sanat tarihi 1 - tc millî eğitim bakanlığı

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI
AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ
SANAT TARİHİ
1
DERS NOTU
YAZAR
Tarık DENİZ
ANKARA 2014
MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ
Copyright © MEB
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin
alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Yazar
:
Tarık DENİZ
Grafik
:
Hatice DEMİRER
Kapak
:
Güler ALTUNÖZ
& #' ! & " &
!&
" ) !(
! $ $
))&" &
&* ! ) # #
') ! " * &*& " * # "& !&
(" &*
&& & %&* &
!!)&&!
*&&*&&)')))*
%***&&
*$&!
" "
) # " *$
& $ !#$&*&*
&")(**#
!&" )
#
')$
İÇİNDEKİLER
1. ÜNİTE
SANAT TARİHİNE GİRİŞ
1. SANAT VE SANAT TÜRLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 12
2. SANAT TARİHİ VE DİĞER BİLİM DALLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 17
3. ATATÜRK VE SANAT _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 18
4. SANAT ESERLERİNİN KORUNMASI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 20
OKUMA METNİ (DÜNYANIN YEDİ HARİKASI) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 22
ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 25
I. ÜNİTE TEST SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26
2. ÜNİTE
TARİH ÖNCESİNDE ANADOLU’DA YAŞAM
1. TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR VE YERLEŞİM YERLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 29
a. Paleolitik Çağda Anadolu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 29
b. Mezolitik Çağda Anadolu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31
c. Neolitik Çağda Anadolu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31
ç. Kalkolitik Çağda Anadolu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 33
d. Maden Çağında Anadolu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 33
OKUMA METNİ (ÇANAK ÇÖMLEKLİ NEOLİTİK ÇAĞ) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 35
ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 36
II. ÜNİTE TEST SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 37
3. ÜNİTE
İLK ÇAĞDA DOĞU AKDENİZ HAVZASI UYGARLIKLARI VE BİZANS
1. MEZOPOTAMYA SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 41
2. MISIR SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 44
3. ANADOLU UYGARLIKLARI VE SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 50
a. Hitit Sanatı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 50
b. Frig Sanatı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 53
c. Lidya Sanatı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 54
ç. Urartu Sanatı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55
4. YUNAN SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 57
5. ROMA SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 66
6. ERKEN HRİSTİYANLIK VE BİZANS SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 73
OKUMA METNİ (MÜHÜRLER) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 84
ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 85
III. ÜNİTE TEST SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 87
4. ÜNİTE
AVRUPA SANATI
1. ROMAN SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 91
2. GOTİK SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 95
3. RÖNESANS SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 102
4. BAROK SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 115
5. XVIII. YÜZYIL SONRASI SANAT AKIMLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 123
OKUMA METNİ (GERÇEKTE KİMDİ DA VİNCİ) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 157
ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 158
IV. ÜNİTE TEST SORULARI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 161
CEVAP ANAHTARLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 162
SÖZLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 163
KAYNAKÇA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 171
1. ÜNİTE
SANAT TARİHİNE GİRİŞ
Vincent Van Gogh
1.Sanat ve kültür kavramlarını araştırınız.
2. Sanat ve sanat türleri hakkında araştırma yapınız.
3. Yurdumuz üzerindeki ören yerlerini araştırınız.
SANAT TARİHİ 1
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Sanatın ve kültürün tanımını yapabilecek, sanat tarihinin diğer bilim dallarıyla ilişkisini kavrayabilecek,
2. Sanatın çeşitlerini malzeme ve konu yönüyle de ayırdedebilecek
3. Sanat Tarihine yardımcı bilim dallarını tanıyacak ve çalışma alanlarını ayırt
edebilecek,
4. Sanat eserlerini korumanın önemini kavrayabileceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Sanat Tarihi
Müzik
Müzisyen
Roman
10
SANAT TARİHİ 1
HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
1. Sanat Tarihi niçin önemlidir?
2. Çevrenizde bulunan müzeleri gezip ne tür eserler sergilendiğini örneklerle açıklayınız.
1. SANAT VE SANAT TÜRLERİ
a- SANAT NEDİR?
İnsanlık tarihinin her döneminde karşılaştığımız sanat, insanın kendini ifade
etme yollarından biridir.
Bir duygunun, tasarımın veya güzelliğin ifadesinde kullanılan yöntemlerin tümüdür sanat.
Kant’a göre sanatın kendi dışında hiçbir amacı yoktur.
Hegel, sanattaki güzelliğin doğadaki güzellikten üstün olduğuna dikkati çektikten sonra sanatın insan aklının ürünü olduğunu söyler.
Benedetto Croce ise, sanatı sezginin ve anlatımın toplamı olarak tanımlar.
Doğa, sanatçının yorumu ile güzel olabilir ancak.
Düş gücü, yaratıcılık ve yetenek gerektiren bir etkinlik sayılan sanat, tarih öncesi dönemlerden başlayarak günümüze kadar sürüp gelmiş ve zaman içinde sayısız değişiklikler göstermiştir.
İlkel sanat eserlerinin çıkış noktası, amacı birtakım gereksinimleri karşılamak içindir.
Bunlar arasında özellikle mağara duvar resimlerinin altını çizmeliyiz.
Sanat anlayışı İnsanın akıl, duygu, beğeni, yetenek gibi özelliklerini çeşitli biçimde ve malzemeler aracılığıyla üretmesidir.
Bu duygunun, düşüncenin altında yatan, insanın kendini ifade etmek istemesi, ruhsal özlemlerine ulaşmak ve başka insanlarla paylaşmak isteğinden kaynaklanmaktadır.
Bir bakıma sanat, insanda estetik duyguyu heyecana getirecek eserler meydana getirmek sürecinin adıdır.
SANAT TARİHİ NEDİR?
Sanat tarihi, sanatın tarihsel gelişimini inceleyen bir bilim dalıdır. Sanatlar arasındaki ilişkiyi kapsar, sanatı oluşturan ögelerin tarih içindeki dağılım değerini ve
önemini araştırır, yorumlar. Sanat tarihinin bilimsel anlamda ortaya çıkışı 19. yüzyılda Almanya’ da olmuştur.
Giulio Carlo Argan, “Bir uygarlığın ya da çağın tarihini, sanatının tarihini dahil
etmeden bir bütün olarak yazmak mümkün değildir.” der.
11
SANAT TARİHİ 1
Sanat eseri; bir duygu, tasarı, güzellik vb.nin anlatımında kullanılan yöntemlerin bütünü veya bu anlatım sonucunda ortaya çıkan üstün yaratıcılık olarak tanımlanmaktadır.
Bir başka deyişle sanat eseri, yaratıcılık ve ustalık sonucu ortaya çıkan üstün ve
değerli eserlerin adıdır.
İnsanın kendi yaratıcılığının aynası sayılan sanat eserinin en önemli niteliği
deha özgünlüğü ve sadece bir tane olmasıdır. Ne kadar mükemmel görünürse görünsün daha önceleri yapılmış, taklit edilmiş bir ürün, sanat eseri olarak tanımlanmamakta ve kabul edilmemektedir. Örneğin, fabrika ürünleri sanat eserleri içinde
yer almamaktadır.
İnsanların kimi gereksinimlerini karşılamak için yapılan aşçılık, marangozluk,
duvarcılık veya dokumacılık gibi çalışmalara pratik sanatlar (zanaat) adı verilir.
Sanatçı güzel sanatların herhangi bir dalında yaratıcılık becerisi olan ve yeteneğini yaptığı eserlerle ortaya koyan kişidir.
b. SANATIN TÜRLERİ
Sanatın birçok türü vardır. Bunların açıklanabilmesi, eğitim sürecinde değerlendirilmesi ve gerektiğince faydalanılabilmesi için belli sınıflandırma içerisinde türlere ayırmak gereksinimi ortaya çıkmıştır. Bu sınıflama yapılırken malzeme ve teknik
özelliklerde göz önüne alınmıştır.
Plastik sanatlar (görsel biçimsel)
Resim
Heykel
Mimari
Fonetik sanatlar ( sessel)
Müzik
Edebiyat
Dramatik ve ritmik sanatlar
Dans
Tiyatro
Opera
Bale
PLASTİK SANATLAR
Plastik sanatlar, kalıplanabilen veya şekil verilebilen plastik niteliğe sahip
boya, kil, alçı gibi malzemelerin uygulanmasıyla oluşturulan resim, heykel, çizim vb.
sanatların tümüne verilen genel addır. Daha kapsayıcı ve günümüze daha uygun bir
terim olarak görsel kültür kullanımı da yaygınlaşmaktadır.
12
SANAT TARİHİ 1
Resim: Yüzey üzerine renklerle, zihinsel eylemin ifadesi olan estetik bir görünüm oluşturmaktır.
Resim, görsel sanatlarda çizimden farklı olarak saydam olan ya da saydam olmayan boyalarla bir veya birden çok renkle bir yüzeyde leke ya da çizgilerle imge
oluşturma sanatı olarak da tanımlanabilir.
Bugüne kadar bulunmuş ilk resimler, mağara duvarlarına çizilmiş hayvan resimleri, av sahneleri ve yine mağara duvarlarına basılmış el izleridir. Teknoloji ilerledikçe resim yapmakta kullanılan malzemeler de gelişmiş ve değişim göstermiştir.
Bitki yağlarıyla elde edilen ve öylece kullanılan pigmentlerin yerini sentetik pigmentlerle yapılmış, sağlığa daha az zararlı, daha kalıcı, kullanımı daha kolay boyalar almıştır. Tarih boyunca duvarlara, taşa, tahtaya, deriye, metale, kumaşa, kanvasa,
kağıda, cama, sentetik malzemelere resim yapılmıştır. Günümüzde en yaygın resim
tekniği, yağlı boyadır. Bunun dışında tempara, sulu boya, guvaş ve akrilik resim sanatının ana gereçlerini oluşturur.
Heykel: Taş, tunç, bakır, kil, alçı vb maddelerden yontularak, kalıba dökülerek
veya yoğurulup pişirilerek biçimlendirilen üç boyutlu eserlerdir (Resim 01.01).
Resim. 01.01: Heykel,
Mimari: İnsanların kişisel, toplumsal, kültürel, ekonomik gereksinimlerine
karşılık verecek nitelikteki yaşam ortamları ile uygun mekanlar yaratma sanatı ve
tekniğidir. İnsanlık tarihinin her döneminde önemli ve evrensel bir meslek olan mimarlık, mekan tasarlama işidir.
13
SANAT TARİHİ 1
Mimari: Binaları ( ev, saray, cami, köprü, kale vb. ) ve diğer fiziki yapıları tasarlama ve kurma sanatı ve bilimidir (Resim 01.02). Roman, Gotik, Rönesans gibi
gruplara ayrılabilir.
Resim. 01.02: Mimari
FONETİK SANATLAR
Güzel sanatlar yönünden işitme duygusuna seslenen müzik, edebiyat gibi sanatlar, fonetik sanatlar adını alır.
Müzik: Güzel sanatların bir
kolu olan müzik, duygu ve düşünceleri ifade eden seslerin düzenlenmesi
sanatıdır (Resim 01.03). Müzik, ilkel
insanın doğadaki sesleri taklit etmesiyle başlamış; günümüzdeki modern
şeklini alana kadar uzun bir süreçten
geçmiştir.
Kültürlere göre değişiklikler
gösteren müzik, bütün dünyada evrensel bir dil olarak benimsenmiştir
Resim. 01.03: Müzik
14
SANAT TARİHİ 1
Edebiyat: Olay, düşünce, duygu ve
hayallerin dil aracılığıyla sözlü veya yazılı
olarak biçimlendirilmesi sanatıdır (Resim
01.04). Düşünce ve duyguları etkili bir biçimde anlatma sanatı olarak tanımlanabilir.
Şiir, deneme, roman, öykü gibi türleri vardır.
RİTMİK (DRAMATİK)
SANATLAR
İnsanın kendini veya bir olayı anlattığı
sanatlardır. Tiyatro, opera, müzikal oyunlar
gibi sahne sanatları; sinema, gölge oyunu
gibi türleri dramatik sanatlara örnek gösterilebilir.
Dans: En eski sanatlardan olan dans,
müzik temposuna uyularak yapılan ve esteResim. 01.04: James Joyce / ULYSSES
tik değer taşıyan düzenli vücut hareketleridir (Resim 01.05) Dans sanatı sürekli gelişen
ve çok geniş boyutları içine alan evrensel bir sanattır.
Resim. 01.05: Bale
Opera: Genellikle tarihi veya mitolojik konulu bir drama eşliğinde ortaya konulan, sözlerinin bütünü veya çoğu şarkılı olarak söylenen müzikli tiyatro sanatıdır.
15
SANAT TARİHİ 1
Operet ise eğlenceli hafif konular
üzerine bestelenmiştir. Olaylar gülünç ve
toplumsal, siyasal yergi öğeleri içererek
anlatan müzikal sahne oyunudur. (Resim
01.06)
Tiyatro: Bir sahnede, seyirciler
önünde oyuncuların sergilemesi amacıyla yazılmış edebi türdür.
Genel bir deyişle tiyatro; insanı insanla, insanca anlatma sanatıdır. Tiyatro
kavramı içinde oyunculuk, sahne düzeni, ışıklandırma, dekor, kostüm ve müzik
gibi ögeler söz konusudur.
Tiyatro eserleri müziksiz (trajedi,
komedi, dram) ve müzikli (opera, operet,
müzikal, pandomima, bale, revü, skeç)
olmak üzere iki başlık altında toplanır.
Edebi türler içinde yaşama en yakın tür,
tiyatrodur.
Resim. 01.06: Operet
KÜLTÜR/SANAT İLİŞKİSİ
Kültür, bir toplumun sahip olduğu maddi ve manevi birikimlerinin tümüdür.
Bir toplumun uygarlığı, eğitimi, üretimi ve sanatı o toplumun kültürüdür. Kültür, hayatın ögeleri ile ilişkilidir. Bu nedenle sanat ve kültürü birbirinden ayrı tutamayız. İnsan kendi kültürel mirasını, birikimini öğrenir, yaşatır ve kendisinden sonra
gelen kuşaklara aktarır. Böylece toplumun kültürü, sanatı, eserleri gelişerek geçmişle gelecek arasında bir köprü işlevi olma özelliğini sürdürürler.
SANAT/TOPLUM İLİŞKİSİ
Sanatçı, içinde yaşadığı toplumdan etkilenir ve ürettiği eserlerle de toplumun
aynası olur. Sanatçı ile toplum arasında karşılıklı ve sürekli bir ilişki ve etkilenme söz
konusudur.
Sanatçının ortaya koyduğu eserler, toplumun kendisini ve çevresini daha iyi
tanımasını, farklı düşüncelerle tanışmasını sağlayıp gelişmelerine önemli katkılarda
bulunur.
Toplum, tarih çağları boyunca sanat ve sanatçıyı kendine özgü yapısı ve değer
anlayışına göre yargılamış, sanatçı toplumsal yaşantısı ve bunun getirdikleri doğrultusunda eser gerçekleştirmiştir.
Günümüzün sanatçısı geçmiş dönemlerin sanatçılarından farklı olarak eserlerini daha özgür bir ortamda hazırlamaktadır. Özellikle yeni buluşlar, uzayın keşfi
sanatta yeni ufuklar açmıştır.
16
SANAT TARİHİ 1
Dünyamızda insanları başka ülkeleri gezmeye görmeye yönelten faktörlerin
başında diğer toplumların eserlerini görme ve tanıma tutkusu çok önemli bir yer
tutmaktadır.
2. SANAT TARİHİNİN DİGER BİLİM DALLARIYLA İLİŞKİSİ
Sanat tarihi aşağıdaki bilim dallarından faydalanır: Tarih, Coğrafya, Arkeoloji,
Arkeometri, Antropoloji, Paleografya, Epigrafi, Numizmatik, Kronoloji, Etnografya
Tarih
Tarih, insan topluluklarının geçmişteki yaşayışlarını, kültür ve uygarlıklarını,
sosyo-ekonomik yapılarını neden-sonuç ilişkisi içinde yer ve zaman göstererek inceleyip topladığı bulguları, belgelere dayanarak objektif bir şekilde açıklayan sosyal
bir bilimdir. İlk insanlara ait av ve el aletleri, mağara resimleri (Resim :01.07/ 08 ) ilk
sanat ürünleri olarak karşımıza çıkar.
Resim. 01.07: Mağara resimleri,Altamira
Resim. 01.08: Chauvet Mağarası
Sanat, insanlığın tarihi kadar eskidir. Bu yüzden sanat faaliyetlerinin geçmişini
inceleyen sanat tarihi ortaya çıkmıştır.
Coğrafya
Coğrafya, insanın yaşadığı doğal çevre ile ilişkilerini konu edinen bir bilimdir.
İnsanın doğal çevre ile ilişkilerini bitki örtüsü, iklim, yeryüzü şekilleri, mimari
eserlerin görünüşlerini de belirler. Örneğin, soğuk iklim koşullarında yer alan mimari eserlerin küçük pencereli olması gibi.
Arkeoloji
Arkeoloji, geçmişte yaşayan insanların elinden çıkan, yarattığı her türlü eseri
keşfeden, bilimsel yöntemlerle ortaya çıkarıp inceleyen bilim dalıdır. Sanat tarihi ile
yakın ilişkisi olan arkeoloji, su ve toprak altında kalan eserlerin ortaya çıkarılması
sırasında bu bilimin yöntemleri kullanılır.
17
SANAT TARİHİ 1
Arkeometri
Arkeoloji buluntuların tespit edilmesi ve ne zaman yapıldıklarının belirlenmesinde çeşitli doğa bilimlerinin matematiksel ölçüm ve analiz yöntemlerini kullanan
bir bilim dalıdır. Sanat eserlerinin tarihlendirilmesinde arkeometriden faydalanılmaktadır.
Antropoloji
İnsanların yaşayış biçimlerinin dününü ve bugününü araştıran bilim dalıdır.
Örneğin, buzul çağında yaşamış insanların kullandıkları araç ve gereçlerin değerlendirilmesi gibi.
Paleografi
Antik Çağ ve Orta Çağ yazılı metinlerirıin yazı karakterlerini ele alarak yazının
evrimini inceleyen, bütün yazıları ve yazı yöntemlerini içeren bir bilim dalıdır.
Epigrafi
Günümüze ulaşan bir sanat eserinin zamanını ve niçin yapıldığını araştıran
epigrafı; taş, metal, tahta, mermer, seramik gibi kalıcı ve sert maddeler üzerine yazılan yazılarla uğraşan bir bilim dalıdır.
Nümizmatik
Sikke ve madalyonların tarihi ve tanımıyla uğraşan bilim dalının adıdır. Nümizmatik, sikke ve madalyonlarda kullanılan alaşımları ve ağırlıklarını, paraların yeryüzünde dağılımını ortaya koyarak sanat tarihine katkı sağlamaktadır.
Kronoloji
Tarihi olayların yer ve zamanlarını belirleyip oluş sırasını düzenleyen bilim dalı
ve zaman bilimidir. Bulunan eserlerin ne zaman ve niçin yapıldığını araştırır.
Etnografya
Belli bir insan topluluğunun yaşam biçimini, oluşturduğu maddi ve manevi
kültür ögelerini betimleyici bir yaklaşımla inceleyen toplum bilimi dalıdır. Etnografyanın konusu olan toplumların ev eşyaları, giyim kuşamları, el sanatları ve kültürleri
sanat tarihi konuları içinde yer alır.
Sanat tarihi; saydığımız bilim dalları dışında turizm, din, politika, sosyoloji, mitoloji, edebiyat, psikoloji, felsefe ve estetik ile de yakın ilişki içindedir.
3. ATATÜRK VE SANAT
ATATÜRK’ÜN SANAT ANLAYIŞI VE SANATÇIYA BAKIŞI
Yaratıcı bir düşünür ve kalbi insan sevgisine açık olan Atatürk’ün yeni Türkiye’yi
geliştirmesinde egemen olan duygu ve düşünce, sanat düşüncesi gibi, evrensel etkidir. Ulusal bilinci yerleştirme çabaları ve çağdaş bir devletin gerektirdiği toplumsal
ve kültürel kurumları oluşturma çalışmaları bir bakıma Türk sanatçısının yolunu aydınlatmıştır. Atatürk’ün başlattığı aydınlanma olgusuna bilim ışığının yanı sıra sana18
SANAT TARİHİ 1
tın estetik ve duygusal güzelliği de olumlu katkı sağlamıştır. Atatürk, güzel sanatları, eğitim, bilim ve kültür devriminin bir parçası olarak görür ve bunu her zaman
yineler. Ayrıca, güzel sanatların devrimler içindeki yerini şöyle açıklamıştır: “ Güzel
sanatlarda başarı, bütün devrimlerin başarılı olduğunun en kesin delilidir. Bunda
başarılı olamayan uluslara ne yazık ki bütün başarılarına karşın uygarlık alanında
yüksek insanlık sıfatıyla tanınmaktan her zaman yoksun kalacaklardır.”
Atatürk’e göre “Sanat güzelliğin ifadesidir. Bu ifade sözle olursa şiir, ezgi ile
olursa müzik, resim ile olursa ressamlık, oyma ile olursa heykeltıraşlık, bina ile olursa mimarlık olur.” Öte yandan, “Türkiye Cumhuriyetinin temeli kültürdür” diyen Atatürk, güzel sanatlar alanındaki çalışmaları kendisi yönlendirmiş ve başarılı sanatçıları
ödüllendirmiştir. Atatürk bir konuşmasında şöyle demişti: “Ulusumuzun güzel sanatlar sevgisini her türlü araç ve önlemlerle besleyerek geliştirmek ulusal ülkümüzdür.” Büyük Önder Atatürk 1 Kasım 1934 te TBMM de açılış konuşmasında “...Ulusal,
ince duyguları, düşünceleri anlatan, yüksek deyişleri, söyleyişleri toplamak, onları
bir gün önce, genel son müzik kurallarına göre işlemek gerekir. Ancak, bu güzeyde (gölgede kalan) Türk ulusal müziği yükselebilir, evrensel müzikte yerini alabilir.
“Atatürk’ün sanatçıya verdiği önemi gösteren bir anıyı aktararak yazımıza son vereceğim. Devlet tiyatrosu henüz kurulmamışken İstanbul’dan Ankara’ya gelen şehir
tiyatrosu sanatçıları dönemin Türk Ocağında temsiller verir. Atatürk’ün de bulunduğu bir temsil sonrasında sanatçılar Çankaya’ya davet edilirler. Ayrılma vakti gelince
bir süre Milli Eğitim Bakanlığı da yapmış olan Dr. Reşit Galip sanatçılara Atatürk’ün
elini öperek veda etmelerini söylediğinde Atatürk’ün yanıtı şu olur: “Hayır, sanatkar
el öpmez, sanatkarın eli öpülür.”
Prof. Dr. Fikri AKDENİZ, Çukurova Üniversitesi
KAYNAKLAR
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt I ve II
Nutuk (Söylev) Cilt I ve II (1999) Gazi Mustafa Kemal (Atatürk) Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
19
SANAT TARİHİ 1
4. SANAT ESERLERİNİN KORUNMASININ ÖNEMİ
İnsanlığın binlerce yıl içinde geçirdiği aşamalar, gelenek ve görenekler, yaşam
biçimleri kısacası kültürü bizim için en büyük kültür mirası içinde yer almaktadır. Sanat eserleri sayesinde geçmişimiz hakkında bilgi edinebiliyoruz. Günümüze kadar
gelmiş sanat eserlerinin korunması, bizden sonraki kuşaklara sağlam biçimde ulaştırılması dünyadaki bütün insanların en önemli görev ve sorumlulukları içindedir.
Antik şehirler, tiyatrolar, kervansaraylar, heykeller, limanlar, hanlar, kitabeler, el
yazmaları, resimler geçmişten izler taşımaktadır.
Günümüzde ülkeler doğal güzelliklerinin yanı sıra geçmişten geleceğe köprü
olan sanat eserleri ile ilgi odağı olmaktadırlar.
Sanat eserlerinin korunmasının bir başka boyutu da, çeşitli uygarlıkların
izlerini taşıyan ülkemizin bu
konuda hayli zengin bir konumda olmasıdır. Müzelerimizle, ören yerlerimizle, antik
kentlerimizle dünyanın ilgisini çekmeyi sürdüren ülkemizin bu benzersiz zenginliğini
bütün dünyaya anlatırken
uzmanlardan yararlanmalıyız. En büyük sorunların baResim. 01.09: Zeugma mozaiği, Gaziantep
şında gelen eserlere zarar
verilmemesi ve yurt dışına
kaçırılmaması için gereken bütün önlemleri almak ve özellikle yeni yetişen kuşakların bu konuda duyarlı olması sağlanmalıdır (Resim 01.09)
TÜRKİYE’DE TARİHSEL VE KÜLTÜREL ÇEVRELERİ KORUMA
OLGUSU
Türkiye, binlerce yıllık bir geçmişe dayanan zengin uygarlıkların yaşadığı bir
ülke olarak insanlığın kültürel mirasının korunması konusunda evrensel sorumlulukları yüksek olan ülkelerin başında gelmektedir. Kültür mirasının korunmasındaki
önemi, sadece geçmiş değerlendirmelerimizi gelecek kuşaklara tanıtabilmek amacıyla sınırlandırılamaz. Geçmiş birikimin geleceğin yaratılmasında en önemli kaynak
olarak değerlendirilmesi, yaşamsal bir zorunluluktur. Kişilikli bir toplum olarak gelişebilmek için ulusların kültürel kimliklerini yeni yaşam çevreleriyle birleştirmeleri
önem kazanmaktadır. Farklı kültürlerin mirasını aynı dikkat ve saygınlık içinde korumak, globalleşen dünyada barış ve kardeşlik duygularının kökleşmesini sağlayacak,
20
SANAT TARİHİ 1
hem de farklı kültürlerin birbirlerine olan etkileşimi ile zengin ve çok renkli bir kültürel mozaiğinin gelişmesinde itici bir güç olacaktır.
UNESCO’ya üye ülkelerle birlikte ülkemizin de 1983 yılında benimsediği “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesi” hükümlerine göre taraf devletler toprakları dâhilindeki kültür ve doğa varlıklarının korunmasını üstlenmiştir.
Ülkemizden de Pamukkale, Kapadokya, İstanbul, Boğazköy, Nemrut Dağı, Patara ve
Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası kültürel miras olarak Dünya Kültürel Miras Listesi ‘ne
alınmıştır.
SANAT ESERLERİNİ NASIL KORUMALIYIZ?
Her konuda olduğu gibi sanat eserlerinin korunmasında da öncelikli bilinçli
olunması gerekir.
Bu konuda eğitilmiş, belli bir bilgi birikimine sahip olan insanlar sanat eserlerinin “niçin” ve “nasıl” korunacağını bilirler. Gerekli fedakârlıktan kaçınmadıkları gibi,
çevresindeki insanları da bilinçlendirirler.
Sanat eseri, tarihi ve sosyal çevre bütünlüğünün bir parçasıdır. Koruma konusunda “bütüncü” yaklaşım gerekir. Yani herhangi bir sanat eseri, içinde bulunduğu
doğal ve tarihi konumdan ayrı tutulmamalıdır.
Korumacılıkta eserlerin doğru tanımlanması, tespiti ve belgelenmesi şarttır.
Bu belge ve bilgiler halka tanıtılarak “koruma kültürü” oluşturulur. Sanat eserlerine
karşı ilgi ve merak uyandırılır.
Koruma, değerlendirme ve tanıtma işinde haberleşme araçlarının kullanılması
gerekir. Dünyada bu konularda yapılan çalışmalar izlenmelidir. Ne gibi problemlerle
karşı karşıya olunduğu, problemleri çözmek için ne tür öneriler geliştirilebileceği ve
uygulamaların nasıl olacağı anlaşılmalıdır.
Koruma, bakım-onarım, değerlendirme ve tanıtma işleriyle ilgilenen resmi ya
da özel kuruluşlar bulunmaktadır. Başta Kültür Bakanlığı, Çevre Bakanlığı ve bunlara
bağlı kuruluşlar, belediyeler, vakıflar, dernekler olmak üzere çeşitli bilim adamları,
sanatçılar, konuya duyarlı olan tüm kişiler yaptıkları çalışmalarda ortak hareket edebilmelidirler.
Koruma konusunda çıkarılan yasal tedbirlerin neler olduğu bilinmelidir. Bunların uygulanması sağlanmalı, ülkede yaşayan herkesi kurum ya da yasalara yardımcı olmalıdır.
Her insan mutlaka bir çevre içerisinde yaşamaktadır. Bu çevrede yaşayan her
insanın; halkının sanat zevkinin gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlamak, daha huzurlu ve güzel bir dünya içinde yaşamak için kendi imkânlarıyla yapabileceği çok şey
olduğu unutulmamalıdır.
21
SANAT TARİHİ 1
OKUMA METNİ
DÜNYANIN YEDİ YENİ HARİKASI
1. PETRA ANTİK KENTİ
Ürdün’ün en görkemli tarihi
ve turistik mekânı haklı olarak dünya çapında bir üne sahip. Giriş noktasından başlayarak iki saati düz
yol, bir saati tırmanış olmak üzere
yaklaşık üç saatlik bir yürüyüşten
sonra dağın tepesinde karşımıza
çıkıveren Petra antik kenti binası
Nebatiler döneminden kalma bütünü kayalara oyulmuş devasa anıt
yapılardır. Resim 01.10
Resim. 01.10: Petra antik kenti, Ürdün
2. ÇİN SEDDİ
Dünyanın Yedi Harikasından biri
olarak adlandırılan Çin Seddi, en uzun
geçmişe sahip ve en büyük çaplı askeri
savunma projesidir. 7 bin kilometreden
uzun olan Çin Seddi’nin yapım tarihi, M.Ö.
9. yüzyıla uzanmaktadır. Çinliler kuzeydeki etnik grupların saldırılarını engellemek
için sınırlarda duman işaretlerinin verildiği kule ve kaleleri birbirine setlerle bağlayarak Çin Seddi’ni oluşturmuşlardır.
Çin Seddi’nin duvar yüksekliği yaklaşık 1O metre, genişliği 4 - 5 metre arasındadır. Dört atın yan yana yürüyebildiği
bu genişlik, askerlerin hareketlerine, tahıl
ve silahların nakliyesine de elverişliydi.
(Resim 01.11),
Resim. 01.11: Çin Seddi, Çin
Günümüzde, Çin Seddi’nin askeri
işlevi kalmamasına rağmen, kendine özgü mimari güzelliği, herkes tarafından hayranlıkla karşılanmaktadır. Yakından bakıldığında, görkemli kuleleri, dimdik merdivenleri ve dağ sırtında uzanan dalga şeklindeki yüksek duvarlarıyla büyük bir sanatsal çekicilik sergilemektedir.
22
SANAT TARİHİ 1
3. KURTANCI İSA HEYKELİ
Rio de Janeiro şehrine tepeden bakan heykel
38 metre yüksekliğindedir. Paul Landowski’nin beş
yılda yaptığı dünyanın en çok tanınan anıtlarından
olan heykelin açılışı 1931 yılında gerçekleştirilmiştir.
Ziyaretçileri kollarını açarak karşılayan heykel
Rio de Janeiro’nun ve Brezilya’nın sembolü haline
gelmiştir. (Resim 01.12)
4. MACHU PİCCHU ANTİK SEHRİ
Resim. 01.12: Kurtarıcı İsa Heykeli,
Rio de Janeiro
İnka İmparatoru Pachacutec’in 15. yüzyılda
Machu Picchu olarak bilinen dağda bulutlar içinde
bir şehir inşa ettirmiştir. İspanyolların İnka İmparatorluğunu ele geçirmelerinden sonra şehir, üç yüz
yıl boyunca kayıp olarak kalmış ve 1911’ de Hiram
Bingham tarafından yeniden bulunmuştur. Bugüne kadar çok iyi korunmuş bu İnka antik kenti 2007 tarihinde Dünyanın Yeni Yedi Harikası’ndan
biri olarak seçilmiştir.
And Dağlarının 2360 metre
yüksekliğinde 1450’de kurulan şehir İspanyol istilacılar tarafından fark
edilmediği için zarar görmemiştir.
(Resim. 01.13)
Resim. 01.13: Machu Picchu Antik sehri
5.CHİCHEN İTZA PİRAMİDİ
Chichen İtza Piramidi, Maya uygarlığının ekonomik ve politik merkezi olarak hizmet vermiş en meşhur
Maya tapınak sitesidir. Piramit, Maya
tapınaklarının en sonuncusu ve en
büyüğüdür. Burada en dikkati çeken
bina El Castillo’daki dokuz katlı ve dört
tarafından 91 basamakla yükselen
Resim. 01.14: Chichen İtza, Peru
piramittir. Piramitte yılın günleri ve
ayları basamakların ve terasların sayısı ile temsil edilmektedir. Dört yöne yönelik merdivenlerin ilkbahar ve sonbahar gündönümleri ile ilgili bir rol oynadığı tahmin edilmektedir. Kentin bilinmeyen bir nedenle terk edildiği sanılmaktadır. (Resim. 01.14)
23
SANAT TARİHİ 1
6. COLOSSEUM
Roma’nın simgesi haline gelmiş bir amfitiyatro olan
Colosseum’un inşaatı İmparator
Vespanianus döneminde başlatılmış, 82 yılında Titus tarafından
bitirilmiştir.
Elips şeklindeki amfitiyatro dört katlı olup, yüksekliği 50
metredir. 50 - 55.000 kişi alabilen
Resim. 01.15: Colosseum,Roma
Colosseum’un dört ana giriş dışında 80 adet girişi daha vardır.
Yapı içindeki bu kalabalığı beş dakikada boşaltabilecek şekilde tasarlanmıştır. Traverten, tüf ve tuğla kullanılan amfitiyatro arena, podyum ve mahzen bölümlerinden
oluşmaktadır. (Resim. 01.15)
19. yüzyıla kadar dünyanın en büyük amfitiyatrosu olan Colosseum Roma
İmparatorluğu döneminde sirk oyunları, araba yarışları ve gladyatör gösterileri için
kullanılıyordu.
7. TAÇ MAHAL,
Hint İmparatoru Şah Cihan’ın ölen çok
sevdiği karısının hatırasına yaptırdığı Taç Mahal, Hindistan’da Müslüman sanatının en görkemli eseridir.
Beyaz mermerden yapılan Taç Mahal güneşin doğmasıyla birlikte belli bir süre ve her
açıdan bakıldığında yarısı beyaz yarısı pembe
bir görünüşe bürünmektedir. 1653 yılında taResim. 01.16: Taç Mahal, Hindistan
mamlanan zarif ve görkemli bu mezar yapısını çokgen biçimindeki planı ve kubbesi erken
dönem İslam geleneğinden etkilenmiştir. Saf beyaz mermer üzerine kakılmış siyah
taşlardan motifli süslemeler ve Kur’an’dan ayetler içermektedir.
Saray olarak bilinen bu ünlü anıt aslında bir anıt mezardır. Begüm, Şah
Cihan’dan ölüm döşeğinde öncelikle evlenmemesini çocuklarına hem babalık hem
annelik yapmasını ve son olarak da aşklarını gelecek zamanlarda da hatırlatacak bir
anıt yaptırmasını ister. Yapımı 22 yıl süren Taç Mahal Shiraz’dan gelen İshak Efendi
tarafından bitirilmiştir. Şah Cihan ise tutsak olarak tutulduğu Agra Kalesi’nde ölene
kadar hep anıtı gözlemiştir. Kitaplar Şah Cihan yaşlanıp da gözleri bozulmaya başlayınca dış bükey devasa bir ayna aracılığıyla bu eşsiz ve gizemli anıtı seyretmeyi
sürdürdüğünü yazmaktadır. (Resim 01.16/01.17)
24
SANAT TARİHİ 1
Resim. 01.17: Taç Mahal, Hindistan
ÖZET
Sanat bir duygunun, düşüncenin, tasarının veya güzelliğin anlatımındaki üstün yaratıcılıktır. Plastik sanatlar: resim, heykel, mimari; fonetik sanatlar: müzik, edebiyat; dramatik ve ritmik sanatlar ise dans, opera, tiyatro ve baledir.
Sanat tarihi, tarihsel süreçte plastik sanatlar olarak da adlandırılan mimari,
heykel, resim ve çeşitli süsleme sanatlarının ortaya çıkışı, bu sanatların gelişimini,
kendi içlerinde ve toplumla ilişkilerini inceleyen bir bilim dalıdır.
Kültür, bir toplumun sahip olduğu maddi ve manevi değerlerin tümünün adıdır. Bunların sanat eserlerine yansımasıyla kültürel varlıkların sürekliliği ve gelişmesi
sağlanır. Kültür ile sanat birbirinden ayrılmayan bir bütündür.
Toplumla sanat sürekli bir etkileşim içindedir. Toplumdaki ekonomik, kültürel,
politik etkenler ve değişimler sanata yansır.
Sanat tarihi kimi bilim dallarıyla sürekli ilişki içindedir. Bu bilim dalları tarih,
coğrafya, arkeoloji, arkeometri, antropoloji, paleografi, epigrafi, numizmatik, kronoloji ve etnografyadır.
İnsanlığın ortak kültür varlığı olarak kabul edilen tarihi eserler günümüzün
önemli zenginlik kaynaklarındandır. Bu eserler sayesinde geçmişimiz aydınlatılmaktadır. Bu nedenle geçmişimizdeki kültürlerle ilişkimizi canlı tutabilmek için sanat
eserlerini büyük bir özenle korumalıyız.
Geçmişle gelecek arasında köprü kuran, bir dönemin, bir toplumun özelliklerini taşıyan sanat eserleri gelecek kuşaklar için de korunmalıdır.
25
SANAT TARİHİ 1
TEST I
1. Aşağıdaki sanat türlerinden hangisi güzel sanatlar içinde yer alır?
A.
B.
C.
D.
Dokumacılık
Kuyumculuk
Tiyatro
Kunduracılık
2. Sanat tarihinin aşağıdaki hangi bilim dalıyla ilişkisi yoktur?
A.
B.
C.
D.
İktisat
Tarih
Arkeoloji
Numizmatik
3. İnsanların yaşayış biçimlerini, geçmişini ve bugününü araştıran bilim dalı
aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Kronoloji
Antropoloji
Epigrafi
Arkeoloji
4. Aşağıdakilerden hangisi dramatik sanatlar içinde yer almaz?
A.
B.
C.
D.
Müzik
Dans
Opera
Bale
5. Aşağıdakilerden hangisi toprak veya su altında kalmış geçmiş uygarlıklara ait
olan kalıntıları ve eserleri tespit ederek ortaya çıkaran bilim dalıdır?
A.
B.
C.
D.
26
Paleografi
Arkeoloji
Kronoloji
Etnografya
2. ÜNİTE
TARİH ÖNCESİNDE ANADOLU’DA YAŞAM
Stilize Çatalhöyük duvarı
SANAT TARİHİ 1
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Tarih öncesi çağları öğrenebilecek, ilk çağlarda Anadolu’da kurulan uygarlıklarını tanıyabilecek,
2. İlk çağlarda Anadolu’da kurulan uygarlıkların yerleşim merkezlerini ve sanatını tanıyabileceksiniz,
3. Çağlara göre Anadolu’da kurulan önemli yerleşim merkezlerinin;
Paleolitik Çağ’da: İstanbul; Yarımburgaz, Antalya; Karain, Beldibi, Gaziantep;
Dülük Şarklı Mağarası,
Mezolitik Çağ’da : Samsun; Tekkeköy , Şanlıurfa; Söğüt Tarlası, Burdur ;
Baradız Mağarası,
Neolitik Çağ’da: Şanlıurfa; Göbekli Tepe, Batman Halan Çemi, Konya, Çatalhöyük, Aşıklı,
Diyarbakır; Çayönü, Malatya; Cafer Höyük , Burdur; Hacılar,
Kalkolitik Çağ’da: Mersin; Yumuk Tepe, Malatya; Değirmendere, Karaman;
Canhasan,
Burdur; Hacılar, Yozgat; Alişar,
Maden Çağında: Çanakkale; Troya, Çorum; Alacahöyük, Kayseri; Kültepe,
Samsun; İkiztepe olduğunu öğrenebileceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Höyük
İdol
Megaron
Dehliz
28
Ana Tanrıça
SANAT TARİHİ 1
HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
1. Anadolu’da tarih öncesi çağlarda eserlerin nerelerde, nasıl sergilendiğini araştırınız.
2. Anadolu topraklarında birçok medeniyetin kurulmasının nedenlerini
açıklayınız.
1. TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR VE YERLEŞİM YERLERİ
Tarihçiler yazının
keşfi ile başlayan dönemleri tarihi çağlar,
yazının bilinmediği dönemleri de tarih öncesi
çağlar olarak tanımlamaktadırlar.
Resim. 02.01: Çatalhöyük
İlk yazının Mezopotamya ve Mısır’da
MÖ. 3. binin başlarında
kullanıldığını biliyoruz.
Buluşlar, önemli olaylar,
büyük göçler, sosyal ve
siyasal değişimlerden
yola çıkılarak tarih öncesi ve tarih çağları belirlenmiştir.
Tarih öncesi Anadolu’da yaşayan uygarlıkları Paleolitik, Mezolitik, Neolitik, Kalkolitik ve Maden Çağı olarak beş bölümde inceleyebiliriz. (Resim. 02.01)
PALEOLİTİK ÇAĞ (Eski Taş Çağ/MÖ 600.000-10.000)
Tarih öncesi uygarlığının gelişme süresinde kültürel dönemlerin en uzunudur.
İnsanlığın ilk ortaya çıkışından, MÖ yaklaşık 10.000 yıl öncesine kadar süren arkeolojik
çağdır. Bilim adamları bu dönemi “besin toplayıcılığı dönemi” ve “yabanıllık dönemi”
olarak da adlandırmaktadırlar.
Paleolitik kültürü, Buzul Çağı’nda genellikle aletlerini/ silahlarını yontma taştan yapan avcı, toplayıcı, göçebe insan toplulukları oluşturmuştur. Bu dönemde
çakmaktaşı, hayvan kemikleri ve ağaç gibi doğal maddelerden yapılan ilk aletlerin
kullanılmaya başlandığı ve insanların mağara, kaya sığınağı gibi yerlerde büyük
gruplar biçiminde yaşadıkları bilinmektedir.
İlk alet yapan, aletlerin kullanıldığı kemik ve boynuz aletlerin yaygınlaştığı bu
dönemde sanat ortaya çıkmıştır.
29
SANAT TARİHİ 1
Paleolitik Çağ denilen Eski Taş Çağı’nda ayrıca idol adı verilen heykelcikler,
mağara duvarlarına yaptıkları resimler avcılık ve toplayıcılıkla yaşamlarını sürdürme
savaşı veren bu dönem insanını anlatan önemli buluntulardır.
Resim. 02.02: Mağara resmi Lascaux, Fransa
Fransa’da Lascaux, (Resim 02.02), İspanya’da Altamira mağaralarındaki duvar
resimleri Paleolitik Çağ’a ait çok önemli buluntulardır.
İlk aletlerin kullanıldığı yaygınlaştığı bu dönemde sanat ortaya çıkmıştır.
Paleolitik Çağ denilen Eski Taş Çağı ‘nda ayrıca idol adı verilen heykelcikler
mağara duvarlarına yaptıkları resimler avcılık ve toplayıcılıkla yaşamlarını sürdürme
savaşı veren bu dönem insanını anlatan önemli buluntulardır.
Bu döneme ait ve günümüze ulaşabilen Willendorf (Vilendort) Venüsü; yaklaşık MÖ. 30.000’de kireçtaşından yapılmış bir kadın heykelciğidir.
a . PALEOLİTİK ÇAĞDA ANADOLU
Dünyada uygarlığın ilk geliştiği bölgeler içinde Anadolu yer almaktadır. Ülkemizin farklı yörelerinde yapılan kazılar sonucunda ortaya çıkarılan buluntular bu
gerçeği ortaya çıkarmıştır.
Anadolu’da bu çağ, Antalya’da Karain, Beldibi, Öküzini, Kumbucağı mağaraları; İstanbul’da Yarımburgaz; Ankara Dudumlu ve Çubuk Çayı şekilleri; Adıyaman’da
Şehramuz Tepesi; Gaziantep’te Dülük Saklı Mağarası’nda yapılan araştırmalar sonucunda aydınlatılmıştır.
Karain Mağarası: Türkiye’nin en büyük doğal mağaralarından olan Karain’de
ele geçirilen Anadolu’da bilinen en eski insan kalıntılarının yanı sıra mağarada ortaya çıkarılan taşınabilir sanat ürünleri Anadolu sanatının ilk ürünleridir.
Karain Mağarası’nda iki taraflı taş baltalar, kemiklerden yapılmış kesici-delici
aletler, takılar, mızrak uçları, oklar bulunmuştur. Kemikten yapılmış kimi eşyaların
30
SANAT TARİHİ 1
üzerinde şematik imza ve hayvan figürleri bulunmaktadır.
Karain Mağarası’ndaki buluntular hemen yakınındaki Karain Müzesi, Antalya
Müzesi ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenmektedir.
b. MEZOLİTİK ÇAĞDA ANADOLU (Orta Taş Çağı/MÖ 10.000-8000)
Orta Taş Çağı da denen Mezolitik Çağ, MÖ 10. binde Buzul Çağı’nın sona ermesi ve daha yumuşak yeni iklim koşullarına geçilirken başlar. Bu çağda köpek evcilleştirilmiş, yontma taştan küçük boyutlarda delgi aletleri yapılmıştır. Balta, havan,
havan eli, ezme ve öğütme taşları gibi sürtme taştan ilk aletlerin ortaya çıkması, ok
ve yayın yoğun kullanılması da bu çağa rastlar. Ayrıca Mezolitik Çağ’da sanat, mağaraların iç duvarlarından çıkıp dış kaya yüzeylerine yayılmıştır. Bir önceki döneme
göre daha çeşitli ve daha kullanışlı olan çakmak taşlarından yapılma küçük aletler
olan mikrolit, bu dönemin en özgün eseridir.
Bu dönemde Karain, Beldibi ve Belbaşı mağaralarında yerleşimler görülmüştür.
Beldibi Mağarası: Antalya’daki mağaranın duvarlarında şematize insan, dağ
keçisi ve hayvan figürleri ilgi çekicidir. Mağaradaki buluntular arasında deniz hayvanı kabukları, iyi fırınlanmamış çanak çömlek parçaları, dar ağızlı kaplar, çakmak
taşından mikro kalemler, saplı uçlar, bıçaklar, ok uçları ve orak-bıçak dikkat çekicidir.
Ortaya çıkarılan buluntular burada yaşamış insan topluluklarının avcı ve toplayıcı
olduklarını göstermektedir.
c. NEOLİTİK ÇAĞDA ANADOLU (Cilalı Taş Çağ/MÖ 8000-5500)
Neolitik Çağ, insan topluluklarının göçebe, yoğun toplayıcı ve avcı, tüketici
yaşam biçimi yerine yerleşik düzene, tarıma ve hayvan besiciliğine dayalı yaşam biçimine geçtikleri dönemdir. İlk köy yaşamına geçilmesi, sürtme taş aletlerin cilalanması, çanak çömlek yapımının başlaması bu çağda gercekleştirilmiştir.
Bu dönemde yerleşim için verimli ovalar, su kenarları, zengin bitki örtülü alanlar seçilmiştir. Buğday, arpa, mercimek gibi tahıllar yetiştirilmeye başlanmıştır. Un
elde etmek için öğütme taşları, yiyecekleri saklamak ve pişirmek amacıyla keramik
denilen kil çanak çömlekler kullanılmıştır. Ayrıca koyun ve keçi evcilleştirilmeye başlanmıştır. Neolitik Çağ’ın en önemli göstergelerinden biri de kalıcı yerleşim yerlerinin kurulmuş olmasıdır. Köyler ve şehirler oluşmaya başlamıştır.
Höyük
Höyük, değişik uygarlıklara ait yerleşimlerin üst üste zaman içinde yığılmasıyla
topraktan meydana gelen yassı büyük tepelere verilen addır.
Takas yoluyla yapılan ticaretin gelişim gösterdiği Neolitik Çağ’ın en değerli ticaret eşyası cama benzeyen obsidiyendir. Diğer ticaret malları arasında dokumalar,
süslü çömlekler, nazar, büyü ve kötülüklere karşı koruyucu etkisi olduğuna inanılan
31
SANAT TARİHİ 1
takıları sayabiliriz.
Anadolu’daki Neolitik Çağ’a ait yerleşim merkezleri Çayönü (Diyarbakır), Çatalhöyük (Konya), Canhasan (Karaman), Gözlükule (Tarsus), Söğüt Tarlası (Şanlıurfa),
Hacılar (Burdur), Köşkhöyük (Niğde)’ tür.
Çayönü: Diyarbakır’ın Ergani ilçesindeki Çayönü antik kenti Cilalı Taş Devri’ne
yani günümüzden yaklaşık 9000 yıl öncesine dayanmaktadır. Burası ilk yerleşik
hayata geçilen yerlerdendir. Çayönü’nden çıkartılan öğütme taşları, çakmak taşı,
kemikten ve bakırdan yapılan çeşitli aletler, kilden kadın heykelcikleri, Çayönü
Höyüğü’nde oturan insanlar Anadolu’nun en eski çiftçileridir. Buğday yetiştirmeyi,
hasatı ve öğütmeyi bildikleri, kazılardaki buluntular kanıtlamaktadır. Bu buluntular
Diyarbakır Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir.
Çatalhöyük: Konya’nın Çumra ilçesi yakınlarında bulunan, Neolitik Çağ’a ait
bilinen en büyük yerleşim merkezlerinden biridir. Yerleşim, birbirine bitişik olarak
yapılmış, aralarında sokak bulunmayan, çok sayıdaki evin oluşturduğu, büyük mahalleler biçiminde düzenlenmiştir. Mahalleler arasında dar yollar bırakılmış ve evlere
ayrı giriş verilmemiştir.
Bu nedenle mahalle içindeki geçişlerin, birbirine bitişik evlerin damları üzerinden sağlandığı anlaşılmaktadır. Birkaç odadan oluşan Çatalhöyük evleri kerpiçten yapılıp duvarlar beyaz kille sıvanmıştır. Yapıların duvarlarında panolar halinde
resimler, kabartmalar yer alır. Duvar resimleri beyaz sıva üstüne kırmızı, sarı, siyah
ve yeşille yapılmıştır. Tanrıça ve insan figürlerinin yanı sıra boğa, geyik, pars gibi
hayvanlarla akbaba türü kuşlar da görülür. Diğer bir duvar resminde ise Çatalhöyük
yakınlarındaki Hasan Dağı ve eteklerinde yer alan köy, şematik bir biçimde yansıtılmıştır. Çatalhöyük’ün simgesi haline gelmiş iki heykelcikten birinde iki yanında
parslarıyla oturan bir ana tanrıça, ötekindeyse kucağında pars yavrusu tutan tanrıça
canlandırılmıştır. Evlerin iç kısımlarında kerpiçten yapılma sekiler, kubbeli fırınlar,
ocaklar ve yiyeceklerin saklandığı kiler bulunmaktadır (Resim 02.03).
Ayrıca buluntular arasında
tarım aletleri, obsidiyen aynalar,
dokumacılıkta kullanılan taraklar, tezgah ağırlıkları, çömlek
parçaları, renkli taşlardan yapılmış takı ve süs eşyalarına rastlanmaktadır.
Çatalhöyük’ten çıkarılan
eserlerin büyük bir bölümü Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde bulunmaktadır.
Resim. 02.03: Çatalhöyük evi, detay
32
SANAT TARİHİ 1
ç. KALKOLİTİK ÇAĞDA ANADOLU (Taş-Bakır Çağı/MÖ 5500-3000)
Neolitik Çağ ilk köy topluluklarının geliştiği, avcılığın eski önemini yitirdiği dönemdir. Maden aletlerin yanı sıra taş aletlerin de kullanılması nedeniyle bu döneme
taş ve maden dönemi anlamına gelen Kalkolitik Çağ denilmektedir.
Bu dönemde tahıl alım satımıyla birlikte ticaretin üretime yönelmesi, toplumsal yapıda da köklü değişikliklere yol açmıştır.
Kalkolitik Çağ’da yerleşimlerin çevresi surlarla güvenlik altına alınmıştır.
Genellikle üstleri geometrik bezemeli kaplar yaygın olarak kullanılmış, bereketi simgeleyen kadın figürleri, idoller, damga mühürler bu dönemin buluntuları
arasında yer almıştır.
Neolitik dönemin devamı olan Hacılar, Köşkhöyük, Canhasan Kalkolitik Çağ’ın
en önemli yerleşimleri sayılmaktadır.
Hacılar: Burdur civarında yerleşimde yapılan kazılarda mermer kaplar, baltalar, keskiler, öğütme taşları, obsidiyen aletler, orak sapları, taş boncuklar, fosilleşmiş
deniz kabuklarından bilezikler, damga mühürler, bereketi simgeleyen çekik gözlü
ana tanrıça heykelcikleri ile silahlar bulunmuştur. Ayrıca evlerde buğday, arpa, mercimek, keçi, koyun, köpek ve büyükbaş hayvan kalıntılarına rastlanmıştır.
d. MADEN ÇAĞINDA ANADOLU (MÖ 3000-2000)
Bu dönemde taş aletler yerini parlak perdahlı, yüzleri, kulpları, yiv biçimindeki
bezemeleriyle madeni kapların taklit edildiği çanak çömleklere bırakmıştır.
Kalay ve bakırın karıştırılmasından elde edilen tunç, bu çağa damgasını vurmuştur. Maden Çağı’nın simgesi olan tunçtan, silah, heykel ve mühürler yapılmıştır.
Bu dönem yapılarında dikdörtgen bir yapı şekli olan megaron plan uygulanmıştır. Yapılar önü açık yarımada şeklindeki girişi ile ortasında ocak bulunan büyük
bir odadan meydana gelmiştir.
Bu çağın en önemli yerleşim birimleri Orta Anadolu’da Alacahöyük (Çorum),
Alişar (Yozgat), Kültepe (Kayseri), Karahöyük (Konya), Boğazköy (Çorum), Ahlatlıbel,
Gordion (Ankara) ve Truva (Çanakkale)’dir.
Resim. 02.04: Alacahöyük
Alacahöyük: Hititlerin başkenti Hattuşaş’a çok yakın olan
Alacahöyük’te surlar, sokaklar, su
kanalları, kaldırımlar, fırınlar, tapınak ve saraylardan arta kalanlar
gelişmiş bir uygarlığın tanıklarıdır.
Altından çeşitli buluntular, tunç iğneler, ok ucu, mızrak ucu, hançer,
kama, bıçak gibi tunçtan silahlar
güçlü bir madenciliğin işaretleridir.
Mezar içine bırakılan armağanlar
33
SANAT TARİHİ 1
içinde güneş kursları en başta gelenlerdendir. (Resim 02.04)
Truva: Homeros’un yazdığı İlyada Destanı’nda anlatılan Troya Savaşı’nın geçtiği Çanakkale’deki antik kenttir. (Resim: 02.05)
Kazılardaki buluntular höyüğün birinci ve ikinci katlarında Tunç Çağı’nda yerleşim gördüğünü göstermektedir.
Etrafı surlarla çevrili Truva’daki evler, tapınaklar ve saraylar megaron planlıdır.
19. yüzyılda Alman Arkeolog Heinrich Schliemann (Haynrih Şiliman)’ın kazdığı
höyüğün ikinci katında surlar içinde gizlenmiş üç altın taç, birçok altın iğne ve takı,
küpe, vazolar, çok sayıda idol, altın yüzük ve saç tokalarından meydana gelen büyük
bir hazine bulunmuştur.
Resim. 02.05:Truva Antik kenti
II.Dünya Savaşı’nda bu büyük hazine Almanya’dan Rusya’ya götürülmüştür.
Yurdumuzda kalan kimi eserler ise Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenmektedir.
Kültepe: Anadolu’ya gelen Hititlerin kurduğu ilk şehir olan Kültepe, Kayseri
sınırları içindedir. Kazılarda çivi yazısıyla yazılmış çeşitli tabletler bulunmuştur.
Bu dönemin buluntuları arasında kerpiç evler, depolar, mezarlarda ölü armağanları olarak değerli taş ve metallerden takılar, tunç silahlar, kaplar, fildişi tanrıça
figürlerine rastlanmıştır. Silindir mühürlerde mitolojik savaş sahneleri; damga mühürlerdeyse geometrik şekiller ve hayvan figürleri (Resim: 02.06) yer almaktadır.
34
SANAT TARİHİ 1
OKUMA METNİ
Resim. 02.06:Kültepe
ÇANAK ÇÖMLEKLİ NEOLİTİK ÇAĞ
Genel olarak çiftçiliğe dayalı yaşamın bu dönemde Anadolu’da görüldüğünüsöyleyebiliriz. Evcil hayvanlar, koyun, keçi, sığır ile özellikle birkaç cins buğday ve
arpa, burçak, mercimekgiller, bakla ve keten tarımının yapıldığı görülür. Ancak yine
de Çatalhöyük’te avcılık ve balıkçılık beslenmede önemli bir yer tutmuştur. Av hayvanları arasında özellikle bu günkü sığırdan çok daha büyük olan yaban sığırı, yaban
koyunu, yaban eşeği, geyik ve karacanın yanı sıra ayı, tilki, kurt gibi türler ile çeşitli
kuş ve balıkların başta badem, çitlembik olmak üzere çeşitli yemişlerin beslenmede
önemli bir yer tutuğu anlaşılır.
Çatalhöyük kazı buluntularıyla ortaya çıkan duvar betimlemeleri ve heykel
özelliği taşımaya başlayan kil ya da taştan yapılma küçük heykelcikler, bilmediğimiz
bir sanatın ortaya koyulmasının ötesinde o dönemin soyutlama ve dinsel inançlarını
öğrenmemiz açısından da önemli bir katkı sağlamaktadır..
Çatalhöyük duvarlarında görülen betimlemeler bu sanatın arkasında köklü
bir geçmişin olduğunu gösterir. Özellikle av sahnelerinde geyiklere verilen hareket,
ayrıntıların mükemmelliği ve bunları yakalamaya çalışan insanların konumu son derece başarılı görsel kompozisyonlar oluşturur.
Çatalhöyük’te bulunan heykelciklerin her biri ayrı kimliği olan ve durağan bir
figürden çok belirli bir hareketi, işi anlatmaya özen gösteren figürlerdir.
Bazı insan betimlemelerinde harekete öne çıkmış ve tanımsız bir yüz ifadesi
verilmişken özellikle taştan yapılanlarda soyut bir gövdenin üzerinde kişiliği olan
anlamlı bir yüz gösterilir. Bazı figürlerin üzerinde dövme ya da boyayla yapıldığı anlaşılan bezemeler, kiminde basit kiminde daha gelişkin giysiler bazılarının da hayvan postuna büründüğü görülür. Orta Anadolu Neolitiğinde olduğu kadar hiçbir
tarih öncesi toplulukta bu denli bir çeşitlemeye ve anlatım zenginliğine rastlamak
mümkün değildir.
Prof. Dr. Mehmet ÖZDOĞRU/Arkeo-Atlas,2004
35
SANAT TARİHİ 1
ÖZET
Tarih öncesi çağlardan günümüze Anadolu sürekli olarak çeşitli uygarlıklara
ev sahipliği yapmıştır.
Tarihçiler yazının bulunmasıyla başlayan dönemleri Tarihi Çağlar, yazının bulunmadığı dönemleri de Tarih Öncesi Çağlar olarak tanımlamaktadır.
Tarih Öncesi Çağlar Paleolitik, Mezolitik, Neolitik, Kalkolitik ve Maden Çağı olmak üzere beş ana başlık altında toplanmaktadır.
1. Paleolitik Çağ (MÖ 600.000-10.000): Kültürel dönemlerin en uzun olan çağı,
“besin toplayıcılığı dönemi” olarak adlandırılmaktadır. Sanatın ortaya çıktığı bu dönemde mağara duvarlarındaki resimler bu dönem insanı hakkında bilgi vermektedir. Anadolu’da Karain, Beldibi, Öküzini, Yarımburgaz vb mağaraları Paleolitik dönemden izler taşımaktadır.
2. Mezolitik Çağ (MÖ 10.000-8000): Bu çağ Buzul Çağı’nın sona ermesi sonucunda yumuşak bir iklime geçilirken başlar. İlk aletler ortaya çıkar. Ok ve yay kullanılır. Anadolu’da Mezolitik döneme örnek olarak Karain ve Beldibi mağaralarını
gösterebiliriz.
3. Neolitik Çağ (MÖ 8000-5500): İnsanların yerleşik düzene, tarıma ve hayvancılığa yöneldiği bir dönemdir. Aletlerin cilalanması, çanak çömlek yapımına başlanılması bu çağa rastlar. Tahıl yetiştirilmiş, koyun ve keçi evcilleştirilmiştir. Köyler ve
şehirler kurulmaya başlanır. Çayönü ve Çatalhöyük yerleşimleri bu dönem içinde yer
almaktadır.
4. Kalkolitik Çağ (MÖ 5500-3000): Bu dönemde ticaret canlanmış, yerleşim
yerleri surlarla çevrilmiş, geometrik bezeli kaplar, kadın figürleri, idoller, damga mühürler ortaya çıkmıştır. Hacılar, Köşkhöyük, Canhasan bu dönemin önemli yerleşimleridir.
5. Maden Çağı ( MÖ 3000-2000): Maden Çağı’na damgasını vuran tunçtur. Bu
dönemde yapılarda megaron plan tipi uygulanmıştır. Bu dönemin en önemli yerleşim yerleri arasında Alacahöyük, Alişar, Kültepe, Boğazköy, Gordion ve Truva bulunmaktadır.
36
SANAT TARİHİ 1
TEST II
1. Yazının kullanılmadığı dönemlere ne ad verilir?
A.
B.
C.
D.
Neolitik Çağ
Paleolitik Çağ
Tarih Öncesi Çağlar
Tarihi Çağlar
2. Tarih Öncesi Çağlar’a ait zengin koleksiyonu bulunan Ankara’daki müze
aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
MTA Müzesi
Anadolu Medeniyetleri Müzesi
Etnografya Müzesi
Devlet Resim ve Heykel Müzesi
3. Kalkolitik Çağ’ın en önemli yerleşimi aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Truva
Alacahöyük
Canhasan
Gordion
4. Taş ve maden dönemi anlamına gelen çağ, aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Paleolitik Çağ
Mezolitik Çağ
Neolitik Çağ
Kalkolitik Çağ
5. Homeros destanlarında da adı geçen Batı Anadolu’da Tunç Çağı’nın en önemli
yerleşim merkezi hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Çatalhöyük
Truva
Alacahöyük
Göbeklitepe
37
3. ÜNİTE
İLK ÇAĞDA DOĞU AKDENİZ HAVZASI
UYGARLIKLARI VE BİZANS
Adak Steli , Sümer
SANAT TARİHİ 1
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Kabartma, sfenks, orthostat, mastaba, ziggurat, piramit, tapınak terimlerinin tanımını yapabilecek,
2. Anadolu’da ve Doğu Akdeniz havzasında İlk Çağ’da kurulan uygarlıkların
adlarını, merkezlerini, tarihlerini söyleyebilecek ve sanat eserlerini tanıyabilecek,
3. Yunan, Roma ve Bizans Sanatı örneklerini birbirinden ayırabileceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Tapınak
Portik
Dor
Sella
İyon
Korint
40
SANAT TARİHİ 1
1. MEZOPOTAMYA SANATI
Giriş
Eski Yunanlıların “Irmaklar arasındaki ülke” anlamında verdiği isimle Mezopotamya “uygarlıklar beşiği” olarak tanımlanmıştır.
Yakın Doğu sanatına damgasını vuran Mezopotamya, Fırat ve Dicle nehirlerinin Anadolu’yu terk ettiği bölgeden başlayıp iki nehrin birleşerek Basra Körfezi’ne
döküldüğü noktaya kadar uzanan alanı kapsar.
Nehir taşmaları sonucu bataklık bir bölge olan Mezopotamya bereketi nedeniyle bölgede çok eskiden beri yaşam vardır. Bölge zaman zaman istilalara sahne
olmuş, Sümerler, Akadlar, Kasitler, Elamlar, Babiller ve Asur krallıklarına ev sahipliği
yapmıştır.
Gökyüzündeki yıldızların hareketlerini izleyen Sümerler, burçları bulmuşlar;
bir yılı 365 gün olarak hesaplamışlar, haftayı yedi gün, bir yılı 12 ay olarak kabul
etmişlerdir, Matematik ve geometrinin temellerini atmışlar; çarpma ve bölme işlemlerini basitleştirmek amacıyla cetveller hazırlamışlardır. Uzunluk, alan, ağırlık ve hacim ölçülerini bulan, dairenin çevresini 360 o’ ye bölen de Sümerler olmuştur. Bazı
bitkilerden ilaç yaptıkları da bilinmektedir.
a. Sümer Mimarisi
Mezopotamya’da ilk sanat eserlerini meydana getirenler, Orta Asya’dan MÖ 4000’li yıllarda göçlerle gelerek yerleşen Sümerlerdir. Yerleştikleri bölgede Ur (Resim
03.01), Uruk, Eridu, Lagaş, Nippur, Kiş ve Umma adım taşıyan şehir devletlerini kurmuşlardır.
Sümerler yaklaşık MÖ 3200 yıllarında yazıyı bularak uygarlığa ilk adımlarını atmışlardır. Bu yazı üç köşeli
kalemle kil tabletler üzerine yazıldığı ve çiviye benzediği
için çivi yazısı adını almıştır. (Resim 03.02)
Sümer ülResim. 03.01: Ur şehir
kesinde taş buarması
lunmadığından
yapılarını güneşte kuruttukları kerpiç tuğlalardan inşa etmişlerdir. Bu kerpiç malzeme
ile Sümerler, etrafını kalın surlarla çevirdikleri
şehirler içinde tanrılar için tapınaklar, krallar
için saraylar ve inşa etmişlerdir.
Resim. 03.02: Kil tablet
Yapılarının gücünü artırmak için payanda denilen destek duvarlar yapmışlardır.
41
SANAT TARİHİ 1
Mezopotamya mimarisinde saraylar ve tapınaklar önde gelen eserlerdendir. Sümer mimarisinin en önemli eserleri çok katlı ve kule şeklinde inşa ettikleri zigguratlardır (Resim 03.03) . Bunların en üst katında kutsal eşyaların bulunduğu bir oda vardır.
Resim. 03.03: Ziggurat
Kutsal oda içinde bir de tanrılara sunulan adak ve armağanların yer aldığı bir
sunak yer almaktadır.
Nehir taşmalarına önlem olarak yüksek setler üzerinde yapılmış saraylar ve tapınaklar dikdörtgen şeklindeki bir avlunun etrafına dizilmiş odalar ve koridordan
ibarettir.
Dışa kapalı inşa edilmiş Sümer evleri ise, bir avlunun üç yanını kuşatan odalardan meydana gelir. Evler, saray planlarının küçültülmüş şeklindedirler.
Sümer mimarisinde duvarlar oldukça kalındır. Pencere bulunmayan duvarların cepheleri sırlı tuğla ve mozaikle kaplıdır.
b. Sümer Heykel ve Kabartma Sanatı:
M.Ö 3000’den daha eskiye giden Sümer heykel sanatında kireç taşı, mermer ve işlenmesi oldukça zor ve
sert bir taş olan diyorit kullanılmıştır.
Günümüze kadar gelen heykellerin çoğunun belden yukarısı çıplak ve vücutların duruşu frontaldir. Başlar
dik, eller göğse kavuşturulmuş ve gözler iri yapılmıştır.
Gözlerin belirgin olması ve renkli taşların kullanılması
heykeldeki ifade gücünü artırmıştır.
Resim. 03.04: Kral Gudea
42
Heykel sanatının özelliklerini yansıtan, sert taştan
yapılmış Kral Gudea heykelinde kralı dimdik ayakta durur
yahut otururken, ya da kenarları püsküllü mantoya bürünmüş, ellerini göğsüne kavuşturmuş olarak betimlen-
SANAT TARİHİ 1
miştir. Basık bir boyun üzerinde oturan başı,
dolgun çehresi, canlı bakışlarıyla bu heykel,
Sümer portre sanatının bir şaheseridir. (Resim 03.04) Sümer kabartmalarında konular
genellikle kral ve tanrı figürleri, dini törenler,
savaşlar, zaferler ve kralın günlük hayatından
sahnelerdir.
Sümer kabartmaları arasında en tanınmışı Sümer ordusunun yendiği düşman askerlerinin akbabalar tarafından parçalanmasının
işlendiği Lagaş’da bulunan Akbabalar Steli’dir
(Resim 03.05). Stel’in arka yüzünde ise Sümer
tanrısının ağ içinde kalan düşmanlarının kafalarına sopayla vuruşu gösterilmektedir.
Resim. 03.05: Akbabalar Steli
Küçük sanat eserleri arasında çivi yazılı kil tabletler ve kireç taşından yapılmış
silindir mühürler vardır.
Ur kral mezarlarında bulunmuş hançerler, sofra ve süs eşyaları, levhalar, müzik
aletleri, ileri bir uygarlığın işaretleridir.
Sümer saray avlularını süsleyen resimlerde dini törenler, ağaçlar, kuşlar, çiçeklerle dolu bahçeler, kanatlı aslanlar, insan, hayvan ve bitkiler yer almaktadır. (Resim
03.06)
Keramik kaplar, stilize edilmiş hayvan figürleri ve geometrik motiflerle süslenmiştir.
Resim. 03.06: Sümer resmi
43
SANAT TARİHİ 1
2. MISIR SANATI
HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
1. Mısır piramitlerinin nasıl inşa edildiklerini araştırınız.
2. Mısır ve Mezopotamya mimarisinde kullanılan malzeme türlerini
araştırınız.
Giriş
Afrika’nın kuzeydoğusunda bulunan Mısır, Tarih Öncesi Çağlar’dan başlayarak
büyük bir kültür süreci yaşamıştır. Yaşamlarında sanatın önemli bir yer tuttuğu Mısırlılar verimli bir coğrafyada yaşıyorlardı. Mısır’da insanlar Yontma Taş döneminden
başlayarak Nil Vadisi’nde ilk önce taş, sonra da madenleri kullanarak sayısız kültürler
meydana getirmişlerdir.
İlk uygarlık izlerinin MÖ 4500’e kadar indiği Mısır tarihi Eski İmparatorluk, Orta
İmparatorluk ve Yeni İmparatorluk başlıkları altında üç ana dönemde incelenir.
a. Mısır Mimarisi (Mezar, Tapınak, Saray)
Günümüz yaklaşık 6 bin yıl önce, Nil ırmağı boyunca uzanan vadilerde yeni
bir uygarlık görülmeye başlanmıştır. Bu yeni uygarlık tarımsal düzeni, kent kültürünü, kara ve deniz ticaretini, su kaynaklarından faydalanmayı, hiyeroglif başta olmak
üzere çeşitli yazı türlerini kullanmayı biliyordu. Mısır için su her zaman çok önemli
olmuştur. Ticaret, balıkçılık ve çeşitli ulaşım türleri Nil Nehri üzerinde yapılıyordu.
Mezar Anıtları
Mısırlılar, inanışları gereği ölümden sonra
yaşamaya devam edebilmek için sonsuza değin vücudun korunabilmesi gerekiyordu. Bu
nedenle inşa edilen mezarların zamana dayanabilmesi için taş malzeme kullanılıyordu.
Piramitlere geçişin ilk adımı olan mastabalar, dikdörtgen biçiminde kerpiç ve taştan
yapılmıştır. Üç bölümden oluşan bu mezar
tipinde dua bölümü, ziyaret yeri ve yer altında ölünün bulunduğu bölüm vardır. Mısır’da
yüksek düzeydeki devlet çalışanları, rahipler
ve bürokratlar için yapılan mastabalar, kaya
Resim. 03.07: Mastaba duvarlarında yer
ve toprak içine oyulmuş mezarların üzerine
alan resim örneği
kurulmuştur. Mastaba duvarlarında yer alan
resimlerde tohum ekme, balık ve kuş avı sahneleri vardır. (Resim: 03.07),
Mısır piramitleri yeryüzündeki anıt kabirlerin en eskisi en büyükleridir. Bunların içinde Keops piramidi dış görünüşü ile de dünyanın en görkemli eserleri arasın44
SANAT TARİHİ 1
da yer almaktadır.
Çoğu Eski Krallık döneminden Orta Krallık dönemine kadar firavun mezarı olarak inşa edilen yüzden fazla piramit içinde ilk biçimleri olan basamaklı tipe en eski
örnek Sakkara’daki Firavun Coser (Zoser)’in piramididir.
Piramitler, firavun mumyası ile eşsiz sanat eserlerini, kral-kraliçe heykellerini
de içinde saklıyordu. Piramitlerin en eski şekilleri üst üste oturtulmuş taraçalardan
oluşuyordu (basamaklı piramitler). Coser’in Sakkara’daki piramidinde firavun, kapısı
süslü bir mezar odasında yatmaktadır.
Beş basamaklı piramidin kuzeyinde avlulu, küçük
odaları dar girişleri olan bir
tapınak vardır. Tapınağın içine
Firavun Coser’in heykeli konulmuştur. Mumyalanmış ölüsü
sağlığında kullandığı, kıymetli
eşyalarıyla birlikte mezar odasında bulunmaktadır.
Resim. 03.08: Gize Piramitleri
Mısır’daki
piramitler
içinde en görkemlilerine örnek olarak Gize kentindeki
Keops, Kefren ve Mikerinos’un
piramitleri gösterilebilir (Re-
sim 03.08).
Piramit gövdelerinin ana malzemesi dışta üzeri levhalarla kaplı blok taşlardır.
İçte ise uzun koridorların sonunda içinde lahitin bulunduğu mezar odası bulunur.
Gize piramitlerinin hemen yanında Firavun Kefren’i insan başlı, aslan gövdeli gösteren sfenks bulunmaktadır. Bu sfenks doğal bir kaya kütlesine oyularak yapılmıştır.
Gize piramitlerinin etrafında firavun yakınlarının ve dönemin ileri gelenlerinin tuğla
ve taştan yapılmış mezar anıtları yer almaktadır.
Orta ve Yeni Krallık Dönemi’nde mastabalar ve kaya mezarlarının yapımı da
sürdürülmüştür.
Mastabaların yanında kayalara oyularak yapılan geniş mağara odaları olup
duvarları resimlenmiştir. Papirüs başlıklı sütunların üzerinde tavan yer alır. Bu tür
yapılara örnek olarak Ben-i Hasan kaya mezarları gösterilmektedir.
Tapınaklar
Tapınaklar, eski Mısır mimarisinin en önemli yapılarındandır. Eski Krallığın sonlarında özgün örnekler ortaya konmuş, Orta Krallık döneminde gelişerek en olgun
biçimlerine ise Yeni Krallık zamanında erişmişlerdir.
Çok sayıda ve büyük ölçekli yapılan tapınakların uzunlukları genişliklerinin iki
45
SANAT TARİHİ 1
katıdır. Bu tapınaklara iki tarafı sfenkslerle süslenmiş bir yoldan varılır. Giriş bölümünde pilon adı verilen iki
yüksek kule kapısı bulunur . Birbirine
eşit aralıklı sütunların taşıdığı bir çatı
ile örtülü hipostil adı verilen büyük
salonların gerisinde ise tanrı heykelleriyle hazinelerin bulunduğu odalar
vardır.
Kesme taştan yapılan duvarlar
ve sütunlar kabartma resimler, oymalar, yazılar ve çeşitli şekillerle süslenmiştir. Tebai yakınındaki Karnak
(Resim 03.09). ve Luksor tapınakları
bu üslubun en iyi sayılan örnekleri
arasındadır. 18. ve 20. Hanedanlık döneminde Yeni Krallık’ın firavunları ve
güçlü asilleri için inşa edilen mezarlar
Krallar Vadisi’nde bulunmaktadır.
Dağ yamaçlarına ve kayalara
oyularak yapılmış tapınaklar da varResim. 03.09: Karnak
dır. Kraliçe Hatshepsut’un ‘un Deyr -el
Bahri’de inşa ettirdiği tapınak bir kayalığın eteğinde kademeli biçimde yükselmektedir. (Resim 03.10) Eser üç taraça ve en tepedeki taraçada bulunan asıl tapınaktan
oluşmuştur. Tapınağın duvarları Kraliçe Haçepsut’un Punt ülkesine (Somali) yaptığı
seferleri gösteren boyalı kabartmalarla süslenmiştir.
Resim. 03.10: Haçepsut’un Deyr-el Bahri’de inşa ettirdiği tapınak
46
SANAT TARİHİ 1
Mısır’da kayalara oyularak yapılmış tapınaklara en güzel örnek, girişinde
yükseklikleri 20 metrelik dört büyük firavun heykeli bulunan II. Ramses ve karısı
Nefertiti’nin Nil kıyısındaki Abu Simbel Tapınağı’dır.
Kraliçe Nefertiti’ye adanan tapınağın yapılma gerekçeleri arasında II. Ramses’in
ülkesi Mısır’ın ne kadar güçlü olduğunu gösterme düşüncesi de bulunmaktadır.
Abu Simbel’in duvarlarında ve heykellerin kaidelerinde II. Ramses’in kazandığı
zaferler ve özelliklerinin anlatıldığı hiyegrolif yazıları bulunmaktadır.
Assuan Barajı’nın yapımında Abu Simbel Tapınağı sular altında kalacağından
tapınak, bulunduğu yerden şimdiki bölgeye taşınmıştır. Yekpare kayalar kesilip, sonra yeniden bir araya getirilmiştir.
Saraylar
Mısır sarayları düzensiz bir plan ve dayanıklı olmayan malzemelerle inşa edildiğinden günümüze kadar gelememiştir.
Ahşap, kerpiç ve tuğladan yapılmış saraylar hakkındaki bilgiler dönemin resim
ve kabartmalarında yer alan tasvirlerden edinilmektedir.
Saraylar, kral ve ailesinin konut olarak kullandığı, saray görevlilerinin evleri, tanrılar ve kralın tanrılarına adanmış tapınakları içine alan ise yapılardan meydana gelmiştir.
III. Amenofis’in Malkatta’da, IV. Amenofis’in Akhenaton sarayları Mısır uygarlığının sivil mimari örneklerindendir.
c. Mısır Heykel ve Resim Sanatı
Dini inançlara bağlı olarak ortaya çıkan Mısır heykelleri, tapınak, saray ve mezar anıtlarının cephelerinde ve iç kısımlarda bulunuyordu. Taş, kemik, maden ve
ağaçtan yapılan bu heykellerin yüzlerinde durgun bir ifade egemendir..
Resim. 03.11: Mısır Heykeli
Mısır’da heykeller oturur
(Resim 03.11) ya da ayakta dururken yapılmıştır. Oturan heykellerde koltuk ya da taht masif
bir taş blok şeklinde olup, insan
figürü bu blokla kaynaşmış ve
hareketsizdir. Baş omuzlar üzerinde dikey olarak durmakta,
öne bakmaktadır. Eller dizler
üzerine konulmuş, sağ el yumruk şeklinde sıkılıdır. Bazen bir
elin göğüs üzerine konulduğu
da görülür. Bacaklar birbirine
paraleldir. Ayaklar bütün taban
ile yere basmaktadır.
47
SANAT TARİHİ 1
Ayakta duran heykeller dimdiktir ve öne bakmaktadır. Vücudun ağırlığı her iki
bacağa eşit olarak dağıtılmıştır.
Bu simetrik duruşa sanat tarihinde frontal duruş adı verilir. Sol ayak bir adım
öndedir.
Kollar vücuda yapışık ve düz bir biçimde aşağı sarkıtılmıştır. Eller yumruk şeklindedir.
Mezara konulacak heykelin sahiplerine benzemeleri gerekli olduğundan
Mısır heykeltıraşlığında oldukça erken bir
portre sanatı başlamıştır.
Firavun heykellerinde hareketsizlik
ve durgun bir yüz ifadesi egemendir.
Yüzler gerçekçi bir şekilde yansıtılmış, kimi zaman da bir gülümseme eklenmiştir.
Eski Krallığın en ünlü kral portreleri
arasında yer alan Kefren’ in heykelleri Gize’deki piramidinin yanında duran sfenkstir. Heykeltıraş burada doğal bir kaya
parçasını, kralın başını, aslan vücudu ile
birleştirerek bir sanat eseri ortaya koymuştur.
Sert
taş ve değerli maResim. 03.12: Nefertiti
denlerden
yapılan heykeller krallara özgüdür. Bunların dışında
rahip ya da memur heykelleri de vardır. Bunlar arasında en ünlüsü Kahire Müzesi’ndeki tahtadan yapılmış
rahip heykeli gösterilebilir.
Yeni Krallık Dönemi’nde heykellerin yüzlerinde
karakteristik özelliklerin öne çıktığı görülür. Mısır’da
gelişen büst sanatına güzel bir örnek de Kraliçe Nefertiti büstüdür (Resim 03.12).
Ayrıca kralların tapınak duvarlarına yaptırdıkları
kabartmalarda savaş sahneleri dikkat çekicidir. Bunlar
arasında 1. Sati, II. Ramses ve III. Ramses’in yaptıkları
savaşlar gerçekçi bir biçimde canlandırılmıştır
Kabartmalarda yer alan tanrı ve kral figürlerinin
48
Resim. 03.13: Fresko
SANAT TARİHİ 1
ölçüleri büyük tutulmuştur. Kabartmalarda en çok kullanılan renkler kırmızı, sarı, yeşil ve mavidir.
Resim Sanatı: Mısır resim sanatı örnekleri içinde rastlanan fresko, yaş sıva
üzerine yapılan duvar resimleridir (Resim 03.13) .
Figürlerin yüz ve bacakları yandan (profilden), gövdeleri ise önden görüldüğü
haliyle çizilmiştir. Fresko (duvarı örten alçı tabakası yaş haldeyken ve madeni boyalarla yapılan resimler) resimlerde canlı renkler, insan, bitki ve hayvan figürleri dikkat
çekici görünümdedir.
Mezar duvarlarındaki resimlerin (Resim 03.14). konuları ise
tanrılar, dinsel törenler
ve günlük hayat sahneleridir. Ayrıca çeşitli hayvanların da resmedildiği
görülmektedir.
Resim. 03.14: Mezar duvar resmi Nebamun için bir ziyafet
IV. Amenhotep’in
yaptırdığı Tep-el Amarna şehrindeki mezar
anıtlarında
görülen
freskler insanı, bitki ve
hayvan dünyası içinde
canlı ve doğal bir şekil-
de yansıtmaktadır.
Kitap ya da papirüsler ve mumya tabutlar üzerine yapılan resimler de Mısır
resim sanatı örnekleri içinde yer almaktadır.
Mısırlıların sahip oldukları büyük uygarlık ve yaşadıkları olaylar hakkındaki bilgileri eski Mısır yazısı olan hiyerogliflerden öğreniyoruz.
Eski Mısır hiyeroglifi 1779’da Rosetta Taşı adı verilen, MÖ 196 tarihine ait bir
kitabenin bulunmasıyla çözülmüştür.
Gizemli, bilinmeyenli çizgiler, taslaklar, resimler, şifreler, işaretler, insanlar, hayvanlar, masal yaratıkları, bitkiler, meyveler, araçlar, silahlar, geometrik şekiller, tahtalar, taşlar ve sayısız papirüsler üzerinde bulunurlar.
Birbirinden kolaylıkla ayırt edilebilen Mısır hiyeroglif yazısı yüzlerce sembolden oluşmuştur. Her işaretin belli bir sesi veya nesneyi simgelediği bu yazı soldan
sağa, sağdan sola ya da yukarıdan aşağıya yazılabiliyordu. Hiyeroglif yazısı daha çok
tapınak duvarlarında ve mezarlarda görülüyordu.
49
SANAT TARİHİ 1
3. ANADOLU UYGARLIKLARI VE SANATI
HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
1. Anadolu’da İlk Çağ’da kurulan devletleri ve yerleşim merkezlerini gösteren haritada Hitit, Frigya, Lidya, Urartu devletlerinin yerleşimlerini
işaretleyiniz.
2. İlk Çağ’da Anadolu’da hangi devletler kurulmuştur?
3. İlk Çağ’da Anadolu’da Hitit, Frigya, Lidya ve Urartu devletleri kurulmuştur.
a. HİTİT SANATI (MÖ 2000-700)
Hititler Orta Anadolu’da
Kültepe, Alişar, Alacahöyük,
Karahöyük,
Acemhöyük,
Eskiyapar, Boğazköy, (Resim 03.15) Frigyalılar İç Batı
Anadolu’da Gordion, Afyon,
Eskişehir; Lidyalılar Gediz ve
Küçük Menderes nehirleri arasındaki bölgeyi; Urartular ise
Van Gölü ve çevresini yerleşim alanı olarak seçmişlerdir.
MÖ 2000’de Anadolu’ya
göç eden ve 1650’lerde bir
Resim. 03.15: Hattuşa Boğazköy
devlet kurup MÖ 1200’deki
yıkılışlarına değin siyasi güçlerini sürdüren Hititlerin başkenti Çorum yakınlarında ünümüzdeki adı Boğazköy
olan Hattuşaş’tır.
Boğazköy başta olmak üzere Kültepe, Acemhöyük, Karahöyük, Oluzhöyük,
Aslantepe’de yapılan kazılarda bulunan çok sayıdaki tabletin okunması sonucu Hititlerin tarihi, yaşam tarzları din ve hukuk gibi konularda ayrıntılı bilgi edinilmiştir.
Hitit devleti MÖ 700’lü yıllarda yıkılarak kaçak şehir devletleri ortaya çıkmıştır.
Bunlar arasında Aslantepe (Malatya), Zincirli (Maraş), Sakçagözü (Gaziantep), Kargamış, İvriz (Konya) gibi yerleşim alanlarında bir süre daha yaşamlarını sürdürmüşlerdir.
50
SANAT TARİHİ 1
Mimari:
Kendine özgü bir mimari gelişim gösteren Hitit mimarisi sur duvarları, baskın,
saldırı merdivenleri ve yeraltı tünelleriyle donatılmıştır.
Hattuşaş (Boğazköy)’ta bulunan çok sayıda mimari yapı en güzel Hitit eserleridir. Hitit yerleşimleri sur duvarları ile çevrilidir. Surlarda; burçlar, merdivenler, yer altı
tünelleri (protern) yer alır.
Kente girişleri sağlayan kapılar savunma sistemi içinde önemli bir yere sahiptir. Sur kapılarına, kenti koruduğuna inanılan sfenks (insan başlı, genellikle aslan ya
da boğa vücutlu yaratık) ve aslan heykelleri dikilmiştir.
Kapılar, iki yanında yer alan kabartmalara göre; Aslanlı Kapı, Sfenksli Kapı, ve
Yer Kapı olarak adlandırılmıştır. İki yanı dik eğimli uzun ve geniş bir yamaç üzerinde
kurulmuş Hitit başkenti Boğazköy’de yedi büyük, çok sayıda küçük tapınak bulunmuştur. Kentin büyük tapınağının dış yüzünde bütün duvar boyunca yükselen büyük pencereler bulunmaktadır.
Hitit mimarisinde tapınaklar önemli yer tutar. İçinde yönetim ve arşiv bölümlerinin de bulunduğu tapınaklar avlu ortasında inşa edilmiştir.
Altmış üç tanrıça kabartma (rölyef ) larıyla süslü
Yazılıkaya, bir kayaya yaslanmış açık hava tapınağıdır.
Tapınak ve surlarda beş
metreyi geçen taş bloklardan
(Resim 03.16) oluşan orthostatlı (duvarların alt ön yüzünde üzerinde kabartmalar bulu
nan taş bloklar) duvarlar vardır.
Hitit mimarisinde tapıResim. 03.16: Ortostat
nakların, sarayların ve evlerin
temellerinde iri taşlar, ahşap
destekli duvarlarda kerpiç tuğlalar, çatılarda ise ahşap malzeme kullanılmıştır.
Hitit mimarlığının en belirgin özelliği yapıların herhangi bir sıralamaya bağlı
olmayışıdır.
Hititler tapınakların, sarayların ve evlerin temellerinde iri taşlar, ahşap destekli
duvarlarda kerpiç tuğlalar, çatılarda ise ahşap malzeme kullanmışlardır.
Alacahöyük kent kapısı ve kulelerin kaidelerindeki kabartmalarda av sahneleri, kralın katıldığı dini törenler betimlenmiştir.
51
SANAT TARİHİ 1
b.Heykel ve Kabartma:
Hitit mimarisinde mimariye paralel gelişme heykel ve kabartmalarda da görülür. Alacahöyük’teki sfenksli kapı kabartmaları, Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı’ndaki
kabartmalar ve Yerkapı sfenksleri önemli örnekler arasında yer almaktadır.
Hititlerde mimari ve kabartma sanatının en güzel örneklerinden biri orthostatlardır. Fildişi, tunç ve taştan heykelcik ve kabartmalar önemli bir yer tutarlar.
Anadolu’da öteden beri yüksek düzeyde olan maden işçiliğini Hititler daha da geliştirmişlerdir. Hitit kabartma sanatı, küçük sanat eserleri arasında yer alan mühürlerde de görülür. Silindir veya düğme biçiminde yapılan mühürlerin üzerinde insan ve
hayvan figürleri ayrıntılı bir biçimde işlenmiştir.
Hitit keramikleri (çanak çömlekler) genellikle kırmızı renkli, düzgün yüzeyli ve
bezemesiz kaplardır. Bilinen biçimlerin yanı sıra çift başlı ördek, antilop, boğa, kuş
gibi hayvan şekilli kaplar da yapmışlardır. Ryton (ritın) adı verilen bu eserler dini törenler sırasında içki kabı olarak kullanılan kutsal eşyalar arasında yer alıyordu.
Eski dönemlerin kaya kabartması geleneği, Genç Hitit Dönemi’nde de sürmüştür. Bunların içinde en anıtsal örnek, Konya yöresindeki İvriz’dedir (Resim 03.17)
Kral Varpalavas’ın karşısında bir elinde başak demeti ve diğer elinde üzüm salkımı
tutan bereket tanrısı durmaktadır. (Çizim 03.01)
Resim. 03.17: İvriz kaya kabartmaları
Çizim. 03.01: İvriz kaya kabartmaları
Her iki figürün arasında bulunan, hiyeroglif yazıda: “ Ben hakim ve kahraman
Tuvana Kralı Varpalavas; sarayda bir prens iken, bu asmaları diktim, Tarhundas onlara bereket ve bolluk versin” yazılıdır.
52
SANAT TARİHİ 1
b. FRİGYA SANATI (MÖ 750-300)
Frigya, Batı Anadolu’nun MÖ 1000 yıllarındaki adıdır. Frigler, Ege göçleri sırasında Trakya üzerinden Anadolu’ya gelerek siyasi birliklerini kurmuşlardır. Friglerin
bilinen ilk kralları ülkenin başkenti Gordion (Yassıhöyük)’a adını veren Gordias’tır.
Frigler, en parlak dönemi ise Kral Midas zamanında yaşamışlardır.
Ankyra (Ankara), Pazarlı Höyüğü (Çorum), Pessinus (Eskişehir-Ballıhisar), Sivrihisar gibi önemli yerleşim mekanlarının dışında eski Frig yerleşimleri olan Gavurkale, Boğazköy, Alişar (Yozgat) ve Kültepe’de (Kayseri) Hitit uygarlığının izleri vardır.
a. Mimari:
Yapı malzemesi olarak kerpiç, ahşap ve taş kullanılan Frig mimarisinde Gordion’daki bütün yapılar megaron planlı olarak inşa edilmiştir. Yapıların bazılarının
tabanları çakıl taşı mozaiklerle döşenmiş, duvarlar ise geometrik bir desen oluşturacak şekilde pişmiş levhalarla süslenmiştir. Damların üstüne boynuz şekilli çıkıntılar,
kapılara ise oyma süsleri yapılmıştır.
Friglerin kaya mezarı ve Tümülüs adı verilen mezar yapıları önemli buluntular arasında sayılmaktadır. Tümülüsler, soylular ve yöneticiler için yapılmış mezar anıtlarıdır.
Tümülüs ağaç gövdeleri, taş ve molozlarla yapılmış, üzeri toprakla örtülmüş
büyük mezar odasıdır. Bunlar içinde en büyüğü Gordion’daki Kral Midas’ın olduğu
sanılan mezar odasıdır. Mazar odasında gümüş ve tunçtan yapılmış kaplar, geometrik motiflerle süslü ahşap masa ve sehpalar bulunmuştur.
Frig Tümülüsleri Eskişehir’in güneydoğusundaki kayalık ve dağlık bölgelerde
bulunmaktadır.
Kayalara oyularak yapılan ve Ana Tanrıça (Kybele)’ya adanan anıtkaya mezarlar beşik çatılı ve dikdörtgen cephelidir.
Heykel ve Kabartma
Frig heykellerinden günümüze kalanlarda Yunan, Asur ve Geç Hitit Dönemi
etkileri vardır. Kireç taşı, fildişi, ağaç gibi malzemelerden yapılmışlardır. İçlerindeki
en güzelleri toprağın, bereketin ve kentlerin tek hakimi ana tanrıça Kybele (Kibele)
adına yapılmış olanlardır. Boğazköy’de bulunmuş Kybele heykeli, başında yüksek bir
başlık taşıyan, etek giymiş, elinde bereket simgesi olan narla görülmektedir. Yanındaki çocukları ise ellerinde lir ve flüt tutmaktadırlar.
Kybele heykeli Ankara’da Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenmektedir.
Geç Hitit ve Asur sanatının etkilediği Frig kabartmalarında, ortostat şeklinde yapılmış sfenks, boğa ve at figürleri işlenmiştir. En güzel örnekleri Ankara civarında bulunmuş olanlarıdır.
Küçük Sanat Eserleri
Madencilik ve ağaç oymacılığında usta olan Friglerin tümülüslerinden çıkan
53
SANAT TARİHİ 1
ağaç masa takımları, en güzel mobilya
ürünleri olarak kabul edilmektedir. Kıymetli madenlerden kemer tokaları, özellikle Frig kilimleri dönemin ticari mallarıydı.
Frig seramiği tek renkli ve çok renkli
olarak ikiye ayrılmaktadır. Siyah ya da gri
renk astarlı ve tek renkliler, madeni kapların etkisinde kalınması sonucu üretilmişlerdir. Bunlar geometrik şekiller ve çeşitli
hayvan motifleriyle süslüdür.
Altın, gümüş veya tunçtan yapılmış, giysilerde kumaş parçalarını birbirine tutturmak ya da süs eşyası olarak kullanılan fibula (Resim 03.18) denilen süslü
çengelli iğneler tapınaklara ve mezarlara
adak eşyası olarak konuluyordu.
Resim. 03.18: Fibula
c. LİDYA SANATI
Görkemin, zenginliğin ve kültürel etkinliğin doruğa çıktığı bir uygarlık olan
Lidya, günümüzde Gediz ile Küçük Menderes nehirleri arasında kalan bölgenin İlk
Çağ’daki adıdır. Lidya uygarlığı MÖ 7. yüzyılda kurulmuştur.
Yapılan kazılarda Sardes (Sard/Salihli)’te Lidyalılardan önce Kalkolitik Çağ’dan
beri süren bir yerleşimin bulunduğu tespit edilmiştir. Lidya uygarlığının en önemli
taraflarından biri parayı bulmuş ve kullanıma sokmuş olmalarıdır. Lidya son kralları Kroissos (Krezüs) zamanında en parlak dönemini yaşamış, başkent Sardes’in Kral
Yolu üzerinde bulunması da bu dönemin en zengin devleti olmasını sağlamıştır.
Anadolu sanat geleneğini sürdüren Lidyalılar, daha sonra gelen Pers sanatına, özellikle mimarlık alanında yol göstermişlerdir.
Mimari
Başkent Sardes’te yapılan kazılarda özenle yapılmış taş ve mermer yapılar bulunmuştur. Başkentte resmi daireler, saraylar, pazar yerleri, içinde sunak bulunan altın işleme atölyelerinin ortaya çıkarılmasıyla kentin güçlü ekonomisinin mimariye
yansıdığı görülmektedir.
Bir veya iki odalı bitişik düzen Lidya evlerinde malzeme olarak taş, kerpiç, saz
kullanılmıştır. Evlerin tabanlarında sıkıştırılmış kil vardır.
Ana tanrıça Kybele adına yapılmış tapınaklara Sardes’teki Kybele tapınağı bilinen en güzel örnek olarak kabul edilmektedir.
Lidyalılar ölülerini Frigler gibi tümülüslere gömmüşlerdir. Lidya mimarisinden
taştan yapılı ayrı bir mezar odası ve buraya ulaşılan yollar bulunan tümülüslerde ol-
54
SANAT TARİHİ 1
dukça zengin ölü hediyeleri bulunmuştur.
Lidya’nın başkenti Sardes (Resim
3.19) yöresinde Bintepe’de yüze yakın tümülüs mezarı vardır. Bintepe’de bulunan
Kral Alyattes (Alyates), Gygeis (Giges) ve
Ardys’e ait tümülüsler en güzel örnekler
içinde yer alır.
Resim. 03.19: Sardes
Halka ait mezarlar ise kayalar oyulmuş odalardan ibarettir. Mezar odalarının
giriş bölümlerine küçük taş levhalar (stel)
yerleştirilmiştir.
Küçük Sanat Eserleri
Lidyalılar parayı icat ederek insanlık tarihinin en önemli buluşlarından birini
gerçekleştirmişlerdir. Lidya’nın İlk Çağ dünyasının en zengin ülkesi olmasının bir nedeni de, başkentleri Sardes’ten geçen ırmağın alüvyonları içindeki altın olmuştur.
Alyattes’in ölümünden sonra Lidya tahtına geçen Kroisos, akıl almaz zenginliği ile
“Karun kadar zengin” deyimini günümüze kadar taşımıştır. Tarihin ilk parası altın ve
gümüş karışımından elde edilen elektron denilen madenden basılmıştır. Bu paraların üzerlerinde hayvan kabartmaları yer alıyordu.
Toptepe, İkiztepe ve Aktepe’den çıkarılarak kaçırılan, Karun hazineleri olarak
adlandırılan Lidya maden sanatının benzersiz örnekleri olan altın, gümüş kaplar, takılar, mühürler önemli bir yer tutar.
Lidya uygarlığında gelişmiş bir heykel sanatı vardır. Lidya tümülüslerinde bulunan mermer heykellerde Doğu ve Batı etkilerinin kaynaştığı görülüp Batı
Anadolu’da yuvarlak motifler yerlerini köşelilere bıraktığı “geometrik dönem” başlar.
Bu dönemi seramikte Doğu stili (oryantalizm) ile siyah ve kırmızı figür tekniklerinin
uygulandığı dönem izler.
Uşak Müzesi’ndeki Lidya hazinesinde koltuk dayanağı olan sfenks heykelleri
süs eşyası olarak kullanılan ayakta duran kadın, uzanmış keçi ve insan başı heykelleri
Lidya heykel sanatının dikkat çekici örneklerindendir.
Sardes’te bulunan mermer tapınak modeli, kabartmalarla süslü olup o dönem
heykel sanatının önemli örnekleri arasında yer almaktadır. Bu küçük tapınağın cephesinde ana tanrıça Kybele ve dans eden genç kız figürleri görülmektedir.
ç. URARTU SANATI (MÖ 900-600)
Urartu Devleti, Hazar Denizi, Malatya, Erzurum, Musul ve Halep arasındaki
bölgede oturan Asya kökenli Huri kabileleri tarafından MÖ 9. yüzyılda Van Gölü ve
çevresinde kurulmuştur.
Urartuların başkenti Tuşpa (Van)’dır.
Bu bölge içinde kalan Çavuştepe, Toprakkale (Van), Altıntepe (Erzurum), Girikte55
SANAT TARİHİ 1
pe, Patnos (Ağrı), Kayalıdere,
Adilcevaz (Bitlis) Urartuların
önemli yerleşim mekanlarıdır.
Urartu Devleti MÖ
600’lü yıllarda Med saldırıları
sonucunda yıkılmıştır.
Urartular çivi yazısı ile
bir çeşit resimli yazı (hiyeroglif ) kullanıyorlardı.
Urartuların
kitabeleri, taş levhaların, yapıların ve
kayaların üzerine yazılmıştır.
Kitabelerde Urartu krallarının
kazandıkları zaferler ve imar
Resim. 03.20: Urartu freskosu
çalışmaları anlatılmaktadır.
Urartuların mimariye getirdikleri yenilik apadana denilen sütunlu kabul salonlarıdır. Çiçek ve geometrik motiflerle oluşturulan kompozisyonlar, kutsal ağacın iki
yanındaki kanatlı cinler, kanatlı sfenksler, hayvanlar arasındaki mücadeleler en çok
sevilen konulardır. Duvar resimlerinde (fresko) mavi, beyaz; kırmızı, siyah gibi renkler çok kullanılmıştır. (Resim 03.20)
Urartu sarayları taş temel malzeme üzerine kerpiç kullanılarak yapılmıştır. İçinde taht veya kabul salonu, mutfak odaları, koridorlar ve odalar vardır.
Kesme taşların kullanıldığı oda mezarlar eve benzemektedir. Bu yapılar anıtsal
mimari özellikleri göstermektedir. Urartu mezarları bırakılan ölü hediyeleri yönünden çok önemlidir.
b.Küçük Sanat Eserleri
Urartu maden sanatının kendine has heykelciklerle süslü tunç kazanları Frigya, Yunanistan ve İtalya’ya ihraç edliyordu. Tunç işleme sanatında önemli bir yeri
olan Urartu sanatında kemerler, miğferler, kalkanlar, adak levhaları, koşum takımları
ve okdanlıklar yapılıyordu.
Urartu küçük sanat eserleri arasında silindir ve damga mühürler de önemli bir
yer tutmaktadır.
Mühürler üzerinde genellikle hayvanlar ve bitkisel motifler bulunmaktadır.
Urartuların dikkat çekici bir özelliği de çoğu mobilyalara ait fildişi işçiliği geleneğini sürdürmüş olmalarıdır. Eserler arasında baş ve kanatları kartal, gövdesi aslan
biçimle grifonlar, insan yüzleri, geyik kabartmaları, aslan heykelcikleri sayılabilir.
Anadolu Medeniyetleri Müzesi Erzincan-Altıntepe, Ağrı-Patnos, VanToprakkale, Muş-Kayalıdere ve Adilcevaz’daki kazılarda çıkarılan eserlerle zengin bir
Urartu koleksiyonuna sahiptir.
56
SANAT TARİHİ 1
4. YUNAN SANATI
HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
1. Anadolu ‘da Yunan, Roma ve Bizans dönemi şehirlerinde hangi tür yapıların bulunduğunu öğreniniz.
2. Yaşadığınız yerde antik eserler varsa bunların hangi uygarlıklardan
kalma olduğunu araştırımız.
Dor istilasından sonra Akhaların büyük bir bölümü Ege adalarına ve Anadolu
kıyılarına göç etmiş, bu yerlerde eskisinden daha güçlü koloniler kurmuşlardır.
Bu göçler sonucunda Sultanhisar, Pitane (Çandarlı), Lesbos (Midilli Adası), Tenedos (Bozcaada), Ephesos (Efes), Miletos (Milet), Priene Symrna (İzmir), Phokaia
(Foça), Lebedos (Ürkmez), Halikarnossos (Bodrum) ve Knidos (Datça) gibi yerleşim
yerlerini kurmuşlardır.
a. Mimari:
Yunan tarihinde şehir devletlerine polis deniyordu. Şehrin ortasında yüksek
bir tepeye kalın surlarla çevrili olarak yapılan yerlere ise akropolis adı verilirdi.
Kentlerde birbirine paralel ve dik sokaklar arasındaki kare ya da dikdörtgen
yapı alanlarından (adalardan) oluşan kent planına ızgara plan adı veriliyordu. Bu uygulamada, yapılar birbirine paralel ve dik kesen caddeler arasında yapılmıştır. Bu
plan tipi, Miletoslu Hipodamus’un mimari çalışması, Miletos (Milet), Priene (Priyene), Knidos gibi kentlerde yaşama geçirilmiştir.
b. Tapınaklar
Kentlerin merkezi alanında tapınaklar, pazar yerleri (agora), müzik evleri (odeion) ve kütüphaneler vardı. Ayrıca stadium (stadyum), gymnasium (qmnasyum),
nymphaeum (nimfeum) gibi yapı türlerine de rastlanıyordu. Tepe yamaçlarına inşa
edilen tiyatrolar Yunan kentlerinin vazgeçilmez yapılarıydı. MÖ 4. yüzyıldan sonra
taştan yapılan tiyatrolarda orta kısımda orkestra ve bunu çevreleyen taş basamaklar
bulunuyordu. Bunlar İlk Çağ’daki megaron tipli yapıların zaman içinde gelişen örnekleridir. En eski tapınakların temelleri taştan, duvarları tahta ve kerpiçten, çatılar
ise tahtadandır. Daha sonraları ise yapıya büyük bir anıtsallık kazandırmak için etrafı
sütunlarla çevrilmiştir.
Tapınaklar basamakla çıkılan bir zemin üzerine yapılmış sütunlu bir giriş (portik) ve buraya açılan kutsal oda (sella)dan meydana gelmiştir.
Tapınaklarda kullanılan sütun ve cephe sistemlerinden yola çıkılarak Dor (Çizim 03.02), İyon (Çizim 03.03), ve Korent (Çizim 03.04), nizamı olarak adlandırılan üç
tapınak tipi ortaya çıkmıştır.
57
SANAT TARİHİ 1
Çizim. 03.02: Dor Nizamı
Çizim. 03.03: İyon Nizamı Çizim. 03.04: Korint Nizamı
DOR NİZAMI
Örneklerine MÖ 7-5. yüzyılda Yunanistan, Güney İtalya, Sicilya ve Anadolu’da
rastlanır.
Tapınağın alt döşeme tabanına, çoğunlukla üç basamaklı merdivenle çıkılır.
(krepis) Dor nizamında sütunların kaidesi olmadığı için doğrudan döşeme tabanına
oturtulmuştur. (stilobat)
Sütun başlığı yuvarlak bir yastık (ekhinos) ile üzerindeki dört köşe plakadan
(abakus) oluşmuştur. Sütun başlıkları birbirine arşitrav dediğimiz düz taş bloklarla
bağlanmıştır. Arşitravın üzerinde aralık olarak sıralanmış üç düşey yiv (triglif ) ve üzeri kare kabartmalarla süslü boşluklar (metop) yer alır. Tapınağın kısa kenarlarındaki
üçgen alınlıklar heykel ve kabartmalarla süslenmiştir. Sütunlar belli bir oran içinde
en alttan en üste doğru giderek incelir. Çatının kenarlarında su olukları (sirna) vardır.
Dor tapınakları basık ve ağır görünümlüdür. Frizin üzerinde uzanan korniş, yapının saçak görevini üstlenmiştir.
Çatı, tapınağın iki cephesinde birer alınlık meydana getirecek şekilde meyilli
olarak yapılmıştır. Alınlıkların tepe ve köşelerine heykeller yerleştirilmiştir.
5. yüzyılın en güzel Dor tapınağı, içinde heykeltıraş Fidyas’ın yaptığı yüksekliği
12 metreyi bulan Athena heykelinin bulunduğu Atina Akropol’ündeki Parthenon
Tapınağı (Resim 03.21)’dır. Korfu Adası’ndaki Artemis Tapınağı ile Assos (Behramka-
58
SANAT TARİHİ 1
le) Athena Tapınağı Anadolu’da Dor nizamına örnektir.
Resim. 03.21: Parthenon Tapınağı
İYON NİZAMI
Anadolu ‘nun batı ve güney kıyılarında ortaya çıkıp gelişmiştir. İyon nizamının
ilk örneklerine MÖ 6. yüzyılda rastlanır. En güzel örneği iki Giritli mimar tarafından
yapılan Efes ‘teki Artemis Tapınağı’ dır.
Tapınaklar basamaklı bir zemin üzerinde bulunur. İyon nizamı daha ince ve
zariftir. İyon sütunları döşeme düzeyine yerleştirilen kaideler üzerine oturtulmuştur.
Gövdeleri ince yivlerle süslüdür.
Önden bakıldığında sütun başlıklarının iki yanında volüt adı verilen helezonik
iki kıvrımın arasında zarif bezemeler vardır.
İyon tapınakları Dor nizamındaki tapınaklara göre daha ince ve yüksektir. Arşitrav tek bloktan oluşmuştur.
Dor nizamındakine göre Abaküs daha incedir.
Frizin üstünde süslü ikinci bir friz daha bulunur. Efes’teki Artemis Tapınağı’ndan
başka ülkemizde MÖ 5. Yüzyıl ve Helenistik dönemde İyon nizanunda yapılan Priene
(Güllübahçe), Athena Tapınağı, Milet yakınlarında ki Didim-Apollon Tapınağı (Resim:
03.22), Teos (İzmir), Dionysos, Sard Artemis Tapınağı örnek gösterilebilir.
59
SANAT TARİHİ 1
Resim. 03.22: Didim-Apollon Tapınağı
Halikarnassos’taki (Bodrum) Mousoleium (Resim: 03.23) ise İyon nizamında inşa edilmiş mezar anıtlardandır.
Anıtta çatının üzerinde dört atın çektiği
bir arabada Mousollos (Mauzülos) ile eşi
Artemisia (Artemizya)’nın heykelleri yer
almaktadır.
KORİNT NİZAMI
MÖ 5. Yüzyılda Dor ve İyon üslubunun görüldüğü bölgelerde karşımıza
çıkar.
Dor ve İyon nizamlarından daha
Resim. 03.23: Halikarnassos’taki (Bodrum)
geç bir dönemde ortaya çıkmıştır. İyon
Mousoleium
nizamıyla karşılaştırıldığında en büyük
fark sütun kaidesinde ve başlığında görülür.
Korint sütun kaideleri daha çok, daha ince işlenmiştir. Süsleme ögelerinden
bir başkası da kenger yaprağıdır. Korint nizamı, önceleri yapıların iç kısımlarında kullanılırken, sonradan dışarıda da kullanılmaya başlanmıştır.
Silifke yakınlarındaki Uzuncaburç- Zeus Tapınağı (Resim 03.24) Atina’daki Zeus
Olimpos Tapmağı bu nizamın örnekleri arasında yer almaktadır.
60
SANAT TARİHİ 1
Resim. 03.24: Uzuncaburç- Zeus Tapınağı, Silifke
Belirtilen üç nizamın yanı sıra, merkezi Bergama olan Eol(Aiol) nizamı bulunmaktadır. İyona yakın olan bu nizam dışında Karyatit nizamı da vardır (Resim 03.25).
Resim. 03.25: Karyatit nizamı
b. Heykel ve Kabartma Sanatı
Yunanlılar ilk zamanlarda kil, taş, kemik, fildişi ve tunç gibi maddelerden heykelcikler yapmışlar; MÖ VII. Yüzyıldan başlayarak tapınaklar yapılması, bunların
süslenmesi, sellaların içine tanrı heykellerinin konulması, yarışmalarda galip gelen
61
SANAT TARİHİ 1
atletler için heykel dikilme geleneğinin başlatılması anıtsal heykeltıraşlığın ortaya
çıkmasına neden olmuştur.
Yunan heykel ve kabartma sanatı üç dönem içinde ele alınır:
İ. Arkaik Dönem ( MÖ 7. yy -6.yy)
2. Klasik Dönem ( MÖ 5. yy- 4. yy)
3. Helenistik Dönem (MÖ 4. yy- ı. yy)
İ.Arkaik Dönem
Arkaik, sanat tarihinde bir uygarlık sanatının ilk evresi, başlangıç dönemidir.
MÖ 7. yy ve 6. yy heykelleri üçe ayrılır:
a.Girit-Pelopennessos Ekolü
Bu ekolün en bilinen örnekleri çıplak erkek (kuros) ve genç kız (kore) heykelleridir. Sanatçılar; iri yapılı, kuvvetli ve adaleli çıplak erkek vücutları üzerinde yoğunlaşmaktadırlar. Bu ekolde, Mısır’ın etkisi altında, ayakta duran genç erkek tipinin en
karakteristik örneklerinden birisi atlet heykelidir. Heykeldeki genç frontal olarak
dimdik ayakta durmakta; sol bacak bir adım ileride ve kollar aşağıya sarkmaktadır.
Eller bacakla birleşmiş durumdadır. Göğüs şişkin, karın adaleleri ise çizgilerle belirtilmiştir. İri baş, saçlarla çevrelenmiş basık bir alın, uçları yukarıya kalkık dudaklar ve
kuvvetli bir çene dikkati çeker.
b.İyonya Ekolü
Anadolu’nun batısında ve Ege adalarında görülen İyonya ekolündeki heykeller ağırlıklı olarak tapınaklara giden caddelerin iki yanında ayakta ya da oturur şekilde yer almaktadırlar.
Delfi’de bulunan “İki Delikanlı Heykeli” bu ekolün özgün örnekleri arasındadır.
Sisam ‘da bulunmuş iki kat elbise taşıyan heykel yukarıdan aşağı doğru incelmekte
olup belden aşağı kısımları ise bir sütun gövdesi gibi yuvarlaktır.
c. Atina Ekolü
İki ekolün etkilerine MÖ 7. ve 6. yy’da Atina’da rastlanır. Formların daha yumuşak ve yuvarlak şekilde işlendiği, çıplak, genç kadın heykelleri yapılmıştır. Formların
daha yumuşak ve yuvarlak olarak işlendiği bu boyalı heykellerin yüzlerinde gülümseme ifadesi vardır.
Klasik Dönem (MÖ 450-400)
Yunan Klasik Dönem heykel sanatında ölçü, denge, kompozisyon ve uyum
bir disiplin içinde yürütülmüştür. Heykellerde sadelik ön planda tutulmuştur. Bu
dönemde erkek heykelleri tanrı heykelleri olduğu zaman da çıplaklıklarını korurlar. Ancak bütün bunlara karşın erkek heykelleri, yerlerini bu dönemde giyinik er-
62
SANAT TARİHİ 1
kek tanrılara ve atletlere bırakmaya başlarlar. Kadın heykellerindeki elbiseler daha
gerçekçidir. Vücutlar son derece doğal, rahat bir duruş içindedir. Heykeldeki frontal
duruş değişerek, bacakların biri sağlam olarak yere basarken diğeri ise yalnız yere
konulmuştur. Bu, duruşa doğallık ve hareket katmıştır.
Heykeltıraşların özgün eserler meydana getirdiği bu dönemde vücut anatomisi mükemmel biçimde işlenirken ciddi yüz ifadesine yer verilmiştir.
Klasik Dönem Heykeltıraşları
Miron: Bu dönemin ünlü sanatçısı Miron, Disk Atan Atlet Heykeli (Resim 03.26)
ile tanınmaktadır. Bu heykelde atletin vücudunun eğri bir çizgi oluşturması, kolun
arkaya doğru çekilişi, başın sağa doğru döndürülmesi ve birbirine ters iki hareket
arasında sessizlik hali büyük bir ustalıkla yansıtılmıştır. Ünlü heykeltıraş Miron’un diğer önemli çalışmaları arasında Marsiyas ve Athena heykelleri bulunmaktadır.
Resim. 03.26: Disk Atan Atlet Heykeli
Phidias (Fidyas): Parthenon Tapınağı’nın kutsal bölümündeki Athena Heykeli
ve tavan süslemelerindeki sağ elinde zafer tanrıçası Nike’yi, sol elinde kalkanını taşıyan kabartmalarını yapmıştır.
Olimpia’daki Zeus heykeli de Phidias’ın eserleri arasında yer almaktadır.
Polykletios (Polikletos): “Kanon” adlı kitabında vücut oranlarını anlatan sanatçı, insan vücudunu ideal ölçülere bağlamıştır. Ona göre ideal insanın boyu, baş
yüksekliğinin yedi katıdır. Bu ölçüyü “Mızraklı Atlet” heykelinde uygulamıştır.
Praksiteles: İnsan vücudunu en güzel anlatan heykeltıraşlardan Praksiteles’in
ünlü heykelleri arasında “Çocuk Diyonizos’u Kolunda Taşıyan Hermes”i örnek verile-
63
SANAT TARİHİ 1
bilir. Hermes heykeli her yönüyle doğal, kusursuz bir orana göre yapılmıştır. Heykellerinde mitolojik konular, tanrı ve tanrıçalar öne çıkar.
Lysippos (Lisipos): Portre heykelciliğinin Yunanistan’daki en önde gelen
sanatçısı Lysippos’tur. Büyük İskender’in
portreleri dışında tunç atlet heykelleri de
vardır. Eserlerinde, kişileri kendisine göründükleri gibi betimleyerek, heykele 1/8
oranını getirmiştir. Önemli eserleri arasında demir bir aletle vücudunu temizleyen
Atlet Heykeli bulunmaktadır. Lysippos’un
yaptığı İskender Büstü (Resim 03.27) İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir.
Helenistik Dönem (üslup) M.Ö ve 3.yy
Resim. 03.27: İskender büstü
MÖ 1. ve 3. yüzyılda Rodos’ta sürdürülmüştür. Bu döneme ait bir örnek de Laokoon Heykel Grubu’dur. Etrafları yılanlar
tarafından sarılan Laokoon ve oğullarının
ölüm karşısındaki savaşları anlatılmaktadır. Roma’da Vatikan Müzesi’ndeki eserde
anatomi, ayrıntılarıyla işlenmiştir.
Kabartma Sanatı
Çoğu boyalı eski
Yunan kabartmaları arasında “Ağlayan Kadınlar
Lahdi”nde (Resim 03.28)
ölünün ardından ağlayan
kadınlar canlandırılmıştır. Lahdin kapağında da
küçük ölçekli atlı araba
kabartmaları vardır.
Resim. 03.28: Ağlayan Kadınlar Lahdi
64
Bergama’daki Zeus
sunağı hakkında bilgi
veren Romalı yazar Ampelius “Dünya Harikaları”
adlı eserinde Bergama’da
mermerden kule ayak
yüksekliğinde, görkemli kabartmalarla süslü
SANAT TARİHİ 1
büyük bir sunak vardır(Resim 03.29). Tanrılarla toprak devlerinin (gigant) savaşını
göstermektedir.” demektedir. Sunağın doğu yönünde ilk olarak Zeus ve Athena kabartmaları görülür. Frizin bu tarafında ışık tanrıları Apollon, Artemis ve Leto betimlenmiştir.
Resim. 03.29: Bergama Zeus Sunağı kabartmasından bir ayrıntı
Sunağın tamamı Almanya’da Pergamon Müzesi’nde sergilenmektedir (Resim 03.29).
İstanbul Arkeoloji Müzesi ‘ndeki “İskender Lahdi” İskender’in ölümünden sonra
Fenike’de kendini İskender gibi göstermek isteyen yerel krallardan biri tarafından yaptırılmıştır. Lahitte Makedonya-Pers savaşları, İskender’in aslan avı sahnesi işlenmiştir (Resim 03.30).
Resim. 03.30: İskender lahdi
65
SANAT TARİHİ 1
5. ROMA SANATI
Roma sanatının kökleri Etrüsk ve Helenistik döneme kadar gitmektedir. Helenistik çağın bitmesi sonucu sanatın yeni merkezi Batı Anadolu ve Yunanistan’dan
Roma’ya kaymıştır.
Roma tarihi, Cumhuriyet Dönemi (MÖ 509-31) ve İmparatorluk Dönemi (MÖ
31-MS 476) olmak üzere iki dönemdir. Birinci dönem genişleme, devleti güçlendirme
ve fethedilen ülke kültürlerinin, sanat eserlerinin Roma’ya getirilme dönemidir. İmparatorluğun büyümesi, Mısır’ın alınması, Yunan klasik sanatının benimsenmesi, Yunan
heykel ve resimlerinin kopya edilmesi ise, ikinci dönemin en belirgin özellikleridir”.
Roma’nın temellerini attığı Cumhuriyet Dönemi 500 yıla yakın sürdü ve sınırları Atlas Okyanusu’ndan, doğuda Fırat Nehri’ne kadar bütün Akdeniz ülkelerini kapsıyordu. MÖ 395 yılında ikiye ayrıldı. Batı Roma MS 476, Doğu Roma (Bizans) 1453
yılında Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u Osmanlı topraklarına katmasıyla tarih sahnesinden çekildi.
a. Mimari
Roma sanatı kendini öncelikle mimari alanında gösterir. Romalı mimarlar kemerli, tonozlu ve kubbeli yapı tekniğini geliştirerek mekana önem kazandırmışlar;
anıtsal yapı tarzında bir üslup ortaya koymuşlardır. Yapı malzemelerinde kireç harcının taş ya da tuğlalar bağlamadan kullanmaları büyük yapıların gelişmesinde çok
büyük rol oynamamıştır. Anıtsal mimaride dikkati çeken kemer ve yapı tekniğinin
gelişmesidir. Taş ve tuğla malzeme kireçle birlikte kullanılarak geniş mekânların üstlerinin kapanması problemi de çözülmüştür.
Sağlam, ağır görüntülü ve çok çeşitli Roma yapı tiplerinde tapınaklar, tiyatrolar,
amfitiyatrolar, stadionlar, hipodromlar, forumlar, bazilikalar, hamamlar, su kemerleri,
kent kapıları, taklar, sütunlu (direkli) caddeler, saraylar, evler, kütüphaneler yer alır.
1. Tapınaklar: Planları
bakımından Yunan tapınaklarına benzeyen Roma tapınakları yüksek bir kaide (padium) üzerinde dikdörtgen
sella ile önündeki merdivenli portikten meydana gelir.
Sütunlar yüksektir. Sütun
başlıkları ve taşıdıkları saçaklar korint nizamındadır.
Resim. 03.31: Nimes Tapınağı
66
İlk Roma tapınaklarına
örnek olarak Nimes Tapınağı (Güney Fransa) (Resim
03.31) verilebilir.
SANAT TARİHİ 1
Yuvarlak planlı tapınakların özelliği iki bölümden meydana gelmiş olmalarıdır.
Önde Korint nizamında yapılmış üçgen alınlık, portik, arkasında da yuvarlak planlı
ve üstü kubbe ile örtülü sella bulunur. Vesta Tapınağı (Roma) ve Pantheon (Panteon)
Tapınağı (Roma) bu türün en önde gelen görkemli örnekleridir.
Kubbe tekniğinin en güzel örneği Pantheon’da görülür. Kubbenin ortasında
yer alan yuvarlak bir açıklıktan gökyüzü görülür.
Anadolu’daki Roma tapınak örnekleri Ankara Augustus Tapınağı, Aizanoi
(Çavdarhisar- Kütahya), Zeus Tapınağı, Truva Athena Tapınağı, Efes Hadrionus, Side
Athena ve Apollon tapınaklarıdır.
2. Tiyatrolar: Roma tiyatroları Yunan tiyatroları gibi sahne (scene), yarım daire şeklinde basamaklı oturma yerleri (cavea) ve yarım daire meydan (orkestra) Roma
tiyatrolarında bu üç bölüm ayrı düşünülmeyerek bir bütün olarak yapılmıştır. Sahne
çok geliştirilerek oturma basamaklarıyla birleştirilmiş, böylece mimari bir bütünlük
kazandırılmıştır. Bu tür tiyatroların en iyi örneği Antalya - Aspendos Tiyatrosu ‘dur
(Resim 03.32). Gelişen temel ve tonoz sayesinde oturma basamakları kemerli mekanlar üzerine oturtulabilmekteydi. Böylece Side’deki gibi düz bir arazide de tiyatro
yapılabilmekteydi.
Resim. 03.32: Aspendos Tiyatrosu, Antalya
Yunan tiyatrolarındaki sahne ve oturma basamaklarındaki boşluk Roma tiyatrolarında yoktur. Side, Efes, Milet, Bergama, Hioropolis (Denizli) ve Antalya Aspendos Tiyatrosu, Anadolu’daki Roma tiyatro örnekleridir.
3. Amfitiyatrolar: 189 x 156m ölçülerindeki yapının dış duvarlarının yüksekliği
ise 48m’dir. Collesseum gladyatör, vahşi hayvan dövüşleri, tarihi savaşların sahneye
koyulması, avcılık yarışmaları gibi etkinliklerin de yapıldığı mekanlardandır. Roma
mimarisine özgü yapı tipleridir. İki bölümden oluşan amfitiyatroların birinci bölümü
arena adı verilen kumla kaplı, elips şeklinde bir alan, ikinci bölümü bu alanı kat kat
67
SANAT TARİHİ 1
basamaklarla kuşatan cavea (basamaklı oturma yerleri)’dır. Romalılar amfıtiyatrolarda
gladyatör dövüşleri, av törenleri gibi kanlı gösteriler düzenlemişlerdir. En eski taş örnek
Pompei Amfitiyatrosu’ dur. En çarpıcı örnek ise Roma’ daki Colesseum (Koleseum)’dur
(Resim 03.33). Katlar arasında bulunan merdivenler sayesinde yapı kısa bir zaman içinde boşaltılabilme özelliğine sahiptir. İmparator Vespasian zamanında yapımına başlanan ve imparator Titus zamanında tamamlanan 50.000 kişilik bir yapıdır.
Resim. 03.33: Colesseum Roma İtalya
4. Forumlar: Roma kentinde kamu ve özel işlerin, sorunların çözüldüğü, halkın toplandığı alanlar ve meydanlardır. Yunan mimarisindeki Pazar yeri agoranın
Roma mimarisindeki karşılığı forum olarak adlandırılmaktadır. Portikler, tapınaklar,
yapılarla çevrili forumların içinde en eski örnek Forum Romanum ve Forum Emperium (İmperyum)’dur.
5. Bazilikalar:
Roma mimarlığının
oluşturduğu bir yapı
türü olan bazilikalar
dikdörtgen
planlı
olup içinde birçok
sütun dizileri ile birbirinden ayrılmış mekanlardan meydana
gelmiştir. Bazilikalar
halkın işleri ile ilgili olarak kullanılan,
alışverişin yapıldığı
Resim. 03.34: Trainus Bazilikası, Roma
68
SANAT TARİHİ 1
çarşılar ve mahkemelerin de bulunduğu yapılar toplamıdır. Önemli bazilikalar Konstantin Bazilikası (Roma), Trainus Ulpia Bazilikası (Resim 3.34) ve Julia Bazilikası’dır.
Anadolu’da Bergama, Aspendos ve İzmir’dekiler önemli bazilikalar arasında
yer alırlar.
6.Stadiumlar: İçinde atletik oyunlar ve yarışmalar yapılan anfitiyatro şeklindeki yapılardır. Özellikle koşu yarışmaları için inşa edilmişlerdir. Anadolu’da Helenistik dönemde yapılan stadionlar Bergama ve Milet’tedir. Efes, Afrodisias, Perge, Nysa
(Nisa) (Sultanhisar) stadionları Roma dönemine aittirler. İçlerinde en iyi korunmuş
olan 30 bin kişilik Afrodisias Stadionu’ dur.
7. Hamamlar: Roma hamamları içinde gymnasium (jimnasyum), kütüphane gibi yapıların da
bir araya toplandığı, halkın ortak
kullanımına açık anıtsal yapılardır.
Hamamlar soyunma, beden eğitimi, terleme, sıcak-soğuk yıkanma
odaları ve buhar banyosu bölümlerinden oluşuyordu. Fırınlardan
gelen sıcak hava, yükseltilmiş zeminin altından ya da duvarların içine
yerleştirilmiş borulardan geçerek
mekanları ısıtıyordu.
Roma’da Caracalla (Karakalla) Diokletianus, Titus hamamları önemli örnekler içinde yer alır.
Anadolu’da ise, Ankara’daki Roma
Hamamı (Resim 03.35), Milet’teki
Faustina Ha-marnı’dır.
Resim. 03.35: Roma Hamamı, Ankara
8.Su Kemerleri: Romalılar suya çok önem vermişler ve uzak bölgelerden şehirlerine ve hamamlarına kemerlerle su getirmişlerdir.
Anadolu’daki en güzel su kemerleri Aspendos, Phaselis, Efes, Bergama, İstanbul Valens (Bozdoğan)’dır.
9. Evler, Saraylar: İtalya’daki ilk evler megaron planlıdır. Roma evleri atrium
adı verilen avluya açılan odalardan oluşmaktadır. Atrium’un ortasında bir havuz,
yanlarında ise yemek ve yatak, arkada ise bir bahçe olup zemin mozaik ile döşenmiştir. Efes’te çok odalı ve avlulu Yamaç Evleri (Resim: 03.36/37) ortaya çıkarılmıştır.
69
SANAT TARİHİ 1
Resim. 03.36: Yamaç Evleri, Efes
Gösterişli, mermer kaplı, büyük boyutlu, freskolarla bezeli imparator saraylarına
örnek olarak Roma Palatin Tepesi ‘nde İmparatorlar Sarayı ve Spalato’ da Diocletianus
(Diyokletiyanus) Sarayı gösterilebilir.
Resim. 03.37: Yamaç Evleri (ayrıntı), Efes
10. Zafer Takları ve Kent Kapıları: Roma mimarisinin ortaya koyduğu
yapı tiplerinden biri olan zafer takları
zafer kazanmış imparator ve komutanlar için ya da önemli tarihsel olayların
anısı için kent girişine yerleştirilen anıtsal görünümlü yapılardır. Genellikle bir
tonozla birbirine bağlanmış, dikdörtgen iki büyük ayak ile bu ayaklar üzerine
tonozu çevreleyen saçaklarla birbirine
bağlanmış sütunlar eklenmiştir. İçlerinde en eskisi, Roma forumunun girişindeki zafer takıdır. Önemli örnekler Titus
Zafer Takı (Roma) (Resim. 03.38), Trainus
70
Resim. 03.60:Titus Zafer Takı, Roma
SANAT TARİHİ 1
Takı’dır. Anadolu’daki örnekler arasında Korykos, Side, Efes,Tarsus, Hieropolis (Resim:
03.39), taklarıdır.
Resim. 03.39: Zafer Takı, Tarsus
11. Sütunlu Caddeler: Roma’daki sütunlu caddelerin orta kısmında kaldırım,
onun sağında ve solunda portikler daha geride de dükkanlar bulunurdu. Roma
kentlerinin girişlerinde anıtsal kapılar vardı. Bu kapıların önlerindeki meydandan iki
tarafı revaklı yollarla, limana, akropole veya kentin başka önemli yerlerine gitmek
mümkündü. Milet ve Perge dışında Side ve Efes (Resim: 03.40) gibi kentler sözünü
ettiğimiz yapı türlerinin hepsini içine alan yerleşme merkezleridir.
Resim. 03.40: Sütunlu cadde, Efes
71
SANAT TARİHİ 1
b. Heykel ve Kabartma Sanatı
Romalılar heykelcilikte Yunanlıları taklit etmişlerdir. Heykeller önceleri Romalılar için bahçelerini güzelleştiren bir öge olarak düşünülmüştür. Bu amaçla
Yunanistan’dan heykel getirilip kopyalan çoğaltma yöntemi benimsenmiştir. Özellikle imparatorluk döneminde mimari cepheler için heykeller tasarlanmıştır.
Yunan heykellerinde ağırlıklı olarak mitolojik konular öne çıkarken, Romalıların heykellerinde günlük yaşam içindeki kişiler yer almıştır.
Roma heykel sanatı iki kolda ilerlemiştir. Bunlar portreler ve tarihi kabartmalardır.
Roma’daki Traianus Sütunu’nda (Resim 03.41) Romalıların Daçyalılarla savaşlarını konun edinen kabartmalar bulunmaktadır. İmparatorun kazandığı zaferler yukarı doğru eğimli bir perspektifle betimlenmiştir. 30 metrelik sütunun içinde spiral
bir merdiven vardır. (Resim 03.42)
Resim. 03.41: Traianus Sütunu, Roma
Resim. 03.42: Traianus Sütunu (Detay)
Portrelerde ağırlıklı olarak taşın yanı sıra bronz, altın, gümüş madenleri de kullanılmıştır. Ölünün yüzünden yaptıkları maskeleri portre sanatının daha da ilerlemesini sağlamıştır. Roma heykellerinde imparatorların tanrılaştırılması öne çıkmıştır.
Augustus heykeli bunu gösteren önemli bir eserdir.
Türkiye müzeleri Roma heykelleri yönünden bir hayli zengin bir koleksiyona
sahiptir. Bergama, Efes, Sardes, Afrodisyas ve İstanbul kazılarında bulunan eserler
72
SANAT TARİHİ 1
Roma heykelciliğine ışık tutmaktadır.
İnsan figürünün öne
çıktığı Roma resminde genellikle konular mitolojiye
aittir. Efes’te ve Urfa-Birecik
yakınlarındaki
Zeugma’da
gün ışığına çıkarılan çok sayıda mozaik resimde günlük
yaşamdan alınma sahneler
karşımıza çıkmaktadır.
Resim. 03.43: Antakya Mozaik Müzesi’, Antakya
Antakya
Mozaik Müzesi’ndeki (Resim:
03.43/44) mitoloji konulu
yer mozaikleri Geç Roma
sanatının
Anadolu’daki
önemli örnekleridir.
Resim. 03.44: Antakya Mozaik Müzesi’, Antakya
6. ERKEN HRİSTİYANLIK VE BİZANS SANATI
Erken Hristiyan Sanatı
Roma İmparatorluğu’nun çeşitli bölgelerinde, Hıristiyanların MS ilk üç yüzyıl
içinde meydana getirdikleri sanata “İlk” ya da “Erken Hristiyan Sanatı” denilmektedir.
a. Mimari
Putperest Romalıların baskısından kaçan ilk Hristiyanlar gittikleri yerlerde toprağı oyarak katakomp denilen yer altı mağaraları ve mezarları yaparak dinlerini gizlice yaymaya çalışmışlardır.
Ayrıca katakompların duvarlarına balık, güvercin, çiçekli bahçe, koyun çobanı
gibi Doğu kaynaklı sembolik resimler yapmışlardır.
73
SANAT TARİHİ 1
Anadolu’da örneklerine daha çok Kapadokya bölgesindeki Kayseri, Niğde,
Aksaray arasındaki volkanik arazide tüf kayaların oyulmasıyla yapılmış yer altı şehirlerine rastlanılır. En güzel yer altı şehirleri örneklerini Kaymaklı ve Derinkuyu ‘da
görebiliriz.. Söz konusu şehirlerde yapılan kiliselerinden bazıları Tokalı Kilise (Resim:
03.45) Karanlık Kilise (Resim: 03.46), Elmalı Kilise (Resim: 03.47 )
Resim. 03.45: Tokalı Kilise içi, Kapadokya
Ihlara vadisinde bulunan Zelve, Çavuşin, Avanos, Göreme, Ürgüp, Avcılar, Uçhisar ve Ortahisar’daki çok sayıda kilise ve manastırlar MS 7. Yüzyıldan itibaren başlayan Hristiyan göçleri sonucunda Kapadokya’da zengin bir Hristiyan mimarisinin
geliştiğini göstermektedir. Manastırların duvarları tavanları İncil’den alınan sahnelerin resmedildiği freskolarla bezenmiştir.
Resim. 03.46: Karanlık Kilise, Kapadokya
74
Resim. 03.47: Elmalı Kilise, Kapadokya
SANAT TARİHİ 1
b. Erken Hristiyanlık Dönemi Resim Sanatı
İlk resimlerin yapıldığı yerler katakompların kapı üstlerindeki boşluklar tonozlu tavanlar, duvarlardır. Bu resimler 1. ve 3. yüzyıl arasında yapılmıştır. Duyguların
sembollerle anlatıldığı bu mistik resimlerde en çok balık, güvercin iyi çoban, haç,
İsa’nın çarmıha gerilmesi, ölümü ve cennet sahneleri yer alır. Bu dönemdeki derinlik
görülmeyen resimlerde günlük hayat sahnelerine de yer verilmiştir. (Çizim 03.05)
Çizim. 03.05: Ayasofya, İstanbul
Bizans Sanatı
Bizans sanatı MS 395 yılında ikiye bölünen Roma İmparatorluğu’nun doğu
parçası olan ve Osmanlılar tarafından 1453 yılında tarih sahnesinden silinen Bizans
Devleti’nin sanatıdır. Bizans adı İstanbul (Konstantinapolis)’un eski adı olan Byzantium ‘dan gelmedir. Roma İmparatorluğu’nun tek merkezden yönetilmesindeki sorunlar nedeniyle 3. yüzyıldan başlayarak İmparator Konstantin, İstanbul’u imar etmiş ve başkent yapmıştır.
Bizans İmparatorluğu Trakya, Balkanlar, Makedonya, Sırbistan, Yunanistan,
Kuzey İtalya, Suriye, Filistin, Mısır, Afrika’nın kuzey i ve İspanya’nın doğu kıyılarında
hüküm sürmüştür.
1
Erken Bizans
2
İkonoklazma
3
Orta Bizans
Dönemi (527-726) Dönemi (726-842) Dönemi (843-1203)
4
Son Dönem
(1261-1453)
75
SANAT TARİHİ 1
a. Mimari
Doğu mimarlığının etkisi altında kalıp gelişen Bizans mimarisi bir tuğla mimarisi olarak tanımlanır. Tuğlanın yanı sıra malzeme olarak taş, kimi zaman da taş ve
tuğla bir arada (almaşık) kullanılmıştır. Bizans mimarisi dini, sivil, ve askeri mimari
başlıkları altında üç bölümde incelenebilir:
I. Dini Mimari
Çeşitli plan tiplerinin uygulandığı kiliselerde en çok uygulanan bazilikal plan,
merkezi plan, haç plan ve kubbeli plandır.
Bazilikal Planlı Kiliseler: Bizans imparatorluğu içinde ilk kilise, bazilikal planlıdır. Bazilika Helenistik ve Roma döneminde açık pazarı ve mahkemesi bulunan büyük salonlara verilen addır. Uzunlamasına dikdörtgen bir mekan olan bazilikalar sütunlarla nef adı verilen bölümlere ayrılmıştır. Yapının batı yönünde narteks denilen
giriş bölümü yer alır. Narteksten sonra portikli bir avlu (atrium), doğu tarafında ise
apsis adı verilen yuvarlak bir çıkıntı bulunmaktadır.
Anadolu’da bulunan örnekleri arasında İstanbul Studios Manastır Kilisesi, Denire Aziz Nikolaus Kilisesi, Karaman Binbir Kilise, Efes Meryem Ana Bazilikası’nı sayabiliriz.
Merkezi Planlı Kiliseler: îlk Çağ mimarisinde yuvarlak bir mekân oluşturacak
biçimde kurulan yapıların üstünü kaplayan bir kubbe ile örtülüdür. Bu plan tipinin güzel bir örneği İstanbul’da Küçük Ayasofya adını taşıyan eski Segios Bacchos
Kilisesi’nde karşımıza çıkar.
Haç Planlı Kiliseler:
Orta mekanın üzeri dört payenin taşıdığı bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin dört yanında yer alan tonozlarla örtülü
birbirine eşit mekânlar haç
kollarını oluştururlar. Latin ve
Yunan haçı olmak üzere iki
tipte yapılmış dini yapılardır.
Latin haç planının pek görülmediği Anadolu’daki en güzel
örnek Efes St. Jean Kilisesi’dir
(Çizim 03.06)
Yunan Haçı Plan: Orta
Bizans dönemindeki kilise planıdır.
Çizim. 03.06: Efes St. Jean Kilisesi
8. yüzyıldan başlayarak yapılan bu kiliseler, kare planlı olup karenin ortasın-
76
SANAT TARİHİ 1
da dört fil ayağı üzerine bir kubbe
oturtulmuştur. Bu kubbe ve kemer
sistemi sayesinde dört kolu birbirine eşit bir Yunan haçı meydana gelmektedir.
Haç planlı kiliseler başta İstanbul olmak üzere Anadolu ‘nun birçok yerinde yapılmıştır. İstanbul’da
Hagia Eirene (Aya İrini) (Resim
03.48), Kariye Camii (Khara Manastırı) (Resim 03.49), Atik Mustafa Paşa
Resim. 03.48: Hagia Eirene (Aya İrini), İstanbul
(Hagia Thekla), Kalenderhane (Meryem Diakonissa) ve Gül (Hagia Theodosia) kiliseleridir.
Resim. 03.49: Kariye Camii (Khara Manastın), İstanbul
Kubbeli Bazilikalar:
Üstlerinin bir bölümü kubbe ile örtülüdür. Bu yapı tipine en güzel örnek İstanbul’daki Ayasofya (Hagia
Sophia)’dır (Resim 03.50).
Resim. 03.50: Ayasofya (Hagia Sophia), İstanbul
Ayasofya:Justinyanus’un Nika Ayaklaması’nın Ardından (537)’de
dönemin ünlü mimarları
Aydınlı Anthemios ve Miletoslu İsodoros’a yaptırdığı Ayasofya, Bizans
mimarlığının başeseridir.
77
SANAT TARİHİ 1
İmparatorluk saygınlığının önemli bir
simgesi olan masif kubbeli yapı, Roma
İmparatorluğu’nu hatırlatan ölçülerde
inşa edilmiştir. İmparatorluk gücünün silinmez bir ifadesi olan Ayasofya, bazilika
planı ile merkezi planın birlikte uygulandığı, kubbeli bazilika tipinde bir yapıdır
(Plan 03.01). Kubbe geçişi ve taşıyıcı sistem özellikleriyle mimarlık tarihinde bir
dönüm noktasıdır. Bu çağdaşlarından büyük övgü kazanmış inanılmaz bir teknik
başarıdır.
Plan 03.01: Ayasofya, plan
Orta nefin yarısını örten ana kubbe
doğu ve batısına eklenen yarım kubbelerle genişletilmiştir. Doğu tarafında yarım bir apsis yer almıştır. Yan nefler ve narteks bölümü iki katlı yapının inşaatında taş, tuğla ve mermer kullanılmıştır. Yapıda Mısır’dan
devşirme sütunlar getirilmiştir.
1453 yılında Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u feth etmesiyle camiye çevrilen
yapıya Yavuz Sultan Selim zamanında Mimar Sinan tarafından payandalar yapılmıştır. Sultan Abdülmecid’in girişimiyle 1847-49 yılları arasında Gaspare ve Giuseppe
Fossati adlı mimar kardeşlerin liderliğinde 800 kişinin çalıştığı bir restorasyon gerçekleştirilmiştir. Bu benzersiz yapı 1935 yılında modern Türkiye’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk tarafından müzeye dönüştürülmüştür.
Bizans mimarlığının başyapıtı olan Ayasofya mozaiklerinin yapımında altının
yanı sıra gümüş, renkli cam, pişmiş toprak ve renkli taş parçaları kullanılmıştır.
Resim. 03.51: Ayasofya’nın içten görünümü, İstanbul
78
Ayasofya’nın içinde yer alan mozaik resimlerde İsa, Meryem
Ana, havariler, imparator ve imparatoriçe ler,
melekler yer almaktadır.
Ana
kubbenin
ağırlığını azaltmak ve
iç mekanı aydınlatmak
amacıyla kırk pencere açılmıştır. (Resim
03.51)
Duvarlardaki
boş taş çerçevelerde
Bizans dönemine ait
İkonalar bulunuyordu.
Ayrıca imparatoriçe lo-
SANAT TARİHİ 1
casının ilerisindeki mermer bloklarda yaşam ağacı, balık gibi sembolleri içeren küçük kabartmalar vardır.
Anadolu’da çok tanrılı dinlere ait tapınaklar bazilikaya çevrilmiştir. Bunlara
örnek olarak Apollon Tapınağı Didim, Zeus Tapınağı (Uzuncaburç), Side Bazilikası,
Demre Aziz Nikolaos (Noel Baba), Dereağzı Kiliseleri, Antalya Kesik Minare, Perge ve
Side kentlerindeki Bizans kiliseleri, Binbir Kilise (Karaman) gösterilebilir.
Resim. 03.52: Sümela Manastırı, Maçka
T r a b z o n - M a ç k a ’d a
Karadağ’ın eteklerinde sarp
bir kayalığa Meryem Ana adına kurulmuş Sümela Manastır’ının (Resim 03.52) başlıca
bölümleri ana kayalar kilisesi,
şapel, mutfak, öğrenci odaları, misafirhane, kütüphane ile
kutsal ayazmadan oluşmaktadır. Günümüzde müze olan
Sümela Manastır’ındaki fresklerde işlenen başlıca konular
İncil’den alınmış sahneler, Hz.
Resim. 03.53: Sümela Manastırı, fresko detayı
İsa ve Meryem Ana’nın yaşamıyla ilgili tasvirlerdir (Resim 03.53, Sümela Manastırı).
II. Sivil Mimari
Antik uygarlığın izleyicisi olan Bizans kentlerinde meydanlar, agoralar, su kemerleri, çeşmeler, anayollar, sütunlu caddeler, zafer takları, dikili taşlar yer almaktadır. Bizans sivil mimarisinin en iyi görüldüğü yer başkent İstanbul’dur. U biçimindeki
sahada bulunan Hipodrom, kentin eğlence ve siyaset merkeziydi. Burada yer alan
79
SANAT TARİHİ 1
kabartmalarla ve hiyeroglif süslü Dikilitaş (Obelisk) Mısır’dan getirilmiş, Yılanlı Sütun, önemli
anıtlar arasında bulunmaktadır.
Sultanahmet Meydanı’ndaki I. Theodosius Obeliski’nde bulunan kabartmalarda (Resim
03.54) Mısır firavunlarından III. Tutmosis’in zaferlerinin betimlendiği granit obeliskin yerleştirildiği taşın dikilişi, oyunları izleyen İmparator
I. Theodosius ve iki oğlu, İmparator II. Valentinianus gösterilmiştir.
Resim. 03.54: Theodosius Obeliski
kabartmaları, İstanbul
Bizans’tan günümüze ulaşabilen Tekfur Sarayı (Resim 03.55)
surlarla bitişik olarak inşa edilmiştir. Bugün saraydan geriye cephe
kalıntıları ile avlusundaki bir parça
mozaik kalmıştır. Taç giyme ve tahta çıkma törenlerinin yapıldığı Tekfur Sarayı taş ve tuğladan yapılmış
olup, üç katlı ve kubbelidir.
Resim. 03.55: Tekfur Sarayı, İstanbul
Su
Kemerleri:Roma
İmparatorluğu’nun
devamı
olan Bizans’ta su mimarisine
çok önem verilmiştir. Yerleşim
merkezlerine yakın yerlerdeki kaynaklardan getirilen
sular sarnıçlarda toplanmış,
çeşmeler aracılığıyla da halka
ulaştırılmıştır. Yerebatan Sarayı (Resim 03.56), Binbir Direk
Sarnıcı, Zeyrek Sarnıcı’ dır.
Resim. 03.56:Yere Batan Sarayı, İstanbul
80
Suyu taşıyıp şehre getiren kemerlerin en güzeli İs-
SANAT TARİHİ 1
tanbul’daki Valens (Bozdoğan) Su Kemeri’dir.
Bunların dışında ise Trakya’da Gümüşpınar ve Keçigerme su kemerleri bulunmaktadır.
Surlar ve Kaleler: İstanbul ve Anadolu’nun birçok yerleşim yerinde surlar ve
kaleler inşa edilmiştir. Bunların büyük bir bölümü Roma döneminde yapılmış, Bizans
döneminde onarılmıştır. İstanbul ve İznik kent surları bunlara örnektir. İstanbul’daki surlar 5. yüzyılda yapılmıştır. Kenti bütünüyle çevreleyen bu surlar kara ve deniz
surlarıdır. Surların üzerinde yer alan kapıların içinde en önemlisi Yaldızlı Kapı ya da
Altın Kapı olarak adlandırılan kapıdır. Diğerleri ise, Belgrad, Silivri, Mevlana, Sulukule, Edirne ve Topkapı’dır. İznik surları Bizans döneminde büyük onarımlar geçirerek
yenilenmiştir.
b. Resim Sanatı (Fresko ve mozaik)
Bizans resminde fresko ve mozaik tekniği ile yapılan resimler önemli bir yer
tutmaktadır. Bunların dışında Bizans dünyasında ikonalar, dinsel kitap resimleri,
minyatürler ve kumaş resimleri de bulunmaktadır.
Bizans sanatında çok önemli bir yer tutan yaş sıva üzerine toprak boyalarla
yapılan duvar resmi olan fresko ile birçok dinsel yapının içi süslenmiştir.
Küçük, birbirinden farklı, üç boyutlu parçaları bir yüzey üzerinde yan yana getirmek suretiyle resim oluşturma tekniği olan ve ilk kez beş bin yıl önce Sümerlilerin
kullandığı mozaik tekniğini Bizanslılar daha da ileri götürmüşlerdir.
Erken Bizans Dönemi’nde (5-6. yy) daha çok Hıristiyanlıkla ilgili konular işlenmiştir. Bu dönem eserleri arasında Ayasofya, Aya İrini, Küçük Ayasofya önemli örneklerdir. Fakat 726-842 yılları arasındaki ikonoklast akımlar sırasında bu dönem resimlerinin yok edilmesi nedeniyle fazla bir bilgi günümüze ulaşamamıştır.
İstanbul’da bu dönemden kalma
tek örnek Kalenderhane Camii’nde ortaya çıkarılan “Meryem ve Çocuk İsa”
(Resim 03.57) konulu mozaik resimdir.
İkonoklazma Dönemi ‘nde (725843) Bizans İmparatorluğu ‘nda İkonoklast adı verilen, tasvire karşı bir
hareketin doğmasının nedenleri arasında şunları sayabiliriz: Anadolu insanının resmi, tapınma aracı olarak görmemesi, kutsal tasvirlerden uzak bir
din olan Museviliğin etkisi. 7. yüzyılda
Resim. 03.57: “Meryem ve Çocuk İsa”
İslamiyet’in Anadolu’nun güneyindeki
bölgelerde yayılışı ve etkili olmasıdır.
İkonoklast akımlar sonunda Bizans ‘ta çok sayıda resim ve fresko yok edilmiştir. Bu
dönemde kilise duvarlarına balık, üzüm, horoz resimleri ve haç şekilleri yapılmıştır.
81
SANAT TARİHİ 1
Orta Bizans Dönemi’nde (843-1204) 843’te ikonoklast akımlarının sona ermesiyle İstanbul ve Kapadokya yeni dönem Bizans resim sanatının en önemli yeri olmuştur. Bu dönemde kilisenin getirdiği değişiklikler resim sanatında etkili olmuştur.
En önemli plan tipi olan kapalı Yunan haçına uygun olarak inşa edilen kiliselerde resimleme kurala bağlanmıştır.
İstanbul Ayasofya Kilisesi’nin mozaik resimleri, Orta Bizans Dönemi’ne ait olup
9-12. yüzyıllar arasındaki Bizans mozaik sanatındaki gelişmeleri simgelemektedir.
Orta Bizans çağının resim örnekler; Kapadokya (Nevşehir- Ürgüp- Göreme) bölgesinde
yer alır, tüf kayaları içine oyularak yapılan kiliselerdeki resimlerin konuları arasında benzerlik
olmakla beraber renk anlayışları farklılıklar göstermektedir. Resimler genelde basit bir üsluba
sahip olup derin bir dinsel coşku taşımaktadır.
Kapadokya’daki Tokalı, Çarıklı, Elmalı ve
Karanlık Kilisesi (Resim 03.58) önemli örnekler
arasındadır.
Son Bizans Dönemi’nde (1261-1453) resim sanatında önemli değişiklikler olmuştur. Bu
değişikliklerin başında kilisenin koyduğu katı
uygulamaların son bulmasıdır. Bu da yapılan
eserlere canlı ve hareketli bir anlatım kazandırmıştır. Değişikliklerin bir başka nedeni de
Latin istilasının sanatçılara etkisi yanında Doğu
ve Batı anlatım tarzlarının Bizans sanatı içinde
gerekli ortamı bulabilmesidir.
Resim. 03.58: Karanlık Kilise,
Kapadokya
Dönemin en önemli örnekleri İstanbul Kariye Camii
‘nde bulunmaktadır. Yapıdaki
mozaik ve freskler 14. yüzyıla
tarihlenmektedir. Nartekste
Meryem ve çocuk İsa, İsa’nın
doğumu ve mucizeleri sahneleri vardır. Diriliş ve Meryem’in
Ölümü sahnelerinde zengin,
göz alıcı renkler kullanılmıştır.
Resim. 03.59: Kariye Camisi, Anastasis (Diriliş) freskosu,
İstanbul
82
Kariye Camisi ‘nin ek yapısında ise apsis içinde Anastasis (Resim 03.59), tonozda
SANAT TARİHİ 1
Son Yargılama, kilise adamları, savaşçı aziz resimleri fresko tekniğiyle yapılmıştır.
Dönemin resim örneklerinin bulunduğu diğer yapılar ise İstanbul’da Fethiye
Camii (Resim 03.60), Vefa Kilisesi, Trabzon Ayasofya Kilisesi
(Resim 03.61) ve çok geç bir
dönemde yeniden yapılan
freskolanyla Trabzon Sümela
Manastırı’dır.
Resim. 03.60: Fethiye Camii, İstanbul
İkonalar: Hz. İsa, Meryem Ana, azizler ve onların
yaşamlarının canlandınldığı
taşınabilir özelliği olan resim
levhalarıdır. İkona yapımın-
da en yaygın kullanılan malzeme ahşaptır. Ahşap dışında mermer, fildişi, metal,
mine ve mozaik türü malzemeler de kullanılmıştır. İkonalar genellikle dikdörtgen
ahşap levhalardan oluşur. 5. yüzyıldan
itibaren gelişme gösteren ikona sanatı
12. yüzyıldan sonra çeşitli ülkelere yayılmıştır. Koruyucu özelliğine inanıldığı için
atölye, dükkân gibi birçok yere asılmıştır
(Resim 03.62).
Resim. 03.61: Ayasofya Kilisesi, Trabzon
Minyatürler: El yazmalarına metni açıklamak amacıyla yerleştirilen açıklayıcı resimlerdir.
Minyatürlerin genellikle papirüs ve parşömen
üzerine yapıldığı görülmektedir. Bizans minyatürlerinde hareketlerin ve giysilerin ayrıntılarıyla
işlenmiş olması Bizans minyatürlerinde sanatının
kendine özgü üslubunu yansıtmaktadır.
Minyatürler, dini ve din dışı kitapları resimlemek için yapılmıştır.
Resim. 03.62: İkona
83
SANAT TARİHİ 1
OKUMA METNİ
Urartu mühür örneği
MÜHÜRLER
Hitit uygarlığından günümüze ulaşan belgeler içinde mühürlerin özel bir yeri
vardır. Mühürler üzerinde sadece Hitit memurlarının veya herhangi bir unvana sahip olmayan erkek ve kadınların adlarının yazıldığı hiyeroglif işaretleri değil dekoratif malzeme olarak, insan ve hayvan tasvirleri bulunur. Bunların Hititlerin ürettiği
heykelcikler ve kabartmalar dışında görsel sanat ürünlerinin en güzel ve en fazla
sayıdaki örneklerini oluşturur. Ayrıca, Hitit yazılı belgelerinde okuduğumuz birçok
dini ritüelin resim olarak anlatımlarını içerirler. Bu sahnelerde metinlerden sadece
adlarını bildiğimiz birçok kült eşyasının, mobilyanın giysinin ve çanak çömlek türünün, bazı bitki ve hatta ekmek cinsinin yer alması sayesinde Hitit maddi kültürüne
ait bilgilerin bir kısmını da mühürlerden öğreniyoruz.
Güvenlik garantisi işlevine sahip mühürler yazılı belgeden çok bir kap, bir paket ya da bir mekanın içeriğinin güvenliği anlamına gelir. Bu uygulama, kurşun posta mühürleri ile günümüze kadar sürmüştür.
Kil tabletlerin üzerine çivi yazısı ile yazılmış belgelerin mühürlenmesi, bunların üzerine mühür batırılması sonucu, mühür yüzeyine kazınmış işaretlerin ya da bitkisel, geometrik süslerin tablet üzerine kabartma olarak aktarılması anlamına gelir.
Hitit mühürleri çivi yazısı ve hiyeroglif ile yazılıyordu. Ancak çivi yazısı kullanımının sadece kral, kraliçe ve bazı kral ailesi üyelerinin mühürlerine özgü bir ayrıcalık
olduğu anlaşılır. Genel olarak memur ve halk mühürlerinde sadece hiyeroglif yazısı
yer almaktaydı. Unvanlı ve unvansız kişilerin mühürlerinde sadece hiyeroglif kullanılması ve böyle mühürler içeren bullaların tahta tabletlere bağlanmış olması halka
açık yerlerdeki anıtlar üzerinde de yalnızca hiyeroglif yazıtların bulunması Hititler
döneminde yaygın olan yazı sisteminin uygulandığını ortaya koyar. Çivi yazısı ve
Hititçenin resmi yazı ve dil halinde kaldığı görülür.
Arkeo Atlas 2004 Prof. Dr. Ali DİNÇOL
84
SANAT TARİHİ 1
ÖZET
İlk Çağ’da Anadolu’da Hitit, Frig, Lidya ve Urartu devletleri kurulmuştur.
Hititler Orta Anadolu, Frigler ise Van Gölü çevresine yerleşmişlerdir.
Başkentleri Hattuşaş olan Friglerde surlar, kapılar, sfenksler, tapınaklar ilk göze
çarpan mimari eserlerdir. Hitit mimarisinde tapınaklar çok önemli bir yer tutar. Tapınak ve surlarda taş bloklardan oluşan orthostatlı duvarlar bulunur. Yapılarda iri
taşlar, kerpiç tuğlalar, çatılarda ise ahşap malzeme kullanılmıştır. Alacahöyük’teki
sfenksli kapı, Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı’ndaki kabartmalar Hitit heykel ve kabartma sanatında önemli eserler arasında sayılmaktadır. Maden işçiliği çok ilerlemiştir.
Mühürler, keramikler, hayvan şekilli kaplar Hitit sanatının önde gelen sanat eserleridir. Kaya kabartma sanatı geleneğinin en anıtsal örneği İvriz’deki kabartmadır.
En parlak dönemini Kral Midas döneminde yaşayan Frigler, başkentleri
Gordion’u megaron planlı olarak inşa etmişlerdir. Friglerin tümülüs adı verilen mezar odaları arasında en büyüğü Gordion’daki “Büyük Tümülüs”tür. Frig heykelleri kireçtaşı, fildişi ve ağaçtan yapılmıştır. Bunların içinde en güzelleri ana tanrıça Kybele
adına yapılmış olanıdır. Tümülüslerden çıkan mobilyalar, kemer tokaları, kilimler dönemin ticari malları arasında yer almaktadır. Seramikler ise geometrik şekiller ve çeşitli hayvan figürleriyle süslüdür. Fibula adı verilen süslü çengelli iğneler tapınaklara
ve mezarlara adak eşyası olarak konulmaktadır.
Lidya uygarlığının en büyük özelliği ilk kez parayı kullanıma sokmuş olmalarıdır. Başkentleri Sardes’ta resmi daireler, saraylar, pazar yerleri şehrin güçlü ekonomisinin mimariye yansımasının göstergeleridir.
Sardes’taki Kybele tapınağı bilinen en güzel örneklerden biri olarak kabul edilmektedir. Lidya tümülüslerinde zengin ölü hediyeleri bulunmuştur. Lidya maden sanatının benzersiz örnekleri içinde altın, gümüş kaplar, takılar ve mühürler önemli
bir yer tutmaktadır. Tümülüslerdeki heykellerde Doğu ve Batı etkilerinin kaynaştığı
görülmektedir. Uşak Müzesi’ndeki sfenks heykelleri, ayakta duran kadın, uzanmış
keçi ve insan başı heykelleri Lidya heykel sanatının dikkat çekici örneklerindendir.
Urartu sanatı ise, çok sütunlu “apadana” adı verilen kabul salonları ile yüksek
kalelerle özdeşleşmiştir. Urartularda tunç işçiliği gelişmiştir. Eserler arasında kanatları kartal, gövdesi aslan biçimli grifonlar, geyik kabartmaları, aslan heykelcikleri sayılabilir.
Hitit, Frig, Lidya ve Urartu devletlerine ait sanat eserlerini kazı yerlerinde ve
müzelerimizde görebiliriz.
Yunanlılar Batı Anadolu’da Efes, Milet, Foça, Bergama ve İzmir gibi kentlerde;
Romalılar Yunan uygarlığının yaşam alanı seçtiği yerlerde; Bizanslılar ise, daha çok
sayıda olmak üzere İstanbul, Kapadokya bölgesi ve Anadolu’nun çeşitli yerlerinde
85
SANAT TARİHİ 1
kendi kültürlerini yansıtan yapılar inşa etmişlerdir.
Yunan mimarisinde polis denilen kentler birbirine paralel ve dik sokaklardan
oluşan ızgara planla yapılmıştır. Yunan kentlerinin merkezinde megaron yapılı tapınaklar, Pazar yerleri (agora), müzik evleri (odeon), kütüphaneler, stadyumlar (stadium), spor yapılan yerler (gimnasium), çeşmeler (nymphaeum) bulunuyordu. Tepe
yamaçlarına inşa edilen taş tiyatrolar kentlerin vazgeçilmez mimari eserleri arasındaydı.
Yunan mimarisinde yapı tipleri içinde önemli yeri olan tapınak mimarisinin
bütün özelliklerini Anadolu’da görmekteyiz.
Dor nizamındaki en önemli örnek Assos’taki (Behramkale) Athena Tapınağı’dır.
İyon nizamının en bilinen örneği Efes Artemis Tapınağı’dır.
Dünyanın yedi harikasından biri olan Halikarnasos’taki (Bodrum) Mousolos
(Movzolos) İyon nizamında yapılmıştır. Korent nizamında ise Silifke Uzuncaburç’taki
Zeus Tapınağı Anadolu’daki en önemli örnekler içinde yer almaktadır.
Yunan kabartma ve heykel sanatı; Arkaik dönem, Klasik dönem ve Helenistik
dönemler içinde incelenmektedir. Anıtsal heykel sanatının ortaya çıktığı dönem olarak adlandırılan Arkaik dönemde özgün eserler yapılmış, vücut anatomisi mükemmel biçimde işlenmiştir. Klasik dönemde Miron (Disk Atan Atlet heykeli), Fidyas (Athena heykeli), Praksiteles (Çocuk Diyonizos’u Kolunda Taşıyan Hermes) Polykleitos
(Mızraklı Atlet) Leachares (Belvedere Apollon’u), Skopas (Mouseleum’daki heykel ve
kabartmalar) en önemli sanatçılardır.
Gerçekçi karakter portrelerinin görüldüğü Helenistik dönemde Bergama
Okulu’nun etkileri vardır. Lysippos (Atlet Heykeli) ve Laokoon Heykel Grubu bu döneme ait ünlü eserlerdir.
Mimari eserlerin alınlıklarında, metoplarında, frizlerinde kabartmalara yer verilmesi bu sanatın önemli bir yere sahip olduğunun göstergesidir. Ağlayan Kadınlar
Lahdi önemli örnekler arasında sayılmaktadır.
Kendini öncelikli olarak mimaride gösteren Roma sanatı, kemer ve kubbe tekniğinin geliştiği tapınak, tiyatro, stadyum, hipodrom, forum, bazilika, su kemeri, tak,
sütunlu cadde, saray, arena, ev ve kütüphanelerden oluşmaktadır.
86
SANAT TARİHİ 1
TEST III
1. Aşağıdaki mezar yapılarından hangisi Mısır uygarlığına ait değildir?
A.
B.
C.
D.
Mastaba
Düz piramit
Ziggurat
Basamaklı piramit
2. Üst üste oturtulmuş kerpiç taraçalardan oluşan kule şeklindeki Sümer
tapınaklarına ne ad verilir?
A.
B.
C.
D.
Piramit
Kaya tapınağı
Ziggurat
Mastaba
3. Sümer kabartması Akbabalar Steli’nin konusu aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Keşif yolculuğu
Savaş
Göç
Barış antlaşması
4. Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı aşağıdaki yerleşim yerlerinden hangisindedir?
A.
B.
C.
D.
Boğazköy
Alacahöyük
İvriz
Sardes
5. Yunan mimari örneklerinden olan İyon nizamında inşa edilmiş, dünyanın yedi
harikasından sayılan eser, aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Mausoleium (Bodrum)
Athena Tapınağı(Behramkale)
Artemis Tapınağı (Efes)
Apollon Tapınağı(Didim)
87
4. ÜNİTE
AVRUPA SANATI
Pisa Katedrali
SANAT TARİHİ 1
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. 10 ve 13. yüzyıllar arasında doğan Avrupa sanatını tanıyabilecek,
2. 10 ve 13. yüzyıllar arasında Avrupa mimarisinin gelişme sürecini, özelliklerini, dinî ve sivil mimari örnekleriyle birlikte izleyebilecek,
3. Avrupa sanatının Gotik, Roman, Rönesans ve Barok sanatı örneklerini karşılaştırabileceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Katedral
kripta
rozet
portal
koro
tonoz
vitray
kemer
90
SANAT TARİHİ 1
1. ROMAN SANATI
HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
1. Toplumsal ve siyasal dönüşümlerin Orta Çağ’da sanat üzerinde etkilerini araştırınız.
2. Roman sanatının doğuşunu hazırlayan etkenleri araştırınız.
3. Rönesans dönemi toplum ve düşünce yapısı sanatı nasıl yönlendirmiştir?
Roman sanatı 10
ve 13. yüzyıllar arasında Fransa’da doğmuş
ve Almanya, İspanya,
İngiltere’de
yayılmış
Orta Çağ sanatıdır. (Resim 04.01)
Orta Çağ boyunca
sanat, kilisenin önemini
artıran bir etken olduğu
için bu dönemde kilise,
devlet, din adamları ve
soylular, krallar kilise
Resim. 04.01: Notre Dame le Grande Katedrali, Fransa
yapımına yoğun bir biçimde ağırlık vererek
anıtsal bir mimari üslubunun yaratılmasına neden olmuşlardır. Bu görkemli eserler
arasında kiliseler, manastırlar ve katedraller inşa edilmiştir. (Resim 04.02)
Bu yüzden Roman sanatı ve dini mimari birbiriyle ilişkilidir.
Genel Özellikler:
Roman mimarisi tonoz ve kubbe mimarlığıdır.
Kubbe ve tonozların ağırlığa dayanabilmesi amacıyla pencereler küçük tutulmuş, duvarlar kalın yapılmıştır.
Yapılarda eski dönemdeki bazilika planı tercih edilmiş, Roman mimarisinde
özenle işlenmiş kesme taş kullanılmıştır.
Yapılarda karşılaşılan önemli bir özellik de içte ve dışta yuvarlak kemerlerin
kullanılmış olmasıdır.
91
SANAT TARİHİ 1
Girişi oluşturan Batı kısmında kuleli bir cephe göze
çarpar. Küp biçimli sütun
başlıkları, koro bölümünün
altına kripta denilen yer altı
mezarlarının yerleştirilmesi,
orta nefin yükseltilmesi, tavanların tonozlarla örtülmesi
yapılan yenilikler arasındadır.
Bu dönemde kiliselerin cepheleri heykel ve resimlerle bezenmeye başlanması heykel
sanatının daha da ilerlemesini
sağlamıştır.
Resim. 04.02: Modena Katedrali, İtalya
Bezemeye geometrik ve
bitkisel ögeler egemendir. Bitki,
hayvan, insan figürleri (Resim
04.03) ve kutsal simgeler Roman
sanatının bütün dallarına konu
olmuştur.
Erken Hristiyan bazilikalarında görülen ince sütunlar yerlerini kalın payelere bırakmıştır.
Kilise yapılarına yüksek çan kuleleri eklenmiştir.
Roman kiliseleri üç neflidir.
Orta nef yan neflere göre daha
geniş ve yüksek tutulmuştur.
Resim. 04.03:Vazelay Kilisesi, Fransa
Avrupa’da Roman mimarisinin yaygın olduğu ülkeler ve tanınmış Roman tarzı eserleri aşağıdadır:
Fransa’da Roman Sanatı: 10. yüzyıl ortalarından başlayarak Roman sanatının
ortaya çıktığı Fransa’da Normandiya orta nefin üzeri kaburgalı çapraz tonozla örtüldüğü ilk bölgedir.
92
SANAT TARİHİ 1
Vazelay Sainte Madeleine (Santa Madlen) Kilisesi:
Bazilikal planlı, kaburgalı tonozludur. 12. yüzyıl başında inşa
edilen kilisenin iç mekanı yalındır. Orta nef yandaki neflere
göre daha yüksektir. Bağlayıcı
kemerler renkli taştandır. Apsis
ise çok zengin görünümlüdür
(Resim 04.04).
Cluny (Kulini) Kilisesi, Notre Dame de la Grande, St. Etienne (Sen Et yen) Kilisesi önemli
eserler arasındadır.
Almanya’da Roman Sa- Resim. 04.04:Vazelay Sainte Madeleine Kilisesi, Fransa
natı: Roman mimarlığı ilk örneklerini Almanya’da vermiştir. En önemli yapı Speyer (Spayer) Katedrali’dir (Resim
04.05). Almanya’da Roman mimarisinin getirdiği özelliklerden en önemlisi sayılan
çift apsis uygulamasıdır.
Resim. 04.05: Speyer Katedrali. Almanya
Resim. 04.06: St. Michael Kilisesi, Hildesheim
Almanya
St. Michael (Sent Mişel) Kilisesi: 1010 - 1013 yılları arasında inşa edilen çift korolu, çift apsisli, çift transeptlidir. Duvarları kesme taştan düz ve masiftir (Resim 04.06).
Trier (Triye), Köln, Worms, Mainz (Mayns) Kiliseleri Roman üslubunun başlıca
örnekleridir.
İtalya’da Roman Sanatı: Roman mimarisinin İtalya’ya gelişi Almanya’dan olmuştur.
Roman üslubu İtalya’da antik geleneklerini sürdürmüştür.
93
SANAT TARİHİ 1
Pisa Katedrali: Eğri
çan kulesi ve vaftizhanesi ile
dünyanın gözde yapılarından
biridir. 2. yüzyılda bazilika
planında yapılmıştır. Kulenin
eğriliği inşaatın ileri bir safhasında zemindeki çökmeden
oluşmuştur. Eser, katedral ve
vaftizhane ile büyük bir uyum
içindedir (Resim 04.07).
Resim. 04.07: Pisa Katedrali, İtalya
İspanya’da Roman Sanatı: Çeşitli bölgelerin etkilerinin görüldüğü İspanya’da
Fransız ve Lombart etkileri vardır. Kiliselerde yalınlık ve güçlü biçimleme ağırlık kazanmıştır. İspanya Roman mimarisinde en önemli yapı, 1492’de inşa edilen Santiago
del Compostella (Santiago del Kompestella)’dır (Resim 04.08).
İngiltere’de Roman Sanatı: St Albans Katedrali İngiltere’deki Roman sanatı
örneklerindendir (Resim 04.09).
Resim. 04.08: Santiago del Compostella
Kilisesi, İspanya
94
Resim. 04.09: St Albans Katedrali, İngiltere
SANAT TARİHİ 1
2. GOTİK SANATI
HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
1. Gotik sanat eserlerinin dönemlerinde kullanım amaçlarını araştırınız.
2. Gotik sanat eserleri içinde en çok öne çıkanları hangileridir?
12. yüzyılın ilk yarısında Fransa’da ortaya çıkan ve yüz yıl içinde bütün Avrupa’ya
yayılan Gotik sanat akımı Orta Çağ sanat gelişiminin son büyük dönemidir. Bu sanat
akımı Fransa’da doğduktan sonra hızla Almanya, İngiltere, İspanya ve Flemenk ülkelerine yayılmıştır.
Merkezi krallık yönetiminin güçlenmesi, ulaşımın gelişmesi, komşu bölgelerin
birbirini daha iyi tanımaları nedeniyle bilgilerin ve yapım yöntemlerinin yaygınlık
kazanması, ticaretle zenginleşmiş yeni bir sınıfın ortaya çıkışı Gotik üslubun doğuş
nedenleri arasındadır. Ayrıca varlıklı kişiler katedrallerin yapımına büyük katkı sağlamışlardır.
Genel Özellikler:
Gotik mimaride ortada kesişen
kemerler örüldükten sonra araları doldurularak sivri çapraz tonozlar yapma
yöntemi bulunmuştur.
Tonozları taşıyan paye sıralarının araları pencerelerle ve renkli camlarla kaplanarak kiliselerin içi, dış dünyaya açılmıştır (Resim 04.10).
Resim. 04.10: Gotik Pencere
Böylece gökyüzüne yükselen
sivri tonozlar, sivri kemerler ve sütunlardan oluşan zarif ve görkemli Gotik
kiliseler doğmuştur.
Kiliselerin portallerinin çevresi
Tevrat ve İncil’den alınmış konuları anlatan heykel ve kabartmalarla süslüdür.
Çift kuleli cephe uygulaması sürdürülmüştür. Sütun başlıkları bitkisel süslemelerle bezenmiştir.
Fransa’da Gotik Sanatı: Roman mimarisinde ayrı ayrı görülen sivri kemer,
kaburgalı tonoz ve uçan payandaların birleştirilmesi farklı bir üslubu oluşturmuştur.
Gotik mimarisinin en önemli eseri Paris’teki Notre-Dame Katedrali’dir (Resim 04.11).
95
SANAT TARİHİ 1
Resim. 04.11: Notre-Dame
Katedrali, Paris
Resim. 04.12: Notre-Dame Katedrali,
Gül pencere
Yapının ön cephesinde zengin dekorasyonuyla üç portal, heykeller ve bir gül
pencere (Resim 04.12) bulunmaktadır. Cephe portali içleri plastik figürlerle dolu şeritlerle süslüdür. İç mekanda Korint başlıklı sütunlar ve aydınlatıcı pencereler yer
almaktadır.
Chartres (Şartır) Katedrali: (Fransa); İki yanında yükselen güçlü kuleleriyle
görkemli bir görüntü sergileyen katedral,
eski bir Roman kilisesinin üzerine 1194 1220 yılları arasında yapılmıştır. Duvarların
içine oyularak yapılmış, heykellerle süslenmiş yan kapılar, payanda ayakları ve kemerler yapının dikkat çeken özellikleridir.
(Resim 04.13).
Resim. 04.13: Chartres Katedrali, Fransa
96
SANAT TARİHİ 1
Reims (Rems) Katedrali: (Fransa) Yapımına 1211 yılında başlanan katedral
1290’da bitirilmiştir. Fransız kralların taç giyme kilisesi olan Reims Katedrali (Resim
04.14-15) üç netli bazilikadır. Yapının etrafı ince işlemeli payandalarla çevrelenmiştir.
Resim. 04.14: Reims Katedrali, Fransa
Resim. 04.15: Reims Katedrali,F ransa
Resim. 04.16: Amiens Katedrali, ana giriş
Amiens (Amiyens)
Katedrali: (Fransa) 1220 1269 yılları arasında inşa
edilen keskin çizgilerle donatılmış Amiens Katedrali
üç nefli bazilikadır. Koro bölümü beş neflidir. Pencere
düzeninde önemli ilerlemeler sağlanan katedralde bütün pencereler kendi içinde
bağımsız tek bir birim olarak ele alınmıştır. Amiens
Katedrali’nin cephesinde
dantel gibi işlemede üç
anıtsal portal, galeri, krallar
galerisi ve gül pencere görülmektedir (Resim: 04.16)
Almanya’da Gotik Sanatı: Alman Gotiğinin özellikleri arasında tek kuleli cepheler ve bazilika planının yerine geçen hol kiliseleri sayılabilir. Bu tür yapılar yükseklikleri ve genişlikleri ayrı olan bölümlerden oluşmuştur.
97
SANAT TARİHİ 1
Köln Katedrali: Koro (Kiliselerde
absesin önünde yer alan bölüm) bölümü oldukça yüksek olarak yapılmıştır.
Yapımı 1248’de başlanıp 632 yıl süren
katedralin dış yüzü payanda düzen ve
süslemelere önem verilmiştir. (Resim
04.17).
Resim. 04.17: Köln Katedrali, Almanya
Ulm Katedrali: Günümüzde dünyanın en yüksek kilisesi olarak bilinmektedir. Almanya’nın Ulm şehrinde bulunan katedral Gotik mimarinin en dikkati
çeken örnekleri içinde yer almaktadır.
Batı cephesinin ortasında bir kulesi vardır. Katedralin cephesindeki payeler (yapıda taşıyıcı ayak) gökyüzü yönünde giderek incelerek yükselmektedir (Resim
04.18)
İsparıya’da Gotik Sanatı: Gotik
dönemi içine alan 13 ve 14. yüzyıl mimarisinin en dikkat çeken özelliği İslam sanatı etkisinde eserlerin yapılmış olmasıdır.
Resim. 04.18: Ulm Katedrali, iç görünüm,
Almanya
Burgos Katedrali: Burgos şehrinde Gotik tarzdaki katedralin Aziz Meryem
adına 1221 yılında yapımına başlanmıştır.
Önemli Gotik yapılar içinde bulunan katedral, oldukça zengin bezemelidir. Malzemeyi yok eden ağırlıksız bir Gotik anlayışla ele
alınmıştır (Resim 04.19).
İspanya Gotik sanatı katedralleri içinde yer alan Toledo, Barcelona ve Sevilla
önemli örnekler arasındadır.
Resim. 04.19: Burgos Katedrali, İspanya
98
SANAT TARİHİ 1
İtalya’da Gotik Sanatı:
Floransa Katedrali: İtalya’da
Floransa kentinde 1296 - 1436 yılları arasında inşa edilmiştir. Katedral
renkli mermer cephe kaplamalarıyla Romanesk üsluba da yakındır.
İç mekanda Rönesansı çağrıştıran
bir açık seçiklik göze çarpar. Yapının planı Latin haçı biçiminde olup
haçın kesişme noktasında yer alır.
Çan kulesi yapıdan bağımsızdır.
Rönesans döneminin ilk önemli
mimarlık eserlerinden olan kubbeyi inşa eden ünlü mimar Filippo
Brunelleschi’dir. Tepede yer alan
aydınlık feneri ile bu kubbe bütün
Rönesans kentlerinin vazgeçilmez
Resim. 04.20: Floransa Katedrali, İtalya
parçası olan benzer kubbelerin de
ilk örneği olmuştur. Dış cephesinin
renkli mermerle kaplandığı, bir yapı grubunun arasındaki katedral, Floransa’nın
önemini simgelemesi için inşa edilmiştir (Resim 04.20).
Resim. 04.21: Dojlar Sarayı, Venedik
Dojlar Sarayı: 1309 - 1425 yılları arasında inşa edilen bütünüyle Venedik Gotiğinin zarif bir örneği olan sarayda geniş kemerlerin bulunduğu birinci katın üzerinde daha ince kemerli, sütunlu bir galeri katı vardır. Çok geniş kemerli pencereler
99
SANAT TARİHİ 1
ve duvardaki baklava motifli süslemeler dikkat
çekicidir. Dantel görünümündeki yapıda çeşitli
sanatların etkisini birarada görmek mümkündür. Sarayın üst katı ise bütünüyle renkli mozaiklerle kaplanmıştır. Resim: (04.21).
İtalya’daki diğer önemli Gotik yapılar;
San Francesco (San Françesko) Katedrali, Siena
(Siyena), Orvietto katedralleri (Resim 04.22) ve
Belediye Sarayı’ dır.
İngiltere’de Gotik Sanat: Gotiğin başlıca özelliği olan kaburgalı tonozların Durham
Katedrali’nde kullanılmasına karşın İngiltere’de
Gotik üslubun yayılması zaman almıştır. İngiliz
Gotik sanatının göze çarpan özelliklerinden birisi de dekorasyona olan ilgidir. Sütun başlıkları, konsollar yaprak motifleriyle süslenmiştir.
Resim. 04.22: Orvietto Katedrali, İtalya
İngiltere’de Norman Katedralleri üslubu
öne çıkmıştır. Canterbury (Kanterbori)(Resim:
04.23/24), Winchester (Vinçestır), Norwich (Norviç), Ely (Eli) ve Lincoln (Linkoln) Katedralleri daha sonraki Gotik dönem özellikleri taşıyan eserlerdir.
Resim. 04.23: Canterbury Katedrali,
İngiltere
100
Resim. 04.24: Canterbury Katedrali, iç görünüm
SANAT TARİHİ 1
Lincoln (Linkoln) Katedrali: Yatay bir cephe düzeni
bulunan Lincoln Katedrali’nde
derinlik etkisini artırmak amacıyla ayaklardaki çubuklardan
çıkan kaburgaların tümü, çatı
tonozları boyunca yelpaze gibi
açılmıştır. Katedralin orta kulesi Gotik sanatın göz alıcı örneklerindendir (Resim 04.25).
Resim. 04.25: Lincoln Katedrali, İngiltere
Roman ve Gotik Katedrallerinin cephe sistemlerinin farklı yönleri nelerdir?
Salisbury Katedrali : Kilise planı üç nefli bir bazilika görünümündedir. Portal
üzerinde ortada gül pencere vardır.
Resim. 04.26: Salisbury Katedrali, İngiltere
Resim. 04.27: Wells Katedrali, İngiltere
Salisbury (Salisböri), (Resim 04.26) Wells (Vels) (Resim 04.27) Katedralleri İngiltere’deki diğer tanınmış eserler arasında yer almaktadır.
101
SANAT TARİHİ 1
3. RÖNESANS SANATI
HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
1. Rönesans’ı hazırlayan nedenleri araştırınız.
2. Rönesans ‘ın resim sanatına getirdiği yenilikler nelerdir?
a. Rönesans Nedir?
Rönesans; İtalya’da I5. yüzyılda başlayan ve 16. yüzyılda doruk noktasına ulaşan, sözcük anlamı “yeniden doğuş” (Renaissance) olan, Floransa kentinde ortaya
çıkıp, daha sonraları Avrupa’nın başka ülkelerinde de görülen edebiyat, bilim, sanat
alanındaki gelişmeleri içerir.
Rönesans Batı’nın görüşünü tümüyle değiştirmiş, yepyeni bir bakış açısı kazandırmıştır.
Bu dönemin sanatçıları eserlerinde eskiyi yinelemeyi değil, eski mimari elemanlardan yola çıkarak yeni eserler ortaya koymayı amaçlamışlardır.
İnsanın ön plana geçtiği bir dönem olan Rönesans, Antik Roma sanatının yeniden doğuşudur.
Rönesans’ın İtalya’da ortaya çıkışının başlıca nedeni, I5. yüzyılda ülkedeki ekonomik canlanmadır. Yeni dünya görüşünün güçlenmesinde hümanistler kadar Floransa, Cenova ve Venedikli tüccarların da büyük katkısı olmuştur. Edebiyat, felsefe,
bilim, sanat ve siyaset alanlarında Orta Çağ kavramlarının değişmesi, yeni bir dünya
görüşünün değer kazanması Rönesans’la sağlamıştır. Bu yeniden buluş çağı geçmişin ve insan saygınlığının, sanatçı kişiselliğinin de yeniden ortaya çıkarıldığı bir
dönemdir.
b. Rönesans’ı Hazırlayan Nedenler:
Avrupa’da meydana gelen sosyal, siyasal ve ekonomik gelişmeler, hümanizma
hareketlerinin başlaması,
Unutulan Yunan ve Latin kültürlerinin önem kazanması,
Matbaanın bulunmasıyla yeni düşüncelerin, buluşların hızla her tarafa yayılması, coğrafi keşifler sonucunda Avrupa’da sanattan zevk alan zengin bir sınıfın ortaya çıkması,
Savaşların ve vebanın bitmesiyle nüfusun artması, kilisenin güç kaybetmesi,
Fikir ve sanat adamlarını koruyan, çalışmalarına katkıda bulunan ailelerin ortaya çıkması,
102
SANAT TARİHİ 1
İstanbul’un fethi ile İtalya’ya giden bilginlerin birikimlerini taşımaları,
Eski el yazmaları ve Latince eserlerin ortaya çıkarılması, İslam ülkelerindeki bilim ve sanatın gelişmesi,
Bireysel özgürlüğün ortaya çıkması,
Antik sanatın yeniden gündeme gelmesi için yapılan çalışmalar.
a. Genel Özellikler
Rönesans mimarları geçmiş mimari eserleri inceleyip yararlanmışlar ve mimari
elemanları yeniden yorumlamışlardır.
Önceki dönemlerde olduğu gibi Rönesans sanatında da mimaride ilk sıradaki sanatlar içinde bulunan resim, heykel, rölyef ögeleri bütünleyici olarak düşünülmüştür.
Malzeme olarak taş ve mermer kullanılmıştır.
Rönesans mimarisinin özelliklerinde biri de dini mimari örnekleri arasında yer
alan katedral, kilise, bazilika ve şapellerin yanı sıra köşk, saray, ev gibi sivil mimari
örneklerine de yer verilmesidir. Böylece insana ve yaşadığı çevreye özen gösterildiğinin kanıtıdır.
Yapıların cepheleri büyük bir denge içindedir. Zarif ve düzenli sütunlar, kemerler ve çeşitli dekoratif ögeler kullanılmıştır.
Bir bütünlüğün görüldüğü yapı mekanları kare ve dikdörtgen gibi temel planlar meydana getirmiştir.
Çatı desteği olarak tonoz tercih edilmesi, kiliselerde kubbenin vazgeçilmezliği
de Rönesans mimarisinin genel özellikleri arasında sayılmaktadır.
b. Mimarlar
FİLİPPO BRUNELLESCHİ (Filipo Bürüneleski) (1377-1446): Floransa’da
Rönesans öncesi dönemin eserlerinden ve eski Roma mimarlığından etkilenen
Brunelleschi’nin 1434’te tamamladığı Floransa Katedrali’nin kubbesi bütün kiliseler
için örnek olmuştur. Hafif konik formu, basit ve yuvarlak pencereleri ve kırmızı tuğlaları ile büyüleyici bir görünümü vardır. Filippo Bruneileschi yapılarının cepheleri,
büyük bir denge ve ritmik bir hareket içindedir.
Sanatçının önemli çalışmaları Floransa Katedrali’nin kubbesi (Resim 04.28).,
San Lorenzo ve San Spirito kiliseleri, Pazzi Şapeli, Pitti Sarayı’dır. Brunelleschi ‘nin
bir önemli eseri de “Floransa Öksüzler Yurdu’dur (Resim 04.29. Yapıda yuvarlak kemerler, Korint başlıklı ince sütunlar ve pencerelerde üçgen alınlıklar vardır. Kemerler
arasında ise çocuk kabartmaları bulunmaktadır.
103
SANAT TARİHİ 1
Resim. 04.28: Floransa Katedrali’nin kubbesi
Resim. 04.29: Floransa Öksüzler Yurdu
LEONE BATISTA ALBERTİ (1404-1472):
Rönesans’ın en büyük mimarlarından Alberti,
kaleme aldığı “Yapı Sanatının On Kitabı” adlı eserinde bir mimari yapının mükemmelliğinin boyutlarının uyumundan kaynaklandığının altını
çizmiştir.
Alberti, eserlerinde tek nefli ve kubbeli kilise planını seçmiştir. Saint-Andre Kilisesi (Resim
04.30) bu planla inşa edilenler arasında yer almaktadır.
Resim. 04.30: Saint-Andre Kilisesi
Alberti’nin eserleri arasında bulunan, 1451’de yapılan Floransa’daki klasik mimari elemanlarla süslenmiş
üç katlı Ruccelai Sarayı (Çizim
04.01) sade ve zarif bir eserdir.
Alt katta Dar, orta katta İyon,
üst katta ise Korint başlıklı
yarım sütunlar kullanılmıştır.
Yuvarlak, çifte pencereler bulunmaktadır.
Çizim. 04.01: Ruccelai Sarayı, Floransa
Rimini’deki San Francesco Kilisesi de Albertin’nin eserlerindendir.
104
SANAT TARİHİ 1
DONATO BRAMANTE (1444-1515): Michelangelo’nun “eski çağdan günümüze adı anılacak en
büyük mimarlardan biri” olarak tanımladığı Bramante, İtalyan mimarisinin gelişmesinde önemli rol oynayan sanatçılarındandır.
İtalyan yüksek Rönesansı’nın en önemli sanatçılarından biri olan Bramante’nin yaptığı “Tempietto
Kilisesinde (Resim 04.31) benzersiz bir uyum göze
çarpar. Dor düzeninde sütunlarla çevrili yuvarlak
yapı çifte kubbeyle örtülüdür. Tempietto da sanatçının klasik mimari kurallarım kendi özgün üslubuyla
birleştirdiği eşsiz bir perspektif ve uyum vardır.
Resim. 04.31: Tempietto Kilisesi,
Roma
Bramante’nin anıtsal eserleri arasında yer alan haç planlı “San Petro Kilisesi”
için merkezi planlı yeni bir proje önermiş ancak Bramante’nin ölmesi nedeniyle kubbeyi ilk gerçek profesyonel mimarlardan biri olan Michelangelo bitirmiştir.
Bramante sanatçı kişiliğini Milano’daki “Santa Maria della Grazie”nin koro bölümünde bütün görkemiyle yansıtmıştır. (Resim 04.32/33)
Resim. 04.32-33: Santa Maria della Grazie Kilisesi, Milano
105
SANAT TARİHİ 1
RÖNESANS HEYKEL SANATI
Rönesans’la birlikte heykel öteki sanat kollarından, özellikle de mimariye bağlı
olmaktan büyük ölçüde kurtarılmıştır. Rönesans sanatında heykelin formu bir sembol olmaktan çıkmış, gerçeği anlatan bir araç haline gelmiştir.
a.Genel Özellikler (konu ve form)
Sanatçılar insanların anatomilerini ve hareketlerini inceleyerek gördüklerini
heykele dönüştürmüşlerdir. Rönesans dönemi heykelinde Tevrat ve İncil’ den alınma sahneler, melekler, azizler ve mitolojik konular öne çıkar. Soylulara ait atlı heykeller ve büstler de yapılmıştır. Heykeller binaların alınlıklarını, kiliselerin sunaklarını,
sivil yapıları ve kent alanlarını süslemiştir.
Perspektifin kullanılmasıyla birlikte özellikle kalabalık heykel figürlerinde daha
gerçekçi çalışmalar ortaya çıkmıştır.
Rönesans heykelinde kullanılan malzemeler mermer ve tunçtur.
b.Heykeltraşlar
LORENZO GHİBERTİ (Giberti) (13781455): Floransa Vaftizhanesi için yaptığı “Cennetin Kapıları” , İtalyan sanatının başyapıtlarındandır. Floransa Vaftizhanesi’nin iki kanatlı
kapısında çerçeveli madalyonlar içinde dini
tasvirler bulunmaktadır (Resim 04. 34).
Resim. 04.34: Cennetin Kapıları,
Ghiberti, Floransa
Âdem ile Havva’nın yaratılması, günah
işleme ve cennetten kovulma gibi sahnelerde Ghiberti ‘nin doğaya yaklaştığı görülmektedir. Çiçek, meyve ve çeşitli hayvanların da
görüldüğü kabartmalardaki perspektif ve
kendi içindeki derinlik büyük bir uyumu göstermektedir.
Ghiberti’nin “Cennetin Kapıları” dışında
Or San Michele (Or Sen Mişel) Kilisesi için yaptığı “Aziz Stephanus”, sonra da “İki Aziz
Heykeli” ve “Siena Kadetrali Vaftizci Kurnası” kabartmaları bulunmaktadır.
DONETELLO (1386-1466): Eserlerinde antik heykel ve atölyesinde çalıştığı
Ghiberti’den etkilenen Donetello, Rönesans’ın en büyük heykeltıraşıdır. Heykeltıraşlık çalışmalarında “Davud Heykeli”, “Gattamelata Atlı Heykeli”(Resim 04.35), Floransa
Katedrali için yaptığı “Şarkıcılar Kürsüsü” en önemli eserleridir.
Davud Heykeli”nde atletik vücutlu bir genç, ağırlığını sağ bacağına vermiş; rahat bir görüntü içindedir. Gattamelata Atlı Heykeli” Rönesans’ın ilk atlı heykeli olma-
106
SANAT TARİHİ 1
sının yanı sıra Donetello’nun en büyük
eseri sayılmaktadır. Padova’daki heykelde atın koşum takımları ve süvarisinin
silahları bütün ayrıntılarıyla işlenmiştir.
Donetello, kuvvet, incelik ve sessizliği bir
araya getirmiştir. Süvari ve at birbirleriyle bütünleşmiştir. Süvari sağ elindeki bir
asa ile atın yanına astığı kılıcıyla arkasına
bağlanmıştır. Uzun mahmuzları ise dengeyi sağlamaktadır.
“Şarkıcılar Kürsüsü”nde betimlenen
çocuklar ise neşeli ve yaşam sevinci içindedirler.
Resim. 04.35: Donetello, Gattamelata Atlı
Heykeli, Padova
BUNAROTTİ MİCHELANGELO (Mikelanj) (14451564): Heykeltıraş, ressam,
mimar ve şair olan Michelangelo çocuk kral “Davut
Heykeli”ni yaptığında yirmi
altı yaşındadır. Musa’nın Hükmü adlı heykel de eserleri arasındadır.
Resim. 04.36: Michelangelo,(Sistine Şapeli), Vatikan
Heykelde mükemmel
insan oranı betimlenmiştir.
Anatomi alanındaki bilgisi ve
ustalığını tutkuyla bağlı olduğu mermere aktarmıştır.
Michelangelo’nun konuları dini sahnelerdir. Vatikan’da bulunan Sistine Şapeli
(Resim 04.36) tavan ve duvar resimlerini yapmıştır. Adem, Havva ve Nuh Tufanı’yla
ilgili İncil’den alınma hikayelerden yola çıkarak yaptığı fresk, mitolojik figürlerle bezenmiştir.
Michelangelo’nun ilk çalışmaları arasında Aziz Domingo’nun mezarı için yaptığı heykel grubu ile “Bacckus” (Baküs) yer almaktadır. Sen Piyer Kilisesi için yaptığı “Pieta Heykeli”nde ise çarmıhtan indirildikten sonra Meryem’in dizlerinde yatan İsa’nın
çektiği acı mükemmel şekilde yansıtılmıştır.
Sanatçı Floransa’da Laurentian Kütüphanesi, Roma’da Capitol Alanı düzenlemesi ve San Pietro’nun kubbesini yaparak mimari alanda da büyüklüğünü göstermiştir.
107
SANAT TARİHİ 1
RÖNESANS RESİM SANATI
Rönesans’la birlikte düşünce alanındaki değişim ve gelişmeler resim sanatını
bütünüyle etkilemiştir.
İtalya’da 15. yüzyılın mimar ve heykeltıraşları antik sanat eserlerinde yararlanma olanağı bulmuşlardı. Bu resim sanatı için söz konusu değildir. Çünkü geçmişten resim alanında kalan bir şey olmamıştır. Özellikle resim sanatında gölge-ışık ve
perspektif uygulamaları Avrupalı sanatçıların Orta Çağ sanatından uzaklaşmalarına
neden olmuştur.
Yağlı boyanın kullanılmasıyla resimler hem renk hem konu yönünden güçlenip zenginleşmişlerdir. Bu dönem Yüksek Rönesans olarak adlandırılmaktadır.
a. Genel Özellikler (perspektif, mekan, konu, kompozisyon, renk)
Perspektif (derinlik, üç boyutluluk) çizgi ile birleşerek insanı gerçeğe daha uygun biçimlerde göstermek çabası içine girilmiştir.
Orta Çağ’da üretilen fresko ve mozaikler Rönesans döneminde tuval üzerine
yapılmaya başlanmıştır. Kutsal kitaplardan alınma konuların dışında portre, güncel
konular ve mitolojik hikayeler de resimde yer almaya başlamıştır.
Resimlerde doğaya uygunluk ve güzellik ön planda tutulmuştur.
Gotiğin koyu renkleri terk edilerek resimlerde daha yumuşak renklere yönelinmiştir.
Sıcak ve pırıltılı renkler kullanılmıştır.
Duvarlara asılması sayesinde resim evlere girerek günlük yaşamı renklendirmiş ve bir parçası olmuştur. Rönesans’la birlikte mekan yeniden önem kazanmıştır.
b. Ressamlar
GİOTTO Dİ BONDONE (Ciotto di Bondone) (1266-1337): Eserlerinde insandan ve dinsel konulardan yola çıkan Giotto di Bondone, Rönesans resminin öncülerindendir. 14. yüzyıl İtalyan resminin ünlü ustası Giotto, Padova ve Asisi’deki kiliseler
için yaptığı fresklerde resim sanatını Bizans geleneği dışına çıkarmış, anlatımcı ve
gerçekçi bir yol izlemiştir.
İlk modern ressam olarak tanımlanan Giotto’nun figürleri üç boyutlu olup bir
mekan içinde yer almaktadır. Assisili: Aziz Francesco, Padova’da Scrovegni (Skrovenyi), Fransa’daki Santa Croce(Kroçe) kiliselerine yaptığı fresklerinin konuları İsa ve
Meryem’in yaşam hikayelerinden oluşmaktadır.
Resim sanatını Orta Çağ geleneğinden kurtararak yeni bir yönde ilerlemesini
sağlayan Giotto’nun “Assisili Aziz Francesco” adlı ünlü eseri Louvre Müzesi’ndedir.”
İsa’ya Yas”, önemli eserleri arasındadır. (Resim 04.37)
108
SANAT TARİHİ 1
Duygularını ve heyecanlarını yansıttığı Roma’daki San
Pietro Kilisesi’ndeki “Navicella
Mozaiği” “Maesta”, “Meryem ile
Çocuk İsa” Giotto’nun ünlü ve
unutulmaz eserleri arasında yer
almaktadır.
MASACCİO (Mazaçyo)
(1401-1429): İtalyan Rönesans’ın
ilk büyük gerçekçi ressamıdır.
Çağının doğasını, insanını ve
tarihini büyük bir gerçekçilikle
resimlemiş, figürleri perspektif
içinde ağırbaşlılıkla ele almıştır.
Figürle mekanın, ışık ile gölgenin,
gizem ile aydınlığın birleşmesinResim. 04.37: İsa’ya Yas, Giotto
den oluşturduğu fresklerinde çok
boyutlu manzaralar, evler, kaleler,
Orta Çağ şatoları göze çarpar. Eserlerinde yalınlık duygusu ağır basar.
Sanatında hümanizm düşüncesinden yola çıkan Masaccio; insanın duygularını davranışlarıyla betimlemeye çalışan bir anlatım biçimi geliştirmiş, resimde perspektifi gerçekçi bir duruma getirmiştir.
Resim. 04.38: “Vergi Parası”, Masaccio
“Vergi Parası” (Resim 04.38) adlı eseri Rönesans dönemine ait bütün özellikleri
içeren bir çalışmasıdır. İnsan figürlerinin kendi başlarına ve diğerleriyle birlikte içinde bulundukları çevreyle ilişkileri gerçekçi bir biçimde yansıtılmıştır.
Sanatçının çalışmalarında en çok ağırlık verdiği konular İsa ve havarilerinin
yaşam sahnelerini anlattığı freskolardır.
109
SANAT TARİHİ 1
“ Masaccio San Giovenale Triptych “ “Kahin Krallar’ın Tapınması”, “Ophilius’un
Oğlunun Yeniden Doğuşu” tanınmış eserleridir.
SANDRO BOTTİCELLİ (1445-1510): 15. yüzyıl sonunda Floransa sanatının en
başarılı sanatçılarından ressam, desenci ve gravürcü Sandro Botticelli’dir. Resimlerinde büyük bir inceliğin egemen olduğu Botticelli, yalın çizgilerle yaptığı “Venüs’ün
Doğuşu” (Resim 04.39) adlı eserinde rüzgâr tanrısı Zephyros’un üflemesi sayesinde
kıyıya gelen bir midye kabuğu içinde Venüs’ün doğuşu betimlenmektedir. Gerçekliğe hareket anlayışını getiren Botticelli, Floransa’da ailesinin korumasında sanat çalışmalarını sürdürdü.
Resim. 04.39: “Venüs’ün Doğuşu”, Botticelli
Güçlü desenleriyle Dante’nin ünlü eseri “İlahi Komedya”yı resimledi. “Meryem
‘in Taç Giymesi”, “İlkbahar”, “Mars ve Venüs’ ve “Primavera” (Resim 04.40) ünlü eserleri
arasında yer almaktadır.
Resim. 04.40: “Primavera”, Botticelli
110
SANAT TARİHİ 1
LEONARDO DA VİNCİ (1452-1519): İtalyan sanatçı, mimar, mühendis, matematikçi, anatomist, müzisyen, heykeltıraş ve ressamdır.
Leonardo da Vinci, çok yönlü ve evrensel sanatçı tipinin en seçkin örneğidir.
Hidrolik, aerodinamik, botanik, zooloji, astronomi alanlarında araştırmalar
yapmış, eserler yazmıştır.
Rönesans’ın bu büyük sanatçısı betimlediği her şeyin özünü yakalayabilmek için
doğada çok sayıda çalışma yaparak duyguyu büyük bir ustalıkla ifadeye dönüştürmüştür.
İtalyan resim sanatında yeni bir çığır açan Leonardo, geleneksel tekniklerin dışına çıkarak duvar resimlerinde yağlı boya kullanmıştır. Ağırlıklı olarak resimlerinde
gölge, ışık ve yüz ifadelerine önem vermiştir.
Resim. 04.41: Son Akşam Yemeği, Leonardo da Vinci
“Son Akşam Yemeği” (Resim 04.41) en çok
bilinen eserlerindendir. Tabloda, İsa ve Havarileri akşam yemeğindedirler. İsa tam ortadadır.
Diğer figürler iki yanına sıralanmıştır. Leonardo,
İsa’nın içlerinden birinin ihanet edeceğini söylediği anda Havarilerinin yüzlerindeki kederli
ifadeyi mükemmel vermiştir. İsa’nın arkasında
yer alan pencereden içeri süzülen ışık bütün
dikkati İsa’nın üzerinde toplamaktadır.
Mona Lisa” (Resim 04.42) diğer adıyla La
Giocondo bütün dünyada gizemli gülümseyişi
ile Leonardo da Vinci’nin az sayıdaki ve en çok
bilinen eseridir. Modelin kim olduğu bilinmemektedir. Çok sade giysili kadın, ellerini üst üste
koymuş; hafif yan oturmaktadır. Portre sanatının en büyük örnekleri arasında yer alan resimde ışık ustası Leonardo da Vinci, yüze anlamlı bir
Resim. 04.42: Mona Lisa, Leonardo da
Vinci
111
SANAT TARİHİ 1
derinlik kazandırmıştır. Tam anlaşılamayan yüz ifadesiyle ideal kadın portresi olarak
tanımlanan portrenin arka planında mavimsi bir sise bürünmüş dağlar, ova ve dere
bir insan-doğa birlikteliğini yansıtmaktadır.
Leonardo, insan figüründen başka atmosferin, bulutların, suyun, havanın, rüzgarın, yeryüzünün ve bitkilerin betimlenmesiyle ilgili düşüncelerinin ancak bir ayna
aracılığıyla okunduğu defterler bırakmıştır ardında.
“Meryem’e Müjde”, “Meryem, Çocuk İsa ve Aziz Anna”, “İsa’nın Vaftizi”, “Kayalıkta Meryem” diğer önemli eserlerindendir.
PAOLO
UCCELLO
(1397-1475):Ghiberti’ni yardımcılığını yapan Uccello,
Venedik’te kaldığı yıllarda
San Marco Bazilikası’nda mozaikçi olarak çalıştı. “Sir John
Hawkwood’un Atlı Heykeli” freski ve Santa Maria de
Fiore’nin vitrayları için çalışmalar yaptı. “Nuh’ un Yaşamından Sahneler” adlı freskleResim. 04.43: San Romano Savaşı, Uccello
ri hazırladı.
Gerçek bir perspektif
ustası Uccello, “San Romano Savaşı” (Resim 04.43) adlı tablosunda renkleri savaş atmosferine gerçek dışı bir görünüm vermek amacıyla kullanmıştır.
Sanatçının ilgi çekici bir diğer tablosu da Paris’teki Saint George ve Dragon
adlı tablosudur.
VECELLİO TİZİANO (1477-1576): Venedik Okulu’nun ustalarından olan Tiziano, Gentile ve Giovanni Bellini kardeşlerin atölyesine girdi. Resimlerinde öncelikli
olarak doğa, güzellik, aşk ve mitolojik konuları işledi. Sanatçı, resimlerinde peyzaja
önem vermiştir. Diğer İtalyan ressamları arasında renk ustası olarak tanınan Tiziano,
parlak ve canlı renkleri eserlerinde daha çok kullanmıştır.
Yaptığı kompozisyonlarda insan figürleri üstünde ayrıntıyla durmuştur. Portre
ressamı olarak yüzlerde gerçeği yansıtmıştır.
Çok tanınmış eserleri içinde yer alan “V. Charles (Karl) Portresi”nde insan figürü, kuşkucu, zeki, ne istediğini bilen ve yorgun bir durumda resmedilmiştir. Önemli
eserlerinden bazıları “Urbino Venüsü”, “Kırdaki Konser”, “Bacchus (Baküs)”, “Tavşanlı
Meryem” , ve “Defne”dir.
PİETER BRUEGHEL (Broygel) (1525-1569): 16. yüzyılın ünlü Flaman ressamı
manzara resminde deneyimini artırmak için İtalya’ya gitti. Flaman köylülerinin günlük yaşam ve geleneklerini gerçekçi bir tarzda tablolarına yansıttı.
112
SANAT TARİHİ 1
Bu yüzden “Köylü Brueghel” olarak da anılmaktadır. İlk resimlerinde Bosch’un
etkisi görülen Brueghel, yeni bir perspektifle, resimlerinin kalabalık sahnelerinde,
büyük bir hareketlilik ve karmaşa vardır.
Halkın yaşamındaki komik ve trajik
sahneler resminin vazgeçilmez konularıdır.
Birbirine
Kılavuzluk
Eden Körler, adlı tablosunda birbirine tutunur şekilde yokuş aşağı
inen insanlar betimlenmiştir. “Asi Meleklerin
Düşüşü” (Resim 04.44)
Resim. 04.44: Asi Meleklerin Düşüşü, Pieter Bruegel
“Karda
Avcılar”
(Resim 04.45) resmi, sanatçının manzaralarında, ayrıntılarda ortaya
koyduğu özeni ve ustalığı yansıtmaktadır. Manzaralarının bir özelliği
de figürlerin değil, konunun ön plana çıkmış
olmasıdır.
Resim. 04.45: “Karda Avcılar”
ALBRECH DÜRER (Albert Düfer) (1471-1528): Ressam, tahta baskıcısı, çizimci, gravürcü kimlikleriyle Alman Rönesans sanatının çok yönlü ve en büyük ustasıdır. Çocukluğunda babasının kuyumcu dükkanında çalıştı. Dinsel içerikli resimlerinin yanı sıra hayvan, bitki resimleri ve portreler de yapmıştır. “Kendi Portresi”ni
(Resim ilk kez yapan ressam olma özelliği de taşıyan Dürer’in insan anatomi bilgisi
kusursuzdur.
“Dört Kutsal Kitap Yazarı” adını taşıyan tablosunda her havarinin kendi kişilik
özelliklerini yüzlerinde görmek mümkündür. Dürer’in diğer çalışmalarında hayvan ve
113
SANAT TARİHİ 1
manzaraları konu alan sulu boyalar da bulunmaktadır. “Kralların Secdesi”, “Melankoli”,
“Süvari Şeytan ve Ölüm”, “Adem ile Havva”, “İncil Yazıcıları” ünlüdür.
HİERRONYMUS BOSCH (Jerome Boş) (1453-1516): Tuhaf hayvan, bitki ve
yaratık şekilleri, hayal ürünü sembolleri resme resme dönüştürmeyi seçen bir sanatçı olan Bosch, eserlerinde ayrıntılara önem vermiş, zengin ve göze çarpan renkleri
kullanmıştır.
Bosch, ilk eserleri arasında yer alan “Hokkabaz”da insanların deliliğe varan
davranışlarının sonuçları anlatılmaktadır. Tablosundaki yüzlerde merak ve şaşkınlık
ifadesi egemendir.
Bosch tabloları içinde en tanınmış olanlarından “Dünyevi Zevkler Bahçesi”nde
(Resim 04.46) Adem, Havva, cennet, cehennem resmedilmiştir. Yaşadığı dönemde
hayli yaygın bir ün kazanmış olan sanatçının en önemli çalışmaları arasında yer alan
bu eseri, hem içerik hem de kompozisyon düzeni açısından Orta Çağ’a en bağlı olanıdır.
Resim. 04.46: “Dünyevi Zevkler Bahçesi”, Bosch
Dünyevi Zevkler Bahçesi’nde sol tarafta Adem ile Havva ve harikulade hayvanlar eşliğinde cennet betimlenmiştir. Tablonun ortasında pek çok çıplak figür, eşsiz
güzellikteki kuşlar ve meyveler ile dünyevi zevkler; sağ tarafta ise günah işleyenlerin
değişik şekilde cezalandırılışının gösterildiği cehennem vardır.
Bosch’un önemli eserleri arasında “Ot Arabası”, “Deliler Teknesi”, “Kralların Secdesi” bulunmaktadır.
114
SANAT TARİHİ 1
4. BAROK SANATI
HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
1. 16. ve 17. yüzyılda Avrupa ‘nın kültürel ortamını inceleyip, bu ortamdan sanatın ne türlü etkilendiğini araştırınız.
2. Barok sanatını etkileyen düşünce nedir? Araştırınız.
MANİYERİZM VE BAROK SANAT
Maniyerizm, Rönesans’a
tepki olarak doğmuş bir sanat
akımıdır. 16. yüzyılın sonuna
yaklaşırken eski sanatçıların taklit edildiği ya da farklı renk ve
ölçü kullanılarak sanat eserinin
üretildiği bu dönem Maniyerizm
dönemi olarak tanımlanmaktadır. Sanatçılar arasında özellikle
Michelangelo yeni Rönesans karşıtı düşüncelerin karşıtı olurken,
Leonardo da Vinci biçim, mekan
ve renk kullanımına yeni açılımlar getirmeyi amaçlamıştır. Buna
örnek olarak Michelangelo’nun
Sixtina Kilisesi için yaptığı “Mahşer” (Resim 04.47) adlı freskoları
Maniyerizm için belirleyici özellikler taşımaktadır.
Resim. 04.47: Mahşer, Sixtina Kilisesi, Michelangelo
İtalyancada maniera sözcük anlamıyla yapmacıklı üslup,
taklitçilik anlamına gelir. Maniyerizm, Rönesansla barok arasında
bir geçiştir. En önemli özelliği yenilik arayışıdır.
Rönesanstan farklı bir bakış açısı ve duyarlık getirmiş olan Maniyerist akım
Floransa’da doğmuş daha sonra da diğer Avrupa ülkelerinde yayılmıştır.
115
SANAT TARİHİ 1
a. Maniyerizmin Genel Özellikleri
Eserlerde yer alan figürlerde genellikle abartı ve hareketlilik egemendir. Mekanlarda derinliğin kullanıldığı görülür.
Hareketli, ince figürler yere basmamakta, uçuyor izlenimi uyandırmaktadır. Rönesans dönemindeki belirginliğini yitiren yuvarlaklaştırılmış vücut kıvrımlı, bol ve kabarık giysiler içinde gösterilmiştir.
Bu döneme ait eserlerde yer alan figürlerde daha çok huzursuz, umudunu yitirmiş, gerilim dolu ifadeler yer almaktadır. Yüzlerde huzursuz üzüntülü, melankolik
ve mistik bir ifade vardır. Ağırlıklı olarak soğuk renkler kullanılmıştır.
b. Sanatçılar
Corregio, Andrea Del Sorto, Carpacci, heykeltıraş Giovanni Bologna, Tintoretto ve İspanya’da dinsel ağırlıklı, duygulu örnekler veren El Greco, Elizabeth döneminin ünlü minyatür portrecisi Nicholas Hilliard Maniyerizmin ünlü sanatçılarıdır.
Correggio’nun Parma yılları sanat yaşamının en önemli ve coşkulu dönemidir. Fresk
biçiminde pek çok duvar süslemesi yaptı. Bu fresklerden en güzel ve yetkin olanı,
Parma Katedrali kubbesini süsleyen Meryem’in Göğe Çıkışı’dır. (Resim 04.52)Hafif ve
yumuşak renkler kullanarak, kilise kubbesini gök kubbeyle özdeşleştirmeyi başardı.
EL GRECO (1541 - 1614): “Yunan” anlamına gelen “El Greco” takma
adıyla tanınmıştır. Asıl adı Domenikos
Theotokopulos’tur. Giritli olan sanatçı Venedik ve Roma’dan sonra yerleştiği sanat
ve ticaret alanında etkin olan Toledo’da en
önemli eserlerini yapmıştır.
İlk resim çalışmalarına Bizans ikona
geleneğinin sürdüğü Girit’te başlayan El
Greco, Tiziano’nun atölyesine girmiş Venedik’teki öğrenim sürecinde en çok Tinterotto ve Michelangelo’dan etkilenmiştir.
Sanatçı İspanya’da ünlenmesini sağlayan Toledo Katedrali’nde yoğun bir dramatik anlam içeren “İsa’nın Giysilerinden
Soyunması” adlı eserini gerçekleştirmiştir.
En önemli eserlerinden biri Toledo’da Resim. 04.48: Orgaz Kontunun Gömülmesi
Töreni, El Greco
Santo Tome Kilisesi için yaptığı “Orgaz Kontunun Gömülmesi” (Resim 04.48) adlı tablosunda parlak ve canlı renkler kullanmıştır. Tabloda iki bölüme ayrılan sahnenin alt bölümü her biri bir portre gibi görünen
insanlarla doludur. Yüzler bir friz oluşturmaktadır. Gökten inmiş iki aziz Augustin ve
116
SANAT TARİHİ 1
Sebastian, Orgaz Kontu’nu mezara koyarlarken meşaleler yanmaktadır. Yukarı bölümde Meryem ve İsa bulutlar içinde melekler ile bütünüyle dinsel bir dünya gözler
önüne serilmiştir. İsa’ya doğru uzanan Kont Orgaz’ın ruhu yoğun bir duyarlılıkla anlatılmaktadır.
El Greco ‘nun sanatında hangi kültürler etkili olmuştur?
Manzara konusundaki yaklaşımının en güzel örneği olan “Toledo Manzarası”
tümüyle figürsüzdür. Bulutlar fırtınanın ortasındaki binalarıyla yer yer çakan şimşeklerin ışığı içindeki Toledo karşımızdadır. Resimde başarılı ışık ve renklendirme sayesinde dramatik ve mistik bir atmosfer oluşturulmuştur.
Uzun süre unutulan tutkuları coşkulu ve acı çeken insanları tuhaf renkler kullandığı tablolarında gösteren El Greco günümüzde Velazquez ve Goya ile birlikte
anılmaktadır.
Resimlerinin hemen tümü ışıkla dolup taşan El Greco’nun diğer eserleri arasında “Yeniden Diriliş”, “Kralların Tapınması”, “Laocoon”, “İki Havari”, “Tebşir”, “Aziz Martin
ve Dilenci”, “İsa Zeytin Dağı’nda” bulunmaktadır.
Maniyerizm Rönesans ‘tan nasıl etkilenmiştir?
4. BAROK SANATI
Barok sanatı 17. ve 18. yüzyıllarda Avrupa’da başta resim, heykel, mimari olmak üzere bütün sanat dallarında İspanya, Almanya, Hollanda, Belçika, Fransa, İngiltere vb ülkelerine yayılmıştır . Bir kuyumculuk terimi olan Barok Portekizcede “tam
yuvarlak olmayan düzensiz inci” anlamına gelen barroco sözcüğünden gelmektedir.
Etkileri Avrupa dışında Rusya’da ve Osmanlı sanatında da örneklerini vermiş, Çin ve
Latin Amerika ülkelerine kadar yayılmıştır.
Rönesans ve Maniyerizme karşı kilisenin desteği sonucunda ortaya çıkan Barok
sanat duyular ve hayal gücünden yola çıkmıştır.
A. RESİM SANATI
a. Genel Özellikler:
Çeşitlilik gösteren Barok
resminin konulan din (çarmıha gerilme, göğe yükselme,
azizlerin hayatı), efsaneler,
kahramanlık hikayeleri, mitoloji, savaşlar ve günlük hayat-
Resim. 04.49: Müzisyenler, Caravaccio
117
SANAT TARİHİ 1
tan alınmadır. Caravaccio “Müzisyenler” adlı tablosunda dönemin günlük hayattan
yola çıkarak bir grup genç müzisyeni betimlemiştir (Resim 04.49).
Resimlerde hareketli figürlerle güçlendirilmiş derinlik duygusu ön planda tutulmuştur.
Manzara (peyzaj) resmi önem kazanmıştır. Barok resimde grup portreciliği görülür.
Vücut anatomisi en ince ayrıntılara kadar gösterilir.
Figürler bir tiyatro sahnesindeymiş gibi dururlar.
Ev içi resimlerine doğa görüntüleri girmiştir.
Işık ve gölge anlatımı güçlendirmiştir. Işık resmin bütün yüzeyine aynı ölçüde
dağılmaz, parçalar halinde yansır.
Tavan ve kubbeler gökyüzü resimleri ile süslenmiştir. Sıcak renkler kullanılmıştır.
b. Sanatçılar:
PIETER PAUL RUBENS (1567-1640): Barok sanatın en ünlü temsilcisi Rubens’tir.
Dinsel ve mitolojik konuların yanı sıra, ünlü bir portreci ve manzara ressamıdır. Portrelerinde kişiler kuvvetli, neşeli ve sağlıklıdır. Eserlerinde görülen yaşama sevinci, biçim
ve renk zenginliği Barok resim sanatının en özgün örnekleri arasında sayılmaktadır.
Eserlerinin çoğu büyük boyutlu tablolardan oluşan Rubens
çok sayıda dini, mitolojik ve alegorik resimler ve portreler yapmıştır.
“Leukkipos’un Kızlarının Kaçırılışı”, “Sanherit Yenilgisi”, “Amazonlar Savaşı”, “Venüs ve Adonis”
mitolojik konulu eserleridir.
Rubens’in manzaraları ve
natürmortlarında gerçekçilik ağır
basar. “Gökkuşaklı Manzara”, “Steen Çiftliği” gibi eserlerindeki insanı
bitki ve hayvan figürleri hareketli
bir bütünlük içinde resmedilmiştir.
“Hasır Şapkalı Kadın”, “Hipopotam Avı”(Resim 04.50), “KatliResim. 04.50: “Hipopotam Avı”, Rubens
am”, “Mahşer”, “Fırtına” “İsa’nın Çarmıha Gerilmesi” , “Tarla Dönüşü”,
“Hero ve Leander”, “Kendi Portresiünlü ressamın tanınmış eserleridir.
118
SANAT TARİHİ 1
REMBRANDT HARMENSZ FANRİJN (Rembrant) (1606-1669): 17. yüzyılın
ünlü ressam ve gravürcüsü Hollandalı Rembrandt, bütün sanat yaşamı boyunca
tarihi ve dini temaları resimlemiştir. İsa’nın doğumundan, göğe yükselişiyle biten
sahnelerden barok anlayışla oluşturduğu yedi çalışması dönemin önemli çalışmaları
arasında sayılmaktadır.
Sanatçının ilk resimlerinin konularını yaşlı kişilerin portreleri oluşturmaktadır. “
Rembrandt, ayrıca “Proserpina’nın Kaçırılışı” gibi mitolojik ve “Emmaus’ta Yemek”,” İbrahim ve Oğlu” gibi dine ait temaları resimlerinde büyük bir ustalıkla işlemiştir.
Resim. 04.51: Dr. Nicolaes Tulp’un Anatomi Dersi,
Rembrandt
Tablolarında
siyah
fon kullanmayı yeğleyen
Rembrandt’ın Cerrahlar Loncası tarafından sipariş edilen
“Dr. Nicolaes Tulp’un Anatomi Dersi” (Resim 04.51)’nde
lonca başkanı Dr. Tulp yanında bulunan tıp öğrencileriyle
bir kadavrayı incelemektedir.
Yüzlerde büyük bir dikkat
ifadesi vardır. Işık gölge tekniğinin bu büyük ustasının
resminde kullandığı ışık kadavrayı ve çevresindeki yüzleri aydınlatmaktadır.
Resimdeki figürlerden birinin elinde tuttuğu kağıtta kadavrayı inceleyenlerin
adları yazılıdır. Düşünceli kişileri resimleyen Rembrandt “Homeros’un Büstü Önünde
Aristotales” tablosunda Aristotales’i derin düşünceler içinde yansıtır.
İnsan duygularını çok az renk ile anlatabilme özelliğine sahip az rastlanan sanatçılardan biri olan Rembrandt, sanat yaşamı boyunca yaklaşık yüze yakın kendi
portresini yapmıştır. “Agahta Bas” , “Yıkanan Kadın”, “Gece Bekçileri”, “Oğlu Titus”, “Akşam Yemeği”, “Kumaşçılar Demeği Yöneticileri” ve “Jeremya” Rembrandt’in eserlerinden bazılarıdır.
Barok resim sanatının diğer önemli sanatçıları arasında Michelangelo, Correccio, Tintoretto, Carracci, Caravaggio, Murillo, Ribera, Zurbaran, Velazques (Resim
04.52), Vermeer (Resim 04.53), Steen ve Hooch yer almaktadır
119
SANAT TARİHİ 1
Resim. 04.52: Nedimeler, Velasques
Resim.04.53: Mektup Okuyan Kadın,
Vermeer
B. HEYKEL SANATI
Heykel, barok döneminde bütün Avrupa’da geniş ölçüde benimsenmiş ve mimari eserlerin süslemelerinde yerini almıştır. Bu dönemde heykel barok sanatın vazgeçilmezleri arasına girmiştir. Özellikle kentlerde meydanlar, bahçeler, mezar anıtları, havuzlar, çeşmeler heykellerle donatılmıştır.
a. Genel Özellikler:
“ Figürler hareketli olup, vücut formları, ayrıntılar gerçeğe uygun olarak yapılmıştır. Mermer, tunç ve ahşap malzeme kullanılmıştır.
Ayrıntılara önem verilmiş, giysilerdeki ayrıntılar gerçekçi bir yaklaşımla işlenmiştir. Duygular abartılı bir biçimde büyük başarıyla yansıtılmıştır.
b. Sanatçılar:
LORENZO BERNINI (1598-1680): Barok dönemin en önemli sanatçılarından
Bernini, resim, heykel, mimarlık alanında eserler vermiştir.
Roma’da bir dizi mermer heykel arasında yer alan Apollon ve Daphne tanrıça
Daphne’ye aşık olan Apollon’u işlerken sanatçı doğadaki gerçeğe ve duygusal ifadeye verdiği önemi vurgular. Daphne, Apollon’un dokunuşu sayesinde bir ağaç halini
almaktadır. Eserde gölge ve ışık oyunları son derece etkilidir.
Resimle heykel arasındaki ilişkiyi yansıttığı mistik bir hava taşıyan “Ermiş
Theresa’nın Kendinden Geçmesi” adlı heykeli güçlü bir ifadeyi yansıtmaktadır.
120
SANAT TARİHİ 1
E.H. Gombrich bu büyük eser için “kendinden geçiş içindeki Azize’nin yüzünü geçmiş
yüzyılların her hangi bir yapıtıyla karşılaştırırsak Bernini’nin o ana dek sanatta başarılamayan yoğun bir yüz ifadesine ulaştığını görürüz”
der.
Renk ve ışık öğelerini mermere büyük
bir ustalıkla aktaran Bernini, Roma’da Novana
Meydanı’nda bulunan “Dört Irmak Çeşmesi”
nde kayalıklara dikilen bir obeliskin etrafındaki
dört mermer figür bulunmaktadır.
Bernini’nin ünlü mimarlık eserleri arasında Roma’daki Saint Andrea Kilisesi (Resim
04.54), heykeltıraşlık ürünleri içinde de Davut,
Prosperina’nın Kaçırılması, Papa Innocent Heykeli de yer almaktadır.
C.MİMARÎ
Resim. 04.54: Saint Andrea Kilisesi,
Bernini
Güçlü konumdaki kilise barok sanatı destekleyerek anıtsal, gösterişli yapılar
ortaya çıkmasını sağlamıştır. Kilise ve manastır gibi dini yapılarla beraber saraylar,
bahçeler, çeşmeler inşa edilmiştir. Saraylar içinde Fransa’daki Versailles (Versay) Sarayı barok üslup içinde yer almaktadır.
İtalya başta olmak üzere sayısız Avrupa kenti, Barok üslubun izlerini taşımaktadır. Bu üslup 1720-1830 yılları arasında İstanbul’daki bazı mimari eserlere ve süslemelere de yansımıştır.
“Rokoko” 18. yüzyılın ilk yarısında Paris’te başlayıp Avrupa’da hızla yaygınlaşan
bir bezeme üslubudur. Rokoko bir iç mimarlık ve mobilya stili olmasına karşın, küçük el sanatlarında da kendini gösterir.
Rokoko döneminde büyük boyutlu tavan resimleri azalmış, duvar halıları küçülmüştür. İç süslemelerde pastel renkler tercih edilmiştir. Süslemelerde ayna, porselen, lake mobilya, kanepe ve ahşap kaplamalar kullanılmıştır. Ayrıca porselende,
kumaş ve takılarda da rokoko tarzı sürdürülmüştür.
Genel özellikler:
Barok mimaride Rönesans’ın merkezi planlı yapı tarzı yerine hareketli cephenin bir bütün halinde göründüğü uzunlamasına dikdörtgen yapılar görülür.
Rönesans mimarisinin özelliklerinden olan düz çizgilerin yerini eğri, dalgalı ve
kıvrımlı çizgiler almıştır. Pencerelere oval çizimler egemendir. Işık ve gölge büyük bir
ustalıkla kullanılmıştır.
121
SANAT TARİHİ 1
Çatı örtüsü tonozdur.
Dar olan kubbe ile daha geniş aşağı bölüm arasındaki bağ süslerle bezenmiştir.
Heykeller yapıların içinde ve dışında “Y” biçiminde yerleştirilmiştir.
Süslemeye çok önem verilmiştir.
Barok mimari özellikle şehircilik planlamasında havuzlarda ve çeşmelerde de
kendini gösterdi.
Fransa’da Versailles (Versay) (Resim 04.55), Louvre (Luvr) sarayları (Resim 04.56,
Roma’da Trevi Çeşmesi ile İspanya’daki Compestela (Kompestela) Katedrali bu dönemin ünlü yapıları arasında yer almaktadır.
Resim. 04.55: Versailles Sarayı,Fransa
Resim. 04.56: Louvre Sarayı içi, Fransa
b. Sanatçılar:
FRANCESCO BOROMINI (1599-1667): İtalyan barok dönemi mimarlığının
önde gelen temsilcisi Borromini’dir. Boromini Rönesans mimarisinin belirleyici özelliklerinden olan düz çizgilerden uzaklaşıp eğri ve oval çizgileri kullanmıştır.
Yaptığı ilk önemli eser Roma’daki
Saint Carlo (Sen Karlo) Kilisesi’dir. Boromini Yunan haçı planlı yapıda elips şeklinde
bir kubbe ve dalgalı çizgilerden oluşan
bölümlerle büyük bir yeniliğe imza atmıştır. Kubbeye kilisenin içinden bakıldığında içeriye süzülen ışık demeti görenlerde
büyük bir gizem ve hayranlık uyandırmaktadır.
Yaşadığı dönemde her zaman yenilikler peşinde koşan Boromini, kendisine
büyük ün kazandıran Roma’daki Saint Ivo
Kilisesi’nde dilimli bir kubbe ve yıldız biçimli bir plan uygulamasıyla klasik mimari
anlayıştan bütünüyle uzak bir sanatçı olduğunu göstermiştir. Saint Ivo Kilisesi’nde
Resim. 04.57: LSaint Ivo Kilisesi kubbesinin iç
görünümü, Boromini
122
SANAT TARİHİ 1
ise, uzak doğu motiflerinden esinlenmeler vardır. (Resim 04.57)
Eserleri uzun süre döneminin mimari örneklerine esin kaynağı olmuş
Boromini’nin diğer çalışmaları arasında St. Carlo Kilisesi, St. Agnese Kilisesi, Pamphili
Villası, Alessandrina Kütüphanesi bulunmaktadır.
5. 18. YÜZYIL VE SONRASI SANAT AKIMLARI
HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
1. 19. Yüzyılda Avrupa’da meydana gelen toplumsal gelişmelerin sanat
üzerinde ne tür etkileri olduğunu araştınmz.
2. Ünitede konu başlığı olarak yer alan sanat akımları ne anlama gelmektedir?
1. NEOKLASİZM (YENİ KLASİKÇİLİK)
Yeni Klasikçilik olarak
da bilinen neoklasizm, 18.
Yüzyılın sonlarında barok
ve rokoko sanatlarının aşırı
süslemeciliğine ve yapaylığına karşı oluşan tepki sonucunda ortaya çıkan ve
sadeliği simgeleyen bir sanat akımıdır (Resim 04.58).
Resim. 04.58: Sokratesin Ölümü, J.L. David
Önce İtalya, daha
sonra da Almanya ve diğer
Avrupa ülkelerinde gelişmiştir ve etkisi 19. yüzyılda
da sürmüştür.
Bu akımda eski Yunan ve Roma sanatlarının yeniden canlanması, eski sanata
duyulan beklentiyi de beraberinde getirmiştir. Özellikle Pompei, Herculaneum ve Paestum kentlerinde ortaya çıkarılan sanat eserleri Avrupa’da yeniden ilgi ve hayranlık
uyandırmıştır.
Neoklasizm, mimarlığın bilinen kalıplarından uzaklaştırıldığı, kendini yenileyen bir anlayışa yöneltildiği bir dönem olmuştur.
123
SANAT TARİHİ 1
a. Mimari
Mimarlık neoklasizm’in en etkili olduğu sanat koludur. Anıtsal yapı tarzının,
özellikle de cephe mimarisinin dikkat çektiği neoklasik akımda düz çizgiler, klasik
sütunlar yeniden ortaya çıkmıştır, Sadelik, ölçü ve ahenge önem verilmiştir.
ANDREA PALLADİO
(Andre Paladyo) (15081580): Neoklasizm mimaride öncü sanatçısı Andrea
Palladio’nun Vicenza’daki
Rotonda Villası ve Bazilika
(Resim 04.59) adını taşıyan
belediye yapısı en önemli
eserleri arasındadır. Rotunda Villası, İyon tarzı altı
sütunlu dört cephesiyle
son derece sade olmasının
yanı sıra Parthenon gibi etrafında dolaşılacak bir yapı
Resim. 04.59: Bazilika, Palladio
olarak tasarlanmıştır. Çift
katlı ve her katında sütunlar bulunan (kolossol nizam) Palladio’nun mimariye getirdiği yeniliklerden biri olarak kabul edilmektedir.
Çok sayıda dile çevrilen “Mimarlığın Dört Kitabı” adını taşıyan kitabın
sahibi olan Palladio’nun
diğer eserleri arasında
Olimpiko Tiyatrosu, Villa
Barbara, Rodentore ve S.
Francesco de Ila Vigna kiliseleri bulunmaktadır.
Fransa’daki Maddeleine (Madlen) Kilisesi ve
Zafer Kemeri, neoklasik
akımın örnekleri arasında
yer almaktadır.
Resim. 04.60: Maddeleine Kilisesi, Winckelmann
WINCKELMANN
(Vinkelman)
(17171768): Sanat tarihçisi ve mimar olan Winckelmann sekiz ciltten oluşan sanatı kültür
ile olan ilişkisi içinde ele aldığı “Eski Çağ Sanat Tarihi” adlı eseri yayımlamıştır,
124
SANAT TARİHİ 1
Winckelmann’a göre Batı kültürünü meydana getiren sanat eserleri Antik
Roma tarihi ve kültürüne dayanıyordu.
Yunan tapınaklarını örnek alarak yaptığı Maddeleine (Madlen) Kilisesi (Resim
04.60) cephesine Korint nizamını uygulayarak antik sanatın sadeliğini yeniden gözler önüne sermiştir. Diğer bir eseri ise, Paris kentinde bulunan Zafer Kemeri’dir.
Alman Langhas’ın yaptığı Brendenburg Kapısı da dönemin ilk büyük ve tanınmış eserleri içinde sayılmaktadır.
Pierre Fontaine (Piyer Fonten), Bianchi (Biyanki), Luigi della Canonica (Luici
della Kanonika), John Nash (Con Neş) ve Carl Gotthard Langhas (Karl Gothard Langons) neoklasizmin ünlü sanatçılarıdır.
Neoklasik mimari nasıl başlamıştır?
b. Heykel
Ağırbaşlılığın ve zarifliğin ön planda tutulduğu neoklasik heykel Eski Çağ Yunan heykellerinden yola çıkılarak yapılmıştır. Malzeme olarak beyaz mermerin kullanıldığı heykellerde, antik çağdan etkilenilerek figürlerin ağırbaşlı, durgun ve doğal
davranışlarda verilmesine dikkat edilmiştir.
ANTONlO CANOVA (Kanova) (1757-1822): İtalyan heykeltıraş Canova, taş
ustası büyükbabası tarafından yetiştirilmiştir. Barok heykelden neoklasizm ‘e geçiş
sürecini ilk başlatan ve bu özelliği ile de kendisinden sonrakilere örnek olan bir sanatçıdır.
Paolina Borghese heykelinde vücut hatlarını durgun ve sakin çizgilerle yansıtarak antik tanrıça heykellerinde görülen saflığı ve doğallığı yakalamıştır.
Sanatçının diğer önemli çalışmaları arasında “Orpheus ve Eurydike”, “Daidalos
ve İkaros”, “Dövüşçü”, “Dansçı
Kız”, “Üç Güzeller”, “Cupido ve
Psykhe” (Resim 04.61) yer almaktadır.
Gotfried Schadow, CarI
Gotthard Langhans, Bertel
Thorwaldsen, John Flaxman,
Francois Chalgrin Neoklasik
tarzda eser veren başlıca heykeltıraşlardır.
Resim. 04.61: Cupido ve Psykhe, Canova
125
SANAT TARİHİ 1
c . Resim
Neoklasik resmin özelliği ışık, perspektif ve derinlikten uzak olması ve arka plana önem veren anlayıştır. Bu dönem resimlerinin konusunu genellikle kahramanlık
ve tarihi olaylar oluşturmuştur
Resim. 04.62: Horas Kardeşlerin Yemini, IL David
JACQUES
LOUİS DAVİD (Jak Lui
David) (1748-1825):
Neoklasizm ‘in kurucularından ve en önemlisi
Jacques Louis David’dir.
Comeille’in Horace (Horatius) adlı trajedisinden yola çıkarak yaptığı,
antik heykelleri çağrıştıran figürlere yer verdiği
“Horas Kardeşlerin Yemini” (Resim 04.62)’nin
konusu vatan uğruna
edilen bir savaş yeminidir.
Vatanları için hayatlarını hiçe sayan üç kardeş ve onlara kılıçlarını veren babanın yer aldığı eser, Fransız Devrimi öncesinde psikolojik atmosferi yansıtmasının yanı sıra, topluma yol göstermektedir. Gölge ve ışığın büyük bir ustalıkla kullanıldığı eserin fonunda yer alan
ağlayan kadınlar ise atmosferi daha da güçlendirmektedir.
Portre ressamı olarak da tanınmış Jacques Louis David’in diğer önemli eserleri
arasında “Brutus ve Ölü Oğulları”, “Sokrates’in Ölümü”, “Marat’ın Ölümü”, “Sabinlerin
Kaçırılışı”, “Napoleon ile Josephine’in Taç Giymesi”, “Madam Recamier”, “Üç Yaşlı Kadın” yer almaktadır.
2. ROMANTİZM
Neoklasizme tepki olarak doğan ve 1750’lerde başlayarak 19. yüzyıl boyunca
süren, önceleri İngiltere, Almanya ve Fransa ardından da bütün Avrupa’yı etkisi altına alan bir akımdır.
Romantizmde duygusallık, heyecan, özgürlük, doğa sevgisi, yurtseverlik, geçmişe özlem, ütopya gibi konular ön plana çıkarılmıştır. Bu yönüyle de günümüz modern sanat anlayışına geçilmesinde bir köprü işlevi üstlenmiştir.
İlk belirtilerinin İngiltere’deki bahçe mimarlığında görüldüğü romantizmin
oluşmasında yazar ve şairlerin eserleri ile birlikte Avrupa’nın tarihini değiştiren siyasal, toplumsal ve ekonomik değişimler de çok etkili olmuştur.
126
SANAT TARİHİ 1
a. Genel Özellikler
Romantizmde sanatçılar düşlerini, özlemlerini özgür biçimde ifade edebilmek
için ortaya koydukları eserlerinde kişiliklerini ve iç dünyalarını yansıtmayı seçmişlerdir. Romantik eğilimler ilk olarak 18. yüzyılın sonlarında İngiltere’de ortaya çıkmıştır.
Romantik dönemde manzara resmi konulara fon olmaktan çıkıp figürlerin
önüne geçmiştir. Manzara resimleri görenleri kendi iç dünyasına ve duygularını
açıklamaya yöneltmiştir.
b. Sanatçılar
FRANCISCO GOYA (1746-1828): Saray ressamı olarak tanınan İspanyol Goya,
romantik akımın en başta gelen sanatçısıdır. Meslek yaşamına çeşitli kiliseler için
freskler yaparak başlayan Goya, saray ve gündelik yaşam sahnelerini resimlemiştir.
Ancak toplumsal çalkantıları, savaşların korkunçluğunu oluşturan olayları da yansıtmaktan çekinmemiştir.
Bir halk ayaklanmasını tuvaline aktardığı
“Kurşuna Dizilenler” (Resim 04.63) adlı tablosu
en tanınmış eseri sayılmaktadır. Fransız işgaline
karşı İspanyol direnişini
belgelediği bu dramatik
eseri saray ressamlığının
ilk dönemindeki tasasız
ve neşeli üslubundan
çok farklıdır.
Resimleriyle yaşadığı koşullar arasında
büyük paralellikler olan
Goya, eserlerinde gerResim. 04.63: Kurşuna Dizilenler, Francisco Goya
çekçi savaş sahnelerini,
boğa güreşlerini, engizisyonu, karnavalları, portreleri çalıştı.
Kullandığı gümüş ve gri tonlar nedeniyle “gümüş dönem” diye adlandırılan
döneminde en güzel eserlerini yapmıştır. Nü resimleri de bulunan Goya’nın diğer
önemli çalışmaları içinde “Çıplak Maya”, “Giyinik Maya” , “Köyde Boğa Güreşi”, “Şemsiye”, “Alba Düşesi”, “Kendi Portresi”, “Cadılar Bayramı”, “Balon” ve “Sardalyanın Gömülme Töreni” adlı eserleri bulunmaktadır.
CASPAR DAVİD FRİEDRİCH (Friedrik) (1774-1840): Romantik manzara resminin en önemli temsilcilerinden ressamın eserlerinde yer alan manzaralarında doğup büyüdüğü Dresden ve yöresinden seçilmiştir. Genellikle alacakaranlık, ay ışığı,
127
SANAT TARİHİ 1
sis, sonbahar ve kış ressamın en çok sevdiği konulardır. Bir fotoğraf gerçekliği içinde
yansıttığı doğayı melankolik ve neredeyse insansız bir biçimde resmetmiştir.
Işığın ve mevsimlerin etkisini eserlerinde yansıtmayı seven Friedrich, “Umudun Enkazı” adlı tablosunda kaşif William Parry’nin Kuzey Kutbu ‘na yaptığı araştırma gezisinde batan gemisini küçük olarak göstererek doğanın büyüklüğünü, üstünlüğünü vurgulamıştır.
“Sabah Işığı”, “Mehtabın Güzelliğine Hayran Olmuş Kadın ve Erkek”, “Rügen
Adası’nda Peyzaj”, “Meşe Ormanındaki Manastır”, “Dağ Manzaraları”,”Greifswald Limanı”, Markt Meydanı ve “Kuğular” sanatçının diğer önemli eserleridir.
EUGENE DELACROIX (Ojen Dölakruva) (1798-1863): Renk, biçim ve konulara yaklaşımıyla romantizmin en dikkat çeken sanatçısıdır. Resimlerinde tarihi konulara daha çok yer veren Delacroix ‘nın en önemli resmi olan “Halka Önderlik Eden
Özgürlük” de 1830 Devrimi yansıtılmıştır. Delacroıx, bu resimde zenginlerin iktidara gelmesini sağlayan halk desteğini dramatik bir biçimde ele almıştır. Özgürlüğün
simgesi genç kız elinde Fransız bayrağı ile gösterilmiştir. “Dante’nin Kayığı”, “Cezayirli
Kadınlar”, Taillebourg Savaşı (Resim 04.64) “Eskiz” (Resim 04.65) Delacroix’nın önemli eserleri arasındadır.
Resim. 04.64:Taillebourg Savaşı, Delacroıx
Resim. 04.65: Eskiz, Delacroıx
JOHN CONSTABLE (Con Kanstıbıl) (1776-1837): İngiltere’nin 19. yüzyılda
yetişen en büyük manzara ressamı olan John Constable, doğayı olduğu biçimiyle
resmetmiştir. Kesik fırça vuruşlarıyla kullanmayı sevdiği sıcak renklerini tuvaline taşıyan Constable’ın konularını bulutlar, gökyüzü, çayırlar, tepeler ve kır evleri oluşturmuştur. Resim yapmaya çok küçük yaşlarda doğduğu kenti kuşatan güzel doğa
görünümlerine çalışarak başlamıştır.
İngiliz manzara resminin tarihinde en önemli rolü oynayan ressam, tablolarında açık havada değişen ışığı, bulutların hareketlerini büyük bir ustalıkla tablolarına
yansıtmıştır. John Constable, eserlerinde yer alan konuları, sahneleri anında tuvale
128
SANAT TARİHİ 1
geçirildiği izlenimi yaratan bir ressam olma özelliğine de sahiptir. Yaptığı birbirinden
büyük büyüleyici manzaralarında doğa, resme dönüşmüştür.
Resim. 04.66: “Stonehenge”, John Constable
Doğayı gizlemek
yerine onu yeniden ortaya koymaya çalışan
sanatçının “Havuz” adlı
eserinde kullandığı zengin renklerle doğanın
güzelliğini gün yüzüne
çıkarmıştır. Hızlı fırça darbeleriyle oluşturduğu bu
tablosunda kanalın havuzunu açmaya çalışan
bir adam ve arkasındaki
mavnayı akıntı yüzünden
belli bir yerde tutmaya
çalışan yardımcısı betimlenmiştir.
“Eğer doğa önüne bir taslak yapmak için oturursam yaptığım tek şey, eski resimleri unutmaktır.” diyen, sulu boya çalışmaları da bulunan ressamın; “Beyaz At”,
“Mısır Tarlası”, “Arabanın Dereden Geçişi”,Stonehenge (Resim 04.66), “Hadleigh Şatosu” ve “Flatford Değirmeni” eserlerinden bazılarıdır.
WILLIAM TURNER (Törnır) (1775-1851): 19. yüzyıl İngiltere’sinin farklı bir
renk duyarlığı ile çalışan manzara ressamlarından biri de William Turner ‘dır. Eserlerinde her şey ince bir tül tabakasıyla kaplıdır. Çalışmalarında sisli bir denize, kadırgalara, batan güneşe, tren dumanlarına sıkça rastlanır.
Doğanın büyük gücünü tuvaline aktarmak için olağanüstü yeteneklerini kullanan Turner, inanılmaz yoğunlukta görüntüleri içeren manzara resimleri ortaya
koymuştur.
Turner, deniz ya da kar fırtınası sahnelerini, ışık oyunları ve derece derece değişen ton farklarıyla oluşturduğu sis manzaralarım hep atölyesinde yapmıştır.
Suluboya ve yağlı boya resimlerinde ışık, renk ve hareketi solgun ve parlayan
renklerle bir arada yansıtan “Denizde Kar Fırtınası” (Resim 04.67), “Londra Lordlar
Kamarası Yangını”, “Güneşin Doğuşu ve Deniz Canavarı”, “Trenin Köprüden Geçişi”
(Resim 04.68) önemli eserlerindendir. Turner, ev içi tablolarında da usta bir ressam
olarak karşımıza çıkar. “Petworth’ta Ev İçi”, “Konser”, “Gece Toplantısı”, “Yatak Odası”
bunlardan bazılarıdır.
129
SANAT TARİHİ 1
Resim. 04.67: Denizde Kar Fırtınası Wıllıam
Turner
Resim. 04.68: Trenin Köprüden Geçişi” William
Turner
3.REALİZM (Gerçekçilik)
Realizm de denilen Gerçekçilik, Neoklasizm ve Romantizme tepki olarak 19. Yüzyılda Fransa’da Gustave Courbet (Kurbe)’nin öncülüğünü yaptığı bir sanat akımıdır.
19. Yüzyıldaki sosyal ve ekonomik değişimler (pozitif bilimler, buhar makinesi,
demiryolları, fabrikalar ve bütün bunlarla paralel biçimde gelişen toplumsal sınıflar)
sonucunda gündelik hayattan yola çıkılarak gerçekçi eserler yaratılmıştır. Sanatçılar
bu dönemde mitolojik ve hayal içeren konular yerine yaşadıkları çağı gördükleri haliyle yansıtmayı amaçlamışlardır.
a. Genel Özellikler
Sanat eserlerinde günlük hayatın sorunları ayrıntılarıyla anlatılmıştır. Çalışanlar çeşitli yönleriyle resimlere yansıtılmıştır.
Sanatçılar toplumda tanık oldukları sahneleri bir fotoğraf makinesi gerçekliğiyle resimlerine aktarmayı amaç edinmişlerdir.
Renkçi bir anlatımın egemen olduğu realizmde gerçek figürler kullanılmıştır.
b. Sanatçılar
GUSTAVE COURBET (Kurbe) (1819-1877): Realizmin öncüsü Courbet, resimlerinde konu olarak köylüleri ve işçileri işlemiş bir sanatçıdır.
“Taş Kırıcıları”nda yırtık pırtık giysiler içindeki işçileri çok sıcak bir ortamda
benzersiz bir canlılık ve gerçekçilik içinde göstermiştir.
Çağdaşı olan romantik akımın sanatçılarından farklı olarak görkemli sahnelerden özellikle kaçınmıştır.
Çok renkli açık bir gökyüzünün huzur verdiği “Günaydın Mösyö Courbet” adlı
tablosunda sırtında çantasıyla davetli olduğu sanat koleksiyoncusu ve onun hizmetçisi ile köpeği tarafından yolda karşılanmasını resmetmiştir.
130
SANAT TARİHİ 1
En büyük ustası Courbet’nin “Omans’da Öğle Sonu”, “Yıkanan Kadınlar”, Normandiya Kıyıları Gustave Coubert ”Buğday Eleyen Kızlar”, “Kendi Portresi”, “Ornans’ın
Büyük Meşesi”, “Papağanlı Kadın” diğer ünlü eserleri içinde yer almaktadır.
JEAN FRANÇOIS MİLLET (Mik) (1818-1875): Realizmin önde gelen temsilcilerinden Millet, resimlerinde kent dışında süregelen yaşamdan melankolik görüntüleri, işçileri ve toprak insanlarını resmederken toplumsal içerikli konulara yakınlık
duyduğunu da göstermiş bir ressamdır. Millet’nin eserlerinde insan ile doğa arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır.
Mıllet’nin Fransız köylülerini çalışırken resmeden eserleri, nüfusun dörtte üçünün
kent ya da kasaba dışında yaşayan bir ülkede kırsal alandaki yoksulluğu yansıtmaktadır.
Resim. 04.69: “Başak Toplayanlar”, J.F.Millet
Ressamın en ünlü eserlerinden “Başak Toplayanlar”
(Resim 04.69) da tarlada çalışan insanlar abartısızca gerçekçi bir biçimde işlenmiştir.
Tablonun önünde bulunan
üç kadın hasattan artanları
toplamakla uğraşırken, uzakta bereketli ürünlerle dolu
diğer bir araba yoksul köylülerin içinde bulundukları zor
koşullar manzara ile birlikte
verilmiştir.
“Angelus” adlı tablosunda sessizliğin egemen olduğu doğa içinde patates
toplayan köylü adam ve karısı görülmektedir.
Çok beğeni toplayan desenleri ile de tanınan Millet’in önemli eserleri içinde
“İlkbahar” , “Uyuyan Dikişçi Kız”, “Melek” ve “Çapalı Adam” bulunmaktadır.
HONORE DAUMIER (Domye) (1808-1879): Ressam, heykeltıraş ve karikatürcü Daumier, yaşadığı dönemin önde gelen kişilerini hicveden portreleriyle de tanınmıştır.
Resimlerindeki çizgiler sadedir.
Döneminin politik çalkantılarını yansıtmış olan Daumier’nin eserlerinde hukukçular, mahkeme salonları, suçlular, ressam atölyeleri, trenler, tramvaylar tiyatro
salonları, sirk sahneleri güçlü çizgilerle canlandırılmıştır. Hemen hemen bütün resimlerinde kahverengi ve siyahın tonlarını kullanmıştır. Güncel olayları ve halkın yaşamını yakından izleyen Daumier “Baskı Koleksiyoncuları” nda bir sanat galerisinde
kendini olduğundan daha bilgili gösteren iki yaşlı adam önlerindeki dosyada bulunan baskıları incelerken resmedilmiştir..
131
SANAT TARİHİ 1
Işık ve gölgeyi mükemmel bir kompozisyon
içinde veren Daumier ‘nin
eserlerinden bazıları “Çamaşırcı Kadın”, “Trende Üçüncü
Mevki”, “Ayaklanma”, (Resim
04.70), ”Don Kişot “ ve “Kitap
Okuyan Adam” dır.
Resim. 04.70: Ayaklanma, Daumier
CAMILLE
COROT
(1796-1876): Realizm akımının diğer önemli sanatçısı
19. Yüzyılın en büyük ressamlarından biri sayılan Camille Corot (Karo)’dur.
Gümüş renkli ışık içinde
düşsel manzaralar yapmıştır. Bunlar arasından bazıları
“Avray Kenti” (Resim 04.71),
“Manzara” ve “Narni Köprüsü”
dür.
4. EMPRESYONİZM
(İzlenimcilik)
19. Yüzyılın ikinci yarısında Fransa’da doğup diğer
Avrupa ülkelerine yayılan
empresyonizm 20. yüzyıl sanat akımlarını da büyük ölçüResim. 04.71: Avray Kenti, C.Corot
de etkilemiştir.
Empresyonizm adı Fransız ressamı Monet’nin Paris’te sergilediği “İmpression” adını verdiği resminden kaynaklanmaktadır. Bu sözcük izlenimcilik anlamı taşımaktadır.
Empresyonizm; Claude Monet Pierre Auguste, Renoir, Alfred Sisley gibi ressamların 1860’lı yıllarda bir araya gelip grup oluşturmaları ve resimlerini sergilemeleriyle oluşmuş bir sanat akımıdır. Renoir’ın “Bir gün Monet’nin paletinde siyah
yoktu, onun yerine mavi kullandı, İzlenimcilik de böyle doğdu.” sözü oldukça dikkat
çekicidir. Mavi Nilüferler (Resim 04.72), empresyonizm’in önde gelen eserleri arasındadır.
132
SANAT TARİHİ 1
a. Genel Özellikler:
Atölye resmi yerine dönemin
sanatçıları konularını gün ışığı altında büyük bir renk zenginliği içinde
çalışmışlardır.
Işık altında gün boyu farklı
renklere bürünen nesnelere önem
verilmiş; su ve kar, ışığı yansıtıcı
özellikleri nedeniyle en çok sevilen
ve tercih edilen konuları oluşturmuştur.
Koyu renkler yerine ışığı en
iyi biçimde yansıtan kırmızı, yeşil,
mavi, mor ve turuncu gibi parlak,
canlı, açık renkleri kullanmayı seçmişlerdir. Toplumun yaşama baResim. 04.72: Mavi Nilüferler, Claude Monet
kışını ve düşüncesini de etkileyen
empresyonist sanatçılar yaşadıkları
çağın resmini biçimlendiren akademik kuralların ve konuların dışına çıkarak eserlerini meydana getirmişlerdir.
Mitolojik ve tarihsel konular yerine günlük yaşamdan seçtiklerini tuvallerine
aktarmışlardır. Bunların başında en çok sevdikleri manzara ve eğlenen, neşe dolu
insan topluluklarını betimledikleri tablolar gelmektedir.
Eserlerinde yaşadıkları dönemin yaşam biçimini kalabalık kahveleri ve kent
görünümlerini işlemişlerdir. Empresyonizm izlenimlerin toplanmasına önem vermiştir. Boyaları karıştırmadan birbiri üzerine gelen fırça darbeleriyle kompozisyonlarında anlık görüntüleri tuvallerine geçirmişlerdir.
İşledikleri konuyu hep tuvalin ortasına yerleştirmek yerine yan ve köşelere
kaydırmışlardır.
b. Sanatçılar:
EDOUARD MANET (Edvar Mane) (1832-1889): Empresyonizmin temsilcilerinden olan Manet, ışığın nesneleri nasıl değiştirdiği üzerinde çok düşünmüş bir sanatçıdır. “Herhangi bir tablonun başlıca kişisi ışıktır” sözü sanatçının bu düşüncesini
daha da güçlendirmektedir.
İlk çalışmalarından olan “Kırda Öğle Yemeği” ve “Olympia” adlarını taşıyan iki
tablosu modern sanatın ilk eserlerinden sayılmaktadır. Sanatçı çalışmalarında daha
çok Paris sokaklarındaki görüntülere yer vermiştir.
133
SANAT TARİHİ 1
İnsanları açık havada tablolarına aktarmayı seven Manet, çoğu zaman yakın
arkadaşlarını ırmak kenarı, bahçe gibi yerlerde göstermiş böylece resmindeki figürlerle içinde bulundukları çevreyi kaynaştırmayı benimsemiştir.
Resim. 04.73: Folies-Bergere Barı, E. Manet
Manet, kullanmayı sevdiği siyah renk kompozisyonlarına mükemmel bir parlaklık getirmiş sanatçılardandır.
İspanya dönüşünde boğa
güreşini anlattığı resimler de
yapan Manet’nin çok ünlü bir
eseri de “Flüt Çalan Çocuk”tur.
Resimde kullandığı renkler
afiş tekniğini yansıtmaktadır.
Bir taslak izlenimini veren resimde koyu mavi ceketli kırmızı pantolonlu çocuk arkada
hiçbir şeyin bulunmadığı bir
fon önünde yer almaktadır.
“Ben başkalarının görüp sevdiğini değil, gördüğümü resmediyorum” diyen
Manet; çalgılı kahveleri işlediği bir dizi resim de yapmıştır.
En tanınmış resimlerinden “FoliesBergere Barı”ndaki (Resim 04.73) büyük
aynaya salonda bulunan kalabalık insan
topluluğu, hava gazı lambaları, servis görevlisi bayan ve konuştuğu adam ustalıkla
yerleştirilmiştir. Hızlı fırça darbeleriyle bir
anın görüntüsünü sahici yaşam dolu sahneyi tablosunda ölümsüzleştirmiştir.
Ressamlığının son zamanlarında
yaptığı ölü doğaları ile verimini daha da
çoğaltan Manet’nin en başarılı ve unutulmaz eserleri arasında “Tuileries’de Müzik”
Argenteuil ‘de, “Öğle Yemeği”, “Emile Zola
Portresi” (Resim 04.74) ve “Kayıkta Ressam” bulunmaktadır.
CLAUDE MONET (Klod Mone)
(1840-1926): Claude Monet 19. Yüzyıl sanat akımlarından empresyonizm’in kurucusu ve en önemli sanatçısıdır.
Empresyonizm’in isim babası olan
134
Resim. 04.74: Emile Zola’nın Portresi,
Claude Manet
SANAT TARİHİ 1
Monet, aynı konunun çeşitlemelerini de yapmıştır. Bunlar arasında saman yığınları
ve istasyon resimlerini değişik ışık altında gerçekleştirdiği çalışmalarındandır. Monet, ışığı ve canlı renklerini daha kuvvetli vurgulamak için boyayı küçük noktalar
halinde resmine geçirerek güneş ışınlarını yakalayan bir ressamdır.
Monet, bir tekneyi resim atölyesine dönüştürerek Seine ırmağı üzerindeki ışık
ve su oyunlarını resmetmiştir. Manzaralarında ayrıntıları değil bütün canlılığı ile renk
zenginliğini göstermeye çalışmıştır.
“Westminster Köprüsü”nde her şey su ve duman içinde yitip belirsizleşmiştir.
“Sainte Adresse Bahçesinde” ressamın neşe dolu eserlerinden birisidir.
Doğanın sürekli değişimlerini resmetmekten hiç vazgeçmeyen Monet, çağdaşları ve kendinden sonra gelen gelecek ressamlara da esin kaynağı olmuştur.
Monet’in resimleri büyüleyici bir tüle sarılı gibidir, ışığın pırıltısı eşsiz bir güzellik yaratır.
Irmak manzaralarının Paris bulvarlarında oradan oraya
koşuşturan insanların, güneş
ışınları ve dumanlarla sarılı lokomotiflerin, sisli Londra’nın ve
şiir dolu natürmortların ressamıdır. 20. yüzyıl sanatını yönlendiren sanatçılardan Monet’in ünlü
tabloları arasında Kırda Öğle
Yemeği””Sainte Adresse Bahçesinde” , ”Londra Parlamento Binası”, “Roven Katedrali”, “Saman
Yığınları”, “Nilüferler”, “Bahçedeki
Kadın” ,” Fırtınalı Deniz” (Resim
04.75) bulunmaktadır.
Resim. 04.75: “Fırtınalı Deniz”
PIERRE AUGUSTE RENOIR (Rönuar) (1841-1919): Renoir, daha çok insan figürlerinden yola çıkarak tablolarında en çok sevdiği insan figürlerine yer vermiştir. Resimlerinin ana duygusu
yaşama sevinci ve neşedir.
“Moulin de la Galette’te Eğlence”de ağaçlar içindeki bir gazinoda süslü giysiler
içindeki kadınlar ve erkekler neşeyle dans edip eğlenirlerken betimlenmiştir.
Özellikle bitkilere ve kadın tenine verdiği pırıltılı titreşimlerle Renoir, empresyonizm’in en önemli ustalarındandır. Tablolarında yer verdiği kadınlar yuvarlak,
pembe yüzlü, çekik burunlu ve sarı saçlıdırlar.
İnsan figürüne ağırlık veren Renoir’ın tablolarında yaşama sevinci ve doğa bir
bütün içinde yer almışlardır. Tiyatrolar, kahveler, dans eden hoşça vakit geçiren, bir135
SANAT TARİHİ 1
birleriyle sohbet eden insanlar Renoir resminin
vazgeçilmez konularıdır. İçe dönük bir ressam
olan Renoir, altı binin üzerinde çiçek, kadın, çocuk, kır manzarası yapmıştır.
Tanınmış resimlerinden bazıları “Teras
ta İki Kızkardeş”, “Saint Victorie Dağı”, “Okuyan Genç Kız”, “Şemsiyeler” (Resim 04.76), “At
Yarışı”ve “Ütü Yapan Kadınlar”dır.
EDGAR DEGAS (Edgar Döga) (18341917): Manet gibi figüre bağlı, hareket halindeki insanı betimlemedeki büyük ustalığı ile
tanınan Fransız ressamıdır. Daha çok balerinler,
isteksizce ütü yapan kadınlar, müzikçiler, dansçılar, opera, sirk ve tiyatro dünyası, at yarışları,
Paris’in hareketli yaşamı Degas’nın resminde
vazgeçemediği konulardır.
Degas için önceden planlanmamış, kendiliğinden oluşan sahnelerin ressamıdır diyebiliriz. Tablolarındaki kadın figürleri içinde özellikle
resimlediği balerinler hareketlerine kendilerini
kaptırmış duruşları ile ressamın hep ilgisini çekmişlerdir.
Resim. 04.76: “Şemsiyeler”
Ressam, “Çiçeği ile Selam Veren Balerin”de uçucu pembe ve mavi renklerle görenleri düşsel bir dünyanın içine çekmektedir.
Degas, manzaraları sadece yarış ve figürü sahnelerin arka planlarında vermiştir. Sanatçının resimleri enstantane fotoğrafları çağrıştırmaktadır.
Resim. 04.77: “Concorde Meydanı”, Degas
136
Degas, zaman zaman
heykelle de uğraşan sanatçılardandır. Balerin, yıkanan
kadın ve atları konu aldığı
tunçtan yapılmış küçük boyutlu heykeller sanatçının
ustalığının izlerini taşımaktadırlar. Yaşama gözlerini kapattığında ardında çağdaş
ressamların eserlerinden oluşan zengin bir resim koleksiyonu da bırakan Degas’nın
belleklerden çıkmayan resimleri arasında “Mavi Balerin”,
SANAT TARİHİ 1
Longchamps’de At Yarışı” “Concorde Meydanı” (Resim 04.77), “Ütü Yapan Kadınlar”,
“Eldivenli Şarkıcı”, “Şapkacı Dükkanı”, “Sahnede Prova” ve “Orkestra” “ Alman Hilaire”
ilk akla gelenlerdir.
ALFRED SISLEY (1839-1899): Fransız empresyonizm’inin kurucularından sayılan Sisley, bir manzara ressamıdır. Yaptığı kar manzaraları içinde “Louveciennes’de
Kar” adlı tablosunda neredeyse tek renkli bir kış manzarasını beyaz ve grinin incelikli
tonları ile oluşturmuştur.
Sisley, kendisinden sonraki manzara ressamlarını etkilemiş, atölye dışı resmin
ilk uygulayıcılarından olurken, bütün yaşamı boyunca manzara resmi yapmıştır.
Akademik resme karşı her zaman tepki duyan ressamın yumuşak fırça kullandığı
duru renkler resminin temelini oluşturmuştur.
GEORGE
SEURAT
(Söra) (1859-1891): 19. Yüzyılda Fransız ressam Seurat,
ışık oyunlarının, karşıt renklerin, küçük fırça vuruşlarıyla
yan yana kullanarak yansıttığı
noktacılık tekniğini geliştirmiştir. Resimlerini küçük noktalarla bir mozaik gibi boyamıştır.
Resim. 04.78: “Grande Jatte Adası ‘nda Bir Pazar Günü”, G.
Seurat
Empresyonizm akımının gelişiminde öncü olan
Seurat, renklerin ayrışması
konusundaki denemeleri diğer ressamlar üzerinde son
derece etkili olmuştur.
Üzerinde titizlikle durduğu ünlü resmi “Grande Jatte Adası ‘nda Bir Pazar
Günü”nde (Resim 04.78) Seine Irmağı üzerinde çok gözde bir eğlence ve gezinti alanını, pazar günü öğle sonrasındaki görüntüsüyle betimlemiştir.
Seurat, eserlerinde renge olduğu kadar çizgiye de önem vermiştir. Eserlerinin
sayısı fazla olmasa da Seurat’nın 19. yüzyıl sanatının en büyük ressamlarından biri
olduğunu kanıtlayacak nitelikteydi.
Bütün önemli tablolarını yedi yıl gibi kısa bir zaman dilimine sığdıran Seurat’nın
unutulmaz eserleri arasında “Sığınak ve Deniz Feneri”, “Gravelines’de Kanal”, “Pudralanan Genç Kadın”, “Asnieres’de Yıkananlar”, “Profilden Model” ve erken ölümüyle
yarıda kalan “Sirk”tir.
PAUL CEZANNE (Pol Sezan) (1839-1906): Paul Cezanne, empresyonizm ile
kübizm arasında köprü oluşturması ve sanatın gelişmesine katkıları nedeniyle mo-
137
SANAT TARİHİ 1
dem sanatın babası olarak da anılan Fransız ressamıdır. Perspektifi sadece renkle
vermeye çalışmıştır. Dış görünüşün göz alıcılığının ardındaki biçimleri yeniden bulmak en büyük amacıydı. İlk dönemlerinde dağınık ve canlı resimlerinde karanlık bir
üslup ortaya koymuştur. Ressam, çoğu kez figürün yüz rengini kompozisyonu bütünüyle uyumlu hale getirebilmek için bozmuştur.
Cezanne, derinlik duygusu yaratmak için renklerin tonlarıyla oynayarak ve inceltilmiş boyayı yoğun renkli öbekler halinde kullanarak, renk lekelerinin birbirine
geçtiği hatların belirsizleştiği manzaralar yapmıştır.
Kendisini doğayı çözümlemeye adayan Cezanne “Sainte Victoria Dağı”nda
(Resim 04.79) ışıklı bölümlerde turuncu, gölgelerde mavi rengi çalışarak kendince
bir uzaklık duygusu yaratmıştır. Dağın çevresi geometrik biçimlere ve renklere bölünmüştür. “İskambil Oynayanlar”da (Resim 04.80) erkeklerin ağırbaşlılığı mükemmel bir biçimde yansıtılmıştır.
Resmi bir kurgu olarak düşünen Cezanne, doğa ile sanat biçimleri arasında
erişilebilecek en iyi dengeyi kurmaya çalışmıştır.
Resim. 04.79: Sainte Victoria Dağı”nda,
Cezanne
Resim. 04.80: “İskambil Oynayanlar”,
Cezanne
Sarı, mavi, mor ve yeşil renkleri çok seven Paul Cezanne’ın en beğenilen eserleri “Hasır Şapkalı Adam”, “Kendi Portresi”, “Kırmızı Yelekli Çocuk”, “Bir Soytarı”, “Laleler
ve Elmalar”, “Yıkanan Kadınlar”, , “Gustave Geffroy’un Portresi”, ve “Sarı Koltukta Madame Cezanne” bulunmaktadır.
VINCENT VAN GOGH (1853-1890): Ekspresyonizmin ilk temsilcilerinden Hollandalı ressam ilk zamanlar köylülerin günlük yaşamını, sorunlarını ve ektikleri toprakları yansıtan ölü doğalar, manzaralar ve figürler yapmıştır.
Sanat tarihçilerine göre, ağaçları insana korku veren, evlerinin içinden dışarıya
hayat taşan bir ressamdır Van Gogh.
Ölü doğa resimlerinde göz kamaştırıcı renkler egemendir. “Ayçiçekleri” (Resim
138
SANAT TARİHİ 1
04.81) adlı ünlü resmi sade, parlak, dikkat çekici renkleriyle çevresine canlılık
ve yaşama sevgisi aşılamaktadır. Sarı ve
siyah renginin tonlarıyla yapılmış resim
umuda ve gün ışığına benzersiz bir yolculuktur.
Arles’te kaldığı odasını betimlediği “Sanatçının Odası” yalnız bir ressamın
dünyasından unutulmaz izler taşımaktadır. Emile Zola’nın bir kömür madeninde
geçen ünlü romanı Germinal’i okuduktan sonra kitaptaki toplumsal eleştiriyi
“Patates Yiyenler” resmine yansıtmıştır.
Sanatçının zihinsel karışıklığı fırçasını kıvırıp döndürerek yaptığı etkileyici
renk kullanımının ön plana çıktığı bir dizi
çoşkun çalışmayla kendini göstermiştir.
Van Gogh ‘un resimlerinde renk
ve çizgi kuvvetli bir ritim oluşturmuştur.
Kardeşi Theo’ya yazdığı mektubunda
Resim. 04.81:”Ayçiçekleri”, V. Van Gogh
“Ben gözümün önünde olanı olduğu gibi
vermekten çok anlatmak istediğimi daha
kuvvetle dile getirmek için kullanıyorum”
demiştir.
Van Gogh resimlerinde ele aldığı
konuların renklerini ve dış görünüşlerini
belirginleştirerek, boyayı çizgi biçiminde
parlak fırça darbeleriyle kalın tabakalar
halinde kullanmıştır.
Arles ‘te yaptığı tabloların konuları arasında çiçek açmış meyve ağaçları, manzaralar, kendi portreleri; “Postacı
Roulin’in Portresi” (Resim 04.82), bir dizi
ayçiçeği ve yıldızlı gece manzarası yapmıştır.
Resim. 04.82:”Postacı Rou1in’in Portresi”, V.
Van Gogh
Son dönem resimlerinde kısa düz
taramaların yerini dalgalı burgaçlı ritmik
fırça vuruşları görülmektedir. Resimlerinde bütünüyle fırtınalı bir ruh halinin yansımaları görülen, fovist ve empresyonist
139
SANAT TARİHİ 1
sanatçıları da etkileyen Van Gogh’un “Kendi Portresi”, “Matmazel Gachet”, “Piyano
Başında”, “Buğday Tarlası Üstünde Kargalar”, “Sandalye ve Pipo”, “Gece Kahvesi” ve
“Yıldızlı Gece” en çok bilinen eserleridir.
PAUL GAUGUIN (Pol Gogen) (18481903): 20. Yüzyıl sanatının biçimlenmesi içinde yer alıp önemli rol oynamış tropik dünyanın
pırıltılı renklerini tablolarına taşıyan ilk modem
Fransız ressamıdır.
Gauguin’nin resme olan tutkusu onun
borsacı olarak sürdürdüğü meslek yaşamını bırakmasına ve yalnızca sanatına yoğunlaşmasına
neden olmuştur. Sanatçı Japon baskı sanatında
ve Orta Çağ dönemi vitraylarında bulunan düz
renk alanlarından yola çıkarak iki boyutlu bir
üslup ortaya çıkarmıştır. Renkleri kullanırken
betimlemekten çok duygusal çağrışımları göz
önüne alarak renkleri kullanmıştır. Arles’da ve
kısa bir süre Van Gogh ile çalıştıktan sonra doğayı kopya etmek yerine rengin anlatım özellikleri
doğrultusunda çalışmaya başlamıştır.
Gauguin, resim dışında hiçbir şeyle uğraşmama kararının ardından yaşamını ve sanatını
Tahiti ve Güney Pasifik’teki adalarda sürdürmüştür. Seçtiği yeni yaşamında karşılaştığı parlak renkler ve şaşırtıcı doğal güzellikler
resimlerinde ilkel sanattan yola çıkmasına olanak tanımıştır. Sanatçı bir mektubunda uygarlığın kendisine yalnızca acı verdiğinden yakınmakta, ilkelliğin ise, kendisini
yeniden yarattığının altını çizmektedir.
Resim. 04.83: “Çiçekli Kadın”da P.
Gauguin
Tahiti döneminde yaptığı
“Nereden Geliyoruz? Kimiz? Nereye
Gidiyoruz?” adını taşıyan büyük boyutlu resmi Gauguin’in ilkel yaşama
bakışını en güzel açıklayan eseridir.
“Çiçekli Kadın”da (Resim
04.83) güzel yüzünde melankoli
taşıyan eli çiçekli Polinezyalı kadın
parlak kırrmzı, çarpıcı renkler ve kalın dış çizgilerle Batı sanat kurallarım hiçe sayan ressarmn tablosunda unutulmaz yerini almıştır.
Yapay ve geleneksel olan her
140
Resim. 04.84:”Kendi Portresi”, P. Gauguin
SANAT TARİHİ 1
şeyden kaçıp doğayla yolları kesişen Gauguin, bu yaşadığı tropik coğrafya içindeki renkleri kullanarak ada insanlarının gündelik yaşamlarından sahneleri, pırıltılar
saçan gökyüzünü rengarenk tuvaline yansıtmıştır. Geniş yüzeyler halindeki parlak
doğanın içinden gelen renkler ressamın özgürlüğünün simgesidir.
Resimlerinde uzak ülkelerin düşlerini yansıtan Gauguin’in “Beyaz At”,
“Sarı İsa”, “Tahitili Kadınlar”, “Selam Sarı Maria”, “Mango Çiçekli Kadınlar”, “Güzel
Angele”,”Yakup’un Melekle Güreşi” , “Kendi Portresi” (Resim 04.84), “Güneş Çiçekleri
ve Armudar” adlı resimleri en ünlü eserleri içindedirler.
TOULOUSE LAUTREC
(Tulus Lotrek) (1864-1901):
19. yüzyılın usta Fransız sanatçısı Lautrec, sanat yaşamında en çok Degas ve Japon
baskılarından etkilenmiştir.
Resimlerinde ön ve arka
plan birbirinden çok belirgin
bir biçimde ayn1ır. Çoğunlukla ön plan büyük tutulduğu
için seyredenler resmin içine
doğru çekildikleri duygusuna
kapılırlar.
Ünlü eseri “Moulin Rouge (Mulen Ruj)’da Dans”
Resim. 04.85: Moulin Rouge’da Dans, T. Lautrec
(Resim 04.85) adlı resminde
sanatçılar, palyaçolar ve dansözleri betimlemiştir. Güçlü çizgileriyle oluşturduğu
afişlerini taş baskısı tekniğiyle gerçekleştiren Lautrec, bu yaklaşımıyla afişin modern
grafik sanatı içinde yer almasını sağlayarak bu alanda eser veren sanatçıları da etkilemiştir.
Resim. 04.86: “Fernando Sirki”, T. Lautrec
Sanat yaşamının bir dönüm noktası olarak kabul gören
ünlü eseri “Fernando
Sirki”nde (Resim 04.86)
büyük bir tutkuyla bağlı olduğu şaşırtıcı sirk
dünyasını yalın renkleri,
karikatür özelliği sergileyen özgün çizgileri ile
resmetmiştir. Lautrec’ in
bir başka ilginç özelliği
141
SANAT TARİHİ 1
de kabare duvarlarını çeşitli dans sahneleriyle süslemiş, kitap, lokanta menüleri ve
tiyatro programlarını da resimlemiş bir sanatçı olmasıdır.
Lautrec, nefes alıp verdiği çevrenin içindeki eğlence, zevk ve dansın büyülü
dünyasının en uçucu hareketleriyle yakalarken düz renklerin ritmik kontur çizgisinden yararlanmıştır.
Sanatçının eserlerinde en çok kullanmayı sevdiği renkler arasında portakal kırmızısı ve koyu yeşil ilk sıralarda yer almaktadır.
“Mareelle Lender”, “Palyaço Chau-kao” ve “La Goulue Moulin Rouge (Lö Gol
Mulen Ruj’a Girerken” Lautrec’in diğer çalışmaları arasındadır.
5. FOVİZM (Çiğ Renkçilik)
Fovizm, 1900’lerin başında
Henry Matisse (Matis)in öncülüğünde Braque, Derain “Charing Cross
Köprüsü” (Resim 04.87), Dufy, Rovault ve Vlaminek’in bir araya gelmesiyle oluşturulan bir sanat akımıdır.
Paris’te 1905 yılında açtıkları
ilk resim sergisinde yaptıkları resimlerde çarpıcı, sert anlatım tarzları ve
çiğ renkleri kullanmaları, resimlere
“vahşi hayvan” anlamı taşıyan Fouve (Fov) denilmesi sonucu bu terim,
sonraları akımın adı olarak anılmasına neden olmuştur.
Resim. 04.87:”Charing Cross Köprüsü”, Derain
a. Genel Özellikler
Sanatçının eserini oluştururken özgür hareket etme düşüncesi önem kazanmıştır. Duygularını renklerle anlatmaya çalışan sanatçılar kaba fırça vuruşlarıyla tuvallerinde renklerini geniş yüzeylere yayarlarken çiğ ve sert renkler kullanmışlardır. Derinliğe
yer verilmemiş, resimlerindeki objeler bozularak aktarılmıştır. Figürlerin dış çizgileri
resimdeki asıl ögelerin önüne geçmiştir. Dışavurumcu bir anlatımı seçmişlerdir.
Fovizm akımı sanatçıları renk açısından en çok Van Gogh ve Gauguin’ den etkilenmişlerdir.
HENRY MATISSE (Matis) (1869-1954): Fransız ressam ve heykelcisi Matisse,
fovizmin öncüıüğünü yapmış ve 20. yüzyıl resim sanatının oluşmasında önemli katkılarda bulunmuş bir sanatçıdır.
Matisse, uzun sanat yaşamı boyunca doğanın saf renklerine bağlı kalmış bir
“fov” olarak tanımlanmıştır. Sanatında bir dönüm noktası olan 1905 yazından son-
142
SANAT TARİHİ 1
Resim. 04.88: Kırmızı Oda, Matisse
ra kırmızı-yeşil, turuncu- mavi, sarı-mor
renklerini yan yana kullanmaya başladı.
İlk resimleri arasındaki “Şapkalı Kadın”da
canlı renklerin hızlı fırça vuruşları portreye benzersiz bir ifade kazandırmıştır.
“Madam Matisse”de ise, Matisse’in renk
duyarlığını olanca görkemiyle ortaya çıkarttığı bir eseridir. Sanatçı portrenin saçlarında yeşil ve kırmızı, yüzde de yeşil ve
parlak pembe gibi renkleri kullanmıştır.
“Kırmızı Oda” (Resim 04.88) ve “Görüşme”
(Resim 04.89) gibi eserlerinde Matisse,
resminin bütün yüzeyini tek bir renge bo-
yamıştır. Resimlerinde çizgi ve renklerine
dekoratif özellikler katmayı seven Matisse, İran minyatürlerinde sıkça karşılaşılan
düz mekan uygulamasını da göz ardı etmemiştir. “Dans ve Müzik” de sanatçının
güçlü çizgileri, sarı, mavi, kırmızı ve yeşil
renkleriyle dikkati çekmektedir. Matisse,
“Kırmızı”, “Geniş İç Mekan” adlı resimlerinde parlak renklerle ev içi resimleri de yapmıştır.
Düz renk alanları, yuvarlak dış hatlar
ve sadeleştirilmiş biçimler Matisse’nin lirik
tarzının özellikleridir.
Resim. 04.89: ”Görüşme”, Matisse
Fovist hareketin en önemli savunucusu Matisse, temelde iki boyutlu gibi görünen kompozisyonlarda saf renkler kullanmıştır.
Yaşamının son yıllarında vitraylar ve duvar resimlerine de ölümsüz imzasını atan Matisse’in yaşam sevgisi ile dolup taşan eserlerinden bazıları; “Okuyan
Kadın”,”Kırmızı Oda” (Resim 04.88), ”Akşam Yemeği Masası”,”Görüşme” (Resim 04.89),
“Yaşam Sevinci”, “Pembe Çıplak”, “Müzik” Açık Pencere ve “Kralın Acıları”dır.
MAURICE DE VLAMINCK (Vilamink) (1876-1958): Fovizmin önde gelen
temsilcilerinden Fransız ressam, figürlerindeki bozmalarla resimlerine dışavurumcu
bir boyut katmıştır. Güçlü koyu renk ağırlıklı tablolar yapmıştır. “Pipolu Adam” dışavurumcu özellikler taşıması yönünden önemli eserlerdendir. Afrika heykeli ile de
ilgilenen Vlaminck’in Matisse ile tanışması fovistlere katılmasına neden olmuştur.
“Ağaçlı Manzara” (Resim 04.90)sı parlak renkler ve özgür fırça kullanılışıyla fovist resmin en tipik örnekleri arasındadır. Fırçasını tuval üzerinde uzunlamasına sürüşü ile
tanınan Vlaminck, daha çok manzara ve ölü doğa resimleri yapmıştır.
143
SANAT TARİHİ 1
Vlaminck’in eserleri arasında
“Sirk”, “Kırmızı Ağaçlar”ve” Harvest”
en çok tanınanlardır.
RAOUL DUFY (Dafi) (18771953): Dufy, zevk ve lüks içindeki
yaşam sahnelerini canlandırdığı parlak renklerden oluşan resimleriyle
tanınmış fovizmin yaygınlaşmasında
rol oynamış Fransız ressamı ve tasarımcısıdır.
Özgün üslubunu beyaz bir yüzeye sürdüğü incecik aydınlık renkler
ve bir taslağın çizgilerini andıran biResim. 04.90: “Ağaçlı Manzara”, Vlaminck
çimlerle oluşturmuştur. 1920’lerden
sonra eserlerindeki renklerden uzaklaşarak canlı ve insana neşe veren konulara yönelmiştir. Bu tarz Dufy’nin sulu boyalarından daha belirgin ve kuvvetli bir biçimde görünmektedir.
Raoul Dufy, 1. Dünya Savaşı’nda kahramanlık teması doğrultusunda ağaç baskılar da yapmıştır. Sonraları büyük boyutlu süslemelere yönelen Dufy’nin önemli
eserleri arasında “Boulogne Ormanı”,”Martquesteki Gemiler” (Resim 04.91), “Deauville”, “Şato ve Atlar”, “Fransız Orkestrası” (Resim 04.92), bulunmaktadır.
Resim. 04.91: “Martquesteki Gemiler”, Dufy
Resim. 04.92: “Fransız Orkestrası”, Dufy
6. KÜBİZM
Paris’te, Pablo Picasso “Guernica” ve George Braque önderliğinde 1908’de ekspresyonizme tepki olarak oluşan sanat akımıdır. Bu akım içinde yer alan sanatçılar
etraflarında gördüklerini geometrik biçimlerde resmetmişlerdir.
144
SANAT TARİHİ 1
a. Genel Özellikler
Kübizmin başlangıç noktası Picasso’nun “Avignonlu Kızlar” adlı eseridir.
Doğaya yeni bir görünüş vermeye çalışan kübistler, nesneleri çok sayıda bakış
açısından ve farklı zamanlarda tuvallere geçirmeyi amaçlamışlardır.
Üst üste hazırlanmış planlarla gazete kağıtlarına, afişlere, program parçalarına
yapıştırma (kolaj) yöntemlerini uygulamışlardır.
Doğanın koni, küre ve silindir gibi geometrik biçimlerden kaynaklandığını ileri
süren Cezanne’ın görüşünü benimsemişlerdir.
Kübistler Afrika sanatından da etkilenmişlerdir.
Biçimi ön planda, rengi ikinci planda tutarak özellikle eserlerinde koyu tonları,
grileri kullanmışlardır. Mekan derinliğine ve hacme, biçimsel düzenlemelerle ulaşmaya çalışmışlardır. Kübist sanatçılar ölü doğalarında müzik aletleri, sürahi, resim
paleti gibi nesneleri resmetmişlerdir. Kübizm heykel, mimari, grafik ve dekoratif sanatlarda da etkili olmuştur.
b. Sanatçılar
PABLO PICASSO (Pikasso) (1881-1973): Önderlik ettiği kübizm akımıyla
görsel sanatların gelişim çizgisini değiştirmiştir. 20. Yüzyılın en büyük sanatçılarından biri olan Picasso, kübizm akımının kurucusu, ressam, heykeltıraş, özgün baskı
ustası, seramikçi ve dekor tasarımcısıdır.
“Mavi Dönem” de körler, dilenciler, engelliler ve toplumdan kopuk insanları
trajik biçimlerde, mavi rengi kullanarak resimledi. Figürlerinin daha güçlü olduğu
“Pembe Dönem” de aile sahneleri, anne- çocuk düzenlemelerinin yanı sıra palyaço
resimleri yaptı. “Top Üstündeki Kız”, “Oyuncu”, “Akrobat Ailesi” pembe dönemine ait
en önemli eserleridir.
Kübizm döneminden
sonra Jean Cocteau, Igor
Stravinski gibi kişilerin portrelerini yaptı. Hazırladığı bale
dekorlarında yine en sevdiği
konular palyaçolar, dansçılar
ve hokkabazlardır.
Picasso,
İspanya’daki
iç savaşa duyduğu tepkiyi
Resim. 04.93: ”Guernica”, Picasso
“Guernica” (Resim 04.93) adlı
başyapıtı ile bütün dünyaya duyurdu. Büyük boyutlu bu tabloyu 1928’de küçük bir
kasaba olan Guenica’nın Hitler’in uçakları tarafından bombalanmasına tepkisini
göstermek için yapmıştır. 2. Dünya Savaşı sonrası dönemde su perileri, yarı insan
yarı keçiler, flüt çalan panlar gibi Akdeniz mitolojisinden esinlenerek resimler yap145
SANAT TARİHİ 1
mıştır.
Picasso, seksen beş ile doksan iki yaşları arasında mitolojiden sirk yaşamına,
aşk resimlerinden yeme- içme sahnelerine kadar çok çeşitli konularda çalışmıştır.
Ressamın en çok işlediği konuların başında kadınlar gelmektedir. Sanat tarihçilerine
göre Picasso benzersiz çalışkanlığı ile bütün ressamlar ile yarışan bir ressamdır.
Bu büyük ressamın eserlerinden bazıları şunlardır: “Cezayirli Kadınlar”, “Mandolinli Kız”, “Gertrude Stein”, “Akordeoncu”, “Palyaço”, “Antibes’de Gece Balık Avı”,
“Stravinski ‘nin Portresi”, “Üç Güvercin”, “Boğa Resimli Tabak”, “Üç Müzikçi”, “Kırmızı
Koltukta Oturan Çıplak”, “Kukuriku” ve ”Koşan Kadınlar” dır.
Kubizm akımı sanatçıları arasında Piet Mondrian, Juan Gris (Huan Giris) yer
almaktadır.
7. FÜTÜRİZM (Gelecekçilik)
Gelecekçilik olarak da bilinen fütürizm 20. yüzyılın başlarında İtalya’da ortaya
çıkan, sanat alanında dinamizm, yenilik ve savaşın güzelliği düşüncesinden yola çıkan bir akımdır.
ET. Marineui’nin 1909’da Paris’te
La Figaro gazetesinde yayımladığı
bildirge ile sanat akımları içinde yer
alan fütürizm, geçmiş dönemin sanatım, geleneklerini reddetmeyi ilke
edinmiştir. Bazı politik yönelimleri de
içeren fütürizm akımının önemli sanatçıları Umberto Boccioni (Bocconi),
Carlo Cara (Karlo Kara), Luigi Russolo,
Gino Severini, Giacomo Balla “ Tasmalı
Köpeğin Dinamizmi “(Resim 04.94) ve
Fernand Leger’dir.
Resim. 04.94: “Tasmalı Köpeğin Dinamizmi “,
Giacomo Balla
a. Genel Özellikler
Fütürizm akımı sanatçıları belli bir çevrede aynı anda gelişen her şeyi eserlerinde betimlemeye yönelmişlerdir. Buna dair en doyurucu örnek Boccioni’nin “Sokağın
Gürültüsü Evi Etkiliyor” adlı görsel ve işitsel duyuları yansıtan resmidir. Fütürizmde
hareket kavramına önem verilmiş; hızlı otomobilleri, trenleri, yarışan motosikletleri,
dansçıları ve hareket halindeki hayvanları kendilerine konu olarak seçmişlerdir.
Fütürizmin en önde gelen temsilcisi Umberto Boccioni’nin “Dörtnala koşan bir
atın dört ayağı yoktur, yirmi ayağı vardır ve ayakların hareketi üçgenler içindedir.”
sözü, akımı en kestirme yoldan açıklayan ifadedir.
Fütürist sanatçılar kübizmden oldukça etkilenmişlerdir.
Renk kullanımı konusunda ekspresyonizm akımının noktacılığı yönünden
146
SANAT TARİHİ 1
benzerlikler göstermektedir. Fütürizmin dadacılığın gelişmesinde katkısı olmuştur.
b. Sanatçılar
FERNAND LEGER (1881-1955): Yaşadığı dönemdeki teknolojik gelişmelerden etkilenerek oluşturduğu “makine sanatı”yla tanınan Fransız ressamıdır. I. Dünya
Savaşı’na doğru kontrast renklerle düz ve eğri çizgilerin oluşturduğu alışılagelmişin
dışındaki resimlerinin konusunu çıplak doğa, bisikletçiler, akrobatlar, fabrika işçileri,
çarklar, motor parçaları ve çeşitli mekanik görüntülerden seçmiştir.
“İnşaat İşçileri” (Resim 04.95)’nde masmavi bir gökyüzü altında insanlar daha
güzel bir dünya için el ele çalışmaktadırlar.
“Mekanik Öge” adlı resmi ressamın büyük bir hayranlık duyduğu makinelerin
güzelliğine renklerle bir çeşit övgüdür.
Mekandan yalıtılmış dev boyutlu nesneleri resimleyen Leger; yalın renkler, kalın dış çizgiler kullanmıştır.
Resim. 04.95: “İnşaat İşçileri”, Leger
Resim. 04.96: “Büyük Julie”, Fernand Leger
“Terzi”,”Büyük Julie” (Resim 04.96) adlı resminde renkleri azaltarak gri-mavi ile
kahverengimsi sarı tonları kullanarak insan vücudunu levha ve silindirlerden oluşan
robotlara benzetmiştir.
Leger, yapıları renklendirmek için mozaik cepheler, vitraylar ve duvar resimleri
de yapmıştır. Ölümünden sonra Fernand Leger adını taşıyan bir müze açılan sanatçının diğer önemli resimleri arasında “Kağıt Oynayanlar”, “Korkuluk”, “Mavili Kadın”,
“Tütün İçenler”, “Sirkteki Akrobatlar” bulunmaktadır.
8. EKSPRESYONİZM (Dışa vurumculuk)
Ekspresyonizm, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Kuzey Avrupa’da ortaya çıkmış, dışa
vurumculuk olarak da bilinen sanat akımıdır. Bu akımın önemli sanatçılarından biri
de Egon Schiele’dir.” Dizini Bükmüş Oturan Kadın” en tanınmış eseridir. Toplumda
kabul görmüş biçim ve geleneklere bir çeşit başkaldırı özelliği taşıyan bu akımda
Edward Munch’un “Çığlık” tablosu öncü bir örnek olarak kabul edilmiştir.
147
SANAT TARİHİ 1
a. Genel Özellikler
1. Dünya Savaşı sürecinde büyük insan topluluklarının karşı karşıya geldikleri
siyasi, kültürel ve ekonomik sorunların dramını eserlerine taşımışlardır. Simgeselliğe
ve dolaylı bir anlatıma yer verilmiştir.
Dışa vurumculukta insanın iç dünyasına ait gerçeklerin yansıtılması hedeflenmiştir. Sanatçılar eserlerinde toplum dışına itilmişlerin, yoksulların, akıl hastalarının
iç dünyalarındaki fırtınaları, kaygıları, korkuları işlemişlerdir.
Bu sanat akımında kullanılan renkler sarı, turuncu, mor, yeşil, kırmızı, siyah ve
kahverenginin tonları şeklindedir.
Dışavurumculuk akımı sanatçıları iç dünyalarının heyecanlarını, duygularını, en
gizli kalmış sırlarını resimlerine yansıtırlarken biçim bozma yöntemini kullanmışlardır.
b. Sanatçılar
EDWARD MUNCH (Edvar Manç) (1863-1944):
Ressam ve özgün baskı sanatçısı Munch, ruhsal ve duygusal konuları işlediği eserleriyle 20. yüzyılın başlarında
dışa vurumculuğun en tanınmış sanatçısıdır. Günlüğüne “Biz yaşayan insanların, soluk alan, hisseden, acı çeken
insanların resmini yapmalıyız.” diye yazan Munch, eserlerinde hastalık, ölüm ve korku temalarını sık sık işlemiştir.
Sanatçının adıyla özdeşleşmiş “Çığlık” (Resim
04.97) adlı resmi modern insanın çektiği acıların simgesi olma özelliği taşımaktadır. Bunalımlarını kendine
özgü renk ve çizgileriyle betimleyen Munch, İbsen’in
Peter Gynt oyununun dekorlarını da hazırlamıştır.
Son dönemlerinde çoğunlukla manza- Resim. 04.97: “Çığlık”, Munch
ra ve gündelik yaşam sahnelerini tuvaline aktaran
Munch’un “Kendi Portresi”, “Ölüm
Döşeği”, “Ertesi Gün” “Madonna” ve
”At Takımı” adlı resimleri de ilgi çeken çalışmaları arasındadır.
Resim. 04.98:”Marsilya Limanı”, ”Kokosha
148
OSKAR KOKOSCHKA (Kokoşka) (1886-1980): Dışavurumculuğun önemli sanatçılarından
Avusturyalı Kokoschka, eserlerinde öncelikle insan figürüne önem
vermiştir. Renklerini seçerken insanın psikolojik özelliklerini yansıtan
portreler yapmıştır. Yüzler kadar
ellerin de önemli olduğu bu port-
SANAT TARİHİ 1
relerinde kişilerin tipik özelliklerini öne çıkarmıştır.
Neredeyse tek renkten oluşan “Fırtına”, “Duomo”, da Alma Mahler ile kendisini
fırtınalı bir denizde gösterirken figürlerde hiç çizgi kullanmadan bir fırtına kompozisyonu ortaya çıkarmıştır.
Son döneminde yaptığı manzaraların yanı sıra saray ve kiliselerin içini resimleyen Oskar Kokoschka’nın,”Duomo”,”Dr. Auguste Forel’in Portresi”, “Marsilya Limanı”
(Resim 04.98), ”Göçmenler”, “Prometheus”, “Hamburg Limanı”, “Thames ve Londra
Köprüsü” dikkati çeken eserleri arasında bulunmaktadır.
Dışavurumculuk akımının önemli diğer ressamları da Otto Müler, Maks Pechtein, Erich Heckel, Emil Nolde ve Egon Schiele’dir.
9. SOYUT RESİM (Non-Figüratif)
20. yüzyılın başında Avrupa’nın birçok ülkesinde farklı ressamların başlattığı
bu akım “Absıre”, “Non- figüratif’ sözcükleriyle de ifade edilen soyut resmin başlıca temsilcileri Robert Delaunay, Wassily Kandinsky, Kozimir Maleviç ve Vladimir
Tatlin’dir. Bu sanatçılar içinde Wassily Kandinsky yaptığı resimlerle soyut resmin yaratıcısı olarak kabul edilmektedir.
a. Genel Özellikler:
Soyut resim doğada yer almayan şekil ve farklı renklerin belli bir uyum içinde
bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur.
Bu akım içinde yer alan sanatçılar doğanın taklit edilmesi düşüncesini
reddetmişlerdir. Amaçları eserlerinde
estetik duygu ve heyecanı ortaya çıkarmaktadır.
Soyut resimde biçim ve renkler
sonsuz bir özgürlük içinde ele alınmıştır.
Sanatçı soyut resimde duygusal
yanı ağır basan kompozisyonlar oluşturmuştur. Buna örnek olarak Vassily
Kandinsky’ın “ Kasabanın Üzerinde”
Resim. 04.99:Kasabanın Üzerinde”, Kandisky
adlı tablosunu gösterebiliriz (Resim
04.99).
KANDİNSKY (Vasili Kandiski) (1866-1944): Soyut resmin yaratıcısı Kandinsky, eserlerinde etkilendiği bütün ögeleri birbirleriyle kaynaştırıp konuyu yok
etmeye çalışmıştır. Kandinsky’nin sanatının doruğu olarak nitelediği “Siyah Çizgiler”,
“Sonbahar” gibi eserleri boya sıçratmaları, çizikler ve dramatik etkisiyle tanınmıştır.
Kandinsky’nin bir özelliği de, resimlerinde folklor, mitoloji ve masallara yer vermiş
olmasıdır.
149
SANAT TARİHİ 1
Gerçek sanatçının yalnız temel duyguları ifade etmeye çalıştığına inanan ve
resmi görsel müzik olarak algılayan Kandinsky’nin önemli çalışmaları arasında “Beyaz Çizgi”, “Tatlı Oyalanmalar”, “Beyaz Dengeli Hareket”, “Kazaklar” “Kasabanın Üzerinde”, “Mavi Dağ” ve “Odesa Limanı”, adlı eserleri bulunmaktadır.
PİET MONDRİAN ( Mondrian)
(1872-1944): Soyut resmin temel taşlarından Hollandalı ressam Mondrian, eserlerinde renk, biçim ve çizgiyi her zaman
ön planda tutmuştur. Doğal biçimleri
reddeden Mondrian’ın resimlerinde tercih ettiği renkler kırmızı, mavi ve sarıdır.
Sanatın daha güzel bir yaşamın yol göstericisi olduğu düşüncesini anlatabilmek
için geometriyi bir resim dili gibi kullanmayı seçmiştir. Mondrian, resimlerinde
Resim. 04.100: “Kırmızı Ağaç”, Mondrian
saf güzelliği ararken birbirini dik biçimde
kesen yatay ve dikey çizgilerden yararlanmış, resimlerini bireysellikten uzakta tutmayı amaçlamıştır.
“Kırmızı Ağaç” (Resim 04.100) adlı resminde kırmızı-mavi karşıtlığından yola
çıkarak doğada karşılaştığı ahengi, uyumu yansıtmıştır. Geometrik biçimli “Kompozisyon” da aralarına renkler yerleştirdiği siyah bir ızgara bulunmaktadır.
“Modern Sanatın Öyküsü” kitabında Norbert Lynton Mondrian’l “Her resim sadece kendisidir ve sürekli olarak şimdiki zaman içinde varlığını sürdürür.” diyerek
değerlendirmiştir.
Eserleriyle 20. yüzyıl mimarlığını ve grafik
sanatlarını etkileyen Mondrian’ın önemli resimleri arasında “Zencefil Kaseli Ölü Doğa”, “Rıhtım
ve Okyanus”, “New York Kenti ” ve “Broadway Boogie Wougie” bulunmaktadır.
10. METAFİZİK RESİM (Doğa Ötesi Resim)
Metafizik resim İtalya’da 20. yüzyılın başlarında Giorgio de Chirico (Corcio dö Şiriko) “Gri Bir
Günde Melankoli” (Resim 04.101), Carlo Cara (Karıo Kara) ve Giorgio Morandi (Corcio Morandi)’nin
bir araya gelerek oluşturdukları sanat akımıdır.
Genel Özellikler
Resim. 04.101: Gri Bir Günde
Melankoli, Giorgio de Chirico
150
Metafizik resim akımı sanatçılarının eserleri, izleyenlerde rahatsız edici izlenimler uyandırır.
Savaşın neden olduğu yalnızlık ve huzur-
SANAT TARİHİ 1
suzluğun etkilerini dile getiren bir resim akımıdır.
Akılcılık ve mantık reddedilmiştir.
Bu akımın sanatçıları eserlerinde tedirginlik, uçsuz bucaksız boş mekanlar,
yapı cepheleri, hareketsiz kuklalardan farksız figürler, terzi mankenleri ve kenarda
köşede unutulmuş nesneleri yansıtmışlardır. Resimlerde derinlik geometrik şekillerle oluşturulmuştur.
Birbiri ile ilgisiz haldeki nesnelerin yan yana verildiği resimler 1920’ l i yıllarda
gerçeküstücüleri de derinden etkilemiştir.
Sanatçılar
Resim. 04.102: Saatin Gizemi, Chrico
GIORGIO DE CHIRICO (1888-1978):
Metafizik akımının öncüsü Chirico, resimlerinde eşyaları alışık olduğumuz mekânların dışına
çıkarak terk edilmiş yerlere yerleştirmiştir. Ressamın amaçladığı hep sıradan şeylerin arkasındaki gizli gerçeği ortaya çıkarmaktır.
Chirico terk edilmiş alanlar, kuleler ve
kemer altları, heykeller, başsız bedenleri resimlemiştir. Ressam olağandışı nesneleri,
görenleri şaşırtan ilişkiler yumağı biçiminde
yansıtmıştır. İnsanlar genellikle yüzü olmayan kuklalar ya da vitrinlerdeki mankenlere
dönüştürülmüştür.
Boş bir meydandaki ışık ve gölgelerin oluşturduğu karşıtlıkları “Saatin Gizemi” (Reşim 04.102) adlı resminde unutulmaz bir atmosfer yaratmıştır. Uzaktaki lokomotif ve bir yapının cephesinde bulunan saat Chirico’nun çok sayıda eserinde sıkça
rastlanan imgeler arasındadır.
Korku ve yalnızlığın egemen olduğu resimlerinde Chrico en çok gri ve kahverengi renkleri kullanmıştır. Diğer eserleri arasında “Gri Bir Günde Melankoli”,
“Kızıl Kule”, “Vadideki Ev Eşyaları” ve “Şairin Kaygısı” bulunmaktadır.
CARLO CARRA (Karra) (1881-1966): 20. yüzyılın ilk yarısında metafizik resim akımının kurucularından Carra, Kübistlerden etkilenmiş; ancak geleneksel
İtalyan sanatına yakın durmuş bir sanatçıdır.
Carra, seçtiği olağanüstü ve hareketsiz nesneleri
şaşırtıcı ilişkiler içinde resmetmiştir. Sanatçı, Chrico’nun
kapalı mekanlara yerleştirdiği manken imgelerinin
yanı sıra figürlü kompozisyonlar ve şiirle dolu manzaResim. 04.103: Metafizik
ralar da yapmıştır.
Musa, Carlo Carra
151
SANAT TARİHİ 1
Ünlü çalışması “Metafizik Musa” (Resim 04.103) Odyseus’un yolculuğu simgeleyen bir haritanın yanında alçıdan yapılma bir kadın tenisçi modeli ayakta durmaktadır. Fonda fabrika resimleri ve bir koni bulunmaktadır. Çoğu düş ürünü olan alçak
tavanlı odadaki imgeler izleyenler üzerinde bir gerginlik uyandırmaktadır.
Giotto ve Rönesans dönemine yakın ilgi duyan Carra’nın diğer ünlü eserleri
arasında “Marinetti’nin Portresi”, “Denizde Sabah”, “Penceredeki Kadın”, “Gönyeli Ölü
Doğa”, “Tramvayın Bana Söyledikleri” ve “Penelope” bulunmaktadır.
11. DADAİZM
20. Yüzyıl başlarında Zürih, New York, Berlin, Paris gibi büyük kentlerde ortaya çıkan sanat hareketidir.
Fransızcada ‘Oyuncak tahta at” anlamına gelen
“dada” sözcüğü bu akıma ad olarak verilmiştir. Dadaizmin önde gelen temsilcileri Marcel Duchamp (Dukam), Hans (Jean) Arp ve Max Ernst (Ernest) (Resim
04.104), Francis Picabia’dır.
a. Genel Özellikler
20. yüzyıl sanatı üzerinde geniş etkiler bırakan
bu akımı savaşın yarattığı umutsuzluk içinde geleceğe
ait beklentilerini kaybeden sanatçılar oluşturmuştur.
Dadaizm, I.Dünya Savaşı ile ortaya çıkan bireysel
Resim. 04.104: Arkadaş, Max
ve sosyal çalkantıları sonucu olarak ortaya çıkmıştır.
Ernst
Eserlerinde anlamsızlık, hiçlik ön plandadır.
Bu akımın sanatçıları var olan bütün eğilimlere, alışılagelmiş kurallara karşı
çıkmışlardır. Geleneksel resim ve heykelin yerine kolaj tekniğinden ve Duchamp’ın
hazır nesnelerinden (ready made) yararlanmışlardır.
Sanatçılar eserlerinde makinelerden, modellerden, çöplerden, kibrit kutularından, mektup zarflarından, toplu taşıma araçları biletlerinden, tahta malzemelerden, kullanılmış gazetelerden kolajlar yapmışlardır. Kısacası eserlerinde her çeşit
malzemeyi kullanmışlardır.
Dadaist sanatçılar eserlerinde uyguladıkları tekniklerden daha sonraları gerçeküstücüler ve dışavurumcular yararlanmışlardır.
b. Sanatçılar
MARCEL DUCHAMP (Dukam) (1887-1968): Duchamp, sanat eseri ile günlük
yaşamda kullanılan nesneler arasındaki farkı ortadan kaldıran Fransız ressamıdır.
Yerleşmiş estetik ölçülere duyduğu tepki “hazır-nesneler” geliştirmesini sağlamıştır.
“Merdivenden İnen Çıplak” da tek bir vücudun birbirini takip eden hareketlerinin üst üste bindirilmek suretiyle çizilmesinden doğmuştur. Bu tür bir görüntüyle
resim sanatında ilk kez karşılaşılıyordu. Ünlü Mona Lisa tablosunun fotoğrafına sakal
152
SANAT TARİHİ 1
ve bıyık yaparak oluşturduğu “L.HD.O.Q.”resmi
dadaist sanatçıların geçmiş dönemlerde yapılan sanat eserlerine olan tepkilerini simgeleyen
benzersiz bir örnektir. Sonata (Resim 04.105)
Ducamp’ın önemli eserleri arasındadır.
Toplum ve sanat konusuna yeni bir bakış
açısıyla yaklaşan usta sanatçı Duchamp’ın diğer
ünlü eserlerinden bazıları “Eczane”, “Valizdeki Kutu”, “Satranç Oyunu” ve “Blainville Manzarası”dır.
12.SÜRREALİZM(Gerçeküstücülük)
Resim. 04.105: “Sonata”, Ducamp
Gerçeküstücülük olarak da adlandırılan
sürrealizrn, Avrupa’da iki dünya savaşı arasında
gelişen resim ve edebiyat akımıdır. Terim, önce
“Gerçeküstücülük Bildirgesi”ni kaleme alan Andre Breton tarafından geniş kitlelere duyurulmuştur. Bretorı’a göre “Gerçeküstücülük bilinç ve bi-
linçdışını bütünleştiren bir yoldur.”
Akımın resim alanındaki en
önemli temsilcileri Salvador Dali, Paul
Klee, Joan Miro (Resim 04.106), Rene
Magritte ve Marc Chagall’dır,
a. Genel Özellikler
Bilinç ile bilinçdışının, düşsel
dünyayla gerçek yaşamın iç içe geçtiği gerçeküstücülük akımında figürler
düşsel bir atmosferde kompozisyon
içinde yer alırlar.
Resim. 04.106: Personnage, Joan Miro
Sigmund Freud’un bilinçaltı ve
düşlerle ilgili kuramları akımın ortaya
çıkmasında önemli katkı sağlamıştır.
Karabasan, bunalım, kriz ve sayıklamalar akım sanatçılarınca sıkça tekrarlananlar arasındadır.
Sanatçılar, mantığı ortadan kaldırarak bilinçaltına ve gerçeğe varılabileceği
düşüncesinden yola çıkmışlardır.
Gerçeküstücüler, birbirine zıt renkleri kullanmayı tercih ederek eserlerini daha
çarpıcı hale getirmişler, buna karşılık estetiğe önem vermemişlerdir. İlkel toplumlara
ait sanat eserlerinde etkilenmişlerdir.
153
SANAT TARİHİ 1
b. Sanatçılar
SALVADOR DALİ (1904- 1987): Gerçeküstücülüğün en önde gelen temsilcilerinden İspanyol ressam ve özgün baskı
sanatçısıdır. Yaşamı boyunca olağan dışı
davranışları ve gösterişçi yanıyla da en popüler sanatçı olarak kabul edilmiştir.
Sigmund Freud’un düşüncelerinden
etkilenen Dali, resim yapmasının amacını
bilinçaltındaki düş resimlerinin anlatılması olduğu kanısındadır. Goya’nın “Savaşın
Dehşetleri” dizisi çalışmasından etkilenerek
yaptığı “İç Savaş Sezgisi”nde insanların vahşi
biçimde birbirlerini yok etmeye çalıştıkları
bir ortamı yansıtmaktadır.
Psikolojik bozukluklar, gizemli nesneler, kabuslar, sayıklamalar ve ruhsal yıkımlar,
güneşin sıcaklığıyla eğrilip bükülmüş saatler, yarı açık çekmeceler Dali resimlerinin temel izlekleridir.
Resim. 04.107: Sonbaharın İlk Günü ,
Salvador Dali
“Salvador Dali’nin Gizli Yaşamı” ve “Bir
Dahinin Günlüğü” adlı kitapları da bulunan Dali’nin çok sayıdaki tanınmış eserleri arasında “Dali’ye Bakan Gala”, “Son Yemek” Sonbaharın İlk Günü (Resim 04.107),
“Narsis’in Metaformozu ve Uyku”, “Guillaume Tell”, “Sistina Madonnası”, “Kristof
Kolomb’un Düşü” bulunmaktadır.
PAUL KLEE (Kli) (1879-1940): İnsanın
iç dünyasını yansıtmaya yönelik özgün eserleriyle tanınmış Alman ressamıdır. Klee, gerçekleri görülebilenlerin ötesinde göstermeye
çalıştığı kendine özgü bir resim dili geliştirerek gerçeğin gizemli değişimini yakalamaya
çalışmış bir ressamdır.
Soyut resmi en çok etkileyen sanatçıların
başında gelen Klee’nin renkleri kendi iç dünyasına da ayna tutmaktadır. Klee’ye göre sanat
“Görüneni yansıtmaz, aksine görünür kılar.”
Klee’nin “Senecio” (Resim 04.108) adını
verdiği portre çeşitli renklerle, dörtgenlere
bölünmüş bir dairenin içindeki palyaçonun
maskeli yüzü ve rengarenk giysileriyle beResim. 04.108: Senecio, Paul Klee
154
SANAT TARİHİ 1
timlenmiştir. Resimlerinde kolaj dahil olmak üzere değişik teknikleri denerken sulu
boya, yağlı boya ve çini mürekkebini bir arada kullanmıştır.
Resimli bulmacaları çağrıştıran resimleriyle yaşadığı yüzyıla damgasını vuran
Klee’nin diğer ünlü eserleri şunlardır: “Kuş Cıvıltısı Makinesi”, “Altın Balık”, “Tatlı Şarkımla Dans Et”, “Zengin Liman”ve“Arap Şarkısı”dır.
13. POP ART (Pop Sanatı)
Pop Art, Avrupa ve Amerika’da 1960’lı yıllarda yayılan soyut bir sanat akımıdır.
Bu akımın öncü sanatçıları Roy Lichtenstein, Andy Warhol, Claes Oldenburg,
Tom Wesselmann, Robert Indiana, David Hockney ve Peter Blake’dir.
a. Genel Özellikler
Pop Art terimi ilkin 1955 yılında Londra’da yaptıkları resimlerinde yapıştırma kağıt
yöntemini kullanan bir ressam topluluğunun eserlerini tanımlamak için kullanılmıştır.
Konrad Klapheck’in bir daktilo makinesi resmi ve Richard Hamilton’ın yaptığı
“Chrysler Şirketine Saygı” adlı tablo Pop Art damgası taşıyan ilk eser olarak kabul
edilmektedir.
Pop Art 1960- 1 970 yılları arasında sanat dünyasını en çok etkileyen bir sanat
akımı özelliğine sahiptir. Geniş toplulukların gözünde tüketimi çekici bir konuma
getirmek için renkli afişler, resimli dergi ve romanlar, medya ve sinema Pop Artçılara
esin kaynağı olmuştur.
Pop Art sanatçıları yaşamı değil, tüketim dünyasını abartılı eserlerle ortaya
koymuşlardır.
Pop Art, konserveden, çorba ambalajına kadar hayli geniş bir yelpazede her
türlü tüketim maddesini kendilerine konu olarak almışlardır.
b. Sanatçılar
ROY LiCHTENSTEİN (Lihtenştayn) (1923-1997): Amerikan Pop Art
sanatının en önemli adlarından biri olan
Lichtenstein, çizgi roman ve güncel reklamlardan yola çıkarak günlük hayattan
seçtiği konularla eserlerini oluşturmuş
bir sanatçıdır. Çizgi roman tiplerini tuvale geçirirken parlak renkleri siyah dış çizgilerle sınırlandırması ahenkli bir görsel
etki sağlamıştır. Popüler kültüre yakınlık
duyan sanatçı, Miki Fare gibi çizgi roman
tiplerini büyütmüş ve resimlemiştir. “Takka Takka”, “Arabada” (Resim 04.109), “Ateş
Resim. 04.109: Arabada, Roy Lichtenstein
155
SANAT TARİHİ 1
Açtığım Zaman”, “Mümkündür”, “Umutsuz”, sanatçının tanınmış çizgi romanları arasında yer almaktadır.
ANDY WARHOL (Endi Yerhıl) (1928-1987): Amerikalı Warhol, Pop Art sanatçıları içinde en tanınmış olanlarındandır. İlk çalışmalarında resimli roman ve afişlerden esinlendiği resimler yapmıştır. Sonraları sanatını güncel kültüre ve endüstri üretimine kaydırmıştır.
Warhol’un “Campell Konserve ve Çorba” ya da Cola resimlerinde sıkça kullandığı renk ve lekeler izleyenleri çok etkilemiştir. Bu tür çalışmalarıyla reklam sanatı
tekniklerine yeni bir estetik boyut getirmiştir.
Sanatçının en ünlü konularından
“Marilyn”de (Resim 04.110) ünlü oyuncunun bir reklam fotoğrafını kullanarak
onu bir tüketim nesnesi olarak göstermiştir.
Eserlerinin çoğunun sergilendiği
Andy Warhol Müzesi, onarılan bir endüstri binasında açılmıştır.
“Hakkımda öğrenmek istedikleriniz için resimlerime bakmanız yeterli.”
diyen Warhol’un”Marilynler”, “Maskelemeler”, “Brillo Kutusu”, “Michael Jackson”
ve “Elvis Presley” adlı ünlü resimleri bulunmaktadır.
Resim. 04.110:Marilyn, Andy Warhol
156
SANAT TARİHİ 1
OKUMA METNİ
GERÇEKTE KİMDİ DA VİNCİ?
Hakkında binlerce kitap, makale yazılmış; romanlara ve filmlere konu olmuş;
sanatçı, bilim adamı, mucit olarak dünya tarihinin en gizemli ve ünlü kişilerinden
birisi olan Leonardo Da Vinci için yazılmış bir biyografinin 792 sayfa olması oldukça
anlaşılabilir bir şey. Hayatı ve çalışmaları, öylesine akıl almaz bir çeşitlilikte ve çığır
açıcı özelliklere sahip kişi Leonardo Da Vinci’ye dair söylenen her söz spekülasyon
ihtimali taşıyor ister istemez.
Ama Charles Nicholl’ün “Aklın Uçuşları / Leonardo Da Vinci” adlı kitabı. Belki
de tarihin onun hakkında en çok konuşulan ve yazılan, yine de sahip olduğu gizemi
ve dehası tam olarak anlaşılamayan kişisi hakkında en güvenilir ve belgelere dayalı
kaynak olma özelliği taşıyor.
Gerçekte kimdi Leonardo Da Vinci?
İtalya’nın Vinci adlı küçük Toskana kasabasında 1452 yılının bir bahar akşamında yoksul bir köy evinde dünyaya gelişinden başlayan ve 2 Mayıs 1519’da Amboise’de
kendine ait bir şatoda ölümüyle sona eren süreci Da Vinci’nin defterlerine aldığı notların ve hakkında yazılmış kaynakların titizlikle izini sürerek araştırıyor yazar.
Kitabın ilk bölümünde Da Vinci’nin çocukluğunu kırsal bir bölgede geçirmesinden dolayı bitkiler ve hayvanlarla kurduğu muazzam ilişkiyi görüyoruz. İkinci bölümde kente gidişi ve bu defa kent yaşamıyla ilişkisi ve mesleğini kimlerin yanında
öğrendiğini, ilk resimlerini nasıl yaptığını ve yaşadığı koşulları... Üçüncü bölümde
Da Vinci’nin kendi atölyesini kurması, ilk mühendislik çalışmalarına nasıl başladığı
gibi ayrıntılar çıkıyor karşımıza. Kitabın dördüncü bölümünde Da Vinci’nin Milano’ya
Milano Dükü’nün davetlisi olarak gittiğinde ve orada aynı zamanda tank, havan ve
bomba üreticisi bir Da Vinci olarak karşımıza çıkmasının nedenleri ve gerçekte ne
yapmak istediği. Beşinci bölüm, yükselişe geçen Da Vinci’nin saray hayatına odaklanıyor, inanılmaz hikâyeler ve ayrıntılarla Da Vinci’nin yaşamındaki başka bir boyuta
odaklanıyor yazar. Altıncı bölümde yaptığı seyahatler ve bu seyahatlerin sanatına
ve düşün dünyasına etkilerini öğrenirken, yedinci bölümde Milano’ya tekrar dönüşü
ve artık yaşı ilerlemiş bir dahi olarak geçirdiği günlere tanık oluyoruz. Ve sekizinci
bölüm, son yıllarını anlatıyor ayrıntılı bir biçimde.
Ve kitabın adı, yani “Aklın Uçuşları”, Leonardo Da Vinci’ye çok yakışıyor. Onun
yaşamı, korkusuzca ve donanımlı bir biçimde gerçekleştirdiği akıl uçuşlarından ibaret çünkü.
Çağlar DEMİRBAĞ / Radikal Kitap, Sayı 388
157
SANAT TARİHİ 1
ÖZET
Roman ve Gotik sanatları Orta Çağ süresince Avrupa ülkelerinden Fransa, Almanya, İspanya ve İngiltere, İtalya’da yayılmıştır. Orta Çağ boyunca sanat, kilisenin
önemini artıran bir öge olmuştur. Bu dönemlerde anıtsal bir mimari üslup geliştirilmesi sürecinde kiliseler, manastırlar, katedraller, vaftizhaneler... vb inşa edilmiştir.
Roman sanatı bir tonoz ve kubbe mimarisidir. Duvarlar kalın yapılırken, pencereler küçük tutulmuştur. Yapılarda tercih edilen plan ise bazilika planıdır. Yuvarlak
kemerler, kuleler, kripta, (yer altı mezarları), cephe süslemelerinde ise heykel ve resim ön plana çıkmıştır.
Bitki, hayvan, insan figürleri ve kutsal imgeler Roman sanatının süslemesinde
en çok kullanılan motiflerdir.
Fransa’da Vazelay Sainte Madeleine, Nötre Dame La Grande; Almanya’da Spayer Katedrali, Köln Kilisesi; İngiltere’de Canterbury, Lincoln katedralleri dönemin
önemli Roman eserleri arasındadır.
Fransa’da ortaya çıkıp bütün Avrupa’ya yayılan Gotik sanatının doğuş nedenleri arasında kentlerin, ulaşımın, bilginin, ticaretin gelişmesi sonucunda yeni bir sınıfın ortaya çıkışı önemli rol oynamıştır.
Gotik sanatın öncüsü Fransa’dır.
Gotik mimarinin yayılması ile gökyüzüne yükselen sivri tonozlar, kemerler ve
sütunlardan oluşan zarif ve görkemli kiliseler doğmuştur.
Yapılar, Tevrat ve İncil’den alınmış konulan anlatan heykel ve kabartmalarla
süslenmiş; portal üzerinde gül pencerenin bulunduğu bu mimaride üç nefli bazilika
planı uygulanmıştır. Fransa’da Nötre Dame, Chartres, Reims katedralleri; Almanya’da
Köln, Ulm katedralleri; İspanya’da Burgos, Toledo, Barcelona katedralleri, Dojlar Sarayı; İngiltere’de Canterbury, Lincoln, Salisbury katedralleri en önemli Gotik sanat
eserleri arasında bulunmaktadır.
Batı Avrupa’da 15 ve 16. yüzyıllarda edebiyat, sanat, sosyal, siyasal ve bilim
alanlarındaki yenilikler Rönesans’ı oluşturdu. Sözcük anlamı “yeniden doğuş” olan
bu akım Floransa kentinde ortaya çıkıp Avrupa’nın başka ülkelerine de yayıldı.
İnsanın ön planda tutulduğu Rönesans’ın İtalya’da ortaya çıkışı ekonomik
canlanma, hümanist dünya görüşünün güçlenmesi, tüccarların katkısı, Orta Çağ
kavramlarından uzaklaşma, matbaanın bulunması, coğrafi keşifler, nüfusun artması, skolastik düşüncenin güç kaybetmesi, fikir ve sanat adamlarının korunması,
İstanbul’un fethi gibi nedenler sonucunda gerçekleşmiştir.
Bazilika yerine merkezi plan geliştirilmesi, dini mimari yanında sivil mimari örneklerine de yer verilmesi, yapılarda süslemeye büyük özen gösterilmesi Rönesans
mimarisinin genel özellikleri arasında sayılmaktadır.
158
SANAT TARİHİ 1
Rönesans’ın büyük mimarları Brunelleschi, Alberti ve Bramante’dir.
Tevrat ve İncil’den alınmış sahnelerin öne çıktığı Rönesans heykelleri şehirlerin
süslenmesinde büyük rol oynamıştır. Perspektif kullanılmasıyla kalabalık ve gerçekçi
heykel çalışmaları ortaya çıkmıştır. Rönesans heykel sanatında öne çıkan sanatçılar
Ghiberti, Donetello ve Michelangelo’dur.
Rönesans resim sanatında gölge, ışık, perspektif, renk kullanımı eserlerin daha
da zenginleşmesini sağlamıştır.
Tablolarda portre çalışmaları, güncel konular ve mitolojik hikâyeler yanında doğaya uygunluk ve güzellik ön planda tutulmuş, sıcak ve pırıltılı renkler kullanılmıştır.
Giotto, Masaccio, Botticelli, Leonardo da Vinci, Uccello, Tiziano, Brueghel, Dürer ve Bosch önemli Rönesans ressamlarıdır.
Rönesans‘tan farklı bir bakış açısı ve duyarlık getirmiş olan Maniyerizm
Rönesans’a tepki olarak doğmuş bir sanat akımıdır.
Maniyerizm 16. yüzyılda İtalya’da ortaya çıkmış ve başka Avrupa ülkelerine de
yayılmıştır.
Maniyerizm’ deki figürler hareketli, mekanlar derinlikli, giysiler bol ve kabarık,
yüzlerde gerilim, melankoli ve mistik bir hava egemendir. Genellikle donuk ve soğuk renkler tercih edilmiştir.
Bu dönemin ünlü sanatçıları Correggio, Andrea Del Sarto, Carpacci, Giovanni
Bologna, Tintoretto, El Greco, Nicholas Hiliard’dır.
Barok sanatı 17. ve 18. yüzyıllarda bütün sanat dallarında bir çok ülkeye yayılmıştır.
Duyular ve hayal gücünden yola çıkan Barok sanatı konularını efsaneler, savaşlar, mitoloji ve günlük hayattan almıştır. Manzara resminin önem kazandığı barok
dönemde derinlik, anatomi, ışık, gölge ve sıcak renkler ön planda tutulmuştur.
Barok döneminin ünlü ressamları arasında Rubens, Rembrandt, Michelangelo,
Correggio, Tintoretto, Carracci, Ribera, Velasquez, Vermeer, Steen önde gelenlerdir.
Barok heykeli mimari yapı süslemelerinin en önemli öğesidir. Kentlerde meydanlar, bahçeler, havuzlar, çeşmeler heykellerle donatılmıştır. Heykeller hareketli,
gerçeğe uygun, ayrıntılı, duyguların abartılı bir biçimde yansıtılmış, tunç ve ahşap
malzeme kullanılmıştır.
Barok döneme damgasını vurmuş sanatçısı Bernini’dir. Mimaride ise anıtsal,
gösterişli yapılar yanı sıra saraylar, çeşmeler, bahçeler inşa edilmiştir. Özellikle bu
dönemde Versailles ve Louvre sarayları, Trevi Çeşmesi, Compestela Katedrali en görkemli örnekler arasındadır.
Barok üslup İstanbul’daki bazı mimari eserleri de etkilemiştir.
159
SANAT TARİHİ 1
Dönemin ünlü sanatçıları Borromini, Marthey, Erlach, Hildebrandt’tır.
Rokoko ise, 18. yüzyılın ilk yarısında Avrupa’da hızla yaygınlaşan bir bezeme sanatıdır.
Ekspresyonizm (Dışavurumculuk): 20. Yüzyılın ilk çeyreğinde Kuzey Avrupa’da
empresyonist akıma tepki olarak ortaya çıkmıştır. Özellikle 1. Dünya Savaşı’nın getirdiği yıkımlar, ekonomik ve sosyal sorunlar bu akımın sanatçılarınca eserlerinde
yer almıştır. Sanatçılar ağırlıklı olarak insanların iç dünyalarındaki dalgalanmaları,
heyecanları, beklentileri, dengesizlikleri, ikilemleri sarı, kırmızı, mor, yeşil ve turuncu
başta olmak üzere en çok kullandıkları renklerle eserlerinde işlemişlerdir. Bu akım
içinde yer alan önde gelen sanatçılar Edward Munch, Oscar Kokoschka, Otto Müler,
Erich Heckel ve Emil Nolde’dir.
Soyut Resim (Non-Figüratif): Bu akımın sanatçıları doğanın taklit edilmesini reddederek eserlerinde kendi iç dünyalarını yansıtan kompozisyonlar yapmışlardır. Ele aldıkları konuyu özgür bir biçimde resmetmeyi tercih eden Soyut Resim sanatçıları Wassily Kandinsky, Piet Mondrian, Robert Delaunay, Kozimir Maleviç, Vladimir Tatlin’dir.
Bu akım içinde yer alan önde gelen sanatçılar Edward Munch, Oscar Kokoschka,
Otto Müler, Erich Heckel ve Emil Nolde’dır.
Metafizik Resim (Doğa Ötesi Resim): Giorgio Chirico, Carlo Carra ve Giorgio
Morandi’nin birlikte 20. yüzyılda oluşturdukları sanat akımıdır. Fütürizme tepki olarak doğan bu akım, mantığı ve akılcılığı bütünüyle reddetmiştir. Eserlerinde bilinçaltı imgelere yer vermişlerdir. Resimlerini geometrik şekillerle oluşturmuşlardır.
Dadaizm: “Tahta at” anlamına gelen “dada” sözcüğünden gelmektedir. Savaşın yarattığı umutsuzluk karşısında geleceğe ait beklentilerini yitiren sanatçıların
oluşturduğu bu akım, bütün kurallara karşı çıkarak anlık etkilenmeleri çöp, kibrit
kutusu, tahta, mektup zarfı gibi günlük hayatta kullanılan nesneleri bir araya getirerek eserlerini oluşturmuşlardır. Akımın belli başlı sanatçıları Hans Jean Arp, Marcel
Duchamp, Francis Picabia ve Max Ernst bulunmaktadır.
Sürrealizm (Gerçeküstücülük): Avrupa’da iki dünya savaşı arasında 1924 yılında ortaya çıkan bir sanat akımıdır. Bu akım ressamlarının eserlerinde figürler değişik
bir atmosferde yer almışlardır. Sigmund Freud’dan etkilendikleri için eserlerin konularını genellikle bunalım, kriz ve karabasanlar oluşturmuştur. Birbirine zıt renklerin egemen olduğu bu akımın sanatçıları ilkel sanattan etkilenmişlerdir. Bu akımın
önemli sanatçıları Salvador Dali, Paul Klee, Rene Magritte ve Marc Chagal’ dır.
Pop Art (pop Sanatı): 1960’da ABD’den Avrupa’ya yayılan soyut bir sanat akımıdır. II. Dünya Savaşı’nın bitiminden sonraki yıllarda sanayinin gelişmesiyle tüketimi daha üst seviyelere çıkarmak için yapılan renkli reklamlar, çizgi filmler, resimli
dergiler Pop Art sanatçılarına esin kaynağı olmuştur. Pop Art’ın önemli sanatçıları
Tom Wesselmann, Roy Lichtenstein, Andy Warhol, David Hockney ve Peter Blake’dir.
160
SANAT TARİHİ 1
TEST IV
1. Aşağıdakilerden hangisi Gotik mimari eserlerinden biri değildir?
A.
B.
C.
D.
Modena Katedrali
Chartres Katedrali
Reims Katedrali
Köln Katedrali
2. Resimlerinde özellikle tuhaf hayvan, bitki, yaratıklar ve hayal ürünü sembollerin
sıkça görüldüğü Rönesans ressamı aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Pieter Brueghel
Vecellio Tiziano
Hierronymus Bosch
Albrecht Dürer
3. Romantizmin önemli temsilcisi aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Gustave Courbet
Francisco Goya
Honore Daurnier
Camille Corot
4. Aşağıdaki sanatçı-eser eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
A.
B.
C.
D.
Vincent Van Gogh - Ayçiçekleri
Paul Cezanne - Sainte Victorie Dağı
Toulouse Lautrec - Moulin Rouge’da Dans
Erward Degas - Tahitili Kadınlar
5. Pablo Picasso’nun, ülkesi İspanya’daki küçük bir kasabanın savaşta bombalanması
karşısında tepkisini göstermek amacıyla Akdeniz mitolojisinden esinlenerek
yaptığı ünlü tablosu aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Guernica
Şairin Kaygısı
Korku
Ağlayan Kadın
161
SANAT TARİHİ 1
ÜNİTE SONU SORULARI
CEVAP ANAHTARI
1. Test
1.
2.
3.
4.
5.
C
A
B
D
B
2. Test
1.
2.
3.
4.
5.
C
B
C
D
D
3. Test
1.
2.
3.
4.
5.
C
C
B
A
C
4. Test
1.
2.
3.
4.
5.
162
A
C
B
D
A
SANAT TARİHİ 1
SÖZLÜK
A
: Yatay olarak sütun başlığının üstüne konan ve
kenarından biraz dışarı
taşan taş blok.
abanoz
: Abanozgillerin ağır, sert
ve kara renkli bir tropik
ağaç türü.
abide
: Anıt. Önemli bir olayı
veya büyük bir kişinin
gelecek kuşaklarca tarih
boyunca anılması için
yapılan, göze çarpacak
büyüklükteki yapı.
abidevi
: Anıtsal.
ajur
: Mermer, tahta vb. malzemeyi kafes gibi delikli
olarak oyup süsleme tekniği.
ağırlık kulesi : Büyük kubbelerin ve
bunları taşıyan kemerlerin itme güçlerini karşılamak amacıyla kubbelerin dış cephelerine
yapılan ve ağırlık veren
içi dolu kuleler.
akademik : Sanat alanında belli ilke
ve kurallara bağlı olarak
yapılan çalışma.
alegori
: Düşüncelerin kişileştirilerek doğada olmayan biçimde betimlenmesi.
alınlık
: Yapıların cephesinde çatı
ile korniş arasında yer
alan üçgen kısım.
ampir üslup : Napolyon Döneminde
Fransa’da ortaya çıkan,
etkisini mimaride ve dekoratif sanatlarda gösteren üslup.
anıtsal
: Anıt niteliğinde ya da
daha büyük boyutlu
heykel veya yapılar.
antik
abaküs
aplike
avlu
apadana
apsis
astar
: İlk Çağdaki uygarlıklarla
özellikle eski Yunan ve
Roma uygarlıkları ile ilgili
olan, antika.
: Orta Asya Türk sanatında
sıkça görülen düz veya
desenli bir kumaştan kesilen motiflerin bir başka
kumaşa işlenmiş durumu.
: Bir yapının ya da yapı
grubunun ortasında kalan, üstü açık, duvarla
çevrili alan.
: Çok sutünlu saray ve taht
salonu.
: Kilise ve bazilikalarda kapının karşı yönünde bulunan yarım planlı niş.
: Resim yapılacak boyayı emmesi için sürülen
boya katmanı.
B
: İçi iki sıra sütunla, ortadaki daha geniş ve yüksek olmak üzere üç sahına bölünmüş dikdörtgen
biçimindeki yapı.
beşik tonoz : Yarım daire kesitli eğrisel
örtü unsuru.
bezeme
: Mimari eser ya da her
çeşit kullanım eşyaları
üzerinde süslemeye yönelik yapılan çalışmalara
tümü. Dekorasyon.
biçim
: Sanat eserleri de dahil
her çeşit nesnenin görme ya da dokunma organlarıyla algılanabilen
kendine özgü gerçekliği.
Form.
bordür
: Kapı ve pencere gibi mimari kısımların, panolabazilika
163
SANAT TARİHİ 1
: Dokumalar ile halı, kilim
rın, halıların etrafını ku- desen
gibi yaygıları süsleyen
şatan çerçeve biçiminde
ögelerin tümü. Resim sasüslü ya da süssüz, düz
natında tasarı ve hazırlık
ya da çıkıntılı, dar ve
niteliğinde olup geneluzun şerit.
likle kalemle renkli ya da
burç
: Kalelerin ve surların durenksiz olarak yapılan çivar ve köşelerinde buluzimler.
nan kuleler.
düğüm
: Halının her ilmik birimine verilen ad.
büst
: İnsan vücudunun baş ya
da göğüsten yukarı kıs- deformasyon : Biçimi bozulma, biçimsizleşme.
mının heykeli.
: Herhangi bir olay ya da
barok
: MS 1600-1750 yılları ara- dikili taş
zafer anısına dikilen yeksındaki klasik sanatı izpare yüksek taş.
leyen resim ve mimarlık
dökme tekniği :Önceden hazırlanmış
üslubu.
bir kalıbın içine alçı ya da
ergitilmiş metal dökerek
heykel veya başka nesÇ
neler yapma.
çanak-çömlek : Pişmiş topraktan yapılan
dövme
:
Vücut
derisi üzerine yaher türlü kullanım eşyası.
pılan çıkmaz resim ya da
Keramik.
yazı.
çini
: Duvar kaplaması olarak
kullanılan renkli ve genellikle bezeli ve sırlı,
E
ince fakat saydam olma- eklektik
: Seçmeci, farklı üslup ve
yan toprak işleri.
biçim ögelerini bir araya
çizim
: Bir yapının tümünü veya
getirerek yapılan dermebölümlerinin teknik recilik.
sim kurallarına uygun eksedra
: Yarım daire planlı, kubolarak çizilmesi. Resimlebe örtülü ve kendinden
me.
daha geniş bir mekana
bağlantı kurdurulan mimari mekan ögesi, çeyD
rek kubbe.
darüşşifa
: İslam ülkelerinde hastaenderun
: Osmanlı saraylarında hane yapısı.
rem ve hazine daireleridehliz
: Geleneksel yapım teknin bulunduğu iç kısım.
nikleriyle
oluşturulan
: Üç yandan kapalı, bir
uzun ve karanlık koridor. eyvan
yönden dışa açılan ve
dekor
: Bir iç mekanı bezeme,
üstü tonozla örtülü misüsleme ve döşeme
mari mekan.
amacıyla yerleştirilen ya
ekol
: Genel çizgileriyle aynı
da eklenen ögeler.
üslup kapsamında de-
164
SANAT TARİHİ 1
estetik
figür
fil ayağı
firuze
fresko
fon
grift
gravür
grifon
galeri
gotik
ğerlendirilmekle beraber bir topluluğa, bölgeye ve kente özgü bazı grafik
ayrılıklar gösteren sanatçı grubuna verilen ad.
: Güzellik
konusundaki
görüş ve düşünceler.
F
: Mimari ve mimari süsleme ögeleri ile el sanatı
örneklerinde kullanılan
insan veya hayvan tasviri.
: Büyük kubbeli yapılarda
kubbeleri üzerinde taşıyan kalın ayak.
: Yeşilimtırak mavi renkte
kıymetli bir taş.
: Yaş sıva üzerine toprak,
madeni boyalarla yapılan duvar resmi.
: Üzerinde motiflerin yer
aldığı yüzey, zemin. Resimde en uzakta plan.
granit
Avrupa’da gelişen sanat
ve mimarlık üslubu.
: Biçim, şekil veya çizgilerle gösterme. Grafik
sanatlar, çeşitli basım ve
çoğaltma teknikleriyle
gerçekleştirilen resimsel
ya da yüzeysel malzemenin tasarımını konu edinen sanat dalları.
: Sağlam, basınç ve aşınmaya karşı dirençli taş.
H
: Taş, tunç, bakır, kil, alçı
vb. malzemelerden yontularak, kalıba dökülerek
veya yoğrulup pişirilerek biçimlendirilen eser,
yontu.
hara
: Taş ya da tuğla duvar yapımında kullanılan kaynaştırma maddesi.
hatıl
: Ağırlığın eşir olarak dağıtılmasını sağlamak için
duvarların
üzerlerine
veya içlerine yatay olaG
rak konulan kalın kereste
: Birbirine geçmiş, iç içe,
veya tuğla dizileri.
karışık.
: Ahşap veya metal baskı hypocauste : Antik Roma hamamlarında, içinde sıcak dumanın
levhalarıyla çeşitli tekdolaştığı kanal şebekesi.
nikler kullanılarak yapılan sanat eseri.
İ
: Kartal başı, kanatları ve
: Resim ve heykelde dopençesi ile aslan vü- izlenim
ğadan edinilen izlenim,
cudunun birleştirilmegörüntü.
sinden meydana gelen
hayalî yaratık.
: Dehliz, koridor, dar, uzun
geçit. Resim ve heykel
K
teşhir edilen salon veya kabartma : Taş, metal, kil, ahşap ya
müze.
da alçı yüzeyi üzerine
: Temel özelliği sivrilik
bazı kesimleri oyuk, bazı
olan, XII. yüzyıldan sonkesimleri ise kabartılı bıra Rönesans’a kadar
rakılarak yapılmış sanat
eseri.
heykel
165
SANAT TARİHİ 1
kagir
katakomp
kavsara
kemer
keramik
kerpiç
kıvrıkdal
kiriş
kitabe
kontur
kubizm
166
: Taş, tuğla ve kerpiçten
yapılan her türlü yapı.
: İlk Hıristiyanların içinde
toplandıkları ibadet ettikleri tapınakların genel
adı.
: Portallerde
kapının
önündeki giriş kısmının
üstü. Baş kemerin altındaki derinlik, kemer kovanı.
: iki duvar ya da ayağı birbirine bağlayarak üstündeki ağırlığı yanlardaki
ayaklara bindiren mimari öge.
: Bkz. Seramik.
: Saman ve çamur karışımının kalıp haline getirilip güneşte kurutulmasıyla yapılmış inşaat
malzemesi,
pişmemiş
tuğla.
: Üsluplandırılmış dal biçiminde, helezonik olarak
yapılan bitkisel süsleme
çeşidi.
: Tavanı veya üst katın döşemesini taşıyan, yatay
olarak uzatılmış kalın kereste.
: Bir yapının tarihini veya
yaptıranını
belirtmek
amacıyla yapı üzerine
yerleştirilen metin.
: Resimde figürlerin sınırlarını belirleyen dış çevre
çizgisi.
: Plastik sanatlarda özellikle resim ve heykelde
kompozisyonu oluşturan nesneleri ve canlı
varlıkları doğadaki görünümleri ile değil, parça-
kilit taşı
korniş
lanmış geometrik şekillerle anlatan sanat akımı.
: Kemer veya kubbenin
tam ortasına isabet eden
bağlayıcı anahtar taş.
: Yapılarda üst kısımlardaki çıkıntı kısmı; pencere,
kapı vb.nin üst kısımlarındaki dışarı taşmış silme.
L
lüster tekniği : Çini yapımında kullanılan bir sır üstü tekniği. Mat beyaz sırlı çini
üzerine “lüster” denilen
gümüş veya bakır oksitli bir birleşikle desenler
işlendikten sonra çininin
düşük ısıda yeniden fırınlanması yöntemi.
lahit
: İçine ölünün yerleştirildiği sanduka.
litografi
: Taş baskı tekniği.
lotus
: Aynı adlı bitki biçiminde
bezeme ögesi.
madalyon
mazgal
moloz taş
motif
M
: Daire, çokgen ya da elips
şeklinde bir çerçeve içinde yer alan bir figür ya da
süslemeden meydana
gelen bezeme ögesi.
: Sur veya burçların üst
kısımlarında siper oluşturan çıkıntı aralarında
veya duvarda silah atmaya yarayan boşluk ve
delikler.
: Taş ocağında kırıldığı
gibi çıkan muntazam olmayan taşlar.
: Bezeme ve süslemelerde
bütünü oluşturan parça-
SANAT TARİHİ 1
lardan her birine verilen nü
ad.
mozaik
: Türlü renklerde küçük natüralist
küp biçiminde mermer,
taş veya pişmiş toprak
parçalarının yanyana getirilmesiyle yapılan resim
ve bezeme işi.
mukarnas (Stalaktik): Mimaride girinti
oluşturan, boşlukları dolduran ve aynı zamanda
geçiş desteği görevi de
yapan konsol şekillerin- palmet
den meydana gelen bir
çeşit tezyinat.
minimalizm : Soyut sanatın vardığı uç
nokta. Sanat eserini biçim ve renge indirgemeyi amaçlar.
pandantif
N
naif
: Çocuksu, perspektif kurallarından uzak resim.
natürmort : Çiçek, meyve gibi doğol
ve hareketsiz varlıkla- payanda
rı gösteren resim. Ölü
doğa resmi.
nef
: Kilisede apsise dik doğrultuda birbirinden sütun ya da ayak dizileriyle paye
ayrılmış uzunlamasına perdah
mekânların her biri. Bkz.
Sahın.
niş
: Kendisinden daha ge- peyzaj
niş bir mekâna açılan ve
duvar içine oyulmuş, genellikle üstü kemer biçiminde olan girinti ya da
hücre.
plastik
non-figüratif : Resim ve heykelde gerçek varlık ve nesnelere
gönderme yapan, tasvirleri kullanmayan sanat.
: Resim ve heykelde çıplak
kadın figürü.
: Gerçeğin doğaya uygun
biçimde
yansıtılması
amacıyla davranan sanat
akımı, bu akım içinde
olan sanatçı.
P
: Bir sapın iki etrafında simetrik olarak sıralanmış
uzunca
yapraklardan
meydana gelen üsluplaştırılmış bitkisel bezeme ögesi, stilize hurma
yaprağı motifi.
: Kemerler üzerine oturtulmuş kubbe ile kemerlerin arasını kapatan
üçgen biçimindeki kubbeye geçiş elemanı.
: Duvarların dışa doğru
eğilmesini önlemek ve
güçlendirmek amacıyla
inşa edilen destekleme
sistemi.
: Yapıda taşıyıcı ayak.
: Yapıda pürüzlü yüzeyin
düzgünleştirilmesi, parlatılması.
: Açık alanlardaki ağaç,
çiçek vb. doğal ögeler
dikkate alınarak yapılan
mekan
düzenlemesi.
Manzara resmi.
: Bir cismin yoğrulabilir
şekilde maddeyle örneğini yapma. Üç boyutlu
anlatım. Üç boyutlu eser.
167
SANAT TARİHİ 1
portal (taç kapı) : Yapıların cephelerinde
bulunan anıtsal giriş kapısı.
Porfir
: Kırmızı renkli sert taş, somaki.
portre
: însan yüzünü gerçekçi
anlayışla betimleyen resim ya da heykel.
profil
: Bir insanın portre sanatında tam yandan görünüşü.
perspektif : Üç boyutlu resimleri, iki
boyutlu resim düzlemi
üzerinde yansıtmak, üç
boyutlu izlenimi vermek
için yapılan resim ve çizim tekniği.
piramidal
: Resimde yer alan figür,
şekil ve tasvirlerin bir
eşkenar üçgenin sınırları
içinde yerleşik biçimde
düzenlenmiş olması.
realizm
revak
rokoko
rozet
rölyef
rumî
168
R
: Gerçekçilik.
: Yapının önünde bulunan, uzun kenarlarının
biriyle binaya bitişik, diğeri sütunlarla taşınan
ve bir kemer dizisiyle
dışa açılan, üstü kubbe,
tonoz ya da çatıyla örtülü uzunlamasına mekan.
: 19. yüzyılda Türkiye’de de
yayılan, yuvarlaklaştırılmış çizgiler taşıyan hafif
ve ince bir görünüşe sahip süsleme üslubu.
: Dairesel ve genellikle üsluplaştırılmış çiçek biçiminde bezeme ögesi.
: Bkz. Kabartma.
: Türk sanatında çok sık
kullanılan üsluplaştırıl-
mış yaprak figürlü bir bezeme ögesi.
rasathane : Gözlem evi.
restorasyon : Bir eserin kırılmış veya
bozulmuş kısımlarını orijinal haline uygun olarak
tamir etme.
S
: Eğimli çatılarda, çatı yüzeyinin yapının dışına doğru uzanan etek kısmı.
Camilerde ve kiliselerde
sütun sıraları, sütun ve
duvar arasındaki bölümler,
sarnıç
: Su biriktirmek için genellikle toprak altında inşa
edilmiş yapı. Sahın mekanların her biri.
sebil
: Cadde ya da sokak kenarlarında gelip geçenin su içmesi için hayrat
olarak inşa edilen yuvarlak veya çokgen gövdeli
çeşme yapısı.
sembolik
: Simgesel.
seramik (keramik) : Ham maddesi torak
olan elde, kalıpta ya da
tornada biçimlendirilmiş ve fırınlanmış her tür
kullanım eşyasının genel
adı.
serdap
: Geleneksel mimaride, sıcak günlerde kullanılan
yer altı odası.
sır
: Pişmiş toprak ve yapı
malzemesi üzerine sürülerek fırınlanıp saydam
bir katmanla örtülmesi.
Koruyucu saydam malzeme.
silme
: Duvar yüzeyinde hafir
çıkıntılı olarak bulunan
saçak
SANAT TARİHİ 1
simetrik
somaki
söve
stalaktik
stilize
stuko
su kemeri
sunak
sundurma
sütun
spiral
şerit biçimindeki mimari
bezeme ögesi.
: Bir eksene göre iki yanda
aynı uzaklıkta karşılıklı
olarak yer alma.
: Beyaz benekli, kırmızı ya
da yeşil renkte, mermere
benzeyen, iyi cila olan ve
sütun, vazo kaplama vb.
yapmakta kullanılan sert
bir taş cinsi.
: Pencere, kapı gibi açıklıkların çevresini dolanan
ahşap, taş ya da beton
çerçeve.
: Bkz. Mukarnas.
: Üsluplaştırılmış, karakteri
kaybolmadan basitleştirilerek tezyini ve şematik
hale sokulmuş motif.
: Tutkalla karıştırılmış alçı
ve mermer tozundan
oluşturulmuş, mermeri
andıran karışım. Bu malzeme ile duvar üzerinde
oluşturulan.
: Kentlere su getirmek için
eğimli biçimde yapılan,
köprüye benzer kemer
dizilerinden oluşan kanal sistemi.
: Çok tanrılı dinlerde tapınağın içinde ya da yakınında yer alan ve tanrılara kurban sunulan alan
ya da üzerinde kurban
adanan taş.
: Kapı önüne eklenen ve
revaka benzeyen, direkli,
üç yanı açık bölüm.
: Daire, kare ya da çokgen
planlı, taştan veya mermerden yapılmış, düşey
taşıyıcı öge.
: Sarmal biçiminde olan.
tasvir
taç kapı
terracota
tezyinat
tonoz
transept
turkuvaz
tuval
tempera
tümülüs
ulvî
T
: Betimleme, tasarlama.
: Değişik renklerde, tuğla
ve kiremitten daha düzgün, ince dokulu pişmiş
toprak malzeme.
: Portal. Yapıların ana kapısı.
: Yaldız ve boya kullanılarak kâğıt üzerine yapılan
her çeşit bezeme işi.
: Bir kemer gözünün derinliğine uzatılması ile
oluşmuş üst örtü ögesi.
: Bir dinî yapıda orta sahnı
dik olarak kesen, plana
bir haç biçimi veren. Sahın.
: Kare planlı bir mekânın
üzerine kubbenin oturtulabilmesini sağlamak
için köşelere tromp yerleştirilen geçiş ögesi.
: Yeşile çalan mavi renk.
Türk mavisi.
: Üzerine yağlı boya resim
yapılan, ahşap bir çerçeve veya gerilerek tutkallı
birbirleşimle astarlanmış
bezden oluşan malzeme.
: Yağ, reçine, tutkal, yumurta akı ve kazain gibi bağlayıcı maddelerin madenî ya da toz boyalarla
karıştırılmasıyla yapılan
boya ve resim tekniği.
: Bir yer altı mezar odasıyla onun üzerine yığılmış
bir toprak yığınından
oluşan yapay mezar.
U
: Yüce, gökle ilgili, semavi.
169
SANAT TARİHİ 1
Ü
üsluplaştırma: Bitki veya hayvanların
doğadaki biçimlerinin
şematikleştirilip yalınlaştırılarak resmedilmesi.
üslup
: Bir toplum ve çağın tüm
sanat eserlerinde ortak
olan biçimlendirme, tasarım, ilke ve anlayışların
bütünü. Ayrıca bir sanatçının kendine özgü biçimlendirme ve tasarım
anlayışı.
vitray
V
: Renkli camların bir kompozisyon
oluşturacak
şekilde genellikle kurşun
(bazen alçı) şeritler aracılığıyla bir araya getirilmesiyle oluşturulan resim veya pencere camı.
Y
yarım kubbe : Orta kubbenin ağırlığını
ve yanlara itme kuvvetini
duvarlara aktaran dörtte
bir küre biçimindeki örtü
sistemi.
yiv
: Bir yüzey üzerine oyulan
ince oluk gibi kanal.
zanaat
170
Z
: însanların maddi gereksinimlerini karşılamak
için yapılan, öğretimle
birlikte deneyim ve ustalık gerektiren iş.
SANAT TARİHİ 1
KAYNAKÇA
AKURGAL, Ekrem, Anadolu Uygarlıkları, Net Yayınları, İstanbul 2000
BAYNES, Ken, Toplumda Sanat (Çeviren Yusuf Atılgan) YKY, İstanbul, 2002
BELL, Julian, Sanatın Yeni Tarihi, NTV Yayınları, Çin 2009
CASSOU, Jean, Sembolizm, Remzi Kitabevi, İstanbul 1998
CHARLES, Victoria, 100 Muhteşem Resim, YKY, İstanbul, 2012
CLAUDON, Francis, Romantizm, Remzi Kitabevi, İstanbul 1988
DELL, Christopher, Başyapıt Budur, YKY Hong Kong 2012
FISCHER, Ernst, Sanatın Gerekliliği (Çeviren Cevat Çapan), Konuk Yayınları, İstanbul, 1992
GOMBRICH, E. H. Sanatın Öyküsü (Çeviren Bedrettin Cömert), Remzi Kitabevi, İstanbul 1976
HAMADEH, Shirine, Şehr-i, Sefa, 18. Yüzyılda İstanbul, İletişim Yayınları, İstanbul 2009
READ, Herbert, Sanatın Anlamı, Türkiye İş Bankası, İstanbul 1974
HOLLINGSWORTH, Mary, Dünya Sanat Tarihi, İnkilap Kitabevi, İstanbul 2009
KÖKDEN, Uğur, Seslerin Resmi, YKY, İstanbul 1995
LYNTON, Norbert, Modern Sanatın Öyküsü, Remzi Kitabevi, İstanbul 1983
NAUMANN, Rudolf, Eski Anadolu Mimarlığı, TTK Basımevi, Ankara 1975
SANAT TARİHİ ANSİKLOPEDİSİ, Bateş Yayınları, İstanbul 1980
SANAT ANSİKLOPEDİSİ, Milliyet Yayınları, İstanbul 1991
SANAT TARİHİ ANSİKLOPEDİSİ, Görsel Yayınlar, Milano 1998
SANAT KİTABI, Yem Yayın, İstanbul 1997
TANSUĞ, Sezer, Resim Sanatının Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1995
TURANİ, Adnan, Dünya Sanat Tarihi, İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1979
TOPRAK, Burhan, Sanat Tarihi 1,2,3, Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, İstanbul 1960
171