Anadolu`nun Çiçek Bahçesi Rize

Transkript

ANADOLU’NUN ÇİÇEK BAHÇESİ
RİZE
MART 2014
Yayımlayan :
Kaçkar Turizm Birliği
Hazırlayan :
Ersin DEMİREL
[email protected]
www.ersindemirel.blogspot.com
Gül Bahar EDİK KAYHAN
Peyzaj Y. Mimarı
Muğla Sıtkı Koçman Üniv. Fethiye A.S.M.K. MYO. Öğr. Gör.
Fotoğraflar :
Ahmet Zeki YAVAŞ
Hattat - Fotoğraf Sanatçısı
Grafik Tasarım :
Grafit Tanıtım ve Tasarım Ajansı
[email protected]
Türkçe Birinci Baskı Mart 2014
Bütün yayın hakları saklıdır. Rehberde yer alan yazılar ve görseller, telif sahibinin
izni alınmadan kısmen veya tamamen basılamaz ve çoğaltılamaz. Kaynak
gösterilmeden kesinlikle alıntı yapılamaz. Rehber kitapta geçen yürüyüş rotaları
mutlaka bölgeyi bilen bir rehber veya alan kılavuzuyla birlikte gezilmelidir. Aksi
takdirde oluşabilecek tüm sorumluluklar gezginin kendisine aittir.
ISBN:
978-605-149-556-9
2
İÇİNDEKİLER
Önsöz 5
Anadolu’nun Çiçek Bahçesi Rize 8
Şimşir Ormanları 16
Ormangülleri 20
Mantarlar 22
Rize Bitki Kataloğu 24
Rize’nin Endemik Bitkileri 164
Bitki ve Mantar Gözlemi Yürüyüş Rotaları 170
Bilgi ve İletişim 178
Kaynakça 179
3
4
GENTİYAN/Gentiana spp.
ÖNSÖZ
Coğrafi koşulların zenginliği Rize’yi diğer illerden farklı kılan en
önemli özelliklerden biri. Köprüleri, şelaleleri, yaylaları, buzul
gölleri, konakları ve alternatif turizm meraklılarına sunduğu
macera rotalarıyla öne çıkan kent, “Anadolu’nun Çiçek Bahçesi”
unvanını da gururla taşıyor. Yaşlı doğal ormanları, taraçalanmış
çay bahçeleri, benzersiz manzaralar sunan alpin çayırlıkları,
baharda ortalığı renk cümbüşüne çeviren ormangülleri ve
endemik bitkileriyle doğal bir botanik bahçesi gibidir Rize.
Koku yetenekleri birçok canlıdan daha gelişmiş arılar, işte bu
nedenle hepimizden önce bu güzelliği keşfedip söz konusu
çiçek zenginliğini Anzer, Kaçkar, Ardeşen ve Fındıklı yörelerine
ait farklı bal tatlarına dönüştürüyorlar.
Şehrimizin yetiştirdiği değerli sanatkarlardan Ahmet Zeki Yavaş
hocamız, Klasik Türk sanatlarına verdiği emeğin yanında bu
kez objektifinden Rize’nin çiçeklerini tanıtıyor bizlere. Etkileyici
görsellerle oluşturulan elinizdeki katalog, bir yandan Rize ilimizin
botanik değerleri hakkında bir fikir verirken, diğer yandan da bitki
gözlemi yapabileceğiniz yürüyüş rotaları önerileriyle bir rehber
kitap olma özelliği taşıyor. Daha önce yayımladığımız yedi
kitapla birlikte kentimizin tanıtımında etkin bir rol oynayacağına
inandığımız bu çalışmada Ahmet Zeki Yavaş ile birlikte emeği
geçen herkese ve kitabın basımına destek olan Doğu Karadeniz
Kalkınma Ajansı’na (DOKA) teşekkür ederim.
Nurullah ÇAKIR
Rize Valisi
5
6
ÇAN ÇİÇEĞİ/Campanula spp.
7
ANADOLU’NUN ÇİÇEK BAHÇESİ RİZE
Şanslı bir coğrafyada yaşıyoruz. İnsanlığın ilk yerleşim yerlerinden biri sayılan
Anadolu yarımadası, sahip olduğu zengin tarihsel mirasın yanı sıra eşsiz doğal
ortamıyla da fark yaratıyor. Özellikle topoğrafik yapının değişkenliği, zengin bir bitki
çeşitliliğinin oluşmasına olanak sağlıyor.
Bitkiler insanoğlunun temel beslenme ihtiyaçlarının karşılanması bağlamında
vazgeçilmez doğal kaynaklardan biridir. Fotosentez yaptıkları için yeryüzündeki
ekolojik dengeyi sağlamada önemli bir rol oynarlar aynı zamanda. Bitkileri “ağaçlar,
çiçekler, otlar, eğreltiotları, yosunlar ve benzeri organizmaları içinde bulunduran
çok büyük bir canlılar alemi” olarak tanımlayabiliriz.
Bitkilerin bir bölgede oluşturdukları çeşitlilik listesi o bölgenin florasını meydana
getirir. Dünya genelinde yaklaşık 300 bin bitki türüne rastlanır. Adını Roma
mitolojisindeki çiçek ve bahar tanrıçasından alan flora, bir bölgenin doğal değerini
ortaya koyan önemli kriterlerden biridir. Herhangi bir coğrafyanın doğal yaşam
koşullarında gelişen ve benzer ekolojik yapı içeren bitki topluluğuna ise vejetasyon
denilmektedir. Ormanlar, çalılar, otlar ve tundra vejetasyon çeşitlerinden bazılarıdır.
8
Alpin Çayırlıklar-Samistal Yaylası, Çamlıhemşin-Ersin DEMİREL
Çiğdem
Coğrafi özellikler bitki türlerinin farklılaşmasına ve tür olarak çeşitlenmesine yol
açar. Bitkisel çeşitlilik açısından olağanüstü zengin, dünyanın başka hiçbir yerinde
doğal olarak yetişmeyen nadir (endemik) türlerin doğal yaşam alanlarını içeren
bölgeler, Önemli Bitki Alanı (ÖBA) olarak tanımlanır. Dünya genelinde bu bağlamda
en şanslı yerler arasında Çin, Kanada, Madagaskar ve Türkiye gibi ülkeleri
sayabiliriz. Türkiye yaklaşık 144 ÖBA ile dünyanın en özel coğrafyalarından biridir.
Bu özgün coğrafi yapı, başka bir bilimsel araştırmaya göre yaklaşık 3744’i endemik
olan 12000’e yakın bitki taksonunu ortaya çıkarmaktadır. Bu çeşitlilik hemen hemen
%34 gibi yüksek bir endemizm oranını ifade eder. Türkiye, yakın çevresinde yer
alan Avrupa, Kuzey Afrika ve Yakın Doğu bölgelerindeki ülkelere nazaran flora
açısından daha zengin alanlara sahiptir. Buna en güzel kanıt olarak, son yıllarda
yapılan bilimsel araştırma ve çalışmalardan elde edilen verilere göre, her beş
günde bir Türkiye’nin bitki örtüsüne yeni bir çeşidin eklenmesini gösterebiliriz.
Türkiye’nin flora açısından zenginliği bilim adamları tarafından, ülkemizin üç
tarafının denizlerle çevrili olması, iklim koşulları bakımından farklı özellikler
gösteren bölgeler bulunması, toprak tiplerinin farklılığı, Asya ile Avrupa kıtalarının
buluştuğu noktaya konumlanması, üç önemli fitocoğrafik bölgeyi (Avrupa-Sibirya,
İran-Turan ve Akdeniz) barındırması, Akdeniz ve Yakın Doğu gibi iki önemli gen
merkezinin kesişim noktasında yer alması gibi özel nedenlerle açıklanmaktadır.
9
Bu zengin coğrafyanın bitki türü açısından en önemli bölgelerinden biri de Rize’dir.
Yapılan bilimsel bir araştırmaya göre yaklaşık 300 tanesi endemik olan ve sayıları
toplamda 2500’e ulaşan bitki çeşidinin varlığı, bölgenin Kaçkar Dağları Milli Parkı
ilan edilmesi, Fırtına Vadisi’nin ülkemizdeki 144 Önemli Bitki Alanı listesinde 34.
sırada yer alması ve bölgenin Dünya Doğayı Koruma Vakfı (WWF) tarafından
dünyada koruma altına alınan 200, Avrupa’da ise acil korunması gereken 100
ormanlık alandan biri seçilmesi, konunun önemini vurgulayan ayrıntılar arasında
sayılabilir.
Sahil şeridinden başlayarak yükseklere doğru hemen her yamaçta göreceğiniz
yemyeşil çay bahçeleri, nemli ortamın yarattığı sık orman dokusu ve iki bin metrenin
üzerindeki alpin çayırlıklar Rize genelini yeşil bir örtüyle kuşatır. Kuzeyde yer alan
Karadeniz’den iç kesimlere (güneye) doğru ilerledikçe, dört bin metrelere ulaşan
dağ yükseltilerinin varlığı, bölgede ülkenin en yüksek yağış rejiminin görülmesi
ve sıcaklık farklılıkları, bitki örtüsünün çeşitlilik açısından zengin bir yelpaze
sunmasının en önemli nedenlerindendir.
Doğu Karadeniz bölgesi, dünya iklim sınıflandırmasına göre ılıman iklim kuşağında
yer alır. Rize, ülkenin en yüksek dördüncü dağı olan Kaçkar (3937 m) ile birlikte
üç bin metrenin üzerindeki sayısız zirvesiyle değişik bir topoğrafyaya sahiptir.
Doğu-batı doğrultusunda uzanan bu yüksek zirveler, sahille iç kesimler arasında
özgün bir mikroklima yaratır. Yüksek kesimler ve vadi içleri sürekli sis altındadır.
Bölgede yıllık ortalama yağış miktarı yaklaşık 2000 mm’nin üzerindedir. Türkiye’de
kaydedilen en yüksek yağış miktarı olan 4045 mm ile Rize, yağmur açısından en
bereketli bölgelerin başında gelir.
Uygun iklim koşulları sayesinde Rize, Türkiye’nin en önemli yağmur ormanlarına
ev sahipliği yapar. Dağları ve vadileriyle engebeli bir arazi yapısı gösteren kentin
yarısından fazlası ormanlardan oluşur. 2300 metrelere kadar yayılan orman
dokusunun yanı sıra fundalıklar ve çay terasları, şehrin çok gür bir bitki örtüsüyle
kaplanmasını sağlar. Orman örtüsünün büyük bölümü iğne yapraklı ağaçların
egemenliğindedir. Alt kesimlerde fundalık ve yapraklı türlere rastlanırken, rakım
arttıkça daha çok iğne yapraklı ağaçlar görülür. Kent ormanlarının baskın
karakteristik özelliği; alüvyal akarsu kızılağaç ormanları, geniş yapraklı doğu
kayını ormanları, iğne yapraklı doğu ladini ormanları, yapraklı ve karışık ormanlar,
nadir şimşir ormanlarının görüldüğü bir dokudur. Orman örtüsünün bittiği yüksek
kesimlerde alpin çayırların hakimiyeti başlar.
10
Demirkapı (Papes) Köprüsü, İkizdere-Ersin DEMİREL 11
Doğu Karadeniz florasının ayrım sınırı olarak kabul edilen Ordu ili Melet Havzası,
öksin ve kolşik zonun kesişim noktasındadır. Bilim adamları vadinin doğusunda
kalan bölgeyi kolşik, batısında kalan kesimi ise öksin zon olarak adlandırılmaktadır.
Rize, ülkemizin bitki coğrafyası bakımından üç büyük flora bölgesinden AvrupaSibirya alanının kolşik zon kategorisine girmektedir. Yine de Çamlıhemşin ilçesi
Fırtına Vadisi gibi özel coğrafyalarda, yer yer Akdeniz ve İran-Turan kökenli bitki
çeşitliliğine rastlandığını hatırlatalım.
Doğu Karadeniz’e özgü zengin kolşik tür çeşitliliğini, genel olarak kışın yapraklarını
döken nemcil karakterli çok sayıda ağaç ve çalı ile yükselti arttıkça iğne yapraklıların
da katıldığı zengin bir bitki örtüsü şeklinde tanımlayabiliriz. Rize florasının
denizden yüksek kesimlere doğru çıkarken gösterdiği karakteristik özellikleri şöyle
sıralayabiliriz : 0-500 metre arasındaki ilk zon diliminde geniş yapraklı ağaçlar ve
çalı formasyonu, 500-1600 metre arasındaki zonda karışık yapraklı ağaçlara ek
olarak iğne yapraklılardan ladin ve çam türleri, 1600-2000 metre arasındaki zonda
iğne yapraklılar, 2000 metre üzerinde ise ağaç sınırının bittiği noktadan itibaren
alpin çayırlıklar hakimdir. Tüm bu kesimlerde ağaç diplerinde çalılar, ormangülleri,
otsu ve kayalık bitkiler de görülmektedir.
Genel anlamda Rize il sınırları içerisinde rastlanabilecek bitki türlerini (alfabetik
sırada) Adaçayı Yapraklı Laden, Adi Fındık, Adi Gürgen, Adi Karamuk, Adi Porsuk,
Adi Şimşir, Ağızlık Çalısı, Ahlat, Akçaağaç Yapraklı Üvez, Akçakesme, Akdeniz
Defnesi, Alıç, Anadolu Kestanesi, Barut Ağacı, Beş Bıyık (Döngel), Bit Otu,
Boylu Ardıç, Büyük Çiçekli Astrantia, Büyük Yapraklı Cehri, Civan Perçemi, Çan
Çiçeği, Çayır Otu, Çınar Yapraklı Akçaağaç, Çiğdem, Çitlembik, Çoban Püskülü,
Çuha Çiçeği, Dağ Karaağacı, Dağ Menekşesi, Dağ Yabani Gülü, Defne, Derici
Sumağı, Doğu Çitlenbiği, Doğu Gürgeni, Doğu Karadeniz Akçaağacı, Doğu
Karadeniz Göknarı, Doğu Karadeniz Meşesi, Doğu Kayını, Doğu Ladini, Düğün
Çiçeği, Eğreltiotu, Ekşi Yonca, Fare Kıran, Frenk Üzümü, Gelincik, Geven, Gürgen
Yapraklı Kayacık, Hanımeli, Haseki Küpesi, Hercai Menekşe, Istranca Meşesi,
İncir, İspir Meşesi, Kafkas (Beyaz) Ormangülü, Kafkas Ihlamuru, Kafkas Şifa Otu,
Karaçalı, Katır Tırnağı, Kartal Eğreltisi, Katran Ardıcı, Kayın Gövdeli Akçaağaç,
Keçi Söğütü, Kestane, Kırmızı Ormangülü, Kızılağaç Yapraklı Huş, Kibrit Otu,
Kirpi Otu, Kocayemiş, Kokulu Ardıç, Koyun Kıran, Köpek Kuyruğu, Kum Tırfılı,
Kuşburnu, Kuş Üvezi, Küçük Sarı Çiçekli Ormangülü, Manisa Lalesi, Mavi Meyveli
Ayı Üzümü, Menengiç, Meyveli Trabzon Hurması, Mor Çiçekli Ormangülü, Orman
12
Asması, Orman Teke Sakalı, Ova Akçaağacı, Ova Karaağacı, Papatya, Papaz
Külahı, Pembe Çiçekli Ormangülü, Peygamber Çiçeği, Patlangıç Çalısı, Peruka
Çalısı, Sakallı Kızılağaç, Sandal, Sapsız Meşe, Sarı Geven, Sarıçam, Sığır
Kuyruğu, Siğilli Huş, Siyah Meyveli Karamuk, Siyah Mürver, Taş Elması, Tatar
Akçaağacı, Telgraf Çiçeği, Titrek Kavak, Turna Gagası, Tüylü Adaçayı, Tüylü
Funda, Tüylü Laden, Tüylü Kartopu, Tüylü Yabani Gül, Veronika, Üçgül, Yaban
Kızılcığı, Yabani Mersin, Yasemin, Yoğurt Otu, Yumak Otu, Yüksük Otu ve Zambak
olarak sayabiliriz. Elbette bu listeye sayısız mantar çeşidini de eklemeliyiz.
Rize ili sınırlarında var olan birçok bitki türü içerisinde, özellikle şimşir ormanları,
ormangülleri ve mantarlara ayrı birer paragraf açmak gerekir.
Çay Taraçaları ve Ormangülleri, Çayeli-Ersin DEMİREL
13
14
Avusör Yaylası, Çamlıhemşin-Ersin DEMİREL 15
ŞİMŞİR ORMANLARI
Sert gövde yapısına sahip bir ağaç olan
şimşiri, daha çok pazarlarda ve hediyelik
eşya dükkanlarında satılan tahta kaşık ve
kepçelerden tanıyoruz. Genel olarak çalı,
nadiren ağaççık formunda her daim yeşil
olan bu bitki türü, çok ender de olsa ağaç
formunda olabilir ve kuş üzümüne benzer
meyveler verir.
Dünyada üç bölgede bulunan şimşir
ormanlarından biri Rize’nin Çamlıhemşin
ilçesinin sınırlarında yer alıyor.
Fırtına Vadisi’nde, Palovit Şelalesi ve
Meydanköy yakınlarında bulunan yaşlı
şimşir ormanları, 15 hektarlık bir alana
yayılıyor. Boyları 6-8 metreyi bulan bu
anıtsal özellikteki ağaçlar, bir benzeri
olmadığından gen ormanı vasfında
sayılıyor. Şimşir (Buxus sempervirens)
türünün en dikkat çekici topluluklarını
oluşturan orman dokusu, özelde Fırtına
Vadisi’nin genelde ise Rize’nin biyolojik
kaynak değerlerinin başında geliyor.
Dünyada hızla azalan ve en değerli
ekosistemlerden biri olarak kabul edilen
bu ormanlar, görsel güzellikleriyle de
konuklarını büyülüyor.
16
Şimşir Ormanı, Çamlıhemşin-Doğa Koruma Milli Parklar 12. Bölge Müd. ArşiviVolkan DAL
17
18
Handüzü Yaylası’nda Ormangülleri, Güneysu
19
2. SALMA ŞELALELERİ, ÇAMLIK YAYLASI
ORMANGÜLLERİ
Renkleriyle Rize coğrafyasını süsleyen ormangülleri, fundagiller (Ericaceae)
familyasından Rhododendron cinsinin 800 kadar türünü içeren çiçekli bitkilerin
ortak adıdır. Gösterişli çiçekleri nedeniyle bahçelerde ve saksıda yetiştirildiği
gibi, daha çok orman ile yüksek dağ çayırlıklarının arasındaki geçiş bölgelerinde
görülür. Kurak alanlar dışında kuzey yarımkürenin tamamı ile, güney yarımkürede
güneydoğu Asya ile kuzeydoğu Avusturalya’ya yayılım gösterir. Özellikle Himalaya
Dağları’nın Orta Nepal, Sıkkım, Yunnan ve Sichuan bölgeleriyle birlikte Çin Hindi
Dağları, Kore, Japonya ve Tayvan’da en zengin tür çeşitleri gözlemlenir. Borneo
Adası 55, Yeni Gine Adası ise 164 tür tropikal ormangülüne ev sahipliği yapmaktadır.
Mor çiçekli ormangülü (Rhododendron ponticum), Karadeniz bölgesine özgü nadir
bir türdür.
Arsız bir tür olması açısından özellikle ormanlık alanlarda ağaç diplerini ve
yamaçları seven ormangülleri, ülkemizde bol yağış alan Karadeniz bölgesinin
dağlık kesimlerinde bulunur. Yörede kumar/komar olarak da anılan ormangülleri,
beyaz çiçekli (Rhododendron ungernii), Kafkas (Rhododendron caucasicum), mor
çiçekli (Rhododendron ponticum), pembe çiçekli (Rhododendron smirnowii) ve
sarı çiçekli (Rhododendron luteum) olmak üzere beş çeşittir. Günümüzde doğal
yetişen türlerin yanı sıra melez türlere de rastlanmaktadır.
Genellikle 3-4 metre boylarında çalı, bazen de 5-6 metrelik her dem yeşil küçük
bir ağaç türü olarak karşımıza çıkan ormangülleri, mayıs ve haziran aylarında
çiçeklenir. Yaprakları sert, çiçekleri ise bileşik salkım halinde görülür. Erozyonu
önlemede başarılı sonuçlar veren bu bitki türü, Rize bölgesindeki ladin, kayın ve
göknar ormanlarının altında yaygın olarak bulunur.
20 Ormangülü/Rhododendron spp.
Rize’de bu hoş kokulu çiçeklerden ‘deli’ veya ‘ağulu’ olarak adlandırılan bal
çeşidi üretiliyor. Ormangülü nektarlarında erikolin ve andromedotoksin glikozitleri
olduğundan, arıların yaptığı bu bal çeşidi çok yenildiğinde zehir etkisi yaratıyor.
Alışkın olmayanların bu tür bir balı günde sadece bir çay kaşığı kadar tüketmeleri
gerekiyor.
Ormangülü/Rhododendron spp.
21
2. SALMA ŞELALELERİ, ÇAMLIK YAYLASI
MANTARLAR
Yer, ısı, güneş ve nem gibi nedenlere bağlı olarak renk ve biçim farklılıkları
gösteren bu bitki türü, adını eski Yunanca Mycos sözcüğünden alır. İlkçağlardan
beri insanoğlunun ilgi duyduğu mantarlar ilaç, kav, yiyecek, uyuşturucu ve boya
yapımı gibi farklı alanlarda kullanılmıştır. Türkiye’de yaklaşık on binin üzerinde
mantar türünün olduğu düşünülmektedir.
Dal, yaprak, kök ve tohumu bulunmayan mantarlar fotosentez yapamamaları,
beslenmek için bitkisel ve hayvansal kökenli organik maddelere ihtiyaç duymaları
gibi özellikleriyle genel bitki dünyasında farklı bir kategoriye girerler. Sporlarla
ürerler ve besinlerini diğer canlılardan emerek alırlar.
Yeryüzünün gizemli canlılarından olan mantarlar değişik formlarıyla dikkat çekerler.
Üreyebilmek için ısı ve neme ihtiyaç duymaları nedeniyle ilkbahar ve sonbahar
mevsimlerinde ortaya çıkarlar. Karadeniz bölgesinde bu mevsimlerde kırlarda
mantar toplayanlara rastlamak mümkündür.
22 Mantar Çeşitlerinden Örnekler
Yeryüzündeki toprak oluşumunun %95’inin ölmüş veya çürüyen canlılardan
beslenen çürükçül mantarlar tarafından sağlanması, ormanlardaki ağaçların
sağlıklı büyümeleri için su toplamaları, hastalıklı ve zayıf bitkiler üzerinde üreyen
parazit mantarların yeni ve kuvvetli neslin önünü açması, böceklerden memelilere
kadar birçok hayvanın besin kaynağı olması, mantarların canlılar dünyasının
devamlılığını sağlamak adına yaptığı katkılardan sadece birkaçıdır. Rize genelinde,
özellikle yağmur ormanlarının bulunduğu bölgelerde değişik mantar türlerine
rastlayabilirsiniz.
23
RİZE BİTKİ KATALOĞU
AYI ÜZÜMÜ (TABZON ÇAYI-LİKAPA)/Vaccinium arctostaphylos
24
25
ADA ÇAYI/Salvia spp.
26
27
ADİ KEÇİSAKALI/Aruncus spp.
28
29
CAMGÜZELİ (DOKUNMABANA)/ Impatiens noli-tangere
30
31
BOĞA DİKENİ (BAĞDİKENİ)/Eryngium spp.
32
33
BOYNUZOTU/Cerastium spp.
34
35
BEYAZ ÇANÇİÇEĞİ/Campanula spp.
36
ADA ÇAYI/Salvia spp.
37
SIĞIR DİLİ (BALLAĞAN)/Anchusa spp.
38
39
AYIPENÇESİ/Acanthus spp.
40
40
41
41
KATRAN YONCASI/Bituminaria spp.
42
43
ORMANGÜLÜ/Rhododendron spp.
44
GELİNCİK/Papaver spp.
45
KAFESOTU (KARA KAFESOTU)/Symphytum spp.
46
47
48
DAĞ FERACESİ/Petrorhagia spp.
CİVANPERÇEMİ/Achillea spp.
CEZAYİR MENEKŞESİ/Vinca spp.
CANAVAROTU/Orobanche spp.
ÇUHA ÇİÇEĞİ/Primula spp.
ÇOBANGÜLÜ (ÇOBANYONCASI)/
Anthyllis spp.
ÇAYIRTAVŞANCILOTU/Heracleum spp.
ÇIYANOTU(YILANOTU-KURTPENÇESİ)/Polygonum spp.
49
KARA BANOTU (GÜZTOHUMU)/Hyoscyamus
(GÜZTOHUMU)/Hyoscyamus spp
spp.
50
51
Kantaron/Hypericum
sppspp.
KANTARON/Hypericum
52
53
TAŞKIRAN/Saxifraga spp.
54
İNEKBUĞDAYI (TARLA BILDIRCIN BUĞDAYI)/Melampyrum spp.
55
KANTARON/Hypericum spp.
56
57
KESTERE (KURBAĞAOTU-TOKALI ÇAY)/
ÇAY)/Stachys
Stachys spp
spp.
58
59
CAMIŞKIRAN (DAĞ MENEKŞESİ-ADASOĞANI)/ Scilla spp.
60
61
MAHMUZA/Commelina
MAHMUZA/
Commelina spp
spp.
62
63
KÜÇÜK GEYİKOTU/Tordylium
DAVULOTU
(KÜÇÜK GEYİKOTU)/
spp Tordylium spp.
64
65
HASEKİKÜPESİ/Aqulegia spp.
66
67
YASEMİN/Jasminium
YASEMİN/
Jasminium spp
spp.
68
69
YÜKSÜKOTU/Digitalis ferruginea
70
MENEKŞE/Viola spp.
71
KÜÇÜK ÇİÇEKLİ
BURÇAK
(KÜÇÜKAKREPOTU/
ÇİÇEKLİ AKREPOTU)/
Coronilla parviflora
Coronilla spp.
72
73
KISMET AĞACI/
AĞACI/Clerodendrum
Clerodendrum spp
spp.
74
75
76
NAKIL/Silene spp.
DAMKORUĞU
(KAYAKORUĞU-YAĞOTU)/Sedum spp.
MAHMUZOTU/Consolida spp.
GÖZOTU/Euphrasia spp.
SÜTOTU/Polygala spp.
GEVEN/Astragalus spp.
GENTİYAN/Gentiana spp.
HOŞ FİLBURNU/Rhynchocorys spp.
HAZERAN/Delphinium spp.
HAVACİVAOTU/Alkanna spp.
HASEKİKÜPESİ/Aqulegia spp.
NAKIL/Silene spp.
NAKIL/Silene spp.
RENKLİ BURÇAK (YABANİ
KORUNGA-KÖRİGEN)/Coronilla spp.
77
KIRMIZI KANTARON
GELİNDÜĞMESİ/
Centaurium
(MİDEOTU-ACIOTU)/Centaurium
spp.
spp
78
79
MÜRDÜMÜK/Lathyrus
MÜRDÜMÜK/
Lathyrus spp.
spp
80
81
PITRAK/Xanthium spp.
82
83
PEYGAMBER ÇİÇEĞİ/Centaurea spp.
84
85
EŞEKDİKENİ/Carduus spp.
86
87
ÜÇGÜL/Trifolium
ÜÇGÜL/
Trifolium spp
spp.
88
89
ÜÇGÜL (TIRFIL)/Trifolium spp.
90
91
ÖKSÜRÜKOTU/Tussilago spp.
92
93
RÜZGARGÜLÜ
DAĞLALESİ
(ANEMON)/
(DAĞLALESİ
Anemone
- ANEMON)/Anemone
spp.
spp
94
95
GÜZELAVRATOTU (ŞEYTANGÖZÜ-DELİKİRAZ)/ Atropa spp .
96
97
UYUZOTU/Scabiosa
UYUZOTU/
Scabiosa spp.
spp
98
99
UYUZOTU/Scabiosa spp.
100
101
ÇİĞDEM-Crocus spp.
ÖMÜR ÇİÇEĞİ/Sempervivum spp.
ÖMÜR ÇİÇEĞİ/Sempervivum spp.
DAMKORUĞU/Sedum pilosum
102
EĞNİK/Arnebia spp.
103
ŞEBREK/Lapsana spp.
104
105
TURNA GAGASI/Geranium spp.
106
107
TERS LALE/Fritillaria spp.
108
109
TELGRAF/Tradescantia spp.
110
111
SIYIRCIK (MEZERYON-DAFNE)/Daphne spp.
112
113
114
115
TARLA SARMAŞIĞI/Convolvulus spp.
116
117
TARLA SARMAŞIĞI/Convolvulus spp.
118
119
120
121
ZARİFEOTU/Erysimum spp.
122
SÜTOTU/Polygala spp.
123
ZAMBAK//Lilium spp.
124
125
YONCA/Medigaco spp.
126
127
128
EMZİKOTU (YALANCI HAVACİVAOTU)/
Onosma spp.
BALKAYMAK SALEBİ/Dactylorhisa spp.
BALKAYMAK SALEBİ/Dactylorhisa spp.
PELEMİR/Cephalaria spp.
PAPATYA/Anthemis spp.
YÜKSÜKOTU/Digitalis ferruginea
BEYAZ ÇANÇİÇEĞİ/
Campanula spp.
AÇELYA/
Sinonimi Rhododendron chinzan
ÇİĞDEM/Crocus spp.
129
YILDIZPATI/Aster spp.
130
131
YAYLA TÜTÜNÜ/Solenanthus stamineus
132
133
ACIFESLEĞEN/Prunella spp.
134
135
YAKIOTU/Epilobium spp.
136
137
YABANİHAVUÇ (PÜRÇÜKLÜ)/Daucus spp.
138
139
YABANİ HAVUÇ/Daucus spp.
140
141
KANLI BASIRAOTU/Silene compacta
142
143
YABAN NANESİ/Mentha spp.
144
145
KANTARON /Hypericum spp.
146
147
ACI ÇİĞDEM (ŞEPART) / Colchicum spp.
148
149
KARDELEN/Galanthus spp.
150
KESTERE (KURBAĞAOTU)/Stachys spp.
151
SARI ÇİÇEKLİ ORMANGÜLÜ/Rhododendron luteum
152
153
154
ANDIZOTU/Inula spp.
YAYLA RÜZGARGÜLÜ/Anemone spp.
KÖYGÖÇÜREN/Cirsium spp.
DÜĞÜN ÇİÇEĞİ (BASUROTU)/
Ranunculus spp.
YILDIZCA/Astrantia spp.
155
156
157
DAMKORUĞU (KAYAKORUĞU-YAĞOTU)/Sedum spp.
158
159
160
161
162
163
RİZE’NİN ENDEMİK BİTKİLERİ
Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TÜBİVES) verilerine göre, Rize’de 777 bitki taksonu1
bulunmaktadır. Bunlardan 86’sı endemik2 bitki taksonudur. Kimi kaynaklarda
Rize’de toplam 1430 bitki taksonu bulunduğu, bunlardan 110 tanesinin endemik
olduğu belirtilmiştir. Bazı kaynaklar ise çalışma alanlarını Rize’yi de içine alan
Kuzey-Doğu Anadolu ya da Doğu Karadeniz Bölgesi genelinde değerlendirmiş ve
bu çalışmalarda tespit edilen yaklaşık 2500 bitki taksonundan 300’ünün endemik
olduğu belirtilmiştir. Aşağıda TÜBİVES verilerine göre Rize İli için tespit edilmiş
endemik takson listelenmiştir.
Apiaceae
Scaligera lazica
Laz Anasonu
Angelica sylvestris var. stenoptera
Kekire
Heracleum platytaenium
Öğrekotu
Kuru Öğrek
Asteraceae
Doronicum balansae
Rize Kaplanotu
Senecio lazicus
Kanaryaotu
Senecio ovatifolius
Yitik Kanaryaotu
Tripleurospermum repens
Yer Gödesi
Koca Kangal
Centaurea helenioides
Döknel Sarıbaş
Centaurea appendicigera
Peygamber Çiçeği
Scorzonera sericea
Bozkıvrım
Tragopogon aureus
Sarı Yemlik
Hieracium lazicum
Laz Şahinotu
Hieracium lazistanum
Has Şahinotu
Hieracium amblylepis
Küt Şahinotu
Hieracium microtum
Ovit Şahinotu
Hieracium djimilense
Cimil Şahinotu
Cicerbita boissieri
164
Betulaceae
Betula browicziana
Yayla Huşu
Boraginaceae
Orman Karakafesotu
Symphytum longipetiolatum
Karakafesotu
Anchusa leptophylla subsp. incana
Toklu Başı
Nonea pulmonarioides
Alkanna cordifolia
Oyalı Sormuk
Yürekli Havaciva
Brassicaceae
Cochlearia sintenisii
Draba rosularis
Kızıl Dolama
Campanulaceae
Campanula betullifolia
Çıngırakotu
Campanula latiloba subsp. rizeensis
Rize Çıngırakotu
Symphyandra lazica
Laz Simliandrası
Jasione supina subsp. pontica
Ancer Gökçesi
Caprifoliaceae
Lonicera caucasica subsp. orientalis
Çakkana
1
Takson: belirli bir kategoriye girebilecek derecede ayırdedici farklılıklara sahip olan herhangi bir derecedeki (cins, tür,
alt tür v.s.) taksonomik gruptur.
2
Endemik takson: Belirli bir bölgeye özgü bitki taksonudur.
165
Caryophyllaceae
Cerastium lazicum
Laz Boynuzotu
Gypsophila glandulosa
Yer Çevgeni
Silene lazica
Laz Nakılı
Silene scythicina
Rize Nakılı
Crassulaceae
Sedum euxinum
Karadeniz Damkoruğu
Sempervivum armenum var. armenum
Gelinparmağı
Sempervivum minus var. minus
Atdişi
Sempervivum minus var. glabrum
Cyperaceae
Carex melanorrhyncha
Bataklıksazı
Ericaceae
Rhododendron smirnowii
Kızılkumar
Euphorbiaceae
Euphorbia dijimilensis
Cimil Sütleğeni
Fabaceae
Vicia alpestris subsp. hypoleuca
Yayla Baklası
Lathyrus czeczottianus
Çalı Mürdümüğü
Onobrychis lasistanica
Cimil Korungası
166
Geraniaceae
Geranium davisianum
Turnagagası
Geranium cinereum subsp. subcaulescens var. lazicum
Geranium cinereum subsp. subcaulescens var. ponticum
Geranium ibericum subsp. jubatum
Kırmızı Itır
Juncaceae
Luzula taurica
Çolak Luzul
Lamiaceae
Phlomis russeliana
Akbaşlı Çalba
Lamium gundelsheimeri
Kesik Yapraklı Ballıbaba
Stachys rizeensis
Kızıl Deliçay
Liliaceae
Allium balansae
Çakıl Soğanı
Allium dijimilense
Cimil Soğanı
Muscari aucheri
Gök Müşkürüm
Zambak
Orchidaceae
Epipactis pontica
İnce Bindallı
Papaveraceae
Papaver lateritium subsp. lateritium
Potot
167
Poaceae
Elymus lazicus subsp. lazicus
Yayla Buğdayı
Helictotrichon argaeum
Erce Yulaf
Alopecurus laguroides
Kar Tilkikuyruğu
Festuca paphlagonica subsp. villosula
Az Yumak
Zigana Yumağı
Primulaceae
Primula longipes
Zarif Çuha
Cyclamen parviflorum subsp. parviflorum
Filiski
Ranunculaceae
Delphinium formosum
Gür Hezaren
Delphinium dasystachyum
Kirli Hezaren
Ranunculus dissectus subsp. huetii
Kaya Kebikeci
Ranunculus dissectus subsp. rigidulus
Üç Kebikeç
Rhamnaceae
Frangula alnus subsp. pontica
Barutağacı
Rosaceae
Potentilla doddsii
Yayla Parmakotu
Alchemilla rizensis
Rize Keltatı
Alchemilla hemsinica
Hemşin Keltatı (Hemşin Civanperçemi)
Alchemilla elevitensis
Yaylapençesi (Elevit Aslanpençesi)
168
Alchemilla cimilensis
Cimil Keltatı
Alchemilla ikizderensis
Derepençesi (İkizdere Civaperçemi)
Alchemilla kackarensis
Keltat (Kaçkardağı Aslanpençesi)
Alchemilla ancerensis
Ancer Pençesi
Rubiaceae
Galium fissurense
Yarık İplikçiği
Salicaceae
Salix rizeensis3
Rize Söğüdü
Scrophulariaceae
Verbascum eriorrhabdon
Anzer Sığırkuyruğu
Scrophularia capillaris
Kıl Sıracaotu
Melampyrum arvense var. elatius
İnekbuğdayı
Euphrasia minima subsp. davisii
Gözlükkıran
KAYNAKÇA:
- TÜBİVES Türkiye Bitkileri veri servisi
http://turkherb.ibu.edu.tr/index.php?sayfa=210&name=53&endemik=1
- http://www.bizimbitkiler.org.tr/v2/turkce.php
subsp.: Alttür4
var.: Varyete5
3
Bu tür, TÜBİVES listesi dışından, Türkiye’nin Endemik Bitkileri, Torlak, H., Vural, M., Aytaç, Z., 2010 kitabından
eklenmiştir.
4
Alt tür, en az bir morfolojik karakter bakımından fark eden ve coğrafi olarak sınırlandırılmış yerel populasyonlardır.
5
Varyete, en az bir morfolojik özellik bakımından türden ayrılan, türün yayılış alanı içerisinde küçük veya büyük gruplar
halinde bulunan topluluktur.
169
BİTKİ VE MANTAR GÖZLEMİ YÜRÜYÜŞ ROTALARI
170
Orman içlerinden veya alpin çayırlıklardan geçen yürüyüşler sırasında, il genelindeki
birçok bitki ve mantar çeşidini gözlemleme şansı bulabilirsiniz. Baş döndürücü
envai çeşit kokular arasında, farklı renkleri bir arada fotoğraflayabileceğiniz
müthiş görsellik içeren bu yürüyüş güzergahlarının bazılarını aşağıdaki listede
bulabilirsiniz. Rotaların GPS koordinatlarına www.rizemacera.com sitesinden
ulaşmak mümkün.
Ambarlı Yaylası, Çamlıhemşin-Ersin DEMİREL 171
1. Gürcüdüzü-Çatak Yaylası (10 km)
(Fındıklı / Zorluk Derecesi : 2)
Herkesin katılabileceği bu rota, Çağlayan Deresi’nin yarenliğinde orman içi bir
güzergah boyunca ilerliyor. Parkur Taşlı Mağara, Açhozli Mağarası, Paşa ve Meşe
yaylalarından geçerek Çatak Yaylası’na ulaşıyor. Güzergah boyunca değişik çiçek
ve mantar çeşitlerine rastlayabilirsiniz.
2. İntor Yaylası-Şorak Yaylası (7 km)
(Ardeşen / Zorluk Derecesi : 3)
Herkesin katılabileceği bir yürüyüş. Bir kısmı taş döşeli eski patika oldukça
belirgindir. İntor Yaylası’nın kuzeyine doğru yükselen güzergah, konuklarına nefis
bir Tunca Vadisi manzarası sunduktan sonra Şorak Vadisi’ne iniyor. Ormangülleri
ve alpin çayırlıklardaki çiçekler arasında hoş bir yolculuk.
3. Dereyayla-Göleteği Gölü (gidiş-dönüş 6 km)
(Ardeşen / Zorluk Derecesi : 1)
Herkesin yürüyebileceği kolay bir rota. Dereyayla’nın güneyine konumlanan patika
sık kullanıldığı için belirgin. Yayladan görünen şelale gölün yeri hakkında size fikir
verecektir. Kır çiçekleri ve ormangülleri görebilirsiniz.
4. Eğrisu Yaylası-Komati Yaylası (6 km)
(Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 1)
Herkesin kolaylıkla katılabileceği bu günübirlik yürüyüş etkinliği iki yayla arasındaki
toprak yoldan geçiyor. Komati Yaylası’na yaklaştığınızda sağ tarafınızda Çetekalevi
Şelalesi’ni görebilirsiniz.
5. Didingola Yaylası-Kaçkar Gölü-Dadala Pansiyon-Avusör Yaylası (8,5 km)
Yol boyunca üç bin metrelik iki geçit aşacağınızı hatırlatalım. Altıparmak
zirvelerinin panoramik görüntüsü eşliğinde yürürken sık sık fotoğraf makinenizi
kullanacaksınız. Sarı ve beyaz çiğdem çiçekleriyle bezeli bir rota.
6. Palakçur Yaylası-Yukarı Çaymakçur Yaylası (8 km)
Herkesin katılabileceği günübirlik bu yürüyüş güzergahı, Ayder yakınlarındaki
orman yolunu izliyor. Ağaç dokusu ve kır çiçeklerini fotoğraflayabilirsiniz.
7. Kunt Yaylası-Ayder Yaylası (3 km)
Ayder Yaylası’na günübirlik ziyaret için gelenlerin katılabileceği kısa ve kolay bir
172
yürüyüş etkinliği. Güzergah boyunca değişik mantar ve çiçek çeşitlerini gözleme
şansına sahip olacaksınız.
8. Aşağı Kavron Yaylası-Galer Düzü-Ayder Yaylası (10 km)
Ayder Yaylası yakınlarındaki bu günübirlik parkuru herkes kolaylıkla yürüyebilir.
Aşağı Kavron Yaylası’ndan sonra toprak yol ikiye ayrılıyor. Eğer araçların girmediği
bu yolu izlerseniz, mevsimine göre ağaç diplerinde yetişen değişik mantarları
görebilirsiniz.
9. Huser Yaylası-Ayder Yaylası (3,5 km)
Herkesin kolaylıkla yürüyebileceği rota üzerinde değişik mantar çeşitlerine
rastlayabilirsiniz. Ayder yakınlarındaki bu parkurun başlangıç noktasında yer alan
Huser Yaylası, tüm Kaçkar dağ silsilesini fotoğraflayabileceğiniz doğal bir seyir
terası aynı zamanda.
10. Tolikço Köprüsü-Bulut (Tar Deresi) Şelalesi-Tolikço Köprüsü
(gidiş-dönüş 4 km) (Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 1)
Türkiye’nin en yüksek şelalesini (Bulut) görme fırsatı yakalayacağınız rota,
orman içindeki toprak yoldan ilerliyor. Güzergah üzerinde ve şelalenin aktığı gölet
yakınında, peyzaj düzenlemesi yapılan dinlenme mekanları bulunuyor. Suyun ve
nemli ortamın beslediği gür bitki örtüsü görülmeye değer ayrıntılar sunuyor.
Ayder Yaylası, Çamlıhemşin -Ersin DEMİREL
173
11. Ayder Yaylası-Bebedes Şelalesi-Hazindak Yaylası (6 km)
Sürekli çıkışı içeren bu rota, bol oksijen alacağınız yoğun bir orman dokusu
içerisinden geçiyor. Patika çoğunlukla belirgin, ama çetin kış koşulları ve sıkı
yağmurlar sonucunda bazı kesimlerde kaybolmuş olabilir. Bebedes Şelalesi’ni
gördüğünüzde Hazindak Yaylası’na yaklaşmışsınız demektir. Rota boyunca
mantar, ormangülü ve envai çeşit çiçek gözlemleyebilirsiniz.
12. Çaymakçur Yaylası-Karadeniz Gölü-Adsız Göl-Yukarı Kavron Yaylası (7 km)
Ayder Yaylası yakınlarındaki günübirlik yürüyüş parkurlarından biri. Rota üzerinde
üç tane buzul gölü görme şansına sahipsiniz. Çaymakçur’dan başlayan güzergah
ilk planda güneye doğru yükselerek göllere ulaşıyor. Bu mevkiden sonra doğuya
yönelerek inişe geçebilirsiniz. Alpin çayırlıklardaki flora zenginliği sizi fazlasıyla
tatmin edecektir.
13. Hazindak Yaylası-Samistal Yaylası (5 km)
Hazindak Yaylası’ndan başlayan güzergah Amlakit yakınlarında doğuya
yönelerek eski yayla patikası üzerinden Samistal’e ulaşıyor. Başlangıç noktasında
çiğdemlerin daha sonra da ağaç dokusunun hakim olduğu flora eşliğinde keyifli bir
yürüyüş yapabilirsiniz.
174 Sulak Göller-Çiçekli Yayla, Çamlıhemşin-Ersin DEMİREL
14. Samistal Yaylası-Aşağı Kavron Yaylası (6 km)
Palovit-Samistal yolu açılmadan önce yaylacılar tarafından kullanılan patika
ormangülleri arasından geçiyor.
15. Amlakit Yaylası-Palovit Şelalesi (11 km)
Yeni açılan orman yolu üzerindeki güzergah, yaban hayat döngüsünün de yaşandığı
doğal bir ortamdan geçiyor. Bazı bölümleri neredeyse on iki ay boyunca çamurlu
olan parkur, şelaleler eşliğinde devam ederek kentin en önemli şelalelerinden
Palovit’te sona eriyor. Rota zengin bir bitki örtüsüyle bezeli.
16. Tirovit Yaylası-Karmik Yaylası-Karmik (Cofk) Gölü-Tirovit Yaylası
(gidiş-dönüş 11km) (Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 3)
Güzergah Karmik Yaylası’na kadar dere kenarındaki patika boyunca ilerliyor. Alpin
çayırlıklarda yöreye özgü çiçek türlerini fotoğraflayabilirsiniz.
17. Tahpur Yaylası-Balıklı Göl-Ambarlı Yaylası (7 km)
Görsellik açısından süper manzaralar içeren bir parkur. Rotanın başlangıcı Tahpur
Yaylası’nın kuzeydoğusuna uzanan patika. Balıklı Göl’ün ardından, göl sularının
oluşturduğu dereyi izleyerek Ambarlı Yaylası’na erişebilirsiniz. Bitki gözlem
tutkunları için cazip bir güzergah.
18. Kazançukuru Yaylası-Aksu Gölleri-Kazançukuru Yaylası (gidiş-dönüş 8 km)
(İkizdere / Zorluk Derecesi : 2)
Rize’nin kolay ulaşılabilen buzul göllerinden biri olan Aksu Gölleri, doğaseverlerin
mutlaka görmesi gereken yerlerden.
19. Koşmer Yaylası-Sivrinin Gölleri-Hataların Gölü-Dipsiz Göl (6 km)
Tam 5 göl görebileceğiniz bu parkur üzerinde yörenin bitki desenini gözlemleme
şansını bulacaksınız.
20. Yediçukur Yaylası-Çağırankaya Yaylası (6 km)
Tamamı toprak yol olan güzergahın başlangıcında ağaç diplerindeki mantar
çeşitleri ilginizi çekecektir. Manzara eşliğinde yürürken bol miktarda çiçek fotoğrafı
çekebilirsiniz.
175
Alpin Çayırlıklar, Çamlıhemşin-Ersin DEMİREL
177
BİLGİ ve İLETİŞİM
Rize İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
Tel : 0464 2130426
İnternet : www.kurumsalkulturturizm.gov.tr/turkiye/rize
[email protected]
[email protected]
www.rizemacera.com
[email protected]
TEŞEKKÜRLER
Doğu Karadeniz Kalkınma Ajansı (DOKA)
Rize İl Özel İdaresi
Rize İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
Ahmet Zeki YAVAŞ (Hattat-Fotoğraf Sanatçısı)
Mehtap ÖZTEKİN (Uzman Biyolog)
178
KAYNAKÇA
1. Rize Florası, Vejetasyonu ve Yöre Ballarının Polen Analizi-Adil GÜNER/
Kadriye SORKUN/Mecit VURAL, Tübitak-1987
2. Türkiye’nin Mantarları-1, Jilber BARUTÇİYAN, Oğlak Yayınları-2012
3. Doğu Karadeniz Bölgesi Florası ve Asal Vejetasyon Tiplerinin Floristik
İçerikleri, R. ANŞİN 1980 (KTÜ Doçentlik Tezi)
4. Flora of Turkey and the East Aegean Islands-Volume 4, P. H. Davis 19652001, Edinburgh University
5. North-East Turkey Black Sea Forests Project, Draft Botanical Survey, Byfield,
A. May 1995
6. Köprüler Kenti Rize, Ersin Demirel-Kaçkar Turizm Birliği-2013
7. Şelaleler Kenti Rize, Ersin Demirel-Kaçkar Turizm Birliği-2013
8. Yaylalar Kenti Rize, Ersin Demirel-Kaçkar Turizm Birliği-2013
9. Buzul Gölleri Kenti Rize, Ersin Demirel-Kaçkar Turizm Birliği-2013
10. Macera Kenti Rize, Ersin Demirel-Kaçkar Turizm Birliği-2014
11. Konaklar Kenti Rize, Ersin Demirel, Kaçkar Turizm Birliği-2014
12. Rize Turizm Keşif Rehberi, Ersin Demirel, Kaçkar Turizm Birliği-2014
179
NOTLAR
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
NOTLAR
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
NOTLAR
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
NOTLAR
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
NOTLAR
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
NOTLAR
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
NOTLAR
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
NOTLAR
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
NOTLAR
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.....................................................................

Anadolu`nun Çiçek Bahçesi Rize

Transkript

Benzer belgeler

Prospektüs

prospektus

Biyoteknoloji Sektörü

MİKROBİYAL GENOTİPLENDİRMEDE YENİ TEKNOLOJİLER

12.5.2.1. Ulaşım Trabzon - Tonya karayolu asfalttır, 66 km ve

deri ve yumuşak doku enfeksiyonları ve anaeroplar

Fungal Pnömoniler Prof. Dr. Erhan Tabakoğlu

Fumaria officinalis L. Diğer isimleri: Türkçe: Hakiki şahtere, Tıbbi

Yazıyı pdf formatında indirmek için tıklayınız.