Makaleyi Yazdır - Edebiyat Fakültesi Dergisi

H; tt EdebiyiıtPakiiltesi
'~
.ln
De1'fi8i.(tj.ıel $~ı) 1983
'
GürJY' König,.
GiR;lş
_
.
1
"
DiI~lgisel bi,. kategori oJ>nk'ç~tif1~rarilıdeğişik
biçimlerde yOn9:Dfan.
mıştır. GelenekseldilbilgisindefiHinsoouoa, ~Ien
~kierfe befirtilen4ıRJl'l'tiar.
yapanı,'
, .'etken', 'edilgen', ve "O(talt~imleriy!eaÇl~rtı1Şttr'~'Eıken'"hareketi
'edilgen'de hareketin so~~ndap,etkitenenibitl~.
'Qrtı' ise,bwbiriı.karşıt OLan
etken ve edn~ <lınırnlaran,,amiodfa ~~,nI-ınmape
ya etken gibi bir
.
.
.
,,,,:~:
'__O
',"
__O,
~_
_'
'_
,".._',
,'.
-
'.'
..-,
.
'"
'hareketi,ya da ediilimgibi.birhare~tin.so1'aJ~ e1kilenmeyi
'belirler'.
'
'
,
lees (1913,504) Tütkçedeki ~tkaio
'
SÖztiiktüretme ,~-'$tndan'
çok ilginç oIdulunu,<6irbirindenay{lbirkaÇ dilbilg;selkategoriyi hem~seI,
hem ~ özjin bir biçimdebitteştirdjji", i~Sirer.OIinYa<diJlerinlnpekçoğunda
etmen ve etkilenenin öz~oIabildiğini vee~ya
da.etkilenen öznelerar~ndaki
ayrılığın ad ya da fiile eklenen eklerle belirti1difij", söy1er. Türkçede '~ bu ayrdık
,8ıJ ekler edilieniik,
.eYlefl!e değişikgörevi olan.'bir'dizie"'n' el(left~1ebelirtilit.
eki~ıı. dörliştiJiikeki,::"/n. tşteşlikefQ---!ftV!ettir,aenfikeki -Dır(~lr. -to ve
-iEr] olarak sıralanabilir.°8u dançatı. ekifiilinkökyada
gövdesJndehhemenso~
"
,
ra yer alırlar ve bazı Iqsıtlaırıafarla, birlikte 4ekütfarnla.biUiler.
FiiI
+ ,Çatı ekleri + Olumsuz; ,f
edilgen
zamai1l~t
.
.
+ Şahıs ekleri i
döriİ,ti
isteş
,
;
etti!gen.
Aksan(1976;8S) fiU-çausınl "~Iem!n,ijzneYfeve nesneY,leH-şkisi~tStndan
görev ve .anlaroca'ialnamıaiırnasınmsijlayanb.;çiım"OIarak ,tanımlamaktadır.çatı
eklerini şöyfe(:e $tra1ar:-,
~.I~Igtm);::...~.
-h, -,...(dôriişti).(-ş(isteş),.ve '-+--. -ijr-., '-to-. (ettirget,t~8-ı.~k4nanılrnaiartnm
,fiili" ald.ıiı
özne ve,nesnenin ~.nımuna gôr~~tiAmthi
er.
8öyteçe;fıiUeriçatıtan
aÇı,..
.sandan
"
fU biçimde
,
sınıflar:'
1.,EdUşenfiil
2.. Edilgen,
nil
",
'
~,"
,
,
. Yardımcı DoçentDr.. aacetjepe Oıdv~DUbÜinıi
Anabilim Dah.
ı
18n.veıbiritJtol-ıak!.tomah
dilcil~rce birbiri"
Voi~e'çatı' terbrıi (I.atince:voi;
le ilişkili iki an1anıda'kuna~ıştır.
Bhi~
QzelJik~ as: telleri.ıin titNfimiyle, me}'daııa geı,nsesler;Urincisiile
,i#~'
.ıu-ınına ~ı
biçitnian!8IIIında
kul1$ııİmaaıcbı. Buanl.mlard8l'lilkiJıtııitiıeetde.ôliimliİ-ve
ötümaöz seSlerin aynmmda bala ~1I8I'lılmakı-dıi.ikUıei
~1~__b"n'kaybolmıı.tUr:BuDunıabirlik,
te, teriınbt ikin~ an1amın~ .ıı"n$ineı-it.ıl
ve-.edilJin hiçimlerineit~teden
iiçüQcii bir, anlam ortaya çık11U4tır.
'.,,','
da gövde anJaml18çiıliUği bender~ymifiifinbir,*te
özelliklerigeçişliliğibelirler.
113
L
,
~ullanddti1~ane
buadlann
'
,
'
,,
,TürkçedUbilgisi ki~mda
gen.eI,oIafak~Jitik
veçau, kaı.meribiıtik.,
te, tek bir kategori attında ele ;dınır. Bu kamddlkçan eklerininaym zamafllfa1ilretme"ekleri olarak da ,örev yaprtlalanndank~anmaktaehr,
Sevorıyan (1951)
fiiiin, anlanımı dikkau alrn~h. ~eafıp'
atına<iıl!'" ~~~amayacaimt ,ileri
,
siiierekfiilterinanramları~dayalıbirinceJemesinegiditmesini.
ön8nniştir.
'
TOREi'ME
VE ÇATı EKLERi
ı=mmore(1968) ve Chafe(1970).fiif-ın
anlantl ndı gerektirdiiia4iarm
oJ.ak
birstnıflamj$mrilelisürrriişlerdir,FillmOre
(1968)
özellik ve $ayııanna bal "i
özne-ve ne$IlegibJ kavramların altyapı..
hat
(~öst
yapıdakisizditimsel
ciizeni olduğUndanfiillerin18çişR, geçitstz:oWak' aytımtnmUStyaptya özjil oI,dujunu söyler. Bu görüıegöre artyapıda-~.biraythın
~~ei1i delıldit.Chafe'e'
göre de (1970) fıilinanlanıl~..bir1iktebufunacaıl~
ve bu adI n<fiilleHişkisini
belirler. Ömeiin:~o'cu1ıgiilc:lii. cüınl,nnde oJdUiu8ibi, bir fij~'hareket eylemi' 01..rak belirienitse hareket edeoşeyi beIitIe~bit""abirfiktekullanilmasl
IJef'ekit,
ve bu adm fiile Uişkisietmen(ı-ent,işiyapai1)halittdedir. 'Bu id enı ve inAllolar.
da da belirlenebilir.Q halde, fiiiinetki alanı birlikte kIJItanıld.. adları da kapsain~- .
tadtr. Fiııin, anlamınınbir parçi$ı oliU1bir 4ıttöz$iil vardır. Bu anlaırısal6z.IRkler
fiilitı belirli.hafıerde OLanadlari almitSlhıaere1di~.finın
bu 6zeliikleri beliJ1ene.
rek, anlai1hnmgerekdriliğihal adlananlarnsalyaplSlriaekieniı\ Böytec:e,fiiJinanlarm
belirlenince'hal"'-birleşimi.(oase,frame} de ~aç'ıkar.
'Her fiilin,'anlatnınanbeffr1e.'
dili halleri kapSayan'tekb~hal_"1"birJeJimi~
AYrtthat-birlefirtllne Ik- eyJem.
ler aynı fiil1iiriine girerlet.Jfatler,her msantnbndi~na dilinde befirfeyeceli
cint.
,
-
ten evrenset ,kavratnlardır'~
--
"
Chafe hal-bitleşimlerinden açıkça .,ı;eunemt*birliKte,fii1feri
anlamtarının
teFektirdiği adlann1iirlerinegöre sınıflar.'ıkı, ..fiilhaI":"birleş.irtI,erine göre smdl...
maknr.' Cbafe'inanlanısal yapıkurutuş ku011atıtta gö~ bir fii1durum ya da durum
dı. ıdır. Durum dışıolan frif iSf!bir hareke\6ir~ş,
yadabir~t":'oJu,bildlrir.Bu şekilde dörtteme1 fiiltiitü c)rtayaçıkar.
'
'
Durum Fiilleri : Durum fiU~ etkilenenhatınde bir ad alırlar. Etkilenen. (O) 'h«-
hangibirdurumdaolanb~ıeyi' belirler.
-
Omek.~ Camkırık.3"
Aiaç biiyiik.4
~, EtWun .,e Ariatô (M:ö'4)fy,)~oI.ak~1.ftill8ı:iayıırnllvuıfatl".fii1in
birtürü aayml§lareJu. Fiiljnen'önemli-ı6..eviiün
yiı1demlik, _niae
yÜklerninözne&inihemtlnek oldUlUnu Ueıi~l.rdir.Oı:taçatdP'bu
yana iae .ele~aeldiJcl'
ler tiR ye aıfatarasiDdab-ınbiraŞri-ıkoıdutuB\İ..a~nmuşıaıdır~"
",'
4, i~k'rıilhıin
3. t.ekA
eki -Dır..Olanak,bim.liJt veaiireklftik bildirdili durumlar dı,nid& kuJ1am,hnaz.
-'
",
~
.
,
114
,
'.
'
Durumdtt.fiI(~~
bii"()iaYibelit1et:~fiUer:~rumfiif!e~n
'N(;oldu?', 'Ne
"
C»IuYCH'?
'gibi _utan (;eyaptam~artylaay...ltdar~ ~~in,. NcnHdı"'. Ne o'"yör? '
soruiarı Ad4~ €itdü.C()C~ ı~.A~"..t.iktrd,...gjbiçümlelerlecevaplan;abilit, ~ntak.ı.piÔh ÖW;.CaıniU1k
~~,f(urulandim1eterte
~vaJ?lana~
,
maz.'
,'""
Olu' Fi!lı,,.i:Otu,
'
fiiteri~t;clut"tJ'" ~~~""lIp.ii.tiğini
bil<tiflrlef'~ değişen
,
hatlnelt bir ad alırlar.
"
durum ya da ,koşulu belirıeyet1e-ık~eft
Ornek:
çamaşl'l..'kIilfUYOr.
Tabak ktftfdı.
: Hareketflifleribirhareı...,.ı
ebnen-(A)tJaliıde biradbbitliktekUffanıhdar.
~ke~
HfII'eket,fiillill'i
yapaıı,kişiy.ibeJirleyen
'
cÖmetc Çowklar kOIUYQrlat.
,
Ayşedatf~tti .
AhmetşarktsQy&eytcek.
Harelıel-()IUf Fiille,.i :,8U ,filler ~ir ~etile
bir OIu1ubelirler. Hareketi
yapanıbefirleyenbjre'ıı-ı(A) 'adıvia.i(et.netkllet1eni
befilieyenbiretkilenen
adı (O)alttı. .EtkiJen., haI,~ fiiJin-an~,J,~n,tayan
bir 'adda (romplement)
olabilir.
,örnek:
,
.
Tabitğıkırdım.
Ayşe patatesjHşlrdi.
,
,
BöYlece,aurumya da oıu,öbrakbelirtenert~ifiil biretkileaenhaıadı, ~reket olarakbelii'lenenbirii11ise,ettnen(~_yeD} hal,ad, aI~.
Btı, fiiltürleri.;
ha.lbirleşimterjnegöreaşaiı.ktşetd~de"*{i~Uf(."
,
a. ()ıırum fiilleri:
.,
<+ 05)5
b. OJuffiilled:(~
O)
c. l1arekeUiiUeri: (
A)
'd. Hareket.;c)ltcI'
fiiller!: (--A,en
,5
-tır.
Hşllerln tnIHizCe1etinin, lUt h..rtıeri...t~
aç~k1an-ıı biÇiınde ay~.kullanılnuş~
,"
A ~nt, '$tmenı
QOJ>iec;t (J»a$ientl'EtkUe~'
,
: '.'
S ,State'Durum' (Bir halin ditrumMiY«ıbiıiikte
k\1llanıldılını IlÖste.a.)
115
,
Fiillerin, durum, oluş, ~k~tvehareket-ofuş'oIara.k
t~meISfntflamastnc:aetmen veetk.ilenenhafleril!in önemti~r r()liloldt.tğı.ıusPrliYOr\lz'.Bunalıerinyanında
rıille ilişkisi olan diğ~r'bazı t1a1lerdaha,var. .1IUfi'dakJ ko,~utnuziailgisiotmadJğ.
için bu mı türlerineyazımızdadeğinil~ıriek~ir,
,
Çatıekleri fiilinetki,alanın.n,dış'nda~.9rnl!ğirı.
,
doıı-(
A,O)I1aI~,ir-
!eşimli bir hareket~h~ş fiifidir. Çatıekleri fiiJinhal-birleşinıini değiştirmeı, yani çatı
eklerindenbir ya dabir~çı eyleme eklendiğinde flUinkök ya dagövdean~mı değiştirmez, yalnız fiilin öine yada nesneile jl:ijşkisinigÔSterenbir anlam eklenir.Urneğin, dÖı)-, al-, gel-, birbirlerindenayrıanıapılar.otan
eylemlerdir,ancak
dövüş-, döwl-, di)IJdür~ay" eylemler değildif,+y~ey'~ayn
TORETME
biçimleridir.6
,
"
EKLER İ
,
,
,
di)lJÜrt~,.
,
Böylece,yüzeyde tek birkategoribir gp~ibp'
dijrtekinbirbirindeniyrı
7
, ikigörevi olduğunu görüyoruz. örneğin, atl§,rrilittdeki.Jş; seııin- fiilindelçi -In;
kahl- fiilindeki -iL;/öldür-fiilindeki -I?ırekJerij çatı-elderi 4ei~dir ,buelder eylemin
halobirleşiminideğiştiren türebne ekJeri(ljr,öl~eyt~mi (-O)bal-birleşimlibir
otuş
eylemidir, yani etkilenen halinde bir Özneallf".l"Dıukini aldıktan sonraiSe{- A,O)
hal-birleşimli bir hareket-oluş fiili olur:, yani ötdiir-eylemietmen halirıdebir ,özne ile
etkilenen
halinde bir.nesneaW;"
'
Diğer örnekler:
(j
pişdoğbit~
,
piŞir:
ebğurbitir'
,
.' Aynıbiçimde,
edilgen e!<ealan 'Il~kidelaşağtdaki örn~klerdeold~ugtbi kök
hareket~uş eylemlerindenoluş fiillt;ritüı:etmet<te,kullandır._
kıraç'
yor.
sık6
Genel
larılaçılyorulsıkıl-
QI8fı-k ~ijretme ve ~atıekleiiıuı8$'ııclaki;!lY~"k
Tür~çesQıJii~~belir-
tillnemektedir. Ölneifin,TDK Türkçe Sôııpk'te (1967; 5. Bask.) öldürt-, ô1diiriih'
giydir-ı giyjl~, gibi çatı ekialmış biçimle~ i)ldlir Yorul-, .gibi tijret~, ekleriyle sözLükanlam. kaıanan eylemlerle birlikte 'n'aıanını-ktadtt.
,
7
-EcEk (gelecek ıaman eki)...,. (geniş ılıman eki),ve-DI
zaman ek\eri~ ,eı,~lt
-.
_'
.
,..
.
,
~_
~.,
-,..
retme eki Qlarak kul1anılmaktaClır. (Aksan, özelgörüşme.
',.'
(geçmiş ıaman.eki)
gibi'
~ıl,dedı"'oıfu; ,irdi..,'Çlkttsı;örhe~lerinile oId\iiugibi tü-
,
'
" "
','
"
'c.
',:
','
,
,
1.977)
'.',
"
,
.
'
,
-
/
-.
116
Yor-ey1emi(~,.,O)
ıw.oirtetimlJtiir~~_
'eY~idir. "ll~jn.tirilmesiyle (~O),haJ~ittilibiro&ut~",r~tir.~JJt.tf1d~fem
~iiQş,
.
'ki,~biçimde~illr.
. ...oır- .
fijfj
~
(-O)...
~fl1Ii
_ ...
)
(
F~P).
.
..1JJ1'Ye4letdeti_~",da
.
.
..
.
ikf~btr1H.ıuc",~~rüy_ui.
. ..ou.. .
nı
yonıl..'
-
-1o
öidüryor,;.
A'~
~.- -
.
DöniiJIUUiIç
eki '-hı.~a~~*~ck9ltiulQııbik($k...iret4u'fliJ..
.
,
lerinden~uş:fiiUtri~~d{r.
çek-'~
sev-
.
.
.
".
çekin::'
sevin~
Ay", biçimdebareket~~.-ıuıeyJeRüeri
.
dUt- {~Ja.r
kaç..
, bık-
d1~
kaçin..
tcaikin..
Ilteı1ikeki4f
.
.
.
.
~ş~:'
.'' doIaş8iri1-
atCWa.
gir-
.
"
.
'dahareket'~ ..'.da..'. ....
.
1Dretl1miJdr.
.
. -
',~
".',,'
'~tIr
.
..,'.
.
. ...'
o'",
'..
.
kof:1-konuı'
8ÜJiinbu~
-ll.~l q
D#'etcldnih._-ırO~
oJarakdagiireyyapıtilN*&tem\e~.
ıiiNtn1eeIderi
.
. .
.
ÇATIEKL.f;kt
t~c1e
ı.
.
~ü(4fJ).
.
bit ~~~"'at(_ek!ridlltbiJ1n!e.yn,",:
-.
i
!
i.
~eı:ı:ı:.~~
..":ar
lem1et de b-ıertfiBleridil'.
.
..
~
;
i-
: . =.~~~
./tr!.= ...
'.
.'.
.
"'.
...,
'.'
tıUt
.
.
ı-
.'
.
..
..
.
...'
.
.
.
.
.
.
bl
.
.
.
..
..
.
.
.
...
.
..
.' '.
;
.
.
.
.'<'
.'
'..."'
.
..'.
..
:
.
.....
~.
ı-:
.
.
117
_
2. i,.,
(-i,)
3. Ediip
(..Jı)
4. E~iraen
(-D.1I')
.
!1
1. 13P,."uirdl :. 9öftUtw fiiı-hıekit1ift~*"kikiine
OönupU bir eylemde ~Zne ve~aynaJç"tyeijareıeder'
'Eylemle an1atıianhare-
ic8t,eytemiıı.ettner\inid~byadactolay$iıôlarakttkjier-
K(monOy(1957,;paras.
eklenmesiyleyapılır.
.
373) dönüşlüfiilteri ifç böfiiRte ayıiıNktad.r='
a- H~keıin özrıeyi eıkilectii temeı.~ıiftitler:
,
ı oldujun4anbuıtbifiiUeriı!k«WYi geçillidirEtmen avitı zarnandafıiUn
..
örnekler:
yikan'giyin~
soyun-
,
b. Eımenmbaşlattıi1aenet
.
dötalitlUfiiUer:sut'iilltrtenelilde,.s:ı.sizdir,
et.
-
menin'yapUIı,bir
hareketibtlider.
örnekler:
uıanmınldan.
söylen-
örnekler :
dikil'i-
edin-'. ~
.
kaçın.lO'
tarafındarıbirflk~ ya ca
iŞtetfftftiMl_hal'ekett.yacia bir~IUjubelir~.
2. lıt.f tiı1: lşteı fii~~hai'eketift'~f;Wa
birbirineyaplldli.ril,aAtattJ.~t
ler;
.
,
.'
9 Döl1Ü.ıii YapU8rço~
~
'.'
'lıMul;i'acJdıJliyapıIır~
;.ıı. eki .JZ sayıdaeyl..,'
.
ek1en-
mektedit.'
. 10._Dön~ü
eki al.ııft1lönÜfliiliikani_l_yan,uı-'.~Y-ı-.
'dfSn-,tırmım-,ku,
ftrelerindiı
.
fan-~<!"""r 8ibi~iıni fiillerirtdekökbiC:jıntert.buJl1ıimemHta. dllia.şki
."
clegQ~~;
..
'.'
118
a. Birlikte.h3relret'ıkip;çimde göriilür:
i. IJW'Uf-.döuüş-,~_U
füUeı;indt<JIdUğulibi birbirine'yapl"r.
ii. koŞUf-.~uÇUh.giJlüş-fiilleri~~d~g1hi
b. Kimliş.ş
fii4ler ~~liş".
gibibiroluş~anJatır.
birlikte yapılır.
~ızJf-,'~4f.;iyt~-,"'trl~,-fiilferinde
U"
'.
.'-
olduğu.
"
3~Edilgen (iii: Edilgeri e~i -IL,If~*'t>aŞkatÜJf1iiinsfiıJerinsonuna~1~rl.Unlüve
i ile biten fiiller.n sOnrada "ln eki'kUıtınllt(,EcJiI..ı >ilekıni alan kqtıl-,üı:üı-gibi
kimifiille.rde.(J6qıU~
aftla~ltaŞlr .r~eilfjerıYaptlarge~lolank
iRi ana
,
bölümdetoplanır:
'.
,,'
1. Kişiliedilgen yapııar:Qu.yapılıırdai1Sty.,.
dır_Mantıki nesne dilbi~elömemurl.eyJemediJgen
bulunmasa d.ı bir~tmenivarel<irH~hr.
Örnekler:
.Ayşeçıuna"rtanyık.adı.
ÇafrJaŞlrlar(Ay~.
.
~iUıl1danJ yıkandı.
','
'\"
~
, 2. Kjşisiz edilgen yaptlar:ButüryaptJar~etmeI1~ıı.ınımz.Hemen
herfÜr eylemdenkurulan bu edilgen y~pdardaditbi.Jgi~rbiröznenin bulunn'la$'herzaman gerekli delildir.
'
ömekler:
Bu 5uiçihnez.
IstarıbQ!'a bu. yoldıngidilir.
'
/
,
.
OnJüile'bit~eYJemlerdensohrila.ttarn.ğifikUği
.olmaksızln çJft edilgen biçimlerL,kiJlla.ndabmr. Bu yineJen1enin nedeniiötJÜiI~ bi~n eylemlerden sonrakullanı-'
lanedilseneki
(-n7) ile dönüşlU 'eki' (-,,~)ayn. okiuğ'ı,.ndanye'-n~-> Ql'4-n.,'-,'öyJe-n~l- ,
örneklerinde oIduğQ gibi~lirsjzlikten .l<açIJ)tna_othWtdır. .' .'
.
4. Etti1'.gen'~len;ı: "l)poen yayg,noıitakkullartı1an
ettirgen eki olmakl:.birlikte
.1 ve r ile bitenbirden faiia"'~lffiit~rdenS4)nrakullaritlmaz.
Örnekler:
.
.
.'."
"Ye-dirdon-dur-
11
Birbirine yap-' anlamındllifişteş
yapılar birliiri adılıyla"dakurulabüir.
örnek :
.
ö~nciler
birbiJlerineY8fdım
«ıttifer:
.
12. Ergin (1~72; 2O.8)olJlşaıııat.mmınti'öJ1ÜŞ}Ü, ef$ilgeft. ve işt;eşfiillerin ortakbır
özelliii oldulUnu.i~ri&üıw;'ancJk
bu çatı,tariııb~1riDde1U11atılanoluş
ayrı türden~
/
119
-ı,. eki tek heuli ,kimifiiHer.den
son,agelir.
Örnek:
bit-ir-,
geç-ir~
-t-,ise 1. r ya da ünlüi~ biten çoklt~lil~densonra
örnekler:
kunanılır.
bekle-t:- ,
-It eki çoğuk ilebiten birkaç tek heceli tiilden $Ol1f'~~unandır.
örnek ~
ak-ıt.
-Er de birkaç fiildensonragörülür. önıek:
ç.ık.13'
Ettirgenfm, fiilinetmeninctenbaşb~re~in
nedenolduğubirhareketibeUrler.aöylece, ettirgeqfıildeikietmensöz konUSl,ldur.EUirgen
(iilikimidurumlarda
izinvermeyianlatı.r.örneğin,pçi7:- 'geçmesQ1ene~nolmaıç'ya da 'geçmesineiıin
,vermek'anlamındadır.14
TVRKÇEDE
,
'.
ÇATI KATEOORİs,iNİNIARtHÇEŞi
Eski türkçede çatı ekleriRin bulunduğu bilinmektec;Ur.15VonGabain (19.74)
.
ve Tekin(1968) çatl eki alaneylemlerden(tf.oekteryermektedirler.
.
,
işteşlik eki .11 Eski T"urkçedeoI4ukÇaüretkendir.A,şağıdaki örneklerTekin
(1968}ve VonGabain (1974)'.denal.ınm~tıt.
,
annt- 'birbirinisev~'
< ;ınıran- şev-'
tap,,- 'birbirinibuV
'bul-"
< aP"'.
,.. "',tkörüş. 1birbirinigör.göriiş-' < .'kör.. , ,~r.
','
,
sözlaş- 'aynıfıkir. ol.'
"
"
13 AŞ8'tıda1d önıeklerdeoldutu
(Von Gabain ~974;84).
.<.
(Tek.tn'
sÖJII. '''PnllŞ.'
19E)8;1~6)
git» kimi dliteD!liz.tiireıneler: de gôftiliir.
.
.,
.
Em-
erozir-'"
.1-
ıetir~
görgösterkalk~
kaldır14 :Ettirgeı.eki -t,-Dır.-ı.,..ve -Ereklerilıe; ..pır~ -t ve-# ekleribe ekl.ııerek
pi,i1'h rJijIJdiirt..ald,rl- ~~klerindeıörlilcfiitüi\tibi .~ift ettireeD.ey.le.mleryapıhr.
15
Oam~aya
diR&rdillerdençokaayıdaJaıınm1Ş\ıf~uı,CUrunerilı çoluTürkçe
kaynaklıdır.
','
120
,
Tek," (1968; 116-1l7lOthanTiirlı~;adlı~-ııa
riniılaneyle
~ örnektei'vermektiJdtr:
aŞ;Jtıdakiettirgenekie'
'
,
'
,-t-
attıtoqit
-tur-ı-tür.:
,
-ar-/oUr.;_
< .'..-ıa..
'mahveto'
'okutaX4ır-'
'-k1Jür~
'
.tuz/ı.tüz.~ altUl-tutuı-z.:
, <iaqi:
rVonQ_~14;,S3)
'çtbr~'
: < ,~" ..
'getir-',. < ,ıaı..
'y"at~'
<. iI~
<wıtur-, ,<
tUtyakalaı-'
-'mahvot..'
.
,~okU-'
',' .
~9,k-'
.
"pJ-"
'
-
Bue~rdeniıküçü, TürkiyeTiirrkçe~
$i, -tuz-l-tijz-ve ~', kay~muşlatdtr..
"'ıkuffam-ınakCacw,ahQkson i"i,
,"
BanıuojbJ(1~14; ..ıst-ı-ve -lrek~lftineneskiettiıjen.ldeti oIdqğunuve
bugünyay."~~kkulanııan".DVekiıiinfMi1~f'-ı.kk,ı~irleıtnesinaen
doğdulu.
nu ileri1Qn.tr,)\ne.,"bu ikl~baz'
~.'~,
kUıI-ı,tihai(.tadtr.16,:
'Kimi düıensizettirBen~~inı~de~cliıe.1ti}Hçi~rine
neğln, biftUref!le ,hareket""f, fiili9fari ~-~İt~fde
ınekıedir.
'
rastlanıTuştır.01'diiıe~litıir biçimde göriil'.
i
'
.,I..tir.ı7
<:
(~y
11-'
.194l;3~t)
"
SctioU(1 8~;65) dCk\iifliekr~n ile,ediı.neki-ICtttiYfU1'ayna1qaft getdilint;
1lirk diller...n çOk eski deYirletfnde,bQiJd~,*"
;lydrbiÇi!1ı1e..1atl~ıllf1I#~
sonra -11'10~ditgen.-ı1lekin~ck döniişJlliikb~etçiç"kuilıt"tdığJmiterJ
sürmuş~
tür.
.
'
).
,
'
BuIUrt
.
~ bu iki ek a~~ldaytıt,k
~nbitaç,kttk
..
kaiantnanUştıt.Edilgen
eki aiari kimifiiller dörtüfIölUkbitc:firnıekt.;;dirtiişliieki -lri iseU!1lüve 1i1e bien'fliJlerden sonra edilfenlikgöteviniils1tentnt*tedir-.
'
Kononey('957;paı'a8.
(-LrJ)
~-,3l-ılfekinin ırad1knd'angeldiliniiteri sIirer.09n",m
ve ediilM' (-Il) elderibirb{rlerin~yfrine kuflanlldığırtdarJ.
Kononov;ln ekm~n
~lımbiçifnindeolan ul adt"n", iyetitcbiçt,"indenptdijtni,5öyte,...8öyle<:e,~ln eki
köken!erOlarak ol 'o' adthnmiYeUk halroıH,.~ye bağianmaktadır. Datıasonra Kooo-
u ' '-lteld' ..1ilerden ve, ",,1 .e.teri.ıde1ıllÔJ'1ıa. -Jr .iiite
hece~ göv.lerct.naonra~ıft:ı~tadit.
l7Ru
.
'
"
dişlelö~lerlebiteıitek"
,
biçb\ı 'hakkından ..ı:Jdimıekl.."bi'de~~lerd&halA gö~ktedir.
121
noY1
KJ;. ~man.ın""'eldninde
.
Ol.fiU~n.tefdiiini~aıdtl1nl~ ol~fiitinindeyine
ol '0' adikndan geldiğini yaımakta~...rl eki. y(WUl~.il1ri1..1ıi8ıı,.,gibieyı.m1erdeoldul'uglbi kimi durumlarda bir otuŞ~birdur.lımya.. Koşulun
değiştiğini göstermek.
tedir.
18.
Ergin (1972) de Eski TürkÇ.edeteIi.,n elçinin y~lnl~41 ofduğunu, -/nekinin
edilgenJikanla~kta hiçkullamlma4,t.tie1irtit:Atai4daki
örheklerde olduğugibi'
.
I' ıfevf: üniii pe biten eyitımlerdensonr.fdıÜll
bil-il-
~ kulantlırd..
'bil-in.'
bul-ul.'bul.un~'
..
.
(Deny~'1~41;3S4)
.
.
DenY(1941)<1'defttônfa
.
-Jhldr,ın.bt'iı"döriitmesinjn-
nedenini" aynşltTı
.
(dissitn~t~n) olayınam.ğlar. E~iTlkkç@ijı1tij.ite bitenfiillerden-ıra.Jleki'>,~'
'ye,,".' gibi bir~~ f\ilde ~rnektedir. B\I gibı Untii.1Iebitert tii1lerdensonra ~Ilekin.
o
o
denöncebir
gıbi biçimlerAzerice-
00
de bafagörühnektedir.
"
;fı.u.\Bu
bağlayıcı ünlii8öriHiir .örnek afi~'!de
"
"
EdUgen-ııekinctJki i ~~,kingCJ_indenl'l'Ji
yoksa bajtıyıCl ü.oIümü
olduğu be1tidelitdir. DenYjl941)Türk.~&t1ii1e
bi1lınS6zQlk1erdensornbaj'i,YICL"seslerinyaygın oIdui..wgözörtÜndeı-aia
Ordi1ttiniinbağlaylCl
ünlüolduğunU
Uerisürer.
.
"
o
o
i sesinden Jonra editsen eki ;.nyerine .~ ekinin kuHanıhnastay,lffm otayına
batlanmıştır,a~k ünlüıaebiten ~"nıIe,.~"(l)n
ekininkuUantl~ açtı{.
.
lanamamaldave editgen ekinin taf"ihininaydlntanrnastrida"dagiiçJUkç,_tniJ,k.1adır.
. orhan Tj.irkçeslRde (Tekin, }968rUntii~SC)QFa
~ılgenlik eki .oltlttlk-In
.
kullanllmaktadtr, Tekin (1~;
ll§) UnHIert.ten
"\Leı'dett sonra -In ekininedilgenlik
lçm kullamldıtmaşağ.ki
örnekieriver~~
~n-
'yeni
.
<*bu-
'bOladan..' .< *~... """
'yaratt"';
< QI~*1..'<~.
'sevin;.'
boxutlan" qdm;'
saban.
.
"
18 Ancak, J'r4)feaor",ı\Ir.s8n.(ö.tjÖriifme~ı9.'11)PI~.tıen.ılııiD
bol~biçinıiAden .Idilini ammsataraJiböyle.biroı..ıııtıô:z.y.fOkiUlUDU
.urtQ\iftii'.
Tuil1(ıt.68~119)
8. yiizyıhJıanini y.sı~.'
~.
vermektedir:
7'fiFk~"'.
.LIOIejı-mi ie
dUi .ö~eri
"o:
"
"
qaı-nb9ı.
'qul
'kaeıi~"
c;
bol-'kW.köleôl-'
o~~o
Aym devirde..-Iledilgen
dan .. -lh.geçiş,
_
~.~.
etiyle
."Oor. ~üı°
olasılıkoldukçazayıf.ğrüıurıekteair,"
"
de C1ok.._iiıııek.lÖıülttiektedir.Söyıeee.
bol-,
ot. biçDı.edQ~
ot-ı-y&ı:alındmböyle'Oir
o
0.0
122
T~kin(1968;1l5J
ve VOftGabain(1914:;$0-81)Esld
.
şu ömekleri'vermek-ıdirler:
tögıt
tokül~'
'dol<Unul.'.<
'dökül.'
.~.
Uc"
tök~
TÜrkçeden .JleldyJe
'doku".; sald,r.'
'dök.'
(Von.(;abain. 19'74;~1)
adrılökü!.
.
t~i.
Kimi öm~fde
dençok dötıüılUdür:
'aynı.' i
< ."'adlf'~
'p.lanla-'
< "'ök.'düşiin.'
'sürüklen-' < ~JU"
(Tekin, 1968; llS)
saçal.
.
tiril-
'taşı-'
-11etinin aI1latnıaşağıdaki örneklerde' olduğu .gibj.edilgen.
'katıl.'
qatıl.
örtül.
'ay,r.'
'örtüI.'
.
<
,
'.
qa.
'kat.'
<ört.
'ört.'
.
'saçıı.'
.'<
~.'.
'aç..'
(Von Gabain.19"4;şQ~1)
."'.
'birar~Va.t;.< ...tir..'topla.'
to~..'
'.
. Tekin (1968) ve Von Ga1)ain(t974)dedO~lü,ekinialan
.\
görülmektedir.
.itinqon.
.
talitı-
eylem örnekleride
H:
'topbli'ıar,ı-'< it-i.
'kOn~' . < *qo:"
'delin;..
< *Uaı"
yıtuF'
.
'tAAar'la-'
.'koy-'
"del-,sok-'
.
; . ...,.
(Tekin, 1968;jH6)
alın~
bilinötün-
'kendineai-' < alJ
.
'itiraf eV
<. bi~"
'dua et'"
< öt.
(Von.Gabain,;,?4;81)
.'al.'
'rica et-; dlJiiet.'
Böylece, Eski TUrkeçede.~. bu1ki e. arasmcıaanlamkar[şıkl'ltntn bulunduğu.
nugöriiyoruz.. Bu iir'Mklete~Yanarak bu' ikl
ayrukayı-ktan gelmesinif:lolası
olduğunu ve.ha sonrakiayl"n"nbertiiı1
...birbjçinı~cItğtntileri
sürebiliriz;
Bugiin-n eki edUgenliği,.Jneki. Ue'dö . JiiJUliii)etil'lediğihaldekimi durumlarda
bu ekler birbirlerininyerine kollanıliıbiliMt, dir .',
..
:+"""
Tekin (1968; 116) çatı-r-eki ile ~şaı1datdÖI'1\~iyerme:ktedir:
kir.
,
oIuryaxur.
!gir-'
< "'ki- ,
'otur~,,:,y~p-'< ~oI-.,
.
'yakıaş.'
< ~aXU"
LU
.
Yukarıdaki fiillerde bir d(iniişlülük imla$lbuİuAdUğu
mamıştln .$ubiçimlerden ikisi. kir" ve.oı..-bUgiinün
dWIM.
'
halde kök biçimlerine tasdimTürkçesinde de kullanılmakta-
Elimizde kesin karnt bulunmamakla,birlikte
bu --ömeklerin tümü edilgen ve
döoüşlüçaı;ıların; her. ik, kavramı kapsayan birorta çııtldan gelmesi 9lasdl~nı akla
getirmektedir. Oaha'sonrakidevii'lerde
baikikavranunayrdarakayrı
eklerle belirlenmesine karşınh.
gÖf'eVI$'i ata5lndakesirfbirayrllık olmaması bu kanımızı desteklernektedir. Yunancada da öıu:eteriasılaynhğın etken ve orta çatltar arasında olduğu
veedilgen Çatınırı daha sorırıki devirler'de 9ı'ta çat;ıdan geliştiği konusunda kanıdar
vardır. Bu durum b~Şka bazı Hirit~ vrup.t d'lk'r1nd4 degerülmektedir.
.
,
ÇATı
EKLERİNİN
8İRBİRLERiYLEETKiLEŞi.\fİ
-Çatıekleri fiilinkök ya da gövdesin~ s,onr.gellrve dpv-dür-,diJU-ül-,döv-ün-,
d6v-Üf-, örneklerinde olduğu gibigene,lildebirliktebuiunamaılar. Ancak. tüm çatı
ekleri tiim fiillere rahatça ekleriernez. örneiitı.Pv..;m; öv-ül-, ~v-dür-,gibibiçimlerin
bulunmasınakarşılık -*öv.uŞ"1gibj birtiii biçimiyoktur. Yine kır-dır.-.kır-ıl.kır-..".
kök. çatleki birteşimleri' olduğu halde ,*kır.,n- ~bibir birleşim; doğ-ar. olduğu
halde*doı-uş-, ,"'ı.io~-un-.*dol-ul. gibibirl~$iritlerbulunmamaktadır~ çatı eklerinin
bütünfiil'~deleri yle. birlik., bulunmayış- ikı etPne ballı gikiinmektedir. .
1.. çatı eklerinde~ıbiriyle fiilgövdeslnin birteımesinde imlamsaııçıdan bir sa-.
kıncı o1mamasınakarşın ~yle .bir biçiQ)-dil. ~'ınemiş ()f~Jjr. Aym kavramde-ğişik bır yolla anlatılır.örneıin. öv-fiifının,~/f)~,ekiriialmasında anlamsalaçıdaıt
i>irsakln<:a.o~ğ.
hal~. T1irkç. *öv-iif~~bir
biçim yoktUr, bu kavram bir.
biri ıdılı kuflanılarak'birbtrl.uöv-biçiirıindeanıau"t.
2. Fiilin birçat~ eki'ylekullan!l~f'*dol~f-.-*dC?l"urı"
biçil)1ietindeoldqğu
gibi. aolam .bOzuklUğuna.n~.n01doğ~:~y~birle~mıerTürk~.
görüimez.
.
1»1- oluş fillidir,işteş. dQnUş1Ü
ve'edilgen efdeny~kullıritJamaz:
çatı eklerikimi sınmaıtıalarla..b,irfikte.lcu latJih r. DönUfJUYitiŞfet ekleri.
karşıtkavramları anlattl~,
Dirtıkte.tJUtuninazlar.~n.
dikte *döv.fin-üş-
diyebir biçiminol~akStl:..,jaçık@~(ktiliriek1edit.
,
.
.
,
\'
L.e\Vis(1967;152) çok..azsaY1cla.~.fll1edönüştü
veiş.,elderi~in birleştiğiörneklerin da~a:n11.fiiltncteol.d~u.g;JJI.fiitıe cfönfişlU.ekininbirleşiminin söz-:
LUiSaôJanu~ığl,.
birbatka deyiŞı" cdonüşIU~injntüretme.e,ki
olarak kullanıl.
dtğıdurumlarda.
oldU~WJUJleriSünnil.tii..:
.
.
.
"
DönüŞlü eki eY1emirtgiYde$inden
gelir. Aşağı-ki ijmek!erdekibid..imler:de
hetnen JOPI'a, ve diğer çıtt ekicwindtn 'önc;e
.
(:
..
124
..
<fIr.
seÇ1R.<Jit~
k.-n~.
banoh"'" 18ç-in-iı-.
.
~k""".
+ E"'~
lştefça.
birliktebulun~iU
bar
141.
buı-urMJur.w,.
..
kalk..n
.
ım..1derdç OIdulu g1bt
~i ~fiilinliWctHMtdenSGJID~~~"ki
~
veediI_ça.~1ri<feAjnc:e.tir.
.tan
r. .
çarp.tfoUt.
CIÖY~"~
tinH..t~' .
ıör~":
.ça,.j,...~
-.
+ Ettitjen_+ Edit;en-:'
"A..ş;uroll o
g8roÜlodif.al.
.
Döntillüyada3'*'ı
_
çarıHI.;(ft-tt.
.
~
.
ôi~~~altnayaJ'\ml
biçimferi yapıtktarıno
dan buçaıt eklıiriııden ~edlpıçintjş
anılrrıaçlSlnd.ı ~ıuld.
,
yol.açar;ianc:aJc.bUgıbikh1Ufiirbiçtmteri,~_i'~'oI4Uiu.aibl
kiıisiz
.
.
. .-;.' .
edilgen yapdatcfakullanlkr.
'.
-'
,
-
.
'.
ça:;;
. E~iften~kid~ÇôItleklttlY".bil'likte~kuHUul~dtr.l;nyayam
ttbirleıimf'tciraen +ed~tr.~ttif..ı~~~fiilte~'l)iretmen
vebirde e~i.
!enen.(ya da bır ikiIKi~l.QI~~I~..pb:t.w-.9ınelderindeJ1
oldul~
gibiediJıenlikkoşullarıt~lıl>ir '.~
Vebk eıItItenen,buk8tdujuiçin edilgeneki
ettirgendensonrarahatça~.r.
~bit1~,ters
)'Ölldediıitiı, yaniedilgen
+ etti
dlırııiolas} dCI'dir.~.~.ek~hi~ecflaeneki~sOnra
k
la.
~. DKde*t8ç..cl-t-libibirblçinlyQ"r.ı..ı.t197~l~+etti...ım.birlefimte.
rinin,bu glbibirleŞil'nlerinanlamR.nfiUilt"c;ariI~R
fadyn~it
.
ve bu ikioiçimlniHllamsalaç~ y...atlf~bQlunmadıltn1iJeri
shr. Edil.
gen + ettiıJenekletiYle..'ar-d-t~Jibi"flil..t...datti,l)qeyleminantamlnın
kır.
JÖVdeeyre.nindel(pe~fatktior~acajtf" 'si~~ ~11i# iŞtefl ve ettirgaIekleri.
nin edil18nekinden"ön"'ıe~".m.aıbirlo"..alriaya
ctaYanmaktadk.DlrIiş.
LU, iıteı.
Ve~rıenfi.rd,ifiya~tJft~~"~kn1ek~i'.örMtin,
dÔI1iiŞIÜ
ftil b~iminde öv-fin.1ut-un.fjlllerindeoldUlU',gibikendisiUzerindeya dakendisı
ıııt
için hareket.edenbir etı'nene; iştnfl~9C1
suıibi ..karp.klı.ya'dJ.~if(.~
.
ise IIÇ-tır-.Mlt.,.;,-. örne~
.
r
~.~"
-
cmt!liUbf:.~ı',
.
ömekif!rindeoldu-
var4tr~Ettirpnfillde
MdenOl1ln,bir etmene .
1~
~
Frekvardır. DiieryandantedUaeı:ıekibirOkışbildirirvebir koşul ya da durumun
değiştiğinibildirenetk.enenhalin~bir~aItr.BUyiizden
hareketbildirendömq.
W~işteş.ve$irem eklerfoluŞ.bii..
.~.
sonra.kUıQndaJRIZ.19
.
.d.,.,
'
Ancak.ıeç-in-4iMı.ör~~~
,,'
9J
i;
aibibirbarekttoluşa
döril'lüt ipelt. yada ettirgen ekl«inden
.
~.ediijen..
.
çatı ekleri ~fdakt
işteş
Döniillü.
çevriktiği. için
eki
. rahatçakullanll.r.
.
$fI'atIa.bitnku{~irler:
.+ .Etti
n
.t
ışteş ve dönÜJ!üekleri birbirlerinidıştarıar.~tı ekleri birliktekullanıldıklann~
da eylemin gövdeSin4mhetnerı. $OtVai*.,yada
dÖniifIUekksonraeııirgen ekit en
.
soodadaedil.n eki gelir.
.
..
Ö7etolarak. Çatı ekIe~n OIasfbirle"ttJhırlŞôykÖn1ekıenebilir:
j'
.-
"
1. DönUş.~ij
+ 1ı.1 :
(çqkaı 1 daya+t.'~
2. Döni1şIü+ Ettirıen :_ç-ln-dir..ao
.
3. ~ttir~.
+ Etttrpn:bit-il'..t-tir. .
, .
4. .QöniJştü+EditgJn : Jiy-in-it..
..
.
5. Edilaen + Edilgen: y~-n-iı.::
6. Jı.,
.
+ Ettirgen+ Edilgen:~1-J""~.
7. OönÜltü +Ettirpn +Editp:
kalk-tn4ri'..a:.
.-
.
19önielitı. eiUl'i-ft-eYlemindeki led:u,.elrldeln.
.
ekiciir.
20 . DöniitJü.+ettirg~n
ol114eylemi yçuı
Wıl..knianeaJ[lovı:Ie~Üflü
bcıl'ı-n-,ıeç-iıı-.ııtbt Ji5diik aııı.m
bi,J:tiiıetme
.
..
h~imiıi sözlük. anlanu :varaa
01111fiiUeıe ettirgen eki ekiene-
oı-chr. Omelin,
zek .bcırı-n-dır\ giıç-in-dir-. gibi biçbnlereıö
ed:iJeblir. Aneak. dönüştü eki oIlQ1finlerdeb~'onra kuUanılari ettirı-n .ıu.*yWı-n-dI,.~~. ~öu.fiıı-;Cfiir"öınekJerinde~dulu
8ibi
'
y8Dh'biç1nı1er.yolıaç
.
yıapan-ll .ki~
DöniişlU.
eki olaraJt'Ö1WV
nıbnııı. $çekiMIir., *IıNf.dır. biçilntenmı..~tuPbi
lük anlamı oldul'ı halde mümldindetndil'.
aonr11
da-Pır -ettirgenekininkun~çfic.;ı-, ve aHI, fiU1erinin.öz-.
.
--
1.26
Banguo,lu. .Tahsin .Türkçenin Grrı".eri. ..t.tanbul. 1c9'14.
.
Cbafe.WaUa~.
Press;
.
Meııning andt1ıeSttuct~('f1ofı.4".ıı.,~
1970.
Vniversitf of, Chic.g.o
' '.
Deny. Jean. Türk Dili9r~meri
'
(O,rrUJnlILehçeai)..Çevi@n:
AU UlviElöve,1stanbul,
.
194~
,
Diı.car. A. 'TürkFiilinde "Kılınış ''la. "Görüniiş "ve Dilbilgiıi Kitaphırimız~. BeUeten
1973-74; $~ı59-17~,T.DK1974.
'
.
,
Ediııkun. Haydar. Yeni TiirkDiltJilli$i.Rem:rıiKit~vi;1963.
Ergin, Muharrem. Türk Dilbilgisi. t1ltanbul,1912.
...
Fillmo1'e, CbarlesJ..'1'heC
for c.e' .ır~tıe"ts. Q/Lingui,ticT~Qry.
Bach and R. }larms. (eda.). aolt;;Rineliart~Winaton:1-90,1968. .. '
Kononov. Aı1d1'ey N. GrammatikaSoIJ"'meıın0toTureqko,o
Moakva~Leningrad,ı 9156.
Emmon
Literatumogo Yazika.
.
Lees. Rob't!rtB. 'Turkiııh Voice', lBBu~ ~1JLini(rliBticş: PajJersinHonor f!-fHenrygnd
Renee KGha1Jf!. B.B. K.ehmet
ar. <tK,!ıı,)Vrbaıia: Vniverlity ofıninois Presi.
1973.
'
Schott. Wilbehn.' Verauch über dieTatarişçh'inSprachen
.
Sevortyan, E.V. 'Türk Dilletmc)ı,F'Ulerin
sel Bi'dirikr 1957; 1957.
ı
Berlin,
. . 836.
~çişli,Geçişsi~OImalarına
D1ür', Bilim-
'
Tekin.
Talat~ A Graml1JQ1'bf Ork1ıon TurkI'e, 'indilIRa Un~versity :Ptıblicationı. Uralic
.
and Alt8icSerie$. Vol. ~.ı9$8,
'
Von gab..in. A. Alttürkische Grammatik. 1974,