doc99-122
download 
Şikayet Transkript
99-122
TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:2 Sayfa:99122 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Issue:2 Page:99122 MISIRBASININDAMLLÎMÜCADELEDÖNEMTÜRKYE’S ÜZERNEBRARATIRMA(1919–1922) MehmetSerhatYILMAZ* Özet Buçalmada,19191922yllararasndaAnadolu’dakiMillîMücadelehareketininMsrbas nndanaslalglandvegelimelerinbasnanaslyansdsorusunacevaparanmtr. Aratrma,20012002yllarndaAinShamsÜniversitesi’ndeokutmanolarakgörevyapan aratrmactarafndanMsrMillîKütüphanesiSüreliYaynlarBölümü’ndeyaplmtr.Çalma srasndaMillîMücadeledönemindeKahire’deyaynlanmaktaolanüçbüyükgazete,ElAhbar, ElAhramveElMukattamgazetelerindenyararlanlmtr. MsrbasnndaTürkiye’dekigelimeleryakndantakipedilmitir.ElAhbarörneindemilliyetçi basntarafndanAnadolu’dakigelimelerdikkatletakipedilmiveyaplanyaynlarlaMillîMü cadelehareketidesteklenmitir.ElAhramgazetesindeTürkiye’dekigelimelerduyurulmuve dahatemkinlibiryaynpolitikasizlenmitir.ElMukattamgazetesiise,ngilizsiyasetiyanlsbir tutumiçerisindeolmutur.BusebepleMillîMücadelehareketinekaryaynpolitikasylabilinen ElMukattamgazetesi,1923ylndaLozanAntlamas’ndansonraAnadolu’dakiMillîMücadele hareketinidestekleyendierbasnorganlarylaaynçizgiyegelmitir. Msrbasnnda19191922yllararasndaAnadolu’dakiMillîMücadelehareketininmillîözellii veemperyalizmekarduruuöneçkarlmtr.Bundansonra1922ylndasaltanatnkald rlmasilebirliktesaltanatvehilafetindurumutartlmayabalanmtr.Halifelikkurumunun 1924ylndakaldrlmasndansonra,MsrbasnnnTürkiye’yekarbakaçsndabirkrlma vedeimemeydanagelmitir. AnahtarKelimeler MillîMücadele,Türkiye,Msr,Basn,MsrBasn ARESEARCHONTURKEYINTHEEGYPTIANPRESSINTHENATIONALSTRUGGLE ERA(19191922) Abstract Inthisstudy,thequestionsofhowtheNationalStrugglemovementinAnatoliabetween1919 1922tookpartandhowitwasreflectedintheEgyptianpressweretriedtobeanswered.This researchwasdonebytheresearcherwhowasworkingasalecturerinAinShamsUniversity between20012002inthesectionofPeriodicalsintheNationalLibraryofEgypt.Duringthe studythreemajornewspapers,AlAhbar,AlAhramandAlMukattam,whichwerepublishedin CairointheeraoftheNationalStruggle,weretakenuseof. * Yrd. Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. Öretim Üyesi [email protected] 100 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 ThedevelopmentsinTurkeywerecloselysucceededbytheEgyptianpress.IntheAlAhbar example,thedevelopmentsinAnatoliawerecloselysucceededbythenationalistpressandthe NationalistStrugglemovementwassupportedbypublication.ThedevelopmentsinTurkey wereannouncedintheAlAhramnewspaperbutamoreposedpublicationpolicywasfollowed. TheAlMukattamnewspaperfollowedamannerofproBritishpolicy.ForthisreasontheAl MukattamnewspaperknownforitspublicationsagainsttheNationalStrugglemovementcame tothesamesupportinglineaftertheLausanneTreatyin1923astheothernewspapersthatsup portedtheNationalStrugglemovementinAnatolia. TheNationalStrugglemovementbetween19191922yearswashighlightedofitsnationalist pointsanditspositionagainstimperialismintheEgyptianpress.Afterthis,thestateoftheSulta nateandtheCaliphatetogetherwerediscussedwiththeabolishmentofthesultanatein1922. AftertheabolishmentoftheCaliphateinstitutionin1924therewasanoffenceandchangeinthe viewoftheEgyptianpressagainstTurkey. KeyWords NationalStruggle,Turkey,Newspapers,EgyptianPress 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 101 I.GR Aratrmaclar, genellikle Msr modernlemesinin tarihi geleneini 1798 ylndaNapolyon’unMsr’igaletmesitarihinebalarlar.Napolyonülkedeçok ksabirsürekalmolmasnakarn,devrimciveliberalfikirlerinMsr’ailkFrans zlartarafndangetirildiikabuledilir.BudönemdematbaadaMsr’agetirilmi, BattarihvedüüncesigibislamîkonularveArapçaçalmalaryaygnlamaim kânnakavumutur1.MatbaannkurulmasileDecaceEgyptienne(MsrHaftas) veLecourierd’Egypte(MsrPostas)adlikigazeteyaynlanmayabalamtr.Bu ilk matbaaya ElMatbaatü’lehliyye ad verilmiti. Franszlarn Msr’ boaltma larndan sonra, 1821 ylnda Mehmet Ali Paa tarafndan bu matbaann kalnts üzerineArapdünyasnnenbüyükmatbaaskabuledilenBulakMatbaaskurul mutur. Bu matbaada baslan eserlerin yan sra 1828 ylnda bir de ElVakau’l MisriyeadaltndaArapdünyasnnilkgazetesiyaynlanmayabalamtr2. 1828ylndan1909ylnakadarMsr’dabasnönemliölçüdeyaygnlamtr. 1909 ylna kadar Msr’da 39’u Arapça yaynlanan 84 günlük gazete bulunmak tayd3. Msr’da Birinci Dünya Sava srasnda, 1914–1918 ylar arasnda yaynlanmayabalamolansüreliyaynsays23’tür.MillîMücadeledöneminde Msr’da basn açsndan öncelikli merkez Kahire olmu, skenderiye onu takip etmitir.Çalmaalanmzolanbudönemebakldzaman1919ylnda15,1920 ylnda13,1921ylnda22,1922ylnda16ve1923ylndaise15yenisüreliyaynn basnhayatnakatlmolduuanlalmaktadr4. MsrBirinciDünyaSavasrasndangiltere’ninhimayesialtnagirmitir.Bi rinciDünyaSavasrasndaMsr’dakisiyasalbeklenti,savasonrasndaMsr’n geleceiüzerineydi.BubalamdaWilson’unondörtmaddelikilkelerisavason rasbamszlagidenyoldabirümitolarakalglanmt.Bamszlilkeedinen bir grup siyasetçi tarafndan Arapça’da Vafd olarak adlandrlan bir delegasyon kuruldu.1918KasmndaMsr’nbamszliçinngilizYüksekKomiseriWin gatearaclylaParisBarKonferans’nakatlmakisteyenVafd’nteklifiLondra tarafndan reddedilmiti. Bu srada Said Zaglul Vafd’n bakanlna gelmitir. 1919ylMsr’dayaygnçalkantlbirdönemolarakgeçti.SaidZaglultutuklana rakMalta’yasürgünedildi.MsrlmilliyetçilerinbamszlktalepleringilizKa binesi’nde destek görmedi. 1922 ylnda Msr üzerindeki ngiliz korumas ve skyönetim kaldrlarak Msr’a bamszlk verildi. Kral Fuad’n krall devam etti.1922ylndan1952ylnakadargeçenbundansonrakidönemMsr’daliberal deneyimdönemiolarakbilinmektedir.1922ylndageçicimeclisgenelseçimlere ülkeyihazrlamagöreviniüstlenmiveanayasahazrlyaplmtr.Msr’da1923 ylnda anayasal rejime geçilmitir. Bu dönemde Msr’daki artlar dikkate al 1 2 3 4 Abdel Monem Said Aly, “Democratization in Egypt”, American Arab Affairs, Nu:22, (Fall 1982), s.11. inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1988, s.21. Jamal Mohammed Ahmed, The Entellectual Origins of Egyptian Nationalism, Oxford Universty Press, New York, 1960, s.66. brahim Abduh, Tatavvur el-Sahâfetu’l-Msriye 1798-1981, Matbaa Sicil El-Arab, Kahire, 1982, s.339-340. 102 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 ndnda bir takm problemlerin de ortaya çkt bilinmektedir. Vafd hareketi güçlübirpartiolaraksiyasetsahnesindeyerinialmtr.Sözkonusudönem,Kral Fuad,ngiltere,milliyetçilervesiyasalpartilerarasndaoluanbirdengepolitikas ilegeçmitir5. BirinciDünyaSavasonunda191920yllarndaMsr’datambamszlkiçin uluslararas konjonktürde bir frsat elde edilmiti. Üstelik Türk millî mücadele hareketibununiçiniyibirörnekti.Fakatsavayoluylatambamszlkeldeetme düüncesiMsr’dakullanlamamtr6. II.MISIRBASININDAMLLÎMÜCADELEDÖNEMTÜRKYE’S Çalma alanmz olan dönem içerisinde çok daha önceden yayna balam olan ElAhram7 gazetesinin yan sra ElMukattam gazetesi de yaynna devam etmitir.ElAhbar8,stiklâl9,ElSiyasa10,ElBela11,ElEhalîveElEfkârgibiunvan lar altnda yayn faaliyetlerinde bulunulmutur. Çalma 20012002 yllarnda MsrMillîKütüphanesiSüreliYaynlarBölümü’ndegerçekletirilmitir.Çalma Millî Mücadele döneminde Kahire’de yaynlanm olan üç büyük gazete, El Ahbar,ElAhramveElMukattamgazeteleriesasalnarakyaplmtr12. BirinciDünyaSavasonundaOsmanlDevletitarafndanMondrosMütare kesi’ninimzalanmasndansonrayenibirdönembalamtr.Budönem,tilafDe vletleritarafndanAnadolu’nunigaliveigallerkarsndaMillîMücadelehare ketiningerçekletiidönemdir.ElAhramgazetesindeAnadolukonuluilkhaber zmir’inigalihaberidir.Yorumsuzbirekilde16Mays1919tarihindeYunanllar tarafndanzmir’inigalihaberolarakduyurulmu13,birkaçgünsonraisezmir’e Yunan askerleriyle birlikte ngiliz, Fransz, talyan ve Amerikallarn da girdii ifade edilmitir14. ElAhram gazetesinde Mustafa Kemal ad ilk defa Erzurum Kongresi döneminde Enver Paa ile birlikte anlmtr. Konuya ilikin haberin 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Afaf Lutfi Al-Sayyid Marsot, A Short History of Modern Egypt, Cambridge University Press, 2000, s.80-82. Geni bilgi için baknz. Great Britain And Egypt 1914-1951, Royal Institute of International Affairs, Oxford University Press, 1952, s.1-10. Jean and Simonne Lacouture, Egypt in Transition, (Translated by Francis Scarfe), Criterion Books, New York, 1958, pp.86. lk yayn hayatna atld 1876 ylndan itibaren Msr’n önde gelen gazeteleri arasnda yer almtr. smini, piramitler anlamna gelen ve Kahire yaknnda bulunan üç büyük piramitten (Ahrâmu’s-Selâse) almaktadr. Günümüzde de yayn hayatna devam eden Ahram, Arap dünyasnda tarafsz ve dengeli yayn politikasyla tannmaktadr. Abduh, Age, s.50. El-Ahbar gazetesi 22 ubat 1920 ylnda yayn hayatna balamtr. Abduh, Age, s.209. 1921 yl Mays ay içerisinde stiklâl isimli gazete Mahmut Azmi’nin sorumluluunda yayna balamtr. Taha Hüseyin e bu gazetede yazlar yazmtr. Abduh, Age, s.210. Bir dier gazete El-Siyasa gazetesidir. 30 Ekim 1922 ylnda yayn hayatna balamtr. Gazete Msr’da parti ve Vafd hareketi üyelerinin bazlarnn da katlm ile kurulan liberal anayasa parti’sinin yayn organ olarak kurulmutur. “Hizbu’l-Ahrâr elDesturiyîn” Yaz heyeti bakanln Muhammet Hüseyin Heykel yapmtr. Abduh, Age, s.210. El-Bela gazetesi 1923 ylnda yayna balamtr. Sahibi Abdülkadir Hamza’dr. Abduh, Age, s.211. Makale sahibi 2001-2002 öretim ylnda “Bakanlklar Aras Ortak Kültür Komisyonu” kararyla Kahire Üniversitesi adna Kahire Büyükelçilii emrine okutman olarak görevlendirilmi, Ain Shams Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde okutman olarak görev yapmtr. Bu süre içerisinde Kahire Büyükelçilii Arivi ve Msr Millî Kütüphanesi Süreli Yaynlar Bölümü’nde çalmalarda bulunmutur. “El-Yunaniyun fî zmir” El-Ahram, Say:12806, (16 Mays 1919), s.1. “El-Hulefâ fî zmir”, El-Ahram, Say:12811, (22 Mays 1919), s.1., Yunanllarn zmir’de hakim olduklar hakknda, “El-Hâl fî zmir”, El-Ahram, Say:12817, (27 Mays 1919), s.1. 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 103 dahailkcümlesindeMustafaKemalveEnverPaannBolevikordusuylabirlikte olduklarduyurulmu,dolaysylabirliktehareketettiklerigörüntüsüverilmitir15. ElAhramgazetesindeigallerekarilkdirenihareketindenHaziranayiçe risindebahsedilmitir.Haberegöre,YunankuvvetleriÖdemi’ekadarilerlemive burada gayri nizamî Türk birlikleri tarafndan Yunan ilerlemesi ksmen durdu rulmutur16.Gazetede4Austos1919tarihlistanbulmuhabiritarafndanbildiri len haberlere dayanlarak Dahiliye Nezareti tarafndan Anadolu vilayetlerine MustafaKemalveRaufBeyinyakalanaraktutuklanmasnisteyenemirlergönde rildii,zmirvecivarndaigalekarmukavemetedenmilisgruplarnoluturul duu ve bir örgütlenme içerisinde kongrelerin düzenlenmekte olduu belirtil mitir17. Bu husus The Times gazetesinden yaplan nakilde “Erzurum’da Türk Kongresi”balilehaberolarakduyurulmutur18. MsrbasnndadöneminbirdierbüyükgazetesiElMukattamgazetesidir19. ElMukattamgazetesinde1919ylOcakveNisanaylararasndaOsmanlDevleti veTürkiye’yeilikinhaberakbulunmamaktadr.ngilizsiyaseti yanlsolarak görülen gazetede, bu dönemde özellikle Almanya’nn durumu ile ilgili haberve makalelerin yer ald gözlenmektedir. Yurt d balant ve haber ana sahip olangazetede,düzenliolaraktelgrafhaberlerineyerverilmekteolupözelliklete mel haber kayna Londra’dr. Milliyetçi yayn politikasna sahip olan ElAhbar gazetesinin bu dönemde Msr içindeki gösterilere arlk vermesi ve Msr millî hareketini oluturma çabalarna dönük yaynlarna karn ElMukattam gazetesi bu konudaki yaynlara da yer vermeyerek farkl bir portre çizmektedir. El Mukattam gazetesinde zmir’in igaline ilikin gelimeler haber olarak Router ajansveYunanhaberkaynaklarnadayanlarakverilmitir.Yunankaynaklarna dayandrlanhaberlerinyanlolduudikkatiçekmektedir20.Özelliklesavahaber leri Yunan askerî komuta merkezine dayandrlarak resmî açklamalar eklinde Kahire’dekiYunanistansiyasîajansndanalnmaktayd. Msr’da ngiliz tarafnn görülerini aktaran ElMukattam gazetesi dnda Msrkamuoyununhemenhementamam,tümyaynorganlarylatilafDevletle ri’nin karsndayd. ElMukattam gazetesi, Anadolu Türk Millî hareketinin balangcndanitibarenYunantarafnngörülerinisavunmutur.tilafdevletleri nin stanbul’u igalini ise “geçici” olarak yorumlayarak bir anlama yaplabile ceine iaret etmitir. Gazetede, ayet stanbul Hükümeti Anadolu’da Mustafa Kemal’in arkasnda olup onu destekliyor ve darya kar desteklemez görü nüyorsa,budurumdaAnadolu’dakiMillîMücadelehareketininstanbul’unsela 15 16 17 18 19 20 “Enver Baa ve Kemal Baa”, El-Ahram, Say:12873, (23 Temmuz 1919), s.1. (h) “Beyn el-Yunan ve’l-Etrak”, El-Ahram, Say:12838, (7 Haziran 1919), s.1. “Havadis Turkiye”, El-Ahram, Say:12887, (6 Austos 1919), s.1. “El Mu’temer el Turkî fî Erzurum”, El-Ahram, Say:12917, (6 Eylül 1919), s.1. 18 Nisan 1888 ylnda kurulmutur. smini Kahire yaknlarnda bulunan Mukattam Tepesinden almaktadr. El-Ahram’dan sonra ikinci büyük gazete olmu reformcu eilimi ile dikkat çekmitir. brahim Abduh, Age, s.150-151. Mukattam, Say:9212, (4 Temmuz 1919). 104 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 meti için daha temkinli davranarak Yunanllara kar saldrsn durdurmasn, aksi takdirde stanbul’un Türklerin elinden çkabileceine dikkat çekerek güya telkinlerdebulunulmutur21. ElMukattam gazetesinde 1919 yl Temmuz ve Austos aylarnda Tür kiye’deki Millî Mücadele hareketi hakknda aleyhte de olsa haber ve yorumlara rastlanlmamtr. Erzurum ve Sivas Kongrelerinin yaplmasna kadar gazetede darda Millî Mücadele hareketinin henüz etkili görülmedii veya dikkatlerden kaçt eklinde bir görüntü bulunmaktadr. Mustafa Kemal’in ismi gazetede ilk defa22Temmuz1919tarihindeksabirhabereklindeveonakarbiranlayla kaleme alnmtr22. Gazetede Eylül ayndan itibaren ksa haberlere yer verilerek MillîMücadelealeyhineyaynpolitikasgüdülmekteolduuanlalmaktadr.Bu dönemdegazetedehaberler“TürkiyeHaberleri”genelbalaltndaverilmekte dir.Sözkonusubalkaltndayeralanaltbalklarisengiltere’ninplanvetaksi matnauygunolarakuekildeverilmitir:stanbulHükümetiveSulhGörüme leri, Türkiye ve Kürdistan, Türkler ve Ermeniler, Yunanllar ve Anadolu. El Mukattam’da yer alan yukarda verilen balkl haberler genellikle Londra kaynakldr. MustafaKemal,igalkuvvetlerinedirenmekvebamszbirTürkiyekurmak içinönceliklesivilveaskerîtekilatkurmaklaiebalamtr.Buamaçlamücade leye girimi ve 8 Temmuz 1919’da bütün görevlerinden ve askerlikten istifa et mitir. Millî Mücadele hareketinin amaçlar ve ilkeleri önce Erzurum sonra da SivasKongresi’ndebelirlenmitir23.KongrelersürecindeMustafaKemal’induru mununsorgulandilkmakaleElAhramgazetesindeyaynlanmtr.SivasKon gresi srasnda yaynlanan “Mustafa Kemal Anadolu’da Ne Yapyor?” balkl makalede Millî Mücadele hareketi deerlendirilerek, Mustafa Kemal Paann Anadolu’da ne yapt ve ne yapmak istedii sorgulanmtr. Makalede Mustafa Kemalvearkadalarnnstanbularasndakiihtilafnileribirboyutaulatbelir tilerek, Mustafa Kemal’in ttihatçlara dayand yorumu yaplmtr. Gazetede Mustafa Kemal’in ttihatçlarn cemiyetine dayand, onlarn liderlerinden birisi olduu, daha önce isminin çok fazla bilinmedii ve Enver Paa ile husumetinin olduu ifade edilerek ksaca onun hayatndan bahsedilmitir. Mustafa Kemal’in SelaniklibirTürkolduu,savabalayncaÜçüncüOrduKomutanolarakgörev verildii,MondrosMütarekesi’ndensonragenelmüfettiolarakgörevlendirildii vestanbulHükümetitarafndanAnadolu’dakiaskerîileridenetlemekiçingön derildii fakat Anadolu’ya geçince dank bir halde olan ttihatçlar bir araya getirip planladklarn gerçekletirmek üzere bir kongre toplad belirtilmitir. Yine gazetede Mustafa Kemal u ekilde deerlendirilmitir: “Mustafa Kemal imdikimevcuthükümetidevrimyoluyladeitirmeyekastedendevrimhareke 21 22 23 Bayûmî, Age, s.50-51. “Mustafa Kemal’in Ekibi”, Mukattam, Say:9226, (22 Temmuz 1919), s.1. Mehmet Gönlübol, Cem Sar, Atatürk ve Türkiye’nin d Politikas (1919-1938), Ankara, 1997, s.6. 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 105 tininlideridir.OmeclisiniErzurum’danSivas’atadveoradakendisinebirhü kümet kurdu. Onun askerîkuvveti günden güne artyor veo Alman subaylarn ellerindensavaderslerialansubaylaryönetiyor.Buliderlerdenbirisistanbul’da tutuklu haldeyken firar eden Enver Paann amcas Halil Paadr…”24. Yine El Ahram’da 22 Eylül 1919 tarihinde Msr basnnda “Hareketi Vataniye” olarak isimlendirilen“MillîMücadele”hareketimensuplarnnSivas’tabirkongredüzen lendiivurgulanarakgelimelerduyurulmutur25. 411EylültarihleriarasndaSivasKongresi’ninyaplmasnnardndanstan bul ile olan haberleme irtibatnn kesilmesi kararnn haber olarak verildii El Mukattam’da,AnadoluHükümetitarafndanbununstanbulHükümeti’nintan nmadanlamnageldiibelirtilmitir26.ErzurumveSivasKongreleri’ndensonra “MustafaKemalPaannartlar”balaltndamillîkongrelerintoplandha berineyerverilerekMustafaKemal’instanbulHükümeti’ndenisteklerisulhgö rümelerine ilikin teklifleri kabul etmediini ve ileri sürdüü artlara yer veril mitir27. BudönemMsrbasnnayansyankonulardanbirisiMsr’nhukukîkonumu üzerinedir.BirinciDünyaSava’ndanOsmanlDevleti’ninyenikçkmasüzerine, Osmanl Devleti’nin Msr üzerindeki hukukunun ortadan kalktn savunanlar olduu gibi bunun karsnda olan bir kesim de bulunmaktayd. Msr’da Millî Parti’ye(Hizb’ulVatanî)mensupbirgurup,Türkiye’ninAmerikanBakanWil son’unkararlarnveözelliklemilletlerinkendigeleceklerinikendilerininbelirle mesigerektiieklindekibildirgesinikabuletmesineramen,Türkiye’ninMsr’a olanhâkimiyetinindevamettiinisavunuyordu.Partiiçerisindebukanadnban çekenkiiMustafaÇorbacidi.DieryandanEminElRafiiliderliindekibakabir kanatdaaksinisavunarakbufikrekarçkyordu.Budüünceninpartidekitem silcisiolanEminElRafii,MustafaÇorbacveonungibidüünenazsaydakikii nin partinin görüünü yanstmadn, bu durumun bilakis onlarn kendi kiisel fikirleriolduunusöylüyordu28. RafiikanadgörülerindeTürkiye’ninBirinciDünyaSava’ndayenilmesiile MsrüzerindeolanhukukunundütüünüsavunanVafdPartisi’yleaynçizgiye yaklamt.Bukesimemuhalifolankanatise,Msrsorununuuluslararasalanda çözümlenebilmesiiçinTürkiye’ninMsr’aolangarantörlüündenvazgeçmemesi gerektiiniveVafdPartisi’ninböylebirdüünceyle,yaniTürkiye’ningüvencesin dençkmbirMsr’ngiltereiledengeunsurununolmadbirilikiilebabaa braktnsavunuyordu29. 24 25 26 27 28 29 “Fî Belâd el Anadul mâ Yef’al Mustafa Kemal”, Al Ahram, Say:12921, (12 Eylül 1919), s.1. “El-hâl fî Anadul”, El-Ahram, Say:12930, (22 Eylül 1919), s.1. “Türkiye’de Durum”, Mukattam, Say:9297, (14 Ekim 1919), s.1. “urût Mustafa Kemal Baa”, Mukattam, Say:9301, (18 Ekim 1919), s.1. Zekeriya Suleyman Bayûmî, Mevkf Misr min-el-Mütegayyirât fî Turkiye Beyn el-Harbeynu’l-Alemiteyn 1918-1938, Dârü’l-kitâbü’lcâmi’a, Kahire, 1989, s.41. Bayûmî, Age, s.41. 106 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 BirdiergazeteMsr’ntambamszlkonusundayaynpolitikasizlemi olanvedöneminmilliyetçibasnarasndayeralanElAhbargazetesidir30.Msr Millî Kütüphanesi Süreli Yaynlar Bölümü’nde ElAhbar gazetesinin 1919 yl OcakayndanitibarenTemmuzaynakadarsaylararasndaepeyceeksiklikbu lunmaktadr.GazeteninTemmuzaynakadarolanaltaylkdevresindeMillîMü cadele konulu haber ve yaynlara rastlanlmamtr. Özelikle bu dönemde El Ahbar’daMsr’niçmeselelerivebunabalolarakyaplangösterilerhaberola rakyeralmaktaolupMsrmillîhareketibirtoparlanmadevresindeolduuiçin doalolarakyaynlarülkeninkendiiçbünyesindekigelimeleriyanstmaktadr31. TürkMillîMücadelehareketininbirisiaskerî,dierisiyasîolmaküzereikice phesi bulunmaktayd. Söz konusu dönemde siyasal alanda ve d ilikiler balamndaönemlibirunsurTürkSovyetilikileriningelimesiolmutur.Anado lu’dakiMillîMücadelehareketininBolevikRusyaileolanilikisiMsrbasnnda yer alm fakat kamuoyunda fazla bir etki yaratmamtr. Msr Diyar Müftüsü bulunanMuhammedNecib18Austos1919tarihindeMsr’daBolevikliekar birfetvavermitir32.Bolevikliireddedenbufetvayakarkendilerinisavunmak için Msr komünist hareketi mensuplar TürkRus ilikilerini kullanma yoluna gitmilerdir. Msr Bolevikleri Millî Mücadele hareketi balamnda Ruslar ile Türklerinkurduuilikiyislâmilekomünizmarasndabirilikininolabileceine delilgetirmekiçinkullanmlardr33. ElAhbargazetesiilkönceleritemkinlibireklideMillîMücadelehareketiile Ruslararasndakicereyanedenkarlklhaberlemevegörümelerebalolarak herikitarafarasndabiryaknlamannolduunusöylemekleyetinmitir34.Yine söz konusu gazetede Mustafa Kemal’in Lenin’e yazm olduu içerisinde siyasi balant salanmas ve destek istenmesi konulu mektuptan bahsedilmitir35. Bu konudaElAhbargazetesigenelyaynyönetmeniolarakdagörevyapanEminel Râfîitarafndanbirmakaleyaynlanmtr.Bumakalede,BolevikhareketinAna dolu’dakiMillîMücadelehareketinedestekçkmasntakdirveövgüilekarlaya rak, batl devletler eer Bolevik tehdidine kar koymak istiyorlarsa milletlerin hürriyetinevehüriradesinesaygduymalargerektii,dümancatutumlarnde 30 31 32 33 34 35 Birinci Dünya Sava sonunda 22 ubat 1920 tarihinde yayna balayarak milliyetçi basn arasnda Msr’n önde gelen gazeteleri arasnda yer almtr. Millî Parti ile birleerek Msr’n tam bamszl konusunda bir yayn politikas izlemi olup dönemin milliyetçi yazar Emin el-Rafî’ de makalelerini Ahbâr’da yazmtr. brahim Abduh, Age, s.109. Özellikle 1920–1923 yllar arasnda bamszlk taraftar yaynlarna paralel olarak Türkiye’deki Millî Mücadele hareketine destek vererek Msr’da Millî Mücadele yannda kamuoyu olumasna katk salamtr. Bu dönemde Said Zaglul’un tutuklanmas ve Malta’ya sürgüne gönderilmesi Msr’da çalkantlara yol açmtr. Dönemin ksa bir anlatm için baknz. Afaf Lutfi Al-Sayyid Marsot, A Short History of Modern Egypt, Cambridge University Press, 2000, s.79-81. Fetva metni için bkz. “Fetvâ”, El-Mukattam, Say:9249, (18 Austos 1919), s.1., “El-Bolefiyye Tehden el-Diyânet”, El-Ahram, Say:12899, (18 Austos 1919), s.1. Bayûmî, Age, s.41. Al-Ahbar, (16 Mays 1920), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s.42. Al-Ahbar, (29 Haziran 1920), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s.42. Bu mektuba 3 Haziran 1920 tarihinde Sovyet Dileri Bakan Çiçerin cevap vermitir. Sovyet hükümeti bu cevapla TBMM Hükümetini resmen tanm, iki ülke arasnda diplomatik ilikiler resmen kurulmutur. Fahir Armaolu, 20. Yüzyl Siyasî Tarihi 1914-1980, Türkiye Bankas Kültür Yaynlar, Ankara, 1984, s.311. 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 107 vametmesihalindebudurumunmilletlerikomünizminönündesetveengelol mak yerine onlar komünizmin kucana ittiini belirtmitir36. Yine Râfiî, bir ya zarn tilâf Devletlerinin tpk Anadolu’da olduu gibi Asya siyâsetlerinin iflâs ettiini ve bu siyâsetten Boleviklerin faydaland görüünü teyit ettiini ifade etmitir37. Türkiye’dekiMillîMücadelehareketininyakndantakipedildiiElAhbarga zetesindeMillîMücadelehareketinitemsiledenresmîazlardanyaplanalntlar la,Türkiye’ninkesinlikleBolevizmetabiiolamayaca,çünküAnadolu’dakiha reketinmillîbirhareketolduu,Türkmilletininslâm’nprensipleriylekaynam veonunanlaynbenimsemibirmilletolduu,Anadolu’dakihareketinyegâne amacnn vatann istiklâlini salamak, hilâfet ve saltanat makamn tehlikeden kurtarmakiçinçalanbirhareketolduuvurgulanmtr38. ElAhbar gazetesinde Türk ve Rus hükümetleri arasnda yaplan antlama “Türk ve Rus Hükümetleri Arasnda Siyasî Antlama” balyla verilerek39, bu antlamadan sevinç duyulduu ifade edilmektedir. Bu makalede muahede ile dou meselesinin yeni bir döneme girdiini, Avrupa’nn Orta Dou’yu düzene koymaadnayapthâkimiyetyarnnönünenihayetgeçildii,Dou’nunartk kendi ilerini kendisinin halledebileceini, Dounun seçtii yolda salam yürü düüifadeedilmektedir.BuyenigelimeileTürkiye’nindünyasiyasetindekiye rinin kuvvetlendiini, u anki ve gelecekteki siyasî hasmlarnn oyunlarndan kurtulduu,istiklâlinikoruduunuvebundansonradaTürkiye’yeartkbirkötü lüüngelmeyeceivurgulanmtr40. Kuvvayi Milliye’nin Yunanllara kar kazand baarlar Msr’da Türkiye aleyhinde neriyatyla bilinen ElMukattam gazetesinde Türklerin Bolevikler ile olanirtibatnabalanarakgörmezliktengelinmeyeçallmveMsrkamuoyun daTürklerinitibarnnsarslmasamaçlanmtr.Gazetede,BolevikliinAnadolu köylüsünesosyalkalknmaysalayacak,ilerlemeyiteminedecekkabuledilebilir tatl bir fikir olarak takdim edildii ve aldatldklar ifade edilerek adres olarak Türkiye’yi dostluk ve adaleti ile bilinen ngiltere’den baka bir gücün kurtara mayacabelirtilmitir.AyrcaayetRuslarnMustafaKemal’esilahvemühimmat yardmolamasaydYunanllarakarzaferkazanlamayacanifadeedilerekRus tehlikesinevurguyaplmtr41.ElMukattam’dadahasonradaaynuyarlarsür dürülmütür.“Türklerunuidraketmelidirlerki,BolevikRusya’nnhedeflerinin 36 37 38 39 40 41 Emin El-Râfîî, “Meâkil el-ark “, El-Ahbar, (07.06.1920), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s.42. Al-Ahbar, (08 Haziran 1920), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s.42. “El-hareket el-Vataniye el-Turkiye ve Hakikât Alâkatuhâ bil-hareket el-Bolefiyye”, El-Ahbar, (08 Nisan 1921), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s.42., Bayumî’ye göre, Msr’daki komünizm hareketinin 1921 ylnda Türk-Rus yaknlamasndan etkilendiine iaret eden bir belge bulunmamaktadr. Buna sebep olarak Msr komünizm hareketinin içeride kendi varln korumaya çalmas, Msr’da toplumsal destek yoluyla veya uluslar aras alanda komünizm hareketine balanarak onlardan ald destek ile kuvvetlenme konusunda bir anlay birliinin olmamas ve bu konudaki ihtilaflar yüzünden henüz hareketin bir alt yap oluturma sürecini yaamas olarak gösterilmektedir. Bayûmî, Age, s.42-43. M.A., “Mu’âhede Siyasiye Beyn Hukûmet Ankara ve el Hukûmet Rusîye”, El-Ahbar, Say:370, (11 Mays 1921), s.1. Bayûmî, Age, s.46-47. El-Mukattam, (07 Haziran 1920), s.1. 108 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 RusKayzermparatorluununhedeflerindenfarklolmad,bununuanortaya çkmamasnn sebebinin Rusya’nn kendi içerisinde Boleviklii yerletirmeye çalmalarveLenin’inuandaülkesinidardazordurumasokacakgiriimler denkaçnmasdr”eklindeyorumlanmtr42. GenelolarakMsrbasnve kamuoyununTürkiye’decereyanedenolaylara kar tutumunda dinî bak açs yönlendirici bir rol oynamtr. 1918 ylnda Msr’dagizlicekurulanbircemiyet,“SunusîHareketi”ilebalantyageçerekngi lizlerekarortakmücadeleetmekiçinbirliktehareketetmekararalmtr43.Mart 1921 de stanbul’un tilaf Devletleri tarafndan igal edilmesi Msrllar üzerinde biretkiyaratmbuöfkedahasonraartarakdevametmitir44. ElAhbargazetesibandanitibarenAnkarailestanbularasndakibagöste rençekimedeAnkaraveMillîMücadelehareketininyanndayeralmvegaze tede Millî Mücadele’yi destekleyici nitelikte yaynlar yaplmtr. Emin ElRafii, stanbul Heyeti’nin Sulh Konferansna gidiine yönelik olarak gazetede yazd makalede, söz konusu heyetin Türk halknn tümünü temsil etmediini, çünkü stanbul Hükümeti’nin sadece stanbul ve Anadolu’da çok küçük bir bölge dnda hâkimiyetinin olmadn belirtmitir. Yine ElRafii tarafndan Ankara Hükümeti’ninAnadolu’nundierbütünbölgelerinehakimolduu,stanbulHü kümetiveeyhülislamtarafndanyaynlananfetvanndabirtesirininolmadve tilaf Devletleri’nin stanbul Heyeti ile yapacaklar bir sulhun çok ksa ömürlü olaca,çünküesaslbirtemeledayanmad,sulhuyapanlarnelindebirgüçbu lunmadvebubalamdaaslgücünAnadolu’daolduuvurgusuyaplmtr45. MuahedeninimzalanmasndansonraElAhbargazetesindeEminElRafii’nin bir baka makalesinde, talya ve Fransa delegasyonunun bu antlamann uygu lanmasnn zorluuna iaret etmelerine deinerek “uygulama imkân olmayacak olanbirantlamaöyleyseniçinimzaland?”diyesoruyordu.Rafiiyazsndabar konferansnn neden böyle bir siyaseti gerektirdiini de sorgulamtr. Bu bar konferansnnuluslararassiyasetiniflasanlamnageldiinibelirtenRafii,bunun 42 43 44 45 El-Mukattam, (13 Nisan 1921), El-Mukattam, (14 Nisan 1921), El-Mukattam, (30 Nisan 1921). Bu konuda Bayumî, Ruslarn slâm dünyasndaki devletlerle iliki kurma çabasn batl sömürgeci güçlere kar yaplan savunma ve mücadeleleri desteklemelerinin asl amacnn Çarla kar yaplan ve yeni domu olan devrime içeride ve darda destek arama ve özellikle bata ngiltere olmak üzere Rusya üzerindeki devletlerin basksn azaltmak olduuna da iaret etmektedir. Bayumî, Türk tarafnn Ruslara yaknlamasn u gerekçelerle açklamaktadr. Millî Mücadele hareketi bir taraftan kendisini uluslar aras alanda kabul ettirmeye dier yandan Rusya ile olan snrn bu dayanma ile emniyet altna alarak Türk vatann istilâ eden igalcilere kar yönelmeye ve onlarla mücadele etmek amacndayd. Ayrca içeride faaliyet gösteren sol kurulu ve partilerin de desteini krmak istemiyordu demektedir. Bayûmî, Age, s.43. Bayûmî, Age, s.43. Birinci Dünya Sava’nda Kuzey Afrika’da yürütülecek plana göre, Osmanl Devleti’nin Msr’da bulunan ngiliz sömürge kuvvetlerinin Msr’dan Avrupa cephelerine gönderilmesini önlemeye çalyordu. 4. Ordunun Msr’a doudan yapaca saldry desteklemek üzere Bingazi bölgesinden de Msr’a saldrlacakt. Bu plan gerçekletirmek için bölgeye yeni kuvvetler gönderilmiti. Plana göre eyh Ahmet Sunusî birlikleriyle yaplacak ortak harekât ile ngilizler iki ate arasnda braklarak Msr’ terke zorlanacakt. Geni bilgi için baknz. Hamit Pehlivanl, “Tekilât- Mahsusa Kuzey Afrika’da (1914–1918)”, Atatürk Aratrma Merkezi Dergisi, C:XVI, Say:47, (Temmuz 2000), s.421–440. Bu balamda Birinci Dünya Sava sonunda da bölgede ngiltere’ye kar Sunusî Hareketi’nin devam ettii anlalmaktadr. Bu dönemde Hafz brahim, stanbul için “Kaybolan ehir” adl bir kaside yazmtr. Bayûmî, Age, s.44. Emin el Rafî’, “El Siyâset el Yevm- El Mes’ele el Msriye- Mu’âhede el Sulh ma’ Türkiye”, El-Ahbar, Say:58, (4 Mays 1920), s.1, Bayûmî, Age, s.44. 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 109 en esasl delilinin Mustafa Kemal’in konferansa çektii telgraf ve antlama ar tlarnaitiraznnolduunubelirtmitir46. ElAhbargazetesistanbulHükümeti’ninAnadolu’dakiMillîMücadelehare ketini ortadan kaldrma gayretlerine deinerek bunun için stanbul’daki Damat FeritPaaHükümeti’ninAnzavur’u47görevlendirdiinifakatonunbertarafedil diini belirterek stanbul Hükümeti’nin gönüllü asker bulamad gibi zorunlu olarak askerlik kanununu uygulayacak gücünün de olmadn yaynlad. Yine hükümetinelindebulunanuçaklarAnadoluHükümeti’nekarkullanamamasn isebuiiçingörevlendirilenpilotlarnAnkara’yasnarakkendisinekarsavaa cakorkusuolarakyorumlanmtr48. ElAhbar gazetesi Millî Mücadele hareketini yakndan takip eden bir gazete olmutur.Bubalamda1320Haziran1920tarihleriarasndagazeteMustafaKe mal’inTürkiye’denbirkartoprandahikoparlmasnamüsaadeedilemeyecei vevatannbütünününsavunmasnadevamedileceineilikinbeyanlarnvetüm Arap memleketlerinin de Wilson Prensipleri çerçevesinde bamszlklarn ka zanmasn temenni edildii açklamalarn yaynlamtr. Bar konferansnda Msr ile Türk heyetleri arasnda cereyan eden karlkl tebriklemelere ilikin telgraflargazetedeyaynlanmtr.YinebudönemKilikyaErmenilerininMustafa Kemal’etelgrafçekerekTürkiyeBüyükMilletMeclisi’ninaçlntebrikettiklerini ve Meclis’i erefli Osmanl milletinin bir kurumu olarak vasflandrdklarn na kletmitir49. 1921ylMartveNisanaylarndaMsrgazetelerininpekçouiçeridekimillî meselelerveSaidZaglulPaaiçinyaplanenlikvetebriklerilemegulolmalarna ramen ElAhbar gazetesinde Türkler ile Yunanllar arasnda cereyan eden sa valarveEskiehir’deTürkordusununYunanllaryenmesi,tümcephelerdehe zimete urayarak geri çekilileri duyurulmu, Yunanllarn yaptklar yaynlarda Türklere kar baar kazandklar yönündeki haberler yalanlanmtr. Gazetede MillîMücadelehareketininYunanllarakarbukesin zaferindenhareketleartk Batl devletlerin bu hareketi tandklarn, bunun delilinin de Fransa ile Ankara Hükümeti arasndaki gelien ilikiler olduu belirtilmitir50. Ayn gazetede, Msrllarn Türklerin zaferinden çok etkilendikleri ve sevindikleri belirtilerek Mahmut Muhammet Sadk’n “Doulunun Douluya Sevgisi” adl iiri yaynlanmtr. iirde Mustafa Kemal’in slam ümmetinin zaferi için Allah’n inayeti ile gönderildii ekilde vasflandrln ve yine ayn sayfada yenilginin Yunanllaranasltesirettiiniveparabirimlerininhzlbirekildedeerkaybet tiiniyaynlanmtr51. 46 47 48 49 50 51 Bayûmî, Age, s.44-45. “El Hareket el Vataniye fî el Anadul ve Keyfe Ne’et Hareket Anzavur Zddhâ”, El-Ahbar, Say:66, (12 Mays 1920), s.1. Bayûmî, Age, s.45. Bayûmî, Age, s.45. Bayûmî, Age, s.46. Bayûmî, Age, s.47. 110 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 21 Ocak 1921’de Paris Konferans’nda Anadolu meselesinin müzakeresi için müttefikdevletlerindelegeleriyleTürkiyeveYunanistandelegeleriarasndaLon dra’da bir konferansn toplanmas karar alnmt. Bu karar 26 Ocak 1921’de stanbul Hükümeti’ne bildirilmitir. Sadrazam Tevfik Paa durumu 27 Ocakta Mustafa Kemal Paaya bildirmi, Ankara Hükümeti tarafndan tayin edilecek delegelerin Osmanl delegeleri ile birlikte Londra’ya gitmek üzere gönderilmesi kararnnbeklendiideilaveedilmitir.TBMM’ndeyaplangörümelerdebute klifkabulgörmemiveBekirSamiBeyinbakanlndaayrbirheyetingönderil mesine karar verilmitir52. Bu durumdan hareketle ElAhbar gazetesinde Sevr Muahedesi’nin artlarnn hafifletilmesi için yeni bir sulh konferans toplanmas yönündeyaplangayretleredeinilerekLondraKonferans’nastanbulveAnkara delegelerinin ayr ayr katlmalarnn Türk davasna zarar verdiini ve her iki heyetinbirleerekbirheyethalindekonferansakatlmasiçinyaplançalmalar desteklenerek millî hareketin Yunanllara kar elde ettii zafere sevinen Türk halknn sevincinin Sulh Konferans’nda onu tek vücut olarak temsil edecek bir Türk Heyeti gerektirdii vurgusu yaplmtr. Yine ElAhbar’da Anadolu heyeti bakanveüyelerindenyaplannakillerdeAnadoluhükümetininhalifeyevetemsil ettiideerleresayglolduu,TürkmilletininvemeclisininAllahveresulünetam olarakinandveonadayandveitimatettii,stanbulilebuesasveprensip üzerinebirlikiçerisindehareketedileceibelirtilmitir53. Türklerin itilaf kuvvetlerine kar sava ve elde ettii baarlar sonucunda Msr’da yaayan bu topluluklara kar saldrlar da olmutur. Bayûmî’ye göre, TürklerineldeettiizaferiçinsevinçgösterisiyapantopluluabirErmenigencin ate açmas üzerine, topluluk Ermenilere saldrm ve onlardan krk kadar kii ölmütür.SonuçtangilizlerolaylarnönünüalabilmekiçinErmenilerikorumalar altnaalmtr.YineMays1921’deskenderiye’deMsrlgöstericilerileMsr’da yaayanYunanlvetalyanlararasndada çatmalarolmutur.BudönemdeEl Mukattam dnda hemen hemen dier basn Türklerve Yunanllar arasnda ce reyanedensavalarduyurmu,TürklerinzaferleriniveMustafaKemal’inmedenî dünyayaYunanordusununzmir’deyaptmezalimivetahribiilanediihakk ndayaynlaryapmayadevametmitir54. ElAhbar’daMustafaKemal’inMeclis’inikinciaçlyldolaysylayaptve d siyasetin çerçevesini çizdii konumas “Mustafa Kemal’in D Siyaseti” balyla yaynlanmtr55. ElAhbar gazetesi Millî Mücadele’yi destekleyici ve kuvvetlendiriciyaynlarnadevametmiveotuzyedibinMsrLirasileAnadolu insannyanndayeralanMsrKzlay’nnyaptyardmlardestekleyicirolüs tlenmitir. Gazetede, tilaf Devletleri’nin Türklere yönelik konumu ile Türklerin 52 53 54 55 Atatürk lkeleri ve nklap Tarihi, (Editör: E. Semih Yalçn), Berikan Yaynevi, Ankara, 2008, s.265-266. Bayûmî, Age, s.46. Bayûmî, Age, s.47-48. Seyid Kâmil, “Siyâset Mustafa Kemal el Hariciye”, El-Ahbar, Say:381, (22 Mays 1921), s.1. 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 111 eldeettiklerizaferlerlekuvvetleriniispatederekSevrMuahedesi’nintesirlerinive istenilen arartlar bu zaferle ortadan kaldrdklar ve adalet ve hukuk prensi plerininbaarsntekitveispatettikleri,istiklâlyolundamücadeleedenMsr’n dabuereflihareketitakipedereksonuçtanmemnuniyetiveibretalmasgerektii belirtilmitir56. tilafDevletleriadnangilizlerinYunanllarveTürklerarasndakiarabulucu lukyapmateklifiüzerineElAhbargazetesistanbulmuhabirigelimelerdenbahi sle bir deerlendirme yapmtr. Bu makalede, Dou meselesinin sava yoluyla çözülmesininartkzorolduu,çünküYunanistan’ntekbanaAnadolu’yudize getirmesininmümkünolmad,TürkmilletineSevrAntlamas’nuygulatmaya daartkgüçyetmeyeceiifadeedilmitir.BubalamdaFransavetalya’nnTür klerilemeselelerininbaryoluylaçözülmesindenyanatavraldklarvebunubir anlamailegerçekletirmekniyetindeolduklarifadeedilmi,geriyengiltere’nin kald,onlarndaYunanllarlaveyatekbanabirsavaagirmeyikesinliklegöze alamadklar, üstelik böyle bir savan olmas durumunda Rusya’nn da hesaba katlmas gerektii çünkü Rusya ile de çatmann kaçnlmaz olaca, üstelik Dou Asya’dan Hindistan, Afganistan, ran, Irak ve Suriye’ye kadar geni bir alanda ngilizlere kar hareketlerin olabilecei, bu durumun sava stratejisi aç sndanönemliolduu,ngilizlerinbunudüünmelerihalindebilekendilerinifren leyecekleri dile getirilmitir. Siyasi bakmdan yaplan deerlendirmede ise, eer tilaf Devletleri Yunanllarn Anadolu’da bir zafer kazanacaklarna inanm olsa lard, bugün Yunanllara yarn nasl olsa Türklere teklif edecekleri arabuluculuk fikrinikesinlikledüünmezlerdi.HattaYunanllarnTürkleritopraklarndansür mesineseyircikalrvegözyumarlard.Çünküngiltere’ninstanbulveBoazlar elinde tutma garantisi bu plana balyd. Türkler Sevr Antlamas’nn artlarn kabuletmiyorlard,TürklerTrakya’dan,stanbulveBoazlardandaaslavazgeç mezlerdi, Türkler zmirsiz de yaayamazlard. Her iki hükümette bunu kabul ederlerisemeleseyoktu,fakatkabuledilmeziseuankisavadevamedecek,bu durumdaTürkiyeileRusyaarasndaki birliktelikvebalardahadakuvvetlene cekti denilerek Türklerin gelinen noktada daha avantajl olduklar vurgusu yap lmtr57. Bu balamda ElAhbar’da Fransz bayan yazar Bert Curc Culyus’un yazdbirmakaledeYunanllarnTürklerekaryaptklarzulümlerdilegetiril mi,TürklerdeYunanllarakarduyulankinvesuçlamannolduunu,özellikle YunanllarnTürklerekarilediklericinayetlerinunutulmamasvegörmezlikten gelinemeyeceinibelirtenbiryazsyaynlanmtr58. stanbul muhabirinin kaleminden yaynlanan bir baka yazda Türklerin er geçYunanbirliklerinihezimeteuratacaklar,beklenenzaferinyaknolduubelir tilmitir.Yunanllarn,“güngeçtikçegücünüartranveazminibilinçlibirekilde 56 57 58 Bayûmî, Age, s.48. Seyid Kâmil, “El Hulefâ’ Beyn el Etrak ve el Yunan”, El-Ahbar, Say:406, (23 Haziran 1921), s.1. Bayûmî, Age, s.48-49. 112 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 yenileyenvemilletinvevatannistiklalindenbakabireyidüünmeyenbirordu ile kar karya” olduklar, Yunan birliklerinin ise bir hayal peinde komakta olduklar belirtilmitir. Ayrca Konferans sonrasnda Bekir Sami Beyin istifas hakkndabuistifannTürksiyasetindebirdeiiklikanlamnagelmedii,budu ruma yapm olduu görümeler sonundaki anlamalarn Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafndan kabul edilmemesinin sebep olduu yorumunda bulunul mutur59. ElAhbar’da daha sonra Bekir Sami Beyin istifasnn d yanklarnn derinolduu,buistifannAnadoludndakiTürklerietkilediigibiTürkleresev gi besleyen devletleri de endieye sevk ettii belirtilerek Türk milletine düman olanlarnbudurumufrsatbilereksöylentileryaydklarveMeclis’tebirlikvebe raberliin bozulduu, siyasi akmlarn birbirine küs kesimler meydana getirdii gibihaberleryaynlattklarnfakatbunlarnTürkmilletiniçöküntüyesürüklemek içinuydurulduunuvekesinlikledoruolmadifadeedilmitir60. Haziran 1921’de ElAhbar gazetesinde yaynlana bir baka makalede ngil tere’ninAnkaraHükümeti’nealtmaddelikbirnotaverdii,builkresmînotaile ngilizlerin Ankara Hükümeti’nin meruiyetini kabul ettii, ngiltere’nin resmi olmayan beyanlarla da Ankara Hükümeti ile arasndaki ilikileri normale dö nütürmek istedii ve ngiltere Hükümeti’nin Ankara’nn kendisine kar olan politikasnn belirginlemesini bekledii belirtilmitir. Ayrca ngiltere’ye kendi sine baml bölgelerde Anadolu’daki siyasetinin örnek alnarak kendisini takip edecekmilletlerietkilemesivebudurumunngiltere’ninbölgedekikonumuüze rindekietkilerinibeklemekvegörmekistediiifadeedilmitir61. ElAhramgazetesinde1922EkimindeAhmetevki’ninMustafaKemal’iöven, HalifeVahdettin’iiseyerenkasideleriyaynlanmtr.BirkasidesindeVahdettin’i kötüvezalimolarakdeerlendirenAhmetevki,TürklerinYunanllaraolanbaa rsn baka bir iirle dile getirerek zaferde din duygusunun önemine deinmi tir62. 11 Ekim 1922 tarihindeki Mudanya Mütarekesi’nden sonra ElLiva gazete sindeyaynlanan18Ekim1922tarihliyazsndaFikriAbazaTürklerinzaferineve Yunanllarnmalubiyetine dair alayc bir ifade kullanmtr: “Hayrl olsun size bu hezimet ey Rumlar… Kzl Haç’n size verdii yardmlar da krmz soan yetitirmeyeharcayn.Klaszyaayangeneralleryerineeskidenolduugibigar sonluk yapmaya dönün. Ey Rumlar! Siz dümanlk konusunda safkan atlardan dahahzlsnz,Türkleri400millikbirmesafeilegeridebrakarakzmir’eçktnz. 59 60 61 62 “El Hâlet el Harbiye fî el Anadul- Kuvvet el Yunanîn- Hâlet el Cey el Yunanîn”, El-Ahbar, Say:393, (5 Haziran 1921), s.1, (stanbul Muhabiri). M.A., “El Hâlet el Siyasiye fî el Anadul- El Vezâret el Cedîde”, El-Ahbar, Say:397, (13 Haziran 1921), s.1, (stanbul Muhabiri) Bu notadaki konu balklar özetle Bekir Sami Beyin istifas ve antlamalarn iptali, 32 ngiliz esirinin braklmamas, Küçük Mustafa’nn casusluk suçu ile idam edilmesi, Hidiv irketi gemilerinden birisine yaplan saldr, ngiliz gemilerinin Türk limanlarna girmesinin yasaklanmas ve Anadolu’daki ngiliz vatandalarna verilen imtiyazlarn iptali konularndadr. M.A., “El Alâkât el Siyasiye Beyn ngiltere ve el Anadul”, El-Ahbar, Say:407, (22 Haziran 1921), s.1, (stanbul Muhabiri). Bayûmî, Age, s.49. Msrl air Ahmet evki daha sonraki dönemlerde Mustafa Kemal’i eletiren kasideler de yazmtr. Bu konuda baknz, Semiye Vehbe El-Menavî, El-Alâkât El-Misriye El-Turkiye Beyn Âmî 1923-1961, Camia Ayn ems, (El-Derece El-Doktora El-Tarih), El-Kahire, 1997, s.50. 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 113 Asya kylarna sçradnz, bununla olimpiyat ampiyonlar olduunuzu ispat ettiniz,çünküsizsçrama,atlamavekomadaçokyeteneklisiniz.EyRumlar!Siz lereSaksonlukruhunuveterbiyesinibedeninizealayandadnzngiltere’yebu hezimetihediyeedin.YineMisterLordCurzon’unsakoluHacAnestisömürge cininvazifesiniRumlaraçokiyiyaptrd.Allahsizdenrazolsuneykahramanlar, ey Anadolu kahramanlar ölümün olu olan sizler ölüme severek koan, en zor artlaragözkrpmadangöüsgerenlerdensiniz,yinesizgerçeklerinçocuu,zul müesaretiyrtan,saldrlarakahramancakarkoyanlarsnz.Gaspedilentoprak lar,aslsahiplerinedönünceyekadarklcnzknnakoymaynz.Eydümanlar bilinizki,TürkiyeölmediveTürkiyekesinlikleölmeyecek”63. ElMukattamgazetesinde1920ylTemmuzayndaçounluklaSuriyemese lesi ad altnda Fransa ve Suriye konulu yaynlar görülmektedir64. Temmuz ile EylülaylararasnahaberarlaçsndanbakldzamanAnkaraHükümetive stanbul Hükümeti arasnda bir dengenin kurulduu anlalmaktadr. Bu dö nemde haber yaynlarnda “Mustafa Kemal ve Ankara haberleri” ve “stanbul haberleri”olarakalglanabilecekbirtarzdayaynlaryaplmaktadr.Bunundnda arlklolarakSuriyemeselesivebubalamdaFransaileilgilihabervemakaleler dikkati çekmektedir. Ayrca bu dönemde Msr meselesi ve ngilizler arasndaki görümelerdendolayiçmeselelerbirincihaberolarakduyurulmutur. stanbul muhabiri65 1920’de ElMukattam’da yazd yazda, Türklerin Yu nanllara kar koyamad ve Edirne’de durumun Türklerin aleyhine olduunu ifade etmitir66. Daha sonra Mays 1921’de talya ve Fransa’nn Millî Mücadele hareketiileilikilerivebubalamdaLordCurzon’unteklifleri,butekliflerinYu nanistan meclisinde yaratt iddetli tartmalar hakknda haberlere yer veril mitir67. Yine ElMukattam gazetesinde, Türklerin tüm Avrupa’dan çkarlp at lmasn savunan Amerikan Bakan Wilson’a kar, ngilizlerin stanbul’un bakent olarak kalmas fikrinin daha makul olduu dile getirilerek, ngilizlerin Türkiye’yekardahalmlolduuvurgusuyaplmtr68. ElMukattam gazetesinde 1314 Mays 1920 tarihinde yaynlanan yazlarda Türklerin, itilaf devletlerine Sevr Muahedesi’nin deitirilmesi yönündeki srar larn sürdürdükleri belirtilmitir. Muahedede Türklerin ngilizlerin Msr üze rindegarantörlüünüilanettii5Kasm1914’tenitibarenMsr’dakitümimtiyaz vehukukundanvazgeçmisayldklarveTürkiye’dekiMsrllarntilafDevletleri ileaynseviyedemuameleedileceiveMsrllarntümdçkarlarnnkorumac lnn artk ngilizlere ait olduu, dolaysyla ngiltere’nin himayesinde olmas 63 64 65 66 67 68 Bayûmî, Age, s.50. Bu yaynlara örnek olarak; “Mesele Suriye”, Mukattam, Say:9536, (30 Temmuz 1920), s.3., “Mesele Suriye”, Mukattam, Say:9537, (31 Temmuz 1920), s.2., “Mesele Suriye”, Mukattam, Say:9538, (2 Austos 1920), s.3. El-Mukattam’n Türkiye’de stanbul ve Mersin’de muhabirleri bulunmaktadr. “Beyn el Turk ve el Yunanîn”, El-Mukattam, Say:9531, (24 Temmuz 1920), s.1, (.M.). “El-harb fî Anadul, Yunaniyun ve’l-hulefâ”, El-Mukattam, Say:9776, (3 Mays 1921), s.1. Bayûmî, Age, s.51. 114 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 sebebiyleSüveyKanalgeliriveMsr’nverdiiverginindebununiçerisinedahil olduunadairbeyanlaryaynlanmtr69. ElMukattam, ttihat ve Terakki Cemiyeti üyelerine iddetle saldrarak tilaf Devletleri’nekarTürkiye’ninsavaagirmesineyolaçtklar,stanbulileMsr’n birbirinden uzaklatrlp koparlmasna sebep olduklarn, kendilerini destekle meyenlerdentopladklarorduileyücehalifeyekarsavatklarnvekendilerini hakszmalgaspeden,insanlaröldürmeksuçundancezalandrmakisteyenDamat FeritHükümeti’nekarkoyaraksavatklarnbelirtmitir.Yinettihatçlarnbaz larhrszolarakithamedilerek,bukesiminAnadolu’dakiMillîMücadelehareke tinekatldklarvebunlarnmilliyetçilereliderlikyaptklarnyazlmtr.Buyaz nlarda Millî Mücadele hareketini bir ttihatç tertibiymi gibi göstermeye çalan biranlayhakimdir.ElMukattam’da1920Maysayndayaynlanançeitlimaka lelerde, Türkiye’nin Birinci Dünya Sava’nda oynad role deinilerek ttihatç larnAlmanlartarafndanMsr,Kafkaslarveran’nfethedileceinedairverilen vaatlerine kaplarak Almanlarn elinde oyuncak ve kukla olduklar, ttihatçlarn liderliiniyapanüçkiidenTalatveEnverPaalarnmarurveCemalPaannda düüncesizolduuvebuüçahsnTürkiye’ninsavaagirmesinesebepolduklar belirtilmitir.Yineayngazetede,DamatFeritHükümetitarafndanAnadoluha reketini bastrmakla görevlendirilen Ahmet Aznavur’un vatann çok sevdii ve hükümetten bu hizmetine karlk mükâfat beklemedii, ayet mal ve makam isteseidi,ttihatçlarakatlmolurdudiyerekAhmetAznavurövülmütür.Vah dettin’inDamatFeritHükümetini,MillîMücadelehareketininliderlerinicezaland rmaklagörevliklan kararnvebuhükümetinitilafdevletleriveTürkiyearas nda samimi güven esasna dayal ilikiler kurma çabalar da övgüye deer bu lunmutur70. GenelolarakMsrbasndaçounluununaksineolarakElMukattamgazetesi satrlarndaMustafaKemalliderliindekiKuvvayiMilliyeHareketiileYunanllar arasnda cereyan eden savata Yunan tarafn destekleyerek, çou kere Yunan liderlerinin Mustafa Kemal’in ordusunun gücünü zayf gösterici açklamalarna yer verilmi ve Mustafa Kemal’in ordusunun Boleviklerden gördüü destee ramen tilafDevletleri önünde hiçbirengel tekil edici güce sahipolmad yö nünde ifadeler yer almtr. Gazetede Türk ordusunu zayf gösterici beyanlarn yaynlanmaya devam edilmesine paralel olarak Yunan ordusunun Anadolu’yu igaletmesininzorluklasalanmasnaramenYunanbirliklerinin“igalettiiher bölgedençkarlmasnnçokzorolduunuvebununkarlnnmutlakabirar tlaolunacan”belirtenbeyanlarayerveriliyordu.YineYunanllarnTürklerden aldyerlerin“geçmiteellerindenalnanyerlerolduunu,butopraklaryeniden gerialnmaklaAkdeniz’degüçlübirdevletkonumunageldiklerini”vebunuger 69 70 Bayûmî, Age, s.51. Bayûmî, Age, s.51-52. 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 115 çekletirmedengiltereileolanilikilerinfaydasnaveYunanliderlerininbuiler lemelerinde ngiltere’nin yardmyla tarihteki erefli yerlerini aldklar ifade edi liyordu.HiçüphesizbuaçklamaTürkiyebalamndadilegetiriliyorgörünme sine karn gazetenin Msr’daki tam bamszlk yanls milliyetçi harekete kar olantutumunudaortayakoymaktayd71. 1921 Nisannda ElMukattam gazetesinde “Mustafa Kemal’in ordusunun” Yunanllarakarkesinzafereldeettiikanaatinevarldktansonra,buhaberksa bir alt balkla duyurulmu, habere yaplan yorumda tilaf Devletleri’nin savaa sonvermesiçarsndabulunulmutur.BudönemdegazetedeYunanordusunun kötü durumda olduu ve kan aktlmamas için savan durdurulmas yönünde çokhzlbirekildehareketedilmesigerektiiveMsrHilaliAhmer’ininAnado lu’yayardmiçinbirheyetoluturduuifadeedilereksavanbitirilmesigerektii eklindeçarlaryaplmayadevamedilmitir72. ElMukattam’da, Türklerin zaferleri Bolevikler ile aralarndaki ilikiye balanmaya çallarak, Türklerin Msr kamuoyundaki itibarlarnn sarslmas hedefleniyordu.YineBolevikliinAnadoluçiftçisine,sosyalkalknmaysalaya cak,ilerlemeyiteminedecekkabuledilebilirtatlbirfikirolarak takdimedildii, bu çiftçilerin onu eletirmeye ve yüzündeki aldatc perdeyi kaldrmaya yetecek gücününolmad,Türkiye’yidostlukveadaletiilebilinenngiltere’denbakas nnkurtaramayacaifadeediliyordu.AyrcaRuslarnMustafaKemal’e“silahve giyecek yardm olmasa idi, Yunanllara kar zafer kazanmasnn mümkün ol mazd” tezi üzerinde durularak, Türklerin Bolevik Rusya’nn hedeflerinin Rus Kayser imparatorluunun hedeflerinden farkl olmadn idrak etmeleri gerek tii,bununuanortayaçkarlmamasnnaslsebebininise“Rusya’nnkendiiçe risinde Boleviklii yerletirme çabalar ve Lenin’in u an ülkesinin darda zor durumasokacakgiriimlerdenkaçnmas”eklindeyorumlanmtr73. 1921ylnnikinciyarsndaElMukattamgazetesindedahadailerigidilerek, Msr halknn Türk Millî Mücadele hareketine kar olan destekleyici tutumuna gölgedüürmekiçinyaynlaryaplmayadevamedilmitir.Londragazetelerinden yaplannakilde,MsrHükümeti’ninMsr’danKuvvayiMilliye’yekarkullan lmaküzerehazrlananzahirevelevazmnYunanllaragönderilmesineyardmc olduu yönündeki Türk resmî makamlarnn ikâyetinden bahisle, bu durumun ngiliz genel meclisinde tartldn ve bu olaydan Msr’daki igal güçlerinin rolününolmadveyinehalkçevrelerinindebundanbilgisiolmadnbelirtil mitir74.Aralk1921tarihindensonrakigünlerçerisindegazetedeTürkiye,Musta fa Kemal ve Millî Mücadele hareketine ilikin haberlerin kesildii anlalmak 71 72 73 74 Bayûmî, Age, s.52-53. Bayûmî, Age, s.53. Bayûmî, Age, s.53-54. Bayûmî, Age, s.54. 116 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 tadr75. Anadolu zaferinden sonra haberlerin kesilmesi dikkati çeker. Bu durum gazetenin ngiliz politikasna egüdümlü olarak düünülebilir. Nitekim gazete dahasonrapolitikadeiikliiyapacaktr. 9Eylül1922tarihindezmir’inkurtuluuhaberiKahire’yeulatzamanKa hire sokaklarnda Yunanllara kar Türklerin baars sevinç gösterileriyle kut lanmtr. Msr’da bu durum dounun batya kar kazand bir zafer olarak görülmütür76.MillîMücadelehareketininsonevresindeLozangörümeleriönce sinde Msr basnnn ilgilendii bir dier konu saltanatn kaldrlmas olmutur. SaltanatnkaldrlmaskonusuMsr’dahilafetkonusuileilikiliolarakdeerlen dirilmi ve hilafetin konumu tartmaya açlm, özellikle ElAhram’da tefrika halindemakaleleryaynlanmtr77.TürkinklâbnnMsrbasnndakiyansmalar üzerinebiraratrmayapanRichartHattemer781922Kasmaynnilkhaftasnda ElAhram,ElLivaElMîsrîveElSiyasa79gazeteleriüzerindearatrmayapmtr. Sözkonusugazetelerdekiyaynlardanyolaçklarak,Msrleletirmenlerindikka tininbumeseleüzerineodaklatsonucunaulalm,özelliklehalifenindurumu ile ilgili olarak eletirmenlerin hilafetten çeitli beklentilerinin olmasnn bu ba lamdaonuanlalryaptifadeedilmitir80. ElSiyasa’da81yorumuyaynlananTahaHüseyin,Müslümanlarnuzuntarih leriboyuncahilafetvebukonumualacakkiinindurumuhakkndatartsalarda “Halifeninsiyasiolduukadardinîyetkiyedesahipolduukonusundamutaba kat içinde olduklarn” belirtmitir. Taha Hüseyin, Büyük Millet Meclisi’nin bu 75 76 77 78 79 80 81 Bu durum büyük ihtimalle Sakarya Meydan Muharebesi sonunda 13 Ekim 1921’de Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan ile Türkiye arasnda Kars Antlamas’nn, 20 Ekim 1921 tarihinde Fransa ile Türkiye arasnda Ankara tilafnamesi’nin imzalanmas ile ilikilidir. Ahmet Özgiray, “Türkiye-Msr Siyasî likileri (1920-1938)”, Tarih ncelemeleri Dergisi, Say:XI, (1996), s.1. Saltanatn kaldrlmasndan sonra konunun hilafet meselesi tartmasn balatmasna ilikin yaynlara birkaç örnek, “El Hilâfet Re’yân el Türk fîhâ”, Al Ahram, Say:13898, (16 Kasm 1922), s.1, (.M.), Muhammed Lebib el Batalûnî, “El Hilâfet ve el Sultan I”, Al Ahram, Say:13908, (28 Kasm 1922), s.1., Muhammed Lebib e Batalûnî, “El Hilâfet ve el Sultan II”, Al Ahram, Say:13909, (29 Kasm 1922), s.1., Ali Sürûr el-Zenkelânî, “El Hilâfet ve eyh el slâm I”, Al Ahram, Say:13921, (13 Aralk 1922), s.1., Ali Sürûr el-Zenkelânî, “El Hilâfet ve eyh el slâm II”, Al Ahram, Say:13922, (14 Aralk 1922), s.1., Muhammed Hasaneyn, “El Hilâfet fî el slâm I”, Al Ahram, Say:13928, (20 Aralk 1922), s.1., Muhammed Hasaneyn, “El Hilâfet fî el slâm II”, Al Ahram, Say:13929, (21 Aralk 1922), s.1., Ahmed brahim, “El Hilâfet el slâmiye II”, Al Ahram, Say:13929, (21 Aralk 1922), s.1., Ali Sürûr el Zenkelânî, “El Hilâfet ve eyh el slâm IV”, Al Ahram, Say:13930, (23 Aralk 1922), s.1., Ali Sürûr el Zenkelânî, “El Hilâfet ve eyh el slâm V”, Al Ahram, Say:13932, (27 Aralk 1922), s.1., Muhammed el Hazarî, “El Hilâfet ve El slâmiye”, Al Ahram, Say:13933, (28 Aralk 1922), s.1. Hattemer, Türkiye’deki inklâp hareketinin Msr basnna yansmas üzerine bir doktora çalmas yapmtr. Bu çalmada yalnz inklâplarn yapld tarihler arasnda basnda yer alan haber ve yorumlara deinilmi Msr’n iç bünyesindeki tartmalara girilmemitir. Söz konusu doktora tezi ayn adla yaynlanmtr. Bkz., Richard Hattemer, Ataturk und die Türkische Reformpolitik im Spiegel der Agyptischen Presse; Eine Inhaltsanalyse Ausgewahlter, Pressereaktionen auf Massnahmen zur Umgestaltung des Politischen, Religiösen und Kulturellen Lebens in der Türkei zwischen 1922 und 1938, Islamkundliche Untersuchungen: 210, Klaus Schwars, Berlin, 1997. Ayrca ilgili doktora tezinin bir özeti ve Türkçe çevirisi için bkz. Richard Hattemer, “Atatürk and The Reforms in Turkey as Reflected in the Egyptian Press”, Journal of Islamic Studies, Vol:II, Number:I, (January 2000), pp.21-42, Richard Hattemer, “Msr Basnnda Atatürk ve nklâplar”, (Çeviren: Ayten Sezer), Atatürk Aratrma Merkezi Dergisi, C:XVII, Say:50, (Temmuz 2001), s.385-408. Vaktiyle Said Zaglul’un yönetimindeki Vafd üyelerinden bir grubun ayrlarak kurduu Liberal Anayasa Partisi’nin (Hizbu’l-Ahrâr elDestûriyûn) yayn organ olarak 30 Ekim 1922 ylnda kurulmutur. Muhammed Hüseyin Heykel’in de bir dönem yaz ileri müdürlüünü yapt gazete lâik ve özgürlükçü yayn politikasyla dikkati çekmitir. brahim Abduh, Age, s.210-211. Hattemer, Age, s.387-388. Vaktiyle Said Zaglul’un yönetimindeki Vafd üyelerinden bir grubun ayrlarak kurduu Liberal Anayasa Partisi’nin (Hizbu’l-Ahrâr elDestûriyûn) yayn organ olarak 30 Ekim 1922 ylnda kurulmutur. Muhammed Hüseyin Heykel’in de bir dönem yaz ileri müdürlüünü yapt gazete lâik ve özgürlükçü yayn politikasyla dikkati çekmitir. brahim Abduh, Age, s.210-211., Sayyid Marsot, Age, s.82 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 117 tedbirinislamülkelerininsünnet,adetvedinlerindengelendurumaaçkçaaykr bulsada,ElAhramgazetesitanmolarakOsmanlDevletizamanndasaltanatve hilafetin zaten ayrlm olduunu vurgulayarak bu önlemi daha izafi terimlerde elealmtr.ElAhramgazetesinegöresadrazamlarReitPaa,AliPaaveMithat Paa tarafndan açkland gibi Osmanl mparatorluu içerisinde devlet ileri Sultanaverilmiti,HalifeiseOsmanlmparatorluu’nuniçindevedndaMüs lümanlarnkoruyucusuydu82. Taha Hüseyin’in onaylad halifelik kavramnn durumu ElLiva el Misri’nin83yorumlarndadahadaaçklakavumutur.te,tümslammilletle rininbalolduklarnhissettiklerihalifeliin,Ankara’nnkararndanetkilenmedi i görülmektedir. Bunun tek etkisi saltanattan alnan ve dinî olmayan dünyevi gücüngeçiciolarakhalkaverilmesiydi.lginçolaneybudünyevigücünsadece halifelikledeilsaltanatlailgiliolmasyd.BubalamdaElLivaelMisri’nintutu muMilliParti’ningörüündeifadesinibulur.PartininresmiyaynorganolanEl LivaelMisri’debirkaçgünsonrayaynlanankonuileilgilibirmakalede,“slam halifeliinin dinî otoritesinin daimî olarak tannmas” fikri dile getirilmektedir. Siyasi/dünyeviiledinî/ruhanîarasndakikavramsalfarkvebuterimlerinsaltanat ve halifelie verilmesi 1920’lerin Msr düüncesinden kaynaklanmtr84. El Siyasa’dakibirbamakaledesaltanattanhalifeliinayrlmasbiletasvipedilmitir. Budurumda,halifeninsorumluolduukutsalyerlerinbakm,buralaragidilmesi veya iki Müslüman ülke arasndaki sorunlarn giderilmesi gibi Müslümanlarn ortak konularnn Türklere özel konulardan ayrlmasna yardmc olmaktayd. Türklerin yetkiyi sultandan veya Büyük Millet Meclisi’nden almak isteyip iste memesi sadece onlarn meselesiydi. Türk olmayanlarn Türklere bukonuda yön göstermesiyadamüdahaledebulunmasuygundeildi85. MsrbasnndaMüslümanlarnhalifelieballdilegetirilmesineramen, halifeninMüslümandünyasndakiyerikonusundabiruzlamayavarlamamtr. YukardabelirtildiigibiElSiyasa’nnkendiiçerisindedahideiikgörülerdile getirilmitir.Hattemer’egöre,genelolarakKasmnilkhaftasndakonuMsrba snnageneldeil,bireyselbireletirieklindeyansmtr.TürkordusununYunan birliklerinekarkazandsonzaferin,Msr’davedierülkelerde,halabamsz lk mücadelesi veren pek çok dindan sempati ve takdirini kazanmas bir yere kadar açklanabilir. Dier yandan Sultan Vahdettin, Kurtulu Sava srasnda ngilizlerleibirliiyapmaykabuletmi,buiseSultannMsrllartarafndanva tanhainiolarakgörülmesinenedenolmutu.AyrcaMsrbasnndakiserteletiri 82 83 84 85 Hattemer, Age, s.388. Vafd hareketinin eski görkemini kaybettii Birinci Dünya Sava’ndan sonra Millî Parti’nin resmî yayn organ olarak 1921 ylnda kurulmu ve 1928 ylna kadar yayn hayatn sürdürmütür. Hattemer, Age, s.388-389. Hattemer, Age, s.389. 118 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 lerin Lozan’daki Bar Konferans srasnda Avrupallarla yaplan görümelerde dindalarnnkonumunuzayflatabileceidüünülmüdeolabilir86. ElMukattam gazetesinin Türkiye’deki Millî Mücadele hareketine kar tutu munda Yunanllarla yaplmakta olan savan bitirilmesi, bir anlama yolundaki çalmalarnbalamasvengilizlerinAnadolu’dakiistiklâlhareketinekartutu mlarndeitirmeleriparalelindedeitiigözlenmitir.Bunaörnekolarak“Ma real Gazi Mustafa Kemal’in” devletinin zafer kutlamalar çerçevesinde, Millet MeclisiüyesiMuhammetNasrBeyinEhliKulübü’ndedüzenlediiçaypartisive kutlamalar haber olarak verilmitir. Buradaki kutlamalar ve partiye katlanlarn Mustafa Kemal’e gönderdikleri telgraf mesaj ve kendisine atfedilen “Dounun rakipsiz tek kahraman ve Türkiye’nin mimar” ve dier lakaplar yaynlamaya devam edilmi, Türklerin Anadolu’da elde ettikleri zaferle Paris Konferans’nda eldeettikleridiplomatikgörümelerdekibaarlaravebununsonucundauluslara rasalandaTürkiye’ninhukukununtanndyorumlaryaplmtr87.Bubalam daMsrhalknnTürklerineldeettiizaferdenduyduumemnuniyetibildirilmi veMsrheyetiadnaMustafaKemal’ebirkutlamamektubudayazlmtr88.Da ha önce de ifade edildii gibi ElMukattam gazetesi ngiliz igal güçlerinin sesi olmaya ve onlarn düünce ve fikirlerinisavunmaya devamederekgenelolarak Msr kamuoyunun görülerine zt bir yol çizerken, 1923 Lozan Antlamas son rasndaAnadolu’dakiMillîMücadelehareketinidestekleyendierbasnorganlar ylaaynçizgiyegelmitir. SONUÇ BirinciDünyaSavaöncesindekigelimelerinbirsonucuvesavasrasndaki artlarn bir yansmas olarak Osmanl Devleti, Msr’daki siyasi nüfuzunu kay betmioluyordu.Bunakarn,tarihivekültürelbirgeçmiipaylamannveuzun yllar Osmanl yönetiminde kalmann etkisiyle Msr basn ve kamuoyu Türki ye’dekigelimelerleyakndanilgilenmitir.AratrmakonusuolanMsr’dakiüç büyükgazetedelehtevealeyhtedeolsabuilgigörülmektedir.ElMukattamgaze tesidnda,MillîMücadeledönemindeMsrbasnnnhemenhementilafDev letlerinekarbiryaynpolitikasbenimsediisöylenebilir.ElMukattamgazetesi 86 87 88 Hattemer, Age, s.389-390. Bayûmî, Age, s.55. Mustafa Kemal Paa tarafndan da Lozan görümeleri srasnda Msr Heyeti’ne bir mektup yazlmtr. Bu mektubun metni “Mustafa Kemal Paa’nn Msr Halkna Gönderdii Mektup” adyla Ain Shams Üniversitesi’nde yaplan “Türk-Msr likileri” adl doktora tezinin ekler ksmnda yaynlanmtr. “Deerli Lozan Toplant Vekilleriyle Msr Heyeti Bakan Hasan Hüseyin Paa Hazretlerine, Said Zaglul Paa Bakanlnda Msr Heyeti ismiyle gelen mektubunuzu çok sevinçle okudum. Zafer münasebetiyle Msr halknn Türk halkna gönderdii büyük tebriki sevinçle karladm. Msr’n tam bamszlnn gerçeklemesine önem veren ve takipçisi olan arkadalk ve kardelik balaryla bal olan Türk halk, Msr halk arasnda layk olduu yeri aldn görmekten mutlu oluyor. Mademki bedel ödeyecek çabalaryla Msr halk sabrla birlik olmutur, üphesiz tam bamszlk konusunda istediini elde edecektir. Çünkü ilahi adaletin vurgulad tabii bir hak olan bu yüce istek malyla, gücüyle ve bütün gelirleriyle finans edilecektir. Ve ahsm, Türk halk ve bütün slam dünyas olarak Msr’n ngiliz boyunduruunu omuzlarndan attn gördüümüz zaman çok fazla sevineceiz. Bu frsat kullanarak nazik Msr halkna teekkürlerimi söylemenizi sizlerden rica ediyorum. Millî Meclis Bakan ve Bakumandan Gazi Mustafa Kemal.” Abdurrahman El-Rafii, Fî A’kâb el-sevre el-Misriye, El-cüzü’l-evvel, El-tab’a el-saniye, El-Kahire, 1969, s.69’dan aktaran; Semiye Vehbe El-Menavî, Age, s.206. 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 119 iseLozanAntlamas’nnimzalanmasnakadarngiltereyanlsbiryaynpolitika s benimsemitir. ElMukattam gazetesi haber kaynaklarnn Londra ve Yunan siyasîajansnadayandrlmasbudüünceyidesteklerniteliktedir. Gerek ElAhram’da gerekse ElMukattam gazetelerinde, balangçta Mustafa Kemal’inAnadolu’yageçmesiveKongrelersürecininanlalmasndazorlanld vebudurumunsorgulandanlalmaktadr.Hattabudurumasebepolarakfark lbalantlarnolabileceinedeiaretedilmitir.ElMukattamgazetesindebirara stanbul Hükümeti’nin bu iin arkasnda olabilecei kukusu ifade edilmise de dahasonrabirttihatçtertibiolduuüzerindekanaatoluturulmayaçallmtr. BubalamdaMillîMücadelehareketisrasndakongrelerdettihatçlklaherhangi birilikininolmadvurgusununyaplmas,bizibudurumundardaalglan biçimiyledeilgiliolduusonucunaulatrmaktadr.Buüpheciyaklamvebuna bal anlay Msr basnnda çok uzun sürmemi, özellikle Sivas Kongresi’nden sonraAnadolu’dakihareketintambamszlktaraftarbirMillîMücadelehareke tiolduukabulgörmütür. Msr’n tam bamszl konusunda yayn politikas izlemi olan ElAhbar gazetesi,döneminmilliyetçibasnarasndayeralmaktadr.MillîMücadele’ninilk yllarndaElAhbar’daMsr’niçmeselelerivebunabalolarakyaplanmilliyetçi gösterilerhaberolarakyeralmaktaolup,Msrmillîhareketibirtoparlanmadev resindeolduuiçindoalolarakyaynlarülkeninkendiiçbünyesindekigelime leri yanstmaktadr. ElAhbar, Anadolu’daki gelimeleri Türk liderlerin gözüyle görebilenbirgazetegörünümündedir.BuçerçevedeMustafaKemal’inbeyanna meleri,basnaçklamalargazetedeyerbulmaktaveyaynlardayaplanyorumlar daMillîMücadele’yedestekvurgulanmaktadr.Hattaazdaolsabazyaynlarda OsmanlDevleti’ninMsrüzerindekihukukunundüüpdümediisorusundan hareketle,tilafDevletleri’nekarMsrveTürkiye’ninsulhgörümelerisürecinde ortakhareketetmesigerektiidevurgulanmtr. Millî Mücadele hareketinin d devletlerle olan ilikileri Msr basnnda iz lenmi ve her üç gazetede de farkl deerlendirmeler yaplmtr. ElMukattam gazetesi ngiltere ile olan ilikilere ve bu çerçevede sulh görümeleri sürecinde ngiltere’denbakabirgücüdikkatealarakbiranlamasalanamayacavurgusu içerisindeolmutur.ElAhbar’daise,MustafaKemal’indsiyasetibalylaMillî Mücadelehareketinindilikileribizzatonunsözleriyleortayakonulmayoluna gidilmitir.tilafDevletleridndabudönemdeüzerindedurulanbirgüç,Sovyet Hükümeti olmutur. Millî Mücadele döneminde balayan TürkSovyet yaknla masvenihayetTürkSovyetittifak,BatldevletlerinTürkiye’yekaruyguladk larpolitikalarnetkisindebirgelimegöstermitir.Batlülkeler,özellikledengil tere tarafndan Türkiye’nin Bolevik olabilecei endielerine ramen, Msr bas nnda bu ilikilerin Batl ülkelerdeki kadar fazla bir etki yaratmad, doubat balamndakikonjonktürledeerlendirildii,BatlülkelerekarAtatürk’ünpoli tiktavrnndikkatleizlendiieklindeifadeedilebilir.Msrbasnndasözkonusu 120 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 ilikilerinideolojikgerekçeleredayanmad,BirinciDünyaSavasonundageli ensiyasalatmosferebalolarakgelitiiveTürkHükümetininizlediitutumun sözkonusuartlarauygungerçekçibirpolitiktavrolarakalglandsöylenebilir. Yukarda belirtilen hususlara ek olarak Msr basn ve kamuoyunun Türki ye’dekigelienolaylarhakkndakitutumundadinîbaknönemlibirrolüstlen diiveyönlendiricibirfaktörolduuanlalmaktadr.1919’daAnadolu’dakiMillî Mücadele hareketinin millî özellii ve emperyalizme kar duruu öne çkarlr ken, 1922 ylnda saltanatn kaldrlmas sonunda Msr’da saltanat ve hilafetin durumundan hareketle hilafet tartlmaya balanmtr. Bu dönem basnnda yaynlananyazlarveTürkiyehaberleribugündemüzerindenyaplmtr.Daha 1922 ylnda tartlmaya balanan halifelik kurumunun 1924 ylnda kaldrlma sndan sonra, bu gelime Msr basn ve kamuoyunda Türkiye’ye kar 1919–22 yllararasndaoluanbakaçsndabirkrlmameydanagetirmitir. 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 121 KAYNAKÇA A.KitapveMakaleler AbdelMonemSaidAly,“DemocratizationinEgypt”,AmericanArabAffairs,Nu:22,(Fall1982). AfafLutfiAlSayyidMarsot,AShortHistoryofModernEgypt,CambridgeUniversityPress,2000. Altunda,inasi,KavalalMehmetAliPaa,TürkTarihKurumu,Ankara,1988. Armaolu,Fahir,20.YüzylSiyasîTarihi19141980,TürkiyeBankasKültürYaynlar,Ankara, 1984. AtatürklkelerivenklapTarihi,(Editör:E.SemihYalçn),BerikanYaynevi,Ankara,2008. Great Britain And Egypt 19141951, Royal Institute of International Affairs, Oxford University Press,1952. Gönlübol,Mehmet,CemSar,AtatürkveTürkiye’nindPolitikas(19191938),Ankara,1997. Hattemer,Richard,AtaturkunddieTürkischeReformpolitikimSpiegelderAgyptischenPresse;Eine InhaltsanalyseAusgewahlter,PressereaktionenaufMassnahmenzurUmgestaltungdesPolitischen, ReligiösenundKulturellenLebensinderTürkeizwischen1922und1938,IslamkundlicheUnter suchungen:210,KlausSchwars,Berlin,1997. Hattemer,Richard,“AtatürkandTheReformsinTurkeyasReflectedintheEgyptianPress”, JournalofIslamicStudies,Vol:II,Nu:I,(January2000),pp.2142. Hattemer, Richard, “Msr Basnnda Atatürk ve nklâplar”, (Çeviren: Ayten Sezer), Atatürk AratrmaMerkeziDergisi,C:XVII,Say:50,(Temmuz2001),s.385408. brahimAbduh,TatavvurelSahâfetu’lMsriye17981981,MatbaaSicilElArab,Kahire,1982. JamalMohammedAhmed,TheEntellectualOriginsofEgyptianNationalism,OxfordUniversty Press,NewYork,1960. Lacouture, Jean and Simonne, Egypt in Transition, (Translated by Francis Scarfe), Criterion Books,NewYork,1958. Özgiray,Ahmet,“TürkiyeMsrSiyasîlikileri(19201938)”,TarihncelemeleriDergisi,Say:XI, (1996),s.18. Pehlivanl,Hamit,“TekilâtMahsusaKuzeyAfrika’da(1914–1918)”,AtatürkAratrmaMerkezi Dergisi,C:XVI,Say:47,(Temmuz2000),s.421–440. SemiyeVehbeElMenavî,ElAlâkâtelMisriyeelTurkiyeBeynÂmî19231961,CamiaAynems, (ElDereceelDoktoraelTarih),ElKahire,1997. Zekeriya Suleyman Bayûmî, Mevkf Misr minelMüteayyirât fî Turkiye Beyn elHarbeynu’l Alemiteyn19181938,Dâru’lkitâbu’lcâmi’a,Kahire,1989. B.Gazeteler “ElYunaniyunfîzmir”ElAhram,Say:12806,(16Mays1919),s.1. “ElHulefâfîzmir”,ElAhram,Say:12811,(22Mays1919),s.1. “ElHâlfîzmir”,ElAhram,Say:12817,(27Mays1919),s.1. “EnverBaaveKemalBaa”,ElAhram,Say:12873,(23Temmuz1919),s.1. “BeynelYunanve’lEtrak”,ElAhram,Say:12838,(7Haziran1919),s.1. “HavadisTurkiye”,ElAhram,Say:12887,(6Austos1919),s.1. “ElMu’temerelTurkîfîErzurum”,ElAhram,Say:12917,(6Eylül1919),s.1. “FîBelâdelAnadulmâYef’alMustafaKemal”,AlAhram,Say:12921,(12Eylül1919),s.1. “ElhâlfîAnadul”,ElAhram,Say:12930,(22Eylül1919),s.1. “Fetvâ”,ElMukattam,Say:9249,(18Austos1919),s.1.,“ElBolefiyyeTehdenelDiyânet”,El Ahram,Say:12899,(18Austos1919),s.1. EminElRâfîî,“Meâkilelark“,ElAhbar,(07.06.1920). “ElhareketelVataniyeelTurkiyeveHakikâtAlâkatuhâbilhareketelBolefiyye”,ElAhbar,(08 Nisan1921). M.A.,“Mu’âhedeSiyasiyeBeynHukûmetAnkaraveelHukûmetRusîye”,ElAhbar,Say:370, (11Mays1921),s.1. 122 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 EminelRafî’,“ElSiyâsetelYevmElMes’eleelMsriyeMu’âhedeelSulhma’Türkiye”,El Ahbar,Say:58,(4Mays1920). “El Hareket el Vataniye fî el Anadul ve Keyfe Ne’et Hareket Anzavur Zddhâ”, ElAhbar, Say:66,(12Mays1920),s.1. SeyidKâmil,“SiyâsetMustafaKemalelHariciye”,ElAhbar,Say:381,(22Mays1921),s.1. SeyidKâmil,“ElHulefâ’BeynelEtrakveelYunan”,ElAhbar,Say:406,(23Haziran1921),s.1. “El Hâlet el Harbiye fî el Anadul Kuvvet el Yunanîn Hâlet el Cey el Yunanîn”, ElAhbar, Say:393,(5Haziran1921),s.1,(stanbulMuhabiri). M.A.,“ElHâletelSiyasiyefîelAnadulElVezâretelCedîde”,ElAhbar,Say:397,(13Haziran 1921),s.1,(stanbulMuhabiri) M.A.,“ElAlâkâtelSiyasiyeBeynngiltereveelAnadul”,ElAhbar,Say:407,(22Haziran1921), s.1,(stanbulMuhabiri). Mukattam,Say:9212,(4Temmuz1919). “MustafaKemal’inEkibi”,ElMukattam,Say:9226,(22Temmuz1919),s.1. “Türkiye’deDurum”,ElMukattam,Say:9297,(14Ekim1919),s.1. “urûtMustafaKemalBaa”,ElMukattam,Say:9301,(18Ekim1919),s.1. “MeseleSuriye”,ElMukattam,Say:9536,(30Temmuz1920),s.3. “MeseleSuriye”,ElMukattam,Say:9537,(31Temmuz1920),s.2. “MeseleSuriye”,ElMukattam,Say:9538,(2Austos1920),s.3. “BeynelTurkveelYunanîn”,ElMukattam,Say:9531,(24Temmuz1920),s.1,(stanbulMuhabi ri). “ElharbfîAnadul,Yunaniyunve’lhulefâ”,ElMukattam,Say:9776,(3Mays1921),s.1. “ElHilâfetRe’yânelTürkfîhâ”,AlAhram,Say:13898,(16Kasm1922),s.1,(stanbulMuhabiri). MuhammedLebibelBatalûnî,“ElHilâfetveelSultanI”,AlAhram,Say:13908,(28Kasm1922), s.1. Muhammed Lebib e Batalûnî, “El Hilâfet ve el Sultan II”, AlAhram, Say:13909, (29 Kasm 1922),s.1. AliSürûrelZenkelânî,“ElHilâfetveeyhelslâmI”,AlAhram,Say:13921,(13Aralk1922),s.1. AliSürûrelZenkelânî,“ElHilâfetveeyhelslâmII”,AlAhram,Say:13922,(14Aralk1922), s.1. MuhammedHasaneyn,“ElHilâfetfîelslâmI”,AlAhram,Say:13928,(20Aralk1922),s.1. MuhammedHasaneyn,“ElHilâfetfîelslâmII”,AlAhram,Say:13929,(21Aralk1922),s.1. Ahmedbrahim,“ElHilâfetelslâmiyeII”,AlAhram,Say:13929,(21Aralk1922),s.1. AliSürûrelZenkelânî,“ElHilâfetveeyhelslâmIV”,AlAhram,Say:13930,(23Aralk1922), s.1. AliSürûrelZenkelânî,“ElHilâfetveeyhelslâmV”,AlAhram,Say:13932,(27Aralk1922), s.1. MuhammedelHazarî,“ElHilâfetveElslâmiye”,AlAhram,Say:13933,(28Aralk1922),s.1.
