avrasya etüdler

Transkript

avrasya etüdler

AVRASYA
ETÜDLER‹
37
2010-1
TİKA
T.C. BAŞBAKANLIK
Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı
Turkish International Cooperation and
Development Agency
Avrasya Etüdleri hakemli bir dergidir.
Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi tarafından yılda iki kez yayımlanır.
Dergide ifade edilen görüş ve fikirler yalnızca yazarlarına aittir; Türk İşbirliği ve
Kalkınma İdaresi Başkanlığının düşünce ve politikasını yansıtan
metinler olarak değerlendirilemez.
N
ISSN 1300-1604
N
İletişim
TİKA, Atatürk Bulvarı No:15 Ulus-ANKARA
Tel: +90(312)5081000 • Faks: +90(312)3098969
[email protected] • www.tika.gov.tr
AVRASYA
ETÜDLER‹
Yıl:16, Sayı:37 (2010/1)
TİKA adına sahibi
Musa KULAKLIKAYA
Başkan
Yayın Kurulu
Musa KULAKLIKAYA
Dr. Mehmet YILMAZ
Abdullah KAVAKLI
Selda ÖZDENOĞLU
Yazi İşleri Müdürü
Abdullah KAVAKLI
Editör
Dr. Mehmet KAHRAMAN
([email protected])
([email protected])
Danışma Kurulu
Prof. Dr. Mustafa AŞKAR
Doç. Dr. Kemal BAŞLAR
Prof. Dr. Ali Fuat BİLKAN
Prof. Dr. Ömer ÇAHA
Doç. Dr. Uğur DOĞAN
Prof. Dr. Büşra ERSANLI
Prof. Dr. Saadettin GÖMEÇ
Prof. Dr. Ramazan GÖZEN
Prof. Dr. Osman GÜMÜŞÇÜ
Doç.Dr. Nihat IŞIK
Prof. Dr. Ramazan KAPLAN
Prof. Dr. Mehmet KARA
Doç. Dr. Hakan KIRIMLI
Prof. Dr. Mehmet ÖZ
Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN
Prof. Dr. Nasuh USLU
Prof. Dr. Ahmet UZUN
Prof. Dr. Bahaeddin YEDİYILDIZ
Prof. Dr. Ekrem YILDIZ
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Ankara Üniversitesi
Polis Akademisi
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi
Fatih Üniversitesi
Marmara Üniversitesi
Çankaya Üniversitesi
Çankırı Karatekin Üniversitesi
Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi
Bartın Üniversitesi
Fatih Üniversitesi
Bilkent Üniversitesi
Hacettepe Üniversitesi
Ege Üniversitesi
Kırıkkale Üniversitesi
Cumhuriyet Üniversitesi
Hacettepe Üniversitesi
Kırıkkale Üniversitesi
Baskı:
Öncü Basımevi, Basım Yayım Tanıtım Ltd. Şti.
Kazım Karabekir Cad. 85/2 İskitler/ Ankara
Tel: (0312) 384 31 20
Faks: (0312) 384 31 19
İçindekiler / Contents
Nargiza KAYUMOVA
Constructing the New Growth Model for Uzbekistan's Economy / 7- 36
Özbekistan Ekonomisi İçin Yeni Büyüme Modelinin Oluşturulması
A. Sait SÖNMEZ
Moskova'nın Kutuplaşma Çabaları:
Putin Dönemi RusDış Politikası / 37-76
Polarization Struggle of Moscow: Russian Foreign Policy During Putin Era
Savaş ÇEVİK
Geçiş Ekonomilerinde Kamu Maliyesi ve Mali Sistem Reformları / 77-100
Public Finance and Fiscal System Reforms in Transitional Economies
Ali BAŞARAN
SSCB Dış Ticaret Rejiminden Rusya Federasyonu Dış Ticaret Rejimine Geçiş, Dış Ticaret Rejiminin Yapılandırılması, 1992-1996 / 101-134
Transition from Foreign Trade Regime of USSR to Foreign Trade Regime of
Russian Federation, Construction of RF Foreign Trade Regime, 1992-1996
Emre SARAL
Slovakya'daki Macar Azınlık ve Bunun Slovakya - Macaristan
İlişkilerine Etkisi / 135-165
Hungarian Minority in Slovakia and Its Effect on Slovakia Hungary Relations
T.C. Türk ‹şbirliği ve Kalkınma ‹daresi Başkanlığı
Türk ‹nternational Cooperation and Development Agency
AVRASYA ETÜDLER‹ 37/2010-1 (7-36)
Constructing the New Growth Model for
Uzbekistan’s Economy
Nargiza Kayumova1
Abstract
During the world-financial crises developed countries have been showing
significantly low per-capita income growth rates comparing to emerging economies.
This phenomenon can only be explained by endogenous growth theories. In
the last decade of the last century new knowledge formations in developing
countries occurring faster than those in high-income countries. Therefore, it is
an imperative task to analyze current speed of knowledge-stock expansion in
Uzbekistan. The research develops open-economy New Growth Model according
to which economic growth is stimulated by domestic knowledge production and/or
knowledge splits from abroad. Model concludes that the long run steady state percapita income augmentation rests on growth rates of human capital. Knowledge
indices of countries are calculated from normalized values of variables chosen
by World Bank. Empirical evidences prove countries with high indices to have
high per-capita incomes or vice verse as predicted by the model. Changes in total
knowledge stock than those in human capital tend to increase nations’ welfare
more. Further validations of the model reveal knowledge-flows from abroad to
have significant positive impacts. Information and Communication Technologies
and Innovation indices possessed big favorable affects on economic well-being of
nations in comparison to Economic Incentives and Education indices. Analyses
determine all pillar indices to advance at slow rates comparing to other countries
of the world. Sharp increase in global knowledge-soar-up competition tends
relative knowledge stock of Uzbekistan to decline. Conclusions from the model
recommended economic policy implications for Uzbekistan stressing mainly out
foreign trade liberalization, domestic business-sphere improvements, area-based
development plans, introducing e-government and e-business environments as
well as investments in human capital.
Keywords: economic growth, knowledge, pillars, innovations, ICT, growth
theory
Nargiza Kayumova, PhD in Economics, Associate Professor at Tashkent State University of Economics,
Uzbekistan; [email protected]
1
8
Özbekistan Ekonomisi İçin Yeni Büyüme Modelinin
Oluşturulması
Özet
Küresel finansal kriz süresince gelişmiş ülkeler gelişmekte olan ülkelere nazaran
çok daha düşük kişi başı gelir büyüme oranları göstermiştir. Bu olay, sadece içsel
büyüme teorileriyle açıklanabilir. Geçtiğimiz yüzyılın son 10 yılında gelişmekte
olan ülkelerdeki bilgi birikimi yüksek gelirli ülkelerden daha hızlı gerçekleşmiştir.
Bu yüzden, Özbekistan’daki bilgi birikimi büyüme hızının mevcut durumunun
analizi zorunlu bir görevdir. Bu araştırma, yerel bilgi üretimi ve/veya yurtdışından
farklı bilgi birikimiyle teşvik edilen ekonomik büyümeyi baz alarak açık ekonomiye
göre Yeni Büyüme Modeli geliştirmektedir. Model, uzun dönemde ülke kişi
başı gelir oranındaki düzenli büyümenin beşeri sermayedeki büyüme oranlarına
dayandığı sonucuna varmaktadır. Ülkelerin bilgi endeksleri, Dünya Bankası
tarafından seçilen değişkenlerin normalleştirilmiş değerlerinden hesaplanmaktadır.
Deneysel bulgular, Modelin de öngördüğü gibi, yüksek endekslere sahip ülkelerin
yüksek kişi başı gelire (veya tam tersi) sahip olduğunu göstermektedir. Beşeri
sermayeden ziyade toplam bilgi birikimindeki değişmeler ülke refahındaki artışa
daha fazla etki etmektedir. Model, yurtdışından bilgi akışının da önemli pozitif
etkilerinin olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Bilgi ve iletişim teknolojileri endeksleri,
ekonomik teşvikler ve eğitim endekslerine kıyasla ülkelerin ekonomik refahında
çok daha büyük etkilere sahiptir. Analizler bütün temel endekslerin diğer ülkelere
göre daha düşük oranlarda yükseleceğini göstermektedir. Küresel bilgi artışı
rekabetindeki keskin yükseliş Özbekistan’ın bilgi birikiminde göreceli düşüşe yol
açmaktadır. Model araştırmanın sonuçları, dış ticaretin serbestleştirilmesi, yerel
ticaretin geliştirilmesi, alan bazlı iyileştirme planları yapılması, e-hükümet ve
e-ticarete geçiş, insan kaynaklarına yatırım yapılması konularında Özbekistan’a
ekonomi politikası tavsiyelerinde bulunmaktadır.
Anahtar kelimeler: ekonomik büyüme, bilgi, temel maddeler, yenilik, ICT,
büyüme teorisi
9
1. Introduction
Acceptance of knowledge by recent theories as crucial factor of
economic growth has made classical phenomenon of factor scarcity,
therefore, limited output expansion doubtful. Although formulated growth
models have considered labor and capital as given they do not speculate
to explain where these two general types of inputs have originated from:
what creates capital and what turns people into ‘labor’. Knowledge has
emerged as the source of innovations, production efficiencies, technological
advancements, competitive advantages in international trade and creation
of both human and physical capital. While current globalization is taking
place through the transmission of countries’ economies into knowledge
economies, knowledge and technology are playing the roles of heart and
mind for this global movement.2 New Growth Theory can also be called as
Knowledge-Based Growth Theory3 introduces knowledge as the key variable
affecting economic well-being of countries4 in this article, Uzbekistan. It is,
therefore, vital to analyze the constituents within the theory and influential
degrees of participating variables and draw conclusions about economic
and social policies whose target shall be to accelerate the transmission of
Uzbek economy into knowledge-economy.5 In this article are attempt was
made to construct a model for Uzbek economy and to assess the formation
of the knowledge based economy.
2. The Modelling Background
Origins of classical production functions are built on the monotonic
assumption that output is a function of capital and labor which are in turn
limited by nature: Y=F(K, L). More specified form of production function
was presented by Cobb-Douglas as Y=AKaLa- 6 where A represents
technological development and held constant7 K and L- respectively are
World Bank, Building Knowledge Economics [online]Available from: http://siteresources.worldbank.org/
KFDLP/Resources/ 4611971199907090464/BuildingKEbook.pdf Accessed: October 26, 2008.
2
John Cortrigt, New Growth Theory, Technology and Learning: A practitioner’s Guide, USA: Inpresa Co.,
2001.
3
Center for Economic Research of Uzbekistan. Knowledge Economics and Its Implication on Uzbekistan.
Tashkent: CER Publishing, 2004.
4
Bakhodur Eshonov, Knowledge Economy [online] 2008. Available from: http://www.un.uz/download.ph
p?type=file&parent=2265&doc=9835 Last Accessed: January 12, 2009
5
I- investment and s - marginal propensity to save, WIUT 2009.
6
Gregory Mankew, Macroeconomics, The United States: New York, 2003. New Ec.Index Org., The
Knowledge Economy: Knowledge Producers and Knowledge Users [online] 2007. Available from:
http://www.neweconomyindex.org/knowledge.html Last Accessed: January 6, 2009.
7
10
capital and labor. Holding the same property, Solow created neo-classical
growth model basing on the Keynesian AS-AD cross where I=S (simplified
closed economy) generated S=s*Y=s*Y(K, L)x and stated that economy
stays on steady-state output level resulting from capital stock formation.8
However, Solow’s model is not complete in a sense that it takes the level of
employment fixed at natural level, thus, unable to explain short run output
fluctuations. Model, also, lacks on determining the reasons which shift the
economy from one steady-output level to another. To fulfill the classical
models, erected the fundamentals for New Growth Theory, opening the new
knowledge economics (KE) era according to which output is a function of
knowledge: Y=F(K).
3. Explanation of the Model and Its Components
New Growth Theory (NGT) completes classical Cobb-Douglas
and Solow models by including knowledge as new factor explaining
technological development.9 Before moving onwards, specifying the
characteristics of knowledge as an economic good would be plausible:
Unlike physical products, knowledge is such a good that its use by
one cannot prevent the use by another10 also, divides the knowledge into:
codified and tacit. The former meaning knowledge that can be in written
form and the latter representing knowledge belonging to special person
(acquired by experience, skills etc.). Knowledge is also a public economic
good that as new idea, invention are created everyone can benefit from it.
Therefore, it can be used unboundedly and possess increasing returns to
scale.11
Last characteristic of knowledge is crucial to distinguish NGT as input
factors in classical models are exposed to diminishing returns. Cortright
cites that decreasing returns and increasing marginal costs have been basic
‘hands’ of classical growth models bringing economies into equilibrium:
optimal output-price levels. His microeconomic view of knowledge
production implies that once knowledge is created its marginal cost will
M. Gertner, Macroeconomics, 2ed. Edenburg: Prentice Hall, 2006.
8
M. Paul Romer, Endogenous Technological Change [online], 1990. The Journal of Political Economy,
Available from: http://www.jstor.org/stable/2937632 Accessed: October 26, 2008.
9
M. Polaniy, The Tacit Dimension, New York: Doubleday co., 1967.
10
11
Vol. 98, No. 5, Part 2: The Problem of Development: A Conference of the Institute for the Study of Free
Enterprise Systems (Oct., 1990), pp. S71-S102. Published by: The University of Chicago Press Available
from: http://www.jstor.org/stable/2937632 Accessed: October 26, 2008.
11
be almost zero. Thus, within knowledge-based growth theory equilibrium
analysis shall be different.
Being intangible asset knowledge must be quantified to make yearly and
country-based comparisons. Kgomotso12 states that indigenous knowledge,
being key-stream of globalization, can only be measured relatively and no
pure measurement scale can be applied. However, World Bank proposed
its Knowledge Assessment Methodology (KAM) according to which
knowledge-economy index (KEI) is a composite of four key pillars:
economic and institutional regime, education and skills, information and
communication infrastructure and innovation system. Malhotra13 founds
KAM as strictly relative because of the utilization of normalization process
to calculate indices for these four pillars. According to himnormalization
from 0 to 10 (from worst to best) does not take individual importance of
used variables.
Saisana14 presents number of methods to create composite indicators
that can be used to calculate indices for four pillars of KEI. She emphasizes
that “composite indicators are based on sub-indicators that have no common
meaningful unit of measurement and there is no obvious way of weighting
these sub-indicators.” According to her, calculating KEI for Uzbekistan
and deriving comparative conclusions may possess following limitations:
• KEI could be misleading and expose non-robust policy messages if
poorly constructed
• While making policy suggestions, as a result of KEI analysis, all
four pillars and their sub indicators must be taken into account, because,
just KEI provides a ‘big picture’ only.
• KEI calculation within the project is highly dependent on choice
of method to construct the indices. Different choices may bring different
results.
Desai15 suggests simple weighted sum method that can be used to
generate both.
H. Kgomotso, MOAHI, Globalozation, Knowledge Economy and imlecation for Inigenouse
Knowledge(online), 2006. Available from:http\\www.i-r-i-e\inhalt\007\06-moahi
12
UN, Round Table report on Knowledge-Based Economy, 2005
13
Saisana, Composite Indicators-The Controversy and the way Forward, European Comission, Joint
Research Centre of Ispra, 2005.
14
Preyas Desai, Strategic Decentralization and Channel Coordination, Quantative Marketing and
Economics, 2(1) 55-22, 2004.
15
12
n
KEI itself and its pillars using: Index =
calculate Human.
�wx
i
i
and he used this to
i =1
Development Index where xi is sub-indicators and wi is their respective
weights. Saisana16 suggests multiple regression analysis, principal
components analysis and cronbach alpha methods to calculate weight
values and gives preference to the first because of its simplicity and making
relatively more econometric sense.
4. Models and Theoretical Debates
Romer17 emphasizes that knowledge input with increasing returns and
zero marginal cost creates incentives for unlimited potential growth for
all economies. This fact, nowadays worldwide globalization process is
making all countries keen to transit from ‘resource-based economy’ into
‘knowledge-based economy’. Current Welfare Improvement Strategy of
Uzbekistan outlines government’s investment plans in human capital and
knowledge expansion programs as fundaments for transition of economy
into KE.18 However, Uzbek economy is performing slow transition speed
comparing to other countries: country was on 92nd rank with KEI=3.27 in
2007 but was 95th place with only 0.01 point increase in KEI.19 Therefore,
analyzing individual affects of variables of NGT on Uzbekistan’s GDP
growth and targeting policies towards the improvement of variables with
most influential and statistically significant coefficients is what is needed
to improve the speed of country’s transition
First research on Knowledge Economics for Uzbekistan was undertaken
by Center for Economic Research group of Uzbekistan in 2004. The project
concentrated on analyzing role of knowledge in country’s economic
growth and determined the competitiveness of Uzbekistan within the
globalization. Keeping in mind that current development program of our
Saisana, Composite Indicators-The Controversy and the way Forward, European Comission, Joint
Research Centre of Ispra, 2005.
16
Vol. 98, No. 5, Part 2: The Problem of Development: A Conference of the Institute for the Study of Free
Enterprise Systems (Oct., 1990), pp. S71-S102 Published by: The University of Chicago Press Available
17
Welfare Improvement Strategy Paper for 2008-2010, Ministry of Economics, Uzbekistan, 2007, WIUT
2009.
18
World Bank, Knowledge Economy Index (KEI) 2008 [online], 2008. Available from: http://siteresources.
worldbank.org/INTUNIKAM/Resources/KEI2008Highlights_final12052008.pdf Last Accessed: January 17, 2009.
19
13
country is to intensify the economy towards knowledge-based-production
growth; this research is to be a helpful course testing Uzbekistan’s current
competitive position in its transition. Project intends to elaborate necessary
suggestions in order to increase the speed of transition into knowledgebased economy.
Identifying proper and reasonable method to measure knowledge
was tough. As stated in literature review, choice of method would be an
important factor affecting comparisons and conclusions of Knowledgebased growth model. Two alternative ways to measure knowledge index
were commonly presented in literatures:
1) Fredeunberg20 in European Union’s State of Art Report. Knowledge
index can be calculated as sum of products of each variable and their
respective weights:
n
wi xi
Knowledge Index = �
where xi - variables used to calculate
i =1
knowledge index and wi - the weights of corresponding variables. The
weights can, in turn, be calculated within knowledge-economy as:
GDPPCi = a 0 i + a 1 i x 1 i + a 2 i x 2 i + ... + a n i x n i + ui
Regressing GDP-per-capita on all variables available to calculate
knowledge index will provide estimated coefficients for those variables.
Coefficients represent affects of each variable on income-per-capita level
and, thus, can also be used as weights. This method is reasonable and
makes economic sense, hence, can be employed to calculate each pillar of
knowledge economy and overall knowledge index of each country.
2) Knowledge Assessment Method of World Bank each time each
variable for all countries are set in descending order. The countries
are ranked in descending order: 1 for country with highest value on the
variables, 2 for next highest and so on. Normalized value of the variable is
then calculated as Normalized variable = 10*(1 - NH / NC) will be between
0 and 10. Each index is then calculated as average of respective variables’
normalized values. The second method was preferred to the first because of
availability of data, simplicity and easiness of cross-country comparisons.
In addition, in the 1st method coefficients of variables are greatly subject to
being insignificant when regressed and if more variables are included in the
regression the degrees of freedom for the linear model would be eaten-up.
Michael Freudenburg, Composite Indicators of Country Performanse: A Critical Assessment, OECD
Science, Technology and Industry Working Papers, 2003.
20
14
5. Basic Models
Constructing knowledge-based growth model was the extension of
closed-economy version of Chen and Kee (2005)21 model to open economy
case: y=a*m+b*n - (a>0) growth of output per-capita in the long run is
positively related to human capital growth (m) and population growth (n)
rates. Classical Cobb-Douglas output production function was employed
for both output and knowledge production sectors of economy: Y = AKaL1-a
where Y-output, A-technological growth, K and L - capital and labor with a
and 1 - a respective contributions on output growth. Steady-state condition
level of income-per capita growth was then derived by the steps of Solow’s
growth model: i=s*y that economy is steady-level when depreciation of
capital is just equally compensated by investments. As economy was
assumed to be open, the net exports (or equivalently net capital outflow)
were kept while constructing the complete model.
Realization of the objectives required, mainly, both qualitative and
quantitative secondary data be gathered on statistical inferences and
economic views on New Growth Theory to explore and evaluate the growth
model for Uzbekistan. 83 variables for 134 countries were available in the
KAM of World Bank.22
Assessing the movement of economy of Uzbekistan towards
knowledge-based growth will be based on statistical inferences, thus,
secondary data will be used predominantly. Therefore, there was no need
for sampling methods to be used to gather primary data for the article.
Following fundamental theories, knowledge-based economic growth
model for Uzbekistan will take the look of: Yt=F(Kt, Lt, Knowledget )
where K and L - amounts of available capital and labor, knowledget is
the measure of accumulation of knowledge in economy at year t . The
model will distinguish from classical ones with three distinct economic
characteristics:23
1) Concreteness - knowledge is either created or not.
2) Non-excludability - once knowledge is created, it is available for
everyone.
Derek H. C. Chen and L. H. Kee, A Model on Knowledge and Endogenous Growth [online], 2005.
Available from: http://www.worldbank.org/publications Last Accessed: March 27, 2009.
21
World Bank, Knowledge Economy Index (KEI) 2008 [online], 2008. Available from: http://siteresources.
worldbank.org/INTUNIKAM/Resources/KEI2008Highlights_final12052008.pdf
Last
Accessed:
January 17, 2009.
22
Center for Economic Research of Uzbekistan, Knowledge Economics and Its Implication on Uzbekistan.
23
15
3) Non-rivalry - knowledge does not end when someone consumes it
because it is information good.
The non-rivalry feature of knowledge makes this input possess
increasing returns to scale implying to the possibility that country’s
economic growth can be unlimited. However, in reality, creation of
knowledge is limited by the factors of production of knowledge, in turn.
Following assumptions are made:
• There is K and L amount of capital and labor available in country. The
labor refers to workers who do not create knowledge, but uses it only.
• H represents the human capital - skilled labor and they are the creators of knowledge in economy.
• Economy is divided into two parts: production of goods-services and
production of knowledge.
• f - fraction. If, fKK amount of capital is used in knowledge production, (1-fK)K amount of capital is used in production of goods and services.
Similar intuition applies to L and H.
• Both sector productions follow Cobb-Douglas production function.
6. The Empirical Importance of Knowledge in the Uzbekistan`s
Economy
Taking into account the purchasing power parity (PPP), income per
capita indicators of 134 countries as of 2008 were scattered against their
respective knowledge economy indices generated by the Knowledge
Assessment Methodology,24 Diagram 1:
World Bank,
Knowledge
Index
(KEI) 2008average
[online],
2008.
from: http://siteresources.
Analysis
showedEconomy
that for 134
observations
GDP
perAvailable
capita (GDPPC)
and KEI was
$14345 and 5.16, respectively. The shape of spread of KEI around GDPPCLast
andAccessed:
theoreticalJanuworldbank.org/INTUNIKAM/Resources/KEI2008Highlights_final12052008.pdf
arypropositions
17, 2009. of New Growth Theory depicted that log-lin model would best explain the relationship
between GDPPC and KEI (or KI):
24
log(GDPPCx) = a 0 + a 1 KEIx + u x and log(GDPPCx) = f 0 + f 0K I x + ex
16
Analysis showed that for 134 observations average GDP per capita
(GDPPC) and KEI was $14345 and 5,16 respectively. The shape of spread
of KEI around GDPPC and theoretical propositions of New Growth Theory
depicted that log-lin model would best explain the relationship between
Analysisand
showed
134 observations average GDP per capita (GDPPC) and KEI was
GDPPC
KEIthat
(orfor
KI):
$14345 and 5.16, respectively. The shape of spread of KEI around GDPPC and theoretical
log(GDPPC
) = aTheory
+ a1 depicted
KEIx + that
ux log-lin
and log(GDPPC
) = explain
f 0 + f the
KIrelationship
+ ex
propositions
of New Growth
model would xbest
x
0
0
x
between GDPPC and KEI (or KI):
Diagram 2
log(GDPPCx) = a 0 + a 1 KEIx + u x and log(GDPPCx) = f 0 + f 0K I x + ex
Using
Eviews4
software,
regressions
of log(GDPPC
t) on both KEIi and KIt verified the
Using
Eviews4
software,
regressions
of log(GDPPC
) on both KEIi
t
hypothesis that per capita incomes in 134 countries are empirically correlated
with the knowledge
and
KI
verified
the
hypothesis
that
per
capita
incomes
in
134 countries
bases of those
t countries. Regression results are presented below:
are empirically correlated with the knowledge bases of those countries.
Regression results are presented below:
log(GDPPCi) = 6.6447 - 0.4473 KEIi + ui
log(GDPPCi) = 6.6979 + 0.438 KIi + ei
Std.error
(0.1)
(0.0175)
Std.error
(0.09)
(0.0172)
t - stat 66.15
25.54
t - stat
67.56
25.39
0
0
p - value
0
0
and
R2 = 0.8317
SSR = 34.18
DW = 1.76
F - stat = 652.6 (p=0)
p - value
R2 = 0.83
SSR = 34.51
DW = 1.87
F - stat = 644 (p=0)
From this point on, First Pillar - Economic Incentives is assumed
to explain the contribution of knowledge flew from abroad to overall
knowledge accumulation within an open economy. This assumption is
based on the fact that Economic Incentives is composed of factors affecting
mostly foreign trade of countries e.g. tariff and non-tariff barriers, trade as
% of GDP etc. Following conclusions are drawn from this assumption:
17
• KEI measures the total knowledge accumulation
• KI measures the knowledge produced within economy
Estimated coefficients of the Log(GDPPC)-KEI and Log(GDPPC)-KI
models are statistically significant that t-stats are greater than 2, applying
2-rule-of-thumb (Gujarati, 2004). The same conclusion can be reached as
p-values<1%. When KEI and KI are both zero, no knowledge is available,
former and latter models estimate the average GDPPC for 134 countries
in 2008 to be e6.6447=$768,69 and e6.6979=$810,7, respectively. When KEI
increases by one unit, other factors being constant, income per person
grows by 44,73% on average in each country. Whereby, one unit increase
in KI brought 43.8% average rise in GDPPC in each country as of 2008.
Note that fluctuations of per-capita-income growth rates of 134 countries in
2008 were explained by 83,17% fluctuations of KEIi and by 83% changes
in KIi.
Testing for serial correlation: H0 - no serial correlation among ui’s or
ei’s DWu=1.611 and DWl=1.637.
As both estimated DW values lie between DWU=1.611 and 4DWU=22.363, H0 hypothesis is not rejected, thus, no residual-autocorrelation
threats appear in both estimated models.
In long run per-capita income growth (gy) is positively related to
overall knowledge and human capital growth(m) and negatively correlated
with population growth (n).
g*Y
1
(l - α - β)
β
β
= ————— g*A + ———— m- ———— n
(l - α)
(l - α)
(l - α)
1
Where α and β-the coefficients of elasticities of K and L.
Following the assumptions in Part C that Ai = KEIi and H i = KIi
simultaneous estimations of ln(GDPPCi) = y0 + y1 ln(KEIi) + y2 ln(KIi) + ui
and ln(GDPPCi) = x 0 + x n + v x would be sufficient to test the proposed
model. Regression results:
ln(GDPPCi) = 6.152
Std.error
t - stat
p - value
1.3191n(KEIi)
+
0.5631n(KIi) + ui
(0.281)
(0.405)
(0,377)
47.84
3.25
1.49
0.0015
0.1379
0
adjusted – R2 = 0.8252
DW = 1.694
+
SSR = 34.98
F - stat = 314 (p=0)
18
Signs were positive as expected. With no knowledge and human
capital growth, on average country would have e6.152=$469,6 incomeper capita. Any one % rise in overall knowledge level and human capital
would increase the GDPPC by 1,31% and 0,56%, on average. However,
unlike other estimated coefficients, the one of ln(KIi) was not significant
even at 10% level (p=13,79%). At adjusted level, 82,5% changes in
Signs were positive
as expected.
With no knowledge
and human
capital
growth,
on average
GDPPC
rates
explained
the estimated
model
with
no serial
Signsgrowth
were positive
aswere
expected.
With noby
knowledge
and human
capital
growth,
on average
country would have 6.152
e6.152=$469.6 income-per capita. Any one % rise in overall knowledge level and
country
would have e =$469.6
income-per capita. Any one % rise in overall knowledge level and
correlation
(DW=1,69).
human capitalproblems
would increase
the GDPPC by 1.31% and 0.56%, on average. However, unlike other
human capital would increase the GDPPC by 1.31% and 0.56%, on average. However, unlike other
estimated coefficients, the one of ln(KIi) was not significant even at 10% level (p=13.79%). At
estimated
coefficients,
the one
of ln(KIi)
ln(GDPPC
= 9.78
- 0.69
n + was
vi not significant even at 10% level (p=13.79%). At
adjusted
level, i)82.5%
changes
in GDPPC
growth
rates were explained by the estimated model with
adjusted
level,
82.5%
changes
in
GDPPC
growth
rates were explained by the estimated model with
se correlation(0.149)
(0.098)
no serial
problems (DW=1.69).
no serial correlation problems (DW=1.69).
t - stat
65.34
-
p - value
0
R = 0.2717
DW = 1.11
2
7.018
0
F - stat = 49 (p=0)
One % rise in population would decrease the mean income-per-capita
of each country by 69%. With no population growth, countries would
enjoy e9.78=$17676/person on average. Even though both coefficients are
statistically significant, only 27% changes in ln(GDPPC ) was caused by
One in
% population
rise in population
would decrease
the mean model
income-per-capita
of each
country by
changes
growth
Estimated
lacked of
on
positive
One %
rise in population
would rates.
decrease
the mean income-per-capita
each
country by
69%. With no population growth, countries would enjoy 9.78
e9.78=$17676/person on average. Even
autocorrelation
amonggrowth,
v residuals
69%.
With no population
countries(DW=1,11<DWl=1,61).
would enjoy e =$17676/person on average. Even
though both coefficients are statistically significant, only 27% changes in ln(GDPPC ) was caused
though both coefficients are statistically significant, only 27% changes in ln(GDPPC ) was caused
by changes in population growth rates. Estimated model lacked on positive autocorrelation among v
Diagram
3 lacked on positive autocorrelation among v
by changes in population growth rates. Estimated
model
residuals (DW=1.11<DWL=1.61).
residuals (DW=1.11<DWL=1.61).
The positive correlated trends of
The positive correlated
The positive correlated trends of
KEI and
withand
GDPPC
trends
of KI
KEI
KIcan
with
KEI and KI with GDPPC can
GDPPC
can
also
be
witnessed
also be witnessed in the scatter plot.
also be witnessed in the scatter plot.
in the
scatter plot.
n - population's
growth values
n - population's growth values
concentrate
concentrate
n - population's growth
more and more as GDPPC is lowered.
more concentrate
and more as GDPPC
lowered.
values
moreisand
more as GDPPC is lowered.
7. Testing the Role of Foreign Trade in Knowledge Accumulation
Within Human Capital Growth Model
7. Testing the Role of Foreign Trade in Knowledge Accumulation within Human Capital
7.
Testing
Role of Foreign
Trade
in Knowledge Accumulation within Human Capital
7.1.
FirsttheMethod:
Output
Sector
Growth
Model
Growth Model
Economic Incentive (EIi) reveals the contribution of foreign trade to
domestic
knowledge
accumulation,
thus, economic growth. Model deve7.1. First
Method: Output
Sector
7.1. First Method: Output Sector
lopedEconomic
was: Incentive (EIi) reveals the contribution of foreign trade to domestic knowledge
Economic Incentive (EIi) reveals the contribution of foreign trade to domestic knowledge
accumulation, thus, economic growth. Model developed was:
accumulation, thus, economic growth. Model developed was:
Per Capita
Per Capita
Regression on data:
Regression on data:
19
Per Capita
ln(GDPPCi) =
Std.error
t - stat
p - value
g*Y
1
ϕl (l - α - β) – β
= χ* m + n —————–—— where χ* > 0
(l - α)
5.75
+
1.981n (KIi)
(0.208)
27.6
+
0.22 ni + ui
(0.096)
(0.065)
20.66
3.4
0
0.0009
-
0
R2 = 0.8289
SSR = 34.74
DW = 1.59
F – stat = 317 (p = 0)
Regression on data:
adjusted R2 = 0.8263
Resulting from one percent increase in the human capital (or equivalently KI), income-per-person will rise by 1.98%. All coefficients are significant at 1% level. However, model does not take knowledge splits from
abroad into account. Therefore, Ramsey’s RESET Test is utilized to see
whether model is statistically mis-specified. The estimated ln(GDPPCi)
calculated from above regression was introduced back into the regression
in linear form:
ln(GDPPCi) = a0 + a ln(KI,.) + a2nt + a3 ln(GDPPCi) + ui
R2new = 0,8673
(R2new - R2old) / number of new regressors
F = ———————————————––———————— =
(l - R2new) / (n - number of parameters in the newmodel)
(0.8673 - 0.8289) / 1
0.0384
F = ————————–—— = –––––––––––––– = 37.61
(1- 0.8673) / (134 - 4)
0.1327 / 130
Because calculated F is significant, at 1% level, one can verify that
initial model is misspecified. Therefore ln(EI) variable is introduced in
the model and regressed: ln(GDPPCi) = 5,75 + 1.75ln(KIi) + 0,18ni +
0,26ln(EIi) + v t
ln(GDPPCi) =
5.75 + 1.751n (KIi) + 0.18ni + 0.261n (EIi )
Std.error
(0.2)
(0.11)
(0.06)
(0.08)
t - stat
28.6
15
2.95
3.32
0
0
0.0012
0.0038
p - value
R2 = 0.8423
SSR = 32.03
DW = 1.61
F – stat = 231 (p = 0)
+ vi
adjusted R2 = 0.8386
Coefficient of added variable was statistically significant (t=3,32>2)
and the adjusted-R2 did also rose from 0,8263 to 0,8386 in the new model. Therefore, the affects of knowledge coming from abroad on countries’
GDP per capita are statistically significant.
20
7.2. Second Method: Knowledge Sector
Knowledge is either created at home (KI) and/or adapted from abroad
(EIi). Regressing total knowledge growth on growth of knowledge produced domestically and that of coming from abroad:
ln(KEIi) =
0.082 + 0.771n (KIi) + 0.181n(EIi) vi
p - value
0
R = 0.993
2
0
0
SSR = 0.29
DW = 1.57
As of 2008, each country would achieve average 0,77% and 0,18%
rise in their overall knowledge base if their KIi and EIi were one unit higher
than average. The impact of foreign knowledge adoption played, thereof,
crucial role.
8. Testing the Individuality of Four Pillars of Knowledge
Economy
The importance of each pillar in per-capita GDP growth in 2008 was
deducted by linearly regressing countries’ GDPPC changes on changes of
cross-country pillar indices:
Dependent Variable: LOG(GDPPC) Method: Least Squares
Included observations: 134
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
LOG (EI)
0.235482
0.082585
2.851389
0.0051
LOG (INNOVATION)
0.756480
0.172691
4.380530
0.0000
LOG (ICT)
0.765958
0.147762
5.183725
0.0000
LOG (EDUCATION)
0.098908
0.104302
0.948280
0.3448
C
6.223507
0.128497
48.43304
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
Durbin-Watson stat
0.847815
0.843096
0.489590
30.92113
-91.88897
1.652084
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
F-statistic
Prob (F-statistic)
0.0000
8.951978
1.235993
1.446104
1.554232
179.6631
0.000000
Estimated all coefficients are statistically significant, except education, at 5% confidence level. Other conditions held constant, if EI, Innovation, ICT and Education did not grow at all within 2008, each country on
average would have e6.22=$502,7 per-person or income-per-capita would
show 6,22% increase. One % increase of the Economic Incentives pillar
21
of any country would stimulate 0,23% increase of its per-person spending
rate. The same change in Innovation and Information and Communication
Technology Indices caused 0,75% and 0,76% elevation of per-capita income of any country, ceteris paribus.
R2 was adequately high showing that 84,7% changes of GDP-percapita from country to country were explained by the estimated log-log
model. No serial correlation was reported among unexplained changes of
dependent variable, Durbin-Watson=1,65 (with 5% confidence).
Even though, affect of Education pillar did not appear to be empirically
significant on crosscountry basis analysis, it is neither sufficient nor proper
to conclude that educational level can be omitted from knowledge-based
growth model. Note that output-sector model was built on the fact that
GDP is a function of both human capital and available stock of knowledge
at time t . Henceforth, it is predicted that the coefficient of constant term
C=6,22 did sponge-off the affects of available knowledge at the beginning
of 2008, thus, the true affect of Education index. This was confirmed when
GDPPC was regressed on Education pillar alone:
ln(GDPPCi) =
7.09 + 0.368 Educationi + ui
Std.error
(0.12)
(0.022)
p - value
0
0
R = 0.6742
SSR = 66.18
DW = 1.85
F – stat = 273 (p = 0)
2
Nevertheless 67% changes in per-capita income were explained by the
changes in Education index, coefficient of ln(Educationi) was significant
with se=0,022 proving existence of cross-sectional relationship between
economic growth and education level of 134 countries as of 2008.
9. Assessing Uzbekistan’s Readiness and Competitive Position
Within Knowledge-Based Growth Theory
Tools for undertaking the tests are adopted fully or partially from
KAM of World Bank and Center for Economic Research of Uzbekistan.
Results are purely relative to performance of all countries in transition to
knowledge economies. Uzbekistan is compared to one developing country
(Kyrgyzstan) and one developed country (The United States of America)
on population-weighted-basis in order to eliminate affects of varying population and make precise conclusions.
22
Checking for Readiness:
(Kyrgyzstan) and one developed country (The United States of America) on population-weightedbasis in
order key
to eliminate
affects
of varying
population each
and make
precise
Three
variables
that
best represent
pillar
areconclusions.
used to construct
Checking
forCard
Readiness
the
Score
which demonstrates the readiness of Uzbekistan’s transitiThree
key
variables
that best represent each pillar are used to construct the Score Card which
on to knowledge economy.
demonstrates the readiness of Uzbekistan's transition to knowledge economy.
4. Basic
Score Card
Diagram 3. Diagram
Basic Score Card
of Uzbekistan
of Uzbekistan
Data
score
cardcard
are provided
in Appendix
II. Decline II.
in value
of any
Dataused
usedin in
score
are provided
in Appendix
Decline
in normalized
value
variable can be the result of either absolute decrease in the real value or because Uzbekistan has
of
any
normalized
variable
can
be
the
result
of
either
absolute
decrease
developed at relatively lower speed than average of all countries. Overall economic condition in
in the realhas
value
or because
relatively
Uzbekistan
improved:
yearly Uzbekistan
income growthhas
ratedeveloped
has much at
overlapped
thatlower
of 1995,
nonetheless,
Development
Index progress
rate haseconomic
been sluggish.
Adult literacy
and gross
speed thanHuman
average
of all countries.
Overall
condition
in Uzbesecondary enrollment rates as well as computer per 1000 person variables have demonstrated
kistan has
improved:
yearly income
growth
rateinhas
overlapped
thatgross
absolute
advancements.
Considerable
erosions were
observed
totalmuch
telephones
per 1000 and
of 1995,
nonetheless,
Development
Index Incentive
progressindex
ratehas
hasimproved
been in
tertiary
enrollment
variables Human
within 1995-2008.
Only Economic
Uzbekistan
1995literacy
to KAM 2008.
Innovation,
Educationenrollment
and ICT pillarsrates
have been
slower
sluggish.from
Adult
and gross
secondary
as well
asthan
that of average world levels. Therefore, when normalized their values as of KAM 2008 was lower
computer
per 1000
variables have demonstrated absolute advancethan
those recorded
for theperson
year 1995.
ments.
Considerable
erosions were observed
in total
telephones per 1000
10. Evaluation
of Knowledge-Economic
Competitiveness
of Uzbekistan
and gross
tertiary enrollment variables within 1995-2008. Only Economic
Uzbekistans KEI illustrate Uzbekistan’s overall competitive position in global transition to
Incentive
index
improved
in Uzbekistan
from
to KAM
2008.
In-2008
knowledge-economy.has
Country’s
KEI=3.28
has declined by
0.53 1995
points moving
from
1995 to
and
is
at
lower
level
than
average
KEI=4.1
of
Lower
Middle
Income
group
where
Uzbekistan
novation, Education and ICT pillars have been slower than that of average
belongs to. Although Kyrgyzstan and the United States possessed higher 3.74 and 9.08 KE indices,
world levels.
when innormalized
their values
as of
respectively,
as of Therefore,
2008, both countries
line with Uzbekistan
deteriorated
theirKAM
KEI by2008
0.12 and
was points,
lowerinthan
recorded tofor1995.
the year
0.42
that those
order comparing
Europe1995.
and Central Asia group – Uzbekistan's
geographical location - exposed knowledge economy indices that are 3.07 and 2.25 points larger
10. Evaluation
Knowledge-Economic
Competitiveness of
than those
of Uzbekistan inof
2008
and 1995, respectively.
Uzbekistan
Research
showed that, 84% of countries and income-geographical groups included in the
diagram 5 experience regressions. This does not, however, imply that knowledge levels in those
Uzbekistans
KEIover
illustrate
Uzbekistan’s
overall
competitive
positicountries
have diminished
time. As KEI
is a relative measure
of knowledge,
diagram
5 was a
on intool
global
transition
to knowledge-economy.
hasfrom
good
to detect
the toughened
competition among the Country’s
countries of KEI=3,28
world resulting
globalization.
declined by 0,53 points moving from 1995 to 2008 and is at lower level
USA dominated
all variables
of four
knowledge
economy
pillars
and, therefore,
thanThe
average
KEI=4,1almost
of Lower
Middle
Income
group
where
Uzbekistan
possessed highest Human Development and KE indices. ICT and Education pillars as well as
Human Development Index are on, average, same levels in both developing countries. Economic
Incentives index consisted of rue of law, regulatory quality and tariff-nontariff barrier variables are
23
belongs to. Although Kyrgyzstan and the United States possessed higher
3,74 and 9,08 KE indices, respectively, as of 2008, both countries in line
with Uzbekistan deteriorated their KEI by 0,12 and 0,42 points, in that
order comparing to 1995. Europe and Central Asia group – Uzbekistan’s
geographical location - exposed knowledge economy indices that are 3,07
and 2.25 points larger than those of Uzbekistan in 2008 and 1995, respectively.
The USA dominated almost all variables of four knowledge economy
pillars and, therefore, possessed highest Human Development and KE indices. ICT and Education pillars as well as Human Development Index are
on, average, same levels in both developing countries. Economic Incentives
index consisted of rue of law, regulatory quality and tariff-nontariff barrier
variables are noticeably high in Kyrgyzstan 0,79; 2,14 and 6,81 comparing
to Uzbekistan 0,36; 0,29 and 2,44 respectively. Leaning on the conclusions
and assumptions of Knowledge-Base Growth Model constructed, the foreign trade of Kyrgyzstan is much more liberalized in comparison to that of
Uzbekistan. Freely flowing Knowledge from abroad, in terms of imports,
has been the reason why Kyrgyzstan is on 89th rank with 3,74 KEI while
Uzbekistan is on 95th with 3,28 KEI in Appendix II.
11. Basis Policy Implications for the Republic of Uzbekistan
Constructed Knowledge-Based Growth Model proposed the long run
stable income growth and socio-economic well-being of population of Uzbekistan to be in positive relationship with domestic knowledge accumulation or equivalently human capital development. The conclusive theory of
the model did in fact comply with fundamental predictions of Endogenous
Growth Theory originated by Romer and initiated the extension of endogenous growth model of Chen and Kee to open economy case.
When knowledge indices calculated as of KAM 2008 plotted against
per-capita incomes of all countries (under Purchasing Price Parity assumption) in 2008, countries with high knowledge levels tend to have higher perperson incomes. For instance, Denmark (1st rank with KEI=9,8) and Taiwan
(17th rank with KEI=8,2) had $37400 and $42000 GDPPCs, respectively
(see Appendix II). On the other side, nations with relatively low knowledge
stocks were subject to small GDPPC levels e.g. Uzbekistan (95th rank with
KEI=3,28) and Tajikistan (107th rank with KEI=2,79) encountered $2200
and $1600 per-person annual expenditures. High knowledge, therefore, was
associated with high incomes and higher standards of living.
24
Both KEI and KI demonstrated positive and statistically significant affects on income-per capita growth rates when tested on empirical
cross-country data. One point increase in KEI of Uzbekistan would cause country’s per-capita-GDP by 45%, on average. In other words, taking
GDPPC of Uzbekistan $2200 at PPP level, if government maintains to
increase overall knowledge accumulation level by one-normalized-unit
within the framework of KAM (WB), each person i n Uzbekistan would
have ~$990 more to spend annually. Equal increase in Knowledge Index
of Uzbekistan, would expand yearly per-capita-income by 43% or ~$940,
stating $ at PPP level. Finally, estimated model indicated that if both KEI
and KI diminish to zero for Uzbekistan, per capita income stays at around
$800 that is one third of one person spending each year today, on average.
Therefore, transition of Uzbek economy towards knowledge-based growth
by means of encouraging knowledge accumulation has been set as one of
the top tasks of Welfare Improvement Strategy of Uzbekistan until 2015.
Implication of the developed Knowledge-Based Growth Model determined the differentiated impacts of overall knowledge base from that of
human capital generation on economic growth of Uzbekistan. Not surprisingly, if available human capital stays unchanged from its current level in
Uzbekistan i.e. no-more skilled labor graduate from universities, no-more
experience is attained etc. and no-more innovations and discoveries take
place, GDPPC will be ~$450 that is, on average, each inhabitant will have
5 times less money to spend yearly, in the long run. Encouraging 1% rise
of current KEI=3,28 and KI=4,03 (by 0,033 or 0,04 normalized points,
respectively) would rise current GDPPC by $29 (1,31%) and $13 (0,56%)
as for Uzbekistan, in line with other countries.
If everything else stays constant and population of Uzbekistan continues to grow at current 1,71% rate annually, each year GDPPC is forecasted
to diminish by 1,2% on average. This relationship was significant at 10%
level. Ceteris paribus does not happen to be true in reality, however. Because ‘two head is better than one’, more population creates higher probabilities for both human capital growth and faster knowledge accumulations
(perfect example would be China). Testing this intuition extracted expected outcomes: 1% population growth, when regressed together with human
capital growth, on average had positive and significant affect on economic
growth, GDPPC rose by 0,22%. Keeping in mind, human capital growth is
25
always a fraction of population growth in Uzbekistan, basing on the CER
report (2004)25, if human capital growth is about 1,4% of workforce within
the country, GDP/person is estimated by the constructed model to grow
at 1,4*1,98=2,78% annually. Thereof, in order to achieve stable 7% percapita GDP growth rates in the long run as aimed by, according to constructed Human-Capital Growth Model growth of human capital should be
-3%, at 1,75% population growth rate. In fact, Uzbek government has initiated policies to ‘train highly qualified workers with abilities to reproduce
knowledge... increase number of working-age population with university
degrees, primarily in engineering and with a technical education’. Subject
areas such as economic, physics, chemistry, medicine, programming, and
engineering where innovations mostly emerge should be under greater interest of government’s human-capital expansion policies.
Human Capital Growth Model outlaid affects of human capital and
domestic population growth rates on GDPPC changes without considering
accumulative affects of knowledge that may flow into Uzbekistan from
abroad though. Prevailing instinct about inter-country knowledge splits
created inducement to utilize Ramsey’s RESET test to check whether or
not model is subject to mis-specification error of omitting relevant variable. Economic Incentive index was presumed to represent knowledge flows
from abroad as it consisted of variables such as trade and gross capital formation as % GDP, tariff-nontariff barriers unlike other pillars. Ramsey’s
test found the model omitting a relevant variable - EI. Re-assessing the
Human Capital Growth Model introducing EI, one percent rise of EI index would expand GDPPC by average 0,26%. The empirical relationship
between economic well being and foreign trade, thus, was more significant than that between the former and population growth. The inflow of
knowledge from abroad is due to imports. Government of Uzbekistan should, henceforth, continue trade liberalization policies and gradually avoid
import-substitution policies by eliminating tariffs and other import barriers. Before investing into innovations and R&D sector, opportunity costs
of the capital in terms of availability of thoseinnovations and R&D purposes in international markets must be strongly assessed. In other words, if
it is cheaper to import the bicycle than re-inventing it, bicycle should be
imported after trading-off long-term social costs and benefits. R&D investments should be undertaken after collecting all possible knowledge-splits
Center for Economic Research of Uzbekistan, Knowledge Economics and Its Implication on Uzbekistan,
25
26
from the world into Uzbekistan. Regressing total knowledge accumulation
on domestic knowledge creation and foreign-knowledge inflows extracted
that average 77% of new knowledge in 134 countries, is created within
the country and mean 18% is due to knowledge coming from abroad. The
results were highly significant. In 2008, approximately 75% knowledge
was created in Uzbekistan while 25% was adopted from abroad26. This is
the fact that country has more opportunities and capabilities than world’s
average to adopt more knowledge from abroad.
By now it is a fact that more and faster knowledge accumulation improves, at least in the long run, welfare of Uzbek nation. In order to rationalize faltering about knowledge-formation within Uzbekistan, affects of
each knowledge economics’ pillar was estimated. Changes in Economic
Incentives, Innovation and Information and Communication Technology
indices did have statistically significant (at 1% confidence) and positive
affects on per-capita income growth trends from the experiences of 134
countries analyzed. Affect of ICT was the largest among them that 1%
improvement in that pillar-index would cause per-capita income to go up
by 0,77%, on average, for all countries including Uzbekistan. In the same
manner, next largest impact was of Innovation index with 0,76% affect on
GDPPC changes followed by Economic Incentives whose mean influential degree was 0,24%. Note that coefficient of EI has been similar around
0,20-0,25% in all regressions making the conclusions of the models consistent with each other. The reason why ICT and Innovations appeared
with considerably larger affects in comparison to EI and Education indices
is that, once I&C Technology is developed/introduced or any innovation
is created/privileged they are immediately added to available knowledge
stock or they create direct favorable affects on knowledge-producing sector of economy. On the other hand, the fact that number of people with
education increases or amount of imports rises does not necessarily mean
that each educated person creates some new knowledge or each imported
good brings together all the knowledge used in its production into Uzbekistan. Henceforth, government of Uzbekistan should prioritize the pillars
of knowledge economy in following order while preparing long-term transition plans towards knowledge-based economy (recommendations are as
of 83 variables in Appendix I):
25 Author’s approximated calculation using simple weighting method: KEI=3,28, Economic Incentives=1,03 with w weight and Knowledge Index=4,03 with 1-w weight, thus, w=0,25 or 25% for
Economic Incentives as of 2008 for Uzbekistan.
26
27
1. First Priority - ICT. In creation, adoption, improvement and spreading knowledge both inter-countries and intra-Uzbekistan role of information and communication technologies is vital. The development and wide
scale use of modern digital information systems in order to create effective
mechanisms for generating and disseminating information, knowledge,
research and technical process’ is the core factor that is to accelerate the
speed of Uzbekistan’s transition into knowledge based one. Government’s
specific tasks in utilizing modern ITC should include:
• Encouraging domestic competition among both mobile service providers and main telephone service providers to ensure competitive prices
and high quality services (as this variable has very low 1,07 normalized
value comparing to the USA).
• Internet usage opportunities should be widened especially within
secondary educational system. This variable is one third of USA's as of
KAM normalization.
• Electronic Government system should be implemented in order to
ensure efficiency within the sphere (Variable is NA within KAM).
• Projects should be initiated to inform domestic businesses about the
benefits of ebusiness and usage of internet in both domestic and international markets.
2. Second Priority - Innovations. Establishing both government and
private innovation institutions is a must for new knowledge to be created.
The former can be used to undertake state-sponsored R&D projects. While
private innovations should be encouraged by providing strict copyrights
and trade marks. Those institutions must also serve to gather scientists and
skilled human capital. Specific tasks should be:
• Exports of (high-tech) manufactured goods should be encouraged
by subsidies, so that, domestic producers are encouraged towards international competitions.
• Investing in R&D must be paid special attention by government.
Because local companies are afraid of achieving nothing out-of R&D's.
• University-Government and University-Businesses collaboration
trends should be granted as universities are ‘creators’ of human capital
released into economy.
3. Third Priority - Economic Incentives. Government’s foreign tra-
28
de liberalization should target reorientation of exports from raw-goods
(cotton) and low-priced agricultural products to high value added. Import
restrictions on should be gradually removed, before protected industries
turns to ‘sleeping babies’ of the government - they sleep unless disturbed.
Specific task recommended:
• Banks operating in Uzbekistan should be freed of government deep
intervention (respective normalized variable in KAM is 0,56 - to low than
average).
4. Fourth Priority - Education. Regression results showed education
index to be statistically insignificant (p-value=0,34) referring, once again,
to the fact that having one % more educated people does not mean 1%
increase in knowledge level. Education index of Uzbekistan has been highest among the four pillars in 1995 and 2008 (Diagram 4). However, its
affect on GDPPC growth rates was the lowest of all. Therefore, following
reformations are recommended to Uzbek government within education
system:
• Specialization of students should be more favored - policies ought
to ensure specialization from early schooling in certain areas of interest so
that specialized experts will have more probabilities to create innovations
and new knowledge.
• Improve current teaching qualities of universities.
Because employed assessment methodology of knowledge was relative measure, competitiveness of Uzbekistan in its transition to knowledgebased economy was also evaluated relatively. Kyrgyzstan with similar
income and geographical opportunities as of Uzbekistan and the United
States, one of the most developed countries, were chose to be benchmarks.
To eliminate the bias from significant affects of countries’ population differences (see above), all knowledge economy indices were weighted relative to populations. Relative readiness of Uzbekistan for full adjustment
to knowledge-based growth was checked by score card: overall economic
improvements were represented by real GDP growth rate and human development index which outlaid noticeable increase and decrease, respectively, in comparison to 1995. Lower human-development index, however,
was because of Uzbekistan’s slow speed of advancements within the variable relative to others. More developments can be achieved in overall economic welfare by developing plans that cover all regions of the Republic
29
as huge differences persist. One option would be to make effective use of
existing recourses in each region ‘linked with local employment creation’
and SME promotions.
Competitive position of the country was mainly drawn back by lethargic improvements of Economic Incentives and Regime variables such
as tariff-non tariffs, regulatory quality, rule of law, political stability and
SME developments comparing to the USA. These unfavorable factors
have strongly distracted domestic and, mostly, foreign knowledge adaptations into Uzbekistan.
Encouraging foreign direct investments, giving tax/subsidy privileges
for SME’s and ease-upping current account convertibility to help importers should be prioritized government tasks.
Further analysis showed that transitions into knowledge-based economy have been strongly competitive among all countries, income and
geographical groups worldwide.To stay in the competition and achieve
faster globalization, increasing both private and public savings must be
maintained. Government and private investments into both human capital
and R&D can be increased through increasing savings rate (Solow’s model). Implications of the created model will result in estimated outcomes,
if and only if free market hypothesis apply to the knowledge accumulation
of reality.
BIBLIOGRAPHY
Adams, D. James. Fundamental Stocks of Knowledge and Productivity Growth
[online], 1990. The Journal of Political Economy, Vol. 98, No: 4 (August
1990), pp. 673-702 Published by: The University of Chicago Press Available
Center for Economic Research of Uzbekistan. Knowledge Economics and Its
Implication on Uzbekistan. Tashkent: CER Publishing, 2004.
Chen, Derek H.C. and L. H. Kee. A Model on Knowledge and Endogenous Growth
[online], 2005. Available from: http://www.worldbank.org/publications Last
Accessed: March 27, 2009
Cortrigt, John. New Growth Theory, Technology and Learning: A practitioner’s
Guide. USA: Inpresa Co., 2001.
Desai, Preyas. Strategic Decentralization and Channel Coordination, Quantative
30
Marketing and Economics, 2(1) 55-22, 2004.
Eshonov, Bakhodur. Knowledge Economy [online] 2008. Available from: http://
www.un.uz/download.php?type=file&parent=2265&doc=9835 Last Accessed: January 12, 2009
Freudenburg, Michael. Composite Indicators of Country Performanse: A Critical Assessment, OECD Science, Technology and Industry Working Papers,
2003.
Gertner, M. Macroeconomics, 2ed. Edenburg: Prentice Hall, 2006.
Jones, A. Macroeconomic Analysis: Endogenous Growth: Romer Model [online],
2002. Available from: www.hull.ac.uk/php/ecskrb/M_ANALYSES/Romermodel-6.ppt Last Accessed: October 25, 2008.
Kamilov, Ildus. Cer, WIS process in Uzbekistan: building framework for partnership and cooperation [online], 2008. Available from: http://www.google.com/
search?client=opera&rls=en&q=W.I.S+of+Uzbekistan&sourceid=opera&ie
=utf-8&oe=utf-8 Last Accessed: January 12, 2009
Kgomotso, H, MOAHI. Globalozation, Knowledge Economy and imlecation for
Inigenouse Knowledge [online], 2006. Available from:http\\www.i-r-i-e\
inhalt\007\06-moahi:pdf
Mankew, Gregory. Macroeconomics. The United States: New York, 2003.
New Ec.Index Org. The Knowledge Economy: Knowledge Producers and Knowledge Users [online], 2007. Available from: http://www.neweconomyindex.
org/knowledge.html Last Accessed: January 6, 2009.
Polaniy, M. The Tacit Dimension. New York: Doubleday co., 1967.
Romer, M. Paul. Endogenous Technological Change [online], 1990. The Journal
of Political Economy, Vol. 98, No. 5, Part 2: The Problem of Development:
A Conference of the Institute for the Study of Free Enterprise Systems (Oct.,
1990), pp. S71-S102 Published by: The University of Chicago Press Available from: http://www.jstor.org/stable/2937632 Accessed: October 26, 2008.
Romer, M. Paul. Ideas and Thins: the Concept of Production is Being Retooled
[online], 1993. The Economist. (September 11, 1993) F70(3) Available from:
www.theeconomist.com/search&romer%growththeory1993archive. Accessed: October 24, 2008.
Saisana. Composite Indicators-The Controversy and the way Forward, European
31
Comission, Joint Research Centre of Ispra, 2005.
Shodiyev, Tursun. Bilimlar İqtisodiyotining Nazariy Asoslari, Tamoyillari va
O’zbekistonda Shakllanishi, Tashkent: WIUT (WIUT Conference: May 21,
2008).
Statistics Org. Knowledge Economy Index Indicators [online], 2008. Available
from: http://kei.publicstatistics.net/KEI%20D5_1.pdf Last Accessed: January 6, 2009
Tsutomu, Sh. Japan, Moving toward a More Advanced Knowledge Economy - Lessons for developing countries-. Vietnam: World Bank publishing, 2007. Available from: http://www.ficci.com/media-room/speeches-presentations/2004/
oct/gfbi/session1/oct15-gfbi-saurabh.ppt Accessed: October 25, 2008
UN. Round Table report on Knowledge-Based Economy, 2005.
Wikipedia Org. Knowledge Economics [online], 2008. Available from: www.wikipedia.org/economics/knowledge-basedeconomics/ Accessed: October 25,
2008.
World Bank. Building Knowledge Economics [online], Available from: http://siteresources.worldbank.org/KFDLP/Resources/4611971199907090464/BuildingKEbook.pdf Accessed: October 26, 2008.
World Bank. Key Variables Used to Calculate Knowledge Economy İndex [online], 2008. Available from: http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/WBI/WBIPROGRAMS/KFDLP/EXTUNIKAM/0,,contentMDK:20
588132~menuPK:1453369~pagePK:64168445~piPK:64168309~theSiteP
K:1414721,00.html Last Accessed: January 12, 2009.
World Bank. Knowledge Assessment Methodology and Knowledge Economy Index Knowledge for Development Program [online], 2008. Available from:
http://siteresources.worldbank.org/INTUNIKAM/Resources/KAM_v4.pdf
Last Accessed: January 15, 2009.
World Bank. Knowledge Economy Index (KEI) 2008 [online], 2008. Available
from:
http://siteresources.worldbank.org/INTUNIKAM/Resources/KEI2008Highlights_final12052008.pdf Last Accessed: January 17, 2009.
World Bank. Towards a Knowledge Economy in Central Asia [online], 2008.
Available from: http://www.wiut.uz/wp/wpcontent/uploads/2008/05/Knowledge%20Eco%20conference%20(May%2015,%202008)%20_%20Eng.pdf
Last Accessed: January 12, 2009.
32
APPENDIX I
Country Cross Sectional Normalized Values of KEI, KI and Four
Pillars of Knowledge Economy as of 2008 KAM
Country
GDP Per
Capita (PPP
USD)
KEI
KI
Econ,
Incentive
Innovation
Education
ICT
Population
Growh
Denmark
37.400
9,58
9,55
9,66
9,57
9,8
9,28
0,3
Sweden
36.900
9,52
9,63
9,18
9,79
9,4
9,69
0,16
Finland
35.500
9,37
9,33
9,47
9,66
9,78
8,56
0,11
Netherlands
38.600
9,32
9,36
9,18
9,48
9,26
9,36
0,75
Norway
55.600
9,27
9,27
9,25
9,06
9,6
9,16
0,35
Canada
38.200
9,21
9,14
9,42
9,43
9,26
8,74
0,83
Switzerland
39.800
9,15
9,03
9,5
9,89
7,69
9,52
0,33
United Kingdom
35.300
9,09
9,03
9,28
9,18
8,54
9,38
0,28
United States
46.000
9,08
9,05
9,16
9,45
8,77
8,93
0,88
Australia
37.500
9,05
9,17
8,66
8,72
9,64
9,16
0,8
Ireland
45.600
8,92
8,82
9,23
9,04
9,08
8,33
1,13
Austria
39.000
8,89
8,76
9,3
8,9
8,53
8,85
0,06
Iceland
22.700
8,88
8,87
8,92
7,98
9,44
9,18
0,78
Germany
34.400
8,87
8,83
8,99
9
8,46
9,04
0,04
New Zealand
27.300
8,87
9
8,48
8,65
9,79
8,56
0,97
Belgium
36.500
8,73
8,7
8,82
8,96
9,14
8,02
0,11
Taiwan, China
29.800
8,69
8,8
8,35
9,24
7,91
9,26
0,24
Luxembourg
32.800
8,65
8,4
9,42
8,91
6,66
9,62
1,19
Japan
33.800
8,56
8,84
7,71
9,15
8,71
8,66
0,14
France
33.800
8,47
8,69
7,82
8,61
9,08
8,38
0,57
Estonia
21.800
8,34
8,22
8,68
7,49
8,27
8,9
0,63
Slovenia
27.300
8,25
8,29
8,11
8,31
8,24
8,33
0,09
Spain
33.700
8,24
8,13
8,58
8,14
8,21
8,04
0,1
Singapore
48.900
8,24
7,75
9,71
9,56
5,19
8,5
1,14
Israel
28.800
8,22
8,24
8,16
9,34
6,72
8,03
1,71
Hong Kong,
China
42.000
8,2
7,73
9,6
8,64
5,3
9,26
0,53
Italy
31.000
7,86
8,19
6,84
8,04
7,86
8,68
0,02
Hungary
19.500
7,85
7,67
8,39
8,14
7,62
7,25
0,25
Czech Republic
24.400
7,83
7,7
8,23
7,6
8,11
7,39
0,08
33
Lithuania
16.700
7,68
7,6
7,94
6,59
8,36
7,84
0,28
Korea, Rep,
24.600
7,68
8,38
5,57
8,47
7,97
8,71
0,37
Latvia
17.700
7,64
7,51
8,04
6,4
8,41
7,73
0,63
Cyprus
17.500
7,55
7,47
7,77
7,65
6,45
8,32
0,36
Portugal
21.800
7,52
7,22
8,44
7,43
6,83
7,39
0,31
Greece
30.500
7,38
7,48
7,08
7,63
8,2
6,62
0,15
Poland
16.200
7,38
7,37
7,39
6,92
7,94
7,25
0,05
Slovak Republic
19.800
7,33
7,12
7,99
6,86
6,98
7,51
0,14
Barbados
19.700
7,25
7,78
5,66
7,51
8,4
7,44
0,36
Croatia
15.500
7,19
7,19
7,16
7,54
6,44
7,61
0,04
Chile
14.400
6,92
6,53
8,11
6,81
6,31
6,46
0,91
Bulgaria
11.800
6,8
6,73
7,01
6,43
7,42
6,33
0,81
United Arab
Emirates
55.200
6,66
6,57
6,95
6,74
4,78
8,18
3,83
Romania
11.100
6,37
6,2
6,87
5,66
6,3
6,63
0,14
Uruguay
10.700
6,35
6,31
6,49
5,26
7,18
6,48
0,49
Qatar
22.900
6,15
6,2
5,99
5,77
5,29
7,56
2,28
Dominica
3.800
6,07
5,61
7,46
3,76
6,24
6,82
0,2
Costa Rica
13.500
6,06
5,85
6,7
6,24
5,01
6,3
1,39
Malaysia
14.400
6,06
6,02
6,18
6,83
4,14
7,08
1,74
Bahrain
34.700
6,02
5,75
6,84
4,2
5,82
7,22
1,34
Kuwait
55.300
6,01
5,68
7,01
5,05
4,87
7,13
3,59
Ukraine
6.900
5,8
6,38
4,06
5,77
7,91
5,45
0,65
21.700
5,64
5,54
7,02
5,67
4,38
5,38
1,01
Turkey
9.400
5,61
5,14
4,3
6,07
5,84
6,08
0,98
Brazil
9.700
5,57
6
5,81
6,92
4,51
4,98
0,5
10.600
5,55
5,47
5,77
5,66
5,49
5,21
2,34
4.700
5,53
5,46
5,71
6,17
6,32
3,84
0,08
Armenia
5.700
5,51
5,44
2,63
6,85
6,49
5,98
0,92
Argentina
13.000
5,49
6,44
5,38
5,82
4,85
5,77
1,14
Mexico
12.500
5,45
5,48
5,51
5,98
5,27
5
0,64
Thailand
8.000
5,44
5,41
1,55
6,89
7,09
6,08
0,47
Russian
Federation
14.600
5,4
6,69
5,61
4,76
4,87
6,06
0,26
Oman
19.100
5,37
4,72
6,95
3,7
4,09
5,96
0,8
8.400
5,33
5,23
5,39
4,04
4,87
6,29
1,95
11.900
5,18
4,58
3,99
5,36
4,1
6,74
0,78
Trinidad and
Tobago
South Africa
Jordan
Macedonia, FYR
Mauritius
34
Saudi Arabia
20.700
5,15
5,07
4,19
4,39
6,4
5,17
0,09
Jamaica
4.800
5,04
5,4
4,82
3,77
7,21
4,25
0,37
Moldova
2.200
5,04
5,32
0,55
5,54
8
5,63
0,39
Kazakhstan
10.400
5,01
5,08
4,7
4,69
4,76
5,27
1,15
Belarus
10.200
4,93
6,39
5,26
4,58
4,1
5
0,99
Lebanon
10.400
4,86
4,91
5,39
5,45
4,86
3,04
1,53
Tunisia
7.500
4,73
4,56
3,54
5,38
5,97
3,85
0,33
Panama
9.000
4,69
4,45
3,98
3,88
5,57
5,12
1,26
Georgia
4.200
4,69
5,07
5,18
2,06
6,31
4,46
1,49
Peru
7.600
4,64
4,86
3,83
4,26
4,79
4,8
1,41
Mongolia
2.900
4,5
4,28
4,01
5,12
4,11
4,16
0,63
Colombia
7.200
4,42
4,62
2,33
4,47
5,8
4,64
0,21
China
5.300
4,35
4,46
4,95
3,63
4,76
3,66
1,73
Guyana
5.300
4,31
4,97
0,51
5,73
5,27
5,41
1,5
Philippines
3.300
4,25
4,02
7,14
3,3
2,57
3,74
0,95
12.800
4,23
5,47
4,44
4,44
4,91
2,85
0,94
Namibia
5.200
4,19
3,2
3,91
3,1
4,94
4,2
0,54
Sri Lanka
4.100
4,16
4,07
3,57
4,55
4,35
3,66
1,68
Albania
5.500
4,04
4,08
5,34
4,34
2,58
3,59
1,43
Egypt, Arab Rep,
5.400
4,03
4,19
4,24
2,91
4,11
4,42
1,5
Venezuela, RB
Botswana
14.700
3,96
3,5
4,7
3,19
3,26
4,5
1,68
Dominican Rep.
5.800
3,92
3,81
3,25
2,7
6,25
2,75
1,38
El Salvador
5.200
3,91
3,65
2,87
3,47
4,2
3,93
2,39
Azerbaijan
9.000
3,81
3,93
1,58
3,55
3,77
4,93
0,94
Kyrgyz Rep,
2.000
3,74
3,9
3,8
3,67
2
4,32
1,51
Paraguay
4.000
3,62
3,87
2,78
3,05
4,76
3,09
1,38
Ecuador
7.100
3,46
4,08
1,18
3,02
3,89
5,48
0,79
Morocco
3.800
3,45
3,33
1,03
3,51
6,17
2,4
1,75
Bolivia
4.400
3,42
3,63
2,53
3,48
3,64
3,37
1,21
12.300
3,39
4,13
3,36
3,32
3,42
2,82
1,18
Uzbekistan
2.200
3,28
4,03
3,3
3,3
3,17
3,06
2,02
Algeria
8.100
3,25
3,5
3,67
3,97
2,26
2,59
1,58
Cape Verde
7.000
3,24
3,05
3,81
2,25
2,96
3,96
0,6
Indonesia
3.400
3,23
3,19
3,36
3,32
3,42
3,82
1,18
Honduras
3.300
3,21
3,18
3,3
3,3
3,17
3,06
2,02
India
2.700
3,12
2,94
3,67
3,97
2,26
2,59
1,58
Guatemala
5.400
3,11
2,88
3,78
2,47
2,21
3,97
2,11
Iran Islamic Rep,
35
Vietnam
2.600
3,02
3,08
2,85
2,83
3,32
3,08
0,99
Swaziland
4.800
2,93
3,05
2,56
4,55
1,73
2,88
0,41
Syria
4.300
2,9
3,34
1,55
3,44
2,91
3,68
0,5
Nicaragua
3.200
2,87
2,64
3,57
1,99
2,93
3,02
1,83
Kenya
1.600
2,82
2,65
3,31
3,87
1,49
2,6
2,76
Tajikistan
1.600
2,79
2,93
2,37
2,33
5,34
1,1
1,89
Senegal
1.700
2,63
2,15
4,07
2,77
0,92
2,75
2,58
Zimbabwe
.500
2,51
3,25
0,29
4,09
2,38
3,29
0,57
Ghana
1.400
2,5
2
3,97
2,08
1,8
2,13
1,93
Uganda
1.100
2,46
1,93
4,04
2,72
1,16
1,92
3,6
Madagascar
1.000
2,37
1,51
4,93
2,54
0,76
1,25
3,01
Mauritania
1.800
2,35
1,83
3,89
1,75
0,94
2,8
2,85
Tanzania
1.100
2,28
1,72
3,98
2,39
1,05
1,7
2,07
Pakistan
2.600
2,24
2,18
2,43
2,75
1,07
2,72
1,81
Lesotho
1.500
2,15
1,99
2,65
2,7
1,73
1,53
0,13
Benin
1.500
2,1
1,8
3
2,33
1,14
1,93
2,62
Nigeria
2.200
2,04
2,33
1,16
2,72
1,87
2,41
2,38
Yemen
2.400
1,8
1,83
1,72
1,68
1,83
1,99
3,46
Mali
1.200
1,78
1,18
3,58
1,69
0,66
1,19
2,73
.900
1,71
1,2
3,24
1,86
0,33
1,41
1,79
Angola
6.500
1,7
1,67
1,76
2,44
0,88
1,7
2,14
Cameroon
2.300
1,69
1,85
1,2
2,49
1,36
1,7
2,22
Burkina Faso
1.200
1,64
1,11
3,24
2,15
0,26
0,93
3,11
Nepal
1.100
1,61
1,46
2,06
2,04
1,5
0,84
2,1
Mozambique
Malawi
.800
1,55
1,17
2,71
2,11
0,87
0,53
2,39
Lao PDR
1.900
1,53
1,68
1,08
1,43
2,01
1,59
2,34
Bangladesh
1.400
1,49
1,63
1,1
1,71
1,52
1,66
2,02
Myanmar
1.200
1,48
1,52
1,35
1,17
2,58
0,82
1,7
Rwanda
1.000
1,34
0,85
2,8
1,47
0,35
0,74
2,78
Ethiopia
.700
1,18
0,93
1,95
1,57
0,73
0,48
2,23
Djibouti
1.000
1,15
1,14
1,19
1,29
0,49
1,63
1,95
Eritrea
1.000
1,07
1,2
0,68
1,56
0,81
1,22
2,45
.800
0,91
0,92
0,87
1,7
0,67
0,39
2,28
Sierra Leone
36
APPENDIX II
KAM 2008
SROCE CARD Data of Uzbekistan
Variables
1995
(Group: All)
(Group: All)
actual
normalized
actual
normalized
Annual GDP Growth (%), 2002-2006
6,04
7,63
-0,3
1,15
Human Development Index, 2005
0,7
3,26
0,71
4,43
Tariff & Nontariff Barriers, 2008
68,4
2,44
n/a
n/a
Regulatory Quality, 2006
-1,66
0,29
-1,78
0,21
Rule of Law, 2006
-1,44
0,36
-0,99
1,07
Total Royalty Payments and receipts(US$/pop.) 2006
n/a
n/a
Scientific and Technical Journal Articles / Mil. People, 2005
6
n/a
3,6
n/a
12,95
4,75
Patents Granted by USPTO / Mil. People, avg 2002-2006
0,03
3,43
0,03
3,57
Adult Literacy Rate (% age 15 and above), 2007
99,3
7,34
86,4
4,89
Gross Secondary Enrollment Rate, 2006
102,41
8,68
94,47
7,84
9,8
2,48
35,79
7,83
68
4,29
Gross Tertiary Enrollment Rate, 2006
Total Telephones per 1,000 People, 2006
100
1,07
Computers per 1,000 People, 2005
30
3,19
Internet Users per 1000 People, 2006
60
2,93
n/a
0
n/a
2,86
Moskova’nın Kutuplaşma Çabaları:
Putin Dönemi Rus Dış Politikası
A. Sait SÖNMEZ1
Özet
Soğuk Savaş sonrası dönemde, Rusya Federasyonu sancılı bir geçiş süreci yaşamıştır. Bu süreçte ekonomik, sosyal ve siyasi alanlarda birçok buhran ortaya
çıkmıştır. Bu buhranlar sonucunda ülkenin ekonomisi gerilemiş, iç ve dış politikasında ise bir takım belirsizlikler baş göstermiştir. Böylece Rusya için dışarıda olumsuz bir ülke imajı oluşmuştur. Pragmatist bir çizgi takip eden Vladimir
Putin yönetimi ise öncelikli olarak Rusya’nın ekonomik durumunu düzeltmiş ve
iç politikada merkezi idarenin gücünü artırıcı önlemler almıştır. Böylece içerde
güçlenen Rusya dışarıda da etkin bir dış politika izleme imkânına kavuşmuştur.
Bu makalede Putin yönetiminin Rus dış politikasında önceliği olan aktörlerle kurduğu ikili ilişkiler analiz edilmektedir.
Anahtar kelimeler: Rus dış politikası, Putin yönetiminin dış politikası, Rusya ve
Batılı ülkeler, Rusya ve Asya ülkeleri, Rusya-BDT ilişkileri.
Yrd. Doç. Dr., AİBÜ, Mudurnu Süreyya Astarcı MYO, İktisadi ve İdari Programlar Öğretim Üyesi,
[email protected]
1
38
Polarization Struggle of Moscow:
Russian Foreign Policy During Putin Era
Abstract
In the post-cold war era, Russia has experienced a painful transformation period.
In this period, a lot of economic, social and political crisis have been encountered.
As a result of those crises, the economy of the country went into regression, and,
some uncertainties were experienced in both internal and external politics. All
those caused a pessimistic image for the country in the external world. Vladimir
Putin’s administration who followed pragmatic policies, has started with the fixture of economic conditions, and has taken some measures to enhance the power of
central government. Thus, Russia, by enhancing its internal situation, has had the
ability to follow an efficient foreign policy. In this paper, Putin’s administrations
bilateral relations, with the actors who have priority in Russian foreign policy
have been analyzed.
Keywords: Russian foreign policy, foreign policy of Putin’s administration, Russia and Western states, Russia and Asian states, Russia-CIS relations.
39
1. Giriş
Gorbaçov’un uygulamaya koyduğu Glastnost (şeffaflık) ve Prestroyka
(yeniden yapılanma) politikaları sonrasında Rusya’da sancılı bir geçiş
dönemi yaşanmıştır. Özellikle Boris Yeltsin ve ekibi tarafından oldukça
kapsamlı bir ekonomik ve siyasi dönüşümün gerçekleştirildiği bu süreçte,
birçok alanda buhranlar baş göstermiştir. Siyasi ve kültürel alanda sarsıcı
bir aidiyet krizi yaşanmış, buna paralel olarak ekonomik ve sosyal alanlarda
çok daha fazla çarpıcı sonuçları olan buhranlar ortaya çıkmıştır. Öncelikle
planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş ve hızlı bir şekilde uygulamaya
konulan özelleştirme programı2 sonucunda, Rus toplumu köklü ekonomik
sorunlarla karşı karşıya kalmıştır. Yine bu sürecin doğal bir sonucu olarak
çarpık bir ekonomik yapılanma oluşmuş, oldukça küçük fakat güçlü bir
sermaye sınıfının yanı sıra, yoksul halk kitleleri ortaya çıkmıştır.3 Ayrıca
1997 yılında Güney Doğu Asya’da patlak veren ekonomik krizin Rus
ekonomisinde oluşturduğu hasar, sürecin daha da sarsıntılı geçmesine
neden olmuştur. Diğer yandan yine bu geçiş sürecinde Rusya’da ortaya
çıkan medya tekelleri, oligarklar4 ve suç örgütleri5 adeta ülkenin modern
derebeyleri haline gelmişlerdir.
Bu dönemde “şok tedavi” olarak adlandırılan ekonomik reformlara
paralel olarak, siyasi ademi merkeziyetçiliğe geçiş süreci de başlatılmıştır.
Bunun sonucunda Rusya’ya bağlı idari bölgeler hızlı bir şekilde
güçlenerek merkezden uzaklaşmışlardır. Aralık 1993’te kabul edilen
Yeltsin yönetimi 1992-1994 yılları arasında özelleştirme programını tamamlamıştır. Batılılar tarafından
desteklenen bu program sonucunda makul bir orta sınıf oluşturulamamıştır. Programı yöneten Anatoil
Chubais’in şu ifadesi bu acil özelleştirme gerekçesini açıklamaya yetmektedir: “Her şeyi çalıyorlar ve
onları durdurmak imkânsız. Fakat bırakınız çalsınlar ve mülkiyetlerine geçirsinler. Onlar sonra malik
olurlar ve mülklerinin münasip yöneticilerine dönüşürler.” (Ahmet Sapmaz, Rusya’nın Trans Kafkasya
Politikası ve Türkiye’ye Etkileri, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2008, s. 101.)
2
1991-2000 yılları arasında ulusal gelir % 40 oranında gerilemiş, sanayi ve tarım çökmüş, yatırımlar
azalmış ve halkın alım gücü düşmüştü. Nüfusun % 40'ı yoksulluk sınırının altında yaşamaktaydı.
Bunlara ek olarak işsizlik ve enflasyon kronikleşmiş sorunlar haline gelmişti. “Putin Döneminde Rusya:
Reelpolitik’in Dönüşü”, 27.11.2005. http://www.nartajans.net/nuke/modules.php?name=News&file=art
icle&sid=1888 Erişim: 20. 04. 2009.
3
Gorbaçov yönetimi tarafından yürürlüğe konan liberalleşme çalışmaları ve reformlar sayesinde sayıları
oldukça az olan bir kesim ilk birikimlerini gerçekleştirerek, sermaye sınıfı haline gelmişlerdir. Yeltsin
döneminde uygulanan özelleştirme programı sırasında bu sınıf, genelde hukuk dışı yollarla ve piyasa
fiyatlarının çok altında bir karşılıkla, ülke kaynaklarının önemli bir kısmını ele geçirmişlerdir. Oligarklar
olarak adlandırılan bu sınıf daha sonra ülke içinde politik güç haline gelmişlerdir. (Sapmaz, age, s. 122123)
4
Bu konuda bkz: Mim Kemal Öke, “Kremlinoloji’den Kriminolojiye Rusya Kaynaklı Postmodern Global
Tehdit”, (ed.) Mim Kemal Öke, Geçiş Sürecinde Türk Cumhuriyetleri, Alfa Yayınları, İstanbul, 1999, s.
1-10. Suç örgütlerinin enerji sektöründeki faaliyetleri için bkz: Mert Bilgin, Avrasya Enerji Savaşları, I
Q Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2005, s. 105-118.
5
40
Rusya Federasyonu Anayasası’na göre ülke 89 cumhuriyet, eyalet, il
ve özerk bölgeden oluşmaktaydı.6 Aslında bu durum Yeltsin’in Mihail
Gorbaçov’a karşı başlattığı iktidar mücadelesi sırasında “herkese istediği
kadar egemenlik” vaat etmesinin bir sonucuydu.7 Ancak I. Çeçenistan
Savaşı sonrasında Moskova’nın içerde ve dışarıda kaybettiği itibar,
sorunun Dağıstan’a yayılması ve Yakutistan ve Başkurdistan gibi farklı
etnik grupların yaşadığı bölgelere sıçrama ihtimali, ademi merkeziyetçi
idari yapılanmanın sorgulanmasına neden olmuştur.
Yeltsin yönetiminin üstesinden gelemediği bir başka sorun ise
Rusya’nın jeopolitik nüfuz alanının daralmasının durdurulamamasıdır.
Geri çekilme hareketi 1989 yılında Afganistan’da başlamıştır. 1991
yılına gelindiğinde bu ülkenin batı sınırları, Almanya’nın ortalarından
Moskova’nın 200 km yakınına kadar gerilemiş, böylece 1772 yılındaki
Rusya-Polonya sınırına geri dönülmüştür. Doğuda Kuril Adaları
nedeniyle Japonya ile tartışmalı bir durumla karşılaşılmıştır. Güneyde
ise Çarlık Rusyasının Kafkasya’daki XVIII. yüz yıl ve Orta Asya’daki
XVII. yüz yıl sınırlarına geri dönülmüştür.8 Ayrıca bu ‘de jure’ geri
çekilişe ek olarak Moskova, Doğu Avrupa, Orta Doğu, Latin Amerika,
Asya, Pasifik ve diğer bölgelerdeki müttefikleriyle yollarını ayırmıştır.
Bu ülkelerden bir kısmı izolasyona mahkûm olurken, başta Doğu
Avrupa’dakiler olmak üzere diğer bir kısmı ise Batı’nın nüfuz alanına
girmeye başlamıştır.
Diğer yandan yönetimdeki ‘Yeni Batıcılar’ uyguladıkları reformlarla
Rusya’yı Batı dünyasının saygın bir üyesi haline getirmeye çalışmışlardır.
Ancak bu dönemde ortaya çıkan bazı gelişmeler, Rusya ve Batılı güçler
arasında yeni krizlerin yaşanmasına neden olmuştur. Çeçenistan krizi, Bosna
ve Kosova’ya yapılan müdahaleler, Avrupa Birliği’nin (AB) ve Kuzey
Atlantik Antlaşması Örgütü’nün (NATO) doğuya doğru genişlemeleri
ve Batılıların Rusya’nın ‘yakın çevre’sine göz dikmeleri bunların başta
gelenleridir. Dolayısıyla Soğuk Savaş koşullarında ‘ideolojik’ nedenlerle
izah edilen Moskova – Batı rekabeti, Sovyetler Birliği sonrasında değişik
olgular etrafında sürmüştür.
Fırat Karabayram, Rusya Federasyonu’nun Güney Kafkasya Politikası, Lalezar Kitapevi, Ankara, 2007,
s. 89.
6
Fırat Purtaş, Rusya Federasyonu Ekseninde Bağımsız Devletler Topluluğu, Platin Yayınları, Ankara,
2005, s. 42.
7
Nazim Cafersoy, “Rus Jeopolitik Düşüncesinde Misyon Arayışları”, Avrasya Dosyası, Jeopolitik Özel, C.
8, No: 4, 2002, s. 59-60.
8
41
Yukarıda ana hatlarıyla ortaya konan tablo Yeltsin yönetiminin
karşılaştığı temel açmazlardır. Halefi Vladimir Putin’e koltuğuyla beraber,
yukarıda belirtilen sorunları miras bırakan Yeltsin, henüz görev süresi
dolmadan, 2000 yılının başında istifa etmiştir. Putin ise geçiş döneminde
ortaya çıkan ekonomik, idari ve siyasi sorunların üstesinden gelmek ve dış
politikada karşılaşılan handikapları aşmak üzere yeni projeler geliştirmiştir.
Makalede ülkesini uluslararası sistemde yeniden saygın bir aktör haline
getirmeye çalışan Putin yönetiminin, Rus iç siyasal sistemine verdiği
çeki düzen ve Rus dış politikasına nasıl bir taze kan empoze ettiği analiz
edilmektedir.
2. Putin Yönetimi’nin Dış Politikasına İlişkin Kuramsal
Tartışmalar
Rusya’yı uluslararası arenada bölgesel süper güç ve enerji gücü haline
getirmeye çalışan Putin yönetimi, Rusya’nın ‘yakın çevre’, Balkanlar,
Uzak Doğu ve diğer bölgelere yönelik politikasını yeniden belirlemiştir.
Putin yönetimi Gorbaçov-Yeltsin döneminden farklı olarak Batıyla
ilişkileri ortaklık yerine pragmatizm ekseninde yürütmeye çalışmıştır. Yeni
Batıcılık, Aşırı Avrasyacılık ve Rus Milliyetçiliği gibi akımlardan farklı bir
çizgi takip eden Putin yönetiminin dış politikası için ılımlı veya pragmatist
Avrasyacılık, demokratik devletçilik (statizm) ve uzlaşmacı/uzlaştırıcı
jeopolitik akım gibi tanımlamalar yapılmıştır.9
Demokratik Devletçilik veya Pragmatist Avrasyacılık şeklinde yapılan
tanımlamalar, Putin yönetiminin dış politikada pragmatist bir çizgi takip
etmesi ve maceracı politikalara atılmamasına işaret etmektedir. Putin’in
dış politika yaklaşımı genel olarak; çıkara dayalı işbirliği ve medeni bir
rekabetin hakim olduğu çok kutuplu uluslararası sistemde Rusya’nın bir
kutup haline gelmesidir. Özellikle Putin iktidarının ilk yıllarında geçici de
olsa, Rusya’nın bir dünya gücü olmaktan çok bir Avrasya gücü olduğu imajı
verilmiştir.10 Bu dönemdeABD, uygulamakta olduğu ‘süper güç stratejisi’nin
gereği olarak jeopolitik açıdan Avrasya’ya hâkim olmak istemektedir.
Buna karşın Putin, beklenenin aksine Gorbaçov-Yeltsin yönetimlerince
uygulanan Rus dış politikasının Avrupa yönelimini sürdürmüş, AB ve hatta
Putin’in dış politikasında öne çıkan Avrasyacı ve jeopolitik unsurlar konusunda ayrıntılı bilgi için bkz:
Vügar İmanov, Avrasyacılık: Rusya’nın Kimlik Arayışı, Küre Yayınları, İstanbul, 2008, s. 275-288; Ömer
Göksel İşyar, Global ve Bölgesel Güvenlik Çıkarları Bağlamında Sovyet-Rus Dış Politikaları ve Dağlık
Karabağ Sorunu, Alfa Yayınları, İstanbul, 2004, s. 51-53; Cafersoy, “Rus Jeopolitik Düşüncesinde
Misyon Arayışları”, age, s. 94-99.
9
İşyar, age, s. 51-52.
10
42
ABD ile daha yakın ilişkiler kurmuş; Çin’le ilişkileri geliştirerek ‘Asya
kartı’nı aktif olarak kullanmıştır. Ayrıca artan petrol fiyatlarını da göz
önünde bulundurarak, enerjinin kontrolünün sağlanmasını dış politikasının
en önemli unsuru haline getirmiştir. Enerji politikaları dışında, silah ve
teknoloji ihracatını artırarak ekonomiyi geliştirmek, Rus şirketlerinin ve Rus
vatandaşlarının ülke dışındaki faaliyetlerini desteklemek gibi faaliyetler,11
Putin Yönetimi’nin pragmatist uygulamalarına örnek gösterilebilir. Nitekim
Putin uyguladığı dış politikanın temel felsefesini şu şekilde özetlemiştir:
“Bizim dış politikamızın bağımsızlığı kuşku doğurmamaktadır. Bu dış
politikanın temelini pragmatizm, ekonomik verimlilik ve ulusal meselelerin
önceliği oluşturmaktadır”.12
Diğer yandan Putin siyasal söyleminde, ‘güçlü devlet’, ‘vatanperverlik’
ve ‘toplumsal dayanışma’ gibi geleneksel Rus değerlerini referans alan
Avrasyacılık düşüncesinin temel görüşlerini, değişik tonlarda vurgulamıştır.
Hazırlattığı ulusal güvenlik belgelerinde ve yaptığı resmi açıklamalarda,
Rusya’nın bir Avrasya ülkesi olduğunun altı açıkça çizilmiştir. Özellikle
11 Eylül olayları sonrasında ABD ile kurduğu özel ilişkiler ile aşırı
Avrasyacılardan farkını ortaya koyan Putin, zamanla Batıcılık felsefesinden
de giderek uzaklaşmıştır. “Putin’in yaklaşımı; karşılıklı olarak hayati milli
menfaatlere saygı gösterilmesini, özellikle savunma, güvenlik ve ekonomi
alanlarında olmak üzere çeşitli siyasi faaliyetlerde karşılıklı menfaate
dayalı bir işbirliğini ve uluslararası sistem içinde medeni bir rekabeti
gerektirmektedir.”13
Putin’in yapmış olduğu açıklamalarda özgürlük, özel mülkiyet, pazar
ekonomisi, çok kutuplu dünya hedefi ve yakın çevre gibi unsurların öne
çıkması dış politika felsefesinin Avrasyacılık’ın farklı bir tonu olduğunu
göstermektedir. Putin henüz göreve gelmeden önce yayımladığı mesajında,
Prestroyka öncesinden başlayarak uygulanan ekonomik reformları sert bir
dille eleştirmiştir. Yeni yönetim özellikle başka ülkeleri taklit etmeden,
Rusya’ya özgü ekonomik kalkınma planı hazırlanmasını savunmuştur.
Bu anlayışa göre ülke ekonomik açıdan “ideolojik, ahlaki ve manevi
ölçüler” içinde gelişmeli idi. Putin’e göre Rusya özgürlük, özel mülkiyet
ve pazar ekonomisi prensiplerine dayanarak yapılanmalı ve bunun yanı
sıra geleneksel değerlerinin de bilincinde olmalı idi. Bunun için de,
11
Fatih Akgül, “Rusya’nın Putin Dönemi Avrasya Enerji Politikaları’nın Türkiye-Rusya İlişkilerine
Etkileri”, Güvenlik Stratejileri Dergisi, Yıl 3, S. 5, Haziran 2007, s. 133.
Purtaş, age, s. 179.
12
İşyar, age, s. 51-52.
13
43
gelişmenin merkezi ve düzenliliğin garantörü olan ‘güçlü devlet’ gereklidir.
Zira değişimi bu güçlü devlet sağlayacaktır.14 Putin ancak güçlü, etkin,
demokratik, yurttaşlarının haklarını, ekonomik özgürlüklerini savunabilen
ve onlara uygun yaşam koşulları sağlayabilen bir devletin dış meydan
okumalara karşılık verebileceğini vurgulamıştır. Böylece iç politikada
güçlü bir devlet hedeflenmiş, dış politika ise öncelikli olarak iç sorunların
çözümüne yönelik esaslar çerçevesinde yürütülmüştür. Nitekim bu ‘güçlü
devlet’in gerekliliği pragmatist nedenlerle izah edilmiştir. Putin yönetiminin
ilk dışişleri bakanı Igor Ivanov dış politikadaki hedeflerini şu şekilde
özetlemiştir: “güvenliğin ve sürdürülebilir kalkınma için uygun koşulların
sağlanması, nüfusun ve yaşam standartlarının yükseltilmesi, ülkesel birlik
ve bütünlüğün korunması, anayasal düzenin sağlanması, sivil toplumun
oluşturulması ve yurtdışındaki Rusların haklarının korunması.”15
Uzlaşmacı jeopolitik yaklaşım ise Batıcılık, Milliyetçilik ve
Avrasyacılık akımlarından oluşan ılımlı bir milliyetçiliktir. Bu model
ayrıca Rusya’nın tarihsel rolü ve mevcut durumu arasında makul bir denge
kurmayı amaçlamaktadır. Bu modelin yandaşları Rus dış politikasının
realizm ve pragmatizme dayanmasını ve ülkenin mevcut imkânlarının
küresel koşulları etkilemesi için etkin kullanımını savunmaktadırlar.
Temel hedefleri Rusya’yı ve onun uluslararası arenadaki konumunu
güçlendirerek ülkelerinin jeopolitik bağımsızlığını sağlamak olan bu
modelin yandaşları, ekonomik yaptırımlar ve Avrupa’ya entegrasyon
karşılığında taviz verilmesine karşı çıkmaktadırlar. Bu akımın önerileri şu
şekilde özetlenebilir:
• Rusya’nın eski Sovyet alanındaki lider pozisyonunun özellikle
ekonomik araçların kullanılarak güçlendirilmesi.
• Sovyetler Birliği’nden miras kalan jeopolitik kaynakların etkin bir
şekilde kullanılması: Bu ilke nükleer silahları caydırıcı unsur olarak elde
tutmayı, BM Güvenlik Konseyi üyeliğinin sağladığı veto hakkını ulusal
çıkarlar doğrultusunda kullanmayı, Rusya doğal kaynaklarının ihracat
ve transit geçişinden dış politikada yararlanmayı, Rus askeri üslerini
güçlendirmeyi ve eski müttefiklerle -Angola, Mısır, Suriye, Irak, Libya,
Küba- ilişkileri sürdürmeyi öngörmektedir.
Asem Nauşabayeva, “Yeltsin’den Sonra Putin’le Yeni Rusya”, Stratejik Analiz, C. 1, No: 1, Mayıs 2000,
s. 6.
14
Nazim Cafersoy, “Rusya’daki Jeopolitik Model Arayışlarında Putin Yönetimi”, Stratejik Analiz, C. 4, No:
37, Mayıs 2003, s. 65-66.
15
44
• Rusya’nın Batı dünyasıyla olan ilişkilerini farklı bir zeminde
sürdürmek: Böylece Rusya’nın Avrupa ile ilişkilerini geliştirmesi daha
makul gözükmekte ve Rusya için tek taraflı bağımlılığa neden olmayacak
bir ilişki benimsenmektedir. Avrupa ile ilişkilerin geliştirilmesi her fırsatta
teşvik edilirken ABD’nin küresel egemenlik çabaları eleştirilmekte ve
engellenmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Yine de bu olumsuzluğun ABD
ile çatışmaya dönüşmemesine özen gösterilmektedir.
• Rusya’nın Asya ile ilişkilerini Batı ile ilişkilerine paralel biçimde
geliştirerek denge kurması: Bu bağlamda, Çin, Hindistan, Türkiye ve
İran’la ilişkilerin geliştirilmesi öne çıkmaktadır. • Rusya’nın transit geçiş olanaklarının kullanılması: Bununla Avrupa
ve Asya Pasifik arasında bağlantı kurulması amaçlanırken, enerji koridoru
vasfının kazanılması ve Hazar petrollerinin Batı pazarlarına taşınmasına
da ev sahipliği yapılması planlanmaktadır.16
Putin yönetimi tarafından dış ve güvenlik politikalarına yönelik iki
önemli belge kabul edilmiştir: Ulusal Güvenlik Stratejisi (21 Nisan 2000)
ve Rusya Federasyonu Dış Politika Konsepti (28 Haziran 2000). Her
iki belgede de Avrasyacı motifler göze çarpmaktadır. Ulusal güvenlikle
ilgili belgede 1993 yılında ilan edilen Yakın Çevre Doktrini’nde belirtilen
Sovyet sonrası dönemde Moskova’nın hassas olduğu güvenlik sorunları
yeniden vurgulanmıştır. Özellikle yurt dışındaki Rus vatandaşlarının
hakları ve Rus dilinin kullanımının önemi belirtilmiştir. Doktrinde BDT
ülkeleri için “Rusya’nın geleneksel müttefikleri” değerlendirmesi yapılmış
ve bu ülkelerle olan ilişkilerin geliştirilmesinin önemi belirtilmiştir.17
Dış Politika Konsept’inde ise Soğuk Savaş sonrası uluslararası sistemde
ABD’nin öne çıkmasından, NATO’nun genişlemesinden ve yeni üyelerinin
topraklarına nükleer ve konvansiyonel silahların konuşlandırmasından ve
BM Güvenlik Konseyi’nin onayı olmadan gerçekleştirilen operasyonlardan
duyulan rahatsızlıklar özellikle vurgulanmıştır. Hatta BM’nin günümüz
koşullarına göre yeniden yapılandırılması önerilmiştir. Bütün bunlara ek
olarak Rusya’nın eski Sovyetler Birliği mekânında tekrar öne çıkması
öngörülmüştür. Sovyetler Birliği döneminde tesis edilen ilişkilerin
sürdürülmesinin önemi vurgulanmıştır.18 Her iki belgede de BDT ülkelerinin
Cafersoy, “Rus Jeopolitik Düşüncesinde Misyon Arayışları”, age, s. 97.
16
Osman Metin Öztürk, Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, ASAM Yayınları, Ankara, 2001, s. 27-28.
Doktrinin tam metni için bkz: Age, s. 57-86. 17
Age, s. 33-34.
18
45
Rusya için arz ettiği önemin altı çizilmiştir. Dış politika konseptinin IV.
Bölümünde (Bölgesel Öncelikler) BDT ülkelerine yer verilmiştir.19
3. Putin Yönetiminin İç Politikadaki Öncelikli Uygulamaları
İktidarının ilk yıllarında uygulamaya koyduğu politikalar göz
önüne alınırsa, Putin yönetiminin iki önemli konuda başarı sağladığı
ortaya çıkmaktadır. Putin, iç politikada Federasyonu dağılmaya kadar
götürebilecek merkezkaç kuvvetlerini bertaraf ederek, merkeziyetçi
devlet yapısını yeniden tesis etmeyi20 ve uluslararası politikada etkinliğini
kaybeden Rusya’yı XXI. yüz yıla başat güçlerden biri olarak sokmayı
başarmıştır.21 Şüphesiz ekonomi alanında kaydedilen başarı Rusya’nın dış
politikasına da yansımıştır.
Rusya’da iktidarın ‘dikey’ bir şekilde merkezileşmesini hedefleyen
Putin, öncelikle Rusya Parlamentosu’nun üst kanadı olan Federasyon
Konseyi’nin bölge valilerinden oluşması sistemine son vermiştir. Böylece
bölgelerin ülke politikasındaki etkisi azalmıştır. Bunun dışında Putin
parlamentodan geçirdiği kanunlarla bölge yöneticilerini kontrol etme
imkânına kavuşmuştur.22 Ayrıca doğrudan atamalarla yönetilen yedi
‘süper bölge’ oluşturulmuştur. 89 özerk cumhuriyet ve bölgenin yetkileri
sınırlandırılmış ve bu idari birimler ‘süper bölge’lere bağlanmıştır. Bunlara
ek olarak, yerel valiler ve yöneticilerin yetkilerinin önemli bir kısmı
merkeze devredilmiştir. Bu yöneticilerin, Federasyon Konseyi’ndeki
üyelikleri düşürülmüştür. Birçok cumhuriyet ve bölgenin başına, seçimle
ya da atamayla, merkeze bağlı asker kökenli politikacılar getirilmiştir.
Böylece özerk cumhuriyet ve bölgelerin üzerinde merkezin kontrolü
artmıştır.23
Diğer yandan bütün cumhuriyetlerden, anayasalarını, Rusya
Federasyonu Anayasası ile uyumlu hâle getirmeleri istenmiştir. Ayrıca
bütün federe cumhuriyetlerde Kiril alfabesinin kullanılacağına dair karar
Tam metin için bkz: “Rusya Federasyonu’nun Dış Politika Konsepti”, (ed.) Yılmaz Tezkan, Kadim
Komşumuz Yeni Rusya, Ülke Kitapları, 2001, s. 224-238.
19
Archie Brown, “Vladimir Putin ve Merkezi Devlet Gücünün Yeniden Tesisi”, (ed.) Yılmaz Tezkan, age,
s. 191-200.
20
Cem C. Oğuz, “Bir Anka Kuşunun Ayak Sesleri mi? V. Putin’in Bir Yıllık İcraatlarının Değerlendirmesi”,
Stratejik Analiz, C. 1, No: 10, Şubat 2001, s. 50.
21
Anar Somuncuoğlu, “Rusya Federasyonu’nda Merkez-Bölge İlişkilerinin Ekonomik Boyutu”, (ed.)
Yılmaz Tezkan, age, s. 34.
22
“Putin Döneminde Rusya: Realpolitik’in Dönüşü”, http://www.nartajans.net/nuke/modules.php?name=N
ews&file=article&sid=1888
23
46
alınmıştır. Böylece Latin alfabesine geçmek isteyen bazı cumhuriyetlerin
bu isteklerine engel olunmuştur. Bunların yanı sıra merkeziyetçi politika
çerçevesinde Rusya’da sivil toplum ve diğer kuruluşların faaliyetleri
devlet kontrolü altına alınmıştır. Bütün sivil toplum kuruluşları yaptıkları
işler ve harcamalar gibi konularda belirli sürelerle yönetime rapor vermek
zorundadırlar.24
Putin yönetiminin öncelikleri arasında yer alan bir başka konu ise geçiş
döneminde uygulanan ‘şok terapi’ programı sırasında ortaya çıkan ekonomik
sorunlardır. Ekonomik geri kalmışlık, özellikle Asya krizi sonrasında
yükselişe geçen enflasyon, Batılı ülke ve kurumlardan alınan borç yükü
ve hızlı bir şekilde uygulamaya konan özelleştirme sonucunda ortaya
çıkan oligarkların gücü, temel ekonomik sorunlar olarak ortaya çıkmıştır.
Ekonomik sorunların üstesinden gelmek için Putin yönetimi öncelikle,
askeri-sanayi kompleksini ve Rusya’daki enerji hammaddesi kaynaklarını
harekete geçirmiştir. Dünyanın enerji bölgelerinde yaşanan istikrarsızlıklar,
petrol ve doğal gaz fiyatlarının yükselmesi, Putin yönetiminin enerji
alanında mevcut pazarlara yapılan ihracatı artırması ve yeni pazarlar
bulması, Rusya’nın ekonomik kalkınmasının en önemli nedenleridir.25
Ekonomideki düzelme Putin’in iktidarının ilk yıllarından itibaren
halkın refah seviyesine yansımıştır. Öncelikle yüksek enflasyon durmuş,
ücretler ve rublenin satın alma gücü artmıştır. 2000 yılında 2 bin 270
dolar olan kişi başına milli gelir, 2002’de 9 bin 700 dolara, 2007 yılında
ise yaklaşık 13 bin dolara yükselmiştir. Putin yönetiminin sonu itibariyle
Rusya, her yıl ortalama yüzde 8 büyümüş, iç ve dış borçlarını ödemiş ve
döviz rezervlerini 280 milyar dolara, altın rezervlerini ise 400 tona kadar
çıkarmıştır. Böylece Uluslararası Para Fonu’na (IMF) bağımlılık son
bulmuş ve kişi başına düşen milli gelir yaklaşık altı kat artmıştır.26
Putin ayrıca oligarklar ve siyasal çevreler arasında oluşan zıtlaşmayı
İlyas Kamalov, “Putin’in Ardından Rusya”, Stratejik Analiz, C. 8, No: 96, Nisan 2008.
24
Rusya petrol ve doğalgaz üretimi bakımından dünyada sırayla ikinci ve birinci konumundadır. Rusya’nın
doğalgaz rezervi dünyanın % 25-28’ini oluşturmaktadır. Rusya 2003’te dünya genelindeki enerji
üretiminin % 15’ini gerçekleştirmekteyken, 2005 yılında bu rakam % 35’e yükselmiştir. Avrupalıları
enerji alanında kendisine bağımlı hale getiren Putin yönetimi, Asya’da Çin, Hindistan ve Japonya ile
de aynı alanda anlaşmalar imzalamıştır. Putin yönetimi ayrıca, dünyanın diğer enerji bölgeleri olan
Ortadoğu, Hazar Denizi ve Orta Asya’da etkinliğini artırmaya çalışmıştır. (Erkin Ekrem, “RusyaUkrayna Doğalgaz Krizi ve Çin”, 12.01.2006 http://www.turksam.org/tr/a723.html Erişim: 1.12.2008).
25
Hakan Güneş, “Yükselen Rus Kapitalizminin Yeni Çarı”, http://siyasigazete.net/sayi_12/index.
php?SayfaX=20 Aralık-Ocak 2005 Erişim: 20.04.2009, Kamalov, “Putin’in Ardından Rusya”, age, s.
71-72.
26
47
sona erdirmeye çalışmıştır.27 Öncelikle en önemli oligarklardan B.
Berezovski ve V. Gusinski’nin mal varlıklarına el konulmuş ve bu kişiler
yurt dışına kaçmışlardır.28 Bunların dışında bir kısım oligarklar gözaltına
alınarak, haklarında yolsuzluk soruşturmaları açılmış ve bu yolla etkisiz
hale getirilmişlerdir. Bu dönemde ayrıca Lukoil, Norilsk Nikel ve Avtovaz
gibi önde gelen şirketlere şok baskınlar düzenlenmiştir. Böylece oligarkların
en önemlileri kontrol altına alınmıştır.29 İç politikadaki bu uygulamalar
sayesinde devlet kurumları arasındaki çatışma ortadan kaldırılmış ve
merkez-çevre ilişkileri yeniden düzenlenmiştir. Böylece Rus ekonomisinde
devlet kontrolü sağlanmış ve oligarkların Rus siyasetindeki etkisi asgari
seviye indirilmiştir.30
4. Batılı Ülkelerle İlişkiler
Putin’in işbaşına gelmesiyle beraber, Yeltsin döneminin ilk yıllarına
damgasını vuran Batıcıların yönetimdeki etkisi iyice zayıflamıştır. Ancak
bu durum Moskova’nın Batıyla ilişkileri askıya aldığı veya tamamen Batı
karşıtı bir dış politika izlediği anlamına gelmemektedir. Zira Putin her ne
kadar Avrasyacılar ile dirsek temasında olmuşsa da, 2004 yılında Dışişleri
Bakanlığına Batıcılara yakın bir kişi olan Sergei Lavrov’u getirmiştir.
Putin yönetimi 11 Eylül olaylarına kadar kıta Avrupa’sı ağırlıklı bir Batı
politikası izlemiştir. Ancak 11 Eylül sonrasında belirli bir süre Washington
– Moskova ilişkilerinde yakılaşma görülmüştür. 11 Eylül saldırılarından
hemen sonra ABD Başkanı Bush’u arayan Putin, Washington yönetimine
her türlü desteği sağlamaya hazır olduklarını ifade etmiştir. Nitekim radikal
Avrasyacıların tüm tepkilerine rağmen Moskova, Washington’un terör
karşıtı kampanyasının aktif bir ortağı olmuştur. Hatta bu çerçevede Rusya,
Soğuk Savaş yıllarından kalan iki askeri tesisini (Küba’daki Lourdes ile
Vietnam’daki Cam Ranh Bay) sembolik olarak kapatmıştır. Ayrıca Orta
Asya’daki Rus etkisinin bir şekilde devam ettirilebilmesi amacıyla Putin
Afganistan’a düzenlenen operasyona aktif katılım kararı almıştır.31 Bu
doğrultuda Putin yönetimi ABD’ye uluslararası terörle mücadelede destek
için bir plan sunmuştur. Buna göre:
Elnur Soltan, “Rus Dış Politikasının Siyasi İktisadı”, Stratejik Analiz, C. 3, No: 29, Ekim 2002, s. 5759.
27
Sapmaz, age, s. 123. 28
“Putin Döneminde Rusya: Reelpolitik’in Dönüşü”, http://www.nartajans.net/nuke/modules.php?name=N
29
Oğuz, “Bir Anka Kuşunun Ayak Sesleri mi? …”, age, s. 51.
30
İşyar, age, s. 53.
31
48
• Rusya ve ABD istihbarat birimleri arasında sıkı temas kurulacak,
• Afganistan operasyonu sırasında insani yardım taşıyan uçaklara
hava operasyonunun gidişine göre bu konuda ek kararlar alınabilecek,
• Rusya İlgili bölgelerde gerçekleştirilecek arama ve kurtarma
operasyonlarına katılmaya hazır olacak,
• Rusya tarafından Afganistan’da resmi iktidar kabul edilen Rabbani
iktidarına, Putin yönetimi askeri ve siyasi desteğini sürdürecektir.
Putin yönetimi bu doğrultuda bölge ile ilgili önemli istihbarat bilgilerini
ABD’ye aktarmış, bir dağ tümenini Tacikistan’a yollamış ve Özbekistan
ile Kırgızistan’daki üslerini ABD’nin kullanımına vermiştir.32 Rus dış
politikasında meydana gelen değişimin nedenleri şunlardır: ABD ile ters
düşmeme, Kuzey İttifakı ile yakınlaşma, Orta Asya ülkeleri üzerinde askeri
alanda söz sahibi olma, BDT sınırlarını daha iyi kontrol etme, Çeçenistan
sorunu dolayısıyla maruz kaldığı iç ve dış baskıyı azaltma ve NATO ile
yeni perspektif oluşturma.33
Putin yönetimi ayrıca, ABD’ye verdiği destek karşılığında Amerikan
şirketlerinin özellikle enerji alanında Rusya’ya yaptığı yatırımları
artırmasını talep etmiştir. Bunların yanı sıra, NATO’nun genişlemesi
ve İttifak’ın operasyonları gibi konularda daha fazla söz sahibi olmak
istemiştir. Putin yönetimi son olarak, Orta Asya’da etkili olmaya çalışan
Çin’in faaliyetlerinin ABD’nin bölgeye girmesiyle dengeleneceğini
düşünmüştür.34 Moskova-Washington yakınlaşması Bush ve Putin’in 13-15
Kasım 2002 tarihinde düzenledikleri zirve ve bu zirvede alınan kararlarla
somutlaşmıştır.35
11 Eylül sonrasında Bush yönetiminin terörizme karşı ilan ettiği sonsuz
savaş ve yukarıda bahsedilen yakınlaşma sonucunda, Putin yönetimi bazı
kazanımlar elde etmiştir. Öncelikle Rusya, Batı toplumuna biraz daha
yaklaşarak Batı camiası içinde belli bir prestije sahip olmuştur. Çeçenler
Nazlı Maç, İki Kutuplu Sistem Sonrası ABD-Rusya Federasyonu İlişkileri Bağlamında Uluslararası
Sistem Analizi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2004, s. 156.
32
Fatma Taşdemir, “Taliban Bağlamında Bölgesel ve Küresel Güvenlik Sorunları Üzerine Değerlendirme”,
(ed.) Rafet Yinanç, Hakan Taşdemir, Uluslararası Güvenlik Sorunları ve Türkiye, Seçkin Yayıncılık,
Ankara, 2002, s. 294.
33
Maç, age, s. 157.
34
Elnur Soltan, “Bush-Putin Zirvesi: Soğuk Savaşın İkinci Bitişi”, Stratejik Analiz, C. 2, No: 20, Aralık
2001, s. 5-27.
35
49
ve Kuzey Kafkasya’daki diğer ayrılıkçı hareketlerle mücadele konusunda
daha serbest hareket etmiştir. AGİT İstanbul Zirvesinde (1999) Clinton ve
Yeltsin arasında tartışma konusu olan Çeçenistan’daki insan hakları ihlalleri,
11 Eylül sonrasında Washington’un literatüründen çıkarılmıştır. MoskovaWashington yakınlaşması Rusya- NATO ilişkilerine de yansımıştır. 29
Mayıs 2002’de Roma Zirvesi’nde NATO-Rusya Konseyi kurulmuştur.
1997’de kurulan Rusya-NATO Daimi Ortaklık Konseyi’nin yerini alan
Konsey’de Rusya’ya daha geniş yetkiler verilmiştir. Roma Zirvesi’nde
Putin yönetimi ayrıca, ABD ve NATO ile BDT coğrafyasının güvenliği
konusunda işbirliği için anlaşmıştır.36 Bunlara ek olarak bu dönemde,
Batılılar Rus ekonomisine pazar ekonomisi statüsü tanımışlar ve Rusya’ya
Dünya Ticaret Örgütüne üyelik için destek sözü vermişlerdir.37
Aslında Rusya ve Batı dünyası arasında uzun vadeli bir ittifakı
gerektirecek ortak menfaatlerden söz etmek oldukça güçtür. Tarihsel,
kültürel ve jeopolitik açıdan Rusya ve Batı dünyası arasında derin fay
hatları mevcuttur. Tarafların ortak tehdit algılamaları için de, benzeri bir
durum söz konusudur. Birisi için hayati öneme haiz bir güvenlik sorunu,
diğeri için fırsat olabilmektedir. 11 Eylül sonrası dönemde Rusya’nın Batı
dünyası ile ilişkilerinde ortaya çıkan manzara ise yalnızca konjonktürel
bir yakınlaşmadır. Kısa vadeli menfaatler ekseninde şekillenen bu
yakınlaşma, sağlam temeller üzerine oturmamıştır. Nitekim 2003 yılından
itibaren Moskova – Washington ilişkileri rekabeti esas alan sıfır toplamlı
oyuna dönüşmüştür. Aleksei Pushkov, Rusya ve Batılı ülkeler arasında
sağlıklı ilişkiler kurulamamasının nedenlerini şu şekilde izah etmektedir:
“…(Sebep)Batı’nın Rusya’ya düşman oluşu ve Rusya’nın kendini tecrit
etme arzusu değildir. Sebep, Batı İttifakı ile Rusya’nın stratejik bir ittifaka
varacak kadar uzak vadeli müşterek stratejik menfaatlerinin olmayışıdır.
Hem Batı İttifakı’na ve hem de Rusya’ya yönelik ortak bir tehdit olmadığı
sürece böyle bir ittifak mümkün olamaz.”38
Lee Peterson ise Putin iktidarının ilk yıllarındaki politikalarını
değerlendirdiği çalışmasında; Putin’in icraatlarında her ne kadar Batı’ya
yöneliş sürse de, devam etmekte olan geçiş sürecinde tersinin yaşanma
ihtimalinin yüksek olduğunu belirtmiştir. Peterson konuyla ilgili şu
36
Hasan Koni ve Sinan Oğan, “11 Eylül’ün Yıldönümünde Rusya: ABD ile Balayında ‘Şer Ekseni’ ile
Flörte”, Stratejik Analiz, C. 3, No: 30, Ekim 2002, s. 9; Maç, age, s. 157.
37
Aleksei Pushkov, “Rusya ve Yeni Dünya Düzeni”, (ed.)Yılmaz Tezkan, Kadim Komşumuz Yeni Rusya,
Ülke Kitapları, 2001, s. 41.
38
50
noktaya dikkat çekmektedir: “Tarih boyunca Rusya ne zaman bir kimlik
kriziyle karşılaşırsa sırtını Batı’ya dönmekte ve alternatif bir gelişme
yolu aramaktadır. Bu davranışının en yeni örneği Rusya’nın Sanayi
Devrimi’ne uyum sağlamaya çalışırken komünizmi seçmesidir. Bugün,
Rusya Bilgi Devrimi’nin üstesinden gelmeye çalışırken komünizme geri
dönmeyecektir. Fakat geçmişteki eski otoriter rejimin aynı süslerinin
çoğunu barındırabilecek yeni sistem kabul edebilir.”39
Nitekim 11 Eylül sonrası dönemde Rusya bazı konularda Batı’dan
umduğu desteği bulamamış, bu durum Moskova’nın genelde Batı, özelde
ABD ile ilişkilerini etkilemiştir. Rusya’nın dış borçlarının silinmemesi, bu
ülkeye beklenen yeni kredilerin verilmemiş olması, batılı yatırımcıların bu
ülkeye yeterince yatırım yapmaması, enerji alanında Moskova’nın beklediği
işbirliğinin sağlanamaması ve Rusya’nın DTÖ üyeliğine kabul edilmemesi
bunların başta gelenleridir.40 Ayrıca Avrupa Birliği’nin üye sayısı 27’yi
bulurken, NATO’nun ve ABD’nin NATO çerçevesindeki üslerinin de
Romanya ve Bulgaristan üzerinden Rusya’ya yaklaşması Rusya’yı tedirgin
etmektedir. Tüm bu rahatsızlıklara ek olarak üç Güney Kafkasya ülkesi,
Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’ın NATO’ya üyeliği arzulamaları
ve gerekli yükümlülükleri yerine getirmeleri durumunda üyeliklerinin
mümkün olduğunu bilmek Rusya’yı kaygılandırmaya yetmektedir.41
Putin yönetimi başkanlığının ikinci döneminden itibaren Batılılarla
karşı oldukça sert açıklamalar yapmıştır. Münih Konferansı’nda ABD’nin
tek taraflılığını açıkça ve oldukça sert bir dille eleştirmiştir. Putin’in ifadesi
ile ABD her açıdan ulusal sınırlarını aşmıştır ve bu ABD’nin başka uluslara
zorla kabul ettirdiği ekonomik, siyasi, kültürel ve eğitim politikalarında
da görülmektedir. Rusya’nın tek taraflılığına itiraz ettiği tek ülke ABD
değildir. Rusya, AB’yi de uyarmakta ve kuvvet kullanımı kararının ancak
BM tarafından onaylandığı takdirde meşru olacağını hatırlatmaktadır.
AB’nin ve NATO’nun BM’in yerini alamayacağı belirtilmiştir.42 2006
yılından itibaren ise açıkça Batılılarla karşı karşıya gelinebilecek
politikalar izlemeye başlamıştır. İran’ın nükleer silahlanma programına
destek vermeye devam eden Putin yönetimi 2006 yılında bu ülkeye uçak
savar füze satma kararı almıştır. Batılıların tanımadıkları Filistin’deki
Lee Peterson, “Başkan Putin ve İcraatları Rusya’da Eskiye Dönüş’ Olarak Kabul Edilebilir mi?”, Avrasya
Dosyası, Rusya Özel, Kış 2001, C. 6, No: 4, s. 16-17.
39
Köni ve Oğan, agm, s. 9.
40
Sanem Özer, “Avrupa Birliği Rusya ve ABD’nin Avrupa Güvenliğine Farklı Yaklaşımlarının Transatlantik
İttifakına Etkileri,” Akdeniz, İİBF dergisi, S. 15, 2008, s.175.
41
Özer, age, s. 176.
42
51
Hamas hükümetinin bakanlarını 2006 yılında Moskova’ya davet etmiştir.
Turuncu Devrim sonrasında ABD, AB ve NATO ile ilişkilerini geliştiren
Ukrayna’nın doğalgazı 2006 yılında kesilmiştir.43
Diğer yandan ABD ve Rusya’nın başta Hazar Havzası olmak üzere
BDT coğrafyası, Balkanlar, Ortadoğu ve Uzakdoğu gibi bölgelerde
birbirlerinin politikalarından rahatsız olmaları, Moskova-Washington
yakınlaşmasının önündeki diğer engellerdir. Ayrıca ABD’nin 1972
tarihli Füze Savar Füze Antlaşmasından (ABM) çekilmesi, Orta Asya ve
Afganistan’da kalıcı hale gelmesi, BDT coğrafyasında çıkardığı renkli
devrimler ve Doğu Avrupa’ya yerleştirmeyi planladığı füze kalkanı projesi
gibi 11 Eylül sonrası dönemde ABD’nin giriştiği bazı eylemler, MoskovaWashington ilişkilerinin tamamen bozulmasına neden olmuştur.44 ABD’nin
bu eylemlerine karşılık Putin yönetimi İran’ın nükleer çalışmalarına
verdiği desteği artırmış ve Washington’un “Haydut Devletler” listesinde
yer alan ülkelerle ilişkilerini geliştirmeye çalışmıştır. Putin yönetimi
ayrıca ABD’nin ABM antlaşmasından ayrılmasına tepki olarak, 12 Aralık
2007 itibarıyla Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaşması’nı (AKKA)
askıya almıştır.45 İkili ilişkilerdeki bozulma 2003 yılındaki ABD’nin Irak’ı
işgali sırasında su yüzüne çıkmıştır. Ayrıca bu tarihten itibaren her iki ülke
devlet başkanı birbirini sert ifadelerle eleştirmiştir. Bush, Putin yönetimini
demokrasi yolundan geri dönmek, insan haklarını ihlal etmek ve enerji
kaynakları konusunda şantaj yapmakla suçlamıştır. Putin ise ABD’yi
emperyal politikalarından dolayı aç kurda benzetmiş ve ülkesindeki insan
hakları sicilini eleştiren Bush yönetimini iki yüzlülükle suçlamış ve “insan
haklarıyla demokrasinin korunmasına ilişkin bu ilgi, kendi çıkarları
gündeme geldiğinde nerede?” sorusunu sormuştur.46
Putin’in AB politikası; bu güç ile ekonomik ve ticari ilişkileri
geliştirmek, özellikle enerji alanında Avrupalıları Rusya’ya bağımlı hale
getirmek ve ABD’nin tek taraflı eylemlerini sınırlandırmak için gerekli
hallerde AB ile işbirliğine gitmek gibi stratejilerden oluşmaktadır. Putin
döneminde AB Rusya ilişkileri yeni bir zeminde şekillenmeye başlamıştır.
Yeltsin döneminden farklı olarak Rusya’ya tek taraflı bir şekilde bağımlı bir
Jeffrey Mankoff, “Vladimir Putin and the Re-Emergence of Russian Foreign Policy”, International
Security Studies, Certificate Paper Series Number 06-02, http://www.yale.edu/macmillan/iac/security_
papers/mankoff.pdf, Erişim: 12.12.2009, s.1
43
Pushkov, agm, s. 42.
44
Mitat Çelikpala, “Rus Enerji Stratejisi”, Stratejik Analiz, C. 8, No: 94, Şubat 2008, s. 56.
45
Sapmaz, age, s. 127.
46
52
AB yoktur. Tersine AB’yi enerji alanında kendisine bağımlı hale getirmiş bir
Rusya söz konusudur.47 İkili ilişkilerde meydana gelen yapısal değişiklik,
2000 ve 2008 yıllarında hazırlanan Rusya’nın dış politika konseptlerinde
AB ile ilgili kullanılan kavramlarda da görülmektedir. Birincisinde AB için
“hayati öneme haiz” (key imporance) ifadesi kullanılmışken, ikincisinde
“önde gelen ekonomik, ticari ve dış politika ortaklarından biri” tanımlaması
yapılmıştır.48
Putin döneminde AB ile Rusya’nın ticari ilişkilerinde sürekli bir artış
göze çarpmaktadır. 2003 yılında 85 milyar Euro olan ticaret hacmi, 2006
yılında 200 milyar Euro’ya yükselmiştir. 2007 yılı itibariyle Rusya’nın dış
ticaretinin % 54’ü AB ile yapılmıştır. AB’nin ithalatının % 14’ü, ihracatının
ise % 6,2’si Rusya ile yapılmaktadır. Rusya’nın en önemli dış ticaret ortağı
AB’dir. Rusya ise ABD ve Çin’den sonra AB’nin en önemli dış ticaret
ortağı olmuştur. Rusya’nın gaz ihracatının % 84’ü Avrupa ülkelerine
yapılmaktadır. 2000’li yıllardan itibaren enerji fiyatlarının artmasına
paralel olarak, Rusya ile ticari ilişkilerde AB açık vermeye başlamıştır.
2000 yılında 41 milyar Euro olan bu rakam, 2006 yılında 69 milyar Euro’ya
çıkmıştır.49 Bu dönemde ayrıca AB’yi enerji bağlamında Rusya’ya daha da
bağımlı hale getirecek yeni boru hattı projeleri geliştirilmiştir.50
Putin yönetimi ayrıca ABD ve Çin’in taraf olmadıkları Kyoto
Protokolünü imzalamıştır. Bu dönemde Moskova, AB’nin 1999 yılından
itibaren oluşturduğu Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası’na (AGSP)
yönelik her hangi bir muhalefette bulunmamıştır. Aslında AB’nin ABD
ve NATO’dan özerk bir güvenlik politikası oluşturma çabasında olması,
Rusya’nın tercihi idi. Soğuk Savaş sonrası süreçte AB ve Rusya’nın resmi
güvenlik belgelerinde bir birini tehdit unsuru olarak gösteren ifadelere yer
verilmemiştir.51
3 Ekim 2001’de AB ve Rusya güvenlik ve savunma alanında işbirliği
için yeni adımlar atmayı kararlaştırmışlardır. Başta uluslararası terörizmle
Mark Leonard, Nicu Popescu, “A Power Audit of EU-Russia Relations”, http://ecfr.3cdn.net/1ef82b3f01
1e075853_0fm6bphgw.pdf, Erişim 20.10. 2009. s. 7.
47
Arkady Moshes, “EU-Russia Relations: Unfortunate Continuity”, http://www.robert-schuman.org/doc/
questions_europe/qe-129-en.pdf, Erişim : 12.12.2009, s. 2.
48
Thomas Gomart, “EU-Russia Relations: Towards a Way of Depression”, Center For Strategic and
International Studies, Washington DC, 2008, http://www.gees.org/documentos/Documen-03044.pdf
Erişim: 12.12.2009, s. 4.
49
Bkz. İlyas Kamalov, “Rusya’nın Yeni Enerji Politikaları”, Stratejik Analiz, C. 9, No: 100, Ağustos 2008,
s. 40.
50
Haşim Türker, Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2007, s. 164.
51
53
mücadele olmak üzere yeni tehditlere karşı diyalogun gelişimini sağlamak
için taraflar, Rusya’nın AB Siyaset ve Güvenlik Komitesi ile aylık danışma
toplantılarında bir araya gelmesini kabul etmişlerdir. Ancak her iki tarafın
farklı beklentileri bu alanda işbirliğini engellemiştir.52 AB ve Rusya, Mayıs
2003’te dış güvenliğin de dahil olduğu dört başlıkta “ortak sahaların”
oluşturulmasına karar vermiştir. Komisyonun 2004’te kabul ettiği
bildirgeye göre “ortak sahalar” Enerji Diyalogu’nu, çevresel işbirliğini,
siyasi ve güvenlik işbirliği alanlarını kapsamakla birlikte uygulamada
yeterli ilerleme sağlanamamıştır. Yukarıda belirtilen gelişmeler dışında AB-Rusya ilişkilerini olumsuz
etkileyen faktörlerden söz etmek mümkündür. Rusya, AB’nin “Genişleyen
Avrupa-Yeni Komşuluk Politikası” kapsamında bütünleşmeyi Rusya’ya
kadar yayma ve Rusya’yı Avrupa’ya yakınlaştırma politikasına karşı
çıkmaktadır. Rusya bunun yerine her iki tarafın da en temel çıkarlarından
hareketle karşılıklı yakınlaşma esaslı bir ortaklığı savunmaktadır.
Dolayısıyla Rusya, AB’nin sınırlarının etrafında çepeçevre dost ülkelerden
oluşan bir kuşak görmek istemesini anlayışla karşılamakla birlikte, AB’nin
çevresini çoğunlukla AB standartları ile uyumlu bir “yakın çevre”ye
dönüştürmesine sıcak bakmamaktadır.53
NATO’nun ABD önderliğinde sürdürdüğü genişleme politikası ise
Rusya ve Batı arasındaki bağları ve güven ortamını zayıflatmakta ve
AB’nin Rusya ile ilişkilerinde adım adım kat ettiği gelişmelere zarar
vermektedir.54 AB’nin 2004 ve 2007 genişlemeleri ile eski Varşova Paktı
üyesi ülkeleri üyeliğe kabul etmesi, Rusya’nın Orta ve Doğu Avrupa’daki
ekonomik çıkarlarına zarar vermiştir.55 Ayrıca 2004 genişlemesi ile beraber
AB sınırları içerisinde kalan Klaningrad Bölgesi bazı güvenlik endişelerine
neden olmuştur.56 Bunlara ek olarak insan hakları ihlalleri ve Çeçenistan
“Rusya güvenlik alanında işbirliği aracılığıyla ortak bir karar alma mekanizması ve ortak barışı koruma
ve insani müdahale ilkeleri oluşturmaya, güç kullanımına ilişkin kural ve sınırlandırmaları belirlemeye
ve uluslararası örgütlerin rolünü tartışma ortamı hazırlamaya çalışmıştır. AB ise, Rusya’nın Amerika ile
sürdürdüğü ilişkilerin gerisinde kalmamaya çalışmıştır. Ancak, Rusya ve AB güvenlik alanında somut
bir işbirliği sergileyememiş, stratejik ortaklığa yönelik gözle görülür ve devamlılığı olan bir eylem
ortaya koyamamıştır. Rusya ve AB işbirliğine verilebilecek tek somut örnek Rus askeri görevlilerin
Bosna-Hersek’teki AB Polis Misyonu’na katılımlarıdır.” (Özer, agm, s. 177.)
52
Agm, s. 177.
53
Agm, s. 178.
54
Hasan Kanbolat ve İlyas Kamalov, “NATO ve AB’nin Genişlemesi Çemberinde Rusya Federasyonu:
Soğuk Savaş Devam mı Ediyor?”, Stratejik Analiz, C. 4, No: 39, Temmuz 2004, s. 54.
55
Klaningrad ve AB’nin genişlemesinden kaynaklanan diğer sorunlar için bkz: Erhan Büyükakıncı,
“Avrupa Birliği-Rusya Federasyonu İlişkilerinde Güvenlik Sorunları”, (ed.) Beril Dedeoğlu, Dünden
56
54
gibi siyasi konular AB–Rusya ilişkilerinde pürüz oluşmuştur. Diğer yandan
2004 ve 2005 yıllarında Ukrayna’da yaşanan seçim krizinde Moskova
ve Brüksel farklı adayları desteklemişlerdir. Turuncu devrim sayesinde
işbaşına gelen Ukrayna Cumhurbaşkanı V. Yuşçenko’yu cezalandırmak
isteyen Putin yönetimi, 2006 yılının başında Ukrayna’ya (dolayısıyla
Avrupa’ya) giden doğalgaz hattını kapatmıştır. Bahsedilen gelişmeler
üzerine Avrupalı yetkililer enerji alanında tek taraflı bağımlı olmanın olası
sonuçlarını sorgulamaya başlamışlardır.57
Putin yönetimi Transatlantik ittifakta oluşan ihtilaflardan yararlanma
adına 11 Eylül sonrası dönemde ABD’nin giriştiği tek taraflı eylemlere
karşılık, Fransa ve Almanya gibi AB içerisinde ABD hegemonyasına
karşı çıkan ülkelerle yakınlaşmaya çalışmıştır. Ancak Rusya-AlmanyaFransa üçgeninde gelişen ilişkiler, mevcut konjonktürden kaynaklanan bir
işbirliğinden ibarettir. Ayrıca 2003 yılında Irak’ın işgaliyle başlayan süreçte
yaşanan gelişmeler Transatlantik İttifakta kalıcı bir hasar oluşturmamıştır.
Diğer yandan AB’nin Doğu Bloğu’ndan ayrılan yeni üyelerinin ve ABD ile
birçok konuda birlikte davranan İngiltere, İspanya ve İtalya’nın ABD’ye
rağmen bir AB - Rusya ilişkilerinin stratejik derinliğinin artmasına olumlu
bakmaları zor görünmektedir.58 Zaten sayıları 27’ye ulaşmış AB üyelerinin
her birinin Rusya ile birbirinden tamamen farklı ikili ilişkileri vardır.59
5. Asya Ülkeleriyle İlişkiler
Putin Yönetimi, Rus dış politikasının Asya boyutunda kayda değer
açılımlar yapmıştır. Kuril Adaları ve Tokyo-Washington ilişkilerinin ‘özel’
niteliği dolayısıyla Moskova-Tokyo ilişkilerinde kapsamlı bir ilerleme
sağlanamamıştır. Ancak benzer durum Moskova-Pekin ve Moskova-Yeni
Delhi ilişkileri için söylenemez. ABD’nin bölgedeki etkisini kırarak, çokkutuplu dünya düzeni oluşturmayı hedefleyen Putin yönetiminin Asya
politikası şu stratejilerden oluşmaktadır: Çin ve Hindistan ile stratejik
işbirliğini geliştirmek, Japonya ile siyasi ve ekonomik ilişkileri artırmak,
Rusya-Çin-Hindistan üçgeni çerçevesinde Asya’da yeni bir denge
Bugüne Avrupa Birliği, Boyut Yayıncılık, İstanbul, 2003, s.348-355.
Andrew Monaghan, “Russia-EU Relations: An Emerging Energy Security Dilemma”, http://www.
carnegie.ru/en/pubs/media/9947Monaghan0421_%D0%BD%D0%B0%20%D0%BF%D0%B5%D1%8
0%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4.doc Erişim 12.12.2009. s. 1-2.
57
Maç, age, s. 207-209.
58
AB ülkeleri Rusya ile kurdukları ikili ilişkilere göre sınıflandırılmaktadır. Örneğin Fransa ve Almanya
stratejik ortaklar, Güney Kıbrıs ve Yunanistan Rusya’nın Truva atları, Avusturya ve Belçika gibi ülkeler
dost pragmatistler, İngiltere ve Danimarka gibi ülkeler soğuk pragmatistler, Litvanya ve Polonya ise yeni
Soğuk Savaşçılar olarak adlandırılmaktadır. (Leonard ve Popescu, agm, s. 2)
59
55
kurmak.60 Ayrıca İslam Dünyası, Güney Doğu Asya Ülkeleri ve Yeltsin
döneminde ihmal edilen Kuzey Kore ve Vietnam gibi eski müttefiklerle
ilişkileri geliştirmek hedeflenmiştir.
Putin yönetiminin Asya açılımının en önemli boyutunu Çin’le kurulan
stratejik ittifak oluşturmaktadır. Soğuk Savaş döneminde gerilimli olan
Rus-Çin ilişkileri Gorbaçov döneminde normalleşmiş, Yeltsin döneminde
gelişmeye başlamıştır. Putin yönetiminin bu ülkeyle kurduğu stratejik ittifak
Rus dış politikası için Asya ayağında gerçekleştirilen önemli bir kazanımdır.
Moskova ve Pekin yönetimleri tek kutuplu sistemde ABD’nin kazandığı
hareket serbestîsine bir tepki olarak yakınlaşmaktadırlar. NATO’nun
genişleyerek küresel bir örgüt haline dönüşmesi, ABD’nin Asya’daki
askeri varlığı ve ABD-Japonya güvenlik ittifakı her iki ülke tarafından
ortak güvenlik sorunları olarak görülmektedir. Ayrıca her iki ülke; Tayvan,
Tibet ve Çeçenistan gibi konularda da, Batı’nın baskısından rahatsızlık
duymaktadırlar.61 Özellikle 11 Eylül sonrasında ABD’nin giriştiği tek taraflı
eylemler sonucunda Orta Asya’da kalıcı hale gelmesi, 2003 Irak’ı işgali ve
2005 yılında Renkli Devrimlerle Avrasya’da etkisini daha fazla hissettirmesi
Moskova-Pekin ilişkilerinin daha da derinleşmesine neden olmuştur. Putin
yönetimi Çin ile öncelikle ekonomik ilişkileri geliştirerek Çin pazarına Rus
sanayi mallarını sokmaya, bu şekilde bu ülkeye karşı verdiği ticari açığı
dengelemeye ve enerji pazarını çeşitlendirmeye çalışmaktadır. Ekonomik
alanda sağlanan ilerleme sayesinde savunma ve enerji alanlarında Çin’in
Rusya’ya bağımlı hale gelmesi ve Pekin yönetiminin bölgedeki etkinliğinin
kontrol edilmesi hedeflenmiştir. Bunlara ek olarak ABD ve Hindistan
arasında imzalanan nükleer enerji antlaşmasına tepki olarak, ilgili alanda
Çin ile ilişkileri geliştirmek stratejik hedeflerdendir.62
Yukarıda belirtilen hedefleri gerçekleştirmek isteyen Putin, 20002006 yılları arasında Pekin’e altı defa resmi ziyaret düzenlemiştir.
Pekin yönetimi tarafından da karşılık verilen ziyaretlerde, ilgili
hedeflere yönelik anlaşmalar imzalanmıştır.63 Putin döneminde RusMaç, age, s. 202.
60
“Putin Döneminde Rusya: Reelpolitik’in Dönüşü”, http://www.nartajans.net/nuke/modules.php?name=N
ews&file=article&sid=1888 61
Ragıp Kutay Karaca, Güç Olma Stratejisi: Çin (Soğuk Savaş Sonrası Türkiye-Çin İlişkileri), IQ Kültür
Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2008, s. 161-163.
62
Burcu Değirmen, “Çin-Rus Ekseni ABD’ye Meydan Okuyor”, Stratejik Analiz, C. 6, No: 64, Ağustos 2005,
s. 14. 2003 yılında düzenlenen zirvede Batı Sibirya’dan Çin’e petrol sevkiyatı konusu görüşülmüştür.
2004 yılındaki zirvede ise Khabarost ve Vladivostok’taki sınır sorunları çözülmüştür. (Peter Ferdinand,
“Sunset, Sunrise: Chinia and Russia Construct a New Relationship”, International Affairs, C. 83, No: 5,
63
56
Çin ilişkilerinde yaşanan en önemli gelişme Şanghay Beşlisinin,
Şanghay İşbirliği Örgütüne (ŞİÖ) dönüştürülmesidir. ŞİÖ üyeleri nihai
hedeflerinin Orta Asya’da AB’ye benzer bir ekonomik ve güvenlik
bloğu oluşturmak olduğunu belirtmişlerdir. Kuruluş töreninde çok
taraflı antlaşmalarla örgütün işlevselliğinin arttırılacağı belirtilmiştir.
Örgüt küresel ve bölgesel politikaların belirlenmesinde etkin bir aktör
haline gelme çabası içine girmiştir. Bu etkinlik Rusya ve Çin’in talepleri
doğrultusunda ABD’nin eylemlerine blok olarak muhalefet etme şeklinde
kendini göstermiştir.64
Ancak Rusya ve Çin gibi farklı bölgesel çıkarları olan ve tarihi
olarak birbirine düşman iki devletin stratejik ilişkilerini gölgeleyecek
bazı ihtimaller söz konusudur. Öncelikle Çin petrol ihtiyacını temin için,
Orta Asya ve Kafkasya’da siyasi nüfuz sahibi olma ve bu bölgedeki
enerji kaynaklarından yararlanma gibi bir strateji belirleyebilir. Böyle
bir durumda Rus–Çin ilişkilerinin uzun dönemde işbirliğinden rekabete
dönüşmesi mümkündür. Rusya’nın 11 Eylül sonrasında olduğu gibi Batıyla
ilişkilerini geliştirme imkânı bulması, Moskova ve Pekin arasında kazanılan
stratejik ortaklığı etkileyebilir. Ayrıca ABD’nin dünyada izlediği tek taraflı
politikalar, Tayvan ve Japonya ile kurduğu stratejik ilişkiler ve Batının
uyguladığı silah ambargosu Çin’i şimdilik Rusya’ya yaklaştırmaktadır.
Silah ambargosunun kalkması durumunda, Çin-Rus stratejik ittifakı da bu
durumdan etkilenecektir.65 Diğer yandan ortak tehdit algılaması, tek başına
ülkeler arasında stratejik ortaklığı sağlamaya yetmeyebilir. ABD’nin iki
ülkeye yönelik farklılaşan politikaları hem iki ülkeyi dengelemeye hem
de zayıflatmaya neden olabilir. Diğer yandan başta enerji olmak üzere
ekonomik ve ticari alanlarda kaydedilen ilerlemelere rağmen bu sahada bazı
pürüzler yok değildir. 2008 yılı itibariyle Çin, enerji ihtiyacının % 45’ini
Orta Doğu’dan karşılamıştır. Ayrıca Rusya, Çin’in dış ticaretinde % 2’lik
bir paya sahiptir. Bunlara ek olarak Çin ekonomisi, Rus ekonomisinden üç
kat daha büyük ticaret hacmine sahiptir. İki ülke arasındaki ticari ilişkilerin
Rusya aleyhine gelişmesi ikili ilişkilere zarar verebilir. Bunların yanı sıra
2007, s. 843-850) 2005 yılında Rusya ve Çin ilk defa bir ortak askeri harekat düzenlemişlerdir. (Sinan
Oğan, “Rus-Çin Ortaklığı ABD’yi Zorluyor”, Stratejik Analiz, C. 6, No: 66, Ekim 2005, s. 16) 2006
yılındaki zirvede başta enerji, telekomünikasyon ve savunma olmak üzere sivil havacılık, uzay, kültür ve
hizmet sektörleri alanlarında 22 anlaşma imzalanmıştır. Söz konusu enerji anlaşmalarıyla, Sibirya’daki
Rus doğal gazını Çin’e ulaştıracak iki boru hattı inşası kararlaştırılmıştır. (Karaca, age, s.163.)
İdris Bal, “Rise of Shangai Cooperation Organization (SCO), in Eurasia: is it an Effective Tool in a
New Big Game”, (ed.) Ertan Efegil, Geopolitics Of Central Asia in the Post-Cold War Era: A Systemic
Analysis, Sota Press, Haarlem, 2002, s. 271-272.
64
Karaca, age, s. 164-166.
65
57
Rusya ve Çin arasındaki silah ticareti de Moskova’yı endişelendirmektedir.
Rus askeri sanayisi sayesinde silahlanan Çin’in Rusya’nın yanı başında bir
‘süper güç’ olarak ortaya çıkması, Moskova yönetimi tarafından anlayışla
karşılanabilecek bir durum değildir.66 Son olarak, Rusya’nın doğal
kaynaklarının önemli bir kısmının bulunduğu, ancak nüfus yoğunluğunun
en az olduğu Doğu Sibirya Bölgesine yapılan illegal Çinli göçü halen
potansiyel gerilim konusudur.67
Putin yönetimi bir başka dış politika açılımı olarak üçüncü dünya
ülkelerine yönelmiştir. Bu dönemde Güney Doğu Asya ve Orta Doğu
ülkeleriyle ilişkiler geliştirmeye çalışılmıştır. Ayrıca Vietnam ve
Kuzey Kore gibi eski Sovyet müttefiki olan ülkelere resmi ziyaretler
düzenlenmiştir.68 Putin Aralık 2002’de Hindistan’ı ziyareti etmiştir. Ziyaret
sırasında Yeni Delhi yönetimiyle silah ticareti antlaşması imzalanmıştır.
Hindistan’ın Rusya ile ilişkilerini geliştirmesinin nedeni ABD ve Çin’i
dengeleme düşüncesidir.69 Malezya’nın başkenti Kuala Lumpur’da 2005
yılında Güney Doğu Asya Ülkeleri Birliği (ASEAN)-Rusya zirve toplantısı
düzenlenmiştir. Bu toplantı sonucunda stratejik işbirliği belgesi ve 2015’e
dek çok yönlü faaliyet programı imzalanmıştır.70
Putin yönetimi çok yönlülük ve pragmatizm doğrultusunda İslam
Dünyası ile de ilişkilerini geliştirmenin yollarını aramıştır. Putin, 16 Ekim
2003 tarihinde Malezya’da yapılan İslam Konferansı Örgütü’nün (İKÖ)
10. Zirvesine katılmış ve burada Rusya’nın benzersiz bir Avrasya ülkesi
olarak Doğu-Batı arasında özel bir rol oynadığını ve İKÖ ile işbirliğinin
örgüte önemli kazanımlar sağlayacağını belirtmiştir.71 2005 yılında
Rusya’ya İKÖ’de gözlemci statüsü verilmiştir. Ayrıca Batılı ülkelerden
farklı olarak Rusya Filistin’de 2006 parlamento seçimlerinden galip çıkan
Hamas’la görüşerek, İslam Dünyası ile ilişkilerin geliştirilmesinde kararlı
olduğunu göstermiştir. Rusya-İslam Dünyası Stratejik Vizyon Grubu’nun
ortak temasları diyalogu artırmaktadır. Putin döneminde ayrıca Türkiye,
Maç, age, s. 197; Karaca, age, s. 162.
66
Elif Banu Tepe, “Rusya-Çin İlişkilerinde Demografik Tehdit: Sarı Tehlike”, Stratejik Analiz, C. 2, No: 21,
Ocak 2002, s. 79-85.
67
Purtaş, age, s. 186. Ayrıca Asya dışında başta Küba olmak üzere ABD’nin arka bahçesi olarak gördüğü
Latin Amerika ülkeleriyle de ilişkiler geliştirilmiştir.
68
Maç, age, s. 203.
69
İmanov, age, s. 280.
70
71
58
İran, Malezya, Cezayir gibi Müslüman ülkelerle enerji, silah ticareti ve
ekonomik ilişkiler üst düzeye çıkarılmıştır.72
Özellikle İran’la olan ilişkilerin stratejik boyutu güçlendirilmiştir. 11
Eylül olayları sonrasında bölgede artan ABD nüfuzundan, hem İran hem
de Rusya rahatsızlık duymaktadır. Bu noktada çıkarları uyuşan iki devlet
arasındaki ilişkiler, İran’a konulan ambargoya rağmen Rusya’nın 1995’ten
beri İran’ın nükleer programını desteklemesiyle beraber yoğunlaşmıştır.73
Ayrıca İran’ın balistik füze programlarına teknoloji transferi yoluyla
destek verilmiştir. İki devlet, Tacikistan, Karabağ, Çeçenistan, Filistin ve
Irak’ın işgali gibi sorunlara yönelik birbirini gözeten paralel politikalar
izlemişlerdir.74 Bush yönetimi döneminde gittikçe bozulan Washington–
Tahran ilişkileri, M. Ahmedi Nejad’ın işbaşına gelmesiyle beraber iyice
gerginleşmiştir. Batı-İran ilişkilerinin mevcut durumu ve İran’ın nükleer
programı, Tahran’ın Moskova’ya daha fazla yakınlaşmasına neden
olmaktadır.75
6. BDT Ülkeleriyle İlişkiler
Putin’in en önemli dış politika hedeflerinden birisi de, eski Sovyet
sahasında Moskova’nın rolünün yeniden tesis edilmesidir. Putin henüz
Başbakan olduğu Kasım 1999’da BDT ile ilgili olarak yapmış olduğu
şu eleştiri, kendisinin bu örgütü ne ölçüde işlevsiz gördüğünü ve aynı
zamanda bölgenin Rusya ve diğer güçler için ne kadar önemli olduğunu
göstermektedir: “Bugün eski Sovyet Cumhuriyetleri arasındaki oluşum
sadece resmi bir nitelik taşımaktadır. Çoğu üye ülke Topluluğu entegrasyon
girişiminden ziyade, medeni boşanma kurumu olarak değerlendirmektedir.
Öte yandan dış güçler bölge zenginlikleri üzerinde hakimiyet kurmak
için BDT’nin güney sınırlarında global jeopolitik nitelikli çember
oluşturmaktadırlar.”76
Putin yönetimi öncelikle, 2000’li yılların başlarında Avrasya
coğrafyasını yeni bölgesel örgütler ağıyla donatmaya çalışmıştır. 2001’de
Rusya, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından Avrasya
72
Dilek Aydın, “İran Nükleer Programının Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri”, Güvenlik Stratejileri dergisi,
Yıl: 3, S. 5, Haziran 2007, s.116.
73
“Putin Döneminde Rusya: Realpolitik’in Dönüşü”, http://www.nartajans.net/nuke/modules.php?name=N
74
Ömer Ersun, “Nükleer Siyasette Rus Ruleti”, Stratejik Analiz, C. 6, No: 65, Eylül 2005, s. 75.
75
76
59
Ekonomi Birliği (AEB);77 2003 yılında ise Rusya, Belarus, Ukrayna ve
Kazakistan tarafından Ortak Ekonomik Alan adlı örgütler kurulmuştur.
1992’de imzalanan kolektif güvenlik antlaşması Rusya, Belarus, Ermenistan,
Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından Mayıs 2002’de Kolektif
Güvenlik Anlaşması Örgütüne dönüştürülmüştür. Bunların yanı sıra Şubat
2002’de Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından
kurulan Orta Asya İşbirliği Örgütü’ne Rusya, 2004 yılında üye olmuştur.78
Bu gelişmelere paralel olarak Putin yönetimi Rusya’nın ‘yakın çevre’deki
askeri varlığını da artırmaya çalışmıştır. 2005’ten itibaren Rusya’nın,
askeri okullarında Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütüne üye ülkelerden
gelen 2500’den fazla öğrenci ve subay eğitim görmektedir.79
Putin yönetimi ayrıca BDT ülkelerinde yaşayan Rus azınlıklarla
ilgilenmeyi öncelikleri arasına almıştır. Bu doğrultuda Rusya
Parlamentosu’nun alt kanadı Duma’da oluşturulan bir komisyon aracılığıyla
Rus diasporasına temsil edilme imkânı sağlanmıştır. Böylece Putin, Rusya
ile diğer BDT ülkeleri arasındaki ilişkilerde Rus diasporasını etkin bir araç
olarak kullanmayı hedeflemiştir.80
Putin yönetimi BDT ülkelerine yönelik ortak politikalar uygulamak
yerine, müttefik konumundaki ülkelerle ilişkileri artırıcı bir strateji izlemiştir.
Aynı dönemde Putin BDT’nin serbest ticaret bölgesine dönüştürülmesine
karşı çıkmıştır. Ayrıca 5 Eylül 2000’de, BDT üyesi ülke vatandaşlarının
birbirlerinin topraklarında vizesiz dolaşımını öngören 9 Ekim 1992
tarihli Bişkek Anlaşması’ndan tek taraflı olarak ayrılmıştır. Rusya’nın bu
dönemde AEB ve Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü’nü kurması, Putin
yönetiminin BDT içerisindeki müttefiklerini yeniden belirlemesi demekti.
Böylece Belarus, Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın,
Putin yönetimi BDT bünyesinde siyasi ve askeri konuların yanı sıra ekonomik alanda da sıkı bir şekilde
işbirliğini hedeflemiştir. Putin’in bu hedefi 2000 yılında kabul edilen Ulusal Güvenlik ve Dış Politika
Doktrinleri’nde de vurgulanmıştır. Ancak entegrasyona gidilmesi durumunda Rus ekonomisinin
göreceği zararlardan dolayı Moskova yönetimi önceleri, BDT ve G-5 (Rusya, Belarus, Kazakistan,
Kırgızistan ve Tacikistan tarafından 1999 yılında kurulan gümrük birliği) bünyesinde, kapsamlı bir
serbest ticaret bölgesi kurulmasına sıcak bakmamıştır. Fakat G-5 ülkelerinin Moskova’dan uzaklaşarak
diğer uluslararası aktörlerle ilişkilerini arttırmaya başlamaları ve ekonomik alanda Rusya ile olan dış
ticaret hacimlerinin azalma eğilimine girmesi üzerine, Rusya ile bu ülkeler arasında AEB kurulmuştur.
(Anar Somuncuoğlu, “Avrasya Ekonomik Birliği: Rus Dış Politikasında Yeni Bir Atak”, Stratejik Analiz,
C. 2, No: 15, Temmuz 2001, s. 88-89.)
77
İmanov, age, s. 276-278.
78
Age, s. 279.
79
Purtaş, age, s. 180-181.
80
60
Rusya’nın yakın müttefiki olan BDT üyeleri olduğu tescillenmiştir.81 Bu
şekilde müttefikler ödüllendirilirken, Moskova yanlısı olmayan BDT
ülkelerinin bu örgüt sayesinde elde ettikleri ekonomik kazanımlara darbe
vurulmuştur.
Putin döneminde Moskova’nın ‘yakın çevre’sinde nüfuzunu önemli
oranda pekiştirdiği bölge Orta Asya olmuştur. Putin ilk resmi yurtdışı
ziyaretini Özbekistan’a düzenleyerek, bu ülkeye ve Orta Asya bölgesine
vermiş olduğu önemi göstermiştir. Daha sonra Türkmenistan’ı da ziyaret
eden Putin akabinde Kolektif Güvenlik Anlaşması’na taraf olan ülkelerin
devlet başkanları zirvesine katılmıştır. Putin’in stratejisi Orta Asya ve
Kafkasya ülkelerini siyasi ve askeri baskı altına alarak değil, Moskova’nın
bu ülkeler üzerindeki ekonomik nüfuzunun artırılması yoluyla kendi etki
alanında tutma düşüncesine dayanmaktadır. Putin yönetimi bir yandan
köktendinciliğin yayılmasının önlenmeye çalışırken, diğer yandan Batılı
ülkelerin bölgeye yönelik ticari bağlantı kurmalarını önlemeye çalışmıştır.
Ayrıca Orta Asya ve Kafkasya’da yaşayan Rusların Rusya’ya göç etmekten
ziyade bu ülkelerde kalmaları teşvik edilmiştir82.
Öncelikle Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın savunma ve
ekonomik alanlarda Moskova’ya olan bağımlılıkları AEB, Kolektif
Güvenlik Anlaşması Örgütü ve ŞİÖ83 aracılığıyla sürdürülmüştür. Ancak
Rusya-Kazakistan ilişkilerinde bu ülkede yaşayan Rus azınlığın durumu84
ve Rusya’nın Hazar Deniz’inde giriştiği tek taraflı eylemler,85 ilişkilerde
Age, s. 180.
81
Oktay F. Tanrısever, “Rusya Federasyonu’nun Orta Asya ve Kafkasya Politikası: Yakın Çevre Doktrini’nin
İflası”, (ed.) Mustafa Aydın, Küresel Politikada Orta Asya, (Avrasya Üçlemesi I), Nobel Yayın Dağıtım,
Ankara, 2005, s. 62.
82
Ukrayna ve Gürcistan’da gerçekleştirilen Renkli Devrimlerin, 2005 yılında Orta Asya’ya sıçraması üzerine,
bölge ülkelerinin yönetimleri ABD’nin Avrasya’ya yönelik yeni stratejisine tepki göstermişlerdir. Aynı
sene düzenlenen ŞİÖ zirvesinde Özbekistan ve Kırgızistan ABD’den ülkelerindeki üslerini kapatması
için bir takvim belirlemesini istemiştir. (Sinan Oğan, “Şanghay İşbirliği Örgütü Küresel Güç Olma
Yolunda”, 09.07.2005; http://www.turksam.org/tr/a417.html. Erişim: 12.06.2009.) ŞİÖ üyeleri ayrıca
bölgesel anti-terör merkezi kurmayı ve bu doğrultuda askeri tatbikat düzenlemeyi kararlaştırmışlardır.
Böylece ABD’nin bölgesel eylemleri Orta Asya ülkelerinin ŞİÖ aracılığıyla Rusya ve Çin’e daha fazla
yaklaşmalarına neden olmuştur.
83
Sinan Oğan, “Demografinin Gölgesi Altında Rusya-Kazakistan İlişkileri”, Avrasya Dosyası, KazakistanKırgızistan Özel, Kış 2001-2002, C. 7, No: 4, s. 127-161.
84
Putin’in 9 Ekim 2000 tarihinde Kazakistan’a düzenlediği resmi ziyaret sırasında imzalanan deklarasyonda
Hazar Gölü’ne de yer verilmiş olması, sorunun önemini göstermektedir. (Suale Baycaun, “Putin’in
Kazakistan Ziyareti: Moskova-Astana İlişkilerinde Yeni Bir Dönem mi?”, Stratejik Analiz, C. 1, No:
7, Kasım 2000, s. 43.) Rusya Şubat 2002’de Hazar’da manevralar düzenlemiş ve Hazar filosunu kendi
çıkarları doğrultusunda yenileyeceğini belirtmiştir. Bu durum Hazar’a kıyıdaş ülkeleri tedirgin etmiştir.
Uzmanlara göre Rusya’nın Hazar’daki askeri üstünlüğü bu ülkeye Kazak petrollerinin kendi toprakları
85
61
pürüz oluşmasına neden olmuştur. Diğer yandan 11 Eylül sonrasında
ABD’nin Tacikistan ve Kırgızistan’da, askeri üsler kurması, bu ülkelere
denge politikası izleme fırsatı sağlamıştır.86 ABD’nin bölgedeki varlığından
rahatsız olan Putin, Ekim 2003’te Kırgızistan’da ülkesine ait Kant Hava
Üssü’nü hizmete açmıştır. Dönemin Kırgızistan Cumhurbaşkanı Asker
Akayev Moskova’nın endişelerini gidermek için “ülkesindeki ABD
üstlerinin geçici, Rus üslerinin ise kalıcı olduğunu” belirtmiştir.87
Putin döneminde Rusya’nın Tacikistan ile olan askeri ve ekonomik
ilişkileri ileri seviyeye taşınmıştır. Ekim 2004’te Tacikistan’daki Rus
askeri birlikleri hukuki statü kazanmış ve Putin’in katılımıyla 5000 askerin
bulunduğu üssün açılışı yapılmıştır. Ayrıca Sovyet döneminden kalma
Nurek şehrindeki anti-balistik füze uyarı sistemi 49 yıllığına kiralanmıştır.88
Kazakistan’da ise Baykonur Uzay Üssü, Sarı Şagan Poligonu, Balkaş
Gözlem İstasyonu gibi askeri üsler Rusya’ya verilmiştir. BDT ülkeleri
içinde Rusya’dan sonra en büyük ikinci petrol üreticisi olan Kazakistan’da
Rus petrol ve gaz şirketlerinin etkinlikleri giderek artmaktadır. En son Nisan
2006’da iki ülke arasında enerji ihracatı ve doğal kaynakların geliştirilmesi
konularında bir anlaşma imzalanmıştır89.
Rusya’nın Orta Asya’daki nüfuzunu pekiştirdiğini gösteren bir başka
gelişme ise Yeltsin döneminde bozulan, Moskova-Taşkent ilişkilerinin
bu dönemde düzelmesidir. Doksanlı yıllarda başlattığı girişimlerle Orta
Asya’da bölgesel güç haline gelmeye çalışan Taşkent yönetimi, ekonomik
alandaki sıkı ilişkilere rağmen siyasi ve güvenlik konularında Moskova’ya
karşı mesafeli durmaktaydı. Kolektif Güvenlik Anlaşması’ndan ayrılan
Özbekistan GUAM’a90 üye olmuştu. İlk olarak Putin’in bu ülkeye
düzenlediği resmi ziyaretle beraber ikili ilişkiler düzelmeye başlamıştır.
üzerinden akışını devam ettirme ve Kazakistan’ın Bakü-Ceyhan petrol boru hattına dahil olmasını
engelleme imkanı sağlamaktadır. Rusya’nın itirazlarına rağmen Kazakistan Hazar’da kendi kıyılarının
güvenliğini sağlamak üzere bir deniz gücü oluşturmuştur. (Purtaş, age, s. 197-198.)
Elnur Soltan, “Rusya ve Kırgızistan: Asimetrik İlişkilerin Sürekliliği”, Avrasya Dosyası, KazakistanKırgızistan Özel, Kış 2001-2002, C. 7, No: 4, s. 205-217.
86
İlyas Kamalov, Putin’in Rusya’sı: KGB’den Devlet Başkanlığına, Kaknüs Yayınları, s. 156.
87
İmanov, age, s. 279; Adanalı, agm, s. 3.
88
Neslihan Adanalı, “Rusya Federasyonu’nun Eski Sovyet Ülkeleri ve Balkan Ülkeleri Üzerindeki Etkisi,”
Şubat 2007, http://www.izto.org.tr/nr/rdonlyres/b942deac-917e-4200-81f5-2d065174df75/7916/rusya.
pdf Erişim: 01.05.2009, s. 4.
89
BDT içerisinde Batı yanlısı ülkeler olan Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova tarafından Mayıs
1997’de GUAM kurulmuştur. Nisan 1999’da Özbekistan’ın katılımıyla örgütün adı GUUAM olmuştur.
90
62
Bu ziyaret sırasında imzalanan anlaşmalar da, Özbekistan’ın dış
politikasındaki değişimi göstermektedir.91 11 Eylül olaylarından sonra
Taşkent yönetimi bir dönem ABD’ye yaklaşmış, hatta bu ülkeye ülkesinde
askeri üs kurma imkanı tanımıştır. Kerimov yönetimi aynı dönemde ŞİÖ’ye
de üye olmuştur. Ancak 2005 yılında Taşkent’te düzenlenen kapsamlı bir
terör saldırısı ve renkli devrimlerin Orta Asya’ya sıçraması gibi gelişmeler,
Kerimov yönetiminin ABD ile olan ilişkilerini sorgulamaya başlamasına
yol açmıştır. Nitekim aynı senenin mayıs ayında Andican’da patlak
veren ayaklanma üzerine Özbekistan, GUUAM’dan ayrılarak MoskovaPekin eksenine daha da yaklaşmış ve daha sonra ülkesindeki ABD
üssünü kapatmıştır. 14 Kasım 2005’te Kremlin’de Putin’le Kerimov’un
imzaladıkları ittifak antlaşması ile iki ülke, ticaret ve ekonominin yanında
stratejik ilişkilerini de en üst seviyeye çıkarmışlardır.92 Son olarak Putin
yönetimi Ocak 2007’de, Özbekistan’ın hava savunma silahlarını modern
sistemler ile donatma sözü karşılığında, Rus askeri uçaklarının Navoy’daki
hava üssünü kullanma iznini almıştır93.
Orta Asya’nın ‘tarafsız’ ülkesi olan Türkmenistan’la Rusya arasındaki
ilişkiler enerji alanında şekillenmiştir. Bu ülkeyle Rusya arasında doğal
gaz nakli konusunda kapsamlı anlaşmalar imzalanmıştır.94 11 Eylül olayları
sonrasında Rusya-Türkmenistan ilişkileri yeni bir boyut kazanmıştır.
23 Nisan 2002’de Rusya ve Türkmenistan arasında yeni bir Dostluk ve
İşbirliği Anlaşması imzalanmıştır. 10 Nisan 2003’te ise ekonomik ve
güvenlik konularını içeren anlaşmalar imzalanmıştır. 25 yıllığına imzalanan
ekonomik içerikli bu anlaşmaya göre, Rusya Türkmenistan’dan aldığı
doğal gazın yarısını kendi mallarını bu ülkeye satarak ödeyecekti. Rusya
bu şekilde yılda toplam 70-80 milyar metreküp gaz satın alabilecekti.
Özbekistan - Rusya ilişkilerinde ortaya çıkan yakınlaşmada Tacikistan ve Afganistan’da başlayan
çatışmaların da rolü olmuştur. Her ne kadar doksanlı yıllarda ilişkilerin bozulması bu sorunlardan
kaynaklanmışsa da, Afganistan ve Tacikistan’da devam eden çatışmaların kendi ülkesine sıçramasını
engelleyecek tek gücün Rusya olduğunun farkında olan Kerimov yönetimi, Moskova’yla ilişkilerini
düzeltmeye çalışmıştır. (Nermin Güler, “Özbekistan Dış Politikasında Dönüm Noktası: 11 Eylül”,
Stratejik Analiz, C. 2, No: 20, Aralık 2001, s. 61) Bu ziyaret sırasında askeri-teknik alanlarda, aşırı
dincilikle mücadelede ve ekonomik sahada işbirliğiyle ilgili görüşmeler yapılmıştır. Sonuçta, 32 milyon
dolar tutarında bir savunma işbirliği anlaşması ve Rusya’nın beş yıllığına Özbek doğal gazı alımını
öngören ekonomik bir anlaşma imzalanmıştır. Moskova tarafı ayrıca, müttefiklerinin güvenliklerinin
tehdit edilmesi durumunda, Afganistan’ı bombalayabileceğinin garantisini vermiştir. (Purtaş, age., s.
203-204.)
91
92
Adanalı, agm, s. 3.
93
Elnur Soltan, “Türkmenistan ve Rusya: Gaz Üzerine Kurulan İlişkiler”, Avrasya Dosyası, Türkmenistan
Özel, Yaz 2001, C. 7, No: 2, s. 198.
94
63
Güvenlik konularının yer aldığı anlaşma ise, ‘daimi tarafsız’ statüsündeki
bir ülkenin dış politikasında değişime gidebileceğini göstermektedir.95
Putin yönetiminin jeopolitik öncelikleri arasında yer alan bir başka
bölge ise Güney Kafkasya’dır. Putin bu bölgeye yönelik olarak da siyasi
açılım girişimlerinde bulunmuştur. Ancak Güney Kafkasya devletleri diğer
BDT Cumhuriyetleri ile karşılaştırıldığında Rusya için en sorunlu ülkeler
olmuşlardır.96 Putin’in girişimleri de bu gidişatı değiştirememiştir. Putin’in
Güney Kafkasya açılımının en önemli boyutunu Rusya-Azerbaycan
ilişkileri oluşturmaktadır. 2001 yılında Bakü’yü ziyaret eden Putin ile
Haydar Aliyev arasında yapılan görüşmeler sonucunda güvenlik ve
Hazar’da işbirliği gibi bazı konularda anlaşmaya varılmıştır.97 Bu ziyaret
doksanlı yılların ortalarından itibaren bozulan ikili ilişkilerde yumuşamaya
neden olmuştur. 24 Ocak 2002 tarihinde Moskova’ya resmi bir ziyarette
bulunan Aliyev, Gabala Radar İstasyonunu 10 yıllığına Rusya’ya kiraya
vermiştir.98 Ancak 11 Eylül olayları sonrasında Washington-Bakü
ilişkilerinde otaya çıkan bazı olumlu gelişmeler, Moskova’nın bu ülke
üzerindeki kazanımlarını gölgelemiştir. Öncelikle 11 Eylül sonrasında
Azerbaycan’ın terör karşıtı koalisyonda yer alarak ABD’ye destek vermesi
üzerine, 1992 yılından beri uygulanmakta olan 907 sayılı ek maddenin
iptali için Kongre ve Senato karar almışlardır. 907 sayılı ek madde AzeriErmeni savaşının devam ettiği 1992 yılında ABD’deki Ermeni Lobisinin
çalışmaları sonucu Kongre tarafından kabul edilmişti. Bu ek maddeye göre
ABD’nin Azerbaycan’a ekonomik yardım yapması yasaklanmıştı.99 Ayrıca
Bakü-Ceyhan Petrol Boru Hattı yaşama geçirilmiş ve Hazar Havzası’ndaki
hidrokarbon kaynaklarının uluslararası piyasalara taşınmasına yönelik ek
projeler hazırlanmaya başlanmıştır. Diğer yandan Azerbaycan ve Gürcistan
2002 yılında NATO’ya tam üyelik için başvuruda bulunmuşlardır.100 2002
sonlarından itibaren Azerbaycan-Rusya ilişkileri, petrol anlaşmaları,
Purtaş, age, s. 213-214.
95
Oktay F. Tanrısever, “Sovyet Sonrası Dönemde Rusya’nın Kafkasya Politikası”, (ed.) Mustafa Türker ve
İlhan Uzgel, Türkiye’nin Komşuları, İmge Yayınları, Ankara, 2002, s. 377.
96
Sinan Oğan ve Hasan Kanbolat, “Kafkasya Terazisinde Yeni Dengeler: Putin’in Azerbaycan Ziyareti”,
Stratejik Analiz, C. 2, No: 2, Şubat 2001, s. 34-36.
97
Karabayram, age, s. 253. Ebulfez Elçibey döneminde Azerbaycan’daki Rusya’nın askeri güçlerinin tasfiye
edildiği göz önüne alınırsa güvenlik misyonu olan böyle bir kurumun Moskova’ya devri Moskova için
bir askeri başarıdır.
98
Elnur Cemilli, ABD’nin Güney Kafkasya Politikası, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2007, s. 68.
Ayrıntılı bilgi ayrıca için bkz: Araz Aslanlı, “ABD’de Adaletsizliğe verilen Ara: 907 Sayılı Ek Madde’nin
Uygulanmasının Durdurulması,” Stratejik Analiz, C. 2, No: 21, Ocak 2002, s. 57-58.
99
100
64
Moskova’da görev yapan bazı Azeri diplomatların casuslukla suçlanmaları,
Çeçen gerillalara Azerbaycan tarafından maddi yardım yapıldığına ilişkin
iddialar ve Rusya’daki Azerbaycan vatandaşlarına yönelik hareketler
gibi nedenlerden dolayı gerginleşmiştir.101 İlham Aliyev döneminde
Moskova ile Bakü arasında yoğun bir üst düzey diplomatik ziyaret trafiği
gerçekleştirilmiştir. Yapılan görüşmelerde güvenlik konularından çok
ekonomik, ticari ve kültürel alanlarda ilerleme sağlanmıştır.102
Yeltsin döneminde Rusya’nın BDT ülkeleri arasında en fazla sorun
yaşadığı ülke Gürcistan olmuştur. Putin döneminde ise Moskova-Tiflis
ilişkileri daha da gerginleşmiştir. Putin yönetiminin Ağustos 2000’de aldığı
BDT ülkelerinin vatandaşlarına vize rejimi uygulama kararı öncelikli olarak
Gürcistan’a uygulanmıştır.103 Ancak Putin yönetimi Abhazya ve Güney
Osetya vatandaşlarını bu uygulamanın dışında tutarak, bu bölge halklarına
Rusya’da vizesiz dolaşma hakkı tanımıştır. Putin yönetimi ayrıca her iki
bölge halkına pasaport vermiştir. Bu durum Gürcistan’ın bağımsızlığına
yönelik bir meydan okuma olarak algılanmıştır.104 Ayrıca 31 Mayıs 2002
tarihinde Putin yönetimi tarafından kabul edilen yeni vatandaşlık kanunu
da ikili ilişkilerde gerilime neden olmuştur.105 Bunlara ek olarak Putin
yönetiminin Gürcistan’daki Rus askeri üslerini boşaltma konusundaki
isteksizliği,106 II. Çeçenistan Savaşı sırasında Gürcistan’ın kendi
topraklarını Rusya’ya kullandırmaması ve bu ülkenin Kuzey-doğusunda
yaşayan Çeçen kökenli Gürcü vatandaşlarının soydaşları olan gerillalara
destek vermesi107 gibi gelişmeler, zaten kötü durumda olan Moskova-Tiflis
ilişkilerini olumsuz yönde etkilemiştir. Yukarıda kısaca değinilen durum
Araz Aslanlı ve İlham Hesenov, Haydar Aliyev Dönemi Azerbaycan Dış Politikası, Platin Yayınları,
Ankara, 2005, s. 196-198.
101
Ziyaretler ve sonuçları için bkz: Karabayram, age, s. 256-264.
102
Kamil Ağacan, “Rusya’nın Gürcistan’a Vize Uygulaması Silahsız Savaş mı?”, Stratejik Analiz, C. 1, No:
9, Ocak 2001, s. 33-34.
103
Oktay F. Tanrısever, “Rusya-Gürcistan İlişkilerinde Artan Gerilim: Bir Sağırlar Dilsizler Diyalogu mu?”, Ağustos 2003, http://www.stradigma.com.Aurkce/ağustos2003/print08.html. Erişim: 01.12.2008; Ayrıca
bkz: Kamil Ağacan, “Gürcistan’ın Rusya Tarafından Gizli İlhakı”, Stratejik Analiz, C. 3, No: 35, Mart
2003, s.19-20.
104
Eski yasa Rus vatandaşlığına geçenlerin eski vatandaşlığını terk etmesini öngörmekteydi. Yeni
vatandaşlık yasası ise Rus vatandaşlarının ikinci bir vatandaşlık edinmesine imkân tanımıştır. Tiflis
yönetimi yeni kanunun, Abhazya ve Güney Osetya bölgelerinin Gürcistan’dan koparılmak için
çıkarıldığını ve Gürcistan’ın egemenliğine dolaylı bir saldırı olduğunu iddia etmiştir. Tiflis yönetimi bu
gerekçeyle, Moskova’ya nota göndermiştir. (Karabayram, age, s. 209-210).
105
Bu konuda bkz: Hasan Kanbolat ve Kamil Ağacan, “Gürcistan’daki Rus Üslerinin Tasfiyesinde Mehter
Adımları: Bir Geri İki İleri”, Stratejik Analiz, C. 2, No: 16, Ağustos 2001, s. 5-17.
106
Kamil Ağacan ve Gökcen Ekici, “Panki Vadisi Etrafında Dönen Küresel Politika”, Stratejik Analiz, C.
2, No: 19, Kasım 2002, s. 52-56.
107
65
nedeniyle Gürcistan Rusya’dan daha da uzaklaşarak ABD, AB, Türkiye ve
NATO ile ilişkilerini geliştirmeye çalışmıştır. Washington yönetimi, Nisan
2002’de Gürcistan’ın sınır güvenliğinin sağlanması ve silahlı kuvvetlerinin
modernizasyonu için 64 milyon dolar bütçeli ‘Eğit ve Donat’ programını
uygulamaya koymuştur. Buna karşılık Gürcistan Parlamentosu Irak Savaşı
sırasında ABD ordusuna Gürcistan’ın askeri tesislerini kullanmasına
izin vermiştir. Gürcistan’ın ABD ile giderek artan işbirliği Tiflis’in
NATO üyeliği için 2002 yılının sonbaharında resmen başvurmasıyla
sonuçlanmıştır.108 Ancak Moskova-Tiflis ilişkilerini olumsuz etkileyen asıl
önemli gelişme; 2004 yılında gerçekleştirilen renkli devrimle, Gürcistan
Cumhurbaşkanı Eduard Şevardnadze’nin iktidardan uzaklaştırılması
sonrasında, ABD’de eğitim görmüş olan Mihail Saakaşvili’nin seçilerek
işbaşına gelmesidir. Saakaşvili yönetime gelir gelmez Gürcistan’dan
‘defacto’ ayrılmış olan bölgelere müdahale etme eğiliminde olmuştur. Yeni
yönetim öncelikle Acaristan’daki yönetime son vermiş ve Güney Osetya
sınırına askeri yığınak yapmıştır. Bunlara ek olarak 2006 yılında Rus askeri
yetkililerin Gürcistan’da casusluk yaptığına dair çıkan söylenti, MoskovaTiflis ilişkilerinde yeni bir krize neden olmuştur. Bunun üzerine Rusya
Federasyonu Ulaştırma Bakanlığı, Gürcistan ile hava, demiryolu, kara ve
deniz ulaşımını kesmiş, Gürcü vatandaşlarına vize verme işlemini ve posta
hizmetlerini durdurmuştur. Rusya Federasyonu Olağanüstü Durumlar
Bakanlığı ise, Rusya’daki yaklaşık 700 bin izinsiz Gürcü asıllı göçmeni
Tiflis’e göndermeye başlamıştır.109 Rusya 2005 yılında Gürcistan’dan
yapılan bazı tarım ürünlerinin ithalatına kısıtlama getirmiştir. Ayrıca bu
ülkeye satılan doğal gaza % 100 zam yapmıştır.110
Saakaşvili döneminde Gürcistan’daki Rus askeri üsleri sürekli
sorun olmaya devam etmiştir. Diğer yandan 2005 yılında Rusya
Parlamentosu’nun alt kanadı Duma’da Rusya’ya yeni bölgelerin katılımı
ile ilgili yasal değişiklikler yapılmıştır. Tiflis’in devre dışı bırakılarak
Abhazya ve Güney Osetya gibi bölgelerin Rusya’ya katılmalarına imkân
sağlayan bu gelişme ve ülkedeki Rus askeri yetkililerin faaliyetleri,
ikili ilişkilerin iyice gerginleşmesine neden olmuştur.111 Moskova-Tiflis
Tanrısever, “Rusya-Gürcistan İlişkilerinde…” agm, s. 5. ABD ve Gürcistan arasında gelişen güvenlik
ağırlıklı ilişkiler konusunda bkz: Kamil Ağacan, “ABD’nin Gürcistan’a Asker Göndermesi Terörle
Mücadelede Üçüncü Cephe mi, Yoksa Köprü Başının Tutulması mı?”, Stratejik Analiz, C. 2, No: 24,
Nisan 2002, s. 70-76.
108
Karabayram, age, s. 217.
109
110
111
Age, s. 221.
Age, s. 213.
66
ilişkileri bu şekilde olumsuz bir seyir izlerken, Kosova’nın 2008 yılında
bağımsızlık ilan etmesi, Abhazya ve Güney Osetya yetkililerinin benzer
talepler dile getirmelerine neden olmuştur. Putin yönetimi de Kosova’nın
bağımsızlığının Batılı güçler tarafından tanınması durumunda kendilerinin
de Abhazya ve Güney Osetya’yı tanıyacaklarını belirtmiştir. Böylece
Kosova sorunu, dolaylı olarak Moskova-Tiflis ilişkilerini olumsuz yönde
etkilemiştir.112 Moskova’nın Balkanlardaki kayıplarını, Güney Kafkasya’da
telafi etme politikası ve Saakaşvili yönetiminin sorunu askeri güçle çözme
ümitleri Ağustos 2008’de -Rusya Cumhurbaşkanlığı makamında Dimitri
Medvedev’in oturduğu bir dönemde- Moskova ve Tiflis arasında yeni
bir askeri ve siyasi krizin patlamasına neden olmuştur. Rus askeri güçleri
Abhazya ve Güney Osetya’yı ele geçirmişler, Kremlin ise her iki bölgenin
bağımsızlığını tanımıştır. Böylece bölgesel dengeler yeniden değişirken,
BDT’den ayrılacağını ilan eden Tiflis yönetimi Moskova’dan tamamen
uzaklaşmıştır.113
Güney Kafkasya ülkelerinden yalnızca Ermenistan Rusya’nın stratejik
müttefiki olmuştur. Ancak bu ittifak zamanla Ermenistan’ın Rusya’ya tek
taraflı bağımlı hale gelmesiyle sonuçlanmıştır. Putin döneminde yapılan
ikili görüşmeler ve karşılıklı ziyaretler sırasında imzalanan anlaşmalarla
savunma ve güvenlik gibi konuların dışında ekonomik alanda da Moskova’ya
olan bağımlılığı artmıştır. 2001 yılında Putin’in bu ülkeye düzenlediği
resmi ziyaret sırasında BDT bünyesindeki Kolektif Güvenlik Anlaşması
çerçevesinde Ermenistan’daki Rus askeri üslerinin güçlendirilmesi kararı
alınmıştır.114 Ayrıca Rusya ile Ermenistan arasında 26 Haziran 2000 yılında
‘nükleer enerji’ konusunda bir işbirliği protokolü imzalanmıştır. İkili
ilişkilerin birçok alanda gelişmesine rağmen, Ermenistan’ın Moskova’ya tek
taraflı bağımlılığı, zamanla bu ülkenin stratejik sanayi tesislerini Rusya’ya
devretmesine neden olmuştur. Ermenistan’ın Rusya’dan aldığı Uranyumun
parasını (yaklaşık 40 milyon dolarlık) ödeyemediği için Şubat 2003 yılında
Metsamor hisselerinin mali yönetimi Rus UES (Russian Unified Electric
Systems) şirketine devredilmiştir. Ayrıca Rusya, Ermenistan’ın toplam
101 milyon dolar borcu karşılığında, bu ülkenin beş büyük sanayi tesisini
Temmuz 2002’de almıştır.115 Ayrıca 27 Kasım 2005’te Ermenistan’da
112
Ayrıntılı bilgi için bkz: Hasan Kanbolat, “Abhazya Örneğinde Kosova’nın Güney Kafkasya Yansımaları”,
Stratejik Analiz, C. 8, No: 96, Nisan 2008, s. 50-56.
113
Vügar İmanbeyli, “Kazananı Olmayan Rus-Gürcü Savaşı”, Anlayış, Eylül 2008, s. 27-28.
114
Nazmi Gül ve Gökçen Ekici, “Stratejik Ortaklar Arasında Bir Sorun mu Var?: Putin’in Ermenistan
Ziyareti ve Moskova-Erivan İlişkileri”, Stratejik Analiz, C. 2, No: 19, Kasım 2001, s. 34.
115
Karabayram, age, s. 282-283.
67
gerçekleştirilen Anayasa değişikliği ile Rusya-Ermenistan ilişkilerinin
politik boyutu ciddi bir derinlik kazanmıştır.116 Yukarıda bahsedilen
gelişmeler doğrultusunda iki ülke arasında ticari ilişkiler de artmıştır. Ancak
Ermenistan’ın her geçen gün Rusya’ya daha fazla bağımlı hale gelmesi
Ermenistan muhalefetinin Erivan yönetimine sert eleştiriler yöneltmesine
neden olmuştur. Özellikle dış politikada diğer bölge ülkelerinden farklı
olarak Batılı ülkelerle ilişkilerin geliştirilmemesi, Türkiye ve Azerbaycan’ın
uyguladığı ambargonun Ermenistan ekonomisinde oluşturduğu hasar,
bütün bunlara ek olarak Moskova’ya tek taraflı bağımlılık ve borçlanma
sonucunda stratejik kaynakların Moskova’ya devredilmesi bu eleştirilerin
kaynağını oluşturmaktadır.117
Putin’in ‘Yakın Çevre’de gerçekleştirmeye çalıştığı açılımın bir başka
boyutunu da BDT Avrupa’sı oluşturmaktadır. Rusya’nın en yakın müttefiki
olan Belarus ile 8 Aralık 1999 tarihinde ‘birleşik devlet’ antlaşması
imzalanmıştır.118 Enerji konusunda yaşanan bazı gerginliklere rağmen119
Putin’in Cumhurbaşkanlığı döneminde ilişkiler daha da ileri bir boyuta
taşınmıştır. Nisan 2002’de iki ülke devlet başkanlarının yayınladıkları
ortak bildiride ekonomi politikalarının ortak ilkeleri üzerinde durulmuştur.
Bu buluşmada iki ülke arasında doğal gaz sahasında işbirliği anlaşması
imzalanmıştır. Entegrasyon doğrultusunda iki ülke ekonomi, ekoloji,
savunma, sosyal kalkınma gibi farklı sahalarda otuza yakın ortak program
ve proje gerçekleştirmiştir.120 İlişkilerin derinleştirilmesi sayesinde
Rusya’nn Avrupa’yla olan bağlantısı kontrol altına alınmıştır. Böylece
AB’nin ve NATO’nun doğuya doğru genişlemelerine karşılık, Rusya
da bu güçler ile kendi arasında tehdit potansiyelini indirgeyebilecek bir
tampon bölge oluşturmuştur. GUUAM içerisinde yer alan Moldavya ile
ilişkiler farklı bir zeminde şekillenmiştir. Transdynester ve enerji gibi
116
Yeni anayasa ile getirilen düzenlemelere göre Ermeni diasporasına çifte vatandaşlık hakkı verilmiştir.
Böylece Ermeni diasporası Ermenistan’da yapılacak seçimlerde seçme ve seçilme hakkını elde etmişlerdir.
Rusya’da yaşamakta olan yaklaşık 2 milyon Ermeni vatandaşı ve bunların Rusya ile olan sıcak ilişkileri
göz önüne alındığında, Moskova’nın Ermenistan’daki seçimlere dolaylı olarak etki edebileceği ortaya
çıkmaktadır. Dolayısıyla Rusya, Ermenistan’ın sadece dış politikasında değil, iç politikasında da etkin
bir konumda olacaktır. (Sapmaz, age, s.197-198).
117
Karabayram, age, s. 288-289.
118
119
Rusya -Belarus ilişkilerine Aralık 2006’da yaşanan enerji krizi damgasını vurmuştur. Putin yönetimi
Belarus gaz dağıtım ağı Beltransgaz’ı 4 milyar dolara satın almak istemiş; aksi takdirde Belarus’a sattığı
gazın fiyatını yaklaşık dört katına çıkarma tehdidinde bulunmuştur. Belarus hükümeti ise topraklarından
geçen Rus petrolünden geçiş vergisi almak istemiştir. Anlaşmazlık iki ülke arasında gerginliğe neden
olurken, Moskova yönetimi gazı geçici olarak kesmiştir. (Adanalı, agm, s. 5.)
120
68
konulardan dolayı Moskova’yla sorunlar yaşayan bu ülkede Komünistler
yönetime gelmişlerdir. Böylece BDT’nin batısında Moskova’nın eli kısmen
rahatlamıştır.121
Ancak BDT Avrupa’sında asıl önemli gelişmeler Rusya-Ukrayna
ilişkilerinde yaşanmıştır. Doksanlı yılların sonu itibariyle Rusya-Ukrayna
ilişkileri de bazı temel sorunlar ekseninde gerginleşmiştir.122 Putin yönetimi
Ukrayna’yı Avrasya’daki entegrasyon süreçlerine dahil etmek için Rusya,
Ukrayna, Belarus ve Kazakistan arasında Ortak Ekonomik Alan adlı örgütün
kuruluşuna öncülük etmiştir. Örgüt üye ülkeler arasında ticari ilişkileri
geliştirmeyi hedeflemekteydi.123 Ancak bu girişimi bir sonraki yıl yapılan
genel seçim sonrasındaki gelişmeler gölgelemiştir. 2004 yılında yapılan
genel seçim öncesi, ülkede iktidar adayı partiler kendilerini Rus yanlıları
ve Batıcılar olarak tanıtmışlardır.124 Seçimler sonrasında gerçekleştirilen
Turuncu Devrim sonucunda Batı yanlısı Viktor Yuşenko Cumhurbaşkanlığı
makamına oturmuştur. Bu tarihten itibaren Ukrayna’nın dış politikası
tamamen Batı yanlısı bir çizgiye kaymıştır. Yeni yönetim ABD ve NATO
ile ilişkilerini geliştirmeye başlamıştır. Ayrıca 2004 yılındaki genişlemeden
sonra Batı sınırlarında kendisine komşu olan AB ile de ilişkilerini olumlu
bir zemine oturtmuştur. Avrupa komşuluk politikası bağlamında bazı
reformları hayata geçirmesi, Kiev’in Batılılaşma politikalarının bir başka
göstergesidir.125 Bu gelişmelerden memnun olmayan Putin yönetimi
öncelikle bu ülkeye gönderilen doğalgaza kısmen kesinti yapmıştır. 2006
yılında ise gaz tamamen kesilmiştir. Putin yönetimi kısa bir süre sonra
Moldavya’ya nakledilen doğalgaza da kesinti yapmıştır. Böylece her
iki ülkede Moskova’ya tepki göstermeye başlamışlardır. 2006 yılında
doğalgaz kesintisiyle açığa çıkan Moskova-Kiev gerginliği 2008 yılında
Rusya ile Gürcistan arasında patlak veren savaş sırasında kendini yeniden
göstermiştir. Yuşenko Güney Osetya sorunu yüzünden patlak veren kriz
sürecinde Moskova’ya sert tepki göstermiştir. Sivastopol Limanı’ndaki
Rus askeri üssü ve Kırım’daki azınlıklar dolayısıyla Rusya ile benzer
121
Doksanlı yılların sonu itibariyle Rusya – Ukrayna ilişkilerini doğalgaz anlaşmazlığı, Kiev’in resmi dil
politikası ve BDT savunma yapıları yerine Avrupa-Atlantik güvenlik örgütleriyle ilişkilerini geliştirmesi
gibi sorunlar olumsuz etkilemiştir. (Igor Torbakov, “Rusya’dan Ayrı Ya da Rusya’nın Bir Parçası:
Ukrayna –Rusya İlişkilerinin Kederli Bir Destanı”, Avrasya Dosyası, Rusya Özel, Kış 2001, C. 6, No: 6,
s. 308.)
122
123
Nazim Cafersoy, “Ukrayna Yol Ayrımında”, Stratejik Analiz, C. 4, No: 55, s. 73-74.
124
Ekrem, “Rusya-Ukrayna Doğalgaz Krizi ve Çin”, http://www.turksam.org/tr/a723.html 125
69
sorunları olan bu ülkenin sonraki dönemlerde Gürcistan’ın kaderini yaşayıp
yaşamayacağı şeklinde soru işareti oluşmuştur.126
7. Genel Değerlendirme ve Sonuç
Doksanlı yıllarda planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş
sürecinde ortaya çıkan ekonomik, siyasi ve sosyal krizler nedeniyle,
Rusya için dış dünyada oldukça olumsuz bir imaj oluşmuştur. Sovyetler
Birliği’nin son yıllarında başlayan kaos ortamı, Yeltsin yönetiminin
uyguladığı reformlarla aşılamamış, aksine bu dönemde ülkede daha da
sancılı bir dönem yaşanmıştır. Putin yönetimi ise uyguladığı dış politika
stratejileri ile ülkesini bu imajdan kurtarmıştır. Piyasa ekonomisinin
kurallarında radikal bir değişikliğe gitmeyen Putin, ülkesinin askeri
sanayi kompleksini yeniden canlandırmış ve enerji kaynaklarını harekete
geçirmiştir. Böylelikle Rusya’nın kalkınmasına ivme kazandıran Putin,
ülkesini Batılı devlet ve kurumların ekonomik güdümlerinden kurtarmıştır.
Diğer yandan anti demokratik eylemlere girişmek pahasına ülkenin idari
yapısını merkezin denetimi altına sokmuş ve ülkedeki oligarkları kontrol
altına almıştır. Böylece ekonomik ve siyasi alanda eli rahatlayan Moskova
yönetimi, dış politikasını daha serbest bir şekilde belirleme imkânına
kavuşmuştur. Putin’in dış politika felsefesi ne Batıcıların idealist, nede radikal
Avrasyacıların realist görüşlerine dayanmaktadır. Değişik siyasi akımların
bir sentezi olan Pragmatist Avrasyacılığı benimseyen Putin, dış politikasını
bu eksende sürdürmüştür. Nitekim 11 Eylül olayları sonrasında ortaya
çıkan Moskova-Washington yakınlaşması da bu siyasi anlayışın bir
sonucudur. Ancak Bush yönetiminin tek kutuplu sistemi sürdürmek için
giriştiği eylemler ve Putin’in çok kutuplu dünya hedefi bu yakınlaşmanın
da son bulmasına neden olmuştur. Bununla beraber Rus dış politikasının
batı yönelimi ihmal edilmemiştir. Bu dönemde AB ile birçok alanda
ilişkiler geliştirilmiş, ayrıca kıta Avrupa’sı ülkelerinden Almanya ve
Fransa ile özel ilişkiler kurulmuştur. Tek kutuplu sistemde ABD’nin
eylemlerini sınırlandırmaya çalışan Putin yönetimi, Üçüncü Dünya’da
ABD karşıtı jeopolitik bir mihver oluşturmaya çalışmıştır. Çin, Hindistan,
İran, Irak, Suriye, Kuzey Kore, Vietnam ve ABD’nin ‘arka bahçesi’ olarak
gördüğü Latin Amerika ülkeleri ile kurulan özel ilişkiler, bu politikanın bir
sonucudur.
Kamer Kasım, “Ukrayna: Bir Sonraki Kriz Noktası mı?”, 09.10.2008 http://www.usakgundem.com/
yazar/1053/ukrayna-bir-sonraki-kriz-noktasi-mi.html Erişim 1.12.2008.
126
70
Uluslararası sistemi çok kutuplu bir yapıya dönüştürmek isteyen
Putin yönetiminin bu doğrultuda yapmış olduğu en önemli açılım, RusÇin ilişkilerini stratejik ittifaka dönüştürmesi ve ŞİÖ’yü kurmasıdır.
Uluslararası politikada etkin bir aktör olarak hareket etmeye başlayan
bu aktör sayesinde Moskova’nın bölgesel rolü perçinlenmiştir. Nitekim
ŞİÖ aracılığıyla ABD’nin 11 Eylül sonrasında Orta Asya’da elde ettiği
kazanımlara darbe vurulmuştur. Putin ayrıca Yeltsin yönetiminin Yakın
Çevre politikasını yeniden belirlemiş ve BDT ülkeleriyle ikili ilişkilere
dayanan çok daha aktif bir politika yürütmüştür. Putin BDT üyesi ülkelere
yönelik ‘öncelik’ ilkesine dayanan bir strateji uygulamıştır. ‘Yakın
çevre’ye yönelik uyguladığı strateji sonucunda Belarus, Ermenistan,
Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan gibi ülkelerle ilişkilerin
stratejik derinliği artırılmıştır. Bu ülkeler Moskova’ya daha fazla bağımlı
hale getirilirken, Azerbaycan, Moldavya ve Türkmenistan ile ilişkiler
geliştirilmiştir. Ancak Gürcistan ve Ukrayna ise Moskova’dan daha da
uzaklaşmışlardır. Böylece Orta Asya’da yeniden kontrolü tesis eden
Putin yönetimi, BDT Avrupası ve Güney Kafkasya’nın Batı’nın etkisine
girmesine engel olamamıştır.
Sekiz yıllık iktidarı son bulduğunda içerdeki ekonomik ve siyasi
sorunların üstesinden gelen Putin yönetimi, Yeltsin döneminde uygulanan
dış politikayı da revize ederek, Rusya’yı uluslararası politikanın başat
aktörlerinden biri haline getirmeyi başarmıştır. Ancak Rusya içinde
yeni bir demokratikleşme veya eskiye dönüş dalgasının ortaya çıkması,
Çeçenistan ve diğer Cumhuriyetlerin daha fazla özerklik talep etmeleri
gibi ihtimaller söz konusudur. Ayrıca Rusya’nın dış ticareti ağırlıklı olarak
silah sanayi ve enerji kaynakları gibi sektörlerde yoğunlaşmıştır. Ancak
uluslararası piyasalarda enerji fiyatlarının düşmesi, Putin’in ekonomi
alanında kaydettiği başarıyı gölgeleyecektir. Diğer yandan NATO’nun ve
AB’nin son genişleme dalgalarıyla doğu Avrupa’da Moskova’nın hareket
serbestîsi kısıtlanmıştır. Bunlara ek olarak Putin yönetimi, ABD’nin Ulusal
Füze Savunma sistemine karşılık caydırıcı bir tepki verememiştir. Bütün
bunlar Putin’in politikalarının zayıf taraflarını oluşturmaktadır.
71
KAYNAKÇA
“Putin Döneminde Rusya: Realpolitik’in Dönüşü”, 27.11.2005 http://www.
nartajans.net/nuke/modules.php?name=News&file=article&sid=1888
Erişim: 20. 04. 2009.
“Rusya Federasyonu’nun Dış Politika Konsepti”, (ed.) Yılmaz Tezkan, Kadim
Komşumuz Yeni Rusya, Ülke Kitapları, 2001.
Adanalı, Neslihan. “Rusya Federasyonu’nun Eski Sovyet Ülkeri ve Balkan Ülkeleri
Üzerindeki Etkisi,” Şubat 2007 http://www.izto.org.tr/nr/rdonlyres/b942deac917e-4200-81f5-2d065174df75/7916/rusya.pdf Erişim: 01.05.2009.
Ağacan, Kamil ve Gökcen Ekici. “Panki Vadisi Etrafında Dönen Küresel Politika”,
Stratejik Analiz, C. 2, No: 19, Kasım 2002.
Ağacan, Kamil. “ABD’nin Gürcistan’a Asker Göndermesi Terörle Mücadelede
Üçüncü Cephe mi, Yoksa Köprü Başının Tutulması mı?”, Stratejik Analiz, C.
2, No: 24, Nisan 2002.
Ağacan, Kamil. “Gürcistan’ın Rusya Tarafından Gizli İlhakı”, Stratejik Analiz, C.
3, No: 35, Mart 2003.
Ağacan, Kamil. “Rusya’nın Gürcistan’a Vize Uygulaması Silahsız Savaş mı?”,
Stratejik Analiz, C. 1, No: 9, Ocak 2001.
Akgül, Fatih. “Rusya’nın Putin Dönemi Avrasya Enerji Politikaları’nın TürkiyeRusya İlişkilerine Etkileri”, Güvenlik Stratejileri Dergisi, Yıl: 3, S. 5, Haziran
2007.
Aslanlı, Araz ve İlham Hesenov. Haydar Aliyev Dönemi Azerbaycan Dış Politikası,
Platin Yayınları, Ankara, 2005.
Aslanlı, Araz. “ABD’de Adaletsizliğe verilen Ara: 907 Sayılı Ek Madde’nin
Uygulanmasının Durdurulması,” Stratejik Analiz, C. 2, S. 21, Ocak 2002.
Aydın, Dilek. “İran Nükleer Programının Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri”,
Güvenlik Stratejileri dergisi, Yıl: 3, S. 5, Haziran 2007.
Bal, İdris. “Rise of Shangai Cooperation Organization (SCO), in Eurasia: is it
an Effective Tool in a New Big Game”, (ed.) Ertan Efegil, Geopolitics Of
Central Asia in the Post-Cold War Era: A Systemic Analysis, Sota Press,
Haarlem, 2002.
Baycaun, Suale. “Putin’in Kazakistan Ziyareti: Moskova-Astana İlişkilerinde
Yeni Bir Dönem mi?”, Stratejik Analiz, C. 1, No: 7, Kasım 2000.
Bilgin, Mert. Avrasya Enerji Savaşları, I Q Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul,
2005.
72
Brown, Archie. “Vladimir Putin ve Merkezi Devlet Gücünün Yeniden Tesisi”,
(ed.) Yılmaz Tezkan, Kadim Komşumuz Yeni Rusya, Ülke Kitapları, 2001.
Büyüakıncı, Erhan. “Avrupa Birliği-Rusya Federasyonu İlişkilerinde Güvenlik
Sorunları”, (ed.) Beril Dedeoğlu, Dünden Bugüne Avrupa Birliği, Boyut
Yayıncılık, İstanbul, 2003.
Cafersoy, Nazim. “Rus Jeopolitik Düşüncesinde Misyon Arayışları”,Avrasya
Dosyası, Jeopolitik Özel, C. 8, No: 4, Kış 2002.
Cafersoy, Nazim. “Rusya’daki Jeopolitik Model Arayışlarında Putin Yönetimi”,
Stratejik Analiz, C. 4, No: 37, Mayıs 2003.
Cafersoy, Nazim. “Ukrayna Yol Ayrımında”, Stratejik Analiz, C. 5, No: 55, Kasım
2004.
Cemilli, Elnur. ABD’nin Güney Kafkasya Politikası, IQ Kültür Sanat Yayıncılık,
İstanbul, 2007.
Çelikpala, Mitat. “Rus Enerji Stratejisi”, Stratejik Analiz, C. 8, No: 94, Şubat
2008.
Değirmen, Burcu. “Çin-Rus Ekseni ABD’ye Meydan Okuyor”, Stratejik Analiz,
C. 6, No: 64, Ağustos 2005.
Ekrem, Erkin. 12.01.2006 “Rusya-Ukrayna Doğalgaz Krizi ve Çin”, http://www.
turksam.org/tr/a723.html Erişim: 1.12.2008.
Ersun, Ömer. “Nükleer Siyasette Rus Ruleti”, Stratejik Analiz, C. 6, No: 65, Eylül
2005.
Ferdinand Peter. “Sunset, Sunrise: Chinia and Russia Construct a New
Relationship”, International Affairs, C. 83, No: 5, 2007.
Gomart, Thomas. “EU-Russia Relations: Towards a Way of Depression”, Center
For Strategic and International tudies, Washington DC, 2008, http://www.
gees.org/documentos/Documen-03044.pdf Erişim: 12.12.2009.
Gül, Nazmi ve Gökçen Ekici. “Stratejik Ortaklar Arasında Bir Sorun mu Var:
Putin’in Ermenistan Ziyareti ve Moskova-Erivan İlişkileri”, Stratejik Analiz,
C. 2, No: 19, Kasım 2001.
Güler, Nermin. “Özbekistan Dış Politikasında Dönüm Noktası: 11 Eylül”, Stratejik
Analiz, C. 2, No: 20, Aralık 2001.
Güneş, Hakan. “Yükselen Rus kapitalizminin Yeni Çarı”, http://www.siyasigazete.
net/sayi_12/index.php?SayfaX=20 Erişim: 20.04.2009.
İmambeyli, Vügar. “Kazananı Olmayan Rus-Gürcü Savaşı”, Anlayış, Eylül
2008.
73
İmanov, Vügar. Avrasyacılık: Rusya’nın Kimlik Arayışı, Küre Yayınları, İstanbul,
2008.
İşyar, Ömer Göksel. Global ve Bölgesel Güvenlik Çıkarları Bağlamında SovyetRus Dış Politikaları ve Dağlık Karabağ Sorunu, Alfa Yayınları, İstanbul,
2004.
Kamalov, İlyas. “Putin’in Ardından Rusya”, Stratejik Analiz, C. 8, No: 96, Nisan
2008.
Kamalov, İlyas. “Rusya’nın Yeni Enerji Politikaları”, Stratejik Analiz, Cilt: 9, No:
100, Ağustos 2008.
Kamalov, İlyas. “Rusya’nın Yeni Enerji Politikaları”, Stratejik Analiz, C. 9, No:
100, Ağustos 2008.
Kamalov, İlyas. Putin’in Rusya’sı: KGB’den Devlet Başkanlığına, Kaknüs
Yayınları, İstanbul, 2004.
Kanbolat, Hasan. “Abhazya Örneğinde Kosova’nın Güney Kafkasya Yansımaları”,
Stratejik Analiz, C. 8, No: 96, Nisan 2008.
Kanbolat, Hasan ve İlyas Kamalov. “NATO ve AB’nin Genişlemesi Çemberinde
Rusya Federasyonu: Soğuk Savaş Devam mı Ediyor?”, Stratejik Analiz, C.
4, No: 39, Temmuz 2004.
Kanbolat, Hasan ve Kamil Ağacan. “Gürcistan’daki Rus Üslerinin Tasfiyesinde
Mehter Adımları: Bir Geri İki İleri”, Stratejik Analiz, C. 2, No: 16, Ağustos
2001.
Karabayram, Fırat. Rusya Federasyonu’nun Güney Kafkasya Politikası, Lalezar
Kitapevi, Ankara, 2007.
Karaca, Ragıp Kutay. Güç Olma Stratejisi: Çin (Soğuk Savaş Sonrası Türkiye-Çin
İlişkileri), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2008.
Kasım, Kamer. “Ukrayna: Bir Sonraki Kriz Noktası mı?”, 09.10.2008 http://
www.usakgundem.com/yazar/1053/ukrayna-bir-sonraki-kriz-noktasi-mi.
html Erişim:1.12.2008.
Kılıçbeyli, Elif Hatun. “Russia and The European Union: An Economic and
Strategic Partnership”, (ed.) Ertan Efegil, Geopolitics of Central Asia in the
Post-Cold War Era: A Systemic Analysis, SOTA Press, Haarlem, 2002.
Köni, Hasan ve Sinan Oğan. “11 Eylül’ün Yıldönümünde Rusya: ABD ile
Balayında ‘Şer Ekseni’ ile Flörte”, Stratejik Analiz, C. 3, No: 30, Ekim
2002.
Leonard, Mark and Nicu Popescu. “A Power Audit of EU-Russia Relations”, 74
http://ecfr.3cdn.net/1ef82b3f011e075853_0fm6bphgw.pdf. Erişim: 20.10.
2009.
Maç, Nazlı. İki Kutuplu Sistem Sonrası ABD-Rusya Federasyonu İlişkileri
Bağlamında Uluslar arası Sistem Analizi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans
Tezi, İzmir, 2004.
Mankoff, Jeffrey. “Vladimir Putin and the Re-Emergence of Russian Foreign Policy”, International Security Studies Certificate Paper Series Number 06-02,
http://www.yale.edu/macmillan/iac/security_papers/mankoff.pdf. Erişim:
12.12.2009,
Monaghan, Andrew. “Russia-EU Relations: An Emerging Energy Security
Dilemma”, http://www.carnegie.ru/en/pubs/media/9947Monaghan0421_%
D0%BD%D0%B0%20%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B2%
D0%BE%D0%B4.doc Erişim 12.12.2009.
Moshes, Arkady. “EU-Russia relations: Unfortunate Continuity”, http://
www.robert-schuman.org/doc/questions_europe/qe-129-en.pdf, Erişim:
12.12.2009.
Nauşabayeva, Asem. “Yeltsin’den Sonra Putin’le Yeni Rusya”, Stratejik Analiz,
C. 1, No: 1, Mayıs 2000.
Oğan, Sinan. “Demografinin Gölgesi Altında Rusya-Kazakistan İlişkileri”,
Avrasya Dosyası, Kazakistan-Kırgızistan Özel, Kış 2001-2002, C. 7, No: 4.
Oğan, Sinan. “Rus-Çin Ortaklığı ABD’yi Zorluyor”, Stratejik Analiz, C. 6, No:
66, Ekim 2005.
Oğan, Sinan. “Şanghay İşbirliği Örgütü Küresel Güç Olma Yolunda”, 09.07.2005
http://www.turksam.org/tr/a417.html. Erişim: 12.06.2009.
Oğan, Sinan ve Hasan Kanbolat. “Kafkasya Terazisinde Yeni Dengeler: Putin’in
Azerbaycan Ziyareti”, Stratejik Analiz, C. 2, No: 2, Şubat 2001.
Oğuz, Cem C. “Bir Anka Kuşunun Ayak Sesleri mi? V. Putin’in Bir Yıllık
İcraatlarının Değerlendirmesi”, Stratejik Analiz, C. 1, No: 10, Şubat 2001.
Öke, Mim Kemal. “Kremlinoloji’den Kriminolojiye Rusya Kaynaklı Postmodern
Global Tehdit”, (ed.) Mim Kemal Öke, Geçiş Sürecinde Türk Cumhuriyetleri,
Alfa Yayınları, İstanbul, 1999.
Özer, Sanem. “Avrupa Birliği Rusya ve ABD’nin Avrupa Güvenliğine Farklı
Yaklaşımlarının Transatlantik İttifakına Etkileri,” Akdeniz İİBF dergisi, S.
15, 2008.
75
Öztürk, Osman Metin. Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, ASAM Yayınları,
Ankara, 2001.
Peterson, Lee. “Başkan Putin ve İcraatları Rusya’da Eskiye Dönüş’ Olarak Kabul
Edilebilir mi?”, Avrasya Dosyası, Rusya Özel, Kış 2001, C. 6, No: 4.
Purtaş, Fırat. Rusya Federasyonu Ekseninde Bağımsız Devletler Topluluğu, Platin
Yayınları, Ankara, 2005.
Pushkov, Aleksei. “Rusya ve Yeni Dünya Düzeni”, (ed.) Yılmaz Tezkan, Kadim
Komşumuz Yeni Rusya, Ülke Kitapları, 2001.
Sapmaz, Ahmet. Rusya’nın Trans-Kafkasya Politikası ve Türkiye’ye Etkileri,
Ötüken Yayınları, İstanbul, 2008.
Soltan, Elnur. “Bush-Putin Zirvesi: Soğuk Savaşın İkinci Bitişi”, Stratejik Analiz,
C. 2, No: 20, Aralık 2001.
Soltan, Elnur. “Rus Dış Politikasının Siyasi İktisadı”, Stratejik Analiz, C. 3, No:
29, Ekim 2002.
Soltan, Elnur. “Rusya ve Kırgızistan: Asimetrik İlişkilerin Sürekliliği”, Avrasya
Dosyası, Kazakistan-Kırgızistan Özel, C. 7, No: 4, Kış 2001-2002.
Soltan, Elnur. “Türkmenistan ve Rusya: Gaz Üzerine Kurulan İlişkiler”, Avrasya
Dosyası, Türkmenistan Özel, C. 7, No: 2, Yaz 2001.
Somuncuoğlu, Anar. “Avrasya Ekonomik Birliği: Rus Dış Politikasında Yeni Bir
Atak”, Stratejik Analiz, C. 2, No: 15, Temmuz 2001.
Somuncuoğlu, Anar. “Rusya Federasyonu’nda Merkez-Bölge İlişkilerinin
Ekonomik Boyutu”, (ed.) Yılmaz Tezkan, Kadim Komşumuz Yeni Rusya,
Ülke Kitapları, 2001.
Somuncuoğlu, Anar. “Rusya’da Putin Usulü Reformlar: Güçlü Devlet, Güçlü
Ordu, Güçlü Ekonomi”, Stratejik Analiz, C. 2, No: 13, Mayıs 2001.
Tanrısever, Oktay F. “Rusya-Gürcistan İlişkilerinde Artan Gerilim: Bir Sağırlar
Dilsizler Diyalogu mu?”, Ağustos 2003, http://www.stradigma.com.Aurkce/
ağustos2003/print08.html. Erişim: 01.12.2008.
Tanrısever, Oktay F. “Rusya Federasyonu’nun Orta Asya Kafkasya Politikası:
Yakın Çevre Doktrini’nin İflası”, (ed.)Mustafa Aydın, Küresel Politikada
Orta Asya, (Avrasya Üçlemesi I), Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2005.
Tanrısever, Oktay F. “Sovyet Sonrası Dönemde Rusya’nın Kafkasya Politikası”,
(ed.) Mustafa Türker, İlhan Uzgel, Türkiye’nin Komşuları, İmge Yayınları,
Ankara, 2002.
76
Taşdemir, Fatma. “Taliban Bağlamında Bölgesel ve Küresel Güvenlik Sorunları
Üzerine Değerlendirme”, (ed.) Rafet Yinanç, Hakan Taşdemir, Uluslararası
Güvenlik Sorunları ve Türkiye, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2002.
Tepe, Elif Banu. “Rusya-Çin İlişkilerinde Demografik Tehdit: Sarı Tehlike”,
Stratejik Analiz, C. 2, No: 21, Ocak 2002.
Torbakov, Igor. “Rusya’dan Ayrı Ya da Rusya’nın Bir Parçası: Ukrayna –Rusya
İlişkilerinin Kederli Bir Destanı”, Avrupa Dosyası, Rusya Özel, C. 6, No: 6,
Kış 2001.
Türker, Haşim. Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası, Nobel Yayın Dağıtım,
Ankara, 2007.
Geçiş Ekonomilerinde Kamu Maliyesi ve Mali
Sistem Reformları1
Savaş ÇEVİK2
Özet
1990’ların başından itibaren başta Doğu Avrupa ve Orta Asya ülkeleri olmak üzere
tüm geçiş ekonomilerinde serbest piyasa ekonomisinin kurumlarını oluşturmak
üzere iktisadi ve siyasi sistemde bitmek bilmeyen bir reform çabası görülmektedir.
Tüm ekonomik varlıkları devletin kontrol ettiği bir sistemden özel mülkiyete
dayalı ve rekabetçi bir yapıya geçmeyi hedefleyen bu reformlar, devletin rolü ve
yönetim mekanizmasıyla ilgili kökten değişiklikleri de gerekli kılmaktadır. Bu
bağlamda, çalışma geçiş ekonomilerinin kamu maliyesi ve mali sistemlerinin
gelişim trendini, reform çabalarıyla birlikte incelemeye çalışmaktadır. Bunu
yaparken ülkeler arasındaki temel farklılıkları ve ortak eğilimleri dikkate alarak,
Orta Asya Cumhuriyetleri ve Azerbaycan, Doğu Avrupa Ülkeleri ve Balkan
Devletleri olarak bir gruplamaya gidilerek gruplar arasındaki temel farklılıkların
görülmesi de hedeflenmektedir. Böylece hem ülkeler açısından zaman
boyutundaki trendin incelenmesi hem de ülke grupları arasında bir karşılaştırma
yapılmasını hedeflenmektedir. Çalışmada önce kamu harcamaları ve devletin
boyutu incelenmekte, ardından mali açıklar ve bu açıkların sürdürülebilirliği borç
dinamikleri ile birlikte ele alınmaktadır. Son olarak mali reformların en önemli
unsurlarından birini oluşturan vergi sistemi, vergi gelirlerinin gelişimi ve vergi
reformları değerlendirilmektedir.
Anahtar kelimeler: geçiş ekonomileri, Orta Asya, mali reformlar, kamu maliyesi,
mali açıklar, mali sürdürebilirlik, vergi reformları
Bu çalışma, Hazar Üniversitesi tarafından 29-31 Mayıs 2009’da Bakü-Azerbaycan’da düzenlenen
Dünyada Yeni Oluşumlar ve Türk Dünyası adlı uluslararası sempozyumda sunulmuş ve Selçuk
Üniversitesi B.A.P. Koordinatörlüğü tarafından desteklenmiştir.
1
Yrd.Doç.Dr., Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Öğretim Üyesi, [email protected].
tr
2
78
Public Finance and Fiscal System Reforms in Transitional
Economies
Abstract
Beginning from 1990s, all transition economies –most of all, Eastern Europe and
Central Asia- have been handled reforms which would constitute institutions of free
market system in economic and political order. These reform initiatives that aim to
transit to an economic-political structure with private ownership and competitive
one from state-controlled economy have required fundamental changes in the
role of the state, size of public expenditures, systems and institutions of taxation
and budgeting, public finances and most of administrative mechanisms. In this
context, this paper explores trends in improvement of public finances and fiscal
systems in three groups of countries – Eastern Europe and Baltic Countries, Balkan
Countries, Central Asia Countries. While it tries to determine main differences
and common trends between country groups, it tackles issues about level of public
spending, government size, public sector deficit, fiscal adjustment and taxation
and tax reforms via both time dimension and groups of countries.
Keywords: transitional economies, Central Asia Countries, fiscal reforms, public
finance, fiscal deficits, fiscal adjustment, tax reforms.
79
1. Giriş
1990’ların başından itibaren başta Doğu Avrupa ve Orta Asya ülkeleri
olmak üzere tüm geçiş ekonomilerinde serbest piyasa ekonomisinin
kurumlarını oluşturmak üzere iktisadi ve siyasi sistemde bitmek bilmeyen
bir reform çabası görülmektedir. Tüm ekonomik varlıkları devletin kontrol
ettiği bir sistemden özel mülkiyete dayalı ve rekabetçi bir yapıya geçmeyi
hedefleyen bu reformlar, devletin rolü ve yönetim mekanizmasıyla ilgili
kökten değişiklikleri de gerekli kılmaktadır. Devletin rolündeki değişimin,
kamu harcamalarının küçültülmesi ve yeninden düzenlenmesinin yanı sıra
vergi sisteminin ve idaresinin revizyonu, mali kurumların oluşturulması ve
kurumsallaştırılması gibi temel unsurları hedeflemesi gerekir.
Bu bağlamdaki reform çalışmaları 1990 sonrasında tüm dünya
ülkelerinde görülüyorsa da geçiş ekonomilerinin uygulamalarına yönelik
genel eğilimlerden söz edilebilir. Ancak ‘geçiş ekonomileri’kavramı da geniş
varsayım ve kabuller içermektedir. Bir yandan yeni AB üyesi olan gelişmiş
iktisadi sistemlere sahip ve tarihi şartlar açısından piyasa deneyimleri olan
ülkeler olduğu gibi diğer yandan başlangıç şartlarında eşitsiz, Sovyet
sistemi ile sıkı entegre olmuş ve görece düşük gelir düzeyinde Orta Asya
ülkeleri de bulunmaktadır. Bu açıdan geçiş ekonomilerine yönelik toplu
bir değerlendirme önemli kısıtlara sahip olacaktır.
Çalışmada temelde geçiş ekonomilerinin kamu maliyesi ve mali
sistemlerinin gelişimi reform çabalarıyla birlikte ele alınmaktadır. Buna
göre önce kamu harcamaları ve devletin boyutu incelenecek, arkasından
mali açıklar ve bu açıkların sürdürülebilirliği borç dinamikleri ile birlikte
ele alınacaktır. Son olarak da mali reformların en önemli unsurlarından
birini oluşturan vergi sistemi ve vergi gelirleri değerlendirilecektir.
Bu çalışmada geçiş ekonomileri; geçiş deneyimi, reform süreci
ve coğrafi bölge esasına dayanarak temelde üç grupta ele alınmaktadır.
Doğu Avrupa ve Baltık Ülkeleri (DAB – Macaristan, Slovakya, Slovenya,
Polonya, Çek Cumhuriyeti, Litvanya, Letonya ve Estonya)nın hem geçiş
süreci öncesinde Sovyetler Birliği ile entegrasyon düzeyi düşüktür hem
de piyasa odaklı reform çabalarına diğer ülkelere görece daha erken
dönemlerde başlamışlardır. Öte yandan bu ülkeler Avrupa Birliği’ne
entegrasyon süreci içerisinde yeni bir reform trendi de yaşamışlardır. DAB
ülkeleri bu hususlar itibariyle ortak bir deneyimi paylaşmaktadırlar. İkinci
grup ülke olan Balkan ülkeleri (Arnavutluk, Hırvatistan, Bulgaristan,
80
Romanya, Makedonya, Bosna-Hersek, Karadağ ve Sırbistan) geçiş öncesi
dönem, kültürel ortaklıklar ve reform deneyimleri ile ortak özellikler
sergilemektedir. Son olarak Orta Asya ve Azerbaycan (OAA - Azerbaycan,
Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan), ülke
grupları arasında eski Sovyet sistemi ile en sıkı entegre olmuş ve geçiş
öncesi şartlar açısından en dezavantajlı konumda olan ülkelerdir.
Kuşkusuz böyle genel bir gruplama ülkeler arasındaki farklılıkları
görmeyi engelleyebilir. Zira gruplar içindeki ülkelerden çok farklı
deneyimlere ve kamu maliyesi sistemlerine sahip olanlar da söz konusudur.
Sözgelimi DAB ülkeleri içerisinde Baltık ülkeleri hem ekonomik ve sosyal
yapı hem de izledikleri mali reformlarla birbirine çok benzeyen bir alt grup
oluşturmaktadır. Balkan ülkelerinde Romanya ve Bulgaristan’ın AB üyelik
süreci ve 2007’de AB üyesi olmaları farklı bir reform patikası izlemelerine
yol açmıştır. Romanya ve Bulgaristan dışındaki Balkan ülkelerinin ise
Eski Yugoslavya sisteminin parçası olmaları, mali sistemlerinde de
önemli benzerlikler taşımalarına yol açmaktadır. OAA ülkelerinde geçiş
aşamasının başlangıç dönemlerinde hızlı reformcu (şok terapi stratejisini
izleyen) ülkeler (Kazakistan, Kırgızistan) olduğu gibi reform çabalarının
görece çok geç başladığı Türkmenistan gibi ülkeler de bulunmaktadır. Yine
bu ülkelerde Kazakistan ve Azerbaycan gibi doğal kaynaklar açısından
avantajlı ülkeler bulunduğu gibi Kırgızistan ve Tacikistan gibi doğal
kaynak ve sanayinin görece çok kısıtlı olduğu ülkeler de bulunmaktadır.
Bu farklılıkların ülkelerin ekonomik ve mali sistemlerini önemli ölçüde
etkilemesi beklenir.
2. Mali Reformlar ve Maliye Politikası
1980’lerin sonuna kadar merkezi planlı sosyalist ekonomik/politik
rejime sahip geçiş ekonomilerinde mali sistem temel olarak, esnek
bütçe kısıtı ile çalışan geniş kamu girişimlerince sunulan erdemli mal ve
hizmetler, saydam ve sistematik olmayan gelirler (vergiler) ile finanse
edilen büyük yatırım projeleri, katı ücret ve fiyat kontrolleri ve merkezi
otoritede alınan temel ekonomik kararlar ile karakterize edilebilecek bir
yapıya sahip olmuştur.3 Böyle bir sistemi piyasa yapıları ile uyumlu hale
getirecek mali reformlar geçiş ülkeleri için geçişin ilk yıllarından itibaren
çeşitli derecelerde uygulanmaya çalışılmıştır.
George Kopits, “The Political Economy of Fiscal Reform in Central and Eastern Europe”, OECD Journal
on Budgeting, Vol. 2008/3, p. 128.
3
81
Dünya eğilimleri izlendiğinde mali reformların doğrusal bir trend
izlediği söylenemez. Ancak bazı ortak eğilimler ya da mali reformlara yön
veren kriterlerden söz edilebilir. Geçiş ekonomileri Sovyetler Birliği’nin
dağılmasının arkasından ortaya çıkan egemen devletler ve öncesinde
kuvvetli bir merkezi planlama geleneğine sahip ülkeler olarak dünyanın
geri kalanından bazı farklılıklara sahip deneyimler ortaya çıkarmışlardır.
Ancak ülkelerin başlangıç şartları birbirinden oldukça farklı düzeylerde
olduğu ve bu açıdan mali sistemlerinin önemli farklılıklar içerdiği de
hatırlanmalıdır. Macaristan, Polonya ve kısmen Eski Yugoslavya önceki
dönemlerde de sınırlı reform deneyimleri yaşamış ve geçişe görece en
iyi hazırlanmış ülkelerdir. Diğer yandan OAA ülkeleri ve bazı Balkan
ülkeleri hem eski sosyalist sistemle sıkı mali bağları, hem doğal kaynak
yetersizliği hem de devlet yaratma ve siyasal istikrar sorunları nedeniyle
bazı dezavantajlara sahip olmuşlardır.
1990’ların başında ortaya çıkan gelişmelerin arkasından 2004 sonrası
dönem bazı geçiş ülkelerinin (Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya,
Macaristan, Litvanya, Letonya, Polonya, Romanya, Slovakya, Slovenya)
Avrupa Birliği üyesi olması ile mali reformlarda yeni bir trende işaret
etmektedir.
Sosyalizm sonrası geçiş ülkelerinde mali reformlar temelde kamu
harcamalarını indirmek, vergi gelirlerini kurumsallaştırmak suretiyle mali
açıkları sürdürülebilir bir noktaya getirip, borç düzeyini de düşürmek, yarı
mali nitelikteki faaliyetleri bütçeleştirmek, kamu harcamalarında etkinlik
ve verimlilik sağlamak hedeflerine yönelmektedir.4 Böylece elde edilecek
mali uyum (fiscal adjustment) ile başta büyüme olmak üzere, ekonomik
kalkınma ve gelir dağılımı gibi konularda başarı sağlamak hedeflenmektedir.
Buna göre maliye politikasını kaynak dağılımında etkinliği teşvik edici
hale getirmek; sürdürülebilir bir kamu maliyesi yapısı oluşturmak; iktisadi
ve sosyal amaçları gerçekleştirebilecek mali kurumlar ve kurumsal
yapılar inşa etmek; bütçe süreci, kamu ihale sistemi, harcama sistemi,
vergi idaresi gibi devlet aygıtlarını şeffaflık, esneklik, hesap verebilirlik
gibi uluslararası standartlara uygun hale getirmek kamu maliyesi ve mali
sistem reformlarının temel hedefleridir.5
Bu konuda ayrıntılı bir inceleme için bkz. Henri Lorie, “Priorities for Further Fiscal Reforms in the
Commonwealth of Independent States”, IMF Working Papers, WP/03/209, October 2003.
4
George Kopits, ibid, p. 130.
5
82
3. Devletin Boyutu ve Kamu Harcamaları
Devletin genel ekonomi içerisindeki büyüklüğü ve milli gelirden
kullandığı kaynak miktarı genel olarak kamu harcamalarının GSMH’ye
oranı ile ölçülmektedir. Genel trend olarak bakıldığında kamu
harcamalarının boyutu tüm geçiş ekonomilerinde yapılan mali reformlar
neticesinde azalan bir eğilim göstermektedir. Kamu harcamalarındaki
bu azalış reformlar sonucunda devletin rolündeki değişimin en önemli
göstergesidir.
Ülke grupları açısından bakıldığında DAB ülkeleri diğer ülkelerden
daha yüksek bir toplam kamu harcaması boyutuna sahiptir. Şekil 1’den
izlenebileceği gibi, kamu harcamalarının GSMH oranı Balkan ve OAA
ülkelerinde görece daha düşüktür ve 1998 Rusya Krizi döneminde artışlar
dışında 2000 sonrası dönemde tüm geçiş ekonomilerinde görece istikrar
kazanmaya başlamıştır.
Şekil 1: Geçiş Ekonomilerinde Toplam Kamu Harcamaları (%GSMH. 1992-2007)
Kaynak: EBRD (2009)
DAB ülkeleri AB reform süreci sonunda genel anlamda, gelişmiş
Avrupa ülkeleri ile temel büyüklükler açısından benzer bir kamu maliyesi
sistemi ortaya koymaktadır. Her ne kadar Baltık ülkeleri ile Merkez Avrupa
ülkeleri arasında belirgin farklar olsa da DAB ülkelerinin kamu harcaması
boyutu genel olarak AB ortalamalarına yakındır. Bu yakınlaşma özellikle
2000’lerin başından itibaren izlenebilir. Öncesinde birçok DAB ülkesinde
kamu harcamalarının boyutu %50’lerin üzerindedir. Bu oran sözgelimi
1992’de Macaristan’da % 60; Slovakya’da %58’dir. Bu ülkelerde kamu
harcamalarının GSMH’ye oranı 2007’de ortalama %40,2 düzeyinde iken
söz konusu oranın EURO ülkeleri ortalaması aynı yıl %46,2 düzeylerindedir
(bkz. Tablo 1). Baltık ülkelerinde diğer Doğu-Merkez Avrupa ülkelerine
83
göre devletin boyutu daha küçüktür. Şekil 2’de gösterilen ortalama
oranlar Balkanlar’da %37,6; OAA ülkelerinde %26,2’dir. Bu açıdan Orta
Asya ülkeleri en düşük kamu harcaması düzeyine sahiptir. Diğer yandan
bu son ülke grubuna bakıldığında Kazakistan ve Azerbaycan’da 1995
yılına kıyasla kamu harcamalarında artış görülmektedir. Son dönemde
OAA ülkelerinde kamu harcamalarında görece artışın temel nedeni bu
ülkelerdeki ekonomik iyileşmenin yarattığı kamu harcaması talebidir. Bu
artışa rağmen Orta Asya ülkelerinde devletin büyüklüğü, Doğu Asya ve
Latin Amerika’daki hızlı büyüyen ekonomilerin oranlarına yakındır.6 1995
yılına göre kıyaslandığında Kazakistan, Tacikistan, Azerbaycan, Romanya
ve Bosna-Hersek dışında başka hiçbir ülkede kamu harcamalarında artış
görülmemektedir.
Şekil 2: Geçiş Ekonomilerinde Kamu Harcamaları (%GSMH. 1995-2007)
Kaynak: EBRD (2009)
1990 sonrasında geçiş ülkelerinde genel olarak kamu harcamalarının
azaltılması tüm reform girişimlerinde anahtar unsurlardan biridir. Bazı
ülkelerde (Bosna-Hersek, Kazakistan, Azerbaycan, Tacikistan) 2000’lerin
ortalarından sonra kamu harcamalarında tekrar artışlar görülmüştür.
Ancak özellikle DAB ülkelerinde kamu harcamalarında önemli indirimler
yapılmıştır. Buna rağmen mali reformların en yavaş ilerlediği alan sosyal
güvenlik sistemi ve kamu istihdamı olmuştur.7 Bu ülkelerdeki geniş kamu
istihdamı, sosyal yardım, sağlık yardımları ve kamu emeklilik şemalarının
bütçe maliyetleri kısa zamanda çözülememiş sorunlardır.
Yine de gelir düzeyleri açısından bakıldığında benzer gelir
düzeylerindeki diğer ülkelere göre geçiş ekonomilerinde devletin
büyüklüğünün uluslararası normların üzerinde olduğu söylenebilir (bkz.
Tablo 1).
Tracey Lane, “Public Finance Systems in Transition Economies”, Fiscal Policy and Economic Growth:
Lessons for Eastern Europe and Central Asia, Cherly Gray et al. (eds), Washington D.C., The World
Bank, 2007, p. 24.
6
George Kopits, ibid, p. 129.
7
84
Tablo 1: Bazı Ülkelerde Mali Göstergeler, 2007
Kamu Harcamaları
/GSMH
Kamu Kesimi
Açığı / GSMH
Genel Kamu Borcu
/GSMH
Rusya
33
5,2
9,5
Türkiye
33,3
0,2
67,8 (2005)
29,6 (2005)
Kore
23,3
-1,7
Tayland
18,3
-0,3
İrlanda
36,7
-1,3
EURO
Bölgesi
46,2
-1,1
OECD
Ortalaması
40,4
-2,5
23,8 (2005)
43,3 (2005)
Kaynak: EBRD, Economic Statistics and Forecast, 2009, Asian Development
Bank, Asian Development Outlook, çeşitli yıllar; OECD, Central Government Debt.
Statistical Year Book 1997-2006, Paris, OECD, 2007, OECD, OECD Economic
Outlook, Vol: 26/1, No: 83, Paris, OECD, 2008; T.C. Maliye B. Bütçe Mali Kontrol
Genel MÜdürlüğü, [www.bumko.gov.tr]
Kamu harcamalarının boyutu yani devletin büyüklüğü, büyüme ve
ekonomik başarı üzerinde etkili bir unsur olarak görülmektedir. Genel
olarak yüksek düzeylerde kamu harcamalarının ekonomideki kaynakların
dağılımını bozacağı, bütçe kısıtını katılaştıracağı ve yüksek vergilemeye
ve borçlanmaya neden olarak yatırım ve çalışma tercihlerini saptıracağı
düşünülür.8 Diğer yandan hukuk kurallarının uygulanmasına, devletin
temel fonksiyonlarının yeterli ve başarılı düzeyde yürütülmesine yetecek
derecede bir kamu harcaması da gereklidir. Bu açıdan kamu harcamaları
ile ekonomik başarı arasındaki ilişki sadece genel harcama düzeyiyle değil
harcamaların bileşimiyle de bağlantılıdır. Çoğunlukla verimsiz alanlara
yapılacak kamu harcamaları ekonomik büyümeyi zayıflatacaktır.
Şekil 3’te satın alma gücü paritesine göre kişi başına GSMH ile kamu
harcamalarının düzeyi arasındaki ilişki saçılım grafiğinde gösterilmektedir.
Buna göre geçiş ülkelerinde gelir düzeyleri ile kamu harcamalarının boyutu
arasında bir korelasyon göze çarpmaktadır.9 Ancak bu korelasyon niçin
farklı gelir düzeylerinde olan bazı ülkelerde benzer harcama boyutunun
sergilendiğini açıklamamaktadır. Bu açıdan kamu harcamalarının
boyutunun devletlerin sahip olduğu kurumsal yapı ve yönetişim sistemi ile
birlikte değerlendirilmesi gerekir. Gray, zayıf yönetişimli ülkelerde büyük
devletlerin varlığının büyümeyi zayıflatacağını ifade etmektedir. Kuvvetli
yönetişime sahip ülkelerde ise yüksek kamu harcamalarının neden olacağı
olumsuz sonuçlar kısmen tolere edilebilmektedir. Bu durum, yüksek
Aristomene Varoudakis, “Do Public Finance Systems Matter for Growth”, Fiscal Policy and Economic
Growth: Lessons for Eastern Europe and Central Asia, Cherly Gray et al. (eds), Washington D.C., The
World Bank, 2007, p. 66.
8
Korelasyon katsayısı 0,69 olarak hesaplanmıştır.
9
85
gelir ve yüksek kamu harcama düzeyine sahip bazı OECD ülkelerinin
aynı zamanda istikrarlı bir büyüme düzeyini sürdürebilmesiyle de ortaya
çıkmaktadır.10
Şekil 3: Geniş Ekonomilerinde Kamu Harcamaları ve Gelir Düzeyleri
Şekil 3. Geçiş Ekonomilerinde Kamu Harcamaları ve Gelir Düzeyleri
2000-2007
2000-2007Ortalamalar
Ortalamalar
55
50
Hirvatistan
Macaristan
45
Bosna-Hersek
PolonyaSlovakya
Sirbistan
40
Slovenya
Bulgaristan
35
Romanya
Makedonya
30
Letonya
Litvanya
Estonya
Rusya
Ozbekistan
Arnavutluk
Kirgizistan
25
Kamu Harcamaları (% GSMH)
20
Cek Cum
Karadağ
Azerbaycan
Tacikistan
Kazakistan
Türkmenistan
15
0
5000
10000
15000
20000
25000
Kişi Başı GSMH (Satınalma Gücü Paritesi)
Kişi Başı GSMH (Satınalma Gücü Paritesi)
Fukuyama’nın da ifade ettiği gibi ekonomik başarı sadece devletin
boyutu yani devletin faaliyet alanıyla ilgili değil aynı zamanda devlet
kurumlarının gücünü yansıtan kurumsal kapasite ve yapılarla da ilişkilidir.11
Bu açıdan sadece devletin boyutunu küçültmeye yönelik reformların
ekonomik başarı için tek başına yeterli olamayacağı söylenebilir. Kuvvetli
kurumsal yapılar inşa edebilmiş devletler, sıkı bütçe planlama ve uygulama
yoluyla kamu harcamalarının ve vergi düzeyinin yüksek olmasının
yaratacağı sorunların üstesinden gelebilecekken, düşük kurumsal kapasiteye
sahip ülkelerde kamu harcaması, bütçe açığı ve vergilemenin düzeyi düşük
olsa bile ekonomik gelişme için yeterli dinamik sağlanamayabilecektir.
Bu olgu, özellikle OAA ülkeleri ile diğer ülke grupları arasındaki kamu
harcama düzeyi ve büyüme düzeyi farklılıklarını açıklamakta önemlidir.
Bu açıdan özellikle OAA ve bazı Balkan ülkelerinde reformların sadece
kamu harcama düzeyi ya da bileşimi ile ilgili olmasının yeterli olmayacağı;
devlet kurumları arasında ve devletle vatandaşlar arasındaki ilişkilerin
etkin işlemesini sağlayıcı kurumsal yapıların inşa edilmesinin gerekliliği
ortaya çıkmaktadır. Bu ülkelerde temel sorun, sadece harcamaların boyutu
Cherly Gray, “Fiscal Policy end Economic Growth in Europe and Central Asia: An Overview”, Fiscal
Policy and Economic Growth: Lessons for Eastern Europe and Central Asia, Cherly Gray et al. (eds),
Washington D.C., The World Bank, 2007, p. 6.
10
11
Francis Fukuyama, Devlet İnşası: 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim, çeviren: Devrim Çetinkasap,
Remzi Kitabevi, İstanbul, 2004, s. 32.
86
ve merkezi planlamadan piyasa ekonomisine devlet işlevlerini dönüştürme
sorununa indirgenemez. Bu ülkelerde devletin rolü ve mali ilişkileri, fiilen
devlete işlerlik kazandıracak mekanizmalar oluşturmaya yönelik bir
“devlet yaratma” olgusu ile birlikte değerlendirilmelidir.12 Geçiş sonrasında
bu ülkelerde en önemli sorun basitçe devletin ekonomi içerisindeki
ağırlığının azaltılması değil yetersiz ekonomi yönetimi sorununun
üstesinden gelebilmek ve bir “ulusal ekonomi” ve piyasa ekonomisi içinde
işleyebilecek güçlü devlet kurumları yaratabilmek olmuştur.13
Mali kurumların oluşturulması geçişin ilk yıllarından itibaren, özellikle
daha önceden deneyim yetersizliği olan ülkelerde en önemli problemlerden
biridir. Harcama prosedürleri ve etkin vergi idaresinin oluşturulması ve
düzenlenmesinin yanı sıra etkin bütçe sistem ve kurumlarının oluşturulması
da gerekir. DAB ve bazı Balkan ülkeleri mali kurumsal yapılara kısmen
sahip olmakla ve AB süreci ile kurumsal yapıların inşasında önemli
mesafe almışlardır. Ancak özellikle OAA ülkelerinde mali kurumlar ve
bütçe sistemleri; gerçekçi, etkin ve verimli planlama yapmak, benimsenen
planı uygulamak, şeffaflık ve hesap verebilirlik doğrultusunda raporlama
yapabilmek açısından önemli zayıflıklara sahiptir.14
4. Mali Uyum ve Mali İstikrar
Kamu maliyesinin temel makroekonomik amaçlar üzerinde etkili
olduğu göz önüne alındığında özellikle gelişmekte olan ülkeler için mali
uyum (fiscal adjustment) uluslararası iktisadi kuruluşlarca da üzerinde
önemle durulan bir husustur. Devletin büyüme, enflasyon, ödemeler
dengesiyle ilgili amaçlarına ulaşabilmek için kamu maliyesinde istikrar
sağlama ve bu alanda yapısal değişimleri gerçekleştirme yönündeki
politikalara genel anlamda “mali uyum” adı verilmektedir.
Bu açıdan mali uyum, bir yandan harcamaların seleksiyona gidilerek
azaltılmasını, diğer yandan vergilerin artırılmasını, dolayısıyla kamu
açıklarının azaltılmasını, mali sürdürülebilirliğin sağlanmasını ve bunun
kalıcı hale getirecek kurumsal yapıların inşa edilmesini hedefler.
Mali sürdürülebilirlik kuşkusuz kamunun finansman yapısı, kamu
açıkları ve bu açıkların finansman yapısı ile bağlantılıdır. Kamu mali
Savaş Çevik ve Erol Turan, “Devletin Kurumsal Dönüşümü: Orta Asya Ülkeleri Perspektifinden”, Bilig,
Sayı: 41, Bahar 2007, s. 219.
12
Eskender Trushin and Eshref Trushin, “Basic Problems of Market Transition in Central Asia”, Central
Asia and The New Global Economy, Boris Rumer (edt.), Armonk, ME Sharpe Inc., 2000, p. 87.
13
John L. Mikesell and Daniel R. Mullins, “Reforming Budget Systems in Countries of the Former Soviet
Union”, Public Administration Review, Vol. 61/5, September-October 2001, p. 552.
14
87
açıkları neoklasik iktisat görüşü açısından önemli ekonomik sorunların
kaynağı olarak görülür. Bu açıkların, emisyonla finanse edildiklerinde
enflasyona, borçlanma ile finanse edildiklerinde faiz oranlarına ve özel
sektör yatırım davranışlarına olumsuz etkileri olacaktır.15
Geçiş ekonomilerinde geçişin ilk yıllarında “geçiş şoku” olarak
adlandırılan resesyon döneminde tüm ülkelerde önemli büyüklüklerde
kamu açıkları görülür.16 Bu mali bunalım büyük ölçüde, bütünleşmiş
ekonomilerdeki çözülmenin ülkeler arasındaki mali akımların bozulması,
devletin küçültülmesi, kamu sektörünün özelleştirilmesi ve ekonomik
büyümenin yavaşlaması gibi nedenlerden kaynaklanmaktadır. Bu dönemde
yaşanan ekonomik çöküş kamu harcamaları ve vergilerde de etkisini
göstermiş, yüksek kamu açıklarına yol açmıştır.17 Geçişin ilk yıllarındaki bu
resesyon dolayısıyla geçiş ekonomilerinin söz konusu dönem mali açıkları
diğer ülkelerden oldukça yüksektir. Ancak 1990’ların ikinci yarısında mali
açıklarda kısmi iyileştirmeler başarılmıştır ki bu da büyük ölçüde gelir
artışlarıyla değil harcama indirimleri ile sağlanmıştır. Harcama temelli
bir mali uyumlaştırmanın geçiş ekonomilerinde mali açıkları düşürmek
açısından istatistikî olarak önemli olduğunu göstermektedir.18 Ancak
özellikle zayıf yönetişime sahip ülkelerde etkin bir vergi idaresi ve vergi
sistemi uzun süreli mali istikrar açısından önemlidir.
Şekil 4: Geçiş Ekonomilerinde Kamu Kesimi Genel Dengesi (%GSMH, 192-2008)
Kaynak: EBRD (2009)
James Alm and Raul A. Barreto, “The Size, Nature, and Causes of Budget Deficits in Developing
Countries”, Budget Deficits and Debt: A Global Perspective, Westport, Praeger, 1999, p. 138.
15
Tracey Lane, ibid, p. 24.
16
John L. Mikesell, ibid, p. 549.
17
Catriona Purfield, “Fiscal Adjustment in Transition: Evidence From the 1990s”, Emerging Market
Finance and Trade, Vol. 39/1, January-February 2003, p. 44 and 60.
18
88
Şekil 4’te görülebileceği gibi geçişin ilk yıllarındaki mali performanstaki
bozulma en çok OAA ülkelerinde meydana gelmiştir. Özellikle düşük
gelirli Orta Asya ülkelerinden Tacikistan’da %31, Kırgızistan’da %18
düzeylerinde mali açıklar meydana gelmiştir. Bu ülkelerde mali açıkların
görece yüksek olmasının en önemli nedeni Sovyetler sistemi ile sıkı mali
entegrasyondur. AB bölgesi ile yakın ticari-yatırım ilişkileri içinde olan
Doğu Avrupa ülkelerinde kamu açıkları bu ilk dönem nispeten daha düşük
gerçekleşmiştir.
Geçiş ekonomilerinde mali istikrar ve açıklar, geçişin başlangıç
yıllarındaki resesyon dışında, finansal krizler, bölgesel silahlı mücadele ve
karışıklıklar ve kamu harcamalarının kısa zamanda azaltılamaması ya da
politik gerekçelerle artması ile bağlantılıdır.
1998 Rusya Finansal Krizi özellikle OAA ve Balkan ülkeleri üzerinde
etkili olmuş, kamu açıklarını büyütmüştür. Mali performans ancak
kriz sonrasında özellikle 2000’li yılların ortalarına doğru iyileşmeye
başlamıştır. Kamu kesimi açıklarının en çok düzeldiği ülke grubu OAA
ülkeleridir. Ancak ortalamalardaki bu değişimler dikkatli izlenmelidir.
OAA ülkelerindeki bu ortalama yükseliş büyük ölçüde Azerbaycan ve
Kazakistan’ın 2005 sonrası mali performansıyla bağlantılıdır. Kazakistan
2001 sonrasında her yıl fazla vermişken, Azerbaycan ekonomisi 2008
yılında rekor düzeyde (%29) kamu kesimi fazlası vermiştir.
Şekil 5’te 29 geçiş ülkesinin kamu kesimi genel dengesi ve ortalamaları
görülmektedir. Buna göre 1995 yılında bu ülkeler için kamu kesimi genel
dengesi ortalaması % -4,5 iken 2007’de %0 olmuştur.
Şekil 5: Geçiş Ekonomilerinde Kamu Kesimi Genel Dengesi (%GSYH: 1995, 2007)
Kaynak: EBRD (2009)
89
Mali sürdürülebilirlikteki bu gelişme ve kamu açıklarındaki azalma
özellikle 1990’ların sonunda başlayan harcama indirim programları ve
vergi gelirlerindeki iyileştirmelerle bağlantılıdır. Özellikle hızlı büyüme
yaşanan ülkelerde (Azerbaycan, Kazakistan) milli gelirle bağlantılı gelir
artışlarının yanı sıra, fiyat düzeylerinde yükselmelerin neden olduğu
artışlar da vergi gelirlerinin gelişmesine yardımcı olmuştur.
Tacikistan ve Kırgızistan gibi düşük gelir düzeylerindeki OAA
ülkelerinde gelir artışlarına ve harcama indirim programlarına rağmen
kamu harcamalarında kısmi artışlar dolayısıyla kamu açıklarında kısmi
iyileşmeler yaşanmıştır. Bu ülkeler 1990’ların ortalarında oldukça yüksek
mali açıklar yaşayan ülkelerdir.
Balkanlarda kamu harcamalarında sağlanan kısmi kontrol ve gelir
iyileştirmeleri 1990’ların ortası ile karşılaştırıldığında mali açıkların
kısmen iyileşmesini sağlamıştır. Ancak özellikle Arnavutluk, Hırvatistan
ve Romanya’da açıklar önemli düzeylerdedir.
Doğu Avrupa ve Baltık ülkelerinde AB süreci ve Maastricht kriterleri
ve mali politikaları ve mali açıkları stabilize etmeye yardımcı olmuşsa
da geçişin ilk yıllarında elde ettikleri mali performansı büyümeye
yansıtamamışlar ve 1998 Rusya Krizi sonrasında mali açıklar özellikle
Macaristan, Polonya, Çek Cumhuriyeti ve Slovakya için önemli hale
gelmiş, böylece 2000’lerin ortalarında 1990’ların ortalarına göre daha
yüksek mali açıklarla karşı karşıya kalmışlardır.
5. Kamu Borcu ve Mali Sürdürülebilirlik
Mali dengesizlikler, büyüme, enflasyon gibi temel makro değişkenler
üzerindeki etkisinin yanı sıra bu açıkların borçla finanse edilmesi
gerektiğinden kamu borç stokunun sürdürülemez bir noktaya ulaşması
riskini de ortaya çıkarırlar. Yüksek kamu borç stoku, reel faiz oranlarını
artırmanın yanı sıra, özel yatırımların dışlanması (dışlama etkisi), yatırımcı
güveninin bozulması gibi ekonomik büyümeyi olumsuz etkileyen sonuçları
vardır. Geçişin ilk yıllarında yaşanan geçiş şoku ve 1990’ların sonuna doğru
meydana gelen Rusya Krizi geçiş ülkelerinde önemli mali dengesizlikler
yaratmıştır. Buna paralel olarak tüm geçiş ülkelerinde 1994’ten 2001’e
kadar olan dönemde kamu borçlarının GSMH’ye oranı artmıştır. 2001
sonrası dönemde mali açıklarda düzelmeye paralel olarak bu rasyonun da
sürdürülebilir bir noktaya gerilediği söylenebilir. Özelikle OAA ülkelerinde
1998-2002 döneminde kamu borçlarının GSMH’ye oranı önemli derecede
90
yüksektir. Ancak 2002 sonrası dönemde borç oranının azaldığı ve 2007
yılında diğer ülke gruplarına göre daha avantajlı bir duruma ulaştığı
görülmektedir (bkz. Şekil 6). Bu ülkelerde 1990’lardaki yüksek kamu borç
stoku Sovyetler Birliğinden transferlere diğer ülke gruplarına göre daha
bağımlı bulunmuş olmalarından kaynaklanmaktadır. Bu transferlerin sona
ermesi ile mali disiplinde önemli problemler meydana gelmiştir.
Şekil 6: Geçiş Ekonomilerinde Genel Kamu Borcu (% GSMH)
2007 yılı rakamlarına bakıldığında, genel kamu borcunun GSMH’ye
oranı açısından en düşük değere sahip ülke Estonya ve Kazakistan’dır.
Öte yandan Kırgızistan, Arnavutluk ve Macaristan’da bu oran %50’nin
üzerindedir. Düşük gelirli ülkeler olarak özellikle Kırgızistan ve Tacikistan
için kamu borç stoku riskli düzeylerdedir.
Mali açıkların ya vergilerde artışlarla ya da borçlanmayla finanse
edilebileceği göz önüne alınacak olursa, mali sürdürülebilirlik açısından
kamu borcunu değerlendirmekte vergilerin borcu karşılama oranına da
bakılmalıdır. Şekil 7’de görüleceği üzere, genel olarak kamu borcunun vergi
gelirlerine oranı, en yüksek Tacikistan ve Kırgızistan’dadır. Tacikistan’da
kamu borç stoku vergi gelirlerinin 3 katından fazla, Kırgızistan’da 3 katına
yakındır. Bu oran Arnavutluk, Macaristan ve Polonya için de önemli
boyutlardadır. Diğer ülkelerde oran 1’den düşüktür; özellikle düşük
borç stokuna sahip Baltık ülkelerinde Kazakistan'da ve Rusya’da ılımlı
düzeylerdedir.
91
Şekil 7: Geçiş Ekonomilerinde Genel Kamu Borcu ve Vergilerin
Borcu Karşılama Oranı, 2007
Geçiş ekonomilerinin yeterli yurtiçi tasarrufunun olmadığı ve
kalkınmanın finansmanı için yoğunlukla dış tasarruflara başvurmaları
gerektiği dikkate alınırsa dış borç stoku da cari denge ve büyüme üzerinde
önemli bir etkendir.
OAA ülkelerinde Rusya Krizi döneminde ve sonrasında dış borçlarda
olağanüstü bir yükselme görülmektedir. 2003 yılından itibaren ise
dış borçların GSMH oranı azalmaya başlamış ve 2007’de diğer ülke
gruplarından daha düşük bir düzeye düşmüştür. Diğer yandan genel olarak
tüm Doğu Avrupa ülkelerinde dış borçların GSMH’ye oranında bir artış
göze çarpmaktadır. Bu oranın 2007 ortalaması DAB ülkelerinde %90’a
yakındır.
Şekil 8: Geçiş Ekonomilerinde GSMH Oranla Dış Borçlar (1995-2007)
Kaynak: EBRD (2009)
92
Genel olarak kamu borçlarının ve özelde dış borçların sürdürülebilirliği
özellikle 2008 Küresel Kriz’i ile daha da önemli hale gelmiştir. Kriz sonrası
dönemde uluslar arası ticaretin ve finansal akımların yavaşladığı dikkate
alınırsa gelişmekte olan ülkelerde dış borç ödeme kabiliyetinin zayıflaması
beklenebilir. Dış borçların büyük ölçüde döviz gelirleri ödeneceği dikkate
alındığında ihracat gelirlerinin ne kadarının dış borç ödemede kullanılacağı,
hem ödemeler dengesi açısından hem ülke içinde faiz oranı, enflasyon ve
büyüme gibi makro değişkenler açısından önemlidir.
Şekil 9: Orta Asya ve Azerbaycan'da Dış Borçların ve Dış Borç Servisinin Mal ve
Hizmet İhracatına Oranı, 2006
Kaynak: EBRD (2009); Aslan Development Bank (2009)
OAA ülkelerinde toplam dış borcun mal ve hizmet ihracatına oranının
en düşük olduğu ülke Türkmenistan, en yüksek olduğu ülke Tacikistan’dır.
Genel olarak Kırgızistan, Kazakistan ve Tacikistan’da bu oran %150’lerin
üzerindedir. Öte yandan yıllık borç servisinin ihracata oranı yıllık döviz
gelirlerinin ne kadarının dış borç ödemede kullanıldığı ve dolayısıyla
borçların vade yapısı hakkında bilgi edinmek açısından önemlidir. Söz
konusu oran Kazakistan’da en yüksek (%28,5), Azerbaycan’da en düşüktür
(%1,5). (Bkz. Şekil 8 ve Şekil 9)
6. Kamu Gelirleri ve Vergi Reformları
Vergi reformlarında küresel eğilimler vergilerin birey ve kurum
davranışları ve büyüme üzerindeki olumsuz etkisini gidermek ve adil bir
vergi yükü sağlamak üzere vergi matrahının genişletilmesi, vergi sisteminin
basitleştirilmesi ve vergi oranlarının düşürülmesi yönündedir. Özellikle
küreselleşme ile birlikte ülkeler arasında yabancı sermayeyi çekmek
yönündeki rekabet, vergi oranlarının indirilmesinde bir diğer önemli etken
haline gelmiştir.
93
Şekil 10: Kamu Gelirlerinin GSMH'ye Oranı, 2007
Kaynak: OECD, Economic Outlok (2008); WB, WDI Database (2009);
Asian Development Bank (2009)
Olağan kamu gelirlerinin (bağış, yardım, mülk geliri vs. hariç)
GSMH’ye oranı çoğu geçiş ekonomisinde sanayileşmiş Avrupa ülkelerinin
oranlarından düşüktür. Öte yandan bu rasyo açısından geçiş ekonomileri
önemli derecede çeşitlilik göstermektedir (bkz. Şekil 10).
Doğu Avrupa ülkelerinden Macaristan ve Slovenya OECD
ortalamalarına yakın bir orana sahiptir. Öte yandan bu grup içerisinde
vergi yükü ve vergi sistemi açısından Baltık ülkeleri bir yeknesaklık
göstermekte ve hem kamu gelirlerinin GSMH oranlarında hem de yasal
vergi oranlarında daha düşük oranlı bir sistem ortaya koymaktadır. Son
dönem yaygın vergi reformlarından biri olan düz oranlı vergi sistemleri de
bu ülkelerden başlayarak gelişmiştir.
94
Balkan ülkelerinden Hırvatistan, Bosna-Hersek ve Bulgaristan yine
gelişmiş Avrupa ülkelerine yakın oranlar göstermektedir. OAA ülkelerinde
ise Özbekistan ve Kırgızistan yüksek vergi yükleri ile dikkat çekmektedir.
Zaten bu ülkelerdeki mali performanstaki gelişmenin önemli adımlarından
biri vergi gelirlerinde kısmi de olsa artış sağlanmasıdır. Ancak yine de
OAA ülkeleri en düşük kamu geliri düzeyine sahip ülkelerdir. Yine de bu
ülkedeki oranlar hızlı büyüyen gelişmekte olan ülkelerde karşılaştırılabilir
düzeylerdedir.
Vergi gelirlerinin düzeyi birincil olarak ülkelerin milli gelir düzeyleri
ile bağlantılı görülebilirse de kurumsal idari kültür ve vergi idaresinin
etkinliği vergi performansını önemli ölçüde etkileyen faktörlerdir. Zayıf
kurumsal yapıların ve yerleşmemiş vergi kültürünün vergi alanında da
yolsuzluğa yol açması, vergi gelirlerinin düşük kalması muhtemeldir.
Kırgızistan ve Tacikistan gibi düşük gelirli ülkelerde vergi gelirlerinde
sağlanan artış büyük ölçüde mallar ve hizmetlerden alınan dolaylı vergi
gelirlerinde artış sayesinde gerçekleşmiştir. Özellikle 1990’ların ikinci
yarısından itibaren KDV’nin geçiş ekonomilerince uygulanmaya başlaması
bu ülkelerde genel vergi artışının önemli dayanaklarından biri olmuştur.
Öte yandan DAB ülkelerinde sosyal güvenlik katkılarından sağlanan gelir
de toplam gelirler içerisinde önemlidir.19
Sosyalist ekonomilerde vergi gelirlerinin önemli bir bölümü genelde
devlet sahipliğindeki girişimlerden alınan kâr vergisi, muamele vergileri ve
bordro vergilerinden oluşmaktadır. Bir vergi matrahına kaynaklık edecek
özel sektör olmadığı gibi emlâk vergileri de bulunmamaktadır. Kâr vergisi
(ki planlı bir ekonomide mallar piyasa fiyatlarında mübadele edilmediğinden
ve maliyetler kaynak kıtlığı ile belirlenmediğinden “kâr” kavramı oldukça
farklıdır) ise önemli bir gelir kaynağı haline gelmemiş, yüksek ve artan
oranlara sahip bu vergi temelde kaynakları merkezileştirmekte ve işletme
gelirlerini düzenlemekte kullanılmıştır. Muamele vergileri ise malların
ve bazı hizmetlerin tüketicilerine uygulanmış, genelde tek oranlı ancak
çoğunlukla mal cinsine ya da işletme tipine göre değişen oranlarda
yüklenmiş bir vergidir. Ücret ve bordro vergileri işletme düzeyinde
kaynakta kesilen ve genel olarak sosyal harcamaların finansmanına tahsil
edilen vergilerdir. Bireysel gelir vergisi neredeyse bulunmayacak derecede
önemsiz, gümrük vergileri gelir amacından ziyade dış ticareti düzenlemeye
Tracey Lane, ibid, p. 46.
19
95
yönelik ve vergi gelirleri içinde düşük önemdedir.20 Bu özellikler
dolayısıyla sosyalist ekonomilerde, bir yandan mükellef haklarını dikkate
alan diğer yandan etkinlik, adalet, esneklik, verimlilik gibi çeşitli ilkeleri
dikkate alan detaylı ve sistemleşmiş bir vergi mevzuatı da olmamıştır.
Hatta iktisadi girişimler üzerinden alınan vergilerde olduğu gibi, girişim
ve devlet görevlileri arasındaki pazarlıklarla vergi miktarının belirlenmesi,
sık sık ve mevzuat sisteminde bir değişiklik yapılmadan oranların devletçe
belirlenmesi gibi keyfi uygulamalar oldukça yaygın olmuştur. Bu durum
vergi yükümlülüğünün ne olacağı ile ilgili bir belirsizlik meydana
getirmektedir ve iyi tanımlanmış ve belirlenmiş bir yükümlülük olarak
işlemekten uzaktır.21
Piyasa ekonomisine uygun bir vergi sistemi oluşturmaya yönelik
reformlar geçiş ekonomileri arasında ilk olarak Macaristan’da başlamıştır.
Öncesinde tipik bir Sovyet tarzı vergi sistemine sahip olan Macaristan
diğer vergilerde olduğu gibi 1988 yılında yaptığı reformla gelir vergisi
uygulamaya başlamıştır. 1993 yılından itibaren diğer geçiş ekonomileri
de vergi sistemleri içinde gelir vergisini uygulamaya ve reforme etmeye
başlamışlardır.22 Bununla birlikte bir yandan çağdaş kurumlar vergisinin
sisteme dâhil edilmesi ve oranlarının indirilmesi yönünde reformlar
yapılmıştır. Merkezi planlama döneminde uygulanan girişim kâr vergisi
yüzde 85 gibi yüksek oranlarda uygulanan bir vergi olmuş ve geçişin ilk
yıllarında görece yüksek ve çoklu orana sahip yapısını korumuştur. Ancak
ilerleyen yıllarda bütün geçiş ekonomilerinde kurumlar vergisi oranlarında
indirimlere gidilmiş ve oran yapısı sadeleştirilmiştir.23
Günümüzde tüm geçiş ekonomilerinin vergi sistemleri içinde en
ağırlıklı vergileri oluşturan tüketim üzerinden alınan vergiler özellikle
Orta Asya ve Balkan geçiş ekonomileri için en önemli gelir kalemini
oluşturmaktadır. Tüketim vergileri geçiş sonrası reformlarla katma değer
vergisi (KDV) ağırlıklı bir sisteme dönüştürülmüştür. Hemen tüm geçiş
ekonomilerinde ilk vergi reformlarından biri sahip oldukları karmaşık
muamele vergilerini dönüştürmek olmuştur. Bu noktada geçiş ekonomileri
Jorge Martinez-Vazques and Robert McNab, “The Tax Reform Experiment in Transitional Countries”,
National Tax Journal, Vol. 53/3, June 2000, p. 274.
20
Vito Tanzi and George Tsibouris, “Fiscal Reform Over Ten Years of Transition”, IMF Working Papers,
WP/00/113, June 2000, p. 14.
21
David M. Newbery and Tamas Revesz, “The Evolution of the Tax Structure of a Reforming Transition
Economy: Hungary 1988-98”, International Tax and Public Finance, Vol. 7, 2000, p. 209.
22
Jorge Martinez-Vazques, ibid, pp. 279-280.
23
96
bir perakende satış vergisi veya KDV arasında bir tercihle karşı karşıya
kalmışlardır. Macaristan, Rusya ve diğer eski Sovyet ülkeleri baştan itibaren
bir KDV sistemi benimserken diğer ülkeler mevcut dolaylı muamele vergi
sistemlerini basitleştirmek ve iyileştirmek yoluyla KDV’ye geçişi kademeli
olarak gerçekleştirmişlerdir.24 Şu anda ise incelenen tüm geçiş ekonomileri
KDV’nin belkemiğini oluşturduğu bir dolaylı vergi sistemine sahiptirler
ve bu ülkelerde KDV en önemli kamu geliri kalemidir.
Tablo 2: Düz Oranlı Vergi Reformları
Ülkeler
Reform Yılı
Reform Yılında
GV oranı
Geçiş yılında
KV oranı
GV 2007
KV 2007
Estonya
1994
26(1)
26(5)
22
22
Litvanya
1994
33
29
27
15
Letonya
1997
25
25
25
15
Rusya
2001
13
37(6)
13
21
Slovakya
2004
19
19
19
19
Ukrayna
2001
13
25
15
25
Gürcistan
2005
12
20
12
20
Romanya
2005
16
16
16
16
Kırgızistan
2006
10
10
10
10
Makedonya
2007
12
12(7)
12
12
İzlanda (9)
2007
35,7
18
35,6
18
Moğolistan
2007
10
25
10
10
Karadağ
207
15
9
15
9
Kazakistan
2007
10
30
10
30
Arnavutluk
2007
10(2)
20
10
10(2008)
Çek Cum
2008
15(3)
22(8)
12,32
24
2008(4)
10
10
20-24
10
Bulgaristan
(1) 2009'da % 20, 2010'da %19 ve 2011'de %18 olacak şekilde oran indirimleri planlanmaktadır.
(2) Gelir vergisi oranı Temmuz 2007'de %10'a, kurumlar vergisi oranı Ocak 2008'de %10 indirildi.
(3) Bu oran işverenin sosyal güvenlik katkısı dahil gelire uygulanır. Bu katkılar hariç tutulduğunda fiili
oran 23,1 olacaktır. Serbest meslek sahiplerinin zorunlu katkıları (net gelirin %21,55'i) indirilemezken
%12,5 olan işverenin katkıları indirilebilmektedir. 2009'da % 12,5'a indirim planlanmaktadır.
(4) KV oranı 207'de % 15'den 10'a indirildi. (5) Estonya sonradan dağıtılmamış kârlar üzerinden alınan
vergi oranını gelir vergisindeki temettülere paralel olarak sıfıra indirdi. Oran indirimlerinin gelir vergisi
ile uyumlu olması planlanmaktadır. (6) Bölgesel yönetim ve belediyelerinde aldığı vergiler dahil
maksimum oranı gösterir. (7) 2008 sonrası dönemde oranların % 10'a indirilmesi planlanmaktadır.
(8) 2009'da %20'ye, 2010'da %19'a indirilmesi planlanmaktadır. (9) 2006 yılında GV oranı; %23,75
oranında merkezi yönetim vergisi, %12,97 oranında yerel yönetim vergisi ve %2 oranında merkezi
hükümet ek vergisinden oluşmaktadır. 2007'de merkezi hükümetçe alınan gelir vergisi oranı % 22,75'e
indirilmiş, ek vergi kaldırılmış ve düz oranlı vergiye geçilmiştir. kurumlar vergisi oranı 2002'de %
30'dan % 18'e indirilmiştir.
Kaynak: Keen, Kim ve Varsano (2007); Norregaard ve Khan (2007); PWC World Tax Summaries
1990 sonrası vergi reformlarında dikkat çeken önemli bir diğer eğilim
geleneksel olarak artan oranlı olan gelir vergilerinin oranlarında indirim
yapılması ve oran yapısının düzleştirilmesi şeklindedir. Böyle bir eğilim
özellikle vergi sistemini basitleştirmek, idari maliyetleri azaltmak, mükellef
uyumunu artırmak, yatırım ve tasarrufları teşvik etmek gibi nedenlerle
Ibid, p. 282.
24
97
savunulmaktadır.25 Öte yandan vergi yükünün dağılımında adaleti bozmak
ve vergi gelirlerinde düşüş yaratmak yönünde etkileri olacağına ilişkin
endişe ve eleştiriler de bulunmaktadır. Fakat düşük gelir grupları için önemli
istisna yapılarının oluşturulması halinde düz oranlı vergi sistemlerinin
geleneksel artan oranlı vergi sistemlerinden daha progresif olmalarının
mümkün de olabileceğine ilişkin kanıtlar bulunmaktadır.26
Ayrıntıları Tablo 2’de görüldüğü üzere, düz oranlı vergi reformları
2004’te Estonya ve Litvanya’da başlayarak hemen tamamı geçiş ekonomisi
olan ülkelerde yayılmaya başlamıştır. Özellikle Doğu Avrupa, Baltık,
Balkan ülkelerinde ve iki Orta Asya ülkesinde (Kırgızistan ve Kazakistan)
düz oranlı vergi reformu yapılmıştır.
7. Sonuç
Geçiş ekonomilerinde mali performans ve kamu maliyesi reformları
her ne kadar belirli ortaklıkları paylaşsa da ülkeler ve ülke grupları arasında
önemli farklılıkları da barındırmaktadır. Doğu Avrupa ve Baltık ülkeleri
ile bazı Balkan ülkeleri AB üyelik süreci içerisinde mali reformlara yeni
dinamikler eklemişlerdir. Eski Sovyetler sistemi ile sıkı mali-siyasal
entegrasyon içinde olmuş Orta Asya ülkeleri ve Eski Yugoslavya ile
benzer bütünleşme içerisinde bulunmuş Balkan ülkeleri mali reformlar
açısından bazı dezavantajları paylaşmışlardır. Bu ülkelerde mali yönetim
deneyiminin eksikliği önemli bir sorun oluşturmuştur. Üstelik Orta Asya
ülkelerinin ulusal ekonomi ve kurumsal ekonomik yapılar yaratma çabası
geçiş sürecinde tüm reform çabalarını etkilemiştir.
Geçiş ekonomilerinde mali performans üç ana dönemde
değerlendirilebilir. Geçişin ilk yıllarında hemen tüm ülkelerde yaşanan
ekonomik bunalım mali göstergelere de önemli ölçüde yansımış, sosyalist
sistemle sıkı mali transfer ilişkisindeki ülkeler bağımsızlık döneminin
ilk yıllarında mali açıdan daha fazla etkilenmişlerdir. 1990’ların ikinci
yarısından itibaren özellikle Doğu Avrupa ülkelerinde belirli bir toparlanma
görülürse de 1998 Rusya krizi tüm geçiş ülkelerini ama özellikle Rusya
ile sıkı ticari ilişkiler içinde olan OAA ülkelerini mali açıklar ve borç
dinamikleri açısından olumsuz etkilemiştir. 2001 sonrası dönemde OAA
ülkeleri önemli bir toparlanma göstermektedir ve 2000’lerin ortalarından
itibaren özellikle mali açıklar ve mali sürdürülebilirlik açısından diğer
Pablo Saavedra, “Flat Income Tax Reforms”, Fiscal Policy and Economic Growth: Lessons for Eastern
Europe and Central Asia, Cherly Gray et al. (edts), Washington D.C., The World Bank, 2007, p. 254.
25
Cherly Gray, ibid, p. 15.
26
98
ülkelere yakın performans ortaya koymaya başlamışlardır. Bu üç dönem
dışında DAB ve bazı Balkan ülkeleri için 2004 sonrası AB üyeliği yeni bir
dönem olarak değerlendirilebilir.
Mali uyumlaştırma birçok ülkede kamu harcamalarının daraltılması
ile sağlanmışsa da hızlı büyüyen bazı ülkelerde (Azerbaycan, Kazakistan
gibi) 2000’lerin ortalarından itibaren kamu harcamalarında belirli ölçülerde
artış görülmektedir. Düşük gelir grubundaki OAA ülkeleri (Kırgızistan,
Tacikistan), doğal kaynaklar ve ihracat açısından da dezavantajlı
olduklarından kamu kesimi açıkları ve borçların sürdürülebilirliği
açısından hala sorunludurlar. Diğer yandan OAA ülkeleri için bir başka
sorun vergi sisteminin kurumsallaşmasındaki problemler ve kamu
gelirlerinin yetersizliğidir. Bu ülkelerde bundan sonraki reform süreci kamu
harcamalarının boyutunu ayarlamanın ötesinde güçlü devlet kurumları
inşa etmeye, mali yapıları, harcama-bütçe prosedürlerini ve vergi sistemini
kurumsallaştırmaya yönelik olmalıdır. DAB ülkelerinde ise önemli harcama
indirimlerine rağmen devlet hala önemli büyüklüklerdedir ve özelikle
sosyal güvenlik ve sosyal yardımlar alanında harcamaların azaltılması
uzun reform sürecine rağmen istenen düzeyde gerçekleştirilememiştir.
99
KAYNAKÇA
Alm, James and Raul A. Barreto. “The Size, Nature, and Causes of Budget Deficits in Developing Countries”, Budget Deficits and Debt: A Global Perspective, Westport, Praeger, 1999.
Asian Developmet Bank. Asian Development Outlook, Philippines, 2009.
Çevik, Savaş ve Erol Turan. “Devletin Kurumsal Dönüşümü: Orta Asya Ülkeleri
Perspektifinden”, Bilig, Sayı: 41, Bahar 2007.
EBRD. Economic Statistics and Forecasts, 2009 [www.ebrd.org], Erişim Tarihi:
5 Mayıs 2009.
Fukuyama, Francis. Devlet İnşası: 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim, çeviren: Devrim Çetinkasap, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2004.
Gray, Cherly. “Fiscal Policy end Economic Growth in Europe and Central Asia:
An Overview”, Fiscal Policy and Economic Growth: Lessons for Eastern
Europe and Central Asia, Cherly Gray et al. (eds), Washington D.C., The
World Bank, 2007.
Keen, Michael Yitae Kim and Ricardo Varsano. “The ‘Flat Tax’es: Principles and
Experience”, International Tax and Public Finance, Vol. 15/6, December
2008, pp. 712-751.
Kopits, George. “The Political Economy of Fiscal Reform in Central and Eastern
Europe”, OECD Journal on Budgeting, C. 2008/3, 2008.
Lane, Tracey. “Public Finance Systems in Transition Economies”, Fiscal Policy
and Economic Growth: Lessons for Eastern Europe and Central Asia, Cherly
Gray et al. (eds), Washington D.C., The World Bank, 2007.
Lorie, Henri. “Priorities for Further Fiscal Reforms in the Commenwealth of Independent States, IMF Working Papers, WP/03/209, October 2003.
Mikesell, John L. and Daniel R. Mullins. “Reforming Budget Systems in Countries of the Former Soviet Union”, Public Administration Review, Vol. 61/5,
September – October 2001.
Newbery, David M. and Tamas Revesz. “The Evolution of the Tax Structure of a
Reforming Transition Economy: Hungary 1988-98”, International Tax and
Public Finance, Vol. 7, 2000.
Norregard, John and Tehmina S. Khan. “Tax Policy: Recent Trends and Coming
Challenges”, IMF Working Papers, WP/07/274, December 2007.
OECD. Central Government Debt: Statistical Year Book 1997-2006, OECD,
Paris, 2007.
100
OECD. OECD Economic Outlook, Vol. 28/1, No: 83, OECD, Paris, 2008.
Purfield, Catriona. “Fiscal Adjustment in Transition: Evidence from the 1990s”,
Emerging Market Finance and Trade, Vol: 39/1, January-February 2003.
PWC. World Tax Summaries Database, 2009 [www.pwc.com], Erişim Tarihi: 3
Mayıs 2009.
Saavedra, Pablo. “Flat Income Tax Reforms”, Fiscal Policy and Economic
Growth: Lessons for Eastern Europe and Central Asia, Cherly Gray et al.
(edts), Washington D.C., The World Bank, 2007.
T.C. Maliye Bakanlığı, Bütçe Mali Kontrol Genel Müdürlüğü. Bütçe İstatistikleri,
[www.bumko.gov.tr], Erişim Tarihi: 5 Mayıs 2009.
Tanzi, Vito and George Tsibouris. “Fiscal Reform Over Ten Years of Transition”,
IMF Working Papers, WP/00/113, June 2000.
Trushin, Eskender and Eshref Trushin. “Basic Problems of Market Transition in
Central Asia”, Central Asia and The New Global Economy, Boris Rumer
(edt.), Armonk, ME Sharpe Inc., 2000.
Varoudakis, Aristomene. “Do Public Finance Systems Matter for Growth”, Fiscal
Policy and Economic Growth: Lessons for Eastern Europe and Central Asia,
Cherly Gray et al. (eds), Washington D.C., The World Bank, 2007.
Vazques, Jorge Martinez and Robert McNab. “The Tax Reform Experiment in
Transitional Countries”, National Tax Journal, Vol: 53/3, June 2000.
World Bank. World velopment Indicators Database, 2009, [www.worldbank.org],
Erişim Tarihi: 3 Mayıs 2009 population’s growth values concentrate more
and more as GDPPC is lowered.
AVRASYA ETÜDLER‹ 37/2010-1 (101-134)
SSCB Dış Ticaret Rejiminden Rusya Federasyonu Dış Ticaret
Rejimine Geçiş, Dış Ticaret Rejiminin Yapılandırılması, 1992-1996
Ali BAŞARAN1
Özet
Sovyet dış ticaret rejiminin anlaşılması, Rusya Federasyonu dış ticaret
rejimine geçişin ve RF dış ticaret rejiminin inşasının anlaşılması için bir
zorunluluktur. Sovyet dış ticaret düzeni devlet eliyle kuruldu ve işletildi.
Dış ticarette devlet tekeli Sovyetler Birliği kurulmadan önce başladı.
Yeni İktisâdi Politika (YEP) yıllarında bile, özel teşebbüs dış ticaretin
dışında tutuldu. Batı ülkeleriyle karşılaştırıldığında SSCB’de dış ticaretin
GSYİH’ya oranının oldukça düşük seviyede seyrettiği görülür. SSCB, dış
ticaretin iç iktisâdi yapıya tesirini ortadan kaldıracak önlemleri aldığı için,
bu tesir oldukça sınırlı kaldı. Bu makalede, Sovyet dış ticaret rejimi, Mihail
Sergiyeviç Gorbaçov döneminde Sovyet dış ticaret rejiminin çözülmesi,
Boris Nikoloviç Yeltsin döneminin ilk yıllarında yeni bir dış ticaret
düzeninin kurulması ele alınmakta, Yeltsin döneminde dış ticaretin hızlıca
devlet kısıtlamalarından kurtarılarak serbest ticarete dönüştürülmesi seyri
açıklığa kavuşturulmaktadır.
Anahtar kelimeler: SSCB, Rusya Federasyonu, dış ticaret politikaları,
ihracat, ithalat.
Ankara Üniversitesi Beypazarı Meslek Yüksekokulu Öğretim Görevlisi, [email protected]
1
102
Transition from Foreign Trade Regime of USSR to Foreign Trade
Regime of Russian Federation, Construction of RF Foreign Trade
Regime, 1992-1996
Abstract
Understanding of Soviet Foreign Trade regime is compulsory for
understanding of transition to Russian Federation Foreign Trade Regime.
Soviet foreign trade regime was formed and conducted by state hand. The
state monopoly in foreign trade is older than the Soviet Union. Even in the
NEP period, private enterprise was firmly kept out in foreign trade. The
proportion of foreign trade in GDP was low throughout Soviet era compared
to the West. Some measures were taken to limit the influence of foreign trade
to domestic economic structure. Consequently, the influence of foreign trade
was very limited. Soviet foreign trade regime and how the foreign trade
regime with Mikhail Sergeyevich Gorbachev pulled out, how new foreign
trade regime constructed in the beginning years of Boris Nikolayevich Yeltsin
was examined in the article. Restrictions and the elimination of restrictions
of foreign trade in domestic level, briefly the elimination of foreign trade
monopoly; moreover commercial opening to the external world is the main
topic of the article. Between 1992 and 1996 foreign trade was transformed
quickly from state control to free trade.
Keywords: USSR, Russian Federation, foreign trade policies, export,
import.
103
Giriş
1991 yılında İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nden mezun
olduğumda Sovyet iktisâdi düzeni hakkında pek fazla bilgim yoktu.
Türkiye’de, “uygulanırken öğretilmeyen Sovyet iktisâdi düzenini ve buna
eklemli dış iktisâdi ilişkiler rejimini bugün öğrenmenin, ya da bu konuda
yazmanın bir anlamı, önemi var mı?” sorusu gelebilir akla. Buna üç cevap
verebilirim:
İlki benim, ikincisi Menshikov’un, üçüncüsü Gorbaçov’un… İlki;
1992 sonrasında Türkiye’nin dış ticaretinde ilk 10 ülke arasına Rusya
Federasyonu’nun girmesinin nedeni, SSCB uygulamaları bilinmeden
anlaşılamaz. İkincisi; RF kapitalizmi, sosyalist bir toplum ve merkezi
plânlı bir ekonomi rejimi temellerine dayalı olarak inşa edildi. Bu nedenle
sosyalist toplumu ve merkezi plânlı ekonomiyi bilmek gerekir. Menshikov,
bunu şöyle açıklıyor: 20’nci yüzyılda kapitalizm Rusya’yı üç farklı
vesileyle ziyaret etti. İlki; Çarlık monarşisindeydi, o sırada sanayi patladı
ve kapitalist yerel reform Başbakan Pyotr Stolypin tarafından desteklendi.
Ülkenin çoğu büyük ölçüde azgelişmiş ve geri kalmışken, büyük tekelci
firmalar ve bankalar türedi ve daha modern bir kapitalist devletin temellerini
hazırlamaya başladılar.2
“Bu Rus kapitalizmi 1917 Bolşevik Devrimi tarafından ortadan
kaldırıldı. Devrimin ilk yıllarında hemen hemen tam olarak, en azından
kentlerde millileştirmeye sadık kalındı. 1920 başlarında iç savaşın sona
ermesiyle birlikte, Vladimir Lenin kapitalizmin yeni ve sınırlı bir türünü
işlerliğe koydu. Lenin inanıyordu ki, bu kapitalizm türü, sosyalizm tamamen
hâkimiyete hazır oluncaya kadar, geçici olarak ekonomik düzelmeye yardım
edecekti. Yeni Ekonomi Politikasıyla (YEP) deneme birkaç yıl sonra sona
erdi ve 1920’lerin sonlarına doğru Jozef Stalin tarafından bir kenara itildi.
1980’li yılların sonlarına kadar kapitalizm veya hiçbir şekilde özel teşebbüs
resmen tanınmadı-üzerinden bir yarım yüzyıldan fazla zaman geçti.”3
1990’ların RF kapitalizmi bu nedenle, en azından dış görünüş itibariyle,
bu yüzyılın evvelki iki kapitalist deneyiminin derin veya belirgin köklerine
sahip olmaksızın ortaya çıktı. Evvelki kapitalist sınıfların temsilcileri,
komünist rejim altında fizikî olarak hayatta kalsalar da, büyük ölçüde
sahneden çekildiler. Buna göre Rusya Federasyonu kapitalizmi çelişkili
olarak, tamamen -hem objektif hem subjektiv- sosyalist bir toplum ve merkezi
Stanislav Menshikov, “Russian Capitalism Today”, Monthly Review, July-August 1999, p. 81.
2
Ibid, p. 81.
3
104
planlı bir ekonomi altındaki temellere dayanıyor.4 Yani Menshikov’a göre,
yeni Rusya Federasyonu kapitalizmini anlamak için SSCB ekonomisini
bilmek gerekiyor.
Gorbaçov da 1990’lı yıların ortalarında olup bitenin kaynağını SSCB’de
buluyor:
“Ne oluyor şu anda Rusya’da; neler olup bitiyor? Perestroyka
politikasının sonucu mu bu olanlar, yoksa başka politikaların sonuçları mı?
Elbette bugün açıkça şunu söylemek zorundayım ki Rusya’daki bugünkü
durum, Yeltsin’in politikalarıyla doğrudan ilgili değil. Ama yine de onunla
olan bağı çok fazla. Niye doğrudan ilgili değil? Çünkü bugünkü durumun
kökenleri ta Stalin dönemine, totaliter döneme, emir-komuta zincirinin
uygulandığı döneme dayanıyor. Ülkemiz böyle bir dönemden geçti ve böyle
koşulları yaşadı; yürütülen komünist model ne yazık ki bizi çıkmaz sokağa
götürdü. Daha sonra reformlar başladı perestroykayla birlikte.”5
1. SSCB Devrinde Dış Ticaret Politikası
1987’ye kadar Sovyet ekonomisi merkezi plânlıydı, üretim ve yatırımın
%90’dan fazlası doğrudan devlet kontrolü altındaydı. Merkezi otoritelerce
yapılan plân, üretim hedeflerini ortaya koyar ve ulusal ekonomik plânın
yerine getirilmesi için hayatî olduğu kabul edilen çoğu ürünlerin nihaî
kullanımını belirlerdi.6 Plânın devlet işletmeleri tarafından yerine getirilmesi,
ilgili bakanlıklar tarafından gözetlenirdi.7
Dış ticaret, Sovyetler Birliği kurulmadan önce devlet tekeline alındı.
Sovyet Hükümeti Nisan 1918’de dış ticareti millileştirdi, iç ve dış borçları
ödemeyeceğini ilân etti.8 YEP döneminde bile, özel girişim, dış ticaretin
dışında tutuldu. Dış ticarette devlet tekeli Sovyetler Birliği’ni, fiyatların
dünya piyasasındaki değişiminin etkisinden tecrit etti. Dış ticaret yurtiçi
ekonomiye uyumlu hale getirdi.9 Merkezi plânlı ekonomi devrinde dış ticaret,
Ibid, pp. 81-82.
4
Mihail Sergiyeviç Gorbaçov, Gorbaçov Türkiye’de İstanbul ve Ankara Konferansları, 24-30 Nisan 1995,
(Haz. Ömer Çendeoğlu ve Aslıhan Dinç), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 13.
5
Tomas J.T Balino, David S.Hoelscher and Jacop Horder, “Evolution of Monetary Policy Instruments in
Russia”, IMF Working Paper (WP/97/180), 1997, p. 6.
6
Thomas Wolf, “Russian Federation”, Economic Review, International Monetary Fund, Washington, D.C.,
1992, p. 3.
7
Тимошина, Т.М. Экономическая История Россия, Москва, Информационно-издателский Дом
Филинь Юридический Дом Юстицинформ, 2000.
8
Alec Nove, “The Soviet Economic System”, Printed in Great Britain by Biddles of Guildford, Published
by the Academic Division of Unwin Hyman Ltd. 15/17 Broadwick Street, London W1V 1FP, 1986, p.
279.
9
105
iç üretim ve dağıtımla benzer ilkelerle yürütüldü. Fizikî ölçülere benzer
göstergelerle ölçülen dış ticaret dengesi, iç üretim ve tüketim arasındaki
fark tarafından tayin ediliyordu. Bu rejim iç üretim ve tüketimi merkezi
plânlara göre dengelerdi, ihracat ve ithalat doğrudan devlet buyruklarıyla
düzenlenirdi.10 Dış ticaret, Dış Ticaret Bakanlığı’nın tekelindeydi. Dış
Ticaret Bakanlığı, Gosplan ve Bakanlar Konseyi kararları doğrultusunda
dış ticareti yürütüyor, dış alım ve satımlar Dış Ticaret Birimleri’nce (DTB)
gerçekleştiriliyordu. DTB, Dış Ticaret Bakanlığı’na bağlı faaliyetlerini
sürdürüyorlarsa da malî olarak bağımsızdılar. Bir DTB, ihracat, ithalât ya
da her ikisini birden gerçekleştirebilirdi. DTB’ler genelde ürün bazında
kurulmuştu. Bazı DTB’ler bir ürün, alan ya da bölge ile ilgili dış ticareti
gerçekleştiriyordu. Söz gelimi Amerikan Ticaret Şirketi, ABD ile ticaret
işlemleri yapıyordu. Dış ticaret işlemleri yanında DTB’ler teknik ve malî
hizmetlerden sorumluydular. DTB gelirleri dış ticaret hacminin bir oranı
olarak hesaplanıyordu.11
Dış ticaretin tahsil ve tediyelerini Dış Ticaret Bankası (Vneşekonbank)
yerine getiriyordu. 1987’ye kadar SSCB bankacılık sistemi Gosbank ve
iki ihtisas bankasından - Sberbank (Tasarruf) ve Vneşekonombank (Dış
Ticaret Bankası) – oluşuyordu.12 Dış Ticaret Bankası, geleneksel olarak
Gosbank’a bağlı faaliyet gösteriyordu. Vneşekonbank, dünyadaki dövizle
işlem yapan belli merkezlerle yakın iş birliği içindeydi. Vneşekonbank çok
sayıda yabancı banka muhabiri yanında SSCB’ye ait yurt dışındaki bankalar
vasıtasıyla da (örneğin the Moscow Naradony Bank of London) dış ticaretin
yurt dışı bankacılık hizmetleri ayağını yerine getiriyordu.13 Bankacılık
sistemi Gosplan’ın bir aracıydı, bankacılığın dış ve iç ticarette pasif bir rolü
(temel olarak muhasebe rolü) vardı.14
1.1. Dış Ticaret ve Plân
SSCB’de dış ticaret, tüm iktisadî faaliyetler gibi devlet tekelindeydi.
Dış ticaret SSCB ekonomisindeki diğer kalemler gibi maddî denge plânı
Sergei Glaziev, “The Origin of Russian Trade Policy”, Trade in the New Independent States, Edited
by Constantine Michalopoulos and David G. Tarr, The International Bank of Reconstruction and
Development/The World Bank, Washington, D.C.1994, p. 58.
10
11
Paul R. Gregory and Robert C. Stuart, Russian and Soviet Economic Performance and Structure, AddisonWesley Educational Publishers, Inc., 1998, p. 177-178.
Tomas J.T Balino, David S.Hoelscher and Jacop Horder, “Evolution of Monetary Policy Instruments in
12
Paul R. Gregory and Robert C. Stuart, ibid, p. 178-179.
13
Constantine Michalopoulos and David G. Tarr, “Summary and Overview of Developments Since
Independence”, Trade in the New Independent States, edited by Constantine Michalopoulos and David
G. Tarr, The International Bank of Reconstruction and Development/The World Bank, Washington, D.C,
1994, p. 6.
14
106
sisteminin bir parçasıydı. Plâncılar genelde ithalât ve ihracata fazlaca bağımlı
kalmaktan kaçındılar. Dış ticaretin plânda dengelenmesi gerekiyordu.
Hedeflenen dış ticaret üç plânla ortaya çıkartılırdı; ihracat-ithalât plânı, dış
projelere malzeme ve hizmet sağlama plânı, ödemeler dengesi plânı. Bu
plânlar dış ticaret yapılan ülke gruplarına göre ayrılırdı.15
Uzun dönemli plân, gerekli ithalâtın bedelini ödeyecek ihracat düzeyi
için gereken şartları içermek zorundaydı. Gosplan, yabancı piyasalarla ilgili
olarak Dış Ticaret Bakanlığından, ihtiyaçlar ve imkânlar hakkında Sanayi
Bakanlığından elde edilen bilgilere göre gerekli hesaplamaları yapardı.
Siyasî nedenler doğal olarak plânlarda göz önünde bulunduruluyordu:
Meselâ, COMECON entegrasyonu hakkında veya ABD ile büyük ölçekli
değişim olanak ya da isteği… Uzun dönemli plân, ihracatı artırmak için
yapılacak yatırımları içermeliydi ya da çeşitli türdeki makineler, gıda
maddesi, malzemeler için yabancı kredi gerekiyordu.16 Toplam dış ticarette
COMECON’un payı yarıdan fazlaydı ve büyük oranda bu ticaret, hükümetler
arası iki taraflı takas anlaşmaları temelinde yürütülüyordu. Bu takas
anlaşmalarını Sovyetler Birliği dışına merkezi plân mekanizması taşıdı.17
Dış ticaret plânları ayrıntılı hedefler içerirdi. İhracat ve ithalâtın
bölgelere dağılımı, her teşkilâtın (bakanlıklar ve DTB) vazifeleri ve teslim
listesi ihracat-ithalât plânında yer alırdı. Dış Ticaret Bakanlığı ödemeler
dengesi plânını Maliye Bakanlığı ile birlikte hazırlardı. Mal ve hizmetlerin
çeşitli tasnifleri için para türlerine göre,-özellikle uluslararasında kabul
gören paralar ve transfer edilebilir Ruble olarak- ödemeler ve tahsilâtlar
plânda gösterilirdi. Ölçü aracı olarak kullanılan transfer edilebilir Rublenin,
(valuta ruble) yurt içinde kullanılan ruble kıymeti ile çok az bir bağlantısı
vardı. Ödemeler dengesi plânına ek olarak, Maliye Bakanlığı, Gosplan
ve Vneşekonbank tarafından hazırlanan sermaye plânı, yıllık borçları ve
alacakları derleyip toplardı.18 1990 öncesine kadar Sovyetler Birliği’nde
döviz piyasası yoktu. 1990’da bankaların dövizle işlem yapmalarına ve
yabancı para mevduatı kabul etmelerine müsaade edildi.19
DTB mekanizması; iç üretici veya tüketiciler ile dış dünyayı birbirine
bağlayan bir mekanizma idi. Bu mekanizmada yer almak tamamıyla devletin
takdiriydi. DTB’lere müsaade edilen ihraç ürünlerini, iç üreticilerden iç ruble
Paul R. Gregory and Robert C. Stuart, ibid, p. 179.
15
Alec Nove, ibid, p. 279.
16
Constantine Michalopoulos and David G. Tarr, ibid, p. 6-7.
17
18
Tomas J.T. Balino, David S. Hoelscher and Jacop Horder, “Evolution of Monetary Policy Instruments in
19
107
fiyatlarından satın alıyorlar ve bu ürünleri dış piyasalarda alıcılara uzlaşılan
fiyatlardan (genellikle dünya piyasa fiyatları) satıyorlardı. COMECON
ülkeleri arasındaki ticarette, valuta ruble kullanılıyordu. İthalâtta ise bir
DTB, bir malı dış piyasadan satıcı ile uzlaşılan fiyattan satın alıyor; fakat
iç tüketiciler bu ithal edilen mallar için iç ruble fiyatını ödüyorlardı. Bu
alışverişlerin malî yönü Dış Ticaret Bakanlığı ile beraber, dış ticaretle ilgili
çeşitli malî organların sorumluluğu altındaydı. Eğer ithal edilen ürünler iç
fiyatlardan satılırsa, bu da DTB’nin ödediği fiyattan daha yüksekse, aradaki
artı fark devlet bütçesine gelir kaydedilirdi. 1970 sonlarında artı fark devlet
gelirlerinin %10’unu teşkil ediyordu.20
1.2. Dış Ticaret Politikaları
SSCB’nin dış ticaret hacmi, GSYİH’sına bölününce, çıkan sonuca
bakılarak SSCB’nin kasıtlı olarak ticaretten kaçınma politikası takip ettiği
sıkça iddia edilirdi. Çünkü oranlama sonucu piyasa ekonomilerine göre
oldukça küçüktü. Çeşitli etkenler (doğal kaynaklar gibi) bu tür farklılıkları
açıklasa da başka sebepler vardı.
Öncelikle, Marksist-Leninist düşünce dünyası, uluslararası ticaretin
muhtemel faydaları hususundaki geleneksel Batı savlarını, özellikle
karşılaştırmalı üstünlükler fikrini reddeder. Bu tutum tuhaf değildi. Çoğu
Batı iktisâdi yasası plânlamaya uygulanamayınca reddedildi. Özellikle Batı
piyasaları düzensiz dalgalanmalara maruz kaldıkça, dışa açık ekonominin
Sovyet iktisâdi başarısını tehlikeye atabileceği düşünüldü. Ticaretten
kaçınmada ikinci önemli etken, Sovyetlerin düşman kapitalist kuşatma
algılaması idi. Siyasî hâdiseler bu görüşünü kuvvetlendirdi. Batı, Sovyet
rejimine düşmandı ve kısıtlama, ambargo gibi tutumlar takınacaktı.21 Üçüncü
önemli etken, Sovyetler Birliği’nin kendisini, dünya piyasa ekonomisinin
olumsuz olarak gördüğü taraflarından yalıtma arzusu idi. Özellikle
enflasyon ve işsizlik gibi “şeytan”lardan, bunları ileten mekanizma devre
dışı bırakılarak kaçınılabileceği savunuldu. Dördüncü etken, SSCB dış
ticaret politikaları tamamen farklıydı. Sovyet iç üretici ve tüketicileri, dünya
yüzeyindeki diğer üretici ve tüketicilerden tecrit edilmişlerdi. Dış ticaret
örgütlenmesinin, ticareti epeyce sınırlandıracağı da savunuluyordu. Sovyet
üreticileri dünya piyasalarından soyutlandığından dış piyasalar hakkında
bilgi temin etmeleri oldukça güçtü; böyle olunca da rekabet şansları azaldı.
Son olarak, plânlı dönemin ilk yıllarında yaşanan olaylar, Sovyet dış ticaret
politikaları üzerinde oldukça güçlü etki bıraktı. Büyük çöküntü sırasında,
20
Ibid, p.180.
21
108
ticaret hadleri, Sovyetler Birliği aleyhine değişti. Bundan dolayı 1930’lar
başında Sovyet dış ticaret hacminin Sovyet iç üretimine oranı aniden düştü.
Ayrıca özellikle ticaretin finansmanı da başka bir etkendi.22
1.3. Dış Ticarete İç Engeller
Sovyet iç fiyat sistemi, dünya piyasa fiyatlarından keskin hatlarla tecrit
edilmişti. Örneğin, 1973-1974’teki petrol ve çoğu diğer maddelerin dünya
fiyatlarındaki devasa artışına rağmen 1982’ye kadar bu kalemlerin iç fiyatları
yeterince artırılmadı. Sovyet ithalât ve ihracatı, resmi istatistiklerde ruble
kıymetiyle (bunlar “dış ticaret” ya da “valuta” rublelerdir) görünüyorken
istatistiklerdeki rublelerin iç ruble fiyatları ile katiyen alâkası yoktu.23
Konvertibl olmayan ruble ile bir arada keyfi fiyatlama mekanizmasının
anlamı; dış ticaret fiyatlarının ne yurtiçi ekonomide ne de dünya ekonomisinde
nispî kıtlıklara işaret edememesiydi. Bunun mühim birkaç neticesi vardı:
İlkin, bir dış ticaret kararının muhtemel fayda veya zararını tayin etmeye
yarayacak müşterek bir ölçüt yoktu. Dış ticaretin avantajlı mı yoksa
dezavantajlı mı; Sovyet ekonomisi için yararlı mı, zararlı mı olduğuna karar
vermek imkânsızdı. Bu durumun anlamı ülkenin uluslararası uzmanlaşmadan
sağlayacağı kazançların bilinememesiydi. Örneğin Sovyet makineleri ile
Bulgar tüketim malları ticareti epeyce kazançlı olsa bile, bu kazancı Sovyet
fiyat ve maliyet düzenlemeleri sebebiyle görmek, tespit etmek imkânsızdı.
Bu durumda uluslararası uzmanlaşmadan elde edilecek kazançlar, Sovyet
tecrübesinde genel olarak ortaya çıkamadı. İkincisi, rasyonel ticarî kararlar
almak için uluslararası ödemelerde kabul gören bir paranın bulunmaması
nedeniyle, Sovyet ticareti büyük oranda iki taraflı veya takas anlaşmaları
ile gerçekleştiriliyordu. Bu tür işlemler, oldukça hantal ve yavaş yürüyor,
ticareti sınırlandırıyordu. Sovyet yetkilileri bu mahzurları yenmek, ithalât ve
ihracatı rasyonel bir temel üzerinde değerlendirmek için dış ticaret etkinlik
endekslerini (DTEE) geliştirdiler. Bu endeksler, 1960’larda COMECON
ülkeleri arasında potansiyel ihraç ve ithal ürünlerin iç ve dış maliyetlerinin
oranını hesaplamaya yarayacak cetvelleri hazırlamak için kullanıldı.
Üçüncüsü, Sovyet dış ticaretinin büyümesine bir diğer önemli iç engel,
ticaret açıklarını kapatmak için uygun ödeme düzenlemeleri tasarlamanın
zorluğuydu. Mal ve hizmet bedeli ödemelerinde konvertibl olmayan bir para
kullanıldığı için her dış ticaret tarafıyla ticaret dengelenmek zorundaydı.
Cari işlemler açığı verilen ülkeye ödemeler, konvertibl bir para, altın veya
kredi anlaşmaları ile yapılıyordu.24
Ibid, p. 180.
22
Alec Nove, ibid, p. 281.
23
24
109
1.4. İktisâdi Birliktelik Sorunları
SSCB, 25 Ocak 1949’da COMECON’u kurarak Doğu Avrupa ile iktisâdi
entegrasyonu pekiştirmeyi denedi. Plânlı Doğu Avrupa sosyalist sistemleri
ile SSCB, aralarında üretim ve ticarette uzmanlaşarak entegrasyonu sağlama
niyetindeydi. SSCB’nin COMECON üyeleriyle ticareti yıllık dış ticaretinin
%50’sinden fazla idi. Buna karşın, çok çeşitli sebeplerden dolayı sınırlı
ölçüde entegrasyon sağlandı. İlkin, entegrasyon için yapılan iktisadi ve siyasi
baskıya rağmen, Doğu Avrupa ülkeleri iktisadi bağımsızlıklarını kaybetmekten
korkuyorlardı. Bu çerçevede sanayide çeşitlilik ve ağır sanayi dâhil, kendi
ekonomilerini geliştirme stratejisi izlediler. COMECON anlaşması üye ülkeler
üzerinde uluslarüstü bir otorite öngörmüyordu, ülkelerin veto hakkı vardı.
İkincisi, koordinasyon için tedbir alınsa da bir entegrasyon planı yoktu. Sadece
ortak ölçü cetvelleri (müşterek maliyetler gibi) belirlemek için adımlar atıldı,
ama bir ortak para birimi var olmadı. COMECON üyeleri arasında benzer plân
ve fiyat mekanizmaları olsa bile, yukarıda sözünü ettiğimiz dış ticaret engelleri
yine mevcuttu. Ticaret iki taraflı anlaşmalar yoluyla yürütülüyordu. Çok
taraflı bir sistem için 1964’te Uluslararası İşbirliği Bankası kuruldu. Ödemeler
COMECON’a dâhil ülkeler arasında valuta ruble ile gerçekleştiriliyordu.
Ticarette konvertibl para kullanım oranı çok düşüktü. Böyle olunca da
COMECON ülkeleri arasında istenmeyen ürünlerin (konvertibl paralar karşılığı
satılamayan) takası gerçekleştiriliyordu. COMECON ülkeleri arasında iki taraflı
ticaret açıkları doğduğunda gelecek yıllar için ticaret hedefleri belirlenerek ya
da istenmeyen ürünleri (konvertibl para karşılığı satılamayan) satarak denge
sağlanıyordu.25
COMECON ülkeleri arası ticarette fayda-maliyet ilkesi ya hiç belirleyici
olmuyor ya da çok az belirleyici oluyordu. Plânlı ekonomilerde, iç fiyatlar
ile nispî kıtlıklar ya da dünya fiyatları arasında bağlantı olmadığı için, iç
fiyatları kullanarak ülke yararına dış ticaret kararları vermek mümkün
değildi. Fiyatlar hususundaki belirsizlik dolayısıyla COMECON içi ticaretin
hangi ülke/ülkelerin faydasına olduğu tartışması sürüp gidiyordu.26
Ibid, pp. 182-183.
25
Ibid, p. 184.
26
110
Tablo 1: Sovyet Dış Ticaretinin Ülke Gruplarına Göre Dağılımı,
1946-1988 (% olarak)
1946
1950 1953
1956
1959
1962
1965
1970
1975
1982
1988
Sosyalist*
54,5
81,1
83,2
75,7
75,3
70,2
68,8
65,2
56,3
54,3
65,3
COMECON
40,6
57,4
59,3
49,6
52,0
57,5
58,0
55,6
51,7
49,1
59,7
Kapitalist
45,5
18,9
6,8
24,3
24,7
29,8
31,2
34,7
43,6
45,7
34,7
Gelişmiş
38,4
15,1
14,5
16,8
15,9
18,1
19,3
21,2
31,2
31,6
23,4
Az gel.
7,1
3,8
2,3
7,5
8,8
11,7
11,9
13,5
12,4
14,1
11,3
Kaynak: Gregory, Paul R. and Robert C. Stuart. Russian and Soviet Economic Performance
and Structure, Addison and Wesley Educational Publishers, Inc., 1998, p. 184.
1.5. Batıyla Ticaret
Batıyla ticaret sınırlıydı ve bazen ham maddelerin mamul maddelerle
takası gerekirdi. Bu durum, Sovyetler Birliği’nin çöküşünü müteakiben
çarpıcı şekilde değişti.27 Sovyetlerin kapitalist ülkelerle ticareti II. Dünya
Savaşı sonrasında artış gösterdi; 1959’da ~% 25 iken, 1988’de ~% 35’e
çıktı. Sovyetler Birliğinin sosyalist ülkelerle ticaretinde düşme eğilimi
1980’den sonra arttı. 1970 ve 1980’lerdeki ticaret eğilimleri dünya
petrol piyasasındaki önemli değişimden ve Sovyet tarafının teknoloji
ithalâtına bağımlılığa isteksizliğinden etkilendi. 1980 ortalarında Sovyetler
Birliği’nin konvertibl paralarla gerçekleştirdiği dış ticaret hacmi 50 milyar
USD civarındaydı. Konvertibl para karşılığı ticaretin büyük kısmı gelişmiş
kapitalist ülkelerleydi; özellikle Batı Almanya, Fransa, İtalya ve Japonya
bu ülkler arasındaydı. 1980’lerde Sovyetlerin konvertibl para karşılığı
gerçekleştirdiği ihracatında petrol ve petrol ürünleri, doğal gaz ve askeri
malzeme büyük yer tutuyordu. Makine, teçhizat ve kimyasalların ihracattaki
payı daha azdı. Dış ticaretin ithalât tarafında ise, tarım ürünleri, konvertibl
para karşılığında ithal edilen ürünlerin 1/3’ünü teşkil ediyordu. Geri kalan
2/3’ü ise makine ve teçhizat, kimyasallar, metaller ve yakıtlardan oluşuyordu.
Sovyetlerin artan yüksek teknoloji ve tahıl ürünleri ithalâtı bedellerini
ödemek için, ihracatını artırması gerekliliği üzerinde duruluyordu.28
Sovyetlerin az gelişmiş ülkelerle ticareti 1950’lerde oldukça düşük
seviyedeydi; AGÜ’in Sovyet dış ticaretindeki payı % 11-14 arasında salındı;
1980’lerde bu oran % 11 civarında gerçekleşti. SSCB’nin AGÜ’lerle dış
ticaretinde Asya başta gelen kıta, Hindistan başta gelen ülkeydi. Afrika
ikinci, Lâtin Amerika üçüncü sıradaydı. Arjantin tarım ürünlerinde
The Economist Intelligence Unit, Country Profile, 1999-2000, p. 37.
27
Paul R.Gregory and Robert C.Stuart, ibid, pp. 184-185.
28
111
SSCB’nin önemli ticaret tarafıydı. Sovyetler Birliği OPEC’ten tekrar ihraç
etmek üzere petrol aldığından Orta Doğu, Sovyet dış ticaretinde önemli bir
yer tutuyordu. SSCB, Az Gelişmiş Ülkelere yakıt ve makine ihraç ediyor ve
yiyecek maddeleri satın alıyordu.29
1.6. Dış Ticaret Dengesi
Kâğıt üzerinde idarî komuta ekonomileri ödemeler dengesi sorunu
yoktu. Dış ticaret plânı, uluslararası ödemeler dengesini içeren bir plân da
içeriyordu. Eğer öngörülen konvertibl para tahsilatı, ödemeleri karşılamaya
yetmez ise, ticaret dengesine ulaşmak için öngörülen ithalât azaltılır ve/veya
ihracat artırılırdı. COMECON içi ticarette, iki taraflı dengeleme dolayısıyla,
ödemeler dengesi problemi genel olarak yaşanmıyordu. Ödemeler dengesi
problemi daha çok konvertibl para ödemelerinde yaşanıyordu. Batı ile dış
ticaret açık veriyordu. Doğu Bloğu ülkeleri mamulleri, Batı piyasalarında
kalite ve servis yeterliliği problemleriyle karşılaşıyordu.30
1970 başlarında Batı ile ticaret dengesinde iyileşmeler yaşandı.
1970’lerde ve 1980’lerin başında hammadde fiyatlarındaki artış sayesinde
SSCB ihraç ettiği ürünler karşılığında konvertibl para kazanımını artırdı.
Batı Avrupa ülke hükümetleri, işletmelerin Doğu Avrupa pazarlarına
girmeleri için kredi garantileri vermeye razı olunca 1975-80 arasında Doğu
Avrupa’nın konvertibl para borçları arttı. Batı ekonomilerindeki daralma
ve karşılıklı yumuşama (detant) politikası, borçların artmasına neden oldu.
Verilen bu borçların konvertibl para olarak geri ödenmesinde sorunlar
yaşandı. 1970’lerin sonlarında ve 1980’lerin başlarında yaşanan dünya
ekonomisindeki daralma, uluslararası borç alış verişini olumsuz etkiledi.
Doğu Avrupa ekonomileri neden ihraç sıkıntılarıyla karşılaştılar? Sorunun
büyük bölümü, özellikle imalât sanayi malları ile ilgili olanlar, dış ticaretin
örgütlenmesiyle açıklanabilir: Sosyalist üreticiler ile Batı tüketicileri arasında
iletişim sınırlıydı. Sosyalist işletmeler ihracat için üretime, özellikle yedek
parça ihracına isteksizdi. Doğu Avrupa hükümetleri, Batı hükümetlerinin
sosyalist ülke ihracatına karşı tutum sergilediklerini savunuyorlardı.31
Ibid, p. 185.
29
Ibid, p. 185.
30
Ibid, pp. 185-186.
31
112
Tablo 2: Dış Ticaret, (yıllık ortalama % değişim)
İhracat hacmi
COMECON
Sosyalist harici1
İthalat hacmi
COMECON
Sosyalist harici
Ticaret Hadleri
COMECON
Sosyalist harici
1986-89
4,5
1,7
6,5
1,3
1,0
1,8
-5,2
-3,7
-6,4
1986
10,0
3,9
15,5
-6,0
0,7
-14,3
-10,5
1,9
-22,4
1987
3,3
0,9
6,0
-1,6
1,5
-2,3
-2,0
-5,6
7,8
1988
4,8
6,3
4,0
8,6
-9,0
-6,3
-11,2
1989
1,9
-1,0
9,3
2,0
18,5
1,1
-4,5
3,3
Sosyalist harici ülkeler: COMECON, Çin Halk Cumhuriyeti, Kore Demokratik Halk
Cumhuriyeti ve Yugoslavya haricindeki tüm ülkeler.
1
Kaynak: The Economy of The USSR, 50.
1.7. SSCB’nin Dış Borcu
Sanayileşmiş Batı’dan Sovyet ithalâtı artışı iki alanda yoğunlaştı: Sovyet
ekonomisinin teknolojik ihtiyaçlarını desteklemek için sanayi malları ve
hizmetleri ile tarımda verimlilik artışını ateşlemek ve beklenmeyen hasatları
dengelemek için tarımsal mallar-büyük ölçüde tahıl ve gübre-. SSCB’nin
konvertibl para karşılığı ithalâtı 1970’lerde hızla arttı; konvertibl para karşılığı
ithalat toplamında USD’nin payı 1980’ler başında zirveye ulaştı ve ondan
sonra 1980’ler ortaları boyunca geriledi. SSCB’nin konvertibl para karşılığı
ihracatı bir süre yatay seyrettikten sonra 1980 ortalarında gerilerken Sovyet
brüt borçları oldukça arttı. 1975’te 12,5 milyar USD olan brüt borç, 1980’ler
başında 22 milyar USD’a, 1980’ler ortalarında kadar 38 milyar USD’ye, ve
1989’da ise 47,8 milyar USD’ye yükseldi.32
Sovyet konvetibl para borcu yükü iki yolla ölçülebilir. Borç yükünün
yaygın ölçüsü, borç ödeme nispetidir: Konvertibl para borç ödemelerinin
(faiz ve ana para ödemeleri) toplam konvertibl para kazançlarına oranı…
Bu göstergeye göre, Sovyet konvertibl para borç vaziyeti 1980’ler başında
endişe verici değildi. Borç yükünün ikinci ölçüsü; konvertibl para borcunun
konvertibl para kazançlarına oranıydı. Bu oran 1980’de %73 iken 1985’e
kadar %115’e çıktı. 1980’lerdeki Sovyet konvertibl para borcundaki artış,
konvertibl para ihracat gelirlerinin azalması ve Sovyet borçlanmasının
büyümesinin bir sonucuydu. Sovyetler Birliği çöktüğünde, petrol ihracatı
düşüyordu, nakit kazançlar üzerinde merkezi kontrol dağılmıştı, borç yükü
idare edilemez haldeydi. Sovyetler Birliği 1990’lı yıllara dış borçlarını
ödeyemez halde girdi.33 Enerji üretim ve ihracatındaki düşüş SSCB’nin kredi
Ibid, p. 186.
32
Ibid, p. 186.
33
113
değerliliğindeki kötüleşmeyle beraber 1991’de ödemeler dengesi krizini
doğurdu. 1991’de İktisâdi Yardım Konseyi’nin (COMECON) dağılması
Sovyet işletmeleri için tedarik bağlarını daha da aksattı ve ödeme krizini
depreştirdi. Sovyetler Birliği dış borç ödemesi yükümlülüğünü yerine
getiremedi. Bu etkenlerin sonucu olarak Sovyet ithalatı, 1990’da 83 milyar
USD’dan 1991’de 45 milyar USD’ye düştü.34 Kasım 1991’de SSCB Dış
Devlet Borçlarına Halefiyet Anlaşması’nda belirtilen SSCB’nin dış borcu
81 milyar USD idi.35 SSCB çöktüğünde Rusya 104 milyar USD dış borç
yükümlülüğünü kabul etti.36
Tablo 3: RF’na Devrolan SSCB Dış Borçları (milyar USD, 1998 sonu)
Sovyet devri
Paris Kulübü
COMECON
Diğer resmi borç verenler
Ticari borç verenler (Çoğunluğu Londra Kulübü)
Maliye Bakanlığı
Diğer
Toplam
40.0
14.7
4.7
35.2
7.6
0.5
102.8
Kaynak: http://www.springerlink.com/content/g4287811p2l74644/fulltext.pdf, Erişim: 07.8.2009.
Tablo 4: Dış Borç ve Rezervler (milyar USD)
1985
1986
1987
1988
1989
1990 (personel
çıkarsamaları)1
52.2
10.0
13.4
(33.0)
5.1
Dış borç2
28.9 31.4
39.2 43.0
54.0
Kısa vadeli olanlar
6.9
7.4
8.6
11.2
17.7
7.8
8.8
8.2
9.4
Dış borç ödemesi3
(-) (27.7) (26.5) (23.1) (24.2)
(Mal ve hizmetlerin oranı)4
12.9 14.7
14.1 15.3
14.7
Yabancı para rezervleri5
1
Haziran 1990.
2
Vneshekonombankın imzaladığı veya garanti verdiği borçlar.
3
Vneshekonombankın imzaladığı veya garanti verdiği borçlardan toplam borç
ödemeleri, kısa dönemli ödemeler hariç.
4
Konvertibl paralarla.
5
BIS verileri 1990’nı içermiyor, 1990 personel çıkarsamaları.
Kaynak: The Economy of the USSR, p. 50.
Peter Mieszkowski and Ronald Sligo. “Economic Change in Russia: 1985-1995”, Problems of PostCommunism, May/June 1996, Vol. 43, No: 3, p. 3.
34
Andrei L. Kostin, “External Debt”, Emerging Market of Russia Sourcebook Trade and Investment,
Canada, John Willey and Sons, Inc., 1998, pp. 9-10.
35
Vladimir L. Kvint and Jacqueline E Gallus, “Russian Federation Opportunities and Risks for Foreign
Investors”, Emerging Market of Russia Sourcebook Trade and Investment, Canada, John Willey and
Sons, Inc.., 1998, pp. 1-9.
36
114
1.8. Doğrudan Yabancı Yatırımlar
Yabancı sermaye Çarlık Rusyasında sanayileşmeyi finanse etmekte
kullanıldı; ama idarî komuta ekonomisinde bu durum gerçekleşmedi. Sovyet
ekonomisinin çekmekte başarılı olduğu tek sermaye, çoğu kez yabancı bir
hükümetçe kefil olunan banka kredileriydi. Pazar ekonomilerinde oldukça
önemli olan dışarıdan doğrudan yabancı yatırımlar SSCB’de yoktu.
2. İktisadî Sistemin Eleştirisi ve Çöküşü, 1992-1996 Arasında Dış
Ticaret
1975-1985 arası, SSCB iktisat tarihinde durgunluk yılları olarak
anılır.37 Uzun Brejnev’li yılları kısa süreli Çernenko ve Andropov’un genel
sekreterliği takip etti. Andropov, ulusal ruh halini Brejnev döneminde artan
gevşeklikten kurtarmayı, ekonomik reform ve parti içindeki çürümeye karşı
sıkı bir kampanya vaat etti. Ay sonlarında, aylaklar ve ayyaşlar çalışkan
bir işçiyle neredeyse aynı ücreti alıyorlardı. Andropov’un kısa iktidarında
reformcular bu fikirde birleşti. Andropov iş saatlerinde barları ve saunaları
taramaları için polisleri gönderiyor ve izinli olmayanları tutuklatıyordu.38
Andropov’dan sonra genel sekreterliğe getirilen Gorbaçov’a göre
gelenekçi Sovyet modelinde belirgin iki kusur, iktisâdi gerilemenin
müsebbibiydi: İlki, merkezden idarî komuta geleneği sisteminin “katı
merkeziyetçiliği” idi. İkinci kusur ise, etkin çalışma güdüsünün yokluğuiş disiplininin eksikliğiydi. Gorbaçov bu kabuller temeli üzerine çözümler
önerdi. Önerdiği çözümler Sovyet iktisâdi sisteminin baştan aşağı yeniden
yapılandırılmasını gerektiriyordu. Gorbaçov sistem içinde kalarak yeniden
inşa taraftarıydı; sistemi yıkma taraftarı değildi: “Bütün bunlardan yola
çıkarak şu sonuca vardım: Var olan model, totaliterdi. Bu da ülkeye dayatılmış
bir modeldi; insanları bağlıyor zincire vuruyordu ve biz, bu zinciri çözmek
zorundaydık. Ben, yıkma taraftarı değildim, zincirleri çözme taraftarıydım.
Bu çözme sürecinin nasıl geliştiğini biliyordunuz. Ne var ki, o süreci kontrol
altında tutamadım.”39
“Gorbaçov hükümetinin ilk çabaları; gevşek çalışma gayreti, rüşvet
ve sarhoşluğa karşı kampanya üzerine kuruluydu.40 1986’nın güzünde
Gorbaçov bir ücret reformu başlattı; bu reform, yetenek düzeyleri arasında
Ömer Kocaman, The Russian Economic Transformation in the Early 1990s and Some Assessment in the
West, Ankara, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2000, s. 16.
37
Martin Walker, The Waiking Giant, Abascus, Londra, 1986, (Çev. Abdullah YILMAZ), 1995, çeviri
başlığı “Parti Liderliğinde Yeni Kuşak”, s. 35-47, çevirinin yer aldığı eser Gorbaçov’un Rusya’sı, (Haz.
Cem Akaş ve Sevin Okyay), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, s. 43-44.
38
Mihail Sergiyeviç Gorbaçov, age, s. 27.
39
Ömer Kocaman, age, s. 17-18.
40
115
ödeme farklılıklarını artırarak ve mavi yakalıların ücretlerinden daha yüksek
oranlarda, idarecilerin ve uzmanların maaşlarını yükselterek sanayi ücret
politikasının eğilimlerini tersine çevirdi. Gorbaçov reformları dizisinin ikinci
evresinin, genellikle, Gorbaçov’un Merkezi Komite Plenumu’na bir nutuk
verdiğinde başladığı kabul edilir. Bu plenum 1987 Haziranı’nda iktisâdi
reform sürecini ele almak üzere toplanmıştı. Bu plenumda kabul edilen en
mühim vaka, 1988’de yürürlüğe girecek olan “Devlet Kuruluşları Yasası”nın
benimsenmesiydi.41 Gorbaçov idaresindeki bir diğer önemli iktisâdi reform,
Mayıs 1988’de gerçekleştirilen Kooperatifler Kanunuydu.42
Merkezi plânlama yapısının sökülmesi, 1987’de devlet kesimini
serbestleştiren Devlet Kuruluşları Yasası’nın kabulüyle başladı. Devlet
kuruluşlarına, kendi başlarına ticaret yapma hakkı tanındı ve diğer geniş bir
faaliyet dizisi için (araştırma ve geliştirme, emek yönetimi, verimlilik ve
kârlılığı artırma) yetki verildi. Yurtdışı fiyatlar ile yurtiçi fiyatlar arasındaki
devasa fark nedeniyle kaynakların kendiliğinden, aniden dışarı akması
tehlikesinden korunmak ve geçişi pürüzsüz kılmak maksadıyla dış ticaret
işlemleri için çoklu döviz kuru ve izin belgeleri yürürlüğe kondu. Bu yeni
dış ticaret rejimi, süregelen merkezi plânlama sisteminden daha karmaşık
ve daha az güvenilirdi. Çoklu döviz kuru sistemi, evvelki rejimin benzer
çarpıklıklarını üretti; desteklenen malların ithalat artışı ile piyasa ve resmi
kurlar arasındaki fark karaborsanın büyümesini teşvik etti.43
Aralık 1988’de Bakanlar Konseyi’nden geçen “Devlet, Kooperatif
ve Diğer Kuruluşların Dış Ticaret Faaliyetleri Kararı”ndan sonra özel
işletmelerin çok para kazanma fırsatı fevkalâde kolaylaştı. Bundan önce tüm
dış ticaret, sıkı devlet denetimi altındaydı. Bu karar, hem devlet işletmelerine
hem de özel firmalara dışarıyla doğrudan ticaret yapma izni verdiyse de
dış ticaret üzerindeki bazı sınırlamalar kaldı; kalan sınırlamalardan biri,
çoğu ürün için Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığı’ndan ihracat ve ithalât izin
belgeleri teminiydi. 1988’deki dış ticaret kararı zengin olmak isteyenler için
önemli bir vasıtaydı. Devlet denetimindeki fiyatlar, çoğu Sovyet malını,
özellikle petrol ve metalleri, toplum zararına zengin olmak isteyen kimseler
tarafından kullanılacak fırsatlar haline getirdi. Bu karardan sonra dış ticaret
özel firmalara açıldı, ithalât ihracat şirketleri yasal kooperatifler şeklinde
teşkil edildi. Bu şirketler kısmen bahsi geçen fırsatları yakalamak için
faaliyete geçtiler. 3000’den fazla bu tür işletme kuruldu. Hammadde ihracatı
Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığı’ndan izin belgesi gerektirdiğinden, izin
Linda C. Cook, “Social Contract and Gorbachev Reforms”, Soviet Studies, Vol. 44, 1992, p. 6.
41
Ömer Kocaman, age, s. 21.
42
Sergei Glaziev, ibid, p. 58.
43
116
belgeleri karşılığında memurlar rüşvet almaya başladılar. 1990-91’e kadar
esasen dış dünya ile bağlantılar yoluyla zenginleşen yeni bir özel kesim
türedi.44
1987 tarihli “Kuruluşlar Yasası”nın etkisiyle 1988-89’da büyük bir
bütçe açığı oluştu. 1989’da iktisâdi reformların yönü üzerine mücadelede
bir yol ayrımına gelindi. 1989’da iktisâdi reform üzerindeki münakaşa
iki husus üzerine yoğunlaştı: Bu münakaşa, ekonomide devletin rolünün
derecesi ve üretim araçlarında kamu ya da özel mülkiyetin yeriyle ilgiliydi.
1989 ortasında iktisâdi durum cidden kötüleşti. İktisatçılar arasında krizlerin
üstesinden gelecek usuller hakkında açık mutabakat yoktu. Hazırlanan çok
sayıdaki plân/programdan birkaçından kısaca söz edelim: İlk öneriler bütünü,
1989’da ekonomik reformdan sorumlu devlet bakanı olarak atanan iktisatçı
Leonid Abalkin tarafından sunuldu. Başbakan Nikolay Ruzkkov hükümeti
Abalkin Plânı’nı reddetti ve Halkın Temsilcileri Kongresine Aralık 1989’da
kendi programını sundu. Ciddî problemlerden sonra 1990-91’de ekonomi
buhrana girdi. Ağustos 1990’da Gorbaçov ile Rusya Federatif Sovyet
Sosyalist Cumhuriyet Yüksek Sovyeti’nin başkanı Boris Yeltsin, yeni bir
ekonomik reform plânı geliştirmeleri için bir iktisatçılar ekibi oluşturdular.
Ekibin başına da Gorbaçov’un danışmanı Stanislav Şatalin ile Yeltsin’in
danışmanı Grigory Yavlinsky getirildi. Bu ekip, Eylül 1990’da 500 günlük
plânı açıkladı. Gorbaçov planı reddetse de, Yeltsin Rusya Cumhuriyeti
Meclisi’nden onay elde etti. Haziran 1991’de Gregory Yavlinsky Harvard
Üniversitesi iktisatçılarından bir grupla birlikte serbest piyasa ve özel
işe geçişi hızlandıran bir başka plân önerdi. Temmuz 1991’de ekonomik
plânlama yapısının sökülme süreci Gosplan ve Gossnab’ın lâğvedilmesiyle
doruğa ulaştı. Onların yerine yenileri oluşturulmadı. Gorbaçov’un Ağustos
1991’de IMF ve Dünya Bankası’na üyelik müracaatı tüm dünyada şaşkınlığa
yol açtı. Böylece SSCB ekonomisinin dünya kapitalist sistemine eklemlenme
niyeti artık açıklık kazandı.45
Eski SSCB ülkeleri, genelde federatif cumhuriyetler, egemenliklerini
ilân edip Sovyet merkezi otoriteleri ile iktisâdi hakları için mücadeleye
başlayınca, 1987’de Devlet Kuruluşları Yasası’yla kurulan yeni dış ticaret
rejimi, 1991’de çöktü. SSCB cumhuriyetleri için dış ticaret, bağımsızlık
yönünde ilerlemede çok önemliydi. Cumhuriyet otoriteleri kendi işletmeleri
için izin belgeleri düzenlemeye başladılar. SSCB’nin Cumhuriyet otoriteleri
yurtiçi şirketlerin fiyat farklılıklarını istismar etmelerine ve çok kârlı ihracat
işlemleri yürütmelerine müsaade ettiler. Bunun karşılığında müsaade edilen
44
Age, s. 24-29.
45
117
şirketlerden yurtiçi tüketim için tüketim malları ithalâtı teslim etmeleri
bekleniyordu. Ağustos 1991’deki askeri darbenin başarısızlığından sonra,
bu süreç hızlandı ve Kasım 1991’de merkez ve cumhuriyet idareleri
ticaret dengesini ve dış gelirlerin kontrolünü kaybettiler, sistem kaosa
sürüklendi.46
Enerji üretimindeki azalış ve ihracattaki düşüşle birlikte SSCB’nin
kredi itibarındaki kötüye gidiş 1991’de ödemeler dengesi krizini doğurdu.
COMECON ülkeleri arasında ticaretin 1991’de çöküşü Sovyet işletmeleri
için tedarik bağlarını iyice kesintiye uğrattı ve ödeme krizini derinleştirdi.
Son toplantılarını Nisan 1991’de gerçekleştiren COMECON, Ağustos
1991’den sonra tekrar, sadece tasfiye ve borçların hesaplanması için toplandı.
Moskova’da bulunan dev COMECON binası özelleştirme kapsamına
alınarak satıldı ve bir iş merkezine dönüştürüldü.47
25 Aralık 1991’de SSCB’nin dağıtılmasında başrolü oynayan Yeltsin,
ekonomik bir çöküntü devraldı. 1991’de GSYİH %12 düştü, bütçe açığı
GSYİH’nın %26’sına ulaştı. Döviz rezervleri ise Rusya Federasyonu’nun
ancak 10 saatlik ithalâtını karşılamaya yeten 60 milyon USD seviyesine kadar
geriledi. 1992’de Yegor Gaidar hükümeti tarafından piyasa ekonomisine
geçiş için köklü ekonomik reformlar uygulanmaya başlandı.48 RF hükümeti
iktisadî faaliyetlerin tüm alanlarını serbestleştirmeye başladı; ama yapısal
engeller, özellikle de iç ve dış fiyatlar arasındaki devasa fark, bu çabaları
etkisizleştirdi. Dünya piyasaları ve uluslararası rekabetten tecritle geçmiş
70 yıldan sonra, işletmelerin enerji ve hammadde fiyatlarının dünya piyasası
seviyesine fırlamasına uyum sağlayamayacağı öngörüldü. Dış ticaretin hızlı
serbestleştirilmesi, hükümeti korkuttu. Hükümet bu şokların maliyetinin dış
ticaretten elde edilecek yararlardan daha ağır basacağı kanısına vardı. Eski
SSCB cumhuriyetlerarası ticaretin kesilmesi, reformlar için ayrı bir engeldi.
Eski SSCB cumhuriyetleri ile ticaret, RF dış ticaretinin yarısından fazlasına
tekabül ediyordu. Eski SSCB cumhuriyetleri ile dış ticareti dünya fiyatları
seviyesine yükseltmenin, cumhuriyet işletmeleri arasında SSCB devrinde
oluşan bağları koparacağından duyulan kaygı nedeniyle cumhuriyetlerarası
ticaret iç fiyatlardan yürütülüyordu. COMECON ticaretinin yıkılması
örneği, fiyatları serbestleştirmenin doğuracağı (dünya fiyatları seviyesine
çıkarmanın) tehlikenin uyarıcı bir musibeti olarak görüldü.49
46
Elif Hatun Kılıçbeyli, “Rusya-AB Diyaloğunda Açılımlar”, Ağustos 2003, http://www.stradigma.com/
turkce/agustos2003/08_2003_02.pdf. Erişim: 14.08.2009.
47
Sevilay Bayar, Rusya Federasyonu Ülke Raporu, Ankara, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2000, s. 4.
48
Sergei Glaziev, ibid, p. 58-59.
49
118
Yetkililer, hızlı serbestleştirmenin iç piyasada aşırı dış rekabete
ve sermayenin dışa akmasına neden olacağından da korktular. Tüm bu
nedenlerden dolayı, dış ticaretin tamamen serbestleştirilmesi aşırı tehlikeli
olarak görüldü. Geçişi kolaylaştırmak için bazı kısıtlamalar ve belli kısmî
düzenlemeler gerekecekti. Vergi ve vergi dışı önlemler fiyat şoklarını azaltmak
için kullanılabilirdi. Para kontrolleri devasa sermaye kaçışlarından korunmak
için gerekecekti. İleri teknoloji malları ihracatını finanse etmek için ihracat
kredileri ve garantileri verilecekti. İthalat düzeyini sürdürebilecek ve hükümet
için konvertibl para sağlayacak bir mekanizmanın kurulması şarttı.50
Ekonomideki liberalleşme, dış ticaret yapısında da önemli değişikliklere
neden oldu. Bu değişiklikler, dış ticaretin gerek yönünde, gerek
kompozisyonunda çok belirgin bir şekilde kendini gösterdi. COMECON’un
dağılmasından sonra RF, dış ticaretin yönünü Batı’ya çevirdi. Ruble alanının
çöküşü ise Batı ile dış ticarete yeni bir ivme daha kazandırdı. RF’nin eski
SSCB dışındaki ülkelerle dış ticareti, bu ülkelerle olan dış ticaretine oranla
daha hızlı bir gelişme göstermekteydi.51 COMECON ülkeleri ile ticaret SSCB
dış ticaretinin yaklaşık % 50’sine tekabül ediyordu. 1995’e gelindiğinde
RF’nin eski COMECON ülkeleri ile ticareti % 8’e kadar geriledi.52
2.1. RF Dış Ticaret Rejiminin Kuruluşu
SSCB’de Gorbaçov’la başlayan dış ticaret rejiminin değişimi RF’de
Yeltsin ile devam etti. Değişim Batı uygulamaları yönünde seyretti.
Değişimde Batılı danışmanlar etkili oldu. Danışmanların ve Batılı uluslararası
kuruluşların önerileri büyük ölçüde yerine getirildi. Bu dönemdeki ithalat
ve ihracat politikalarını ele almadan önce danışmanların önerilerine bir göz
atmak gerekiyor:
Rusya iktisadi bağımsızlığının kazanılması için gerekli stratejiyi de
belirlemeye yönelik ilk reform programı, 1991 Eylül-Ekim aylarında
Arkhangelsk’de bulunan RSFSC Bakanlar Konseyi Devlet Daçası’nda
(15’inci Daça olarak bilinir) Y. Gaidar önderliğinde A. Chubais, S. Vasiliev,
K. Kagalovsky, A. Nechaev, V. Mashchits, A. Golovkov ve A. Ulyukaev’in
de içinde bulunduğu bir grup tarafından, A. Shokhin, S. Glaziev, P. Aven,
L. Grigoriev, A. Lopukhin, A. Vavilov ve diğerleri ile yakın işbirliğiyle
hazırlandı.53
Ibid, p. 59.
50
T.C. Moskova Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği, Yıllık Rapor 1995, Moskova, Ekim 1996, s. 5.
51
Yevgeni Maksimoviç Primakov, (1998), “Economic Diplomacy”, Emerging Market of Russia Sourcebook
Trade and Investment, Canada, John Willey and Sons, Inc., 1998, pp. 7-3.
52
Aleksei Ulyukaev, Reforming The Russian Economy 1991-1995, Published by the Centre For Research
Into Post-Communist Economies, 2 Lord Norh Street, London SW1P 3LB, Printed in Great Britain by
53
119
1991’in güzünde ileride RF hükümetinin ekonomi ve dış ticaretin
serbestleşmesinde önde gelen Batılı danışmanları olacak Anders Aslund,
Jeffrey Sachs ve David Lipton Moskova’ya hareket ettiler. Bu danışmanlar
şok tedavinin yürütülmesinde görev aldılar. Diğer danışmanlık yapabilecek
kabiliyetteki Batılı iktisatçılar Marek Dabrowski, Jacek Rostowski, Andrei
Shleifer ve Richard Layard idi. Hükümet atanır atanmaz IMF, Yegor
Gaidar ve diğer Rus hükümet önde gelenleri ile toplantılara başladı. IMF
görevlileri hızlı tam serbestleşme (liberalizasyon, dünyaya açılma), istikrar
ve özelleştirme gibi sert eylemler üzerine vurgu yaptılar. Onlar RF’nin,
süregelen ekonomik sorunları çözmesi için Polonya tipi şok tedaviyi takip
etmesini tavsiye ettiler.54
Danışmanlar, ithalât üzerindeki tüm kısıtlamaların tek oranlı (tektip)
bir vergi ile yer değiştirmesini önerdiler. Uzun vadede rekabetçi olması
beklenen, fakat hali hazırda rekabetçi olmayan işletmeleri dış rekabetin anî
şokundan korumak için tektip oranlar yerine geçiş oranları da konabilirdi.
Geçiş oranları % 20, % 40 ve % 60 olabilirdi. Ürüne göre, işletmelerin ilk
rekabetçiliklerinin hesabına bağlı olarak 5 ila 7 yıllık bir dönemde tedricen
geçiş, oranlar teke ulaşacak şekilde, indirilmeliydi.55
Danışmanlar yurt içi sanayii korumanın bir yolu olarak vergilerin
kotalardan daha tarafsız olması gerektiğini vurguladılar. Ayrıca vergiler
hükümet gelirlerinin önemli bir kaynağı olabilirdi. Ek gelir temini ya
da tüketimi geriletmek maksadıyla birkaç metâya daha yüksek vergiler
yüklenebilme imkânı vardı. Özellikle, amaç lüks malların tüketimini
caydırmaksa, tüm lüks kalemlere tatbik edilecek tüketim vergisi, ister
yurt içinde üretilsin ister ithal edilsin, öteki vergilerden daha yüksek
oranda uygulanmalıydı. Uluslararası ticaretin yarıdan fazlasını ara ürünleri
oluşturduğundan ithalât vergilerinin ara ürünleri fiyatlarının yükselmesi
bu malları satın alıp işleyen işletmelerin maliyetlerini yükseltecekti. Yeni
kurda ihracat hevesinin körlenmesinden sakınmak için önerilen, ithalât
mahsurlarını giderici bir sistemin yürürlüğe konmasıydı. Şöyle ki, ihraç
edilen bir üründe ithal girdi varsa, ithalât vergisi ıskonto edilmeliydi.56
Devalüasyonun iç fiyatlar üstüne etkisine ihtimam gösterilmesi ile
birlikte, göz önünde tutulması gereken iki husus daha vardı: İlki, petrol ve
St Edmundsbury Press Limited, Bury St Edmunds, Suffolk, 1996, p. 11.
David M. Kotz and Fred Weir, Revolution From Above: The Demise of the Soviet System, London,
Routledge, 1997, p. 168.
54
Merton J. Peck and Thomas J. Richardson, What is to be Done? Proposals for the Soviet Transition to the
Market, New Haven, Yale University Press, 1991, p. 123.
55
56
120
gazla, ikincisi, tahıl ve nebatî yağ ile ilgiliydi. SSCB daha sonra RF, büyük
bir petrol ve gaz ihracatçısı ve büyük bir tahıl ve nebatî yağ ithalâtçısıydı.
Batılı uzmanların bu husustaki önerisi:
“Aile için olağanüstü mühim ekmek ve nebatî yağ gibi bazı yiyeceklerin
yurt içi üretimi yanında ithalâtını da desteklemek arzuya şayan olabilir.
Kaynakları ihracata yöneltecek ve önemli bir ihracat kazancı doğuracak
yurtiçi enerji fiyatlarının er geç dünya düzeyine çıkışına müsaade edilse
dahi -ki bunu hararetle tavsiye ettik- büyük fiyat artışlarının darbesini yurtiçi
tüketiciler için yumuşatıcı geçici bir ihracat vergisine ihtiyaç olabilir.”57
Piyasalar ticaret yoluyla yabancı piyasalara bağlandığında, iç fiyatlar
arz ve talep tarafından belirlendiğinde, iç enerji fiyatlarının dünya fiyatlarına
yükseleceği değerlendirilmesi yapıldı. Tekliflerinde îmâ edilen fiyat
artışının büyüklüğü enerji tüketen kuruluşlara büyük bir şok olacaktı. Bu
şoku zamana yaymak için, ham petrol, gaz ve petrol ürünlerinin ihracatı
üzerine gümrük vergisi konulmasını önerdiler. Bu gümrük vergisi hükümet
gelirlerini artıracak ve istikrarı kolaylaştıracaktı.58
Batılı danışmanlar, Batı malî yardımının başarılı dönüşüm için şansın
yükselmesinde önemli bir rol oynayabileceğini düşündüler. G-7 ülkeleri
Batı yardımının koordinasyonunda IMF’yi önderliğe getirdi; IMF’ye RF’da
verilen ana görevler, reform tedbirlerinin yürütülmesine bağlı olarak teknik
yardım sağlamak ve uluslararası malî yardımın akışına yardımcı olmaktı.
Maalesef IMF her iki görevi de başaramadığından, RF ekonomik dönüşüm
fiyaskosuna tuz biber ekti. Dünya Bankası’na (IBRD), ekonominin, askeri
üretimin dönüşümü, mali hizmetler, iletişim ve nakliyeyi kapsayan anahtar
işkollarının kayda değer şekilde yeniden yapılandırılması için fonların
akmasına yardım etmesi görevi takdir edildi. Aynı zamanda Avrupa İmar ve
Kalkınma Bankası’na (EBRD) özel sektörün hızlı tekâmülünü destekleme
görevi verildi.59
Hükümet, ihracat ya da ithalat tahditleri arasında veya ikisinin bir
karışımını yurtiçi üretim ve tüketimi korumak için seçmek zorundaydı.
Makroekonomik istikrarsızlık ve iç rekabetin yokluğu ithalât kısıtlamalarının
seçilmesine karşı ileri sürülen iddialardı. Fiyat kontrollerinden sonra
fiyatların karmaşık artışı, ithalât tarifelerinin uygun biçimde hesaplanmasını
imkânsızlaştırdı. Karar vericiler, ayrıca, ithalât kısıtlamalarının fırsatçıların
ekmeğine yağ süreceğinden de çekindiler. Fırsatçılar, ithalât kısıtlamaları
Merton J. Peck and Thomas J. Richardson, ibid, p. 127.
57
Ibid, s. 36.
58
59
121
nedeniyle ithal edecekleri ürünleri RF’da yüksek fiyatla satarak RF
tüketicilerin zararına avantaj elde edeceklerdi. Dünya üzerindeki tecrübeler,
ithalât kısıtları konulmasının kolay; ama kaldırılmasının çok zor olduğunu
göstermişti. İthalâtçıların çıkarları yerleştikçe ithalât kısıtlarının devamı için
çetin kulis yapacaklardı. İthalât kısıtları milli ekonominin rekabetçiliğine
da zarar verebilirdi.60 Bu bakış açısı ikinci seçeneğin şansını artırıyordu;
enerji ve hammadde ihracatında kısıtlama… Bu seçenek kısıtlamaların
kaldırılmasını önlemeye çalışacak güçlü rant gözeten topluluk kulisinin
doğmasına meydan vermeden, dış rekabetten korunmayı temin ediyordu.
İhracat kısıtlarıyla ihraç edilebilecek ürünler (enerji ve hammadde) yurt
içinde daha ucuza satın alınabilecekti. İhracatçılar ihracat kısıtlarının
kaldırılması yönünde baskıya yöneldiklerinde ise, tüketiciler genellikle
ihracat kısıtlarının devamını etkin bir şekilde savunacak derecede teşkilâtlı
değildirler.61
İhracat kısıtlamalarının tabii sınırları vardı; bu tabii sınırlar yapısal
avantajlardan doğan getirileri aşmamalıydı. Bu sınırların yükselmesine
müsaade etmeden, ihracat kısıtlamaları kârlı yürütülen ihracatı tıkamazken,
enerji ve hammadde fiyatlarını nispeten düşük tutacaktı. Bu yolla, ihracat
kısıtlamaları, imalât sanayinin rekabetçiliğini ilerletip aynı zamanda devlet
bütçesine yarar sağlayacaktı. Eğer kısıtlamalar bu tabii sınırları aşarsa,
çıkar çevreleri itiraz edecek ve kısıtlamaların azaltılması için güçlü bir
tepki gösterecekti. Böylece kendiliğinden ayarlama mekanizması ihracatın
önündeki tahditlerin aşırı yükselmesine engel olacaktı.62
2.1.1. İthalât Rejimi
Yabancı danışmanlara (Anders Aslund, Jeffery Sacks, Andrey Shleifer,
Richard Layard, Stanley Fischer) göre dış ticaretin serbestleştirilmesi RF
ekonomisinin kavşak noktasıydı. Danışmanlara göre RF’ye yabancı mal
girişinin artışıyla, ülke içinde tekelci güçler dizginlenecek, devlet tekelleri
ve devlet kontrolleri kalkacak, piyasaya kıt tüketim malları arzı sağlanacak,
serbest piyasa oluşacak, dış fiyatlar sayesinde yurtiçi piyasada fiyatlar
rekabet ortamında oluşacak, fiyat rekabeti vasıtasıyla üretimde verimlilik
artışı sağlanacak, yurtdışından teknoloji girişi hızlanacak, böylece halkın
refahı yükselecekti.
Başkan Boris Yeltsin’in, Halk Temsilcileri Kongresi’nin 28 Ekim 1991
tarihli toplantısında yaptığı konuşma ve 15 Kasım 1991’de yayınlanan bir
60
Ibid, s. 59.
61
Ibid, s. 59.
62
122
başkanlık kararı RF dış ticaretinin serbestleşmesinde önemli adımlardı.
Başkanlık kararı, gerçek ve tüzel kişilerin dış iktisadî ilişkilere girmesine
imkân verdi. Anılan başkanlık kararı, dış ticarette devlet tekelini
etkisizleştirdi, süregelen sınırlamaları kaldırdı. İşletmeciler süregelen dış
ticaret yasaklarından kurtulduklarını söylediler. SSCB’nin dağıtılması
sonrasında kararın etkinliği arttı, bavul ticaretine imkân tanıdı. Bavul
ticareti, 1992’de serbest piyasaya geçişle birlikte ortaya çıktı. Başlangıçta
bavul ticaretine dair bir kısıtlama yoktu. RF hükümeti 1993 ve 1996’da bavul
ticaretini dizginlemek için önlemler aldı; ama bunu engelleyemedi. Hükümet
böyle düzensiz bir ticaret hareketini dizginleyecek güçte değildi.63
RF dış ticaret rejiminin çerçevesi SSCB’nin son yıllarında şekillense
de milli bir dış ticaret rejimi haline ancak 1992’de geldi. RF dış ticaret
rejiminde önceki kısıtlamalar kaldırıldı, RF dış ticaret mevzuatı uluslararası
normlar ve kurallarla uyumlu hale getirildi.64 İki federal kanun RF’nin
ithalât rejimini şekillendirdi: Gümrük Vergileri Kanunu ve Gümrük Kodu
Kanunu. Bu kanunlar Batılı gümrük uzmanlarının yakın iş birliğiyle
hazırlandı. Harmonize mal cinsleri ve kod sistemi esasına dayanan gümrük
sınıflandırması 1 Ocak 1992’de yürürlüğe girdi.65 Eski SSCB ithalât vergileri
15 Ocak 1992’de kaldırıldı. Gürcistan hariç eski SSCB cumhuriyetlerinin
hepsiyle iki taraflı ticaret anlaşmaları imzalandı. Bu, imzalanan 13
anlaşmadan 11’inde 1992’de ticareti yapılacak malların hacmi belirlendi.66
RF dış ticaret rejiminin zayıf hukukî temeli sorun oluşturuyordu. Çerçeve
kanunların benimsenmesinde adalete aykırı gecikmeler yaşanırken, ithalât
rejimi de sık sık, biri diğeri ile çelişik, çeşitli kurumsal düşüncesizlikler
temelinde yapılandırılıyordu. 1992’de, her kurum, dış ticaret kontrol ve
düzenlemeleri üzerinde söz sahibi olmaya çabalıyordu.67
1992-1994 arasında ithalat gümrük vergileri 4 kez değiştirildi. 1
Temmuz 1992’ye kadar RF’de ithalât kota ve vergileri yoktu, sadece % 0,15
idarî işlem masrafı alınıyordu. Vergi yokluğu iç üreticilerin bazılarından
Akira Uegaki, “Russian Federation’s Foreign Economic Relations”, March 2001, http://www.esri.go.jp/
en/tie/russia/russia5-e.pdf. Erişim: 14.8.2009.
63
Mikhail Safaranov and Valeriy Oreshkin, “Trade” Emerging Market of Russia Sourcebook Trade and
Investment, Canada, John Willey and Sons, Inc. 1998, p. 36-6.
64
Vladimir Konolov, “Russian Trade Policy”, Trade in the New Independent States, edited by Constantine
Michalopoulos and David G. Tarr, The International Bank of Reconstruction and Development/THE
WORLD BANK, Washington, D.C., 1994, pp. 37-38.
65
Thomas Wolf, “Russian Federation”, Economic Review, Washington, D.C., International Monetary Fund,
1992, p. 99.
66
Mikhail Safaranov and Valeriy Oreshkin, ibid, p. 36-6.
67
123
korumacı baskıların gelmesine yol açtı. IMF de RF hükümetini bütçeye
gelir temini için ithalâta gümrük vergileri koymaya zorladı. 1 Temmuz
1992’de RF düşük oranlı (% 5) tektip ithalât vergisini uygulamaya koydu.
Alkollü içecek, otomobil, televizyon gibi mallar için % 15-25 arasında
değişen daha yüksek tarife belirlenirken yiyecek ve ilaç için tarife % 0’dı.
Gümrük tarifesi geri kalmış ülkelere % 0, gelişmekte olan ülkelere % 2,5,
en çok kayırılan ülkelere % 5, diğer ülkelere ise % 10 olarak uygulanıyordu.
Gümrük vergileri Rusya ithalâtının 3/4’üne uygulanıyordu. Gümrük vergisi
ortalama oranı ise % 4 idi. 1 Eylülde tektip oran % 15’e yükseltildi.
Peter Aven’in ardından Sergei Glaziev’in Dış Ekonomik İlişkiler Bakanı
olması sonrası (Aralık 1992’den Eylül 1993’e kadar), çeşitli lobilerin etkisi
atında, RF daha korumacı politikalara yöneldi. 1992 sonunda ortalama
gümrük vergisi yükü % 11’e çıkarıldı. Katma değer vergisi önce yurtiçi
üretime kondu, ithalâta konmadı. 1 Şubat 1993’ten itibaren bazı mallar
(yüksek alkollü içecekler, tütün, otomobil, kürk, deri ve diğer tüketim
malları) tüketim vergisi ve % 20 oranında KDV kapsamına alındı. İthalât
vergilerine ek olarak tüketim vergileriyle toplam dış rekabetten korunma
oranı % 100 tarife sınırını oldukça geçti.68 KDV 1994’te yurtdışı ve yurtiçi
için %20 olarak belirlendi. İthalât üzerindeki KDV, malların gümrük değeri
üzerine, ithalât ve tüketim vergisi eklenerek hesaplanıyordu.69
1 Temmuz 1993’te yeni bir tarife sistemi yürürlüğe kondu. Vergi yükü
oranı % 8’e indirildi. Gümrük Vergileri Kanununa göre en fazla ithalât vergisi
% 100 olarak belirlendi ve 3 sütunlu tarife cetveli oluşturuldu. Temel tarifeler
en çok kayırılan ülkelere, temel tarife oranlarının % 50 fazlası gelişmekte
olan ülkelere, temel tarife oranlarının iki katı diğer ülkelere uygulandı.
Vergiden muaf yiyecek ve ilâçlara, tıbbî araç gereçler, çocuk giyimi ve diğer
toplum için önemli mallar eklendi. Ara mallar, metaller, ulaşım araçları
için temel tarife % 5 iken yatırım malları ve dayanıklı tüketim malları için
15’e kadar çıkıyordu. En yüksek tarife alkol oranı yüksek içeceklere % 100
olarak uygulandı.
1992 ve 1993’te RF ithalâtı aşırı serbest bir piyasa halindeydi. Dış
ticaretin serbestleştirilmesi uygulamada dogmatik bir uygulamaya dönüştü
ve ifrata kaçtı. Bu sürede yürürlülüğe konan rejim, hükümetin dış ticaret
işlemleri üzerindeki kontrolünü baltaladı. Sonuç olarak yenilenemeyen
milli kaynakların çoğu heba edildi, SSCB’nin imalât sanayinin süregelen
çoğu pazarını RF kaybetti. Önemli miktardaki döviz RF’den kaçtı. Rejim
Economic Bulletin for Europe, 1994, Vol. 46.
68
69
124
bürokraside bataklığa saplandı. RF’nin, SSCB’nin dış piyasalardaki paylarını
kurtarma amaçlı çabaları rüşvet alan bürokrasi tarafından başarısızlığa
uğratıldı.70
1994’e kadar ithalât rejimi ihracat rejimine göre daha serbestti.
Ruble değerinin epeyce düşük olması ithal edilen tüketim malları fiyatını
yükselttiğinden, yurtiçi üreticileri dış rekabetten koruyordu. Temmuz
1992’den sonra ve 1993’te ruble değerlenmeye başladı; ilk değerini 10’a
katladı. Böylece yurtiçi imalâtın rekabetçiliği azaldı. Neticede ithalât
sınırlamalarının önemi arttı. 1992 ve 1993’te ithalât sınırlamalarının azlığının
nedeni COMECON ve SSCB’nin dağıtılmasının üretim ilişkilerini bozması,
dolayısıyla RF’de üretimin düşmesi, yokluk, kıtlık, hatta Moskova’da
açlık tehlikesinin belirmesiydi. Raflarda tereyağından başka bir yiyecek
kalmadığından Moskovalılar daçalarında yetiştirdikleri sebzelerle hayatta
kalmaya çabalıyordu. Yiyecek ithalâtı yokluk, kıtlık ve açlık için bir çözüm
olarak görülüyordu.
1 Ocak 1994’te yürürlüğe giren Gümrük Vergisi Kanunu’yla, işletmelere
verilen muafiyetler kaldırıldı. Mart 1994’te tarım ve sanayi sektörlerinden
gelen baskı üzerine yeni tarife sitemi hükümetçe onaylandı. Vergiye tabi
malların sayısı ve ortalama vergi yükü % 60 oranında artırıldı. En belirgin
yükseliş, daha evvel vergiden muaf tutulan yiyecek kalemlerinde (% 15-20),
tüketim ve yatırım mallarında görüldü. Bu vergi artışı liberal iktisatçılardan
tepki görse de 1 Temmuz 1994’te yeni tarifeler yürürlüğe girdi. 1 Temmuz
1994 itibarîyle ortalama vergi oranı % 12’ye yükseltildi; gümrük vergisi
oranları da çeşitlendirildi. Otomobillerden alınan vergi % 25’den % 4046’ya, elektronik âletler ve parçalardan alınan vergi % 15’ten % 100’e,
çeşitli makinelerden alınan vergi % 5’ten %25’e çıkarıldı. Eczalar için %
0, petrol ürünleri için % 1, plastikler, kimyasallar ve pamuk harici iplikler
için % 1-10 arası, tarım ürünleri için % 5-10 arası, şeker için % 20, sigara
için % 30, gübreler için % 10, ayakkabı ve kumaş için % 10-20, yün ve ham
pamuk için % 20-25, makine ve ekipman içinse % 0-60 arası vergi getirildi.
Tüketim vergileri lüks mallar, tütün mamulleri ve otomobiller için % 10’dan
% 400’e kadar değişiyordu.71
1995 ilkbaharında tüketim vergisi ve KDV’nin uygulamaya konması
ile 1995 yazında yiyeceklerden alınan gümrük vergilerinin yükseltilmesinin
amacı; uzmanlara göre, ithalât vergilerinin üç temel işlevinden korumacılıktı.
Yeni gümrük oranları koruma işlevini yerine getirmekten uzaktı; yine de
Mikhail Safaranov and Valeriy Oreshkin, ibid, p. 36-6.
70
Vladimir Konolov, ibid, p. 40.
71
125
yeni vergilerle 1995 ortasında RF çiftçilerinin yararlarının arttığı iddiası
ileri sürüldü.
Bazı tüketim malları ithalâtı (yiyecek, ev temizlik ürünleri, elektrikli
âletler, elektronik âletler, ilâçlar) için kullanıcı güvenliğinin tasdiki
zorunluydu. Şubat 1995’te gelişmekte olan ülkeler için makul bir ithalât
tarife rejimine ulaşıldı. Bu yeni politika doğrultusunda ithalat vergileri çoğu
malda, özellikle yiyeceklerde, Mayıs 1995 itibariyle artırıldı. 1995 Nisan
sonunda KDV ve yiyeceklere tüketim vergisinin konmasıyla, ithal değeri
üzerinden tahsilatlar toplamı % 11,5’ten % 21,5’e yükseldi. 1995 ortasına
kadar gümrük vergilerinin ortalama yükü % 12’ydi. 1 Haziran 1995’ten
sonra yiyecekler ve diğer bazı zirai ürünler ile eczaların gümrük vergisi
yükseltildiğinde ortalama gümrük vergisi yükü % 15’e çıktı.72 1995’te
ulaşılan makul ithalât vergisi oranları 1995 yazından sonra etkisizleşti.
Temmuz 1995’te rublenin değeri belli bir hedef aralıkta kalmak kaydıyla
USD’e bağlandı. Bu para politikası rublenin kıymetini artırdı.73
2.1.2. İhracat (İhracat Vergileri, İzinleri ve Kotaları) Rejimi
RF’nin ihracat politikaları oldukça ilginçti. RF, toplam ihracatının
yaklaşık % 90’nını teşkil eden malların ihracını engellemeye yönelik
politikaları 1996’ya kadar sürdürdü. RF 3 temel araçla (vergi, kota ve izin)
ihracatı engellemeye çalıştı. 31 Aralık 1991’de hükümet; ihracat vergileri,
izin ve kotalarla ilgili ayrıntılı kararlar aldı. Bu ihracat engelleri dış ticaretin
serbestleştirilmesinin getireceği tehlikeleri azaltmak, imalât sanayiinin
iflâsını önlemek, nihaî ürünlerdeki rekabetçiliği sürdürmek için tasarlandı.
Kuruluşlar enerji ve hammadde fiyatlarının nispî yüksekliğine ve rublenin
kıymetinin artmasına uyum sağladıkça bu ihracat engelleri kaldırıldı.
İhracat vergisi 31 Aralık 1991’de, ihracat kotaları ve izinleri ile birlikte
yürürlüğe girdi. 150 kalem mala ihracat vergisi getirildi: Bunlar arasında bazı
hammaddeler, yakıt, ferro ve ferro olmayan metaller, kimyasallar, tomruk
ürünleri, gıda maddeleri, havacılık mühendisliği ürünleri ve askeri malzeme
vardı.74 İhracat vergilerinin asıl amacı ihraç edilecek ürünlerin yurtiçi
fiyatları ile yurtdışı fiyatları arasındaki aşırı farkın ortaya çıkardığı sorunları
gidermekti. İhraç ürünlerinin vergilendirilmesine ihracatçı kuruluşlar
tepki gösterdi.75 İhracatçılar ihracat vergilerinden muaf tutulabilmek için
hükümete ihracatı durdurma şantajı yaptı.
Mikhail Safaranov and Valeriy Oreshkin, ibid, p.36-6.
72
73
Sergei Glaziev, ibid, pp. 59-60.
74
75
126
Dünya fiyatları ile iç fiyatlar arasındaki farktan kaynaklanan sorunun
tek çaresi ihraç ürünlerinin iç fiyatlarını serbest bırakmaktı. Bu çözüm
uygulanabilirlikten oldukça uzaktı ve hükümet bu politikayı uygulayacak
itibar ve güçten yoksundu. Bu nedenle ihracat vergileri 1992’de beş kez
değiştirildi. İhracat vergilerinin bir amacı da gelir temin etmekti.
Uluslararası kuruluşlar ihracat vergilerini eleştirdiler. IMF’nin talebine
cevaben RF hükümeti, Temmuz 1992’ye kadar iktisadî reformların
derinleştirilmesi programını ilân etti. Hükümet, imalât kuruluşları yüksek
hammadde ve enerji fiyatlarına uyum sağladıkça ihracat tarifelerini aşamalı
olarak düşürmeyi plânladı. Hükümet 1992 sonuna kadar ihracat vergilerinin
% 20-30 oranında uygulanacağını, bundan sonra her 3 ayda bir oranların
azaltılacağını, 1994 sonuna kadar, doğal gaz hariç, kaldırılacağını bildirdi.
İhracat vergileri programlanandan daha yavaş kaldırıldı. Programa göre
1992’nin başında, % 25 olan ortalama vergi 1995’in sonunda % 0’a
indirilecekti. 1992 ve 1994 arasında, hükümet ihracat vergilerini birkaç
kez düşürdü, 31 Aralık 1991 tarihinde kararlaştırılan ilk oranın ortalama
olarak 1/3’üne kadar indirdi. 1 Nisan 1996’da ihracat vergileri, petrol ve
sıvı doğal gaz hariç, tamamen kalktı. İhracat vergi kaçakları sorun oldu,
denetleyicilerin sayısı azdı ve bunlar da rüşvet alıyorlardı.
İhracatı düzenleme temel araçlarından bir diğeri, kotalardı. 1992’den
1994 ortasına kadar kotalar ihracatı düzenlemenin en önemli aygıtıydı.
Büyük ölçüde, ihracat vergilerinin etkinliğine duyulan kaygıdan dolayı,
bazı enerji ve hammaddeler üstüne kotalar kondu. Para çıkışını denetlemek,
stratejik malların bedelinin yurda getirilmesini mecburî kılmak ve gelir
temini diğer amaçlar arasındaydı. 31 Aralık 1991’de petrol, doğal gaz, kimya
ve çelik mamulleri gibi RF ekonomisi için önemli mallar ihracat kotalarına
bağlandı. İktisaden önemli kabul edilen bu mallar izin belgesi gerektiren
mallar listesine dâhil edildi. Bu kararla, hükümetten kota ve izin belgesi
almadan önemli malların ihracatı imkânsızlaştı. Bu uygulama 15 Kasım
1991 tarihli “dış iktisadî ilişkilerin serbestleştirilmesi” kararına aykırıydı.76
Haziran 1992 tarihli hükümet talimatıyla, stratejik mallar ihraç edecek
işletme ve kuruluşların kaydı sistemi getirildi. Bu sistemin gerekçesi RF
iktisadî çıkarlarını korumak, döviz kârlarının yabancı ülkelerde kanunsuz
yatırıma dönüşümünü engellemek ve RF işletmelerini yabancı piyasalarda
adil olmayan rekabetten korumaktı. Stratejik mallar tanımı içine petrol,
sıvı doğal gaz, petrol ürünleri, doğal gaz, elektrik, kömür, kok, kereste,
76
127
selüloz, nonferro metaller, dökme demir ve çelik, kimyasal gübreler,
inorganik asit, kürk, tahıl, nebati yağ posası alındı. Stratejik mallar ihracı,
RF dış ödeme gereklerine göre ihraç malları arzı sistemi ile ilişkilendirildi.
Hükümet RF ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak (dış borç ödemeleri
gibi) ihraç edilecek malları seçecek, ihraç değerini tahmin edecekti. Sonra
Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığı, Gazprom ile üreticilere talimat verecek
ve bu mallar toptan ihraç edilecekti. Bu sistem “merkezden ihracat” olarak
adlandırıldı. 1 Ocak 1994’ten sonra ferro metal, odun, nadir metaller, tomruk
ve biçilmiş kereste stratejik önemli maddeler listesine eklendi. Yaklaşık 200
dış ticaret birimi ve büyük işletmeye stratejik önemli malları ihraç etme
yetkisi verildi. Mamul mallara ihracat engeli konmamıştı; tüm ihracat KDV
ve tüketim vergisinin dışında tutulmuştu.77 Hükümet ihracatı sınırlandırmak
için stratejik mallar tanımlaması yaptı ve bu malların ihracat iznini sınırlı
bir gruba, “özel ihracatçılara” vermeyi denedi; fakat bu araç da ihracatı
sınırlamada işe yaramadı. Bu grubun dışında kalan işletmeler stratejik mal
ihracatçısı olmak için baskı yaptılar. Stratejik mal ihracatçılarının sayısı
hızla katlandı. Önde gelen özel ihracatçılar, vergi muafiyeti için, hükümet
üyelerine yönelik lobi faaliyeti yaparak nüfuzlarını istismar ettiler.78
Kotalar Ekonomi Bakanlığı’nca arz ve talep tahminlerine göre
belirleniyordu. Kotalar üreticiler arasında Bakanlıklarca karneyle
dağıtılıyordu; bazı mallar için kotalar Ekonomi Bakanlığı’nın talimatları
doğrultusunda yerel yetkililerce dağıtılıyordu. 1992’de ihracat kotaları
federal bütçeye ek gelir temini maksadıyla artırıldı. Bu ek kotalar malların
satın alınması ve teslimi maliyetlerinden sonra bütçeye daha fazla ihracat
girdisi sağlamayı taahhüt eden kuruluşlara tahsis edildi. Kotaların en büyük
payı bakanlıklar tarafından dağıtıldı. Yerel yönetimler bazı malların-kereste
gibi- kotalarını dağıttılar. Kotaların küçük bir payı ihalelerde satıldı. Satılan
kota payının zamanla artırılması ve temel enerji kaynakları haricindeki
kotaların 1993’ün başlarına kadar tedricen kaldırılması plânlandı. İhracat
kotalarını kaldırmak tahmin edilenden daha zor gerçekleşti. İhracat
kotalarının dağıtımı, devlet kesiminin 1987’de, iç ticaretin 1991’de ve
1992’de serbestleştirilmesinin ardından, işletmeler üzerinde en önemli
denetim aygıtı olarak kalmıştı.79 İhracat kotaları, tahsisat alan küçük bir
grubun yararınaydı. 1994’te petrol ve petrol ürünleri, doğal gaz, kömür,
elektrik, nonferro metaller, selüloz, un, likör, balık ve kâğıt dışındaki mallar
Vladimir Konolov, ibid, p. 41.
77
Anders Aslund, How Russia Became a Market Economy, Washingon, D.C., The Brooking Institution
Press, 1995, p. 144.
78
79
128
için kotalar kaldırıldı. Böyle olsa da kotaya tabi mallar hâlâ RF ihracatının
% 70’ine tekabül ediyordu.
Bir diğer temel ihracatı düzenleme aracı izin belgeleriydi. İzin belgesine
bağlı ihracatın nedeni RF hükümetinin RF ekonomisi için önemli malların
dışa akmasından korkmasıydı. 31 Aralık 1991’de petrol, doğal gaz, kimya
ve çelik mamulleri gibi RF ekonomisi için mühim mallar ihracat kotalarına
bağlandı ve izin belgesi gereken mallar listesine dâhil edildi. Önemli
malların ihracatı hükümetten kota ve izin belgesi almadan imkânsızlaştı.80
Başlıca ihraç kalemlerinin -meselâ petrol- maliyeti dünya piyasa fiyatının %
1’den daha az olduğundan, devlet, ihracatı izin belgeleriyle kontrol altında
tutmaya çalışıyordu. Öncelikle Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığı belli bazı
malların ihracı için kotalar belirleyecekti. Ardından ihracatçılar bir dış
muhatapla bir sözleşme yapacaklar ve Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığı bir
ihracat izin belgesi düzenleyecekti. Aslında bu belge fiyatın doğruluğunu
kontrol etmek içindi. Devlet, ihracatı izin belgeleriyle denetim altında
tutmaya çabalıyordu; ama ihracat izin belgeleri rüşvet verilerek kolayca
elde edilebiliyordu.81
İzin belgeleri Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığına tescilli kuruluşlara
düzenleniyordu. İzin belgesine hak kazanan işletmeler, Bakanlığın hususî bir
komitesi tarafından seçiliyordu. İhracat kotası tahsisi de gerekliydi. Stratejik
öneme haiz ham maddelerin satışından elde edilen döviz kazançlarının tayin
edilen banka hesabına yatırılması zorunluydu.82 İhracat vergileri ve devlet
ihracatı bütçe gelirlerinin yaklaşık % 28’ine tekabül ediyordu. Piyasa döviz
kurunun % 40’ından, enerji ve hammadde ihracat bedellerinin % 50’sinin
hükümete zorunlu satışından ek gelirler temin edildi. Bu zorunluluk 1992’nin
ortasında kaldırıldı. 1992’nin ilk yarısında kuruluşlar ihracat kazançlarının
% 40’ını ek % 20 ihracat vergisine denk olan bir döviz kurundan satmak
zorundaydılar. Diğer tüm malların ihracı (silâhlar ve uyuşturucular gibi
tehlikeli ürünler hariç) kısıtlamalara tabi değildi.
İhracatçı kuruluşları, ihracat bedeli sınırlamalarına göre konvertibl
para kazançlarının belirli bir oranını, (genelde % 40) resmi kurdan merkezi
otoritelere teslim etmeleri gerekiyordu. Bu durum ihracatçıları, konvertibl
para kazançlarını yurt dışında tutmaya veya konvertibl para kazançlarını
beyan etmemeye yönelterek sermaye kaçışını körüklüyordu. Benzer
şekilde, takas ticareti üzerine yasak kondu. Takas ticareti ihracat bedeli
80
Anders Aslund, ibid, p. 146.
81
82
129
sınırlamalarından kurtulmak için, ya da desteklenen veya düşük fiyatlı
kıt mallar ihracatı üzerindeki kısıtlamalardan kurtulmak için kuruluşlar
tarafından kullanılıyordu.83
İhracata getirilen tahditlere (vergi, kota, izin belgesi) rağmen devasa
RF’nin kaynakları ihraç edildi ve ihracat hâsılatı devasa rakamlara erişti.
Kota, işletme kayıt sistemi ve merkezden ihracat, bazı kuruluşlar için
menfaat kaynağı oldu. Uluslararası kuruluşlar ihracat kotaları, merkezden
ihracat vb. sınırlamaların kaldırılması çağrısında bulundu. 23 Mayıs
1994 tarihli bir kararla 1 Temmuz 1994 itibarîyle kota ve izin belgeleri
uygulaması petrol harici tüm mal ve hizmetler için kaldırıldı. 1 Ocak 1995
itibariyle de petrol ürünleri ihracı üzerindeki kısıt ve izinlerin kaldırılması
kararlaştırıldı. Sonuçta ihracat kotaları, izin ve işletme kayıtları Mart 1995’te
kaldırılabildi.
2.1.3. Merkezden İhracat ve İthalât
Devlet doğrudan dış ticaret faaliyetlerinden zamanla çekildi. Merkezi
dış ticaret eski plan sisteminde kullanılan desteklerin bir kalıntısıydı.
Önceden dış ticaret birimleri, ihraç edeceği malları (çoğunlukla hammadde)
yurtiçi fiyatlardan satın alır, konvertibl para karşılığında yurtdışı piyasalarda
kolayca satardı. İhracat kârı, yiyecek ve makine ithalatını desteklemek için
kullanılırdı.
Bu sistemin benzeri SSCB’yi müteakiben RF tarafından uygulandı.
İhracat miktar kısıtları devlet ihtiyaçları için belirlendi. Hükümetin satın
alma kuruluşu Roscontracti ihraç edilebilecek ürünleri iç fiyatlardan satın
alıyordu. Merkezi ticaret, 1992’de üçüncü ülkelerle (BDT dışı) dış ticaretin
yaklaşık % 40’ına, 1994’te % 20’sine tekabül ediyordu. Bu satışlardan
sağlanan gelir, büyük oranda desteklenen merkezi ithalâtın finansmanında
kullanılıyordu. Destekler sonradan kaldırılınca, merkezi ihracat kârları dış
borç ödemeleri ve hükümete gelir temini için kullanıldı.
Merkezi ticaret, dış ticaret sistemini çarpıtıyor ve daha ileri adımlar
için önemli bir engel teşkil ediyordu. Merkezi ticaret ithalât ve ihracat
vergilerinden muaftı. 1994 için onaylanan merkezi ihracat 9 milyar USD
civarındaydı. Merkezi ticarete konu malların sayısı 1993’te 33 iken 1994’te
14’e indi. 1994’te merkezi ticarete konu mallar listesinden kömür, gübre ve
kereste çıkarıldı, tabii gaz ise dâhil edildi.
İthalâta verilen merkezi destekler önemli bir sorundu. 1992’de RF
ihracatının % 45’i merkezden ve destekle gerçekleştiriliyordu. IMF verilerine
83
130
göre 1992’de GSMH’nın % 17,5’i kadar ithalât desteği verildi. Bu desteğin
çoğu bütçeye dâhil değildi. 12,5 milyar USD’lık kısmı mal kredileri ve Batı
ülkeleri tarafından, kendi zirai lobileri yararına verilen kredilerle finanse
edildi. Bu kredi ve ithalât destekleri sadece birkaç kişinin zenginleşmesine
yardım etti; bu kimseler, dönüşümün sosyal maliyetlerini azaltan önemli bir
öğe olduğunu ileri sürerek destekleri haklı çıkarmaya çalıştılar.
Bahar 1993’te Maliye Bakanı Boris Fyodorov ve IMF, ithalât hacmini
ve merkezden ithalâta desteği GSMH’nın küçük bir oranına düşürmek ve
1994’te desteği kaldırmak için güçlerini birleştirdiler.84
İthalât, 1 USD’nin ~1,8 ruble gibi gerçekçi olmayan bir döviz kurunda
(piyasa fiyatının % 1’i, 24 Haziran 1992’de Merkez Bankası kuru 100
ruble=56,2200 USD) konvertibl paraların merkezden tahsisatı yoluyla
denetim altında tutuluyordu. Aslında, hükümet dünya piyasalarından
mal satın alıyor ve satın aldığı bu malları, RF kuruluşlarına dünya piyasa
fiyatlarının küçük bir oranından satıyordu. İç fiyatlardan emtiaları satan
Ruslar, desteklerin çoğunu ceplerine indiriyor ve geri kalanını da rüşvet
olarak dağıtıyorlardı. 1992’de RF ithalâtının % 45’i merkeziydi ve bu ithalât
desteklendi. IMF rakamlarına göre toplam ithalât destekleri 1992’de Rusya
GSYİH’nın % 17’sine tekabül ediyordu.85
Sonuç
SSCB dışa kapalı, dış ticaretten kaçınan bir ülke iken, RF 1990’lı
yıllar boyunca dünya ekonomisine eklemlenme yönünde ilerledi. RF,
dünya ekonomisine eklemlenmenin bir unsuru olan dış ticaretini ve dış
ticaretteki uygulamalarını 1990’lı yılların ortalarında dünya standartlarına
yaklaştırmaya çalıştı. Batılı danışmanlar ve IMF, bu süreçte etkin rol aldı.
Danışmanlara göre RF’ye yabancı mal girişinin artması, ülke içinde tekelci
güçleri dizginleyecek, devlet tekelleri ve devlet kontrolleri kalkacak,
kıt tüketim mallarının arzı artacak, serbest piyasa oluşacak, dış fiyatlar
sayesinde yurtiçi piyasada fiyatlar rekabet ortamında oluşacak, fiyat rekabeti
vasıtasıyla üretimde verimlilik artışı sağlanacak, yurtdışından teknoloji
girişi hızlanacak ve böylece halkın refahı yükselecekti.
Doğu Bloğu ve COMECON ülkelerinin SSCB’nin dış ticaret hacminde
önemli payı varken, bu ülkelerin RF’nin dış ticaretindeki oranı 1990’lı yıllar
boyunca azaldı. COMECON ülkeleri ile ticaret SSCB dış ticaretinin yaklaşık
% 50’ine tekabül ederken 1995’e gelindiğinde RF’nin eski COMECON
ülkeleri ile ticareti % 8’e kadar geriledi. Ayrıca eski SSCB cumhuriyetleri
84
85
131
ile RF arasındaki dış ticaret hacmi de 1990’lı yıllar boyunca azaldı. Ticarette
Batı ülkelerinin payı arttı.
1992 ve 1993’te RF dünyada en serbest ithalat rejimine sahip ülkeler
arasındaydı. 1 Temmuz 1992’ye kadar RF’de ithalât kota ve vergileri yoktu,
sadece % 0,15 oranında idarî işlem masrafı alınıyordu. 1993’e kadar bavul
ticaretinde kısıtlama yoktu. Dış ticaretin serbestleştirilmesi uygulamada
dogmatik bir uygulamaya döndü ve ifrata kaçıldı. Bu sürede yürürlülüğe
konan rejim, hükümetin dış ticaret işlemleri üzerindeki kontrolünü baltaladı.
Sonuç olarak yenilenemeyen milli kaynakların çoğu heba edildi. SSCB’nin
imalât sanayinin süregelen çoğu pazarını RF kaybetti, önemli miktarda
döviz RF’den kaçtı. Rejim bürokraside bataklığa saplandı, RF’nin SSCB’nin
dış piyasalardaki paylarını kurtarma amaçlı çabaları rüşvet alan bürokrasi
tarafından başarısızlığa uğratıldı.
RF hükümeti ihracat ya da ithalât tahditleri arasında veya ikisinin bir
karışımını yurtiçi üretim ve tüketimi korumak için seçmek zorundaydı.
Makroekonomik istikrarsızlık ve iç rekabetin yokluğu, ithalât kısıtlamalarının
seçilmesine karşı ileri sürülen iddialardı. 1991’de belirsizliğe dalan
ekonomi, SSCB’nin idari komuta ekonomisinden piyasa ekonomisine geçiş
için 1 Ocak 1992’de fiyatların serbest bırakılmasıyla birlikte, fiyatların
katlanarak arttığı hiper enflasyon ve dolarizasyon sürecine girdi. Fiyatların
serbest bırakılması sonrası karmaşık fiyat artışları ithalât tarifelerinin doğru
hesaplanmasını imkânsızlaştırdı. Karar vericiler, ithalât kısıtlamalarının
fırsatçıların ekmeğine yağ süreceğinden de çekindiler. Karar vericilere göre
fırsatçılar tüketiciler zararına bu gibi ithalât kısıtlamalarından avantaj elde
edeceklerdi.
RF’de ithalâtta serbestleşmenin ihracatta serbestleşmeye göre daha
hızlı gerçekleşmesinin bir diğer nedeni, ihracattaki serbestleşmenin düşük
iç fiyatlar dolayısıyla yurtiçi tabii kaynakların dışa akmasının yol açacağı
sorunlardı. İç fiyatlarla dış fiyatlar arasındaki farkın kişi ve işletmelerin
kasalarına gitmesinin yerine hazineye gelir temini için kullanılması uygun
bulundu. Ayrıca ihracattaki serbestleşmenin bir süre sonra yurt içi fiyatları
da yükselterek, yurt içinde üretim yapan işletmelerin girdi fiyatlarını da
yükselteceği endişesi vardı. Bu sebeplerden dolayı 1994’e kadar ithalât
rejimi, ihracat rejimine göre daha serbestti. Ayrıca ruble değerinin epeyce
düşük olması, ithal edilen tüketim malları fiyatını yükselttiğinden yurtiçi
üreticileri dış rekabetten koruyordu.
Merkezden dış ticaret, SSCB’den sonra RF tarafından da uygulandı.
İhracat miktar kısıtları devlet ihtiyaçları için belirlendi, Hükümet’in satın
132
alma kuruluşu Roscontract, ihraç edilebilecek ürünleri iç fiyatlardan satın
alıyordu. Merkezi ticaret 1992’de üçüncü ülkelerle (BDT dışı) dış ticaretin
yaklaşık % 40’ına, 1994’de ise % 20’sine tekabül ediyordu. Bu satışlardan
sağlanan gelir, büyük oranda desteklenen merkezi ithalâtın finansmanında
kullanılıyordu. Destekler sonradan kaldırılınca, merkezi ihracat kârları dış
borç ödemeleri ve hükümete gelir temini için kullanıldı. Merkezi ticaret, dış
ticaret sistemini çarpıtıyor ve daha ileri adımlar için önemli bir engel teşkil
ediyordu. Merkezi ticaret, ithalât ve ihracat vergilerinden muaftı. 1994 için
onaylanan merkezi ihracat 9 milyar USD civarındaydı. Merkezi ticarete
konu malların sayısı 1993’te 33 iken 1994’te 14’e indi. 1994’de merkezi
ticarete konu mallar listesinden kömür, gübre ve kereste çıkarıldı, tabii gaz
ise listeye dâhil edildi.
Kısaca SSCB’den devralınan iktisâdi miras, SSCB’nin idarî komuta
ekonomisi, dünya fiyatları ile iç fiyatlar arasındaki fark ile 1992, 1993 ve
1994’teki GSYİH’daki büyük düşüş nedeniyle, 1990’lı yılların ortalarına
kadar ihracatın sınırlandırılması, ithalâtta aşırı serbestlik politikasının
izlenmesini gerekli kıldı. 1990’lı yılların ortalarına kadar RF dış ticaret
mevzuat ve uygulamaları, uluslararası normlara yaklaştırılmaya çalışıldı.
KAYNAKÇA
Aslund, Anders. How Russia Became a Market Economy, The Brooking
Institution Press, Washingon, D.C., 1995.
Balino, Tomas J.T. and David S. Hoelscher and Jacop Horder. “Evolution
of Monetary Policy Instruments in Russia”, IMF Working Paper
(WP/97/180), 1997.
Bayar, Sevilay. Rusya Federasyonu Ülke Raporu, İhracatı Geliştirme Etüd
Merkezi, Ankara, 2000.
Cook, Linda C. “Social Contract and Gorbachev Reforms”, Soviet Studies,
Vol. 44, 1992, pp. 37-56.
Glaziev, Sergei. “The Origin of Russian Trade Policy”, Trade in the New
Independent States, edited by Constantine Michalopoulos and David G.
Tarr, The International Bank of Reconstruction and Development/The
World Bank, Washington, D.C., 1994.
Gorbaçov, Mihail S. Gorbaçov Türkiye’de İstanbul ve Ankara Konferansları,
24-30 Nisan 1995, Haz. Ömer Çendeoğlu ve Aslıhan Dinç, Yapı Kredi
Yayınları, İstanbul, 1997.
133
Gregory, Paul R. and Robert C. Stuart. Russian and Soviet Economic
Performance and Structure, Addison and Wesley Educational
Publishers, Inc., 1998.
Kocaman, Ömer. The Russian Economic Transformation in the Early 1990s
and Some Assessment in the West, Ankara, Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, 2000.
Kılıçbeyli, Elif Hatun. “Rusya ve Avrupa Birliği İlişkilerinde Yeni Dönem”,
KÖK Araştırmalar, C. IV, No: 1, Bahar 2002, s. 177-201.
Kılıçbeyli, Elif Hatun. “Rusya-AB Diyaloğunda Açılımlar”, Ağustos 2003,
http://www.stradigma.com/turkce/agustos2003/08_2003_02.pdf,
Erişim: 14.8.2009.
Konolov, Vladimir. “Russian Trade Policy”, Trade in the New Independent
States, edited by Constantine Michalopoulos and David G. Tarr, The
International Bank of Reconstruction and Development/The World
Bank, Washington, D.C., 1994.
Kostin, Andrei L. “External Debt”, Emerging Market of Russia Sourcebook
Trade and Investment, Canada, John Willey and Sons, Inc., 1998.
Kotz, David M. and Fred Weir. Revolution From Above: The Demise of the
Soviet System, London, Routledge, 1997.
Kvint, Vladimir L. and Gallus Jacqueline E. “Russian Federation
Opportunities and Risks for Foreign Investors”, Emerging Market of
Russia Sourcebook Trade and Investment, Canada, John Willey and
Sons, Inc., 1998.
Menshikov, Stanislav. “Russian Capitalism Today”, Monthly Review, JulyAugust 1999.
Michalopoulos, Constantine and David G. Tarr. “Summary and Overview
of Developments Since Independence”, Trade in the New Independent
States, edited by Constantine Michalopoulos and David G. Tarr, The
International Bank of Reconstruction and Development/The World
Bank, Washington, D.C., 1994.
Mieszkowski, Peter and Ronald Sligo. “Economic Change in Russia:
1985-1995”, Problems of Post-Communism, May/June 1996, Vol. 43,
No: 3.
Nove, Alec. "The Soviet Economic System", Printed in Great Britain by
Biddles of Guildford, Published by the Academic Division of Unwin
Hyman Ltd. 15/17 Broadwick Street, London W1V 1FP.1, 1986.
134
Peck, Merton J. and Thomas J. Richardson. What is to be Done? Proposals
for the Soviet Transition to the Market, New Haven, Yale University
Press, 1991.
Primakov, Yevgeni Maksimovich. “Economic Diplomacy”, Emerging
Market of Russia Sourcebook Trade and Investment, Canada, John
Willey and Sons, Inc., 1998.
Safaranov, Mikhail and Valeriy Oreshkin. “Trade” Emerging Market of
Russia Sourcebook Trade and Investment, Canada, John Willey and
Sons, Inc., 1998.
The Economist Intelligence Unit, Country Profile 1999-2000, London,
Printed and Distributed by Redhouse Press Ltd, Unit 151, Dartford
Trade Park, Dartford, Kent DA1 1QB, UK., 1999.
The Economy of the USSR: a Study Undertaken in Response to a Request
by the Houston Summit: Summary and Recommendations/International
Monetary Fund … (et al.), First Printing December 1990.
Тимошина, Т. М. Экономическая История Россия, Москва,
Информационно-издателский Дом Филинь Юридический Дом
Юстицинформ, 2000.
T.C. Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği. Yıllık Rapor 1995, Moskova, Ekim
1996.
Uegaki, Akira. “Russian Federation’s Foreign Economic Relations”,
March 2001, http://www.esri.go.jp/en/tie/russia/russia5-e.pdf, Erişim:
15.8.2009.
Ulyukaev, Aleksei. Reforming The Russian Economy 1991-1995, Published
by The Centre for Research into Post-Communist Economies, 2
Lord Norh Street, London SW1P 3LB, Printed in Great Britain by St
Edmundsbury Press Limited, Bury St Edmunds, Suffolk, 1996.
Walker, Martin. The Waiking Giant, Abascus, Londra, 1986, çev. Abdullah
YILMAZ, çeviri başlığı “Parti Liderliğinde Yeni Kuşak”, s. 35-47;
çevirinin yer aldığı eser Gorbaçov’un Rusya’sı, Haz. Cem Akaş ve
Sevin Okyay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1995.
Wolf, Thomas. “Russian Federation”, Economic Review, Washington, D.C.,
International Monetary Fund, 1992.
AVRASYA ETÜDLER‹ 37/2010-1 (135-165)
Slovakya’daki Macar Azınlık ve Bunun
Slovakya - Macaristan İlişkilerine Etkisi
Emre SARAL1
Özet
Orta Avrupa’da iki komşu ülke Slovakya ve Macaristan arasında, Slovak ülkesinde
yaşayan Macar azınlık konusunda anlaşmazlık yaşanmaktadır. Orta Avrupa’da
Karpat Havzası’nın kuzeyinde yaklaşık bin yıl hükmeden Macarlar 1920 yılında
imzalanan Trianon Antlaşması ile azınlık statüsüne düşmüştür. Günümüzde Slovak
Cumhuriyeti’nin tabiyetinde olan Macar azınlık sosyal ve kültürel haklarından
yeteri kadar istifade edemediğinden şikayetçidir. Slovaklar ise Macaristan’ı
irredentist hareket etmekle ve kendi ülkesinde yaşayan Macar kökenli halkı bu
doğrultuda kullanmakla suçlamaktadır. Böylece Tuna’nın iki yakasında çıkarılan
yasalar komşu iki ülkenin arasında yeni krizlere sebep olmaktadır. Diğer taraftan, iki
ülkede de aşırı milliyetçi hareketler ivme kazanmakta, yasadışı silahlı ve üniformalı
gençlik örgütlenmeleri gözlemlenmektedir. Bunun neticesinde etnik kökeni
nedeniyle insanlar tartaklanmakta, spor müsabakalarında olaylar çıkmaktadır.
Sorunların en belirgin nedeni iki ulusun da tarihî kaygılarından kurtulamamış
olmasıdır. Karpat Havzası’nın ve Slovak-Macar ilişkilerinin tarihinin iyi tahlili
günümüzde yaşanan sorunların anlaşılmasına ışık tutacaktır. Bu makalenin konusu
Slovak kimliğinin oluşumu, Macarlar’ın Slovak topraklarında azınlık statüsüne
düşmesinin ardından yaşanan gelişmeler ve Macar azınlık çerçevesinde Slovakya
ile Macaristan arasında yaşanan güncel sorunlar üzerinedir.
Anahtar kelimeler: Slovakya, Macaristan, Macar, azınlık
Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Araştırma Görevlisi, saral@hacettepe.
edu.tr
1
136
Hungarian Minority in Slovakia
and Its Effect on Slovakia Hungary Relations
Abstract
There has been a conflict between Slovakia and Hungary, two neighboring
countries at the Carpathian Basin concerning the Hungarian minority in Slovakia.
In consequence of the Trianon Peace Treaty (1920) Hungarian origin people
became the minorities at the territories where they had ruled nearly for a thousand
year. In recent times the Hungarian minority under Slovak citizenship claims that
the minority could not enjoy social and cultural rights given by the Constitution and
are supressed by the Slovak authorities. On the other hand, the Slovak authorities
accuse Hungary of irredentism and assert that the Hungarian government seeks
to interfere their internal affairs through the Hungarian minority in Slovakia.
Therefore new laws introduced in both banks of the Danube has been paving a
way for new crises. Another problem is the rising extremism among both Slovak
and Hungarian nationalists that sows the seeds of illegal armed and uniformed
youth organizations. Therefore, violence towards the members of the minority
groups and fights in sport matches have been increasing. The main reason of those
problems is the fact that both nations are incapable of erasing their mind from
their historical solicitudes. Well understanding of history of the Carpathian Basin
and Slovak-Hungarian relations would shed light upon the roots of the current
problems. Thus this article aims to inform the reader on the emergence of the
Slovak identity, the history of the Hungarian minority in Slovakia and recent
developments concerning the relations between Slovakia and Hungary with
respect to Hungarian minority in Slovakia.
Keywords: Slovakia, Hungary, Hungarian, minority
137
Giriş
Slovakya, Orta Avrupa’da, Karpatlar’ın kuzeybatı yamacında dağlarla
çevrili bir kara devletidir. Avusturya, Çek Cumhuriyeti, Polonya, Macaristan
ve Ukrayna’ya komşu olan ülkenin yüzölçümü 49 bin km2’dir. 31 Aralık
2009 itibarıyla ülkenin nüfusu 5 milyon 424 bin 925’tir.2 Birinci Dünya
Savaşı’nın sonunda 1918 yılında kurulan Çekoslovakya’yı oluşturan iki
devletten biri olan Slovakya, Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından, 1
Ocak 1993 tarihinde Çekler’den ayrılarak bağımsızlığını ilan etmiştir.
Slovakya’da toplam nüfusun yüzde 13’ünü azınlıklar teşkil etmektedir.
2001 yılı nüfus sayımına göre toplam nüfusun %85,8’ini Slovaklar, %9,7’sini
Macarlar, %1,7’sini Romanlar, %1’ini ise Rutenler oluşturmaktadır.3
Slovakya’daki Macar azınlık ülkenin Macaristan ile olan güney sınırında,
yaklaşık 400 km’lik hat boyunca yerleşiktir. Bu bölgede Slovakya’daki
Macarların %99,2’lik bir kısmı yaşamaktadır ve bölge nüfusunun %
61’lik bir kesimini oluşturmaktadır. Bölgede yaşayan Macarlar, Birinci
Dünya Savaşı sonrasında Macaristan’ın yeni sınırlarını belirleyen Trianon
Antlaşması (4 Haziran 1920) çerçevesinde bu toprakların Çekoslovakya
idaresine bırakılmasıyla azınlık konumuna düşmüştür.4
Esasen, sözkonusu toprakların gerçek sahibinin kimler olduğu
tartışılmaktadır. “Macarlar güneyden gelerek Slav kökenli bir halk
olan Slovak topraklarını istila mı etmiştir, yoksa Slovaklar Macarlar’ın
olduğu bölgeye sonradan mı yerleşmiştir?” sorusu akademik çevrelerde
tartışılagelmiştir. Bilinen nokta, bugünkü Slovakya’nın on yüzyıl boyunca
Yukarı Macaristan, Kuzey Macaristan, Yukarı Ülke (Felvidék) olarak
anıldığıdır. Diğer taraftan Slovaklar ise Aziz István tarafından kurulan
ve kendi ülkelerini de içine alan tarihî Macaristan Krallığı’nı ifade etmek
için Uhorsko, Trianon Antlaşması sonrasında bölünerek bugünkü sınırları
belirlenen Macaristan için ise Mad’arsko adını kullanmaktadırlar.5 Bölgede
yaşayan Macarlar, demokratik haklardan yeterince faydalanamadıklarını
iddia ederken Slovak milliyetçileri ise Macaristan’ın yeniden büyük
Slovak Cumhuriyeti İstatistik Ofisi, www.statistics.sk, Erişim: 27.05.2010
2
CIA World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lo.html, Erişim:
27.05.2010. Slovak Cumhuriyeti İstatistik Ofisi güncel verilerinde nüfusun etnik dağılımına ilişkin bir
veriye rastlanamamıştır. 3
Macar azınlığın var olduğu tek devlet Slovakya değildir. Bu konuda geniş bilgi için bkz. Emre Saral,
“Büyük Macaristan Projesi: Anavatan ve Komşu Ülkelerdeki Macar Azınlıkların Konumu”, 2023, S. 88,
Ağustos 2008, s. 66-75.
4
“Uhorsko”, The Slovak Spectator, 31 Ağustos 2009, http://www.spectator.sk/articles/view/36353, Erişim:
3.1.2010.
5
138
Macaristan’ı, yani Uhorsko’yu yaratma düşüncesinden vazgeçmediğini
ileri sürmektedir.
Bu tartışma ekseninde, bu makalenin konusu Macar ve Slovak
uluslarının arasındaki ilişkilerin tarihi ve Slovakya’daki Macar azınlığın
mevcut durumu üzerinedir.6 Çalışma iki ana başlıktan oluşmaktadır:
Sorunun tarihsel altyapısının verildiği ilk bölümde Slovak ve Macarların
anılan bölgeye yerleşimi, Habsburg idaresi altında Slovakların durumu
ve Macarlarla olan ilişkileri, Slovak milliyetçiliğinin uyanışı ve
Çekoslovakya’nın temelleri, Trianon Antlaşması sonrası oluşan düzende
Çekoslovak-Macar ilişkilerinin seyri, sosyalist dönemde bu konuda
yapılan düzenlemeler ve Slovakya’nın bağımsızlığını ilan etmesinden bu
yana geçen sürede Slovaklar ile Macarlar arasındaki ilişkiler hakkında
bilgi verilecektir. İkinci bölümde ise bu konuda yaşanan güncel tartışmalar
okuyucuya sunulacaktır.
1. Slovak-Macar İlişkilerinin Tarihçesi ve Macar Azınlık
Sorununun Ortaya Çıkışı
1.1. İlk Yerleşimler
Karpat Havzası’na beşinci yüzyılda Slavlar yerleşmiş ve Slav
kökenli Büyük Moravya İmparatorluğu bölgede dört yüzyıl hüküm
sürmüştür. Macarların buraya gelişi bu büyük Slav imparatorluğunun
çöktüğü dokuzuncu yüzyıla rastlamaktadır. Aynı dönemde günümüz
Slovakya sınırları içindeki Karpat Havzası’nın kuzeyine (TrenCin ve Nitra
bölgesi) Macar yerleşiminden evvel bugünkü Slovakların atası olarak
nitelendirilebilecek Slav grupların yaşadığı bilinmektedir. Slovaklar,
kendilerini Büyük Moravya İmparatorluğu’nun mirasçısı olarak
görmektedirler. Buna göre, imparatorluğu oluşturan Slav gruplarından
kendilerinin yaşadığı ülkenin güney sınırı Tuna Nehri’nin Komarom
ve Estergon’dan geçer. Bu hat, doğuya doğru uzanarak Mátra ve Bükk
Dağları’nı geçerek Tisza ve Bodrog Nehirleri’ni takip eder ve Polonya
sınırına kadar olan bölgeyi kapsamaktadır. Bu konudaki Macar iddiası ise
Slovakların atası olan halkın, Macarlar’ın Karpatlar’ı dokuzuncu yüzyılın
sonundan itibaren yurt tutuşunun ardından bölgedeki farklı Slav gruplarının
kaynaşmasıyla gerçekleştiği yönündedir.7
Yardım ve görüşleri ile çalışmaya yaptığı kıymetli katkıdan ötürü Szeged Üniversitesi Tarih Bölümü
doktora öğrencisi Szabolcs Hadnagy’e teşekkürü bir borç bilirim.
6
Sándor A. Kostya, Northern Hungary A Historical Study of the Czechoslovak Republic, (Çev. Zoltán
Leskowsky), Associated Hungarian Teachers, Toronto, 1992, ibid. 12-13.
7
139
Söz konusu Slav kökenli halk, onuncu yüzyılda Bohemya Düküne
ve Prag Piskoposluğuna, on birinci yüzyılda ise Macarlar’a yenilmelerini
takiben Estergon Piskoposluğu’na bağlanmıştır. Diğer yandan, on üçüncü
yüzyıl ortalarında güney batı üzerinden Liptó-Túroc yaylalarına doğru Slav
yerleşmesi başlamış, fakat avcı-balıkçı, yani göçebe hayat sürmelerinden
ötürü burada siyasî bir örgütlenme kuramamışlardır.8 Macar Kralları 1213. yüzyıldan itibaren bölgeye Cermen’leri yerleştirmiş, bunlar zengin
maden yataklarına sahip Karpat Havzası’nda ormancılık ve madencilikle
uğraşmış ve zamanla sanayi ve ticarete yönelmişlerdir. Slav kökenli halk
ise tarımla geçinmiş, böylece Slav halkının çiftçi-köylü yapısı ortaya
çıkmıştır. Daha sonra bölgeye Leh ve Rus kökenli Slavlar da gelmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu’nun Macaristan’ı fethiyle birlikte bölgeye göç
eden Macarlar ile farklı etnik grupların birbiriyle kaynaştığı uzun bir
dönem başlamıştır.9
1.2. Slovaklar’ın Habsburg İmparatorluğu’ndaki Konumu Ve
Slovak Milliyetçiliği
Slovaklar, Romenler ve Sırplar gibi geniş topraklarda değil, dağlık
alanlarda yaşamışlar, nüfus artış oranları düşük kalmıştır. Başka ülke
tabiyetinde Slav kökenli gruplar olmasına rağmen Slovaklar ile ortak
geçmiş paylaşan toplulukların olmaması Habsburg topraklarında yalnız
kalmalarına neden olmuştur.10 Ayrıca, yaşadıkları arazi tarıma elverişli
olmadığından zenginleşememişlerdir. Ayrıca, Slovaklar, sekizinci yüzyılda
Büyük Moravya İmparatorluğu’nun yıkılışından itibaren bağımsız devlet
kuramamış, gelişememiş ve Macarların idaresinde kalmıştır. Yukarıda
belirtilen hususlar nedeniyle Slovaklar Habsburg hakimiyetindeki
topraklarda baskıya uğramştır.11
F. Eckhardt, Macaristan Tarihi, (Çev. İbrahim Kafesoğlu) , TTK, Ankara, 1949, s. 43.
8
Stanislav J. Kirschbaum, A History of Slovakia The Struggle for Survival, St.Martin’s Griffin, New York,
1996, p. 87.
9
Slovakların Kardeş olarak nitelendirebilecekleri tek ulus ise Çekler’dir. Çekler, Avusturya’nın en gelişmiş
ve eğitimli halkı iken, Slovaklar onların fakir kardeşi olarak kalmıştır; yani ‘kardeş’ olarak nitelendirilen
iki ulus arasında belirgin bir uçurumdan söz edilebilir. Bkz. Wallis, “The Slavs of Northern Hungary”, p. 272. Ayrıca, Toseviç’in Slovaklar ile Çekler’i karşılaştırdığı şu tespiti dikkat çekicidir: “Slovak...
klerikalizmi sever, santimental ve fatalisttir. Zevk u safaya münhemik olup yarını düşünmez. Çekin realist
olması nispetinde, Slovak romantiktir. Çekin ciddiliği nispetinde o hafif meşreptir. Fakat bu iki Slav
halk birbirlerini tamamlarlar. Beraber çalışmaları birbirlerindeki fenalıkları atmağa yardım etmektedir.
Slovak sevimlidir, fakat Çek muvaffakiyetlidir. Slovak herhangi bir fikre sahiptir, fakat Çek müteşebbistir.
Dâhiyane fikirlere sahip olan Slovaklar, her işi noktası noktasına yapmağa alışmış olan Çeklerle
birleştiği zaman bu fikirden istifade edebilir.” D.J.Toseviç, Orta Avrupa ile Balkan Avrupası’nın İttihadı
ve Çekoslovakya’nın Rolü, Üniversite Kitabevi, İstanbul, 1940, s. 63.
10
11
Robert Kann, The Multinational Empire, Vol.1, Octagon Books, New York, 1983, pp. 271-274.
140
Önceden Karpat Havzası’nın kuzeyinde yaşayan Slav grupları “Tót,
Slaven” gibi isimlerle adlandırılıyorlardı. “Slovak” kelimesini ise ilk defa
dilbilimci ve rahip Anton Bernolák telaffuz etmiştir. Slovak kimliği, on
sekizinci yüzyılın sonundan itibaren Avusturya İmparatoru II. Jozef’in
mutlakiyetçiliği ve Almanlaştırma politikasının imparatorluk ulusları
arasında hoşnutsuzluk yarattığı bir atmosferde doğmaya başlamıştır.
Bölgedeki Slav grupları arasında farklı lehçelerde Slavca konuşulması
nedeniyle bu dönemde Habsburg İmparatorluğu içerisinde yaşanan dil
mücadelelerinde bu Slav kökenli topluluk kendini ifade edememiştir.
Bu dönemde Anton Bernolák ilk defa Slav topluluğunu ifade etmek
için “Slovak” kelimesini kullanarak Slovak dilinin tek bir lehçe altında
düzenlenmesini teklif etmiştir. Almanca kanunların açıklamalarının
tebaanın anadilinde yapılmasına müsaade eden yasanın 1790 yılında kabülü
ve Fransız İhtilali’nin getirdiği milliyetçi atmosfer Slovaklar arasında
milliyetçi kıpırdanmaya yol açmıştır. Aynı zamanda, Slovak dilinde edebî
ürünler verilmiş, Slovak Âlimler Cemiyeti kurulmuştur. Ansiklopedist Juraj
Fándly, şair Ján Hollý, Kardinal Alexander Rudnay ve teoloji profesörü
Juraj PalkoviC’in bu sürece katkısı olmuştur. İncil Slovakça’ya tercüme
edilmiştir. Bunları tüm Slovak bilincini etkileyen Ján Kollár ve Pavol Jozef
Šafárik’in çalışmaları izlemiştir. Bu iki aydın, Slovak dilindeki reform
çalışmasının öncüsü olmuş ve Slovak dilinin Çekçe’den farklılaşması
gerektiğini dile getirmişlerdir. L’udovít Štúr ve Jozef Miloslav Hurban
bu hareketin lideri olmuş ve Slovak dilini Macarca’nın tahakkümünden
korumuşlardır. Bu dönemde Jan Botto, Samo Chalupka, Janko Král’ ve
Andrej Braxatoris-SládkoviC 1800’lü yılların ünlü Slovak şairleri olarak
dikkat çekmiştir.12
Slovak milliyetçiliğinin tohumlarının atıldığı dönemde, Avusturya
İmparatoru II. Leopold, 1790 yılında Macar topluluğun ulusal statüsünü
kabul etmiş; Macaristan’ı imparatorluk içinde bir Krallık olarak
tanımıştı. Bu da ülkenin Macar unsurunun korunma saikini doğurmuş
ve ‘Magyarizasyon’ (Macarlaştırma) terimiyle açıklanan politikaya yol
açmıştı. Macarlaştırmanın devlet politikası olarak benimsenmesi durumu
kötüleştirmiştir: Macarlar, Macar olmayan unsurları ve özellikle Slovakları
varlıklarına karşı bir tehdit olarak algılamaya başlamışlardır. Örneğin,
Macar Meclisi tarafından 1840’ta ilan edilen yasa ile, milliyet ayrımı
gözetmeksizin, bir köylü tazminat ödediği takdirde işlediği toprağın sahibi
olabilecekti. Fakat, yukarıda da belirtildiği üzere fakir Slovak köylüsü
Kirschbaum, ibid, p. 87-105.
12
141
işlediği toprağı satın alma gücüne sahip değildi. Macarlaştırma politikasına
bağlı olarak yine, 1844 yılında alınan bir kararla Macaristan Krallığı’nın
resmî dili Macarca olarak belirlenmiştir. Bu iki karar filizlenen Slovak
milliyetçiliğini harekete geçiren unsurlar olarak düşünülebilir
1848 İhtilali ile başlayan Macar Özgürlük Savaşı’nda Liptovský
Mikuláš (Macarca: Liptószentmiklós) şehrinde toplanan Slovak Meclisi
Macaristan içinde dil ve siyasal özerklik talep etmiştir. Macar lider Lajos
Kossuth’un bu talebi reddetmesi üzerine 1848 Haziran’ında Prag Slav
Kongresi’ne katılan Slovak liderler, ayaklanan Macarlar’a karşı Avusturya
ordusuna yardım etmişlerdir. Ne var ki, Habsburglar yükselen Panislavizm
endişesinden ötürü kendisine destek veren uluslara ayrıcalık tanımamıştır.
Macarlar, Slovakların bu tutumunu unutmamış ve 1867 yılında Avusturya
ile Macaristan arasında sağlanan uzlaşı üzerine anlaşma sağlanmasının
ardından Macarlaştırma politikalarını şiddetlendirmiştir. Bunun sonucunda
Slovak soyluları Macarlaşırken, çiftçi ve köylüler de asimile edilmek
istenmiştir. Bu meyanda, Slovak liseleri kapatılmış, Slovak kültür enstitüsü
Matica Slovenská 1875’te lağvedilmiştir. Bu durumdan bunalan halkın
%20’si Amerika’ya göç etmiştir.13
1.3. Çek-Slovak Ortak Hareketi Ve Çekoslovakya’nın Kuruluşu
Slovak milliyetçiliğini harekete geçiren diğer bir etkenin, yakın
ilişkiler içinde oldukları Çeklerin Avusturya içinde yükselen milliyetçi
değerlerine özenilmesi olduğu da ileri sürülmektedir.14 Slovakların
Çekler’e olan yakınlığı, 16. yüzyılda Bohemya ve Slovakya’da yayılmaya
başlayan Lutheranism ile başlamıştır. Ancak, karşı devrim sürecinde
yükselen Protestanlığa karşı Slovakya’da Katolik düşünce üstün gelmiş
ve Çeklerle Slovaklar arasına bir mesafe girmiştir. Cizvitler bu uçurumu
kapamaya çalışmışlardır; böylece sorunların ortaya çıkmasının önüne
geçilmiş, fakat iki ulus arasında siyasi birlik de sağlanamamıştır.15 Onuncu
yüzyıldan beri ayrılmış Çek ve Slovak uluslarını tek bir devlette toplama
fikri 1848 İhtilali sırasında ortaya çıkmıştır, fakat Prag’daki devlet adamları
Bohemya krallığının tarihi haklarını savunmaya girişmekle, Slovakya’yı
Macarlaştırmaya karşı mücadelesinde yalnız bırakmışlardır.16
Karen Henderson, Slovakia The Escape From Invisibility, Routledge, 2002, p. 4.
13
Kann, ibid, p. 273.
14
Ibid, p. 274.
15
Yılmaz Altuğ, Çekoslovakya, Filiz Kitabevi, İstanbul, 2002, s. 6.
16
142
Çekler, 1848-49’dan beri İmparatorluk içinde federal bir düzenleme
talep eden grup olarak İmparatorluk içinde Almanları ve Macarları
egemen eşit iki ulus olarak kabul eden 1867 Uzlaşısı’na karşı çıkmıştır.
Buna karşılık, kendilerine de egemen eşit statü verilen ve Hırvatlar ile
Galiçya-Bukovina’daki Polonyalılar için de eşit hak ve statü öngörülen bir
modeli Habsburg İmparatoru’na önermişlerdir. Çeklerin bu önerisi kabul
edilmemişse de 1871 yılında onlara birtakım özerk imtiyazlar verilerek
Bohemya Krallığı ile ilgili meselelerin Bohemya Meclisi’nde görüşülmesi
ve idarenin Bohemyalılar tarafından yapılması kararlaştırılmıştır. Aynı
zamanda, bir milliyetler yasası taslağı hazırlanarak Bohemya’daki Çek ve
Almanlar’a eşit haklar tanınması, memur ve hâkimlere Çekçe ve Almanca
bilme zorunluluğu getirilmesi, ulusal meclisin Alman ve Çek kısımlarına
ayrılması teklif edilmiştir. Bu teklifler İsviçre modeli yapısal reformlar ile
tamamlanarak ulusların mutabakatına dayanan çok uluslu ve demokratik
federasyon yaratılmak istenmiştir.
Bu düzenlemeler ve Çeklerin bu girişimleri Macarları önlem almaya
sevk etmiştir, çünkü bu isteklerin Macarlar’ın hâkimiyetindeki Slovakları
da benzer talepler yönünde harekete geçireceği düşünülmüştür. Keza, Çek
aydınları arasında bir Çekoslovak ulusu yaratma yönünde fikir kıvılcımları
vardı. Bu da Macarların mevcut plana karşı direnç göstermelerini
beraberinde getirmiştir.17 Esasen bu hareketler Macarlar tarafından
bilinmekte ve takip edilmekteydi. Bu konuda Macar hükümeti Kasım
1913’te tüm Slovak emellerini dile getiren ve tedbir alınması gerektiğini
ortaya koyan, “Macaristan’da Yaşayan Slovak Ulusu Üzerine Sorunlar”
başlıklı yirmi üç sayfalık bir rapor hazırlamıştır.18
Birinci Dünya Savaşı’nın konjonktürü Çek ve Slovak revizyonistlere
eyleme geçmek için uygun zemin hazırlamıştır. Hareketin öncülerinden
Çek Tomáš Garrigue Masaryk 1915 yılında önce Londra’da, sonra Paris’te
bir Dış Çekoslovak Komitesi kurmuştur. Bu komite 1916’da Slovak siyaset
adamı Edvard Beneš, asker ve siyaset adamı Milan Rastislav Štefánik ve
Štefan Osuský’nin katılımıyla “Çek Memleketleri Milli Konseyi” adını
almıştır. Konsey 1917 yılında İtilaf devletlerinin tarafında savaşacak bir
Çekoslovak ordusu örgütlemiştir. Yaşanan askeri başarısızlıklarla beraber
federalizm fikri ise yerini tam bağımsızlığa bırakmıştır. Vavro Šrobar,
Ignác Romsics, The Dismantling of Historic Hungary: The Peace Treaty of Trianon 1920, East European
Monographs, Columbia University Press, New York, 2002, p. 5-6.
17
Raporun içeriği hakkında bkz. Jozsef Galantai, Hungary in the First World War, Budapest, Akademiai
Kiado, 1989, p. 99. Dipnot 56’dan Református Egyház Zsinati Levéltára. Balogh Jenö İratai (Reformist
Kilise Meclisi Arşivi, Jenö Balogh Belgeleri) 10. parsel.
18
143
Milan HodZa gibi siyaset adamları Slovakları Çekoslovak ‘ahali’sinin
Macaristan ayağı olarak nitelendiriyor ve Slovakya’nın Macaristan’dan
ayrıldığını, bunun geri dönüşünün olmadığını söylüyorlardı. Prag Milli
Komitesi 28 Ekim 1918’de Prag’da iktidarı, Viyana’daki İmparatorluk
hükümetinin çökmesi üzerine milliyetçi Çek liderlerden Karel Kramař’ın
yönettiği kansız ve başarılı bir ihtilalle ele geçirmiştir.19
Bu dönemde Kuzey Macaristan’daki Slovakların ayrılıkçı eğilimleri
ilk defa 31 Mayıs 1918’de Masaryk’in öngördüğü modele uygun olarak,
bağımsız bir Slovakya yerine geniş yetkilere sahip özerk bir Slovakya
biçiminde talep edilmiştir. 1918 Ekim’inde Macar Parlamentosu’nda bir
konuşma yapan Ferdiš Juriga, Slovakların yerleşim alanlarında kendi
devletlerini kurmak istediklerini ve Macar ulusu ile parlamentosunu
temsilci olarak kabul etmediklerini ilan etmiştir. 30 Ekim 1918 tarihinde
1860’lı yıllardan itibaren Slovak örgütlenmesinin merkezi konumunda
bulunan Turóianský Sväty Martin (Macarca: Túrócszentmárton) şehrinde
yapılan kongrede Slovakların özgürlük ve Çeklerle birleşme talepleri
dile getirilmiştir. Bu kongre, Slovak Ulusal Partisi başkanı Matúš Dula
tarafından organize edilmiştir, ancak tüm Slovak hareket temsilcilerini
kapsamıştır. Delegeler ayrılma ve tam bağımsızlık meselesinde hemfikir
olmalarına rağmen bunun bir Çekoslovak devletinde özerklik biçiminde mi
olacağı ve barış konferansına Slovak heyeti olarak katılıp katılınamayacağı
hususu üzerine tartışılmıştır. Başta iki fikir de kabul edilmesine rağmen,
daha sonra Milan HodZa’nın ısrarıyla şu karar alınmıştır:
“Slovak ulusu birleşik Çek-Slovak ulusunun dilsel, tarihsel ve kültürel
bir parçasıdır… Biz sınırsız self-determinasyon ve bu ulusun nezdinde tam
bağımsızlık talep ediyoruz.”20
Deklarasyon ayrıca o ana dek süregelen Macar politikalarını şu sözlerle
kınamıştır:
“On yıllardır, Slovak olan her şey en önemli öncelikle baskı altına
alınmış, ulusumuz için tek bir okula bile yetki verilip okul açılmamış, kamu
kurumlarında Slovak kökenliler görevlendirilmemiş, halkımız iktisaden
mahvedilmiş, feodal sistem ve politikalarla sömürülmüştür.”21
Romsics, ibid, pp. 48-49.
19
Deklarasyon 103 delege tarafından imzalanmıştır. Bunların meslek dağılımı şu şekildedir: 15 avukat,
14 papaz, 13 sanayici ve tüccar, 13 memur, 7 çiftçi, 7 üniversite öğrencisi, 5 banker, 5 işçi, 4 doktor,
öğretmen, mühendis, esnaf. Buradan, hareketin, geniş meslek yelpazesine dayanan bir halk hareketi
olduğunu söylemek mümkündür. Bkz. Ibid, p. 66.
20
Ibid, p. 66.
21
144
Bu deklarasyon ile Slovak Ulusal Konseyi kurulmuş ve üyelerinin
Prag’daki Çek hükümeti ile bağlantı kurması kararlaştırılmıştır. Diğer bir
ifadeyle, Çekoslovakya Cumhuriyeti, Slovak Milli Konseyi tarafından
tanınmıştır. Sürecin sağlıklı işlemesi için 5 Kasım’da geçici bir hükümet
kurulmuş ve bu hükümet 14 Kasım’da Prag’da 201 Çek ve 69 Slovak’tan oluşan bir meclis toplanana kadar görev yapmıştır. Bohemya Almanları
ve Slovakya Macarları yeni devleti tanımak istemediklerinden mecliste
temsil edilmemişlerdir. Milletvekilleri Habsburgların iktidarının sonunu
ilan edip Masaryk’i Cumhurbaşkanı seçmişlerdir. Kramář Başbakan,
Beneš Dışişleri Bakanı olmuştur. Vavro Šrobar da Slovakların hükümetteki
temsilcisi olmuştur.
1.4. Birinci Çekoslovak Cumhuriyeti (1918-1938) ve Macar
Azınlığın Durumu
Birinci Dünya Savaşı sonrasında Tuna Havzası’nda birbirine zıt
sosyal-siyasal sisteme sahip iki devlet ortaya çıkmıştır: Muhafazakar ve
revizyonist Macaristan ile demokratik ve liberal Çekoslovakya. Borsody,
bunların arasında uzlaşı ve işbirliğinin olmamasının kısa zamanda Hitler’in
Orta Avrupa’nın küçük devletlerini yutmasına yol açtığı tespitinde
bulunmaktadır.22 Versay düzeninin bozulması, Macaristan’ın bu düzeni
yıkması ve Macaristan’da Habsburg İmparatorluğu’nun yeniden kurulması
halinde Çekoslovakya’nın dağılması işten bile olmazdı. Bu yüzden,
Çekoslovakya, bölgede bir yandan Bolşevizm tehlikesini öte yandan
olası Alman yayılmacılığını önleyecek bir güç arayışında olan Fransa ile
yakın ilişkiler kurmuştur. Bu durumun Çekoslovakya’ya bölgenin hayati
demiryollarının kontrolünü elde etmek, Tuna Nehri’ne sahip olmak ve
sanayii için yeterli kömürü elde etmek olanağını da verdiği söylenebilir.23
Versay (1919), Saint-Germain (1919), Trianon (1920) Antlaşmaları
Almanya, Avusturya ve Macaristan’a karşı Çekoslovakya’yı avantajlı
duruma sokmuştur. Bohemya, Moravya, Silezya ve Slovakya’yı kazanan
Çekoslovakya bundan sonra azınlıklar meselesinin çözümüne dönmüştür.
1921 nüfus sayımı sonuçlarına göre Çekoslovak devletini oluşturan
unsurlar: %51 Çekler, % 23 Almanlar, %14 Slovaklar, %5,5 Macarlar
biçimindeydi.24
Stephen Borsody, The New Central Europe Triumphs and Tragedies, Columbia University Press, New
York, 1993, p. 48.
22
Margaret Macmillan, Paris 1919: 1919 Paris Barış Konferansı ve Dünyayı Değiştiren Altı Ayın Hikayesi,
(Çev. Belkıs Dişbudak), ODTÜ Yayıncılık, Ankara, 2001, s. 230.
23
“Slovakya”, Meydan Larousse, C. XI, Meydan Yayınevi, 1973, s. 413-414.
24
145
1920’lerin başındaki genel manzara şu şekildeydi: Kuzey Macaristan
bölgesinde Macarlar, Almanlar, Yahudiler, Romenler ve Hırvatlar
yaşamaktaydı. Okullarda eğitim dili Macarca, din ise Katolik ve
Protestan’dı. Bölgenin en fakir ve en az itibar sahibi halkı Slovaklar
çiftçilik ve çobanlık yapmaktaydı. Ağır Macar bürokrasisi altında ezilmişler
ve asimilasyon tehlikesi yaşamışlardı. Bölgeye bu döneme kadarki kırk
elli sene içerisinde şiddetli bir Macar göçü yaşanmış, bu da bölgedeki
Macarlaştırma politikasını daha sağlam temele oturtmuştu.25 İbre, Trianon
Antlaşması ile tersine dönmüştür.
Çekoslovakya yirmi bir vilayetin herhangi birinde nüfusun yüzde
yirmisini bulan azınlıkların mahkemeler ve idari makamlar önünde dillerini
kullanmalarına müsaade etmiştir. Bunun dışında, Macar işçi ve köylü
kesimine az da olsa sosyal ve demokratik haklar verilmiş, yapılan toprak
reformundan Macar kökenli çiftçi ve köylünün az bir kısmı da yararlanmıştır.
Bu dönemde, eğitim koşullarının yetersizliği, Macar kökenli kimselerin
kamu hizmetine alınmaması ve azınlık mensuplarına kamu görevlileri
tarafından kötü muamelenin gösterilmesi biçiminde özetlenebilecek
sorunlar yaşanmıştır. Ayrıca, Bratislava Üniversitesi de tasfiye edilerek
Macar unsurlardan arındırılmıştır. Yine de 1930’lu yıllarda toprağını
işleyen Macar çiftçinin durumu dağlık kesimde yaşayan Slovak’a göre
iyileşmiş, bu durum 1938 yılında güney Slovak topraklarının Macaristan’a
ilhakıyla Macar çiftçi üzerindeki olumlu etkisini göstermiştir.26
Trianon Antlaşması sonrası oluşturulan düzende Macaristan ise
komşularıyla düştüğü uzlaşmazlık konularını çözüme kavuşturamamıştır.
Macarlar, her zaman için kendilerini bulundukları coğrafyanın tek kültür
sahibi ulusu olarak görmüşler, Macarların kendilerinden daha aşağı
uygarlıkların yönetimi altında yaşamak zorunda bırakıldıklarını iddia
etmişlerdir.27 Bu bağlamda, Çekoslovakya devleti Macarlar için uluslararası
konjonktürün yarattığı, statüko değiştiği anda yıkılacak olan ‘mevsimlik
bir devlet’ (saisonstaat) konumundaydı.28 Bu dönemde, Macar hükümetinin
amaçları üç grupta toplanabilir: Azınlık haklarının iyileştirilmesi, sınır
Wallis, ibid, p. 281.
25
Hugh-Seton Watson, Eastern Europe Between The Wars 1918-1941, Cambridge, 1945, pp. 344-345.
26
Bununla beraber, çıkış yolu olarak da kültür yayılmacılığını seçerek iki savaş arası dönemde ikili ilişkiler
alanında kültür ve entellektüel mübadele konularına ağırlık vermiştir. Bkz., G.C.Paikert, “Hungarian
Foreign Policy in Intercultural Relations, 1919-1944”, American Slavic and East European Review, Vol.
11, No. 1, February 1952, p. 42-65.
27
Borsody, ibid, p.57.
28
146
hattında değişiklik yapılması ve Büyük Macaristan’ın sınırlarına yeniden
ulaşılması.29
Esasen, Slovakya’da yaşayan Macarların da anavatana dönüş gibi bir
umudu olmamıştır. Macar azınlık arasında ise bu dönemde üç farklı görüş
mevcuttu: Birinci grup, revizyonist bir Macaristan’a bağlı olmaktansa daha
özgür bir ortamda yaşadıklarını düşündükleri Çekoslovakya’ya bağlılık
göstermiştir.30 Diğer iki grup ise her koşul altında Macaristan ile birleşilmesi
gerektiğini savunurken, bunların birbirlerinden ayrıldıkları husus, bir
grubun Çekoslovak otoriteleriyle işbirliği yanlısıyken, diğer grubun ise
kesin bir biçimde Çekoslovak otoriteleriyle teması reddetmesidir.31
Çekoslovakya’nın Almanya’ya ilhakı sürecinde Macarlar kaybettikleri
topraklar için girişimde bulunmuşlardır. 9 Ekim 1938’de Macar tarafı
ile Çekoslovak tarafı 9 Ekim 1938’de güney Slovakya’daki Macarların
durumunu görüşmek üzere bir araya gelmişlerdir. Slovak tarafı Macarların
yoğun yaşadığı topraklara özerklik önerirken, Macarlar bu bölgenin
kendilerine ilhakını talep ediyorlardı. Bu da müzakerelerin sonuçsuz
kalmasını beraberinde getirmiştir.32 Daha sonra 2 Kasım 1938’de Birinci
Viyana tahkimi Slovakya’nın güneyinde 12 bin 400 km2’lik bir alanı
Macaristan’a vermiştir.33 14 Mart 1939’da Berlin’in desteğiyle ayrılıkçı
Slovak lider Jozef Tiso Slovakya’nın bağımsızlığını ilan edip Alman
himayesine girmiştir. 15 Mart’ta da Macar kıtaları Rutenya’ya girerek,
buranın bağımsızlığını ilan etmişlerdir. Böylece Trianon Antlaşması’nın
belirlediği sınırlarda düzenlemeye gidilmiş, bölgede yaşayan Macarlar
anavatan dahil edilmiştir.
Seton-Watson, ibid, p. 346.
29
Bu konuda D.J.Toseviç’in tespiti şu şekildedir: “Altmış bin Macar, vaktile Slovak ve Karpat Rusları
topraklarında yerleşip kalmışlardı. Bunlar çiftçilerdir. Şurası aşikardır ki bu Macarlar’dan mühim bir
kısmı, Macarlara karşı pek tabii olarak bir empati beslemekte idiler. Fakat bunların Macarlar’a iltihak
etmek istediklerini iddia etmek doğru olamaz; çünkü Çekler büyük prenslerin ellerinden topraklarını
alarak köylülere dağıtmışlardı. Macarlara iltihak, bu toprakların tekrar istirdadı demek olacaktı.
1935 senesinde, Macar rüesasile bir anlaşma yapılmıştı. Macarlar’dan büyük bir kısmı reisicumhur
intihabında rey vermişlerdi. O vakitten itibaren dostça bir kaynaşma hâsıl olmuştu.” D. J. Toseviç, ibid,
p.70.
30
Seton-Watson, ibid, p.346.
31
Gyula Juhasz, Hungarian Foreign Policy 1939-1945, Akademiai Kiado, 1985, p.143.
32
Birinci Viyana Tahkimi: İtalyan Dışişleri Bakanı Galeazzo di Ciano ve Alman Dışişleri Bakanı
Joachim von Ribbentrop başkanlığındaki heyet, Çekoslovakya’nın Südet bölgesini Almanya’ya ilhak
eden Münih Anlaşması (30 Eylül 1938) kapsamında Çekoslovakya’nın Slovakya tarafında kalan ve
Macarların yaşadığı güney toprakları ile yine Çekoslovakya’nın doğu topraklarını oluşturan Rutenya’nın
Macaristan’a verilmesine hükmetmiştir. Bu karar, İkinci Dünya Savaşı sonrasında imzalanan Paris Barış
Antlaşması (1947) hükmünce geçerliliğini yitirmiştir.
33
147
İkinci Dünya Savaşı’nın son safhasında Kızılordu’nun 4 Ekim 1944’te
Slovakya’ya girmesinin ardından Kösice’de (Slovakça: Košice; Macarca:
Kassa) bir Çekoslovak Hükümeti kurulmuştur. Çek ve Slovak uluslarının
eşitliğini esas alan bu hükümet azınlıkların kovulacağını ve toprakların
millileştirileceğini duyurmuştur. Çekoslovakya 1945 Haziranında diğer
müttefiklerce Rusya’ya terk edilmiş, Trianon Antlaşması ile belirlenen
sınırlara dönülmüş, bölgedeki Macarlar yine azınlık statüsüne düşmüşlerdir.
Slovakya özerk kurumlar kazanmıştır. 1945 Haziranında yeni bir toprak
kanunu ile Alman ve Macarlar’a ait bir milyon yedi yüz bin hektar toprak
fakir Slovak köylülere dağıtılmış. 1948 Ekim’inde ise bankalar, madenler
ve 500 kişiden fazla çalışanı olan fabrikalar devletleştirilmiştir.34
1.5. Sosyalist Dönemde Macar Azınlık
İkinci Dünya Savaşı’nın hemen ertesinde Slovakların tüm iddiası
kendilerine asimilasyon politikası uygulandığı biçimindeydi. Bu yüzden,
1945 yılında Macarlar bölgedeki kıyımdan sorumlu tutularak ülkeden
atılmak istenmiştir. Bunun altyapısı ise İkinci Dünya Savaşı devam ederken
Almanların Çekoslovak topraklarını işgal etmesiyle ülkeden kaçan Edvard
Beneš’in çabalarıyla hazırlanan yasalar bütünüyle sağlanmıştır. Beneš
Yasaları, İkinci Dünya Savaşı sonrasında Çekoslovakya topraklarında
yaşayan Alman ve Macarlar azınlıkları savaş suçlusu olarak gören ve bunlara
yönelik çıkarılan yasaların tümünü içeren yasal düzenlemelerdir. Yasalardan
Macarlar açısından en ağır hükümler içereni 2 Ağustos 1945 tarihli
33/1945 Sayılı “Alman ve Macar Kökenlilerin Çekoslovak Vatandaşlığının
Düzenlenmesi” isimli kanundur. Buna göre Macar kökenliler mahkemeye
verilmiş, vatandaşlık hakları ellerinden alınmış, Macarlar’a ekonomik
kısıtlamalar getirilmiş, eğitim hakları engellenmiştir.
Beneš Yasaları’nın, Kösice Planı (5 Mayıs 1945) uyarınca hayata
geçirilmesi planlanmıştır. Buna göre Macarların üç gruba bölünmesi
öngörülmüştür. Birinci grup, Macaristan’daki Slovak azınlık ile
Slovakya’daki Macar azınlığın eşit miktarda mübadelesi suretiyle
gönderilecekti. Önceden Slovak kökenli olup sonradan Macarlaşan
Macar ailelerden oluşan ikinci grubun ise yeniden Slovaklaştırılması
planlanmıştır. İki grubun da dışında kalan son grup Macarlar ise ülkeden
çıkarılacaktı. Bu meyanda Çekoslovakya ve Macaristan arasında 1946
yılının Şubat ayında bir nüfus mübadele anlaşması yapılmıştır. Slovak
tarafının iddiası Macaristan’da yerleşik dört yüz bin Slovak’ın olduğu
Altuğ, age, s.10.
34
148
yönündeydi ve ülkeden eşit sayıda Macar’ın gönderilmesini planlıyordu.
Halbuki, Macar tarafı ülkelerindeki Slovak azınlığın sayısının çok daha az
olduğunu ileri sürüyordu. Üstelik, dört yüz bin Macar’ı yerleştirebilecek
imkanlarının ve istihdamlarının olmadığını da ekliyorlardı. Başlangıçta
sayı üzerinde anlaşma sağlanamasa da 1947 yılından başlayarak beş yüz
bin kişiye yakın Macar ülkeden çıkartılmıştır. Çekoslovaklar için çalışan
ve Cumhuriyet’e bağlılığını bildiren Macar kökenlilere ise Çekoslovak
vatandaşlığı verilmmiştir.35
Diğer taraftan, 1947’de Macaristan genelinde yaşananlar ve 1948 Prag
olayları neticesinde komünist yönetimlerin güçlerini pekiştirmeleriyle iki
ülke arasında antlaşma zemini bulmak kolaylaşmış, 1949 yılında iki ülke
arasında bir antlaşma imzalanmış, Macar azınlığın konumu da güvence
altına alınmıştır. Diğer bir deyişle, Stalin terörü, sorunların üzerini kısa
sürede ve etkili biçimde örtmeyi başarmıştır.36
Sosyalist Çekoslovakya’da 1950 yılından itibaren azınlıklara kültürel
dernek kurma hakkı verilmiştir, ancak bunların işlevselliği tartışmaya
açıktır. Şöyle ki, siyasal rejim bu kuruluşlara ulusal cephe veya siyasî birlik
olarak hareket etme hakkı vermemiş, dernekler komünist partilerin ulusal
grup temsilcileri ya da sözcüleri gibi faaliyet göstermişlerdir. Bu meyanda
Macar İşçiler Kültürel Birliği (Csemadok) 1950 yılında kurulmuştur. Ne
var ki Macar azınlık bu derneğin bir baskı grubu vazifesi görmediğinden
şikayet ederek, bunun etkinliklerinden tatmin olmamıştır. Ayrıca, Slovak
Yazarlar Birliği’nin Macar yazarlar kolu ve Új Szó (Yeni Sözcük) gazetesi,
Macarlar’ın hakkını gözeten diğer örgütlenmeler olarak rol oynamışlardır.
1968 yılındaki Prag Baharı’nda 1960 Çekoslovak Anayasası’nın
144. maddesinde yapılan değişiklik ile azınlıklara birtakım haklar
verilmiştir. Bunlardan biri de anadilde eğitim hakkıdır. Bu dönemde dil
ayrımı olmamıştır, çünkü komünist yönetimler bunu halkların kendilerine
sadakati için kullanmışlardır. Sözgelimi, Macar kökenlilerin çoğunluğu
teşkil ettikleri yerlerde devlet işlerinde ‘de facto’ Macarca kullanmakta
veya duyuruları azınlık dilinde yapmakta sakınca görmemişlerdir. Durum
Bu dönemde Sovyetler Birliği, sosyalist rejimin sağlamlaştırılması adına Doğu Avrupa’da sert politikalar
uygulamıştır. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Hugh Seton-Watson, The East European Revolution,
Praeger, 3rd ed., p. 344. Aynı konuda Janics Kálman da bölgenin Slovaklaştırılması adına, kaos
ortamından da faydalanılarak Macarlar haklarından yoksun bırakılmış, yargılanmış ve zor şartlar altında
yaşadıklarını yazmaktadır. Bkz. Janics Kálman, Czechoslovak Policy and the Hungarian Minority,
1945-1948, Columbia University Press, 1982, (Elektronik Versiyon) http://www.hungarian-history.hu/
lib/jani/jani00.htm, Erişim: 15.10.2009
35
Henderson, ibid, p. 74.
36
149
aynı bölgelerde yaşayan Slovaklar için sıkıntılı olmuştur, çünkü bir
Macar askerlik hizmeti veya okul vesilesiyle Slovakça öğrenme imkanına
sahipken, anadili Slovakça olan birisi için bu mümkün değildi. Bu durumu
resmileştiren yazılı bir kanunun olmadığının da altını çizmek gerekir.37
Bu dönemde, Új Szó gazetesinde Macar cemaat, basın özgürlüğü, selfdeterminasyon ilkesinin doğru uygulanması, anayasanın azınlıkları kültürel
entite olarak değil, Slav unsurların altında statüye sahip uluslar olarak
değerlendirmesi gibi konularda şikayetlerini dile getirmişlerdir. Ayrıca,
Slovak Yazarlar Birliği de kültürel hakların genişletilmesi, televizyonda
Macarca programların sayısının arttırılması ve Slovaklaştırma politikasından
zarar görenlerin tazmin edilmesi gibi taleplerde bulunmuşlardır. Ayrıca,
Çekoslovak Hükümetinde ulusları temsil eden bir organ ya da yüksek
komiserliğin kurulması, ulusların karışık biçimde oturduğu bölgelerde
yeni bir idarî yapılandırılmaya gidilmesi ve azınlık okullarına, Macaristan
öğrenim kurumlarıyla denklik verilmesi gibi taleplerde bulunulmuştur.38
1978 yılına gelindiğinde ise Sosyalizm karşıtı muhalefet hareketleri
kapsamında Miklós Duray önderliğinde Çekoslovak Macar Azınlığı
Hukuk Koruma Komisyonu (Csehszlovákiai Magyar Kisebbség Jogvédp
Bizottsága / CSMKJB) kurulmuştur.
Diğer taraftan Prag Baharı sonrası esen demokratik rüzgâr, bir bakıma,
Slovak ve Macarların birbirleriyle münakaşa etmelerine zemin hazırlamıştır.
Slovaklar, Macar faaliyetlerine karşı kendi kültürel grupları olan Matica
Slovenská (Kültürel Slovak)’ı oluşturmuş, özellikle Macar azınlığın yoğun
olduğu bölgelerde yaşayan Slovak gençlerin kimliklerini kaybetmemeleri
için mücadele etmiştir. Bu dönemde otuz sekiz Slovak aydın ortak bir
bildiri yayınlayarak Csemadok hareketini kınamış, Macarları “şoven, aşırı
milliyetçi ve irredentist” olmakla suçlamışlardır.39
1.6. Sosyalist Rejimin Sonu ve Slovakya’nın Bağımsızlığını İlan
Etmesiyle Yaşanan Gelişmeler
Soğuk Savaş sonrası dönemde, Slovakya’nın Avrupa bütünleşmesi
macerasında diğer ülkelere nazaran zayıf karnı azınlıklar meselesi
olmuştur. Özellikle Çekoslovakya’nın dağılma sürecinde Slovakya’nın
bağımsızlığını ilan etmesine paralel olarak yükselen milliyetçi eğilimler
neticesinde bölgede yaşayan Macar azınlığın çeşitli sorunlarla karşılaştığı
Ibid, p. 74.
37
Galia Golan, Reform Rule In Czechoslovakia The DubCek Era 1968-69, Cambridge, 1973, pp. 95-97.
38
Ibid, p. 98.
39
150
ve Slovaklar’a da sorunlar yaşattığı görülebilir. Burada Macarlar baskı
altına alınma endişesi taşımakta ve kimliklerini kaybetmeye yönelik
bir tehdit algılamaktadırlar. Slovaklar ise Macarların varlığını ulusal
egemenliklerinin zararına yorumlamaktadırlar.
Slovakya, Haziran 1993’ten beri Avrupa Konseyi’nin (CoE) üyesidir
ve 1992 yılının Mart ayında Çekoslovakya’nın imzaladığı Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi’ne taraftır; bunun sonucu olarak vatandaşlarının Avrupa
İnsan Hakları Mahkemesi’ne gitme hakkı vardır. Ayrıca, Azınlıkların
Korunması Çerçeve Anlaşması ve İşkencenin Önlenmesine Dair Anlaşma
ile BM’nin ilgili sözleşmelerine de imza atmıştır. Bunu takiben 22 Haziran
1998 tarihinde Avrupa Sosyal Şartı’nı imzalamıştır.
1989 yılında değişen siyasi konjonktürle Soğuk Savaş döneminde
uygulanan ‘de facto’ hakların kanunlaşması gündeme gelmiştir. Bu
dönemde Sovyet yönetimine karşı çıkan Slovak Şiddete Karşı Halk
Hareketi’nin bünyesinde gelişen Macar Bağımsız Girişimi 19 Kasım
1989’da kurulmuştur ve Macar haklarının savunmasını üstlenmiştir.
1992 seçimlerine Macar Hıristiyan Demokrat Hareketi olarak katılan bu
oluşum seçimlerde %7,4 oranında oy kazanmış fakat başbakan MeCiar
tarafından Macar toplumunun temsilcisi olarak kabul edilmemiştir. Bu
dönemde, Macarlar’ın attığı adımlar irredentist ve ayrılıkçı addedilmiş,
Slovak tarafı Macar kökenli vekillerle doğrudan müzakerelerde bulunmayı
reddetmiştir.40
Macar azınlık 1994 yılındaki seçimlere Macar Koalisyonu adı altında
katılmıştır; koalisyon daha sonra partileşerek (Macar Koalisyon Partisi
/ MKP-SMK) 1998 seçimlerine de girmiş, hükümet ortaklarından biri
haline gelmiştir. Merkez sağ eğilimli bir partidir. İktidar ortağı olsalar da
seslerini pek fazla duyurma imkanları olmamıştır. Şöyle ki, 1998 yılında
hazırlanan Slovak Anayasası’nın dibacesinde yer alan “Slovak halkları”
ifadesini değiştirmeyi başaramamışlar, dil yasasında kendi çıkarlarına olan
düzenlemeler konusunda hükümet ortaklarını ikna edememişler, Toprak
Yasası’nın hazırlanması esnasında sessiz kalmışlar, Macarların çoğunlukta
yaşadığı bölgelerde Macar idarecilerden mürekkep yerel yönetimler
kurmaya muktedir olamamışlardır.41
Paul G. Lewis, Central Europe Since 1945, Longman, 1994, p. 300.
40
Henderson, ibid, p. 49. Ayrıca, Macar Koalisyon Partisi hükümet ortaklığını iki dönem sürdürmüş, 2006
seçimlerinde ise hükümete girememiştir.
41
151
2. Slovakya’daki Macar Azınlık Konusunda Güncel Sorunlar
2.1. Slovak Dil Yasası
2001 nüfus sayımına göre Slovakya’da halkın %83’ü Slovakça, %9’u
Macarca konuşmaktadır.42 Slovak hükümeti ile Macarlar arasında dillerinin
serbestçe kullanımı hususunda sorun yaşanmaktadır.
Slovakya, 1995 yılında Macaristan ile Dostluk ve İşbirliği Antlaşması
imzalamıştır. Slovak Meclisi, 1996 yılının Mart ayında antlaşmayı
onaylamıştır. Ancak, antlaşmada yer alan azınlıklar için toplu hakların
tanınması maddesi reddedilmiş, etnik tabanlı özerk idari yapıların
kurulmasına olanak sağlayan madde ise antlaşmadan çıkarılmıştır.
1995 yılı itibarıyla mecliste azınlıkların temsiline yönelik hukuki bir
düzenleme olmamasına rağmen koalisyondaki üç değişik partide toplam
on yedi Macar milletvekili görev yapmıştır. Slovakya bu dönemden
itibaren Avrupa Konseyi’nin isim kullanımına yönelik tavsiye kararlarına
uymuş ve Macarların isimlerini Slovakça’ya uyarlamaları zorunluluğunu
kaldırmıştır. Yine, nüfusun %20’den fazlasını azınlıkların teşkil ettiği
bölgelerde sokak isimlerinin Slovakça’nın yanı sıra azınlık dilinde de
yazılabileceği tavsiyesine de uymuştur.
Bu konudaki ilk girişim Ekim 1990’da taslağı hazırlanan dil yasasıdır.
Halkın %20’den fazlasını azınlıkların teşkil ettiği bölgelerde azınlık
dilinin resmi yazışmalarda kullanılmasına müsaade edilmesi memurlara
bu dili bilme zorunluluğu getirilmeksizin öngörülmüştür. Çek ve Slovak
devletinin ayrılmasının ardından ise Slovakya’da 1995 Kasım’ında
yürürlüğe giren Ulusal Dil Yasası’ndan bu imkanı tanıyan maddeler geri
çekilmiştir. Hâlbuki Slovak Anayasası’nın 34. maddesinin 2. paragrafı
azınlıkların resmi iletişimlerinde kendi dillerini kullanabilme imkânı
tanımaktadır. Nitekim Slovak Anayasa Mahkemesi’nin Ağustos 1997 tarihli
kararı Dil Yasası’nın 3. madde 5. paragrafının anayasaya aykırı olduğuna
hükmetmiştir. 10 Temmuz 1999 tarihinde Azınlık Dillerinin Kullanımına
Dair Yasa kabul edilerek 1 Eylül 1999 tarihinde yürürlüğe girmiştir.43
Avrupa Komisyonu’nun Slovakya’nın adaylık başvurusunu değerlendirdiği görüş raporunda, Slovakya’nın, AB ve AGİT Azınlıklar Yüksek
Komiserliği’ne azınlık dillerinin kullanımına dair yeni bir yasa hazırlayacağına dair taahhütte bulunduğu, ancak, mahkemeler, radyo ve televizyon,
Geriye kalan nüfus Çekçe, Romanca, Ukraynaca ile başka dilleri konuşmaktadır. CIA World Factbook,
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lo.html, Erişim: 27.05.2010.
42
Sözkonusu yasa için bkz. http://www.culture.gov.sk/uploads/pE/07/pE071V59b5_SZDqXyakQRQ/act_
languageminorities.pdf, Erişim:15.11.2009.
43
152
devlet okulları ve yol levhaları gibi belirli alanlarda azınlık dillerinin kullanımına olanak veren çeşitli düzenlemeler olsa da kapsamlı bir yasa henüz hazırlanmadığı tespitine yer verilmiştir.44 Macar azınlık hususu ilerleme raporuna son olarak 2002 yılında girmiş, Macar azınlığın konumunun
iyileştirilmesi yönünde olumlu adımlar atıldığı belirtilirken, reformların
aksatılmadan devam ettirilmesi önerisinde bulunulmuştur. 2003 yılındaki
son ilerleme raporunda ise bu konuya ilişkin bilgi bulunmamaktadır.45
İkinci sorun mezuniyet belgelerinin dili hususunda yaşanmıştır.
Haziran 1997’de azınlıkların aldıkları mezuniyet belgelerinin iki dilli
olma özelliği kaldırılmış, 20 Ocak 1998’de yapılan düzenleme ile belgenin
azınlık dilindeki tercümesinin belirli bir fiyat karşılığında verilmesi ve
bu belgenin resmi niteliğinin olmayacağına hükmedilmiştir. Ancak bu
dönemde iktidara gelen yeni hükümete Macar kökenli isimlerin girmesi
Avrupa Komisyonu tarafından ilişkileri düzeltecek olumlu bir adım olarak
nitelendirilmiştir.46
Bunların dışında köy isimlerinin hem Macarca hem de Slovakça
tanımlanması, Macar kökenli olsa bile kadınların soyadlarının sonuna ‘-ová’
takısını almaları hususunda diretilmesi ve okullardan faaliyet raporlarının
Slovakça yazmalarının istenmesi genel olarak bakıldığında dil üzerine
yaşanan diğer sorunlar olarak nitelendirilebilir. MeCiar Hükümetinin
politikalarından Macar azınlığın varlığından pek hoşnut olmadıkları
anlaşılabilir. Hükümet, azınlıkların kültürel fonlarını kesmiş, Slovak
gazetelerinde Macarları aşağılayan ırkçı karikatürlerin yayımlanmasına
göz yummuştur. Buna gerekçe olarak da Macarların Slovakları asimile
edebileceği tehlikesini göstermiştir.47
Avrupa kamuoyunda Yeni Dil Yasası olarak bilinen, doğru tabiriyle
yürürlükte olan yasanın AB mevzuatı ve Slovak Anayasa Mahkemesi
kararlarının ışığında gözden geçirilmesi suretiyle 30 Haziran 2009 tarihinde
kabul edilen ve 1 Eylül 2009 tarihinde yürürlüğe giren konsolide edilmiş
hali şu önemli değişiklikleri içermektedir: 48
Avrupa Komisyonu Slovakya’nın Adaylık Başvurusuna İlişkin Rapor DOC/97/20, http://ec.europa.eu/
enlargement/archives/pdf/dwn/opinions/slovakia/sk-op_en.pdf , Erişim: 15.10.2009.
44
Avrupa Komisyonu 2002 Yılı Slovakya İlerleme Raporu SEC (2002) 1410, s. 32, http://ec.europa.eu/
enlargement/archives/pdf/key_documents/2002/sk_en.pdf, Erişim: 15.10.2009.
45
Agr, s. 12.
46
Henderson, ibid, p. 78.
47
Slovak Dil Yasası’nın resmi olmayan İngilizce tercümesi için bkz. http://www.felvidek.ma/images/
stories/cikkekhez/szknt-1995-270_2009-en.pdf, Erişim: 1.6.2010.
48
153
• Devlet yetkilileri ve yerel yönetimler, devlet dili olan Slovakça’yı
koruyup gözetecek, kanunu uygulayacaklardır.
• Slovakça’nın güçlendirilmesi için ülkedeki tüm öğretmenler,
gazeteciler ve bazı meslek erbabı, devlet diline hakim olmak
zorundadır.
• Ulaştırma, posta, telekomünikasyon, silahlı kuvvetler ve itfaiye
hizmetlerinde devlet dili kullanılacaktır.
• Sokak isimleri, kamusal alana dahil isimler, coğrafî terimler ve
yeryüzü şekilleri, kadastro haritaları, pafta dökümleri ve imaret dili
öncelik Slovakça’ya verilmek üzere kanunla belirlenmiş biçimde
azınlık dilinde de yazılabilir.
• Azınlık dilinde eğitim veren okullarda pedogojik tüm raporlar hem
Slovakça hem de azınlık dilinde tutulacaktır.
• Azınlık dilinde yayın yapan televizyon programlarında aynı anda
Slovakça altyazı geçecektir.
• Azınlık dilindeki radyo programının hemen devamında aynı
programın Slovakçası yayınlanacaktır.
• Yarışmalarda azınlık dili kullanıldığı takdirde Slovakça’ya anında
tercüme yapılacaktır.
• Halkı bilgilendirmeye yönelik afiş, ilan, broşür ve benzeri döküman
öncelikle Slovakça yazılacaktır. Azınlık dili, Slovakça puntoları
geçmemek üzere eşit karakterle yazılabilir. Aynı nitelikteki radyo ve
televizyon konuşmalarında da devlet dili Slovakça kullanılacaktır.
• Anıt, heykel, abide gibi eserlerin üzeri devlet dili ile yazılacaktır.
Azınlık dili, Slovakça puntoları geçememek üzere eşit karakterle
yazılabilir.
• Yargının vatandaşla olan ilişkilerinde ve kamu yönetiminde Slovakça
kullanılacaktır. Slovak diline hakim olmayan azınlıklar ve yabancılar
ise çevirmen aracılığıyla dillerini kullanabilirler.
• Sağlık personelinin vatandaşlarla Slovak dilinde iletişim kurması
gerekmektedir. Ancak, azınlıklara mensup hastalarla anlaşabileceği
dilden konuşulabilir.
• İlanlar, afişler, tabelalar, bilgilendirici ibareler, dükkân isimleri,
154
lokantalar, spor salonları isimleri Slovakça yazılacaktır. Azınlık
dillerinde yazılmak istenirse içerik Slovakça ile aynı olacak, yazı
karakteri de eşit büyüklükte yahut daha küçük olacaktır.
• Kanun hükümlerine uymayanlar hakkında cezai işlem uygulanacak
ve sorumlular 100 ila 5000 Euro arasında değişen para cezalarına
çarptırılacaklardır. Cezaya rağmen yasal olmayan durum ortadan
kaldırılmadığı takdirde, önceden verilen cezanın iki katı kadar daha
para cezası uygulanacaktır. Cezadan elde edilen meblağ devlet
bütçesine gelir olarak aktarılacaktır. Ceza, ihlalin tespit edilmesinin
ardından bir sene içerisinde uygulanabilir.
• Kanunun yürütülmesinden Slovak Kültür Bakanlığı sorumludur ve
iki senede bir dilin kullanımı ve yasanın işlerliği konusunda hükümete
bir rapor sunacaktır.
Slovak Dil Yasası, yürürlüğe girdiği tarih olan 1 Eylül 2009’da
Macarların en yoğun yaşadığı Dunajská Streda şehrinde (Macarca
Dunaszerdahely) yaklaşık on bin Macar’ın katıldığı bir gösteriyle protesto
edilmiştir. Kanunda yer alan “Yer adları, cadde ve sokak adları ve kadastro
haritalarında yalnızca devlet dilinde kullanılır” maddesi Macarların
tepkisine neden olmuştur. Slovak tarafı bu gösteriyi ve Macarların
tutumunu hak iddiası olarak değil, bir siyasi duruş ve güç gösterisi olarak
görmektedir.49
Bu konuda Macaristan Dışişleri Bakanı Péter Balázs’ın Alman
Süddeutsche Zeitung gazetesine verdiği beyanat tartışmayı daha da
alevlendirmiştir. Balázs, özetle Slovakya’yı Çavuşesku dönemindeki
Romanya’ya benzeterek, “küçük kardeşimizin Avrupa adetleri konusunda
eğitilmeye ihtiyacı var” demiş ve Slovak tarafının sert tepkisini çekmiştir.
Bu gelişme üzerine Macaristan’ın Bratislava Büyükelçisi Antal Heizer’e
Slovakya tarafından sert bir nota verilmiştir.50
Slovak ve Macarların arasındaki sorunun çözülememesinin altında
yatan etmenin, sosyalist kültürden gelen iki devlette de bireysel hak ve
hürriyet kavramının sağlıklı yerleşmemiş olmasından kaynaklandığı ileri
Bu olayın anısına bölgeye bir de anıt dikilmiştir. Bkz. “Hungarians Turn To U.S. About Slovak Language
Law Amid Demos”, Digital Journal, 2.9.2009, http://www.digitaljournal.com/article/278656, Erişim:
10.10.2009.
49
“Slovakia Expresses Outrage Over Hungarian Foreign Minister’s Statements”, The Slovak Spectator,
18.9.2009,http://www.spectator.sk/articles/view/36548/10/slovakia_expresses_outrage_over_
hungarian_foreign_ministers_statements.html, Erişim: 10.10.2009.
50
155
sürülebilir, çünkü kanunun işletilebilmesi için halkın yaşadığı bölgenin
%20’sinden fazlasının azınlıktan müteşekkil olması şartı öne sürülmektedir.
Hâlbuki dil kullanma özgürlüğü bireysel bir hürriyettir.
İkinci sorun ise Macarların ikili müzakere yerine sorunların çözümü
için sürekli uluslararası topluma çağrıda bulunması ve bu konuda örgütlere
başvurmasıdır. Nitekim yeni Dil Yasası hususunda Macarlar, sözkonusu
kanunun Avrupa Birliği hukukuna aykırılık teşkil ettiğini ileri sürerek,
Avrupa Komisyonu’ndan Slovakya aleyhine, bu ülkeye yükümlülüklerinin
hatırlatılmasına dair bir açıklama talep etmiştir. Buna mukabil, Avrupa
Komisyonu Adalet İşlerinden Sorumlu Başkan Yardımcısı Jacques Barrot,
meselenin iki ülke arasında müzakere edilerek çözülmesi gerektiğini
söylemiştir. Barrot, basın toplantısında sorunun yeniden tekrarlanmamasını
temenni ettiğini, bunu da iki ülkenin karşılıklı müzakereler ile
halledebileceğini beyan etmiştir.51 Benzer bir yaklaşım da Avrupa Güvenlik
ve İşbirliği Teşkilatı’ndan gelmiştir. AGİT Ulusal Azınlıklar Yüksek
Komiseri Knut Vollebaek, 16 Eylül günü Bratislava’da düzenlediği basın
toplantısında Slovak Dil Yasası’ndaki düzenlemenin uluslararası normlar
ve standartlarla çelişmediğini, kimseyi tehdit etmediğini ve ayrımcılık
yapmadığını söylemiştir. Yasanın kusursuz olmadığını ama doğru
yürütülmesi halinde sakıncasının da olmadığına işaret etmiştir.52 Kısacası,
bu taktik Slovakya’nın AB ile üyelik müzakereleri yürüttüğü dönemlerde
ve İlerleme Raporları’nın yayınlandığı geçtiğimiz 15 senede etkiliyken
günümüzde pek işlerliği kalmamıştır.53
2.2. Macar Çifte Vatandaşlık Yasası
Macaristan Anayasası’nın altıncı maddesinin üçüncü bendi Macaristan
Cumhuriyeti’nin sınırları dışında yaşayan Macarlarla ilgilendiğini ve
onların Macaristan ile olan ilişkilerini tesis ve teşvik etme sorumluluğunu
üzerine aldığını yazmaktadır.54 Buna ek olarak, 2001 yılında Macaristan’da
Viktor Orban Hükümeti kamuoyunda Statü Yasası olarak bilinen 62/2001
“Kétoldalúnak és Lezártnak Tekintette Eddig a Sólyom-ügyet a Brüsszeli Bizottság”, MTI, 14.10.2009,
http://www.bumm.sk/34482/ketoldalunak-es-lezartnak-tekintette-eddig-a-solyom-ugyet-a-brusszelibizottsag.html, Erişim: 11.11.2009.
51
“Vollebaek: Slovak Language Act non-discriminatory if Properly Implemented”, The Slovak Spectator,
17.9.2009,http://www.spectator.sk/articles/view/36539/10/vollebaek_slovak_language_act_non_
discriminatory_if_properly_implemented.html, Erişim: 20.1.2010.
52
Aday ülke konumundaki Türkiye’nin insan hakları ve azınlıkların korunması hususunda sert biçimde
eleştirilip denetlenmesi konusu göz önüne alındığında, AB’nin soruna olan yaklaşımı da tartışmaya açık
başka bir meseledir.
53
Macaristan Cumhuriyeti Anayasası için bkz. http://www.lectlaw.com/files/int05.htm, Erişim: 1.12.2009
54
156
Sayılı “Komşu Ülkelerde Yaşayan Macarlar Yasası”nı çıkarmıştır. Haziran
2001’de Macar Meclisi’nden geçen ve Ocak 2002’de yürürlüğe giren
“Tercih Yasası” da komşu ülkelerde yaşayan yaklaşık üç buçuk milyon
Macar azınlıktan dileyenlerin Macar kimliği alabilmesini sağlamaktadır.
Buna göre, bu yasadan yararlanan Macar kökenliler anavatanda geçici
çalışma izni, eğitim, ucuz seyahat ve sağlık sigortası gibi imkanlardan
istifade edebilmektedir. Her ne kadar Macar tarafının amacı Macar kültür
ve kimliğinin korunması olarak ifade edilse de55 bu eylemler Macaristan’ın
komşularının iç işlerine müdahale etme kuşkusunu da uyandırmaktır.
Slovak Hükümeti de bu durum karşısında hoşnutsuzluğunu dile getirmekte,
bunun egemenlik ilkesiyle bağdaşmadığını öne sürmektedir.56
Nitekim, 2010 yılının Nisan ayında Macaristan’da yapılan genel
seçimler sonucunda yeniden iktidara gelen Viktor Orban ve partisi Genç
Demokratlar (FIDESZ)’ın ilk icraatı yurtdışındaki Macarlar’a vatandaşlık
hakkını veren yasayı çıkarmak olmuştur. 26 Mayıs 2010 tarihinde kabul
edilen yasaya göre komşu ülke vatandaşı Macarlar’ın istedikleri takdirde
Macaristan vatandaşı olmaları kolaylaştırılmıştır.57 Slovakya Hükümeti
bu yasayı Macaristan’ın Trianon Antlaşması öncesindeki sınırları yeniden
kazanma girişiminin yeni bir adımı olarak yorumlamıştır. Ayrıca, Slovak
Başbakanı Fico ise Macaristan’ın kendisine göre daha iyi durumda olan
Slovakya’yı zayıflatmak için böyle bir girişimde bulunduğunu iddia
etmiştir.58 Bu konuda Slovak Parlamentosu’nun girişimi Macaristan’ı
kınamak ve derhal alternatif bir yasa çıkarmak olmuştur. 17 Temmuz 2010
tarihinde yürürlüğe girmesi öngörülen yasa Slovak vatandaşlarının çifte
vatandaşlık almalarını engellemek amacıyla hazırlanmıştır. Başka ülkenin
vatandaşlığını kazanan bir Slovak vatandaşı, bunu Slovak yetkililere
bildirmekle yükümlendirilmiştir. Aksi takdirde 3319 Euro para cezasına
“Hungary 'Status Law' Irks Neighbours”, BBC, 19.6.2001, http://news.bbc.co.uk/2/hi/world/monitoring/
media_reports/1397385.stm, Erişim: 10.10.2009.
55
Nick Thorpe, “Hungary and Slovakia Split in Rights Row”, BBC, 18.2.2002, http://news.bbc.co.uk/2/hi/
europe/1827214.stm, Erişim: 10.10.2009.
56
Király Andras, “Elfogadták a Kettps állampolgárságot (Çifte vatandaşlık kabul edildi)”, Index, 26.5.2010,
http://index.hu/belfold/2010/05/26/elfogadtak_a_kettos_allampolgarsagot/ Erişim: 1.6.2010. Bu yasa bir
bakıma iktidara gelen FIDESZ’in seçim öncesi verdiği bir sözün yerine getirilmesidir. Yasa öte yandan
Slovakya’da 12 Haziran 2010 tarihinde yapılacak genel seçimler öncesinde bu ülkedeki aşırı milliyetçi
grupları da tahrik etmektedir. Bu yüzden Slovakya’daki Macar azınlığın temslicisi olan gruplar yasanın
çıkarılması için Slovakya’daki seçimlerin sonuçlanmasının beklenilmesini tavsiye etmişlerdir. Buna
rağmen Macar yetkililer öneriyi dikkate almamışlardır.
57
“Fico: A Kettps Állampolgársági Törvény İdpzített Bomba (Fico: Çifte Vatandaşlık Yasası Saatli
Bombadır)”, Index, 21.5.2010, http://index.hu/kulfold/2010/05/21/fico_a_kettos_allampolgarsagi_
torveny_idozitett_bomba/, Erişim: 1.6.2010.
58
157
çarptırılarak vatandaşlıktan çıkarılacaktır. Çifte vatandaşlık sahibi bir
Slovak vatandaşı ise bunu yetkililere bildirdiği takdirde para cezasına
çarptırılmayacaktır, ama o da derhal Slovak vatandaşlığından çıkarılacaktır.59
Görülüyor ki, bu aceleyle hazırlanmış bir yasadır. Nitekim yasa kabul edilir
edilmez sıkıntı başgöstermiştir. Hem Slovak hem Çek vatandaşlığına sahip
kişilerin de yasadan olumsuz etkilenmesi söz konusudur. Bu konuda Çek
ve Slovak yetkililer arasında müzakereler yürütülmektedir.60 Ancak, kişiye
veya zümreye yönelik yasa çıkarılamayacağı için bunun yeni sorunlara
gebe olduğu açıktır.
İki ülkenin de Avrupa Birliği (AB) üyesi oldukları göz önüne
alındığında, Slovak ve Macar vatandaşlarının aynı haklara sahip oldukları
söylenebilir. Ancak, Macar kökenli başka ülke vatandaşları da vardır.
Özellikle AB üyesi olmayan Sırbistan ve Ukrayna vatandaşı Macarlar’ın
bu yasadan faydalanabilecekleri açıktır. Ancak, Slovak kesiminin bu
konuda en fazla itiraz eden ulus olması da dikkat çekmektedir. Keza, Macar
kökenli bir Slovak vatandaşının Macaristan vatandaşı olmasının kendisine
büyük avantajı olmayacaktır.
2.3. Devlet Başkanı Düzeyinde Yaşanan Bir Kriz
1 Eylül 2009 tarihinde Slovakya’da yürürlüğe giren Devlet Dil
Yasası’nın hemen öncesinde 21 Ağustos 2009 tarihinde Macaristan
Cumhurbaşkanı László Sólyom’un Slovakya’nın Komarno şehrinde
yaşayan Macar azınlığın Aziz István Günü (20 Ağustos)61 nedeniyle
düzenlediği bir etkinliğe katılmasına Slovak yetkililer tarafından izin
verilmemesi ilişkilerin daha da gerginleşmesiyle neticelenmiş, hadise
Macar tarafının şiddetli tepkisini beraberinde getirmiştir.62
Slovakya, güney komşusu Macaristan’a bir nota göndererek Macar
“A Szlovák Parlament Megrótta Magyarországot (Slovak Parlamentosu Macaristan’ı Kınadı)”, Index,
25.5.2010,http://index.hu/kulfold/2010/05/25/a_szlovak_parlament_megrotta_magyarorszagot/, Erişim:
1.6.2010.
59
“A csehek a Kettps Állampolgárságról Tárgyalnak a Szlovákokkal (Çekler Çifte Vatandaşlık Konusunda
Slovaklarla Müzakere Ediyorlar)”, Index, 29.5.2010, http://index.hu/kulfold/2010/05/29/a_csehek_az_
allampolgarsagrol_targyalnak_a_szlovakokkal/, Erişim: 29.5.2010
60
Aziz István Günü, her sene 20 Ağustos’ta tarihî Macaristan Devletinin kuruluşunu kutladıkları
bayramdır.
61
Benzer bir durum da Romanya’nın 15 Mart 2009 tarihinde bu ülkedeki Macar azınlığın etkinliğine
katılmak üzere Romanya’ya gidecek Sólyom’un uçağına önce iniş izni vermesine rağmen bu izni
kaldırmasıyla yaşanmış; bunun üzerine Sólyom, sınırı karayoluyla ve normal bir vatandaş gibi kimlik
kontrolü sonrası geçerek etkinliğe katılabilmişti. “Hungarian President Calls off Tense Slovak Visit”,
Reuters, 21.8.2009, http://www.reuters.com/article/idUSTRE57K4K020090821, Erişim: 10.10.2009.
62
158
Cumhurbaşkanının Sovyetler Birliği’nin Çekoslovakya’ya müdahale
etmesinin63 kırk birinci yıldönümüne denk gelen 21 Ağustos tarihinde
Slovakya’ya ziyarette bulunması halinde ülke sınırından içeri kabul
edilmeyeceğini bildirmiştir. Slovakya Başbakanı Robert Fico, işgal
ordularının arasında Macar birliklerin de yer aldığını ileri sürerek Sólyom’un
ziyaretinin uygunsuzluğuna dikkat çekmiştir. Fico, basın toplantısında
Macar Cumhurbaşkanının Slovak egemenliğindeki topraklarda Macar
varlığına vurgu yapmak istemesini de eleştirmiştir. Fico, bu durumun
AB’nin ve Slovakya’nın ilgili yasal mevzuatına aykırı bir durum teşkil
etmediğini, Macar elçilik temsilcisinin bu konuda Slovakya Dışişleri
Bakanlığı tarafından sabah saatlerinde bir notayla bilgilendirildiğini
kaydetmiştir.64 Diğer yandan, Macar tarafı da tüm detayların iki ay
öncesinden belli olduğunu savunmaktadır.65 Bu gelişmeler üzerine, Sólyom
ise sınırı geçmeksizin Estergon’daki Maria-Valeria Köprüsü’nün66 Macar
tarafında bir basın açıklaması yaparak “müttefik ülkenin devlet başkanının
ülkeyi ziyaretine izin vermemesi, duyulmamış, mazereti olmayan ve
açıklanamaz bir durumdur” diyerek tepkisini dile getirmiştir.67
Sólyom’un bir Cumhurbaşkanı olarak değil, AB üyesi bir ülkenin
vatandaşı olarak Slovakya’ya girme hakkının bulunduğu, Slovak
Hükümetinin bu yasal hakkı ihlal ettiği savunulmaktadır. AB yasalarına
göre Schengen üyesi bir ülkenin vatandaşı, AB’nin herhangi bir ülkesine
serbestçe seyahat etme hakkına sahiptir.68
Sovyetler Birliği’nin Çekoslovakya’ya müdahalesi hakkında bkz. Michel Salomon, Prague Notebook :
The Strangled Revolution, Little, Brown, Boston, 1971. Bu konudaki yayınlanmış arşiv belgeleri için
de bkz. The Prague Spring 1968 : A National Security Archive Documents Reader, (Editör: Jaromir
Navratil), CEU Press, Budapest& New York, 1998.
63
“Hungarian President Calls off Tense Slovak Visit”, 21 Ağustos 2009.
64
“Fico: Slovakia Denying Entry to Hungarian President László Sólyom”, The Slovak Spectator, 22.8.2009,
http://www.spectator.sk/articles/view/36285/10/fico_slovakia_denying_entry_to_hungarian_president_
laszlo_solyom.html, Erişim: 10.10.2009.
65
Maria-Valeria Köprüsü: Macaristan’ın Estergon şehri ile Slovakya’nın Štúrovo şehirlerini birbirine
bağlayan sınır köprüsü. 20. yüzyılın başında yapılan köprü 1944 yılında Alman saldırısı sonucunda
tahrip edilmiştir. Ruslar, sosyalist dönemde köprüyü restore ettirmemiş ve Çekoslovakya ile Macaristan
sınırını birleştirmemiştir. Köprü, 2002 yılında onarılmış ve iki ülkenin Schengen Anlaşması kapsamına
girene kadar gümrük ve sınır kapısı olarak işlemiştir.
66
Christopher Szabo, “Slovak-Hungarian Relations Worsen As Hungary’s President Barred”, Digital
Journal, 22.8.2009, http://www.digitaljournal.com/article/278050, Erişim: 10.10.2009.
67
Tarık Demirkan, “Macar Cumhurbaşkanı Bir Vatandaş Olarak Slovakya’dan Hesap Soracak mı?”, Orient
Express Türk Macar Kültürel Haber Sitesi, (Tarih belirtilmemiş), http://www.turkinfo.hu/index.php?ol
dal=hirek&&hiroldal=hirreszl&&adat=1972, Erişim: 21.12.2009. Ayrıca Schengen Anlaşması için bkz.
http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=MEMO/07/618&format=HTML&aged=0&l
anguage=EN&guiLanguage=en, Erişim: 17.10.2009.
68
159
2.4. Diğer Tartışma Konuları
Slovaklar ile Macarlar arasındaki kötü ilişkileri tetikleyen başka
bir husus da Beneš Yasaları’nın mevcudiyetini sürdürmesidir. Beneš
Yasaları, üst kısımda da belirtildiği gibi İkinci Dünya Savaşı sonrasında
Çekoslovakya topraklarında yaşayan Alman ve Macar azınlıklara yönelik
çıkarılan kanunların tümüne verilen ve dönemin Çekoslovakya Devlet
Başkanı’nın adıyla anılan yasal düzenlemedir. Dar anlamda savaş sonrasında
bu azınlıkların mallarına el konulması ve ülkeden çıkarılmasına yönelik
alınan kararlar zamanla azınlık meselesine ilişkin tüm yasaları açıklamak
için kullanılmaya başlanmıştır. Günümüzde Çek Cumhuriyeti’nde ve
Slovakya’da bu kapsamda seksen dokuz adet yasa yürürlüktedir ve iki
ülke de bunların yürürlükten kaldırılması yönünde isteksiz bir tutum
sergilemektedir. Bu durum Çek Cumhuriyeti ve Slovakya’nın komşuları
Almanya, Avusturya ve Macaristan ile sorunlar yaşamasına neden
olmaktadır. 20 Eylül 2007 tarihinde aşırı milliyetçi parti Slovak Ulusal
Partisi (SNS) lideri Ján Slota tarafından verilen ve söz konusu yasaların
değiştirilemeyeceğini ve kaldırılamayacağını ifade eden bir yasa teklifi
Slovak Parlamentosu’nda kabul edilmiş, bu durum Macaristan cephesinde
tepkiyle karşılanmıştır.69
İki ülke arasında ilişkiler, Slota’nın başkanlığındaki azınlıklara
karşı sert tutumuyla bilinen Slovak Ulusal Partisi (SNS)’nin 2006
seçimleri sonrası koalisyon hükümetinin ortağı olarak iktidara gelmesiyle
kötüleşmiştir. Bu dönemde sokakta anadilinde konuşan Hedvig Malina
isimli Macar üniversite öğrencisi Slovak milliyetçiler tarafından üzerine
hakaret ve ırkçılık içeren yazılar yazılarak tartaklanmış ve soyulmuştur.
Slovak yetkililer bu öğrencinin kendisini dövdürttüğünü ileri sürmüş ve
konu iki ülke kamuoyunda gündemi bir süre meşgul etmiştir.70
Ayrıca, 1 Kasım 2008 tarihinde Slovakya Birinci Futbol Ligi’nde
Dunajska Streda şehrinin Macarlar tarafından desteklenen takımı DAC
(Dunaszerdahely Athletic Club) ve Başkent Bratislava’nın takımı Slovan,
Dunajská Streda’da karşı karşıya gelmiştir. Karşılaşmadan ziyade
çıkan olaylar dikkat çekmiş, müsabaka spordan öte Macar ve Slovak
“Nem nyúlhatnak a Benes-dekrétumokhoz Szlovákiában” (Slovakya’da Benes Yasaları’na Dokunulamayacak), Index, 20.9.2007, http://index.hu/kulfold/benes5528, Erişim: 3.1.2010.
69
“Megrugdostak Egy Magyar Diáklányt Szlovákiában” (Bir Macar Kız Öğrenci Slovakya’da Dövüldü),
Index, 25.8.2006, http://index.hu/kulfold/nyitra5601, Erişim: 3.1.2010. Martina Jurinová, “Police:
Hedviga Lied”, The Slovak Spectator, 18.9.2006, http://www.spectator.sk/articles/view/24629, Erişim:
3.1.2010.
70
160
milliyetçilerin birbirlerine tehdit ve hakaretlerde bulunduğu bir platforma
dönüşmüştür. Macar taraftarlar tribüne giren Slovak polisi tarafından
tartaklanmış, Slovak Emniyeti ve yetkililer bu konuda video kayıtlarının
ellerinde olduğunu ancak Macar yetkililere bunu göstermeyeceklerini
ifade etmiştir.71
Bunlara ek olarak, Slovakya’da 1 Nisan 2010 tarihinde yürürlüğe
girmesi kararlaştırılan bir yasa Cumhurbaşkanı Ivan Gasparovic tarafından
veto edilerek Parlamento’ya iade edilmiştir. Yasaya göre, Slovakya’daki
tüm okullarda sınıflara Slovak bayrağı, arması ve Slovak devletine ait
sembollerin yerleştirilmesi zorunluluğu getirilirken yasanın yürürlüğe
girdiği tarihten itibaren her Pazartesi sabahı okullarda Slovak Milli
Marşı’nın çalınması öngörülmekteydi. Cumhurbaşkanı Gasparovic,
yasaya taraftar olduğunu ancak Slovak okullarında gerekli hazırlıkların
yapılabilmesi açısından konunun Eylül ayında tekrar gündeme getirilmesini
isteyerek yasayı veto ettiğini açıklamıştır. Ancak, otoriteler Slovakya
ve Macaristan’da yapılacak seçimlerin hemen öncesinde iki ülkede de
milliyetçi partilerin oy kazanmasına neden olabileceği düşünülerek yasanın
şimdilik askıya alındığını ifade etmişlerdir.72
MKP, anavatan ile işbirliğini savunan bir partidir. MKP Başkanı Csáky
Pál Slovak muhalefet partileriyle işbirliği yapmamakla eleştirilmektedir.
Başka bir eleştiri de MKP’nin Slovakya’daki Macarlar’ı bütünleştirici
bir parti programının olmadığı yönündedir.73 Bunun için Slovakya’daki
seçimlerde Macar azınlığın hakkını savunmak üzere MKP’nin yeterli oyu
alacağını düşünmeyen Macar kökenli siyasetçiler MKP’nin eski başkanı
Bélá Bugár önderliğinde MKP ile yaptıkları müzakerelerden netice
alamayarak partiden ayrılmışlar ve Most-Híd (Köprü) olarak adlandırılan
Együttmüködés Pártja-Strana Spolupráce (EP-SS) (İşbirliği Partisi)’ni
2009 yılının Haziran ayında kurmuşlardır. Bu liberal parti, Macaristan’ın
azınlık meselelerine karışmaması gerektiğini, sorunun Slovaklar ve Macar
azınlık arasında çözülmesinin mümkün olduğunu savunmaktadır. 14
Szilvássy Jozsef, “Szlovákia Nem Magyar Videokölcsönzp”, Népszabadság, 9.2.2009, http://nol.hu/lap/
vilag/lap-20090209-20090209_2-22, Erişim: 1.6.2010.
71
Rob Cameron, “Slovak President Gasparovic Sends Back Patriotism Law”, BBC, 19.3.2010, http://news.
bbc.co.uk/2/hi/europe/8577338.stm, Erişim: 31.5.2010
72
İki parti arasındaki fikir ayrılıkları için bkz. “MKP: Hányan Mennek le HÍD-ba?” (Köprüye Kaç
Kişi Geçiyor?), Kitekintp, 10.2.2009, http://kitekinto.hu/karpat-medence/2009/06/10/mkp_hanyan_
mennek_le_hid-ba Erişim: 1.6.2010. ve “Bugár visszatér? – “Ha Csáky Marad, a Párt Szakad (Bugár
geri mi dönüyor?-Csáky kalırsa parti bölünür)”, Kitekintp, 11.2.2009, http://kitekinto.hu/karpatmedence/2009/02/11/bugar_visszater__ha_csaky_marad_a_part_szakad, Erişim: 1.6.2010.
73
161
Kasım 2009 tarihinde Slovakya’nın sekiz yerel idare bölgesinde seçimler
yapılmıştır. Bu seçimlerde Macar azınlığın desteklediği Macar Koalisyon
Partisi (MKP-SMK) Bratislava ilinde 26, Trnava ilinde 11, Nitra ilinde
ise 13 milletvekilini yerel meclislere göndermiştir. Bununla beraber Macar
kökenli vali adayları da hiçbir bölgede seçilememiştir.74
İki ülke ilişkilerini geren azınlık meselesi konularından biri de iki
ulusun aşırı Macar milliyetçilerinin örgütlenme girişimleridir. Slovakya’da
Slovenská Pospolitos (Slovak Kardeşliği), Macaristan’da da Gárda aşırı
milliyetçi ve irredentistlerin biraraya geldiği örgütler olmuşlardır. Her ne
kadar kuruluş programlarınnda belirtilmese de tek tip kıyafet giymelerinden
ve şiddete eğilimli olmalarından bu örgütlenmelerin paramiliter yapılar
oldukları düşünülebilir.75 Slovak Hükümeti Slovak Kardeşliği’nin
eylemlerini 2006 yılında yasaklamıştır ama Slovak mahkemesi 2009
yılında bu konuda yürütmenin durdurulmasına hükmetmiştir. Bu olaydan
bir gün sonra Macar Başkent Mahkemesi Gárda’nın faaliyetlerini
yasaklamıştır. Buna rağmen, Slovak tarafı, Gárda’nın Slovakya’nın bazı
şehirlerinde örgütlenmeye gittiğini ve silahlı taburlar oluşturduğunu iddia
etmektedir.76
Genel Değerlendirme
Kirschbaum, Orta Avrupa coğrafyasında milliyetçiliğin tanımının
bir ulusun o coğrafyada ne zamandan beri devletleştiğine isnat edilerek
açıklanmaya çalıştığını vurgular. Bu şarta sahip olmayan ulusların ise
tarihî iddiası yoktur.77 Bu görüş ışığında Slovaklar ve Macarlar arasındaki
tartışmayı açıklamak mümkündür. Slovaklar, kendilerini Büyük Moravya
İmparatorluğu’nun mirasçısı olarak kabul ederken, Macarlar bu görüşü kabul
etmemiş, Slovak halkının Macar yurt tutuşu olan 896 tarihinden itibaren
bölgeye göçen farklı kavimlerin Slavlaşması suretiyle meydana geldiğini
Slovak idari yapılanmasında bölgeler şunlardır: Bratislava (Pozsony), Trnava (Nagyszombat), Nitra
(Nyitra), TrenCín (Trencsén), Košice (Kassa), Prešov (Eperjes), Zilina (Zsolna), Banksá Bystrica
(Besztercebánya). Parantez içinde verilen isimler bölgelerin Macarca isimleridir. Seçim öncesi haberler
için bkz. Michaela Stanková, “Regional Elections Start: Eight Regions Hundreds of Candidates”, The
Slovak Spectator, 14.11.2009, http://www.spectator.sk/articles/view/37100/2/regional_elections_start_
eight_regions_hundreds_of_candidates.html, Erişim: 14.11.2009. Seçim sonuçları için ise bkz. “Milyen
Lesz az Egyes Megyei Önkormányzatok Összetétele?”,15.11.2009,http://www.felvidek.ma/index.
php?option=com_content&task=view&id=18471&Itemid=1, Erişim: 15.11.2009.
74
Bu konuda bkz. “A Magányos Gárda”, Index, 1 Eylül 2007, http://index.hu/belfold/grd1134/ Erişim:
1.6.2010. Ayrıca Gárda Derneği tüzüğü için bkz. www.magyargarda.hu, Erişim: 1.6.2010.
75
“Fico: Szlovákiában is Toboroz Tagokat a Magyar Gárda”, Index, 24.3.2009, http://index.hu/
kulfold/2009/03/24/fico_szlovakiaban_is_toboroz_tagokat_a_magyar_garda/, Erişim: 1.6.2010.
76
Kirschbaum, ibid, p.108.
77
162
öne sürmüşlerdir. Milliyetçi tartışmaların olduğu dönemde ise kendini
arayan Slovak halkı önceleri ulusal bilinç güdüsü ve kaygısı taşımayan bir
serf baskısıyla yüzleşmiş; on sekizinci yüzyıldan sonra yoğun bir sosyal
ayrımcılığa ve Macarlaştırma politikasına maruz kalmıştır. Macarlar’ın
aynı topraklarda birlikte yaşadığı Slovaklar’a yönelik ayrımcı tutumu
ise on dokuzuncu yüzyılda ortaya çıkmış, Macarların kendilerini üstün
görmesiyle büyümüş, Habsburg yönetimine karşı verilen 1848-49 Macar
Özgürlük Savaşı’nın başarısız olması sonucunda daha da körüklenmiş ve
1867 yılında Macaristan’ın Habsburg topraklarında Cermen kökenlilerin
yanında egemen eşit statü kazanmasıyla beraber doruğa çıkmıştır.
Orta Avrupa’daki Macarlar, Macaristan’a komşu ülkeler olan
Çekoslovakya, Yugoslavya ve Romanya’da Trianon Antlaşması sonucunda
azınlık statüsüne düşmüşlerdir. Büyük güçler bölgedeki barışın tesisinin
Macaristan Krallığı topraklarını bölerek mümkün olacağını düşünmüşlerdir.
Dönemin Birleşik Krallık Başbakanı Lloyd George “Eğer Macarları
hatırı sayılır parçalara bölüp azınlık konumuna düşürmezsek Güneydoğu
Avrupa’da barış asla kalıcı olmaz” diyerek savaş sonrası olası bir Macar
revizyonizminin önüne geçmek istemiştir. Böylece, yaklaşık on yüzyıl
hakim ulus konumundaki Macarlar’ın bir kısmı, o güne kadar yönettikleri
Slovaklar ile rolleri değişmiştir. Ayrıca, Çekoslovakya Orta Avrupa’ya
huzur ve demokrasi getiren devlet olarak Batı’nın sempatisini kazanmış,
Macaristan da günah keçisi konumunda olmuştur. İki ülke ilişkilerini
incelerken bu husus mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır.
Çekoslovaklar ise devletlerinin kurulmasının ardından o ülkede
azınlık statüsüne düşen Macarlar’a ayrımcı davranmışlardır. 1950’li
yıllardan itibaren Macar azınlığın durumunda geçmiş dönemlere oranla
biraz iyileşme olsa da bu Macar azınlığı memnun etmemiş, Slav kökenli
Çek ve Slovaklar’a göre daha aşağı bir muameleye maruz kaldıklarını ileri
sürmüşlerdir.
İki ülke arasında, Macar azınlığın konumundan kaynaklanan sorunlar
günümüzde de sürmektedir. Her şeyden önce Macarlar kendi anadillerini
özgürce kullanamadıklarından şikayetçilerdir. Slovakya’nın özellikle dil
konusunda takındığı tutum yeni değildir. Slovakya, 1990’ların başından
beri benzeri yasaları hayata geçirmeye çalışmaktadır. Slovak Hükümetleri,
devletin bütünlüğünün, kültürel yapısının ve kimliğinin bozulmasını
istememektedir; Macarlar da kimliklerini yitirmemek için mücadele
etmektedirler.
163
Slovakya’nın sembolü ve bayraklarında da mevcut olan çifte haç
Macaristan’ın da sembolüdür. Sembolleri bile birbirine benzeyen, tarihleri
iç içe geçmiş iki ulus arasındaki sorunların çözülememesinin altında yatan
etmenler tarihlerinin etkisinden kurtulamamış iki ülkenin uzlaşmaz bir
tutum sergilemesi, Tuna Nehri’nin iki yakasında şiddete eğilimli milliyetçi
akımların yükselişe geçmesi ve uluslararası hukuk kurallarının çiğnenmesi
biçiminde özetlenebilir. Sorunun anlaşılması, bölgenin ve iki ülkenin
tarihinin iyi tahliliyle mümkündür.
Günümüzde Slovakya ve Macaristan AB, NATO, AGİT gibi örgütler
vasıtasıyla müttefiktir; Polonya ve Çek Cumhuriyeti’nin de katılımıyla
bölgesel işbirliğini destekleyici Visegrád Dörtlüsü’nü kurmuşlardır. Bu
ittifaklar, aralarındaki sorunu ortadan kaldırmasa da iki ülke yetkilileri
arasında sorunla ilgili istişarelerde bulunulmasını sağlamaktadır. Bu
özelliğiyle sorunun içinden çıkılmaz bir hale gelmesinin de en büyük
engelleyicisi konumundadır. Yine de örneğin, AB ile ilgili oylama gerektiren
meselelerde iki taraf aralarındaki sorunları ileri sürerek birbirlerine destek
vermemektedirler.
Gazeteci Tarık Demirkan’ın, “Eski düşmanlıkları ortadan kaldırmaya,
sınırın her iki yakasında da dalgalanan AB’nin çok fiyakalı, çok yıldızlı
bayrakları acaba yetecek miydi?” sorusu durumu oldukça net biçimde
açıklamaktadır.78 Azınlık haklarının korunmasını isteyen, bu konuda
Türkiye’yi gözleyip rapor yazan, Kopenhag Kriterleri’nin uygulanmasının
bekçisi olduğunu ileri süren AB’nin meseleyi iki ülkenin içişleri kapsamında
değerlendirmesi dikkat çekmektedir.
Tarık Demirkan, “Cumhurbaşkanı Kapıda Kalınca...”, Orient Express, Türk-Macar Kültürel Haber Sitesi,
http://www.turkinfo.hu/index.php?oldal=hirek&&hiroldal=hirreszl&&adat=1329, Erişim: 21.1.2010.
78
164
KAYNAKÇA
Altuğ, Yılmaz. Çekoslovakya, Filiz Kitabevi, İstanbul, 2002.
Borsody, Stephen. The New Central Europe Triumphs and Tragedies, Columbia
University Press, 1993.
Eckhardt, Ferenc. Macaristan Tarihi, (Çev. İbrahim Kafesoğlu), TTK, Ankara,
1949.
Galantai, Jozsef. Hungary in the First World War, Akademiai Kiado, Budapest,
1989.
Golan, Galia. Reform Rule In Czechoslovakia The DubCek Era 1968-69,
Cambridge, 1973.
Henderson, Karen. Slovakia The Escape From Invisibility, Routledge, 2002.
Juhasz, Gyula. Hungarian Foreign Policy 1939-1945, Akademiai Kiado, 1985.
Kann, Robert. The Multinational Empire vol.1, Octagon Books, New York,
1983.
Kalman, Janics. Czechoslovak Policy and the Hungarian Minority, 1945-1948,
Columbia University Press, 1982.
Kirschbaum, Stanislav J. A History of Slovakia The Struggle for Survival, St.
Martin’s Griffin, New York, 1996.
Kostya, Sándor A. Northern Hungary A Historical Study of the Czechoslovak
Republic, (Çev. Zoltán Leskowsky), Associated Hungarian Teachers, Toronto,
1992.
Lewis, Paul G. Central Europe Since 1945, Longman, 1994.
Macmillan, Margaret. Paris 1919: 1919 Paris Barış Konferansı ve Dünyayı
Değiştiren Altı Ayın Hikayesi, (Çev. Belkıs Dişbudak), ODTÜ Yayıncılık,
Ankara, 2001.
Panayi, Panikos. An Ethnic History of Europe Since 1945 Nations, States and
Minorities, Longman, 2000.
Romsics, Ignác. The Dismantling of Historic Hungary: The Peace Treaty of
Trianon 1920, East European Monographs, Columbia University Press, New
York, 2002.
Saral, Emre. "Büyük Macaristan Projesi: Anavatan ve Komşu Ülkelerdeki Macar
Azınlıkların Konumu", 2023, S. 88, Ağustos 2008, s. 66-75.
165
Toseviç, D.J. Orta Avrupa ile Balkan Avrupası’nın İttihadı ve Çekoslovakya’nın
Rolü, Üniversite Kitabevi, İstanbul, 1940.
Wallis, B.C. “The Slavs of Northern Hungary”, Geographical Review, Vol. 6, No.
3, September 1918, pp. 268-281.
Watson, Hugh-Seton. Eastern Europe Between The Wars 1918-1941, Cambridge,
1945.
İnternet Adresleri:
Avrupa Komisyonu. Slovakya’nın Adaylık Başvurusuna İlişkin Rapor DOC/97/20,
http://ec.europa.eu/enlargement/archives/pdf/dwn/opinions/slovakia/sk-op_
en.pdf, Erişim: 15.10.2009
Avrupa Komisyonu. 2002 Yılı Slovakya İlerleme Raporu SEC (2002) 1410, http://
ec.europa.eu/enlargement/archives/pdf/key_documents/2002/sk_en.pdf,
Erişim: 15.10.2009
BBC, www.bbc.co.uk
Index, www.index.hu
Kitekintp, kitenkito.hu
MTI (Macar Haber Ajansı), www.mti.hu
Orient Ekspres Türk-Macar Haber Portalı, www.turkinfo.hu
The Slovak Spectator, www.spectator.sk
166
YAYIN İLKELERİ
1. Avrasya Etüdleri Dergisi TİKA’nın çalışmalarını yürüttüğü coğrafya
ile ilgili siyaset, dış politika, toplumsal sorunlar, ekonomi, kültür, dil, din,
milliyetler, çevre, medya, askeri konular... vb. alanlarda makale, inceleme
ve kitap tahlilleri yayımlar. Dergi, güncel uluslararası normlar ve bölgesel
konular üzerine vurgu yapan, tanımlayıcı olmaktan ziyade analitik ve özgün
çalışmaları tercih eder. Dergide Türkçe ve İngilizce makalelere yer verilir.
2. Makaleler 12 punto, Arial / Times New Roman yazım karakterinde, tek
aralıkla yazılmalıdır.
3. Makaleler için standart bir uzunluk olmamakla birlikte son notlarla
beraber kelime sayısı 6.000 -9.000 arası tercih edilmektedir.
4. Makalelerde yer alacak bütün diyagramlar, tablolar ve grafikler düzenli
olarak numaralandırılmalıdır.
5. Makalenin başında makalenin adı, yazar(lar)ının ad(lar)ı, çalıştıkları
yeri gösteren bilgi, elektronik ve posta adresleri, telefonları, TC kimlik ve
banka hesap numaraları bulunan bir kapak sayfası olmalıdır.
6. Metnin başında, makalenin, Türkçe ve İngilizce olarak, adı, özeti ve
anahtar kelimeleri yer almalıdır.
7. Dipnot standardı:
Dipnotlar, sayfa altında numara sıralı dipnotlama sistemiyle yapılmalıdır.
Dipnotlar, bilgisayarda “ekle” komutuyla verilmeli ve 10 punto büyüklüğünde
olmalıdır. Dipnotta verilen makaleler tırnak içinde, kitaplar italik yazılmalıdır.
Kitapların, makalelerin ve dokümanların başlıkları orijinal metne uygun
olmalıdır. Yabancı dilde yayımlanmış çalışmalarda bağlaçlar ve kısaltmalar
metin dili ile uyumlu olmalıdır. Kaynaklar, ilk kullanımda tam künye halinde
(yayınevi, basım yeri, basım tarihi dahil), izleyen dipnotlarda ‘Age/agm, s…’
şeklinde verilmelidir. Sonraki kullanımlarında tam künye verilebileceği gibi
sadece yazar ve kaynak adı ile sayfa numarası da kullanılabilir. İnternetten
ulaşılan kaynaklarda erişim tarihi bulunmalıdır.
Kitaplar için örnek:
1
Ergün Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 1990, s. 20.
Makaleler için örnek:
1
Güngör Turan, “10 Yıllık Süreç İçinde Türkmenistan’ın İnsan Kaynakları Gelişiminde Yaşanan Sorunlar
ve 2002 Yılı İçin Olasılıklar”, Avrasya Etüdleri, No: 18, Yaz 2001, s. 141.
167
İnternetten indirilen kaynaklar için örnek:
1
Enver Bozkurt, “Uluslararası Hukuk Bakımından Yeni Devletlerin Ortaya Çıkışı”, 21.2.2008, http://www.
turkishweekly.net/turkce/yorum.php?id=600, Erişim: 26.3.2008
8. Kaynakça Standardı:
Yararlanılan kaynakların listesi “Kaynakça” başlığı altında makalenin
sonuna eklenmelidir. Kaynakça, yazar soyadlarına göre alfabetik olarak
düzenlenmelidir. Birden çok yazar bulunması halinde birinci yazarın soyadı
esas alınmalı, diğer yazarlar ise (adı soyadı) biçiminde yazılmalıdır. Yazar
adları açık olmalıdır.
Kitaplar için örnek:
Özbudun, Ergün. Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 1990.
Çalış, Şaban, Birol Akgün ve Önder Kutlu. Uluslararası Örgütler ve
Türkiye, Çizgi Kitabevi, Konya, 2006. Holbrooke, Richard. Bir Savaşı Bitirmek, (Çev. Belkıs Çorakçı Dişbudak),
Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 1999.
Makaleler için örnek:
Turan, Güngör. “10 Yıllık Süreç İçinde Türkmenistan’ın İnsan Kaynakları
Gelişiminde Yaşanan Sorunlar ve 2002 Yılı İçin Olasılıklar”, Avrasya
Etüdleri, No: 19, Yaz 2001, s. 141-162.
Aydın, Mustafa. “Kafkasya ve Orta Asya’yla İlişkiler”, (Ed. Baskın Oran), Türk
Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C.
II, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001, s. 366-439.
Kaiser, Robert and Elena Nikiforova. “Borderland Spaces of Identification and
Dis/location: Multiscalar Narratives and Enactments of Seto Identity and
Place in the Estonian-Russian Borderlands,” Ethnic and Racial Studies, Vol.
29, No: 5, September 2006, pp. 928-958.
İnternetten indirilen kaynaklar için örnek:
Bozkurt, Enver. “Uluslararası Hukuk Bakımından Yeni Devletlerin Ortaya Çıkışı”,
21.2.2008, http://www.turkishweekly.net/turkce/yorum.php?id=600, Erişim:
26.3.2008
9. Gönderilecek makaleler başka bir yerde yayınlanmamış veya
yayınlanmak üzere gönderilmemiş olmalıdır.
10. Belirtilen formatta gönderilmeyen makaleler değerlendirmeye
alınmaz; gönderilen makaleler yayımlansın veya yayımlanmasın geri iade
edilmez.
168
11. Makaleler iki basılı nüsha halinde ve bir CD ile birlikte TİKA (Avrasya
Etüdleri Editörlüğü) Atatürk Bulvarı No:15 Ulus/Ankara adresine veya
[email protected] elektronik posta adresine gönderilmelidir.
12. Avrasya Etüdleri Dergisi hakemli bir dergidir. Yayın Kurulu
hakemlerin görüşlerini dikkate alarak yazıları yayımlama ya da yayımlamama
hakkına sahiptir. Yayın Kurulu, dergide yayımlanacak makalelerin TİKA yayın
politikası ile çelişmesi durumunda, yazılarda yazarın görüşleri de dikkate
alınarak düzeltme ya da çıkarma yapmaya yetkilidir.
13. Yazı sahiplerine TİKA Yayın Yönetmeliği’nin 9. maddesine uygun
olarak belirlenecek telif ücreti, derginin yayınından sonra ödenir.
14. Bu dergide yayımlanan makale ve yazılar kaynak gösterilmek şartıyla
iktibas ve atıf şeklinde kullanılabilir.

avrasya etüdler

Transkript

Benzer belgeler

Expostone Moscow 2014 - Ege İhracatçı Birlikleri

009-018 Heiko Schuss

2013 eylül ayı meclis toplantısı

20th INTERNATIONAL RUSSIAN TRAVEL MARKET SONUÇ

rus spor dünyasının en ünlü ve uyumlu çiftleri

Şubat 2013

Temmuz 2012

Kasım 2012