03 ekosistem 25

Ekosistem
EKOSİSTEM
A
Bu bölümde iklime etki eden faktörleri öğreneceksiniz.
o
90
Soğuk Kuşak
İKLİME ETKİ EDEN FAKTÖRLER
o
66 33'
Ilıman Kuşak
Enlem
Yeryüzünde sıcaklığın, güneş ışınlarının geliş
açısına bağlı olarak ekvatordan kutuplara doğru
azalmasına enlemin etkisi denilmektedir. Bu etkinin
sonucu olarak sıcak, ılıman ve soğuk olmak üzere üç
büyük iklim kuşağı oluşmuştur.
o
23 27'
o
Sıcak Kuşak
0
o
23 27'
Ilıman Kuşak
o
Soğuk Kuşak
66 33'
o
90
Matematiksel İklim Kuşakları
Bu büyük iklim kuşakları içerisinde de farklı karakterde çeşitli iklim türleri yer alır. Değişik
iklim türlerinin oluşmasına neden olan etkenler vardır.
Enlem dışında iklime etki eden bu faktörler yükselti, denizellik-karasallık, hakim
rüzgarlar, okyanus akıntıları ve bakıdır.
B
Yükselti
Yükseldikçe sıcaklığın
azalmasına bağlı olarak yüksek
alanlar alçak alanlara oranla daha
soğuktur.
-25-
Ekosistem
Denizellik-Karasallık
Yazın denizler karalara oranla daha serinken kışın daha ılıktırlar. Bunun nedeni karaların
erken ısınıp erken soğurken denizlerin geç ısınıp geç soğumasıdır. Bu yüzden denizelliğin
hakim olduğu kıyı alanları kışın karasallığın hakim olduğu iç kesimlere göre daha ılık, yazın ise
daha serindir.
C
KIŞ
YAZ
D
Kuzey Kutup N.
Hakim Rüzgarlar
Kutup alanları soğuk olduğu için
kutuplardan esen rüzgarlar soğukturlar ve
ulaştıkları yerdeki hava sıcaklığını
düşürürler, ekvatordan esen rüzgarlar ise
sıcaktır ve ulaştıkları yerdeki hava
sıcaklığını artırırlar.
Ekvator
Güney Kutup N.
-26-
Ekosistem
Okyanus Akıntıları
Kutuplardan ekvatora doğru olan soğuk su akıntıları etkili oldukları kıyı bölgelerinde sıcaklığı
düşürürken, ekvatordan kutuplara doğru olan sıcak su akıntıları ise sıcaklığı artırmaktadır. Bu
yüzden aynı enlemde ve özel konumu aynı olan bazı yerlerde sıcaklıklar farklı olabilir.
E
Okyanus Akıntıları
or
ad
br
a
L
y
ze
Ku ntik
la
At ntısı
am
e
ı
r
Ak
St
f
l
Gu
Atlas
Okyanusu
Hint
Okyanusu
Pasifik
Okyanusu
Batı Rüzgarları Akıntısı
Sıcak Su Akıntısı
Soğuk Su Akıntısı
F
Bakı
Cisimlerin Güneş'e göre
konumuna bakı denir. Kuzey
yarım küredeki dağların
güney yamaçları, güney
yarım küredeki dağların
kuzey yamaçları Güneş'e
dönük olduklarından dolayı
daha çok ısınırlar. Bu
yüzden daha sıcaktırlar.
o
0 Ekvator
-27-
Ekosistem
Etkinlik A
Harita G'den yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.
G
Bulgaristan
Karadeniz
Gürcistan
Yunanistan
Ermenistan
İran
Ege
Irak
Akdeniz
Suriye
1. İzmir ile Kayseri'nin yükseltilerinin yaklaşık olarak ne kadar olduğunu yazınız.
2. Yaklaşık aynı enlemlerde olmalarına rağmen İzmir'in Kayseri'den daha sıcak olmasının
temel nedeni nedir?
3. Yaklaşık olarak aynı enlemlerde olmalarına rağmen Antalya'nın kışın Gaziantep'den daha
ılık olmasının nedeni nedir?
Etkinlik B
Aşağıdaki soruları atlaslarınızdan yararlanarak cevaplayınız.
1. Evlerimizin çatılarındaki güneşliklerin her zaman güneye dönük olmasının nedeni nedir?
2. Kıbrıs'ta deniz mevsimi Samsun'a göre daha erken başlar. Neden?
3. Kanada'nın batısının doğusuna göre daha sıcak olmasının temel nedeni nedir?
4. Kışın Balkanlar üzerinden Kıbrıs'a esen rüzgarlar sıcaklığı nasıl değiştirmektedir nedenini
yazınız.
-28-
Ekosistem
DÜNYAD'AKİ BÜYÜK EKOSİSTEMLER
Bu bölümde Dünya'daki başlıca ekosistem özelliklerini öğreneceksiniz.
A
DÜNYA İKLİMLERİ
B
DOĞAL BİTKİ ÖRTÜSÜ
-29-
Ekosistem
Yaz kampı için ülkemize Dünya'nın çeşitli yerlerinden gelen
arkadaşlarımızın anlattıklarından yararlanarak Dünya'daki
belirgin ekosistemler hakkında bilgi sahibi olmaya ne
dersiniz!
Mary (İngiltere)
(Ilıman Ekosistemi)
Benim ülkemde kışlar enleme bağlı olarak Kıbrıs'a göre soğuk ancak
kutuplara daha yakın olan ülkelere göre daha ılıktır. Kışın ortalama
sıcaklıkları genellikle 2-5ºC dir. Yazları ise genelde ortalama sıcaklıklar 13C
Ilıman Ekosistemi
D
Londra, İngiltere
200
o
150
15
100
10
50
5
0
O
Ş
M
N
M
H
AYLAR
-30-
T
A
E
E
K
A
0
Yağış (mm)
20
Sıcaklık ( C )
15ºC kadar olup
Kıbrıs'taki kadar sıcak
değildir. Her mevsim
yağışlı olan İngiltere'de
en fazla yağış kışın
düşer. Ülkemizin
genelinde bu iklim
özellikleri hakim olmasına rağmen bölgeler
arasında da farklılıklar yaşanmaktadır.
Örneğin doğudan batıya doğru seyahat
ettiğinizde sıcaklığın arttığını
hissedebilirsiniz. Öğretmenimiz bize bunun
nedeni olarak ülkemizin batısındaki sıcak
su akıntısının olduğunu söyledi.
Ülkemizdeki ormanlar çoğunlukla
sonbaharda yapraklarını döken ağaçlardan
oluşmaktadır. Eskiden İngiltere'nin büyük
kısmı ağaçlarla kaplıydı ve bu ağaçlık
alanlar içerisinde çeşitli kuş türleri, tavşan,
tilki ve sincap gibi yabani hayvanların
yaşadığı geniş ve doğal bir ekosistem
vardı. Günümüzde İnsanların ihtiyaçları
arttıkça ormanların yerini yollar, fabrikalar,
yerleşmeler vs. almış bu ekosistem kimi
yerde daralmış kimi yerde tamamen
bozulmuştur.
Ekosistem
E
Etkinlik A
1) İngiltere'nin yazları Kıbrıs'tan serin
kışları ise Kıbrıs'tan soğuk
olmasının nedeni nedir?
2) İngiltere'nin batısından geçen sıcak su
akıntısının ismini araştırarak yazınız.
3) İnsanların ihtiyaçları sonucunda ekosistemi bozmalarının olumlu mu olumsuz mu
olduğunu nedenleriyle birlikte yazınız.
4) İngiltere'nin yağış ve sıcaklık özelliklerini gösteren iklim grafiğini inceleyerek tablo F'de yer
alan yargıların doğru mu, yanlış mı olduklarını tabloda bırakılan boşluklara işaretleyiniz.
F
Yargılar
Doğru
En yağışlı mevsim yazdır.
En düşük sıcaklık Ocak ayında 5ºC dir.
En az yağış Mayıs ve Haziran aylarında yaşanmaktadır.
En yüksek sıcaklıklar kış mevsiminde yaşanır.
En fazla yağış Kasım ayında 200 mm dir.
Eylül ayından itibaren Aralık ayına kadar yağışlarda azalma görülmekte,
Ocak ayından Mayıs ayına kadar ise artış görülmektedir.
Şubat ayından haziran ayına kadar belirgin bir artış görülmektedir.
En yüksek ortalama sıcaklık Haziran ayında yaklaşık 14ºC dir.
-31-
Yanlış
Ekosistem
Eva (Kanada)
(Tundra Ekosistemi)
Benim ülkem öyle soğuktur ki kışın sıcaklıklar -30 ºC lere kadar düşerek sığ
denizler ve topraklar donar, genelde yağış kar şeklindedir ve yerdeki kar,
sıcaklıklar sürekli 0ºC'nin altında olduğu için uzun süre erimeyip buz haline
gelmektedir. Bizde yazlar çok kısa ve serin geçmektedir. Bu yüzden
bitkilerimizin büyüme süresi kısalmaktadır. Kısa geçen yaz mevsiminde
küçük otsu bitkiler yetişir. Bu dönem, ülkemizde yaşayan tilki, kurt, yabani
geyik (karibo) gibi hayvanlar için en önemli beslenme dönemidir. Bu
hayvanlar dışında iklim şartlarına uyum sağlamış denizlerde yaşayan fok
ve balinalar buzullar üzerinde penguen ve kutup ayıları ülkemizi
G
renklendiren ve birçok
turistin buraya
gelmesine neden olan
canlılardır. Anlayacağınız gibi tundra iklimi o
kadar çok soğuktur ki kutup ayılarının
burunları hariç her yeri tüylerle kaplıdır.
Ama güney kutbundaki Antartika, ülkemizin
de yer aldığı kuzey kutup alanına göre
daha soğuk olduğu için karalarda bitki ve
hayvan yaşamına olanak hemen hemen hiç
yoktur. Canlı olarak en fazla görebileceğiniz
Tundra Ekosistemi
küçük bir böcektir.
H
I
Kutup Ekosistemi
20
80
10
70
0
60
10
50
20
40
30
30
40
20
50
10
60
O Ş M N M H T A E E K A
AYLAR
-32-
0
Yağış (mm)
o
Sıcaklık ( C )
Dawson, Kanada
Ekosistem
İ
Etkinlik B
1. Kanada'da çok soğuk bir iklim yaşanmasının nedeni nedir?
2. Kanada'daki iklim özellikleri insan yaşamını ve sürdürülen faaliyetleri sizce ne şekilde
etkilemektedir?
3. Kanada'nın yağış ve sıcaklık özelliklerini gösteren grafik H'yi inceleyerek aşağıdaki
soruları cevaplayınız.
i) En yüksek sıcaklık hangi aydadır ve kaç ºC'dir?
ii) En düşük sıcaklık hangi aydadır ve kaç ºC'dir?
iii) En fazla yağış hangi ayda düşer?
iv) Sıcaklığın 0ºC'nin altına düştüğü aylar hangileridir?
v) Yağışın en az olduğu mevsim hangisidir?
Araştıralım - Öğrenelim
1. Tundra ikliminin yaşandığı Dünya'daki diğer alanları araştırıp yazınız.
-33-
Ekosistem
Martin Nijerya
(Savan Ekosistemi)
Nijerya'da, Avustralya'nın kuzeyi, Brezilya'nın güneyi, Sudan, Venezuela
gibi yerlerde de görülen ;yazın yağmur ormanlarındaki gibi nemli ve kışın
çöllerdeki gibi kurak belirgin iki devresi olan Savan iklimi yaşanmaktadır.
Savan ekosistemi, çöl ekosistemi ile yağmur ormanı ekosistemi
arasındaki alanda yer alır. Ülkemizde sıcaklıklar yıl boyunca yüksektir. Bu
iklime adapte olan bitkiler yaz yağışları ile yeşeren ve savan adı verilen
çayırlardır. Savanlar arasında çalılar ve kendini bu iklime adapte etmiş
yer yer görülen akasya ve baobab ağaçları da bulunur. Savan
ekosisteminin görüldüğü ülkemizde zebra, zürefa, fil, kaplan, yabani sığır,
aslan gibi çeşitli hayvanlar yaşar. Gerek bitkilerle beslenen ot oburlar
gerekse etle beslenen et oburlar kurak dönemlerde su ve besin bulmak
için göç ederler. Bu ekosistem sayesinde her yıl binlerce insan ülkemize
gelerek safariye çıkmakta ve turizme katkı sağlamaktadır.
J
Yağışlar düştü, ağaçlar yeşerdi,
midem bayram etti!
Savan Ekosistemi
o
Sıcaklık ( C )
30
300
25
250
20
200
15
150
10
100
5
50
0
-34-
O Ş M N M H T A E E K A
AYLAR
0
Yağış (mm)
35
Yine kuraklık, yine açlık,
yine göç!
K
Kano, Nijerya
Ekosistem
L
Etkinlik C
1. Nijerya'nın yağış ve sıcaklık özelliklerini gösteren grafik K'yi inceleyerek tablo M'de yeralan
yargıları doğru mu, yanlış mı olduklarını bırakılan boşluklara işaretleyiniz.
M
Yargılar
Doğru Yanlış
Savan ikliminde iki belirgin sıcaklık devresi yaşanmaktadır.
En yüksek sıcaklık Nisan ayında yaklaşık 32ºC dir.
En az yağış Mayıs ayında yaşanmaktadır.
Ortalama sıcaklık yıl boyunca 20ºC'nin altına düşmez.
En fazla yağış Aralık ayında 300 mm dir.
En kurak dönem kıştır.
Belirgin bir nemli ve kurak olmak üzere iki devre yaşanmaktadır.
-35-
Ekosistem
Etkinlik D
1. Savan iklimi hangi iki iklim kuşağı arasında yer alır?
2. Savan iklimine adapte olmuş Baobab ağaçlarının gövdeleri geniştir. Bunun nedeni sizce
nedir?
3. Savan ekosistemi içerisindeki doğal özellikler insan faaliyetlerini ve ülke ekonomisini ne
şekilde etkilemektedir?
4. Hayvanların kurak dönemde göç etmelerinin nedeni nedir?
N
-36-
Ekosistem
Etkinlik E
1. Çizim N'de gördüklerinizle ilgili aşağıdaki boşluğa bir kompozisyon yazınız.
Araştıralım - Öğrenelim
1. Et obur ve ot obur hayvanların hangileri olduklarını araştırıp yazınız. Aralarındaki
doğal dengeyi anlatınız.
-37-
Ekosistem
Jashan Hindistan
(Muson Ekosistemi)
Martin'in anlattıklarını duyunca sanki kendi ülkemden bahsettiğini sandım.
Bizim ülkedeki iklimin oluşmasında Muson adındaki rüzgarlar çok önemli
bir etkiye sahiptir. Yazın okyanustan esen ve nemli olan bu rüzgarlar
Hindistan'da çoğu alçak alanın sular altında kalmasına neden olacak kadar
çok yağış getirirler. Ülkemizdeki en büyük doğal afetlerden biri olan
taşkınlar, birçok tarım alanının ve yerleşmelerin sular altında kalmasına yol
açarak ekonomimizi kötü etkilemektedir. Diğer taraftan su kaynaklarının
fazla olması ile sular altında kalan tarlalarda pirinç tarımı yapılmaktadır.
Bilmem hiç duydunuz mu ama dünyanın en fazla yağış alan yeri
Hindistan'da Assan denilen bölgededir. Yazları yağışlı ve sıcak olan ülkemizde kışlar oldukca
kuraktır. Tatil için Çin'in güneyi ve Japonya'ya gittiğimde oralarda da bu iklimin yaşandığını
gördüm. Kışın yapraklarını döken ormanlar ve buralarda yaşayan fil, kaplan, aslan, geyik,
maymun ve değişik kuşlar ekosistemimizin
O
vazgeçilmez parçalarıdır.
P
Muson Ekosistemi
Ö
1000
30
900
25
800
700
o
Sıcaklık ( C )
20
600
500
15
400
10
300
200
5
0
-38-
100
O Ş M N M H T A E E K A
AYLAR
0
Yağış (mm)
Muson, Hindistan
Ekosistem
R
Etkinlik E
1. Hindistan'ın kuzeyinde dünyanın en yüksek dağları olan Himalayalar yer
almaktadır. Hindistan'ın kuzeyinde kalıcı karların görülmesinin temel nedeni nedir?
2. İklimin Hindistan ekonomisine olan olumlu ve olumsuz etkilerini yazınız.
3. Hindistan'ın yağış ve sıcaklık özelliklerini gösteren Grafik Ö'yü inceleyerek aşağıdaki
soruları cevaplayınız.
i)Yağışların en fazla olduğu mevsim hangisidir?
ii) Sıcaklığın en fazla olduğu ay hangisidir ve bu ayda sıcaklık kaç ºC'dir?
iii) Sıcaklıklar kaç ºC'nin altına düşmemektedir?
-39-
Ekosistem
Hindistan
Fotoğraflarıyla
Muson
Ekosistemi
-40-
Ekosistem
-41-
Ekosistem
Ronaldo, Brezilya
(Ekvatoral Ekosistemi)
Yağış (mm)
o
Sıcaklık ( C )
Ben Güney Amerika Kıtası'ndaki Brezilya'nın kuzeyinde bulunan Amazon
Havzası'ndaki Manaus'da yaşıyorum. Bizde görülen ekosistem
arkadaşlarımın anlattıklarından oldukça farklıdır. Yıl boyunca hem sıcaklık
hem de yağış fazladır. Bizde yaz, kış, ilkbahar ve sonbahar gibi mevsimler
yoktur. Coğrafya öğretmenimiz bize bu durumun güneş ışınlarının her
zaman dik ve dike yakın gelmesinden kaynaklandığını söyledi. Ülkemize
gelen turistlerin en çok dikkatini hemen hemen her öğleden sonra yağan
yağışlar çekmektedir. Öğretmenimiz bize bunun nedeninin ise, ısınan
havanın yükselerek soğuması sonucu olduğunu söyledi. Yıl boyunca iklimin değişmemesi biraz
sıkıcı olsa da gardrobumuzdaki kıyafetleri değiştirmek zorunda kalmamamız da bizim için büyük
bir kolaylıktır. Ülkemizdeki bu iklim özelliklerine bağlı olarak doğal bitki örtümüz her mevsim yeşil
kalan çok gür, geniş yapraklı ve çok yüksek ağaçların bulunduğu ormanlardan oluşmaktadır.
Yükseltileri genellikle 40-50 m'yi
S
geçen bu ağaçlardan sarkan
sarmaşıklar ve tabanda yer alan
otlar bitki örtüsünün diğer
üyeleridir. Güneş ışının yoğun
bitki örtüsünden dolayı girmediği
ve bu yüzden neredeyse
karanlık olan bu ormanlara
Tropikal Yağmur Ormanları
denilmektedir. Tropikal Yağmur
Ormanları'nda yaşayan canlılar
goriller, çeşitli kuş türleri, yılanlar,
böcekler vs dir. Sanıyorum bu
anlattıklarımdan dolayı
Ekvatoral İklim
Brezilya'ya gelmek için can
atıyorsunuzdur. Ama ülkemizdeki
bu doğal ortam, insanların
Ş
Manaus, Brezilya
kereste ve yakacak odun elde
240
30
etmek, tarım alanı açmak,
madencilik, hidroelektrik santral
200
25
inşa etmek, yerleşme alanı
açmak, yol inşaatı gibi
160
20
faaliyetlerinden dolayı tahrip
edilmektedir. Bu tahribat
120
15
sonucunda şiddetli toprak
80
10
erezyonu yaşanmakta ve yok
olan ağaçların yerine yenisi
40
5
yetişmemektedir. Yağmur
ormanlarının yok olması sadece
0
0
Brezilya'yı değil tüm dünyayı
O Ş M N M H T A E E K A
AYLAR
etkileyen küresel bir sorundur.
-42-
Ekosistem
T
Etkinlik F
1. Brezilya'da bulunan
Manaus'un yağış ve
sıcaklık özelliklerini
gösteren grafik Ş'yi
inceleyerek aşağıdaki
tabloda yer alan
yargıların doğru mu
yanlış mı olduklarını
tabloda bırakılan
boşluklara
işaretleyiniz.
Yargılar
Doğru Yanlış
En yüksek sıcaklık Mart ayında yaklaşık 30ºC'nin üzerindedir.
Ortalama sıcaklıklar yıl boyunca sürekli değişir.
Yıllık ortalama yağış miktarı toplamı 1500 mm'nin üzerindedir.
En fazla yağış Mayıs ayında 250 mm dir.
Yıl boyunca ortalama sıcaklık 25ºC'nin altına düşmemektedir.
Haziran ve Temmuz'da yağmur yağmaz.
-43-
Ekosistem
Etkinlik G
1. Güneş ışınlarının yıl boyunca tropikal
yağmur ormanlarının yaygın olduğu ekvator
çevresine dik ve dike yakın gelmesinin
nedeni nedir?
2. Tropikal yağmur ormanlarının her gün yağış
almasının nedeni nedir?
3. Atlaslarınızdan yararlanarak Manaus'un
paralel değerini yazınız.
4. İklim grafiklerinden yararlanarak Ekvatoral
iklim ile Tundra iklimini sıcaklık ve yağış
özellikleri bakımından kıyaslayınız.
Araştıralım - Öğrenelim
1. Ormanların önemini araştırıp maddeler halinde yazınız.
2. Yağmur Ormanları'nın tahrip edilmesi ne gibi olumsuz sonuçlar doğurmaktadır?
Bu sonuçlar tüm dünyayı nasıl etkilemektedir araştırınız.
3. Ekvatoral iklimin yaşandığı diğer ülkeler hangileridir?
-44-
Ekosistem
Avustralya
Fotoğraflarıyla
Ekvator
Ekosistemi
-45-
Ekosistem
Araştıralım - Öğrenelim
1. Akdeniz ve Çöl ekosistemlerinin görüldüğü ülkelerden istediğiniz iki tanesini bırakılan
boşluklara yazıp bu ülkelerde yaşayan iki öğrenciye isim veriniz.
2. Verilen iklim grafikleri, çizimler ve yapacağınız araştırmadan elde ettiğiniz bilgilerden
yaralanarak Akdeniz ve Çöl ekosistemleri ile ilgili özellikleri bırakılan boşluklara yazınız.
..................., ........................
(Çöl Ekosistemi)
U
Çöl Ekosistemi
Timbuktu, Mali
35
o
Sıcaklık ( C )
30
25
20
15
10
5
0
-46-
O Ş M N M H T A E E K A
AYLAR
Ü
250
225
200
175
150
125
75
50
25
0
Yağış (mm)
40
Ekosistem
Nihayet bir vaha buldum şimdi su içip
mideyi doldurma zamanı!
Sahara Çölü
-47-
Ekosistem
..................., ........................
(Akdeniz Ekosistemi)
Y
Akdeniz Ekosistemi
Z
30
20
10
0
O Ş M N M H T A E E K A
150
100
50
0
AYLAR
Sicilya
-48-
Yağış (mm)
o
Sıcaklık ( C )
Palermo, Sicilya
Ekosistem
Karpaz
Dipkarpaz
-49-