01 künye 09

künye
‹Ç‹NDEK‹LER
TOKAT: ZAMANA KÖK SALAN KENT
TAR‹HÇE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -10
TOKAT ADININ KAYNA⁄I - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -14
KENT‹N KISA TAR‹H‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -18
CO⁄RAF‹ ÖZELL‹KLER - - - - - - - - - - - - - -20
ADIM ADIM TOKAT - - - - - - - - - - - - - - - -24
KONT DRAKULA TOKAT KALES‹’NDE - - - - - - - - - - - - - - - - - - -26
TOKAT KALES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -26
GÖK MEDRESE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -28
TOKAT MÜZES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -33
SÜMBÜL BABA ZAV‹YE VE TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - -35
NUREDD‹N ‹BN SENT‹MUR TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - -36
HIDIRLIK KÖPRÜSÜ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -36
fiEYH MEKNUN ZAV‹YE VE TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - -37
TAfi HAN - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -38
P‹R AHMET BEY TÜRBES‹ (HOROZO⁄LU TÜRBES‹) - - - - - - - -39
HOROZO⁄LU ZAV‹YES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -39
MEYDAN CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -39
GELENEKSEL KONUT M‹MAR‹S‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -41
YAZMACILAR HANI VE YAZMACILIK - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -44
AL‹ PAfiA CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -46
VEZ‹R AHMET PAfiA MESC‹T VE TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - -47
AL‹ PAfiA HAMAMI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -47
SULUSOKAK (800 ADIMDA 800 YIL) - - - - - - - - - - - - - - - - - - -48
AL‹ TUS‹ TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -48
SULU HAN - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -49
ARASTALI BEDESTEN - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -49
KAZANCILAR MESC‹D‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -49
TAKYEC‹LER CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -50
YA⁄IBASAN MEDRESES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -50
DEVEL‹K HAN (DEVEC‹LER HANI) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -51
ULU CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -52
ALACA MESC‹T CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -53
PAfiA HAMAMI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -54
PAfiA HAN - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -54
ERENLER TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -54
içindekiler
BEHZAT CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -55
SAAT KULES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -55
LAT‹FO⁄LU KONA⁄I - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -58
ATATÜRK EV‹ VE ETNOGRAFYA MÜZES‹ - - - - - - - - - - - - - - - -59
MEVLEV‹HANE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -59
BEY SOKA⁄I - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -60
TAK TAK… TOK TOK… ÇIT ÇIT - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -60
MES‹RE VE YAYLALAR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -61
PAZAR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -63
MAHPER‹ HATUN KERVANSARAYI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -64
BALLICA MA⁄ARASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -65
HACI S‹NAN CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -66
HAL‹L BEY CAM‹‹ VE HAMAMI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -66
KAZ GÖLÜ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -67
ARTOVA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -69
SEBASTOPOL‹S - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -74
K‹L‹SE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -75
ROMA HAMAMI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -76
fiEH‹R SURLARI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -76
TABANI MOZA‹KL‹ YAPI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -77
AÇIK HAVA MÜZES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -77
SULUSARAY KAPLICASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -78
YEfi‹LYURT - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -79
Z‹LE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -81
YAZILI TAR‹H ÖNCES‹ VE Z‹LE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -82
YAZILI TAR‹H - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -82
Z‹LE ULU CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -88
BEYAZIT BESTAM‹ CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -88
HOCA ‹SHAK CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -89
ELBAfiO⁄LU CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -90
TURHAL - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -93
TURHAL KALES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -94
içindekiler
‹Ç‹NDEK‹LER
SULUSARAY - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -73
‹Ç‹NDEK‹LER
ERBAA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -97
S‹LAHTAR ÖMER PAfiA CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -100
HACI AHMET HAMAMI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -101
N‹KSAR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -103
N‹KSAR KALES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -105
YA⁄IBASAN MEDRESES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -106
YA⁄IBASAN TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -108
BÜYÜK HAMAM (KRAL KIZI HAMAMI) - - - - - - - - - - - - - - - - -109
LEYLEKL‹ KÖPRÜ (YILANLI KÖPRÜ) - - - - - - - - - - - - - - - - - - -110
N‹KSAR ULU CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -110
ÇÖRE⁄‹ BÜYÜK TEKKES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -111
KIRK KIZLAR / KIRGIZLAR KÜMBET‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - -112
MEL‹K GAZ‹ TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -113
N‹KSAR EVLER‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -113
ÇAM‹Ç‹ YAYLASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -114
BAfiÇ‹FTL‹K - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -115
ALMUS - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -117
ALMUS BARAJ GÖLÜ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -119
REfiAD‹YE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -121
KALELER - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -122
Z‹NAV GÖLÜ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -123
SELEMEN YAYLASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -124
REfiAD‹YE KAPLICALARI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -124
GELENEKSEL KÜLTÜR - - - - - - - - - - - - -126
EL SANATLARI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -129
TÜRK YAY VE OKU YÜZ YILLIK UYKUSUNDAN
TOKAT’TA UYANIYOR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -135
GELENEKSEL G‹Y‹M - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -135
GELENEKSEL HALK OYUNLARI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -139
GELENEKSEL MUTFAK - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -141
SÖZLÜ KÜLTÜR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -146
KRONOLOJ‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -148
KAYNAKÇA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -153
PRAT‹K B‹LG‹LER - - - - - - - - - - - - - - - - -155
HAR‹TALAR
içindekiler
Kap› Tokma¤›
Yeflil›rmak
ZAMANA KÖK SALAN KENT
Yeflil›rmak, Kelkit ve Çekerek
Havzalar›n›n bereketli topraklar› üzerinde kurulmufl olmas›n›n verdi¤i avantajla 7500 y›ll›k tarihi boyunca üzerinde bar›nd›rd›¤› medeniyetlerin izlerini tafl›yan Tokat ili; çok çeflitli ve zengin bir kültürel yap› ile
yo¤rulmufl, 14 devlet ve birçok beyli¤e ev sahipli¤i
yapm›flt›r.
Hatti, Hitit, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanl› dönemine
kadar geliflen süreç içerisinde,
tarihin her dönemine ait eserleri Tokat’›n her kar›fl topra¤›nda bulabilmemiz mümkündür. Hitit yerleflim yeri Maflathöyük ören yeri, tarihi Comana
flehri, Roma ve Bizans dönemlerinin izlerini tafl›yan Sebastopolis, Daniflmend Devletine
baflkentlik yapm›fl Niksar ‹lçesi, Tokat Kalesi, Mahperihatun
Kervansaray›, Taflhan, Bedesten, Mevlevihane, Bey Soka¤›,
Atatürk Evi gibi daha birçoklar›n› sayabilece¤imiz tarihi ve
kültürel zenginliklerimiz ilimizi daha da güzellefltirmektedir. Yüzy›llard›r bozulmadan
günümüze ulaflan gelenek ve
göreneklerimiz, yemek kültü-
rümüz, giyim kültürümüz,
folklorik de¤erlerimiz, bak›rc›l›k, yazmac›l›k, hal›, kilim ve
kumafl dokumac›l›¤› günümüzde de ayn› disiplin ve ayn›
hevesle yap›lagelmektedir.
Deniz, kum ve günefl anlay›fl›na alternatif olarak kültür turizminin altyap›s›n› oluflturan
tarihi doku, as›rlard›r el eme¤i
ve göz nuru ile yap›lagelen,
baflta yazmac›l›k ve bak›rc›l›k
olmak üzere el sanatlar›, gelenek ve göreneklere ba¤l› kalm›fl bir yaflam biçimi, ma¤aralar, ovalar, göller ve yaylalardan oluflan el de¤memifl do¤al
güzellikler ‹limize bu konuda
önemli bir ayr›cal›k kazand›rmaktad›r.
Tokat halk› olarak temel hedefimiz; sahip oldu¤umuz bu de¤erleri, gerek ulusal gerekse
uluslararas› pazarlarda hedef
kitleye ulaflt›rmak olacakt›r.
Bu amaçla haz›rlad›¤›m›z kent
rehberi ile tarihi, turistik, kültürel ve do¤al zenginliklere
sahip “Tarih, Kültür, Do¤a”
flehri Tokat’› sizlerin de görmenizi arzu etmekteyiz.
fierif YILMAZ
Tokat Valisi
TAR‹HÇE
Bey Sokak
Tokat Genel Görünüm
13
“Halim selim, kin tutmaz, hile
bilmez insanlar›n” üzerinde
yaflad›klar› bu kent, baflta Kelkit, Tozanl›, Çekerek gibi pek
de küçük olmayan akarsular›n
açt›¤› ovalarda do¤up geliflmifltir.
Karadeniz’in güney k›y›lar›ndaki en düflük yüksekli¤e sahip da¤lar›n›n hizas›nda bulunmas› sebebiyle ya¤mur
yüklü bulutlar içeri geçebilmekte ve bu ilde çok özel bir
iklimin oluflmas›na sebep olmaktad›r. Bu sebeple Tokat,
ne Karadeniz kadar afl›r› ya¤›fll› ne ‹ç Anadolu kadar kurak,
ikisinin aras›nda bütün mev-
simlerin dengeli yafland›¤› bir
özelli¤e sahiptir.
Yeflil›rma¤›n üç kolunun oluflturdu¤u üç paralel vadinin
farkl› rak›mlarda olmas› sebebiyle ilde Akdeniz iklimine yak›n özelliklere sahip Kelkit Vadisi (220 m) biraz daha serin
olan Kazova (650 m) ‹ç Anadolu’nun kurak karasal iklimine
yak›n Artova (1100 m) gibi
farkl› özelliklere sahip alanlar
bulunmaktad›r. Bu sebeple
bütün Anadolu’da görülebilecek bitki örtüsünün tamam›n›
ve bunun yan›nda çok say›da
endemik bitkiyi üzerinde bar›nd›rmaktad›r.
Kelkit Çay›
tarihçe
Yeflil›rmak ile Kelkit Çay›n›n Birleflim Noktas›
TOKAT ADININ KAYNA⁄I
14
Tarih boyunca birçok yerleflime sahne olan Tokat’a de¤iflik
dönemlerde farkl› isimler verilmekle birlikte “Tokat” ismi
daha çok kabul görmüfl ve kullan›lm›flt›r. Tokat isminin nereden geldi¤i hakk›nda ise kesin
bir kan›t bulunmamaktad›r.
Tokat ad›n›n kayna¤› ayr› bir
önem tafl›r, çünkü tarihçiler
Tokat ad›n›n kayna¤›yla hayli
Gelenksel Konut Mimarisi
tarihçe
u¤raflm›flt›r. Kentin ad›n›n bu
yöreye yerleflti¤i düflünülen
“Togay›t Türklerinden geldi¤i”
san›s›n›n yan› s›ra, Âli Cevat ve
‹. Hakk› Uzunçarfl›l› gibi kimi
tarihçiler “surlu kent” anlam›na gelen “Toh-Kat” sözcü¤üne
de yak›n durmaktad›r. Besili at
ya da atlar›n topland›¤› yer anlam›nda “Tok-at” gibi benzetmeden gelen söylenifller de
bulunmaktad›r. Kentin ad› tarih içinde Dokat, Kah-cun, Sobaru, Togat, Tokiye, Dokiye,
Tukiye olarak da an›lm›flt›r.
Komana Pontika, Evdoxia, Dokia sözcükleri MÖ 4. yüzy›ldan
bafllayarak Pers, Helenistik,
Roma ve Bizans devirleri boyunca varl›¤›n› sürdüren tarihsel kent Tokat ve çevresinin
kayda geçen en eski adlar›d›r.
Birçok Anadolu kentinin ad›n›n kökeni bak›m›ndan kaynak
isimlerden biri say›lan Ramsay, ‘‘Tokat eski Bizans kalesi
Dazimon’dur.” demektedir.
Ancak; H. Gregorie, söz konusu olan yerin ‘‘Turhal’›n kuzeydo¤usundaki Dazmana” oldu¤unu önemli ölçüde kan›tlam›flt›r.
Paul Wittek, Bizans Devrinde
Halit Sokak
“Tokat’›n, Dokeia kenti” oldu¤u görüflünü ileri sürmektedir.
Wittek’in kan›tlar›ndan biri Bizansl› tarihçi Khoniates’in
Selçuklunun buradaki hükümet merkezini “Dokeia” olarak kaydetmesidir. ‹bn Bibi ve
‹bn’ül Esir’in yaz›lar›nda da
kentin ad›, Tokat’t›r. 13. yüzy›l
Arap tarihçilerinden Muhyiddin bin Abduzzahir, “Onlar,
Kayseri’den dört günlük mesafede bulunan Tokat ad›ndaki kaleye gitmifllerdi.” diye
yazmaktad›r.
13. yüzy›lda Türk halk diliyle
yaz›lm›fl Tarih-i Al-i Daniflmend’in iki nüshas›nda Tohiya, Toqia, Tokia, Dokia olarak
geçen kent ad›, üçüncü nüshada Tokat sözcü¤üne dönüflmüfltür.
‹lin ad›n›n kayna¤›na iliflkin
yorumlar, ayn› zamanda bizi
baz› ünlü simalarla karfl›laflt›r-
maktad›r. Bunlardan biri, Malazgirt’te yenilgiye u¤rayan Bizans kral› Roman Diojen’dir
(Romanos Diogenes).
Anadolu’daki depremlere iliflkin düflünceleriyle de tan›nan
tarihçi Michael Attaliates, Alp
Arslan’›n serbest b›rakt›¤› Romanos Diogenes’in kaleye
gelmesini, “Dokeia kalesini
iflgal etti ve orada ordugâh
kurdu.” diye anlatmaktad›r.
Ebu’l-Fereç ayn› olaydan söz
ederken “iflgal” sözcü¤ünü
kullanmadan flöyle der: “Doqia Kalesi’ne gitti ve Doqia’ya
yerleflti.” Olay baflka tarihçilerde “‹mparator Diogones’in
burada hapsedildi¤i” biçiminde karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Sargon Erdem, il için verdi¤i
konferansta, “Dokeia ad›, doke sözcü¤üne Grekçede yer
adlar›nda kullan›lan ‘ia’ tak›s›n›n eklenmesiyle oluflmufltur”
tarihçe
15
Yonca A¤›zl› Testi, Demir Ça¤›
Taflhan
diyerek eklemektedir: “Grekçe’de dekomai veya dehomai
(almak, istiap etmek) mastar›n›n da kökü olan doke veya
dohe, ‘kap, su kab›’ anlam›na
geliyor. Dokeia kent ad›n›n
‘çanak memleket’ anlam›na
geldi¤i öne sürülebilir. Tokat,
da¤larla çevrelenmifl oldu¤undan co¤rafi bak›mdan bir çanak görünümündedir.”
Selçuklular kente Darü’n-Nusret demifltir. 1392 y›l›nda kent,
Y›ld›r›m Bayezid taraf›ndan
al›n›nca ad› Darü’n-nasr olarak de¤ifltirilmifl. Kentin ad›
Arapçaya Dokat, Osmanl›
Türkçesine Tok-at olarak yerleflmifltir.
Kaleden bak›nca görülen, flimdi modern binalar›n oldukça
daraltt›¤› boflluk, asl›nda kentin tarihi meydan›d›r. Buradaki
en güzel yap›ya kenti genifl
aç›dan görebilece¤iniz bir yoldan, K›rk Badallar’dan (K›rk
Merdiven) inece¤iz. Bafllang›çtaki genifl aç› her merdivende biraz daha silinecek. ‹nmeden önce merdivenlerin üstündeki mahlep a¤açlar›n› inceleyebilirsiniz. Bir zamanlar Tokat’›n mahlep ve üzüm yetifl-
tirdi¤i küçük bahçe-ba¤lard›
buras›. Tokat önemli mutfak
kültürünün yan› s›ra dünyada
mahlep flarab› yapan tek kent
olmas›yla da tan›nmaktad›r.
Gazi Osman Pafla Bulvar›ndaki
Pervane Darüflflifas›, di¤er
ad›yla Gök Medrese, hem bir
Selçuklu eserini tan›mak bak›m›ndan, hem de bugün müze
olarak kullan›lan yap›da Tokat’›n neredeyse alt› bin y›lla
ölçülen geçmiflinden kesitler
bulabilece¤imiz için önemli.
Gelenksel Konut Mimarisi
tarihçe
17
Malt›zl› Tencere, Hitit Dönemi
KENT‹N KISA TAR‹H‹
18
Tokat’›n MÖ 5500’lere inen bir
tarihi geçmiflinin oldu¤u bilinmektedir. MÖ 2000’lerde Hitit
egemenli¤i alt›nda olan bölge
Frig, Pers, Kappadokya ve Makedon krall›klar›n›n egemenli¤i alt›na girmifltir. MÖ 4.yüzy›l
bafllar›nda Pontus, MÖ 1. yüzy›lda ise Roma kontrolüne giren bölge 395’te Bizans’a ba¤lanm›flt›r. 11. yüzy›la kadar Bizans’›n elinde bulunan Tokat’a 11. yüzy›ldan sonra Türkmen ak›nlar› bafllam›flt›r. Kaynaklar›n verdi¤i bilgilere göre
Malazgirt Savafl›’ndan sonra
Daniflmendli topraklar›na kat›lan bölge 1175 y›l›nda Selçuklulara ba¤lanm›flt›r. 1243 Köseda¤ Savafl› sonras›nda ‹lhanl›, 1335 sonras› Eretna,
1388’de Kad› Burhaneddin yönetimine giren flehir 1392’de
Osmanl› topraklar›na kat›lm›flt›r. Ankara savafl› sonras› bir
süre Osmanl› idaresinden ç›kan bölge 1413’te yeniden Osmanl› yönetimine girmifltir.
Tokat 16. ve 17. yüzy›llardaki
Celali ayaklanmalar›ndan büyük zarar görmüfl, 1863’te Sivas Eyaleti’ne ba¤l› nahiye,
tarihçe
1878’de Mutasarr›fl›k, 1920’de
müstakil Liva, 1923 y›l›nda ise
il konumuna getirilmifltir.
Tokat, 12 ve 13. yüzy›llarda
Anadolu’daki en önemli kentlerden biridir. Özellikle kervan
yollar›n›n geçti¤i bir bölgede
yer almas› Tokat’›n k›sa sürede geliflmesini sa¤lam›fl, bu
ekonomik geliflme ile flehir k›sa sürede birço¤u günümüze
ulaflan dini veya sosyal ifllevli
yap›lar ile donat›larak imar
edilmifltir.
Tokat’›n geliflmesini Osmanl›
döneminde de sürdürdü¤ü anlafl›lmaktad›r. 1455 tarihli Tokat Tahrir Defteri’ndeki kay›tlara göre 15. yüzy›l ortas›nda
yaklafl›k 2000’i Müslüman
1000 kadar da H›ristiyan hanesi olmak üzere toplam 3000
vergi yükümlüsü vard›r. Kent
nüfusunun 15.000 kifli kadar
oldu¤u tahmin edilmektedir.
Mahalle say›s› 56’d›r.
15. yüzy›l sonlar›nda yaflanan
depremler ve baz› isyanlar nedeni ile Tokat ekonomik olarak gerilemifl ve nüfus azalm›flt›r. 16. yüzy›lda flehrin ekonomisinin k›smen düzeldi¤i ve
yüzy›l›n sonunda nüfusun tek-
Kahve De¤irmeni, Osmanl› Dönemi
rar 15.000’lere ç›kt›¤› görülmektedir. 16. yüzy›lda Tokat’a
gelen Evliya Çelebi; Tokat’›
“havas› hofl, dört taraf›nda
ba¤ ve bahçeleri olan bir flehir
olarak tan›mlar. Meyveleri lezzetli ve latiftir. Her ba¤›nda bir
köflk, havuz, f›skiye ve çeflitli
meyveler bulunur. Cami, saray, köflk ve imaretleri flehre
gelenleri kendisine hayran b›rakmaktad›r” diyerek anlat›r.
Tokat 16. yüzy›ldaki geliflimini
17. yüzy›l›n ortalar›na kadar
sürdürmüfltür. 18. yüzy›l bafllar›nda Tokat’ta bulunan Tournefort’a göre Tokat evleri çok
iyi yap›lm›flt›r ve ço¤u iki katl›d›r. Sokaklarda ya¤mur sular›n›n evlerinin bodrumuna dolmamas› için kald›r›mlar yap›lm›flt›r. Su kaynaklar› zengin
olan flehirde her evin kendi
çeflmesi vard›r. Yine Tournefort’un verdi¤i bilgilere göre
flehir k›sa bir süre önce yang›n
geçirmifltir ve infla halindedir.
1772 y›l›ndaki Tokat fier’iye Sicil kay›tlar›na göre kentte 73
mahalle bulunmaktad›r. Mahalle say›s›ndaki art›fl yeni
yerleflim yerlerinin kuruldu¤unu göstermektedir. 1851 y›l›n-
da yap›lan bir tespitte Tokat’ta
2.271 Müslüman ve 1.685 gayrimüslim hane vard›r. Nüfusun
yaklafl›k 20.000 kifli oldu¤u
tahmin edilmektedir. 19. yüzy›l ortalar›nda ise kentte 73
mahalle vard›r. 1772 tarihli sicillerdeki kay›tlarla ayn› olan
bu say› kentte ekonomik bir
durgunluk yafland›¤›n› göstermektedir.
Bu durgunluk iflyeri say›lar›n›
gösteren kay›tlarla da do¤rulanmaktad›r. 1827 y›l›nda esnaf ve zanaatkarlar›n çal›flt›¤›
1.478 ifl yerine karfl›n 1883 ve
1886-87 y›llar›nda kentte toplam dükkan tipi iflyeri say›s›n›n 1.300’e düflmüfltür. Bu veriler kentsel üretim eylemlerinin gerileme içinde oldu¤unu
göstermektedir.
Bu gerilemede depremler ile
Celali isyanlar› gibi olaylar›n
rolü olmakla birlikte 19. yüzy›lda farkl›laflan ekonomik iliflkilerle birlikte Samsun gibi baz› liman kentlerinde sa¤lanan
ekonomik geliflmelerinde pay›
oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Cumhuriyetle birlikte ekonomisi
tar›ma dayal› bir flehir haline
gelmifltir.
tarihçe
19
CO⁄RAF‹ ÖZELL‹KLER
Kazova
22
9958 km2’lik yüzölçümü ile
Türkiye topraklar›n›n % 1,3’ünü kaplayan Tokat ‹li Karadeniz bölgesinde, Orta Karadeniz bölümünün iç k›s›mlar›nda
yer al›r. Kuzeyinde Samsun ve
Ordu, güneyinde Sivas ve Yozgat, do¤usunda Sivas ve Ordu,
bat›s›nda Amasya ili bulunmaktad›r. 39° 51’-40° 55’ Kuzey enlemleri ile 35° 27’- 37°
39’ Do¤u boylamlar› aras›nda
yer alan Tokat denizden 623
metre yüksekliktedir. Tokat ‹li
Akda¤ (1900 m) ve Çaml›bel
Da¤lar›’n›n (2020 m) oluflturdu¤u vadiler aras›nda bulunur. Deveci Da¤› (1892 m), DuYeflil›rmak
co¤rafi özellikler
manl› Da¤› (2200 m), Canik
Da¤lar› (1340 m), Bugal› Da¤›
(1945 m) ve Mamu Da¤› (1779
m) Tokat’›n di¤er önemli da¤lar›d›r. ‹lde bulunan ovalardan
olan Kazova (20.000 hektar),
Turhal Ovas› (4500 hektar), Erbaa Ovas› (6500 hektar), Niksar Ovas› (8000 hektar), Omala Ovas› (3200 hektar), Artova
Ovas› (15.000 hektar) ve Zile
Ovalar› (Toplam, 10.000 hektar) bereketli tar›m alanlar›d›r
ve buralarda önemli ölçüde
meyve ve sebzecilik yap›lmaktad›r.
Kiraz ve viflnenin en önemli
gen kaynaklar› Tokat yöresin-
Kelkit Çay›
dedir. Tokat’a özgü Cerasus
inkana adl› kiraz türü endemik
bir bitkidir.
Yaylalar›n›n bafll›calar›; Merkezde Topçam, Batmantafl,
Muhat ve Dumanl› yaylalar›,
Refladiye'de Selemen, Bozçal›
ve K›z›lcaören yaylalar›, Almus
Babaköy Yaylas› ile Niksar’daki Çamiçi Yaylas›’d›r.
‹lin içinden Tozanl›, Kelkit ve
Çekerek Çay› akmaktad›r. Zinav Gölü, Göllü Köy Gölü, Kaz
Gölü ve Almus Baraj Gölü ilin
önemli su havzalar› ve en büyük gölleridir.
Pek çok kufl türüne ev sahipli¤i yapan Kaz Gölü koruma alt›na al›nm›flt›r.
Almus Baraj Gölü de su sporlar› için ideal bir alan oluflturmaktad›r.
Milyonlarca y›lda oluflmufl
yaylalar›n, yüzy›llarca topra¤a
kök sal›p çotuk atm›fl sonsuz
ormanlar›n diri yeflilli¤ini, serin ve güven veren ›fl›¤›n› anlayarak uygarl›klar a¤›rlam›fl,
farkl› kültürlerin deneyimlerini
özümseyerek geliflmifltir Tokat.
Bahar ve yaz›n bafllar›nda ak›fl› ve sesiyle kente dingin bir
serinlik sa¤layan Tozanl› Çay›ndan bafl›n›z› kald›rd›¤›n›zda, sarp kayalar üstüne kurulmufl Tokat Kalesi karfl›lar bak›fllar›n›z›.
‹KL‹M
Da¤larla çevrili vadiler aras›nda ve Orta Karadeniz bölümünün iç k›s›mlar›nda yer ald›¤›
için, Tokat ‹li hem Karadeniz
iklim özelliklerini, hem de ‹ç
Anadolu'daki step (kara) ikliminin özelliklerini gösterir.
‹l, yaz mevsiminde alçak alanlarda s›cak ve kurak, yüksek
yerlerde serin ve yer yer ya¤›fll›, k›fl mevsiminde so¤uk
ve kar ya¤›fll›d›r. Tokat’›n iklim özelli¤inde denize olan
uzakl›¤›n ve denizden yüksekli¤in etkisi büyüktür. Bu
nedenle ilin ikliminde kuzeyden güneye do¤ru gidildikçe,
yükseltinin artmas› nedeniyle, önemli farkl›l›klar görülür;
örne¤in, güneye do¤ru k›fl
mevsimi daha sert bir karakter gösterir.
co¤rafi özellikler
23
ADIM ADIM TOKAT
26
Tokat Kalesi (Kont Drakula Silueti)
KONT DRAKULA
TOKAT KALES‹’NDE…
Korku filmlerinin efsanevi kahraman›, di¤er ad›yla Kaz›kl›
Voyvoda! Osmanl›lar’a yenik
düflen Eflak (Romanya) krall›¤›
prensi olan III. Vlad, yani Drakula zaman›nda kardefli ile
birlikte önce Kütahya E¤rigöz
Kalesi’nde, daha sonra Tokat
Kalesi’nde gözetim alt›nda tutulduktan sonra da Edirne’ye
fiehzade Mehmed’in (Fatih
Sultan Mehmet) yan›na gönderilmifl, belli bir süre e¤itim
almas› sa¤lanm›flt›r.
Kim bilirdi ki Osmanl› terbiyesinden uzaklafl›p bir vampire
dönüflece¤ini…
Akflam saatlerinde Hükümet
Meydan›’nda durup, Tokat Kalesi’nin bat› taraf›ndaki burcun devam›na yatay olarak
bakt›¤›n›zda sanki tac›n› giymifl Drakula’y› görürsünüz.
kent merkezi
TOKAT KALES‹
Tokat Kalesi’nin kurulufl tarihine ve ilk kullan›m dönemlerine iliflkin elde kesin bilgiler
bulunmamaktad›r. Fakat konumundan, plan özelliklerinden, yap›m tekni¤i ve ad›n›n
geçti¤i kimi tarihsel olaylardan yola ç›k›larak, yap›n›n MS
5. ya da 6. yüzy›llarda yap›lm›fl
oldu¤u sonucuna var›lmaktad›r. Bu bulgulara ve ç›kar›mlara kalenin Evdoksia, Endoksia,
Dokia gibi adlarla an›lmas› efllik etmektedir.
Surlar›n üzerinde yükseldi¤i
sarp kayal›k asl›nda do¤al bir
kaledir. Bugün kim olduklar›n›
bilmedi¤imiz ilk yerleflimcilerini ve Komana Pontika’dan
(Gümenek) göçen kimi H›ristiyan gruplar› buraya yerleflmek
için çeken de bu özellik olmal›.
Komana’n›n 9 km bat›s›ndaki
bu sarp kayal›k, bir yandan Si-
Tokat Kalesi
vas yönündeki dar K›z›linifl Geçidini kontrol etti¤i, öte yandan da dik G›jg›j Tepe sayesinde kaleye ulaflan yolu kolayca
denetleme olana¤› verdi¤i için
oldukça güvenli bir noktad›r.
Buna, kayal›¤›n do¤al y›k›mlara dayan›kl› görünümünü de
eklemek gerek.
Kalenin günümüze ulaflan mimarisi birçok bak›mdan Ortaça¤ izlerini tafl›maktad›r. Kesme ve moloz tafl kullan›lan sur
duvarlar› d›fl ve iç surlar olmak
üzere kademeli biçimde do¤u
ve bat› yönlerindeki kaya kütlelerinin üzerine oturmufltur.
Kalenin plan›, kuzey yönündeki do¤al kayan›n kap› olarak
kullan›lmas›na olanak verecek
biçimde oluflturulmufltur. Beflgen planl› yap› on sekiz burçla
güçlendirilmifl ve bat›da “Ceylan Yolu” da denilen 362 basamakl› sarn›ç kuflatmalar esna-
s›nda ortaya ç›kan su ihtiyac›n› karfl›lamak üzere yap›lm›flt›r. Kuleleri, burçlar›, mazgallar› ve sur duvarlar›n›n bir bölümü günümüze ulaflabilmifltir. ‹çinde çok say›da mekân
bulunmaktad›r.
Tonozlu yap›lar ve bugün de
görülebilirken, di¤er mekânlar›n sadece temelleri izlenebilmektedir. Kuzey ve güney yönündeki duvarlar› depremlerden ve onar›m eksikli¤inden
ötürü büyük ölçüde y›k›lm›flt›r.
Bu yönde sadece bir burç ve
ana kaya üzerindeki surlar
ayaktad›r.
Yaln›zca uzaktan bak›nca de¤il, içten gördükten sonra da
flunu söyleyebiliriz: Yap›n›n
günümüze ulaflan kesimleri
bile, onun yüzy›llar boyunca
u¤rad›¤› ihmale ve tahribata
karfl›n görkemini anlatmaya
yeter.
kent merkezi
27
Gök Medrese
28
Yaz›l› tarih, kalenin kuruluflundan sonra uzun y›llar Bizansl›lar›n elinde kald›¤›n› gösterir.
Selçuklu ve Osmanl› devirlerinde savunma amac›yla onar›l›p yenilenen kale, bir de dönem dönem kimi isyanc›lara
ve yöneticilere hapishane ve
s›¤›nak olmas›yla ünlenmifltir.
Kaleye en son hükmeden Osmanl›lar da san›r›z bu özelli¤ini vurgulamak için, “Çardak-›
Bedevi” demifl kaleye. 1277 y›l›nda Memluk sultan› Baybars’›n Kayseri’ye ilerlemesinden sonra, Muineddin Pervane’nin II. G›yaseddin Keyhüsrev’i kaç›rmas›n› Ebu’l Fereç,
“Sultan› alarak Doqia Kalesi’ne kaçt›.” diye yazmaktad›r.
Bu sözler, kentin ad›n›n o günkü söylenifllerinden birini verdi¤i için de önemlidir.
GÖK MEDRESE
Anadolu Selçuklular›n›n önemli yap›lar› aras›nda say›lan
Gök Medrese’nin kitabesi yoktur. Ancak, Muiniddin Süleyman Pervane’nin etkin oldu¤u
dönem göz önünde bulundurularak yap›m›n›n 13. yüzy›l›n
üçüncü çeyre¤inde yap›lm›fl
kent merkezi
oldu¤u kabul edilmektedir.
‹bni Bibi, Pervane için flunlar›
söylemektedir: “1243 Köseda¤ Savafl› y›l›nda Selçuklu ordusu yenilince Mo¤ollarla
Muiniddin Süleyman Pervane
diplomatik iliflki kurmufltur.
Mo¤ollar onu çok be¤enmifl ve
baflka kimseyle muhatap olmam›flt›r.”
Selçuklu sultanlar› ile Mo¤ollar aras›nda devlet ifllerini yöneten vezir Pervane, bilginleri
ve fleyhleri korumufl, hatta
“Mevlana Celaleddin-i Rumi
ile dostluk kurmufl bir kifli”
olarak tan›mlanmaktad›r. Bu
dostlu¤un ileri bir düzeyde oldu¤u Menakib-ül Arifin ve Fi-hi
Mafih adl› kitaplardan anlafl›lmaktad›r.
Mevlevilikle ilgili en eski iki
kaynak olan bu kitaplarda
Muiniddin Süleyman Pervaneye Mevlana Hazretlerinin övgülerini ve Pervanenin talebi
üzerine Hazreti Mevlanan›n
Fahreddin-i Iraki isimli bir halifesini Tokat’a gönderdi¤i onun
için bir dergâh yap›ld›¤› ve
Mevlevili¤in henüz Mevlana
hayattayken bu kente ulaflt›¤›
ifade edilmektedir.
Gök Medrese, Tokat Müzesi
Gök Medrese’nin fiifahane
olarak 18. yüzy›la kadar kullan›ld›¤› vakfiye kay›tlar›ndan
anlafl›lmaktad›r. Medrese halk
aras›nda Pervane Medresesi,
K›rk k›zlar Medresesi, Darüflflifa, Bimarhane gibi adlarla
an›lm›flt›r.
‹simsiz ‹kiz
Gök Medrese’nin mimari özünü anlamak da yap›l›fl sürecini
anlamak kadar zordur; hatta
Tokat a¤z›yla çelpeflük (çaprafl›k) demek abart› olmaz.
Medresenin flimdi müze olarak düzenlenen zemin kat›na
girmeden önce; sa¤da, yap›n›n kuzey bat› cephesinde yer
alan, temelleri son y›llardaki
kaz›larla belirginlefltirilen bir
yap›y› tan›maya çal›flal›m. Bu
temeller, burada plan ve yap›l›fl düflüncesi bak›m›ndan Gök
Medrese’nin neredeyse bir
benzerinin oldu¤unu göstermektedir. Bu yap›y› anlamak
Gök Medrese’yi anlamak kadar önemlidir. Bu temellerin
özelliklerine gerçek anlamda
ilk dikkat çekenlerden biri Gönül Cantay’d›r: “Medresenin
kuzey bat›s›nda ve mevcut ya-
p›n›n uzun eksenine paralel
eksende, bitiflik ve ba¤lant›l›
olarak infla edilmifl ikinci bir
yap› bulunmaktad›r.” “Bu yap›n›n kal›nt›lar› da, tu¤la malzemeli beflik tonozlu ana eyvana aittir. Eyvan›n kuzeybat›
köflesinde ise beflik tonozlu
örtülü dikdörtgen konumlu bir
köfle mekân› yer almaktad›r.
Bu mekân ile ana eyvan aras›ndaki bölme duvar›nda bir
pencere aç›kl›¤› ve hemen yan›nda bir ocak niflinin baca kal›nt›lar› bulunmufltur. Ayr›ca
tonoz örtüsünde 120 x 100 m
ölçüsünde özgün havaland›rma aç›kl›¤› ile bat› duvar›nda
tonoz seviyesine yak›n k›s›mda dikdörtgen bir pencere ve
dar duvarda ise mazgal pencereleri yer almaktad›r.” Bu mekân›n özgün girifli 1980 y›l›n›n
sonunda bafllayan kaz› çal›flmalar› ile belirginleflmifltir.
Köfle mekân›n kuzeybat› duvar›, kuzeye do¤ru uzanmaktad›r. Ana eyvan›n Gök Medrese
ile ortak olan duvar›, bir köfle
pah› ile afla¤› do¤ru devam etmektedir. Eyvana yak›n olan
duvar yüzeyinin bir geçide ait
oldu¤u söylenebilir.
kent merkezi
29
Gök Medrese Yan›, Medrese Kal›nt›s›
30
Tokat Müzesi’nde uzun y›llar
görev yapan Sanat Tarihi uzman› Ekrem Anaç’›n henüz literatüre yans›mayan görüfllerine göre bir kaz› ile ortaya ç›kar›lan ve üst örtüsü büyük ölçüde y›k›k olan ve Gök Medrese’nin kuzey bitifli¤inde yer
alan bu yap› bir Daniflmentli
medresesi olmal›d›r. Gök
Medrese’nin kuzey bat›daki üç
odas› simetriye uymamakta ve
iki katl› planlanan medrese
yaln›zca bu üç odada tek katl›
olarak b›rak›lm›flt›r. Yandaki
kal›nt› ile beraber de¤erlendirildi¤inde bu üç odan›n Gök
Medrese’den daha çok yandaki kal›nt›ya ait oldu¤u fark
edilmektedir. Kentte sel bask›nlar› ile sürekli seviye yükselmifltir, bu farkl›l›k bize tarihlendirmelerde yard›mc› olmaktad›r. Kal›nt› ile Gök Medrese seviyeleri de farkl›d›r. Bu
farkl›l›k sebebiyle erken bir
döneme ait olmas› gerekti¤i
ve plan incelendi¤inde Daniflmetli medrese plan›na uydu¤u
görüflündedir. K›saca Gök
Medrese’nin kuzey kanad›n›n
Daniflmetli medresesinin güney kanad›n›n üzerine oturdukent merkezi
¤u düflünülmektedir.
Gök Medrese’nin Yap› Özellikleri
Roma Dönemine ait mesafe tafl›n› (bugün ana yollardaki trafik levhalar›na denk gelir) geçerek Gök Medrese’ye girmeden önce Taç kap›n›n önünde
durmak gerekir; kap›, iki renkli kesme tafltand›r. Kap›daki
mukarnas, yani prizmatik ö¤elerin belli bir geometrik s›raya
göre, her biri bir alttakinden
d›fla taflan s›ralar halinde üst
üste dizilmesiyle oluflan süsleme, yap›daki ‹slam mimarisinin simgelerinden biridir. Yerel k›rm›z› tafllar›n kullan›ld›¤›
taç kap›da iki küçük kemerli
pencereyi tamamlayan rozetler k›r›lm›flt›r.
Pervane Darüflflifas› iki katl›,
aç›k avlulu ve revakl›d›r. Cephesi tafl örgülüdür. Revakl› iki
kat›n çevreledi¤i tek eyvanl›d›r. Revak sütunlar› ve bafll›klar› Roma ve Bizans dönemine
ait devflirme sütunlard›r. Birinci katta 17, ikinci katta 15
odas› bulunmaktad›r. Avlusundaki bugün gördü¤ümüz
havuz özgün de¤ildir.
Gök Medrese, Duvar Çinileri
Lahitler, Tokat Müzesi
32
Bat›daki ana eyvan›n iç duvarlar› ile avluyu kuflatan revaklar
firuze ve mor renkli çinilerle
kapl›yd›. “Gök Medrese” ad›na gök mavisi çinilerin kaynakl›k etti¤i görüflü akla yatk›nd›r. Ana eyvan›n kemeri ve
köflelikleri çini mozaik tekni¤inde bitkisel ve geometrik
kompozisyonlar ile ve yaz›l›
bezemelerle kaplanm›flt›r.
Böylece, Tokat merkezini do¤u bat› do¤rultusunda ikiye
ay›ran Gazi Osman Pafla BulBüst, Roma Dönemi
kent merkezi
var›’na ç›km›fl olduk. Plevne
Savafl›’nda bir komutan olarak
gösterdi¤i büyük direniflten ve
cesaretten sonra II. Abdülhamit’in “Gazi” unvan›n› verdi¤i
Plevne Kahraman› Osman Pafla bural›d›r. Cadde, kentin
geçmifliyle bugününü, gelece¤ini ve bural›lar›n deyimiyle
töreyen (türeyen, do¤an, ço¤alan) kültürü birbirine ba¤layan anayoludur diyebiliriz.
Kentin tarihi merkezine gitmeden önce biraz geriye, yeni
Madalyon, Eski Tunç Dönemi
otogar›n kuruldu¤u yöne do¤ru elli metre kadar yürüdü¤ümüzde, mimari bak›mdan Gök
Medrese’yle ortak noktalar›
bulunan küçük bir yap› olan
Sümbül Baba Zaviyesi ve az
ilerdeki Nureddin ‹bn Sentimur Türbesi’ni görece¤iz.
temelli eserler önemli bir yer
tutar.
Heykelcik/Gladyatör, Roma Dönemi
33
TOKAT MÜZES‹
Tokat Müzesi; 1926 y›l›nda
emekli ö¤retmen Halis Cinlio¤lu’nun çabalar›yla toplanan
tarihi eserlerin, Gazi Osman
Pafla Bulvar› üzerinde yer alan
ve Muiniddin Süleyman Pervane taraf›ndan 13. yüzy›l›n
üçüncü çeyre¤inde yapt›r›lm›fl
olan Gök Medrese’de toplanmas›yla kurulmufltur.
Müzenin günümüzde de içinde
faaliyet gösterdi¤i bu an›t iki
katl›, iki eyvanl›, revakl›, ortas›
aç›k avlulu plan tipine girmektedir. Bina 1976 y›l›nda çevresindeki yap›lar›n kamulaflt›r›lmas›yla geniflletilmifl ve 1982
y›l›nda tekrar ziyarete aç›lm›flt›r.
Sergileme odalar›nda Maflat
Höyük kaz› eserleri, Hanözü
sondaj kaz›s› eserleri ile H›ristiyanl›k eserleri ve etnografya
kent merkezi
Apollon Heykelci¤i, Roma Dönemi
Sümbül Baba Zaviyesi
Tarihi de¤erleri anlam›nda çok
önemli olan sikkeler ve süs eflyalar› da müzenin nadide
eserleri aras›nda bulunmaktad›r. Tokat Müzesi çeflitlilik ve
say›sal bak›mdan de¤erlendirildi¤inde çok zengin bir sikke
koleksiyonuna sahiptir. Müzede ayr›ca, çeflitli Anadolu medeniyetlerine ait eserler ile
Ulutepe kaz›s› buluntular› da
görülebilir. Gök Medrese’nin
yan›nda yer alan kal›nt›da, d›fl
bahçe ve iç bahçede çok say›da steller, kitabeler, çeflitli ‹slami dönemlere ait mezar tafllar›, kabartma bezemeli tafl
eserler sergilenmektedir.
ögesi tümüyle beyaz mermerden yap›lan portalidir.
Dokuz s›ra mukarnas kavsaral› portalin sivri kemerli kap›
aç›kl›¤›n›n iki yan›nda birer nifl
yer al›r.
Sümbül Baba Türbesi
SÜMBÜL BABA ZAV‹YE VE
TÜRBES‹
Baflka bir yerde rastlayamayaca¤›m›z say›da 13-15. yüzy›llar
aras›na ait zaviye bar›nd›ran
kentin en güzel zaviyesidir. Kitabeden, yap›n›n Hac› Abdullaho¤lu Sümbül taraf›ndan
1291-92 tarihinde yapt›r›ld›¤›
anlafl›lmaktad›r. Yap›, kubbeli
mekan ile ona aç›lan bir eyvan, girifl koridoru ve yan mekanlardan ve türbeden oluflur.
Zaviyenin en dikkati çeken
kent merkezi
35
36
Nureddin ‹bn Sentimur Türbesi
NUREDD‹N ‹BN SENT‹MUR
TÜRBES‹
Do¤u cephedeki pencere üzerinde yer alan kitabeye göre;
Nureddin ‹bn Sentimur taraf›ndan 1314 tarihinde infla ettirilmifltir. Kesme tafltan kare
planl› olan yap›, tu¤ladan sekizgen y›ld›z külahla örtülüdür. Kubbeye geçifl sa¤layan
tromplar› d›fltan da görülebilmektedir.
Caddeye bakan do¤u penceresi palmet ve rumilerden oluflan kompozisyonlarla bezenmifltir.
Do¤u pencerede alttaki kitakent merkezi
bede, Fars dilinin büyük ustas›
Firdevsi’nin,
“Tanr›ya tapmay› sen ifl edin
Düflün ki bofluna geçmesin
ömrün Tanr›’dan korkup incitme kimseyi Do¤rular›n yoludur gidilecek yol senin için”
diye çevrilebilecek Farsça dizeleri okunmaktad›r.
Türbenin bas›k kemerli girifl
aç›kl›¤›n›n bulundu¤u güney
cephesi son derece sadedir.
Al›nl›kta yer alan kitabede, eski ça¤lardan bugüne, dinin
öteki dünya telkinini yineleyen sözler yer almaktad›r:
“Her nefis ölümü tadacakt›r.”
H›d›rl›k Köprüsü
HIDIRLIK KÖPRÜSÜ
Bat›da Amasya ve Turhal’dan
gelen yollar› do¤uya, Karadeniz’den gelen yollar› da Orta
Anadolu’ya ba¤layan bir kavflak olan 700 yafl›ndaki H›d›rl›k
Köprüsü 5 gözlüdür. 151 m
uzunlu¤unda, 7 m geniflli¤indeki köprü kesme taflla yap›lm›flt›r.
Bu Selçuklu eseri, yaz›tlar›yla
da dönemin bir olay›n› ayd›nlatmaktad›r. Eskiden üzerinde
mermer bir küre bulunan kitabede, II. G›yaseddin Keyhüsrev’in üç y›l boyunca çat›flm›fl
üç o¤lu, ‹zzeddin, Rukneddin
ve Alaeddin’in isimleri birlikte
yaz›lm›flt›r.
Zaman›n bilginleri çat›flan üç
kardefli bir eserle bar›flt›rmay›
amaçlam›fl, bunu da baflarm›flt›r. Köprünün yan›ndaki H›d›rl›k çay›r› yüzy›llard›r Tokat’›n
mesiresidir. Buraya, “Kümsük
Sultan Tekkesi Mesiresi” diyen Evliya Çelebi, flöyle devam
eder: “Cümle halk, haneleri ve
yak›nlar›yla gelip sefa eder.”
Köprünün yan›nda yer alan ve
bak›ms›zl›ktan hayli y›pranm›fl
olan türbe, içindeki kaz›ma
tekni¤i ile yap›lm›fl bezeme-
lerle hem geçmifl ça¤lara hem
de Anadolu tarikatlar tarihine
iliflkin ça¤r›fl›mlar yaratt›¤›
için önemlidir.
fiEYH MEKNUN ZAV‹YE VE
TÜRBES‹
fieyh Meknun Türbesi’nin 13.
yüzy›lda Mesut bin Keykavus
taraf›ndan imaret olarak yapt›r›ld›¤› düflünülmektedir. Kitabesi olmad›¤›ndan mezar›n kime ait oldu¤u bilinmemektedir.
Yap›, kubbeli mekan ve eyvan
ile bunlara ba¤l› türbeden oluflur. Moloz tafltan infla edilen
türbenin kap›s› güneydedir.
Yap›da mezar›n bulundu¤u
kubbeli bölüm ve iki hücre yer
almaktad›r. Duvarlardaki mavi, patl›can moru ve siyah çini
süslemelerin bir bölümü bugün yok olmufltur. Yap›n›n
içindeki kubbeli mekân›n kuzey duvar›nda, kaz›ma tekni¤i
ile yap›lm›fl iki bezeme bulunur. Tokat’ta yerel a¤›zda kullan›lan sözcükle baya¤tan (biraz önce) gezdi¤imiz tarihsel
merkezde bugün de göz dolduran yap›lardan biri, bir kervansarayd›r.
kent merkezi
37
Tafl Han
TAfi HAN
38
Gök Medrese’nin yan›ndaki
soka¤›n köflesinde, yol üzerindeki Tafl Han’›n bir ad› da
“Voyvoda Han›”d›r. Kesin infla
tarini veren bir kitabesi olmamakla birlikte 1631-32 y›llar›
aras›nda yap›ld›¤› kabul edilir.
Osmanl› Döneminin bölgedeki
en önemli an›t eserlerinden biri olan yap› 1939 depreminde
oldukça hasar görmüfl ve onar›lm›flt›r. Kuzey-güney do¤rultusunda, dikdörtgen planl› yap›, moloz tafl ve tu¤la malzeme ile infla edilmifltir. Kuzey
ve do¤u cephelerde alt katlarda kesme tafl kullan›lm›fl, üst
katta ise kesme tafl ve tu¤la ile
almafl›k teknik uygulanm›flt›r.
‹ki katl› han›n ortas›nda büyük
bir avlu ve iki kat›n da avluya
bakan yüzünde revaklar bulunmaktad›r. Bir mescidi olan
han›n alt kat›nda içte 37, d›flta
25 dükkân bulunmaktad›r. Bu
dükkânlar hangi ifllevle kullan›l›rsa kullan›ls›n, kemerleri
ve tafl dokusu tarihsel bir yap›n›n içinde oldu¤unuzu fazlas›yla hissettirir. Üst katta ise
46 oda/bölüm bulunmaktad›r.
17. yüzy›ldaki benzerleri arakent merkezi
s›nda en büyük flehir han›d›r.
Bu büyüklük flehirdeki ticaretin hacmi ile ilgili fikir vermektedir. Osmanl›’n›n son dönemindeki para s›k›nt›s› akla
“vak›flar›n gelir getirmesini
amaçlayan” baz› tasar›mlar
getirmifltir. Bu günlerden bafllayarak, kervansaray birbirinden çok farkl› amaçlarla kullan›lm›flt›r. Bir dönem kiraya verildi¤i kifliden yeniden Vak›flar
‹daresi’ne geçmifl, sonra cezaevi yap›lmak üzere adliyeye
verilmifl, kentin tam merkezinde olmas›ndan ötürü olsa gerek bundan k›sa zamanda vazgeçilerek sebze meyve hali,
sonra da ö¤renci yurdu olmufltur. 2006-2007 y›llar›nda restorasyonu yap›lan Tafl Han hâlihaz›rda Tokat’ta faaliyet gösteren ve geleneksel el sanatlar› icra eden sanatkârlara ev sahipli¤i yapmaktad›r. Tokatl›lar›n yerel deyimiyle çöçelenmeden (zaman yitirmeden, oyalanmadan) bu kenti ve etraf›n›
tan›mak için meydana do¤ru
yürümek gerekir. Bulundu¤umuz yer eski kentin oldu¤u kadar, modern Tokat’›n da merkezidir ve bu noktada, yolun
Horozo¤lu Zaviyesi
karfl›s›na geçti¤imizde, birbirine yak›n birkaç tarihi yap›y›
ayn› anda görebiliriz.
P‹R AHMET BEY TÜRBES‹
(HOROZO⁄LU TÜRBES‹)
Yap›ya Pir Ahmet Bey Türbesi
denmekle birlikte bu türbede
yatan Ahmet Bey’in kimli¤i
tam olarak saptanm›fl de¤ildir.
Bir görüfl, “Ertena beylerinden
Ali Bey’in o¤lu Pir Ahmet ve ailesine ait” demektedir. Horozo¤lu Türbesi olarak da bilinen yap›n›n örtü sistemi ve
duvarlar› y›k›lm›flt›r. Eyvan
fleklinde d›fla aç›lan türbe kareye yak›n dikdörtgen planl›d›r.
s›nda tam simetrik kubbeyle
örtülü ikifler oda bulunmaktad›r. ‹lk yap›ld›¤›nda bitkisel ve
hayvan motifleri içeren alç› panolarla süslenmifl yap›da zaman içerisinde bu süslemeler
büyük ölçüde tahrip olmufltur
ve flimdi yaln›zca güneydo¤udaki odan›n bir duvar›nda az
miktarda görülebilmektedir.
MEYDAN CAM‹‹
As›l ad› Hatuniye Camii’dir. II.
Bayezid’in annesi Gülbahar
Hatun için infla ettirdi¤i cami
1485 tarihlidir.
Meydan Camii
HOROZO⁄LU ZAV‹YES‹
Pir Ahmet Bey (Horozo¤lu)
Türbesi’nin yan›nda yer alan
yap›, 15. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde yap›lm›fl olup, Tokat’taki
zaviyeler aras›nda en geliflmifl
plana sahip yap›d›r. Giriflten
sonraki kubbenin güney yönünde bir eyvan, do¤u ve bat›kent merkezi
39
40
Beysoka¤›
1931 ve 1943 y›llar›ndaki depremlerde y›k›ma u¤rayan yap›,
halk›n da yard›mlar›yla, 1953
y›l›nda onar›l›p yeniden hizmete aç›lm›flt›r.
Cami, bir medrese ve bir imaretten oluflan külliyenin parças›d›r. Yap› kare planl› ve kubbeli harim ile harimin iki yan›nda
yer alan küçük boyutlu, giriflleri son cemaat yerinden sa¤lanarak harimle iliflkisi azalm›fl
tabhane odalar›ndan oluflmaktad›r.
Yap›n›n kuzeyindeki revak befl
bölümlü ve kubbelidir. Yap› bu
haliyle Tres T veya Zaviyeli Camii ad› verilen plan tipinin son
örneklerinden birisidir.
‹çeri girmeden önce kap›n›n incelenmesi gerekir, zira Tokatl›lar, “Ali Pafla’n›n yap›s›, Meydan Camii’nin kap›s›” demifltir.
kent merkezi
Yap›n›n yan›nda, yine Gülbahar
Hatun’un ad›yla iliflkili bir yap›
kal›nt›s› bulunmaktad›r. Bu kal›nt› medrese veya imarete ait
olabilir. Yerel kaynaklar, Hatuniye Medresesi’nin 1930’lu y›llarda y›kt›r›ld›¤›n› söylemektedir.
fiimdi yine yolun karfl›s›na gecece¤iz. Bu kez hem Tokat’a tarihsel kimli¤ini kazand›ran yap›lardan baz›lar›n› anlamaya
çal›flaca¤›z, hem de kentin oldukça eski mahallelerine girmifl olaca¤›z.
Kabe-i Mescit Mahallesi, Tokat’›n geleneksel halk mimarisini ve yeni yap›lar› bir arada
bar›nd›rmaktad›r. Tarihsel nitelikli Sulusokak’a ç›kmadan ara
yoldan ilerlersek, Halit Soka¤a
ç›kar›z. Burada yak›n y›llarda
yap›lan baz› yenileme ve
41
Latifo¤lu Kona¤› ‹ç Görünüm
boyama çal›flmalar›; tarihsel
estetik konusunda biraz daha
rahat, ya da geleneksel olan›
h›zla yitirmekte oldu¤umuz endiflesinden biraz daha uzak düflünmemizi sa¤layabilir.
GELENEKSEL
KONUT M‹MAR‹S‹
Ev say›s›, 15–18. yüzy›llarda
3300 dolay›ndad›r. 1825 tarihli
sicile göre ev say›s› 7500 olan
Tokat’ta, geleneksel konutlar
varl›¤›n› günümüze kadar sürdürebilmifltir.
Kenti 1881 y›l›nda gezen Cuinet’ye göre “ev say›s› 6000’dir.”
1864 ve 1881 tarihli siciller ve
seyyahlar›n notlar›na dayanarak, 19. yüzy›lda 4000–6000
aras› ev bulundu¤unu söylemek
olanakl›d›r.
Evliya Çelebi, Tokat evleriyle il-
gili flu bilgileri kaydeder: “Bu
eski flehir içinde nice bin eski
kârgir, seyre de¤er binalar vard›r. Gerçi bir küçük flehir gibi görünür ama sekiz adet dere, tepe,
bay›r ve sahrada birbiri üzerine
üçer dörder kat saraylar› ve di¤er zengin evleridir ki, hepsinin
pencereleri do¤uya kuzeye bakar. Çat›lar› kiremit, lâl renklidir.” 18. ve 19. yüzy›llarda Tokat’a gelen seyyahlar Tournefort, Pecocke, Cuinet ve Bore,
Tokat’› Avrupa’n›n büyük kentlerine benzetmek bak›m›ndan
ortaklafl›rlar. Evliya Çelebi’yi heyecanland›ran saraylar›n bugüne yaln›zca adlar› kalm›flt›r.
Yeflil›rmak boyunca kuzeye do¤ru yükselen s›rtlardaki bahçeli,
beyaz badanal›, k›rm›z› kiremitli
ba¤ evlerini de günümüz yap›laflmas› neredeyse silmifltir.
kent merkezi
Geleneksel Konut Mimarisi
Kap› Tokma¤›
Tokat evleri mimari ve yap›m bak›m özellikleri bak›m›ndan klasik Türk Evi karakterini tafl›maktad›r. Dar alanlara uygun bina
kurma arzusundan dolay›, çeflitli farkl›l›klar gösteren plan flemalar›na, binalar›n ön cephelerinin daima genifl manzaraya
hâkim olma iste¤inden dolay›
sokaklara ç›kmalar fleklinde taflmak iste¤i yap›larda görülmektedir. Sofalara çok önem vermifllerdir, alt katlarda teraslar, üst
katlarda sofalar evin hayatiyetini artt›ran unsurlard›r.Tokat evleri genellikle iki katl›d›r.
Zemin katlar› hizmet alanlar›d›r
ve bir k›sm› tafll›k bir k›sm› da
depo gibi mekânlara ayr›lm›flt›r.
Buralarda büyük ve küçük ocakl›klar, f›r›n ve ifl evi bulunmaktad›r. Üst kat ise oturma mekânlar› olarak kullan›lmaktad›r.
Evin as›l soka¤a aç›lan k›s›mlar›
da buras›d›r. Evlerin büyük bir
k›sm›nda zemin katla üst kat
aras›nda bir ara kat bulunmaktad›r. Tokat’ta bu k›sma yerel
olarak “bölme” denilmektedir.
Daha çok k›fl›n oturmak için yap›lm›fl, kolayca ›s›t›labilmesi için
biraz bas›k bir mekând›r. Tuvalet yine zemin katta ya da ara
kat›n bir köflesinde yer al›r. Y›-
kanma ifllemi ise ara kat veya
üst kattaki odalarda yer alan dolaplar›n içinde yap›lmaktad›r.
Ara kattaki odalarda belirgin bir
özellik olmasa da, üst katlarda
daha genifl, daha ayd›nl›k ve iflçili¤in itinas› ile di¤erlerinden
ayr›lan bir bafloda görülmektedir. Odalar, Türk Evi odas›n›n
tüm özelliklerine sahiptir. Giriflte bir pabuçluk k›sm›, sedirler,
ocakl›k, dolap, yüklük, sergen
ve lambal›k odalar›nda mevcuttur.
Tokat evlerinin ana infla malzemesi ahflap ve kerpiçtir. Çok alçak bir tafl temel üzerine ahflap
dikme ve kirifller çat›l›r, h›m›fl
tekni¤i denilen, aralar› daha ince ahflap direklerle bölünür, onlar›n da aras› kerpiç ve tu¤la ile
doldurulur.
Ba¤dadi tekni¤i daha çok ara
duvarlarda ve ç›kmalarda kullan›lm›flt›r. Tavanda ve döflemede
de malzeme ahflapt›r.
S›va ve ahflap üzerine kalem ifli
süslemeler daha çok natürmortlardan, yelkenli ve kent manzaras›ndan ya da camilerden oluflur. Bu tür konular›n ifllenmesi,
19. yüzy›lda ‹stanbul kaynakl›
bir ak›m›n Anadolu’da yer bulmas› olarak yorumlanabilir.
kent merkezi
43
44
Tokat Yazmalar›
YAZMACILAR HANI
VE YAZMACILIK
Sulusokak’a ç›karken yol üstünde görece¤imiz Gazio¤lu
Han›’n›n ad›, buradaki özel bir
üretimle birlikte de¤iflmifltir.
Bu yap› neredeyse elli y›ld›r
Yazmac›lar Han›’d›r. Bundan
k›rk y›l önce Tokat’ta yazmac›l›k baflka hanlarda da yap›l›rd›.
Tokat, o zamanlar bu alanda
gerçekten çok ünlüydü. Bölgenin meyve ve bitki bereketinin
simgesi olan elma, üzüm, kiraz
gibi desenlerin yan›nda çiçek
ve bitki desenlerini de s›kça
kent merkezi
görebiliriz. Desenler ›hlamur
a¤ac›ndan kal›plara oyulur ve
do¤al boylarla bezlere bask›
yap›l›r. Böylece yazman›n kumafl› eskir ama renkler asla
y›pranmaz. Karakalem ve elvan olarak iki tip yazma bas›lmaktad›r. Ancak, ad› yazmac›l›kla özdeflleflen Gazio¤lu Han›
son y›llarda kapal›d›r. Yazmac›lar, kentin d›fl›nda say›labilecek yeni sanayi sitesinde bir
hana tafl›nm›fllard›r. Fakat, geleneksel yazmac›l›¤› sürdürebilen esnaf say›s› da yok denecek denli azalm›flt›r. Tokat Ce-
Tokat Yazmalar›
zaevi atölyesi ve Tafl Han’da
faaliyet gösteren Yurdanur ile
Birdane kardefller kiflisel çabalar›yla gerek kal›p oymac›l›¤›
gerekse bask› çal›flmalar›yla
600 y›ll›k bir geçmifli olan bu
sanat› gençlere verdikleri
kurslarla gelece¤e tafl›maya,
ayakta tutmaya çal›flmaktad›rlar. Gazio¤lu Han›’n›n hemen
karfl›s›ndaki yap› Kâbe-i Mescit Camii’dir. Gördü¤ü onar›mlar yap›y› özgünlü¤ünden
uzaklaflt›rm›flt›r.
KALIP OYMACILI⁄I
Tokat bölgesi 15. ve 16. yüzy›llarda Anadolu’nun yazmac›l›k merkezi olmufltur. Yazma
desenlemeleri, önceleri kalem ifliyle yap›l›rd›. Kal›p tekni¤inin geliflmesi ile önce kal›pla kalemin bir arada kullan›ld›¤› “Kal›p-Kalem Yazmalar›” yap›ld›. Sonra tümüyle
“Kal›p Yazmalar” yayg›nlaflt›.
Tokat yöresinde 1300’lü y›llarda bafllanan kal›p oymac›l›¤› günümüzde, Tokat befllisi, Dramal›, Tokat üzümlüsü,
Karanfilli, Elmal›, Kafl›k sap›,
Çengelköy, fial deseni, Geyikli, Osmanl› Tu¤ras›, Dokuz
dall› gibi kal›p desenlerde
kendini göstermektedir. Bask› kal›plar›, sulak yerlerde yetiflen ve yumuflak oldu¤undan kolay oyulan ›hlamur
a¤ac›ndan
yap›lmaktad›r.
Bunlar›n kimi kalem ifli, kimi
dolgu desenler ve elvan kal›b›d›r. Yazma desenlemenin
baflörtüsü d›fl›nda kullan›lmas› kal›plar›nda
farkl› formatlarda çal›flmas›n›
beraberinde
getirmifltir.
Yazmac›l›¤›n
Hitit uygarl›¤›ndan geldi¤i düflünülür.
Hem bu düflünceye, hem de Hititlerin bu bölgede
yaflam›fl olmas›na
sayg› olarak, Tokat yazmalar›nda Hitit uygarl›¤›n›n
simgeleri de s›k görülen desenler aras›nda yer al›r.
kent merkezi
45
Ali Pafla Camii
46
fiimdi, Ali Pafla Camii külliyesini bir bafllang›ç sayarak Sulusokak üzerindeki yap›lara geçebiliriz. Caminin yaz›t› bulunmad›¤›ndan Ali Pafla’n›n kimli¤i kesin olarak belirlenememekteydi. Kitabenin olmamas›, Osmanl› Devri’nde sürgüne
gönderilen ya da bulunduklar›
yerde yaflamaya zorlananlar›n
yapt›rd›klar› eserlere yaz›t
koydurmad›klar› biçiminde yorumlan›yordu. Bununla birlikte Ali Pafla hakk›nda yaz›lanlar
flöyle özetlenebilir: “Ali Pafla’n›n 1564 y›l›nda ölen o¤lu
Mustafa’n›n burada bulunan
mezar›ndaki ‘Nesli Sultan Beyazid’ yaz›s›, Ali Pafla’n›n, Kanuni Sultan Süleyman’›n o¤lu
fiehzade Beyazid’in damad›
oldu¤unu düflündürmektedir.
Ayaklanma ç›karan fiehzade
Beyazid yenilince ‹ran’a kaçm›fl ve orada öldürülmüfltür.
Ali Pafla ise Tokat’ta yaflamak
zorunda b›rak›lm›flt›r. II. Selim, isyanc› fiehzade Beyazid’›n yak›nlar›ndan sayd›¤› Ali
Pafla’y› da Kazova’n›n Söngüt
Çay›r›’nda 1572’de idam ettirmifltir.”
Erhan Afyoncu, bu bilginin bir
kent merkezi
bölümünün do¤ru olmad›¤›n›
saptamaktad›r: “Sivas Defterdar› olan o¤lu Mustafa Bey, Sivas, Ba¤dat, Erzurum gibi
merkezlerde Beylerbeyilik yapan Temerrüd (‹nat) Ali Pafla’dan önce ölmüfltür (1565/
66). Ali Pafla o¤luna yapt›rd›¤›
türbenin yan›na bu camiyi
yapt›rmaya bafllam›fl, ancak
cami tamamlanmadan 1572’
de ölmüfltür. Cami, saray›n
emriyle ve Ali Pafla’n›n ay›rd›¤›
maddi kaynaklar kullan›larak
tamamlanm›flt›r.” Bugüne dek
Ali Pafla’n›n efli ve Mustafa
Bey’in annesi hakk›nda da
berrak bir bilgi yoktu. Afyoncu, Ali Pafla’n›n kimli¤inden
yola ç›karak, bu kad›n›n II. Bayezid’in k›z›ndan torunu Fatma Sultan oldu¤unu saptam›flt›r.
AL‹ PAfiA CAM‹‹
Ali Pafla Camii, Tokat’›n önemli Osmanl› yap›lar›ndand›r.
1572 y›l›nda fiehzade Bayezid’in damad› Kemer Ali Pafla
taraf›ndan yapt›r›ld›¤› kabul
edilir. 1939 ve 1943 depremlerinde zarar gören yap› 1947 y›l›nda onar›lm›flt›r. 16. yüzy›l›n
Ali Pafla Hamam›
Osmanl› mimari özelliklerini
tafl›maktad›r. Kesme tafltan
yap›lan caminin kare planl›
ana mekân›, tek kubbesi ve
tek minaresi yap›n›n sadeli¤inin belirtisi say›lmaktad›r. Sekiz sütun üzerinde yedi kubbeli son cemaat yeri bulunmaktad›r. Ana mekân›, mihrap
d›fl›ndaki üç yönden kad›nlar
mahfiliyle çevrilidir. Mermerden özenle ifllenmifl taç kap›,
camideki mimari süslemenin
belirgin yan›d›r. Caminin güney yönünden yal›n bir kütle
olarak görünen minaresi kesme tafltan yap›lm›flt›r. Ali Pafla
Camii’nden meydana do¤ru
bakt›¤›n›zda çukurda üç kubbeli çat›s› görülen yap›, belediyenin burada bir yeralt› çarfl›s› yapt›rmaya bafllad›¤›nda
yeniden a盤a ç›kan bir mescittir.
VEZ‹R AHMET PAfiA
MESC‹T VE TÜRBES‹
Yap›n›n as›l ad› Ebu fiems
Hangâh›’d›r. Giriflin üzerindeki
kitabeden yap›n›n, 1288 y›l›nda, II. ‹zzeddin Keykavus’un
o¤lu Sultan Mesud zaman›nda
Ebu’l Hasan bin efl-fiems tara-
f›ndan Hangâh olarak yapt›r›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Yap›, Vezir Ahmet Pafla Mescidi ad›yla
da bilinmektedir.
Yap›ya bu ismin verilmesinin
Vezir Ahmet’in yap›y› tamir ettirmesinden kaynakland›¤› ve
bilmedi¤imiz bir nedenden
kendi üstüne kaydettirdi¤i anlafl›lmaktad›r. Yap›, kubbe ile
örtülü ana mekana aç›lan eyvan, bir oda ve bir türbeden
oluflmaktad›r.
Kubbenin ortas›n›n aç›k olmas› bu yap› tipinin ortak özelli¤idir. Eyvan, genellikle mescit
olarak kullan›l›r. Bu yap›n›n
tam karfl›s›nda bulunan hamam, bu kesitin bütünleyicisi
gibidir.
AL‹ PAfiA HAMAMI
Ali Pafla Külliyesinin bir birimi
olan yap›n›n Ali Pafla Camii ile
ayn› tarihte, 1572 y›l›nda yap›ld›¤› kabul edilir. D›fltan klasik bir Osmanl› yap›s› oldu¤u
belirgin olan Ali Pafla Hamam›,
Osmanl› Döneminin önemli
eserlerindendir. Çifte hamam
olarak tümüyle kesme tafltan
infla edilmifltir. Dört eyvanl› ve
köfle odal› plan tipindedir.
kent merkezi
47
Ali Pafla Hamam Girifli
48
Tu¤la kullan›lan üst örtünün
yal›t›m amaçl› kurflun kaplanmas›, soyunmal›k bölümlerinin aynal› kemerli olarak tasarlanmas›, kad›nlar bölümü
giriflinin bir odac›kla gizlenmesi, so¤uklu¤un kendi içinde
bölümlere ayr›larak helâ ve t›rafll›¤›n so¤ukluk içinde ayr›
birer oda haline getirilmesi,
erkekler bölümünde cepheye
ayd›nlatma konulmas›, kad›nlar bölümünde soyunmal›k ve
halvetin eyvan içinde sa¤lanmas› ve hamam›n cephesine
çeflme yap›lmas› gibi 16. yüzy›l Osmanl› hamamlar› için
“ilk” denebilecek pek çok
Ali Tusi Türbesi
özelli¤e sahiptir.
SULUSOKAK
(800 ADIMDA 800 YIL)
Bu sokak üzerindeki hanlar,
Selçuklu ve Osmanl› devirlerinde yap›lm›flt›r. Ancak bölgedeki han gelene¤inin daha eskiye dayand›¤› bilinmektedir.
Öyle bir sokak düflünün ki bir
benzeri Anadolu’nun herhangi
bir yerinde olmas›n ve 800
ad›mla Türklerin Anadolu’daki
800 y›ll›k mimarl›k serüveni izlenebilsin. Daniflmentli’den
20. yüzy›la kadar bütün dönemlerin eserlerini yaln›zca
Sulusokak’ta görebilirsiniz,
hem de sadece 800 ad›mda.
Ali Tusi Türbesi, Sulu Han, Bedesten bu yap›lardan bir kaç›d›r.
AL‹ TUS‹ TÜRBES‹
Ali Tusi Türbesi, kitabesine
göre Selçuklu devlet adam›
Ebul Kas›m bin Ali Tusi taraf›ndan 1233 y›l›nda yapt›r›lm›flt›r.
Kare planl› yap›n›n örtü sistemi içte, sekizgen kasnak ile
geçilen kubbe, d›flta ise pramidal çat› idi. Pramidal çat› y›k›l›nca bugünkü kiremit çat›
yap›lm›flt›r. Tu¤ladan infla edikent merkezi
Sulu Han ve Bedesten
len yap›n›n cephesinde kesme
tu¤la tekni¤inde yap›lm›fl, çini
mozaik süslemeleri bulunan
sivri kemer al›nl›kl› iki dikdörtgen pencere bulunmaktad›r.
Mor, firuze, lacivert renkli geometrik süslemelerin görüldü¤ü pencerelerin üst bölümünde, sar› zemin üzerinde mavi
çini mozaikle yaz›lm›fl küfi hatl› iki ayet yer almaktad›r.
Türbenin hemen yan›nda bugün ifllevsiz ve kapal› olan Kat›rc›lar Han›’n› geçtikten sonra, sokakla ayn› ad› tafl›yan yap›n›n önüne geliyoruz.
dörtgen bir plana sahiptir ve
d›fl duvarlar› sa¤›rd›r. Han›n
belirgin tek ögesi d›fla taflk›n
taçkap›s›d›r. 1930 y›l›na kadar
cezaevi olan han, 1957 y›l›nda
onar›larak ö¤renci yurdu olmufltur. Yak›n zamana (2005)
dek Belediye Aflevi olarak kullan›lmaktayd›.
ARASTALI BEDESTEN
Han›n bitifli¤indeki Bedesten,
15. yüzy›l yap›s›d›r. Dokuz
kubbeli bedestenin do¤usunda ve bat›s›nda her biri 20
dükkândan oluflan birer arasta
yer almaktad›r.
SULU HAN
Sulusokak’ta bir bütünlük
içinde görünen yap›lardan biri
Sulu Han’d›r. Han›n kesin infla
tarihi veren bir kitabesi bulunmad›¤› gibi, özgün özelliklerini de yitirdi¤inden tarihini
saptamak mümkün de¤ildir.
Ahflap ve kâgir olan yap›, yan›ndaki bedestene mal getiren
ya da buradan mal alan tüccarlar›n kalmas› amac›yla infla
edilmifltir. ‹ki katl› olan yap›,
kuzey güney do¤rultulu dik-
KAZANCILAR MESC‹D‹
Kap›n›n üzerinde saça¤a yak›n
bir yerde bulunan isimsiz kitabeden, Kazanc›lar Mescidi’nin
Yavuz Sultan Selim döneminde 1518 tarihinde yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Kare planl› ve
tek kubbeli yap› moloz tafl ve
tu¤la kullan›larak almafl›k teknik ile infla edilmifltir. Nedeni
bilinmeyen bir hasara u¤rayan
yap›n›n arka bölümüyle önünde bulunan revak y›k›lm›flt›r.
kent merkezi
49
Takyeciler Camii
Mescidin çevresine esnaf yerleflmifl ve bitifli¤indeki Ya¤c›
Han’› belediye 1985 y›l›nda
y›kt›r›nca, mescit iyiden iyiye
ortada kalm›flt›r.
50
TAKYEC‹LER CAM‹‹
Takyeciler Camii’nin de yap›m
tarihi belirsizdir. Edirne Eski
Camii plan›yla, son cemaat yeri d›fl›nda plan› bire bir ayn›d›r.
Edirne’deki Cami Çelebi Mehmet taraf›ndan yap›lm›fl oldu¤u bilinmektedir. Bu sebeple
caminin 15. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde yap›ld›¤› kabul edilmelidir. Moloz ve kesme tafltan yap›lan, kare planl› çok destekli
Ya¤›basan Medresesi
kent merkezi
ana mekân dokuz kubbe ile örtülüdür. Onar›mlardan önce
kubbelerin üzeri kiremit çat›yla örtülüydü. ‹ç mekânda sekiz
köfleli kesme tafltan yap›lm›fl
ayaklar ve bafll›klar› süslemelidir. 1871 onar›m›nda yap›lan
ve günümüze bütünüyle ulaflamayan Barok süslemelerin
mavi tonlarda ifllendi¤i kal›nt›lardan anlafl›lmaktad›r. K›sa
say›lan minaresi kesme tafltand›r.
YA⁄IBASAN MEDRESES‹
Ya¤›basan Medresesi ya da bilinen ad›yla Çukur Medrese,
Tokat Müzesi’nde bulunan ki-
51
Develik Han
tabesine göre 1247 tarihinde
Nizameddin Ya¤›basan taraf›ndan infla ettirilmifltir.
Ancak Nizameddin Ya¤›basan’›n 1164’de ölmüfl olmas›
kitabenin hatal› yaz›ld›¤›n›,
medresenin 1151 y›l›nda yap›ld›¤›n› göstermektedir. Kapal›
avlulu, üç eyvanl›, kareye yak›n planl› bir yap›d›r. Yap›ya
kuzeydeki kap›dan girilmektedir. Girifl, yap›n›n merkeziyle
ayn› eksende de¤ildir; 1 m do¤uya kayd›r›lm›flt›r. 14 m çap›ndaki iki katl› tromp düzenlemesi üzerinde yer alan kubbesinin yaklafl›k 10 m çap›ndaki bölümü aç›k b›rak›lm›flt›r.
Moloz tafltan infla edilmifl yap›da tu¤la yaln›zca tromp kemerleri ve kubbe gözünün çevresinde kullan›lm›flt›r.
DEVEL‹K HAN
(DEVEC‹LER HANI)
Takyeciler Camii’nin güneyindeki Develik Han’›n kitabesi
yoktur, ancak plan› Voyvoda
Han› ve 17. yüzy›l Osmanl› flehir hanlar› ile benzerlik gösterdi¤inden, 17. yüzy›lda infla
edildi¤i kabul edilebilir. Yap›
bugün oldukça harap durumdad›r; kal›n çevre duvarlar› d›fl›ndaki bütün mekânlar y›k›lm›flt›r.
Do¤u-bat› ekseninde, aç›k avlulu, iki katl› ve dikdörtgen
planl› han, kesme ve moloz tafl
malzemeyle infla edilmifltir.
1960’lara kadar ifl yeri olarak
kullan›lm›flt›r. Do¤usunda, birbirine paralel olarak uzanan
yüksek mekânlar hana ait deve bar›naklar›d›r.
kent merkezi
Ulu Camii
52
Görülmeye de¤er özgün parçalar› aras›nda, kuzey yöndeki
an›tsal giriflteki genifl demir
kap› yer almaktad›r. Buradan
kaleye do¤ru k›vr›lan sokak,
bizi az önce gezdi¤imiz geleneksel evlerin bulundu¤u sokaklar›n bafl›na götürür. Hem
kaleyi yak›n bir noktadan izleyecek hem de tarihin baflka
kesitleriyle tan›flaca¤›z.
ULU CAM‹‹
Camii Kebir Mahallesi, Sulu Sokak Mevkiinde bulunan Ulu Camii, Tokat’›n ilk Türk yerleflimi
bölgesinde olup; ilk kez muhtemelen Daniflmentli Döneminde,
12. yy.’da yap›lm›flt›r. Bat› kap›s› üzerinde bulunan kitabesinden anlafl›ld›¤›na göre de, 1679
y›l›nda IV. Mehmed (Avc› Mehmed) zaman›nda yenilenmifltir.
Bat›daki avlusuna, güneybat›
köflesindeki k›rm›z› beyaz renkli kamal› geçme tafllardan oluflan bas›k yuvarlak kemerli kap›dan girilen yap›, kuzey-güney
yönünde dikdörtgen planl› olarak infla edilmifltir. Do¤u ve bat› cepheleri boyunca uzanan birer son cemaat revak› yap›n›n
bu cephelerini hareketlendirkent merkezi
mektedir. Yap›n›n bat› cephesindeki son cemaat yeri, devflirme sütun bafll›klar›na sahip
dört sütun taraf›ndan befl yüksek kemerle oluflturulmufltur.
Do¤u cephesindeki son cemaat
yeri ise; befl s›ra paye ile oluflturulan dört s›ra sivri kemerle
oluflturulmufltur. Yap›n›n dört
cephesini kornifl hizas›ndan saran tafl konsollar ve kaval silmeler bat› taraf›nda da cephenin üst s›n›r›n› oluflturur. Ulu
Caminin üst örtüsü, son cemaat
yerlerini de kapsayacak flekilde
üzerinde Marsilya tipi kiremitlerin bulundu¤u ahflap bir çat›
ile örtülmüfltür. Ayr›ca, caminin
güney cephesine, kornifle yak›n
yerlefltirilmifl tafl malzeme ile
oluflturulan kufl evi hofl bir eklentidir. 17. yy. mimari özelliklerini tafl›yan tek flerefeli minaresi yap›n›n kuzeybat› köflesinde bulunmaktad›r. Minareye girifl bat›daki revak›n içinde kalm›fl olan kaidesinden sa¤lanmaktad›r. Yap›n›n harim k›sm›na bat› ve do¤u cephelerindeki
iki kap›dan girilmektedir. Bat›
cephesinde yer alan bas›k kemerli kap› tafl söveli olup; k›rm›z›-beyaz renkli kamal› geçme
Ulu Camii
tafllardan oluflturulmufl ve üç
adet kaval silme ile çerçevelendirilmifltir. Do¤u taraf›ndan girifli sa¤layan ikinci kap› da ayn›
özellikleri tafl›maktad›r. Caminin harimi mihraba dikey, birbirine sivri kemerlerle ba¤lanm›fl
iki s›ra paye ile üç sah›na ayr›lm›flt›r. Yap›n›n güney cephesinde yer alan mihrab›, harime
do¤ru ç›k›nt› yapm›flt›r. Üstünde üçgen bir al›nl›kla taçland›r›lm›fl mihrap silmeli kuflakla
çevrelenmifltir. Köflelerinde birer rozetle hareketlendirilen
mihrab›n nifli alt› s›ra mukarnasl› bir kavsara ile oluflturulmufltur. Mihrab›n bat›s›nda yer
alan minberin yan aynal›klar›
birbirine geçmeli sekizgenlerin
oluflturdu¤u ahflap oyma iflçili¤iyle düzenlenmifltir. Caminin
harimi düz ahflap tavan ile örtülmüfltür. Tavana k›rm›z› ve
yeflil renklerin hâkim oldu¤u
fonlar aras›nda yalanc› kündekâri tekni¤inde oluflturulmufl
kare göbekler alt›n varak ile
kaplanm›fl ve ç›ta aralar›nda
kalem ifli bitkisel süslemeler ifllenmifltir. Bu göbeklerde bulunan alt›n varakl› sark›tlar Tanr›’n›n rahmetinin namaz k›lan-
lar›n üzerlerine olmas›n› sembolize etmektedir.
ALACA MESC‹T CAM‹‹
Yap› Alaca Camii ve Küçük Minareli Camii adlar› ile de bilinir. Girifl kap›s› üzerinde, minare kaidesinde ve çeflmede
olmak üzere 3 kitabe bulunmaktad›r. Çeflmedeki kitabede, K›l›çarslano¤lu G›yaseddin
Keyhüsrev’in ad› ve 1271 tarihi, girifl üzerindeki kitabede
Sultan Bayez›d bin Mehmed
Han ad› ve 1505 tarihi okunur.
Kitabelerden anlafl›ld›¤›na göre, yap› Selçuklu Döneminde
yap›lm›fl, tahrip olmas› nedeniyle 1505 y›l›nda Abdurrahman bin Ahi Eda ad›na Abdülaziz bin ‹brahim taraf›ndan yeniden yapt›r›lm›flt›r. Abdurrahman Ahi, 1503-1507 y›llar› aras›ndaki fiah ‹smail olaylar› s›ras›nda öldürülen bir Tokatl›’d›r. Bu nedenle hem Selçuklu
hem de Osmanl› yap›mlar›na
ait iki yaz›t› bulunmaktad›r.
Mescit, kubbeli ibadet mekan›
ve girifl bölümünden oluflur.
Bat› cepheye bitiflik minaresi
tu¤la bezemesiyle Selçuklu
özelli¤i tafl›maktad›r.
kent merkezi
53
Pafla Hamam›
PAfiA HAMAMI
54
Bir mahalle hamam› olan Pafla
Hamam›; Deveci ve Pafla hanlar› gibi yap›lar aras›nda, tarihsel ticari alan›n merkezinde
bulunmaktad›r. Yörgüç Pafla
taraf›ndan H.838/M.1435 y›l›nda infla ettirilen hamam kuzey-güney do¤rultusunda, dik
dörtgen ve tek hamam planl›d›r.
kabartmas› bulunmaktad›r.
Sa¤daki aslan, soldaki ise daha çok bir köpe¤i and›r›r. Bütün durgunlu¤una karfl›n y›rt›c› bir hareketi düflündüren bu
figürlerin buraya hangi nedenle kondu¤unu anlamak zordur.
Moloz tafl ile infla edilen han›n
güneydeki demir kap›s› özgündür.
ERENLER TÜRBES‹
PAfiA HAN
Pafla Han Sulusokak’›n sonundad›r. Kitabeden, I. Sultan
Mahmut zaman›nda Trabzon
ve Sivas valili¤i yapm›fl Zaral›zade Vezir Abaza Mehmet Pafla taraf›ndan 1752 y›l›nda yapt›r›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Ana
duvarlar› ve en dikkat çekici
yan› olan, kesme tafltan yap›lm›fl güzel portali d›fl›nda y›k›k
durumdad›r. Portal›n özgün
kap›s› sökülmüfltür. 1930 y›llardaki foto¤raf›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, portal›n bulundu¤u
cephenin zeminin yaklafl›k 1 m
alt›nda kald›¤›n› görebiliriz.
Bu cephede, girifl eyvan›n›n
kemerinin iki yan›nda, yüzleri
kemere dönük, selvi a¤ac›na
zincirle ba¤lanm›fl iki hayvan
kent merkezi
fiimdi, Sulusokak’›n ucundaki
Erenler Mahallesine geldik.
Bugün harap durumda olan
türbenin kitabesi yoktur. Mimari özelliklerine göre 13. yüzy›l sonu 14. yüzy›l bafl›na tarihlenebilir. Moloz tafl örgü
malzemesi olarak kullan›lm›fl,
kesme tafl ile kaplanm›flt›r.
Kare planl› mekân›n üzeri tu¤la kubbe ile örtülüdür. Dört
cephesinde sivri kemerli genifl
aç›kl›klar olan türbenin kesme
tafl kemerlerinde, kabartma
bordür ve yar›m y›ld›zlardan
oluflan bezeme bulunmaktad›r. Böylece, Sulusokak bitmifl
oluyor. Yani yaklafl›k sekiz yüz
metrelik bir yürüyüflle 12. yüzy›ldan 20. yüzy›la dek sekiz
yüz y›lda oluflan yap›lar› bir
Behzat Camii
arada gördük. Türkiye’de böyle bir baflka sokak yoktur diyebiliriz. Tokat kent tarihini gösteren yap›lar›n yo¤unlaflt›¤›
sokaklar›n bir k›sm› afla¤›daki
Behzat Çay›’n›n etraf›ndad›r.
Burada yan yana duran iki yap›, Tokat ad›n›n geçti¤i hemen
her yerde birer görsel simge
olarak ç›kar karfl›m›za.
BEHZAT CAM‹‹
Tokat’›n karakteristik yerlerinden Behzat Çarfl›s›’nda Behzat
Çay› yan›ndaki cami, Kanuni
Süleyman döneminde Fakih
o¤lu Hoca Behzat taraf›ndan
1535 y›l›nda yapt›r›lm›flt›r. Küçük ve kare planl› yap›ya II.
Abdülhamid döneminde, 189192 tarihinde halk›n deste¤iyle
bir kubbe daha eklenmifltir.
1908 y›l›nda da Tokatl› Ahmet
Lütfi Pafla taraf›ndan onar›m
yapt›r›lm›flt›r.
Cami, dikdörtgen planl› harim
ve 1956 y›l›nda eklenen son
cemaat yerinden oluflur. Moloz tafl ve tu¤la ile infla edilen
yap›n›n güneydo¤u köflesinde
tek flerefeli minare yer al›r.
Yandaki mezar, Behzat-› Veli’nindir.
SAAT KULES‹
Caminin yan›ndaki Saat Kulesi’nin tipik özelli¤i eski kentin
hemen her yerinden görülecek
biçimde tasarlanm›fl olmas›d›r. Büyük bölümü kaz›nm›fl
olan kitabede, yaln›zca kulenin yap›m y›l› olan 1902 okunabilmektedir.
33 m uzunlu¤undaki kule, II.
Abdülhamit’in padiflahl›¤›n›n
25. y›l›n› kutlamak için yap›lm›flt›r. 1917’de saat aksam›
alafrangaya çevrilmifltir.
Kare kaideli, sekizgen gövdeli
kule kesme tafl ile infla edilmifltir. Bugün de her yar›m saatte bir, iki dakika arayla kente zaman› an›msatmaya devam etmektedir. Bu ses eskiden kentin her yerinde duyulurdu.
Ancak günümüzde otomobil
ve sanayi gürültüsünden ve
yo¤un yüksek yap›laflmadan
ötürü, saatin sesi yaln›zca kuleye yak›n yerlerde duyulabilmektedir. Buradan yolun karfl›s›na geçti¤imizde görece¤imiz en güzel yap›lardan biri,
kentin yaflam kültürünün seçkin yan›n› gösteren bir konakt›r.
kent merkezi
55
Burgaç Hatun Türbesi
TOKAT’IN D‹⁄ER CAM‹LER‹
56
Tokat’ta, Daniflmendlilerden
Osmanl›ya dek çeflitli y›k›mlar
ve yenilenmeler geçirmifl birçok baflka cami daha bulunmaktad›r. Kentin tüm yap›lar›
gibi camiler de yörenin iklim
ve toplumsal koflullar›na uygun bir biçimde geliflmifltir.
Kent merkezinde ibadete aç›k
olan 59 caminin 39’u Osmanl› Döneminde infla edilmifltir.
Bu yap›lar›n baz›lar›n› flöyle
s›ralayabiliriz.
GAR‹PLER CAM‹‹
(Yeflil Minareli Camii)
Pazarc›k Mahallesi’ndeki yap›, 14. Anadolu Vakfiye Defteri’ne göre, Daniflmend Ahmet
Gazi taraf›ndan 1074 y›l›nda
yapt›r›lm›fl.
Bu nedenle Tokat’›n ve Anadolu’nun en eski camii oldu¤u düflünülür. Moloz tafl duvarlar› onar›mlarda özelli¤ini
yitirse de minaresinin renkli
kent merkezi
çinilerle süslenmifl oldu¤una
dair izler günümüze kadar
gelmifltir
GÜDÜK M‹NARE CAM‹‹
(Rüstem Çelebi Camii)
Güdük Minare Camii, Rüstem
Çelebi Mahallesi’ndedir. Kitabesi bulunmayan yap›y› A.
Gabriel, plan ve bat› cephesi
süslemelerine dayanarak 15.
yüzy›la tarihlendirmektedir.
‹ç mekan, 20. yüzy›lda yeflil
ve sar› boyayla kaplanm›flt›r.
Pandantiflere ve baldaken
kemerlerinin üst bölümlerine
bitkisel motifler ifllenmifltir.
Pandantiflere dört halifenin
ad› yaz›lm›flt›r. Güneydeki kemer köfleli¤inde “Allah” yaz›l›d›r. Mihrap niflindeki kalem
iflleri de 20. yüzy›la aittir.
Güdük Minare Camii, Edirne
Üç fierefeli ve Manisa Hatuniye camilerinin basitlefltirilmifl
bir biçimini tafl›r.
Takyeciler Camii
TOKAT’IN D‹⁄ER CAM‹LER‹
MAHMUT PAfiA CAM‹‹
çimli göbekte bitkisel ve geoMahmut Pafla Mahallesi’nde metrik geçmelerin oluflturduBehzat deresinin sol yan›nda ¤u kompozisyonlar önemlidir.
yer alan Mahmut Pafla Ca- Kuzeybat›daki minare, sekizmii’nin kitabesi bulunmamak- gen kaideli, sekizgen pabuçlu
tad›r. Ancak, 1616 y›l›nda öl- ve tu¤la gövdelidir.
dürülen Mahmut Pafla ve HORUÇ CAM‹‹
1681’de ölen Kemankefl Mah- Horuç Camii, Hoca Ahmet Mamut Pafla ile iliflkilendirilerek hallesi yak›nlar›ndad›r. ‹ç me17. yüzy›la tarihlendirilmekte- kanda kubbe, d›flta piramidal
dir. Haziredeki mezarlar›n en külah örtülüdür. Yap› 19. yüzeskisi ise 1878 tarihini tafl›- y›l özellikleri gösterse de, mimaktad›r. Kare planl› k›rma narenin kaide ve pabuç k›sm›
çat›l› yap›, tek minarelidir. Ka- 15. yüzy›la kadar iner. Kuzeylem ifli süslemesi, Anadolu ca- deki son cemaat yeri, ahflap
mileri aras›nda ender bulunan desteklerle tafl›nan befl Bursa
bir düzeydedir. E¤ik çat›l› son kemeriyle d›flar› aç›l›r. Bat›
cemaat yeri yap›n›n kuzeyine duvar›nda küçük bir kap›, dosonradan eklenmifltir. Duvar- ¤u cephesinde yüksek düfley
lardaki farkl›l›klar caminin de- dikdörtgen pencereler bulu¤iflik dönemlerde onar›m ge- nur; güney cephesi sa¤›rd›r.
çirdi¤ini gösterir. Ana mekân›- Kubbe ete¤indeki gülbezek
n›n en önemli özelli¤i ahflap ve tomurcuk desenli kalem ifltavan iflçili¤idir. Çift kenar sü- leri caminin yal›n süslemelerisünün s›n›rland›¤› dörtgen bi- ni oluflturur.
kent merkezi
57
Latifo¤lu Kona¤›
LAT‹FO⁄LU KONA⁄I
58
19. yüzy›la ait oldu¤u tahmin
edilen Latifo¤lu Kona¤›’da eski Tokat evlerinin güzel bir örne¤idir. Gazi Osman Pafla Sokak’taki Latifo¤lu Kona¤›’n›n
yerinde daha eskiden 17. yüzy›la ait eski bir evin mevcut oldu¤unu bu yap›da kullan›lan
devflirme malzemeden anlafl›lmaktad›r.
Plan› “L” fleklinde düzenlenmifl, avluya aç›k bir sofan›n etraf›na odalar›n dizilmesi ile
oluflmufl iki katl› bir yap›d›r.
Tafl döflemeli avlusunda genifl
bir havuz yer al›r. Tokat evlerinde görülen standart plan
tiplerinden farkl›d›r. Kalabal›k
bir ailenin ihtiyaçlar›na cevap
Latifo¤lu Kona¤› Tavan Göbe¤i
kent merkezi
verecek flekilde, Türk Evi’nin
ana esaslar› çerçevesinde fakat daha serbest bir plana göre yap›lm›flt›r. Zemin katta bir
de hamam› bulunur. Pencere
sistemi daha çok 17-18. yüzy›l
büyük konaklar›nda görülenlere benzer. Konak ahflap, kalemifli ve alç› malzemeyle bezenmifltir. Özellikle baflodas›,
bu bölgenin en güzel ahflap iflçili¤ini gösterir. D›fltan kare,
içten daire formlu ahflap bordürün s›n›rlad›¤› alanda, ortada tavan göbe¤i yer almaktad›r. E¤ri kesim tekni¤i ile yap›lm›fl, Avrupa etkili çiçek ve
yaprak motifleri görülür. Tezyinattaki genel üslup ampir
özellikler gösterir.
Binadaki ikinci süsleme türü
kalemifli teknikle yap›lan bezemedir. Üst kat güney uçtaki
odan›n pabuçluk k›sm›nda bir
cami, bir yelkenli ve deniz ile
bir flehir manzaras› yan yana
resmedilmifltir.
Bafloda ve üst kat›n güney uçtaki odas›n›n ocakl›k davlumbazlar› ve tepe pencerelerinde
çok güzel alç› iflçilik bulunmaktad›r. Güney uçtaki adada
yer alan ocakl›k, hafif kabart-
Mevlevihane
ma alç› üzeri boyama ile yap›lm›fl lale ve karanfillerle klasik
üslubu yans›t›r. Baflodadaki
ocakl›¤›n davlumbaz› ise plastik akantus yapraklar› ile aç›k
bir bat› tarz›nda bezenmifltir.
Tepe pencerelerinde ise
“Mühr-ü Süleyman” motifi ifllenmifltir.
ATATÜRK EV‹ VE
ETNOGRAFYA MÜZES‹
Milli Mücadele y›llar›nda Mustafa Kemal Atatürk’ün Tokat’a
geldi¤inde kalm›fl oldu¤u yerdir. 2001 y›l›nda Kültür ve Turizm Bakanl›¤›’nca kamulaflt›r›lm›fl olan yap›, Atatürk Evi ve
Etnografya Müzesi olarak hizmete aç›lm›flt›r. Tokat’›n Devegörmez Mahallesi’nde bulunmaktad›r.
MEVLEV‹HANE
Mevlevilikle ilgili en eski kaynak olan Menak›b-ül Arifin kitab›ndan anlafl›ld›¤› üzere
mevlevilik ilk defa Hazreti Mevlana hayattayken Muineddin
Süleyman Pervane’nin iste¤i
üzerine Fahreddini Iraki isimli
halifesini Tokat’a göndermifl
ve Pervane’nin 13. yüzy›lda
D‹⁄ER KONAKLAR
Tokat konak mimarisi bak›m›ndan bölgenin zengin illerinden biridir. Çok yak›n zamana dek Ya¤c›o¤lu Kona¤›,
Vak›f Evi, Mad›maklar Evi,
Cevdet Erek Evi, Fatma Ercan
Evi, Yo¤urtçuo¤ullar› Kona¤›, Maaz Gürkan Evi gibi birçok konak neredeyse ifllevine uygun olarak yaflamaktayd›. Ancak bir yandan bu
yap›lar›n bak›m›n›n maddi
yük getirmesi, öte yandan
yeni mimarinin bask›n gelmesi, bu yap›lar›n ço¤u için
“terk edilmifl” tan›m›n› kullanmay› zorunlu k›lmaktad›r.
yapt›rd›¤› zaviyede Mevlevilik
Tokat’ta yay›lmaya bafllam›flt›r. Muhtemelen bu zaviye 15.
yüzy›l›n sonunda Uzun Hasan’›n Tokat’› yakmas› esnas›nda yok olmufl ve ikinci defa
Bey Soka¤› giriflinde bulunan
arsaya Sultan III. Ahmed döneminde Yeniçeri a¤as› Sülün
Mustafa Pafla taraf›ndan
1638’de yapt›r›lm›flt›r.
kent merkezi
59
Kap› Tokma¤›
60
Bu yap› tümüyle varl›¤›n› günümüze kadar sürdürememifltir.
Yandaki bugün özel mülkiyette
bulunan Mevlana hamam› giriflteki tafl kap› ve konaktaki
hamam ve bitifli¤indeki oda o
dönemden kalm›flt›r. Bugün
son onar›mlarla 19. yüzy›l Tokat evlerinin mimari özelliklerini yans›t›r. ‹ki katl› yap›n›n zemin kat›, “L” biçimli bir koridor
çevresindeki odalardan oluflan
bir plana sahiptir. ‹kinci kat,
büyük tek salon olarak planlanm›flt›r. Semahane olarak
kullan›lan bu bölüm kubbe ile
örtülmüfltür, kubbenin ortas›
ise bitkisel motiflerle bezenmifltir. Yap›, ahflap karkas aras›
kerpiç dolgu kullan›larak ba¤dadi tarz›nda infla edilmifltir.
BEY SOKA⁄I
Bey Soka¤›, sa¤l› sollu uzanan
eski evleriyle, kentin bugün de
en güzel sokaklar›ndan biridir.
Evlerin ço¤u bitiflik s›ra yap›lm›flt›r. Aralarda ayr›ks› duran
baz› evler, bizi Tokat genel mimarisinin kimi yanlar› üzerinde düflündürmektedir. fiimdi
d›fltan bak›l›nca görülemeyen
çok fley, bu evlerin iç mekânlakent merkezi
r›nda ve güzel kesitler halinde
bulunmaktad›r. Bu nedenle
süslemeye ve geleneklere iliflkin baz› noktalar› da yine kentin bu evlerine bakarak ele
alabiliriz.
TAK TAK… TOK TOK…
ÇIT ÇIT
Bunlardan biri, evlerin kap›s›ndaki tokmaklard›r. Bugün
de kimi kap›larda birden fazla
tokmak görüyoruz. Bunun asl›
üçtür. “Tak tak” sesi ç›karan
tokmak, eve ergin erkek konu¤un geldi¤ini haber verir. O zaman, evin kad›nlar› ev halinden ç›k›p örtünür, haz›rlan›r.
“Tok tok” sesi ç›karan tokmak
erkek çocu¤un geldi¤ini haber
vermektedir. “Ç›t ç›t” sesi ç›karan ise gelenin bir kad›n oldu¤unu söylemektedir. O zaman da evin erke¤i derlenip
toparlan›r. Bunun yan› s›ra, ev
içi süslemeler daha çok oda
kap›lar›nda, yüklüklerde, geçme tekni¤iyle yap›lan dolap
kapaklar›nda, tavanlarda ve
duvarlarda görülebilmektedir.
Ahflap süsleme, ahflap ve s›va
üzerine kalem ifli ve alç› süsleme teknikleri bugün de evlerin
Yeflil›rmak
bir k›sm›nda görülebilmektedir. 17. yüzy›lda kent, “Valide
sultanlara has olarak” tan›mlanmaktayd›. Bu, Tokat’›n bak›rc›l›k, dokumac›l›k ve yazmac›l›k bak›m›ndan o y›llarda
zenginleflti¤inin göstergesidir.
‹flte bu evler, Tokat’›n ayan,
eflraf ve tüccar kesiminin bu
geçmiflinin yaflayan yan›d›r.
‹nsan hayal kurmuyorsa e¤er,
bir kenti gezmifl olamaz. fiimdi,
rahatça hayal kuraca¤›m›z do-
ruklara gidece¤iz. Ço¤u zaman
H›d›rl›k Köprüsü’nün yan›nda
bir çay içip söyleflen Tokatl›lar›n
dinginlik istediklerinde ilk seçimi G›jg›j Tepesi olmakta. Küçük
bir koruyu bar›nd›ran bu tepe,
özellikle yaz günlerinde çam kokulu bir serinlik demektir. Tepeden bak›nca Tokat, yerel deyimle “hayaller içinde hayal, düfller
içinde düfltür.” Bir zamanlar
hayvanc›l›k için gidilen yaylalar,
Tokat merkezinde yaflayanlar
ve gezginler için yeni dinlence
alanlar› haline geldi.
TOKAT fiARAPLARI
TARIM TUR‹ZM‹
Tokat topra¤›n›n en büyük
zenginliklerinden olan k›rk
dört çeflit üzüm türünden elde edilen say›s›z flarap, yemeklerin en önemli tamamlay›c›s› ve bölgenin en
önemli özgün lezzetlerindendir. Bunlar aras›nda bölgeye özgü
olan ve dünyada
sadece bu bölgede
üretilen “Mahlep
Vermutu” bölgenin
tüm flarap türleri
aras›nda en bilinenidir.
Tar›m turizmi “TaTuTa” ya
da “ekolojik çiftliklerde tar›m turizmi, gönüllü bilgi ve
tecrübe takas›” ad›yla tüm
Türkiye’de, aralar›nda Tokat’›n da yer ald›¤› 69 çiftlikte yaflam bulan bir do¤a etkinli¤idir.
Tokat Niksar’da bulunan
Küçük A¤a Çiftli¤i’nin kat›ld›¤› bu etkinlik, konuklar›na
yöresel mutfak kültürünü
ö¤renme ve çevre gezileri
gibi olanaklar› sa¤lamaktad›r.
MES‹RE VE YAYLALAR
kent merkezi
61
Almus Baraj Gölü
62
Bunlardan biri olan Topçam
Yaylas›, il merkezine 15 km
uzakl›kta ve deniz seviyesinden
1600 m yüksekliktedir. Burada
orman içinde geleneksel yayla
evlerini tan›ma olana¤› vard›r.
Hem günübirlik hem de konaklama olana¤› sa¤layan çam orman› içindeki Batmantafl Yaylas›, il merkezine 28 km uzakl›kta
ve deniz seviyesinden 1850 m
yüksekliktedir. Buraya günübirlik gidilebilirse de, kendi ola-
OLTA BALIKÇILI⁄I
Merkez ilçede Gökçeyol Göleti olta bal›kç›l›¤› için uygundur.
KAMP VE KARAVAN
Merkez ilçede yer alan G›jg›j
Tepesi ile Almus Orman evleri kamp ve karavan alanlar›na sahiptir.
YÜRÜYÜfi VE
TIRMANIfi
Tokat ilinde Alan yaylas› –
Akda¤ Zirvesi (1770 m), yürüyüfl ve t›rman›fl merakl›lar›
için önerilir.
kent merkezi
naklar›n›zla da konaklayabilirsiniz. Tokat’a uzakl›¤› 29 km
olan, deniz seviyesinden 1740
m yükseklikteki Akbelen (Bizeri) Yaylas›’nda çam ve kay›n
a¤açlar›n›n dinlendiricili¤ine s›¤›nabilir, dilerseniz pek az yerde bulabilece¤iniz çimli yamaçlarda çim kaya¤› yapabilirsiniz.
D‹MES
Tokat’›n ve Türkiye’nin ekonomisinde önemli bir yere
sahip olan Türkiye’nin ilk
meyve suyu üreticisi Dimes,
1958 y›l›nda kurulmufltur.
Tokat flehir merkezinde
33.500 metrekarelik bir alan
üzerine kurulu, 16.000 metrekarelik kapal› alana sahip
olan fabrikas›nda meyve suyu, süt ve süt ürünleri, meyve püresi, marmelat ve meyve iflleme üretimi devam etmektedir. fiimdi, Tokat merkezden Yeflil›rmak’› izleyerek biraz güneye do¤ru gidece¤iz, sonra bir ara yolla bat›ya yönelece¤iz. Gitti¤imiz
ilçe küçük, ama birçok bak›mdan flenlikli bir yer.
PAZAR
Mahperi Hatun Kervansaray›
64
Kazova, Ayna Pazar› olarak
an›lan ilçenin ad› Cumhuriyet
devrinde Pazar’a dönüflmüfltür. Burada arkeolojik bak›mdan genifl, sistemli bir yüzey
araflt›rmas› yap›lm›fl de¤ildir.
Ancak, ilçenin yak›n›nda bulunan ve zamanla giderek derinleflen, geniflleyen bir ma¤ara,
bize bir co¤rafik an›t kazand›rd›. 1.085 m rak›mda olan ma¤ara ad›n› Ball›ca Köyü'nden
almaktad›r. Pazar ilçesinden
Ball›ca Ma¤aras›na ulaflan 8
km’lik yol, Selçuklular zaman›nda da kullan›lan önemli bir
Mahperi Hatun Kervansaray› ‹ç Görünüflü
pazar
kervan yoludur. Yol üzerinde
bir Selçuklu yap›s› olan Pazar
Köprüsü bulunmaktad›r. Köprü, Tokat-Turhal yolunu Pazar’a ba¤lamaktad›r. H›d›rl›k
Köprüsü’nün bir benzeri olan
bu köprü de kesme tafltan yap›lm›flt›r. Yol üzerinde önemli
ikinci eseri, yap›m› 1237 y›l›na
tarihlenen Mahperi Hatun Kervansaray›’n› görece¤iz.
MAHPER‹ HATUN
KERVANSARAYI
Alâeddin Keykubat’›n kar›s›
Mahperi Hatun taraf›ndan o¤lu G›yaseddin Keyhüsrev zaman›nda yapt›r›lan han Selçuklu kervansaraylar›n›n en
güzel örneklerindendir. Tamamen kesme tafl malzeme ile infla edilen yap›n›n çevresi 16
takviye kulesi ile desteklenmifltir. An›t kap›s› görkemli ve
ifllemeleriyle dikkat çekicidir.
Avlunun iki taraf›nda revaklar
yer almaktad›r. Tek nefli olan
kapal› mekân›n tek bir portali
vard›r. Taç kap›da yer alan ve
bir k›sm› k›r›lm›fl yaz›t›nda,
“Büyük Sultan, Ulu Hakan,
yeryüzünde Allah’›n gölgesi,
dinin ve dünyan›n imdatç›s›
Ball›ca Ma¤aras›
Keyhüsrev Bin-i Keykubat Mükerrem vadiyle kral hatunlar›n›n melikesi Mahperi Hatun
1238-39 y›l›nda bu han› yapt›rd›” diye yazar.
BALLICA MA⁄ARASI
Dünyan›n en büyük ma¤aralar›ndan biri olan Ball›ca Ma¤aras›, 680 m uzunlu¤unda ve 95
m yüksekli¤indedir; ziyarete
aç›k 8 salonu vard›r.
Yaklafl›k 3-4 milyon y›l yafl›nda oldu¤u belirlenen ma¤ara,
flimdiye kadar saptanan ma¤ara oluflumlar›n›n tüm özelliklerine sahip olman›n yan› s›ra, özgün So¤an sark›tlar›yla
da uluslararas› önem tafl›maktad›r.
Ball›ca Ma¤aras›, kristalleflmifl kireç tafllar›ndan meydana
gelmifltir. Ortalama s›cakl›¤›
18°C ve ortalama nem oran› %
54 - % 73 olan ma¤aran›n bol
oksijenli havas›, nefes almay›
kolaylaflt›rmaktad›r.
Giriflin hemen ard›ndaki Havuzlu Salon’daki yüksek s›cakl›k ve düflük nem oran›, damlatafllar› oluflturan kalsit kristaller aras›ndaki ba¤› zay›flat›p
pul pul kabarm›fl bir görünü-
me büründürmüfltür. Bu salonda ayr›ca, geçmifl devirlere
ait olan ve harç kullan›larak infla edilmifl dikdörtgen bir yap›
yer almaktad›r.
Ma¤aran›n en genifl alan› olan
Büyük Damlatafllar Salonu’ndaki küçük havuzlar, ma¤ara incileri ile kapl›d›r. Salonda nem oran› yüksektir ve aç›k
havaya oranla 4 kat daha fazla
oksijen bulunmaktad›r. Dev
boyutlu sark›t ve dikitleri göz
al›c›d›r.
Bu muhteflem salondan kuzey
ve kuzey do¤u yönünde ilerleyen yürüme yolu, blok, sark›t,
dikit ve küçük havuzlardan
oluflan Çamurlu Salon, ma¤aran›n en üst noktas›nda bulunan ve ma¤aran›n en yafll› salonlar›ndan olan Fosil Salon ve
Cüce Yarasalar›n yaflam alan›
olan Yarasal› Salon’a ulafl›r.
Buradan kuzey - güney yönünde bulunan ve Muhteflem Galeri olarak adland›r›lan Çöküntü Salon’a geçilir. Salon ad›n›
taban›nda bulunan iri bloklardan al›r.
Çöküntü Salon ve Bloklu Mahzen’den sonra, bir köprüyle
Sütunlar Salonu’na ulafl›l›r.
pazar
65
Ball›ca Ma¤aras›
66
Ma¤aran›n en büyük sütunu
olan 18 m boyunda ve 8 m çap›ndaki sütun bu salonda yer
almaktad›r. ‹kiye ayr›lan yürüme yolu kuzeyden iri so¤an
sark›tlar›n ve damlal› sark›tlar›n en güzellerinin bulundu¤u
Mantarl› Salon’a, güneyden
ma¤aran›n en genç salonu
olan Yeni Salon’a ulafl›r. Yeni
Salon’da büyük sark›t, dikit ve
havuzlar›n yan› s›ra, yaprak,
Halil Bey Camii
perde ve p›rasa fleklindeki
oluflumlar büyüleyicidir.
HACI S‹NAN CAM‹‹
Hac› Sinan Camii, Kanuni Sultan Süleyman döneminde,
1534 y›l›nda Hac› Sinan bin ‹brahim taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kare planl›, tek kubbeli yap›, moloz tafl örgü üzerine kesme tafl kaplama ve tu¤la kullan›larak infla edilmifltir.
HAL‹L BEY
CAM‹‹ VE HAMAMI
‹lçe merkezinde, tarihi meydanda bulunan ve Halil Bey
Camiisi olarak an›lan yap›, kitabeye göre 1334-35 y›l›nda ‹lhanl› hükümdar› Ebu Said Bahad›r Han zaman›nda Hac›
Mehmed bin Hüseyin taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. 1996 y›l›nda
restore edilen yap› orijinal
özelliklerini kaybetmifltir.
Yaklafl›k 50 metre afla¤›da infla edilmifl ve ayn› isimle an›lan hamam Beylikler dönemi
hamam mimarisine uygundur
ve 14. yüzy›l›n ilk yar›s›na tarihlenir. Pazar ilçesinin yak›n
komflular›yla paylaflt›¤› ama
idari yap› bak›m›ndan kendi
pazar
Kaz Gölü
ad›yla an›lan hem Önemli Do¤a Alanlar› (ÖDA) hem de mesireleri bulunur.
KAZ GÖLÜ
Kazova’n›n bat› kesimindeki
Kaz Gölü Önemli Do¤a Alan›’d›r. Baz› araflt›rmalar, 10-12
y›l içerisinde gölün çok önemli
bir bölümünün kurudu¤unu
göstermektedir. Bunun bir nedeni köylülere arazi yaratmak,
bir nedeni de sulama amac›yla
göle yeni ç›k›fl kanallar›n›n eklenmesidir. Burada s›kça kufl
gözlemcilerini görebilirsiniz,
çünkü göl yaklafl›k 108 çeflit
kufl için bir konaklama merkezidir. Bunlar aras›nda ilk akla
gelenler flunlar: Saksa¤an, Ang›t, Akleylek, Alacabal›kç›l, Akkuyruk, Sallayan, Gri Bal›kç›l,
Su Tavu¤u, Su Kuflu, Sakarmeke, Elmabafl, Karn›flç›n, Karatavuk, S›¤›rc›k’t›r. Deniz seviyesinden yüksekli¤i 535 m
olan Kaz Gölü, bu bölgede görülebilecek en önemli do¤a
alan› olma özelli¤ini sürdürmektedir. Göl, sulak alan ekosistemlerinin çok güzel bir örne¤idir. Göl kenar›, mesire
olarak da son y›llarda h›zla
önem kazanm›flt›r.
Kelkit Vadisi’nin bir bilefleni
olarak buras›, baflta küçük akbabalar (Neophron percnopterus) olmak üzere çeflitli kufl
türleri için önemli bir yuvalama alan›d›r.
Bunlar›n yan› s›ra çift yaflaml›lar ve kelebek türleri aç›s›ndan da bu bölge önemli say›lmaktad›r.
Kaz Gölü
pazar
67
Kaz Gölü
Kaz Gölü’nün Bitkileri
68
Bö¤ürtlen (Rubus), yaban gülü (Rosa), s›¤›r kuyru¤u (Verbascum thapsus), civan perçemi (Achillea millefolium), eflek
h›yar› (Ecballium eleterium),
tarak otu (Dipsacus), devedi-
YABAN YAfiAM
Bölgede, Tokatl›lar›n “cüce
yarasa” dedikleri yarasa türü üzerinde inceleme yapan
Do¤a Derne¤i, bölgenin bu
kesitine iliflkin ç›kard›¤› dökümde flunlar› dile getirmektedir: “Ball›ca Tepeleri
memeli türleri aç›s›ndan oldukça zengindir. Küresel ölçekte tehlike alt›nda olan
nal burunlu yarasa (Rhinolophus mehelyi) bölgede yaflayan öncelikli bir memeli
türüdür. Ball›ca Ma¤aras›nda yap›lan turizm etkinliklerinin ma¤arada yaflayan yarasalar› rahats›z etmeyecek
flekilde düzenlenmesi ve buray› gezenlerin bu canl› türüne özen göstermesi gerekmektedir.”
pazar
keni (Circium), saz, kam›fl ve
çay›r otlar›. Pazar’›n, baz› cilt
hastal›klar›n›n sa¤alt›m›na
yard›mc› oldu¤una inan›lan
sular›ndan biri “Uyuz Suyu”
ad›yla bilinir. Gökçeli Kasabas›’ndaki Ball›ca Mahallesi’nin
1 km bat›s›nda Çardakl› ad› verilen bölgede bulunan ve kükürt içeren suyu bölge halk›
uyuz hastal›¤›na karfl› kullanmaktad›r. Yine ayn› civarda sa¤alt›mla iliflkili iki sudan biri,
köy camisinin üst taraf›nda
akan “Hera Çermi¤i”dir. Bölge halk› bu su ile banyo yap›ld›¤›nda sar›l›k hastal›¤›n›n
geçti¤ini düflünür. ‹kincisi
“Kuflgeçmez Suyu”dur. Ball›ca
Mahallesi’nin güneyindeki K›lavuzlu Mevkii’nde bulunmaktad›r. Halk aras›nda, suyun çamurunun yaralara iyi geldi¤i
düflünülür. Geçim kaynaklar›
bak›m›ndan daha çok tarla ve
bahçe tar›m›na dayanan Pazar’›n, tar›m ürünlerini iflleyen
salça ve un fabrikas› bulunmaktad›r. ‹lçede ba¤c›l›k; viflne ve domates üretimi yap›lmaktad›r. Hayvanc›l›kta a¤›rl›k
süt s›¤›r› yetifltiricili¤ine verilmifltir.
ARTOVA
Artova Genel Görünüm
70
“fiimale do¤ru giderek Çaml›bel Da¤›’ndan, Sivas eyaleti
topra¤›nda mahsulü çok, mamur ve müzeyyen kasaba misali köylerden geçtik. Ar›kova
(Artova) kasabas›na geldik.”
Evliya Çelebi, Artova’ya yolculu¤unu anlat›rken, ilçenin ad›n›n o zamanki söyleniflini de
vermifl olur.
Yap›lan araflt›rmalar, Artova’n›n çok daha eski devirlere
ait yerleflimler üzerinde yükseldi¤ini göstermektedir. Kayap›nar Höyük, Kunduz Höyük
gibi tarihsel yerleflmeler, Artova’n›n ‹lk Tunç Ça¤›’yla olan
iliflkisi bak›m›ndan önemlidir.
Yenice Köyündeki Kayap›nar
Höyük, Kalkolitik devirden
Friglere uzanan bir yerleflim
yeridir. Çanak çömle¤in yan›
s›ra burada bulunan iki damga
mühürden steatit (bir tür tafl)
olan›, nokta ve çizgilerle bezelidir ve MÖ 2000’in ilk çeyre¤ine tarihlenir. Piflmifl topraktan
artova
olan mühürde ise tek merkezli
daireler görülür. Bu mühür MÖ
1500’e tarihlenir. Höyük madensel kaplar, silahlar ve toplu i¤ne gibi eflya bak›m›ndan
da zengin buluntular vermifltir. Raci Temizer’in 1952’de
yapt›¤› araflt›rmalarda ç›kan
k›rm›z›, kahverengi ve siyah
astarl› seramik çanak-çömlek,
Boyunp›nar Köyünün Kalkolitik zamana ait bir arkeolojik
alan oldu¤unu göstermektedir. Ayn› köyün Özündürük
bölgesinde, kayalara oyularak
yap›lm›fl üç katl›, befl odal› bir
yeralt› yerleflim de ilçenin geçmifl zenginli¤inin kan›tlar›ndan biridir. Cumhuriyet Devrinde Tokat’›n yerleflim merkezlerinden biri olan Artova,
1944’te ilçe konumuna gelmifltir. Artova tarihi mimariden
çok, do¤a bak›m›ndan görülmeyi hak eden bir yerdir. Do¤as›n›n en önemli özelli¤i, Yeflil›rmak’›n güçlü kollar›ndan
Artova
biri olan Çekerek Suyu’nun açt›¤› vadiler silsilesiyle iç içe olmas›d›r. Çaml›bel Da¤lar›’ndan do¤an K›z›k, Dinar, Çal› sular›yla ve Kavak Tepesinden do¤an Finize suyuyla
Çaml›bel Buca¤› dolaylar›nda
birleflerek büyüyen Çekerek,
Artova’n›n s›n›rlar›nda muhteflem derinlikte vadiler açar. Artova'da güneybat› do¤rultusunda geniflleyerek akar.
15.000 Hektarl›k Artova Ovas›
tam burada oluflmufltur. Buna
ek olarak, Artova’da Karacaö-
ren, Ekinli 1, Ekinli 2, Büget,
Çelikli, Afla¤› Güçlü, Belekderesi, Ç›kr›k gibi yerlere kurulmufl göletler, ilçeyi bir su diyar›na dönüfltürmüfltür. Baflta
Tokat olmak üzere bölgenin
gereksinmesini karfl›layan kömür yataklar›, ilçenin belli
bafll› yeralt› zenginliklerinden
biridir. Artova’dan Yeflilyurt’a
giden yoldan güneybat›ya
do¤ru ilerledi¤imizde bizi tarihin katmanlar› ile Artova’n›n
bileflenleri de say›lacak do¤a
zenginlikleri karfl›lar.
‹stasyon Binas›
artova
71
Artova
SULUSARAY
Sulusaray Genel Görünüm
SEBASTOPOL‹S
74
Sebastopolis, “Büyük, azametli kent” anlam›na gelmektedir. Çekerek Irma¤› üzerindeki köprünün yaz›t›nda geçen Heracleaopolis’in kentin
ad› oldu¤u da ileri sürülmüfltür. V. Cuinet, 1880–1892 y›llar› aras›ndaki inceleme kay›tlar›nda Pontus Kral› Mithridates
VI. Eupator’un Pompeius’a yenilmesinin ard›ndan Nicopolis
ve Sebastopolis olarak kenti
yeniden kurdu¤unu yazmaktad›r. Timur’un Anadolu’yu istilas› s›ras›nda y›k›lan kentin
harabeleri aras›ndan kaynayan su nedeniyle buraya Sulusaray ad›n›n verildi¤ini söylenmektedir.
Tarihi kent, Hitit ‹mparatorlu¤u’nun önemli merkezlerinden olan Maflat Höyük’le ayn›
yol üzerindedir. Bu yol Akda¤madeni, Sulusaray, Maflat Höyük, Zile, Amasya, Samsun
güzergâh›n› izleyerek Kappadokya’y› (Cappadocia) Karadeniz’e ba¤lamaktad›r. Ayn›
zamanda; Roma ‹mparatorlu¤u’nun do¤udaki önemli kentlerinden olan Niksar (Neocaesarea) ve Gümenek (Comana
sulusaray
Pontika) ile birlikte, Sebastopolis, Kappadokya’y› Karadeniz’e ba¤layan ikinci bir hatt›n
da bileflenidir.
Baz› kaynaklarda MÖ 1. yüzy›lda kurulmufl oldu¤u kaydedilmektedir. Roma ‹mparatoru
Trajan zaman›nda (MS 98 –
117) Pontus Galatius’la, Pontus Polemoniacus eyaletlerinden ayr›larak Kappadokya
eyaletine dâhil edilmifltir. Bunu, kente Vali Arrian ad›na dikilen kitabeden ö¤reniyoruz.
1987 y›l›nda Tokat Müze Müdürlü¤ü’nce yap›lan kurtarma
ve sondaj kaz›lar› sonucunda
elde edilen veriler ile daha önce ortaya ç›km›fl bulunan mimari parçalar de¤erlendirildi¤inde, kentin Helenistik, Roma ve Bizans devirlerinde
önemli bir yerleflim alan› oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
Bölgenin, MÖ 3000’lerde Eski
Tunç Ça¤›’nda ve daha sonra,
MÖ 2000’lerde Hitit, MÖ
1000’lerde Frigler zaman›nda
da iskân edilmifl oldu¤u son
y›llardaki çal›flmalarla netleflmifltir.
1987 kaz›lar›nda bulunan tarihi eserlerin bir k›sm› Tokat
Roma Hamam›
Müzesi’nde sergilenmektedir.
Bir k›sm› da ilçe merkezinde,
eski Belediye binas›n›n karfl›s›ndaki Aç›k Hava Müzesi’ndedir.
K‹L‹SE
Tarihi kentin önemli yap›lar›ndan biri kilisedir. Kuzeydo¤uda, höyü¤ün eteklerindeki sur
duvarlar› yak›n›ndaki kaz›larda ortaya ç›kar›lan yap› üç nefli, üç apsisli, naosu, s›radan
insanlar›n girmesi yasak olan
bölümü (bema) ve ‘synthronon’ u ile tipik bir Erken Bizans Dönemi kilisesidir.
‹ç bölümün alt k›sm›ndaki tünelin geniflli¤i 1,5 m’dir.
Duvarlar tutma sistemle; içte
ve d›fltaki kesme tafl aras› mo-
loz malzeme ile örtülmüfltür.
Yap›da kullan›lan tafl büyük
ölçüde, yak›ndaki Alpudere ve
Ç›kr›k köyleri aras›nda, Antik
Ça¤da da tafl oca¤› olarak kullan›lm›fl olan kayal›ktan getirilmifltir. Kesme kalker tafllar
ve özellikle üst k›s›mlarda kullan›lan konglomera tafllar, Elmal› köyünün Ebekayas› bölgesinden getirilmifltir.
Büyük apsis kavisinin bafllad›¤› yerde, kesme tafllarla tafl›y›c› eleman›n alt düzeyinin hemen yan›nda gri mermerden,
yaz›s› olan sekizgen formlu bir
sütun parças› bulunmaktad›r.
Taban›n koyu renkli mermerle
kaplanm›fl oldu¤u, özgün yerlerinde olan parçalardan anlafl›lmaktad›r.
Sebastopolis’ten Kabartma,
sulusaray
75
76
Sütun Bafll›¤›
ROMA HAMAMI
Kentin do¤u taraf›nda, yak›n
zamanda yap›lm›fl evler aras›nda bulunan tarihi yap›n›n
kaz›lmas›yla, Hamam’a ait zeminli, moloz tafl duvarl› bölüm
a盤a ç›kar›lm›flt›r. Yap›da yang›n izleri saptanm›flt›r. ‹ri blok
tafllarla harçs›z oluflturulmufl
iç mekâna do¤ru üçer kademe
yapan, iki tafl s›ras› korunmufl
tafl›y›c› ayaklar ve bu ayaklar›n
aras›na konumland›r›lm›fl, üst
k›sm› k›r›k iki sütun kaidesi
bulundu. Kaidelerden biri halen yerindedir. Sütun kaidesi
ile ayak aras›, kap› aç›kl›¤›n›
oluflturmaktad›r.
Buradan düzgün tafl döfleme
zeminli mekâna geçilmektedir. Zeminde kuzey-güney yönünden gelip, bat›-do¤u yönüne giden art›k su kanal› dönesulusaray
min mimarisindeki özeni kavramak aç›s›ndan önemlidir.
Do¤udaki sütun üst kesimi d›fl›nda oldukça sa¤lam durumdad›r. Duvarlar›ndaki kükürt
izleri, yap›da bugün ilçenin 3
km güneybat›s›nda kullan›lan
kapl›ca suyunun kullan›ld›¤›n›
ya da o dönem kapl›ca suyunun burada ç›kt›¤›n› düflündürmektedir.
fiEH‹R SURLARI
Kentin do¤usunda yap›lan kaz›larda a盤a ç›kar›lan 17 m
yüksekli¤indeki duvar kal›nt›s›
çok büyük blok kesme tafllarla
harç kullan›lmadan yap›lm›flt›r. Duvar› destekleyen, dörtgen biçimli iki payanda vard›r.
Bu duvar›n yaklafl›k 100 m bat›s›nda yine iri tafllarla yap›lm›fl, yar›m daire biçimli, olas›-
Roma Köprüsü
l›kla burç olan kal›nt›lar ortaya
ç›km›flt›r. Yuvarlak planl› burçla, duvar›n ayn› do¤rultuda olmas›, bunlar›n bir surun parçalar› oldu¤unu akla getirmektedir.
TABANI MOZA‹KL‹ YAPI
Üzerinde kaçak kaz›lar yap›lm›fl olan bu yap›, apsisli, orta
ve yan neflerden oluflan bir
plana sahiptir. Orta ve yan nef
aras›nda 30 cm’lik bir kademe
fark› bulunmaktad›r. Her iki taban da mozaik döflemedir.
Mozaiklerin tan›mlanabilen
kesitlerinde panolar halinde
bitkisel ve geometrik desenler
görülmektedir. Yine karfl›l›kl›
dört pano içinde insan portreleri dikkat çekmektedir. Portrelerden üçü afl›r› derecede
bozulmufltur. Tan›mlanabilen
mozaikte, elinde orak olan bir
insan figürü yer al›r. Figürün
sa¤ omuz hizas›nda Yunanca
yaz›lm›fl “yaz mevsimi” sözcükleri okunmaktad›r. Bu mozaikten ve pano say›s›n›n dört
olmas›ndan yola ç›k›larak,
öteki üç desenin de mevsimlerle iliflkili oldu¤u sonucuna
var›lmaktad›r. Yap›n›n mozaik-
leri kald›r›ld›ktan sonra tahribata engel olmak üzere yap›n›n üzeri kapat›lm›flt›r.
Yap›da bulunan kemik plakalar üzerindeki demir pim izlerinden, bunlar›n bir nesnenin
dekoratif kaplamalar› oldu¤u
düflünülmektedir. fiimdi Tokat
Müzesi’nde sergilenen “tuhaf” denecek biçimde ifllenmifl aslan figüründen oluflan masa
aya¤› da buradan ç›km›flt›r. Masan›n
öteki üç aya¤›
henüz bulunamam›flt›r.
AÇIK HAVA
MÜZES‹
1987 y›l› sondaj ve kurtarma kaz›lar› s›ras›nda, Tokat Müzesi Müdürlü¤ü’nce
Sulusaray’da saptanan
mimar› parçalar ile mozaikler eski Belediye binas›n›n karfl›s›nda infla
Aslan Figürlü
Masa Aya¤›
sulusaray
77
78
Sulusaray Kapl›cas›
edilen bina ve bahçesinde sergilenmeye bafllad›. Burada
yaklafl›k 60 eser bulunmaktad›r.
SULUSARAY KAPLICASI
“Çermikönü Kapl›cas›” olarak
da an›lan kaynak, bölgenin en
önemli kapl›cas›d›r.
Tarihi Sebastopolis harabeleri
aras›nda ç›kan kapl›ca kayna¤› deniz seviyesinden 750 m
yüksektedir. So¤uk ve ›l›k tuz-
DO⁄A ETK‹NL‹⁄‹
Dutluca Baraj Gölü’nde aynal› sazan bal›kç›l›¤› yap›labilir.
sulusaray
lu su kaynaklar› aras›nda gösterilen suyu sodyum klorür,
sülfat ve bikarbonatl› sulardand›r.
S›cakl›¤› ortalama 32 – 44,3 °C
olan kapl›ca bir fay hatt›ndan
kaynamaktad›r. Kapl›ca Roma
ve Bizans devirlerinde oldu¤u
gibi, Selçuklu ve Osmanl›’da
da etkin olmufltur. 1962’de kurulan modern tesisler, gereksinmelere göre geliflip yenilenmektedir. Günümüzde 2
otele sahip olan kapl›ca, özel
banyolar›, havuzlar›, lokanta
ve gazinosuyla y›l boyunca
hizmet vermektedir. Sulusaray’dan Yeflilyurt’a giden yol
ayn› zamanda ola¤anüstü ormanlara giden yoldur.
YEfi‹LYURT
Yeflilyurt Genel Görünüm
80
Yeflilyurt ilçesi, Musaköy’ün
göçlerle geliflmesi ve isim de¤iflikli¤i ile oluflmufltur. 1982
y›l›nda Yeflilyurt ad›n› alan kasaba, 1987’de ilçe olmufltur. ‹lçeye 2 km mesafede olan Boztepe’de yer alan ve Helenistik
Ça¤’a tarihlenen ve kaçak kaz›larla tahrip edilmifl olan an›t
mezar ilçenin eski ça¤larla iliflkisi bak›m›ndan tek buluntudur.
Bölge halk› ve gezginler taraf›ndan daha çok orman yürüyüflleri ve dinlencesi için seçilen ilçede, yerleflik göçerler
taraf›ndan üretilen el yap›m›
deri eflya merakl›lar› taraf›nYeflilyurt Tren ‹stasyonu
yeflilyurt
dan aranan, istenen bir üretimdir. Buna ek olarak, ilçenin
a¤›rl›kl› geçim kaynaklar› tar›m ve hayvanc›l›kt›r. Geçmiflte
yayg›n olarak yap›lan karakovan ar›c›l›¤› bugün çok az aile
taraf›ndan da olsa sürdürülmektedir.
Böylece Tokat’›n Sivas’la s›n›r›n› çizen yay›n bir ucuna gelmifl olduk. fiimdi bat›ya, Tokat’› neredeyse bütün tarihsel
ba¤›nt›lar›yla gösteren en
kapsaml› tarihsel dokuya do¤ru gidece¤iz. Zile yaln›zca ilin
de¤il, ayn› zamanda Anadolu’nun da tarihine aç›kl›k getiren höyüklerle doludur.
Z‹LE
Zile Kalesi
YAZILI TAR‹H ÖNCES‹
VE Z‹LE
82
Tokat’ta en eski yerleflimler
Kalkolitik Ça¤a tarihlenir. Ad›n› tafl›n yan› s›ra bak›r kullan›m›ndan da alan Kalkolitik Ça¤,
kent kültürlerinin sistemli ön
aflamas› olarak bilinir. MÖ
yaklafl›k 5400–3300/3000 y›llar› aras›yla an›lan Kalkolitik
Ça¤daki geliflkin tar›m ve hayvanc›l›k, insan›n sosyal yap›s›ndaki de¤iflimleri giderek
h›zland›rm›flt›r. Yöneticiler,
din adamlar›, çeflitli zanaatkârlar gibi farkl› sosyal gruplar›n yan› s›ra an›tsal mimari, savunma ve sulama sistemleri,
KALKOL‹T‹K ÇA⁄I
YERLEfi‹MLER‹NDEN
BAZILARI
Emirdolu Yüzellik Tepesi,
Kozdere Karga Tepesi, Karayün Höyük, Yeflilce Köyü Okçutepe, Üçköy Viran Camii
Höyük, Akdo¤an Köyü Kale
Tepe, Üçköy Dökmetepe Tepe Üstü Yerleflmesi, Savc›
Köyü Gâvur Kalesi.
zile
uzak mesafe ticareti ile seçkinlere yönelik de¤erli “sayg›n” maddelerin ticareti geliflmifltir. Tokat il s›n›rlar› içerisinde, Kalkolitik Ça¤a ait 11
höyükten 9’u Zile’dedir.
Bunun yan› s›ra, Anadolu ve
Trakya'da 1000’in üzerinde
yerleflimle temsil edilen Eski
Tunç Ça¤›na (ETÇ) ait merkezlerin 37’si de Zile ve çevresindedir. Tokat il s›n›rlar› içindeki
bilinen en önemli ETÇ merkezi,
Zile ‹lçesi’nin 20 km güneydo¤usundaki Maflat Höyük’tür.
Höyük, genel özellikleriyle
ETÇ’ye tarihlenir. Bölge ETÇ ile
birlikte yo¤un bir yerleflime
sahne olmufltur.
YAZILI TAR‹H
Tokat tarih ça¤lar› Hititler ile
bafllamaktad›r. Labarna’n›n
kurdu¤u Hitit Devletinin baflkenti Hattufla’n›n (Bo¤azköy)
Tokat’›n çok yak›n›nda olmas›,
bu zaman kesitlerine ait kültürel dokunun il topraklar›nda
yayg›nlaflmas›n› da sa¤lam›flt›r. Kalkolitik Ça¤ ve Eski Tunç
Ça¤›n›n ard›ndan Orta Tunç
Ça¤› içinde, MÖ 1650’lere do¤-
Geleneksel Tokat Evi Kap›s›
ru kurulan eski Hitit Krall›¤› ve
daha sonraki Büyük Hitit ‹mparatorlu¤u (MÖ 1550-1190)
dönemlerine ait yerleflim alanlar› Tokat'›n sulak vadilerine,
bereketli ovalar›na serpilmifltir. Zile’nin Yal›nyaz› Köyü yak›n›nda saptanan ve Hititçe
ad› Tapigga olan Maflat Höyük
bu dönemin kültürünü yans›tan en iyi korunmufl yerleflimlerden biridir. Buluntulardan
anl›yoruz ki; Tapigga’da, Baflkent Hattufla’daki krala ba¤l›
bir yönetici bulunmaktayd›.
Bu nedenle büyük Hitit ‹mparatorlu¤u’na ba¤l› federasyonlar aras›nda Tapigga’n›n
önemli bir merkez oldu¤unu
söyleyebiliriz. Maflat Höyük’te, bugün kim taraf›ndan
ve tam olarak hangi amaçla
yapt›r›ld›¤›
saptanamayan
ama bir beye ait oldu¤u düflünülen sarayda çivi yaz›l› tabletler ve bu saray›n çevresinde, Tunç ve Demir ça¤lar›na ait
çeflitli seramik eflya bulunmufltur. Maflat Höyük’te bulunan Saray’›n 40’tan fazla odas› kaz›lar sonucunda ortaya ç›kar›lm›flt›r. Saray›n do¤uya
bakan odalar›nda çok say›da
tablet ve üzeri mühür bask›l›
kilden nesneler (bulleler) ortaya ç›kar›lm›flt›r. Tabletlerin bulundu¤u odalar büyük bir Hitit
arflivine iflaret etmektedir.
ESK‹ TUNÇ ÇA⁄I
YERLEfi‹MLER‹NDEN
BAZILARI
Ac›p›nar, Alime Tepesi, Hamam Tepe Hamzan›n Çal,
Karga Tepesi Yamaç Yerleflimi, Kaz›kl› Höyük, Merdivenli Düz Yerleflmesi, Güm Güm
Tepesi, Mal Tepesi, Maflat
Höyük, Medrese Tepe, Ö¤lenlik Tepe Tepe Üstü Yerleflmesi, Toptepe Höyük,
Üyük Höyük, Karayün Höyük, Kayadibi Yamaç Yerleflimi, Kayaönü 1 Höyük, Kayap›nar’›n Tepesi Yamaç
Yerleflmesi, Kösele Tepesi
Höyük, Küçüközlü Höyük,
Recep Day›’n›n Tepesi Höyük, Sinelik Höyük, Somun
Dede Höyük, Tafll›ca Höyük,
Ya¤l›p›nar Yamaç Yerleflmesi, Y›lanl›kaya Tepe Üstü
Yerleflmesi, Yüzellik Tepe.
zile
83
Ana Tanr›ça ‹dolü, Eski Tunç Ça¤›
84
Çivi yaz›l› tabletler aras›nda,
Hattufla’daki Büyük Kral’›n
önemli kiflilere, devlet adamlar›na ve beylere gönderdi¤i
mektuplar, çeflitli listeler yer
almaktad›r. Örne¤in, depolardaki bak›r, gümüfl, bu¤day
miktarlar›, fal ve kehanetlerle
ilgili metinler yer al›r. Hattufla’dan gelen mektuplardan,
iki merkez aras›nda önemli bir
iletiflim a¤›n›n bulundu¤unu
anlamaktay›z. Düflman tehlikesi, yard›m istekleri; ekinlerin ekilmesi, ürünün toplanmas›, ba¤bozumu gibi tar›mla
ilgili bilgi al›flverifli ya da ekinleri çekirge istilas›nda zarar
gören Kaflkal›lar›n Hitit ekinlerine sald›rmas›na iliflkin de¤erlendirmeler... Yasalara,
vergi yükümlülüklerine iliflkin
Kevgir, Maflat Höyük, Frig Dönemi
zile
yaz›flmalar da iliflkinin kapsam› ve düzeyi aç›s›ndan önemli
kan›tlard›r. En büyük kazançlar›m›zdan biri de çevredeki
yerleflim adlar›n›n bu yaz›flmalarda kullan›lm›fl olmas›d›r.
Son Hitit yap› katman›ndaki
buluntular, yan yana dikdörtgen planl› üç odadan oluflan
bir ev, çanak çömlek ve hiyeroglifli bullelerle temsil edilmektedir. Baflta Mikenler olmak üzere, çeflitli uygarl›klara
ait buluntular, Maflat Höyük’ün o dönemindeki iliflkiler
a¤› bak›m›ndan önemlidir.
Orta Anadolu’da MÖ 1000 y›llar›n›n çanak-çömlekçili¤inde,
Ana Tanr›ça kültü ile ilgili 2
grup görülmektedir. Birincisi,
Demir Ça¤›n›n sonuna tarihlendirilmekte ve üzerindeki
kad›n figürleri Ana Tanr›ça’yla
iliflkilendirilmektedir. ‹kincisi
ise, kabartma olarak yap›lm›fl
ve bir çift meme beze¤i ile bir
kad›n›n gö¤üslerini yans›tarak
büyük olas›l›kla Ana Tanr›ça’y›
simgeleyen ve Helenistik devre tarihlendirilenlerdir. Birinci
grupta biri Bo¤azköy’den, ikisi
de Maflat Höyük'ten olmak
üzere toplam 3 örnek bulun-
Rython, Maflat Höyük, Hitit Dönemi
maktad›r. Yüksek düzeyde Hitit kültür ve sanat› yaflanan di¤er önemli merkezler; Erbaa
‹lçesi’nde Horoztepe, J.G.C Anderson’un “Verisa” ve J. Garstang'›n “Z›ppalanga” dedi¤i
kutsal Hitit kenti Aktepe (Bolus) Höyü¤ü ve Zile Kalesi’nin
bulundu¤u Anzilia Höyü¤ü’dür. Bu höyü¤ün karfl›s›nda bafllatt›¤›m›z tarih söyleflisini, Zile’de baflka bir boyuta
vard›rabiliriz. fiimdi kap›s›ndan girdi¤imiz ilçenin ad›, çeflitli dönemlerde Zela, Anzilia,
Anziliya, Zelitid, Zelitis Silas
(ki burada bulunan Amanos
mabedinde muhterem anlam›na gelen Sulla ve sonra Roma
komutan›na ad olan S›lla’dan
dönüflmüfltür), S›lay, Sileh,
Zeleh, Zelos, Zilch, Zilon ve
G›rg›riye Zeyli olarak de¤iflime
u¤ram›flt›r. Zile’nin yaz›l› ilk
ad›, Hitit kenti olan Anziliya’d›r. Buras› birçok kaynakta,
Anaitis Tap›na¤›’n›n en önemli
merkezlerinden biri olarak
geçmektedir. Zile’nin 29 km
güneydo¤usundaki Maflat Höyük’te bulunan çivi yaz›l› tabletleri de¤erlendiren Ord. Prof.
Dr. Sedat Alp, Maflat Höyük’te
kaz›lar yapan Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal ve Prof. Dr. Tahsin Özgüç, Zile Kalesi yerleflimi ile birlikte Maflat Höyü¤ün,
Eski Anadolu uygarl›¤›n›n ana
merkezlerinden oldu¤u düflüncesindedir. Zile idari olarak Tokat’a ba¤l›d›r. Ancak,
hem tarihi süreç bak›m›ndan
eskidir hem de Tokat'tan daha
meflhurdur. Strabon’dan daha
önce Zéla’dan söz etmifl olan
Hirtius, “Zéla, Romal›lar›n yenildikleri ve yendikleri iki
savafl ile meflhurdur. Birincisi Mith ridates ile
Lucullus’un kumandan› Triarius aras›nda; ikincisi,
Gaius Julius Caesar (Sezar) ile 2.
Pharnakes aras›nda olmufltur.
Yonca A¤›zl› Testi,
Maflat Höyük, Demir Ça¤›
Bulle,
Maflat Höyük,
Hitit Dönemi
zile
85
Zile Kalesi
86
2. Pharnakes’i yenen Sezar,
Roma Senatosu’na “Veni – Vidi – Vici” / “Geldim, gördüm,
yendim” fleklinde üç kelimelik
bir mektup göndermifltir.
Zile Kalesi’nin giriflindeki saat
kulesi, bir zamanlar›n muhaf›z
ya da gözcü kulesidir. Daha
sonralar› “Çan Kulesi” denmifl
ve 1875’te Ziya Pafla buray›
Saat Kulesi’ne çevirmifltir. SeMil Taflı, Roma Dönemi
zile
zar’a adand›¤› san›lan k›sa sütunun yan›ndaki yaz›tlar, Roma Devrine ait çeflitli yap› ve
olayla ilgilidir. Do¤u yönündeki kayalara oyulmufl Roma Tiyatrosu bu bölgedeki tek örnektir. Ancak iyi korunamam›fl, tafllar› baflka yap›lara götürülmüfltür. Bu nedenle sahne k›sm› yok olmufltur.
Zile’nin 1076’da Daniflmendler
taraf›ndan al›nd›¤›n› biliyoruz.
Eretna ve Kad› Burhaneddin
beylikleri döneminde de
önemli merkezlerden biridir.
1392’de Osmanl› egemenli¤inde olan kasabada ‹lhanl›lar k›sa bir süre egemenlik kurmufltur. ‹lçe 1413’te Osmanl› Devleti’ne kat›lm›flt›r.
fiemseddin Sami’nin kay›tlar›na göre, “Zile Sivas’›n Tokat
Sanca¤›na ba¤l›d›r. ‹lçenin 13
nahiyesi ve 600 köyü bulunmaktad›r.” Sami’den o dönem
“57.200 olan nüfusun 45 bininin Müslüman” oldu¤unu ö¤reniyoruz.
Kalenin yan›ndaki Ziya Pafla
Caddesi’ni izleyip kavflaktan
Amasya Caddesi’ne ç›kt›¤›m›zda, Zile’nin tarihi sokaklar›na
erifltik demektir.
Tiyatro, Roma Dönemi
Zile’nin kadim dokusuna giderken bir fleyden daha söz etmeliyiz. Baflka çok az kasabada görece¤iniz, bugünün Zilesi için de neredeyse geçmiflin
süsünden baflka anlam tafl›mayan tarihi itfaiye çanlar›ndan. Bu çanlar asl›nda sade birer süs nesnesi de¤ildir. Tarih
burada büyük iki yang›n› kaydetmifltir. Biri, 1800’lü y›llar›n
son çeyre¤inde kasaban›n büyük bölümünü yok eden yang›nd›r, öteki de Kurtulufl Savafl› y›llar›nda (1922) ç›kan bir
ayaklanmada ilçenin bir k›sm›n›n yanmas›na neden olan
yang›nd›r. Amasya Caddesinin
arka sokaklar›nda, özellikle
Kislik Mahallesi’nde görece¤imiz eski konut dokusu, iflte bu
yang›nlara ra¤men ve sonras›nda verilen çabalarla bugüne ulaflm›flt›r.
‹lk bak›flta da¤›n›k gibi görünse de, Kislik semtinin etraf›nda birçok sokak ve birinden
ötekine geçilen birçok mahalle vard›r. Zile’nin 17. yüzy›lla
19. yüzy›l›n sonuna tarihlenen
konut mimarisinin yo¤unlaflt›¤› di¤er semtleri flöyle s›ralayabiliriz: Alacamescid Camii’ni
de görece¤imiz Alacamescid
Balâ Mahallesi, Ali Kad› Mahallesi, Minare-i Sa¤›r, Yaz›c›,
Hac› Mehmet, Çay, Sakiler ve
Minare-i Kebir mahalleleri.
Zile Ba¤ Yolu
zile
87
88
Zile Ulu Camii
Z‹LE ULU CAM‹‹
Zile Ulu Camii’nin kuzey cephesindeki kitabe, ilk yap›n›n III.
G›yaseddin Keyhüsrev zaman›nda, Mehmed Zalüli Bin Ebu
Ali taraf›ndan 1267 y›l›nda infla
ettirildi¤ini gösterir. 1591’de
yenileme çal›flmas› gören cami, bir dönem bu çal›flmay›
yapt›ran Nasuh Pafla’n›n ad›yla
an›lm›flt›r. 1904’te büyük oranda y›k›l›nca, dönemin Zile Kaymakam› Süleyman Necmi ve
halk›n çabalar›yla 1904-1909
y›llar› aras›nda, Neo-klasik
tarzda yeniden yapt›r›lm›flt›r.
Kesme tafl malzemeli yap›n›n
ana mekân› dikdörtgendir. On
alt› penceresi bulunan sekizgen kasna¤›n tafl›d›¤› kubbesi
kurflun kapl›d›r. Kuzeyinde
dört mermer sütunlu, kurflun
kapl› üç kubbeli son cemaat
zile
yeri vard›r. Ahflap sundurmayla
örtülü kap›n›n bas›k kemeri
geçme tafl tekni¤iyle yap›lm›flt›r. Kap› kemerinin üzerindeki
yatay dörtgen mermer panoda
dua yaz›t› yer almaktad›r. Bat›daki kap› aç›kl›¤› do¤udakiyle
ayn›d›r ve ayetli bir yaz›ta sahiptir.
Bat› cephesinin kuzey ucunda
kaide benzeri bir ç›k›nt› olmas›na karfl›n so¤an kubbeli minare, beden duvar› üzerinde
yer almaktad›r. Caminin taç kap›s›n›n Zile’deki an›tsal örneklerin en önemlisi oldu¤unu
söyleyebiliriz.
BEYAZIT BESTAM‹ CAM‹‹
Ali Kad› Mahallesi’nde bulunan Beyaz›t Bestami Camii’nin
1206 ve 1305 tarihli iki ayr› yaz›t› bulunmaktad›r. Cami, Be-
89
Zile Ulu Camii, Taç Kap›s›
yaz›t Bestami soyundan gelenler taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Nitekim caminin içerisinde
bulunan türbede Beyaz›t Bestami’nin torunlar› gömülüdür.
Cami dikdörtgen planl›d›r. ‹badet mekân› oldukça yüksek bir
tavanla örtülmüfltür. Yan›ndaki minare tafl kaide üzerine tek
flerefeli, k›sa boylu ve yuvar-
lak gövdelidir. XIX. yüzy›lda
yap›lm›fl ahflap minarelerin
özelliklerini tafl›maktad›r.
HOCA ‹SHAK CAM‹‹
Küçük Minare Mahallesi’nde
bulunan Hoca ‹shak Camii’ni
Fatih Sultan Mehmet döneminde Hac› Ali o¤lu Hac› ‹smail
1475 y›l›nda yapt›rm›flt›r.
Beyaz›t Bestami Camii
zile
90
Elbaflo¤lu Camii
Kiremit örtülü çift kubbeli bu
küçük caminin minaresi tu¤la
örgülüdür.
1939 depreminde flerefesinin
üst bölümü y›k›ld›¤› için, halk
taraf›ndan “Küçük Minare” olarak adland›r›lm›flt›r.
ELBAfiO⁄LU CAM‹‹
Elbaflo¤lu Camii Zile’nin do¤u
giriflinde Çayp›nar› Deresi’nin
yan›ndad›r. Zile eflraf›ndan Elbaflo¤lu Seyit Ahmet taraf›ndan 1801’de yapt›r›lm›flt›r.
Kesme tafl ve moloz tafl malze-
OLTA BALIKÇILI⁄I
Y›ld›ztepe’de Boztepe Baraj
Gölü’nde, aynal› sazan olta
bal›kç›l›¤› yap›lmaktad›r.
zile
meli yap›, kare mekânl›, kiremit çat›l›d›r. Tavan› ç›takâri
süslemeli olan yap›n›n Barok
biçemli mermer taç kap›s›n›
görmek için, sonradan eklenen beton bölümü geçmek gerekir. Ana mekâna kuzeyden
yuvarlak kemerli kap›dan girilir. Yanlardan kaide ve bafll›kl›
ince birer sütunçe ile desteklenen kap› kemeri, k›rm›z›, gri
ve beyaz mermer geçmelidir.
Zilelilerin o eski deyimiyle, buran›n bir k›l›¤›n› alacak (foto¤raf›n› çekecek) olursak, Zile ve
etraf›ndaki her köfle insana
her an yeni fleyler ö¤retebilir.
fiimdi biraz do¤uya do¤ru, suyun karfl› yakas›na geçece¤iz.
Roma döneminde küçük bir
yerleflme olan Turhal, Tokat’›n
köklü ilçelerinden biridir.
Üzüm Ba¤›
AL ÜZÜM KARA ÜZÜM
Tokat’ta ve birçok ilçesinde
üzüm, yüzy›llardan beri yetifltirilen, emek verilen bir üründür. Bilinçli ba¤c›l›¤›n bilinen
tarihi 15. yüzy›la uzanmaktad›r. Özellikle Tokat merkez,
Erbaa, Zile ve Turhal ba¤lar›n›n üzümlerinden yap›lan flarap, pekmez, sirke aran›r ve
istenir olmufltur. Bu¤day, arpa, çavdar, yulaf, nohut, mercimek, flekerpancar›, ayçiçe¤i, kuru so¤an ve fi¤ yetifltirilen Zile Ovas› ve etraf›ndaki
teraslarda ba¤c›l›k da yap›lmaktad›r. Kal›n kabuklu beyaz bir üzüm türü olan Narince’nin verimi yüksektir. fi›ra,
flarap ve pekmez yap›m›nda
kullan›l›r. Kara üzüm ve fenerittenden k›rm›z› flarap yap›-
Z‹LE PEKMEZ‹
l›r. Eskiden yayg›n olan bu
türler yerine annot türü yetifltirilmeye bafllanm›flt›r.
Sofral›k üzüm türlerine iliflkin
Zile’de süregelen baz› bilgiler flunlard›r: Misket Çavuflu,
Çavufl Üzümü, Boduro¤lu aral›k ay›na, Bekiro¤lu ve Kömüfl
Cici¤i mart ay›na, fiamk›z›l›
nisan ay›na, Hevenklik ise
may›s ay›na kadar evlerin kilerlerinde saklanabilmektedir. Alasüt, Tekçi¤it, Ç›tl›k adl› beyaz üzüm türlerinden
pekmez, sucuk, pestil ve sirke
üretilmektedir. Neredeyse
Ana Tanr›ça döneminden günümüze dek süre gelen Zile
“Deir” Festivali’nde üzümün
pay›n› küçümsemek olanaks›zd›r.
Zile Pekmezi
Zile bölgesinde yetiflen k›rk
dört çeflit üzüm türünden en
yayg›n kullan›lan› olan “Narince” türü üzümlerden yap›lan Zile Pekmezi, bölgede
“Çalma” ad›yla bilinen türdendir.
zile
91
Zile Gödek Sokak
TURHAL
Kesikbafl Camii ve Türbesi
94
Bu kadar zengin bulgular›n oldu¤u co¤rafyan›n önemli bir
yerinde olmas›na karfl›n, Turhal ilçesinin tarihi hakk›nda
fazla bir bilgi yoktur. MÖ 3000
y›llar›nda Mezopotamya’da
yaflam›fl olan Sümerlerin alfabesiyle yaz›lm›fl iki kitabenin
Turhal Kalesi’nde bulundu¤undan söz edilmektedir. Ama
bu önemli olay henüz kan›tlanamam›flt›r.
Birçok söylence olsa da Turhal
ad›n›n hangi sözcükten dönüfltü¤ünü de tam bilmiyoruz.
Geçmiflte Kuraflar, Kasiura,
Gaygura, Turnalit, Taulara,
Gaziura gibi adlar ile özdefllefltirilmifltir. Beylikler döneTurhal Kalesi
turhal
minde Eretna Beyli¤i’ne ba¤l›yd›. 1399’da Osmanl› egemenli¤ine giren Turhal, Timur’un k›sa süreli iflgalinin ard›ndan 1413’te Osmanl›’ya
ba¤land›.
TURHAL KALES‹
Turhal Kalesi ve kalenin etraf›
ilçenin tarihi merkezidir. Kale’den bu tarihi dokuyu kufl
bak›fl› görmek için kaleye ç›kmak gerekir. Roma devrine tarihlenen yap›dan iki burç harabesi ve kapat›lm›fl yeralt› geçitleri d›fl›nda kaleden günümüze pek az fley kalm›flt›r.
Yap› malzemeleri, kale ete¤inde kurulan kent için sökülerek
Turhal Kültür Evi
tafl›nm›flt›r. Turhal’da, günümüzde görülmeye de¤er mimari olarak flu yap›lardan söz
edebiliriz: ‹lhanl›lardan kalma
Mehmed Dede Türbesi 1312 y›l›nda yapt›r›lm›flt›r.
Semerci esnaf›n›n piri olarak
bilinen Ahi Yusuf’un ad›na
yapt›r›lan türbe ise, 1324 y›l›na tarihlenmektedir. ‹lçeye 7
km uzakl›kta bulunan Çivril
Köyü’nün hemen giriflinde bulunan Tekkeflin Hamam›, ad›n›
hemen yan›ndaki Tekkeflin
Tekkesi’nden al›r. Hamama ismini veren tekke hakk›nda ise
herhangi bir bilgi bulunma-
maktad›r. Yap›da sadece tekli
su tesisat› bulunmas› 14. yüzy›l hamamlar›na has bir özelli¤i iflaret eder. Tuhaf onar›mlarla asl›ndan hayli uzaklaflan
ve bugün y›k›k olan hamamda
tromplardaki dilimler d›fl›nda
herhangi bir süsleme görülmez. ‹lçe Yeflil›rmak havzas›nda, Karadeniz bölgesinin orta
bölümünde; ‹ç Anadolu’yu Karadeniz’e,
Do¤u Anadolu'yu Bat›ya ba¤layan yollar›n kesiflti¤i yerde
kurulmufltur. Derin vadilerin
a¤z›nda kurulmufl olan ilçe,
göz alabildi¤ine ovad›r.
Turhal
turhal
95
Turhal Koca Kavak
96
Suyunu Yeflil›rmak’tan al›r.
Kazova ve Yeflil›rmak boyunca
k›vr›mlar aras›nda bulunan
Turhal Ovas› fleker pancar›
üretiminde önemli yer tutar.
Bu ovalar tütün tar›m› gibi karakteristik üretimin yan› s›ra;
ilçeye, kalitesi dünyaca takdir
edilen fleker üretimi yapan
Turhal (Muammer Tuksavul)
fieker Fabrikas›’n› kazand›rm›flt›r. Turhal
çevresindeki
3
10.004.000 m jeolojik rezervli
oniks yataklar› zaman zaman
iflletilmektedir. Bu yataklardan aç›k yeflil, beyaz ve sar›ms› renkte oniksler elde edilir.
Dayan›kl› ve ifllemeye elveriflli
olan bu mermerler, daha çok
süs eflyas› yap›m›nda kullan›Turhal fielalesi
l›r. Az miktarda da olsa manganez bulunan ilçede, kalite
olarak yüksek de¤erde antimuan ç›kmaktad›r.
Önce ormanlar›n süsledi¤i ara
yollardan, sonra ana yolu izleyerek ilin kuzeybat›s›na do¤ru
gidece¤iz. Burada baflka bir
ova, Kelkit Irma¤› Tepek›flla
Mevkii önünde bafllay›p Kale
Bo¤az›’na kadar devam eden
6500 hektar geniflli¤indeki Erbaa Ovas› karfl›lar bizi.
YAMAÇ PARAfiÜTÜ
fienyurt’ta yamaç paraflütü
yap›lmaktad›r. fienyurt Kasabas›nda son y›llarda ulusal düzeyde yar›flmalar yap›lmaktad›r.
TURHAL
YEMEK KÜLTÜRÜ
‹lçede yemek kültürü çok çeflitlidir. ‹lçeye özgü yemeklerden baz›lar›, Çökelekli,
Bat, Mad›mak, Keflkek, Bakla dolmas›, Tokat kebab›,
M›s›r pastas›, Turhal çöre¤i,
Pancar tatl›s› velibah, yufkal› pilav, Pekmez helvas›d›r.
turhal
ERBAA
Erbaa Genel Görünüm
98
‹ldeki ilçeler aras›nda, en çok
Eski Tunç Ça¤› yerleflmesine
sahip yerlerden biridir Erbaa.
Bu höyükler, Erbaa’n›n yaz›l›
tarih öncesinde de önemsenen bir yerleflim oldu¤unu
göstermektedir. Örne¤in, Kozlu Buca¤›, Ezeba¤› Köyü’nde,
Eski Gümüfllük Mevkii’nde
1977 y›l›nda saptanan en eski
yeralt› maden iflleme atölyesi
MÖ 5000’in ilk yar›s›na tarihlenmektedir. ‹lçenin kuzeybat›s›ndaki Kaleköy’ün 1 km bat›s›nda, Yeflil›rmak’›n do¤u, Kelkit’in kuzeybat› kenar›ndaki
Eski Tunç Ça¤› yerleflimi K›l›ç
Kökten taraf›ndan saptanm›flt›r. Erbaa’ya ba¤l› K›z›lçubuk
Köyü’nün 1.5 km kuzeyinde,
Kaleköy’ün güneybat›s›ndaki
Eski Tunç Ça¤› yerlefliminin
Kelkit Çay›
erbaa
yan› bafl›nda Yeflil›rmak’›n kolu olan Kelkit Nehri akmaktad›r. Arkeolojiyle ilgili kimi metinlere yanl›fl bir isimlendirmeyle “Horoztepe” olarak geçen Dere Mahallesi yerleflme
ve mezarl›¤›, Erbaa’n›n geçirdi¤i fliddetli depremlerden
sonra mezarl›k alan› olarak
kullan›lm›flt›r. Tahsin Özgüç,
ilçenin güneyinde, ‹nbat Deresi’nin yan›ndaki Horoztepe
Höyü¤ü, “önemli bir Hitit yerleflimi” olarak de¤erlendirmektedir.
fiimdi Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde bulunun
ve ana tanr›çayla özdefllefltirilen, çocu¤unu emziren anne figürünü, Eski Tunç Ça¤›’n› en
güzel temsil eden eserlerden
biridir. Gümüfl ve alt›n kar›-
Kevgir Kalesi
fl›ml› bu küçük eser, hem madenin kullan›m› bak›m›ndan
hem de sanat bak›m›ndan dikkat çekicidir.
Erbaa ilçesinin tarihsel adlar›ndan en eskisi, Strabon’a göre, Mithridates Krall›¤› devrindeki Fonorova’d›r. Günümüzde ilçenin ad› olan Erbaa 18.
yüzy›ldan bafllayarak resmi
kay›tlarda yer alm›flt›r. Osmanl› devrinde Niksar ve
Amasya aras›ndaki Erek (Erbaa), Karayaka, Sonusa (Uluköy) ve Taflabat (Taflova) nahiyeleri, “dört nahiye” anlam›na
gelen “Nevahi-i Erbaa” ortak
ad›yla an›lmaktad›r. Bu genel
adland›rma sonucunda, ba¤l›
oldu¤u nahiyelerle birlikte Kaza-i Erbaa olarak da kay›tlara
geçmifltir.
Daniflmendler taraf›ndan ele
geçirilen Erbaa, 1413’te Osmanl› egemenli¤ine girdi.
1670’li y›llarda küçük bir köy
olarak bilinen Erbaa, Ali Cevad’a göre, “1890’da Sivas
‹li’nin Tokat Sanca¤›’na ba¤l›
119 köyü ve 27.000 nüfusu bulunan bir kazad›r.” 1872’de
do¤rudan Sivas ‹li’ne ba¤lanan kaza, 1892’de Tokat’a kat›ld›.
Tarihi yerleflim 1939, 1942 ve
1943 y›llar›nda meydana gelen
depremlerde neredeyse tamamen y›k›l›nca, ilçe bugünkü
yerine, günümüz mimarisiyle
yap›lm›flt›r. Bu nedenle mimari bak›mdan özellikli yap› yoktur. Ancak Akça Köyü’ndeki bir
yap› bugün de görülmeyi hak
edecek denli güzeldir.
Erbaa Sedir Orman›
erbaa
99
Silahtar Ömer Pafla Camii
S‹LAHTAR ÖMER PAfiA
CAM‹‹
100
Kitabesi bulunmayan Akça Köyü Silahtar Ömer Pafla Camii,
17. yüzy›la tarihlendirilir. Silahtar Ömer Pafla’n›n 1707 y›l›ndan önce öldü¤ü bilinir. Camideki iki adet bak›r flamdan›n üzerinde, Ömer Pafla’n›n
flamdanlar› 1688 y›l›nda camiye vakfetti¤i yaz›l›d›r. Bu durumda caminin bu tarihte veya
öncesinde yap›ld›¤› düflünülebilir. Anadolu’da özgün yap›s›n› koruyabilmifl ahflap yo¤unluklu bir cami olarak de¤er tafl›r.
Bir s›ra kesme tafl ve üç s›ra
tu¤la örgüden yap›lm›flt›r. Ön
cephesiyle birlikte üç yönü,
Silahtar Ömer Pafla Camii ‹ç Görünüfl
erbaa
ahflap sütunlu ve kemerli revaklarla çevrilen son cemaat
yeri genifl tutulmufltur. Revaklar, ahflap desteklerin tafl›d›¤›
ahflap sivri kemerlerden oluflur. Bu bölüm, sahne gibi yükseltilerek yap›ya özgün bir görünüm kazand›r›lm›flt›r. Yan
cephe kemerlerinin iç yüzleri
kuzeydeki kemerlerin hem iç
hem de d›fl yüzleri aç›kl› koyulu mavilerle süslenmifltir. Köfleliklerde bitkisel desenler
vard›r.
Kuzeybat› köflesindeki çokgen
gövdeli tek flerefeli minare,
deprem sonras›nda pabuçluk
bölümüne kadar hasara u¤ram›fl, Cumhuriyet devrinde
onar›lm›flt›r.
Hac› Ahmet Hamam›
Anadolu’nun mütevaz› ahflap
camileri, tafl süslemeli camilerin küçük bir örne¤i olarak infla edilir. Bu yüzden yap›larda
ahflap boyama, renkli tafl süslemelerin bir öykünmesi olarak biçimlenir. Caminin girifl
kap›s›, böyle bir ahflap iflçili¤in zengin bir örne¤idir. Çatma tekni¤iyle yap›lm›fl kap›
kanatlar›n›n yüzeyleri panolara ayr›larak kabaral› çiviler çak›lm›flt›r. Kap› kemeri ve çerçevesi, iki renkli kilitli kesme
tafl görünümü alacak biçimde
boyanm›flt›r.
Ç›takari ve ahflap boyama süslemeli tekne tavanda Selçuklu
alt›genleri, göbekte kesiflen
on bir kenarl› biçimler, sark›tlar ve kabartmalar görülür.
K›rm›z› ve sar›n›n tonlar› ile turuncu, yeflil ve beyaz renklerdeki desenlerde, Selçuklu çinilerindeki gibi çiçek ve yaprak motifleri kullan›lm›flt›r.
Ahflap çatma tekni¤iyle yap›lm›fl minberin köflk tavan› merkezdeki y›ld›zlar ve kollar›ndaki kalem ifli süslemelerle göz
al›c›d›r. Kad›nlar mahfilinde
de caminin genel süslemesi
sürdürülmüfltür.
Türk süsleme sanat›n›n en güzel örneklerinin bulundu¤u camide ahflap tavan, ahflap destekler, minber ve mihrap süslemelerinde, hem Selçuklu
hem de 18. yüzy›l Osmanl› dönemlerinin biçemlerini bulmak
olanakl›d›r.
HACI AHMET HAMAMI
Erek Mahallesi’nde yer alan
Hac› Ahmet Hamam›’n›n, Hac›
Mehmetzade Ahmet Efendi ve
orta¤› Durmuflzade Hüseyin
Efendi taraf›ndan yapt›r›ld›¤›
söylenir.
EKONOM‹
‹lin tar›m potansiyelinin
%25’i Erbaa ilçesi kaynakl›d›r. Ceviz, f›nd›k, karpuz, so¤an, çilek, hububat, baklagiller, fleker pancar› üretimi
ve sebze serac›l›¤› yap›lmaktad›r. Erbaa’da sanayileflme yeni say›labilecek bir
etkinliktir. ‹lçede toprak
(tu¤la, kiremit), orman ürünleri (parke, kabartma, kereste), tekstil ve kireç sanayi
bulunmaktad›r.
erbaa
101
102
Kelkit ‹le Yeflil›rmak’›n Bulufltu¤u Nokta
Çifte hamam olarak planlanan
hamam›n yap›m› 1. Dünya Savafl›’ndan ötürü yar›m kalm›fl
ve günümüze kadar tamamlanamam›flt›r. Hiç çal›flt›r›lmad›¤› anlafl›lan yap› bugün oldukça kötü durumdad›r. Dört eyvanl› plan de¤iflik yerlerde
kullan›lm›fl olmas›na karfl›l›k,
kad›nlar bölümünün plan› Bursa Ulu Camii’nin hamam› ile
benzerlikler gösterir. Erbaa’n›n etraf› ormanl›k ve mesiredir. Çatalan ve Ak›nc›lar orman serisi içinde yetiflen Lübnan Sediri, önem tafl›yan yöresel bir a¤aç türüdür. Ancak buran›n en güzel mesiresi, deniz
seviyesinden 1900 m yükseklikte yer alan Bo¤al› Yaylas›d›r. Sakarat da¤›ndaki otlaktan yöre halk› hem hayvanc›l›k
hem de tar›m için yararlan›r.
Bu yayla ayr›ca yararl› bitkileerbaa
riyle ünlüdür. Erbaa’daki ba¤lardan elde edilen üzümlerden
yap›lan flarap ve sirke bölgenin gözde ürünleri aras›ndad›r
ve flu mani, Erbaa’n›n ünlü tütünü için söylenmifltir.
“Tütünün milâyim mi
Cigara saray›m m›
Ay do¤du flafak att›
Daha yalvaray›m m›?”
Tokat’›n kuzey ormanlar›n›n
eteklerinden geçerek do¤uya,
Kelkit Vadisi’ne güneflin do¤du¤u da¤lar›n önüne gidece¤iz. Bizi karfl›layacak olan ilçe,
Roma’n›n iflgalcili¤ine karfl›
uzun y›llar direnen Pontos’un
Kaberia kentinin s›n›rlar› içerisindeydi. Niksar tarihi asl›nda
bölgenin kaderindeki bütün
dönemeçlerin tarihidir, çünkü
stratejik konumundan ötürü
Niksar önemli merkezlerden
biriydi.
N‹KSAR
Niksar Genel Görünüm
104
Pers krall›¤›n›n y›k›lmas›ndan
sonra I. Mithridates’in kurdu¤u krall›¤a ba¤l› bir yerleflim
olan Kabeira, Niksar’›n ilk kuruluflunu oluflturur. Krall›k Roma’ya ba¤lan›nca, MÖ 66-62
y›llar› aras›nda Romal› komutan Pompeius, yöreye Diospolis (Zeus Kenti) ad›n› vermifltir.
Kentin ad›, yaklafl›k 100 y›l
Kelkit Çay›
niksar
sonra ‹mparator Augustus’u
onurland›rmak amac›yla Sebaste olarak de¤ifltirilmifltir.
MS 14-37 tarihleri aras›nda
Roma imparatoru Tiberius döneminde kent, Neocaesarea
(Yeni ‹mparator Kenti) ad›yla
an›lmaya bafllanm›flt›r. Bizans
devrinde kentin Harsanusiya
olarak adland›r›ld›¤›na rastl›yoruz.
Daniflmendname’de Harsanusiya ve Niksar adlar› birlikte
kullan›lm›flt›r.
Niksar, Daniflmend Ahmet Gazi’nin Anadolu seferi s›ras›nda
egemenlik alt›na al›nd›.
1077’de Daniflmendlerin baflkenti oldu. 1289 y›l›nda büyük
bir sel bask›n›yla tahrip olan
yöre, Beylikler dönemi boyunca Eretna Beyli¤i’ne ba¤l›yd›.
Timur’un k›sa süreli iflgalinin
ard›ndan 1410’lu y›llarda Osmanl› Devleti’ne kat›ld›. fiemseddin Sami’nin kay›tlar› flöyledir: “Sivas ilinin Tokat sanca¤›na ba¤l› olan Niksar, 9 nahiye ve 80 köyü olan 21.000
nüfuslu bir kazad›r.” Niksar’›n
1840 y›l›nda kaza oldu¤unu
dönemin salnamelerinden ö¤renmekteyiz.
Niksar Kalesi
Niksar kalesine ç›kmak, yaln›zca tarihin bu evrelerinden
kalma yap› tafllar›n› görmek
anlam›na gelmez; ayn› zamanda, Niksar’›n yasland›¤› co¤rafi konumla bütün bu iliflkiler
silsilesi üzerine yeniden düflünmek demektir.
N‹KSAR KALES‹
Niksar’›n Tarihi geliflimi kale
için de geçerlidir. Kalenin ilk
yap›m tarihi Romal›lara kadar
geri gider. Yap›ld›¤›nda akropol alan›n› tan›mlayan sur duvarlar›, tipik Roma savunma
plan› gibi iç, d›fl ve orta sur duvarlar› olarak üç ayr› hat olufl-
turmufltur. Kale duvarlar›n›n
önemli bölümü bugün iskân
alan› içindedir. Sadece Ulu Camii’yle Melik Gazi aras›ndaki
k›s›m ayaktad›r. Depremler,
savafllar ve bak›ms›zl›k nedeniyle ço¤u y›k›lm›fl olan burçlar yuvarlak ve kare planl›d›r.
Bunlardan en bilineni halk›n
“Kulakl›” dedi¤i burçtur. Bu
burcun önemli bir özelli¤i de
devflirme olarak kullan›lm›fl
Bizans devri lahit kapa¤›d›r. 7.
ve 9. yüzy›llarda güneyden gelen ak›nlara karfl› güçlendirilen kalede kilise, sarn›çlar, depolar ve çok say›da mekân bulunmaktayd›.
Niksar Kalesi Tonozlu Mezar
niksar
105
Ya¤›basan Medresesi
Bugün harap durumdaki medrese, cami ve Ya¤›basan Türbesi, iç kaleye Nizamettin Ya¤›basan taraf›ndan Daniflmend döneminde yapt›r›lm›flt›r.
106
YA⁄IBASAN MEDRESES‹
Ya¤›basan Medresesi’nin plan›, Tokat merkezindeki adafl›
olan yap›yla neredeyse ayn›d›r: kapal› avlulu, iki eyvanl›,
tromplu kubbesinin üst bölümü aç›kt›r. 1939 ve 1942 depremlerinde hasar görmüfl,
MAHLEP TOHUMU
(SEMEN PRUN‹
MAHALEB)
Niksar’da bulunan bitki, idrisa¤ac› tohumlar›n›n kurutulmufl çiçekleridir. Mahlep,
10 m yüksekli¤inde beyaz çiçekli bir a¤açt›r. Mahlep tohumu elde etmek için olgun
meyveler güneflte kurutup
çekirdekleri ezilerek toz haline getirilir. Kelkit Vadisi’nde bolca bulunan mahlep, ilin önemli bir ihraç ürünüdür.
niksar
kubbesi y›k›lm›flt›r. Dört köfle
mekân›n kuzey ve do¤usunda
birer eyvan ve çevresinde hücre biçiminde odalar yer al›r.
Moloz tafl malzemeyle yap›lm›fl medresenin taç kap› ve
kaplama tafllar› sökülmüfltür.
E. Yavi, “yap›n›n 1158 tarihli
yaz›t› ‹.H. Uzunçarfl›l› taraf›ndan Melik Gazi Türbesi’nde
bulundu” demektedir.
Yaz›tta Ya¤›basan ad› geçmesine karfl›n 1897–1898 tarihli
Maarif Salnamesi’nde yap›n›n
kurucusu Nizameddin Ya¤›basan ile Ali A¤a olarak kay›tl›d›r. Kitabede “el-Buk’a” sözcü¤ü yaz›l›d›r.
Erzurum’da ayn› dönemde yap›lan Saltuklu yap›s› Erzurum
Yakutiye Medresesi’nin yaz›t›nda da Buk’a sözcü¤ünün
bulunmas›, “Buk’a”n›n medrese karfl›l›¤› kullan›ld›¤›n› akla
getirir. Kay›tlara göre Niksar
Kalesi’nde cami, hamam, flifahane, medrese ve türbeden
oluflan bir külliye bulunmaktayd›. Medrese de bu külliyeye
ait bir yap›d›r. Anadolu’daki
bilinen ilk medrese yap›s› olan
bina, yak›n zamanda yeni bir
onar›m geçirmifltir.
107
Kelkit Çay›
“Ya¤›basan Medreseleri’nin
Malazgirt Savafl› sonras›nda
Anadolu’da kurulan en eski
medreseler” oldu¤una dikkat
çeken A. Kuran, “Selçuklu, ‹lhanl›, Beylikler ve Osmanl›’da
uygulanan tek kubbeli medrese, darüflflifa, tekke ve zaviyenin bu plan tipinden esinlendi¤i” görüflündedir.
19. yüzy›l sonu ve 20. yüzy›l
bafllar›na kadar “hekim mektebi” olarak faaliyet gösteren
yap›, A. Gabriel taraf›ndan
1920–1921 y›llar›nda ziyaret
edilmifl ve flu notlar al›nm›flt›r:
“Güneydeki dar beflik tonozlu
k›s›m, girifltir.
Kuzeyde ve do¤uda avluya
aç›lan iki eyvan bulunur. Kuzeydeki eyvan›n sa¤›nda ve
solunda iki efl hücre ve bu
hücrelerin yanlar›nda da sur
burçlar› içine yerlefltirildi¤in-
den d›fla do¤ru ç›km›fl iki oda
mevcuttur.”
Büyük Selçuklu ve Anadolu
Selçuklu medreseleri, darüflflifa ve t›p medresesi olarak kurulurdu. Her ders için bir müderris atan›rd›.
Daniflmend devri medreselerinde bir veya iki müderristen
din, t›p, felsefe, astronomi, dil,
matematik bilimleri okutulmaktayd›.
YARARLI B‹TK‹LER
Ceviz Yapra¤› (Folium Tuglandis), Kuflburnu (Rosa Canina), Nar A¤ac› Kabu¤u,
Soy Otu, ayr›ca, Cücek›z
Mantar›, Kuzu Göbe¤i, Saçak Mantar›, ‹çi K›z›l Mantar,
Niksar’dan çeflitli Avrupa ülkelerine ihraç edilir.
niksar
Kelkit Çay›
YA⁄IBASAN TÜRBES‹
108
Ya¤›basan Medresesi’nin bat›s›nda 12. yüzy›lda infla edilen
Ya¤›basan Türbesi’nin 1939 y›l›ndaki deprem yüzünden yaln›zca temel tafllar› kalm›flt›r.
A. Gabriel’e göre sekizgen
planl› yap›, moloz tafl üzerine
kesme tafl örgülüdür. Pencereleriyse tu¤la kemerlidir.
Türbenin biraz ilerisinde iç kalenin ortas› say›lacak yerdeki
kal›nt›, “Kale Camii” ad› verilen yap›ya aittir. Ancak tarihi-
fi‹FALI SULAR D‹YARI
AYVAZ SUYU
Ayvaz suyunun, özellikle, kalsiyum oran›n düflüklü¤ü nedeniyle, safra kesesi ve böbrek rahats›zl›klar›yla yüksek
tansiyon ve ba¤›rsak hastal›klar›nda yararl› oldu¤u belirtilmektedir. 27°C s›cakl›¤a sahip olan su, bugün baflta Avrupa ülkeleri olmak üzere, Ortado¤u ve Orta Asya ülkelerine “Sa¤l›k Suyu” ad›yla ihraç
edilmektedir.
maktad›r. Sar›l›k hastal›¤›na
iyi geldi¤ine inan›ld›¤› için bu
hastal›¤› çekenlerce kullan›l›r.
VARTAN SUYU
Vartan Suyu Keten Deresi Bölgesi ve Saray Düzü denilen
yerde çok say›da noktadan ç›kan bir sudur. Suyu ilk bulan,
Vartan ad›nda biridir. Frengi
ve sar›l›k gibi hastal›klar›n tedavisinde yard›mc› olarak kullan›l›r. 1970’li y›llardan sonra
su flehir flebeke suyuna dahil
edilmifltir.
GUATR SUYU
Çimenözü köyündeki guatr Niksar’a 16 km uzakl›kta Kelsuyunun bu hastal›¤›n tedavi- kit Irma¤›’n›n bat› yakas›ndasinde yard›mc› oldu¤u söyle- ki Sar›yaz› (Onan) Köyü’ne
yaklafl›k 250 m uzakl›klarda
niyor.
üç tane çermik vard›r. Bunlar
SARILIK ÇERM‹⁄‹
Sar›l›k Çermi¤i fieyhler Köyü Yel Çermi¤i, Urfiye Çermi¤i,
yak›n›ndaki bir dereden ç›k- Uyuz Çermi¤i adlar›yla bilinir.
niksar
Niksar Çamiçi Yaylası
ne iliflkin net bilgi yoktur.
Kalenin s›n›rlar› içindeki ‹çkale
Mahallesi’nde iki hamam yer
al›r. Kale Hamam› 12. yüzy›la
tarihlenmektedir. Öteki, 15.
yüzy›la tarihlenen, “Kral K›z›
Hamam›” da denilen Büyük
Hamam’d›r ve burada en iyi
korunmufl yap›lardan biridir.
BÜYÜK HAMAM
(KRAL KIZI HAMAMI)
Fatih Sultan Mehmet Soka¤›’ndaki Büyük Hamam 15.
yüzy›lda yap›lm›flt›r. Soyunmal›k bölümü hariç geri kalan
k›sm› özgün haliyle günümüze
ulaflm›flt›r.
Tek hamam tarz›nda yap›lm›fl
olan hamam, üç eyvanl›, köfle
halvetli plan flemas›na sahiptir. Do¤udan bat›ya do¤ru soyunmal›k, aral›k, so¤ukluk, s›cakl›k, su deposu ve külhan
fleklinde s›ralanan mekânlardan oluflan yap›n›n duvarlar›nda moloz tafl, zeminde düzgün
bazalt tafl kullan›lm›flt›r. S›cakl›k bölümündeki sekiler
tu¤ladan yap›lm›flt›r. Mekânlar aras› kap›lar yuvarlak kemerlidir. Aral›k bölümü oldukça karakteristik bir flekilde ele
al›nm›fl, sekizgen planl› ve ›fl›k
gözlü kubbelidir. Sekizgenin
ara yüzleri yuvarlak nifl flekline getirilerek kubbeye geçifl
tromplarla sa¤lanm›flt›r.
Halvetin içindeki kurnalar yap›n›n bir baflka özgünlü¤ünü
oluflturur. Kuzey cephe önünde bulunan kurna, bunlar aras›nda en dikkat çekici oland›r.
Ön yüzleri pahlanm›fl ve kübik
formlu olan bu kurnan›n üç yüzünde de figürlü süsleme bulunur. Ön yüzünde, üst k›sm›
ç›plak, belden afla¤›s› pefltamall›, sa¤ aya¤›n› uzat›p sol
aya¤›n›n üzerine atm›fl, sar›kl›
bir insan figürü bulunur. Belden afla¤›s› yandan, gövdesi
cepheden betimlenmifltir. Selçuklu dönemi çinilerindeki insan figürlerine benzer. Di¤er
yüzeyde de benzer bir figür
kullan›lm›flt›r, ayr›ca kuyruklar› yere de¤en iki tavus kuflu ve
flahin benzeri bir kuflla mücadele eden keklik benzeri bir
kufl kompozisyonu vard›r. Ayn›
formda olan di¤er kurnalarda
figürlü süsleme görülmez.
Bunlardan do¤uda olan›nda
hayat a¤ac› ve nar a¤ac› motifi
dikkati çeker.
niksar
109
Leylekli Köprü
110
fiimdi ilçenin tarihi di¤er yap›lar›na do¤ru aç›labiliriz. Önce
Arasta’y› gezmeliyiz. Sa¤›nda
solunda yeni binalar›n olmas›
onun de¤erini eksiltmek bir
yana, tersine daha da belirginlefltirmifltir. Tam önünde uzanan köprü, bölge yap›lar› aras›nda en çok tan›nand›r.
LEYLEKL‹ KÖPRÜ
(YILANLI KÖPRÜ)
Çanakç› Deresi üzerindeki köprülerin hemen hepsi Roma ve
Bizans devirlerine tarihlenir.
Leylekli Köprü’nün de kitabesi
olmamakla birlikte Roma döneminde yap›ld›¤›, Türk döneminde onar›ld›¤› anlafl›lmaktad›r.
Yar›m yuvarlak kemerli, tek gözlü kesme tafltan yap›lm›fl köprülerin en büyü¤ü ve en ünlüsüdür. Kemer k›sm›ndaki tafl üzerine ifllenmifl, a¤z›nda y›lan tutan leylek figüründen al›r ad›n›.
Dere üzerindeki önemli di¤er iki
köprü Seymenli ve Çilhane adlar›n› tafl›r. Buradan Ünye Caddesi’ne do¤ru gitti¤imizde çok
eski bir yap›y› görürüz.
N‹KSAR ULU CAM‹‹
Niksar Kalesi’nin güneydo¤u
niksar
eteklerinde, dere kenar›nda yer
alan Niksar Ulu Camii, Çenepnizade Hasan Bey taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Anadolu camileri içinde tarih bak›m›ndan en eskilerinden biridir ve günümüze sa¤lam olarak ulaflm›flt›r.
Evliya Çelebi, yap›y› Melik Gazi
Camii ad›yla anar: “Befl alt› basamak tafl merdivenle inilir.
Uzunlamas›na yap›lm›fl eski bir
camidir ki kalenin fatihinin ad›n›
tafl›r.” fiimdi sadece mahzenini
görebildi¤imiz ve Hac› Ç›kr›k
Türbesi olarak bilinen kal›nt›,
Ulu Cami’yi yapt›ran Çenepnizade Hasan Efendi’ye aittir.
Moloz taflla infla edilen caminin
köflelerinde ve yap›y› çevreleyen payandalar›n d›fl yüzeylerinde iri bloklar halindeki devflirme tafllar kullan›lm›flt›r. Pencereler, payeler ve kemerler de
kesme tafltan yap›lm›flt›r.
Mihrap duvar›na dikey yerlefltirilmifl kare kesitli alt›flar payeden oluflan dört s›ra destek dizisi ile yedi sah›na ayr›lan yap›n›n
avlusu yoktur. Dikdörtgen mekân, çapraz tonoz örtülüdür.
Plan›n yap› derinli¤ine do¤ru
geliflmesi ve sah›nlar›n mihrap
duvar›na dikey olarak uzanma-
Ulu Camii
111
s›, karakteristik olarak de¤erlendirilmesine karfl›n, yöredeki
Bizans kiliselerine ba¤lan›r.
Kuzey cephede yer alan Taç kap› bezeme aç›s›ndan yap›n›n en
dikkat çekici ögesidir. Taç kap›y›, alt› kollu y›ld›z, okucu, dörtlü
geçme gibi geometrik motifler
ile bezeli üç bordür çevreler. Kitabelik k›sm› bofltur. Mihrap,
bezeme aç›s›ndan taç kap›n›n
üslubunu tekrarlar. Mihrap niflini üç bordür çevreler. Kavsaras›nda befl s›ra mukarnas bulunan nifl, üç kaval silmeli iki sütunla ile s›n›rlanm›flt›r. Selçuklu
y›ld›z geçmeleri ve rozetler de
mihrap niflinin süslemeleri ara-
s›ndad›r. Mihrap önü kubbesinde ayd›nl›k feneri bulunmas›,
taç kap›n›n asimetrik yerlefltirilmesi, kuzey do¤u köflesinin çarp›k olmas›, yap›n›n ay›rt edici
özellikleridir. Caminin örtü sistemi, kubbelerin d›fl›nda düz çat›d›r. Kubbede ana eksenler
üzerinde dört dar pencere bulunur. Burada ahflap bölümlemeli
veya asma katl› bir mahfilin bulundu¤u anlafl›l›r. Ahflap aksam
kal›nt›lar› 19. yüzy›lda burada
bir asma katl› mahfil yer ald›¤›na iflaret eder. Cami, ‹lhanl›
devrinin merkezi olan Erzincan’a ulaflan eski yolun bafllang›c›nda yer almaktad›r.
Ulu Camii
niksar
Çöre¤i Büyük Tekkesi
ÇÖRE⁄‹ BÜYÜK TEKKES‹
112
Çöre¤i Büyük Camii olarak da
bilinen yap›, 14. yüzy›lda Ebu
Said Bahad›r Han zaman›nda
infla edilmifl bir ‹lhanl› eseridir.
Kare planl› cami, ilk yap›ld›¤›nda tekke ve zaviye olarak planlanm›fl ancak depremlerle zarar gören yap›n›n sadece portal
duvar› ayakta kalm›fl içerde bölünmüfl alanlar y›k›lm›flt›r. Avlusunda sekizgen flad›rvan›
vard›r. Revaklar kesme tafl, di¤er bölümler moloz tafl kullan›larak yap›lm›flt›r. Taç kap›, geometrik, bitkisel motifler ve ceylan benzeri hayvan figürü ile
bezelidir. Kap›n›n iki yan›nda
çöre¤e benzeyen iki disk nedeniyle bu ad› ald›¤› düflünülmektedir. Camii’nin karfl›s›ndaki çeflme, Harmanc›k Tepesi’ndeki nekropol alan›ndan
getirilen Roma lahit tafllar›ndan yap›lm›flt›r. “Lülecizade
Kardefller” ad›n› sülüs tarz› yaz›ttaki imzadan almaktad›r.
Niksar’›n an›tsal yap›lar›ndan
niksar
birini, yeni binalar neredeyse
çepeçevre sarm›flt›r. Ancak bina, bu yeni dokunun içinde tarihsel esteti¤in bir simgesi olarak durmaktad›r.
KIRK KIZLAR /
KIRGIZLAR KÜMBET‹
K›rk K›zlar Mahallesi’ndeki türbe, Niksar’daki di¤er yap›lardan
farkl› olarak tu¤la örgülü an›tsal
de¤erde bir yap›d›r. Yap›m tarihi, günümüzde kay›p olan kitabesine göre, 1220’dir. A. Gabriel, “bu türbeyi, Sivas I. Keykavus Darüflflifas›’n› yapt›ran mimar Ahmet bin Ebubekir’in eseri” olarak kaydetmifltir. Türbenin sekizgen biçimli piramidal
külah› y›k›lm›fl, geriye saçak ç›k›nt›lar› ve tu¤la kubbesi kalm›flt›r. Yap›n›n cenazelik bölümü kesme tafl kaplamal›d›r. Cenazelik bölümünün ayr› kap›s›
ve iki küçük havaland›rma penceresi bulunur. Cenazelik kat›n›n en büyük özelli¤i alt kat›n›n
ortas›nda bir ayak bulunmas›-
K›rk K›zlar Kümbeti
d›r. Bu ayak günümüze ulaflmam›flt›r. Ana mekân, derzleri genifl tutulmufl tu¤la örgülüdür.
D›fl köfleler, yap›n›n üst bölümünde birleflerek yap›ya süsleme etkisi sa¤lar. Türbenin iki
cephesindeki dört köfleli sa¤›r
nifllerin ortas›nda iki pencere
bulunur. Pencere al›nl›klar›n›n
birisinde beflgen tu¤lalarla, di¤erinde Selçuklu biçeminde
tu¤la ve firuze renkli çinilerden
oluflan süslemeler yer al›r. Niksar’da görülmeye de¤er di¤er
baz› yap›lar› flöyle s›ralayabiliriz: Tafl Mektep Mahallesi’nde,
Daniflmend Beyli¤i döneminde
1160 y›l›nda yap›ld›¤› san›lan
Cin Camii; avlusunda, Celvetiye
tarikat›na mensup Keflfi Osman
Efendi’nin mezar›n›n da bulundu¤u Keflfi Camii; Taflra Mahallesi’nde 15. yüzy›la tarihlenen
Çavufl Hamam›; Bengiler Mahallesi’nde yaz›t›nda “II. K›l›çarslan’›n komutan› Bedreddin
fiahin fiah’a aittir” diye yazan
Hac› Ç›kr›k Türbesi (“Ç›kr›k Evliya” ve “Keykubat Türbesi” olarak da bilinir).
MEL‹K GAZ‹ TÜRBES‹
Niksar ilçesinde bulunun türbe
Daniflmendli Devleti’nin kurucusu Melik Daniflmend Gümüfltekin Ahmet Gazi’ye ait olan türbe
12. yüzy›l›n rtalar›nda torunu Nizamettin Ya¤›basan (1143
–1164) taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
Daha sonraki dönemlerde hasar
gören türbe, Osmanl› döneminde 15. yüzy›l ortalar›nda bugünkü haliyle yeniden infla edilmifltir. Günümüze kadar birçok de¤iflikli¤e u¤ram›fl olan türbe, kareye yak›n dikdörtgen plânl›d›r.
Girifli kuzey cephesinde olan
türbenin inflâ malzemesi tu¤la,
moloz tafl ve kesme taflt›r. Do¤u, bat› ve güney cephelerinde
düzgün moloz tafl örgü aras›nda
üç s›ral› tu¤la hat›l kullan›lm›flt›r. Kuzey cephesi ise tamamen
kesme tafl kaplamad›r.
niksar
113
Softao¤lu Kona¤›
N‹KSAR EVLER‹
114
Kalenin eteklerindeki hemen
bütün mahallerde Niksar’›n geleneksel mimarisinin izleri görülebilir. Resmi yap›lar›n toplanmas›ndan ötürü halk›n “Hükümet Yolu” dedi¤i Fatih Sultan Caddesi üzerinde de ilçenin
geçmiflini yans›tan konaklar
vard›r. Belediye’nin sat›n alarak otele çevirdi¤i Softao¤lu
Kona¤› ve Ömerzade Evi bu bak›mdan gezmeye de¤er yap›lar›n bafl›nda gelmektedir. Niksar’daki evlerde ahflap ön plandad›r. Bunun bir nedeni ilçenin
arkas›ndaki genifl çam ormanlar›, ikincisi de yak›n oldu¤u
Karadeniz Bölgesi’ndeki ahflap
a¤›rl›kl› mimariden etkilenmesidir. Niksar evlerinde Karadeniz’le ‹ç Anadolu evlerinin bir
kar›fl›m› görülmektedir. Bu evler ço¤unlukla iki ve üç katl›d›r.
Bu evlerin büyük ço¤unlu¤u
birbirlerine bitiflik nizamda yap›ld›¤›ndan cephe ç›kmalar›na
çok fazla yer verilmemifltir.
Kentin girifline do¤ru yürüdü¤ümüzde, flimdi kendi halinde
zamana direnen, ancak geçmiflte sa¤l›k bak›m›ndan birçok
hizmet vermifl bir binayla Niksar’› baflka boyutlarda tan›may› sürdürebiliriz. Burada Niksar’›n geleneksel mimarisinin
yan› bafl›nda uzanan mezarl›kta, ayn› zamanda Kulak Türbesi
/ Kümbeti, Akyap› Kümbeti,
niksar
Do¤anflah Alp Türbesi gibi Niksar’›n geçmifliyle iliflkili kifliliklerin an›t yap›lar› görülebilir.
Burada görece¤imiz bir mezarda da bizi fliirleriyle, besteleriyle bu topra¤a daha derinden
ba¤layan Erzurumlu halk ozan›
Emrah yatmaktad›r.
ÇAM‹Ç‹ YAYLASI
Buraya gelmiflken, Niksar’›n Karadeniz’e k›y›s› olan da¤lar› üzerindeki Çamiçi Yaylas›’na mutlaka ç›kmak gerekir. Çam ormanlar› aras›ndaki bu yayla konaklama tesisleriyle son y›llarda yo¤un bir ziyaretçi ak›n›na u¤ramaktad›r. Özellikle Çamiçi Yayla
fienlikleri yaylaya olan ilgiyi artt›rm›flt›r. Apart oteller ve di¤er
konaklama tesisleri dört mevsim hizmet vermektedir.
TARIM TUR‹ZM‹
KÜÇÜK A⁄A Ç‹FTL‹⁄‹
Davut Koçer ve ailesi çiftliklerinde 8 kifliyi 5., 6., 7., 9.,
10. aylarda konuk etmektedir. Çiftlikte ceviz hasad›, cevizlerin kurutulup soyulmas›, meyve a¤açlar›n›n ve
hayvanlar›n bak›m› gibi ifller
yap›lmaktad›r. Ayr›ca çiftlikte organik tar›m da yap›lmaktad›r. Çiftlik, son 3 y›lda
12 farkl› ülkeden çok say›da
ziyaretçiyi a¤›rlam›flt›r.
BAfiÇ‹FTL‹K
Baflçiftlik Genel Görünüm
116
Tokat merkezden bafllay›p ve
yine o yöne do¤ru giderken
neredeyse oval bir hat çizdik.
Hatt›n bu noktas›ndaki Baflçiftlik, ilçe konumunu yeni kazanm›fl bir yerleflimdir. Asl›nda ilçenin geliflmesini, bütün
çevresiyle uçsuz bucaks›z çiftliklerin kurulabilece¤ini ilham
eden bu do¤a parças›nda çok
az say›daki insan›n bafllatt›¤›
bir serüvenin büyümesi olarak
yorumlayabiliriz. ‹lçe sakinleri
de, ilçenin ileri gelenleri de ilçelerinin ad›na iliflkin konuflurken flunu söylemektedir:
“Baflçiftlik ilçesinin ad›, burada bulunan befl haneden dönüflerek Baflçiftlik olmufl. Beflçiftlik’ten, Baflçiftlik’e.”
Bu kadar sade bir geçmiflin
üzerinde, Baflçiftlikliler ToYayla
kat’›n baflka bir tarihsel ürününü büyütmektedir: Hal›c›l›k.
Burada neredeyse her köyde,
her evde ve her atölyede hal›
ve kilim dokundu¤unu görebilirsiniz. ‹lçe ekonomisinin
%75’i hal›c›l›¤a ba¤l›d›r; örne¤in, köylerde y›ll›k 7000 m2
hal› dokunmaktad›r.
Bulunmas› zor da olsa, kimi
köylerde ‹ç Anadolu ve tarihi
Tokat dokumalar›n›n hemen
bütün özelliklerini bulabilirsiniz. Bu dokumalarda, saf yün,
bitkilerden, kayalardan ve
köklerden elde edilen do¤al
boya kullan›lmaktad›r.
Baflçiftlik’in bat›s›ndaki Büyük
Çal Tepesi, kuzeyindeki Çart›l,
Sivrilce, güneyindeki Karaçam
ormanlar›n›n bulundu¤u yüksek tepeler ve do¤usundaki
düzlük alanlar, do¤a yürüyüflleri için özellikle ilkbaharda
eflsiz bir güzellik sunar.
YAMAÇ PARAfiÜTÜ
Baflçiftlik’teki Saman Da¤›,
1800 m yüksekli¤i ile 2003
y›l›nda ilde ilk kez yamaç paraflütünün yap›ld›¤› aland›r.
baflçiftlik
ALMUS
Almus Baraj Gölü
118
Almus ilçesinin tarihi ad›, kaynaklarda Alumus olarak geçmektedir. Osmanl› Döneminde
Ali Cevad, “Tokat merkez kazas›na ba¤l› Almus-u Kebir nahiyesi” olarak kaydetmifltir.
Almus, Malazgirt Savafl›’n›n
ard›ndan Daniflmendler taraf›ndan ele geçirildi. Almus, s›ras›yla Selçuklu, ‹lhanl›, Eretna ve Kad› Burhaneddin beyliklerine kat›ld›. 1399 y›l›nda
Y›ld›r›m Bayezid döneminde
Osmanl›lar›n ald›¤› yöre,
1402’de k›sa süreli Timur’un
eline geçmifl ve ard›ndan
1413’te yeniden Osmanl› topraklar›na kat›ld›. Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda Tokat’›n
merkez ilçesine ba¤l› olan Almus, 1954’te ilçe oldu.
Almus Baraj Gölü kenar›ndaki
ilçe, bugüne dek tam dört kez
yeniden kurulmufltur. Do¤ubat› yönünde aç›lan Tozanl›
Vadisi’nin yüksek noktalar›ndan birinde kurulmufl olan ilçe, eski ça¤lardan beri hem
Tozanl› Vadisi’ne hem Komana kentine inen geçitlerden birinin üzerindedir. ‹lk yerleflimi
bugünkü alan›n›n 3 km güneyindedir. Halk›n Eski Almus
almus
dedi¤i bu alan yok olmasayd›,
büyük olas›l›kla Tokat’›n birçok ilçesinde gördü¤ümüze
eflde¤er, mimari ve tarihsel bir
doku görecektik. Çünkü bu
alanda çok eski yap›lara ait izler bugün de görülebilmektedir. Bunun yan› s›ra, ilçenin
Çayönü Köyü’ndeki Nekropol,
Ar›su’daki Tarla Mevki’ndeki
höyük ve nekropol, Serince
Köyü’ndeki tarihi ‹slam mezarl›¤› ve Tufantepe’nin karfl›s›ndaki Maflattepe’deki höyük ve
nekropol arkeolojik alanlar
bak›m›ndan önemlidir. Bir de
Bak›ml› Köyü’nde Eski Tunç
Ça¤›’na ait atölye, tarihi süreci
düflünmek bak›m›ndan, üzerinde k›s›tl› da olsa inceleme
yap›lm›fl tek aland›r diyebiliriz.
Hem ilçenin art arda gelen y›k›mlardan ötürü yer de¤ifltirmesi hem de geliflen ormanlar›n höyükleri örtmesi tarihi izlemeyi zorlaflt›rmaktad›r. Almus’un ikinci yerleflim alan›
olan Tufantepe’nin bir k›sm›
baraj suyunun alt›nda kalm›fl,
geriye kalan bölümü de a¤açland›r›lm›flt›r. Bu alanda bugün de Horasan temellere, Bi-
Almus Baraj Gölü
zans’a tarihlenen mezarl›k
alan›na ve zaman zaman da
piflmifl toprak eflyaya rastlanabilmektedir.
ALMUS BARAJ GÖLÜ
Günümüzde bir alabal›k yetifltirme alan› olarak da önemsenen Almus Baraj Gölü, Yeflil›rmak’›n hafif bir dirsek çevirerek Omala Ovas› bo¤az›na girdi¤i yerde zonlu toprak dolgu
tipinde yap›lm›flt›r. Baraj çevresi ormanla kapl›d›r. K›y›da
çok say›da koy bulunmaktad›r. Göl su sporlar› için de ideal bir parkurdur.
Görümlü’de (Varz›l), yaflam›
16. yüzy›la dayand›r›lan Pir
Sultan Abdal’›n yine önemli
bir halk ozan› olan müridi Kul
Himmed’in oldu¤u san›lan
mezar, Almus’un inanç turizmi
bak›m›ndan önemli bir yeridir.
Bu inanç güzergâh›nda önemli
odaklardan biri de Hubyar Köyü’dür. Yörenin en yüksek da¤› olan Tekeli/Dokuzlar Da¤›
(2640 m) eteklerindeki köy ve
dergâh hem buran›n semah
kültüründe önemli bir yere sahiptir hem de giyim kuflamda
gelene¤in korunmas› gibi nite-
likleriyle, bölge folkloruna
katk› sa¤lamaktad›r. fiimdi biraz daha güneydo¤uya do¤ru
gitti¤imizde, Tokat’›n Sivas’la
s›n›r noktalar›ndan birine gelmifl olaca¤›z. Yolumuzun üzerinde yine yo¤un ormanlar, vadiler ve akarsu boylar› yer almaktad›r.
Merkez Camii
almus
119
Dumanl› Yaylas›
REfiAD‹YE
Refladiye Genel Görünüm
122
Refladiye ilçesinin tarihi ad›
Eskefser’dir. 1906 y›l›nda Sultan Mehmed Reflat’a ithaf edilerek Refladiye olarak de¤ifltirilmifltir. 1461 y›l›nda Fatih
Sultan Mehmet döneminde
Osmanl› egemenli¤ine geçmifltir. Osmanl› Dönemi boyunca küçük bir yerleflim birimi olan Refladiye, 1906 y›l›nda
kaza konumuna getirilmifltir.
KALELER
Do¤u bat› yönünde dar bir koridor olarak uzanan Kelkit Vadisi’nin orta kesiminde bulunan Refladiye stratejik konumu nedeniyle karakol tarz› kalelerin yo¤unlaflt›¤› bir bölgededir. Hemen do¤usunda bugün neredeyse yok olmufl olan
Koyulhisar Kalesi ve kuzeyinRefladiye
refladiye
deki Niksar Kalesi’nin aras›ndaki alanda çok say›da garnizon tipi küçük kale vard›r. Bu
kalelerde Romal›lara, Bizansl›lara ve Türklere ait çok say›da
küçük buluntu görülmektedir.
Kaleler sadece geçit yollar›n›
de¤il, bölgeyi de kontrol etmek için yap›lm›flt›r. Bu kaleler, bulunduklar› bölgelere göre, Tarfu, Güllü Köy, Feselek,
Saraydüzü, Kalecik, Mengen,
Kaledüzü, K›z›lcaviran, Tozanl›
Irma¤› ve Turaç Köyü kaleleridir. Kalelerden günümüze sa¤lam ulaflan› yoktur. Baz›lar›n
tamam› y›k›lm›flt›r; çok az›n›n
ise sadece temel kal›nt›lar› izlenebilir haldedir.
Refladiye’nin ilk kuruldu¤u
merkez hakk›nda bugün de
berrak bilgiler bulunmamakta-
Refladiye
d›r. Refladiyeli olan Prof. Atasoy, Ulu ve Keçiköy’ün tepesindeki Kaledüzü’nü göstermektedir.
Evliya Çelebi’nin bölgeye iliflkin notlar tuttu¤u zamanlarda,
Refladi’ye Erzurum eyaletine
ba¤l› Eskefser kazas›d›r.
Bütün bu de¤iflim nedeniyle,
ilçede tarihi mimari yoktur.
Hükümet Kona¤› yolu üzerindeki Çarfl› Camii bu bak›mdan
tek örnektir. Kare planl› küçük
bir yap›d›r.
Üstü kiremit kapl› k›rma çat›yla örtülüdür. Kuzeyinde son
cemaat yeri sonradan eklenmifltir. Bat›da ahflap flad›rvan›
yer al›r. Yal›n ahflap iflçili¤i, tavan göbe¤inden oluflur. Minber ve mahfil korkuluklar›
özenli bir ahflap iflçili¤ine sahiptir.
Z‹NAV GÖLÜ
Refladiye demek biraz da Zinav Gölü demektir. Yolüstü
Kasabas›’na 3 km mesafedeki
Zinav Gölü tatl› sulu bir göldür. Gölü, da¤lardan gelen bir
dere beslemektedir. Yaklafl›k
olarak, 1,5 km2’lik alana sahiptir. Mansap’tan boflalan ayakla Kelkit Irma¤›’na ulafl›r. Batakl›k yerleri yoktur. Ortalama
derinlik 10–15 m aras›nda de¤iflmektedir. Etraf› korunmaya
al›nm›fl ormand›r. Yak›nlar›nda, ‹ller Bankas› fonlar›ndan
yararlan›larak bir gazino inflaat› yap›lm›flt›r. Halk dilinde
K›z›lkanat (Aynal› Sazan) denilen çok lezzetli bal›klar› vard›r.
Bölge insan›n› göl k›y›s›na çeken en önemli nedenlerden birisi de muhteflem gün bat›m›
manzaras›d›r.
Refladiye Delice Vadisi
refladiye
123
Zinav Gölü
124
Orman Bakanl›¤›’nca Do¤al
Hayat› Koruma Sahas› olarak
koruma alt›na al›nan göl, çok
say›da kufl türünün yaflama ve
göçmen kufllar›n konaklama
alan›d›r. Göllüköy Gölü, alan
bak›m›ndan Zinav’dan daha
genifltir. Yan derelerden gelen
s›z›nt›larla ve k›fl sular›yla
beslenen gölün ortalama derinli¤i 7 m’dir. Buradan, Refladiye’nin d›flar›dan gelen konuklar›n› da a¤›rlad›¤› bir yaylaya ç›kaca¤›z. Selemen, Bozçal› ve K›z›lcaören ilçenin gezSelemen Yaylas›
refladiye
mek ve yaflamak bak›m›ndan
öncelik tafl›yan yaylalar›d›r.
SELEMEN YAYLASI
Yörenin Ordu iliyle s›n›r›n› çizen Selemen Yaylas› 1514 y›l›nda Çald›ran seferine ç›kan
Yavuz Sultan Selim’in ordusuyla burada konaklamas› ve
Cuma namaz›n› bu yaylada k›lmas› ak›llarda kalm›flt›r. Yaylan›n bir özelli¤i daha bulunmaktad›r: Bu yaylada para
geçmez. Selemen Yaylas›’nda
bahar aylar›ndan ilk kar düfle-
Refladiye Kapl›calar›
ne kadar her Cuma geleneksel
yayla pazar› kurulmaktad›r.
Tokat, Ordu, Samsun, Giresun, Sivas illerinden gelen insanlar ürünleriyle bu pazarda
gereksinmelerini karfl›lar. Bu
pazarda al›flverifller mübadele
(de¤ifl tokufl) usulü ile yap›l›r;
bu durum yörenin kültürel
zenginli¤ini göstermesi bak›m›ndan da önemlidir.
Bu da¤›n bir yüzü ilçeye özelli¤ini kazand›ran vadilere bakar. Refladiye hem Tozanl› Vadisi’yle hem de Kelkit Vadisi’yle iliflkilidir. Tozanl› ilçeye
Eyüp Köyü’nün hemen kuzeyinden girer, Kelkit Vadisi ise
Umurca Köyü yak›nlar›nda girer. Kelkit Vadisi çok engebelidir. Bu vadi, Canik Da¤lar›’yla
ilin orta kesiminde uzanan
ikinci da¤ s›ras›n› birbirinden
ay›r›r. Refladiye’ye kadar dar
olan vadi burada genifller ve
etraf› ola¤anüstü da¤larla ormanlarla kapl› Refladiye ovas›n› oluflturur.
Büyük ölçüde tar›ma dayansa
da Refladiye ekonomisinde
hayvanc›l›k, ar›c›l›k, kümes
hayvanc›l›¤›, su ürünleri yetifltiricili¤i de sürdürülür. Hal›c›-
l›k da geçim kaynaklar› aras›ndad›r.
Refladiye’de ç›kar›lan bentonit, Samafl Bentonit Fabrikas›’nda ifllenmektedir.
Refladiye ilçelerinin Kale/Çatalan ve Niksar-Ak›nc›lar orman serisi içinde yetiflen Lübnan Sediri, önem tafl›yan yöresel bir a¤aç türüdür.
REfiAD‹YE KAPLICALARI
‹lçede sa¤alt›m özellikleri tafl›yan kaynaklar ilçe turizminin
önemli bir parças›d›r.
Refladiye ‹çmesuyu için, ‹stanbul Üniversitesi T›bbi Ekoloji ve
Hidro-Klimatoloji
Araflt›rma
Merkezi’nce verilen t›bbi raporda analiz sonuçlar› flöyledir: “48
derecede hipertermal ›s›, litrede
4 gr'›n üzerinde yüksek mineral
içeren kapl›cada her türlü romatizma hastal›¤›, ortopedik (k›r›k
ç›k›k) rahats›zl›klar, ameliyat sonu sekmeler ve kad›n iç hastal›klar› tedavisi mümkündür.”
Suyu hafif tuzlu, ekfli, kokusuz
ve renksiz olan Refladiye Çermi¤i 40 - 49°C s›cakl›¤a sahiptir.
Romatizma, çeflitli a¤r›l› hastal›klar ve deri hastal›klar›na iyi
geldi¤i belirtilmektedir.
refladiye
125
GELENEKSEL KÜLTÜR
Tavan Süslemesi
EL SANATLARI
Ahflap Oymac›l›k
Tokat’›n merkezinde, ilçelerinde, köylerinde kap›lar ince ifllemeli terekler (raf), dolaplar,
korkuluklar, mihraplar, duvarlar ve tavanlar görürsünüz; iflte onlar söyler, söylenebilecek
bütün sözcükleri. Ahflaba renk
ve ses, can ve karakter veren
ustalar›n bütün dünyas›n› onlar anlat›r size. Kalem iflçili¤inin, keskinin, çivinin, boyan›n
burada yaflayan veya buraya
gelen her insana söyledikleri,
asl›nda yaflamak istedi¤imiz
dünyan›n küçük izleri, iflaretleri, serüvenidir. Ustas›ndan el
alm›fl her ahflap erbab›, yapt›¤› her ifle kendini katar. Ama o
ifli isteyenin sosyal konumunu, yaflay›fl tarz›n›, özlemlerini
de anlayarak geçer iflin bafl›na. Tokat’ta yaflam›fl uygarl›klar›n, kavimlerin birikimidir
arac› tutan elin arkas›ndaki.
‹flte özü budur, Tokat’›n ahflap
oymac›l›¤›n›n.
Kuyumculuk
Selçuklu ve Osmanl› Dönemle-
ri’nde çok önemli bir ticari sanat potansiyeline sahip olan
Tokat’ta kuyumculuk önemli
bir yer tutard›. Günümüzde ustalar› azalm›fl olsa da, özel
maharet ve deneyim marifetiyle yap›labilen “Tokat Bilezi¤i”
popülerli¤ini halen korumaktad›r.
Saraciye
Geleneksel sanatlar›m›zdan
olan saraçl›k zaman›n ve teknolojinin bütün bask›s›na ra¤men halen bir meslektir Tokat’ta. Tarihte çok ihtiyaç duyuldu¤undan önemli el sanatlar›ndan birisi haline gelen ancak günümüzde birkaç ustan›n
yapt›¤› saraciye ürünleri, özellikle at koflum tak›mlar› olup
halen do¤u ve güneydo¤uya
akmaktad›r Tokat’tan.
Bahçe Feneri Yap›m›
Bu sanat›n belki de son temsilcisi diyebilece¤imiz bir usta
taraf›ndan yap›lan geleneksel
bahçe fenerleri, farkl› boyut ve
flekillerden geçmiflimize ait
mekana ›fl›k tutarlar Taflhan’daki mütevaz› atölyeden.
geleneksel kültür
129
Seramik Üretimi
Seramik – Çömlek
Tokat’ta uygun iklim koflullar›
ve malzeme zenginli¤i nedeniyle artan seramik üretimi,
baflta Sivas olmak üzere çevredeki yap›larda da kullan›lm›flt›r.
Kal›n k›rm›z› hamurlu, yeflil,
sar› veya kahverengi s›rl› küp,
kap, testi gibi günlük ev eflyas›, alemler, dikdörtgen ve alt›gen biçimli tu¤lalar, alaturka
kiremitler üretim biçimleridir.
Çeflitli büyüklüklerde birden
çok kulplu yap›lan, genellikle
hayvansal ve bitkisel g›da
maddelerinin saklanmas›nda
kullan›lan seramikler, göçebe
yayla ve yerleflik yaflam›nda
vazgeçilmezdi. Büyük boyutlu
zahire küpleri önemli örnekler
olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Bu küpler, o y›llarda gezgin
çömlek ustalar› taraf›ndan yaln›zca diplikleri seyyar tornada
çekildikten sonra kurumaya
b›rak›l›p bo¤umlu eklemeler
yap›larak üretilirdi.
1970’li y›llar›n sonuna kadar
dört atölyede üretimi süren bu
sanat dal›, günümüzde Emir-
seyit Kasabas›’nda yaflat›lmaktad›r.
Yazmac›l›k
Yazma, oyulmufl ahflap kal›plar kullanarak çeflitli boyalarla, pamuklu ya da ipek kumafllar üzerine elle çizilip resmedilerek veya bas›larak yap›lan bir kumafl süsleme sanat›d›r.
Bu el sanat›n›n örnekleri ço¤unlukla kad›nlar›n bafl ba¤lamada kulland›klar› baflörtülerinde görülür. Ayr›ca bohça,
sofra örtüsü, yorgan yüzü olarak da kullan›lmaktad›r.
Tokat’ta her bölgede kullan›lan, her çeflit yazma bas›lmaktad›r. Ancak Tokat yazmalar›n›n en önemli özelli¤i Elvan
Bask› olufludur. Renkleri ve
desenleri eflsiz güzelliktedir.
Çar›k
geleneksel kültür
131
Geleneksel ‹flleme Örnekleri
Tokat’a ait iki özgün desen
vard›r. Tokat ‹çi Dolusu, Tokat
Elmal›s› ad›yla an›lan çeflitli
desenler kullan›lmaktad›r.
Bak›rc›l›k
Bak›r, Anadolu’da en yayg›n
kullan›lan madenlerdendir.
Bak›r yaprak halinde al›n›r ve
kesilir, a¤aç tokmaklarla ve
çekiçle dövülerek flekillendirilir. Bak›r ifllemelerinde çakma
ve çizme yöntemleri en yayg›n
yöntemlerdir.
Tokat, Osmanl› ‹mparatorlu¤u
Dönemi’nde bak›rc›l›kta önemli bir merkezdir. Ticaret
yollar› üzerinde bulunan Tokat’ta bak›rc›l›k, 17. yüzy›l›n
ikinci yar›s›nda büyük bir sanayi halini alm›flt›r. Bu dönemde, zengin bak›r yataklar›na
sahip Ergani’den ç›kar›lan bak›r da Tokat’ta bulunan kalhanelerde eritilerek tasfiye edilmekteydi.
Tokat kalhanelerinde tasfiye
edilerek elde edilen saf bak›r›n bir k›sm› kervanlarla,
Amasya üzerinden Samsun’a
buradan da deniz yoluyla ‹stanbul’a gönderilir, bir k›sm›
da flehirde genifllemeye devam eden bak›r eflya üretiminin ihtiyac›n› karfl›lamak için
zanaatkârlara ayr›l›rd›.
Günümüzde bak›rc›l›k, az da
olsa günlük kullan›m ve a¤›rl›kl› olarak süs eflyas› üretimine yönelik sürdürülmektedir.
Geleneksel ‹flleme Sanat›
Tokat’ta salta, entari, peflli entari, üçetek, saya, önlük, tuzluk, kuflak, cepken, z›vga, aba,
yelek, gazeki, gömlek, flalvar,
ya¤l›k, yazma, çit, findi, fes,
burmal› fes, fermene, saçl›k,
saç ba¤›, bel ba¤› gibi giyim
eflyas› elde dokunur ve kök
boyalarla boyan›rd›. Dokuma
motifler gelin-kaynana iliflkisi,
aflk, mutluluk, yafll›l›k, dulluk,
k›skançl›k gibi sosyal yaflamdan türetilirdi.
Giysilere ifllenen nak›fllar›n
adlar› kara nak›fl, koçboynuzu,
kirpik, ay nak›fl›, oymal›, önlük, üç kaya nak›fl›, flekerpare,
flamatl›, sade karayazma,
Arapkir saya, kurt izi deseni,
karakufl, kilim, serpme, d›fl saya, karayazma, aynal› önlüktür.
geleneksel kültür
133
TÜRK YAY VE OKU
YÜZ YILLIK UYKUSUNDAN
TOKAT’TA UYANIYOR
Tokat’ta kültür çevrelerinin a¤aç
oymac›l›¤› ile ilgili çal›flmalar›ndan tan›d›¤› Dr. Y. Metin Aksoy
2005 y›l›ndan beri atölyesini ve
bofl vakitlerini Türk yay ve okunu yeniden canland›rmaya tahsis etti. Dünya literatürüne “Turkish Hornbow” ad› ile girmifl
olan efsanevi Türk yay› yüzy›l›n
bafl›ndan bu yana üretimi durmufl ve yap›m› unutulmufl de¤erlerimizdendir.
Türklerin kurmufl oldu¤u devletler ile kazanm›fl oldu¤u savafllar›n hemen hepsinde baflrolü oynam›fl olan bu silah›n maalesef
‹stanbul Okmeydan›’n›n yüzy›l
bafl›nda ifllevini kaybetmesi ile
yap›m› durmufl ve yeni ustalar
yetiflmemesi yüzünden yay yap›m› unutulmufl kültürel de¤erlerimiz aras›na girmiflti. 2005 y›l›na kadar yaln›z yurtd›fl›nda birkaç merakl› taraf›ndan Türk yay›
kopyalar› yap›lmakta idi.
Bu tarihte Dr. Y. Metin Aksoy’un
‹stanbul Askeri Müzede gördü¤ü yaylar› yeniden yapma iste¤i
kendi ifadesi ile “önüne geçemedi¤i bir tutku” haline geldi.
Osmanl›ca metinlerin günümüz
Türkçesine kazand›r›lmas› ve
dünya literatüründe Türk yay›’n›
anlatan kaynaklar›n okunmas›
ile bafllayan süreç sonucunda
bir süredir orijinal yaylar kadar
kuvvetli ve h›zl› olmamakla beraber ilk yaylar atölyeden ç›kmaya bafllam›fllard›r.
Dr. Y. Metin Aksoy yay yap›m›n›n temel ilkelerini gün ›fl›¤›na
ç›kartabildiklerini ancak tarihte
824 metreye varan oklar atan
yaylar›n tüm s›rlar›n›n ortaya
ç›kmas›n›n daha onlarca y›l alabilece¤ini ifade etmektedir.
GELENEKSEL G‹Y‹M
Kad›n Giyimi
‹ç Saya-‹ç Gömlek
Beyaz pamuklu kumafltan yakas› V fleklinde oyulmufl yaka, kenarlar› ifllemeli, boyu ayak bile¤ine kadar, iki yan›nda y›rtmaç
olan ön ve yan kenarlar› bele kadar ifllemeli bir iç giysidir. Gecelik olarak ta kullan›l›r.
D›fl Saya/Üç Pefl
‹ç sayan›n üzerine giyilen d›fl saya, kadife, etamin veya kal›n dokuma kumafltan, yakas› V fleklinde, bir arkada iki önde ete¤i
oldu¤u için üç pefl denmektedir.
Boyu iç sayadan uzundur. Arkas›, yaka ve s›rt bölümleri ifllemelidir. Kutnu kumafltan da yap›lmaktad›r.
fialvar
Kutnu kumafl, beyaz patiska ve
pazenden yap›lan flalvar›n a¤›
k›sad›r. Beyaz patiskadan yap›lan flalvar›n bilek hizas›ndan itibaren bir kar›fl boyunda nak›flla
süslüdür.
Ya¤l›k
D›fl sayan›n V fleklindeki aç›k
olan bölümünü kapatmak için
boncuklarla süslü ifllemeli olarak yap›l›r, boyuna ba¤lan›r.
Önlük-fial Öynük
Dokuma tezgahlarda yün iplerle
iki parça halinde dokunan, diktörtgen fleklinde kenarlar› t›¤
oyas› ile örülen, pul ve boncuklarla süslenen bir giysidir.
Aynal› Çar›k
Çar›¤›n önyüzüne astar›n içerisine ayna yerlefltirilerek dikilir ve
dü¤me ile sa¤lamlaflt›r›l›r, toka
yerlefltirilir, çeflitli renk ipliklerle
süslenerek aya¤a giyilir.
Fes–Semerli, Fes/Parçal›,
Fes/Terek Al›
Keçeden yap›l›r. Ön k›sm› gümüfl
veya alt›n paralarla süslü semerli bir bafl giysisidir.
geleneksel kültür
135
Kolye, Osmanl› Dönemi
Arkal›k
Sar›-k›rm›z›, beyaz-k›rm›z›, sar›beyaz çizgili üçlü ya da dörtlü
parçalar halinde yan yana dikilen arkal›klar›n (arkadan) sarkan ucuna 40-50 cm uzunlu¤unda saçak yap›l›r.
Boncuklu Bel Ba¤›
Arkal›¤›n üzerine gelecek flekilde püskül iplerinin her birine
küçük ve renkli boncuklar ba¤lan›r ve yap›lan bu saçaklar yünden örülüp bele ba¤lanan kolan
üzerine yan yana tutturulur
Saç Ba¤›
Saçlar genellikle iste¤e ba¤l›
olarak örülür. ‹plere dizili mavi
boncuklar örülen saç fleritlerinin aras›na kat›l›r.
Çit–Findi-Elmal›
Çit ve findi, fesin üzerinde kullan›lan beyaz ince tülbentten, etraf› firkete ile yap›lan pul oyas›
dikilerek haz›rlanan örtüdür.
Çorap
El yap›m› olan çoraplarda genellikle k›rm›z› renk hâkimdir ve
sar›, beyaz, mavi renklerle nak›fl
yap›l›r.
Erkek Giyimi:
Terlik
Bez, pamuklu dokuma veya beyaz etaminden tepesi büzdürülerek haz›rlan›p, renkli ipliklerle ifllenen bafla giyilen bir giysidir.
K›rm›z› keçeden yap›lan ve etraf›na puflu sar›larak giyilen
feste mevcuttur.
‹fllik
El dokuma tezgahlar›nda sar›,
k›rm›z›, beyaz ipliklerle dokunan veya bask› yap›larak yap›lan yakas›z bir gömlektir.
Aba
Dokuma tezgahlar›nda kal›n
olarak dokunan omuzu dikiflsiz boyu kol boyu kadar uzun
yanlar› y›rtmaçl› bir cekettir.
Yelek
‹çi astarl›, önü ilik dü¤me ile
kapal›, gö¤se kadar U fleklinde oyuntulu bir giysidir.
Cepken
Koyu renk kadife veya çuhadan yap›lan arka ve ön beden
çeflitli harçlarla süslü giysidir.
Z›z›ga
Dokuma tezgahlar›nda kal›n
olarak dokunan poturlu, a¤z›
genifl cep a¤›zlar› paçan›n iç
taraflar› kaytanlarla iflli bir
pantolondur.
Kuflak
K›rm›z›, yeflil, sar› renklerden
oluflan çizgili desenli kare biçiminde dokunmufl bele sar›lan bir giysidir. Para kesesi,
köstek, mendil aksesuar olarak kullan›l›r.
Yemeni- Çapula/Çar›k
Manda veya Öküz derisinden
yap›lan çar›k ba¤l›, tokal› olarak yap›l›r. Aynen ayakkab›
görünümlü taban› az olan yemenide giyilmektedir. Çapula
ise konçlu ve kaba görünümlü
bir ayakkab›d›r.
geleneksel kültür
137
GELENEKSEL
HALK OYUNLARI
Tokat, “Halay Bölgesi”nde yer
al›r. Oyunlar davul, zurna,
ba¤lama, kaval, def eflli¤inde
kad›n-erkek veya karma olarak oynand›¤› gibi türkülü
oyunlarda mevcuttur. Oyunlarda; dini, sosyal ve e¤lenceye dayal› olarak dayan›flma,
sevgi, inan›fl, aflk, felaket, savafl, bar›fl, do¤a, insan, hayvan iliflkileri gibi temalar ifllenmekte olup derlenmifl olan
140 oyun mevcuttur. Oyunlar;
a¤›rlama, yanlama ve yelleme
olarak üç bölümden oluflmaktad›r. Ritmik olarak 2/4, 4/4,
7/8 veya 9/8 ‘lik bir yap›ya sahiptir. Tokat a¤›rlamas›, Tombul Makine K›z›k Halay›, Ellik
Halay›, K›rat, Karadut, Ters Bico Çekirge Emine Can Kazova Yanlamas› Temira¤a, Koççari, Mero Sar›k›z, Üçayak,
Yaryand›m, Simsim, Kartal,
Gönüller Semah› ve Kafkas
Oyunlar›(fieflen, Kafe, Vuig)
yörede s›kça oynanan oyunlardand›r. Ayr›ca cem törenlerinde Hubyar Semah› ve K›rklar Semah› da icra edilmektedir.
Tokat A¤›rlamas›
Dü¤üne gelen misafirlerin karfl›lanmas›, a¤›rlanmas›, hoflnut edilmesini anlat›r. Üç farkl› melodisi vard›r ve “a¤›rlama”, “yanlama” ve “yelleme”
bölümlerinden oluflur.
Omuz Halay›, ise bu oyun içinde oynanan bir baflka oyundur. Gelin ve arkadafllar›, gelin
al›c›lar taraf›ndan atlara bindirilerek damat evine getirilir.
Evde, damat ve arkadafllar› çömelerek at üzerindeki k›zlar›
ve gelini omuzlar›na al›rlar.
Simsim
Genellikle dü¤ün gecelerinde
oynan›r. Büyükçe bir ateflin etraf›nda, önce çeflitli hünerler
gösterilir, ateflin üzerinden atlan›r.
Kartal Halay›
Kartal›n uçuflunu, süzülüflünü
ve av›na sald›rmas›n› ifade
eden taklit hareketleri yapan
oyuncularla karfl›l›kl› olarak
oynan›r.
Koyun Yüzü Saya Gezme - Deve Oyunu
Dramatik ö¤eler tafl›yan seyirlik oyunlardan olan bu oyun,
h›drellezde koyunlar›n kuzulamaya bafllad›¤› günde bollu¤un, bereketin sevinç içerisinde yaflamas›n› ifade eder. 12
kifliyle oynanan oyunda dede,
gelin, c›b›r, arap, afl›k, kahya,
dilenci, toplay›c›, döflürücü,
söyleyici gibi kiflilerin evleri
dolanarak toplad›klar› yiyecekleri birlikte yiyerek e¤lenceli bir vakit geçirmedir.
K›rklar Semah›
(H›z›r Semah›)
Tokat yöresinde de Alevi nüfus içerisinde y›llard›r sürdürülen bu semah Anadolu’nun
her yerinde yap›lan semahla
ayn›d›r.
Ellik Oyunu ve Guinness
Rekoru
Tokat, Cumhuriyet Meydan›’nda 2009 A¤ustos ay›nda,
Tokat’›n dünyaya tan›t›lmas›
amac›yla düzenlenen rekor
denemesi, 1040 kiflinin kat›l›m›yla yörenin halk oyunlar›ndan ‘Ellik Halay›’ ile Guinness
Rekorlar Kitab›’na girmeyi hak
kazanm›flt›r.
geleneksel kültür
139
Pehlili Pilav
GELENEKSEL
MUTFAK
Tarihi MÖ 5000’lere giden ve
co¤rafi olarak bir geçifl noktas› olan Tokat, evsahipli¤i yapt›¤› farkl› kültürlerin de etkisiyle edindi¤i zengin bir mutfak kültürüne sahiptir.
Tokat Çöre¤i
Her zaman bulunmas› mümkün oldu¤u gibi, özellikle Ramazan ay›nda neredeyse bütün evlerin iftar sofras›n›n vazgeçilmezi, fleker hastalar› için
mükemmel bir hafifli¤i olan ve
nohut mayas› ile yap›lan “Tokat Çöre¤i” iste¤e ba¤l› olarak
sade, cevizli ya da ceviz ve
üzümlü olarak da yap›lmaktad›r.
Çorbalar
Bacakl› Çorba, Bütün Çorba,
Çatal Çorba (Niksar Yöresi),
Erikli Çorba (Niksar Yöresi),
Gendüme Çorbas›, Mercimekli
Hamur Çorbas›, Mercimekli
Helle Çorbas›, Nohutlu Yo¤urt
Çorbas›, Pezüklü Toyga Çorbas›, Yeflil Fasulye Çorbas›, Zo¤all› Çorba (Niksar Yöresi).
Bacakl› Çorba
Malzemeler: 1 su barda¤› evde kesilmifl eriflte, 1 su barda¤› mercimek, 2 adet orta boy
kuru so¤an, 1 adet orta boy
domates, 3 adet yeflil Tokat
biberi, 150 gr tuzlu ya¤, tuz,
karabiber, kimyon, nane.
Yap›l›fl›: Mercimek ay›klan›r,
y›kan›r ve tuzlu suda hafllan›r.
Hafllanm›fl mercime¤in suyuna eriflte ilave edilir.
Baflka bir tavada tuzlu ya¤
içinde küp do¤ranm›fl kelle
so¤an ve sotelik do¤ranm›fl
biber sarart›l›r, domates kar›flt›r›l›r.
Baharatlar ilave edilir. Sotelenmifl malzeme mercimek ve
eriflteye eklenir ve s›cak olarak ikram edilir.
Yemekler
Ayval› Yahni (Zile Yöresi), Baklal› Sarma, Bat (Cevizli), Bulgur Domates Yeme¤i, But Yarmas›, Çökelekli Katmer, Domates Biber Yeme¤i, Ebe Gömeci, Ekmek Afl›, Erikli Yavan
Sarma, Etli Bütün So¤an Yahnisi, Etli Yaprak Sarmas›, Gelmifl, Haflhafll› ve Cevizli Parmak (Erbaa Yöresi), Hafl›l, Ispanakl› M›hlama, ‹flkefe, Kabak Kabu¤u Kavurmas›, Keflkek, Kete (Turhal Yöresi), Kömeç Yeme¤i, Kuru Bamya, Kuru Patl›can Yeme¤i, Mad›mak,
Mayal› Pifli, Mercimekli Bulgur
Pilav›, Nivik, Pancar Dal› Silkelemesi, Pancar Yeme¤i, Patl›can Dizme, Patl›canl› Pehli (Zile Yöresi), Pehli, P›rasa Sarmas›, Sirrun, Sohta Cörme,
fi›psi, Taze Fasulye Kavurmas›, Tokat Kebab›, Tokat Tavas›,
Turflulu (Zile Yöresi), Velibah
(Turhal Yöresi), Yeflil Fasulyeli
Bulgur Pilav›, Yo¤urtlu Zeytinya¤l› Patl›can, Yufkal› Pilav
(Turhal Yöresi), Yumurtal› Pürpürüm Kavurmas›, K›ymal› ve
çökelikli Tokat Pidesi.
geleneksel kültür
141
Tokat Kebab›
Bat (Cevizli)
Malzemeler: 1 su barda¤› hafllanm›fl yeflil mercimek, 2 kafl›k
salça, 2 domates, 2 kuru so¤an, yeflil so¤an (3-5 dal), 200
gr üzüm yapra¤›, 3 su barda¤›
su, 1 çay barda¤› dövülmüfl ceviz, 1 çorba kafl›¤› kuru reyhan, 1 demet dereotu, 1 tatl›
kafl›¤› pulbiber, tuz.
Yap›l›fl›: Mercimek hafllan›p
so¤utulur. Salça, ceviz, önceden y›kan›p do¤ranm›fl domatesler, dereotu, reyhan, kuru
so¤an, yeflil so¤an gibi tüm
malzemeler kar›flt›r›l›r. Bat,
üzüm yapra¤› ve köy ekme¤i
ile servis edilir.
Pehli
Malzemeler: 1,5 kg kuzu, kol
ve s›rt (Karayaka kuzusu), 3
bardak su, 2 çorba kafl›¤› tereya¤›, tuz.
Yap›l›fl›: Tereya¤› tavada eritilir. Etler çepeçevre iyice k›zart›l›r. Bir tencereye al›n›r. Su ›s›t›l›p etlerin üzerine dökülür.
Oca¤a al›n›r ve piflirilir. Yar›m
saat sonra tuz kat›larak etler
iyice piflinceye kadar kaynat›l›r ve suyun çekmesi sa¤lan›r.
Yan›nda nohutlu pirinç pilav›
ile s›cak servis yap›l›r.
Tokat Kebab›
Malzemeler: 1,5 kg taze kuzu
eti, 500 gr kuyruk ya¤›, 1 kg
çekirdeksiz patl›can, 1 kg yerli
tarla domatesi, 300 gr yerli biber, 6 orta boy patates, 10
adet küçük so¤an, 6 bafl sar›msak, 10 adet uzun lavafl pide.
Yap›l›fl›: Kibrit büyüklü¤ünde
kesilmifl etler kaya tuzu ile
tuzlan›r. Sap› kesilmifl patl›canlar soyulmadan boyuna
ikiye ayr›l›r. Kaya tuzu ile iç
yüzleri birbirine sürülerek
ovulur. Bafl parmak uzunlu¤unda enine do¤ran›r. Patatesler kabu¤u soyulup yar›m
cm kal›nl›¤›nda halka halka
kesilir. Kebab fliflleri bir parça
kuyruk ya¤› ile silinir. Daha
sonra bu flifllere s›ras› ile bir
parça kuyruk ya¤›, 1 bafl bütün
sar›msak, daha sonra do¤ranm›fl et alt›na içi ete dönük patl›can, alt›na patates olmak
üzere s›ras›yla tak›l›r. Her fliflte
bir bafl sar›msak kullan›l›r. Kebab oca¤›n›n tavas›na domatesler ikiye bölünerek içleri
yukar›ya bakacak flekilde dizilir. Yine di¤er flifllere her birine
büyük bir parça kuyruk ya¤›
tak›larak yeflil biberler dizilir.
fiifller oca¤›n içine piflme s›ras›yla ve domateslerin içinde
bulundu¤u tavan›n üstüne gelecek flekilde dizilir.
20-30 dakika aras›nda piflen
flifller, üzerine lavafl serilmifl
tepsinin içine, ortas›na domatesler gelecek flekilde dizilir.
Domatesin ortas›na ayr›ca kebab ya¤› konur. Bu yemek, eski
Tokat evlerinde bulunan topraktan yap›lm›fl özel ocaklarda
piflirilir. Tokat kebab› ön haz›rl›¤›ndan piflirilmesine ve yeme
adab›na kadar bir ritüeldir. Zevk
ve sefa sahibi insanlar›n b›rakt›¤› bir kültür hazinesidir. Tokat
kebab›n›n f›r›n› Tokat ba¤lar›n›n
vazgeçilmez bir gelene¤idir. Tokat bölgesinde bu f›r›nlar› yapabilmek ayr› bir ustal›k ve de¤er
ölçütüdür. Kebab› oluflturan her
ürün bafll› bafl›na bir ustal›k ister. Tokat f›r›n›n›n, Anadolu medeniyetleri içinde kullan›lanlar›n
aras›nda en geliflmifli oldu¤u
söylenir. Özel yap›s›yla, yiyecekleri do¤rudan ›s›ya maruz b›rakmaz; yani, terletme yöntemiyle
sebze ve etler hem ›zgara hem
de f›r›nlama etkisi ile piflirilir.
geleneksel kültür
143
T›rt›l Baklava
Sebze ve etler f›r›n içinde bulunan ask›ya as›l›r ve böylece yüzeylerin efl zamanl› olarak, eflit
flekilde piflmesi sa¤lan›r. Tokat
Kebab› san›ld›¤›n›n aksine kuru
hararette piflti¤i için sindirimi
kolay bir yemektir. Eski f›r›n tipleri incelendi¤inde, geçmiflte
Tokat kebab›n›n atefli hiç görmeden k›zd›r›lm›fl f›r›nlarda
piflirildi¤i görülür. Ancak daha
sonralar› zamana ayak uydurmak zorunda kalan ve ticari boyut kazanan Tokat kebab› pelit
odunu ateflinde yap›lmaya bafllanm›fl ve günümüze kadar gelmifltir.
lan›r. Hafllanan bulgur kafl›k yard›m›yla iyice ezilir. ‹yice ezebilmek için tavuk suyu da eklenebilir. ‹yice yo¤urulunca yani pütürsüz bir k›vama gelince yuvarlak bir tepsiye al›n›r ve üzeri
düzlefltirilir, ortas› yuvarlakça
aç›l›r. Servis yaparken etler kenara çorbas› ise orta bofllu¤a
konur.
Tatl›lar
Kuru Erik Tatl›s›, Leylek Gili¤i,
Pancar Tatl›s› (Turhal Yöresi),
Pekmez Helvas› (Turhal Yöresi),
Yufka Tatl›s›.
145
Kuru Erik Tatl›s›
Basta-fiipsi
(Kafkas Yeme¤i)
Malzemeler: 1 bütün tavuk, 2
orta boy kuru so¤an, yar›m su
barda¤› zeytinya¤›, 3-4 difl sar›msak, deniz tuzu, karabiber,
su, 1 yemek kafl›¤› tereya¤›, 2
yemek kafl›¤› un, 1 yemek kafl›¤›
salça, 1 su barda¤› iri bulgur.
Yap›l›fl›: Tavuk önce tütsülenir
sonra y›kan›r ve parçalan›r.
Do¤ranm›fl so¤an ya¤da kavrulur, parçalanan tavuklar içine
at›l›r. Sar›msaklarda eklenerek
beraberce biraz daha kavrulur.
Tuzu ve karabiberi eklenir ve etlerin üzerini geçene kadar su koyup hafllan›r. Ayr› bir kapta un
tereya¤› ile çok az kavrulur. Salça kat›larak kavurmaya devam
edilir. Tavuk suyu üzerine eklenir. Kaynay›nca tavuk parçalar›
da kat›larak 10 dakika kadar piflirilir. Basta yapmak için ise bulgur, su ve tuz kat›larak iyice hafl-
Malzemeler: 500 gr kuru erik,
toz fleker, su, 1 su barda¤› iri dövülmüfl ceviz.
Yap›l›fl›: Erikler iyice y›kan›r. Bir
tencereye al›n›r. Erikleri 1 parmak geçecek kadar su konur.
Erikler iyice yumuflay›ncaya kadar 10 dakika a¤z› kapal› olarak
piflirilir. Yumuflad›ktan sonra 2
bardak fleker konur, 7 dakika
daha piflirilir ve tad›na bak›l›r.
fiekerinin ayar› arzuya göre artt›r›labilir veya eksiltilebilir. fieker ilave edildikten sonra tencerenin kapa¤› aç›k olarak kaynat›l›r. A¤z› aç›k tencerede suyu
çektirilir. Az bir su (flurup) kal›nca alt› söndürülür ve yayvan bir
cam kaba al›n›r. So¤umaya b›rak›l›r. So¤uyunca üzerine ceviz
dökülür.
Ayrıca Tokat Yapra¤›, Kuflburnu, Zile Pekmezi Tokat mutfa¤›n›n tad›n›lmas› gereken lezzetleridir.
geleneksel kültür
SÖZLÜ KÜLTÜR
Muazzam bir tarihsel birikimin üzerinde geliflen Tokat’ta,
tüm Anadolu ve yak›n co¤rafyalarda oldu¤u gibi anlaml›
sözler ve deyimler günlük yaflam›n önemli bir parças›d›r.
146
Baltas› kütükten ç›kmak:
Ǜkmazdaki bir iflini yoluna
koymak.
Derisine s›¤mamak:
Çok k›zmak, köpürmek.
Dokuz koyunun doymad›¤›
yerde, dokuz araba ot yolmak:
En elveriflsiz durumlarda bile
kendine ç›kar sa¤lamak.
Döfle¤ine oturmak:
Zanaat›n› ö¤renip ele almak.
Gözü düflmek:
‹mrenip bakakalmak.
Rüyas›nda sinek avlamak:
Saçmalamak.
Sütünü yere sa¤mak:
Bofl yere yalvar›p yakarmak.
Yumurtadan yonga soyuyor:
Çok cimri kifliler için kullan›l›r.
Öve öve öküz ettiler, boynuzunu dokuz ettiler:
Abart›l› biçimde överek, gerçekten uzaklaflma anlam›nda
kullan›l›r.
Çi¤ et çirkin görünür:
Kaba davran›fl› yermek anlam›n› tafl›r.
Bilmeceler
Bölgenin kültürel hayat›n›n en
önemli parças› do¤al hayat ve
do¤al olaylard›r. Bu durum
bilmecelerde de gözlemlenebilir.
geleneksel kültür
Kap›m›n efli¤i yavrumun befli¤i.
(A¤aç)
Ali Bey’in kat›r› bin serüven götürü.
(Kirpi)
Bir ça¤›r›fl bir ba¤›r›fl ç›k›verdi
bir top gümüfl.
(Yumurta)
Benim bir halbur (kalbur) civcivim var, akflam atar sabah toplar›m.
(Y›ld›z)
Bir sinide iki tavuk, biri s›cak biri so¤uk.
(Günefl-ay)
Nazl› gitse izi yok, h›zl› gitse tozu yok.
(Gölge)
Teptim tekerlendi, öptüm flekerlendi, bal ile ba¤dem bir güzel âdem.
(Kavun)
Kat kat ama katmer de¤il, k›rm›z› ama elma de¤il, yenir ama
meyve de¤il.
(So¤an)
Ekmeden biter, dünyaya yeter.
(Tuz)
Bit gibi burnu var. Küp gibi karn› var.
(Nohut)
Minareden att›m yay›ld›. Suya
düfltü bay›ld›.
(Pamuk)
Karfl›dan bakt›m al. Yan›na vard›m bal.
(Kiraz)
Ezan okur namaz k›lmaz, kar›
al›r nikâh k›ymaz.
(Horoz)
Yedi delikli tohmak (tokmak),
bunu bilmeyen ahmak.
(Bafl)
Alk›fllar ve Karg›fllar
Maniler
Alk›fllarda, alk›fllanan insan›n
sa¤l›kl› olmas›, erinçli yaflamas›, çoluk çocuk sahibi olmas›, zengin olmas›, evlatlar›n›n
hayr›n› görmesi gibi özellikle
toplumsal hayat içinde insan›n konumunu belirleyecek
olan durumlar›n dilenmesi ön
plana ç›kar. Bunlar bölgenin
de¤er yarg›lar›n› göstermesi
anlam›nda oldukça önemlidir.
Halk deyifllerinin en ince ve
çok aç›k ifade flekli olan ve genellikle bir k›ta ve yedi heceyle söylenen Tokat manileri
halk edebiyat›m›zda çok zengin bir kaynak teflkil etmektedir.
Tokat’ta mani söyleme gelene¤i günümüzde de canl›l›¤›n›
korumaktad›r:
Allah bafl›n› yast›¤a düflürmeye.
Da¤ bafllar› kar m›d›r?
Geçitleri dar m›d›r?
Tokat’›n dilberleri
Geçilecek yar m›d›r?
Allah bafl›n› bozmaya.
Allah bir tanenden yeflerde.
Bir cebin alt›n bir cebin gümüfl
ola.
Etti¤in iyilik kötülere karfl› dura.
Ayva gelmez nar gelmez
Ölüm bana ar gelmez
Tokat’tan ayr› düfltüm
Y›llar›n sonu gelmez.
Elde fincan titirer
Kolda mercan titirer
Yar karfl›dan gelirken
Dil söyler de can titirer
Allah ci¤erine od düflürmeye.
Ninniler
Allah can›na bedenine sa¤l›k
vere.
Karg›fllar da daha çok toplumsal olaylardan hareketle, kiflinin zorda kalmas› veya bafl›na
gelmesi istenilen kötülük dile
gelir.
Allah beni göre seni ala.
Duva¤›n dürülü kals›n.
Anal›k yumru¤u yiyesin.
Pisi pisi mav dedi
Bir kafl›c›k ya¤ dedi
Ya¤ olmazsa bal olsun
Benim yavrum sa¤ olsun.
O¤lum o¤lum at o¤lum
Beyaz ipek sat o¤lum
K›zlar dokusun onu
Sen üstünde yat o¤lum.
K›z›m k›z›m ak k›z›m
Ç›k kap›dan bak k›z›m
O beyaz tombul ele
Elvan k›na yak k›z›m
Ba¤r›n› kap›p yollara düflesin.
geleneksel kültür
147
KRONOLOJ‹
MÖ 5400 – 3300/3000 Kalkolitik Dönem:
Erbaa’da Dere Mahallesi Yerleflme ve Mezarl›¤› ve Kozlu Atölyesi; Zile’de Aklaya Höyük, Destimelik Tepe Üstü
Yerleflmesi, Karayin Höyük, Okçutepe Höyük, Viran Camii Höyük ve Akdo¤an Höyük.
MÖ 3300/3000 – 1900/1800 Eski Tunç Ça¤›:
Tokat il s›n›rlar› içindeki bilinen en önemli ETÇ merkezi,
Zile ‹lçesi’nin 20 km güneydo¤usundaki Maflat Höyük’tür. Bölgedeki bir di¤er önemli ETÇ merkezi de Horoztepe Höyük’tür.
MÖ 1650 – 1450 Eski Hitit Krall›k Dönemi:
Bu dönemin bölgede en iyi korunmufl ve en ilginç yerlerinden biri Zile ‹lçesinin Yal›nyaz› Köyü yak›n›ndaki Maflat Höyük’tür (Hititçe ad›yla Tapigga). Bu merkez ilk kez
1943 y›l›ndaki çal›flmalarda, höyük yüzeyinde bulunan
bir Hitit tabletiyle ad›n› duyurmufltur.
MÖ 1450 – 1190 Büyük Hitit ‹mparatorluk Devri:
148
Kalkolitik ve Eski Tunç Ça¤lar›’n›n ard›ndan kurulan Eski Hitit Krall›¤› ve daha sonraki Büyük Hitit ‹mparatorlu¤u dönemine ait yerleflim alanlar› Tokat'›n sulak vadilerine, bereketli ovalar›na serpilmifltir.
MÖ 1190’lar Ege Göç Kavimleri Hareketi:
Hitit ‹mparatorlu¤u’nun en büyük y›k›lma nedenlerinden biri olan ve MÖ 1200’lerde Yunanistan’›n kuzeyinden gelerek Trakya’dan geçen bu hareket özellikle Orta
Anadolu co¤rafyas›n› ve siyasi yap›s›n› önemli ölçüde
etkiledi ve uzun y›llar boyu sürecek olan flekillenmesini
belirlemifltir.
MÖ 800 – 696 Frig Devleti:
Kral Midas döneminde Frig Devleti K›z›l›rmak ve Konya
yörelerini ve Orta Anadolu’nun yüksek yaylalar›n› ele
geçirdi. Böylece Frig Devleti MÖ VI. yüzy›lda tarih sahnesinden ayr›lana kadar bugünkü Tokat’›n tamam›n›
elinde tutmufltur.
MÖ 696’dan itibaren Kimmer ve ‹skit Ak›nlar›:
Savaflç› ve atl› uluslardan biri olan Kimmerler ve ‹skitler,
bat›da Tuna Nehri havzas›ndan, do¤uda Çin’e kadar
uzanan genifl Avrasya steplerinde yaflam›fl ve göçebe
hayat tarz›n› uygulam›fl toplumlard›r.
MÖ 550 – 330 Pers Devleti Dönemi:
‹ran’da MÖ 550’lerde Med egemenli¤ine son veren
Perslerin ikinci ünlü hükümdar› Darius’un en önemli icraat› yönetim yap›lanmas› oldu. ‹mparatorlu¤u 23 satrapl›¤a (askeri yetkilere sahip eyalet valili¤i) ay›rd›. Tokat, Erzincan (Eriza-Azi-riz) ve Sivas yöreleriyle birlikte
önceleri çok büyük bir alan› kapsayan 2. Satrapl›k içindeyken, daha sonra Büyük Kapadokya (Katputukya: Güzel Atlar Ülkesi) s›n›rlar› içinde kald›.
kronoloji
MÖ 336 – 323 ‹skender Dönemi:
‹skender, Eski Yunan Uygarl›¤›’n›n Do¤u’ya yay›lmas›nda etkili oldu ve efsanevi bir kahramana dönüflmüfltür.
MÖ 334–333 k›fl›nda Bat› Anadolu’nun fethini tamamlad›. MÖ 333 y›l›nda kazand›¤› ‹ssos savafl›ndan sonra
tüm Küçük Asya’ya ve Mezopotamya’ya egemen olmufltur.
MÖ 301 – 64/3 Pontus Devleti Dönemi:
Roma’n›n, “Dividi et imperia” (böl ve yönet/sahip ol) tutumuna karfl› Anadolu’nun siyasi birli¤ini savunmufl tek
Anadolu devleti olan Pontus Krall›¤›, Roma Dönemi’nden önce yaklafl›k 350 y›l boyunca bölgenin egemen gücü olmufltur.
MÖ 64/3 – MS 395 Bölgede Roma ‹mparatorlu¤u Dönemi:
MÖ 47’de Julius Caesar, Zile, Tokat’a geldi ve Roma’ya
baflkald›ran Pontus as›ll› Basforos kral› 2. Pharnake'nin
ordular› ile Alt›a¤aç bölgesinde karfl›laflt›. Her fley befl
saat içerisinde olup bitmifl, uzaktan gelerek çok büyük
zafer kazanan Sezar bunu “Veni, vidi, vici” (Geldim, gördüm, yendim) diyerek Roma’ya bildirmifltir.
395 Bizans ‹mparatorlu¤u Devri’nin bafllamas›:
4. ve 5. yüzy›llarda bölgenin egemen gücü olan Bizans,
topraklar›ndaki siyasi yap›lanmas›n› “thema” ad› verilen bölgeler üzerinden oluflturdu. Günümüz Tokat’›n›
içine alacak flekilde Sinop’un hemen do¤usundan bafllay›p Amasya’y› içine alan ve Çarflamba-Terme k›y›lar›na
kadar gelen, güneyde ise Sivas’›n güney bölgelerini
kapsayan alan Bizans’ta “Armeniakon Thema”s› olarak
adland›r›lmaktayd›.
625 Tokat’a Sâsâni Sald›r›s›
625 y›l›nda güneyden Anadolu’ya giren Sâsâniler, Tokat-Sivas civar›nda Bizans ordusu taraf›ndan durduruldu.
712
‹lk olarak 634 y›l›nda bafllayan Arap ak›nlar› 712 y›l›nda
Meleme komutas›ndaki Arap ordusunun Tokat’la birlikte Karadeniz’e kadar olan bölgeyi ele geçirmesiyle en
üst seviyeye geldi.
732
Bizans ‹mparatoru 3. Leon döneminde (717 – 741), ünlü
Arap Komutan› Muaviye bin H›flam komutas›ndaki Arap
ordusu Amasya üzerinden Tokat ve çevresine sald›rd›.
Fakat Bizans ordular›na büyük zararlar vermesine karfl›l›k baflar›l› olamad›.
740
Muaviye Bin H›flam baflar›l› olamay›nca, Süleyman bin
H›flam Tokat ve çevresindeki Bizans ordular›na sald›rd›
ve Tokat Araplar taraf›ndan yeniden ele geçirildi.
kronoloji
149
860
Abbasi komutanlar›ndan Hasan bin Kahtaba ve Malik
bin Abdullah, Tokat’a sald›rd› ve Bizans ordular› Tokat
önlerinde a¤›r bir yenilgiye u¤ram›fl oldu.
1073
Normanlar, Niksar ve Amasya’n›n bir bölümünü ele geçirseler de bu uzun sürmedi.
1074
Tokat, Daniflmend Ahmed Gazi taraf›ndan fethedildi. Tokat’›n yan› s›ra Gümenek (Komana), Turhal (Talaura), Zile (Zela), Amasya, Çorum, ‹skilip, Osmanc›k, Malatya ve
Sivas kentleri, ayn› dönemde Daniflmend egemenli¤ine
girdi.
1105
Daniflmend Gazi, Bizansl›lara karfl› giriflti¤i savaflta öldürüldü ve Niksar’da ad›na yapt›r›lan türbeye gömüldü.
1127
Daniflmendlerin yönetim merkezi ise 1127’de Niksar’dan
Malatya’ya tafl›nd›.
1139 – 1141
Bizans ‹mparatoru ‹oannes, Türkleri Anadolu’dan ç›karmak için 1139’da Niksar’› kuflatt›. Ancak kuflatma, Bizans ordusunun bekledi¤i sonuca ulaflmad› ve Bizansl›lar 1141’de geri çekildi.
150
1143
Melik Mehmed Gazi’nin ölümünden sonra, Daniflmend
Beyli¤i üç bölüme ayr›ld›. Melik Mehmed’in o¤lu Zünnun Kayseri’yi, kardeflleri Aynüddevle Malatya’y›, Ya¤›basan ise Sivas ve Tokat çevresini yönetmeye bafllad›.
1143 – 1144
Daniflmend Beyi Nizameddin Ya¤›basan, (1142-1164) Tokat’ta yap› faaliyetlerine bafllad›. Ulu Camii, Ya¤›basan
medreseleri, Daniflmend Gazi Türbesi, beyli¤in izlerini
günümüze tafl›maktad›r.
1145
Daniflmend Beyli¤i devrinden günümüze sa¤lam olarak
ulaflm›fl bir yap› olan Niksar Ulu Camii 1145 y›l›nda infla
edildi.
1152
Çukur/Ya¤›basan Medresesi’nin Ya¤›basan dönemine
(1142–1164) ait oldu¤u ve 12. yüzy›l ortalar›nda Niksar’daki medreseden olas›l›kla birkaç y›l daha geç bir
tarihte infla edildi¤i düflünülür.
1157 - 1158
Niksar Ya¤›basan Medresesi; H. 577 (1158) tarihli kitabesi ‹.H. Uzunçarfl›l› taraf›ndan Melik Gazi Türbesi’nde
bulundu. K. fiahin ise kitabenin tarihini H. 552 (1157)
olarak kaydetmifltir. Kitabede Ya¤›basan ad› geçmesine
karfl›n 1897–1898 tarihli Maarif Salnamesi’nde yap›n›n
kurucusu Nizameddin Ya¤›basan ile Ali A¤a olarak kay›tl›d›r.
kronoloji
1175
Selçuklu hükümdar› 2. K›l›çarslan, Anadolu’da tam bütünlük sa¤lamak istiyordu. Bu nedenle Sivas ve Tokat
baflta olmak üzere tüm Daniflmend Beyli¤i’ni ele geçirdi. K›l›çarslan, ölmeden önce Anadolu Selçuklu Devleti’ni 11 o¤lu aras›nda paylaflt›rd›. O¤ullar›ndan Rükneddin Süleymanflah’a Tokat ve çevresini b›rakt›.
1240
Tokatl› Türkmenler, Baba ‹shak Ayaklanmas›’na kat›ld›.
1277
1277 y›l›nda infla edilen Gök Medrese; Anadolu Selçuklular›n devlet adam› Pervane Muiniddin Süleyman taraf›ndan bu y›lda bafllat›ld›¤› belirlenen yap›n›n, vezirin k›z› veya bir yak›n› taraf›ndan tamamland›¤› düflünülür.
1289
Niksar, sel bask›n›yla yerle bir oldu.
1296
‹lhanl› valisi To¤açar Noyan Tokat’› ya¤malad›.
1327 – 1381
Tokat ve çevresinde ‹lhanl›lar›n devam› olarak önce Sivas, sonra Kayseri merkezli Eretnal›lar Beyli¤i kuruldu.
1381 – 1399
Kad› Burhaneddin, son Eretna hükümdar› Ali Bey’in ölümünden sonra naibi oldu¤u o¤lu II. Mehmed’i öldürerek
beyli¤i ele geçirdi. 1381’de rakibi Amasya emiri Hac›
fiadgeldi’yi yendi ve egemenli¤ini ilan etti. Beyli¤in s›n›rlar›n› 1387’de Niksar’›, 1388’de Turhal’› iflgal ederek
geniflleten Kad› Burhaneddin, Tokat’› da kuflatt› ancak
kenti almay› baflaramad›. Zile, Turhal, Niksar ve Tokat
emirleriyle y›llar süren bu mücadelenin ard›ndan, yöre
halk› Y›ld›r›m Bayezid’den yard›m istedi. Bunun üzerine
Y›ld›r›m Bayezid’in o¤lu Süleyman Çelebi 1392’de Sivas,
Amasya ve Tokat’› ele geçirdi. Tokat’› Darü’n Nasr olarak adland›ran Y›ld›r›m Bayezid, Evliya Çelebi’ye göre
burada para da bast›rd›. Tokat ve çevresi ancak 1399 y›l›nda tam anlam›yla bir Osmanl› topra¤› haline geldi.
1474
II. Bayezid’in annesi Gülbahar Hatun ad›na yapt›r›lan
Meydan Camii’nin kay›tlardaki ad› Hatuniye Camii’dir.
1518
Bozok Türkmenlerinden ve Turhall› olan Celâl Osmanl›
Devleti’ne karfl› ayakland›¤›nda, çevresinde 20.000 kifli
gibi büyük bir güç toplamay› baflard›.
1572
Tokat’›n önemli bir Osmanl› yap›s› olan ve Cumhuriyet
Meydan›’n›n güneyinde yer alan Ali Pafla Camii, II. Selim
döneminde Ali Pafla taraf›ndan yapt›r›ld›.
kronoloji
151
1535
Kanuni Sultan Süleyman döneminde Fakih o¤lu Hoca
Behzat taraf›ndan yapt›r›lan Behzat Camii, Tokat’›n karakteristik yerlerinden Behzat Çarfl›s›’nda Behzat Çay›
yan›nda yer al›r.
1617
“Valide Sultanlar›n voyvodal›¤›” gerçekleflti.
1684
Tokat ve yöresi 1684 y›l›ndaki depremde büyük bir y›k›ma u¤rad›.
1863
Tokat “nahiye” oldu.
1878
Tokat “mutasarr›fl›k” olarak kabul edildi.
1883
Tokat 1883’te “sancak” oldu.
25 fiubat 1919
Kurtulufl Savafl› öncesinde Tokat'ta az›nl›k durumunda
olan Rumlar, merkezi Samsun olmak üzere Tokat'› da
içine alan bölgede Pontus Devleti kurma çal›flmalar›na
bafllad›lar. Bu nedenle Tokat'ta yaflayan Müslümanlar
tedbir amac› ile “Karadeniz Türkleri Müdafaa-i Hukuk
Cemiyeti” Tokat flubesini kurdular.
152
1920
“Müstakil liva" olarak tan›mland›.
26 Haziran 1919
Mustafa Kemal Atatürk, 9. Ordu Müfettifli olarak Anadolu'ya gönderildi¤inde 26–27 Haziran 1919 gecesini Tokat'ta geçirdi.
kronoloji
KAYNAKÇA
ACUNSAL, Ferit, Gerçeklerin Diliyle Tokat, ‹stanbul 1948.
ADIGÜZEL, Selahattin, Gülü Barda¤ ‹çinde, Tokat’ta Folklor,
Tokat 2004
ASLANAPA, Oktay, Türk Sanat›, C.1 – 2, Kervan Yay›nlar›, ‹stanbul 1984.
BAKIRER, Ömür, “Sivas Darüflflifas› Türbe Cephesinde
Geometrik Süslemenin Tasar›m›”, 1. Araflt›rma Sonuçlar›
Toplant›s›, s. 161-166 (resimler s. 299-302) ‹stanbul 1983.
CANTAY Gönül, “Tokat’ta T›p Medresesi ve fiifahanesi”, Bilim ve
Teknik Dergisi
ÇAL, Halit, “Tokat Evleri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat
Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, s. 365-418
ÇAL, Halit, “Zile Ulu Camisi”, E.Ü. Sanat Tarihi Dergisi, C.7, s.27
– 51, ‹zmir 1994.
DEM‹R, Necati, Daniflment Gazi Destan›, Niksar Belediyesi
Yay›nlar›, Tokat 2005.
DEM‹R, Necati, Tokat ‹li ve Yöresi A¤›zlar›, Niksar Belediyesi
Yay›nlar›, Tokat 2005.
DEN‹Z, Bekir, “Anadolu- Türk Dokuma Sanat›nda Cicim”, E.Ü.
Sanat Tarihi Dergisi. C.7, s. 59 – 66, ‹zmir 1994.
ERAVfiAR, Osman Tokat Tarihi Su Yap›lar›, Arkeoloji ve Sanat
Yay›nlar›, ‹stanbul 2005.
ERDEM, Sargon, “Tokat Kelimesi Üzerine Düflünceler”, Türk
Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986,
s. 11-16
ERDEM‹R, Yaflar, “Tokat Yöresindeki Ahflap Camilerin
Kültürümüzdeki Yeri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat
Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, s. 295-312
EY‹CE, Semavi, “Divri¤i Ulu Camii ve Darrüflifas›”, Vak›flar
Dergisi, Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Yay›nlar›, Ankara 1998.
EY‹CE, Semavi, Contributions a L’Histoire de L’Art Byzantin:
Quatre Edifices Inédits ou Mal Connus III. Un Mausolée
Musulman (?) a décoration céramoplastique a Tokat” CHARIES
ARCHEOLOGIQUE, N.10, Paris 1945-1959.
GÖDE, Kemal, “XIV. Yüzy›lda Tokat/Eretnal›lar Hakimiyetinde
Tokat”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6
Temmuz 1986, s. 17-22
kaynakça
153
KURAN, Aptullah, “Tokat ve Niksar’da Ya¤›-Basan Medreseleri”,
Vak›flar Dergisi, C.7,
ÖKSE, Tu¤ba, “Sivas ‹li Yüzey Araflt›rmas›”, 12. Araflt›rma
Sonuçlar› Toplant›s›, s. 317-330, Ankara 1995.
ÖKSE, Tu¤ba, “Sivas ‹li Yüzey Araflt›rmas›”, 13. Araflt›rma
Sonuçlar› Toplant›s›, s. 205-228, Ankara 1996.
ÖKSE, Tu¤ba, “Sivas ‹li Yüzey Araflt›rmas›”, 14. Araflt›rma
Sonuçlar› Toplant›s›, s. 375-400, Ankara 1996.
ÖKSE, Tu¤ba, “Sivas ‹li Yüzey Araflt›rmas›”, 19. Araflt›rma
Sonuçlar› Toplant›s›, s. 229-238, Ankara 2001.
ÖZCAN, Birsen, “Sulusaray – 1990 Kurtarma Kaz›s›”, 2. Müze
Kurtarma Kaz›s› Semineri, s.167 – 187, Ankara 1992.
ÖZCAN, Birsen, “Sulusaray – Sebastopolis Antik Kenti”, 1. Müze
Kurtarma Kaz›s› Semineri, s.261 – 308, Ankara 1991.
ÖZGÜÇ, T., Maflat Höyük, II. Bo¤azköy’ün Kuzeydo¤usunda Bir
Hitit Merkezi, TTYK V.-38a, s. 39-43, Ankara 1982.
ÖZSA‹T, Mehmet, “1997-98 Y›l› Tokat-Zile Çevresi Yüzey
Araflt›rmalar›”, 17. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, C. XVII, s. 7388, Ankara, 2000.
154
ÖZSA‹T, Mehmet, “1997 Y›l› Tokat ‹li ve Çevresi Yüzey
Araflt›rmalar›”, 17. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, s. 1-14 (harita
ve resimler 73-88), Ankara 2000.
SAVAfi, Saim, “Tokat’ta Hoca Sünbül Zaviyesi”, Vak›flar Dergisi,
C. 24, s. 199 – 205, Ankara 1994.
fiAH‹N, Kamil, Daniflmendliler Dönemi’nde Niksar, 1999
fiAH‹N, M.Adnan, ‹çinde“kiler”: Tokat Bölge Mutfa¤›, Ankara
2003.
TÜRK TAR‹H‹NDE VE KÜLTÜRÜNDE TOKAT SEMPOZYUMU,
ANKARA 1987.
TÜRKER, Kemal, A¤aç Bask› Tokat Yazmalar›, Türkiye ‹fl Bankas›
Kültür Yay›nlar›, Nisan 1996.
UYSAL, A. Osman, “Tokat’taki Osmanl› Camileri”, Türk
Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986,
s. 313-364
ÜÇER, Müjgan, “Tokat Efsaneleri, ‹nan›fllar›”, Türk Tarihinde ve
Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, s. 217-230
YAV‹, Ersal, Tokat, Tokat Otelcilik ve Turizm Yay›n›, Tokat 1987.
kaynakça
PRAT‹K B‹LG‹LER
GENEL B‹LG‹LER
YÜZÖLÇÜMÜ VE NÜFUS
Tokat’›n yüzölçümü 9958 km2’dir.
2010 y›l› Ocak ay›nda yay›mlanan ADNKS sonuçlar›na göre 2009
y›l› il nufusu 624.439’dur.
ÖNEML‹ TELEFONLAR
Ambulans
Polis
Jandarma
‹tfaiye
112
155
156
110
ORTALAMA EN YÜKSEK SICAKLIKLAR
Ocak fiubat Mart Nisan May›s Haz. Tem. A¤us. Eylül Ekim Kas›m Aral›k
9.4
9.0
12.7
19.1
23.3 25.8 30.5 32.3 26.6 17.5 11.8
8.4
ORTALAMA EN DÜfiÜK SICAKLIKLAR
Ocak fiubat Mart Nisan May›s Haz. Tem. A¤us. Eylül Ekim Kas›m Aral›k
0.5
156
0.1
2.5
7.5
16.2 12.5 16.7 17.9 12.6 7.9
S›cakl›klar ºC’dir.
RESM‹ KURUMLAR
VAL‹L‹K
GOP Bulvar› Cumhuriyet Meydan›
Tokat
T. 0356 214 10 01
F. 0356 214 54 54
www.tokat.gov.tr
BELED‹YE
GOP Bulvar› No:184 Tokat
T. 0356 214 22 20
F. 0356 212 07 07
www.tokat-bld.gov.tr
TOKAT ‹L ÖZEL ‹DARES‹
Atatürk Kültür Saray› Tokat
T. 0356 228 90 30
F. 0356 228 90 38
www.tokatozelidare.gov.tr
EMN‹YET MÜDÜRLÜ⁄Ü
Uzunburun Mevkii Tokat
T. 0356 214 55 40
www.tokat.pol.tr
pratik bilgiler
3.3
0.6
GOP ÜN‹VERS‹TES‹
GOP Üniversitesi 60250 Tokat
T. 0356 252 16 16
F. 0356 252 16 27
www.gop.edu.tr
TOKAT T‹CARET VE SANAY‹ ODASI
GOP Bulvar› No: 412 Tokat
T. 0356 214 10 33
F. 0356 214 50 40
www.tokattso.org.tr
TOKAT’A SEYAHAT
TUR‹ZM BÜROSU
T. 0356 214 82 52
ULAfiIM
fiEH‹RLERARASI VE ULUSLARARASI ULAfiIM
TOKAT HAVAL‹MANI
T. 0356 238 73 30
157
TOKAT OTOGAR
T. 0356 213 36 62
TOPÇAM TUR‹ZM
Cumhuriyet Meydan› Belediye Yan› No: 1 Tokat
T. 0356 444 00 60
F. 0356 212 86 86
www.topcam.com.tr
TOKAT SEYAHAT
Cumhuriyet Meydan› Valilik Yan›, Latif Han No:1 Tokat
T. 0356 444 11 60
F. 0356 212 60 05
www.tokatseyahat.com.tr
TOKAT YILDIZI
Cumhuriyet Meydan› Belediye Yan› TOKAT
T. 0 356 444 00 90
www.tokatyildizi.com.tr
SEYAHAT ACENTELER‹
AY fiAFAK AIR
GOP Bulvar› Sivri Tekke Yan› 8. Sokak 1/C Tokat
T. 0356 214 72 54
F. 0356 212 41 69
pratik bilgiler
KOMANA TUR‹ZM
Cumhuriyet Meydan› Latif Han No: 1
Tokat
T. 0356 212 00 34
F. 0356 212 69 29
OTELLER (Turizm Belgeli)
KENT MERKEZ‹
GRAND BALLICA OTEL
****
Tokat-Turhal Karayolu Üzeri OBS Karfl›s›
Tokat
T. 0356 232 08 08
F. 0356 232 08 00
ODA: 100 YATAK: 200
www.grandballica.com.tr
BÜYÜK TOKAT OTEL‹
158
****
Demirköprü Mevkii Karfl›yaka
Tokat
T. 0356 229 17 00
F. 0356 229 17 06
ODA: 59 YATAK: 120
‹fiER‹ OTEL
Cumhuriyet Meydan›
Tokat
T. 0356 214 80 00
F. 0356 212 99 55
www.iseriotel.com
ODA: 40 YATAK: 76
ÇAVUfiO⁄LU OTEL
**
GOP Bulvar› No: 168
Tokat
T. 0356 212 28 29
F. 0356 212 12 69
ODA: 28 YATAK: 58
YEN‹ ÇINAR OTEL
GOP Bulvar›
Tokat
T. 0356 214 00 66
F. 0356 213 19 27
ODA: 32 YATAK: 82
pratik bilgiler
GÜNDÜZ OTEL
GOP Bulvar› No: 200
TOKAT
T/F. 0 356 212 12 78
N‹KSAR
N‹KSAR DORUK OTEL ‹K‹ZO⁄ULLARI TAT‹L KÖYÜ
Çamiçi Yaylas› Ünye Yolu Üzeri, Niksar
Tokat
T. 0356 542 14 44
F. 0356 542 14 14
ODA: 22 YATAK: 55
ERBAA
ÖNDER OTEL
**
Cumhuriyet Mah. Hükümet Cad. No: 120 Erbaa
Tokat
T. 0356 716 03 00
ODA: 17 YATAK: 50
159
RESTORANLAR
‹fiER‹ OTEL RESTORAN
Cumhuriyet Meydan› Tokat
T. 0356 214 80 00
F. 0356 212 99 55
www.iseriotel.com
Türk Mutfa¤›
C 07.00 – 24.00
‹fiER‹ PETROL RESTORAN
‹fleri Dinlenme Tesisleri Geyraz Mevkii Sivas Yolu Üzeri
Tokat
T. 0356 213 13 63
F. 0356 214 97 33
Türk Mutfa¤›
C 09.00 – 24.00
LIVA RESTORAN
600 Evler Kavfla¤› Ç›nar Sitesi
TOKAT
T. 0356 228 70 00
F. 0356 229 00 78
Türk ve Uluslararas› Mutfak
C 07.30 – 23.30
m Sal› ve Cuma Akflamlar›
pratik bilgiler
SULTAN RESTORAN
Cumhuriyet Meydan›, Ulaflo¤lu ‹fl Merkezi
TOKAT
T. 0356 214 81 47
Türk Mutfa¤›
C 07.00 – 23.00
YEfi‹L VAD‹ RESTORAN
Sivas Yolu Üzeri, Saraço¤lu Çeflmesi Yan›
Geyraz Mevkii
TOKAT
T. 0356 214 44 66
Türk Mutfa¤›
C 10.00 – 24.00
KENT RESTORAN
GOP Bulvar› Kentmar Al›flverifl Merkezi üzeri
TOKAT
GÜNEfi RESTORAN
Taflköprü alt› TOKAT
T. 0 356 212 49 02
YEN‹ HUZUR RESTORAN
160
Sivas Cad. Meridyen Al›flverifl Merkezi Yan›
TOKAT
T. 0 356 214 26 85
SAKLIBAHÇE RESTORAN
Sivas Yolu Üzeri, Fatih Cami Üstü
TOKAT
T. 0 356 214 12 34
KARAGÖZ HAC‹VAT RESTORAN
GOP Bulvar› 257/B
TOKAT
T. 0356 212 94 18
SARNIÇ
Dr.Remzi Topçam Cad. No: 2
TOKAT
T. 0 356 212 67 00
TOKAT SOFRASI
Ali Pafla Hamam› Karfl›s› No:5
TOKAT
T. 0 356 213 38 18
PARAD‹SE
Kiler Al›flverifl Merkezi Üstü TOKAT
pratik bilgiler
OCAKBAfiI
Valilik Yan›, Atatürk Heykeli arkas› TOKAT
T. 0356 212 67 68
HOCAO⁄LU KEBAP
SEMBOLLER
GOP Bulvar› Üstgeçit yan› TOKAT
MER‹DYEN RESTORAN
Latifo¤lu Kona¤› Yan›,
Meridyen Al›flverifl Merkezi üzeri TOKAT
YEfi‹LPARK RESTORAN
Medical Park Hastanesi Karfl›s› TOKAT
fiEHRAZAT RESTORAN
h
t
@
C
k
d
m
Havuz
Toplant› Salonu
‹nternet
Mutfak
Aç›k Oldu¤u Saatler
Alkollü ‹çecekler
Kredi Kart›
D›flar›da Masa
Canl› Müzik
Sivas Yolu üzeri Yeflilvadi üstü TOKAT
HANEDAN RESTORAN
Meydan Camii Yan› TOKAT
MAHPER‹ HATUN KERVANSARAY
Pazar ‹lçesi TOKAT
T. 0356 261 39 00
161
SA⁄LIK KURUMLARI
HASTAHANELER
GOP ÜN‹VERS‹TES‹ TIP FAKÜLTES‹ HASTANES‹
Tokat Dr. Cevdet Aykan Devlet Hastanesi Yan› Tokat
T. 0356 212 95 00
www.gop.edu.tr
TOKAT DR. CEVDET AYKAN DEVLET HASTANES‹
T. 0356 214 54 00
KARfiIYAKA DO⁄UM VE ÇOCUK BAKIMEV‹ HASTANES‹
600 Evler Karfl›yaka Tokat
T. 0356 228 42 00
VAL‹ RECEP YAZICIO⁄LU DEVLET HASTANES‹
GOP Bulvar› Sivas Yolu Üzeri, Eski SSK Hastanesi Tokat
T. 0356 212 23 81
MED‹CAL PARK HASTANES‹
Yeflil›rmak Mah. Vali Zekai Gümüfldifl Cad.
No:29 TOKAT
T. 0 356 214 01 11
F. 0 356 213 02 02
www.medicalpark.com.tr
pratik bilgiler
GÜNLÜK YAfiAM
BANKALAR
VAKIFBANK
GOP Bulvar›
TOKAT
T. 0356 214 15 67
www.vakifbank.com.tr
Z‹RAAT BANKASI
GOP Bulvar› TOKAT
T. 0356 214 32 50
www.ziraat.com.tr
HALKBANK
GOP Bulvar› No: 88 TOKAT
T. 0 356 214 10 30
F. 0 356 214 30 93
www.halkbank.com.tr
162
KARGO SERV‹SLER‹
ARAS KARGO
Yeflil›rmak Mah. Çeçenistan Cad.
No: 9/B TOKAT
T. 0356 214 81 45
www.araskargo.com.tr
MNG KARGO
Yeflil›rmak Mah. Çeçenistan Cad.
No: 22 TOKAT
T. 0356 213 07 50
www.mngkargo.com.tr
YURT‹Ç‹ KARGO
Mustafa Satan Mah.
Gülbahar Hatun Cad.
2. Sokak No: 6/D TOKAT
T. 0356 214 47 78
www.yurticikargo.com
UPS KARGO
Yeflil›rmak Mah. GOP Bulvar›
4. Sokak No: 7/A TOKAT
T. 0356 213 19 61
www.ups.com.tr
SÜRAT KARGO
pratik bilgiler
Alipafla Mah. Gazipafla Cad.
4. Sokak No: 9 TOKAT
T. 0356 212 00 01
www.suratkargo.com.tr
VARAN KARGO
Yeflil›rmak Mah. Ça¤gölü Cad. Gizem Ap. No: 13/B TOKAT
T. 0356 212 80 63
www.varankargo.com.tr
KÜLTÜR VE SANAT MERKEZLER‹
26 HAZ‹RAN ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZ‹
Karfl›yaka TOKAT
T. 0356 228 90 30
F. 0356 228 90 38
S‹NEMALAR
V‹ZYON
Özel ‹dare ‹flhan› Kat: 2 TOKAT
T. 0356 212 17 52
ASBERK
163
Kiler Al›flverifl Merkezi üstü TOKAT
T. 0 356 214 11 96
FEST‹VALLER
Z‹LE
Z‹LE K‹RAZ FEST‹VAL‹
Yer: Zile
Tarih: Haziran›n ikinci haftas›
Organizasyon: Zile Belediyesi
T. 0356 317 50 80
ALMUS
ALMUS V‹fiNE FEST‹VAL‹
Yer: Almus
Tarih: 11 – 12 Temmuz
Organizasyon: Almus Belediyesi
ERBAA
GELENEKSEL YAYLA FEST‹VAL‹ VE KÜLTÜR ETK‹NL‹KLER‹
Yer: Erbaa
Tarih: 15 – 17 Temmuz
Organizasyon: Erbaa Belediyesi
T. 0356 534 41 41
pratik bilgiler
BAfiÇ‹FTL‹K
KÜLTÜR VE SANAT FEST‹VAL‹
Yer: Baflçiftlik
Tarih: 05 – 06 A¤ustos
Organizasyon: Baflçiftlik Belediyesi
T. 0356 451 20 01
TOKAT KAZOVA – KELK‹T – TOPÇAM
ALTIN DOMATES FEST‹VAL‹
Yer: Merkez ‹lçe
Tarih: A¤ustos
Organizasyon: Tokat Valili¤i,
Tokat Belediyesi, Gaziosmanpafla Üniversitesi
T. 0356 228 07 00
N‹KSAR
N‹KSAR’IN FETH‹ VE
GELENEKSEL SÜNNET fiÖLEN‹ ETK‹NL‹KLER‹
Yer: Niksar
Tarih: 24 A¤ustos
Organizasyon: Niksar Belediyesi
TURHAL
TURHAL KÜLTÜR VE SANAT FEST‹VAL‹
Yer: Turhal
Tarih: 29 A¤ustos – 04 Eylül
Organizasyon: Turhal Belediyesi
T. 0356 276 11 92
TOKAT’TA HED‹YEL‹K EfiYA
Osmanl› döneminde saray ve sultanlar›n yazma ve ipekli dokumalar›n› karfl›layan Tokat, günümüzde de Tokat yazmalar›n›n
pek çok çeflidinin sat›ld›¤› Yazmac›lar Çarfl›s›’nda ziyaretçilerini
beklemektedir. Sulusoka¤›n bitiminde, Ya¤›basan Medresesi
alt›nda yer alan Antikac›lar Çarfl›s› antika merakl›lar›n›n büyük
ilgisini çekmektedir. Evinde otantik duyguyu arayanlar›n
ziyaret noktas› olan Merkez K›z›k Köyü’ndeki K›z›k Kilimleri
geleneksel anlay›fl›n› ziyaretçilerine yaflatmaktad›r.
TUR‹ZM ETK‹NL‹KLER‹
MÜZELER
GÖK MEDRESE TOKAT MÜZES‹
GOP Bulvar› No: 155 TOKAT
T. 0356 214 15 09
F. 0356214 52 61
www.tokatmuzesi.org.tr
pratik bilgiler
Ball›ca Ma¤aras›
TOKAT MEVLEV‹HANES‹ MÜZES‹
So¤ukp›nar Mah. Beyhamam Sok. TOKAT
T. 0356 213 30 83
LAT‹FO⁄LU KONA⁄I MÜZES‹
165
GOP Bulvar› Aksu Mh.
TOKAT
T. 0356 214 36 84
ATATÜRK EV‹ VE ETNO⁄RAFYA MÜZES‹
Devegörmez Mah. No:23 TOKAT
T. 0 356 214 54 99 – 214 37 53
MA⁄ARACILIK
BALLICA MA⁄ARASI
Ball›ca Ma¤aras›
Pazar - Tokat
T. 0356 261 42 36
Ball›ca Ma¤aras›, Tokat’›n 26 km güneybat›s›ndaki Pazar ilçesinin Ball›ca Köyü’ndedir. ‹lçe merkezine 8 km uzakl›kta, deniz seviyesine göre 1,085 m rak›mda yer al›r. Ball›ca Ma¤aras›, 680 m
uzunlu¤unda ve 95 m yüksekli¤indedir. Ma¤aran›n 8 salonu ziyarete aç›kt›r. Bu do¤a harikas›, keflfedilmemifl bölümleriyle de
gizemini korumaktad›r. Ma¤aran›n yafl› yaklafl›k 3,4 milyon y›l
olarak belirlenmifltir. Ball›ca Ma¤aras›’ndaki oluflumlar› izlemek
do¤al bir müzeyi gezmek gibidir. Ma¤ara, özgün So¤an Sark›tlar› ile uluslararas› önem tafl›maktad›r. Ortalama s›cakl›¤› 18 ºC ve
ortalama nem oran› % 54 olan ma¤aran›n bol oksijenli havas›
nefes almay› kolaylaflt›r›r.
pratik bilgiler
Kaz Gölü
EKO-TUR‹ZM
Tokat, Bu¤day Ekolojik Yaflam› Destekleme Derne¤i’nin organize etti¤i Ekolojik Tar›m Turizmi ve Gönüllü De¤iflim Projesi
(Ta Tu Ta Projesi)’ne kat›lan kentler aras›ndad›r.
www.bugday.org
KÜÇÜK A⁄A Ç‹FTL‹⁄‹
166
Sulugöl Köyü Niksar Tokat
Davut Koçer ve ailesi, konuklar›n› çiftlik evlerinin üst kat›nda
düzenledikleri 8 kiflilik bir mekanda a¤›rl›yor. Çiftlik, organik tar›m›n yayg›nlaflmas› için çal›flmalar da yapmaktad›r.
Rezervasyon:
Gençtur, 0212 244 62 30
OLTA BALIKÇILI⁄I
Tokat’ta olta bal›kç›l›¤› için pek çok alan bulunmaktad›r.
Almus Baraj Gölü - Almus
Boztepe Baraj Gölü - Y›ld›ztepe, Zile
Gökçeyol Göleti - Merkez ilçe
Bedirkale Göleti - Merkez ilçe
Kaz Gölü - Pazar
Güllüköy Gölü - Refladiye
Zinav Gölü - Refladiye
KUfi GÖZLEMC‹L‹⁄‹
KAZ GÖLÜ
Tokat’›n en önemli do¤al alanlar› aras›nda olan Kaz Gölü, birçok
kufl türüne ev sahipli¤i yapar. Bu nedenle kufl gözlemcileri için
gözde yerlerden biridir.
YAYLALAR
Tokat ve çevresinde pek çok yayla bulunur. Yaylalar, yerel halk›n yaz aylar›nda yaflam alan› olarak kulland›¤› yerlerdir. Baz›
yaylalar do¤al güzellikleri yan›nda sunduklar› hizmet olanaklar›yla da dikkat çeker.
pratik bilgiler
Yamaç Paraflütü
SELEMEN YAYLASI
Refladiye’de yer alan yayla, her cuma günü kurulan ve eski dönemlerde oldu¤u gibi takas yöntemiyle al›flverifl yap›lan pazar›yla ünlüdür.
AKBELEN (B‹ZER‹) YAYLASI
Kent merkezine 29 km uzakl›¤›ndaki yayla, 1740 m yüksekli¤indedir. Çam ve kay›n ormanlar›yla çevrili yaylada çim kaya¤› için
elveriflli genifl alanlar vard›r. Ayr›ca burada bir alabal›k çiftli¤i
bulunur.
ÇAM‹Ç‹ YAYLASI
Niksar ilçesinde yer alan yayla, Tokat’›n Karadeniz k›y›s›nda yer
alan Canik Da¤lar›’ndad›r.
Yaylada konaklama olanaklar› da bulunur.
DA⁄CILIK
AKDA⁄ TEPES‹
Alan Yaylas› – Akda¤ Tepesi (1770 m), da¤ t›rman›fl› ve do¤a yürüyüflü için önemli alanlard›r. Akda¤’›n eteklerindeki gölette
olta bal›kç›l›¤› yap›lmakta, göletin yan›ndaki çaml›k piknik alan›
olarak kullan›lmaktad›r.
YAMAÇ PARAfiÜTÜ
fiENYURT
Turhal ilçesindeki fienyurt’ta yamaç paraflütü için elveriflli alanlar vard›r.
SAMAN DA⁄I
Baflçiftlik ilçesinde yer alan 1800 m. yüksekli¤indeki Saman Da¤›, Tokat’ta yamaç paraflütü etkinli¤inin ilk kez yap›ld›¤› yerdir.
pratik bilgiler
167
Almus Baraj Gölü
RAFT‹NG
Kelkit Çay›’n›n Erbaa ilçesindeki bölümü, rafting için en elveriflli yerdir.
SU SPORLARI
ALMUS BARAJ GÖLÜ
Almus Baraj Gölü’nde su sporlar› için çeflitli olanaklar bulunmaktad›r.
KAPLICALAR
SULUSARAY KAPLICASI
168
Sulusaray Tokat
T. 0356 651 68 77
REfiAD‹YE KAPLICASI
Çermik Mah. Kapl›ca Cad. Refladiye-Tokat
T. 0356 461 55 56
F. 0356 461 55 61
JEOTERMAL KAYNAKLAR
Kaynak
Refladiye
Sulusaray
Gökbel Çermi¤i – Erbaa
Sar›yaz› – Niksar
Ayvaz - Niksar
Refladiye Kapl›cas›
pratik bilgiler
S›cakl›k °C Debi (l/s)
Kullan›m
40 – 49
4,29
Kapl›ca
32 – 44,3
2,56
Kapl›ca
40,5
0,1
Kapl›ca
32
0,1
Kapl›ca
27
1,5 Maden Suyu