярин кючмяси Сасани империйасыны йаратмыш
халгын етник, мядяни, сийаси бирлийинин арадан галхмасына, етник шцурун вя етнонимин даща да гейримцяййян характер кясб етмясиня,
щямин халгын етногенетик, антроположи бахымындан гейри-иранлы халгларын тясириня мяруз галмасына шяраит
йаратды. Ярябляр Иранын мцхтялиф
мянтягяляриндя гарнизонлар йерляшдирир, торпаг яля кечирир вя йа сатын
алыр, шящярлярдя йа айрыъа мящяллялярдя, йа да онун бир щиссясиндя
мяскунлашыр, мцгавиля баьламагла
юзляриня табе етдикляри мянтягялярдян сексуал хяраъ алырдылар. Мцгавилядя мяьлуб тяряфин галиб тяряфя
гадын вермяси щаггында маддя
гейд олунурду. Бундан ялавя, кюля
гадынларын ярябляря-мцсялманлара
яря эетмяляри онларын ювладларынын
мцсялман, йяни азад адам олмасыны тямин едирди.
Ейни заманда кючяри ярябляр
щярби сяфяря аиля вя гощумлары иля
бирликдя эедирдиляр. Дюйцшчцлярин
гощумлары йени яразилярдя торпаг
сащяляри зябт етмякля мяшьул олурдулар. Ялинин хялифялийи (656-661)
дюврцндя вя ондан сонра сийаси щакимиййятя мцхалиф олан ярябляр Ирана - мяркязи вя шярг вилайятляриня
кючцрдцляр. Беля ки, артыг ВЫЫЫ
ясрдя Гумда шия яряб колонийасы
мейдана эялмишди.
Сасаниляр юзлярини иранлы адландырсалар да, Иранда йайылмаьа башлайан ярябляр онлары яъям, Фарс ящалисини ися “ящл ял-Форс” - Форс ящалиси адландырырдылар. Башга сюзля,
ярябляря Сасани дювлятини тясис етмиш етносун етноними мялум дейилди.
Бурада индийя гядяр яъям анлайышына верилмиш изащата шцбщя йарандыьыны гейд етмяйи лазым билирик.
Эуйа ярябляр диэяр халглары яъям гейри-яряб, дилсиз, лал адландырырдылар. Башга халглары бу шякилдя адландырмаьын халгларын тарихинин ян
гядим заманларында, гябиля-тайфа
гурулушунун мейдана эялдийи мцхтялиф тайфаларын илк дяфя цз-цзя эялдийи чаьларда бир гайда олдуьу етнолоэийада мялум фактдыр. Ярябляр
ислам динини башга юлкяляря йаймаьа башладыглары заман няинки гоншу
дювлятляр вя халглар, еляъя дя дцнйа щаггында эениш вя дярин мялумата малик идиляр. Йалныз Мящяммяд пейьямбярин бюйцк щюкмдарлара ислама дявят мяктубларыны хатырламаг кифайятдир. Биз щяля яряб
хилафяти дюврцндя мювъуд олмуш
дювлятлярин вя халгларын тарихинин,
етник, дил хцсусиййятляринин, юлкяшцнаслыг вя с. мялуматларын яряб
мцяллифлярин ясярляри арасында юйрянилмясини демирик.
Сасани дювлятинин ясас ящалисинин яъям адландырылмасы, йухарыда
гейд едилдийи кими, чох эцман ки,
онун етнониминин формалашмамасы
иля баьлы иди. Йяни ярябляря щямин
халгын етноними мялум олмадыьынДцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
15
l Анализ
дан ону яъям адландырмышлар. Бир
гядяр габаьа эедяряк, Сялъуг
тцркляринин фарслары таъик вя тат адландырдыгларыны гейд едя билярик.
ЫХ ясрдя яряб хилафятинин зяифлямяси вя парчаланмаьа цз гоймасы заманы ирандилли халгларын тарихиндя мцщцм щадисяляр баш верди. Хилафятин шимал-шярг уъгарларында, щакимиййятин зяифлядийи мянтягялярдя анти-яряб халг щярякаты мейдана эяляряк, эцълянмяйя башлады вя
щямин щярякатдан истифадя едян
йерли щакимляр яввялъя фактики, сонра формал мцстягиллик ялдя етдиляр
вя нятиъядя Мяркязи Асийада вя
Хорасанда, щямчинин бир гядяр
сонра Хязяр дянизинин ъянубунда,
Иранын ъянубу вя ъянуб-гярбиндя
йерли щакимиййятляр мейдана эялди.
Бунлардан индики таъиклярин йаратдыьы Самани дювляти (875-999) Иран
дилляриндян биринин, йяни юз дилинин,
Иран мядяни, тарихи янянясинин дирчялдилмясиня, инкишаф етдирилмясиня
хцсуси диггят йетирирди. Самани
дювлятини тяшкил етмиш халгын дили гыса заманда инкишаф етмиш поезийа
дилиня чеврилди вя ятраф яразийя нцфуз етмяйя башлады. ЫХ-Х ясрлярдя
Самани яразисиндя формалашмыш дил
“дяри дили” адланырды. Яряб дилинин
дювлят дили (ВЫЫ-Х), елми вя дини дил
олмасы щямин дилин ядябиййат, бядии йарадыъылыг, илк нювбядя поезийа
иля мящдудлашмасына сябяб олурду. ЫХ ясрин яввялляриндян башлайараг ХЫ ясрин Ы йарысынын сонларына
гядяр давам етмиш ирандилли халгларын сийаси тяшкил олунма (дювлят тяшкил етмя) просесинин ясас ъящяти
щямин дювлятлярин яксяриййятинин
Фарсдан кянарда мейдана эялмяси,
онлардан щеч биринин Сасани Ираны
яразисини ващид дювлятдя бирляшдиря
билмямяси вя онлардан щеч биринин
Сасанилярин хяляфляри тяряфиндян тясис едилмямяси иди. Дил мянсубий-
16
йятиня эюря шярти олараг пящляви адландырдыьымыз халг ВЫЫ-Х ясрлярдя
ясасян яряблярин вя диэяр ирандилли
халгларын щяртяряфли тясириня мяруз
галырды. Щямин тясирин ян мцщцм
етномядяни нятиъяси пящляви дилинин дяри дили иля явяз олунмасындан
ибарятдир. Гейд едилдийи кими, щямин дилин статусунун йцксялмяси,
йайылмасы вя инкишафында ирандилли
халгларын Хорасанда, хцсусян Мяркязи Асийада йаранмыш дювлятляри
мцщцм рол ойнамышдыр. Самани
дювлятинин щярби сяркярдяляри вя вилайят башчылары олан тцрклярдян бир
няфяри 962-ъи илдя индики Яфганистанын Гязни мянтягясиндя йени дювлятин ясасыны гоймуш, бу дювлятин
ян эюркямли нцмайяндяси Мащмуд Гязняви Самани дювлятинин
варлыьына сон вермиш (999) вя индики Иран яразисинин хейли щиссясини юз
щакимиййяти алтында бирляшдирмишди.
Ясасян ирандилли ящалинин йашадыьы
яразидя щакимиййятини гуруб эцъляндирян вя неъя дейярляр Самани
дювлятинин бятниндян доьан йени
Гязняви сцлаляси беля бир шяраитдя
Самани дювлятиндя мювъуд олан
мядяни яняняни давам етдирян дяри дилинин даща да инкишаф етмясиня,
сялисляшмясиня вя ян ясасы, гярб истигамятиндя йайылмасына ялверишли
шяраит йаратмышдыр. Тясадцфи дейил
ки, мящз бундан сонра, йяни Х
ясрдян сонра дяри дили “фарс дили”
адланмышды. Фарс дилинин мяншяйи
вя йени адынын сябяби мялум олмаса да, дейя билярик ки, тарихи бахымдан гейри-иранлылара вя ирандиллиляря
даща йахшы таныш олан, Ящямяни вя
Сасани сцлаляляринин мейдана чыхдыьы ярази кими диэяр мямлякятлярдян даща йахшы танынан Фарс вилайятиндя аз-чох йайылдыгдан сонра дилин ады мямлякятин адына баьланмышдыр. Бу щадисянин етногенетик
вя антроположи нятиъяси “пящляви”
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
халгынын щямин сащядя мцхтялифлийинин даща да артмасы олмалы иди.
Беля ки, дилин йайылмасы орта ясрлярдя дилин дашыйыъыларынын йайылмасы
нятиъясиндя мцмкцн иди. Щям дя
бунун цчцн ики шярт тяляб олунурду:
йа дилин дашыйыъылары сайъа цстцнлцйя, йа да сийаси щакимиййятя малик
олмалы идиляр. (Гязняви дювлятиндя
биринъи шярт юдянирди).
Амма диэяр ирандилли халгларын
пящлявилярдян антроположи ъящятдян ня гядяр фяргляндийини демяк
чятин олдуьундан, щямин мцхтялифлийин нядян ибарят олдуьуну мцяййян етмяк илк бахышда гейри-мцмкцн горунур. Ейни заманда вурьулайа билярик ки, арилярин антроположи
хцсусиййятляриндя шярги ирандилли
халгларын яламятляри там цстцнлцйя
малик олмаг сявиййясиня чатмышдыр. Сонралар шярги ирандилли халгларла “пящлявилярин” антроположи параметрляриндя мейдана эялян фяргляр
щяр ики груп халгларын диэяр етноэенетик, антроположи тясирляря мяруз
галмасы нятиъясиндя мейдана эялмишдир.
Гязнявиляри явяз едян, няинки
Ираны, еляъя дя бцтцн Йахын Шярги,
Кичик Асийанын тцрклярин цзцня
ачан оьуз-сялъуг тцркляри пящлявилярин етноэенетик, антроположи параметрляринин дяйишмясиня мцщцм
тясир эюстярмишляр. Мяркязи Иран
йайласында, йяни ирандилли халгларын,
о ъцмлядян, фарс дили йайылан вя йайылмагда олан яразидя йерляшян
Сялъуг дювляти Гязняви мядяни
янянясини давам етдиряряк, фарс дилинин инкишафы вя йайылмасы цчцн даща бюйцк имканлар тямин етмишдир.
Щиндистандан Егей дянизиня, Гафгаз даьларындан Иран кюрфязи вя Мисиря гядяр яразини ящатя едян Сялъуг империйасынын рясми карэцзарлыг дили фарс дили олмуш, Бюйцк Сялъуг султанлары вя империйанын пар-
l Анализ
чаланмасындан (1092) сонра йаранан чохсайлы сялъуг дювлятляри, султанлыглары, атабяйликляри мювъуд
яняняни давам етдирмиш вя фарс дилинин ядяби-бядии дил кими, хцсусян
поезийа дили кими чичяклянмясиня,
мющкямлянмясиня щяртяряфли шяраит йаратмышлар. Тясадцфи дейил ки,
мящз Сялъуг дювлятинин мювъудлуьу дюврц (1040-1157) фарс дили тарихинин ян мцщцм мярщяляси щесаб
едилир. Мясяля бундадыр ки, бу вя
йа диэяр сявиййяли дювлят башчыларынын фарс дилиня эюстярдийи щимайя
вя гайьы нятиъясиндя бцтцн ири вя
хырда сарайларда фарсдилли ядиб вя
шаирляр топланмыш вя онларын тясири
иля щятта ирандилли халгларын йашамадыьы юлкялярдя, мясялян Яряб Ирагында, Азярбайъанда, Анадолуда
фарс дилиндя йазан, бир сыра щалларда
дащи сяняткарлар мейдана эялмишдир. Ону да ялавя етмяк лазымдыр
ки, фарс дилинин беля эениш йайылмасы
ня щямин дилдя данышанларын, йяни
дяри диллилярин сайъа цстцнлцйц, ня
дя сийаси щакимлийи (щаким халг дейилди) иля шяртлянмирди. Бу щадися
фарс дилинин карэцзарлыг, демяли, йазылы дил функсийасыны йериня йетирмяси вя щямин дилдя данышанларын кюмякчи ролунда олса да, сийаси, инзибати идаряетмядя эениш тямсил олунмалары иля изащ олуна биляр. Тябии ки,
бир тяряфдян карэцзар олмаг истяйянляр, диэяр тяряфдян фарсдилли поезийа иля таныш олмаг истяйянляр щямин дили ямялли-башлы юйрянмяли иди.
О заманкы шяраитин тялябляриня уйьун олараг, ядябиййат, поезийа аляминдя фярглянмяк, бу йолла сарайа
йол тапмаг, юз статусуну йцксялтмяк истяйянляр фарс дилиндя йазмаьа чалышырдылар. Беля бир шяраитдя
фарс дилинин ишляндийи вя фарс дилиндя
поезийайа йцксяк гийямят верилдийи истянилян ири вя кичик щакимиййят
мяркязляриндя щямин дили юйрян-
мяк вя бу дилдя йазмаг арзусунда
олан мцяййян сосиал групун формалашмасы тябии гябул олунмалыдыр.
Буна ян сон нцмуня Иранын фарс вя
Азярбайъанлы (тцрк) айятуллащлары
вя мцътящидляринин яряб дилиндя
илащиййата даир ъилдлярля ясяр йазмасы ола биляр. Щямин шяхсляр ня
яряб дейилляр, ня дя яряб мцщитиндя йашайырлар, юз истяк вя сяйляри
иля яряб дилини мцкяммял юйряниб
бу дилдя ясярляр йарадырлар.
Сялъуглар дюврцндя фарс дилинин мящдуд сосиал зцмря - щаким
даиряляр вя зийалыларын бир щиссяси
арасында эениш шякилдя йайылмасыны
ясас эютцрян бир сыра фарс миллятчи
идеологлар щямин яразилярдя фарс
дилиндя данышан ящалинин йашадыьыны
иддиа едирляр. Бу иддианын ябяс вя
ясассыз олдуьуну эюстярян биръя
дялил кафидир: фарс дили щеч бир заман
ирандилли халглар ареалына дахил олмайан Анадолу Сялъуг дювлятиндя
дя рясми диллярдян бири вя поезийа
дили иди.
Фарс дилинин бцтцн империйада
беля эениш йайылмасы “пящляви”
халгынын сонракы етноэенетик, етномядяни дурумуна чох бюйцк тясир
эюстярмишдир. Ящямяниляр вя Сасаниляр дюврцндя олдуьу кими, Сялъуг империйасы заманы да фарс дилиндя данышан, хцсусян аз-чох савадлы олан адамлар бцтцн империйайа сяпялянмяли олдулар. Бу дяфя
онлар щаким халгын нцмайяндяси
дейил, щаким тцрк халгынын биринъи
дяряъяли кюмякчиляри кими онлары
мцшайият едяряк, бюйцк бир яразийя
сяпялянмяли олдулар. Бюйцк бир
яразийя сяпялянмянин нятиъяси ися
Ящямяниляр вя Сасаниляр дюврцндя
олдуьу кими фарсдилли ящалинин мцяййян бир щиссясинин юз ясас етник
яразисини тярк етмяси, йени яразилярдя етномядяни тясиря, ассимилйасийайа мяруз галмасы иди. Ня гядяр
ки Сялъуг дювлятляри мювъуд иди,
фарсдиллилярин йад етник мцщитдя етномядяни, илк нювбядя дил ассимилйасийасына уьрамасы ещтималы чох
аз иди. Лакин Сялъуг дювлятляринин
тарихи сящнядян эетдийи, хцсусян
Орта вя Йахын Шяргдя монголларын
щакимиййятинин бяргярар олмаьа
башладыьы дюврдя щакимиййят йардымчылары статусундан мящрум олан
фарсдилли инсанлар, нясилляр йад етник
мцщитдя сцрятля ассимилйасийа
олунмаьа мящкум иди.
Сялъугларын щакимиййяти илляринин фарс дилиндя данышан ящалинин етноэенетик, антроположи параметрляриня тясири щаггында бир нечя кялмя
ялавя етмяк лазымдыр. Даим Ирана
эялян, Ирандан гярбя щярякят едян
тцрклярин фарс дилиндя данышан ящалинин етноэенетик, антроположи компонентляриня тясир эюстярмясиня
мане олан щеч бир барйер йох иди.
Амма щямин тясирлярин фарс дилиндя
данышан ящалинин етно-мядяни бирлийиня мянфи нятиъяси йох иди, яксиня,
щямин ящалинин етномядяни бирлийини даща да мющкямляндирирди. Чцнки фарсдилли аилялярля бу вя йа диэяр
шякилдя гощум олан тцркляр дюврцн
цмуми тенденсийасына уйьун олараг даща тез ассимилйасийа олунурдулар, няинки яксиня. Бундан ялавя, гейри-фарсдилли, ясасян тцрклярдян ибарят олан щаким даирялярин
нцмайяндяляринин бир чоху фарс дилини мянимсяйяряк фарсдилли група
дахил олурду. Бу просес фарсдилли
ящалинин гейри-тябии артымынын ясасыны тяшкил едирди. Щямин просес
фарсдилли ящалинин етноэенетик,
антроположи хусусиййятляринин даща
да мцхтялифляшмясини тямин едирди.
Башга сюзля, тцркляр бир тяряфдян юз
антроположи хцсусиййятлярини эенетик йолла ютцрцрдцляр, диэяр тяряфдян, етник груп шяклиндя фарсдилли
ящали тяркибиня гатылараг, сонралар
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
17
l Анализ
тябии ки, никащ ялагяляри васитяси иля
дя, щямин мцхтялифлийи даща да эенишляндирирдиляр. Щямин просес,
фарсдилли ящалинин эениш яразийя сяпялянмяси, щямин ящалинин етник
яразисиндя диэяр етносларын нцмайяндяляринин мяскунлашмасы, еляъя
дя гейри-фарсдилли етник групларын дил
ассимилйасийасы нятиъясиндя фарсдилли ящали тяркибиня гатылмасы щямин
халгын етник шцурунун вя етнониминин формалашмасына мане олурду.
Мялум олдуьу кими, тцркляр фарс
дилиндя данышанлара таъик (тазик), тат
дейирдиляр. Йяни ярябляр кими
тцркляря дя фарс дилиндя данышан
ящалинин ендоетноними - юзады мялум дейилди. Фарс дилиндя данышанлар
юзляриня фарсдилли дейирдиляр. Демяли, Фарс топоними етнонимя чеврилмямиш, йалныз дилин адынын мцяййянляшмясиндя иштирак етмишдир.
Фарсдилляринин етник шцуру вя етнониминин гейри-мцяййянлийи, демяк
олар ки, ХХ ясрин сонунъу рцбцня
гядяр давам етмишдир. Бу да
фарсдилляринин артыг Фарс яразиси иля
мящдудлашмамасы иля баьлы иди.
Яввялъя тцрклярля, сонра монголлар, даща сонра йенидян тцрклярля
бцтцн Ирана, бюйцк дювлятляр заманы Ирандан кянара сяпялянян, кичик
дювлятляр мювъуд олдуьу заман
мцхтялиф сийаси сярщядляр тяряфиндян парчаланан, конкрет бир ярази
иля мящдудлашмайан фарсдиллиляр
ъямиййятин етник структуруну даща
чох дил мянсубиййяти ясасында
фяргляндирирдиляр. Бизя беля эялир
ки, дил амилинин етник структурун
ясас эюстяриъиси ролунда чыхыш етмяси, етноними арха плана сыхышдырмасы
фарсдилли ящалинин йайылдыьы яразинин
юзцнцн полиетник, полилингвистик
структура малик олмасы, гейри-фарс
диллилярин мцяййян щиссясинин фарс
дилини билмяси иля баьлы иди. Беля ки,
фарсдиллиляр онларла фарс дилиндя тя-
18
маса эиряндя онлардан фарсдилли
олуб-олмамасыны (йяни етник дилинин
фарс дили олмасыны) мцяййян етмяйя цстцнлцк верирдиляр. Бурада
щямчинин Иран ъямиййятинин бир чох
ирандилли халг вя тайфалардан ибарят
олмасы, онларын юз араларында
фяргляндириъи яламят кими дил амилиндян истифадя етмяси дя мцщцм
рол ойнамышдыр.
Фарсдилли халгын ирандилли вя
гейри-ирандилли халгларын етноэенетик, антроположи тясириня гейд едилян
каналларла мяруз галмасы сялъуглардан сонра даща да дяринляшмиш
вя монголлардан сонра щямин просесдя азярбайъанлылар (тцркляр) ясас
рол ойнамышлар. Бу да илк нювбядя
монголлардан сонра тцрклярин сийаси
щакимиййятинин бярпа едилмяси вя
гыса фасиля нязяря алынмазса (лур
тайфасына мянсуб олан Зянд няслинин - 1752(58)-1785(94) - щакимиййяти), ХХ ясрин яввялляриня гядяр
давам етмяси иля баьлы иди. Тарихи
ядябиййатда гейд олунмаса да,
тядгигатчыларын диггятиндян кянарда галса да, фарсдилли анлайышынын
мейдана эялмяси яслиндя тцрклярин
сийаси щакимиййятдя, идаряетмядя
ясас йардымчылары олан фарсдиллилярин
шифащи цнсиййятдя тцрк дилиндян эениш истифадя етмяси иля баьлы иди. Сийаси щаким вя юз ана дилиндян башга бир дили билмяйян халгын нцмайяндяляри тябии ки, шифащи сферада
ана дилиндян истифадя едирди вя
фарслар щямин дили юйрянмяйя мяъбур идиляр.
Мящз щямин амил цнсиййятдя
оланларын етник мянсубиййяти ана
дили ясасында мцяййян етмяйя цстцнлцк вермясиня шяраит йарадырды.
Буну беля иллцстрасийа етмяк олар:
Ы вариант: фарсдилли шяхс онунла фарс
дилиндя данышан шяхсин щягигятян
фарсдилли олуб-олмамамысыны, йяни
етник мянсубиййятин ана дили яса-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
сында мцяййян едирди; ЫЫ вариант:
бир-бири иля тцрк дилиндя цнсиййят гуран ики шяхс гаршы тяряфин етник мянсубиййятини йеня дя ана дили ясасында мцяййян етмяйя цстцнлцк верирди.
Фарсдилли анлайышы “биз”, гейрифарсдилли анлайышы “онлар” гаршылашмасыны явяз едирди. Фарсдилли халгын
гейд едилян ики каналла диэяр етносларын эцълц етноэенетик, антроположи
тясириня мяруз галдыьыны эюстярмяк
цчцн ХЫХ ясрин ЫЫ йарысына аид бир
факты диггятя чатдырмаг истяйирик.
Гаъар сцлалясинин сарай тарихчиси,
яслян фарс олан Мящяммяд Таьы
Лисанцл-Мцлк Сепещр юзцнцн “Насихцт-тяварих, Тарихи- Гаъариййя”
(Тещран, 1377, с. 552) ясяриндя Фятяли шащ вя онун чохсайлы ювладлары
вя нявяляри щаггында статистик мялуматы гейд едиб цмумиляшдирир. О,
эюстярир ки, ХЫХ ясрин ЫЫ йарысында
Фятяли шащын тюрямяляринин цмуми
сайы 10 мин няфярдян чохдур. Буна
эюря, о гейд едир ки, инди (ХЫХ ясрин ЫЫ йарысында) бир чох иранлыда Фятяли шащын яламятлярини, йяни антроположи хцсусиййятлярини эюрмяк
олар. Биз дя ялавя едяк ки, чохсайлы щаким Гаъар тайфасынын цзвляринин яксяриййяти Тещранда ъямляшмиш вя демяк олар ки, бцтцн ясас
вилайятляря сяпялянмиш, она эюря
дя етномядяни ассимилйасийайа уьрайыб ясасян фарсдилли ящалинин тяркибиня дахил олараг, онун етноэенетик мцхтялифлийини даща да артырмышлар. Фарсларын тцрк дилини юйрянмясиня дялил кими ися йеня дя Гаъарларла баьлы мялуматы гейд етмяк олар.
Хариъи мцшащидячиляр Насиряддин
шащын сарай дилинин, Иран ордусунун
дилинин Азярбайъан (тцрк) дили олдуьуну гейд едирляр. Сарайда вя ордуда чохсайлы фарсдиллилярин хидмят
етдийини нязяря алсаг, онда онларын
тцрк (Азярбайъан) дилиндя даныш-
l Анализ
Фятяли Шащ Гаъар
дыгларыны дейя билярик.
Фарсдилли анлайышына эялдикдя
ися, ону гейд етмялийик ки, ады чякилян ири щяъмли цчъилдлик ясярдя
фарс етнониминя, фарс халгы анлайышына раст эялинмир, щярчянд фарси, йяни Фарс вилайятинин ящалиси анлайышына раст эялинир. Тябии ки, бурада
фарсдилли анлайышы да мювъуд дейил.
Сарай тарихчиси азярбайъанлылара
мцнасибятдя дя етноним кими ня
азярбайъанлы, ня дя тцрк анлайышындан истифадя едир. Мцяллифин гейдляри ясасында Гаъар сцлалясинин щакимиййяти илляриндя Иран ящалисинин етник структуруну мцяййян етсяк, бе-
ля мянзяря алынар: иранлылар,
кцрдляр, ярябляр, бялуъляр, лурлар,
бяхтийариляр, тцркмянляр, гаъарлар,
яфшарлар, шащсевянляр, гараэюзлцляр,
талышлар, гашгайлар, мямясяниляр,
ларлар, бащарлылар, байатлар вя с.
Щямчинин мцяййян етник мяна дашыйан, амма илк нювбядя ярази
мянсубиййятини якс етдирян азярбайъанлылар, мазандаранлылар, эиланлылар ифадяляри ишлянир. О заман йалныз гаъарларын дейил, щям дя Азярбайъан ящалисинин дювлятин идаря
олунмасында, хцсусян мцдафия
олунмасында чох мцщцм рол ойнадыьыны нязяря алсаг, азярбайъанлы-
лар анлайышынын аз-аз ишлянмяси тяяъъцб доьурур. Иранлы анлайышы мцяллиф тяряфиндян ики мянада ишлянир:
а) сюзцн щягиги мянасында, йяни Иран ящалисинин Иран дювлятиня
мяхсус олмасы, Иран сийаси системиня аид олмасы, индики анламда Иран
вятяндашлыьы. Щямин анлайыш бцтцн
Иран ящалисини ящатя етдийиндян етник йцкя малик ола билмязди вя
Иран ящалисинин диэяр дювлятлярин
вятяндашлары иля гаршылашмасы заманы актуаллашырды. Иранда кимися иранлы, диэярини яряб вя с. адландырмаг
тамамиля мянасыз олмалы иди.
б) Иранлы анлайышы ясасян фарслары вя азярбайъанлылары диэяр халглардан айырмаг цчцн истифадя олунурду. Бир анлайышда ики етник бирлийи
ифадя етмяк мянтигя уйьун дейилди.
Мцяллиф етноними олмайан
фарслары вя тцрк етнониминин мювъудлуьуну нязяря алмадан азярбайъанлылары да щямин бахымдан
фарсларла ейниляшдиряряк вя йа еля о
заман шовинизм нцмайиш етдиряряк, азярбайъанлылары айрыъа бир етнос щесаб етмяйяряк, йахуд щяр
щансы башга бир сябябдян иранлы анлайышыны етноним кими гейд едирди.
Полиетник юлкя вя дювлятдя сийаси
мянсубиййяти ифадя едян анлайышын
щям дя етноним кими ишлядилмяси
фарсдилли халгын айдын етнонимя малик олмадыьыны вя етноним сащясиндя гейри-мцяййянлийин давам етдийини эюстярирди. Нязяря алсаг ки,
тайфадан миллятя кечид мярщяляси
щесаб едилян халг мярщяляси етник
шцурун вя онун ифадяси олан етнонимин гейри-мцяййянлийи, йайгынлыьы
иля характеризя олунур, онда фарсдиллилярин етнонимя малик олмамасы
гейри-мянтиги эюрцнмяз.
Щягигятян дя, бизя йалныз
Ящямяни тясис етмиш ирандилли тайфаларын яввялки етноними - арйа етноДцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
19
l Анализ
ними мялумдур. Ящямянилярдян
сонра Парсуада баш вермиш етник
просесляр ващид етнонимя малик
олан халгын формалашмасы иля нятиъялянмямишдир. Артыг гейд едилдийи
кими, бурада щям ирандилли халгларын, сонра ися даща чох гейри-ирандилли халгларын иштиракы иля бир нюв
перманент етник просес давам едирди. Щямин просесин мярщяляляринин
ясас эюстяриъиси йени диллярин йайылмасы вя йа формалашмасы иди. Тябии
ки, щятта ейни кюк ясасында олса да,
цч айры-айры диля сащиб олан цч халгын ващид етноними ола билмязди.
Парсуада - Фарсда етник просеслярин
щяр мярщяляси йени диллярин формалашмасы иля баша чатдыьындан дил
мянсубиййяти ясас етник яламят кими чыхыш едирди. Йени дилин формалашмасы ясасян хариъи етномядяни
тясир алтында баш вердийиндян яввялки етник шцурун вя етнонимин унудулмасына сябяб олурду. Дил етнонимля баьлы олмадыьындан дилин ады
иля кечмиш етноним арасында зиддиййят йараныр вя дилин адынын етнониминя чеврилмяси иля щялл олунурду.
Мялум олдуьу кими, Ящямянилярдян сонра щаким диля чеврилян пящляви дили Парсуада эениш йайылдыгдан
сонра бурада щямин дилдя данышанларын да пящляви адландырылмасыны
шяртляндирмиш вя дилин ады парсуалыларын екзоетнониминя чеврилмишдир.
Лакин пящляви анлайышынын ендоетнонимя чеврилмяси щаггында мялумат йохдур.
Яряб хилафятинин Ираны юзцня табе етмясиндян сонра пящляви дили
дяри дили иля явяз олунмаьа башлайыр
вя ХЫ яввялиндян фарс дили адланыр.
Бязи алимляр фарс дили анлайышынын йаранма мянбяйи вя сябябинин мялум олмадыьыны гейд едирляр. Амма
беля эюрцнцр ки, щямин анлайыш щансыса сябябдян Иран вилайятляри ичярисиндя юзцня даща чох диггят чякян
20
Фарс мямлякятинин ады ясасында йаранмышдыр. Эцман етмяк олар ки,
Фарс ящалиси щямин дили даща тез вя
эениш мигйасда мянимсяйяряк
юзцнцнкцляшдирмишдир. Бунунла фарс
дилинин адынын етнонимя чеврилмяси
просеси башланмыш вя бир чох дахили
вя хариъи сябяблярдян узун ясрляр
давам етмишдир. Ону да вурьуламаг лазымдыр ки, фарс екзоетноними
фарс юзадындан - ендоетнониминдян
даща яввял формалашмаьа башламышдыр. Йяни фарсдиллилярин гоншулары онлары тядриъян фарс адландырмаьа башладыьы щалда, фарсдилли ящали юзцнц
беля адландымырды. Фарсдилли ящалинин зийалылары щямин халгы Сяфявилярин щакимиййятинин сонларындан вя
ясасян ХЫХ яср йазыларында иранлы
адландырырды. Лакин дювлят мянсубиййятини ифадя едян иранлы термини
Иранын гейри-фарс етник бирликляри тяряфиндян фарсдилли ящалинин щям дя
етноними кими гябул едилмядийиндян, хцсусян фарсдилли ящали гейрифарс халгларын иътимаи фикриндя, милли
идеолоэийаларында фарс халгы кими
тясбит олундуьундан, иранлы анлайышынын диэяр халглары ассимилйасийа
етмяк цчцн пярдя ролуну ойнадыьыны ифша етмяляриндян сонра Иранда
баш вермиш кюклц иътимаи, игтисади,
сийаси, мядяни дяйишикликляр шяраитиндя фарсдилли ящали тядриъян юзцнц
фарс адландырмаьа башлады вя бунунла да иранлы анлайышынын ясассыз
олараг етник мяна иля йцклянмясиня
сон гойулмуш олду. Беля ки, 197879-ъу илляр Иран ингилабындан сонра
гябул едилмиш Конститусийада Иранын
полиетник структура малик олмасы вя
ян ясасы етник, дини, ирги, дил мянсубиййятинин щеч кимя цстцнлцк вермямяси щцгуги ъящятдян тясбит
олунду. Тамамиля йени принсипляр
елан етмиш йени режим гейри-фарс
халгларын мящдуд чярчивядя олса
да, етномядяни инкишафына щцгуги
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
база вя ямяли шяраит йаратмыш олду.
Бцтцн бунларын вя диэяр амиллярин
тясири алтында фарс мцяллифляринин
ясярляриндя артыг фарслар, фарс милляти, фарс халгы анлайышлары ишлядилмяйя
башлады. Бунунла да демяк олар ки,
фарс миллятинин формалашмасы баша
чатмыш олур ки, онун да ян мцщцм
эюстяриъиси халгын ендоетноними,
юзадыдыр, эениш мянада етнонимидир.
Беляликля, сон нятиъядя юзцнц
фарс адландыран халг етноэенетик
бахымдан кимдир?
Бцтцн йазы щямин суала ъаваб
ахтарылмасына щяср олундуьундан
артыг она гыса шякилдя ъаваб вермяк олар. Фарс халгы етноэенетик,
антроположи бахымдан гядим еламлылардан, арйалылардан, парфийалылардан, диэяр шярги ирандиллилярдян,
яряблярдян, шяргдян эялян тцрклярдян, монголлардан, азярбайъанлылардан (тцрклярдян), эиляклярдян,
мазандаранлылардан, бяхтийарилярдян, лурлардан, кцрдлярдян ибарятдир. Башга сюзля, иранлылар фарс йох,
фарслар эенетик, антроположи бахымдан иранлыдырлар. Иранын диэяр халгларыны ися фарс адландырмаьа щеч бир
мадди ясас йохдур. Щягигятян дя,
фарслар щеч бир вахт фарс дилини мянимсямяйя башладыглары замандан
сайъа яксяриййят тяшкил етмямиш вя
Фарс мямлякятиндян кянарда бюйцк колонийалара малик олмамышлар.
Бунун ян бариз эюстяриъиси фарсларын
Иранда мяскун олан диэяр ирандилли
халглары, щятта бу йахынлара гядяр
Фарс вилайятинин кечмиш ящалисини
ассимилйасийа елдя билмямясидир.
Инди дя Фарс вя Кирман вилайятляриндя пящляви дилиндя гошулмуш
мащнылар эениш йайылмышдыр.
Артыг гейд едилдийи кими, Ящямяниляр дюврцндя арйалылар, Сасаниляр заманы дягиг етноними мялум
олмайан, бязян пящляви адландыры-
l Анализ
лан халгын нцмайяндяляри щям ясэяр, щям дя мцлки мямур гисминдя бцтцн империйайа сяпялянмиш,
гейри-арйалы, гейри-пящляви мцщитиндя ассимилйасийа олунмушлар.
Сялъуг империйасы гурулдугдан
сонра дяридиллиляр йалныз мямур гисминдя империйа яразисиня йайылмышлар. Сябяби мялум олмаса да, дяри
дили фарс дили, щямин дилдя данышанлар ися фарсдилли адландырылмышдыр.
Фарсларын сонракы етник тарихи “фарс”
сюзцнцн дил мянсубиййяти анлайышындан етник мянсубиййят анлайышына чеврилмясидир. “Фарс” анлайышы
яввялъя екзоетноним, сонра ендоетноним кими гябул едилмишдир.
Беляликля, Фарс мямлякятиндя
йашайан ирандилли тайфалар арйа ендоетноними дашымышлар. Парфийа (Яшкани) сцлалясинин щакимиййятинин сонларына доьру Фарсда мяскун олан
ящали пящляви адланмышдыр. Сасани
сцлалясинин щакимиййяти илляриндя
щямин ящали парфийалы вя иранлы адланмышдыр. Дейя билярик ки, Сасанилярдян сонра Фарс мямлякятинин
ящалисинин етноним вя дил бахымындан гейри-мцяййянлик дюврц башланыр. Яввялъя фарс дилинин бурада йайылмасы иля дил гейри-мцяййянлийи
арадан галхыр, сонра узун мцддятдян сонра фарс дилинин адынын етнонимя чеврилмяси иля етноним гейримцяййянлийи сона чатыр. Нящайят,
индики фарсларын етник шцурунда ендоетноними фарс олан халгын мювъудлуьу щаггында тясяввцр, билик
сабитляшмиш вя дилин адынын халгын
ады иля баьлылыьы тясбит едилмиш олду.
Бизя беля эялир ки, щазырда щаким миллят олан фарслар юз етноэенетик тарихиня йенидян вя дяриндян
бахараг, щаким миллят мювгейини
щяр васитя иля горумагда исрар етмяйяряк, милли мцнасибятляри сырф
инсани, демократик дяйяр вя принсипляр ясасында йенидян тянзимля-
мяйя тяшяббцс едяъякдир. Фактики
олараг, бу эцн фарслар юзляри-юзляриня, юзляринин айры-айры щиссяляриня,
юз кечмишляриня гаршы ядалятсизлик,
зцлм едирляр. Тарихи тяърцбя эюстярир ки, щаким миллятчилик сийасяти
щяр йердя вя щямишя щаким миллятин юз гаршысына гойдуьу антищуманист, ядалятсиз вя перспективсиз
мягсядя тамамиля зидд нятиъя верир. Бизъя, дцнйанын ян бюйцк империйалары олмуш Ящямяни вя Сасани империйаларынын чохсайлы ордуларынын юзляриндян нечя дяфя аз олан
йунан-македон вя яряб ордуларына
щялледиъи дюйцшлярдя чох асанлыгла
мяьлуб олмаларынын сябябляриндян
бири дя империйалара дахил олан
халглара мцнасибятдя айры-сечкилиик
сийасяти йеридилмяси иди. Сон цч ясрин империйаларынын тарихи эюстярир
ки, щаким халгын зцлмя, ядалятчизлийя, айры-сечкилийя ясасланан сийасяти онун юзц цчцн чох аьыр нятиъяляр вермишдир.
Цмид едирик ки, гядим тарихи,
гядим вя зянэин мядяниййяти,
дювлятчилик яняняляри иля фяхр едян
фарс милляти тарихи тяърцбядян ибрят
дярси алараг, башгаларынын аъы тяърцбясинин тякрар олунмасына шяраит
йаратмайаъаглар. Фарс щаким миллятчилик сийасяти тяряфдарлары милли
мясялянин ядалятли, демократик
принсипляр ясасында щяллини ертялямякля эуйа милли азлыглары ассимилйасийа етмяйя вахт газандыгларыны
тясяввцр едирляр. Дцнйа тяърцбяси
айдын шякилдя эюстярир ки, щятта дил
бахымдан ассимилйасийа беля етник
бирликлярин, етник, милли вя йа милли
кимлик шцурунун сцрятля артмасы вя
инкишаф етдийиня, халгларын юз етномядяни, етномилли щцгугларыны
мцхтялиф васитяляр вя даща эениш
мигйасда тяляб етдикляриня дялалят
едир. Биз инанмырыг ки, юзцнцн гейри-фарс ясилли олдуьуну айдын дярк
едян фарсдилли зийаылар бундан сонра
да тарихян мянсуб олдуьу халга
гаршы сырф айры-сечкилик сийасяти йеридилмясиня разы олсун. Беля бир ещтималы да нязярдян гачырмаг олмаз
ки, милли мясялянин милли азадлыг
щярякаты йолу иля щялли няинки
фарсларын ялиндя бящаня олан Иран
дювлятинин ярази бцтювлцйцнц, щям
дя фарсларын етномилли бирлийини тящлцкя алтына ала биляр. Йяни милли азлыгларын интигамындан хилас олмаг
цчцн дцнянки эилякляр, мазандаранлылар, ярябляр вя азярбайъанлыларын фарслыгдан имтина едяряк, ясас,
тарихи етник бирлийиня говушмаьа цстцнлцк веряъякляриня шцбщя етмямяк олар.
Бцтцн бу дейилянляр вя дейилмямиш фикирляр Иранда милли мцнасибятлярин мцасир, демократик принсипляр ясасында тянзимлянмясини
тяляб едир. Бундан няинки милли азлыглар, еляъя дя щаким фарс милляти
файда эюряр!
ЯДЯБИЙЙАТ:
1. В.П.Алексеев. Этногенез. М.,
1986
2. Й.А.Бромлей. Очерки теории
этноса, М., 1983.
3. М.А.Дандамаев, В.Г.Луконин,
Культура и экономика древнего Ирана, М., 1980.
4. В.Г.Луконин Древний и раннесредневековый Иран, М., 1987.
5. В.Г.Луконин. Культура Сасанидского Ирана, М., 1969.
6. Й.Йусифов. Гядим Шярг тарихи,
Б., 1992.
7. А.И.Колесников. Завоевание
Ирана арабами, М., 1982.
8. Ибращим Кафесоглу. Селчуклу тарищи, Истанбул, 1992.
9. М.С.Иванов. Очерк истории
Ирана, М., 1952.
10. Д-р Ящмяди Щ. Говмиййят вя
говмэерайи дяр Иран: яз яфсане та вагеиййят (Иранда етнослар вя етносентризм:
яфсаня вя реаллыг) Тещран 1378 (1999).
11. Мувафиг Интернет сайтлары.
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
21
l Эеополитика
СТАНИСЛАВ ТАРАСОВ,
ДМИТРИ ЙЕРМОЛАЙЕВ
«ÊÖÐÄ ËÀÉÈÙßÑÈ»
СТАЛИН БАРЗАНИ ИЛЯ НЕЪЯ ДОСТЛУГ ЕДИБ?
Ашаьыдакы мягаля Тцркийя президентинин Ирага сон сяфяри (23-24 март 2009-ъу ил)
заманы Русийа щяфтяликляриндян бириндя дяръ олунуб. Йазыда Азярбайъанын тарихи вя
бу эцнц иля баьлы бир чох мягамларын цзяриня ишыг салындыьыны нязяря алыб ону дилимизя чевирмяйи лазым билдим.
Тцркийя президенти Абдуллащ Эцл Ирага сяфяр едяряк, кцрд сепаратчылары иля мцбаризя
проблемини вя икитяряфли мцнасибятлярин мющкямляндирилмяси мясялясини мцзакиря етди. Бу,
сон 33 илдя Ъцмщуриййят башчысынын гоншу юлкяйя илк рясми сяфяри олду. Анкара тарихи йаддан чыхармайыб.
Тцркийя кцрд мясялясиня щямишя чох щяссас реаксийа эюстяриб. Бу дяфя о, информасийа
аэентликляринин йайдыьы мялуматлара эюря, кцрд
йараглылары иля мцбаризядя Ираг тяряфинин сямяряли дястяйини газанмаг истяйир вя Баьдаддан
бу йюндя конкрет аддымлар эюзляйир. Сябяби ися
белядир:
АБШ-ын йени президенти Барак Обама
2010-ъу илин сону цчцн Ирагдакы Америка гцввяляринин сайыны азалтмаг планы барядя бяйанат
веряндя, Анкара наращатлыг кечирди. Мялумдур
ки, Гярб мцттяфигляринин бурадакы щярби гцввялярини Яфганыстана эюндярмяк нязярдя тутулур.
“Ираг мцгавимят щярякаты” бу мягамдан истифадя едиб яфганларла йанашы Ирагда “икинъи ъябщя” ача биляр. Яэяр бу баш верярся, щярби гаршыдурманын йенидян гызышмасы Ирагы гяти шякилдя
цч щиссяйя - ишьалчылара лойал йанашан вя
22
кцрдлярин йашадыьы шимал, сцннилярин мяскунлашдыьы мяркяз вя шиялярин нязарятиндя олан ъянуб
- парчалайаъаг.
Бунунла ялагядар Эеополитик Проблемляр
Академийасынын президенти, эенерал-полковник
Леонид Ивашов дейир: Тцркийя Баш Гярарэащы
чохдан бяри Ирагдакы щадися вя просеслярин еля
бир мяърада эедишиндян наращатдыр ки, Кцрдцстан АБШ-ын кюмяйиля мцстягил дювлят олмаг
цчцн реал имкан газанар.
Доьрудан да, Гярбин кюмяйиля Ирагын шималында артыг ики авиасийа базасы да дахил олмагла щярби инфраструктур йарадылмышдыр, кцрд
ордусу вя полиси фяалиййят эюстярир. Вя мясяля
бурасындадыр ки, яэяр Ирагын парчаланмасы эеополитик факта чеврилярся, Йахын Шярг реэионунда (вя тякъя орада йох!) щадисяляр артыг “Сталин
ссенариси” цзря инкишаф едя биляр. Тясадцфи дейил
ки, бир чох долайы яламятляря ясасян, Американын “тядгигат мяркязляри”ндя Икинъи Дцнйа
мцщарибясиндян сонра Сталинин Тцркийяйя йюнялик сийасятинин юйрянилмясиня мараг кяскин
шякилдя эцълянмишдир.
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Эеополитика
“КЦРД КАРТЫ”
КРЕМЛИН ЯЛИНДЯ
Иосиф Сталин
2007-ъи ил сентйабрын 9да Русийа-Тцркийя Достлуг
вя Сащибкарлыг Ассосиасийасынын няшр етдийи “Мост”
журналында сенсасийалы бир
мялумат дяръ олунду. Мцяллифляр йазырдылар ки, 1910ъу илдя Сталин Батумидян
Анадолуйа кечмиш вя орада
Берийашвили фамилийасы иля йашамышдыр. Доьрудур, щялялик
тарихчилярин ялиндя бу факты
тясдигляйян бир сяняд йохдур. Лакин онлар шцбщя етмирляр ки, Сталин дцнйанын
бу реэионундакы сийаси шяраитдян яла баш чыхарыр вя
орада ян аьлаэялмяз эеополитик комбинасийалар ойнайа билирди. Илк дяфя о, буну (дцздцр, ахыра гядяр олмаса да) Тцркийя Ъцмщуриййятинин баниси Мустафа
Камалла етмишди. Икинъи дяфя ися о, беля бир шейи артыг
Икинъи Дцнйа мцщарибясиндян сонра щазырламышды.
Тарихчи Артур Баьыровун йаздыьына эюря, Сталин 1941-ъи ил
ийунун 21-дя Щитлер
ССРИ-йя щцъум едяндян сонра Анкаранын
формал шякилдя елан етдийи
“нейтраллыьа”
инанмырды. Совет Загафгазийасы иля сярщяддя Тцркийя даими режимдя 30-а йахын щярби
дивизийа сахлайырды, бу
да совет команданлыьыны Загафгазийайа атыъы дивизийа вя танк бригадасы иля эцъляндирилмиш сцвари корпусу
эюндярмяйя мяъбур
етмишди. 1942-ъи илин
йайында алман ордусу
сцрятля Хязяр дянизиня йахынлашыб
Гафгазы вя Загафгазийаны ССРИ-нин
галан щиссясиндян айырмаьа чалышанда Тцркийя тяряфдян тящлцкя даща реал олду. О заман Гафгазын
уьурла мцдафия едилмяси имканы шимали Иранын ишьалы иля тямин едилирди.
Иран яразиси иля Гафгазын мцдафияси
цчцн Орта Асийадан гошунлар эятирилирди. АБШ вя Бюйцк Британийанын
щярби йардымы да Иран яразисиндян
эялирди.
Мцщарибя битдикдян сонра совет ордусу Иранын ясасян азярбайъанлыларын вя кцрдлярин йашадыьы шимал яйалятлярини тярк етмяди. Сталин
чохдан дцшцнцб щазырладыьы эеополитик комбинасийанын биринъи мярщялясини щяйата кечирмяк гярарына
эялди: Иранын ССРИ иля щямсярщяд
бюлэяляриндя ики йени дювлят - мухтар Азярбайъан демократик республикасы вя Кцрдцстан республикасы
мейдана эялди. Бу республикаларын
щюкумятляри Иран коммунист партийасы вя кцрд фящля партийасы цзвля-
риндян формалашмышды. Биринъи щалда
“ики Азярбайъан”ын ващид дювлятдя
бирляшмяси, икинъидя ися Иран, Ираг
вя Сурийанын мцяййян щиссяляриндян Кцрдцстан дювляти йарадылмасы
перспективи эюрцнцрдц. Павел Судоплатов юз хатиряляриндя йазыр ки,
“кцрдлярин кюмяйиля биз о заман
Йахын Шярг вя Аралыг дянизиндяки
инэилис-американ щярби груплашмасынын нефт мящсуллары иля тямин едилмясиндя мцстясна ящямиййятя малик Ираг (Мосул) нефт мядянлярини
узун мцддятя сырадан чыхара билярдик”. Мясяля тякъя бунда дейилди.
Судоплатовун дедийиня эюря, плана
ясасян, Йахын Шяргдя тяхрибат
ямялиййатлары щяйата кечирмяк
цчцн кцрдлярдян хцсуси бригада
(мин беш йцз няфярлик) йаратмаг нязярдя тутулурду. Бу бригададан
Баьдадда Нури Сяид щюкумятини
девирмяк вя бунунла да бцтцн Йахын Шярг реэионунда инэилислярин нцфузуна ъидди зярбя вурмаг, щярби
ямялиййатларын башлайаъаьы, йахуд
ССРИ-йя бирбаша нцвя щцъуму тящлцкяси йаранаъаьы тягдирдя ися Ираг,
Иран вя Сурийа яразисиндяки нефт кямярлярини сырадан чыхармаг цчцн истифадя етмяк оларды. Юзц дя Ираг
кцрдляринин о заманкы лидери Барзани Кцрдцстан республикасынын йарадылмасына кюмяк барядя зяманят
мцгабилиндя совет щюкумяти иля
ямякдашлыг сазиши имзаламаьа разылыг вермишди.
Йери эялмишкян, Сталинин “Бюйцк Азярбайъан” йарадылмасына
даир идейасыны Азярбайъан Коммунист партийасынын рящбяри Миръяфяр Баьыров фяал шякилдя дястякляйирди. Лакин Судоплатовун билдирдийи кими, Сталин тезликля “Азярбайъан лайищяси”ндян ял чякди. Бир чох
тарихчиляр беля щесаб едирляр ки, бунда Гярбин мювгейи, о ъцмлядян,
Иранын БМТ Тящлцкясизлик Шурасына
шикайятляри щялледиъи рол ойнамышдыр. Лакин мясяля, эюрцнцр, башга
ъцр олмушдур.
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
23
l Эеополитика
Ирандан чыхарылан совет
щярби щиссяляри Нахчыван
вилайятиндя, Ермянистан вя
Эцръцстанда ССРИ-Тцркийя сярщядиндя йерляшдирилди. Мясщяти тцркляринин
Эцръцстандан чыхарылараг,
Орта Асийайа кючцрцлмясиня башланылды. Ейни заманда бцтцн дцнйадакы ермяни диаспорунун Совет Ермянистанына гайыдышынын
мцмкцнлцйц бяйан едилди.
Тцркийядя бу щярякятя
1918-1920-ъи иллярдя о заман мцстягил олан Ермянистан вя Эцръцстана гаршы
мцщарибядя Тцркийянин
яля кечирдийи торпаглары, илк
нювбядя Гарс, Ярзурум,
Ярдящан вя Арараты эери
тяляб етмяйя щазырлыг ъящди
кими бахырдылар.
1946-ъы илин декабр айында Иран
щюкумяти АБШ вя Бюйцк Британийанын дястяйи иля юз ордусуну шимал районларына йеридяряк, азярбайъанлыларын вя кцрдлярин бурадакы сепаратчы режимлярини дармадаьын етди. Лакин эениш мянада “Иран
мейданы” Сталин цчцн еля дя ящямиййят дашымырды. Ону даща чох
ССРИ иля мцщарибя олаъаьы тягдир-
24
дя Тцркийяйя щярби
зяманят верян “Трумен доктринасы” наращат едирди. Буна ъаваб олараг, Сталин Исраил дювлятинин йарадылмасы идейасыны дястяклямякля
бирэя ъянуби яряб торпаглары
“карт”ындан истифадя етмяк гярарына эялди. Онун планына эюря, мящз
Исраилин Кцрдцстанла иттифагы бцтцн
Йахын Шярг реэионунда гцввяляр
нисбятини дяйишдиря билярди.
Лакин Кремл стратегляринин
эюзлямядийи бир шей баш верди: юз
йаранышы цчцн бир чох ъящятдян
мящз ССРИ-йя борълу олан Исраил
дювляти совет эеополитикасынын йедяйиндя эетмякдян имтина еляди.
Бунун нятиъясиндя “кцрд лайищяси” дя пуча чыхмаьа башлады.
1948-ъи илдя Мустафа Барзанинин
щярби дястяляри Иран яразисиндян
кечмякля Ирагдан яввялъя Азярбайъана, сонра ися Юзбякистана
кючцрцлдц. Йахын Шяргдя вяд
олунмуш дювлят явязиня ССРИ юз
яразисиндя Кцрд милли-мухтар мащалы йаратмаг гярарына эялди.
Лакин Азярбайъанын башчысы
Миръяфяр Баьыров анлайырды ки, Сталин азярбайъанлыларын эетдикъя эцълянян “Бюйцк Азярбайъан” идейа-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Мустафа Барзани
сыны эерчякляшдирмяк имканларыны
зяифлятмяк цчцн кцрдляри Азярбайъанда йерляшдирмяйя чалышыр.
Буна эюря дя 1946-ъы илдя кцрдлярин Азярбайъана кючцрцлмяси сийасятини мцдафия едян Баьыров
1947-1948-ъи иллярдя онлары фяал
шякилдя Орта Асийайа сцрэцн етмяйя башлады ки, орада да онлар дилянчи эцнцндя йашайырдылар.
Кцрдляр индийя гядяр щеч дя
ясассыз олмайараг яминдирляр ки,
онлара гаршы тягибляр яввялъядян
дцшцнцлмцш ямялиййат олуб. Доьрудур, бязи мцасир кцрд тарихчиляри
беля щесаб едирляр ки, эуйа Баьыровун Барзанийя гаршы шяхси ядавяти
олуб, Кремлдя онун ялейщиня иш
апарыб, ону Сталин вя Берийанын
эюзцндян салыб. Кцрд тарихинин бу
мярщяляси, йяни онларын ССРИ-йя
архаланмагла Йахын Шяргдя юз
дювлятлярини йаратмаьа ъящд етмяси, эюрцнцр, онларын милли шцурунда
дярин из бурахдыьындан, сонралар
Хрушовла эюрцшдя Барзани зарафатла демишди: “Мян беш дювлятя гаршы мцбаризя апармалы олмушам”.
l Эеополитика
Хрушов сорушмушду: “Щансы дювлятляря гаршы?” “Ираг, Иран, Тцркийя, Азярбайъан вя Юзбякистана
гаршы” - дейя Барзани ъаваб вермишди.
Лакин бу йахынларда цзяриндян
мяхфилик эютцрцлмцш сянядлярин дя
эюстярдийи кими, мясяля гат-гат
гялиз олмушдур. Щятта П.Судоплатовун там башга мянзяряни тясвир
едян, чохлу тяфяррцатлары ачыглайан
хатиряляриня дя бцтцнлцкля инанмаг олмаз. Факт будур ки, Сталин
доьрудан да, “бюйцк ойун” ойнайырды. Щятта кцрдлярин Гафгаздан
Орта Асийайа кючцрцлмяси идейасы
щяйата кечириляндя дя, о, “кцрд лайищясинин эяляъякдя лазым олаъаьына” ямин иди. Буна эюря дя бир
чох мцасир тарихчиляр кими, эуйа
1949-1950-ъи иллярдя “Москванын
Йахын Шяргя мараьынын азалдыьыны” сюйлямяйя ясас йохдур. Сталин
нцвя паритетинин йаранаъаьы мягамы эюзляйир вя “Тцркийянин цстцндя” Гярбля эениш гаршыдурмайа
эетмяйя риск елямирди.
Амма Павел Судоплатов юз
хатиряляриндя эюрцн, ня йазыр:
“Мян... Йусуповун кабинетиндя
идим... Онун йанына Барзанинин
башчылыьы иля Ирандан Азярбайъана
1953-ЪЦ ИЛИН ЕПИЛОГУ
Сталинин юлцмцндян сонра Совет Иттифагы “кцрд лайищяси”ни узун мцддятя дайандырды, амма йаддан чыхармады.
Кцрд мясяляси иля мяшьул олмаг Михаил Суслова щяваля
едилди, о да кцрдлярин кюмяйиля Ирагда Нури Сяиди девирмяк
наминя Барзанийя мухтариййят уьрунда мцбаризядя щяртяряфли йардым вяд етди.
Юз нювбясиндя АБШ да Барзанийя щяр ъцр дястяк вяд
едиб онун васитясиля Ирагдакы инэилиспяряст режими девирмяйя вя щакимиййятя юз ялалтыларыны эятирмяйя чалышырды.
Кцрдлярин талейи иля нярд кими ойнамагда давам едирдиляр.
1953-ъц илин майында Москва Совет-Тцркийя сярщядини
танымасы барядя бяйанат верди, ардынъа да Никита Хрушов
Тцркийянин ССРИ-дяки сяфириндян “Сталинин ядалятсизликляриня эюря” шяхсян цзр истяди. Сонралар Павел Судоплатов йазаъагды: “Барзани кифайят гядяр аьыллы адам олараг, баша
дцшдц ки, кцрдлярин эяляъяйи Йахын Шяргдя юз мянафеляри
олан бюйцк дювлятляр арасындакы зиддиййятлярдян ня гядяр
баъарыгла истифадя едяъякляриндян асылыдыр. Эерийя нязяр
саланда, эюрцрсян ки, бюйцк дювлятляр щеч дя кцрд проблеминин ядалятли щяллиня чалышмамышлар. Кцрдцстанын талейи истяр Кремлдя, истярся дя Лондон вя Вашингтонда онун юз
мараглары бахымындан нязярдян кечирилмямишдир”.
Ялбяття, тарих феилин лазым формасыны гябул етмир. Амма
бу да бир щягигятдир ки, щадисяляр башга тарихи дюнямдя
юзцнямяхсус шякилдя тякрарланмаг хцсусиййятиня маликдир.
Чевиряни: М.РЗАБЯЙЛИ
Миръяфяр Баьыров
гачмыш цч мин кцрдц йерляшдирмяйи хащиш етмяйя эялмишдим. Онлары Гафгазда сахламаг сон дяряъя
тящлцкяли иди вя рящбярлик онлары
Юзбякистана кючцрмяк барядя гярар чыхарды...” Кцрдляр, щягигятян, Азярбайъанда силащлы цсйан
галдырмаьа щазырлашырдылар. Онлар
Сталинин “бюйцк ойун”унда “гурбанлыг карт” ролунда олдугларыны
баша дцшмцшдцляр.
Цстялик 1947-ъи илдя АБШ шяраитя мцдахиля едяряк, Тцркийя
яразисиндя юзцнцн щярби вя кяшфиййат базаларыны йерляшдирди. Бундан яввял ися Щарри Трумен Ливийа
вя Тцркийядя совет базаларыны йерляшдирмяк барядя Рузвелтин Сталиня вердийи вяди йериня йетирмякдян имтина етди. 1951-ъи илин пайызында АБШ вя Бюйцк Британийанын
щярби-дяниз гцввяляри Тцркийянин
тящлцкясизлийи вя НАТО-нун мцдафия габилиййяти тящдид олунарса,
Гара дяниздяки тцрк лиманларындан
истифадя етмяк щцгугу ялдя етди.
1952-ъи илин йазында Тцркийя НАТО-йа дахил олду.
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
25
l Йурд
ЭЦНЕЙ АЗЯРБАЙЪАН
ЯРАЗИСИНИН БЮЛЦНМЯСИ
ТЯГВИМИ
1. 7 нойабр 1937-ъи ил тарихдя Рза шащ Пящляви Мяълисинин гябул етдийи гануна ясасян, юлкянин Гаъарлар
дюняминдяки инзибати бюлэцсц дяйишдириляряк яйалятлярин
тарихи адлары ихтисар олунду вя Иран яразиси Шимал-Гярб,
Гярб, Шимал, Ъянуб, Мекран вя Шимал-Шярг ады иля алты
остана бюлцндц.
2. Гыса мцддятдян сонра, щямин илин декабр айында
сюзцэедян бюлэцйя йенидян бахылды вя Иран юлкяси он остана бюлцняряк эцлмяли бир шякилдя 1-дян 10-а гядяр рягямлярля адландырылды. Тябриз шящяри цчцнъц останын,
Урмийа ися дюрдцнъц останын мяркязи олду, Эцней
Азярбайъан щцдудлары вя “Азярбайъан” ады юлкя хяритясиндян тамамиля силинди. Бу бюлэцдя Ярдябил цчцнъц останын тяркибиня дахил иди.
3. Бу хяйаняткар бюлэцляр вя сяфещ адландырмалар
Азярбайъан Демократ Фиргясинин щакимиййятдя олдуьу
шяряфли дювр истисна едилмякля, 1960-ъы иля гядяр давам
етди. Щямин ил цчцнъц вя дюрдцнъц останлара мцвафиг
олараг, Шярги Азярбайъан вя Гярби Азярбайъан адлары
верилди. Бцтцн Иран юлкяси цзря 13 остан вя 8 (сонрадан
11) фярмандарлыг (губернийа) йарадылды. Йени бюлэцдя
Азярбайъан шящярляриндян бязиляри гоншу останлара верился дя вя Щямядан фярмандарлыг кими танынса да, хошбяхтликдян Шярги вя Гярби Азярбайъан останлары мцяййян дяряъядя панаричилийин гылынъындан хилас олду. Бу
бюлэцдя Ярдябил вя Зянъан Шярги Азярбайъан останына
дахил иди. Щямин вахт Ярдябил шящристанынын (уйездинин)
бир щиссяси олан Астара 1968-ъи илдя айрыъа шящристана
чеврилди.
4. Сон онилликляр ярзиндя Ярдябилин вя ятраф мащалларын ящалисинин ян мцщцм тялябляриндян бири Ярдябил
мяркяз олмагла йени бир останын йарадылмасы иди. Яслиндя ярдябиллиляр бунда исрар едирдиляр ки, шящярин нечя
мин иллик парлаг тарихи нязяря алынарса, Ярдябил остан олмаьа лайигдир вя “Шярги Азярбайъан” ады алтында юзцня
мяхсус бцдъяси олмаьа щаггы чатыр. Ону да гейд етмяк
лазымдыр ки, Ярдябилин остан олмаьа чалышмасы гятиййян
Тябриздян айрылмаг ъящди анламына эялмирди, чцнки гоъаман Тябриз тякъя ярдябиллиляр цчцн дейил, бцтцн дцн-
26
йа азярбайъанлылары цчцн гядимдян бир символа чеврилмишдир.
5. 14 октйабр 1992-ъи илдя Ярдябил мяркяз олмагла
Шярги Азярбайъан вя Эцрэан мяркяз олмагла Эцлцстан
останларынын йарадылмасы иля баьлы Дахили Ишляр Назирлийинин вердийи ики тяклифдян биринъиси дювлят рящбярлийи тяряфиндян бяйянилди вя “Савалан” адлы останын йарадылмасы
барядя лайищя дюрдцнъц чаьырыш Ислам Шурасы Мяълисиня
эюндярилди. Савалан останынын йарадылмасы иля баьлы ганун лайищясиня бахмаг 316 сайлы гейдиййатла о заманкы
рящбярлик тяряфиндян дюрдцнъц чаьырыш Ислам Шурасы
Мяълисинин шуралар вя дахили ишляр комиссийасына щяваля
олунду.
6. 12 йанвар 1993-ъц ил тарихдя дюрдцнъц чаьырыш Ислам Шурасы Мяълисинин депутатлары щямин лайищяни цмумиликдя гябул едирляр. Лайищянин тясдиг олунмасы иля щюкумятя иъазя верилир ки, Ярдябил мяркяз олмагла йени
Шярги Азярбайъан останы йаратсын, Тябризин мяркяз олдуьу яввялки Шярги Азярбайъан останынын ады ися дяйишдириляряк, Мяркязи Азярбайъан останы олсун. Беляликля,
бцтцн эцълц етиразлара бахмайараг, йени йарадылаъаг
останда Азярбайъан ады горунур, Ярдябил мяркяз олмагла Шярги Азярбайъан останынын йарадылмасы, Тябризин мяркяз олдуьу яввялки Шярги Азярбайъан останынын
Мяркязи Азярбайъан адландырылмасы лайищянин биринъи
охунушунда гябул едилир вя йени останын адынын дягигляшдирилмяси мясяляси щямин лайищянин Мяълисдя икинъи
охунушуна сахланылыр. Башга сюзля, Ярдябил мяркяз олмагла йени останын йарадылмасы принсипъя тясдиг едилир,
яслиндя лайищянин ян мцщцм ъящяти олан ад сечилмяси
мясяляси ися икинъи охунуша гядяр тяхиря салыныр.
7. 4 апрел 1993-ъц ил тарихдя Савалан останынын йарадылмасы лайищясинин адында вя мятниндя дяйишиклик едиляряк, “Тябризин мяркяз олдуьу Шярги Азярбайъан останынын адынын Мяркязи Азярбайъанла явязлянмяси вя Ярдябил мяркяз олмагла Шярги Азярбайъан останынын йарадылмасы” лайищяси шяклиндя дюрдцнъц чаьырыш Ислам Шурасы Мяълисинин эцндялийиня салыныр.
8. 11 апрел 1993-ъц ил тарихдя Ислам Шурасы Мяълиси-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Йурд
нин депутатлары лайищянин икинъи охунушу заманы эюзлянилмядян Ярдябил адлы йени останын йарадылмасы барядя
гярар гябул едирляр!
9. 13 апрел 1993-ъц илдя, йяни Ярдябил останынын йарадылмасы барядя Мяълисин гяфил гярарындан ики эцн сонра Тещран университетинин мясъидиндя кечирилян Гарабаь
шящидлярини анма мярасими Тещранда йашайан азярбайъанлыларын он миня йахын адамын иштирак етдийи издищамлы
нцмайишиня чеврилди вя онларын Ермянистан сяфирлийи гаршысында етираз пикети иля нятиъялянди. Тещранын мяркязиндяки Ингилаб кцчясиндя кечирилян щямин иъазясиз аксийада Ермянистанын ъинайятляриня нифрят билдирилмякля йанашы, милли кимлик тяляби иля дя чохлу шцарлар сяслянди. О
ъцмлядян, нцмайишчиляр Ярдябил останына вя анадан
айры салынмыш диэяр яразиляря ябяди Азярбайъан адынын
гайтарылмасыны тяляб етдиляр.
10. 19 апрел 1993-ъц ил тарихдя “Еттелаат” гязети
юзцнцн цчцнъц сящифясиндя ики гыса сятирдя йазмышды:
“Тещран: “Ъцмщурийе-ислами”аэентлийи Нязарят Шурасынын дцнянки иъласында Ярдябил
останынын йарадылмасы лайищясиня бахылмыш вя о,
шярият вя ганун
нормаларына
зидд билинмямишдир”. Беляликля,
йени йарадылаъаг
остандан Азярбайъан адынын
ихтисары йолунда
тясяввцр олунан
бцтцн
гануни
манеяляр гейриади бир сцрятля
дяф олунду вя
Азярбайъанын ян
эюзял, мязмунлу
вя тарихи адларындан олан Ярдябил ады ябяди
Азярбайъан адынын ихтисарында
суи-истифадяйя
мяруз галды.
11. 1994-ъц
илин йайында Тябриз университетиня
тялябялярин имзаламасы цчцн
узун бир петисийа дахил олур ки, онун бяндляриндян бириндя Азярбайъан адынын Ярдябил останына вя Азярбайъандан айры салынмыш диэяр шящярляря гайтарылмасы тяляб
едилирди. Билдирилдийиня эюря, щямин петисийада 10.000-я
йахын имза олмушдур.
12. 2004-ъц ил апрелин 11-дя “Ярдябил останына
Азярбайъан ябяди адынын гайтарыш комитяси” адлы бир комитя юз варлыьыны бяйан етди. Бу комитя индийядяк Азярбайъан адынын Ярдябиля вя азярбайъанлыларын йашадыьы
диэяр останлара гайтарылмасы зяруряти барядя мцхтялиф
бяйанатлар йаймышдыр.
Чевиряни:
Мясиаьа Мящяммяди
Гайнаг:
щттп://азощ.блоэскй.ъом
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
27
l Ана дили
ЩЦСЕЙН ФЕЙЗУЛЛАЩИ
ВЯЩИД
ОРТА ШЯРГДЯ ТЦРК ДИЛИНЯ РЯСМИ
СТАТУС ВЕРМИШ ИЛК СЦЛАЛЯ
Тцрк дили Шумерляр дюврцндян Эюйтцрклярин щакимиййятиня гядяр дцнйанын
мцхтялиф эушяляриндя чешидли
сцлаля вя дювлятлярин рясми
дили олмуш, амма исламдан
сонра тцрк дилинин бу статусунда бир нечя ясрлик фасиля
йаранмышдыр. Щямин фасилядян сонра Гараманлылар сцлаляси илк дяфя олараг бу дили
юз дювлятинин рясми дили елан
етмишдир. Одур ки, тцрк дилини
Гараман юлкясинин дювлят
дилиня чевирян бу сцлаля щаггында даща эениш арашдырмалар апармаг лазымдыр.
Гараманлылар Оьуз бойунун Яфшар елиндян чыхмыш бир
тайфа иди вя онларын бир голу
Азярбайъанда йашайырды. Сонралар онларын бир щиссяси Рум
Сялъугларынын пайтахты олан
Конйайа доьру щярякят едиб
орада мяскунлашды. Гараманлылар Сялъуг дювлятинин гярб
сярщядляриндя мяскян салмагла,
щямин бюлэянин Бизанс империйасындан мцдафия олунмасында юнямли
рол ойнадылар.
Гараманлыларын илк танынмыш башчысы Нуря Суфи олмушдур. О, тясяввцфцн бабайиляр тяригятиня мянсуб
иди вя ермянилярин цстцнлцк тяшкил етдийи мянтягялярдя исламы тяблиь етмякля, онун йениъя фятщ олунмуш
яразилярдя христианлыг мцгабилиндя
28
эцълянмясиня кюмяк эюстярмишдир.
Нуря Суфинин вяфатындан сонра
оьлу Сядяддин, даща сонра ися нявяси Кяримяддин тайфайа башчылыг етмишдир. Кяримяддинин дюврцндя
монголлар Анадолуйа щцъум едяряк, Косадаь дюйцшцндя Рум Сялъугларыны мяьлуб едиб юзляриндян
асылы вязиййятя салдылар. Бу ися Гараманлыларын мцстягилляшмясиня тякан
верди. Тясадцфи дейил ки, Кяримяд-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
дин Гараманлы сцлалясинин баниси сайылыр. Рум Сялъугларынын зяифлямясиндян йарарланан Кяримяддин ермянилярин нязарятиндя олан торпаглара щцъум чякяряк, онлары юзцня
табе етди.
Сялъуг падшащы Гараман елинин
гийам галдырмасыны истямирди, одур
ки, Кяримяддинин тутдуьу торпаглары
игта олараг она баьышлады, явязиндя
Кяримяддинин гардашыны эиров кими
l Ана дили
юз йанында сахлайыб она “ъандар”,
йяни мцщафизячи статусу верди. Беляликля, Гараманлы сцлалясиндян илк
шяхс дювлят ишиня ъялб олунду (1256ъы илдя).
Кяримяддинин гардашынын эировлугда олмасы Гараман тайфасынын
“юзбашыналыьына” мане ола билмяди.
Нящайят, Эюля галасы ятрафында Кяримяддинля Сялъуг гцввяляри арасында дюйцш баш верди. Кяримяддин
мяьлуб олду, гардашы да едам едилди. 1261-ъи илдя Гараман тайфасынын
башчысы Кяримяддин вяфат етди вя йериня оьлу Шямсяддин Мящяммяд
бяй кечди.
Мящяммяд бяй юз ана дилиня
бюйцк севэи бясляйирди вя бу ъящяти
иля шющрят газанмышды. О, бир дюйцшдя Сялъуг гошунуну мяьлуб етди,
ейни заманда сялибчиляря силащ-сурсат апаран карвана щцъум едиб бюйцк гянимят яля кечирди.
1277-ъи ил апрел айынын 15-дя
монгол елханы Абага Мисири тутмаг
цчцн бюйцк бир гошун эюндярди. Мисирин тцрк мямлцк султаны Бяйбярс
юз ордусу иля монголларын гаршысына
чыхды вя Анадолудакы Ялбистан ятрафында “йер-йер” типли ракетлярля монгол гошунуну дармадаьын етди.
Монголларын иткиляри еля аьыр иди ки,
дюйцшдян сонра ора эялиб саваш
мейданына бахан Абага эюз йашларыны сахлайа билмяди.
Ялбистан чюлцндя мцштяряк
монгол-сялъуг гошунунун Мисир
тцркляри тяряфиндян мяьлуб едилмяси
вязиййяти Мящяммяд бяй Гараманын хейриня дяйишди. О, йаранмыш шяраитдян истифадя едяряк, Рум Сялъугларынын пайтахты Конйайа щцъум
чякди вя ораны Мисирин тцрк султаны
Бяйбярсин адына тутуб юзцнцн пайтахты еляди.
Конйаны тутдугдан сонра Мящяммяд бяй 1277-ъи ил майын 13-дя
вердийи фярманла тцрк дилини Гараман дювлятинин рясми елан етди. Фярманын мятниндя дейилирди: “Бу эцндян сонра диванда, дярэащда, барэащда, мейданда вя мяълисдя
тцркъядян башга дил ишлядилмямяли-
дир”. Беляликля, ики ясрдян артыг
(1483-ъц илядяк) бир мцддятдя тцрк
дили Гараман дювлятинин рясми дили
олду ки, сонралар Османлылар вя Сяфявиляр бу яняняни давам етдирдиляр.
Орта Шяргдя тцрк дилини илк олараг рясми дювлят дили елан етмиш Мящяммяд бяй Гараманын юлцмц дя
гящряманлыг вя шящидлик нцмунясидир. Беля ки, Мящяммяд бяйин
Конйаны тутмасындан гязяблянян
мцштяряк сялъугмонгол гошунлары
ъидди щазырлыг эюряряк, Конйайа доьру
щярякят
етдиляр.
Мящяммяд бяй
онларын гаршысына
чыхды вя биринъи дюйцшдя галиб эялди,
амма икинъи дюйцшдя мяьлуб олуб
Конйайа чякилмяк
истяди вя бцтцн тяяъъцбцня ряьмян
шящярин гапыларынын
баьлы олдуьуну эюрдц, одур ки, Гарамана цз тутду.
Бир мцддятдян
сонра Мящяммяд
бяй юз гардашлары вя
ямиси ушаглары иля
бирэя мцштяряк сялъуг-монгол ордусунун гярарэащына щцъум чякди. Амма
бирляшмиш гцввяляр
“Туран тактикасы”
вя йа “Гурд ойуну”ндан истифадя
едиб юзлярини эери
чякилмиш кими эюстярдиляр, дярщал да
дюнцб Гараман дюйцшчцляриня щямля етдиляр. Мящяммяд бяй иэидликля мцгавимят эюстяриб щялак олду. Монгол-сялъуг гцввяляри онун кясилмиш башыны низяйя
тахыб шящярбяшящяр эяздирдиляр. Беляъя, исламдан сонра илк дяфя олараг
тцркъяни дювлятин рясми дили етмиш
шяхс амансызъасына гятля йетирилди.
Амма Мящяммяд бяйин юлцмц
Гараманлылары зяифлятмяди, онлар
гцввялярини топарлайыб даща ики яср
рясми дили тцрк дили олан дювлятлярини
йашатдылар.
Сонралар Османлылар, Гарагойунлулар, Аьгойунлулар вя Сяфявиляр
Шямсяддин Мящяммяд бяйин шанлы
йолуну давам етдирдиляр вя дювлятин
имканлары иля юз ана диллярини дястяклядиляр. Заманымызда ися дцнйа
тцркляри щяр ил майын 13-нц - Мящяммяд бяй Гараманын тарихи фярманынын верилдийи эцнц “Дил Байрамы” кими гейд едирляр.
Фарсъадан тяръцмя:
Мясиаьа Мящяммяди
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
29
l Ана дили
ШЯЩРИЙАРЫН
АНАСЫ
Мящяммяд Щцсейн Шящрийарын Азярбайъан тцркъясиндя шеир йазмаьа башламасына анасынын тясири бялли бир фактдыр. Мящз анасынын Тещрана эялишиндян сонра о вахтадяк, юз тябиринъя, фарс дилинин биринъи дяряъяли шаири олан вя бу диля хидмят едян
Шящрийар доьма дилиня цз тутду вя чох кечмядян юз дилиндя “Щейдярбабайа салам” вя “Сящяндиййя” кими
шащ ясярляр йаратды.
Шящрийарын дцшцнъясиндя вя йарадыъылыьында баш вермиш бу мцщцм дюнцш барядя онун юз данышыьы, ялбяття, чох юнямлидир, ядяби-тарихи факт кими гиймятлидир. “Ана йурдум” адлы веблогда Шящрийарын вахтиля бу мювзуда мцсащибясинин мятни вя сяс файлы йерляшдирилмишдир. Мятни сяс файлындан алан сойдашымыз Шящрийарын данышыг тярзини олдуьу кими сахлайараг, мютяризялярдя бязи сюзлярин изащыны вермишдир. Биз щямин мятни ъцзи дяйишикликля латын ялифбасына чевириб Гузей Азярбайъан охуъусуну нязяря алараг, изащлары бир гядяр дя артырмышыг. (Гара щярфлярля верилмиш ъцмляляр Шящрийардан мцсащибя эютцрмцш шяхся аиддир).
Буйурун, охуйун. Бу мцсащибя дащи Шящрийарын шяхсиййяти барядя тясяввцрцмцзц эенишляндирмякля йанашы, “ана дили” ифадясинин мащиййятини даща дяриндян анламаьымыза шяраит йарадыр.
Мясиаьа Мящяммяди
- Валлащ, билирсиз ки, мян яслян тцрки ядябиййатына о лышмадым). О гядяр шеир, яслян гиссейи-мянзум щифз иди
гядяр тябящщцрцм (дярин билийим) йох иди. Бизим еля дилимиз тцркиди да, данышыьымыз демяк олар ки; йазымыз да
ки, тцрки дяйирди! Мяним дя ки, хуб (йахшы), тибб шаэирди
идим, патоложинян (иля) ялляширдим, ондан сонра да ки, фарсинин шаири-дяряъейи-яввяли идим ки, мян ону ещйа елирдим (дирчялдирдим). О вахт, сонра ки, анам эялди, эеня
тазадан тцркляшдух (тязядян тцркляшдик)! ГомиййятиАзярбайъани (Азярбайъан миллиййяти) эялди ки, та тцркини
дя гатдым фарсийя, тцркинян дя шеир дедим, вя илла (йохса) мяним щеч тцрки шеирим йох иди тягрибян; чох аз иди.
Амма да о вахтдан еля гошулду мяним фарсыма (фарсъа
ясярляримя) тцрки дя. Инди еля тцркилярим дя юзц бир диван
олар.
Шящрийарын анасы 1325-дя (1946-да) Тещрана эялди.
О, оьлунун шаир олдуьуну щисс едя билмирди. Шящрийар
кечмиши иля доьмалашыб анасынын дилиндя бир шеир демяйя
гярар верди. О юз шеир дилини Тябриз шивяси вя Тябриз ядяби мяктяби сечди...
- Щейиф олсун ки, сиз синниз (йашыныз) азды, о гядим
тцрки инди арадан эедиб; бцлясцз (билясиниз) бизим тцркилярдян ня гиссяляр (щекайятляр) вар иди. Щейиф олсун, мяним анам, щей дедим йазарам, щиммятим олмады (ча-
(язбяр билирди) ки, беля дцнйа-дцнйа ляззят адам апарарды, юзляринян апардылар; биздя дя о шцур олмады. Йяни дилимизи яввялдян гоймадыла тяшвиг ола...
Аьайи-Ъямалзадя1 йазмышды ки, “Щейдярбаба”ны,
фяьят (йалныз) “Щейдярбаба”ны ганмаьа тцрки охурам,
тцрки юрэяширям (юйрянирям)..., бири Мяликцшшцяра Бащар2 иди, мяннян (мянимля) тцрки охуйарды, тцрки юрэядярдим.
Йаваш-йаваш мцяййян ъябщяляр юзцнц “Щейдярбаба” ахыныйла цзбяцз эюрдцляр. Биринъиси, тцрк дилини гадаьан едян шащ щюкумяти “Щейдярбаба” иля мцбаризяйя
башлады.
- Азярбайъан милляти юлмяз бир миллятди, мяйяр
(мяэяр) габаьын алмаьнан (алмагла) олар? Эюрдцн ки,
ялли ил габаьыны алдылар, бир аз да шишди! “Щейдярбаба” кимин шеир верди, “Сящяндиййя” кимин шеир верди. Булар
(бунлар) щамысы о яксцл-ямял (реаксийа) иди ки, тцрклух
(тцрклцк), бизим Азярбайъанлылых, гомиййятимиз эюрсятди. О бирисиляр3 щамысы мящв олар эедяр, амма “Щейдярбаба” мящв олмаз, “Сящяндиййя” мящв олмаз; бу
ъцр эялиб вя эедяъах (эедяъяк)...
___________
1. Танынмыш фарс йазычысы Мящяммяд Яли Ъамалзадя (1892-1997).
2. ХХ яср фарс поезийасынын эюркямли нцмайяндяляриндян Мящяммяд Таьы Мяликцшшцяра Бащар (1886-1951).
3. Шящрийар бурада диэяр ясярлярини, юзялликля фарсъа йаздыгларыны нязярдя тутур.
30
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Тцрк дцнйасы
ЕЛМИРА ФИКРЯТГЫЗЫ
ОСМАН ТЦРКАЙ ВЯ
РЗА БЯРАЩЯНИ
“Модернизм” дейиляндя илк нювбядя Гярб
ядябиййаты эюз юнцндя ъанланса да, Шярг дцнйасынын да бир чох ядибляри бу ъяряйанын нцмайяндяляри сайылырлар. Бу бахымдан мцасир Кыбрыс тцрк ядябиййатынын дцнйа шющрятли шаири Осман Тцркай вя ХХ
яср фарсдилли поезийанын эюркямли нцмайяндяси Рза
Бяращяни модернизмин Шярг аляминдян олан тямсилчиляри сырасындадырлар.
1927-ъи илдя Кыбрыс адасында дцнйайа эюз ачан
Осман Тцркай щям юз шяхсиййятиндя, щям дя йарадыъылыьында Шярг вя Гярб мядяниййятини бирляшдирян
бир шаирдир. Равил Бухарайев - шаирин русийалы тядгигатчысы, онун щаггында ашаьыдакы сюзляри йазыр: “Осман
Тцркай да Пабло Неруда вя Назим Щикмят кими ХХ
яср ядябиййатынын эюркямли нцмайяндяляриндян олмушдур.” (1, 1)
О, илк эянълик илляриндян шеир йазмаьа башламыш
вя щям Шярг, щям дя Гярб дцнйасында танынараг бир
чох Бейнялхалг шеир мцкафатларына лайиг эюрцлмцшдцр
ки, бунлар арасында “Эцмцш Зянъирли Бейнялхалг Шеир
Мцкафаты” (1987, Италийа), “Гызыл Шеир Медалйону”
(Асийа Шаирляри Федерасийасы), “Африка Шеир Кралы”
(Кенийа, Найроби), “Гызыл Зцрафя”, “Викторийа Шеир
Медалйону” (Инэилтяря), “Учан Гызыл Гумру”
(Австралийа), “Гызыл Вал” мцкафаты (Америка), “Ядябиййата Хидмят” мцкафаты (Кыбрыс Балканлар вя Аврасийа Тцрк Ядябиййатлары Гуруму), “Миллениум Ша-
ири” (Бейнялхалг Шеир Академийасы) кими тялтифляр вя
еляъя дя ики дяфя Нобел мцкафатына намизяд эюстярилмяк кими онун йцксяк шаирлик мягамындан хябяр верян дцнйа мигйасында вя али сявиййялярдя гиймятляндирмяляр вардыр.
Осман Тцркай тцрк ядябиййатында модернист шерин баниляриндян вя танынмыш нцмайяндяляриндян сайылса да, йарадыъылыьа щеъа вя яруз вязнляриндя йаздыьы вя классик тцрк шеринин тясири дуйулан ясярлярля башламышдыр. ХХ ясрин биринъи йарысында Кыбрысда дяръ
олунан бир сыра дярэилярдя ишыг цзц эюрян щямин шеирляр ешг, юлцм, вятянпярвярлик кими бяшяри мювзуларда йазылмышдыр. Щямин нцмунялярдя романтик дуйьулар даща габарыгдыр. Мясялян, бащар вя пайыз фясилляринин тясвири иля баьлы шеирляр шаирин щцзнц вя севинъи
иля ялагядя верилмишдир:
Мцжде! Эелди бизим кюйе де бащар,
Бащчелерде алев чичек ачты нар.
Рущум бу севэийе дурмадан канар,
Щцлйамы сцслеркен бадем чичеэи.
Ейни мязмунлу шеирляря Осман Тцркай кими,
щятта, ондан да еркян - 10-11 йашларындан бядии фяалиййятя башлайан вя ХХ яср фарсдилли ядябиййатда лайигли йерини тутан Рза Бяращянинин дя йарадыъылыьында
раст эялирик:
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
31
l Тцрк дцнйасы
ися бир хязан йарпаьы кими алыб апарыр. “Беним тцм
мевсимлеримде бир кадын шаркы сюйлер”,- дейян Рза
Бяращяни ися бу дцнйанын бир дяли кцляйиня гошулуб
ешгини бцтцн дцнйайа изщар едир:
ве бен сенин о адыны сюйлейеъеьим
даьа доьру есен о ак мелтеме
мелтем ве даь
сюйлеменин тепелерини сенин адынла сюйлейеъеклер
ве бен сенин адыны
чюле, эцнеше ве кума сюйлейеъеьим
Осман Тцркай
Щяр ики шаирин йарадыъылыьында цмуми олан мювзулардан бири дя гцрбят мотивляри иля баьлыдыр. Мялумдур
ки, Осман Тцркай 1953-ъц илдя ики ил юнъя эялдийи
Тцркийядян айрылараг Лондона эетмиш вя щяйатынын
сонракы иллярини ясас етибариля бурада йашамышдыр. Рза
Бяращяни ися индинин юзцндя беля гцрбятдя - Канадада йашамагдадыр вя Вятяниндян, ана йурдундакы
доьмаларындан узаглыьын аъысыны чякмякдядир. Ашаьыдакы шерини ися о, Инэилтярядя оларкян гялямя алмышдыр:
бащар эелмиш, бен дуйарлыйым
нерэислер ортасында макинели щапшырык ве юскцрцк фыртынасы
бу йабанъы эцзел йерде
дуйарлыйым
сенсиз
сакалымы кесмишим
рущум
быйыкларым ески даь ренэиндедир
адсыз нефер мезары эиби бошту бош ве тантаналы
ве ъиьерлеримин эюзйашлары эюзлеримден акыйор
йабанъыларын сайэы эюстериси нейе йарар?
...ищтийарлылык деэил, севэилим!
кенди танрыларыны бана курбан етсинлер дийелим!
сени эюрмемек бени дуйарлы кылмыштыр
не файда вар?
ве диьер одадан уйкудаки бири сесленир: баба
...дцнйа дуракларында йалныздым
баба
рцзэарларда, дцнйанын китаплары ачылып капаныдуйарлыйым
йорларды бириси окуйорду ону
нерэислер ортасында макинели щапшырык ве юскцбен щичбир шей окумуйордум ве кимсе окурцк фыртынасы
муйорду бени
метроларда щеркес окуйорду, эидийорду, эелиФикир версяк, эюрярик ки, бюйцк Азярбайъан шаири йорду ве окуйорду
Шащ Исмайыл Хятаинин “Дящнамя” ясяриндя олдуьу
бен бунларын ортасында йалныз калырдым
кими, щяр ики шеирдя бащарын эялиши, щяр тяряфин эцляве микрофон сенин адыны чаьырырды рущумда
чичяйя бцрцнмяси, эюзяллийя гярг олмасы вя гюнчяляве щичбир шейи беним деьилди дцнйанын
йян гызылэцлляр арасында юзцнц тянща бцлбцл кими щисс
йабанъыларын сайэы эюстермеси нейе йарар?
едян шаир цряйи тязадлы шякилдя верилмишдир. Сющбят
пайыздан эетдикдя ися бу зиддиййят арадан галхыр вя
Ейни щисслярля йазылмыш шеирляря Осман Тцркай
бир шаир кюнлцнц йаьан йаьышлар исладыр, ясян кцлякляр йарадыъылыьында да дюня-дюня тясадцф едирик. О да
32
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Тцрк дцнйасы
Рза Бяращяни
фяргли мядяниййятдя, фяргли мцщитдя, айры дилдя данышан инсанлар арасында юзцнц гярибликдя щисс едир вя
Лондонун сисли кцчялярини долашан заман хяйалында
Бешбармаг даьларыны сейря чыхыр, Аралыг дянизинин
(Рза Бяращянинин йарадыъылыьында бу мянада Савалан даьы вя Хязяр дянизи йад олунур) аь кюпцклц суларына баш вурур:
ляриндя дя артыг йени бир мювзудан - космоса гядям
басан инсандан вя щямин инсанын дахил олдуьу башга
бир дцнйадан сющбят ачыр. Беляликля, о, “космос ерасы шаири” кими ядябиййат тарихиня дахил олур. Шаирдян
бящс едян тянгидчиляр дя онун бу ъящяти цзяриндя
даща чох дурурлар; ону башы улдузлардан йухарыда бир
шаир адландырырлар (5, 2). ХХ яср астронавтика, космос
ясри олдуьу кими, бу тцрк шаири дя бир чох ясрдашларындан фяргли олараг, щямин дюврцн озаны адыны дашымаг
шяряфиня лайиг эюрцлцр. Йарадыъылыьынын сонракы илляриндя тцрк вя инэилис дилляриндя йаздыьы дюрдщиссяли
“Дцнйа цчцн симфонийа” ясяриндя олдуьу кими, бцтцн дцнйа онун ясярляринин мювзусуна чеврилир; о,
артыг мящдуд, йалныз юз шяхси дцнйасы иля баьлы мювзулардан узаглашараг, демяк олар ки, бцтцн ъоьрафи
меридианлар цзря дцнйяви мясялялярдян сющбят ачыр,
глобал проблемляря тохунур, истяр бир африкалы зянъинин, истяр Алтай даьларынын гойнунда йашайан вя
“Эюй ювлады сайылан” тцркцн, истяр эюйя уъалан эюйдялянлярдян бойланан америкалынын, истярся дя антик
мядяниййятин бешийи сайылан йерлярдян бир авропалынын эюзц иля дцнйаны сейр етмяйи баъарыр. О, “Щяр
эеъя суларда” адлы 7 бяндлик шеириндя мцасир дцнйаны ашаьыдакы шякилдя тясвир едир:
Кушкусуз бу дцнйа бюйле деьилди даща юнъелери
Сулардан динле ону йоьуран ким?
Бен бир эюлэе эиби эезип тозаркен кенти
Шаркыларыны динлийорум йцъе Бешпармак
Бир банкаъынын коъаман касасындан чыкан
Шаркыларыны динлийорум бинлеръе километре
фабрика йцзлц
узакда
Каьыт паралар, деьерли ташлар дер ки
Тщамес’ин сцт мави сислери ортасында...
Щавайы сен зещирледин, сулары сен кирлеттин
Ичимде дуйэулар бир ич дениз
Ичиче далэалы Акдениз
Алдырмамайа йеминли, эезерим сокаклары йаьОсман Тцркай йарадыъылыьынын йени мярщяляси дя мурда;
Бакарым катиллер инсанъыл, щырсызлар ердем юьо, мящз Инэилтяряйя эетдикдян сонракы дюврц ящатя
ретмени
едир. Бурада о, Гярб ядябиййаты иля даща йахындан
Дерим Виетнамы бен йакмыш олмайайым!
таныш олур, вахтынын чох щиссясини китабханаларда кеМозамбик кыйымыны йапан ким Бай Ачык дениз
чирир, мцталия едир вя артыг бядии йарадыъылыгда да симКушкуланырым кендимден, доьруйу юэренмек ичин
волизмдян, романтизмдян узаглашараг ХХ ясрдя акБу акшам телевизйонда щанэи комедйени динтуал олан мясяляляр барясиндя йазмаьа башлайыр.
лемелийим
1959-ъу илдя дяръ олунан “7 Телли” адлы илк шеир китабындан башлайараг, йарадыъылыьынын сонракы мярщяля-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
33
l Тцрк дцнйасы
Рза Бяращянинин шеирляриндя дя тез-тез дцнйадан бящс олунур. Лакин бу, башга бир дцнйадыр - севэи, щясрят, вцсал, ашиг-мяшуг дцнйасы. Бу бахымдан
Осман Тцркай вя Рза Бяращянинин дцнйайа бахыш
буъаглары тамамиля фярглидир. Осман Тцркай дцнйанын бу эцнкц вязиййятиндян, еколожи таразлыьын позулмасындан тутмуш, нцвя мцщарибяси тящлцкясиня
гядяр мцхтялиф проблемлярдян наращатдырса, Рза
Бяращяни: “беним тцм дцнйа инсанлары иле ишим йокту, инсанлар беним ичин танымыш олдукларымдыр” (3,
19) - дейяряк дцнйаны щарадаса нищилист бахышларла
вя йа бир эюзялин тимсалында гябул вя дярк едир. Вя
щямин эюзял дцнйаны бир “юпцъцк кими” йохсуллара
баьышлайыр, шаир ися эюйдяки улдузлары беля эюзялляр
арасында бюлцшдцрцр.
Рза Бяращяни йарадыъылыьында севэи хариъиндя ъящянням долу бир башга дцнйа вя бу дцнйайа щяср
олунмуш силсиля шеирляр дя вар: щябсхана шеирляри. Мцяййян сярщядлярля бцтцн дцнйадан тяърид олунмуш бу
алямин инсанларын яксяриййяти ня севэи, ня дя еколоэийа, нцвя мцщарибяси вя с. кими мясялялярин фяргиндя дейилляр. Онлар щяр дягигяси язаб олан бир дцнйада йашайараг, анъаг азадлыг, гуртулуш щаггында фикирляширляр. Вя щябсхана гадынлары ня эюйц фятщ едир, ня
дя евдар гадынлар кими юзлярини аиляляриня щяср етмяйи баъарырлар. Онлар бу дцнйаны язаб шяклиндя йашайырлар:
ве бир саат сонра щцъресинде кадын
о мемелери койарды сцттеки бебеэинин аьзына
ве бу даща ъещеннемин тцмц деьил
беним таныдыьым
Щяр ики шаирин йарадыъылыьында юлцм вя щяйат, варлыьын язяли вя сону кими фялсяфи мясялялярдян бящс
едян шеирляря дя раст эялирик. Варлыьын мащиййяти, инсанын, тябиятин, йашадыьымыз каинатын нядян, неъя йаранмасы щям Осман Тцркай, щям дя Рза Бяращяни
йарадыъылыьында фялсяфи суал шяклиндя гойулур:
Осман Тцркай:
бунъа эюксел ъисми
бунъа билинмейен ады
бирйерлере йюнетен ким
бу евренлери капсайан
сонсузлуклар
бир дамла су эиби
ичине алан
ве щызыны
щич шашмадан йюнетен ким?
Рза Бяращяни:
бен аьачтан доьмушум
сен ей ки сюйлемен есинтилерин есмесидир аьачкадынлар билирим
ларда
намуслуъа елден еле дцшмцш
сюйле бана сюйле
ъеллатлар арасында
аьаъы ким доьурмуштур?
ве теъавцз дцшц бейинлеринде
бени йылдыз доьурмуш
сонсуза деэин щайкыран
сен ей ки сюйлемен пынарлар эибидир, серин пынарлар
алты йашларында чоъуклар билирим
сюйле бана, сюйле
текме токат ве кырбач алтында итираф етмишлер
йылдызы ким доьурмуштур?
баба шцпщели бирини еве эетирди дийе
йылдызы, аьаъы сен доьурмушсун
йащут
сен ей ки сюйлемен кушларын учушмасыдыр
анне шцпщели бир адама бир евин йолуну эюстерди
сюйле бана, сюйле
сени ким доьурмуштур?
бир кадын билирим
пушт ъеллатлар соймушлар ону
Р.Бяращянинин йарадыъылыьындан вердийимиз ситаелектрикли ъоп койарларды эцнеш эюрмемиш ме- тын илк мисрасы мифоложи гайнаьы иля диггяти ъялб едир.
мелери цстцне
Бяллидир ки, “яски тцрк гябиля бирляшмяляри вя халгла-
34
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Тцрк дцнйасы
рында ян чох мификляшдирилмиш образлардан бири дя
коъаман бир йералты сцпцрэеси онларын тенинин
аьаъдыр”. (19, 61) Осман Тцркай йарадыъылыьында да кырынтыларыны сцпцрцрдц
Щяйат Аьаъынын варлыьын ясасында дайанан мотив киве дюкерди дипсиз куйулара
ми верилмясиня тясадцф едирик. Шаирин “Даллары Йерйцбир сцпцрме ве дюкмелер доьасыйды табиатын
зцнде Аьач” (“Будаглары Йер цзцндя аьаъ”) шеири
бунун ян эюзял юрняйидир:
Яввялдя гейд етдийимиз кими, Осман Тцркай
космос ерасынын шаири иди вя онун йарадыъылыьы бцтювБен кюкцмц арыйорум каранлык, сык бир ор- лцкдя, бцтцн дцнйайа, каината, галактикалар системиня
манда
йазылмыш, бястялянмиш еъазкар бир мусигидир. Щяр бир
Нердесин илк инсан аьаъы
сяма ъисми онун гяляминдя тядгиг, тясвир вя тярянСуларын дибиндейим акынтылы ачык денизлерде
нцм олунур. Рза Бяращяни шеирляриндя дя тез-тез косБалыклар, илкел йашам щцърелери, фосиллер конуш- моложи ъисимлярин адлары чякилир, амма тамамиля башмаз бана
га, мяъази анламда. Рза Бяращяни эюй ъисимляринин
Щала каранлыкларымда Африка, узаклармда адларындан классик Шярг шериндя олдуьу кими, бядии
проъонсул
тясвир вя ифадя васитяси кими истифадя едир. Мясялян,
Йанлыш елештирдин эювдеми Бай Дарwин
Осман Тцркай Саманйолундан (Кящкяшан) щягиги
мянасында бящс едирся, Рза Бяращяни щямин ифадяИнкишафда нябатат, щейванат вя инсан пиллялярини ни севэилисинин синясиня (паралел шякилдя Эцняш вя Айы
рядд едян Тцркай кюкцнц Щяйат Аьаъынын битдийи ме- - цзцня, эюзяллийиня) ишаря олараг ишлядир:
шядя арайыр. Мифоложи мятнлярдян айдындыр ки, йалныз
“Оьуз Каьан” дастанында дейил, бир чох мифлярдя, о
ки серпмиштир Саманйолуну койнунун йцъесинден
ъцмлядян йакут тцркляринин “Ер Соготощ” дастанында
щер мерде намерде неден?
Аьаъдан тюрямя мотиви ясас йер тутур.
Рза Бяращянинн улдузлардан йаранма иля ялагяли
Нятиъя олараг буну демяк олар ки, Рза Бяращяни
икинъи тезиси ися бирбаша тцрк мифолоэийасында инсанын даща чох севда шаиридир. Севэи онун ясярляриндя апамяншяйинин Эюй аляминя шамил едилмясиня баьланыр. рыъы мювзудур. О, модернист шаир сайылса да, лирикасынОсман Тцркайын “Лотусун ичиня учмаг” адлы эениш да классик Шярг шериндян эялян ъящятляр дя эюзя чарщяъмли поемасында бцтювлцкдя вя еляъя дя диэяр пыр. Метафоралар, бядии тязад вя диэяр ифадя васитяляри
ясярляриндя бу вя йа диэяр дяряъядя Эюй тцрклярдян иля зянэиндир. “Мелтем вя Кцл” шери бядии образлылыьы
бящс едилир.
иля даща чох йадда галыр. 2001-ъи илдя вяфат едян ОсЦмумиййятля, илк тяяссцратда Рза Бяращянинин ман Тцркай йарадыъылыьынын башлыъа обйекти ися дцнпоезийасы лирик тясир баьышлайырса да, бунлар арасында йадыр, щям бир планет кими, бяшяриййятин мювъудлуфялсяфи мязмунлу шеирляря дя раст эялирик. Мясялян, ьунун шярти олан космоложи ъисим кими, щям дя айрыашаьыдакы парча бу бахымдан диггяти ъялб едир:
айры фярдлярин вя инсан групларынын дцнйаларындан ибарят бир мякан кими.
юлцлерден кими санки щичбир заман юлмезлерди
Мялумдур ки, модернист шеир щям дя мцасир техонлар, фосфорлу мезарларыйла мезарлыктан дю- ника иля баьлы поезийадыр. Техниканын инкишафы ися екнерлерди
зистенсиалистлярин, о ъцмлядян, А.Камцнцн сюйлядийи
ве айдынлатырларды кентлери
кими, инсан хошбяхтлийиня хидмят етмир. Инсан хошонлар йерйцзц эелеъеклеринин ышыкларынын айдын- бяхтлийиня хидмят едян билик юзцнцдярк, бяшяри реаллыьыйдылар
лыьын дяркиндян ялдя едилян биликдир (10, 233). О. Тцрве кими юлцлер факат мазлумдулар
кай ися ашаьыдакы мисраларда олдуьу кими бу реаллыьы
онлар санки щеп йокмуштулар; башындан бери инсанын эюзц юнцня сяриб, бющран вязиййятиндян няйашамын юлмцштцлер
тиъя чыхармаьы мяслящят эюрцрдц:
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
35
l Тцрк дцнйасы
Отомобил, уйуштуруъу зещир, телевизйон, синема
Ъинсел йашам, чыплаклык, ачык - сачык йайын
Эцзеллешме амелийаты, мутлулук капсцллери
Артык - деьер цретмек, тцкетиме йасланмак
Калп накли, серума ашыры эцвен, окулларда ъинсел еэитим
Такма сач, севишме илачлары , эцълцлцк щаплары
Нцфус патламалары, нцклеер саваш, силащланма йарышы
Щава - су кирленмеси, азар- азар зещир
Щеп буэцнцн эерчеклери, щеп буэцнцн эерчеклери
Цмумиййятля, О. Тцркай вя Рза Бяращянинин
йалныз поетик нцмуняляриня дейил, щям дя цмуми
йарадыъылыг йолларына нязяр салдыгда, щяр икисинин йалныз шаир кими дейил, насир вя драматург, тянгидчи, тяръцмячи кими дя фяалиййят эюстярдикляринин шащиди олуруг. О. Тцркайын адларыны чякдийимиз китабларындан
башга “Бетщовендя айдынлыьа ойанмаг” (1970),
“Уйурэезер” (1969, “Гийамят эцнц мцшащидячиляри” (1975), “Дцнйяви симфонийа” (1972) шеир топлулары, “Пирамида Цчлцсц” (1998), “Юлцмсцзлцк аъысы”
(1998) пйесляри, “Ядябиййат, тянгид вя дил щаггында
дцшцнъяляр” (1993) адлы тянгиди эюрцшляриндян бящс
едян ясяри, еляъя дя, Т. С. Елиотдан, С. Спендердян,
Майаковскидян вя диэярляриндян тцркъяйя вя тцрк
шаирляриндян инэилисъяйя тяръцмяляри вардыр. Рза Бяращянинин ися “Баь ъейранлары”, “Мешя вя шящяр”,
“Эцняш алтында мцсибят”, “Кяпянякляря хитабян”
вя с. шеир китаблары, “Йурдумун сирляри”, “Юлдцрцлянлярин сядасы”, “Айаз ъянабларынын аъынаъаглы сярэцзяштляри” романлары, “Мисдя гызыл”, “Шеир вя шаирликдя тяърцбя вя йарадыъылыг” вя с. тянгиди эюрцшлярини
ифадя етдийи ясярляри, Екзцперидян, Шекспирдян,
И.Андричдян вя башгаларынын йарадыъылыгларындан тяръцмяляри мювъуддур. Щяр ики шаирин йарадыъылыг нцмуняляри арасында инэилис дилиндя йаздыглары ясярляр
дя вардыр.
Тцрк арашдырыъысы Мещмет Салищоьлу шаирляри 2
група айырыр: 1) бюйцк; 2) кичик. Бюйцк шаир улу шеир ирмаьынын йюнцнц дяйишдирян, она йени бир дяйяр газандыран шяхсдир. Диэярляри ися бюйцк олмасалар да,
уьурлу шеирляри иля о ирмаьын суйуну даща да артырырлар
(11, 11). Фикримизъя, щям Осман Тцркай, щям дя
Рза Бяращяни ХХ яср поезийасында биринъи група дахил олан шаирляр сырасындадыр. Онларын йарадыъылыг йолла-
36
ры буну сцбут едир.
Ядябиййат:
1. Равиль Бухараев. Осман Тюркай: Абсолютный
сюжет судьбы поэта. Независимая газета, 19, 04,
2001 г.
2. Осман Тцркай. Илк шиирлери цзерине бир араштырма
(1946-1961). Эюкада йайынлары. Лефкоша,2002
3. Рыза Баращени. Шиирлер. (Тцрк дилиня тяръцмя, ялйазма щцгугунда, Яли Шамилин шяхси архивиндян).
4. Осман Тцркай. 7 Телли. Бешпармак йайынлары.
Лефкоша, 1959
5. Дцнйа Басынында Осман Тцркай. “Варлык” дерэиси, Аралык 1975, сайы:819
6. Осман Тцркай. Щер эеъе суларда. “Варлык” дерэиси, Март 1974, сайы: 798
7. Осман Тцркай. Сечме Шиирлер. Кцлтцр Баканлыьы
Йайынлары. Анкара, 1990
8. Осман Тцркай. Уйурэезер. Йедитепе Йайынлары.
Истанбул, 1969
9. Осман Тцркай. Беетщовенде Айдынлыьа Уйанмак. Йедитепе Йайынлары. Истанбул, 1970
10. Фярман Исмайылов. Инсан вя дцнйа. Азярбайъан Дювлят Китаб Палатасы. Бакы, 1994
11. Мещмет Салищоьлу. Шиирде еткиленме ве ютеси.
15 Нисан 1962, сайы: 572
12. Суут Кемал Караалиоьлу. Едебийат Акымлары.
Истанбул
13. Рыза Баращени. Ирандакы Ъещеннем. “Варлык”
дерэиси, Щазиран 1979, сайы:
861
14. Сядряддин. Тцрк дилиндя йаздыьым гязетими мяня зорла йалатдырдылар. “Айна” гязети, 2002, 25 октйабр,
№ 42
15. “Трибун”ун Тящририййя Щейяти. Рза Бяращянинин ясярляриня бир бахыш.
16. Рза Бяращяни. Ямировун Шуруну Демирям.
17. Еспен Щовардсщолм. Модернизм. Тарихи-фялсяфи тядгигат. “Ъащан” журналы, 1997, №3
18. Енвер Еръан. Юнай сюзлер ве постмодерн цзерине. Варлык дерэиси, Аралык 1992, сайы: 1023
19. Аьайар Шцкцров. Мифолоэийа. 6-ъы китаб. Гядим
тцрк мифолоэийасы. Бакы, “Елм”, 1997
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Йаддаш
ТОЩИД МЯЛИКЗАДЯ
ДИЛМЯГАНИ
ЭЦНЕЙ АЗЯРБАЙЪАН
БИРИНЪИ ДЦНЙА
МЦЩАРИБЯСИНДЯ
йахуд
ÚÈËÎÂËÓà ÔÀÚÈßÑÈ
Редаксийадан: Биринъи Дцнйа мцщарибяси илляриндя Русийа вя
Гярб дювлятляри тяряфиндян дястяклянян ермяни вя ассури щярби бирляшмяляринин Эцней Азярбайъанда, даща дягиг десяк,
Урмийа, Салмас, Маку вя Хой бюлэясиндя миллятимизя гаршы тюрятдийи дящшятли ъинайятляр, кцтляви гырьынлар узун заман истяр
Иранда, истярся дя кечмиш ССРИ-дя эизли сахланмыш, йахуд тящриф олунмуш шякилдя гялямя верилмишдир. Йалныз сон илляр Эцнейдя “ъиловлуг фаъияси” кими танынан бу сойгырым актларына
даир мягаля вя китаблар, сяняд вя материаллар ортайа чыхмышдыр.
Бу бахымдан Эцнейли тарихчи Тощид Мяликзадя Дилмяганинин
“Эцней Азярбайъан Биринъи Дцнйа мцщарибясиндя, йахуд ъиловлуг фаъияси” адлы фундаментал ясяри фактоложи базасынын зянэинлийи иля диггяти чякир. Фарс дилиндя йазылмыш бу гиймятли китаб
артыг АМЕА Шяргшцнаслыг Институту Ъянуби Азярбайъан шюбясинин ямякдашы Ъямаля Мирзяйева тяряфиндян Азярбайъан дилиня тяръцмя едилмишдир вя щазырда чапа щазырланмагдадыр.
Щямин тяръцмядян бир парчаны “Бакы-Тябриз”ин охуъуларына
тягдим едирик.
ЭИРИШ
Биринъи Дцнйа мцщарибяси бяшяр мядяниййяти тарихиндя дюнцш
нюгтяси сайылыр. Беля ки, бу мцщарибя заманы кющня иътимаи, сийаси
гурулушларын чоху йениси иля явяз
олунду, бюйцк империйалар хырда
мямлякятляря чеврилдиляр, йени
милли щюкумятляр мейдана эялди.
Азярбайъан (бурада вя сонра
Эцней Азярбайъан нязярдя тутулур
- ред.) ясас дюйцш мейданындан,
йяни Авропадан узаг олса да, эеосийаси мювгейиня эюря еля мцща-
рибянин илк эцнляриндян рус вя османлы ордуларынын тапдаьы алтына
дцшдц вя бир чох сябяблярдян, о
ъцмлядян, мядяни йахынлыьа эюря
османлылара мейилли мювге нцмайиш
етдирди. Бу яразидя щямишя чохлуг
тяшкил етмиш вя едян Азярбайъан
тцркляри османлылара щавадарлыг етсяляр дя, Азярбайъанын христиан
мяншяли сакинляри юз щямйерлиляринин яксиня олараг, Русийа, Инэилтяря
вя Америка дювлятляри иля тяряфдашлыг едирдиляр. Бунлар Азярбайъанын
тцрк мяншяли христианлары идиляр, лакин ХЫХ ясрин яввялляриндян етибарян гярб миссионерляринин сяйи нятиъясиндя ермяни дилини юйрянмяйя
башладылар. Бир чоху щятта юз гядим
тяригятлярини - григорианлыьы (шяргдя
йайылмыш христиан тяригяти) атыб миссионерлярин йайдыьы католик, протестант вя йа ортодокс христиан мязщябляриня цз тутурдулар. Миссионерлярин тяблиьатынын сябябляриндян бири дя Азярбайъан христианларыны рус,
инэилис, Франса гцввялярин тяряфиня
чякмяк иди. Бунун нятиъяси Биринъи
Дцнйа мцщарибяси заманы Азярбайъан христианларынын щярякятляриндя юзцнц эюстярди.
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
37
l Йаддаш
1909-ъу илдя руслар Тябриздя
Русийайа гаршы тящлцкя йаранмасы
бящаняси иля Азярбайъаны бцтювлцкля ишьал етдиляр вя бу вахтдан
етибарян Азярбайъан сярщяди бойунъа Османлы дювляти иля щямсярщяд олдулар. Биринъи Дцнйа мцщарибясинин вя Русийа-Османлы ардыъыл
мцщарибяляринин баш вермяси цзцндян Османлы дювляти Азярбайъанда
Русийа гцввяляринин йерляшмяси иля
разылаша билмяди вя буна эюря Гаъар дювлятиня русларын Азярбайъандан чыхарылмасы тяляби иля нота эюндярди. Гаъар дювляти мясяляни русларла мцзакиряйя чыхарды. Лакин
руслар бу нотайа мящял гоймадылар.
Щятта Русийанын Гафгаздакы баш
команданлыьы шимал-гярбдяки орду
щиссяляринин “Азярбайъан корпусу”
ады иля эенерал Чернозубовун башчылыьы алтында йенидян гурмаг вя
мющкямлятмяк щагда гярар верди.
Бу ордунун ясас вязифяляриндян бири исти сулара вя индики Ираг яразисиня чыхыш цчцн чох бюйцк ящямиййятя малик олан Ъулфа-Хой-Салмас
вя Урмийа йолунун горунмасы иди.
Бу бюлэядя русларын христиан тяряфдашларынын мюъудлуьу кечидин ящямиййятини даща да артырды.
1915-ъи илин яввялиндя Азярбайъан рус вя Османлы гцввяляринин тоггушма мейданына чеврилмишди. Османлы гцввяляри Янвяр пашанын команданлыьы иля бюлэяни рус
тюр-тюкцнтцляриндян тямизлямяк
цчцн Азярбайъана йахынлашды. Лакин шямси тарихиля 1294-ъц илин дей
айында (1915-ъи илин яввялляри) бюйцк Сарыгамыш фаъияси баш верди.
Янвяр паша Ярзурумун Аллащ-якбяр даьларында 100 мин ясэярини
итирди.
1916-ъы илин йазында бцтцн бюлэя тядриъян русларын ишьалына мяруз
галды. Османлыларын руслары бюлэядян сыхышдырмаг цчцн етдийи сонун-
38
ловларын милли вя дини рящбяри олан
Маршимон юз сцвари гошунуну
мющкямляндирмяк цчцн инэилислярин мцттяфиги сайылан Симитконун
йанына эялди. Лакин 16 март 1918ъи илдя о, Салмасдакы Кющняшящярдя Симитко тяряфиндян юлдцрцлдц.
Бу щадисядян сонра Урмийа, Дилман вя Кющняшящярдя йенидян
гятлиам башланды. Бир нечя ай ярзиндя 100 миндян чох азярбайъанлы
шящид олду.
Андраник дя ъиловлара, орадан
да инэилисляря гошулмагла, “Бюйцк
Ермянистан” йаратмаг планыны щяйата кечирмяк цчцн 25 мин ермяни
иля Хойа щцъум етди. Амма онун
бу мягсяди Хойдакы азярбайъанлы
мцъащидлярин вя Османлы ордусунун фяалиййяти нятиъясиндя баш тутмады.
Османлы ордусунун Азярбайъана дахил олмасы иля он минлярля
ермяни вя айсор инэилислярин кюмяйи иля Урмийа эюлцнцн ъянубуна,
орадан ися Щямядана - инэилислярин
базасына гачды. Инэилисляр онлары
Баьдадын шималындакы дцшярэялярдя йерляшдирдиляр.
Азярбайъан христианлары бир чох
авантцралардан сонра цмуми яфв
олунараг, Урмийа вя Салмаса гайытдылар.
ХХ ясрин яввялляриндя Аразын
щяр ики тайында азярбайъанлыларын
сойгырымы фаъияси Рза ханын щакимиййятя эялмяси иля гаранлыьа эюмцлдц, онун Азярбайъан тцркляри
иля дярин дцшмянчилийи сайясиндя
унутдурулду. Шящярлярин тарихи щаггында йазылан бир нечя китаб истисна
олмагла, щеч бир мцяллиф тяряфиндян
Христиан ордусу Урмийада 3 щеч бир китабда бу мцщцм мювзуэцн сцрян гырьынлар тюрядяряк, 22 йа тохунулмады. Беляликля, сонракы
феврал 1918-ъи илдя Азярбайъанын нясилляр ъиловлуг фаъиясиндян тамагярбини ишьал етдийини билдирди. Ъи- миля хябярсиз галды...
ъу ъящд Дилман дюйцшцндя (апрелмай айларында) уьурсузлугла нятиъялянди. Азярбайъанда “ъиловв”
адланан Османлы айсорлар (ассурийалылар - ред.) щярби ойунлардан кянарда галмайараг, юз дювлятляриня
гаршы мцщарибя елан етдиляр. Лакин
онлар Османлы ордусу гаршысында
узун мцддят дайана билмядиляр.
Яввялляр рус гцввяляриня архаланыб
Османлы дювлятиня гаршы гийам
галдырмыш айсорлар бу дяфя дя русларын ятяйиндян йапышараг, Азярбайъана гачдылар. Киши, гадын вя ушаглардан ибарят он минлярля ъилов
Щаккаридян гачараг, аъ вя йорьун
щалда Урмийа вя Салмаса эялдиляр.
Чаьрылмамыш бу аъ гонагларын
эялмяси, цстялик бу щадисянин дцнйа мцщарибяси шяраитиндя баш вермяси Азярбайъан цчцн чох аьыр бир
йцк иди. Лакин буна бахмайараг,
Азярбайъан ящалиси онларын йашамасы цчцн мцнасиб шяраит йарадыб
чюряк вя оъагларыны онларла бюлцшдц. Ъиловлар бу дуз-чюряйин гаршылыьыны юлцм, ган вя эцлля иля йетяринъя юдядиляр.
1918-ъи ил Октйабр ингилабына,
Русийанын Дцнйа мцщарибясиндян
вя о ъцмлядян, Азярбайъандан
чыхмасына гядяр руслар вя ъиловлар
базарларын йандырылмасында, ящалинин гырылмасында бирэя фяалиййят
эюстярирдиляр. Руслар Азярбайъандан чыхдыгда, мцттяфигляр русларын
явязиня азярбайъанлылара вя османлылара гаршы ъиловлары силащландырараг, онлардан 6 баталйон (4 баталйон айсор вя 2 баталйон ермяни), 4
батарейа, 300 няфярлик сцвари дястяси вя рус, инэилис, франсыз забитляринин команданлыьы алтында бир пулемйот ротасы тяшкил етдиляр.
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Йаддаш
Биринъи Дцнйа
мцщарибясинин башланмасы
Биринъи Дцнйа мцщарибяси
1914-ъц ил ийунун 28-дя башланды. Буна сябяб защирян Австрийанын вялиящди ерсщерсог Франс Фердинанд вя онун ханымынын Сарайевода юлдцрцлмяси олду. Яслиндя ися мцщарибяйя сябяб бюйцк
дювлятлярин мянафеляринин тоггушмасы иди. Мцщарибя гыса мцддятдя дцнйанын бюйцк щиссясини
ящатя етди. Азярбайъан да гоншу
дювлятлярин - Русийа вя Османлынын Азярбайъан яразисиня эирмяси иля бу мцщарибяйя гатылды.
Османлы дювляти 1914-ъц илин
пайызында мцттяфигляря мцщарибя
елан етди вя ачыг-айдын Русийа, Инэилтяря, Франса иля саваша башлады.
Гаъар дювляти Османлы дювлятинин
мцщарибяйя гошулмасындан ики эцн
сонра битяряфлик щаггында бяйанат
верди. Азярбайъан ися Русийа вя Инэилтяряйя цмумхалг нифрят бяслядийи
цчцн, щям дя османлыларла мядяни
вя дини ъящятдян йахын олдуьуна
эюря, османлыларын тяряфиндя чыхыш етди. Йцзлярля азярбайъанлы мяшрутячи
1910-ъу илдя русларын Азярбайъаны
ишьалы нятиъясиндя Османлы дювлятинин Истанбул, Ван вя с. шящярляриня
пянащ апармышдылар. Онлар да Азярбайъанда русларын ишьалына сон гоймаг цчцн Османлы ордусуна гатылдылар.
Азярбайъан 1912-ъи илдян етибарян русларын там ишьалы алтында иди.
Беля бир шяраитдя Шцъацддювля мяркязи Тещран щакимиййятиндян асылы
олмайараг, бирбаша русларын табечилийиндя фяалиййят эюстярирди. Бу вязиййят 1912-ъи илдян Дцнйа мцщарибясинин башланмасындан 2 ай сонрайа гядяр давам етди. О, щятта ЫЫЫ
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
39
l Йаддаш
дарларына вя Османлы дювлятинин яразисиня кючмцш азярбайъанлы мяшрутячиляря дя архаланырдылар. Азярбайъанда
шякак тайфасынын башчысы олан Симитко, Кющняшящярли
Теймур аьа кими инсанлар руслара ямякдашлыг едирдиляр.
Щятта Азярбайъана дювлят тяряфиндян тяйин олунмуш вали Сямядхан Шцъацддювля дя русларын яли алтында ишляйирди. Османлылар Симитконун русларла ялбир олдуьуну яввялъядян билирдиляр. Беля ки, 28 йанвар 1913-ъц илдя Османлы дювлятинин сярщяд хидмятинин 19-ъу бюлцйцнцн
команданы йцзбашы Абдуллащ Яфянди, Йящйа Чавуш вя
даща бир няфяр шяхс вязифя башындан гайыдаркян, 15 няфяр Симитко атлысы тяряфиндян тутулараг, Симитконун йанына эятирилмишди. Симитко Абдуллащ Яфяндийя демишди:
“Сиз Сейид Тащанын евини топа тутуб хараба гоймусунуз, онун ямлакыны мцсадиря вя бизи ися тящгир етмисиниз. Сиз кафирсиниз, имансызсыныз. Эюрцн, руслар бизя неъя
щюрмят едирляр, неъя гайьы эюстярирляр. Бизя орден вя
рцтбя верирляр. Савадланмаьымыз цчцн мяктяб ачырлар
Кцрдлярин сизин зцлмцнцздян гуратараъаьы вахт узагда
дейил. Яэяр русларла дюйцшя эирсяниз, юз тайфамла сизя
зярбя ендиряъяйям вя Абдуллащ Яфяндини Салмасын
мяркязи Дилманда рус косулуна веряъяйям”. Йящйа
чавушу ися шящид едиб Урмийада дяфн етдиляр.
Биринъи Дцнйа мцщарибяси башлайаркян, кардар, сомай вя лащиъан тайфалары да Османлыларла бирляшдиляр. Османлы дювлятинин дахилиндя ися Ябдцссалам Шейх Барзан
вя башга бязи тайфа башчылары русларла ялбир олдулар. Османлы дювлятиндян Мирзя Сяид Салмасинин досту олан
мяшщур ваиз Юмяр Наъи “Иттищад вя тярягги” партийасыныннын фяал цзвц вя Османлы эизли тяшкилатынын цзвц олан
Ряшид бяй, Чяркяс Ядщям, Рювшяни бяй иля бирэя Азярбайъана эялди. Онларын мягсяди руслара гаршы азярбайъанлыларын сяйлярини бирляшдирмяк вя рус гцввяляринин бир
щиссясини сырадан чыхармаг иди.
200-я гядяр азярбайъанлы мяшрутячи мцщаъир дя
Османлы гошунунун сыраларына дахил олду. Бунларын арасында Ямир Щишмят, Щаъы Мирзя аьа Биллури, Мирзя Ну12 ийун 1914-ъц илдя Батум вя Гарсда топлашмыш руллащ хан Йекани, Щашым хан, Нясруллащ хан, ФарисцлОсманлы ордусу Азярбайъана дахил олараг, Нахчыван вя мцлк, Щейдяр хан Ямоьлу, Щцсейн Аьа Фишянэчи кими
Хойа доьру щцъум етди. Османлылар бу йцрцшдя Гарсда шяхсляр вар иди.
мювге тутмуш гошундан башга, Азярбайъандакы тяряфМяълися сечкилярдя Азярбайъанын иштиракына мане олмаьа наил олмушду. Беляликля, Азярбайъан гейри-рясми
олса да, Гаъар Иранындан айрылмышды.
Мцщарибя башландыгдан сонра Османлы дювлятинин
ъящдляриня бахмайараг, Гаъар щюкумяти Азярбайъандан руслары чыхара билмяди. 1914-ъц ил октийабрын 2-дя
Хариъи Ишляр назирлийи Русийа сяфирлийиня мяктубла мцраъият едяряк, битяряф олдуьуну билдирди вя буна эюря дя
рус гошунларынын чыхмасыны тяляб етди. Лакин Русийа сяфирлийи 4 эцн сонра мяктуба ъаваб веряряк, бу тяляби гябул етмядийини билдирди. Османлы дювляти ися гоншулуьунда рус щярби гцввяляринин йерляшмясиня сакит баха билмядийи цчцн ордусуну Азярбайъанла сярщядя эятирди.
Тябриздя руслар тяряфиндян Османлы вя Австрийа консулларынын щябс едилмяляри иля мцттяфиглярин вя бирляшмиш
гцввялярин мцщарибяси Азярбайъаны да бцрцдц.
16 октйабр 1914-ъц илдя рус гошуну Ван тяряфя щярякят етди. Османлы дювляти дя Азярбайъана 10 мин няфярлик гошун йеритди вя Хойдакы Готур мянтягясини тутду. Азярбайъан сярщядиндя мювге тутмуш рус груплашмасынын команданы эенерал Варпанов Османлы гошунунун гаршысыны ала билмяди. Османлы гошуну Азярбайъан
торпаьына дахил олду. Хариъи Ишляр Назирлийи бяйанат веряряк, бир даща Гаъар дювлятинин битяряфлийини вя Османлы
гошунларынын Азярбайъана дахил олмасыны елан етди:
“Яэяр кимся бу дювлятя гаршы силащ галдырарса вя битяряфлийи позан бир щярякятя йол верярся, ъидди сурятдя
ъязаландырылаъагдыр. Дювлят тяряфиндян щямин шяхсин
ямлакы мцсадиря олунаъаг, юзц ися юлцмя мящкум олунараг, дар аьаъындан асылаъагдыр”.
Бу бяйанатла сюздя Османлыларын тяряфи сахланылса
да, бу, йалныз формал характер дашыйырды.
Мцщарибянин илк айларында
Азярбайъанда Русийа вя
Османлы гцввяляринин
мювгеляри
40
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Йаддаш
Биринъи Дцнйа мцщарибясиндян яввял
Азярбайъанда йерляшян рус щярби
гцввяляринин мювгейи вя
дюйцш щазырлыьы
Дедийимиз кими, рус гошуну 1912-ъи илдян Азярбайъаны ишьал етмишди вя онун дюйцш имканлары ашаьыдакы кими иди:
- Команданы эенерал Чернозубов, гярарэащ ряиси
полковник Андроповски олан ЫЫ Гафгаз ордусу.
- Хойда: 6, 8 вя 2-ъи бригадалар; 2 топ батарейасы иля
бирэя казак сцвари бригадасы.
- Салмас вилайятинин мяркязи олан Дилмяганда (Дилманда) бир топ батарейасы иля бирэя 7-ъи бригада.
- Урмийада: сцвари батарейасы иля бирэя 5-ъи бригада,
бир даьлыг батарейасы.
Османлы щярби кяшфиййат хидмятинин ялдя етдийи мялумата эюря, бундан башга Иряванда 35 мин рус ясэяри,
Макуда 10 ядяд сящра топу иля 2500 няфяр, Каьызманда бир сцвари бюлцйц дюйцшя щазыр вязиййятдя иди.
Азярбайъан вя Анадолу тцркляриня гаршы
мцщарибядя ермянилярин фяалиййяти
Азярбйъан, Османлы вя Русийада йашайан ермяниляр дя русларала бярабяр азярбайъанлылара вя османлылара
гаршы вурушурдулар. Дцнйа мцщарибясиндян бир аз яввял
император ЫЫ Николай Тифлис сяфяриндя ермянилярин архийепископунун сюзляриня ъаваб олараг, демишди:
“Ъянаб кешиш, килсяйя эялян инсанлара дейин ки, ермяниляри чох парлаг бир эяляъяк эюзляйир”.
О, бу сюзлярля Русийада, Османлыда, Иранда вя башга юлкялярдя йашайан ермяниляри османлыларла мцщарибядя иштирака сювг едирди. Бу бяйанатдан аз сонра Ермянистанда тез бир заманда кюнцллц орду бирляшмяляри йарадылды вя рус ордусунун бир щиссясиня чеврилян бу бирляшмяляр Русийа-Османлы сярщядиндя мювге тутду.
Мцщарибянин башланьыъында
ермянилярин сайы
Салмасдакы ермяни дашнакларынын цмуми сайы 1000
няфярдян чох иди. Бундан башга Андраникин башчылыьы иля
3000 няфярдян чох ермяни Аьрыдаь ятрафында (Макунун
шимал-гярбиндя), Супурен команданлыьында 1000 няфяр
Доьу Бяйазиддя йерляшян Гуртгапан бюлэясиндя, ВанБитлис вя Мушдан гачмыш 7000 няфяр ермяни Каьызманда, 5000 ермяни Шаьанда, 1500 няфяр ермяни Гарсда,
10000 няфяр ермяни Игдырда, Сероб команданлыьында ися
1000 няфяр ермяни мювге тутмушду. Мцщарибядя мцстягил шякилдя иштирак едян ермянилярин цмуми сайы 31000
няфяр иди.
Долайысы иля Русийада да 120000 ермяни мцщарибяйя сяфярбяр едилмишди. 1914-ъц илдя ися 60000 ермяни
ордуйа чаьырылды. Беляликля, ермяниляр рус ордусуна
цмуми сайы 180000 няфяр олан ясэяр вердиляр. Рус ордусуна гошулмуш Османлы, Салмас, Урмийа айсорларынын
вя Азярбайъан ермяниляринин сайы 100 мин няфярдян
чох иди.
Беляликля, Азярбайъан вя Османлы дювлятиня гаршы
мцщарибядя 250 миндян чох ермяни иштирак етмишди.
Руслара гаршы
османлыларын
цмуми щцъцмунун башланьыъы
22 октйабр 1914-ъц илдя османлыларын руслара гаршы
цмуми щцъуму башланды. Азярбайъанда йерляшян Русийа ордусу щаггында Османлы щярби кяшфиййатынын рапортунда йазылырды:
- Маку: Бир топхана вя бир сцвари биргадасы иля бирэя ЫЫЫ пийада бригадасы.
- Хой: цч сцвари ротасы, дюйцшя щазыр вязиййятдя
олан бир пийада гошуну вя ики-цч миня гядяр ещтийат ясэяр гцввяси.
- Дилман: ики аьыр топ вя бир сцвари бюлцйц иля эцъляндирилмиш ВЫЫ бригада.
- Урмийа: Тцркцстандан эятирилмиш топханасы олан
бир сцвари баталйону, даьлыг ярази цчцн мцнасиб олан бир
топ батарейасы, цч сцвари бюлцйц иля бирэя В бригада.
- Тябриз: ВЫЫЫ рус бригадасы.
26 октйабр 1914-ъц илдя руслар Османлы гцввяляринин ардыъыл щцъумларынын гаршысында дайанмаг цчцн Салмасдакы гцввяляринин сайыны 5000-я гядяр артырдылар вя
бурайа ялавя олараг 8 топ эятирдиляр. 29 октйабрда Османлы гцввяляри Готур адланан йери тутдулар. Руслар тяряфиндян Готура щаким тяйин олунмуш Симитко щеч бир
мцгавимят эюстярмяйяряк гачды.
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
41
l Йаддаш
Руслар тяряфиндян
Анадолунун шярги вя
Азярбайъанын гярбинин
тутулмасы
6 нойабр 1914-ъц илдя бир рус
баталиону Кющняшящярдяки мювгеляриндян щярякят едяряк Башгала
бюлэясиндя йерляшян Дейря щцъум
етди. Бу щцъум нятиъясиндя Османлы ордусу эери чякилмяли олду. Нойабрын 9-да Дейр яля кечирилди. Щямин айын 13-дя ися Башгала ишьал
олунду вя оранын мцсялманлары ермяниляр вя руслар тяряфиндян гырьына
мяруз галдылар. Османлы гцввяляринин баш команданы бу мяьлубиййятин орду дахилиндя ермяни хяйаняти
нятиъясиндя баш вердийини елан етди.
Онун сюзляриня эюря, ермяниляр Османлы гцввяляринин ясас щиссясиня
архадан зярбя вурмушдулар. Азярбайъанда дюйцшляр шиддятлянди. Бунун ардынъа руслар ермянилярин вя
айсорларын Шярги Анадолуну вя Ван
шящярини ишьал етмяляриня, мцстягил
айсор вя ермяни дювлятляринин йаранмасына кюмяк эюстярмяк цчцн цч
тяряфдян Ван вя Шярги Анадолуйа
щцъума башладылар.
1. Урмийа тяряфдян - Сямдинан:
16 нойабр 1914-ъц ил
2. Салмас тяряфдян - Башгала:
17 нойабр 1914-ъц ил
3. Готур тяряфдян - Ван: 18 нойабр 1914-ъц ил
Аьыр щцъумларынын гаршысында
эери чякилян османлылар Азярбайъанын гярби иля йанашы, Анадолунун
шяргини дя русларын ишьалы алтында гоймаьа мяъбур олдулар. Русларын ирялилямясини эюрян Ван вя Ярзурум валиляри чарясиз галараг, Азярбайъан
вя Анадолу ъябщясинин горунмасы-
42
на ъавабдещ олан ЫЫЫ Османлы ордусундан Ван вя башга мцщцм шящярлярин русларын вя ермянилярин ялиня
кечмямяси цчцн йардым истядиляр.
Османлы гошунунун бир щиссяси
5-6 нойабр 1914-ъц илдя Сцлейманиййя-Баня, Рявандиз-Савуъбулаг
(индики Мащабад) хятти иля щярякят
едяряк, рус гцввяляри иля дюйцшцрдц. Бу гошун щиссяси русларын Вана
щцъумунунун ардынъа 27 нойабрда
бурада русларла дюйцшя эирди вя бир
рус сцвари бригадасыны мяьлубиййятя
уьрадараг, Урмийа тяряфя щярякят
етмяйя башлады. 16 декабрда ися
русларын ялалтысы Шцъацддювляйя табе
олан азярбайъанлылардан вя Мийандоаб (Гошачай - ред.) бюлэяси тайфаларындан тяшкил олунмуш гцввяляри
иля Османлы гцввяляр арасында аьыр
бир дюйцш олду. Шцъацддювля 1914ъц ил нойабрын ахырларында Йалтадан
эялян рус гцввяляринин кюмяйи иля
Тябризя дахил олмушду вя бир нечя
эцн ярзиндя 4000 няфярлик дювлят
гошуну иля Мийандоабда Османлы
ялейщиня мювге тутмушду. О, бу
дюйцшдя мяьлуб олараг, Мараьа,
Бинаб вя Мяликан тяряфя эери чякилди. Османлы гошуну Тябризя доьру
ирялиляди (25 декабр 1914-ъц ил).
Османлы гцввяляри 30 декабр
1914-ъц илдя щеч бир дюйцшсцз Тябризя дахил олдулар. Беля ки, руслар Османлылар эялмямишдян габаг Тябризи тярк етмишдиляр.
Йцзбашы Ящмяд Мухтар бяйин
команданлыьы алтында Османлы вя
азярбайъанлы гцввяляринин шящяря
эялмясиндян сонра Тябризин валиси
Сярдар Ряшид азярбайъанлыларын османлы гошуну иля бирэя щярякятинин
Иран дювлятинин битяряфлийини поздуьуну деди вя ян тез бир заманда Османлы гошунунун Тябриздян чыхмасыны тяляб етди. Лакин йцзбашы Ящ-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
мяд Мухтар бяй Шцъацддювля гошунунда азярбайъанлыларын русларла бирэя османлылара гаршы дюйцшдя иштирак
етдийини билдиряряк, 32 рус ясириндян
22-нин Шцъацддювля гошунундан олдуьуну, азярбайъанын Икичайарасы вя
Шярги Анадолуйа кечид йолу олдуьуну вя валинин бу тялябинин гябул
едилмяйяъяйини сюйляди.
Шцъацддювля бу мяьлубиййятдян сонра русларын диэяр ямялиййатларында да иштирак етди. Сонралар о,
русларла бирэя Азярбайъаны тярк етди
вя 1918-ъи илдя Русийада хярчянэ
хястялийиндян вяфат етди.
Османлыларын
Урмийайа
щцъумлары вя
оранын тутулмасы
Мийандоабда русларын мяьлубиййятиндян сонра 22 декабр 1914ъц илдя османлыларын Баъирэящ ротасы
вя Хятиб Юмяр Наъинин Азярбайъан
мящялли дястяляриндян вя тайфаларындан тяшкил олунмуш гошуну Урмийайа тяряф щярякят етди. Османлы щярби
гцввяляри щярякят етмямишдян габаг Ямир Щишмят Нейсари вя Османлы дювлятиндя йашайан Азярбайъан мяшрутячиляринин бюйцк бир групу Урмийанын ики аьаълыьында йерляшян Мяванядяки рус мювгеляриня
щцъум етдиляр вя онлары мяьлубиййятя уьратдылар. Рус ясэярляри орадан вя Янщяр бюлэясиндян чыхдыгдан сонра Урмийайа гачдылар. Бу
вахт Урмийада рус гошунунун сайы
чох аз иди. Беля ки, Гарс вя Ярзурумдакы рус мювгеляриня щцъум
едян Янвяр пашанын гаршысыны алмаг
цчцн Азярбайъанда йерляшян рус
гцввяляри орайа эюндярилмишди. Тядриъян руслар Азярбайъандан чыхырды-
l Йаддаш
лар. Талелярини руслара тапшырмыш
Азярбайъан айсорлары вя ермяниляри
дя русларла бярабяр эери чякиляряк,
Урмийа вя Салмасдан чыхдылар.
Урмийа вя
Салмасдан
айсорларын вя
ермянилярин
гачмасы
(1915-ъи ил 1 йанвар)
1914-ъц ил декабр айынын ахырларында Ван валиси Ъювдят бяйин команданлыьы иля Урмийа шящяри мцщасиряйя алынды вя дюйцшляр даща да
шиддятлянди. Руслар шящяр диварларынын бцръляри цзяриндян Османлыларын
Ъувудлар даьындакы мювгелярини топа тутдулар. Нящайят, 1 йанвар
1915-ъи илдя рус щярби гцввяляри Урмийа вя Салмасы бошалдыб Гарса тяряф эери чякилдиляр. Русларла бирэя
азярбайъанлылара язаб-язиййят верян
ермяниляр вя айсорлар да русларын
эюзлянилмядян эери чякилмясиндян
тяшвишя дцшцб тялясик щярякят етдиляр. Онларын бир чоху гышын сойуьунда, щеч бир щазырлыг эюрмядян вя
щяйат цчцн зярури олан щяр щансы бир
васитясиз йола чыхдылар. Урмийа щакими Етимадцддювля кими русларын
тяряфдары олан дювлят мямурлары да
Урмийадан чыхыб Дилмана тяряф щярякят етдиляр. Урмийа шящяринин
юзцндян вя ятраф кяндляриндян гадын, киши вя ушаглардан ибарят 10 миня гядяр айсор вя ермяни щярякятя
башлады. Онларын чохунун миник щейванлары вя арабалары олмадыьы цчцн
гарлы вя палчыглы йолларла пийада эетмяли олдулар. Галан ермяни вя айсорлар ися Инэилтяря, Америка кими
йабанчы дювлятлярин консуллугларына
вя хариъи миссионер тяшкилатларына цз
тутараг, онларын биналарына мцмкцн
гядяр чох сайда йашайыш цчцн юнямли олан васитяляр топладылар.
Юз ямялляриня эюря Османлы
тцркляри вя азярбайъанлыларын интигамындан горхан Урмийа вя Салмас
ермяниляри вя айсорларынын башына
эялян мцсибятляри Авропа мцяллифляри, о ъцмлядян, Авропада йашайан
ермяни вя айсор ясилли мцяллифляр
йанлыш олараг, ермяни вя христианларын сойгырымы кими гялямя вердиляр.
Мясялян, 1915-ъи илин йайындан
башлайараг, Азярбайъан вя Османлыйа гаршы идеоложи мцщарибя апаран
айсорларын лидери Мар Шимонун гардашы Пол Шимон вя онун щямкары Филипп Брайс Лондон гязетляриндя, хцсусян дя АЪАСР-да уйдурма йазылар дяръ етдиляр. Бизим ялимиздя онларын бцтцн чап олунмуш гярязли йазылары вардыр. Бу мялуматларын гярязли олдуьу вя Гярб иътимаи фикрини
Османлы вя Азярбайъан тцркляриня
гаршы йюнялтмяк цчцн щазырландыьы
цчцн елми ящямиййяти йохдур. Она
эюря дя китабда бу йазылары вермирик.
Лакин бир даща мцасир дцнйада, йени ясрдя лоббичилийин ящямиййятини
йада салырыг.
Фярари айсор вя
ермяниляр цчцн Америка
ианя комиссийасынын тяшкил
олунмасы
Башга бир йандан Америка вя
Авропада йашайан айсор вя ермяниляр “Ермяни вя айсорлар цчцн Америка ианя комиссийасы” (Америъан
Ъоммиссион фор Армениан анд
Асйриан Релиеф) адлы бир комиссийа
тяшкил етдиляр вя русларла иттифага эирмиш айсор вя ермяниляря йардым
цчцн дашнакларла бярабяр ишя башладылар. Пол Симон вя Брайсын Азярбайъанда айсор вя ермянилярин сойгырымы щаггында гярязли фикирляринин
яксиня олараг, яслиндя вязиййят башга ъцр иди. Беля ки, бу заман Азярбайъан христианларынын чоху мцсялман азярбайъанлыларын евляриндя галырды. Мясялян, Урмийанын Тулатяпя
кяндиндя тягрибян 500 няфяр айсор
Сядрцлфцзяланын евиндя мяскунлашмышды. Урмийанын Назлычай бюлэясиндяки Щейдярли кяндиндя 250 няфяр айсор Сарым Низамын евиндя там
асудялик шяраитиндя йашайырды. Салмасда да щям кяндлярдя, щям дя
Дилман шящяриндя вя Кющняшящярдя бу ъцр щаллар характерик иди. Урмийа, Салмас, Маку, Хой шящярляринин щакимляри юз яразиляриндя яминаманлыьа тяминаты цзярляриня эютцряряк, шящяр ящалисинин рифащы цчцн
чалышырдылар.
1915-ъи илин йазында
Азярбайъанын руслар
тяряфиндян ишьалы
1915-ъи ил йанвар айында Янвяр
пашанын команданлыьы алтында 100
мин няфярлик Османлы ордусу Сарыгамышда, Ярзурумун Аллащ-якбяр даьларында вя Гарсда аьыр щава шяраити
цзцндян мяьлуб олду. Бунунла да
Османлы ордусу тядриъян Азярбайъан вя Шярги Анадолудан сыхышдырылды
вя бюлэя бцтювлцкдя руслар тяряфиндян ишьал олунду.
Османлылар 1915-ъи илин йанварындан 24 май тарихиня гядяр Салмас вя Урмийаны нязарят алтында
сахладылар. Салмас османлыларын ялиндя иди, Хой ися русларын. 1915-ъи ил
йазын яввялляриндян етибарян Османлылар бцтцн гцввялярини Хой шяДцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
43
l Йаддаш
щярини тутмаг вя руслары Азярбайъандан эери отуртмаьа йюнялтдиляр.
Бу мягсядля 1915-ъи ил 9 вя 15 йанварда Османлы гцввяляри Хойда рус
мювгеляриня щцъум етдиляр. Йанварын 12-дя ися Тябриз ятрафындан Мяряндя щцъум едяряк, Хойу тязйиг
алтында сахладылар. Лакин Мярянд дюйцшцндя Османлылар мяьлубиййятя
уьрадылар. Онларын 8 аьыр топу русларын ялиня кечди. Тябриз шящяри йанварын 14-дя Османлыларын ялиня кечмишди, йанварын 30-да ися 1500-3000
няфярлик гцввя иля руслар тяряфиндян
тутулду. Инэилисляр онларын сайынын
600 няфяр олдуьуну эюстярмишляр.
Османлылар Тябриздя олдуглары
ики щяфтя мцддятиндя йерли ящали иля
йахшы ряфтар етмишдиляр. Османлы команданынын шящяря дахил олдуьу илк
эцнлярдя фарс вя тцркъя бяйанатлар
вермяси иътимаи фикря бюйцк тясир етмишди. Османлылар бяйан етмишдиляр
ки, онлар Тябризи гарят етмяк цчцн
йох, мцсялман дийары олан Азярбайъаны ермяни вя руслардан гуртармаг
цчцн эялмишляр. 1915-ъи ил феврал айынын яввялляриндя сайъа 520 няфярдян чох олан Османлы ясэярляри Савуъбулагда топлашмышдылар. Урмийа
эюлцнцн шярги русларын, ъянубу ися
османлыларын ялиндя иди.
1915-ъи илин гышында
османлыларын
Хойу тутмаг ъящдляри
Салмас-Хой ъябщясиндя османлылар уьур газана билмядиляр.
Хой-Салмас ъябщясиндя мювге тутан Ван жандармерыйа гцввяляри щцъум ямри алдыгдан сонра 8 йанвар
1915-ъи илдя Хойун Йяздикан бюлэясиндя топлашдылар. Руслар да гярб
вя ъянуб-гярб истигамятиндя Хой
44
шящяринин 5 км-лийиндя ящалинин
баьларында истещкамлар гурурдулар.
Онлар ясасян Йенэиъя, Пысаг, Чавушкянди, Имамкянди вя Дизядиз
кяндляриндя йерляшмишдиляр. Османлыларын 9 йанвар 1915-ъи ил ямялиййатында Ван шящяриндян 200 няфярдян
чох жандарм вя османлы тайфаларындан 700 няфяр Салмаса эялиб Хой
ъябщясиндя Османлы ордусунун
мющкямляндирилмяси цчцн орайа
эюндярилдиляр. 21 йанвар 1915-ъи илдя руслар османлылара зярбя ендиряряк, юз мювгеляриндяки истещкамларына гайытдылар. Османлылар мяьлуб
олдулар.
Йанварын ахырларында Азярбайъанда русларын сайы ашаьыдакы кими
иди.
- 3000 няфярдян чох ясэяр Тябриздя;
- 2 пийада бригадасы вя чохлу
сайда топа малик олан бир сцвари бригадасы Хойда;
- Мцяййян сайда рус ясэяри
гцввяси иля бярабяр 8 топ Мярянддя;
- орта сайлы бир дястя 300 сцвари
иля Макуда;
- 2 пийада баталйону Доьу Бяйазиддя;
- Бир нечя топла бирликдя 1 сувари бригадасы Ъулфада;
- Бир вя йа ики сцвари вя пийада
баталйону Мярянд ятрафында;
- Азярбайъанда рус гцввяляринин цмуми сайы 10 мин няфярдян
чох иди.
1915-ъи ил феврал айында русларын
тяряфдары олан вя Шцъацддювля иля
бирликдя османлылара гаршы вурушан
Симитко османлылар тяряфя кечяряк,
онларын апардыьы ъищада гошулду. Беляликля, Азярбайъан ъябщясиндя русларын ян мцщцм мцттяфиги османлы-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
лара гошулду.
1915-ъи илин февралында русларын
мювгеляри мющкямляндирилди. 15
февралда Хойда йерляшян рус гцввяляри 2 пийада баталйону, бир топ вя
метралйозла Доьу Бяйазид - Гаракился истигамятиндя эцъляндирилдикдян сонра ики эцн Тябриз-Салмас истигамятиндя ирялиляйиб 17 февралда
Тасуъу ишьал етдиляр. Эетдикъя руслар
ирялиляйирдиляр. Февралын 20-дя Готур
руслар тяряфиндян ишьал олунду. 25
февралда османлылар Салмасын Гызылчай бюлэясиндян эери чякилдиляр вя
Салмасын мяркязи Дилманын шималында Бяркишлу даьларында ъямляшдиляр.
1915-ъи ил март айынын яввялляриндя Дилман вя Кющняшящяр руслар
тяряфиндян ишьал олунду. Доьу Бяйазид вя Дийадин тяряфдян Хой вя
Салмаса ардыъыл олараг руслара кюмяк цчцн йени гцввяляр эялирди. Османлылар ися Ван валисинин команданлыьы алтында Кющняшящяр-ДейрБашгала истигамятиндя мювге тутараг, русларын Вана щцъумларынын гаршысыны алырдылар. Ван вя Шярги Анадолуда вязиййят аьырлашмышды. Беля ки,
бюлэядяки ермяниляр русларла бирэя
османлылара гаршы дюйцшцрдцляр. Ермянилярин руслара кюмяйи нятиъясиндя османлылар ардыъыл олараг, юз
мювгелярини ялдян верирдиляр. Хялил
бяй русларын Вана щцъуму хябярини
алан кими Ярзурум валисиндян кюмяк истяди. Лакин Сарыгамыш дюйцшцндян сонра османлыларын бюлэядя
гцввяляри азалмышды. Османлы ордусунун тякъя Урмийа-Дилман истигамятиндя йалныз 150 сцвари иля бирэя
сярщяд гошунларынын 19-ъу Баъирэящ
баталйону вар иди. Галанлары ися Готур-Ван мцгавимят бюлэясиндя даьыныг шякилдя йерляшмишдиляр.
l Йаддаш
1915-ъи илин мартында бюлэядя
рус гцввяляринин сайы ашаьыдакы кими иди:
- Хой: 3 пийада бригадасы, 1 сцвари бригадасы, 8 топ;
- Салмасын мяркязи олан Дилмандан 6 км шималдакы (Муьанъыг
вя Бяркишли даьлары) чадыр дцшярэялярдя, Дилман вя Кющняшящяр базаларында: 1 пийада баталйону, 1 сцвари
бригадасы, ермяни кюнцллц бирляшмяляри (Андраникин башчылыьы иля Ы ермяни баталйону) иля бирэя 2 топ;
- Макуда Бяйазид-Гызылдяря истигамятиндя: 1 пийада баталйону, 6
топ вя 300 атлыйа малик бир сцвари
нцллцляр дястяси): 800 пийада вя 400 ман ящалийя гаршы сойгырым тюрятмясцвари.
ляри Османлы дювлятини ермяниляри
ъябщя бюлэясиндян кючцрмяйя вадар етди. Ашаьыда бу щагда ятрафлы
Османлы гцввяляриня
данышаъаьыг.
1915-ъи илин Новруз байрамы
яряфясиндя ермянилярин Османлы
гцввяляриня гаршы фяалиййятляри давам едирди. Ермяни вя айсорлары
“Ермянистан” дювлятинин йарадылмасы иля ширникляндирян руслар вя инэилисляр Османлы дювлятинин дахилиндя вятяндаш мцщарибяси йаратмаьа наил
Османлыларын руслара ардыъыл
мяьлубиййятиндян сонра 1914-ъц ил
декабр айынын 1-дя Янвяр паша
Азярбайъанда рус гцввяляриня гаршы
цмуми щцъум ямри верди.
бригадасы;
- Софйанын гярбиндя: бир груп
сцвари иля бирэя бир пийада баталйону;
- Тябриздян 8 км ъянубда (Сярдяри): 200 пийада, 2 топ вя сцвари
дястяси.
- Мараьа: (Шцъацддювлянин кю-
олдулар. Пастор Маъйанын йаздыьына
эюря, бу мцщарибядя 180 миндян
артыг ермяни кюнцллц олараг рус ордусуна гошулду. Онларын 50 миндян
чоху мцщарибядя юлдцрцлдц. Османлы дювляти яразисиндя йашайан айсор вя ермянилярин Османлы гошунуна щцъумларынын артмасы вя мцсял-
27 март 1915-ъи илдя Османлы
сяфиринин Истанбула эюндярдийи телеграфда Хой-Салмас ъябщясиндя 1200
няфярдян чох рус ясэяринин топлашдыьы хябяр верилир. Бу телеграфда билдирилир ки, Софйанда тиф хястялийи шиддятля йайылыр. Мийандоаб вя Мараьада
ися Османлы ордусу иля эялмиш тайфа-
гаршы ермянилярин
фяалиййятляри
1915-ъи ил март айында
Османлыларын руслара
щцъуму
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
45
l Йаддаш
лар инсанлара язиййят верир вя Азярбайъан ящалиси онларын бурада олмаларындан чох наразыдыр.
Азярбайъана Османлы ордусундан габаг азярбайъанлылардан ибарят
бюлцкляр дахил олдулар. О ъцмлядян,
салмаслы Щейдяр Ямоьлу азярбайъанлылардан ибарят бир дястя иля 7
март 1915-ъи илдя Урмийайа дахил олду. Алманийа сяфирлийи ися бир груп
азярбайъанлы азадлыгсевяри она кюмяйя эюндярди.
1915-ъи ил мартын 17-дя Хялил
пашанын рящбярлийи алтында сайы 10
мин няфярдян чох олан бюйцк бир
Османлы ордусу Урмийайа чатды. О
ил щава чох мцлайим кечирди. Аьаъларын чоху чичяклямишди. Чюл-чямян
хцсуси тяравят сачырды. Йерли ящали
севинъля онлары гаршылайырды. Хялил
бяйин ясэярляри тайфалардан тяшкил
олунмуш гошундан фяргли олараг,
ядяб-ярканла щярякят едирдиляр, тящсилли вя мядяни идиляр. Мясялян, онлары гаршылайан ящалийя чатан щяр бир
рота вя йа баталйон ъамаата салам
веряряк: “Мярщяба, яфянди” - дейирди. Ъамаат ися явязиндя: “Йашасын
ислам гошуну!” - сюйляйирди. Ящали
русларын вя ермянилярин ялиндян гуртардыьы цчцн севинирди. Рус мямурлары вя тябяяляри ящалидян пул йыьыр,
щярбя-зорба эялир вя ъамааты инъидирдиляр. Онлар христиан ящалини мцсялман щямвятянляриня гаршы галдырырдылар. Бцтцн бунлардан башга мядяни сявиййяйя малик ясэярлярдян
тяшкил олнмуш Османлы низами ордусу сойьунчу тайфаларын вя гулдур
дястяляринин дя гаршысыны алырды. Ъамаат руслар вя онларла ялбир олан ермянилярин ялиндян ня гядяр ъана
доймушдуса, бир о гядяр дя Османлы ордусунун эялмясиня севинирди.
Османлы ордусунун ардынъа ися
46
Ряшид бяйин эялмяси вя ящалийя диван тутанларын йерляриндя отурдулмасы Урмийада вязиййяти йахшылыьа
доьру дяйиширди. Хялил бяйин орду
щиссяляри мцкяммял щярби сурсатла
шящяря дахил олуб шящяр кянарында
йерляшян вя Хатунъан чямяни адланан йердя чадырлар гурдулар вя бир
нечя эцн бурада дайаныб истиращят
етдиляр.
Русларын ишьалы
заманы Тябризин
вязиййяти
Тябриз русларын ишьалы алтында
оларкян, азярбайъанлы таъир вя яснафлар вахташыры руслар ялейщиня чыхышлар едирдиляр.
Бакыда чап олунмуш “Игбал” гязетинин 914-ъц сайында (16 апрел
1915-ъи ил) вя “Гафгаз” гязетинин
95-ъи сайында (8 апрел) верилмиш мялумата эюря, Азярбайъан ящалиси вя
демократларын бирэя ряйи иля гярара
эялинмишди ки, 4 апрел 1915-ъи илдя
Тябриздя нцмайиш кечирилсин. Митингин кечирилмясиня бящаня олараг
ящалинин бялядиййя верэилярини юдямякдян имтина етмяси мясяляси эятирилирди. Лакин бу митинг русларын
Азярбайъаны истила етмясиня гаршы
етиразла сона чатмышды. Тябриз ящалиси гярара эялмишди ки, ишьала етираз
олараг, базары бир эцнлцк баьласын.
Бу мясяля консулун, вялиящдин мцдахиляси вя бязи адлы-санлы шяхслярин
ишя гарышмасы иля щялл олунду вя базар ачылды.
Ермянилярин
мцсялманлара
гаршы хяйанятляринин
давам етмяси вя онларын
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
ъябщя бюлэясиндян арха
бюлэяляря кючцрцлмяси
ямри
Юнъя дя гейд етдийимиз кими,
ермяниляр вя айсорлар Биринъи Дцнйа
мцщарибясиндя дя юз тарихи планларыны щяйата кечиряряк, даща дягиг десяк, Азярбайъан вя Османлы тцркляриня гаршы архадан зярбя вурараг,
руслар вя инэилисляр тяряфдян мцсялманлара гаршы мцщарибяйя гошулдулар. Щям Азярбайъан, щям дя Анадолу христианлары эуйа мцсялманларын “аьалыьындан” гуртулмаг истяйирдиляр. Лакин яслиндя ермянилярин истяр Азярбайъанда, истярся дя Анадолуда маллары вя ъанлары тохунулмаз иди. Цстялик онлар ордуда хидмятдян дя азад идиляр. Мцсялманларын щакимиййяти алтында олан бир чох
шящярлярдя ермяниляр вя айсорларлара ян йахшы вязифяляр верилмишди.
Щятта бир ермяни Османлы дювлятинин
сядрязями (баш назири - ред.) вязифясиня тяйин едилмишди. Лакин ермяниляр вя айсорлар бюйцк дювлятлярин вя
христиан миссионерляринин тящрики иля
ъидди шякилдя Азярбайъан вя Османлы дювлятиндян айрылмаг истяйир
вя бурада “Бюйцк Ермянистан” йаратмаьы дцшцнцрдцляр. Бунунла беля
щям Азярбайъан, щям дя Османлы
ермяниляри баша дцшцрдцляр ки, тякликдя мцсялманлара гаршы дура билмязляр. Буна эюря дя русларын вя инэилислярин мцттяфигляри кими Османлы
дювлятиня гаршы мцщарибяйя эиряряк,
Азярбайъан вя Османлы мцсялманларына гаршы сойгырым тюрятдиляр. Пастор Маъйан Османлылара хяйанятдян
“гящряманлыг” кими сюз ачараг йазыр ки, ермяниляр “ифтихар мейданында мцттяфиглярин байраьы алтында, да-
l Йаддаш
ща сонра ися Ермянистанын фяхримиз
олан байраьы алтында хидмят едирдиляр”.
Ермяниляр Гафгаз ъябщясиндя
юн сыраларда иштирак едирдиляр. 1915-ъи
илдя Азярбайъан Республикасынын шимал бюлэяляриндя вя Эцръцстанда
османлыларын мяьлубиййятя уьрадылмасында, Сарыгамыш дюйцшцндя (Керинин команданлыьы иля ЫВ баталйон),
Байазид вя Яляшэерд бюлэясиндя
(Деронун, даща сонра ися Арменгарын команданлыьы иля ЫЫ баталйон вя
Щамазаспын команданлыьы иля ЫЫЫ баталйон), 1915-ъи илдя Ванын ишьал
олунмасында (ЫЫ, ЫЫЫ, ЫВ баталйон вя
даща сонра Ы баталйон вя шащзадя
Аргутйанын башчылыьы иля В баталйон),
Битлисин ишьал олунмасында (ермянилярин Ы баталйону), Дилманын ишьалында (Андраникин башчылыьы иля) вя с.
фяал шякилдя иштирак етмишдиляр. Ермяни вя айсор партизан дястяляри дя
ъябщя архасында Османлы ордусуна
тутарлы зярбяляр вурурдулар, Гарс-Игдыр, Ван, Битлис вя бу кими бир чох
бюлэялярдя йцзлярля кянди хараба
гойуб минлярля мцсялмана гаршы
сойгырым тюрядирдиляр.
Тюрядилян бу гармагарышыглыгдан сонра Османлы дювляти фярман
вериб бцтцн ермяни ясэярлярини ордудан тярхис етди вя ъябщя архасына
кючцрдц. Яввял онлары ъябщя архасында йол, истещкам вя дямир йолу
тикинтиси, щярби тяминат кими кянар
ишляря тяйин олундулар. Лакин бу ермяни дястяси дашнакларын сяпдийи
дцшмянчилик тохумунун тясири алтында йенидян османлылара гаршы ишлямяйя башладылар. Беля олан сурятдя
Османлы дювляти хошаэялмяз щадисялярин гаршысыны алмаг вя эцнащсыз
христианлары дашнак цнсцрляринин тящ-
рикиндян узаглашдырмаг цчцн гяти
гярарлар гябул едилмясинин лазымлыьыны йягин етди. Османлы Дахили Ишляр
Назирлийи Истанбулда 235 ермяни терористи тутду вя дювлятин яразисиндя
олан бцтцн ермяни тяшкилатларыны баьламаьа башлады. Бу вязиййят ермянилярин кючцрцлмяси цчцн юлкя дахилиндя сабитлик ямяля эяляня гядяр
давам етди. Мютябяр сянядляря ясасян демяк олар ки, ермянилярин кючцрцлмяси низам-интизамла вя инсидентсиз баш тутду. Османлы дювляти
кючцрцлян ермяниляр цчцн мцщафизя
дястяляри тяйин етди. Онлара индики
Сурийа яразисиндя йашамаг цчцн
мцнасиб йер вя лазыми гядяр гида
верди. Лакин аз мцддят сонра ермяни силащлы гцввяляри ермяниляри азад
етмяк ады иля жандармлара, мцщафизячиляря вя гейри-дашнак ермяни
групларына щцъум едяряк, онлары
амансызлыгла гырдылар.
Ермяни тарихи цзря мцтяхяссис
Карзонун йаздыьына эюря, ермяни
силащлы гцввяляринин ишя гарышмасы
ермяниляря хейир вермякдянся, зяряр вурду. Беляликля, Османлы дювляти яразисиндя йашайан ермянилярин бир
групу Сурийайа кючцрцлдц, силащлы вя
дюйцшян дястялярдян ибарят бир групу ися русларын нязаряти алтында олан
бюлэяляря, о ъцмлядян, Азярбайъана цз тутду.
Османлы дювлятинин 1916-ъы илдя
верилмиш рясми бяйанатында бу барядя айдын дейилир:
“Юлкянин хариъдян мцдафиясини
вя дахилдя сакитлийи тямин етмяк
цчцн яразидя щяр ан дювлятя тящлцкя
йарадан ермянилярин кючцрцлмяси
ваъиб сайылыр. Мящз бу зярурят онларын сакит вя йаделлярин тясири даирясиндян узаг бюлэяйя кючцрцлмяляри-
ни тяляб едир”.
1917-ъи илдя Османлы дювляти тяряфиндян верилмиш башга бир бяйанатда ися ермянилярин кючцрцлмяси беля
изащ едилир.
“Ермянилярин юлкянин сабитлийиня вя император ордусуна тящлцкя
йарада билмяйяъякляри сакит бир бюлэяйя кючцрцлмяси тяъили йериня йетирилмяли олан бир зярурятдир. Щеч бир
дювлят юлкянин мцхтялиф иргдян вя
диндян олан минлярля ювладлары дюйцш мейданларында юзлярини вятяня
гурбан веряркян, бир груп хяйаняткарын вятяня архадан зярбя вурмасына вя дцшмянин гялябясиня чалышмасына сакитъя баха билмяз. Гябул
олунмуш гярарлар вя тядбирляр йалныз
зярури олмагла битмяйиб, щям дя
чох тябии вя ганунидир. Бу гярарын
йериня йетирилмясиндя щяр щансы бир
шцбщя вя эеъикмя гяти сурятдя вятяня хяйанятдир вя баьышланмаздыр”.
Инди 24 апрел 1915-ъи илдя сийаси
бир аддым олараг, ермяни террор тяшкилатларынын баьланмасы вя онларын
башчыларынын тутулмасы щяр ил Османлы дювляти тяряфиндян ермяниляря гаршы сойгырымы эцнц кими хатырланыр. Ермяниляр семинарлар кечирмякля, китаблар вя дярэиляр чап етмякля, щягиги щадисяляри сахталашдырыб дцнйа
иътимаи ряйини чашдырыр вя азярбайъанлылара гаршы йюнялдирляр. Щалбуки
яэяр ермянилярин тцркляря гаршы террор ямялляринин хронолоэийасы тутуларса, онда эяряк илин 365 эцнц
тцрклярин вя мцсялманларын ермяниляр тяряфиндян сойгырыма мяруз галмасы эцнц кими гейд едилсин.
Фарсъадан тяръцмя:
Ъямаля Мирзяйева
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
47
l Бахыш
ЩАДИ ГАРАЧАЙ
Бу йазы бир нечя ил бундан
габаг йазылыб. Инди бязи дцзялиш
вя ялавялярля ону охуъулара тягдим едирям.
Шцбщясиз, буэцнкц Эцней
Азярбайъан шеиринин ана хяттини
милли гуртулуш идейасы тяшкил едир. О
да инкаредилмяздир ки, бцтювлцкдя
инсан вя цмумиликдя азадлыг да
чаьдаш Ъцней Азярбайъан поезийасынын башлыъа мювзуларындан биридир. Гязетлярин ядяби сящифяляриня
вя пяракяндя шякилдя орда-бурда
чап олунан шеир китабларына ютяри бахыш, онларын бядии сявиййяси вя поетик эцъцндяки ящямиййятли фяргляря бахмайараг, охуъунун гейд
едилян хцсусиййятляри эюрмяси цчцн
кифайятдир. Амма бурада мяним
мягсядим мцасир Эцней Азярбайъан поезийасыны тящлил етмяк дейилдир. Сющбят зийалынын милли азадлыг
мясялясиндя мясулиййяти, анлайан
бир шяхс кими бу мясяля цстцндя ишлямяси зяруряти вя чаьдаш зийалынын
гача билмядийи бир сыра наращатлыглар барядядир. Бунунла ялагядар
дяйярли фарс шаири Ящмяд Шамлу
цзяриндя бир гядяр ятрафлы дайанаъаьам.
Мян бу ягидядяйям ки, бцтцн
фарс зийалылары Иран халгларынын милли
вя мядяни азадлыьы мясялясиндя
няинки мясулиййят щисс етмямиш,
щятта имкан дцшдцкъя буна манечилик тюрятмишляр. Бязиляри Ъялал
Але-Ящмяди истисна едирляр, амма
беля дейил: онун бахышы да паниранистлярин ъыздыьы Иранла дягиг шякилдя цст-цстя дцшян щямин Иран чярчивясиндя миллятлярин ъиловланмасына
ясасланыр. Фарс зийалысынын щеч бир
фяалиййятиндя бу мясулиййят щисси-
48
ЯЩМЯД ШАМЛУ
ЩАГГЫНДА
нин яламяти эюрцнмцр. Бяс ня цчцн
Ящмяд Шамлу цзяриндя хцсуси дайанырам? Бунун биринъи сябяби бязиляри тяряфиндян Шамлунун тцрк
халгына мянсуб едилмясидир. Одур
ки, мялуматсызлыгдан истифадя едиб
“юзлярини бюйцк эюстярмяк” цчцн
инадкарлыгла бу шаирин ад вя шющрятиндян “йарарланмаг” язминдя
олан кясляря Шамлунун дили вя мядяниййяти барядя фикирлярини ачыглайаъаьам. Икинъи сябяб, шамлуларын
тцрк олмасы барядя тарихи щягигят
вя Ящмяд Шамлунун шяхсиййятинин
формалашдыьы дюврцн сийаси-иътимаи
атмоферинин тясири иля бу щягигятдян ашаьылыг щисс етмяси вя утанмасыдыр.
Хошбяхтликдян, бу йахынларда
ъянаб Мцъабинин “Шамлунун кимлийи” (“Шенахтнамейе-Шамлу”) адлы
гиймятли китабы ялимя кечди вя мяня бюйцк кюмяк олду. Диэяр тяряфдян, Азярбайъан Милли Елмляр
Академийасынын Ъянуби Азярбайъан поезийасы цзря диссертанты Ялирза Мийаналынын баш редакторлуьу иля
Бакыда няшр едилян “21 Азяр” дярэиси ялимя дцшдц. Ъянаб Ялирза Мийаналы мцасир Эцней Азярбайъан
ядябиййатында танынмамыш сима дейилдир вя фарс поезийасы иля, о ъцмлядян, Шамлу иля дя, щеч шцбщясиз,
танышдыр. Мараглы бурасыдыр ки, щямин “21 Азяр” дярэисиндя филолоэийа елмляри доктору Алмаз Ялигызынын “Ъянуби Азярбайъан ядябиййаты” адлы ктабы барядя мягаля чап
олунуб. Мягалянин мцяллифи филолоэийа елмляри намизяди Ислам Гяриблидир. Алмаз Ялигызы щямин китабында няинки Ящмяд Шамлуну юзцнц
тцрк билян вя йалныз тцркъя йаздыьы
ясярляря эюря шющрят тапан Щябиб
Сащир, Булуд Гарачорлу (Сящянд)
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
кими шяхсиййятлярля бир сырайа гоймуш, щятта ону Нобел мукафаты алмагла да шяряфляндирмишдир. Аллащ
сян сахла!
Бундан сонра ъянаб Ислам Гярибли бир мягаля йазараг, доктор ханымын Эцней Азярбайъан ядябиййаты барядя биликляринин дяринлик вя
зянэинлийиня щейрятини “21 Азяр”
дярэисинин охуъулары иля бюлцшмцшдцр. Ады халгымызын милли-демократик мцбаризяси тарихинин йадиэары
олан бир журнал ядябиййата бу ъцр
ясассыз вя елмиликдян узаг бир бахышла Аразын о тайындакы охуъуларла
тямаса эирир вя мян тяяъъцблянирям ки, чайын о тяряфиндяки охуъулара мцнасибятдя мясулиййят щисс
едян бир кяс йохдур. Гузей Ахярбайъан охуъусуна мцнасибятдя
мясулиййятсизлик мясялянин бир тяряфидир. Мясялянин диэяр тяряфи одур
ки, бязиляри ады чякилян китаб вя
мягалядя дейилянлярдян дя артыг
билэисизлик ясасында, йалныз “Шамлу” фамилийасына сюйкянмякля, щягигятян, Ящмяд Шамлунун ядяби
уьурларынын вариси олмаг ешгиня дцшцрляр. Мян шцбщя етмирям ки,
Шамлу ядяби бахымдан гибтя доьуран бир зирвядир вя фарс халгына дяйярли бир ирс гойуб эедиб. Амма
милли мцбаризя шяраитиндя вя Иран
халгларынын юз щцгугуну тяляб етдийи бир заманда кимлярся йалныз,
Шамлунун юзцнцн фикриня эюря, тарихдян дя утанан (бурада эюстяряъяйям ки, бу беля дейил) фамилийасына ясасланыб онун адыны халгымызын няинки тцрк олмагларындан утанмайан, щям дя бцтцн юмцрлярини
милли щаглар уьрунда мцбаризяйя
сярф едян Щябиб Сащир вя Булуд
Гарачорлу (Сящянд) кими мцдрик
ювладары иля бир ъярэядя чякмякдя
l Бахыш
исрар едирлярся, онларын йазыларына
ъаваб верилмялидир.
Ящмяд Шамлу щеч вахт юзцнц
тцрк олараг тягдим етмяйиб, щяр
йердя фарс дилинин дярдини чякиб вя
онун инкишафына чалышыб. О, инсандан ютрц вя бязиляринин дедийиня
эюря, азад инсан цчцн чарпышыб.
Амма фарс зийалыларынын яксяриййяти кими Шамлунун тяфяккцрц дя Ираны бцтцн сийаси, иътимаи, игтисади вя
мядяни параметрляр цзря бцтюв эюрян бир дцшцнъядир. О, йери дцшян
кими, Иран милляти, милли мядяниййят, милли инанълар вя саир бу кими
ифадяляр ишлядир. Амма бу миллят,
бу мядяниййят вя бу милли инанълар
сорьу-суалсыз фарс милляти, фарс миллятинин мядяниййят вя инанъларыдыр.
Ящалисинин йарыдан чоху тцрк олан
бир мямлякятдя о, панфарсистлярин
ян ашаьы тябягяси иля йанашы дуруб
бу тцрк халгынын зцлмкарлыьындан
данышыр, мямлякятиня тцрклярин щцъум вя басгынларындан шикайятлянир. Бу хяйали мямлякят щям чох
эениш имиш, щям дя щяр йериндя
фарслар вя ариляр йашайырмыш. Шаир
Шамлу Иранын тарихи вя ъоьрафийасы
барядя гарышыг тясяввцря маликдир
вя мцнагишядя олан халгларын милли
мянафеляриндяки фяргляри айдын шякилдя дярк етмир. Азярбайъан Демократ Фиргясиндян сюз саланда,
цстцюртцлц шякилдя онун инкарына
чалышыр. О, Лондонда СИТА аэентлийинин мцхбириня вердийи мцсащибядя Миръяфяр Баьыровун Азярбайъан Демократ Фиргяси иля баьлы фяалиййятини “кядярли” адландырыр,
чцнки бу ишляр Эцней Азярбайъанын
Ирандан айрылмасы иля нятиъяляня билярди. Мян бу мягамы хцсуси вурьуламаг истяйирям ки, Шамлу шцурлу бир сечим ясасында Иран халгларынын юз мцгяддяратыны тяйин етмяк
щцгугу ялейщиня мювге тутмушдур
вя Шамлунун дцшцнъяси Иранын ярази бцтювлцйцнц юз мцгяддяратыны
тяйин етмяк щаггындан цстцн билир.
Халгларын юз мцгяддяратыны тяйин етмяк щцгугуну истяйян биз
азярбайъанлылар цчцн мяркязи дювлятин зяифлямяси тарихи бир гянимят
иди. Мцттяфиглярин Ирана дахил олмасы вя вятяндашларын щеч бир щцгугуну танымайан мяркязи игтидарын сцгуту щяр бир зийалы шяхс цчцн ялверишли бир фцрсят иди ки, ондан халга юз
щцгуг вя вязифялярини баша салмаг
цчцн файдаланмаг оларды. Бу щцгуглардан бири дя юз мцгяддяратыны
тяйин етмяк щаггыдыр ки, Шамлу она
гаршы чыхырды. Шамлу няинки о заман
буну дярк етмирди, щятта сюзцэедян
мцсащибяни вердийи 1977-78-ъи иллярдя беля (еляъя дя юлцмцня гядяр) шяраитлярдяки вя Иран халгларынын милли мянафеляриндяки фярги анламагда аъиз иди. Башга сюзля, о,
орта мяктябдя юйряндикляриня садиг галмышды.
Бцтцн фяалиййяти дюврцндя
Шамлу бир дяфя дя олсун дилляри,
ядябиййатлары, мядяниййят вя инъясянятляри эюзцнцн габаьында мцдафия етдийи щямин фарс мядяниййяти тяряфиндян низяйя тахылан милйонларла гейри-фарс халгын милли вя
мядяни щцгуглары барядя бир сюз
демяди. Бязиляри онун “Хушя” дярэисиндя чап елятдирдийи шеирляри мисал эятирирляр. Мян “Хушя”нин щямин сайыны, йахуд сайларыны ялдя
едя билмясям дя, беля баша дцшмцшям ки, бурада фолклор нцмуняляринин топланмасына вя Иран
халгларынын ядябиййаты иля танышлыьа
ъящд едилмишдир. Щямин ишин мязмуну барядя мялуматым олмадыьындан, щеч бир фикир билдирмирям.
Ящмяд Шамлунун рясми сайтына
бунунла ялагядар йаздыьым мяктуба да ъаваб вермяйи лазым билмяйибляр. Амма ъянаб Шамлу АБШ
вя Канадайа сяфяриндя хариъдяки
щямйерлиляринин фарс дилиндя лазым
олдуьу шякилдя даныша билмямясиндян шикайятлянир вя ялбяття, бу милли тяняззцлцн гаршысыны алмаг цчцн
тяклифляр верир:
“Щал-щазырда иъра едилмякдя
олан бир сыра тяклифлярим вар. Мясялян, ушагларын ишиня йарайан вя онлары мядяни ирсин вя милли кимлийин
горунмасына тяшвиг едян гядим
наьылларын няшри... Бу няинки йахшы
бир ишдир, щятта мцщцм бир милли вязифядир” ( Бостонда Мясуд Хяййам иля мцсащибя - “Шамлунун
кимлийи”, с. 697).
“Бир мядяни хейриййя тяшкилаты
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
49
l Бахыш
гейдиййатдан кечириб бу пуллары
(сющбят ишя башламаг цчцн физики вя
щцгуги шяхслярин кюнцллц шякилдя
вердийи пуллардан эедир) онун щесабына кючцрмяк олар. Ишя башламаьа
щазырлыьын елан едилмяси иля милли
кимлик, мядяниййят вя дилин тяняззцл тящлцкяси барядя зянэи ешидян
бцтцн иранлылар йардыма тялясяъякляр” (йеня орада, с. 698).
Демяк истядийим о дейил ки,
Шамлу щямишя дил, мядяниййят вя
милли кимлик сарыдан наращатлыг кечирмишдир; истяйирям дейям ки, бу
дил, бу мядяниййят вя бу милли
кимлик ейнян Рза хан Пящлявинин
щакимиййятя эялиши иля системли шякилдя Иранда йашайан халглара зорла
сырынмасына чалышылан щямян дил,
мядяниййят вя кимликдир вя ъянаб
Шамлу да дюврцнцн сийаси щакимиййятинин формалашдырдыьы зящярли атмосфердян кянара чыха билмямишдир. Ъянаб Шамлу да сийаси щакимиййятин мцяййянляшдирдийи чярчивядя мящдудлашыб галмышдыр: ващид
дювлят, ващид миллят, ващид дил. Иран
барядя йалныз беля бир тясяввцр ъянаб Шамлуну бу нятиъяйя эятиря билярди ки, тцркляр вя ярябляр онун юлкясиня щцъум едиб вар-йохуну таламышлар, амма фарслар бу мямлякятя щцъум етмямишляр вя яслиндя
бир халгын юз юлкясиня щцъуму абсурддур, чцнки Шамлунун инамына
эюря, Иран фарсларын язяли вя ябяди
торпаьыдыр, онларын шащы вя гейри-шащы ня бу торпаьа щцъум чякиб, ня
дя ону гарят едиб.
Чох мцщцм бир мягам:
Щеч бир вяъщля демяк истямирям ки, ъянаб Шамлу Сасани, йахуд
Щяхамянши шащларына севэи бясляйиб; садяъя буну айдынлашдырмаг
истяйирям ки, ня цчцн о адларыны билмяк беля истямядийи гара сийащысында Курушун, Дарийушун вя мясялян, Кярим хан Зяндин адыны
чякмяйиб. Артыг Ящмяд Шамлу вя-
фат едиб. Онун ялли илдян дя артыг
ядяби фяалиййяти ярзиндя йаздыгларында мясхяря вя тящгир цчцн ишлядилянлярдян башга тцркъя бир сятир
беля йохдур. Кимлярся бу сюзцмц
Шамлуйа сюйцш сайаъаг, амма
Шамлунун ядяби фяалиййяти иля таныш
оланлар етираф едяъякляр ки, тцрклярин тарихи Шамлунун йарадыъылыьында
тящгир олунуб вя мясхяря обйектиня чеврилиб. Бахын “Кцчя” китабында тцрк кялмяси иля баьлы бюлцмя,
юзцня бянзяр тарихчилярдян ня пис
сюз, ня тящгир вя сюйцш тапыбса, бизя аид едиб. Бахын “Йарадылыш”а
(“Янамсыз мядщиййяляр” китабынын
цз габыьындакы шяклин адыдыр-Тещран,”Зяманя” няшриййаты,1999),
сюзцэедян китабдакы “Чинэизин адыны билмяк истямирдим” шеириня. Чинэиз, Надир, Мящяммяд Хаъя вя
Теймурлянэ... Кярим хан Зяндин
ады йохдур, Куруш, Дарийуш вя
Хосров Пярвизин ады йохдур. Иран
тарихини ашаьылайан йалныз бу
тцрклярдир. “Анадан бу эцн доьулмамышам” шеириня бахын, онун хяйали мямлякятини чапыб талайан тцрк
вя яряби эюрцн. Яэяр бу мямлякят
Ирандырса, Шамлуйа мяхсус олдуьу
гядяр, тцрк вя ярябя дя мяхсусдур
вя яэяр тцрк вя яряб она щцъум
чякибся, ари парс да она щямля
едиб. Бизим тарихимиз, шцбщясиз,
йенидян йазылаъаг, щярчянд щямин
сахталашдырылмыш тарихдя дя бу “биздян йахшыларын” щязрят Аббас андыны голтугларындакы хорузун гуйруьунун йалана чыхардыьы мягамлар
аз дейил. Бахын, мясялян, онун сатирик сяфярнамясиня - башдан-айаьа
тцрк дилини мясхяряйя гойур. Яслиндя тцрк дилиня беля бахышла Ислам
Республикасы телевизийасындан ъцрбяъцр артистлярин дилиндян ешитдикляримиз арасында ня фярг вар? Бир миллятин ана дилиня истедадлы зийалы иля
йарымзийалынын бахышларындакы фярг
щансылардыр? Шамлу бир шаир олараг, о
нясля мянсублуьундан хяъалят чякир ки, там мютябяр гайнаглара ясасян, шикястя нястялиг хятти бу сянятсевяр няслин нцмайяндяляри тяряфиндян йарадылмышдыр.1 Ящмяд
Шамлунун хяъалятини доьуран сябяб Шамлу няслинин тарихи фяалиййяти дейил, тцрклцйцнц бойнуна алмаьын щакимиййятля дцшмянчилйини
тясдиг етмяк сайылдыьы дюврцн сийаси-иътимаи тязйигидир. Бу шеирдя дя
Шамлунун мювгейи тамамиля сийаси бир мювгедир.
Сонунъу мягам:
Мян шаир Шамлуйа хцсуси дяйяр верирям, фарс поезийасына азчох бяляд олдуьумдан онун бурадакы мювгейини чох йцксяк эюрцрям. Амма Шамлуйа щяртяряфли
шяхсиййят кими бахмырам вя бир даща вурьулайырам ки, о милли мясялядян хябярдар ола-ола, Иран халгларынын щцгугларынын тямин олунмасы
барядя сусурду. Билярякдян, йа билмяйярякдян бу нюгтядя исрар едирди ки, Иран арилярин торпаьыдыр, яряб
вя тцркляр тяъавцъкар вя гарятчидирляр. Милли мясяля барядя истяр дедикляри, истярся дя сцкуту иля о, шащ
вя шейх Иранынын мцртяъе мяркязчиляри иля бир сырада дурурду.
Мян бу ягидядяйям ки, Шамлу
Иранда ассимилйасийанын, гейри-фарс
миллятлярин фарс милляти ичярисиндя
“яридилмясинин” ян бюйцк символудур. Беля ки, шеир вя йазыларында щарада сющбят тцркдян дцшцбся, йа
ачыг, йа да цстцюртцлц шякилдя ону
тящгир едяряк мясхяряйя гойуб.
Бу сиз, бу да саьлыьында тяртиб олунмуш вя юзц тяряфиндян имзаланмыш
“Шамлунун кимлийи”!
Фарс дилиндян чевиряни:
Мясиаьа Мящяммяди
_________________
1. Мцртязагулу Султан Шамлу. Щюрмятли тядгигатчы Мящяммядяли Щцсейнинин мягаляси. - “Ядябиййат гязети”,
28 декабр 2007, № 51-52
50
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Бахыш
ЩЯМИД ЩЕРИСЧИ
ЙОЛДАШ ЪЯБРАЙЫЛОВ
Бир вахтlar беля бир шеiр йазмышдым -”Сян щягигяти
ахтарсан, щягигят дя сяни ахтараъаг”. Щямишя белядир,
яввял юзцм ахтарырам щягигяти, сонра ясас иш башлайырщягигят, бисмиллащ дейиб, кечир мяни ахтармаьа.
“1978-Тябриз ингилабы” мягалям чап олдугдан
сонра беля бир ойун йенидян тякрарланды.
Бу дяфя, 1978-ъи ил Тябриз ингилабы мювзусунда,
мян ахтардыьым щягигят йоха чыхды, щягигят юзц башлады мяни ахтармаьа.
Ял телефонума гяфил намялум цнвандан зянэ эялди. Гулаьымда ъинэилдяйян сяс, санки, яввялъя гядим
Мисир (сирр!) сярдабяси диварларына чырпылыб, сонра телефонумда якс-сяда йаратды.
ГЕЙБДЯН ЭЯЛЯН СЯС
- Йолдаш Щерисчи сизсизми? “1978-Тябриз цсйаны”
мягалянизи охуйуб бяйяндим.Йахшы олар ки, щямин
мювзу ятрафымда бир эюрцшяк. Ялимдя бязи сянядляр
вар, онлары диггятинизя чатдырмаг истярдим.
Вядяляшдийимиз йердя эюрцшдцк. Бяли, яъаиб адамыйды о-юз адыны чякмядян бир башгасынын исмини диггятимя чатдырды:
- Йолдаш Ъябрайылов исми сизя танышдырмы щеч? - дейя, эюзлярини мяндян айырмады. -1978-ъи ил Тябриз цсйаныйла ялагядар сизинчцн бязи фотошякилляр эятирмишям.
Буйурун бахын, фотодакы бу “ъидди” адам, сизя таныш эялир бялкя? Щя, йаддашынызы силкяляйин бир.
Фотодакы “ъидди” симаны эюрцнъя санки шимшяк
чахды бейнимдя-Бу сизсинизми йолдаш Ъябрайылов? 70-ъи
иллярдя Азярбайъан Коммунист Партийасы Бейнялхалг
ялагяляр шюбясинин мцдири? О, атамла щямишя, Мустафайев адына Инъясянят музейи гаршысындакы баьчада эюрцшярди. Ел арасында бу яразийя “Юлцляр баьы” дейирдиляр,
тясяввцр един, йолун о тайындакы Губернатор баьында
минлярля адам эязишир, бу тайдакы “Юлцляр баьы”на ися,
ъцрят едиб кимся айаг басмыр. Нейчцн? “Юлцляр баьы”
яввялляр Миръяфярин шяхси бахчасыйды ахы, ъамаат да ки,
эюрцнцр истямирди ора айаг басыб гяфилдян онун ганичян
рущуну ойатсын... Атамла йолдаш Ъябрайылов бах бу юлцляр дцнйасында щямишя эюрцшяр, Йахын Шяргдяки ингилаб
динамикасы барядя данышар, йолун о тайындакы дириляр баьына, йяни, яски Губернатор паркына, щярдян ютяри бир нязярля бахмаьы да унутмаздылар.
Щямин ъянаб “Х”-ля дя мян, еля щямин “Юлцляр
баьы”нда эюрцшцб ондан дюрд ядяд чох надир, гиймятли
фотошякил алдым- “1978-Тябриз цсйаны” мягалямдяки
арашдырмалары,бяли, ай атан рящмятлик, там мянада тясдиг едирди бцтцн бу мяхфи сянядляр...
Ушаглыгда шащиди олдуьум, тарих елми цчцн щяля дя
эизли галан бязи сийаси мятлябляр, гядим Мисирин “Юлцляр
китабы” вярягляри арасындан сычрайыб йаддашымы йериндян
дирилтди.
ЯБЯДИ ТРОТСКИЗМ
70-80-ъи илляр дцнйа коммунист, сол ингилабы Гярби
Авропадан чох, мящз Йахын Шярг, Латын Америкасы яразисиндя юзцнц йува гурмаьа башлады-Бюйцк Октйабр Ингилабынын алову нящайят ки, гоъа Шяргя гядям басыб,
Ираны(илк нювбядя Тябризи) Тцркиййя, Яфганистаны, бцтцн
Яряб дцнйасы, Ъянуби Америка ъянэялликлярини юз тясири
алтына алды- щавадан барыт гохусу эялирди, адыны чякдийимиз юлкялярдя, щакимиййятинин сол гцввялярин ихтийарына
кечмяси, артыг йахын заманын ишиня чеврилмишди. Фягят,
тялясмяйин, бу, Москва КГБ-синин эизли ялийля дейил,
Шярги Авропа коммунист рящбярляри-илк нювбядя Ерик
Хонеккерин “Штази”, Николаи Чаушесконун “Секуритате”
эизли гурумлары васитясийля иля щяйата кечирилирди.
Суал олунур “Москва нийя эюря бу мцщцм ъоьрафи
яразинидяки ингилаб динамикасыны Берлиня, Бухарестя щяваля етмишди, щя?”. Изащ едирям: Яввяла, Москва щямишя дцнйа коммунистлярини сямими идеоложи мцбаризяйя
дейил, агентура ишляриня ъялб едир, сон нятиъядя юз идеалларына садиг галан коммунистляринин щаглы етиразыйла гарДцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
51
l Бахыш
шылашырды. 60-ъы иллярин илк рцбцндя яввялъя Пекин, сонра
ися диэяр коммунист партийалары буну сярт шякилдя
Кремлин цзцня чырпырлар-дцнйа коммунист щярякатында
сон дяряъя эярэин вязиййят йараныр. Бир чох коммунистляр, хцсусян Йахын Шярг, Асийада, бяли, рящбяр Маонун табечилийиня кечирляр, Москва зящримар, Яли ашындан да мящрум галыр, Вяли ашындан да. Кремля илк зярбя, Иран коммунистлярин “Тудя”, о ъцмлядян Пишявяринин АДП партийасы тяряфиндян вурулур.
Партийа дихилиндя “алманлар” адланан дястя( Ийряъ
Искяндяри, атам Гафар Кяндли) бир нечя юз цзвцнц Фиридун Кяшавярз башда олмагла Пекиня эюндярир, сонра
Москвайа елан едирляр: бизим шяртляримиз белядир-партийа
Москвадан Берлиня кючцб Алман Ващид Сосиалист партийасы рящбярлийиня табе олур, бу бир. Икинъиси, бяли, Кремлин тялябини гябул едиб, Азярбайъан демократларыйла Иран
коммунистлярини бирляшдиририк, лакин, сиз юз нюкярляриниз
олан Н. Кяйанури, Е. Тябярини рящбяр вязифядян узаглашдырын. Бу щалда биз Москванын тялиматларыны гябул
едяъяк, якс щалда партийамызы бурахыб онун Пекиндя йенидян гурулмаьына эюз йумаъаьыг.
М. Суслов башда олмагла Кремл бу шяртлярля разылашараг “Тудя” партийасынын ишини Берлиня, алман коммунистляриня тапшырыр.
Тудя рящбярлийи, о ъцмлядян рящмятлик атамын Шярги Авропа коммунистляри, илк нювбядя Хонеккер, Чаушескойла сых тямаслары башлайыр. Эялин онларын эюрдцйц
бязи ишляри тарихдя илк дяфя цзя чыхараг.
дцзэцн дяйярляндирир- Азярбайъан милли щярякатыны, эяляъяк коммунист ингилабынын биринъи пилляси сайыр, ону
щяйата кечирмяк уьрунда, ай дади-бидад, кющня дцшмянляри Миръяфяр, Мирзя Ибращимовла уьурсуз сазишя
эирир...
Бах бурда, Азярбайъанын сталинист шималыйла,
тротскист эцнейи ващид гцввя щалына эялмяйи баъармыр...
Тротскинин гатилляри, эенерал Судоплатов башда олмагла, бу дяфя тротскист Пишявярини дя арадан эютцрцрляр...
Лакин, Пишявяринин тротскист нязярриййяси юлмцр1960-ъы иллярдя Азярбайъан, Иран сол ингилабчылары, о
ъцмлядян атам Гафар Кяндли, вятянляриндяки сийаси дуруму йеня дя “перманент ингилаб” нязяриййяси чярчивясиндя щялл едирляр. Щямин нязяриййяйя уйьун шякилдя,
эяляъяк Иран ингилабы цч пилляли елан едилир-биринъи пилля,
йяни, Иран ислам ингилабы юлкяни тярпядиб щярякятя эятирмяли, сонра бурда буржуа-демократик, лап ахырда коммунистик деврим баш вермялийди. Пишявяри ардыъылларынын
бу сийаси лащийяси о вахтлар Москва тяряфиндян дейил,
мящз Берлин, Бухарестдя дяйярляндирилиб дястяклянир.
Юзцня етибарлы мцттяфиг газанмыш И.Искяндяри, Гафар
Кяндли щярякятя кечирляр-Ийряъ, Марксын “Капитал”
ясярини алманъадан фарсъайа чевириб чап етдирмякля бцтцн Иранда тялатцм йарадыр, Гафар Кяндли ися ян чятин иши
юз бойнуна эютцряряк Тябриз исламчылары, милли тяясцбкешлийини эизлямяйян айатуллащ Шяриятмядари иля мяхфи
ялагя гурур. Сол тяфяккцрлц айатуллащ Талегани дя йаддан чыхмыр. Пишявяри, Тяги Ерани ардыъыллары онлардан Си***
Пишявяри юз ингилабы фяалиййятиндя щямишя, бяли, Лев гятцл-Ислам, Хийабани мирасына сащиб чыхмаларыны хащиш
Тротскинин сталинизм тяряфиндян рядд едилян “перманент едирляр.
ингилаб” нязяриййясиня сюйкяниб. Йяни, щяр дюврцн юз
ингалабы вар, ону дцзэцн мцяййянляшдирмяк, комму- “ТРАКТОРСАЗИ”
нистик девримя пиля-пилля йахынлашмаг лазымдыр. Ингилабы ЯМЯЛИЙЙАТЫ
фяалиййятиня, тротскист комиссарлар Блйумкин, Ф.РасколИран коммунистлярийля нювбяти эюрцшц заманы
никовун рящбярлийи алтында башлайан Пишявяри, бу хяття Н.Чаушеску онлары шящяр кянарындакы гядим гясря дя1928-ъи ил партийа дахили дискусийаларда да садиг галыр, вят едир.
сталинистляря, илк нювбядя, Мирзя Ибращимов, Миръяфяр
Щяйятдяки нящянэ гоз аьаъынын дибиндя бир дястя
Баьырова удузур, нятиъядя Бакыда няшр едилян “Ком- щинд гушу эязишир, гозаларын ня вахт гопуб йеря дцшяъямунист” гязети баш редактору вязифясини итирир, сонра, ей- йи надир аны сябирсизликля эюзляйирляр. Нащар заманы Чани талейи пайлашдыьы Назым Щикмят, Рихард Зорге кими ушеску бу мянзяряни гонагларына эюстяриб:
ССРИ-ни тярк едяряк Комминтернин рящбярлийи алтында
-Щиндгушлары бу гоз аьаъыны эцдцр, биз ися еля щяхариъдя, Иранда юз ингилабчы фяалиййятини давам етдирир, мин гушлары. Пайына беш гоза дцшмцш щинд гушунун чягазамата дцшдцйц сябябдян, тротскистляря гаршы йюнял- киси сонра хейли артыр. Щямин гушу вахтында эюзалты етмиш 37-ъи ил репресийаларындан ъаныны гуртарыр. Перманент мяк щяр ийидин иши дейил, - сюзлярини дейир. - Ясл румун
ингилаб ашиги кими, 1941-ъи ил Иранындакы сийаси дуруму
52
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Бахыш
щямин гушу сечир, эцдцр, итирмир, сонра юз гонагларынын
сцфрясиня эюндярир. Лакин, о румун ийидини эцдян бир
башга гцввя дя вар ки, орда бцтцн бу щалга гапаныр. Бу,
румын гызыдыр, о, щямин щиндгушунун боьазыны цзян ийиди сечир, эцдцр, итирмир.- Чаушеску азъа эцлцмсяйиб кечир ясас мятлябя:
-Алман йолдашларымыз сизя сийаси бахымдан дястяк
верир, лакин бу азды, эяряк Иранда бюйцк бир санейя мяркязи инша едяк, ингилаби пролетариаты мящз орда йетишдиряк, мян шащын саггызыны оьурламышам, Иранда нящянэ
тракторгайырма карханасы тикмяйя бойнум олмушам.
Дейин, Иранын щансы бюлэяси ингилаби янянялярля зянэинДцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
53
l Бахыш
дир, биз дя кархананы орда инша едяк, йерли пролетариат синфини тяшяккцл етдириб Иранда ингилаба башлайаг.
Иран ингилабчылары цзяриня чюкмцш дярин сцкуту илк
олараг Г.Кяндли позур:
-Тракторгайырма карханасыны Тябриздя инша етмяк
лап дцзэцн олар, яввяла, бура Иранын ингилаб йувасыдыр,
икинъиси Тябриз инсаны пешякардыр, техникайа диэярляриндян тез йийяляняъяк, Азярбайъан ися Иранын ясас кянд
тясяррцфаты бюлэясидир, трактор кяндя эялся, бцтцн Азярбайъан кяндлиляри шящяр пролетариатына гошулаъаг, фящляйля кяндлилярин ващид ъябщяси йаранаъаг.
Тезликля бцтцн бунлар щяйата кечирилир, Румынйанын
дястяйи иля Тябриздя нящянэ “Тракторсази” карханасы тикилиб 50 мин (!) фящляни ишля тямин едир. Иран ислам ингилабы да еля орданъа башлайыр 1978-ъи илдя.
Чаушеску йанылмыр.
Бу карханада тяшкилатланмыш Тябриз пролетариаты инди
дя мцбаризянин юн сыраларындадыр- “Тракторсази” футбол
командасынын щяр гялябяси Тябриздя эюрцнмямиш нцмайишлярля давам едир, “Азярбайъан ойагды, ингилаба
дайагды!” кими шцарларын арды-арасы кясилмир.
Щямин мянзяряляря бахдыгъа, хатирямдя, Николаи
Чаушеску, Ерик Хонеккер, Искяндяри, йолдаш Кяндли ки-
54
ми яйилмяз ингилабчыларын симасы ъанланыр. Бясдир Америка тяблиьатына уйдуьунуз, бясдир, Чаушеску, Хонеккеря гара йахдыьыныз. Там щягигяти билсяз ямялляринизя
эюря утанарсыз.
***
Рус тядгигатчысы Артур Багировун дюврц мятбуатда
чап олунмуш “Чаушеску няйя эюря юлдцрцлдц?” мягалясини эютцрцб охуйун, вяссялам, сон дювр дцнйа тарихиня
тамам башга эюзля бахмалы олаъагсыз. Чаушеску иля Хонеккерин Москвайла эярэин ялагяляри 80-ъи иллярдя вуруб
чыхыр кяллячарха-щяр ики яйилмяз коммунист, Москванын
ревизионист сийасятиня гаршы чыхараг Чин, Вйетнам, Албанийа, Никарагуа, Куба, Шимали Корейа, щятта Ливийа,
Иран кими гейри-коммунист юлкялярийля ялагя гуруб
Кремл гаршысына сярт тяляб гойурлар-”нийя,1969-ъу илдян
цзцбяри, дцнйа коммунист партийаларынын мцшавиряси
чаьрылмыр? Кремлин Вашингтонла иш бирлийи горхулу щяддя
чатыб, бизя айдын ъаваб верин-сиз бейнялхалг коммунист
щярякатыны империализмя пешкешми етмяк ниййятиндясиз?” Артур Багиров сийащыйа Ливийа, Иран кими юлкялярин неъя дцшдцйцня лазымы диггят айырса, тядгигатларында
даща да дяриня эедяр, зяманянин бир чох сирляриня ай-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Бахыш
дынлыг эятирярди. Дейясян буну биз етмяк ъцряти бизим
бойнумуза дцшцр инди.
Йухарыда гейд етдийимиз кими, 70-80-ъи иллярдя
коммунизм аловунун Латын Америкасы, Йахын Шярг юлкяляриндя йайылмасы, Чаушескунун “Секуритате”, Хонеккерин “Штази” хцсуси хидмят мяркязляринин ъидди,
иманлы фяалиййяти иля баьлы олуб. Хцсусян Иран ислам ингилаби, Ливийа лидери Мцяммар Гяддафи, Фялястин мцъащиди Йасир Ярафатын уьурларыны мящз бу тяшкилатларын айаьына йазмаг лазымдыр. Иран ислам ингилабынын эюзлянил-
мядян гялябя чалмаьы
щямин вахтлар Москваны
ямялли-башы
чашдырыр,
Кремл дярк едир ки, Хонеккерля Чаушеску артыг
мцстягил щярякят етмяйя башлайыблар. Октйабр
ингилабынын чаризм цзяриндя гялябяси бцтцн
Гярб дцнйасыны сарсытдыьы
кими, Ирандакы ислам деврими дя бцтцн Шярги сарсыдыр. Исламла коммунизмин тандеми нящянэ силаща чеврилиб бцтцн Орта
Шярги юз тясири алтына алыр.
Иранын сол партийалары”Тудя”, “Фядайанехялг”, “Мцъащиддинехялг”ин бу сащядяки
зянэин тяърцбяси диэяр
мцсялман коммунист
партийаларыны да дцшцндцрцр, “перманент ингилаб”
нязяриййясиня ясасян
“ислам ингилабы” эяляъяк
коммунист девриминин
илк пилляси кими гавраныр.
Щя, бах бу щялледиъи
анда Москвайла Вашингтонун эизли ишбирлийи
бцтцн бунлара юз якс
зярбясини ендирир. Орта
Шяргдяки коммунист щярякяти, Москвайла Вашингтон арасында сийаси
алвер мювзусуна чеврилир. Полша “Солидарност” щярякаты,
Тцркиййя сол гцввяляри, Иран коммунистляри щямин сазишин гурбанларына чеврилирляр. Яввялъя, зярбя “Тудя”
рящбярлийиня дяйир, атамла Ийряъ Искяндяри истефайа эюндярилир, партийа рящбярлийиня адына “руслар” дейилян дястянин нцмайяндяляри-Нуряддин Кяйанури иля Ещсан Тябяри эятирилир.
Мяня тягдим едилмиш шякиля диггятля бахын-Щейдяр
Ялийевля цзбяцз отурмуш шяхс еля щямин Кяйануридир.
Сонрадан, 1982-83-ъц иллярдя о, КГБ агентляри ШабарДцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
55
l Бахыш
шин, Кузичкин иля бирликдя бцтцн партийаны эютцрцб Британийа кяшфиййатына сатаъаг. Партийа фяалларынын узун сийащысы Имам Хомейнийя ютцрцлцнъя 1983-ъц илин февралында, Тещранда тутщатут башлайаъаг-минлярля саф коммунист еля йериндяъя эцлляляняъяк, он минлярля диэярляри
вятяни тярк едяъяк, Кяйанури, Тябяри Иран телеекранларына чыхыб, ССРИ-йя ъясуслуг етдиклярини бойунларына алаъаг, ян ваъиби-эизли силащ амбарларынын дягиг йери ашкарланаъаг. Партийа рящбярляриндян йалныз Щодайи, Мещриган, Пяртои, Кяйанури бу амбарлар барядя мялумата
малик идиляр. Кяйануридян башга онларын щамысы сусду, о
ися...
Щя, бах бу хяйаняткары Кремл, 1978-ъи илдян бяри
вар эцъцйля щакимиййятя эятирмяк, Искяндяри-Кяндли
групуну онун тяряфдарларыйла явязлямяк истяйирди. Елмира Ахундованын чох дяйярли “Щейдяр Ялийев. Шяхсиййят вя заман” китабында бу щяйяъанлы просеси якс етдирян бир сыра мяхфи сянядлярля таныш олсаныз, башымыза эялян фялакятин мящз Кремлдян гайнагландыьына бир даща
ямин оларсыз. Сонракы фаъяли щадисяляри йада салан Елмира Ахундова дцз гейд едир -бяли, Искяндяри, АДП рящбярлийи щаглыйды, Кяйанурийя бел баьламаг фялакятин
башланьыъы олду, Йахын Шяргин ян нящянэ, галиб коммунист партийасы биръя ан ичиндя сцгута уьрады.
Е. Ахундова бир ваъиб гейд дя едир юз арашдырмаларына-сонралар Щ. Ялийев бцтцн бунлара эюря даим инанылмаз мяняви язаблар чякди. Анъаг нейняк, бу Москванын ямрийди...
***
Азярбайъан Демократ Партийасы рящбярлийи, сянядлярдян эюрцндцйц кими, Кяйанурини гятиййян гябул етмирди. 1979-ъу илин йанварында Щейдяр Ялийев алдыьы сийаси ямри йериня йетирмякдян ютрц дюрд дяфя (!) Данешйан, Лащруди башда олмагла АДП рящбярлийи иля эюрцшцр.
Данышыглара фикир верин:
Г.Данешйан: Алман йолдашларымыз яввялляр Кяйанурийя инансалар да, инди фикирлярини дяйишибляр.
Щ.Ялийев: Сящв мялуматдыр. Алманийа Ващид Сосиалист Партийасы Кяйануринин ишини мцсбят дяйярляндирир.
Бизи бу барядя бир даща мялуматландырыблар.
Эюрдцйцмцз кими, Данешйан, Берлиня табе олан бир
партийа рящбяри кими, Ялийевя инъя ейщам вурур-”биз алманлара табейик, онларын ямрини йериня йетиряряк Кяйанурини рядд едирик”. Эюрцшлярин дюрд дяфя кечирилмяси
эюстярир ки, Ерик Хонеккер Москва ялалтысыны гябул етмяйяряк щяр дяфя буна гаршы гяти етираз эюстярирмиш...
56
Коммунизм идеалларынын сон дяфя империализмя
тяслим едилмяси, эюрдцйцмцз кими, яввялъя, Тцркиййя,
Иран, Ирак, Сурийа ъябщясиндя башлайыр, “Штази”, “Секуритате”нин бцтцн мющтяшям фяалиййяти тапшырылыр КГБйя, онлар да ки, бир-ики ил сонра бцтцн йерли коммунистляри якс-ингилаба сатырлар. Сонра, нювбя чатыр Хонеккерля
Чаушескойа. Америка Мяркязи Кяшфиййат Идаряси Шярги
Авропа шюбяси рящбяри Милтон Борден, КГБ аэентляри
иля бирэя, онлары 1989-ъу илдя мящв едирляр-Чаушеску
щябс едилир, ишкянъя алтында юлдцрцлцр, Хонеккер ися юз
яъяли иля юлмяйи баъарыр. Ешитдийими эюря онлардан илк
олараг Йахын Шяргдя гурдуглары нящянэ сийаси шябякянин хяритясини истяйирдиляр...Беля бир фикир вар ки, юлцмцндян аз яввял Ирана сяфяр етмиш Чаушеско бу сяняди иранлылара вясиййят едибмиш...
Сонра, Кремл юзц сцгут етди.
ВИДАЛАШМА
Ъянаб “Х” о тялатцмлц эцнлярин рущуну юзцндя
эяздирян фотолары мяня веринъя:
-Йолдаш Ъябрайылов шякилляри сизя вясиййят едиб, дейя астадан пычылдады.
-Ня заман о дцнйасыны дяйишди?-щяйяъанымы эизляйяммядим.
-Еля щямин 1979-ъу илин августунда Ирандан щяйяъанлы хябярляр эялинъя о, хейли ясябляшди, билди ки, ня гядяр бюйцк фаъиляр ирялидя биз коммунистляри эюзляйир.
Тез, эетди Берлиня , иранлылар, алманларла сющбятдян сонра инфаркт кечирди. Берлиндя олубсунуз атанызла йягин ки.
Орда, шящяр кянарында, “Бух” адлы йердя мяшщур тибб
клиникасы вар, халг арасында она “Хонеккерин клиникасы”
дейирляр. Бир чох ингилабчылар юлцб орда, Луис Корвалан
пластик ямялиййата кечириб онун диварлары арасында. Ийряъ
Искяндяри дя 1985-ъи илин 20 ийунунда орда вяфат етди.
Еля йолдаш Ъябрайылов да орда дцнйасыны дяйишиб.
Фотодакы йолдаш Ъябрайылова хейли бахдым. Башымы
галдыраркян ъянаб “Х” артыг йанымда йохуйду.
Бяли, сиз, йолдаш Ъябрайылов, Иран ингилабыйла ялагядар башлайан сайсыз мцяммалы юлцмлярин узун сийащысында биринъи олдунуз.
Аллащ, сизя рящмят етсин.
Амин...
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Ядябиййат
ПЯРВАНЯ МЯММЯДЛИ
1913-ъц илдян 1917-ъи иля
гядяр Эцней Азярбайъанда
няшр олунан мятбу органларын
сайы хейли азалмышды. Няшрини
давам етдирян гязет вя журналлар ися ясасян мцртяъе истигамятли иди.
Щямин иллярдя Азярбайъанда
бир сыра сийаси тяшкилатларын шюбяляри фяалиййят эюстярирди. Бунлар
АДП, “Иршад вя тяряггийи-ислам”, “Ящрар”, “Сосиал-демократ”, “Ядалят”, “Иршад”, “Иранийани-мцтярягги” вя б. иди. Програмларына ясасян, бу партийалардан икиси - “Иршад” дин вя дил бирлийиня малик олан Загафгазийанын
шярг яйалятляри вя Ъянуби Азярбайъана юз мцгяддяратыны тяйин
етмяк щцгугу верилмясинин,
“Иранийани-мцтярягги” партийасы
ися Иранда милли азлыгларын (гейрифарсларын) ибтидаи мяктябдя ана
дилиндя тящсил алмасынын тяряфдары
иди (1, 74).
Эцней Азярбайъанда няшр
олунан мятбуатдан башга Бакыда
Иран
сосиал-демократларынын
“Ядалят” партийасынын органы
олан вя ики дилдя - Азярбайъан вя
фарс дилляриндя няшр едилян “Бейряги-ядалят” (1917-1922) адлы
ядяби-сийаси журнал фяалиййят эюстярирди. “Ядалят” партийасынын
ясасян Азярбайъан дилиндя няшр
олунан “Щцрриййят” (1919-1920)
ИРАНДА ЯДЯБИ
ЙЕНИЛЯШМЯНИН
ЮНЪЦЛЦ
гязети дя варды. 1918-ъи илин яввялляриндян башлайараг Эцней
Азярбайъан ингилабчыларынын кюмяйи вя С.Ъ.Пишявяринин (Ъавадзадянин) рящбярлийи иля няшр
олунан “Азярбайъан” вя “Щцммят” гязетляри дя Тябризя эюндярилирди. Шцбщясиз, Бакыдан
эюндярилян бу мятбуат вя диэяр
няшр нцмуняляри Хийабани щярякатына тясирини эюстярмишди.
Тябриздя Эянъляр Тяшкилатынын органы кими няшр едилян
“Азадистан” журналы айда ики дяфя
чыхыр, йазы вя иллцстрасийалар 16
сящифядя йерляшдирилирди. Юз сящифяляриндя мядяниййят, анадилли
ядябиййат, истиглал мясяляляриня
эениш йер айырырды. Щямчинин гадын азадлыьы, тялим-тярбийя цсуллары щагда елми вя фялсяфи йазылар
чап едирди.
Гязетин редактору Таьы Ряфят
иди. Ш.М.Хийабани “Азадистан”
журналында адятян Й.Кцлащи имзасы иля чыхыш едирди.
Тарихдян мялум олдуьу кими, 1918-ъи илин апрелиндя Эцней
Азярбайъана тцрк щярби щиссяляри
дахил олмушду. Гейд етмяк йериня дцшяр ки, 1918-ъи илин яввялляриндя рус ордусунун Эцней
Азярбайъаны истила етмясиндян
истифадя едян ермяни гулдурлары
щярби бирляшмяляр тяшкил едиб Ма-
ку, Хой вя Урмийа шящярляриндя
сойгырым тюрятмишдиляр. Ермянилярин Урмийада тюрятдийи вящшиликлярин щеч заман аъы хатирялярдян силинмяйяъяйини гейд едян
тарихчи Ящмяд Кясряви йазырды
ки, ящали айларла язаб-язиййят
чякдикдян сонра Османлы ордусунун эялмяси иля юзлярини азад
щисс едиб, гадынлар вя кишиляр шящярдян кянара чыхыб, Османлы ордусуну гаршыладылар. Юзляри билмирдиляр, аьласынлар, йа севинсинляр”. (2, 760)
Тцркляр гятлляря вя щабеля
юлкядяки сол гцввяляр тяряфиндян
варлы вя щаким даирялярин евляринин йаьмаланмасына сон гойдулар.
Тцрклярин эялиши иля вилайятдя
милли ящвал-рущиййяли даирялярин
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
57
l Ядябиййат
фяалиййяти ъанланмышды. Тябриздя
вя Урмийада тцркляр исламчы тяшкилат олан “Иттищади-ислам”ын шюбясини йаратмышдылар. Онлар щямчинин Азярбайъан дилиндя “Азярбайъан” гязетинин няшрини тяшкил
етмишдиляр. Гязетин редактору
эянъ мцяллим, шаир, тябризли Таьы
Ряфят иди. Гязет тцркчцлцк идейасынын тяблиьиня хидмят едирди. Бу
мятбу органын сящифяляриндя
тцркляр вя фарслар, Иран вя Туран,
Азярбайъанын гядимдян тцрк юлкяси олмасы щаггында йазылар
дяръ едилирди.
Урмийа шящяриндя ися тядрисин Азярбайъан тцркъясиндя апарылдыьы мяктяб ачылмышды. Бурада
шящярин савадлы зийалылары вя тцрк
забитляри дярс дейирдиляр. Мяктябдя Урмийа ушаглары вя
эянъляриня онларын тцрк олдуглары
тялгин едилир, фарс дили хариъи дил кими тядрис олунурду. Тябриздя
няшр едилян “Азярбайъан” гязети
вя Урмийадакы тцрк мяктяби тцрк
бирлийи идеолоэийасынын йайычылары
вя Азярбайъанын тцркчцлцк ясасында милли шцурунун дяринляшмяси вя эенишлянмяси васитяси иди (3,
72).
Таьы Ряфят эюркямли журналист
олмагла йанашы, истедадлы шаир вя
ядябиййатшцнас иди. О, 1890-ъы
илдя Тябриздя доьулмушду. Тящсилини яввялъя Тябриздя, сонра
ися Истанбулда алмышды.
Тцркийядя оларкян о, тцрк вя
франсыз диллярини мцкяммял юйрянир. Арадан бир аз кечяндян
сонра эянъ Ряфят фарс дилиндя олдуьу кими, тцрк вя франсыз дилляриндя дя шеирляр йазыр.
Т.Ряфят Тцркийянин Трабзон
шящяриндя иранлы ушагларын тящсил
58
алдыьы “Насири” мяктябиндя бир
нечя ил мцдир ишляйир. Биринъи
Дцнйа мцщарибяси башлайанда
ися йенидян вятяня гайыдыр вя
Тябриз мяктябляриндя франсыз дилиндян дярс дейир, мцяллимлик фяалиййятини давам етдирирди. Бу
дюврдя ону халгын милли-азадлыг
щярякаты чох дцшцндцрцрдц.
Шейх Мящяммяд Хийабанинин редакторлуьу иля чыхан “Тяъяддцд” гязетиндя ямякдашлыг
едян Т.Ряфят сонрадан гязетин
баш катиби вязифясиндя ишляйир.
Ейни заманда демократик щярякатын башчысы Ш.М.Хийабанинин
йахын кюмякчиси вя силащдашы
олур. Бу, она эениш имканлар йарадыр. О, “Тяъяддцд”дя, “Азадистан” журналында ачыг имза иля
вя йа “Фемина” тяхяллцсц иля
дяръ етдирдийи шеирляри, ейни заманда дярин мязмунлу мягаляляри иля милли-азадлыг щярякатына
йахындан кюмяк эюстярир.
Таьы Ряфят 90 ил юнъя “Тяъяддцд” гязетиндя (1917, №43)
йаздыьы “Тякрар вя тясщищ” адлы
мягалясиндя щугуги дювлятдя
чох актуал олан мясялядян - сечкинин ящямиййятиндян вя онун
щяр бир вятяндашын иътимаи-сийаси
мцгяддяратында ойнадыьы ролдан
данышараг йазырды: “Юз сечяъяйимиз шяхся мяъбури олараг вердийимиз ряй бизим азадлыьымызын
сярщядини мящдудлашдыраъагдыр,
йяни сясимизи вериб гуртардыгдан
сонра азадлыьымыз да мцстягим
мцлкиййятимиздян чыхыр; йяни
эцлля атылды вя ону гайтармаг
мцмкцн дейилдир. Язиз вятянимизин щяйаты вя йа юлцмц о бир
сяся баьлыдыр...” (4, 1917, 43).
Йазыдан эюрцндцйц кими,
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Т.Ряфят ящалини сясвермядя
щяддиндян артыг айыг вя сайыг олмаьа чаьырырды.
Ряфят Тябризи шеирин кющнялмиш формаларыны сахлайан, щяр ъцр
йенилийя гаршы чыхан мцщафизякарлара, хцсусян Мящяммяд
Таьы Бащарын башчылыг етдийи “Данешкяде” ядяби журналынын мювгейиня гаршы кяскин мцбаризя
апарыр (5, ЫЫ ъ., 162), ишлядийи
“Тяъяддцд” гязетиндя вя “Азадистан” журналында “Данешкяде”
журналы иля елми-ядяби мцбащися
едирди.
Поетик йарадыъылыгда ХХ ясрин зювг вя тяляблярини 800-1000
ил бундан яввяля апарыб чыхармаг истяйян “данешкядечиляря”
мцраъиятля Таьы Ряфят йазырды:
“Сиз, ХХ ясрин системи иля ТяхтиЪямшидин учугларыны йамайыб битишдиря билмяйяъяксиниз, бунун
цчцн сиз йенидян щямин дювря,
щямин цслуба гайытмалысыныз, ян
йахшы щалда сиз анъаг кечмиши
тяглид едяъяксиниз, щалбуки шаир
орижинал олмалыдыр, тяглидчи йох.
Сиз дцнян цчцн дейил, сабащ
цчцн шеир йазын, бядии ясярляр йарадын”. (6, 147)
Ряфят Тябризи ядябиййатын
йениляшмясини халгын иътимаи фяалиййятинин бир щиссяси щесаб едир
вя эюстярир ки, ядябиййатын йениляшмяси ядяби ингилабдыр, ядяби
ингилаб ися бир халгын иътимаи-сийаси ящвали-рущиййяси, онун фяалиййяти иля сых сурятдя ялагядардыр.
Таьы Ряфят “ядябиййатын йениляшмяси” дейяндя байаьы йениляшмяни, йени мювзу вя идейаларын кющня форма, цслуб вя чейнянмиш бядии ифадя васитяляри иля
l Ядябиййат
тяряннцмцнц нязярдя тутмурду.
Мяшрутя щярякаты иля ядябиййата,
хцсусиля поезийайа эялмиш йени
фикирлярин тяряннцмц йени цслуб,
йени форма, йени бядии ифадя васитяляри тяляб едирди.
Таьы Ряфят йазырды: “Бизим
ядябиййатымыз юзцнцн башлыъа
вязифяляриндян, юз мянбяйиндян
узаг дцшмцш, кичик вя хырда мясялялярин тяряннцмцндя донуб
галмышдыр. Ядябиййатымызын гаршысында дурьунлуьу горуйуб сахламаьа чалышан бир сядд чякилмишдир. Бизим вязифямиз щямин сяддя вя донуглуьа зярбя ендириб
ону даьытмагдан, ядябиййатымызы ясарят зянъириндян гуртармагдан ибарятдир”.
Таьы Ряфят Иранда поезийаны
йениляшдирмяк, щям дя ону форма, цслуб вя дил ъящятдян йениляшдирмяк щаггында “Тяъяддцд”
вя “Азадистан”да бир-биринин ардынъа мягаляляр йазыб дяръ етдирирди.
Щябиб Сащир мяктябдя онун
франсыз дили мцяллими олмуш Таьы
Ряфят щаггында йазырды: “Биз
сонралар билдик ки, бизим эянъ
мцяллимимиз щям дя шаир иди, о
Иранда йени шеирин бцнюврясини
гойду вя эетди...
Икинъи Дцнйа савашы
башлайаркян Нима
Йушиъ адлы бир эянъ
мазандаранлы шаир
фарсъа азад шеир
йазмаьа башлады.
Яфсуслар олсун ки,
щяля бир чохлары Таьы Ряфяти дейил, Нима Йушиъи йени шеирин елчиси сайырлар”
(7, 1982, №2,6).
Йалныз эюркямли шаир дейил, щям дя тянгидчи, публисист вя тяръцмячи кими танынан
Щябиб Сащирин щяля ютян ясрин орталарында сюйлядийи вя бу эцндя
бир чох шяргшцнас алимлярин мцбащися обйектиня чеврилян бу фикир юз актуаллыьыны сахлайыр.
Хатырламаг йериня дцшяр ки,
Тцркийядя тящсил алан вя йени
тцрк ядябиййатынын пярястишкары
кими “Сярвяти-фцнун” ядяби
мяктябинин Иранда давамчысы
олан Таьы Пяфят поезийаны щям
форма, щям дя мязмун ъящятдян йениляшдирмяк, дили садяляшдирмяк, Шярг мотивлярини вя поетик системини дяйишдирмяк вя с.
кими ядяби мярамы гаршысына
мягсяд гоймуш, чалышдыьы “Тяъяддцд” гязетиндя юзцня щямфикир вя мяслякдашлар тапмышды.
Беляликля, Иранда йени шеирин
тямяли “Тяъяддцд” гязетин ятрафына топлашан Таьы Ряфят, Ъяфяр
Хамнейи, Шямс Кясмаи кими
Азярбайъан шаирляри тяряфиндян
гойулмушдур. (8, 1980, №3)
Бунунла ядябиййатын щям
форма, щям дя мязмунунда тяъяддцд (йениляшмя) йаранмыш,
сярбяст шеирин нцмуняляри мей-
дана чыхмышдыр.
Ъянуби Азярбайъан шаирляринин фарс поезийасына эятирдийи бу
йениликляр сюз йох ки, эюйдяндцшмя, ялагясиз вя мцъярряд дейилди вя бу йениликляр Авропа юлкяляриндя ХЫХ ясрдян башлайараг давам едиб эялян ядяби йениляшмя просесинин нятиъяси иди.
Истяр Таьы Ряфятин, истярся дя Ъяфяр Хамнейинин йаздыьы шеирлярин
формасы анъаг Ирандакы поезийа
цчцн йени иди, беля формалы шеирляр
тцрк поезийасында Ябдцлщягг
Щамидин, Тофиг Фикрятин, Рза
Тофигин, Азярбайъан поезийасында Щцсейн Ъавидин, Аббас Сящщятин, Мящяммяд Щадинин йарадыъылыьында вардыр. Таьы Ряфят,
Ъяфяр Хамнейи вя башгалары, эюрцнцр, щямин шаирлярин поетик сяняткарлыьындан файдаланмышлар.
(9, 1976, 3)
Ядябиййат:
1. Щябибов Я. Ъянуби Азярбайъанда азадлыг щярякаты. Бакы,1988.
2. Кясряви Я. Тарихе-Мяшрутейе-Иран. Тещран , 1330 (фарсъа).
3. Мустафайев В. Ъянуби Азярбайъанда милли шцур. Бакы, 1998.
4. “Тяъяддцд” гязети.
5. Ъянуби Азярбайъан ядябиййаты антолоэийасы. ЫЫ ъилд. Бакы, 1983.
6. Арйанпур Й. Яз Сяба та
Niма. Тещран. ЫЫ ъ., 1354.
7. “Гардаш ядябиййатлар” журналы.
8. “Дядя Горгуд” журналы.
9. АМЕА-нын Хябярляри. Ядябиййат, дил вя инъясянят серийасы.
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
59
l Ядябиййат
Илщам Гящряман
ТЯБРИЗЯ ЭЕДЯ
БИЛМЯДИМ
Сяттар Эцлмящяммяди
КЯЛБЯЪЯРСИЗ НЯ
ЭЯЗИРСЯН ЭЯНЪЯДЯ?
Кялбяъярли шаир Бящмян Вятяноьлуна
Ай йарым Тещранда галдым,
Тябризя эедя билмядим.
Узагдан щавасын алдым,
Тябризя эедя билмядим.
О йандан бир дурна эялди,
Гцбарым тарыма эялди.
Бакыдан арыма эялди,
Бу дцнйанын аз эяли вар, чох эеди,
Эялян дцшяр тялясиня, а Бящмян!
Бизи йаман ичимиздян гурд йеди,
Дюз заманын шялясиня, а Бящмян!
Ешгин бялли щяр гоъайа, эянъя дя,
Баш яйирям синяндяки эянъя дя,
Кялбяъярсиз ня эязирсян Эянъядя?
Уйма вахтын щялясиня, а Бящмян!
Тябризя эедя билмядим.
Сюзцм сарылыг эятирди,
Дюзцм сарылыг эятирди,
Эюзцм сарылыг эятирди,
Тябризя эедя билмядим.
Ким йол алар, ким йолухар,
Щясрятин чякян долухар.
Мяним эюзцмля ким бахар
Тябризя эедя билмядим.
Мян истяйимя тцрмяйям,
Кюнцлсцз кюнцл чирмяйям.
Йа гисмят - эюрям, эюрмяйям,
Тябризя эедя билмядим.
60
Эюзцмцзц кор йаратды Йарадан,
Чохму чякяр бу зцлмяти йара дан?!
Мян бу дярддян, сян о кяскин йарадан,
Йанасыйыг синя-синя, а Бящмян!
Оду сюнмяз щагг адынлы кцрямин,
Щагг да биздян ясирэяди кярямин,
Ялим чатмаз о даьларда Кярямин
Гарда галан лялясиня, а Бящмян!
Дярд оъаглы, гям шяляли о даьлар,
Бах, Бящмянсиз, Сцъаятсиз од аьлар.
Мирсяййафсыз синямдяки о даьлар,
Мин даь олур белясиня, а Бящмян!
Елляр дейяр буз булаглы эюзяляр,
Вцсал йолун щей илмяляр, эюзяляр,
Сяттарын да цряк ганын эюз яляр,
Эюзляринин эилясиня, а Бящмян!
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Хцлася
SUMMARY
of the materials published in this number
of the magazine "Baku-Tabriz"
1. The head article has devoted to the last Presidential election in Islamic Republic of Iran and
analyze of disclosed problems in the Southern Azerbaijanian national movement during this process.
2. Arif Keskin. Why has Ahmadi-Nejad announced the winner of the election? In this article the
results of the 12 June Iran election has been discussed from the point of the view of interests and willing of the various domestic alignments. It is pointed out that instead of the policy followed in previous elections to provide balance between the various groups in the Islamic power and softening of the
conflicts between them, currently the radical circles, represented by Ahmadi-Nejad and supported by
the religious leader Khameneyi, attempt to eliminate the moderate radicals and reformers from the
political scene. It clearly shows signs of the starting of the new stage in the latest political history of
Iran.
3. Abbas Lisani. National oppression issues in Iran. Since the beginning of the XX century the
Iranian Power Circles by basing on the concept of "Single Iranian nationality", raised the Persian
chauvinism to the level of the state policy and conducted the assimilation and disparity forward to the
non-Persian nationalities, especially to Azeri Turks. In the article are analyzed political, economic
and cultural aspects of this oppression policy. It is pointed out that such policy started since
Pahlevids, has been continuing during Islamic regime turned into the more insidious forms.
4. V. Kamal . Who is Persians by ethno genesis? In this article, based on the statements of modern
ethnology and anthropology science, ethnic history of Persians, who has dominated nation status in
Iran, is investigated. By surveying of this subject since ancient times until nowadays, the author made
interesting conclusion that the Persians have always uncertain ethnic consciousness, they have never
had the clear and precise ethnonym, ethnic identification was realized through Persian language
which supported realization of Persian chauvinism in XX century
5. Stanislav Tarasov, Dmitriy Yermolayev. "Kurd Project". This article has addressed on Stalin's
"plan" to create independent Kurd state in the Middle East during the Second World War and afterward, its results, and relevance to the current political games in the region.
6. The Calendar of South Azerbaijan Disintegration. In this article is chronologically described
step-by step splitting of the territories from South Azerbaijan and unification to the different regions
under the administrative- management reforms during all XX century (Pahlavis and Islamic Rule)
and breaking of the South Azerbaijan geographical integrity originated since the Gajars period.
7. Huseyn Feyzullahi Vahid. The Karamanids. The Karamanid State established in the Asia Minor
in the middle of 13th century has announced the Turk language as an official state language, this tradition were continued by Ottomans and Safavids. The article widely analyzed the history of
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
61
l Хцлася
Karamanid dynasty and Mahammad bay's Order, dated 1277 on announcement of Turkish language
as a state language.
8. Shahriyar's mother. Extract from interview of Mahammadhuseyn Shahriyar, famous South
Azerbaijani poet. In his interview Shahriyar pointed out his mother influence to write in Azeri in parallel in Persian, and as well as noted high artistic potential of Azeri language.
9. Elmira Fikratqizi. Osman Turkay and Reza Barahani. For this purpose the East representatives
of the modernist poetry of XX century - Osman Turkay, world famous Cyprus poet and Reza
Barahani - the notable Persian-speaking Azeri poet's works has been investigated comparatively, the
similarity and difference between their works have clarified.
10. Tohid Malikzade Dilmaqani. South Azerbaijan during the First World War. During the First
World, War The South Azerbaijan has been occupied by the Russian forces, taking this opportunity
the Russians, as well as supported by the some West countries Armenians and Assyrians's military
forces for the idea of creation of the independent state, has realized ethnic purges, organized massacre
of the ten thousands of Azeri Turks in Urmiya, Salmas, Khoy, Maku cities, which only prevented by
the Ottoman forces entered into the South Azerbaijan. In this article the events kept out of attention
and in reality forgotten for a long time events have been widely described on the base of the historical events and existing archive materials.
11. Hadi Qarachay. About Ahmad Shamloo. This article has been devoted to ethnic origin of
Ahmad Shamloo, famous Iranian poet. Noted that in spite of that by origin he is Azeri (Turkish), but
under influence of the Persian chauvinism, he never considered himself Turkish and endeavor for
Persian language. Some authors in introduction Shamloo as an Azeri poet, by mistaken, have not
considered his real thinking and peculiarities of his works.
12. Hamid Herischi. Comrade Jabrayilov. The article has described the events on the eve of 1979
year Revolution, the processes with the left Parties, especially "Tudeh" has considered on the context
of USSR and East Germany relationship.
13. Parvana Mammadli. Leader of Literary Renewal in Iran. The article has been devoted to one
of the notable member of the renewal movement at the beginning of the XX century, poet and journalist Tagi Rafat's live and his creative work. Based on the non-doubtful facts, has been proved that
"new poetry" founded by Tagi Rafat and other South Azerbaijan poets (Jafar Khameneyi, Shams
Kasmayi), who pooled around leaded by him "Tajaddud" newspaper, but not as accepted, by Persian
poet Nima Yushij.
14. The poems by Ilham Qahraman and Sattar Gulmahammadi, modern Northern and South
Azerbaijani poets.
62
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Хцлася
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
63
l Хцлася
64
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Benzer belgeler

7 - turan-sam: turan stratejik araştırmalar merkezi

7 - turan-sam: turan stratejik araştırmalar merkezi Âàãèô Ñóëòàíëû. Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò ÿäÿáèééàòûíûí éåíè ìÿðùÿëÿñè ... 17

Detaylı

Мясиаьа Мящяммяди. Ики китаб щаггында бир йазы - turan

Мясиаьа Мящяммяди. Ики китаб щаггында бир йазы - turan Òàëàñ Àâøàðëû. Ýöíåé Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá áþëýÿñèíèí äåìîãðàôèê ñòðóêòóðó .................................................. 12 Ùÿðÿêàò

Detaylı

summary - turan-sam

summary - turan-sam Бахыш Дярэи Азярбайъан Республикасы Ядлиййя Назирлийиндя гейдиййатдан кечиб. Шящадятнамя №1184

Detaylı