Devamını okumak için tıklayınız…

International Journal of Languages’ Education and Teaching
ISSN: 2198 – 4999, Mannheim – GERMANY
UDES 2015 p. 1062-1073
THE ROLE OF EUPHEMISM IN TEACHING TURKISH AS A FOREIGN
LANGUAGE: THE EXAMPLE OF GAZI UNIVESITY TURKISH
EDUCATION, RESEARCH AND APPLICATION CENTER
TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE ÖRTMECENİN
ROLÜ: GAZİ TÖMER ÖRNEĞİ1
Gulmira OSPANOVA2
ABSTRACT
Euphemism is the expression of words which are used instead of Linguistic taboo concepts. In other words, euphemism is the words
which create fear, sadness, ailing, disgust and shame feelings when it directly named. It cannot be imagined an effective expression
without having this language concept which provides beautiful, polite and fluent expression. The importance of euphemisms as a
culture carrier is very large. The vividness, charm and simplicity that it will provide in teaching Turkish to foreigners have a different
significance.
There are lots of studies about Turkish teaching subject in Turkey and the world. Among these studies, although there are studies
which are appropriate to European Language Development documents, there are also haphazard prepared books. In this study, we
analyzed the use of euphemism in the books that are prepared at the level of A1, A2, B1, B2 and C1 by Gazi University Turkish
Education, Research and Application Center. We focused on the utilization quality of euphemism and the way how it should be
applied in teaching Turkish as a foreign language which constitutes the main subject of this study. As the use of euphemism at the
level A1 is low as the level increases the use of it also increase. It has been observed thatthe rise level by level do not follow a
particular order. As aconsequence such an elaboration can be done: Our analyzed lesson books are successful in using euphemism.
By the intensification of literary language, the increase in the use of euphemism in parallel to it is natural.
Until so far in the studies teaching Turkish as a foreign language, it has not been observed that the euphemism technique has been
analyzed independently. In our study, the function of euphemism such as gaining students vocabulary and its role in cultural
transmission has been analyzed.
Key Words: Turkish teaching, literary language, style, effective expression, culture transmission
ÖZET
Dilsel tabu olan kavramların kullanılması gereken durumlarda onların yerine sarf edilen ifadelere örtmece denir. Diğer bir deyişle
örtmece, doğrudan adı söylendiğinde insanlarda korku, üzülme, rahatsız olma, iğrenme, utanma gibi duygular uyandıran kavram ve
davranışları örtülü bir şekilde karşılayan söz/sözcüklerdir. Güzel, kibar ve akıcı bir anlatım sağlayan bu dil olayı olmadan etkili bir
ifade düşünülemez. Kültür taşıyıcısı olarak örtmecelerin dildeki yeri ve önemi büyüktür. Yabancılara Türkçe öğretiminde sağlayacağı
canlılık, çekicilik ve kolaylık ise ayrı bir öneme sahiptir.
Türkiye’de ve dünyada yabancılara Türkçe öğretimi konusunda çok sayıda çalışma mevcuttur. Bu çalışmaların içerisinde Avrupa Dil
Gelişim Dosyası’na uygun çalışmalar olduğu gibi, gelişigüzel hazırlanan kitaplar da mevcuttur. Biz bu çalışmada, Gazi Üniversitesi
Türkçe Öğrenim, Araştırma ve Uygulama Merkezi tarafından A1, A2, B1, B2 ve C1 seviyelerinde hazırlanan Yabancılar İçin Türkçe
ders kitaplarındaki örtmece kullanımını değerlendirdik. Çalışmanın asıl konusunu oluşturan Türkçenin yabancı dil olarak
öğretiminde örtmece söz/sözcüklerden faydalanma yönteminin niteliği ve nasıl yapılması gerektiği üzerinde durduk. A1 seviyesinde
örtmece kullanımı az iken seviyeler yükseldikçe örtmece kullanımı artmaktadır. Seviye seviye artışın ise belli bir düzen içerisinde
gerçekleşmediği gözlenmektedir. Bunun sonucu olarak şöyle bir değerlendirmeye gidilebilir. İncelediğimiz ders kitapları örtmece
kullanımında genel olarak başarılıdır. Edebî dilin yoğunlaşmasıyla örtmece kullanımının da artması doğaldır.
Yabancı dil olarak Türkçenin öğretimi ile ilgili şimdiye kadar yapılan çalışmalarda örtmece tekniğinin bağımsız olarak ele alındığına
rastlanmamıştır. Çalışmamızda örtmecenin Türkçe öğretiminde öğrencilere kazandırdığı söz varlığı ve kültür aktarımındaki işlevi
incelemeye tâbi tutulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Örtmece, Türkçe öğretimi, edebî dil, üslup, etkili ifade, kültür aktarımı
Bu çalışma Nevşehir Hacı Bektaşi Veli Üniversitesi tarafından düzenlenen “1. Uluslararası Dil
Eğitimi ve Öğretimi Sempozyumu’nda” sözlü bildiri olarak sunulmuştur.
2
Dr., Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı,
[email protected]
1
TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE ÖRTMECENİN ROLÜ:
GAZİ TÖMER ÖRNEĞİ
1063
1. GİRİŞ
Hızla değişen dünyamızda siyasi, dinî, ekonomik, sosyal, turizm ve göç gibi birçok
nedenlerle yabancı dil öğrenmenin / öğretmenin önemi gün geçtikçe artmaktadır. Bu
süreç içerisinde yer alan Türkçe öğrenimi / öğretimi de son yıllarda hız kazanmakta;
Avrupa Dil Gelişim Dosyası ile de ağırlığını iyice hissettirmektedir.
Dil bir halkın kültürünün yansımasıdır. Bu bağlamda kültürel mirasın aktarılmasında son
derece önemli bir rolü olan dilin öğrenimi / öğretimi büyük önem kazanmaktadır.
“Yabancı bir dili edinme, ana dilimizdeki kavramların, anlatımların karşılığını o dilde
bulup kullanma değildir. Çeşitli toplumların dünya bakışlarına düşünme ve değer
sistemlerine açılan bir kapıdır yabancı dil. Bir toplumun ya da bir toplumun bireylerinin
çeşitli etkinliklerini, davranış biçimlerini kavrayabilmenin yolu, o toplumun dilini
bilmekten öğrenmekten geçer.” (Ozil 1991: 96).
Dil ve kültür birbirinden ayrı düşünülemez. Bir halkın dilini öğrenmek, onun ruhuna
dokunmak, özünü tanımaktır. “Yabancı bir dili öğrenmek bir dünyayı, yabancı bir kültürü
de anlamak, tanımak demektir. Yabancı olanı anlamaya, çözümlemeye çalışmak ise
öğrenciye bilgi ve düşünce zenginliği kazandırarak onun dünyaya bakış ufkunu genişletir.”
(Tapan 1995: 156).
Kültür taşıyıcısı olarak örtmecelerin kültür aktarımındaki rolü ve önemi büyüktür. Halkın
dünya görüşünün, yaşam tarzının, zevk ve estetik anlayışının birer tezahürü niteliğinde
olan örtmeceler, deyim ve atasözleri gibi dil öğreniminde / öğretiminde göz ardı edilemez
unsurlardır.
Örtmece, doğrudan ifade edildiğinde korku, üzüntü, iğrenme, utanma gibi hoş olmayan
duygulara sebep olabilecek varlık, kavram ve davranışların gerçek adının yerine tercih
edilen söz/sözcüklerdir. Toplumun koyduğu yasakların, ahlak kurallarının çerçevesinde
oluşan ve kelimenin anlam alanını değiştirmeyi amaçlayan örtmece, bir bakıma algılama
olayıdır ve psikolojik bir boyut da taşır. Demirci örtmeceyi “anlam değişmediği halde
algılamayı değiştirmeye yönelik bir anlatım tarzıdır” (Demirci 2008: 22) şeklinde açıklar.
Daha güzel konuşmayı amaç edinen, tabu, nezaket ve görgü kuralları çerçevesinde
şekillenen örtmeceler toplumsal yaşamın her alanında yaygın olarak kullanılır.
2. YÖNTEM
Araştırmamızda yöntem olarak doküman analizi kullanılmıştır. Doküman olarak Gazi
Üniversitesi Türkçe Öğrenim, Araştırma ve Uygulama Merkezi (TÖMER) tarafından
yayımlanan Yabancılar İçin Türkçe ders kitapları ele alınmıştır. Araştırma, söz konusu
Türkçe öğretim setinin A1, A2, B1, B2 ve C1 seviyesi ders kitapları ile sınırlıdır.
Çalışmada, örtmece söz/sözcükler tespit edilerek sınıflandırma yoluna gidilmiştir. Bu
bağlamda, örtmece ile ilgili daha önce yapılan çalışmalar araştırılmış (Ahmetov 1995;
Aksan 2003; Akpınar 1985; Zelenin 1929; Bilginer 2001; Killi 2006; Karabulut ve
Ospanova 2013; Ospanova 2014) ve bu bilgiler doğrultusunda ders kitaplarında geçen
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1064
Gulmira OSPANOVA
örtmeceler konularına göre altı grupta toplanmıştır. Bunlar: Ölümü ifade eden örtmeceler;
bedensel engel ifade eden örtmeceler; sosyal alanlarla ilgili örtmeceler; ticari ve ekonomik
olgularla ilgili örtmeceler; gebelik ve doğumla ilgili örtmeceler; diğer örtmeceler.
3. BULGU VE YORUMLAR
3.1. A1 ve A2 Temel Düzeydeki Kitaplarla İlgili Bulgu ve Yorumlar
Aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere, A1 ve A2 seviyelerinde örtmece kullanımı daha
azdır. Bunun nedeni, öğrenimin temel seviyede olup daha çok somut kavramlar ile
öğrencinin çevresi arasında bağlantı kurularak gerçekleştirilmesi ve örtmecelerin
genellikle dolaylı anlatım olarak mecazi anlam içermesiyle açıklanabilir.
Tablo 1. Yabancılar İçin Türkçe A1 ve A2 Temel Düzey Ders Kitaplarındaki Örtmece
Tablosu
Örtmece Söz/Sözcüklerin Kullanımı (A1 ve A2 seviyeleri)
1. Ölümü İfade Eden Örtmeceler
Babam hayatta değil.
Can veya mal kaybı var mı?
Bazen bir trafik kazası, bazen bir intihar, bazen de bir kalp krizi.
2012 yılında 74 yaşında hayata veda etti.
Gökçen’in başarılarla dolu hayatı 2001 yılında son bulur.
2. Bedensel Engel İfade Eden Örtmeceler
İşitme Engelli Güreşçilerin Büyük Başarısı
İşitme Engelliler Güreş Milli Takımı, Dünya Şampiyonu!
Güreşçiler işitme engelliydi.
Leyla son zamanlarda çok kilo aldı.
Leyla, son zamanlarda fazla kilo aldı.
Leyla fazla kilolarından şikâyetçidir.
3. Sosyal Alanlarla İlgili Örtmeceler
Emel önce servis elemanıyla konuştu.
Servis elemanı tecrübesizdi.
Mağazadaki görevli Derya’ya bir oturma odası takımı gösterdi.
Mağaza görevlisi, az ilerideki başka bir takımı gösterdi.
Görevli: - Sorun değil. Mobilyanın rengini ve desenini şuradaki kumaş
kataloğundan beğenirsiniz.
Görevli, Leyla’ya koşu bandının kullanımını anlatıyor.
Görevliye göre bu koşu bandı en kullanışlı üründür.
4. Ticari ve Ekonomik Olgularla İlgili Örtmeceler
Murat: Ücret ne kadar?
Sekreter: Aylık altmış lira.
Murat: Çok uygun, hemen kaydoluyorum.
Emel uygun fiyatlı bir menü seçti.
İlk oturma odası takımının fiyatı uygun değil.
- Mavi renkli koltuk takımı ne kadar?
Seviye-Sayfa
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
A1-10
A2-6
A2-6
A2-68
A2-76
A2-4
A2-4
A2-5
A2-70
A2-71
A2-71
A2-7
A2-7
A2-52
A2-52
A2-52
A2-71
A2-71
A1-28
A2-7
A2-53
TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE ÖRTMECENİN ROLÜ:
GAZİ TÖMER ÖRNEĞİ
- 300 TL. Hem çok temiz hem de fiyatı uygun.
Fiyatları daha uygun olduğu için biletlerini internet üzerinden alacaklar.
5. Gebelik ve Doğumla İlgili Örtmeceler
Anne olmadan önce doktoramı yapmak istiyorum.
6. Diğer Örtmeceler
-Lavaboyu kullanmak istiyorum.
-Lavaboya, personelden başkası giremez!
1065
A2-54
A2-62
A2-43
A1-50
3.1.1. Ölümü İfade Eden Örtmeceler
A1 ders kitabında bir ve A2 ders kitabında dört olmak üzere toplam beş yerde ölümle ilgili
örtmece ifadelere yer verilir. Doğrudan ölüm ve ölmek yerine, örtülü ifadelerin kullanımı
günlük hayatta da çok sık başvurulan bir anlatım yoludur.
3.1.2. Bedensel Engel İfade Eden Örtmeceler
A2 ders kitabında toplam altı yerde geçen bu tür örtmecelerden işitme engelli ifadesi daha
kaba olan sağır sözcüğünün yerini alır ve fiziksel yetersizliği karşılar. Diğer üçü fazla kilo,
fazla kilo almak ve çok kilo almak ifadeleri ise şişmanlamak ve şişmanlık sözcüklerini
karşılayan daha uygun ifadelerdir. Bunlar sosyal kontrolün doğrudan etkisi alanına giren,
kullanıldığında dinleyeni veya okuyanı daha az rahatsız eden örtülü ifadelerdir.
3.1.3. Sosyal Alanlarla İlgili Örtmeceler
A2 ders kitabında yedi yerde geçen bu tür örtmeceler, toplumsal bakış açısından prestijli
olmayan mesleklerin başat adını örtme maksadıyla kullanılır. Burada pizza dağıtıcısı
yerine servis elemanı ve satıcı yerine görevli veya mağaza görevlisi demek kurumsallığı
vurgulama açısından daha uygun görülür.
3.1.4. Ticari ve Ekonomik Olgularla İlgili Örtmeceler
A1 ders kitabında bir ve A2 ders kitabında dört olmak üzere toplam beş yerde geçen bu
tür ifadelerden çok uygun, uygun fiyatlı, fiyatı uygun, fiyatı daha uygun ifadeleri ucuz
sözcüğünün yerini alan örtülü sözlerdir. Günlük hayatta ‘ucuz mal’ almaktansa, ‘ekonomik
ürün’ün tercih edilmesi gibi (Bilginer 2001: 444) ucuz yerine yukarıda sıralanan ifadelerin
kullanımı yeğlenir. Benzer bir yaklaşım pahalı yerine tercih edilen fiyatı uygun değil
ifadesinde de görülür.
3.1.5. Gebelik ve Doğumla İlgili Örtmeceler
Hamilelik ve doğum yapmak bir bakıma cinselliği de çağrıştırdığı için, bu konuda örtmece
kullanımına gidilir. Genellikle doğurmak kavramını en güzel şekilde karşılayan, anne
olmak ifadesidir.
3.1.6. Diğer Örtmeceler
Bu grupta tuvalet terimlerinden en sık kullanılan ve en uygun görülen ifade olarak lavabo
karşımıza çıkar. Açık bir şekilde dile getirilmesi ayıp ve kaba kabul edilen bu tür ifadeler
doğrudan fizyolojik boşaltımla ilgili olup gizlenmeye en elverişli konulardandır.
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1066
Gulmira OSPANOVA
3.2. B1, B2 Orta ve C1 İleri Düzeydeki Kitaplarla İlgili Bulgu ve Yorumlar
Tablo 2’de de görüleceği üzere, orta ve ileri seviyelerde örtmece kullanımı temel
seviyelere nazaran daha yoğundur. Bilhassa ölüm üzerine temellendirilmiş örtmecelerin
anlatıma çeşitlilik, renklilik ve canlılık kazandırdığı görülür.
Tablo 2. Yabancılar İçin Türkçe B1, B2 Orta Düzey ve C1 İleri Düzey Ders Kitaplarındaki
Örtmece Tablosu
Örtmece Söz/Sözcüklerin Kullanımı (B1, B2 ve C1 seviyeleri)
1. Ölümü İfade Eden Örtmeceler
vefat etmek
hayata gözlerini yummak
1910 yılında doğdu, 1997 yılında bir kalp rahatsızlığı sonucu vefat etti.
Bu çaresiz aşk sonucu günden güne bir mum gibi erir ve pınarın başında
can verir.
Narkissos nasıl hayatını kaybeder?
Dünyadaki benzer sel baskınlarının verdiği zararlar ürkütücü boyutlara
ulaştı. 240 milyon kişiyi etkilediği söylenen bu seller, resmî açıklamalara
göre şimdiye kadar iki binin üzerinde insanın hayatına mal oldu.
Telef olan diğer canlıların ise sayısı belirlenemedi.
Bir ayağı çukurda olmak
Bir süre önce Trabzon’da yaklaşık üç saat süren yağmur, Sürmene ilçesi
ve haritadan silinen Beşköy beldesinde büyük mal ve can kaybına neden
oldu, ocakları söndürdü...
Hatırlanacağı gibi bu dev dalgalar, 1993’te Endonezya’da bir adanın
tamamını kapladı ve iki bin kişinin yaşamını yitirmesine yol açtı.
Yine benzer bir patlamayla oluşan dalgalar sebebiyle Gine’de yaşamını
yitirenlerin sayısı ise üç bini aştı.
Kemal, babasını geçen yıl bir gıda zehirlenmesi sonucunda kaybettiğini,
bunun için ileride gıda alanında başarılı bir mühendis olmak istediğini
ama maddi imkânlarının kısıtlı olduğunu anlattı.
Çok sevdiğiniz arkadaşınızın bir yakınını kaybettiğini duyuyorsunuz.
Her yıl 200-300 insanın yaşamını kaybettiği bu yolda, bunca tehlikeye
karşın yoğun bir araç trafiği yaşanıyor.
Kaçanların aşağı yukarı yarısı yolda hayatını kaybediyor.
Güney Afrika’da son 35 yıl içerisinde birçok dalgıç, köpek balığı
saldırısına uğramış ve hayatını kaybetmiştir.
Annesini ve babasını kaybeden talihsiz, küçük Hasan’ı Filistin’deki
halasının yanına göndermeye gelenler “Orada rahat eder.” diye
mırıldanarak evlerine döndüler.
Bu mücadelede yenilen Don Kişot materyalist bir dünyada kendi özünü
kaybetmektense ölmeyi tercih eder ve günah çıkararak hayata gözlerini
yumar.
Kaza, sadece can kaybıyla sonuçlanmıştır.
İddialara göre geminin yapımında kullanılan demirin soğukta nasıl
Seviye-Sayfa
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
B1-87
B1-87
B1-10
B1-86
B1-86
B2-90
B2-90
B2-13
B2-90
B2-90
B2-90
B1-42
B1-66
B1-50
B2-52
B2-39
B2-72
B2-80
C1-71
TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE ÖRTMECENİN ROLÜ:
GAZİ TÖMER ÖRNEĞİ
reaksiyona gireceği bilinseydi bu kazada 1500’den fazla insan hayatını
kaybetmeyecekti.
Uranyumu karıştırırken hata yapan üç mühendis olay esnasında hayatını
kaybetti.
Bir avuç suda yaşamını tüketmek istemeyen, denizlere hasret cesur bir
balığın hikâyesidir bu.
Moleküler biyoloji ve genetik, biyoloji alanının son yıllarda en hızlı
gelişen dalları olup yaşayan ya da yaşamı sona ermiş tüm organizmaların
moleküler düzeyde yapılarını, işlevlerini; bunların birbirleriyle ve
çevreyle olan ilişkilerini inceler.
Hikâyesinin aksine ironik bir biçimde neredeyse kurumuş Aras Gölü’nde
boğulmuş olarak bulurlar bedenini. Hem de henüz denizlere, okyanuslara
açılamadan, 28’inde.
Peki insan ne zaman bu hâle geldi? Ne zaman insan olduğunu unutup bu
ölümlü dünyaya sahip olmaya çalıştı, hırslarının kurbanı oldu?
Şu dünya bir kere daha değişecek… Belki eski hâlini alamaz, ama zararı
yok, gidenler gitti, gelenler gelsin, insanlar gülmeyi, ağlamayı yeniden
öğrensin…
Söz var iş bitirir, söz var baş yitirir.
Kılıcı andıran bu görünüm, kimileri tarafından semazenin intihar ederek
kendi bedeninden sıyrılması ve yoklukta Allah’a ulaşması olarak ifade
edilmektedir.
Dost dost diye nicesine sarıldım, / Benim sadık yârim kara topraktır. /
Beyhude dolaştım boşa yoruldum, / Benim sadık yârim kara topraktır.
Bu kabileden sadece iki küçük çocuk kurtulur. Düşman Han, bu
çocukların da yok edilmesini ister; bunun için yaşlı bir nineye görev verir.
2. Bedensel Engel İfade Eden Örtmeceler
Kitabın … iki kusursuz kelebek ve iki engelli gencin aşk hikâyesinden
oluşuyor.
Bu şenlikte; … özellikle yaşlı ve engelliler düşünülerek hazırlanmış
“kibritli mum” … gibi genç beyinlerin zihninden çıkan pek çok parlak
fikrin gerçeğe dönüştüğü projeler vardı.
Fatma, Gülce’yle neden konuşmak istiyor?
c) engellilere bilgisayarını vermesi için
Proje ne ile ilgilidir?
b) engelliler için kitap seslendirme
Biyologlar laboratuvarlarda çalışır. Dolayısıyla biyologların kimyasal
maddelere alerjisi olmayan, araştırmacı, doğayı seven, görme engeli
bulunmayan, renkleri ayırt edebilen ve dikkatini bir noktada uzun süre
yoğunlaştırabilen kişiler olması gerekir.
Görme engelliler için sesli kitap hazırlama çalışmasına katılsanız hangi
kitabı seslendirmek isterdiniz, sebepleriyle açıklayınız.
Oyuncular makyaj sayesinde kendinden yaşça çok büyük ve kilolu birine,
bir hayvana, yaralı bir insana veya karşı cinsten birine tıpatıp
benzeyebilmektedir.
Obezite, yaşam kalitesini ve süresini olumsuz etkileyen çok yönlü bir
hastalıktır.
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1067
C1-71
C1-71
C1-88
C1-32
C1-89
C1-102
C1-102
C1-112
C1-26
C1-78
C1-82
B1-6
B1-8
B1-35
B1-35
B2-24
B2-56
C1-19
C1-66
1068
Gulmira OSPANOVA
Kalori alımı ve harcanması arasındaki kronik dengesizlik sonucunda
obezitenin oluştuğu düşünülmektedir.
Ancak son zamanlarda yapılan çalışmalar, hem anne hem de babanın
obez olması durumunda çocukta obezite riskinin tek ebeveynin obez
olmasına göre daha yüksek olduğunu göstermektedir.
Tek ebeveynin obez olması durumunda ise bu risk yüzde 30-40
arasındadır.
Aile çevresinde çok sayıda obez olan bir çocuk, aile bireylerinin obez
olmalarına sebep olan yeme alışkanlıklarını paylaşır.
Bu nedenle bu çocukların yüksek çevresel obezite riski altında oldukları
düşünülür.
Çocukluk çağında obez olanların yarısının erişkinlik döneminde de obez
olma olasılığı var.
Bu da obeziteye yol açan tek etkenin sadece ihtiyaç fazlası yeme
alışkanlığı olmadığını gösteriyor.
Çocuklukta obezite, yağ hücrelerinin sayısının artmasıyla oluşuyor.
Erişkinlikte obeziteyse yağ hücrelerinin sayısının değil, hacminin
artmasına bağlı olarak ortaya çıkıyor.
3. Sosyal Alanlarla İlgili Örtmeceler
çocuk yetiştirme yurtları
huzurevleri
Çocuğun annesi kızlarını neden yuvaya vermiştir?
4. Ticari ve Ekonomik Olgularla İlgili Örtmeceler
Kemal, babasını geçen yıl bir gıda zehirlenmesi sonucunda kaybettiğini,
bunun için ileride gıda alanında başarılı bir mühendis olmak istediğini
ama maddi imkânlarının kısıtlı olduğunu anlattı.
5. Gebelik ve Doğumla İlgili Örtmeceler
Ana rahmi gibi sıcak ve yüklü idi hava.
6. Diğer Örtmeceler
Epilepsi ve beyin tümörünü kendi bulduğu yöntemlerle tedavi etti.
Yıldızınız bir anda parladığı gibi bir anda sönebilir de.
Komşular gelincikle ilgili hangi konuda endişe duyuyor?
Genç kadının gelinciğe yaklaşımı niçin değişiyor?
dolap çevirmek
laf getirip götürmek
C1-66
C1-66
C1-66
C1-66
C1-66
C1-66
C1-66
C1-66
C1-66
C1-84
C1-84
C1-87
B1-42
C1-79
B1-10
B1-24
B2-41
B2-41
B2-13
C1-68
3.2.1. Ölümü İfade Eden Örtmeceler
Ölümü anlatan örtmeceler B1 seviyesinde sekiz, B2 seviyesinde on ve C1 seviyesinde 12
olmak üzere toplam 30 tanedir. Bunların içinde ölüm kavramını somutlaştırarak resmeden
bir ayağı çukurda olmak ve hayata gözlerini yummak ifadeleri, aynı zamanda diğer
örtmeceler gibi algılamayı da değiştirerek örtülen anlamın daha kolay kabullenilmesini
sağlar. Buna benzer şekilde yaşamını tüketmek, yaşamı sona ermek ifadeleri ise insana belli
bir süreliğine verilen hayatın tamamlandığını vurgulayan örtülü anlatımlardır. Yaşamını
yitirmek, yaşamını kaybetmek, hayatını kaybetmek örtülü kullanımlarının ise hayata sanki
maddi bir varlık gibi kaybolabilme ve nereye gittiği bilinmeyen bir şey niteliğini kattığı
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE ÖRTMECENİN ROLÜ:
GAZİ TÖMER ÖRNEĞİ
1069
söylenebilir. Ceset, ölü yerine tercih edilen beden de söylendiğinde insanı daha az rahatsız
eden örtmecelerdendir.
3.2.2. Bedensel Engel İfade Eden Örtmeceler
B1 seviyesinde dört, B2 seviyesinde iki ve C1 seviyesinde 11 olmak üzere toplam 17
tanedir. Fiziksel engelli insanları rencide etmemek için sakat yerine engelli, kör yerine
görme engelli ifadeleri kullanılır. Aksi takdirde bedensel engelli kimseyi üzmenin yanı sıra
konuşanın kaba veya patavatsız olarak algılanması da kaçınılmazdır. Bunun gibi şişman
karşılığı kilolu, çok şişman yerine obez ve çok şişmanlık için obezite sözcüklerinin
kullanılması yaygın örtmecelerdendir.
3.2.3. Sosyal Alanlarla İlgili Örtmeceler
Sosyal alanlarla ilgili örtmecelerden C1 seviyesinde kullanılanları üç tanedir. Bunlardan
biri genel kabul görmüş olan huzurevi olup Bilginer’in de söylediği gibi “aslında yaşlı
insanlarımıza pek huzur verici yerler oldukları söylenemez, fakat ‘yaşlılar yurdu’ demek
yerine, ‘huzur evi’ demek yöneticiler tarafından tercih edilmektedir.” (Bilginer 2001: 443).
Bunun gibi çocuk yetiştirme yurdu ve yuva ifadeleri de yetim ve öksüz çocukların barındığı
kurumlar olup sosyal ve psikolojik açıdan örtük anlatıma müsait kavramlardır.
3.2.4. Ticari ve Ekonomik Olgularla İlgili Örtmeceler
Bu alanda kullanılan örtmece B1 seviyesinde sadece bir yerde geçer. Parasız veya yoksul
yerine, söylendiğinde daha hafif ve yumuşak bir ifade olarak kabul edilen maddi imkânları
kısıtlı örtmecesi tercih edilir.
3.2.5. Gebelik ve Doğumla İlgili Örtmeceler
Hastalık gibi gebelik ve doğum da insanlarda endişe yaratan fizyolojik hâllerdendir. Ayrıca
yukarıda da söylediğimiz gibi cinselliği çağrıştırdığından, hamile için çeşitli
adlandırmalara gidilmesinin sebebini utanma duygusuna bağlayanlar da vardır (Çetin,
2008: 205). C1 seviyesinde bu tür örtmece örneği bir tanedir. Hamileliği anlatmak için
başvurulan yüklü deyimi, ağırlık ve yük kavramlarını çağrıştıran dikkate değer bir
örnektir.
3.2.6. Diğer Örtmeceler
Örtmece yapmanın yaygın yollarından biri yabancı dilden yeni sözcükler, terimler
almaktır. Bunların anlamları tam anlaşılamadığı için, kullanılırken çok itici veya ürkütücü
gelmez. Bu yöntem sayesinde kastedilen kavramın tahrip edici özelliği ortadan kaldırılmış
olur. Özellikle tıp alanında sıkça görülen batı kaynaklı kelimelerin örtmece niteliği taşıdığı,
kullanıldığında hastalık kavramının oluşturabileceği olumsuz etkiyi yumuşattığı görülür
(Ospanova 2014: 198). Bu bağlamda, metinde geçen epilepsi terimi diğer adı olan sara
hastalığına nazaran nispeten daha uygun bir kullanımdır. Sevilmeyen ve uğursuz sayılan
hayvana gelincik şeklinde güzel bir adın verilmesi de güzel bir örtmece örneğidir (Aksan
2006: 169).
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1070
Gulmira OSPANOVA
Öneriler:
1. Yabancılara örtmecelerin öğretiminde basitten karmaşığa, somuttan soyuta doğru bir
yol izlenmelidir.
2. Öğretilen örtmece söz/sözcüklerin eş, zıt veya yakın anlamlı örnekleri de verilmelidir.
Bunların metin içinde tekrarlanması, ünite sonundaki alıştırmaların eşleştirme şeklindeki
sorularında yer alması, öğrencilerin örtmece söz/sözcükleri benimsemelerinin yanı sıra,
sesteş, eş ve zıt anlamlı kelimeleri öğrenmeleri de kolaylık kazanır.
3. Öğrencilerin millî kimliğini, dinî inancını ve benzeri değer yargılarını rencide
edebilecek özellikteki örtmecelerin kullanılmamasına dikkat edilmelidir. Örneğin,
anladıysam Arap olayım, Arap saçı gibi, papaza dönmek vb.
4. Kullanılan, yaşayan dil öğretilmelidir. Örtmecelerin çok çeşitlilik, yaygınlık ve
değişkenlik arz etmesi dikkate alınarak öğrencilerin dil seviyesine ve konuya göre, yazılı
ve sözlü anlatımda en çok kullanılan örtmece söz/sözcükler verilmelidir.
5. Bütün bunlar yapılırken ders kitaplarında örtmece söz/sözcüklerin dengeli dağılımı
sağlanmalıdır. Temel seviye kitaplarında örtmece örneklerine daha az yer verilirken, orta
ve ileri seviyelerde daha yoğun kullanım tercih edilmelidir.
6. Yabancılara Türkçe öğreten kitaplar hazırlanırken kültür taşıyıcısı ve etkili konuşma
unsuru olan örtmeceler, örtülü ifadeye sahip deyimlerle desteklenerek ele alınıp metinlere
ve alıştırmalara yerleştirilmelidir.
7. Üst dil olan şiirlerin yorumlanmasında, edebî sanatları sezdirmenin örtmece
kazanımıyla bağlantısı göz önünde bulundurulmalıdır.
4. SONUÇ
Yabancılara Türkçe öğretiminde hangi örtmecenin niçin, nasıl kullanılması gerektiği
konusunda örneklem olarak seçilen kitaplardaki örtmece varlığı nicel ve nitel yönlerden
değerlendirilerek araştırmamızda şu sonuçlara ulaşılmıştır:
1. Türkçe, güzel ve kibar konuşma ile ilgili örtmece kadrosu bakımından çok zengin bir
dildir. Türkçe örtmecelerdeki ifade zenginliği, derinliği ve çeşitliliği başlı başına
araştırılmaya değer bir konudur. Çünkü örtmecenin ortaya çıkmasını sağlayan nedenler,
oluşum yolları, kullanım alanları, çoğu örtmecenin birer deyim niteliğini taşıması, bazı
edebî sanatlarla benzeşmesi, dil yetkinliğindeki yeri ve önemi ortadadır.
2. Örtmeceler, bir halkın dinî ve millî değerlerini, dünya görüşü ile sosyal kontrol
unsurlarını taşır. Örtmeceler, deyim ve atasözleri gibi bunları gelecek nesle iletme görevini
üstlenir. Türkçeyi yabancı dil olarak öğrenenlere verimli kültür aktarımı sağlayabilmek
için örtmecelerin öğretimi edebî sanatlar kadar büyük önem taşır.
3. Örtmeceler, ana dili Türkçe olanlar kadar yabancı dil olarak öğrenenler için de insan
ilişkilerinde kendini en güzel şekilde ifade edebilmesi, sağlıklı iletişim kurabilmesi ve
görgü kuralları çerçevesinde kibar konuşabilmesi için kaçınılmaz bir dil olayıdır. Türkçe
öğrenen bir yabancı örtmece söz/sözcükleri ne kadar yerinde ve doğru kullanırsa, o kadar
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE ÖRTMECENİN ROLÜ:
GAZİ TÖMER ÖRNEĞİ
1071
Türkçeye, Türk kültürüne hâkim sayılacaktır. Böylece iletişim yüzeysel olmayacak ve
Türkçe konuşan yabancı ile ana dili Türkçe olanlar arasında gönül bağı oluşacaktır.
4. Kitap için yazılmış metinlerde örtmece söz/sözcüklerin dilin doğal akışında
kullanılarak metinlere yerleştirildiği gözlemlenmiştir. Bu örtmecelerin tamamının yazılı ve
sözlü anlatımda sık kullanılan ifadeler olduğu söylenebilir. Ancak söz konusu ders
kitapları, hangi örtmecenin kazandırılacağı noktasında herhangi bir sistem
gözetilmeksizin düzenlenmiştir.
5. Tablolar incelendiğinde temel seviyelerde doğal olarak örtmece söz/sözcüklerin az
kullanıldığı görülmüştür. Seviyeler ilerledikçe örtmece kullanımında da artış göze
çarpmaktadır. Ancak örtmecelerle ilgili yeterli uygulamaya yer verilmediği görülmektedir.
Kitapların geneline bakılırsa metinlerde ve alıştırmalarda geçen çeşitli örtmece
söz/sözcükler bulunmasına rağmen bunlarla ilgili yeterli etkinlik ve alıştırmanın yer
almaması kitabın eksik yönlerindendir. Ayrıca kitaplarda geçen örtmecelerin dışında ünite
konusuyla ilgili olarak ve kitabın seviyesine göre de farklı örtmece örneklerine yer
verilmemesi ayrı bir eksikliktir.
KAYNAKÇA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Ahmetov, A. K. (1995). Türki tilderindegi tabu men evfemizmder. Kazakistan Cumhuriyeti Milli
Bilim Akademisi, A. Baytursınulı Dil Bilimi Enstitüsü, Kazak Devlet Dünya Dilleri Üniversitesi.
Almatı: Gılım.
Akpınar, T. (1985). Dünyada ve Türklerde Ağza Alınması Yasak (Tabu) Kelimeler. Folklor ve
Etnografya Araştırmaları. İstanbul: Anadolu Sanat Yay., 13-26.
Aksan, D. (2003). Her Yönüyle Dil. Ana Çizgileriyle Dilbilim. Cilt 3. Ankara: TDK Yay.
Aksan, D. (2006). Türkçenin Zenginlikleri, İncelikleri (2. bs.). Ankara: Bilgi Yayınevi.
Bilginer, H. (2001). Batı Dillerinde ve Türkçede Güzel Adlandırmalar. Türk Dili, 598, 441-445.
Çetin, E. (2008). Türkçede Gebelere Ad Verme Yolları. Turkish Studies International Periodical
For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 3/3, 189-211.
Demirci, K. (2008). Örtmece (Euphemism) Kavramı Üzerine. Milli Folklor, 10/77, 21-34.
Karabulut, F. ve Ospanova G. (2013). Örtmece Sözlerin Mantığı: Kazak Türkçesi ile Türkiye
Türkçesinde Karşılaştırmalı Model Analizi. Teke Dergisi, 2/2, 122-146.
Killi, G. (2006). Hakas Türkçesinde Tabu Sözler ve Örtmece. Modern Türklük Araştırmaları
Dergisi, 3/3, Ankara, 50-65.
Ospanova, G. (2014). Türkiye Türkçesinde Örtmeceler. Yayımlanmamış doktora tezi, Erciyes
Üniversitesi, Kayseri.
Ozil, Ş. (1991). Dil ve Kültür, Çağdaş Kültürümüz, Olgular, Sorunlar. Çağdaş Yaşamı
Destekleme Derneği. İstanbul: Cem Yayınevi.
Tapan, N. (1995). Yabancı Dil Olarak Almanca Öğretiminde Yeni Bir Yöneliş: KültürlerarasıBildirişim-Odaklı Yaklaşım. Alman Dili ve Edebiyatı Dergisi, IX, İstanbul: İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Basımevi, 149-167.
Zelenin, D. K. (1929). Tabu slov u narodov Vostoçnoy Evropı i Severnoy Azii. Çast II. Zapretı v
domaşney jizni. Sbornik Muzeya Antropologii i Etnografii, C. IX, Leningrad.
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1072
Gulmira OSPANOVA
Ek3
Yabancılar İçin Türkçe A1, A2 Temel Düzey, B1, B2 Orta Düzey ve C1 İleri Düzey Ders
Kitaplarında Örtmece Dağılım Tablosu
Örtmece Söz/Sözcükler
A1
anne olmak
annesini ve babasını kaybetmek
babasını kaybetmek
baş yitirmek
Beden
bir ayağı çukurda olmak
can ve mal kaybı
can kaybı
can vermek
çocuk yetiştirme yurdu
çok kilo almak
çok uygun
dolap çevirmek
Engelli
Epilepsi
fazla kilo
fazla kilo almak
fiyatı uygun
fiyatı uygun değil
fiyatları daha uygun
Gelincik
Gitmek
görme engeli
görme engelli
Görevli
hayata gözlerini yummak
hayata veda etmek
hayatı son bulmak
hayatına mal olmak
hayatını kaybetmek
hayatta değil
Huzurevi
İntihar
intihar etmek
işitme engelli
kara toprak
A2
1
B1
B2
C1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
4
1
1
1
1
1
1
2
2
1
1
4
1
1
1
1
2
1
1
2
1
1
1
1
3
2
3
Örtmece söz/sözcüklerin seviyelere göre dağılımı verilmiştir. Her örtmecenin hangi seviyede kaç defa
geçtiği gösterilmiştir.
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE ÖRTMECENİN ROLÜ:
GAZİ TÖMER ÖRNEĞİ
Kilolu
köpek öldüren
küplere binmek
laf getirip götürmek
Lavabo
mağaza görevlisi
maddi imkânları kısıtlı olmak
mal ve can kaybı
obez
obezite
ocakları söndürmek
ölümlü dünya
servis elemanı
telef olmak
uygun fiyatlı
vefat etmek
yaşamı sona ermek
yakınını kaybetmek
yaşamını kaybetmek
yaşamını yitirmek
yaşamını tüketmek
yıldızı sönmek
yok edilmek
yuva
yüklü
Toplam
1073
1
1
1
1
2
1
1
1
7
8
1
1
2
1
1
2
1
1
1
2
1
1
4
22
15
19
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1
1
1
35