Full Text

Ajans 2013; 1(1): 28-33
ORIGINAL ARTICLE
Multipl Sklerozda Seksüel Disfonksiyon Sıklığı Ve İlişkili
Özellikler
The Frequency Of Sexual Dysfunction And Its Related Features In Multiple Sclerosis Patients
S. Haliloglu1, H.Uzkeser2, A. Icagasioglu3, G. Ozdemir4, H. S. Baklacioglu5
Özet
Amaç: Bu kontrollü çalışmada, multipl skleroz (MS)’ lu hastalarda seksüel disfonksiyon (SD) sıklığını değerlendirmek, klinik ve demografik faktörler ile SD ilişkisinin araştırılması amaçlandı.
Materyal-Metot: Çalışmaya seksüel yönden aktif 116 kişi alındı. MS grubunda 67 hasta (39 kadın, 28 erkek)
ve kontrol grubunda 49 yaş-uyumlu sağlıklı birey (28 kadın, 21 erkek) vardı. SD’ yi değerlendirmek için;
kadınlara, Female Sexual Function Inventory (Kadın seksüel fonksiyon indeksi) ve erkeklere, International Index of Erectile Function (Ereksiyon işlevi uluslararası değerlendirme formu) anketleri uygulandı.
Disabilite, Genişletilmiş Özürlülük Durum Ölçeği (EDSS) ile değerlendirildi. Ek olarak, demografik ve
klinik özel ikler kaydedildi.
Bulgular: MS hastalarında SD sıklığı %73,1 olarak bulundu. Bu oran, kontrol grubuna göre anlamlı derecede daha yüksekti (%24,5; p <0,001). Erkeklerdeki SD oranı (% 85,7) kadınlardan (%64,1) daha yüksekti (p
<0,001). EDSS ve SD ile ilgili anlamlı bir ilişki saptanmadı.
Sonuç: SD, MS hastaları için ortak bir klinik sorundur. Bu durum, disabilite ile ilişkisiz fakat cinsiyet ile ilişkili olarak bulundu. Erkeklerde kadınlardan daha fazla SD saptandı. SD’ nun multifaktöriyel yapısı göz önüne
alındığında, bu bulguların patofizyolojisini anlamak için daha kapsamlı çalışmalara ihtiyaç vardır.
Anahtar Kelimeler: Seksüel disfonksiyon, Multipl skleroz, Disabilite
Abstract
Objective: In this controlled study, we aimed to assess the frequency of sexual dysfunction (SD) in patients
with multiple sclerosis (MS) and to investigate the relationships of SD with clinical and demographic factors.
Materials-Methods: We enrolled 116 sexually active people in our study. The MS group consisted of 67 patients, 39 females and 28 males, and the control group was composed of 49 age-matched, healthy persons (28
females and 21 males). To assess sexual dysfunction; The Female Sexual Function Index for women and The
International Index of Erectile Function for men questionnaires were applied. Disability was evaluated with
the Expanded Disability Status Scale (EDSS). In addition, demographic and clinical characteristics were
recorded.
Conclusion: Sexual Dysfunction is a common clinical problem for MS patients. Although this is not related
with disability, associated with gender. Men reported more SD than women. Considering the multifactorial
state of sexual dysfunction, further comprehensive studies are needed to better understand the pathophysiology of these findings.
Results: The prevalence of SD in patients with MS was found to be 73,1 %. This was significantly higher than in
the control group (24,5%; p<0,001). Men (85,7%) also reported as with SD more than women (64,1%; p<0,001).
There were no statistical relationship regarding EDSS and SD.
Keywords: Sexual Dysfunction, Multiple Sclerosis, Disability
Department of Physical Medicine and Rehabilitation, Istanbul Occupational Diseases Hospital
Istanbul, Turkey
2
Department of Physical Medicine and Rehabilitation, Atatürk University
Faculty of Medicine,
Erzurum, Turkey
e-mail: [email protected]
3
Department of Physical Medicine and Rehabilitation, Medeniyet University of Medicine
Istanbul, Turkey
4
Department of Neurology, Atatürk University Faculty of Medicine,
Erzurum, Turkey
5
Department of Physical Medicine and Rehabilitation, Bakirkoy Mental
Health and Neurological Diseases Training and Research Hospital
Istanbul, Turkey
1
28
Giriş
Multiple skleroz (MS) santral sinir sisteminin
nispeten sık görülen inflamatuar otoimmün bir
hastalığıdır, dünyada yaklaşık 2,5 milyon kişiyi etkilemektedir ve genç erişkinler arasında nörolojik
sakatlığın en sık nedeni olarak gösterilmektedir
(1, 2). Spastisite, tremor, kas güçsüzlüğü, duyu bozuklukları, depresyon, bilişsel problemler, mesane
Ajans 2013; 1(1): 28-33
ve bağırsak bozuklukları ve seksüel disfonksiyon (SD) MS’li hastalarda oldukça yaygın ve
yaşam kalitesini ciddi derecede etkileyen belirtilerdir (3-5). Çalışmalar MS hastalarında SD’ nun
3 seviyede etkilendiğini göstermiştir (6):
1) Primer SD, direkt olarak spinal kord ve
beyindeki demyelinize lezyonlardan kaynaklanan fizyolojik problemleri ifade etmektedir. Bu
nörolojik değişiklikler sonucunda hastalarda libidoda azalma, orgazm ve uyarılma problemleri,
genital erde parestezi veya hissizlik, vajinal lubrikasyonda azalma, erektil disfonksiyon gibi
semptomlar ortaya çıkmaktadır.
2) Sekonder SD, seksüel yanıtı indirekt olarak
etkileyen non-seksüel fiziksel değişiklikleri ifade eder. Sekonder SD genital organlarla ilgili
nörolojik yolları direkt etkilemeyen MS semptomları kaynaklıdır. Bu semptomlar genelikle
yorgunluk, zayıflık, spastisite, inkoordinasyon,mobilite zorluğu, mesane barsak disfonksiyonu,
ilaç yan etkileri, uyuşukluk, ağrı, yanma, genital erde rahatsızlık hissetme ve kognitif bozuklukları içerir. (3) Tersiyer SD, psikolojik, sosyal
ve kültürel yapılardan etkilenir. Bu yapılar kişinin kişiliği veya beden imajı hakkında negatif olmasına, kendini çekici hissetmemesine,
kendinden emin olamamasına, birine bağımlı
olma korkusuna, seksüel yönden reddedilme
korkusuna, partnerle iletişim problemlerine, depresyon ve öfkeye neden olarak seksüel
fonksiyonu etkileyebilirler. SD, MS hastalık seyri
esnasında herhangi bir zamanda görülebilmekte
ve prevelansı % 50 ile 90 arasında değişmektedir
(7-9). Cinsel ik; kişinin kendi hakkındaki imajı,
kendine güven kişiler arası ilişkiler ve evlilik gibi
hayatın çok önemli yönlerini ilgilendirmesine
rağmen genel ikle MS’ in gözden kaçan bir belirtisi olmuştur (2,8). MS hastasına yaklaşımda,
SD komponentinin de göz önünde bulundurulması hastaların yaşam kalitesini ve tedavideki başarıyı arttıracaktır. Bu çalışmanın amacı;
H. Uzkeser et al.
MS hastalarında SD’ nin sıklığını değerlendirmek, SD olan ve olmayan MS hastalarını
karşılaştırarak SD ile klinik ve demografik faktörler arasındaki ilişkiyi araştırmaktır.
Materyal Ve Metot
Bu çalışma Göztepe Eğitim Araştırma Hastanesi Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Kliniği MS Polikliniği’ne başvuran, McDonald Kriterleri (10)’
ne göre kesin MS tanısı almış olan 70 hasta ve 49
sağlıklı kontrol üzerinde planlandı. Çalışmaya
18-60 yaş arası katılımcılar dahil edildi. Çalışmaya alınmama kriterleri; kronik ve/veya inflamatuar hastalık öyküsü, el, diz ve kalça eklem hareket kısıtlılığı, kronik alkol kul anımı, üriner ve
barsak inkontinansı, majör psikiyatrik hastalık
varlığı, antidepresan, antikonvülsan ve anksiyolitik ilaç kul anımı olarak belirlendi. Herhangi bir
sexüel yaşamı olmayan ve sexüel disfonksiyon için
tedavi almakta olan bireyler de çalışmaya dahil
edilmedi. Genişletilmiş Özürlülük Durum Ölçeği
(EDSS) (11) ile değerlendirildi ve EDSS skoru 0
ile 8 arasında olan 67 MS hastası (39 kadın, 28
erkek) çalışma grubuna alındı. Hastaların 38’ i
relapsing-remitting MS (RRMS), 13’ ü sekonder
progresif MS (SPMS), 12’ si primer progresif MS
(PPMS) ve 4’ ü relapsing-progresif MS (RPMS)
idi. 49 kişilik sağlıklı kontrol grubu (28 kadın,
21 erkek) da; benzer yaş ve cinste ve hastalardaki
dışlama kriterlerine göre seçilerek oluşturuldu.
Etik kurul onayı alınarak katılımcılara sözlü ve
yazılı bilgilendirme yapıldı ve gönülüler “Onam
Formu” imzalayarak çalışmaya katıldı. Hastaların sosyodemografik özel ikleri sorgulandı, MS
tipleri ve hastalık süreleri kaydedildi. SD’ yi değerlendirmek için, hasta ve kontrol grubuna Female Sexual Function Inventory (Kadın seksüel
fonksiyon indeksi-FSFI) ve International Index
of Erectile Function (Ereksiyon işlevi uluslararası değerlendirme formu -IIEF) uygulandı.
29
Multipl Skleroz ve Seksüel Disfonksiyon
Ajans 2013; 1(1): 28-33
Tablo 1. MS ve Kontrol Grubunda Seksüel Disfonksiyon Sıklığı
MS
Kontrol
t
p
SD - n (%)
49 (%73,1)
12 (%24,5)
5,8
<0,001
n MS = 67
n Kontrol = 49
Erkek SD (IIEF) - n (%)
24 (%85,7)
6 (%28,6)
4,8
<0,001
e
n MS =28
n Kontrole=21
Kadın SD (FSFI) - n (%)
25 (%64,1)
6 (%21,4)
3,7
<0,001
k
n MS =39
n Kontrolk=28
*: P<0,05; SD: Seksüel disfonksiyon; IIEF: Ereksiyon işlevi uluslar arası değerlendirme formu; FSFI:
Kadın seksüel fonksiyon indeksi; n=sayı; n MS=Toplam MS’li hasta sayısı; n Kontrol=Toplam kontrol sayısı; n MS e=Toplam MS’li erkek hasta sayısı; n Kontrol e= Toplam kontrol erkek sayısı; n MS
k= Toplam MS’li kadın hasta sayısı; n Kontrol k= Toplam kontrol erkek sayısı.
EDSS; MS’ de nörolojik değişimleri en iyi ölçen,
iyi tanımlanmış ve en yaygın kul anılan yöntemdir (12). 0,5 aralıklı 20 basamaktan oluşur ve 0,
normal nörolojik bakıyı; 10, MS’ e bağlı ölümü
ifade eder. Piramidal, serebel ar, beyin sapı,
duysal, görsel, barsak-mesane ve mental olmak
üzere 7 fonksiyonel sistem ve ambulasyon durumu değerlendirilir. FSFI; istek, uyarı, lubrikasyon,
orgazm, tatmin olma ve ağrı olmak üzere toplam
6 seksüel parametreyi değerlendiren 19 sorudan
oluşan bir ankettir (13,14). Puan aralığı 1,2 ile
36 arasındadır. 26,55’ ten düşük skorlar kadın
seksüel fonksiyon bozukluğunu belirtir. IIEF;
erektil fonksiyonu değerlendirmek üzere 5 soru
içeren bir ankettir (15,16). Skorlama minimum
5 ile maksimum 25 puan arasındadır, 22 puan
ve altı erektil disfonksiyon olarak kabul edilir.
İstatistiksel Analiz
Çalışmamızda istatistiksel analizler için “SPPS
17.0 for Windows” (SPSS Inc., Chicago, Il inois)
programı kul anıldı. P değerinin 0,05 den küçük
olması istatistiksel açıdan anlamlı olarak kabul
edildi. Homojen dağılan parametreler için student-t ve Pearson testleri, homojen dağılmayan
30
verilerde ise Mann Witney- U ve Spearman analizleri kullanıldı. Kategorik verilerin karşılaştırılmasında ise ki-kare testi kullanıldı.
Bulgular
Çalışmaya katılan hastaların yaş ortalaması
41,7±9,4 (24-60) idi. Hastaların 39’ u (%58,2)
kadın, 28’ i (%41,7) erkekti. Sağlıklı kontrol
grubunda da 28 (%57,1) kadın ve 21 (%42,8)
erkek vardı, kontrol grubunun yaş ortalaması
ise 37,7±5,9 (25-50) idi. MS hastalarının %73,1’
inde SD mevcutken, kontrol grubunda bu oran
%24,5 idi (p<0,001). MS ve kontrol grubunda
SD sıklıkları ve cinsiyete göre farklılıklar Tablo
1’ de gösterilmiştir (Tablo 1). Erkek hastalarda
SD görülme sıklığı (% 85,7), kadın hastalardan
(%64,1) daha yüksekti (p=0,049). MS hastalarında SD olan ve olmayan grupta, cinsiyet dışındaki
demografik özel ikler arasında istatistiksel olarak
anlamlı fark yoktu (p>0,05). MS grubunun demografik ve klinik özelikleri Tablo 2’ de özetlenmiştir (Tablo 2). MS grubunda SD’ li hastalar, SD’ si
olmayan hastalardan daha uzun hastalık süresine
ve daha yüksek EDSS skorlarına sahipti, ancak bu
fark istatistiksel olarak anlamlı değildi (p>0,05).
Ajans 2013; 1(1): 28-33
H. Uzkeser et al.
Tablo 2. SD Olan ve Olmayan MS Hastalarının Demografik ve Klinik Özellikleri
SD(+)
SD(-)
n=49
n=18
Cinsiyet
Kadın
25(%51)
14(%77)
Erkek
24(%49)
4(%22)
Eğitim Durumu
Okur-yazar değil 4(%8,2)
İlköğretim
27(%55,1)
11(%61,1)
Lise
14(%28,6)
2(%11,1)
Üniversite
4(%8,2)
5(%27,8)
p
x2-t
0,049* 3,87
0,72
7,004
0,95
0,004
Medeni Hali -n(%)
Bekar
Evli
14(%28,6)
35(%71,4)
5(%27,8)
13(%72,2)
MS Tipi -n(%)
RRMS
PPMS
SPMS
RPMS
24(%49,0)
14(%77,8)
0,13
5,58
11(%22,4)
1(%5,6)
10(%20,4)
3(%16,7)
4(%8,32)
0,07
Yaş(yıl) ort±ss
41,69±9,9(25-60) 41,88±8,1(24-55) 0,94
0,21
-1,25
Hastalık Süresi(yıl) -ort±ss
9,42±4,8(1-23)
7,8±4,03(1-15)
-1,79
EDSS -ort±ss
4,17±2,2(0,5-8)
3,08±2,1(0-6,5) 0,08
*: P<0,05; ort±ss: ortalama±standart sapma; SD: Seksüel Disfonksiyon; EDSS: Genişletilmiş
özürlülük durum ölçeği, RRMS: Relapsing-remitting MS; SPMS: Sekonder progresif MS; PPMS:
Primer progresif MS; RPMS: Relapsing-progresif MS.
SD’ li grupta kadın ve erkek olarak 2
grup karşılaştırması yaptığımızda da; demografik ve EDSS dahil klinik özel ikler
arasında anlamlı fark saptamadık (p>0,05).
Tartışma
MS’ de, diasabilite ve demografik özel iklerden
bağımsız olarak yüksek oranda görülen ancak, sıklıkla gözden kaçan bir belirti olan SD
konusunda farkındalık oluşturulması, hastaların
yaşam kalitesini artırarak tedaviye katkı sağlayacaktır (2-9, 17). Yakın zamanda Lew-Starowicz ve Rola’ nın, 137 MS hastası ile yaptıkları
bir çalışmada; sadece %2,2 oranında hekimler
tarafından seksüel fonksiyonların sorgulandığı
bildirilmiştir (18). MS’ de SD göz ardı edilmekte, yetersiz sorgulama nedeniyle sıklıkla atlanmakta ve hasta tedavi edilememektedir (3, 8,
18). Çalışmamız SD’ nin, MS hastalarında sık
görülen bir sorun olduğunu konfirme etmiştir.
Çalışmamızda SD sıklığını %73,1 olarak bulduk.
Literatürle uyumlu olarak, cinsiyet ve SD arasında anlamlı bir ilişki saptadık ve erkek MS hastalarında SD’ nu, kadınlara oranla daha sık olarak
tespit ettik (6, 19). Erkek SD sıklığı daha yüksek
olmasına rağmen, kadın SD sıklığının da azımsanmayacak derecede olduğunu gördük (sırasıyla, %85,7 ve %64,1). EDSS ile SD ve hastalık süresi ile SD arasındaki ilişkiyi araştıran çok sayıda
çalışma yapılmıştır (7, 8, 18-20). Bu çalışmada,
EDSS’ ye göre SD’ de bir farklılık görülmemiştir.
Bu bulgu, SD ile hastalık progresyonu arasında
31
Multipl Skleroz ve Seksüel Disfonksiyon
pozitif bir ilişki olmadığını gösterebilir ve son
zamanlarda yapılan çalışmalar ile uyumludur
(7, 20). Hastalık süresi de EDSS skorları gibi, SD’
li grupta daha yüksek olmasına rağmen istatistiksel olarak anlamlı fark yoktu. Literatürde bu
bulguyu destekleyen çalışmalar mevcuttur (7).
Yeni tanı almış ve sakatlık düzeyi fazla olmayan
SD’ li MS hastaları, hastalık süresi ve sakatlık
düzeyinin SD’ yi tam olarak açıklayamayacağını göstermektedir (20). Dolayısıyla SD, MS
hastalarında süreç bağımlı bir durum değildir ve
seksüel problemlerle ilgili değerlendirmenin tanı
sonrası erken dönemde yapılması gerekmektedir.
Biz de bu konuda kendi verilerimizi yayınlayarak
MS’ li hastalarda SD sıklığına dikkat çekmeyi ve
ilişkili özel ikleri kendi hasta popülasyonumuzda
irdeleyerek ilgili literatürdeki çelişkili sonuçlara
bir katkı sağlamayı amaçladık.
Bu çalışmanın en önemli kısıtlılığı; IIEF-5 formunun, seksüel fonksiyonun erektil fonksiyon
dışındaki orgazmik fonksiyon, cinsel istek, cinsel ilişki memnuniyeti ve genel memnuniyet gibi
bileşenlerini içermemesidir. Ancak günümüzde
IIEF-5 formu cinsel işlev bozukluğu düşünülen
hastalarda tanısal amaçlı kul anılmakla beraber
klinik çalışmalarda da kısa, kolay anlaşılır ve
kolay yanıtlanabilir olması nedeniyle sık yer almaktadır(16). Diğer bir kısıtlılık, bu çalışmadaki
veriler kişilerin beyanı esas alınarak oluşturulmuştur. SD’ nun multifaktöriyel yapısı da göz
önüne alındığında, bu bulguların patofizyolojisini anlamak ve daha objektif veriler elde etmek
için, çok sayıda katılımcı ile yapılmış, gözlemsel
ve deneysel, kapsamlı çalışmalara ihtiyaç vardır.
Sonuç olarak; SD, MS hastaları için ciddi bir sorundur ve erkek nüfus arasında daha yaygındır.
Yapılan araştırmalarda, SD’ ye etki eden faktörler konusunda farklı bildirimler olsa da, disabiliteden bağısız olarak da hastalığın herhangi bir
32
Ajans 2013; 1(1): 28-33
döneminde ortaya çıkabilmesi ve yüksek prevalans ortak sonuçlar olarak görülmektedir. Kişisel ilişkilerin kalitesi, özellikle de cinsel ilişki, bir
hastanın benlik saygısı ve yaşam kalitesi üzerinde
son derece etkili olmaktadır. MS’ li hastanın anamnez ve gerekli görülürse muayenesinde, MS’ in
diğer belirtileri gibi (örneğin; spastisite, tremor,
kas güçsüzlüğü, duyu bozuklukları,depresyon,
bilişsel problemler, mesane ve bağırsak bozuklukları), SD’ ye de yer verilmesi farkındalığı
artıracaktır. MS tedavisinde, gereken hastalarda
uygun SD tedavisinin de göz önünde bulundurulması gerekir.
Kaynaklar
1. Compston A, Coles A. Multiple Sclerosis. Lancet 2008; 372 (9648): 502-517.
2. Calabrò RS, De Luca R, Conti-Nibali V, et al.
Sexual dysfunction in male
patients with multiple sclerosis: a need for counseling! Int J Neurosci 2013;
DOI:10.3109/00207454.2013.865183
3. Gumus H, Akpinar Z, Yilmaz H. Effects of
Multiple Sclerosis on Female
Sexuality: A Controlled Study. J Sex Med 2013
DOI: 10.1111/jsm.12397
4. Confavreux C, Vukusic S, Moreau T, Adeleine
P. Relapses and progression of
disability in multiple sclerosis. N Engl J Med
2000; 343: 1430–1438.
5. Zhang H. Female sexual dysfunction and hormonal status in multiple sclerosis patients. J Sex
Med 2012; 9: 326.
6. Foley FW, LaRocca NG, Sanders AS, Zemon V.
Rehabilitation of intimacy and
sexual dysfunction in couples with multiple sclerosis. Mult Scler 2001; 7: 417- 421.
7. Celik DB, Poyraz EC, Bingöl A, et al. Sexual
dysfunction ın multiple sclerosis: Gender differences. J Neurol Sci 2013; 324 (1-2): 17-20.
Ajans 2013; 1(1): 28-33
8. Demirkiran M, Sarica Y, Uguz S, Yerdelen D,
Aslan K. Multiple sclerosis patients with and
without sexual dysfunction: are there any differences? Mult Scler 2006; 12: 209-214.
9. Lowden D, O’LearyM, Steverson B. Sexuality issues in patients with MS. Mult Scler Couns
Points 2005;1: 1–9.
10. Polman CH, Reingold SC, Edan G, et al. Diagnostic criteria for multiple sclerosis: 2005 revisions to the “McDonald Criteria”. Ann Neurol
2005; 58: 840-846.
11. Kurtzke JF. Rating neurologic impairment in
multiple sclerosis: an Expanded Disability Status
Scale (EDSS). Neurology 1983; 33: 1444-1452.
12. Kraft GH, Cui JY. Multiple sclerosis. In: De
H. Uzkeser et al.
study of Swedish rheumatoid arthritis patients.
Rheumatol (Oxford) 2005; 44: 105-110.
18. Lew-Starowicz M, Rola R. Prevalence of sexual dysfunctions among women with multiple
sclerosis. Sex Disabil 2013; 31: 141-153.
19. Zivadinov R, Zorzon M, Bosco A, et al. Sexual
dysfunction in multiple sclerosis: II. Correlation
analysis. Mult Scler 1999; 5: 428-431.
20. Tzortzis V, Skriapas K, Hadjigeorgiou G, et al.
Sexual dysfunction in newly diagnosed multiple
sclerosis women. Mult Scler 2008; 14: 561-563.
Lisa JA (Ed). Physical medicine and rehabilitation principles and practice. 4th ed. Philadelphia:
Lippincott Williams and Wilkins; 2005.p.17531769.
13. Rosen R, Brown C, Heiman J, et al. The Female
Sexual Function Index (FSFI): a multidimensional self-report instrument for the assessment of
female sexual function. J Sex Marital Ther 2000;
26(2): 191-208.
14. Oksuz E, Malhan S. Reliability and Validity of
Female Sexual Function Index in Turkish Population. Sendrom 2005; 17(7): 54-60.
15. Rosen RC, Cappelleri JC, Smith MD, Lipsky
J, Peña BM. Development and evaluation of an
abridged, 5-item version of the International Index of Erectile Function (IIEF-5) as a diagnostic tool for erectile dysfunction. Int J Impot Res
1999; 11(6): 319-326.
16. Turunç T, Deveci S, Güvel S, Peşkircioğlu
L. The Assessment of Turkish Validation with 5
Question Version of International Index of Erectile Function (IIEF-5). Türk Üroloji Dergisi 2007;
33(1): 45-49.
17. Ahlmen M, Nordenskiold U, Archenholtz B,
et al. Rheumatology outcomes: The patient’s perspective. A multicentre focus group interview
33