kitabı oxu

Transkript

kitabı oxu
Юн сюзцн мцяллифи:
Елми редакторлары:
Фолклоршцнас, тядгигатчы алим Рцстям Рцстямзадя.
Бакы, «Елм» няшриййаты, 2008, 335 сящ.
Бу китабда танынмыш фолклоршцнас, филолоэийа елмляри доктору, профессор
Рцстям Рцстямзадянин щяйат вя йарадыжылыьы, елми фяалиййяти щаггында
мялумат верилир. Ирсини топлайыб чап етдирдийи ел сяняткарларынын ясярляри,
онларын йарадыжылыьы, щаггында тядгигатчынын апардыьы елми тядгигат ишляринин
дяйярляри арашдырылыр. Бир чох халг дастанлары, онларын ъанр хцсусиййятляри,
хцсусиля, гящряманлыг дастанларынын поетик кейфиййятляри иля баьлы
Р.Рцстямзадянин апардыьы елми арашдырмаларын фолклоршцнаслыьын
инкишафында мцщцм рол ойнадыьы тядгиг вя тящлил едилир. Онун мцхтялиф
иллярдя мятбуатда чап олунмуш ясярляри, китаблары тядгигата жялб едилир. Ашыг
йарадыжылыьы щаггында алимин дяйярли тядгигат ишляри апармасы тящлил вя
тядгигат обйекти кими эениш яксини тапыр.
Ейни заманда бир ядябиййатшцнас кими ядяби- тянгиди, публисист
фяалиййяти шярщ едилир, бу ясярлярин дя ядябиййатшцнаслыг цчцн ящямиййяти
ачыгланыр. Бу ядяби-тянгиди мягаляляр, мяктублар, диссертасийалара оппонент
ряйляр, чап олунмуш мягалялярин, китабларын сийащысы верилир.
Рцстям Рцстямзадянин бир фолклоршцнас кими елми фяалиййяти щаггында
эюркямли алим вя тядгигатчыларын фикирляри дя фолклоршцнаслыьын инкишафына
зянэин тющфялярдир вя бунлар да арашдырылыр.
ЮН СЮЗ
Халг ирсинин тядгиги сащясиндя тядгигатчы зящмяти
Алим, зийалы, ясл сяняткар, онун жямиййятдя йери, нцфузу щямишя халгын
диггят мяркязиндядир. Мящяммяд Пейьямбяримиз демишдир: «Щяр ким мяня
бир щярф юйрятся, мян она гул оларам». Чцнки гцдрят сащиби билирди ки,
«елминдян файда эялян адам мин абиддян цстцндцр». «Алим гяляминин
мцряккябинин бир шящидин ганындан даща мцгяддяс» олдуьуну, инсанын
«елмля хошбяхтлийин зирвясиня чатдыьыны» сюйляйян Пейьямбяр Ялейщиссалам
алимлярин, зийалыларын гядрини билмяйи, миллят, халг, дювлят цчцн онларын ня
гядяр бюйцк дяйяря малик олдуьуну бир фикрийля дя вурьуламышдыр ки, «бир
юлкядя зялзяля олса, юлкянин бир эушяси хярабя олар, елмсиз ися бцтцн юлкя
хярабя олар».
«Алимлярин дцз сюзц»нц-«дярман», сящв сюзцнц «дярд» билян Щязрят
Яли ону да буйуруб ки, « алим юлцб эется дя даим диридир…».
Алимин ягли, зякасы дцнйа сярвятляриндян
ужа тутулуб. Бюйцк
сяняткарымыз Низами цчцн алимин рцтбяси ужалардан ужадыр:
Гцввят елмдядир, башга жцр щеч кяс,
Щеч кяся цстцнлцк ейляйя билмяз.
Щяр ужа рцтбядян билиниз, фягят,
Алимин рцтбяси ужадыр, ялбят!
Баьлы бир гапыйа ачар ахтарсан,
Анжаг алимлярдя ахтар, тапарсан.
Эюндяр, гананларын йанына ганан,
Алимин йанына алим щяр заман…
Щаггында сюз ачдыьымыз кейфиййятляри юзцндя жямляшдирян алимлярдян
биридир Рцстям Рцстямзадя. Юмрцнцн сяккизинжи ониллийиня гядям гоймуш,
бцтцн юмрцнц елмя, билийя щяср етмиш филолоэийа елмляри доктору, профессор
Рцстям Рцстямзадя Азярбайжан шифащи халг ядябиййатынын тядгиг вя
тящлилиня,топланмасына,бюйцк ел сяняткарларымызын ядяби ирсинин цзя
чыхарылмасына, дилимиз, мядяниййятимиз, тарихимиз щаггында елми тядгигат
ишляриня 60 илдян чох вахт сярф етмишдир. Professor U.Dalqat йазыр: "Rцстям
Rцstяmzadя xalq яdяbiyyatыnын toplayыcыsы deyil, hяm dя dяrin biliyя malik
nяzяriyyячi alimdir. O, toplanan dastanlara ikinci nяfяs verяrяk daha dяyяrli
etmiшdir. Bu gцn biz Р.Rцstяmzadяnin adынын H.Araslы, M.Tяhmasib,
H.Яlizadя, B.Xuluflu, V.Vяliyev, P.Яfяndiyev kimi alimlяrlя bir sыrada чяkя
bilяrik. Gюrkяmli folklorшцnas alim el яdяbiyyatыnыn inkiшafыnda xцsusi yer
tutur".
Рцстям Рцстямзадянин апардыьы тядгигат ишляри Азярбайжан
фолклоршцнаслыьына гиймятли тющфялярдир.
3
Рцстям Рцстямзадя мющтяшям Кцрцн сащилляриндя бюйцйцб. 1030-жу
илин март айынын 27-дя Аьстафа районунун Пойлу гясябясиндя зийалы аилясиндя
дцнйайа эялиб.
Ушаглыг илляри Пойлуда кечиб. Илк тящсилини Пойлу гясябясиндя алыб.
Сонралар Бакыдакы 132 сайлы орта мяктяби битириб.
Газах Дювлят Мцяллимляр Институтунун дил-ядябиййат факцлтясини
битирдикдян сонра 1953-57-жи иллярдя гийаби олараг Азярбайжан Педагоъи
Институтунда тящсилини давам етдирмишдир.
1950-51–жи иллярдя Аьсу районунун Пирщясянли кяндиндя, 1952-жи илдя
Масаллы районунун Пящляли кянд мяктябиндя дярс щисся мцдири олмушдур.
1953-жц илдя юз елиня-обасына дюнмцш, Аьстафанын Хылхына вя Пойлу
кяндляриндя мцяллимлик фяалиййятини давам етдирмишдир.
Ушаглыгдан халг сянятиня, ядябиййатына вурьун олмуш, ашыг
йарадыжылыьынын тядгигиня мараг эюстярмишдир. 1953-жц илдян 1961-жи иля гядяр
Пойлу стансийа сяккизиллик мяктябиндя
дярс щисся мцдири вязифясиндя
чалышмышдыр. Илк гялям тяжрцбяляри иля мятбуатда мцнтязям чыхышлар етмишдир.
Елмя, сянятя олан мящяббят вя мараг ону чякиб йенидян Бакыйа
эятирмишдир. Бурада Азярбайжан Елмляр Академийасы Низами адына
Ядябиййат Институтунун яйани аспирантурасына дахил олмушдур. 1965-жи илдя
Низами адына Ядябиййат Институтунда кичик елми ишчи ишлямиш, 1966-жы илдя
Х1Х ясрин II йарысында «Азярбайжан кяндли щярякаты щаггында гящряманлыг
няьмяляри» мювзусунда намизядлик диссертасийасы мцдафия етмишдир.
1967-жи илдян Низами адына Ядябиййат Институтунда халг йарадыжылыьы
шюбясинин баш елми ишчиси олмушдур.
Кечян ясрин 47-жи илляриндян ядяби йарадыжылыьа башламыш Рцстям
Рцстямзадя чохлу сайда шеирлярин, няср ясярляринин мцяллифидир.
Республикамызын мятбуат органларында дярж олунмуш бу лирик, епик ясярляри
бядии дяйяри, мювзу актуаллыьы иля нязяр-диггяти жялб етмиш, щяля эянж
йашларында Сямяд Вурьунун хейир-дуасыны алмышыдыр. Онун «Азярбайжан»,
«Газах», «Бащар», «Байрамыныз мцбаряк», «Ел оьлу», шеирляриндя доьма
йурда, еля, халга, онун милли-мяняви дяйярляриня мящяббяти тяряннцм
олунмушдур.
Дюврц мятбуатда юз сатирик рущлу «Шатырчынын шикайяти», «Тялясмирям
мян щяля», «Хош кечир щалы завмаьын» вя с. кими шеирляриндя эюрдцйц
нюгсанлары тянгид едир.
Рцстям Рцстямзадянин няср ясярляри халг рущунда йазылмыш наьылвары
щекайялярдир. Бу щекайяляриндя реал щяйати щадисяляр ясасдыр. Бурада
яфсаняви эцжя, гцдрятя малик гцввяляр дейил, инсанлар, онларын няжиб ямялляри
тяблиь олунур, ядалятсиз щюкмдарлар пислянир, етибарсыз инсанлар, халг
гящряманларына, ел сяняткарларына щюрмят вя мящяббят ифадя едилир.
Беш йцздян чох публисист мягалялярин мцяллифи кими, бир ъурналист кими дя
дюврц мятбуатын сящифяляриндя чыхыш едиб. 1964-жц илдян ССРИ Ъурналистляр
Иттифагынын цзвц олмуш, щал-щазырда Азярбайжан Ъурналистляр Бирлийинин
цзвцдцр вя бу сащядя дя чох уьурлар газанмышдыр.
4
1967-жи илин август айындан ЭДПИ-да Азярбайжан ядябиййаты
кафедрасында ишлямишдир.
1969-жу илдян 1988-жи иля гядяр Азярбайжан дили вя онун методикасы
кафедрасынын досенти олмушдур. Юлкянин мядяни, кцтляви тядбирляриндя фяал
иштиракына эюря фяхри фярман вя дипломларла тялтиф олунмушдур.
Рцстям Рцстямзадянин бир тядгигатчы кими дя фяалиййяти бюйцкдцр.
Азярбайжан шифащи халг ядябиййатынын инкишафы наминя классик ирсимизин
тядгиги сащясиндя бу истедадлы алим вя тядгигатчынын ямяйи нязяр-диггятдян
кянарда галмамыш, щям дюврцнцн, щям дя ондан сонракы дюврцн
зийалыларынын диггят мяркязиндя олмуш, сюзцн щягиги мянасында юмрцнц,
щяйатыны ядябиййатын вя мядяниййятин инкишафына щяср етмиш алимин зящмяти
йцксяк гиймятляндирилмишдир.
Рцстям Рцстямзадянин апардыьы тядгигат ишляри Азярбайжан
фолклоршцнаслыьына зянэин тющфялярдир.
О, халг ядябиййатына даир чохлу сайда тядгигат ишляринин мцяллифидир. Бир
фолклоршцнас алим кими халг йарадыжылыьына дяриндян бяляддир. Онун тяртиб
етдийи, топладыьы «Мящяббят дастанлары», «Короьлу нявяляри», «Ашыг
рявайятляри», «Йедди дастан», «Хяййат Мирзя», «Ашыг Щцсейн Шямкирли»
«Халг ядябиййатына даир арашдырмалар» вя диэяр китаблары халг ядябиййаты
сащясиндя гиймятли мянбялярдир. Тядгигатчы юмрцнцн чох бюйцк щиссясини
халг сянятинин тядгигиня сярф етмиш, щям елми, щям бядии жящятдян бу
дастанларын, рявайятлярин хцсусиййятлярини арашдырмыш, тядгиг етмиш, елми
тящлилини вермишдир.
Ийирмийя гядяр китабын мцяллифи олан тядгигатчы алим, фолклоршцнас
Рцстям Рцстямзадя мцасир Азярбайжан ядяби мцщитиня дя дяриндян бяляд
олмуш,
юз
ядяби-тянгиди
мягаляляриндя
щям
тянгидчилярин,
ядябиййатшцнасларын, щям дя шаир вя насирлярин йарадыжылыьы барядя гиймятли
фикирляр сюйлямишдир. «Тянгид жясарят тяляб едир». «Шаир- дюйцшчц», «Тязя
китаб, тязя сюз» вя с. кими мягаляляриндя биз буну айдын эюрцрцк.
Топладыьы ел няьмяляри, халг дастанлары, мящяббят дастанлары иля йанашы,
аталар сюзляримиз, дастанларымыз, ойнаг ел няьмяляримиз онун
арашдырмаларында дярин тящлил вя тядгигини тапмышдыр.
Рцстям Рцстямзадя «Тути-Бикя», «Гачаг Няби», «Гачаг Кярям»,
«Гара Сюйцн», «Гандал Наьы», «Сяттар хан» кими тарихи гящряманлыг
дастанларыны цзя чыхараркян бу ел гящряманларынын талейини, щяйатыны
дяриндян юйрянмиш, онлары гялямя алмыш, щаггында тядгигат ишляри апармыш,
намизядлик диссертасийасы, докторлуг диссертасийасы йазмыш, мцдафия етмишдир.
Елми рящбяри эюркямли алим, ядябиййатшцнас Щямид Араслы олмуш бу
истедадлы, йорулмаз тядгигатчы шифащи халг ядябиййатынын чохжящятли сащяляри
щаггында дярин елми тящлил вя арашдырмалар апармышдыр, халг ядябиййатынын
горунмасы, цзя чыхарылмасы, тядгиги сащясиндя бюйцк хидмятляри вардыр. О
гящряманлыг няьмяляринин ятрафлы тяснифини апармыш, ориъинал, гиймятли
мянбяляр щаггында ориъинал да фикирляр иряли сцрмцшдцр.
Рцстям Рцстямзадя тякжя Азярбайжанда дейил, кечмиш советляр
юлкясиндя бир тядгигатчы алим, фолклоршцнас кими танынмыш, Русийа,
5
Юзбякистан, Тцркийя, Иран, Болгарыстан вя диэяр юлкялярин мцтяхяссис алимляри
онун ясярляриня йцксяк гиймят вермиш, елми монографийаларына диггятля
йанашмыш, онун тядгигат ишляриндян бящрялянмишляр. Кечмиш Советляр бирлийи
заманы 1978-жи илдя чап олунмуш «Азярбайжан халг поезийасы» китабында А.
Вякилов ЕА-нын няшр етдийи «Шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр»
ясяриндя
Рцстям Рцстямзадянин апардыьы елми арашдырмалардан
бящрялянмишдир.
Иран алимляриндян Тещран Университетинин профессору Рящим Ряис Нийа
Иранда чап олунмуш «Короьлу яр яфсаня вя тарих» ясяриндя Рцстям
Рцстямзадянин Короьлу щаггында фикирляриня мцсбят йанашмыш, ону йцксяк
гиймятляндирмиш, юз тягигат ишляриндя онун иряли сцрдцйц мясяляляря щюрмятля
йанашмышдыр.
Рцстям Рцстямзадянин дяйярли фяалиййяти онун щаггында сюйлянилян
фикирлярдя юз тясдигини тапыр. Мцрсял Щякимов йазыр: «Рцстям
Рцстямзадянин ян йахшы йарадыжылыг кейфиййятляриндян бири дя будур ки, шифащи
ядябиййатымызын бу вя йа диэяр мцщцм сащяляринин изащында ону йазылы
ядябиййатла гаршылыглы ялагядя эюрмцш, Азярбайжан, эцржц, тцрк, юзбяк
классикляринин,
йазычы
вя
алимляринин
фикирляриндян, ясярляриндян,
мцтяхяссислярин тяшяббцсляриндян мягсядяуйьун шякилдя истифадя етмишдир».
Онун 1989-жу илдя мцдафия етдийи «Азярбайжан тарихи гящряманлыг»
дастанлары докторлуг диссертасийа иши щаггында дейилян гиймятли фикирляр буна
яйани сцбутдур.
Юз елми зякасы иля халг сянятинин арашдыжысы кими шющрят тапмыш Рцстям
Рцстямзадя щям дя мцяллимдир. Нечя-нечя аспирантлар, алимляр йетишдириб.
Халгын азадлыьы вя фираванлыьы уьрунда мцбаризяйя галхан гящряманларын
халг ядябиййатындакы образларыны цзя чыхармыш, тарихи щягигятляри обйектив
шякилдя ишыгландырмыш, мцяллифсиз мядяни абидяляримизи топлайыб, онлары
халгына, эяляжяк нясилляря ярмяьан етмиш Р. Рцстямзадя Миряли Сейидовун
дедийи кими Азярбайжан фолклорунун топланмасы, няшри сащясиндя онун
«гара фящляляриндяндир».
Миряли Сейидов онун ялдя етдийи ялйазмаларына, тядгигатчынын шяхси
архивиндя топланан фолклор нцмуняляриня, онун бу сащядяки йорулмаз
фяалиййятиня гиймят веряряк йазыр:
«Халг ядябиййаты нцмуняляринин топланмасы, юйрянилмяси вя няшри,
тяблиьи щяля мясяляни щялл етмир. Ясас проблем топланмыш материалын елми
бахымдан системя салынмасы, онун нязяри ясасларынын юйрянилмяси, бу сянят
нцмуняляринин гайнагларынын ямялли-башлы цзя чыхарылмасы вя эениш кцтляйя
чатдырылмасыдыр. Бу нюгтейи-нязярдян Рцстям чох файдалы ишляр эюрмякдядир.
О, адижя топлайыжы дейилдир. О щям дя топладыьы материалын мянбяляринин
йаранма сябяблярини елми ясасларла юйрядяндир. Бу материалын йаранма
сябяблярини тядгиг едяндир, ян башлыжасы ися беля зянэин ядябиййатын нязяри
мясялялярини эцнцн тялябляри сявиййясиндя арашдырандыр, онун нязяри
проблемлярини ишляйяндир. Бир сыра дастанларымызын йаранма тарихинин вя онун
халгымызын мянявиййатындакы йеринин елми жящятдян ишлянмяси дя мящз
Рцстям Рцстямзадянин ады иля баьлыдыр».
6
Онун халгына, миллятиня, онун мяняви дяйярляриня бяслядийи щюрмят вя
мящяббят Р. Рцстямзадянин бир фолклоршцнас алим кими йетишмясинин
нятижясидир. Инсан юз ямялинин вя ямяйинин бящрясини эюрцр. О, юз елми
потенсиал эцжцня эюря, елми-педагоъи фяаллиййятиня эюря, ъурналистик
фяаллиййятиня эюря, ижтимаи-сийаси фяалиййятиня эюря Азярбайжан ядяби-ижтимаи
мцщитиндя юз лайигли йерини тутуб. Алтмыш иля йахын педагоъи фяалиййятин
сащибидир. Гырх иля йахындыр ки, али мяктяблярдя Азярбайжан ядябиййатындан
мцщазиря охуйур. 1949-жу илдян бяри беш йцзя гядяр бядии вя елми-публисист
йазылары мятбуатда дярж едилиб.
Профессор Диларя Ялийева фикирляриндя щаглыдыр ки, «Биз инанырыг ки,
эяляжякдя илляр кечяжяк, чохлары Р. Рцстямзадянин тядгиг характерли
ясярляриндян елми дяряжяляр алажаг. Рцстямзадя Рцстямин йарадыжылыьы онлара
шющрят эятиряжяк. Онун йаратдыьы дастанлар, эяляжяк фолклоршцнас алимляр
цчцн шярщини эюзляйян тядгигат ясяридир. Бунун цчцн биз филологлар Рцстям
мцяллимя миннятдар олмалыйыг».
1989-жу илдя «Ямяк ветераны» медалы иля тялтиф олунмушдур.
Рцстям Рцстямзадя бир сыра юлкялярдя кечирилян елми симпозиум вя
конфрансларда чыхыш етмишдир. «Ябяди шющрят нцмуняси» («Елм», 1975), «Ел
гящряманлары халг ядябиййатында» («Эянжлик», 1984) адлы монографийаларын
да мцяллифидир.
7
I
РЦСТЯМ РЦСТЯМЗАДЯ АШЫГ ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНЫН ДЯЙЯРЛИ
АРАШДЫРЫЖЫСЫДЫР
Ашыг йарадыжылыьы Азярбайжан шифащи халг ядябиййатынын ян зянэин, эениш,
мющтяшям
бир
голудур.
Улу
озанымыздан,
дядяляримиздян,
варсагларымыздан, йаншагларымыздан цзц бяри щямишя инкишафда олан, ян
гцдрятли, камил сюз устадларынын адыны ябядиляшдирян ашыг йарадыжылыьы бинейиязялдян халгымызын чох севдийи, дяйярини билдийи фолклор ъанрыдыр.
Азярбайжан ашыг шеири шякилжя чох зянэин вя рянэарянэ олдуьу кими, бу
шякилляри йарадан, йашадан сяняткарлары иля дя зянэиндир. «Юз вязниня,
тягтиня, гафийялянян мисраларын нювбяляшмяси янянясиня, бяндлярдяки
мисраларын мигдарына, нягарат мисраларынын, вязн, гафийя вя тягти
хцсусиййятляриня» (М.Щ. Тящмасиб) вя еляжя дя мусигийя эюря яллидян чох
ашыг шеири формасыны йарадан мящз улу Дядя Горгудлардан цзц бяри эялян,
йарадан, йашадан, онлары ел ичиндя йайан ашыгларымыз олмуш вя халг онлары
севмиш, шеирлярини язбярлямиш, йаддашына щякк етмиш, юзцндян сонра эялян
нясилляря ютцрмцш, щям о шеирляри сюйляйян ашыгларын адларыны, щям дя онларын
надир ашыг шеири нцмунялярини горуйуб сахламаьа чалышмыш, йыьыб топламыш,
тядгиг етмиш, сяняткарлыг хцсусиййятлярини арашдырмышдыр.
Ашыг йарадыжылыьы бюйцк бир инкишаф йолу кечмишдир. «Китаби-Дядя
Горгуд» дастанларындакы сюйлямяляр, онларын вязнляри, гафийялянмя
формалары илкин ашыг йарадыжылыьынын сярбяст олмасы, сонракы дюврлярдя
йашайан-йарадан дядялярин ашыг шеирини даща да инкишаф етдирмяси, жилаламасы
тядгигатчы алимлярин елми арашдырмаларында юз елми, бядии тящлилини алмышдыр.
Щямишя ел арасында олан ашыглар мяжлислярин бязяйи олмуш, халгын
хейириндя-шяриндя йахындан иштирак етмиш, севинжиня севинмиш, кядяриня
кядярлянмишдир. Халгын кечдийи щяйат йолу, мцбаризялярля долу ижтимаси-сийаси
щадисяляр ашыгларын диггятиндян йайынмамыш, ашыглыг сянятинин мювзусу
олмуш, ашыглар халгын истяк вя арзуларыны ифадя етмиш, садя, зящмяткеш халг
ичярисиндя юз гящряманларыны ахтармыш, цряклярдя, щафизялярдя галан халг
гящряманларынын дастанларыны йаратмыш, онлара мащнылар бястялямиш, сюзляр
гошмушлар. Щямишя ашыг яняняляри онлардан сонра да йашайыб йарадан
сяняткарларымызын йарадыжылыьында горунуб сахланмышдыр.
Ашыглар мусиги, сюз, сянят йашадыжылары олдуьу кими, халгын мяняви
дайаьы да олмушлар. Диггятля нязярдян кечирсяк бунун кюкцнцн
гядимлийинин шащиди оларыг. Дядя Горгуд дастанларында бцтцн мяжлисляри
ачан, баьлайан, елин дярдиня, гайьысына шярик олан ел ашыьы Дядя Горгуддур.
Аьзы дуалы, сюзц мцгяддяс, сазы мцгяддяс тутулан Дядя Горгудлар заман–
заман дяйишмиш, инкишаф етмиш, ашыг сюзцнцн, сазынын гцдрят вя гцввяси
йцксяк тутулмуш, Йунис Имряляр, Ашыг Вейсялляр, Дядя Ямращлар, Хястя
Гасымлар, Гурбаниляр, Ашыг Аббас Туфарганлылар йашамыш, даш цстцня даш
гоймуш, бцнювряси мющкям галалар цстцндя юз минарялярини ужалтмыш,
юзляриндян сонрайа лайигли, юлмяз бир сянят гойуб эетмишляр.
8
Ашыг йарадыжылыьы бир дярйа олса да, о дярйанын эюзцнц гурумаьа
гоймайан сяняткарларымыз, халг ичярисиндя йашайан ашыгларымыз олмушдур.
Бу ашыглар онлары китаблара кючцрмямишляр. Синядяфтяр ел сяняткарларымыз
сюйлянянляри синяляриня кючцрмцшляр, ону зянэинляшдирмишляр. Итиб батанлары,
унудуланлары, йаддашлардан силинянляри дя олмушдур. Амма ел озаны, ел ашыьы
щяр вяжщля бажардыьы гядяр ашыг йарадыжылыьыны горуйуб сахламаьа
чалышмышдыр. П. Яфяндийев бу фикирляриндя щаглыдыр ки, «Ашыг шеири йазыйа
алынмадыьы цчцн айры-айры сяняткарларын ясярляри ясрляр ютдцкжя мцяййян
дяйишиклийя уьрамыш, бязиляри ися итиб батмыш, йахуд башгалары иля гарышыг
дцшмцшдцр, щятта бир чох сяняткарларын адлары беля унудулмушдур. Мяшщур
классик ашыгларымызын тяржцмейи-щалларынын галмамасы да бу сябяб
цзцндяндир».
Чох шцкцрляр олсун ки, кечян ясрин яввялляриндян ашыг поезийасы
нцмуняляри топланмаьа башламыш, ашыг сяняти тядгигата жялб едилмиш, бир чох
елм, сянят адамлары, алим вя тядгигатчылар халг йарадыжылыьынын щяр сащясиндя
олдуьу кими, ашыг йарадыжылыьынын топланыб йыьылмасында, няшр едилмясиндя
эярэин ямяк сярф етмиш, итиб-батмагда олан милли-мяняви сярвятляримизя
мящяббят вя гайьыйла йанашмышлар. Бцтцн бунларын нятижясидир ки, бу эцн
ашыг шеиринин ян эюркямли нцмайяндяляри, онларын йарадыжылыьыны давам
етдирян сонракы дювр устад сяняткарлар щаггында зянэин мянбяляря
йийялянмишик.
Кечян ясрлярдя мцхтялиф жцнэлярдя бир сыра ашыгларымыз, Гурбани, Сары
Ашыг, Аббас Туфарганлы, Хястя Гасым вя диэярляри щаггында жцзи мялуматлар
олса да, онларын да, диэяр бюйцк устад ашыгларын да йарадыжылыьыны тядгиг
етмяк, топламаг, няшр етдирмяк, халга чатдырмаг сащясиндя мисилсиз ишляр
эюрцлмцшдцр. Бу сащядя бюйцк алим вя тядгигатчыларымыз йетишмишдир. Щ.
Араслы, Ф. Гасымзадя, М. Щ Тящмасиб, Я. Ахундов, Я. Гарабаьлы, М.
Сейидов, А. Нябийев, М. Щякимов, В. Вялийев, С. Пашайев, М. Мцрсялов, Г.
Намазов, Щ. Исмайылов вя диэярляри иля йанашы, Рцстям Рцстямзадянин дя
бюйцк ролу олмушдур. Онларын елми, нязяри фикирляри, тядгигат ишляри, йашлы
няслин йаддашында галмыш ел сяняткарларынын зянэин ирсини арашдырмалары, цзя
чыхармалары, синядяфтярлярини йазыйа алмаг тяшяббцсляри вя бу сащядяки
мисилсиз фяалиййятляри ашыг йарадыжылыьына зянэин тющфялярдир.
Ашыгларын щяйат вя йарадыжылыьы иля баьлы Р. Рцстямзадянин апардыьы
тядгигат ишляри Азярбайжан фолклоршцнаслыьынын инкишафына, ашыг йарадыжыльы
щаггында вердийи эениш вя ятрафлы мцфяссял мялуматлар шифащи халг
ядябиййатынын зянэинляшмясиня хидмят едир. Тцрк дцнйасынын мющтяшям ашыг
йарадыжылыьы тарихи бахымдан чох гядимдир, кюкц чох дяриндир.
Professor Mцrsяl Hяkimov йазыр: “Иstedadlы alim Rцstяmzadяnin яldя
etdiyi tarixi sяnяdlяr, yцrцtdцyц fиkirlяr, topladыьы xatirяlяr, rяvayяt vя
nяьmяlяr tяkcя шifahi яdяbiyyatыmыzыn tяdqiqi sahяsindя deyil, hяm dя
gяlяcяkdя qardaш xalqlarыmыzыn яdяbi яlaqяlяrini юyrяnmяk sahяsindя dя bir
mяnbя kimi qiymяtlidir. Bunu alimin яsяrlяrinя bir sыra xarici юlkялярин
gюrkяmli alimlяrinin verdiklяri rяylяr dя bir daha tяsdiq edir".
9
Рцстям Рцстямзадя халгынын мядяни ирсиня баьлы алим, тядгигатчы кими
цзяриня дцшян вязифянин ющдясиндян лайигинжя эяля билиб. Юзбякистанын
эюркямли алимляриндян пrofessor B. Nazarov йазыр: "Heч шцbhя etmirяm ki,
R.Rцstяmzadяnin yaratdыьы tяdqiqat яsяri Azяrbaycan folklorшцnaslыьынa
layiqli hяdiyyя olacaq, oxucular tяrяfинdяn rяьbяtlя qarшыlanacaqdыr.
Xalqыmыzын mяnяvi sяrvяtlяrinin bu cцr savadlы alimlяr tяrяfинdяn tяdqiqi vя
tяbliьi xцsusi яhяmiyyяt kяsb edяcяk".
Рцстям Рцстямзадянин бир тядгигатчы алим кими ян дяйярли
фяалиййятиндян бири дя «Ашыг рявайятляри» китабыдыр.
Классик ашыг
поезийасынын, халг йарадыжылыьынын, халг мусигисинин, айры-айры ел
сяняткарларынын щяйат вя йарадыжылыьынын юйрянилмяси сащясиндя
бу
рявайятлярин бюйцк ящямиййяти вардыр.
Китабы тяртиб едян, бу рявайятляри топлайан тядгигатчы халг инжиляриндян
олан ъанр щаггында мялумат верир: «Дювлятин мейдана эялмясиндян сонра
рявайятляр эениш шякил алараг тарихи щадисяляри, тарихи шяхсиййятлярин
гящряманлыьыны юзцндя якс етдирмишдир. Астиаг, Томрис, Кейкавус,
Жаваншир, Бабяк, Исэяндяр Зцлгярнейн, Нцшабя, Теймурлянэ, Шащ Исмайыл
Хятайи, Фятяли хан, Надир шащ, Ибращим хан, Жавад хан вя башгалары
щаггында халг арасында рявайятляр вардыр. Ясасян, няср шяклиндя олан бу
рявайятляр бир ъанр кими, наьыллара даща йахындыр». Бунларын бир гисминин
СМОМПК мяжмуясинин сящифяляриндя няшр олундуьуну билдирян тядгигатчы
ону да билдирир ки, «Бир груп рявайятляр дя вардыр ки, онлар йалныз нясрля дейил,
нясрля нязмин нювбяляшмяси принсипи ясасында йарадылмышдыр. Бу гябил
рявайятляр ися, наьыллардан узаглашараг форма етибариля халг дастанларына
йахынлашмышдыр. Бунлар устад сяняткарларын, халг ашыгларынын ады иля баьлыдыр».
Ейни заманда беля рявайятлярин топланыб йазыйа алынмасына мараг
артырмагла йанашы, бу нюв рявайятлярин бюйцк ижтимаи-сийаси, еляжя дя
тярбийяви ящямиййяти олдуьуну, бунларда гящряманлыг, вятянпярвярлик,
бейнялмилялчилик, достлуг вя с. кими идейаларын хцсуси йер тутдуьуну гейд
едир. Бунларын тарихи вя елми ящямиййяти дя онунла изащ олунур ки, «классик
ашыг поезийасынын, халг йарадыжылыьынын, халг мусигисинин айры-айры эюркямли
ел сяняткарларынын щяйат вя йарадыжылыьынын юйрянилмясиндя беля рявайятляр
явязсиз мянбядир».
Онлардан мцяййян гядяр топландыьыны, китаба дахил едилдийини сюйляйян
тядгигатчы Ашыг Ялясэярин, Эюйчяли Ашыг Мусанын, Доллу Мустафанын, Ашыг
Бящрамын, Зярзябилли Ашыг Мящяммядин, Молла Жуманын, Щцсейн
Шямкирлинин, шаир Жавадын, Гямли Щцсейнин, Бозалганлы Ашыг Щцсейнин
йарадыжылыьы иля баьлы олан бу рявайятлярин илк дяфя няшр олундуьуну да гейд
едир. Онлара халг арасында, елм аляминдя «сющбят», «ящвалат», бязян дя
«дастанвари епизод», «дастанвари рявайятляр» ады верилдийини билдирир.
Халг йарадыжылыьынын йаранма тарихи, онлары йараданларын ким олдуьу
дягиг мялум олмадыьындан тядгигатчы фикирляриндя щаглыдыр ки, «бу ъанрларын
илк зямининин ким тяряфиндян йарадылдыьы бизя мялум дейил. Лакин бундан
сонра щямин ъанрын тякрары мящз тяглиддир. Бялкя дя халг поезийасынын
буэцнкц тяглидчиси бунунла даща ориъинал ясяр йаратмаьа наил олмушдур. Щяр
10
щалда буэцнкц дцнянкинин тяглидидир. Бу жящятдян шифащи халг
йарадыжылыьында тяглид даща эениш вцсят алараг инкишаф едир вя ъанры, адятяняняни йашадыр. Лакин йени дювр йени дя ъанр тяляб едир. Бу ъанр ися мцяййян
бир нювцн ясасында мейдана эялир. Мясялян, илк дяфя гящряманлыг дастаны
йаранмышдыр. Лакин синифлярин вя дювлятлярин мейдана эялмяси иля ялагядар ися
гящряманлыг дастанларынын бир голу олан тарихи гящряманлыг дастанлары
йаранмышдыр. Чцнки гящряманлыг дастанлары, ясасян, ясатирляр, йахуд ясатири
щадисялярля цзви сурятдя баьлы олур, демяли, онлар юз зяминини щяля синифлярин
йаранмасындан чох-чох яввялляр эютцрмцшдцр. Бу жящятдян гящряманлыг
дастанларынын йаранмасы тарихи гящряманлыг дастанларына нисбятян чох
гядимдир».
Тядгигатчы ейни заманда бу фикирлярини дя бизя чатдырыр ки, «халг
поезийасынын нцмуняляри форма жящятдян бир-бирини тяглид ется дя, мязмунжа
мцхтялиф, рянэарянэ вя мараглыдыр». Ашыг поезийасынын чох гядимдян
йарандыьыны, мцасир дюврцмцзя яняня шяклиндя эялиб чатдыьыны сюйляйян
тядгигатчы гейд едир ки, «бу тяглид олса да, щяр бир сяняткар бу мцсабигянин
ориъиналлыьыны эюзлямякля, юз мязмунлу гошмалары иля динляйижилярин нязярдиггятини жялб едир. Бурада йалныз форма тяглид олунур. Мязмун йенидир».
«Ашыг рявайятляри» китабына дахил едилян рявайятлярин алтысы Ашыг
Ялясэярин ады иля баьлыдыр. Рцстям Рцстямзадя бу рявайятлярин Ашыг
Ялясэярин йарадыжылыьынын даща ятрафлы юйрянилмясиндя ролуну вурьулайыр,
онлары тярбийяви ящямиййятли сянят нцмуняляри кими дяйярляндирир.
Китаба дахил едилян «Шаир Жавадын Аран сяфяри», «Молла Гафар вя Ашыг
Муса», «Ашыг Мусанын Гарабаь сяфяри», «Ашыг Ялясэяр вя Щяжяр ханым»,
«Ашыг Ялясэяр вя Елчи», «Бяширин той ящвалаты», «Дяли Ашыг иля Ашыг Ялясэярин
икинжи эюрцшц», «Ашыг Ялясэярля Кясямянли Ашыг Щцсейнин рявайяти», «Ашыг
Ялясэярин Хынна дяряси ящвалаты», диэяр дастан вя рявайятляр илк дяфя онун
тяряфиндян охужулара тягдим олунур.
Тядгигатчы ялдя етдийи рявайятляри ким тяряфиндян топладыьыны да
унутмур. Бу рявайятлярин кимляр тяряфиндян йарадылдыьынын да йери эялдикжя
шярщини верир. Мясялян, «Ашыг Щцсейнля Хан Чобан» рявайяти XVIII ясрин
эюркямли сяняткары Молла Пянащ Вагифин бажысы оьлу, халг шеиринин мцхтялиф
формаларында няьмяляр йаратмыш Ашыг Щцсейнля баьлыдыр. Тядгигатчы бу
рявайяти 1974-жц илдя Ашыг Микайыл Азафлыдан ешидиб, гялямя алмышдыр.
Микайыл Азафлы 1916-жы илдя Товузда, йохсул бир кяндли аилясиндя
дцнйайа эялмиш, эюзял истедада малик, халг арасында устад бир сяняткар кими
сайылан, сечилян, ашыг сянятиня вурьун бир шаирдир, ашыгдыр. «Юз йарадыжылыьы иля
йанашы, классик ашыг поезийамызын эюркямли сяняткарларынын да йарадыжылыьынын
эюзял билижиси» кими, Азярбайжан ашыг шеирини инкишаф етдирян, йашадан
сяняткардыр.
«Ашыг Щцсейнля Жин Ялинин ящвалаты» Бозалганлы Ашыг Щцсейн
тяряфиндян йарадылмыш вя щямин рявайяти тядгигатчы 1972-жи илдя Товуз
районунун Бозалганлы кяндиндя йашайан Ашыг Гядир Исмайыловдан ешидиб
гялямя алмышдыр. «Ашыг Мящяммядин Гарс сяфяри» вя «Ашыг Мящяммядин
чуха ящвалаты» рявайятляри 1870-жи илдя Эюйчя мащалынын Аькился кяндиндя
11
анадан олмуш, «эюзял тябя, саз чалыб охумаг габилиййятиня малик» олан, «бир
сыра шеирляри устаднамя кими мцасир ашыглар тяряфиндян» ифа едилян, Ашыг
Ялясэярин кичик гардашы Ашыг Мящяммяд Алмяммяд оьлундан бящс едир.
«Чуха» ящвалатыны Мящяммядин юзц йаратдыьыны, «мязщякя кими ифа»
олундуьуну, бунун Бярдядя йашайан, яслян эюйчяли олан Ашыг Щцсейн
Байрамовдан, «Ашыг Мящяммядин Гарс сяфяри» рявайятинин ися 1971-жи илдя
Эюйчя мащалынын Субатан кяндиндя йашайан, юзцнямяхсус йарадыжылыг
габилиййяти олан Вялийев Адыэюзял Сцлейман оьлундан топландыьы билдирилир.
Азярбайжан фолклоршцнаслыьынын инкишафында ямяйи аз олмайан
тядгигатчыларымыздан бири кими алимин фолклорумузун кечдийи тарихи инкишаф
йолундан бящс едян «Азярбайжан фолклоршцнаслыьы 60 илдя» мягаляси
диггятялайигдир: «Башга халгларда олдуьу кими, Азярбайжан халгынын да
юзцнямяхсус, чох зянэин халг йарадыжылыьы вардыр. Бунлар ясрлярдян бяри
халгын дилиндя, нясилдян-нясля кечяряк мцасир дюврцмцзя гядяр эялиб
чатмышдыр. Лакин бунларын йаранма тарихи ня гядяр гядимдирся, йазыйа
алынма тарихи бир о гядяр йенидир»-дейян, шифащи халг йарадыжылыьыны
юйрянмяйин вя тядгиг етмяйин важиб олдуьуну ачыглайан тядгигатчы билдирир
ки, «бу мясяля иля, ясасян, ХIХ ясрдян, Азярбайжанын Русийа иля
бирляшмясиндян сонра марагланмышлар. ХIХ ясрин сонларында топлама вя няшр
етмя ися бир гядяр сцрятлянмиш вя системляшмишдир». Бунларын няшриййатларын
йаранмасы иля ялагядар олдуьуну, ХХ ясрдя Гори мцяллимляр семинарийасынын
мязунларынын да бу ишдя хцсуси хидмятляри олдуьуну, халг ядябиййатынын
топланмасында, мцщафизясиндя, няшриндя хейли ишляр эюрдцйцнц билдирир.
Фирудин бяй Кючярлинин, П.Востриковун, Аьалар Бяй Гийасбяйлинин вя
башгаларынын бу сащядя хидмятлярини йцксяк гиймятляндирир.
ХХ ясрин илк илляриндян фолклорун топланмасынын мцтяшяккил характер
алдыьыны, яввялки иллярдя тяк-тяк щявяскарлар тяряфиндян топланыб няшр
едилдийини, лакин сонракы иллярдя республиканын айры-айры
бюлэяляриня
експедисийалар эюндярилдийини билдирян тядгигатчы «халгдан топланмыш
няьмяляр, гошмалар, аталар сюзляри вя зярб-мясялляр, байатылар, охшама вя
лайлалар, наьыллар, рявайятляр, лятифяляр вя дастанлар республикамызын гязет вя
ъурналларында, щабеля айры-айры китабларда няшр едилир …1930-40-жы иллярдя
шифащи халг йарадыжылыьынын топланмасы вя няшриня, щямчинин фолклоршцнаслыьын
нязяри мясяляляриня, ашыг йарадыжылыьынын тядгигиня вя тянгиди сурятдя
юйрянилмясиня доьру мцщцм аддымлар атылыр»,-дейир.
1926-жы илдя Бакы шящяриндя Азярбайжан ашыгларынын Биринжи гурултайынын
чаьырылмасына, 1934-жц илдя чаьырылан Йазычыларын Цмумиттифаг гурултайында
Горкинин мярузясиндя дейилян фикирляря мцнасибятини билдирян тядгигатчы
Горкинин фикирлярини йцксяк гиймятляндирир. Фолклорун топланмасына
фолклорчуларла йанашы шаирлярин, йазычыларын да мцтяшяккил шякилдя гошулмасыны
йцксяк гиймятляндирир, бу сащядя Щцммят Ялизадя, Вяли Хулуфлу, Салман
Мцмтаз, Сцлейман Рцстям, Мяммяд Ращим, Щямид Араслы, Сямяд
Вурьун, Мямямядщцсейн Тящмасиб, Осман Сарывялли вя башгалары
хатырланыр, онларын фолклор нцмунялярини топлайыб няшр етдирмякля йанашы,
онун юйрянилмясиня вя нязяри мясяляляря даир елми мягаляляр йаздыьы, дяйярли
12
фикирляр сюйлядикляри гейд едилир. «Мящз онларын халг йарадыжылыьына, ашыг
поезийасына даир няшр етдирдикляри елми мягаляляр Азярбайжан
фолклоршцнаслыьынын инкишафына бюйцк йардым эюстярмишдир»-дейян тядгигатчы
бу сащядя Сямяд Вурьунун бу фикриня диггятимизи жялб едир ки, «Азярбайжан
шяраитиндя фолклор ядябиййаты олдугжа зянэин бир тарихя маликдир. Бу
ядябиййатын юйрянилмяси, онун елми сурятдя ишлянилмяси вя бу жанлы, сямими ел
ядябиййатындан истифадя» йазычы вя шаирляр цчцн жидди бир ящямиййятя маликдир.
Сонракы
иллярдя
фолклоршцнаслыьын нязяри
мясяляляриня,
ашыг
йарадыжылыьынын тядгигиня даир атылан мцщцм аддымлар хатырланыр, эянж
фолклоршцнасларымызын йетишмясиня йаранан шяраит тядгигатчынын диггятиндян
йайынмыр, фолклора гайьы вя мцнасибятин нятижяси кими фолклоршцнасларымыз
М.Щ. Тящмасиби, Вагиф Вялийеви, Паша Яфяндийеви, Имран Бабайеви, Мцрсял
Щякимову, Исрафил Аббасову, Тящмасиб Фярзялийеви вя башгаларынын
фяалиййятини нцмуня эятирир вя билдирир: «Инди онларын сайясиндя шифащи халг
йарадыжылыьынын даща актуал проблемляри тядгиг олунур. Щямчинин бир сыра
монографийалар дярж едилир. Академик Мирзя Ибращимовун «Ашыг
поезийасында реализм», академик Щямид Араслынын «Ашыг йарадыжылыьы»,
профессор М.Щ. Тящмасибин «Азярбайжан халг дастанлары (орта ясрляр),
Сяфуря Йагубованын «Азярбайжан халг дастаны «Ашыг Гяриб», Тящмасиб
Фярзялийевин «Азярбайжан лятифяляри»ни буна мисал эюстяря билярик».
Диэяр няшриййатларла йанашы, Азярбайжан Елмляр Академийасынын
няшриййаты тяряфиндян чап едилмиш бешжилдлик Азярбайжан наьыллары, беш жилддя
Азярбайжан дастанлары, бундан ялавя, «Короьлу»нун елми няшри, Ашыг
Ялясэярин шеирляринин елми няшри шифащи халг ядябиййаты хязинямизи
зянэинляшдирян ян дяйярли китаблар кими хцсусиля гейд едилир.
1939-жу илдян шифащи халг ядябиййатынын бир фянн кими тядриси, дярслийин
щазырланмасы, бу сащядя Вагиф Вялийевин «Азярбайжан шифащи халг
ядябиййаты» адлы дярслийи, Имран Бабайев вя Паша Яфяндийевин «Азярбайжан
шифащи халг ядябиййаты» адлы дярслийини, али мяктяблярин ядябиййат
факцлтяляриндя фолклор топланмасына саатларын айрылмасыны, бунун эюзял
нятижялярини, топланмыш фолклор нцмуняляринин арашдырылмасы вя тядгиг
едилмясини, тялябялярин фолклор топлама цсулларыны мянимсямясинин
фолклорумузун инкишафына мцсбят тясирини гейд едир вя билдирир ки, «Али
мяктябляримизин аспирантураларында фолклоршцнаслыг сащясиндя кадрлар
щазырланыр вя халг йарадыжылыьынын ачылмамыш сирляри инди елм аляминя вя эениш
охужу кцтлясиня мялум едилир. Инди Азярбайжан наьылларынын, дастанларынын,
ясатир вя яфсаняляринин сядалары узаг-узаг юлкялярдян-Америкадан,
Франсадан, Алманийадан, Полшадан, Болгарыстандан вя с. йерлярдян эялир.
Халг
ядябиййаты
нцмуняляри
инди
драматургларымыз
тяряфиндян
сящняляшдирилир, халг дастанларындан истифадя едяряк йазычыларымыз щекайя,
роман, повест, бястякарларымыз опера, драматургларымыз пйес вя ссенариляр
йазырлар».
Тядгигатчы бу жящятдян хцсуси олараг Цзейир Щажыбяйовун «Короьлу»,
«Ясли вя Кярям», Мцслцм Магомайевин «Шащ Исмайыл», Глиерин «Ашыг
13
Гяриб» операларыны, Анарын «Дядя Горгуд», М.Щ. Тящмасибин «Няби», «Бир
галанын сирри» ссенарилярини гейд едир.
Йазычыларымыздан Сцлейман Рцстямин «Гачаг Няби», халг йазычысы
Сцлейман Рящимовун «Айналы» повести, «Гафгаз гарталы» романы, йазычы
Щясян Гасымовун «Даьлара чякилди» повести вя с. йцксяк бядии дяйяри иля
сечилян ясярляр кими тядгигатчы тяряфиндян йцксяк гиймятляндирилир. Онларын
«халг йарадыжылыьы хязинясиндян истифадя етмяляри вя бунунла да
йарадыжылыгларыны зянэинляшдирмяляри дя мцтяхяссисляримизин нязяр-диггятиндян
йайынмамышдыр»,-дейир.
Бунунла ялагядар бир сыра диссертасийалар йазылдыьыны- Жялал
Абдуллайевин «Сямяд Вурьун вя фолклор» вя Яли Саляддинин «Сабир вя
фолклор» монографийаларынын адларыны чякир.
Тядгигатчы «Фолклор вя Азярбайжан ушаг поезийасы» мягалясиндя йазыр:
«1846-жы илдя бюйцк инэилис алими Вилйам Томс тяряфиндян илк дяфя ишлянмиш
«фолклор» истилащы ики сюздян (фолк-лоре) ибарят олмагла халг мцдриклийи, халг
йарадыжылыьы мянасыны верир. Цмуми бейнялхалг дилдя халг йарадыжылыьы
«фолклор» кими ишлянмяйя башламышдыр. Доьрудур, Вилйам Томс бу истилащы
ян чох фолклорун бядии сюз сянятиндя ишлятмишдир».
Бунунла беля Р.Рцстямзадя «фолклор дедикдя онун бир сыра нювлярини
нязяря» алмаьы унутмур: «Чцнки фолклор истилащы йалныз сюз сянятини тямсил
етмир, о, ейни заманда халг мусигисини, халг мемарлыьыны, халг мащныларыны,
халг тябабятини вя саир сянятлярини дя ящатя едир. Она эюря дя фолклорун сюз
сянятини тямсил едян щиссяси, хцсусиля, бизим халгымыз арасында аьыз
ядябиййаты, халг ядябиййаты, шифащи ядябиййат вя нящайят, шифащи халг
ядябиййаты кими ишлядилир. Шцбщясиз, шифащи ядябиййатын йаранма тарихи йазылы
ядябиййатынкындан чох-чох гядимдир. Бизя беля эялир ки, цнсиййят васитяси
олан дилин формалашдыьы вахтдан шифащи ядябиййат йаранмышдыр. Чцнки дилин
формалашдыьы дюврдя сюзц тяляффцз етмяк щеч жцр мцмкцн олмадыьы кими,
аналар да юз кюрпяляриня лайла чала билмязди. Еля ки, дил артыг формалашыб
инсанлар арасында цнсиййят формасына чеврилир, еля щямин вахтдан да шифащи
ядябиййат, сюз сяняти йаранмаьа башлайыр. Она эюря дя щяля щеч бир алим дилин
цнсиййят васитясиня чеврилмясинин дягиг тарихини мцяййян едя билмямишдир.
Бу ятрафда тядгигат апаран дцнйа алимляри ися дилин там цнсиййят васитясиня
чеврилмясинин тарихини тяхмини олараг сюйляйирляр. Одур ки, биз фолклоршцнаслар
да сюз сянятинин тарихини дягиг мцяййян едя билмямишик. Чцнки дилин
формалашмасынын тарихини мцяййян етмяк биринжи нювбядя дил алимляримизин
вязифясидир».
«Гядим тарихя малик олан Азярбайжан халгынын да диэяр халглар кими
чох зянэин фолклору-шифащи ядябиййаты», олдуьуну, бу ядябиййатын «лайла,
охшама, тапмажа, дцзэц, йанылтмаж, рявайят, наьыл, лятифя, дастан, аталар
сюзц, зярб-мясялляр, яфсаня, няьмя вя саир кими ъанрлар»ынын варлыьыны,
бунларын бир гисминин «улу няняляримиз вя бабаларымыз тяряфиндян кюрпяляр,
йенийетмяляр цчцн», бир гисминин ися «бюйцкляр цчцн йарадыл»дыьыны билдирир:
«Чцнки дцнйайа эялмиш щяр бир кюрпя цчцн ана онун эяляжяк гайьысыны да юз
ющдясиня эютцрмцш, ону яхлаглы, садиг, тявазюкар вя иэид олмаьа, жясур
14
олмаьа, гейрятли олмаьа сювг етмишдир. Бунун цчцн валидейнляр мцхтялиф
цсуллардан, о жцмлядян, сюз сянятиндян эениш истифадя етмишляр. Йатыздыраркян
лайла чалмыш, ойнадаркян охшама демиш, дилинин тез ачылмасы, нитгинин
инкишафы цчцн дцзэцлярдян истифадя етмиш, зещнинин инкишафы цчцн тапмажалар
юйрятмишдир. Бюйцдцкжя она мараглы наьыллар, лятифяляр данышмыш,
гящряманлыг мотивли няьмялярля гидаландырмышдыр».
Йазылы ядябиййат йарандыгдан сонра да ушаг ядябиййатынын «онунла
паралел шякилдя инкишаф» етмясини, шаирляримизин, ядибляримизин «ушаг фолклору
мцгабилиндя эюзял ясярляр йарат»масыны, Низамидян цзц бяри мцасир
шаирляримизя гядяр бир чохунун «ушаглар цчцн дидактик характерли ясярляр
йарат»дыьыны, бу ясярлярин онларын тярбийясиндя хцсуси ящямиййятя малик
олдуьуну билдирмякля йанашы, буну да гейд едир ки, «ушаг йазычысы олмаг
чох чятиндир. Ушаг йазычысы олмагдан ютяри эяряк биринжи нювбядя ушаг
психолоэийасыны йахшы билясян, онларын даща чох щансы форма вя мязмундан
хошлары эялдийини юйрянясян, арзу вя истяклярини нязяря аласан, щям дя о дилдя
данышмаьы бажарасан. Бунун цчцн ушаглар арасында узун илляр олмаг,
онларла цнсиййят баьламаг ян башлыжа шяртдир. Хцсусиля, баьча тярбийячиляри,
мцяллимляр сырасындан эялмиш йазычы вя шаирляр бу сащядя даща чох
мцвяффягиййятляр газана билярляр. Бу жящятдян классик ядябиййатымызы
нязярдян кечиряркян С.Я. Ширвани, Аббас Сящщят, М.Я. Сабир, С.С.Ахундов,
Абдулла Шаиг, Фирудин бяй Кючярли вя башгалары ушаг ядябиййатынын
инкишафында чох бюйцк ишляр эюрмцшляр. Онлар щямишя ушаглар арасында
олдугларындан онларын психолоэийасыны да йахыш мянимсямиш вя буна эюря дя
юз мараглы ясярляри иля онларын зювгцнц охшамаьы бажармышлар».
Щям фолклорун вя щям дя йазылы ядябиййатын ушагларын тялим вя
тярбийясиндяки ящямиййятиндян дя хейли ясярляр йазылдыьыны вя монографийалар
няшр олундуьуну билдирир вя Щ.Зярдаби адына Эянжя Дювлят Педагоъи
Университети Азярбайжан ядябиййаты вя онун тядриси методикасы кафедрасынын
досенти, филолоэийа елмляри намизяди –шаир Яли Мирзяйевин фяалиййятини йцксяк
гиймятляндирир, «ушаг поезийасындан бящс едян бир сыра елми йазылар няшр
етдирдийини, «онун 1991-жи илдя чапдан бурахылмыш «Фолклор вя ушаг
поезийасы» адлы дярс вясаити»нин хцсуси ящямиййят кясб етдийини ачыглайыр:
«Шцбщясиз, узун иллярин зящмяти сайясиндя мейдана эялмиш вя бу тядгигат
ясяри охужулар тяряфиндян йцксяк гиймятляндирилмишдир. Бу вясаит бир сыра
мараглы проблемляри юзцндя якс етдирмишдир. Кичик ушаг фолклору вя ушаг
поезийасындан бящс едяркян мцяллиф щаглы олараг гейд едир ки, «ушаьын физики
инкишафы цчцн ана сцдц ня гядяр зяруридирся, онун бядии-естетик вя мяняви
инкишафы цчцн дя ана мащнылары о гядяр ящямиййятлидир. Она эюря дя Яли
Мирзяйев кичик ушаг фолклорундан бящс едяркян илк нювбядя бешик
няьмяляриндян вя охшамалардан сющбят ачыр. О йахшы билир ки, ушаг
фолклорунун йаша уйьунлуьа эюря илкин нювц бешик мащныларыдыр. Бу
мащныларда мцяллифин дедийи кими: «ана нявазиши бядии сюзцн ащянэдарлыьы,
мелодийасы, ритми, мусигили тону, мащны авазы иля бирляшиб, ушаьын рущуну,
онун мяняви алямини охшайыр, ясяблярини сыьаллайыр, ону сакитляшдирир, ращат
йатмасына, нормал бюйцмясиня, инкишафына кюмяк едир. Беля мащнылар
15
ушаглары эяляжяйя щазырлайыр. Бюйцк вя эениш ушаг фолклоруна кечид мярщяляси
тяшкил едир. Естетик зювгцн, бядии тярбийянин, эюзяллийя щейранлыьын вя
эяляжякдя мющкямляняжяк щцманист инсани кейфиййятлярин бцнювряси мящз
бу ана мащнылары, ана сцдц гядяр ящямиййятли олан бу лайлаларла, бу бешик
мащнылары иля гойулур».
Ушагларын ягли инкишаф вя нитг сялислийи васитяляриндян данышаркян Яли
Мирзяйевин «тапмажалары вя йанылтмажлары бир фолклор нцмуняси кими»
эютцрдцйцнцн вя «ону мцяййян дялиллярля тядгиг» етдийинин ящямиййятини
эюздян гачырмыр: Улу бабаларымыздан мирас галмыш бу метафоралар чох
бюйцк дидактик материаллардыр. Ушагларын ягли инкишафына кюмяк едян, билик
даирясини эенишляндирян тапмажалар чох эениш йайылмыш шифащи ядябиййат
нцмуняси олса да, шаирляримиз бу ъанрдан истифадя едяряк юз йарадыжылыгларыны
зянэинляшдирмишляр. Мцяллифин Абдулла Шаиг вя П. Яфяндийевдян, Мирварид
Дилбазидян, Ханымана Ялибяйлидян эятирдийи «шеир-тапмажа» нцмуняляриндян
данышаркян онларын бу сащядя ямяйини йцксяк гиймятляндирир. Кичик
вятяндашларын нитгляринин инкишафында онларын йаратмыш олдуглары
йанылтмажлар да аз рол ойнамыр». Рцстям Рцстямзадянин бу фикирляри
дяйярлидир.
«Халг йарадыжылыьынын мцщафизяси уьрунда» мягалясиндя дя тядгигатчы
алим вя тядгигатчыларымызын ямяйини йцксяк гиймятляндирир. Бунунла беля,
фолклорун топланмасы вя тядгиги сащясиндя гцсурларын олдуьуну эизлятмир.
Билдирир ки, «халг йарадыжылыьыны каьыза кючцряркян щяр кяс билмялидир ки, бу иш
чох мцряккяб вя олдугжа мясул бир иш, дювлят ишидир. Бязян эюрцрсян бир
няфяр щявяскар вятяндаш халг наьылларына, йахуд ашыг йарадыжылыьына,
мящяббят вя йа гящряманлыг дастанларына бюйцк зящмят сярф едир, йазыйа
кючцрцр вя эятириб халг йарадыжлыьы иля мяшьул олан елми мцяссисяляря верирляр.
Охуйанда эюрцрсян бурада эюзял бир сурят хятти вар, лакин халг дили позулуб,
орта бир дилля йазылмышдыр. Беля ки, ня там ядяби дилдя, ня дя сырф халг
дилиндядир, йяни «щям Яли ашыннан, щям дя Вяли ашыннан» олмушдур.
Professor Vaqif Vяliyev фикирляриндя щаглыдыр ки, "Azяrbaycan xalqыныn
mяnяvi sяrvяti saydыьыmыz tarixi qяhrяmanlыq vя mяhяbbяt dastanlarыnыn
tяdqiqi ilя professor R.Rцstяmzadя iyirmi ilя yaxыndыr ki, mяшьul olur. Onun
bu sahяdя ciddi axtarышlarы, hяmin dastanlarыn toplanыb yazыya kючцrцlmяsi
bюyцk sяy vя bacarыьы sayяsindя mцmkцn olmuшdur. «Tarixi qяhrяmanlыq
dastanlarыnын poetikasы» Azяrbaycan folklorшцnasлыьыnын bir obyekti kimi
R.Rцstяm tяrяfинdяn tяdqiq olunmuшdur. R.Rцstяmzadя яdяbiyyatda юz
sюzцnц demiш alimdir. O, юz qяlяmini xalq yaradыcылыьыnыn bцtцn sahяlяrindя
sыnamыш vя xalqыnа bir-birindяn gюzяl tющфяlяr vermiш, dяsti-xяtti ilя tanыnmыш
filoloqdur».
Фолклор йарадыжылыьынын топлайыжысы кими тядгигатчы фолклор материалынын
дилини ясас эютцрцр. Бу фикриндя исрарлыдыр ки, фолклор нцмуняляринин
нювцндян асылы олмайараг онун дили халг дили олмалыдыр. Топланан фолклор
нцмуняляриндяки дил нюгсанлары онун эюзцндян йайынмыр. «Еля ян мцщцм
нюгсан бурасындадыр ки, эятирилян ясярлярдя чох заман «вя» баьлайыжысы
ишлядилмишдир. Лакин ня наьыл, ня дя дастан данышан щеч заман «вя»
16
ишлятмямиш вя халг дилиндя беля баьлайыжы йохдур. Бурада фонетик, морфолоъи
вя синтетик хцсусиййятляр ядяби дилимиздян фяргли олмалыдыр.
Фонетик хцсусиййятлярдя сясляр бир-бириня тясир едир. Мясялян: «Эюзялляр
дястяйля чыхыр пишваза» дедикдя «дястяйля» явязиня бязян «дяссяйля» вя
бурада «т» сяси дя яввялки «с» сясинин тясириля «с»-йя чеврилир. Ялбяття, буна
бянзяр йцзлярля мисаллар эюстярмяк олар.
Йахуд, морфолоъи хцсусиййятлярдя цмуми кялмялярдя бир гысалтма
нязяря чарпыр, мясялян, «сянинля» явязиня «сянля», «ойнайа билмяз» явязиня
«ойнайанмаз» вя йахуд мцряккяб хябяр олан «гана билмядим» явязиня
«ганаммадым», «эедя билмядим» явязиня «эедяммядим вя с ».
Жцмлялярин чоху садя олур. Билдийимиз кими, мцасир Азярбайжан дилиндя
хябяр яксярян йа мцбтядадан, йа да икинжи дяряжяли цзвлярдян сонра эяляр.
Лакин халг дилиндя яксярян тярсиня олур. Мясялян, «Эялди шащын щцзуруна,
эетди анасынын йанына» вя с».
Халг йарадыжылыьынын ясас щиссясини йашадан ашыгларын ямяйини
унутмайан тядгигатчы ашыглыг сянятини «профессионал бир сянят» кими
гиймятляндирир. Ашыгларын топладыглары фолклор нцмуняляриндя онлары «лексик
хцсусиййятляря» гаршы диггятли олмаьа, щям дя ашыг янянялярини унутмамаьа,
йазыйа аларкян дилиня фикир вермяйя чаьырыр.
Рцстям Рцстямзадя ел сяняткарларындан топлайыб, тяртиб етдийи халг
нцмуняляриндя бу мясяляйя диггятля йанашмышдыр. Bu baxыmdan XX яsr
Azяrbaycan dilчilik elminin яn gюrkяmli nцma-yяndяlяrindяn biri,
respublika dюvlяt мцkafatы laureatы, яmяkdar elm xadimi Mяmмяdaьa
Шirяliyev йазыр: "Folklorшцnas alim R.Rцstяmzadяnin xalq yaradыcыlыьынda
vя onun inkiшaf etmяsindя xidmяtlяrini xцsusilя qeyd etmяk lazыmdыr.
H.Arasлы, M.Tяhmasib, P.Яfяndiyev, F.Fяrhadov az-чox qяhrяmanлыq
nяьmяlяri haqqынda yazыlar dяrc etdirsяlяr dя, R.Rцstяmzadя ilk dяfя olaraq
"Tarixi qяhrяmanлыq nяьmяlяri"nin bir janr kimi geniш tяsnifиni vermiшdir".
Dilчi алим, professor Шяfиqя Yusifli R.Rцstяmin yaradыcылыq
xцsusiyyяtlяrinя belя qiymяt vermiшdir: "Rцстямзадя Rцstяm tяdqiq etdiyi
яsяrlяrlя elm alяminя yeniliklяr gяtirmiшdir. Xalq toplularы kitablarda
yazыlarkяn mяntiqi ardыcыlлыq gюzlяnilir. Яsяrlяrindя hяrbi-vяtяnpяrvяrlik,
bahadыrлыq, mяhяbbяtin tяrяnnцmц yaratdыьы dastanlarыn яsas mюvzusuna
чevrilmiшdir".
Бу сащядя бюйцк хидмятляри олан алим «Сюз дя, саз да дюйцшцрдц»
ясярини мцщарибядян сонракы иллярдя йазмышдыр. Икинжи Дцнйа мцщарибяси
бяшяриййятин ян дящшятли юмцр тарихиндян сящифялярдир. Бурада мцщарибя
дюврцндя сюзцнц сцнэцйя чевирмиш бюйцк сянят ашигляри хатырланыр. Бу
дюврдя мцщарибя мейданларында халгы фашизмя гаршы мцбаризяйя сясляйян
сюз хиридарлары, саз устадлары иля йанашы, арха жябщядя бир гарны аж, бир гарны
тох садя зящмяткеш халгла бирликдя юз фяалиййятини давам етдирян алим вя
тядгигатчыларын ямяйини хатырлайан алим, тядгигатчы Р. Рцстямзадя йазыр:
«Фолклор щявяскарлары ялляриндян эяляни ясирэямир, ел-ел, оба-оба дцшяряк,
бюйцк сяйля бу ел сяняткарларынын йаратдыглары няьмяляри йазыйа кючцрцб,
топлайырдылар. Няшриййатларымыз Томрис, Жаваншир, Бабяк, Короьлу, Гачаг
17
Няби, Сяттар хан кими ел гящряманлары щаггында йарадылмыш няьмя, рявайят
вя дастанлары, щабеля Бюйцк Вятян мцщарибясиндя фядакарлыг эюстярмиш
иэидляр щаггында ел сянякарларынын сюйлядикляри гошмалары, няьмяляри дюнядюня чап едир, халга чатдырырдылар».
Мцщарибя дюврцндя жянэиляриндян дюйцш рущу ахан, дцшмяня гаршы
нифрят щиссини аловландыран «Короьлу», «Гачаг Няби» дастанларынын чап
едилдийини, дюйцшчц щямвятянляримизин Короьлуйа, Нябийя, мятин
гызларымызын Щяжяря бянзядилдийини хатырладыр. Ейни заманда мцщарибя
дюврцндя Азярняшр тяряфиндян чапдан бурахылан «Ашыглар Вятян мцщарибяси
щаггында» адлы китабы тягдирялайиг билир, бурада ашыгларымыздан Ашыг Мирзя
Байрамов, Ашыг Ясяд Рзайев, Ашыг Ислам Йусифов, Ашыг Теймур Щцсейнов,
Ашыг Чобан Таьыйев, Ашыг Гара Мювлайев вя диэяр ашыгларын гошмаларынын
топландыьыны гейд едир, бурада устаднамяляри хатырладан нясищятамиз
мцхяммясляри, гошма вя эярайлылары мязмун вя идейа жящятдян йцксяк
гиймятляндирир. Ел ашыглары иля баьлы арашдырмаларыны гялямя алыр.
Professor Sadыq Шцkцrov йазыр: "El qaynaqlarы ilя яdяbiyyatыmыzы
zяnginlяшdirяn R.Rцstяmzadяnin yaradыcыlыьы qaynar bir чeшmяdir. Bu чeшmя
saz vя sюz ustalarынdan "Xяyyat Mirzя"ni, "Яlimяrdanlы Aшыq Nяcяf'i, "Aшыq
Hцseyn Шяmkirli"ni, "Aшыq rяvayяtlяri"ndяki saz-sюz sяrvяtinin sahiblяrini
Azяrbaycan folkloruna дахил едян alimin yaradыcыlыq bяhrяlяrini gюrцrцk.
R.Rцstяmzadя gюrkяmli folklorшцnas, fяdаkar maarifpяrvяr Aьalar bяy
Qiyasbяylinin nяvяsidir. Onun sяnяtinin layiqli davamчыsы olan
Р.Rцstяmzadя folklora qayыtmaq, onun bяnzяrsiz nцmunяlяrini araшdыrmaq,
tarixi abidяlяrin poetikasыны, bяdii dяyяrini, gюzяllik vя incяliklяrini
юyrяnmяk цчцn el mцdrikliyindяn doьan sюz sяnяtinin sehrinя, dяrin
qatlarыndakы sirlяrinя varmышdыr. Bu narahaт alim hяmiшя elmi axtarышda
olmuш, шifahi xalq yaradыcыlыьынын tяdqiqi ilя mяшьul olan mцtяxяssis kimi
яdяbiyyatыmыzda юzц cыьыr aчmыш, tapdanmыш yol ilя getmяmiш, fяdakar
tяdqiqatчы kimi tanыnmышdыr".
Бу ел шаирляринин шеирляриндяки дюйцш рущуну, сямимиййяти йцксяк
гиймятляндирмякля йанашы, онларын мцщарибянин од-аловуна атылараг, «бир
ялиндя саз, бир ялиндя дя силащ жябщядя вуруш»дуьуну, дюйцшчцляри
рущландыран мащныларыйла црякляря йол тапдыьыны» билдирир. Беля
ашыгларымыздан Ашыг Гара Мювлайев вя Ялимярданлы шаир Няжяфин адыны чякир,
онларын жябщяйя юзляри иля сазларыны да апардыьыны, «дюйцш мейданларында
Короьлу кими яввялжя силаща» сарылдыьыны, фашистляри мящв етдийини, фашист
ялейщиня вурушдуьуну сюйляйир. «Ара сакитляшяндя ися силащы йана гойуб сазы
синясиня басдыьыны», тясирли мащнылар охумагла дюйцшчцлярин дюйцш рущуну
артырмаьа хидмят етдиклярини сюйляйир: «Ялимярданлы Няжяфин дюйцш вахты
дедийи гошмалар-аилясиндян айрылыб жябщяйя йола дцшмяси, жябщядя фашистлярля
вурушдуьу анлар, достларынын кюмяйи, дюйцшчц йолдашларынын гцдряти,
жябщядян юз севэилисиня йаздыьы намяляр, йараландыьындан госпиталда
йатмасы вя мцалижя едилмяси, саьалыб евиня эялмяси, саь эюзцнц итирмяси вя с.
щагда йаратмыш олдуьу гошмалар, тяжнисляр, мцхяммясляр, диван вя с. шеирляр
системляшдириляряк сонракы ашыглар тяряфиндян дастан шяклиня салынмышдыр».
18
Беля дастанлардан бири кими Ашыг Мирзя Байрамын йаратдыьы «Камал»
дастаныны хцсусиля гейд едир вя билдирир ки, «Дастан Бюйцк Вятян
мцщарибясинин гящряманы, сийаси рящбяр Камал Гасымовун дюйцш
эцнляриндя эюстярдийи фядакарлыьа щяср олунмушдур».
Дастандакы гошмалардан, дастанын сяняткарлыг хцсусиййятляриндян бящс
едян тядгигатчынын эюзцндян гошмалардакы бейнялмилялчилик рущу да гачмыр.
Ейни заманда тядгигатчы арха жябщядя о чятин сынаг илляриндя зящмят
адамларыйла эюрцшян, юлкянин мцхтялиф бюлэяляриня эедян, мяжлисляр тяшкил
едян, сазыйла, сюзцйля халгын инам вя ирадясинин мющкямлянмяси наминя,
гялябяйя инам щиссини артырмаг цчцн гошдуглары гошмалары йцксяк
гиймятляндирир. Фядакар ямяйя рущландырма, гялябяйя инам, ашыг шеиринин
мязмун вя идейажа халга мящяббят цстцндя кюклянмяси, онларын
гайьыларына шярик олма бу кими ашыгларымызын йцксяк дяйяр вердийи миллимяняви йахынлашма тядгигатчынын арашдырмаларындадыр.
«Шаир- дямирчи» мягаляси «Галибиййят байраьы» гязетиндя 1963-жц илдя
няшр олунмушдур. Бу мягалядя тядгигатчы Щцсейн Гямли Ялясэяр оьлу
Мурадовун щяйат фяалиййятини арашдырмыш, онун 1895-жи илдя Газах
районунун Гырахкясямян кяндиндя дямирчи аилясиндя анадан олдуьуну,
атасы Ялясэярин дямирчилик сянятини оьлуна да юйрятмясини, онун эянж
йашларындан ашыглыг сянятиня мейлини, саз чалмаьы щямкяндлиси Ашыг
Ясэярдян юйрянмясини, эюзял сяся, зянэин йарадыжылыьа малик олмасыны,
Азярбайжанда истедадлы сяняткарлардан бири кими танынмасыны цзя чыхарыр,
онун « Ашыг Ясэярля, Жаналлы Ашыг Мяммядля, Эюйчяли Ашыг Бейбудла,
Аькюйнякли Ашыг Мяммядйарла вя башгалары иля «йолдашлыг етдийини,
мяжлисляр апардыьыны» билдирир. Онун ингилабдан яввял сюйлядийи:
…Гямли Сюйцн бу дцнйада
Гуртармады зцлцмдян,
Эащ йахын, эащ аралы,
Сян салырсан елимдян;
Беймцрвятсян, хош эцнцмц
Вуруб алдын ялимдян.
Бяд эятирдин, даща нейлим
Мяним илми илимдян.
Ялиндян ня эцн эюрдцм,
Ня сцрдцм дювран, фяляк!
Тядгигатчы алим онун «Ей касыб» шеириндя дюврцндян, заманындан,
бяхтиндян шикайят мотивляринин ясас олдуьуну цзя чыхарыр:
Щеч чыхмыр йадымдан ня эцндцз эежя,
Сянин бу тяняззцл щалын, ей касыб!
Нювжаван жанымы ейлядин гожа,
Бяд эятирян щяр ящвалын, ей касыб!
19
Намысын вар, гейрятин вар, арын вар.
Щайыф, щайыф ня дювлятин варын вар.
Ня бир дам-даш, ня бир сярраст йарын вар,
Даща йатыб бяхт йыьвалын, ей касыб!
Одуну олубду чюллярин чюпц.
Бяркитмя шяляни, гыражах ипи.
Эярмянин тцстцсц, дурбадан тяпиБу да сянин жащ-жялалын, ей касыб!
Тядгигатчы щаглы олараг билдирир ки, «бурада шаир юз щяйатынын ня гядяр
ажынажаглы олдуьуну, тез гожалдыьыны, намуслу, зящмяткеш олса да,
доланажаьынын чятин олдуьуну, йашамаг цчцн дам-дашынын олмадыьыны,
чятин щяйат кечирдийини, шяля иля эятириб чюллярин чюпцнц галадыьыны, эярмянин
ажы тцстцсц иля исиндийини ачыг-айдын эюстярмишдир. Бцтцн бу чятинликляри касыб
цчцн «жащ-жялал» адландыран шаир бу шеирля мцасирляринин ажынажаглы щяйатыны
юз шяхсиндя жямляшдиря билмишдир».
Ейни заманда, онун 1920-жи илдя Ашыг Ялясэярля Гярби Азярбайжанын
Симоновка кяндиндя эюрцшляри, онунла дейишмяляри щаггында мараглы
мялуматлар верир. Бу мялуматлардан бири даща мараглыдыр: «Ялясэяр бу эянж
ашыьы сынамаг цчцн юз мяшщур
Эюзял сяня мялум олсун,
Алышыбан йанырам мян.
Ала эюзлярин эюряндя
Жанымдан усанырам мян
-эюзяллямясини демишдир. Бунун гаршысында ашыг Щцсейн Гямли:
Эюзял сяня бир сюзцм вар,
Демяйя утанырам мян.
Ешгиндян дя Мяжнун олуб,
Даьлары доланырам мян.
-бяндиля башлайан гошмасыны демиш вя бундан башга да бир нечя шеир
охуйуб Ашыг Ялясэярин диггятини жялб етмишдир, щалаллашыб эедян вахт Ашыг
Ялясэяр она:
Жаван ашыг, сяд афярин,
Дил алтында галан дюйсян.
Сюздяр десям, дайаз, дярин,
Бил, алтында галан дюйсян.
-дейяркян Щцсейн она жавабында:
20
Гожа дядя, чохду йашын.
Ял алтында галан дюйсян.
Титрямясин айаг, башын,
Йол алтында галан дюйсян.
- бяндиля башланан шеирини демишдир.
Ашыьын Бюйцк Вятян мцщарибясиндя дюрд дяфя йараланмасыны, ешитмя
габилиййятини итирмясини, эюзял сясиндян мящрум олмасыны сюйляйир, онун
эюзяллямяляри, тяжнисляри, додагдяймязляри, дилтярпянмязляри, гошмалары,
мцхяммясляри иля йанашы, эюзял дастанлар йаздыьыны, бу дастанлардан ян
мараглысы кими, ХIХ ясрин II йарысында Гафгазда, Иранда, Тцркийядя юз
гящряманлыьы иля бюйцк шющрят газанмыш Кярям Исэяндяр оьлунун
фяалиййятиндян бящс едян «Гачаг Кярям» дастаныны хцсуси гейд едир вя
билдирир ки, «Бу дастан Гачаг Кярямин щяйат, фяалиййятиндян, йерли бяйляря,
приставлара, чаризмя гаршы апардыьы мцбаризя сящняляриндян, гадына, ушаьа,
касыблара эюстярдийи щюрмятдян, дцшмяня гаршы амансыз вя щям дя
мярдлийиндян бящс едир. Тарихи щягигятляря йахын олан «Гачаг Кярям»
дастаны ян гиймятли ясяр кими диггятялайигдир».
Ейни заманда онун «Иран сяфяри» дастаны, тяртиб етдийи мараглы
рявайятляри, дейишмяляри халг ядябиййаты хязинямиз цчцн «ян гиймятли ясяр»
кими тядгигатчы тяряфиндян дяйярляндирилир.
«Аббас Туфарганлы» йазысында ашыг ядябиййатынын ян надир инжилярини
йаратмыш Аббас Туфарганлы сяняти тядгиг едилир. Онун щаггында эюркямли
фолклорчу Щцммят Ялизадянин, профессор М. Тящмасибин, Академик Щямид
Араслы вя М. Ибращимовун апардыьы тядгигат ишляри гейд едилир, йарадыжылыьына
онларын йцксяк гиймят вердийини сюйляйян тядгигатчы 1972-жи илдя Араз
Дадашзадя тяряфиндян тяртиб едилмиш, юн сюз йазылмыш «Аббас Туфарган»
китабында топланмыш
«халг шеиринин мцхтялиф формаларында эюзял
няьмялярини», йаратдыьы рядифли гафийялярдян дцзялдилмиш гошмаларынын «тябии
ряванлыьы, эюзяллийи вя бядиилийи, щям дя дилинин сялислийи етибары иля» диггяти жялб
етдийини сюйляйир. Шаирин шеирляриндян
Кюнцл, Мяжнун кими йайын даьлара,
Яйил бу лалянин будаьындан юп!
Пярваня тяк долан йарын башына,
Арала теллярин габаьындан юп!
-мисраларыны нцмуня эятирир вя билдирир ки, «ашыьын шеирляриндяки ойнаглыг
бир тяряфдян онун стилиндядирся, о бири тяряфдян дя мязмун вя формасындадыр.
Мялумдур ки, эярайлы ашыг поезийасынын ян ойнаг формасыдыр. Шаир бу
формада да бир сыра шеирляр демишдир, хцсусиля, тябият тясвирляри бу формада
инсан щиссийатына даща тез тясир едир, ону йашамаьа, йаратмаьа, тябиятя
вурьун олмаьа сювг едир» вя онун
21
Вя:
Думан, эял эет бу даьлардан,
Даьлар таза бар ейлясин.
Ня эюзлярим сяни эюрсцн,
Ня кюнлцм гцбар ейлясин.
Будур эялди бащар фясли,
Даьларын лала вахтыдыр.
Ачылыбдыр гызыл эцлляр,
Бцлбцлцн бала вахтыдыр.
-бяндлярини нцмуня эятирир, онларын «кюнцл ачан», «рущу тязяляйян»
бядии кейфиййятлярини ачыглайыр.
Ашыьын «мцасирляри олмуш сейрагублары, икицзлц адамлары, шющрят хатириня
аьасына йалтаглыг едянляри» тянгид атяшиня тутан, халгыны амансызлара гаршы
цсйана чаьыран ясярляринин идейа-мязмун кейфиййятляри иля йанашы, ибрятамиз
шеирлярини, «устаднамяляри, дидактик фикирляри»ни дя бядии жящятдян йцксяк
дяйярляндирир.
Ейни заманда китабчада топланмыш шеирлярин диэяр мязиййятляри
щаггында да дяйярли фикирляр сюйляйян тядгигатчы Аббас Туфарганлы
йарадыжылыьына гайьыйла йанашыр.
Бу диггяти биз Хястя Гасым цчцн йазылмыш «Устад сяняткар»
мягалясиндя дя эюрцрцк: «Цч ясря йахын бир мцддятдя юз халгына мяняви
жящятдян хидмят едян бу эюркямли сяняткар йарадыжы вя устад ашыг кими
танынмышдыр». Тядгигатчыларын гошмаларынын нясищят характерли олмасы,
ондан сонра эялян ашыгларын ондан бящрялянмяси щаггында Щ. Араслынын, М.
Ибращимовун, В. Вялийевин, Паша Яфяндийевин гиймятли фикирляр сюйлядийини,
йарадыжылыьына йцксяк гиймят вердиклярини билдирир. Бу сащядя онун ясярлярини
топламаьа, айрыжа няшр етдирмяйя тяшяббцс эюстярмиш Сядник Пашайевин
ямяйини йцксяк гиймятляндирян тядгигатчы билдирир ки, «ашыг йарадыжылыьыны
мцкяммял билян, ону топлайан вя тядгиг едян С. Пашайев ейни заманда
Хястя Гасымын йарадыжыльы иля дя марагланмыш, онун гырх алты шеирини ялдя
едяряк, 1975-жи илдя «Эянжлик» няшриййатында чап етдирмишдир».
«Устад ашыглар» серийасына мяхсус олан бу китабчанын йахшы
жящятляриндян бири кими, Хястя Гасым щаггында мцггядимянин верилмясини
гиймятляндирир вя билдирир ки, « чцнки ашыг щаггында мялумат аз олдуьундан
охужуларын чоху бу эюзял сяняткарын щансы ясрдя йашайыб-йаратмасындан
хябярсиздир. Мящз бу жящятдян мцгяддимянин верилмяси йериня дцшмцшдцр».
Никбин ящвал-рущиййя дашыйан ашыьын мащнылары, эярайлы, гошма, тяжнис,
жыьалы тяжнис, гошма-мцстязад, дивани арашдырылыр вя билдирилир ки, «Яэяр бу
истедадлы сяняткар Х1Х ясрдя йашамыш олсайды, шцбщясиз, тядгигатчылар онун
Вагиф гошмаларындан бящряляндийини сюйляр, Вагиф мяктябинин давамчысы
щесаб едярдиляр. Лакин эюрцндцйц кими, Хястя Гасым ХVII ясрин сону
ХVIII ясрин яввялляриндя йашайыб йаратмышдыр. Она эюря дя бу эюркямли
ашыьын йалныз юзцндян яввялки устадлардан, хцсусиля, Гурбанидян вя
Туфарганлы Аббасдан гидаландыьыны сюйляйя билярик».
22
Ашыьын тяжнис нювцнц халг шеиринин диэяр формаларындан цстцн тутан
ашаьыдакы бяндини:
Хястя Гасым, сюзцн йетди тамама,
Эцндоьан, эцнбатан эялсин салама.
Ня алим ишидир, ня дя цляма.
Тяжнис мянасынын чох щцняри вар.
-нцмуня эятирир вя тядгигатчы фикирляриндя щаглыдыр ки, «йалныз орта
ясрлярдя дейил, мцасир дюврцмцздя дя тяжнис ашыг йарадыжылыьында сяняткарлыг
бахымындан йцксяк гиймятляндирилир. Чцнки тяжнисдя халг дилиня, бядии ирся вя
чох сюз ещтийатына малик олмаг бажарыьы тяляб олунур ки, щяр ашыг буну
бажармыр. Ейни шякилдя мцхтялиф мяна ифадя едян кялмяляри сечиб
гиймятляндирмяк бюйцк мящарят истяйир. Халг шеиринин бу шяклиндя анжаг
устад сяняткарлар йазыб-йаратмышлар».
Тядгигатчы китабчада чап олунмуш ясярлярин ашыьын йарадыжылыьынын чох
аз гисмини тяшкил етдийини сюйлямякдя щаглыдыр. Ашыьын йарадыжылыьынын
бцтцнлцкля топланыб няшр едилмясинин тядгигатчыларын гаршысында бир вязифя
кими дурдуьуну билдирир. Бу жящятдян Сядник Пашайевин илк фяалиййятини
йцксяк гиймятляндирир.
Ашыг Пянащын «Саз вя сюз» адлы няьмяляр китабында топланмыш
шеирляриндя онун вятяниня щядсиз мящяббят бяслямяси, даьларына, «сяфалы
йайлагларына, мянзяряли вя эюрмяли йерляриня ашиг олдуьуну» поетик бир дилля
тяряннцм етмяси щаггында, онун айдын, сялис дили вя йарадыжылыьынын бязи
мягамлары барядя дяйярли фикирляри вардыр.
«Устадын устады» ясяриндя тядгигатчы Ашыг Ялясэярин устады Гызылвянэли
Ашыг Алынын йарадыжылыьыны арашдырыр. Онун ХIХ ясрдя танынмыш саз вя сюз
устадлары Чылдырлы Ашыг Шянлик, Дашкяндли Мяммядщцсейн, Шямкирли Ашыг
Щцсейн, Шишгайалы Ашыг Айдын, Эцвяндикли Ашыг Ящмяд, Лайисгили Молла
Жцма, Зодлу Мирзя Бяйляр кими сяняткарларла бир дюврдя йашайыб
йаратдыьыны, тяхминян 1817-жи илдя Эюйчя мащалынын Гызылвянэ кяндиндя
кяндли аилясиндя доьулдуьуну, Вагиф мяктябинин давамчыларындан олуб
ХVIII ясрин сону ХIХ ясрин биринжи йарысында йашайыб-йаратмыш, шеирляри халг
арасында устаднамяляр кими охунан «Аь Ашыг» тяхяллцсц иля танынмыш Ашыг
Аллащвердидян ашыглыг сянятини юйряндийини билдирир. Ашыг Аллащвердинин
«устаднамя»ляриндян:
Дедим, кюнцл, бажар йахшылыг ейля,
Щямишя ялиндя ихтийар олмаз.
Чох да бел баьлама дцнйа малына,
Ня мала, ня мцлкя етибар олмаз.
Ей назянин, сян эейдийин ня алдыр?
Йеня башындакы щансы хяйалдыр?
Бириси бцдряся голундан галдыр,
23
Щяр заман дост-доста сябябкар олмаз.
Ашыг олдун щяр аьрыйа дюзясян.
Синян цстя одлу кюзляр язясян.
Эцндоьанла, эцнбатаны эязясян,
Аллащверди кими хиридар олмаз.
-мисраларыны нцмуня эятирян тядгигатчы беля бир устаддан дярс алан
Ашыг Алынын еркян йашларындан шеиря, сянятя щявяс эюстярдийини, «халг шеиринин
эярайлы, тяжнис, гошма, мцхяммяс, байаты, дивани» вя с. формаларында
няьмяляр йаратдыьыны, 17-18 йашларындан артыг мцстягил ашыг олуб елляр
долашдыьыны билдирир вя тядгигатчы йазыр ки, «гошмалар, устаднамяляр мцяллифи
кими танынмыш Аь Ашыг истедады олмайан бир эянжи щеч заман йанына шяйирд
эютцрмязди. Чцнки ашыглыг етмяк о гядяр дя асан иш дейилдир. Бу сянятдя
щафизя, йаддаш ясас рол ойнайыр. Одур ки, устад биринжи нювбядя юз шяйирдинин
щафизясини, йаддашыны, сянятя олан сонсуз щявясини, йарадыжылыг габилиййятини,
мярифятини, тябини, сясини, няфясини йохладыгдан сонра ону гябул едир, сянятин
башга сирлярини ялдя едир. Хцсусиля, саз чалмаьы, ифа етмяйи, бир сыра эюзял
наьыллары, устаднамяляри, дастанлары она мцкяммял шякилдя юйрядир, нящайят,
она бцтцн бу шяртляри мянимсядикдян вя мярякя, мяжлислярдя сынаг
«имтащанлары» вердикдян сонра «ашыглыг диплому» тягдим едир. Бундан
сонра ону мцстягил ашыглыг етмяйя бурахыр. Мящз Ашыг Алы да юз устадындан
бцтцн бу шяртляри юйрянмиш вя мцстягил ашыглыг етмяк ихтийары алмышдыр».
Ашыг Алынын шяйирд йетишдирмяк габилиййятини дя устадындан алдыьыны
сюйляйян тядгигатчы онун бир сыра шяйирдляр йетишдирдийини, бунларын арасында
Ашыг Ялясэярин шющрят газандыьыны билдирир: «Бир мяжлисдя Алы Ялясэяря «Далдала» рядифи иля мцражият етмишдир:
Шащмар зцлфцн чин-чин едиб щюряндя,
Тябиб дейяр: «Гой тюкцлсцн дал-дала».
Бу дцнйада шир дя йалгыз олмасын,
Гардаш кими гоша дурсун дал-дала!
Устадына жавабында Ашыг Ялясэяр демишдир:
Эюзялляр султаны, мялякляр шащы,
Шащмар зцлфц тюкцб санар дал-дала.
Бойун сярв цстцндя будаьа бянзяр,
Мцрьи-рущум учар, гонар дал-дала…
Щятта беля рявайят едирляр ки, бюйцк бир мярякядя сонунжу дяфя Ашыг
Алы юз шяйирдини сынагдан кечирмяк истяйир. Онунла габаг-габаьа дейишир.
Дейишмядя Ялясэяр юз устадына «галиб» эялир. Бу, шцбщясиз, устады тяряфиндян
юз шяйирдинин, йяни Ашыг Ялясэярин халг арасында даща да нцфузуну
галдырмаг мягсядиля беля йарадылыр, эуйа устад «мяьлуб олур». Вя шяртя эюря
24
Ашыг Алы еля мярякядяжя юз сазыны «мяьлуб олмуш ашыг кими» эятириб гойур
Ашыг Ялясэярин гаршысына. Лакин щяр шейи баша дцшян, анлайан Ялясэяр еля бу
заман юз сазыны синясиня басыб:
…Бир шяйирд ки, уситадына эяж баха,
онун эюзляриня аь дамар-дамар…-гошмасыны дейир, устадына тяшяккцрцнц билдириб, о эцндян мцстягил
ашыглыг етмяйя башлайыр».
Filoloэiya elmlяri doktoru Иsrafil Abbasov йазыр: «Mяn Rцstяmzadяni
sяmimi dost, yaxшы, mehriban yoldaш, bacarыqлы alim kimi чoxdan taныyыram.
R.Rцstяmzadя яsяrlяrindя xalqыn real mцbarizяsini, mяnяvi alяmini, шifahi
vя yazыlы яdяbiyyatla oxшar cяhяtlяrini, xalq yaradыcыlыьыnыn юzцnяmяxsus
qanunauyьunluqlarыны geniш шяkildя izah edir. l963-cц ildя Elmlяr
Akademiyasы tяrяfиndяn «Aшыq Яlяsgяr» haqqынda kitabын nяшr olunmasыnda
H.Araslы, Я.Axundov, M.Tяhmasib, Я.Salяddin, xцsusilя, R.Rцstяmzadяnin
xidmяti чox bюyцk olmuшdur. Aшыq yaradыcылыьыны, onlarын yaratdыьы
dastanlarы, deyiшmяlяri araшdыrыb xalqa чatdыrmaq, шifahi xalq яdяbiyyatыna
daxil etmяk чox mяsuliyyяtli iшdir. Bu iшin юhdяsindяn Р.Rцstяmzadя чox
bacarыqla gяlmiшdir. Folklorшцnasлыьын inkiшafынa tяkan verяn alimlяrin
cяrgяsindя R.Rцstяmzadяnin adыны xцsusi qiymяtlяndirmяk olar».
Тядгигатчы Ашыг Алынын «эюзял тябя» малик олдуьуну, халг шеиринин
мцхтялиф форма вя мязмунунда няьмяляр йаратдыьыны сюйляйир вя ейни
заманда вахтында топланмадыьындан итиб батдыьындан тяяссцфлянян алим
Щцсейн Арифин «Алыны ахтармасы» тяшяббцсцнц «няжиб тяшяббцс» кими
алгышландыьынын тяряфдары олдуьуну билдирир.
Шеирляриндян эюрцндцйц кими, эцзяраны йахшы кечмяйян, зяманядян
шикайятлянян, лакин вятян вурьуну, щуманист инсан олан шаир «юз шеирляриндя
вятян торпаьыны, онун ужа даьларыны, сярин булагларыны, сясли-кцйлц чайларыны,
зящмят адамларыны, эюзяллярини тяряннцм етмиш, мярякя вя мяжлислярдя онлары
тяблиь етмишдир» -дейир.
Бащар фясли йаз айлары эяляндя,
Даьлар дамятиндян гар истяр кюнцл.
Бещишт ящли щуриляри эюряндя,
Хястяйям, онлардан нар истяр кюнцл…
-мисраларыны нцмуня эятирир, эюзцнц ачандан Эюйчя ятрафындакы
«даьлара дырман»дыьыны, «даьларын ятяйиндян гайнайан ири эюзлц
булагларындан су ич»дийини, «бу эюзялликляри йарадыжылыг дюврцндя юз
истедадына хас олан бир хцсусиййятля тясвир вя тяряннцм» етдийини ачыглайыр.
Тядгигатчы онун эюзяллямяляриндя «оьрун-оьрун» бахан, дурна кими
сыьалланыб сейрянэаща чыхан, бухаьы ятирли, лябляри лоьман шярбяти, эярдяни
щямайилли Азярбайжан эюзяллярини тяряннцм етдийини ясярляриндян эятирдийи
мисраларла тамамлайыр:
25
Оьрун-оьрун далдалардан бахарсан.
Эярдяниня щямайилляр тахарсан.
Дурна кими серянэаща чыхарсан,
Щярдям ятир верир бухаьын сянин.
Тядгигатчы лирик ясярляри иля йанашы, Ашыг Алынын Ашыг Ялясэярля баьлы
рявайяти вя Ашыг Алынын Тцркийя сяфяри щаггында мараглы бир дастаны да
олдуьуну ачыглайыр. «Ашыг Алы иля Ашыг Ялясэярин рявайяти»ндя Ашыг Алынын
Аькилсяйя тойа дявят едилмяси, бурада Ашыг Ялясэярин она тягдим едилмяси,
онун шяйирдлийя лайиг олмасынын йохланмасы, устадын ону бяйянмяси, онунла
ел-ел мяжлислярдя эязмяси, дейишмяляри арашдырылыр.
«Ашыг Алынын Тцркийя сяфяри» адлы дастаныны тядгигатчы «Ашыг Гяриб»
дастаныйла мцгайися едир, охшар паралелляр тапыр. Ашыг Гярибдян Шащсянямля
евлянмяк цчцн гырх кися гызыл башлыг тяляб олунур, касыб олан Гяриб разылашыр,
гяриб юлкяляря эедир, ашыгларла дейишир, галиб эялир вя нящайят, о башлыьы
газаныб эятириб юз севэилисиня говушур. «Ашыг Алынын Тцркийя сяфяри» адлы
дастанда да Алы юз севдийи Шякяр ханымы алмаг цчцн гызын атасына елчи
эюндярир. Атасы Калва Нифталы бяйин гапысына елчи эедяркян Нифталы бяй йцз
тцмян гызыл башлыг, йцз еркяк, отуз иняк, йцз тцмян сцд щаггы, эялиня дя
ябри-ятлаз, тирмя, хара, гызыл йахалыг, гызыл кямяр вя саир тяляб едир. Калва
Мящяррям юзцнц сындырмыр, разылашыр. Щалбуки, онун бу гядяр башлыьа эцжц
чатмазды. Алы буну ешидян кими атасындан рцсхят истяйир, анасы Зейняб
ханымы эюзц йашлы гойуб гяриб юлкяляря сяфяр едир. Нящайят, эялиб Тцркийяйя
чыхыр. Игдыр пашасы бир мцддят ону йанында сахлайыр. Ашыг Алы бурада бир сыра
тцрк ашыглары иля дейишир, щамысына да галиб эялир. Чох бюйцк щюрмят газаныр.
Онун сядасыны Истанбуллу шаиря Ясмяр ханым ешидир. Ашыг Алыны щцзуруна
эятиздирир. Дейиширляр. Шяртя эюря, Ясмяр ханым мяьлуб оларса, она яря
эетмялидир. Галиб эялярся, зиндана салдырыб чцрцдяжяк. Бир нечя эцн дейишмя
давам едир. Ахырда Ашыг Алы галиб чыхыб Ясмяри баьлайыр. Юзцня йох, ону
да досту Сямядя алыб бюйцк сярвятнян эери гайыдыр. Нифталы бяйин дедиклярини
артыгламасы иля вериб севэилиси Шякяр ханыма говушур».
Дастандакы епизодлар, диалоглар, дейишмяляр, баьламалар, адят-яняня,
дастанын композисийасы вя сцъет хятти щаггында тядгигатчы дяйярли
арашдырмалар апарыр. Ясярин бядии естетик кейфиййятлярини ачыглайыр.
Ашыг Няжяф (Няжяф Алы оьлу Щцсейнов) щаггында тядгигатчы алим
арашдырмалар апарыр, онун щяйат вя йарадыжылыьы щаггында эениш мялумат
верир. Онун 1899-жу илдя индики Товуз районунун Ялимярданлы кяндиндя
кяндли аилясиндя анадан олдуьуну, йохсул олдугларындан атасынын ону ушаг
йашларындан «бир варлыйа нюкяр, сонралар ися мцяййян бир сянят сащиби етмяк
мягсядиля юз кяндляриндя дямирчи йанына шаэирд» гойдуьуну, дямирчилик
сянятиня йийялянмякля йанашы, еля ушаглыгдан саза, сюзя бюйцк щявяс
эюстярдийини гейд едир. Ашыьын Аббас Туфарганлынын, Хястя Гасымын,
М.П.Вагифин, Шямкирли Ашыг Щцсейнин, Хяййат Мирзянин, Ашыг Ялясэярин,
Шаир Вялинин сянятиня вурьунлуьуну, онлары дяриндян мянимсядийини, онларын
26
шеирляриня нязиряляр дя йаздыьыны сюйляйир. Бу жящятдян Ашыг Ялясэярин
«Жейран» шеириня щямгафийя олан «Жейран» эярайлысыны мцгайисяли шякилдя
арашдырыр. Мялащятли сяси вя истедады иля Бозалганлы Ашыг Щцсейнин диггятини
жялб етдийини, Няжяфи юзцня шаэирд эютцрдцйцнц, она ашыглыг сянятинин
сирлярини юйрятдийини, аз мцддят ичярисиндя Няжяфин «камил бир сяняткар,
истедадлы ашыг кими шющрят тапдыьыны», той вя мяжлислярдя юз устаднамяляри,
дейишмяляри иля халгын гялбиня йол тапдыьыны сюйляйир.
Юз йарадыжылыьы иля халгын щюрмятини газанан Ашыг Няжяфин ямяк
адамларыны юз няьмяляриндя тяряннцм етдийини, 1938-жи илдя Бакыда чаьрылмыш
Азярбайжан Ашыгларынын ЫЫ гурултайында иштирак етдийини, бурада истедадлы
бястякарымыз Цзейир Щажыбяйовла, Сямяд Вурьун, Мирзя Ибращимов,
Сцлейман Рцстям, Мяммяд Ращим, Осман Сарывялли вя башга шаир вя
йазычыларла даща йахындан таныш олдуьуну гейд едир.
Бюйцк Вятян мцщарибяси башланаркян Ашыг Няжяфин ашыглыг етмякля
йанашы, Ялимярданлы кяндиндя дямирчиликля дя мяшьул олмасыны, 1942-жи ил
йанвар айынын яввялляриндя щярби сяфярбярлийя алынмасыны, 26 –жы атыжы алайынын
тяркибиндя жябщяйя эетмясини вя жябщядя ряшадятля дюйцшмясини, дяфялярля
йараланмасыны, 1946–жы илин сентйабр айынын 20-дя Товуз районунун
Ялимярданлы кяндиндя вяфат етдийини вя орада да дяфн олундуьуну сюйляйир.
1926-жы илдян йарадыжылыьа башлайан Ашыг Няжяфин шеирляринин мцхтялиф
мятбу органларда няшр едилдийини, «Ашыглар», «Ашыьын сяси» китабларында да
ашыьын шеирляри верилдийини, мцщарибя илляриндя жябщядян эюндярдийи мяктублар
ясасында ашыгларын «Ялимярданлы Няжяф» адлы бир дастан йаратдыьыны билдирир.
Ашыьын йарадыжылыьынын елми-нязяри тящлилини верир: «Вагиф мяктябинин
давамчыларындан олан Ашыг Няжяф халг шеиринин мцхтялиф формаларында йазыбйаратмышдыр. Онун эярайлы, гошма, тяжнис, жыьалы тяжнис, няфясчякмя тяжнис,
дивани, мцхяммяс, байаты вя с. формада эюзял шеирляри вардыр. Бунларын
яксяриййятиндя истякли, гейрятли, сядагятли, шцжаятли Азярбайжан эюзялляри
тяряннцм олунур.
Кянар эязмя, йар, отаьа гядям бас,
Аста-аста эял, гадасын алдыьым!
Инсаф ейля, мящяббяти унутма,
Кясмя биздян йол, гадасын алдыьым!
Ахтарыб Няжяфи ейлясин сораг,
Яля дцшмяз азад дювран, бу нювраг.
Сюнмяз нурдан эялян беля бир чыраг,
Тарих бойу бил, гадасын алдыьым!
Ашыьын шеирляриндя раст эялинян щури, пяри, мялякзадя вя саир ифадяляр
символикдир. Халг дилиндя ишлянян идиоматик ифадяляр ашыьын йарадыжылыьында
даща чох нязяря чарпыр. Онун дили ряван вя мцасирдир. Шеирляриндя бязян
гейри – Азярбайжан сюзляри ишлядилмишдир ки, бу да онун сянятиля баьлы олараг,
27
орта яср дастанларындан эялмишдир. Ейни заманда бязян йерли шивяляря дя раст
эялирик...».
Бунунла йанашы, тядгигатчы бцтювлцкдя ашыьын ядяби ирсинин топланыб
няшр едилмядийини, ашыьын йахын гощумларындан,
достларындан вя
шаэирдляриндян ялдя едилян материалларын мювжудлуьуну гейд едир, ядябиййат
хязинямизи зянэинляшдирян ашыг Няжяф йарадыжылыьы щаггында дяйярли фикирлярини
охужуларына чатдырыр.
Ашыг Ялясэярин анадан олмасынын 150 иллийи иля баьлы йаздыьы «Юлмяз
сяняткар» ясяри дя ел сяняткарларына, онларын йарадыжылыьынын тящлил вя
тядгигатына зянэин тющфядир.
«Юз йарадыжылыьында халгын арзу вя ямяллярини тяряннцм едян,
хошбяхтлийиня, тяряггисиня сядагятля хидмят едян сяняткара юлцм йохдур», академик Мяммяд Арифин юлмяз сяняткарлар щаггында дедийи бу дяйярли
фикирлярин халг поезийасынын эюркямли нцмайяндяси олан Ашыг Ялясэяря дя аид
олдуьуну билдирир: «Чцнки Ашыг Ялясэяр еля бир сяняткардыр ки, индийя гядяр
щяля ашыг поезийамызын гялябя байраьыны ялиндян вермямишдир. Классик ашыг
шеиринин янянялярини давам вя инкишаф етдирян сюз усталары сырасында Ашыг
Ялясэяр хцсуси йер тутур. Ашыг юз дюврцндя зянэин йарадыжылыьы иля
мцасирляриндян фярглянмиш, юзцндян сонракы ашыг шеиринин инкишафына гцввятли
тясир эюстярмишдир».
Ялясэярин халг поезийасынын бцтцн нювляриндя – «байаты, эярайлы, гошма,
тяжнис, жыьалы тяжнис, зянжирлямя, мцхяммяс, додагдяймяз, дилтярпянмяз вя
с. формаларда шеирляр йаратдыьыны», бу шеирлярдя «халгын тарихи, мядяниййяти,
цмидляри, арзусу, кядяри вя севинжинин якс олун»дуьуну гейд едир.
Ялясэярин щяйаты щаггында Оьлу Талыбын дедиклярини охужуйа чатдырыр.
Онун дедийиня эюря, «13-14 йашларына чатанда атасы Алмяммяд киши ону
Кярбалайы Гурбан адлы бир няфяр варлыйа нюкяр верир. Кярбалайы Гурбан
Ялясэярля чох мцлайим вя мещрибан ряфтар едир. Юз йеэаня гызы Сящнябану
иля Ялясэярин севишдийини билдикдя даща да севинир, «оьлум йохдур, Ялясэяр еля
щям евимя сащиб олар, щям дя Сящнябануну эюз бябяйи кими горуйар,
инжитмяз» -дейир. Лакин Кярбалайы Гурбанын гардашы Мящяррям бу
щадисядян хябяр тутан кими ишя мане олур. Ялясэярин юзэя гапыларында нюкяр
олдуьуну, яйниня эеймяйя палтар тапмадыьыны сюйляйир вя Сящнябанунун
ашыьа верилмясиня гяти етиразыны билдирир. Беляликля, Кярбалайы Гурбан
гардашынын сюзцня бахыр вя юз яввялки фикриндян дюнцр. Дярдини щеч кяся ача
билмяйян Ялясэяр цряйиндян кечянляри шеиря дцзцр:
Эюзц йашлы ей фцгаря Ялясэяр,
Йетим галан, бяхти гара Ялясэяр.
Олмады дярдиня чаря, Ялясэяр.
Щясрят ялин о дилдара йетмяди.
Сящнябану башгасына яря кючдцкдян сонра Ялясэяр дя Кярбалайы
Гурбанын евиндя гала билмир, юз ата ожаьына гайыдыр. Эцнцнц шеир демякля,
саз чалыб-охумагла кечирир. Ашыг узун мцддят илк ешгинин аьрысы иля йашайыр,
28
40 йашына гядяр евлянмир. Сонралар Кялбяжяр районунун Йаншаг кяндиндя
йашайан Анаханым адлы бир гызла аиля гурса да, юмрцнцн сонуна гядяр юз
севэисини унутмур».
Ашыг Ялясэярин йарадыжылыьында «дюврцн щагсызлыглары, бяйляр вя
мцлкядарлар, икицзлц йалтаглар, мцщарибя гызышдыранлар, ашыг адыны
лякяляйянляр, «намярдляр», «накясляр» вя башгаларынын жидди тянгид
олундуьуну сюйляйян тядгигатчы онун «Эюрмядим», «Моллалар», «Эялсин»,
«Данышма», «Шаир Наьы», «Йахшыдыр», «Ад олмаз» вя с. гошмалары цзяриндя
хцсусиля дайаныр. Ейни заманда буну да билдирир ки, «Ялясэяр юз ясярляриндя
тякжя хаин вя пис адамлардан сюз ачмыр, о, ейни заманда вятянин эюзял
тябиятини, даьлары, йайлаглары, араны, щабеля зящмяткеш инсанлары, хейирхащ
шяхсляри тяряннцм едир, алгышлайыр». Ашыьын шеирляриндян эятирдийи нцмунялярля
фикирлярини цмумиляшдирир. Ашыг Ялясэярин шеирляринин юз саьлыьында мятбуат
цзц эюрмядийини вя щеч йердя чап олунмадыьыны, юлцмцндян сонра мцхтялиф
щявяскар вя мцтяхяссисляр тяряфиндян топланараг гязет вя ъурнал
сящифяляриндя, «Ашыглар» китабларында чап едилдийини, даща сонралар айрыжа
китабларынын няшр едилдийини билдирир, «Азярбайжанын эюркямли елм вя
мядяниййят хадимляриндян Сямяд Вурьун, Щямид Араслы, Мирзя Ибращимов,
Фейзулла Гасымзадя, М.Щ.Тящмасиб вя башгалары Ашыг Ялясэярин
гошмаларындан, онун йарадыжылыьынын бядии хцсусиййятляриндян дюня-дюня сюз
ачмыш вя сяняткарын поезийасыны йцксяк гиймятляндирмишдир» -дейир.
Академик Мирзя Ибращимовун ашыг щаггында сюйлядийи бу фикирляря
шярикдир ки: «Ашыг Ялясэяр поезийасы ябяди йашайажаг бюйцк сянят
нцмунясидир, Азярбайжан халгынын бядии тяфяккцрцнцн габагжыл, мцтярягги
янянялярини давам вя инкишаф етдирмишдир. Бу бюйцк поезийада инсан вя онун
мяняви эюзялликляри, халг щяйаты вя мяишятинин бядии сящняляри, Вятянин тябияти,
халгын адят вя яняняляри зянэин бойаларла якс олунмушдур».
«Гылынж вя гялям» адлы тядгигат ишиндя Дяли Алы иля Ялясэярин достлуьу
арашдырылыр. Бюйцк саз вя сюз устады иля ел гящряманынын достлуьунун «халг
арасында хатиря шяклиндя» эениш йайылдыьыны, заман кечдикжя «Ашыг Ялясэярин
Дяли Алы щаггында дедийи няьмялярля бирляшяряк мараглы дастан» шяклиня
дцшдцйцнц гейд едир. «Бу дастан мцасир ашыгларымыз тяряфиндян чох эениш
шякилдя данышылыб ифа олунур. Бязян ону там дастан адландырмырлар. Лакин
ачыг дейяк ки, бир эежялик сющбят олан бу «наьыл» щеч дя бизим башга
дастанларымыздан эери галмыр».
Профессор М. Тящмасибин дя мягаляляринин бириндя (Бах. «Ядябиййат вя
инжясянят» гязети, 21 август, 1971-жи ил. сящ. 11) щямин епизодлары «дастан»
адландырдыьыны билдирир вя алимин бу фикрини охужулара чатдырыр: «О, Ашыг
Ялясэярин Сящнябану вя Щяжяр ханымла олан рявайятляри щаггында йазыр:
«Бунлардан сонра, бизжя, Ялясэяр «Анаханымын кцсмяйи» вя «Ялясэярин Дяли
Алыйнан ящвалаты» адлы дастанларыны йаратмышдыр ки, бунлардан биринжиси
гадына ещтирам, хцсусиля, ярин юз арвадына щюрмятжил олмасы мювзусуна,
икинжиси ися щаким цсул-идаряйя гаршы вурушан Дяли Алыйа щяср едилмишдир ки,
щяр бири юз – юзлцйцндя мараглы мясялялярля баьлыдыр, буна эюря дя щяр бири
щаггында хцсуси данышмаг лазымдыр».
29
Тядгигатчы Дяли Алы щаггында арашдырмаларыны давам етдирир, онун
«ХЫХ ясрин сону вя ХХ ясрин яввялляриндя юз фяалиййяти иля Загафгазийада
бюйцк шющрят тапмыш, узун мцддят йерли бяйляря, чар мямурларына вя
залымлара гаршы мцбаризя апаран мяшщур ел гящряманы» кими танындыьыны,
Ашыг Ялясэярля дя эюрцшцнцн Алынын бажысы оьлу Зейналабдынын той мярасими
иля баьлы олдуьуну билдирир. Бурада Ашыг Ялясэярин Дяли Алы тяряфиндян тойа
дявят едилдийини, Ашыг Ялясэяр дя дявятнамяни алан кими шяйирди Ашыг Ясяди
дя эютцрцб Дяли Алынын мяскян салдыьы Хачбулаг йайлаьына эялдийини, йолда
гачаглара, еляжя дя Дяли Алыйа раст дцшмясини, гачагларын ашыглардан биринин
Ялясэяр олдуьуну билиб ону сынамаг цчцн охутдурдугларыны, Ялясэярин дя
ешитдиклярини нязмя чякяряк Дяли Алыны тяриф етдийиниЭцн кими алями тутубду адын,
Иэидляр султаны, ханы, Дяли Алы
-бейти иля башлайан гошмасыны дедийини гейд едир.
Онлар йахындан таныш олдугдан сонра Дяли Алынын тяклифиля Ашыг
Ялясэярин «Щяжяр ханымын ящвалатыны» гачаглара нягл етдийини сюйляйир.
Той мяжлисиндя Ашыг Ялясэярин бурада «щяр шейя эюз йетир»дийини,
мяжлисдя эюрдцйц жащ-жялалы, мейданын ашыглара верилмясини, ашыгларын чалыб
охумасыны, мяжлисдякилярин арзуларыны йериня йетирмясини, лакин Ашыг
Ялясэярин щямин мяжлисдя Дяли Алыйа щеч бир тяриф демядийини, ашыгларын
щюрмят – иззятля евляриня йола салынмасыны, йолда онларын гаршысына башга
гачагларын чыхмасыны, Ашыг Ялясэярин Дяли Алыйа тярифи бурада охумасыны
билдирир.
Тядгигатчы Ашыг Ялясэярин Дяли Алы иля шяхсян ики дяфя эюрцшдцйцнц,
биринжи дяфя эюрцшяндя «Кими» мцхяммясини, икинжи дяфя ися «Дейин»
мцхяммясини охудуьуну, биринжидя, ясасян, Зейналабды бяйин тойунда
эюрдцкляринин, икинжидя ися Дяли Алынын вя онун йолдашларынын фяалиййятинин
тярифляндийини билдирир.
«Дастанда халгымызын бир сыра адят–яняняляри дя юз яксини тапмышдыр.
Мялумдур ки, дядя-баба адятиня эюря, тойа дявят олунмуш шяхсляр той
сащибинин щюрмяти мцгабилиндя мцяййян щядиййя, бяхшиш апарарлар. Ялбяття,
вахтиля бцтцн бунлар той сащибинин халг арасында ня кими нцфуза малик
олмасындан чох асылы иди. Мящз Дяли Алынын щюрмяти мцгабилиндя Зейналабды
бяйин той мяжлисиня эятирилян нямярляри вя верилян шабашлары няьмядя
тяряннцм етмякля, ашыг онун халг арасындакы нцфузуну нязяря чарпдырыр:
Бир йаны Гавры, Ганыг, бир йаны Гошгарын даьы,
Алям чырагбан эюрцндц, худяданды чил –чыраьы.
Шямкирдян дцйц, Сарыйалдан эялди йаьы.
Нечя мцжрцляр ачылды сяррафын дцканы кими.
Лакин ашыг бу мцхяммясдя йалныз той мяжлисини тяриф етмир, бунунла
йанашы, Дяли Алынын вя онун йолдашларынын фяалиййятини дя якс етдирир. Ашыг чох
30
йахшы билир ки, евлянян Алынын бажысы оьлу Зейналабды бяй олса да, бцтцн
гонаглар Алынын щюрмятиня эялир вя эятирилян бяхшишляр дя, верилян шабашлар да
анжаг онун щюрмяти мцгабилиндя едилир. Одур ки, ашыг той мяжлисинин
тярифиндян даща чох Дяли Алынын фяалиййятиндян сюз ачыр: онун бир иэид кими
дюйцш мящарятини, горхмазлыьыны тяриф едир.
Ялясэярин Дяли Алыйа вердийи йцксяк гиймят бир тяряфдян онун
гонаглыьына валещ олдуьуну эюстярирся, диэяр тяряфдян дя кяндли щярякатына
юз мцсбят мцнасибятини тяряннцм едир».
Дастанда Дяли Алы иля йанашы, онун силащдашлары щаггында да эениш
мялумат верилдийини, «Короьлу» дастанынын юзцндян сонракы гящряманлыг
дастанларына тясиринин бурада да щисс олундуьуну ачыглайыр:
«Щятта ашыг юз мцхяммясиндя Дяли Алыны Короьлуйа, онларын даими
мяскяни олан Хачбулаг йайлаьыны Чянлибеля, башына топладыьы иэидляри ися
Короьлу дялиляриня охшадыр. Короьлу дялиляри кими Дяли Алынын силащдашлары да
гочаг, горхмаз вя жясурдурлар:
О ки, Мяшяди МямяддиБир няр оьлу, няр кимиди.
Ишдяриндя бир Сейид варОнлара рящбяр кимиди.
Гызылщажылы АллащвердиМялики – Яъдяр кимиди.
Саь олсун Исмайыл гардашНяряси Щейдяр кимиди.
Хачбулагда мейдан ачды,
Короьлу мейданы кими!».
Ашыг Ялясэярин Дяли Алыйа итщаф етдийи икинжи мцхяммясин «Дейин»
рядифи иля башладыьыны, «Кими» рядифли мцхяммяся охшадыьыны, «щяр ики
мцхяммясдя Гачаг Дяли Алынын вя онун йолдашларынын шцжаятинин мядщ
олун»дуьуну сюйляйир вя ейни заманда тядгигатчы бу фикирдядир ки, «Дейин»
мцхяммяси «Кими» мцхяммясиня нисбятян гящряманлыьын шярщи нюгтейинязяриндян даща гцввятлидир. Чцнки «Кими» мцхяммяси, ясасян, Дяли Алынын
кечирдийи той мяжлисини, шан–шющрятини, кцтля арасындакы щюрмятини, иззятини
тяриф едирся, «Дейин» мцхяммяси гачагларын сырф шцжаятини, иэидлийини,
фяалиййятини тяряннцм едир. «Кими» мцхяммясиндя Алынын силащ йолдашлары
цмуми даирядя тярифлянир, амма «Дейин» мцхяммясиндя ися онларын щяр бири
айры-айры бяндлярдя, юзцнямяхсус шцжаяти иля верилир. Онлар няинки вурушда
гочагдылар, щятта аьылда, камалда да башгаларындан цстцндцрляр.
«Мярифятдян мятляб ганырлар», «щягигятдян кялмя кясирляр», юзляри дя жаван,
«щцсндя Йусиф кими эюзял», «Камалда Лоьмана бянзяйирляр». Няьмядя
адлары чякилян Мяликялмот Исмайыл, Иэид Аслан, Бала Мяшяди вя башгалары
Короьлунун силащ йолдашлары олан Щалайпозан, Тцпдаьыдан, Дямирчиоьлу,
Йолаэялмяз, Танрытанымазы вя с. хатырладыр. Бунларын арасындакы ясас
фярглярдян бири будур ки, Короьлу вя онун силащдашлары гылынж, галхан,
31
топпуз, низя иля вурушурдуларса, Алы вя онун йолдашлары бешачылан, Фирянэ,
Йапон тцфянэляриля, сцзянля вурушурлар. Бу да юз –юзлцйцндя айдындыр:
Короьлунун дюврцня нисбятян бу ХЫХ ясрдя силащ техникасынын инкишафы иля
ялагядардыр».
Няьмялярдя халг дилиндян эялян бядии тясвир васитяляри, бянзятмяляр дя
тядгигатчы алимин диггятиндян йайынмыр: «Дилинин эюзяллийи, садялийи вя
айдынлыьы иля Ялясэяр фикря вя мяжазлара еля бир форма верир ки, о, охужунун
щям шцуруна, щям дя щисс вя дуйьуларына эцжлц тясир эюстярир».
Ашыг Ялясэярин Гачаг Дяли Алы щаггында йаратдыьы гошма вя
мцхяммяслярин йаранма дюврц арашдырылыр, бу заман чар щюкцмятинин
Азярбайжанда торпаг ислащаты щаггында йени низамнамя елан ется дя, бу
ислащатын щяйата кечирилмядийини, Азярбайжан кяндлисиня щеч бир йенилик
эятирмядийини, беля бир дюврдя кяндлиляр арасында сийаси мязмунлу няьмяляр
йаймаьын «кяндлини айаьа галдырмаг, азадлыг щярякатына гошмаг,
мцбаризяйя рущландырмаг демяк»
олдуьуну вя бу гябил няьмяляр
йаратмаьын, охумаьын бюйцк жясарят тяляб етдийини нязярдян гачырмыр:
«Ашыг Ялясэяр мящз йерли бяйляря, мцлкядарлара, чар цсул–идарясиня
гаршы мцбаризя апаран гачаглар щаггында бу няьмяни билаваситя щямин
дюврдя йазмышдыр:
«Мин ики йцз дохсан дюрддя,
Ялясэяр дцздц ясяри…»
1294-жц ил –щижри тарихидир. Милади тарихя эюря, 1875-жи иля тясадцф едир ки,
бу да чаризмин 1870-жи илдя Азярбайжанда кечирдийи торпаг ислащаты иля,
ясасян, ейни дювря дцшцр».
Ашыг Ялясэярин жясаряти, юзцнямяхсус кейфиййятляри бурада ачыгланыр:
«Мялум олдуьу кими, о, йанында щямишя ики–цч шаэирд эяздирярмиш. Устад
щямин няьмяни мяжлислярдя охумуш вя буну шаэирдляриня дя тювсийя етмишдир:
Дяли Алынын тярифини
Йазмышам дастаня, дейин.
Афярин, шяйирдлярим,
Эедяндя щяр йана, дейин,
Аддайын Шащтахтына,
Тябриз, Тещрана дейин,
Цз тутун Алосманя,
Гарса, Гаьызмана дейин.
Горхмайын, утанмайын,
Мярд дурун, мярданя дейин.
Кор олсун дцшмянляри,
Галсын йана-йана, дейин.
32
Щяйаты дяриндян дярк едян, дювря ачыг эюзля бахан Ашыг Ялясэяр халгын
ажынажаглы вязиййятини эюряряк, бцтцн ямякчи кцтляляри мцбаризяйя
сяслямишдир».
Ашыг Ялясэярин гящряманлыг щаггындакы гошма вя мцхяммяслярини
тядгигатчы «халгы азадлыьа сясляйян, онлары мцбаризяйя щазырлайан бядии
интибащнамяляр», «бизим цчцн, эяляжяк нясил цчцн ибрятамиз дялилляр вя
гиймятли поетик сянядляр» адландырыр.
Professor Davud Hacыyev йазыр: «Rцстямзадя Rцstяm юz цzяrindя
mяsuliyyяtlя чalышan bir alim, elmi yazыlarы ilя qяzet vя jurnallarda nяzяrdiqqяti cяlb edяn jurnalistdir. O, xalq яdяbiyyatыны чox sevir vя bir pedaqoq,
mцяllim kimi ali mяktяb tяlяbяlяrinя xalq яdяbiyyatыныn zяngin bir irs kimi
mяnimsяnilmяsinи tюvsiyя edir. Professor шifahi xalq яdяbiyyatыna dair яldя
olunmuш materiallarы bir alim mцtяxяssis kimi nяшr etdirir. Elmi ictimaiyyяtя
bяlli olan «Mяhяbbяt dastanlaры», «Yeddi dastan», «Azяrbaycan tarixi
qяhrяmanлыq dastanlarы», «El qяhrяmanlarы xalq яdяbiyyatыnda» kimi dяyяrli
kitablarы var».
Рцстям Рцстямзадя щяр бир сяняткары, ел шаирини, ашыьыны халгына
танытдырмагла йанашы, онун сянятинин инжяликлярини, сяняткарлыг имканларыны
да цзя чыхармаг, халгына севдирмяк цчцн сяйля чалышыр.
Эюзял сяняткарларымызы танытдырмаг, онлар щаггында ятрафлы мялуматлар
ялдя етмяк, онлары халга чатдырмаг сащясиндя Р. Рцстямзадянин бир
тядгигатчы кими эярэин ямяйи эюз юнцндядир. Онун «Ашыг Алынын щяйат вя
йарадыжылыьы». «Ашыг Валещин щяйат вя йарадыжылыьы», «Аббас Туфарганлы»,
Хястя Гасымын фяалиййятиндян бящс едян «Устад Сяняткар», ХIХ ясрин сону
ХХ ясрин яввялляриндя йашамыш ел гящряманы Дяли Алы гейрятиндян, онун
халг ичярисиндя нцфузундан бящс едян «Гылынж вя гялям» вя адыны
чякмядийим онларжа ашыг вя ел шаирляринин щяйатындан бящс едян ясярляри
гиймятлидир.
«Ашыг Валещин щяйат вя йарадыжылыьы» адлы тядгигат ишиндя Азярбайжан
ашыг ядябиййаты щаггында мялумат верир. Ашыг ядябиййатынын «йазылы
ядябиййатла шифащи ядябиййат арасында мцяййян вящдят тяшкил» етдийини
билдирир: «Чцнки ашыг ядябиййаты мцяллифини яйан етмякля йазылы ядябиййата,
шифащи шякилдя йараныб, йашайыб инкишаф етмякдя ися шифащи ядябиййата
йахынлашыр». Бунунла беля «щям йазылы вя щям дя шифащи ядябиййатдан юз
мцяййян хцсусиййятляриня эюря фярглян»дийини, «юз хцсуси йолу иля инкишаф»
етдийини гейд едир: «Онун дцнйайа мящшур олан самбаллы абидяляри, «КитабиДядя Горгуд» вя «Короьлу» кими гящряманлыг епослары, «Ашыг Гяриб»,
«Лейли-Мяжнун», «Шащ Исмайыл», «Тащир-Зющря» кими мящяббят дастанлары,
кцлли мигдарда гошмалары, эярайлылары, тяжнисляри, мцхяммясляри, онларла ашыг
щавалары вардыр».
33
Бу бюйцк ядябиййатын зянэин мяхязляринин, онун инкишаф тарихинин,
«айры-айры абидялярини елми шякилдя гиймятляндириб мяншяйини, шякли
хцсусиййятлярини, дил-ифадя зянэинликлярини» лазымынжа юйрянилмямяси алими
наращат едир.
«Классик ашыг поезийамызын ян эюркямли нцмайяндяляри»дян бири, «адлы–
санлы сяняткарларымыз»дан олан Ашыг Валещ щаггында алимляримизин
апардыглары тядгигат ишляриня тохунур:
«Мцтяхяссисляр онун щяйаты, дюврц вя йарадыжылыьы щаггында жидди
ахтарышлар апармыш вя ян нящайят, мцяййян етмишляр ки, Ашыьын ясл ады Сяфи,
атасынын ады Мящяммяддир. Валещ ися онун тяхяллцсцдцр».
Ашыг Валещин 1722-жи илдя эюзял «Гарабаьын ян вяфалы вя мядяни
эушяляриндян олан Абдал Эцлаблы кяндиндя» доьулдуьуну, «сяккиз йашында
икян атасы Мящяммяд киши»нин ону дини тящсил алмаг цчцн «моллаханайа»
гойдуьуну, «цч ил моллаханада тящсил алдыгдан сонра молла олмагдан
имтина етдийини», «он бир йашында саза-сюзя мейл эюстяр»дийини билдирир:
«Мящяммяд киши оьлунун цряйиня тохунмадан ону юз кяндляриндя
йашайыб-йарадан мяшщур Ашыг Сямядин йанына апарыр. Вя ондан тявягге
едир ки, ушаьын щявясини гырмасын, она сазын сирлярини, ашыглыг сянятини
дяриндян юйрятсин. Бир мцддят Ашыг Сямяд оьланын щафизясини йохлайыр,
давранышына эюз гойур, ляйагятини изляйир. Щяр жящятдян онун габилиййятли бир
жаван олдуьуну эюрцб сянятинин сирлярини она юйрятмяйя башлайыр. Аз
мцддят ичярисиндя устадынын тялимини мянимсяйир, щяр шейля марагланыр, щяр
шейи диггятля юйрянмяйя чалышыр. Ашыг Сямяд эюрцр ки, бу оьлан саза, сюзя,
тябиятин эюзяллийиня о гядяр валещдир ки, бу эюзялликлярдян доймур, саздан
да, сюздян дя ки ял чякмир, эежя-эцндцз эюркямли ашыг шаирлярин шеирлярини
язбярляйир. Она эюря дя устад юз шяйирдиня «Валещ» тяхяллцсцнц верир. Еля
щямин вахтдан ел-оба она Сяфи йох, «Валещ»- дейя мцражият едир. Бундан
сонра устад юз шяйирдини мяжлисляря апарыр, мярякялярдя чыхыш етмяйя ижазя
верир. Беляликля, Валещ яввял ятраф кяндлярдя, даща сонралар ися, хцсусиля, йаша
долдугжа, юз устады иля елдян-еля, обадан-обайа эяздикжя узаг-узаг еллярдя
дя танынмаьа башлайыр. Бир мцддят юз устады иля эязиб долашыр, бир ашыг кими
пцхтяляшдикдян сонра Ашыг Сямяд она мцстягил ашыглыг етмяйя ижазя верир.
Бязиляри устад иля шяйирд арасында ихтилаф олдуьу цчцн кцсцб айрылдыгларыны
сюйляйирляр. Яслиндя ися Валещин дя, Ашыг Сямядин дя бир-бириляриня дедикляри
гошмалардан, дейишмялярдян айдын олур ки, онлар юмцрляринин сонуна гядяр
бир-бириляриня садиг олмуш, бюйцк-кичийин йерини билмишляр. Валещ щямишя юз
устадыны щюрмятля хатырламышдыр, щятта Валещ бир эюрцшя, бир мяжлися беля
эедяркян мцтляг устады иля мяслящятляшяр, сонра узаг йерляря йол алар. Валещ
25 йашында оларкян онун сораьы Эцржцстана, Даьыстана йайылмышды».
Тядгигатчы онун Зярниэар ханымла танышлыьы барядя гыса мялумат верир.
Онун шяйирдляриндян биринин Даьыстанда оларкян Зярнийар ханымла
дейишмяси, мяьлуб олмасы барядя мялумат верир. Зярнийар «онун устадынын
ким олдуьуну юйрянир вя она беля бир намя йазыр:
Биздян салам олсун, ай ашыг Валещ,
34
Яйяр ашыг исян бу мейдана эял.
Йа ашыглыг исмин эютцр цстцндян,
Йа щцнярин варса, бу дюврана эял!...
Бир нечя ашиги ейлямишям бянд.
Айаьында зянжир, бойнунда кямянд.
Адым Зярнийарды, мяканым Дярбянд.
Мяни анар олсан бу мякана эял!...
Мяктубу алан кими Валещ юз устадынын йанына эедир. Устады Сямяд
ондан щарайа эетдийини сорушдугда Валещ она билдирир ки:
Зярнийар Дярбянддя дюнцб аслана,
Отуз доггуз ашыг салыб зиндана.
Валещи чаьырыр дейиш мейдана.
Жаным устад, о дийара эедирям.
Юз шяйирдини йахшы таныйан устад она уьурлар арзулайыр, билир ки, щеч кяс
онун габаьына чыха билмяз. Чцнки устад юз шяйирдиня мцкяммял тялим
вериб. Мящз Валещ юзц дя буну инкар етмир, устадына дейир:
Дярсими вермисян Тюрят, Гурандан,
Инжилдян, Зябурдан кцлли-жащандан.
Йердян, эюйдян, яршдян, эцршдян, эцмандан,
Онлар иля зянжирдара эедирям».
1747-жи илдя Дярбяндя эялян Ашыг Валещин Зярнийар ханымла эюрцшцб
дейишмяси, она галиб эялиб эялмяси, «ящдиня сядагятли» Зярнийар ханымын
Ашыг Валещин гаршысында тяслим олуб сазы онун гаршысына гоймасы, кябин
кясдирмяляри», Валещин «Зярнийар ханымы да эютцрцб эюзял Гарабаьа,
доьма кяндляриня–Эцлаблыйа гайытмасы», «бурада йахшы бир той еляйиб
онунла евлян»мяси, «юмцрляринин сонуна гядяр жанбир, ганбир йашамалары»
щаггында мялумат верир.
Тядгигатчы Зярнийар ханымы тяхминян 1730-жу илдя Дярбянддя анадан
олмуш, «мцкяммял мядряся тящсили эюрмцш», «Шярг ядябиййатыны вя тарихини
дяриндян юйрянмиш», «дюврцнцн эюзцачыг, савадлы, бажарыглы бир ашыьы»
олдуьуну ачыглайыр:
«Валещдян йедди-сяккиз йаш кичик олан Зярнийар ханым 1840-жы илдя
Абдал-Эцлаблыда юз щяйат йолдашы Валещдян он сяккиз ил сонра вяфат етмиш вя
щямин кяндин гябирстанлыьында дяфн олунмушдур. Онун баш дашында беля бир
шеир щякк олунмушдур:
Вяфайи-ешгдя дцз илгар мяням.
Садиги-ашигя вяфадар мяням.
Мяканы Дярбяндям, ювряти-Валещ,
35
Сораги дастанлы Зярнийарам мян.
Тяяссцфляр олсун ки, дярин камал сащиби, мцтярягги бир зийалы гадын –
шаиря Зярнийар ханымын да щяйат вя йарадыжылыьы бу эцня гядяр юйрянилмямиш
галыр».
Ашыг Валещин шеирляринин чохунун «онун щяйаты иля баьлы олан «ВалещЗярнийар ханым» дастанында топлан»дыьыны билдирян алим гейд едир ки,
«щямин шеирляр вя дастан щяля отузунжу иллярдя топланыб няшр едилмиш,
Азярбайжан Елмляр Академийасы Низами адына ядябиййат институтунун
фолклор шюбяси ямякдашлары тяряфиндян Азярбайжан дастанларынын цчцнжц
жилдиня дахил едилмишдир. Айрыжа китабы ашыьын щямйерлиси шаир профессор Фамил
Мещди вя Хасполад Мирзяйев тяряфиндян топланыб тяртиб едилмиш, «Эянжлик»
няшриййатында 1970-жи илдя чапдан бурахылмышдыр. Щяля Х1Х ясрин сонларында
вя ХХ ясрин яввялляриндя ашыьын йарадыжылыьы иля марагланмыш, шеирлярини чап
етмишляр. Хцсусиля, Фиридун бяй Кючярли Валещ щаггында тядгигат апармыш,
онун тяржцмейи-щалындан мцяййян парчалар чап етдирмишдир. Академик
Щямид Араслы, профессор Тящмасиб, Вагиф Вялийев, Азад Нябийев, Паша
Яфяндийев, Мцрсял Щякимов, Гара Намазов, Мащмуд Аллащжанов вя
башгалары Валещ щаггында дяйярли фикирляр сюйлямиш, онун йарадыжылыьына
йцксяк гиймят вермишляр».
Бунунла
беля
тядгигатчы
«ашыгларымызын,
ханяндяляримизин
репертуарындан дцшмяйян бу истедадлы сяняткарын» «кцллийаты»нын топланыб
няшр едилмясини арзулайыр.
Валещин шеирляри сырасында шаирин юзц тяряфиндян йарадылмыш
«Вцжуднамя»сини йцксяк гиймятляндирир: «Бу шеир она эюря гиймятлидир ки,
бурада алимляримизя гаранлыг олан бир сыра мясяляляр айдынлашдырылыр.
Хцсусиля, шаирин ушаглыг илляриндя щарада охумасы, ня иля даща чох
марагланмасы, саза-сюзя щявяси, Ашыг Сямядин шяйирди олмасы, мцяййян
ашыгларла, шаирлярля дейишмяси, эюркямли шаиримиз Молла Пянащ Вагифля,
дюврцнцн эюркямли ашыгларындан Ашыг Жалалла, Ашыг Фейзуллайла, шаир
Абдулла Жанызадяйля, Мясим Яфянди иля, Ашыг Гямбяр вя башгалары иля
достлуьу мящз бу шеирдя юз яксини тапмышдыр: щятта о, мащалын аьасы Исэяндяр
бяйин зцлмцндян Гарабаьын баш Вязири олан досту Молла Пянащ Вагифя
шикайят едяряк демишдир:
Молла Пянащ, ярзим сизя сюйляйим.
Мащаллыгжа биз дцшмцшцк дара, бил!
Шадлыьы ахтаран бичаря кясляр,
Щямдям олуб йеня ащу-заря, бил!
Валещям, бу дярдя вармы, де, чаря,
Искяндяр бяй бизи салыб азаря,
Вар-дювляти чякиб тюкдц базаря,
Биз ряиййятин беля ситямкаря, бил!...
36
Вя йахуд, юлцмцндян сонра ел сяняткарларына, йахын достларына юз
мцнасибятини билдиряряк демишдир:
Устад Сямяд-сянятдя бир даь иди.
Кялянтярли Алы фяндли баь иди.
Он ил яввял Молла Пянащ саь иди,
Валещ кими ашыглар устады вар… вя с.
Онун беля мютябяр сяняткарларла достлуьу мящз Ашыг Валещин халг
арасында бюйцк нцфцз сащиби, гайьыкеш бир инсан, щцманист бир вятяндаш вя
истедадлы ашыг-шаир олдуьуну сюйлямяйя бизя щагг верир».
«Тцрк ашыг ядябиййатынын эюркямли нцмайяндяси» тядгигат ишиндя
тядгигатчы Гаражаоьлан адлы тцрк ашыьы щаггында фикирлярини ачыглайыр. 60-жы
иллярдя Бакыйа эяляряк Азярбайжан Дювлят Университетиндя тящсил алан,
Болгарыстанлы Риза Молловун 1958-жи илдя Софийада (тцрк дилиндя) няшр
етдирдийи «Ядяби мягаляляр» адлы китабында Гаражаоьландан эениш бящс
етдийини сюйляйир: «Ризанын дедийиня эюря, Гаражаоьлан ХВЫЫ ясрдя йашайыб
йарадан эюркямли тцрк ашыьыдыр. Гаражаоьлан щаггында бир сыра тцрк алимляри
тядгигат апармыш, нящайят, онлар да шаирин юз ясярляриня–гошмаларына
ясасланараг ХВЫЫ ясрин яввялляриндя доьулдуьуну, Шярги Анадолуда йашайыб
йаратдыьыны тясдиг етмишляр. Бу сащядя, хцсусиля, Жащид Юзтелли, Фуад
Кюпрцлц, Садяддин Нцзят вя башгалары бу шаирин щяйат вя йарадыжылыьына даир
даща жидди тядгигат апармышлар. Риза Моллов юзц дя Гаражаоьланын
щяйатындан бящс едяряк онун Шярги Анадолунун кючяри тцрк тайфалары
арасында йашайыб йаратдыьыны гейд етмишдир».
Р. Рцстямзадя Гаражаоьланын Азярбайжанда да йахшы танындыьыны,
фолклоршцнас Ящлиман Ахундовун 1964-жц илдя Азярняшр тяряфиндян чап
етдирдийи «Телли саз устадлары» адлы китабына Гаражаоьланын да бир сыра
шеирлярини дахил етдийини билдирир вя онлардан нцмуняляр эятирир.
«Мясялян, онун:
Ала эюзлц, назлы дилбяр,
Елиндян хябярин вармы?
Севэилим, кямяр ачылыб,
Белиндян хябярин вармы?
Йахуд:
Ала эюзлц, назлы дилбяр,
Вахтын кечяр, демядимми?
Гашын жяллад, эюзцн йаьы,
Ганым ичяр, демядимми?
Бах бу гаша, бах бу эюзя,
Йанды баьрым дюндц кюзя.
Йахасыз кюйняйи бизя,
Фяляк бичяр демядимми? вя с.
37
«Гаражаоьлан щаггында Халидя ханым Гулийеванын монографийасы да
диггятялайигдир»-дейян тядгигатчы билдирир ки, «хейли зящмятин мящсулу олан
бу тядгигат ясяриндя Гаражаоьлан щаггында дейилмиш, няшр олунмуш
Азярбайжан, болгар, тцрк алимляринин фикирляри, гейдляри дя юз яксини
тапмышдыр».
Тядгигатчы Гаражаоьланын щяйаты щаггында гыса мялумат верир:
«Гаражаоьлан тяхминян 1606–жы илдя Ижеллин Мут районунун Чухур
кяндиндя доьулмуш вя 1679-жу илдя еля щямин кянддя дя вяфат етмишдир.
Жащид Юзтеллинин вердийи мялумата эюря, шаирин мязары Чухур кяндиндя бир
тяпя цзяриндядир. Щямин тяпя йерли халг тяряфиндян «Ардыжлы тяпяси» адланыр.
Мут бялядиййя ряисинин эюстяриши иля щямин тяпяйя «Гаражаоьлан» тяпяси ады
верилмишдир.
Дюврцнцн истедадлы саз шаири кими шющрят газанмыш Гаражаоьланын чох
зянэин йарадыжылыьы вардыр. Шеирляринин яксяриййяти щежа вязниндя, гошма вя
эярайлы шяклиндя йарадылмышдыр. Ян чох эюзяллийи, бяшяри мящяббяти, щабеля
тябияти тясвир едян шеирляри вардыр. Дидактик характерли вя ижтимаи ядалятсизлийи
тянгид едян гошмалары да аз дейилдир. Гаражаоьлан еля бир дюврдя йашамышдыр
ки, бу дюврдя щакимиййятдя олан Иран щюкмдары иля Тцрк султаны дюрдцнжц
Султан Мурад арасында (1622-1639) жидди тоггушмалар, мцщарибяляр эедирди.
Халгын бюйцк сяняткары бу жцр гырьынларын гаршысыны алмаг цчцн бир сыра
гошмалар йаратмышдыр. О, йахшы билирди ки, беля гырьынларда, ялялхцсус, касыбкусуб, зящмяткеш ящали язаб чякир, гырылыр, мящв олур. Она эюря дя шаирин
йарадыжылыьында беля гырьынлара мцнасибяти юз яксини тапмышдыр. Хцсусиля,
онун Иран шащына вя Тцрк Султанына мцражияти бу бахымдан ян эюзял
нцмунялярдир. Дидактик характерли шеирляриндя дя шаир цзцнц охужусуна
тутуб дейир:
Йолдаш олма йолун билмяз йолсуза,
Гоншу олма сюзцн билмяз динсизя,
Мейл вермя ядябсизя, арсыза,
Агибяд ирзиня щийля эятиряр.
Беля адамларла йолдаш олма, достлуг етмя. Чцнки онлар ахырда сянин
намусуна, адына, шющрятиня хялял эятиря биляр. О, юз шеирляриндя щям дя
инсанлары сябирли, тутумлу олмаьа чаьырыр:
Йахуд:
Иэид атдан дцшяр, йеня атланар,
Иэид олан щяр жяфайа гатланар…
Иэид эцлдцряр дя, намярд аьладар,
Пис адамда намус олмаз, ар олмаз… вя с.
Шаир щяр жцр язиййятя дюзмяйи, дюзцмлц олмаьы ясас щяйати шяртлярдян
щесаб едир. Чцнки беля эетщаэедин йягинки бир эялщаэяли дя олар.
38
Гям гясавят чякмя, диваня кюнлцм,
Щяр заманда дцнйа баша дар олмаз.
Цмумиййятля, онун дидактик характерли юйцдляри, нясищятнамяляри эениш
шющрят тапмагла узаг-узаг елляря йайылмышдыр. Бязян ашыгларымыз
Гаражаоьланын юйцдляриндян устаднамя кими дя истифадя едир, дастанларын
яввялляриндя мярякялярдя охуйурлар».
Тядгигатчы Гаражаоьланла баьлы бир сыра рявайятляр, яфсаня вя мящяббят
дастанларын да олдуьуну гейд едир. «Гаражаоьланла Бянли гыз» дастаны
цзяриндя дайаныр: «Бурада Гаражаоьлан юз ямиси гызы Зейнябля эюбяккясмя
олур, бюйцйцб бир-бирлярини севирляр. Узун мажяралардан сонра онлар юз
мурадларына чатмадан дцнйадан эедирляр. Эюрцнцр, бир сыра Азярбайжан
дастанлары кими бурада да ашыьын юз севэилисиня гошдуьу, онунла ялагядар
сюйлядийи мащнылар –шеирляр сонракы ашыглар тяряфиндян мцяййян композисийа
ясасында дцзцляряк дастанлашдырылмышдыр. Аьыздан-аьыза, дилдян –диля кечяряк
эениш йайылмыш вя дюврцмцзя гядяр эялиб чатмышдыр. Бу дастан бизя бир нюв
«Тащир–Зющря» дастаныны хатырладыр. Чцнки, Зейнябин атасы, йяни
Гаражаоьланын ямиси ушаглары бюйцйцб бойа-баша чатдыгдан сонра юз гызыны
даща варлы бир шяхся вермяк, эуйа ону хошбяхт етмяк истяйир. Она эюря дя
гызы Гаражаоьландан узаглашдырмаг фикриня дцшцр. Щятта ямиси
Гаражаоьлана узагдан бир сифариш дя эюндярир ки, эуйа Зейняб юзэясини
севир, ондан ялини цз. Лакин Зейняб юз севэисиня садиг галыр, Гаражаоьланын
щясрятиля бир мцддят йашайыр. Узун мцддят эюрцшмядийиндян хястяляниб
юлцр. Гаражаоьлан онун йашадыьы кяндя эялир, Зейнябин юлцм хябярини ешидир,
хястялянир. Бир гожадан хащиш едир ки, яэяр юлярся, ону Зейнябин мязары
йанында дяфн етдирсин. Вя беля дя олур, ону Зейнябин мязары йанында дяфн
едирляр.
Халг бу дастаны динлядикжя Гаражаоьланын ямиси Исмайыл бяйя дярин
нифрят едир, беля рязилляря гаршы мцбаризя апарыр».
Дастанын илк дяфя Расищ Йукай тяряфиндян топланараг Истанбулда няшр
едилдийини, гошмаларынын тякжя «Тцркийядя
дейил, Болгарыстанда,
Йугославийада, Крымда, Загафгазийада эениш йайыл»дыьыны гейд едян
тядгигатчы фикирляриндя щаглыдыр ки, «ХВЫЫ ясрин бу эюркямли ел сяняткары
юзцндян сонракы ашыг йарадыжылыьына да хейли тясир эюстярмишдир. Юзцндян
сонра йашайан ашыгларымызын йарадыжылыьы буну сюйлямяйя бизя щагг
верир».«Мящяббятин вя эюзяллийин тяряннцмц» адлы тядгигат ишиндя Рцстям
Рцстямзадя йарадыжылыьы аз тядгиг олунмуш, щаггында аз данышылмыш
Мустафа аьа Ариф, Ордубадлы Гцдси, Гулам Кямтяр, Доллу Мустафа, Казым
аьа Салик, Дибро Камал, Ашыг Иман, Шаир Вяли, Шямкирли Щцсейн, Бозалганлы
Щцсейн, Молла Жцмя, Чобан Яфган, Ашыг Шянлик кими ел сяняткарларынын
сянятиня цз тутур. «Онларын йарадыжылыьында мящяббятин тяряннцмц иля
йанашы, ижтимаи мотивляр дя хцсуси» йер тутдуьуну, Вагиф яняняляринин
давамчылары олдугларыны билдирир. Фиридун бяй Кючярлинин «Саликин мцряббяат
нювцндян йазылмыш шеирляри лятафят вя садяликдя Вагифин вя Видадинин
39
гафийяляриндян яскик дейил»,-фикирляринин «адларыны чякдийимиз шаирлярин
щамысына аид етмяк олар»,-дейир.
Тядгигатчы бу ел сяняткарларынын «йарадыжылыьындакы ижтимаи-сийаси
лирика»ны йцксяк гиймятляндирир, юз дюврцндя олдуьу кими, бу эцн дя юз
«тяравятини» итирмядийини сюйляйир.
Бунлардан Бозалганлы Хяййат Мирзя цзяриндя хцсуси олараг дайаныр.
Хяййат Мирзянин «шеирляри илк дяфя Щцммят Ялизадя, Вяли Хулуфлу, Ящлиман
Ахундов, Сяттар Ахундов вя башгалары тяряфиндян топланараг «Ашыглар»
китабына дахил едилмиш, мцхтялиф гязет вя ъурнал сящифяляриндя чап
олунмушдур»-дейян тядгигатчы, «бу ел сяняткарынын да йарадыжылыьы щяля бу
эцня гядяр лазымынжа юйрянилмя»дийиндян наращатдыр. «Онун халг арасында
мящяббят вя эюзяллик ашиги кими танын»дыьыны, бизя мялум олан «200-дян
артыг эярайлы, гошма, тяжнис, жыьалы тяжнис, мцхяммяс, дивани, баьлама,
дейишмя, щабеля бир сыра эюзял дастанлар йарат»дыьыны, онлардан бир гисминин
«мцхтялиф иллярдя топланараг мцхтялиф мятбуат сящифяляриндя чап олун»са да,
щяля дя чох щиссясинин халгын щафизясиндя галмагда олдуьуну билдирир.
Мирзя Аббасгулу оьлу Мирзяйевин 1885-жи илдя индики Товуз
районунун Бозалганлы кяндиндя дцлэяр аилясиндя дцнйайа эялдийини, кичик
йашларында моллаханада дярс алдыьыны, «сонра ися мцстягил мцталия йолу иля
дцнйаэюрцшцнц
артырдыьыны», ейни заманда «эюзцнц ачандан ашыг
мцщитиндя бюйц»дцйцнц, онлара щявясля гулаг асдыьыны, «бир сыра ашыг
шеирляриня нязиряляр йаз»дыьыны гейд едир вя бунунла беля онун ашыг
олмасына, бу сянятин архасынжа эетмясиня атасы юзц ашыг олса да мане
олдуьундан ону дярзи йанына шяйирд гоймуш, «Мирзя дя аз мцддят ярзиндя
дярзилик сянятиня тамам-камал сащиб олмуш вя халг арасында «Хяййат» (йяни
дярзи) тяхяллцсц иля танынмышдыр. Бир мцддят Товузда, Аьстафада дярзиликля»
мяшьул олмушдурса да, тядгигатчынын арашдырмаларына эюря, «юз
йарадыжылыьындан да галмамышдыр».
Моллаханада дярс аларкян юз молласынын гызы Сянубяри (она юзц
Назянин адыны вермишдир) -Назянини севмиш вя илк шеирлярини она щяср етмишдир.
Апардыьы арашдырмалар нятижясиндя тядгигатчы Хяййат Мирзянин «лирик» шеирляр
мцяллифи, «халг шеиринин бцтцн формаларында-эярайлы, гошма, тяжнис,
мцхяммяс, гошайарпаг, додагдяймяз, дилтярпянмяз, дивани вя с. нювлярдя
йазыб йара»дан, «йарадыжылыьында мящяббят мювзусу даща мцщцм йер
тут»ан ел сяняткары кими характеризя едир. «Саф мящяббяти тяряннцм едян бу
ашиганя гошмаларын яксяриййяти»нин севэилиси Сянубяр ханымын ады иля
баьлылыьыны, «шаирин юлцмцндян сонра ел сяняткарлары онун гошмаларындан
истифадя едяряк «Мирзя-Назянин» адлы мящяббят дастаны» йаратдыьыны,
дастанын мцасир ашыглар тяряфиндян бир нечя вариантда мяжлис вя мярякялярдя
ифа олундуьуну, бурада «чох мараглы епизодлар» олдуьуну билдирян
тядгигатчы йазыр: «Мясялян, бунлардан бириндя дейилир:
«Мирзя бойа-баша чатмышды. Дярзилик сянятини дя мцкяммял
юйрянмишди. Атасы онун ял-айаьын йыьмаг цчцн евляндирмяк фикриня
дцшмцшдц. Евиня эялин эятирмяк истядийи гызларын щансынын адыны онун
йанында чякирдися, Мирзя щеч бирини бяйянмирди.
40
Нящайят, атасы юйрянир ки, оьлу Аь Ахундун гызыны истяйир. Динмязсюйлямяз кяндин бир нечя аьсаггалыны да юзцйля эютцрцб елчилийя эедир. Аь
Ахунд онларын эялишинин мягсядини анлайыб габагларына чай гойдурур, «хош
эялдин»- сюйляйир. Мясяляни ахунда ачыб гызыны дцлэяр Аббасгулунун оьлу
Мирзяйя вермясини тявягге еляйирляр. Ахунд бу ики эянжин бир-бирини
истядийини чохдан дуймушду. Она эюря дя гызыны бу йерлярдян эянитмяк
фикриня дцшмцшдц. Амма щара эюндяряжяйини мцяййянляшдирмямишди.
Дцшцндц ки, бу дяфя бир тящяр сцйцшдцрсям, онатан ишими эюрярям. Одур ки,
елчиляри ялибош гайтарыб тядарцк етмяйя башлады. Арвады билдирди ки,
«Гарачюпдян гызы истяйирляр. Варлы-щаллы адамларды. Юзцм сяня демядим ки,
эюряк бу ишин ахыры ня олур. Инди ися юзцн билян йахшыды». Ахунд арвадына
билдирди ки, «онлары исмарла, гой елчилийя эялсинляр. Гызы веряк, бу лцтлярин
ялиндян жанымыз гуртарсын».
Атасынын ялибош гайытдыьыны билян Мирзя эежя сящяря гядяр йатмайыб
аьлады. Атасына беля бир шеир йазды:
Пядяри-мещрибан, инжимя мяндян.
Юлянядяк ишин ащу-зар олсун!
Йар фяраьы мющкям олсун синяндя,
Йейибнян ичдийин зящирмар олсун!
Ужа даьдан яридибсян гарымы,
Бохчаларда солдурубсан барымы.
Зцлцмнян ялимдян вердин йарымы,
Эюрцм йарын юзэяляря йар олсун!
Алаторандан галхыб намяни йастыьынын цстцня гойур, киримишжядян
евляриндян чыхыб Елдар кяндиня эялир».
Елдарда йашайан дайысы Гящряман коха онун эюз йашларына гыймыр,
дярдиня чаря едяжяйиня сюз верир. Нящайят, бир нечя атлы иля бярабяр
Бозалганлыйа эялир, елчилик едиб ахундун гызыны Мирзяйя алыр.
Цмумиййятля, чох мараглы бир сцъетя, композисийайа малик олан бу
дастанда ясас мотив мящяббятдир. Ики эянж ашиг-мяшугянин бу мящяббяти
чох тямиз, сямими, инсана етигад, сядагят кими щисслярля йоьрулмуш бир
мящяббятдир. Шаирин юз севэилисиня мцражиятля дедийи гошмаларда бу щисс
даща айдын вя диггятялайигдир:
Билмям эедян дилбяр щачан гайыдар,
Жаным о жананын фяраьындадыр.
Шевда бцлбцл бизим баьдан усаныф,
Эюрян щансы баьын будаьындады.
Шямси-гямяр цзлц, Сянубяр ханым,
Сян олдун бил мяним диним, иманым.
Мяжнунтяк чюлляри доланан жаным,
41
О эедян Лейлинин сораьындады.
Шаирин юзцнц Мяжнуна, севэилисини ися Лейлийя бянзятмяси дя тясадцфи
дейилдир. Классик ядябиййаты дяриндян юйрянмиш Мирзя Фцзули йарадыжылыьына
пярястиш етмиш, онун ясярляринин гящряманларынын, хцсусиля, Лейли иля
Мяжнунун халг арасында саф мящяббятин символу кими эениш шющрят тапмыш
олдуьуну билмиш вя онларын бу мящяббяти гаршысында баш яймишдир».
Хяййат Мирзянин йарадыжылыьында Вагиф гошмаларына нязиряляр дя
тядгигатчы тяряфиндян арашдырылмышдыр. Онун «Йохдур» гошмасыны нцмуня
эятирир.
Ашыглар чыхыбды Кцр гыраьына,
Щейиф кянарында сонасы йохдур!
Бащар фясли йамйашыла бцрцняр,
Цч ай зимистанын щавасы йохдур!
Дярин-дярин дярйаларда йцз йаша.
Ялдя гялям, дават тутуб йаз, йаша!
Истяр ялли йаша, истяр йцз йаша,
Ахыр бу дцнйанын вяфасы йохдур!
Олмушам сящлянкар, дцшмцшям дцзя,
Мяжнунун Лейлиси эюрцнмцр эюзя.
Щижран хястясисян, Диваня Мирзя,
Сянин бу дярдинин давасы йохдур!
Тядгигатчы бу фикирдядир ки, «Шаирин мящяббят лирикасынын бир гисминдя
эцл йанаглы, тяр жыьалы, аь бухаглы, ай габаглы, вяфалы эюзялляр тяряннцм
едилирся, бир гисминдя ися бунун яксиня, ондан цз дюндярян етибарсыз
севэилиси, буна баис олан яьйар, мящяббятиня гаршы дуран залым фяляк, даш
гялбли инсанлар, вяфасыз зяманя тянгид олунур. Онун гошмаларында нифрятля
ады чякилян яьйар щяр йанда, щяр йердя ял-айаьа долашыр, фитнякарлыг едир, ики
севэи арасына зиддиййят салыр, ара вурур, Ящримян кими шяр ишлярля мяшьул олур.
Лакин шаир рущдан дцшмцр, сейрагублара, яьйарлара гаршы мцбаризя апарыр:
Щижран дустаьыйам, дярдя эирифтар,
Бу дярдими кимся билмяз, язизим!
Щяржайыдан мяня бир ох дяйибди,
Юлянядяк цзцм эцлмяз, язизим!
Позулубдур мян Мирзянин ясасы,
Сейрагубла гуртармайыб давасы.
Дейярляр ки: «габаг гочун гисасы,
Щеч буйнузлу гочда галмаз», язизим!».
42
«Шеирляриндя жанлы халг дилиндян, халг –зярб-мясялляриндян йериндя вя
мящарятля истифадя» етмяси, мцасирляриндян Молла Жцмя, Шаир Вяли,
Бозалганлы Ашыг Щцсейн, Исмайыл Катиб, Мирзя Сямяд вя башга бу кими
эюркямли ел шаирляри иля дейишмяси, Хяййат Мирзянин юз сянят достлары арасында
бюйцк нцфуза малик олдуьуну, онларла йахындан ялагя сахладыьыны вя тез-тез
эюрцшдцклярини» «сянят усталарынын бир-бири иля дейишмялярини щазырда тяфсилаты
иля нягл едяряк, поетик рявайят вя дастан шяклиня сал»ындыьыны нцмунялярля
тящлил вя тядгиг едир:
Хяййат Мирзя
Йеня жаным бир жананын ужундан,
Ащц-фяьан чякиб чцрцйцр, ляля!
Щяля ящвалына бяляд дейилям,
Эюряндя цзцнц бцрцйцр, ляля!
Ашыг Щцсейн
Йазыг жаным бир эюзялин ешгиндян,
Алышыб атяшя ярийир, ляля!
Щижранын сярдары, гямин султаны,
Сяф чякиб цстцмя йерийир, ляля!
Бу мисраларда олан «бядиилик, ойнаглыг, ащянэдарлыг» тядгигатчынын
диггятиндян йайынмыр.
Хяййат Мирзянин 1922-жи ил декабр айынын 25-дя юз кяндляриндя вяфат
етдийини вя орада дяфн олундуьуну, Халг йазычысы Мирзя Ибращимов,
академик Щямид Араслы, профессор М. Щ. Тящмасиб, профессор Паша
Яфяндийев, профессор Вагиф Вялийев вя башгаларынын шаирин йарадыжылыьына
йцксяк гиймят вердийини гейд едир. Бу жящятдян ХХ яср ашыг поезийасындан
бящс едян Мирзя Ибращимовун ашаьыдакы фикирлярини охужуйа чатдырыр: «Тябии
олараг бу дюврдя ашыг поезийасында синфи мцбаризя мотивляри эцжлянир,
гошма вя эярайлыларда ачыгдан-ачыьа язилян кяндли тябягяляринин вя
цмумиййятля, йохсулларын мянафейи мцдафия олунур. Бу жящятдян Ашыг
Ялясэярин йарадыжылыьы вя мцяййян дяряжядя онун тясириля йетишмиш Чобан
Яфган, Ашыг Щцсейн Бозалганлы, Шаир Вяли, Хяййат Мирзя кими ашыгларын
эюзяллямялярля йанашы, дюврцн ижтимаи-сийаси щадисялярини вя синфи
мцбаризялярини якс етдирян ясярляри сяжиййявидир, тянгиди реализмин мцяййян
хцсусиййятлярля, лакин эениш планда ашыг поезийасына да кечдийини эюстярир».
Хяййат Мирзянин империализм дцнйасынын фитнякар сийасятини, мцщарибя
тяряфдарларыны, халгы ажынажаглы вязиййятя салан капитал аьаларыны, дин
хадимлярини кяскин тянгид атяшиня тутан, онлары ифша едян «Миллят» шеири
тядгигатчынын диггятиндян йайынмыр:
Ибтида гцлгцля дцшдц хилгятя,
Шащлар зиддик салды, жащана, миллят!
Бяла нцзул олду эюйдян зяминя,
43
О тяржищ олунду инсана, миллят!
Ел ашыьынын «Залымларын фитнякар вя ядалятсиз ишлярини тянгид едян»
«Миллят», «Гандал Наьы», «Язизим», «Даьлар», «Йетишсин» вя бу кими
шеирляринин «сяняткарлыг» хцсусиййятляри арашдырылыр; «сялис вя ахыжы» дили,
«ясярляриндя чох зянэин епитетляр, бянзятмяляр, истиаряляр, тязадлар вя
мцбалиьяляр ишля»дилдийи, «сюздян мцхтялиф мяналарда истифадя етмя» бажарыьы
цзя чыхарылыр.
Тядгигатчы йазыр: «Юз мцасирляриндян Молла Жцмя, Шаир Вяли,
Бозалганлы Ашыг Щцсейн, Исмайыл Катиб, Мирзя Сямяд вя башга бу кими
эюркямли ел шаирляри иля дейишмяси Хяййат Мирзянин юз сянят достлары арасында
бюйцк нцфуза малик олдуьуну, онларла йахындан ялагя сахладыьыны вя тез-тез
эюрцшдцклярини сцбут едир. Муасир ашыглар вя юлмяз сянят усталарынын бир-бири
иля дейишмялярини щазырда тяфсилаты иля нягл едяряк, поетик рявайят вя дастан
шяклиня салмышлар.
Ашыг йарадыжылыьынын ян чятин формаларындан бири тяжнис, жыьалы тяжнис вя
гошайарпаг мцхяммясдир. Хяййат Мирзя мящз бу формаларда да эюзял
шеирляр гошмушдур. Мясялян, онун Лайисгили Молла Жцмя иля дейишмяси щяр ики
ел шаиринин йцксяк истедада, дцнйаэюрцшя малик олдугларыны сцбут едир.
Мясялян, гошайарпаг мцхяммясдя онларын дейишмяси чох мараглыдыр:
Молла Жцмя
Ай хожалар, биржя бахын эюрцн нежя йар ойнайыр.
Наз едир, сцзцр эедир, севдийим ашкар ойнайыр.
Ал йанаг, бцллур бухаг, зяняхданы нар ойнайыр.
Ял вурун, жярэя дурун, балажа дилбяр ойнайыр.
Хяййат Мирзя
Щазарат, биржя бахын эюр нежя дилбяр ойнайыр.
Эцл зяриф, дястя зяриф, дястиндя эцлляр ойнайыр.
Назыннан, аь цзцня дцшцбдц телляр ойнайыр.
Сясиня, щявясиня жар чякиб елляр ойнайыр.
Эюрцндцйц кими, щяр бейтдя гошайарпаг гафийя тапмаг, сяняткардан
ня гядяр бюйцк истедад, бядии сюз зянэинлийи тяляб едир. Бурада сяняткарлыгла
йанашы ахыжылыг, бядиилик, аз сюзля дярин мязмун, ижтимаи фикир дя ифадя едя
билмяк ясас рол ойнайыр. Классик ашыг поезийасынын эюркямли
нцмайяндяляриндян бири кими шющрят газанмыш Хяййат Мирзя зянэин ирс
гойуб эетмишдир. Онун бир сыра ири щяжмли поетик рявайятляри вя дастанлары да
вардыр ки, бунларын сырасында «Хяййат Мирзя-Назянин», «Гандал Наьы»
дастанлары даща чох йайылмышдыр».
Рцстям Рцстямзадя щяр бир ел сяняткарынын щяйатына, халг ичярисиндя
йашайан сянятиня гайьыйла йанашыр.
Халг ашыьы Хяййат Мирзянин ясярлярини топлайыб няшр етдирян Рцстям
Рцстямзадя китаба йаздыьы юн сюздя дя Хяййат Мирзянин щяйат вя
44
йарадыжылыьыны эениш тядгиг едир. Шаирин ел ичиндя йашайан ясярлярини топлайыб
китаб шяклиня салыб чап етдирмишдир.
«Исми Пцнщанын ашиги» тядгигат ишиндя тядгигатчы ел сяняткары Лайисгили
Молла Жцмянин щяйат вя йарадыжылыьы щаггында мялумат верир.
«Молла Жцмянин шеирляри ХЫХ ясрин сонларындан башлайараг бу эцня
гядяр ханяндяляримиз вя ашыгларымыз тяряфиндян севиля-севиля йайылыр вя ифа
олунур. О, лирик бир шаирдир. Юз лирикасы етибариля Молла Жцмя Молла Пянащ
Вагиф мяктябинин давамчыларындан щесаб едилир. О да Вагиф кими моллалыг
етмямиш, савадлы, елмли, биликли олдуьу цчцн «молла» адланмышдыр. Ня дя ки,
ялиня саз эютцрцб мяжлислярдя ифачылыгла мяшьул олмамышдыр. О, анжаг
дюврцнцн лирик бир шаири кими халг шеиринин мцхтялиф формаларында, о
жцмлядян, эярайлы, гошма, тяжнис, жыьалы тяжнис, дивани, мцхяммяс, мцстязад
вя саиря шякилляриндя йазыб-йаратмышдыр».
Тядгигатчы онун ясил адынын Сцлейман, атасынын адынын Салащ, «Жцмя»
ися шаирин ядяби тяхяллцсц олдуьуну билдирир.
Бу барядя Жцмянин юзц даща айдын бир шякилдя демишдир:
Ашыг анасыйам, шаирляр кюкц,
Эязярям дцнйада диваня тяки.
Мащалым Эюйнцкдцр, шящярим Шяки,
Лайисги кяндинин бинасыйам мян.
Биням Лайисгийя дцшцбдцр мещман,
Пядярим Салащдыр, мадярим Рейщан.
Вялядим Щясяндир, адым Сцлейман,
Фямлим Молла Оруж яднасыйам мян.
Р.Рцстямзадя «Халг ядябиййатымызын эюркямли топлайыжыларындан
Щцммят Ялизадянин, Ящлиман Ахундовун, Сяттар Ахундовун вя
башгаларынын хидмяти сайясиндя шаирин ясярляринин бир гисми топланылараг
мцхтялиф иллярдя, мцхтялиф «Ашыглар» китабында чап едил»мясини, Паша
Яфяндийев тяряфиндян дя бир щиссясинин топланыб айрыжа китабча шяклиндя
1966-жы илдя няшр олун»дуьуну тягдирялайиг билир.
Бунунла беля, бунлары Жцмя йарадыжылыьынын «йалныз жцзи бир щиссясини
тяшкил етдийини дя гейд едир: «Щяля чап олунмамыш бир сыра лирик шеирляриндян
башга шаирин «Сяййад–Сяйалы», «Молла Жцмя-Ашыг Кюнлц» адлы мараглы
дастанлары, щабеля, сатирик мювзуда щям няср вя щям дя нязмля йарадылмыш
«Юкцз ящвалаты» адлы мараглы бир дастанвари епизоду да вардыр».
Молла Жцмянин 1854-жц илдя индики Шяки шящяринин Лайисги кяндиндя
йохсул бир кяндли аилясиндя анадан олдуьуну, мядрясядя тящсил алдыьыны,
бурада яряб, фарс диллярини дя мцкяммял мянимсядийини, шярг ядябиййатынаНизами, Фцзули, Фирдовси, Вагиф, Нябати кими бюйцк сяняткарларын
йарадыжылыьына дяриндян бяляд олдуьуну ашаьыдакы мисраларында мцкяммял
ифадя етдийини билдирир:
45
Охурам, устаддан алырам дярси,
Охумушам яряб, тцркцнц, фарси.
Фикрим сейр еляйир, яршинян кцрси,
Дярин китабларын мянасыйам мян. Тядгигатчынын шаирин шяхси талейи иля баьлы арашдырмалары да мараглыдыр.
«Молла Жцмя юз яввялки сяляфляри кими дейил, юз мящяббятини, севдийи
эюзялин адыны пцнщан сахламыш, ашкар етмямишдир. Мящз буна эюря дя
тядгигатчыларымызы бир гядяр «чятиня» салмышдыр. Демяк олар ки, шаирин йцздян
артыг гошмасы, эярайлысы, тяжниси, диваниси, мцхяммяси Исми Пцнщанын ады иля
баьлыдыр. Онлар щяр щансы бир обйектя дейилмиш олса да, йеня шеирин йа
яввялиндя, йа ортасында вя йа сон бяндиндя Исми Пцнщанын ады чякилир. Бу
барядя бир сыра рявайятляр нягл едилир ки, бунларын бириндя дейилир:
«Молла Жцмяни атасы Эюйнцк кяндиндя мядрясяйя гойан заман
мядрясядя Щажы Ибращим Яфяндинин гызы да охуйурмуш. Бир мцддят онлар бир
– бирляриня йахын олуб дярс юйрянир. Лакин йахынлыг эет-эедя мящяббятя
чеврилир. Ибращим Яфянди буну дуйуб Молла Жцмяни мядрясядян
узаглашдырыр. Мящз буна эюря дя, Жцмя мядрясядя тящсилини баша вура
билмир. Лакин бундан сонра Жцмя, гызын цзц данланмасын дейя бу сирри эизли
сахлайыр».
Мядрясядян узаглашдыгда айрылыг Жцмяйя тясир едир. Эюрцнцр о, еля бу
вахтдан да юз гямини, дярдини даьытмаг мягсядиля сюзя мцражият етмиш, юз
мещрини шеиря салмышдыр. Щятта о, юзцнцн «Ейляр» шеириндя гейд етдийи кими,
эцндя дюрд дяфя Щажы Ибращим Яфяндинин йашадыьы Эюйнцк кяндини «зийарят
едир, севэилисини эюрмяйя жан атырмыш:
Фяляк мяни дюндярибдир Мяжнуна,
Инсан салмаз инсаны бу зулума.
Эюйнцйцн ятрафын бу Молла Жцма,
Щяр эцндя дюрд йолла зийарят ейляр.
Молла Жцмянин мящяббятинин «гаршылыглы» олмасы, ашигин «мяшугяни
севдийи кими, мяшугя»нин дя юз ашигини «црякдян» севмяси, «она мещр
салмасы», «щятта пцнщан олса беля, вахташыры эялиб ону йохлам»асы фактларына
тохунан тядгигатчы йазыр: «Ясярляриндян мялум олдуьу кими, бир дяфя Жцмя
бярк хястялянир. Гасид буну мяшугяйя билдирир. О, дайанмадан щямин эцн
цч дяфя юз ашигини йохламаьа, онун сящщяти иля таныш олмаьа эялир:
Исми Пцнщан мяндян хябярдар олмуш,
Бу ашигин ращиндя сяркярдан галмыш.
Жцмяни эюрмяйя цч кяря эялмиш.
Дилярям худадан бир дя эяляйди.
Вя йахуд:
46
Оьрун –оьрун далдаларда данышыр,
Ширин жаным ешг одуна алышыр.
Молла Жцмя щаны? –дейиб сорушур,
Аман, эюрцм бу сяс кимин сясидир!
Молла Жцмянин гошмаларынын тящлил вя тядгигини верян тядгигатчы бу
фикирдядир ки, «ясас мювзу, тясвир щядяфи севдийи Исми Пцнщандыр, кянд
эюзялляридир. О, ешгин, саф мящяббятин тяряннцмчцсцдцр. Онун лирик
гящряманы эюзял, жялбедижи сифятляря маликдир. Щямчинин о, ешгиндя вяфалыдыр,
юз севэисиня сядагятлидир, фядакардыр. Мящяббят йолунда щяр бир жяфайа
дюзмяйя дя щазырдыр. Лакин бу эюзял Лейли кими ешг атяшиндя йанса да,
зяманянин эярдиши, мянфур адятляр ону юз арзусуна чатмаьа гоймур,
севэисиндян айры салыр. Молла Жцмя ися щеч бир тягсири олмайан вяфалы эюзяли
ящдиня «вяфасыз» чыхмасында тягсирляндирир:
Исми Пцнщан, бу достлуьу позурсан,
Салдын мяни ащу-зара, чох саь ол!
Хейли вахтдыр йадлар иля эязирсян,
Бярякаллащ, сян дилбара, чох саь ол!
Сян намярдсян, мян Жцмяни сатарсан,
Юзэя иля сармашыбан йатарсан.
Бир вахт олар лайигиня чатарсан,
Дили ширин, гялби гара, чох саь ол!
Яввялляр юз севэилисинин «ал йанаьыны», «бцллур бухаьыны», «шякяр
додаьыны», «жейран йеришини» тяриф едирдися, о, яря эетдикдян сонра шаир
бунларын щеч бириндян сюз салмыр, яксиня, «вяфасыз севэилисиня», «зяманяйя»,
«сейрагублара», наданлара, вары, дювляти, пулу щяр шейдян цстцн тутанлара
гаршы чыхыш едир, саф мящяббятя биэаня оланлара гаршы юз дярин нифрятини
билдирир:
Фяляк йыхсын сейрагубун юйцнц,
Цряйиня чяксин даьы, дцйцнц.
Цзц гара олсун гийамят эцнц,
Йансын ода Шядди Шяддад мисилли!
Вя йахуд, айрылыьын йаман дярд олдуьуну сонра щисс едян шаир дейир:
Мян эюрмцшям, кафирим дя эюрмясин,
Ня йаман дярд имиш залым айрылыг.
Яьйарлары мурадына ирмясин,
Юлцмдян бетярмиш зцлцм айрылыг.
47
Молла Жцмянин илк шеирляри иля сонракы дюврдя гялям алдыьы шеирляр
арасындакы тязад тящлил вя тядгигат обйектидир. Молла Жцмя «юмрцнцн эянж
чаьларында мяшугясинин ешги иля йашадыьы, онунла тез-тез эюрцшдцйц заман
юзцнц дцнйанын хошбяхт инсаны щесаб едирся, мяшугяси яря верилдикдян сонра
юзцнц ян бядбяхт, кимсясиз, бяхти гара, тянща щесаб едир. Щятта, о, йеня
Мяжнун кими юз севэилисинин цзцнц эюрмяйя жан атыр, онун доггазына
эедир». Буну тядгигатчы Мящяммяд Фцзулинин «Лейли – Мяжнун» ясяриндяки
бир епизодла мцгайися едир, билдирир ки, бу «Лейлинин Ибн Сялама яря
верилмясиндян сонра Мяжнунун онун гапысына эялдийи сящняни хатырладыр:
Йери, гасид, дейнян Исми Пцнщана,
Бу доггаза бир бичаря эялибдир.
Дярман цчцн сян щякими –лоьмана,
Цчжя кялмя хош ряфтара эялибдир…
Жаван икян дцшдцм жандан аваря,
Сиррим дейим сяня, алям, ашкаря.
Йери дейнян о наинсаф дилбяря,
Молла Жцмя, бяхти гара эялибдир.
Молла Жцмянин айрылыгдан чякдийи изтираблар, «мящяббят аляминдя юз
арзусуна чатмадыьы цчцн» «бядбинлийя» гапылмасы, шеирляриндяки бу
бядбинлик диггятдян йайынмыр: «О, щяйатда йашамаг, щяйатдан зювг алмаг
истямир, юз севэилиси иля бир йердя юлмяк, бир йердя дяфн олунмаьы арзу едир:
Чцнки эюрцшмядик, Исми Пцнщаным,
Гисас гийамата галсын сянинян…
Щяр намярдя жаны вериб нейлярям,
Мцхяннятин цзцн эюрцб нейлярям?!
Сяндян айры юмцр сцрцб нейлярям?
Молла Жцмя истяр юлсцн сянинян.
Лакин яжял ашигя бу арзусуна да йетишмяйя имкан вермир. Исми Пцнщан
юз Мяжнунунун дярди-гяминдян ащ-наля ичиндя йаныб сюнян Лейли кими,
бащарын эюзял бир вахтында, эцллярин, бянювшялярин баш галдырдыьы, отларын
эюйярдийи бир дюврдя дцнйадан кючцр. Жцмя ися дярд-гям ичиндя онун гябри
цзяриндя юз Лейлисини итирмиш Мяжнун кими эюз йашлары ахыдыр:
Исми Пцнщан кючдц фани дцнйадан,
Гарышды торпаьа эюз щайыф олду!
Худанын тядбири беляймиш бизя,
Солду йанаглары, цз щайыф олду.
Яжял чатыб няфяс сана дцзцлдц,
48
Гям, щижран тапдады, баьрым цзцлдц.
Йеня севдийимдян ялим цзцлдц,
Ихтилаф тцкянди, сюз щайыф олду.
Бу йазыг Жцмянин дюнцбдцр бахты,
Ясди яжял йели, сярвими йыхды.
Дедим ки, шад оллам, бу бащар вахты,
Тюкцлдц бурнумдан йаз, щайыф олду!
Молла Жцмя зяманядян шикайят мотивлярини, ижтимаи мювзулу шеирлярини
дя еля бу вахтлар йазыб йаратмышдыр. Артыг бу дюврдян о, бир нюв иттищамчы
кими чыхыш едир. Ялбяття, буну йалныз шяхси мясяля кими ялагяляндирмяк олмаз.
Онун «Ейлясин», «Чохдур», «Аьларам», «Жаным», «Ай фяляк», «Ейляр»,
«Аьласын», «Йохдур» вя саир гошмаларында зяманядян етдийи наразылыглар,
ингилабдан яввялки аьыр щяйат шяраитляри, пулун щяр шейя цстцн эялдийи,
щямчинин щаким синифлярин накяслийи, виждансызлыьы юз яксини тапмышдыр».
Молла Жцмянин шеирляриндя сяняткарлыг мясяляляриня дя диггят йетирян
тядгигатчы ясярляриндя ашыг шеиринин ойнаг, садя, сямими ифадя формаларындан,
«классик шеирин мцвяффягиййятли ифадялярини» жанлы данышыг дилини, шифащи халг
шеиринин хцсусиййятляриня уйьунлашдырмасындан да бящс едир.
Тядгигатчынын ел ичиндян топлайыб гялямя алдыьы рявайятлярдян,
мящяббят дастанларындан, щяйат вя йарадыжылыьыны тядгиг етдийи, цзя чыхардыьы
ел сяняткарларыйла баьлы бир нечя нцмуняйя диггят йетиряк.
49
1. ШЯМКИРЛИ АШЫГ ЩЦСЕЙН
XIX яср ашыг йарадыжылыьымызын ян мящсулдар дюврляриндяндир.
Гызылвянэли Ашыг Алы, Шаир Мяммяд Щцсейн, Ашыг Муса, Эюйчяли Ашыг
Мящяммяд,Йящйа бяй Дилгям, Молла Жцмя, Ашыг Пяри, Ашыг Аббас, Ашыг
Ялясэяр, Кялбяжярли Ашыг Гурбан, Шямкирли Ашыг Гасым, Сайсулу Ашыг Пянащ,
Вархийанлы Ашыг Мящяммяд, Гарабаьлы Ашыг Мащмуд, Шишгайалы Ашыг
Айдын, Ашыг Ряжяб, Ашыг Жавад вя башгалары бу ясрин йетирмяляридир. Лакин
бунлардан бир гисминин йарадыжылыьы вахтында йазыйа алынмадыьындан аз бир
гисми эялиб бизя чатмышдыр. Бир гисминин мцхтясяр йарадыжылыьы ися шеир
щявяскарлары вя мцтяхяссисляр тяряфиндян топланараг мцхтялиф иллярдя,
мцхтялиф гязет вя ъурналларда, щямчинин китаб шяклиндя няшр олунмушдур.
Бу дювцрдя йашайыб, йаратмыш гцдрятли ел сяняткарларындан бири дя
Шямкирли Ашыг Щцсейн олмушдур. Ашыг Щцсейн Гурбан оьлу 1811-жи илдя
Шамхор районунун Гапанлы кяндиндя анадан олмушдур. Лакин бизя мялум
олмайан сябябляр цзцндян онун аиляси Гапанлы кяндиндян гоншу
Гаражямирли кяндиня кючмцш, Щцсейн ися юмрцнцн сонуна гядяр бу кянддя
йашайыб йаратмышдыр. Атасы Гурбан киши оьлуну о заман кяндистан йериндя
даща чох нцфузлу олан дямирчи сянятини юйрянмяк цчцн Алабашлы кяндиндя
йашайан вя мяшщур дямирчи кими шющрят тапмыш уста Кябля Баьырын йанына
эятиряряк она шяйирд вермишдир. Уста Кябля Баьыр дюврцнцн эюзцачыг,
савадлы вя мцтярягги фикирли шяхсляриндян олмушдур. О, яряб, фарс дилляриндя
мцкяммял мядряся тящсили эюрмцш, щятта «Мязлум» тяхяллцсц иля бир сыра
гошмалар да йазмышды. Эюзял дямирчилик сяняти иля йанашы саз чалмаг вя
юзцндян шеир гошмаьы да бажаран Мязлум, аз бир вахт ичярисиндя Щцсейни
танымыш, онун щафизясиня бяляд олдугдан сонра ашыглыг сянятиня олан мейлини
дуймушду. Беляликля, дямирчилик сянятийля йанашы, она саз чалмаг, ифа етмяк
цсулларыны да юйрятмишдир. Щятта уста Кябля Баьыр юз шаэирдиня бош
вахтларында дярс демякля яряб вя фарс диллярини дя юйрятмишдир. Эюзял
щафизяйя, йарадыжылыг габилиййятиня малик олан Щцсейн аз бир вахт ичярисиндя
ашыглыг сянятинин сирлярини дяриндян мянимсямиш, Гурбанинин, Туфарганлы
Аббасын, Хястя Гасымын, М.В. Видадинин, ялялхцсус, М.П. Вагифин
гошмаларыны язбярлямишдир. Чцнки дейиляня эюря, ашыг Щцсейн Молла Пянащын
гощумудур.
Филолоэийа елмляри намизяди Ящлиман Ахундовун йаздыьына эюря,
Щцсейнин анасы Зящра ханым М.П. Вагифин бажысыдыр. Юзц дя яслян Газах
гязасынын Даькясямян кяндиндяндир. Аиляси Даькясямян кяндиндян эяляряк
яввялжя Шямкирин Гапанлы, сонра ися Гаражямирли кяндиндя мяскян салмышдыр.
Устады Кябля Баьыр Щцсейнин ашыглыг сянятиня олан мейлини, щявясини, нитгини,
данышыг тярзини, щафизясини, саз чалмаг мящарятини, йарадыжылыг габилиййятини
нязяря алараг, дямирчилик сянятиндян тамамиля айырыб ашыглыг етмясини
мяслящят эюрцр вя она бир сыра мяслящятляр верир. Яввялляр ятраф кяндлярдя
мяжлис-мярякя кечирян Ашыг Щцсейн аз вахт ичярисиндя камил бир ашыг кими
таныныр. Артыг ону районлара, кяндляря дявят едир, щюрмят-иззятля йола
салырлар. Лакин Ашыг Щцсейн илк эцнлярдян бир йана дявят олунардыса да юз
50
устады Кябля Баьырла яввялжя мяслящятляшяр, сонра сяфяря чыхарды. Щятта
Нахчыван сяфяриня эетмяздян яввял юз устадына мяслящятя эялир:
Яхи, Нури дидям, кцйиндя Мязлум
Бир гыз мяни Нахчывана истяйиб…
Дейяркян, устады Кябля Баьыр она беля жаваб вермишдир:
Салам-дуан эялди, ей нури чешмим,
Истяйибдир о мейдана эетэинян!
Мяндян дярс алмысан танырам сяни,
Оьул, горхма сян мярданя эетэинян!..
Ашыг Щцсейн йарадыжылыьында М.П.Вагифин чох бюйцк тясири вардыр.
Ашыгын М.П.Вагифя бу гядяр алудя олмасы мящз онун Молла Пянащ Вагифя
йахын гощум олдуьуну эюстярян ясас дялиллярдир. Онун «Йохдур»,
«Ойнасын» вя саир гошмалары Вагифин ейни адлы гошмалары иля щямащянэдир.
Щятта «Ойнасын» гошмасы демяк олар ки бир-биринин ейнидир; мясялян Ашыг
Щцсейндя:
Башына дюндцйцм той адамлары,
Сиз дя дейин тойа эялян ойнасын.
Адыны демирям, елдян айыбдыр,
Гямзяси баьрымы дялян ойнасын.
Вагиф:
Щцсейн:
Вагифдя:
Щцсейндя:
Башына дюндцйцм той адамлары,
Сиз дя дейин тойа эялян ойнасын.
Адыны демярям, елдян айыбдыр,
Филанкясин гызы филан ойнасын.
Бир туба бойлудур, зцлфляри дястя,
Дярдини чякмякдян олмушам хястя.
Ящдиндян дюнмяйян ужуз сюз цстя,
Достунун гядрини билян ойнасын.
Бир туба бойлудур, бойу нюврястя,
Щясрятин чякмякдян олмушам хястя.
Ишарят ейлярям анлайан доста,
Достунун гядрини билян ойнасын.
Яйниня эейибди бярпадан дизлик,
Достлар арасында итмяйя дцзлцк.
51
Щяр ялиндя вардыр бир ала йцзлцк,
Йцзлцйц ялиня алан ойнасын.
Вагифдя:
Ня мцддятди она эцвянян бизик,
Щясрятин чякмякдян жанымыз цзцк.
Щяр ялиня алыб бир даня цзцк,
Цзцйц дястиня алан ойнасын.
Галан бяндлярдя дя, ясасян, йахынлыг бу гябилдяндир.
Ашыг Щцсейнин гошмалары да Вагифин гошмалары кими дил жящятдян сон
дяряжя жанлы, садя вя айдындыр. Форма етибары иля дя Ашыг Щцсейнин
йарадыжылыьы Вагифин йарадыжылыьы иля, ясасян, ейнидир. Щяр ики шаирин
йарадыжылыьында эярайлы, гошма, тяжнис, мцхяммяс, дейишмя ясас йер тутур.
Цмумиййятля десяк, Ашыг Щцсейнин йарадыжылыьына Молла Пянащ Вагифин
эцжлц тясири олмушдур. Вя о, Вагиф мяктябинин давамчыларындан щесаб едилир.
Ашыг Щцсейн Шямкирлинин йарадыжылыьы юз саьлыьында мятбуат цзц
эюрмямишдир. Устад сяняткарлар вя ифачы ашыглар онун шеирлярини дилдян-диля,
нясилдян-нясиля кечиряряк мцасир дюврцмцзя гядяр йашатмышлар. Йалныз
Октйабр ингилабындан сонра ашыьын шеирляри топланараг мцхтялиф иллярдя,
мцхтялиф гязет, ъурнал вя китабларын сящифяляриндя чап едилмишдир. Илк дяфя
онун щаггында Вяли Хулуфлу мялумат вермиш вя тяртиб етдийи « Ел ашыглары »
(Азярняшр, 1927) китабында йазмышдыр: « Ашыг Щцсейн Эянжя гязасынын
Гапанлы кяндиндя анадан олубдур. Сонралар юзц кючцб Гаражямирлидя
йашамышдыр. Ашыг Щцсейн 19-жу ясрин ахырларында вяфат етмишдир. Юзцндян
сонра оьлу Ашыг Чобан атасы гядяр мяшщур олмаса да, юз вахтынын ашыглары
арасында биринжи ашыглардан сайылырды».
Вяли Хулуфлу Ашыг Щцсейнин щямйерлиси олса да, онун щаггында дягиг
мялумат веря билмямишдир. Онун юлцмц щаггында халг арасында беля бир
рявайят вардыр: «Устады Кябля Баьырдан ашыглыг сирлярини тамам-камал
юйряндикдян сонра Сюйцн ями мярякя-мяжлисляр кечиряр, ашыгларнан дейишяр,
эюзял дастанлар, сюзляр йарадарды. Эцнлярин бириндя Сюйцн ямини Эянжяйя
тойа дявят едирляр. Эюрянлярин дедийиня эюря, бу вахтлар онун 80 йашы оларды.
Ямбя чох эцмращ, щям дя саз имиш. Тойун ширин йериндя Эядябяйдян ики атлы
эялир Гаражямирлийя, эюрцрляр юйдя йохдур. Кцлфятиндян юйрянирляр ки,
Эянжядя тойдады. Атлылар атларыны Эянжяйя сцрцрляр. Сораглаша-сораглаша
эялиб той олан еви тапырлар. Эюрцрляр ки, Сюйцн ями ялиндя саз, мяжлисин
ортасында дюйран ейляйир. О гядяр дя жамаат вар ки, онун йанына эетмяк
гейри-мцмкцндцр. Юй сащибини чаьыртдырыб тявягге едирляр ки, бир анлыьа
Сюйцн ямини чаьырсынлар, важиб ишимиз вар. Юй сащиби биртящяр иряли йерийиб ашыг
Сюйцнцн гулаьына чатдырыр. Сюйцн ями жамаатдан цзцрхащлыг ейляйиб байыра
чыхыр. Атлыларнан эюрцшцр, ичяри дявят едир. Амма атлылар ичяри эирмяйиб
дейирляр:
- Ай Сюйцн ями, бизи Эядябяйдян эюндярибляр. Галакянддяник. Сабащ
ахшам тойумуз вар, буйурдулар ки, тойу сиз апарасыныз.
52
Сюйцн ями бир аз фикря эедиб дейир:
- А бала, инди пайызын сон айыды, сизин тяряфлярдя гар ялиндян тярпянмяк
олмур. О тяряфляря чох эедиб-эялмишям, бялядям. Мяндя ки, синнимин бу
вахтында эедиб гара-чойьуна дцшярям. Бялкя айры ашыг апарасыныз.
Атлылардан бири диллянир ки:
- Ай Сюйцн ями, айры ашыг юз елимиздя дя вар, ямбя мяслящят олмады,
жамаат сизи истяди.
Сюйцн ями фикирляшир ки, эетмясям, дейяжякляр ки, Эядябяй ашыгларындан
горхду, эялмяди. Биртящяр эедиб чыхарам, нолажах.
Сюз верир ки, йахшы сабащ ахшам сиздяйям. Атлылар чыхыб эедирляр. Той
гуртарыр. Ашыг Сюйцн дя эежя той евиндя эежяляйиб, алаторандан галхыб
Гаражямирлийя, юйцня эялир. Ящвалаты арвадына дейяндя, арвады разы олмур.
Ямбя ашыг тярслик еляйиб йола тядарцк эюрцр. Атына сувар олуб Морулдан дик
йухары галхыр. Йасамалы биртящяр галхыб Чардаглыйа чатанда гар тюкмяйя
башлайыр. Сюйцн ямини йолда эюрянляр бир гядяр данлайырлар ки, бу човьунда
щара эедирсян, дялисян, нясян! Ямбя Сюйцн ями сюз вердийи цчцн эедяжяйини
билдирир. Нящайят, эялиб Хархар кяндиня чатыр. Кянддян бир гядяр
узаглашанда щава тутулур, бярк човьун башлайыр. Сян демя, Гала кяндинин
йахынлыьында чухурлар вармыш. Чухурлар гарла юртцлдцйц цчцн эюрцнмцр.
Тярс кими ат билмядян гяфлятян чалайа дцшцр. Йекя калафа имиш. Юзц атдан
дцшцр ки, ат чыхсын, гантарьадан тутуб юзц дя чыхар. Тярс кими ат калафадан
чыханда бярк дартыныр. Кишинин ялиндян кантарьа чыхыр. Ня гядяр ейляйирся чыха
билмир. Сойуг гар да бир тяряфдян кишини тянтидир. Ямбя, дейирляр ки, ат
орадан араланмыр, калафанын йаныны кясдириб дурур. Сящяр ачылыр, эялян-эедян
эюрцр гантарьалы, йцйянни бир ат чюлдя дайаныб. Йахынлашанда эюрцрляр ки,
чухурда бир шей гаралыр. Дцшцрляр калафайа, эюрцрляр гаралан ашыьын
чийниндяки сазын ужуду. Саз гара торбайа салындыьындан ужу тез эюрцнцр.
Кишини дартыб калафадан чыхарырлар. Эюрцрляр ки, донуб, няфяси эялмир. Тез евя
эятирирляр. Таныйырлар ки, Ашыг Сюйцндцр».
Бу рявайяти бизя 1965-жи илдя Товузда експедисийада оларкян гожаман
Ашыг Гядир данышмышдыр. Бундан башга, даща бир нечя ашыглар да бу щадисяни
нягл ейлядиляр. Онларын дедийиня эюря, Ашыг Щцсейн Шямкирли 1891-жи илдя 80
йашларында вяфат етмишдир.
Ашыг Щцсейн истедадлы бир шаир кими чох зянэин йарадыжылыьа малик
олмушдур. Щяля юзцнцн дедийиня эюря, онун алты йцз диваниси, тяжниси, йедди
йцз гыфылбянди, сяксян бящри-тявили вя саиряси олмушдур:
Варымдыр алты йцз дивани-тяжнис,
Йедди йцз мцямма, гыфылбянд, тяхмис,
Сяксян бящри - тявил, назянин, щярэиз…
Лакин вахтында топланмадыьындан щафизялярдя гября эетмиш, бир гисмини
ися сонралар Щцммят Ялизадя, М.Щ. Тящмасиб, Ящлиман Ахундов вя
башгалары топламышлар. Шямкирли Ашыг Щцсейнин шеирлярини биз 1962-64-жц
иллярдя Газах, Товуз вя Шамхор ашыгларындан ялдя етмишик. Бу ишдя бизя
53
Газаьын Аькюйняк кяндиндя йашайан Ашыг Мяммядйар, Кючвялли Ашыг Яли,
Товузун Бозалганлы кяндиндя йашайан гожаман Ашыг Гядир, Ашыг Якбяр
Жяфяров, Шамхор районунун Кечили кяндиндя йашайан Ашыг Чобан Мястан
оьлу Таьыйев, Моруллу Ашыг Теймур вя Шямкирли Ашыг Мясим даща йахындан
кюмяк етмишляр.
Доьрудур, сон ийирми илдя ашыьын ирсинин топланмасы вя няшри сащясиндя
мцяййян иш эюрцлмцш, «Ашыглар» китабларында онун шеирляри аз да олса чап
едилмиш, бир сыра елми китабларда щаггында сющбят ачылмыш, щятта 1971-жи илдя
айрыжа шеирляриндян ибарят дюрд чап щяжминдя китабчасы да охужулара
чатдырылмышдыр. Лакин бунлар истедадлы сяняткарын юйрянилмяси цчцн кифайят
етмир вя бу, онун йарадыжылыьынын бир щиссясини тяшкил едир. Онун лирик шеирляри
иля йанашы, ири щяжмли ясярляри дя вардыр. Бунларын сырасында «Вагиф» дастаны,
«Щцсейн-Рейщан» дастаны, «Ашыг Щцсейнин Бяй Чобанла ящвалаты», «Ашыг
Щцсейнля-Ашыг Ялясэярин эюрцшц» вя с. дастан вя поетик рявайятляри
мювжуддур. Бунлардан йалныз «Вагиф» дастаны, ясасян, там шякилдя чап
едилмишдир. «Азярбайжан халг дастанлары», (1980) «Щцсейн-Рейщан» дастаны
ися «Ашыг Щцсейн Шямкирли» («Эянжлик», 1971) китабчасында ихтисарла
верилмиш, щямин дастан ейни шякилдя 1980-жи илдя чапдан бурахылмыш
«Азярбайжан халг дастанлары» китабына дахил едилмишдир. Щямин китаба
профессор Азад Нябийев «Юн сюз» («Мяняви сярвят хязинямиздян») йазмыш,
профессор Вагиф Вялийев ряй вермишдир. Бурада Ашыг Щцсейнин Бяй Чобанла
ящвалаты «Щцсейн-Рейщан» дастанынын ичярисиндя верилмишдир. Яслиндя ися
«Бяй Чобанла Ашыг Щцсейнин ящвалаты» айрыжа рявайятдир вя ону ашыглар
мцстягил бир щадися кими нягл едирляр. «Щцсейн-Рейщан» ися тамамиля
мцстягил бир дастандыр. Профессор М.Щ.Тящмасиб беля дастанлар щаггында
йазмышдыр:
«Ашыг, йахуд ашыг тярзиндя йазыб-йарадан шаир юзц щаггында дастан
гошур. Бурада ящвалатын, мажяранын, суъетин доьурдан да баш вермиш реал
щадисями, йохса «уйдурма»мы, мяшугянин-бутанын реал севэилими, йахуд
хяйалы сурятми олуб-олмамасынын фярги йохдур. Ясас мясяля будур ки, беля
дастанларын гящряманы ону йарадан «мцяллиф»ин юзцдцр» («Азярбайжан халг
дастанлары» орта ясрляр, «Елм» 1972, сящ88).
«Щцсейн-Рейщан» дастанындан эюрцндцйц кими, Ашыг Щцсейн классик
ядябиййата да дяриндян бяляд имиш. Мясялян, Рейщан ханымла дейишмясиндя:
О няди ки, йемядиляр, дойдулар,
О няди ки, гийамятя гойдулар?
О кимийди дярисини сойдулар?
О няди ки, атяши йох, дашар щей?
Сорушмасы вя жавабы айдын эюстярир ки, Нясими кими бир шаирин
йарадыжылыьы иля йахындан таныш имиш.
Бу дастаны бязян «Ашыг Щцсейнин Нахчыван сяфяри» адландырырлар. Бу
ону эюстярир ки, доьурдан да, бу ясяр классик дастан сявиййясиня йцксяля
билмямишдир. Чцнки беля «сяфярляр» ашыг йарадыжылыьында чохдур. Лакин беля
54
дастанларын щансы група (мящяббят, гящряманлыг йахуд аиля-мяишят) дахил
олдуьу да щялялик там мцяййянляшмяйиб. Мясялян, «Ашыг Мящяммядин
Тцркийя сяфяри», «Щцсейн Бозалганлынын Тифлис сяфяри» вя саир бу гябил
дастанлардандыр. Бизжя, беля дастанларын щялялик «мцшаиря дастанлар»
истилащында ишлятмяк олар. Чцнки бялли олдуьу кими, бир сыра классик
ашыгларымыз юзляри иля айры-айры, бязян дя хяйали севэилиляр, йахуд рягиб
сяняткар- йарадыжы гызлар арасында дейишмя сящняляри йарадырлар ки, бу
дейишмяляр, йахуд мцшаиря мажяраларла, йяни ашыьын сяфяря эедяркян йолда
башына эялян щадисялярля, нягл олунараг дастан шяклини алыр. Мясялян, Ашыг
Щцсейнин Рейщан ханымын архасынжа эедяряк йолда Хаса ханымла эюрцшцб
дейишмяси, Нярэиз ханымла дейишмяси вя саиря бир суъетдя бирляшдийи цчцн, йяни
ясас апарыжы гящряманын ятрафында бу щадисяляр бирляшдийи цчцн ясяр
дастанлашыр вя устадларын дедийи кими, «бир эежялик наьыла дюнцр».
Бунларын ясас мяьзини мцшаиря тяшкил етдийи цчцн бу гябил дастанлары
тяхмини олараг «мцшаиря дастанлар» адландырырыг. Чцнки, Ашыг Щцсейн,
йахуд да Эюйчяли Ашыг Ялясэярин гардашы Ашыг Мящяммяд щеч дя бута
архасынжа дейил, мцяййян мягсяд цчцн сяфяря чыхырлар. Одур ки, беля
дастанлары ня гящряманлыг, ня аиля-мяишят, ня дя мящяббят дастанлары
групуна дахил етмяк мцмкцн дейилдир. Бунларда сющбят мящяббятдян
дейил, рягибя галиб эялмякдян-щям дя дейишмя йолу иля галиб эялмякдян
эедир.
Ашыг Щцсейнин Бяй Чобанла эюрцшмяси, онунла дейишмяси, эежя Чятин
дярядя баш вермиш щадисянин ашыг тяряфиндян тясвир вя тяряннцм едилмяси ися
поетик рявайятдир. Бу гябил рявайятляр Ашыг Ялясэярля баьлы даща чохдур.
Хцсусиля, халг арасында классик ашыг йарадыжылыьы иля ялагядар бу гябил чохлу
поетик рявайятляр вардыр.
Ашыг Щцсейнин Бяй Чобанла ящвалатындан бялли олур ки, о, кянд
щяйатыны, чобанларын психиолоэийасыны, чюллцйцн мяишят хидмятлярини,
щейвандарлыгла баьлы яняняляри, дар айагда чобанларын фяалиййятлярини
дяриндян юйрянмиш, кянд щяйатынын бу гябил мажяраларына ушаглыгдан адят
етмишдир. Жанаварларын чюлдя сцрцляря басгын етмяси, гойунлары ганына
гялтан еляйиб, сцрцйя талан салмасы, щейванларын пярян дцшмяси, чобан
итляринин жанаварлара щцжум чякмяси о заман тез-тез баш верян щадисялярдян
иди. Биринжи нювбядя шаир бунун сябябини чобанларын эежя вахты йатыб сцрцнц
сащибсиз гоймасында эюрцр:
О гудуз дяймиш жанавар,
Гойунлара салды талан.
А эядяляр, дцз данышын,
Сюзцнцздя чохду йалан!
Ит ушаьы, гудурубсуз,
Щеч йатармы муздур олан!
Шащгулу да эеж ойанды,
Боьазына кечди палан.
Ай эядя, Дагга Хялил,
55
Дур кяндя хавара йцйцр!..
Щяр шейдян яввял Ашыг Щцсейн лирик шаирдир. Онун лирик гящряманы
Фатимя, Зивяр, Зейняб, Бясдиляр, Эцллцляр щяйати адамларды. Бунлар бизим
щяйатда эюрдцйцмцз Азярбайжан гызлары, Азярбайжан эюзялляридир. Щятта бу
кяндистан эюзялляринин цнванлары да бизя бяллидир.
Шямшяд мащалында, Морул елиндя,
Эцняш цзлц Мящлуганы эюрмцшям...
Бадисяба дяйди, ачылды чарьат,
Эюржяк жамалыны, аьыл галды мат.
Беля эюзял эялмяз дцнйайа, щейщат,
Бяндя салан зяняхданы эюрмцшям...
Бу эюзяллямяляри охудугжа шаирин юзцнцн дя естетик зювг сащиби олдуьу
щисс олунур. О, бир ряссам кими эюрдцйц Азярбайжан эюзялинин рясмини бядии
сюзля вермяйи, тясвир вя тяряннцм етмяйи бажарыр.
Аь цздя сийащ теллярин,
Шякярдян ширин диллярин.
Йанагда гызыл эцллярин,
Кянар еля хары, Бяйаз.
Гамятин яр-яр кимиди,
Бухаьын мярмяр кимиди.
Сядрин гялямкар кимиди,
Дишлярин мирвари, Бяйаз...
Ашыг Щцсейн эюзялин йалныз харижи портретини вясф елямир. О, ейни
заманда, эюзялин хасиййятини, давранышыны, дилинин ширинлийини, йеришини,
дурушуну, эейимини, бяр-бязяйини дя тясвир етмяйи бажарыр:
Дурушу товуздур, бахышы тярлан,
Сярдя бязяк, гямзяляри тюкяр ган.
Верясян жаныны йолунда гурбан,
Эюр нежя эюйчякдир тели Фатманын..
Йахуд:
Сазяндя ящлиня чохдур щявяси,
Белиндя кямяри, голда дцймяси.
Эюрцнцр йахадан мярмяр синяси.
Ачылыб кюйсцнцн баьы Набатын.
56
Шаирин эюзялин эюзяллийини нязяря чарпдырмаг цчцн шеирдя ишлятдийи
тяшбещляр, детал вя жизэиляр охужу вя йа динляйижи тяряфиндян тез гавранылыр вя
зювгцнц охшайыр. Йухарыда дедийимиз кими, тясвирлярдя ян чох нязяря чарпан
йерли, милли колорит, мящялли эейим, етнографик тяфяррцат, ян чох да кяндистан
адятляри мараг доьурур. Бунунла да шаир юз охужусунда вя йахуд ашыг юз
динляйижисиндя мцяййян вя дцзэцн тясяввцр йарадыр. Онун эюзялляри бирбириня чох бянзяйир. Щамысы ащу эюзлц, шух бахышлы, ляби гюнчя, йанаьы эцл,
тели сийащ, зяняхданын чющряси хал, бойу узун, эярдяни ужа, бели назик, зцлфц
кямянд, тярлан кими жилвялянян, гашлары каман, эюрянляри бяндя салан, рам
ейляйян эюзяллярдир. Ашыг Щцсейн щяр йетяня тяриф демир, щяр йетяни эюзял
адландырмыр. Онун эюзялляринин юзэя бир яламяти вар:
Щяр йетян эюзяля эюзял демярям,
Эюзялдя юзэя бир яламят олар.
Зцлф даьылар, чин-чин дцшяр эярдяня,
Гашынан, эюзцнян ишарят олар.
Ял дяйяндя фярйад еляр нимтяня,
Тел тюкцляр, цзц дюняр эцлшяня.
Сяряндазы башдан салар эярдяня,
Эюрцнся бустаны гийамят олар.
Щцсейнин бутасы тярлан жилвяли,
Бир ширин ядалы, бир наз-гямзяли.
Щяр кясин ки, ола беля дилбяри,
Бу дцнйа гяминдян сяламят олар.
Ашыг Щцсейн юз шеирлярини ян чох эярайлы, гошма, тяжнис, жыьалы тяжнис,
зянжирлямя, гошайарпаг мцхяммяс, додагдяймяз тяжнис, дивани, жыьалы
мцхяммяс, зянжирли мцхяммяс вя с. кими формаларда йаратмышдыр. Йерлийериндя ишлядилян идиоматик ифадяляр, тяшбещляр, истиаряляр, бянзятмяляр,
мцгайисяляр онун мащныларына хцсуси сямимилик вя эюзяллик вермишдир.
Аталар сюзляри, зярб-мясялляр, аз сюзля дярин мяна ифадя етмяк бажарыьы да
Ашыг Щцсейнин ясл истедад сащиби олдуьуну эюстярир.
Ащу эюзлц, шух бахышлы,
Гядди дал яжям гызы.
Лябин гюнчя, йанаьын эцл,
Сийащ тел, яжям гызы.
Зяняхданын чющряси хал,
Нежя гойум гиймяти,
Бой узун, эярдан ужа,
Назик бел, яжям гызы.
57
Цмумиййятля, ашыьын гошмаларында мараглы бянзятмяляр, тяшбещляр аз
дейилдир. Онлар шеиря эюзяллик эятирдийи кими, эюзялин эюзяллийини дя инсанлара
тез чатдырыр. Эюзяллярин щям дахили, щям дя харижи эюзяллийини бядии бир дилля,
естетик зювгля охшамаьы бажарыр. Онун дили олдугжа садя, ряван вя ахыжыдыр.
Бязян ядяби дилдян узаглашараг мящялли диалектляр дя ишлядир. Лакин, бу,
йериня дцшцр ки, охужу, йахуд динляйижи ону баша дцшцр, анлайыр, гаврайыр вя
шериййятя щеч бир хялял эятирмир. Яксиня, халг дилиндя ишлядилян бу ифадяляр
бядии дилимизи даща да зянэинляшдирир.
Ашиганя шеирляри иля йанашы, онун ижтимаи ейиблярин тянгидиня щяср
олунмуш ясярляри дя вар. Сядагят, мярдлик, тявазюкарлыг кими инсанлыьа хас
олан няжиб сифятлярин тяблиьи онун устаднамяляринин ясас мязмунуну тяшкил
едир. Бу шеирляриндя ашыг намярд, икицзлц, горхаг, йаланчы адамлары жидди
тянгид атяшиня тутур вя онлары саф, гаршылыглы мящяббятя, дцзлцйя,
мещрибанчылыьа, достлуьа дявят едир.
Бир адам ки, сянля цлфят ейляйя,
Йягин онун ясил-заты йахшыдыр.
Намярд сяня гузу пилов йедиртся,
Мярдин гуру мящяббяти йахшыдыр.
Ашыг олсан сюзцн сюйляйя башдан,
Саллабаш адамдан, цряйи дашдан.
Бяднязяр гоншудан, бяджинс йолдашдан,
Гядир билянлярин ити йахшыдыр.
Ашыг Щцсейн дюврцнцн эюзцачыг, ариф адамларындан олмушдур. О,
рущанилярин, залымларын фырылдагларына эюз йуммамыш, онлары юз мащныларында
ифша етмишдир. Бу бахымдан ашыьын «Моллалар» адлы мцхяммяси даща
сяжиййявидир:
Билмирям ня истяйир
Биздян рущани моллалар?
мисрасы иля башланан бу щяжв ижтимаи мязмунлу шеирляри ичярисиндя диггяти
даща чох жялб едир. Ашыг бурада мцхтялиф цсулларла халгы алдадан, эюзцаж,
сыртыг, пахыл, ядабаз, йаланчы дин хадимлярини тянгид атяшиня тутур, онларын
фырылдагларынын цстцнц ачыр.
Мирас палтарлары эейиб,
Артырыр шаны моллалар.
Беш шащы пул эюряндя,
Сатыр иманы моллалар.
Халгы чапыб талайыр,
Сцрцр дювраны моллалар.
58
Ашыг Щцсейн Шямкирлинин ня гядяр охудуьу, тящсил алдыьы бизя мялум
дейил. Лакин йаратдыьы баьлама вя мцхяммяслярдян эюрцнцр ки, камил
мядряся тящсили алмыш вя зянэин дцнйаэюрцшцня, щяйат тяжрцбясиня малик бир
сяняткар олмушдур. Ашыг шеирляриндя бир сыра юлкяляри, шящярляри, мащаллары
эяздийини ачыг-айдын шярщ етмишдир.
Шямкирли Ашыг Сюйцням
Мян бурада йер ейлядим.
Урум, Салмас, Мараьа,
Исфащаны зар ейлядим.
Эяздим Чечени, Чяркязи,
Ня горхдум, ня ар ейлядим.
Дямир гапы Дярбянд, Губа,
Эцржцстаны вар ейлядим…
Эюрцндцйц кими, али тящсил алмаса да узаг-узаг шящярляри эязмякля юз
дцнйаэюрцшцнц артырмыш, нежя дейярляр: «Чох йашайан чох билмяз, чох эязян
чох биляр».
Юз муасирляри иля дейишмяси, эюрцшмяси дя ашыьын истедадлы сянят достлары
арасында бюйцк нцфузу олдуьуну, онларла йахындан ялагя сахладыьыны сцбут
едир. Хцсусиля, Эюйчяли Ашыг Ялясэярля, «Мязлум» тяхяллцсц иля танынмыш
устады Кябля Баьырла, Ашыг Щейдяр вя башгалары иля йахындан достлуьу ашыьа
бюйцк щюрмят газандырмышдыр. Гаражямирли вя Алабашлы кяндляри гядим
Эянжя шящяриня чох йахын олдуьундан Ашыг Щцсейн тез-тез Эянжяйя эяляр,
Эянжя мцщити иля йахынлыг едяр, Низами йурдунун бу эюзял эушяси иля фяхр
едярмиш. Муасир Шямкир ашыгларынын дедийиня эюря, Ашыг Щцсейн «Эянжя» вя
«Эянжя эюзялляри» адлы гошма вя мцхяммяс дя йаратмышдыр. Лакин там
шякилдя олмадыьындан биз онлары китаба сала билмядик. Йашлы ашыглардан Ашыг
Чобан Таьыйевля эюрцшдцк, лакин онун да щафизясиндя галмадыьына
тяяссцфляндик.
Щяйатда тяхминян 80 ил йашамыш бу истедадлы сяняткарын йарадыжылыьы юз
тядгигатчысыны эюзляйир. Бу ел сяняткарынын йарадыжылыьындан йазычылар, шаирляр,
алимляр дя аз данышмамышлар. Вяли Хулуфлу, Щцммят Ялизадя, Салман
Мцмтаз, академик Щямид Араслы, академик, йазычы Мирзя Ибращимов, халг
шаири Осман Сарывялли, профессор М.Щ.Тящмасиб, профессор Вагиф Вялийев,
профессор Паша Яфяндийев, профессор Азад Нябийев, филолоэийа елмляри
намизяди Ящлиман Ахундов, шаир Щцсейн Ариф, шаир Няриман Щясянзадя,
Гара Намазов, Мцрсял Щякимов, Сядник Пашайев вя башгалары Ашыг
Щцсейнин йарадыжылыьына йцксяк гиймят вермиш, XIX ясрин устад
сяняткарларындан бири кими танымышлар.
Академик Щямид Араслы йазмышдыр: «XIX ясрдя йетишян ашыглар
ичярисиндя Шямкирли Ашыг Щцсейнин йарадыжылыьы мцщцм йер тутур. Ашыг
Щцсейн Шямкир районун Гапанлы кяндиндя анадан олуб. Тяхминян XIX
ясрин яввялляриндя доьулмуш вя сонларына гядяр йашамышдыр. Щцсейнин эюзял
59
сяси, мяжлис кечирмяк габилиййяти олмагла бярабяр, сюз демякдя дя,
йарадыжылыгда да ясринин габажыл сяняткары иди».
«Ашыг Щцсейн Шямкирли»
(Шеирляр вя дастанлар, топлайаны вя тяртиб
едяни, юн сюзцн вя гейдлярин мцяллифи
Р.Рцстямзадя). «Йазычы», Бакы, 1991.
2. РЯВАЙЯТЛЯР
Рявайят шифащи халг ядябиййатынын ян гядим нювляриндян биридир. Бюйцк
рус тянгидчиси Б.Г.Белинскинин дедийи кими, бцтцн халгларын щяля кюрпялик
дюврцндя епик рявайятляри олмушдур. Бу рявайятлярдя халг каината, тябиятин
мцхтялиф щадисяляриня вя с. юз бахышыны ифадя етмишдир.
Дювлятин мейдана эялмясиндян сонра рявайятляр эениш шякил алараг
тарихи щадисяляри, тарихи шяхсиййятлярин гящряманлыьыны юзцндя якс етдирмишдир.
Астиаг, Томрис, Кейкавус, Жаваншир, Бабяк, Искяндяр Зцлгярнейн, Нцшабя,
Теймурлянэ, Шащ Исмайыл Хятаи, Фятяли хан, Надир шащ, Ибращим хан, Жавад
хан щаггында халг арасында чохлу рявайятляр вар. Ясасян, няср шяклиндя олан
бу рявайятляр, бир ъанр кими, наьыллара даща йахындыр. Ингилабдан яввял
бунларын бир гисми Гори семинарийасынын мязунлары тяряфиндян йазыйа
алынараг «СМОМПК» мяжмуясинин сящифяляриндя няшр олунмушдур.
Лакин бир груп рявайятляр дя вардыр ки, онлар йалныз нясрля дейил, нясрля
нязмин нювбяляшмяси принсипи ясасында йарадылмышдыр. Бу гябил рявайятляр ися
наьыллардан узаглашараг форма етибары иля халг дастанларына йахынлашмышлар.
Бунлар устад сяняткарларын, халг ашыгларынын ады иля баьлыдыр. Мяшщур Ашыг
Ялясэярин ады иля баьлы олан рявайятлярин бир гисми илк дяфя Азярбайжан ССР
ЕА Низами адына Ядябиййат Институтунун фолклор шюбясинин ямякдашлары
тяряфиндян топланараг 1963-жц илдя няшр олунан «Ашыг Ялясэяр» китабына
дахил едилмишдир. Мящз бундан сонра беля рявайятлярин топланыб йазыйа
алынмасына мараг артмышдыр. Бу нюв рявайятлярин бюйцк ижтимаи-сийаси, еляжя
дя тярбийяви ящямиййяти вардыр. Чцнки бунларда гящряманлыг, вятянпярвярлик,
бейнялмилялчилик, достлуг вя саиря кими идейалар хцсусиля йер тутур. Тарихи вя
елми ящямиййяти дя онунла изащ олунур ки, классик ашыг поезийасынын, халг
йарадыжылыьынын, халг мусигисинин айры-айры эюркямли ел сяняткарларынын щяйат
вя йарадыжылыьынын юйрянилмясиндя дя беля рявайятляр явязсиз мянбядир. Биз
бунлардан мцяййян гядяр топлайыб ялдя етмишик. Китаба дахил етдийимиз
эюркямли ел сяняткарларындан Ялясэярин, Эюйчяли Ашыг Мусанын, Долу
Мустафанын, Ашыг Бящрямын, Ярдябилли Ашыг Мящяммядин, Молла Жуманын,
Шямкирли Щцсейнин, Шаир Жавадын, Гямли Щцсейнин, Бозалганлы Ашыг
Щцсейнин йарадыжылыьы иля баьлы олан бу рявайятляр илк дяфядир ки, няшр олунур.
Бу гябил рявайятляр истяр халг арасында, истярся дя елм аляминдя мцхтялиф
адларла йашайыр. Онлара бязян «сющбят», «ящвалат», бязян дя «дастанвари
епизод», «дастанвари рявайятляр» ады верилмишдир.
60
Бу ъанрларын илк зямининин ким тяряфиндян йарадылдыьы мялум дейил.
Лакин бундан сонра щямин ъанрын тякрары мящз тяглидидир. Бялкя дя халг
поезийасынын буэцнкц тяглидчиси бунунла даща ориъинал ясяр йаратмаьа наил
олмушдур. Щяр щалда бу эцнкц дцнянкинин тяглидидир.
Бу жящятдян шифащи халг йарадыжылыьында тяглид даща эениш бир вцсят
алараг инкишаф едир вя ъанры, адян-яняняни йашадыр. Лакин йени дювр йени ъанр
да тяляб едир. Бу ъанр ися йеня дя мцяййян бир нювцн ясасында мейдана
эялир. Мясялян, илк дяфя гящряманлыг дастаны йаранмышдыр. Лакин синифлярин вя
дювлятин мейдана эялмясиля ялагядар ися гящряманлыг дастанларынын бир голу
олан тарихи гящряманлыг дастанлары йаранмышдыр. Чцнки гящряманлыг
дастанлары, ясасян ясатири щадисялярля цзви сурятдя баьлы олур, демяли, онлар юз
зяминини щяля синифлярин йаранмасындан чох-чох яввялляр эютцрмцшдцр. Бу
жящятдян гящряманлыг дастанларынын йаранмасы тарихи гящряманлыг
дастанларына нисбятян чох гядимдир.
Халг поезийасынын нцмуняляри форма жящятдян бир-бирини тяглид етсяляр
дя мязмунжа мцхтялиф, рянэарянэ вя мараглыдыр.
Азярбайжан ашыг поезийасында йарадыжылыг мцсабигяси ясас йерлярдян
бирини тутур. Бунлар ашыг поезийасында чох гядимдян башлайараг муасир
дюврцмцзя яняня шяклиндя эялиб чатмышдыр. Шцбщясиз, бу тяглид олса да, щяр
бир сяняткар бу мцсабигянин ориъиналлыьыны эюзлямякля юз мязмунлу
гошмалары иля динляйижилярин нязяр-диггятини жялб едир. Бурада йалныз форма
тяглид олунур. Мязмун йенидир. Гейд етмяк лазымдыр ки, тяглидин юзцндя дя
истедад ясас рол ойнайыр.
Китаба дахил етдийимиз рявайятлярин алтысы Ашыг Ялясэярин ады иля баьлыдыр.
Лакин бунларын щеч бири «Ашыг Ялясэяр» (1963) китабына дахил едилмямишдир.
Бу рявайятлярин, биринжи нювбядя, Ашыг Ялясэяр йарадыжылыьынын даща ятрафлы
юйрянилмясиндя бюйцк ящямиййяти вардыр. Тярбийяви характеря малик олан бу
рявайятляр щям дя мараглы сянят нцмуняляридир. Халгын вя заманын рущу она
башгаларына тясир етдийиндян аз тясир едя билмяз.
«Ашыг рявайятляри» китабы, Бакы, Эянжлик, 1988
БЯШИРИН ТОЙ ЯЩВАЛАТЫ
Сизя щарадан хябяр верим, Эюйчя мащалынын Аькился кяндиндян.
Кимдян данышым, Ашыг Ялясэярдян. Ашыг Ялясэярин Кялбяжярин Йаншаг
кяндиндян севиб эятирдийи Анаханымдан бир-биринин ардынжа алты гызы, цч дя
оьлу олмушду. Бунлардан Бясти иля Бяшир щамыдан бюйцк идиляр. Ашыг Ялясэяр
елин адятиня эюря той тядарцкцнц ейляйиб щазырлыг эюрмцшдц. Щяля пайызын
яввялляриндя арвады Анаханыма демишди:
-Ял-айаг йыьышылсын, Бяширин тойуну ейляйяк! Дцнйайа етибар йохду,
бялкя юлмядик, нявя-нятижя цзц эюрдцк.
Бяширя алдыглары гыз юз кяндляриндян иди. Амма гызын атасы бир гядяр
варлы иди. Ашыг Ялясэяр цч-дюрд няфяр аьсаггал да эютцрцб гыз евиня данышыьа
эялди. Гыз евиндя хейли эютцр-гойдан сонра тойун вахты мцяййян олунду.
61
Дейирляр варлы адам тамащкар олар, сющбятин гуртарщагуртарында гызын
гардашы Гянбяр айаьыны бир башмаьа гойуб дирянди ки, эяряк оьлан еви тойун
хяржиндян ялавя 200 манат да башлыг версин. Щяр бир тяряфдян Гянбяри ня
гядяр диля тутдуларса да олмады ки, олмады. Деди:
-Бяй иля гощум оланын дарвазасы эен эяряк! Той ейляйиб гыз алырсыныз,
200 манат башлыг да вермяк истямирсиниз. Бяс онда мян бажымы нийя верирям.
Эедин башгасыны алын!
Бу яряфялярдя Ялясэярин адыны бир бойун кял чякмирди, кишинин щюрмятииззяти дцнйайа йайылмышды. Юз-юзцня фикирляшди ки, 200 манат башлыгдан ютяри
ялибош гайытмаг айыбды. Разылыг вериб деди:
-Ня олар, гой ня сиз дейян олсун, ня дя биз дейян, 150 манат да башлыг
верярик.
Беляликля, щяр ики тяряф разылашды. Ашыг Ялясэяр дя юз адамлары иля эери
гайытды. Мясяляни евдя арвад-ушаьа данышды. Щамы бу мурдар адятя нифрят
еляди. Амма нейляйясян, ялаж йохду, щамы нежя, биз дя еля! Аталар демишкян:
«палаза бцрцн, елнян сцрцн». Анаханым олан-галаны эятириб тюкдц орталыьа.
Бахдылар, щесабладылар, эюрдцляр тядарцк ишлярини юдяйир. Амма галыб хырдахуруш. О да ондан ибарят иди ки, Эюйчядя адят олмушду, кими тойа дявят
едирдилярся, эяряк щямин шяхся нямяр эюндяряйдиляр. Нямяр аланлар да тойа
эяляндя ялидолу эялярдиляр.
Ялясэяр бахды ки, тойун йемяк шейляри, йяни, ят, ун, соьан, картоф, чай,
шякяр вя с. бу кими шейляр, эялин парчасы, палтар-палаз щяр шей алыныб, амма
йердя жямиси йцз алтмыш манат пул галыб. Эюрдцляр йцз ялли манат башлыг
версяляр бунлара жямиси он манат пул галыр. Он маната ня ала билярдиляр?
Ахы, эяряк той еляйянин жибинин аьзы ачыг олсун. Щеч олмаса бир гядяр ещтийат
пул лазым иди. Ялясэяр наялаж галыб бир гядяр пул борж алмаг фикриня дцшдц.
Мяшяди Жаббар адлы Аькилсяли баггалын йанына эетди. Ондан борж шей-шцй
эютцрдц. Лакин данышыглары беля олду ки, тойдан ики эцн сонра мцтляг пулу
вермялидир. Разылашдылар. Ашыг Ялясэяр шейляри эютцрцб эялди евиня. Бир сийащы
тутду. Эюйчянин, Кялбяжярин щансы кяндиндя ки, досту, гощуму, яграбасы,
танышы вар иди, нямяр эюндяриб тойа дявят етдиляр.
Ашыг Ялясэяр нямярляри эюндярдикжя севинирди. Дейирди ки, бу нямярин
габаьында тойа эялянляр эяряк ки, даща йахшы эяляр, мян дя онларын
эятирдикляри нямярдян Молла Жаббарын боржуну верярям, цстялик бир аз да
артыг галар. Амма ня файда, дейярляр: «сян сайдыьыны сай, эюр фяляк ня сайыр!»
Бяли, той башланды. Тойнан бярабяр Эюйчянин пайыз йаьышы да башланды.
Кялбяжяр тяряфдян яллидян артыг адам дявят олунмушдуса, жями цч-дюрд
адам эялди. Эюйчядян дя цч йцзя йахын адам чаьырылмышды. Амма бундан
жямиси йетмиш-сяксян адам анжаг эялмишди. Ялясэяр эялмяйянляри тягсиркар
эюрмцрдц. Чцнки, йол узаг, йаьыш да ки, гоймур эюз ачасан! Бунунла беля,
юз гощумларына, хцсусиля, Йарпызлы кяндиндя халасы ушагларына ажыьы
тутмушду. Юз-юзцня дейинирди:
-Бяс гощум гощума ня вахт лазым олар, ял тутар, ня вахт йад едяр? Лап
йаьыш да олса, онлар эяряк бу тойда иштирак еляйяйдиляр.
62
Хцлася, Ялясэяр тойу еляди, эялини дя эятирдиляр. Жамаат даьылышдыгдан
сонра щагг-щесаб ейляйиб эюрдцляр ки, щеч жамаата эюндярилян нямярлярин
щаггынын цчдя бири йыьылмайыб. Ашыг Ялясэяр ня гядяр пул йыьылмышдыса
эютцрцб эялди Мяшяди Жаббарын йанына. Мяшяди Жаббар да сящярдян отуруб
Ялясэяри эюзляйирди.
-Салам ялейкцм, Мяшяди Жаббар!
-Салам, ашыг Ялясэяр!
-Мяшяди, ал бу пулу, галаныны да тезликля дцзялдиб верярям.
Молла Жаббар пулу алыб сайанда эюрдц ки, вердийинин цчдя бири дейил, ял
вурмадан гайтарды ашыг Ялясэярин юзцня, деди:
-Ялясэяр киши, ахы биз беля данышмадыг!
-А киши, цстцнц вурма, бир ишди олду, эютцр, галаныны да йахынларда
дцзялдиб верярям.
Молла Жаббар гяти пула йахын дурмады ки, дурмады. Ашыг Ялясэяр дя
пулу йыьышдырыб гойду жибиня, кор-пешман гайытды эерийя. Ики эцнцн ичиндя
ону да хяржляйиб йох елядиляр. Зарафат дейил, алты гыз, цч оьлан, бир эялин, ики
дя юзляри. Жями он ики баш кцлфятди. Доланмаг да ки, чятин.
Ялясэяр фикирляшир ки, бир-ики эцня йягин ки, бир тойа чаьырарлар,
эятирдийиндян боржларыны вериб жаныны гуртарар. Амма, тярс кими бу эцнлярдя
ону тойа чаьыран да олмур. Арадан бир аз кечмир ки, Молла Жаббар дцз
ашыг Ялясэярин гапысына эялир. Ичяри эирмяйиб чюля чаьыртдырыр. Дейир:
-Ашыг Ялясэяр, ахы беля иш олармы, биз сянинля беля данышмадыг, мяним
алверим галыр ахы! Киши эяряк сюзцндя мющкям ола!
Ашыг Ялясэяр бу сюзлярин габаьында мум кими ярийирди, деди:
-А Мяшяди, бир-икижя эцн эюзляйя билмязсянми?
Дейир:
-Хейир, щеч бир саат да эюзляйя билмярям, эяряк бу саат дцзялдиб
верясян, сабащ Кялбяжяря мал эятирмяйя эедяжям.
-Мяшяди, базара ики эцн вар щяля, бир аз эюзля мяни! Гой апарым
малдан, гойундан сатым, эятириб боржуну верярям.
-Нолар, эятир, гиймят еля юзцмя сат. Онсуз да мян мал-гойун алмаьа
эедяжяйдим, базардан олмасын, сяндян аларам.
Ахшам мал-гойун гапыйа эятириляндя Ялясэяр щейванлары Мяшяди
Жаббара эюстярди. Мяшяди Жаббар йахына дурмады ки, хырда щейван
алмырам. Ашыг Ялясэяр жюнэяни эятириб эюстярди. Мяшяди буна да разы олмады.
Ашыг Ялясэяр ня гядяр еляди ки, а киши, бир аз да ужуз верярям, горхма, эютцр!
Амма Мяшяди Жаббар разы галмады. Сян демя, Мяшяди Жаббарын
хяйалындан башга шей кечирмиш!
Ашыг Ялясэярин бир бойун йахшы юкцзц вармыш. Юкцзцн бириндя
Мяшядинин эюзц галмышмыш. Хырда щейванлара разылыг вермямякдя ясас
мягсяди юкцзц яля кечирмяк имиш. Билирмиш ки, юкцзц щарайа сатмаьа апарса
бурада гиймят елядийиндян бир йарым дяфя артыьына сатажаг. Одур ки, мусмус елямяйиб, бирдяфялик Мустафа деди:
-Ашыг Ялясэяр, сянин йахшы юкцзлярин вар, эятир бирини гиймят еляйяк,
эютцрцм, эедим.
63
-А Мяшяди, инсаф йахшы шейди, бяс бу эцн-сабащ йаз эялир, жамаат йер
якиб-шумлайажаг, мян нейляйим. Билирсян ки, он ики баш кцлфят бу ики баш
юкцзля доланыр.
-Нейляйим, онда да юзцн билярсян! Эятир пулуму вер, эедим мян пул
явязиндя сяндян мал алдыьым, сянин дя наз ейлядийин!
Ашыг Ялясэяр эюрдц, сювда позулса Мяшяди Жаббар бу саат бурайа бир
щарай-щяшир салажаг эял эюрясян! О да олажаг биабыр! Амма юкцздян дя кечя
билмирди. Мяшяди ону чох пис йердя йахаламышды. Бяс нейлясин? Хейли эютцргойдан сонра юз-юзцня деди:
-Ай Ашыг Ялясэяр, кечмя намярд кюрпцсцндян, гой апарсын сел сяни!
Ялим цзцлся дя эяряк верим! Чцнки, бу молла тайфасыны мяндян йахшы таныйан
йохду. Йохса ел ичиндя сяни тунжар ейляйяр.
Ашыг Ялясэяр динмяз-сюйлямяз эедиб халхалдан юкцзцн бирини эятириб
верди Мяшяди Жаббара! Щаглашдылар. Мяшяди Жаббар юкцзц дяйяр-дяймязиня
алыб апарды евиня. Ашыг Ялясэяр дя гямли-гямли евиня эирди.
Эцнляр кечди, айлар ютдц, щавалар исинмяйя башлады. Йазын эюзял ийи
ятрафы бцрцдц. Щамы якин-тикиня щазырлашырды. Котаны, жцтцнц сащмана салыб
чюля чыхармышды. Бойундуруглары кяллярин, юкцзлярин бойнуна салыб йерлярини
шумламаьа башламышдылар.
Ашыг Ялясэяр дя гара котаны чюля чыхарыб йери шумламаг фикриня дцшдц.
Бахды ки, нейлясин? Юкцзцн бири йохду. Бир тай юкцзля кар ашмаз. Наялаж
галыб жюнэяни эятириб юкцзя тай еляди. Башлады йер шумламаьа. Амма ня
гядяр ейляйирдися, жюнэя йеримирди. Ашыг Ялясэяр дя инад едиб жюнэяни ачыб
бурахмады. Жюнэя дя йаваш-йаваш щярякятя эялмяйя башлады. Ялясэяр бир
тящяр котаны щярякятя эятирмяйя башлады. Лакин ашыг Ялясэяр билмяди ки, хам
жюнэя юкцзля айаглашмаз. Юкцз бойундуруьу басды, жюнэянин бойнуну
аьрытмаьа башлады. Жюнэя эери дурду. Ашыг Ялясэяр нейлядися дя жюнэяни
ишлядя билмяди. Жюнэя айаьыны иряли атмады ки, атмады.
Жюнэя йеримяйяндя ашыг Ялясэярин щювсяляси даралды. Мяшяди Жаббара
ажыьы тутду ки, яэяр боржунун явязиндя гойунлардан алсайды, башына да бу иш
эялмязди. Хялят алыб тойа эялмяйян гощумларына да ажыьы тутду ки, тойа
эялсяйдиляр, о да Мяшяди Жаббара боржлу дцшмязди. О да явязиндя юкцзц
апармазды.
Ашыг Ялясэяр жюнэяни бир дя щярякятя эятиряндя йеня юкцз басды, жюнэя
йатды. Ашыг Ялясэяр ня гядяр елядися, жюнэя йериндян тярпянмяди. Ялясэяр
кяндя гайытды ки, эюрсцн кимдян бир бойун юкцз тапа билир. Кимдян
сорушдуса, щеч кимдя бойун олмады. Щювсяляси даща да даралды. Бирбаш
евиня эялди. Еви бир ениня, бир дя узунуна аддымлады. Бир ашаьы бахды, бир дя
йухары. Эюзц дирякдян асылмыш саза саташды. О саат гашгабаьы ачылды, тясялли
тапды. Цзц эцлдц. Сазы дирякдян ендирди, кюйняйиндян чыхартды. Ялиня алыб
чалмаг истяйяндя Анаханым диллянди:
-А киши, котаны нейлядин ки, саз чалырсан?
-Арвад, котанын ящвалаты узунду.
-А киши, нолуб ки, даныш эюряк, котан нежя олду, бу ня ишди?
64
-Арвад, бу ящвалат дилнян дейиляси дейил, гулаг ас, эюр котанын башына
гощумларымыз ня иш эятириб?
Ашыг Ялясэяр сазы синясиня басыб, алды эюряк, котанын ящвалатыны
Анаханыма нежя нягл етди, дейяк шад олсун!
Гощум билдик, гойдуг адам йериня,
Хялят вердик, эял Бяширин тойуна!
Серйагуб адамдан хейир эялярми?
Нещлят мцхяннятин ясил-сойуна!
Анаханым деди:
-А киши, Бяширин тойунун буна ня дяхли вар? Бяширин тойу олалы цч ай
олду. Тязядян ня хялят истяйирсян?
-Арвад, бяс сян билмядин тойда башымыза ня иш эялди?
-А киши, щансы иши дейирсян?
-Арвад, баша дцшмцрсян, дилля дейиляси дейил, бялкя сазла, сюзля дейям
ки, баша дцшясян.
Ашыг Ялясэяр:
Мцхяннятдар хялят алды, эялмяди,
Гяза гящр ейляди, иш дцзялмяди.
Бир сювдякар хырда щейван алмады,
Юкцз эетди, жюнэя эетмир бойуна!
Анаханым деди:
-Щя, а киши, инди бир аз баша дцшдцм. Дейирсян ки, жюнэя бойундуруг
эютцрмцр. Буна ня вар ки, айрысыны тап!
-Ай арвад, бу саат кяндин башындан дцшцб айаьындан чыхдым. Щеч
кясдя тай юкцз йохду, тапа билмядим.
-Бяс инди нейляйяжяксян?
-Арвад, ялаж одур ки, Йарпызлы гощумларымыза хялят эюндярдик, бизи
йада салмадылар, саймадылар, эялмядиляр. Бу тярифи Бяширя йаздырыб
эюндяряжям, бялкя бир дя беля иш олса йадларындан чыхмайаг.
Анаханым эцлцб деди:
-А киши, еля бу ики бяндими эюндяряжяксян?
Ялясэяр деди:
-Йох, арвад, далына гулаг ас, эюр ня дейирям:
Аьыллылар беля гойду шцрцтц,
Пулу бажармайан эятирсин чити.
Халаоьлу Гафарды-калладар ити,
Кям салын башына эетсин гойуна!
Анаханым деди:
-А киши, бизи биабыр елямя ел ичиндя, бу няди, биабырчылыгдыр. Беля шейи
йаздырыб эюндярмяк олмаз. Айыбды.
65
Ашыг Ялясэяр йеня юзцндя йцнэцллцк щисс едирди. Дярди-гями бир аз
азалмышды. Деди:
-Ещ, арвад, бу щяля щарасыды, далына гулаг ас!
Сян нийя эялмядин, биж Имамалы?
Даьытдын юлкяни, йыхдын мащалы!
Сяни дя алдатды дцнйанын малы?
Зящяр Гяляндярин пенжяр пайына!
Анаханым сорушду:
-Бяс Гяляндяр кимди бурайа гатырсан?
Ашыг Ялясэяр деди:
-Бя билмирсянми, Гяляндяр дя Имамалынын дядясидир.
Анаханым деди:
-А киши, йенядями вар?
-Щяля вар, арвад, далына гулаг ас:
Гара Жяфяр ирянжбярди, устады,
Чыхыбды щяр йердя, сюйляниб ады.
Йохсулду, мязлумду йохду бир зады?
Щайыф зящмятиня, щаггы сайына!
Бяли сюз тамам олан кими ашыг Ялясэяр давам эятиря билмяйиб айаьа
дурду. Сазы кюйняйиня салыб йериндян асды. Котанын йанына эетди. О бири
юкцзя бир тай тапыб йери шумлады. Ахшам евя гайыданда Бяшири йанына
чаьырды. Щаман сюзляри йаздырыб бирбаш эюндярди гощумларынын йанына.
Эюрянляр беля нягл еляйир ки, каьызы алан гощумлар еля баша дцшцбляр ки,
Ялясэяр онлары йеня тойа дявят еляйир. Охуйуб ишдян щалы олан кими бирбириляриня хябяр эюндярир, сювдяляшиб щамысы бир эцн тямтярагла ашыг
Ялясэярин евиня эялирляр. Ялясэяр щаман сюзляри бир дя сазнан, сюзнян дейир.
Инди-инди баша дцшцрляр. Башлайырлар донгулданмаьа. Амма Ялясэяр онлары
тярпянмяйя гоймур, бир-ики щейван кясиб тязядян мяжлис ачыр, барышырлар.
Йейиб-ичирляр. Гощум-яграба тявягге ейляйирляр ки, онлара щяжв етдийи сюзляри
Ялясэяр щеч йердя охумасын, эизлятсин, бир даш алтда, бир даш цстдя. Ашыг
Ялясэяр дя онлара сюз верир ки, баш цстя, щеч йердя охумарам!
Доьрудур, ашыг Ялясэяр бу сюзляри щеч йердя охумадыса да, онун
шяйирдляри буну чохдан язбярлямишдиляр. Мярякя-мяжлислярдя охумаьа
башламышдылар. Буну ешидян гощумлардан бири ашыг Ялясэярдян сорушур ки,
бяс анд ичдин, сюз вердин ки, щеч йердя бу сюзляри охумайажаьам, бя бу
няди?
Ашыг Ялясэяр жаваб верир ки, нейляйим, охуйан мян дейилям, тягсир
юзцнцздядир! Йазыб сизя эюндяряндя шяйирдляримин биринин ялиня кечир. Аталар
демишкян, мяним шяйирдляримя дя бир сюз лазымды ки, данышсынлар. Халам
билди, алям билди! Елин аьзыны йуммаг олмаз, етмяйяйдиз, олмайайды.
66
Бундан сонра ашыг Ялясэярин гощумлары бир дя чаьрылан йеря гар да
йаьса, човьун да олса ар елямяздиляр, сюзляшиб щамысы эедярди. Ялясэярин дя
истяйи бу иди.
«Ашыг рявайятляри»
(Топлайаны вя тяртиб едяни филолоэийа
елмляри намизяди Рцстям Рцстямзадя).
Бакы, Эянжлик, 1988.
3. САЗЫН ВЯ СЮЗЦН ГЦДРЯТИ
Шифащи халг ядябиййаты щяр миллятин юзцнямяхсус ян бюйцк, ян поетик, ян
шяффаф сярвятидир. Щяр бир халг цчцн бу инжиляр, бу мирвариляр, бу чялянэляр
она эюря язиз, она эюря доьмадыр ки, щямин ясярлярин щамысынын алтында
мцяллиф кими о халгын ады йазылыр.
Бу инжиляри адамлар юз юмцрляри бойу йарадыб; бирини зящмят цстя, бирини
гямли, бирини няшяли анында.
Дцшмянин гаршысына щям гылынж, щям дя сюзля чыхыб елляр, обалар.
Бу нцмуняляр она эюря шяффафдыр ки, синялярдян ахыб эялир чешмя кими.
Бу инжиляр она эюря язиздир ки, ону халг ясрлярин сынаьындан синялярдян
кечириб эятирир. Азярбайжан халгынын пайына да хейли дцшцб бу бюйцк
явязедилмяз сярвятдян. Кюрпясини байаты иля гаршылайыб, охшамаларла охшайыб,
лайлаларла бойатдырыб, бойларла аталар сюзляри иля, аьыл камал вериб,
гящряманлыг дастанлары иля, мисри жянэи цстя нечя щаважатла жянэавяр ейляйиб
бу халг.
Онун шифащи ядябиййаты еля гайнаглы, еля чох чаларлы, еля рянэарянэдир ки,
билмирсян ня иля тутушдурасан. Рянэляри Азярбайжан халчалары иля уйьунлашыр,
чцнки халы тохуйан гыз-эялин, ана-няняляримиз онларын ипини дя сюзля яйириб,
ишлямясини дя байаты иля чатаглайыб, бутасыны да эюзяллямя иля эюзялляшдириб.
Чаларлары Азярбайжан тябиятинин эюй гуршаьы кими зянэин тябиятиня
бянзяйир. Гайнаглары торпаьымызын даьынын, орманын дюшцндян гайнайан
булаглара, дярялярдя бирляшиб эцмцш йатаьы кими дцзянляря ахан эцлляря,
чичякляря чеврилян дупдуру сулара бянзяйир.
Азярбайжан торпаьынын бу баба йадиэары баба мирасы олан, вятян
адланан мцгяддяс сярвятин сащиби олан Азярбажан халгы юзцнцн цстц
рясимли абидяляри, зирещ эейимли галалары, од няьмяляри, атяшэащлары, бцтцн бу
йадиэарлары шющрятляндирмиш, даьлары, дашлары адлары иля нишанландырмыш Бабяк,
Жаваншир, Короьлу кими иэидляри иля юйцндцйц кими, о, юз сярвяти иля дя даим
гцррялянмялидир. Яслиндя бунлары бир-бириндян айры дцшцнмяк олмаз. Бунлар
халгымызын жанына, ганына щопмуш ейни щисс, ейни щярарят, ейни мящяббятдир.
Чцнки бизим Дядя Горгуд тимсаллы дядяляр, озанлар, дцшмян цстя гопузла,
ямудла чыхмыш Короьлу тимсаллы иэидляр, ярянляр, телли сазла, мисри гылынжла ат
сяйритмишляр.
67
Ийирми иллик жянэавярлик нцмуняси эюстярмиш Бабяк чятин анда, голу
сындырылан, йурду йандырылан вахтда да тярки-силащ олмамышдыр. Сон дяфя о –
«горхудан рянэи саралыб»- дейян дцшмян цстцня сюз гылынжыны сыйырмышды:
«Эцняш гцруб едяндя саралар»,- демишди.
Вараз оьлу Жаваншир сон дюйцшдян мяьлуб чыхан сяркярдя халгы цчцн
сюзцнц силащ етмишди. «Мяни дцшмян сярщяддиндя басдырын, оьулларда гейрят
олса, гоймазлар гябрим басылсын».
Короьлу дюйцшдян габаг щямишя сазы синясиня басмышдыр:
Щойду дялилярим, щойду.
Йерийин дцшмян цстцня…
Шифащи ядябиййат нцмуняляримизин ян монументалы дастанлардыр.
Дастанларда демяк олар ки, бу ядябиййатын бцтцн инжиляриндян истифадя
олунур, сюйляндикдя дя бцтцн щаважатлар сазда диллянир.
Йухарыда гящряманлыг дастанларынын адыны чякдик. Сюйлядик ки,
халгымыз юз иэидлярини беля юрняклярля ярсяйя чатдырмышды.
Шифащи ядябиййатымыз йаллысы бутайа бянзяйян бутайанаглы гызлара, атынын
йели юрпяк учуран иэид оьланлара тямиз севэи дярси кечмишдир, йяни мящяббят
дастанлары да йаратмышды. Тямиз, садиг, фядакар дастанлар.
Щямин дастанлар, цмумиййятля, шифащи халг ядябиййатынын бцтцн
нцмуняляри йалныз сон заманларда кючцрцлмцш, кцтляви шякилдя топланмышды.
Дастанларымыз еля индидян юз ежазкар гцввяси иля эянжляримизин тярбийясиндя
мцщцм рол ойнайыр. Тяяссцфляр олсун ки, онларын щамысы вахтында йазыйа
алынмадыьындан эялиб зяманямизя гядяр чата билмямишдир. Мцяййян
сябябляр цзцндян итиб-батмыш, харижи басгынлар заманы йандырылмыш вя зябт
олунмушдур. Лакин мцяййян гисми дилдян-диля, нясилдян-нясля кечяряк юз
тяравятини итирмядян эялиб бизя чатмышдыр. Халгдан топланмыш вя Щцммят
Ялизадянин, Вяли Хулуфлунун вя Ящлиман Ахундовун хидмятляри нятижясиндя
халга чатдырылмышдыр. Бунларын сырасында Азярбайжан Елмляр академийасы
Низами адына ядябиййат институтунун фолклор шюбясинин ишчиляри тяряфиндян
топланыб тяртиб едилмиш бешжилдлик Азярбайжан дастанлары хцсусиля
диггятялайигдир. Бурайа отуз бир мящяббят дастаны дахил едилмишдир. Ялбяття
Азярбайжан мящяббят дастанлары бунунла мящдудлашмыр. Узун ясрлярдян
бяри йашайыб эялмиш вя щал-щазырда халг арасында йашамагда давам едян
чох мараглы мящяббят дастанлары вардыр. Биз онлардан бир гисмини
республикамызын мцхтялиф районларындан топлайыб тяртиб етмишик. Бунларын
сырасында «Бящрам шащ», «Щейратлы Гасым», «Гулам Кямтяр», «БахышЛейла», «Мащмуд-Нийар ханым», «Сяййад бяй-Сяйалы ханым» дастанларыны
эюстярмяк олар. Щямин дастанлар сырф севэи дастанларыдыр.
Дастан вя наьылларымызда Бящрам адлы шащзадяйя тез-тез раст эялирик.
Беля дастанлардан бири Азярбайжан Елмляр Академийасы Низами адына
ядябиййат институтунун фолклор шюбясинин ямякдашлары тяряфиндян топланыб,
«Азярбайжан дастанлары»нын бешинжи жилдиня дахил едилмишдир. «Шящзадя
Бящрам» адланан бу дастан
Низами Эянжявинин «Йедди эюзял»
поемасындан игтибас едилмишдир. Поемада олдуьу кими дастанда да шащзадя
Бящрам гырхынжы отагда йедди гыз шякли эюрцр, онлара ашиг олур, архаларынжа
68
эедир, бюйцк чятинликлярля гаршылашыр, щцнярляр эюстярир, нящайят, ашиг олдуьу
гызларын йеддисини дя алыб эятирир.
Лакин бу китаба дахил етдийимиз «Бящрам шащ» дастаны башга
Бящрамлардан фяргли олараг йалныз бир гызы–Чялхутан падшащынын гызы
Эцлхянданы севир, онун архасынжа Чялхутана эедир, йолда бир сыра манеяляря
раст эялир, нящайят, эюрцб, севдийи гызы алыб эятирир.
Бу дастанда мараглы бир жящят дя диггяти жялб едир. Бу дастанда
Бящрамын севдийи гыза башга оьланлар да ашиг олур. Лакин гыз онларын щеч
бириня эетмяк истямир, анжаг Бящрамы севдийини билдирир. Она эюря дя щямин
оьланлар Бящрама хяйанят еляйиб, ону зиндана салдырырлар. Бу щадися
Бящрамын кичик гардашы Щейдярин йухусуна эирир, она аэащ олур. Щейдяр
гардашынын архасынжа эедир. О, йолда Мащямвяр адлы бир гыза раст олур.
Щямин гыз яввялжя Бящрамла растлашмышды. Лакин Бящрам она ешг елан етмир,
сямими вя щюрмятля айрылыр, севэилисинин архасынжа эедир. Щейдяр щямин гызы
эюрян кими бир кюнцлдян мин кюнцля щямин гыза вурулур. Эедиб гардашы
Бящрамын дадына чатдыгдан сонра, ону азад етдикдян сонра эери гайыдан
вахт йеня щямин йолла эялирляр. Мащямвяр щяр ики гардашын эялдийини эюрцб
севинир. Юз галачасына апарыр. Бир нечя эцн бурада галдыгдан сонра бирликдя
Исфащана тяряф йол алырлар. Юз вятянляриня чатыб хошбяхт щяйат гурурлар.
Китаба дахил едилмиш «Бахыш-Лейла» дастаны бир нюв «Ясли вя Кярям»
дастаныны хатырладыр. Беля ки, «Ясли вя Кярям» дастанында кешиш юз гызы Яслини
Кярямя вермякдян имтина едир. Гызыны да эютцрцб узаг юлкяляря гачыр.
Бурада да Молла Щумай юз гызы Лейланы Бахыша вермякдян имтина едир,
узаг юлкяляря гачыр.
Бир сыра Азярбайжан дастанларында гящряманлар эедяркян йолда
щярамиляря раст эялирляр. Онлар ися интигам щиссиля йашадыгларындан щеч бир
кяся фцрсят вермядян юлдцрцрдцляр. Лакин бу дастанда мараглы бир епизод
диггяти жялб едир. Молла Щумай гызы Лейланы башга юлкяйя апараркян йолда
щярамиляря раст эялирляр. Ящвалаты Щярамибашына данышыб ондан имдад истяйир.
Эялиб ора чатан кими Бахышы тутуб зиндана салырлар. Лакин «Щярамибашы
эюрдц ки, доьрудан да, гыз оьланы, оьлан да гызы гялбян севир. Вахтиля юзц дя
бир гызы севдийи цчцн чюлляря дцшмцшдц. Кечян эцнлярини, севэилисини эюзляри
гаршысына эятириб дейир:
-Ахы, бир молланын сюзцндян ютяри биз нийя эцнаща батырыг!? Онларын
эцнащы нядир ки, бир-бириндян айырырыг!?
Йолдан эери дюнцрляр. Галачадакы айры бир отаьа эялирляр. Оьланы да
чаьыртдырыб йенидян мяжлис гурдурурлар. Щалал-щцммятля йола саларкян,
Бахыш бунун явязиндя она чохлу вар-дювлят вяд етди. Щярамибашы щеч няйя
разы олмайыб деди:
-Бир гызын ужбатындан гачаг дцшмцшям. Щярамибашы олсам да, севэимящяббятдян верэи алмырам. Карванбашы олсайдын, сяни талайарадым, инди ися
ханымыны да эютцр эет!
Щяр икиси гардаш кими гужаглашыб айрылдылар. Бахыш юз атына сцвар олан
вахт Щярамибашы йахшы бир ат да эятириб Лейлайа баьышлады».
69
Цмумиййятля, «Бахыш-Лейла» дастанында севэи, мящяббят даща тябии,
даща чевик якс олунмушдур.
«Гулам Кямтяр» дастаны да юз бядии зянэинлийи иля диггяти жялб едир.
Хожа Ящмяд юз оьлу Гулам Кямтяри тажир йолдашлары иля сювдяэярлийя
йоллайыр. Йолда динжяляркян Гулам Кямтяр йатыр вя йухуда Гейсяр
шящяриндя Ядил шащын гызы Нийар ханымы эюрцр, бир кюнцлдян-мин кюнцля она
вурулур. Юз бутасынын архасынжа эедяркян, йолда борана дцшцр, юз гулуну
итирир. Щадисянин бу щиссясиндя «Гулам Кямтяр» дастанына мяхсус бир
ориъиналлыг вардыр. Беля ки, Гулам Кямтяр Нийар ханымын архасынжа эедиб
ону ахтарырса, Нийар ханым да Гулам Кямтяри ахтарыр. Шцбщясиз, бу щал чох
надир дастанларда вардыр.
Мящяббят дастанларын яксяриййятиндя ашиг юз мяшугясинин архасынжа
эедиб, ону ахтардыьы щалда, мяшугяси ися анжаг онун йолуну эюзляйир.
Бундан ялавя, бир сыра дастанларда ата юз гызынын хошбяхтлийиня мане олур.
Ону юз севдийи оьлана вермяк истямир. Ялбяття, бу, ясасян дин вя шярият,
бязян дя йохсуллуг цзцндян баш верир. Мясялян, «Лейли вя Мяжнун»да
Лейлинин атасы, «Ясли вя Кярям»дя Яслинин атасы, «Бахыш-Лейла»да Лейланын
атасы бу гябил типлярдяндир. Лакин онлардан фяргли олараг «Гулам Кямтяр»
дастанында гызын атасы Ядил шащ юз гызы Нийар ханымын Гулам Кямтяря
эетмясиня йардым эюстярир вя бу гаршылыглы мящяббятя шад олур.
Китаба дахил етдийимиз мараглы суъетя малик олан дастанлардан бири дя
«Сайат бяй-Сяйалы ханым» дастаныдыр. Щадися Бухара шящяриндя ваге олур.
Хожа Мцслцмцн бир оьлу олур, адыны Сайат бяй гойур. Лакин онун досту
Мцрсял бяйин алты оьлу олур. Хожа Мцслцмцн оьлу юлцр. Бу яряфялярдя
достунун йеддинжи оьлу дцнйайа эялир. Достунун хащиши иля онун адыны
Сайат бяй гойур вя юзцнц дя гундагда икян досту Мцслцмцн щимайясиняоьуллуьа верир. Сайат бяй бюйцйцр. Хожа Мцслцм ону да эютцрцб алыш-вериш
цчцн Йямяня эялир.
Йямян падшащынын-Мухтар пашанын эюзцнцн аьы-гарасы эюзял бир гызы
вар. Гыз атасына билдирир ки, шящяримизи эязмяйя чыхажам, щансы оьлан
хошума эялся она яря эедяжям. Атасы гызыны щяддиндян артыг чох истядийиндян
онун хятриня дяймир вя разылыг верир. Гыз файтонла бцтцн шящяри эязир,
нящайят, эялиб Хожа Мцслцмцн чадырынын йанында дайаныр. Чадыра эирир,
щамыны нязярдян кечирир. Лакин йухары башда яйляшян жаван оьлан онун чох
хошуна эялир. Бу Хожа Мцслцмцн оьлу Сайат бяй олур. Кимин оьлу
олдуьуну юйрянир. Эедиб базарда Хожаны тапыр вя она чохлу вар-дювлят
тяклиф едир. Лакин Хожа Мцслцм оьлуну сатмыр вя орадан гачмаьа мяжбур
олур. Сайат бяй дя чадыра эиряркян гызы эюрцб она вурулур. Лакин бир сюз
демир. Йолда йатдыьы йердя йухуда щямин гызы Сайат бяйя бута верирляр.
Бундан сонра даща мараглы мажералар баш верир вя нящайят, Сайат бяй
Сяйалы ханымла аиля гуруб хошбяхт йашайырлар.
Бурада ян мараглы епизодлардан бири одур ки, ата юз кцрякянини
имтащана чякир. Доьрудан да, гызыны саф мящяббятля севдийини вя гызынын да
она ашиг олдуьуну там мцяййян етдикдян сонра онларын евлянмяляриня ижазя
70
верир вя щятта тойларыны да юзц едир. Бурада гошмалар даща чох цстцнлцк
тяшкил едир. Бцтцн мцражиятляр ясасян шеирля верилир.
Лакин яксяр дастанларда беля дейилдир. Мясялян, «Мащмуд-Нийар
ханым» дастанында тамамиля башга гурулуш вардыр. Мащмуд Исфащанлы Хожа
Ващидин оьлудур. Эцнлярин бириндя о, базара чыхыр. Базарда ашыгларын чалыбохудугларыны, щамынын нязярини жялб етдиклярини эюрцр вя юзц дя ашыг олмаг
игтидарына дцшцр. Бу минвалла евляриня эялир. О эежя щямин щиссля йатыр.
Йухуда пирани бир гожа Истамбуллу Эцлдцм пашанын гызы Нийар ханымын
яксини она эюстярир. Мащмуд гыза ашиг олуб онун архасынжа эедир вя чох
мажяралардан сонра юз ящдиня чатыр.
Китаба дахил етдийимиз дастанлар ясасян орта ясрлярдя йаранмыш, феодал
патриархал
Азярбайжанында
гадын
щцгугсузлуьуну,
деспотизми,
юзбашыналыьы, ейни заманда орта яср эянжляринин азад севэи, азад вя гаршылыглы
мящяббят щаггында арзу вя истяклярини тяряннцм едир. Достлуьу, гардашлыьы,
ядалятли щюкмдар, мцтярягги фикирли ата-ана идейасыны тяблиь едян вя ян эюзял
дидактик характеря малик олан бу дастанлар ейни заманда бейнялмилялчилик
мащиййят дашыйыр. Мясялян, Исфащанлы (Иран) Хожа Ващидин оьлу Мащмуд,
Истамбуллу (Тцркийя) Эцлдцм пашанын гызы Нийар ханымла, Щейратлы шащзадя
Гасым Щинд падшащынын гызы Ясмаил Пяри иля, Исфащанлы Бящрам шащ Чялхутан
падшащы Эюзял шащын гызы Эцлхянданла, Бухара шящяриндян олан Сайат бяй
Йямянли Сяйалы ханымла севишир, евлянирляр.
Йери эялмишкян ону да гейд едяк ки, бизим бир сыра мящяббят
дастанларымыздакы щадисяляр Азярбайжандан кянарда жяряйан едир. О
жцмлядян, «Новруз», «Лятиф шащ», «Шащ Исмайыл», «Бахыш-Лейла»,
«Мащмуд-Нийар», «Лейли-Мяжнун» вя саир дастанлары эюстярмяк олар. Бизжя
бу, орта ясрлярдя Азярбайжанын айры-айры ханлыгларындан ибарят олмасы,
харижилярин Азярбайжан торпагларыны тез-тез зябт етмяси, динж ящалинин
мцщарибяляр дюврцндя диэяр юлкяляря кючцб эетмясиля ялагядардыр. Лакин
бцтцн бунларла йанашы, демялийик ки, бядии жящятдян зянэин олан бу халг
дастанларыны форма вя мязмунуна, етник тяркибиня, дилинин зянэинлийиня,
бурадакы адят-яняняляря ясасян онлары Азярбайжан озанлары, йаншаг вя
ашыглары йаратмышдыр. Цмумиййятля, улу бабаларымызын, няняляримизин эюзял
адят-яняняляри, бизя тювсийя етдикляри саф мящяббят, жясарят, вятянпярвярлик,
гящряманлыг бу дастанларын ясас гайясини тяшкил едир. Ата-анайа щюрмят,
гардаш-бажыйа, доста сядагят, ювлад щясряти, ювлада гайьыкешлик, бцтцн
миллятляря щюрмят, диня, шяриятя, залымлара, аравуранлара нифрят бу
дастанларда юз яксини тапмышдыр. Эянжляримизин тярбийясиндя мцщцм рол
ойнайан бу дастанлар, ейни заманда ядябиййат хязинямизи зянэинляшдирян ян
эюзял ясярлярдир.
71
«МЯЩЯББЯТ ДАСТАНЛАРЫ»Ы КИТАБЫНА ЮН СЮЗ
«БЯЩРАМ – ЭЦЛХЯНДАН» дастаны:
Хябяри щардан
сюйляйим,
ярянляр дяминдян, дцнйанын нущ
яййамындан, ешит Исфящан шящриндян. Исфящан шящриндя Бящмян адлы бир шащ
варды. Бящмян шащын вары, дювляти щяддян зийадя иди. Йары сини кечмишди,
амма ювлады йох иди. Бящмян шащын Щагверди адлы бир вязири варды. Вязири
йанына чаьырды, деди:
-Вязир Щагверди хан, буйурун мцняжжимляр эялсин, эюряк мяним нийя
зцрйятим олмур.
Вязир мцняжжимляри шащын йанына чаьыртдырды. Бящмян шащ дярдини
мцняжжимляря деди.
-Шаь саь олсун, сянин арвадындан язял бир оьлун, сонра да бир оьлун
олажаг. Амма олмаса даща йахшыдыр.
Бящмян шащын рянэи гачды. Деди:
-Де эюряк, нийя олмасалар йахшыдыр?
Мцняжжимбашы деди:
-Чцнки оьланларын бюйцйярляр, сянин йанында галмазлар. Чыхарлар
торпаьындан эедярляр. Йа гисмят эялярляр, йа эялмяйяляр.
Сюзлярини гуртарыб мцняжжимляр эетдиляр. Бундан бир гядяр вахт кечди.
Бящмян шащын арвады бари щямлин йеря гойду. Бир оьлу олду. Цч эцнцн
тамамында оьлана ад гойасы олдулар. Гарылар йыьылдылар.
Гарылар цч гисм олурлар: гары вар ляпяк гары, гары вар ки кюпяк гары, гары
вар ипяк гары. Ляпяк гары иряли йерийиб деди:
-Мяндян олса оьланын адыны Сиъимгулу гойарых, сиъим узунду, оьланын
юмрц узун олар.
Кюпяк гары онун сюзцнц кясяряк иряли дурду:
-Йох, мяндян олса оьланын адыны Юркянгулу гойарыг, юркян енли олур,
оьланын юмрц чох олар.
Ипяк гары онларын икисини дя эери итяляйиб деди:
-Сясинизи кясин, сиздян йахшы сюз ешитмяк олмаз, йедик ичдик эедяк.
Оьлан йийяси ад гойар.
Гарылар чыхыб эетдиляр. Бящмян шащ оьланын адыны Бящрам гойду.
Бящрамы дайяйя вердиляр. Бундан бир гядяр вахт кечди. Бящмян шащын
арвадынын бир оьлу да олду. Онун да адыны Щейдяр гойдулар. Бящмян шащ
Щейдяри дя дайяйя тапшырды. Айлар, илляр кечди. Бящрам бюйцдц, йедди йашына
чатды. Мяктябханайа гойдулар. Бящрам охумаьы, йазмаьы юйрянди. Бящрам
он дюрд йашына чатды. Пящляванлара тапшырдылар. Дава мяшгини она юйрятдиляр.
Бир эцн вязир Бящрамын йанына эялмишди. Бящрам деди:
-Ай вязир, мян ня вахта кими бурада галажаьам, истяйирям шикара
чыхам. Эет атамдан шикар изни ал.
Вязир эетди Бящмян шащын йанына ки, Бящрамын шикара чыхмасына ижазя
алсын. Бящмян шащ деди:
-Вязир, изндир, амма эюзля оьлум мяним торпаьымдан юзэя шащын
торпаьына кечмясин.
72
Вязир баш цстя дейиб, Бящрамын йанына эялди. Изин хябярини она йетирди.
Гошун щазыр олду. Бящрам башында гошун атланды, вязир иля бярабяр шикара
чыхдылар. Эязя-эязя, шикар ейляйя-ейляйя о гядяр эетдиляр ки, ахырда Бящмян
шащын торпаьындан чыхдылар. Вязир деди:
-Шащзадя, атанын торпаьындан чыхдыг, эетмяйяк. Атан тапшырыбдыр, юзэя
падшащын торпаьына кечя билмярик.
Бящрам деди:
-Атам юз торпаьында падшащдыр. Бурада падшащ мяням. Сцр дейирям
атыны, эедяк.
Вязир Бящрамын сюзцндян чыха билмяди. Атлары сцрдцляр эетдиляр.
Чялхутан падшащы Эюзял падшащын торпаьына чыхдылар. Чадыр гурдулар,
дцшдцляр. Эюрдцляр бунларын габаг гаршысында чадырлар гурулуб. Бящрам
вязирля о чадырлара эетди. Чадырлар кимин олсун? Олсун Чялхутан падшащын
гызы Эцлхянданын. Бящрам Эцлхянданы эюрдц, бир црякдян мин цряйя ашиг
олду. Гыз да оьланы эюрдц. Оьлана ашиг олду. Чялхутан падшащынын вязири
орада иди. Гызы эяздирмяйя о эятирмишди. Бящмян шащын вязири она деди:
-Гыз оьланы, оьлан гызы бяйяниб, эял Эцлхянданы Бящрама вер, апараг
эедяк.
Эюзял падшащын вязири деди:
-Сян оьланы эяздирмяйя эятирибсян, мян дя гызы. Гыз йийяси демязми
гызымы нейлядин? Онда ня жаваб верярям?
Бящмян шащын вязири эюрдц ки, гызы беля асанлыгла алмаг олмайажаг.
Ялажсыз галыб Бящрамы диля тутду. Эери юз чадырына гайтарды, деди:
-Шащзадя бу эцн сябр еля, сабащ эедиб гызы сяня аларам.
Бунлар бурада галсынлар. О тяряфдян Эюзял падшащын вязири эежяйары гызы
эяжавяляря миндириб, Чялхутана йола дцшдц. Бу тяряфдян сящяр ачылды,
Бящрам эюрдц Эцлхяндан эедиб, алды эюряк Эцлхянданын эетмясини вязиря
нежя деди, вязир она ня жаваб верди. Биз дейяк, ешидянлярин кюнлц шад олсун.
Бящрам:
Аман вязир, ялаж ейля дярдимя,
Эюрцнмцр эюзцмя рюйалар инди,
Сейрагублар йаман дцшдц арайа,
Нежя узахлашды аралар инди.
Вязир:
Бящрам:
Оьул, горхма мцшэцнц битиррям,
Гоймам севэилини даналар инди.
Арзу едиб мятлябиня йетиррям,
О йар шух тярланы соналар инди.
Ялиня алмышды топ иля тцфянэ,
Дцнйайа эялмяйиб бир бейля нящянэ.
Гойдуьу нишана атдыьы тядянэ,
Баьрымын башыны йаралар инди.
73
Вязир:
Бящрам:
Вязир:
Адын чыхар дастан олар диллярдя,
Баш эютцрцб сян эязярсян чюллярдя.
Гяриб вилайятдя, гцрбят еллярдя,
Эюряк таныйалар, ганалар инди.
Чятин Бящрам бу дярдляря дайана,
Йатмыш кюнлцм бу гяфлятдян ойана.
Эяряк цз чевирям шящри-Хутана,
Эцлхяндан зцлфцнц аралар инди.
Вязирям, Эцлхяндан эюзляр йолуму,
Сяндян гейри йада вермяз ялини.
Хан гонубан поза билмяз эцлцнц,
Гоймарам хязял тяк йаналар инди.
Сюз тамам олду, дцшмянлярин юмрц тамам олсун. Бящрам гызын
далынжа эетмяк истяди. Вязир деди:
-Шащзадя Чялхутан падшащы зорлу падшащдыр. Биз бу аз гошунла эедя
билмярик. Гайыдаг атанын йанына. Гошун эютцряк, эедяк, севэилини хошла
вермяся зорла алаг, эятиряк. Аталар мясяли вар: язяли щагг ямринян, сонра
олмаса йан дямириннян-демишляр.
Бящрам вязирин тядбириня ялажсыз галыб разы олду. Гошун атланды эери
гайытдылар. Бящрам вязир иля Бящмян шащын йанына эялди. Бящмян шащ
оьлунун бойнуну гужаглайыб цзцндян юпдц. Эюрдц оьлунун рянэи гачыбды.
Цзцнц вязиря тутуб деди:
-Вязир, Бящрамын рянэи нийя гачыбды, шикарыны нежя кечди!
Вязир деди:
-Шащ саь олсун, шикарымыза жейран чыхмады, Чялхутан падшащынын гызы
Эцлхяндан чыхды. Бящрам Эцлхянданы эюрдц, ашиг олду. Диля тутуб йанына
гайтармышам, бу сян, бу да оьлун. Ялажыны еля.
Бящмян шащ деди:
-Оьлум, сюйля эюрцм бу нежя сювдадыр дцшцбсян.
Бящрам деди:
-Ата, мян дярдими дил иля дейя билмярям, изн вер саз иля дейим.
Бящмян шащ изн верди, алды Бящрам эюряк атасына ня деди, атасы оьлунун
жавабында ня деди:
Бящрам:
Исэяндяр тяк жянэ либасыны эютцррям,
Изин версян гайытмарам бу йолдан.
Эютцрцбян эюз юнцндян итиррям,
Изин версян гайытмарам бу йолдан.
74
Бящмян шащ:
Бящрам:
Бящмян шащ:
Бящрам:
Бящмян шащ:
Йаман йердя гара етдин бахтымы,
Эетмя оьул, эетмя аман эцнцдц.
Вирана гойарсан тажи-тахтымы,
Эетмя оьул, эетмя аман эцнцдцр.
Йетирсям юзцмц шащин, шащбазя,
Эцнц-эцндян юмрцм олар тяр, тазя.
Эюзялляр дястяйля чыхар пишвазя,
Изн версян гайытмарам бу йолдан.
Сян эедярсян мян бурда тяк галарам,
Саралыбан щейва кими соларам.
Гайыдана кими бялкя юлярям,
Эетмя оьлу, эетмя аман эцнцдцр.
Сянин дуан олса мяним далымжа,
Саралыб эцл рянэим дюнмяз нарынжа.
Бящрамам дюнмярям йары алынжа,
Изин версян гайытмарам бу йолдан.
Бящмян шащы фикир-хяйал солдурар,
Достлары аьладыб, йады эцлдцряр.
Анан бился йягин юзцн юлдцряр.
Эетмя оьлу, эетмя аман эцнцдцр.
Сюз тамам олду, атасы деди:
-Оьул, эял бу севдайа эетмя, бурада кимин гызыны дейирсянся сяня алым.
Бящрам атысынын жавабында алды эюряк ня деди:
Эежя-эцндцз сызылдайыб аьларам,
Нежя дюнцм яйрителли сонамдан?
Синям цстцн дцйцнлярям, даьларам
Нежя дюнцм яйрителли сонамдан?
Эюрдцм жамалыны дцшдцм сювдайа,
Эюряк чыхардармы гыз мяни байа.
Йолунда дюндяррям юмрцмц зайа,
Нежя дюнцм яйрителли сонамдан?
Мян Бящрамам, чох чякярям ащи-зар,
75
Йарын гашларында мяним эюзцм вар.
Арада ящд гойдуг, баьладыг илгар,
Нежя дюнцм яйрителли сонамдан?
Бящмян шащ эюрдц ки, оьлу севдайа дцшцб, севдайа дцшянляри севдадан
гайтармаг олмур, ялажсыз галыб Бящрама севэилисинин далынжа эетмяйя ижазя
верди. Бящрам атасы иля щалал-щцммят ейляйиб эялир анасынын йанына. Анасы
Бящрамын цзцндян-эюзцндян юпцб деди:
-Бала, гурбанын олум, шикардан ня эеж гайытдын?
Чохдандыр мяним йаныма эялмирдин.
Анасынын жавабында алды Бящрам эюряк ня деди, анасы она ня жаваб
верди:
Бящрам:
Шикара чыхмышдым эюрдцм бир жейран,
Мян йанына илтимаса эялмишям.
Эедибдир ялимдян эцллц-ихтийар,
Мян йанына илтимаса эялмишям.
Анасы Эцлчющря:
Шикара чыханда няйя туш олдун?
Дярдин нядир, илтимаса эялмисян?
Ня диндин, сюйлядин, ня хамуш олдун?
Дярдин нядир, илтимаса эялмисян?
Бящрам:
Эцлчющря:
Бящрам:
Эцлчющря:
Кяклик кими мян эялмишям бу сяся,
Бцлбцл кими эирифтарам гяфяся,
Кюнцл батыб бу хяйала, бу йася,
Мян йанына илтимаса эялмишям.
Ня гяфлятдир ойаныбан, йатмысан?
Ня ешгидир, ня севдадыр тутмусан?
Ня щижраня, мящяббятя батмысан?
Дярдин нядир, илтимаса эялмисян?
Бящрамам, севдайа дцшдцм билясян,
Ханчал алыб баьрым башын тейляйясян.
Сцдцнц оьлуна щалал ейляйясян,
Мян йанына илтимаса эялмишям.
Аман биржя ешит сян юйцдцмц,
Оьулун анайа о рящми буму?
76
Эцлчющряйям, щалал етдим сцдцмц,
Чцнки мяня илтимаса эялмисян.
Эцлчющря чох йалварды ки, оьул, бу сяфяря эетмя. Амма эюрдц Бящрам
севдадан ял чякмяйяжяк, ахырда ялажсыз изн верди. Бящрам анасы иля дя
щалаллашыб айрылды. Йеня атасынын йанына эялди ки, ахырынжы дяфя онунла сяфяря
изн алсын. Бящмян шащ оьлуна бир дя изн верди деди:
-Оьул, гой гошун жям ейляйим, узаг йеря эедирсян, юзцнля эютцр.
Бящрам разы олмады:
-Мян ящд ейлямишям, эяряк севэилими эедям тяк эятирям.
Бящрам атасындан айрылыб бир ата сувар олду, йола дцшдц. Чох эетди, аз
эетди, чоха, аза гярар гойа билмярик, эетди, йол кянарында бир пирана раст
эялди. Бящрам Чялхутанын йолуну билмирди. Эюряк Чялхутанын йолуну
пирандан нежя хябяр алды:
Бящрам:
Башына дюндцйцм эцл цзлц баба,
Баба, бу йол Чялхутана эедирми?
Бир эюзял ешгиндян йанырам ода,
Баба, бу йол Чялхутана эедирми?
Пиран:
Бящрам:
Пиран:
Бящрам:
Башына дюндцйцм эцл цзлц бала,
Оьул, бу йол Чялхутана эетмяйир.
Сяни эюржяк дцшдцм мян хош хяйала
Оьул, бу йол Чялхутана эетмяйир.
Гызыл эцлц дястя-дястя дярярсян,
Дярибян дя пцнщан йеря сярярсян.
Чялхутан йолуну нишан верярсян,
Баба, бу йол Чялхутана эедирми?
Гызыл эцлц дястя-дястя дярмишям,
Дярибян дя пцнщан йеря сярмишям.
Нечя сыных кюнцлляри щюрмцшям.
Оьул, бу йол Чялхутана эетмяйир.
Ня мцддятдир бир севдайа дцшмцшям
Ешгин бадясиндян алыб ичмишям.
Мян Бящрамам, малы-мцлкдян кечмишям,
Баба, бу йол Чялхутана эедирми?
Пиран:
77
Пиран дейяр щейран олдум мян сана,
Язялиндян гурбан дедим жан сана.
Оьул, яйлян эежя мещман ол мана,
Оьул, бу йол Чялхутана эетмяйир.
Сюз тамам олду. Дцшмянлярин дя юмрц тамам олсун. Ахшам
дцшмцшдц. Пиран деди:
-Оьул, эетмя, эежя мяним евимдя гонах гал, сабащ Чялхутанын йолуну
нишан верярям эедярсян.
Бящрам разы олду. Пиранын евиня гонаг эетди. Пиранын арвады Бящрама
чюряк эятирди. Бящрам чюряк йеди. Сющбятя башладылар. Пиран деди:
-Оьул, Чялхутан бир бялалы йердир, де эюрцм ня цчцн ора эедирсян?
Бящрам деди:
-Баба, гулах ас, эюр ня цчцн эедирям,-дейиб пирана беля жаваб верди:
Бир эюзялин севдасына дцшяли,
Аьыл башдан эедиб, зайил олмушам.
Гара баьрым алышыбан бишяли,
Ала эюзляриня майил олмушам.
Язялдян сюзцня демишям бяли,
Дярдиндян олмушам диваня, дяли.
Буна нисбят олмаз мялакя, пяри,
О сябябдян саралыбан солмушам.
Бящрамам, сюзцмц сюйлярям пцнщан,
Яслин хябяр алсан нишан вя нишан,
Даьылмыш Хутамда о Эцлхяндан,
Онунчцн севдайа сяри салмышам.
Пиран Бящрамын ешг севдасына дцшдцйцнц билиб истяди ону йолдан
гайтарсын. Алды эюряк Бящрама ня жаваб верди вя Бящрам она ня деди:
Ийид эяряк хам хяйала долмайа,
Ябяс дцшцб бу севдайа эедирсян.
Зян ящлидир, сонра пешман олмайа,
Ябяс дцшцб бу севдайа эедирсян.
Бящрам:
Беля эюзял эялмяйибдир жащана,
Цз чевириб о жанана эедирям.
Доланса бу дювран, дюнся замана,
Цз чевириб о жанана эедирям.
Пиран:
78
Ужундан чякярсян чох ащу-зары,
Кюмяйиня чатсын йарадан бары.
Фяляк эцля дцшман йарадыб хары,
Ябяс дцшцб бу севдайа эедирсян.
Бящрам:
Пиран:
Бящрам:
Чякинмям бяладан, мин ащу-зардан,
Кечярям щайадан, намусдан, ардан.
Иэид дя дюнярми вяфалы йарадан,
Доьру чыхыб ящд-пеймана эедирям.
Гашы гара о эюзляри йамяни,
Щагг эютцрсцн аралыгдан йаманы.
Пиран дейяр йандырарсан йа мяни,
Тапшырырам ол худайа эедярсян.
Аманаты варды мяним ялимдя,
Харлар ойнайаммаз эцлцндя.
Бящрам дейяр сяри гойдум йолунда
Гябул ется мян гурбана эедирям.
Сюз тамам олду, йер салынды, Бящрам йатды. Сабащ ачылды, Бящрам
эедяси олду. Пиран эюрдц ки, Бящрам эедир, онун дюрд оьлу вар иди. Пиран
оьланларына деди:
-Оьланларым, Бящрам гярибдир, йол билмяйир, атланын ону апарын
Чялхутанын йолуна гядяр ютцрцн.
Пиранын оьланлары атландылар, шащзадя дя атыны минди. Пиран иля эюрцшдц.
Пиранын оьланлары Бящрамы апардылар, Чялхутанын йолуна гядяр ютцрцб эери
гайытдылар.
Бящрам атыны сцрцб тяк йол эетмяйя башлады. Аз эетди, чох эетди йолун
кянарында бир галайа раст эялди. Гала Мащянвяр адлы бир гызын галасы иди.
Мащянвяр башында гырх кяниз о галада олурду. О, эюзяллийи иля мяшщур иди.
Бящрам галанын габаьындан кечяндя гыз ону эюрдц, бахды ки, бир эюзял
оьланды. Кянизляриндян бирини эюндяриб она галайа чаьыртдырды. Бящрам
галайа эялди, атдан дцшдц, Мащянвяр Бящрамы галайа тяклиф етди. Бящрам
эялиб отурду. Мащянвяр эюрдц оьлан гярибди. Узаг елдян эялир. Сазыны
синясиня басыб эюряк Бящрамын щарадан эялмясини, щара эетдийини ня диллярля
хябяр алыр.
Башына дюндцйцм эцлцзлц жаван,
Сюйля эюрцм ня мякандан эялирсян.
Сяня лайиг олсун мян тяк бир жаван,
Сюйля эюрцм ня мякандан эялирсян.
79
Бящрам эюрдц Мащянвяр еллярдя тяк тапылан, бярабяри олмайан бир
эюзялдир. Ешг долду, синяси алышды, сазыны эютцрдц, эюряк Мащянвяря нежя
жаваб верди. Биз дейяк, ешидянляр шад олсун.
Бящрам:
Башына дюндцйцм эцлцзлц дилбяр,
Мян дцшцбян бир севдайа эялмишям.
Дярдим артыб эцнц-эцндян сярасяр,
Ялиф гяддим дюнцб йайя эялмишям.
Мащянвяр:
Бящрам:
Мащянвяр:
Бящрам:
Ня дилбярдир сяни салыб севдайа,
Мяним тяк жан эялмяйибдир дцнйайа.
Сяни эюржяк шцкцр ейлядим худайа,
Сюйля эюрцм ня мякандан эялирсян?
Беля эюзял эюрмяйибдир заманя,
Гашлары охшайыр йайлы камана.
Ийид эяряк доьру чыха пеймана,
Мювла йардан ширин пайа эялмишям.
Мян Мащянвярям, сюзцм билясян,
Мян данышам шад олубан эцлясян,
Бурда галыб сян дя мяни аласан,
Сюйля эюрцм ня мякандан эялирсян?
Бящрам инди дярдин сяня сюйляйяр,
Ханчал алыб гара баьрын тейляйяр.
Эцлхяндан аьлайар, фяьан ейляйяр,
Дюндяриб юмрцмц зара эялмишям.
Сюз тамам олду, Бящрам эетмяк истяди. Мащянвяр деди:
-Ай оьлан, эял сян бу севдадан ял эютцр. Мяни ал, бурада гал.
Бящрам деди:
-Йох, севдамдан дюнмярям, эюзцмцн илк ову, кюнлцмцн илк
севэилисидир. Эедирям, гисмят ола, гайыданда бурдан гайыдарам.
Бящрам Мащянвярля щалаллашыб айрылды. Атына минди. Дцз Чялхутана цз
гойду.
Чох эетди, аз эетди. Ону дейя билмярик, эцнлярин бир эцнц чатды
Чялхутана, эюрдц Чялхутан шящяринин ятрафында чадырлар гурулуб, чадырлар
долу гошундур. Бящрам бир гожадан ящвал билди, бу гошунун ня цчцн бурда
олдуьуну хябяр алды. Гожа деди:
80
-Ай оьлан, Чялхутан падшащы Эюзял ханын Эцлхяндан адлы бир гызы вар,
эюзялликдя тайы-бярабяри йохдур, йедди падшащ оьлу эялиб Эцлхянданы истяйир.
Эцлхяндан щеч бириня эетмир. Эежя-эцндцз Бящрам дейир, Бящрам ешидир.
Йери йарыр, эюйц ахтарыр, Бящрамы эязир.
Бящрам гожадан айрылды. Йедди падшащ оьланлары олан тяряфя эялди.
Эюрдц йедди падшащ оьлу щяряси бир ипяк чадыр гуруб, ичиндя яйляшибляр.
Бящрам да эетди онларын жярэясиндя дярвишвари бир чадыр гурду. Юзц дя
дярвиш палтары эейиб отурду. Йедди падшащ оьланлары онун йанына эялдиляр,
дедиляр:
-Сян кимсян, щарадан эялирсян, ня истяйирсян?
Бящрам деди:
-Гярибям, мян дя Эцлхянданы истямяйя эялмишям.
Йедди падшащ оьланлары дедиляр:
-Биз падшащ оьланлары, Эцлхяндан бизя эялмир, щеч дярвишя эедярми?
Йедди падшащ оьланлары гайыдыб чадырларына эетдиляр. Бунлар бурада
галсынлар, кимдян хябяр верим, гызын атасындан.
Эюзял падшащ арвадыны чаьырды, деди:
-Арвад, эет гызына юйцд-нясищят вер. Бу эялянлярин бирини севсин. Бизим
дя башымыз говьадан гуртарсын.
Анасы гызынын йанына эетди. Атасынын сюйлядиклярини она деди. Анасынын
жавабында эютцрдц Эцлхяндан эюряк ня деди, биз дейяк, ешидянляр дя саь
олсун:
Эежя-эцндцз щясрятини чякирям,
Кюнлцм бир жаванын интизарыдыр.
Ня гялбим ачылыр, ня цзцм эцлцр,
Йохса мяним кюнлцм гям хырдарыдыр?
Узаглашыб ялим чатмаз ялиня,
Бцлбцл олуб гонанмадым эцлцня.
Ашиг олдум сющбятиня, дилиня,
Йазыг жаным онун жяфакарыдыр.
Эцлхянданам, гара эялди бу илляр,
Галханда соналар буланар эюлляр.
Синям цстя бяслядийим бу нарлар,
Шащзадя Бящрамын йадиэарыдыр.
Эцлхяндан сюзцнц тамам ейляди. Анасы деди:
-Ай гызым, Бящрам кимди? Нийя сянин кюнлцн гям хырдарыдыр? Мян
сюзляриндян баш ачмырам. Чых бу йедди падшащ оьланларындан бириня эет,
бизим дя жанымыз гуртарсын. Эцлхяндан деди:
-Мян йедди падшащ оьланларыны эюрмямишям. Чыхарам онлар чадыр
гурдуглары йеря. Бахарам, бяйяндийим олса, эедярям.
Эцлхяндан бу сюзц демякдя фикри бу иди ки, бялкя сябяб дцшя, севэилиси
Бящрам эялмиш ола. Йедди шащзадяляр ичярисиндя ону эюря, она эедя.
81
Эцлхянданын анасы Эюзял падшащын йанына гайытды. Эцлхянданын
сюйлядиклярини она деди. Ата-ана гызларынын чыхыб йедди шащзадялярдян бирини
бяйяниб, эетмясини эюзляйирдиляр. Бунлар бурада галсынлар, сизя
Эцлхяндандан данышым. Эцлхяндан гул щябяшини йанына чаьырыб деди:
-Гул щябяш, эет бир шящяр ятрафыны долан, эюр тязя эялян-эедян вармы?
Гул щябяш шящяр ятрафына чыхды, доланды, Эцлхянданын йанына гайытды,
деди:
-Ханым, йени еля бир хябяр йохдур. Дейирляр, Бящрам адлы бир дярвиш дя
эялиб сяни истяйир. Эцлхяндан билди ки, севэилиси Бящрам эялибди. Гул щябяши
дабаны цстя эери гайтарды. Деди:
-Эет Бящрам дярвишдян мяня бир хябяр эятир!
Гул щябяш Бящрамын чадырына эялди. Деди:
-Мяни Эюзял падшащын гызы Эцлхяндан сянин йанына эюндяриб, она бир
сюзцн варса, сюйля, чатдырарам.
Бящрам билди ки, гул щябяши Эцлхяндан эюндяриб, гыза олан ешги даща
да артды, алды эюряк ня деди:
Йорьун-йорьун сящралары эязирям,
Бир эюзял чякдирир мин язаб мяня.
Дярди-гямля баьрым башын язирям,
Чярхи-фяляк вериб бир щесаб мяня.
Эедибдир ялимдян эцллц-ихтийар,
Сяня гурбан олум, ей Эцлхяндан йар.
Сцбщц-шам чякирям сянсиз ащу-зар,
Эцндцз сябир йохду, эежя хаб мяня.
Сян мяним султаным, сян мяним ханым,
Бящрамам, одуна алышыр жаным.
Аллащы севярсян Эцлхянданым,
Тезликля эюндяр бир жаваб мяня.
Бящрам бу сюзц гялям эютцрцб бир каьыза йазды. Намяни гул щябяшя
верди, деди:
-Буну ханымына чатдырарсан.
Гул щябяш намяни эютцрцб апарды, Эцлхяндана верди. Эцлхяндан
намяни охуду. Йягин еляди ки, Бящрам эялиб. Бир црякдян мин цряйя ачылды.
Чох шад олду. Эцлхяндан гул щябяши йеня йанына чаьырды, деди:
-Гул щябяш, эет йедди падшащ оьулларына де, щазырлашсынлар, эялирям,
ялавя де ки, ханым дейир:
-Мяня вар-дювлят, гяддц-гамят, бойун-бухун лазым дейил, мяня ширин
дил лазымдыр.
Гул щябяш Эцлхянданын тапшырыьыны гушун ганады иля йедди падшащ
оьланларына чатдырды. Йедди падшащ оьланлары щазырлашмагда олсунлар, сизя
Эцлхяндандан хябяр верим. Эцлхяндан йедди гялям иля юзцня зийнят вурду.
82
Гул-гараваш башында шящярин ятрафына чыхды. Йедди падшащ оьланлары чадыр
гуруб яйляшдикляри йеря эялди. Эцлхяндан йедди падшащ оьланларынын
чадырларынын габаьында йцз назц-гямзя иля саллана-саллана йериш эятирди.
Йедди падшащ оьланларынын бири деди:
-Эцлхяндан, бойуна гурбан.
Бири деди:
-Сойуна гурбан.
Бири деди:
- Гадан мяним жаныма эялсин.
Бири деди:
-Йердя йеримя, айаьына эцл тиканы батар, цзцмцн цстцндя йери.
Бири деди:
-Мяни апар, Мина даьында гурбан кяс.
Бири деди:
-Кирпикляриндян бир ох ат, баьрымын башына санжылсын.
Эцлхяндан йедди падшащ оьланларынын сюзляриня гулаг асмайыб, кечди
Бящрамын чадырынын габаьында дурду.
Бящрам Эцлхянданы эюрцб синяси дямирчи кцряси кими алышды, гялби жуша
эялди, сазы синясиня басыб, эюряк ня деди:
Чыхыбдыр чямян сейриня,
Щцрц гылманды бу эялян.
Шюляси дцшцб жащана,
Мащу тявандыр бу эялян.
Хишим иля адам юлдцрцр,
Йериши гандыр бу эялян.
Он дюрд эежялик ай кими,
Ишыг саландыр бу эялян.
Юпясян аь бухаьыны,
Ня эюзял жандыр бу эялян.
Бармаьында цзцкляри,
Цзцклярин гашы йашыл.
Сян ала эюзлц бир сона,
Чалхан эюлдя башы йашыл.
Салыбсан бу жаныма,
Ешгинин атяши йашыл,
Эейибсян аь гяддиня,
Либасын гумашы йашыл.
Олум йеришин гурбаны,
Тязя жанандыр бу эялян.
Тайын йохду бу жащанда,
Мяйяр тапылар асиманда?
Инанэинан мящяббятин,
83
Тагят гоймады бу жанда.
Эюрян замандан эюзлярим,
Галыбды гашы каманда.
Жялладсан, щюкм ейлярсян,
Бил ки бойнум фярманда.
Эюрмядим сянин тайын,
Ня тяварда, ня тарланда.
Зцлейханын севэилисиЙусиф жащандыр бу эялян.
Сюз тамам олду. Эцлхяндан Бящрамын чадырынын габаьында дурмушду.
Йедди падшащ оьланлары она чадырларындан тамаша ейляйирдиляр. Эцлхяндан
Бящрама бир сюз дейя билмяди. Бир-бириня гаш-эюзля хош эялдин ишаряси
ейлядиляр. Эцлхяндан гайытды шящяря. Юз отаьына эетди. Бящрам, йедди
падшащ оьланлары интизарда галдылар. О тяряфдян Эцлхяндан йедди падшащ
оьланларына гул щябяшля хябяр эюндярди ки, мяни эюзляйин, ким хошума
эялдийини гырх эцндян сонра дейяжям.
Бящрам, йедди падшащ оьланлары эюзлядиляр. Гырх эцн тамам олду. Йеня
Эцлхяндан гул щябяшя деди:
-Эет йедди падшащ оьланларына де, щазырлашсынлар, эялирям.
Йедди падшащ оьланлары щазырлашыб Эцлхянданын йолуну эюзляйирдиляр.
Эцлхяндан да юзцня йедди йердян зинят вуруб юз гул-гаравашы иля буду
эялди. Йцз наз-гямзя иля йедди падшащ оьулларынын чадырларынын гаршысындан
кечди. Эялди Бящрамын чадырынын габаьында дурду. Ужадан деди:
-Щяр ким ийид пящлявандырса, мян она эедяжям.
Эцлхяндан буну дейиб, гул-гаравашы иля чыхыб эетди. Бящрам билди ки,
Эцлхяндан буну сынайыр. Билди ки, мярдлик заманыдыр. Пящляванлыг либасыны
эейиниб мейдана чыхды. Цзцнц йедди падшащ оьланларына тутуб деди:
-Кимин щцняри варса, мяним мейданыма эялсин.
Йедди падшащ оьланлары бир-бир Бящрамын мейданына эялди. Бящрам
онларын щамысыны йыхды. Бу хябяр Чялхутан шящяриня йайылды. Бящрамын
шцжаятиня щамы мяяттял галмышды. Бящрамын иэидлийини Эцлхяндан да ешитди.
Чох шад олду. Амма йедди падшащ оьланлары Бящрамын ялиндя
йыхылдыгларындан чох писикмишдиляр. Бир эежя хялвят йыьышыб Бящрамы тутмаг
барядя мяслящят елядиляр. Йедди падшащ оьланларындан бири деди:
-Мейданда бизим щеч биримиз онунла бажара билмярик. Чаря будур ки,
намярдликля Бящрамы тутаг, эежя мейданда гуйу газаг, цстцнц юртяк
билмясинляр. Сабащ Бящрам мейдана эяляндя о, гуйуйа дцшсцн, тутаг.
Йохса Эцлхянданы ялимиздян алажаг. Йедди шащзадяляр бу тяклифя разы
олдулар. Онлар эежя мейданда гуйу газдылар, цстцнц юртдцляр. Сабащ ачылды.
Бящрам мейдана эялди. Билмяди дцшдц гуйуйа. Йедди падшащ оьланлары
тюкцлдцляр, Бящрамы тутдулар, зиндана салдылар. Бящрам зинданда галмагда
олсун, сизя Бящрамын кичик гардашы Щейдярдян хябяр верим. Щейдяр
бюйцмцшдц. Дава мяшги юйрянмишди. Щейдярдян ата-ана Бящрам адлы
84
гардашы олдуьуну эизлядирди. Горхдулар ки, далынжа эетсин, ялляри ондан да
чыхсын. Щейдяр бир эежя йухуда йатмышды. Эюрдц дейирляр:
-Щейдяр ня йатмысан, сянин Бящрам адлы бир гардашын вар. Эцлхяндан
адлы севэилисинин далынжа Чялхутан шящяриня эедибдир. Инди дцшмянляр
тяряфиндян намярдликля тутулуб зиндана салыныбдыр, эет ону дардан гуртар.
Сабащ ачылды, Щейдяр йухудан ойанды, анасынын йанына эялди. Бу
диллярнян анасындан гардашыны хябяр алды:
Ана, мяним бир гардашым варымыш,
Сюйля, цз чевириб эедиб щайана?
Дцшмянин ялиндя эирифтарымыш,
Намярдликля салыныбдыр зиндана!
Мян сюзцмц ейлямярям пцнщаны,
Гардашым йолунда гойарам жаны,
Эедибян эязярям Иран,Тураны,
Бялкя цз чевириб шящри Туфана!
Сян Щейдярин бир гулаг ас дилиня,
Бир бцлбцлдц ашиг олуб эцлцня.
Эяряк тапам ялин верям ялиня,
Тапшырам Бящрамы о Эцлхяндана!
Анасы эюрдц, Щейдяр гардашынын севдайа дцшцб гцрбятя эетмясини,
башына эялян бцтцн вагияни билир. Ондан бу сирри эизлятмяк олмайажаг.
Ялажсыз галыб алды эюряк ана юз оьлуна ня жаваб верди:
Ня мцддятди гям евиндя нюкярям,
Оьлум цз чевириб эедиб Хутана.
Отаьында эцлц-рейщан якярям,
Оьлум цз чевириб эедиб Хутана.
Бцлбцл кими щясрят галдым эцлцня,
Дцшдц дцшмян фитнясиня, фелиня,
Дилдя язбяр олан Хутан елиня,
Оьул цз чевириб эедиб Хутана.
Эцлчющря дя аьламасын нейлясин,
Ширин жанын сизя гурбан ейлясин.
Фаьыр атан фиран олуб сюйлясин,
Оьул цз чевириб эедиб Хутана.
Щейдяр анасындан изн алыб эялди атасынын йанына. Атасы да она изн верди.
Щейдяр бир ата миниб, йола ряван олмаг истяркян, атасы чох деди ки, гошун
эютцр, Щейдяр разы галмайыб деди:
85
-Мян гардашымын далынжа тяк эедяжям.
Щейдяр атыны сцрцб йола дцшдц. Эежя-эцндцз ат сцрцб эялди,
Мащянвярин галасына йетишди. Мащянвяр эюрдц бу оьлан Бящрама чох
охшайыр. Еля билди ки, Бящрамдыр. Ону галачайа тяклиф етди. Щейдяр эюрдц ки,
бу бир эюзялди ки, тайы бярабяри йохду. Гцдрят илк гялямини Мащянвярин
гашларына чякмиш. Щейдяр бир црякдян мин цряйя Мащянвяря ашиг олду.
Щейдяр эежяни Мащянвярин галачасында галды. Сабащ ачылан кими дуруб
эейинди, эетмяк истяди. Мащянвяр щяля дя оьланы танымамышды. Еля билирди ки,
доьурдан да Бящрамдыр. Щейдяр эетмяк истяйяндя гызын цряйи эюйрялди, алды
эюряк оьлана ня деди, дейяк шад олун:
Эетмя, бир яйлян бурада,
Оьлан ал мяни, ал мяни!
Сян иля йетяк мурада
Оьлан, ал мяни, ал мяни!
Мащянвярин бу сюзц Щейдяри даща да бянд ейляйиб сахлады. Гызын
сюзляриня жаваб гайтармаг цчцн йахына эялди, алды эюряк ня деди:
Башына дюндцйцм пяри,
Йола сал мяни, сал мяни!
Синям олуб гям дяфтяри,
Йола сал мяни,сал мяни!
Мащянвяр:
Щейдяр:
Мащянвяр:
Щейдяр:
Мяни салма ащу-вайа,
Гяддими дюндярмя йайа,
Дцшмцшям йаман севдайа,
Оьлан ал мяни, ал мяни!
Эял ейля данышма надан,
Мяня эялсин сянин гадан.
Ял чякмярям бу севдадан,
Йола сал мяни, сал мяни!
Мащянвярям, мян билмярям,
Сянсиз шад олуб эцлмярям.
Щярэиз тяркини гылмарам,
Оьлан, ал мяни, ал мяни!
Щейдярям, саралыб-соллам,
Чятин, бу сяфярдян галлам.
86
Гисмят олса сяни аллам,
Йола сал мяни,сал мяни!
Щейдяр деди:
-Ай эюзял, мяним Бящрам адлы бир гардашым вар. Севэилисинин далынжа
Чялхутана эедиб, бу вахта кими гайытмайыб. Инди эедирям ону тапам.
Гайыданда гисмят олар сяни алар, апарарам.
Мащянвяр Бящрам адыны ешидян кими билди ки, бу онун гардашыдыр.
Бящрамын бурайа эялмясини, севэилисинин далысынжа эетмясини она сюйляди.
Щейдяр Мащянвярля щалаллашыб, атыны минди, Чялхутанын йолуну тутуб эетди.
Эежя-эцндцз салыб юзцнц Чялхутана йетирди. Щейдярин хябярдян хябяри йох
иди. Чялхутанын ятрафында чадырлары эюрцб, о да эялди, йедди падшащ
оьланларынын йанында чадыр гурду, отурду. Щейдяр бир эцн юз-юзцня деди:
«Йягин гардашымы тутан бунлардыр».
Щейдяр мейдана чыхды, пящляван истяди. Йедди шащзадяляр еля билдиляр ки,
бу да Эцлхянданы алмаьа эялиб, бир-бир онун мейданына эялдиляр. Щейдяр
онларын щамысыны йыхды.
Бунлар бурада галсынлар, сизя Бящрамдан хябяр верим. Бящрам о
замандан йедди падшащ оьулларынын зинданында иди. Эцлхянданын гул щябяши
эцндя йедди падшащ оьланларындан хябярсиз эятириб она чюряк верярди. Йеня
бир эцн гул щябяш Бящрама чюряк эятирмишди. Гул щябяш Бящрама чюряк вериб
гайыданда Бящрам деди:
-Гул щябяш, йеня ня хябяр вар? Йедди шащзадялярин давасына эялян
вармы?
Бящрамын жавабында алды эюряк гул щябяш ня деди:
Гурбанын гуллар аьасы,
Эюзляриндян тюкмя йашы.
Эялибди бир шир баласы,
Эюр нежя едир дюйцшц.
Мейдан ичиндя дилавяр,
Габаьында дурмур лешкяр.
Шащзадя, адыдыр Щейдяр,
Мейданда галайыр леши.
Гул щябяши едяр бящси,
Яршя дирянибди сяси.
Гулаг партладыр няряси,
Мейданда вар тяр савашы.
Бящрам эяляндя гардашы Щейдяр ушаг иди. Онун бюйцйцб далынжа
эялмясини Бящрам фикриня эятирмяди. Еля билди ки, бу да Эцлхяндандан ютрц
эялян бир пящлявандыр. Гул щябяшя деди:
87
-Эет, йедди падшащ оьланларына де, мяни зиндандан бурахсынлар, эедим
о пящляванын жавабыны верим. Гул щябяш Бящрамын сюзцнц эедиб йедди
шащзадяйя йетирди. Йедди шащзадя деди:
-Йахшы сюздцр, гой эетсин, йа юляр, йа да юлдцряр. Юлся дя бизим цчцн
йахшыдыр, юлдцрся дя! Дцшмянимизин бири яскик олар.
Йедди падшащ оьланлары Бящрамы зиндандан чыхартдылар. Бящрам дава
либасыны эейиниб Щейдярин мейданына эялди. Щейдяр мейданда бир эюзялэюйчяк оьланы эюрцб алды эюряк ня деди, дейяк шад олун:
Узаг мянзилляри йахын ейлядим,
Баш эютцрцб бу мейдана эялмишям.
Гардашым Бящрамы салыб йадыма,
Баш эютцрцб бу мейдана эялмишям!
Бящрам деди:
-Бу пящляван мяним адымы щарадан билир? Йохса мяним кичик гардашым
Щейдярдир. Эял бундан йер-йурдуну, атанын-ананын адыны хябяр ал. Щярэащ
дцзцнц деся, онда йягин ки, гардашынды, далынжа эялибди. Алды Бящрам, эюряк
Щейдяря ня деди:
Бящрамын атасынын няйди ады?
Цз чевириб сян бу йана эялибсян!
Оьлан, бу мейдана эялмяк бялады,
Гясд ейляйиб юмрцн жана эялибсян!
Щейдяр:
Бящрам:
Щейдяр:
Бящрам:
Бящмян иди о Бящрамын атасы,
Эцлчющрядир о йазыьын анасы,
Йалан демям, буду сюзцн мянасы,
Баш эютцрцб бц мейдана эялмишям.
Бу сюзцнля жийярими йандырдын,
Сыныг кюнлцм чыраьыны сюндцрдцн.
Яжяб эялдин мян фаьыры диндирдин,
Йюн чевириб сян бу йана эялмисян.
Бялалы эюрмцшям мян юз башымы,
Ахытдым дидямдян ганлы йашымы.
Эюряжяйин таныдым юз гардашымы,
Сяндян ютрц бу мейдана эялмишям.
Ня мцддятдир дцшмцш идим зиндана,
Аз галмышды юмрцм эедя туфана.
88
Залымлар гясд етди бу ширин жана,
Йюн чевириб сян бу йана эялмисян.
Щейдяр:
Бящрам:
Йягин бил ки, сюзляримдя доьруйам,
Гардашынам, Бящмян шащын оьлуйам
Мян Щейдярям, дярд ялиндян даьлыйам,
Сяндян ютрц бу мейдана эялмишям.
Синямдяки пейкан иди, ох иди,
Баьрым йаралыйды, дярдим чох иди.
Мян эяляндя Щейдяр гардаш йох иди,
Бящрам кими бу гурбана эялмишям.
Сюз тамам олду, дцшмянлярин юмрц тамам олсун! Щейдяр эюрдц
Бящрам ону танымыр. Яйяр фцрсят тапса юлдцряр. Алды эюряк йеня юзцнц нежя
нишан верди:
Яйяр ки, сян мярданясян,
Мян иля мейдана эял-эял!
Бура Аслан мейданыдыр,
Мярд иля мейдана эял-эял!
Алды Бящрам жавабында:
Йаьы дцшмян щийля етди,
Ал дилиля мяни тутду.
Нямруд кими ода атды,
Салмышды, зиндана эял-эял!
Щейдяр:
Бящрам:
Щейдяр:
Ал сюзцнц дейим язбяр,
Синямдя дярд олуб дяфтяр,
Таны, бил ки, мяням Щейдяр,
Анан йазыб намя, эял-эял!
Иэид, мяня йалан сатма,
Сюзляриня бющтан гатма!
Яйри йолун изин тутма!
Анд верярям пеймана, эял-эял!
Щейдярям, йалан сатмырам,
Сюзцмя бющтан гатмырам,
Яйри йоллары тутмурам,
89
Инан бу фярмана, эял-эял!
Бящрам:
Гулаж голуну бцкярям,
Цстцня бир од тюкярям.
Бящрамам гылынж чякярям,
Бойанарсан гана, эял-эял!
Щейдяр сюзля дедийи кими, дилнян дя атасыны, анасыны, йерини, йурдуну
Бящрама сюйляди. Бящрам Щейдярин сюзцня инанды. Ики гардаш бир-бирилярини
таныдылар. Гужаглашыб эюрцшдцляр, юпцшдцляр. Бящрам башына эялянляри
гардашы Щейдяря сюйляди. Йенидян щяр ики гардаш атлара миндиляр. Йедди
шащзадялярин цзяриня щцжум елядиляр. Йедди шащзадяляр дя онларын даваларына
чыхдылар. Йенидян баш кясилди, гол гырылды, ата вай, ана вай сяси яршя диряк
олду. Дава чох чякди. Ахырда йедди падшащ оьланлары шикяст олду, басылды.
Юлян юлдц, галанлары гачыб юз йерляриня эетдиляр. Бу тяряфдян Щейдярля
Бящрам давадан ял чякиб Эюзял шащын йанына эялдиляр, Эюзял шащ онлары
щюрмятля пишваз еляди. Имарятиня апарды. Щейдяр гардашы Бящрамын
Эцлхяндана ашиг олдуьуну Эюзял шаща сюйляди. Эюзял шащ Эцлхянданын
цряйини билди. Онун да Бящрама мейли олдуьуну билди. Мяжлис гурду,
адамлар йыьылды, Эцлхянданы Бящрама вердиляр. Бящрамла Щейдяр бир нечя
эцн бурада галдылар.
Бир эцн Щейдярля Бящрам Эюзял шащдан юз йерляриня эетмяк цчцн изн
алдылар. Эцлхянданы да эютцрцб йола дцшдцляр. Эежя-эцндцз ат сцрцб
Мащянвярин галасына чатдылар. Мащянвяр онлары пишваз еляди, галасына
апарды. Бящрам гардашы Щейдярин Мащянвяря ашиг олдуьуну билди. Онлары
бир-бириляриня тапшырды. Бир нечя эцн бурада галандан сонра галачадакы
гиймятдян аьыр, вязндян йцнэцл шейлярдян эютцрцб, Мащянвяри дя юзляри иля
бярабяр алыб йола дцшдцляр. Эежя-эцндцз ат сцрцб эялдиляр, вятяня йетишдиляр.
Бящрамын вятян эюзцня эюрцняндя цряйи жуша эялди, алды эюряк ня деди:
Сяня гурбан олум, гардаш,
Эюрцндц вятян, эюрцндц.
Гясд еляди щинди-щябяш,
Эюрцндц, вятян эюрцндц!
Доландыг гцрбят елляри,
Йар цздя гара телляри,
Ясди вятянин йелляри,
Эюрцндц, вятян эюрцндц!
Сюз тамам олду. Дцшмянлярин юмрц тамам олсун! Бящмян шаща
оьланларынын севэилиляри иля бярабяр гайыдыб эялмяси хябярини муштулугчу
муштулугчу цстцндян деди. Бящмян шащ вязир, вякил, жамаатла онлары пишваз
еляди, шящяря эятирди ата-ана оьланлары иля эялинляри иля эюрцшдцляр, юпцшдцляр.
90
Гырх эцн, гырх эежя той тутулду. Эцлхянданын ялини Бящрамын ялиня,
Мащянвярин ялини Щейдярин ялиня тапшырдылар. Биз дя дуваггапмасына чатдыг.
Дуваггапманы дейяк, ешидянляр шад олсунлар!
Ал-йашыл, абы сары,
Бянювцш гара, гырмызы.
Аласан, эейдирясян,
Щямишя йара гырмызы.
Чяркязи атлас ола,
Дизлийи хара гырмызы.
Мащалда йандырма мяни,
Батарсан нара, гырмызы!
Арадан отаг ичиндя,
Чыханда даьы эюй ола!
Сящяр-сящяр сейря вараг,
Цстдя булаьы эюй ола!
Гясд иля дишляйясян,
Майа бухаьы эюй ола!
Сцрясян дювраныны,
Бир сакит, хялвят юй ола,
Ямясян лябляриндян,
Дюня шякяря гырмызы!
Щяр кимин бары олса,
О тикдиряр ханяси аь.
Алышанда о шамлары,
Долана пярваняси аь.
Бир ушаг ки, аь ола,
Язял онун анасы аь.
Эюрмямишям белясини,
Йанаьы эцл, чяняси аь.
Дейясян янлик чякибди
Дюнцбдц нара гырмызы.
Ачыланда бащар фясли,
Тез эюрцнцр даьы сары.
Йемяйя мейвялярдя
Нар, алма, щейвады сары.
Сянин кими аь оланын,
Мяним кими гулу сары.
Щяр кимин бу дцнйада
Чох эюрцнся пулу сары.
Гыймаз ки, юзэяляря
Версин бир паря, гырмызы.
91
Саги, сян дюйран сюйля,
Долдур вер тасын бянюйцш.
Эюрмямишям сян тяк эюзял,
Бир хублархасын бянюйцш.
Эейирсян гырмызы, эей,
Эеймя либасын бянюйцш!
Эял яйляш мяжлисимдя,
Ешидим сясин, бянюйцш.
Чцнки мяним эизлин дярдим,
Олду ашкара, гырмызы!
Ачыланда бащар фясли,
Ня эюрцнцр даьы йашыл.
Ачылыр гызылэцлляр
Щяр ирянэ йарпаьы йашыл.
Шейдалар наля чякир,
Доланырлар баьы йашыл.
Нейлясин шейда бцлбцл,
Уйубду хара, гырмызы.
Щеч олмаз сянин кими,
Бяхт иля игбалы гара!
Гой индян сонра эюзялляр,
Эейинсинляр шалы гара.
Нейлясин Мискин Бцржц
Талейи, йыьвалы гара.
Ял ач йалвар йарадана,
Ейляр бир чаря, гырмызы!
«Мящяббят дастанлары»
(Топлайыб, тяртиб едяни Р. Рцстямзадя), Эянжлик, Бак,. 1982
92
II
РЦСТЯМ РЦСТЯМЗАДЯ ТАРИХИ ГЯЩРЯМАНЛЫГ
ДАСТАНЛАРЫНЫН ТЯДГИГАТЧЫСЫДЫР
Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанлары илк дяфя Рцстям Рцстямзадя
тяряфиндян тядгиг олунуб. Akademik Hяmid Arasлы: «Xalq яdяbiyyatынa
yaxшы bяlяd olmasы, toplama vя araшdыrma bacarыьы, elяcя dя nяzяri hazыrлыьы
qяhrяmanлыq nяьmяlяrinin ilk elmi tяsnifиni vermяsi, onun inkiшaf
mяrhяlяlяrini aydынlaшdыrmasы, цmumiyyяtlя, «Azяrbaycan qяhrяmanлыq
nяьmяlяri» haqqынda bitкin vя aydын tяsяvvцr verяn ciddi mяzmunlu яsяrlяr
tяqdim edя bilmяsi gюstяrir ki, R.Rцstяmzadя istedadлы folklorшцnas alimdir.
XIX яsrin ikinci yarыsынda yaшamыш kяndli hяrяkatы qяhrяmanlarынdan Nяbi,
Kяrяm, Naьы, Dяli Alы haqqыnda tarixi sяnяdlяr яsasыnda яtraflы mяlumat
vermiш, elяcя dя aшыq vя el шairlяri tяrяfиndяn bu qяhrяmanlar haqqынda
qoшulmuш dastanlar, mцxяmmяslяr, tяcnislяr geniш tяhlil olunmuшdur. Яsяrin
Qaчaq Nяbi, Qaчaq Kяrяm, Qandal Naьы haqqынda olan hissяlяri xцsusilя
diqqяti cяlb edir. Nяcяf bяy Vяzirovun «Keчmiшdя qaчaqlar» adlы mяшhur
яsяrinин Qaчaq Kяrяmlя яlaqяdar olmasы ilk dяfя Rцstяm Rцstяmzadя
tяrяfиndяn mцяyyяnlяшdirilmiшdir».
Онун «Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанлары» монографийасы ян
тягдирялайиг монографийалардан биридир.
Филолоэийа елмляри доктору
профессор Баьыр Баьыров йазыр: «профессор Р. Рцстямзадя шифащи халг
ядябиййатыны юйрянмяк, тядгиг етмяк, бунлары китаб шяклиндя эениш охужу
кцтлясинин истифадясиня вермякля иши битмиш щесаб етмир. О щям дя беля зянэин
ирсин халгын малы олмасы, тяблиьи сащясиндя дя наращатлыг кечирир, ян цмдяси
дя будур ки, чохларына нясиб олмайан бир миссийаны йениня йетирир. О да халг
ядябиййаты нцмунялярини эениш тялябя кцтлясиня нежя мянимсятмяк
мясялясидир». Щяля 77-жи иллярдя онун «Шифащи халг ядябиййатына даир» адлы
методики вясаити щазырламасы, тялябялярин истифадясиня вермяси алимляримизин
диггятиндян йайынмыр, эюстярилир ки, «щямин методик вясаитдя али мяктяб
програмларына уйьун олараг халг ядябиййатынын мювзулар цзря тялябяляр
тяряфиндян мянимсянилмяси йоллары эюстярилир. Али мяктябляря йенижя гядям
гоймуш эянжляря бир сыра тювсийяляр верилир».
Тарихи гящряманлыг дастанларынын мювзу-ъанр хцсусиййятлярини вя
онларын тяснифини верян тядгигатчы алим дастан ъанрынын Шярг халглары
арасында эениш йайылдыьыны, дцнйа халгларынын нязяр-диггятини жялб етдийини,
бу дастанларын Алманийа, Инэилтяря, Франса, Италийа, Америка вя диэяр
юлкялярдя танындыьыны сюйляйир. Бу жящятдян «Дядя Горгуд» дастанларынын
Дрезден крал китабханасында щифз олундуьуну, 1815-жи илдя алман
шяргшцнасы Дитс тяряфиндян ялдя едиляряк няшр едилдийини, ян бюйцк гитялярдя
бу гиймятли абидянин столцстц китаба чеврилдийини сюйляйир, «Мясялян,
мятбуатын вердийи хябяря эюря, Американын Техас Университети няфис
тяртибатла «Китаби-Дядя Горгуд»ун инэилис дилиндя чапдан бурахылдыьыны
билдирир.
93
Тядгигатчы бу гящряманлыг дастанларынын йаранма сябяблярини,
имканларыны арашдырыр, халг ядябиййаты нцмуняляринин «мцяллифсиз» олдуьуну,
бунунла беля, бу шифащи халг ядябиййаты «щяр миллятин юзцнямяхсус ян бюйцк,
ян поетик, ян шяффаф сярвят» олдуьуну билдирир. Filologiya elmlяri namizяdi,
dosent Tofiq Musayev йазыр:
«Professor Р. Rцstяmzadя mяhsuldar bir tяdqiqatчы, qayьыkeш mцяllim,
yaxшы insandыr. Mяn onun mяtbuatda чap olunan яsяrlяrini izlяyirяm.
«Azяrbaycan tarixi qяhrяmanlыq dastanlarы» adlы monoqrafиyasыnda
dastanlarыn janr xцsusiyyяtlяri vя tяsnifи ilk dяfя Рцстям Rцstяmzadя
tяrяfиndяn nяшr etdirilmiшdir. R.Rцstяmzadя respublikamыzda tanыnan
gюrkяmli alimlяrimizdяndir».
Халг инжиляриня гайьы иля йанашан алим сюйляйир ки, « Щяр бир халг цчцн
бу инжиляр, бу мирвариляр, бу чялянэляр она эюря язиз, она эюря доьмадыр ки,
щямин ясярлярин щамысынын алтында мцяллиф кими о халгын ады йазылыр»,
Азярбайжан халгынын Азярбайжан торпаьынын сащиби олдуьуну, онун рясми
абидялярини, зирещли галаларыны, дашларыны адыйла нишанландырмыш Бабяк,
Жаваншир, Короьлу кими иэидляри иля юйцндцйцнц, юз сюз сярвятляри иля даима
гцрряляндийини хатырладыр, халгымызын жанына, ганына щопмуш ейни щисс, ейни
мящяббят олдуьуну сюйляйир вя йазыр ки, «Бизим Горгуд тимсаллы дядяляр,
озанлар дцшмян гаршысына гопузла, ямудла чыхмыш, Короьлу тимсаллы иэидляр,
ярянляр телли сазла, мисри гылынжла ат сяйиртмишляр. Халгымыз юз иэидлярини беля
юрняклярля ярсяйя чатдырмышлар. Улу бабаларымыз, няняляримиз йаллысы бутайа
бянзяйян бутайанаглы гызларымыза, атынын йелли юрпяк учуран иэид оьланлара
тямиз севэи дярси дя кечмишдир. Йяни, бу халг тямиз, бакиря, садиг, фядакар
дастанлар-мящяббят дастанлары да йаратмышдыр».
Устадларын бу дастанлары йарадаркян халг ядябиййатынын бцтцн
нцмуняляриндян –аталар сюзляри, зярб –мясялляр, тапмажалар, яфсаня, рявайят
вя лятифяляр, байаты, эярайлы, гошма, тяжнис, мцхяммяс, баьлама, дейишмя вя
саиря кими инжилярин Азярбайжан дастанларынын юзцлцнц тяшкил етдийини билдирир.
Folklorшцnas alim, professor M.Я.Tяhmasib йазыр: «Xalqын mцbarizя
tarixilя daha sыx olan qяhrяmanлыq nяьmяlяrinin hяr tяrяfli юyrяnilmяsi, onun
ideya bяdii istiqamяtiniн, tematik janr xцsusiyyяtlяrinin яtraflы tяdqiq vя
tяhlilи folklorшцnasлыьыmыzын qarшыsыnda dayanan яhяmiyyяtli mяsяlяlяrdяn
biri idi. Folklorшцnas alim Rцstяmzadя bu vяzifяnin юhdяsindяn bacarыqla
gяlmiш, шifahi xalq яdяbiyyatынa yaxшы bir tяdqiqat яsяri яlavя etmiш, bu
яdяbiyyatыn zяngin vя rяngarяng gюzяlliklяri barяdя aydыn tяsяvvцr yarada
bilmiшdir».
Тядгигатчы М.Щ. Тящмасибин Азярбайжан гящряманлыг дастанларыны
тясниф едяркян онлары цч нювя –гядим бащадырлыг, сещирли вя ясатири эюрцшлярля
сясляшян гящряманлыг дастанлары; тарихи щадисялярля сясляшян гящряманлыг
дастанлары; ади гящряманлыг дастанларына айырдыьыны, щяр цч нювя аид дягиг
нцмуняляр вермякля тарихи гящряманлыг дастанлары щаггында конкрет фикир
йцрцтдцйцнц сюйляйир вя тядгигатчы алимин бу фикирляри иля щямряй олдуьуну
билдирир ки, «Гящряманлыг дастанларымызын икинжи нювц тарихи гящряманлыг
дастанларыдыр. Бу бахымдан йанашдыгда щяр бир дастан, щятта ян кичик
94
мящяббят дастаны да бир сыра хцсусиййятляриня эюря тарихидир. Лакин биз бу
група еля дастанлары дахил едирик ки, онлар мцяййян тарихи кясимдя баш верян,
халгын, юлкянин щяйатында аз-чох эюркямли рол ойнамыш шяхсиййятлярин башына
эялян реал –тарихи щадисялярля сясляшсин».
Тядгигатчы Азярбайжан гящряманлыг дастанларыны тядгиг едир,
Азярбайжан гящряманлыг епосунун мцяййян бир голуну тяшкил едян тарихи
гящряманлыг дастанларыны «харижи вя дахили дцшмянляря гаршы апарылан
мцбаризяни даща конкрет шякилдя тяжяссцм етдирян бядии сянят ясярляри»
адландырыр. Professor Mir Cяlal Пашайев йазыр: «Xalq яdяbiyyatы insan
xяyalыnda, dцnyagюrцшцnцn formalaшmasынda bюyцk rol oynamыш, yadda
qalan bitkiн vя parlaq qяhrяman tiplяri xalqыn yaradыcыlыq mяhsulu
sayыlmышdыr. Xalq яdяbiyyatы xalqыn ensиklopediyasыdыr vя onun hяr sahяsini
tяdqiq edib юyrяnmяk bizim folklorшцnas alimlяrimiz qarшыsынda чox mцhцm
vяzifяlяr qoymuшdur. Xalq yaradыcыlыьыnыn toplanmasы ilя mяшьul olan
alimlяrimizdяn biri dя R.Rцstяmzadяdir. Onun tяdqiq etdiyi qяhrяmanlыq
nяьmяlяri haqqыnda tяk-tяk mяqalяlяr yazыlmыш olsa da demяk olar ki, bu
mюvzuну шifahi vя yazыlы яdяbiyyatda yeni kяшf, yeni janr saymaq olar».
Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанларынын ясас хцсусиййятлярини
ашаьыдакы кими характеризя едир.
«1. Щяр бир дастанын ясасында мцяййян бир тарихи факт дурур.
2. Ясас апарыжы гящряман тарихи шяхсиййятин прототипидир. Бу шяхсиййят
билаваситя тарихдя вя тарихи сянядлярдя юз яксини тапмышдыр.
3. Апарыжы гящряманын доьулдуьу йер, мащал, юлкя, щабеля, вуруш,
дюйцш яразиляри мцяййяндир.
4. Мцхтялиф щяжмя, мцяййян сцъетя, композисийайа вя ижтимаи–сийаси
мязмуна маликдир.
5. Епик-лирик ъанра мянсуб олмагла цмуми дастан ъанрынын шяртляриня
мцвафиг, нясрля нязмин нювбяляшмяси принсипиня ясасланыр.
6. Бу дастанларын ясас гайяси вятяня вя халга мящяббят щиссини
ашыламагдан, инсан щейсиййятини, шяряфини горумагдан ибарятдир. Предмети
ися, ясасян, сийаси бярабярсизлийя гаршы мцбаризядир».
Улуларымызын ижтимаи щяйатында баш верян бу щадисяляр, айры-айры халг
гящряманларынын эюстярдикляри иэидликляр халг йарадыжылыьында «силинмяз изляр»
бурахдыьыны, «мин-мин ясатирляр, яфсаняляр, рявайятляр, наьыллар вя
дастанларын» бу «иэидликляри юзцндя якс етдирдийини», халгын мцбаризя вя
галибиййят, дюзцмлцлцк ифадя едян «бу бядии сянят нцмуняляри»нин щямин
идейалар «ясасында йарандыьыны вя инкишаф» етдийини билдирир вя гейд едир ки,
«Азярбайжан халгынын бу зянэин ядябиййаты, мядяниййят абидяляри, ядяби
материаллар, тарихи сянядляр вя с. щяля исламиййяти гябул етмямиш олан
халгымызын ян мцгяддяс йерляриндя–атяшпяряст мябядляриндя, атяшэядаларда
сахланылыр вя мцщафизя олунурду. Азярбайжаны зябт етдикдя ярябляр ислам
динини ясасландырмаг цчцн атяшпярястлийин бцтцн нишанялярини мящв етмяйя
чалышмыш, гядим Азярбайжан мядяниййяти атяшпяряст мябядляриндя,
атяшэядаларын аловлары ичярисиндя гядим мядяниййят абидяляри иля бирликдя
ядяби материаллар, тарихи сянядляр дя мящв едилмишдир. Лакин халг юз
95
щафизясиндя бунларын мцяййян гисмини йашадараг нясилдян-нясиля кечирмиш вя
зяманямизя гядяр эялиб чыхармышдыр. Бу зянэин бядии материалларда биз илк
нювбядя халгын йарадыжылыг истедадыны, ейни заманда халгын мянявиййатыны
тямсил едян гящряманларымызын фяалиййятини, жясарят вя вятянпярвярлийини
эюрцрцк»- дейян тядгигатчы халгын йаратдыьы бу сюз инжиляринин тарихи инкишаф
йолуна нязяр салыр вя билдирир ки, «Ясатирдян тутмуш наьыллара вя дастанлара
гядяр бцтцн фолклор нцмуняляри щямишя юз идейа-мязмунунун бцтцн
кюкляри иля халга баьлы олмуш вя халгымызын кечдийи тарихи инкишафда щямишя
онунла йол йолдашы олмушдур».
Аkademik M.C. Cяfяrov demiшdir: «R. Rцstяmzadяnin yaradыcылыq
цslubu aydыn, sяlis vя elmidir. Tarixi qяhrяmanлыq dastanlarы kimi gюzяl
tяdqiqatын yeniliyi, nяzяri vя praktiki яhяmiyyяti, metodoloji яsaslarыны
yerinя yetirilmяsindяn bяhs olunan spesfиk яmяyin nяticяsindя яmяlя
gяlmiшdir. «Tarixi qяhrяmanлыq dastanlarы» adlы яsяri ilя mяdяniyyяt vя
eposшцnasлыq tariximizin юyrяnilmяsi sahяsindя uьur qazanmыш, R.Rцstяmin
adыna шюhrяt gяtirmiшdir».
Тарихи гящряманлыг дастанларыны тясниф едяркян тядгигатчы
бу
дастанларын идейа вя композисийа жящятдян ейни олсалар да, мязмун вя
мювзу жящятдян мцхтялиф олдуьуну билдирир вя бу мювзуларла баьлы олараг
онлары цч група айырыр. Бунлар ашаьыдакылардыр:
1. Кяндли щярякаты иля баьлы дастанлар.
2. Азадлыг уьрунда мцбаризя дастанлары.
3. Щярби дастанлар.
Кяндли щярякаты иля баьлы арашдырмаларында тядгигатчы бу щярякатларын
мцхтялиф шякилдя олдуьуну, бу щярякатын бир голу кими гачагчылыг цзяриндя
хцсусиля дайаныр. «Щакимиййятин зцлм вя ядалятсизлийиня дюзмяйяряк бу вя
йа диэяр сябябляря эюря юз кяндиндян, обасындан узаг дцшян вя щюкцмятдян
эизлянян, ясасян, чюллярдя, мешялярдя, гяриб кянд вя шящярлярдя йашайан
адамлар»ын халг арасында «гачаг» адландырылдыьыны, онларын
тяк-тяк вя
бюйцк дястяляр щалында щярякят етдиклярини билдирир. Тяк-тяк эязян гачагларын
щаггында йаранмыш рявайятлярин «йерличилик, мящялли» характер дашыдыьыны, ири
реэионлара чыха билмядийини, лакин ири дястялярля щярякят едян гачаглар
щаггында олан рявайят вя дастанларын мящялличиликдян чыхараг ири реэионларда
йайылыб «юз прототипиня бюйцк нцфуз» газандырдыьыны сюйляйир.
Гачагларла баьлы халг ядябиййатында аталар сюзляри вя зярб-мясялляр,
няьмяляр вя байатылар, яфсаня вя рявайятляр, наьыллар вя дастанлар олдуьуну,
«гачаг фолклору»нун мювжудлуьуну, онун лазымынжа тядгиг едилмядийини
билдирян тядгигатчы алим «Гара Мялик», «Молла Нур», «Гара Танрыверди»,
«Гачаг Няби», «Гачаг Кярям», «Мухтар бяй», «Гандал Наьы», «Гарай
Сюйцн», «Гараханлы Няби» кими тарихи гящряманлыг дастанларынын адларыны
чякир, бу дастанларын гящряманларынын дцнйайа нязир-нийазла эялмядийини,
яркюйцн бюйцмядийини, яксяриййятинин чобан, йохсул балалары олуб язиййятля
бюйцдцйцнц, «зцлмц, ишэянжяляри юз эюзляри иля» эюрдцйцнц, «кирпикляри иля
од эютцря-эютцря» бюйцдцйцнц, бу «сябябдян дя зцлмкарлара гаршы
96
мцбаризяйя» эиришдийини, «щагг-ядалят уьрунда юмцрляринин сонуна гядяр»
вурушдуьуну, бу йолда гурбан эетдийини дейир.
Мцхтялиф дастанлардан нцмуня эятирир, гачаг дастанларынын
яксяриййятинин композисийа, сцъет жящятдян бир-бириня йахын олдуьуну,
бунларын щамысында «апарыжы гящряманын йохсул кяндли балалары» олуб
онларда ушаглыгдан залымлара вя варлылара гаршы нифрят ойандыьыны билдирир.
Тарихи гящряманлыг дастанларынын бир гисминин ингилабларла баьлы
олдуьуну
арашдыраркян Гатыр Мяммяд, Тябриз ингилабынын башчысы
Сяттарханын адыйла баьлы «Сяттархан» вя «Гатыр Мяммяд» дастанлары
цзяриндя дайаныр: «Сяттархан» халгымызда юзцнцн гящряман кечмишиня
артан мараьыны нцмайиш етдирян тарихи щадисялярин бядии иникасыдыр. Дастанда
халг кцтлясинин ролу юн планда эюстярилмякля, халгын арзу вя истякляри, онун
тарихдяки ролу чох дцзэцн якс олунмушдур. Бурада щямчинин щаким синифля
мящкум кцтляляр арасында сосиал антагонизмлярин гейри-ади дяряжядя
кяскинляшмяси, кцтлялярин сийаси фяаллыьынын ящямиййятли дяряжядя йцксялмяси,
дюйцш ящвал-рущиййясинин сцрятля артмасы, ещтирасларын эетдикжя гызышмасы вя
саиря дя юз яксини тапмышдыр».
Сяттархан дастанында ясас идейанын «милли-азадлыг щярякаты вя
деспотизмя гаршы халгын силащлы мцбаризяси» олдуьуну сюйляйир вя «Бурада
верилмиш Сяттархан образы вятянин вя халгын сяадятиня чалышан вя бунун цчцн
гара гцввялярля цзляшян, деспотизмя гаршы мцбаризя апаран эюркямли бир
сяркярдя кими тясвир олунур»- дейян тядгигатчы ингилаби дастанларын башга
гящряманлыг дастанларындан мцяййян фяргли жящяти кими буну ясас эютцрцр
ки, «ингилаби дастанларын ясас гайяси халгын азадлыьа олан сонсуз мящяббятини
бядии бир шякилдя юзцндя якс» етдирмясидир.
Тарихи гящряманлыг дастанларынын бир гисми олан щярби дастанларын
«щярби жянэавярликля» баьлы тящлилини апарыр. Бу дастанларда ясас мясяля
«халгын дахили вя харижи дцшмянляря гаршы апарылан силащлы мцбаризя»сини
тядгиг едяркян бурада да апарылан силащлы мцбаризянин вя йа дюйцшцн
характер вя формасына диггятимизи йюнялдир. Кяндли щярякаты иля баьлы
дастанларда мцбаризянин «пяракяндя» шякилдя, «щям дя дювлятин дахилиндя»
апарылдыьыны сюйляйир вя билдирир ки, «хцсусиля, гачаг дастанларында силащлы
мцбаризя легал вязиййятдя, щеч бир тяшкилатдан эюстяриш алмадан, партизан
цсулунда тясвир едилир».
Ингилаби дастанларда реъимин дяйишдирилмяси наминя мцбаризя эетдийини
ачыглайыр вя щярби дастанларла баьлы олараг билдирир ки, «тарих эюстярир ки,
дювлятляр арасындакы щярби тоггушмаларын мянбяйи ярази, игтисади вя сийаси
експансийа, жямиййятдя щаким олан вя юз сярвятлярини артырмаьа жан атан
истисмарчы синифлярин бу вя йа диэяр халгларын милли сцверенлийиня гясд етмяляри
олмушдур».
Чалдыран дюйцшц иля баьлы йаранмыш «Шащ Исмайыл вя Тажлы бяйим»,
Бюйцк Вятян мцщарибяси илляриндя
йаранмыш
«Пящляван Исрафил»,
«Ялимярданлы Няжяф», «Камал» дастанларынын ян эюзял щярби дастанлар
олдуьуну билдирир.
97
Гящряманлыг дастанларыны тядгиг едян тядгигатчы алим бу фикирдядир ки,
«Щяр дюврцн улу дядяляри вя озанлары, варсаглары вя ашыглары …елин горхмаз,
жясарятли, аьыл-камал сащиблярини, мцбариз ярлярини, алп гаьанларыны дюня-дюня
мядщ едяряк шющрятляндирмишляр. Бу мядщнамяляр елдян-еля озанларын
ифасында эениш йайылараг аьыздан-аьыза, дилдян-диля кечяряк йашамышдыр.
Бундан сонракы ясрлярдя йаранан халг дастанлары, о жцмлядян, тарихи
гящряманлыг дастанлары да щямин зямин ясасында мейдана эялмишдир.
Дастан йарадыжылары юз дастанларыны йаратмаздан яввял щямин мянбялярдян
гидаланмыш вя бу абидялярин формаларында юз епик йарадыжылыгларыны инкишаф
етдирмишляр. Хцсусиля, Шяргдя чох эениш йайылмыш бу форма еля инди дя юз
ящямиййятини итирмямишдир». Бунун щятта бир сыра халгларын, о жцмлядян,
юзбяк, тцркмян, каракалпак, гырьыз, газах, фарс, щинд, тцрклярдя эениш
йайылдыьыны билдирир вя «Авеста», «Мин бир эежя», «Панжатантра» ясярляриндя
бу формайа тясадцф едилдийини сюйляйир. Бурада мараглы щекайятляр
данышыларкян арабир ибрятамиз шеирляр сюйлянилдийини, «Авеста»нын мцхтялиф
ъанрларын цнсцрлярини юзцндя мцщафизя едя билдийини сюйляйир. «Авеста»дакы
рявайятлярин VI ясрдя йазыйа кючцрцлся дя онларын бундан хейли яввял
тяшяккцл тапдыьыны, бунларын бирдян-биря дейил, илкин мифик инамларын ясасында
йарандыьыны дейир.
Р. Рцстямзадя ейни заманда ону да билдирир ки, халгымыз ики йцздян
артыг халг дастанына малик олса да бунларын ичярисиндя «Китаби –ДядяГоргуд» вя «Короьлу» епослары даща чох шющрят тапыб. Тядгигатчы епосла
дастаны бир-бириня гарышдырмамаьы тювсийя едир. «Чцнки онларын эюрцндцйц
кими арасында мцяййян фярг вардыр. Бизжя, епос юзц дя сюзцн ясл мянасында
епик нювцн хцсуси бир ъанрыдыр. Халг йарадыжылыьында биз епосдан бюйцк
икинжи бир ъанр танымырыг. Бунлар, ясасян, ян чох гящряманлыгла баьлы олур».
Тядгигатчы шумерлярин, аккадларын «Билгамыш», русларын «Игор полку
щаггында сюз», карелофинлярин «Калевало», алманларын «Зигфрид», франсызларын
«Тристан вя Изолда», гырьызларын «Манас», юзбяклярин «Рустамхан»,
йакутларын «Олонхо», алтайларын «Маадай Гара», башгырдларын «Урал батыр»,
эцржцлярин «Русуданианин»и вя с. эениш шющрят тапмыш епосларыны йада салыр.
Е. Ялибяйзадянин гящряманлыг яняняляри иля, шумер-тцрк мянявиййатыны
юзцндя йашадан «Билгамыс» дастаныйла баьлы фикирляри бурада йериня дцшцр:
«Бу гящряманлыг яняняляри, тарихян яняняви олараг давам едиб эялмишдир.
Миладдан габагкы дюврдя Алп Яр Тонганы, Томрис ананы… «Дядя
Горгуд» гящряманларыны, Эцлтякини, Бабяки, Короьлуну вя башгаларыны бу
яняняляр йетирмиш… Бу тарихи шяхсиййятляри вя ядяби гящряманлары щямишя бир
мясляк, бир амал бирляшдириб ана торпаьын, вятянин, халгын мцстягиллийи,
«дирилийи» уьрунда дюйцш мейданына чякмишди. Онларын амал вя истякляри,
апардыглары юлцм-дирим мцбаризясинин чыхыш нюгтяси, майасы «Билгамыс»
дастанындакы бу бейтдя ифадя олунан улу фикирля цст-цстя дцшцр, бир-бирини
тамамлайыр:
«Юлцйя бянзямирми, сюйля, ясир оланлар,
Юлцмцн сифятини мяэяр эюстярмир онлар?»
98
…Бу о демякдир ки, мцстябид юнцндя диз чюкмякдянся, юлцм
шяряфлидир. Бизим гящряманлар силсилясинин-истяр тарихи, истярся дя бядии ясярляр
гящряманлары олсун, мящз бу амал бирляшдирир… Бу гящряманларын адыны
мянсуб олдуглары халгын тарихиня йазан инсанын ясирлийиня, халгын ясаряти вя
кюлялийиня гаршы ачыг дюйцшдя мярди-мярданя
чарпышмалары, ещтийаж
дуйулдугда аьлыны, зякасыны ишя салыб мцшкцл ишляри йолуна гоймалары вя с.
олмушдур».
Р. Рцстямзадя «епик ясярин ян бюйцк вя монументал формасы олан бу
ъанр ян гядим дюврлярдя ясатири вя айини эюрцшлярля баьлы олмушдур»-фикриндя
щаглыдыр.
«Тядгигатчылар тясдиг едир ки, гядим Шумердя мцхтялиф мцнасибятляр,
инам вя дцнйаэюрцшляри иля баьлы чохлу шянликляр, йени ил, гурбанвермя,
андичмя вя с. байрамлар вар иди. Бунлар, адятян, мцщцм щадисяляри йадетмя,
йоласалма вя с. мязмуну дашыйырды. Бу байрам шянликляри эащ бол мящсул,
эащ хцсуси танрыларын щяйатына аид щадися вя ящвалатларла баьлы иди. Йцз илляр
ярзиндя яняняви олараг халг танрыларын мифик тойлары вя гялябя йцрцшлярини
гейд едирди. Байрамларда иштирак етмяк, ляззятли байрам йемякляри йемяк,
ичмяк цчцн танрылар да йыьышыб эялирмиш…» (Е. Ялизадя).
Бяшяр сивилизасийасынын «илк мянбяйи, чыхыш нюгтяси» щесаб олунан ШумерБабил мядяниййятинин илкин мифик тясяввцрляринин мювжудлуьу, «Каинатын вя
инсанын йаранмасы» мясяляси иля баьлы ясатири эюрцшляр, щяр бир халгын ясатири
эюрцшлярини дя юзцндя йашадан епосларда ябяди щяйат, юлмязлик мясяляляри,
кечирилян мцхтялиф айинляр, инамларын якси, алимин бу фактлара ясасландыьы
мялумдур.
Йунанларын «Иллиада», «Одиссейа», щиндлилярин «Мащабхарата»,
«Рамайана»ларыны
епосун классик нцмуняляри кими гиймятляндирян
тядгигатчы Щюмерин «Илиада» вя «Одиссейа» ясяри цзяриндя хцсусиля дайаныр,
орада баш верян щадисялярин Щомердян 200 ил яввял баш вердийини, щафизялярдя
йашайараг Щомерин дюврцня эялиб чатдыьыны, Щомерин ися «онлары
системляшдиряряк щяр бир рявайяти дастан шяклиня салыб, епос йаратмаьа
мцвяффяг» олдуьуну ачыглайыр. Беля бир нятижяйя эялир ки, «Демяли, бир
епосун дахилиндя бир нечя дастан олур ки, улу бабаларымыз бунлара гол вя
йахуд сяфяр ады вермишдир. «Короьлу» голлары вя йахуд сяфярляри щяряси бир
мцстягил бир дастан олса да, щамысында апарыжы гящряман Короьлудур….».
Азярбайжанын тарихи гящряманлыг дастанларынын тцрк халгларынын епиклирик ъанрына мяхсус олдуьуну, ясас щиссясинин няср тяшкил етдийини,
гящряманын ушаглыг вя эянжлик илляри, фяалиййяти, дастандакы щадисялярин
шярщинин нясрля верилдийини, «дцшмянля цз-цзя эялдикдя, тящлцкяли анларда,
дцшмян цзяриня чаьырыш мотивляри, щярбя-зорбалар, гящряманын мядщи,
ямрляр, нясищятчилик вя бу кими амилляр»ин нязмля, шеирля сюйляндийини, бу
форманын шяргдя эениш йайылдыьыны, мцасир дюврцмцздя дя юз ящямиййятини
итирмядийини билдирир.
«Пящляван Исрафил», «Мухтар бяй», «Гачаг Таьы» кими дастанларын
«епос сявиййясиня йцксялмясяляр дя, бир нюв юз щяжми иля фолклорун диэяр
нцмуняляриндян» сечилдийини, «бунларда да мцряккяб композисийа, зянэин
99
сцъет, фолклорун мцхтялиф ъанрлары (аталар сюзляри вя зярб-мясялляр, лирик
мащнылар, яфсаня, рявайят, лятифя вя с) юз яксини тапдыьы»ны гейд едир.
Бунун гядим дастан йарадыжылыьы яняняляриня ясасландыьыны, алимлярин
диггят мяркязиндя олдуьуну, бу мясялянин мцбащисляр доьурдуьуну
сюйляйир, М.Й. Чиковани, Н.В. Кидайш-Покровскайа, П.Д. Ухов,
А.Гвахарийа вя башгаларынын фикирлярини шярщ едир вя билдирир ки, «Мараглы
бурасыдыр ки, щяр бир халг вя онларын мцтяхяссисляри иддиа едирляр ки, мцасир
дюврдя епос вя дастанлары ня шякилдядирся, илк рцшеймляри дя щямин формада
мейдана эялмишдир. Чцнки бунлар цмуми халгларын дастан йарадыжылыьындан
дейил, щяр кясин юз милли дастанларынын илк дяфя щансы формада йарадылдыьындан
бящс едир». Дцнянин, буэцнцн епос вя дастанларынын формасындан сющбят
эетмядийини билдирян тядгигатчы онларын щансы формада йарадылдыьынын
сябябини ахтардыьыны, бязи алимлярин онларын илк дюврдя нясрля (эцржцляр), бязи
халгларын ися нязмля (рус, Украйна вя с) башландыьыны иддиа етдийини гейд
едир, диэяр тядгигатчыларын фикирляриня шярик чыхыр ки, «бу халгларын щамысында
ня епос вя ня дя дастан ейни вахтда йаранмамышдыр. Беля ки, истяр ясатирлярин
чох йайылдыьы дюврдя вя истярся дя тарихи зяминдя бир сыра халгларда тез, еркян,
бязиляриндя ися нисбятян эеж йаранмышдыр. Бундан ялавя, щяр бир халгын илк сюз
сяняти, ейни вахтда йаранмаса да, ямяк няьмяляриндян ибарят олмушдур.
Няьмяляр тякмилляшяряк юзляриндя илк мифик эюрцшляри, инамлары тяряннцм
етмиш вя беляликля, ясатир мейдана эялмишдир».
Ясатири «мифик ядябиййатын вя инжясянятин улу бабасы» адландыран, диэяр
нювлярин «онун кюкц цзяриндя йараныб» инкишаф етдийини билдирся дя бу
фикриндя дя исрарлыдыр ки,, «лакин бу, щеч дя о демяк дейилдир ки, епос вя
йахуд да дастанлар ясатирин давамыдыр. Бу о демякдир ки, ибтидаи инсанын
тясяввцрцндя илк анлайыш мящз ясатир олмушдур. Ясатир инсанлара щям мяняви
вя щям дя игтисади жящятдян кюмяк етмишдир. Одур ки, йер цзцндя йашайан
бцтцн инсанлар бу цсулдан язями дяряжядя истифадя едир, юз мащнысыны,
рягсини, юз ясатирини йарадырды. Та гядимдян бяри дя щяр халгын инжясяняти
мящз юз мифик тяфяккцрцнцн ясасында йараныб инкишаф етмишдир. Ян гядим
тайфаларын, о жцмлядян, эцржцлярин, русларын, мисирлилярин, иранлыларын,
щиндлилярин, чинлилярин, тцрк дилли тайфаларын юзцнямяхсус ясатирляри олмушдур».
Бу ясатирлярин мцхтялиф мязмунда вя формада йазылдыьыны билдирир вя
шумерлярин дюврцмцзя эялиб чатмыш «Лцкялбяндя вя Енмеркар», «Билгамыш»
дастанына диггяти жялб едир, онун мараглы бир сцъетя малик олдуьуну,
«Билгамыш»ын юз мязмунуна эюря Азярбайжан фолклоруна, наьыл вя
дастанларына йахын олдуьуну, бу дастанын чох гядим бир дювря аид
олдуьуну вя диэяр мясяляляри арашдыран тядгигатчы беля нятижяйя эялир ки,
«тцркдилли халгларын, о жцмлядян, азярбайжанлыларын да илк дастан йарадыжылыьы
няср вя нязмин бирэя иштиракы иля йарадылмыш вя синкретик вязиййятдя ифа
олунмушдур».
Тядгигатчы ейни заманда бу фикирдядир ки, «щяр бир халгын епос вя
дастанлара аид форма рцшейми нежя олмушса, онун ясасында да сонракы
дюврлярдя щямин яняня давам вя инкишаф етдирилмишдир. Она эюря дя ачыг
шякилдя десяк, эцржц халгынын епос вя дастанлары нясрля, рус вя Украйна епос
100
вя дастанлары нязмля, тцркдилли халгларын (яксяриййятиндя ися) нясрля нязмин
гарышыг формасындадыр».
Щям дя бу фикирдядир ки, «Синифлярин мейдана эялмяси вя дювлятин
йаранмасы иля ялагядар олараг гядим архаик епосларын яняня формасыны
сахламагла йени ъанр, щяйаты, щадисяляри даща конкрет шякилдя якс едян тарихи
гящряманлыг дастанлары йараныр ки, бу дастанлар феодализм дюврцндя даща
да тякмилляшяряк, юз сийаси-ижтимаи мязмуну иля щагг-ядалят, дахили вя харижи
дцшмянляря гаршы халгын нифрятини, азадлыг вя сяадятя олан сонсуз
мящяббятини епос вя ади гящряманлыг дастанларына нисбятян даща конкрет
шякилдя якс етдирир. Бурадакы апарыжы гящряман тарихи шяхсиййятин прототипи
олмагла, халгын ян эюзял, мцсбят кейфиййятлярини юзцндя жямляшдирмишдир.
Хцсусиля, халга архаланмаг, халгла щярякят етмяк, елин аьсаггалыны ешитмяк,
горхмазлыг, щцманистлик бу гящряманларын ян цмдя вя мцгяддяс инсани
кейфиййятляридир. Мящз буна эюря дя дюйцшдя, мцбаризядя щямишя жясарятли
вя галибдирляр… Шифащи ядябиййат нцмуняляриндя, о жцмлядян, тарихи
гящряманлыг дастанларында халгын явязсиз ролу щямишя юн планда тясвир вя
тяряннцм олунмушдур».
Тядгигатчы «Гачаг Танрыверди» дастанында Танрывердинин, «Гачаг
Кярям» дастанында Кярямин, «Камал» дастанында Камалын вя башгаларынын
щямишя халга архаландыьыны, бяйляря, ханлара, приставлара бойун яймяйян,
онлары лярзяйя салан бу иэидлярин юз достлары, йолдашлары, кяндлиляри арасында
ися щямишя тявазюкар олдуьуну, онлара баш яйдийини билдирир.
Инсанларын гылынж, галхан, топ, тцфянэ вя диэяр силащларла йанашы сазын вя
сюзцн гцввясиндян дя истифадя етдийини билдирир. Йазынын олмадыьы дюврдя
мярасим няьмяляринин, байатыларын, дюрдлцклярин, бешликлярин бюйцк рол
ойнадыьыны, ясрляр бойу шифащи шякилдя йашайыб зяманямизя гядяр эялиб чатмыш
Гурбанинин, Туфарганлы Аббасын, Хястя Гасымын, Ялясэярин, Шямкирли
Щцсейнин вя башгаларынын шеирляринин щеч бир «жидди дяйишиклик олмадан юз
тяравятини, устадларын арзу вя истяклярини, форма вя мязмунуну мцщафизя»
етдийини сюйляйир вя ейни заманда билдирир ки, «лакин онларын шеирляри ясасында
юзляриндян сонракы сяняткарларын йаратмыш олдуглары рявайятляр, йяни
дастанын няср щиссяси дюня-дюня дяйишилмиш, артырылыб яксилдилмиш, бир сыра
вариантлара айрылмышдыр».
«Гурбани», «Туфарганлы Аббас», «Ашыг Гяриб» кими дастанларда
ашыгларын шеирляри ясасында щямин дастанын йарандыьыны, онларын мцяллифляринин
гейри-мялум галдыьыны гейд етмякля йанашы, Х1Х - ХХ ясрдя вя мцасир
дюврцмцздя йаранмыш тарихи гящряманлыг дастанларынын йарадыжыларынын ися
ясасян, бизя мялум олдуьуну билдирир. Бу дастанларда илк башланьыжда
гящряманын дцнйайа эялмясиндян дейил, «онун ушаглыг вя эянжлик
илляриндян, ясасян, фяалиййятиндян сющбят ачылдыьыны, апардыьы мцбаризя, дюйцш
сящняляриндян данышылдыьыны, мящяббят дастанларында олдуьу кими тарихи
гящряманлыг дастанларынын да мцяййян бир сонлугла, дуваггапма иля
битдийини сюйляся дя, билдирир ки, «лакин мящяббят дастанларындакы
дуваггапмалар мящяббяти вя эюзяллийи тяряннцм етдийи щалда, тарихи
гящряманлыг дастанларындакы дуваггапма ися дастандакы гящряманын,
101
щабеля онун йолдашларынын фяалиййятини, гящряманлыьыны вя бу гящряманлыьа
аид нцмуняляри бядии бир дилля якс едир. Дуваггапмаларда сонлуг никбинликля
битир. Еля бил дуваггапмалар инсаны севмяйя, сядагятя, иэидлийя чаьырыр».
Дуваггапмаларын бязян «дастан» ады алмасыны «шеирин узун-узады
гящряманын фяалиййятинин тяряннцмцня щяср олунмасы иля баьлы» олдуьуну
сюйляйир вя ону да билдирир ки, дастанда нягл олунан бцтцн щадисяляр чох
конкрет шякилдя, йыьжам вязиййятдя йенидян нязмля тякрар олунур. Бир нюв
йазылы ядябиййатда прологу явяз едир. Щямчинин «дуваггапма»ларда
яняняви бир гайда олараг дастан йарадыжысынын ады чякилир ки, бунунла да
щямин дастанын ким тяряфиндян йарадылдыьы мялум олур». «Гандал Наьы»
дастанындан ашаьыдакы «дуваггапма»ны нцмуня эятирир вя сонунжу
мисрада дастаны йарадан Мирзя Нювжанын ады чякилдийини билдирир:
Наьы кими иэид олмаз.
Эюрцн нежя жан кимиди!
Гый вуранда няряси,
Короьлу-Рювшян кимиди.
Рцстями-Зала бянзяйир,
Сами пящляван кимиди.
Пянжясиндян ов гуртармаз,
Гызмыш шир, аслан кимиди!
Онларын дастаныны
Мирзя Нювжан ейляди.
Мирзя Нювжанын халг ичярисиндя Хяййат Мирзя ады иля танынан ел шаири
олдуьуну сюйляйян тядгигатчы ел ядябиййатындакы щяр бир сянят ясяринин, еляжя
дя сяняткарын мцяллиф щцгугуну горумаьа да чалышыр. Professor F.Fяrhadov:
«R.Rцstяmzadя xalq яdяbiyyatыnын sirrinя sehrinя vurulmuш, юmrцnц hяmin
яdяbiyyatын tяdqiqinя hяsr etmiш istedadлы alimdir. Rцstяmzadяnin
яsяrlяrindя hadisя vя hяyat faktlarыna tяzя gюzlя baxыш юn plandadыr.
Яsяrlяrindя qяhrяmanlыq nяьmяlяrinin tяsnifatынa geniш yer verilmiш, onun
nюvlяri, шеиriyyяti, bяdii ifadя vasitяlяri qяnaяtbяxш шяkildя konkret
nцmunяlяr яsasыnda шяrh edilmiш, Qaчaq Nяbi, Qaчaq Kяrяm, Dяli Alы, Qara
Mяlik kimi el qяhrяmanlarыныn, Aшыq Яlяsgяrin, Aшыq Hцseyn Bozalqanlынын,
el шairi Xяyyat Mirzяnin, Qяmli Hцseynin vя яvvяl adы bizя mяlum olmayan
sяnяtkarlarын nяьmяlяri aчыq шяkildя izah vя tяhlil olunmuшdur».
Мящяббят дастанларынын яввялиндя яняняви олараг дидактик мащиййят
дашыйан устаднамялярин гящряманлыг дастанларында сюйлянмядийини,
тядгигатчы дастанлары мяжлислярдя сюйляйян ашыгларын юзцндян асылы олдуьуну,
бу янянянин «шаирин юз ихтийарына» верилдийини сюйляйир. Бу фикирдядир ки,
«Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанлары юз гурулушуна, композисийасына
эюря гящряманлыг епосунун композисийа янянясиня ясасланыр. Онда тясвир
едилян идеал халгын идеалыдыр. Азярбайжанын, еляжя дя бцтцн халгларын
гящряманлыьыны вя тарихи щадисяляри бядии жизэилярля юзцндя якс етдирир».
102
Тядгигатчы алимин тарихи гящряманлыг дастанларынын мювзу-ъанр
хцсусиййятляри, тарихи гящряманлыг дастанларынын тяснифи щаггында дяйярли
фикирляри, арашдырмалары фолклоршцнаслыг елминя гиймятли тющфядир. Онун
ящатяли, эениш, мцгайисяли арашдырмалары, тядгиг вя тящлил принсипляри,
тядгигатчынын елми-нязяри мцлащизяляри, халгымызын гиймятли абидяляриня гайьы
иля йанашмасы, «Китаби-Дядя - Горгуд» дастанларындан цзц бяри бу эцня
кими йаранмыш епос вя дастанлара, сонракы дюврлярдя йаранмыш «Шащ Исмайыл
вя Тажлы бяйим», «Гачаг Няби», «Сяттархан» дастанларына, сонракы
дюврлярдя, мцасир дюврцмцзя йахын тарихдя йаранмыш «Камал», «Пящляван
Исрафил» вя диэяр гящряманлыг дастанларына диггятля йанашмасы, тядгигат
обйекти кими эютцрцляряк онларын йаранмасы тарихи, инкишафы щаггында
сюйлянилян елми мцлащизяляри, тядгигатчы фикирляри фолклоршцнас алимин эярэин
ямяйинин нятижяси кими гиймятляндирилмялидир, чцнки бунлар о сащянин
сирляриня дяриндян бяляд фолклоршцнасын потенсиал имканларындан хябяр верир.
Профессор Риза Мустафов Моллов йазыр: «Фолклоршцнас алим Рцстям
Рцстямзадя юз дяйярли фикирляриля йаратдыьы ясярляриндя халгын мцбаризя
тарихиня аид юзцнямяхсус парлаг сящифяляр ачмыш, гачагчылыг щярякатынын
юнцндя эедян, ижтимаи щагсызлыьа гаршы мцбаризя апаран Молла Нур, Гачаг
Кярям, Гандал Наьы, Гара Танрыверди кими ел гящряманларыны охужулара
танытдырмышдыр. Мян бу иэид ярянляри Тцркийядя Гара Фейзи, Ейе Чакыжы,
Инэилтярядя Робен Щуд, Алманийада Щизел, Италийада Фра Дийавола, СербЩорварудда Йура Йоношик вя саир башга халг арасында нцфуза малик олан
инсанларла мцгайися едирям. Елиндян, обасындан, дининдян, миллиййятиндян
асылы олмайараг бу фолклор гящряманлары хейирхащ вя ядалятлидир. Бу сащянин
ян йахшы мцтяхяссиси кими мян Рцстям Рцстямзадянин тядгигат характерли
бу ясярини йцксяк гиймятляндирирям».
Гачагчылыьы кяндли щярякатынын «мцяййян бир формасы» адландыран, бу
мцбаризянин кортябии вя гейри-мцтяшяккиллийини эюрян, гачаглар щаггында
чохлу ясярляр йарадылдыьыны сюйляйян тядгигатчы Шиллерин «Гачаглар» ясярини
йада салыр, йазылы ядябиййатда илк дяфя онун гялямя алдыьыны, В. Мануйлов,
Й. Холшевникованын фикирлярини (онлар билдирирдиляр ки, «гачагчылыг
мювзусунда олан бир чох драм, поема, повест вя романларын йаранмасы
цчцн башланьыж олмушду. Азадлыг севян, няжиб гачаг образы бир чох йазычы
романтикляри жялб етмишди»), сонралар Авропада олдуьу кими бир сыра рус
ядибляринин (А.С. Пушкинин «Дубровски», Л.Н. Толстойун «Щажы Мурад»,
А.А. Бестуъйев- Марлинскинин «Губа йолу», «Молла Нур», А.М. Горкинин
«Гафгазда
гачаглар»,
Денис
Козловскинин
«Гачаг
Кярям»,
В.Казачковскинин «Гафгаз гачаглары» ясярлярини хатырладыр. Щаглы олараг
Мясуд Ялиоьлунун бу фикирляриня шярикдир ки, «Халгын гачаглара инамы вя
мящяббяти она эюря дярин, дяйишилмяз вя мющкям олмушдур ки, гачаглар
эюзял, мцгяддяс вя тямиз олан бцтцн инсани кейфиййятляри горумаг уьрунда
тямяннасыз дюйцшляря атылмыш вя бу уьурда жанларыны беля ясирэямямишляр (М.
Ялиоьлу)».
Гачагларла баьлы
бюйцк рус ядибляринин фикирлярини шярщ едир,
бунлардан, хцсусиля, Молла Нурла баьлы йаранмыш дастанын вариантынын Азад
103
Нябийев тяряфиндян топланмыш «Азярбайжан дастанлары» китабына дахил
едилдийини билдирир. Вятянпярвярлик щисси эцжлц олан «Гара Мялик» дастаны
цзяриндя хцсусиля дайанан тядгигатчы онун гыса мязмуну щаггында
мялумат верир, гядим тарихя (XII яср), мараглы композисийайа малик
олдуьуну, дастанда тясвир олунан бир сыра тарихи шяхсиййятляри, ХII ясрдя баш
вермиш бир сыра тарихи, ижтимаи-сийаси щадисяляри, щямчинин халгын истяк вя
арзуларыны юзцндя якс етдирян бу тарихи гящряманлыг дастаны эцжлц
вятянпярвярлик идейасына маликдир» фикрини цмумиляшдирир.
Гара Мяликля баьлы дастан мотивляри ясасында М. С. Ордубадинин
гялямя алдыьы «Гара Мялик» ясяри, дастанда юз яксини тапан вятянпярвярлик
идейасынын бурада да горунмасы, гядим бир дастан кими онун ящямиййяти,
бу барядя М. Щ. Тящмасибин фикирляри иля (М.Щ. Тящмасиб йазыр: «Тарихи
щадисялярин вя шяхсиййят адларынын бу дяряжядя дцрцст олмасы сцбут едир ки,
дастан ян узаьы, йяни бизя ян йахыны ХIII ясрдян сонра йарана билмязди.
Чцнки бунларын щеч бириси бу дцрцстлцкля XIII ясрдян сонралар йаддашларда
йашайа билмязди. Демяли, ХIII ясрдя йаранмыш дастанлардан зяманямизя
гядяр йашайыб эялянляр дя вардыр. Айдындыр ки, бу дастаны беля узун мцддят
йашадан амиллярдян бири, бялкя дя ян ясаслысы Гара Мялийин беля шякилдя
юлцмц вя щямин мящяллянин онун ады иля адландырылмасыдыр» М. Щ.
Тящмасиб. «Азярбайжан халг дастанлары орта ясрляр» «Елм» няшриййаты. Бакы.
1972) шярик олан тядгигатчынын дастан щаггында елми мцлащизяляри,
арашдырмалары Гара Мялик кими халг гящряманларына бяслянян щюрмят вя
мящяббятин дастанда йашамасы, Гара Мялийин гачаг щяйаты, она халгын
ряьбяти вя с. мясяляляр арашдырылыр, тядгиг едилир.
Иran, Tцrkiyя, tatar, юzbяk vя bolqar folklorшцnas alimlяri
Rцstяmzadяnin yaradыcылыьынa yцksяk qiymяt vermiшdir. Профессор Б.
Назаров йазыр: «Щеч шцбщя етмирям ки, Рцстям Рцстямзадянин йаратдыьы
тядгигат ясяри Азярбайжан фолклоршцнаслыьына лайигли щядиййя олажаг,
охужулар тяряфиндян ряьбятля гаршыланажагдыр. Халгымызын мяняви
сярвятляринин бу жцр савадлы алимляр тяряфиндян тядгиги вя тяблиьи хцсуси
ящямиййят кясб едяжяк».
Дастанларымыздакы халглар достлуьу вя бейнялмилялчилийин халгымызын
ижтимаи-сийаси вя мядяни щяйаты иля бирэя инкишафы, бу идейаларын кюкляринин
чох гядимляря баьлы олдуьуну диггятя чатдыран тядгигатчы бунун ХIХ вя
ХХ ясрлярдя даща чох диггят мяркязиндя олдуьуну билдирир вя буну да гейд
едир ки, «Китаби-Дядя-Горгуд», «Короьлу» кими епосларда, «Ясли-Кярям»,
«Бящрам-Эцлхяндан», «Гулам Кямтяр» кими мящяббят, «Гара
Танрыверди». «Гачаг Кярям», «Гандал Наьы», «Камал» кими тарихи
гящряманлыг дастанларында сон дяряжя бюйцк мящяббятля тяряннцм
едилмишдир». Бурада Гандал Наьынын тутулуб сцрэцня эюндярилмяси, рус
машинистинин ону сцрэцндян гачмасына йардымчы олмасы, она Дярбянддя
лязэи Мящяммядин эюстярдийи кюмяклик йада салыныр, бу идейаларын «Гара
Танрыверди» дастанында да даща габарыг шякилдя юзцнц бцрузя вердийини,
дастанда дюврцн бир сыра ижтимаи-сийаси мясяляляриня тохунулса да, апарыжы
щиссин халглар достлуьу, бейнялмилялчилик олдуьуну гейд едир вя бунун
104
ижтимаи-тарихи сябяблярини чох ящатяли шякилдя арашдырыр вя бу гянаятя эялир ки,
«мцртяже гцввяляр щямишя юз мянафеляриндян чыхыш едяряк халглары бир-бириня
гаршы гоймуш вя онларын арасында нифаг йаратмаьа чалышмышлар. Халг
йарадыжылары ися беля сийасяти пислямиш вя халглары достлуьа чаьырмышлар».
Filoloq alim Tofiq Abbasov йазыр:
«Rцстямзадя Rцstяmin яsяrlяrindя яsas qayяni mцasir яxlaq
kodeksinin nюvlяri: beynяlmilяlчilik, millяtlяrя hюrmяt, igidlik, mяьrurluq,
haqq-яdalяt uьrunda mцbarizя, ayrы-ayrы tarixi qяhrяmanlar, шяxsiyyяtlяr
haqqыnda ilk dяfя deyilmiш fыkir vя faktlar tяшkil edir. Bunlar Rцстям
Rцstяmzadяnin apardыьы zяngin tяdqiqatыn vя sяmяrяli яmяyin mяhsuludur».
Бу дюврля баьлы тарихи гящряманлыг дастанларынын да юзцнямяхсус
йаранма сябяблярини арашдыран тядгигатчы торпагларымызын Русийа вя Иран
арасында бюлцшдцрцлмясини, рус буръуа мянафейинин ясас тутулмасыны, юз
щакимиййятини Гафгазда мющкямлядян чар Русийасынын юлкянин идаря
едилмяси заманы халгын милли марагларыны нязяря алмамасыны, щяр йердя
рцшвятхорлуьун вя юзбашыналыьын щюкм сцрмясини, апардыьы сийасятин
кяндлилярля мцлкядарлар арасындакы зиддиййяти кяскинляшдирдийини, Азярбайжан
халгынын щям йерли, щям дя чар мямурларынын зцлмц алтында язилмясини, чарын
вердийи фярманларын аьырлыьы, ижтимаи фикирли инсанларын халгын амансызжасына
истисмар едилмясиня гаршы етиразы, чар вя йерли ханларын зцлмцндян жана дойуб
даьлара чякилиб халгы мцдафия едян силащлы мцбаризя дястяляринин фяалиййят
эюстярмясиня эялиб чыхмасы вя с. мясяляляри тядгигатчы тарихи-мцгайисяли
шякилдя тядгиг едир, тящлилини верир.
Кяндли азадлыг щярякатынын юлкяни бцрцдцйц бир заманда йетишян
гящряманлар, халгын онлара мящяббяти, Танрыверди, Кярям щаггында
йаранан дастанлар барядя мялумат верир, «Гара Танрыверди» дастанынын
Щяняфи Зейналлынын илк топлайыжысы олдуьуну, сонра бу дастаны онларын Товуз
районунун «Бозалганлы кяндиндя йашайан Ашыг Гядирдян топлайыб илк дяфя
«Гачаг Кярям» вя «Гандал Наьы» дастанлары иля бирликдя «Эянжлик»
няшриййатында чап етдирдиклярини гейд едир. Бу дастаны «Азярбайжан, эцржц,
кцрд, Даьыстан халглары арасында гардашлыьы, достлуьу тяряннцм едян ян
йахшы нцмуня» кими йцксяк гиймятляндирир.
Бу мювзуда йарадылан дастан мцяллифляри щаггында тядгигатчынын юз
фикирляри вардыр. Онун фикринжя, «Халглар достлуьу» мювзусунда халгын истяк
вя арзуларыны тяряннцм едян ясярляр йаратмаг щяр сяняткарын хюряйи дейилдир.
Достлуьу тяряннцм етмяк цчцн узагдан-узаьа дост щесаб етдийи халгын
щаггында ешидиб йазмаг чятин ки, баш тутар. Беля ясяр мейдана эялся дя чох
сюнцк вя жылыз олар, щеч бир охужунун зювгцнц охшамаз, мараглы олмаз.
Сащибиня дя щеч шющрят эятирмяз. Бунун цчцн сяняткар эяряк достлуьундан
йазмаг истядийи халгын рущуну, зювгцнц, тябиятини, адят-янянясини, мяишятини
дяриндян юйрянсин. Узун илляр щямин халгын ичярисиндя йашамалы, мяняви
алями иля, психолоъи дцнйасы иля гайнайыб гарышмалыдыр. Шцбщясиз, беля
сяняткарлар олмушдур». Тядгигатчы Хястя Гасымын, Бцрцжлц Ашыг Мискинин,
Ашыг Ялясэярин, Шямкирли Щцсейнин, Ашыг Ясядин адларыны чякир вя билдирир ки,
«онлар юз милли адят-яняняляри иля йанашы, Загафгазийанын диэяр халгларынын да
105
аиля-мяишят тярзини, тябиятини, рущуну, мяняви алямини дя юйрянир, бунлары юз
йарадыжылыгларында якс етдирирдиляр».
Дастанларда зцлм вя ядалятсизлийя гаршы халг етиразынын тясвир вя
тяряннцмцнц дя дяриндян арашдырыр, тядгиг едир, тящлилини апарыр. Бу жящятдян
«Гачаг Няби» дастаныны ясас обйект кими эютцрцр, яввялжя онун няшри,
топланмасы, бу сащядя эюрцлян ишляр щаггында ятрафлы мялумат верир, Гачаг
Няби щаггында няьмялярин чох щиссясинин онунла ейни вахтда йашайан Ашыг
Ящмяд тяряфиндян сюйлянилдийини Ящлиман Ахундовун дедийини билдирир:
«Кечян ясрин ашыгларындан бири дя Ашыг Ящмяд олмушдур. Х1Х ясрин икинжи
йарысында йашамыш Ашыг Ящмяд шеиринин чох щиссясини мяшщур Гачаг Нябинин
гящряманлыьына щяср етмишдир. Бунун цчцн дя тягибляря мяруз галараг нечя
ил гачагчылыг щяйаты кечирмиш, нящайят, Йереванда чар полиси тяряфиндян щябся
алынмышдыр. Дейилянляря эюря, ахтарыш заманы онун евиндян Гачаг Няби
щаггында шеирляр тапылмыш, буна эюря Йереван мящкямяси она сяккиз ил щябс
жязасы кясмишдир».
Дастанын да бирдян-биря йаранмадыьыны, яввялжя гящряманлыг
няьмяляриндян ибарят олдуьуну, «аз сонра ися халг сяняткарлары тяряфиндян
дюня-дюня ишляняряк дастан шяклиня» салындыьыны сюйляйир.
Инсанларын тяфяккцрцнцн инкишафы, щяйат тярзинин дяйишмяси вя бунун
бядии йарадыжылыьа да тясири, «бядии йарадыжылыгда да йени дюнцш, йени-йени
ядяби нювляр» йарандыьыны гейд едир, орта ясрлярдя «Китаби –Дядя Горгуд»
вя «Короьлу» кими епослар йарандыьы щалда, Х1Х ясрдя вя бундан сонра бу
гябил епосларын йаранмасы»ны гейри-мцмкцн сайыр, бундан сонра йаранан
дастан формаларынын мейдана эялдийини вя бунларын «орта ясрлярдя йаранан
дастанлара нисбятян щяжмжя кичик, ейни заманда конкрет щадисялярин бядии
тясвир вя тяряннцмц» олдуьуну дейир вя ону да билдирир ки, «Реал щадисялярин
бядии тясвириндян ибарят олан бу дастанлар Х1Х ясрдя вя ХХ ясрин
яввялляриндя эениш вцсят тапыр. Бунлар даща чох мящяббятя вя бир дя
гящряманлыьа щяср олунур. Бу дастанлар, ясасян, ижтимаи щадисялярля баьлыдыр.
Бу щадисялярин ян ясасы чаризмин ужгар районлары икигат ясарятдя
сахламасында, бу халгларын игтисади чятинликлярдя язаб чякмяляриндя, йерли
бяй вя мцлкядар тяряфиндян жидди истисмар олунмасында иди».
Зящмяткеш халгын зцлмя вя истисмара гаршы мцхтялиф формаларда
цсйанлар етдиклярини, гачагчылыг формасынын эениш вцсят алдыьыны билдирир вя бу
щярякатын йетишдирдийи жясарятли гящряманлар ичиндя Гачаг Няби хцсусиля гейд
едилир. Онун фяалиййяти иля баьлы ел сяняткарларынын йаратдыьы няьмяляри,
дастанлары, рявайятляри хатырладан тядгигатчы бунларын епос сявиййясиня
«йцксяля билмядийини», лакин «дастан ъанрынын бцтцн жящятляриня жаваб
вердийини» билдирир. Дастанын йаранмасындан артыг йцз ил вахт кечдийини, бу
дастан цзяриндя узун «йарадыжылыг» просесинин эетдийини, мцхтялиф вахтларда
топланыб няшр олундуьуну эюстярир. Ян мцкяммял вариантынын фолклоршцнас
Ящлиман Ахундов тяряфиндян ийирми алты голунун топландыьыны вя «Нябинин
гачаг дцшмясиндян та ки юлцмцня гядяр олан дюврц» ящатя етдийини сюйляйир.
Ейни заманда бунун кичик бир фяргли вариантынын Азад Нябийев
тяряфиндян топландыьыны, няшр едилдийини эюстярир .
106
«Гачаг Няби» дастанынын ян характерик жящятляриндян бири кими онун
бейнялмилял рущда олмасыны, Нябинин халглар арасында фярг гоймадыьыны
билдирир, дастанда халглар достлуьунун тяряннцмцнцн габарыг шякилдя юз
яксини тапмасыны тядгигатчы онда эюрцр ки, «Бу еля бир дювря тясадцф едир ки,
халглар щябсханасы олан чар Русийасында милли мясяля чох кяскин бир мясяля
кими гаршыйа чыхмышды. Юлкядя мцхтялиф миллятлярин ващид бейнялхалг орду
щалында бирляшяжяйиндян горхуйа дцшян чар щюкумяти щяр жцр фитнякарлыьа ял
атыр, йени-йени васитяляр ахтарыб тапырды».
Дастанда ясас мясяля кими эютцрцлян «ясас идейалардан олан зцлм вя
ядалятсизлийя гаршы халг етиразы, бирлик, доста сядагят, дцшмяня нифрят
щиссляри»нин олдуьуну билдирир вя гейд едир ки, «Бурада Няби заманын ийрянж
адятляриня гаршы чыхыр, аьаларын, бяйлярин, голузорлуларын касыбларын
юврятляриня, гызларына ял атмаьа, онларын намусуна тяжавцз етмяйя имкан
вермир, йохсуллардан верэи алынмасыны гадаьан едир, эцнащсыз йеря щябс
олунанлары дардан гуртарыр, йохсуллара пул верир, ял тутур, бяйлярдян,
щампалардан, приставлардан зящмяткеш адамларын интигамыны алыр. Бир сюзля,
ижтимаи ядалятсизлийя гаршы сийаси вя силащлы мцбаризя апарыр. Няби
бейнялмилялчидир. Онун дястясиндя мцхтялиф миллятлярин нцмайяндяляри
вардыр».
Тядгигатчы ейни заманда
достлуг, бейнялмилялчилик, зцлм вя
ядалятсизлийя гаршы мцбаризя апармаг идейасынын «Короьлу» епосундан
бящряляндийини, бу дастанын халг йарадыжылыьына тясир гцввяси олдуьуну,
«истисмар вя зцлмдян азад олмаг уьрунда зящмяткешлярин
ингилаби
мцбаризяси» «Короьлу» дастанынын тясири иля йаранмыш гящряманлыг
дастанларымызын ясас мювзулары олдуьуну билдирир вя бунун тякжя
Азярбайжан ядябиййатында дейил, бцтцн Загафгазийа халгларынын
ядябиййатында мювжудлуьуну гейд едир.
Дастанда гадынларын силаща сарылыб мцбаризяйя галхмасы, бунун тарихи
кюкляри арашдырылыр, тящлил едилир, йаделли ишьалчылара гаршы мцбаризя апаран
Томрис, Атабяйляр дювлятинин ахырынжы ханы Юзбяйин арвады Мещрижан ханым,
Шащ Исмайылын ханымы Тажлы бяйим, Фятяли ханын арвады Тути Бикянин
симасында Азярбайжан гадынларынын вятянпярвярлийи, иэидлийи, гочаглыьы тящлил
едилир вя бу гадынларын сырасында Гачаг Нябинин арвады Щяжяр ханымын да
олдуьуну, онун Губадлы районунун Ашаьы Моллу кяндиндя анадан
олдуьуну,
Нябийя яря эетдикдян сонра ялиня силащ эютцрцб онунла
гачагчылыг етдийини, халгын дцшмянляриня гаршы бирликдя мцбаризя
апардыгларыны эюстярир вя «цмумиййятля, гящряман гадынларымызын иэид
янянялярини давам
етдириб ян йцксяк зирвяйя галдыран Щяжярин ады
Азярбайжан халгы цчцн бир жянэавяр гадын символуна чеврилмишдир»,-дейир.
Гадын щцгугларынын тапдаландыьы бир дюврдя халг мянафейи уьрунда
дцшмянляри иля «киши ляйагяти иля вурушмуш», щеч заман тяслим олмамыш,
«бюйцк язиййятлярля гаршылашмыш» Щяжярин, дяфялярля газамата салынса да, юз
инадындан дюнмямяси гейд едилир, тарихи фактлара цз тутулур, «мясялян, 1895жи ил 25 октйабр тарихли «Гафгаз» гязети йазмышды ки, Няби Эоруса эялиб
Щяжярин щябсдян азад едилмясини гяза ряисиндян тяляб едир. О билдирир ки,
107
щярэащ Щяжяр бурахылмаса, щябсхананы даьыдыб ону азад едяжякдир.
Щямчинин гязет йазмышдыр ки, Нахчыван вя Зянэязур гяза ряисляри
щябсхананын даьылмасындан горхуб Щяжяри бурахмаьа мяжбур олмушдур».
Гязетдя верилян бу мялуматын дастанда да юз яксини тапдыьыны
тядгигатчы дастандан эютцрдцйц фактларла мцгайисяли тящлилини верир.
Тядгигатчы ейни заманда Щяжярин сярраст «атыжы олмасы барядя»
сюйлянилян рявайятляри гейд едир, онун дяфялярля мцщасиряйя дцшдцйцнц, еля
юз сярраст атыжылыьы иля дюйцшлярдян гуртардыьыны, Нябинин юлцмцндян сонра
да мцбаризядян ял чякмядийини, дцшмянляриндян интигам алдыьыны, 1919–жу
илдя Губадлы районунун Ашаьы Моллу кяндиндя юз яжяли иля вяфат етдийини,
орада дяфн олундуьуну, онун гящряманлыьынын унудулмадыьыны, ел
сяняткарларынын
онун адыны щям йазылы, щям дя шифащи ядябиййатда
ябядиляшдирдийини, бир чох йазычы вя шаирляримизин ясярляриндя йашадыьыны гейд
едир вя эюстярир ки «Азярбайжан дастанларында бир тарихи шяхсиййят кими
тягдим олунан гящряман гадынлар сырасында Щяжярин юзцнямяхсус йери,
мисилсиз мювгейи вардыр. «Китаби-Дядя Горгуд», «Короьлу» кими дцнйа
шющряти газанмыш епосларымызда беля Щяжяр ханымын сявиййясиня йцксялян
икинжи бир жянэавяр гадын йохдур. Нечя илляр ат белиндя халгын дцшмянляриня
гаршы мцбаризя апаран бу гадыны биз щямишя йа газаматда, йа да ялиндя
силащ дюйцшлярдя, вурушмаларда эюрцрцк».
Тядгигатчы «Короьлу» иля «Гачаг Няби» дастанынын мцгайисяли тящлилини
верир, онларын охшар жящятлярини арашдырыр, тящлилини апарыр, Короьлунун
османлы пашалара, хоткарлара, бяйляря, Гачаг Нябинин чаризмя, мцлкядар,
бяйляр ялейщиня силащлы мцбаризя апардыьыны, Короьлунун Гыраты, Нябинин Боз
аты, Короьлунун Мисри гылынжы, Нябинин Айналысы, Короьлунун дялиляри,
Нябинин силащ йолдашлары, Короьлунун Ашыг Жцнун, Нябинин Ашыг Ящмядля
йахынлыьы, Короьлуда «щярбя –зорба демяк, иэидляри дюйцшя сяслямяк,
йардымчы гцввяляри тяриф етмяк», Гачаг Нябинин дя юз силащдашларыны дюйцшя
чаьырмасы арашдырылыр, тядгигатчы тяряфиндян мцгайисяли шякилдя елми-нязяри
тящлили верилир.
Нябинин фяалиййят эюстярдийи яразиляр тарихи фактларла арашдырылыр. Щаггядалят уьрунда вурушдуьуну, халг гящряманына халгын бяслядийи сонсуз
мящяббятин дастанда бядии иникасыны тядгиг едир.
Дастанларымыздакы тарихилик вя мцасирлик мясяляляри дя тядгигатчынын
тящлил обйектидир. Бурада тядгигатчы, аз да олса, «Гачаг Кярям» дастаны
цзяриндя ишини апарыр. Гачаг Кярям щаггында йазылмыш очерк, повест,
драм, няьмя, ел сяняткарлары тяряфиндян йарадылмыш гошма, эярайлы, рявайят
вя дастанлар йада салыныр, онун щаггында азярбайжанлы сяняткарларла йанашы,
«мцтярягги фикирли эцржц, рус, Украйна вя диэяр халгларын нцмайяндяляриядибляри» дя олдуьу гейд едилир, онун иэид, бейнялмилялчи, ядалятли бир
шяхсиййят кими тясвир вя тяряннцмц йада салыныр: «Эцржц Пуртселадзенин
«Гачаг Кярям» операсы, Вано Мчедлишвилинин «Гачаг Кярям» драмы, Илйа
Хонелинин «Гачаг Кярям» очерки, ъурналист Суликонун Гачаг Кярямя щяср
етдийи очерк вя щекайяляр, Денис Козловскинин «Гачаг Кярям» очерки,
полковник В. Казачковскинин «Гафгаз гачаглары», Максим Горкинин
108
«Гафгазда гачаглар» очерки, щабеля Н. Б. Вязировун «Кечмишдя гачаглар»
пйеси, Мирзя Жамаловун «Гачаг Кярям» ясяри, Щ. Мещдинин «Кярям
яфсаняси» щекайяси, Фярман Ейвазлынын «Гачаг Кярям» романы вя с. Гачаг
Кярямя щяср олундуьуну билдирир.
Тядгигатчы йазылан бу ясярлярин, онун мцяллифляринин Гачаг Кярямля
баьлы фикирлярини тутарлы дялиллярля тящлил вя тядгигини верир.
Ейни заманда ел сяняткарларындан Эюйчяли Ашыг Мящяммядин
«Кярямхан Сяртиб», шаир Гул Вялинин «Гачаг Кярямля Залы хан», Щцсейн
Гямлинин «Гачаг Кярям» дастанларында онун фяалиййятинин тясвир вя
тяряннцм олдуьуну, онун щаггында бир чох диэяр юлкялярдя гязет вя
ъурналларда йазылар чап едилдийини билдирир. Гачаг Кярямин тарихи бир
шяхсиййят кими щяйаты щаггында мялумат верилир.
Дастанларда юз яксини тапан щадисялярин бир чох драматургларын,
ядиблярин ясярляриндяки щадисялярля сясляшян епизодларын мцгайисяли шякилдя
тящлил вя тядгигини апаран тядгигатчы Н. Б. Вязировун ясяри иля Гул Вялинин
дастанында охшар олан сцъетляря диггяти йюнялдир, йазычынын бир сыра инжяликляри
дастанда олдуьу кими горуйуб сахламасыны тягдир едир: «Мясялян, Гул
Вялинин «Кярям-Залы хан» дастанында Ирана кечян кими Кярям Залы ханын
адамлары тяряфиндян йахаланыр. Лакин бурада Кярям юзцнц танытмамаг
цчцн зяввар олдуьуну сюйляйир:
Кярям
Мян ки, эялдим бу дцнйайа,
Алями салдым ащ-вайа.
Сяфярим вар Кярбалайа,
Инжитмя мяни, Залы хан!
Залы хан
Намярд иэиддя ар олмаз,
Габах сюйцддя бар олмаз.
Бу либасда зяввар олмаз,
Сюйляйирсян йалан, Кярям!
Драматург Няжяф Бяй Вязиров юз ясярини йазаркян бу инжяликляри
нязярдян гачырмамышдыр. Будур, Жамал бяй юз дястясиля Ирана эетмяк
истяркян Пирверди кишинин дилиля беля бир ифадя верилмишдир:
«-Ишдир, йолда бизя раст эялян олду, башымда яммамя, башлайажаьам
эуйа чавушам. Кярбалайы мцяллайа зцввар апарырам»..
Тядгигатчы ейни заманда Гачаг Кярямин елиндян, обасындан дидярэин
дцшмясиндя Газах гязасынын варлы бяйи Исрафил аьанын вя онун тяряфдарларынын
сябяб олдуьунун дастанда олдуьу кими, Н.Б. Вязировун ясяриндя дя юз
яксини тапдыьыны билдирир. «Мцтлягиййятин ясасларына тохунмадан онун
мямурларыны кяскин тянгид етмяк» (Фейзулла Гасымзадя) бюйцк жясарят
тяляб етмясиня бахмайараг Н.Б. Вязировун бир драматург кими фяалиййятини
эюздян гачырмайан тядгигатчы онун бязи образларын адларыны дяйишмясинин
сябябляриня дя тохунур вя йазычынын дцнйаэюрцшц иля баьлы мясяляляря дя
109
айдынлыг эятирир. Бунунла беля, тядгигатчы билдирир ки «бу охшар жящятляр бир
даща сцбут едир ки, Н.Б. Вязиров Гачаг Кярямя вя онун фяалиййятиня бюйцк
ряьбят бяслямиш, щятта онунла эюрцшмцш, йахын дост олмушдур. Бу достлуг
халгымызын тарихиндя гылынжла гялямин чох гядим достлуьунун янянясидир.
Кюкц реал тарихи щадисялярля баьлы олан «Кечмишдя гачаглар» ясяри
халгын мцбаризя тарихини, ХIХ ясрин II йарысында Азярбайжанда баш галдырмыш
кяндли азадлыг щярякатыны вя онун баш вермя сябяблярини юзцндя якс етдирян
тарихи гящряманлыг пйесидир».
Камран Мяммядовун бу фикирляри иля –«Вязиров щеч бир пйесиндя чар
цсул-идарясиндяки юзбашыналыьа гаршы «Кечмишдя гачаглар»дакы гядяр гязябля
жошмамышдыр» -щямряй олдуьуну билдирир.
Гачаг Кярямин халг ядябиййатында чох парлаг бир шякилдя якс
олундуьуну, халг мащныларында, ашыг гошмаларында вя дастанларда
ябядиляшдийини, бунларын бир гисминин топланыб архивляря верилдийини, мащны
китабларында дярж едилдийини гейд едир, онун щаггында цч тарихи гящряманлыг
дастаны олдуьуну ачыглайыр. Бунлардан биринин Эюйчяли Ашыг Мящяммядин
«Кярям хан Сяртиб», о биринин Поладлы (Гул) Вялинин «Кярямля Залы хан»,
цчцнжцсцнцн ися Газахлы Гямли Щцсейнин «Гачаг Кярям» дастаны
олдуьуну сюйляйир.
Гул Вялинин йаратдыьы дастанын мцхтялиф варианты олдуьуну вя
бунлардан щялялик бизя мялум олан ики вариантын: «Кярямля Залы хан», «Ел
архасы Гачаг Кярям» цзяриндя дайаныр. Бунларын Газах вя Эянжя
бюлэясиндя даща чох йайылдыьыны сюйляйир. Дастандан бир парчанын
фолклоршцнас Щцммят Ялизадя тяряфиндян топланараг 1938-жи илдя чап
едилдийини, дастанын икинжи варианты -«Ел архасы Гачаг Кярям»ин Гярби
Азярбайжанын Басаркечяр районунун Щаггыхлы кяндиндя йашайан 87 йашлы
Мящяммяд Щясян оьлундан топландыьыны билдирир вя дастан щаггында юз
фикирлярини сюйляйир: «Дастан чох мараглы композисийайа маликдир. Кярямин
ушаглыг йолдашы Исрафил аьанын хяйаняти, Кярямин атасынын юлцмцндян сонра
гачаг дцшмяси, елляря арха олмасы, Аь йолда базар ачмасы, Тябриздя Залы
ханла дюйцшмяси вя ону юлдцрмяси дастанын ясас епизодларыны тяшкил едир.
Дастанын йурд щиссяси нясрля, мцражият вя щярбя-зорбалар ися нязмля
верилмишдир. Бурада бир нечя гошма вя ики дейишмя вардыр. Дейишмялярдян
бири Гачаг Кярямля чобанларын арасында, о бириси ися Гачаг Кярямля Залы
хан арасында эедир».
Бяйлярин азьынлыьы, онларын итаятляриндя олан зящмяткеш гцввяляря гаршы
амансызлыьы, Гачаг Кярямин онлара сямими мцнасибяти, Кярямин
гящряманлыьы тясвир олунан бу дастанлардакы ясас йцксяк кейфиййятлярля
йанашы, тядгигатчы Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанларынын ясас
хцсусиййятляриндян бири олан хялгилийи вя реаллыьы да диггятдян гачырмыр:
«Бурада тясвир едилян щадисяляр о гядяр реалдыр ки, щятта тарихчиляр беля
ондан тарихи сяняд кими истифадя едирляр. Мясялян, «Гачаг Кярямля Залы хан»
дастанында Гачаг Кярямин Ирана кечмяси, орада Залы ханы юлдцрмяси реал
тарихи щадисядир. Рясми сянядлярдя щямин щадися беля тясвир олунур:
110
Гачаг Кярями юз торпаьында тута билмяйян рус императору Иран шащына
мяктуб эюндяриб Кярямин тутулмасыны вя рус империйасы органларына
верилмясини хащиш едир. Иран шащы бцтцн валиляря бу минвалла эюстяриш верир вя
Кярямин щябс едилмясини тапшырыр. Бу эюстяришдян сонра башга валиляр кими
Тябриз валиси Залы хан да жанфяшанлыг эюстярмяйя башлайыр.
Залы хана хябяр верирляр ки, Кярям юз дястяси иля «Гара Мялик»
гящвяханасындадыр. Залы хан буну ешидян кими юзц иля тяжили бир нечя няфяр дя
эютцрцб щямин йеря эялир. Гящвяханайа эирян кими эюстяриш верир ки, Кярямин
голларыны баьласынлар. Бу вахт Кярям юз йолдашлары иля онларын цстцня атылыр.
Залы ханы вя онун ики хидмятчисини юлдцрцб, гачыб арадан чыхыр» (ТСИА Груз,
ССР, ф.12, опис1, дело №341, стр, 79-83, телеграмын фарс дилиндян тяржцмяси).
Эюйчяли Ашыг Мящяммядин йаратдыьы «Кярямхан Сяртиб» дастанынын
форма вя мязмун етибары иля даща чох диггяти жялб етдийини, формажа беля бир
ядяби прийомдан истифадя едилдийини сюйляйир: «Ярз олсун Газахдан, Газахда
Гыраг Кясямян кяндиндян. Гыраг Кясямян кяндиндя Кярям Исрафил бяй адлы
бир няфярля шащ гардашы имиш. Вахт олур ки, Кярямэилин бир гарамалы оьурланыр.
Мал итяндян сонра Кярям Исрафил бяйин йанына эялиб, малдан онун хябяри
олуб-олмамасыны сорушур. Исрафил бяйин ися буна бярк ажыьы тутур. Дейир ки,
сян мяни ня йеря гоймусан ки, оьурланмыш малы мяндян сорушурсан?!
Бу ящвалатдан сонра Кярямля Исрафил бяй кцсцшцрляр. Иш о йеря чатыр ки,
онлар бир-бириляриня дцшмян кясилирляр, бярк атышма дцшцр. Исрафил бяйин бир
эцлляси Кярямин атасы Исэяндяря дяйиб ону юлдцрцр».
Беля бир мцгяддимядян сонра ашыьын юз дастаныны сюйлямяйя
башламасыны, дастанын бюйцк бир мцхяммясдян ибарят олдуьуну,
мцхяммясин щяр бяндиндя Кярямин мцяййян бир фяалиййятинин тяряннцм
олундуьуну, щяр бянддян яввял щямин щадисяни нясрля сюйлядийини вя бунун
архасынжа мцхяммясин бир бяндини дедийини охужунун нязяриня чатдырыр.
Беляликля, дастанда няср вя нязмля Кярямин гачаг дцшмяси, «Аь йолда
базар» ачмасы, тягиб олунмасы, Ирана кечмяси, Залы ханла эюрцшмяси, ону
юлдцрмяси, шащын хязинясини оьурлайанлары тутмасы, нящайят, шащын она
сяртиблик рцтбяси вермяси вя с. кими узун бир дювр ящатя едилмишдир. Ялбяття,
Гачаг Кярям щаггында йарадылмыш башга дастанлардан фяргли олараг, гыса,
лакин мязмунлу олан бу дастанда узун бир дювр тясвир вя тяряннцм олунса
да, бизжя, бу, нормал дастан сявиййясиня йцксялмямишдир. Вя йахуд яксиня,
Х1Х ясрдя йарадылмыш бу дастан, халг дастанларынын йени формасыдыр».
Бу дастанда диэяр дастанлардан фяргли олараг ики хан сурятинин
гаршылашдырылмасыны, Залы ханла Теймур хан арасындакы дцшмянчилик, Кярямин
Теймур ханын яйалятиндя сыьынажаг тапмасыны, бу заман шащын хязинясинин
оьурланмасы, оьрулары Гачаг Кярямин тапмасы вя гочаглыьы Теймур ханын
адына чыхмасыны, лакин сонра бу мясялянин цстцнцн ачылмасыны, шащын
Кярямин бу тявазюкарлыьыны эюрцб она сяртиблик ихтийары вермясини, ятраф
кяндлилярин буну ешидиб Гачаг Кярямя пянащ эятирмясини, Кярямин
йохсуллардан верэи алмамасыны, йетим-йесиря ял тутмасыны, онун сядасынын щяр
йеря йайылмасыны, Ашыг Мящяммяд Эюйчялинин Кярямин кярямлийини тяриф
111
етмясини, онун дедийиня эюря, Гачаг Кярямин 1909-жу илдя Азярбайжанын
Хой шящяриндя юз яжяли иля вяфат етдийини, орада дяфн олундуьуну гейд едир.
Тядгигатчы Гачаг Кярямин йцксяк инсани кейфиййятляринин дастанда
тясвир вя тяряннцмцня хцсуси диггят айырыр вя фикирлярини беля цмумиляшдирир:
«Дастанын ясас гящряманы олан Гачаг Кярям иэидлик, вятянпярвярлик,
вятяниня сядагятли, бир сюзля, ян йцксяк инсани хцсусиййятляри юзцндя
топламыш бир образдыр. Онун жянэавярлийинин ясасыны тяшкил едян ня гарят
щявяси, ня щакимиййят ешги, ня дя шяхси шющрятдир. Бунларын щеч бириси онун
цчцн мягсяд дейилдир. О, халгына вя онун эцжцня инаныр, она эюря дя
яйилмяз вя мяьрурдур. Вятяниня вя халгына садиг олан Гачаг Кярям
басылмаз вя мяьлубедилмяздир. Бязян онун цстцня бир алай эюндярирляр. О
йеня дя галиб чыхыр».
Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанларыны «синфи мцбаризяляр тарихинин
бядии якси» адландыран тядгигатчы М.Щ. Тящмасибин, Вагиф Вялийевин,
профессор Теймур Бцнйадовун «Гачаг Кярям» дастаны щаггында йцксяк
фикирляр сюйлядийини билдирир вя фикрини беля йекунлашдырыр: «Истяр Азярбайжан
йазычыларынын вя истярся дя гейри -Азярбайжан ядибляринин Гачаг Кярямя щяср
етдикляри дярин идейа мязмуна вя мцкяммял бядии формайа малик олан бу
бядии ясярляри щяр бир Азярбайжан вятяндашынын тярбийясиндя бюйцк рол
ойнамыш вя ойнайажагдыр. Щяр шейдян яввял бу ясярляр вятяня щядсиз
мящяббят щиссиндян, халглар достлуьу вя бейнялмилялчилик идеолоэийасына
адамларымызын ямял етмяляриндян ибарятдир. Азярбайжанын ел шаирляринин вя
мцасир йазычыларынын ясярляриндя диггяти жялб едян башлыжа жящят халг кцтляляри
ичярисиндян чыхмыш айры-айры эюркямли шяхсиййятлярля халгын сых гаршылыглы
ялагясинин, бу шяхсиййятлярин мяняви инкишафынын эениш кцтлялярин мяняви
инкишафы иля гырылмаз сурятдя баьлы олмасынын реалист тясвириндян ибарятдир.
Кярямин мярдлийи, гочаглыьы, кяндлиляря вя шящяр йохсулларына йахшылыьы,
ядалятли олмасы… ядибляря хош эялмиш вя она эюря дя бу мараглы шяхсиййят
щаггында ешитдиклярини вя билдиклярини юз ясярляриндя тяряннцм етмишляр. Саз
вя сюз усталарымызын бу мцсбят, жясур гящряман образлары щеч дя фювгялтябии,
мцстясналыг тяшкил едян шяхсиййятлярдян ибарят олмайыб, юз халгынын оьлу,
горхмаз, жясарятли, сядагятли, щямчинин садя, няжиб, милли вя бейнялмилялчи
адамлардыр. Тарих беля адамлары юз сящифяляриндя даим йашадыр вя
башгаларына нцмуня эюстярир. Ел гящряманларынын адларыны юзцндя
ябядиляшдирмиш бу дастанлар сонракы дюврлярдя йаранмыш бир сыра гящряманлыг
дастанларына да мцяййян тясир эюстярмишдир».
Рцстям Рцстямзадя Гачаг Кярям щаггында бир чох дяйярли ясярлярин
мцяллифидир. Бу дяйярли тядгигат ишляри щаггында да фикирлярини охужулара
чатдырмаг йериня дцшяр.
Гачаг Кярям щаггында апардыьы арашдырмаларында тядгигатчы Х1Х
ясрин 2-жи йарысында Азярбайжанын айры-айры гязаларында 100-дян артыг гачаг
дястяси олдуьу фикриндядир. Бурада халг арасында щюрмят газанмыш вя
танынмыш гачаглардан Дяли Алы, Бозалганлы Танрыверди, Мяшяди Йолчу,
Модушоьлу, Гачаг Адыэюзял, Гачаг Наьы, хцсусиля, Гачаг Няби вя Гачаг
Кярям хатырланыр вя билдирилир ки, «Онларын цсйанчы дястяляринин чар
112
чиновникляриня, бяйляря вя мцлкядарлара гаршы силащлы мцбаризяси йерли
истисмарчы вя щюкумят органларыны тяшвишя салмышдыр. Бу цсйанчы гачаг
дястяляри ичярисиндя шющрят газанмыш Гачаг Нябидян сонра Гачаг Кярямин
дястяси олмушдур».
Онун щяйат вя фяалиййятини арашдыраркян гейд едир ки, Гачаг Кярям
(Моллазалов) Моллазалоьлу дюврцнцн эюзцачыг, габагжыл адамларындан
олмуш, онун яризя йаздырыб щюкумят органларындан торпаг тяляб етмяси йерли
бяйлярин хошуна эялмямиш, бунун нятижясиндя она бющтан атыб щябс
етдирмишляр. Щюкумят органлары ону сцрэцня эюндярмишдир. «Лакин о,
сцрэцндян гачараг Газах мащалында гачаглыг едир. Аз вахтдан сонра ися
йерли бяйлярдян олан Исрафил аьа Кярбалайевин адамлары тяряфиндян атасы 1884жц илдя юлдцрцлцр. Бунун мцгабилиндя Кярям Исрафил аьанын ики ямисини
юлдцрцр. Бир даща кянддя галмаьын мцмкцн олмадыьына вя щюкумят
органлары тяряфиндян тягиб едилдийиня эюря гачаглыг етмяйя башлайыр.
Полис Кярями изляйир вя ону щябс етмяйя чалышыр. Лакин еля илк вурушмада
Кярям ону тягиб едян приставы вя полис няфярляриндян бир нечясини юлдцрцр.
Бу щадисядян сонра Кярямин шющряти Газах мащалына, Йелизаветпол
губернийасына вя ятраф гязалара йайылыр. Онун шяхси принсипи сонрадан ижтимаи
характеря чеврилир».
Тядгигатчы Максим Горкинин Гачаг Кярямин «йалныз Загафгазийада
дейил, Кубан казаклары арасында да юз мярдлийи вя жясурлуьу иля шющрят
тапмыш, яфсаняви щала салынмыш гачаг кими мяшщур» олдуьуну сюйлядийини
билдирир. Гачаг Кярями, онун дястясини лязэи, эцржц вя рус кяндлиляринин
тягиблярдян горудуьуну билдирир вя буну халглар арасында достлуьун ян садя
вя айдын тязащцрц кими гиймятляндирир.
Тарих елмляри доктору Теймур Бцнйадов эюстярир ки, «Х1Х ясрин 80-жи
илляриндя йерли щюкумят органлары Гачаг Кярямин цсйанчы дястясинин бяй вя
мцлкядарлара гаршы амансыз мцбаризясиндян вя бу дястянин йохсул кяндлиляр
арасында эениш шющрят газанмасындан тяшвишя дцшяряк, Кярямя гаршы жидди
мцбаризя апармаг вя она бирдяфялик диван тутмаг цчцн Шимали Гафгаздан
Азярбайжана беш йцз няфярлик атлы казак дястяси эятирмишдиляр. Лакин яля
кечирмяйя вя онун дястясини даьытмаьа мцвяффяг олмамышдылар».
Гачаг Кярямин тякжя Гафгазда вя Кубанда дейил, Иран вя Тцркийядя
дя мяшщур олдуьуну, Иран Азярбайжанына кечдийини, азярбайжанлыларын юз
азадлыьы уьрунда апардыьы мцбаризяйя кюмяк етдийини, кяндлиляря гаршы
амансыз олдуьуна эюря Залы ханы юлдцрдцйцнц, халгын мящяббятини газанан
Кярям щаггында Жянуби Азярбайжанда бу щадисяляри тясвир едян «Гачаг
Кярям вя Залы хан» адлы дастан йарандыьыны гейд едир.
Гачаг Кярямин щяйаты щаггында ялдя етдийи дялилляря ясасян онун
Тцркийяйя кечдийи вахт сярщядчиляр тяряфиндян тягиб олунаркян сярщяд ряиси
Навим бяйи юлдцрмясини, йенидян юз торпагларына гайыдан Гачаг Кярямин
эцнащсыз кяндлилярин онун цстцндя чар мямурлары тяряфиндян инжидилдийини
эюрцб, Х1Х ясрин 90-жы илляриндя йенидян Жянуби Азярбайжана кечдийини вя
орада–Хой кяндиндя Щясян адлы бир няфяр кяндлинин Зящра адлы гызы иля
евляндийини, Кярямин халг арасында щюрмят газандыьыны эюрян Иран
113
мямурларынын да ону тягиб етдийини, щяйат йолдашы Зящранын Кярямля
евляндикляри илк эцндян етибарян щеч заман Кярямин дястясиндян айры
йашамадыьыны билдирир. Вя буну да билдирир ки «дейилянляря эюря, бир мцддят
чюлдя йашайан Кярямин арвады Зящра ханым дяфялярля ушаг хярж еляйир.
Нязяриндя мцгяддяс бир хилгят щесаб олунан гадынын бу жцр дюзцлмяз
вязиййяти Кярямя щядсиз дяряжядя тясир едир. Мящз бунун нятижясиндя о,
баьышланылмасыны арзу едир вя йахын достларынын кюмяйи сайясиндя цзя чыхыр.
Бундан сонра онун дюрд гызы вя бир оьлу олмушдур ки, бунлардан бири
атасынын юлцмцндян сонра 1912-жи илдя Жянуби Азярбайжандан юз ата
йурдуна эялмиш, щал-щазырда Газах шящяриндя йашайан 70 йашлы Моллазалова
Бащар Кярям гызыдыр. Кярям баьышланылмасына бахмайараг, о, юмрцнцн
сонуна кими ядалятсизлийя гаршы мцбаризя апармышдыр. Гачаг Кярям
тяхминян 1909-жу илдя вяфат етмишдир».
Гачаг Кярям щаггында да чохлу няьмялярин, ики драм ясяринин, цч
дастанын ( «Кярям вя Залы хан», «Кярям хан сяртиб», вя «Гачаг Кярям») вя
чохлу рявайятлярин олдуьуну билдирян тядгигатчы рус йазычысы Максим
Горкинин юзцнцн «Гафгазда гачаглар» ясярини Гачаг Кярямя щяср етдийини,
ону «ядалят мцжяссимяси» адландырдыьыны билдирир.
«Ядалят мцжяссимяси Гачаг Кярям щаггында няляри билирик»
мягалясиндя «Гачаг Кярям щаггында сон отуз илдя республика мятбуатынын
яксяриййятиндя
хейли
йазылар»
йазылдыьыны,
«Азярбайжан
Елмляр
Академийасынын хябярляри»ндян тутмуш та «Азярбайжан», «Литературны
Азербайдъан» ъурналларында, «Ядябиййат вя Инжясянят», «Азярбайжан
эянжляри», щятта бир сыра шящяр вя район гязетляриндя, «Шифащи халг
ядябиййатына даир тядгигляр»дя вя с. мятбуат сящифяляриндя бу фядакар
гящряман щаггында хейли йазылар чап олун»дуьуну, айры-айры
монографийаларда беля Гачаг Кярям щаггында мараглы йазылар верилдийини
сюйляся дя бу фикирдядир ки, «бунунла йанашы, дейя билярик ки, Гачаг Кярям
айрыжа бир мювзу обйекти кими бу эцня гядяр лазымы сявиййядя ишлянмямиш вя
тядгиг олунмамышдыр. Бу йалныз шифащи ядябиййат мцтяхяссисляри цчцн дейил,
ейни заманда йазылы ядябиййат тядгигатчылары цчцн дя чох мараглы
мювзудур».
Узун мцддят Загафгазийада гачагчылыьа гаршы мцбаризя апармыш рус
мямуру полковник В.Казачковскинин 1913-жц илдя Владигафгазда чап
етдирдийи «Разбой на Кафказе» адлы китабына он йедди няфяр Гафгаз гачаьы
щаггында очерк дахил етдийини, онлардан он бир няфярин азярбайжанлы гачаглар
олдуьуну, ичярисиндя ися Гачаг Кярямя даща чох йер верилдийини билдирир.
Тядгигатчы Няжяф бяй Вязиров, М.С.Ордубади, Сямяд Вурьун, Мещди
Щцсейн, Вано Мчедлишвили, Пуртселадзе, Сулико, Максим Горки, Денис
Козловски вя башгалары да Гачаг Кярям щаггында эюзял ясярляр йаздыьыны бир
даща ачыглайыр.
Тядгигатчы рус ядябиййатынын танынмыш сималарындан бири олан Горкинин
фолклорла баьлы дяйярли фикирляриня мцнасибятини билдирян «Горки вя фолклор»
ясяриндя бюйцк рус йазычысынын эянж йашларындан халг йарадыжылыьына мараг
эюстярдийини, халг ядябиййатыны щафизяляриндя горуйуб сахлайан йашлы нясилля
114
ялагяляр сахладыьыны, онларын сюйлядикляри наьыллара, яфсаня вя рявайятляря
диггятля гулаг асдыьыны, бундан бюйцк щязз алдыьыны шярщ едир:
«Халг наьыллары вя мащнылары сизя ня вермишдир?» -суалына Горки беля
жаваб вермишдир: «Сюз сяняткарлыьы иля, зящмяткеш халгын гядим шеир вя нясри
иля,- онун илк яввял йазынын ижадындан габаг йараныб «аьыздан-аьыза» эяздийи
цчцн «аьыз (шифащи) ядябиййаты адланан ядябиййаты иля,- бу ядябиййатла мян
еркян, алты-йедди йашында икян таныш олмушдум. Мяни бунунла ики гары:
няням вя дайям Йевэенийа таныш етмишдиляр».
Тядгигатчы Горкинин щяйатында мцщцм рол ойнамыш фолклорун ролуну,
онун бу материаллардан истифадя едяряк йарадыжылыьыны зянэинляшдирдийини,
диэяр сяняткарлары да фолклор мянбяляриндян бящрялянмяйя чаьырдыьыны, халг
йарадыжылыьына, халгын йаратдыьы ядябиййата, инжясянятя йцксяк гиймят
вердийини арашдырыр. Тядгигатчы онун ясярляри, фикирляри ясасында бу гянаятя
эялир ки, «Горки йахшы билирди ки, «халг йарадыжылыьыны юйрянмядян ямякчи
халгын ясл тарихини юйрянмяк олмаз». Ахы «чох гядим заманлардан бяри
фолклор йорулмадан юз хцсуси йолу иля тарихя йолдашлыг едир. ХI Лцдовикин,
Иван Грознынын фяалиййяти щаггында онун юз мцлащизяси вардыр, бу мцлащизя
мцтяхяссисляр тяряфиндян йазылан тарих гиймятляриля дабан-дабана зиддир;
мцтяхяссис тарихчиляр, монархларла феодалларын мцбаризясиндян ямякчи халгын
щяйатына дахил олан йениликлярля о гядяр дя марагланмамышлар». Одур ки, бу
«йениликляр» халгын юзц тяряфиндян йарадылмыш сюз сянятиндя даща айдын якс
олунмушдур вя бу бизя даща чох материал верир».
Горкинин гурултайда сюйлядийи («Тякрар едирям: сюз сянятинин ибтидасы
фолклорда/халг ядябиййатындадыр. Фолклорунузу топлайыныз, ондан юйряниниз,
цзяриндя ишляйиниз. О сизя дя, бизя дя…чох материал веряр») фикирляриня шярик
олан тядгигатчы онун халг ядябиййатыны тякжя динлямядийини, бунлар
щаггында дяйярли фикирляр сюйлядийини, фолклор мянбяляриндян тапмажалар,
зярб-мясялляр, аталар сюзляри, наьыллар, дастанларда гойулан тярбийяви
мясяляляр щаггында гиймятли фикирляр сюйлядийини арашдырыр, онун тякжя йазычы
кими дейил, щям дя фолклоршцнаслыьын баниси кими шющрят тапдыьыны билдирир.
Наьылларын она ня вердийи барядя Горкинин сюйлядийи жаваблары онун юзцндян
эятирдийи ситатларла цмумиляшдирир: «Горки наьылларын инсанлара ня юйрятдийини,
онлара ня вердийини беля изащ едирди: «Бу наьылларда биз щейванларын
ящлиляшдирилмяси, шяфалы отларын тапылмасы, ямяк алятляринин ихтирасы ишляринин
иникасын ешидирик. Узаг кечмишдя инсанлар щавада учмаьын мцмкцн олмасы
щаггында дцшцнмцшляр. Бу барядя щямчинин «Учан халча» щаггындакы
яфсаня бир мисалдыр. Инсанлар йер цзцндяки щярякятин сцрятини артырмаг
щаггында дцшцнмцшляр. «Сцрятля йцрцйян чякмя щаггында масал» аты
мянимсямишляр, чайда, онун тябии ахынындан даща сцрятля цзмяк арзусу вар
вя йелкян ихтирасына сябяб олмушдур. Дцшмяни вя йыртыжы щейванлары узагдан
юлдцрмяк арзусу низя, ох вя каман ихтирасына сябяб олмушдур».
***
Ингилаби дастанлар щаггында данышаркян «Сяттархан» дастанынын
йаранмасы, онун щаггында ашыгларын кцлли мигдарда гошмалар сюйлядийини,
мащнылар гошдугларыны гейд едир. Мяшрутя ингилабынын ян щяйяжанлы дюврц,
115
онун йцксяк зирвяси, онун демократик мащиййятини эцжляндирян Тябриз
щярякатынын олмасы, ейни заманда Сяттарханын халг щярякаты сяркярдяси кими
мейдана чыхмасыны, «тякмилляш»дийини, там айдынлыьы иля эюрцнмяйя
башладыьыны гейд едир, фядаилярин дястясинин эцнц-эцндян эцжляндийини,
Сяттарханын вя Баьырханын башчылыьы иля мцщцм яйалятлярин йенидян
ингилабчыларын ялиня кечдийини, халгын гцдрятини гырмаьын мцмкцн
олмадыьыны, ийулун 3-дя мяжлисдя Мяммядяли шащын деврилдийини, оьлу Султан
Ящмяди шащ елан етмясини, 1911-жи илин сонларында Ирана йенидян дахил олмуш
рус вя инэилис гошунларынын ингилабчы жябщянин мцгавимятини гырмасыны,
щямин илин декабрында икинжи мяжлисин дя бурахылдыьыны, дювлят чеврилиши елан
едилдийини, ингилабын фяал цзвляринин щябс едилмясини вя бунунла да алты илдян
чох давам едян Иран ингилабынын йатырылдыьыны билдирир.
Демократийа уьрунда апарылан бу мцбаризянин тяшкилатчыларындан
олан Сяттар ханын фяалиййятинин гиймятляндирилмяси, щаггында мцхтялиф ясярляр
йазылдыьы, бир гящряман кими тясвир вя тяряннцм едилдийини, онун щаггында
йарадылмыш Ашыг Щцсейн Жаванын «Сяттархан» дастаныны даща чох
диггятялайиг бир дастан кими арашдырыр: «Лакин ашыг бу дастаны бирдян-биря
йаратмамышдыр. О, яввялжя Сяттархан щаггында бир сыра гошмалар демиш,
сонра ися бу бюйцк сяркярдяйя олан сонсуз мящяббятини бу ики гошмада
тяряннцм едя билмядийиндян «Сяттархан» дастаны йаратмаг истямишдир. Узун
мцддят Сяттархан щаггында рявайятляри, тарихи сянядляри юйрянмиш вя нящайят
мягсядиня наил ола билмишдир. Яслиндя Щцсейн Жаванла Сяттархан арасында
сон дяряжя мяняви вя рущи бир йахынлыг вардыр. Чцнки ашыг эюзцнц ачандан
щямишя вя щяр йердя Сяттархан адыны, онун фядакарлыьыны, яфсаняви
гящрямалыгларыны ешитмиш, халгынын беля бюйцк бир сяркярдяси олдуьу иля фяхр
етмишдир. Одур ки, Туфарганлы Аббасын, Тикмядашлы Гасымын шеирляриндян
гидаланан шаир-ашыг эянжлийинин илк гызьын чаьларында мящяббятин гцдрятиня
щяср етдийи шеирлярля йанашы, Сяттар ханын щаггында да шеирляр гошмушдур».
Сцъет вя композисийа жящятдян «Гачаг Кярям», «Гачаг Танрыверди»
кими гящряманлыг дастанларына йахын олдуьуну, милли-азадлыг идейалары,
империализмя гаршы, хцсусиля, Иран шащы Мяммядяли шащын деспотлуьуна
«гаршы мцбаризянин дастанын ясас гайясини, ана хяттини» тяшкил етдийини
арашдырыр.
Дастанын «Короьлу» епосундан бящрялянян, бурадакы гошмалары
Короьлу гошмаларына чох йахын олан кейфиййятлярини эюстярир: «Мясялян,
Рящим хана гаршы вуруша щазырлашан Сяттархан юз гошунуна беля бир эюстяриш
верир:
Ганичян йаьылар, гудуз жялладлар,
Азяр юлкясиндя тутулсун эяряк.
Вятян хаинляри, алчаг инсанлар,
Бир йоллуг вятяндян атылсын эяряк!
Ширляр мяскянинин бюйцкдцр ады.
Сюнмяз азадлыьын бу гызыл оду.
Гой билсин йурдумун щяр бир ювлады,
116
Дцшмянляр гол-гола чатылсын эяряк!
Тутун Рящим ханы, гырын гошуну,
Хаини, оьруну, гулдурбашыны,
Эятирин Сярдара дцшмян башыны,
О башлар торпаьа гатылсын эяряк!
Щямин гошма Короьлунун «Дцратын итмяси» мцнасибятиля дялиляриня
дедийи гошмайа бянзяйир. Даща доьрусу нязирядир. Мясялян, Короьлу цзцнц
юз иэидляриня тутараг дейир:
Щойду дялилярим, щойду оьуллар,
Щардаса Дцратым тапылсын эяряк.
Аман чяксин ялимиздян йаьылар,
Мцхяннят обасы чапылсын эяряк!
Дуруб мярд мейданда эюстяррям щцняр,
Гянимляр нярямдян ейляйяр щязяр!
Ат цстя саь-сола ишлядяк шешпяр,
Гошун гайалара сяпилсин эяряк!
Гоч иэид йалыйар юзц юз ганын,
Короьлу, щяр йана ишляр фярманын,
Инди бяй, пашанын, хоткарын, ханын,
Дярисиня саман тяпилсин эяряк!»
Дастандакы халг рущу, жанлы данышыг ифадяляри тядгигатчынын эюзцндян
йайынмыр вя мцсбят кейфиййятляр кими характеризя едилир.
Дастанда Сяттарханын башына топладыьы фядаилярля Мяммядяли шаща,
мцтлягиййятя гаршы силащлы мцбаризя апармасындан, щяр йердя онун
гочаглыьындан, фядакарлыьындан сющбят ачылдыьыны, халгы ишэянжялярдян
гуртармаьа чалышдыьы, ону мцдафия етдийи, она сяадят эятирмяк истяйян
Сяттархан вя Баьыр ханы халгын алгышладыьы, дастанда верилян сурятлярин тарихи
шяхсиййятляр олдуьу, бцтцн щадисялярин Сяттархан ятрафында жяряйан етдийинин
тядгигатчы дастандан эятирилян нцмунялярля ятрафлы тящлил вя тядгигини верир.
Сяттархан образынын хцсусиля дярин тящлилини верир, онун бцтцн характерик
хцсусиййятлярини, дастан гящряманларына мяхсус мцсбят жящятлярини арашдырыр:
«Сяттарханын дюйцш мейданындакы фядакарлыьы да мящарятля тяряннцм
едилмишдир. О, мцасир силащла, тцфянэля, тапанча иля дцшмяни йеря сярир, одлу
силащдан мящарятля истифадя едир. О, ейни заманда сийасяти, щийляни йахшы
дярк едир, тез баша дцшцр вя аьыллы тядбир эюрцр. Халга азадлыг бяхш етмясиля
фяхр едир, севинир. Анжаг эюстярдийи фядакарлыглар цчцн халг гаршысында
гцррялянмир. Халгын арзу вя истяклярини юзцндя жям едян Сяттархан
охужунун вя динляйижинин эюзцндя бир даща йцксялир. Она олан мящяббят
117
халгын гялбиндя дярин кюк салыр. Мящз бу фядакарлыьынын нятижясидир ки, нечянечя аналар юз ювладларына Сяттархан, Сяттар, Сярдар адларыны вермишляр».
Юзц кими силащдашларынын да гящряманлыглар эюстярдийини,
ловьаланмадыгларыны, гялябялярини достларынын, халгынын ады иля баьладыьыны,
Сяттарханын халг гящряманы кими ясас хцсусиййятлярини, дастан яняняляринин,
дастанлардакы никбин сонлугларын бурада да эюзлянилдийини ачыглайыр.
Ингилабын мяьлубиййятинин, Сяттарханын юлцмцнцн дастанда верилмядийини,
дастанын Тябриз ингилабынын гялябяси иля битдийини гейд едир вя билдирир ки,
«Ашыг Щцсейн Жаван дастан яняняляриня уйьун олараг халгын мцбаризясини
щагг-ядалят мцбаризяси кими вермиш вя бу мцбаризяни тарихи щадисяляр
ясасында Тябриз ингилабынын гялябяси иля баша чатдырмышдыр» (М. Щякимов).
Рцстям Рцстямзадя щярби дастанларын да дярин елми тящлилини верир. Бу
дастанлар ичярисиндя Шащ Исмайылла Тажлы бяйимин гящряманлыьындан бящс
едян мцхтялиф адларла ядябиййатымызда йашайан дастаны тядгигат обйекти
кими эютцрцр. Бунунла баьлы йаранан дастаны Щямид Араслы шярти олараг
«Шащ Исмайыл дастаны», Язизаьа Мяммядов «Шащ Хятайи дастаны», М. Щ.
Тящмасибин ися «Шащ Исмайыл-Тажлы бяйим» дастаны адландырдыьыны гейд едир.
Рцстям Рцстямзадя дастан цзяриндя даща эениш арашдырмалар апарыр.
Бир чох тарихи мясяляляря, мягамлара айдынлыг эятирмяйя чалышыр.
Дастанын йаранмасы щаггында мцхтялиф мцлащизяляря нязяр салыр, дастанын
Шащ Исмайыл Хятайинин шеирляри ясасында йарадылдыьыны иддиа едянлярин
фикирляриня айдынлыг эятирмяйя чалышыр. Бу дюйцшдя вурушан ел сяняткарлары иля
йанашы, Шащ Исмайыл Хятайинин дя иштирак етдийини, онун юзцнцн дя няьмяляр
гошдуьуну, шеирляр йаздыьыны, щямин гошмаларын «дюврцн йаншаглары
тяряфиндян рявайятлярля бирликдя тяфсилаты иля сюйляняряк дастан шяклиня
салындыьыны, бу фикри тясдиг едян тядгигатчыларын олдуьуну билдирир.
Азярбайжан Елмляр Академийасынын 1958-жи илдя няшр етдийи «Азярбайжан
тарихи»нин биринжи жилдиндя йазылан бу фикирляри йада салыр ки, «Исмайылын
(Хятайинин) шеирляри щяля ХVI ясрин орталарындан башлайараг «Шащ Исмайыл»
дастанында топланмышдыр. Зяманямизя гядяр дастанын анжаг Сяфявиляр
дювлятинин Чалдыран вурушмасындан сонракы вязиййятини ишыгландыран щиссяси
эялиб чатмышдыр. Бу щиссядя I Исмайыл тарихи бир шяхсиййят, Тцркийяйя гаршы
мцщарибялярин гящряманы кими эюстярилмишдир».
Тядгигатчы дастандакы гошмаларын Шащ Исмайыл Хятайинин щежа
вязниндя, гящряманлыг рущунда йаздыьы шеирляря йахын олса да, бурада диэяр
йаншагларын, ола билсин ки, сарайда йашайан диэяр йаншаьын да варлыьынын
инкар едилмядийини билдирир. «Гошмалардакы садялик, ХVI яср йаншаьынын
цслубуна йахын олмасы, щятта дастанын тящкийя щиссясиндя ишлядилмиш «Шащ
Исмайыл щяля батаглыгда галмагда олсун, сизя кимдян хябяр верим...» вя бу
кими ифадяляр, бир сыра спесифик хцсусиййятляр фикримизин доьрулуьуна йардым
едир. Бизжя ня дастандакы гошмалары, ня дя дастаны Шащ Исмайыл
йаратмамышдыр».
Тядгигатчы Шащ Исмайылын щюкмдар олса да, онун Чалдыран
дюйцшцндян сонра беля юзцнц мядщ едян шеирляр сюйляйя биляжяйиня инанмыр,
онун бу дюйцшдян сонракы шеирляринин «бядбинликля йоьрулдуьуну» билдирир.
118
Ейни заманда, бу дюйцшдя Тажлы бяйимин ясир дцшмясини, кядяр вя изтираблар
ичиндя чырпынан шаирин дуйьуларыны охужуйа хатырладыр. Онун ашаьыдакы
мисраларыны нцмуня эятирир:
Дямбядям йол эюзлярям, севэили йарым эялмяди.
Галмышам гыш мющнятиндя, новбащарым эялмяди.
Хейли мцддятдир ки, мян та айры дцшдцм йаридян,
Эюрмяк цчцн щяддян ютдц интизарым эялмяди.
Хястядир Мискин Хятаи, бир мисали яндяли,
Щцснц баьиндя жямали эцллцзарым эялмяди.
Тядгигатчы бу дастанда Тажлы бяйимин ясир дцшмяси иля баьлы бязи
мцбащисяли фикирляря айдынлыг эятирмяйя чалышыр. Шащ Исмайыл Хятайинин
тядгигатчыларындан олан Язизаьа Мяммядовун йухарыдакы мисралардакы
фикри тясдиг етдийини сюйляйир. Язизаьа Мяммядов йазыр: «1514-жц илдя
Чалдыран мцщарибясиндян сонра Шащ Исмайылын бядбинляшмяси вя билаваситя
бу мцщарибядя Тажлы ханым ады иля мяшщур олан арвадынын Османлы
ордусуна ясир дцшмяси тарихян мялумдур. Шаир Тажлы ханымын дцшдцйц аьыр
вязиййятдян кядярляняряк узун мцддят изтираб чякмишдир. Бу ящвалирущиййяни Хятаи юз ясярляриндя дя йашада билмишдир».
Тядгигатчы Язизаьа Мяммядовун фикирлярини инандырыжы саймыр, бу
мцбащисяли мясяляйя бир гядяр айдынлыг эятирмяйя чалышыр.
Дюйцш заманы «цзц нигаблы» бир гадынын вурушдуьу барядя I Султан
Сялимя хябяр чатдыгда онун дири тутулмасы щаггында ямриня ясасян бюйцк
бир дястянин бу цзц нигаблы гадыны мцщасиряйя салыб ясир эютцрмялярини тцрк
алимляриндян Шямсяддин бяй Сами вя Щаггы Узунчаршылы хябяр вердийини,
«щятта Шямсяддин бяй Сами бу дюйцшдя Тажлы ханымын ясир алынараг Видин
бяйи Мясищ Пашазадяйя, Щаггы Узунчаршылы ися Видин Санжаг бяйи Мясищ
бяйя тяслим етдиклярини» эюстярдиклярини, Щятта Узунчаршылы Тажлы ханымын
цстцндяки лял-жяващираты Мясищ бяйя рцшвят вермякля ясирликдян азад
олдуьуну» гейд етдийини билдирян тядгигатчы бу фикирлярин доьру олмадыьы
гянаятиндядир. Бу жящятдян Огтай Яфяндийевля, Сейидаьа Онуллащи иля
щямфикир олдуьуну, онларын тамамиля щаглы фикирлярини дястякляйир: «Чцнки
дастанда да Тажлы бяйимин ясир дцшмяси барядя щеч ня йохдур. О, дюйцшдя
гящряманлыгла вурушаркян аьыр йараланыр вя йаралы вязиййятдя эери дюнцр, юз
сарайына, шащын йанына эялир. Эюстярдийи фядакарлыг щям тцрк, щям
Азярбайжан, щям дя фарс тарихчиляри тяряфиндян дюня-дюня гейд олунур.
Мясялян, Азярбайжан тарихчиси Надир Мирзя йазыр:
«Мян дягиг тядгигат иши апардым вя чох йягинликля йазырам ки, Тажлы
ханымын османлы ордусу тяряфиндян ясир алынараг Тцркийяйя апарылмасы
османлы мцяллифлярин уйдурмасыдыр».
Бязи мягамлара йенидян гайыдан тядгигатчы бу фикирдядир ки, «яслиндя
тцрк мцяллифляри дя бу гадынын ким олдуьуну доьру мцяййян етмямишляр.
Онлар да бу дюйцшкян нигаблы гадынын эащ Тажлы ханым, эащ Тажлы бяйим,
эащ да Бящрузя ханым олдуьуну сюйляйирляр. Лакин билдийимиз кими, Тажлы
119
ханым бу гящряман гадынын ясил ады олмайыб, шащ тяряфиндян дюйцшдя шащаня
вя щцнярля вурушдуьу цчцн верилмиш титулдур, гящряманлыг титулудур.
Эюрцнцр, Чалдыран дюйцшцндя беля Тажлы бяйимляр адына лайиг эюрцлмцшляр
бир няфяр олмамышлар. Мясялян, шащын севимлиси Бящрузя ханым да Чалдыран
дюйцшцндя бюйцк фядакарлыгла вурушмушдур. Бялкя дя бу «нигаблы гадын»
еля Бящрузя ханым олмушдур».
Тцрк мцяллифляринин онун да ясир дцшдцйцнц, «османлы гошуну газиси
Тажизадя Жяфяр пашайа яря верилдийини», Бящрузя ханымын да шащын зювжяси
олдуьу цчцн «Тажлы ханым» адландырылдыьыны, бу фярзиййялярин архасындакы
реал щягигятляри, хцсусиля, тарих елмляри доктору Огтай Яфяндийевин бу фикри
тясдиг етдийини, «дюйцш заманы ясир дцшян гадынын Шащбяйим ханым дейил,
мящз Бящрузя ханым олдуьуну» иддиа етмясини дястякляйир.
Тящмасиб дя яслиндя дастандакы версийаны, Тажлы бяйимин ясир
дцшмямяси версийасыны мараглы адландырмышса, о да демяли, Тажлы ханымын
ясир дцшмясиня инанмамышдыр. Нядянся Р. Рцстямзадя онун адыны Тажлы
бяйимин тцркляря ясир дцшдцйц версийасыны гябул едянляр арасында адыны чякир.
М.Щ. Тящмасиб «Азярбайжан халг дастанлары (орта ясрляр) адлы
китабында «Республика Ялйазмалары Фондунда сахланылан бир жцнэдя бу
дастанын мязмуну щаггында чох мцхтясяр мялумат вя бир нечя гошманын,
дейишмянин бязян икишяр мисралары, бязян дя бир-ики» бянди верилдийини,
бунларын щамысынын «Мир Имадын хяттиля йазылмыш олан «Вагиаты-Шащ Хятаи»дян ейниля» кючцрцлдцйцнц, дастанын сцъет ардыжыллыьынын кючцрмя заманы
позулдуьуну, дастанын «халг ядябиййаты иля щеч таныш олмайан бир катиб
тяряфиндян йазыйа» алындыьыны билдирир. Бунунла беля, Тящмасибин диггятини
жялб едян Тажлы бяйимля баьлы мясялядир:
«Мялум олдуьу цзря, Чалдыран мцщарибясиндя Шащ Исмайылын гадыны
ясир дцшмцш, Султан Сялим дя инсанлыьа йарашмайан бир шякилдя ону юз
мямурларындан бириня эцжля яря вердирмишди. Бязи мянбяляр шащын бу гадынын
Тажлы бяйим олдуьуну йазырлар. Бязи мянбяляр ися Чалдыран мцщарибясиндя
шащын ики гадынынын иштирак етдийини, ясир дцшдцйцнц, бунлардан Тажлы бяйимин
гачыб гуртардыьыны йазырлар. Тарих елмляри намизяди Огтай Яфяндийевин бир
сыра мянбяляря ясасланараг вердийи мялумата эюря ясир дцшцб эцжля яря
верилмиш гадын Бящрузя ханым имиш. Диггят едился, бизим дастандан да бу
сонунжу версийанын доьру олдуьу эюрцлмякдядир. Дастана эюря, «Шащ
Тящмасибин анасы олан Тажлы бяйим Ябди бяй гызы гящряман бир гадын кими
дцшмянля гаршылашмыш, бир нечя йериндян охла, низя иля йараланмыш щалда
арадан чыхмыш, гардашы Дурмуш ханла бирликдя «Гарадаш» галасында эялиб
шаща чатмышдыр вя с.
«Тажлы ханым Шамлу» адлы мягалясиндя дя Рцстям мцяллим Азярбайжан
халгынын милли гящряман гадынлары сырасында ады чякилян Тажлы ханым
щаггында мялумат верир. Онун тарихи шяхсиййят олуб, Мосуллу Мещмяддин
бяйин гызы, Шащ Исмайыл Хятайи иля щямйашыд олдуьуну, 1540-жы илдя Иранын
Шираз шящяриндя вяфат етдийини, «Биби гызлар» гябирстанлыьында дяфн
олундуьуну, халг ичиндя, Хятайи сарайында бюйцк нцфуз сащиби кими
танындыьыны билдирир. Тажлы ханымла баьлы гящряманлыг няьмяляриня, рявайят
120
вя дастанлара тохунан тядгигатчы онун милли гящряманлыг кейфиййятляринин бу
мянбялярдя ябядиляшдирилдийини сюйляйир. Бу дастанлардан биринин ХVI ясрдя
йарандыьыны вя йазыйа алындыьыны, лакин дастанын адынын гейд едилмядийини вя
буна эюря дя тядгигатчыларымызын она истядикляри кими ад вердийини билдирир,
дастан щаггында мцхтялиф фикирляр сюйляндийини вя мцлащизялярин реаллыглара
баьлы тяряфлярини тясдигляйир. Щямид Араслынын бу дастанын Ш. И. Хятайи шеирляри
ясасында йарандыьыны сюйлямясинин сябябсиз олмадыьыны билдирир. «Бизим
фикримизжя, дюйцшдя иштирак едян, Вятян уьрунда вурушмада иэидлик эюстярян,
юз жанларындан кечян ясэярляр щаггында ел сяняткарлары иля йанашы, Шащ
Исмайыл юзц дя бир шаир кими няьмяляр гошмуш, шеирляр йазмышдыр, щямин
гошмалар да дюврцн йаншаглары тяряфиндян рявайятлярля бирликдя, тяфсилаты иля
сюйляняряк дастан шяклиня салынмышдыр».
Тядгигатчы тарихчилярин Биринжи Исмайылын шеирляринин ХVI ясрин
орталарындан «Шащ Исмайыл» дастанында топландыьыны билдирдийини дя йада
салыр. Бизя Сяфявиляр дювлятинин «Чалдыран вурушмасы»ндан «сонракы
вязиййятинин дастанда ишыгландырылан щиссясинин» эялиб чатдыьыны, бу щиссядя
Биринжи Исмайылын «тарихи бир шяхсиййят, Тцркийяйя гаршы мцбаризянин
гящряманы кими» эюстярилдийини сюйлямякля йанашы, тядгигатчы юзцнцн эялдийи
гянаяти охужуларыйла бюлцшцр. Гейд едир ки, дастандакы гошмалар Хятайинин
щежа вязнли, гящряманлыг рущлу шеирляриня йахын олса да, «дастан Хятайинин
юз дюврцндя вя саьлыьында сарайда йашамыш бир устад-озан–йаншаг
тяряфиндян йарадылмышдыр». Гошмалардакы садялик, «ХVI яср йаншаьынын
цслубуна йахын олмасы», щятта дастанын тящкийя щиссясиндя ишлядилмиш ифадяляр
вя бир сыра спесифик хцсусиййятляря тохунан тядгигатчы бу реаллыглары эюздян
гачырмыр. «Цмумиййятля, ня дастан, ня дя ки, дастандакы гошмалары Хятайи
йаратмамышдыр. Чцнки Шащ Исмайыл щюкмдар олса да, шаир Хятайи щеч заман
юзцнц, хцсусиля, 1514—жц илдян сонра бу гядяр мядщ етмязди».
Тядгигатчы дастанда юз яксини тапан, тарихя «Чалдыран дюйцшц» кими
дахил олмуш Чалдыран йахынлыьында Султан Биринжи Сялимля Шащ Исмайыл
арасындакы дюйцшляря тохунур, о дюйцшдя Италийа тарихчиси Сагредонун
«Османлы Императорунун тарихи» адлы ясяриндя эюстярдийи щялак оланлар
арасында киши эейиминдя гадын мейитляринин дя олмасы щаггында фикирляриня
диггятимизи жялб едир вя онун ясяриндян ашаьыдакы ситаты эятирир: «Онлар юз
ярляринин талейиня вя щярби шяряфиня шярик олмушлар. Сялим онларын жцрятиня
афярин дейиб, онларын жясядляринин щярби тяшрифатла дяфн едилмяси барядя
фярман вермишдир». Бу дюйцшдя вурушан гадынлардан икисинин тядгигатчыларын
диггятини жялб етдийини, онлардан биринин Шащ Исмайылын зювжяси Ябди бяй
Шамлунун гызы Тажлы олдуьуну сюйляйир. Онун Чалдыран дюйцшцндя яри,
атасы вя гардашыйла бирэя тцрк ясэярляри иля цзбяцз вурушмасы, гящряманлыьы,
сядагяти, сарсылмыш шаща вердийи тяскинлийин дастанда юз яксини тапдыьыны
ашаьыдакы мисраларла йекунлашдырыр:
«Иранын шащысан, Тцркцстан ханы,
Мцршиди-камилсян, жащанын жаны.
Ябди бяйим олду шащын гурбаны,
121
Тажлы бяйим сяня гурбан, аьлама».
Дастанда яри йараланыб эери дюнся дя, дюйцш мейданындан чыхмайан,
йаралы вязиййятдя беля яриня тяскинлик верян, ону гям-гцссядян айырмаьа
чалышан Тажлынын дастанда юн планда верилмяси, тясвир вя тяряннцмц
тядгигатчынын диггятиндян йайынмыр. Вя дастанын Тажлы бяйимин «шяниня»
йарадылдыьыны сюйляйир: «Хошбяхтликдян «Шащ Исмайыл-Тажлы бяйим»
адландырдыьымыз бу дастан вахтында йазыйа алындыьындан итиб батмамыш вя
мцщафизя олунараг «Чалдыран дюйцшц»нцн йадиэары кими чох гиймятлидир.
Дастандакы вятянпярвярлик, хцсусиля, гадын гящряманларымызын жясарятини,
горхмазлыьыны, сядагятини нцмайиш етдирян сяняд кими тягдирялайигдир».
Беля гадынларын эюстярдикляри ряшадят вя онлардакы инсани сифятляр, щцняр
вя гящряманлыглар унудулмамыш, ел сяняткарлары тяряфиндян гящряманлыг
няьмяляриндя, бядии ядябиййатда, яфсанялярдя вя гящряманлыг дастанларында
ябядиляшдирилмишдир.
Щярби-вятянпярвярлийи тяряннцм едян дастанлар, ясярляр йарадылдыьыны
диггятя чатдыран тядгигатчы «Пящляван Исрафил», «Камал» дастаны цзяриндя дя
хцсусиля дайаныр.
Исрафил Мяммядовун гящряманлыьыны, дюйцш мящарятини юзцндя якс
етдирян дастанын мязмуну иля охужуну таныш едир, бу дастаны Шямкирли Ашыг
Теймурун шаэирди Ашыг Чобанын йаратдыьыны, дастанын илк вариантынын 1941-жи
илдя чап олундуьуну эюстярмякля йанашы билдирир ки, «бу мцкяммял варианты
ися биз Шямкир районунун Кечили кяндиндя йашайан Ашыг Чобанын юзцндян
топламышыг. Чох мараглы сцъетя, мараглы мязмуна малик олан бу дастанын
ян мцщцм жящяти онун щярби вятянпярвярлик рущунда олмасыдыр. Дюйцш вахты
ясэярляря сазла, сюзля эюстяриш вермяк, онлары азьын фашистляря гаршы амансыз
олмаьа чаьырмаг, вятян уьрунда лазым эялярся жанындан кечмяк,
командирин вердийи тапшырыьы аларкян даща да севинмяк, башгаларына бу
жящятдян нцмуня олмаг, верилян сюзля ямял арасында мцяййян вящдят тяшкил
етмяк, бир командир кими жясарятли, горхмаз сифятляря малик олмагла
табелийиндяки ясэярляря нцмуня олмаг вя с. кими щярби интизам бу дастанын
ясас гайясини тяшкил едир. Щямчинин анайа мящяббят, доста, йолдаша сямими
вя сядагятли олмаг кими инсани кейфиййятляр дя бу дастанда габарыг бир
шякилдя якс олунмушдур».
Мцщарибя илляриндя йаранан бу дастанлардан тядгигатчыларын сюйлядийи
кими «Короьлу» ятри эялдийини» (М.Щ. Тящмасиб), щяжмжя кичик олсалар да
мязмунжа бюйцк, мараглы сцъетя малик олдуьуну гейд едир.
«Камал» дастанынын да гыса мязмуну иля охужуну таныш едян
тядгигатчы бурада да «Камал» дастаны мцщарибя илляриндя эюстярдийи
ряшадятин символу олан Азярбайжан оьлунун юз халгына, вятяниня олан
сонсуз сядагятинин тяжяссцмцдцр»-дейир. Бу дастаны Ашыг Мирзянин
мцщарибянин гызьын дюврцндя -1942-жи илдя йаратдыьыны, дастанын
гящряманынын улуларымызын яняняляриня садиг галараг бюйцк щцняр эюстярян
эянж дюйцшчц Камал олдуьуну гейд едир, «Бурада ряшадяти тяряннцм
олунан Камал, шцбщясиз, реал тарихи шяхсиййятдир. Дастанда о юзцндян
122
габагкы вя сонракы тарихи вя яфсаняви гящряманларын ян йахшы, ян нцмуняви
жящятлярини-горхмазлыьы, достлуьу, вятянпярвярлийи юзцндя топламыш
гящрямандыр. Камал фашизмин нежя бир таун олдуьуну йахшы билир. О, бу
таунун Вятянимизя кечмясиня мане олмаьа чалышыр. О ня гядяр саьдырса,
дцшмяни сярщяддян кечмяйя гоймайажаьына анд ичир»-дейир.
Дастанда адлары чякилмяся дя мцхтялиф миллятлярин нцмайяндяляринин
бирликдя дцшмяня гаршы жясарятли дюйцшц, онларын мярдликдя, иэидликдя
Короьлунун дялиляри иля мцгайися едилмяси, бу дастанын «Короьлу» епосунун
тясириля йарандыьыны, ашыьын Камалын юзцнц дяфялярля Короьлуйа бянзятмясини,
дастанда тясвир олунан щадисялярин охужуйа тясири, халгларын бирликдя
мцбаризяси нятижясиндя фашизм цзяриндя гялябянин ялдя едилмяси вя с.
мясяляляр тящлил едилир.
Ашыг йарадыжылыьынын мцщарибя дюврцндя инкишафыны диггятдян
гачырмайан тядгигатчы «Халгын щяйаты, иши, мцбаризяси иля йахындан баьлылыг,
мцщарибянин иряли сцрдцйц мцряккяб спесифик мювзулары вахтында йцксяк
кейфиййятля ишлямяк, дюврцн гящряманлыг пафосуну якс етдирмяк нюгтейинязяриндян Азярбайжан ашыг йарадыжылыьы эцнцн тялябляриня мцвяффягиййятля
жаваб верирди. Ашыгларымызын ясас йарадыжылыг мягсяди айдын иди»,-дейир.
Мцщарибянин од аловундан чыхмыш ашыьын йаратдыьы дастанын бязи
гцсурларыны да тядгигатчы эюздян гачырмыр. Ашыьын «дюврцн бюйцк амалыны,
идейасыны щяртяряфли тяжяссцм» етдирмядийини, жябщя щяйатыны бцтцн
дольунлуьу иля якс етдирмядийини гейд ется дя, билдирир ки, «бунунла беля,
дастан Бюйцк Вятян мцщарибясинин йадиэары кими щяйатла даща йахындан
баьлы олмасы, актуаллыьы, сийаси кяскинлийи иля ашыг йарадыжылыьында нцмуняви
бир аддым олмушдур».
Дастандакы гялябя рущу, никбинлик, халг ядябиййатындакы шяр гцввяляря
цстцн эялмяк имканлары, эянж няслин тярбийя едилмясиня йюнялмиш дастанын
мязмун вя идейасы тящлил вя тядгиг едилир.
Тядгигатчы дастанларымызын дили, семантик структур тяркиби щаггында
дяйярли фикирляр сюйляйир. Фикирляриндя тамамиля щаглыдыр ки, «Азярбайжан
тарихи гящряманлыг дастанларынын дили халг дилидир. Онларын чоху йарандыьы
яйалятин лящжясиндя гялямя алынмыш, йерли халгын шивя вя дили васитясиля
йайылмыш, ясрдян-ясря адламышдыр. Дил ися юз-юзлцйцндя йцксяк ижтимаи
фяаллыьа малик фактор олдуьу кими, щям дя фяалиййят эюстярдийи ярази иля щямин
яразидя йашайан адамларын эцндялик щяйаты, цмуми сявиййяси, тарихи
кечмишиля ялагядардыр. Еля Азярбайжанын мцхтялиф яразиляриндя йашайан йерли
ящалинин шифащи дилиндяки диалектик фяргляр олмасынын сябябляриндян бири дя
будур. Тарихи гящряманлыг дастанлары да бу шифащи халг дилинин мящсулу
олдуьу цчцн онларын дилинин поетикасында жоьрафи яразинин ролу бюйцкдцр».
«Гачаг Няби» вя «Гачаг Кярям» дастанларынын лексикон тяркибини
арашдыраркян Гачаг Няби иля Щяжярин Губадлы районунда анадан олдуьуну,
бурада бойа-баша чатдыьыны, дастанын да илк дяфя бу зонада йарандыьындан
«онун лексикон тяркиби щямин йерлярин диалекти вя шивяляриндя ишлянян спесифик
сюзлярля зянэиндир»-дейир. Дастандан ашаьыдакы парчаны нцмуня эятирир:
«Няби йериндя гуп-гуру гуруйуб деди:
123
-А гыз, мяним данышыьым чобансайаьыдыр, эял сян мяндян инжимя. Сяня
бир сюз демяк истяйирям, та демирям.
Щяжяр гулаьына гядяр гызарыб, она жаваб вермяди, гузуну кисляйиб
узаглашды».
Бурада ишлянян «та», «кислямяк» кими ифадяляр, ясасян, Губадлы вя она
йахын районлар цчцн сяжиййявидир, республикамызын диэяр зоналарынын данышыг
дилиня йаддыр». Тядгигатчы ейни яламятлярин «Гачаг Кярям» дастанында да
олдуьуну билдирир. Бу дастандан да ашаьыдакы нцмуняни верир:
«Эцнлярин бириндя кянддя той олур. Тойа Исрафил аьаны да, Кярями дя
дявят едирляр. Ара сакитляшян вахт ашыг диллянир ки:
-Инди буйурун эюрцм, щансы сющбяти истяйирсиниз?
Кярям эюрцр щеч ким диллянмир, дейир:
-Ашыг йахшы олар ки, «Короьлу»дан данышасан!
Исрафил аьа баша дцшцр ки, Кярям бу сюзц еля-беля демяди, юз мянлийиня
ишаря цчцн «Короьлу»нун адыны чякди, одур ки, тез айаьа дуруб дейир:
-Ашыг, бура «Короьлу» йери дейил, «Шащ Исмайыл»дан даныш!
Сющбят узаныр, щяр икиси айаьа галхыр. Аьсаггаллар арайа эириб онлары
далашмаьа гоймайырлар. Алыр Кярям бу йердя эюряк Исрафил аьайа ня дейир:
Щяр йетян юзцня иэидям дейиб,
Де эирмясин бу мейдана, йахшы дюй!
Гочла гузу дюйцшмяйи айыфды,
Данышмасын йекяхана, йахшы дюй!
Исрафил аьа да юзцнц сындырмыр, эюряк Кярямя ня жаваб верир:
Гядям гойдум бу мейдана няр кими,
Эял данышма сян яфсаня, йахшы дюй!.
Синя эяррям малики-яъдяр кими,
Эцжцн чатмаз пящливана, йахшы дюй…
Бурадакы «Дастан» явязиня «сющбят», «наьыл», «Короьлу»дан «де»,
«Шащ Исмайыл»дан даныш, «йахшы дейил» явязиня ися «йахшы дюй» кими ифадяляр
ядяби дилдян узагдыр.
Бурада беля диалект сюзлярин «дастанларын поетикасына хялял»
эятирмядийини, яксиня, онларын «лексик тяркибини, йени, тябии кялмялярля»
зянэинляшдирдийини, «милли колоритини» артырдыьыны билдирир.
Рцстям Рцстямзадя халг йарадыжылыьына, дастан гящряманларына, халгын
севиб-сечдийи, гящряманлыьыны тяряннцм етдийи шеирляря, ашыг йарадыжылыьына,
онларын мяжлислярдя ифа етдикляри няьмяляря, гящряманлыьыны тяряннцм
етдикляри тарихи шяхсиййятляря гайьы иля йанашыр, бир форлклоршцнас кими
тядгигатында жиддидир. «Ашыг Мурад Нийазлыйа ачыг мяктуб»унда тядгигатчы
ашыг йарадыжылыьына, ейни заманда дастанларымыза аид материаллары охуйан,
йери эяляндя фикрини дя билдирян Ашыг Мурада цнванладыьы мяктубунда
дейилир: «Бу чох йахшы жящятдир ки, индики ашыгларымыз аз-чох йазы-позу билир,
124
мцяййян
дяряжядя
йаддашларына
кючцрмяйи
бажарырлар.
Щятта
республикамызда еля ашыг вя шаирляр вардыр ки, онлар орта, бязян дя али тящсиля
маликдирляр. Беля олдугда биз фолклоршцнаслар да о гядяр язиййят чякмяли
олмуруг, чцнки бир вар эедиб ашыьы данышдырасан, данышдыгларыны йазыйа
аласан, сонра да ону няшря щазырлайасан, чап етдирясян. Бир дя вар ки, ашыг
юзц савадлы ола, юзц дя йаратдыьы шеир вя йахуд дастаны йазыйа кючцрцб
няшриййата тягдим едя. Бу, даща ялверишли олур, эилейсиз-эцзарсыз халга
чатдырылыр. Ясас мягсяд одур ки, халгын йаратмыш олдуьу шеир-сянят
нцмуняляри итиб-батмайыр, йаддашларда гября эетмяйир. Бунунла щям
йарадыжы ашыг ясрляр бойу щяйатда йашайыр, йад едилир, щям дя ядябиййат
хязинямиз лазымынжа зянэинляшир, башга халгларын алимляри иля мцсащибядя
аьыздолусу, фяхрля данышмаьа имкан верир».
Бунун халг ядябиййатынын топланыб йазыйа кючцрцлмясиня «хейири чох
бюйцк» олдуьуну эюстярир вя ирадларыны да билдирир.
«Лакин биз фолклоршцнаслара тясир едян одур ки, чох заман кяндбякянд,
шящярбяшящяр дцшцб бу хейирхащ иши эюрмяк истяйирик, бунун язаб-язиййятини
гиймятляндирмяйян, топламанын хейирхащ олдуьуну дуймайанлар бизя «саь
ол» демяк явязиня, бязян аьыз бцзцр, цстялик архамызжа данышмаьа,
эилейлянмяйя дя вахт тапырлар. Бязян узун йоллар гят едиб нишан верилмиш бир
ашыьын елиня, обасына эедирсян, йа евдя тапмырсан, йа да дастаныны,
гошмаларыны сюйлямякдян имтина едир. Ялбяття, мяжбур едя билмязсян, корпешиман эери гайыдырсан. Мясялян, йазырсыныз ки, «отуз ил бундан габаг
«Мухтар бяй» адлы бир дастан йаратмышдым. Дастан ютян йцзилликдя Шямкир
мащалында йашамыш мярд, иэид бир адам олан Мухтар бяй щаггындадыр.
Дастаны мян юзцм гошдуьуму, Эянжя, Шамхор, Товуз ашыглары йахшы билир.
Тягрибян дюрд-беш ил бундан габаг фолклорчу Сядник Пашайев вя Рцстям
Рцстямзадя евимя эялиб щямин дастаны мяндян истядиляр. Мян дастаны юз
китабымда чап етдиряжяйими билдириб вермядим».
Яввяла, бу щадися дюрд-беш ил бундан яввял дейил, тяхминян ийирми ил
яввял щягигятян Шямкир кяндляриня експедисийайа эедяркян олуб. Сизи дя
Шамхорда –базар чайханасында эюрдцк. Щамы кими Сизя дя мцражият етдик.
Сиз дя кобуджасына налайиг бир ифадя иля билдирдиниз ки, юзцмя ня олуб,
савадым да вар, ялим дя, апарыб юзцм чап етдиряжяйям. Биз дя мящял
гоймадыг. Сонра эюркямли ел сяняткары Ашыг Теймур Шямкирлидян юйряндик
ки, Ашыг Мурадын «Мухтар бяй» дастаныны мян ешитмишям. Бир шей дейил.
Лакин бурада «Гачаг Сцлейман» адында эюзял бир дастан мювжуддур. Мян
щямин дастандан анжаг парчалар билирям. Ешитдийимя эюря, щямин дастаны
щямйерлимиз Уьурлу оьлу Жяфяр йаратмышдыр. Бунун ян йахшы вариантыны Ашыг
Мясимля мяним шяйирдим Ашыг Чобан билир. Эюрцн онлары тапа билярсинизми?
Ялдя етсяниз йахшы олар. Щятта Ашыг Теймур ялавя етди ки, «Мухтар бяй»
дастаны иля «Гачаг Сцлейман» дастанында хятт йахынлыьы вар. Мянжя, Уьурлу
Жяфярин дастаны даща габаг йараныб. Мурадынкы сонрадан йаранмады.
Сядник мцяллимля мяслящятляшиб «Гачаг Сцлейман» дастанынын
архасынжа дцшдцк. Бир-ики йарымчыг вариант ялдя етдикся дя бяйянмядик.
Юзцнц, щям дя бцтюв шякилдя оланыны ахтармаьа башладыг. Ялдя етдийимиз
125
дастанла сянин «йазмыш» олдуьун дастаны мцгайися етмяк цчцн истядик.
Лакин вермядин ки, вермядин»
Рцстям Рцстямзадя даща гятиййятля, сярт бир дилля мяктубуну давам
етдирир, етиразларыны эизлятмир:
«Отуз ил ярзиндя йаратдыьын дастан щяля ишыг цзц эюрмяйиб. Бир сятир шеири
чап олунмайыб, лакин юзцнц индики алямдя йарадыжы ашыг щесаб едирсян. Мяня
еля эялир ки, доьрудан да, сизин йаратдыьыныз бир шей варса, йа пахыллыьыныздан,
йа да тамащ ужундан онлары сандыгда сахлайырсыныз. Бу ися ел сяняткарына
лайиг иш дейил. Ясл сяняткарлар юзляри бизи ахтарыр, эятириб академийанын фолклор
шюбясиня, республика ашыглар бирлийиня, онун зона тяшкилатларына верирляр ки,
итиб-батмасын, эеж дя олса ишыг цзц эюрсцн, чап олунуб халга чатдырылсын. Сиз
ися яксиня щярякят едирсиниз. Ахы, мян «Йедди дастан» китабында сизин адынызы
да гейд етмишям (бах, сящ.162), щятта орада дастаны кимдян топладыьымызы
да гейд етмишик ки, билсинляр (Ашыг Сяттар Гяшям оьлу Абузяров). Эядябяй
районунун Чалдаш кяндиндя йашадыьыны да эюстярмишям. Гыса тяржцмейищалыны да вермишям. «Гачаг Сцлейман» дастанындан щям дя ики вариантыны
ялдя етмишик. Бирини Гачаг Сцлейманын оьул нявясиндян, о бирисини ися Ашыг
Сяфтярдян топламышыг. Ашыг Сяфтярин варианты даща самбаллы олдуьу цчцн
китаба щямин варианты дахил етмишик, щятта китабда эюстярмишик ки, бу
дастанын бир варианты да «Мухтар бяй» ады иля мяшщурдур вя дейиляня эюря,
щямин дастаны Шямкирдя йашайан Ашыг Мурад йаратмышдыр.
Мян «Мухтар бяй» дастанынын йарадыжысы, йахуд юзцнцз дедийиниз кими
йазаны Сиз олдуьунузу гяти дейя билмярям. Чцнки ялимиздя щеч бир сяняд,
сцбут йохдур. Анжаг ешитдийимизи гейд едя билярик. Цмумиййятля, фолклор
аляминдя ганун белядир. Дастан йазылмыр, йарадылыр, шифащи шякилдя йашайыр,
йайылыр. Онун отуз-гырх илдян сонра халг арасында мцяййян ваирантлары
йараныр вя нятижядя бизим нязярдя тутдуьумуз ясил халг дастанына чеврилир.
Мян Сизин дастаны эюрмямишям, ешитмямишям, лакин дейиляня эюря Сиздя беля
бир шей вар. Бу даща йахшы. Лакин ня цчцн чап етдирмирсиниз, бизя бялли дейил.
Дейирсиниз ки, дастан да мянимдир, ичиндяки шеирляр дя. Чох йахшы, ахы,
онда ня цчцн данырсыныз ки, дастанын ады «Гачаг Сцлейман» дейил, «Мухтар
бяй»дир. Ахы дастандакы гошмаларын щамысынын тапшырмасында Мухтар бяй
дейил, Сцлейман ады эедир. Бяс онда буна ня дейирсиниз? Мясялян:
Сцлейманын кюнлц олур вирана,
Мярд ийиди доьа билмяз щяр ана.
Сяс салыбды щянуз Тцркя, Ирана,
Гафгаза узанан йол йада дцшдц (сящ.81).
Йахуд:
Дост йолунда гойду жаны Сцлейман,
Шямкирин султаны, ханы Сцлейман.
Анам хябяр алса, щаны Сцлейман?
Ахды Йунис кими селляря, сюйля. (бах. Сящ. 90)
126
Щятта сюйляйян Ашыг Сяфтяр дастанын сонунда бир дуваггапма да
вермишдир. Дуваггапманын мющцрбяндиндя дейилир:
Ашыг Сяфтяр доьру даныш,
Бахма дюйлят-вара сян.
Ийид юляр, ады галар,
Щясрят галма йара сян.
Тай дейилсян, ай Сцлейман,
Ня сара, шонгара сян.
Унутмадын дар эцндя дя
Йурдун Азярбайжаны. (бах. сящ.95).
Дастанын башланьыж щиссясиндя ися анасы иля щаллаллашыб эедяркян ачыг
шякилдя дейир:
Йенижя йетишиб мян жаван олдум.
Атама, анама мещрибан олдум.
Эцлсцмцйдцм, дюнцб Сцлейман олдум,
Сцдцн щалал ейля, ана, эедирям.
Цмумиййятля, сяни гынамырам, еля инди дя бязян ашыглар чох популйар
шеирлярин цстцндя мцбащися апарыр вя сцбут етмяйя чалышырлар ки, бу шеир
Шямкирлинин дейил, Бозалганлынындыр, йахуд Ялясэяриндир вя с. Йахшы олар ки,
сиз юз «йаздыьыныз» дастаны чап едясиниз ки, эюряк фяргли жящятляри нядядир?
Бизим цчцн бу даща ялверишлидир.
Мян фолклоршцнас олсам да, саз чалмаьы йахшы бажармырам. Сиз дя
тядгигат ишини эюрцнцр, йахшы билмирсиниз. Йазырсыныз ки, тарихдя Гачаг
Сцлейман олмайыб. Мухтар бяй адлы шяхс олуб. Яксиня, тарихи сянядлярдя
Гачаг Сцлейман чох фядакар бир шяхсиййят кими танынмыш гачагдыр. Лакин
тарихдя Гачаг Мухтар бяй адлы шяхся щеч бир архив сянядиндя раст эялмядик.
Мясялян, тарихчиляримиз дя гейд едирляр ки, Х1Х ясрин сон рцбцндя Эянжя
районунда гачаглардан Дяли Алы, Гямбяр, Гарабаьда Сцлейман вя
Муртуза… вя башгалары ад газанмышдыр. (Азярбайжан тарихи. II жилд, сящ.
209).
Вя бизя дя дастандан мялумдур ки, Гачаг Сцлейман Эоранбой
гачагларына гошулараг йерли бяйляря вя зцлмкарлара гаршы мцбаризя
апармышдыр. Щятта дастанда ады чякилян Мяшяди Йолчунун Гарабаьда
мяшщур бир гачаг кими танындыьы щамымыза мялумдур. Ялбяття, бу, щямин
Гачаг Сцлеймандыр, йа йох, щялялик там бизя бялли дейилдир. Чцнки ХIХ ясрин
сонларында вя ХХ ясрин яввялляриндя Сцлейман адында бир нечя гачаг
олмушдур. Лакин Мухтар бяй адында гачаг о дюврдя бизя мялум дейидир.
О ки галды «Йени фикир» гязетинин Сизин мягалянизи чап етмясиня, гязет
дцзэцн щярякят етмишдир. Гой билсинляр ки, Гачаг Сцлейман дастанынын
башга адла йашайан вариантлары да вардыр. Бах, бу, халгын хейринядир…».
127
Рцстям Рцстямзадя тарихин мцхтялиф вахтларында йашамыш, мцбаризя
апармыш, ады дастанларда ябядиляшмиш, халг йаддашына щякк олунмуш
гящряман образларыны диггятля, мянбяляр ясасында цзя чыхармыш, онларын
шяхсиййяти, фяалиййяти щаггында мялумат вермишдир.
Азярбайжанын гящряман гадынлары силсиля тядгигат ишляри арасында Гачаг
Сцлейманла баьлы фикирляри мараглыдыр. Тядгигатчы фикирляриндя щаглыдр ки,
«гядим тарихя малик олан Азярбайжанын харижи вя дахили дцшмянляря гаршы
апардыьы мцбаризя вя мцщарибялярдя гящряман киши тинятли азярбайжанлы
гадынларын да явязсиз ролу олмушдур. Онлар вятянин истиглалиййяти, намусу,
шяряфи, хошбяхтлийи уьрунда ясрляр бойу апарылан мцбаризядя юз аталарындан,
ярляриндян вя гардашларындан щеч дя эери галмамышлар. Феодал-патриархал
гурулушун щядсиз зцлмцня, олмазын тязйиг, тящгир вя сыхынтыларына
бахмайараг, Азярбайжан гадынлары тарихимизин ян узаг кечмишиндян бяри
дцшмяня гаршы щямишя инадла мцбаризя апармыш, юз ичярисиндя бир чох
гящряман мцбаризляр, аьыллы дювлят хадимляри, эюркямли сяняткарлар, алим вя
шаирляр йетишдириб тарих сящнясиня чыхара билмишляр».
Тядгигатчы бу фикриндя дя щаглыдыр ки, «няняляримиз юз синяляриндя
бюйцк мящяббят вя арзу иля мярд оьуллар бясляйиб бюйцтмцш вя лазым
эялдикдя силащ эютцрцб кишилярля бирликдя ана вятян уьрунда, йаделли
гясбкарлара, дахили залымлара гаршы гящряманлыгла вурушмушлар. Онлар
щямишя сядагятли, исмятли, шцжаятли, жясур, мяьрур, горхмаз вя йенилмяз иэид
олмуш вя дцшмяняляря, хаинляря, сатгынлара, икицзлцляря, вятяни йадлара
сатанлара
гаршы
барышмаз
вя
амансыз
олмаг
нцмуняляри
эюстярмишляр.*******
Тядгигатчы беля гящряманлардан бири кими Гачаг Сцлейман ады иля халг
арасында танынмыш иэид азярбайжанлы гызы Эцлсцм Ямиргулу гызынын да адыны
чякир. Онун 1861-жи илдя Шямкир районунун Сархан кяндиндя йохсул аилядя
доьулдуьуну, Атасы Ямиргулу кишинин касыб олса да кяндин сайылан, сечилян
щюрмятли аьсаггаллардан олмасыны, юз зящмяти иля йашадыьыны, алты оьлу, ики
гызы олдуьуну, кичик гызынын адынын Зющря, бюйцк гызынын ися Эцлсцм
олдуьуну ачыглайыр. Дейилянляря ясасян сюйляйир ки, «Эцлсцмцн он сяккиз
йашы тамам олмушду. Эюзял-эюйчякликдя йашыдлары она гибтя едирдиляр.
Амма онун гаш-габаьы ачылмырды. Евляриндя гарындолусу чюряк йемир, цряйи
истяйинжя эейиниб кечинмяйи бажармырды. Касыб олдугларындан яйниндяки палпалтар да йамаглы оларды. Анасы ону щямишя диля тутарды ки, гям-гцссядян
цзаг олсун, лакин Эцлсцмя бош вядляр, алдадыжы сюзляр тясир етмирди. Бюйцк
гардашлары Щясянля Байрам щей чалышырдылар ки, Эцлсцмцн цзц эцлсцн, гашгабаьы ачылсын, анжаг Эцлсцм диллянмир, щеч кимя дя щеч ня демирди. О, юз
гялбиндя зяманясиня дя, доланажаьына да нифрят едирди. Эцж-бяла иля аилясини
доландыран Ямиргулу кишийя цстялик щюкумят дя бир тяряфдян зцлм едир, она
чохлу верэи гойулурду. Дцз ики иля йахын иди ки,Ямиргулу киши бир шей артырыб
верэини веря билмирди. Кяндхуданын адамлары щяр эцн онун гапысыны кясдириб
верэини тяляб едирдиляр. Амма ня файда, сюйляня-сюйляня эери гайыдырдылар.
Варлы гызлары эейиниб-кежиниб булаг башына эяляндя Эцлсцм онлара
бахыб, йамаглы палтарларындан хяжалят чякирди. Йазыьын ишлямякдян дя ялляри
128
габар-габар олмушду. Эцндя он-он ики адамын хюряйини биширяр, онларын
пал-палтарыны йуйарды. Амма дост да, дцшмян дя онун гочаглыьындан,
исмятли, намуслу бир гыз олдуьундан аьыздолусу данышарды. Гардашлары да ел
ичиндя еля Эцлсцмцн бу мярдлийиня, хасиййятиня гцррялянир, севинирдиляр.
Эцнлярин бириндя Эцлсцм щяйятляриндя ожаг чатыб чай гайнадырды.
Самовара йенижя гыр-гымых атырды ки, гяфлятян кянддя бярк сяс-кцй гопур.
Сян демя гяза пириставы иля кяндхуда верэи вермяйянляри кяндин мяркязиня
топлатдырырдылар. Адам эюндяриб Ямиргулу кишини дя чаьыртдырырлар. Амма
Ямиргулу киши хястя олдуьундан юзц эедя билмир, арвады Зейнябля бярабяр
кичик оьлу Исмайылы онларын щцзуруна эюндярир. Бундан приставын вя
кяндхуданын бярк ажыьы эялир. Юз адамлары иля бирбаша Ямиргулу кишинин
щяйятиня эялир, кишини чаьыртдырырлар.
Ялажсыз галан ев сащиби хястя-хястя йорьана бцрцнцб щяйятя чыхыр,
приставын айагларына дцшцб йалварыр ки, бир бюлцк кцлфятим вар, рцсхят вер,
сонра верярям, имкансызам. Приставын жин вурур тяпясиня, ямр едир ки,
Эцлсцмцн байагдан бяри гыр-гымых тюкцб гайнатдыьы самовары онун
кцряйиня баьласынлар, онда аьлы башына эяляр. Приставын адамлары о дягигя
гайнар самовары Ямиргулу кишинин кцряйиня сарыйырлар. Йазыг киши ня гядяр
гышгырырса, кюмяйиня чатан олмур. Пристав ялавя едир ки, евини дя ахтарын.
Ялисилащлы адамлар онун евиня сохулуб ахтарыш апараркян ялляриндяки силащы
гапынын аьзында гойурлар. Амма ичяридя эизлянян Эцлсцмц эюрмцрляр.
Эцлсцм силащын бирини эютцрцб йан отаьа кечир, яввялжя приставы вурур, сонра
да кяндхуданы гятля йетирир. Приставын адамлары силащлары да гойуб гачырлар.
Щеч кясин аьлына эялмир ки, эцлляни Эцлсцм атыб. Щяр тяряфи эязирляр. Амма
щеч кяси тута билмирляр. Гонум-гоншу тюкцлцб самовары Ямиргулу кишинин
кцряйиндян ачыр, ону евя апарыб йорьан-дюшяйя йыхырлар. Алям гарышыр. Эялиб
приставын вя кяндхуданын мейидлярини апарырлар. Жидди ахтарыш эедир. Амма
Эцлсцм щеч кимин аьлына эялмир. Жамаат мяяттял галыр ки, эюрясян эцлляни
ким атыб. Бу иши биржя анасы Зейняб баша дцшцр. Амма фцрсят тапыб гызына
бир сюз дейя билмир. Шяр гарпышанда Эцлсцмцн гардашлары чюлдян гайыдыр,
газийяни билиб Эцлсцмя тяскинлик верирляр ки, горхма, сянин йериня жязаны биз
эедиб чякярик. Кянд Ямиргулу кишинин гапысына тюкцлмцшдц. Щеч ким
Эцлсцмц гынамырды. Яксиня, онун жясарятиня щейран галмышдылар.
Бундан сонра Эцлсцм гардашларындан биринин палтарыны эейиниб евдян
гачыр, ялиндя силащ мешядя аьажларын башында йува салыр. Эежя йары мешядя
бир хышылты ешидяндя бир гядяр ващимялянир, ялиндяки туфянэя бахыб цряклянир.
Нящайят, ики эцндян сонра щюкцмят адамлары Ямиргулу кишинин
гапысына тюкцлцб приставы вя кяндхуданы юлдцряни тяляб едирляр. Эцлсцмцн
кичик гардашы Щясян иряли йерийиб билдирир ки, мян юлдцрмцшям. Онун яллярини
гандаллайыб атын габаьына салыб апарырлар. Эцлсцм бундан хябяр тутур. Бир
нечя дяфя эежяляр эизлин евляриня эялир, тякжя анасы иля эюрцшцб дейир:
….йенижя йетишиб мян жаван олдум.
Атама, анама мещрибан олдум.
Эцлсцмцйдцм, дюнцб Сцлейман олдум.
129
Сцдцн щалал ейля, мян эедяр олдум.
Эцлсцмцн сяси-сораьы районлара да йайылмышды. Онун эцнцн эцнорта
чаьында приставы вя кяндхуданы эцлля иля вуруб юлдцрмяси щамыны щейрятя
салмышды. Бу дюврдя Эоранбойда ад чыхармыш Мяшяди Йолчу иля Байрамгулу
бунунла марагланыр вя Шямкиря эялирляр. Эцлсцмц киши палтарында мешядя
тапыб ондан адыны сорушурлар. «Адым Сцлейманды»,--дейиб онлары инандырыр.
Эцлсцм барядя сорушурлар. О ися билдирир ки, Эцлсцм мяним бажымды.
Онлар Эцлсцмц юз дястяляриня эютцрцр вя она инанырлар. Онларла
горхулу бир дюйцшдя Сцлейман иэид бир шащин кими бюйцк щцняр эюстяриб
достларыны гара-горхудан чыхарыр. Бундан сонра онлар Сцлейманы юзляриня
башчы сечирляр. Сцлейман артыг гачагчылыг сиррини онлардан юйрянир, даща щеч
нядян горхмур. О эцндян сонра мешяляря, даьлара чякилиб залымлардан, чар
ъандармаларындан, йерли сатгынлардан, касыб-кусубун щейфини алыр, онлара ял
тутурлар. Щятта Аразы кечиб Ирана адлайыр, орада да халг арасында хейирхащ
адамлар кими шющрят газанырлар. Иран ясэярляриля бир дюйцшдя Сцлейман ясир
алынр. Ону зиндана салырлар. Щямин вахт Гачаг Кярям дя Иранда йашайырды.
Мясяляни она данышырлар. Кярям онун йанына эедир вя онунла таныш олур. Бу
чятин вязиййятдян ону гуртарыр. Щятта Кярям дя онун гадын олдуьуну
билмир, бир азярбайжанлы, щямйерлиси кими она кюмяк едир. Кярям Сцлейманы
азадлыьа чыхартдыгдан сонра бцтцн дястяни юз евиня дявят едир. Гачаглар
тялясир, Гачаг Кярям онлары сярщядя гядяр ютцрцр, онлары Тцркийяйя кечирир.
Тцркийядя гачаглары Эянжябасарлы бир забит гаршылайыр. Онлара хидмят
эюстярир, щятта Забит пашанын эюзял гызы Сцлеймана вурулур. Онун да гыз
олдуьуну билмир. Бир мцддят Битлисдя йашадыгдан сонра ешидирляр ки,
Русийада чеврилиш олуб, Азярбайжанда да дяйишиклик вар, евляриня гайыдырлар.
Гачаг достлары анжаг бундан сонра Сцлейманын Эцлсцм олдуьуну билир,
онун жясарятиня, мярдлийиян щейран олурлар.
Эцлсцм Сярхан кяндиндян олан Ялийев Исмайыл адлы бир оьланла аиля
щяйаты гурмушдур. Онларын алты оьлу, ики гызлары олмушдур. Дейиляня эюря, о,
йцз бир йаш юмцр сцрмцш, 1962-жи илдя дцнйасынны дяйишмишдир. Онун гябри
Шямкирин Сархан кянд гябирстанлыьындадыр. Гачаг Сцлейман ады иля танынмыш
Эцлсцм щаггында няьмя, рявайят вя дастанлар йаранмышдыр».
Тядгигатчы Рцстям Рцстямзадя бу дастанлардан бирини топламыш, 1989жу илдя Азярняшрдя чапдан чыхмыш «Йедди дастан» китабына салынмышдыр. Бу
дастан инди дя Эянжябасар ашыглары тяряфиндян мяжлислярдя охунур.
«Тути Бикя» мягалясиндя дя тядгигатчы Рцстям Рцстямзадя Тути Бикя
щаггында мялумат верир. Онун «ХVIII ясрин икинжи йарысында Азярбайжан
торпагларыны бирляшдириб Ващид Азярбайжан йаратмаг кими йцксяк идеала
малик олан Губалы Фятяли ханын» арвады, Гарагайтаг щакими Даьыстанлы ямир
Щямзянин бажысы олдуьуну билдирир: «1759-жу илин нойабр айында Фятяли хан
Дярбянди юзцня табе едяркян Тути Бикя иля таныш олуб онунла евлянмишдир».
Тяхминян 1730-жу илдя анадан олмуш Тути Бикянин «ушаг вахтларындан ат
минмяйи, гылынж ойнатмаьы, жясаряти вя щазыржаваблыьы иля щямйерлиляринин
диггятини жялб» етмяси, «бюйцйцб, бойа-баша чатдыгжа юз йашыдларындан
130
бажарыьы иля сечилмя»си, «Дярбянд-Хачмаз реэионунда Тути Бикя щаггында
мараглы яфсаня, рявайят, няьмя вя лятифяляр» олмасы щаггында мялумат верир.
Тядгигатчы бу рявайятлярдян бирини гялям алыр: «Дярбянд щюкмдары йох
имиш. Шящяр аьсаггаллары топлашыб мяслящятя эялирляр ки, шящярин Байат
гапысындан бир папаг асаг. Ким ат белиндя чапараг охла ону вуруб йеря
саларса, сонрадан атдан енмядян щямин папаьы эютцрцб башына гойарса,
гой Дярбяндин ханы олсун.
Ятрафа сяс йайылыр. Дярбяндин ханы олмаг арзусу иля йцздян артыг эянж
мейдана эялиб ат чапыр, ох атыр, амма ня файда, щеч бириси шярти йериня йетиря
билмир. Лакин мейданда цзц нигаблы бир эянж охла папаьы вуруб йеря салыр вя
сонра да эери гайыдыб атдан дцшмядян папаьы бир эюз гырпымында эютцрцб
башына гойур. Щамыны щейрятя эятирян цзц нигаблы адамын киши йох, гадын
олмасы иди. Щямин гадын Ямир Щямзянин бажысы Тути Бикя иди. Аьсаггалларын
гярары иля Тути Бикя щямин вахтдан Дярбяндин ханы олур».
Тядгигатчы онун ижтимаи фяалиййятини, мядяни, игтисади сащядя кечирдийи
ислащатлары, кцчяляри абадлашдырмасыны, тяжрцбяли сцвари дястяляр йаратмасыны,
Дярбяндятрафы кяндлярдя тясяррцфат
ишлярини эенишляндирмясини, онун
щаггында чохлу сайда мцхтялиф мювзуда рявайятлярин сюйляндийини гейд едир.
Сядник Пашайевин топлайыб няшр етдирдийи «Йашайан яфсаняляр» китабында Тути
Бикя иля баьлы олан яфсанянин дя адыны чякир. Тарихчилярин Тути Бикянин Губа
ханлыьынын сийаси щяйатында мцщцм рол ойнадыьыны, бунлардан Фятяли ханын
1759-жу илдя Дярбянди юзцня табе етмяк цчцн низами гошунла Дярбяндя
щцжум етдийини, Тути Бикянин ат белиндя «юз дястяси иля Фятяли ханын
гаршысына» чыхмасыны, тяк онун гаршысына чыхыб: «Нащагдан ган тюкмяк няйя
лазымдыр, ня цчцн эцнащсыз адамлар шящид олсунлар? Эял икимиз дюйцшяк, ким
цстцн эялярся, о, галиб щесаб едилсин»- демясини, Фятяли ханын бу эюзял вя
эянж бир гызын кяламларына щейран галыб «мян Дярбянди алмаьа эялмишдим.
Амма мяьлуб олдум. Чцнки габаьыма киши тинятли гыз чыхды»,-сюйлямясини,
бундан сонра Тути Бикянин Фятяли ханы галайа дявят етмясини, бюйцк шянлик
дцзялтмясини сюйляйир вя онларын евляндийини, бир дяфя Дярбянд галасынын ужа
бцржцндя гоша дайанаркян Тути Бикянин сюйлядийи:
Дярбянд цстц барыды,
Ял чатмаз йухарыды.
Дцшмян эялся басылар,
Тяк дейил, архалыды»
-байатысыны хатырладыр: «Истяр Фятяли хан вя истярся дя онун щяйат йолдашы
Тути Бикя щаггында ел сяняткарларынын, жцрбяжцр няьмяляри дя мювжуддур.
Щятта бунлардан бир гисми ел шаири Мцхтара мяхсусдур. Щямин шеирлярдян бир
гисмини академик Щямид Араслы ялдя едяряк эениш изащатла чап етдирмишдир.
Фятяли ханын мцасири олан шаир Мухтарын гошмаларындан эюрцндцйц кими,
Тути Бикянин вя Фятяли ханын саьлыьында онларын щаггында рявайят вя
дастанлар йаранмышдыр. Тяяссцфляр олсун ки, халг арасында йашамагда давам
131
едян бу шифащи ядябиййат нцмуняляри лазымынжа топланмамыш вя чап
едилмямишдир».
Тядгигатчы тарихи мянбяляря истинадян билдирир ки, «Цмумиййятля, 1766жы илдян сонра Дярбяндин идарясини Фятяли хан Тути Бикяйя тапшырмышдыр.
Щятта, 1774-жц илдя Азярбайжан тарихиня «Эавдуша вурушмасы» кими дахил
олмуш дюйцшдя Фятяли хан юз гайны Ямир Щямзя иля цз-цзя эялир. Вурушмада
эери чякилян Фятяли ханы Тути Бикя явяз едир. Тути Бикя Дярбянди
мяьлубиййятдян хилас едир вя Дярбяндин мцдафиясиня шяхсян юзц рящбярлик
едир. Ямир Щямзя юз бажысыны инандырмаьа чалышыр ки, Фятяли хан мцщарибядя
щялак олмушдур. Тути Бикя бунун щийля олдуьуну дуйур вя юз гардашына
гаршы дюйцшя эирир. Нящайят, о, дюйцш либасы эейяряк гала мцдафиячилярини
рущландырыр, башчылыг етдийи Дярбянд сцвариляри иля дцшмяни шящярдян
узаглашдырмаьа мцвяффяг олур, яриня, халгына Вятяниня садиг галан Тути
Бикя юз доьма гардашына беля эцзяштя эетмир, она гаршы инадлы мцгавимят
эюстярир. Фятяли хан Азярбайжаны бирляшдирмяк уьрунда отуз ил йорулмадан
мцбаризя апарыр вя бу мцбаризядя Тути Бикя она бюйцк кюмяклик эюстярир».
Онун 1786-жы илдя вяфат етдийини, иэидлийини вя тарихи хидмятлярини юзцндя
якс етдирян халг ядябиййаты нцмуняляриндя гящряман гадынлар, онларын
шяряфли фяалиййяти щаггында сюйлянилян фикирляри арашдырыр.
«Гящряманлыг унудулмур» мягалясиндя Бозалганлы Гачаг Танрыверди
щаггында мялумат верилир, «шцжаяти вя иэидлийи иля жамаат арасында танынан
гачаглардан бири олдуьу» билдирилир.
Бозалганлы Гачаг Танрывердинин тяхминян 1837-жи илдя Йелизаветпол
(Эянжя) губернийасынын Газах гязасындакы Бозалганлы кяндиндя йохсул бир
кяндли аилясиндя анадан олдуьуну, чох касыб олдуьундан атасы Исмайыл
кишинин ону доггуз йашындан нюкярчилик етмяйя вердийини, бир нечя ил аьыр
муздурлуг Танрывердийя мин бир язаб-язиййят эятирдийини, ахырда аьасынын
зцлмцня дюзмяйиб ону юлдцряряк гачдыьыны, 1857-жи илдя юз кяндляриня –
Бозалганлыйа гайыдыб бурада чобанлыг етдийини,
сонралар Товузда
Сцлейман бяйя муздур олдуьуну, онун да Танрывердинин ямяйини
гиймятляндирмядийини, чобан олмагдан имтина етдийи цчцн Сцлейман бяйин
бундан гязябляниб, ону щябс етдирдийини, щябсхананын гыфылыны сындырыб
Эцржцстана гачараг орада бир эцржц кнйазына муздур олдуьуну, бяйлярин
зцлмцня дюзмяйиб гачагчылыьа башламасы щаггында мараглы мялуматлар
верир. Бундан сонра Танрывердинин юз дцшмянляриня гаршы мцбаризя
апардыьыны билдирян щадисяляря тохунур. Танрывердинин дястясинин ян чох
Газах, Йелизаветпол, Шуша, Шамахы, Нахчыван, Зянэязур гязаларында
фяалиййят эюстярдийини сюйляйир.
Онун сонракы талейи щаггында бунлары билдирир: «Танрывердини тутмаг вя
щябс етмяк цчцн йерли бяйляр ня гядяр щийля ишлятмишлярся дя, баш
тутмамышдыр. Лакин 1885-жи ил авгусун 13-дя Танрывердинин дястясинин
гяфлятян цстцнц алмыш, дюрд тяряфини кясмиш, тяслим олмайажаьыны билдикдя
ахшам цстцня йахын эцлля иля вурмушлар. Онун дястясиндян оланлары ися щябс
етмишляр».
132
Щеч заман бяйя, хана, кохайа, дювлят мямуруна баш яймяйян, щямишя
халгына архаланан, истисмарчыларын зцлмцня гаршы мцбаризя апаран, халгын
мянафейини мцдафия едян гящряманлардан олан Танрыверди щаггында да
дастан, чохлу рявайят, няьмяляр дя йарадылдыьыны билдирир, бунларын топланыб
няшр олунмасыны зярури сайыр.
«Короьлу»йа ялавя» мягалясиндя халг гящряманы Короьлу щаггында
сюйлянилян зянэин мялуматлара тохунур, бу гиймятли дастан щаггында «щяр
йени сюз, йени ахтарыш, йени тапынты, йени фикир щяр щалда ишин хейринядир. Чцнки
«Короьлу»нун ачылмамыш сирляри щяля чохдур»,-дейир.
«Короьлу»нун мцхтялиф вариантларындан, хцсусиля, эцржц вариантынын
мцхтялиф
нцсхяляриндян,
архивлярдяки
ялйазмалардан,
апарылмыш
тядгигатлардан верилян мараглы мялуматлары дяйярляндирир.
«Ермяни вя эцржц вариантлары Азярбайжан «Короьлу»сундан гопмуш
голлардыр»,-дейян тядгигатчы, бир сыра кичик фяргляр олмасына бахмайараг
«бурадакы композисийа вя сцъет тамамиля Азярбайжан «Короьлу»сунун
ейнидир. Бу барядя эцржц алимляри юзляри дя дяйярли фикирляр йцрцтмцш вя
щямин фикри тясдиг етмишляр. Мясялян, эюркямли эцржц алими Л.К. Члаидзе
Эцржцстан Дювлят Архивиндя сахланан «Короьлу»йа аид ялйазманы
арашдырдыгдан сонра демишдир: «Ялйазма дастанын мялум Азярбайжан
версийасынын мязмунуну, демяк олар, там ящатя едир».
Х1Х ясрин сонларында Давид Квишвилининин топлайыб эцржц дилиндя чап
етдирдийи китаблары «мараглы мянбяляр»дян щесаб едир, билдирир ки,«Гачаг
Короьлу» вя «Короьлу» ады иля чап олунмуш бу китаблар да, ясасян,
Азярбайжан «Короьлу»сундан игтибасдыр. Бу барядя профессор Фярщад
Фярщадовун фикирляриня шярик олур ки, «епосун Загафгазийа версийасынын
ясасыны Азярбайжан «Короьлу»су тяшкил едир».
«Короьлу»нун топланмасы, няшри вя тядгиги мясяляляриня тохунан
тядгигатчы 1804-жц илдя шаир Яндялиб Гаражадаьинин йазыйа алдыьы бир нечя
«Короьлу» гошмасыны, илк дяфя «Короьлу» епосунун мцяййян голларыны
йазыйа алан, 1925-жи илдя ону Бакыда чап етдирян Вяли Хулуфлунун ямяйини
йцксяк гиймятляндирир вя билдирир ки, «Мящз бундан сонра «Короьлу»йа
щявяс артмыш вя онун топланмасы систем шяклини алмышдыр. Бу сащядя Щямид
Араслы, М. Щ. Тящмасиб, Паша Яфяндийев, Фярщад Фярщадов, Вагиф Вялийев
вя башгалары даща чох фяалиййят эюстярмишляр. Щалбуки Азярбайжан
«Короьлу»су ингилаба гядяр Асийада вя Авропада ялдян-яля эязмиш, бир сыра
дилляря, о жцмлядян, инэилис, фарс, франсыз, алман, рус вя башга дилляря тяржцмя
олунмушдур. Хариждя «Короьлу»нун танынмасында эюркямли Беларус алими
Александр Ходеконун чох бюйцк фяалиййяти олмушдур. Илк самбаллы китаб
(1842) мящз она мяхсусдур. Азярбайжанлы алим Мирзя Жяфяр Топчубашовун
тялябяси олмуш А.Ходеко фарс вя Азярбайжан диллярини мцкяммял билдийи
цчцн «Короьлу»ну йазыйа юзц алмыш вя илк дяфя ону инэилис дилиня тяржцмя
едяряк Лондонда чап етдирмишдир. Бундан сонра епос франсыз, алман вя рус
дилляриня тяржцмя олунмушдур. Бу тяржцмялярдя эюркямли франсыз йазычысы
Жорж Сандын да ямяйи вардыр».
133
Тядгигатчы фикирляриндя щаглыдыр ки, «Короьлу»нун бир сыра сирляри щяля
ачылмамышдыр. Онун шяхсиййяти щаггында дягиг мялумат йохдур. Чянлибел
щяля дя вятян рямзи кими тясвир олунур. Тарихи гящряманлыг дастаны кими
щялялик там мянада паспорт алмамышдыр». Халгымызын мцбаризя тарихинин
мцяййян бир дюврцнц якс етдирян абидя кими гиймятляндирдийи
«Короьлу»нун йени сирлярини цзя чыхармаг цчцн онун юйрянилмясини, тядгиг
едилмясини важиб сайыр.
Халг арасында «Короьлу» иля ялагядар чохлу рявайятляр, мащнылар,
дастанвари епизодлар, щятта дастанлар олдуьуну билдирян Р. Рцстямзадя
онларын юйрянилмяси сащясиндя АДУ-нун профессорларындан Вагиф Вялийев вя
Азад Нябийевин фяалиййятлярини диггятялайиг сайыр. Товуз районунда оларкян
Хатынлы кянд сакини Эюйчя Ямращ оьлундан ялдя етдийи «Короьлу»йа даир
мараглы бир лирик епизод барядя мялумат верир: Епизодун гыса мязмуну
белядир: «… Дейирляр эцнлярин бириндя Короьлу йеня бюйцк бир вурушмадан
гялябяйнян гайыдыр. Щямишя беля вахтларда Чянлибелдя той-байрам олар,
шянлик дцзялдяр, йейяр, ичяр, ойнарлармышлар. Инди дя бюйцк бир шянлик
дцзялдилир, йемяк-ичмяк сцфряйя эятирилир, жянэи сясиндян гулаг батыр.
Щамынын кефи кюк, дамаьы чаь имиш. Короьлу мяжлисин башында яйляшибмиш.
Короьлунун саьында Ниэар ханым, солунда Пярзад ханым, юнцндя ися Телли
ханым яйляшибмиш. Мяжлисин ширин вахтында ханымлар щямляшиб Короьлуйа
дейирляр:
- А Короьлу, де эюряк, бизим щансымыз даща эюзялик, щансымызы даща
чох истяйирсян?
Бу суал Короьлуну хейли дцшцндцрцр. Дюнцб гызлара бахыр, дейир:
- Еля цчцнцзц дя чох истяйирям.
Гызлар разылашмырлар. Пярзад ханым щамысындан кичик иди. Дейир:
- Йеня щансымызы даща чох истяйирсян, де!
Короьлу фикирляшир ки, бунун щансыны дейим, бунларын цчц дя бирбириндян эюзялдир. Дейир:
- Йахшы, онда мяним сазымы верин, суалынызын жавабыны сазла, сюзля
дейим.
Дейирляр, Короьлу сазыны ялиня аланда мяжлисдя бир дяня сяс олмазмыш.
Щамы она диггятнян гулаг асармыш ки, эюряк ня эюстяриш верир. Инди дя сазыны
дялиляр Короьлунун ялиндя эюрян кими Короьлунун башына жям олуб
сакитляширляр. Короьлу сазы синясиня басыб цзцнц гызлара тутуб дейир:
Щаваланды кюнлцм гушу,
Галхды Алвызын даьына.
Щяр йана шикар ейляди,
Енди Нийарын баьына.
Короьлу Ниэар адыны чякян кими эюрцр, байагдан эюзужу бахан
Ниэарын чатылмыш гашлары ачылыр, гаймаг додаглары араланыр, эюзляри дя эцлцр.
Амма о бири ханымлар булуд кими долуб, гаралыблар. Йеня сазы синясиня
басыр, алыр эерисини, эюряк ня дейир:
134
Араз кими мян ахарам,
Дцшмяня низя чахарам.
Гызыл цзцкляр тахарам,
Пярзад ханым бармаьына!
Адыны ешидян кими Пярзад ханымын рянэи тяр гызылэцл кими ачылыр, цзц
эцлцмсяйир.
Короьлу эюрцр Телли ханыма чыртаг вурсан ганы сызар. Рянэи гара булуд
кими гаралыб, йаьмаьа бир шей галмайыб. Тез сазыны синясиня басыб ужадан бир
няря чякир, алыр эерисини, эюряк ня дейир:
Алям билир мян дялийям,
Гянимим гана бялийям!
Короьлуйам, мцштярийям,
Телли ханым бухаьына!
Ханымларын цчцнцн дя рянэи алланыр, даща да эюзял эюрцнцрляр. Щяр цчц
Короьлуйа разылыг едирляр. Короьлунун сюзляри мяжлисдякилярин дя хошуна
эялир. О эцнц мяжлис даща хош кечир. Йеня жянэи сяси ужалыр, щамы йаллы
эетмяйя башлайырлар. Йейир, ичир, Короьлунун юмрцня дуа охуйурлар».
Индийя кими Азярбайжан «Короьлу»сунда Короьлунун йалныз бир арвады
олдуьу эюстярилир. Лакин бир сыра вариантларда Короьлунун цч арвады (Ниэар
ханым, Телли ханым вя Пярзад ханым) олдуьу дейилир. Мясялян, о заман
«Кафказ» гязетиндя (№53, 22 ийун, 1853) «Из записок Кафказского
староъила» башлыьы алтында дярж едилмиш бир рявайятдя дейилир: «Проводник мой
Измаил Султан рассказывал мне, что здес, Кер-оглы ъил с своего перелеснойу
Паризат ханум, похиъеннойу им в Турсии…» вя с.
Тядгигатчы «Короьлу» епосунун мцгайисяли тядгигата бюйцк ещтийажы»
олдуьу, «йалныз бу тядгигат васитяси иля «Короьлу»нун сирлярини ачмаьын
мцмкцн» олажаьы фикриндядир.
«Гящряманлыг дастанларынын йаранма тарихиндян» адлы тядгигат ишиндя
шифащи халг ядябиййатынын ян эениш, ири щяжмли ъанрларындан бири олан дастанлар
арашдырылыр. Тядгигатчы гящряманлыг дастанлары цзяриндя хцсуси олараг
дайаныр.
Бу дастанларын «мцщцм бир щиссяси Азярбайжанын узаг кечмиши иля баьлы
олуб, йаделли ишьалчылара вя йерли феодал истибдадына гаршы зящмяткеш халгын
тцкянмяз бир гящряманлыгла апардыьы мцбаризянин бядии ифадяси икян, диэяр
бир щиссяси Х1Х ясрдя вя ХХ ясрин яввялляриндя баш вермиш мяшщур тарихи
щадисяляря, кяндли щярякатына вя бу щярякатын адлы-санлы гящряманларына щяср
едилмишдир. Ялбяття, бу гящряманлар бирдян-биря мейдана эялмядийи кими,
онларын ады иля баьлы олан гящряманлыг дастанлары да бирдян-биря
йаранмамышдыр»,-дейир. Бунларын бир сыра сябябляри арашдырылыр.
Х1Х ясри «Азярбайжан халгынын тарихиндя йени вя мцщцм бир дюнцш
мярщяляси» адландыран тядгигатчы «узун ясрлярдян бяри харижи истисмарчыларын
135
ишьалларына мяруз галмыш Азярбайжан»ын Х1Х ясрин биринжи рцбцндя чар
Русийасы тяркибиня дахил едилдикдян сонра да щеч бир йенилик ялдя етмядийини
билдирир. Рус чаризминин «кяндли кцтлясиня щеч бир азадлыг веря билмя»мяси,
ужгар яразилярдя йашайан кяндлилярин «даща чох зцлмя мяруз галмасы»,
«Чар щюкумятинин кяндли кцтлясиня лазымы шяраит йаратмамасы, она щеч бир
щцгуг вермямяси нятижясиндя Цмумрусийада олдуьу кими, Азярбайжанда
да кяндли щярякаты»нын баш галдырмасы мясяляляриня тохунан тядгигатчы
билдирир ки, «Бу щярякат йерли бяйляри вя торпаг сащиблярини, мцлкядарлары вя
полис ишчилярини горхуйа салан бир сыра мяшщур жясарятли кяндли гящряманларыны
йетишдирмишди ки, бунларын сырасында Молла Нур, Гачаг Адыэюзял, Гачаг
Йаряли, Борчалы Сямяд бяй, Молла Йусиф, Гара Танрыверди, Гачаг Няби,
Гачаг Кярям, Дяли Алы, Гандал Наьы вя башгалары юз фяалиййятляриля халг
арасында даща чох шющрят тапмыш вя щюрмят газанмышдылар. Онлар
мцтлягиййятя гаршы чыхараг дювлят нцмайяндяляринин тягибляри нятижясиндя юз
кяндиндян-кясяйиндян, елиндян-обасындан дидярэин дцшцр, мешялярдя,
даьларда, дярялярдя вя саир йерлярдя эизлянир, дювлят ганунларындан кянар
эязир, она табе олмадан мцстягил щяйат кечирирдиляр. Мящз буна эюря дя
онлара чох вахт гачаг дейирдиляр». Гачагчылыг щярякатыны «кяндли щярякатынын
башга бир формасы» кими характеризя едян тядгигатчы онларын «кяндли
щярякатындан анжаг юз дястяляриндяки силащдашларынын азадлыьы иля
фярглян»дийини, онлара мцнасибятлярин мцхтялиф олдуьуну, онларын «йерли
бяйляри, мцлкядарлары вя чаризм цсул-идарясини ня гядяр наращат» ется дя, «бир
о гядяр дя зящмяткеш халгын вя мцтярягги фикирли зийалыларын мараьыны
артыр»дыьыны, «щятта Загафгазийа халглары иля бирликдя бир сыра мцтярягги фикирли
рус зийалылары бу кяндли гящряманларынын фяалиййятини алгышла»дыьыны, онларын
щаггында бир сыра дяйярли очеркляр дя йаздыгларыны мянбяляря истинадян
тядгигини верир. Бунлардан Бестуъев- Марлинскинин, Лев Толстойун, Максим
Горкинин, В.Газачковскинин, Д.Козловскинин адларыны чякир, Тядгигатчынын
эялдийи нятижяйя эюря» «бунлары тясадцф саймаг олмаз. Бизжя, дюврцн ижтимаи
гурулушундакы зиддийййятляр, язилян кцтлялярин ажынажаглы щяйаты щямин
мцяллифлярин етиразларына сябяб олмуш, халг кцтлясинин мянафейини мцдафия
едянляря ряьбятини артырмышдыр. Лакин бу жясурлар щаггында ясярляр йазан
йалныз зийалылар дейилди. Эениш халг кцтляси онларын щаггында бир сыра эюзял
няьмяляр, рявайятляр, хатиряляр, наьыллар, гошмалар вя дастанлар йарадырдылар.
Чцнки бу иэидляр юзляри халг арасындан чыхдыглары цчцн биринжи нювбядя дя
зящмяткеш халгы, хцсусиля, кяндлиляри мцдафия едир, онлара арха олурдулар.
Халг да юз гящряманларыны щяр жцр тягиблярдян горуйур вя онлары щяр жцр
тяжщизатла тямин едирдиляр. Билаваситя, халг сяняткарлары юз юлмяз хиласкарлары
щаггында няьмяляр гошур, дастанлар йарадырдылар. Мящз «Гара Танрыверди»,
«Гачаг Няби», «Гачаг Кярям», «Кярям хан сяртиб», «Гандал Наьы»,
«Гараханла Гачаг Няби», «Гарай Сюйцн», «Щажы Таьы» вя башга бу кими
гящряманлыг дастанлары беля йаранмышдыр». Бу дастанларын илк мцяллифи кими
«халг»ын, «ел сяняткарлары»нын адыны чякир. Бязи дастанларын мцяллифляринин
адлары «дягиг» мялум олмаса да, тядгигатчы бязи дастанларын сонунда
дуваггапмаларда юз адларыны сюйлямиш мцяллифляря ясасян фикирляриндя
136
исрарлыдыр ки, «Гара Танрыверди» дастаныны ямякдар Инжясянят хадими
Бозалганлы Ашыг Щцсейн, «Гандал Наьы» дастаныны ел шаири Хяййат Мирзя,
«Гачаг Кярям» дастаныны Ашыг Щцсейн Гямли, «Щажы Таьы» дастаныны ися
Эюйчяли Яшряф йаратмышдыр». «Бу дастанларда халгымызын вцгар, язямят,
ирадя вя азадлыг уьрунда мцбаризясинин тяряннцм» олундуьуну билдирмякля
йанашы, фикирлярини Н. В. Гоголун сюзляри иля тамамлайыр: Бунлар «щягигят
бойалары иля долу, халгын бцтцн щяйатыны ачыб эюстярян халг тарихидир, жанлы,
парлаг бир тарихдир» (Н.В.Гогол. Ясярляри, В1 жилд, сящ.67).
«Китаби –Дядя Горгуд» Азярбайъан халгынын гящряманлыг епосудур»
адлы арашдырмасында мин беш йцз илдян чох тарихи олан «Китаби-Дядя
Горгуд» дастанлары арашдырылыр. Бу дастанларын дцнйа халгаларынын нязяр
диггятини жялб етдийини, сядасынын «Алманийадан, Инэилтярядян, Франсадан,
Италийадан, Америка Бирляшмиш Штатларындан, Исвечрядян» вя башга
юлкялярдян эялдийини билдирир. Орта ясрлярдя «Китаби-Дядя Горгуд»ун
«Алманийайа апарылараг Дрезден шящяриндяки крал китабханасында мцщафизя
олун»дуьуну, 1815-жи илдя Алман шяргшцнасы Фридрих Фон Дитс тяряфиндян
елм аляминя таныдылдыьыны», «бир мцгяддимя вя 12 бойдан ибарят олан
епос»ун 1512-жи илдя китабхананын каталогуна салын»дыьыны, «1815-жи иля
гядяр дастан цзяриндя щеч бир тядгигат иши апарылма»дыьыны, «Фридрих Фон
Дитс епосун сяккизинжи бойу иля даща чох мараглан»дыьыны, «щямин бойу«Басатын Тяпяэюзц юлдцрдцйц бой»у алман дилиня тяржцмя едяряк няшр
етдир»дийини, бундан сонра епосун алимлярин диггятини жялб етдийини ачыглайыр.
Дядя Горгуд дастанларынын тядгигиндя академик Бартолдун вя профессор
Ъирмунскинин хидмятлярини йцксяк гиймятляндирир.
«ХХ ясрин яввялляриндян башлайараг «Китаби-Дядя Горгуд»ун
Тцркийядя тядгиги вя няшри мясяляляриня диггяти жялб едир. Дастанын Дрезден
нцсхясинин «1916-жы илдя Эилисли мцяллим Рифят» тяряфиндян яряб ялифбасы иля,
«1938-жи илдя Орхан Шаиг Эюкйай ятрафлы мцггядимя иля, щям дя йени тцрк
графикасы иля «Китаби-Дядя Горгуд»у бцтювлцкдя чап етдир»дийини, сорналар
тцрк алими Гырзыоьлунун вя Пертов Наилинин бу сащядяки бюйцк хидмятлярини
алгышлайыр. «Мящяррям Еркинин щяр ики нцсхя ятрафында апардыьы елми
тядгигатлар чох дяйярлидир. Бир сыра диэяр юлкялярин алимляри дя бу сащядя жидди
тядгигатлар апармышлар. Ян мараглысы одур ки, Орхан Шаиг 1973-жц илдя Дядя
Горгуд щаггында мцлащизялярини даща да дяринляшдиряряк юз ясярляриндя
дцнйа тцркологларынын епос щаггындакы тядгигатларыны цмумиляшдириб эениш
бир фонда шярщ етмишдир»,-дейир.
1928-жи илдян Азярбайжанда бу епосун тядгигиня башланылдыьыны билдирян
тядгигатчы А.Мусаханлынын «Ядябиййатдан иш китабы» адлы мяжмуядя Дядя
Горгуд щаггында гыса мялумат вердийини, «1930-жу илдя Ямин Абидин
«Яшряф дюврцндяки ядябиййатымыза аид вясигяляр» мягалясиндя «Китаби-Дядя
Горгуд»у нисбятян эениш тящлил» етдийини, академик Щямид Араслы, профессор
Я. Дямирчизадя, профессор Яли Султанлы, профессор М.Щ.Тящмасиб, профессор
Шамил Жямшидов вя башгалары тяряфиндян тядгиг олундуьуну, онларын
«епосун сырф Азярбайжана мяхсус олдуьуну» сюйлядиклярини, «онун
мювгейи,
халгымызын
тарихинин
юйрянилмясиндя,
ядяби
дилимизин
137
арашдырылмасында бюйцк ящямиййятя малик олмасы щаггында дяйярли
мцлащизяляр йцрцт»дцклярини билдирир.
Щюрмятли цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин дастанын 1300 иллик
йубилейинин кечирилмяси барядя хцсуси фярманыны йцксяк гиймятляндирян
тядгигатчы билдирир ки, «бу бизим щамымыз- дцнйа азярбайжанлылары, тцркдилли
гардашларымыз цчцн чох важиб вя гиймятлидир».
«Дцнйа алимляринин нязяр-диггятини жялб етмиш бу гядим вя щяр
жящятдян гиймятли абидя»йя бу эцн дя мараг олдуьуну, «Авропа, Асийа вя
Америка гитяляриндя бюйцк шющрят газан»дыьыны вя «столцстц китаба
чеврил»дийини фактларла сцбут едир: «Мясялян, Американын Техас
Университетиндя няфис тяртибатла «Китаби-Дядя Горгуд» инэилис дилиндя чап
едилмишдир. Китабын яввялиндя бу абидянин ящямиййяти, тяшяккцл тарихи, тясвир
едилян щадисялярин, тарихи-яфсаняви гящряманларын сяжиййяси, еляжя дя дастанын
бядии хцсусиййятляри щаггында эениш мцгяддимя, сонра ися библиографийа вя
шярщ верилмишдир.
Ясярин инэилис дилиндя башга бир тяржцмяси ися 1974-жц илин ийулунда
Лондонда кцтляви тираъла няшр олунмушдур.
Бу тяржцмялярин мцяллифи истедадлы инэилис алими Жорфей Лйуисдир.
Тяржцмянин орэиналла мцгайисяси эюстярир ки, Ж.Лйуис дастанларын дилини вя
цслубуну диггятля тядгиг етмиш, ясярдя жяряйан едян щадисялярля ялагядар
олараг Азярбайжанын орта ясрляр тарихини юйрянмиш, дастанлар щаггында елмитядгигат ишляринин бир чохуну эюздян кечирмиш вя тяржцмя ишиня бюйцк
мящяббятля эиришмишдир».
«Мцхтялиф
щадисялярдян
вя
айры-айры
оьуз
иэидляринин
гящряманлыгларындан бящс ется дя» алимин фикринжя, «Китаби-Дядя Горгуд»
бойлары «образ вя гящряманларын цмумилийи иля баьлы олуб ващид дастан тясири
баьышлайыр: «Оьузун йашлы (Газан хан, Дирся хан, Газлыг Гожа, Бякил,
Байбежан, Аруз, Гараэцня) вя эянж (Бейряк, Уруз, Басат, Йейняк,
Гарабудаг, Ямращ) нясля мянсуб гящряманлардан сющбят ачылыр.
Дастанларда иэидляр йалныз шцжаяти иля ад-сан газанырлар. Дастанларда халг
арасындан чыхмыш гящряманлардан да (Дяли Домрул, Гаража Чобан)
ряьбятля бящс едилир. «Дядя Горгуд» гящряманлыг рущу, мящяббяти иля
айрылмаз вящдятдир. Оьуз бяйляринин арасында доьма йурдларыны горумаг
наминя дцшмяня гаршы бирэя мцбаризя рущу щакимдир».
Епосда оьуз бяйляри иля мцбаризя апаран дцшмян гябилялярин дя тясвир
едилдийини, щяр ики тяряфин бир-бириня басгынынын да эюстярилдийини гейд едир вя
фикирляриндя щаглыдыр ки, «Лакин оьузларын щцжумлары чох вахт
тяжавцзкарлардан интигам алмаг мягсяди дашыйыр. Газан вуруш мейданында
«гачаны говмур», «аман диляйяни юлдцрмцр».
«Китаби-Дядя Горгуд» дастаныйла баьлы реал, тарихи мягамлара тохунан
Р. Рцстямзадя Гафгазда олмуш алим вя сяййащларын фикирлярини дя шярщ едир.
«Адам Олеари 1638-жи илдя Дярбянддя азярбайжанлылардан Дядя Горгуд
щекайялярини ешитдийини Газан ханын арвады Бурла Хатунун, еляжя дя Дядя
Горгудун юзцнцн бурада гябирляри олдуьуну эюстярмишдир. Ювлийа Чяляби
ися «Сяйащятнамя»синдя Дярбянддя устад Дядя Горгудун гябри олдуьуну
138
вя ширванлыларын бу гября бюйцк ещтирам вя етигад бяслядиклярини гейд
етмишдир.
«Дярбянднамя»лярдя дя Дядя Горгудун гябринин Дярбянддя олдуьу
эюстярилир. Бюйцк мцтяфяккиримиз М.Ф.Ахундов ися Дядя Горгудун
адгойма рявайятини йазыйа алмышдыр».
«Азярбайжан халг бядии тяфяккцрцнцн абидяси олан «Китаби-Дядя
Горгуд» дастанларынын поетик дили, бядии тясвир васитяляри иля зянэинлийи,
«онларда халг дилинин инжяликляриндян, аталар сюзц, зярб-мясялляр вя идоматик
ифадялярдян бол-бол, мящарятля истифадя олунмасы» тядгигатчынын диггятиндян
йайынмыр: «Китаби-Дядя Горгуд» Азярбайжан дилинин тарихини юйрянмяк
бахымындан да зянэин мянбядир. Бу сащядя бир сыра алимляримиз, о
жцмлядян, Дямирчизадянин тядгиги тягдиря лайигдир. Лакин бунунла беля
«Дядя Горгуд» бойларынын дилинин тядгигиня йеня дя бюйцк ещтийаж вардыр».
«Китаби- Дядя Горгуд»ун мотивляри ясасында бир сыра йазычы вя шаирлярин
эюзял бядии ясярляр йаздыьыны, Анарын ссенариси ясасында икисерийалы бядии филм
чякилдийини билдирян тядгигатчы арзу едир ки, «Дядя Горгуд»ун гящряманлыьы,
вятянпярвярлийи вя саф мящяббятини тяряннцм едян чохсерийалы жизэи филмляри
дя чякилсин. Тядгигатчы, фолклоршцнас Эцлхани Пянащын «Анар вя фолклор»
монографийасында Анарын бу мювзуда он ики серийалы жизэи филминин
сенарисини йаздыьыны билдирир вя бунларын дастанла ядагяли эениш тящлилини
вермишдир. Бунлар, шцбщясиз, бир сыра жизэи филмляриндян даща чох ящямиййят
кясб едяр».
1. АЗЯРБАЙЖАН ТАРИХИ ГЯЩРЯМАНЛЫГ
ДАСТАНЛАРЫНЫН ЪАНР ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Азярбайжан халгынын чох гядим тарихя вя зянэин ъанрлара мяхсус шифащи
ядябиййаты вардыр. Бу ъанрлар сырасында дастан хцсуси йер тутур. Яслиндя
дастан Шярг халгларына аид бир истилащдыр. Бу ъанр инди дя юз ящямиййятини
итирмямишдир. Мцасир ашыглармыз классик дастанлардан файдаланараг йени
щяйаты тяряннцм едян бир сыра дастанлар йаратмышлар. «Дилсуз-Хязанэцл»,
«Шямшир-Сянубяр», «Солтан-Гяндаб» «Тарлачы гыз», «Бящмян-Щумай» вя с.
беля нцмунялярдяндир.
«Дастан» истилащы явязиня, халг арасында, ясасян, «наьыл», «ящвалат»,
«сюз» терминляри ишлядилир. Саз-сюз мяжлисляриндя йашлы адамлар ашыгдан хащиш
едир ки, «Короьлу»нун сюзляриндян оху! Йахуд, «Тащир-Мирзя»ни даныш!
Бязян халг садяжя олараг дастанын адыны чякмякля дя кифайятлянир.
Халг арасында дастан «наьыл» адландырылса да, шцбщясиз ки, бу ъанрлар
арасында ясаслы фярг вардыр. Бунлар щям форма, щям дя мязмунларына эюря
бир-бириндян сечилирляр. Наьыллар ушаглары даща чох марагландырыр.
«Дастан» истилащы ашыг йарадыжылыьында бязян халг шеиринин мцхяммяс
шяклиня дя шамил едилир. Мцхяммясляр башга халг шеири формаларындан фяргли
олараг бир нюв епик ъанра йахынлашыр. Ашыглар щяр щансы гящряманын
139
эюстярдийи щцняри, фяалиййяти, йахыд, бир эюзялин тясвирини, мцяййян обйектин
щяжвини мцхяммяслярдя даща эениш, даща ятрафлы тяряннцм едя билирляр. Ашыг
мцхяммясляриндя еляси вар ки, бязян йцз мисрадан артыг олур. Она эюря дя
бу сцъетли щяжв, тяриф, тясвири дастан адландырылыр. Бозалганлы Ашыг Щцсейнин
«Жин Яли», Хяййат Мирзянин «Гандал Наьы», Ашыг Ялясэярин «Дяли Алы»
мцхяммясляри йцз-йцз ийирми мисрадан ибарятдир. Бунларда тяриф олунан
гящряманын бцтцн характери, фяалиййяти якс олунур.
Азярбайжан ашыгларынын йаратдыглары мцхяммясляр, хцсусиля ел
гящряманларынын шяниня дейилмиш мцхяммяс-няьмяляр билаваситя рус
былиналарыны йада салыр. Бу форма Х1Х ясрдя даща чох шющрят газанмышдыр.
Сонралар беля дастанлар Н. Няриманова, Гатыр Мяммядя, ямяк
гящряманларына щяср олунмушдур.
Ел бащадырлары щаггында йаранмыш дастанлар Азярбайжан гящряманлыг
епосунун бир голу олсалар да, онлар гящряманлыг дастанлыарынын диэяр
нювляриндян фярглянирляр. Щяр шейдян яввял бу гябил дастанлар тарихи
щадисяляри даща конкрет тяжяссцм етдирирляр. Беля дастанларын ясас гайяси вя
мювзусу сийаси мцбаризядир. Гящряманлыг пафосу иля долу бу дастанларда
халгымызын вцгары, язямят, ирадя, азадлыг, щагг-ядалят уьрунда мцбаризяси
тяряннцм олунур. Бу дастанларын апарыжы сурятляри ел-обанын бюйцтдцйц,
вятянпярвярлик, бейнялмилялчилик рущунда тярбийя етдийи, жясарятли, горхмаз,
юлцмцн эюзцня дик бахан, вятян, халг мянафейини юз жанындан язиз тутан ел
гящряманларыдыр. Онлар Дяли Домрул, Басат, сапандына даш гуртаранда
гойун-гузу гойуб атан Гаража Чобан, «Короьлу»дакы Щалайпозан,
Тцпдаьыдан олмасалар да, онларын гящряманлыьындан, ряшадятиндян,
жясарятиндян гидаланмыш, яфсаняви иэидликлярини юзляри цчцн байраг едян ел
гящряманларыдыр, реал, тарихян щяйатда йашамыш иэидлярдир.
Ел гящряманларынын адлары иля баьлы дастанларда ясас идейалардан бири
вятян, халга мящяббят щиссидир. Бу нцмуняляр ашаьыдакы хцсусиййятляря
маликдир:
Ясас апарыжы гящряман тарихи шяхсиййятдир. Онун кимсялийи тарихдя вя
тарихи сянядлярдя юз яксини тапмышдыр.
Гящряманын доьулдуьу йер, мащал, юлкя, щабеля, вуруш, дюйцш яразиляри
мцяййяндир.
Тясвир вя тяряннцм олунан щадисяляр гисмян тарихи щадисялярля сясляшир.
Ясатирля баьлы олан гящряманлыг дастанларындан фяргли олараг фантастик
елементлярдян халидир.
Епик-лирик нювя мянсуб олмагла, дастан ъанрынын шяртляриня –нясрля –
нязмин нювбяляшмяси принсипиня ясасланыр.
Мцхтялиф щяжмя, мцяййян сцъетя, композисийайа вя ясасян, ижтимаисийаси мязмуна маликдир.
Ел гящряманларыны тясвир вя тяряннцм едян дастанлар мязмун вя
вцсятиня эюря бир нечя група айрылырлар. Йери эялмишкян гейд едяк ки, щяр бир
тяснифин юзцня эюря ясаслары вя бу ясаслара сюйкянян принсипляри олмалыдыр.
Мясялян, рус халг гящряманлыг дастанлары ялагядар олдуьу жоьрафи сядлярин
140
ады иля тясниф едилмишдир: «Былины Киевского тсикла», «Былины
Калискоболынского тсикла», «Былины Новогородского тсикла».
Ел гящряманлары барядя йаранмыш дастанлары ися беля груплашдырмаг
мягсядяуйьун дейилдир. Чцнки дастанын юзцндя щадисянин жяряйан етдийи
ярази дягиг эюстярилир. Лакин бу дастанлары яразийя эюря дейил,
мцкялляфиййятиня эюря тясниф етмяк мягсядйюнлц сайыла биляр.
1. Кяндли щярякаты иля баьлы дастанлар, йахуд гачаг дастанлары.
2. Ингилаби дастанлар.
3. Щярби дастанлар.
Ялбяття, бу тясниф апарыларкян бир сыра шяртляр нязяря алынмышдыр. Мясялян,
еля груплашдырдыьымыз адларын юзляри дя бир нюв гящряманлыг, бащадырлыг
рямзини хатырладыр. «Кяндли щярякаты», «гачаг», «ингилаби», «щярби»
терминляри дя истилащлардыр. Бу истилащлар бир-бириня рущян йахындыр.
Вятянпярвярлик, гящряманлыг рущу иля баьлы олан бу ифадяляр билаваситя халгын
щагг-ядалят вя азадлыг уьрунда апардыьы мцбаризясини якс етдирир.
Азярбайжан халгы мцбариз халгдыр. Ясрляр бойу харижи мцдахилячиляр
Азярбайжанын сярвятлярини зябт етмяк цчцн бу торпаьа сохулмушлар. Лакин
халгымызын гцдрятини сындыра билмямишляр. Жаваншир, Бабяк, Короьлу, Гара
Мялик, Шащ Исмайыл, Фятяли хан, Гачаг Няби, Гачаг Кярям, Сяттар хан,
Гатыр Мяммяд, Камал кими ел гящряманлары мейдана чыхмыш, халгын
ирадясини мцщафизя етмиш, вятянин харижиляр ялиня кечмясиня имкан
вермямишляр.
Халг ися бу гящряманларын фядакарлыьы юнцндя анд ичмиш, онларын
амалыны нявя вя нятижяляриня тювсийя етмишдир. Бу гящряманларын адлары бядии
нцмунялярдя дя ябядиляшдирилмишдир.
Кяндли щярякаты иля баьлы дастанлар.
Кяндли щярякаты иля баьлы дастанлар мцхтялиф шякилдя олур. Бу щяряката
дахил олан груплардан бири дя гачаг дястяляридир. Тарихчиляримизин дедийи
кими, гачагчылыг да кяндли щярякатынын бир голудур. Лакин гачаглар диэяр
кяндли щярякаты групларындан дястяляриндя оланларын сайынын азлыьы иля
фярглянирляр. Щакимиййятин зцлм вя ядалятсизлийиня дюзмяйяряк, бу вя йа
диэяр сябябляря эюря юз кяндиндян, обасындан узаг дцшян вя щюкцмятдян
эизлянян, ясасян, чюллярдя, мешялярдя, гяриб кянд вя шящярлярдя сыьынан
кимсяляр халг арасында «гачаг» адланмышдыр. Бунлар яввялляр тяк-тяк эязир,
сонра ися щюкцмятдян наразы галан кяндли балаларыны да ятрафына топлайараг
кичик дястяляр дцзялдир вя мцтлягиййятя, йерли бяйяляря, зцлмкарлара гаршы
силащлы мцбаризя апарырдылар. Бязян онлары «гулдур» да адландырырдылар. Онлар
ажындан юлмямяк цчцн бязян сойьунчулугла да мяшьул олурдулар. XIX ясрин
сонларында фяалиййят эюстярян Гара Няби беля шяхсиййятлярдян олмушдур, М.
Горки йазыр: «О, Загафгазийада 1887-жи илдя мейдана чыхды. Тяхминян он иля
гядяр ялиня дцшянляри сойуб амансыз язиййят вермякля халгда горху вя
дящшят йаратды. Бцтцн Загафгазийа тайфалары ондан хябярдар иди. Щамы
ондан дящшятля данышырды. Аналар онун ады иля ушагларыны горхудурдулар.
Онун щяр щцжуму юлцмля, фялакятля нятижялянирди. О, вящшижясиня гана
сусамыш гяддар бир адам иди».
141
Буна эюря дя Йереван мащалы эенерал-губернатору Тизенгаузен Гачаг
Нябини кяндлиляр ичярисиндя нцфуздан салмаг цчцн гяза началникляриня хцсуси
эюстяриш вермишди ки, Гара Нябинин етдийи бцтцн жинайятляри Гачаг Нябинин
адына чыхыб, она гаршы олан ряьбяти азалтмаьа чалышсынлар».
Гачагчылыг щярякаты йалныз Азярбайжанда, Загафгазийада, Русийада
дейил, дцнйанын яксяр реэионларында йайылмышдыр. Бу дястяляр заманын
эярдишиндян, ядалятсиз ишлярин нятижясиндян, ещтийаж, намус, гейрят цзцндян
мейдана эялмишди. Халг арасында гачаглар «ядалят мцжяссимяси» рцтбясини
газанмышдылар. Онлар ядалятсиз ишлярин щакими идиляр. Халг щямишя онлары
севмиш, щяр йердя она кюмяк етмишдир. Онларын щаггында йцзлярля рявайят,
няьмя, яфсанялярля йанашы, эюзял дастанлар да йаранмышдыр ки, бу нцмуняляри
«гачаг дастанлары» адландырмаг мцмкцндцр.
Ингилаби тяряннцм едян дастанлар.
Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанларынын бир гисми дя ингилабла
баьлыдыр. Бу дастанлары шярти олараг «ингилаби дастанлар» адландырмышыг.
Доьрудур, халгда беля бир истилащ йохдур. Лакин, «Сяттар хан», «Няриман»,
«Гатыр Мящяммяд» кими дастанлары щялялик башга жцр адландырмаг да
мцмкцн дейилдир. Чцнки бу дастанлар билаваситя ингилабы тяряннцм едирляр.
Кямиййятжя аз олсалар да, чох бюйцк ижтимаи-сийаси ящямиййятя маликдирляр.
Азярбайжан ашыгларынын Биринжи гурултайында Халг Маариф Комиссары Р.
Ахундов чыхыш едяряк ашыг йарадыжылыьыны йцксяк гиймятляндирмиш вя онларын
йаратдыьы ингилаби мащнылары нязярдя тутмшдур. «Ингилаб Азярбайжан
халгынын ганындан доьмушдур». Доьрудан да, ингилаби рущда йаранмыш
«Сяттар хан», «Гатыр Мяммяд» кими дастанлар бу дейилянляря эюзял нцмуня
ола биляр.
Нярби дастанлар.
Ел гящряманларыны тяряннцм едян дастанлардан бир гисми щярби
дюйцшлярля ялагядардыр. Бурада дюйцш, ясасян, ики дювлят арасында жяряйан
едир. Бунлардан бири тарихдя мяшщур олан «Чалдыран дюйцшц» иля ялагядар
йаранмыш «Шащ Исмайыл-Тажлы бяйим», икинжиси, ися Бюйцк Вятян мцщарибяси
дюврцнцн йадиэары «Камал» дастаныдыыр. Бундан ялавя, «Фятяли хан-Тути
Бикя», «Надир шащ», «Пящливан Исрафил», «Ялимярданлы Няжяф» кими дастанлар
тарихи дюйцшляри якс етдирдикляри цчцн онлары тяхмини олараг «щярби дастанлар»
адландырмаг мцмкцндцр.
Тарихи гящряманлыг дастанларынын яслиндя щамысы жянэавярликля, дюйцшля,
ганлы вурушмаларла ялагядардыр. Чцнки бу дастанларда ясас сющбят халгын
дахили вя харижи дцшмяняляря гаршы апардыьы силащлы мцбаризядян эедир. Лакин
щярби дастанлар юз сяжиййя вя характерляриня эюря дя олса онлардан сечилирляр.
Истяр гачаг дастанларында, истярся дя, щярби вя ингилаби дастанларда ясас
мювзу жянэавярлик вя вятянпярвярликдир. Щагг-ядалят, азадлыг уьрунда
мцбаризядир. Бунларда диггяти ян чох апарыжы гящряман жялб ется дя, ясас
фяалиййят халгындыр. Гара Мялийя, Шащ Исмайыла, Фятяли хана, Молла Нура,
Гачаг Нябийя, Гачаг Кярямя, Сяттар хана, Гатыр Мяммядя, Камала вя
башгаларына щяр йердя кюмяк ялини узадан, онлары тягиблярдян горуйан, щяр
жцр мадди вя мяняви йардым эюстярян садя халг кцтлясидир. Дастан
142
гящряманлары халгын ян эюзял хцсусиййятлярини юзляриндя жямляшдирмишляр.
Онлар щямишя халгла баьлы олмуш, онунла бирликдя фяалиййят эюстярмишляр.
«Тарихи бюйцк кцтля йарадыр», одур ки, ел сяняткарлары юз
йарадыжылыгларында щямишя цстцнлцйц халга вермиш, гящряманларынын бцтцн
эюзял хцсусиййятлярини халгла баьлы шякилдя тясвир вя тяряннум етмишляр.
Мясялян, ханларын, бяйлярин, приставларын гаршысында яйилмяйян, онлара
мейдан охуйан Гара Танрыверди цзцнц кяндли кцтлясиня тутуб дейир:
Нечя вахтды эюрцшмцрям сизинля,
Йыьылын йаныма эялин, кяндчиляр!
Щагг цжцндан чох язиййят чякирсиз,
Беля эетмяз дювран, билин, кяндчиляр!
Бяйляр цстя мян атымы сцрярям,
Щагг йолунда юз ишими эюрярям.
Йолунузда жаным гурбан верярярм.
Гощум-гардаш, ялбир олун, кяндчиляр!
Танрывердийям, Исмайыл оьлуйам!
Дцшмяндян ютяри баьры даьлыйам.
Щяр биринизя гулам, яли баьлыйам,
Дост йолунда жаным алын, кяндчиляр!
Дастан гящряманлары садя, алижянаб вя тявазюкардырлар. Онлар щеч
заман юз мянафелярини халгын мянафейиндян цстцн тутмамышлар. Юз
иэидликлярини дя эюзя сохмамышлар. Бу, щямишя вя щяр йердя беля олмушдур.
Бюйцк Вятян мцщарибясинин гящряманы Камал Гасымов верилян
тапшырыьа дюня-дюня ямял едир, гящряманлыглар эюстярир, кюрпцляр даьыдыр,
бцтцн бунларда о, бир дяфя дя олсун юйцнмцр. Яксиня, о командириня дейир:
«… Ня гядяр ки, эюзлярим бахыр, ня гядяр ки, цряйим дюйцнцр, голларым
ишляйир, бядянимдя ган вар, жанымда няфяс, вурушажаьам. Мян йорулмаг
билмяйяжяйям».
Бир сыра мящяббят дастанларында олдуьу кими, бязи тарихи гящряманлыг
дастанлары мцяййян бир сонлугла-дуваггапма иля битир. Лакин мящяббят
дастанларындакы
дуваггапмалар
мящяббяти
тяярннцм
етдийи,
«эюзяллямядян» ибарят
олдуьу щалда, гящряманлыг дастанларындакы
дуваггапма, билаваситя, щямин нцмунянин гящряманынын тярифи иля, ясярдя
жяряйан едян щадисялярин гыса бядии тясвири иля ялагядардыр. Мясялян,
«Танрыверди», «Гачаг Кярям», «Гандал Наьы» бунун ян йахшы
нцмунясидир. Бу сонлуг вя йа ашыгларын дили иля десяк дуваггапмада дастан
йарадыжысынын ады чякилир. Бунунла да щямин дастанын ким тяряфиндян
йарандыьы мялум олур.
Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанларынын ясас вя чох щиссясини няср
тяшкил едир. Дастанын йурд щиссясиндя щадисялярин шярщи дя нясрля сюйлянилир.
Лакин дцшмянля цз-цзя эялдикдя, верилян ямрляр, дейишмяляр, мядщляр,
143
хябярдарлыг, щярбя-зорбалар, дцшмян цзяриня чаьырыш мотивляри, нясищятчилик вя
с. нязмля сюйлянилир. Хцсусиля, Шяргдя чох эениш йайылмыш бу форма еля инди дя
юз ящямиййятини итирмямишдир. Щал-щазырда юзбяклярдя, тцркмянлярдя,
каракалпакларда, газахларда, гырьызларда, фарсларда, щиндлилярдя, тцрклярдя
бу форма эениш шякил алмышдыр.
Дастанын илк дяфя щансы формада йаранмасы щялялик дягиг мялум
дейилдир. Башга сюзля, индийя гядяр щеч кяс бу суала елми жаваб вермямишдир.
Бу мясяля узун мцддятдир ки, алимляримизи дцшцндцрмякдядир.
Бяллидир ки, бцтцн халгларын дастанлары ейни формада олмамышдыр.
Мясялян, «Русуданиани», «Амираниани» кими эцржц дастанлары няср
шяклиндядир. Буна эюря М. Й. Чиковани беля гянатя эялмишдир ки, халг
дастанлары илк дяфя няср шяклиндя йаранмышлар (М. Й. Чиковани. Амираниани.
Тбилиси, 1960. с. 167).
П.Д. Ухов ися гейд едир ки, бунлар наьыллардан бир дя она эюря
фярглянирляр ки, онлар шеирля дейилмишляр. Мусиги алятинин мцшайияти иля ифа
олунмаг цчцн йаранмышлар. Наьыллар ися нясрля олур. Онлар нягл олунмаг
цчцн йаранмышлар (Русские народные былины. М. Детгиз. 1958. с.324).
Тядгигатчылар тамамиля щаглыдырлар. Яввала, бу халгларын щамысында
дастанлар ейни вахтда йарана билмязди. Бязиляриндя тез, бязиляриндя эеж
йаранмышдыр. Вя щяр бир халгын дастаны юз формасында мейдана эялмишдир.
Щамысы да илк рцшеймлярини ясатирдян алмышдыр. Нящянэлярин, аллащларын
щаггында дцзялдилмиш бу дастанлар мцхтялиф халгларда айры-айры формаларда
олмушлар. Щям дя шцбщясиз, дастанлар синифлярин вя йа дювлятин
йаранмасындан чох яввял мейдана эялмишдир. Бунларын щамысынын илк
рцшеймлярини ясатирляр тяшкил етмишдир.
Демяк, бир халгын ясатири диэяр халгын инжясяняти цчцн зямин, ана бешийи
ола билмяз. Бир щалда ки, щяр халгын юз ясатири олмуш вя бу ясатир дя онун
инжясянятинин, о жцмлядян, гящряманлыг епосунун зяминини тяшкил етмишдир,
демяли, бунларын мязмуну кими формалары да мцхтялиф олмушдур. Бир халгда
бу илк дяфя няср, диэяриндя нязм, о бириндя ися нясрля нязмин гаршылыглы
формасында йаранмышдыр. Мясялян, ерамыздан цч мин ил яввял йашайыб
йаратмыш шумерлярин дюврцмцзя гядяр эялиб чатмыш бир сыра нцмуняляриндя
щям нясрин, щям дя нязмин ибтидаи формалары вардыр. Ялбяття, башга
халгларда да беля нцмуняляря тясадцф едилир. Лакин бунларын да щамысы ейни
вахтда йарана билмязди. Ижтимаи щяйатда баш верян дяйишикликляр ейни вахтда
олмадыьы кими, жямиййятин мяняви щяйатында, онун бядии тяфяккцрцндяки
дяйишикликляр дя ейни вахтда инкишаф едя билмяз.
Гящряманлыг дастанлары мящяббят дастанларындан чох-чох яввял
йаранмышдыр. Мящяббят дастанлары нисбятян сонракы дюврлярин мящсулудур.
Бир чох рус алимляри дя бу фикирдядирляр (В.Б. Никитина, Е.В. Раевскайа,
Д.Г. Редер, «Литература древнего Востока», М:. 1962, с. 16). Демяли,
гящряманлыг дастанларынын тарихи даща гядимдир. Онларын илк рцшеймляри
зооморфик, тотемик сурятлярля баьлыдыр. Буну биринжи нювбядя Шяргин гядим
абидяляриндяки формалара ясасян дейирик. Мясялян, ян гядим щинд абидяси
144
«Рамайана»да буну даща айдын эюрцрцк (Б. Н. Лунин. «Историйа
Индийской културы». М:. 1960. с.50).
Бундан башга, даш дюврцня аид бир сыра гящряманлыглар айры-айры
халгларын дастанларында шифащи шякилдя дилдян-диля кечяряк сонракы ясрлярдя
гайа дашлары цзяриндя щякк олунмушдур. Шумерлярин гящряманлыг
дастанларындан бири олан «Лцкялбяндя вя Енмеркар» дастанынын гящряманы
Лцкялбяндя юз йолдашлары тяряфиндян инсан йашамайан чюллц-бийабана атылыр.
О, бурада тяк-тянща йашамаьа башлайыр, гушларла вя чюл щейванлары иля
гидаланыр. Йабаны мейвялярля эцнцнц кечирир. Онлары топламагла мяшьул
олур. Онун ян бюйцйк щцняри вящши буьа иля туташмасы, ону юлдцрмяси олур.
Беляликля, Лцкялбяндя юз гочаглыьы иля вящши буьадан жаныны гуртарыр. Щямин
дастан шумерлярдя йазынын йаранмасы иля ялагядар топланмышдыр. Дастан
мцасир дюврцмцздя ян гядим бир абидя кими гиймятлидир. Бу дастанларда
йалныз бир эянжин эюстярдийи гящряманлыгдан дейил, шумерлярин йашайыш тярзи,
тясяррцфатлары вя мядяни щяйатларындан да бящс едилир.
Мяшщур «Авеста» абидяси дя бир сыра гящряманлыглары юзцндя мцщафизя
етмишдир. Бу гящряманлыг епизодлары щям няср, щям дя нязмля йарадылмышдыр.
Бу абидя яэяр ерамыздан доггуз яср яввял тяшяккцл тапмышса, бу, щямин
рявайятлярин еля щямин дюврдя йарандыьы демяк дейилдир. Чцнки «Авеста»
юзц дя бирдян-биря йаранмамышдыр. Шцбщясиз, бу «зярдцштиликдян габаг
мювжуд олан ибтидаи гябиля динляринин етигадларынын, илкин ясатири вя мифик
сурятлярин ясасында тяшяккцл тапмышдыр (Р. Азадя. Азярбайжан епик шеиринин
инкишаф йоллары. Бакы. Елм. 1975. с. 16).
Буна ясасян дейя билярик ки, щямин рявайятлярин изляри гядимляря,
тядгигатчыларын дедийи кими, ибтидаи гябиля динляринин, илкин ясатири вя мифик
сурятлярин ясасында тяшяккцл тапдыьы дюврляря эедиб чыхыр. Бурадан беля
гянаятя эялмяк олур ки, Азярбайжан халгынын гящряманлыг дастанлары еля
илкин дюврлярдян нясрля нязмин гаршылыглы формасында мейдана эялмишдир.
Бундан сонра эялян дастан йарадыжылары да дастанларыны щямин зямин
ясасында, щямин формада йаратмаьа башламышлар. Ялбяття, буну бир сыра
халглара шамил етмяк олар. Мясялян, Шяргин ян гядим абидяляриндян «Мин бир
эежя» вя «Панжатантра» китабларында да буна тясадцф едилир. Бурада мараглы
щекайятляр нясрля нягл олунуркан, арабир ибрятамиз шеирляр дя сюйлянилир.
Шцбщясиз, бу, сябябсиз дейилдир. «Мин бир эежя» щекайятляринин мяншяйиндян
бящс едян Шярг вя Гярб тядгигатчылары бу сябяби даща дцрцст мцяййян
етмишляр. «1001 эежя»ни фарс дилиня тяржцмя (1844) едян азярбайжанлы алим
Ябдцллятиф ят-Тясужи Тябризи юз тяржцмясинин няшриня кичик бир мцгяддимядя
йазмышдыр:
«Эизлин галмасын ки, кечмиш ясрлярин аьыллы, мцдрик адамларыны эащ
яфсаня шяклиндя вя эащ да щейванларын дилиндян мязяли щекайятляр
уйдурмагда ясил мягсядляри охужулара юйцд вя нясищят вермяк олмушдур.
Онлар юз фикирлярини бажардыгжа гясдян бязякли сурятдя верирляр ки, охуйанлара
мараглы олсун вя онлар яфсаня хатириня щявясля охудугларыны йахшы йадда
сахлайыб сонра фикря далараг онларын ичярисиндя эизлядилян гиймятли инжиляри яля
эятирсинляр вя ибрятли мяналарындан дярс алсынлар. «1001 эежя»нин эениш билийя
145
малик олан мцяллифи беля бир цсулдан истифадя едяряк кечмиш адамларын башына
эялян яжайиб-ьярайиб ящвалатлардан яфсаняляр дцзялдиб щейванларын дилиндян
мараглы щадисяляр сюйлямиш вя ара-сыра шеирляр вя лятифялярля онлары бязямиш ки,
камал ящлини зювгя эятирсин вя ядиблярин бялаьятини артырсын. Буна эюря дя бу
китабы щяр тябягядян олан савад ящли бюйцк щявяс вя марагла охуйур, ону
ешидянляр дя юз ряьбятлярини эизлядя билмирляр» («Мин бир эежя», Бакы, 1973,
с.8).
Ялбяття, мцяллиф абидянин тарихи, ижтимаи-сийаси ящямиййятиндян сющбят
ачмамыш, йалныз ясярдяки мянявиййаты нязярдя тутмушдур. Ясас мясяля
бурасындадыр ки, бу ясяр няср вя нязмля йазылмышдыр. Щяр няйин хатириня
олурса-олсун, «1001 эежя» нясрля нязмин гаршылыглы формасындан
йарадылмышдыр. Щяля бу йазыйа алынмасы вя тяржцмяляридир. Бяс йарандыьы
дюврляр нязяр алынарса, Шярг дастанларынын мящз нясрля нязмин гаршылыглы
формасында йарадылдыьы бир щягигятя чевриляр. Мяммядаьа Султанов йазыр:
«1001 эежя»нин юзцндя ара-сыра няср мятнинин зийнятляндирилмяси цчцн шеир
парчалары вардыр. Бу шеирляр ися ясярин башга диля тяржцмяси заманы вязиййяти
аьырлашдырыр. Буна эюря дя чох заман мцтяржимляр йа шеирляри мцмкцн гядяр
ихтисар етмиш, йа да онлары юзляринин вя йа башга шаирлярин щямин мятня уйьун
олан ориъинал шеирляри иля явяз етмишляр».
Бурада доьрудан да бир щягигят вардыр. Эюрцнцр, «1001 эежя» там
башдан-баша нясрля-нязмин гаршылыглы принсипиндя олмушдур. Тяржцмя заманы
ону йа чох ихтисар етмиш, йа башга уйьун шеирлярля явяз етмишляр.
Цмумиййятля десяк, бизим халг дастанлары да мцяййян дяряжядя бу
абидялярдян щям форма вя щям дя мязмунжа гидаланмыш вя эетдикжя
колоритляшяряк инкишаф етмишдир. Даща дягиг десяк, шяргин бу гядим абидяляри
яски озанларын дастан йарадыжылыьында мцщцм рол ойнамышдыр. Щятта
бунларда бязян мязмун охшарлыглары да нязяря чарпыр. Мясялян, ийирми икинжи
эежядя беля бир епизод верилмишдир: Султанын бир гозбел мещтяри вармыш.
Султан вязирин гызыны юзцня истяйир, вязир ися юз гызыны султана вермякдян
имтина едир. Султан бундан гейзя эялир вя билдирир ки, сянин ажыьына гызыны
нюкярляримин ян чиркининя веряжяйям. Одур ки, гызын гозбел мещтяря
верилмясини ямр едир.
Беляликля, епизод «Гара Мялик» дастанындакы бир щадися иля бирляшир.
Шащзадя Нцсрятдинин Гара Мялийя гейзи тцтдцьц цчцн онун нишанлысынынэюзял Рцхсарянин гатырчысы Чил Буьайа яря верилмясини ямр едир. Вязирин
гызына эялинлик палтары эейиндирир. Шаирляр она тярифляр дейир, гызлар той чалыб
охуйурлар. Лакин щеч кяс бу эюзял гызын гозбел мещтяря эетмясиня гыймыр.
«Гара Мялик» дастанында да Рцхсаряни бязяндирир, эялинлик палтарыны
эейиндирир, той чалдырыр, ашыглар охуйур, гызы тяриф едирляр. Лакин щеч кяс бу
гызын мещтярчи Буьайа верилмясиня разы дейил.
Щяр ики ясярдя щюкмдарларын ямри йериня йетирилмир, чцнки халг бу ямрин
ялейщинядир. Вязирин гызы юз тайы-бярабяри Бядряддин Щясяня, Рцхсаря ися юз
нишанлысы Гара Мялийя гисмят олур.
146
Бцтцн бу эюстярдийимиз форма вя мязмун йахынлыьы бир даща сцбут
едир ки, Азярбайжан дастанлары истяр форма вя истярся дя мязмунжа Шяргин
гядим сянят абидяляриндян язями дяряжядя гидаланмышлар.
Илк дастанлар бир гядяр пиримитив шякилдя олса да, шифащи шякилдя йарадылыб
йашадылдыьындан эетдикжя дилдян-диля кечяряк формалашмыш, тякмилляшмиш вя
нящайят, мцасир халг дастанлары шяклиня дцшмцшдцр. Лакин чох гядимлярдя
бу дастанлар чох ири щяжмдя йарадылмышдыр. «Олонхо», «Гесер», «Илиада»,
«Одиссейа», «Китаби-Дядя Горгуд», «Короьлу», «Алпамыс», «Манас»,
«Каара-Маадай» вя саир кими абидяляр бу фикри демяйя имкан верир. Епос
адландырдыьымыз бу ири щяжмли ясярляр артыг йаранмыр. Бизжя, бу инсанларын,
жямиййятин эетдикжя инкишафы, техниканынн тякмилляшмяси, мядяниййятин
артмасы, мятбуатын, йазылы ядябиййатын инкишафы иля ялагядардыр. Чцнки йени
дювр, йени ъанр, йени форма тяляб едир. Бу, йалныз шифащи йарадыжылыгда дейил,
йазылы ядябиййатда да юзцнц бцрузя верир. Вахтиля Фирдювсинин, Низаминин,
Хосров Дящлявинин, Няваинин, Жаминин вя с. йаратмыш олдуглары (ялбяття, биз
бурада биринжи нювбядя щяжмдян данышырыг) поемалар, муасир дюврцмцздя
йаранмыр. Бцтцн бунларын ясас сябябляриндян бири жямиййятин вя техниканынын
инкишафы иля ялагядардыр. Лакин бу ясярлярдян гидаланан истяр шифащи, истярся дя
йазылы ядябиййатын йарадыжылары чох мязмунлу вя эюзял, мцасир дюврцн
тялябиня уйьун ясярляр йарадырлар. Гящряманлыг епосларына дахил етдийимиз,
йяни бу епосларын бир голу олан Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанлары да
мяншя етибары иля, форма вя идейажа абидялярдян гидаланараг дюврцн тялябиня
уйьун бир шякилдя йарадылмышдыр. Яввялкиляря нисбятян бир гядяр
конкретляшдирилмиш вя реаллашдырылмышдыр. Гядимлярдя радио, телевизийа,
мятбуат, кино, мядяниййят сарайлары олмадыьындан узун-узады дастанлары
динлямяк, ашыглара гулаг асмаг, эцнлярля онлары ешитмяк жамаата хош
эялирди. Инди ися йер цзяриндя фираван йашамаг цчцн ящалинин дя сайы нязяря
алынарса, щамыдан жидди ямяк вя зящмят тяляб олунур. Бунун цчцн
инсанларда вахт гядим дюврляря нисбятян мящдудлашыр. Она эюря дя мцасир
дастанларын щяжми йох, биринжи нювбядя форма вя мязмуну, ижтимаи-сийаси
характери, заманын тяляби, халгын арзусу нязяря алынмалыдыр. Шцбщясиз, инди
инсанларын дяркетмя габилиййятляри дя яввялки ясрлярдякиндян фярглянир.
Бязи мцтяхяссисляр бир сыра ъанрлары айырд етмяк, ядяби нювляри
фяргляндирмяк явязиня онлары бир-бириня гарышдырырылар. Мясялян, бязян ясатирля
рявайяти, рявайятля яфсаняни фяргляндиря билмир, епосу дастан, дастаны ися
роман адландырырлар. Ялбяття, бу, дцзэцн дейилдир. Щяр бир ъанрын юз спесифик
хцсусиййяти, шяртляри, нцмуняляри вардыр. Яэяр биз дастанла епосу бирбириляриня гарышдырсаг, о заман бу ъанрларын тядгиги проблеми дя
мцряккябляшяр вя нятижя анлашылмаз олар. Биринжи нювбядя тядгиг олунан ъанр
мцяййян едилмялидир. Чцнки щяр бир ъанр тарихи категорийадыр. Онун
юзцнямяхсус зямини, мяншяйи, формасы, мязмуну, идейасы, нцмуняляри
олмалыдыр. Халгын она вердийи ад, истилащ нязяря алынмалыдыр. Биринжи нювбядя
тядгиг олунан вя йа щаггында сющбят ачылан ъанрын материалы олмалыдыр. Яэяр
ялдя байаты йохдурса, яфсаня, рявайят, няьмя топланмайыбса, йазыйа
алынмайыбса бу ъанрлардан нежя данышмаг олар?
147
Бязян танынымыш ашыглар айры-айры шяхсиййятлярля эюрцшцнц эащ «ящвалат»,
эащ «рявайят», эащ да «дастан» адландырырлар. Халг буну «эюрцш» кими верир.
Мясялян, «Ашыг Ялясэярин Дяли Алы иля эюрцшц», «Ашыг Бящрамын Надир шащла
эюрцшц» вя с. Бизжя, бунлары «рявайят» адландырмаг мягсядяуйьун дейилдир.
Чцнки онлар реал тарихи шяхсиййятлярдир. Рявайят ифадяси, истилащы ися бир гядяр
реаллыгдан узагдыр. Бу гябил нцмуняляри дастан адландырмаг да олмаз.
Чцнки бу «эюрцш»ляр, «рявайят»ляр бир вя йа ики гошмадан, йахуд бир
мцхяммясдян ибарят олур. Дастанда бир нечя хятт, бир нечя формалы шеир,
сцъет, композисийа, мцражият, щисс, щяйяжан, рущ, эениш мязмун вя саир
олмалыдыр. Йахуд, епоса дастан ады вермяк дя дцзэцн дейилдир. Епос халг
йарадыжылыьынын ян ири ясяридир. «Короьлу» епосу иля «Ашыг Гяриб», йахуд,
«Камал», «Танрыверди» дастанларыны йанашы гоймаг олмаз. Епосда бир нечя
дастан бирляшир. Йяни епосун дахилиндя ейни сцъетя баьлы бир нечя дастан
вардыр. Мясялян, «Короьлу» епосунун щяр сяфяри, голу бир дастандыр. Она
эюря дя «Короьлу»йа дастан, «Ашыг Гяриб»я ися епос демяк эцнащдыр. Щяр
шейдян яввял, дастана нисбятян епосун йаранма тарихи даща гядимдир.
Доьрудур, епосун формалашмасынын тарихини мцяййянляшдирмяк чятиндир,
лакин мцтяхяссисляр беля гянатя эялмишляр ки, епос гябиля гурулушу дюврцндя
йараныр (А. Й. Пропп. Русский героический епос. М. 1958. с. 32).
Арашдырыжылар «Китаби-Дядя Горгуд» вя «Короьлу» кими абидялярин
йаранма тарихини чох гядимляря апармагла дцзэцн щярякят едирляр. Чцнки,
ясатирля баьлы олмуш бу абидяляр-епослар сонракы ифачылар тяряфиндян бир сыра
тарихи щадисялярля ялагяляндирилмиш, бу ися тядгигатчылары чашдырмышдыр. Юз
хцсусиййятиня вя спесификасына эюря епос артиыг епик истилащындан узаглашараг,
епик нювцн хцсуси, щям дя ян бюйцк ири щяжмли ъанрына чеврилмишдир.
Дастанлар ися епосун ясасында ондан сонра йаранмышдыр. Хцсусиля,
Азярбайжан тарихи гящярманлыг дастанлары епосдан фяргли олараг реал тарихи
щадисялярин бядии тясвири вя тяряннцмунц эениш нцмайиш етдирирляр.
Русларын «Игор полку щаггында дастан»ы, алманларын «Зигфрид»,
франсызларын «Тристон вя Изолда», эцржцлярин «Амраниани, гырьызларын
«Манас», юзбяклярин «Алпамыш», йакутларын «Олонхо», щиндлилярин
«Мащабщарата» вя с. епослары гейд етдийимиз жящятляри юзцндя топлайан
сянят ясярляридир. Рус тянгидчисчи В. Г. Белински йазыр: «Епос халгын йенижя
ойанмыш шцурунун ядябиййат аляминдя илк йетишмиш мейвясидир».
Епос, ейни заманда, бащадырлыг, жянэавярлик вя яфсаняви гящряманлыгла
баьлыдыр. О дюврцн ижтимаи-сийаси щадисялярини якс етдирян бир нечя мцхтялиф
мязмунлу дастанлары бирляшдирир. Мясялян, Азярбайжан халгынын «КитабиДядя Горгуд»у епосун ян йахшы нцмунясидир. Бурада он ики бой-дастан
бирляшяряк бир сцъет хятти тяшкил етмишдир. Абидядя ясатирля баьлы бойлар да
вардыр ки, бу жящят билаваситя ону епос сявиййясиня йцксялтмишдир. Вя йахуд,
«Короьлу» епосунда бцтцн щадисяляр Короьлунун ятрафында бирляшир. Щялялик
ийирми ики голдан-дастандан ибарят олан бу епос да юз мянбяйини
гядимлярдян алан дюрд ясас амил цзяриндя гурулмушдур. Биринжиси, ясярин
гящряманы Короьлудур, О Кор оьлудурму, Эор оьлудурму, Гор
оьлудурму, Кал оьлудурму? Щяр щалда бу, чох мцбащисяли мясялядир.
148
Епосун йаранма тарихини мцяййян етмякля щеч ня итирмирик. Яксиня,
халгымызын гящряманлыг кечмишини даща гядимляря апарырыг. Икинжиси, Мисри
гылынж мясялясидир. Илдырым парчасындан дцзялдилмиш бу гылынжын тарихи вя талейи
дя бизя мялум дейилдир. Йеня дя ясасы чох гядимляря эедиб чыхыр. Цчцнжцсц,
Гырат вя Дцрат мясялясидир ки, су иля баьлыдыр. Дюрдцнжцсц, аби-кювсяр вя
Чянлибелдир ки, щялялик щеч якс о йери дцрцст мцяййян едя билмямишдир.
Демяли, щяйатын бязяйи олан од, су, щава, кими цнсцрлярин бу епосла баьлылыьы
онун даща гядимлярля ялагядар олдуьуну демяйя щагг верир.
«Гачаг Няби» дастанында да бязян ясатири епизодлара раст эялирик.
Лакин, бу, топлайыжынын тягсири цзцндян мейдана эялмишдир. «Гачаг Няби»
епос йох, садяжя халгын юз ел гящряманынын адыны ябядиляшдирдийи тарихи
дастандыр. Дастанын ян йахшы вариантыны Ялищейдяр Тащиров топлайыб няшр
етдирмишдир. «Гачаг Няби» вя буна бянзяр тарихи гящряманлыг дастанларынын
щяр бири «Короьлу»нун анжаг бир голу щяжминдя олмалыдыр. Ялбяття, бу
тяхмини мцяййянляшмядир. Бир гядяр ири, йахуд кичик олмасы да ишя о гядяр
хялял эятирмир. «Гара Мялик», «Шащ Исмайыл-Тажлы бяйим», «Гара
Танрыверди», «Гачаг Кярям», «Гандал Наьы», «Сяттар хан», «Гатыр
Мяммяд», «Щажы Таьы», «Мухтар бяй», «Ялимярданлы Няжяф», «Камал» вя
с. гящряманлыг дастанлары да она бянзярдир. Бу дастанлар синифли жямиййятдя
йарандыьындан ясатири эюрцшлярдян халидирляр. Бунларда реал тарихи щадисяляр
бядии шякилдя юз яксини тапмышдыр.
Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанлары Мидийа дювлятинин
тяшяккцлцндян сонракы дюврлярдя йаранмышдыр. Лакин Щередотун «Тарих»
китабында тарихи гящряманлыг дастанларынын изляриня раст эялирик. Астиагын,
Томрисин адлары иля баьлы рявайятлярдя бу изляр даща габарыг нязяря чарпыр.
Орада бядиилик вя тарихилик рявайятдян чох дастана бянзяйир. Щадисялярин
тясвири билаваситя тарихи гящярманлыг дастанларыны хатырладыр. Йалныз нязмин
олмамасы ону дастан формасындан узаглашдырыр. Азярбайжан тарихи
гящряманлары гылынж, галхан, топпуз, низя, ох, топ, тцфянэдян башга бядии
сюздян дя бир силащ кими истифадя етмишляр. Сямяд Вурьунун дедийи кими:
«Гящряманлыг вя поезийа якиздирляр, щягиги гящряманлыг, ейни заманда
щягиги поезийадыр. Щяля гядим заманларда инсан юз йашамасы цчцн
силащландыьы, юз азадлыьы уьрунда гара гцввялярля мцбаризя етдийи заман, о
тякжя гылынж, ох вя топла дейил, няьмя иля силащланырды».
149
2. ГАФГАЗДА ГАЧАГЛАР
Азярбайжан рус чаризминин ишьалындан сонра диэяр харижи юлкялярин
басгынларындан жаныны гуртардыса да лакин дахилдя рус чаризми Азярбайжан
халгына, о жцмлядян, кяндли кцтлясиня щеч бир азадлыг вермяди. Хцсусиля,
ужгарларда кяндли кцтляси даща ажынажаглы вязиййятя дцчар олду. Щятта 1830жу иллярдян сонра щюкумят ужгарлардакы идаря системини дяйишяряк, бяйлярин
дя щцгугларыны ялляриндян алды вя гяза щакими вязифясини щюкумятин тяйин
етдийи комендантлара тапшырды. Мящз бу ганун да чох йашамады. Беля ки,
1846-жы ил декабрын 6-да бяйлярин щцгугу йенидян юзляриня гайтарылды.
Бундан сонра кяндлилярля торпаг сащибляри арасындакы зиддиййят даща да
эенишлянмяйя вя шиддятлянмяйя башлады. Бунун ясл сябяби ися биринжи нювбядя
кяндлилярин торпагдан мящрум едилмяляри иди. Бяйлярин онлары щяддиндян
артыг истисмар етмяляри, верэилярин щяддиндян артыг олмалары кяндлиляри
ажынажаглы бир вязиййятя салмышды. Чар щюкумятинин кяндли кцтляляриня лазыми
шяраит йаратмамасы,она щеч бир щцгуг вермямяси вя торпагдан мящрум
етмяси нятижясиндя Цмумрусийада олдуьу кими Азярбайжанда да кяндли
азадлыг щярякаты баш галдырмышды. Бу щярякат щяля XIX ясрин биринжи йарысында
йерли бяйляри, торпаг сащиблярини горхуйа салан бир сыра мяшщур жясарятли
кяндли гящряманлары йетирмишди ки, бунларын сырасында Молла Нур, Гачаг
Адыэюзял, Гачаг Йаряли, Борчалы Сямяд, Кярим Яфянди вя башгалары юз
фяалиййятляриня эюря халг арасында даща чох шющрят газанмышдылар. Онлар халг
арасында «гачаг» кими танынырдылар. Чцнки, мцтлягиййятя гаршы чыхараг,
дювлят нцмайяндяляринин тягибляри нятижясиндя юз кяндиндян, кясяйиндян
гачаг дцшцр, мешялярдя, кечидлярдя, даьларда вя бир сыра ялчатмаз йерлярдя
эизлянир, дювлят ганунларындан кянар эязир, дювлятя табе олмадан мцстягил
щяйат кечирирдиляр.
Азярбайжанда кяндли щярякаты эетдикжя артыр вя щюкумяти дя горхуйа
салыр. Йалныз Азярбайжанда Х1Х ясрдя йцздян артыг кяндли (гачаг) дястяси
мювжуд иди ки, бунларын сырасында Гачаг Молла Нур, Гачаг Няби, Гачаг
Кярям, Бозалганлы Танрыверди, Гандал Наьы халг арасында бюйцк шющрят
газанмышдылар. Онлар няинки Азярбайжанда, щятта цмумгафгазийада,
Иранда, Тцркийядя беля шющрятлянмишдиляр. Халг йарадыжылары бу ел
гящряманлары щаггында чохлу няьмя, рявайят, щекайя вя дастанлар
йаратмышдылар. Щямин ясярляр бу эцн дя юз ящямиййятини итирмямишдир.
Гачагларын халг арасындакы щюрмяти йерли бяйляри, мцлкядарлары вя чар
мямурларыны ня гядяр наращат едирдися, бир о гядяр рус зийалыларынын вя
ядибляринин мараьыны артырырды. Мящз буна эюря дя XIX ясрдя мцтяррягги
фикирли рус ядибляри щямин гачагларын фяалиййяти иля марагланмыш вя онларын
щаггында эюзял ясярляр йаратмышлар. Л.Н. Толстойун «Щажы Мурад», А.А.
Бестуъйев-Марлинскинин «Губа йолу», «Молла Нур», М.Горкинин
«Гафгазда гачаглар» вя с. ясярляри бу гябил ясярлярдяндир.
Бу сащядя йазылмыш мараглы ясярлярдян бири дя, бу эцня кими ады эениш
охужу кцтлясиня мялум олмайан, рус полковники В. Казачковскинин
150
«Гафгазда гачаглар» китабыдыр. Чох надир олан бу дяйярли китаб 1913-жц илдя
Владигафгазда, Серэей Казаровун електрик мятбяясиндя чап едилмишдир.
Ясярин эириш щиссясиндя мцяллиф юзц щаггында беля бир гейд вермишдир:
«Бир нечя ил бундан яввял, щярби хидмятдян айрылараг мян инзибати
гуллуьа кечдим. Бу гайнар иш щяля ушаглыгдан мяним хошума эялирди. Мяни
Гафгаза, гачагчылыьа гаршы мцбаризя апармаьа эюндярдиляр. Дцшдцйцм
губернийа чохдан бяри гачагчылыгда шющрят тапмышды. Щямчинин бура юз тябии
сярвятляриля юлкядя ян зянэин губернийа иди».
Казачковскинин тясвир етдийи бу йер сонрадан мялум олур ки,
Азярбайжан юлкясидир. Чцнки мцяллиф йерин адыны гейд етмяся дя йерли халгын
адят-яняняляриндян, гожаларын сющбятиндян бящс едяряк йазыр:
«Бурада гачагчылыг о гядяр кюк салмышды ки, щятта гожалар щяр щансы бир
дюврц вя щадисяни хатырларкян беля дейирдиляр: «Бу щадися Гачаг ЯбдцлКяримин вахтында, Гачаг Щейдярдян сонра, Шых-задянин заманында баш
вермишдир вя с».
Бундан сонракы фясиллярдя ися мцяллиф щямин гачагларын йерини
(Йелизаветпол, Губа, Кцрдямир вя с.) гейд етмишдир.
Полковник юз ясяриндя мяшщур Гачаг Зялимханла бирликдя 17 гачаг
щаггында эениш мялумат верир ки, бунлардан 11 няфяри азярбайжанлыдыр.
Бунлардан Губалы Мяшяди Мяжид, Казийанлы Ябдцл-Кярим бяй, Губалы
Шыхзадя, Кцрдямирли Сяфтяр вя Нцгай, Йеникяндли Мурад, Йекяханалы Защид,
Эюйчайлы Щейдяр, Талыб вя Эцлмяммяд щаггында айрыжа фясиллярдя бящс
едилир.
Казачковскинин адларыны чякдийи бу гачаглар ХIХ ясрин II йарысында
Азярбайжан яразисиндя вя гоншу районларда фяалиййят эюстярмишляр.
Азярбайжанлы гачаглар ичярисиндя мцяллиф Йелизаветполлу Ябдцл-Кярим
щаггында даща эениш мялумат верир. Онун ХIХ ясрин II йарысында чох бюйцк
шющрят тапдыьыны, халг арасында бюйцк нцфуза малик олдуьуну гейд едир вя
йазыр ки, бу гачаьын ялиндян полис идаряляриндян башга щеч ким шикайят
етмирди. О, щеч заман бош йеря ган ахытмырды. Яэяр беля бир щадися баш
вермиш олса иди, бу, анжаг онун юзцнц мцдафия шяраитиндя баш верирди.
Мцяллиф онун яля кечмямясинин ясас сябябини дост-ашналарынын чох
олмасы иля изащ едир, щятта буна аид бир сыра рявайят вя дялилляр дя эюстярир.
Бизжя, бу ХIХ ясрин II йарысында юз фяалиййяти иля шющрят тапмыш Гачаг
Кярямдир. Чцнки мцяллифин тясвир етдийи бу гачаг, Гачаг Кярям щаггында
мяшщур ъурналист Денис Козловскинин «Гачаг Кярим». Горкинин «Гафгазда
гачаглар», эцржц драматургларындан Антон Пуртселадзенин, И.Е.
Мчедлишвилинин «Гачаг Кярям» ясярляриндя тясвир олунан Гачаг Кярям
образы иля характержя чох уйьундур. Щямчинин мялум олдуьу кими ХIХ
ясрин II йарысында Гачаг Кярям гядяр (хцсусиля, Йелизаветпол
губернийасында) мяшщур олан икинжи бир гачаг олмамышдыр. Билаваситя, бцтцн
(Гачаг Кярям щаггында йазылмыш) ясярлярдя верилдийи кими, полковникин бу
ясяриндя дя Гачаг Кярям Гафгазда хейли фяалиййят эюстярдикдян сонра йерли
бяйляр вя чаризм цсул-идаряси тяряфиндян тягиб олундуьу цчцн юмрцнцн сон
иллярини Иранда кечирмш вя орада вяфат етмишдир. Казачковски онун Ирана
151
кечмясинин ясас сябябини беля изащ едир ки, дястяляримиз тез-тез кянд арасына
эедяряк, гачаглары мцдафия етдикляри цчцн йерли ящалини инжидирди. Йерли
ящалийя ращатлыг вермяк хатириня о, (Гачаг Кярям-Р.Р) Ирана кечди вя
орада узун мцддят кцрд мещтярляринин ряиси олду.
Мялум олдутьу кими, фяалиййят эюстярдийи дюврлярдя Гачаг Кярям тезтез адыны дяйишяр, рявайятлярдя дейилдийи кими, юзцндян мцяййян адлар
уйдурармыш. Гачаг Кярям, Газахлы Кярям, эянжяли Кярям, Кярим, ЯбдцлКярим, Ябдцкярим адлары алтында онун щаггында онларла рявайят вя хатиряляр
вардыр.
Бюйцк рус ядиби М. Горки онун щаггында ешитдийи рявайятлярдя ады
Кярям олдуьуну гейд етмиш вя юз ясяриндя дя ону беля адландырмышдыр.
Бундан башга, Денис Козловски дя юз ясяриндя («Гачаг Кярим»)
Ону Кярим кими гялямя вермишдир. Лакин бцтцн бунлар Гачаг Кярям
олдуьуну мцяййян етмяйя имкан верир.
Полковник В. Казачковски Кярямин достларынын няинки халг арасында,
щям дя инзибати идарялярдя дя беля олдуьуну гейд етмишдир. Мцяллиф йазыр:
«Ябдцл Кяримин шящяр кянарында бир устасы вар иди. О, щямишя цзцнцбашыны она гырхдырарды. Бу щадисядян хябяр тутан полис идаряси щямин дялляйя
он мин манат пул вя бяхшейиш вяд едяряк, бир дя эялиб цзцнц гырхдыраркян
онун башыны кясмяйи мяслящят эюрцр. Бир гядяр эютцр-гойдан сонра дялляк
буна разылг верир. Сян демя, бу сющбяти дялляйя тяржцмя едянляр ичярисиндя
Ябдцл Кяримин досту вар имиш. Тяжили олараг бу хябяри она чатдырыр.
Ящвалатдан хябярдар олан Ябдцл Кярим юзц иля бир няфяр дя йолдаш эютцрцб
бир баш эялир дялляйин евиня. Щеч нядян хябяри олмайан кими гачаьы гапы
аьзында гойуб креслойа яйляшир вя цзнц гырхдырмаьа эялдийини билдирир.
Дялляк Ябдцл Кяримин цзцнц гырхдыгдан сонра, айаьа галхыб дейир:
-Уста, инди сян яйляш, мян сянин башыны гырхажаьам. Нежя ки, сян полис
идарясиня вяд едиб мяним башымы гырхмаг истядийин кими.
Ящвалатдан Ябдцл Кяримин хябярдар олдуьуну билян дялляк тез онун
айагларына йыхылыр, аьлайыр, баьышланмасыны хащиш едир. Вязиййяти беля эюрян
Ябдцл Кярим ялини жибиня салыр, цзцнцн щаггыны верир вя дялляйин дя цзцня
тцпцрцб эедир».
Мцяллиф Кярямин йохсуллара щямишя кюмякдарлыг етдийиня аид дя бир
нечя мисал эятирмиш, мараглы рявайятляр гейд етмишдир.
140 сящифядян ибарят олан бу мараглы китабда йалныз гачаглар щаггында,
онларын фяалиййяти вя гачаг дцшмяляри щаггында данышылыр. Бурада билаваситя,
гачагчылыг щярякатынын башвермя сяббяляриндян, бу ишдя чаризмин бюйцк
нюгсанларындан, щюкумятин халга, хцсусиля гара жамаата олан
мцнасибятиндян данышылыр. Мясялян, ясярин нятижясиндя полковник гейд едяряк
йазыр:
« Рус щакимиййяитиня бол инам вя щюрмят варды. Лакин биз бу 50 илдя о
материалдан нежя истифадя етдик? Гафгазда йашайан халглара ня вяд вердик?
Няглиййат йоллары йохдур, гядим щярби характер дашыйан йоллар да ки, бярбад
щалдадыр. Бязи йашайыш мянтягяляриня алты айларла эедиш-эялиш мцмкцн олмур.
152
Тибби санитарийа йардымы йохдур, кянд мяктяби йохдур. Вящши инстиктляри
тярбийя едян мядяни маариф идаряляриндян ися ясяр беля йохдур (сящ. 139).
Юз фикриня йекун вурараг полковник эюстярир ки, йалныз халга
архаландыгда, онунла мющкям ялагя йаратдыгда хейирхащлыг, хош, инсани
сифятляр тярбийя етмяк мцмкцндцр.
Казачковски гачаглары мцяййян гуруплара айырыр. О, бу кяндли
нцмайяндяляринин гачаг дцшмясини мцяййян сябяблярля изащ едир. Бунлардан
бязиляри ган дцшмянини юлдцрмякля эизлянир, бязиси юз нишанлысыны вермядикляри
цчцн тязя кцрякяни вя севэилисини юлдцрцб гачаг олур, бязиси ися дювлят
идаряляринин ганунсуз щярякятляриня гаршы чыхдыьы цчцн тутулуб сцрэцня
эюндярилир вя орадан гачыб гачагчылыг едир.
Мясялян, Эюйчайлы Щейдяр Лащыж кяндиндяндир. (Мцяллиф бурада Лащыж
кяндини тясвир етдикдлян сонра онун кечмишиндян, йерли халгын мцнтязям
олараг барыт вя силащ щазырладыгларындан, сяняткарлыгларындан данышыр). О
варлы бир шяхсин гызыны севир, онлары нишанлайырлар. Лакин щараданса бурайа бир
няфяр гвардийа забити эялиб чыхыр. Забит Зцлейи (Щейдярин нишанлысыны) эюрцб
бянд олур. Щейдяр той олунмасыны тякид едяркян гыз она билдирир ки, сян эет
Мяккяйя аилямизин хобяхтлийи цчцн дуа оху, сонра эял евляняк.
Щейдяр буна разы олуб йола дцшцр. Лакин ики стансийа эетмямиш гызы
йохламаг цчцн вя бунун щийля олмамасыны билмяк цчцн эери гайыдыр. Бир
мцддят пусгуда дурдугдан сонра Щейдярдян там архайын олан Зцлей
щямин гвардийа забити иля эязмяйя чыхыр. Бу мягамда Щейдяр пусгудан
чыхыб гызы хянжярля юлдцрцр, забити ися эцлля иля вурур. Бундан сонра гачыб о
заман Эюйчайда мяшщур гачаг сайылан Талыбын дястясиня гошулур. Варлыларын
ямлакыны гарят етмякдя ад чыхарыр.
Вя йахуд, Йекяхана кяндиндя варлы бир шяхс юз вары вя гол зору
щесабына кяндлиляри чох инжидирмиш. Защид адлы бир няфяр бу варлыны юлдцрцб
эизлянир. Ишин цстц ачылыр. Мящкямя Защидя сцрэцн жязасы кясир. Лакин йерли
ящали ону он ики ил эизли сахлайараг яля вермир вя она щяр жцр йардым эюстярир.
Мцяллиф бир сыра дялилляр эятиряряк, айры-айры гачаглар щаггында эениш
мялумат верир. О йазыр ки, гачаглар ян чох йай вахтларында фяалиййят
эюстяриридиляр. Чцнки бу вахтлар щавалар исти
олур вя йамажларда,
мешяликлярдя эизлянмяк ялверишлидир. Лакин гыш вахтларында онлар мешялярдян
чякиляряк кяндлярдя вя шящярлярдя эизлянирдиляр.
Цмумиййятля, Казачковскинин «Гафгазда гачаглар» китабы эениш
кяндли щярякаты щаггында мялумат верян тарихи бир сяняд вя бядии ясярдир.
Лакин йери эялмишкян гейд едяк ки, полковник В. Казачковскинин
гачагчылыг щярякатынын баш вермя сябябляри щаггындакы фикирляринин мящдуд
жящятляри вар. XIX ясрин II йарысында эенишлянмиш вя шиддятлянмиш азадлыг
щярякатынын сябябини маариф вя мядяниййятин бу ужгар йерлярдя чох эери
галмасында, щюкумятин мядяни вя маариф ишляриня, сящиййя мясяляляриня фикир
вермямясиндя эюрцр. Доьрудур, онун эюстярдийи сябябляр цзцндян дя гачаг
дцшянляр аз олмамышдыр. Лакин бу щярякатын ясас сябябини мядяни маариф,
сящиййя мясяляляри иля изащ етмяк, бизжя, бир гядяр йанлышдыр.
153
Мялум олдуьу кими, XIX ясрдя гачагчылыг щярякатынын баш вермясинин
ясас сябяби торпаг мясяляси олмушдур. Торпаглар мцлкядарларын вя бяйлярин
ялиндя олдуьундан кяндлиляр чох пис вязиййятдя доланыр, игтисади чятинлик
чякирдиляр. Аьыр верэиляр онлары йерли бяйляря, торпаг сащибляриня вя онларын
мцдафиячиси олан чар щакимиййятиня гаршы мцбаризяйя мяжбур едирди. Бу
щярякатын эюркямли нцмайяндяляринин габагжыл фикирли зийалыларын вя о
жцмлядян, рус ядибляринин нязяр-диггятини жялб етмяси дя тясадцфи дейилдир.
Дюврцн ижтимаи гурулушундакы зиддиййятляр, язилян кцтлялярин ажынажаглы
щяйаты щямин мцяллифлярин етиразларына сябяб олмуш, халг кцтляляринин
мянафейини мцдафия едянляря ряьбятини артырмышды.
Халгын мцбаризя апардыьы кющня дцнйа Азярбайжан кяндлисини тямин
етмядийиндян она гаршы мцбаризя баш алыб эедирди.
Полковник В. Казачковскинин «Гафгазда гачаглар» очерки XIX ясрин
ахырларында Шимали Гафгазда, Азярбайжанда гачагчылыг щаггында мялумат
верян, гачагчылыг щярякатынын баш вермя сябяблярини изащ едян, йерли халгын
адят-янянялярини, етнографийасыны юзцндя якс етдирян, азярбайжанлы
гачагларын бир сыра характерик кейфиййятлярини эюстярян, онларын фяалиййятини
йени фактларла зянэинляшдирян тарихи бир китаб, бядии бир ясяр кими гиймятли,
ейни заманда йерли истисмарчылара вя чар чиновникляриня гаршы вурушан, халгын
мянафейини мцдафия едян иэидлярин фяалиййятиня мцяллифин мцнасибятини
билдирян бир сяняд кими дя диггятялайигдир.
«Азярбайжан эянжляри» гязети. 23 нойабр. 1964-жц ил.
154
III
РЦСТЯМ РЦСТЯМЗАДЯ ГЯЩРЯМАНЛЫГ НЯЬМЯЛЯРИНИН
ЭЮЗЯЛ ТЯДГИГАТЧЫСЫДЫР
Азярбайжан халг няьмяляринин ингилабдан юнжя топланыб няшр едилмяси
иля баьлы тядгигатчынын арашдырмалары мцхтялиф иллярдя алимляримиз тяряфиндян
йцксяк гиймятляндирилмишдир: Akademik Feyzulla Qasыmzadя йазыр:
«Qяhrяmanlыq nяьmяlяri» шifahi xalq яdяbiyyatыmыzын яsas sahяlяrindяn
birini tяшkil edir. Xalqын keчmiшini, mцbarizя tarixini bilmяdяn, xalq
poeziyasыны, qяhrяmanlыq nяьmяlяrini dяrindяn юyrяnmяk olmaz. Bu
baxыmdan R.Rцstяmzadяnin «XIX яsrin 2-ci yarыsынda Azяrbaycan kяndli
hяrяkatы haqqыnda qяhrяmanhq nяьmяlяri» яsяri yeni orjinal vя qiymяtli
tяdqiqatdыr. Nяьmяlяrin tяsnifыndя mяlum fыkirlяri saf-чцrцk etmяklя, шifahi
яdяbiyyatыmыza «щяrbя-zorba», «чaьырыш», «tяrifнamя», «nяsihяtnamя»,
«tяяssцflяnmя», «arzulama» vя «qяhrяmanlыq aьыsы» kimi yeni istilahlar
gяtirmiш, юz elmi fыkirlяrini шяxsi ekspedisiyalarы zamanы topladыьы
nцmunяlяri ilя яsaslandыrmышdыr. Folklorшцnaslыьыn tяdqiqi чяtin vя yaradыcы
iшidir. Poetik istedad, gюzяl zюvq, bяdii sюzцn incяliyini duymaq vя sezmяk,
sяbirlilik zяhmяt tяlяb edir. Rцstяm mцяllim bu keyfыyyяtlяri юzцndя
birlяшdirяn alimdir».
Тядгигатчынын бу мювзуда апардыьы арашдырмалар мятбуатда дярж
олунмуш, алим вя тядгигатчыларын диггятини жялб етмишдир. «Азярбайжан халг
няьмялярининин ингилабдан сонра топланмасы, няшри вя тядгиг щаггында» ясяри
дя тядгигатчынын ян дяйярли тядгигат ишляриндян сайылыр.
Рцстям Рцстямзадя гящряманлыг няьмяляри щаггында дяйярли тядгигат
ишляринин мцяллифидир. «Гящряманлыг няьмяляринин поетик хцсусиййятляри»
мягалясиндя буну габарыг шякилдя эюрцрцк. Азярбайжан халгынын зянэин,
гядим вя рянэарянэ фолклору щаггында дяйярли фикирляри вардыр.
Рцстям Рцстямзадя халг щярякаты иля баьлы, халгын йерли вя харижи
ишьалчылара гаршы мцбаризясиндя халг кцтляляринин арзу вя истяклярини ифадя
едян, онлара гарыш мцбаризя идейалары иля зянэин халг няьмялярини топлайыб
няшр едилмяси сащясиндя йорулмаз тядгигатчыдыр.
«Гящряманлыг няьмяляри» тядгигат ишиндя Рцстям Рцстямзадя халгын
дцзцб-гошдуьу няьмяляря цз тутур:
«Еля бир тайфа, еля бир халг тапылмаз ки, онун юзцнямяхсус няьмяси
олмасын вя еля бир инсан тапылмаз ки, о, юз няьмясини севмясин. Чцнки щяр бир
халгын няьмяси онун цряк сюзц, севинж вя кядяринин ифадясидир. Онлара садяжя
зцмзцмя кими бахмаг олмаз. Щяр бир халгын няьмяси ейни заманда о
халгын жанлы сясидир».
Няьмяляри «инсанын истяр дар эцнцндя, истярся дя эен эцнцндя досту,
йолдашы вя севимлиси» «мяфкуря вя мювзу етибариля» «рянэарянэ» билян Р.
Рцстямзадя мяьмялярин мювзу вя мязмун кейфиййятлярини арашдырыр. Ямяк
няьмяляри, мювсцм вя мярасим няьмяляри, аиля-мяишят няьмяляри, мящяббят
няьмяляринин щяр биринин «мцяййян шяраитляр просесиндя йаранмыш вя инкишаф
етмиш» олдуьу фикирдядир. Пофессор М.Щ. Тящмасибин
бу фикирлярини
155
дястякляйир ки, «Истещсал алятиня вя данышыг дилиня малик олан инсанын илк сюз
сяняти онун эцндялик ямяк просеси яснасында йаратдыьы «ямяк
няьмяляри»ндян ибарят олмушдур».
Истещсал мцнасибятляри эенишляндикжя, инсан шцуру, тяфяккцрц инкишаф
етдикжя мцхтялиф сащялярля баьлы няьмялярин дя йарандыьыны гейд едян
тядгигатчы «бунлардан бири дя гящряманлыг няьмяляридир»,-дейир. «Бу няьмя
диэяр няьмя нювляриндян (мяишят, мящяббят, мярасим вя с) фяргли олараг
гящряманлыг, хялгилик, вятянпярвярлик, жясурлуг, иэидлик пафосу иля долу олан
халгын йаделли ишьалчылара вя йерли щакимляря гаршы мцнасибятини якс етдирян,
щямчинин юзцнямяхсус мусиги иля ялагядар олан мянзум лирик шеирлярдир».
Азярбайжан халгынын тарихини вярягляркян биз орада халгын юз азадлыьы
вя истиглалиййяти уьрунда ясрляр бойу мцбаризя апардыьыны эюрцрцк. Бу
мцбаризя йалныз дахили феодаллара, щаким синфя, бяйляря, мцлкядарлара гаршы
дейил, щямчинин харижи ишьалчылара гаршы да узун илляр, ясрляр бойу олмушдур.
Чцнки юз тябии сярвятляри иля чох зянэин олан Азярбайжан, билаваситя тижарят
йолларын айрыжында йерляшдийиндян щямишя харижилярин щцжумуна мяруз
галмышдыр. Лакин бу щцжумлар мярд Азярбайжан халгынын ирадясини гыра
билмямиш, яксиня, ону юз истиглалиййяти уьрунда чарпышмаьа рущландырмышдыр.
Тарихян баш вермиш цсйанлар халгын ишьалчылара вя йерли зцлмкарлара гаршы
апардыглары мцбаризяляр «тарихя йолдашлыг едян халг йарадыжылыьында» (М.
Горки), хцсусиля, гящряманлыг няьмяляриндя юз яксини тапмышдыр. Академик
Щямид Араслынын дедийи кими: «Беля мащныларда айры-айры халг
гящряманларынын шцжаяти, иэидлийи, вятян вя халг йолунда эюстярдийи
фядакарлыглар тяряннцм едилирди… бу мащнылар халг ичярисиндя мящяббятля
гаршыланыр, халг дцшмянляря гаршы йенилмяз олан жясарятли инсанлары севир вя
алгышлайырды».
Гящряманлыг няьмяляринин «халгын мцбаризя тарихи иля даща сых
баьлы»лыьыны ясас эютцрян тядгигатчы бу няьмялярин тярбийяви ящямиййятини
диггятя чатдырыр. Бюйцк вятян мцщарибяси илляриндя бюйцк шцжаятляр эюстярян
Азярбайжан дюйцшчцляри «Короьлунун гящряманлыьыны хатырладыгжа даща да
рущланырдылар»,-дейир.
Р. Рцстямзадя гящряманлыг няьмялярини узун ясрлярин мящсулу сайыр,
«Конкрет ижтимаи-тарихи щадисяляр цзцндян доьмуш, зянэинляшмиш, мцряккяб
йолларла эялиб зяманямизя гядяр чатмыш» бу няьмялярин халгын савадсызлыьы
цзцндян гялямя алынмамасыны, «щямчинин харижилярин щцжуму заманы
халгын зянэин сярвятляри даьыдыларкян, бир сыра гядим мядяниййят нцмуняляри
иля бирэя, гящряманлыг няьмяляринин дя чохунун итиб батдыьыны», бунларын аз
бир щиссясинин «салнамячилярин ясярляриндя, гядим мядяниййят абидяляриндя,
шаирляримизин йарадыжылыьында мцщафизя олуна бил»дийини сюйляйир.
ХIII ясрин ян эюркямли алимляриндян Мащмуд Кашьарлынын «Диванилцьяти-ит-Тцрк» адлы ясяри цзяриндя дайаныр: «Гядим мядяниййят
абидяляримизин ян гиймятлиляриндян щесаб олунан бу ясярдя нцмуня цчцн
халгдан топланмыш бир сыра гящряманлыг няьмяляри дя вардыр. Мцяллиф
тяряфиндян «гошуь» адландырылан бир бяндлик дюрдлцкдян вя 7-8 щежадан
ибарят олан бу няьмяляр мцасир эярайлыны хатырладыр:
156
Юпкям эялиб уьрадым,
Арслан лайу кцкрядим.
Алплар башын тоьрадым,
Имди мяни ким тутар?!
Бурада эюрцндцйц кими, бир иэидин црякляняряк, гызараг дцшмян
цзяриня эетмяси, аслан кими кцкрямяси, дцшмян иэидляринин башыны кясмяси
тясвир олунур. Вя онун галиблийи мядщ едилир. Вя йахуд, башга бир няьмядя
дейилир: «Гышгырараг, аты сцрярик, галханла, сцнэцйля вурушарыг. Дцшмян
йумшалана гядяр дюйцшярик. Барышмаг истярлярся биз дя йумшалыб, эцзяштя
эедиб барышарыг:
Кыкрып атыь кемшялим,
Калкан, сцнйцн жумшалым.
Кайнан йана йумшалым,
Катьы йаьы йувулсун!
Эюрцндцйц кими, халгын щятта
дцшмяня гаршы беля амансыз
олмадыглары, сцлщ тяряфдары олдуглары шярщ едилмишдир. Щятта ел сяняткарлары
гящряманларын, вятян вя халг йолунда жаныны гурбан вермиш иэидлярин юлцмц
мцнасибятиля дя няьмяляр (йуьлар) йаратмышлар. Мащмуд Кашьарлы ися
нцмуня цчцн бу гябил няьмялярдян дя истифадя етмишдир. Мясялян, бу
няьмялярин бириндя дейилир:
Алп Тоньа юлдцмц?
Ирсиз айун галдымы?
Юдщляк южцн алдымы?
Инди йцряк йыртылыр!
Гящряман Тоньа юлдцмц? Арсыз дцнйа галдымы? Фяляк юз интигамыны
алдымы? Инди онун хатирясиня цряк парчаланыр, –дейян халг, юз гящряманынын
хатирясини ня гядяр язиз сахладыьыны, адыны няьмялярдя ябядиляшдирдийини вя
цряклярдя йашатдыгларын билдирир. Щеч шцбщясиз юзцндян сонра бир сыра
няьмялярин вя гящряманлыг дастанларынын йаранмасында бу мащныларын
бюйцк ролу олмушдур».
Гящряманлыг няьмяляринин йаранмасынын ян мящсулдар дюврляри кими
XVI-XVII ясрляри эютцрцр. Буну да «сябябсиз» олмадыьыны билдирир: «Харижи
истилачыларын йурдумуза тез-тез басгынлары нятижясиндя щямин дюврлярдя зцлм
яршя дайаныр. Бу язабдан жаныны гуртармаг арзусу иля чырпынан халг
мцяййян чыхыш йоллары арайыр. Истиглалиййят ялдя етмяк цчцн йенидян кцтляни
мцбаризяйя рущландырмаьы лазым билир, ел аьсаггаллары, йол эюстярянляри,
дядяляри зяфяр вя галибиййятля долу гящряманлыг сящнялярини хатырладыр, гядим
гящряманлыг няьмялярини, озан, варсаг мащныларыны вя «Дядя Горгуд»
сюйлярини халг арасында эениш йайыр, мяжлислярдя, йыьынжагларда ифа едирляр.
Щямчинин, бу няьмяляр мцгабилиндя дюврцн реал тарихи щадисяляри иля
сясляшян, халгы мцбаризяйя сясляйян йени гящряманлыг няьмяляри дя
157
йарадырдылар. Динляйижиляр тяряфиндян мящяббятля гаршыланан бу няьмялярдя
бир тяряфдян халгын истисмарчылара гаршы апардыьы мцбаризя бядии дилля якс
олунурдуса, диэяр тяряфдян дя айры-айры гящряманларын иэидликляри, дюйцшлярдя
эюстярдикляри фядакарлыглар тяряннцм едилирди».
«Гящряманлыг няьмяляринин поетик хцсусиййятляри»ндя гящряманлыг
няьмяляринин бир щиссясинин «Шащ Исмайыл вя Тажлы ханым» епизодунда
жямляшдирилдийини, «тарихимиздя мяшщур олан «Чалдыран дцзц» вурушмасы иля
ялагядар» олдуьуну гейд едир. «Дюйцш вахты Шащин Ябдцбяй адлы бир
сяркярдяси щялак олур. Шащ гцссяляниб йуь дейир. Еля бу вахт яйанлардан бири
она тяскинлик веряряк юз щярби гцдрятини вя гцввясини шаща хатырладыр,
дцшмяндян гисас алажаьыны сюйляйир:
Салман хялифяйям, шащын бир гулу,
Йцз мин гошунум вар, кцрд, дцмбцлц.
Чапарам уьуру, таларам чолц,
Ябдц бяйдян ютрц, шащым, аьлама».
XVII-XVIII ясрлярдя йаранмыш гящряманлыг няьмяляринин бир щиссясинин
дя Короьлунун ады иля баьлы олдуьуну, «Короьлу няьмяляринин яксяриййятини
гошмалар тяшкил етдийин»и вя «бунлара бязян «Короьлу гошмалары» да
дейил»дийини, «бу гошмаларда тяриф олунан, адлары чякилянлярин чоху»нун
«Короьлунун йахын достлары, дялиляри, Гырат, Дцрат вя бир дя Мисри гылынж» ла
баьлылыьыны эюстярмякля йанашы, тядгигатчы бу фикрини дя охужуйа чатдырыр ки,
«Короьлу няьмяляриндя диггяти жялб едян мясялялярдян бири дя халглар
достлуьудур».
«XVI-XVII ясрлярдя баш вермиш щадисялярдя йалныз азярбайжанлылар дейил,
Загафгазийа халглары бирляшяряк, цмуми дцшмяня гаршы бирэя мцбаризя
апармышлар. Халглар арасындакы бу сарсылмаз достлуг Короьлу няьмяляриндя
юз яксини тапмышдыр:
Гырх мин эцржц, лязэи, Рцстям ювлады,
Чякяр гылынж, кясяр дямир полады.
Короьлу дялиляринин кимлярдян ибарят олдуьу бу няьмядя даща айдын
шярщ олунмушдур. Эюрцндцйц кими, Загафгазийа халглары арасында чох
гядимлярдян йаранмыш бу достлуг телляри ян аьыр эцнлярдя даща да
мющкямлянмиш вя бяркимишдир».
«Короьлу няьмяляри»нин юзцндян сонра йаранмыш гящряманлыг
няьмяляриня бюйцк тясири дя арашдырылыр.
XIX ясри «Азярбайжан халгынын тарихиндя йени вя мцщцм бир дюнцш
мярщяляси» адландырыр. «Чаризмин кяндли кцтлясиня лазыми шяраит йаратмамасы,
она щеч бир щцгуг вермямяси нятижясиндя Русийада олдуьу кими,
Азярбайжанда да кяндли азадлыг щярякатынын баш галдырмасы», бу щярякатын
йерли бяйляри вя торпаг сащиблярини горхуйа салан бир сыра «жясарятли кяндли
гящряманлар йетишдирмясини» гейд едир вя бунларын арасында Молла Нур,
158
Гачаг Адыэюзял, Молла Йусиф, Бозалганлы Танрыверди, Гачаг Няби, Гачаг
Кярям, Дяли Алы, Медцшоьлу, Гандаллы Наьынын адыны чякир.
«Онлар халг арасында гачаг кими танынмышдыр. Мцтлягиййятя гаршы
чыхараг дювлят ганунларындан кянар эязир, она табе олмадан мцстягил
щяйат кечирирдиляр. Яслиндя «гачаг» ифадяси халг арасында щеч дя мянфи
мянада дейил, мцсбят мянада ишлянир. «Гачаьы ел сахлар» аталар сюзц
бундан иряли эялмишдир. Халг щямишя гачаглара арха олмуш, онлары эейимля,
йемякля, патрон вя силащла тямин етмиш, тягиблярдян горумушдур. Щюкцмят
йахшы билирди ки, халг гачаглара кюмяк етмяся, бу щяряката гаршы мцбаризя
даща асан оларды».
Тядгигатчы ел сяняткарларындан мяшщур
Ашыг Шенлийин «Борчалы
гачаглары», Бозалганлы Ашыг Щцсейнин Гачаг Танрывердийя щяср етдийи
няьмяляр, Ашыг Ялясэярин «Дяли Алы», «Дейин», «Кими», Хяййат Мирзянин
«Гандаллы Наьы» шеирляри, Жямил Щцсейнин «Гачаг Кярям», мцяллифи бизя
мялум олмайан «Гачаг Няби» вя бир сыра башга няьмяляри даща мараглы вя
дяйярлидир»,-дейир.
«Азярбайжан, рус, эцржц ядибляринин вя ел сяняткарларынын ян чох
тяряннцм етдикляри гящряманлардан биринин» дя Гачаг Кярям олдуьуну
ачыглайан тядгигатчы Гачаг Кярям щаггында халг арасында кцлли мигдарда
рявайят, хатиря, няьмяляр олдуьуну, щям дя бунларын йалныз Азярбайжан
яразисиндя дейил, бабеля Русийада, Загафгазийада, Иран вя Тцркийядя вя с.
йерлярдя эениш йайыл»дыьыны, инди дя халг арасында йашамагда давам етдийини
билдирир.
Диггяти жялб едян, щаггында эюзял няьмяляр йаранан гачаглардан бири
дя Гачаг Няби олдуьуну сюйляйир: «Няби няьмяляри»нин ким тяряфиндян
йазылдыьы мялум олмаса да, «бу няьмялярдя тясвир олунан щадися вя
гящряманлыглар, ясасян, Нябинин вя арвады Щяжярин ады иля баьлы»лыьы,
няьмялярин юзляри дя «ону йарадан мцяллифин ады иля дейил, бу гящряманларын
дилиндян верилди»йи диггятя чатдырылыр.
Гандал Наьынын ады иля баьлы олан гящряманлыг няьмяляриня тохунан
тядгигатчы билдирир ки, «Гандал Наьы ады иля баьлы олан няьмяляр билаваситя
рущян Короьлу няьмялярини хатырладыр. Бурада халгы мцбаризяйя сясляйян
няьмялярдя дюйцшя чаьыран бир язямят вя рущ йцксяклийи вардыр:
Чярмяйин голлары, сянэяря йатын.
Щавада шащинтяк ал-гана батын.
Пийадасын гырын, атлысын тутун,
Вурун, гой дцшмянляр жана йетишсин.
Гандал Наьы щаггында ел шаири Хяййат Мирзянин тярифнамяси дя мараглы
вя диггятялайигдир. Бурада Наьынын вя онун силащ йолдашларынын вурушма
заманы эюстярдикляри иэидликляр тяряннцм олунур».
Ел шаирляринин халгымызын мцбариз оьулларындан олан Бозалганлы
Танрыверди щаггында да йаратдыглары няьмяляри «халгы азадлыьа, мцбаризяйя
сяслямиш, юз вахтында ролуну ойнамышса, диэяр тяряфдян дя бизим цчцн,
159
эяляжяк нясилляр цчцн дяйярли сянят ясярляри вя гиймятли тарихи сянядляр»
адландырыр.
Бу гящряманлыг няьмяляринин характерик хцсусиййятляри дя тядгигатчы
тяряфиндян арашыдырылыр: «Азярбайжан гящряманлыг няьмяляри мязмунжа
дольун олдуьу кими, бядии форма етибариля дя ян йахшы поетик янянялярин
давамыдыр. Биз гядим абидяляримиздя бунун изляриня, ясасян, гитя шяклиндя
тясадцф едирикся, мцасир дюврцмцздя рянэарянэ поетик шякиллярдя эюрцрцк.
Бу няьмялярин ядябиййатымызда гошма, эярайлы, мцхяммяс, бешлик вя алтылыг
шеир формасы даща чох нязяря чарпыр. Бу няьмялярдя дилин бцтцн эюзяллийи,
зянэинлийи, айдынлыьы, сялислийи, дилин юзцнямяхсус ритми, мелодийасы парлаг
сурятдя якс олунмушдур. Республикамзын мцхтялиф районларында
йаранмасына бахмайараг, онун дили щамы цчцн айдын вя ейнидир. Бязян йерли
диалект вя шивялярин олмасы да няьмяйя щеч бир хялял эятирмир, яксиня, ону
йени ибаряляриля зянэинляшдирир. Дил ня гядяр садя, дцрцст, айдын, йыьжам вя
образлы, олса, няьмя о гядяр тез баша дцшцляр».
Халг шаирляринин сюзцн, фикрин, ифадянин даща тясирли чыхмасы цчцн няьмя
мятнлярини йарадаркян «бир сыра стилистик фигурлардан да истифадя ет»дийини,
«бунларда ишлянян бядии нида, суал, ейщам вя йцксяк ащянэляр»ин «сюзлярин
кяскин олмасы вя динляйижилярдя щяйяжан ойатмасы цчцн хцсуси рол
ойна»дыьыны билдирир вя гейд едир ки, «щямчинин ифадянин гцввятли олмасы
хатириня саз-сянят устадлары тясвир етдикляри гящряманын, щадисянин вя бцтцн
варлыьын ясас жизэилярини вермякля йанашы, ону башга шяхс, яшйа вя йа щадися
иля мцгайися едирляр ки, поетик дилдя буна бянзятмя вя йа тяшбещ дейирляр. Бу
тяшбещляр ясасян кюмякчи сюзлярин йардымы иля ямяля эялир. Хцсусиля,
гящряманы даща гцдрятли, гцввятли нязяря чапдырмаг цчцн дцнйада ян
гцввятли пящляванлара, гящряманлара- Сама, Зала, Рцстямя, Короьлуйа, ян
жясур жанлылара: пялянэя, ширя, аслана, филя, тябият гцввяляриня: шимшяйя, эцняшя,
ян ужа даьлара, ян бярк метала, бунлардан башга тярлана, шащиня, гуша,
эцжлц чайлара, селляря, шиддятли кцлякляря, дярин дярйалара вя с. бянзядирляр.
Мясялян:
Наьы кими ийид олмаз.
Эюрцн нежя жан кимиди.
Гый вуранда няряси,
Кор оьлу Рейщан кимиди.
Урустамы Зала бянзяр.
Сами пящляван кимиди.
Пянжясиндян ов гуртармаз
Гызмыш шир, аслан кимиди».
Сам пящляваны, Зали, Зал оьлу Рцстями, Короьлуну, Македонийалы
Исэяндяри дцнйада щяр шейя галиб эялян, мяьлубедилмяз бир шяхсиййят кими
таныйан ел шаирляримиз, ашыгларымыз «юз няьмяляриндя бу гящряманларын
адларыны йенилмязлик символу кими ишлядир, юз гящряманларыны да гочаглыгда
онлара бянзядирляр. Щятта онлар бязян мядщ етдикляри гящряманларын
160
бунлардан да иэид олдуьуну сюйляйирляр. Бунунла онлар бу дцнйа
пящляванларынын образыны кичилтмир, яксиня, даща да бюйцдцр»,-дейир.
Ейни заманда «гящряманлыг няьмяляриндя бязян щежа артыглыьына вя йа
яскиклийиня тясадцф олун»дуьуну, «бу жящятдян щава (мелодийа) ифачынын
кюмяйиня» эялдийини «вя мятндяки бу чатышмазлыглар»ын «нязяря чарпмадан
ит»мясини диггятя чатдырыр.
Тядгигатчынын фикринжя, «классик мусиги мядяниййяти яняняляри ясасында
йарандыьындандыр ки, Азярбайжан гящряманлыг няьмяляри бцтцн црякляря йол
тапыр, додаглардан яскик олмур. Бу няьмяляр мязмунлу олдуьу кими бядии
форма етибары иля дя ян йахшы поетик янянялярин давамы вя инкишафыдыр,
тцкянмяз бир хязинядир, бизим чохясрли зянэин шеир сярвятимизин тцкянмяз
мянбяйидир».
161
1. АЗЯРБАЙЖАН ШИФАЩИ ХАЛГ НЯЬМЯЛЯРИНИН
ИНГИЛАБДАН СОНРА ТОПЛАНМАСЫ, НЯШРИ ВЯ ТЯДГИГИ
Шифащи халг йарадыcылыьыны юйрянмяк цчцн ону топламаг, няшр етмяк
ясас мясялядир. Бу материаллар васитясиля биз халгын арзу вя истяклярини,
психолоэийасыны, мцбаризя тарихи иля йанашы, бядии ядябиййаты да юйрянир вя
ондан буэцнкц ишимиздя истифадя едирик. Академик М. Ариф йазыр: « Халг
ядябиййаты нцмунялярини, аьызларда эязян халг йарадыжылыьы ясярлярини
топламаьын вя тядгиг етмяйин ящямиййятини азалтмаг олмаз. Бядии
ядябиййаты щяртяряфли юйрянмяк цчцн бу чох лазымдыр» (М.Ариф. «Ядябиййат
тарихимиз». Азярбайжан ядябиййаты тарихи, 1 жилд, Азярб. ЕА няшриййаты, Бакы,
1960, сящ.5.).
Белински беля щесаб едирди ки, халг поезийасынын мязмуну халг
щяйатынын мязмуну иля мцяййян олунур. Щарада ки, халг поезийасынын
мязмуну йохсулдур, демяли орада халг щяйатынын юзц дя йохсулдур (Б.Г.
Плеханов. «Ясярляри». ХХIII жилд, М. - Л., 1926, сящ. 180).
Мящз бу cящятдян гядим тарихя малик олан, бу эцн юз ядябиййаты иля
дцнйа ящямиййяти кясб едян Азярбайcан халгы даща хошбяхтдир. Чцнки онун
чох зянэин ъанрлара малик халг йарадыcылыьы вардыр. Азярбайcан халг
няьмяляри бу йарадыcылыьын халг арасында чох эениш йайылмыш, мараглы, лакин
нязяри cящятдян лазымынcа ишлянилмямиш, тядгиг олунмамыш бир нювцдцр.
Биз няьмя дедикдя щяcмcя чох да узун олмайан, йыьcам, сялис,
мянзум парчалары нязярдя тутуруг («нун», «ьайн», «мим» сясляриндян
йаранмыш «няьмя» истилащы дилимизя яряблярдян кечмишдир. Халг арасында беля
ифадя ишлянмир. Китаб аляминя мяхсус олан няьмя халгда «мащны», «шярги»
вя йахуд «щава» кими тяляффцз олунур. Мусигишцнаслар бу истилащы бязян
«щава», бязян дя «тясниф» кими ишлядирляр). Бунлар епик тярздя йазылмыш шеирляр
кими охумаг цчцн дейил, мцяййян авазла ифа едилмяк цчцн йарадылыр.
Йер цзяриндя еля бир халг, тайфа тапылмаз ки, онун юзцнямяхсус няьмяси
олмасын. Щямчинин чох тясадцфи инсанлар тапылар ки, о, няьмяни севмясин.
Лакин инсанлар cцрбяcцр, зювгляр мцхтялиф, няьмяляр ися рянэарянэдир. Ола
биляр ки, бирисинин хошуна эялмиш олан няьмя башгасынын зювгцнц охшамасын.
Няьмяляр йалныз зювг охшамаг цчцн йарадылмыр, онун бюйцк естетик вя
тярбийяви ящямиййяти вардыр. Инсанлары чиркин ямяллярдян чякиндирир, саф
мящяббят тяряннцм едир, эянжляримизи вятянпярвяр олмаьа, ямяйя вя
гящряманлыьа рущландырыр.
Лакин няьмянин ян бюйцк ящямиййяти инсан щяйаты иля сых баьлы
олмасындадыр. М.Горкинин дедийи кими: « няьмя йарадыжылыьы халга чох
гядимлярдян бяри дайанмадан вя юзцнямяхсус йолдашлыг едир» (М.Горки.
«Ядябиййат щаггында». Ядяби- тянгиди мягаляляри, Москва, 1953, сящ.703.).
Бу сюз инжиляри халгымызын щяйатынын ян мцщцм тяряфлярини юзцндя якс
едир. Чох мцряккяб йолларла инкишаф едяряк эялиб бизя чатмыш халг няьмяляри
анcаг ингилабдан сонра юзцня эениш мейдан ала билмишдир. Биз бу зянэин
ъанрын йазыйа алынмыш нцмуняляриня щяля гядим тарихчи – салнамячилярин
162
китабларында, шаир вя йазычыларымызын ясярляриндя, бир сыра ялйазмаларда раст
эялирик.
XIX ясрдя бунлар бир сыра зийалылар тяряфиндян топланараг мяжмуя вя
гязет сящифяляриндя Азярбайcан вя рус дилляриндя няшр едилмишдир. XIX ясрдя
бу фяалиййят даща да эенишлянмишдир. Бу дюврдя илк дяфя халг няьмялярини
мяcмуя шяклиндя Щ.Б. Зярдаби топлайыб чап етдирмишдир. (Щ.Б. Зярдаби.
«Тцрк халг няьмяляри». Бакы, 1901, 1909./биз бу китабын фотосурятини тарих
елмляри намизяди Г.А.Гасымовун шяхси китабханасындан ялдя етдик.)
Илк дяфя беля бир мяcмуянин топланмасы вя няшриня щюрмятли
бястякарларымыздан Цзейир Щаcыбяйов вя Мцслцм Магомайев тяшяббцс
эюстярмишляр. «Азярбайcан тцрк ел няьмяляри» адланан бу мяcмуяйя 33 ел
мащнысы дахил едилмишдир. Бундан 19 ядяди халг мащныларынын ян эюзял ифачысы
Жаббар Гарйаьды оьлундан топланмышдыр («Азярбайcан тцрк ел няьмяляри»
(топлайанлары вя нота аланлары Ц. Щаcыбяйов вя Мцслцм Магомайев.
Азярняшр, 1937).
Бу мяcмуянин бюйцк ящямиййяти ондадыр ки, тяртибчиляр няьмя мятнини
йазыйа аларкян халгдан онун мелодийасыны да йазмышлар. Щям дя бу
мяcмуя ингилабдан сонра халг няьмяляринин топланмасы вя няшриндя илк
аддым олмушдур. Мяcмуядя тарих елмляри доктору, профессор П.П.
Фридолинин цч /Азярбайcан, рус вя алман) мцгяддимяси верилмишдир.
Профессор бу йазысында милли халг няьмяляринин мащиййятиндян, онларын
ингилабдан яввял вя сонра топланмасындан, тядгигиндян вя с. бящс едяряк
йазыр ки: «Инди биз милли мядяниййятин даща да инкишаф етдирилмяси вя эяляжяк
нясил цчцн сахланмасы йолунда бцтцн шуралар иттифагында милли мащны вя
шяргиляри топлайыб, йазылмасына вя няшр едилмясиня олдугжа бюйцк бир мараг
ойандыьыны эюрцрцк. Крымда, Орта Асийада, Сибирдя вя Гафгазда халг
мащныларынын йени йазылмыш мяжмуяляри чыхмаьа, йерли халг йарадыcылыьынын
топланыб тядгиг едилмяси бюйцк аддымларла ирялилямяйя башламышдыр.
Башгаларындан эери галмайараг инди Азярбайcан да юзцнцн илк
мяcмуясини няшр едир… Бир нечя илляр кечяр вя щямин йазылмыш мащнылардан
бир чоху, йени доьмагда олан ямякчи cямиййятин мащнылары тяряфиндян
сыхышдырылмагла бялкя дя халг арасындан итиб эедяр» (йеня орада, мцгяддимя)
Бу илк мяcмуядян сонра халг мащныларынын топланмасына даща чох
фикир верилир.
1928-cи илдя Эянcляр Няшриййаты «Няьмя китабчасы» адлы балаcа бир
мяcмуя няшр едир («Няьмя китабчасы», редактору Ш.Аббасовдур, Бакы,
1928, гейд: бу китабчаны Г.А.Гасымовун шяхси китабханасындан ялдя
етмишик). Бу мяcмуядя, ясасян, ингилаби мащнылар, «бейнялмилял» вя бир сыра
мцяллифи бизя мялум олмайан «марш»лар топланмышдыр. Няьмялярин
башланьыжында щансы щавада ифа едилмяси дя эюстярилмишдир. (Бах: щямин
китаб, сящ.12) мясялян, «ингилаб йавросу» («Даьыстан» щавасында).
Мяcмуянин яввялиндя кичик бир мцгяддимя дя верилмишдир (Китабда
верилмиш мцгяддимя Шямсяддин Аббасовундур). Мцгяддимядя дейилир: «Бу
няьмя китабчасы Азярбайcанын ямякчи эянcляриня илк тяcрцбя нятиcяси олараг
тягдим едилир. Бу вахтадяк байрамларда, нцмайишлярдя, йыьынcагларда йцрцш,
163
йа да истиращят заманларында ямякчи эянcляримиз охумаьа ингилаби вя щяйати
няьмя булмадыгларындан сыхылыр вя дарыхырларды» (щямин китабчанын
мцгяддимяси).
Мцяллиф Азярбайcанда 1930-жу илляря гядяр ингилаби вя щяйати
няьмяляримизин олмамасындан шикайятлянир
вя
бунун
сябябини
инcясянятимизин вя мусигимизин инкишаф етмямясиндя эюрцр.
Бизжя, бурада бир гядяр йанлышлыг вар. Халг арасында беля няьмяляр
олдуьу щалда онлар топланмамыш вя няшр едилмямишдир. Мясялян,
китабчадакы «Ямр еляди», «Иряли маршы», «Ингилаб йавросу» вя с. бу гябил
няьмялярдяндир. Доьрудур, няьмя мятнляриндя бязян чатышмамазлыглара
раст эялинир:
Йекяпапаг кяндлиляр,
Тракторлар сцрцрляр.
Ялляриндя гязетляр
Охуйараг эцлцрляр…
Онлар ингилаби рущда йарадылмыш илк няьмяляр вя илк тяшяббцсляр олдуьу
цчцн ящямиййятли олмуш вя вахтында юз ролуну ойнамышдыр.
1930-жу, хцсусиля, М.Горкинин 1934-cц илдя кечирилмиш Совет
Йазычыларынын Гурултайындакы мярузясиндян сонра бу ишя даща бюйцк
ящямиййят верилир. Азярбайcан районларына тяшкил едилмиш експедисийалар
заманы топланмыш материаллар ялагядар тяшкилатлар вя няшриййатлар тяряфиндян
няшр олунур. Бу ишдя фолклорумузун топлайыжысы Щцммят Ялизадянин вя
ССРИ-нин халг артисти Бцлбцл Мяммядовун бюйцк хидмяти олмушдур.
Щ.Ялизадянин топладыьы халг няьмяляри юзц тяряфиндян тяртиб едилян бир
сыра топлама китабларында чап едилмишдир. Бу китабларын чоху «Ашыглар» ады
алтында дярc едился дя, дахилиндя мцхтялиф нювляря мянсуб халг няьмяляри дя
вардыр. (Щ.Ялизадя. «Азярбайжан ашыглары», Азярняшр, Бакы, 1929; «Ашыглар»
/топлайаны Щ.Ялизадя/, 2 жилддя, Азярняшр, 1935, 1936; «Ашыглар» /топлайаны
Щ.Ялизадя/, Азярняшр, Бакы, 1937, 1938).
Бунлардан «Короьлу няьмяляри» истисна олунмагла чохусу «кимляр
тяряфиндян йазылдыьы мялум олмайан ел мащнылары» башлыьы алтында верилмишдир.
Беля няьмялярдян бу эцн репертуарда тез-тез нязяря чарпан вя ешидилян «Йар
бизя гонаг эяляжяк», «Самовара од салмышам», «Ай бяри бах, бяри бах»,
«Эетдим, эюрдцм булагдадыр», «Алманы гойдум харала», «Сона ханым»,
«Сара», «Гачаг Няби», «Гачаг Кярям», «Гачаг Горхмаз», «Гачаг Наьы»
вя с. мащнылары эюстярмяк олар.
Юз мцсбят кейфиййятляри иля йанашы, бу китабларын бир сыра чатышмайан
cящятляри дя вардыр. Комментарийасынын олмамасы, няьмя вариантларынын
щарадан, кимлярдян топланмасынын верилмямяси буэцнкц тядгигатчылар цчцн
чятинлик тюрядир.
1932-40-cы иллярдя Азярбайcан мусигисини юйрянян елми тядгигат
кабинетинин цзвляри дя бу сащядя хейли иш эюрмцшляр. О заман кабинетя
профессор Бцлбцл Мяммядов рящбярлик едирди. Онун йахындан тяшяббцсц
164
сайясиндя Эянжя, Газах, Шяки, Шуша вя с. йерляря експедисийалар тяшкил
едиляряк халг мусигиси иля бирликдя няьмя мятнляри дя топланырды.
Бцлбцл Мяммядов бюйцк бир хейирхащ иш эюряряк щямин няьмяляри
сонрадан нот йазылары вя рус дилиня тярcцмяси иля бирликдя няшр етдирмишдир.
(«Азярбайcан халг няьмяляри». Азярбайcан Дювлят Мусиги Няшриййаты, Бакы,
1938)
Тяртибчинин вердийи мялумата эюря, щямин няьмялярин чохуну
Азярбайcанын халг артисти Cаббар Гарйаьдыоьлудан топланмышдыр.
Цмумиййятля, Cаббар Гарйаьдыоьлу бу няьмялярин ян эюзял ифачысы кими
шющрят тапмышды.
Профессор Бцлбцл Мяммядов бу эюркямли ханяндянин ямяйини йцксяк
гиймятляндиряряк йазмышдыр: «Йашынын чох олмасына бахмайараг бу вахта
гядяр устад-профессионал олан ханяндя Гарйаьдынын йадында бир сыра халг
мащныларынын бцтцн хцсусилийи, тязялийи вя колоритинин ориъиналлыьы щяля дя
галмышдыр» (Бцлбцл Мяммядов. «Азярбайcан халг няьмяляри»ня
мцгяддимя, Азярбайcан Дювлят Мусиги Няшриййаты, Бакы, 1938).
Тяcрцбя эюстярир ки, мящяббят, аиля-мяишят вя с. няьмяляр динж
гуружулуг дюврцндя репертуарымызын бязяйи олурса, гящряманлыг няьмяляри
юлкянин фялакятя уьрадыьы вахт даща чох сяслянир. Бу да сябябсиз дейилдир.
Вахтиля Добролйубов демишдир: «Доьма вятянинин фялакятя уьрадыьы
заманларда юз кечмиш шющрятини хатырлайараг гядим яфсаняляря, рявайятляря
мцраcият едир, онлары йенидян ишлямяйя, йенидян жанландырмаьа башлайыр».
Мящз еля буна эюря дя Бюйцк Вятян мцщарибяси илляриндя «Короьлу» вя
«Гачаг Няби» кими гящряманлыг няьмяляри мцтяхяссисляримиз тяряфиндян
йенидян ишляняряк бир нечя дяфя тякрар чап едилмишдир.
Профессор Щямид Араслы йазыр: «Короьлу ады Бюйцк Вятян мцщарибяси
эцнляриндя гцввятля сяслянирди. Гардаш совет халгларынын мярд оьуллары иля
чийин-чийиня вуруша эедян Азярбайcан дюйцшчцляри Короьлу гящряманлыьыны
хатырладыгcа даща да рущланырдылар».
Бизжя, «Короьлу»нун Бюйцк Вятян мцщарибяси илляриндя гцввятля
сяслянмясинин бир сябяби дя мцщарибя дюврцндя »Короьлу» няьмяляринин
тякрар-тякрар няшр едилмяси олмушдур. Бу китабчалар дюйцшя эедянлярин вя
арха жябщядя чалышанларын столцстц вя жиб китабчалары олмушдур. Онлар
бурадакы няьмяляри охуйар, бундан рущланар вя Короьлу гящряманлыьыны
тяглид етмяйя чалышардылар.
Мцщарибядян сонракы иллярдя халг мащнылары йеня дя зящмятя, мяишятя,
саф мящяббятя хидмят етмишдир. Щярбдян гайыданларын той мярасиминдя
охунан:
Хончана дцздцм ноьул, бадам,
Тойуну елядим, црякдян шадам.
Саь олсун мяжлися йыьылан адам,
Эюрцм, а бяй, тойун мцбаряк олсун!
***
165
Гызыл эцл дястяси, нярэиз бутасы,
Сяни эюрмяйясян дцшмян хатасы.
Сян оласан йедди оьул атасы,
Эюрцм, а бяй, тойун мцбаряк олсун!
Саьдышына, солдышына борж олсун!
- няьмяляр щамыны шадлыьа дявят едир, рущуну охшайырды.
Азярбайcан халг няьмяляри сон он ил ярзиндя даща бир нечя дяфя тяртиб
олунуб чап едилмишдир ки, бу да демяк олар, яввялкилярин тякрарыдыр.
Ялисяфа Баьыров тяряфиндян тяртиб едилмиш халг няьмяляри мяcмуясинин
яввялкилярдян фярги орасындадыр ки, бу китабчада верилмиш няьмяляр сон
иллярдя бир гядяр дяйишмиш, тякмилляшмиш, йени бир шякля дцшмцшдцр. Тяртибчи
яввялкилярдян ялавя бир нечя йени няьмя дя топламышдыр.
Халг няьмяляринин бир гисмини дя Йусиф Щясянбяйов топлайыб тяртиб
етмишдир. Мцяллифин бу китабчасына халг арасында эениш йайылмыш 158 няьмя
дахил едилмишдир ки, бундан 23-ц халг няьмясидир.
Азярбайжан халг няьмялярини топламаг вя йазыйа алмагда мягсяд–
мцяллифи бизя мялум олмайан, халгымызын мцбаризясини, онун арзу вя
истяклярини тяряннцм едян бу халг инcилярини мцщафизя етмякдир. Эяляжяк
нясил бу топлайыжылара юз тяшяккцрцнц билдиряжяк вя онларын адларыны хош
ниййятля хатырлайаcаг. Белински халг хязиняси инжилярини горуйан, ону топлайыб
сахлайан беля инсанлар щаггында демишдир: «Бюйцк зящмят вя фядакарлыгла
халг ядябиййатынын гиймятли эювщярлярини топлайан вя онлары унудулуб тяляф
олмагдан горуйан тявазюкар вя гярязсиз адамларын зящмяти щяр жцр тягдир
вя тяшяккцря лайигдир».
Азярбайжан халг няьмяляри эцрcц, даьыстан, рус, юзбяк, тцркмян вя
башга халглар тяряфиндян дя севилир. Бу няьмяляр дяфялярля рус дилиня тяржцмя
олунараг няшр едилмишдир. Хцсусиля, профессор Бцлбцл Мяммядовун тяртиб
етдийи ики жилдлик «Азярбайcан халг мащнылары» китабында топланмыш
няьмялярин ейни заманда рус дилиня тярcцмяси дя верилмишдир. Бундан башга
Азярбайжан антолоэийаларында да бу няьмялярин бир гисминин тярcцмяси чап
олунмушдур.
Азярбайcан халг няьмяляринин Москва няшрляри сырасында Давид
Мяммядбяйовун тяртиб етдийи китаб юз мцсбят кейфиййятляриня эюря
башгаларындан хцсусиля фярглянир. Мцгяддимя вя комментарийа иля тяжщиз
едилмиш бу китабда 56 Азярбайжан халг няьмяси топланмышдыр ки, бунларын
мятни там шякилдя Азярбайжан вя щям дя рус дилиндя верилмишдир. Бурада
ейни заманда щяр бир няьмянин нот йазысы да чап олунмушдур.
Мцяллиф юз мцгяддимясиндя Азярбайcан халг няьмяляринин вя онун
мусигисинин мащиййятиндян, Орта вя Йахын Шярг юлкяляриндя даща чох
севилмясиндян, онларын тяхмини тематик вцсятиндян вя с. бящс етдикдян сонра
йазыр: «Мяжмуянин няшриндя ясас мягсяд – юзфяалиййят, профессионал
ифачыларын вя Азярбайжан халг няьмя мядяниййяти иля мараглананларын
щамысынын тяжрцби ифачылыьыны тямин етмякдир»
166
Азярбайcан халг няьмяляри башга миллятляр тяряфиндян чох севилдийи
щалда, тяяссцф ки, мяжмуянин тираъы аз олмушдур; жямиси 1260 нцсхя няшр
едилмишдир. Мящз буна эюря дя бу мараглы вя эюзял тяртиб олунмуш мяжмуя
Азярбайcан охужусуна эялиб чатмамышдыр. Щяр бир халг юз няьмясини вя
мусигисини щансы дилдя сяслянирся сяслянсин динлямяйи вя ешитмяйи даща чох
севир.
Няьмя щяр бир халгын милли характерини, онун щяйатыны, севинж вя
кядярини ифадя едян цряк сюзцдцр. Халг юзцнцн ян сирли щисслярини вя
арзуларыны билаваситя няьмялярдя якс етдирмишдир. Ингилаба гядяр йаранмыш
няьмяляри халг ян чятин вя ян аьыр иллярдя- хариcи ишьалчылара вя дахили
истисмарчылара гаршы ян аьыр эцнлярдя йаратмышдыр. Инди бу няьмяляр бизя
щямин дюврлярин йадиэары кими, тарихи бир сяняд кими гиймятлидир.
Щ.Гоголун «жанлы, парлаг бир тарих» адландырдыьы бу халг няьмяляринин
тядгигиня биздя, ясасян, Октйабр ингилабындан сонра башланмышдыр.
Азярбайcанда ингилабдан яввял дя няьмялярин тядгиги иля мяшьул
олмушлар. Азярбайcан халг няьмялярини йахшы билян, бу няьмялярин
ингилабдан сонракы илк мяcмуясиня мцгяддимя йазмыш тарих елмляри
доктору, профессор П.П.Фиридолин эюстярмишдир: «Щамыйа мялумдур ки,
буръуазийа аьалыьы заманында халг йарадыcылыьыны топлайыб тядгиг етмяк
олдугжа бюйцк бир мода шяклини алмышды. Лакин ейни заманда, бурасыны да
щяр кяс эюзял билир ки, щямин буръуа жямиййятинин аьалыг етмякля щяр бир
шейдя тон верян йухары тябягяси няьмя йарадыжылыьы сащясиндя щяр шейя ейни
дяряжядя диггят вермирди».
Лакин 1920-жи иллярдян сонра няшр едилмиш мцхтялиф мяжмуяляря йазылан
мцгяддимя вя изащлар, мятбуатда няшр едилян тянгиди вя тядгиги мягаляляр
бязи кичик гцсурлары олса да диггяти жялб едир.
Ялбяття, биз бунларын щамысындан кичик бир йазыда бящс едя билмярик.
Лакин тядгигат нюгтейи-нязяриндян бизим цчцн даща ялверишли йазылар вардыр
ки, бунлардан гыса да олса данышмамаг олмаз.
Азярбайcан шифащи ядябиййатынын, еляcя дя халг няьмяляринин топланмасы
вя няшриндя хцсуси хидмят эюстярмиш Щцммят Ялизадя, ейни заманда,
мятбуатда бир сыра йазылар да няшр етдирмишдир. Бу йазыларында о, халг
няьмяляринин мязмунундан, мащиййятиндян, ижтимаи-тарихи ящямиййятиндян
бящс етмишдир. Щцммят Ялизадя халг няьмялярини йцксяк гиймятляндиряряк
йазырды: «Ел йарадыcылыьынын ян гядим вя думанлы бир тарихи вардыр. Та яскидян
сюйлянилмиш бир гошма, бир мащны вя йа мясял эениш кцтлянин бядии зювгцня,
дцнйаэюрцшцня, щяйат вя мяишятиня уйьунлаша-уйьунлаша, аьызларда
шякилдян-шякля вя бязян дя мязмундан-мязмуна кечяряк эялмишдир.
Будур, Азярбайcаны шящяр-шящяр, кянд-кянд вя оба-оба долашараг
топладыьымыз бу ел шеирляри щямин о гябилдяндир. Бу кечмишин инжиляри
цзяриндян заман кечмиш, фягят йеня дя онлар гиймятини, эюзяллийини вя
парлаглыьыны итирмямиш, саф вя бакир галмышдыр» (Щ.Ялизадя. «Ел шеирляри
щаггында», «Ядябиййат» гязети, 3 сентйабр, 1936, №22)
Мцяллиф бу няьмялярин халг тяряфиндян ня цчцн бу гядяр севилдийини,
щаглы олараг бунларын щяйатла сых баьлылыьында, халгын ян ясас тяряфлярини якс
167
етмясиндя,
эениш
кцтлянин
синфи
дуйьуларынын,
чарпышмаларынын,
мцбаризяляринин, цсйанларынын, щяйат-мяишятинин чох заман бу аловлу вя
дольун мисраларда ифадя олундуьунда эюрцр.
Щ.Ялизадя няшр етдирдийи бир сыра китаблара мцгяддимяляр дя йазмышдыр.
Бу йазыларында мцяллиф китаба дахил едилмиш няьмялярин мащиййятиндян,
тярбийяви ящямиййятиндян данышыр. Лакин ясас тядгигат мягсяди дашыйан
йазылар 1940- cы илдян сонра башлайыр.
Мяфкуря вя мювзу етибариля халг няьмяляри мцхтялифдир: бунлар ян ясас
цч група айрылыр: а) мювсцм вя мярасим, б) аиля-мяишят вя ижтимаи-сийаси
няьмяляр. Бу груплар юзляри мцхтялиф ъанрлара айрылыр. Мясялян, «мювсцм
няьмяляри» дедикдя бурайа бир сыра гядим вя йени мювсцм няьмяляри, о
жцмлядян, «Коса-коса», «Новруз», «Сямяни», «Щолаварлар», «Ямяк
няьмяляри» вя с. дахилдир.
Мярасим няьмяляри ися ашаьыдакылардан ибарятдир: «Дини- мярасим
няьмяляри ( мясялян, «Ата-баба эцнц», «Щоду-щоду», «Эцняши истигбал»),
аьылар, той няьмяляри вя с.
«Бешик няьмяляри», «Лайлалар», «Севэи-мящяббят», «Щиcран» вя бу кими
няьмяляр ися «аиля-мяишят мащнылары» адланыр.
Гящряманлыг мащнылары, ингилаби, тарихи, щябсиййя кими няьмяляр
ижтимаи-сийаси мащнылара аиддир.
Бцтцн бунларын щяр бири мцяййян дюврлярдя, мцяййян щяйат шяраити
просесиндя йаранмыш вя инкишаф етмишдир. Мясялян, «истещсал алятиня вя
данышыг дилиня малик олан инсанын илк сюз сяняти онун эцндялик ямяк просеси
яснасында йаратдыьы ямяк няьмяляриндян ибарят олмушдур» (М.Щ.Тящмасиб.
«Халг ядябиййатымызда мярасим вя мювсцм няьмяляри», ф.е.н. елми дяряжяси
алмаг цчцн диссертасийа, сящ.3, АДУ-нун китабханасы)
Йахуд синифлярин вя дювлятин мейдана эялмясиля ялагядар олараг
гящряманлыг няьмяляри йаранмышдыр вя с.
Бу эцня кими Азярбайcан халг няьмяляриндян эениш данышылмадыьындан
тяснифат да апарылмамышдыр. Лакин биз бу мягалямиздя тяснифатдан бящс
етмяк фикриндя дейилик, ня дя ъанры тясниф етмяк истямирик. Ону нязяря
чарпдырмаьа чалышырыг ки, эюстярдийимиз зянэин тематикайа мянсуб олан
няьмя ъанрындан йалныз икисиндян бящс едилмишдир. Бу гиймятли тядгигат
ясярляриндян бири филолоъи елмляр доктору М.Щ.Тящмасибин «Халг
ядябиййатымызда мярасим вя мювсцм няьмяляри» адлы намизядлик
диссертасийасыдыр.
М.Щ.Тящмасиб щяля яввялляр халг поезийасы иля марагланмыш, онларын
мейдана эялмясини, ижтимаи-тарихи ящямиййятини юйрянмяйя чалышмышдыр. Бу
онун 1944-жц илдя мятбуатда дярж етдирдийи силсиля шяклиндя олан елми
мягаляляриндя юзцнц эюстярир. Мцяллиф йазыр ки, «Халг ядябиййатымызын
мцяййян щиссясини мярасим вя мювсцм няьмяляри тяшкил едир. Бу няьмяляр
ибтидада малик олдуьу ящямиййяти эетдикжя итирмиш вя бу эцн артыг
унудулмаг дяряжясиня эялмишдир. Лакин тарихимизин ян гядим дюврляринин
йадиэары олан бу няьмяляр мцяййян тарихи вя елми дяйяря маликдир»
168
(М.Щ.Тящмасиб. «Халг ядябиййатымызда мярасим вя мювсцм няьмяляри»,
«Ядябиййат» гязети, 15 март, 1944, №7).
«Халг ядябиййатымызда мярасим вя мювсцм няьмяляри» адланан вя
силсиля шяклиндя дярж олунмуш бу мягалялярдя мцяллиф, ясасян, ики няьмядян
(«Хыдыр ща-Хыдыр», вя «Сямяни») бящс етмиш вя цч мясяляни тядгиг етмяйя
чалышмышдыр.
Биринcи мягалядя халг арасында адят шяклини алмыш «Хыдыр ща-Хыдыр»
эцнляриндян сющбят ачмыш, онун мащиййятиндян данышмыш, иcтимаи-тарихи
кюклярини арашдырмыш вя бунун гядим «ата-баба» мярасими олдуьуну
эюстярмишдир.
Икинcи мягалясиндя мцяллиф «Гамусу-Фирузабади», «Гамуси –ялам»,
«Бцрщани-Гати» кими гиймятли лцьятляря вя Б.Б.Радлова истинад едяряк
Хызырын шяхсиййятиндян данышмыш вя сонра ися бу мярасимин ня цчцн беля
адландырылмасыны изащ етмишдир.
Бунун цчцн мцяллиф, шцбщясиз, Йахын Шярг ядябиййаты вя тарихини
дяриндян юйрянмиш, халг арасында долашан бу ятрафда бир сыра хатиря вя
рявайятлярля таныш олмушдур.
Мцяллиф эюстярир ки, «дини яфсаня вя ягидяляря эюря Хызыр Исэяндярин ичя
билмядийи аби-щяйатдан ичмиш, она эюря дя юлмязляр сырасына кечмиш
пейьямбярдир». Бундан сонра тядгигатчы Хызырын йашыллыгла, бащарла ялагядар
олан ясатири бир сурят олдуьуну дейир вя беляликля, бащар йашыллыг, тябиятин
ойанмасы, cилаланмасы ясатири олан Хызырын су, йаьышла ялагядар олан Илйас
ясатири иля бирляшмясини доьру щесаб едир.
М.Щ.Тящмасиб мягалянин сонунда беля нятиcяйя эялир ки, «Хыдыр ща
Хыдыр» няьмясинин щяр бир бянди «Авеста» ещкамлары иля ялагядардыр.
Цчцнcц мягаля «Сямяни» мярасимидир вя бу мярасимин няьмясиндян
бящс едир. Мцяллиф йазыр: «Сямяни адяти анжаг кейф вя шянлик мягсядиля
мцяййян вахтларда «булаг башы», «сейря чыхмаг» вя с. бу кими садя
яйлянcялярдян ибарят дейилдир. Бу да «Хыдыр ща Хыдыр» кими тарихимизин чох
гядим дюврляриня аид олан бир мярасимин гисмян шяклини вя мащиййятини
дяйишмиш галыьыдыр»
Тядгигатчы юз дяйярли фикирлярини сонрадан даща да эенишляндирмиш,
дяринляшдирмиш вя фолклоршцнаслыьымыз цчцн чох гиймятли намизядлик
диссертасийасы йазмышдыр. «Эириш», «Сон сюз» вя китабиййатла тяcщиз едилмиш бу
ясяр ясасян ики фясилдян ибарятдир. Бунлардан бириндя «Дини мярасим
няьмяляриндян («Ата-баба эцнц», «Щоду-щоду», «Эцняши-истигбал»дан),
икинcи фясилдя ися «Коса-коса», «Новруз» вя «Сямяни» адлы няьмялярдян,
бящс олунур. Биз бу ясяр щаггында щялялик ону дейя билярик ки,
М.Щ.Тящмасиб
юз
намизядлик
диссертасийасы
иля
Азярбайжан
фолклоршцнаслыьынын илк тямял дашыны гоймуш вя хцсусиля, халг поезийасынын
нечя иллярдян бяри пас атмыш гапыларыны ачмышдыр. «Ибтидаи истещсал алятиня вя
данышыг дилиня малик олан инсанын илк сюз сяняти «ямяк няьмяляри»ндян ибарят
олдуьу кими, Азярбайcан фолклоршцнаслыьынын илк сюз сяняти бу ясярля
башламышдыр. Чох тяяссцф ки, бу гиймятли ясяр мцтяхяссисляримизин ялиндя
169
ялйазмасы шяклиндя эяздийи щалда чап едилиб эениш охуcу кцтлясиня
чатдырылмамышдыр.
Азярбайcан халг няьмяляри щаггында мятбуат сящифяляриндя даща бир
сыра йазылар шярщ олунмушдур. Бунларын сырасында мягаля мцяллифинин
«Гящряманлыг няьмяляринин тярбийяви ящямиййяти», Имруз Яфяндийеванын
«Кцтляви ямяк няьмяляри» адлы елми мащиййят дашыйан йазыларыны эюстярмяк
олар.
«Гящряманлыг няьмяляринин поетик хцсусиййятляри» мягалясиндя мцяллиф
бу няьмялярин щансы формада даща чох йарандыьындан, халг сяняткарларынын
гящряманлыг мащныларында ишлятдикляри бядии ифадя васитяляриндян бящс едир вя
йени бир формадан сющбят ачыр. О йазыр: «Бязян мцтяхяссисляримиз щяр бянди
беш мисрадан ибарят олан щяр нюв шеиря дя мцхяммяс ады вермишляр. Бизcя,
бу йанлышдыр. Гящряманлыг няьмяляринин бешликдя олан бир формасы да вардыр
ки, башга бешликлярдян фяргляндирмяк цчцн биз бу гябил мащнылары шярти
олараг «нягяратлы цчлцк» адландырырыг. Бу няьмяляр цч ясас мисрадан вя
ялавя олараг ики мисралы нягяратдан ибарятдир. Онлар мцхяммяс кими дейил,
аааббб, вввбб, гггбб шяклиндя гафийялянирляр. Бир мелодийада сяслянян
йцздян артыг «Няби няьмяляри» бу формададыр. Бунлар щям формаларына вя
щям дя вязнляриня эюря мцхяммясдян фярглянирляр.
Мцяллиф юз фикриндя щаглы олдуьуну бир сыра дялиллярля сцбут етмяйя
чалышмышдыр. Щятта вахтиля профессор Микайыл Ряфили дя эюстярмишдир ки,
«мцхяммяс мцстягил бир шер нювцдцр… Мцхяммяс бешлийин даща
мцряккяб бир шяклидир».
Халг няьмяси щаггында данышан тядгигатчылар биринcи нювбядя онун
ящямиййятиндян, тярбийяви ролундан бящс едирляр. Беля тядгигатчылардан бири
дя Имруз Яфяндийевадыр. Йаздыьы мягаля бир гядяр сятщи олса да мцасир
дюврцмцз цчцн халг няьмяляринин бюйцк тярбийяви ящямиййятя малик
олдуьуну демясиндя Имруз ханым тамамиля щаглыдыр. О йазыр: «Няьмяляр
совет щакимиййяти илляриндя зящмяткешлярин коммунизм рущунда тярбийя
васитясиня чеврилмишдир».
Республиканын ян эюркямли алимляриндян профессор Щямид Араслы,
профессор Cяфяр Хяндан, профессор М.C. Cяфяров вя филолоъи елмляр доктору
М.Щ. Тящмасиб дя халг няьмяляринин ящямиййятиня, инсан щиссляриня мцсбят
тясир етмясиня, эениш йайылмасына вя севилмясиня даир юз ясярляриндя дяйярли
мцлащизяляр йцрцтмцш, йцксяк гиймятляндирмишляр.
Азярбайcан гящряманлыг няьмяляриндян бящс едян профессор Щ. Араслы
демишдир: «Мцбариз мащнылар бу кядярли шеирлярдян фяргли олараг халгын
азадлыг уьрунда апардыьы мцбаризяни якс етдирир, ону мцбаризяйя
рущландырыр. Беля мащныларда айры-айры халг гящряманларынын шцcаяти, иэидлийи,
вятян вя халг йолунда эюстярдийи фядакарлыг тяряннцм едилир. Бу мащнылар
халг ичярисиндя мящяббятля гаршыланыр, халг дцшмянляриня гаршы йенилмяз олан
cясарятли инсанлары севир вя алгышлайыр» (Щ.Араслы. ХВII-ХВIII яср Азярбайcан
ядябиййаты тарихи, Бакы, 1956, сящ.30).
Профессор бундан башга «Китаби-Дядя Горгуд» вя «Короьлу»
щаггында йазмыш олдуьу елми мягаляляриндя, «Ашыг йарадыcылыьы» китабында
170
да гящряманлыг няьмясинин мащиййятиндян данышмыш, бу няьмялярин иcтимаи
кюклярини арашдырмышдыр.
Мялум олдуьу кими, Азярбайcан гящряманлар йурду, шаирляр дийарыдыр.
Онун Cаваншир, Бабяк, Короьлу, Фятяли хан, Гачаг Няби, Гара Танрыверди,
Гачаг Кярям, Гандал Наьы, Дяли Алы, Сяттархан, Гатыр Мяммяд кими
иэидляри вар. Бу гящряманлар юз ана торпаьыны, мцбариз вя зящмяткеш халгыны
азад вя хошбяхт эюрмяк истямиш, бунун цчцн хариcи гясбкарлара вя дахили
дцшмянляря гаршы вурушмуш, бу йолда cанларыны гурбан вермишляр.
Филолоъи елмляр доктору М.Щ.Тящмасиб щямин гящряманлар щаггында
йаранмыш няьмялярин агибятиндян данышараг йазмышдыр: «Биздя беля тарихи
шяхсиййятляр щаггында йарадылмыш гящряманлыг няьмяляри чохдур. Лакин бу
няьмяляр сюзцн ясл мянасында дастан, епос сявиййясиня йцксяля билмямишдир
ки, бунун да юзцня эюря мцяййян сябябляри вардыр». Мцяллиф щаглы олараг бу
сябябляри Октйабр ингилабынын кяндлийя бу гящряманларын идеалларындан
даща язямятли, даща вцсятли азадлыг вермясиндя эюрцр. Азярбайcан халг
мащныларынын бир нювц олан гящряманлыг няьмяляринин бюйцк ящямиййятини
дуйан мцтяхяссисляримиз онун тядгигиня эениш имкан йаратдылар. Биз бу
имканлардан истифадя едяряк халг гящряманлыг няьмяляринин ян мящсулдар
бир дюврцнц Х1Х яср кяндли щярякаты иля ялагядар йаранмыш гящряманлыг
няьмялярини тядгиг етдик. Зянэин китабиййатла тяcщиз едилмиш бу ясяр «Эириш»,
4 фясил вя нятиcядян ибарятдир. Диссертасийада Азярбайcан халгынын
мцбаризясини, гящряманлыьыны тяряннцм едян бу гябил мащныларын
йаранмасындан, инкишафындан, иcтимаи-тарихи кюкляриндян, хцсусиля, бунлары
доьуран сябяблярдян эениш данышылмыш, поетик хцсусиййятляриндян бящс
едилмишдир. Диссертант гящряманлыг няьмяляринин тяснифиня хцсуси фясил щяср
етмиш вя онларын мязмунуна, гайясиня вя рущуна эюря ашаьыдакы груплара
айырмышдыр: «щярбя-зорба», «тярифнамя», «юйцднамя», «арзулама»,
«тяяссцфлянмя» вя «гящряманлыг аьысы» («йуь»).
Фолклоршцнаслыг елмимизя бир сыра йениликляр эятирмиш бу ясярдя, ейни
заманда, ъанрын тядгигиндян бящс олунур. Мцяллиф эюстярир ки, Азярбайcан
гящряманлыг няьмяляри дювлятин йаранмасы вя синифлярин мейдана эялмясиля
бирэя доьулмушдур. Бу няьмяляр халгын мцбаризя тарихи иля даща сых баьлыдыр.
Онлар халгын узун ясрлярдян бяри хариcи вя дахили дцшмянляриня гаршы апардыьы
мцбаризялярин бядии яксидир.
Азярбайcан халг няьмялярини мусигидян айырмаг чятиндир. Бунлар
мусиги иля екиз йаранмышлар. Доьрудур, бу няьмя мятнлярини мусигидян айры,
декламасийа кими дя охумаг мцмкцндцр. Мусиги иля охумаг ися ону даща
да эюзялляшдирир, инсанын рущуну охшамаьа, она зювг вермяйя имкан
йарадыр.
Цмумиййятля, халг няьмяляринин щафизялярдя узун мцддят йашамасы,
эениш йайылмасы вя бу эцн беля репертуардан дцшмямясинин бир сябяби бу
няьмялярин зянэин, ялван ащянэли вя ойнаг мусигидя бястялянмясидир.
Профессор М.C. Cяфяров няьмя мятнляринин мусиги иля йахынлыьындан бящс
едяряк йазыр ки: «Ел мащныларымызын мятнляриндя мусиги иля йахынлыг мцтляг
171
нязярдя тутулмушдур. Ким билир, бялкя мащны мятнини йарадан гцдрятли бир
бястякар, йахуд мусиги бястяляйян, ейни заманда истедадлы бир шаир имиш».
Щяр бир халгын юзцнямяхсус мусиги мядяниййяти вардыр. Халгларда олан
классик мусиги юзц дя щямин халгын няьмяляринин мядяниййяти ясасында
йаранмыш вя инкишаф етмишдир. Бу няьмяляр йалныз халга зювг вермяк,
рущуну охшамаг цчцн йаранмамышдыр. Ейни заманда бунлары тядгиг
етмякля халг сяняткарларынын ишлянмямиш мящдуд вя йекнясяк галмаьа
мящкум гцдрятлярини, халгын сянят габилиййятини вя щягиги милли сянятя
веряcяйи мювзулары вя истигамятляри дя юйрянирик.
Узун мцддят тядгигат апармыш тянгидчи мцтяхяссисляримиз юзляри дя
беля нятиcяйя эялмишляр ки, «истяр классик шеиримизин, истярся дя мцасир шеирин ян
йахшы нцмуняляринин сяняткарлыг нюгтейи-нязярдян щансы мянбядян, щансы
хязинядян эялдийини арашдырдыгда йеня эедиб мцдрик халг йарадыcылыьы
хязинясиня чыхырыг”.
Азярбайcан халг няьмяляри бир илин, он илин, йахуд йцз илин мящсулу
дейилдир. Бунларын тарихи халгымызын йаранма тарихи иля баьлыдыр. Ейни
заманда бу няьмяляри бир няфяр, он няфяр, йцз няфяр йаратмамышдыр. «Бу
йцксяк сянят ясярляри цзяриндя халг йарадыcылары cан гоймушлар, бу ясярлярин
цзяриндя ясрляр бойунcа мцштяряк олараг бир ел чалышмышдыр» (Азярбайcан
шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр, 3-cц китаб, МЕА-нын няшриййаты,
Бакы, 1968-cи ил).
Лакин мцяййян сябябляр цзцндян вахтында йазыйа алынмадыьындан
бунларын чох аз бир гисми эялиб бизя чатмышдыр. Биз бу няьмялярин йалныз 50
иллик тарихиндян гысаcа данышмышыг. Халг няьмяляринин мащиййятини нязяря
алараг мцтяхяссисляримиз бу ятрафда эяляcякдя даща эениш сющбят ачаcаглар.
172
IV
РЦСТЯМ РЦСТЯМЗАДЯ ЯСЛ ЯДЯБИЙЙАТШЦНАСДЫР
Рцстям Рцстямзадя ядябиййатшцнаслыг елмимизи зянэинляшдирян дяйярли
тядгигат ишляринин мцяллифидир. Ялишир Няваинин анадан олмасынын 525 иллийи
мцнасибятиля йаздыьы мягалясиндя юзбяк шаиринин дцнйа ядябиййаты тарихиндя
йери, йарадыжылыьынын орта ясрляр юзбяк ядябиййаты вя ижтимаи фикир тарихиндя
ролу арашдырылыр, Йахын вя Орта Шярг халглары ядябиййатына вя еляжя дя
Азярбайжан ядябиййатына мцсбят тясири тядгиг едилир. Ейни замада
Азярбайжанын гцдрятли сяняткары Низаминин «Хямся»синин о дювр
сяняткарларына, еляжя дя Няваи йарадыжылыьына тясири арашдырылыр. Онун «Ялишир
Няваи» вя «Низами вя Ялишир Няваи» мягаляляри бу жящятдян диггяти жялб
едир. Рцстям Рцстямзадянин «Низами йарадыжылыьында гящряман гадын
сурятляри» мягалясиндя дащи шаирин ясярляриндяки гадын образларынын дярин
тящлили верилир. Онун йазылы ядябиййата эятирдийи гадын гящряманларынын
епосларла баьлы тядгиги верилир, «Китаби-Дядя Горгуд» дастанынын гадын
сурятляри хатырланыр. «Башдан-баша Вятян уьрунда мцбаризя епизодларындан
ибарят олан бу епос»да дцшмян башы кясмямиш, дцшмян ганы тюкмямиш
«оьланлара ад вермязмишляр… бурада гадынлар да ат миняр, гылынж гуршар,
каман, ох эютцряр, дцшмяня гаршы вурушармыш, иэидлик эюстярмяйян эянжляря
яря эетмязмишляр»- дейян тядгигатчы бюйцк Низаминин дя беля бир мцщитдя
доьулдуьуну, тярбийя алдыьыны, она эюря дя йаратдыьы ясярлярдя щадисяляри бу
сяпкидя гялямя алдыьыны «вятян, азадлыг, гейрят уьрунда гящряманлыг
мцбаризяляринин онун йарадыжылыьыныын ясас мотиви» олдуьуну, йаратдыьы
гящряманларын наьылларымызда, епосларымызда олдуьу кими верилмясинин бу
янянянлярдян иряли эялдийини гейд едир вя билдирир ки, Низаминин ясярляриндя дя
«Дядя Горгуд бойларындакы кими гызлар, гадынлар ат чапыр, гылынж гуршайыр,
мящарятля ох атыр, кямяр тутур вя с. Бу жящятдян охужуларын диггятини жялб
едян Ширин, Нцшабя. Мящинбану юз аьыл-камал, жясарят, иэидлик, щям дя сябр
вя дюзцмлцлцк нюгтейи-нязяриндян щамынын диггятини жялб етмишляр».
Тядгигатчы Ширини «ат минмякдя, чювкан ойнатмагда, гылынж вурмагда
бюйцк мящарят сащиби», «киши тимсаллы», яхлаги кейфиййятляри иля сечилян бир
образ кими сяжиййяляндирир. Низаминин ясяриндян эятирдийи:
Атланыб гылынжа ял атан заман,
Цркцб гаршысындан гачарды аслан
-мисраларында Ширинин гящряманлыьынын тясвириндя шифащи халг
ядябиййатындан эялян тясирин дуйулдуьуну дейир вя бу фикирляриндя щаглыдыр.
Бюйцк ядябиййатшцнаслар Хосров вя Ширин яфсанясинин мцхтялиф
вариантларда Йахын Шярг халгларынын шифащи ядябиййатында чохдан мювжуд
олдуьуну, Х ясрин бюйцк шаири Фирдювсинин «Шащнамя» ясяриндя бу мювзуйа
тохундуьуну, Хосровла Ширин арасындакы мящяббятдян «епизодик бир
щекайя» вердийини, Низаминин бу мювзуйа йанашмагда йени йоллар, юзц дя
«ориъинал» бир йол тапдыьыны билдирирляр: «Бу ишдя шаиря шифащи ядябиййат, гядим
173
мадди мядяниййят абидяляри кюмяк едир. Низами гейд едир ки, Хосровла
Ширин щекайяси чохдан дилляр язбяридир. Хцсусян, бу щекайя Бярдядя
мяшщурдур вя мяни бу ясяри йазмаьа щявясляндирян дя Бярдя гожаларыдыр.
Даща сонра шаир бу яфсаня иля ялагядар олан бир сыра мадди вя мядяниййят
абидяляринин, о жцмлядян, Бисцтун даьында чякилмиш Ширинин вя онун
«Шябдиз» адлы мяшщур атынын баралйефлярини, эуйа Фярщадын яли иля чякилмиш сцд
архынын, Шащруддакы Хосров дцшярэясинин вя овлаьынын тарихдян галан
нишщаняляр олдуьуну эюстярир. Беляликля, Низаминин юз изащатындан айдын
олур ки, Азярбайжан ядябиййаты тарихиндя илк мянзум роман олан «Хосров
вя Ширин» ясярини йазаркян шаир ясас етибариля шифащи халг ядябиййаты
материалларындан истифадя етмишдир». («Азярбайжан ядябиййаты тарихи». I жилд,
Бакы, 1960, сящ.135)
Тядгигатчы Хосров-Ширин мцнасибятляриня дя тохунур. Ширинин аьлына,
мярифятиня йцксяк гиймят верир: «Хосров шащ олса да Ширин онун шылтаглыьыны
баша дцшцр, тялясик тяслим олмаг истямир, онунла аиля щяйаты гурмаьа разылыг
верир, лакин бир шяртля
Эюзцмдян ганлы йаш тюксям дя щейщат,
Олсам, олажаьам бир щалал арвад.
О, юз сюзцня, андына сона гядяр садиг галыр. Онунла гануни кябин
кясдирир вя щяйат гурур».
Ширини бу сявиййяйя чатдыран Мящинбану сурятиня дя диггяти жялб едян
тядгигатчы онун вятянин «сярщядлярини эюз бябяйи кими» горудуьуну, дювлят
башчысы кими тядбирли, аьыллы, гящряман бир гадын олдуьуну билдирир. «О
вятянини севян, онун шан-шющрятини бцтцн алямдя йцксялтмяйя чалышан
Азярбайжан щюкмдарыдыр. «Щюкмдар гадын ужа даьлар башында горхунж вя
язямятли галалар тикдирир, эюзятчи постлары тяшкил едир вя беляликля, дцшмянин
щцжум йолларыны баьлайыр, халгыны гящряманжасына аьылла-камалла мцдафия
едир, щятта онун бу гящряманлыьы дилляря дцшцр, гоншу юлкялярдя сюйлянилир.
Щятта ятраф юлкялярин падшащлары бу иэид щюкмдара баш яйир, она хяраж
верирляр». Шаир буну ясярдян эятирилян мянбялярля мцгайисяли шякилдя тядгиг
едир, тящлилини верир.
Мящинбану образынын Азярбайжан щюкмдары Томрися йахын бир образ
олдуьуну сюйляйян тядгигатчы «онлар мцхтялиф дюврлярин шяхсиййятляри кими
верился дя, бунларын характериндя мцяййян бир йахынлыг» олдуьуну билдирир:
«Мящз Томрисин дя вилайяти Хязяр сащилиндя дейилми?».
«Исэяндярнамя» поемасынын гящряманы Нцшабянин дя дяриндян
тящлилини верян алим Гядим Бярдя щюкмдары Нцшабянин Низами тяряфиндян
йарадылмыш дольун бир образ кими йцксяк кейфиййятляря малик олдуьуну,
«товуз кими эюзял, ащу кими чевик, мяляк тябиятли, аьыллы, ирадяли вя щям дя
намуслу бир гыз кими тясвир» едилдийини, «онун щаким олдуьу юлкядя гадынлар
да кишиляр кими дювлятин идаря ишляриндя фяал иштирак» етдийини билдирир: «Щятта
Нцшабянин сарайында бцтцн ишляр гадынларын ялиндядир. Кишиляр ися анжаг
174
юлкянин мцдафия ишляри иля мяшьулдур. Бу юлкядя халг фираван щяйат кечирир,
шад-хцррям йашайыр, щятта «гуш сцдц» истясян бурда тапарсан».
Исэяндярин Азярбайжана эялмяси, Нцшабя иля эюрцшц, онун аьыл вя
габилиййятиня щейран галан Искяндярин онунла достлуг мцгавиляси баьламасы,
Нцшабянин тядбирли, аьыллы щярякятляри иля онун цзяриндя гялябя чалмасы,
Искяндярин «давасыз-шавасыз хяраж алмадан бу юлкядян чыхыб эетмяси»,
Низаминин ясярляриндя юлкянин «мцдафиясинин аьылла вя камалла идаря
едилмяси», шаирин щикмятли нясищятляри арашдырылыр: «Улу Шейх Низами бу
ясярляри йаратмагла юлкянин мцдафиясини аьыл вя камалла идаря едилмясиндя
эюрмцшдцр. Лакин аьыл тясир гцввясини итирдикдя дцшмяни анжаг силащла баша
салмаьы вя йериндя отуртмаьы, дцшмян ялиндя яйлянжяйя чеврилмямяйи тювсийя
етмишдир:
Нийя алчаглара бойун яйирсян?
Ойунжаг олурсан щяр намярдя сян?
Ня цчцн бойнуна мин йцк алырсан?
Залымын зцлмцндян разы галырсан?
Гялби йумшаглыьы бир йоллуг унут,
Чийнини даь кими ужа тут, дик тут!
Ажизлик цряйя аьрылар салар,
Алчалар щяр зцлмя дюзян адамлар.
Инсаны сарсыдар эюз йашы, наля,
Ащ чякиб, уф дейян чатмаз кямаля.
Гужмаг истяйирсян эцл будаьыны,
Тикан тяк чийниндя тут йараьыны!»
«Ялишир Няваи» мягалясиндя юзбяк шаири Ялишир Няваи щаггында дяйярли
фикирлярини сюйляйир. Ону «дцнйа ядябиййаты тарихиндя хцсуси мювгейя малик
бир сяняткар» кими гиймятляндирир, йарадыжылыьы иля орта яср юзбяк
ядябиййатында вя ижтимаи фикир тарихиндя йени бир дюврцн» башландыьыны
билдирир: «Няваинин мисилсиз ясярляри, онун габагжыл идейалары бюйцк сцрятля
йахын вя Орта Шяргя йайылараг бир чох халгларын ядябиййатынын, о жцмлядян,
Азярбайжан ядябиййатынын инкишафына мцсбят тясир эюстярмиш вя бу тясир
гцввясини ясрляр бойу сахламышдыр».
Ялишир Няваинин 1441-жи илдя Хорасан вилайятинин Щерат шящяриндя ири
феодал аилясиндя анадан олдуьуну, алты йашына гядяр Щератда бюйцдцйцнц,
Теймуриляр сцлалясинин щакимиййят уьрунда апардыглары ганлы вурушмалар
нятижясиндя юз доьма йурдундан дидярэин дцшдцйцнц вя отуз иля йахын
гцрбятдя йашадыьыны, Ирагда, Мяшщяддя вя Сямяргянддя олдуьуну, фарс вя
яряб диллярини мцкяммял билдийини, зянэин билик газандыьыны ачыглайыр: «Онун
«Ярузи-тцрки»,
«Мящяк
ямятц
лцьятейи»,
«Мцшяати-тцрки»,
«Мяжалисцнняваис» вя «Мящбубцлгцлцб» адлы дил, ядябиййат вя тарихя аид
елми ясярляри Шяргдя вя дцнйанын бир сыра юлкяляриндя мяшщурдур».
Няваинин чох еркян ядябиййата мараг эюстярмяси, эянж йашларындан
ядяби йарадыжылыьа башламасы, мющкям йаддаша малик олмасы, онун ядяби
175
йарадыжылыьа мейл эюстярмясиндя Азярбайжан шаири Шащ Гасым Январын
шеирляринин бюйцк рол ойнадыьы вя бунун «Мяжалисцнняваис» адлы тязкирясиндя
щяля цч-дюрд йашларында беля Гасым Январын шеирлярини язбяр билдийини гейд
етмяси вя тязкирянин лап башланьыжында Шащ Гасым Январын бюйцк сяняткар
олдуьуну эюстярмяси, ейни заманда Шяргин ян эюркямли сяняткарларынын, о
жцмлядян, Фирдювсинин, Низаминин, Юмяр Хяййамын, Жаминин йарадыжылыьыны
дяриндян юйрянмяси щаггында мялумат верир.
Йарадыжылыьа лирик шеирлярля башлайан Няваинин классик ядябиййатын
мцхтялиф формаларында-гясидя, гязял, мцхяммяс, мцсяддяс, мцстязад,
рцбаи, гитя, сагинамя, тяржибянд, тяркиббянд формаларында йазыб-йаратдыьыны
билдирир.
«Узун мцддят гцрбятдя йашайан Няваи ара сакитляшдикдян сонра
вятяня гайыдыр. Артыг бу заман о, юз лирик шеирляри, гясидя вя гязялляри иля
шющрят тапмышдыр. Хорасан щюкмдары бу эюркямли шаири юз сарайына дявят
едир, бажарыьы вя ишэцзарлыьына эюря мясул вязифяляря чякирляр. Няваи
Хорасанын бюйцк щюкмдары Щцсейн Байгаранын сялтяняти дюврцндя (16491506) эюркямли алим, эюзял шаир вя ейни заманда ижтимаи вя сийаси хадим кими
таныныр. О, юлкянин игтисади, сийаси вя мядяни ишляри иля йахындан мяшьул олур.
Халгын эцзяранынын йахшылашмасы цчцн вар гцввясини сярф едир. Щюкмдар
Щцсейн Байгаранын вя онун йахын досту, ейни заманда вязири Ялишир
Няваинин вятянпярвярликляри сайясиндя Щерат шящяри Шяргин ян мядяни
мяркязляриндян бириня чеврилир. Щяр тяряфдян бурайа алимляр, шаирляр,
ряссамлар, нягггашлар ахышыб эялир. Шящярдя мяктябляр, мядрясяляр ачылыр.
Щям щцманитар вя щям дя дягиг елмляр инкишаф едир.
Бу заман Азярбайжанын бир сыра шаирляри, Йахын Шяргин танынмыш
ядибляри, бюйцк тажик шаири Ябдцррящман Жами дя Щерата сяфяр едир. Онлар
бурада Ялишир Няваи иля йахындан таныш олур, достлуг едирляр. Хцсусиля,
Ябдцррящман Жами иля чох йахын олуб, онун шеирлярини охуйур, онлары
топлатдырыб дюрд дивана бюлмяйи тювсийя едир. Няваи онун дедикляриня ямял
едир, юз лирик ясярлярини ашаьыдакы гайдада дюрд диванда топлайыр: «Гяраибцссиьяр», («Ушаглыьын гярибяликляри»), «Нявадирцш-шябаб» («Эянжлийин
надирликляри»), «Бядайицл-вясят» («Орта йашын гярибяликляри», «Фяваидцлкибар» («Гожалыьын файдалары»)».
Досту Жаминин «Хямся» йаздыьыны ешитмиш вя бундан рущланараг ики ил
ярзиндя (1483-1485) беш бюйцк поема йаратмышдыр. Бу ясярляр щяля шаирин юз
саьлыьында икян цзляри кючцрцляряк ялдян-яля эязмиш, бюйцк шющрят
тапмышдыр».
Ялишир Няваинин 1501-жи илдя юз доьма вятяниндя вяфат етдийини вя орада
дяфн олундуьуну сюйляйян тядгигатчы йазыр: «О, йалныз юз ясринин ян бюйцк
вя габагжыл симасы олараг галмамыш, онун дцщасы, юлмяз ясярляри узаг
эяляжяйя нцфуз етмиш, йени-йени инсан нясилляринин арзу вя истяклярини
ганадландырараг тярягги вя сяадятя доьру эедян йолларыны ишыгландырмышдыр».
«Низами вя Ялишир Няваи» ясяриндя Шяргин ики бюйцк сяняткарынын
йарадыжылыьы мцгайисяли шякилдя тящлил вя тядгиг едилир. Тцрк шеиринин гцдрятли
устадларындан бири олан Ялишир Няваи йарадыжылыьы, онун лирик шеирляри, онун
176
«мящяббяти, азад севэини, хошбяхт щяйаты тяряннцм едян гязялляри, рцбаиляри,
мцхяммясляри вя гитяляри иля йанашы, она шющрят газандырмыш Шяргин вя
дцнйанын бир сыра юлкяляринин шаир вя мцтяфяккирляринин диггятини жялб етмиш,
дилдян-диля эязяряк зяманямизя гядяр эялиб чатмыш поемалары- «Хямся»си
барядя фикирлярини сюйляйир, онун йарадыжылыьы щаггында бюйцк тядгигатчы
алимлярин фикирляриня тохунур:
«Юзбяк алим-ядябиййатшцнасларындан В. Абдуллайев, Ващид Защидов,
Н.М. Моллайев, рус алимляриндян Й.Е. Бертелс, Брагински, щабеля азяри
алимляриндян М.Ф. Ахундов, Фиридун бяй Кючярли, профессор Щямид Араслы,
Мяммяд Ариф вя башгалары юз дяйярли елми ясярляри иля Няваи йарадыжылыьыны
халга даща йахындан танытмыш, ейни заманда ону йцксяк
гиймятляндирмишдир».
Няваи йарадыжылыьынын шащ ясярини-«Хямся»сини йарадаркян биринжи
нювбядя эюркямли Азярбайжан шаири Низами Эянжявинин «Хямся»синя
мцражият етдийини билдирир.
Доьрудан да, Шярг халгларынын ядябиййаты узун ясрлярдян бяри Низам
йарадыжылыьынын бюйцк тясирини щисс етмишдир. Тядгигатчы Ширин щаггында
низамишцнасларла щямфикирдир.
«Цмумиййятля Шярг ядябиййатында исламиййятин йайылмасындан сонра
йаранан гадын сурятляри ясасян мянфи планда верилирди. Низами, юз щягиги
инсани щиссляри иля бир йеря сыьмайан вя яслиндя ядябиййатын инкишафына
манея тюрядян бу яняняни рядд етмиш вя бир сыра мцсбят гадын сурятляри
йаратмышдыр ки, онларын яксяриййяти дцнйа ядябиййатынын юлмяз гящряманлаыр
кими йашаймыш вя ясрляр ютдцкжя бир чох халгларын ядябиййатында тякрар
едилмиш, ян эюркямли шаирляри рущландырмышдыр». (Азярбайжан ядябиййаты
тарихи, 3 жилддя, I жилд. Бакы. 1960. Сящ 137).
Шяргин ян бюйцк шаирляри Сяди Ширази, Жялаляддин Руми, Ямир Хосров
Дящляви, Ябдцррящман Жами, Ялишир Няваи вя башгалары поетик сяняткарлыьын
сирлярини Низамидян юйрянмиш, онун «Хямся»синдян мювзулар сечиб
эютцрмцш, шаирин ясярляриндяки поетик образлардан, тяшбищ вя истиарялярдян
эениш истифадя етмишляр. Тядгигатчы «Няваи йарадыжылыьынын ян эюзял
тядгигатчыларындан сайылан эюркямли рус шяргшцнас алими Й.Е. Бертелс чох
щаглы олараг гейд едир ки, яэяр тякжя Низамини тяглид едян йазычыларын
адларыны саймаг истясяк «о заман биз Йахын Шярг халгларынын
ядябиййатларынын бцтцн тарихини шярщ етмяли олардыг»-дейир.
Тядгигатчы ХV ясрдя Низами йарадыжылыьына Орта Асийада мараьын
артдыьыны билдирир. Профессор Щямид Араслынын бу фикирлярини ясас эютцрцр ки,
«щямин ясрдя Орта Асийанын ики бюйцк шаири: Ялишир Няваи вя Ябдцррящман
Жами Низами мювзуларына йенидян мцражият едяряк «Хямся» йарадырлар.
Щяр ики шаир тявазюкарлыгла юзлярини Низаминин пярястишкарлары вя кичик шаэирди
кими охужуйа тягдим едир вя Низами дцщасы гаршысында юз истедадларынын
зяифлийи вя ажизлийини етираф едирляр. Ябдцррящман Жами Низаминин
«Исэяндярнамя»синя нязиря олараг йаздыьы «Хираднамейи-Искяндяри» ясяринин
мцгяддимясиндя Низамидян вя онун «Хямся»синя илк нязиряни йаратмыш
олан Ямир Хосров Дящлявидян бящс етдийини билдирир.
177
Тядгигатчы да бу фикирдядир ки, дцнйанын ян бюйцк шаирляри
Ябдцррящман Жами, щабеля Хосров Дящляви, Ялишир Няваи Низаминин
ясярляриндян тясирляняряк надир сянят инжиляри йаратмышлар.
Р. Рцстямзадянин фикринжя, «Няваи Низами идейасыны йени аспектдя
ишыгландырмыш, ону юз мцщити иля ялагяляндирмиш, Низами ясярляринин
композисийасыны, вязнини, мювзусуну, ясас гящряманларыны сахламышдыр.
Цмумиййятля, Няваи яняняйя эюря, юз «Хямся»синдя Низами поемаларынын
вязнини сахламыш, онларын гурулушуну, ясасян, мцщафизя етмишдир. Мясялян,
Низами «Мяхзянцл-ясрар» («Сирляр хязиняси») йазмышса, Няваи буна нязиря
олараг «Щейрятцл-яшрар» («Мюминлярин сющбяти») ясярини йазмышдыр.
Низаминин «Хосров вя Ширин» ясяринин мцгабилиндя Няваи ясас
гящряман кими Фярщады эютцрмцш, ясас йери она вермиш вя юзцнцн «Фярщад
вя Ширин» ясярини йаратмышдыр.
Йери эялмишкян гейд едяк ки, Низамидя ешгин бящрясини Хосров дярирся,
Няваи бу сяадяти Фярщада гисмят етмяк истямишдир.
«Хосров вя Ширин» ясяриндян сонра Низамидя олдуьу кими Няваи дя
«Лейли вя Мяжнун»у йаратмышдыр. Бюйцк шаир Низаминин «Щяфт пейкяр»
(«Йедди эюзял») ясяринин мцгабилиндя юзцнцн «Сябейи-сяййаря», йяни «Йедди
сяййаря» сини йазмышдыр.
Няваинин сон ясяри Низаминин «Исэяндярнамя»синдян азжа фяргли олараг
«Сядди–Искяндяр» адланыр. Бцтцн бу ясярлярдяки ясас сурятлярин адлары да
Низами ясярляриндяки кими сахланмышдыр. Лакин бурада бязи епизодлар ляьв
едилмиш, онун явязиня йени епизодлар ялавя олунмуш, бязи гящряманлар икинжи
плана чякилдийи кими, Низамидя олан икинжи пландакы гящряманлар ясярин баш
гящряманына чеврилмишдир».
Няваинин «Фярщад вя Ширин» ясяри тядгигатчынын фикринжя, «даща мараглы
вя даща сяжиййявидир».
Хосровдан юз йцксяк яхлаги кейфиййятляриня эюря сечилян Фярщад халгын
щюрмятини газанмыш Ширинин ешгиня лайиг вятянпярвяр бир гящрямандыр.
«Мящз бцтцн бу жящятляриня эюря Ялишир Няваинин «Фярщад вя Ширин» ясяри
даща ориъинал, даща цстцндцр. Юзцнцн бу юлмяз суряти иля Няваи ядябиййата
йалныз адил щюкмдар дейил, щямчинин идеал бир гящряман образы эятирмишдир.
Ширин анжаг беля гящрямана лайигдир. Одур ки, ясярдян мялум олдуьу кими,
Ширин Хосровун она эюндярдийи елчиляри рядд едир, Фярщада ашиг олдуьуну
билдирир. Бу ешг биринжи нювбядя Ширинин ямяйя, инсанлыьа олан сонсуз
мящяббятинин нятижясидир».
Няваинин «Фярщад вя Ширин» ясярининин тясири иля йазылан ясярляря, Фярщад
образына цстцнлцк верян Азярбайжан шаир вя сяняткарларынын ясярляриня
диггяти жялб едян тядгигатчы Ариф Ярдябилинин дя йазмыш олдуьу
«Фярщаднамя» поемасында Няваинин тясирини эюрцр .
Щяр ики бюйцк сяняткар щаггында тядгигатчынын фикрирляри мараглыдыр:
«Дцнйа классик ядябиййатына эюзял ясярляр вермиш Ялишир Няваинин ады
инди Фирдовси, Низами, Жами, Рудяки, Фцзули кими Шяргин ян бюйцк шаирляри
иля бирликдя чякилир. О, ейни заманда юзбяк дилинин тямизлийиня чалышан,
вятянпярвяр ижтимаи хадим, алим, тянгидчи, эюзял бир инсан кими дя хатырланыр.
178
Низаминин Азярбайжан ядябиййатына эятирдийи йенилийи Няваи дя юзбяк
ядябиййатына эятирмишдир. Цмумиййятля, Низаминин Азярбайжан инжясянятиня
вя ядябиййатына олан хидмяти нежядирся, Няваинин дя юзбяк ядябиййатына вя
инжясянятиня хидмяти елядир.
Бу ики дащи шаирин мяняви жящятдян бирлийи юзбяк вя Азярбайжан халгынын
сарсылмаз достлуьуну даща да мющкямляндирмишдир».
«Дяйярли тядгигат ясяри» мягалясиндя тядгигатчы алим Т.Халисбяйлинин
«Низами Эянжяви вя Азярбайжан гайнаглары» ясяри щаггында фикирлярини
сюйляйир. Низами Эянжяви йарадыжылыьы иля баьлы апарылан арашдырмалар, елми
мцлащизяляр, Таьы Халисбяйлинин шяхси арашдырмалары, елми мцлащизяляри
тутушдурулур. Халисбяйлинин бир алим, тядгигатчы кими эялдийи нятижяляр
дяйярляндирилир. Низами йарадыжылыьына, онун сяняткарлыг имканларына, онун
халг ядябиййатына мцнасибяти, йарадыжылыьынын халг ядябиййаты иля сых баьлылыьы,
халг сянятиндян гайнагланмасы, «бу гайнаглардан сяняткар дцщасынын
истедад вя бажарыьына уйьун шякилдя истифадя етмяси, мисилсиз сянят ясярляри
йаратмагла юзцня ябяди шющрят газан»масы, тядгигатчы алимин бу дяйярли
тядгигат ясяринин Низами сянятиня, гяляминя, истедадына хидмят етмясини
алгышлайыр. Низами Эянжяви йарадыжылыьы щаггында алимин ялдя етдийи нятижяляр,
бу йолда алимин чякдийи зящмят, ялдя етдийи мцвяффягиййятляр
гиймятляндирилир.
Таьы Халисбяйлинин «Низами Эянжяви вя Азярбайжан гайнаглары» адлы
ясяри иля баьлы олараг Азярбайжан шифащи халг ядябиййаты мясяляляриня
тохунан, онун чох гядим тарихя вя зянэин ъанрлара малик олдуьуну эюстярян
тядгигатчы йазыр:
«Лайлалар, охшамалар, атмажалар, аталар сюзляри-зярб-мясялляр,
тапмажалар, рявайятляр, яфсаняляр, наьыл вя дастанлар, дцзэцляр, байатылар,
няьмяляр вя саир халг ядябиййатымызын нювляридир. Онлар та гядим дюврдян бу
эцнцмцзя гядяр йарана-йарана эялмиш вя бундан сонра да йарана-йарана
эедяжякдир. Дюврцмцзя гядяр эялиб чатмыш шифащи ядябиййат нцмуняляриндя
дярин халг щикмяти олдуьу, бу щикмят халгын арзу вя истяйиндян мейдана
эялдийи цчцн щамынын, о жцмлядян, фолклор щявяскарларынын нязяриндя
гиймятли сюз сярвятидир. Она эюря дя онлары дяриндян юйрянмяк вя тядгиг
етмяк цчцн мцяййян тядбирляр щяйата кечирилир. Беля ки, айры-айры ъанрлар чох
гядимлярдян бяри топланыр, арашдырылыр, йаранма тарихи вя йаранма сябябляри
мцяййянляшдирилир. Ялбяття, бцтцн нцмуняляр йалныз шифащи шякилдя аьызлардан
топланмыр. Бу жящятдян Щеродот кими тарихчилярин ясярляриндян вя гядим
дювр классик йазычы вя шаирляримизин ясярляриндян дя ялдя едилир. Чцнки
дцнйада еля бир классик тапылмаз ки, мящз онун йарадыжылыьында халг
ядябиййаты нцмуняляри олмасын. Чцнки халг ядябиййатынын щяйати гцдрятини
дярк едян дащи сяняткарлар даим бу йарадыжылыгдан бящрялянмиш вя
йарадыжылыгларыны бунун мцгабилиндя зянэинляшдирмишдиляр. О жцмлядян,
Азярбайжан шаир вя йазычылары да шифащи ядябиййат нцмунялярини юз
йарадыжыглары цчцн тцкянмяз мянбя щесаб етмиш, гырылмаз теллярля она баьлы
олмушлар. Бу жящятдян бюйцк Низаминин ясярляри щамы цчцн бир юрняк тяшкил
179
едир. О, аьызларда эязян фолклор нцмунялярини топламыш, юйрянмиш вя
бунларын мцгабилиндя эюзял сянят ясярляри йаратмышдыр».
Низаминин халг ядябиййаты иля баьлы елми арашдырмаларынын нятижяси олан
Таьы Халисбяйлинин «Низами Эянжяви вя Азярбайжан гайнаглары» адаланан
тядгигат ясярини алим йцксяк гиймятляндирир. Еля йаздыьы бу мягалядя дя бу
санбаллы ясярин елми-нязяри кейфиййятлярини арашдырыр.
«Мцяллиф юзц гейд етдийи кими, фолклорун Низами Эянжяви сянятиня тясири
мясяляляринин тядгиги шаирин йарадыжылыьынын идейа вя сяняткарлыг
хцсусиййятлярини арашдырмаг ишиня жидди
йардым етдийи кими, шифащи вя йазылы
ядябиййат арасындакы ялагя вя мцнасибятлярин характерини ачмаг цчцн дя
ящямиййятлидир».
Китабын эириш, алты фясилдян, нятижя вя зянэин ядябиййатдан ибарят олдуьу
щаггында мялумат верир вя тядгигатчы Биринжи фяслин – «Низами Эянжявинин
аллегорик ясярляри вя Азярбайжан шифащи халг ядябиййаты» цзяриндя дайаныр.
«Яслиндя аллегорийа йунан истилащыдыр. Онун конкрет тяржцмяси рямздир.
Йяни мязаж нювляриндян биридир. Аллегорийа - мцжярряд анлайыш вя фикирлярин
конкрет образлар васитясиля яйани ифадясидир. Бу нювцн бядии ядябиййатда
хцсуси мювгейи вардыр. Биз ону ян чох тямсилчиликдя эюрцрцк вя ъанрда
даща эениш истифадя олунур.
Гядим наьылларымыз, рявайят вя лятифялдярдя бу даща чох ишлянмишдир.
Шифащи халг ядябиййатында эениш йер тутан бу ядяби яняня йазылы ядябиййата
да кечмиш вя юзцня мцщцм мювге газанмышдыр. Бу жящятдян дащи
Низаминин «Сирляр хязиняси» ясяри даща чох диггяти жялб едир. «Овчу, ит вя
тцлкцнцн щекайяти», «Фиридун иля ащунун дастаны», «Баггал иля тцлкцнцн
щекайяти», «Бцлбцл иля шащинин щекайяти» вя саир бу кими аллегорик ясярляр
халгдан игтибас йолу иля Низами ясярляриня дахил олмушдур. Таьы Халисбяйли
дедийимизи дягигляшдирмяк цчцн бир сыра мянбяляря ял атмыш, хцсусиля, ХIХ
ясрин сону вя ХХ ясрин яввялляриндя Тифлисдя няшр олунмуш «СМОМПК»
мяжмуяси сящифяляриндя чап олунмуш яфсаня вя рявайятляри топламыш, онлары
Низами ясярляриндяки аллегорик ясярлярля мцгайися етмишдир. Щятта йери
эялдикжя нцмуня цчцн Таьы мцяллим юз диссертасийасында да бу
нцмунялярдян вермишдир».
«Хосров вя Ширин» дастаны вя Низами Эянжявинин хялгилийи» адланан
икинжи фясил тядгигатчынын «бюйцк зящмятинин бящряси» кими гиймятляндирилир.
«Дащи шаир «Хосров вя Ширин» поемасыны йазаркян, шцбщясиз, мцхтялиф
мянбялярля йанашы аьызларда эязиб долашан рявайятляри дя юйрянмиш вя эюзял
сянят ясяри йаратмышдыр. Мялумдур ки, Низамийя гядяр бир сыра шаирлярин, о
жцмлядян, Гятран Тябризи вя Хагани Ширванинин ясярляриндя дя Фярщад вя
Ширин щаггында дастанын мювжудлуьу гейд едилмиш, щямин образлар
хатырланмышдыр. Таьы Халисбяйли юз тядгигат ясяриндя «Хосров вя Ширин»
ясяринин тядгиги иля мяшьул олмуш алимлярин дя фикирляриндян йан кечмямиш,
яксиня онлара мцяййян мянада истинад етмишдир, ейни заманда компромися
эиряряк юз мцнасибятини дя билдирмишдир».
III фясилдя- «Низами Эянжявинин «Лейли вя Мяжнун» дастаны вя халг сюз
сяняти» вя IV фясилдя «Йедди пейкяр» ясяри вя Азярбайжан шифащи халг
180
йарадыжылыьы»нда да бюйцк сяняткарын халг ядябиййатындан гайнагландыьыны
тядгигатчы да тясдиг едир вя бу фикирлярини дя сюйляйир ки, «Таьы Халисбяйли
щаглы олараг эюстярир ки, шаирин йаратдыьы йцксяк сявиййяли сянят ясярляри юз
мяьзини, дадыны, тяравятини, ширясини халгдан алдыьы цчцн юзцня ябяди бяшярилик
газанмышдыр. Лакин онун «Йедди пейкяр» ифадясиня тутдуьу ирад еля бюйцк
бир гябащят дейилдир. Онсуз да бцтцн дцнйа чох бюйцк щюрмят газанмыш
кино вя йа театр актрисаларыны улдуз истилащы кими ифадя едир вя щамы баша
дцшцр ки, бурада сющбят гадындан, хцсусиля, ян гяшянэ, ян эюзял гадынлардан
эедир. Она эюря дя тяржцмядя «Йедди эюзял» Азярбайжан дилиндя дя йахшы
сяслянир, ялбяття, бу мяним юз фикримдир. Вя бурада «пейкяр» ифадясини
«эюзял» ифадяси кими Азярбайжан охужусуна чатдырмаг даща
мягсядяуйьундур. Ясяр фарс дилиндя йазылыб вя ону улдуз кими тяржцмя
етмяк –бу, сятри тяржцмя оларды вя бядии тяржцмядян узаглашарды».
Ясярин Бешинжи фясли «Низами Эянжявинин «Искяндярнамя» дастаны вя
халг гайнаглары» адлы щиссясиндя «Искяндярнамя»нин дя «халг тяфяккцрцнцн
ясасында мейдана эялдийини тясдигляйир.
«Ясяр, мялум олдуьу кими, ики бюйцк щиссядян ибарятдир: «Шяряфнамя»
вя «Игбалнамя». Бунларын щяр биринин айрыжа мягсяд вя гайяси, идейа вя
мязмуну вардыр. «Шяряфнамя», ясасян, Искяндярин фятщиндян, гялябя вя
гящряманлыьындан бящс едир. Щямин ясяри Мящяммяд Жащан Пящляванын
оьлу Нцсрят Яд-Дин-Ябу Бякря итщаф етмишдир.
«Шяряфнамя»ни йазмамышдан яввял шаир гящряманлыгла баьлы ясатирляри,
сещрли наьыллары, гядим рявайятляри, дастанлары узун мцддят арашдырылмышдыр.
Она бялли иди ки, халг инсандакы щяр жцр мцтярягги гцввяни вя бу гцввяйя
ясасян газандыьы наилиййятляри цлвиляшдирир. Мящз Теймурлянэ, Чинэиз хан,
Баты хан, Мираншащ вя Гажар кими Шяргин мяшщур жянэавярляри кими
Македонийалы Искяндяр дя, шцбщясиз, фатещ олмушдур. Узаг-узаг юлкяляря
йцрцш едян Искяндяр минлярля инсанын ганына баис олмуш, вар-дювлят вя
шющрят наминя башлар кясмиш, ганлар тюкмцш, инсанлары йурдларындан
дидярэин салмышдыр. Лакин бюйцк Низами ону тарихдяки Искяндярдян айырмыш
вя идеаллашдырмышдыр. Щятта ону Азярбайжана да эятирмиш, Нцшабя иля
эюрцшдцрмцшдцр. Биринжи нювбядя шаир Азярбайжан фолклорундакы Искяндяря
олан халг мцнасибятини нязяря алмамышдыр. Чцнки Азярбайжан наьылларындакы
Искяндяр образы иля дащи Низаминин йаратдыьы Искяндяр образы арасында
бюйцк бир тязад вардыр. Бир сыра башга ясярляриндя олдуьу кими бурада да
шаир, ясасян, юз гаршысына идеал щюкмдар суряти йаратмаг мягсяди гоймуш вя
буна
эюря
дя
онун
гцсурларыны
эюстярмяйяряк
бу
фатещи
мцгяддясляшдирмишдир. Бунунла юз дюврцндяки вя ондан сонракы
щюкмдарлара дярс веряряк онлары щуманизмя дявят етмишдир.
Она эюря дя щаглы олараг дейилмишдир ки, узун илляр тарихя йолдашлыг едян
фолклорун щадисяляря вя тарихи шяхсиййятляря юз мцнасибяти вя мцлащизяси
вардыр ки, бу мцлащизяляр тарихчиляримизин йаратдыглары мцлащизялярля дабандабана зиддиййят тяшкил едир. Халг гящряманы о заман идеаллашдырыр,
цлвиляшдирир ки, щямин гящряман юз бажарыг вя гцввясини халгын мянафейиня
сярф етмиш олсун.
181
Бцтцн бу жящятляри нязяря алараг Таьы Халисбяйли дцзэцн олараг юз
ясяриндя гейд едир ки, «Низами Эянжявинин Искяндяри тарихи Искяндяр дейил,
халга щами олан жянэавяр Искяндяр, алим Искяндяр, нящайят, пейьямбяр
Искяндяр сурятидир».
Низаминин бцтцн ясярляриндя халгдан эялян аталар сюзц вя зярбмясяллярдян эениш истифадя етмяси, Таьы Халисбяйлинин бу фолклор
нцмуняляриндян алтынжы фясилдя сющбят ачмасы, «ону тядгигат обйектиня
чевирмяси» дяйярляндирилир.
Таьы Халисбяйлинин бир алим кими бюйцк зящмятля ярсяйя эятирдийи бу
бюйцк елми тядгигат ясяри щаггында Рцстям Рцстямзадя фикирляриндя
щаглыдыр: « Китаб чох бюйцк зящмятин бящрясидир вя биз арзу едярдик ки,
Т.Халисбяйли бу ясяри башга диллярдя дя няшр етдирсин. Доьрудур, «Низами вя
фолклор» мювзусунда чох алим мягаляляр йазмыш, китабчалар чап
олунмушдур. Лакин Т. Халисбяйлинин бу ясяри гаршысында онлар кюлэядядир.
Узун мцддят апарылан мцгайися вя тутушдурмалар, арашдырма вя тящлилляр
зящмятсевяр алими беля бир нятижяйя эятирмишдир ки, Азярбайжан шифащи халг
йарадыжылыьы бюйцк шаир Низами Эянжяви цчцн илкин вя ян гиймятли истифадя
гайнаьы олмушдур. Шаир бу гайнаглардан сяняткар дцщасынын истедад вя
бажарыьына уйьун шякилдя истифадя етмиш, мисилсиз сянят ясярляри йаратмагла
юзцня ябяди шющрят газанмышдыр».
«Ариф Ярдябили вя онун «Фярщаднамя» поемасы» адлы ясяриндя «ХIВ
ясрдя дцнйайа эюз ачмыш, йашайыб йаратмыш», «Ярбядил шящяриндя анадан
олмуш» истедадлы Азярбайжан сяняткары Ариф Ярдябили щаггында мялумат
верилир: «Щяля эянжлик илляриндя бюйцк нцфуз газанмасы Ширван щюкмдары
Кейкавус Ибн Кейгубадын да нязярини жялб етмишди. Шащын дявятиля шаир
Ширвана эялмиш вя сарайда йашайыб йаратмышдыр. Онун ядяби ирсиндян анжаг
«Фярщаднамя» адлы поемасы даща эениш вцсят тапмыш вя зяманямизя гядяр
популйар бир ясяр кими мцщафизя олунмушдур. 1369-жу илдя йазылмыш бу
поеманын ялйазмасы Тцркийянин Истанбул шящяриндяки «Айасофийа»
музейинин китабханасындадыр».
Ариф Ярдябилинин «Фярщаднамя» ясяринин Низаминин «Хосров вя Ширин»
ясяринин мювзусунда йазылдыьыны билдирян тядгигатчы онун ики щиссядян ибарят
олдуьуну гейд едир: «Биринжи щисся «Щекайяти-Фярщад», икинжи щисся ися
«Щекайяти-Фярщад–Ширин» адландырылмышдыр. Дюврцн тялябляриня мцвафиг
олараг фарс дилиндя йазылмыш бу ясяр, ясасян, шифащи халг ядябиййатына
ясасланмыш вя Иран шащы Хосров дейил, мящз мемар Фярщад поеманын баш
гящряманы сечилмишдир».
Ариф Ярдябилинин Фярщады ясярин баш гящряманы кими эютцрмяси
«Хосров вя Ширин» мювзусуна эятирилян «йенилик» кими гиймятляндирилир»фикриндя тядгигатчы щаглыдыр. Низамишцнаслар, бюйцк ядябиййатшцнаслар да
гейд едирдиляр ки, «Фярщаднамя»нин Азярбайжан ядбиййаты тарихиндяки
ящямиййяти щяр шейдян яввял XIV ясрдя Низами янянялярини давам вя инкишаф
етдирмясиндядир. Ариф Ярдябили Низамини тякрар етмядян йени, ориъинал бир
ясяр йазмышдыр. Ясярин мцгяддимясиндян айдын эюрцнцр ки, поеманын баш
гящряманы Хосров дейил, Фярщаддыр».
182
Бу йенилик тядгигатчынын юзцнцн дедийи кими «юзцндян сонракы шаирляр
тяряфиндян, о жцмлядян, дащи юзбяк шаири Ялишир Няваи тяряфиндян дя инкишаф
етдирилмишдир. Щеч шцбщясиз, бу ясяр Азярбайжан мцщити иля баьлыдыр. Бурада
Бакынын вя Шамахынын мемарлыг абидяляриндян дя данышылыр».
М. Гулузадя йазыр: «Фярщадын даш цзяриндя чякдийи эюзял шякиллярдян
Шамахыда Эцлцстан галасында вя башга йерлярдя дя вармыш. Ариф Ярдябили
Бакыда дярйа кянарындакы галаны, Бакы гябристанлыьындакы эюзял эцнбязи
тясвир едир»
Бу мювзунун тядгигатчы «бюйцк Низамидян сонра ишлянмиш илк
ясярлярдян» олдуьуну да сюйляйир.
Бу бюйцк сянят абидясинин тядгигатчыларын хцсуси мараг даирясиндян
кянарда галмадыьыны, щаггында чох данышылдыьыны билдирян тядгигатчы щаглы
олараг «классик ядябиййатымызда илк дяфя бу мювзу»нуну «санбаллы шякилдя
Нцшабя ханым Араслы тяряфиндян ишлян»дийини сюйляйир: «Мцяллиф жидди
ахтарышлар нятижясиндя Низами ирсинин давамчыларындан щесаб едилян Шяргдя
вя бир сыра Авропа юлкяляриндя «Фярщаднамя» поемасы иля шющрят газанмыш
Ариф Ярдябилинин елм аляминя мялум олмайан тяржцмейи-щалына аид дяйярли
сянядляр ялдя етмиш вя бу истедадлы сяняткар щаггында эениш мялумат
вермишдир. Ясяр дюрд фясилдян вя истифадя олунмуш зянэин китабиййатдан
ибарятдир».
Ясярин биринжи фяслинин Ариф Ярдябилинин щяйатына, ядяби мцщитиня вя
йарадыжылыьына щяср едилдийини, «шаирин йарадыжылыьындан бящс едян бир сыра
Шярг, рус вя Авропа алимляринин дяйярли фикирляриля йанашы, ян кичик гейдлярини
йцксяк гиймятляндир»дийини «щямчинин, онларын сящв фикирляриня тянгиди
йанашдыьы»ны, «онларла жидди мцбащисяйя эириш»дийини гейд едир: «Мясялян,
Чехословакийа алими Щ. Дуда «Фярщаднамя» поемасыны, ясасян, мящяббят
дастаны кими гиймятляндирмишдир. Лакин Нцшабя ханым бу мящдудлуьу
дялилляр ясасында рядд етмиш, тарихи сянят нцмуняляриня истинадян йазылмыш бу
ясярин щяр шейдян яввял щцняр, сянят, истедад вя ямяйин тярифи иля зянэин олан
бир дастан олдуьуну сцбута йетирмишдир. Нцшабя ханым ейни заманда шаирин
щяйатына аид дя бир сыра йени дяйярли сянядляр ялдя етмишдир. Бу сянядляря вя
хцсусиля шаирин «Фярщаднамя» поемасына ясасланараг о, беля бир гянаятя
эялмишдир ки, Ариф Ярдябили ХВ1 ясрин биринжи йарысында Ярдябил шящяриндя,
варлы бир аилядя доьулмушдур. Арифин Ширваншащлар сарайында мцяллимлик
етмясини, Кавус Ибн Кейгубадын оьлуна дярс демясини, Шяргин бир сыра
шящярляриндя олмасыны эюстярян дялилляр Ариф Ярдябилинин щяйаты щаггында
диссертасийасынын биринжи фяслиндя верилян ян мараглы вя дяйярли
мялуматлардандыр».
Икинжи фяслин «Фярщаднамя»нин тящлили» адландыьыны, бурада «поеманын
эениш тящлили»нин верилдийини, «ясярин гящряманлары, хцсусиля Фярщад
образы»нын «айдын бир шякилдя сяжиййяляндирил»дийини дяйярляндирир: «О,
Фярщадын щяр жцр романтикадан узаг, инсани бир мящяббятля севян,
севэилисиня говушмаг цчцн щяр жцр имкандан истифадя едян щяйати, чох жанлы,
реал бир инсан олдуьуну ачыб эюстярмишдир. Фярщад щцняр мейданында
мящарят эюстярян вя щамыны щейран гойан бир сяняткар, щям дя ейш-ишрят
183
мяжлисляриндя яйлянмяйи бажаран бир сяняткардыр. Диссертант бу образы
Низаминин, Хосров Дящлявинин вя Ялишир Няваинин ейни адлы гящряманлары иля
мцгайися етмиш вя щаглы олараг эюстярмишдир ки, Ариф Ярдябилинин Фярщады
йахшы анлайан, щяр жцр чятин вязиййятдян чыхыш йолу тапан, тящлцкяли щалларда
юзцнц итирмяйян бажарыглы бир эянж образдыр. О, шащзадя олса да, зящмяткеш
адамдыр. Бцтцн бунлара, щямчинин, сяняткарлыг фяалиййяти иля ейш-ишряти
бирляшдиря билмясиня эюря Низами, Хосров Дящляви вя Ялишир Няванинин ейни
адлы гящряманларындан фярглянир».
«Ариф вя онун сяляфляри» адланан цчцнжц, «Ариф вя Няваи» адлы
дюрдцнжц фясилляри дя «йени фикирляр, сянядляр вя дялиллярля» зянэин олдуьуну
гейд едир.
«Нцшабя Араслы бу мювзуда йазылмыш вя бу мювзуйа йахын олан бцтцн
ясярляри диггятля охумуш, щямин ясярлярин ейни адлы гящряманларына юз
мцнасибятини билдирмякля Ариф Ярдябилинин «Фярщаднамя» ясяринин баш
гящряманы Фярщады бу гящряманларла мцгайися етмиш вя беля нятижяйя
эялмишдир ки, Ариф Низами дцщасындан бящрялянмиш вя Низами мювзусунда
ясяр гялямя алмыш вя «Фярщаднамя»дя мювзуйа йени истигамят вериб
юзцндян яввял бу мювзуйа мцражият етмиш шаирлярдян фяргли олараг Фярщады
баш гящряман кими эютцрмцшдцр. Ейни заманда онун щяйатыны, мящяббят
сярэцзяштлярини вя фяалиййятини юн плана чякмиш, Хосрову икинжи дяряжяли бир
сурят кими тясвир етмишдир. Шаир щямин мювзуда йазылмыш ясярлярдян фярглянян
сянятин, щцнярин гцдрятиня щяср едилмиш, вяфа, достлуг вя саф мящяббяти
тясдиг едян бир поема йаратмышдыр».
Ариф Ярдябилинин «Фярщаднамя» поемасыны йцксяк гиймятляндирмякля
йанашы, «ясярдяки бир сыра гцсурлу жящятляри дя эизлятмямсини, «шаирин гадына
олан мцнасибятини» жидди тянгид етмясини алыгшлайыр: Нцшабя Араслынын «Щяр
щансы бир гадын – истяр Эцлцстан, истярся дя Ширин» Арифи йалныз мяшугя олмаг
нюгтейи-нязяриндян марагландырмышдыр. Низаминин гадынлар щаггында
йцксяк яхлаги-мяняви мцлащизялярини Ариф дярк едя билмямишдир».
Ясярин елми йенилийини гиймятляндирян тядгигатчы йазыр: «Классик
ядябиййатымызын эюркямли вя истедадлы сяняткары Ариф Ярдябилинин щяйат вя
йарадыжылыьыны елм аляминя даща йахындан танытмагла ядябиййат тарихимизя
мцяййян бир йенилик эятирмишдир. Онун бу ясяри ейни заманда али
мяктябляримизин филолоэийа факцлтясиндя тящсил алан тялябяляримиз вя дярс
дейян мцяллимляримиз цчцн дя эяряклидир. Чцнки Азярбайжан ядябиййаты
тарихиндя Низами мювзусунда ясяр йазмыш илк эюркямли шаир олан Ариф
Ярдябилинин дюврц, щяйаты вя йарадыжылыьы щаггында дцзэцн вя эениш мялумат
верян олмамышдыр. Щямчинин шаирин тярбийяви-яхлаги фикирляр тяблиь едян, тясвир
етдийи щадисялярин тябии олмасы жящятдян мараглы вя ящямиййятли олан,
сяняткарлыг нюгтейи-нязяриндян дя Азярбажан ядябиййаты тарихиндя
юзцнямяхсус йер тутан «Фярщаднамя» ясяри бу эцня кими ня тядгиг едилмиш,
ня дя чап олунмушдур»
«Эюркямли шаир-драматург» мягалясиндя Щцсейн Жавид йарадыжылыьы
арашдырылыр. Бюйцк Азярбайжан сяняткарынын йарадыжылыьа лирик шеирлярля
башладыьыны, онун лирикасындакы ясас мотивлярин шаирин варлыьа мцнасибятинин,
184
щяйата вя дюврцн ижтимаи-сийаси щадисяляриня «бахышын тяркиб щиссяси кими»
нязяря чарпдыьыны сюйляйир. Бу шеирлярин мцхтялиф форма, вязн вя ъанра малик
олдуьуну сюйляйян тядгигатчы, «онун лирикасында хяйал, кядяр вя мящяббят
даща чох цстцнлцк тяшкил едир. Шаирин лирикасындакы мящяббят онун тясвир
етдийи ашигин дцшцнжя вя ящвали-рущиййясини, характерини бцтцн дольунлуьу иля
ашкара чыхарыр. О, бядбиндир, кядярлидир, дцшцнжяляр ичярисиндя боьулур.
Анжаг севир, саф вя тямиз бир црякля севир. Бу лирик гящряман она эюря
кядярлидир ки, онун ешгини щяйат, зяманя тапдалайыр, мящяббятиня садиг
олдуьу щалда мягсядиня наил ола билмир. Чцнки щяйат ону йохсул
йаратмышдыр. Щяйата вя мящяббятя цмидсизликдян доьан шикайятчилик бу
ашигин юз зяманясиндян наразылыьынын якс-сядасыдыр»-дейир.
Шаирин шеирляриндян нцмуня эятирир:
Мян нечин мясти-ешг-йар олдум?
Бу ня хцлйа ки, мян дцчар олдум?
Мян нечин бейля дилфикар олдум?
Нийя мяфтуни-зцлфи-тар олдум?
Нийя бядбяхти-рузиэар олдум?
Щцсейн Жавидин гялямя алдыьы драм ясярляриндян «Ана», «Марал»,
«Шейда», «Учурум», «Иблис», «Пейьямбяр», «Афят», «Топал Теймур»,
«Кнйаз», «Сяйавуш», «Хяййам» ясярляринин адларыны чякир, бу ясярлярдя дя
«кядяр, хяйал, пул, эцж, зоракылыг, мянфур адятляр, гадын щцгугсузлуьу,
изтираб»ын юз бядии яксини тапдыьыны гейд едир: «Будур «Ана» пйесиндя
Ганполад юз севдийи, щамыдан цстцн тутдуьу Исмятя говуша билмир. Чцнки
варлы бир аилядян олан Орхан пул вя зоракылыг эцжцня Исмяти онун ялиндян
алмаг фикириня дцшцр. Нятижядя бу зоракылыг бир нечя эянжин, о жцмлядян,
Ганполадла Исмятин саф мящяббятиня баис олур».
«Марал» ясяриндя дя щадисялярин «буна бянзяр шякилдя тясвир
олун»дуьуну билдирир. «Марал Азярбайжанлы гызыдыр. Онун жями он беш йашы
вардыр. Мяктябдя охуйур. Лакин атасы вяфат етдийиндян тящсилини йарымчыг
гойур. Бир тясадцф нятижясиндя ону бу шящярдя йашайан, варлы, пуллу алтмыш
йашлы Турхан бяй эюрцр, онун эюзяллийиня вурулур. Елчи эюндяриб алмаг
истяйир. Лакин Марал эянж Асланы севир. Аслан ися касыб бир аилядяндир.
Эцзяраны йахшы кечмир. Она эюря дя Маралын гощумлары эцжля ону Асландан
айырыб Турхан бяйин евиня эятирирляр. Турхан бяйин ийирми сяккиз йашлы оьлу
Жямил ися университетин щцгуг факцлтясини битирмишдир. Боръомидя истиращятдя
икян Щумай адлы али тящсилли бир даьыстанлы гызы иля евлянир, аилядя бюйцк
наразылыг йараныр. Чцнки Турхан бяй юз оьлу цчцн варлы аилядян гыз алмаг
фикриндя икян Жямил юзбашына истиращят заманы Щумайы эюрмцш вя юзбашына
кябин кясдиряряк онунла евлянмишдир. Бундан артыг ики ил кечмишдир. Лакин
аилядяки наразылыг даща да эцжлянмишдир. Он йедди йашлы Маралын, ийирми цч
йашлы эялини вя ийирми сяккиз йашлы оьуллуьу вардыр. Буна бахмайараг Марал
онларын мящяббятиня щясяд апарыр. Онлары Турхан бяйин изтирабларындан
мцдафия едир». Ясярин сону Маралын фажияси иля гуртарыр.
185
Щцсейн Жавидин тарихи сяпэидя йаздыьы «Хяййам», «Топал Теймур»,
«Пейьямбяр» ясярляри хатырланыр вя билдирилир ки, «бу ясярлярин ясас
гящряманлары тарихи шяхсиййят олмагла жямиййятдя юзцнямяхсус бир из
гоймушдур. Щямин хцсусиййятляр щаггында Жавиддян яввял дя бир сыра
ясярляр йазылмышдыр. Лакин истяр фарс-тажик шаири Юмяр Хяййамы, истяр
Теймурлянэи вя истярся дя Мящяммяд Пейьямбяри Жавид гядяр тарихдя
олдуьу кими дцрцст вя бядии жящятдян гцввятли тясвир вя тяряннцм едян
олмамышдыр. Мясялян исламиййятин ясасыны гойан Мящяммяд Пейьямбяр
щаггында мяшщур франсыз йазычысы вя философу Волтер вя эюркямли алман шаири
Эюте ясяр йазмышдыр. Лакин онларын щеч бири тарихи щягигяти Жавид кими веря
билмямишляр. Жавидин «Пейьямбяр» ясяриндя ися Мящяммядин гырх йашында
юзцнц пейьямбяр елан етмяси, юзцня тяряфдарлар топламасы, Мяккядян
Мядиняйя кючмяси, бцтпярястлярля мцбаризяси вя исламиййяти ясасландырмасы
щягиги тарихи щадисялярдир. Шцбщясиз, бурада да йазычы хцлйасынын елементляри
йох дейилдир. Мясялян, гадын азадлыьы щаггында ясярдя Мящяммяд
пейьямбярин бир сыра йцксяк фикирляри сюйлянилир:
Гадын эцняш, жожуг ай… нуру ай эцняшдян алыр,
Гадынсыз юлкя чапыг мящв олур, заваллы галыр…
Гадын эцлярся, шу иссиз мцщитимиз эцляжяк,
Сцрцклянян бяшяриййят гадынла йцксяляжяк.
Шцбщясиз, бу фикирляр бюйцк драматургумуз Щцсейн Жавидиндир. Чцнки
Мящяммяд пейьямбяр тядгигатчыларымызын дедийи кими, гадын азадлыьы
щаггында беля йцксяк фикирляр сюйлямямишдир. Хцсусиля, орта ясрлярдя дин
гадыны кюля вязиййятиня салмыш, щцгугсуз бир инсана чевирмиш, щятта алыныб
сатылан яшйайа дюндярмишди».
Бу фикирляр Рцстям Рцстямзадяниндир. Яслиндя ислами дяйярляр йетяринжя
тящлил вя тядгигини тамагдадыр, бунунла беля бу иш лянэ эедир. Щцсейн Жавид
Мящяммяд пейьямбярин гадын-ана щаггы барядя дяйярли фикирляринин
йетяринжя билижисидир. Вя ясяриндя сюйлядийи фикирляр тядгигатчылары
чашдырмамалыдыр. Онун романтик-фялсяфи дуйьулары юзцнцн тядгигатчысыны
эюзляйир.
Рцстям Рцстямзадя Жавидин «Топал Теймур» ясяриня дя мцнасибятини
билдирир. Бу ясярдя «тарихя мцражият етмиш олса да, Теймурун шяхсиййятиня
ясасян бир тяряфли йанаш»ылдыьы, ону «юз арзу етдийи кими тясвир вя тяряннцм
етдийи» фикриндядир.
Тядгигатчынын гардаш эцржц халгынын щакимиййят уьрунда апардыьы
мцбаризяйя мцгавимят эюстярян яксингилабчы яйанларын мяьлубиййятини
юзцндя якс етдирян «Кнйаз» ясяри, Авропа сяйащятиндян сонра гялямя алдыьы
«Азяр» дастаны иля баьлы фикирляри дя мараглыдыр.
1932-33-жц иллярдя Шяргин бюйцк шаири Фирдовсинин анадан олмасынын
1000 иллийи мцнасибяти иля онун «Шащнамя» ясяри ясасында йаздыьы «Сяйавуш»
драмыны тягдирялайиг ясяр кими йцксяк гиймятляндирир: «Щцсейн Жавид
«Сяйавуш» пйесини Фирдовсинин «Шащнамя»синдян игтибас етмиш олса да, онун
186
мотивляриндян кянара чыхан там оръинал бир ясяр йаратмышдыр. Мясялян,
«Сяйавуш» дастанында Фирдовси Сяйавушу ясасян шащлыьа садиг вя
щакимиййятя щявяскар эюстярдийи щалда, Жавиддя Сяйавуш тахт-таж дцшмяни,
сарайлара нифрят едян, халг кцтляляриня йахын бир гящряман кими верилмишдир»дейир.
Щцсейн Жавидин анадан олмасынын 100 иллийи щаггында 1981-жи илин ийул
айында гябул едилмиш гярары, онун Азярбайжан ядябиййатында илк мянзум
фялсяфи драмларын мцяллифи олдуьуну, Милли ядябиййатын вя театр сянятинин
инкишафында бюйцк хидмятлярини юзцндя якс етдирян ян йахшы гярар кими тягдир
едир. Гярарда дейилирди: «… Щцсейн Жавидин тарихи, ингилаби вя ашиганя,
фялсяфи мювзуларда йазылмыш ян йахшы пйесляри няинки Азярбайжан, щям дя
бцтцн чохмиллятли совет мядяниййятинин инжиляридир. Бу ясярдя… вятяндаш
мцщарибяляри лювщяляри, щабеля романтик йазычынын йцксяк щуманист идеаллары,
яфсаняви гящряманларын, шаирлярин вя мцтяфяккирлярин щяйатсевярлийи вя
азадфикирлилийи дярин яксини тапмышдыр. Щцсейн Жавиб образлары сящня
мядяниййяти хадимляринин бцтюв бир нясли цчцн мяктяб олмушдур.
Щцсейн Жавидин инжя лиризми вя дярин психолоэизмля, щуманизм вя
бейнялмилялчиликля ашыланмыш ясярляри Азярбайжан ядябиййатынын гызыл фондуна
дахил олмушдур. Онун шеирляри вя поемалары Бакыда вя Москвада няшр
едилмиш, пйесляри тякжя Бакы театрларында дейил, щям дя Тиблиси вя Дашкянд,
Сямяргянд вя Ашгабад театрларында, юлкянин башга шящярляриндя тамашайа
гойулмуш, гардаш совет халгларынын драматурэийасынын вя театр сянятинин
инкишафына сямяряли тясир эюстярмишдир».
Цмуммилли лидер Щейдяр Ялийевин бу эюркямли сяняткарын анадан
олмасынын 120 иллийи иля ялагядар имзаладыьы сярянжамыын ижтимаиййят
тяряфиндян ряьбятля гаршыландыьыны, бу сярянжамда щямчинин Щ.Жавидин
йарадыжылыьына йцксяк гиймят верилдийини шаиря, сяняткара халгын, дювлятин
гайьысы, щюрмяти кими йцксяк гиймятляндирир. Тядгигатчы сярянжамда гейд
едилян фикирляри йцксяк дяйярляндирир: «Азярбайжан поезийасында йени зирвя
фятщ едян философ-шаир Щцсейн Жавид романтик бядии дцшцнжянин, фялсяфи
лириканын оръинал нцмунялярини йаратмышдыр. Онун щяйатын мянасы иля баьлы
ахтарышларынын ифадяси олан йарадыжылыьы, бядии нюв, ъанр вя форма жящятдян дя
чох рянэарянэ вя зянэиндир. Йцксяк бядии сяняткарлыьы, дярин емосионаллыьы
иля сечилян Щцсейн Жавид поезийасы Милли ядябиййат тарихиндя йени бир дюврцн
башланьыжыны гоймушдур».
«Мящяббят вя эюзяллик ашиги» мягалясиндя ясярляри иля ашыгларымызын,
ханяндяляримизин дилляринин язбяри олан гошмалары иля севилян Молла Пянащ
Вагиф йарадыжылыьы арашдырылыр. Анадан олмасынын 250 иллийи мцнасибяти ля
йазылан бу мягалядя тядгигатчы Вагифи «сюзцн ясил мянасында мящяббят вя
эюзяллик ашиги», «халг рущунда йазыб-йаратмыш, мящяббят вя эюзяллийи ясас
мювзу сечмиш, щежа вязниня, хцсусиля, гошмайа даща чох мейл эюстярмиш»
сяняткар кими характеризя едир.
Щ. Араслы йазыр: «Вагиф йарадыжылыьы иля шеир тарихимизин йени сящифяси
ачылыр. О, ядябиййата хялги вя милли шеирин, илкин реализмин бюйцк нцмайяндяси
кими дахил олур. Вагиф классик шеирин кющнялмиш янянялярини гырыр, шеири йени
187
реалист инкишаф йолуна салыр, ону халг рущуна, халг зювгцня йахынлашдырыр.
Вагифля поезийамыда никбин ящвал-рущиййя, щяйати, дцнйяви эюзяллийя пярястиш
щиссляри гцввятлянир… Азярбайжан халгынын адят яняняляри, милли щяйат тярзи,
дюврцн яхлаги, естетик нормалары бу шеирдя юз жанлы поетик ифадясини тапыр»
Р. Рцстямзадя Вагифин вя онун мцасирляринин жанлы халг дилиндя
йаздыьыны, халг ядябиййатына гцввятли мейл эюстярдиклярини, узун ясрляр бойу
дилимиздя ишлянян яряб-фарс кялмяляринин жанлы халг данышыг сюзляри васитясиля
вурулуб сырадан чыхарылдыьыны билдирир. Бунлар щаггында Щямид Араслы даща
эениш фикирляр сюйлямишдир. О гейд едирди ки, «Вагиф бядии дилимизи йени
йцксялиш пиллясиня галдырыр. Онун ясярляриндя Азярбайжан дили бцтцн эюзяллийи
иля тязащцр едир».
Щежа вязниндя йазыб-йарадан сяняткарлаымызын цстцнлцк тяшкил етдийини
билдирян тядгигатчы Вагифин мящяббят мювзулу гошмаларынын да мусиги
ифачылары тяряфиндян ряьбятля гаршыландыьыны, «гязяллярля йанашы гошмалары да
муьам вя тяснифлярдя» ифа етдиклярини, мцяллифляри унудулмуш халг
мащныларынын да эениш йайылдыьыны ачыглайыр.
Вагифин сарайда йашамасына бахмайараг юз ясярляриндя ханлары,
шащлары, бяйляри мядщ етмядийини, «юз йурдунун бойлу-бухунлу, гара гашлы,
гара эюзлц, инжя белли, сийащ телли, аь бядянли, бцллур бухаглы, лаля йанаглы
эюзяллярини тяряннцм етмяйи ясас эютцрдцйцнц» билдирир: «Вагиф реалист
шаирдир. Халг ядябиййатына вя халг рущуна йахын олмасы, шифащи ядябиййат
хцсусиййятлярини мянимсямяси нятижясиндя о, Азярбайжан шеириня йени бир
щава, йени бир рущ эятирмишдир. Доьрудур, Вагифя гядяр дя халг рущунда
гошмалар йазан, эюзялляри тяряннцм едянляр олмушдур. Лакин классик
ядябиййатда Вагифя гядяр гошмалары эениш йайылан, дилляр язбяри олан, Вагиф
гядяр бу сащядя шющрят тапан олмамышдыр. О, илащиляшдирилмиш эюзялляри дейил,
юз дюврцндя йашамыш мялум эюзялляри тяряннцм етмишдир. Мясялян:
Щачанажан жаным одлара йахым.
Щяр тяряфя дашгын селляр тяк ахым.
Чох мцштагам, ач цзцнц гой бахым,
Янбяр зцлфя, эцл йанаьа, Фатма.
Шаир бу шеири юз мцасири олан Фатма адлы бир гыза щяср етмишдир».
Тядгигатчы юз арашдырмаларыны давам етдирир вя бу гянаятя эялир ки, «Vагиф
йарадыжылыьында гадын ян эюзял, ян йцксяк бир варлыг, щяйатын мянасы,
дцнйанын йарашыьы кими тяряннцм олунмушдур. Шаирин жанлы инсаны, дцнйяви
мящяббяти тяряннцм едян шеирляриндя дярин сямимиййят, фикир айдынлыьы,
садялик, бядии гцввят нязяря чарпыр. Онун мящяббят мювзусунда йаздыьы
шеирляри гейри мювзуларда йаратдыьы ясярляриндян даща щярарятлидир,
лирикасында щяйатын эюзялликляриндян кам алмаьа чаьырыш чох гцввятлидир»…
Шаирин тяряннцм етдийи эюзяллик биринжи нювбядя инсан цчцн, инсан щяйатына
хидмят етмяк, инсан зювгцнц охшамаг цчцндцр. О, гадын эюзяллийиня сяждя
едир, дцнйанын бцтцн наз-немятини, щятта юз жаныны беля мящяббят йолунда
188
гурбан вермяйя щазырдыр. Лакин бу мящяббят щяр шейдян яввял гаршылыглы
олмалыдыр. Шаир дя еля хошбяхтлийи гаршылыглы мящяббятдя эюрцр:
Камалы эюзялдя хята кям эяряк.
Севэи эяряк, сющбят эяряк, дям эяряк.
Ашигя вяфалы бир щямдям эяряк,
Щямдямсиз бал йеся она аьырдыр.
Вагиф йарадыжылыьынын Азярбайжан бядии дилинин жанлы халг дили щесабына
зянэинляшмясиндя, шеирин бядии ифадя васитяляринин зянэинляшмясиндя бюйцк
ролу олмушдур.
Шаирин ясярляринин тякжя Азярбайжанда йайылмадыьыны, щямчинин XIX
ясрин биринжи йарысында бир сыра Авропа длилляриня тяржцмя едилдийини сюйляйян
тядгигатчы ону мящяббят вя эюзяллик шаири кими Азярбайжан ядябиййатында
ябяди йер тутдуьуну билдирир.
1. НИЗАМИ ЭЯНЖЯВИ ВЯ АЗЯРБАЙЖАН ГАЙНАГЛАРЫ
Азярбайжан шифащи халг ядябиййаты фолклорун мцяййян бир тяркиб щиссяси
олмаг етибары иля чох гядим бир тарихя вя ейни заманда зянэин ъанрлара
маликдир. Лайлалар, охшамалар, атмажалар, аталар сюзляри-зярб-мясялляр,
тапмажалар, рявайятляр, яфсаняляр, наьыл вя дастанлар, дцзэцляр, байатылар,
няьмяляр вя саир халг ядябиййатымызын нювляридир. Онлар та гядим дюврдян бу
эцнцмцзя гядяр йарана-йарана эялмиш вя бундан сонра да йарана-йарана
эедяжякдир. Дюврцмцзя гядяр эялиб чатмыш шифащи ядябиййат нцмуняляриндя
дярин халг щикмяти олдуьу, бу щикмят халгын арзу вя истяйиндян мейдана
эялдийи цчцн щамынын, о жцмлядян, фолклор щявяскарларынын нязяриндя
гиймятли сюз сярвятидир. Она эюря дя онлары дяриндян юйрянмяк вя тядгиг
етмяк цчцн мцяййян тядбирляр щяйата кечирилир. Беля ки, айры-айры ъанрлар чох
гядимлярдян бяри топланыр, арашдырылыр, йаранма тарихи вя йаранма сябябляри
мцяййянляшдирилир. Ялбяття, бцтцн нцмуняляр йалныз шифащи шякилдя аьызлардан
топланмыр. Бу жящятдян Щеродот кими тарихчилярин ясярляриндян вя гядим
дювр классик йазычы вя шаирляримизин ясярляриндян дя ялдя едилир. Чцнки
дцнйада еля бир классик тапылмаз ки, мящз онун йарадыжылыьында халг
ядябиййаты нцмуняляри олмасын. Чцнки халг ядябиййатынын щяйати гцдрятини
дярк едян дащи сяняткарлар даим бу йарадыжылыгдан бящрялянмиш вя
йарадыжылыгларыны бунун мцгабилиндя зянэинляшдирмишдиляр. О жцмлядян,
Азярбайжан шаир вя йазычылары да шифащи ядябиййат нцмунялярини юз
йарадыжыглары цчцн тцкянмяз мянбя щесаб етмиш, гырылмаз теллярля она баьлы
олмушлар. Бу жящятдян бюйцк Низаминин ясярляри щамы цчцн бир юрняк тяшкил
едир. О, аьызларда эязян фолклор нцмунялярини топламыш, юйрянмиш вя
бунларын мцгабилиндя эюзял сянят ясярляри йаратмышдыр. Нязярдян кечиряркян
онун ясярляриндя кцлли мигдарда рявайятляр, аталар сюзляри вя зярб-мясялляр,
яфсаняляр, наьыл вя дастанлар айдын бир шякилдя нязяря чарпыр. Бцтцн бунлары
189
нязяря алараг, республикамызын танынмыш фолклоршцнасы, филолоэийа елмляри
намизяди, досент Таьы Халисбяйли мараглы бир тядгигат ясяри йазмышдыр.
«Низами Эянжяви вя Азярбайжан гайнаглары» адаланан бу санбаллы ясяри бу
йахынларда Азярбайжан Дювлят Няшриййаты (Бакы, 1991) чапдан бурахмышдыр.
Эюркямли алим китабын титул сящифясиндя йазмышдыр: «Юнямли йарадыжылыьы иля
бцтцн йцзилликлярдя ифтихарла йад едилян, юлчцсцз вя чякисиз инжиляр бяхш едян,
бяшяр ядябиййатынын ифтихары, дцнйа тцркляринин юйцня биляжяйи шяхсиййят,
устад Низами Эянжявинин анадан олмасынын 850 иллийиня щяср едирям».
Мцяллифин гейд етдийи кими, фолклорун Низами Эянжяви сянятиня тясири
мясяляляринин тядгиги шаирин йарадыжылыьынын идейа вя сяняткарлыг
хцсусиййятлярини арашдырмаг ишиня жидди
йардым етдийи кими, шифащи вя йазылы
ядябиййат арасындакы ялагя вя мцнасибятлярин характерини ачмаг цчцн дя
ящямиййятлидир.
Китаб эириш, алты фясил, нятижя вя зянэин ядябиййатдан ибарятдир. Биринжи
фясил – «Низами Эянжявинин аллегорик ясярляри вя Азярбайжан
шифащи халг ядябиййаты адланыр».
Яслиндя аллегорийа йунан истилащыдыр. Онун конкрет тяржцмяси рямздир.
Йяни мязаж нювляриндян биридир. Аллегорийа - мцжярряд анлайыш вя фикирлярин
конкрет образлар васитясиля яйани ифадясидир. Бу нювцн бядии ядябиййатда
хцсуси мювгейи вардыр. Биз ону ян чох тямсилчиликдя эюрцрцк вя ъанрда
даща эениш истифадя олунур.
Гядим наьылларымыз, рявайят вя лятифялярдя бу даща чох ишлянмишдир.
Шифащи халг ядябиййатында эениш йер тутан бу ядяби яняня йазылы ядябиййата
да кечмиш вя юзцня мцщцм мювге газанмышдыр. Бу жящятдян дащи
Низаминин «Сирляр хязиняси» ясяри даща чох диггяти жялб едир. «Овчу, ит вя
тцлкцнцн щекайяти», «Фиридун иля ащунун дастаны», «Баггал иля тцлкцнцн
щекайяти», «Бцлбцл иля шащинин щекайяти» вя саир бу кими аллегорик ясярляр
халгдан игтибас йолу иля Низами ясярляриня дахил олмушдур. Таьы Халисбяйли
дедийимизи дягигляшдирмяк цчцн бир сыра мянбяляря ял атмыш, хцсусиля, XIX
ясрин сону вя ХХ ясрин яввялляриндя Тифлисдя няшр олунмуш «СМОМПК»
мяжмуяси сящифяляриндя чап олунмуш яфсаня вя рявайятляри топламыш, онлары
Низаминин ясярляриндяки аллегорик ясярлярля мцгайися етмишдир. Щятта йери
эялдикжя нцмуня цчцн Таьы мцяллим юз диссертасийасында да бу
нцмунялярдян вермишдир.
«Хосров вя Ширин» дастаны вя Низами Эянжявинин хялгилийи» адланан
икинжи фясил даща бюйцк зящмятин бящрясидир. Бу мювзуну халгдан игтибас
етдийини шаир юзц дя ачыг-ашкар гейд етмишдир. Бизя мялум олан «Фярщад вя
Ширинин наьылы» мящз «Хосров вя Ширин» поемасынын юзцлцнц тяшкил едир.
Бизжя, бу, белядир. Интящасы, бурада Ширинин атасы вар вя о, гызыны Фярщада
дейил, Дярбянд щюкмдарынын оьлуна вермяк арзусундадыр. Лакин бу фитня
баш тутмур, нящайят, Ширинин «юлцм» хябярини ешидян Фярщад юзц дя интищар
едир, буну ешидян Ширин ися онун сядагятиня садиг галараг онун жяназяси
йанында юзцнц юлдцрцр.
Шцбщясиз, бу суъет истедадлы шаир цчцн бир юрняк вя ясас олмушдур. Щятта
поеманын мцгяддимясиндя шаир йазмышдыр:
190
Руща хош эялся дя бу эюзял дастан,
Пярдядя галмышды бу эялин чохдан.
Таныйан йохдур бу эюзял алмазы,
Бярдядя иди онун бир ялйазмасы.
О юлкянин гядим тарихляриндян,
Тамам бу дастаны юйрянмишям мян.
Дащи шаир «Хосров вя Ширин» поемасыны йазаркян, шцбщясиз, мцхтялиф
мянбялярля йанашы аьызларда эязиб долашан рявайятляри дя юйрянмиш вя эюзял
сянят ясяри йаратмышдыр. Мялумдур ки, Низамийя гядяр бир сыра шаирлярин, о
жцмлядян Гятран Тябризи вя Хагани Ширванинин ясярляриндя дя Фярщад вя
Ширин щаггында дастанын мювжудлуьу гейд едилмиш, щямин образлар
хатырланмышдыр. Таьы Халисбяйли юз тядгигат ясяриндя «Хосров вя Ширин»
ясяринин тядгиги иля мяшьул олмуш алимлярин дя фикирляриндян йан кечмямиш,
яксиня онлара мцяййян мянада истинад етмишдир, ейни заманда компромися
эиряряк юз мцнасибятини дя билдирмишдир.
Бу гиймятли тядгигат ясяринин III фясли «Низами Эянжявинин «Лейли вя
Мяжнун» дастаны вя халг сюз сяняти», 1В фясил ися «Йедди пейкяр» ясяри вя
Азярбайжан шифащи халг йарадыжылыьы» адланыр. Мцяллифин гейд етдийи кими,
юлмяз сюз устадынын бу поемалары да халг ядябиййатынын, фолклорун мараглы
гайнагларындан гидаланмыш, бцллур кими саф вя сяфалы булаглардан
бящрялянмишдир. Халисбяйли щаглы олараг эюстярир ки, шаирин йаратдыьы йцксяк
сявиййяли сянят ясярляри юз мяьзини, дадыны, тяравятини, ширясини халгдан алдыьы
цчцн юзцня ябяди бяшярилик газанмышдыр. Лакин онун «Йедди пейкяр»
ифадясиня тутдуьу ирад бюйцк щюрмят газанмыш кино вя йа театр
актрисаларынын улдуз истилащы кими ифадя олунур вя щамы баша дцшцр ки, бурада
сющбят гадындан, хцсусиля, ян гяшянэ, ян эюзял гадынлардан эедир. Она эюря
дя тяржцмядя «Йедди эюзял» Азярбайжан дилиндя дащи йахшы сяслянир, ялбяття,
бу мяним юз фикримдир. Вя бурада «пейкляр» ифадясини «эюзял» ифадяси кими
Азярбайжан охужусуна чатдырмаг даща мягсядяуйьундур. Ясяр фарс дилиндя
йазылыб вя ону улдуз кими тяржцмя етмяк –бу, сятри тяржцмя оларды вя бядии
тяржцмядян узаглашарды.
«Низами Эянжявинин «Искяндярнамя» дастаны вя халг гайнаглары» адлы
бешинжи фясилдя бюйцк шаирини йарадыжылыьынын зирвясини тяшкил едян
«Искяндярнамя» дя халг тяфяккцрцнцн ясасында мейдана эялмишдир. Ясяр,
мялум олдуьу кими, ики бюйцк щиссядян ибарятдир: «Шяряфнамя» вя
«Игбалнамя». Бунларын щяр биринин айрыжа мягсяд вя гайяси, идейа вя
мязмуну вардыр. «Шяряфнамя», ясасян, Искяндярин фятщиндян, гялябя вя
гящряманлыьындан бящс едир. Щямин ясяри Мящяммяд Жащан Пящляванын
оьлу Нцсрят Яд-Дин-Ябу Бякря итщаф етмишдир.
«Шяряфнамя»ни йазмамышдан яввял шаир гящряманлыгла баьлы ясатирляри,
сещрли наьыллары, гядим рявайятляри, дастанлары узун мцддят арашдырмышдыр.
Она бялли иди ки, халг инсандакы щяр жцр мцтярягги гцввяни вя бу гцввяйя
ясасян газандыьы наилиййятляри цлвиляшдирир. Мящз Теймурлянэ, Чинэиз хан,
Баты хан, Мираншащ вя Гажар кими Шяргин мяшщур жянэавярляри кими
191
Македонийалы Искяндяр дя, шцбщясиз, фатещ олмушдур. Узаг-узаг юлкяляря
йцрцш едян Искяндяр минлярля инсанын ганына баис олмуш, вар-дювлят вя
шющрят наминя башлар кясмиш, ганлар тюкмцш, инсанлары йурдларындан
дидярэин салмышдыр. Лакин бюйцк Низами ону тарихдяки Искяндярдян айырмыш
вя идеаллашдырмышдыр. Щятта ону Азярбайжана да эятирмиш, Нцшабя иля
эюрцшдцрмцшдцр. Биринжи нювбядя шаир Азярбайжан фолклорундакы Искяндяря
олан халг мцнасибятини нязяря алмамышдыр. Чцнки Азярбайжан наьылларындакы
Искяндяр образы иля дащи Низаминин йаратдыьы Искяндяр образы арасында
бюйцк бир тязад вардыр. Бир сыра башга ясярляриндя олдуьу кими бурада да
шаир, ясасян, юз гаршысына идеал щюкмдар суряти йаратмаг мягсяди гоймуш вя
буна
эюря
дя
онун
гцсурларыны
эюстярмяйяряк
бу
фатещи
мцгяддясляшдирмишдир. Бунунла юз дюврцндяки вя ондан сонракы
щюкмдарлара дярс веряряк онлары щуманизмя дявят етмишдир.
Она эюря дя щаглы олараг дейилмишдир ки, узун илляр тарихя йолдашлыг едян
фолклорун щадисяляря вя тарихи шяхсиййятляря юз мцнасибяти вя мцлащизяси
вардыр ки, бу мцлащизяляр тарихчиляримизин йаратдыглары мцлащизялярля дабандабана зиддиййят тяшкил едир. Халг гящряманы о заман идеаллашдырыр,
цлвиляшдирир ки, щямин гящряман юз бажарыг вя гцввясини халгын мянафейиня
сярф етмиш олсун.
Бцтцн бу жящятляри нязяря алараг Таьы Халисбяйли дцзэцн олараг юз
ясяриндя гейд едир ки, «Низами Эянжявинин Искяндяри тарихи Искяндяр дейил,
халга щами олан жянэавяр Искяндяр, алим Искяндяр, нящайят, пейьямбяр
Искяндяр сурятидир».
Мялумдур ки, бюйцк Низами бцтцн ясярляриндя халгдан эялян аталар
сюзц вя зярб-мясяллярдян эениш истифадя етмишдир. Таьы Халисбяйли дя дащи
шаирин илщам мянбяйиня чеврилмиш бу фолклор нцмуняляриндян алтынжы фясилдя
сющбят ачмыш, ону тядгигат обйектиня чевирмишдир. Китаб чох бюйцк
зящмятин бящрясидир вя биз арзу едярдик ки, Т.Халисбяйли бу ясяри башга
диллярдя дя няшр етдирсин. Доьрудур, «Низами вя фолклор» мювзусунда чох
алим мягаляляр йазмышдыр, китабчалар чап олунмушдур. Лакин Т.
Халисбяйлинин бу ясяри гаршысында онлар кюлэядядир. Узун мцддят апарылан
мцгайися вя тутушдурмалар, арашдырма вя тящлилляр зящмятсевяр алими беля бир
нятижяйя эятирмишдир ки, Азярбайжан шифащи халг йарадыжылыьы бюйцк шаир
Низами Эянжяви цчцн илкин вя ян гиймятли истифадя гайнаьы олмушдур. Шаир бу
гайнаглардан сяняткар дцщасынын истедад вя бажарыьына уйьун шякилдя
истифадя етмиш, мисилсиз сянят ясярляри йаратмагла юзцня ябяди шющрят
газанмышдыр.
«Кировабад коммунисти» гязети
192
«ЯЛИШИР НЯВАИ»
Дащи юзбяк шаири Ялишир Няваи дцнйа ядябиййаты тарихиндя хцсуси
мювгейя малик бир сяняткардыр. Онун йарадыъылыьы иля Орта яср юзбяк
ядябиййатында вя иътимаи фикир тарихиндя йени бир дювр башланмышдыр. Няваинин
мисилсиз ясярляри, онун габагъыл идейалары бюйцк сцрятля Йахын вя Орта Шяргя
йайылараг бир чох халгларын ядябиййатынын, о ъцмлядян Азярбайъан
ядябиййатынын инкишафына мцсбят тясир эюстярмиш вя бу тясир гцввясини ясрляр
бойу сахламышдыр.
Ялишир Няваи 1441-жи илдя Хорасан вилайятинин Щерат шящяриндя ири феодал
аилясиндя анадан олмушдур. Алты йашына гядяр Щератда бюйцмцш Ялишир
Теймуриляр сцлалясинин щакимиййят уьрунда апардыглары ганлы вурушмалар
нятиъясиндя юз доьма йурдундан дидярэин дцшмцш вя отуз иля йахын гцрбятдя
йашамышдыр. Бу илляр ярзиндя о, Ирагда, Мяшщяддя вя Сямяргянддя олмуш,
фарс вя яряб диллярини мцкяммял юйрянмиш, зянэин билик газанмышдыр. Бу билик
ейни заманда онун алим кими шющрятлянмясиня кюмяк етмишдир. Онун
«Ярузи
тцрки»,
«Мящяк
ямятц
ллцьятейи»,
«Мцшяати
тцрки»,
«Мяъалисцнняваис» вя «Мящбубцлгцлцб» адлы дил, ядябиййат вя тарихя аид
елми ясярляри Шяргдя вя дцнйанын бир сыра юлкяляриндя мяшщурдур.
Няваи чох еркян ядябиййата мараг эюстярмиш вя 12 йашындан етиабарян
ядяби йарадыъылыьа башламышдыр. Мющкям йаддаша малик олан шаирин юз
дедийиня эюря, ону ядяби йарадыъылыьа илк дяфя эюркямли Азярбайъан шаири Шащ
Гасым Январын шеирляри рущландырмышдыр. «Мяъалисцнняваис» адлы тязкирясиндя
щяля цч-дюрд йашларында беля Гасым Январын шеирлярини язбяр билдийини гейд
едир вя тязкирянин лап башланьыъында Шащ Гасым Январын бюйцк сяняткар
олдуьуну эюстярир. Бундан ялавя, о, Шяргин ян эюркямли сяняткарларынын, о
ъцмлядян, Фирдювсинин, Низаминин, Юмяр Хяййамын, Ъаминин йарадыъылыьы иля
таныш олур, онларын ясярлярини юйрянир.
Башга шаирляр кими Ялишир Няваи дя илк йарадыъылыьа лирик шеирлярля
башламышдыр. О, классик ядябиййатын мцхтялиф формаларында-гясидя, гязял,
мцхяммяс, мцсяддяс, мцстязад, рцбаи, гитя, сагинамя, тяръибянд, тяркибянд
формаларында йазыб-йаратмышдыр.
Узун мцддят гцрбятдя йашайан Няваи ара сакитляшдикдян сонра вятяня
гайыдыр. Артыг бу заман о, юз лирик шеирляри, гясидя вя гязялляри иля шющрят
тапмышдыр. Хорасан щюкцмдары бу эюркямли шаири юз сарайына дявят едир,
баъарыг вя ишэцзарлыьына эюря мясул вязифяляря чякилир. Няваи Хорасанын
бюйцк щюкмдары Щцсейн Байгаранын сялтяняти дюврцндя (1649-1506)
эюркямли алим, эюзял шаир вя ейни заманда иътимаи вя сийаси хадим кими
таныныр. О, юлкянин игтисади, сийаси вя мядяни ишляри иля йахындан мяшьул олур.
Халгын эцзяранын йахшылашмасы цчцн вар гцввясини сярф едир. Щюкмдар
Щцсейн Байгаранын вя онун йахын досту, ейни заманда вязири Ялишир
Няваинин вятянпярвярликляри сайясиндя Щерат шящяри Шяргин ян мядяни
мяркязляриндян бириня чеврилир. Щяр тяряфдян бурайа алимляр, шаирляр,
ряссамлар, няггашлар ахышыб эялир. Шящярдя мяктябляр, мядрясяляр ачылыр. Щям
щцманитар вя щям дя дягиг елмляр инкишаф едир.
193
Бу заман Азярбайъаынны бир сыра шаирляри, Йахын Шяргин танынмыш
ядибляри, бюйцк таъик шаири Ябдцррящман Ъами дя Щерата сяфяр едир. онлар
бурада Ялишир Няваи иля йахындан таныш олур, достлуг едирляр. Хцсусиля
Ябдцррящман Ъами иля чох йахын олуб, онун шеирлярини охуйур, онлары
топлатдырыб дюрд дивана бюлмяйи тювсийя едир. Няваи онун дедикляриня ямял
едир, юз лирик ясярлярини ашаьыдакы гайдада дюрд диванда топлайыр: «Гяраибцссиьяр», («Ушаглыьын гярибяликляри»), «Нявадирцш-шябаб» («Эянълийин
надирликляри»), «Бядайицл-вясят» («Орта йашын гярибяликляри», «Фяваидцлкибар» («Гоъалыьын файдалары»).
Бу диванларда топланмыш лирик шеирляр щяля шаирин юз саьлыьында икян халг
арасында йайылыб шющрят тапмышдыр. Онун гязялляри няинки Орта Асийада, щятта
Йахын Шяргдя, о ъцмлядян Азярбайъанда да эениш йайылмышдыр. Профессор
Щямид Араслынын вердийи мялумата эюря бу дюврлярдя Азярбайъанда тяшкил
едилмиш ядяби мяълислярдя Няваинин гязялляриня нязиряляр йазылыб охунурду.
Мятбуатын, радио вя телевизийанын олмадыьы бир дюврдя лирик няьмялярин, о
ъцмлядян, гязяллярин даща бюйцк ящямиййят кясб етдийини, тез язбярляндийини
вя халг арасында даща тез йайылдыьыны дуйан шаир гырх йашына гядяр лирикайа
даща чох мейл эюстярмишдир.
Лакин бюйцк шаир Няваи бунларла кифайятлянмямидир. О, 1480-ъи иллярдян
сонра ири щяъмли ясярляр йазмаьа башламышдыр. Няваинин ири щяъмли ясярляр
йазмасына да йеня йахын досту Ябдцррящман Жами сябяб олмушдур. Беля
ки, о, юз досту Жаминин «Хямся» йаздыьыны ешитмиш вя бундан рущланараг ики
ил ярзиндя (1483-1485) беш бюйцк поема йаратмышдыр. Бу ясярляр щяля шаирин
юз саьлыьында икян цзляри кючцрцляряк ялдян-яля эязмиш, бюйцк шющрят
тапмышдыр.
Ялишир Няваи 1501-жи илдя юз доьма вятяниндя вяфат етмиш вя орада дяфн
олунмушдур. О, йалныз юз ясринин ян бюйцк вя габагъыл симасы олараг
галмамыш, онун дцщасы, юлмяз ясярляри узаг эяляъяйя нцфуз етмиш, йени-йени
инсан нясилляринин арзу вя истяклярини ганадландырараг тярягги вя сяадятя
доьру эедян йолларыны ишыгландырмышдыр.
«Кировабад коммунисти» 2 май 1968-жи ил
194
V
РЦСТЯМ РЦСТЯМЗАДЯ ФЯАЛ ТЯНГИДЧИДИР
Рцстям Рцстямзадя фолклорумузун, ютян ясрлярдя йазыб йаратмыш ел
сяняткарларынын йарадыжылыьыны топлайыб тяртиб едиб няшр етдирмякля, онларын
адыны йазылы ядяби алямдя дя ябядиляшдирмякля йанашы, дюврцнцн ядяби
мцщитиня дя диггятли олмуш, ядяби просеси диггятля излямиш, нязяр-диггятини
жялб едян китаблар, ясярляр, елми-тянгиди ясярлярля баьлы ядябиййатшцнас алим
кими сюзцнц демяйя чалышмышдыр.
«Мяним суалым вар» мягалясиндя халг шаири Няриман Щясянзадянин
1987-жи илдя Азярняшр тяряфиндян бурахылмыш «Сечилмиш ясярляри»ня дахил едилян
поезийасы щаггында ядябиййатшунас алим фикирлярини бюлцшцр. Онун ушаглыг,
эянжлик илляри иля танышлыьы, ушаглыг достунун щяйаты иля баьлы хатиряляри, шаирин
сяняткарлыг имканлары, истедады, Азярбайжан поезийасында хидмятляри,
шеирляриндяки мювзу рянэарянэлийи, вятяндаш шаирин елиня, йурдуна,
доьмаларына мящяббятини ифадя едян ясярляринин лирик-поетик тутуму, зянэин
ифадяляри, зянэин щисс вя дуйьулары, поетик тяфяккцрцн мящсулу олан зянэин ири
щяжмли ясярляри щаггында охужуларына эениш мялумат верир:
«Йцзлярля лирик, епик шеирин, «Гыз цряйи», «Кюрпя иля сющбят», «Биз бир
илдя доьулдуг», «Няриман», «Зцмрцд гушу», «Вятянсиз», «Шащид ол эцняш»,
«Рясул Щямзятова мяктуб», «Кимин суалы вар» вя бу кими санбаллы
поемаларын, «Гой бцтцн Шярг билсин», «Атабяйляр» кими тарихи сяпэидя
йазылмыш пйеслярин мцяллифи кими таныдыьымыз Няриман Щясянзадя доьрудан
да йорулмаг билмир, ахтарыр вя юз охужусуна йени ясярляр бяхш едир. Щяйаты
щадисяляри гялямя алан шаир юз йарадыжылыьында хейирля шяри, йахшы иля писи цз-цзя
гойур, нящайят, щямишя онун истяр лирик вя истярся дя епик, драматик
ясярляриндя щягигят галиб эялир, хейирин шяр цзяриндяки гялябяси алгышланыр.
Шцбщясиз, бу, шаирин щяйатдакы щагга- йахшылара олан инамындан доьур».
Кечян ясрин яллинжи илляриндя ядябиййата эялян Няриман Щясянзадянин
«Набат халанын чюряйи» адлы няср ясярини дя йцксяк гиймятляндирир. Бу ясярин
бир сыра дилляря, о жцмлядян, рус дилиня тяржцмясини, охужуларын бюйцк
ряьбятиня сябяб олдуьуну билдирир.
Тядгигатчынын фикринжя, «Набат халанын чюряйи» повести «аз мцддятдя,
щям дя тялясик йазылмышдыр. Мцяллиф ян азы ону ири щяжмли роман ъанрында да
йаза билярди. Мараглы щадисялярля, епизодларла даща зянэин едя билярди....
Щямин щадисяляр шаирин айры-айры ясярляриндя, мясялян «Няриман»
поемасында, «Вятянсиз» ясяриндя, «сянин мяктубун» шеириндя вя с. лирик вя
епик ясярляриндя гыса да олса юз яксини тапмышдыр. Лакин бцтцн бу щадисяляр
«Набат халанын чюряйи» романында топланардыса бу, бизим фикримизжя, даща
ориъинал сясляняр, даща габарыг шякилдя нязяря чарпарды, эюрцнярди».
Азярняшр тяряфиндян бурахылмыш бир жилддян ибарят «Сечилмиш ясярляр»и
цзяриндя хцсуси олараг дайаныр: Мясялян, «Вятянсиз» поемасында шаир алман
фашисти палтарында Совет ордусунда Бюйцк Вятян мцщарибяси илляриндя ясир
дцшмцш бир румын эянжиндян бящс едир. 1943-жц илдя бизим гясябямизя хейли
алман ясири эятирмишдиляр. Бир мцддятдян сонра онлардан бязиляри йерли ящали
195
иля иснишиб дил тапмышды. Гапы-гапы дцшцб юзляриня щяйан ахтарырдылар. Онларын
ичярисиндя коммунистляр дя вар иди. Хыр-гум карханасында ишляйир, Аьстафа
чайынын кянарында дцзялдилмиш баракларда чадырларда йашайырдылар. Ряис
менгрел иди – Алексей Хунсарийа. Инандыьы ясирляря бязян ижазя верирди. Онлар
да фцрсятдян истифадя едиб Гарайазы мешясиня эедяр, тысбаьалары тутуб
торбалара салар, эятириб габыгдан чыхарар, бишириб иштащла йейярдиляр. Ня гядяр
ки, шаирин дейдийи кими, о ясирляр бизим Пойлуйа эялмямишди, мцщарибянин ня
олдуьуну о гядяр дя дярк елямирдик.
О, нежя ки, эялмямишди
Мцщарибя узаг иди кяндимиздян.
О, эяляли еля билдик
Мцщарибя юзц кечир йолдан-издян».
Шаирин бу шеириндя «мцщарибяйя, мцщарибя гызышдырыжыларына гаршы
дящшятли нифрят щисси», халгда мцщарибяйя гаршы мцбариз олмаьы тяблиь» етмя
щисслярини эцжцнц гейд едян тядгигатчы билдирир ки,
«Няриман Щясянзадянин мцщарибя ялейщиня йазылмыш шеирляри чохдур.
Бунунла беля ешитдикляри, филмлярдя, бир турист кими эяздийи авропа
шящярляриндя эюрдцклярини гялямя алмыш, даща сох сцъетли ясярляр йазмаьа
мцвяффяг олмушдур. Бу ясярлярдяки тябиилик, сямимиййят охужуйа
вятянпярвярлик, гящряманлыг иля йанашы, мцщарибяйя, фашизмя нифрят щисси
ашылайыр».
«Тагонрог аьрысы», «Белорусийа дяфтяри», «Берлин», «Алман ясэяриня»,
«Мящкямя битмяйяжяк», «Комендат арвады», «Даныш, Елба», «Бущенвалд
кядяри», «Аьжагайын аьажлары», «Чаьырыш» вя с. шеирлярин бу «гябилдян»
олдуьуну ачыглайыр.
Шаирин илк «Сечилмиш ясярляр»индя цч йцздян артыг лирик вя епик шери
топландыьыны, шеирлярин мювзуларынын «мцхтялиф»лийини, Йер цзяриндя сцлщ,
мцщарибя
ялейщиня,
халглар
арасында
достлуг,
бейнялмилялчилик,
вятянпярвярлик, гящряманлыг, ушаглыг дюврц, эянжлик илляри, аиля щяйаты,
йашамаг арзусу, елин сярвяти юз яксини тапмагла йанашы, бунларда «дярин
фялсяфи фикирляр, дидактика»нын эцжлц олдуьуну билдирир: «Бядии ифадяляр,
афоризм Няриманын шеирляриня хцсуси эюзяллик верир. Мясялян, «Зирвя» адлы
шеириндя дейилир:
Зирвяйя галхырам долама йолла,
Бу йол язиййятди, тамаша дейил…
Кясир габаьымы эащ сис, эащ думан,
Эюзцмдя йорьунлуг, сачларымда дян.
Галхырам, даш гопур айаьым алтдан,
Даь мяня сюйкянир, мян даьа щярдян…
Ялбяття, шаирин мягсяди щеч дя даьа дырмашмаг дейил. Лакин о, бу фикри
символик ифадялярля, бядии бойаларла, афоризмля еля сяжиййяляндирмишдир ки, шеири
196
охуйаркян охужунун эюзляри гаршысында йцксяк инсани кейфиййятляря малик
вятяндашлыг гцруру дайаныр. Чцнки беля йцксяк бир зирвяйя галхмаг о гядяр
дя асан дейил. Онун енишли-йохушлу жыьырларында бязян еля гангаллара, тиканлы
коллара, иланлы, чайанлы дялмя-дешикляря раст эялирсян ки, щяйатдан ялинин
цзмяк истяйирсян вя бязян беля дя олур, бцдрямяли олурсан. Шаирин
тювсиййясиндя бу зирвяйя галхмаг цчцн мющкям ирадя, принсипиаллыг, щяр жцр
негативликдян узаг, саьлам рущ ясас шярт кими гаршыйа гойулур».
«Няриманын йарадыжылыьында хейирля-шяр цз-цзя дайандыьы кими,
бядбинликля никбинлик дя гаршы-гаршыйа дурур»-дейян тядгигатчы шаирин
йарадыжылыьында ана мювзусунун «хцсуси бир тядгигата» лайиг олдуьуну
билдирир: «Щамы цчцн дцнйада язиз олан ана образы Няриманын
йарадыжылыьында даща ориъинал, ян йцксяк зирвядя дайанан бир сурят кими
тясвир олунмушдур. Шаирин еля бир шеири йохдур ки, анасына щяср етдийи
ясярлярдян йцксякликдя дурсун. Щятта чох аз шеири, поемасы тапылар ки, орада
анасы хатырланмасын. Еля индинин юзцндя дя о, ана щясрятиля йашайыр. Бялкя дя
тез-тез доьма кянди Пойлуйа йюн чевирмяси анасына олан мящяббятин
нятижясидир. Тез-тез ана гябрини зийарят едян шаир щяр дяфя дя бир йениликля
гаршылашыр, ядябиййатымыза йени бир фикир, йени бир идейа, йени бир мювзу
эятирир».
Шаирин юз анасынын гябрини зийарят едяркян онун цзяриндя «гяшянэ бир
эцл битдийини» эюрцб йаздыьы «Эцл» шеириндян ашаьыдакы мисралары охужуйа
хатырладыр:
Эцлцн хатириня дейирям, чобан,
Нечя йол сцрцнц гайтарыб йягин.
О эцл гоймайыбды айаглансын,
Жыьыр салмайыблар цстцндян сянин…
Вя тядгигатчы бу фикирдядир ки, беля «шеирляр инсанлары пессимизмя йох,
даща да никбин олмаьа, аналарын арзуларыны тяблиь етмяйя, щяйата кечирмяйя
сясляйир».
«Сечилмиш ясярляр»дя «мящяббят мювзусу»нун да хцсуси йер тутдуьуну
«Мян еля торпаьам» шеириндян эятирдийи нцмуня иля изащын верир:
Она суал вердим: нядир мящяббят?
Мяня жаваб верди: сяня сядагят.
Сойумур цряйин исти няфяси,
Синямин одудур бялкя бу щявяс?
Вар ол, ей эюзяллик мцжяссямяси,
Мяни йашамаьа рущландыран сяс.
Мян тохам, мяняви ещтийажымла,
Сян дя ян ятирли тязя чичяксян.
Щардан биляйдиляр –
бу аь сачымла,
197
Сян мяни бу гядяр бяйяняжяксян.
Дейирсян йарашыр, мян хошлайырам,
Саь ол бу сюз цчцн, бу дейим цчцн.
Эяряк дцшмянимя миннятдар олам,
Мян сянин хошуна эялдийим цчцн…
Китаба дахил едилмиш беш поемадан бири- «Кимин суалы вар» ясяринин «юз
актуаллыьы вя мцасирлийи иля диггяти жялб» етдийини, йенидянгурма иля ялагядар
чох жидди шякилдя «тянгиб обйектиня чевирдийи бир сыра негатив щаллар –
протексионизм, щимайядарлыг, мяишят позьунлуьу, зящмятсиз эялир, йалтаглыг,
ялябахымлыг, йекяханалыг, рящбяр ишчинин щяддини ашмасы, вязифясиндян суиистифадя щаллары вя саиря бу поемада юз яксини тапараг мцяллиф тяряфиндян
бядии бир дилля, ядяби прийомларла тянгид едилир»-дейир.
Ейни заманда поеманын сяняткарлыг кейфиййятляриня мцнасибятини
билдирир: «Поемада халг йарадыжылыьы нцмуняляриндян, аталар сюзц вя
мясяллярдян, рявайятлярдян, афоризмлярдян, философларын, классиклярин дярин,
мяналы фикирляриндян йерли-йериндя истифадя олунмушдур ки, бу да ясярин
бядиилийини, дилинин зянэинлийини артырмышдыр. Эянжляримизин тярбийясиндя
мцщцм ящямиййят кясб едян «Кимин суалы вар» поемасы сон иллярдя йазылан
ян эюзял ясярлярдяндир».
«Борсунлу Мязащир» мягалясиндя ады гярб бюлэясиндя мящшур олан
Азафлы Микайылла йанашы, шеирляри дилляр язбяри олан Борсунлу Мязащир
щаггында мялумат верир. Эянжлийиндян онун йарадыжылыьына бюйцк щюрмят
вя ещтирамла йанашан тядгигатчы алим дурьунлуг илляринин Мязащир Дашгын
кими истедад сащибляриня вурдуьу мяняви зярбяляри хатырладыр. Ейни заманда
ф.е.д. профессор Бабыр Баьыровун тяртиб етдийи Борсунлу Мязащир Дашгынын
шеирляриндян ибарят олан «Бир заман жан дейиб, жан ешидярдик» китабында
топланан шеирляр щаггында, китабын бядии дяйяри щаггында тутарлы фикирлярини
сюйляйир. Мязащир Дашгынын мцхтялиф иллярдя йаздыьы бу шеирляр, бу шеирлярдя
шаирин вятян щясряти, гяриблик талейи ядябиййатшцнасын диггятиндян йайынмыр вя
билдирир ки, « Щарада олмасындан асылы олмайараг Дашгын юз доьма йурдуну
щеч вахт йаддан чыхармамыш, онун ешгиля йашайыб йаратмышдыр. Онун
гошмаларында вятян мящяббяти, дийар щясряти гцввятли бир щяйяжанла,
вурьунлугла тяряннцм олунур. Дцнйаны гарыш-гарыш эязян шаир эюзял-эюзял
шящярляр, мяканлар эюрся дя Азярбайжаны щамысындан цстцн тутур, она
баьлылыьыны цряк йаньысы иля сюйляйир. 1943-жц илдя Алманийада оларкян ясир
дцшярэяляриндя жящянням язабына дюзян шаир, эеж-тез бу зцлмцн йер
цзяриндян силиняжяйиня инаныр, вятян ешгиля йашайыр. цзцнц даьлара тутуб юз
ащ-налясини беля тяряннцм едирди:
Цряйимдя кядяр, башымда туфан,
Эязирям дярдимя чараны, даьлар!
Сиз суал ейляйин, ня цчцн гоймур,
Фяляк дцз йолунда дураны, даьлар!
198
Мянзилим-гяфясляр, йолларым инжя,
Гара йохушлардан чыхмырам динжя.
Тапмадым кюнлцмя биржя яйлянжя,
Арайым, ахтарым щараны, даьлар?
Мин беля ишэянжя, йцз беля щижран,
Мяни вятянимдян айырмаз, инан!
Чох да фяхр етмясин амансыз заман,
Узун сцрмяз онун дювраны, даьлар!
Дцшцнсям дя сонсуз эюйлярдян дярин,
Ана мцгяддясдир, вятянся ширин.
Дашгынам, оьлуйам гожа Азярин,
Тале нясиб етсин ораны, даьлар!
Лирик шаир Мязащир Дашгынын йарадыжылыьы, онун гошма, эярайлы, тяжнис,
мцхяммяс, дивани вя диэяр формаларда йаратдыьы «эюзяллямяляр, мядщляр,
дейишмяляр, баьламалар, щяжвляр, шикайятнамяляр, чаьырышлар бядии жящятдян
гцввятли вя жазибялидир. Онун дили дя халг дилидир»- дейир.
Шаирин йад сюзлярдян гачмасыны, дилимизин инжиляри олан аталар сюзлярини,
«зярб-мясялляри шеирлярин дахилиндя» еля усталыгла «яритмясини»н фикрин
ащянэинин тамамланмасына, фялсяфи фикир йаратмасына, охужунун
дцшцнжясиня тясир етмясиня хидмят етдийини вурьулайыр.
Онун Вагиф ядяби мяктябинин давамчысы олмагла йанашы, дцнйа
ядябийййатынын, Азярбайжан корифейляринин йарадыжылыьына дяриндян бяляд
олан ясил сяняткар кими йцксяк елми, бядии тяфяккцря малик олдуьуну
ачыглайыр.
Рцстям Рцстямзадя эюзял фолклоршцнас, бир ядябиййатшцнас кими
ядябиййатын бир чох мясяляляриня биэаня галмадыьыны сцбут едян ядябитянгиди йазыларын мцяллифидир. Онун ядяби-тянгиди мягаляляриндя эянж
йазарларын, дюврцнцн йарадыжы шяхсляринин ясярляри щаггында дяйярли фикирляри
вардыр вя бунлар ядябиййатшцнаслыьын инкишафына кюмяк едир. «Вятян наминя»
мягалясиндя
50-жи иллярдя ядябиййата эялмиш Азад Талышоьлунун
йарадыжылыьынын ясасыны «вятянпярвярлик, бейнялмилялчилик, щцманист рущлу»
шеирляринин тяшкил етдийини ачыглайыр. Ясярляриндя ики мювзунун-вятян вя халг
мювзусунун ясас мювзу олдуьуну ачыглайыр. Ясярляриндян эютцрдцйц
мянбяляр ясасында фикирлярини шярщ едир. Онун «доьма йурду, доьма вятяни,
онун бярякятли торпаьы, эен дяряляри, ужа даьлары, сылдырым гайалары, сойуг,
гайнар булаглары, тяравятли, бол-бол мейвяли баьлары иля» фяхр етдийини, зянэин
лирик йарадыжылыьыны, бир шаир кими чап олунмуш ясярлярини йада салыр.
Онун «Вятян ешги» китабы цзяриндя хцсуси олараг дайаныр. Бу китабда
топланмыш шеирлярин, асайишин кешийиндя дуран оьулларымызын, полис ишчиляринин
щяр заман «гарда, боранда, туфанда, чяндя халгын кешийини чякдийини, ай
кими шюляляндийини, эцн кими йандыьыны бядии дилля беля тяряннцм етмишдир:
199
Туфанда, чяндя, гарда
Нювбядя дайанырсан.
Ай кими шюляляниб,
Эцняш кими йанырсан.
Вцгарла горуйурсан
Халгын асайишини…».
Азад Талышоьлунун юз шеирляриндя йени сюз, йени ифадя тярзи ахтармасы,
щеч кими тяглид етмямяси, шаир кими онун жидди ахтарышлары йарадыжы шяхсиййят
кими онун мцсбят кейфиййятляри сайылыр. Йашадыьы мцщитин габагжыл ямяк
адамларынын ямяйини, зящмятини йцксяк гиймятляндирмяси, ямяк
габагжылларынын шяниня сюйлядийи няьмяляр, онларын идейа-мязмун зянэинлийи
арашдырылыр, тящлил едилир: «Дцнйа хяритясиндя Азярбайжан балажа бир эушя кими
эюрцнся дя шаирин эюзцндя о, дцнйанын юзц гядяр бюйцк, юлкяляр ичярисиндя
нцфузлу вя язиз» олдуьуну. «онун тябияти, жоьрафи гурулушу, эяздийи Ширван
елляринин, Нахчыванын, эюзял жяннят эушяляримиз Дашкясянин, Губанын,
Газахын, Лянкяранын «абы-щавасыны», эюзял тябиятини, мешясини, даьыны,
дярясини, дцзцнц, эцлцнц, чичяйини бир шаир кими тясвир вя тяряннцм едян
шеирлярини, истедадыны вя габилиййятини йцксяк гиймятляндирир, йарадыжыльындан
ашаьыдакы мисралары нцмуня эятирир:
Шаир достум, сейр едяк,
Синяси атлас кими
О бящряли чюлляри.
Тамашайа чыхаг эял,
Илщама ганад верян
Чичякляри, эцлляри.
Гой динляйяк о тарла
Гызларынын гялб ачан
Мялащятли сясини.
Сцлщцн, ешгин, зящмятин
Дийар-дийар йайылан
Гцдрятли няьмясини.
Эянж йашларында фашизмя гаршы аьыр дюйцшлярин шащиди олмуш, одлу
нюгтялярдя вурушмуш, «мцщарибянин вурдуьу аьыр йаралары юз эюзляри иля
эюрмцш, дцшмян зярбяляринин шащиди олмуш» Азад Талышоьлунун:
Уьрунда эирмишям йанар одлара,
Бир вахт йаш сянэярляр олуб мяскяним,
Башыны яймясин, дедим, йадлара,
Бу ана торпаьым, ана вятяним
200
-мисраларыны йада салыр, мцщарибянин аьры-ажыларынын мцщарибя
гуртарандан сонра да иллярля галдыьыны, инсанлара вердийи мадди вя мяняви
сарсынтыларыны «Мцщарибя галыр» шеириндя нежя сяняткарлыгла дейилдийини:
Истяр мин ил кечсин, истяр милйон ил,
Силинмяз йаддашдан о ганлы эцнляр.
Еллярин гялбиндян щеч чыхан дейил,
Жябщядян дюнмяйян щяр иэид ясэяр
–мисралары иля цмумиляшдирир.
Шаирин юз жябщя достларыны шеирляриндя мящяббятля йад етмяси, Совет
Иттифагы Гящряманы Щязи Аслановун дюйцш габилиййяти, вятяниня баьлылыьы,
шаирин шеирляриндяки лирика цчцн ящямиййятли сайылан «дахили щярарят вя щяйата
баьлылыг», «абадлашан шящяр вя кяндляри иля, эюзял тябияти иля, бу эцнц вя
эяляжяйи иля дюйцнян, фярящлянян бюйцк гялбин чырпынтылары»нын дуйулдуьуну
шеирляриндян эятирдийи нцмунялярля изащ едир.
Шаирдян даща эюзял сянят ясярляри эюзляйян тянгидчи щаглы олараг дейир
ки, « Шаирляримиз йахшы билирляр ки, шеир халгын цряйиня даща тез йол тапыр, озц
иля охужу арасында чох тез цнсиййят йарадыр. Одур ки, щяр бир шаир чалышмалыдыр
ки, юз йарадыжылыьында даща да йени, актуал мювзулара даща чох йер версин вя
охужусунун етимадыны доьрултсун».
Онун 80-жи иллярдя Гулу Хялиловун «Тянгидчилик чятин пешядир» китабына
мцнасибятини билдирян «Тянгид жясарят тяляб едир» йазысы бу жящятдян
характерикдир.
Бу тянгиди мягалясиндя сон заманлар республикамызын мятбуатында
бир сыра диггятялайиг йазылар сырасында Исмайыл Шыхлынын, Елчинин, Жабир
Новрузун, Гулу Хялиловун, Йашар Гарайевин, Фярямяз Магсудовун, Мирзя
Ибращимовун, Бякир Нябийевин чыхышларынын даща чох охужуларын диггятини
жялб етдийини гейд едян Рцстям Рцстямзадя «щяйатымызда, мяишятимиздя вя
мядяниййятимиздя олан мцсбят кейфиййятлярля йанашы, бу мцвяффягиййятя
«бадалаг эялмяк истяйянляря», ял-айаьа долашанлара «беш грамлыг йазысы» иля
юйцняняляря, базарда алвер еляйян тюр-тюкцнтцляря, йантар папаглара,
гиймяти юзцндян дяйярли олан шубалылара, няшриййатларымызы зящмятсиз эялирляря
чевирмяк истяйяняляря гаршы йазылмыш, щям дя ашкаржасына йазылмыш» тянгиди
мягалялярин мцяллифлярини «бюйцк жясарят сащибляри» адландырыр.
Беля жясарятли тянгиди йазыларын мцяллифляриндян бири кими танынмыш
шяхсиййятляримиздян олан тянгидчи Гулу Хялиловун «Тянгидчилик чятин
пешядир» китабы щаггында фикирлярини верир: «Йазычы» няшриййатында 1986-жы илин
сон айында чапдан бурахылмыш бу ясяр демяк олар ки, зийалыларымызын,
тялябяляримизин вя щямчинин эениш охужу кцтлясинин мараьына сябяб
олмушдур. Бурада мцяллифин узун иллярдян бяри бюйцк зящмятля йазмыш
олдуьу мягаляляри топланмышдыр. Бурада Максим Горкидян, рус шаири
Майаковскидян, 18- жи ясрин реалист сяняткары Молла Пянащ Вагифдян, шаир,
драматург, насир, философ, тянгидчи, дювлят хадими кими таныдыьымыз дащи
мцтяфяккиримиз Мирзя Фятяли Ахундовдан, ингилаби сатирамызын баниси
201
Сабирдян, эюзяллик аляминин бядии шярщчиси вя романтик шаир-драматургумуз
Щцсейн Жавидин гадын дцнйасындан вя нящайят, «нясримизин артиллерийасы»,
даь эюркямли, даь вцгарлы Сцлейман Рящимовдан сющбят ачылыр...».
Китабда «Телеграм мцяллифиня ачыг мяктуб» вя «Тарих вя тарихи
шяхсиййятляр» мягаляляринин даща чох диггяти жялб етдийи билдирилир. Мцяллиф
тарихи шяхсиййятлярля баьлы апарылан тядгигат ишляри, бядии ясярлярдя «халг
ичярисиндя юзцня нцфуз тапмыш, халгын щюрмятини газанмыш хейирхащ
шяхслярдян, ел гящряманларындан, халг гящряманларындан, онларын щяйат,
фяалиййятляриндян бядии бир дилля сющбят ачыл»дыьыны сюйляйир, хцсусиля, Бабяк,
Низами, Нясими, Хятаи, Вагиф, М. Ф. Ахундов, С. Я. Ширвани, Гачаг Няби,
Щяжяр, Сяттар хан, Сабир, Сящщят щаггында йарадылмыш бу ясярляр щаггында
тянгидчилярин фикирляринин дя мараглы олдуьуну билдирир: «Гулу Хялилов юз
тянгидчилик мювгейиндян йанашмыш вя онларын щяр бириня даир дярин
дцшцнжялярини шярщ етмишдир. Ялбяття, йери эялмишкян гейд едяк ки, кичик бир
мягалядя бу гядяр самбалы ясярляри сцзэяждян кечирмяк, арашдырмаг,
йахшысыны, писини дягиг мцяййянляшдирмяк бизжя гейри-мцмкцндцр. Лакин
Гулу Хялилов тянгидчилик мцшащидяляри, новаторчулуьу, сяняткарлыг
габилиййяти иля, дейярдим ки, кичик мягалядя (бах: сящ 277-291) чох гяти,
конкрет вя йыьжам бир шякилдя юз сюзцнц ачыг дейя билмишдир. Мягалядя
адлары чякилян мцяллифлярин гялямя алдыглары бу ясярляри йазаркян, щятта щансы
мянбялярдян гидаландыгларыны, ня кими архив материалларындан, щансы тарихи
ясярлярдян бящряляндикляри дя гейд едилмишдир».
Бурада Гулу Хялиловун Язизя Жяфярзадянин «Хагани» вя «Бакы-1501»
романларындан данышдыьы гейд олунур. Бурада тарихи щадисяляри шярщ едян
тянгидчи, ейни заманда онлары мцасирликля дя ялагяляндирир вя мцасир
дюврцмцздя янэял тюрядян йерличилик, дярябяйлик, достбазлыг, гощумбазлыг
кими халга йабанчы олан амиллярдян дя данышыр, цстцюртцлц дя олса, юз сюзцнц
дейир.
Китабда халг шаири Сямяд Вурьун, халг йазычысы Мещди Щцсейн вя
академик-тянгидчи Мяммяд Арифин щаггныда йазылмыш хатиряляр дя
дяйярляндирилир.
Гулу Хялиловун «йазычы вя тянгидчиликдян ялавя, щям дя чох одлу,
щярарятли гялбля дцшцнян, даим арамаг, ахтармаг, «юзц дедийи кими, ирялийя,
йцксяклийя жан атмаг наращатчылыьы кечирян эюзял бир алим» олдуьу билдирилир.
Бу китабда «Тябитяин дярди» адлы йазынын академик Щясян Ялийевин
«Щяйяжан тябили» адлы монографийасына щяср олундуьу ачыгланыр.
«Сянятдя милли вя бейнялмилял ялагялярин тядгиги» йазысы республика
Дювлят мцкафаты лауреаты, щюрмятли шаиримиз Г. Гасымзадянин йарадыжылыьына
щяср олундуьуну билдирир вя гейд едир ки, «Гасымзадя 30-дан артыг китабын
мцяллифидир. Бунларын сырасында шеир вя поемалардан башга, бир сыра
публисистик ясярляри, щямчинин филолоэийа елмляри доктору кими бир сыра
монографйалары да вардыр. Тядгигатчынын «Азярбайжан ядябиййатында
халглар достлуьу» ясяри зийалыларымызын столцстц китабына чеврилмишдир. Лакин
Гулу Хялиловун китабында онун сон вахтларда чапдан бурахылмыш
«Ядябиййатда миллилик вя бейнялмилялчилик» ясяриндян сющбят ачылыр». Гулу
202
Хялиловун тянгидчи кейфиййятлярини алгышлайыр. «Тянгидчилик чятин пешядир»
китабынын елми-нязяри кейфиййятляри эениш арашдырылыр.
1976-жы илдя йаздыьы «Сямяд Вурьун вя халг ядябиййаты» ясяриндя
тядгигатчы фолклорун бцтцн сянятлярин «бабасы», халгын истяк вя арзуларынын
ифадячиси кими гиймятляндирир, онун гядим тарихя малик олдуьуну билдирир.
Бизим ерадан яввял йашамыш, йаратмыш Аристотел юзцнцн «Поетика» адлы
ясяриндя бядии йарадыжылыгда фантазийа вя хяйалдан, яфсаня вя халг
рявайятляриндян истифадяни лазым вя зярури биляряк йазмышдыр: «Щюмер щамыйа
йаланы нежя уйдурмаьы юйрядир… рявайятлярдя мцщафизя едилян ясатирляри
мящв етмяк лазым дейил, -мян, мясялян, Клитемпекстранын, Орестин вя
Ерифиланын Алемсонун яли иля юлдцрцлмясини нязярдя тутурам, -лакин шаирин
юзц ихтирачы олмалы вя рявайятлярдян лазым олдуьу кими истифадя етмяйи
бажармалыдыр».
Бу гябилдян дцнйанын ян бюйцк сяняткарлары –Фирдовси, Низами,
Хосров Дящляви, Жами, Няваи, Фцзули, Пушкин, Лермонтов, Шекспир, Данте
вя башгалары халг ядябиййатындан мящз бу йолла истифадя етмишляр.
Тядгигатчы халг шаири Сямяд Вурьунун да фолклору дяриндян билдийини,
юз йарадыжыыльында йери эялдикжя халг ядябиййатынын бцтцн ъанрларындан–«о
жцмлядян, аталар сюзц, зярб-мясяллярдян, рявайят, яфсаня вя байатылардан,
тапмажа вя охшамалардан дюня-дюня истифадя етдийини гейд едир. Бюйцк
шаирин ашыг сянятинин чох инкишаф етмиш Газах бюлэясиндя дцнйайа эялмясини,
тойда, маьарларда ашыглары динлядийини, онларын сюйлядикляри наьыл вя
дастанлара, охудуглары мащнылара диггятля вя марагла гулаг асдыьыны,
эюзцнц ачандан зянэин халг йарадыжылыьыны, онун рянэарянэ нцмунялярини
динлядийини билдирир. «Щяля бешикдя икян ана лайласыны, охшамалары, сонра ися
тапмажа вя наьыллары, ел щаваларыны, Молла Нясряддин лятифялярини, ян нящайят,
мящяббят вя гящряманлыг дастанларыны динляйя-динляйя бюйцмцшдцр. Шаир
щямин эцнлярин панорамасыны «Комсомол поемасы»нда беля тяряннцм
етмишдир:
Гожалар гызышыр, данышыр щярдян,
Зал оьлу Рцстямдя олан щцнярдян.
Сонра Короьлудан, бир дя, Гыратдан…
Инсан йорулмады бу хатиратдан.
Молла Нясряддинин мязщякяляри
Еллярин аьзына дцшяндян бяри,
Ушаглар да ону севяряк охшар,
Дцнйанын гярибя мажярасы вар…».
Сямяд Вурьунун фолклорла ялагясини эениш бир мовзу адландыран
тядгигатчы ону ики щиссяйя айырыр. «Биринжиси, «Сямяд Вурьун халг ядябиййаты
щаггында», икинжиси, «Сямяд Вурьун йарадыжыылыьына халг ядябиййатынын
тясири». Щяр ики мювзуда хейли дяйярли елми мягалялярин, тядгигат ясярляри вя
намизядлик диссертасийаларынын йазылдыьыны вурьулайан тядгигатчы билдирир ки,
203
«бу жящятдян профессор Жялал Абдуллайевин «Сямяд Вурьун вя фолклор» ясяри
даща чох диггяти жялб едир».
Тядгигатчы Сямяд Вурьунун халг ядябиййатынын мцтярягги
яняняляриндян йарадыжылыгла бящрялянмяси щаггында тякжя Азярбайжан
алимляринин дейил, о «жцмлядян Николай Тихонов, Константин Симонов,
щабеля эюркямли тцрк шаири Назим Щикмят, Франса шяргшцнасы Луи Арагон вя
башгалары»нын фикирлярини нцмуня эятирир вя онларын юз ясярляриндя бу барядя
дяйярли фикирляр сюйлядийини билдирир. Тядгигатчы фикирляриндя щаглыдыр ки,
«Вурьун фолклору севян, ону дяриндян юйрянян бир алим иди. Онун халг
йарадыжылыьына даир иряли сцрдцйц фикир вя мцлащизялярини арашдырмадан, тядгиг
етмядян, онун фолклорла баьлылыьыны, бу жанлы мянбя иля йахынлыьыны лайигинжя
юйрянмяк олмаз. Она эюря ки, шаирин ядябиййат вя фолклора даир фикри онун
юзцнцн йарадыжылыг тяжрцбяси вя йарадыжылыг принсипляри иля цзви шякилдя
баьлыдыр».
Тядгигатчы онун бир сыра эюзял шеирляр, халг яфсаняляриндян истифадя
едяряк поемалар йаздыьыны билдирир вя шаирин «Гыз гайасы», «Аслан гайасы»,
«Булаг яфсаняси», «Дар аьажы», «Юлян мящяббят». «Айын яфсаняси» вя башга
ясярлярини нцмуня эюстярир вя онлардакы мящяббят мювзусуну шаирин шяхси
мящяббят дуйьуларынын нятижяси кими дяйярляндирир.
Р. Рцстямзадя онун фолклордан истифадя формаларынын мцхтялифлийиндян
данышаркян бунлардан бири кими фолклор нцмуняляринин, ясасян, олдуьу
шякилдя ишлянмясини эютцрцр. Бу шякилдя истифадянин дя мящарят вя усталыг
тяляб етдийини билдирир: «Йазычы халг поезийасындан алдыьы мотивляри юз
ясярляринин ганына, жанына щопдурмалыдыр. Бу нюгтейи-нязярдян С. Вурьун
явязсиз сяняткардыр. О, ел ядябиййаты нцмуняляриндян олдуьу кими истифадя
заманы да еля едир ки, халг ядябиййатындан эютцрцлян мотив ясярин ясас
цнсцрцня чеврилир. Мясялян, «Бясти» поемасында шаир кечмишдя Азярбайжан
тойларында эялиня мцражиятля дейилян бир халг байатысыны верир:
Анам, бажым гыз эялин.
Ял –айаьы дцз эялин.
Йедди оьул истярям,
Биржя дяня гыз эялин.
«Бясти» поемасынын халг поезийасындан, халг дцщасындан тясирлянмяйин
ян эюзял нцмцняси» сайан тядгигатчы Вурьунун ясярляриндя халг
байатыларынын чохунун мцсбят образларын дили иля верилмясини ачыглайыр,
нцмуня олараг «Ханлар» пйесиндя Гызйетярин ел мащныларыны, байатыларыны,
аьылары, наьыл вя дастанлары язбяр билян «бир синядяфтяр» кими
цмумиляшдирилмиш образ олдуьуну билдирир.
С. Вурьунун мащны вя шяргилярдян дя мящарятля бящряляндийини сюйляйян
тядгигатчы бурада шаирин «халг мащнылары васитясиля….гящряманын щисс вя
щяйяжанларыны, арзу вя истяклярини» вердийини ачыглайыр. Онун айры-айры яфсаня
вя рявайятлярдян эютцрцб ясяриня дахил етдийини билдирир вя бу жящятдян «Айын
яфсаняси» адлы поемасынын хцсуси олараг адыны чякир вя билдирир ки, «шаир
204
яфсанядяки мювжуд мязмунла кифайятлянмяйяряк поемайа башга бир хятт дя
ялавя етмишдир. Бу хятт ярзаьын тцкянмяси иля ялагядар олараг Айын торпаьа
сяйащятидир. Щяр ики хятт-щям халг яфсаняси, щям дя шаирин ялавяси вящдятдя
верилдийиндян бир-бирини тамамлайыр». Буну шаирин йарадыжылыг мящаряти кими
дяйярляндирян тядгигатчы гейд едир ки, «икинжи хяттин ялавя едилмясиндян
айдын олур ки, яфсанядяки мязмун шаири тямин етмямишдир; одур ки, ясяри бир
сыра деталлар, епизодлар, лирик щашийялярля даща да зянэинляшдирмяк истямишдир.
Бу жцр лирик щашийялярдян бириндя ана-ювлад мящяббяти, ана щясряти поетик
дилля, чох сямими ифадя едилмишдир. Айын гямли яфсанясини динлядийи вахт шаирин
юз анасы йадына дцшцр, гялби кюврялир:
Йеня кюрпялийим дцшдц йадыма,
Бир гайа баьланды гол-ганадыма,
-дейяряк, ана щаггында юзцнцн ян сямими цряк сюзлярини сюйляйир.
Тядгигатчы ейни заманда гейд едир ки, «Айын ярзаг далынжа каинаты
сейря чыхараг йеря енмяси халг яфсаняляриндя йохдур. Шаир Айы торпаьа
ендирмякля щяйатда щяр шейин инсан зякасына табе олдуьуну сцбута чалышыр
ки, бу да «Айын яфсаняси» ясяринин бядии дяйярини бир даща артырыр».
Бурада дирилик суйу иля баьлы мцхтялиф халгларда олан яфсаня вя
рявайятляря тохунулур, дирилик суйу иля баьлы йаздыьы «Булаг яфсаняси»
поемасында дирилик чешмясинин Ширванда мювжуд олдуьуну сюйляйян шаир
бядии сяняткарлыг имканларыйла йанашы, бязи мясяляляря айдынлыг эятирмяйя
чалышыр: Ясярин мязмунундан айдын олур ки, дирилик чешмясиндян хябяр тутан
Искяндяр дя Ширвана эялир, лакин ня гядяр ахтарырса, щямин суйу тапа билмир.
Поеманын бурайа гядярки щиссяси халг яфсаняляри иля тамамиля ейниййят тяшкил
едир. Мялумдур ки, Искяндярин Азярбайжанда олмасына даир бизим
фолклорумузда чохвариантлы рявайят, яфсаня, наьыл вя лятифяляр вардыр. Лакин
онларын мязмунун щеч бири С. Вурьуну тямин етмямишдир. О, беля гярара
эялмишдир ки, Искяндяр кими ишьалчыларын мягсяди щеч дя дирилик суйу ахтармаг
дейил, зянэин Одлар юлкясини гясб етмяк, онун вар-йохуну чапыб
таламагдыр».
Шаирин бу идейаны поеманын финалында икижя мисрайла там дольунлугла
ифадя етдийини билдирян тядгигатчы:
Щясрятли эюзлярля бизи тярк етмиш,
Фягят карваныны йцкляйиб эетмиш.
–мисраларыны нцмуня эятирир.
Шаирин халг йарадыжылыьы мювзусуну ейнян ишлядийи заманда да беля она
«лагейд, сейрчи» мцнасибят бяслямядийини, «ону мцасирляшдирмяйя, кяскин
ижтимаи идейа иля баьламаьа» чалышдыьыны гейд едир.
Мяна дольунлуьу, йцксяк поетик мцкяммяллийи иля сечилян ясярляриндян
бири кими «Аслан гайасы» поемасы щаггында тядгигатчы дяйярли мягамлара
тохунур. Бу поемада халг яфсанясиндян бир ядяби васитя кими истфадя
205
едилмякля «ядалятсиз жямиййяти, онун бир сыра чатышмазлыгларынын кяскин
тянгидинин» ясас олдуьуну сюйляйян тядгигатчы билдирир ки, «Бу ясярдя тясвир
олунан Бакы ханы юз гызыны мящз яввялжядян дцшцнцлмцш бир мягсяд цчцн
диля тутараг гочаг Аслана йох, шющрятли бир хана вермяк истяйир. Ханын йаьлы
дилляри саф, сямими мящяббят щисси иля йашайан Мащнийарын ирадясини гыра
билмир. О, юз атасына аьылла жаваб верир. Мащнийарын сюзляриндя мцяллифин
гцввятли тенденсийасы юзцнц айдын шякилдя эюстярир. Сямяд Вурьунун
ясяриндя дя мящз гочаг Аслан аь чуханы эейир вя аь аты рам едир. Демяли,
шярти йериня йетирян шащзадя, хан вя йа башга мянсябли шяхс дейил, халг
арасындан чыхмыш йохсул Асландыр. Бу мотивин юзц билаваситя халг
ядябиййатындан эялир. Фолклор ясярляринин яксяриййятиндя ян аьыр вя чятин
мясяляни щялл едян кечял, йетим, муздур, нахырчы, йахуд нюкяр олур. Бу кичик
гейдлярдян айдындыр ки, С. Вурьун яфсаняйя йарадыжы шякилдя йанашмыш, ону
йени ижтимаи мязмунла зянэинляшдирмиш, тарихля баьламыш, нятижядя ориъинал бир
ясяр йаратмышдыр. С. Вурьунун халг яфсаняляриня гцввятли мейл етмяси онун
романтик тябиятиндян доьур».
С. Вурьунун йарадыжылыьынын фолклорла баьлы илишэиляриндян бири кими халг
ядябиййатында олан хейирля шярин ябяди мцбаризяси мясялясинин шаирин
йарадыжылыьында ясас бядии кейфиййятлярдян бири олмасыны гейд едян тядгигатчы
бу жящятдян мювзусу «Авеста» яфсаняляриндян эютцрцлмцш «Щюрмцз вя
Ящримян» драмыны эютцрцр, тядгиг едир. Мцщарибя илляриндя мцражият етдийи
бу мювзуйла баьлы тядгигатчы бу фикирдядир ки, «шаирин бир сыра ясярляриня
сяпялянян Зярдцшт фялсяфяси бу пйесин лейтмотивидир. Ясрлярдян бяри дилдяндиля, аьыздан-аьыза долашараг йайылмыш бу образлар хейирля шярин, йахшылыгла
пислийин, зцлмля ядалятин, эежя иля эцндцзцн символу кими бядии образ шяклиня
дцшмцшдцр».
«Щюрмцз вя Ящримян» яфсанясинин Шярг халгларынын мцхтялиф ядибляри
тяряфиндян йазылы ядябиййата эятирилмяси, Сямяд Вурьунун да бу мювзуйа
мцражият етдийини ачыглайан тядгигатчы алим бир пярдяси бизя мялум олан бу
ясярин мцщарибя илляриндя гялямя алындыьыны, гядим бир яфсаняви мювзу
гялямя алынса да шаирин онун ясас идейасыны мцасир заманла сясляшдирмяйя
чалышмасыны хцсусиля гейд едир вя билдирир ки, «Мцяллиф «Щюрмцз вя
Ящримян»дя яфсанянин сийаси-фялсяфи мянасыны даща да эенишляндирмяйя
чалышмыш, она реалистик мащиййят ашыламышдыр». О заман доьрудан да,
дцнйада ики гцввя-хейирля шяр, ишыгла гаранлыг, инкишафла тяняззцл пянжяпянжяйя эялмишди». Бу заман хейирин гялябяси мцщарибя тюрядянлярин
мяьлубиййяти, мцтярягги бяшяриййятин гялябяси кими гиймятляндирилир вя
билдирир ки, «она эюря дя С. Вурьун дцшмян жябщясини тямсил едян гара
гцввяляри тцнд бойаларла верир. Мясялян, шяр гцввяни тямсил едян горхунж
Ящримянин сяркярдяси Зцлмятдирся, Щюрмцзцн сяркярдяси Даь султаныдыр.
Зцлмят бцтцн каинаты ган дярйасында боьмаг, щяр тяряфи гаранлыьа гярг
етмяк, щагг дейян сяси батырмаг, инсанлыг, ядалят, сяхавят, щяйат, хошбяхтлик
сюзлярини лцьятлярдян беля силмяк истяйир. Зцлмятин башлыжа дцшмяни азад
фикирли инсандыр. Даь султаны ися гара гцввялярин кюкцнц бирдяфялик кясмяк
206
цчцн, бцтцн инсанлар цчцн хошбяхт щяйат, азад дювран уьрунда чарпышыр.
Онун мцбаризя шцары щяйат вя ишыгдыр:
Юлцм иблися лайигдир, щяйатдыр ян ширин немят.
Гаранлыгдан узаглаш ки, ишыгдыр ян бюйцк зийнят.
Шеирин ясас гайнагларындан бири олан шифащи халг йарадыжылыьы
нцмуняляриндян шаирин нежя тясирляндийини ютяри шякилдя нязярдян кечирдикдя
айдын олур ки, бюйцк шаирин ясярляриндяки поетик гцввя, емосионаллыг,
ойнаглыг, садялик вя ащянэдарлыг кими эюзял кейфиййятлярин щамысы мянбяйини
халг йарадыжылыьы чешмясиндян алыр».
«Елляря вурьун шаир» ясяриндя тядгигатчы гадын шаиряляримиздян Мирварид
Дилбази йарадыжылыьы щаггында данышыр. Онун истедадлы бир шаир кими
йарадыжылыьыны арашдырыр, инсанпярвярлик щиссинин йарадыжылыьы цчцн щямишя
сяжиййяви олдуьуну, «бу хцсусиййятин шаирянин бядии йарадыжылыьынын бцтцн
дюврляриндя –истяр ядябиййатымызын тяшяккцлц дюврцндя, истярся дя Бюйцк
Вятян мцщарибяси вя истярся дя мцщарибядян сонракы иллярдя бу вя йа диэяр
формада тязащцр етдийини» сюйляйир. Йарадыжылыьында бязи деталлара тохунур.
Онун йарадыжылыьынын мювзу даирясинин эенишлийи–ана вя вятян мящяббяти,
ювлад щясряти, сцлщ, ямяк, достлуг, бейнялмилялчилик, ушаг дцнйасы ян чох
мцражият етдийи мювзулар кими дяйярляндирилир: «Хцсусиля, вятян вя халг
мяфщуму бу лирик шаирянин йарадыжылыьыныын ясасыны тяшкил едир:
Башыма баьларда шещ дцшя-дцшя,
Мян ел сцфрясиндя чюряк кясмишям.
Елдян айрыланда тязя дюйцшя,
Тязя сяфярляря чох тялясмишям.
Орда ятирляниб дузум, чюряйим.
Оду елдян алыб мяним цряйим.
- мисраларыны нцмуня эятирир.
Мирварид Дилбази щаггында, онун йарадыжылыьы щаггында йазылан
мягаляляря тохунан тядгигатчы Язизя Ящмядованын «Бу елляря вурулмушам»
монографийасаыны йцксяк гиймятляндирир. Ясярдян эютцрдцйц нцмунядя
шаирянин ушаглыг вя эянжлик илляринин йцксяк бядии шякилдя верилдийи билдирилир:
«Кечмиш Ханлыглар адланан индики Мусаэюй Газаьын мянзяряли эюзял
кяндляриндян биридир. Газахдан бир нечя километр аралы, Аьстафачайын сащили
иля Ермянистан йайлагларына тяряф эедян йолун цстцндядир. Кяндин ятяйи
Аьстафачайы, архасы «Кар гайа» адланан мешяли даьлара сюйкянир. Буранын
тябияти чох зянэиндир. Йазда нярэизлярин, баьрыйаныг лалялярин, бянювшялярин,
аь, жящрайы, мави, нарынжы чичяклярля бязянмиш мешя аьажларынын, тязя-тяр
отларын, ялван булудларын, айлы эежялярин, ишыглы сцбщ эюйляринин рянэи бирбириня гарышыб мюжцзяли эюзяллик йарадыр…
Мирварид Дилбазинин ушаглыг илляри бу кянддя кечмишдир».
207
«Мащны вя топ сяси» фяслиндя шаирянин Бюйцк Вятян мцщарибяси илляриндя
йаздыьы вя няшр етдирдийи ясярляри, йедди китабы, хцсусиля, «Камал» поемасы,
бу поеманын Вятян мцщарибясинин ряшадятли гящряманы Камал Гасымова
щяср олундуьу, ясярин бядии кейиййятляри щаггында сюйлянилян фикирляря
мцнасибят билдирилир.
Мирварид Дилбазинин ейни заманда ушаг ядябиййатынын инкишафында ролу,
ушагларын щяйатындан бящс едян ясярляри, «Балажа нцмайяндя», «Рейщан»
поемалары, «Эцняш ешги», «Хейир вя Шяр», «Ики гоншу» шеирляри, «Эюйчяк
Фатма», «Муьанда бащар» пйесляри ушаглара щяср етдийи ян мараглы, дярин
мязмунлу ясярляр кими гиймятляндирилир.
«Шаир –дюйцшчц» мягалясиндя Ящмяд Жямилин щяйат вя йарадыжылыьы
тядгиг олунур.
Онун ушаглыг илляринин Эянжя чайынын сащилляриндя кечдийини,
эянжлийиндян шеирляр йаздыьыны, мцщарибя мювзусунда йаздыьы шеирлярин
хцсусиля гцввятли вя тясирли олдуьуну сюйляйир. Онун 1941-жи ил ийун айынын 24дя Бюйцк Вятян мцщарибяси башланандан икижя эцн сонра йаздыьы «Тез ол,
севэилим, тез ол» шеиринин цзяриндя хцсуси олараг дайаныр: «О заман шеир
алман фашистляринин гяфлятян Вятянимизя сохулмасыны билдирмякля йанашы, юз
севэилисиня цзцнц тутараг дейир:
Тез ол, севэилим, тез ол!
Дцшмян ашыб щяддини.
Гулдур кими кечиб о,
Вятянин сярщядини.
Юз ганында боьулсун эяряк
О ганлы дцшмян,
Йохса гойа билмярям гылынжымы гына мян…
Вятянпярвяр шаир доьрудан да, дцшмян юз ганына бойанмайынжа ня
гылынжыны гынына, ня гялямини йеря гойду. Щамы кими о да ясэяр палтары
эейди. Шимали Гафгаз вя Крым жябщяляриндя, Украйна чюлляриндя, Днепр
сащилляриндя вурушду. Жябщя гязетляриндя юз шеирляри иля чыхыш едяряк, ясэярляри
рущландырмыш, дюйцшчцляримизин фядакарлыьыны тяряннцм етмишдир.
«Будур, 1941-жи илин декабр айында Совет Иттифагы Гящряманы
Александр Заходскийя щяср етдийи «Муштулуг» адлы шеириндя шаир мараглы бир
епизод вермишдир. Гышын оьлан чаьыдыр. Бир сящяр ащу бахышлы бир гыз щансы
щясрятляся кимися аныр. Чцнки:
Бу гуйу башындажа онлар севишмишдиляр.
Бир-биринин ялиндян су алыб ичмишдиялр.
Оьлан она демишдир: «Мцгяддяс шейдир илгар.
Илгарындан дюняни йар данлайар, ел гынар!…»
Инди гар басыб йолу… гыз билмир о щардадыр,
Гяфясдяки гуш кими кюнлц интизардадыр.
208
Лакин шаир щямин гыза севдийи оьланын йерини сюйляйиб, муштулуглайыр вя
билдирир ки, юз фядакарлыьына эюря инди ону бцтцн ел таныйыр. О, вятянимизи
мярдликля горудуьу, жябщядя бюйцк фядакарлыг эюстярдийи цчцн дюшцндя бир
гящряманлыг улдузу да йаныр.
Онун шеирляриндяки нидалар халгы сяфярбярлийя, дюйцшя, дцшмяни мящв
етмяйя чаьырыр. Онлары гялябяйя, дюйцшя, мцбариз олмаьа сясляйирди».
Ящмяд Жямили лирик шаир кими йцксяк гиймятляндирир, йаздыьы ясярлярин
ясэярляр тяряфиндян тез язбярляндийини, онун шеирляриндяки мцбариз рущу,
щямвятянляриня мцражиятля йаздыьы
Вятян оьлу! Иэид ол, мцбариз аталар тяк,
Гайалардан гала гур, сцнэцлярдян щасар чяк.
Гойма бизим даьлара айаг баса йаьылар,
Дцшмян айаг басарса, Вятян мцлкц даьылар.
- мисраларыны йада салыр.
Тядгигатчы Ящмяд Жямилин вятянпярвярлик щисслярини, онун
психолоэийасыны даща дяриндян дуйдуьуну эюстярир: «Ящмяд Жямил
мцщарибя илляриндя щям шаир вя щям дя дюйцшчц олмушдур. Онун
йарадыжыльындакы вятянпярвярлик щисси билаваситя шаирин юз вятяниня олан
сонсуз мящяббятиндян иряли эялир. Ейни заманда бу щиссляр, гящряманлыг
мотивляри онун динж щяйат вя сяадят арзулары иля ялагядардыр. Шаир чох эюзял
билирди ки, Гызыл Орду гялябя чалажаг, мцщарибя гуртаражаг вя ямин-аманлыг
дюврц башланажаг. Бундан сонра дцнйайа эялян эянжляр нежя
вурушдугларындан сющбят ачажаглар. Шаир бу ягидясини щяля 1942-жи илдя
гялямя алдыьы «Ачыл, ей сящяр» шеириндя даща айдын тяряннцм етмишдир:
«…Йох бу хяйал дейил, ютяжяк илляр,
Эяляжяк дцнйайа йени нясилляр.
Юз гяти щюкмцнц веряжяк заман.
Дцнйа эюрмяйяжяк бир дя ай-аман!..
Зяфяр байрамында о заман щяр ил,
Алажаг дюврями эяляжяк нясил.
Ким билир, бялкя дя сач-саггалым гар,
Алнымда эянжликдян галма бир вцгар,
Голтуг аьажына сюйкяниб щярдян,
Сющбят ачажаьам бу жябщялярдян…».
«Гызыл торпаг» мягалясиндя Огтай Саламзадянин ейни адлы ири щяжмли
ясяри щаггында данышыр. «Юз йыьжамлыьы, щяйатилийи, дилинин сялислийи, образларын
жанлылыьы жящятдян бир сыра ориъинал хцсусиййятляря малик олан» бу ясярин
гящряманлары, Ряшид Таьызадя образы цзяриндя хцсусиля дайаныр. «Ряшидин
ясэяри хидмятини битирдикдян сонра кянд тясяррцфаты техникумунда тящсил
алдыьыны, бир мцддят агроном ишлядийини, юз ишэцзарлыьы иля диггяти жялб
етдийини, онун бюйцк бир тясяррцфата директор тяйин едилдийини, газандыьы
209
мцвяффягиййятлярдян «башы эижяллянян» Ряшидин хасиййятиндяки нюгсанларюзцндян башга щеч кимя инанмамасы, коллективин цзвляри иля кобуд
ряфтарлары, ону тянгид едянляри демагог адландырмасы вя бир сыра диэяр
нюгсанлары ачылыр, тянгид едилир.
Тядгигатчы достларынын хейирхащ нясищятлярини ешитмяйян Ряшидин
«учурума доьру эетмяси», аилясинин даьылмасы, бядбинлийя гапылмасы,
ишляринин эерилямясини вурьулайыр вя «Инсанын инсана дост, йолдаш вя гардаш»
олдуьуну анлайан Ряшидин юз нюгсанларыны баша дцшмясини тягдир едир.
Романда Тажгул Буранбайевичин, Мащмудун, Эцларянин образларыны
тящлил едир, ядябиййатшцнас кими дяйярли фикирлярини сюйляйир, ясярин идейа вя
мязмун зянэинлийини арашыдырыр, йазычынын инжя мцшащидяли, зянэин мялуматлы
олмасыны, ясярин дилинин садялийини, бядии ифадя вя тясвир васитялярини, сярраст
афоризмляри тягдир едир: «Йерли-йериндя халг дилиндян, аталар сюзц вя
мясяллярдян истифадя едян йазычы, ейни заманда аз сюзля эениш фикир ифадя
етмяйи бажармыш, артыг кялмяляря юз ясяриндя йер вермямишдир».
«Айналы» мягалясиндя Сцлейман Рящимовун йарадыжыльы щаггында
дяйярли фикирляр сюйляйян тядгигатчы онун мювзусу халг ядябиййатындан
эютцрцлмцш ясярляриндян «Айналы», «Пяри чынгылы». «Эцлян балыг», «Эцзэц
эюл яфсаняси», «Кясилмяйян кишнярти» вя саир ясярляринин адыны чякир, С.
Рящимовун халг йарадыжылыьындан ящямиййятли дяряжядя вя мцхтялиф шякилдя
истифадя етдийини, аталар сюзлярини, зярб-мясялляри, халг мащныларыны, лятифяляри
йахшы билдийиндян «йцрцтдцйц фикри даща да гцввятляндирмяк» цчцн онлары
тякрарламадыьыны сюйляйир. Цзяриндя йарадыжы сурятдя ишляйир. Бу жящятдян
онун «Айналы» ясярини арашыдырыр вя билдирир ки, «Айналы С. Рящимовун икинжи
бядии ясяри вя илк повестидир. 1942-жи илдя йазылыб няшр олунмуш бу ясярдя
йазычы Х1Х ясрин сонларында ийирми илдян артыг бир дюврдя йерли бяй вя
мцлкядарлара, чаризмя вя Иран феодалларына гаршы мцбаризя апармыш халг
гящряманы Гачаг Нябинин арвады Щяжяр ханымын образыны йаратмышдыр».
Щяжярин Азярбайжанда мисилсиз иэидлийи вя жясаряти иля шющрят тапмыш
гящярман гадынларымыздан бири олдуьуну, щаггында няьмялярин, дастанын
йарандыьын сюйляйян тядгигатчы
Эцн эялибдир эцнортанын йериня,
Щяжяр ханым галхыб атын белиня,
Айналы тцфянэи алыб ялиня,
Гой сяня десинляр :«Ай гачаг Няби,
Щяжяри юзцндян ай гочаг Няби»-мисраларыны хатырладыр.
С. Рящимовун «Айналы» повестиндя Щяжярин щяйатындан анжаг бир
епизод вердийини, «лакин бу кичик епизод сяняткарлыгла йарадылдыьындан
гящряман гадынын башлыжа мязиййятини вя зянэин мянявиййатыны» охужу
эюзляри гаршысында жанландырдыьыны йцксяк дяйярляндирир: «Мцвяггяти олараг
Нябидян айрылмыш Щяжяр башга бир йердя сыьынажаг тапа билмядийиндян
Дцнйамалы ханын баьчасындакы гожа баьбанын дахмасында галмалы олур.
210
Щяжярин йашадыьы бу дахманын пянжярясиндян щямишя Нябинин
гящряманлыьыны тяряннцм едян, ели азадлыьа, мцбаризяйя сясляйян мащнылар
ешидилир вя айналы тцфянэин парылтысы нязяри жялб едир. Бир эцн Дцнйамалы ханын
оьлу Кичик хан Щяжяри Нябисиз ова дявят едир. Щяжяр эетмир, Кичик хан да
овдан уьурсуз гайыдыр. Буну эюрян Щяжяр Нябинин палтарыны эейиб ова эедир
вя ялидолу гайыдыр. Бундан Кичик хан азьынлашыр. Юз арвады Мяшугя ханымы
евдя сызлар гойуб, эежя Щяжярин йашадыьы дахманын габаьына эялир, онун
пянжярясини дюйцр. Онун чиркин ниййятиня вя тяклифиня Щяжяр айналыдан
ачдыьы бир эцлля иля жаваб верир вя Кичик ханы юлцмжцл йаралайыр. «Асланын
еркяйи, дишиси олмаз»,-дейиб ордан йайыныр. Мяшугя ханым ися буну эюрцб
юзцнц мящв едир.
Ясярдя Щяжяр ханымын гящряманлыьы, жясаряти, сядагяти алгышланыр, Кичик
ханын виждансызлыьы вя горхаглыьы тянгид олунур».
Ясярин йазылма тарихини, бунун Бюйцк Вятян мцщарибяси илляриня тясадцф
етмясини дя тядгигатчы бюйцк ядибин гящряман кечмишимизя вя халг
гящряманы Гачаг Няби мювзусуна щюрмятини, фашизмя гаршы халгын нифрятини
артырмаг, бу йолда кечмишимизи хатырламаг, бабаларымз кими мярд вя
мцбариз олмаьа, дцшмяня гаршы амансыз олмаьа сяслямянин ясас олдуьу
сюйлянилир. Бурада халг ядябиййатындакы мювзу вя мотивлярдян истифадя
едилмякля йаранан ясярлярин йцксяк бядии кейфиййятляри арашдырылыр вя с.
Рящимовун йаратдыьы ясярин йцксяк сяняткарлыг хцсусиййятляри тядгигата жялб
олунр.
«Телли саз устадлары» тядгигат ишиндя Р. Рцстямзадя Ящлиман
Ахундовун тяртиб етдийи классик ашыглардан ибарят «Телли саз устадлары»
китабында топланмыш ашыглар щаггында юз билдиклярини бюлцшцр.
Китаба гырхдан чох ашыьын вя ел шаирляринин ясярляринин дахил едилдийини
билдирир вя китабын XVI ясрдя йашамыш ашыг шаир Дирили Гурбанла башладыьыны
сюйляйир. Онун китаба дахил едилмиш «Бящанядир бу» вя «Бянювшяни»
няьмяляринин цзяриндя хцсуси олараг дайаныр вя диалог шяклиндя гурулмуш
биринжи няьмядян
Дедим: дилбяр, эетмя бир дям данышаг,
Деди: сюзцн йохду, бящаняди бу!
Дедим: бир нязяр гыл ашыг щалына,
Деди: яжяб дяли, диваняди бу!
Дедим: Гурбаныйам йарын адына.
Деди: еля сянсян дцшян йадына.
Дедим: мян ща йандым ешгин одуна,
Деди: шямя йанан пярваняди бу!
Туфарганлы Ашыг Аббасын китаба салынмыш няьмяляриндян «Бяйянмяз»
няьмясинин идейа, бядии кейфиййятлярини арашдырыр. Бу шеирдян:
Адам вар даьлары эязяр сяр-сяри,
211
Адам вар, эейиняр пустунан дяри.
Алдам вар, мярфятдян йохду хябяри,
Адам вар, султаны, ханы бяйянмяз.
Адам вар, чох ишляр, ейляр ирада,
Адам вар ки, йетя билмяз мурада.
Адам вар ки, чюряк тапмаз дцнйада,
Адам вар, йаь йейяр, балы бяйянмяз.
–«мцхтялиф хасиййятли инсанларын хцсусиййятлярини» тясвир едян бу
няьмяляри дяйярли вя гиймятли няьмяляр адландырыр.
Эюзял устаднамяляр мцяллифи кими танынан Хястя Гасымын китабда
верилмиш «Олмаз», «Йахшыды» вя «Дейярляр» устаднамялярини диггятялайиг
ясярляр кими дяйярляндирян тядгигатчы бу устаднамялярдя «инсанларын ямяйя,
вятянпярвярлийя, гящряманлыьа вя тявазюкарлыьа» рущландырылдыьыны билдирир вя
«Йахшыды» шеириндян ашаьыдакы мисралара диггяти жялб едир:
Бир йеря эедяндя юзцнц юймя,
Шейтана баж вериб кимсяйя сюймя.
Яйяр эцжлц исян фаьыры дюймя,
Демя вар гцввятим, голум йахшыды.
Молла Пянащ Вагифля бир дюврдя йашамыш Ашыг Яли Гаражадаьынын китаба
салынмыш «Эялмиш» няьмясини Молла Пянащ Вагифя йаздыьыны билдирир, онун
йарадыжылыьына йцксяк гиймят вердийини сюйляйир:
Бу эювщяр сюзлярин, ей алижянаб,
Тамам ашыгларын сяминя эялмиш.
Фясащятдя, бялаьятдя сянин тяк
Инанма ки, руйи-зяминя эялмиш.
Бу ясрдя шаирлярин ханысан,
Мцдяррисян бярабярсян, йяни сян.
Елмин мядянисян, эювщяр канысан.
Ешидянляр сюзцн дяминя эялмиш.
Китаба салынмыш ХVIII ясрин II йарысында йашайыб-йаратмыш камил устад
ашыглардан Загаталалы Вархийанлы Ашыг Мящяммядин йарадыжылыьы да
тядгигатчынын диггятиндян йайынмыр: «Онун няьмяляри ифачы сяняткарларын
дилиндян щеч вахт дцшмямиш вя дцшмцр. Мцяллифин шеирляриндя юз севэилисиня
олан ешгин тяряннцмц иля йанашы, зяманясиндян етдийи шикайятляр дя ясас йер
тутур. «Олан жаным» няьмяси бу жящятдян даща сяжиййявидир. Бу шеирдя
мцяллиф сяняткара гиймят вермяйянляри тянгид едяряк, юзцнцн дя щеч бир
мурада чатмадыьыны сюйляйир:
212
Ай арифляр, ня кямтале гул олдум,
Ел ичиндя щаггы-сай олан жаным.
Гядир билмязлярин гядрини алды,
Ямяйи итибян зай олан жаным…
Мящяммядям, бир мурада йетмядим.
Баш эютцрцб галмагалдан итмядим.
Юз охуму бир мянзиля атмадым,
Юзэяляр охуна йай олан жаным».
Китаба дахил едилмиш устадларын няьмяляри ичярисиндя зяманядян
шикайятини, дин хадимляринин тянгидини, йурдумузун сяфалы эушяляринин тярифини,
йайлагларын тясвирини, Азярбайжан эюзялляринин тярифини юзцндя якс етдирян
няьмялярин дя тядгигатчы мязмун вя идейажа зянэин, бядии жящятдян гцввятли
олдуьуну ачыглайыр. Вя билдирир ки, «бу няьмяляр тематик жящятдян мцхтялиф
олдуглары кими, поетик жящятдян дя мцхтялифдир. Бурайа ян чох гошма,
эярайлы, тяжнис, жыьалы тяжнис, мцхяммяс вя с. ашыг шеир формаларынын ян эюзял
нцмуняляри дахил едилмишдир». Ашыг Щцсейн Шямкирлинин «Моллалар» адлы
мцхяммясиндя «юз иманларыны пула сатан, мирас палтарлара эюз дикян, халгы
талайыб чапан, дуа йазыб халгы алдадан дин хадимляринин кяскин ифша»
едилдийини сюйляйян тядгигатчы
Билмирям ня истяйир,
Биздян рущани моллалар?
Мирас палтарлары эейиб,
Артырыр шаны моллалар.
Бешжя шащы пул эюряндя
Сатыр иманы моллалар.
Талайыб, халгы, чапыб
Сцрцр дювраны моллалар.
Щарда ки, бир эюзял эюрцр,
Достлуг гатыр, ал ейляйир.
Телляриня жаду йазыр,
Юзцня тез мал ейляйир.
Фягирлярин вар-йохуну
Чякиб чалщачал ейляйир.
Щарайа эяр йюнц дцшся,
Йыхыр ораны моллалар.
Азярбайжан даьларыны тяряннцм еляйян Сейфялли Ашыг Пянащын «Гошгар»
адлы гошмасынын поетик эюзяллийи дя тядгигатчынын диггятиндян йайынмыр. Ону
бцтцн даьлардан ужа тутдуьуну севяряк тясвир вя тяряннцм етдийини
гошмадан эятирян бир бяндля верир:
213
Алями-гейбдян хялг олунубсан.
Йазылыб яршдя йашын, а Гошгар!
Гожа даь Ганлыдан, Муров, Кяпяздян,
Мурьуздан ужады башын, а Гошгар! Вя с.
Хяййат Мирзянин мятбуатда чап олунмамыш, илк дяфя китаба салынмыш
«Миллят» шеириндя «шаир империалистлярин II Дцнйа Мцщарибясинин
башланмасына сябяб олдугларыны, инсанларын бу мцщарибядя чякдикляри
язаблары, гадынларын ярсиз галдыгларыны эюстярмякля, халгын азадлыьы уьрунда
юз жанларыны ода йахмаларыны» тясвир етдийини билдирир:
Ибтида гцлгцля дцшдц жащана,
Шащлар зиддик салды жащана, миллят!
Бяла нцзул олду эюйдян зяминя,
О тяржищ олунду инсана, миллят!
Австрийа Сербля едяндя щюжжят,
Рус Эерманийа иля баьлады кинйят.
Фирянэи, Инэилис, Османлы дювлят,
О эцндян эирдиляр мизана, миллят!
Тядгигатчы бу шеири «сийаси жящятдян чох мараглы» бир шеир адландырыр вя
бурада «II Дцнйа мцщарибясинин баш вермя сябяблярини ящатя етмяйя
мцвяффяг олмуш вя бцтцн бу щадисяляри реал сурятдя якс етдиряряк,
империалистляря олан нифрятини бцрузя вермишдир»-дейир.
Щяр саз эютцряни ашыг саймайан, ашыг сянятинин инжяликлярини дяриндян
билян тядгигатчы елин дярдиня, севинжиня шярик инсан кими ляйагятли, намуслу,
вижданлы вя саф эюрмяк истяйян ел шаирляринин фикирляриня шярик чыхыр вя Шаир
Вялинин
Ашыг олуб оба-оба эязянин
Данышмаьы, ширин дили эярякди.
Ариф мяжлисиндя алим йанында
Дцзэцн сюзц, хош зцлалы эярякди.
Ана, бажы дейя гыза, эялиня.
Ейни буланмайа, кцдрятя, киня,
Ел ичиндя тямиз дура, дцз диня,
Бцтцн мясаилдян щали эярякди.
-мисраларыны диггятя чатдырыр. Бурайа дахил едилмиш «мащир сюз
йарадыжыларынын ясярляри бядии жящятдян йцксяк сявиййяли, щямчинин халг дилинин
бцтцн эюзялликлярини айдынлыьыйла юзцндя якс етдирян нцмунялярдир»,-дейир.
Китабын
тяртибатчысы
Ящлиман
Ахундовун
ямяйини
йцксяк
гиймятляндирян тядгигатчы китаба дахил етмиш олдуьу ашыгларын ясярляриндяки
бцтцн йахыш жящятляри нязяря алмыш вя сечиминя диггятля йанашмыш Я.
214
Ахундовун мцяллифляр щаггында вердийи гыса биографик мялуматлары да
китабын мцсбят жящятляриндян щесаб едир.
Китабда эедян гцсурлар, бязи няьмялярин тящриф олунмасы тядгигатчынын
диггятиндян йайынмыр, «мясялян, Туфарганлы Ашыг Аббасын «Бяйянмяз» адлы
гошмасынын илк мисрасыны тяртибчи мцяллиф «Ай щязарат, бир зяманя эялибди»
явязиндя дяйишяряк нядянся ашаьыдакы шякилдя вермишдир:
Гушлар бир-бирийнян бящся эиряндя,
Ала гарьа шух тярланы бяйянмяз (сящ.12)
Бундан башга щямин шеир сяккиз бянддян ибарят олдуьу щалда тяртибчи
няьмянин цч бяндини ихтисар етмишди».
Китабда дил-цслуб сящвляри олдуьуну да билдирян алим бунлара
бахмайараг «китабын тяртибиндя мяшщур соз вя саз устадларынын вя онларын ян
эюзял няьмялярини сечмякдя» бюйцк ямяк сярф етмиш тяртибчинин ролуну
йцксяк гиймятляндирир.
«Тязя китаб, тязя сюз» адлы ясяри Аслан Кямярлинин йарадыжылыьы
щаггындадыр. Рцстям Рцстямзадя Аслан Мустафазадянин ядябиййата 1968жи илдя йазмыш олдуьу, о заман «Ядябиййат вя инжясянят» гязетиндя дярж
олунмуш, охужуларын диггятини жялб етмиш «Дяниздя шящяр» вя «Хала бянзяр»
шеирляриля эялдийини билдирир. «Бундан сонра онун шеирляри республика
мятбуатында ардыжыл шякилдя чап олунмаьа башлады. Йазды, лакин топлу
шяклиндя чап етдирмяйя тялясмяди. Йазды, охужуларын ряйиня верилди.
Бяйяндиляр, йаз, дедиляр. Нящайят, айлар кечди, илляр ютдц, шеирляр топланды бир
йеря вя чап олунду: «Кяндимизин бащары». Бу, шаирин 1976-жы илдя няшр олунан
илк китабы иди».
Эянж шаирин 1979-жу илдя «Эянжлик» няшриййаты тяряфиндян чап олунан
«Обамыза йюнцм дцшдц» адлы икинжи китабыныын газандыьы уьурлары, охужу
ряьбятини газанмасыны алгышлайыр. Аь вярягляря «тюкдц»йц «тябият
тясвирлярлярини, илк мящяббятини, эцлцшлярини, йуморларыны» дяйярляндирир.
Газандыьы халг мящяббятини гялямя алыр: «-Щалал олсун, Вятян оьлу!»–
дедиляр. Тялясмядян йазды йеня. «Эязди вятян торпаьыны, сой кюкцнц
ахтарды, аьсаггаллар йол эюстярди, тцрк оьлусан», -дедиляр. Улу бабаларынын
улусуну эюрмяк цчцн эетди Тцркийяйя, эязди доланды, гайытды эялди елиня,
обасына. Йазды, позмады, кючцрдц эюрдцклярини каьызлара, верди чапа ки,
щамы охусун, фикир десин, дедиляр дя. Дурьунлуг илляринин чятин эцнлярини
йашады, ара бир цшцйцрдц дя. Амма горхмады вятян оьлу, йазды, позмады.
Цчцнжц китабыны чапдан бурахдылар-1981-жи илдя. Бяйяндиляр жясарятини...
Цчцнжц китабы «Йадиэар щяким» адланды. Евляриня эялди. Дюня-дюня охуду
бу шеири…Йенижя –йенижя севинир, ялямдян няшяйя эедирди эцнляри. Юзцнц
хошбяхт сайырды. Онунла йанашы, биз дя севинирдик. Йумор эцжлц иди онда.
Амма щейиф ки, йуморлу шеирляри аз йазды».
Р. Рцустямзадя вятянпярвяр шаирин йурдуна, елиня, Азярбайжанына
сонсуз мящяббятини, сой кюкцня щюрмятини, ещтирамыны ифадя едян
мисраларыны диггятя чатдырыр:
215
Вятян щарай чякся – яр вар, ярян вар,
Бир анда щойуна йетмялийям мян.
Мяня жыьыр ачан, йол эюстярян вар,
Бабякин йолуйла эетмялийям мян.
Ялинжя анд йерим,
Даш байраьымдыр,
Гейрятдир, вцгардыр, башымын цстя.
Эюй Хязяр лайламдыр, Араз аьымдыр,
Тюкцлцр йаш кими йашымын цстя…
«О тайлы бу тайлы Азярбайжаны дцшцнян вятяндаш шаирин кечирдийи
изтираблары» юзцндя якс етдирян
Ян бюйцк бир империйа гошун чякиб цстцмцзя,
Силащымыз-гейрятимиз, галиб эялмяк олмаз бизя.
мисралары йада салыр. Аслан Кямярлинин йаздыьы поемалардан бириндя«Узагдан эялян сяс»дя «поеманын мяркязиндя шяхсиййятя пярястиш дюврцнцн
гурбаны олан кянд гадыны Шяймян хала»ныны фажияли талейи ясасдыр: «Онун
оьлу Тапдыг Бюйцк Вятян мцщарибясиндя Вятян уьрунда вурушур. Жябщяйя
йола дцшяркян мешин палтосуну анасына верир ки, о эяляня гядяр сахласын.
Ана да оьлунун бу йадиэарыны эюз бябяйи кими горуйуб сахлайыр. Бир эцн
онларын гапысындан кечяркян намярд оьлу намярд – кянд советинин сядри бу
мешин палтону тут аьажындан асылмыш эюрцр, ону Шяймян арваддан алмаг
истяйир. Арвад оьлунун бу йадиэарыны вермир. Сядр ися сящяриси эцнц эялиб
онун евини бящаня иля ахтарыр. Ялиня бир гома сцнбцл кечириб арвады шярляйир,
ону НКВД-йя апарырлар, колхоз малыны даьыдан кими дамьа вуруб ону
узаг Сибиря сцрэцн етдирир:
Эетди ат дюшцндя,
айаьы йалын,
апарды оьлундан ниэаран ону.
Эетди намаз цстдян,
аьзы дуалы,
ня Аллащ сахлады, ня Гуран ону.
Сон дяфя ганрылыб обайа бахды,
Эюзцндян од тюкцб йаш ялянирди…
Дилиндя байаты,
Эюзцндя ган-йаш.
Мяним Шяймян няням о эедян эетди.
О эцн йолладылар Сибиря бирбаш,
Ким билир, ким билир щарада итди?».
216
Гялям достунун «Юлцмдян о йана» китабында топланмыш шеирляри, шаирин
вахтсыз юлцмц ону чох тясирляндирир:
«Доьрудур о, дцнйасыны дяйишся дя истедадлы бир шаир кими халгынын
гялбиндя даим йашайажагдыр. Бялкя дя еля буна эюря «Эянжлик» няшриййаты
тяряфиндян бу ил чапдан бурахылмыш «Юлцмдян о йана» китабы бу мягсядля
йазылмышдыр. Шаир билирди ки, юлцмдян о йана щяр инсан юмрцндян ямяли
йадиэар галыр. Бир дя ки, Сямяд Вурьун демишкян: «Дцнйада галажаг йалныз
йарадан…»
«Сящнямиздя йени бир тарихи фажия» адлы ясяриндя тядгигатчы тарихи
мювзуда йазылмыш сящня ясярляри щаггында фикирлярини охужуларла бюлцшцр. Илк
тарихи фажия ъанрынын ясасыны гойан Н. Няриманов, Щцсейн Жавид хатырланыр:
«Азярбайжан ядябиййатында ясасы бюйцк ижтимаи хадим, йазычыдраматург Няриман Няриманов тяряфиндян гойулмуш тарихи фажия ъанрынын
йаранмасындан жями 87 иля йахын бир вахт кечмишдир. Бу илляр ярзиндя
Азярбайжан драматурглары бир сыра мараглы тарихи фажияляр йаратмышдыр.
Хцсусиля, бир сыра щюкмдарларын фяалиййятиндян бящс едян ясярляр сырасында
«Надир шащ», «Аьа Мящяммяд шащ Гажар», «Нясряддин шащ», «Топал
Теймур» узун мцддят сящнямиздя юзцнямяхсус йер тутмушдур».
Лакин сонралар бир мцддят бу ъанра мцражият едилмядийини «ясасян,
нясримиздя вя кино сянятиндя даща чох цстцнлцк тяшкил етдийини» сюйляйян
тядгигатчы бу фикирдядир ки, «Бизжя бу, тарихи драмын, тарихи фажиянин чох
мцряккяб вя чятин бир ъанр олмасыйла ялагядардыр. Тарихи ъанрда ясяр йазан
биринжи нювбядя гялямя алынан вя тясвир олунан дюврцн етнографийасыны, адятянянялярини, тарихини, ядябиййат вя инжясянятини вя с. дяриндян юйрянмяли вя
билмялидир».
Бу жящятдян Азярбайжан Дювлят Драм Театрынын сящнясиндя тамашайа
гойулмуш ямякдар инжясянят хадими, шаир, драматург Няриман
Щясянзадянин «Атабяйляр» ясяринин «диггятялайиг» олдуьуну, бу ясярин
ядяби мцщитин, ижтимаиййятин нязяр-диггятини жялб етдийини гейд едян
тядгигатчы бу пйесин «чох мараглы бир сцъетя, композисийайа, сийаси вя
ижтимаи, щям дя тярбийяви бир мащиййятя малик» олдуьуну гейд едир:
«XII яср Азярбайжан Атабяйи Мящяммяд Жащан Пящляван вяфат
етмишдир. Арвады Мялякя Инанж Хатын эюз йашы ахыдыр, ейни заманда о, юз
яринин йериня оьлу Мащмудун кечмяси цчцн тядбир щазырлайыр. Лакин тядбири
баш тутмадыгда, Мящяммяд Жащан Пящляванын йериня кечмиш гардышы Гызыл
Арслана суи-гясд щазырлайыр. Нящайят, суи-гясд баш тутмадыгда юзц ону
архадан хянжярля вуруб юлдцрцр. Инанж хатын артыг йягин едир ки, юз
мягсядиня чатмышдыр. Еля бу ара хябяр эятирирляр ки, онун оьлу Мащмуд
Атабяй Тоьрул бяй тяряфиндян юлдцрцлмцшдцр. Тоьрул бяй иттищамнамяни
онун цзцня охуйараг сон жязасына чатдырыр, Инанж Хатыны боьуб юлдцрцр.
Тоьрул бяйин бцтцн бу суи-гясдлярдя иштиракы олса да, ону бу ишя тякид едян
Мялякя Инанж хатыны боьуб юлдцрмякля тамашачыларын алгышларына сябяб олур.
Чцнки халг щямишя динж йашамаг, мцщарибя ялейщиня мцбаризя апармаг
217
язминдя олмушдур. Она эюря дя беля фитнякарларын мящви цчцн ялляриндян
эяляни ясирэямямишляр».
Ясярин гурулушчу реъиссору Щилал Щясяновун «эянж олмасына
бахмайараг» «ясяри дцзэцн анламасыны» вя «театрын коллективи иля бирликдя
дяйярли бир тамаша йаратмаьа мцвяффяг олмасыны алгышлайыр: «Эянж реъиссор
йарадыжы коллективин бажарыьындан сямяряли истифадя едяряк, бцтцн образларын
мцряккяб гаршылыглы мцнасибятлярини чох инандырыжы вя садя бойаларла ачмаьа
мейл етмиш, актйор ифасында щяр бир щярякяти мяналандырмаьа чалышмышдыр.
Ачыг демяк олар ки, XII яср Атабяйляр щакимиййятинин мащиййятини вя
мцщитини айдын якс етдирмяйя наил олмушдур».
Тядгигатчы ясярдяки образлар щаггында юз тящлил вя тядгигини давам
етдирир. «Тамашанын ян чох йадда галан сурятляриндян олан Мялякя Инанж
Хатын тарихи шяхсиййятдир. Атабяй Мящяммяд Жащан Пящляванын юлцмцндян
сонра бу гадынын щакимиййят уьрунда апардыьы сийаси мцбаризя узун
мцддят Елдяэизляр сцлалясинин тяняззцля уьрамасына сябяб олмушдур. Чох
гяддар, нечя аиляни башсыз гойан, гардашы гардаша дцшмян едян бу фитнякар
гадын юз мягсядиня наил олмаг цчцн мин жцр рола эирир, йери эяляндя нифрят
бяслядийи адамлара беля йалварыр, онлардан имдад диляйир, икицзлцлцк едир,
лакин ялиня фцрсят дцшян кими йеня билдийини едир. Щяр шейдян яввял, о,
жясарятли вя щийляэярдир… Бцтцн бунлары тюрятмякдя, онун ясасян бир
мягсяди вардыр: яринин йериня оьлуну щюкмдар гоймаг, вар-дювлятини бир
гядяр дя артырмаг. Деспотизмин гяддар нцмайяндяси олан бу гадын юз
мягсядиня чатмадыгжа щамыйа вя щяр шейя нифрят бясляйир».
Жяфяр Жаббарлы адына Эянжя Дювлят Драм Театрында тамашайа гойулан
бу ясярдя Инанж хатун ролуну ойнайан эянж актриса Пярваня Гурбановайа
чох кичик ирадларыны билдирир, бунунла беля онун актйорлуг мящарятини йцксяк
гиймятляндирир.
Щидисялярин «Атабяй Гызыл Арсланын ятрафында жяряйан етдийини» театрын
танынмыш актйорларындан олан Ялиса Язизовун «бу ролу чох бажарыгла ифа
едийини» сюйляйян тядгигатчы ейни заманда бу фикирдядир ки, «Гызыл Арслан
бюйцк Азярбайжан шаири Низами Эянжяви иля йахындан баьлы олдуьу цчцн
бцтцн тамашачылара йахын таныш бир образдыр. Онун щаггында Азярбайжан
тарихиндя, бядии ясярлярдя вя Азярбайжан ядябиййаты тарихиндя чох дейилмиш,
чох йазылмышдыр. Вятянпярвяр, щуманист, мядяниййятли, ейни заманда, аьыллы
бир дювлят хадими, дипломат, халгынын дярдини дцшцнян эюзял бир инсан,
бажарыглы щюкмдар кими тарихдя из гоймуш бу тарихи шяхсиййят тамашачыларын
да цряйиндя юзцня йер тапмышдыр. Яслиндя, о, тарихдя олдуьу кими дя
верилмишдир. Драматург бу образы щяйатда олдуьу кими дя веря билмишдир»дейир.
Тядгигатчы ясярдяки Низами, Яжями, вя баьбан образларыы щаггында
фикирлярини ачыглайыр. Баьбан образы цзяриндя хцсуси олараг дайаныр: «Бурада
верилмиш Низами вя Яжями тарихи шяхсиййятлярин прототипляридир. Лакин баьбан
драматургун юз тяфяккцрцнцн мящсулудур. Тарихдя беля бир шяхсиййятин
олуб-олмамасы щялялик бизя мялум дейилдир. Буна бахмайараг баьбан
образы тамашачынын йадында галан, юзцня ряьбят газандыран бир сурятдир».
218
Щяр йаранан йени сящня ясяриня, бядии ясяря, тарихи романа вахтында
верилян гиймят, сюйлянян ядяби-тянгиди фикир саьлам ядябиййатын инкишафына
хидмят едир. Рцстям Рцстямзадя халгынын йаратмыш олдуьу зянэин надир
инжиляримизин топлайыжысы олдуьу кими, онун йазылы голунун дцзэцн
истигамятдя инкишафыны, бяшяри кейфиййятляри юзцндя даща чох якс етдирмяси
наминя дцзэцн фяалиййятинин тяряфдарыдыр.
«Елин гящряман оьлу» мягаляси Фярман Ейвазлынын «Гачаг Кярям»
романы щаггындадыр. «Эюрцлян бцтцн жяза тядбирляриня бахмайараг кяндли
азадлыг щярякаты Русийанын диэяр ужгарларында олдуьу кими Азярбайжанда
да эцнц-эцндян арт»дыьындан, «XIX ясрин сонларында Азярбайжанда йцздян
артыг гачаг дястяси»нин мейдана эялдийиндян, бу дястялярин «йерли бяйляри,
мцлкядарлары, торпаг сащиблярини вя онларын мцщафизякарларыны горхуйа
салан бир сыра мяшщур ел гящряманлары йетишдир»дийиндян бящс едян Р.
Рцстямзадя бу бюйцк ел гящряманлары щаггында тядгигатчыларымызын «елми
ишляриля ялагядар мятбуат сящифяляриндя, о жцмлядян, Азярбайжан ЕА
«Хябярляри»ндя, «Азярбайжан», «Литературный Азербайдъан» ъунралларынын
сящифяляриндя, «Азярбайжан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр»
китабында, «Азярбайжан пионери», «Азярбайжан эянжляри», «Азярбайжан
мцяллими», «Ядябиййат вя Инжясянят» вя бир сыра район гязетляриндя Гачаг
Кярям щаггында хейли йазылар» дярж етдирдиклярини, «Азярбайжан шифащи халг
ядябиййаты» дярсликляриндя, бир сыра монографийаларда Гачаг Кярямин
фяалиййяти, щяйаты вя дястяси барядя, дюври мятбуатда чап олунмуш бядии
ясярляр, архив сяндляри барядя эениш мялуматлар дярж олун»дуьуну билдирир.
«Бцтцн бунларла йанашы, бу ел гящряманы щаггында монументал бядии
бир ясярин йазылмасына бюйцк бир ещтийаж щисс олун»дуьуну, нящайят, бу иши
Фярман Ейвазлынын «юз ющдясиня» эютцрдцйцнц, «Гачаг Кярям» романынын
йаздыьыны алгышлайыр.
«Китаб халг йазычысы Исмайыл Шыхлынын «Жянэавярлийин тяряннцмц»
башлаьы алтында, юн сюзц иля башлайыр. Китабын мцяллифи Фярман Ейвазов
романы «Кярям чыраьынын ишыьында ажылы-ширинли юмцр сцрмцш» атасы Аллащверди
яминин язиз хатирясиня щяср етмишдир. «Гяфил гонаг» адлы прологдан башга
ясяр 11 башлыгдан ибарятдир. Дюрд йцз сящифядян бир гядяр артыг олан биринжи
щиссянин яввялиндя Гачаг Кярямин бизим вахтиля «Азярбайжан» ъурналында
(1964, №5) чап етдирдийимиз фотосунун суряти дя верилмишдир. Бунунла йазычы
ясярин тарихи роман олдуьуна, йягин ки, ишаря етмяйи унутмамышдыр».
Ясяр «чох бюйцк зящмятин бящряси» кими дяйярляндирилир.
«Цмумиййятля десяк, «Гачаг Кярям» романы йазычы Фярман
Ейвазлынын индийя гядяр чап етдирдийи ясярляр ичярисиндя щяжмжя ян бюйцйц вя
ян мараглысыдыр. Йазычы бурада хейли зящмят чякмиш, нящайят, юз арзусуна
наил ола билмишдир.
219
1. ТЯНГИД ЖЯСАРЯТ ТЯЛЯБ ЕДИР
Сон заманлар республикамызын мятбуатында бир сыра диггятялайиг
йазылар верилир. Бу йазылар сырасында Исмайыл Шыхлынын, Елчинин, Жабир
Новрузун, Гулу Хялиловун, Йашар Гарайевин, Фярямяз Магсудовун,
Мирзяащимовун, Бякир Нябийевин чыхышлары даща чох охужуларын диггятини
жялб етмишдир. Щяйатымызда, мяишятимиздя вя мядяниййятимиздя олан мцсбят
кейфиййятлярля йанашыф, бу мцвяффягиййятя «бадалаг эялмяк истяйянляря», ялайаьа долашанлара «беш гырамлыг йазысы» иля юйцняняляря, базарда алвер
еляйян тюр-тюкцнляря, йантар папаглара, гиймяти юзцндян дяйярли олан
шубалылара, нящриййатларымызы зящмятсиз эялирляря чевирмяк истяйяняляря гаршы
йазылмыш, щям дя ашкаржасына йазылмыш бу тянгиди мягалялярин мцяллифи
дейярдим ки, чох бюйцк жясарят сащибляридир. Буна эюря дя халг онлары дюнядюня охуйур, севир, алгышлайыр, ейни заманда бу охужулар юзляриндя дя
бйюцк мясулиййят щисс едирляр. Бах, яслян адамлары фяаллашдырмаг цчцн
биринжи нювбядя бизя беля йарадыжы кадрлар лазымдыр.
Республикамызда, щятта мян дейярдим ки, республикамыздан чох-чох
узагларда юз жясарятли йазарлары иля танынмыш беля шяхсиййятляримиздян бири
тянгидчи Гулу Хялиловдур. Ялбяття, бир мягалядя онун йазмыш олдуьу
ясярлярин адыны чякмяк, щаггында данышмаг гейри-мцмкцндцр. Дакин
бунларын арасында даща эюзял бир китаб вардыр. «Тянгидчилик чятин пешядир»
«Йазычы» няшриййатынын 1986-жы илин лап сон айында чапдан бурахылмыш бу ясяр
демяк олар ки, зийалыламызын, тялябяляримизин вя щямчинин эениш охужу
кцтлясинин мараьына сябяб олмушдур. Бурада мцяллифин узун иллярдян бяри
бюйцк зящмятля йазмыш олдуьу мягаляляри топланмышдыр. Бурада Максим
Горкидян рус шаири Майаковскидян, 18 -жи ясрин реалист сяняткары Молла
Пянащ Вагифдян, шаир, драматург, насир, философ, тянгидчи, дювлят хадими кими
таныдыьыимыз дащи мцтяфяккиримиз Мирзя Фятяли Ахундовдан, ингилаби
сатирамызын баниси Сабирдян, эюзяллик аляминин бядии шярщчиси вя романтик
шаир-драматургумуз Щцсейн Жавидин гадын дцнйасындан вя нящайят
«нясримизин артилерийасы», даь эюркямли, даь вцгарлы Сцлейман Рящимовлан
сющбят ачылыр, онларын азярбайжан ядябиййатына, еляжя дя Совет нясримизя,
совет поезийасына эятирдикляри йениликлярдян сющбят олунур. Китабда щямчинин
муасирляримиздян дя эениш вя ятрафлы данышылыр. Бурада «Телеграм мцяллифиня
ачыг мяктуб» вя «Тарих вя тарихи шяхсиййятляр» мягаляляри даща чох диггяти
жялб едир. сон иллярдя доьурданда тарихи шяхсиййятлярдян ясяр йазан
мцялиифлярин сайы хецйли чохалмышдыр. Онлар догузунжу ясрдян тутмуш 20-жи
ясря гядяр нязяри жялб едян, халг ичярисиндя юзцня нцфуз тапмыш, халгын
щюрмятини газагмыш хейрихащ шяислярдян, ел гящяряманларындан, халг
гящяряманларындан, онларын щяйат фяалиййятдляриндян бядии бир дилля сющбят
ачылыр, гящряманлыглары тяряннцм олунур. Хцсусиля Бабяк, Низами, Нясими,
Хятаи, Вагиф, М.Ф Ахундов, С.Я. Ширвани, Гачаг Няби, Щяжяр, Сяттярхан,
Сабир, Сящщят, Язизбяйов щаггында йарадылмыш бу ясярляря Гулу Хялилов юз
тянгидчилик мювгейиндян йанашмыш вя онларын щяр бириня даир дярин
дцшцнжялярини шярщ етмишдир. Ялбяття йери эялмишкян гейд едяк ки, кичик бир
мягалядя бу гядяр саммбалы ясярляри сцзэяждян кечирмяк, арашдырмаг,0
220
йахшысыны, писини дянгиг мцяййянляшдирмяк бизжя гейри-мцмкцндцр. Лакин
Гулу Хялиловун тянгидчилик мцшащидяляри, ловаторчулуьу, сяняткарлыг
габилиййяти, дейярдим ки, кичик мягалядя(бах: сящ. 277-291), чох гяти,
конкрет вя йыьжам бир шякилдя юз сюзцнц ачыг дейя билмишдир. Мягалядя
адлары чякилян мцяллифляри гялямя алдыглары бу ясярляри йазаркян, щятта щансы
мянбялярдян гидаландыглары, ня кими архив материалларынын, щансы тарихи
ясярлярдлян бящряляндикляри дя гейд едилмишдир. Шцбщясиз Гулу Хялилов юзц
щямин мянбяляри дяригндян юйряндийиндян, охуйуб дягигляшдирдикдян сонра
бядии ясяр щаггында данышмаьа жясарят едчя билмишдир. Бязян йери эялдикжя
щятта мянбянин дягиг адларыны да гейд етмишди. Мясялян мцяллиф йазыр: «12-жи
ясрин ян эюркямли бядии зякаларындан олан Хягани барядя романы ися бизим
эюркямли тарихчиляримиздян Азярбайжан Елмляр Академийасы мцхбир цзви
Мащмуд Исмайылов йазмышдыр.
Романы охудугду щисс олунур ки, мцяллиф филолоэийа елмляри доктору
Гафар кяндлинин Хагани йарадыфжылыьы щаггындакы тядгигаты иля йахындан таныш
олумушду» (сящ. 279)
Гулу Хялилов щягиги тянгидчидир, конкретдир, йазыларындан эюрцндцйц
кими онун мцжяррядликдян хошу эялмир вя щяр сюзц ашкарлыгла демяйя чалышыр.
Бу мясяля онун «Бакы-1501» романы щаггында сюйлядийи фикирлярдя дя юзцнц
эюстярир. Ясярин мцяллифи Язизя Жяфярзадядир. Тянгидчи чох бюйцк зящмятля
йазылмыш бу ясярин щаггында бир сыра фактики ирадлар да эюстярмишдир. Шащ
Исмайыл Хятайинин апардыьы мцбаризя бцтцнлцкля шяхси интигам щиссиндян иряли
эялян, эцнащсыз адамларын гырьынына баис олан бир щал кими мяналандырылыр.
Шащ Исмайыл интигамчыдыр, тяригят башчыс шейхдир, шаирдир вя гцввятлидир.
Тянгидчи гейд едир ки, «Бу сифятляр бизим тарихдян таныдыьымыз Шащ Исмайыл
Хятайинин бюйцк хидмятлярини тящрифдян башга бир шей дейилдир» (сящ. 289).
Мягалядя диэяр тарихи ясярлярин адлары чякился дя мцяллиф ян чох
«Хагани» вя «Бакы-1501» романларындан данышыр. Бурада тарихи щадисяляри
шярщ едян тянгидчи, ейни заманда онлары мцасирликля дя ялагяляндирир вя
мцасир дюврцмцздя янэял тюрядян йерличилик, дярябяйлик, достбазлыг,
гощумбазлыг кими халга йабанчы олан амиллярдян дя данышыр, цстцюртцлц дя
олса юз сюзцнц дейир.
«Мадам ки, дярябяйлик, йерличилик(щеч онун кюкц щяля инди дя
кясилмяйиб), тайфабазлыг, мцхтялиф дини тяригятляр о заман щяйатда мювжуд
иди, мцбаризясиз бунлары бир йеря йыьмаг мцшкцл вя чох чятин иди» (сящ. 290).
Сющбят Шащ Исмайыл хятайинин дюврцндян вя онун характериндян
романда верилмиш сяжиййясиндян эедир. Лакин тянгидчи мютяризя арасына
алдыь бир жцмля иля мцасир антиподлара гаршы юз сюзцнц демишдир.
Китабда бир сыра хатиряляр дя верилмишдир. Республикамызын фяхр етдикляри
халг шаири Сямяд Вурьун, халг йазычысы Мещди Щцсейн вя академик-тянгидчи
Мяммяд Арифин щаггныда йазылмыш бу хатирялря щяр шейдян яввял чох эюзял,
диггятялайиг, охужуда дярин кядяр вя мараг доьуран, ону эяляжяйя сясляйиб
бу кими шяхсиййятляр бянзямяйи тювсийя едян бядии бир ясярдир. Буна тянгид
демяк олмаз. Ачыг дейярдим ки, бу шяхсиййятлярин йери инди дя эюрцнцр.
Онларын жясарятля, сянят мювгейиндян ялдя етдикляри гяляб байрагларыны
221
чохлары газанмаьа чалышдылар. «Тяяссцфляр» олсун ки, буна наил ола
билмядиляр.
Гулу Хялиловун бизжя юз йарадыжылыг мянбяляри дя онларын яядяби-бядии
фяалиййяти олмушдур, десяк бялкя дя йанылмарыг. Йазыланлардан да
эюрцндцйц кими, Гулу Хялилов инди дя онларын пярястишкарыдыр, онлардан
юйрянир, онларын мараглы, дузлу, мязяли инсани кейфиййятлярля йоьрулмуш
щуманист тювсийялярини унутмур, дюня-дюня хатырлайыр: «Вагиф» пйеси дя
тарихи драм жанры» адлы диссертасийамы ики ил йарыма йазыб мцдафия етдим.
Мцдафияйя М. Щцсейн, М. Ариф, Я. Султанлы вя диэяр мядяниййят вя елм
хадимляримиз дя эялмишдиляр. О заман мцдафиядян сонра бир йеря йыьышмаг
дяб иди. Бязян бу гонаглыглар адамларын эюрцшмяси, цнсиййяти цчцн бящаня
олурду. Мян чох чалышдым ки, Ариф мцяллимя, Жяфяр Хяндана, Яли Султанлыйа
балажа бир гонаглыг верим, лакин мцмкцн олмады. Ариф мцяллим деди:
-сян эял, бу Цзейир щажыбяйов кцчясиндя кюшк вар, орадан щярямизя бир
финжан сярин су ал, бу да олсун сянин гонаглыьын»(сящз13).
Гулу Хялилов йазычы вя тянгидчиликдян ялавя щям дя чох одлу, щярарятли
гялбля дцшцнян, даим арамаг, ахтармаг,-юзц дедийи кими, ирялийя, йцксяклийя
жан атмаг наращатчылыьы кечиярн эюзял бир алимдир. Филолоэийа елмляри
доктору, профессордур. Онун «Йашамаг истяйирям» ясярини охудугдан
сонра Гулу мцяллимя щягиги мянада баьланмайа билмирсян. О гядяр зящмят
вя язаб-язиййятлярля бу гядяр ясяр йазмаг, инсанда бюйцк енержи, фяаллыг
жясарят вя щявяс лазымдыр. Яввялжя елмляр намизяди, сонра да елмляри доктору
олмаг щамынын арзусудур. Китабда верилмиш йазылар ня онун докторлуг, ня
дя навмизядлик монографийаларындакы йазылар дейил, тамаиля онлардан узаг,
сон иллярдя апарылмыш тядгигат ясярляри вя монографийалар щаггында алимин
дцшцнжяляри, тядгигляридир.
Гулу Хялилов жясарятли тянгидчиляримиздяндир. Хцсусиля, индики заманда
тялабата жаваб верян, юз йазылары иля охужуларын бюйцк нцфузуну газанмыш
тянгидчилярднядир.
«тябитяин дярди» адлы йазы академик Щясян Ялийевин «щяйяжан тябили»
адлы монографийасына щяср олунмушдур. мараглы бурасыдыр ки, тядгигатчы алим
олан Г. хялилов сон иллярдя йазмыш олдуьу мягаляляр йахындан йолдашлыг едиб
таныдыьы, йцксяк инсани кейфиййятляр малик мцяллифлярин ясярлярини тялгиг вя
тяряннцм едир. с. вурьун, м. Щцсейн, С. рящимов, Щ. Ялийев, М. Ариф, И.
Щцсейнов вя башгалары онун йазыларынын гящряманларыдыр. Бязян адамдан
сорушурлар: Йолдашыны де, сянин ким олдуьуну дейим"» мящз бу эюстярир ки,
Гулу Хялилов саф, тямиз гялбя, дярин дцшцнжяйя вя сяняткарлыг истедадына
малик шяхсиййятдир.
«Сянятдя милли вя бейнялмилял ялагялрин тядгиги» йазысында Республика
Дювлят мЦкафаты лауреаты, щюрмятли шаиримиз Г. Гасымзадлянин
йарадыжылыьына щяср олунмушдур. билдийимиз кими, Г. Гасымзадя 30-дан артыг
китабын мцяллифидир. Бунларын сырасында шеир яв поемалардан башга , бир сыра
публисист ясярляри, щямчинин филолоэийа елмляри доктору кими бир сыра
монографйалары да вардыр. Тядгигатчынын «Азярбайжан ядябиййатында
халглар достлуьу» ясяри зийалыларымызын столцстц китабына чеврилмишдир. Лакин
222
Гулу Хялиловун китабында онун сон вахтларда чапдан бурахылмыш
«Ядябиййатда миллилик вя бейнялмиляллик» ясяриндян сющбят ачылыр. Мцяллиф
йазыр: узун иллярин сямяряли ахтарышынын йекуну олан бу китаб бцтювлцкдя
совет ядябиййатында аз ишлянян, Азярбайжан Совет ядябиййатшунаслыьында ися
илк дяфя беля саммбаллы шякилдя тящлил-тядгигат едилян мцщцм бир проблемя
щяср едилмишдир.
Йухарыда гейд етдийимиз кими Гулу Хялилов щяр кясин бажарыьына вя щяр
кясин дцшцнжясиня, дяркетмясиня эюря чох ядалятля гиймят верир. Онун
йазыларында совет ядябиййатшунаслыьынын йахшы тядгигатчысы кими шющрят
газанмыш Бякир Нябийевин дя ады хцсуси йери тутур. Бякир Нябийев юз
йарадыжылыг фяалиййятиня эюря Республика Дювлям мцкафатына лайиг эюрцлмцш
алимляримиздяндир. Онун сайсыз-щесабсыз мягаляляри, китаблары ядябиййат
хязинямизи зянэинляшдирян эюзял нцмунялярдяндир. Бу китаблар сырасында
«Бюйцк Вятян мцщарибяси вя Азярбайжан ядябиййаты» адлы санбаллы
монографийасы щамы кими тянгидчи Гулу Хялиловун да диггятиндян
йайынмамышдыр. Мцяллифин дедийи кими, Бякир Нябийев ийирми беш илдян
артыгдыр ки, мцасир ядябиййатын ян чятин вя шяряфли сащяляриндян сайылан ядяби
тянгид жанрында сямяряли фяалиййят эюстярир. Гулу Хялилов мцяллифин китабыны
фясил-фясил тящлил вя тянгид етмякля йанашы, онун ядябиййатымыздакы йцксяк
дяйярини, онун мцщарибя илляриндя юз гялямлярини сцнэцйя чевирян шаирлярин
насир вя драматургларын бюйцк щцняриндян, йарадыжылыг фяалиййятиндян бящс
етмясини, тядгигатчынын щятта беля мцщарибя илляриндя йаранан фялсяфи ше'рляри
вя бу ясярляря верилян гиймятляри барядя сюйлядийи мцлащизяляр дя марагладыр.
Цмумиййятля «Тянгидчилик чятин пешядир» китабынын мцяллифи Гулу
Хялилов юзцнцн бу санбаллы ясяри иля ядябиййатшунаслыг тарихимиздя
юзцнямяхсус йцксяк дяйяри иля ядябиййат хязинямизи зянэинляшдирмишдир. Биз
бундан сонра да онун дяйярли китабларынын няшр олунмасыны арзу едирик.
Рцстям Рцстямзадя.
Филолоэийа елмляри намизяди, досент.
223
БОРСУНЛУ МЯЗАЩИР
(«Йазычы», 1991)
1963-жц илдя мян Республика Елмляр Академийасы Низами адына
Ядябиййат вя Дил Институтунун фолклор шюбясинин аспиранты идим. Индики
Нясими адына Дилчилик Институту иля ядябиййат Институту бир институт иди.
Институтун директору эюркямли алим, академик М.Ширялийев иди. Институтун
фолклор шюбясиня ися профессор Мяммяд Щцсейн Тящмасиб рящбярлик едирди.
Тез-тез шюбянин ишчиляри иля бирликдя аспирантлары да района езам едирдиляр.
Езамиййят заманы халг йарадыжылыьынын мцхтялиф ъанрларына аид материаллар
топлайыр, арашдырыр вя нящайят, институтун архивиня тящвил верирди. Сонрадан
онлар йенидян арашдырылыр вя чапа щазырланырды. Планда беш жилддя Азярбайжан
ашыгларынын йарадыжылыьы нязярдя тутулурду. Бунунла ялагядар мяни, аспирант
йолдашым Тящмасиб Фярзялийеви вя шюбянин ямякдашы Исрафил Аббасову
республиканын Гярб районларына езам етдиляр. Езамиййятя йола дцшмямишдян
бир эцн яввял шюбя мцдири М.Тящмасиб бизимля хейли сющбят етди, мцяййян
эюстяришляр вя истигамят верди. О, мяндян сорушду ки, еля юзцн дя о
реэиондансан, де эюрцм, Эянжябасар зонасында халг, ашыглар ян чох щансы
ашыгларын, щансы ел шаирляринин сюзлярини даща чох севир, охуйур, ифа едирляр?
Щеч фикирляшмядян она билдирдим ки, щал-щазырда гярб районларында Борсунлу
Мязащир вя Азафлы Микайыл даща чох популйарды. Онларын шеирлярини ушагдан
тутмуш бюйцкляря кими чох адам язбяр билир. Мяжлислярдя, мярякялярдя дя ян
чох онларын гошмалары ифа олунур. Тящмасиб мцяллим сорушду ки, сян дя
онлардан шеир билирсянми? Билирсянся, сян бирини де эюряк нежяди!
О заман Мязащирин юз севэилисиня дедийи бир шеири язбярлямишдим, дедим:
Дейирсянмиш ондан инжимишям мян,
Наз, гямзя эюзялин бир адятидир.
Чашыб сян Эцняшя Ай демишям мян,
Баьышла, дилимин гябащятидир.
Йохдур бярабярин, а хылы фил-фил,
Щяйатдан ширинди сяндя додаг, дил.
Щясрятини чякян олмазмы зялил?
Айрылыг башымын гийамятидир.
Гадындыр мцгяддяс, гадындыр йцксяк,
Щяйата анадыр, дцнйайа бязяк.
Эюзяли севмямяк, жан ясирэямяк,
Дуйьусуз инсанын хяйанятидир.
Сяни дцшцнмяйим, сяни анмаьым,
Щярдян говрулмаьым, щярдян йанмаьым,
Хяйалда башына щей доланмаьым,
Вяфалы кюнлцмцн зийарятидир.
224
Башына доланым, а назлы мяляк,
Сянля чичяклянир щяр арзу, диляк!
Гапында гул олуб гожалыб юлмяк,
Севдалы Дашгынын сяадятидир.
Шеир Тящмасиб мцяллимин чох хошуна эялди, деди:
- Онун щаггында чох ешитмишям, лакин чох тяяссцф, индики вахтда биз ня
онун, ня дя Азафлынын шеирлярини чап едя билмярик, бахмайараг ки, онлар ясл
истедад сащибляридир. Лакин вахтикян онларын бцтцн йарадыжыгларыны топламаг
важибдир, вахт эяляжяк, онда чап олунар, щяр щалда мцтляг топламаг
лазымдыр.
- Ясл истедаддырса, ахы ня цчцн чап етмяк олмаз?
- Олмаз да! Чцнки щярясинин бир яммасы вар, она эюря дя инди олмаз!
Тящмасиб мцяллим щаглы иди. Доьрудан да, о заман дурьунлуг
илляриндя ня Азафлы Микайылы, ня дя Борсунлу Мязащири вя бу кимиляринин
шеирлярини чап етмяк олмурду. Чцнки Азафлы Микайыл «жинайят ишляйиб» щябс
олунмушду, Борсунлу Мязащир ися Бюйцк Вятян мцщарибяси илляриндя ясир
дцшмцшдц вя узун мцддят хариждя йашамышды. Лакин онлар елинин, обасынын
ялейщиня, халгынын ялейщиня бяд данышмамышды, пис сюз демямишди. Яксиня,
халгын дцчар олдуьу аьыр вязиййяти юз йарадыжылыгларында якс етдирмишдиляр.
Будур, мярщум профессор М.Щ.Тящмасибин дедийи вахт эялиб чатмышдыр.
Инди щям Азафлынын вя щям дя Борсунлу Мязащирин шеирляри айрыжа китабда
чап олунмушдур.
Сон эцнляр шящяримизин китаб маьазаларына тязя чап олунмуш китаблар
эятирилмишди. Бунларын ичярисиндя сары жилдли бир китаб нязяри жялб едир: Босунлу
Мязащир Дашгын, «Бир заман жан дейиб, жан ешидярдик…» Няфис шякилдя
бурахылмыш бу китабын тяртибчиси филолоэийа елмляри доктору, профессор Баьыр
Баьыровдур.
Баьыр мцяллим китаба «Дашгын алями» адлы эениш бир юн сюз йазмышдыр.
Юн сюздян эюрцнцр ки, Баьыр мцяллим узун мцддят Мязащир Дашгынла чох
йахын олмуш, достлуг етмишляр. Яслиндя Дашгын щамынын досту иди. Онун
гошмалары йалныз республикамызда дейил, республикамыздан чох-чох
узагларда да юзцня достлар тапмышды. Азярбайжанын халг шаирляри, насирляри,
ъурналистляри, бир сюзля, бцтцн зийалылары, ел сяняткарлары, ханяндяляр,
мцьянниляр ону севмиш вя щюрмят бяслямишдир вя инди дя онун гошмалары
дилдян-диля эязир. Халг шаири Сямяд Вурьун, Осман Сарывялли, Рясул Рза,
Мещди Щцсейн, Мирзя Ибращимов, Яли Вялийев вя башгалары Дашгыны севир вя
щюрмят едирдиляр. Профессор Баьыр Баьыров юн сюзцндя йазыр: «Халг шаири
Сямяд Вурьунун Дашгына, онун сянятиня мцнасибяти айрыжа сющбятин
мювзусудур». Она эюря дя бу ятрафда эениш данышмаг истямирик. Арзу
едярдик ки, профессор Баьыр Баьыров Дашгын щаггында юзцнцн вя достларынын
хатирялярини топлайыб няшр етдирсин, бу, охужуларымыз вя дашгынсевянляр цчцн
бюйцк щюрмят вя щядиййя оларды. Ону да гейд едим ки, Дашгынын бу
китабындакы шеирлярини вя дастаныны топлайыб чап етдирмяк цчцн бюйцк язаб225
язиййятляр чякиб, щятта бунун цчцн бязян мцяййян тягибляря дя мяруз галыб.
Нящайят, юз арзусуна чатараг Дашгын цчцн мцяййян бир абидя гойа
билмишдир, бу анжаг онун тяряфиндян алгыша лайигдир. Чцнки Дашгын щягигятян
халг шаиридир, халгын севимлисидир. Китабда шаирин ики йцзя йахын шеири вя ики
рявайяти верилмишдир. Лакин бу, шаирин там йарадыжылыьы дейилдир. Цмидварыг ки,
Баьыр мцяллим эяляжяк няшрлярдя онун бцтцн кцллийатыны топлайыб тяртиб
едяжякдир, бу, онун арзусу вя юз сюзцдцр.
Топланмыш шеирляр мцхтялиф илляря мяхсусдур. Онун яксяриййяти
Эянжябасарла баьлыдыр. 1925-жи илдян Эянжядя йашайыб-йарадан Дашгын
мцщарибянин илк эцнляриндян жябщяйя эедир. Яввял Иранда хидмят едир, сонра
ися Украйна жябщясиндя вурушур, тясадцфян ясир алынан Мязащир бир мцддят
фашистлярин щябс дцшярэяляриндя аьыр эцнляр кечирир. Ейни заманда юз
йарадыжылыьындан да галмыр. Юзцнц гяфяся салынмыш бцлбцл кими щисс едир вя
дярдини аь каьыза кючцрмяйя мяжбур олур:
Лал эежянин дилсиз чаьы,
Эял дярдимя галл, ай бцлбцл.
Дюзцлмяздир щижран даьы,
Сян кюнлцмц ал, ай бцлбцл.
Гямли дастан баьламагдан,
Даьы-дашы даьламагдан,
Вятян дейиб аьламагдан,
Сачым олуб чал, ай бцлбцл.
Щарада олмасындан асылы олмайараг Дашгын юз доьма йурдуну щеч
вахт йаддан чыхармамыш, онун ешгиля йашайыб йаратмышдыр. Онун
гошмаларында вятян мящяббяти, дийар щясряти гцввятли бир щяйяжанла, кюнцл
вурьунлуьуйла тяряннцм олунур. Дцнйаны гарыш-гарыш эязян шаир эюзял-эюзял
шящярляр, мяканлар эюрся дя Азярбайжаны щамысындан цстцн тутур, она
баьлылыьыны цряк йаньысы иля сюйляйир. 1943-жц илдя Алманийада оларкян ясир
дцшярэяляриндя жящянням язабына дюзян шаир, эеж-тез бу зцлмцн йер
цзяриндян силиняжяйиня инаныр, вятян ешгиля йашамаьа жан атырды. Шаир цзцнц
даьлара тутуб юз ащ-налясини беля тяряннцм едирди:
Цряйимдя кядяр, башымда туфан,
Эязирям дярдимя чараны, даьлар!
Сиз суал ейляйин, ня цчцн гоймур,
Фяляк дцз йолунда дураны, даьлар!
Мянзилим-гяфясляр, йолларым инжя,
Гара йохушлара чыхмырам динжя.
Тапмадым кюнлцмя биржя яйлянжя,
Арайым, ахтарым щараны, даьлар?
226
Мин беля ишэянжя, йцз беля щижран,
Мяни вятянимдян айырмаз инан!
Чох да фяхр етмясин амансыз заман,
Узун сцрмяз онун дювраны, даьлар!
Дцшцнсям дя сонсуз эюйлярдян дярин,
Ана мцгяддясдир, вятянся ширин.
Дашгынам, оьлуйам гожа Азярин,
Тале нясиб етсин ораны, даьлар!
Мязащир Дашгын лирик шаирдир. О, халг шеири формасынын бцтцн ъанрларында
йазыб йаратмышдыр. Эярайлы, гошма, тяжнис, мцхяммяс, дивани вя саир
формаларда йаранмыш эюзяллямяляр, мядщляр, дейишмяляр, баьламалар,
щяжвляр, шикайятнамяляр, чаьырышлар бядии жящятдян гцввятли вя жазибядардыр.
Онун дили дя халг дилидир. Кянар сюзлярдян гачан шаир аталар сюзлярини, зярбимясялляри шеирлярин дахилиндя еля яритмишдир ки, фикрин ащянэини тамамлайыр,
фялсяфи фикир йарадыр, охужунун дцшцнжясиня тез тясир эюстярир.
Йаман эцнцн юмрц аздыр дцнйада,
Сцрцб карваныны кечяр, аьлама!
Беля бир мисал вар, ай мялякзада,
Щяр кяс сяпдийини бичяр, аьлама!..
Кцсцб йарадандан эилейлянмя сян,
Жамалы эцняшми, лалейи-чямян.
Фиронун тахтыны тараж ейляйян,
Щагг иля нащагы сечяр, аьлама! вя саир.
Яслиндя Мязащир Дашгын Вагиф ядяби мяктябинин давамчыларындандыр.
О да Вагиф кими эюзялляри эюйлярдя, сямада ахтармыр, реалист бир шаир кими
онлары щяйатда эюрцб тясвир едир. Атасынын щябс олдундуьу дюврлярдя ялажы
кясилян, аиляни доландырмаг цчцн бир йол ахтаран Мязащир ялиня саз алыб
мяжлис- мярякялярдя ашыглыг да етмишдир. Она эюря дя халг дастанларыны,
Шяргин мющтяшям зянэинликлярини- Фирону, Македонийалы Искяндяри, Томриси,
Бабяки, Жаваншири, Теймурлянэи, Чинэиз ханы, щабеля бюйцк сяняткарларыны –
Фирдовсини, Низамини, Фцзулини, Хятаини, Нясимини, Вагифи вя башгаларынын
фяалиййяти, дюврц, щяйат вя йарадыжылыьы иля йахындан таныш олмуш, онларын
адларыны йери эялдикжя юз шеирляриндя хатырламыш, фяалиййятлярини тясвир вя
тяряннцм етмишдир. Бу жящятдян «Нейлядин» шеири даща чох диггяти жялб едир:
Дцнйа, сяндя бир етибар эюрмядим,
Сюйля эюрцм, Мещрибаны нейлядин?
Баьча салдым, чичяклярин дярмядим,
Мин эцл ачан эцлцстаны нейлядин?
227
Сян йола салмысан Адямдян бяри,
Милйон ясрляри, гяриняляри.
Дцнйа Жащанэири, шащ Искяндяри,
Рцстям кими пящляваны нейлядин?
А вядяси ширин, илгары йалан,
Шянликляр даьыдыб едирсян талан.
Дцшмян ордусуну дярбядяр салан,
Жаваншир тяк гящряманы нейлядин?
О эцн ки, гойнунда Нерон бой атды,
Шящярляр даьыдыб торпаьа гатды.
Фирон да эюйляря мин бир ох атды,
Теймурлянэи, Чинэиз ханы нейлядин?
Низами, Хягани, Нясими щаны?
Аьлайыр кечмишин гямли дастаны,
Бюйцк Фцзулини, ханым Щейраны,
Ялясэяри, Натяваны нейлядин?
Жавабсыз гоймусан щяр бир сорьуну,
Олубдур бейинляр фикир йорьуну.
Алдын ялимиздян Сямяд Вурьуну,
Аьлар гойдун ел-обаны, нейлядин?
Чох ашигляр эюрдцм, жан верди йассыз,
Сцрдц карванын дювлятсиз, варсыз.
Дашгын да эедяжяк, ай етибарсыз,
Ел дейяжяк: эювщяр-каны нейлядин?!
Мязащир Дашгын щаггында чох данышмаг, чох йазмаг олар вя
йазылажагдыр да. Лакин бир гязет мягалясиндя онун йарадыжылыьындан эениш
сющбят ачмаг гейри-мцмкцндцр. Биз арзу едярдик ки, мараглананлар онун
тязяжя чап олунмуш китабыны алыб охусунлар, чцнки йазычыйа, шаиря гиймят
вермяк цчцн йа эяряк онунла йолдашлыг едясян, йахуд да онун ясярлярини
диггятля охуйасан. О заман онун кимлийини дярк едя билярсян. Бурада биз
Баьыр мцяллимин бюйцк хидмятини гиймятляндирмяйя билмярик. Чцнки
Мязащир Дашгын ади, гафийя ахтаран шаирлярдян дейил, о, ясл истедад сащиби,
зювг ящли, эюзяллийи, гадын цлвиййятини, ямяйини, няжиблийи, яхлаги сафлыьы,
мящяббяти, сядагяти йцксяк гиймятляндирян хцсуси естетик зювгя малик бир
шаир олмушдур. Онун йарадыжылыьында вятян ешги, ана торпаг, Азярбайжан,
Гарабаь, Эянжя хцсуси етигадла тяряннцм едилмишдир. Бу вятянпярвяр шаирин
юз йурдунда мцщарибядян сонра шеирляри чап олунмамышдыр. Илк китабыдыр ки,
мцщарибядян сонра Азярбайжанда чап олунур. Узун мцддят Эянжядя Халг
йарадыжылыьы евиндя ишлямиш, ел сяняткарларына йцксяк гиймят вермиш, Ашыг
228
Щцсейн Эаванла, Ашыг Ислам Йусифовла, Шаир Щажы иля, Бисавад Теймурла
достлуг етмишдир. Азярбайжанын Халг шаири Сямяд Вурьун Мязащир Дашгынын
йарадыжылыьыны црякдян севмиш, юзцня бярабяр бир шаир кими
гиймятляндирмишдир. Чох тяяссцфляр олсун ки, анадан олдуьу Тяртяр
районунда эянж нясил щяля онун йарадыжылыьы иля таныш дейилдир. Йахшы олар ки,
беля эюзял бир сяняткарын Тяртярдя абидяси гойулсун, адына кцчяляр салынсын,
доьма кяндиндяки мяктябя онун ады верилсин. 1909-жу илдя Тяртярин
Борсунлу кяндиндя анадан олмуш бу эюркямли сяняткар 1979-жу илдя
октйабрын 31-дя Эянжядя вяфат етмиш, юз доьма кянди Борсунлуда дяфн
олунмушдур. Щяйатынын мцяййян гисми Эянжя иля баьлы олдуьу цчцн
Эянжядя дя онун адыны ябядиляшдирмяк мягсядяуйьун оларды. Биз буну арзу
едирик. Чцнки Мязащир Дашгын щягиги мянада буна лайигдир.
«Эянжянин сяси»,
6 сентйабр, 1991
3.ТЯЗЯ КИТАБ, ТЯЗЯ СЮЗ
(Аслан Кямярлинин «ЮЛЦМДЯН О ЙАНА» китабы щаггында)
Аслан Мустафазадя ядябиййатымыза 1968-жи илдя йазмыш олдуьу
«Дяниздя шящяр» вя «Хала бянзяр» шеирляриля эялмишдир. Щямин шеирляр о
заман «Ядябиййат вя инжясянят» гязетиндя дярж олунмуш, охужуларын
диггятини жялб етмишдир. Бундан сонра онун шеирляри республика мятбуатында
ардыжыл шякилдя чап олунмаьа башлады. Йазды, лакин топлу шяклиндя чап
етдирмяйя тялясмяди. Йазды, охужуларын ряйиня верилди. Бяйяндиляр, йаз,
дедиляр. Нящайят, айлар кечди, илляр ютдц, шеирляр топланды бир йеря вя чап
олунду: «Кяндимизин бащары». Бу, шаирин 1976-жы илдя няшр олунан илк китабы
иди. Севинирди, севинжини достларыйла бюлцшцрдц. Щамыйа пай верди бу
китабдан. Щамыдан чох севэилиси севинмишди. О заман бундан щявяслянян
эянж шаир эежяни эцндцзя, эцндцзц йухусуз эежяляря гатды, йазды, чохдан
бейниндя топладыьы тябият тясвирлярлярини, илк мящяббятини, эцлцшлярини,
йуморларыны тюкдц аь вярягляря, бяйяндиляр, чап етдиляр: «Обамыза йюнцм
дцшцб». Бу эянж шаирин икинжи китабы олду. «Эянжлик» няшриййаты 1979-жу илдя
ону чапдан бурахды. «-Щалал олсун, Вятян оьлу!»– дедиляр. Тялясмядян
йазды йеня. Эязди вятян торпаьыны, сой кюкцнц ахтарды, аьсаггаллар йол
эюстярди, «тцрк оьлусан», -дедиляр. Улу бабаларынын улусуну эюрмяк цчцн
эетди Тцркийяйя, эязди доланды, гайытды эялди елиня, обасына. Йазды, позмады,
кючцрдц эюрдцклярини каьызлара, верди чапа ки, щамы охусун, фикир десин,
дедиляр дя. Дурьунлуг илляринин чятин эцнлярини йашады, ара бир цшцйцрдц дя.
Амма горхмады вятян оьлу, йазды, позмады. Цчцнжц китабыны чапдан
бурахдылар -1981-жи илдя. Бяйяндиляр жясарятини. Еля щямин ил Йазычылар
Иттифагына цзв гябул етдиляр. Севинирди, фяхр едирди, цзвлцк китабчасыны фяхрля
эюстярди кюрпяляринин анасына, илк севэилисиня. Цчцнжц китабы «Йадиэар
щяким» адланды. Евляриня эялди. Дюня-дюня охуду бу шеири…Йенижя –йенижя
229
севинир, ялямдян няшяйя эедирди эцнляри. Юзцнц хошбяхт сайырды. Онунла
йанашы, биз дя севинирдик. Йумор эцжлц иди онда. Амма щейиф ки, йуморлу
шеирляри аз йазды.
Севинжли, хошбяхт эцнляриндя биз онунла тез-тез эюрцшярдик. 1984-жц илдя
«Эянжлик» няшриййатында мяним дя китабым вар иди, онун да. Арабир орада
эюрцшярдик, щал-ящвал билярдик бири-биримиздян. Эянжядя ня вар, ня йох? –
сорушарды. Онун дюрдцнжц китабы иди няшриййатдакы. «Юмрцмя дцшян ишыг»
адландырмышды. Чап олунду, ишыг цзц эюрдц китаб. Илк китабы гядяр
севинмирди. Пцхтяляшмишди, эянж йазарлара мяслящятляр верирди.
Вятянини чох севирди. Вятян уьрунда юлмяйя беля щазыр иди. Щяр дярди,
щяр азары Азярбайжан иди. Севирди елини, обасыны, сой кюкцнц.
Вятян щарай чякся – яр вар, ярян вар,
Бир анда ойуна йетмялийям мян.
Мяня жыьыр ачан, йол эюстярян вар,
Бабякин йолуйла эетмялийям мян.
Ялинжя анд йерим,
Даш байраьымдыр,
Гейрятдир, вцгардыр, башымын цстя.
Эюй Хязяр лайламдыр, Араз аьымдыр,
Тюкцлцр йаш кими йашымын цстя…
Азярбайжанын бу тайы кими о тайы да шаири щямишя дцшцндцрцрдц.
Истямирди ки, цряйи ики йеря парчаласынлар. Амма нейлийясян ки, бу щягигятдир.
Нанкор, сатгынлар вя кичик юмрцнц йашамаг цчцн бюйцк бир юлкянин ики йеря
бюлцнмясиня разы олублар. Давасыз, шавасыз сатыблар бу йурду. Бир-биринин
гясдиня дуруб сатыблар бу йурду Щарпаг кими. О Щарпаг ки, юз гярязчилийи
ужбатындан йазыг мидийалылары бир щюкмдар Астиагын ажыьына иранлылара
гурбан вериб. Тарих щеч вахт буну унутмур. Бах бу сатгынларын да агибяти
беля олажаг. Амма бу сатгынлар йахшы билирляр ки, шаир достум Аслан Кямярли
демишкян:
Ян бюйцк бир империйа гошун чякиб цстцмцзя,
Силащымыз-гейрятимиз, галиб эялмяк олмаз бизя.
Аслан Кямярли эюзял поемалар да йазмышдыр. Бу поемалардан бири
«Узагдан эялян сяс» адланыр. Щямин поеманын мяркязиндя шяхсиййятя
пярястиш дюврцнцн гурбаны олан кянд гадыны Шяймян хала дурур. Онун оьлу
Тапдыг Бюйцк Вятян мцщарибясиндя Вятян уьрунда вурушур. Жябщяйя йола
дцшяркян мешин палтосуну анасына верир ки, о эяляня гядяр сахласын. Ана да
оьлунун бу йадиэарыны эюз бябяйи кими горуйуб сахлайыр. Бир эцн онларын
гапысындан кечяркян намярд оьлу намярд – кянд советинин сядри бу мешин
палтону тут аьажындан асылмыш эюрцр, ону Шяймян арваддан алмаг истяйир.
Арвад оьлунун бу йадиэарыны вермир. Сядр ися сящяриси эцнц эялиб онун евини
230
бящаня иля ахтарыр. Ялиня бир гома сцнбцл кечириб арвады шярляйир, ону
НКВД-йя апарырлар, колхоз малыны даьыдан кими дамьа вуруб ону узаг
Сибиря сцрэцн етдирир. Оьлу жябщядя дюйцшян бу аьзыдуалы гожа гадынын
сцрэцн олунмасына щеч ким гыймырды. Лакин:
Эетди ат дюшцндя,
айаьы йалын,
апарды оьлундан ниэаран ону.
Эетди намаз цстдян,
аьзы дуалы,
ня Аллащ сахлады, ня Гуран ону.
Сон дяфя ганрылыб обайа бахды,
Эюзцндян од тюкцб йаш ялянирди…
Дилиндя байаты,
Эюзцндя ган-йаш.
Мяним Шяймян няням о эедян эетди.
О эцн йолладылар Сибиря бирбаш,
Ким билир, ким билир щарада итди?
Аслан Кямярли аилясини, ушагларыны сонсуз мящяббятля севян бир шаир, бир
инсан иди. О щятта еля бил эяляжяйини дуймушду. Шаир буну юз шеирляриндя дюнядюня щисс етдирирди. Хцсусян щяйат йолдашына олан мящяббятини, сядагятини
шеиря кючцряркян синяси даьлы, юзцнцн бяхти кям олдуьуну гейд едяряк
йазмышды:
Бу аьыр эцнцмцн аьырлыьындан,
Бир йол бцкцлмяди дизлярин сянин.
Ай юмцр сирдашым, цзаьлыьындан
Силкиниб, чалханыб, эюзлярин сянин.
Щяля ня йашын вар сача дян дцшцб,
Бир йол севинмядин мяни баьышла.
Кечдийин йоллара думан-чян дцшцб,
Думаны баьышла, чяни баьышла.
Шаир «Галажагсан» шеириндя ися накам мящяббятини хатырлайараг онун
етибарсызлыьыны цзцня чырпараг демишдир:
Нечя айлар, иллярди дцз,
Гялбим аьлар эежя-эцндцз.
Даща мяндян ялини цз,
Сян аслансыз галажагсан.
231
Шаирин бу ил чапдан чыхмыш китабында юз яксини тапан бу бядбин шеир бизя
щагг верир дейяк ки, доьрудан да, бу эюзял инсан юз талейинин бяд
эятиряжяйини билирмиш. Доьрудур, о, дцнйасыны дяйишся дя истедадлы бир шаир
кими халгынын гялбиндя даим йашайажагдыр. Бялкя дя еля буна эюря «Эянжлик»
няшриййаты тяряфиндян бу ил чапдан бурахылмыш «Юлцмдян о йана» китабы бу
мягсядля йазылмышдыр. Шаир билирди ки, юлцмдян о йана щяр инсан юмрцндян
ямяли йадиэар галыр. Бир дя ки, Сямяд Вурьун демишкян: «Дцнйада галажаг
йалныз йарадан…»
Китаб охужулар тяряфиндян ряьбятля гаршыланмыш, ян йцксяк гиймятини
алмышдыр. Бу ися топлуда олан шеирлярин бядии жящятдян зянэин вя йени
олдуьуну демяйя щагг верир.
«Ачыг сюз», 26 декабр, 1992
232
VI
РЦСТЯМ РЦСТЯМЗАДЯ ФОЛКЛОРУН ГАРА
ФЯЩЛЯЛЯРИНДЯНДИР
Рцстям Рцстямзадянин ян бюйцк елми хидмятляриндян бири дя онун ел
гящряманлары щаггында халг ичярисиндя йайылмыш дастанлары топлайыб няшр
етдирмяси,
онлар щаггында
апардыьы арашдырмаларда бир сыра тарихи
мягамлары, бу гящряманларын йетишмясиня эятириб чыхаран ижтимаи-сийаси
зиддиййятлярин дярин елми тящлилини вермясидир. «Короьлу нявяляри»
адландырдыьы китабында кечян сон ясрлярдя йашамыш, халг кцтляляринин
ажынажаглы щяйатындан, ижтимаи-сийаси яксиклярин тюрятдийи фажияляря дюзмяйиб
дювлят гурумларынын апардыьы сийасятя гаршы чыхан, бу дювлятин ганунларына
табе олмагдан имтина едян ел ичиндян чыхмыш гящяряман оьулларын иэидлийини,
фярасятини, халгынын касыб тябягяляриня щюрмят вя мящяббят эюстярян, халгын
севэисини газанан, ады дилляр язбяри олан оьуллары щаггында гящяряманлыг
няьмяляри йарадан, онлары синялярдя йашадан, халгын ядябиййаты кими
горуйуб сахлайан ел сяняткарлары щаггында да дяйярли фикирляр сюйлямяси,
онларын сяняткарлыг мящарятинин цзя чыхармасы, бу дастанлары бир нюв
паспортлашдырмасыдыр.
Дастана йаздыьы юн сюзц вя дастанлардан бир нечясини онун узун илляр
эярэин ямяйинин, зящмятинин нятижяси кими китаба дахил етмяйи лазым билдик.
Mяmmяdnasir Sabit oьlu Sяidov: «Azяrbaycan шifahi xalq яdяbiyyatы
Azяrbaycan xalqынын hяyat salnamяsi, qяdim abidяsidir. Bu abidяnin
iчяrisindя xalq юzцnцn mцdafыячilяri, tarixi qяhrяmanlarы haqqынda dolьun
mяzmunlu шifahi яdяbiyyat nцmunяlяri yaratmышdыr. Bu baxыmdan
R.Rцstяmzadяnin yazdыьы «Azяrbaycanda tarixi qяhrяmanlыq dastanlarы»
adlы tяdqiqat яsяri son dяrяcя zяruri vя aktual bir mюvzudur. Mцxtяlif xalq
dastanlarыna yaxшы bяlяddir vя onlarы чox dцzgцn qruplaшdырыb. Eyni
zamanda tipoloji tяdqiqata yer vermiшdir. Bir sюzlя, R.Rцstяmzadя юmrцnц
xalq yaradыcыlыьыna baьlayan yorulmaz tяdqiqatчыdыr».
1. QЯDИM VЯ ORTA ЯSR DASTANLARINDA EL
QЯHRЯMANLARI
Azяrbaycan xalqынын mцbarizя tarixini araшdыrarkяn, onun tarixi qяdяr
qяdim olan folklorunu nяzяrdяn keчirяrkяn, etnoqrafiyasыны юyrяnяrkяn
gюrцrsяn ki, vяtяn uьrunda, el uьrunda чarpышmaq, шяrяflя yaшayыb, igidliklя
юlmяk bu xalqын яn nяcib keyfiyyяtlяrindяn olmuшdur. Юz tяbii sяrvяtlяri ilя
zяngin olan Azяrbaycan ticarяt yollarынын ayrыcынda yerlяшdiyindяn hяmiшя
xarici mцdaxilячilяrin hцcumuna mяruz qalmыш, istilaчыlar tяrяfindяn
xalqыmыzын zяngin sяrvяtlяri daьыdыlmыш, qarяt vя zяbt edilmiшdir. «... Bu
torpaqdan kimlяr keчmяmiшlяr. Bu yerdя axan чaylarын, bulaqlarын
suyundan kimlяr iчmяmiшdir. Parfiyanlar, romaлыlar, sasanilяr, яrяblяr,
sяlcuqlar, monqollar, tцrklяr, iranлыlar... Qяzяbli hюkmdarlaрыn, istилaчы
233
ordularын hцcumuna, qanлы mцharibяlяrinя meydan olan bu юlkяyя яsrlяrdяn
bяri чox aьыr zяrbяlяr dяymiшdir... Lakin zamaныn aьыr яli юlkяnin qцdrяt vя
gюzяlliyini mяhv edя bилмямишдир. Гящряman Azяrbaycan xalqы tarixin
mцxtялиф dюvlяrindя юz iчяrisindяn Cavanшir, Babяk, Koroьlu, Sяttar xan,
Qaчaq Nяbi kimi qяhrяmanlar yetiшdirmiш, юz istiqlaliyyяti, azadлыьы uьrunda
rяшadяtlя mцbarizя aparmышdыr».
Babalarыmыzын hяyatынda baш verяn bu hadisяlяr, ayrы-ayrы xalq
nцmayяndяlяrinin gюstяrdiklяri qяhrяmanлыqlar el яdяbiyyatынda silinmяz
izlяr buraxmышdыr. Vяtяn uьrunda, xalq azadлыьы uьrunda чarpышan bu
qяhrяmanlar haqqынda rяvayяtlяr, яfsanяlяr, nяьmяlяr, naьыllar vя dastanlar
yaranmышdыr. Azяrbaycan xalqынын bu zяngin яdяbiyyatы, mяdяniyyяt
abidяlяri, яdяbi materiallar, tarixi sяnяdlяr vя s. hяlя islamiyyяti qяbul
etmяmiш olan xalqыmыzын яn1 mцqяddяs yerlяrindя atяшpяrяst mяbяdlяrindя,
atяшgащларында saxlaныlыr, mцhafizя olunurdu. Яrяblяr Azяrbaycaны zяbt
(M.Arif. Seчilmiш яsяrlяri, III cild, Bakы, «Elm», 1972, s. 64) etdikdяn sonra
islam dinini yaymaq цчцn atяшpяrяstliyin bцtцn niшanяlяrini mяhv etmяyя
чaлышmыш, яski mяdяniyyяt abidяlяri ilя yanaшы яdяbi materiaллar, tarixi
sяnяdlяr dя yandыrыlmышdы. Bununla belя, yunan, рoma, яrяb vя fars
mцяlliflяrinin Azяrbaycan haqqыnda qяlяmя aldыqlaры materiallar iчяrisindя
babalarыmыzыn arzu vя istяklяrindяn geniш bяhs olunmuшdur. Bu materiallar
Midiyanын son hюkmdaры Astiaqыn, Massaket hюkmdarы Tomrisin,
eramыzdan sonra яrяb istilaчылarынa qarшы vuruшan Cavanшirin, Babяkin
vяtяnpяrvяrliyi, qяhrяmanлыьы haqqынda danышmaьa, fяxr etmяyя imkan verir.
Tarixdяn bяllidir ki, Midiya hakimi Astiaqын (eramыzdan qabaq 584550) mяьlubiyyяtindяn sonra hakimiyyяt baшыna keчmiш Kir bцtцn Midiyaны
юzцnя tabe etmяyя чaлышыr. O, Araz чayыныn шimalыnda azad vя sakit hяyat
sцrяn massaketlяri dя qul halыna salmaq qяrarынa gяlir. Kirin massaketlяrlя
olan mцbarizяsi Tomrisin adы ilя яlaqяdar yaranmыш rяvayяtdя юz яksini
tapmышdыr.
Rяvayяtя gюrя, Kir massaketlяri юzцnя tabe etmяk mяqsяdilя hiylяyя яl
atыr. O, massaketlяrin hюkmdarы Tomrisя elчi gюndяrir, onunla evlяnmяk
istяdiyini bildirir. Tomris Kirin onun юzцnя deyil, mяmlяkяtinя aшiq
olduьunu, taxtынa sahib olmaq istяdiyini baшa dцшцr. Mяhz buna gюrя dя o,
Kirin elчilяrinя rяdd cavabы verir. Шah isя planыныn baш tуtmadыьыны gюrцb
ordu ilя Arazыn kяnarына gяlir, aчыqdan-aчыьa mцharibяyя hazыrlaшыr. Kirin
чay цzяrindя kюrpцlяr saldыьныы gюrяn Tomris ona belя bir sifariш gюndяrir:
- Sяn, ey insan qaныны iчmяkdяn yorulmayan шah! Gяl tutduьun iшdяn яl
чяk. Sяn haradan bilirsяn ki, baшladыьыn iш axыrda sяnin xeyrinя qurtaracaq.
Bu iшlяri dayandыr, юz adamlarыna padшahлыq elя. Bizim dя юz yerimizdя
yaшamaьыmыza mane olma. Yox, яgяr mцtlяq mцharibя elяmяk istяyirsяnsя,
biz sяndяn qorxmayыrыq... Sahillяri kюrpцlяrlя birlяшdirmяyin mяnasы yoxdur.
Ya sяn geri чяkil, biz o tяrяfя keчib orada vuruшaq, ya da biz чяkilяk, sяn bu
tяrяfя keч, burada vuruшaq.
234
Kir ikinci tяklifы qяbul edir vя yeni hiylяyя яl atыr. Qoшunun яlsizayaqsыzlarыnы, yaraлыlarыны, bir sюzlя, mцharibяdя ona lazыm olmayanlarыны
чoxlu yemяk-iчmяklя bяrabяr mцharibя edяcяklяri yerdя qoyub юzц яsas
ordu hissяsi ilя pusquya gedir. Tomrisin bu hiylяgяr plandan xяbяri olmayan
oьlu Spraqarises ordunun цчdя bir hissяsi ilя hцcum edir. Onlarы
darmadaьыn etdikdяn sonra yeyib, iчib istirahяt edirlяr. Bu zaman шah
pusqudan чыxaraq onlara hцcum edir. Yuxulamыш яsgяrlяri qыrmaq, яlbяttя,
asan idi. Belя dя olur. Tomrisin oьlu ayыldыьы zaman юzцnц buxovla
baьlanmыш яsir gюrцr. O, шahdan qollarыnыn aчыlmasыны xahiш edir. Шahын
яmrilя onun qollarыны aчыrlar. Baшqa bir чыxыш yolu tapa bilmяyяn Spraqarises
dцшmяn яlindя яsir qalmaьы юz шяninя sыьышdыrmыr, яllяrinin aчыlmыш olduьunu
gюrcяk юzцnц юldцrцr.
Шahын hiylяsini, qoшunun vя oьlunun baшыna gяlяnlяri bilяn qяhrяman
Tomris ordusunu nizamlayaraq dцшmяn цzяrinя hцcuma keчir. Dяhшяtli
vuruшma baшlayыr. Qяhrяman massaketlяr sяrhяdi keчir, dцшmяni
darmadaьыn daьыdыrlar. Mяьrur vя hiylяgяr шahы isя yatmыш olduьu halda
deyil, qяhrяmancasыna vuruш meydanынda юлdцrцrlяr.
Tomris bir tuluьu insan qanы ilя doldurub шahын kяllяsini tuluьun
iчяrisinя saldыrыr, istehza иля deyir:
- Sяn hiylя ilя mяnim яsgяrlяrimi vя oьlumu юldцrцb цrяyimя daь
чяkdin. Mяn isя, sяni dюyцшdя mяьлуb etdim. Sяn qandan doymaq
istяmirdin, indi mяn sяni doydurmaq istяyirяm. Ич, istяdiyin qяdяr iч, bяlkя
doyasan.
Midiyaлыlarыn юz azadlыqlarы uьrunda apardыqlarы mцbarizяlяr onlarca
belя qяhrяmanlыq rяvayяtlяri, bahadыrлыq dastanlarы yaratmышdыr. Tomrisin
gюstяrdiyi bu яfsanяvi qяhrяmanlыq sonrakы яsrlяrdя юz ideya istiqamяtini
Nizaminin Nцшabя surяtindя tapmышdыr. Яsяrdя nяql edilir ki, Makedoniyalы
Иskяndяr Bяrdя hюkmdaры «Tovuz kimi gюzяl, ahu kimi чevik, mяlяk tяbiяtli,
aьыlлы vя iradяli» Nцшabя haqqынda sюhbяtlяr eшidir, onu яlя keчirmяklя
Azяrbaycanы юz hюkmц altынa almaьы qяt edir. O, elчi sifяtilя Nцшabяnin
sarayыna gяlir. Nцшabя elчinin mяьrurluьunu gюrцb,
onun Иskяndяr
olduьunu baшa dцшцr vя deyir:
Ey cяsur padшah, eшq olsun sяnя,
Elчilik edirsяn юzцn юzцnя...
Lakin elчi Иskяndяr olduьunu boynuna almыr. Nцшabя Иskяndяrin
шяklinin elчiyя verilmяsini яmr edir. Elчi шяkli gюrdцkdя Иskяndяr olmasыnы
etiraf etmяyя mяcbur olur.
Hюkmdar qadын bununla kifayяtlяnmir. O, Иskяndяrin шяrяfinя gюzяl bir
sцfrя aчdыrыr. Sцfrяyя cцrbяcцr xюrяklяr dцzdцrцr, шahыn qarшыsыna dюrd
bцllur kasada daш-qaш qoydurub, ona yemяsini tяklif edir. Шah isя дaш-гaшыn
yemяli шey olmadыьыны sюylяdikdя Nцшabя ona belя cavab verir:
Daшыn ki, boьaza yolu yox daha,
235
Faydasыz, yaramaz belя daш цчцn
Bu qяdяr vuruшmaq, чarpышmaq neчцn?
Kirin Tomrisя cavabынын яksinя olaraq Иskяndяr Nцшabяnin aьыl vя
hцnяrini alqышlayыr, onunla mцharibя etmяdяn qoшununu чяkib gedir.
Яksinя, onunla dostluq mцnasibяtlяri yaradыr vя bir neчя dяfя Nцшabяni
dardan qurtarыr.
Яlbяttя, Kirin aьыlsыz hяrяkяti, gюrцnцr, Nizaminin xoшuna gяlmяmiш,
bu sяbяbdяn dя Nцшabя ilя Иskяndяri mюhkяm dostluq tellяri иля baьlamышdыr.
Шяrqin hяr iki hюkmdarы (Kir vя Иskяndяr) iki qяhrяman qadынын
(Tomrisin vя Nцшabяnin) hюkmdar olduьu юlkяyя soxulmaьa vя bu юlkяlяri
hiylяgяrcяsinя юz itaяtlяri altынa almaьa cяhd gюstяrirlяr. Lakin яввяlki
hюkmdarын aьыlsыzлыьы sonrakы yaradыcыlarын qяhrяmanlarынa ibrяt dяrsi
vermiшdir. Иstяr Tomrisin oьlu, istяrsя bundan sonra yaшayыb, xaricilяrя qarшы
mцbarizя aparmыш qяhrяman Babяkin oьlu eyni яqidяdя, eyni fikirdя
olmuшdur: «Яsir olmaq rяzalяtdir...»
Hяr ikisi dцшmяnя - biri iranлыlara, o biri isя яrяblяrя яsir dцшцr. Lakin
dцшmяn яlindя яsir qalmaq bu gяnc cяngavяrlяrin яyilmяz vцqarыna uyьun
olmadыьынa gюrя hяr ikisi fцrsяtdяn istifadя edib «sarala-sarala dцшmяn
яlindя yaшamaqdansa, qыzara-qыzara юlmяyi» цstцn tutur vя юzlяrini mяhv
edirlяr. Onlaрыn mяrdliklя юlmяlяrini xalq ифтихарла xatыrlayыr, nяьmяlяrdя,
rяvayяtlяrdя, яfsanяlяrdя яbяdilяшdirяrяk nяsillяr цчцn nцmunя gюstяrir.
Яgяr qяhrяman Tomrisin oьlu Spraqarisesин cяsarяti Babяklяr цчцn nцmunя
olmuшdursa, cяngavяr Babяkin oьlunun cяsarяti dя ondan sonrakы nяsillяr
цчцn юrnяk gюstяrilmiшdir. Яrяb istilaчыlarынa qarшы vuruшan Babяk юz
oьlunu mцharibя meydanынa gюndяrяrkяn ona belя tapшыrыq verir:
- Get, quduz dцшмяnlя чarpыш, onu яz, lazыm gяlяrsя namusla юl, ancaq
dцшmяnя яsir dцшmя. Яsir olmaq rяzalяtdir.
Tяsadцfяn gяnc dюyцшчц яrяblяr tяrяfindяn яsir alыnarkяn Babяk ona
belя cavab gюndяrir:
- Mяnim oьlum яsir dцшя bilmяz, sяn mяnim oьlum deyilsяn.
Mяhz buna gюrя dя cяsur gяnc юzцnц юldцrцr.
Dюyцшlяrdя bюyцk qяhrяmanlыqlar gюstяrmiш Babяk 837-ci ildя
sentyabrыn 4-dя yerli feodallarыn xяyanяti nяticяsindя юldцrцlmцшdцr. Bu
юlцm haqqынda bir sыra rяvayяtlяr danышыlыr. Tarixчilяr onun юlцmцnц belя
tяsvir edirlяr:
«Babяk xяlifяnin hцzцrunda bюyцk яzabla edam olundu. Babяk
Mюltяsimin vя cяlladlarын qarшыsынda юzцnц bюyцk lяyaqяtlя apardы. O,
aman istяmяdi vя юz яqidяsindяn яl чяkmяdi. Яввяl onun яllяrini vя
ayaqlarыnы, sonra isя baшыны vurdular. Hяtta Babяkя dцшmяn mцnasibяt
bяslяyяn feodal яrяb tarixчilяri etiraf edirdilяr ki, o, bцtцn bu яziyyяtlяrя
mцstяsna dяrяcяdя mяrdliklя dюzdц». (Azяrbaycan tarixi. IIIcilddя, Icild,
Baх, 1958, s. 140).
236
Rяvayяt edirlяr ki, onun bir яli kяsildikdя o biri яli ilя bir qяdяr qan
gюtцrцb цzцnя sцrtцr. Orada olanlardan bяzilяri: «Nя цчцn belя etdin?» deyя soruшduqda Babяk deyir:
- Qorxdum qanыm axыb rяngim saralsын, camaat da bunu gюrцb elя
gцman etsin ki, mяn qorxuram. (SяidNяфиsi. Babяk, Bakы, 1960, s. 121).
Цmumiyyяtlя, IX яsrdя Azяrbaycan шяraitindя baш verяn яn mцhцm
hadisя Babяk цsyaны olmuшdur. Heч cцr inanmaq olmaz ki, bu шair xalq
uzun illяr яrяb iшьalчылaынa qarшы mцbarizя aparmыш xalq qяhrяmanы
Cavanшir, Cavidan, Babяk haqqыnda dastan yaratmamыш olsun. Halbuki bir
sыra alimlяr Babяk haqqынda nяьmя vя dastan olduьunu xяbяr verirlяr.
Gюrkяmli Иran alimi Sяid Nяfisi yazыr: «Babяk vя onun sяrgцzяшtlяri
haqqынda яrяb шairlяri bir чox шeirlяr, dastanlar yazmышdыr. Bяzilяri dя bu
шeirlяri юz яsяrlяrinя salmышlar. Mяsяlяn, Raqib Иsfahanлы lяqяbilя mяшhur
Яbцlqasыm Hцseyn Иbn Mяhяmmяd Mцfezzelин «Mцhazirat Яl-цdяba vя
Mцhazirat Яш-шцяra vя el-bцlяca» adlы mяшhur kitabынda bir qadыnыn
Babяkin dardan asылmasыны tяsvir edяn шeirindяn цч beyt gяtirilmiшdir».
(SяidNяfisi. Babяk, Baх, 1960, s. 155-156).
Azяrbaycan xalqы da юz qяhrяman oьlunun adыны bir sыra xalq
яdяbiyyatы janrlarынda яbяdilяшdirmiшdir. Hяmid Araslы yazыr: «Xalq
qяhrяmanы Babяkin 20 ildяn artыq xilafяtя qarшы aparmыш olduьu mцbarizя,
onun mяrd vя inamlы vuruшu, mяrdanя юlцmц Babяk haqqыnda bir чox шifahi
bяdii яsяrlяrin yaranmasынa sяbяb olmuшdur». Lakin bu яsяrlяrin чoxu bizя
чatmamышdыr. Шцbhяsiz, bunun mцяyyяn sяbяblяri vardыr ki, яn яsaslarы
aшaьыdakыlardыr:
1. Иstяr Cavanшir, istяrsя dя Cavidan vя Babяk xilafяtя, islamiyyяtя qarшы
mцbarizя aparmышlar. Яrяblяr isя onlarы dinsiz adlandыrmыш vя onlarыn adынa
islam ruhanilяrinin dцzяltmiш olduqlarы bюhtanlar yaymышlar. Bu
qяhrяmanlarын haqqынda yaradыlmыш bяdii яsяrlяrin danышыlыb yayылmasыna
imkan vermяmiш, belяliklя dя, orta яsrin яn bюyцk cяngavяri olan bu цч
qяhrяmanыn adlarыnы tяdrici surяtdя unutdurmaьa чalышmышlar.
2. Bu rяvayяt vя dastanlar xalqын mяnafeyini gцdmцш, istismar edяnlяrя
qarшы yaradыlmышdыr. Buna gюrя dя hakim tяbяqя bu dastanlarыn geniш xalq
kцtlяsi arasынda vя saraylarda ifa edilmяsinя maneчilik tюrяtmiш, yayыlmasыna
imkan vermяmiшlяr.
3. Tarixi qяhrяmanлыq dastanlarыныn dini etiqadlarla heч bir яlaqяsi
yoxdur. Dini etiqadlardan uzaq olan bu janr dinя, hakim tяbяqяyя vя xarici
dцшmяnlяrя qarшы mцbarizя aparan milli xalq qяhrяmanlarынын, hяmчinin
onun яtrafыnda birlяшяn xalqын arzu vя istяklяrinin tяrяnnцmцdцr. Odur ki,
hяmiшя xalqы azadlыq уьrуnda mцbarizяyя sяslяyяn bu dastanlarы vя digяr
шifahi яdяbiyyat nцmunяlяrini ifa edяnlяr, yayыb yaшadanlar tяqib olunmuш,
cяzalandыrыlmышdыr.
Lakin шifahi шяkildя yayыlыb zяmanяmizя qяdяr gяlяn bir чox шifahi
яdяbiyyat nцmunяlяri ilя yanaшы, xoшbяxtlikdяn, Azяrbaycan яdяbiyyatыны
sevяn, onun qiymяtli incilяrini toplayыb yazan, qoruyub saxlayan, belяliklя
dя gяlяcяk яdяbiyyat tarixчilяrinin iшini yцngцllяшdirяn adamlar az
237
olmamышdыr. Mяhz bunlarын tяqdirяlayiq яmяyi sayяsindя bu gцn
tяdqiqatчыlar min illik bir яdяbiyyatdan cяsarяtlя danышa bilir, Azяrbaycan
яdяbiyyatынын inkiшaf yollarыны юyrяnirlяr. Bu qяbil qяdim abidяlяrimizdяn
biri dя «Kitabi-Dяdя Qorqud» dastanlarыdыr.
«Kitabi - Dяdя Qorqud». Bu abidяnin tцrk dilli xalqlarын etnoqrafiyasы,
dili, яdяbiyyatы, mяiшяti, psixologiyasы, arzu vя istяklяrinin юyrяnilmяsindя
bюyцk яhяmiyyяti vardыr.
«Kitabi - Dяdя Qorqud»un elm alяminя mяlum olduьu вaxtdan чox
keчmяmiшdir. Bu mцddяt яrzindя hяmin abidя щаqqыnda dяyяrli mяqalяlяr
yazыlmыш, dissertasiyalar mцdafiя еdilmiш, tяrcцmяlяr olunmuшdur. Bunlarын
sыrasыnda Ditsin, Бartoldun, Rossinin, Kilisli Mцяllim Rцfetin, Orxan
Шaiqin,
-Мяhяrrяm
Erginin,
H.Araslanын,
V.Jirmunskinin,
Я.Dяmirчiзadяnin,
M.Tяhmasibin,
Я.Sultanlынын,
X.Koroglunun,
Ш.Cяmшidovun vя baшqalarыныn яsяrlяri diqqяtяlayiqdir. Bu gюrkяmli
alimlяrin xidmяti sayяsindя «Kitabi-Dяdя Qorqud» boylarы bцtцn dцnya
xalqlarынa tanыdыlmышdыr. Onlar bu qiymяtli abidя цzяrindя tяdqiqat
apararkяn bir sыra mцhцm mяsяlяlяri aydыnlaшdыrmaьa чalышmышlar. Onlarыn
яn яsaslarы aшaьыdakыlardыr:
 «Kitabi-Dяdя Qorqud» boylarы nя vaxt yaranmышdыr?
 Bu boylar hansы tarixi hadisяlяrin sяbяbindяn doьmuшdur?
 Yazыya nя vaxt vя kim tяrяfинdяn alыnmышdыr?
Drezdяn vя Vatikan kitabxanalarыna hansы yolla vя nя vaxt gяlib
чыxmышdыr?
Dяdя Qorqud kimdir vя s.
Bu mяsяlяlяrin hяllindя demяk olar ki, alimlяrin яksяriyyяti eyni
fыkirdяdirlяr. Bu яtrafda xeyli tяdqiqat aparыldыьыna vя monoqrafiyalar
yazылыb чap edildiyinя baxmayaraq, hяlя dя bir sыra problemlяr mцbahisяли
qalmышdыr.
Bir sыra alimlяr «Kitabi-Dяdя Qorqud» boylarыныn яldя olan nцsxяsinin
XV яsrdя yazыya alыndыьыны qeyd edirlяr. Onlar bu mяsяlяdя Drezden vя
Vatikan nцsxяlяrinin sonunda XV яsrdя yaшamыш vя hakimiyyяtdя olmuш
Osman paшanын tarixinin qeyd olunmasынa яsaslaныrlar.
Mяlumdur ki, tarixdя bir neчя Osman adлы шяxs olmuшdur. «KitabiDяdя Qorqud» boylarыnын mцqяddimяsindя adы чяkilяn Osman nяsli oьuz
tayfalarынын Qaya qяbilяsinя mяxsusdur. (Knигa Moeгo Деде Koркутa. M.Л. 1962, c.ll) Osman юzц isя Tцrkiyя sultanлыьыныn яsasыны qoymuш Birinci
Osmandыr. 1258-ci ilin oktyabrыnda anadan olmuш Birinci Osman atasы
Яrtoьrulun юlцmцndяn sonra (tяxminяn 1281-ci ildя) hakimiyyяti яlя aлыr,
Tцrk Qaya qяbilяsinin baшчыsы olur. Onun adы ilя hяmin qяbilя bundan sonra
юzцnц Osman vя yaxud da Osmanлы adlandыrыr. Sonralar bu sultanlыq юz
hцdudlarыnы xeyli geniшlяndirяrяk Bюyцk Osmanlы imperiyasыны tяшkil edir.
Xцsusilя III Sultan Muradын hakimiyyяti dюvrцndя (1574-1595)
imperiyanын bюyцk baшчыlarыndan biri olan Osman paшanын iшьalчылыг
fяaliyyяti ilя Azяrbaycan da zяbt ediлиr. Bilavasitя onun Azяrbaycanda
238
olduьu dюvrlя Dяdя Qoqud boylarынын sonunda verilяn Osman paшanын
юlцm tarixi - 993-cц ilя (hicri ilя 1585-ci il) uyьun gяlir.
Яslindя Dяdя Qorqud boylarы Oьuz qяbilяlяrinin mяdhnamяsidir. Hяtta
kitabын mцqяddimяsindя Oьuz tayfasынa mяxsus Qaya qяbilяsinin vя bu
qяbilяdяn olan Osmanын шяninя Dяdя Qorqud bir arzu da sюylяyir. «Kaш
axыrda hakimiyyяt Qaya qяbilяsinя чata, kimsяnя яllяrindяn almaya, axыr
zaman olub qiyamяt qopunca». (Kitabi - Dяdя Qorqud. Baх, 1962, s. 11).
Шцbhяsiz, Oьuz bяylяrinin шяninя sюylяnmiш belя arzular Osmanlы
paшalaрынын xoшuna gяlmяyя bilmяzdi. Hяm dя bu elя bir dюvr idi ki, bu
dюvrdя ozanlar, yanшaqlar, aшыqlar bюyцk nцfuz sahibi idilяr. «XVI яsrdя
xalq yaradыcыlыьы, xцsusilя aшыq яdяbiyyatы yalnыz xalq iчяrisindя deyil, hяtta
sarayda da bюyцk bir rяьbяtlя qarшыlaныrdы». (Azяrbaycan яdяbiyyatы tarixi.
3 cilddя, I cild, s. 329).
Mяhz Oьuz bяylяrinin qяhrяmanлыьыndan, igidliyindяn, mяrdliyindяn vя
s. bяhs edяn bu dastanlar bюyцk nцfuza malik olmuш, hamынын diqqяtini cяlb
etmiшdir. Azяrbaycanda hakim olan Osman paшa da boylaры чox sevmiш,
maraqlanmыш, onu nяql edяn aшыьa mяftun olmuшdur. Mяhz buna gюrя dя
Osman paшaya qulluq gюstяrяn saray mirzяlяri onu yazыya alыb, юlцmц ilя
яlaqяdar olaraq kitabын sonunda da onun юlцm tarixini qeyd etmiшlяr.
Maraqlы burasыdыr ki, Oьuz qяbilяlяrinин dilindя yaradыlmыш bu boylar
mяhz Osmanlы imperiyasыnыn baшqa vilayяtlяrindя, paшalыqlarынda deyil,
Azяrbaycan topaьынda yazыya alыnmышdыr. Bizя belя gяlir ki, III Sultan
Muradыn dюvrцndя Azяrbaycan torpaьыны iшьal edяn tцrk ordusunun
baшынda mяhz Osman paшa dururdu. Hяtta o, Azяrbaycana iki dяfя hцcuma
keчmiшdir.
Yeri gяlmiшkяn qeyd edяk ki, bu dюvrlяrdя Azяrbaycan яrazisindя
«Kitabi - Dяdя Qorqud» boylarынын geniш sюhrяt tapmasы da tяsadцfi
deyildir. Bюyцk rus mцtяfяkkiri N.A.Dobrolyubov demiшdir: «Doьma
vяtяnin fяlakяtя uьradыьы zamanlarda xalq юz keчmiш шюhrяtini xatыrlayaraq
qяdim яfsanяlяrя, rяvayяtlяrя mцraciяt edir, onlarы yenidяn iшляmяyя, yenidяn
canlandыrmaьa baшlayыr.1 Mцяllif rus dastanlarы, rus qяhrяmanлыq nяьmяlяri
haqqынda daнышaraq gюstяrir ki: «bu dastanlar baшlanьыcыnda hazыrkы
vяziyyяtя qarшы -vяtяnin yeni fяlakяtя uьradыьы zamandakы vяziyyяtя qarшы acы
bir tяnя olur, sonra isя hazыrkы qяmlяri unutdurduьundan, hяtta tяsяlli
verdiyindяn, xalqы maraqlandыrыr vя keчmiш hadisяni indiki iшin gediшinя
tяtbiq etmяyя mяcbur edir». (H.A. Добролйубов. I тoм, Л:, l, 1934, c. 216 2.
Yenя orada).
Bюyцk mцtяfяkkirin rus xalqынын vaxtilя qяsbkarlara qarшы mцbarizя
apardыьы dюvrя aid dediyi bu fikri bilavasitя XIV-XV яsrlяrdя Azяrbaycan
xalqынын xarici iшьalчыlara qarшы mцbarizя apardыьы яsrlяrя dя aid etmяk
mцmkцndцr. Bu dюvrdя monqollarыn, iranлыlarын, tцrk ordularыnын
Azяrbaycan yurdunu, Azяrbaycan torpaьыны talan etdiklяri, xalqы яsir aparыb
qul kimi satdыqlaры qanlы vuruшmalar yerli яhalini acынacaqlы bir vяziyyяtя
salmышdы. Mяsяlяn, tarixчilяr yazыrlar ki, 1585-ci ilin yazынda Osman paшanын
komandanлыq etdiyi tцrk qoшunlarы Tяbrizя tяrяf hяrяkяt edir, Tяbrizя
239
soxulur vя xeyli daьыntыlar tюrяdir. Lakin xalqыn azadлыг mцbarizяsi
istilaчыlarы Tяbrizi tяrk etmяyя mяcbur edir. «Onlar geri чяkilяrkяn шяhяrdя
dяhшяtli talanlar tюrяdirlяr. 16 minя qяdяr шяhяrli юldцrцlmцш, чoxlu qadын vя
uшaq яsir aparыlmышdыr. Salamat qalan яhali isя шяhяrdяn qaчmышdы. Dцшmяn
qoшunlarы Gяncя, Шamaxы, Bakы vя baшqa шяhяrlяri talan etmiш, яllяrinя keчяn
hяr шeyi юzlяri ilя aparmышdыlar. XVII яsr sяyyahы Юvliya Чяlяbi yazыr ki,
Osman paшa Azяrbaycanda «gюzяl bir binanын damынын qцbbяsini, pяncяrя
чяrчivяlяri vя шцшяlяrinin hamыsыnы чыxarыb sultan цчцn aparmышdы; o da,
onlardan indiki Sultaniyyя baьчasыnыn yerindя bir «Qяsri humayun»
tikdirmiшdi. Hяmin qяsr baxanlarы heyrяt iчindя buraxыr».
Azяrbaycan xalqы aьыr ышgяncяlяrя mяruz qaldыьы цчцn юz keчmiш
шюhrяtini yada salaraq Cavanшir, Babяk haqqынdakы rяvayяt vя nяьmяlяri
yenidяn canlandыrmыш, Dяdя Qorqud boylarыna mцraciяt etmiшdir. Mяhz
Dяdя Qorqud boylaры bu mяqsяdlя XV яsrdя bюyцk шюhrяt tapmышdыr. Onu
yazыya alan isя gцclц dini tяhsil gюrmцш, fars, яrяb vя oьuz dilini kamil bilяn
bir шяxs olmuшdur. Onun xidmяti чox bюyцkdцr. Dяdя Qorqud boylarынын
tяdqiqatчыlarынdan Яli Sultanlы yazыr: «Belя gюrцnцr ki, katib яrяb
istilasыndan чox-чox sonra xanlar sarayыnda yaшamыш olan mцsяlman яqidяli,
юz dюvrцnцn kitab dili ilя tanыш olan istedadлы bir шяxs imiш».
«Kitabi-Dяdя Qorqud»da bir sыra dini motivlяrin olmasы шцbhя
doьurmur. Чцnki bюyцk klassiklяrimiz olan Nizami, Fцzuli kimi dцnya
шюhrяti tapmыш шairlяrimiz dя юz яsяrlяrini mяhz bu цsulla mцhafыzя etmiшlяr.
Orta яsr feodal Azяrbaycanынda xцsusilя dinin чox geniш yayыldыьы bir dюvrdя
Dяdя Qorqud boylarы dinlя яlaqяlяndirilmяsяydi, geniш kцtlя arasынda yayылa
bilmяzdi. Buna gюrя dя onun ifaчыlarы vя yazыya alanlarы yeri gяldikcя dini
ehкamlardan istifadя etmiшlяr.
Yazыya alan mirzяnin, bizcя, etnoqrafiyaны vя folkloru yaxшы bilmяsinin
nяticяsidir ki, bir sыra Azяrbaycan adяt-яnяnяlяri, arxaiklяшmiш ifadяlяr
boylarda olduьu kimi saxlanылmышdыr. Hяtta mцasir dюvrцmцzdя belя xalq
yaradыcыlыьы nцmunяlяrini yazыya alarkяn mцtяxяssislяr orada arxaik
ifadяlяrin saxlanmasыnы, danышanын priyomlarыын, ifadя tяrzini olduьu kimi
vermяyi mяslяhяt bilirlяr. Bununla яsяrin nя vaxt yarandыьы, harada, necя
meydana gяldiyi vя s. mцяyyяnlяшir.
Boylarын, яslindя, yazыya alынmasы tarixi hяlя dя qeyri-mцяyyяndir. Bu
barяdя alimlяrimiz mцxtяlif fikirlяr yцrцtmцшlяr. Bяzilяri XIII яsrdяn sonra,
bяzilяri XVI, bяzilяri isя XV vя XVI яsrlяrdя yazыya alынdыьыnы sюylяyirlяr.
Belяliklя, qяti шяkildя demяk olar ki, bu boylar яn uzaьы XIII яsrdяn sonra
qяlяmя alыnmыш, bizя mяlum olan kitab шяklinя dцшmцшdцr. Lakin
burada ancaq kitabын yazыya alынmasы vaxtы haqqынda danышыlыr. (Azяrbaycan
шifahixal qяdяbiyyatыna aid tяdqiqlяr. Ikitab,Baх, 1961, s. 16)
V.M. Jirmunski vя Bartold abidяnin XV яsrdя yazыya alыnmasыны qeyd
etmiшlяr. (В.M. Ъирмунский. Тйуркский героический епос. M.1974, c. 531.
Книга Моего Деде Коркута, с. 205).
Belя nцmunяlяrin sayыны xeyli artыrmaq da olar. Maraqлы burasыdыr ki,
italyan шяrqшцnasы Eteri Rossi Dяdя Qorqud boylarынын yazыya alынmasыны
240
XVI яsrin ikinci yarыsыna aid edir. (Книга Моего Деде Коркута, с. 139).
Яlbяttя, E.Rossinin dediyindя mцяyyяn hяqiqяt vardыr. Xцsusilя, elm
alяminя mяlum olan hяr iki nцsxяnin sonunda eyni xяtlя qeyd olunmuш
tarixin hяr ikisi XVI яsrя aiddir. Hяmin rяqяmlяri nяzяrя alsaq, doьrуdan
da, dastanlarыn XVI яsrin ikinci yarыsыnda qяlяmя, yazыya alынdыьы bяlli olar.
Шцbhяsiz, bu rяqяmlяr heч dя Dяdя Qorqud boylarынын yaranma tarixi
deyildir. Bunlar hяmin boylarын yazыya alынma tяqvimidir. Dяdя Qorqud
boylarыныn zяmini vя ana beшiyi isя mяhz Bartoldun qeyd etdiyi kimi islam
dininin yaranmasынын birinci яsrinя aiddir. (Книга Моего Деде Коркута, с.
139). IX яsrdяn sonra isя bu boylar yayыlmaьa, шюhrяtlяnmяyя baшlamыш,
hяtta XIV, XV vя XVI яsr шairlяrиnin dя nяzяr-diqqяtini cяlб etmiшdir. Tцrk
alimi M.Erginin yazdыьыna gюrя «Leyli-Mяcnun» poemasынын mцяllifы Qul
Ata da юz яsяrindя Dяdя Qorqud adыны чяkmiшdir. (M.Erкиn. Dede Qorqud
kitabы, Ankara, 1958, s. 45).
Belяliklя, hafиzяlяrdя yaшayan, yaddaшlarda dolaшan Dяdя Qorqud
dastanlaры monqol vя Qыzыl Orda istilaчы qoшunlarыn, hяmчinin tцrk iшьaл
ordularынын Azяrbaycan torpaьыны zяbt etdiklяri dюvrlяrdя yenidяn
xatыrlanmыш, yenidяn canlanmыш, yeni Basatlanын, Qaracuq Чobanlarын,
qяhrяman Uruzlarыn, Beyrяklяrin, Buьaclarын, habelя igid Burla xatunlarын,
Banu Чiчяklяrin, Selcan Xatun kimi qяhrяman qыzlarын yaranmasы цчцn
шяrait hazыrlanmышdыр. Яlbяttя, bu hazыrlamalar
«Коroьlu» kimi qяhrяmanлыq eposunun yaranmasыna sяbяb olmuшdur.
«Qara Mяlik» dastamnda vяtяnpяrvяrlik. Bu dastaныn tarixi чox
qяdimdir. Яsяrdя XII яsr hadisяlяri tяsvir olunmuшdur. Dastaныn maraглы
kompozisiyasы vardыr.
Шяmsяddin Eldяgizin oьlu Nцsrяtяddin atasыndan dяrs alaraq gцclц bir
pяhlяvan olur. Atasыныn юlцmцndяn sonra ona яmisi himayяdarлыq edir, daha
чox hюrmяt gюstяrir. Onu sarayын baш pяhlяvaны tяyin edir. Иldя bir dяfя
юlkяnin bцtцn pяhlяvanlarы saray meydanынa toplaшыr vя burada яn gцclц
pяhlяvanlarын yarышы keчirilir. Yarышda Nцsrяtяddin hamынын arxasыnы yerя
vurur vя belяliklя dя, bцtцn yыьылanlaрыn, o cцmlяdяn, saray adamlarыnын,
яmisinin hюrmяtini qazanыr. Bu il yenя юlkяnin яn gцclц pяhlяvanlarы saray
meydanынa toplanыr. Nцsrяtяddin юlkяnin яn gцclц pяhlяvanlarы ilя gцlяшir.
Hamысыны mяьlub edib qцrrяlяnir. Elя bu ara tamaшaya toplaшanlaрыn
iчяrisindяn яyni cыr-жынdыr, yoxsul, lakin ucaboylu, enlikцrяkli, pяhlяvan
cцssяli bir cavan irяli yeriyir, шaha baш яyir, Nцsrяtяddinlя gцlяшя izn alыr.
Lakin gцlяшmяzdяn яvvяl belя bir шяrt kяsirlяr ki, kim Nцsrяtяddin
pяhlяvaныn atasы Mяhяmmяd Cahan Pяhlяvanын kamanы ilя ox ata bilsя,
hяmin ox-kaman da onun olacaq. Bu zaman gцlяшmяyя чыxan yoxsul oьlan
bir-birinin ardыnca цч-dюrd ox чяkib havaya buraxыr. Bundan Nцsrяtяddin
pяhlяvan daha da pяrt olur. Meydana чыxыb gцlяшirlяr. Hяmin yoxsul oьlan
Nцsrяtяddin pяhlяvaныn kцrяyini цc dяfя bir-birinin ardынca yerя qoyur.
Meydana toplaшanlar bu oьlaны цrяkdяn alqышlayыrlar. Nцsrяtяddin pяhlяvan
vя onun tяrяfdarlarы da oьlanы tяriflяyirlяr. Lakin padшah camaatdan чяkinib
юz sюzцnцn цstцndя dayaныr vя bu cavan oьlaны sarayын baш pяhlяvanы tяyin
241
edir. Onu saraya apaрыb cыр-cынdыrыны чыxartdырыr, tяzя pяhlяvan paltarы
geydirir, yaraq-yasaq verirlяr. Lakin bu yoxsul pяhlяvan Nцsrяtяddin
pяhlяvaны mяьlub edib kцrяyini yerя qoyduьu цчцn padшahын onu heч
zaman baьышlamayacаьыны duyur, sarayын baш pяhlяvanы tяyin edилdiyinin dя
bir kяlяk olduьunu hiss edir. Odur ki, gюzцnя yuxu getmir. Axшamdan xeyli
keчmiш o, Salavat adlы dostunu, bir neчя dяst paltar, чюrяk gюtцrцb saraydan
qaчыr.
Hяmin pяhlяvanыn adы Mяlikdir. Sifяtinin dяrisi qara olduьundan ona
Qara Mяlik deyirlяr. Atasы hяlя kюrpя ikяn юlmцш, anasы onu qulluqчuluqla
saxlayыb, bюyцtmцшdцr. On bir yaшынda hamballara qoшulub hambalлыq edir.
Юzцnц dя, anasыnы da saxlayыr. Hambalлыqda bяrkiyib daha da qцvvяtli bir
oьlan olur. Sonra da Яhmяd adlы bir tacirя nюkяrчilik edir. Tacir Яhmяdin
dя Rцxsarя adlы gюzяl bir qыzы varmыш. Qara Mяlik bir kюnцldяn min kюnцlя
ona aшiq olur. Qыz da Mяliyin qoчaq oьlan olduьunu gюrцb onu sevir. Lakin
onlar bu barяdя heч kяsя heч nя deyя bilmirlяr. Чцnki kasыbчылыьын цzц qara
olsun, Rцxsarя varlы bir tacir qыzы olsa da, Mяlik чox kasыb bir oьlan idi.
Gцnlяrin birindя Rцxsarя evя gяlяrkяn Mяliyi gюrцb ona xяbяr verir ki,
sabah Tяbrizdя юlkяnin bцtцn pяhlяvanlaры gцlяшяcяklяr, kim qalib чыxsa,
padшah ona yaxшы яnam verяcяk. Rцsxarяnin tяkifi ilя Mяlik dя Tяbrizя gяlir,
hяmin yarышda iшtirak edir. O, elя baшa dцшцr ki, doьrudan da, padшah ona
яnam verяcяk. Ancaq iш onun fikirlяшdiyi kimi olmur. Nяhayяt, цstяlik
elindяn, obasыndaн da didяrgin dцшцb qaчaqлыq edir.
Qara Mяlik чюllяrdя qaчaq ikяn bir qaры Nцsrяtяddin pяhlяvana xяbяr
verir ki, Qara Mяlik Tяbrizli tacir Яhmяdin qыzы Rцxsarя xaныmla seviшir.
Чoxdan bяridir ki, Nцsrяtяddin Qara Mяlikdяn intiqam almaq fikrinя
dцшmцшdц. Lakin mяqam axtarыrdы. Qarыныn dediklяrini eшidяn kimi Tacir
Яhmяdя elчi gюndяrir vя qыzы sarayыn baш mehtяri Kяrimя istяyir. Tacir
Яhmяd dя Nцsrяtяddin pяhlяvanын qorxusundan dinmяz-sюylяmяz qыzы
Rцxsarяnin Mehtяr Kяrimя getmяsinя razыlыq verir. Яhvalatdan xяbяrdar
olan Rцxsarя Qara Mяliyиn yaxыn dostlarынdan olan Яbdяklя Qara Mяliyя
xяbяr gюndяrir. Qara Mяlik bilir ki, Nцsrяtяddin чoxdandыr ki, ondan
intiqam almaq fыkrinя dцшmцшdцr. Odur ki, юzцnц ayыq-sayыq gюzlяyir.
Tяbriz yaxыньыndakы Ocan daьы meшяlяrindя юzцnя mяskяn salыr. Rцxsarя
Яbdяyя bildirir ki, harda olur-olsun, gяlib юzцnц mяnя чatdыrsын. Яgяr
geciksя, юzцмц юldцrяcяyяm.
Яslindя qaчaqlar hansы dюvrdя yaшamыш olursa-olsun, onlar ancaq
mцtlяqiyyяtя qarшы mцbarizя aparmыш, yoxsullara arxa olub яl tutmuшdur.
Haqqыnda danышdыьыmыz «Qara Mяlik» dastanынda da deyilir:
«Sizя kimdяn sюylяyim, Qara Mяlikdяn. Qara Mяlik saraydan
qaчdыqdan sonra Ocan daьынda юzцnя mяskяn salыr. Nцsrяtяddin pяhlяvanыn
acыьыna onun qohumlarыndan intiqam alыr, saray adamlarыna vя
Nцsrяtяddinin yaylaqdakы kючцnя basqын edir, яlя keчirdiyi qяnimяti
яtrafыna toplaшan cavanlar arasыnda bюlцr, artыq qalanыны isя kяnd
yoxsullarыna, yoldan keчяn dilяnчilяrя paylayыr».
242
Qara Mяliyin tarixi шяxsiyyяt olmasы barяdя яlimizdя dяqiq mяlumat
yoxdur. Lakin bir sыra mяnbяlяrin mцfяssяl mяlumatы doьrudan da onun
шяxsiyyяtinin tarixiliyini tяsdiq edir. Dastanda adlarы чяkilяn Atabяy
Mяhяmmяd, Nцsrяtяddin vя baшqalarы hяqiqяtяn tarixi шяxsiyyяtlяrdir.
Mяlum olduьu kimi, Шяmsяddin Eldegizin юlцmцndяn sonra
hakimiyyяtя onun oьlu Mяhяmmяd Cahan Pяhlяvan keчir vя 1187-ci ilя
qяdяr, 12 il hakimiyyяtdя qalыr. Onun юlцmцndяn sonra Qыzыl Arslan
hakimiyyяtя keчir. Hяlя юz saьлыьыnda Mяhяmmяd Cahan Pяhlяvan Qыzыl
Arslana xцsusi hюrmяt gюstяrir. Hяtta Hяmяdanыn idarяsini ona tapшыrыr.
Qыzыl Arslan isя onun xatirяsini яziz tutur, onun ailяsinя, юvladlarыna xцsusi
hюrmяtlя yanaшыrdы. Dastanda Qыzыl Arslanын adы чяkilmir. Lakin mцяyyяn
fikir vя ifadяlяr burada tяsvir olunan padшah surяtinin hяqiqяtяn Qыzыl
Arslanын prototipi olduьunu demяyя imkan verir. Mяsяlяn, dastanыn bir
yerindя deyilir: «...Padшahын qardaшы oьlu Nцsrяtяddini yыxan pяhlяvandan
necя olursa olsun intiqam almaq vя onu юldцrmяk цчцn mцxtяlif fыkirlяr
etdilяr». Vя yaxud: «Sizя indi kimdяn xяbяr verim, sarayda яmi vя qardaш
oьlundan (padшahla Nцsrяtяddindяn-R.R.) Onlar яl altdan girяvя axtaрыrlar
ki, Qara Mяliyi юldцrsцnlяr».
«Padшahыn qardaшы oьlu» vя yaxud «яmi vя qardaш oьlundan» ifadяlяri
яminin Qыzыл Arslan olduьunu gцman etmяyя яsas verir. Чцnki bюyцk
qardaшы Mяhяmmяd Cahan Pяhlяvaныn юlцmцndяn sonra hakimiyyяt Qыzыl
Arslanыn яlinя keчir. Qыzыl Arslan isя 1174-cц ildя Tяbrizi zяbt edяrяk, onu
юzцnцn iqamяtgahыna чevirir. Sonralar Tяbriz Eldяgizlяrin paytaxtы olur.
Vяliяhdin юz яmisi ilя aчыq sюhbяtlяri M. S. Ordubadinin nяшr etdirdiyi
variantda daha qabarыq шяkildя verилmiш vя яminin hяqiqяtяn Qыzыl Arslan
olduьu gюstяrilmiшdir. Mяsяlяn, burada yazылmышdыr: «Vяliяhdin юzц dя Qara
Mяlik meydanda gюrцndцyц zaman яyilib юz яmisi Qыzыl Arslanыn qulaьынa
bu sюzlяri dedi:
- Belя bir dilяnчiyя qalib gяlmяyin юzц dя mяьlub olmaqdыr».
(M.S.Ordubadi «Qara Mяlik» dastaны. «Vяtяn uьrunda» jurnaлы 1941, № 7,
s. 56)
Bundan baшqa dastanын bir variantыnda vяliяhdin adы Nцsret, baшqa bir
(Ordubadi) variantынda Nцsrяtяddin, «Qыlыnc vя Qяlяm» romaнынda isя
Яbubяkr Nцsrяtяd-dindir. Seyidяli Nuriyev variantыnda isя Nцsrяtяddindir.
Шцbhяsiz ki, onlarыn hamыsы eyni шяxsdir vя Mяhяmmяd Cahan Pяhlяvaныn
oьlu Nцsrяtяddin Яbubяkirin (1191-1210) prototiplяridir.
Bяllidir ki, Tяbriz o zaman Azяrbaycanын mяrkяzi idi. Dastanda dя
tяsvir olunan hadisяlяr Tяbrizdя, padшahыn sarayынda vя onun яtrafынda
cяrяyan edir. Hяmin dюvrlяrdя Qara Mяliyin 18-19 yaшы var imiш. Bunu
яlimizdяki dastanda da oxuyuruq:
«Camaatыn iчяrisindя 18-20 yaшlы, ucaboy, enlikцrяk, gюzlяri padшahын
gюzlяri kimi qaynayan qarabuьdayы bir oьlan nя isя tez-tez oturduьu yerdяn
ayaьa durmaq istяyir. Lakin qoca bir arvad, bir neчя kяnar adam onun
durmasынa manecilik tюrяdirlяr... Bu zaman tamaшaya toplaшanlarыn
iчяrisindяn hяmin oьlan adamlarы yara-yara meydana чыxыr».
243
M.S. Ordubadinin «Qara Mяlik» dastanынda isя bu rяqяm bir qяdяr dя
dяqiq gюstяrilmiшdir:
«Meydanda gяziшяn pяhlяvanlarыn iчяrisindя он сяккиз yaшlы bir
pяhlяvan da var idi... Onun bяnizi qara olduьundan mяhяllя xalqы onun
adыны Qara Mяlik qoymuшdu».
Belяliklя, яlimizdя olan bu vя ya digяr bir sыra сяnяdlяr el qяhrяmanы
Qara Mяliyin 1160-cы illяrdя Tяbrizdя anadan olduьunu sюylяmяyя imkan
verir.
Rцxsarяnin mяktubunu Яbdяk Qara Mяliyя чatdыrыr. Qara Mяlik iшdяn
halы olur vя bildirir ki, narahat olmasын, toy gцnц dя olsa, gяlib onu
aparacaьam. Toy gцnц doьrudan da, Qara Mяlik юz dяstяsi ilя шяhяrя daxil
olur. Mehtяr Kяrimi юldцrцrlяr. Nцsrяtяddin isя qaчыb gizlяnir. Qara Mяlik
anasыnы da, Rцxsarяni dя шяhяrdяn чыxarыr vя yoldaшlarы ilя Ocan daьынa
qяdяr geri чяkilirlяr. Anasынын tяkidi ilя Qara Mяlik юz dяstяsi ilя tцrk
iшьalчыlarыna qarшы vuruшur, Azяrbaycan torpaьыndan Ararat daьlarыna qяdяr
onlarы qovur. Lakin юzц dя aьыr yaralaныr.
Qara Mяlik onu arxadan vuran adamы niшan alыb юldцrsя dя чox qan
itirdiyi цчцn юzц dя can verir. Elя bu zaman Nцsrяtяddin юzцnц yetirir. O,
яvvяlcя Qara Mяliyi taнымыr. Belя igid, vяtяnpяrvяr bir oьlanыn aьыr
yaralanmasыna heyfslяnir. Onun baшыnы dizlяrinin цstцnя aлыr. Qara Mяlik
nяfяsini dяrib deyir:
«Ey, kimsяn? Юlmяkdя olan mяn yersizin bu sюzlяrini ona - Rцxsarяyя
yetir ki, Qara Mяlik mяrdliklя Ocan daьыны dцшmяndяn qoruyarkяn юldц.
Amma yarыndan nigaran, anasынdan uzaqlarda юldц. Чцnki onun bir
komasы olmadы. On илdir daьlar, dяrяlяr onlara ev, meшяlяr isя yorьan
olmuшdur. Яfv etsinlяr mяni»... Sюzlяrini qurtaran kimi canыnы da tapшыrыr.
Hяmin hadisя tяxminяn 1190-cы illяrin ortalarыnda baш verir.
M.S.Ordubadi variantынda da bu hadisя daha dяqiqliyi ilя юz яksini
tapmышdыr. Qara Mяlik Nцsrяtяddin ilя юlцm-dirim mцbarizяsi apardыьы, birbirlяrinя qarшы kin, qяzяb bяslяdiklяri vя intiqam almaьa fцrsяt axtardыqlarы
bir zamanda, III Toьrulун qoшunu Tяbrizя hцcum edir. Bu vaxt Qara Mяlik
юz vяtяnpяrvяrliyi naminя rяqibi Nцsrяtяddinя tяrяfdar чrxыr vя onlar birbirlяrindяn xяbяrsiz цmumi dцшmяnя qarшы dюyцшцrlяr. Qara Mяliyi tutmaq
цчцn (Иraq-Sяlcуq sultaны) III Toьrulun qoшunu ciddi mцqavimяt gюstяrir.
Lakin bюyцk itkidяn sonra dцшmяn яsgяrlяri basыlыr. Qara Mяlik bu dюyцшdя
bюyцk qяhrяmanлыq gюstяrir. O, onlarla atлыны vurub юldцrdцkdяn sonra юzц
dя цrяyinin baшынdan dяyяn oxla yerя sяrilir. Onun cяsяdini ilk dяfя vяliяhd
Nцsrяtяddin gюrцr. Nцsrяtяddin юlяnlяrя gюz gяzdirdiyi zaman kamanы
яlindя quruyub qalmыш bir yaraлыya rast gяlir. Kamanы taныyыr. Чцnki
kamanын цstцndя «Яbцbяkr ibn Mяhяmmяd» yazыsыны oxuyur. Qara Mяliyin
baшыны dizlяri цstцnя alыr, dodaqlarыndan юpяrяk: «Dцnyaныn lяnяti mяnя
gяlsin, sяni yaшamaьa qoymadыm, deyir, bayraqlarыnын bu cяsяd цzяrindя
яyилmяsini яmr edir. O gцndяn Tяbrizdя hяmin mяhяllяnin adыны «Qara
Mяlik» mяhяllяsi qoyurlar.
244
Real tarixi hadisяlяri яks etdirяn bu qяhrяmanlыq dastanы xalqын dilindя
яsrlяri aшaraq mцasir dюvrцmцzя qяdяr gяlib чatmышdыr. Xalq юz
qяhrяmanыны heч zaman unutmur. Onun gюstяrdiyi qяhrяmanлыq naьыllarda,
dastanlarda, mahnыlarda яbяdиляшir. Qara Mяliyin gюstяrdiyi vяtяnpяrvяrlik
dя xalqыmыzыn bяdii yaradыcылыьынda яbяdilяшdirilmiшdir. Onun adынa
doьulduьu Tяbriz шяhяrindя kцчя, meydan, mяhяllя vardыr. Onun gюstяrdiyi
mяrdlik, vяtяnpяrvяrlik vя qяhrяmanлыq ondan sonrakы яsrlяrdя dя tяkrar
edilmiшdir.
Иstяr Qara Mяlik, istяr onun xalq arasынdan чыxmыш davamчыlarы birinci
nюvbяdя xarici iшьalчыlara qarшы mцbarizя aparmaьa, Vяtяn torpaьыныn
tapdalanmamasы цчцn dюyцшlяrdя canlarыndan keчmяyя hazыr olmuшlar.
Qara Mяlik hяtta rяqibinя belя tяrяfdar чыxaraq юlkяnin mцdafiяsindя bюyцk
шцcaяt gюstяrmiш, nяhayяt, юz canыnы qurban vermiшdir. M.H.Tяhmasibin
dediyi kimi: «Bu dastaны beля uzun mцddяt yaшadan amillяrdяn biri, bяlkя dя
яn яsaslыsы Qara Mяliyin belя шяkildя юlцmц vя hяmin mяhяllяnin onun adы
ilя adlandыrылmasыdыr».
Dastandan mяlum olduьu kimi, Qara Mяlik tяk deyildir. Onun
Rцxsarя kimi vяfalы, ismяtli, sяdaqяtli юmцr-gцn yoldaшы, Salavat vя Яbdяk
kimi yaxыn dostlarы vardыr. Onlar hяmiшя Qara Mяliyя dar ayaqda kюmяk
edir, karынa чatыrlar. Dastanda verilmiш Rцxsarя obrazы daha maraqлыdыr. Bu
obraz юzцndяn sonra yaranmыш qadын surяtlяrinin xarakterinя юz tяsirini
gюstяrmiшdir. Mяsяlяn, Koroьlunun Nigarы eynilя Rцxsarяni xatыrladыr. Belя
ki, hяr ikisi varlы tяbяqяyя mяnsubdurlar. Biri xotkar, o birisi isя tacir
qыzыdыr. Hяr ikisi varlы tяbяqяyя nifrяt, xalq arasынdan чыxmыш qяhrяmanlara,
igidlяrя hюrmяt bяslяyir, qяhrяmanlыьы, qoчaqlыьы var-dюvlяtdяn цstцn tutur.
Nigar xanыm Bяlli Яhmяdя kaьыz verib deyir ki:
«Baшыna dюndцyцm, ay qoч Koroьlu, яgяr igidsяnsя gяl, apar mяni...»
Rцxsarя xanыm da Яbdяkin vasitяsilя Qara Mяliyя sifariш gюndяrir,
gяlib onu aparmasыны xahiш edir. Nяhayяt, Koroьlu Nigar xaныmы qaчыrыb
Чяnlibelя, Qara Mяlik isя Rцxsarяni qaчыrыb Ocan daьыna aparыr. Rцxsarя dя
Nigar xanыm kimi vuruшmalarda gюrцnmцr. Yurd saldыqlarы Ocan daьыnda
igidlяrlя birlikdя yaшayыr. Eyni zamanda o, mяrddir, sяdaqяtlidir. O, sarayda
Mehtяr Kяrimlя «asudя» yaшamaqdansa, Qara Mяliklя Ocan daьынda
yaшamaьы цstцn tutur vя яhdinя чatыr. Xalq Rцxsarя obrazынda namuslu,
sяdaqяtli, vяфалы, qorxmaz azяrbaycanлы qыzlarыныn цmumilяшdirilmiш surяtini
yaratmышdыr.
Dastanda tяsvir edilяn Qыzыl Arslan vя vяliяhd Nцsrяtяddin mяnfi
surяtlяrdir. Doьrudur, Atabяy Mяhяmмяd, Qызыл Arslan haqqыnda yazыlmыш
bir sыra яsяrlяrdя, xцsusilя, Nizamиnin «Xosrov vя Шirin» poemasынын
baшlanьыcыnda, M.S.Ordubadinin «Qылыnc vя qяlяm» tarixi romanыnda onlar
яdalяtli hюkmdar kimi tяsvir olunurlar. Xцsusilя, Nizami kimi sяnяtkarыn
feodal dцnyasыныn despot hюkmdarlarыnыn tipik nцmayяndяsini tяrifляmяsi
sяbяbsiz deyildir. «Hяr шeyden яvvяl qeyd etmяliyik ki, hяr bir шairя yaшayыbyaratmaq цчцn mцяyyяn vasitя lazыm idi. Bu da ancaq яsяri ayrы-ayrы sяnяt
aшiqlяrinя vя ya hюkmdarlara ithaf etmяk yolu ilя яldя еdilя bilяrdi». Vя
245
yaxud, M.S.Ordubadi «Qылынж vя qяlяm» romanынda Atabяy Mяhяmmяd vя
onun qardaшы Qыzыl Arslaны nя qяdяr mцsbяt fonda versя dя, onlarыn bir sыra
mцtяrяqqi fиkirlяrini oxuculara bяdii dillя чatdыrsa da, nяticяdя bu sцlalяnin
son hюkmdaры Яbubяkr ibn Mяhяmmяd Eldяgizin dili ilя юz fikrini
sюylяmiшdir. Яbцbяkr ibn Mяhяmmяd Nizamiyя bir mяktub yazыr.
Mяktubun baшlanьыcыnda deyilir:
«Mюhtяrяm шair, Atam Atabяy Mяhяmmяdin bir sяhvi nяticяsindя
dцшdцyцmцz bяdbяxtlik bюyцk bir fяlakяtlя nяticяlяnmяyя baшladы. Иran
tayfasыna yaxынlaшmaq bizi юz mehriban tяbяяlяrimizdяn ayыrdы, biz xalqыn
mяhяbbяtini itirdik. Xalqын mяhяbbяtindяn mяhrum olmaq rяhmяtlik яmim
Qыzыl Asrlaныn da юlцмцnя sяbяb oldu. Atam da, яmim dя hюkumяtlяrini
Azяrbaycan xalqыныn qыlынclarы kюlgяsindя qurduqlaрынa baxmayaraq bu
xalqa xor baxdыqlarы цчцn mяhv oldulaр». (M.S.Ordubadi. «Qылынc vя
qяlяm», II kitab. Bakы, 1935, s.262 24). Qara Mяlik acыnacaqлы gцzяranla
яrsяyя чatmышdыr. Atasы hambal olmuш, o юlяndяn sonra anasы onu яzabяziyyяtlяrlя bюyцtmцшdцr. Ики yaшыna чatanda isя o, юzц hambalлыq etmiш vя
hяm юzцnц, hяm dя anasыnы saxlamышdыr. Lakin Nцsrяtяddinin vя onun
яmisinin tяqibi nяticяsinдя kяndindяn didяrgin dцшmцш vя qяhrяmancasыna
hяlak olmuшdur. Xalq isя юз xilaskarыны nяьmя vя dastanlarda yaшatmышdыr.
Иndi dя Gцney Шяbцstяr vя Maraьa tяrяflяrinin el aшыqlarы «Qara Mяlik»
dastanыndan bu sюzlяri чalыb oxuyurlar:
Qara Mяlik, Qara Mяlik,
Hяsrяt qaldыn yara, Mяlik.
Yarын yadlara yar olur,
Qыl baшыna чara, Mяlik.
Quzuya gяl, qoyuna gяl,
Qurban yarыn boyuna gяl,
Rцxsarяnin toyuna gяl,
Qara Mяlik, Qara Mяlik,
Hяsrяt qaldыn yara, Mяlik.1
Bu kiчik dastan bizi XIII яsrdя baш vermiш bir sыra ictimai hadisяlяrlя,
xalqыn arzu vя istяklяrilя, saray intriqalarы vя siyasяtilя, xalqын hяyat tяrzilя
yaxыndan tanыш edir. M.H. Tяhmasib haqlы olaraq yazыr ki: «Tarixi
hadisяlяrin vя шяxsiyyяt adlarыnын bu dяrяcяdя dцrцst olmasы sцbut edir ki,
dastan яn uzaьы, yяni bizя яn yaxыnы XIII яsrdяn sonra yarana bilmяzdi.
Чцnki bunlarыn heч birisi bu dцrцstlцklя XIII яsrdяn sonralar yaddaшlardа
yaшaya bilmяzdi. Demяli, XIII яsrdя yaranmыш dastanlardan zяmanяmizя
qяdяr yaшayыb gяlяnlяr dя vardыr».
«Шah Иsmayыl - Tacлы Bяyim». Orta яsrlяrdя yaranmыш dastanlarыmыzdan
biri dя «Шah Иsmayыl-Taclы Bяyim»dir. Bu dastanыn mцяyyяn yaranma
sяbяblяri vardыr. 1524-cц ildя tцrk sultaны Birinci Sяlim ilя Иran шahы Иsmayыl
Sяfяvi arasыnda narazыlыq baш qaldыrыr. Hяr iki dюvlяt arasынda qыzьыn dюyцш
baшlayыr. Vuruшma Иranын Maku шяhяri yaxынlыьыndakы Чaldыran dцzцndя
gedir. Ona gюrя dя tarixdя bu qanлы vuruшma «Чaldыran dюyцшц» adы ilя
246
mяшhurlaшыr. Dюyцш zamaны hяr iki tяrяfdяn xeyli tяlяfat olur. Tцrk qoшunlarы
aьыr toplarla silahlandыqlarы цчцn iranлыlar basыlыr vя Шah Иsmayыl mяьlub
olur. Belя rяvayяt edirlяr ki, Шah Иsmayыl aьыr yaralaныr, яn чox hюrmяt edib
sevdiyi arvadы Taclы bяyim isя tцrklяr tяrяfindяn яsir alыnыr. Tцrk sultanы Шah
Иsmayыlын acыьыna onu oz sяrkяrdяlяrindяn birinя gцclя яrя verir. Шah Иsmayыl
bu
Azяrbaycan klassik яdяbiyyat kitabxanasы. 20 cilddя Xalq яdяbiyyatы. I
cild, s.65-66.
aьыr vяziyyяtdяn чox kяdяrlяnir vя iztirab чяkir. Hяtta bяdbin шeirlяr
yazыr vя юz kяdяrini bu шeirlяrdя nяzяrя чarpdыrыr. Mяsяlяn, o yazыr:
«Dяmbяdяm yol gюzlяrяm,
Sevgili yarыm gяlmяdi.
Qalmышam qыш mюhnяtindя,
Nobaharыm gяlmяdi,
Xeyli mцddяtdir ki, mяn ta
Ayrы dцшdцm yaridяn,
Gюrmяk цчцn hяddяn юtrц
Иntizarыm gяlmяdi,
Xяstяdir - Miskin Xяtai.
Bir misali - яndяlib,
Hцsnц - baьыnda cяmalы
-Gцlцzarыm gяlmяdi».
Bцtцn bu qяbil шeirlяrindя o, mяшuqяsini itirmiш bir aшiq kimi fяьan edir.
Bununla яlaqяdar olaraq dюvrцn ozan-yanшaqlaры Шah Иsmayылы bu qяmqцssяdяn ayыrmaq mяqsяdilя ona bir sыra tяrifnamяlяr, ustadnamяlяr demiш,
onun adы ilя baьлы bir sыra dastanlar da yaratmышlar. Шah Иsmayыl юzц istedadлы
bir шair olduьundan xalq yaradыcылыьынa yцksяk qiymяt vermiш vя bir sыra
aшыqlarы saraya dяvяt etmiшdir. Onun hakimiyyяti dюvrцndя aшыq yaradыcылыьы
misli gюrцnmяmiш bir yцksяkliyя qalxmышdыr. Hяtta xalq yaradыcылыьы,
xцsusilя, aшыq yaradыcылыьы o qяdяr nцfuz qazanmышdыr ki, dюvrцn gюrkяmli
шairlяri aшыq tяrzindя yazыb-yaratmaьa baшlamышdыlar. Hяtta Xяtainin adы ilя
baьлы bir neчя saz havasы, xalq musiqisi dя yaranmышдыr. Saray mirzяlяri шahыn
adы ilя яlaqяdar dastanlarы yazыйа kючцrяrяk mцhafыzя etmiшlяr. Bu
dastanlarы yazыya alanlar юз adlarыны qeyd etmяmiшlяr. Buna gюrя dя mцasir
tяdqiqatчыlaр onlara istяdiklяri kimi ad verirlяr. Mяsяlяn, «Шah Иsmayыl»
«Шah Xяtai» vя yaxud «Шah Иsmayыl -Tacлы bяyim» vя s. Lakiн hяlяlik yazыya
kючцrцlmцш bu dastan elm alяminя mяlumdur ki, бу da Respublika
Яlyazmalarы Fondunda saxlanыlыr.'
Bu dastan haqqынda bir sыra dяyяrli fikirlяr yцrцdцlmцшdцr. Hяtta
dastanыn Шah Иsmayыl Xяtainin шeirlяri яsasынda yaradыldыьыны da sюylяyяnlяr
vardыr. Mяsяlяn, Hяmid Araslы yazыr: «Tarixi mяlumat gюstяrir ki, hяlя XVI
яsrin ortalarынdan haman Шah Иsmayыl Xяtainin шeirlяri яsasынda bir «Шah
Иsmayыl» dastanы dцzяldilmiшdir. Bu dastanын ancaq Шah Иsmayылыn Чaldыran
mцharibяsindяn sonrakы vяziyyяti haqqынda olan hissяsi bizя qяdяr gelib
чatmышdыр. Bu dastanda Шah Иsmayыl tarixi bir sima kimi gюstяrilir, onun
247
Tacлы xanыmla deyiшmяlяri, Шah Иsmayыl sяrkяrdяlяrinin Tцrkiyяyя qarшы
qяzяbi vя s. ifadя olunmaqdadыr».2
Yяqin ki, bu яsassыz deyildir. Чaldыran vuruшmasыndan mяьlubiyyяtlя
dюnяn Шah Иsmayыl dюyцшdя iшtirak edяn, Vяtяn uьrunda qяhrяmanlыqla
hяlak olan яsgяrlяr haqqынda юzц dя qoшmalar, шeirlяr yazmышdыr. Xяtainin
qoшmalarы dildяn-dilя, aьыzdan-aьыza dцшяrяk tarixi rяvayяtlяrlя birlяшmiш,
sonrakы illяrdя dastan шяklinя dцшmцшdцr. «Шah Иsmayыlыn (Xяtainin) шeirlяri
hяlя XVI яsrin ortalarынdan baшlayaraq «Шah Иsmayыl» dastaныnda
toplanmышdыr. Zяmanяmizя qяdяr dastanыn ancaq Sяfяvilяr dюvlяtinin
Чaldыran vuruшmasыndan sonrakы vяziyyяtini iшыqlandыran hissяsi gяlib
чatmышdыr. Bu hissяdя I Иsmayыl tarixi bir шяxsiyyяt, Tцrkiyяyя qarшы
mцharibяlяrin qяhrяmaны kimi gюstяrilmiшdir».
Bu dastandan bяhs aчan tяdqiqatчыlar onun tarixi hяqiqяtlяr яsasыnda
yaradыldыьыны tяsdiq edir. Hяmчinin Шah Иsmayыlыn arvadы Tacлы bяyimin яsir
dцшmяsini olmuш яhvalat kimi qяlяmя verirlяr. Doьrudur, dastandakы
qoшmalar Шah Иsmayыl Xяtainin yazmыш olduьu шeirlяrin ruhuna vя vяzninя
uyьun gяlir. Яslindя isя onlar Шah Иsmayыl Xяtainin deyildir. Dastanыn Шah
Иsmayыl dюvrцndя sarayda yaшamыш bir шair-aшыq tяrяfинdяn yaradыldыьыnы
sюylяmяk daha дцз olardы.
'■ Bax. Cцnk B - 200/9935
21I.Arasлы. XVII-XVIII яsr Azяrbaycan яdяbiyyatы tarixi, Bakы, 1956, s.
87
Burada bir шair цslubundan daha чox yanшaq-ozan dili юzцnц bцruzя
verir. Mяsяlяn, dastanын tяhkiyя hissяsindя iшlяdilяn «Шah Иsmayыl hяlя
bataqлыqda qalmaqda olsun, sizя kimdяn xяbяr verim», kimi ifadяlяr vя bir
sыra spesifik xцsusiyyяtlяr fиkrimizя aid яn yaxшы dяlillяrdir. Bunlar bir ustad
aшыq tяrяfindяn Шah Иsmayыlыn шяninя hяsr oлуnmuш nцmunяlяrdir. Чцnki
шeirlяrdя Шah Иsmayыl mяdh oлуnur, ona tяskinlik verilir, юyцd-nяsihяt edilir.
Шah Иsmayыl qцrurlu hюkmdar, шair tяbiяtli шяxsiyyяt idi. O, heч zaman
юzцnц, xцsusilя, 1514-cц ildяn sonra bu qяdяr mяdh etmяzdi. Шairin юz
yaradыcылыьынa nяzяr yetirilяrsя, Чaldыran dюyцшцndяn sonra yazыlmыш шeirlяrin
bяdbin яhvali-ruhiyyяdя olduьu nяzяrя чarpыr. Xяtainin яn yaxшы
tяdqiqatчыlarынdan Яzizaьa Mяmmяdov yazыr: «1514-cц ildя Чaldыran
mцharibяsindяn sonra Шah Иsmayыlыn bяdbinlяшmяsi vя bilavasitя bu
mцharibяdя Tacлы xanыm adы ilя mяшhur olan arvadынын Osmanлы ordusuna
яsir dцшmяsi tarixяn mяlumdur. Шair Tacлы xaнымын dцшdцyц bu aьыr
vяziyyяtdяn чox kяdяrlяnяrяk uzun mцddяt iztirab чяkmiшdir. Bu яhvaliruhiyyяni Xяtai юz яsяrlяrindя dя yaшada bilmiшdir».
Dastanыn qoшmalarыndan, tяhkiyя hissяsindяn, quruluш vя
kompozisiyasынdan, dilindяn bяlli olur ki, bu nцmunяnin yaradыcыsы mяdrяsя
tяhsili gюrmцш, шiяlik tяriqяtinя mяnsub olan, Sяfяvilяr hakimiyyяtinя rяьbяt
bяslяyяn, Чaldыran dюyцшцnцn шahidi olan, xalq yaradыcылыьыны yaxшы bilяn bir
шяxs olmuшdur. O, hяm fars, hяm dя Azяrbaycan dilini mцkяmmяl bилirmiш.
Чцnki buradakы dini nцmunяlяr ancaq шiяlik tяriqяtini tяbliь edir. Шiяlik isя
яsasяn Sяfяvi hakimiyyяtinя tabe olan юlkяlяrdя tяbliь olunurdu. Bяlkя dя
248
dastanын daha geniш шюhrяt tapmasыnын яsas sяbяblяrindяn biri bu olmuшdur.
Чцnki hяmin dюvrdя bir sыra юlkяlяrdя шiяliyя qarшы ciddi mцbarizя aparылыrdы.
Mяsяlяn, 1512-ci ildя tцrk hюkmdarы I Sultan Sяlim юz hakimiyyяti altынdakы
yerlяrdя yaшayan 40 mindяn artыq qыzылbaшы edam etdirmiшdir.'
!. Azarbaycan tarixi. 3 cilddя. I cild, s. 248 28
Dastandakы шeirlяrdя шiяlik цstцnlцk tяшkil edir. Mяsяlяn, Hяzrяt Яlinin
mяdhi belя nцmunяlяrdяn biridir:
Min bir adы vardыр, biri dя Xыzыr,
Harada arasan orada hazыr.
Яli padiшahdыr, Mяhяmmяd vяzir,
Bu fяrmaны verяn Яli deyilmi?
Buradakы dini nцmunяlяrdя Hяzrяt Яli bцtцn peyьяmbяrlяrdяn цstцn
tяbliь olunur. Hяtta Яli padшah, Mяhяmmяd isя vяzir kimi verilir. Halbuki,
mяlum olduьu kimi mцsяlman tяriqяtinin яsasыны qoyan Mяhяmmяddir.
«Шah Иsmayыl - Taclы bяyim» dastaны sыrf Azяrbaycan dilindя, Xяtainin
юz saьlыьыnda yaradыlmышdыr. Чцnki onun dюvrцndя dюvlяt dili mяhz
Azяrbaycan dili olmuшdur. Lakin Шah Иsmayылыn юlцmцndяn sonra sarayda
vя цmumiyyяtlя, bцtцn юlkяdя fars dili цstцnlцk tяшkil etmiш, шahыn юz yaxыn
qohumlaры belя Azяrbaycan dilinя xor baxmыш, kor-koranя fars dilinя
pяrяstiш etmiшlяr. Xцsusilя, Шah Иsmayыlын oьlu Sam Mirzя (1517-1567) fars
dilinя pяrяstiш etmяklя atasыnын Azяrbaycan dilindя yaratdыьы zяngin яdяbi
irsиня etinasыz yanaшmышdыr.1 Цmumiyyяtlя, bu dюvrdя fars dili dюvlяt dili
olduьundan yazыlar da fars dilini mцkяmmяl bilяn vя fars dili tяhsilli
шяxslяrin яlindя idi. Odur ki, Шah Иsmayыl Xяtainin saьлыьыnda yaranan bu
dastan mяhz onun юlцmцndяn sonra yazыya alынdыьынdan tяhkiyя hissяsi fars
dilinя tяrcцmя edilmiш, lakin шeirlяrя toxunulmamышdыr. Dastan, hяtta,
Xяtainin «Divan»ынa daxil edilmiшdir.
Dastanda яn чox nяzяri cяlb edяn qяhrяman vя vяtяnpяrvяr qadын Taclы
bяyimdir. Onun atasы Шamlu bяy Шah Иsmayыlыn sяrkяrdяlяrindяndir. Taclы
bяyim яdяbiyyatымыzda az iшlяnmiш surяtlяrdяn olsa da Tomiris, Nцшabя,
Tuti Bikя kimi qяhrяmanlarla yanaшы adы чяkilmяyя layiq bir qadынdыr. O,
Шah
1 Azяrb. SSR EA Respublika Яlyazmalarы fondu. cцnkB - 200/9935
vяrяq 346 (Cцnkdя dastanыn adы verilmяmiшdir. Bu ad шяrti olaraq
tяdqiqatчлar тяrяfindяn iшlяdilmisdir).
Иsmayыl Xяtai ilя birgя яlindя qalxan, qылыnc, at belindя dцшmяn ilя цzцzя vuruшmuшdur. Aьыл, kamal, qadын sяdaqяti, dostluq vя mяhяbbяt onun
fяaliyyяtindя daha qabaрыq nяzяrя чarpыr. O, юz sevimli яri Шah Иsmayыl, atasы
Яbdi bяy Шamlu vя qardaшы Durmuшxanla чiyin-чiyinя dцшmяn яsgяrlяri ilя
vuruшmuш, bюyцk qяhrяmanлыq gюstяrmiш, bir neчя yara almышdыr. Яslindя
Taclы bяyimin яsir dцшmяsi haqqыnda mцxtяlif mцlahizяlяr vardыr. Bir sыra
tarixчilяr onun bu dюyцшdя tцrk zabiti Mesih Paшazadяyя,1 digяri Vidin
Sancaq bяyi Mяsih bяyя2 яsir dцшdцyцnц sюylяyirlяr. Bяzi mяnbяlяrdя isя
hяmin qadыnыn Tacлы bяyim deyil, onunla birlikdя vuruшmada iшtirak edяn
шahын baшqa zюvcяsi Bяhruzя xaныm olduьunu qeyd edirlяr.3 Яslindя bu daha
249
чox aьlabatandыr. Чцnki dastandan gюrцndцyц kimi, Taclы bяyim qяhrяman
qadынlaрымыzын yцksяk zirvяsindя dayanan bir cяngavяrdir. O, vuruшma
zamanы atasыны itirir, яri vя юzц aьыr yaralaныr, lakin yenя dя ruhdan dцшmцr,
яksinя, шahыn bu vuruшmada mяьlub olduьunu, vuruшma zamanы юz
sяrkяrdяlяrindяn birinin, atasы Шamlu Яbdi bяyin vяtяn uьrunda cяbhяdя
hяlak olduьunu bilib qяmlяndiyini эюрдцкдя, юz yaralarыны belя unudur,
qяlbdяn sevdiyи Mцrшidi - Kamilini qяmlяnmяyя qoymur, ona tяsяlli verir,
atasы Яbdi bяyin шaha qurban getdiyini sюylяyir:
Иranын шahыsan, Tцrkistan xaны,
Mцrшidi - Kamилsяn, cahaныn caны,
Яbdi bяyim oldu шahын qurbanы,
Tacлы bяyim sяnя qurban, aьlama.
Vяtяn uьrunda mяrdliklя чarpышan bu qяhrяman qadын hяmчinin
cяsarяtli, mehriban, namuslu vя sяdaqяtlidir. Dastandakы surяtlяr iчяrisindя
юndя hяmiшя Tacлы bяyim nяzяrя
1 Sяmsяddin Bяy Sami. Qamus цl-Яlam , Illcild, Иstanbul, 1308, s.1608
2 Haqqы Uzunчarsылы, Шah Иsmayылыn zюvcяsi Tacлы xanыmыn... «Bцллeten»,
Ankara, 1959, s.611-616.
O.Efenduев. 0бразование Азербайдъанского государства Сефевидов в
начале XVI века, Баку, 1961, с. 113
чarpыr. Шah Иsmayыл obrazы isя яksinя
bunun mцqabiлиndя kюlgяdя qaлыr. Шah Иsmayыl юzцnя gцvяnяn,
cяsarяtli, xudpяsяnd bir шяxsiyyяt kimi tяsvir edilir. Hяtta belя rяvayяt edirlяr
ki, Birinci Sultan Sяlimя qarшы dюyцшя gedяrkяn ona deyirlяr: «Yaxшы olardы
ki, biz, tцrklяrin цzяrinя onlar yolda ikяn hцcum edяk. Шah Иsmayыл
qцrrяlяnяrяk hяmin adama belя cavab vermiшdir: «Mяn belя karvan basan
quldur deyilяm».1
Xalqыn sяsini eшitmяyяn шah mяьlubiyyяtя dцчar olmuш vя yaraлы щалда
geri dюnяn vaxt bataqlыьa batmышdыr. Heч шцbhяsiz bu, dastan yaradыcыsыnын
tяxяyyцlцdцr. Hяtta шah bataqлыьa batarkяn onu xalq yox, gюrцnmяz bir
qцvvя olan Xыzыr xilas edir. O, xalq kцtlяsindяn чox dinя, шяriяtя arxalaныr.
Hяr yerdя «xalqыn yaradыcыsы, onun ruzisini verяn Яlini» gюrцr:
... Yaradыbdыr он сяккиз min alяmi,
Ruzisini verяn Яli deyilmi?
Шцbhяsiz, шah burada dюrdцncц Xяlifя Яlini (656-661) nяzяrdя
tutmuшdur. Bцtцn bunlar hяm яtraf юlkяlяrdя vя hяm dя яsas kцtlя arasынda
onun nцfuzunu aшaьы saлыr. Aydын mяsяlяdir ki, istismarчы sиниflяr fatalist
tяsяvvцrlяrdяn hяr zaмаn xalq kцtlяlяrini mцti vяziyyяtdя saxlamaq
mяqsяdilя istifadя etmiшlяr.
Doьrudur, XVI-XVII яsr mяxяzlяrindя yazыldыьы kimi, Шah Иsmayылын
hakimiyyяti illяrindя yanшaq-aшыqlarыn hюrmяti keчmiшlя mцqayisя
edilmяyяcяk dяrяcяdя yцksяk bir mяrhяlяyя qaldыrыlmышdыr. Xalqын yaradыcы
qцdrяtilя gюzяl mяdяniyyяt abidяlяri yaradыldы. Dюvrцn sяnяtkarlarы Sяfяvilяr
haqqынda xeyli mяdhnamяlяr, qoшmalar vя dastanlar yaratmышlar. Lakin
tяяssцflя qeyd edяk ki, bu sяnяt incilяri dinlя, xцsusilя шияliklя
250
яlaqяlяndirildiyindяn geniш vцsяt tapa bilmяmiш, uzun mцdдяt
yaшamamышdыr. Sяfяvиляr dюvrцndя nя qяdяr geniш yayыlsa da xalq arasынda
uzun mцddяt yaшaya bilmяmiшdir. Halbuki Xяtai tяdqiqatчыlarынdan Mirzя
Abbasлы XVI-XVII яsr
S.И.Xяtai (tяrtib edяni M.Abbaslы) Baх, 1973, s. 7
mяxяzlяrinя яsaslanaraq yazыr: «Azяrbaycan ozan - aшыq яdяbiyyatынын
XVI яsrdяn etibarяn bir sыra qonшu xalqlaрыn яdяbiyyatынa daha gцclц
tяsirinin, qohum tayfalar, tцrkdцlлi xalqlar arasынda geniш yayыlmasыныn bir
sыra cяhяtlяrinin tarixi kюklяri, mяhz hяmin illяrin bюyцk hadisяlяri ilя
яlaqяdardыr». Mяhz «Koroьlu» dastaны da bu яsrlяrin mяhsuludur.
«Koroьlu» eposunda deyildiyi kimi Шah Иsmayыl ordusunda da dюyцш
zamanы aшыqлар saz чaлыb oxuyur, igidlяri дюйцшляря ruhlandырardыlar.
Mяsяlяn, Xяtai dюvrцnцn tarixi салnamяsi olan «Cahanaraye Шah Иsmayыl
Sяfяvi»dя olduqca maraqлы bir mяlumat vardыr. Burada ozanlarын Шah
Иsmayл ordusundakы fяaliyyяtindяn bяhs olunaraq deyilir: «...Ozanlaр vuruш
gцnlяrindя qalib yцrцшлц ordunun mцqabilindя чungur lar (saz) чalmaq,
tцrkц-varsaьыlar oxumaqla dюyцшgяnlik ruhunu coшdururdular. Ozanlarын
чaлыb oxumasыndan, dюyцшчцlяriн vuruш яzmi daha da gцclяnirdi. Onlar rуh
yuksяkliyi ilя dцшmяn цzяrinя yцyцrцb, юzlяrini savaш dяryasынa
vurуrdular».'
«Шah Иsmayыl - Tacлы bяyim» dя hяmin ozanlarыn yaradыcылыq
mяhsuludur.
«Fяtяli Xan-Tuti Bikя». XVIII яsrin el qяhrяmanlarынdan biri dя Fяtяli
xan olmuшdur. Xalq arasынda Fяtяlи xanla baьлы bir sыra gюzяl rяvayяtlяr,
nяьmя vя dastanlар yaranmышdыr. Onun haqqынda Zaqafqaziyaya gяlmiш
sяyyahlар, шairlяr, yazычылar, tarixчilяr dя bir sыra oчerklяr, шeirlяr, povesт,
roman vя pyeslяr yazmыш vя arvadы Tuti Bikя barяdя dяyяrли fikirlяr
sюylяmiшlяr.
Fяtяli xan Hцseyn Яli xan oьlu 1735-ci ildя Qubaда anadan olmuшdur.
1758-ci ildя atasынын vяfatыndan sonra haкиmiyyяti яlя keчиrяn Fяtяli xan
яtraf xanлыqlarы birlяшdirяrяк mцstяqil Azяrbaycan dюvlяti yaratmaq fikriня
dцшmцш vя отуз illik mцbarizя nяticяsindя Azяrbaycanыn yarыdan artыq
hissяsini vahid dюvlяt яtrafынda birlяшdirmяyя mцvяffяq olmuшdур. 1789-cu
ildя Fяtяli xan qяflяtяn aьыr xяstяlяnmiш, mцalижя цчцn Bakыya, bacыsы Xяdicя
Bikяnin yanынa gяlmiш vя marтын
'. Ш.И.Xяtai. (tяrtib edяni M.Abbaslы), Bah, 1973, s. 7
23-dя burada vяfat etmiшdir. Xalq юz qяhrяman oьlunun fяdakarлыьыны
unutmamыш, onun xatirяsini nяьmяlяrdя, яfsanя vя rяvayяtlяrdя, dastanlarda
яbяdilяшdirmiшdir. Bunlardan bir qismi vaxtыnda yazыya alыnmadыьыndan itibbatmыш, bir qismi isя hafыzяlяrdя yaшayaraq zяmanяmizя qяdяr gяlibчatmышdыr.
Xanын mцasiri el шairi Muxtarыn qoшmalarынda Fяtяli xan poetik dillя
tяrяннцm olunmuшdur. Belя nцmunяlяrdяn bir necяsini Hяmid Araslы яldя
edяrяk geniш izahatla чap etdirmiшdir. Шeirlяrdяn mяlum olur ki, Aшыq
Muxtar Fяtяli xanы gюrmяmiшdir. Lakin Fяtяli xan haqqыnda чoxlu rяvayяt,
251
nяьmя, dastan eшitmiшdir ki, bu nцmunяlяrdя o, vяtяnpяrvяr, igid, yoxsullara
kюmяk edяn bir adil hюkmdar kimi sяciyyялянdirilmiшdir. Onun
qяhrяmanлыьыны eшitmiш, vahid Azяrbaycan dюvlяti yaratmasыны bilmiш vя
шeirlяrindя onun «Adil xan», «Faili - divan» olmasынdan bяhs etmiшdir.
Hяqiqяtяn, Fяtяli xan haqqыnda yazыlmыш oчerk, шeir vя шifahi яdяbiyyat
nцmunяlяrindя o, aьыllы, igid, tяdbirli, yoруlmaq nя olduьunu bilmяyяn bir
sяrkяrdя kimi tяrяnnцm olunur. Hяmid Araslы yazыr ki, яsrin qocaman шairi
Aьa Mяsih Шirvani Fяtяli xanы bir xilaskar kimi sevmiш, onun
mцvяffяqiyyяtlяrindяn vяcdя gяlяrяk adынa «Шahnamя» yaratmышdыr.
XIX яsrin mцtяfяkkiri Abbasqulu aьa Bakыxanov isя onun шяxsiyyяtinя,
bacarыьыna, tяшkilatчылыq qabiliyyяtinя yцksяk qiymяt verяrяk demiшdir:
«Fяtяli xan Qafqaz tarixindя diqqяtяlayiq bir шяxsiyyяtdir. O, юz aьlы,
sяxavяti vя bacaрыьы nяticяsindя yцksяlmiшdir. O, hakimiyyяt baшынa
keчяndяn sonra aьыlлы vя чaлышqan hakim olduьunu gюstяrdi. Dцшmяnlяrin
fяaliyyяtini zяiflяtdi. Яn чяtin vяziyyятlяrdяn чыxa bildi».'
Fяtяli xan юlkяnin inkiшafыны vя tяrяqqisini Rusiya ilя dostluqda
gюrцrdц. Ona gюrя dя o, ardыcыl ittifaq vя dostluq sиyasяti aparыrdы. O,
artmaqda olan xarici tяhlцkяni, habelя xalq kцtlяlяlяrinin Rusiyaya
rяьbяtinin qцввяtlяnmяsini nяzяrя alaraq, Quba xanлыьыныn Rus dюvlяtinin
himayяsinя keчmяsini dяfяlяrlя xahiш etmiшdir. Mяktublarыныn birindя
■A- Бакыханов Гцдси. Гйулистан – Ирам, Баку, 1926, с. 162
yazыrdы. «Mяn tяsdiq edя bilяrяm ki, Rusiyaya olan sяdaqяtimdя
юmrцm boyu heч bir qцsur olmayacaqdыr. Hяmiшя Rusiyaныn dostlarынa dost
vя dцшmяnlяrinя dцшmяn olacaьam».
Yalnыz Fяtяli xan haqqыnda deyил, onun sяdaqяtli hяyat yoldaшы Tuti
Bikя haqqынda da чoxlu rяvayяtlяr, nяьmяlяr vardыr.
Gяnclik illяrindя чox diribaш, qoчaq, yaxшы at minяn, qыlыnc oynadan
Tuti Bikя haqqынda dolaшan rяvayяtlяrdяn birindя nяql olunur ki,
Dяrbяndin hюkmdarы yox imiш. Aьsaqqallar belя bir mяslяhяt edirlяr ki,
Bayat qapыsынdan bir papaq asaq. Kim at belindя чaparaq oxla vurub onu
yerя salarsa, sonra da atdan dцшmяdяn, yerdяn papaьы gюtцrцb baшыna
qoyarsa, Dяrbяndin xanы olsun.
Yцz gяnc meydanda at чapыr, ox atыr, amma heч biri nя papaьы oxla
vurub yerя salыr, nя dя yerdяn gюtцrцb baшына qoya bilir. Bunu цzц niqablы
tяk bir gяnc edir. Cavan atлы niqabыны gюtцrяndя gюrцrlяr ki, bu, Tuti
Bikяdir. O vaxtdan qяhrяman qыz Dяrbяndin xanы olur.
Tuti Bikя Dяrbяndi yadellilяrdяn qorumaq цчцn qoшun toplamaьa
baшlayыr. Belя bir vaxtda Fяtяli xan Dяrbяndя hцcum edir. Vяziyyяtin aьыr
olduьunu gюrяn Tuti Bikя aт belindя tяk-tяnha qabaьa чыxыr. Fяtяli xana
deyir:
- Niyя nahaqdan qan axsын, iki tяrяfdяn dя чox adam юlсцн? Gяl, ikimiz
dюyцшяk, kim цstцn gяlsя, o, qalib hesaб edilsin.
Fяtяli xan deyir:
- Mяn Dяrbяndi almaьa gяlmiшdim. Amma mяьluб oldum. Чцnki
qabaьыma kiшi qцdrяtli qыz чыxdы.
252
Onlar Dяrbяnd qalasыныn uca bцrcцndя qoшa dayaныrlar. Tuti Bikя
deyir:
Dяrbяnd цstц baрыdы,
Яlчatmaz, yuxarыdы,
Dцшmяn gяlsя basыlmaz,
Tяk deyil, arxalыdы.
34
Elin qяhrяman oьlu Fяtяli xan vя igid qыzы Bikя haqqынda onlarla belя
rяvayяt, nяьmя vardыr. Bunlardan bir qismi toplanmышsa, чox hissяsi hяlя dя
xalqыn arasынda yaшamaqdadыr. Bunlar xalqыn igid oьlu vя qяhrяman qыzы
haqqынda цrяk sюzlяridir, gяnc nяslя tюvsiyяlяridir.
2. QAЧAQ SЦLEYMAN
Шяmkir mahaлыnыn Sarxan kяndindя Яmirqulu adlы yaшлы, kasыb bir kiшi
vardы. Юylад sarыdan kiшinin bяxti gяtirmiшdi. Onun altы oьlu, iki qыzы vardы.
Balaca qыzыныn adы Zюhrя, bюyцk qыzыныn adы isя Gцlsцm idi. Gцlsцm
bюyцyцb on sяkkiz yaшыna чatmышdы. Юzц dя gюzяl-gюyчяk bir qыz olmuшdu.
Di gяl ki, Gцlsцmцn qaшы-qabaьы aчыlmыrdы. Anasы Zeynяb arvad hey onu dilя
tuturdu ki, bяlkя bir шey anlaya, ancaq Gцlsцm dillяnmir, heч kimя heч nя
demirdы. Юzцndяn bюyцk qardaшlarы Hяsяn, Bayram hey чalышыrdыlar ki,
Gцlsцmцn цzц gцlsцn. Gцlsцm onlara da яhяmiyyт vermяyib iшiynяngцcцynяn mяшьul olurdu. Gцndя on iki adamыn xюrяyini biшirir, чayыnы
qoyur, qab-qacaьы yuйур, evi-eшiyi tяmizlяyirdi. Qardaшlarы da чюldя-bacada
iшlяyir, от чaлыr, odun yarыr, ona-buna fяhlяlik eylяyir, yenя dя бир qarны ac,
bir qarны tox dolaныrdлыar. Var-dюvlяtdяn da цч-дюрд dяst mitil yorьandюшяklяri, baddan tikilmiш цч daxmалары, bir дя бир saьmal inяklяri vardы. Qыш
юynцnя inяk soьulanda да йаvannыxsыz qaлыr, чюl pencяrяnin qurumuшundan
sыxma, явяlikли isti biшirir, birtяhяr dolaныrdыlar. Bunnan belя, Ямirqulu
kiшiyя hюkumяt tяrяfindяn чoxlu vergi гoйulmuшdu. Dцz iki il idi ki,
Яmirqulu kiшi bir шey artыrыb vergini verя bilmirdi. Kяndxudaныn adamlarы
hяr gцn onun гapыsыны kяsdirir, vergini istяyirdilяr. Amma nя fayda, sюylяnяsюylяnя dя чыxыb gedirdilяr.
Varlы qыzlaры geyinib-кeчinib bulaq baшынa gяlяndя, Gцlsцm юz
paltаrынdan xяcalяt чяkirdi. Чцnki onun яtяyi dя, qoftasы da yamaqlы olardы.
Yazыьыn iшlяmяkdяn dя яllяri qabar olmuшdu. Di gяl ki, dost da, dцшmяn dя
Gцlsцmцn чox qoчaq, aьыллы, namuslu, qeyrяtli bir qыz olduьunu
gizlяtmirdilяr. Qardaшlaры da bacыlarыnын bu xяsiyyяtilя юyцnцr,
qцrrяlяnirdilяr.
Gцnlяrin birindя Gцlsцm hяyяtdя ocaq чatыb чay qaynadыrdы. Samavara
yenicяnя od salmышdы ki, kяnddя bяrk sяs-kцy qopur. Sяn demя, qяza pristavы
ilя kяndxuda vergi vermяyяnlяri kяndin mяrkяzinя toplatdыrыrlar. Adam
gюndяrib Яmirqulu kiшini dя istяyirlяr. Amma Яmirqulu kiшi xяstя
oluduьundan юzц gedя bilmir, arvadы Zeynяbnяn kiчik oьlu Иsmayылы onlarын
253
hцzuruna gюndяrir. Bundan pristavын da, kяndxudanын da bяrk acыьы gяlir.
Hяr ikisi юz adamlarыynan birgя dцz Яmirqulu kiшinin hяyяtinя gяlirlяr.
Kiшini чaьыrtdыrыrlar. Яmirqulu kiшi yorьana bцrцnцb bayыra чыxыr. Pristavыn
ayaqlarынa dюшяnib yalvaрыr ki, bir bюlцk кulfяtim var, imkanыm yoxdu,
mяnя rцsxяt ver, sonra verяrяm. Pristav cin atынa minir ki, цч ildi
vergini вermиrsяn, hяlя gяnя цrцsxяt istяyirsяn, kюpяyoьlu! Sonra да ямр
edir ki, o qaynayan samavarы onun kцrяyinя баьлайын, onda aьlы baшыna
gяlяr.
Kяndxudanын adamlarы cяld гaynar samavaры yerdяn gюtцrцb чatы ilя
Яmirqulu kiшinin далыna sarыyыrlar. Kiшinin чыьыrtыsы kяndi baшыna gюtцrцr.
Йалвармаьа baшlayыr. Arvad-uшaq da qышqыrышыb aьlamaьа башлайыр. Pristav
яlavя яmr verir ki, evini axtarыn. Иki nяfяr яlisilahлы evя soxulub, evi alt-цst
eylяyirlяr. Axtarыш zamanы onlar silahlaрыnы qapыnыn aьzынda qoyurlar. Amma
iчяrидя Gцlsцmц gюrmцrlяr. Onlarыn baшы axtarышa qarышanda Gцlsцm
silahdan birinи gюtцrцb yan otaьa keчir. Aynadan яvvяlcя pristavы tuшlayыr,
tяtiyi чяkяn kimi pristav йеря sяrilir. Sonra da kяndxudanы niшan alыb vurur.
Kяndxuda da yerя sяrilir. Aьlaшma sяsi kяsilir. Жяld samavarы Яmirqulu
kiшinin arxasыndan aлыb yerя qoyurlar, kiшini dя iчяри aparыrlar. Pristavын
adamlarы bunu gюrцb qorxularынdan silahlarыnы da qoyub qaчыrlar. Camaat
mяhяttяl qalыr ki gюrяn gцllяni kim atыb. Heч Gцlsцm onlarын aьlынa beля
gяlmir. Bu iшi bircя Zeynяb baшa dцшцr. Ичяri girib яrinin kцrяyindяki yanыq
yerlяrinя mяlhяm qoyur, Gцlsцmц dя baьрыna basыb deyir:
- Neylяdin, ay bala, dяrdimizin цstцnя bir dяrd dя gяtirdin. Allah
onlarын bяlasыны versin, юylяrini baшlarыna uчursun, ay bala, indi sяni tutub
sцrgцnя gюndяrяcяkляр, neylяdin, axы?
Elя bu halatda Gцlsцmцn bюyцk qardaшlarы чюldян qayыdыrlar, halqяziyyяni gюrцb mяhяttяl qaлыrlar. Bayrам deyir:
- Qorxma, Gцlsцm, qardaшlarын юlmяyib, sяnin yeriня mяn gedib
cяzanы чяkib qayыdaram. Allah onlarыn bяlasыны versin, lap yaxшы eylяyib bu
kюpяk uшaьыnы юldцrmцsяn.
Uжdantutma kяnd bura tюkцlmцшdц. Amma heч kяс Gцlsцmц
qынamыrdы. Яksinя, onun mяrdliyinя heyrан qalmышdыlar. Deyirdilяr:
- Halal olsun anasынын sцdц, atasыnын чюrяyi! Qыz deйил, nяr oьlu nяrdi!
-Belяsini mяn on pampax oьula dяyiшmяrяm. dядяsinin intiqamыnы alыb,
halal olsun!
Gцlsцm dя bu sюzlяri eшidib daha da qцrrялянир, цrяklяnirdi. Amma nя
edяcяyini bilmirdi. Eшitmiшdi ки, hюkцmяt adamlaрыnы юldцrяnlяr bir mцddяt
qaчыb чюлдя-бажада gizlяnir, eldяn-obadan bir mцddяt uzaq gяzir. Bя bu
нeylяsin, юzц dя qыz uшaьы.
Meyiдlяrin цstцnя юrtцk чяkmiшdilяr. Hяlя ki, gяlяn-эедян yox idi.
Gцlsцm qorxurdu ki, elя bu saat gяlib onun гollarыны baьlayыb dostun,
dцшmяnin iчindя, atыn qabаьынa гatыb aparacaqlar. Bu fikirdя ikяn юzцnц
evя salыb, гardaшlaрыndan birinin paltarыnы axtarыb tapыr. Яyninя юlчцb цstцnя
gяlяnini o tяrяfя qoyur, bir qяdяr dя яppяkdяn, pendirdяn dяsmаlа bцkцb
torvaya saлыr. Шяr qarышmaьыны gюzlяyir. Camaat meyidin яtrafынa yыьышыb,
254
ucadan-ucadan юlяnlяrin qarasыnca danышыr, xalqa zцlцm etdiklяrindяn gileygцzar edirdilяr. Hamы kimisя gюzlяyirdi.
Шяr qarышan vaxt Gцlsцm юz kiшi paltarыnы geyinib tцfяngi dя яlinя alыr,
baшынa da bir kiшi papaьы qoyub evdяn чыxыr. Hяyяtdяn elя чыxыr ki, heч kim
onu gюrmцr. Чяpяrdяn addayыb, bir baш kяndin yaxынlыьынdakы meшяyя girir,
iri gюvdяli bir чinar aьacыnын baшыna чыxыr. O gecя orada gecяляyir. Gecяyaры
meшяdя xышыltы eшidяndя bir qяdяr vahimяlяnir, яmbя яlindяki tцfяngя baxыb
цrяklяnir. Gцlsцm burada gecяlяmяkdя olsun, sizя xяbяr verim hюkumяt
adamlarыndan. Bir dяstя яli tцfяngli atлы kazak kяndя girib Яmirqulu kiшinin
mяhlяsini mцhasirяyя alыr. Bir zяr paqonlu kazak irяli yeriyib soruшur:
- Pirstavы, kяndxudaны kim юldцrцbsя, юz ayaьы ilя irяli gяlsin!
Gцlsцmцn qardaшы Hяsяn irяli yeriyib яllяrini архаsыnca qoyur ki, aьa,
mяn юldцrmцшяm, cяzam nяdi verin.
Tez kazaklar onun qollaрыны baьlayыb atыn qabaьынa гатыrlar. Meyidlяri
dя at arabasыna qoyub kяnddяn чыхарыrlar. Yazыq Zeynяb arvadын цrяyi tab
gяtirmяyib yыxыlыr. Йанындакы qonum-qonшu arvadlarы onu gюtцrцb iчяri
gятирирляр. Yaxasыны aчыb sinяsinя, цzцnя su чilяyirlяr.
Алаторан Gцlsцm meшяnin qыraьыna чыxыb, qoyun-quzu отаран таныш bir
adama rast gяlir. Dцnяnki яhvalatы soruшur.
Юyrяnir ki, Hяsяni atыn qabaьыna qatыb apardыlar. Bundaн sonra
Gцlsцm orada dayanmayыb meшяnin yaныndakы ucа qayanыn daldeylыьыnda
юzцnя mяskяn saлыr. Arabir oвa yatandan sonra юylяrinя gяlir. Amma iчяri
girmir, гапы-бacada hяrlяnib gedir. Bir gecя, ova yatandan sonra чяpяrdяn
addayыb юz mяhlяlяrinя girir. Dinшiyib aynadan iчяri boylanыr. Gюrцr юz yeri
boшdu, anasы da yatмayыb aьlaya-aьlaya pяstяn bayatы deyir:
Яzizinяm haraylar,
Hяr ulduzlar, hяr aylar.
Qыzыm, юlяn gцnцmdц,
Dilim sяni haraylar.
Elя bu vaxt Gцlsцm aynaны aralayыb yavaшcadan iчяri girir. Anasыnы
qucaqlayыb юpцr. Ana-bala bir qяdяr sяssizжя aьlaшыrlar. Bir qяdяr dя susub
daнышmыrlar. Nяhayяt, Gцlsцm dillяnir:
- Ay ana, daha mяndяn niyaran qalma, mяn яввяlкi gюrdцyцn Gцlsцm
dюylяm, heч kimdяn, heч nяdяn qorxmuram. Niyaran olma!
Anasы deyir:
- Ay bala, daнышыrlar ki, hюkumяt adamlarы baшa dцшцb ki, pristavla
kяndxudanы sяn юldцrmцsяn, ona gюrя gizlянmisяn. Odur ki, sяni axtarыrlar.
Get, Qazaxda qohumlaрымыz var, bir mцddяt onlarda daldeylan. Bu
aralarda gюrцnmя!
Halallaшыb ayrыlarkяn Gцlsцmцn dя gюzlяri dolur, alыр gюrяk anasынa nя
deyir:
Seyraqublar fitnя-fяsad qurdular,
Sцdцn halal eylя, ana, gedirяm!
Yaьыlar bizimlя цzя durdular,
Sцdцn halal eylя, ana, gedirяm!
255
Atamыn heyfинi aldыm yaьыdan,
Mяnяm indi yurdlarыnы daьыdan!
Sяni dя eylяdim шirin yuxudan,
Sцdцn halal eylя, ana, gedirяm!
Yenicя yetiшib mяn cavan oldum,
Atama, anama mehriban oldum.
Gцlsцmцydцm, dюnцb Sцleyman oldum,
Sцdцn halal eylя, ana, gedirяm!
Sюz tamam olan kimi ana-bala qucaqlaшыb ayrыlыrlar. Zeynяb arvad
baшa dцшцr ki, iyid qыzы юzцnц yadlara niшan vermяmяk цчцn adыnы dяyiшdirib
Sцleyman qoyub.
Gecяnin qaranлыьынda Gцlsцm boylana-boylana kяndдян чыxыb meшяyя
girir. Tцfяngini hazыr vяziyyяtя salыb яlinя alыr, юz yuvasынa tяlяsiyir. O gecя
чox rahat yatыr.
Иndi Gцlsцm burada gizlяnmяkdя olsun, sizя xяbяr verim Gяncяbasar
qaчaqlaрыndan. Gцlsцmцn sяdasы hяr yerя yayыlмышdы. Bяylяrin zцlmцndяn
tяngя gяlib qaчaq dцшяnlяr iчяrisindя Mяшяdi Yolчu ilя Goranboylu daha чox
ad чыxarmышdыlar. Onlar da bir qыzын Шяmkirdя pristavla koxanы gцnцn
gцnorta чaьы gцllяynяn vurub юldцrdцyцnц eшitmiшdilяr. Яhvalatdan dцrцst
haлы olmaq цчцn mяslяhяtlяшib Шяmkirя tяrяf gяlirlяr. Seyfяlinin цst
tяrяfинdяki tяpяlяrin yanыynan atlarыны sцrцb Morula чatыrlar. Sarxan
kяndinin yaxыnлыьынdakы meшяyя girirlяr ki, bяlkя bir yerliyя rast gяlib щalяhval bildik. Яmbя sana deyim ki, onlaрыn gяliшini Эцlsцm gizlяndiyi uca
qayadan gюrцr. Elя fяrz elяyir ki, приstavын adamlarыdы, onu axtaрыrlar. Hiylя
iшlяdib qayadan мешяyя enir. Чыr-чыrpы yыьыb шяlя dцzяldir. Шяlяlяnib kяndя
тяряф цз tutur. Az getmяmiш atlыlarla цz-цzя gяlir. Qaчaqlar атларыны saxlayыb
ondan soruшurlar:
-A bala, kimsяn, kimin oьlusan!?
-Сarxandanam, яmi, Яmirqulu kiшi deyяrlяr, onun оьлуйам.
Бayramqulu soruшur:
-А бала, o Gцlsцm deyilяn sizin kяnddяndirmi?
-Bяli, яmi, mяnim bacыmdы. Elя mяn dя чыr-чыrpы yыьыб onu axtarыram.
Amma heч gюrdцm deyяn yoxdu. Eля бил cinbata чяkilib.
Mяшяdi Yolчu gюrцr ki, uшaq onlardan чяkinir. Deyир:
-Qorxma, bala, biz dost adamlarыq. Gяl bizя гошул, harda olsa taparыq
sяnin bacыны. Halal olsun ona, o bacы deyil, bir iyiddi.
Mяшяdi Yolчu soruшur ki:
- A bala, bя adын nяdi?
-Adыm Sцleymandы, юzцm dя Sarxanlы Яmirquлу kiшinin oьluyam.
Yol uzunu Gцlsцm hal-qяziyyяni olduьu kimi qaчaqlara daнышыr. Onlar
meшяnin dяrinliyindя bir mцддяt nahara яylяшirlяr. Yeyib-iчirlяr. Mяшяdi
Yolчu xurcundan bir dяst tяzя paltar чыxarыb ona verir. Gцlsцm sevincяk
qalыn bir kolun daldeylыьынa чяkilib paltarыны dяyiшdirir. Xoшbяxtlikdяn
256
paltar onun elя bil цstцnя tikilibmiш. ТЯЗЯ шalvar, tяzя kюynяk Gцlsцmя чox
yaraшыr. Qayыdыb qaчaqlarыn yanыna gяlir. Qaчaqlar onunla bir az zarafat
eylяyib gцlцшцrlяr. Шяr qarышana yaxын atlarыna sцvar olub Goranboya tяrяf
yol alыrlar. Gцlsцm dя Mяшяdi Yolчunun atынa minib arxasынda oturur.
Шяmkir чayынa yetiшяndя, чayын qыraьынda bir ilxыya rast olurlar. Илхычыya bir
az pул verib ondan yяhяrli-yцyяnli bir at alырлar. Mяшяdi Yolчу юz atыны
Gцlsцmя baьышlayыb, tяzя ata minir. Xeyli at sцrцb Borsunluya чatыrlar. O
gecяni Borsunluda, Mяшяdi Yolчуnun bir qohumunun evindя gecяlяyirlяr.
Bu minvalla Gцлsцm bir neчя ay onlarla gяzir, qaчaqlыьын bцtцn sirlяrини
onlardan юyrяnir, qorxu-hцrkцdяn dя tamam цzцlцшцр, юzцnц iyid bir cavan
kimi aparыr.
Gцnlяrin birindя axшamчaьы qaчaqlar Zeyvя tяrяфя zцlmkar Qasыm
aьaныn evinя basqын edirlяr. Чuьul щардansa bunu qonшu kяnddя olan
pristava xяbяr verir. Prиsтав on-on iki nяfяr atlыynan tez юzцnц Qasыm
aьaныn kюмяйиня catdырыr. Evi dюrd tяrяfdяn mцhasirяyя alыrlar. Пристав
ужаdan qышгырыб onlarыn tяslim olmasыны tяlяb edir. Gцlsцm damdan,
gizlяndiyi yerdяn onlarы ap-aydын эюrцrmцш. Elя bunu eшidяn kimi birinci
pristavы niшan aлыr. Эцлля aчыlan kimi pristav yerя sяrilir. Иkinci gцllяyя bir
nяfяr дя ашыrыr. Bunu gюrяn pristavыn adamlarы qaчmaьa башлаyыrlar. Gцlsцm
onlarы qorxutmaq цчцn daha bяrkdяn qышqыraraq deyir:
Ay kamandar, silahыnы yerя qoy,
Dцnyanы baшыna dar eylяyяrяm!
Яkil bu yerlяrdяn, gюrцnmя gюzя,
Yoxsa gюzlяrini kor eylяyяrяm!
Mяn uzaq dцшmцшяm ata-anadan,
Zцlmя, zцlmkara yadam binadan!
Чяkil yolumuzdan, чыx get, a nadan,
Tez чыxыb getmяsяn, zor eylяyяrяm!
Шяmkir mahaлыmdы, adыm Sцleyman,
Baшыmын цstцndяn чяkilmir duman.
Mяnя xoш gяlяmmяz nя bяy, nя dя xan,
Tяrlanam, onlarы sar eylяyяrяm!
Sюz tamam olan kimi Gцlsцm tцfяnginin tяtiyini yenя чяkir. Aчыlan
gцllя pristavын adamlarыndan yenя birinя дяйиr. Baшы salamat qalan qaчыb
birtяhяr canыны qurtarыr.
Буnu gюrяn qaчaqlar tez atlarынa sцvar olub aradan чыхырлар. Daldey
bir yerdя cяmlяndikdя Bayramqulu dillяnir:
- Бярякаллащ, bala, halal olsun yeyib-iчdiyin. Sяn олмаsaydын lap
qanыmыz getmiшdi.
Mяшяdi Yolчu deyir:
- А Sцleyman, daha sяnя heч sюzцm yoxdu! Sяn ki, беля ийиdsяn, bu
gцndяn baшчыmыz sяnsяn. Nя desяn bizя ганунду.
Эцлсцм deyir:
257
-Yox, Mяшяdi Yolчu яmi, sяn olan yerdя mяn ня karяyяm, o elя belя bir
tяsadцfцydц. Aьsaqqalsыz iшimиз aшmaz.
Mяшяdi Yolчu deyir:
-A bala, mяn sяnin yanыndayam, hara gedirяm ки, intahasы sяn hяm
cavansan, hяm dя cяldsяn, qoчaqsan.
Bяli, elя o gцndяn Qaчaq Sцleymanын adы eldяn-eля, obadan-obaya
yayыlыb geniш шюhrяt tapыr. Harda bir zцlmkar var, harda bir qяddar var
yoluna qoymuyunca Sцleyman яl чяkmir, bяrk ayaqda юlцm hюkmц verir.
Qaчaqlar da onun bir sюzцnц iki elяmirlяr. Onun haqqынda Gяnжя
qubernatoru xцsusi яmr vermiшdi ki, kim onu tutsa, ya юlцsцnц, ya dirisini
hюkumяtя versя on min manat mцkafat alacaq. Qubernatorun яmriylя hяr
kяndя bir neчя gюzяtчi dя qoyulmuшdu. Hюkumяt adamlarы hяr yerdя onu
axtarmaьa, izinя dцшmяyя чaлышыrlar. Яmbя bir шey чыxmыrdы. Чцnki camaat
hяr yerdя onu qoruyurdu.
Bunlar burada qalsын, sizя nяql elяyim Qaчaq Yusifdяn. Yusif Qazaьын
Яskipara kяndindяndi. Atadan-anadan yetim idi. Tяk bircя bacыsы vardы.
Юzцndяn kiчik idi. Qыz 17-18 yaшlarыna чatanda юz aьasы onun namusuna
sirayяt elяyir. Bacыsы da dяrdini qardaшынa aчыb danышыr. Яlinя fцrsяt dцшяn
kimi Yusif onu dяhrяynяn vurub юldцrцr. Юzц dя bir daha kяnddя qalmayыb
Шяmшяddin tяrяfляrя qaчыb gizlяnir. Yadынa Qaчaq Sцleyman dцшцr. Onu
axtara-axtara gяlib Kяlbяcяr meшяliklяrindя tapыr. Baшыna gяlяnlяri dя,
hюkуmяtin fяrmaныnы da onlara danышыр. Deyir:
-Sizi mюhkяm axtarыrlar. Bцtцn kяndlяrя pusгу qoyublar. Яlя keчяni
salamat buraxmayacaqlar. On мин manat da Sцleymanын baшыna qiymяt
qoyublar. Иndi мясlяhяt sizindi.
Sцleyman gюrцr Yusif ondan altы-yeddi yaш bюйцк olar. Юzц dя
qeyrяtdi, namusdu cavandы. Nяdяnsя юz гялбиндя ona inam yaranыr. Bir sюz
demяdяn цzцnц, Mяшяdi Йolчuya tutub deyir:
-Necя bilirsiniz, Yusifи dяstямizя qoшa bilяrikmi? Gюрцrяm чox
cяsarяtli, qeyrяtli oьlandы.
- Иnanmaq olar. Dediklяri yalan olmaz.
O gцndяn Yusif dя Sцleymanын dяstяsinя qoшulur, birgя mцbarizя
aparырlar. Son vaxtlarda hюkumяt adamlarы onlaры tez-tez mцhasirяyя aлыrlar.
Odur ki, Sцleyman belя mяslяhяt bilir ki, gяlin bir mцddяt buralardan
чяkilяk, keчяk Arazын o tayыna. Hamы razы qaлыr. Bayramqulu da sюhbяtя
qarышыb deyir:
-Sцleyman haxлыdы, gedяk bir mцddяt Иran torpaьыnda qalaq. Ara
sakitlяшяndя qayыdarыq. Deyirlяr Qaчaq Kяrяm dя oradadы. Шahnan da dost
olubdu. Az-чox bizя kюmяyi dяyяr, nя qяdяr oлмasa, gяnя юzцmцzцnkцdц.
Hamы razыlaшыr. O gecяni Baшlыbeлli tяrяflяrdя gecяlяyib, alatorandan
ayaьa qalxыb atlara sцvar olurlar. Elя bu vaxt Yusif цzцnц Sцleymana tutub
deyir:
-A Sцleyman, цrяyimя bir qatar sюz gяlib, qoyun onu deyim, sonra yola
чыxaq.
Mяшяdi Yolчu da etiraz elяmir. Deyir:
258
- Qoy desin, nolar, gюrяk nя deyir:
Alыr Yusif:
Vяtяndяn ayrыlmaq yaman zulumdu,
Atamын yurdunu qoyub gedirяm.
Яskipara kяndi, Qazax elimdi,
Zцlцmцn яlindяn doyub gedirяm.
Allah heч bяndяni darda qoymasын,
Bцlbцlцn heyfini xarda qoymasын.
Balalы ceyraны torda qoymasын,
Dцшmяnin gюzцnц oyub gedirяm.
Яzizdir vяtinin torpaьы, daшы,
Ona kяc baxammaz bir azьын naшы.
Kцrцn son nяfяsi, Arazыn baшы,
Mяnя gяl-gяl deyir, uyub gedirяm.
Sюz tamam olur. Sцleyman dillяnir:
- Ay Yusif, elя bilirsяn biz ya qorxudan, ya да sevincdяn gedirik?
Яlacымыz yoxdu, юzцn demiшkяn, ara sakitlяшяnя qяdяr orada qalarыq, sonra
da qayыdarыq.
Bir mцddяt at sцrцb Araz tяrяfя gяlirlяr. Bir-iki gцн dя burada
gecяlяyirlяr. Bir axшam юzlяrinя bir bяlяdчi dя tapыb Qaradaь hяndяvяrindяn
Arazы keчirlяr. O zaman чar hюkumяti Иran шahынa mяktub gюndяrib tяvяqqe
elяyir ki, Qafqazdan sizin torpaьa bir neчя qaчaq dяstяsi keчib. Onlarы tutub
bizim orqanlara verin. Шah da юzцnцn bцtцn xanlыqlarыna mяktub gюndяrib
яmr verir ki, Qafqazdan gяlяn qaчaqlardan kimi яlя keчirsяniz tutub
saxlayын.
Tяbrizin яtrafынa чatar-чatmaz Sцleyman Mяшяdi Yolчuynan
Bayramqulunu, bir dя Yusifi шяhяrя gюndяrir ki, yoxlayыb gюrsцnlяr, nя var,
nя yox. Deyir ki, цч gцndяn sonra sizi Tяbrizin yaxынлыьыndakы meшяdя
gюzlяyirяm.
Qaчaqlar шяhяrя girib юyrяnirlяr ki, Qafqazdan gяlяn qaчaqlaры
axtaрыrlar. Haradansa bir чuьul bunlarын yad adam olmaqлaрыndan
шцbhяlяnir, tez gedib valiyя xяbяr verir. Vali юz atлыlarы ilя hяmin yerя gяlib
qяfildяn Mяшяdi Yolчunun, bir dя Bayramqulunun цstцnц aлыr. Yusif
birtяhяr aradan чыxыb Sцleymanы axtaрыr. Onu шяhяrdя tapa bilmяyib niшan
qoyduqlarы yerя gяlir. Иki gцndяn sonra onunla meшяdя gюrцшцb iшdяn halы
edir. Sцleyman ona bildirir ki, sяn burada mяni gюzlя, юzцm tяk gedib onlarы
dardan qurtaracam.
Birbaшa шяhяrя gяlir. Юyrяnir ki, цч gцn bundan яvvяl Qafqazdan gяlmiш
цч azяrbaycanlы qaчaьы tutub zindana salыblar. Mячidin qabaьынdan keчяndя
bir sayыla rast gялир. Pul verib onun paltarlarыны alыr. Daldeyin birindя sayыlын
cынdыr paltarыны geyinir. Berdanqasыnы da altda gizlяdир. Юzцnц zindanын
яtrafынa verir. Sayыl olduьunu gюrцb heч киm ona яhяmiyyяt vermir.
Gecяdяn xeyli keчmiш юzцnц зинданын qapыsыna yetirir. Cынdыr kюynяyinin
259
altынdan хянcяrini чыxaрыr. Qяfildяn zindan gюzяtчisinin boшundan soxur.
Gюzяtчi haлы eylяyib tяrpяnяnя kimi cяld ikinci dяfя xяncяri onun цrяyinя
vurur. Gюzяtчi yыxылыr yerя. Bu halatda ikinci gюzяtчi yaxынlaшыr. Gцlsцm ona
macal vermяmiш гaranlыqda xяncяri onun kцrяyindяn vurur. Gюzяtчilяrin
cibini axtarыr. Aчaры ikinci gюzяtчinin cibindяn чыxaрыb zindaныn qapыsыны aчыr.
Mяшяdi Yolчunu, Bayramqulunu vя bir dя onlarla birlikdя hяbs olunmuш цч
qaчaьы qaчыrdыr. Юzц dя aradan чыxыb qaranлыqda gюzdяn itir. Bir az keчmiш
zindanын qapыsыnda haray-hяшir dцшцr. Gцlsцm birbaшa юzцnц Yusifin
yanынa yetirir. Dostlaры da artыq gяlib чыxыblarмыш. Gюrцшцb sevinirlяr.
Bunlar burada yeyib-iчmяkdя olsunlar, sizя xяbяr verim Иran шahыndan.
Шaha xяbяr verirlяr ki, gecя zindan gюzяtчilяrini юldцrцb zindanын qapыsыны
aчыblar. Beш nяfяr qaчaьы kimsя qaчырыbdы. Bunu eшidяn шah bяrk hirslяnir.
Яmr verib bцtцn xanlaры hцzuruna чaьыrtdыrыr. Bцtцn vilayяtlяrin xanlarы шah
sarayыna yыьыlыr. Шah onlaры bir qяdяr mяzяmmяt eylяyib gюstяriш verir ki, цч
gцn mцddяtinя zindanын qapыsыnы aчыb qaчaqlarы azad elяtdirяn kimdisя
tutub mяnиm hцzuruma gяtirmяlisiniz!
Tяbriz valisi Misir xan mяclisdя шaha sюz verir ki, щarada olsa onu цч
gцn mцddяtinя tutub hцzurunuza эяtirяrяm.
Bu яhvalat bцtцn шяhяrlяrdя, kяndlяrdя bяyan olur.
Жиddi axtarышlar baшlaныr. Meшяdя qoyun sцrцsц otaran bir чоban hяmin
xяbяri Sцleymana чatdыrыr. Sцleyman яввяlcя йoldaшлarы ilя tяdbir tюkцr.
Sonra da mяslяhяt bilir ki, йерляrini dяyiшsinlяr. Meшяdяn xeyli aralы uca
daьын zirvяsinя галхырлар. Sцleyman yoldaшlaрыna bildirir ki, siz yerinizdяn
тярпянмяйин. Mяni iki gцn burada gюzlяyin. Яyяr gяlmяsяm архамca
gяlяrsiniz. Amma ehtiyatлы olun!
Qaчaqlar burada qalsыn, sizя deyim Gцlsцmdяn. Gцlsцmцn dяrdi qaчaq
Kяrяmi gюrmяk idi. Яvvяlcя шeиrnяn bir namя yazыr Misir xanын adынa,
юzцnц dя aparыb zinданын qapыsынdan asыr:
Eшitmiшяm шahdan sizя яmr var,
Чatdыr bu sюzlяri ona, Misir xan!
Qaчaqda da цч gцn, beш gцn юmцr var,
Sяn dцшяrsяn nahaq qana, Misir xan!
Иnan, sяnin yollarыны kяsяrяm,
O sюz verяn dillяrini kяsяrяm!
Zopa vuran яllяrini kяsяrяm,
Daha mяn doymuшam cana, Misir xan!
Zimistaныn sonu yazdы deyirlяr,
Yaxшылыq da bir murazdы deyirlяr.
Yaman gцnцn юmrц azdы deyirlяr,
Sizя qalmaz bu zamana, Misir xan!
Sцleymanы tяk gюrцbsяn Иranda,
Yurduna od vurram, inan, bir anda!
260
Mяrd iyidi gяl dюydцrmя zindanda,
Yol gюzlяyir ata-ana, Misir xan!
Misir xana mяktubu qala gюzяtчisi gяtirib verir. Misir xan namяni
oxuyub xeyli fиkrя gedir. Deyir:
-Gюrяsяn, шaha sюz verdiyimi bunlar haradan bilir? Qorxusundan
gюzцnя yuxu getmir. Sяhяrя yaxын bир qяdяr yuxuya gedir, onda da pis-pis
yuxular gюrцr. Gюrцр ki, onun aьzынdan bir diшini чяkib чыxarыrlar. Яtrafы
гызыл qana qяrq olur. Sяrsяm yuxudan ayылыb arvadыны чaьырыр. Yuxunu ona
aчыr. Arvadы da qorxuya dцшцr. Deyir:
-Ay kiшi, cibinя bir az pul qoy, yetim-yesirя nязир- niyaz payla, bяlkя
sovuшduq.
Misir xan cibinя bir ovuc qыzыl pul qoyur. Yaxшы yeyib-ичdikdяn sonra
шяhяrя чыxыr. Zindanын yanыndan keчяndя эюrцr cыr-cыndыrыndan cinnяr
щцrkяn bir sayыl var. Dilяnir. Yaнына чаьырыр, daldey bir yerdя ona bir qыzыl
onluq verir ki, эecя yuxu gюrmцшяm, onu yoz. Sayыl onluьu alыr, Misir xanы
dinlяyir. Sonra da deyir:
-Misir xan, yuxunu чox dцz gюrцbsяn, axы sяn niyя шaha sюz verib,
beygцnah adamlarы tutmaq istяmisяn?
Misir xan sayыlын bu sюzцndяn acыqlanыr, onu vurmaq istяrkяn cяld sayыl
berdanqa ilя vurub onu yerя sяrir. Юzц dя qaчыb aradan чыxыr, birbaшa
yoldaшlarыnын yanыna gяlib яhvalatы daнышыr.
Olan яhvalatы шaha чatdыrыrlar. Шah bяrk qяzяblяnir. Bцtцn
яlisilahлыlaрыna яmr edir ki, hяr kimdi, onu tutmaлыsыnыz!
Sцleyman yenя yoldaшlaрыnы daьda qoyub sayыl paltarыnы geyinir, birbaшa
Tяbrizя gяlir. Шahdan gюstяriш belяydi ki, harada yad adam gюrdцnцz,
kimliyindяn asылы olmayaraq, tutun, mяnim hцzuruma gяtirin! Bundan
Sцleymanын xяbяri olmur. Elя bazara yenicя girmiшdi ki, шahыn adamlarы onu
yaxalayыb birbaшa шahын hцzuruna gяtirirlяr. Шah sayыla tяrs-tяrs baxыb,
qяzяblяnir. Soruшur ki, niyя gedib бир tяrяfdя dolanmыrsan, dilяnчilik
elяyirsяn, kimsяn?
Шahын ona sayыl, dilяnчi kimi baxmasыna Sцleymanын da acыьы tutur.
Яmbя fиkirlяшir ki, belя yaxшыdы. Bяlkя elя bir гядяр dя yalvarыm, bяlkя
buraxdы. Salamatca чыxыb gedяrяm. Deyир:
Gюzяl шahыm, qiblяgahыm,
Иnsaf eylя, mяn sayыlam!
Qцrbяt eldя yox pяnahыm,
Иnsaf eylя, mяn sayыlam!
Bir iyidяm, adlы-sanlы,
Dost yolunda imtahanлы.
Qыlыncыmын ucu qanlы,
Иnsaf eylя, mяn sayыlam!
Ol sayыlын цmid, vaры,
Dюrd yanыmda qяm hasarы.
261
Чal qяlяmi haqqa sarы,
Иnsaf eylя, mяn sayыlam!
Шahын qяzяbi tutur. Deyir:
- Sяn heч sayыla oxшamыrsan, юzцnц avamlыьa qoyма. Sюzlяrindяn dя
mяlum olur ki, sяn sayыl deyilsяn. Mяnя dцzцnц demяsяn bu saat sяni
zindana saldыracaьam.
Шahыn bяrk qяzяblяndiyini gюrяn Sцleyman yenя dя hiylяyя яl atыr, шaha
yalandan yalvarmaьa, dil tюkmяyя baшlayыr:
Рцsxяt ver, hюkmdaрым,
Яввяl Allaha yalvarыm.
Yюn чevirim haqqa sarы,
Ol шahяnшaha yalvaрым.
Dцnyaya fяrman verяnя,
Dяrdlяrя dяrman verяnя,
Qara daшa can verяnя,
Sяn qiblяgaha yalvaрым.
Sayilяm, batmышam yasa,
Kimя gedim iltimasa.
Qяzяbli qolsuz Abbasa,
Eylяyim dцha yalvarыm.
Yalvarmalarыn heч bir tяsiri olmur. Шahын nяdяnsя bu sayыldan gюzц su
iчmir. Daнышыьыndаn, tяrpяniшindяn sayыл olmadыьыnы yяqin edir. Hюkm verir
ki, apaрыn bu sayылы zindana salын!
Yazыq Sцleyman hяlя belя bяrkя dцшmяmiшdi. Aьыр zindan havasы, aclыq,
susuzluq, qцrbяt el, tяnhalыq ona tяsир едир. Kaьыz-qяtan gюtцrцb юz
dostlarыna belя bir namя йазыр:
Qяza mяni saldы dцшmяn яlinя,
Vяtяn yada dцшdц, el yada dцшdц.
Dцyцn saлын шahяnшahыn dilinя,
Kяpяzin qoynunda gюl yada dцшdц.
Bяylяrin, xanlarыn yolun kяsdirin,
Yaьыlarыn dizlяrini яsdirin!
Valisini, koxasыны asdырыn,
Ac-yalavac qalan qul yada dцшdц.
Sцleymanын kюnlц olub virana,
Mяrd iyidi doьa bilmяz hяr ana.
Sяs saлыbdы hяnuz Tцrkя, Иrana,
Qafqaza uzanan yol yada dцшdц.
Чюrяk, su gяtirяn gюzяtчiyя Sцleyman bir qыzыl onluq verir, tяvяqqe
elяyir ki, bu namяni harda olur-olsun Qaчaq Kяrяmя yetir.
262
Gюzяtчi яvvяlcя qorxur, sюz vermir. Amma qыzыl onluьu gюrяn kimi razы
qaлыr. Namяni gюtцrцb birbaшa saraya gяlir. Шahын iqamяtgahыnын
hяndяvяrindя hяrlяnir. Axшama qяdяr oralarda pяlяsяng olur. Nяhayяt,
gюrцr ki, Qaчaq Kяrям atыn belindя saraya tяrяf gяlir. Tez yaxынlaшыr, salam
верир, яtrafa boylanыb birtяhяr namяni Kяrяmin oyucuna бasыb aralanыr.
Kяrяm namяni яlindя saxlayыb юzцnц saraya yetиrиr. Qarasuranlar onu
tanыyыrdыlar. Hяyяtя buraxыb atынын baшыны tuturlar. Kяrяm atdan enib яvvяlcя
Gцlшяn bаьына girir. Yasяmяn aьacыnын daldeyindя namяni oxuyur. Баша
dцшцr ki, bu, hяr kimdisя azяrbaycanlыdы. Яlacы kяsilib пянащ gяtirib,
kюmяklik istяyir. Tez юzцnц daxilliyя вязиринин йанына yetirir. Zindanda olan
adamlardan hal-ящвал юйрянир. Vяzir ona bildirir ki, dцnяn шahын яmriylя
зиндана bir sayыl saлыblar. Amma heч sayыla bяnzяmir. Юzц дя йад
юлкядянди.
Kяrяm o dяyqя baшa dцшцr ki, namяni yazan haман hяrifdi. Gedib
шahdan icazя aлыr ki, izin ver, mяn haман sayыlnan gюrцшцm, sizя dцzцnц
deyяrяm, hяr halda azяrbайcanlыdы, mяndяn sюz gizlяtmяz.
Шah izin verir. Kяrяm bir baшa zindana gяlir. Gюzяtчi icazя kaьыzыны alыb
Kяrяmnяn sayыla gюrцш verir. Bu iki gцnцn iчindя yazыx sayылыn fikirdяn,
qяm-qцssяdяn, aclыqдан ordu-ordundan keчmiшdi, gюzlяri чuxura dцшmцшdц,
rяngи qaчmышdы. Kяrяm onunla tяklikdя daнышыb taныш olur, Sayыл ondan
ancaq bircя шeyi, qыz olduьunu gizlяdir. Qalan ня вarsa, hamыsыны aчыb
danышыr. Kяrяm ondan Misir xanын юlцmцnцn sяbяbini soruшduqda, deyir:
- Mяn onu юldцrmяsяm, o mяni юldцrяcяydi. Яlini xяnяcяrя atdы ki,
mяni doьrasын, mяn dя яlacыm kяsildi, gцllяynяn vurub юldцrdцm.
Kяrяm onun dostlarыnын da kimlяr olduьunu юyrяnir. Цrяk-dirяk verib,
zindandan qurtaracaьыna sюz verirsя dя, Sцleymaныn gюzlяri yol чяkir.
Цrяyindяn vяtяn hяsrяti чыxmыr. Bunu gюrяn Kяrяmin ona caны yanыr, gюrцr
cavandы, zindan яzabы gюrmяyib. Ona tяskinlik vermяk цчцn alыr gюrяk nя
deyir:
Ey qяlbi шikяstя, mюtяdil xяstя,
Deyяn uyub ahu-zara gюzlяrin.
Yюn чevir xudadan mяtlяbin istя,
Niyя baxыr uzaqlara gюzlяrin?!
Qorx o gцndяn tale sяndяn diskinя,
Kim чarя eylяyяr qяrib miskinя?
Necя dюzdц dumanlara, чiskinя,
Чovьuna, borana, qara gюzlяrin?
Fяlяk sяni yandыrdыmы, yaxdыmы?
Sinяn цstя qяm oxuну чaxdыmы?
Kяrяm deyяr, hяsrяt-hяsrяt baxdыmы?
Neчя haqsыz gцnahkara gюzlяrin?!
Sцleyman Kяrяmin sюzцndяn xeyli tяsяlli tapыr.
263
Цmidini hяlяlik ona baьlayыr. Kяrяmi gюrmяmiшdi. Onun адыны da чox
eшitmiшdi. Иndi isя onu юz gюzlяri ilя gюrцb, сяsini eшidir. Kяrяmя olan
sяmimiyyяti birя-beш artыr. Onun цряк yanьыsы ilя dediyi sюzцn qabaьыnda
coшa gяlir, alыr эюrяk nя deyir:
Axtarыb tapmыram, gюrя bilmirяm,
Necя dюzsцn intizara gюzlяrim?!
Bяzяn dя sirrimi verя bilmirяm,
Hяsrяt qalыb qohumlara gюzlяrim.
Mцddяtdi чыxmышam Шяmkir шяhrindяn,
Odlar qucaьыndan, fikir bяhrindяn.
Ehtiyac ucundan, fяlяk qяhrindяn,
Yaman dцшdц yad diyara gюzlяrim.
Daь sayыlmaz daьыn qaры olmasa,
Kiшi deyil onun arы olmasa.
Sцleymanыn bir simsarы olmasa,
Aьlamazmы bяxti qara gюzlяrim?
Sцleymaныn Kяrяmi юzцnя simsar saymasы Kяrяmin цряyinя od saлыr.
Sayыlnan halallaшыb zindandan чыxыr. Sяn дemя, bu яrяfяlяrdя шahяnшah da
Firяngistana sяfяrя чыxыr. Onun qяzяbindяn qorxub heч kяs sayыlы zindandan
azad edя билmir. Bir aya yaxыn sayыl zindanda tяnha hяyat keчirir. Bir гarыn
ac, bir qarыn tox yatыb durur. Arabir Kяrяm ona yemяk gюndяrir. Tяnhaлыq,
qяriblik sayыla daha bяrk tяsir эюstяrir. Vяtяn, qohum-qardaш yadынa dцшцr.
Яlacы hяr йердяn kяsilir, gюtцrцb Kяrяmя yenя bir namя yazыr. Sonra namяni
ucadan охумаьа башлайыр. Алыр эюряк нежя дейир, дейяк шад олун:
Ey simsaрыm, bu namяni yazыram,
Эяtirib baшыma bяla qяriblik.
Xalq yolunda юlцmя dя hazыram,
Saлыb mяni daldan-dala qяriblik.
Qurban olum Vяtяnimin daшынa,
Шahыn taxtы-tacы uчsun baшынa!
Иyid arxa durar yar-yoldaшыna,
Qoymaz dцшsцn yaman hala, qяriblik!
Иstяdim ki, qцrbяt eldя ucalam,
Dцшmяnimdяn qisas alam, bac alam.
Qorxum budu dяrd sinяmdя qocalam,
Чяkя ayaqlara sala qяriblik.
Sцleymanын gяncliyini taladы,
Яtяklяyib ocaqlara qaladы.
Mяrd юmrцmц zindanlara caladы.
Dюzmяk olmur bu minvala, qяriblik!
264
Namяni yazыb yenя zindan qapычыsы vasitяsilя Kяrяmя gюndяrir. Kяrяm
namяni alыb xeyli fikrя gedir. Bilmir ki, hansы yolnan Sцleymaны zindandan
azad elяtdirsin. Чцnki яrz elяdiyim kimi, шah Firяngistana sяfяrя getmiшdi.
Hяля qayыtmamышdы. Яlacы kяsilяn Kяrяm юzцnц baш vяzirin yanыna saлыb
sayыlыn buraxылmasыnы ondan tяvяqqe elяyir. Baш vяzir шahыn qorxusundan
sayыlы azad edя bilmir. Aьlыna gяlir ki, gecяynяn gedib gюzяtчilяri юldцrsцn,
юzц qapыnы aчыb Sцleymaны buraxsыn. Sonra da xяyalынdan daшыныr. Чцnkи
otuz il qaчaqлыqdan sonra yenicя цzя чыxыb ailя qurmuшdu. Yenicя ev-eшik
olmuшdu. Xeyli gюtцr-qoydan sonra bир xurcun чюrяk-xюrяk dцzяltdirib
Sцleymaнын yaныna gялир. Hal-qяziyyяni ona daнышыr. Bir qяdяr dюzцmlц
olmasыnы tapшыrыr. Sцleyman da юz yoldaшlarыndan, ata-anaсынdan, qardaшbacыsынdan niyaran idi. Kяrяmdяn xahiш eylяyiр kи, heч olmasa onlara
bildirsin ki, mяn saь-salamatam. Dilнян dediyi kimi, Sцleyman sюznяn dя
Kяrяmi юz дяrdinдян agah etmяyя baшlayыr, alыr gюrяk nя deyir:
Mяnim bu dяrdimi, a tяrlan Kяrяm,
Qohuma, qardaшa bir xяbяr eylя!
Caныmda yara var, цrяkdя vяrяm,
Aшnaya, sirdaшa bir xяbяr eylя!
Qanad чal vяtяnя, gюvhяrin kanы,
Dostlarын simsarы, dцшmяnin xaны.
Sambayыb-sambayыb aьыr zindanы,
Fяlяk vurdu baшa, bir xяbяr eylя!
Taleh цz dюndяrib gedib yatmaьa,
Qoymadы ki, bir murada чatmaьa!
Ovum gяldi, niшan aldыm atmaьa,
Oxum dяydi daшa, bir xяbяr eylя!
Sцleyman da qaldы odlar iчindя,
Tufanlar qoynunda badlar iчindя.
Arxasыz, kюmяksiz, yadlar iчindя,
Yanыram ataшa, bir xяbяr eylя!
Kяrяm ona bir qяdяr dя tяsяlli verir ki, a bala, yaman gцnцn юmrц az
olar, darыxma, юzцm hяr gцn gяlib sяni yoxluyacam. Qoy gюrяk bu шah
kюpяkoьlu eyш-iшrяtdяn havax qayыdacaq, bir tяdbir qыlarыq, sяn bircя
daрыxma, hяr шей yaxшы oлar. Gюrцшцb ayrыlыrlar. Kяrяm gedяndяn sonra
гяfяsя saлынmыш bцlbцl kimi Gцlsцm ah-nalя чяkir, zindandan qurtarmaьa,
dцшmяnlяrindяn яvяz almaьa tяlяsir. Гardaшы Hяsяnin dя yяqin ki, Sibirdя
belя zindanlarda чцрцdцyцnц gюzцnцn qabaьыna gяtirir. Anasы Zeynяb, atasы
Ямирqulu, bir dя qardaш-bacыsы yadыna dцшцr. Gюzlяri долур, alыr gюrяk
яhvalыны necя tяsvиr eylяyir, deyяk шad олун:
Gecя-gцndцz aьlamaqdan gюzlяrim,
Aьlarы яridi, qarasы qaldы.
Dost-dцшmяn yanыnda keчmir sюzlяrim,
265
Zay oldu, юmrцmцn harasы qaldы?
Gцnцm ahu-zarnan keчdi, bяd oldu,
Zindana dцшmяyim yaman ad oldu.
Dost-aшыna цz dюndяrib yad oldu,
Sinяmdя hicraныn yarasы qaldы.
Kюnцl qaldы xoyratlarын laьынda,
Annamaz yanыnda, qяm yыьnaьынda.
Yazыq Sцleymanыn cavan чaьынda
Fяlяk oxlamamыш harasы qaldы?
Иki ay sяfяrdя olan Иran шahы axыr ki, bir gцn qayыdыb gяlir, hamы onun
gюrцшцnя gedir. Kяrяm dя шяr qarышan vaxt, camaat daьыlandan sonra шahын
gюrцшцnя gяlir. Шah gюrцr ki, Kяrяm bir qяdяr kefsizdi. Ordan -burdan sюz
saлыb sяbяbini bilmяk istяyir. Axыrda Kяrяm sюhbяti sayыlын цstцnя gяtirib
bildirir ki, яшi, yazыьыn biridi, onu zindanda saxlamaq, шah saь olsun, adыnыza
layiq dюyцl. Шah Kяrямdяn soruшur ki, mяnя dцzцnц de gюrцm, o,
hяqiqяtяn, sayыldы, yoxsa bu da bir kяlяkdi. Kяrяm gюrцr yalan daнышsa
sonra bunun xatasы чыxar. Dцzцnц deyir:
- Qafqazdan, Nikolayыn яlindяn qaчыb sana panah gяtirib. Иstяyib bir
gцn gюrsцn, onu da fяlяk vurub zindana saлыb. Tяvяqqe elяyirяm, burax
getsin, baшqa юlkядя yaшasын.
Kяrяmin tяvяqqesi шahы yumшaldыr. Gюstяriш verir ки, sayыlы buraxыn
getsin. Amma bizim юlkяdя yaшamasын. Fяrman hasil olan kimi zindan
gюzяtчisi sayыlын dilindяn kaьыz aлыb onu bуrаxыr. Kяrяm Sцleymanы
yoldaшlarы иля birlikdя юz юyцnя qonaq dяvяt elяyir. Mяшяdi Yolчu,
Baйramqulu, bir dя Yusif Kяrяmя чox minnяtdarlыq elяyir. Sцleyman
onlarыn шцcaяtini bir-bir Kяrяmя nяql еляйир. Dilnяn dediyi kimi, sюznяn dя
onlarын tяrifini sюylяyir:
Dюyцш vaxtы шir-aslana bяnzяyir,
Yusif, Bayramqulu, Mяшяdi Yolчu.
Gюrkяmindяn sultan, xana bяnzяyir,
Yusif, Bayramqulu, Mяшяdi Yolчu.
Mяшяди Yolчu fяxrimizdi, hяr zaman,
Ona tay olammaz Zaloьlu Rцstяm.
Dцшmяn meydanынda qaldыrar tufan
Yusif, Bayramqulu, Mяшяdi Yolчu.
Sцleyman sюzцnц eylяyir tamam,
Araмыzda vardыr, eytibar, inam.
Xanlardan, bяylяrdяn alырlar яnam,
Yusif, Bayramqulu,Mяшяdi Yolчu.
266
Sюz tamam olur. Kяrяm gяtirib onlarын xцrcununa xeyli yol azuqяsi
qoyur. Hяrяsinя dя bir dяst tяzя paltar verir. Atlarыны da doyunca yedirtdirir.
Sцleyman deyir:
-Kяrяm qardaш, sяn mяnя burada unudulmaz hюrmяt elяdin. Biz sяnin
bu hюrmяtini юmrцmцz boyu unutmaрыq.
Kяrяm dя mehribancasынa dillяnib deyir:
-Ay Sцleyman, bu mяnnяn asыlы dюyцl. Qaныmыz bir, canыmыz birdi. Sяn
mяnim yerlimsяn. Qoчaq adamsan, elя mяnim yerimя kim olsa sana hюrmяt
edяr. Borcumuzdu hюrmяt etmяk. Яlimizdя imkan olandan sonra bя niyя
elяmяyяk ki?
Sцleyman deyir:
-Onda qulaq as, sinяmя bir-iki qatar sюz gяlib, дейim, qoy elя yoldaшlar
da eшitsinlяr.
Alыr Sцleyman gюrяk nя deyir:
Qяrib yerdя oldun pяnah,
Bu gцnцmdя, bu gцnцmdя.
Иnan mяndя yoxdu gцnah,
Bu gцnцmdя, bu gцnцmdя.
Qыыrban olum qeyrяtinя,
O шaныna, шюhrяtinя.
Bizi salmadын чяtinя,
Bu gцnцmdя, bu gцnцmdя.
Can qurban mяrdin yeyinя,
Qяm doлуb kюnlцm юyцnя.
Qяlяm чяkdin daь-dцyцnя,
Bu gцnцmdя, bu gцnцmdя.
Sцleyman sюzцnц tamama yetirir. Yenя dя halallaшыб atlara sцvar
olurlar. Kяrяm onlarы tяk buraxmayыb sяrhяdя qяdяr birlikdя gяlirlяr. Kяrяm
onlarы sяrhяddяn keчirib gери qayыdыr. Qaчaqlar da Tцrkiyя sяrhяdini keчib
юzlяrini qalын meшяliyя verirlяr. Sцleyman yoldaшlarыны meшяdя qoyub шяhяrя
чыxmaq istяyir. Yusif deyir:
-A Sцleyman, acыьын tutmasын, hяmiшя bizi meшяdя qoyub юzцn шяhяrя
чыxыrsan, aьlын Иrana getmяsin, buralar bizя o qяdяr dя tanыш dюy, icazя
versяn mяn dя sяninля gedяrdim.
Deyir:
-Yox, qardaш, belя danышma. Sizi Иranda bir gцn buraxdыm, gedib tяlяyя
dцшdцnцz. Zornan qurtardыm. Mяn sizi heч yana buraxa bilmяrяm. Qoy
gedim юzцm шяhяrdяn haли olum, sonra da mяn gяlяrяm, siz gedяrsiniz. Юzц
dя bir yerdя getmяk yasaqdыr. Taныyan, bilяn olar. Qяrib-qцrbяt eldя
caнымыz niyя чцrцsцn?
Mяшяdi Yolчu da sюhbяtя qaрышыb deyir:
-Sцleyman haqlыdы. Цч gцn gюzlяyяrik. Gялмяся arxasынca gedяrik.
267
Axшama qяdяr dincяlirlяr. Sonra Sцleyman цst-baшыны dцzяldib yola
чыxыr. Xeyli at sцrцr, gялиb шяhяrя чatыr. Деyirlяr bura Bitlis шяhяridi.
Sцleyman шяhяrin girяcяyиндяки чayxanaya doьru gяlir. Atыnы saxlanca verib
юzц чayxanaya girir. Gюzucu iчяridяkilяrя nяzяr salыr. Чay gяtizdirib саkitcя
deyilяnlяrя qulaq asыr. Gюrцr danышыrlar ki, sultaнын яmri var ki, шяhяrя girяn
yad adamlarы hяbs elяyib zindanа salsынlar. Daнышыrlar ki, Qafqazdan xeyli
qaчaq keчib toрpaьыmыza. Onlarы da axtarыrlar. Deyirlяr ki, bir dяstя гачаьы
Иranda Qaчaq Kяrяm шahыn яlindяn qurtarыb. Bir nяфяр азяrbaycanlы da
danышыr ki, mяn dя Qafqazdanam. Яrяseydя бярк гаlmaьaldы. Camaat
inqilab elяyir. Dolanышыq yoxdu. Чарыn юyцnя od vurublar. Alяm qarышыb
bir-birinя. Иt yiyясинi tanыmыr.
Elя sюhbяtin шirin yerindя яlizopalы dюrd nяfяr iчяri эиrib camaatы
nяzяrdяn keчirir. Sonradan bir nяfяr dя гыrмыzы fяsli, gen шalvarлы, yekяqaрыn,
шiшman tцrk zabiti iчяri girib deyir:
-Heч kяs yerиndяn tяrpяnmяsиn! Sяnяdlяrиниzi hazыrlayыn, deyirlяr
iчяrinizdя yad adamlar var, yoxlayacаьыq.
Bir-bir hamынын sяnяdlяrini yoxlayыrlar. Nюvbя Sцleymana чatanda
diлlяnmir. Paшa ondan haraлы olduьunu soruшur. Sяnяdlяrini tяlяb edir.
Sцleyman deyir:
- Яfяndim, mяn buraлы dюyцlяm.
Hяmin dяyqя paшanын яmrilя onun qollarыны baьlayыb aparыrlar. Polis
idarяsindя Paшa яfяndi onu sorьu-suala tutur. Sцleyman яvvяlcя istяyir
gizlяtsin. Sonra bu fikrindяn vaz keчir. Deyir:
- Paшa яfяndi, mяn uzaq eldяnяm. Gяncяbasardanam. Zцlmцн яlindяn
qaчыb bura gяlmiшяm. Siz dя ki, qonaьы belя qarшыlayыrsыnыz. Heч kяsim
yoxdu, heч kimi dя tanыmыram.
Paшa яfяndi soruшur ki, Gяncяbasarыn harasыndansan? Sцleyman deyir:
-Bяlkя eшitmiш olasыныz, Шяmkir mahalыndanam, яfяndim.
Paшa яfяndi maraqlaныb bir dя soruшur:
-Tяkmisяn, yoxsa yoldaшlarыn da varмы, qorxma de! - Вар, яfяndim, var,
amma burada deyillяr. Uzaqdadыrlar.
- Kimlяrdi, bяlkя tanыш adamlardы, de gюrцm.
Sцleyman icazя alыr ki, onlarы saznan-sюznяn desяm олармы? Saz adыны
eшidяn Paшa яfяndi daha da sevinir. Tez саз эятирдиb Sцleymana verir. Alыr
Sцleyman gюrяk йолдашларыны necя tяqdim edir:
Xatirя saxlanar, hюrmяt bяslяnяr,
El iчindя mюtяbяrя, яfяndim!
Yяhяrli, yцyяnli at baьышlanar,
Bizim yerdя iyidlяrя, яfяndim!
Mяшя Yolчu kяltя-kala bяnzяyir,
Шikar vuran bir qartala bяnzяyir.
Cяsarяtdя Rцstяm Zala bяnzяyir,
Sцcaяtdя Иskяndяrя, яfяndim!
268
Qeyzя gяlяr, dцшmяn qana boyanar,
Шahы-шonqar yuvasынdan oyanar.
Bяzirgan yцk tюkяr, sarvan dayanar,
Bayramqulu чяksя nяrя, яfяndim!
Onlar gяzib Иran, Turanы deyirlяr,
Dostlarыn sultanы, xanы deyirlяr.
Bizim yerin kяrgяdanы deyirlяr,
Yusiftяk яr oьlu яrя, яfяndim!
Uьuroьlu Cяfяr girяrsя cяngя,
Sяdasы yetiшяr Hindя, Firяngя.
Od yaьdыrar яli yetsя tцfяngя,
And iчirяm peyьяmbяrя, яfяndim!
Gяncяbasar gюhяr-kanlar yetirib,
Naьы kimi qяhrяmanlar yetirib.
Kяrяm tяki шir-aslanlar yetirib,
Шцbhя etmя o ellяrя, яfяndim!
Иsmim Sцleymandы, xoшzяbanлыyam,
Mяn azяr oьluyam, azяr canлыyam.
Koroьlu vicdanлы, Babяk qanлыyam,
Hesab etmя kяm hцnяrя, яfяndim!
Sюz tamam olur. Paшa яfяndi ayaьa qalxыr, Sцleymanыn яllяrini sыxыb,
tяшяkkцr eylяyir. Юz minnяtdarлыьыны bildirir. Deyir:
. Nя qяdяr ki, mяn bu yerlяrin paшasыyam, sizя qorxu voxdu. Get
yoldaшlarыны da gяtir, mяnim qonaьыmsыnыz. Mяnim babam da
Gяncяbasardandы. Uшaqлыq чaьынdan gяlib bu yerlяrdя mяskяn saлыb. Яmbя
mяn o yerlяri gюrmяmiшяm. Babam rяhmяtя gedib. Ona gюrя gedя bilmяdim
o yerlяrя. Иndi dя hюkumяt xidmяtindяyяm. Qorxmayыn, get, yoldaшlaрыnы da
gяtir, nя qяdяr isтяyirsiniz burada qalыn. Яmbя heч kяsnяn iшiniz olmasын.
Axы babam deyяrdi ki, gяncяbasarлыlar bir qяdяr dяliqanлыdыrlar. Sюz
gюtцrmцrlяr. Odur ki, xяbяrdarлыq edirяm, nя qяdяr ki, heч kяsnяn iшiniz
yoxdu, asudя yaшaya bilяrsiniz. Иndi юzцnцz fikirlяшin.
Bяli, Sцleyman bir qяdяr dя bazardan azuqя aлыb axшama yaxын юzцnц
yoldaшlarыныn yanыna saлыr. Hal-qяziyyяni onlara danышыr. Mяшяdi Yolчu fikrя
gedib deyir:
- Birdяn bu, kяlяk olar, gяlin яvvяlcя ikimiz gedяk, yaxшы olar, mяn gяlib
Yusifnяn Bayramqulunu da apararam.
Razыlaшыrlar. O gecяni meшяdя qaлыrlar. Цzцnцzя xeyirлиklя aчыlsыn, sяhяr
aчыlыr. Geyinib, Mяшяdi Yolчuynan, Sцлeyman ata sцvar olub birbaшa Paшa
яfяndinin qapыsынa gяlиrlяr. Paшa яfяndi qulluьa getmiшdi. Яmbя arvadыna
тapшыrmышdы ki, Sцleyman adlы bir azяrbaycanlы gяlяcяk. Оnlarы qarшыla, qonaq
269
eylя. Nюkяr onlarыn gяldiyini xanыma xяbяr verir. Xanыm onlarы qarшыlayыb,
atlarыnы toylaya салдыrыr, yem tюkdцrцr, юzlяrini dя evя dяvяt elяyir. Ашпazlar
tez qara qoчu kяsib yemяk hazыrlayыrlar. Qazanlar асылыр, plov hazыrlanыr.
Kababлыq яt doьraныr. Sцleymanla Мяшяди Йолчу ял-цзлярини soyuq suyla
yuyub qonaq otaьынa кечирляр.
Паша яfяndinin on sяkkiz yaшынa keчmiш bir qыzы вармыш. Qыz юz
otaьыndan Sцleymana baxыb gюzяlliyinя bяnd olur. Gюrцr чox gюzяl oьlandы.
Heч цzцnя tцk эялmяyib. Aьbяniz, qaraqaш, qaragюz, qяddi-qamяtli
oldуьundan xoшlaныr. Anasынdan onlarыn kim olduьunu sоruшur. Anasы
яtraflы bir cavab verя bilmir. Sцfrяyя хюряк gяtirilяn vaxt Paшa яfяndi dя юz
яsabяlяrilя gяlib чыхыр. Qonaqlara «xoш gяlmisiniz» deyib яylяшir. Шirin
sюhbяtlяр baшlanыr. Sцleyman Paшa яfяndi ilя aчыq danышыb, onlara kюmяk
etmяsini tяvяqqe elяyir. Paшa яfяndi шяhяrin kяnar yerindя yaxыn bir
dostunun evini onlara sыьыnaq veriр. Qaчaqlar bir mцddяt burada yaшayыrlar.
Gцnlяrin birindя Sцleyman tezdяn durub шяhяrя чыxыr. Gюrцr bir dяstя
yad adam var, ancaq azяrbaycanca daнышыrlar. Soruшur:
Qardaш, kimsiniz, nячisiniz, agah edin gюrяk, haradan gяlib, hara
gedirsiniz?
Чalmaлы bir kiшi irяli yeriyib deyir:
- Naxчыvan tяrяfdяnяm. Юzцm dя zцvvaram. Bunlaры buraya юtцrцb
geri qayыdacaьam. Bunlar da Иmam Иrza ziyarяtinя gedirlяr. Onlara
bяlяdчilik elяyirяm.
Sцleymanын yenя vяtяn yadыna dцшцr. Yalvarыr ki, zцvvar qardaш,
mяnim dя яhdim, яrzim var. Qяlяm gюtцr, mяn dedikcя yaz, onu da vяtяnя,
bizlяrя чatdыr, haqqыны da artыqlamasыycan verяrяm.
Zцvvar tez qяlяm, kaьыz чыxarыb hazыr durur. Alыr gюrяk Sцleyman
zцvvara nя deyir, o da necя yazыr:
Zцvvar, gedяr olsan bizim ellяrя,
Mяnim bu dяrdimi ellяrя sюylя!
Sahibsiz baьчada, baьbansыz baьda,
Solan чiчяklяrя, gцllяrя sюylя!
Hяyatыm tafdaныr qяmlяr iчindя,
Tufanlar qoynunda, nяmlяr iчindя.
Arif yыьnaьынda dяmlяr iчindя,
Dяrdli kюnцllяrя, dillяrя sюylя!
Dost yolunda qoydu caны Sцleyman,
Шяmkirin sultanы, xaны Sцleyman.
Anam xяbяr alsa, hanы Sцleyman?
Axdы Yunis kimi sellяrя, sюylя!
Zцvvar Sцleymaныn sюzlяrinin hamыsыnы olduьu kimi kaьыza kючцrцr.
Deyir:
- Qardaш, yerini, yurdunu da de, bilim ki, hardansan.
270
Sцleyman zцvvarla xeyli sюhbяt eylяyib yerini, yurdunu deyir. Amma
qыz oldуьunu, bir dя hяqiqi adыnы gizlяdir. Bilir ki, anasы onun Sцleyman
olduьunu bilir. Sцleyman Yusifi dя gюtцrцb sяrhяdя qяdяr zцввarы юtцrцr.
Qayыdanda yollarы meшяdяn dцшцr. Yanaшы at sцrцrlяr. Yusif deyir:
- Ay Sцleyman, sяnя bir sirr aчыm, aмma юz aramыzda qalsын.
Deyir:
- De, arxayын ola bilяrsяn!
-Sцleyman, bilirsяnmi, Paшa яfяndinin qыzы niyя bizi tez-tez qonaq
чaьыrtdырыr?
Deyir:
- Yox, qardaш, bilmirяm. Nяdi ki?
- Hя, bilmirsяnsя, bil, agah ol. Paшa яfяndinin qыzы sяnя yaмan vurulub.
Naz-qяmzяsindяn dя hiss olunur ki, вуруlub.
Gцlsцmцn gцlmяyi gяlir. Amma юzцnц o yerя гоymur. Deyir:
-Нолар, vurulub, vurulub. Pis qыz deyil. Alaram, галарam burada, mяn
dя bir bяy olaram. Bя sяn necя бахырsan bu iшя?
- Ня дейим, vallah, pis qыz dюyцl, amma onu biz apara билмярик. Atasы
da qoymaz getmяyя. Иnanmыram ki, sяn dя галасан.
Щеч аьлына belя gяlmяdяn qяflяtяn Gцlsцmцn qяlbindя мяhяbbяt hissi
oyaныr. Deyir:
-Sяn haqlыsan, Yusif, mяn buralarda qala bilmярям. Mяnim Шяmkirdя
atam, anam, qardaшlarыm vя bacым вар. Saьlыq olsun, gedяrik, gюrяrsяn.
Onlar meшяnиn sяfalы, чяmяn-чiчяkli bir yerindя atdan enirlяr. Bir qяdяr
dincяlmяk istяyirlяr. Uzanan kimi Yusif yuxuya gedir. Sцleyman fцrsяtdяn
istifadя elяyib, yavaшca durub aralaныr. Meшяnin yanыndan axan чaya tяrяf
эялир. Яtrafa gюz gяzdirib paltarыны soyunur, dupduru axan suya girib чimir.
Yuyunub sudan чыxыr. Papaьыны чыxarыb saчыnы daramaьa baшlayыr. Elя bu
vaxt шыqqыltы eшidir. Gizlяnmяk istяyir. Яmbя gюrцr ki, gecdir. Sяn demя,
Yusif yuxudan oyanыb, Sцleymanы yanыnda gюrmцr. Ayaьa qalхыb onu
axtara-axtara gяlib bura чыxыr. Яvvяlcя gюzlяrinя inanmыr. Ayaqцstя donub
qalыr. Onun яvяzindя Sцleyman dillяnir:
-Yusif, Allahdan gizlin deyil, bяndяdяn nя gizlяdim. Mяn qыz
xaylaьыyam. Haman eшitdiyin Gцlsцm dя mяnяm. Amma dilindяn bir sюz
qaчsa, юzцnц юlmцш bil.
Yusif bir kюnцldяn min kюnцlя Gцlsцmя vurulur. Ayaqlarыna dцшцb
yalvaрыr ki, onu atыb baшqasыna getmяsin. Hяr ikisi xeyli sюhbяt eylяyir,
keчяndяn, gяlяcяkdяn daнышыb, gцlцrlяr. Gцlsцm yenя юz oьlan paltarыны
geyinib ata sцvar olurlar. Hяr ikisi яhd-peyman baьlayыb, evя qayыdan kimi
Шяmkirdя toy eylяyib ailя quracaqlaрынdan, юvlad hяsrяtindяn danышыrlar. Bir
qяdяr dя шяhяrdя dolanыb шяr qarышan vaxt юz olacaqlarынa gяlirlяr.
Naьыllarda deyяrlяr vaxt tez gяlib-gedяr. Aylar, iлляр юtцr. Gцnlяrin
birindя tцrk qяzetlяri yazыrlar ki, Urusetdя чarы yыxыb yerindя yeni hюkumяt
qurublar. Yer qulaqlыdы deyirlяr. Сяs-sяmir gяlib Sцleymangilя dя чatыr.
Mяшяdi Yolчuynan Bayramqulu hяr gцn sцbh tezdяn шяhяrя чыхыр,
Qafqazdan buralara adam gяlmяsini gцdцrlяr. Bazara gedirlяr. Чayxanalara
271
girirlяr. Bir belя, beш belя, nяhайят, gцnlяrin birindя yenя bir zцввara rast
olurlar. Hal-ящвал soruшurlar. Zцввar deyir:
-Qardaшlar, bir az da gюzlяyin. Deyirlяr Urusetdяki азадлыг
Azяrbaycana dа gяlяcяk. Bu saat dяrяbяylikdi. Иt йийясини tanыmыr. Fяhlяkяndli birlяшib bяylяrя, aьalara bir диvan tuturlar ki, gяl gюrяsяn. Zцlmцn,
zцlmkarыn kюkцnц kясмяйя чaлышыrlar.
Qaчaqlar zцввarы da, onun gяtirdiyi adamlaры da юz olacaqlaрыna qonaq
gяtirirlяr. Yaxшы mяclis dцzяldirlяr. Yeyиb-iчirляr. Doyunca vяtяndяn
xяbяrdar olurlar. Qonaqlaры yola salыb, юzlяri dя yol tяdarцkц gюrцrlяr.
Bazarлыq eylяyib azuqя gюtцrцrlяr. Tяndir чюrяyi biшirtdirirlяr. Цzlц qoyun
pendiri gюtцrцrlяr. Bir ay hazыrлыq gюrцb yaxшы dincяlirlяr. Bir gцn
alatorandan qalxыb atlara sцvar olurlar. Sakitcя yerlяrnяn at sцrцb Aьrы
daьыna чatыrlar. Yorьunluqlarыnы almaq mяqsяdilя daьыn bir daldeylыьынda
юzlяrinя mяskяn salыrlar. Bunlar burada qalsыn, sizя xяbяr verim tцrk
hюkumяtindяn. Tцrk hюkumяti hяr yerя pusqu qoydurur ki, sяrhяddi kim
keчsя tutub gяtirin.
Qaranlыq dцшяn vaxt qaчaqlar daьыn яtяyinя enirlяr. Sяrhяddi keчяn
vaxt arxadan sяs gяlir:
-Kimsiniz, dayanыn, yoxsa qanыныza qяltan edяcяyik.
Mяшяdi Yolчu dillяnir:
-Qardaшlar, mцsялмaныq, Иmam Иrza ziyarяtindяn гайыдырыг. Allaha xoш
getmяz, bizя gцllя atmayыn, gцnahdы!
Ara bir qяdяr sakitlяшir, Sцleyman onlarы tяlяsdirir ki, йягин hяlя
baшчыlarы gяlmяyib, tez olun, чayы keчяk!
Чayы addamaьa az qalmыш arxadan gцllя sяslяri gяldi. Гaranlыq
olduьundan seчя bilmirdilяr. Sцleyman tapшыrыr ki, щаmыnыz yerя uzanыn.
Qaчaqlar daшlaрыn arxasынa uzanыb юзляrinы gizlяdirlяr. Ara sakitlяшir. Elя
gцman edirlяr ki, тцрk яsgяrlяri чыxыb gediblяr. Yusif ayaьa qalxыr. Atыna
минмяк istяrkяn, arxadan gцllяlяr yaьыш kimi sяpяlяnir. Эцлляnin ikisi
Yusifя dяyib, onu yerя sяrir. Yoldaшlarы eля билир ки,Yusif юzц yыxылыb.
Яhяmiyyяt vermirlяr. Sяslяrini dя чыхармырлар. Яsgяrlяr dя elя baшa dцшцr ki,
sяrhяddi keчяnlяr артыг чыxыb gediblяr. Onlar da oradan чыxыb gedirlяr.
Sцleyman sцrцnя-sцrцnя qыraьa чыxыr. O biri yoldaшлар да birtяhяr
чayын qыraьынa чыxыrlar. Baxыrlar ki, Yusif йохду. Gцlsцm юzцndяn asыlы
olmayaraq, birbaшa чaya атылыр. Yusifin cяsяdini axtaрыb tapыr, arxasынa alыb
aьlaya-aьлайа qыraьa чыxaрыr. Meyidi atыn цstцnя aшыrыb tez чaydaн
aralanыrlar. Yaxыn kяndlяrin birinя gяlirlяr. Kяndin qыraьыndakы evin sahibini
чaьырыrlar. Yuyucu tapdырыrlar. Yusifi яdяb-яrkanla kяnd qяbristanlыьынda
dяfn edirlяr. Юzlяri dя bir qяdяr dincяlib beykef yola чыxыrlar. Gцlsцmц
aьlamaq tutur, nя tutur. Kirimяk bilmir. Цzцnц Aьrы daьынa tяrяf tutub
deyir:
Dumanлы, чiskinli daьlar,
Daьlar, bizim daьlarмыsan?
Nя tюkцbsяn qaш-qabaьыn,
Yollar, bizim yollarmыsan?
272
Dostlaрыmы gяtirmiшяm,
Vяtяnimя yetirmiшяm.
Yusifimi itirmiшяm,
Onчu qara baьlarmыsan?
Bir sirrisяn, qalanыbsan,
Яsrlяri dolanыbsan.
Sцleymantяk talaныbsan,
Yas tutuban aьlarmыsan?
Sцleyman sюzцnц tamam eylяyir. Mяшяdi Yolчu deyир:
-Qardaшlar, bu qaчaqлыq ki, var, bir ayaьы burda, bир ayaьы gordadы.
Qaчaьы el saxlar, deyяrlяr. Onun юmrц чох uzun olmaz. Eldяn ki, aralandы,
gяrяk юzцnц gюzlяsin. Йусиф чox yaxшы, qoчaq oьlan idi. Яmbя, яdabazlыq,
yekяxanалыг qaчaьa yaraшmыr. Qaчaqlыq belя шeylяri sevmir. Bяdбяхт
юzbaшыna qalxыb ata minir. Onda da belя olur. Allah rяhmят elяsin, yaxшы
yoldaшлыьы vardы. Gцnah юzцndя oldu.
Гaчaqlar цч gцn at sцrцb bir yerdя яvvяlcя Qazaьa эялирляр. Yusifin
bacыsыны tapыb ona baшsaьlыьы verirlяr. Hal-гязийяни olduьu kimi daнышыrlar.
Yяhяrin iчindяki amanatыны да бacыsыna verirlяr. Цч gцn dя onlarda qonaq
qalыb ayрылырлар. Atlarыnы sцrцrlяr birbaшa Шяmkirя. Яmbя yol uzunu сющбят
ХI Ordunun Azяrbaycana gяlmяsindяn gedir. Bяli, эялиб чatыrlar Sarxan
kяndinя. Qabaxda Gцlsцm, arxasыnca da yoldaшlaры gedir. Aylar, illяr keчib.
Heч kim aьlынa gяtirmir ki, Gцlsцm saь-salamat qayыdacaq. Birbaшa atlarыnы
sцrцrlяr Яmirqulu kiшinin qapыsынa. Qonum-qonшu tюkцlцr ки, gюrяsяn yenя
nя xяbяr var. Heч kim Gцlsцmц taнымыr.
Gцlsцm atыn yцyяnini Mяшяdi Yolчuya verib юylяrinя girir.
Yerin iчindя yatan xяstя anasыnы qucaqlayыb юpцr. Zeynяb arvad
soruшur:
-Ay bala, sюylя gюrцm kimsяn, bяlkя Gцlsцmdяn хябяr gяtirmisяn?
Balamdan mяnя xяbяr de!
Gцlsцm yan otaьa keчir, яlindя gяtirdiyi baьlamanы aчыr, юz qыzlыq
paltarыны geyinir, daraныb anasыныn yanынa gяlir. Ana qыzыnы baьrыna basыb
aьlayыr. Gцlsцm bayыra чыxыb qardaшlarы ilя dя, qonuм-qonшu ilя dя gюrцшцr.
Иndi dя onu yoldaшlarы tanыmыr. Qardaшlaрыna deyir:
-Tez olun, qurbanлыq heyvanlarы kяsin, yaxшы sцfrя ачын, qonaqlarы iчяri
gяtirin.
Qaчaqlar bir-birlяrinin цzцnя baxыb mяhяtdяl qaлыrlar. Бayramqulu
deyir:
-Ay camaat, bax bu ana qяdяr biz onun qыz olduьunu билмяmiшik.
Gцlsцm bцtцn olan-keчяnlяri nяql edir, deyir:
-O zaman pristavnan kяndxudanы юldцrцb daьlara чякилян, бу эцня
гядяр дя sizinlя kiшi kiми чiyin-чiyinя вурушан Gцlsцm mяnяm. Иndi taныya
bilяrsiniz. Чцnki dahа ня бяй вар, ня дя коха.
273
Цч gцn, цч gecя dя qaчaqlar Gцlsцmgildя qonaq qaлыр. Сonra Gцlsцm
цzцnц dostlaрыna tutub deyir:
Dostlar, bu dцnyada mяnяm deyяnlяr,
Иlqarы, imanы atmasыn gяrяk!
Чox da aldanmasыn vara, dюylяtя,
Doьrunu шюhrяtя satmasыn gяrяk!
Al qumaш geysя dя yekяlяnmяsin,
Fяxr edib altuna pцkяlяnmяsin.
Gюzlяsin adыnы, lяkяlяnmяsin,
Halalnan haramы qatmasыn gяrяk!
Ey biчarя Gцlsцm, sяn oldun kцskцn,
Daь olsan яridяr, yumшaldar pis gцn.
Иyidi dяrd aлыb olsa da miskin,
Namяrd kюlgяsindя yatmasыn gяrяk!
Sюz tamam olur. Qaчaqlar onunla halallaшыb ayrылыrlar. Gцlsцm o gecя
sяhяrя qяdяr sevincindяn yatmыr, baшыna gяlяn qяzalarы, gяzdiyi yerlяri,
itirdiyi dostlarы bir-bir yadынa saлыb danышыr. Bircя Yusifin юlцmцnц
danышanda gюzlяri dolur, юzцnц zornan saxlayыr. Sяhяri gяlib-gedяnляr daha
da чox olur. Mяclisя aшыq da gяlib чыxыr. Sюzц ona verirlяr. Aшыq Gцlsцmцn
qoчaqлыьынa dair чoxlu rяvayяtляr, sюhbяtlяr eшitmiшdi. Amma цzцnц
gюrmяmiшdi. O vaxtdan bяri цrяyindя bяslяdiyi sюzlяri «Divani» цstцndя
чalыb-oxumaьa baшlayыr:
Шяmkirin iyid qыzы,
Adын gяzir dцnyanы.
Aynaлыya tuш etdin
Zцlцmkarы, bяy-xanы.
Pristavыn яlindяn
Qurtardы xalqын canы.
Яsir etdin юzцnя
Hяr qanmazы, nadaны.
Qasыm aьa яlindяn
Hay verib nalя чяkdi.
Misir xanы sыnsыdыb,
Minbir suala чяkdi.
Mяrdanя iyid kimi
Zindanda qala чяkdi.
Tehranda ad qazanыb,
Oldu Kяrяm mehmaны.
Tцrkiyяdя шюhrяtinя
Mahnы, dastan yapdыlar.
Яyri-цyrц quldurlarы,
Qeyrяt цstя чapdыlar.
274
Yoxsullara gцn aьlayыb,
Hяyat yolun tapdыlar.
Qayalarda sinя gяrdi,
Aчdы dosta meydanы.
Mяшя Yolчu, Bayramqulu
Dostlarыdы Gцlsцmцn.
Hяr diyarda yцz dяlisi
Bil varыdы Gцlsцmцn.
Qazaxlы Qaчaq Yusif
Иlk yarыdы Gцlsцmцn.
Heyf ondan gяlhagяldя
Axыtdы qыzыl qanы.
Aшыq Sяftяr, doьru daныш,
Baxma dюylяt, vara sяn!
Иyid юlяr, adы qalar,
Hяsrяt qalma yara sяn!
Tay deyilsяn, ay Sцleyman,
Nя sara, шonqara sяn!
Unutmadыn dar gцndя dя
Yurdun Azяrbaycaны.
VII
Р, Рцстямзадянин бядии йарадыжылыьындан сящифяляр
Рцстям Рцстямзадя Азярбай]ан фолклоршцнаслыьынын инкишафына
юмрцнцн бюйцк бир щиссясини щяср едиб. Эюзцнц ачандан саз вя сюз дийары
бир мямлякятдя шеиря, сянятя верилян гядир гиймятин, гойулан щюрмятин шащиди
олуб, севиб шери, сяняти, ядябиййаты. Синядяфтяр нянялярин, мцдрик кяламлы
бабаларын сюзцнцн сещриндя, ишыьында йерийиб; йолуна нур сачыб, ишыг сачыб сюз
дцщасы. Бир дя эюрцб ки, онун да синясиндя бир илщам чешмяси гайнайыр.
Алудя олдуьу фолклорумузу, надир сянят нцмуняляримизи топламаг бойуна
бичилиб, онун тящлил вя тядгигиня демяк олар ки, бцтцн юмрцнц сярф едиб.
Рцстям Рцстямзадя бцтцн юмрцнц ядяби – бядии йарадыжылыьа щяср
етсяйди инанырыг ки, бу сащядя дя юз гялям достларындан эери галмазды.
275
«Лалязар» йурдунун Кцр гыраьыны, «мин жцря гушларын» сясини, гялбиня,
рущуна йайылан «жейранын, жцйцрцн жям мяляшмяси»ни, «ал рянэя бойанан»
баьчаларыны, «йашыл дон эейинмиш» даьыны, дярясини, бянювшя гохулу бащарыны«чешмяляр цстцндя лаля» битирян, даьларын гарыны «суйа дюндярян», «фясиллярин
илк тяраняси» адландырдыьы бащарыны тясвир вя тяряннцм едяндя ясил поезийа
устасы кими сюзцнц дейиб. Галын-галын бядии ясярлярин мцяллифи олмаьа заман
тапмайыб. Амма щяр бириси жилид-жилид китаблара бярабяр ел няьмялярини, ашыг
йарадыжылыьыны, онларын халгын синясиндян, щафизясиндян йыьыб вярягляря
кючцрцб. Юмрцнц, поезийасыны, нясрини онлара гурбан вериб вя вердийи
«гурбанлары» цчцн тяяссцфлянмир. Щямишя шеир, сянят ишыьында йерийиб, йатыб,
дуруб, йашайыб. Инжя йумор, зяриф дуйьулар, кювряк, поетик ифадяляр онун аз
сайлы ясярляринин шеирляринин ганында, жанындадыр. Йаратдыьы ясярляр, халг
ядябиййаты ъанрлары цстцндя кюклянян няср ясярляри дя Рцстям
Рцстямзадянин дуйьу вя дцшцнжяляринин мящсулудур.
Онун ядяби-бядии йарадыжылыьында ефир цчцн, екран цчцн йаздыьы ядябибядии ссенариляр дя бядии жящятдян эюзялдир. Ашыг Шямкирли Щцсейнин
йарадыжылыьына щяср едилян телевизийа цчцн щазырладыьы верилишин мятни,
техникасы, бядиилийи буну демяйя ясас верир ки, о бцтцнлцкля ел ядябиййатына
баьлы алимдир, тядгигатчыдыр, шаирдир, шеир, сянят вурьунудур. Халг ядябиййаты
нцмунялярини, ону йарадан ел сяняткарларыны халга тягдим едяркян дя еля
прийомлардан истифадя едясян ки, динляйижи диггятини, охужу зювгцнц,
тамашачы мараьыны газана билясян. Бу габилиййят Рцстям Рцстямзадядя
вар.
Рцстям Рцстямзадя Азярбайжан Елмляр Академийасынын Фолклор
Институтунун бюлмя рящбярляриндян биридир. Рцстям Рцстямзадянин халг
ичярисиндя йайылан гящряманлыг, мящяббят дастанларыны топламасы, няшр
етмяси, ашыг рявайятляри, ел ашыгларынын ясярлярини тядгиг вя тящлили, топлайыб
китаб шяклиндя няшр етдирмяси, бу халг инжиляринин гядир-гиймятини билмяси
тябиидир. Чцнки о халгына, дювлятиня, онун милли-мяняви дяйярляриня лайигинжя
гиймят вермяйи бажаран алим, тядгигатчы, шаирдир.
Биржя ону гейд етмяк кифайятдир ки, сон иллярдя Фолклор Институнун
башда Институтун директору, филолоэийа елмляри доктору, Щцсейн Исмайылов
олмагла шифащи халг ядябиййатымызын топланмасы, няшри сащясиндяки
фяалиййятляри эюз юнцндядир. Онларын Азярбайжан халг йарадыжылыьына гайьы,
мящяббятинин нятижясидир ки, бу эцн биз гожаман тядгигатчы алимляримиз И.
Аббасов, Щ. Исмайылов, А. Нябийев, П. Яфяндийев вя еляжя дя Рцстям
Рцстямзадя кими халг сянятиня вурьун зийалыларымзла фяхр едя билирик.
Рцстям Рцстямзадянин шеирляри, наьыллары, щекайяляри дя мараглы
мязмуна, биткин сцъетляря маликдир. «Шаир, тядгигатчы алим» мягалясиндя
онун бядии йарадыжылыьынын эюзял тящлили верилмишдир.
Онун бюйцк сяняткарларымызла баьлы хатиряляри юз бядиилийи иля диггяти
жялб едир. Дюврцнцн, йурдунун зийалыларынын щяйатындан бящс едян публисист,
тядгигат характерли йазылары арашдырыжылар цчцн дяйярли тющфялярдир.
276
Рцстям Рцстямзадяйя гялям достлары, тялябяляри щяср етдикляри
шеирляриндя бу гожаман алимя, мцяллимя щюрмят вя ещтирамыны ифадя едирляр.
Китаба дахил едилмиш бу шеирляр дя онун юмрцнцн бир парчасыдыр.
Шаир, тядгигатчы, алим.
Республикамызын гязет вя ъурналларында очерк, щекайя, елми-публисист
мягаляляри иля чыхыш едян филолоэийа елмляри доктору, профессор, алим, ъурналист
вя шаир Рцстям Рцстямзадянин эянжлик илляриндя йаздыьы шерляри, щекайяляри
онун елми-бядии фяалиййятинин тяркиб щиссясидир. Елми фяалиййяти иля ялагядар
олараг бядии фяалиййятдян айры дцшся дя, узаглашса да, Р.Рцстямзадя юз
йарадыжылыьы иля ядябиййатымыза даща эюзял нцмуняляр вермиш, фолклоршунаслыг
елминин эюркямли тядгигатчыларындан бириня чеврилмишдир. Ядябиййата баьлылыг,
шеир йазмаг щявяси онда орта мяктяб илляриндян бцрузя вермиш, яввял
охужулары тялябя достлары олса да, аз сонра бу шеирляр дюврц мятбуата йол
тапмыш, 1945-60- иля кими поезийа сащясиндя юз дясти-хятти, мяна тутуму
эерчяклийя баьлылыьы иля диггяти жялб етмишди.
Дцнйа узун, щяйат ширин, инсан юмрц бир немятдир,
277
Юз ешгиля кечян щяр эцн юмцр цчцн гянимятдир.
Щяр эцнцн юз алями вар, щяр бириси мцгяддясдир.
Бцтцн истяк бир ананын синясиндян гопан сясдир.
-дейян шаирин чох шахяли вя рянэарянэ йарадыжылыьынын ясас гайясини
вятяня, анайа мящяббят, тябият эюзяллийиня вурьунлуг, тямиз севэи, достлуг
вя бейнялмилялчилик, инсана гаршы щяссаслыг тяшкил едир.
Шаир «Байрам мцнасибятиля», «Вятянин», «Арзума чатдым», «Мяним
арзум», «Сяадят няьмяси» кими шеирляриндя инсанларын арзуларыны, онларын
щяйата мцнасибятини гялямя алараг, инсан гялбиндяки якс-сяданы
цмумиляшдирмишдир.
Инсан юмцр баьчасынын ян гожаман баьбаныдыр.
Онун ешги, мящяббяти щяр севэинин султаныдыр.
Бир баьым вар мейвяси дя баьбаны да елдир онун,
Бу баьбанын щяр мейвяси азадлыьын нцбарыдыр,
Ону инсан бежярмишдир, ясрлярин илк барыдыр.
Тябиятя вурьунлуг, онун тяряннцмц садя, айдын вя сялис дилдя йазылмыш,
«Йайлаг», «Йурдум», «Бащар», «Йайлаьына», «А даьлар», «Бащардыр»,
«Юмцр баьчасы» кими шеирляриндя даща айдын нязяря чарпыр.
Эял ей фясиллярин илк тяраняси,
Гой елляр, обалар юпсцн ялиндян.
Ужалсын баьлардан бцлбцлцн сяси,
Ону динлядикжя рущланырам мян.
Вя йа
Еркян сяпялянмиш садя инжиляри
Парлайыр ал-ялван чямянзарында.
Бянювшя гохуйар колун дибляри,
Эюзял фясиллярин хош бащарында.
Шаир бурада сюзлярин вя сяслярин дцзцлцшцня, мяна вя мязмунуна хялял
эятирмямиш, даща жанлы шякилдя тябияти дуймаьа, ана торпаьын гядрини
билмяйя чаьырараг щисслярини «Йайлаг» шеириндя беля цмумиляшдирмишдир:
Щярдян эюрдцкжя мян гямсиз чобаны
Тцтякля аьладыр валлащ инсаны.
Йашамаг истярдим торпаьын саны,
Ляззяти синямдя галыр йайлаьын.
Ана тябиятин кешикчиляри сайылан, башы аь булудлара дяйян гожа даьларын
язямяти, гядди-гамяти яйилмяздир. Даьлардан йан тяряфя йарьана тюкцлян
шялаляляри, мин рянэя чалан эцл-чичяйи эюряндян бу ежазкар эюзяллик гаршысында
вяждя эяляряк еля щесаб едирсян ки, инсан ряссамын чякдийи таблойа тамаша
едир. Йох, ян йахшы ряссам шаирин юзцдцр. Бу эюзяллик шаирин кюксцня сыьмыр
вя мирвари тяк шеир мисраларына дцзцлцр. «Даьлара» хитабян йазылан бу шеирдя
бцтцн бунлар юз яксини тапмышды. Бурада илщамверижи бир мянзяря тясвир
олунмушдур.
Жаванларын эюй чямяндя
Бир-бириля эцляшяндя,
Доймаг олмур сясляриндян
278
Жейран, жцйцр мяляшяндя.
Сайсыз олан ал лалядян,
Гужагладым бир дястя мян.
Щеч айрыламаг истямирдим
Шыр-шыр ахан шялалядян.
Рцстям мцяллим юзцня гаршы тялябкар шаир олуб. Доьрудур, онун ейни
сявиййядя олмайан зяиф шеирляри дя вар. Лакин инжя рущлу, ширин, данышыг дилиня
йахын сюзляр Р.Рцстямзадя поезийасында даща чох цстцнлцк тяшкил едиб.
Йарадыжылыьында анайа мящяббят щиссини поетик шякилдя гялямя алмыш
«Хатиря», «Ана», «Лайла», «Анамын сюзц» кими шеирляриндя ана лайласы, ана
юйцдц, ана нясищяти даща эюзял шякилдя тясвир едилмишдир.
Щярдян йорулдугжа уйуйуб бир аз,
Эцняш доьан кими бахырдын мяня,
Ана! О эцнляри оьлун унутмаз,
Сяни йад едяжяк бил дюня-дюня.
Мин щясрят ичиндя эежяляр йалныз,
Йатмайыб сян мяня лайла чалырдын.
Эюзя дяймяйинжя ня ай, ня улдуз,
Ширин йухулара щясрят галырдын.
Ряван дилли бу эюзял шеир ана мящяббятини ифадя едян хитаб кими даща
рювнягли щиссляр ашылайыр.
Инсан гялбиндяки якс-сяда «Мяним арзум», «Байрам мцнасибятиля»,
«Вятянин», «Минэячевирли достума» шеирляриндя цмумиляшдирилмиш, гурубйарадан инсанларын арзулары онларын щяйат щадисяляриня мцнасибяти поетик бир
шякилдя гялямя алынмышдыр.
Бюйцк Вятян мцщарибясиндя иштирак етмиш гящяряман Мцсейиб
Аллащвердийевя щяср етдийи шериндя Вятянин шцжаятли оьлуна олан щюрмят вя
ещтирам бядии чаларларла юз яксини тапмышдыр.
Бизим йурдун иэид оьлу-ей аслан,
Фяхр едирям щяр дягигя сянинля.
Голларына инанмышдыр бу мякан,
Мин ил йаша ел оьлу юз Вятянинля.
Дюшцндяки гызыл медал эюстярир,
Йаьыларла дюйцшдцйцн щцняри.
Боз шинелин жябщялярдян сирр верир,
Ал шяфягдян дон эейиниб сящярин.
Р.Рцстямзадянин бир сыра шерлярини хатиря абидяси адландыра билярик.
«Н.Эянжяви», «С.Вурьун», «Достум Яли Тудяйя», «Шаир Сямяд Вурьуна
мяктуб», «Достума», «Тябризли гардашыма», «Бястякар», «Сяняткарын
щцзуруна», «Достумун сюзц», «Мядиня Эцлэцня», «Унут дярд гями»,
279
«Икинжи эюрцш» кими шеирляриндя шаир йаддашларда йашайан эцнлярдян эцжгцввят алмышдыр.
Шаир сянинкидир бу ел, бу мяскян,
Сянинля фяхр едир елляр, обалар.
Шаир олмасам да демялийям мян,
Щяр инсан гялбинин юз истяйи вар.
Сирляр Хязиняси олмушдур цряк,
Ким билир ня дярдим ня азарым вар.
Бу хязиня бир эцн жанлансын эяряк.
Црякдя галмасын сонсуз арзулар.
Шаир бу шеири юлмяз сяняткарымыз, поезийамызын эцняши сайылан
С.Вурьунун гаршысында 50-жи илдя охумушдур. Севимли шаиримиз ири щяжмли
олан шеирини динляйяряк, ону гиймятляндирмиш вя бир нечя тювсийяляр етмишдир.
С. Вурьунун хейир-дуасы Рцстямзадя Рцстям цчцн щяйат вясигяси олуб,
даща тяравятли шеирляр йазмаьа рущландырыб.
Шаирлик-инжя щисслярля йаранан бир истедад, дахилдян эялян бир алов вя
йаньыдыр. Шаирин поезийасында мящяббят мювзусу гызыл хятля йазылмышдыр.
Онун «Мяктуб эюндяр», «Севирсянся», «Гарышыг сюз», «Ящд-пейман»,
«Сянин мящяббятин» кими шеирляриндя севэи йаньысы, кюнцл пычылтысынын арзу вя
истяйи, пак вя тямиз дуйьулары биздя кювряк щиссляр ойадыр вя «Мящяббят
инсаны ужалдыр» вя «гожалдыр», «мящяббят унудулмур» гянаятиня эялирик.
Йандыгжа эюзлярин бир цлкяр кими,
Эянжлик эцнлярими эятирир йада,
Хошдур зящмятими, эизли дярдими,
Сянинля бюлцшмяк мяня дцнйада.
Щцснцнля, ешгинля, сядагятинля,
Сяни бяйянмишям, сяни севмишям.
Эюзялим, мян сянин мящяббятинля,
Бир дя ямяйимля шющрятлянмишям.
Бу шеирин щяр мисрасы шаир цчцн бир дцнйалыг, бир юмцрлцк хатиря данышыр.
Р.Рцстям йарадыжылыьында ушаглара щяср етдийи шеирляр дя вар. «Балажа
гящряман», «Арзума чатдым», «Бу эцн илк дяфя», «Сизин ялляриниз чох шей
гуражаг» кими шеирляри охуйанда щисс едирсян ки, бунларын мцяллифи йалныз шаир
дейил, валидейн, мцяллим вя тярбийячи бир инсандыр. Онун ушаг шеирляри тез
язбярляня билян садя бир дилдя йазылмышдыр.
Тяп-тязя палтарында,
Щяйат бу эцн илк дяфя.
Балажа достлары иля
Гядям басыр мяктябя.
Вя йа
Гой чалыб охусун хошбяхт ушаглар,
Байрамдыр щяр эцнц, щяр дягигяси.
Онларын ня дярди, ня кядяри вар?!
280
Эет-эедя йцксялир, эянжлийин сяси.
Ушаглар бизим цмидимиз, эяляжяйимиздир. Ушаг алями, ушаг дцнйасы
цчцн ня гядяр ясярляр, шеирляр йазсаг да йеня дя аздыр. Чцнки шеирдя дейилдийи
кими
Бахыб севинирям онлара мян дя,
Ойаныр гялбимдя йени бир мараг.
Дейирям бу доьма ана вятяндя
Сизин ялляриниз чох шей гуражаг.
Беля нцмуняви шеир парчаларыны саймагла гуртармаз. Р.Рцстямзадя
йарадыжылыьында ямякчи халга, ямяк бащадырларына эениш йер вермишдир.
Депутат Фатма Мяммядова, саьыжы Кяклик Исмайылова, чобан Шащгулу
Ярзанов кими инсанларын зящмятиня олан мящяббят «Ел гызы», «Ел оьлу»,
«Елляр сонасы», «Фящля гардашыма», «Дямирчи достума» кими шеирляриндя юз
яксини тапмышдыр.
Сатира вя йумор онун йарадыжылыьынын ясасыны тяшкил едир. Бу шеирлярдя
жямиййятин ич цзц ачылыр, шяхси мянфяят уьрунда чалышанлар эцлцш щядяфиня
чевриляряк «Шатырчынын шикайяти», «Инсафсыз мцдир», «Достум ешгя дцшцб»,
«Хош кечир щалы завмаьын», «Нейляйим», «Вядя ямял олунмур», «Бизим
киши», «Тялясмирям мян щяля» кими сатираларында шаирин кясярли гялямиля
тянгид олунуб.
...Кющня ушаг дейилям, ойнамарам щяр саза,
Йахшы дейян гой десин, гоншудакы колхоза.
Отаьымдан чыхмарам, исинмямиш бир чюля
Ким ня дейир, гой десин, тялясмирям мян щяля!
- кими шеириндя тясвир олунан мясулиййятсиз вязифя сащибляри иля варланмаг
ещтирасына дцшян мцдирляр вящдят тяшкил едир:
Кирвя тутуб щесабдары,
Газанчыны бюляр йары.
Йаз олмамыш курортлары
Эязир хяйалы завмаьын.
Ейни заманда, туфейли, авара эязян, аиля гядри билмяйян ички дцшкцнц,
гумарбаз адамлар шеир дили иля тянгид едилмишдир.
Биржя эцн ичкийя вермяйир ара,
Алдыьы пуллары гойар гумара,
Дейиб данласам да олмайыр чара ,
Башымда сындырыр гоз бизим киши.
Р. Рцстямзадянин инжя рущлу поезийасы бир дярйадыр, эятирдийим
нцмуняляр ися дярйадан бир дамладыр. Бу дярйадан эютцрдцйцмцз шеир
парчалары юз цслубу иля сечилир. Демяли, бу инсан юз шеирлярини йазмагда
давам етсяйди, шцбщясиз, халгын севимли шаирляриндян, охужуларын гялбиня йол
тапан истедадлы сяняткарлардан бириня чеврилярди.
Эянжлик илляриндя йаздыьы шеирлярин щамысы гязет вя ъурналларда дярж едился
дя китаб шяклиндя няшр олунмамышдыр. Чохлу шеирляр, очерк, щекайя вя
эцндялик проблемлярля ялагядар мягаляляр йазан Рцстям мцяллим
281
Азярбайжан Ъурналистляр Иттифагынын вя Азярбайжан Йазычылар Бирлийинин
цзвцдцр. Фолклорумузун инкишаф йолларында мющкям аддымлайан шаир
хислятли бу инсанын бядии йарадыжылыьында газандыьы уьурлар да онун ямяйинин
бящрясидир.
Щяйат Рцстямзадя
РЯШАД НУРУН НАЬЫЛЫ.
Бири вар иди, бири йох иди. Кечмиш заманларда Алямшащ адында гяддар
бир падшащ вар иди. О гядяр гяддар, зцлцмкар иди ки, горхусундан байыра
чыхмырды ки, ону юлдцрярляр. Жамаата щяддиндян артыг верэиляр гойур, балажа
бир оьурлуг едянин яллярини кясдирир, йалан данышанларын дилини дибиндян
чыхартдырырды.
Алямшащын, яксиня, чох адил, ядалятли бир вязири вар иди ки, адына
Сцбщанверди хан дейярдиляр. Сцбщанверди хан Алямшащын атасына да
сядагятля гуллуг елямишди. Юзц дя хейли гожалмышды. Амма онун бойа-баша
чатмыш дюрд гочаг оьлу вар иди ки, аталарынын бир сюзцнц ики елямяз, бир кясин
тойуьуна даш атмаз, йерсиз данышыб, эцлмяздиляр. Бюйцк оьлунун ады
Ялямдар, сонракынын ады Гялямдар, ондан сонракынын ады ися Елмдар иди. Бу
цч гардаш бир атадан, бир анадан иди. Амма вязирин икинжи арвадындан да бир
оьлу вар иди ки, адыны Ряшаднур гоймушду. Ряшаднур да бюйцйцб ийирми
йашына чатмышды. Онлар щамысы аьыллы, камаллы оьланлар иди. Вязир яввялки
арвадындан олан оьулларыны евляндирмишди. Алямшащын Ряшаднурдан цч йаш
кичик аьыллы бир гызы вар иди. О да падшащын икинжи арвадындан иди. Гыз да
эцнц-эцндян бюйцдцкжя эюзялляшиб алямя сяс салмышды. Вязир Субщанверди
хан падшащын о гызыны эюзалты ейляйиб кичик оьлу Ряшаднура алмаг
игтидарында иди. Амма падшащын горхусундан бу сирри она ача билмирди.
Эцнлярин бир эцнц Сцбщанверди хан падшащын йанына эялиб дейир:
-Шащ саь олсун, отуз илдян артыг атаныза сядагятля гуллуг елямишям,
ийирми илдян дя артыгдыр ки, сизя дя юз сядагятими эюстярмишям. Бир дяфя дя
олсун, гаршынызда эцнащкар олмамышам, инди ися гожалмышам, эюзлярим йахшы
эюрмцр, билирсиниз ки, щеч кяся цмид баьлайыб кешийинизи тапшырмамышам, щяр
эежя юзцм кешийиниздя дурмушам. Изн версяниз, бу эцндян сонра сизин
кешийинизи оьулларыма тапшырарам.
Шащ вязирин хатирини чох истяйирди. Она эюря дя онун инжидийини эуман
еляйиб дейир:
-Вязир, бялкя мяндян инжимисян, дцзцнц де, мян щюкмдар олсам да
юлкяни идаря едян сянсян. Ахы ня цчцн беля едирсян?
Вязирин эюзляри долду, шаща баш яйиб деди:
282
-Шащым, гяти еля фикиря эялмя, сизя олан сядагятими билирсиниз, дейирям
эюзлярим йахшы эюрмцр, горхурам эюзцмдян оьурланыб хятакарлар сизя бир
хята ейляйярляр. Щеч наращат олма, ня гядяр жанымда дан вар, гуллуьунда
щазырам.
Падшащ бир гядяр фикря эедиб дейир:
-Вязир, ахы онлар жавандырлар, бирдян сянин кими мяня садиг олмадылар!?
Вязир дейир:
-Шащым, онлары мян бюйцдцб тярбийя вермишям, сарай яйанлары, ел-оба
онлары йахшы таныйыр, башларына анд ичирляр. Щеч наращат олма, арабир онлары
сынагдан кечирирям.
Алямшащ щюкмдар бир сюз демяйиб разылыг верир. Вязирин оьулларындан
эцндя бири алтдан эейиниб цстдян гыфылланыр, цстдян эейиниб алтдан гыфылланыр.
Щазыр вязиййятдя йарлы-йараглы шащын кешийини чякир. Шащ да онлардан щеч бир
пислик эюрмцр. Щяр эцн вязир Сцбщанверди хан да эялиб шащын йанында
мараглы сющбятляр ейляйир, она эцндя бир щекайят данышыб, ону пис ямяллярдян
чякиндирир. Жамаат да хош, фираван йашамаьа башлайыр, вязирин юзцня дя,
оьланларына да дуа едирляр.
Эцнлярин бир эцнц падшащын кешийини чякян вязирин кичик оьлу
Ряшаднурун нювбясиня дцшцр. О да алтдан-цстдян эейиниб, йарлы-йараглы
шащын гапысы аьзында дайаныр. Эежя йары гяфлятян шащын йатдыьы отагдан сяс
ешидир. Фикирляшир ки, худайа, ахы мян ичярийя щеч кяси бурахмамышам, бу
эюрясян ня ишди? Йавашжа гапыны аралайыб шащын йатдыьы отаьа кечир. Бир дя
бахыр ки, яжайиб бир яждаща щарданса пейда олуб шащын цстцня атылмаьа
щазырлашыр. Шащын да бундан хябяри йох, йатыр. Ряшаднур фцрсяти фюта
вермяйиб жялд гылынжыны гынындан сийирир, вар эцжцнц топлайыб яждащанын
башыны кясир, итяляйиб шащын йатдыьы тахтын алтына салыр. Еля бу сяс-кцйя шащ
йухудан айылыр. Ряшаднурун ялиндя сийирмя гылынж она йахынлашдыьыны эюрцб
щарай-щяшир салыр. Сарай адамлары сяс-кцйя тюкцлцб эялирляр. Шащ цзцнц
онлара тутуб дейир:
-Чаьырын жяллады, бу саат бу оьланын голларыны баьлайыб зиндана салын! О
эежяни хялвятя салыб ялиндя гылынж мяним башымы кясмяк истяйирди. Тез ону
тутун!
Жялладлар сорьусуз, суалсыз Ряшаднуру йахалайыб ялиндян гылынжыны алыр,
голларыны зянжирля баьлайыб зиндана апарырлар. О эежя шащ сящяря гядяр
горхусундан йата билмир, щеч кяси йанына бурахмыр. Сящяр ачылан кими ямр
едир ки, дар аьажы гурулсун, вязирин кичик оьлу Ряшаднур эцнорта йемяйиндян
сонра мейданда боьазындан асылсын!
Вахт тамам олан кими сорьусуз, суалсыз Ряшаднуру дар аьажынын
йанына эятириб боьазына сабунлу кяндир салмаг истяркян, вязир Сцбщанверди
хан юзцнц йетирир, шащын айагларына йыхылыб йалварыр ки, ямр еля жялладлар
яллярини сахласынлар. Изн вер, гой мян бир наьыл данышым, йеня юз ялиндядир,
сонра ас!
Шащ вязирин сюзцндян чыхмыр, дейир:
-Гой сян дейян олсун, наьылыны даныш.
283
Ряшаднуру голубаьлы йеня зиндана гайтарырлар, яйанлар да бюйцк
сарайа йыьылырлар. Вязир юз наьылына беля башлайыр:
-Шащым, бири вар иди, бири йох иди, бир залым падшащ варды. Бу падшащын да
щяр шейдян чох севдийи бир тутугушу варды. Падшащ эцнляринин чохуну бу
гушла кечирярди. Шащ тутугушуну о гядяр чох истяйирди ки, щятта ону йанындан
бурахмыр, тахтынын йанында сахлайыр, юзц йедийиндян она да йедирярди.
Тутугушу да мараглы щекайятляр данышыб шащы яйляндиряр, эцлдцрярди. Бир эцн
шащ эюрцр ки, тутугушу диллянмир, гямэинди. Падшащ ондан бунун сябябини
сорушур:
-Щя, дост, де эюряк ня олуб. Ня олуб ки, сян гям дярйасына гярг
олмусан!? Сябябини мяня сюйля!
Тутугушу шащын она олан мярщямятини эюрцб севинир, ачыг данышыр,
дейир:
-Шащ саь олсун, ахы мян дя жанлыйам, мяним дя атам, анам, гощумяграбаларым, достум, танышым вар. Елим, обам, йурдум, йувам вар. Мян дя
онлары эюрмяк истяйирям, амма бурдан бир йана тярпяня билмирям. Она эюря
дя беля кефсизям.
Падшащ дейир:
-Тутугушу, бир гасид эюндяр, щамысыны чаьыр эялсинляр бурайа. Горхма,
эцнляри пис эечмяз, сайямиздя кефля доланарлар.
Тутугушу дейир:
-Шащым, ел-обаны бурайа йыьыб эятирмяк олмаз. Онларын да сизин кими
йурдлары, йувалары вар. Бунданса изн верин мян эедим онларла эюрцшцм, йеня
гайыдым сизин йаныныза эялярям.
Падшащ залым олса да Тутугушунун хатирини чох истяйирди. Она эюря дя
ону сарайда бикеф сахламагданса, обасына эюндярмяйи цстцн билир. Дейир:
-Йахшы, гям йемя, эет, амма сяня бир щяфтя вахт верирям, йеня гайыт
эял! Етибарсызлыг елямя, ща!...
Тутугушу юз досту иля худащафизляшиб ачыг пянжярядян учуб эедир.
Падшащ да айаьа галхыб пянжярядян онун архасынжа бахыб кюксцнц ютцрцр
ки, «щейиф инсанын да ганады йохду, йохса учуб сонсуз сямаларда сейр
едярди. Учуб, узаг-узаг юлкяляря эедяр, эюрмядийи йерляри эязярди».
Тутугушу эялиб юз ел-обасына чыхыр. Ана-атасы иля, гощумлары иля эюрцшцр,
бир нечя эцн дя онларын йанында гонаг галыр. Нящайят, бир эцн дя яввял
гайыдыб эялир. Щятта эяляндя юз елиндян достуна да бир дирилик алмасы эятирир.
Падшащ Тутугушунун бу сядагятиндян чох разы галыр. Щямин алманы да
ондан гябул едиб баьбана верир ки, апарыб баьда яксин, чохалтсын. Баьбан
да алманы эятириб тумларыны чыхарыр, якир. Цч илдян сонра алма аьажы бар верир,
жями цч алма эятирир. Алма там йетишдикдян сонра баьбан ондан бирини
гопарыб падшащ цчцн апармаг истяйир. Йолда вязир тясадцфян баьбанын
гаршысына чыхыр. Баьбаны чох шад эюрцб сорушур:
-Баьбан, хейир ола беля, щара тялясирсян? Юзцн дя эюзцмя хейли шад
дяйирсян. Эюрцнцр, ящвалын чох йахшыдыр, щя?
Баьбан тямиз гялбли, ачыг црякли олдуьу цчцн вязирдян щеч ня эизлятмир,
щяр шейи дцзэцн дейир:
284
-Вязир, саь олсун, цч ил бундан ягдям туту гушу падшащ цчцн бир
щядиййя-алма эятирмишди. Шащ да алманы мяня верди ки, баьда якиб артырым.
Жями цч алма йетишиб. Мян дя онун бирини дяриб шащ цчцн щядиййя апарырам.
Сян демя, вязирин бу залым падшащдан хошу эялмирмиш. Истяйир ки, ону
бир тящяр арадан эютцрсцн. Амма фцрсят тапа билмирди. Инди ялиня кечмиш
фцрсяти бади-фянайа вермир, дейир:
-Баьбан, сянин бир чятян кцлфятин вар, сяня йазыьым эялир. Бялкя еля бу
алма адам юлдцряндир. Апарыб верярсян падшаща, падшащ да йейиб
зящярляняр, сянин дя ахырына чыхарлар. Эял эедяк бизим евя, алмайа бир йахшыйахшы бахым, ондан сонра апар вер.
Баьбан бир сюз демяйиб алманы вязиря верир, юзляри дя эялирляр вязирин
евиня. Вязир кечир о бири отаьа, алманын эащ саьына бахыр, эащ солуна, сонра
цзцйцнцн гашындакы зящярдян онун ичиня йеридир. Баьбанын йанына эялир,
алманы она узадыб, дейир:
-Баьбан, дцзц, щеч алмадан баш ачмадым. Эял бирликдя эедяк шащын
йанына, мян падшащы баша саларам.
Баьбан да бир сюз демир. Щяр икиси бирликдя эялирляр шащын щцзуруна.
Баьбан алманы падшаща узадыб дейир:
-Шащ саь олсун, бу алма тутугушунун юз елляриндян эятирдийи алмадан
ямяля эялиб, цч ил бундан яввял якмишдим, инди бар вериб. Жями цч алма
эятириб. Мян дя бирини дяриб сизя эятирдим.
Падшащ баьбана хялят вердирир. Алманы эютцрцб йемяк истяркян баьбан
диллянир:
-Шащ саь олсун, гуша инанмаг олмаз, бялкя еля бу алма адам
юлдцрянди, тялясмя.
Шащ дейир:
-Баьбан, щеч еля шей олар ки? Мян буна инанмырам. О гуш чох
адамлардан сядагятлидир, она ися инанырам.
Баьбан дейир:
-Шащ саь олсун, чятин иш дейил ща, эятир алмадан бир азжа кяс, ат бир
щейван йесин. Она бир шей олмаса, сян дя йейярсян.
Баьбанын сюзц шащын аьлына батыр. Тез эюстяриш верир ки, бир меймун
тапыб эятирсинляр. Хидмятчиляр тез бир меймун тапыб эятирирляр. Падшащ
алмадан бир азжа кясиб меймуна верир. Меймун алманы йейян кими бир анын
ичярисиндя жаныны тапшырыб юлцр. Падшащ бу щадисяни эюряндя бярк гязяблянир,
сорьусуз, суалсыз тутугушунун боьазыны цзцб туллайыр. Баьбана да ажыьы
тутур. Еля о эцндян баьбана эюз верир, ишыг вермир.
Баьбан падшащын тяняли сюзляриндян, тящгириндян лап тянэя эялир.
Ахырда ялажы кясилир, арвадыны чаьырыб дейир:
-Ай арвад, дцзцнц эязирсянся бу залым падшащ лап мяни бездириб. Даща
йашамаьын лцзуму йохду. Эял эедяк баьа, аьажда щяля о алмадан икиси
галыб. Онлары да дяряк, юзцмцз йейяк, бялкя жанымыз бу залымын ялиндян
гуртара. Йохса лап тянэяняфяс олмушам.
Баьбанын арвадынын ады Лейлцфяр иди. Гырх илдян артыг бир йердя юмцр
сцрмцшдцляр. Юмрцндя яринин бир сюзцнц ики елямямишди. Дюрд ушаглары-цч
285
оьлу, бир дя бир гызы варды. Оьланлары евлянмиш, гызы да кючмцшдц. Евдя
йалныз бир киши, бир арвад галмышды. Яри беля дейян кими онун йанына дцшцб
падшащын баьына эялирляр. Баьбан алма аьажындакы алмаларын икисини дя дярир.
Бирини юзц эютцрцр, бирини дя арвады Лейлцфяря верир. Бир-бириляринин цзцня
баха – баха алманы йемяйя башлайырлар. Амма баьбан эюрцр ки, Лейлцфяр
эетдикжя жаванлашыр, эюзял-эюйчяк бир эялиня чеврилир. Еля баша дцшцр ки,
эюзляри гаралыр, йягин едир ки, артыг юлцр. Амма Лейлцфяр дя эюрцр ки, гожа
баьбан анбаан жаванлашыр, гяшянэ бир оьлан олур. Арвад сорушур:
-Гадан алым, ай Мустафа, ахы еля бил сян жаванлашырсан?
Киши эюрцр ки, йох, бу юлцм дейил, няся алмада олан бир сиррдир. Жялд
арвадыны да эютцрцб сарайа эялир. Падшащын йанына эедирляр. Падшащ онлары
эюрцб танымыр. Сорушур:
-Ня цчцн эялибсиниз, дярдиниз нядир, дейин!
Баьбан эюрцр падшащ онлары танымыр. Дейир:
-Падшащ саь олсун, мяни танымадын? Мян сянин баьбанын Мустафайам,
бу да нюкяринизин кцлфяти Лейлцфярди. Эялмишям сизя дейим ки, сана сядагятли
олан йазыг тутугушуну эцнащсыз йеря юлдцрдцн. О, бу алманы эятирибмиш ки,
сяни жаванлашдырсын. Амма юзц сянин гурбанын олду.
Падшащ мящятдял галыб сорушур:
-Ахы бу нежя ола биляр? Бяс нежя олду ки, жаванлашдыныз?
Баьбан эцля-эцля дейир:
-Шащ саь олсун, о вахт ки, тутугушунун башыны цздцнцз, мяни дя щяр
эцн данламаьа башладыныз. Дцзц, шащ саь олсун, лап жана доймушдум,
ахырда Лейлцфяря дедим ки, беля йашамаг олмаз, эедяк баьа, о зящярли
алмадан икиси галыб, онлары да биз дяриб йейяк, жящяннямя васил олаг. Арвад
да бир сюз демяйиб мянимля эетди. Аьаждан алмалары дяриб бирини арвада
вердим, бирини дя юзцм эютцрдцм. Цз-цзя дайаныб бир-биримизя баха-баха
алманы йедик. Бир дя бахдыг ки, икимиз дя юлмяк явязиня даща да
жаванлашырыг. Инди буду, эюрдцйцн кими он беш йашында жаван оьлан, гыз
олмушуг.
Падшащ бармаьыны дишляйиб баьбандан сорушур:
-Баьбан Мустафа, дцзцнц де эюрцм, сян о вахт алманы дяриб мяним
йаныма эяляндя йолда кимя раст эялмисян, мяня ачыьыны де?
Мустафа щадисяни олдуьу кими падшаща данышыр, вязирин сюзлярини дя она
сюйляйир. Падшащ о дягигя жяллад чаьыртдырыб вязири щябс елятдирир. Бычаг
вязирин боьазына диряняндя щяр шейи бойнуна алыр, падшащдан да аман
истяйир. Падшащ она аман вермяйиб бойнуну вурдурур. О эцндян баьбаны
да юзцня вязир эютцрцр. Амма тутугушуну юлдцрмяйиня чох щейфслянир,
амма ня файда, аталар демишкян: «Сонракы пешиманчылыг файда вермяз!»
Алямшащ щюкмдар гожа вязирин бу сющбятиндян бир сюз анламады.
Анжаг бунунла беля, Ряшаднурун юлцмцнц ики эцн дайандырды.
Ики эцндян сонра йеня падшащ ямр верди ки, оьланы эятирин, мейдана,
дар аьажындан асын! Гой билсин ки, падшаща хаин чыхмаг ня демякди!
Жялладлар да ямря мцнтязир олуб тяжили Ряшаднуру зиндандан чыхарыб
286
мейдана, дар аьажынын алтына эятирдиляр. Еля ки, жяллад кяндири онун бойнуна
салмаг истяйир, Ряшаднур дейир:
-Ей залымлар, бир дайанын, мяним шаща демяйя сюзцм вар. Гойун
сюзцмц дейим, сонра нейляйирсиниз, ейляйин.
Оьланын сюзлярини падшащ да ешидир, дейир:
-Ял сахлайын, гойун сюзцнц десин!
Ряшаднур цзцнц шаща тутуб вязиййяти олдуьу кими сюйлямяк истяйир.
Амма аьлына ня эялирся, яввялжя она кичик бир щекайят данышмаьа башлайыр,
дейир:
-Ей падшащ, кечмишлярдя бизим торпаьа йахын олан бир юлкядя бир шащ
йашайырды. О мещрини бир меймуна салмышды. Щяр эцн онунла эязмяйя чыхар,
бир йердя йемяк йейярмишляр. Падшащ меймуна о гядяр инанмышды ки, юз
талейини она тапшырмышды. Меймун онун гапысынын аьзында щяр эцн кешик
чякяр, щеч кяси ичяри бурахмазмыш. Падшащын зцрйяти дя йох имиш. Вардювлятдян бир гядяр ялсиз-айагсызлара пайладыгдан сонра аллащ-тяала она бир
оьул верир. Ушаьын бешийини дя меймуна тапшырырлар. Меймун эцндцзляр
шащла яйлянир, эежяляр ушаьын гаравулуну чякир.
Бир эцнляри евдя щеч ким олмур. Падшащ ушаьы меймуна тапшырыб баьы
эязмяйя чыхыр. Сян демя, кцчяйя ачылан пянжяря ачыг галыр. Пянжярядян
ичярийя бир яъдаща эирир. Истяйир ки, ушаьы эютцрцб апарсын. Бу вахт меймун
ялиндяки дямири яждащанын башына ендирир. Яждаща аьыр зярбядян йеря сярилир.
Меймунун да яли гана булашыр. Гапыдан байыра чыхмаг истяркян еля бу
дямдя падшащ ичяри дахил олур, эюрцр ки, меймунун яли ганлыдыр. Еля баша
дцшцр ки, меймун ушаьы юлдцрцб. Щирсиндян хянжяри сийириб меймуну вурур.
Меймун йеря сярилиб, юлцр. Падшащ дайанмадан йан отаьа кечиб, эюрцр ки,
ушаг йериндя эцлцмсяйир. Мящятдял галыр. Дюнцб о тяряфя, бу тяряфя баханда
яъдащанын жясядини эюрцр. Тязядян эери гайыдыр, меймунун жясядиня бахыб
эюз йашы тюкцр, дейир:
-Ей бинява, сян мяним оьлуму юлцмдян гуртардын, мян ися эцнащсыз
йеря сяни юлдцрдцм, дцнйада бундан аьыр эцнащ йохду.
Падшащ тутдуьу ишдян виждан язабы чякир, тутудуьу ишдян дя пешиман
олур. Амма ня файда, аталар демишкян: «Сонракы пешиманчылыг файда
вермяз!»
Алямшащын бир гядяр ажыьы сойуйур. Амма бир шей анламайыб оьландан
сорушур:
-Онлар доьурдан да эцнащ ишляйибляр, бяс мян? Ахы сян ялиндя гылынж
мяни юлдцрмяк истяйирдин, бяс буна ня дейирсян?
Ряшаднур даща сирри эизлятмяйиб дейир:
-Шащым, сян эет яввялжя йатдыьын тахтын алтына бах, сонра мяни
эцнащландыр, ня жяза версян щаглысан.
Падшащ жялд йериндян галхыб сарайа эирир, йатдыьы отаьа кечир, тахтын
алтына баханда эюзляриня инанмыр, бюйцк бир яждащанын жясядини эюрцр. Инди
баша дцшцр ки, оьлан гылынжы ялиня ня цчцн алыбмыш. Тез гайыдыб мейдана
эялир. Юз ялиля кяндири Ряшаднурун боьазындан чыхарыр, алнындан юпцр,
сядагятиня, гочаглыьына щейран галыр. О эцндян щюкм вериб Ряшаднуру
287
юзцня вязир тяйин едир. Кичик гызыны да она яря верир. Гырх эцн, гырх эежя той
ейляйиб, фираван йашамаьа башлайырлар. Гожа вязир шащын йанына эялиб дейир:
-Шащ саь олсун, мян оьланларымы таныйырам, онлар сяня даща сядагятли
оларлар.
Шащ гожа вязири баьрына басыб бир ата кими она миннятдарлыьыны билдирир.
ЙАЙЛАГ.
Човьун эедиб эяляндя йаз,
Чякилир юрпяйин, йайлаг.
Аран йурду исти олса,
Сян оларсан сярин, йайлаг.
Щяр истяйян эялиб галар,
Цч ай сяндя мяскян салар.
Сющбят дцшярэяси олар,
Ялван чямянзарын, йайлаг.
Мян эяляндя етдин щейран;
Ятир эялир сяндян щяр ан,
Цзяриндя эязир жейран,
Тапылмаз бир харын, йайлаг.
Эялир йеня гойун-гузу,
Ойлагды щяр чюлцн, дцзцн,
Хошдур, эежян, щяр эцндцзцн,
Болдур дювлят, варын, йайлаг.
Адын дцшцбдцр сораьа,
Маликсян сярин булаьа.
Рянэ верирсян ал йайлаьа;
Кеф чякир еллярин, йайлаг.
1948.
БАЩАР.
Эял ей фясиллярин илк тяраняси,
Гой елляр, обалар юпсцн ялиндян.
Ужалсын баьлардан бцлбцлцн сяси,
Ону динлядикжя рущланырам мян.
288
Эял, гой суйа дюнсцн даьларын гары,
Чешмяляр цстцндя битсин лаляляр,
Эял, гой диля эялсин кюнцл губары,
Галхсын шяряфиня мин пийаляляр.
Сяни гаршылайыр бу мащал, бу ел,
Йени няьмя эятир црякляримизя.
Де, Эюйляр Султаны севимли эюзял,
Гызыл сачларыны дарасын дцзя.
5 апрел 1958
ЙУРДУМ.
Лалязар йурдумун Кцр гыраьында,
Мин жцря гушларын якс олур сяси.
Гялбимя рущ верир чобан даьында
Жейранын, жцйцрцн жям мяляшмяси.
Еркян сяпялянмиш саф инжиляри,
Пайлайыр ал-ялван чямянзарында.
Бянювшя гохуйур колун дибляри,
Эюзял фясиллярин хош бащарында.
Баьчалар ал рянэя бойанан заман,
Эюрцнцр юнцмдя бир чох мянзяря...
Гялбимя рущ верир бахдыгжа щяр йан,
Йашыл дон эейинмиш щяр даь, щяр дяря.
Эюзлярим сцзцлцр бахдыгжа кяндя,
Кечмишин дедикжя анам дяриндян...
Бу елляр, обалар йашыл чямяндя
Кам алыр юзцнцн эюзялляриндян.
289
АЬСТАФАНЫН
Фцсцнкар мешяляр, йовшанлы чюлляр
Нязяри жялб едир соналы эюлляр,
Баьчаларда ютян сары бцлбцлляр,
Щяр ан гонаьыдыр Аьстафанын,
Щяйат рювнаьыдыр Аьстафанын.
«Жейранчюл гышлаьы», «Эюйтомлу даьы»,
Ат ойнада билмяз бурада йаьы.
«Салоьлу», «Жиналлар», «Нийар булаьы»,
«Зям-зям булаьы»дыр Аьстафанын,
Щяйат рювнаьыдыр Аьстафанын.
Исмайыл Катиби чыхарма йаддан,
Щцсейн Арифи йада сал щяр ан,
Чаьыр йарышына эялсин Няриман,
Онлар дайаьыдыр Аьстафанын,
Нурлу чыраьыдыр Аьстафанын.
Дцшмянляр бу йурда бил, эяля билмяз,
Эялся пешман олар, саь гала билмяз.
Азьынлар бурада динжяля билмяз,
Достлар гонаьыдыр Аьстафанын,
Шюля чыраьыдыр Аьстафанын.
Бир мясял галмышдыр Кярям бабадан,
«Дцшмяня-интигам, доста-ямядан».
Сящярин эюзляри ачылан заман,
Эцняш чыраьыдыр Аьстафанын,
Щяйат новраьыдыр Аьстафанын,
Достлар гонаьыдыр Аьстафанын.
«Дяли Кцр» гязети
30 март 2002-жи ил.
290
VIII
Рцстям Рцстямзадя эюзял оппонентдир
Рцстям Рцстямзадя эюзял оппонентдир. Бир чох намизядлик вя
докторлуг диссертасийаларына рясми оппонентлик етмишдир. Щяр бир тядгигат
ишиня диггятля йанашмагла йанашы, тядгигатчы ямяйини, ядябиййатшцнаслыг
елмимизя
хидмятини
нязярдян
гачырмамыш,
онлары
лайигинжя
гиймятляндирмишдир. Бу сащядя дя ряй вя чыхышлары диггятялайигдир.
291
1. Щцсейн Исмайыловун «Эюйчя
ашыг мцщити: тяшяккцлц вя инкишаф йоллары»
мювзусунда докторлуг диссертасийасынын
авторефератына
Р Я Й.
Азярбайжан мядяниййятинин хцсуси феноменолоъи щадисяси кими юзцнц
тязащцр етдирян ашыг сянятинин эенезиси, тяшяккцл вя инкишаф мярщяляляри, бу
сянятин айры-айры эюркямли нцмайяндяляринин йарадыжылыьы истяр Азярбайжан,
истярся дя тцрк, Орта Асийа елми-филолоъи фикриндя мцхтялиф аспектлярдян тящлил
едилмишдир. Лакин ашыг сяняти щаггында ня гядяр чох йазылса да, сянят
консептуал аспектдян юз эенезиси, тарихи инкишаф мярщяляляри иля тящлил
едилмямишдир. Дцздцр, бу мцряккяб сянят феноменини консептуал тящлиля
жящдляр едилмиш, лакин бу жящдляр елми фикирдя нормативляшмиш, дашлашмыш
консепсийайа чевриля билмямишдир.
Щцсейн Исмайыловун «Эюйчя ашыг мцщити: тяшяккцл вя инкишаф
мярщяляляри» мювзусунда докторлуг диссертасийасы илк бахышдан Азярбайжан
ашыг сянятинин айрыжа бир културолоъи реэионундан бящс ется дя, тядгигат иши
еля гурулмушдур ки, бурада даща чох ашыг сянятинин нязяри проблемляриндян
сющбят эедир. Мцяллифин проблемя йанашма методу елядир ки, яслиндя бир
реэионун културолоъи тядгиги фонунда бцтювлцкдя ашыг сянятинин
эенезисиндян, инкишафындан бящс едилмишдир.
Диссертасийанын биринжи фясли Эюйчя ашыг мцщитинин тядгиги тарихиня щяср
олунмушдур. Бу фясилдя хцсуси гиймятляндирилмяйя лайиг жящят ондан
ибарятдир ки, мцяллиф индийя гядяр апарылмыш тядгигатларын тясвирини вермякля
кифайятлянмямиш, Эюйчя ашыг мцщити иля баьлы мювжуд елми мцлащизяляря
полемик йанашмышдыр.
«Ашыг сянятинин инкишаф мярщяляляри» адлы диссертасийанын икинжи фясли елми
нязяри бахымындан тядгигатын ясас аьырлыг мяркязи щесаб олуна биляр. О
мянада ки, мцяллиф бу фясилдя гядим тцрк мядяниййятинин дини-фялсяфи, етникмифолоъи фикир ахынлары контекстиндя ашыг сянятинин эенезисини вя ясас инкишаф
мярщялялярини
мцяййянляшдирмишдир.
Ики
нящянэ
етник-фялсяфи
дцнйаэюрцшцнцн, ики нящянэ сивилизасийа типляринин бир-бириля гаршылыглы
зянэинляшмясини, вящдятини, йяни гядим Тцрк сивилизасийасы иля Ислам
сивилизасийасынын културолоъи тямайцлляринин вящдяти мягамында йарандыьы
цчцн ашыг сянятинин эенезис вя тякамцл тарихи сон дяряжя мцряккяб бир
проссес олмушдур. Алим бу мцряккяблийи обйектив елми нюгтейи-нязяриндян
шярщ етмяк цчцн йени консепсийа тягдим едир. Бу консепсийа филолоъи фикирдя
292
сящвян нормативляшмиш «шаман-озан-ашыг» кечиди консепсийасынын обйектив
елми дялиллярля инкары зямининдя иряли сцрцлмцшдцр. Зянэин елми дялилляр
ясасында ашыг сянятинин ашаьыдакы мярщяляляри мцяййянляшдирилмишдир:
1. XI-XVI ясрляр. Суфи-дярвиш мярщяляси.
2. XVI ясрин яввялляриндян XVIII ясрин орталарынадяк. Щагг
ашыьы мярщяляси.
3. Сяфяви щакимиййятиндян сонракы дювр. Сянятчилик мярщяляси
(Автореферат сящ.22)
Мцяллиф щяр мярщялянин, ири епохал заман културолоъи функсийаларыны да
мцяййянляшдирир: «Бу цч функсийанын биринжисиня мистик-естетик функсийа,
икинжисиня мистик-идеолоъи функсийа, цчцнжцсцня ися естетик-яйлянлирмя
функсийасы хасдыр» (йеня орада).
Даща сонра мцяллиф бу мярщялялярин бир-бирииля ялагяли инкишафыны щям
сянятин юз дахили инкишаф ганунауйьунлуьу иля, щям дя дюврцн ижтимаи-сийаси
щадисяляри иля ялагяли инкишаф механизмлярини изащ етмишдир. Биз яминик ки, бу
консепсийа бундан сонра ашыг сянятинин эенезис вя инкишафы иля баьлы
тядгигатлар цчцн ясас елми-стратеъи мцлащизяляр функсийасыны йериня
йетиряжякдир.
Диссертасийанын «Эюйчя ашыг мцщити» адлы цчцнжц фясли XVI ясрдян XIX
ясря гядяр Эюйчя ашыг мцщитинин фазилясиз инкишаф тенденсийаларыны якс етдирир.
Бу фясилдя ики жящят синтездядир. Биринжиси, халг арасында мювжуд олан
информасийаларын, айры-айры ашыгларын биографийаларыны эярэин ямяк вя
топлайыжылыг фяалиййяти сайясиндя гялямя алыныб системляшдирилмяси, икинжиси бу
информасийаларын уникал алим тяфяккцрц иля тящлил едилмяси.
Алим нечя-нечя Эюйчя ашыг мцщитинин эюркямли нцмайяндялярини илк
дяфя цзя чыхарараг елми жямиййятя тягдим етмишдир. Щеч шцбщясиз, бу
ашыгларын щяр бири щаггында эяляжякдя айрыжа тядгигатлар, диссертасийалар
йазылажагдыр. Бунларын ичярисиндя Мискин Абдал хцсусиля фярглянир. Щцсейн
Исмайылов Мискин Абдалы елми-филолоъи дцшцнжянин дюриййясиня дахил етмякля
елм гаршысында сон дяряжя бюйцк бир хидмят эюстярмишдир.
Диссертасийанын дюрдцнжц фясли «Эюйчя дастан йарадыжылыьы» адланыр.
Бу фясил адындан да эюрцндцйц кими, Эюйчя ашыгларынын дастан
йарадыжылыьына щяср олунуб. Бу фяслин ориъиналлыьы ондадыр ки, Эюйчя
дастанлары ири културолоъи контекстя-цмумтцрк епос мядяниййяти вя нисбятян
реэионал контекстя-Азярбайжан дастанлары иля мцгайисядя тящлил едилмишдир.
Диссертасийа йалныз Азярбайжан фолклоршцнаслыьы
цчцн дейил,
цмумтцрк филолоъи вя тцрколоъи дцшцнжяси цчцн ящямиййятли бир щадисядир.
Диссертасийа Али Аттестасийа Комиссийасынын тялябляриня там жаваб верир,
мцяллифин няшр етдирдийи фундаментал монографийалар вя чохсайлы мягаляляр
диссертасийанын мязмунуну там ящатя едир вя мцяллиф филолоэийа елмляри
доктору алимлик дяряжяси алмаьа там лайигдир.
Азярбайжан Мцяллимляр Институту.
Газах филиалынын Ядябиййат вя онун
тядриси методикасы кафедрасынын мцдири,
293
филолоэийа елмляри доктору, профессор:
Р.Рцстямзадя.
2. Эянжя Дювлят университетинин Цмуми тарих
кафедрасынын диссертанты Вцсаля Вагиф гызы
Вейсялованын «Азярбайжан мящяббят дастанлары
етнографик мянбя кими» мювзусунда («0,7.00.07 –
Етнографийа» ихтисасы цзря) намизядлик диссертасийасы
ишиня
Р Я Й
Шифащи шякилдя формалашан, халгын юзц тяряфиндян мющцрлянмиш сянядляр
олан, йаддашларын яманяти кими нясиллярдян нясилляря ютцрцлян фолклор
гайнаглары, хцсусиля дя ирищяжмли ]анрлардан олан дастанлар филоло]и
бахымдан эениш тядгигатлара жялб олунса да, онларын тарихи-етнографик
сяпэидя арашдырылмасы апарылмамышдыр. Бу жящятдян В.Р.Вейсялованын
диссертасийа иши щямин сяняддяки бошлуьу долдурмаьа хидмят едир вя мян
дейярдим ки, тарихи-етнографик тядгигатларда жясарятли аддымдыр.
Юзцндя халгын улу тарихини, мцбаризялярля долу кечмишини, мяишятини,
инам вя етигадларыны, адян-янянялярини, бир сюзля, мадди вя мяняви
дцнйасынын бцтцн чаларларыны якс етдирян мцхтялиф сяжиййяли дастанларымыз
ичярисиндя мцяллиф мящз мящяббят дастанларыны етнографик дягиглийи иля ашкара
чыхармыш, системляшдирмиш, онлары елми сцзэяждян кечирмякля фолклор
гайнагларынын етнографик мянбя кими дяйярини, ящямиййятини конкрет
фактларла эюстяря билмишдир.
Дастанларда юз яксини тапан етнографик мялуматлар диссертасийада
«Тясяррцфат мяишяти», «Мадди мядяниййят», «Аиля вя аиля мяишяти» вя
«Мяняви мядяниййят» фясилляри цзря арашдырылмышдыр. Диссертасийа иля йахындан
таныш олдугжа Азярбайжан халгынын тясяррцффат вя аиля мяишяти, еляжя дя мадди
вя мяняви мядяниййят сащясиндя ялдя етдийи билик, тяжрцбя вя вярдишлярин орта
ясрлярдя мювжуд дуруму, инкишаф динамикасы тарихи кюкляри щаггында ятрафлы
мялуматлар ялдя етмяк мцмкцн олур. Бу мялуматлар Азярбайжанын тарихи
етнографийасынын мянбяшцнаслыг базасыны дювриййяйя дахил едилмиш йени
материалларла зянэинляшдирир.
Ясрляр бойу гылынжы голунун, сазы цряйинин давамы билмиш тцрк улусунун
сярщядляри дахилиндя – Азярбайжан мяканында халг дастанчылары тяряфиндян
йарадылмыш мящяббят дастанлары кими ирищяжмли фолклор гайнаглары цчцн
мящдуд заман кясийи вя дар жоьрафи чярчивя характерик олмамышдур.
294
Азярбайжан халгы ясрляр бойу Гафгазын, Юн вя Мяркязи Асийанын, Шярги
Авропанын бир чох мядяни халглары иля етник-мядяни, игтисади-тижарят
мцнасибятляриндя олмуш, гаршылыглы сурятдя зянэинляшмишляр. Мцяллиф
диссертасийа ишиндя бу ялагяли вя гаршылыглы тямасы ашкара чыхармышдыр.
Тцрк мядяни-мяняви варлыьынын мцщцм эюстярижиляриндян бири олан
мящяббят дастанлары щям дя тцрк етник-мядяни системинин тарихи-естетик,
яхлаги-етик мащиййятинин бцтюв щалында ортайа чыхарылмасы цчцн дяйярли
васитядир. Мящз мящяббят дастанларында халгын мяишят вя мядяниййятинин,
адят-яняняляринин ятрафлы тясвири иля йанашы, онларын йараныб формалашмасында
илкин ясас олмуш вя юз тарихи кюкляри иля яски чаьларла сясляшян тябият вя сосиал
щадисялярля мцнасибятдя дцшцнмя тярзи дя ашкарланыр. Мцяллиф дастанларда
хейир вя шяр гцввялярин мцбаризяси, хейирин шяр цзяриндя гялябяси, щуманист
идейалар вя онларын тянтяняси, мадди вя мяняви мядяниййят елементляринин
йараныб формалашмасында мцщцм ящямиййят кясб едян мифик тясяввцрлярин
ибтидаи тяхяййцлц просесляри иля тарихи-семантик ялагяйя малик олдуьуну
эюстяря билмишдир.
Мцяллиф Азярбайжан мящяббят дастанларында юз яксини тапмыш тясяррцфат
вя аиля мяишяти, еляжя дя мадди вя мяняви мядяниййятимизин мцхтялиф
сащяляриня аид материаллары эениш шякилдя юз тядгигат призмасындан кечирмиш,
ялдя етдийи нятижяляри елми мцлащизялярини ясярин мцвафиг фясилляриндя ятрафлы
шярщ етмишдир.
Индийядяк Азярбайжанын тарихи етнографийасында фолклор гайнагларынын
там шякилдя етнографик тядгигатлара жялб олунмасы сащясиндя ясярляр
йазылмадыьындан В.Р.Вейсялованын «Азярбайжанын мящяббят дастанлары
етнографик мянбя кими» адлы диссертасийа иши уьурлу аддым щесаб едиля биляр.
Беляликля, щесаб едирям ки, Вцсаля Вагиф гызы Вейсялованын
«Азярбайжанын мящяббят дастанлары етнографик мянбя кими» мювзусунда
намизядлик диссертасийасы актуал мювзуйа щяср олунан, елми вя практик
дяйяря малик тамамланмыш тядгигат ишидир. Диссертасийа иши «07.00.07 –
Етнографийа» ихтисасы цзря намизядлик диссертасийалары гаршысында гойулан
тялябляри юдяйир, тядгигатын нятижяляри етнографийа, тарих, фолклор цчцн
ящямиййят дашыйыр. Мцяллиф Вцсаля Рагиф гызы Вейсялова бу диссертасийайа
эюря тарих елмляри намизяди алимлик дяряжясини алмаьа лайигдир.
Р.Б.Рцстямзадя.
Филолоэийа елмляри доктору, профессор
295
3. ЯЛИЙЕВ ЯКБЯР ЯЛИ ОЬЛУНУН
«АЗЯРБАЙЖАН АШЫГ ШЕИРИНИН ИДЕЙА
– БЯДИИ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ» (Х1Х
ЯСРИН СОНУ, ХХ ЯСРИН ЯВВЯЛЛЯРИ)
АДЛЫ НАМИЗЯДЛИК ДИССЕРТАСИЙАСЫ
ИШИНЯ
Р
Я
Й
Ашыг йарадыжылыьы Азярбайжан шифащи ядябиййатынын мцяййян бир голуну
тяшкил едир. Чох гядим йаранма тарихиня вя зянэин ъанрлара малик олан бу
йарадыжылыьын щяля дя еля сиррляри вардыр ки, бу эцня кими юйрянилмямиш вя
тядгтг олунмамышдыр. Хцсусиля, Азярбайжан ашыг йарадыжылыьынын вя о
жцмлядян, ашыг шеиринин идейа-бядии хцсусиййятляри айрыжа бир обйект кими
ишлянмямишдир. Бу жящятдян Якбяр Ялийевин «Азярбайжан ашыг шеиринин идейабядии хцсусиййятляри» адлы намизядлик диссертасийа иши тягдиря лайигдир.
213 сящифядян ибарят олан бу тядгигат иши эириш, цч фясил, нятижя вя зянэин
ядябиййатдан ибарятдир.
Мцяллиф эириш щиссясиндя цмуми гайдайа уйьун олараг ясярин цмуми
характеристикасыны, мювзунун актуаллыьыны, мягсяд вя вязифялярини,
диссертасийанын методолоъи ясасларыны вермиш, тядгигатын ясас предметини,
елми йенилийини, апробасийасыны вя практик ящямиййятини дягигляшдирмишдир.
«Ашыг шеиринин тядгиги тарихи» адланан 1 фясилдя мцяллиф ашыг шеиринин
идейа-бядии хцсусиййятляринин тядгиги мясялялярини арашдырмышдыр. Бу фясилдя
нязяри жялб едян ясас амиллярдян бири дя ашыг шеиринин идейа мязмун жящятинин
арашдырылмасыдыр. Щямчинин поетик формаларла ялагядар олараг сазла сюзцн
ялагяси йыьжам шякилдя тядгиг олунмушдур. Мцяллифин гейд етдийи кими, ашыг
шеиринин бядии сяняткарлыьы тякжя зянэин сюз ещтийатына малик олмасында дейил,
щям дя бир сюзц мцхтялиф мяналарда ишлядя билмясиндядир. Цмумиййятля, ашыг
поезийасы зянэин поетик формалара маликдир. Мящз бунлара йарадыжы шякилдя
йанашмаг гцдряти дя ашыьын сяняткарлыьындан хябяр верир. Мясялян, тарихян
еля ашыглар вардыр ки, ня тяжнис, ня дя ки жыьалы тяжнис формасында шеир
йаратмамышдыр. Ашыг вар ки, гошмаларынын щяр бири мцяййян дидактик
характер дашыйыр. Мясялян, Хястя Гасым бу жящятдян цстцнлцк тяшкил едир.
Ялбяття, бу, цмуми ашыг йарадыжылыьына аиддир. Бизим диссертант бунлардан да
истифадя етмишдир. Лакин ясасян тядгигатын чоху Х1Х ясрин сону вя ХХ ясрин
яввялляриндя йашайыб йарадан ашыгларын нцмуняляриня истинад едилир. Вя бу
296
мясяля узун мцддят иди ки, бошлуг тяшкил етмишдир. Йалныз бу мясялялярин
тядгигиня щям дя ясаслы шякилдя Бюйцк Вятян мцщарибяси илляриндян сонра
башланмышдыр. Якбяр Ялийев чох доьру олараг мцщарибядян сонракы иллярдя
ашыг йарадыжылыьы сащясиндя тядгигат апармыш алимляримизин фикирлярини дя
диггятля нязярдян кечирмиш вя онлара юз мцнасибятини билдирмишдир.
Диссертасийанын икинжи фяслиндя ашыг шеиринин идейа-мязмун жящятляри
эюстярилир. Мцяллифин ян бюйцк сяйи ондан ибарятдир ки, бу фясилдя ашыг шеиринин
зянэин мязмун хцсусиййятляриня, гцввятли идейа тясир эцжцня малик
олдуьуну цзя чыхара билмишдир. Айдын олмушдур ки, зянэин мязмун чаларлары
юзцня мцвафиг олараг кясярли идейалар, гянаятляр доьурмушдур. Бунунла
бярабяр ашыгларын цмумиляшдирмя вя фярдиляшдирмя сяняткарлыьы, бядии методядяби щярякат мясялясиня гыса, йени мцнасибят дя мящз бу фясилдя юз ифадясини
тапмышдыр.
«Ашыг шеириндя бядии тясвир васитяляри» адланан цчцнжц фясилдя диссертант
чох зянэин материалдан истифадя едяряк тядгигат апармышдыр. Вя о, доьру
гянаятя эялмишдир ки, шеирин дяйяри ондакы поетик фикрин сявиййяси иля
мцяййянляшир. Бурада мцяллиф ашыг йарадыжылыьында истифадя олунмуш зянэин
вя мцряккяб хцсусиййятляря малик олан метафорадан эениш бящс едир, она аид
мараглы нцмунялярля юз фикрини дягигляшдирир. Цмумиййятля, бурада ашыг
шеириндя бядии тясвир васитяляри –мяжазлардан истифадя вя онларын ишлятмя
хцсусиййятляринин шярщ вя тящлилиня эениш йер верилмишдир. Вя бу фясилдя
щямчинин ашыгларын фярди цслубуна, ашыг шеириндя лексик цслуби лайлар вя сцъет
цнсцрляри мясяляляриня тохунулмушдур.
Даща конкрет шякилдя десяк, Азярбайжан ашыг йарадыжылыьына аид бир
сыра елми мягаляляр йазылмыш олса да, онун идейа вя бядии хцсусиййятляринин
системли вя эениш шякилдя излянилмяси мягсяди олмадыьындан айрыжа тядгиг
едилмямишдир. Диссертант Якбяр Ялийев бу вязифянин ющдясиндян лайигинжя
эяля билмишдир. Узун зящмятин бящряси олан бу диссертасийайа эюря о,
филолоэийа елмляри намизяди алимлик дяряжясиня тямамиля лайигдир.
Мцдафиядян сонра ясярин актуаллыьы нязяря алынараг щятта онун няшри дя
мяслящятдир. Чцнки ашыг йарадыжылыьынын юйрянилмясиндя бу ясярин чох бюйцк
ролу вя ящямиййяти вардыр.
Филолоэийа елмляри намизяди, дос. Р.Б.Рцстямзадя
28 ийун, 1987-жи ил.
297
4. Педагоъи елмляр намизяди алимлик дяряжяси алмаг
цчцн Нябийева Шялаля Защид гызынын «Ибтидаи синифлярдя
фолклор нцмайяндяляринин тядриси йоллары» мювзусунда
(13.00.02 – Тялим вя тярбийянин нязяриййяси вя методикасы
ихтисасы цзря) намизядлик диссертасийасынын авторефератына
Р Я Й
Шифащи халг ядябиййаты сюз сянятинин башланьыжы олдуьу кими, ушаг
ядябиййатынын да али мянбяйидир. Ушаг ядябиййаты мящз щямин мянбя
ясасында йаранмыш, инкишаф етмиш, бир фянн кими ХХ ясрин яввялляриндян
формалашмаьа башламышдыр. Бу сащядя тядгигат апаран алимляр фолклор вя
ушаг ядябиййаты мясялясиня йер айырмыш олсалар да, беля ахтарышларын мяктяб
тяжрцбяси иля ялагяляндирилмяси лабцд шякилдя олмушдур. Она эюря дя
Нябийева Шялаля Защид гызынын педагоъи елмляр намизяди алимлик дяряжяси
алмаг цчцн «Ибтидаи сирифлярдя фолклор нцмайяндяляринин тядриси йоллары» адлы
йаздыьы диссертасийа диггятялайигдир.
Кичик фолклор нцмуняляри поетикасынын дярин шякилдя юйрянилмяси
фолклоршцнаслыьымызын гаршысында дуран мясялялярдян бири иди. Диссертант бу
вязифянин ющдясиндян бажарыгла эялмиш, шифащи халг ядябиййатынын тядгигиня
йахшы бир тядгигат ясяри ялавя етмиш, ушаг фолклорунун зянэин вя рянэарянэ
эюзялликляри барядя тясяввцр йарада билмишдир. «Ибтидаи сирифлярдя фолклор
нцмайяндяляринин тядриси йоллары» мювзусу чятин вя йарадыжы бир иш кими
бюйцк зящмят тяляб едир. Бу бахымдан эянж алимин диссертасийасы шифащи вя
йазылы ядябиййатда йени кяшф кими дя диггятялайигдир. Бу сащядя тяк-тяк
мягаляляр йазылмыш олса да, ушаг ядябиййатында халгын мяняви сяйляринин бир
обйект кими тядгигаты истянилян сявиййядя дейилдир.
Афторефератдан эюрцндцйц кими, диссертасийа эириш, ики фясил вя истифадя
олунмуш зянэин китабиййатдан ибарятдир.
Мцяллиф ясярин эиришиндя тядгигатын обйектини, мювзунун мягсядини,
методолоъи ясасларыны, мянбяляриндя елми йенилийини, нязяри вя практик
ящямиййятини ачыгламышдыр.
298
Диссертант бу мювзуда йазылмыш Авропа, Рус вя Азярбайжан
алимляринин китаб, мягаля вя ясярлярини диггятля охумуш вя мцддяаларыны
бариз шякилдя билдирмяйя мцвяффяг олмушдур.
Шялаля ханым 111-1В синифлярдя «Дядя Горгуд», «Гачаг Няби» кими
дастанлардан парчаларын верилмясини дя щаглы олараг дцзэцн щесаб едир.
Чцнки вятянпярвярлик вя гящряманлыг мотивляри бу дастанларда даща
эцжлцдцр. Ейни заманда кичик йашлыларын бу рущда тярбийялянмяси важиб
проблемлярдяндир. Она эюря дя бу йашда олан ушагларда халг азадлыьы
уьрунда мцбаризя, ювлад-валидейн мцнасибятляри, саза-сюзя вурьунлуг,
йарадыжы хяйалын инкишафы вя с. кейфиййятлярин ашыланмасыны тядгигатчы щаглы
олараг зянэин мянбя щесаб едир.
Мцяллиф мювзуну юз тядгигат призмасындан кечирмиш, ялдя етдийи
нятижяляри вя елми мцлащизялярини ясярин мцвафиг фясилляриндя ятрафлы веря
билмишдир. «Ибтидаи синифлярдя фолклор нцмайяндяляринин тядриси йоллары» адлы
диссертасийа ишини уьурлу аддым щесаб етмяк олар. Чцнки бу актуал мювзуйа
щяср олунан елми вя практик дяйярляря малик тамамланмыш бир тядгигат
ясяридир. Тялим-тярбийянин нязяриййяси вя методикасы (Азярбайжан дилинин
тядриси методикасы. 13.00.02) ихтисасы цзря намизядлик диссертасийасында
гаршыйа гойулан тялябляр там юдянилмишдир.
Эянж алим Нябийева Шялаля Защид гызы педагоъи елмляр намизяди алимлик
дяряжяси алмаьа тамамиля лайигдир вя биз онун бу фяалиййятини црякдян
алгышлайыр, эяляжяк ишляриндя уьурлар арзулайырыг.
Азярбайжан Мцяллимляр Институту
Газах филиалынын «Ядябиййат вя
онун тядриси методикасы кафедрасынын мцдири,
филолоэийа елмляри доктору,
проф.Р.Рцстямзадя
Профессор Р.Рцстямзадянин имзасыны тясдиг едирям
Филилалын директору,
проф. И.Я.Вейсов
299
IX
РЦСТЯМ РЦСТЯМЗАДЯ ЩАГГЫНДА АЛИМЛЯРИН,
ЗИЙАЛЫЛАРЫН ФИКИРЛЯРИ
Елм аляминдя эярэин ямяк сярф едян щяр бир алим, тядгигатчы вахтында
юз
мяслякдашлары
тяряфиндян
йетяринжя
дяйярляндирилир.
Онларын
ядябиййатымыза, мядяниййятимизя, елмимизя
эятирдикляри йениликляр,
газандыглары уьурлар, елми наилиййятляри эюз юнцндядир. Ишиня, сянятиня гайьы
вя мясулиййятля йанашан эюркямли алимляримизля бир сырада Рцстям
Рцстямзадянин ады да щюрмятля чякилир. Щяля эянжлийиндя апардыьы елми
арашдырмалар, тядгигат ишляри, халг ядябиййатынын топланмасы, няшри, тядгиги
сащясиндяки уьурлары щюрмятли алим вя зийалыларымыз тяряфиндян лайигли
гиймятини алмышдыр.
Азярбайжан халгынын сойкюкцнц, мядяни ирсини, етимолоэийасыны
дяриндян арашдыран, бу сащядя бюйцк цьцрлар ялдя едян эюзял тядгигатчымыз
Mirяli Seyidov Р. Рцстямзадянин фяалиййятини йцксяк гиймятляндирир: «Шifahi
xalq яdяbiyyatыnыn tяdqiq olunmasыnda юzцnя mяxsus yeri, mюvqeyi olan
alimlяrdяn biri dя Rцстям Rцstяmzadяdir. Чoxsayлы qoшma, gяraylы, tяcnis
vя qяhrяmanлыq nяьmяlяri, dastan toplamaq, yыьыb bir yerя cяm etmяk, bu
iшin юhdяsindяn gяlmяk olduqca чяtindir. Folklorшцnaslыq elminin inkiшafы
цчцn яlindяn gяlяni яsirgяmяyяn, folklor nцmunяlяrini sяnяtkarлыqla яridяrяk
qiymяtli яsяrlяr шяklindя xalqыna qaytarmasы Рцстям Rцstяmzadяnin
istedadlы alim olmasыны bir daha gюstяrdi».
Рцстям Рцстямзадянин фолклоршцнаслыг фяалиййяти диэяр алим вя
тядгигатчыларымызын диггят мяркязиндя олмушдур. Онун халг ядябиййаты
нцмуняляринин топлайыжысы кими иши, щям дя онларын сяняткарлыг хцсусиййятляри
щаггында апардыьы елми тящлилляр эюркямли алим вя зийалылыарымызын вердикляри
йцксяк гиймятдя юз яксини тапмышдыр.
Filologiya elmlяri doktoru, шair Qasыm Qasыmzadя онун ел-обалары
гарыш-гарыш эяздийини, «халгын сюз топлусуну» цзя чыхардыьыны, тядгиг етдийи
ясярлярдя гящряманлыг няьмяляри щаггындакы елми мцлащизялярини, онларын
ъанр хцсусиййятлярини арашдырмасыны, «бу ишин ющдясиндян бажарыгла» эялдийини
билдирир.
Filologiya elmlяri doktoru, professor Abbas Sяmяdov да онун
фяалиййятини беля гиймятляндирир: «Xalq arasынda yaшamaqda olan gюzяl
dastanlarы toplayыb nяшr etmяk tяшяbbцsц tяqdirяlayiqdir. Bu dяyяrli sяnят
nцmunяlяri aшыq yaradыcылыьынын mяhsulu sayыlmыш, nяsildяn-nяsilя keчяrяk
mцasir dюvrцmцzя qяdяr gяlib чatmышdыr. Folklorumuzun inkiшafыna tяkan
verяn alim Rцстям Rцstяmzadя яdяbiyyatыmыz цчцn faydalы iшlяr gюrmцшdцr.
300
Tяdqiqat obyektinя bяlяdliyin yцksяk olmasы яsяrlяrindя юzцnц bariz шяkildя
bцruzя vermiшdir...».
Filologiya elmlяri doktoru, professor ЯIi Mirzяyev бир алим, зящмяткеш
инсан кими онун йарадыжылыьыны тягдирялайиг билир:
«Рцстям Rцstяmzadяnin яsяrlяrinin mяtbuat alяmindя чap edilmяsi чox
sevindirici haldыr. R. Rцstяm zяngin hяyat tяcrцbяsinя, istedada,
dцnyagюrцшцnя malik alimdir. Bu tяbii istedad onun canыnda vя qanынdadыr.
Onun яsяrlяri bizim цчцn чox vacib vя gяrяkli vяsaitdir».
Azяrbaycanын bir sыra dilчi vя tarixчi alimlяri professor
R.Rцstяmzadяnin haqqынda чox dяyяrli fыkirlяr sюylяmiшlяr.
Bu baxыmdan XX яsr Azяrbaycan dilчilik elminin яn gюrkяmli
nцmayяndяlяrindяn biri, respublika dюvlяt мцkafatы laureatы, яmяkdar elm
xadimi Mяmмяdaьa Шirяliyevин фикирляри дя мараглыдыр. Щюрмятли алим
Rцstяm Рцстямзадянин yaradыcылыьы haqqынda belя demiшdir: «Folklorшцnas
alim R.Rцstяmzadяnin xalq yaradыcыlыьынda vя onun inkiшaf etmяsindя
xidmяtlяrini xцsusilя qeyd etmяk lazыmdыr. H.Arasлы, M.Tяhmasib,
P.Яfяndiyev, F.Fяrhadov az-чox qяhrяmanлыq nяьmяlяri haqqынda yazыlar
dяrc etdirsяlяr dя R.Rцstяmzadя ilk dяfя olaraq «Tarixi qяhrяmanлыq
nяьmяlяri»nin bir janr kimi geniш tяsnifыni vermiшdir».
Апардыьы тядгигат ишляри заманы, йазыйа кючцрдцйц мянбялярин
тарихилийинин горунуб сахланмасы да диггятдян йайынмамышдыр. Gюrkяmli
tarixшцnas, etnoqraf, tarix elmlяri doktoru, akademik Teymur Bцnyadov
Rцstяm mцяllimin yaradыcылыьы haqqыnda sяmimiййятля данышыр: «Son illяr
яrzindя xalqыmыzыn шifahi яdяbiyyatыныn yaxшы nцmunяlяri toplanmыш,
vaxtaшыrы nяшr edilmiш, bir sыra janrlarы tягiq olunmuшdur. Xalqыn чoxяsrlik
mцbarizяsini R.Rцstяmzadя юz яsяrlяrindя tяbii шяkildя яks etdirmiшdir».
Eyni zamanda «Azяrbaycan qяhrяmanlыq nяьmяlяri» яsяrini, onun
poetik xцsusiyyяtlяriniн tяhlilни мцсбят дяйярляндирмишдир.
Рцстям Рцстямзадянин истедадлы, зящмяткеш бир инсан кими ямяйи,
зящмяти ону таныйанлар тяряфиндян, еляжя да халг тяряфиндян юз дяйярли
гиймятини беля алмышдыр. Эюркямли ижтимаи хадимляр, алим
вя
ядябиййатшцнаслар, йазычы вя шаирляр, онун щям фолклорумузун, щям дя
ядябиййатшцнаслыьымызын
инкишафында
бюйцк
хидмятлярини
йцксяк
гиймятляндирмиш, щаггында самбаллы фикирляр сюйлямишляр. Бир алим, тядгигатчы
кими Рцстям Рцстямзадя халгына, миллятиня, онун мядяниййятиня,
ядябиййатына гялбян баьлы олан, юмрцнц онун инкишафына щяср едян,
ядябиййатын гядир-гиймятини билян бир сяняткар кими таныныр.
Онун зянэин йарадыжылыьы, халг ирсинин топланмасы йолунда эюстярдийи
йорулмаз фяалиййяти, ялдя етдийи мцвяффягиййятляр ядяби мцщитимизин, бюйцк
гялям устадларынын нязяр-диггятиндян йайынмамышдыр.
«Эюркямли фолклоршцнас алим» мягалясиндя Алмаз Мурадова йазыр:
Халг йарадыжылыьы сяняткарларымызын щямишя бящряляндикляри тцкянмяз ябяби
мянбя олмушдур. Бу эюзял яняняни Азярбайжан ядябиййаты да
мцвяффягиййятля давам етдирир. Буну эюркямли фолклоршцнасымыз, филолоэийа
елмляри доктору, профессор Рцстям Рцстямзадянин йарадыжылыьында айдын
301
мцшащидя етмяк олур. Юмрцнцн 75 илиня гядям гойан алимин тядгиг етдийи
ясярляр, онун йарадыжылыьы халг йарадыжылыьынын нцмуняляри сайылан
гящряманлыг няьмяляри, дастанлар ел сяняткарлары иля зянэиндир. Ейни
заманда Р.Рцстямзадя фолклорда щям дя «хам» материаллардан истифадя
етмяси бахымындан диггяти жялб едир».
«Рцстям мцяллимин ажылы-ширинли тяржцмейи-щалы, кешмякешли ушаглыг
щяйаты» «ушаглыьынын Аьстафанын гядим кяндляриндян олан, шаираня тябиятли,
фцсцнкар мянзяряляри иля эюз охшайан Пойлу стансийасында кечмяси» бир инсан
олараг онун эцндялик ишиня, ягидясиня, фяалиййятиня чох бюйцк тясир
эюстярмясини гейд едян Алмаз ханым Р. Рцстямзадя щаггында
ядябиййатшцнас алимляримизин фикирляриня истинадян йазыр: «Бал арысы даим
чичяклярин башына доландыьы кими, ширя топладыьы кими, бязи алимляр дя щямишя
ишыьа, няжабятя, инсаниййятя мейл едир, инсанлара хейир верян ишлярля мяшьул
олурлар. Бу адамлар жярэясиня Рцстям мцяллими дя дахил етмяк олар. Чцнки
онун халг ядябиййатынын инкишафына ня гядяр файда вердийи алимляримизин
сюзляри иля сцбута йетир. Рцстямзадянин фолклорун тядгигиндя вя
зянэинляшмясиндя ямяйини хцсуси гейд етмяк лазымдыр. Буэцнкц ядяби
эянжлик Р.Рцстямзадядян юйрянярся, бящрялянярся, даьы даь цстя гойар.
Ямякдя дюзцмлц олмаг, елми-тядгигат ишиндя сябр вя мятанят эюстярмяк,
гаршыйа гойулан мягсядя чатмаг цчцн ялиндян эяляни етмяк еля йцксяк
кейфиййятдир ки, онларын щямишя бящряси олур, тядгигатчыйа дейил, бцтцн халга
севинж эятирир».
Рцстям Рцстямзадянин елми фяалиййятини, ялдя етдлийи наилиййятляри
юзцндя якс етдирян бир нечя алим вя тядгигатчыларын онун йарадыжылыьы
щаггында сюйлядийи фикирлярдян нцмуняляри охужулара тягдим едирик....
1.МИЛЛИ ЕПОСДА ГЯЩРЯМАНЛЫГ
Халгымызын гящряманлыгларла долу тарихи бцтцн башга ядяби абидяляря
нисбятян Милли епосумузда даща фяал шякилдя горунуб сахланылмышдыр. Яэяр
«Китаби-Дядя Горгуд» вя «Короьлу» кими халг епопейаларында тарихимизин
бюйцк бир дюврц юзцнцн бцтцн ижтимаи-сийаси аидиййатлары иля, зянэин ядябибядии фактларын фонунда бизя эялиб чатмышдырса, бу яняня сонракы дювр дастан
йарадыжылыьында да горунуб сахланмышдыр. Мцхтялиф тарихи дюврлярдя йашамыш
айры-айры жясур жянэавярлярин щаким тябягялярин истисмарына гаршы кяскин
етиразлары нятижя етибариля онлары халг гящряманлары кими шющрятляндирмишдир.
Чох кечмядян онларын эюстярдикляри иэидликляр дилляр язбяри олмуш, синяси
302
сазлы, сюзлу ашыглар онларын шяряфиня няьмяляр, дастанлар дцзцб гошмушлар.
Тяяссцф ки, бу шющрятли ел гящряманларынын шяряфиня щяля чох гядимлярдя
чалыныб-чаьырылан няьмялярин, рявайятлярин, дастанларын бюйцк бир гисмини
йазыйа алыб няшр едя билмямишик. Щяля дя Гараоьлу, Гара Малик, Жавидан,
Бабяк, Ярябзянэи, Жаваншир, Фятяли хан, Тути Бикя вя башга онларжа иэид
гящряман щаггында халгымызын йаратдыьы бюйцк дастанлар щафизялярдя
йашамагдадыр.
Х1Х яср гачагчылыг щярякаты иля баьлы йаранмыш «Молла Нур», «Гачаг
Кярям», «Гачаг Няби» кими дастанларымызын да камил халг вариантлары няшр
едилмямиш галмышдыр.
Ялдя олан халг гящряманлары щаггындакы дастанларын арашдырылмасы
сащясиндя дя аз иш эюрцлмцшдцр. Истяр тарихи, истяр гачагчылыг, истярся дя
ингилаби мцбаризяляр дюврцнц якс етдирян дастанларын тядгиги сащясиндя сон
вахтлара гядяр бир бошлуг нязяря чарпыр, бу проблемин юйрянилмясиня хцсуси
ещтийаж дуйулурду. Бу мянада филолоэийа елмляри намизяди, досент Рцстям
Рцстямзадянин «Ел гящряманлары халг ядябиййатында» монографийасы
гящряманлыг дастанларымызын арашдырылмасы сащясиндя йени, файдалы тяшяббцс
кими гиймятлидир. Монографийанын биринжи бюлмясиндя мцяллиф айры-айры халг
гящряманларынын ады иля баьлы йаранмыш дастан нцмуняляриндян чыхыш едяряк
тарихи гящряманлыг дастанларынын ъанр хцсусиййятляри цзяриндя дайаныр,
онларын спесифик хцсусиййятлярини арашдырыр, гящряманлыг вя гачагчылыг
дастанларыны тясниф едир. Даща сонра мцхтялиф дюврлярдя йашамыш
гящряманларын ады иля баьлы дастанларын йаранма вя йайылма йолларыны
арашдырыр. Мцяллифин тядгигатында «Гара Мялик» сцъетинин шярщи хцсусиля йахшы
тясир баьышлайыр. Р.Рцстямзадя «Гара Мялик»ин бир сыра мараглы
хцсусиййятляри, хцсусиля, онун оьуз епосу иля баьлы яняняви жящятляри цзяриндя
дайаныр. Бу щиссядя тядгигатчынын мараг доьуран мцлащизяляриндян бири дя
«Гара Мялик» сцъетинин цмуми мязмунунда, хцсусян бу образларын юзцндя
гачагчылыг дастанларына мяхсус мцяййян жизэиляри ахтармасыдыр. Мцяллиф
щаглы олараг бу дастанла сонракы дювр гачагчылыг сцъетляри арасында мцяййян
форма, мязмун вя сцъет уйьунлуьу ахтарыр.
Мцяллиф XVIII яср ел гящряманларындан данышаркян Фятяли ханы вя Тути
Бикяни хатырлайыр, мялум фактлар чярчивясиндя онларын халг щярякаты иля
ялагясини арашдырыр.
Монографийанын мараг доьуран бюлмяляриндян бири дя «Х1Х яср ел
гящряманлары вя тарихи гящряманлыг дастанлары» адланыр. Бурадан эюрцнцр
ки, мцяллиф Х1Х ясрдя спесифик хцсусиййятляря малик Азярбайжан тарихинин
айры-айры сащяляриня йахындан бяляддир.
Йахшы жящятдир ки, тядгигатчы Азярбайжанда баш верян гачагчылыг
щярякатыны зоракылыьа гаршы чеврилмиш азадлыг щярякатынын йени бир мярщяляси
кими эютцрцр, бу щярякатла баьлы йаранмыш дастанларын ися халгын азадлыг
мцбаризясинин лейтмотиви ясасында мейдана эялдийини эюстярир.
Монографийада мцяллиф зянэин фолклор мянбяляри ясасында бир сыра
мяшщур гачагларын фяалиййятляриндян сюз ачыр, онлар щаггында шифащи
поезийамыздакы гачагчылыг няьмяляриндян йыьжам шякилдя бящс едир. Бурада
303
айры-айры гачагчылыг дастанларынын тящлилиня дя мцяййян йер верилир. Молла
Нурун тарихи шяхсиййят кими халг арасындакы бюйцк нцфузуну тясдиг едян
тядгигатчы мялум дастан сцъети цзяриндя дя дайаныр.
Бурада ейни заманда «Гара Танрыверди» кими гящряманлыг сцъетиндя
талежя бир-бириня йахын олан Загафгазийа халгларынын тарихи достлуьунун
тясирли епизодлары хатырланыр. Щяля гящряманлыг дастаны кими бцтюв шякилдя
топланыб няшр едилмямиш бу сцъетдя Гачаг Танрывердинин бир сыра йцксяк
мяняви-яхлаги кейфиййятляриндян бящс едилир.
Р.Рцстямзадянин «Гачаг Няби» вя «Гачаг Кярям» дастанлары барядя
ахтарышлары да уьурлудур. Мялумдур ки, бир сыра башга дастланларымыз кими,
щяр ики дастанын ня елми-тянгиди мятни, ня дя камил ашыг варианты щяля ялдя
йохдур. Буна бахмайараг мцхтялиф иллярдя бу дастанлар щаггында мцяййян
тядгигатлар апарылмышдыр. Монографийда мювжуд арашдырмалара мцнасибят
билдирилмишди. Мцяллиф цмумиликдя «Гачаг Няби» дастанында Х1Х яср
Азярбайжан кяндиндя щюкм сцрян зцлм вя щагсызлыьа гаршы халгын етиразынын
ясас сябяблярини ача билмишдир.
Китабда щямчинин Гачаг Кярямин йашадыьы дювр, онун тяржцмейи-щалы,
шяхсиййяти, иэидлийи барядя дя мялумат верилмишдир. Мцяллиф бязян Кярямин
йазылы ядябиййатдакы бядии образына мцяййян алудячилик эюстярся дя,
цмумиликдя Кярям щаггындакы дастан вариантларыны унутмур, онлара
мцнасибятини билдирир, бир сыра йени мараглы фактларла охужуну таныш едир.
Монографийанын мязиййятляриндян бири дя ингилаби мювзуда йаранмыш
дастанларымызын тарихи дастан нцмуняляри кими тящлиля жялб едилмясидир.
Ясрин яввяляриндя йаранмыш «Гатыр Мяммяд» вя «Сяттар хан» кими
дастанларын тящлилиндя умуми тарихи-хронолоъи ардыжыллыг эюзлянилмиш, бу
нцмуняляр гачагчылыг дастанларындан сонра ингилаби мцбаризяляр дюврцнцн
шифащи йарадыжылыьымыздакы бядии иникасы кими тягдир едилмишдир.
Доьрудур, мцхтялиф сябяблярля баьлы монографийада «Гатыр Мяммяд»
дастаны барядя ютяри мялумат верилмишдир. Бир сыра мялуматларда ися
фолклоршцнас Я.Ахундовун 50-жи иллярдя йазылмыш тядгигатына истинад
едилмишдир. Лакин бцтцн бунлара бахмайараг «Гатыр Мяммяд»ин ингилаби
дастанларымызын илк нцмуняси кими тясниф едилиб арашдырылмасы юзц мцсбят
факт кими гиймятляндирилмялидир.
Монографийада «Сяттархан» дастаны барядя тядгигат да цмумиликдя
мцсбят тясир баьышлайыр. Бурада дастанын ялдя едилмиш мялум вариантларына
тохунулур, сцъетин дастанлашма сябябляриндян, идейа вя мязмун
хцсусиййятляриндян, айры-айры образларындан сющбят ачылыр.
Тядгигатчы даща сонра Бюйцк Вятян мцщарибяси илляриндя йаранмыш
гящряманлыг дастанларыны тящлиля жялб едир. Бу дастанларда алман фашизминя
гаршы халгымызын апардыьы юлцм-дирим мцбаризясинин бядии тяряннцмцндян
бящс олунур. Мцяллифин тящлилиндя мцщарибя илляриндя Ашыг Мирзянин йаратдыьы
«Камал» дастаны хцсуси йер тутур. Бурада «Камал» дастанынын форма вя
мязмунунун
бцтювлцйцндян,
классик
тялябляря
жаваб
верян
хцсусиййятляриндян сющбят ачылыр.
304
Китабын сонунда гящряманлыг дастанларынын бядии хцсусиййятляри
арашдырылыр. Бцтцн бунларла йанашы, монографийада бязян тядгигат обйекти иля
уйьунлашмайан тящлиллярдя, мцяллифин нязяри имканларындан ашаьыда дуран
нятижяляря дя тясадцф едилир. Онларын бязиляри цзяриндя дайанмаг йериня
дцшярди.
Яввялжя демяк лазымдыр ки, «Китаби-Дядя Горгуд» вя «Шащ ИсмайылТажлы Бяйим» дастанлары гядим вя орта ясрлярдя ел гящряманларынын ады иля
баьлы дастанлар кими йох, оьуз епосу яняняси иля ялагядар илкин йарадыжылыг
цслубу ясасында мейдана эялмишдир.
Бязян дя мцяллиф, нядянся, шифащи йарадыжылыьымызда щеч бир топланма иши
иля мяшьул олмайанлары дастан йарадыжылыьымызын топлайыжылары кими, щяля
дастанлашмайан ящвалат вя рявайятляри ися дастан кими тягдим едир. Мясялян,
бир сыра щалларда мятнлярин оръиналыны йохламадан мцхтялиф мянбяляр
ясасында айры-айры дастанлар барядя, хцсусян «Фятяли хан», «Мола Нур»
барядя тялясик щюкмляр верир. О, бир йердя йазыр: «Молла Нур» дастанынын
Губа-Дярбянд ятрафында даща эениш вя формалашмыш вариантлары
мювжуддур». Яввяла, «Мола Нур»ун халг ичярисиндя гейдя алынмыш ики
варианты мювжуддур вя щяр икиси йазыйа алынмышдыр. Диэяр тяряфдян, тядгигатчы
арашдырдыьы обйектля баьлы мялум дастан нцмунясини тялясмядян
топладыгдан сонра тящлиля жялб етсяйди, ялбяття, ишин хейриня оларды.
Бу
кими
ирадлара
бахмайараг
филолоъи
елмляр
намизяди
Р.Рцстямзадянин «Ел гящряманлары халг ядябиййатында» монографийасы
милли епосумузда тарихи, гачагчылыг вя ингилаби дастанлары систем шяклиндя
юйрянмяк сащясиндя йени вя файдалы бир тяшяббцсдцр.
Профессор Азад Нябийев
«Ядябиййат вя Инжясянят» гязети,
1 феврал 1983-жц ил
305
2.ЭЯРЭИН АХТАРЫШЛАРЫН БЯЩРЯСИ
Бир халгын тарихини билмяк истяйирсянся, агилляр беля мяслящят эюрцрляр ки,
эяряк щямин халгын фолклоруну, шифащи ядябиййатыны дяриндян билясян. Ялбяття,
ону бир эцня, он эцня, щятта бир айа, бир иля беля юйрянмяк чятиндир. Ян
гядим дюврлярдян бяри йаранмыш халг ядябиййаты нцмуняляри о халгын мяняви
сярвяти, мцбаризя тарихинин якси, арзу вя истяйидир.
Республикамызда вя онун кянарларында, щятта Иранда, Тцркийядя
танынмыш эюркямли фолклоршцнас алимимиз Рцстям Байрам оьлу Рцстямзадя
отуз иля (алтмыш иля Э. П.) йахындыр ки, мящз халгымызын тарихи вя ону якс
етдирян шифащи ядябиййат нцмуняляринин тядгиги иля мяшьулдур.
Хцсусиля, халгымызын гящряманлыг тарихини якс етдирян няьмяляр вя
дастанлар онун тядгигат обйектидир. Бу сащялярин юйрянилмяси ися
тядгигатчыдан ян азы цч сащяни дяриндян мянимсямяйи тяляб едир. О, щяр
шейдян яввял проблемин дахили тябиятиня уйьун олараг, щям айры-айры тарихи
кясимлярин ижтимаи–сийаси щадисялярини юзцндя горуйан рясми сянядляри
излямяли, диэяр сюзля десяк, ялягядар дювлят архивляриндя ахтарыш апармалы,
щям фолклорчуйа аид цмдя кейфиййятя- кянд-кянд, оймаг-оймаг долашыб
шифащи ядябиййат нцмунялярини топламаг сяриштясиня йийялянмяли, щям дя
мцасир фолклоршцнаслыьын елми-нязяри мцддяаларындан бящряляняряк
мювзунун щялли иля баьлы мцлащизяляри полемик йолла цмумиляшдирмяйи
бажармалыдыр. Эюркямли фолклоршцнас алимимиз Рцстям Рцстямзадя мящз
биринжи нювбядя бу кейфиййятляря малик бир мцтяхяссисдир.
Елми ижтимаиййятя вя эениш охужу кцтлясиня бялли олан «Хяййат Мирзя»
(«Азярняшр», 1966), «Короьлу нявяляри» («Эянжлик», 1967), «Ялимярданлы
Ашыг Няжяф» («Жянжлик», 1979), «Мящяббят дастанлары» («Жянжлик, 1982),
«Ашыг рявайятляри» («Жянжлик, 1988), «Йедди дастан» («Азярняшр», 1989)
китаблары охужуларын бюйцк ряьбятиня сябяб олмуш вя бунун щаггында
Загафгазийа мятбуатында эениш ряйляр чап едилмишдир.
Юлкянин бир сыра шящярляриндя кечирилян елми симпозиум вя
конфрансларда чыхыш етмиш алим «Ябяди шющрят нцмуняси» (Елм, 1975) вя «Ел
гящряманлары халг ядябиййатында» («Жянжлик, 1984) адлы монографийаларын
мцяллифидир.
Республика гязет вя ъурналларында мцнтязям чыхыш едян Р.
Рцстямзадянин яллидян артыг елми йазысы дярж олунмушдур. Хцсусиля,
«Литературны Азербайдъан», «Азярбайжан» ъурналларында, «Ядябиййат вя
инжясянят» гязетляриндя дярз олунмуш йазылары ижтимаиййятин нязяр-диггятини
жялб етмишдир. Эюркямли тядгигатчы алим Тещран Университетинин профессору
Рящим Ряйис Нийа онун «Короьлу» щаггында фикриня йцксяк гиймят вермиш
вя ондан юз китабында нцмуня вермишдир.
1966-жы илдя Азярбайжан Елмляр Академийасынын аспирантурасыны
битирмиш Р.Рцстямзадя «Х1Х ясрин икинжи йарысында йаранмыш гящряманлыг
нцмуняляри» адлы намизядлик диссертасийасы мцдафия етмишдир. Бундан сонра
306
о, халгымызын йетирдийи гящряманларла вя онларын щаггында йаранмыш епос вя
дастанларла йахындан марагланмыш, бу сащядя жидди тядгигат иши апармышдыр.
Нящайят, 1989-жу илдя узун иллярин зящмяти нятижясиндя мейдана эялмиш
«Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанлары» мювзусунда докторлуг
диссертасийасыны мцдафия етмишдир. Ясяр щаггында Москва, Ленинград,
Эцржцстан, Юзбякистан алимляри, щямчинин республикамызын эюркямли филологалимляри йцксяк фикир сюйлямиш, ясярин докторлуг диссертасийасынын бцтцн
тялябляриня жаваб вердийини демишляр.
Р.Рцстямзадя тякжя алим йох, ейни заманда тяжрцбяли мцяллимдир. О,
40 иля йахындыр ки, Щ.Зярдаби адына Эянжя Дювлят Педагоъи Институтунда
Азярбайжан ядябиййатындан дярс дейир. Тялябялярин вя мцяллимлярин севимлиси
олан Р.Рцстямзадя ижтимаи ишлярдя дя фяаллыг эюстярир.
Давуд Нажыйев
Филолоэийа
елмляри
профессор
«Кировабад коммунисти»
доктору,
3.ЙЕДДИ ДАСТАН
Дастан йарадыжылыьы ашыг ядябиййатынын мцщцм вя мараглы сащяляриндян
биридир. Орада халгын арзу вя истякляри, щяйат идеаллары, азадлыг мцбаризяляри
юз бядии яксини тапмышдыр. Мящз она эюря дя щямин сянят нцмуняляринин щяр
бири мцяййян тарихи дюврцн сялнамясидир. Бу жящятдян Х1Х ясрин 50-жи
илляриндян сонра гачагчылыг щярякаты иля баьлы йаранан дастанлар мцщцм
ящямиййят кясб едир. Бцтюв бир тарихи якс етдирян щямин дастанлар халгын иэид
оьул вя гызларынын азадлыг мцбаризясинин тяряннцмцня щяср олунмушдур.
Индийя гядяр онлар ел мяжлисляриндя, той-бцсатларда устад сяняткарлар
тяряфиндян сюйлянилир. Лакин щялялик там шякилдя няшр олунмамышдыр. Мцяййян
бир гисми айры-айры топлуларда эетмишся дя, диэяр бир гисми ишыг цзц
эюрмямишдир. Фолклоршцнас Рцстям Рцстямзадя бцтцн бунлары нязяря
алараг «Йедди дастан» (Азярбайжан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1989) китабыны
чап етдирмишдир.
Адындан эюрцндцйц кими китабда йедди дастан («Гачаг Кярям»,
«Гара Танрыверди», «Гачаг Сцлейман», «Щажы», «Гара Сюйцн», «Пящляван
Исрафил», «Гандал Наьы») вардыр. Бу дастанларын щярясиндя бир гящряманын
иэидлийиндян, кечдийи шанлы мцбаризя йолундан бящс олунур. Онлар щамысы
цмуми мягсяддя бирляшир. Азадлыг вя сяадят наминя эярэин дюйцшляря эирир,
амал вя идеаллары наминя щяйатларыны гурбан верирляр. Щятта ян дар айагда,
ян чятин дягигялярдя бир-бириня арха олур, кюмяйя эялирляр. Чцнки онларын
мягсядляри, дцшмянляри бирдир. Щамысы халгын оьлудур. Онун азадлыьы
уьрунда да мцбаризяйя эириширляр. Дюйцшдян-дюйцшя, гялябядян-гялябяйя
эедир, дцшмяня сарсыдыжы зярбяляр вурурлар. Дцздцр, айры-айры груп, дястя
307
шяклиндя вурушурлар. Ялляриндя конкрет дюйцш планы йохдур. Анжаг гяти вя
сарсылмаз идеаллары вар.
Гачаг щярякаты Азярбайжан халгынын мцбаризя тарихиндя бцтюв бир
дюврц якс етдирир. Х1Х ясрин 50-жи илляриндян аловланан бу щярякат юз
башланьыжыны бир гядяр яввялдян, Азярбайжанын Русийанын тяркибиня дахил
олдуьу вахтдан эютцрцр. Наразылыглар илк илляр эизли, бир гядяр дя эилей
характери дашыса да, сонралар нифрятя, гязябя чеврилир. Беляликля дя, ачыг
мцбаризя характери алыр. Бу мцбаризядя айры-айры шяхслярин апардыглары
дюйцшляр фярди дцшмяня гаршы дейил, бцтюв бир зцмряйя гаршы чеврилмишдир. Бу
мцбаризя бир тяряфдян йерли аьалара, бяйляря гаршы чеврилмишся, диэяр тяряфдян
чар ъандармына гаршы апарылыр. Айдындыр ки, Русийа щюкмранлыьыны горумаг
цчцн йерлярдя юзцня лайигли, сядагятли нюкярляр щазырламышды. Онлар ися
мянсяб вя шющрят наминя щямин яразилярдя мцстямлякя сийасятинин ижрачысы
ролуну ойнайырлар. Икигат зцлм алтында инляйян халг щям йерли, сатгын
зцлмкарларын, щям дя чар чиновникляринин юзбашыналыьына дюзя билмир. Шяряфли
юлцмц щяр шейдян цстцн тутур. Гящряман оьулларынын ятрафында топлашыб
даьлара чякилир, дцшмяня гаршы мцбаризя йолуну сечир.
Азярбайжан халгынын азадлыг мцбаризясинин бюйцк бир тарихи вардыр. Бу
тарих заман-заман йашаныб, халг улу яждадлары Дяли Домрулдан, Бабякдян,
Короьлудан дярс алыб, азадлыьын юлцм вя ган бащасына газанылдыьыны
бирдяфялик дярк етмиш вя бу йолу шяряфля давам етдирмишдир. Онлар азадлыьын
ня демяк олдуьуну йахшы баша дцшмцш, бу йола кор-кораня гядям
гоймамышлар. Тарих бойу беля олмуш вя бу эцн дя белядир. Лакин буэцнкц
мцбаризя тамамиля башга формада, башга характердя, демократийа,
ашкарлыг байраьы алтында эедир. Еля бу ад алтында да халгымызы фялакятя
сцрцклямяк истяйирляр. Ян сон анда ися гуртулуш цчцн она милли форма
эейдирирляр. Йяни щярякатын истигамятинин дяйишдирилмясиня чалышырлар.
Азярбайжан халгы щямишя щагг-ядалят уьрунда мцбаризя апармышдыр. Бу эцн
дя биз юз торпаьымыз уьрунда, мцстягиллийимиз уьрунда олдугжа чятин вя
шяряфли бир мцбаризя апарырыг. Бизи мящв етмяк цчцн йцз йола чякирляр, ган
тюкцлцр, амма биз мяьлуб олмайажаьыг, чцнки бизим йолумуз щагг
йолудур.
Халгымыз улудур, мярддир, сябрлидир, намуслу, гейрятини горуйандыр.
Бцтцн бу кейфиййятляр наьылларымызда, дастанларымызда юз яксини тапмышдыр.
Ел гящряманларымызын адлары иля баьлы йаранан дастанларын да ясас гайясини
вятяня, торпаьа олан сонсуз мящяббят тяшкил едир. Онлар бцтцн ягидя вя
инамлары иля халга баьлыдырлар. Мящз она эюря дя идеаллары йолунда
щяйатларыны гурбан верирляр. Бцтцн язаб-язиййятляря гатлашыр, сон анда беля юз
йолларындан дюнмцрляр.
Гачаг щярякаты Азярбайжан халг щярякатында юзцндян яввялки вя
сонракы азадлыг щярякатындан щеч дя тяжрид олунмур, яксиня, онун бир
щиссясидир, халг мцбаризясинин давамыдыр. Иэид вя мярд оьуллар ися онун
идейа дашыйыжыларыдыр. Дцздцр, онлар илк мярщялядя тякбашына мцбаризя
мейданына атылыр, аьыр вя мяшяггятли щяйат кечирирляр. Лакин сонралар бу
щярякат эенишлянир, зцлмцн сонсузлуьундан тянэя эялянляр юз
308
дцшмянляриндян интигамыны алыб даьлара чякилирляр. Беляликля, бу мцбаризяни
сона гядяр давам етдиряжякляриня анд ичирляр. Онларын щамысы ейни дярдин,
ейни аьры вя язабларын йийясидирляр. Бу наразылыглар еля бир щяддя эялиб чатыр ки,
щямин адамлар башга жцр чыхыш йолу тапа билмирляр. Мясялян, «Гара
Танрыверди» дастанында охуйуруг: «Щядди-булуьа чатан Танрыверди
евлянмяк фикриня дцшцр. Эедиб бяйдян щаггыны истяйяркян Сцлейман бяй
дейир:
- Яйя, ит оьлу, беш илдир мцфтя йердян йейиб-ичирсян, бяс бу щагг дейил.
Утанмырсан, щяля бир цстялик пул да истяйирсян?
- Бяй, ахы биз беля данышмамышыг, мян боьазына ишляйянлярдян дейилям.
Мяним щаггымы вер, йохса йахшы олмаз.
Бурадан эюрдцйцмцз кими, Гара Танрывердинин башына эятирилян бяла
тяк бир няфярин дейил, ижтимаи бяладыр. Она эюря дя онларын апардыглары
мцбаризя шяхси интигам цчцн дейил, цмумхалг мцбаризясидир. Бу
зиддиййятляр сонда кяскин бир характер алыр. Беля вязиййятдя ися йеэаня чыхыш
йолуну гяти мцбаризядя эюрцрляр. Гачаг Кярямин, Гачаг Танрывердинин,
Гандал Наьынын вя еляжя дя онларжа башгаларынын бу йолу сечмяси тясадцфи
дейил, баш верян мцряккяб вязиййятдян сонунжу чыхыш нюгтясидир. Беляликля,
гяти дюйцшляр, эярэин мцбаризяляр башлайыр.
Бу ел гящряманлары юз щцняр вя ряшадятляри иля алайлар даьыдыр, ордулар
басырлар. Няинки йерли аьалары, бяйляри, щятта чар щюкумятинин юзцнц беля
горхуйа салырлар. Вязиййятин эярэинляшдийини эюрян дцшмян щямин
гящряманлары ачыг мцбаризя, атышма йолу иля тутмаьын мцмкцнсцзлцйцнц
билиб фяндя кечир, мцхтялиф васитяляря ял атыр. Иран, Тцркийя щюкумятиня
кюмяк цчцн мцражият едирляр, щяр шейдян яли цзцлдцкдя, эюрцлян тядбирлярин
щеч бириндян нятижя щасил олмадыгда хяйанятя ял атырлар. Онларын башы цчцн
кцлли мигдарда пул айрылыр, вязифя, аьалыг, бяйлик тяклиф едирляр. «Гачаг
Кярям» дастанында охуйуруг: «Кярям щямишя цзцнц-башыны шящяр
кянарында бир дялляйя гырхдырарды. Буну билян началник щямин дялляйи
чаьыртдырыб она чохлу пул вя башга шейляр вяд едир ки, Кярямин цзцнц
гырхаркян гяфилдян башыны кяссин». Лакин халг юз гящряманыны щяр шейдян
цстцн тутур. Ону бцтцн тящлцкялярдян горумаьа чалышыр, щяр жцр лявазимат,
ярзаг вя силащла тямин едир. Яля кечмясиня даим манечиликляр тюрядир. Мящз
буна эюря дя щямин мцбаризя бир нечя няфярин дейил, бцтювлцкдя халгын
мцбаризясидир. Дцздцр, бцтцн гящряманлар илк башланьыжда мцбаризяйя
тякбашына эиришир. Йалчын гайалары, башы яршя дуран даьлары юзляриня сыьынажаг
йери сечирляр. Щюкумятдян наразы олан адамлар бир фцрсят эюзляйирмиш кими
юз дцшмянляриндян интигам алыб щямин гящряманларын ятрафына топлашырлар.
Беляликля дя, тяряфляр груплашыр. Хейирля шярин мцбаризяси башлайыр, щагла
нащаг цзбяцз дайаныр. Халгын бу мцбариз оьуллары щеч бир дюйцш мяктяби
кечмямишляр. Онлар анжаг аьыл эцжцня дюйцшдян-дюйцшя пцхтяляшир, ясл
мцбаризя мяктяби кечирляр. Лакин бцтцн бунларла йанашы, планлы вя
дцшцнцлмцш олмадыьы цчцн, щямин щярякат кцтляви характер алыб бюйцк
мцвяффягиййятляр газана билмир. Щагг, ядалят юзцнцн бюйцклцйц иля даща
309
язямятли эюрцнцр. Бу гачаглыг щярякаты иля баьлы йаранан бцтцн дастанларда
белядир.
Х1Х ясрдя башланан гачаглыг щярякаты йалныз Азярбайжаны дейил, бцтцн
дцнйаны бцрцмцшдц. Авропада, Асийада кцтляви бир шякил алмышды. Бу
щярякат халгын наразылыьы иля баьлы олдуьу цчцн халг щярякаты иди. Чцнки о
бцтюв бир халгын азадлыг мцбаризясидир. Азярбайжанда щямин мцбаризя
кяскинлийи иля сечилир. Бу ися зиддиййятлярин кяскинляшмя дяряжяси иля баьлыдыр.
Халгын гящряман, иэид оьуллары вятян, торпаг, азадлыг наминя мцбаризя
мейданына атылыр. Щяр жцр язаб-язиййятляря гатлашыр, дюйцшдян-дюйцшя гялябя
газаныр. Халг ися юз гящряман оьулларынын адына няьмяляр дцзцб-гошур,
дастанлар йарадыр, эяляжяк нясля юрняк едир. Мящз щямин дюврц тясвир вя
тяряннцм едян дастанларын топланыб чап олунмасы бу эцн даща важибдир.
Гой эяляжяк нясил бабаларынын щансы йолу кечдиклярини билсин вя ону ялляриндя
байраг едиб бу торпаьын намусуну шяряфля горусунлар. Бцтцн бунлары нязяря
алараг дейя билярик ки, профессор Р.Рцстямзадянин гачаглыг щярякаты иля
баьлы дастанларымызы топлайыб няшр етдирмяси щямин сащядя атылан хейирхащ бир
аддымдыр.
Рамазан Гафаров
Филолоэийа елмляри намизяди.
Мащмуд Аллащман.
«Китаблар аляминдя», 2/90
4.МЯЩЯББЯТ ДАСТАНЛАРЫ ЩАГГЫНДА
Халгымызын узаг кечмишини юзцндя якс етдирян, адят-яняняляримизи
щюрян вя гящряманлыгларла долу тарихимизи йашадан мяняви хязиняляримиздян
бири дя мящяббят дастанларыдыр.
Озанларымызы динляйяркян Гоч Короьлунун няряси гулагларымызда
жинэилдяйир, мящяббят йолунда бцтцн язаб-язиййятляря гатлашан, щяйатыны беля
щяр шейдян мцгяддяс сандыьы ешгиня гурбан вермяйя щазыр олан жяфакеш
Тащирляр, Кярямляр, Гярибляр, Аббаслар эюзцмцз юнцндя жанланыр, щямишя
йени, щямишя жаван олан бир щиссин – мящяббятин гцдсиййятиня, ужалыьына бир
даща инанырыг. Щарада эянжляр варса, тяравят, эюзяллик варса, орада
мящяббят юзцня йува салыр, црякляри юз парлаг ишыьы иля нура гярг едир. Мящз
буна эюрядир ки, инсан щиссляринин ужалыьыны, сафлыьыны тяряннцм едян щяр бир
ясяр илляр кечдикжя, нясилляр бир-бирини явяз етдикжя унудулмур, даща да
жилаланыр, йени ящямиййят кясб едяряк йашайыр.
310
Филолоэийа елмляри намизяди Р.Рцстямзадянин топлайыб чап етдирдийи
«Мящяббят дастанлары» китабы халгын сюз сярвятини эяляжяк нясилляря
чатдырмаг бахымындан олдугжа тягдирялайиг вя няжиб тяшяббцсдцр.
Мящяббят дастанларында азад севэи, орта яср гадын щцгугсузлуьуна гаршы
эцжлц етираз, ата-анайа щюрмят, аилядя сямимиййят мотивляри ясас йерлярдян
бирини тутур.
«Мящяббят дастанлары» китабына беш дастан дахил едилмишдир: «БящрямаЭцлхяндан», «Гулам Кямтяр», «Мащмуд-Нийар ханым», «Сайат бяй-Сайалы
ханым», «Бахыш-Лейла».
Р.Рцстямзадянин йаздыьы мцгяддимядя «Щейратлы Гасым» дастаны
щаггында мялумат верилир. Лакин щямин дастан топлуйа дахил едилмямишдир.
Мялум олдуьу кими, Азярбайжан мящяббят дастанлары цч яняняви
щиссядян ибарят олур: устаднамя-гошмадан, дастанын юзцндян вя дастан
гуртардыгдан сонра ашыьын дедийи дуваггапмадан. Устаднамяляр дастан
йарадыжылыьыны танытдырмаг, аьыллы, щикмятамиз сюзлярля халгы тярбийя етмяк,
йцксяк яхлаги фикирляр ашыламаг мягсяди дашымышдыр. Бу дастанларын башланьыж
щиссяси ейниля наьыллары хатырладыр. Онларын нязм щиссяси ися охужуну гане
етмир. Дастанлардакы бязи шеирляр бядии жящятдян зяиф вя гцсурлудур. Бурада
халг дилиндян эялян ифадялярин сафлыьы, ардыжыллыьы чох аз щисс олунур. Фикримизи
сцбут етмяк цчцн кифайят гядяр нцмуняляр эятирмяк мцмкцндцр:
Эянж икян жаван юмрцм
зай олду,
Ахыдыбан эюзцм йашы чай
олду.
Дцшцбян чюлляря щейванларатай олду,
Гадир Худам, истярям йа
сяннян мядяд.
(«Мащмуд- Нийар ханым»)
Билдийимиз кими, шифащи халг ядябиййатыны йарадан да, йашадан да, ону
естафет кими нясилляря ютцрян дя, жилалайан да халгдыр. Халг йарадыжылыьы бцллцр
кими саф, гайнар бир чешмядир ки, ясрляр бойу сяняткарлар бу чешмядян
бящрялянмиш, надир сянят ясярляри йаратмаьа наил олмушлар. Она эюря дя
шифащи ядябиййат нцмуняляри охужуйа сялис бир дилдя чатдырылмалыдыр. Тяяссцф
ки, топлама ишиндя бир гядяр гейри-дягиглийя йол верилмишдир. Дастанларын
тящкийя щиссяси дя охужуну разы салмыр, бурада дастанчы дилинин ширинлийини
эюря билмирик.
Азярбайжан мящяббят дастанларынын бюйцк бир щиссяси чохдан
топланмаьа башланмыш, цзяриндя мараглы тядгигат ишляри апарылмышдыр.
Топлайыжы мяняви сярвятимиз олан фолклор материалларыны топлайаркян диггятли
олмалы, йахшыларын йахшысыны сечиб эютцрмялидир. Чцнки халг йаратдыьыны дюнядюня жилалайыр, она йени нягшляр, халлар артырараг камил сянят нцмунясиня
чевирир.
311
Гейд етдийимиз нюгсанлара бахмайараг шифащи халг йарадыжылыьымызын
мцщцм ъанрларындан бири олан дастанларын топланыб цзя чыхарылмасы
бахымындан «Мящяббят дастанлары» китабы охужуларымыз цчцн гиймятли
тющфядир.
Рузиййя Гулийева
Эянжя Елм Мяркязинин ямякдашы
«Кировадаб коммунисти»
5.МЦДРИКЛИК ПОЕЗИЙАСЫ
Азярбайжан ашыг поезийасы зянэин бядии-естетик зювг мянбяйи, йцксяк
тялим-тярбийя мяктябидир. Халгын щяйаты вя гящряманлыг сялнамяси ашыг
поезийасында даща реал вя тясирли истифадя олунмуш, милйонларын кюнцл
дяфтяриня чеврилмишдир. Буна эюря дя халгын арзу вя истякляри, адят вя
яняняляри, гящряманлыг мцбаризяляри тяряннцм олунан ашыг поезийасынын
топланмасы, няшри вя тядгиги маарифпярвяр зийалыларымызын даим диггят
мяркязиндя дурмушдур. Доьрудур, ингилабдан яввял дя бу сащядя мцяййян
иш эюрцлмцшдцр. Лакин Азярбайжан ашыг поезийасынын топланмасы, няшри вя
тядгигиня
Совет
щакимиййяти
илляриндя
башланмышдыр.
Эюркямли
фолклоршцнаслардан С.Мцмтаз, Щ.Ялизадя вя В.Хулуфлунун бу сащядяки
фяалиййятляри тягдирялайигдир.
Онларын башладыглары бу шяряфли иши М.Тящмасиб, Ф.Фярщадов, П.
Яфяндийев, В. Вялийев, И.Аббасов, М. Щякимов, Г. Намазов, С. Пашайев,
Т.Фярзялийев, Р. Рцстямзадя вя башга фолклоршцнас алимляр давам етдирирляр.
Сон заманлар «Эянжлик» няшриййатынын бурахдыьы устад ашыглар
серийасындан «Гурбани», «Устад Абдулла», «Телли саз усталары», «Ашыьын
312
сюзц», «Ашыг шеирляри» вя саир китаблар охужуларын бюйцк ряьбятини
газанмышдыр. Бу да классик ашыг поезийасына цмумхалг мящяббятинин даща
да артмасы вя онун топланыб тядгиг олунмасынын фолклоршцнаслыьын проблем
вязифясиня чеврилмяси иля баьлыдыр. Демяли, халгын мяняви сярвятиня тялабат
эцндян-эцня артыр, онун топланыб милйонларын малына чеврилмяси зярурятини
гаршыйа гойур. Эюркямли шаирляримиздян О.Сарывялли, Н.Щясянзадя, Щ.Ариф вя
башгаларынын ашыг поезийасыны топламаг фяалиййяти дя бу зярурятин нятижяси
кими гиймятляндирилмялидир.
Классик ашыг поезийасынын топланмасы вя тядгиги сащясиндя «Короьлу
нявяляри», «Хяййат Мирзя» китабларынын тяртибчиси фолклоршцнас Рцстям
Рцстямзадянин шяряфли ямяйи вардыр. Бу бахымдан ахтарыш вя тядгигатыны
сямяряли давам етдирян Р.Рцстямзадянин йени чапдан чыхмыш «Ялимярданлы
Ашыг Няжяф» (1979) китабы фолклоршцнаслыьа эюзял щядиййядир. Чцнки индийя
гядяр ашыьын шеирляри топланылыб китаб шяклиндя чап олунмамышдыр.
Р.Рцстямзадя архив материалларыны арашдырмыш, ашыьын гощумлары, достлары,
щямйерлиляри иля эюрцшмцш, сющбят етмиш, синядяфтяр няня вя бабалардан
ятрафлы мялумат алмышдыр. Чятин вя мясулиййятли ахтарышларын нятижясиндя Ашыг
Няжяфин щяйат вя йарадыжылыг йолуну юйрянмиш, шеирлярини топламыш, онун
цзяриндя ишлямиш, тяртибат иши апармыш вя чап етдирмишдир. Онун китаба йаздыьы
мцгяддимя ашыьын щяйат вя йарадыжылыьы щаггында мараглы мялумат верир.
Фолклоршцнас алим ашыьын шеирлярини ядябиййатшцнаслыг бахымындан дцзэцн
тясниф едиб груплашдырмышдыр.
Ашыьын поетик ирси «Эярайлылар», «Гошмалар», «Устаднамяляр»,
«Щяжвляр», «Дейишмя вя баьламалар», «Тяжнисляр, «Диваниляр» вя
«Мцхяммясляр» адлары алтында верилмишдир. Ашыг Няжяфин йарадыжылыьында
мящяббят лирикасы иля йанашы, ижтимаи мяна дашыйан шеирляр дя эениш йер тутур.
Бунун да башлыжа сябяби ашыьын мяналы щяйат йолу иля баьлыдыр.
Товуз районунун Ялимярданлы кяндиндя анадан олмуш (1899-1946)
Ашыг Няжяф ушаглыьыны дяли Кцрцн фцсункар гойнунда кечирмиш, нюкярчилик
етмиш, дямирчи ишлямиш, лакин сазын вя сюзцн вурьуну олмушдур. Фитри
истедада вя мялащятли сяся малик олан, Вагиф вя Видадинин лирик шеирлярини,
классик ашыг поезийасынын нцмунялярини эюзял билян Няжяф Бозалганлы Ашыг
Щцсейнин диггятини жялб етмишдир. О, Няжяфи шаэирд эютцрмцш, ашыг сянятинин
сирлярини она юйрятмишдир. Устад тялимини бюйцк щявяс вя жясарятля юйрянян
Няжяфи камил ифачылыг габилиййяти, охумаг мящаряти, ширин сющбяти, зянэин
щафизяси ел ичиндя шющрятляндирир.
Йени щяйат Ашыг Няжяфин йарадыжылыг имканларыны эенишляндирир, она голганад верир. О, Азярбайжан ашыгларынын биринжи вя икинжи гурултайында иштирак
едир, Йазычылар Иттифагына цзв гябул олунур. Бюйцк Вятян мцщарибяси
илляриндя сазыны сцнэц иля явяз едян Ашыг Няжяф фашистляря гаршы гящряманлыгла
вурушур, дяфялярля йараланыр, илщамыны вятяниндян вя халгындан алан ашыьын
мящяббят лирикасы ижтимаи мяналы шеирляри иля зянэинляшир.
Ашыг Няжяфин шеирляри бядии жящятдян гцввятли, тялим-тярбийя бахымындан
тясирлидир. Мяналы щяйатыны вятяниня вя халгына щяср етмиш истедадлы ашыьын
313
шеирляри онун юмцр салнамясинин унудулмаз ядяби сящифяляриндян
щядиййялярдир. Бцтцн эюстярилян мязиййятляр тяртибчинин наилиййятляридир.
Лакин китабын эяляжяк няшринин камилляшдирилмяси наминя бязи
арзуларымызы да билдирмяк истяйирик. Мцгяддимядя дейилир: «Мцщарибя
илляриндя жябщядян эюндярдийи мяктублар ясасында ашыглар «Ялимярданлы
Няжяф» адлы бир дастан йаратмышлар»(сящ.4). Чох тяяссцф ки, китабда дастан
щаггында бящс олунмур, ондан нцмуняляр верилмир. Щалбуки дастан
щаггында мялумат вя гошмалардан нцмуняляр верилмяси даща чох мараглы
оларды. Ашыьын жябщя мяктубларындан тясирли сятирлярин эюстярилмяси дя зярури
иди. Ашыьын лирикасы щаггында ядяби тянгидимиз бящс едибми? Онун шеирлярини
илк дяфя топламаг тяшяббцсц эюстярян фолклоршцнас олубму? Бу суаллара
жаваб вермяк ишин хейриня оларды. Китабда бир сыра мятбяя гцсурларына да йол
верилмишдир. Тяртибчинин эюстярдийи кими, китабда Ашяг Няжяфин бцтцн шеирляри
топланмамышдыр. Арзу едирик ки, Р.Рцстямзадя бу сямяряли ишини давам
етдирсин, ашыьын ясярлярини тамамиля топлайыб охужуларыны севиндирсин.
6.ЕЛ ГЯЩРЯМАНЛАРЫ ХАЛГ ЯДЯБИЙЙАТЫНДА
Азярбайжан халгынын истиглалиййят, щагг-ядалят уьрунда мцбаризя иля
долу шанлы тарихиндя елин, обанын бюйцтдцйц жясарятли, горхмаз, юлцмцн
эюзцня дик бахан, вятян, халг мянафейини юз жанындан язиз тутан ел
гящряманлары чох олуб. Астиаг, Томрис, Жаваншир, Бабяк, Гара Мялик, Шащ
Исмайыл, Фятяли хан, щабеля Борчалы Сямяд, Молла Нур, Гара Танрыверди,
Гачаг Няби, Гандал Наьы, Гачаг Кярям, Сяттархан, Гатыр Мяммяд вя
башга ел бащадырларынын иэидлийи, гящряманлыьы халгын щафизясиня ябяди щякк
олунуб вя онлар рявайятлярдя, няьмялярдя, дастанларда вясф едилир,
йашайырлар. Филолоэийа елмляри намизяди, досент Рцстям Рцстямзадя «Ел
гящряманлары халг ядябиййатында» адлы китабында (Бакы, «Эянжлик»)
халгымызын бу шанлы жянэавярляриня щяср олунмуш шифащи халг йарадыжылыьы
нцмуняляри, даща чох ися тарихи гящряманлыг дастанлары елми тядгиг
сцзэяжиндян кечирилир.
Филолоэийа елмляри намизяди Исрафил Аббасовун юн сюздя гейд етдийи
кими, «Азярбайжан епосунун мцщцм бир голунун-тарихи гящряманлыг
дастанларынын юйрянилмяси тядгигатчыдан ян азы цч сащяни дяриндян
мянимсямяйи тяляб едир. О щяр шейдян яввял проблемин дахили тябиятиня
314
уйьун олараг щям айры-айры тарихи кясимлярин ижтимаи-сийаси щадисялярини
юзцндя горуйан рясми сянядляри излямяли (юзэя сюзля, ялагядар дювлят
архивляриндя ахтарыш апармалы); щям фолклорчуйа аид ян цмдя кейфиййятя –
кянд-кянд, оймаг-оймаг долашыб шифащи ядябиййат нцмунялярини топламаг
сяриштясиня йийялянмяли, щям дя мцасир совет фолклоршцнаслыьынын елми-нязяри
мцддяаларындан бящряляняряк мювзунун щялли иля баьлы мцлащизяляри племтик
йолла цмумиляшдирмяйи бажармалыдыр».
Щаггында сющбят ачдыьымыз китабын мцяллифи жясарятля демяк олар ки, бу
вязифянин ющдясиндян бажарыгла эялмиш, ялдя олан кцлли мигдарда гиймятли
материалы ващид елми системя салмыш вя дяйярли мцлащизяляр, нятижяляр иряли
сцряряк мараглы бир тядгигат ясяри мейдана чыхармышдыр.
Китаб алты фясилдян ибарятдир: «Тарихи гящряманлыг дастанларынын ъанр
хцсусиййятляри», «Гядим дювр вя орта яср дастанларында ел гящряманлары»,
«Х1Х яср ел гящряманлары вя тарихи гящряманлыг дастанлары», «Ингилаб
гящряманлары щаггында дастанлар», «Бюйцк Вятян мцщарибясини тяряннцм
едян дастанлар», «Ел гящряманлары щаггында йаранмыш дастанларын бядии
хцсусиййятляри».
Биринжи фясилдя мцяллиф щаглы эюстярир ки, ел бащадырлары щаггында
йаранмыш дастанлар Азярбайжан гящряманлыг епосунун бир голу олса да,
онлар гящряманлыг дастанларынын диэяр нювляриндян фярглянир. Щяр шейдян
яввял бу гябил дастанлар тарихи щадисяляри даща конкрет тяжяссцм етдирир. Бу
дастанларын ясас гайяси вя мювзусу сийаси мцбаризядир. Гящряманлыгла долу
бу дастанларда халгымызын вцгары, язямяти, ирадяси, щагг-ядалят уьрунда
мцбаризяси тяряннцм олунур.
Ел гящряманларыны тясвир вя тяряннцм едян дастанлары група айыраркян
Р.Рцстямзадя яразийя эюря дейил, мцкялляфиййятя эюря тясниф етмяйи
мягсядйюнлц щесаб едир вя чох доьру йол тутур. О, гящряманлыг дастанларыны
«Кяндли щярякаты иля баьлы дастанлар, йахуд гачаг дастанлары», «Ингилаби
дастанлар», «Щярби дастанлар» кими цч група бюлцр вя бу бюлэцйя ясасян
тядгигатыны шярщ едир.
«Китаби-Дядя Горгуд», «Гара Мялик», «Шащ Исмайыл-Тажлы бяйим»,
«Фятяли хан-Тути Бикя» дастанлары щаггында мцлащизяляр мараг доьурур.
Ясярин ян охунаглы йерляриндян бири кяндли щярякаты иля баьлы дастанларын
тящлилиня щяср олунмуш фясилдир. Бурада «халг ингилабчылары», «щягигят
мцбаризляри», «йохсулларын щавадары». «кяндли жянэавярляри» олан гачагларын
шифащи халг ядябиййатында тяжяссцмц тутарлы сянядляр, фактлар ясасында ачылыб
эюстярилир. Сюзэялиши мцляллиф беля бир мараглы мисал эятирир: «Согов фамилийалы
бир рус ядиби Еминаьа Щажялийевля таныш олмуш, ондан Борчалы гачаглары
щаггында мараглы рявайятляр топламышдыр. Бу рявайятлярдян бир гисми Борчалы
гачагларындан олан Сямяд бяйя щяср едилмишдир. Мараглыдыр ки, Тулада няшр
едилмиш щямин китабын редактору Лев Николайевич Толстойдур».
Тядгигатчы «Молла Нур», «Гара Танрыверди», «Гачаг Няби», «Гачаг
Кярям» дастанлары иля йанашы, «Борчалы Сямяд бяй» дастанынын тящлилтядгигиня дя эениш йер вермишдир. Тяхминян 1815-жи илдя Борчалы гязасынын
Фахралы кяндиндя доьулан, ижаряйя эютцрдцйц торпаьын верэисини вермядийи
315
цчцн ону бярк инжидян гяза приставыны юлдцрян, сцрэцн олунан, сцрэцндян
гачандан сонра ися гачаглыг едян Сямяд бяйин Борчалы, Газах-Дилижан,
щабеля Иран, Тцркийя яразиляриндяки иэидлийиндян мящяббятля данышыр, ясас
диггятини Тцркийядя Сямяд бяйин йахын досту олмуш Ашыг Шенлийин йаратдыьы
«Борчалы Сямяд бяй» дастанына йюнялдир. «Дюврцндян, зяманясиндян, йерли
щакимиййятдян наразы галан», «ядаляти тапдалайанлардан интигам алан»
Сямяд бяйи китаб мцяллифи А.С.Пушкинин «Дубровски» ясяринин гящряманы иля
мцгайися едиб, щяр икисиндя цмуми жизэиляр эюрцр. Дастан щаггында елми
нятижя белядир ки, бурада «сянятин зцлмя, сяняткарын ися зцлмкара галиб
эялмяси бядии бойаларла жанландырылмышдыр».
Ингилаб гящряманлары щаггында дастанлар, Бюйцк Вятян мцщарибяси иля
баьлы дастанлар щаггында елми фикирляр, мцлащизяляр марагла гаршыланыр.
Тядгигат даирясиня дцшян дастанларын бядии хцсусиййятляриня айрыжа йер
верилмяси дя мцсбят гиймятляндирилмялидир.
Рцстям Рцстямзадянин Азярбайжан епосшцнаслыьыны зянэинляшдирян бу
мараглы тядгигат ясяри дастанларын, ашыг йарадыжылыьынын юйрянилмяси, тядгиги,
тяблиьи иля мяшьул олан мцтяхяссисляря, али вя орта мяктяб мцяллимляриня,
тялябяляря, эениш охужу кцтлясиня, шцбщясиз, эюзял тющфя олажагдыр.
Шуряддин Мяммядов
Азярбайжан ЕА Низами адына
Ядябиййат Институтунун диссертанты
7.ТАРИХИ ГЯЩРЯМАНЛАРЫН СОРАЬЫНДА
Гядим вя зянэин тарихя малик олан Азярбайжан шифащи халг
ядябиййатында дастанлар хцсуси йер тутур. Тарихи гящряманлыг вя мящяббят
дастанларынын чохясрлик тарихи, мцряккяб инкишаф йолу вардыр.
Фолклорун йарадыжысы халгдыр, халгын арзусу вя истякляри, тарихигящряманлыг мцбаризяляри юз яксини фолклорда тапыр. Рясул Щямзятов
«Мяним Даьыстаным» адлы монументал ясяриндя йазыр: «Яэяр кечмишя
тапанчадан атяш ачсан, эяляжяк сяни топа тутажагдыр». Бу тялябляр
бахымындан филолоэийа елмляри намизяди досент Рцстям Рцстямзадянин
«Эянжлик» няшриййаты тяряфиндян бурахылмыш «Ел гящряманлары халг
ядябиййатында» монографийасы тягдирялайигдир. Доьрудур, Азярбайжан халг
дастанлары щаггында профессор М.Тящмасиб, академик Щ.Араслы, профессор
Я.Гарабаьлы, профессор Ф.Фярщадов, профессор В.Вялийев, профессор П.
Яфяндийев вя башга фолклоршцнас алимляр сямяряли тядгигат апармыш, гиймятли
ясярляр йазмышлар. Лакин Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанлары айрыжа
тядгигат обйекти олмамыш вя тядгиг едилмямишдир. Щямин монографийа
ядябиййатымыздакы бу бошлуьу долдурмаг бахымындан да гиймятлидир.
Беля ки, Р.Рцстямзадя узун иллярдир ки, халгымызын мяняви сярвяти олан
шифащи ядябиййатын топлайыжысы, тядгигатчысы вя эянж нясля юйрядижиси кими чох
316
мясулиййятли вя шяряфли фяалиййят эюстярир. Онун «Х1Х ясрин икинжи йарысында
Азярбайжан кяндли щярякаты щаггында йаранмыш гящряманлыг няьмяляри»
(1965) адлы тядгигат ясяри, «Хяййат Мирзя»(1966), «Короьлу нявяляри» (1967),
«Ялмярданлы Ашыг Няжяф»(1979), «Мящяббят дастанлары»(1982) кими топлама
китаблары сямяряли ямяйин нятижясидир. Р.Рцстямзадянин «Ел гящряманлары
халг ядябиййатында» монографийасына университетин профессору Вагиф Вялийев
ряй вермиш, Азярбайжан Елмляр Академийасы Низами адына ядябиййат
Институтунун баш елми ишчиси, филолоэийа елмляри намизяди Исрафил Аббасов «Юн
сюз» йазмыш, редактя етмишдир.
Монографийанын
«Тарихи
гящряманлыг
дастанларынын
ъанр
хцсусиййятляри» адлы биринжи фяслиндя дастан щаггында цмуми мялумат верилир.
Ъанр хцсусиййятляри, кяндли щярякаты иля баьлы дастанлар изащ олунур. Мцяллифин
мяшщур фолклоршцнасларын ясярляриндян эятирдийи нцмуняляр, апардыьы
паралелляр йахшы тясир баьышлайыр. Чцнки елми жящятдян дцзэцн
ясасландырылмышдыр. Монографийада эюстярилир ки, гящряманлыг дастанлары синфи
жямиййятдя йарандыьындан ясатири эюрцшлярдян кянардыр. Реал тарихи
щадисялярин бядии тясвири иля зянэиндир. Бу да тямамиля тябиидир. Икинжи фясилдя
гядим дювр вя орта яср дастанларында ел гящряманлары проблеми тядгигата
жялб едилир. «Китаби-Дядя Горгуд», «Гара Мялик», «Шащ Исмайыл-Тажлы
бяйим» вя «Фятяли хан-Тути Бикя» дастанларынын идейасы айдынлашдырылыр.
«Х1Х ясрин ел гящряманлары вя тарихи гящряманлыг дастанлары» фяслиндя
«Молла Нур», «Борчалы Сямяд бяй», «Гара Танрыверди», «Гачаг Няби» вя
«Гачаг Кярям» тарихи-гящряманлыг дастанлары дюврцн сосиал-сийаси
щадисяляри иля тарихи сянядляр вя поетик нцмуняляр ясасында арашдырылыр. Щямин
дастанларда Азярбайжан халгынын йаделли гясбкарлара, йерли истисмарчылара
гаршы апардыьы гящряманлыг мцбаризяляри, халглар достлуьу, вятянпярвярлик,
зцлм вя ядалятсизлийя гаршы етираз мотивляри кими мцщцм проблемлярин
тарихилик вя мцасирлик бахымындан елми шярщи верилир.
Монографийанын «Ингилаб гящряманлары щаггында дастанлар» фяслиндя
гыса
тарихи
хцласянин
верилмяси
щадисялярин
шярщини
дцзэцн
истигамятляндирмяйя кюмяк едир. Беля ки, Гатыр Мяммяд, Сяттархан
щаггында тарихи мянбяляр ясасында йыьжам мялуматын цмумиляшдирилмяси
тарихи-гящряманлыг дастанларынын мязмун вя идейасынын шцурлу дярк
едилмясини асанлашдырыр. Гатыр Мяммяд, Сяттархан кими халг
гящряманларынын мяналы щяйаты, азадлыг уьрунда мцбаризяси, вятянпярвярлийи,
щуманизми башга халглара сонсуз мящяббяти дастанларда жанлы вя реал
верилмишдир. Гящряманларын вятян ешги, дюйцш язми чох гцввятлидир.
Монографийада Бюйцк Вятян мцщарибяси илляриндя йарадылмыш ясярляря
конкрет нязяр салыныр, онлдарын уьурлу жящятляри тягдир едилир, гцсурлары тянгид
олунур. «Бюйцк Вятян мцщарибясини тяряннцм едян дастанлар» фяслиндя
«Ялимярданлы Няжяф», «Пящляван Исрафил» вя «Камал» кими тарихигящряманлыг дастанлары тящлил едилир. Гящряманларын гыса тяржцмейи-щалы
нязярдян кечирилир, жябщя щяйаты тарихи сянядляр ясасында излянилир вя
дастанларын йарандыьы тарихи шяраит арашдырылыр.
317
Тарихи щадисялярин бядии сюзцн гцдряти иля жилаланмасы, идейа вя мязмун
бахымындан дастанларын арашдырылмасы вя цмумиляшдирилмяси монографийанын
дяйярини бир даща артырыр. Бу дастанларда щярби вятянпярвярлик, иэидлик,
мцбаризлик, гящряманлыг мотивляринин гцввятли верилмясинин сябябляри дцзэцн
шярщ олунур, инандырыжы цмумиляшдирмяляр вя гянаятляр верилир.
«Ел гящряманлары щаггында йаранмыш дастанларын бядии хцсусиййятляри»
фяслиндя сяняткарлыг мясяляляринин елми-нязяри тящлили верилир вя конкрет
нцмуняляр эюстярилир. Бу фясил елми бахымдан фолклоршцнаслыьын мцасир
тялябляри ясасында ишлянмишдир. Цмумиййятля, ел гящряманларынын фолклорда
верилмяси, ингилаб дастанлары, мцщарибя дюврц йарадылан дастанлар щаггында
апарылан арашдырмалар, верилян елми тящлил, ялдя едилян гянаятляр, бядии
цмумляшдирмяляр инандырыжы вя мараглыдыр. Ясярин дили дя садя вя айдындыр.
Монографийа эянж нясля щярби-вятянпярвярлик тярбийяси ашыламаг бахымындан
да гиймятлидир.
Тядгигат ясяри щаггында мцяййян ирадларымыз да вар. Монографийада
бязи дастанларын тящлили гыса верилир, образларын мцгайисяли тясвириндя, поетик
нцмунялярин эюстярилмясиндя гянаят едилир, дастанларын гцсурларындан ятрафлы
данышылмыр. Монографийанын эяляжяк няшрини даща сямяряли ахтарышларла
зянэинляшдирмякдя, фолклорумузун топланмасы, тядгиги вя юйрянилмясиндя
мцяллифя бюйцк уьурлар арзулайырыг.
Профессор Аббас Сямядов
8. ЭЮРКЯМЛИ ФОЛКЛОРШЦНАС, НАРАЩАТ ТЯДГИГАТЧЫ
Сяксянинжи иллярин сону иди. 1989-жу илдя ямякдар елм хадими, профессор
Миряли Сейидов Эянжяйя эялмишди. О, Эянжя Дювлят Педагоъи Институтунун
профессор-мцяллим щейяти иля эюрцш кечирди, тялябяляр гаршысында чыхыш етди.
Сямими инсан вя мцяллимля эюрцшдя бир мягам щяля дя йадымдан
чыхмамышдыр. О, Азярбайжан ядябиййаты вя мядяниййяти, халгымызын азадлыг
мцбаризяси яняняляри вя диэяр тарихи проблемлярдян данышаркян деди:
- Щазырки шяраитдя ядябиййатымызын, хцсусян дя зянэин шифащи халг
йарадыжылыьынын йени аспектдя, там тязя эюзля арашдырылмасы, юйрянилмяси вя
няшри, тяблиьи щяля мясяляни щялл етмир. Ясас проблем топланмыш материалын
елми бахымдан системя салынмасы, онун нязяри ясасларынын юйрянилмяси, бу
сянят нцмуняляринин гайнагларынын ямялли-башлы цзя чыхарылмасы вя эениш
кцтляйя чатдырылмасыдыр. Бу нюгтейи-нязярдян Рцстям чох файдалы ишляр
эюрмякдядир. О, адижя топлайыжы дейилдир, о щям дя топладыьы материалын
йаранма сябяблярини тядгиг едяндир, ян башлыжасы ися беля зянэин ядябиййатын
нязяри мясялялярини эцнцн тялябляри сявиййясиндя арашдырандыр, онун нязяри
проблемлярини ишляйяндир. Онун ялдя етдийи олдугжа зянэин ядябиййаты бу
бахымдан материалын нязяри планда ишлянмяси мяня беля мцлащизяни
сюйлямяйя ясас верир. Рцстямин ясярляриндя щадися вя щяйат фактларына тязя
эюзля бахыш юн пландадыр. Бир сыра дастанларымызын йаранма тарихинин вя
318
онун халгымызын мянявиййатындакы йеринин елми жящятдян ишлянмяси дя мящз
Рцстям Рцстямзадянин ады иля баьлыдыр.
Алимин бу сюзлярини динлядикжя эюркямли алим-педагог, профессор Ялийар
Гарабаьлы нязяримдя жанланды. О да отузунжу иллярин орталарындан
башлайараг танынмыш фолклоршцнас Щяняфи Зейналлы иля бирликдя Азярбайжанын
кянд вя районларыны гарыш-гарыш эязмиш, хейли шифащи халг ядябиййаты
нцмунялярини топламыш, низама салмышдыр. Лакин о, бунунла
кифайятлянмямиш, щямин зянэин хязинянин, шифащи халг йарадыжылыьы
нцмуняляринин эениш кцтляйя, биринжи нювбядя дя али вя орта мяктяблярин
тялябя вя шаэирдляриня нежя мянимсятмяк йолларыны ишлямиш, онун тядриси
методикасыны йаратмышдыр. Бу, халг гаршысында алимин ян бюйцк
хидмятляриндян бири иди.
Бу эцн «Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанлары» адлы дяйярли бир
ясярля охужуларын эюрцшцня эялян профессор Рцстям Рцстямзадя мяналы
юмрцнцн ясас щиссясини шифащи халг ядябиййатымызын тядгиги, юйрянилмяси вя
тяблиьиня щяср едян, олдугжа мящсулдар вя наращат алимляримиздяндир. Онун
«Х1Х ясрин икинжи йарысында кяндли щярякаты иля ялагядар йаранмыш
гящряманлыг няьмяляри» (1966), «Хяййат Мирзя» (1966), «Короьлу нявяляри»
(1967), «Ялимярданлы Няжяф» (1978), щабеля «Мящяббят дастанлары» (1982),
«Ашыг рявайятляри» (1988), «Йедди дастан» (1989), «Ашыг Щцсейн Шямкирли»
(1990) кими ясярляри, щямчинин «Ябяди шющрят нцмуняси» (1975), «Ел
гящряманлары халг ядябиййатында» (1984) кими монографийалары мцяллифя
лайигли шющрят эятирмиш, ону зянэин вя чохшахяли халг ядябиййатымызын фядакар
тядгигатчысы кими танытмышдыр.
Тягдирялайиг жящятлярдян бири дя будур ки, профессор Рцстям
Рцстямзадя шифащи халг ядябиййатыны юйрянмяк, тядгиг етмяк, бунлары китаб
шяклиндя эениш охужу кцтлясинин истифадясиня вермякля иши битмиш щесаб етмир,
о щям дя беля бир зянэин ирсин халгын малы олмасы, тяблиьи сащясиндя дя
наращатлыг кечирир, ян цмдяси дя будур ки, чохларына нясиб олмайан бир
миссийаны йериня йетирир. О да халг ядябиййаты нцмунялярини эениш тялябя
кцтлясиня нежя мянимсятмяк мясялясидир. Бунун цчцндцр ки, Р.Рцстямзадя
щяля 1977-жи илдя «Шифащи халг ядябиййатына даир» адлы методик вясаит
щазырлайараг тялябялярин истифадясиня вермишдир. Щямин методик вясаитдя али
мяктяб програмына уйьун олараг халг ядябиййатынын мювзулар цзря
тялябяляр тяряфиндян мянимсянилмяси йоллары эюстярилир, али мяктябляря йенижя
гядям гоймуш эянжляря бир сыра файдалы тювсийяляр верилир.
Рцстям Рцстямзадя шифащи халг ядябиййатынын тядгиги, юйрянилмяси,
системя салынмасы вя ялдя олунмуш материалларын няшри иля ардыжыл мяшьул олан
алим-мцтяхяссисдир. О, гырх иля йахындыр ки, бу сащядя гялям ишлядир. Алим
щямин мцддятин там бир гяринясини-отуз илини Азярбайжан тарихи гящряманлыг
дастанларынын тядгиги вя юйрянилмясиня щяср етмишдир.
Бурада мян инжя бир нюгтяйя диггят йетирмяйи лазым билирям. О да
алимин тапданмыш йолла эетмямяси, ялдя олунмуш материалларла
кифайятлянмямясидир. Бу бахымдан узун мцддятли ахтарышларын вя
наращатлыьын нятижяси кими щасиля эялмиш «Азярбайжан тарихи гящряманлыг
319
дастанлары» адлы монументал ясяри ютяри дя олса нязярдян кечирмяк кифайят
едяр.
Бу аьыр зящмятин бящряси олан монографийанын ян башлыжа
мязиййятляриндян бири мян дейярдим ки, биринжиси, мцяллимин ялдя етдийи
материаллара там йени эюзля бахмасыдыр. Мялум щягигятдир ки, щазырда
мцстягил вя суверен республикамызда кечмишин тящрифлярини арадан
галдырмаг, тарихимизя дя, ядябиййатымыза да там йени эюзля бахмаг, щадися
вя фактлары обйектив гиймятляндирмяк ян мцщцм вя важиб мясяля кими
гаршыда дурмагдадыр. Хцсусиля, цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев
жянабларынын беля бир мцдрик эюстяриши ялдя тутулмалыдыр ки, биз Х1Х вя ХХ
яср тарихимизи тамамиля йенидян ишлямяли, тарихи щягигятляри обйектив шякилдя
ишыгландырмалыйыг. Бундан ялавя, мющтярям Щейдяр Ялийевин беля бир
мцщцм мцддяасы да диггят мяркязиндя сахланмалыдыр: «биз щям юзцмцзц
ямялли-башлы танымалы вя ейни заманда юзцмцзц башгаларына танытмалыйыг».
Бу бахымдан Р.Рцстямзадянин тарихимизя дя, тарихи просесдя йаранмыш
сянят абидяляриня – «Китаби-Дядя Горгуд», «Короьлу», даща сонралар ися
йаранмыш «Гачаг Няби», ясримизин лап яввялляриндя Жянуби Азярбайжанда
эениш азадлыг ингилабынын тясвирини верян «Сяттархан» дастаны, мяшщур
«Чалдыран дюйцшц»нцн чох гиймятли йадиэары олан «Шащ Исмайыл-Тажлы
бяйим» дастаны, лап йахын кечмишимизя аид олуб, халгымызын дюйцш
шцжаятиндян, ел-обайа баьлылыьындан, вятянин башыны ужалдан тарихи щягигятляри
юзцндя жямляшдирян «Камал», «Пящляван Исрафил» вя диэяр мярд вя дюнмяз
иэидляримиз щаггында халг тяряфиндян севиля-севиля йарадылмыш дастанлар
мцяллифин тядгигат обйектиня чеврилмишдир. Ян цмдя жящят бурасындадыр ки,
мцяллиф баряляриндя няьмяляр, рявайятляр, дастанлар йазылан гящряманлары
милли мящдудиййятдян узаг, бяшяри идейалар ардынжа эедян вятян ювладлары
кими эютцрцр. Мящз бунун нятижясидир ки, Рцстям Рцстямзадя илк
азярбайжанлы Совет Иттифагы Гящряманы Исрафил Мяммядовун шяниня йазылмыш
ясярляря дя диггяти жялб едир. Азярбайжанлы дюйцшчцнцн юлкя мигйасында
танынмасыны нязяря чатдырмагла охужуларда милли гцрур щиссинин даща да
эцжлянмясиня лайигли хидмят эюстярмиш олур. Бу бахымдан мцяллифин танынмыш
рус шаири М.Матусовскинин гяляминя мяхсус шеири нцмуня эюстярмяси чох
сяжиййявидир. Шаир юз вятяниндян чох-чох узагларда мярдликля дюйцшян, лайиг
олдуьу миллятин вя халгын башыны ужалдан гящряман барясиндя йазыр:
Рус дастанларында, кобзарлар няьмясиндя,
Сядяфли саз устасы ашыгларын сясиндя,
Чох тяряннцм едилмиш йенилмяз гящрямандыр,
О, гартал баласыдыр, йеилмяз пящлявандыр.
Эюркямли фолклоршцнас алимин «Азярбайжан тарихи гящряманлыг
дастанлары» монографийасынын ящямиййятиндян данышаркян бир жящятя хцсусиля
диггят йетирмяк лазым эялир. Беля ки, индийя кими йазылмыш ясярлярдя
дастанларын идейа мязмунундан, йаранма тарихиндян, ядябиййатымыздакы
йериндян данышаркян мцщцм бир мясяля – щямин ясярлярин сяняткарлыг
320
хцсусиййятляри, хцсусян дя тарихи абидялярин поетикасындан йа щеч
данышылмамыш, данышылса да бунун цзяриндян сятщи кечилмишдир. Мцяллиф бу
проблемин важиблийини нязяря алараг юз тядгигатында республика
няшриййатында мцхтялиф вахтларда чапдан чыхмыш «Гачаг Няби», «Камал»,
«Молла Нур», «Гачаг Кярям», «Гара Танрыверди», «Гандал Наьы»,
«Пящляван Исрафил» вя башга дастанларын поетикасына да хцсуси диггят
йетирмиш, бу мцщцм проблем барясиндя сющбят ачаркян дцнйа
фолклоршцнаслыьында мювжуд олан елми-нязяри ядябиййата, поетика иля баьлы
тядгигат ясярляриня дя ясасланмышдыр. Мящз бунун нятижясидир ки,
монографийада тядгигата жялб олунмуш тарихи-гящряманлыг дастанларынын
дили вя цслубу, щямин тарихи абидяляри йарадан дастанчыларын истифадя етдикляри
бядии-емосионал васитяляр елми ясасларла инандырыжы шякилдя арашдырылмыш вя
системли шякилдя саф-чцрцк едилмишдир.
Бу тящлил просесиндя мцасир нязяри фикрин тялябляри ясасян нязяря алынмыш,
чаьдаш ядябиййатшцнаслыьын тялябляриня жаваб верян цмумиляшдирмяляр
апарылмышдыр. Бу важиб вя щяйати мясялянин ня гядяр ящямиййятли вя
мясуллиййятли, ейни заманда шяряфли бир вязифя олдуьуну дярк етдийиндяндир ки,
мцяллифин фикринжя, ХХ ясрдя елм вя техниканын космик сурятля ирялилядийи,
мцхтялиф сащяляря аид кцлли мигдарда мялумат ахынын жцрбяжцр информасийа
йайыжылары васитясиля щяйат вя мяишятимизя долдуьу, щятта дцнянимизля баьлы
йаддашымызы цстялядийи бир вахтда фолклора гайытмаг, онун бянзярсиз
нцмунялярини арашдырмаг, бу тарихи абидялярин поетикасыны, бядии дяйярини,
эюзяллик вя инжяликлярини юйрянмяк, ел мцдриклийиндян доьан сюз сянятинин
сещриня, дярин гатлардакы сирриня вармаг – инсан оьлунун щям бу эцн, щям
дя эяляжяк нясиллярин сабащы гаршысында мцгяддяс боржу, вятяндашлыг
вязифясидир.
Монографийада дастанларын лексикон ещтийаты, дастанда тарихи фактларын
поетик принсипляри, бядии заман вя мякан проблеми, щямчинин бу явязсиз
тарихи абидялярдя бядии ифадя васитяляри (тящкийя, портрет, бядии фигурлар вя с.)
тядгигата жялб олунан дастанларда вя онун функсийасы барясиндяки
мялуматлар юз тязялийи, йенилийи иля диггяти жялб етмякдядир. Бцтцн бунлар
фолклоршцнас алимин эиришдийи сащяни нежя гялбян севдийиндян, щямин сащянин
сирляриня дяриндян бялядлийиндян хябяр вермякдядир.
Рцстям Рцстямзадя мараг дцнйасы олдугжа эениш бир алимтядгигатчыдыр. Мящз бунун нятижясидир ки, о, Азярбайжан халг гящряманлыг
дастанларындан данышаркян беля бир мцщцм щягигяти дя нязяря чатдырыр ки,
гящряманлыг, доьма ожаг, ата-баба йурдуна баьлылыг щямин нцмуняляри
йарадан халгын рущундадыр, ганында, жанындадыр. Одур ки, щямин
гящряманлыг дастанлары ясрлярин, мин иллярин сынаьындан чыхмыш, йазылы
ядябиййатда да юз йерини тутмушдур. Буну нязяря чатдырмагдан ютрц мцяллиф
кцлли мигдарда нцмуняляр эятирир, фикрини ясаслы шякилдя мцасир охужуларын
щафизясиня щякк едир. Мцяллифин фикринжя, тарихи гящряманлыг дастанларынын баш
гящряманлары адятян щяйатда йашамыш мялум шяхсиййятлярин прототипляридир.
Онларын щяр биринин мараглы, ибрятли, бу эцн цчцн ящямиййятини зярря гядяр дя
итирмяйян мцбаризя йолу вардыр. Буну айдын тясяввцр цчцн бцэцнкц
321
ядябиййатымыза диггят йетирмяк, халг шаири Сямяд Вурьунун Елдар, Кцрд
Муса, («Вагиф»), Хасполад («Ханлар»), Сцлейман Рцстямин Гачаг Няби
(«Гачаг Няби»), Сцлейман Рящимовун Щяжяр («Айналы»), Гачаг Няби
(«Гафгаз гарталы»), Мещди Щцсейнин Гачаг Кярям («Кярям яфсаняси»),
Щажы Кярим Санылынын Наьы, Няби («Турут гачаглары»), Ислам Сяфярлинин Дяли
Алы («Ашыг Ялясэяр» поемасы), Мяммяд Ращимин Няби («Няби» ссенариси),
Фярман Ейвазлынын Гачаг Кярямини («Гачаг Кярям») нязярдя
жанландырмаг кифайят едяр.
Монографийанын дяйяр вя ящямиййятини бир даща вурьуламагла беля бир
щягигяти дя нязяря чатдырмаьы важиб билирям ки, индики шяраитдя щямин тарихи
гящряманлыг дастанларынын эянж няслин тялим-тярбийясиндя, онларын доьма
торпаьа сядагят рущунда бюйцмяляриндя хцсуси ящямиййяти вардыр. Беля ки,
бурадакы щяйати мотивляр, мягсяд вя амаллар, бяшяри идейалар мцасирдир.
Хцсусян дя щазырда юз кювряк аддымларыны атан Азярбайжанын мцстягиллик
вя суверенлийини горумаг уьрунда мцбаризядя эянжлярин вятянпярвярлик вя
щярби вятянпярвярлик рущунда бюйцмясиндя бу дастанларын йери вя ролу
хцсусидир.
Ялимиздя олан монографийанын йцксяк елми-нязяри сявиййядя
йазылмасына тясир едян мцщцм бир амили дя нязярдян гачырмаг олмаз. Беля
ки, Рцстям Рцстямзадя эюркямли фолклоршцнас-алим, наращат тядгигатчы
олмагла йанашы, щям дя юз пешясини гялбян севян бир педагогдур. О, гырх иля
йахындыр ки, али мяктябдя шифащи халг ядябиййатындан мцщазиряляр охуйур,
хцсуси курс апарыр. Мян онун юз сянятини нежя гялбян севдийинин, мцщазиря
вя семинарлара нежя щазырлашдыьынын, щяр бир мяшьялядян нежя мяняви зювг
алдыьынын жанлы шащидийям. Эюркямли алим-педагог мцщазиря вя семинарлары
йцксяк елми-нязяри сявиййядя апармагла йанашы, щямин сащянин зянэин шифащи
халг ядябиййатыны тялябяляря севдирмякдян ютрц ялдя олан бцтцн васитялярдян
истифадяйя чалышыр, биринжи курсдан башлайараг щяр бир тялябяни бу тцкянмяз
сярвяти топламаьа жялб едир. Ясярин беля мязмунлу чыхмасы вя охунаглы
олмасынын бир сябябини дя мящз бурада–алим-педагогун охужу истяйини
нязяря алмасында, тядгигата жялб етдийи сащяни он иллярля цряйиндя
йашатмасында ахтармаг лазымдыр.
Мящз бу наращатлыьын вя фядакарлыьын нятижясидир ки, Рцстям
Рцстямзадя гяляминя мяхсус ясярляр онун доьма вятяни Азярбайжанын
щцдудларындан ашараг диэяр мцтяхяссис алимлярин дя нязяр-диггятини жялб
етмишдир. Беля ки, Русийа, Иран, Тцркийя мцтяхяссис алимляри Рцстямзадянин
ясярляриня йцксяк гиймят вермиш, юз монографийаларында ондан нцмуняляр
эятирмишляр. Танынмыш Иран алими, Тещран Универстетинин профессору Рящим
Ряис Нийа Иранда чап олунмуш «Короьлу дяр яфсаня вя тарих» ясяриндя
Рцстямзадянин «Короьлу» щаггындакы фикриня йцксяк гиймят вермиш вя
ондан нцмуня эятирмишдир.
Эярэин ямяйин, жидди ахтарышларын бящряси олан щямин монографийанын
али мяктяб тялябяляри, эениш мцяллим кцтляси, щямчинин охужулар тяряфиндян
марагла гаршыланажаьына шцбщя етмирям.
322
Баьыр Баьыров
Филолоэийа елмляри доктору, профессор
«Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанлары»,
Юн сюз, Эянжя, 1998
X
РЦСТЯМ РЦСТЯМЗАДЯ ЩЯМ ДЯ ПЕШЯКАР ЪУРНАЛИСТДИР
Рцстям Рцстямзадя щям дя эюзял ъурналистдир. «Пойлу кяндинин
сакинляри», «Мяним доьма кяндим», «Аьстафа вя аьстафалылар», «Эюзял
алим, эюзял инсан, эюзял дост», «Гялблярдя ябяди йашайан шаир», «Абдулла бяй
Диванбяйоьлу», «Мустафа аьа Щажы Гасымов» «Аьалар бяй Гийасбяйли»,
«Молла Йусиф Яфяндийев», «Нийар булаьы», «Сянсизя сянсиз бахдыг», Йахшы
йолдаш, мещрибан дост», «Доктор Асиф» вя адыны чякмядийим йцзлярля
публисисит йазыларын мцяллифи Рцстям Рцстямзадя Азярбайжан Ъурналистляр
Бирлийинин цзвцдцр.
Абдулла бяй Диванбяйоьлу.
Юз фцсункар вя жязбедижи тябиятиля республикамызда та гядимлярдян бяри
Гафгазда вя Йахын Шяргдя мяшщур олан Газах ейни заманда Азярбайжан
ядябиййатыны юз йарадыжылыглары иля зянэинляшдирян бир сыра сяняткарлар
йетишдирмишдир ки, муасир эянжлик щяля дя онлары демяк олар ки, ясасян
танымыр. Бу йарадыжы инсанлар щаггында чох шцкцрляр олсун ки, академик
Щямид Араслы, Фирудин бяй Кючярли, профессор Фейзулла Гасымов кими
ядябиййатшцнаслар мцяййян мялуматлар топлайыб юз ясярляриндя хейли
мялумат вермишляр. Лакин муасир дюврцмцздя онлар лазымынжа юйрянилмир,
эянжлийя таныдылмыр. Щалбуки, бу йарадыжы инсанларын зящмяти, ясасян,
вятянпярвярликля, гящряманлыгла, досту, дцшмяни айырд етмякля, досту
йахындан танымагла баьлыдыр. Онларын чоху халгын сяадяти уьрунда мцбаризя
апармыш вя бу йолда юз жанларыны гурбан вермишляр. Истяр XVIII ясрдя
йашайыб йаратмыш Молла Вяли Видади, Молла Пянащ Вагиф, йахуд онларын XIX
ясрдя давамчылары олан Шаир тяхяллцслц Ябдцрящман Аьа Дилбозов, Ариф
тяхяллцсц иля танынмыш шаир Шыхлы Мустафа аьа, Салик тяхяллцсц иля шеирляр йазмыш
Шыхлы Казым аьа щяля дя лазымынжа юйрянилмямиш, муасир эянжлийя ися истянилян
сявиййядя таныдылмамышлар. Яслиндя Молла Вяли Видадинин вя М.П.Вагифин
эениш мигйасда танынмасынын бир сябяби дя халг шаири Сямяд Вурьунун
«Вагиф» пйеси олмушдур. Чцнки, аталар демишкян «йцз ешитмякдянся, бир
эюрмяк файдалыдыр».
323
Бунунла ялагядар истярдим ки, Газаьын, Аьстафанын бцтцн
мяктябляриндя дийаршунаслыг музейляри йарадылсын вя щяр кяндин юз интелект
йетирмяси щаггында ятрафлы мялумат топланыб щямин дийаршунаслыг
музейляриндя мущафизя едилсин. Шцбщясиз, беля мяктябляримиз аз дейил, лакин
бунларын сайыны даща да артырмаг лазымдыр. Мящз беля аз юйрянилян
сяняткарларымыздан бири дя йанвар аынын 1-дя 1883-жц илдя Газаьын
Щцсейнбяйли кяндиндя дцнйайа эюз ачмыш Абдуллабяй Диванбяйоьлудур. О,
илк тящсилини Газахда алмыш олса да, юз тящсилини Гори шящяриндя тясис олунмуш
Загафгазийа мцяллимляр семинарийасында давам етдирмишдир. Вязиййятинин
ажынажаглы олмасына бахмайараг тящсилдян галмамышдыр. Чцнки он ики
йашында икян онун атасы вяфат етмишдир.
Семинарийада охуйаркян рус дилини мцкяммял юйрянмиш, щятта бир сыра
рус вя Авропа йазычыларынын ясярлярини дя мцталия етмиш, онларын йарадыжылыьы
иля йахындан таныш олмушдур. Еля щямин иллярдян дя ядяби йарадыжылыьа
башламышдыр.
Абдуллабяй 1903-жц илдя Гори Семинарийасыны битиряркян ону
Ажарыстана эюндярирляр. Бир мцддят Ажарыстан торпаьында мцяллимлик едир.
1904-жц илдя Бакыйа эяляряк мцяллимлик фяалиййятини бурада давам етдирир,
ейни заманда йарадыжылыьындан да галмыр. Вя юмрцнцн сонуна дяк бурада
йашайыб йарадыр. Йазмыш олдуьу ясярлярини- «Ябдцл вя Шащзадя», «Илан»,
«Фящля», «Ярдой дяряси», «Жан йаньысы» адлы щекайя вя романларыны Бакыда
няшр етдирир.
Азярбайжанда илк демократик республика йаранаркян Абдулла бяй
бюйцк щявясля ишя эиришир, Мцсават щюкцмятиндя фяалиййят эюстярир. Харижи
ишляр назирлийиндя тяржцмячи олур, йарадыжылыьындан да галмыр. О ейни
заманда али тящсил алмаг фикриня дцшцр. Мцсават щюкцмяти тяряфиндян илк
дяфя тясис едилмиш дювлят унивеситетинин тарих факцлтясиндя охуйур вя 1925-жи
илдя щямин факцлтяни битириб, бир мцддят маариф сащясиндя хидмят эюстярир.
Цмумиййятля, мцхтялиф вязифялярдя чалышан Абдулла бяй ейни заманда
мятбуатда да мцнтязям чыхыш едир, «Дан улдузу», «Жянэ», «Жан йаньысы»
ясярляри охужунунун бюйцк ряьбятини газаныр.
Диванбяйоьлу енйи заманда эюзял фолклоршунас вя етнограф олмушдур.
О, халгдан топладыьы етнографийа вя фолклора аид материалларыны «СМОМПК»
топлусунун сящифяляриндя вя дюврц мятбуатда чап етдирмишдир. О, ейни
заманда Азярбайжан дювлят Елми-тядгигат институтунда етнографийа
шюбясинин мцдири олмушдур. Онун Азярбайжан тарихиня аид тядгигат ясярляри
инди дя юз ящямиййятини итирмямишдир. Онун Азярбайжан хяритясинин
йарадылмасындакы хидмяти дя унудулмаздыр.
Абдулла бяй франсыз дилини мцкяммял юйрянмиш, вя бу дилдя Ъан Ъак
Руссону, Стендалы, Виктор Щцгону вя башга франсыз йазычыларынын ясярлярини
дюня-дюня охумушдур. Тядгигатчыларымызын дедийиня эюря, бу бюйцк
йазычынын бюйцк шющрят тапмыш
«Жан йаньысы» романында адларыны
чякдийимиз йазычыларын тясири щисс олунур. Романда бизим даьлар гызы
Ругиййянин тцрк оьлу Ящмядля олан чох мараглы мящяббят мажярасындан
данышылыр. Эянж вя эюзял Ругиййяни бу даьларда эюрцб севмиш, сонра ися юз
324
вятяниня дюнмцш Ящмяд нахяляф ямяллярля бу эюзял гызы сарсытмыш, онун
вахтсыз юлцмцня сябяб олмушдур. Лакин бу юлцмдян сонра пешиманчылыг
чякян Ящмяд чюлляря дцшцб дяли, диваня олур, дярвиш сифятиля отуз ил сярэярдан
щяйат кечирир.
Бу эюзял сяняткар 1936-жы илдя анадан олдуьу йанвар айынын 6-да Бакы
шящяриндя вяфат етмиш вя орада дяфн олунмушду.
Азярбайжан ядябиййаты тарихиндя юзцнямяхсус бир йер тутан Абдулла
бяй Диванбяйоьлу халгымызын гялбиндя даим йашайажагдыр. Арзу едярдик ки,
Газаьын ялагядар тяшкилатлары бу эюзял йазычынын юз вятяниндя адыны мцяййян
бир мяктябдя вя йа йени салынмыш кцчялярдя ябядиляшдирсин. Щеч олмаса юз
доьма кяндиндя бцстцнцн гойулмасына наил олсунлар. Ялбяття, бу, эяляжяк
нясилляря дя юрняк оларды.
1 йанвар 1993-жц ил.
АЬАЛАР БЯЙ ГИЙАСБЯЙЛИ.
1876-жы илдя Гори шящяриндя ачылмыш Загафгазийа Мцяллимляр
Семинарийасынын вя щабеля онун няздиндя 1899-жу илдя тясис едилмиш
Азярбайжан бюлмясинин цмумгафгазийа халгларынын, о жцмлядян
Азярбайжан халгынын тарихиндя чох мцвяффягиййятли ролу олмушдур. Эюркямли
шяхсиййятляримиздян олан Фирудин бяй Кючярли, Цзейир Щажыбяйов, Няриман
Няриманов, Жялил Мяммядгулузадя вя башгалары бу мяктябин мязунлары
олмушлар. Бунлардан башга бир сыра мцяллимляр ордусу бурада тящсил алмышлар
ки, онлар Азярбайжан маарифинин инкишафында бюйцк хидмят эюстярмишляр.
Сяфярялибяй Вялибяйов, Ряшидбяй Яфяндийев, Мащмудбяй Мащмудбяйли,
Жамо Жябрайылбяйли вя башгалары бу жящятдян даща чох фяалиййят
эюстярмишляр.
XIX ясрин яввялляриндя юз шаирляри иля танынмыш Газах Эянжя, Гарабаь
ханлыгларынын вя Эцржцстан чарлыьынын диггятини юзцня жялб етмишдир. XIX
ясрин сонларында дини мяктяблярля йанашы, йени цсул мяктябляри дя Газахда
фяалиййят эюстярмишдир. Эцржцстандакы Гори семинарийасыны битирмиш онларла
мязунлар, о жцмлядян, Аьалар бяй Гийасбяйли, Осман Яфянди, Мухтар бяй
Гийасбяйли, Сялим Яфянди кими эюркямли халг мцяллимляри Газах мащалында
мяктябляр тясис едяряк эюзял вя савадлы кадрлар йетишдирмишдир. 1981-жи илдя
Гори Семинарийасынын мязуну олмуш эюркямли ядибимиз Фирудин бяй
Кючярлинин бюйцк сяйи нятиъясиндя Семинарийанын Азярбайжан шюбяси Газаьа
кючцрцлмцшдцр. Республикамызда щеч бир али мяктяб олмадыьы бир вахтда
Газах Семинарийасынын бцтцн республикамыза, щям дя Ермянистанын вя
Эцржцстанын азярбайжанлылар йашайан районлары цчцн дя кадрлар щазырламасы
бюйцк бир тарихи щадися олмушдур.
Юз фяалиййятляри вя педогоъи ишляриля йанашы, Гори Семинарийасы
мязунларынын XIX ясрин сонларында вя XX ясрин яввялляриндя Азярбайжан
фолклорунун топланмасында да бюйцк хидмятляри олмушдур. Онларын
топладыьы материаллар о заман Тифлисдя няшр олунан «СМОМПК»
мяжмуясинин сящифяляриндя няшр олунур вя йахуд айрыжа китабча шяклиндя
бурахылырды. Беля зийалыларымыздан бири дя Аьаларбяй Гийасбяйли олмушдур.
325
Аьалар Йусиф оьлу Гийасбяйли мяним ана бабамдыр. О, 1874-жц ил
август айынын 14-дя индики Газах районунун Аькюйняк кяндиндя анадан
олмушдур. Илк тящсилини гоншу Даькясямян кяндиндя алмыш, икисинифли ибтидаи
мяктяби битирмишдир. Атасы Йусиф бяйин кюмяклийи иля Эцржцстандакы Гори
шящяриня эетмиш вя 1890-жы илдя Загафгазийа Семинарийасынын нязлиндя хцсуси
ибтидаи мяктябя гябул олунмушдур. Щазырлыг шюбясини баша вуруб 1893-жц
илдя Семинарийанын ясас шюбясиня эирмишдир. Семинарийанын сон курсунда
охуйаркян евляриндя баш верян щадися иля баьлы яризя вериб Ажарыстана
мцяллим тяйин едилмишдир. Ишлядийи реэионда Тцркийянин Ийдир гясябясиндян
олан Мяммядкярим бяйин аиляси иля йахындан таныш олмуш, Мяммядкярим
бяйин гызы Сякиня ханымла аиля щяйаты гурмушдур. Мяммядкярим бяйин
арвады Зейняб ханым юз гызынын беля бир савадлы, аьыр тябиятли бяйя эетмясиня
севинмиш вя онлара хейир-дуа вермишдир. Мяммядкярим бяйин гызы Сякиня
ханымдян башга цч оьлу олмушдур. Бюйцк оьлу Мяммядщясян, ортанжыл
оьлу Мяммядщцсейн, кичик оьлунун ады ися Исмайыл иди. Онлар Аьаларбяйля
щям гощум, щям дя йахын дост олмушдулар.
Атасы Йусиф бяйин юлцмцндян сонра Аьаларбяй арвады Сякиня ханымла
бирликдя Газаьа эялир вя бир мцддят бурада йашайырлар. О, вахтиля охудуьу
Дашкясямян кянд ибтидаи мяктябиндя мцяллим ишляйир. Щяддиндян артыг
севиб, щюрмят бяслядийи Сякиня ханымла мяслящятляшиб яввялжя Гарабаьа,
сонра Шякийя эялиб мцяллимлик едир.
1895-жи илдян педогоъи фяалиййятя башлайан Гийасбяйли 22 иллик мцяллимлик
фяалиййяти нятижясиндя онларла азярбайжанлы балаларына рус дили тялими вермиш,
юз шаэирдляринин бу дили йахшы юйрянмяси цчцн бюйцк сяй эюстярмишдир. Лакин
онун фяалиййяти бунунла битмир. Аьаларбяй мцяллимлик етдийи районларда
халгла йахындан ялагя сахламыш, Азярбайжан халг наьылларыны, рявайят вя
яфсанялярини топлайараг йазыйа алмыш вя о заман «СМОМПК»ын
сящифяляриндя няшр етдирмишдир. Бунларын сырасында «Щажы Яли», «Тярбийяли
гыз», «Вяфасыз арвадла вяфалы эялин», «Шащ Аббас вя Фяраъ» адлы наьыллар юз
мязмуну вя мащиййяти етибариля мараглы вя ящямиййятлидир. Тярбийяви
характердя олан бу ясярлярдя варлыларын, голузорлуларын, халгы жящалятдя
сахлайан дин хадимляринин ийрянж ямялляри вя саиря тянгид олунур. Феодал
жямиййятинин йцксяк тябягядян олан сатгын шяхсляри ифша едилир. Зящмяткеш
халгын фяалиййяти ися алгышланыр.
Мясялян, «Щажы Яли» наьылында дейилир ки, Щажы Яли адлы жаван бир оьлан
Ругийя адлы бир гызла евлянир. Ругийя чох эюзялдир. Беш ил кечир, амма
онларын ювлады олмур. Щажы Яли Мяккяйя эедир ки, Аллаща дуа едя, бялкя
онларын да ювлады ола. Бунларын Сяням адлы чох аьыллы бир гаравашлары вар.
Щажы Ялинин сяфярдя олмасындан истифадя едян Бюйцк хан Ругиййянин
намусуна тяжавцз етмяк истяйир. Бу мцнасибятля гожа бир гарыны онун
йанына эюндярир. Гары ися йаландан Ругиййяни алдадыр ки, оьлума той
ейляйирям, эялмишям сяни апарам. Бу щийляни башга дцшян аьыллы Сяням дейир:
-Ханым, эедирсян эет, анжаг горхурам сян дя Жейран кими юз ишиндян
пешиман оласан!
326
Ханым Жейранын ня цчцн пешиман олдуьу иля марагланыр. Сянямя дя еля
бу лазым иди. Наьылы данышмагла Ханымын башыны гатыр вя ону йолундан
сахлайыр. Вахт эялиб тамам олур. Щажы Яли эялиб чыхыр. Беляликля, аьыллы Сяням
юз ханымыны Бюйцк ханын пянжясиндян гуртарыр.
Эюрцндцйц кими, бурада Щажы Ялинин аьыллы гаравашы Сянямин фяалиййяти
алгышланыр, варлы тябягянин нцмайяндяси олан Бюйцк ханын пис щярякятляри ифша
едилир.
А. Гийасбяйлинин бу гябил наьыллары топламасы да тясадцфц дейилдир. О,
зяманясинин ачыгэюзлц вя габагжыл зийалысы кими ядалятсизлийя гаршы нифрят
етмякля, ядалят уьрунда мцбаризяни алгышлайыр.
Аьаларбяйин дцнйанын йаранмасы щаггында топладыьы рявайят вя
яфсаняляр дя мараглыдыр. Бу рявайятлярдя халгын узун юмцр сцрмяк арзусу,
йашамаьа мане олан манияляр, тябиятин йаранмасы щаггында мцлащизяляри,
щейванат алями барядя инсан тясяввцрляри вя саир якс олунмушдур.
Аьаларбяй Гийасбяйли ишлядийи районларын йерли ящалисинин адят-яняняляри
иля дя марагланмыш, онлары да гялямя алмышдыр. Мясялян, 1902-жи илдя ону
Шяки районунун Падар кянд мяктябиня тяйин едирляр. Халгын адят-яняняляри
иля марагланан Аьаларбяй бу адят-яняняни дяриндян юйрянир вя «Нуха
гязасы мцсялманларынын той адятляри» адлы ясярини йазыр вя ясярини рус дилиндя
чап етдирмяйя мцвяффяг олур. («СМОМПК» 31, сящ 177)
Бундан башга Эянжя гязасынын Зийадлы кянд мяктябиндя мцдир
ишляркян йерли халгла йахындан ялагядя олмуш, онларын тарихи иля марагланыб
юйрянмиш вя «Эянжя гязасынын Зийадлы кянди» адлы тарихи очеркини йазмышдыр.
Йахшы тядгигатчы вя педогог олан Гийасбяйли даща бир сыра мараглы
ясярляр йазмышдыр. Лакин юмрцнцн сон вахтларында баш вермиш бир сыра
бядбяхт щадисяляр онун йарадыжылыг ишляриня мане олмушдур. Арвады Сякиня
ханым вахтсыз вяфат етмиш, цч ушаьы анасыз галмышдыр. Ушаглардан бири кюрпя
олдуьундан анасыз дюзя билмир, вяфат едир. Ики ушаьы саламат бюйцтмяк
цчцн ися, о, юз ямиси гызы Гызханымла евлянир. Лакин вахтсыз юлцм бу эюзял
инсаны 44 йашында икян щяйатдан айырыр. О, 1918-жи илин пайызында вяфат едир.
Тядгигатчы алим, фолклоршунас, етнограф вя педогог олан Аьаларбяй
Гийасбяйли Азярбайжанын ижтимаи щяйатында фяал иштирак етмишдир. Онларын
хатиряси бизим цчцн язиз вя унудулмаздыр.
«Шящрийар» гязети. 8 апрел 1993.
РЦСТЯМ РЦСТЯМЗАДЯ ЙЦЗЛЯРЛЯ ЕЛМИ, ПУБЛИСИСТ
ЙАЗЫЛАРЫН МЦЯЛЛИФИДИР
ЧАП ОЛУНМУШ КИТАБЛАРЫ.
327
«Хяййат Мирзя» (Азярбайжан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1966)
Халг арасында юз эюзял няьмяляриля мяшщур олан Товуз районунун
Бозалганлы кяндиндя анадан олмуш ел шаири Хяййат Мирзя саз вя сюз
сяняткарлары арасында бюйцмцш лирик шаирдир. Шаирин йарадыжылыьынын ясасыны
мящяббят мювзусу тяшкил етмишдир. Халг ичярисиндян чыхмыш истедадлы сюз
сяррафынын шеирляри охужулара илк дяфя китаб шяклиндя Рцстям Рцстямзадя
тяряфиндян чатдырылмышдыр. Китаба хейли эярайлы, гошма, тяжнис, жыьалы тяжнис,
мцхяммясляри вя Хяййат Мирзянин Молла Жцмя, Исмайыл Катиб, шаир Вяли,
Ашыг Щцсейнля дейишмяляри топланыб чап едилмишдир.
«Короьлу нявяляри» (Бакы, «Эянжлик» 1967)
Бу китаба дахил едилмиш «Гачаг Кярям», « Гара Танрыверди», «Гандал
Наьы»» дастанларында 19 ясрин икинжи йарысында шющрят газанмыш, адларына
няьмяляр, яфсаняляр, рявайятляр, дастанлар гошулмуш ядалят мцжяссямяси олан
ел гящряманлары щаггында дастанлар топланмышдыр.
«Ябяди шющрят нцмуняси» («Елм» няшриййаты, Бакы, 1975)
Бюйцк Вятян мцщарибясинин фашист Алманийасы цзяриндя гялябянин 30
иллийи мцнасибятиля йазылмыш бу ясяр Бюйцк Вятян мцщарибясинин гящряманы
Камал Аьамирзя оьлу Гасымова щяср олунмушдур.
«Ялимярданлы Ашыг Няжяф» («Эянжлик» Бакы 1979)
Китабда Товуз районунун Ялимярданлы кяндиндян олан Азярбайжан
ашыгларынын биринжи вя икинжи гурултайынын иштиракчысы 1973-жц илдян Йазычылар
Бирлийинин цзвц ашыг Няжяфин щяйат вя фяалиййяти гялямя алынмыш шеирляри
топланараг няшр едилмишдир. Китаба «юн сюз» йазылмыш, эярайлы, гошма, тяжнис,
мцхяммяс, ики щяжв, цч дейишмя, дюрд диваны дахил едилмишдир.
«Ел гящряманлары халг ядябиййатында» («Эянжлик», Бакы, 1984)
«Ел гящряманлары халг ядябиййатында» китабына филолоэийа елмляри
доктору Исрафил Аббасов юн сюз йазмышдыр. И.Аббасов китаб щаггында
демишдир: «Шцбщясиз ки, бу китаб халг дастанлары юз ашыг йарадыжылыьы иля
мяшьул олан мцтяхяссисляря йахындан кюмяк эюстяряжяк. Азярбайжан
епосшунаслыьыны йени фикирлярля зянэинляшдиряжякдир. Ел гящряманларындан сюз
ачан бу ясяр эянжляримизин мяняви тярбийясинин йениляшмясиндя дя мцщцм
ящямиййятя маликдир».
«Мящяббят дастанлары» («Эянжлик» Бакы 1981)
Бу китаба дахил олан дастанлар ясасян орта ясрлярдя йаранмыш, феодал
патриархал
Азярбайжанында
гадын
щцгугсузлуьуну,
деспотизми,
юзбашыналыьы, ейни заманда орта яср эянжляринин азад севэи, азад вя гаршылыглы
мящяббят щаггында арзу вя истяклярини тяряннцм едир. Цмумиййятля, улу
бабаларымызын, няняляримизин эюзял адят-яняняляри, бизя тювсийя етдикляри саф
мящяббят, вятянпярвярлик, гящряманлыг ара вуранлара, залымлара нифрят
китаба дахил едилян дастанларда юз яксини тапмышдыр.
328
«Ашыг рявайятляри» («Эянжлик», Бакы, 1988)
Мцяллиф китаба йаздыьы юн сюздя гейд едир ки, китаба дахил етдийимиз
эюркямли ел сяняткарларындан Ашыг Ялясэярин, Эюйчяли ашыг Мусанын, долу
Мустафанын, ашыг Бящрамын «Зярзябилли ашыг Мящяммядин, Молла Жуманын,
Бозалганлы ашыг Щцсейнин, Щцсейн Шямкирлинин, шаир Жавадын, Гямли
Щцсейнин йарадыжылыьы иля баьлы олан рявайятляр илк дяфядир ки, няшр олунур.
Бурада топланан рявайятлярин алтысы ашыг Ялясэярин ады иля баьлыдыр. Лакин
бунларын щеч бири «Ашыг Ялясэяр» (1963) китабына дахил едилмямишдир. Бу
рявайятлярин биринжи нювбядя Ашыг Ялясэяр йарадыжылыьынын даща ятрафлы
юйрянилмясиндя бюйцк ящямиййяти вардыр. Тярбийяви характеря малик олан бу
рявайятляр щям дя мараглы сянят нцмуняляридир.
«Йедди дастан» («Азярняшр», Бакы, 1989)
Гачаглыг щярякаты йалныз Азярбайжанда дейил, дцнйанын щяр йериндя
мювжуд олмушдур. 18-19 ясрлярдя демяк олар ки, гачагчылыг Авропанын
яксяр юлкяляриндя, Йахын Шяргдя вя Асийада кцтляви бир шякил алмышды.
Инэилтярядя Робен Щуд, Словакийада Йаношин вя Михала Вдовтса,
Тцркийядя Гара Чакычы, Украйнада Довбуш, Кармелйук, Эцржцстанда
Мрабдлы Арсен, Азярбайжанда Молла Нур, Гара Танрыверди, Дяли Алы вя
башгалары юз дюврцндя халгын ряьбятини газанмышдыр. Мящз она эюря дя халг
юз щавадарлары щаггында няьмяляр гошмуш, щекайяляр, наьыл вя дастанлар
йарадараг жясур бир гящряман кими онларын адларыны бу халг инжиляриндя
ябядиляшдирмишдир. Халгын щавадары, ядалятли щаким, дар эцндя инсанларын
кюмяйиня чатан бир вятянпярвяр кими тясвир олунурлар.
«Ашыг щцсейн Шямкирли» («Йазычы» Бакы 1991)
19 яср ашыг йарадыжылыьымызын ян мящсулдар дюврляриндяндир. Бу дюврдя
йашайыб-йаратмыш гцдрятли ел сяняткарларындан бири дя Шямкирли Ашыг
Щцсейндир. Мцяллиф юн сюздя академик Щямид Араслынын Шямкирли Ашыг
Щцсейн щаггында фикрини дя гейд етмишдир. Щ.Араслы демишдир: «Х1Х ясрдя
йетишян ашыглар ичярисиндя Шямкирли Ашыг Щцсейнин йарадыжылыьы мцщцм йер
тутур. Ашыг Щцсейн Шямкир районунун Гапанлы кяндиндя анадан олмушдур.
Тяхминян Х1Х ясрин яввялляриндя доьулмуш вя сонларына гядяр йашамышдыр.
Щцсейнин эюзял сяси, мяжлис кечирмяк габилиййяти олмагла бярабяр, сюз
демякдя дя, йарадыжылыгда да ясринин габагжыл сяняткары иди».
Китаба ашыьын эениш охужу кцтлясиня щяля мялум олмайан бир сыра лирик
шерляри, мцкяммял «Щцсейн Рейщан» дастаны, «Бяй Чобанла ящвалаты» дахил
едилмишдир. Шцбщясиз бу китаб ашыьын анадан олмасынын 180 иллик йубилейиня ян
йахшы щядиййя олажагдыр.
«Хатиряляр». Бакы 1998.
Китаб мцяллифин 65 иллик юмцр йолундан бящс едир. Бурада танынмыш елм
хадимляри иля чякдирдийи шякилляр, щяйат вя фяалиййяти иля баьлы йазылар, халг шаири
329
С.Вурьун вя тялябя йолдашы олмуш алим, ижтимаи дювлят хадими Шыхяли
Гурбанов щаггында хатиряляр дярж олунараг охужу кцтлясиня чатдырылмышдыр.
«Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанлары» («Няшриййат Полиграфийа
Бирлийи» Эянжя 1998)
Китаба профессор Баьы Баьыров «Эюркямли фолклоршунас, наращат
тядгигатчы адлы юн сюз йазмышдыр. Баьыр мцяллиф демишдир «Азярбайжан тарихи
гящряманлыг дастанлары» илк дяфядир ки, тядгиг олунур. Онун бу эцня кими
юйрянилмясинин бир сыра сябябляри вардыр. Бу сябяблярдян ня башлыжасы будур
ки, халгымызын йаратмыш олдуьу бу бядии-естетик, ижтимаи-тарихи ящямиййятя
малик олан сюз инжиляри лазымынжа топланмышдыр. Мящз йазыйа алынмадыьы цчцн
дя ону тядгиг етмяк мцмкцн олмамышдыр. Лакин сон 30 ил ярзиндя бу
сащядя хейли иш эюрцлмцшдцр.
Ясрляр кечдикжя юзцмлямя даща да тякмилляшир вя беляликля, щяр халгын
юз милли мянявиййатына чеврилир. Мящз «Короьлу» дастаны да бу гябир
епослардандыр. Вя онун юзцндян сонра бир сыра гящряманлыг дастанларынын
йаранмасына чох бюйцк тясири олмушдур. «Гара Танрыверди», «Гачаг Няби»,
«Сяттар хан», «Камал», «Пящляван Исрафил» дастанлары бу гябилдяндир. Бу
дастанларын апарыжы гящряманлары юзлярини Короьлуйа бянзядир. Дюйцшлярдя
бязян силащдашларына мащны иля мцражият едир. Дцшмяня щярбя-зорбаны
гошма иля дейир, халглары бирлийя, достлуьа чаьырыр. Бир сюзля, Короьлуну
юзляриня баба, юзлярини ися Короьлунун нявяси щесаб едирляр. Дастан
йарадыжылары юз дастанларыны йарадаркян «Короьлу» дастанындан
бящряляндиклярини эюстярирляр. Она эюря дя щямин дастанлардан ян чох
«Короьлу» ятри эялир.
Эярэин ямяйин, жидди ахтарышларын бящряси олан бу дастанлар муасир
дюврдя эянж няслин яхлаги эюрцшляринин вя естетик зювгцнцн формалашмасында
мцщцм ящямиййятя маликдир».
«Азярбайжан шифащи халг йарадыжылыьынын юйрянилмясиня даир методик
эюстяриш», Кировабад 1977.
Китабы профессор Баьыр Баьыров беля гиймятляндирмишдир: «Тягдирялайиг
жящятлярдян бири дя будур ки, профессор Рцстям Рцстямзадя шифащи халг
ядябиййатыны юйрянмяк, тядгиг етмяк, бунлары китаб шяклиндя эениш охужу
кцтлясинин истифадясиня вермякля иш битмиш щесаб етмир. О щям дя беля бир
зянэин ирсин халгын малы олмасы, тяблиьи сащясиндя дя наращатлыг кечирир, Ян
цмдяси дя будур ки, чохларына нясиб олмайан бир миссийаны йериня йетирир. О
да халг ядябиййаты нцмунялярини эениш тялябя кцтлясиня нежя мянимсямяк
мясялясидир. Бунун цчцндцр ки, Р.Рцстямзадя щяля 1977-жи илдя «Шифащи халг
ядябиййатына даир» адлы методик вясаит щазырлайарага тялябялярин истифадясиня
вермишдир. Щямин методик вясаитдя али мяктяб програмларына уйьун олараг
халг ядябиййатынын мювзулар цзря тялябяляр тяряфиндян мянимсянилмяси
йоллары эюстярилир, али мяктябляря йенижя гядям гоймуш эянжляря бир сыра
файдалы тювсиййяляр верилир».
330
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
Дярж олунмуш шеирляри вя мягаляляри, очеркляри.
«Азярбайжан эянжляри» гязети.
«Фяалиййятсиз катиб» 30 нойабр 1949.
«Драм дярняйи» 17 феврал 1950.
«Отуз» ил шеир апрел 1947.
«Вятянин» шеир апрел 1949.
«Сяняткарын щцзуруна» 1947.
«Катиб пис ишляйир» 26 апрел 1950.
«Сяйащятя щазырлашыр» 12 май 1950.
«Комсомолун иши» 28 ийун 1950.
«Унудулмуш мяктяб» 2 август 1950.
«Йени идман мейданчасы» 19 август 1950.
«Йени тяшкилат» 4 октйабр 1950.
«Китабхана тяшкил едилмишдир» 2 феврал 1951.
«Аьаж якмишляр» 2 март 1951. Н27.
«Якинин габагжыллары» 12 апрел 1951.
«Габагжыл бригада» 30 май 1951.
«Тарла дцшярэяси» 13 ийун 1951.
«Мяктяблилярин фяаллыьы» 8 ийул 1951.
«Эянж щявяскарлар» 20 ийул 1951.
«Ушаг евиня щядиййя» 29 ийул 1951.
«Памбыг тарлаларында»5 август 1951.
«Кянд тикинтиляри» 26 август 1951.
«Комсомолчу тяшвигатчылар» 24 август 1951.
«Башланмыш иши баша чатдырмалы» 7 сентйабр 1951.
«Щяр щектардан 60 сентнер» 9 сентйабр 1951 Н109.
«Аьстафа мядяниййят евиндя» сетйабр 1951. Н111.
«Юзфяалиййят дярняйи» 12 сентйабр 1951 Н 123.
«Мяктябдя идман мейданчасы» 18 нойабр 1951.
«Абуня йазыланлар» 7 декабр 1951.
«Колхоз китабханасы» 26 декабр 1951.
«Эянжлярин сийаси тящсилиня фикир верилмир» 28 декабр 1951.
«Щяр щектардан 22 сентнер тцтцн» 28 май 1952 Н63.
«Мяктябли идманчылар» 30 май 1951 Н64.
«Ел йардымы бюйцк гцввядир» 22 ийун 1952.
«Гящряманын сащясиндя» 6 ийул 1952.
«Йени ушаг бахчасы» 25 ийул 1952.
«Щазырлыг ишлярини сцрятляндирмяли» 27 ийул 1952.
«Сащя совкадан тямизлянмишдир» 1 август 1952.
«Дярняйин ишиня рящбярлик едилир» 15 август 1952.
«Памбыг тарлаларында» 31 август 1952.
«Рус дилини юйрянирляр» 12 октайбр 1952.
«Республиканын памбыг тарлаларында» 19 октйабр.
331
42.
«Китабхананын сяййар шюбяляри» 22 октйабр 1952.
43.
«Бостан йери» (сатира) 11 феврал 1953 Н17.
44.
«Пионер тяшкилатына рящбярлик едилмир» 1 март 1953.
45.
«Бюйцк сынаг гаршысында» 16 май 1954.
46.
«Колхоз тарлаларында» 11 ийун 1964.
47.
«Габагжыл эянжляр бригадасы» окйабр 1954.
48.
« Мцхбир мяктублары хцласяси» ийун 1956.
49.
«Йарыш габагжыллары» 4 нойабр 1956. № 133.
50.
« Идман габагжыллары» 1959
«Коммунист» гязети.
51.
«Тижарят эенишлянир» йанвар 1950.
52.
«Шосе йолу» ийун 1950.
53.
«Габагжыл мешя идаряси» 6 октйабр 1951. №180
54.
«Юмяр Эцлмяммядов» 2 август 1951.
55.
«Ижтимаи иашя мцяссисяляриня диггяти артырмалы» 7 апрел
1956.
«Азярбайжан пионери» гязети.
56.
«Пионерлярин йай дцшярэяси» ийун 1948.
57.
«Мян рус дилини юйрянирям» 12 декабр 1949.
58.
«Синифдя ижлас» апрел 1950.
59.
« Бюйцк мящарятля баш мягаля» 7 окйабр 1950.
60.
«Алма баьы» 18 нойабр 1950.
61.
«Алты фянн дярняйи» 16 декабр 1950.
62.
«Фяал пионер» 23 декабр 1950.
63.
«Йени ил арзулары» 31 декабр 1950.
64.
« Коммунизмя эедирик биз» (шеир) 31 декабр 1950.
65.
«Шаумйан колхозунда» 14 ийул 1951.
66.
«Фото монтаъ» 31 декабр 1951.
67.
« Манга вя дястялярдя» (Пирли мяктяби) 31 август 1952.
68.
«Илк бар» 24 март 1953.
69.
«Тяшяккцр алмышлар» 26 ийун 1953.
70.
«Електрик стансийасына екскурсийа» (баш мягаля) 8 декабр
1953.
71.
«Тяжрцбя сащясиндя» 3 феврал 1956.
72.
«Ялачы шаэирдляр» 27 декабр 1956.
«Коммуна йолу» гязети (Газах району) Шерляри
73.
«Ейлярям» (шеир) 13 сентйабр 1958.
74.
«Комсомол» (шеир) 29 октйабр 1958.
75.
«Сизин ялляриниз чох шей гуражаг» (шеир) 23 нойабр 1958.
76.
«Сянин мящяббятинля» (шеир) 16 йанвар 1959.
77.
«Тялясмирям мян щяля» (Шер) 10 феврал 1960.
78.
«Шатырчынын шикайяти» (сатирик Шер) 15 апрел 1960.
79.
«Байрамыныз мцбаряк» (шеир) 27 апрел 1960.
80.
« Даныш, Яли ями, даныш..» (мягаля) 22 апрел 1960.
81.
«Гожанын суалы» 12 август 1960.
332
82.
«Гардаш Эцржцстан» 12 май 1960.
83.
«Хош кечир щалы завмаьын» 14 декабр 1960.
84.
«Достум ешгя дцшцб» 25 май 1960.
85.
«Нейляйим» (зарафатйана) 1947.
86.
«Отуз ил» 1947.
87.
«Вятянин» 1947.
88.
«Сяняткарын щцзуруна» 1947.
89.
«Совет ордусуна иттищаф едирям» 1947.
90.
«Йунан гатилляриня» 1948.
91.
«Байрам мцнасибятиля» 1949.
92.
«Рящбяря» 1949.
93.
«Ленинградын тярифи» 7 нойабр 1949.
94.
«Азярбайжан» 12 апрел 1948.
95.
«Апрелим» 27 апрел 1948.
96.
«А даьлар» 1947.
97.
«Минэячевирли достума» 2 март 1947.
98.
«Гящрямана» 20 феврал 1948.
99.
«Унут дярд гями» декабр 1949.
100.« Бязянир» нойабр 1947.
101. «Азярбайжан» 28 апрел 1948.
102. «Декабрын 21-дя» 21 декабр 1949.
103. «Гафгаз» декабр 1947.
104. «Йурдум» апрел 1948.
105. «Йайлаг» апрел 1948.
106. «А,май байрамы» апрел 1948.
107. «Фящля гардашыма» апрел 1948.
108. «Йайлаьын» ийул 1948.
109. «Шаир достума» май 1948.
110. «Ленинград» 10 сенйабр 1948.
111. «Мян демишям» 1947.
112. «Гызыл ордунун ил дюнцмц» 21 феврал 1947.
113. «Бащардыр» март 1947.
114. «Юмцр баьчасы» май 1947.
115. «Бащарын тясвири» 25 март 1947.
116. «Тябризли гардашыма» 10 май 1950.
117. «Достума» 25 октйабр 1949.
118. «Азярбайжан» 13 май 1950.
119. «Мяним арзум» 30 декабр 1951.
120. «Сяс веряк» 1947.
121. «Арзума чатдым» 25 декабр 1950.
122. «Ейлярям» 12 сентйабр 1958.
123. «Азярбайжан» апрел 1950.
124. «Клуб» 1950
125. «Мцражият» 1950
126. « Шяфяг парлайажаг» 25 декабр 1950
333
127. «Хатиря» 5-6 феврал 1948.
128. «Анамын сюзц» 25 йанвар 1950.
129. «О, йашайажагдыр» 1946.
130. «Балажа гящряман» 1948.
131. «Шаир Сямяд Вурьуна мяктуб» 15 октйабр 1946.
132. «Достум Яли Тудяйя» 4 апрел 1945.
133. «Бизим кянд» 20 феврал 1951.
134. «Бащарда» 28 феврал 1947.
135. «Сталин йолдаша» 1946.
136. «Низами Эянжяви» 10 апрел 1947.
137. «Иэид пионер» 1950.
138. «Сяс веряк» Шер. 1948.
139. «Шаир вя мящяббят» 28 феврал 1947.
140. «Елляр сонасы» 1947.
141. « Вятян гызлары» 1947
142. «Сизин ялляриниз чох шей гуражаг» 1947
143. « Гялбин сюзц» 1947
144. «Сяадят няьмяси» 15 феврал 1947
145. «Достумун сюзц» 1947
146. «Гарышыг сюз» Шер 1947
147. «Дямирчи достума» Шер феврал 1948.
148. «Икинжи эюрцш» шер 9 май 1950.
149. «Бястякар» Шер апрел 1948.
150. «Аннама» 8 ийун 1948.
151. «Сяс веряк» 5 феврал 1951.
«Азярбайжан мцяллими»
152. «Габагжыл мцяллимлярин иш цсулуну юйрянирик» 24 март 1951.
153. «Имтащанлар гаршысында» 12 май 1951
154. «Рясм дярняйиндя» 1 нойабр 1951 №41.
155. «Нюгсанлара сон гоймалы» 10 феврал 1953
156. «Шаэирдлярин кюмяйиля» 1 нойабр 1956.
157. «Мцяллимлярин 21-жи гурултайынын материалларыны юйрянир» 8.3.59.
158. «Бу эцн илк дяфя» (Шер) 25 август 1964. (Гызы Щяйата итщаф едиб)
«Молодйоъ Азербайдъана»
159. «Комсомолскайа бригада» 30 август 1951
160. «Самодейателный худоъественный коллектив» 7 феврал 1954.
161. «Кянд йерляриндя кино хидмяти» 21 апрел 1954
162. «Заботливыйе хозйаева» 10 феврал 1956
163. «В молодйоънум бригаде» 30 март 1956
164. «Интиресные екскурсии» 13 май 1956
165. «Клуб.. без киноустановки» 19 феврал 1956
166. «Пакиза и йейо падруга» 20 йанвар 1967
«Азярбайжан Дямир Йолчусу»
167. «Йени вяд» 14 ийун 1952
168. «Мядини хидмят» 28 ийун
334
169. «Габагжыл йол бахыжысы» 12 октйабр 1954.
170. « Йол тямир олунмушдур» октйабр 1964.
171. «Габагжыл йол мянтягяси» март 1956.
172. «Саз йол уьрунда» 5 апрел 1956.
173. «Габагжыл стансийа ишчиляри» 3 апрел 1956.
«Ядябиййат» гязетиндя
174. «Газах» (шеир) 24 май 1947.
«Мцбариз» (Аьстафа)
175. «Мяктябляр памбыг тарлаларында» 2 декабр 1952.
176. «Дювлятя памбыг тящвили планыны тезликля йериня йетирмяли» 17
декабр 1952.
177. «Тезликля тядбир эюрцлмялидир» 31 декабр 1952.
178. «Партийамызын 19 гурултайынын гярарларыны юйрянирляр» 4 йанвар
1953.
179. «Аьаж якмишляр» 7 йанвар 1952.
180. «Кючвялли мяктябиндя» 8 йанвар 1952.
181. «Китабханаларын иши иля жидди мяшьул олмалы» 9 йанвар 1952.
182. «Эянж тябиятчиляри» 5 май 1954.
183. «Бригада сосиализм йарышында иряли эедир» 25 сентйабр 1955.
184. «Колхоз тарлаларында» 19 октйабр 1955.
185. «Бюйцк байрам шяряфиня йарыш эенишлянир» 16 октйабр 1955.
186. «Сядрин мяслящяти» (сатира) 9 октйабр 1955.
187. «Мяктяб тямир тяляб едир» 23 нойабр 1955.
188. «Мал дювриййяси планыны 128 фаиз йериня йетирилмишдир» 5.2.56
189. «Почта йахшы ишляйир» апрел 1956.
190. «Ашот мяням- мянямлик едир» 13 ийун 1956.
191. «Нюгсанлар тянгид едилди» 5 декабр 1956.
192. «Мяктяб китабханасы йахшы ишляйир» 9 декабр 1956.
193. «Стансийа йашыллашдырылыр» 10 декабр 1956.
194. «Хулиганлар жязаланды» декабр 1956.
195. «Мяктяб йашыллашдырылыр» 1957.
196. «Габагжыл бригада» 1957.
197. «Эянж нясил щаггында бюйцк гайьы» 4 йанвар 1959.
198. «Тяшвигатчы мцяллимляр» феврал 1959.
«Эянжя Коммунисти» гязети.
199. «Клуб йарытмаз ишляйир» 11 феврал 1953.
200. «Колхозчу эянжляр йахшы ишляйирляр» 28 феврал 1959.
201. «Мцяллимляр партийанын 19 гурултайынын гярарларыны юйрянирляр»
20 март 1953.
«Кирпи» гязети.
202. «Йеддииллик мяктябин алты директору» 15 йанвар 1953.
«Совет Эцржцстаны»
203. «Достлуг кюрпцсц» 12 май 1961.
204. «Тялясмирям мян щяля»
335
Елми –публисист вя тядгигат характерли мягаляляри, ядяби-тянгиди
йазылары.
205. «Ашыг йарадыжылыьы щаггында» кос. Йолу. 13 апрел 1962.
206. «Шифащи халг йарадыжылыьына даир» «Галибиййят байраьы», 12
август 1962.
207. «Гачаг Кярям щаггында» «Галибиййят байраьы», 28 август
1962.
208. «Шифащи хал йарадыжылыьынын нцмунялярини щифз етмяк» «Шрг
гапысы» Нахчыван 17 нойабр 1962.
209. «Гящряманлыг няьмяляринин тярбийяви ящямиййяти» «Азярбайжан
эянжляри» 13 феврал 1963.
210. «Гандал Наьы» «Галибиййят байраьы» Газах 16 нойабр 1963.
211. «Бозалганлы гачаг Танрыверди» «Галибиййят байраьы» 6 август
1963.
212. «Дяли Алы» «Кировабад коммунисти» 23 ийун 1963.
213. «Ашыьын сюзц» «Ядябиййат ижясяняти» гязети. 4 апрел 1964.
214. «Гящряманлыг унудулмур», Азярбайжан эянжляри, 22 декабр
1963.
215. «Шаир дямирчи» «Галибиййят байраьы» 24 август 1963.
216. «Доктор Зорэе» ссенариси щаггында ресензийа «Азярбайжан
эянжляри» гязети 2 октйабр 1964.
217. «Гафгазда гачаглар» «Азярбайжан эянжляри» 23 нойабр 1964.
218. «Юзцм вя юзцн» китабы щаггында «Азярбайжан эянжляри» 13
апрел 1966.
219. «Горки вя фолклор» «Кировабад коммунисти» 25 йанвар 1968
220. «Ялишир Няваи» Кировабад гязети 21 май 1968.
221. «Об устном нарадном творчестве- Байаты» «Лит.
Азербайджъан» ъур. Август 1964.
222. «Георические песни Азербайджанского народа» «Лит.Азерю»
ъурнал йанвар 1965.
223. «Глубокийе корни» йанвар 1965. «Лит.Азер» ъурнал.
224. «Гящряманлыг няьмяляринин поетик хцсусиййятляри»
«Азярбайжан» ъурналы март 1965.
225. «Максим Горки вя Гачаг Кярям щаггында» «Кировабад
коммунисти» 30 март 1968.
226. «Хяййат Мирзянин щяйат вя йарадыжылыьы» «Азярняшр» Бакы 1968.
227. «Гящряманлыг няьмяляринин тяснифи вя ъанр хцсусиййятляри»,
азярбайжан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр. Азярб.ССР.ЕА
няшриййаты. Бакы, 1966
228. «Ашыг Ялясэярля Ашыг Щцсейнин рявайяти» Ашыг Ялясэяр китабы
ЕА няшриййаты, Бакы 1963.
229. «Азярбайжан халг няьмяляринин ингилабдан сонра топланмасы,
няшри вя тядгиги щаггында» Азярбайжан шифащи халг ядябиййатына даир
китаблар. 3-жц китаб. ЕА няшриййаты, Бакы 1968.
336
230. «Гачаг Кярям вя кечмишдя гачаглар» ЕА-нын хябярляри
(Ядябиййат, дил вя инжясянят серийасы) №1 1968.
231. «Певеж народа» ъурнал. «Литературный Азербайдъан» №5 1972.
232. «Аьалар бяй Гийасбяйли» Елм вя Щяйат ъурналы. №10 1981.
233. «Мящяббят вя эюзяллик ашиги» (М.П.Вагиф щаггында)Кировабад
коммунисти. 22 нойабр 1968.
234. «Низами Эянжяви вя Ялишир Няваи» Кировабад коммунисти. 4
ийул 1968.
235. «Дирили Гурбан-72 шеир» (Араз Дадашзадянин китабына ряй)
Кировабад коммунисти. 1972.
236. «Гящряманлыг няьмяляри» Ядябиййат инжясянят гязети. 9 ийун
1972 (Ашыг» Ялясэярля Дяли Алы щаггында)
237. «Аббас Туфарганлы» Араз Дадашзадянин китабына ряй.
Кировабад коммунисти. 1973. 13 апрел.
236. «Сямими дуйьуларын тяряннцмц» Азад Талышоьлунун китабы
щаггында «Кировабад коммунисти» 16 август 1974.
237. «Юлмяз сяняткар» Ашыг Ялясэяр 150, Кировабад гязети,
11сентйабр 1971.
238. «Айналы» (С.Рящимов-70) Йцксялиш 28 апрел 1970.
239. «Устад сяняткар» (С.Пашайевин «Хястя Гасым» китабы щаггында
ряй) Кировабад коммунисти. 19 май 1975.
240. «Шаир дюйцшчц» (Я.Жямилин йарадыжылыьы щаггында) «Кировабад
коммунисти». 6 март 1975.
241. «Сящнямизин улдузлары» (Алтай Мяммядовун «Улдузлар
эюрцшяндя» тамашасы) Кировабад коммунисти. 16март 1976.
242. «Сямяд Вурьун вя халг ядябиййаты» (С.Вурьун-70) Кировабад
коммунисти. 7 апрел 1976.
243. «Октйабр ингилабы вя халг йарадыжылыьы» )Октйабр-60_
Кировабад коммунисти. 11 ийун 1977
244. «Эюркямди фолклоршунас» (М.П.Баъов-100) Кировабад
коммунисти 28 йанвар 1979.
245. «Елляря вурьун шаир» (М.Дилбази щаггында) кировавбад
коммунисти 10 ийул 1979.
246. «Ленин халг йарадыжылыьы щаггында» (В.И.Ленин-110) Кировабад
коммунисти 4 апрел 1980
247. «Азярбайжан фолклоршунаслыьы» ядябиййат вя инжясянят гязети. 23
август 1980
248. «Эюркямли шаир драматург» (Щ.Жавид-100) Кировабад
коммунист 15 октйабр 1982.
249. «Песни о народном заступники» ъурнал «Литературный
Азербайдъан» №8 1968.
250. «Н.Б.Вязировун «Кечмишдя гачаглар» пйеси щаггында 1967
Елми-тядгигат ишляринин йекунуна щяср едилмиш щесабат конфрансынын
материаллары. Кировабад 1968.
337
251. «Гящряманлыг дастанларынан йаранма тарихиндян» Щ.Зярдаби
адына ЭДПИ-нин 1968-жи ил Елми-тядгигат вя елми методики ишляринин
йекунуна щяср олунмуш, конфранс материаллары. Кировбад. 1969.
252. «Ленин халг ядябиййатында» йцксялиш.ЭДПИ гязети. 1 апрел 1969.
253. «Ижтимаи фикир тарихимиздян» Кировабад коммунисти. 3 декабр
1968.
254. «Азярбайжан тапмажалар» (М.Сейидовун китабы щаггында)
Кировабад коммунисти. 26 йанвар, 1972.
255. «Аьыр сынаг илляриндя Кировабад коммунисти» 7 май 1985.
256. «дастан йа епос» Ядябиййат вя инжясянят гязети. 21 ийун 1985.
257. «Короьлу юйрянилир» Ядябиййат вя инжясянят. 1985.
258. «Азярбайжан дастанларынын шющряти» «Эянжянин сяси» гязети
1990.
259. «Сазын сюзцн гцдряти» Мящяббят дастанлары щаггында китаба
мцгяддимя. Эянжлик 1982.
260. «Ниэар булаьы» «Азярбайжан гадыны» 1966. №4
261. «40 йашлы бахча» «Азярбайжан гадыны»1967. №5
262. «Мирзя Сямяд» Озан ( Ашыглар Бирлийинин няшри) 30 декабр 199
263. «Мирзя Сямяд» Эюйязян. Декабр 1992 №28
264. «Аслан Кямярли» «Юлцмдян о йана» «Ачыг сюз». 26 декабр
1992.
265. «Дяйярли йарадыжылыьында гящряман гадын сурятляри» «Эянжянин
сяси». 11 йанвар 1992.
266. «Низами йарадыжылыьында гящряман гадын сурятляри» «Эянжянин
сяси» 11 йанвар 1992.
267. «Фолклор вя ушаг поезийасы» Эянжянин сяси. 23 йанвар 1993.
268. «Илгарла Сяадятин дастаны» Йцксялиш. 25 декабр 1991.
269. «Севирсянся» (шеир) Йцксялиш 27 нойабр 1991.
270. «Эюз йашлары ичярисиндя эцлцш» «Йцксялиш» 5 йанвар 1992.
271. «Педогоъи тяжрцбя давам едир» Кировабад коммунисти 19 апрел
1975.
272. «Гядямин мцбаряк новруз» Эянжянин сяси. 2 март 1992.
273. «ДТК- нын мянфур адятляри щяля дя фяалиййятдядир» Азярбайжан
дцнйасы. 4 декабр 1992.
274. «5 йашлы филиал» Эюйязян 26 октйабр 1996.
275. «Сюз дя саз да дюйцшцрдц» «Ядябиййат-инжясянят» гязети 8 май
1967.
276. « Шура ядябиййатынын вязифяляри» «Ядябиййат-инжясянят» гязети 8
ийун 1984.
277. «Аьалар бяй Гийасбяйли» «Шящрийар» гязети 8 апрел 1993.
278. « Халг гящряманы халг ядябиййатында» Кировабад коммунисти.
13 ийун 1974.
279. «Азярбайжан маарифи мцщарибянин зярбялярини иллярля дцзялдя
билмяйяжяк» Заман 31 декабр 1994.
280. «Терроризмин сон методлары». Заман 11 март 1995
338
281. «Щцгуглар горунмалы, азадлыглар тямин едилмялидир». Заман 11
нойабр 1997.
282. «Тутти Бикя» «Инсан щцгуглары» 15 март 1998.
283. «Тажлы ханым Шамлу» «Вахт» 1 ийул 1998.
284. «Мустафа аьа Щажыгасымов» «Ожаг» 24 август 1999.
285. «Ядалят мцжяссямяси» (Гачаг Кярям щаггында) Заман 20
нойабр 1997.
286. «Атомдан да горхулу силащ вар» «Заман» 12 март 1997.
287. «Мустафа аьа Щажыгасымов» «Дяли Кцр» 25 август 1999.
288. «Ашкарлыг вя демократизм эцнцн тялябидир» «Эянжянин сяси» 21
сентйабр 1987.
289. «Халг гящряманы образы» (Фярман Ейвазлынын гачаг Кярям
китабы щаггында) «Азярбайжан» ъурналы. 1988. апрел
290. «Максим Горки вя Гачаг Кярям» Азярбайжан ъурналы. Май
1964.
291. «Доктор Асиф» Кировабад коммунисти ийун 1985.
292. «Тянгид жясарят тяляб едир» Кировабад коммунисти 26 феврал
1987.
293. «Мяним суалым вар» (Няриман Щясянзадянин сечилмиш
ясярляриндян) «Эянжянин сяси» 24 декабр 1987.
294. «Гясябянин проблемляри» «Ядябиййат вя инжясянят» гязети апрел
1989.
295. «Пойлу кянди вя онун сакинляри» «Ожаг» 13 нойабр 1999.
296. «Исми пцнщанын ашиги» Кировабад коммунисти. 1982.
297. «Бюйцк Азярбайжан шаири Нясими» Кировабад коммунисти
1970.
298. « Борсунлу Мязащир» «Эянжянин сяси» 6 сентйабр 1991.
299. «Сянсизя сянсиз бахдыг» (Шыхяли Гурбан-70) «Эюйязян» 4
нойабр.
300. «Гялбимиздя йашайан шаир» «Эюйязян» 31 май 1996.
301. « Йахшы йолдаш, мещрибан дост» «Эюйязян» 1999. Исмайыл
Шыхлыйа щяср олунуб.
339
МЦНДЯРИЖАТ
ЮН СЮЗ
Халг ирсинин тядгиги сащясиндя тядгигатчы зящмяти………
I. Рцстям Рцстямзадя ашыг йарадыжылыьынын дяйярли арашдырыжысыдыр.
1. Шямкирли Ашыг Щцсейн……………………
2. Рявайятляр……………………………….
А) Бяширин той ящвалаты………………………
3.Сазын вя сюзцн гцдряти………………………….
б) «Бящрам вя Эцлхяндан» дастаны…………….
II Рцстям Рцстямзадя тарихи гящряманлыг дастанларынын тядгигатчысыдыр
1.Азярбайжан тарихи гящряманлыг дастанларынын ъанр хцсусиййятляри
III
Рцстям
Рцстямзадя
гящряманлыг
няьмяляринин
эюзял
тядгигатчысыдыр.
1.Азярбайжан шифащи халг няьмяляринин ингилабдан сонра топланмасы, няшри
вя тядгиги……………………………………………………………
2.Гафгазда гачаглар………………………………………………………
IVРцстямРцстямзадя ясл ядябиййатшцнасдыр……………………………
1. Низами Эянжяви вя Азярбайжан гайнаглары
2. Ялишир Няваи
V Рцстям Рцстямзадя фяал тянгидчидир
1.Тянгид жясарят тяляб едир………………………………………
2. Борсунлу Мязащир…………………………………………………
3.Тязя китаб, тязя сюз…………………………………………….
340
VI Рцстям Рцстямзадя фолклорун гара фящляляриндяндир
1. Гядим вя орта яср дастанларында ел гящряманлары
2. Гачаг Сцлейман
VII Рцстям Рцстямзадянин бядии йарадыжылыьындан сящифяляр
1.Шаир, тядгигатчы, алим.
2. Ряшад Нурун наьылы
3. Йайлаг
4. Бащар.
5. Йурдум
6. Аьстафаныны
VIII Рцстям Рцстямзадя эюзял оппонентдир
1. Щцсейн Исмайыловун «Эюйчя ашыг мцщити: тяшяккцлц вя инкишаф
йоллары» мювзусунда докторлуг диссертасийасынын авторефератына ряй
2. Эянжя Дювлят университетинин Цмуми тарих кафедрасынын
диссертанты Вцсаля Вагиф гызы Вейсялованын «Азярбайжан мящяббят
дастанлары етнографик мянбя кими» мювзусунда («0,7.00.07 –
Етнографийа» ихтисасы цзря) намизядлик диссертасийасы ишиня ряй
3. ЯЛИЙЕВ ЯКБЯР ЯЛИ ОЬЛУНУН «АЗЯРБАЙЖАН АШЫГ ШЕИРИНИН
ИДЕЙА – БЯДИИ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ» (Х1Х ЯСРИН СОНУ, ХХ ЯСРИН
ЯВВЯЛЛЯРИ) АДЛЫ НАМИЗЯДЛИК ДИССЕРТАСИЙАСЫ ИШИНЯ ряй
4. Педагоъи елмляр намизяди алимлик дяряжяси алмаг цчцн Нябийева
Шялаля Защид гызынын «Ибтидаи синифлярдя фолклор нцмайяндяляринин тядриси
йоллары» мювзусунда (13.00.02 – Тялим вя тярбийянин нязяриййяси вя
методикасы ихтисасы цзря) намизядлик диссертасийасынын авторефератына ряй
IX Рцстям Рцстямзадя щаггында алимлярин, зийалыларын фикирляри
1.Милли епосда гящряманлыг
2.Эярэин ахтарышларын бящряси
3.Йедди дастан
4Мящяббят дастанлары щаггында
5.Мцдриклик поезийасы
6Ел гящряманлары халг ядябиййатында
7.Тарихи гящряманларын сораьында
8. Эюркямли фолклоршцнас, наращат тядгигатчы
Х Рцстям Рцстямзадя щям дя пешякар ъурналистдир
1.Абдулла бяй Диванбяйоьлу.
2Аьалар бяй Гийасбяйли
Х1 Рцстям Рцстямзадя йцзлярля елми, публисист йазыларын мцяллифидир
1.Чап олунмуш китаблары
2. Дярж олунмуш шеирляри вя мягаляляри, очеркляри.
341

Benzer belgeler

Adem(e)

Adem(e) Узун илляр, ясрляр кечиб, амма тякъя Аллащ билир ки, бу щядсиз-щцдудсуз дцнйа нечя мин илляр архада гойуб, еля бир вахт олуб ки, Аллащдан башга щеч бир варлыг олмайыб. Сонра Аллащын язяли истяйи тя...

Detaylı

Bitkiçilik dərslik

Bitkiçilik dərslik щейвандарлыьын инкишафында биткичилик ясас роллардан бирини ойнайыр. Бир чох сянайе мцяссисяляринин – памбыг заводлары, яйриcи вя тохуйуcу фабрикляри, емал завод вя комбинатларын там эцcц иля ишля...

Detaylı

sюзdцr - Bakı Dövlət Universiteti

sюзdцr - Bakı Dövlət Universiteti тута билмяз. Щятта данышмадыгда беля инсанын варлыьында дахили бир активлик йашайыр вя бу активлик щяр дягигя нитг фяалиййятиня сювг едя биляр. Нитгин предметиня динляйиъи биэаня дейился, бу заман,...

Detaylı

Yaşamaq hüququ

Yaşamaq hüququ андан башлайараг Конвенсийанын 2-ъи маддяси иля горунмасы) вя ня вахт битмяси мясялясиня айдынлыг эятирмир. Бу мясяля иля баьлы Авропада (йахуд дцнйада) щцгуги вя йа елми консенсус олмадыьына эюря ...

Detaylı

1905-1907-ci illərdə Azərbaycanda dəmiryolçuların azadlıq

1905-1907-ci illərdə Azərbaycanda dəmiryolçuların azadlıq артмасы иди. Тарихдя илк дяфя иди ки, Русийа пролетариаты буржуадемократик ингилабын рящбяри кими чыхыш едирди. Фящля синфинин тарихи ролуну йцксяк гиймятляндирян В.И.ленин йазырды: «Буръуазийанын ...

Detaylı

Ekoloji Epidemiologiya - DSpace at Khazar University

Ekoloji Epidemiologiya - DSpace at Khazar University юлкяляринин демографик вя саьламлыг вязиййяти щаггында мювъуд сянядлярдян истифадя едян милли сявиййядя ялагялярин гейдиййат системляри вардыр ки, онлар да хцсусиля епидемиоложи тядгигатларда мцщцм...

Detaylı

i. яfяndiyevin dramaturgiyasında lirik-psixoloъi tяmayül

i. яfяndiyevin dramaturgiyasında lirik-psixoloъi tяmayül бирмяналы шякилдя Ядаляти Фяридянин эюзцндяки вя гялбиндяки кими гябул етмирляр, йяни онун юзцнц эюстярдийи кими йахшы адам олдуьуна инанмырлар. Ян йахын ряфигяси Анжелин яввялжя эяляжяк яри, даща ...

Detaylı

TURK YAZILARI.indd

TURK YAZILARI.indd Рцстям Рцстямзадянин щяйат вя йарадыжылыьы, елми фяалиййяти щаггында мялумат верилир. Ирсини топлайыб чап етдирдийи ел сяняткарларынын ясярляри, онларын йарадыжылыьы, щаггында тядгигатчынын апардыь...

Detaylı