Proje Kitabı - Kafkas Üniversitesi

Transkript

DOĞU ANADOLU’DA KÜLTÜR
TURĠZMĠ ĠÇĠN ĠTTĠFAKLAR BM
ORTAK PROGRAMI
KARS ĠLĠNĠN SOMUT OLMAYAN
KÜLTÜREL MĠRASININ
HARĠTALANDIRILMASI
PROJESĠ
KARS 2011
1
ĠÇĠNDEKĠLER
ĠÇĠNDEKĠLER ............................................................................................................... 2
GĠRĠġ
I. BM Ortak Programı ve Proje Süreci ........................................................................ 9
II. Konu ....................................................................................................................... 9
III. AraĢtırmanın Amacı ........................................................................................... 10
IV. Yöntem ................................................................................................................. 11
V. AraĢtırma Alanı ..................................................................................................... 11
VI. AraĢtırma Verilerinin Değerlendirilmesi ............................................................ 15
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR (Yrd. Doç. Dr. KürĢat ÖNCÜL)
1. SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR ...................................................... 16
1.1. AĢıklık Geleneği ............................................................................................... 16
1.2.Ağıt.................................................................................................................... 21
1.3. Masal ................................................................................................................ 24
1.4. Halk Hikayesi .................................................................................................. 28
1.5. Efsane .............................................................................................................. 36
1.6. Mani ................................................................................................................ 39
1.7. Bilmece ............................................................................................................. 42
1.8. Dua-Beddua ..................................................................................................... 48
1.9.Fıkra ................................................................................................................. 51
1.10. Atasözü ve Deyimler ....................................................................................... 55
1.11. Ninni ve Tekerleme......................................................................................... 56
Kaynaklar .................................................................................................................. 62
Kaynak ġahıslar ......................................................................................................... 63
2
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
GÖSTERĠ SANATLARI (ArĢ. Gör. Adem BALKAYA)
2. GÖSTERĠ SANATLARI ........................................................................................ 65
2.1. Halk Müziği...................................................................................................... 65
2.2. Halk Oyunları .................................................................................................. 72
2.3. Halk Çalgıları ve Çalgı Yapımı ........................................................................ 76
2.4. Çocuk Oyunları ................................................................................................ 77
2.5. Sportif Oyunlar ...............................................................................................101
2.6.Geleneksel Tiyatro ...........................................................................................108
Kaynaklar .................................................................................................................114
Kaynak ġahıslar ........................................................................................................115
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
DOĞA VE EVRENLE ĠLGĠLĠ UYGULAMALAR (YRD. DOÇ. DR. NESRĠN
GÜLLÜDAĞ)
3.1. HALK TAKVĠMĠ VE METEOROLOJĠSĠ ............................................................ 117
3.1.1. Halk Takvimi ...................................................................................................117
3.1.1.1. Günün Vakitleri.........................................................................................120
3.1.1.2. Uğurlu Gün Ve Saatler ..............................................................................120
3.1.1.4. Gün ve Ay Ġsimleri ...................................................................................121
3.1.1.4. Sayılı veya Hesaplı Günler .........................................................................122
3.1.1.5. Mart Dokuzu ............................................................................................122
3.1.1.6.April BeĢi ....................................................................................................123
3.1.2. Halk Meteorolojisi ...........................................................................................124
3.1.2.1. Rüzgarlar...................................................................................................124
3.1.2.2. Yıldızlar .....................................................................................................124
3.1.2.3. KuĢlar ........................................................................................................125
3
3.1.2.4. Çiçekler .....................................................................................................125
3.1.2.5. Ayın ġekline Göre Hava Tahmini ..............................................................126
3.1.2.6. Kocakarı Soğukları (Berdelacüz)...............................................................126
3.1.2.7. Ülker Çarpması .........................................................................................127
3.1.2.8.Cemre .........................................................................................................128
3.1.2.9.Yağmur Duası .............................................................................................128
3.1.3. Mevsimlik Bayramlar ......................................................................................130
3.1.3.1. Nevruz .......................................................................................................130
3.1.3.2. Hıdrellez ....................................................................................................130
3.1.3.3. Hızır...........................................................................................................131
3.1.3.4. Koç Katımı ................................................................................................132
Halk Takvimi Kaynak ġahıslar .................................................................................133
3.2. Halk Mutfağı.......................................................................................................... 134
3.2.1. Yemek Yapılan Yer..........................................................................................135
3.2.2. Yiyecek, Ġçecek ve Kapkacakların Saklandığı Yer ...........................................135
3.2.3. Kapkacak .........................................................................................................136
3.2.4. Tahıl Ürünleri ..................................................................................................137
3.2.5. Meyve ve Sebzeler ............................................................................................137
3.2.6. Hayvanlar ........................................................................................................138
3.2.7. Hayvansal Ürünler ...........................................................................................138
3.2.8. Yabani Otlar ....................................................................................................143
3.2.9. Yemekler..........................................................................................................146
3.2.10. Özel Gün Yemekleri .......................................................................................158
3.2.11. Ekmek ÇeĢitleri..............................................................................................161
Halk Mutfağı Kaynak KiĢiler ....................................................................................164
4
Kaynaklar .................................................................................................................167
3.3. Kutsal Mekanlar .................................................................................................... 168
3.3.1. Hasan Harakani Türbesi ve Evliya Camii ......................................................168
3.3.2. Ağbaba Örenyeri .............................................................................................172
3.3.3. Diğer Önemli Kutsal Mekanlar........................................................................174
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TOPLUMSAL UYGULAMALAR, RĠTÜELLER (Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÖKġEN)
4.1. TOPLUMSAL UYGULAMALAR ......................................................................... 180
4.1.1. Doğum Adetleri ................................................................................................181
4.2. Evlenme Gelenekleri ...........................................................................................189
4.3. Ölüm Adetleri .....................................................................................................211
4.4. Sünnetle Ġlgili Gelenek ve Uygulamalar ..............................................................218
4.5. Yaylacılık ............................................................................................................220
Kaynak ġahıslar ........................................................................................................223
Kaynaklar .................................................................................................................237
BEġĠNCĠ BÖLÜM
EL SANATLARI (Okt. Alper BAHTĠYAROĞLU)
5.1. EL SANATLARI ................................................................................................... 238
5.1.1. Demircilik ........................................................................................................239
5.1.2. Dokumacılık .....................................................................................................242
5.1.3.TaĢ Ustalığı .......................................................................................................248
5.1.4. Ev EĢyası Yapımı .............................................................................................250
5.1.4.1. Güveç Yapımı: ...........................................................................................251
5.1.4.2. Tandır Yapımı: ..........................................................................................251
5.1.5. El ĠĢçiliği ..........................................................................................................254
5.1.5.1. Obsidyen TaĢı ............................................................................................257
5
5.1.5.2.Obsidyen TaĢının Tedavi Amaçlı Kullanımı ...............................................258
5.1.5.3. Saraçlık ......................................................................................................261
5.1.6. Geleneksel Giyim KuĢam .................................................................................262
Kaynaklar .................................................................................................................264
Kaynak KiĢiler ..........................................................................................................265
6
SUNUġ
Sosyal ve toplumsal alandaki geliĢmelerin, insan hayatında hemen her Ģeyi baĢ
döndürücü bir hızla değiĢtirdiği günümüz dünyasında, somut kültür ürünlerinde olduğu gibi,
sözlü aktarıma dayalı kültürel alanda da hızlı bir değiĢme ve geliĢme yaĢanmaktadır. Bu
bağlamda, yarınlara aktaracağımız kültürel mirasın tespiti ve korunarak yaĢatılması konusu,
bu alanda faaliyet yürüten kiĢi ve kurumların ortak çalıĢma mecburiyetini beraberinde
getirmiĢtir. Bunun doğal sonucu olarak birçok kurumda bu türden çalıĢmalar zorunlu hale
gelmiĢtir.
Halkbilimi alanında yapılan çalıĢmaların kurumsal bir kimlik statüsünde sürdürüldüğü
merkezlerden biri durumunda olan üniversitemiz bünyesinde sözlü kültür mirasımızın tespiti,
korunması ve yaĢatılmasına yönelik faaliyetler yürütülmektedir. Somut olmayan kültürel
miras araĢtırma çalıĢmalarında geleneksel kültürümüze iliĢkin değerler ilk elden derlenmekte
araĢtırmacıların ve kamuoyunun hizmetine sunulmaktadır.
Proje kapsamında Kars‟ın incelenmeye değer bulunmasının temelinde folklorik
malzeme alanında büyük bir zenginliğe sahip olması gelmektedir. Bu bağlamda Kars bin
yıllık bir süreçte Türk tarihi açısından zengin bir kültürel yapıyı bağrında saklama imkanı
bulmuĢtur. Bölgemizin iklim Ģartları ve coğrafi koĢullarının da etkisiyle Kars kültürel
7
dokusunu koruyabilmiĢ zamana karĢı meydan okuyarak bu folklorik malzemeyi
saklayabilmiĢtir.
Üniversitemiz, UNESCO ve Kültür Bakanlığı ile yürütülen bu çalıĢma ile halk kültürü
ürünlerini belgeleme, yayın ve tanıtım yoluyla kamuoyu ile paylaĢma çalıĢmaları yoluyla
somut olmayan kültürel miras, somut örneklere dönüĢmüĢtür.
Bu çalıĢmanın ortaya konmasında emeği geçen araĢtırmacılarımıza ve proje
paydaĢlarımıza teĢekkür ediyorum.
AraĢtırmanın Türk Halk kültürüne katkı sağlaması dileğiyle…
Prof. Dr. Sami ÖZCAN
Kafkas Üniversitesi Rektörü
8
GĠRĠġ
I. BM Ortak Programı ve Proje Süreci
BirleĢmiĢ Milletler Ortak Programı kapsamında ulusal ortak Kültür ve Turizm
Bakanlığı iĢbirliği ile yürütülen, “Bin Yıl Kalkınma Hedeflerine UlaĢma Fonu” çerçevesinde,
“Doğu Anadolu‟da Kültür Turizmi için Ġttifaklar Projesi”nin sözleĢmesi T.C. Kültür ve
Turizm Bakanlığı, T.C. DıĢiĢleri Bakanlığı, UNDP, UNESCO, UNWTO, UNICEF tarafından
13.11.2008 tarihinde imzalanmıĢtır. Projenin amacı Türkiye‟nin somut ve somut olmayan
kültürel mirası ile kültür turizminin geliĢtirilmesi, stratejik olarak yönlendirilmesi,
önceliklerin belirlenmesi ve korunması için Kars‟ta bir model üretilmesi için kapasitenin
geliĢtirilmesidir.
17 Nisan 2009 tarihinde Program Yönetim Komitesi 1. toplantısında kabul edilen
faaliyet planında öngörüldüğü üzere,
“Somut Olmayan Kültürel Miras, Korunması ve
Tanıtımı / Yerel ve Ulusal Envanterlerin Hazırlanması”na yönelik bölgesel çalıĢtay 23
Haziran 2009 tarihinde Kars‟ta gerçekleĢtirilmiĢtir. Somut olmayan kültürel miras ulusal
envanterinin hazırlanması Kültür ve Turizm Bakanlığının sorumluluğunda uzun bir dönemi
kapsayan, dinamik bir süreçtir. Proje uygulama süresinin kısa olduğu dikkate alındığında,
BirleĢmiĢ Milletler Ortak Programının somut olmayan kültürel mirasa iliĢkin faaliyetlerinin;
Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kafkas Üniversitesi ve UNESCO ile birlikte uygulanmasına ve
Kars ilinin somut olmayan kültürel miras unsurlarının öncelikle tespiti ve haritalandırılmasına
iliĢkin çalıĢmaların yapılmasına karar verilmiĢtir.
Bu kapsamda Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kafkas Üniversitesi ve UNESCO iĢbirliği
ile ilki 2 gün süreli 08 – 09 Ekim 2009 tarihleri diğeri ise 12 Aralık 2009 tarihinde olmak
üzere Kars Kafkas Üniversitesi‟nde ve Kars Simer Otel‟de iki ayrı çalıĢtay yapılmıĢtır.
II. Konu
Türkiye‟nin somut ve somut olmayan kültürel mirası ile kültür turizminin
geliĢtirilmesi, stratejik olarak yönlendirilmesi, önceliklerin belirlenmesi ve korunması
amacıyla Kars‟ta bir model üretilmesi için kapasitenin geliĢtirilmesidir. BeĢ ayrı konu baĢlığı
seçilmiĢ ve her konu baĢlığı da alt baĢlıklara ayrılmıĢtır.
Konu baĢlıkları için de hem bakanlıktan hem de üniversiteden birer koordinatör
atanmıĢtır.
9
1. SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR: aĢıklık geleneği, ağıt, masal, halk
hikayesi, efsane, mani , bilmece, dua-beddua, kıssadan hisse, fıkra, atasözü ve
deyimler, ninni ve tekerleme
Bakanlık
Timur YILMAZ
Koordinatör
Üniversite
KürĢat ÖNCÜL
2. GÖSTERĠ SANATLARI: Halk müziği, halk oyunları, halk çalgıları ve çalgı yapımı,
çocuk oyunları, sportif oyunlar (cirit vb.), geleneksel tiyatro (köy seyirlik oyunları,
deve oyunu, köse oyunu vb.)
Koordinatör
Bakanlık
Nilüfer Z. ÖZÇÖREKLĠGÖL
Üniversite
Adem BALKAYA
3. TOPLUMSAL UYGULAMALAR, RĠTÜELLER VE ġÖLENLER: Doğum,
evlenme, ölümle ilgili gelenekler, yaylacılık, inanıĢlar (tekke türbe ve yatırlarla ilgili
inanıĢlar, yağmur duası, dini gelenekler)
Koordinatör
Bakanlık
AyĢe AKMAN
Üniversite
Cengiz GÖKġEN
4. DOĞA VE EVRENLE ĠLGĠLĠ UYGULAMALAR: Mevsimlik bayramlar (nevruz,
hıdrellez, saya gezme, koç katımı, gündönümü, yeni yıl kutlaması), halk takvimi (eski
ay ve gün hesapları), hava tahmini, halk mutfağı (yöresel yemekler, geleneksel aĢçılar,
tören yemekleri (düğün ve bayram), kap kacak çeĢitleri
Koordinatör
Bakanlık
Mümtaz FIRAT
Üniversite
Nesrin GÜLLÜDAĞ
5. EL SANATLARI: El sanatları (gümüĢ iĢçiliği, halı-kilim, çorap yapımı, dokumacılık,
ağaç iĢçiliği, keçe, bakırcılık, eyercilik, semercilik, deri iĢçiliği, taĢ iĢçiliği, bıçak
yapımı vb.), yapı ustalığı, geleneksel kıyafetler, geleneksel zanaatlar demircilik,
kalaycılık, nalbantlık vb.)
Koordinatör
Bakanlık
Mahmut DAVULCU
Üniversite
Alper BAHTĠYAROĞLU
III. AraĢtırmanın Amacı
Doğu Anadolu‟da Kültür Turizmi Ġçin Ġttifaklar, Kars Ġlinin Somut Olmayan Kültürel
Mirasının Haritalandırılması Projesinin amacı öncelikle kültür turizminin geliĢtirilmesi, doğru
yönlendirilmesi ve korunma ihtiyacı olanların korunmaya alınması ve daha sonra yurt
genelinde yapılacak olan diğer çalıĢmalara da model olması amaçlanmıĢtır.
10
IV. Yöntem
AraĢtırmada kullanılan en temel yöntem soru-cevaptır. Ancak bunun yanında gözlem
baĢta olmak üzere diğer alan araĢtırması yöntemleri de kullanılmıĢtır.
V. AraĢtırma Alanı
Projeyi baĢlattığımız 31.10.2009‟dan 01.01.2010 tarihine kadar Kars/Merkez‟de 12,
Akyaka‟da 8, Arpaçay‟da 9, Digor‟da 6, Kağızman‟da 6, SarıkamıĢ‟ta 10, Selim‟de 17,
Susuz‟da 9, ilçe merkezleri de dahil olmak üzere toplam 79 köye gidilmiĢ ve derlemeler
yapılmıĢtır. Gidilen yerleĢim birimlerinin tam listesi aĢağıdaki gibidir:
YERLEġĠM YERĠ
KARS MERKEZ
Gidilecek Yer
Tarih
Koordinatör
Merkez- Gelirli
31.10.2009 Cumartesi
N. Güllüdağ
Merkez- BaĢgedikler
01.11.2009 Pazar
N. Güllüdağ
Merkez- Alaca
01.11.2009 Pazar
N. Güllüdağ
Merkez- Dikme
06.11.2009 Cuma
N. Güllüdağ
Merkez- Verimli
N. Güllüdağ
Merkez- Karacaören
N. Güllüdağ
Merkez- Esenkent
08.11.2009 Pazar
N. Güllüdağ
Merkez- Ocaklı
06.12.2009 Pazar
N. Güllüdağ
Merkez- Cumhuriyet
25.12.2009 Cuma
N. Güllüdağ
Merkez- Kümbetli
27.12.2009 Pazar
N. Güllüdağ
Merkez- Halefoğlu
25.12.2009 Cuma
K. Öncül
Merkez- Hacıhalil
13.01.2010 ÇarĢamba
K. Öncül
YERLEġĠM YERĠ
AKYAKA
11
Gidilecek Yer
Koordinatör
Tarih
Akyaka- BoyuntaĢ Köyü
05.12.2009 Cuma
A.Balkaya
Akyaka- Ġncedere
A.Balkaya
Akyaka- Büyük Durduran
11.12.2009 Cuma
A.Balkaya
Akyaka- ĠbiĢ
A.Balkaya
Akyaka- Esenyayla
13.12.2009 Pazar
A.Balkaya
Akyaka- Kayaköprü
A.Balkaya
Akyaka- Kürekdere
20.12.2009 Pazar
A.Balkaya
Akyaka- Merkez
21.12.2009 Pazartesi
A.Balkaya
YERLEġĠM YERĠ
ARPAÇAY
Gidilecek Yer
Koordinatör
Tarih
Arpaçay- Telek
C. GökĢen
Arpaçay- Carcı
01.11.2009 Pazar
C. GökĢen
Arpaçay- Bozyiğit
06.11.2009 Cuma
C. GökĢen
Arpaçay- Koç
C. GökĢen
Arpaçay- Merkez
08.11.2009 Pazar
C. GökĢen
Arpaçay- Kuyucuk
08.11.2009 Pazar
C. GökĢen
Arpaçay- Tepecik
13.11.2009 Cuma
C. GökĢen
Arpaçay- Değirmenköprü
C. GökĢen
Arpaçay- Mescitli
06.11.2009 Cuma
K. Öncül
Arpaçay- Büyük Çatma
06.11.2009 Cuma
K. Öncül
Arpaçay- TaĢdere
K. Öncül
12
YERLEġĠM YERĠ
DĠGOR
Gidilecek Yer
Koordinatör
Tarih
Digor- TürkmeĢen
K. Öncül
Digor- Kocaköy
01.11.2009 Pazar
K. Öncül
Digor- Varlı
08.11.2009 Pazar
K. Öncül
Digor- Celal
08.11.2009 Pazar
K. Öncül
Digor- HalıkıĢlak
13.11.2009 Cuma
K. Öncül
Digor- Merkez
K. Öncül
YERLEġĠM YERĠ
KAĞIZMAN
Gidilecek Yer
Tarih
Koordinatör
Kağızman- CamıĢlı
K. Öncül
Kağızman- Kötek
06.12.2009 Pazar
K. Öncül
Kağızman- ġaban
11.12.2009 Cuma
K. Öncül
Kağızman- Merkez
K. Öncül
Kağızman- Çilehane Köyü
K. Öncül
Kağızman- Paslı
20.12.2009 Pazar
K. Öncül
YERLEġĠM YERĠ
SARIKAMIġ
Gidilecek Yer
Koordinatör
Tarih
SarıkamıĢ- Ġsisu
A.Balkaya
SarıkamıĢ- BalabantaĢ
01.11.2009 Pazar
A.Balkaya
SarıkamıĢ- Karaurgan
A.Balkaya
13
SarıkamıĢ- Ġnkaya Köyü
06.11.2009 Cuma
A.Balkaya
SarıkamıĢ- Balıklı
A.Balkaya
SarıkamıĢ- Sallıpınar
08.11.2009 Pazar
A.Balkaya
SarıkamıĢ- Boyalı
09.11.2009 Pazartesi
A.Balkaya
SarıkamıĢ- Alisofu
A.Balkaya
SarıkamıĢ- Merkez
12.11.2009 PerĢembe
A.Balkaya
SarıkamıĢ- Kızılçubuk ve Merkez
27.12.2009 Pazar
A. Balkaya
YERLEġĠM YERĠ
SELĠM
Gidilecek Yer
Koordinatör
Tarih
Selim- Akçakale
F. Güven
Selim- Tozluca
01.11.2009 Pazar
F. Güven
Selim- Bayburt
01.11.2009 Pazar
F. Güven
Selim- Oluklu
F. Güven
Selim- Kırkpınar
08.11.2009 Pazar
F. Güven
Selim- Ortakale
F. Güven
Selim- Sarıgün
F. Güven
Selim- Benliahmet
06.12.2009 Pazar
F. Güven
Selim- Merkez
F. Güven
Selim- KamıĢlı
F. Güven
Selim- Darboğaz Köyü
13.12.2009 Pazar
F. Güven
Selim- Dölbentli
F. Güven
Selim- Çıplaklı Köyü
20.12.2009 Pazar
F. Güven
Selim- Akyar
15.01.2010
K. Öncül
14
Selim- BölükbaĢı
K. Öncül
Selim- Laloğlu Köyü
27.12.2009 Pazar
K. Öncül
Selim- ÇaybaĢı
06.01.2010 Pazar
K. Öncül
YERLEġĠM YERĠ
SUSUZ
Gidilecek Yer
Koordinatör
Tarih
Susuz- Kırçiçek
06.12.2009 Pazar
C. GökĢen
Susuz- Kırkpınar
11.12.2009 Cuma
C. GökĢen
Susuz- Kiziroğlu
C. GökĢen
Susuz- Kurugöl
13.12.2009 Pazar
C. GökĢen
Susuz- Kalecik
13.12.2009 Pazar
C. GökĢen
Susuz- Porsuklu
18.12.2009 Cuma
C. GökĢen
Susuz- Yolboyu
C. GökĢen
Susuz- ErmiĢler
20.12.2009 Pazar
C. GökĢen
Susuz- ÇamçavuĢ
C. GökĢen
VI. AraĢtırma Verilerinin Değerlendirilmesi
Yapılan derlemeler sonunda bütün gruplardan toplam;
-
14911 Dakika ses kaydı
-
7054 Sayfalık bu ses kayıtlarının deĢifre edilmiĢ hali
-
2750 Adet Fotoğraf
-
259 Adet Video kaydı alınmıĢtır.
15
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR (Yrd. Doç. Dr. KürĢat ÖNCÜL)
1. SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR
1.1. AĢıklık Geleneği
AĢık tarzı Ģiir geleneği köklerini ozan baksı edebiyattan alan ve binlerce yıllık bir
kültürün bugün için varlığını devam ettiren en önemli sanatsal ürünlerden biridir. XVI.
yüzyıldan itibaren sistem ve Ģekil değiĢtiren gelenek, her dönem kendine yaĢama imkanı
bulmuĢ ve değiĢen Ģartlara uyum sağlayarak varlığını bugüne kadar sürdürmeyi baĢarmıĢtır.
AĢıklık geleneği ülkemizde bugün için daha ziyade Kuzeydoğu Anadolu bölgesi, Orta
Anadolu bölgesi ve Güneydoğu Anadolu bölgesinin batısında kalan bazı kesimlerinde
yaĢamakta ve yaĢatılmaktadır. Bu bölgeler içinde Kuzeydoğu Anadolu bölgesi özellikle
Azerbaycan sahası ile yakınlığın getirmiĢ olduğu tür zenginliği ve bölgenin iklim yapısı
dolayısıyla, geleneğin canlı bir Ģekilde yaĢamasına ve diğer bölgelerden ayrı nitelikleri
bağrında taĢımasına olanak sağlamaktadır. Bu özelliklerin somut yönleri ve yakın geçmiĢin
aĢıklık izlerini Boratav ve Aslan1 çeĢitli yönleriyle ele almıĢ ve ayrıntılı bir Ģekilde
irdelemiĢlerdir. Elbette belirtilen çalıĢmaların gerçekleĢtirildiği dönem ile günümüz aĢıklığı
arasında oldukça ciddi farklılıklar bulunmaktadır. Bununla birlikte, bugün yalnızca Kars
ilinde yaĢayan aĢık sayısı dahi geleneğin yaĢaması ve yaĢatılması adına önemli bir orandadır.
Bölgedeki aĢıkların usta çırak iliĢkisi içerisinde yetiĢmiĢ olması ve geleneğin bu anlamdaki
sürdürücülüğünü yapmaları ise dikkate değer bir diğer önemli husustur. Bu sürdürücülükte
Kars ve çevresinde yakın tarihe kadar canlı bir Ģekilde devam eden usta çırak iliĢkisi,
geleneğin binlerce yıllık süreç içerisinde oturduğu edep ve erkanı göstermesi söz ve müzik
özelliklerini korunması adına tarihsel sürecin yansımalarını taĢımaktadır. Elektronik kültür
ortamının etkileri aĢık tarzı Ģiir geleneğini etkilemiĢ olmakla birlikte kültürel doku, yeni
yetiĢen aĢıkların geleneksel formu korumalarını ve aktarmalarını diğer bölgelere oranla
nispeten kolaylaĢtırmaktadır.2 AĢık tarzı Ģiir geleneğindeki bu zenginlik, ilin Anadolu, Ġran ve
Azerbaycan bölgeleriyle irtibat halinde olması nedeniyle müzikal zenginliğe olanak
tanımaktadır. AĢıklarca, aĢık havaları, aĢık makamları veya aĢık hacavatları (hecevat) adı
verilen türün makamları birbirinden zengin kültürel izleri barındırmaktadır. Özellikle
1
ASLAN, Ensar (1975): Çıldırlı AĢık ġenlik,Hayatı-ġiirleri-Hikayeleri,Ankara.
BORATAV, Pertev Naili (1988): Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciliği, Ġstanbul Adam Yayınları.
2
ÇOBANOĞLU, Özkul (2000): AĢık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü, Ankara, Akçağ Yayınları,
16
Azerbaycan etkisinde kalan kuzeydoğu Anadolu bölgesinde aĢıkların kullandığı ezgi kalıplan
için "makam" terimi kullanılmakla birlikte, bu terimin/terimlerin klasik Türk müziğindeki
makamlarda görülen adlandırmalardan ziyade aĢık ve dinleyici çevresi iliĢkisinde
adlandırmaların ortak referans noktası oluĢturduğunu belirtmek gerekir: Bölgedeki aĢık
havalarının birkaçını divani, güzellerne, tecnis, Kerem havaları, muhammes, satranç, nasihat,
yanıltma, taĢlama, tekellüm, destan, deyiĢ, koçaklarna, derbeder, hoĢ damak, zarıncı, civan
öldüren, garibi, Sümmani, cenkleme, yedekleme, Ģikeste, üç kollu, beg usulü, çakırdama,
zencirleme, dudak değmez, dumalar, Köroğlu, Köroğlu güzellemesi. Köroğlu koçaklaması,
yar havası, maya, sarı yıldız ve Türkmani Ģeklinde ifade etmek mümkündür.
Somut Olmayan Kültürel Miras listesi içerisinde Türkiye‟deki önemli öğelerden biri
olan aĢıklık geleneğinin gelecekte de var olması, tanıtımı ve aktarılması anlamında önemli bir
merkez konumunda bulunan Kars, geleneği özgün örnekleriyle gelecek nesillere aktaracak bir
merkez konumundadır.
Konuyla ilgili metinlerden birkaçı aĢağıda verilmiĢtir.
Seher vakti telli turnam,
Öttü benden uzaklaĢtı ,
Karlı dağların ardına ,
Gitti benden uzaklaĢtı.
Bir seyirlik peri kızı ,
Ġçerime koydun sızı,
Seher vaktinin yıldızı,
Açtı benden uzaklaĢtı.
Kim demiĢti bu bahar iken ,
Ben bülbülüm yar gül iken ,
17
Her yanımda çakıl diken,
Bitti benden uzaklaĢtı.
Ġhsanıyım budur halim.
Behey zalim kızı zalim,
Okumadan arzu halim,
Yırttı benden uzaklaĢtı..
(Kağızman/Kötek)
AĢık ġenlik‟in eseri Mereke divanı
Be hey Allah eziz eziz ya reb yaradan senden medet
Bizi yoğdan var eyleyen ganı sübhan birdi bir
Abı ateĢ hacı bagdan yarana insan birdi bir
Mürvetinden halk eyledi on sekiz alemi
Canlı cülmü ecümlü külü cihan birdi bir
Aman aman yaralı gönlü aman
Canlı cülmü hara eller ay eller bizim eller ay eller
Canlı cünlü ecünlü külü cihan birdi bir türlü cihan birdi bir
Bir dalda beĢ elma var bir Ģikestadır
Sekiz derviĢ dokuz hoca birisi gül destedi.
Altı bin altı yüz altmıĢ altı dalı var.
Gece gündüz gerdüĢ vur alma taban birdi bir
18
Aman aman yaralı gönül haman aman
Gece gündüz gerdür vurar hara eller ay eller
Bizim eller ay eller mahı taban birdi bir
Yarda aman aman aman aman aman
Aman aman aman
Ya Allah Muhamed diyen Ali ġahı Merdandır
Hasan Hüseyin bu dağı dalı ġahı Merdandır
Aman aman aman aman aman
Yüz yermi dört bin nedir mecut geldi cihana
Cihanda Ģiri yezda veli ġahı Merdandır
Aman aman aman aman
Karahanlı Murat Yıldız imamlar ifadesi
Ġki cihan serverini hoĢ yaratmıĢ Hüdasın
Aman aman aman aman
On bir evadı yanında Fatmet ü Zehrası,
Sekiz cennetin bezeyi gülü ġahı Merdandır
Aman aman aman aman
Yaradan aman aman aman aman
ġahın aman aman aman
19
Küçük yaĢta düĢtüm gurbet ellere
Savruldum savruldum esen yellere esen yellere
Derdimi demedim ben kimselere
BaĢıma gelmeyen kalmadı benim
Derdimi demedim ben kimselere
Derdi derdi felek derde ekledi
Vefasız yar döner diye bekledim
Yar yar bekledim
Ne çileler gördüm ne dertler çektim
Ne çileler gördüm ne dertler çektim
Der böle göz açık dünyaya gelen bir çiçek
Göz açık dünyaya gelen bir çiçek
Vahtın evvel somluya keĢke
Evladın dağını görmesin ana
Ah çekip saçını yomluya keĢke
Evladı dağını görmesin ana
Ah çekip saçını yomluya keĢke
Öz gel lalasına zalim yatabilmirem
20
Al beni koynuna layla de layla
Gözelim layla akanım layla
Ben eĢki baĢımda ay zalım yatabilimirem
Gözelim layla akanımlayla
Ben seni beklim ay zalım yolların
Yüzümü soküm ay zalım hallarını üste
Al beni dimcer ay zalım kollarım üste
Gel al beni koynuna layla de layla
(Akyaka/ Kürekdere)
1.2.Ağıt
Ölüm, her zaman insanoğluna ağır gelmiĢ bu nedenle de yaĢanan duygu yoğunluğu
farklı Ģekillerde sese ve söze dönüĢmüĢtür. Sözlü kültür geleneği içinde ağıt adıyla günümüze
kadar varlığını devam ettirmiĢ olan ve bir tür olarak değerlendirilen ağıtlar, bir yürek
yangınının hüzünlü yansımalarıdır ve bu yansımalar ölüm ve sevgi var olduğu sürece de
devam edecektir. Ağıt söyleme geleneğinin ilk örneğini Türk tarihinin en önemli isimlerinden
biri olan Alper Tunga sagusunda Alper Tunga‟nın ölümüne inanamamanın getirdiği acı
içerisinde söylenen sözlerde bulmak mümkündür. Tarihsel süreçte bağlam merkezli olması
nedeniyle geleceğe oldukça sınırlı sayıda aktarılmıĢ olan ağıtlar yazılı kültür anlamında da
yakın tarihe kadar sınırlı sayıda bir oranda gelmiĢtir. Ancak yakın tarihten itibaren özellikle
görsel ve iĢitsel teknik araçların geliĢimiyle birlikte artan sayıda ağıt kayıt altına alınmıĢtır.
Bu kayıtlarla birlikte konuyu daha farklı açılardan değerlendirme olanağı ortaya çıkmıĢtır. Bu
noktada ağıtların içerik olarak ayniliği buna karĢın söylemde kullanılan ifadeler sıfatlar,
21
benzetmeler, vb çeĢitli farklılıklar taĢıdığı ortaya konulmuĢtur.3 Ġnsanın var olduğu ve
özellikle beklenmedik bir Ģekilde yaĢamını yitirdiği her yerde söylenecek olan ağıtlardan
birkaçını Ģu örneklerde görmek mümkündür:
Kaderim böyleymiĢ Cemal‟ım sana
Layık mıdır felek bu ölüm bana
Dört tane yavrumu bıraktım sana
Layık mıdır felek bu ölüm bana
Demedim mi bu ölüm bana
Hele bir taĢ dibinden kuzu meliyor
Figanı da dağı taĢı deliyor
KomĢular da bulamamıĢ geliyor
Yitirdim yavrumu sel kenarında
KomĢular da bulamamıĢ geliyor
Yitirdim yavrumu çöl kenarında
Dağlara salmıĢım seyisler gibi
Oy melerim yavrum geyikler gibi
Ne dereler koydum ne de taĢ dibi
3
GÖRKEM, Ġsmail (2001): Türk Edebiyatında Ağıtlar Çukurova Ağıtları, Ankara, Akçağ Yayıınları
22
Ne dereler koydum ne de taĢ dibi
Hele yavrumun acısından nasıl durayım
Oy yavrum seni nerelerde bulayım
Müjdesine beĢ yüz altın vereyim
Yitirdim yavrumu sel kenarından
Müjdesine beĢ yüz altın vereyim
Yitirdim yavrumu çöl kenarında
AĞIT
Yükledin üstüme bu gamı felek
Bunu götürmeye takatim mi var
Eller al giyinmiĢ bağ bayram eder
Benim kara giyimim hoĢa mı gider
Benim kara giyimim hoĢa mı gider, hoĢa mı gider
Ey zalim felek çektiğim yeter
Hele dertli olmayan yok benimki beter
Bir yandan ayrılık bir yandan yokluk
Bir yandan sevgilim burnumda tüter
(Merkez/Alaca)
23
1.3. Masal
Masallar insanların yaĢadıkları mutsuzluktan çıkıĢa imkan sağlayan ve özellikle
çocuklara aktardıkları düĢünce dünyasının izlerini barındıran sözel anlatılardır. Arkaik
kökenleri ve çıkıĢ noktaları tartıĢılmakla birlikte4(Çobanoğlu 2002; Sakaoğlu 2003) kültürler
arası geçiĢin ve bağlı olarak ortaklıkların yoğun Ģekilde görüldüğü türlerden biri olan masal,
yaĢam Ģartlarında meydana gelen değiĢime inat yaĢamaya ve yaĢatılmaya devam etmektedir.
Bölgede bir nesil öncesine kadar yoğun bir Ģekilde anlatıldığı görülen masallar özellikle
kentleĢmeye bağlı olarak meydana gelen yeni Ģartlar ve televizyon gibi görsel iletiĢim öğeleri
nedeniyle geçmiĢe oranla anlatılma noktasında bir zayıflamaya uğramıĢtır. Ancak günümüzde
dahi masalların temel unsurlarından olan formel öğelerin canlı bir Ģekilde korunduğu
masallara ulaĢmak, “masal anası” olarak adlandırılabilecek kiĢileri görmek ve zengin bir
masal dünyasına eriĢmek Kars ve çevresi için mümkündür. Kars yöresinden derlenen
masalların diğer bölgelere oranla daha çeĢitlilik gösterdiğini ifade etmek mümkündür.
Bölgenin tarihsel yapısı dolayısıyla Kafkasya‟da yaĢayan Türk nüfusuyla yakın bağların
sürdürülmesi bu zenginliğin ve çeĢitliliğin korunmasına ve sürdürülmesine katkıda
bulunmuĢtur.
MASAL
VarmıĢ, yokmuĢ. Bir tane dede varmıĢ. Dedenin üç tane kızı varmıĢ. Dedeyle kızları o
kadar açlarmıĢ ki hiçbir Ģeyleri yokmuĢ. Bir gün davarcık varmıĢ, evvel koyun derisinden
yaparlarmıĢ. Onu sırtına alır, gidermiĢ. GitmiĢ bir gün bir taĢın üstünde oturmuĢ, bakmıĢ ki
delikte, darı var. Bu, ağzını açmıĢ, dacarcığını doldurmuĢ, darı, getirmiĢ. Meğerse
davarcığının, torbasının dibi delik. Darılar kapıya kadar dökülmüĢ. Kalanları götürmüĢ kızlar
almıĢlar, demiĢler: “Baba bu ne, sen nereden getirdin bunları?” DemiĢ: “ Vallahi, buldum,
durun. Bir darı kaynağı buldum.” GetirmiĢ kapının önüne, onu yemiĢler, içmiĢler. Bir daha
gitmiĢ bu, epey taĢımıĢ buradan. Bir gün bakmıĢ ki bir tane dev gelmiĢ, kapının önünde
oturmuĢ. ÇıkmıĢ demiĢ: “KardeĢim, sen nesin?” DemiĢ: “Ne olacağım. Sen benim darımı
taĢımıĢsın hep, ben sürdüm izini geldim senin kapına. Sen darımı vereceksin.” DemiĢ:
“Vallahi benim bir Ģeyim yok.” “Üç tane kızım var.” demiĢ. “Öyleyse büyük kızını ver
4
ÇOBANOĞLU, Özkul (2002) Halk Bilimi Kuramları ve AraĢtırma Yöntemleri Tarihine GiriĢ, Ankara, Akçağ
Yayınları: SAKAOĞLU, Saim (2003) Masal AraĢtırmaları, Ankara, Akçağ Yayınları
24
götüreyim.” Büyük kızı almıĢ gitmiĢ, içeri koymuĢ, kendisi gitmiĢ. GitmiĢ, mezarlığa girmiĢ,
mezarlıkta ölülerin mezarlarını eĢmiĢ, ciğerlerini çıkarmıĢ, almıĢ, gelmiĢ. GelmiĢ, kadına
demiĢ ki: “Bunları yiyeceksin, yersen ye, yemezsen seni öldürürüm.” DemiĢ: “Tamam.” Bu
çıktıktan sonra nereden yiyecek, atmıĢ kuyuya. Dev içeri gelmiĢ, demiĢ ki: “Yedin mi?”
DemiĢ: “Yedim, efendim.” DemiĢ: “Sesleneyim mi?” DemiĢ: “Seslen.” DemiĢ: “Et, dert
neredesin?” DemiĢ ki: “Soğuk soğuk kuyulardayım.” Onu öldürmüĢ. Sabah üzeri gelmiĢ bir
daha dedenin kapısına. DemiĢ: “Dede, öteki kızın hasta, doğum yapacak…” Dedi ki: “Git,
bacımı getir, gelsin o da.” Onu da getirmiĢ. Ona da aynısını yapmıĢ, gitmiĢ, girmiĢ mezarlığa.
Et çıkartmıĢ, getirmiĢ. DemiĢ: “Bunları ye.” DemiĢ: “Ben yemem.” DemiĢ: “Yiyeceksin.”
“Eee peki.” ÇıkmıĢ adam gitmiĢ. Bu da atmıĢ kuyuya. Adam gelmiĢ demiĢ ki: “Aa yedin mi?”
“Evet, yedim.” “Sesleneyim mi?” DemiĢ: “Seslen.” “Et, dert nerdesin?” “Soğuk soğuk
kuyulardayım.” Onu da öldürmüĢ, götürmüĢ ölü damına atmıĢ. Evvel devler çoktu. Sonra hep
kaf dağına gittiler. Ondan sonra bir daha sabahtan gelmiĢ dedenin kapısını çalmıĢ, kıza demiĢ
ki: “Seni yine götüreceğim.” demiĢ. “Ablalarının birisi döĢeme dokuyor, birisi hasta, gebe, gel
gidelim.” DemiĢ ki: “Baba, sen benim kedimi vereceksin, bir de bıçağımı vereceksin, bana bir
bıçak al, gel.” “Tamam.” DemiĢ: “Kızım, kediyi ne yapacaksın?” DemiĢ: “Ben götüreceğim.”
Kediyi getirir neyse, kediyi bir yerde saklar, dev gelince, gelir der ki: “Ben giderim, sen
hazırlık yap, sen benim karımsın. Bak ablaların hani, yok, ablaların yok gittiler. Gider buna da
yine et getirir, eti verir. Ama bu Ģey yapar. Eti keser küçük küçük bıçakla, kediye yedirir.
DıĢarıdan geldiği gibi der: “Et, dert nerdesin?” Der ki: “Vallahi, sıcak sıcak
bağırsaklardayım.” “Tamam.” der. “Ben karımı buldum.” der. “Gel gidelim.” der. Gider bir
kapı açar. Artık altın mı, giysi mi… Buna giydirir, bunu o kadar bezetir. Der ki: “Daha ben
karımı buldum, gel bir dizine baĢımı koyayım, uyuyayım.” Uyur. Kız anahtarı ondan alır
açar, çıkar. Alır, çıkar, kaçar. Kaçar, bıçak da elinde. Sonra olur ki dev bunun peĢine düĢer.
PeĢine düĢtüğü gibi gider bu kuyunun baĢına, bir tekme vurur deve, kuyuya düĢürür.
Kendisini de kurtarır.
MASAL
Bir tane kız, bir tane adam varmıĢ. Bunun bir tane üvey annesi varmıĢ. Bir kız da
ondan varmıĢ, bir kız da ileriki kadından varmıĢ. Babası ölünce üvey annesiyle kalmıĢ.
KalmıĢ; ama kız çok güzelmiĢ, o kadar güzelmiĢ ki… Bunların evinde bir düğün olur. Kızın
bir ineği varmıĢ. Getirir, bu o kadar güzel ki bunu çekemez üvey annesi. Der ki getirin ineği
keselim. Ġneği keserler, inek onlara acı gelir, onlar hiç etini yemezler. Bir tek o yer etini. O
25
yer, kemikleri de götürür, ahıra koyar. Bir gün düğün olur, onlar düğüne giderler. Bu kız da
bunlardan sonra bezenir gider. Gider, padiĢahın oğlu bunu görür, buna vurulur, aĢık olur. AĢık
olduğu gibi, eve gelir. Kız yine soyunur gelir aynı kız, onlar da gelirler. Sabahtan bağırır ki
padiĢahın oğlu, gezecek. Bir kız var o kızı görmüĢ düğünde. Ev ev dolanıp ona bakacak. Ama
kız eve gelirken ayakkabısı suya düĢer. Ama padiĢahın oğlu ayakkabıyı bulmuĢ, onu
giydirecek, kimin ayağına olursa onu alacak. Bu analığı bu ayağı yoner (Ellerini birbirine
sürterek) yoner yoner, kızının ayağını ki o ayakkabı olsun. Ayakları büyük hani. O kızı da
getirir tandıra koyar, horoz üstüne çıkar. Gelir evleri ararlar, bulamazlar. iĢte horoz orda öter,
der: “Kukkula guu, Fatma Bacım tandırda, ayakları küflede.” (“Gukgula guu, Fatma Bacım
tendirde, el ayağı kendirde.”) Artık onu açar neyse, bunu ayağına giydirirler, ona olur. Bunun
düğününü yaparlar. Üvey annesiyle kız da beraber gider. Bunu yolda arabadan aĢağı atarlar.
Kızı atarlar, üvey annesi kendi kızını yerine koyar. Bu kız da gelir bir yerde, bir evde oturur.
PadiĢahın oğlu ava gelir, bakar ki bu güzel kız burada. „Benim ilk gördüğüm kız.‟ Artık kızı
alır gider, ötekini de atlara bağlar, parça parça eder.
(Kağızman/Kötek)
MASAL
Bir köyde bir tane hacı varmıĢ. Bir karısı, bir oğlu, bir kızı varmıĢ. Bu hacı bir gün
kalkmıĢ demiĢ ki karımı da alayım, ben hacca gideyim. Adamın bir oğluyla kızı varmıĢ.
Oğlunu da götürmüĢ, kızını burada bırakmıĢ köy imamıyla, köy muhtarına emanet etmiĢ.
DemiĢ göz kulak olun. Bunlarda gittikten sonra, önce köy muhtarı gelmiĢ kıza göz koymuĢ.
Kız demiĢ yapma, etme, tutma, babam sana tembih etti. Etme, yapma demiĢ, dinlememiĢ.
Babasının bir acı sabunu varmıĢ. Bu demiĢ öyleyse gel bir banyoya gir. Ondan sonra,
Banyoya girerken bunun baĢına acı sabun sürmüĢ gözlerim çıktı demiĢ muhtar. Bu, elbiseleri
bir bohça yapmıĢ merdivenden aĢağı yuvarlamıĢ, kuyruğu çekmiĢ gitmiĢ. Bir zaman geçmiĢ
aradan, üç dört gün sonra imam gelmiĢ. Ġmam da kız güzel olduğu için imam da kendisine
hakim olamamıĢ aynı muhtarın yaptığı hareketi o da yapmıĢ. Kız onu da acı sabunlan
zehirlemiĢ ve onu da dıĢarı atmıĢ, elbisesini de vermiĢ. Zaman gelmiĢ hacdan dönüĢünde
muhtarla imam gitmiĢ karĢılamaya. DemiĢ ki senin kızın öyle yaptı. Yoldan çıkmıĢ. Berbat
peĢine yirmi genç takmıĢ filan. Babası oğluna demiĢ ki git onu öldür ve elbisesini bana getir.
Oğlu gelmiĢ. Günü bacadan, suyu da mutfakta içiyor. BaĢka bir Ģey yok çıkamıyor. Bu kızla
ata binmiĢler. Babasını karĢılamaya gitmiĢler. Giderken kız yatmıĢ uyumuĢ çeĢmenin baĢında.
26
Bu oğlan gitmiĢ demiĢ öldürdüm baba elbisesini de vermiĢ. Ondan sonra oraya bir baĢka Ģey
gelmiĢ. Geziye çıkmıĢ bir padiĢahın oğlu. Çıkarken gelmiĢ ki, bakmıĢ ki oradan bir koĢum
asker geliyor. Gelirken, bu, çeĢmenin baĢında bir ağacın baĢına çıkmıĢ. Kız çok güzelmiĢ.
Atını padiĢahın oğlu çeĢmeye sulamaya getirirken at tırr etmiĢ ürkmüĢ. Bide böyle bakmıĢ ki
orda bir kız var. Onun yüzünün zılası çeĢmeye değmiĢ, at ondan geri gitmiĢ. ĠndirmiĢ onu
yere, bunu almıĢ götürmüĢ. GitmiĢ, onu götürmüĢ. DemiĢ ki bunu götürmüĢ. Hiçbir Ģey
sormamıĢ padiĢahın oğlu ama akıl yok. Hiçbir Ģey sormadan bununla evlenmiĢ. Bunun iki
tane oğlan çocuğu olmuĢ. Bir gün bir tane elma getirmiĢ, çocuğun küçüğüne vermiĢ. Öbürü
gelmiĢ elinden almıĢ. Daha babası gitmiĢ kapının arkasında dinliyor. Mahsus getirmiĢ. DemiĢ
ya baban yok değil, koca bir padiĢah oğludur. Ġki tene getirsin birini sana versin biri ona. Niye
sana bir tane getirir. Bakalım kız hiç konuĢmamıĢ. Kız o iki çocuğu doğurmuĢ yine hiç
konuĢmamıĢ. Neyse bu içeri girmiĢ demiĢ ya niye bu kadar güzelliği Allah sana vermiĢ? Bana
da nasip oldun niye sen konuĢmuyorsun, demiĢ? Sen hiç beni getirirken yolda bir tane bile
soru sormadın. Nesin, ney misin oraya niye çıktın nasıl, demedin. Der ki benim baĢıma böyle
böyle bir iĢ geldi. Babam hacca gitti. KardeĢim beni karĢılamaya götürdü. Bizi bıraktı
ormanda gitti. Diyor ki, tamam Ģimdi nerede dedi? Filan Ģehirde SarıkamıĢ‟ta Erzurum da.
Bunun kara vezir isminde bir veziri varmıĢ onunla gönderir. Bunlar çadırda gece bir yerde
konaklarlar. Çadırda iki çocuğuyla yatarken bu sefer kızın yanına vezir girmiĢ kadın demiĢ ki
olmaz. Olur olmaz, çocuğun birini kesmiĢ ikinciyi de kesmiĢ, senide keseceğim dediğinde
demiĢ müsaade et de ibrikle bir iĢe çıkayım gitmiĢ. O dalmıĢ kaçmıĢ gitmiĢ. Ġbriği ipe
bağlamıĢ. Onu iple bağlamıĢ. Neyse bu gitmiĢ gitmiĢ köyde bir çobana rast gelmiĢ kadın.
Çobana rast gelirken demiĢ. DemiĢ: Sen ne yapacaksın benim ne olduğumu sen Allah rızası
için o elbiseni bana ver benim bu, al bu kumaĢımı sen giy. O giymiĢ bir de bir koyun almıĢ.
Onun karnını iĢkembesini baĢına geçirmiĢ. GitmiĢ bir köye kaz çobanı olmuĢ kız. Kaz çobanı
dururken bu vezirde gitmiĢ. Geri dönmüĢ, demiĢ: Senin karın deliydi çocuklarını kesmiĢ
gitmiĢ demiĢ arkasından. Bin demiĢ ata. BinmiĢ gelmiĢ o köyde, o misafir olduğu kazını
otlattığı adamın evine, ağanın evine. Bu kızda oradaymıĢ. DemiĢ ben size kimi hikaye
edeyim. Kimi demiĢ bir hikaye anlatır mısın, demiĢ, kız demiĢ ben anlatırım. BaĢlamıĢ
söylemeye. BaĢtan hacca gitti. Babası hacca gitmiĢ nasıl olmuĢ, aynısını oraya anlatmıĢ.
Muhtar demiĢ ki ben gideceğim, vezir demiĢ ben giderim. DemiĢ dur hiç sancılanma bela
sendedir. DemiĢ beni geldi vezir böyle yaptı, böyle yaptı, baĢıma böyle bir iĢ getirdi.
Çocuklarımı da öldürdü. GitmiĢler, dıĢarı çıkmıĢlar. Ġki tane deli katır bulmuĢlar. Muhtar da
oradaymıĢ imam da oradaymıĢ. Ġki deli katırın kuyruğuna imamla muhtarı bağlamıĢlar, kendi
27
atının kuyruğuna da veziri bağlamıĢ bırakmıĢlar parça parça etmiĢ. Bunlarda gelmiĢ çıkmıĢlar,
anasına babasına kavuĢmuĢ, çocuklar elden gitmiĢ. ĠĢte hikaye bu.
(Merkez/Dikme)
1.4. Halk Hikayesi
Halk hikayeleri yaĢanmıĢ ya da yaĢanmıĢ olması muhtemel olaylardan oluĢan ve daha
ziyade aĢk ve kahramanlık üzerine kurulmuĢ, dönemin roman ihtiyacını karĢılayan bir
anlatıdır.5 XXI. yüzyılın sosyal Ģartları gereği iĢlevselliğini kaybeden halk hikayeleri, Kars
yöresinde hala belirli oranda da olsa varlığını hissettiren anlatı türlerinden biridir. Bölgede
irili ufaklı olmakla birlikte çok sayıda halk hikayesine ulaĢmak mümkündür. Tarihsel anlamda
yaĢanan çeĢitli olaylar klasikleĢmiĢ halk hikayelerinin yanı sıra daha ziyade bölgede anlatılan
hikayelerin de var olmasına neden olmuĢtur. Hikayelerin yakın dönemde yaĢanmıĢ olması
sözlü bellek içerisinde klasik halk hikayesi formatına eriĢmesine engel olmakla birlikte
türkülü hikaye olarak adlandırılabilecek ve henüz ciddi anlamda kayıt altına alınamamıĢ
hikayelerin varlığına olanak taĢımıĢtır. Sözlü kültür ortamından yazılı ve elektronik kültür
ortamına geçiĢ6 kaçınılmaz olarak, dinleyici kitlesinden uzaklaĢmıĢ hikayelerin bir kısmının
zamanla masalsı unsurlarla bezenmiĢ ve yine belirtilen etkenler nedeniyle çekirdek bir olay
haline dönüĢmesine yol açmıĢtır. Özellikle aĢıklar tarafından aktarılan halk hikayelerinin yanı
sıra bölge insanından da bu hikayelere ulaĢılması sözlü kültür açısından bölgenin önemini
ortaya koymaktadır.
KARA VEZĠR
Ben size Ģimdi kara vezirle onun sevgilisi diyelim, sevgilisi Mihriban hanımın
hikayesini anlatayım. Kara vezir hikaye buya MuĢ‟un veziri MuĢ devletinin ve yahut da MuĢ
erkanının yetkilisi. Mihriban hanımsa bu anda bildiğim kadarıyla Gürcistan Tiflis‟e bağlı
Gence kentinin, zengin bir ağanın Hacı Mehmet isminde bir ağanın kızı. Hacı Mehmet bey,
ağa diyelim Hacı Mehmet ağa iki evlidir. Bir üvey oğlu vardır Davut. Hacı Mehmet bey biraz
yaĢlandıktan sonra hacca gider. Hanımıyla zamane ya deve yollarıyla üç ayda gitmiĢ, üç ay da
gelmiĢ. Altı aylık bir zaman. Hacı Mehmet Bey Hacca gittikten sonra, üvey kardeĢi, kız
5
BORATAV, Pertev Naili (1988): Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciliği, Ġstanbul Adam Yayınları;
ALPTEKĠN, Ali Berat (2000) Halk Hikayelerinin Motif Yapısı, Ankara, Akçağ Yayınları
6
ONG, Walter (2010) Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün TeknolojileĢmesi, Ġstanbul, Metis Yayınları
28
kardeĢine diyelim göz koymuĢ. Kız kardeĢiyle beraber olmak istemektedir. Bu kız kardeĢi
dünya güzeli Mihriban hanım. Mihriban Hanım kardeĢinden yakasını kurtaramaz. KomĢulara
sığınır. KomĢular Davut Bey‟in artık korkusundan bunu barındıramaz. Bir gece Mihriban
Hanım düĢer yola az çok gider hikayemizin Ģeyine göre bir ormanlık alanda uyuyup kalır.
Gözlerini açtığında ise bir saraydadır. Büyük bir sarayda. Avı çok seven hocası bunu ormanda
bulmuĢ sarayına getirmiĢ. Zaman ilerledikçe tabiî Mihriban hanım dedik ya dünya güzelidir.
Mihriban hanımla evlenir. Aradan 2 yıl mı artık kaç yıl iki çocukları olmuĢ. Çocukları olmuĢ.
Bir gün kara vezir pardon padiĢah kara vezir ayrı padiĢah odaya girer bakar ki Mihriban sultan
ağlıyor. Ya hanım senin derdin nedir ben senin bir dediğini iki etmem, ben seni kırmam. Ben
seni incitmem. Ne oldu da ağlıyorsun, bir eksiğin, bir noksanlığın mı var? Yok demiĢ
padiĢahım benim öyle bir Ģeyim yok, eksiğim yok. Eee nedir peki derdin. Ya diyor benim
derdim ne olsun ben burada iki çocuk anası oldum. Kaç senedir benimle evlisin. Allah senden
razı olsun, ben senden razıyım. Ġyide insansın. Bana bakıyorsun da her Ģeyim de var, ama hiç
demedin ki yahu Mihriban sen taĢın deliğinden mi çıktın. Sen nerden geldin. Nerelisin. Kimin
kızısın, senin anan baban yok mu deyince kara ııı tabii padiĢah piĢman olmuĢ. PadiĢahta
“kırılmasın, belki bir fakirin belki bir babası anası ölmüĢtür. Utandırmayayım diye sormamıĢ
o zamana kadar. Ben demiĢ bu zamana kadar bunun için sormadım senden. Dedim ki olur ya
Mihriban Sultan kırılır benden. Sen çok gururlusun, hanımsın anladık peki Ģimdi kusuruma
bakma Ģimdi soruyorum. Sen nerelisin neyin nesisin söyle anlat ben hep ben de hep demiĢ bu
zamanı bekledim. Senin kendi kendine anlatacağın bir zamanı bekledim. DemiĢ ki ben
Tiflis‟te Hacı Mehmet Ağa diye Gence de yaĢayan bir beyin ağanın kızıyım. Benim canım
anamı babamı çekti. Senden son arzumda budur. Anamı, babamı bir görsem artık, baĢından
geçeni o an anlatmamıĢ. PadiĢah da hemen Kara Vezir diye veziri varmıĢ, vezirine haber
salmıĢ. Vezir hazırlan orduyu, atlıyı hazırla. Yanına adam al, sen yola çık benim avım var.
Avı çok seviyor dedik ya hani. Ben iki gün sonra falanca yerde gelip sana yetiĢeceğim. Orada
beni bekle. Kara Vezir Mihriban sultanı iki çocuğu da yanına almıĢ. Bunlar yola düĢmüĢler
epey gittikten sonra bir gece Kara Vezir Mihriban Hanım‟ın sarayına artık çadırına gelmiĢ.
Çadırına o da Mihriban hanımla beraber olmak için onu zorlamıĢ. Ya vezir etme, vezir tutma
vezir bak seni Ģikayet ederim. Artık orda dağın baĢı yetki vezirde. Ordular hep onun sözünde,
asker onun sözünde. Kara Vezir çocuğun birini kapmıĢ ya benim olacaksın ya da çocuğunu
keserim. ĠĢte zamane namusu, zamane insanı, Mihriban Hanım ne yapmıĢsa olmamıĢ. Bunla
beraber bu çocuğun birini kesmiĢ gene olmamıĢ. Diğerini kesmiĢ gene olmamıĢ. DemiĢ ki
Kara Vezir sen yaptığını yaptın Ģimdi de beni kesmeye hazırlanıyorsun, beni kesme benim
29
ufak bir ihtiyacım var. Belime bir ip bağla ben çalıların arkasına gidiyim. Ġhtiyacımı görüp
geleyim. Seninle beraber olacağım. KandırmıĢ bunu tabi. GitmiĢ çalıların arkasında ipi atmıĢ
bir çalıya bağlamıĢ. Kara Vezir kontrol ediyor ya çalıyı çektikçe av ordadır. Çabucak oradan
kaybolur. Kara Vezir beklemiĢ gelmemiĢ. Kara Vezir geri dönmüĢ. PadiĢah ne oldu hani
benim hanımım nerde. DemiĢ ki; padiĢahım hanımını da çocuklarını da eĢkıyalar kesti. Artık
Mihriban Hanımın da o ormandan sağ kurtulamaz diye padiĢaha böyle bir yalan söylemiĢ. O
orda kalsın. PadiĢahla kara Vezir. Biz dönelim Mihriban Hanım epeyce gitmiĢ. Bir yol almıĢ.
Bir çobana rastlamıĢ. Çobana demiĢ ki çoban ben Genceye gideceğim. Tiflis‟e gideceğim.
Çoban buna bir at vermiĢ. DemiĢ ki çoban bana da bir kuzu derisi ver, bak bu üstümde,
kolumdaki bilezikleri ziynetleri hepsini sana vereyim, altınımı mücevherimi onu da almıĢ,
koyunun kuzunun karnını çıkarmıĢ keloğlan kılığında gitmiĢ doğru babasına. Hacı Mehmet
Bey‟e yalvarmıĢ. Bir keloğlan niyetinde buna hizmetkar durmuĢ (olmuĢ).Hizmetkar durmuĢ,
kardeĢi Davut da orda,babası da orda aradan birkaç zaman geçtikten sonra bakmıĢ ki bir tane
kervan gidiyor, gitmiĢ kervancı baĢına demiĢ ki kervancı baĢı nereye gidiyorsun, yolun
neredir.DemiĢ ki valla ben taa Halep‟e kadar gideceğim, ġam‟a kadar gideceğim, yolum da
MuĢ‟tan geçiyor. Ee demiĢ ben sana bir mektup yazsam bu mektubu sen MuĢ kralına, MuĢ
padiĢahına verirsen seni zengin eder. Bak bu yüzüğümde sana, bu yüzüğü göster kapıdan içeri
gir. Gerisini sen bırak padiĢaha . Yüzüğü gösterdin mi gerisini karıĢma. Eh kervancıya da
mektuba ne yazmıĢ, demiĢ ki, onu da bir onlar saz olarak, sözlü olarak söylüyorlar ben size
Ģiirini söyleyeyim.
Gelen giden bezirganlar, gelen hocalar,
Bu kağıdı Alihan‟a yetirin.(PadiĢahın ismi Alihan )
Giden bezirganlar gelen hocalar
Bu kağıdı Alihan‟a yetirin.
ġahidimdir ay karanlık geceler,
Bu kağıdı Alihan‟a yetirin
ĠĢ bu ya Ģimdi diyecek çocuklarını Kara Vezir kesti, demiĢ ki ula kara vezir desem kara vezir
kaçar, ben en iyisi diyeyim ki çocuklarını eĢkıya kesti gel ben yaĢıyorum.
DemiĢ ki yazı yazan elden düĢsün,
Kalemim varsa zerre yalanım,
Haramiler kesti bir süt balamı.
Bu kağıdı Alihan‟a yetirin.
ġimdi yerini diyecek. Yerini nasıl diyor diyor ki;
30
Mihriban Sultanım bir üz bir üzdü.
Yüz yıl geçse bir üz gene bir üzdür.
Yani ben hiç değiĢmedim. Babamın evine geldim. Senden ayrı düĢtüm, baĢıma iĢler geldi.
Ama yüzyıl geçse de ben gene Mihriban‟ım, gel sana her Ģeyi anlatacağım. Gelmek istersen
yerim Tiflis‟tir. Bu kağıdı Alihan‟a yetirin. Alihan‟a anlatmıĢtı ya. Gence de falanca beyin
Tiflis‟e geldi mi oraya gelecek. Alihan‟a kağıt gider. Alihan kağıdı alır. Kervancıyı zengin
eder. Yola düĢer. Gider orda Hacı Mehmet Bey‟in evini bulur. Durumu anlatır. Ama ortalıkta
kız yok. Kız gelir baĢından keloğlan maskesini çıkarır. Hani kuzu derisinden keloğlan
maskesi yapmıĢtı. BaĢından geçenleri anlatır. Bütün millet orda ki herkes kardeĢi Davut ile
Kara Vezirin cezalandırılması için atın arkasına bağlarlar. At bunları dağ taĢ sürükleyip
öldürür. Ali Handa Mihriban sultanı alıp MuĢ‟a geri döner. Hikayemizde burada biter.
(Merkez/Dikme)
PADĠġAH
Bir zamanlar bir padiĢah varmıĢ. PadiĢahında bir yardımcısı varmıĢ. Lele vezir derlerdi
o zamanlar. Lele çok bilgili ne olursa bilirdi. Sonra, bir gün padiĢahın bir kızı olur. Lelesine
der ki bir memleketimize gidelim, siz nasıl geziyorsanız biz de o Ģekilde memleketimizi
gezelim ne var ne yok bir öğrenelim. Sonra leleye der ki sen bilirsin acaba benim kızımın
kaderi kimin elindedir. Ben onu kime vereceğim kimin oğlu onu ister. Bu padiĢahın kızıdır.
Onu kim alacak. O dedi padiĢah hazretleri filan Ģehirde filan sokakta bir çoban oturur. Onun
oğlu dünyaya gelmiĢ. Senin kızın kaderi onun elindedir. O da der ben bir padiĢahın kızını
nasıl bir çobanın oğluna veririm. Dedi valla padiĢah hazretleri Allah‟ın kaderi öyledir. O lele
çok bilen bilgili bir adammıĢ. ErmiĢ biriymiĢ. DemiĢ ben bu kaderi bozacağım. Çobanı bulur.
Der ki senin bir oğlun olmuĢ. Onu bana ver. Ben büyütüp besleyip yine sana vereceğim.
Çoban kabul etmez. Bir tek oğlumu vermem. PadiĢah rütbesini gösterir. Sen vermezsen ben
zorla götüreceğim der. O zaman çoban verir oğlunu padiĢaha sonra padiĢah çocuğu alır ve
leleye derki ben bu kaderi bozacağım. Onu alır büyük bir kayanın üstüne çıkar. Leleye der ki:
ben bu bebeği aĢağı atarsam kader bozulur der. Lele de ben ne bilirim der. Lele de yazılan
neyse odur yine bozulmaz der. Bebeği atar o sıra da Cebrail gelir, bebeği alır ve bebeğe bir
Ģey olmaz. PadiĢah bebeğin düĢtüğünü görünce buradan düĢen sağ kalmaz der. Bebeği orda
bırakır giderler. Sağ kalsa da onu kurt kuĢ yer deyip bırakılar. Bebek orada kurt kuzu içinde
büyür. Bir kiĢi onu emzirir. Sonra yine sürüye katılır. Sonra bir gün keçi sürüye katılmaz olur.
31
O keçi bebeği büyütür. Sonra bir gün bir avcı eve giderken karĢısına bir keçi çıkar. Keçinin
altında memelerini bir çocuk emer. Keçi kaçtıkça çocuk da onunla birlikte sürüklenir. AteĢ
edecekken bunu görür. Avcının da çocuğu yokmuĢ. O çocuğu alır eve götürür. Karısına der ki
hanım: Cenabı Allah belden vermedi elden verdi. Ben bugün eve giderken bu çocuğu gördüm
dil bilmez, bir Ģey bilmez. Sonra kadın onu giydirir, besler, dil öğretir. Okula verir okutturur.
Zaman gelir, bu öyle bir delikanlı olur ki kimisi der bir avcı olacak, kimisi der bu adamın
çocuğu yoktur bu nerden getirdi bu oğlanı. Çocuk bu arada büyür sonra bir gün padiĢah leleye
der ki lele gel ülkeyi gezelim. Ne var ne yok. O zaman lelenin aklına gelir. O memlekete
gidince lelenin içine iner bir Ģey doğar. PadiĢaha der ki bu senin öldürdüğün çocuk doğdu bak
sana demedim mi kader bozulmaz. Neyse der bu nasıl bir iĢ der. Sonra bu arada aĢıklık oyunu
varmıĢ. Lele der senin öldürdüğün çocuk budur der. O zaman padiĢah çocuğa sorar senin
baban kimdir, o da der falan avcıdır. Sonra padiĢah biz senin eve geleceğiz der. Sonra yemek
falan yerler. Avcıya der ki sen bu delikanlıya izin ver de biz buna bir mektup gönderelim de
bizim saraya götürsün der o da gönderemem der. Sonra o senin oğlun mu der. O da evet der.
Sonra padiĢah onu sıkıĢtırır. O da doğuĢtan söyler.. Onu ormanda gördüğünü büyüttüğünü
söyler. Sonra lele padiĢaha bak ben sana söylemedim mi? Senin kızın kaderi bu çocuğun
elinde. O zaman padiĢah der ki bu kaderi bozacağım der. Bir mektup yazar. Çocuğa bunu
götür der. Ora da bir kara vezir var bunu ona ver. Mektupta der ki ey koca vezir bu mektubu
getiren veziri öldüreceksin. Öldüremezsen ben seni ve bütün sülaleni öldüreceğim diye yazar.
Mektubu böyle yazdıktan sonra üzerini de mühürler ve çocuğa açmamasını söyler. Sonra
çocuk üç gün dört gün yolda kalır ara da konaklar. Sonunda padiĢahın evini bulur. PadiĢahın
bahçesi varmıĢ. Elini yüzünü ora da yıkar. Sonra Ģimdi herkes bu saatte uyuyordur, ben bu
gece bu havuzun kenarında konaklayayım sabah olunca mektubu verir giderim der. PadiĢahın
kızı da sabah havuzun yanında o genci görür, gönlü ona düĢer, keĢke onunla evlenebilsem
beni alsa der. Sonra gencin üzerini yoklar üzerinden bir mektup çıkar bakar ki bu mektup
babasından gelmiĢtir. Ġçini okur ki gencin öldürüleceğini öğrenir. O da mektubu değiĢtirir. Ey
kara vezir ne vakit bu mektup eline geçse kızımı bu gençle evlendireceksin der. Mektubu
böyle değiĢtirir. Babasının imzasını atar, mührü de atar, sonra oğlanın cebine koyar. Sonra
gelirler, çocuğu uyandırırlar, Mektubu kara vezire verir. Vezir okur, bu ara da gence yemek
vermiĢlerdir. Yedikten sonra gideyim der. Vezir de oğlum sen nereye gidiyorsun der,
baĢımızın üstünde yerin var der. PadiĢahın kızını sana vereceğiz der. Sonra kara vezir
mektubu padiĢahın karısına da gösterir, o da padiĢah hazretleri uygun görmüĢ yapacak bir Ģey
yok evlendirelim der. Sonra yedi gün yedi gece düğün yaparlar, fakiri fukarayı giydirip açları
32
doyururlar. Bura da genç ile kızın iki çocuğu olur. PadiĢah ile lele üç yıl gelmezler. Sonra bir
gün onların geleceği haberi gelir. Kız gence iki çocuğu da al babamı karĢılamaya git der.
Genç ĢaĢırır niye der? O da saygıdır iyi olur der. Onu ikna eder. Genç gider onlar kan beye.
PadiĢah sorar? Sen kimsin? O da der ben senin damadınım der. O da ĢaĢırır. Ne damadı
inanmaz sonra kara vezir ile konuĢur. Onun baĢını, sülalesini baĢını vurduracağını söyler.
Kara vezir kendini savunur, suçum günahım ne der ben sizin emrinizi uyguladım der. O da
benim emrim bu muydu? Ben sana onun boynunu vurdur dedim. Sen kızımı vermiĢsin. Ben
seni öldürmeyeyim de ne yapayım demiĢ. Bunun üzerine. Kara vezir mektubu getirir ona hala
saklamıĢtır. PadiĢah bakar ki gerçekten de mektup da öyle yani vezirin dediği gibi genci
kızıyla evlendirmesi yazar. Bunun üzerine lele der ki ben sana demedim mi Allah‟ın emri
bozulmaz kadere karĢı gelinmez.
ÇĠRKĠN ADAM ĠLE GÜZEL KARISI
Bir adamın karısı çok güzelmiĢ. O da hanım çok kollarmıĢ. Adamda biraz çirkinmiĢ. O
da karısını da der hanım bizim baĢka yere gidelim der. Göçelim der. Bunlar bir köye giderler,
adam olur bakalım. Ben bu köyde sınayayım. Bakayım burada da benim karının arkasından
koĢacaklar mı? Ben buraya bu karının yüzünden göçtüm der. Köyde kendisinin fakir bir adam
diye tanıtır. Sonra gurbete gideceğini söyler. Köylüye ben gelene kadar benim karıya kim
sahiplik yapacak der. Köyün muhtarı der: ben olmalıyım köyün büyüğüyüm. Sen gelene kadar
ben bakarım der. Karı da oldukça güzeldir. He ya da der ben bakarım der. Köyün imamı
bende bakarım. Adam der Allah razı olsun. Ben sandım kimse benim karıma sahip
çıkmayacak, karım sahipsiz kalacak. Sonra gider ama gider nasıl gider. Bir daha gider dolanır,
sonra yine gelir. ġimdi bu evvel muhtar gelir. Hanıma der ki sen böyle bir plan yap da hele
bakayım bu da senin peĢinde gezerse bu da boĢtur. Muhtar kadına der nasıl olsa senin koçan
yok bari kaçta geleyim der. O da der 8 de gel. Bu gelir bakar eğlence falan içeri gelir, eğlence
yaparlar. Don gömlek otururken kapı çalar. Ama daha gündüz. Hayat gelir 10 da gelir. Ġmama
demiĢ 12 de gel hepsine ikiĢer saat ara verir. Ġmam saat 12 de gelir, kadın bunları oyalar kapı
çalınır. Muhtar der ki bu kimdir? O da der komĢudur herhalde, bir Ģey istemeye gelmiĢtir.
Muhtar der beni bu vaziyette görürse der sonra kadın der burada der orda bir pencere var
oradan giderim. Sonra kadın baĢına bir dalavere açtığını öğrenir. Sonra giyinirken beklerken
hayatta onun gibi bir valizi getirmiĢ, çerez, merez yerler biraz dolanırlar. Sonra saat 10 olur.
Bakar ki imam da gelir. Ġmam da o vaziyette ona da söz vermiĢtir. Muhtarla karĢılaĢırlar ona
der ula ocağın batmaya beni kandırdın sen neye geldin der. Sonra kapı çalınır kadının kocası
33
gelir. Sonra üçü de aynı yere saklanır birbirlerini görürler tabii ki. Hepsi birbirine sorar. Sonra
hepsi kandırıldıklarını anlar sonra kadın kapıyı kocasına açar. Herif der sen gurbete gitmedin
mi? O da der Allah razı olsun ben gittim bir ağaya rast geldim bana dedi ağa, bana sordu
nereye gidersin? Dedim gurbete giderim dedim. Sonra o da bana dedi sana bir araba buğday
veririm götür hepsini sat her ihtiyacını gör. Buğday da para eder. Sonra bir araba buğday
gelecekte bunları da nereye dolduracağız. Ben bunu düĢünürüm. Sonra kadın der herif bundan
kolay ne var. Bizim biraz gebenimiz var ona çıkararak buğdayı ora koyak. Dedi kadın sen
delisin, adamın eline diken batar, dedi herif bunu bir kibrit ile yakalım onlar kül olunca
süpürür oraya koyarız. Onlar böyle konuĢurlarken gebendeki imam ve diğerleri düĢünürler
bunlar burayı yakarsa biz de yanarız. Bunlar bir arada kaçıp dıĢarı giderler. Üstleri baĢları
çıplaktır. Aralarında konuĢurlar biz köylünün yüzüne nasıl bakarız üstümüz baĢımız çıplak
herkes bizi görür ne deriz? Rezil rüsva olacağız. Ġmam der ki: Birimiz içeri girsin bunlar
uyuyunca. Birimiz içeri girsin, elbiseleri çıkarsın ya da bacadan atar. Sonra nasıl yapacağız
derken bir plan kurak muhtar der beni indirin it dedim mi beni çıkarın der. Kadın der ki herif
bunlar içeri girer elbiseleri alır bizi öldürürler der. Kocası da der odun getir sobanın içine
koyalım, gelince onları dağlarız o zaman içeri giremezler. Sonra muhtar içeri girer bakar ki
odunlar gibi olmuĢ adam olan ona vurur. Muhtar git der onu çekerler arkadaĢları ona ne kadar
korkaksın nasıl muhtar oldun der. Yeni girer içeri der ki üç defa git dersem beni çıkarın
derler. Ġçeri girer orada kızgın ateĢle dağlarlar. Adam der git git git onu da çıkarırlar. BaĢına
geleni anlatmaz anlatsa imam da girmez. Onun için anlatmaz. Ġmam der ki korkaksın kırk
defa git demezsem beni çıkarmayın. Ġçeri girer onu dağlarlar, bakar ki git söylemekle bitmez
ki bitirecek canı da çıkar. Der ki kırkın topuna bir git der. Bunu da çıkarırlar. Ula dedi bu ne
iĢmiĢ. Dediler söylesek hiç birimiz gitmeyecek. Sonra elbisesini verirler.
ADAM VE KARISI
Bir adamın danaları varmıĢ, fakirlermiĢ, karısı ile beraber yaĢıyormuĢ, kadın Ģeytan
gibiymiĢ adam der ki karıya budananın otunu suyunu ver. O der sen kalk o der sen kalk.
Aralarında bir kavga baĢlar. Karı der ki herif kim önce konuĢursa o gider dananın yemini
verir. Ġkisi de sukut eder. Karı der ki bunun konuĢacağı yok ki komĢuya giderim der. Karı
gider komĢunun karısına gider, komĢusuyla sohbet eder. Eğleniyorlar. Adam hala sukut
etmektedir. O sırada köyde bir berber vardır. Köy köy gezer, adam baĢı bir teneke buğdaya
kiĢiyi tıraĢ ederdi. Gelirdi bir teneke buğdayı alır tıraĢ ederdi. Adam bakar ki içeri biri girer
der selamın Aleyküm, berber de yaĢlı bir adamdır der selamın alleyküm der ses vermez, sonra
34
berber bunu sağır sanır yakına gelir yine der selamın Aleyküm bey bakar ki hiç ses vermez
der ben sağır gördüm böyle sağır görmedim. Bu kalkar usturayı çıkarır, kuru kuru tıraĢ eder,
bıyığını, saçını tıraĢ eder. Kuru bir kafa kalır adam keloğlana benzer. Berber gider sonra. Bu
arada karısı eve gelir bakar kocası değiĢmiĢ dedi herif sana ne oldu. Kim böyle yaptı. Adam
der karı aha sen konuĢtun. Dananın suyunu yemini sen vereceksin. Karı der, herif ocağın
batmaya, seni bu hale sokmuĢ, sen buna yakıĢıyorsun da dananın derdine düĢmüĢsün. O da
der ben yemin içmiĢim konuĢmayacaktım. O da der herif ben senin yanında yoktum
konuĢaydın o da der sonra bir berber geldi kuru kuru benim kafamı saçımı kazdı, selam verdi
onu da almadım. Karı der ben senin hayıfın alacağım, der dedi bu adam nereye gitti. O da der
bu yola gitti kadın o yolu bilir, kestirme yoldan gider, süslenmiĢ, bezenmiĢ berber de yaĢlı
biridir. Bakar ki berber yorulmuĢ, dinlenir karı karĢısına çıkar. Adam der sen bu güzelliğinle
nereye gidersin, ne gezersin, dedi benim burada bir bacım var, benim kocam ölmüĢ. O da dedi
burada bir adam var, ben de geldim onunla evleneceğim. Berberde yaĢlıdır ama bekârdır
içinden düĢünür, acaba ben buna söylesem bana gelir mi? Ben yaĢlı o genç. Böyle
düĢünürken, kadın der sen ne düĢünürsün, valla sen kusura bakma sana bir Ģey diyeceğim.
Olmaz mı bana varsan. Senin elini yağa bala soksam. O da der olur, niye olmaz, yiyip içip
keyif edeceğim. Der bacıma gideceğim, o der benim bacım orospu oldu der. Senin dostun
varsa ona gidelim o da tamam der. AkĢam olunca dostu sorar, sen bunu nerden buldun, o der
böyle yolda gördüm, bana vuruldu, bende onu beğendim. Allahın emriyle onu almıĢım der.
AkĢam olunca köy helvası ver, helvayı piĢirdiğinde o zamanda arpa ekmeği zaten berberin
ilacı da helva ekmeği. Adamın diĢi de yoktur, serttir, ekmeği oraya atar, buraya atar.
Çiğneyemez ezemez aç kalır. Ev sahibi biraz yer. Sonra uyurlar. Adam soyunur, elbiselerini
katlar. Berber der: benim karı ne görgülü bir karıdır. Benim elbiselerimi ne güzel katlar.
Vallahi dedi. Cenabı Allah bana ne güzel karı verdi. Biz gidelim nikâh kıyalım. Sonra adam
dedi hanım akĢam ben aç kaldım. Sen dedin benim kocam helva yemiyor. Hâlbuki helva
benim harcım, yumuĢacıktır. Yer idare eder dedi sen niye böyle yaptın. O da der vallahi ne
bileyim ağzıma bir kere öyle geldi. Dedi senin açlığın var o da dedi var. Sonra dedi kalk o
helvayı getir, piĢirelim yatakta yeriz. Sonra dedi önce ben senin ismini sorayım, o da der
ayıptır benim adımı sorman. O da der ismin ayıbı olur mu? Der annem babam bana çok kötü
bir isim koymuĢ. O da der kalk sen söyle ben değiĢtiririm, oraya gidince kim seni tanır. Yeter
ki söyle. Karı der herif valla utanırım. Adam ısrar edince der, adım „ Sıçtım‟. O da der ya
böyle isim olur mu? O da der ben söylemiyim dedim; sen söyle dedin. Sonra der karı sen
oraya kapat dursun sen git o helvayı getir. Sonra karı biraz geçince mahsus der kız sıçtım
35
nerde kaldın der. Sonra Sıçtım gelir. O zamanlar konak vardı. Konak sahibinin karısı gelir, o
zamanlar lamba vardı karı der herif kalk bizim konak yatakta sıçar. Gider bakar, der bu sefer
Sıçtım gerçekten sıçar. AkĢamda elbiseleri hazırlamıĢtır. Havlu elindedir kadının. Sonra ev
sahibi kalkar ya bakar. Bakar ki hakikaten sıçar, o sıçtığı havlunun üzerindedir, adamın ağzına
gelir. Bu arada kadın bohçasını toplar kaçar. Kocasına der bak herif senin hayıfını da aldım
elbiselerini de aldım geldim der.
(Arpaçay/Carcı)
1.5. Efsane
Efsaneler dini ve inandırıcı olmaları yönüyle diğer türlerden amaçları ve kabulleri
açısından ayrılırlar.7 Buna karĢın anlatılardaki düĢünce ve kabul ortaklığı efsaneleri diğer
türlerden ayırt etmede belirgin özelikler gösterir. Sabit bir formu olmaması dolayısıyla
anlatıcıdan anlatıcıya değiĢkenlik göstermekle birlikte temel amaç ve iĢlevinde bir değiĢiklik
meydana gelmez. Masal ve fıkra gibi türlere oranla anlatıda bir gerginlik söz konusudur.8 Bu
nedenle eğlence amaçlı bir nitelik göstermez daha çok öğretici bir yapıda bulunur. Kars il ve
ilçelerinde de bu anlamda daha çok yer adına bağlı oluĢum efsanelerini, belirli bir sıkıntıya ait
unsurları içeren dönüĢüm efsanelerini, dini bir nitelik gösteren türbe ve yatırlara bağlı olan
anlatıları ve tarihi bir olay merkezinde anlatılan efsaneleri görmek mümkündür.
EFSANE
Digorda bir olay olmuĢ. Bir tane kızla, erkek evlenmek istemiyorlarmıĢ. Annelerinin
babalarının zoruyla evlenmeye karar vermiĢler, ama adam istemediği için ııı düğün gecesi
dağdaymıĢ, ııı adam evlenmek istemediği için kız da tabi onu sevmiyormuĢ. Iıı demiĢler ki üç
kere tam demiĢler. Allah‟ım sen bizi taĢa döndür, Allah‟ım sen bizi taĢa döndür, Allah‟ım bizi
taĢa döndür demiĢler. Iıı ordan geçen bir çoban görmüĢ ki kızla erkek el ele tutuĢuyor. El ele
tutuĢuyor ondan sonra demiĢ bu ikisi birbirlerini sevmiyor ama nasıl el ele tutuĢuyor. Çoban
bunu kimseye söylememiĢ, ondan sonra sabah geldiğinde bir sürü taĢ yığını görmüĢ, demiĢ ki
yarabbim bunlara ne olmuĢ böyle, bu taĢlar nereden çıktı, burası düğün değil miydi, kırk gün
kırk gece düğün olmayacak mıydı demiĢ? ĠĢte gitmiĢ bütün halka demiĢ ki. Orda da bir
7
SAKAOĞLU, Saim (1980) Anadolu-Türk Efsanelerinde TaĢ Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu,
Ankara
8
OĞUZ, Öcal vd (2007) Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Ankara, Grafiker Yayınları
36
mektup varmıĢ. Kızla erkek mektup yazmıĢlar. DemiĢler ki biz üç kere taĢa dönüĢeceğiz, taĢa
dönüĢeceğiz, taĢa dönüĢeceğiz demiĢler. Orada öyle yazıyormuĢ. ĠĢte çoban da gitmiĢ bunu
yani bütün Digora söylemiĢ. ĠĢte bu Ģey de, bu efsane de böyle çıkmıĢ. Hep yayılmıĢ,
yayılmıĢ ama Ģu anlamı var ki o taĢlara beĢ kilise diyorlar, yani oradan su akıyor.
(Digor/Merkez)
EFSANE
Birini babası kaldırır gönülsüz, birine verir yani sevmeden. Der ya resul Allah beni taĢ
et de o adamın yatağına ben girmeyeyim. Ġki tene sağdıçlar bir de gelin yüzü örtülü taĢ olmuĢ.
Bizim burada çimli kayadadır derede.
( Merkez/Yolaçan)
EFSANE
Dağda kalmıĢ. Dağda kalmıĢ nasıl kalmıĢ? Keçilerini götürmüĢ otarmaya bir dağda
boran esmiĢ. Dağda bir adam bir hafta aç susuz yaĢar mı? YaĢamıĢ. Dağda kalmıĢ, boran
esmiĢ, keçilerinin hepsi sönmüĢ adama hiçbir Ģey olmamıĢ. Bir kayada dal dallanmıĢ öylece
adam bir hafta kalmıĢ bir hafta.
(Merkez/Yolaçan)
EFSANE
Orada derenin bir tarafında kayalıklar var. Orada aynı adamlar gelin getirirmiĢ. Orada
taĢlaĢmıĢ, taĢ olmuĢlar. Onlar yani atlılar,atlılarda yayan gelirmiĢ, toplu.Topluca geldikleri
yerde dağ ne bilim eski usülde. Burada taĢlaĢsın demiĢ, hemen orda taĢlaĢmıĢlar. Kayalık hani
öyle böyle bakarsın dersin ki sanki ne bileyim gerçekten adamdırlar.
(Kağızman/Digor)
EFSANE
Çıldır gölünde yaĢanmıĢ. Yine iki sevgili biri karĢı köyden, biri karĢı köyden. Bunlar
geceleri o zaman tabi Ģartlar. Elektrik yokmuĢ, ulaĢım yokmuĢ. Bunlar gece mum ıĢığıyla
çocuk, genç olan kızın köyüne yüzerek geliyormuĢ kestirmeden ve bu günlerce yıllarca
sürmüĢ. Bir gün kızın abileri konuyu öğreniyorlar, gidiyorlar, kızın elindeki mumu
37
söndürüyorlar çocukta suyun içinde. Çocuk artık olduğu yerde dönüp dönüp batıyor, ölüyor.
Aradan iĢte üç, beĢ gün geçiyor. Kızda aynı Ģekilde kendisini aynı gölde gidiyor atıyor oda
boğuluyor.
(Merkez/Esenkent)
EFSANE
Burada Kanlı Kaya denilen bir kaya var, bunun efsanesi var.Kanlı Kayanın efsanesi
yirmi yaĢında bir delikanlı yeni daha düğünü olmuĢ, çobanlık yapıyormuĢ bu kiĢi,düğünü
yaparken daha bir günlük düğünü yapıyor.Hayvanları otlamaya gidiyor.Kayalıkta kartal
yuvası denilen bir yuva varmıĢ arkadaĢ merak ediyor ,yuvaya bakmak için kartalların
yavrusuna bakmak için yuvaya bakıyor.O orda yuvaya çıkarken elini tabi yanlıĢ bir kayaya
atıyor,yukardan düĢüyor ölüyor.Ondan sonra o Kanlı Kaya denilen kayanın ismi kanlı diye
kalıyor.Gelinde tabi bir günlük gelin bu gelinde babasının evine tekrar geri dönüp
gidiyor.Efsanede oradan baĢlıyor öyle devam ediyor ve efsane denilen gine var;
EFSANE
Allah ü Ekber dağları vardır hem Ģehitlik anlamında doksan beĢ Ģehit olmuĢ hem de
eski Ģeyi olarak yeni kurulduğunda hazreti Nuh kayıkla yüzerken Allah ü Ekber dağına
geldiğinde kayığın altında tabi bir çiği Allah ü Ekber dağının bir baĢına değdiğinde Allah ü
Ekber diye sesleniyor ve Allah ü Ekber oradan kalmadır Allah ü Ekber dağı Ģimdi daha o
zamandan bugüne Allah ü Ekber dağı devam ediyor.
(Selim, Akçakale)
EFSANE
Balık Pınarı adıyla evet zamanın birinde bu anlattığım ellili yıllarda SarıkamıĢ‟tan
dokuzuncu tümen bizim Balık Pınarı'nın yakın olduğu Ģey var selektörün düz deriz biz oraya
tatbikat amaçlı geliniyor. Tabi ki bizim burada o Balıklı Göl'ü ziyaret etme gereği duyuyorlar.
Balıklı Göl'ün içindeki balıkları vurmaya çalıĢıyorlar. Nedir ya diyor balığa mı
tapıyorsunuz,suya mı tapıyorsunuz diyip, balıkları tutup götürüp tavada kızartırken tavadaki
balık sıçrayıp o askerin gözlerini kör ediyor.
38
EFSANE
Bir de 1950 li yıllardan önce biliyorsunuz o zaman köylerden vergi toplanıyordu.
Tahsildar geliyor köye tahsildarın da mübarek o zaman herkesten devletin hakkını tahsil
etmeden gitmiyormuĢ. Dolayısıyla bu da Balık Pınarı'na gidiyor, Balık Pınarı'na gittiğinde bu
da askerler gibi aynı tepkiyi gösteriyor. Diyor ki ya iĢte siz balığa mı tapıyorsunuz falan diyor
oradan Balık Pınarının içine saçmayla ateĢ ediyor bir kaç tane ateĢ ediyor tabi balıklara o
balıkların kanıyla kan gölüne dönüyor. Bizim köyün aĢağısında bu da böyle on ikinci ayın
sonuna doğru oluyor. Bizim köyün altında yabani hayvanlar geliyor iĢte yabani kaz, ördek
.AĢağıya ördek kazı avlamaya giderken bu orda silahını ateĢliyor silah geri tepip tahsildar
kendi kendini vuruyor.Bu da böyle oluyor.
EFSANE
Bir de buna ben kendim de tanığım ben 1964 doğumluyum 1974'te Kıbrıs BarıĢ
Harekâtı gerçekleĢmiĢti. Tabi bu biliniyor dünya tarihine geçmiĢ bir olay.1974'te çocuktum on
yaĢındaydım Balık Pınarına gittik hiç bir tane balık yoktu. Tabi bizden büyük amcalar dedeler
vardı, biz onlara sorduk Balık Pınarı'nda hiç bir tane balık yoktur dedik hep gitmiĢler.Bize
onlar o zaman dediler ki Ģu an Kıbrıs'ta hep savaĢıyorlar.Kıbrıs Harekatı o zaman sona
ermiĢti.Biz
Balık
Pınarı'na
giderdik
çocuktuk
yüzerdik,çimerdik(bizim
buranın
deyimiyle).Gittik ki balıklar gelmiĢ hepsi gelmiĢ ama hepsi yaralı böle yan yatıyorlar,
yaralılar,ağızlarını açıp yumuyorlar
(Selim/Dölbentli)
1.6. Mani
SöyleyiĢ zamanı, yeri, dinleyici kitlesi ve söyleyicisi gibi anlatı türlerinin yaĢamsal
öğeleri açısından söyleme kolaylığı bulunan türdür. Edebi türlerin doğumun kaynağı olarak
görülmesi manileri diğer türlerden ayıran en önemli özelliklerden biridir. Bölge mani
konusunda oldukça zengin bir kültüre sahip olup hem söyleyici hem de dinleyici noktasında
39
incelenmesi gereken bir altyapıya sahiptir. Bölgenin sözlü kültüründe önemli bir yere sahip
olan maniler yakın tarihte ciddi anlamda irdelenerek yazıya geçirilmiĢtir. 9
Ne güzeldir bu Kağızman
Ne hoĢ gezilecek zaman
Ġftar vakti koca bakman
Ġğtiyar yara yaralandı
AĢıklar söylenir dilde
Sonalar çalkanır gölde
Mevlüdeysen gurbet elde
Hangi diyara yaslanmıĢ.
(Merkez/Esenkent)
Maniye maniciyem,
Atlara gemiciyem
Ġster al ister alma
Ben sana geliciyem
Mani demeye geldim,
Kaymak yemeye geldim,
Meramın kaymak değil
9
ġAHĠN Salih (2008) Kars Manileri, Ankara
40
Yari görmeye geldim
Bisiklete binersin,
Karıncayı ezersin
Madem benden güzelsin,
Niye bekar gezersin
Bisiklete binersin,
Bizim orada inersin,
Eğer kimse görürse
Teker patladı dersin
Karyolamda bezim var,
KomĢu sana sözüm var,
Utanırım demeye,
Oğlunuzda gözüm var
Ah Ģu kızlar asker olsa
Mini etek moda olsa
Ahu Tuba soru sorsa
Hülya AvĢar komutan olsa
Necla Nazır soru sorsa
41
Yinede vallahide isterim tezkere
Billahide isterim tezkere
Gönül görmek ister
Hayat sevmek ister
Beni soran olursa
Dersin Ġzmir'de asker
(Merkez/Esenkent)
1.7. Bilmece
Anonim halk kültürünün en arkaik unsurlarından biri olan bilmeceler Elçin tarafından
“Bilmeceler tabiat unsurlarıyla bu unsurlara bağlı hadiseleri; insan, hayvan ve bitki gibi
canlıları; eĢyayı; akıl, zekâ veya güzellik nevinden mücerret dinî konu ve motifleri vb. kapalı
bir Ģekilde, yakın-uzak münasebetler ve çağrıĢımlarla düĢünce, muhakeme ve dikkatimize
aksettirerek bulmayı hedef tutan kalıplaĢmıĢ sözlerdir”10 Ģeklinde tanımlanmıĢlardır. Gizem
ve tabuya bağlı olarak doğan, ses oyunları ve ses taklidine bağlı olarak özellikle çocukların
eğitinde kullanılan, dil öğrenimini zevkli bir Ģekle dönüĢtürürken kültür aktarımına kolaylık
sağlayan türlerden biridir. Biçim özellikleri ve içerdikleri konulara göre incelenen
bilmecelerin Kars ilinde de tek ve çift mısradan oluĢanları yoğunluk göstermekle birlikte üçlü,
dörtlü mısralardan oluĢan farklı çeĢitlerini de görmek mümkündür.
Ted dedim tüt dedim git kapının dalında yat dedim.
1.
Cevap: Süpürge
Bir mil taĢı dolanır dağı taĢı.
2.
Cevap: Göz
Yük üstünde yumru, yeğecen mi döğecen mi?
3.
Cevap: Kurbağa
10
ELÇĠN, ġükrü (1989) Elçin ġükrü, 1989, Türk Bilmeceleri, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
42
4.
BaĢı benzer eriğe Ģıp Ģıp girer deliğe.
Cevap: Balık
5.
Abdest alır namaz kılmaz bütün cemaatin önünde durur.
Cevap: Cenaze
6.
Sarı sarı içine sarı zarfın içine on iki kardeĢ birbirinin içine…
Cevap: Portakal
7.
Beyaz ile baĢladım, yeĢil ile iĢledim, kırmızı ile bitirdim cümle aleme yedirdim.
Cevap: Kiraz
8.
Çil tavuk çilleme tavuk baĢını kestim kanı yok, dikeldi canı yok
Cevap: Halı
9.
Bir tas Ģeker dünyayı eker.
Cevap: GüneĢ
10.
Biz biz biz idik otuz iki kız idik gece oldu dizildik gündüz oldu süzüldük.
Cevap: Yıldız
11.
Gel leyleğim git leyleğim ayaküstünde dur leyleğim.
Cevap: Kapı
12.
Alçacık boyu var dam dolu toyu var.
Cevap: Lamba
(Kars/Merkez)
13.
Kıllı açtı, kılsız kaçtı?
43
Cevap: Ayak.
14.
Ġki kaĢık, duvara yapıĢık?
Cevap: Kulak.
15.
Ben giderim o gider?
Cevap: Gölge.
16.
Cevap:
17.
El üstünde kaydırmaca?
Sabun.
Küçücük fıçıcık içi dolu turĢucuk?
Cevap: Limon.
18.
ÇarĢıdan aldım bir tane eve geldim bin tane?
Cevap: Nar.
19.
Dam üstünde yarım kete?
Cevap: Ay.
20.
Gündüz çıkmaz gece çıkar?
Cevap: Yıldız
(Merkez/Esenkent)
21.
Cansız can alır
Ganını gurutur
Ne incil gurtarır ne tevrat
Gurtarırsa guran kurtarır
Cevap: (fare kapanı)
22. Derisi var ganı yok
Nefesi var canı yok
Cevap: (Demir körüğü)
23. Bir kutu Ģeker
44
Dünyaya yeter
Cevap: (Kar)
24. ÇarĢıdan alınmaz
Mendile goyulmaz
Pazarda satılmaz
Tadına doyulmaz
Cevap: (uyku)
25. Demirdendir yapısı
Isıdır gıdası
BuruĢuğu düzeldir
Budur bize faydası
Cevap: (ütü)
26. Giden gelmez
Oturur kakmaz
Cevap: (ölü)
27. Adile hanım atlanır
Etekleri katlanır
Cevap: (lahana)
28. Nar tanesi nur tanesi
Bu dünyanın bir tanesi
Cevap: (kabe)
29. Bir dalda beĢ elma
45
Üçüne vurmaz ikisine gün vurur
Cevap: (namaz vakitleri)
30. Hak teala vermiĢtir beĢ yemiĢ
BeĢ yemiĢte birbirini görmemiĢ
Cevap: (namaz)
31. Her Ģey onun altından geçer
Gökyüzüde onun altından geçer
HaĢa allahu tealada onun altından geçer
Cevap: (kalem)
32. Yolu var arabası yok
ġehri var insanı yok
Denizi var suyu yok
Cevap:(harita)
33. Üstü tahta altı taĢ
Sekiz ayak iki baĢ
Cevap:(gem)
34.Sarı sarı içinde sarı zarfın içinde
Oniki top birbirinin içinde
Cevap:(mandalina,portakal)
35.Dağı taĢı aĢarım
Ne canı var ne ganı
Teldir benim vatanım
Cevap:(telefon)
46
36. Pencerem kapaklıdır
Etrafı çapaklıdır
Cevap:(göz)
37. Bir küçük mil taĢı
Dolanır dağı taĢı
Cevap:(göz)
38. Ben yaparım el övünür
Cevap:(arı,bal)
39.Üstü kaya, içinde bi sarı maya
Cevap: (yumurta)
40. Dağdan gelir taĢtan gelir
Götü açık eniĢten gelir
Cevap:(keçi)
41.Tarla beyaz tohum siyah
El eker dil biçer
Cevap:(kalem defter)
42. Altı kanatlı hayvan kulakları yayvan
BaĢı sarıklı çingene süleyman
Cevap: (sinek)
43. Bükülürüm vaktim gelir dökülürüm
Cevap: (fasülye)
44. Uzaktan gördüm bir daĢ yakına geldi
dört ayak bir baĢ
47
Cevap: (kaplumbağa)
45. Benim bir kuyum var yedi türlü suyum var
Cevap: (kulak,göz,ağız,burun)
46. Yol üstünde evleri
Eğri büğrü yolları
Cevap: (karınca)
47. Yerindedir yerinde
Altın kemer belinde
Gece gündüz yol gider
Yerindedir yerinde
Cevap:(güneĢ)
(Selim/Oluklu)
1.8. Dua-Beddua
Ġnsanlar beğendikleri ya da beğenmedikleri durumları bir anlamda tasdik ya da
onaylarken olumlama ya da olumsuzlama adına çeĢitli söz kalıplarından yararlanırlar.
Allah seni daha yüceltsin,
Daha yücelere çıkasın,
Okulun kutlu olsun,
Allah seni en yüce mertebelere eriĢtirsin.
Gözü dolusu bakasın
(Kars/Merkez)
Çoluğumu, çocuğumu, torunlarımı baĢarılı kuldan eyle,
Konu komĢunun çocuklarını baĢarılı kuldan eyle,
48
Kılıf tutan kuldan eyle
Allah'ın duasından ayırmasın
Muhammet peygamberin duasından ayırmasın,
Ġmandan ayırmasın,
Beni de iki elimden, iki ayağımdan kora salla
Ġki gün yatak bir gün toprak.
Cümle Muhammet ümmeti üstüne ıĢık düĢsün.
Allah seni Muhammet peygamberin Ģefaatinden ayırmasın,
Allah her rahmetinden ayırmasın, rızkın bol olsun, dosta düĢmana muhtaç olma derim.
(Merkez/Dikme)
Beddualar
Kocan ölsün, oğlun ölsün,
Allah sana zulüm eylesin,
Allah belanı versin
(Merkez/Dikme)
Allahüteala senin peĢine hiç evlat düĢürmesin,
Lanet gelsin sana,
Allah senin belanı versin
(Merkez/Gelirli)
Allah canını alsın
49
Allah zülüm versin
Allah öldürsün,
Lanet olsun.
(Arpaçay/Merkez)
Senin ocağın sönsün
Mukarris olasın
BaykuĢlar yuvanda ötsün,
Cincarlar bitsin ocağında,
Ayağı çarıklı even gelmesin
Kamçı tutanın evine gelmesin
Senden yetti benim canıma ne düĢtün benim peĢime
KurĢunlara gelesin
Oğlun ögen uzansın
Oğlun kanlı gömlekleriyle ögen gelsin
Ne düĢtün benim yakama
Yeter benim dıjbırıma ne düĢtün anam benim dıjbırıma
DüĢme get Alllahından bul Ģeytanından bul,
Oğlun ölsün,
Ocağın sönsün
TaĢ taĢa kaynayasın...
(Selim/Oluklu)
50
1.9.Fıkra
Gülme ve güldürme öğesinin baskın olduğu daha ziyade zıtlık prensibine bağlı olan
beklenmedik Ģekilde sona eren kısa anlatılardır. Konuyla ilgili yapılan çalıĢmalar fıkraların
yerel ve evrensel tiplerden oluĢtuğunu göstermektedir.11 Kars genelinde tespit edilen
fıkralardan hareketle bu fıkraların yerel ve bölge insanının unsurlarını barındıran ve stereo
tiplerden oluĢtuğu tespit edilmiĢtir. Aynı fıkranın farklı kiĢilerce kahramanlara yüklenen
değerler değiĢtirilerek anlatılması bölgede oldukça sık bir Ģekilde yaĢanmaktadır. Bölgede
genel bir tipten ziyade bölgede yaĢayan insanlar merkezinde bir tipleĢtirme gerçekleĢmiĢtir.
FIKRA
Biri yuğuda gemiyle uzak bir seyahate giden gemi batar ölür. Gemiye binmiyor, ya
trenle ya uçakla aradan bir 20 sene geçtikten sonra gemiyle bir yere gitmesi gerekir. Gemiye
biner yoz gitmeli olur denizde. Bakar gemi batmaya baĢlıyor yuğusu yadıma düĢüyor. Diyor
ki Ay Allah tutak ki beni batırmak istiyordun bu boyda milleti niye batırıyorsun ya da Allah e
sen bilirsen 20 yıldır der ben sizin hepinizi bir araya toplamaktan ötürü ne kadar çalıĢmıĢım.
(Selim/BölükbaĢı)
FIKRA
Karslının biri eĢekle Ģehre gider bir çuval Ģeker alır eĢeğin sırtına koyar ve köye doğru
yola çıkar biraz ilerler yağmur yağmaya baĢlar ve Ģeker ıslanıp erir biraz daha ilerledikten
sonra eĢeğini yıldırım çarpar ölür .Adamda köprünün altına sığınır tekrar yıldırım çarpınca
kafasını çıkarır:
-Ey güzel Aallahım!
ġekerimi Ģerbet eyledin.
EĢeğimi Ģehit eyledin.
ġimdide çıranı yakmıĢ meni mi arıyorsun
(Kars/Merkez)
11
YILDIRIM, Dursun (1999) Türk Edebiyatında BektaĢi Fıkraları, Ankara, Akçağ Yayınları
51
FIKRA
Adamın biri birgün kahveye gitmiĢ çay istemiĢ. Çay gelince bakmıĢ çok açık
kahveciyi ÇağırmıĢ bu çayı neden demlenmeden getirdin demiĢ.
Kahvecide demiĢ ki :
Nehlet olsun bu çayı satana üç gündür demledim hele demini almadi.
(Kars/Merkez)
FIKRA
Dört arkadaĢ konuĢup karar verir. Uyuyacaklar, uyandıklarında en güzel rüyayı kim
görmüĢse çorbayı o içecek. Uykuya dalarlar. Açlıktan 2-3 saat sonra uyanırlar ve rüyalarını
anlatmaya baĢlarlar. Ġlki anlatır:
-Ben rüyamda Hz. Osman efendimizi gördüm. Bana dedi ki :
-Çorba senin hakkındır, sen iç.
Ġkinci:
-Ben rüyamda Abubekir Hazretlerini gördümbana dedi ki:
-Sen çok mübarek birisin, çorba senin hakkındır.
Üçüncü:
-Ben de Hz. Ömer efendimizi gördüm. Dedi ki:
-Hepsinden en iyisi , en mübareği sensin. Sen ye çorbayı.
Dördüncü:
-Vala ben de yenice yatmıĢtım. Hz. Eli dedi ki:
-Ey köpeoğlu, ne durursun kalk iç çorbayı dedi, ben de içtim çorbayı.
(Kars/Merkez)
FIKRA
52
Zamanın birinde dönemin baĢbakanı Kars‟a gelir. O zamanlar tarlaların biçim
zamanıdır. Ergine köyünde de hasat devam ettiği için köylü tarlayı bırakıp gidemez.
Aralarında anlaĢıp bir kiĢiyi göndermeye karar verirler. Tabi o zamanlar köyde ne gazete ne
de televizyon vardı. Bu iĢe AĢık Bilal‟i tayin ederler.
-Git baĢbakanı dinle ve ne söylediğini gel bize söyleyesen. Derler
AĢık Bilal trene biner ve Kars‟a gider. BaĢbakan konuĢmayı yapıyor ve gidiyor. Köyde halk
Bilal‟ bekler. 3 gün 4 gün derken Bilal gelir. Köylüler Menderes ne dedi diye sorarlar. Bilal:
-Vallaha yaman dedi.
-Tamam yaman dedi de ne dedi?
-Vallaha ben de anlamadım ama çok yaman dedi.
(Kars/Merkez)
FIKRA
Bir Karslı bir Erzurumlu gurbet arkadaĢı olur. Gurbette paraları bitiyor. Yemek
yiyecek paraları yoktur. Erzurumlu:
-La paramız bitti ne yapcağız?
Karslı:
-Ben çaresini buldum. Lokantaya sırayla girelim, yiyelim paramız yok diyelim. Ne yapacaklar
ki?
Karslı girer, yemeğini yer, karnını doyurur. Lokantacı parayı ister. Karslı:
-Vallah benim param yoh , ne iĢ verseniz yaparım.
Lokantacı yüzüne tükürür, çık git lan der. Erzurumlu sorar:
-La ne didiler?
-Valla yüzüme tükürdüler, ben de çıktım geldim .
Erzurumlu lokantaya girer ve karnını doyurur ama kimse hesap istemeye gelmez. Erzurumlu:
53
-Ya gardaĢ kim tükürecekse tükürsün ben gidecem.
Lokanta sahibi Erzurumluyu değnekle bir güzel döver.
(Kars/Merkez)
FIKRA
Köy ilk okullarının birinde yeni tayin olup gelen bir öğretmen çocuklara kurtuluĢ
savaĢı konusunu iĢliyormuĢ. Öğretmen bir çocuğa sormuĢ;
-Söyle bakalım atanın tam ismi nedir? diye Çocuk
-Atam Hacı Halil'dir öğretmenim der. yanındaki çocuk arkadaĢını dürter ve derki;
-Aya atan Hacı Halil'i sormor. Atatürk'ü soror Atatürk'ü.
(Kars/Merkez)
FIKRA
Ġstanbul'dan Kars'a hareket eden bir otobüste iki yolcu yan yana oturuyor.
Yolculardan birinin hastası var çok düĢünceli diğeri ise bu yol nasıl biter diye düĢünerek
yanındaki yolcuyu konuĢturmak ister.
-KardeĢ senin adın nedir? diye sorar. Hastası olan
-Mehmet Rıza diye cevap verir. Otobüs Gebzeyi geçer yine sorar;
- KardeĢ senin adın nedir? Adam cevap verir;
-Mehmet Rıza. Otobüs Adapazarı‟nı geçer yine
- KardeĢ hakket senin adın neydi? der. Adam kızarak
-Mehmet Rıza Mehmet Rıza diye cevap verir.
Düzcede verilen moladan sonra adam yine sorar;
-Ya kardeĢ senin babanın adı neydi? diye sorar. Bu sefer dahada kızgın bir sesle
-Eye niye ölmür sen. Menim adımı ağlında tuttun kaldı babamın adı.
(Kars/Merkez)
FIKRA
Lele Dava vekilliği yapmaktadır.
54
Köylüsü dardadır.
-Ay lele bizim gedeyi kurtar sana sekgiz tosun
-Cürümü nedi?
-Vallah cürümü yohdu. Ne teher iĢdi annamıram
Sallandıracahlar Hoydu sen bilersen heç olmazsa mehebbete çöyür.
Mahkeme biter DıĢarda köylüler merakla beklemektedir. Lele ter kan içinde dıĢarı çıkar :
-Gözünüz aydın, Mendiliyle alnındaki teri gururla silerek:
-Onnar dedi berat... Men dedim müebbet. Onnar dedi berat men dedim müebbet...
Sonunda hakimi gılıkladım..!ı.
(Kars/Merkez)
FIKRA
Kars spor kulübü Sivas'ta ilk maçına çıkar ve 1-0 yenilir. Soyunma odasına baĢkan
rahmetlik Kara Zeynel girer ve kaptan Esko üzülerek;
-BaĢkanım yarınki maçta bizi gör sahaya çıkıp bulğur kimi kaynayacağız der. bunu duyan
baĢkan biraz sakinleĢir.
Ertesi günkü maça çıkan takım 3-0 yenilince, baĢkan maç sonrası sporcularına seslenir;
-Eye be hanı bulğur kimi kaynayacağatınız.Hepiniz haĢıl olup kazanın dibine yapıĢtınız.
(Kars/Merkez)
1.10. Atasözü ve Deyimler
Atasözleri ve deyimler bölgesel nitelik gösteremeyen sözlü ürünler oldukları için
bölgedeki atasözü ve deyimler bilinenlerin dıĢında bir nitelik taĢımamıĢlardır.
Eline, beline, diline sahip ol.
(SarıkamıĢ, AĢağısallıpınar)
Üzüm üzüme baka baka kararır.
Ayağını yorganına göre uzat.
(SarıkamıĢ/BalabantaĢ)
55
Yiğit ölür nam kalır, At ölür meydan kalır
At binenin kılıç kuĢananın
Yıkık köyden hac alınmaz.
(Akyaka/Esenyala)
Su testisi suyolunda kırılır.
Giden zaman geri gelmez.
Ak akçe kara gün içindir.
(SarıkamıĢ/AĢağısalıpınar)
1.11. Ninni ve Tekerleme
Ninniler daha ziyade sabit bir melodik yapı ile ve annenin duygu, düĢünce ve
isteklerini belirten sözlerden oluĢurlar. Anne yalnızca çocuğuna yönelik beklentilerini değil
büyük aile yapılanması içerisinde evde bulunan kayınvalide, kayınpeder gibi büyüklere ya da
eĢine söylemek istediklerini bu yolla söyler.12 Bölgede ninni ve layla adıyla anılan tür kendine
özgü bir melodiyle okunur. Türün en temel özelliklerinden biri olan melodik yapı konu ve
amaç itibarıyla söyleyenin duygu ve düĢüncelerini zaman zaman çevreye yönelik eleĢtirilerle
besleyerek ama temelde çocuk sevgisi üzerine kurulmuĢtur. Tekerlemeler ise söz oyunlarına
bağlı olarak kurulduklarından söyleyen ve söyleten anlamında sınırlı bir sayıdadır.
Safa geldin, safa ömrümün vâri,
Uğuran çekerim ah ile zari,
Seğen kurban olsun, gül üzlü peri,
Derdimin dermanı sen sefa geldin.
(Merkez/Esenkent)
12
BORATAV, Pertev Naili (2003) 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Ġstanbul, Koç Kültür Sanat Yayınları;
OĞUZ Öcal vd (2007) Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Ankara, Grafiker Yayınları
56
Çöp çeker el ister
Kırk koyun kurban ister
Ana beni evlendir
Benim gönlüm yar ister.
Bizim bağın baĢını
Geçtim ufak taĢını
Öyle gönlüm istiyor ki
Kaynımın bacısını
Yar içerde yar içerde
Kes bağını yar içerde
Gözlerim kapıda kaldı
Çıkmadı ki yar içerde
Tendir yaktım terledim
Çıktım havuz baĢına
Deseler yarim gelmiĢ
Koçu kurban eyledim
(Merkez/Halefoğlu)
Min min minare
Dibi gara yüzbin çiçek
57
Biz biz idik
Biz idik
otuz iki kız idik
Kıran geldi kırıldık
Yazda geli dirildik.
Ay addar addar
Derede otlar
Vakti gelende mimdigi (haĢhaĢ) çatlar
Elem elem elediğim
ġargutniya belediğim
Bebeğime lay la demediğim
Aman bebek aman sebap.
Bebeğin beĢiği
Çamdan yuvarlandı düĢtü damdan
Bey babası gelir Ģamdan
Yeçin gara deve yeçin
Çam dibinde kaldı yüküm
Bu bebektir benim ilkim
58
Aman bebek aman sebab
KavuĢalım dağları dolaĢalım
Sen yağmur ol ben bulut bir gece kavuĢalım
Bulut bulut üstüne
Kilit üstüne bulut
Kurbanın olum
Yağma kardeĢ üstüne
Bulutlar buluttandır
Bulutlar kilitten değil
Dalıda gelidi ceyizim
ġeritten değil
Elem elem elediğim
ġargutniya belediğim
Bebeğime lay la demediğim
Bebeğin beĢiği
Çamdan yuvarlandı düĢtü damdan
Bey babası gelir Ģamdan
59
Yeçin gara deve yeçin
Çam dibinde kaldı yüküm
Bu bebektir benim ilkim
Aman bebek aman sebab .
KavuĢalım dağları dolaĢalım
Sen yağmur ol ben bulut bir gece kavuĢalım
Bulut bulut üstüne
Kilit üstüne bulut
Kurbanın olum
Yağma kardeĢ üstüne
Bulutlar buluttandır
Bulutlar kilitten değil
Dalıda gelidi ceyizim
ġeridden değil
(Arpaçay/Büyük Çatma)
Bacadan baktım hidre göz
Baca evlerin üzerinde olur
Biri keher, biri boz
Bindim bozun boynuna
Gittim Rum yoluna
Rum yolu derbederin
60
Demirciler demir döver denginen
Boyacılar boya boyar yetmiĢ iki renginen
Oradan kaçtım gittim bir köye
Bir köy oldu üç köy
Köyün ikisi harabe
Birinin Ģenliği yok
O Ģenliği yok köyden
Bir dede sesledim
Üç dede çıktı.
Dedenin ikisi ölmüĢ
Birinin canı yok
Canı yok dedeye dedim
Dede bana bir silah ver
Dede üç silah getirdi
Silahın ikisi kırık, birinin kundağı yok
O kundağı yok silahı aldım omzuma ava gittim
Gittim bir göle, bir göl oldu üç göl
Gölün ikisi kurumuĢ, birinin suyu yok
O suyu yok göle o silahla niĢan aldım üç tane ördek vurdum
Ördeğin ikisi ölü, birinin canı yok
O cansız ördeği omzuma aldım
Geldim bir köye
61
Bir köy oldu üç köy
Oradan bir nene sesledim üç tane nene çıktı
Aynen nenenin ikisi ölmüĢ
Birinin canı yok
Canı yok
Neneden bir tencere istedim
Üç tencere verdi. Tencerenin ikisi kırık
Birinin dibi yok
O güzel ördeği
O dipsiz tencereye güzel doğradım
Kızarttım
Yedim yedim
Avurtlarım (yanaklarım) dağılmaya geldi
Karnımın hiç haberi yok, meğer hayaliymiĢ.
(Merkez/Dikme)
Kaynaklar
ALPTEKĠN, Ali Berat (2000) Halk Hikayelerinin Motif Yapısı, Ankara, Akçağ Yayınları
ASLAN, Ensar (1975): Çıldırlı AĢık ġenlik,Hayatı-ġiirleri-Hikayeleri,Ankara.
BORATAV, Pertev Naili (1988): Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciliği, Ġstanbul Adam
Yayınları.
BORATAV, Pertev Naili (2003) 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Ġstanbul, Koç Kültür Sanat
Yayınları
ÇOBANOĞLU Özkul (2000): AĢık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü, Ankara, Akçağ
Yayınları,
62
ÇOBANOĞLU Özkul (2002) Halk Bilimi Kuramları ve AraĢtırma Yöntemleri Tarihine GiriĢ,
Ankara, Akçağ Yayınları
ELÇĠN ġükrü (1989) Elçin ġükrü, 1989, Türk Bilmeceleri, Ankara, Kültür Bakanlığı
Yayınları.
GÖRKEM, Ġsmail (2001): Türk Edebiyatında Ağıtlar Çukurova Ağıtları, Ankara, Akçağ
Yayıınları
OĞUZ Öcal vd (2007) Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Ankara, Grafiker Yayınları
ONG Walter (2010) Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün TeknolojileĢmesi, Ġstanbul, Metis Yayınları
SAKAOĞLU Saim (2003) Masal AraĢtırmaları, Ankara, Akçağ Yayınları
SAKAOĞLU, Saim (1980) Anadolu-Türk Efsanelerinde TaĢ Kesilme Motifi ve Bu
Efsanelerin Tip Kataloğu, Ankara
ġAHĠN Salih (2008) Kars Manileri, Ankara
YILDIRIM Dursun (1999) Türk Edebiyatında BektaĢi Fıkraları, Ankara, Akçağ Yayınları
Kaynak ġahıslar
K.K Adı Soyadı
Doğum Yeri
YaĢı
Medeni
Mesleği
Hali
ġükrü Seloğlu
Kağızman/Kötek
63
Evli
Erol Ergüli,
Akyaka/Kürekdere,
28
Evli
Muzaffer Ürper
Merkez-Alaca,
67
Evli
Serbest Meslek
Bedriye Seloğlu
Kağızman/Kötek
65
Evli
Serbest Meslek
Samet Ergüner,
Merkez/Dikme
80
Evli
Serbest Meslek
Yakup Ergüner-
Merkez-Dikme-
38
Evli
Ağa Ġnce,
Arpaçay, Carcı,
74
Evli
Serbest Meslek
Melek Dinler,
Digor Merkez,
12
Bekar
Öğrenci
Fatma Dinler,
Kağızman,
72
Evli
Ev Hanımı
Leyla Yalgar,
Merkez,Yolaçan,
58
Evli
Ev Hanımı
Aytekin Koç,
Merkez, Esenkent,
48
Evli
Serbest Meslek
Gürsel Demir,
Selim, Akçakale,
46
Evli
Serbest Meslek
Erdinç Doğan,
Selim, Dölbentli,
45
Evli
Serbest Meslek
Sündüz Korkmaz,
Merkez, Esenkent,
50
Evli
Ev Hanımı
63
Serbest Meslek
Ev Hanımı
Bakiye Korkmaz,
Merkez, Esenkent,
39
Evli
Leylüper Laçin,
Kars-Merkez,
48
Evli
Gamze Korkmaz,
Merkez, Esenkent
20
Evli
Ev Hanımı
Nevzat Özcan,
Selim, Oluklu,
49
Evli
Serbest Meslek
Ziver Samancı,
Kars, Merkez
58
Evli
Münevver Ergüner
Merkez, Dikme
81
Evli
Ev Hanımı
Oğuz Alp-
Merkez-Gelirli
53
Evli
Serbest Meslek
Bahar Can,
Arpaçay, Merkez,
63
Evli
Ev Hanımı
Behiye Çiftçi,
Selim, Oluklu,
58
Evli
Ev Hanımı
Nergis Yediel,
Selim, BölükbaĢı,
48
Evli
Ev Hanımı
Kars, Merkez,
44
Evli
Müseyip Arslanbenzer,
M. Teoman Özavcı
Kars, Merkez,
30
Evli
Serbest Meslek
Bilal Esrarı,
Kars Merkez,
42
Evli
AĢık
Mert Yücel,
Kars, Merkez,
13
Bekar
Öğrenci
Metin Yalçınkaya,
SarıkamıĢ, A.Sallıpınar,
39
Evli
Serbest Meslek
Reis Yılmaz,
SarıkamıĢ,BalabantaĢ
69
Evli
Serbest Meslek
Latif HoĢgül,
Akyaka, Esenyala,
71
Evli
Serbest Meslek
Binalı Gündoğdu,
SarıkamıĢ, AĢağısalıpınar,
56
Evli
Serbest Meslek
Devlet Kara,
Merkez, Esenkent,
50
Evli
Serbest Meslek
Ġbrahim Ölmez,
Merkez, Halefoğlu,
43
Evli
Serbest Meslek
ġaheste Birdal,
Arpaçay, Büyük Çatma,
67
Evli
Ev Hanımı
Bilal Uluhanlı,
Merkez, Dikme,
76
Evli
Serbest Meslek
64
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
GÖSTERĠ SANATLARI (ArĢ. Gör. Adem BALKAYA)
2. GÖSTERĠ SANATLARI
Bir yöreyi anlamanın ve anlatmanın yolu, yöreye ait birer gizli hazine hüviyetinde olan
kültür unsurlarını yerinde tespit ve tasnif etmekten geçer. “Her kültürün bir kurallar ve
değerler bütünü vardır. Bu ürünlerin oluĢmasında ve Ģekillenmesinde Ģehrin tarihî ve kültürel
mirasının önemi büyüktür. Bir Ģehrin kültür dokusunu anlayabilmek için önce halk kültürü
araĢtırmalarına bakmak gerekir. Halk kültürü ürünleri, kendi kültürüyle yabancılaĢmayı önler
ve tarihsel geliĢim sürecinde insanların sanatsal beğenisini belirleyen estetik anlayıĢını
sergiler.”13
Gösteri sanatları toplumun hem kendisini yansıttığı hem de kendisini eğlendirdiği
folklor unsurlarının baĢında gelir. Tespit edilen bu ürünler incelendiğinde gizli Ģifreler gibi ait
olduğu toplumun her türlü özelliğini ortaya çıkarırlar.
Gösteri sanatlarından kasıt, Halk Müziği, Halk Oyunları, Halk Çalgıları ve Çalgı
Yapımı, Sportif Oyunlar, Çocuk Oyunları ve Oyuncakları, Köy Seyirlik Oyunları gibi alt
baĢlıkların genel adıdır.
2.1. Halk Müziği
Halk müziği, ait olduğu toplumun bütün kesimlerini barındırması, örfünü, âdetini,
geleneğini, yaĢam tarzını yansıtması bakımından oldukça dikkat çekicidir. Kendi kendini
oluĢturması bakımından da ayrı bir önemi vardır. Çünkü halk müziğinin oluĢumunda kitabi
bilgi veya bu konuda bir eğitim söz konusu değildir. Sözlü iletiĢim en büyük kaynaktır. Jeff
Todd Titon bir yazısında, halk müziğindeki sözlü iletimin, çoğu halk müziğinin, resmi eğitim
ve yazılı nota yolundan ziyade, taklit ve örnek yoluyla bizzat kiĢinin kendisi tarafından
öğrenildiği anlamını taĢıdığı ve halk türkülerinin uygulamada var olmalarını, bu öğrenme
sürecinin sonucu olduğunu söyler.14 Bir yörede halk müziğinin varlığı o yörenin kültürel
zenginliğinin en önemli iĢaretlerinden biridir.
13
YILDIZ, Gökay, ġevkiye Kazan, “ “Teke Yöresinin Merkezi Burdur Halk Kültürü Ġle Müziğinden Esintiler”
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume
4/8 Fall 2009, s. 1691
14
JEFF TODD Titon, “Müzik, Halk ve Gelenek”, (Çev.Murat Karabulut), Halk Biliminde Kuramlar ve
YaklaĢımlar, Gülin Öğüt Eker vd., Milli Folklor Yayınları, Ankara 2003, s.372
65
20.12.2009 Kürekdere Genç AĢıklardan KK AĢık Ergüli
Bir toplumun içerisindeki duygu, düĢünce ve zevklerin iĢlendiği, sözlü ve sözsüz
ezgiler, dilden dile aktarılır ve gelecek nesillere miras bırakılır. Bu bırakılma esnasında zaman
içinde bir gelenek de yaratılmıĢ olur. Kimi yörelerde kırık havalar daha ağırlıkta iken kimi
yörelerde uzun havalar daha baskın olabilmektedir. Bunun yanında çalgılar, ritim, ezgi, Ģiir
biçimi, söyleme Ģekli, tavır ve akort Ģekli de yöreden yöreye farklılık arz eder.
Kars ili genelinde ağır havalar (Uzun hava) yoğunluktadır. Ancak bunun yanında kısa
havalar da mevcuttur. SarıkamıĢ‟a bağlı Boyalı Köyü‟nde ağıt söyleme geleneği tespit
edilmiĢtir. Burada okunan ağıtlardan bazıları aĢağıdaki gibidir:
Felek kaynar kazan daĢmaz mı
Yol gedikten aĢmaz mı
Yıkıla bu seneyi hasiret kavuĢmaz mı
Aman aman kaderimiz
Aman aman talihimiz
Bekledim ki yavrum gele
ĠĢte geldi Ģehidimiz
ĠĢte geldi Ģehidimiz
Bu dağı aĢan bilir
AĢan dolaĢan bilir
Yıkılası bu sene
Dutan kavuĢan bilir
66
Aman aman kaderimiz
Aman aman talihimiz
Bekledim ki yavrum gele
Hani gelmedi Ģehidimiz
Hani gelmedi Ģehidimiz
KarĢı dağın kabanı
Hani bizim yabanı
Gedin sorun çobana
NetmiĢ bizim adamı
Aman aman gaderimiz
Aman aman çürük gaderimiz
Aman aman nederimiz
Alıp bizden gederimiz oy oy
(SarıkamıĢ- Boyalı)
Çam baĢında olur gozah (Kozalak)
Bağırsam yarim uzah
Ola yıhılası bu sene
Yoluma etti duzah
Aman gel oy oy oooyy
Hele bir yıldız var batmıyor
Niye Ģafak atmıyor
Ola derin derin uyhuda
Ercan niye yatmıyor
Gel yavrum oy oy oyy
Hele karĢıda kotanımız
Kotanı tutanımız
67
Hele bele iĢ gördüğümüz yoğudu
Kalkmıyor yatanımız
Gel yervum(yavrum) oy oy oyy
Hele Gumru‟ya duman çöktü (Kumru köyde bir dağ)
Duman benim düĢmanım
Ola seni yolladım uzak oyy
Geriden aldım piĢmanım
Gel yavrum oy oy
(SarıkamıĢ- Boyalı)
SarıkamıĢ Karaurgan‟da tespit edilen türkülerden bazıları da Ģunlardır:
Bu dere derin dere
Taraylay layla lilay
Suları serin dere
Bu derenin uzuni
Kıramadım buzuni
Aldım Çerkez gızıni
Çekemedim nazıni
*****
Cami dibinde durdum
Yar döne döne döne
Cami dibinde durdum
Gız döne döne döne
68
Turali para buldum
Kız döne döne döne
Turali para buldum
Kız döne döne döne
Çatla patla sevdiğim
Senden eyini buldum
******
Sultan suyu gibi çağlayıp aktım,
Durulur gam yemem divane gönül
Yıkılır mı Hakk‟ın yaptığı havuz
ġahım erbabiyem ince kılavuz
Üç günlük dünyada Ģu yahĢi yavuz
Durulur gam yeme divane gönül vay deli gönül
Pir Sultan Abdal‟ım sırdan sıradan
Bu iĢ böyle oldu kalsın burada
Muradına eren cümle aleme
Durulur gam yemem divane gönül vay deli gönül
(SarıkamıĢ- Karaurgan)
Akyaka ilçesi ĠbiĢ Köyü‟nde tespit edilen türkülerden bazıları aĢağıdaki gibidir:
Yaylalar ha yaylalar çimen bağladınız mı?
Ben asgere gederken gızdar ağladınız mı?
Yayla yaylanın bendi yaylalar kimin fendi
Bu dağın ardı meĢe gün aĢa gölge düĢe
Gapımızda cif (çift) galah
yarim yaylada gonah
Yağ yohdu guymah çalah
toluynan yola salah
Yaylalar ha yaylalar
Çimen bağladınız mı?
69
Ben asgere gederken
Gızdar ağladınız mı?
Gapımızdan harh ahır (ark akıyor)
Yönü gıblıya bahır
Az geliv az gessene annem baĢıma gahır.
*****
Yeleğim yeleğimi çalkadım
Serdim dere daĢına
Mor sümbüllü yeleğim
Neler geldi baĢına
Yeleğim yele yele
Men düĢdüm gurbet ele
Yeddi mendil çürüddüm
GözyaĢım sele sele
Fasulyeyi piĢirdim
Küçüh tenceresinde
Gel yarim gonuĢalım
Mutfah penceresinde
Fasluyayı kuruttum
BiĢirmesin unuttum
Gel yarim konuĢalıım
Babamgilin uyuttum
*********
70
21.12.2009 Akyaka Merkez KK AĢık Emrah Naroğlu
AĢağıya alınan türkü yörede “Gelin Terifleme” diye bilinir ve gelin olan kız erkek
evine getirildiğinde düğünde bulunan yaĢlı kadınlar tarafından kendisine bu türkü okunur.
Akyaka Esenyayla Köyü‟nde de aynı türkü derlenmiĢtir.
Gelini bindirdiler ata gönderdiler ziyarata
Gelnin baĢmağını goyun gelin bugün beynen yata
Gelin hoĢ geldin hoĢ geldin anam hoĢ geldin hoĢ geldin
Gelin deyer hanı anam baĢımnan aldılar valam
Gaynananda senin anan anam hoĢ geldin hoĢ geldin
Gelin deyer hanı bacım baĢımnan aldılar tacım
Görümcende senin bacın anam hoĢ geldin hoĢ geldin
Gelin deyer hanı gardaĢım garlı dağlar nasıl aĢım
Gayın bey de senin gardaĢın anam hoĢ geldin hoĢ geldin
Gelin deyer hanı emim baĢımna su üzünde (yüzünde) iĢler gemim
Gaynatan da senin emin anam hoĢ geldin hoĢ geldin
Gelin deyer hanı bacım baĢımnan aldılar tacım
Senin görümcen de senin bacın anam hoĢ geldin hoĢ geldin
Pencerede le..ı Pencere dolu gaĢıhdı gelin bu eve yaraĢıhdı
Anam hoĢ geldin hoĢ geldin gelin hoĢ geldin hoĢ geldin
(ĠbiĢ /Akyaka)
71
Türkülerin hikayelerine –ağıtlar hariç- rastlanmamaktadır. BaĢka bir ifadeyle dilden
dile öğrenilmiĢtir. Kadınlarla erkeklerin karĢılıklı olarak atıĢma yapmaları söz konusu
değildir.
2.2. Halk Oyunları
Halk Oyunları, bir toplumu oluĢturan bireyler arasında etkileĢimi ve paylaĢımı
sağlayan, bilgi aktaran, bireyi sosyalleĢtiren ev ait olduğu toplum içerisinde kendisine güven
kazandıran sanatsal unsurlardan biridir. Neslihan Güzeloğulları ve Serkan Ertural halk
oyunlarının bu iĢlevleri üzerinde durdukları bir çalıĢmalarında, halk oyunlarının bireyin
sosyalleĢme sürecinde, icra edildiği sosyal ortamlarda, kültürel birlik ve bütünlüğün
sağlanması, bu bütünlüğün gelecek kuĢaklara taĢınması ve toplumsal dayanıĢma biçimlerinin
arttırılması açısından önemli iĢlevlere sahip olduğunu, halk bilgisi ürünlerinin görsel ve iĢitsel
yönünü oluĢturan halk oyunlarının, müzik ve oyun ile bir toplumun kültürel özelliklerinin
gelecek kuĢaklara taĢınması gibi bir misyonu da üstlendiklerini belirtirler. Sunumu ile ait
olduğu yerin giyim, hareket, müzik tarzı ve estetik anlayıĢı gibi kültürel özelliklerini aynı
anda aktardığına değinen araĢtırmacılar, bu özellikleri ile icra edildiği ortamlar bağlamında,
açık alanlarda icra edilen oyunlar, kapalı mekânlarda icra edilen oda oyunları, köy seyirlik
oyunları olarak çeĢitlilik gösteren oyun oynama geleneği, görsel kültür ürünleri olarak her
yeni sunumda ait olduğu sosyal çevrenin duygularını, düĢüncelerini ve yaĢayıĢını ifade eden
estetik hareketlere dayalı bir gösterim ve iletiĢim aracı olduğunu, böylelikle halk oyunlarının,
sosyal hayatın birçok iĢlevini bünyesinde taĢıyan ve icra edildiği sosyal çevre ve Ģartlara göre
değerlendirilip incelenmesi gereken kültür kalıpları olarak karĢımıza çıktığını söylerler.
AraĢtırmacılara göre, halk oyunları, tıpkı diğer halk bilgisi yaratmaları gibi, geleneğin
devamı, ait olduğu toplumun kültürel göstergesi ve bir kimliği ifade ediĢ tarzıdır. Sahip
olduğu yapısı, içeriği ve iĢlevleriyle estetik ve iletiĢim özellikleri bakımından toplumun
aynası olma özelliğini bünyesinde barındırmakta ve taĢımaktadır. 15 Bu özellikleri ile birçok
iĢlevi üstlenmiĢ olan halk oyunları, ait olduğu yörenin bir aynası konumundadır.
Halk oyunlarının kaynağı ile ilgili Sadi Yaver Ataman bir çalıĢmasında dini unsurlara
dikkat çeker. “Bir ses sanatı olan musiki ile bir mimik ve hareket sanatı olan oyun, anlamda
birbirinden ayrı düĢünülemeyeceği için insan topluluklarının ve ırkının sentezi bu iki sanat
15
GÜZELOĞULLARI, Neslihan, Serkan Ertural, “Ortak Kültürel Değerlerin OluĢumunda ve YaĢatılmasında
Türk Halk Oyunlarının ĠĢlevleri”,
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/neslihan_guzelogullari_serkan_ertural_halk_oyunlari_ortak_kulturel_deg
erler.pdf (EriĢim Tarihi: 01.02.2011)
72
varlığında görülmektedir. Musiki ve oyun baĢlangıçta din duyguları ile oluĢmuĢ çoğunun
kaynağı ibadetle ilgili inançlara bağlı törenlerden ulaĢmıĢ, ritüel bir ifade tarzı içinde
geliĢmiĢtir. Halk oyunlarımız dikkatle incelenecek olursa , bu havayı ve ifadeyi sezinlemek
güç değildir. Söz gelimi Samah‟lar, düğünlerin çeĢitli safhalarına ait törenlerle ilgili Rit‟ler,
ateĢ ve ağaç kültü ile ilgili hareketler, ritüel fonksiyonlarını ve görünüĢlerini bazı Ģartlara
uyarak belirli değiĢmelerle de olsa, korumakta ve sürdürmektedir.”16
Özelikle düğünlerde deme-çevirme yoluyla herhangi bir müzik aleti kullanılmadan
türküler icra edilmektedir. Deme- çevirme özellikle SarıkamıĢ, Selim ve Susuz‟da yaygınken,
Akyaka ve Arpaçay ilçelerinde daha çok müzik aletleri eĢliğinde halk oyunları
oynanmaktadır. Tespit edilen halk oyunları Ģunlardır:
SARIKAMIġ
Köyün Adı: AĢağı Sallıpınar (SarıkamıĢ)
1)Çepike
2)Sarı Seyran
3)Temir Ağa
4)Ġnce KayıĢ
5)Tek bar (SarıkamıĢ- A. Sallıpınar)
Köyün Adı: Ġsisu (SarıkamıĢ)
1) Ağır Bar
2) Urfadan Aldım Bakır
3) Sarı Seyran
4) Tillara
5) Üç Katır Aldım (SarıkamıĢ- Ġsisu)
Köyün Adı: BalabantaĢ (SarıkamıĢ)
1) Ağır Bar
2) Kürdün Kızı
3) Tek Oyun
4) Tillara (SarıkamıĢ-BalabantaĢ)
16
ATAMAN, Sadi Yaver, “Türk Halk Oyunlarının En Yaygın ÇeĢitleri Halaylar”, II. Milletlerarası Türk Folklor
Kongresi Bildirileri, III. Cilt Halk Müziği-Oyun-Eğlence, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor AraĢtırma
Dairesi Yayınları, Ankara 1983, s. 65
73
AKYAKA
Köyün Adı: Büyük Durduran (Akyaka)
1)Kestirmeli Sarı Seyran
2)Kaçıke
3)Beyaz Geceler
4)Serçeyi Vurdum
5)Tavuk Barı
6) Üç Kadeh (Akyaka- B. Durduran)
Köyün Adı: ĠbiĢ (Akyaka)
1)Tavuk Barı
2)ġeyh ġamil
3)Ağır Bar
4)Tek Oyun
5)Üç Kadeh
6)ġamama
7)Sarı Gömlek
8)Gaçıke (Akyaka-ĠbiĢ)
Köyün Adı: Esenyayla (Akyaka)
1) Ağır Bar
2) Temür Ağa
3) Nare
4) Tello
5) Pappiri
6) Malatya
7) Tanzara
8) Tek Oyun
9) Amman ġeker
10) Gaçike (Akyaka-Esenyayla)
74
ARPAÇAY
Köyün Adı: Tepecik (Arpaçay)
1)Temir Ağa
2)Sarı Seyran
3)Tavuk Barı
4)Ayıya Benzetme
5)Kol Kırma (Arpaçay-Tepecik)
SUSUZ
Köyün Adı: Yolboyu (Susuz)
1)Kürdün Kızı
2)Gaçike
3)Hançer Barı
4)Terekeme
5)Malatya
6)Üç ayak
7)Poppiri
8)Dümme (Susuz-Yolboyu)
SELĠM
Köyün Adı: BölükbaĢı
1. Malatya
2. Gaçiki
3. Temür Ağa
4. Horon
5. Pappiri
6. Ezemet Yar
7. Ağır Oyunu
8. Veysel Barı
9. Urfadan Aldım Bakır
10. Tahta Fıçı (Selim-BölükbaĢı)
75
DĠGOR
Köyün Adı: HalıkıĢlak
1. Üç Gatan Aldım
2. Arzuman
3. Sarı Seylan
4. Gaçiki
5. ġeker Oğlan
6. Sarıkız
7. YağıĢ Yağar Basmalara
8. Üç Ayak
9. Memocan
10. ġeyh ġamil
11. Azeri Tek Oyunu
KAĞIZMAN
Köyün Adı: CamuĢlu
1. ġemmame
2. Ağır Bar
3. Kadı Oyunu
Halk oyunlarında en yaygın tutuĢ biçimi serçe parmaklardan birbirini tutma
Ģeklindedir. Ancak kimi oyunlarda parmakların tümünün birbirine taraklandığı da görülür.
Bazı seri oyunlarda da omuzdan tutulduğu görülmektedir.
Oyunlarda kiĢi sayısı önemli değildir. Orada bulunan ve oyunu bilen herkes oyuna
iĢtirak eder. Yalnızca erkeklerin veya yalnızca kadınların oynadıkları bir oyuna
rastlanmamıĢtır. Oyunlar birlikte oynanır.
Oyunların isimleri genelde birlikte oynandığı türkünün veya müziğin ismiyle
anılmaktadır. Kimilerine de ayakların hareketlerine (Üç Ayak vb.) veya kiĢi sayısına göre
(Tek Oyun vb.) isim verilmektedir.
2.3. Halk Çalgıları ve Çalgı Yapımı
Yörenin kendisine has –orada üretilen ve orada bilinen- müzik aleti yoktur ancak
bilinen ve çalınan en yaygın müzik aletleri Davul ve Zurnadır. Hemen hemen bütün ilçelerde
76
davul ve zurna çalan birilerini bulmak mümkündür. Bunun yanında özellikle aĢıklık
geleneğinin canlılığı ile Divan Sazı ve normal bağlama da yaygındır. Dikkat çeken baĢka bir
husus özellikle Selim, SarıkamıĢ ve Merkez‟e bağlı bazı Türkmen (Alevi) köylerinde kısa sap
bağlama oldukça yaygındır.
01.11.2009 Kars/Merkez BaĢgedikler Davul ve Zurnacı
SarıkamıĢ ilçe merkezinde bulunan Rasim Kaya, vurmalı ve üflemeli bütün müzik
aletlerini kullanmakta ve kendisine has besteler (Ġzzet AltınmeĢe‟nin söylediği meĢhur
“SarıkamıĢ Yaylaları, Kız Dügümelli Dügümelli” parçası gibi) yapmaktadır.
Müzik aletlerinin ancak tamiri yapılmakta malzeme güney illerden -özellikle
KahramanmaraĢ, Gaziantep olmak üzere- temin edilmektedir. Ney, Mey, Sipsi, Kaval ve
Davul‟u malzemeleri temin etmek Ģartıyla Rasim Kaya kendisi yapabilmektedir. Kağızman
Merkezde yaĢayan Hamit Ġpek adlı vatandaĢ da Kaval‟ı kendisi yapıp çalabilmektedir.
2.4. Çocuk Oyunları
Çocuk içerisinde bulunduğu toplumda özellikle gelenek halini almıĢ olan kimi
sporlarla uğraĢarak topluma aidiyetini yeniden görmüĢ olur. Söz gelimi milli bir spor olan
güreĢ, ülkemizin hemen hemen her yöresinde gelenek halini almıĢtır. Her yörede belirli
dönemlerde ve kökeni en eski mitlere ve ritüellere dayanan törensel bir icra ile gerçekleĢir.
Sosyal kuralları ve kendisine ait adetleri mevcuttur. Hazırlık, yetiĢme, toplumda kabul görme
vb. unsurları ile bu tip bir spor etkenliği toplumun her yaĢ grubunu doğrudan etkiler.
Sportif oyunlarla beraber, çocuk oyunları da bireyin yetiĢmesinde oldukça etkili kültür
unsurudur. Gösteri sanatları arasında üzerinde en çok durulan konuların baĢında gelir. Bunun
77
sebebi çocuk oyunlarının bireyin yetiĢmesindeki rolü nedeniyle birçok bilim dalını
ilgilendirmesi ve hemen her yöreye ait var olan oyun zenginliğidir.
07.11.2009 Balıklı çivi oyunu (Oyuncular çivilerini atarlar ve nereye saplanırsa oraya
kadar çizgi çizilir. Amaç çizgi ile rakibin önünü kesmektir.)
“Ġnsan için oyun kültürden çok daha eskidir; ancak oyunun sadece insana özgü bir
kavram olduğu söylenemez. Canlı varlıklar içerisinde hayvanlar da oyun oynar. Psikoloji,
fizyoloji gibi birçok bilim dalı oyunu ve oyun düzenini araĢtırmakta; oyunu ve ona özgü olan
düzenini hem hayvanlarda hem de çocuk ve yetiĢkinlerde gözlemleyip açıklayabilmek; ayrıca
oyunun hayat içindeki yerini belirleyebilmek ve onu anlayabilmek için çeĢitli çalıĢmalar
yapmaktadırlar. Konu ile ilgili birçok teori ortaya atılmıĢtır. Bazıları oyunun temelde yaĢam
sevinci fazlalığından kurtulmak olduğunu savunurken, bazıları da insan veya hayvanın oyun
oynarken doğuĢtan gelen bir taklit yeteneğiyle hareket ederek, gevĢeme ihtiyacını tatmin
ettiğini belirtir. Oyun oynayan insan veya hayvan, hayatı boyunca karĢılaĢacağı ciddî
faaliyetlere hazırlık yapmaktadır ya da bütün bunların dıĢında oyun insanın benliğine sahip
çıkmasını sağlamaktadır. Kimi araĢtırmacılara göre oyun egemenlik kurma arzusu ve yarıĢma
ihtiyacından kaynaklanırken, kimilerine göre ise oyun zararlı eğilimlerden kurtulma yoludur
ve gerçek hayatta gerçekleĢtirilmesi imkânsız arzuların kurmaca aracılığıyla yatıĢtırılmasını
ve böylece kiĢisel benlik duygusunun korunmasını sağlamaktadır.”17
17
ERSOY, Habibe YAZICI, “BaĢkurt Çocuk Oyunları” Millî Folklor, , Y›l 22, Say› 86 , 2010 s. 75-76
78
09.11.09 SarıkamıĢ Boyalı Oyuncaklar
Mevlüt Özhan‟a göre çocuk denilince akla ilk gelen Ģeylerden biri oyundur. Çocuğun
sağlıklı geliĢebilmesi için nasıl beslenmeye ihtiyacı varsa o kadar da oyuna ihtiyacı vardır.
Doğumundan birkaç ay sonra çocuk bilinçsizce, içgüdüsüyle oynamaya baĢlar. Duyuları
geliĢtikçe oyun çeĢidi de geliĢir. Bilinçsizce yapılan hareketler, bilincin geliĢmesiyle anlamlı
hale dönüĢür. Böylece oyunu ile hem kendisini hem de baĢkalarını eğlendirmeğe baĢlar.
Çocuğun yaratıcılığına da değinen Özhan, bu yaratıcılık sayesinde çocuğun değiĢik oyunlar
ortaya koyacağını ancak bu oyunların oluĢumunda da çevresinin etkili olduğunun üzerinde
durur. O‟na göre kavgacı, birbirlerine hoĢgörü ile bakamayan ailede yaĢayan çocuk,
oyunlarında hırçın ve hoĢgörüsüz olur.18
07.11.2009 Balıklı Yedi TaĢ Oyunu
18
ÖZHAN, Mevlüt, “Çocuk Oyunlarında Dramatik Unsurlar”, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi
Bildirileri, III. Cilt Halk Müziği-Oyun-Eğlence, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor AraĢtırma Dairesi
Yayınları, Ankara 1987, s.213
79
Oyun kavramı beraberinde oyuncağı da hatırlatır. Oyuncaklar ait oldukları yörenin
özellikleri taĢırlar. Çocuk bulunduğu çevrede etrafında gördüğü, kimi zaman özendiği, kimi
zaman kızdığı ve istenmeyen ilan ettiği varlıkları oyuncaklarına yansıtır. “Çocukları
eğlendirmek, oyalamak, eğitmek amacıyla ortaya çıkan oyuncak, yapıldığı döneme iliĢkin
önemli ipuçları veren bir nesnedir. Ġster halk sanatı ürünü olsun, ister endüstriyel olarak
üretilmiĢ olsun yapıldığı dönemin toplumsal ve kültürel özelliklerini yansıtan oyuncaklar,
oluĢturuldukları dönemin yaĢam biçimlerinin önemli birer kayıtlarıdır.”19
09.11.09 SarıkamıĢ Boyalı Oyuncaklar
Oyunun unsurlarının bir diğeri de tekerlemelerdir. Tekerleme, sözlükte “Tekerleme
Đngilizce‟de: “jingle”, Almanca‟da: “stereotyper formel” ile karsılık bulur. Turkiye‟nin
dısındaki diğer Turk boylarında tekerleme kelimesinin karsılığı:
Azerilerde: “sanama,”
Kazaklarda: “olen” ve “tekerleme,” Kırgızlarda: “canılmac,” Ozbeklerde: “bala kosukları,”
“sanas” ve “sanak,”Turkmenlerde: “sanavac,” seklindedir.20 Oyunların hemen baĢında eĢ
seçme veya oyuna kimin önce baĢlayacağını belirleme de kullanılan bu tekerlemelerin bazıları
anlamlı olduğu gibi bazıları da anlamsız olabilmektedir. Fakat ister anlamlı olsun ister
anlamsız olsun çocuğa ana dilini en iyi kavratan etkinliklerden biridir. Çocuğun hem
konuĢması düzelirken hem de iletiĢimin verdiği aidiyeti görmüĢ olur.
Çocuk oyunları gösteri sanatları arasında en fazla malzemesi bulunan konudur.
Gidilen her köyde çocuk oyunu ile ilgili ses, bazı yerlerde de video kaydı alınmıĢtır. Kaynak
kiĢi seçiminde daha çok en az biri erkek biri kız olmak Ģartıyla çocuklara müracaat edilmiĢtir.
19
20
AKBULUT, Dilek, “Günümüzde Geleneksel Oyuncaklar”, Milli Folklor, Yıl:21, S. 84, 2009, s. 181
KAYA, Doğan, Anonim Halk Edebiyatı, Akcağ Yay., Ankara, 1999, 546.
80
Tespit edilen oyunlarda genellikle kız-erkek karıĢık oynanır ancak kimi oyunlar
yalnızca kızlar (evcilik vb.) tarafından oynanırken kimileri de (özellikle kaba kuvvete
dayanan veya acı verici cezalandırmaları olan “yüzük, kemer vb” oyunları) erkek çocukları
tarafından oynanmaktadır.
Yağmur yağdırma amaçlı oyunlar da genellikle çocuklar tarafından gerçekleĢtirilir.
Hemen hemen her yerde benzer bir yağmur yağdırma oyunu mevcuttur ama isim değiĢiklik
arz eder.
Oyunlarda eĢ ve ebe seçimi en çok tekerleme ile belirlenir. Bunun yanında bir taĢ
üzerine tükürülerek atılır ve kuru-yaĢ seçimi yapılır. AĢağıya oyunlarda kullanılan
tekerlemelerden bazıları alınmıĢtır:
2.4.1. Tekerlemeler
2.4.1.1. EĢ veya Ebe Seçme Tekerlemeleri
1. Bir iki üç Türküz Türk
Dört beĢ altı Polonya battı
Yedi sekiz dokuz Alman domuz
On on bir on iki Ġtalyan tilki
On üç on dört on beĢ Ruslar kalleĢ
On altı on yedi on sekiz hapı yuttu Portekiz. (SarıkamıĢ –Boyalı)
2. A Gurubundan olanlar
Çıksın bay ve bayanlar
Merdivenden kayanlar
Üç göbek atanlar
Bir iki üç (Akyaka- BoyuntaĢ)
3. Çarkıfelek çömbelek
Memed Ali Erbil dümbelek
Birinci olarak-Birim birim yıldız dağlar.
Ġkinci olarak-Bir dilim ekmek kimseye vermek.
üçüncü olarak- Ġki dilim ekmek kimseye vermek.
Dört -Çat pat küt bu da benden süt.
81
Dördüm dört misafir oturtması.
BeĢim beĢik sallamalar
Altı altınımı çaldı
Yedi yemeğimi yedi
Sekizim sek sek
Dokuzum durak
On kırmızı don
On birim dünyaları gezmek
On ikim kurbağa atlaması. (Akyaka- BoyuntaĢ)
4. Ġki kiĢi karĢılıklı geçer “Attım, bastım, kereledim, kestim” der bir adım atar ve birbirine
yaklaĢırlar. Kimin ayağı üste gelirse o kazanır diğeri ebe olur. (Susuz-Kiziroğlu)
2.4.1.2. Oyun Tekerlemesi
Oyun içerisinde söylenen tekerlemelere daha çok yağmur yağdırma amaçlı oynanan
oyunlarda rastlanmaktadır. Bunun yanı sıra Al Satarım Bal satarım vb. oyunlarda da oyun
esnasında söylenen tekerlemeler bulmak mümkündür. Tekerlemelerden bazıları Ģöyledir:
1. Dudulu gelin ne ister,
KaĢıh kaĢıh yağ ister,
Allahtan bir sulu yağmur ister (SarıkamıĢ –Ġsisu)
2. Benim bir küçük bebeğim var
Otur dersem oturur
Kalk dersem kalkılır
Sözüm dersem sözülür
Bözüm dersem bözülür
Ayakları rap rap
Ellerini Ģap Ģap
Aslan geliyor
Kaplan geliyor
Bir iki üç (SarıkamıĢ- Balıklı)
82
3. Dodo dodo gördün mü?,
Dodoya bir yudum su verdin mi?
Dodo burdan geçende
Ver Allah‟ım ver yağmuru… (Susuz- Kiziroğlu)
4. O mo matara,
Eskileri yamala,
Minarede bir guĢ var.
Ganadında gümüĢ var.
EniĢtemin cebinde,
Türlü türlü yemiĢ var.
YemiĢimi yediler.
Bana müslüm dediler. (Selim- Laloğlu)
Derleme sonucunda gidilen yerleĢim yerlerinde tespit edilerek kayıt altına alınan
çocuk oyunlarının isimleri yerleĢim birimlerine göre aĢağıya liste halinde çıkarılmıĢtır.
SARIKAMIġ
Köyün Adı: Alisofu
1)Dokuz Aylık
2)Garan Topu
3)Kazan Patlatması
4)Yedi Kule (Ġnkaya‟da “Yedi Tuluk”)
5)Kurt Baba
6)MenekĢe
7)Çubuk Fırlatma
8)Elma Armut, Kel Mahmut
9)Taklit Oyunu
10)Ayakkabı Hırsızı (Balıklıda “Ayakkabı Oyunu”)
11)Gülme Oyunu
12)Sayı Bul
83
Köyün Adı: BalabantaĢ
1)Goc (eĢ seçme tekerlemesi var)
2)Batman
3)Kol taĢı
4)AĢık
5)Cuz (Balıklıda “rez”, Ġsisu‟da Cüz)
Köyün Adı: Boyalı
1)Kakıca
2)Don Kartal
3)Çiz (Balıklıda “rez”, BalabnataĢ Cuz)
4)Çürük Yumurta
5)Ceviz Oyunu
6)Saklambaç (eĢ seçme tekerlemesi var)
7)Ġp Atlamaca
8)Ayak TaĢı
9)Hırsız Polis
10)Perde Göz (tekerleme var)
11)El Ġpi
12)BirleĢik TaĢlar
13)ġarkıdan Yüksek (eĢ seçme tekerlemesi var)
Köyün Adı: Ġsisu
1)Değnek Düzlemesi
2)Ayak TaĢı
3)Dudulu Gelin (tekerleme var)
4)AĢık
Köyün Adı: AĢağısallıpınar
1)Eneke (AĢık)
2)Yedi taĢ (Ġnkaya‟da “yedi tuluk” )
3)BeĢ TaĢ
84
4)Kızgın KayıĢ
5)Misket
6)Kurt ile Kuzu
7)Kurt Baba
8)TavĢan
9)Lank Lank
10)Ġp Çekmece
Köyün Adı: Balıklı
1)Topedar
2)BeĢ taĢı
3)Sek sek
4)Rez
5)Gelincik
6)Soğan bebeği
7)Benim Küçük Bir Bebeğim Var (tekerlemesi var)
8)Çivi
9)Ayakkabı Oyunu
10)Hıristiyan Oyunu
11)Yüzük Kimde
Köyün Adı: Ġnkaya
1)Holla
2)Yedi Tuluk (tekerleme var)
3)Stop
4)Çimmeçur (tekerleme var)
5)Yüzük Saklama
6)Adam Asmaca
7)Kazı Kazı (tekerlemesi var)
Köyün Adı: Karaurgan
1)Gıda (tekerleme var)
2)Çelik Çomak
85
3)Kuka
4)ġarkılı Yerden Yüksek (tekerleme var)
5)Gıdalı Gelin (tekerleme var)
6)Parmak Saymaca
7)Atçılık
AKYAKA
Köyün adı: B. Durduran
1)Kozan Kozan
2)Tren
3)Uydum Uydum
4)DokuztaĢ
5)TaĢ Kâğıt Makas
6)Çüz
7)ġarkıcılık
8)Fındık Fındık
9)Eski Minder (tekerleme var)
10)Saklambaç
Köyün Adı: BoyuntaĢ
1)Gizgemparç (eĢ seçme tekerlemesi var)
2)Dombiliç
3)Söbe Söbe
4)Esir Oyunu
5)Sakga
6)AĢık Oyunu
7)Kondum
8)AĢukla MaĢuk
9)Bir On Bir
10)Kral
86
Köyün Adı: Esenyayla
1)Ceylan (eĢ seçme tekerlemesi var)
2)Kozanay Kırdı
3)Aspirin
4)Süt piĢti
5)Kodu Gelin
6)Kemer Kızdı
Köyün Adı: ĠbiĢ
1)Güvercin Taklası
2)Kozan Kul
3)Yüzük Altı
4)Kemer Oyunu
Köyün Adı: Ġncedere
1)Kemer Kızdı
2)Kızdı Soğudu
3)Duvardan Duvara
4)Saatin Kaç
Köyün Adı: Kayaköprü
1)AĢık Oyunu
3)Çelik Çubuk
4)Gizlen Pöçük
5)Dız
6)Kemer Oyunu
7)Yağmur Yağdırma (tekerleme var)
Köyün Adı: Kürekdere
1)Kodanı Kur Beni Vur (tekerleme var)
2)Komuma Giren Kom EĢek (tekerleme var)
3)EĢek Çimdirme (tekerleme var)
87
4)Yedi TaĢ
ARPAÇAY
Köyün Adı: Carcı
1)Al Satarım
2)Yedi TaĢ
3)Top Kaçırma
4)Çizgi
5)Dokuz TaĢ
6)Mendil Kapmaca
7)Söbe
8)AĢık
9)Bilye
Köyün Adı: Değirmen Köprü
1)Çelik Çomak
2)Üç TaĢ
3)Tire
4)Sal TaĢı
SUSUZ
Köyün Adı: ÇamçavuĢ
1)Çelik Çubuk
2)TaĢ
3)AĢık
4)Ayak TaĢı
6)Misket
7)Fantı
Köyün Adı: Kiziroğlu
1)Gizlembaç
2)Çelik Çubuk
88
3)Dodo Dodo (tekerleme var)
Köyün Adı: Yolboyu
1)Çelik Çubuk
2)Üç TaĢ
4)AĢık
5)Yüzük Gizletme
Köyün Adı: Kırçiçek
1)Mak
2)Çoban Kayası
4)Cin Kuyusu
5)AĢık
6)Kemer
7)Godi Godi (tekerleme var)
Köyün Adı: Porsuklu
1)Tekme Oyunu
2)ġili Topu
3)AĢık
SELĠM
Köyün Adı: Akçakale
1)Yüzük Saklama
2)Cirit
4)Birdir Bir
Köyün Adı: KamıĢlı
1)Tuttuğum Direk
2)Körebe
89
4)AĢık
5)Evcilik
6)Ezemet Yar
7)Teke Oyunu
8)Deli Kız Sinin Geliyor (tekerlemesi var)
9)Deve
10)Birdir Bir
11)Yüzük Saklaması
12)KayıĢ Oyunu
13)BeĢ TaĢ
14)Ayak TaĢı (lepük)
15)Halo (çelik çubuk)
Köyün Adı: Oluklu
1)Domino
2)Ayak TaĢı
3)Ġp Atlama
4)Dodo Bebeği
5)Çelik Çomak (dandura mile)
6)Kaz Oyunu
7)Hop
8)Pileki
9)Lepik
10)Deve Oyunu
11)Düz
12)Yüzük
13)Ağıl
14)KöĢe Kapmaca
Köyün Adı: Sarıgün
2)Birdir Bir
90
3)Çelik Çomak (hola)
4)AĢık
5)Nevruz
6)Dodullu Gelin
7)Yakan Top
8)Cirit
Köyün Adı: Benliahmet
1)Dövme
3)Çelik Çubuk
4)AĢık
5)Evcilik
6)Gode Gode
7)Ġp Atlama
8)Ayak taĢı (lepük)
Köyün Adı: Selim Merkez
1)Ara Geçti
2)Çelik Çomak
3)AĢık
4)Kemer
5)Ayak taĢı
6)Topaç
Köyün Adı: Ortakale
1)Kode Beklemek
2)Cirit
3)GizlempoĢt
4)Evcilik
5)Yakar top
6)Ayak taĢı
7)BeĢ taĢ
91
8)Koç katımı
9)AĢık
Köyün Adı: Laloğlu
1)Birdir Bir
3)Vız vız
4)ġek ġek (tekerleme var)
5)Vurulan Top
KAĞIZMAN
Köyün Adı: Çilehane
1)Zehirli Yılan
2)AteĢ (tekerleme var)
3)Saklambaç
4)Yakar Top (tekerleme var)
5)Ġstop
6)Cız
7)BeĢ taĢ
8)Ayak taĢı
9)HemĢire (tekerleme var)
10)Yedi TaĢ
11)Kemer Oyunu
12)Duru Geliyor (tekerleme var)
13)Birdir Bir
14)Ġp Atlama (tekerleme var)
15)Yüzük Kimde
16)Çöp Çekme
17)Al Satarım Bal Satarım
18)Soru Dünyası
19)Ceviz
20)Bilye
92
21)Papaz Kaçtı
22)Bezirgan BaĢı
23)Kızdı Kemer
24)Yerden Yüksek
25)Gav
26)Kılınç
27)Kırk Küp
28)Masallar Ülkesine HoĢ Geldiniz
29)Çatalca (tekerleme var)
Köyün Adı: Paslı
1)Yerden Yüksek
2)Kutu Kutu Pense (tekerleme var)
3)Ormanda Gezerken (tekerleme var)
4)Yakar Top
5)Ġp Atlama
6)Ayak TaĢı
7) Saklambaç
8)Hastayım
9)Elim sende
10)Cız
11)HemĢire
12)BeĢ taĢ
13)Mektup
14)Yuvarlak
15)EĢyalardan Yiyeceklerden
16)Ġstop
17)Evcilik (tekerleme var)
DĠGOR
Köyün Adı: TürkmeĢen
1)AĢık
93
2)Köse
3)Birdir Bir
4)Dokuz TaĢ
5)Saklambaç
6)Mendil Kapmaca
KARS MERKEZ
Köyün Adı: Esenyazı
1)Kare
2)EĢeğin Üzerinde Top Oynama
3)Hızan
4)Kap (aĢık)
5)Ġp
6)Sivil
7)Yağmur Gelini (bukabarani)
8)TaĢ Oyunu
9)Ġstanbul
Köyün Adı: Alaca
1)Ara Kesme
Köyün Adı: Esenkent
1)Yedi Aylık (tekerleme var)
2)Kızlı Kemer (tekerleme var)
3)Ayak TaĢı (tekerleme var)
4)Ġstop (tekerleme var)
5)Ezeli Bezeli
6)Topaç
7)Cız
8)Godi Godi (tekerleme var)
9)El TaĢı
10)Gizgenparç
94
11)Evcilik
12)Yedi TaĢ
13)AĢık
14)Papak Altı
15)Yumurta TokuĢturma
Köyün Adı: Karacaören
1)Yerden Yüksek
2)Don-AteĢ
3)Yedi TaĢ
4)EĢek
5)Bilye
6)Ġp Çekme
7)Kilit
8)Renkli Ġstop (tekerleme var)
9)TaĢ Sektirmece
10)Tahterevalli
11)Ġp Atlama
12)Seksek
13)Al Satarım
Köyün Adı: Dikme
1)BeĢ TaĢ (tekerleme var)
2)Bilye
3)Tek Ayak
4)Saklambaç
5)Bolluk-Kıtlık
6)Ġstahan Kulübesi
7)Yedi TaĢ
8)BaĢ
9)AĢık
10)Yalak
11)Kozayı Bul
95
12)Godu godu
13)Tekme
14)Cimcik
Köyün Adı: Gelirli
1)Uzun EĢek
2)Çelik Çomak
3)AĢık
4)Körebe
5)Mendil Kaçırma
Çocuk oyunlarından dikkat çekici birkaç örnek de aĢağıya çıkarılmıĢtır:
1.Oyunun Adı: Topedar.
Oyunun OynanıĢı: KıĢın ineklerin tüyleri tarandığı zamanlarda dökülen kıllar toplanır. Bir
poĢete doldurulur. Yuvarlak haline getirilir küçük bir top yapılır. Bir kiĢi o topu sopayla
kaldırır. Diğer kiĢi de sopayla o topa vurur. Eğer top kaleye girerse vuran kiĢi kazanır.
Girmezse kazanamaz. Oyun böyle devam eder. (SarıkamıĢ- Balıklı)
2. Oyunun Adı: Benim Küçük Bir Bebeğim Var
Oyunun OynanıĢı: Bütün çocuklar toplanıp el ele tutuĢur. Hepsi dönerek Ģu tekerlemeyi
söylerler:
Benim bir küçük bebeğim var
Otur dersem oturur
dedikleri zaman, hep birlikte otururlar.
Kalk dersem kalkılır
dedikleri zaman hep birlikte kalkarlar.
Sözüm dersem sözüm
dedikleri zaman hepsi ellerini birleĢtirir.
Özüm dersem özülür
hepsi ellerini açar büyük bir yuvarlak oluĢtururlar.
Daha sonra hepsi ellerini beline koyup bacakları ve ayaklarını açıp, kapayarak zıplarlar ve Ģu
tekerlemeyi söylerler:
Aslan geliyor
Kaplan geliyor
Bir iki üç
Kimin bacakları açıksa o oyunu kaybediyor ve oyundan çıkıyor. (SarıkamıĢ- Balıklı)
96
3. Oyunun Adı: Gıda.
Takım Veya EĢ Seçme: KarĢılıklı iki kiĢi çıkar ve aralarında saymaca yapılır. Oyunun
tekerlemesi;
Ġ beni
Ġptim seni
Al aldığın
Ģeklindedir. Saymaca bittiğinde kim gelirse o kiĢi seçilir ve takımlar oluĢturulur.
Diğer bir takım seçme Ģekli ekmek-gazetedir. KarĢılıklı geçen iki kiĢi birbirlerine adım atarak
ekmek- gazete diyerek yaklaĢırlar. Kim önce diğerinin ayağına basarsa o kiĢi takımı seçmeye
baĢlar.
Oyunu Bozana Verilen Ġsim: Zebani, Kıllı Topuz, Deli.
Oyunun OynanıĢı: Oyuna takım seçerek baĢlanır. Önce yuvarlak bir daire çizilir. Dairenin
ortasına yuvarlak bir taĢ konulur. Yuvarlak bir taĢ seçilmesinin amacı taĢa vurulduğu zaman
daha iyi ilerlemesidir. Daireden çok uzağa lort adında bir çizgi çizilir. Gruplardaki kiĢiler
lorddan uzakta bir yerden lorda doğru taĢlarını atarlar. Kimin taĢı lorda daha yakınsa o grup
oyuna baĢlar. Oyuna baĢlayan grup dairenin içindeki taĢa vurmaya çalıĢırlar. Dairenin
içindeki taĢa vururlarsa oyun devam eder vuramazlarsa taĢlar yerinde kalır. Eğer gruptaki
kiĢiler taĢa vuramazsa taĢları kalır. Lorda sadece birisi yüz puan aldığında gidilir. Kim yüz
yaparsa oyunu o kiĢi kazanır ve tekrar lorda gidilir. Oyunu hangi grubun elemanları önde
bitirirse diğer gruptaki kiĢiler onları sırtlarında taĢır. Dairenin içindeki taĢ çıktığı zaman daire
ile taĢın arasındaki mesafe adım, adım sayılır. Bu kiĢiye südeci denir. TaĢı daireden çıkartan
kiĢi diğer arkadaĢlarının taĢına vurmak zorundadır. ArkadaĢlarının taĢına vurduktan sonra taĢ
tekrar daireye koyulur. Südeci adım atarken her adımda bir mani söyler. Bu mani Ģöyledir:
Elemper gülemper
Gımla gıç
Kırk üç kırk dört
Kırk beĢ kırk altı
Kırk yedi kırk sekiz
Kırk dokuz elli
Belli gire çıka yüz
Ördek suda yüz (SarıkamıĢ- Karaurgan)
97
4. Oyunun Adı: ġili Topu
Oyuna Kimin BaĢlayacağını Belirlemesi: Yazı Tura atılması, YaĢ mı Kuru mu? (Kırçiçek,
Susuz)
Oyunu Bozana Verilen Ġsim: Hizipçi, mızıkçı
Oyunun OynanıĢı: Oyun iki grup halinde Ģili topu denilen bir topla oynanır. ġili topu
çaputun sarılmasıyla yapılan yumuĢak bir toptur. Oyunda daire Ģeklinde bir çizgi çizilir.
Çizginin içine bir grup, çizginin dıĢına da diğer grup geçer. Çizginin dıĢında olan grup içinde
olan gruba Ģili topuyla vurmaya çalıĢır. Top kime değerse o oyun dıĢı kalır. (Susuz- Porsuklu)
5. Oyunun Adı: Kaz Oyunu (Gaz Oyunu)
Oyunun OynanıĢı: Çocuklar el ele tutuĢarak bir daire oluĢturur. Bu çocuklar kaz yavrularını
temsil eder. Kaz yavrularının bir de anneleri vardır. Oyunun bir diğer elemanı ise kurttur.
Anne: “ Kazlarım için korkuyorum, neyden kurttan, kurt nerde? Ormanda, ormanda ne yiyor?
Kaz.”
Anne der:” Kaz kaçar kurt bunu yakalar, eğer yerse alır götürür.” Anne baĢlar
ağlamaya “Oy Kazlarım gitti, evim yıkıldı, kolum kanadım kırıldı, ne yapalım, Allahın taktiri
bu, kurt Allah belanı versin evin yıkılsın mukaris olasın neyse öbür yavrularımi çağırın.” Der
ve oyun bu Ģekilde sürer. (Selim-Oluklu)
6. Oyunun Adı: AteĢ
Tekerlemesi: Mini mini birler,
ÇalıĢkandır ikiler,
EĢekbaĢı üçler,
Dayak yiyen dörtler,
Misafirdir beĢler,
Altı altınımı çaldı,
Yedi yemeğimi yedi,
Sekiz seksek atladı,
Dokuz dondu.
Oyuna Kimin BaĢlayacağını Belirleme: Tekerleme ile sayıĢma yapılır. Döngü içinde
tekerleme kimde son bulursa o kiĢi ebe sayılır ve bu Ģekilde oyuna baĢlanır.
Oyunun OynanıĢı: Tekerleme ile ebe belirlenir ve ebe olan oyuncu bir konu belirler. Konu
olarak meyve isimleri, hayvan isimleri, bitki isimleri vb. bu gibi alanlar ebe oyuncunun
isteğine bağlı olarak tercih edilir. Tercih edilen konu belirlendikten sonra oyuncular kaçıĢırlar
98
ve ebe oyuncu bir tanesini yakalamaya çalıĢır. Yakaladığı oyuncu belirlenen konuya iliĢkin on
bir tane isim sayar ya da sayamaz. Saydığı takdirde yanmaktan kurtulur ve diğer oyuncular da
gelip ebenin baĢına ateĢ diyerek vururlar. Böyle bir döngü çerçevesinde ne zaman ki ebenin
yakaladığı oyuncu, belirlenen konuda on bir tane isim sayamazsa o zaman ebe değiĢimi olur.
Oyun bu Ģekilde devam eder. (Kağızman- Çilehane)
6. Oyunun Adı: 7 Aylık.
Takım Veya EĢ Seçme: Oyun oynayan elime mum diksin.
O piti piti
Karamela sepeti
Terazi lastik jimnastik
Biz size geldik bitlendik
Hamama gittik temizlendik
Tike tike tik
Oyunu Bozana Verilen Ġsim: Mızıkçı, hain.
Oyunun OynanıĢı: 7 aylık mesela kaleye 1 kiĢi geçirilir. Sırasıyla erkekler top atalar eğer 7
tane gol atarlarsa 7 aylık falan olmuĢ olur. Yani kaledeki erkeği kadın yerine koyarlar. Yani 7
aylık olan kaleci erkek kız olur, kadın olur. (Kars Merkez- Esenkent)
7. Oyunun Adı: Ezemet Yar
Oyunun OynanıĢı: Erkekler kadın elbisesi giyer. Halay tutan kızların arasına karıĢarak kadın
elbisesi giymiĢ olan erkeklerden biri bacı bacı der, halay tutan kızlardan biri de can bacı der.
Kadın kılığındaki erkek bu sefer Ezemet yarı gördün mü diye sorar. Kız ise gördüm yanıtını
verir. Erkek oyuncu nerde, ne oldu diye sorar. Kız oyuncu da eltileri geldi davul zurnası
çalıyor yanıtını verir. Erkek oyuncu tekrar bacı bacı der. Kadın oyuncu da can bacı der. Erkek
oyuncu Ezemet yarı gördün mü der. Kadın oyuncu da Ezemet yarı verdiler der. Ezemet yar
türküsü söylenir. Sonrasında kadın oyuncu düğünü oldu gitti, çocuğu oldu gitti, hastalandı
öldü gitti der ve halayın arasında ayakta duran sevdiği öldüğünü duyunca acıdan yere düĢer ve
oyun bu Ģekilde sonlanır. (Selim- KamıĢlı)
8. Oyunun Adı: Kodanı Kur Beni Vur
Oyunun Tekerlemesi:Ecco mecco kaldır komecco nal mıh kırk bir kırk iki kırk üç kırk dört
kırk beĢ kırk altı kırk yedi kırk sekiz kırk dokuz elli sayısı belli Ģaka Ģuka gire çıka.
99
Oyunun OynanıĢı: Genelde iki kiĢi ile oynanır. Bir taĢ üzerine yuvarlak bir taĢ koyulur. Ġki
kiĢi bir çizgi çizer. O taĢın hizasından atar. Kim çizgiye daha yakın bir yere gelirse birinci o
olur. TaĢı ilk fırlatma hakkı ona geçer. Birinci olan taĢını atar. TaĢını attıktan sonra kodayı
vurursa saymaya baĢlar vuramasa diğerine sıra geçer. TaĢı vurduktan sonra saymaya baĢlar:
ecco mecco kaldır komecco nal mıh kırk kırk bir kırk iki kırk üç kırk dört kırk beĢ kırk altı
kırk yedi kırk sekiz kırk dokuz elli sayısı belli Ģaka Ģuka çıka bir iki üç deyince oyun biter
böylelikle o adam oyunu kazanır. Oyuncu tekerlemeyi tamamlayamazsa hak diğerine geçer.
Böylelikle devam eder oyun. (Akyaka- Kürekdere)
9. Oyunun Adı: Kemer Kızdı.
Oyunun OynanıĢı: Önce söbe diye bir yer belirlenir. Bir kiĢi kemeri saklar diğerleri söbede
bekler. Ondan sonra kemeri saklayan kiĢi tamam dediğinde söbede bulunan kiĢiler kemeri
aramaya baĢlar. Kemeri bulan kiĢi diğerlerini söbeye gidene kadar dövmeye baĢlar. Söbeye
vardığında oyun biter. (Akyaka- Ġncedere)
10. Oyunun Adı: Gizgemparç. (Saklambaç)
Oyuna Kimin BaĢlayacağının Belirlenmesi:
A grubundan olanlar
Çıksın bay ve bayanlar
Merdivenden kayanlar
Üç göbek atanlar
Bir iki üç
,
Oo Allah‟tan baĢlıyorum
ġeytanı taĢlıyorum
Kim çıkacak bilmiyorum
A a asma be be besme
Z ze zümbül
Kırmızı lale gül
var. ,
Ooo piti piti karalema sepeti
Terazi lastik cimlastik
Biz size geldik bitlendik
Dik dik dik
Otomatik
100
Bizim dersimiz matematik
,
TaĢ ıslatılır yaĢ veya kuru denip havaya atılır ve kimin dediği taraf üstte kalırsa o
baĢlar.
Oyunun OynanıĢı: Tekerlemeyi sayarız, arkada kalan ebe olur diğerleri gizlenir. Ebenin ilk
bulduğu kiĢi ebe olur.
Çocuk oyunlarında her köyde saklambaç, mendil kapmaca, al satarım bal satarım,
yüzük saklama, yakar top, uzun eĢek vb. oynanan ortak oyunlardır. Yukarıya aldığımız
oyunlar farklı olanlardır. Ancak ismi farklı olduğu için ve tekerlemesi ilginç bulunduğundan
Gizgemparç oyunu da anlatılmıĢtır.
Oyunlarda ebeye farklı bir isim verilmiyor ama oyunu bozan kiĢi farklı adlar alabiliyor
mesela Zebani, Kıllı Topuz, Mızıkçı, Hizipçi vb.
Çocukların yaptığı oyuncaklara gelince daha çok kız çocuklarının yaptığı bezden
bebekleri görmek mümkündür. Bunun yanında ağaçtan kılıç, bıçak, at; kağıttan uçak, gemi
yapanlar da vardır.
2.5. Sportif Oyunlar
Gösteri sanatlarının konularından biri de Sportif Oyunlardır. Çocuk ve gençlerde
mutlu olmayı sağlayan, öfkeyi kontrol edebilme özelliği kazandıran, saldırganlığı frenleyen
spor, yetiĢkinler arasında da dinç ve dinamik kalmayı sağlar. Ayrıca yetiĢmekte olan
çocukların sosyal iliĢkileri arttırmalarına ve yaĢıtları ile daha iyi arkadaĢlıklar kurmalarına
olanak tanır. Yörede tespit edilen sportif oyunlar Ģunlardır:
2.5.1. Cirit
Cirit oyunu Türkiye genelinde Erzurum, Bayburt, GümüĢhane ve Kars baĢta olmak
üzere birkaç ilde profesyonel olarak varlığını sürdürmektedir. Kars ilinde ise Selim (Çıplaklı)
ve SarıkamıĢ (AĢağı Sallıpınar) ilçelerinde yaĢamaktadır. Çıplaklı köyünde bulunan
Doğanpınar Atlı Spor Kulübü, SarıkamıĢ Belediyesi, Kars Belediyesi, Selim Spor Kulübü ve
BaĢköy de kurulmuĢ ama tam faaliyete geçmemiĢ olan kulüple birlikte toplam 5 tane
profesyonel kulüp mevcuttur.
2.5.1.1. Cirit Sahası
Cirit oynanacak olan alan her Ģeyden evvel düz bir yer olmalıdır. KıĢ mevsiminin
Ģiddetli geçtiği Kars‟ta oyunlar genelde kar üzerinde oynanmaktadır. Ancak kar olmadığı
101
zaman yüzeyin pürüzsüz ve alanın düz olduğu yerler tercih edilir. Selim ilçesi bu oyun için
uygun bir düzlüktür.
Cirit sahası genelde 140 metre boyunda 40 metre enindedir. Bu ölçüler 120-70 vb.
ölçülerde de olabilmektedir. Sahanın her iki baĢında 5‟er metre aralıklarla Alay Durağı, AtıĢ
Sahası ve Yasak Alan bulunmaktadır. Ancak köylerde yapılan müsabakalarda bu saha ölçüleri
o kadar da net değildir.
2.5.1.2. Cirit
Cirit oyunu ismini de bu sopadan alır. Resmi müsabakalarda 1.5 metre olarak ölçüsü
belirli olan ciritin gayri resmi müsabakalarda ortalama bir uzunluk belirlenmektedir.
KarĢılaĢmalarda oyuncuların yaralanmalarını önlemek amacıyla Ciritlerin uçlarına lastik
baĢlıklar takılmaktadır.
2.5.1.3. Puanlama
Puan sisteminde atılan Cirit rakibe isabet ederse bu +3 puandır. Yasak alana girme,
yan çizgi ihlali -1 er puandır. Rakibe 5 metreden yakından cirit kullanılmaz bunun cezası
kırmızı kart ve -3 puandır. Bu arada eğer rakibe yetiĢir de cirit atmazsan yani onu bağıĢlarsan
bu da + puan olarak değerlendirilir.
2.5.1.4. Süre ve Hakemler
Cirit oyunu 45 dakikalık iki devre halinde oynanır. Yani toplam süre 90 dakikadır.
Ancak köylerde bu süre esnektir. Resmi oyunlarda Bir orta hakem, iki yan hakem vardır, üç
tane de masa hakemi bulunur. Gayri resmi maçlarda ise 2 yan 1 orta hakem yeterlidir.
Cirit dıĢında bir de “Tur” denilen bir yarıĢ yapılır. YarıĢmaya katılacak olan kiĢiler
belirli bir miktar parayı birisine teslim eder ve belirli bir mesafeden atlar yarıĢır. Birinci ve
ikinci ödül, üçüncü gelen ise yatırdığı parayı alır.
102
08.11.09 SarıkamıĢ AĢağı Sallıpınar Köyü Cirit Elbisesi KK Hakan Soğanlı
2.5.1.5. Oyunun OynanıĢı ve Ödüllendirme
Cirit Oyunu'nda iki takım bulunur. Bu takımlar genelde 8‟er veya 10‟ar kiĢiden oluĢur
ve sahanın her iki baĢına sıralanırlar. Sağ ellerine atacakları ilk ciriti, diğer ellerine de yedek
ve yetecek miktarda cirit alırlar. Ġlk baĢlayan takımın binicisi, karĢı tarafın oyuncularına
yaklaĢır ve onlardan birisinin adını çağırıp sağ elindeki ciriti ona doğru savurur, sonra geri
döner, atını kendi sahasına doğru sürer. KarĢı tarafın davet edilen oyuncusu hızla onu takip
eder, elindeki ciriti geri dönüp kaçan karĢı taraf elemanına fırlatır. Bu sefer de ilk oyuncunun
çıktığı sıradan diğer bir binici onu karĢılar. Ġkinci takımdan çıkan, sırasındaki yerini almak
için süratle yerine dönmeye çalıĢır. Bu defa rakibi onu kovalar ve ciritini atar. Oyun bu
Ģekliyle devam eder.
Oyunun sonunda puanlar toplanır ve kazanan ilan edilir. Birer madalya veya kupayla
ödüllendirilir. Bundan baĢka müsabaka öncesinde ne kararlaĢtırılmıĢsa birinciye o verilir.
2.5.2. GüreĢ
Kars‟ın SarıkamıĢ Ġlçesi‟ne bağlı Karaurgan Köyü‟nde 2010 yılında 93.‟sü
gerçekleĢtirilen Karakucak GüreĢ ġenlikleri her yıl 19 Mayıs‟ta kutlanmaktadır. Bu güreĢler
93 yıldır ara verilmeden gerçekleĢtirilmiĢ ancak bunun daha da uzun bir geçmiĢinin olduğu
bilinmektedir. GüreĢler daha önceleri Karaurgan‟a 600 metre mesafede bulunan Kötek‟te
gerçekleĢtirilmekteymiĢ. Kötek Türk- Rus sınırını belirleyen bir gümrük ĢehriymiĢ. Tekrar
Türk hakimiyeti baĢlayınca güreĢler Karaurgan‟a kaymıĢ. Karaurgan, 93 Harbinde kaybedilen
Türk topraklarından sonra Rus ve Türk elçiler siyah bir urganla sınırı ölçmüĢler ve kara
103
urganla sınır belirlemiĢler, ismini de oradan almıĢ. Daha sonra geri alınınca her yıl at yarıĢları
ve güreĢler olmuĢ o heyecan yaĢanmıĢtır. GüreĢler bir nevi kurtuluĢ günü özelliği kazanmıĢtır.
19 Mayıs 2010 Karaurgan GüreĢler GüreĢ öncesi halk halay çekerken.
GüreĢlere Karaurgan civarında bulunan 15- 20 köy hemen hemen tamamen
katılmaktadır. Bunun yanında baĢta Erzurum ve ilçeleri olmak üzere (özellikle Pasinler, Oltu
ve ġenkaya ilçeleri) Ardahan‟dan (Özellikle Posof), Erzincan‟dan, Sivas‟tan, Antalya‟dan,
Ordu‟dan pehlivanlar ve izleyiciler gelmektedir. 2010 yılında yapılan güreĢlerde
Diyarbakır‟dan hatta Ġskenderun‟dan da katılan güreĢçiler vardı.
19 Mayıs 2010 Karaurgan GüreĢlerini izleyen halktan bir resim.
104
Karaurgan‟da güreĢen pehlivanlardan bazıları Ģunlardır:
Mahmut Demir (Milli
güreĢçi), Bardızlı Nizam Pehlivan, Alaeddin Yıldırım, Gıyaseddin Yılmaz, SavaĢ Yıldırım
(Edirne Kırkpınar‟da da BaĢ Pehlivan oldu), ReĢit Karabacak, Necdet Çınar, Özkan Turan,
Erdal Turan, BeĢir Pehlivan, Erdal KarakaĢ ve daha adını sayamadığımız bir çok pehlivan.
2.5.2.1. Tartı ve Kategoriler
Meydanda güreĢecek olan pehlivanlar önce Karaurgan muhtarlığı tarafından
oluĢturulan komisyona gelerek burada tartılır ve kilolarına göre kategorilere ayrılır. Listeler
daha sonra meydandaki komisyona verilir ve komisyon aynı kategoride yazılı isimler arasında
kur‟a yoluyla eĢleĢtirmeler yapar.
Kategoriler 30-35 kilodan baĢlar.
Minikler daha sonra yıldızlar,
50-55 Kilo Toz Goparan,
55-60 Deste Boy,
60-65 Büyük Deste Boy,
70-75 Kilo Büyük Orta Boy,
80-85 Büyük Boy.
90‟da BaĢ Altı,
90+ BaĢ Pehlivan
105
19 Mayıs 2010 Karaurgan Genç GüreĢçiler PeĢrev Çekerken.
2.5.2.2. Hakemler
Son yıllarda özellikle profesyonel kulüplerden güreĢçiler de katıldığından resmi olan
hakemler de katılmaktalar ancak daha çok meydanda önceden güreĢ tutmuĢ ve tanınmıĢ
pehlivanlar sonradan hakemlik yapmaktadırlar.
2.5.2.3. Meydan ve GüreĢler
GüreĢlerin yapıldığı meydan düz çayırlık bir alandır. Ancak bu alan sabit bir yer
değildir. Her yıl farklı bir çayırlıkta yapılmaktadır. Sabit bir yerin olmaması özellikle
sporcuların giyinip soyunacakları bir yerin eksikliği, bir tribünün olmaması en büyük
sorunların baĢında gelmektedir.
GüreĢler karakucak Ģeklinde gerçekleĢtirilmektedir. Tarihinde sadece büyük
pehlivanların katıldığı bir Ģenlikte yağlı güreĢler olmuĢ onun dıĢında tamamen karakucak
olarak gerçekleĢtirilmiĢtir. Kurallar da ona göredir.
106
19 Mayıs 2010 Karaurgan GüreĢ Meydanı
2.5.2.4. Maddi Giderler
GüreĢlerin duyurulması için asılan ilanlardan gelen misafirlerin yemekleri, sporcuların
giderleri, kazananların ödülleri köy bütçesinden karĢılanmakta, bazı yıllar SarıkamıĢ
Kaymakamlığı‟nın da cüz‟i katkıları olmuĢtur. Ancak köy bütçesinin yetersizliği güreĢlere de
yansımakta ve gelen pehlivanların memnuniyeti büyük oranda sağlanamamaktadır.
BaĢka bir gelir kaynağı olarak her yıl yapılan Meydan Ağası seçimi gösterilebilir.
Açık artırma Ģeklinde siyasilerin ve iĢadamlarının katıldığı bu açık artırmadan elde edilen
gelir de sporculara ödül olarak dağıtılmaktadır. (SarıkamıĢ- Karaurgan)
19 Mayıs 2010 Karaurgan GüreĢ Meydanı
107
2.6.Geleneksel Tiyatro
Köy seyirlik oyunlarını; “kırsal bölgelerde, köylerde yaĢayan insanların yılın belirli
zamanlarında ya da resmi ve dini bayramlarda, kutlamalarda, düğünlerde, bahar Ģenliklerinde
eğlenmek, hoĢça vakit geçirmek amacıyla düzenledikleri taklitli ve dramatik nitelikli oyunlar
olarak tanımlayan Nilgün Çıblak, bu oyunların kökeninin, tarih öncesi dönemlere kadar
uzandığını söyler.
Çıblak‟ın verdiği bilgilere göre, insanlar, dünyaya ilk geldikleri dönemlerde doğada
meydana gelen olayların nedenlerini çözememiĢler ve buna bağlı olarak korku ve umutsuzluk
veren fırtına, gecenin karanlığı, ĢimĢek çakması, yıldırım düĢmesi, vahĢi hayvanların saldırısı
vb. olayları önlemek; gündüzün olması, baharın gelmesi, fırtınanın sona ermesi, avın
yakalanması gibi sevindirici olayları kutlamak amacıyla toplu törenler düzenlemiĢlerdir.
Genel anlamda evrenin ve dünyanın düzeni, iĢleyiĢi hakkında yeterli bilgi birikiminin
oluĢturulamadığı bu ilk dönemlerde insanlar, yılın değiĢmeyeceği buna bağlı olarak
mevsimlerin ve özellikle baharın oluĢmayacağı, dünyanın yeniden yeĢermeyeceği,
verimliliğin bolluğun geri gelmeyeceği endiĢesiyle bu tür ritüelistik temsillere yönelmiĢtir.
Taklit, eylem ve toplu katılmanın yer aldığı bu törenlerde, doğaya karĢı büyüyle korunma
düĢüncesi esastır. Ġlkel dönem insanları, büyü yoluyla doğaüstü güçleri etkileyerek değiĢimi
hızlandırmayı, olayları istedikleri Ģekilde yönlendirmeyi amaçlamıĢlardır.
Bu tarz ritüellerin kökeninde doğayla barıĢık olma isteği bulunmaktadır. Tarihin ilk
zamanlarından bu yana her toplumda ay, mevsim ve yıl değiĢiklikleri törenlerle
kutlanmaktadır. Ġnsanlar, kendi yaĢantılarının daha verimli olmasını sağlamak için zorunlu ve
bilinçli olarak bu törenlere katılmıĢtır. ÇeĢitli kültürlerde rastlanan bu törenler, Türkler
arasında da yaygın olarak düzenlenmiĢtir. Ġslamiyet öncesi dönemlerde eski Türkler,
totemizm ve ġamanizm'e bağlı olarak mevsim geçiĢlerinde, hayvanların üreme zamanlarında.
avcılık dönemlerinde bolluk ve bereket amacıyla temsili karakter taĢıyan törenler
düzenlemiĢtir. Bütün bu törenler, Ġslamiyet'in kabul edilmesinden sonra köy seyirlik
oyunlarına da yansımıĢtır. Dolayısıyla Türkler eski inanç, gelenek ve törenlerine ait birçok
unsuru yeni dinlerinde de yaĢatmaya devam etmiĢtir.21
21
ÇIBLAK, Nilgün, “Köy Seyirlik Oyunlarının Korunması Üzerine Tasarım Denemesi”,
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/nilgun_ciblak_koy_seyirlik_oyunlari_korunmasi.pdf (EriĢim Tarihi:
01.02.2011)
108
12.12.2009 Akyaka ĠbiĢ Hazır ġah (Bu Ģah düğünlerde gelinin önünde gezdirilir.)
Köy Seyirlik Oyunları, Kars‟ta yavaĢ yavaĢ yerini popüler kültür argümanlarına
bırakmaktadır. Buna rağmen en canlı yaĢama alanı SarıkamıĢ baĢta olmak üzere Selim‟in ve
Kağızman‟ın bazı köyleridir. Özellikle SarıkamıĢ ilçesinde hemen hemen bütün köylerde
seyirlik oyunlar düğünlerde oynanmakta ve yaĢatılmaktadır.
25.11.2009 Selim BölükbaĢı ġah Kaldırma Geleneği (SüslenmiĢ ġah)
Oynanan oyunlar konuları bakımından oldukça farklılık göstermektedir. BaĢta tarım
ve hayvancılık olmak üzere çeĢitli meslek dallarına ait konular (Doktor, Ġmam, Savcı, Avukat
vb.) veya sosyal hayatta karĢılaĢılan durumlar (Kız kaçırma, evlilik hayatı vb.) da
iĢlenmektedir.
Tespit edilen oyunlar Ģunlardır:
109
SARIKAMIġ
Köyün Adı: Balıklı
1)Köse
2)Doktor
3)Kız kaçırma
4)Kemer
Köyün Adı: Karaurgan
1)Deve
2)God god
3)Yüzük saklama
4)Leylek yuvası
Köyün Adı: Ġsisu
1)Leylek yuva yapar
2)Dudulu gelin
3)Kurut kurut incir kurut
4)Tarlayı bölme
Köyün Adı: Alisofu
1) Kız Ġsteme
2) Çorap Oyunu
3) Yüzük Oyunu
ARPAÇAY
Köyün Adı: Koçköyü
1)Kukla
2)Deve
3)Köse
4)Godi godi
5)Köroğlu
6)Iğdır barı
SELĠM
Köyün Adı: Sarıgün
110
1)Deve
2)Koç katımı
Köyün Adı: BölükbaĢı
1)Yüzük gizletmesi
2)Arı vız vız
3)Çat mat
KAĞIZMAN
Köyün Adı: CamuĢlu
1)Tıp
2)Yüzük saklama
DĠGOR
Köyün Adı: HalıkıĢlak
1)Kat kat(Kars-Tavuk barı, Akyaka-Ġt yallısı, Arpaçay-Iğdır Barı)
Tespit edilen oyunlardan örnek olarak birkaçı aĢağıya alınmıĢtır.
1. Oyunun Adı: Doktor
Oyunun OynanıĢı: Taklit üzerine kurulu bir oyundur. Kalabalık bir Ģekilde oturan köy
halkından bir kimse hasta olur. Diğer oyunculardan biri de doktor olur ve hasta olan oyuncuyu
tedavi eder. Ancak hasta olan kiĢiye sürekli çok kötü hastalıklara yakalandığı söyleyerek onu
üzer. Bu tür bir yaklaĢımda nükte vardır ve amaç izleyicileri güldürmektir. Bunun yanında bir
oyuncu da hayvanının hasta olduğunu söyler ve oradaki insanlardan biri de hayvan taklidi
yaparak oyuna katılır. Bir oyuncu da baytar olur ve hayvanı tedavi etmeye baĢlar. Ancak
hayvanın Ģarbon hastalığına yakalandığını söyler ve mundar olduğunu yenilemeyeceğini
belirtir. Bir de yenilebilecek olanı vardır. Bu hayvanı da hemen keserler ve oradakilere
dağıtırlar. KarĢılık olarak da hasat zamanı belirli miktarlarda buğday alırlar. Buğdayı da
alırken kapı kapı dolaĢılır ve daha önce et verilen kiĢilerin baldırlarına veya baĢka yerlerine
(hayvanın neresinin eti verilmiĢse kiĢinin de orasına) vurularak hesap tahsil edilir. (SarıkamıĢBalıklı )
2. Oyunun Adı: Sağır-Dilsiz
Oyunun OynanıĢı: Oyun sağır ve dilsiz bir kimsenin eĢi ile yaĢadıkları üzerine kuruludur.
EĢi sağır ve dilsiz olan koca eĢiyle yatağa girdiklerinde aralarında bir gizli dil oluĢtururlar.
111
Koca eĢine doğru dönünce, sağır ve dilsiz olan kadın kocasının bir Ģey istediğini anlar ve
soyunur. Ancak adam uyuduğu yerde bazen yanlıĢlıkla kadına doğru döner kadın kocasının
bir istediğini sanıp soyunmaya baĢlar ama adamın böyle bir niyeti yoktur. Bu nedenle kavga
baĢlar ve bu tür yanlıĢ anlamalarla oyun sürüp gider. (SarıkamıĢ- Balıklı)
3. Oyunun Adı: Kabak
Oyunun OynanıĢı: Oyun on kiĢi ile oynanır. Her oyuncu birden ona kadar numara sahibi
olur. Daha sonrasında ise bir oyuncu seri bir Ģekilde;
“ektim, biçtim bizim tarlada beĢ kabak oldu”, der.
Sayı olarak ifade ettiği beĢ hangi oyuncuya ait ise o oyuncu itiraz eder.
“BeĢ kabak olamaz”
Ġlk söyleyen tekrar:
“Ya kaç kabak olur?”
Ġtiraz eden oyuncu yeni bir sayı söyler ve bu sefer de o oyuncu itiraz eder ve kabul etmek
istemez. Hangi oyuncu susar sesini çıkarmazsa cezalandırılır. (SarıkamıĢ- Karaurgan)
4. Oyunun Adı: Leylek Yuvası
Oyunun OynanıĢı: Leylek rolünde olan oyuncu ağaç rolünde olacak oyuncuyu belirledikten
sonra ellerini kullanmadan çevreden ağaç dallarını toplar ve ağzı ile getirerek ağacın ağzına
bırakır. Bu Ģekilde devam ederken leylek rolündeki oyuncu ağaç rolündeki oyuncu görmeden
ağzına su alır ve suyu ağacın ağzına bırakır. Böylelikle ağaç rolünde olan oyuncu farkında
olmadan kandırılır. Oyun bu Ģekilde sürer. (SarıkamıĢ- Karaurgan)
5. Oyunun Adı: Sağır-Dilsiz
Oyunun OynanıĢı: Oyun sağır ve dilsiz bir kimsenin eĢi ile yaĢadıkları üzerine kuruludur.
EĢi sağır ve dilsiz olan koca yatağa girdiklerinde eĢine doğru dönünce sağır ve dilsiz olan eĢi
de bir Ģey istediğini düĢünür. Bunun üzerine donunu indirir ama koca böyle bir istekte
olmadığını anlatmaya çalıĢır ve sonunda birbirlerine sarılırlar. Oyun da böylelikle bitmiĢ olur.
(SarıkamıĢ- Balıklı)
112
6. Oyunun Adı: Daktilo
Oyunun OynanıĢı: birisi hakim birisi avukat olur. Mahkeme kurulur ve ifade alınmaya
baĢlar. Ġfadeleri yazıya geçirmek için de birisi daktilo yapılır. Elleri arkadan bağlanır ve
dizlerinin üzerine oturtulur. Davacı Ģikayetini yaparken sekreter de daktilo olan kiĢinin
dizlerine, göğsüne ve yanaklarına vurarak yazar gibi ifadeyi tekrar eder. (SarıkamıĢ- Ġsisu)
7. Oyunun Adı: Ayna
Oyunun oynanıĢı: Bir erkek ile bir bayan arasında oynanan bir oyundur. Erkek oyuncu kız
oyuncuya bir ayna getirir ancak kız oyuncu bu aynayı beğenmez. Ayna gibi para verir, tülbent
verir ama bayan oyuncu bir türlü beğenmez ve bunun üzerine erkek oyuncu bir yüzük verir.
Bayan oyuncu yüzüğü beğenir ve kabul eder. Oyun da bu Ģekilde sonlanır. (ArpaçayKoçköy)
8. Oyunun Adı: Deve (Aynı oyun Selim-Sarıgün‟de de derlenmiĢtir. Orada yılbaĢında
bereket getirmesi amacıyla oynatılır. (Selim- Sarıgün)
Oyunun OynanıĢı: Daha çok düğünlerde oynanan bir oyundur. Ġki kiĢiden biri deve diğeri de
deveyi çeken oyuncu olur. Bu Ģekilde oyunun sergileneceği alana girilir. Oradaki kalabalık
devenin üzerine soba isi ve un gibi iz bırakmaya yönelik eylemlerde bulunurlar. Deve
kılığındaki oyuncu da kalabalıktaki izleyicilere sürtünür ve soba isi ya da un izi kime
bulaĢtıysa o kimse de üzerine sürülenin karĢılığını vermek zorundadır. Ancak misafir
durumunda ise ev sahibi benim misafirimdir niyetiyle konuğunun cezalandırılmasını istemez
ve istenilenleri karĢılayacağını söyler. Oyun bu Ģekilde devam eder. (Arpaçay- Koçköy)
9. Oyunun Adı: Köse
Oyunun OynanıĢı: Genellikle düğün zamanlarında oynanan bir oyundur. Ġki kiĢi ile oynanan
bir oyundur. Oyunculardan biri köse kılığına bürünür iken bir diğeri de köseyi kovalama
görevindedir. Ayaklarını dizlerine kadar açan köse kılığındaki oyuncu oyun alanına bu Ģekilde
girer ve üzerinde de un izi vardır. Arkasından da köseyi kovalayan oyuncu oyun alanına girer
ve köseyi kovalamaya baĢlar. Kösenin yarı çıplak ayaklarına elindeki kamçı ile de vurmaya
baĢlar. Bu esnada köse kaçıp sığınacak birisini arar. Sığınmak istediği oyuncuyu un izine
bular ve üçüncü kimse de oyunun cezası olarak oradakilere ziyafet sunmak zorundadır.
(Arpaçay- Koçköy)
113
10. Oyunun Adı: Iğdır Barı (Akyaka- BoyuntaĢ‟ta Ġt Yallısı, Kars Merkez‟de Tavuk Barı,
Digor HalıkıĢlak‟ta Kat Kat denir.)
Oyunun OynanıĢı: ġaka üzerine kurulu bir oyundur. Oyunculardan bir tanesi yaptığı
hareketlerin taklit edilmesini ister. Taklit etmeyen oyuncu ise çamura batırılarak
cezalandırılır. Ceza almak istemeyen oyuncu ise oyunculara ziyafet verir. (Arpaçay- Koçköy)
Diğer yörelerde de yönetici konumundaki kiĢi bar baĢında olur ve her türlü davranıĢını taklit
ettirir. Sözgelimi oynadığı anda çorabını çıkarır, izleyicilerden birisine vurur tabi o ne yaparsa
diğerleri de aynını yapar. Yapamayan kemerle, sopayla cezalandırılır.
11. Oyunun Adı: Çat Mat
Oyunun OynanıĢı: Ġki grup halinde oynanır. Bir grup diğer grubun sırtına biner ve
“Alttan verir samanı
Üsten çıkar dumanı
Çat mat
Kaç ot” der ve bir sayı gösterir.
Alttaki grup birden beĢe kadar sayı söyler sayıyı bilirse o grup üste geçer. Oyun böyle devam
eder. (Selim-BölükbaĢı Köyü)
Kaynaklar
AKBULUT, Dilek, “Günümüzde Geleneksel Oyuncaklar”, Milli Folklor, Yıl:21, S. 84,
2009
ATAMAN, Sadi Yaver, “Türk Halk Oyunlarının En Yaygın ÇeĢitleri Halaylar”, II.
Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, III. Cilt Halk Müziği-Oyun-Eğlence, Kültür
ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor AraĢtırma Dairesi Yayınları, Ankara 1983
ÇIBLAK, Nilgün, “Köy Seyirlik Oyunlarının Korunması Üzerine Tasarım Denemesi”,
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/nilgun_ciblak_koy_seyirlik_oyunlari_korunmasi.pdf
(EriĢim Tarihi: 01.02.2011)
Çorum Halk Kültürü, (Koord. Ali Özüdoğru), Sistem Ofset Basın Yayın, Ankara
ERSOY, Habibe Yazıcı, “BaĢkurt Çocuk Oyunları” Millî Folklor, , Y›l 22, Say› 86 , 2010
GÜZELOĞULLARI, Neslihan, Serkan Ertural, “Ortak Kültürel Değerlerin OluĢumunda
ve YaĢatılmasında Türk Halk Oyunlarının ĠĢlevleri”,
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/neslihan_guzelogullari_serkan_ertural_halk_oyunlari_
ortak_kulturel_degerler.pdf (EriĢim Tarihi: 01.02.2011)
114
JEFF Todd Titon, “Müzik, Halk ve Gelenek”, (Çev.Murat Karabulut), Halk Biliminde
Kuramlar ve YaklaĢımlar, Gülin Öğüt Eker vd., Milli Folklor Yayınları, Ankara 2003
Kars‟ın Somut Olmayan Kültürel Mirası, (Editör: Yılmaz Özkaya), Kanyılmaz Matbaacılık,
Ġzmir 2010
KAYA, Doğan, Anonim Halk Edebiyatı, Akcağ Yay., Ankara, 1999
ÖRNEK, Sedat Veyis, Türk HalkBilimi, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1977
ÖZHAN, Mevlüt, “Çocuk Oyunlarında Dramatik Unsurlar”, III. Milletlerarası Türk
Folklor Kongresi Bildirileri, III. Cilt Halk Müziği-Oyun-Eğlence, Kültür ve Turizm Bakanlığı
Milli Folklor AraĢtırma Dairesi Yayınları, Ankara 1987
SEZEN, Lütfi, Halkbilimi ve Derleme Metodları, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum
1995
TAN, Nail, Folkor (Halkbilimi) Genel Bilgiler, Halk Kültürü Yayınları, Dilek Matbaası,
Ġstanbul 1985
YILDIZ, Gökay, ġevkiye Kazan, “Teke Yöresinin Merkezi Burdur Halk Kültürü Ġle
Müziğinden Esintiler” Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009
Kaynak ġahıslar
Adı
Soyadı
Ali GöktaĢ
Behiye Çiftçi
Berivan Yurdakul
Bilal Yedier
Birsen Durak
Celal Barmanbek
Celal Mercan
Cemil Ayboğa
Cemil Göymen
Esra DaĢdemir
Ezgi Oymak
Fahrettin Ulufer
Fatih AktaĢ
Hakan Soğanlı
Halim Çetinkaya
Halime DaĢdemir
Hamit Ġpek
Hürüzet Alatürk
Hüseyin Lök
Kadir Namlı
Doğum
Yeri
Arpaçay
Selim
SarıkamıĢ
Selim
Akyaka
Susuz
Selim
SarıkamıĢ
SarıkamıĢ
Akyaka
Merkez Esenkent
Susuz
SarıkamıĢ
SarıkamıĢ
SarıkamıĢ
Selim KamıĢlı
Kağızman
SarıkamıĢ
SarıkamıĢ
SarıkamıĢ
115
YaĢı
65
9
55
41
55
53
48
11
61
23
36
43
74
56
58
45
Medeni
Hali
Evli
Evli
Bekar
Evli
Evli
Evli
Evli
Evli
Bekar
Evli
Bekar
Evli
Evli
Evli
Evli
Evli
Evli
Mesleği
Çiftçi
Ev Hanımı
Öğrenci
Ev Hanımı
Çiftçi
Çiftçi
Çiftçi
Çiftçi
Öğrenci
Çiftçi
Güvenlik Görevlisi
Ciritçi
Memur
Çiftçi
Ev Hanımı
Çiftçi
Köy Koruyucusu
Kayhan Gök
Levent Yalçınkaya
Mahmut Kılıç
Mahmut Rubet
Mehmet ġuözer
Melek Soy
Meltem Gökbulut
Mesim DaĢdemir
Metin Yalçınkaya
Mülkünaz Ocak
Mürtüz Demir
Nilay ġahin
Rasim Kaya
Songül Aras
Subutay Demir
ġerafettin Kuru
Turan BaĢaran
Turgay Kayık
Yusuf Çetinkaya
Zekai Ulufer
Zülfikar AĢnalı
Akyaka
SarıkamıĢ
SarıkamıĢ
SarıkamıĢ
Susuz
Akyaka
Kağızman Çilehane
Akyaka
SarıkamıĢ
ġenkaya
Akyaka
SarıkamıĢ
SarıkamıĢ
SarıkamıĢ
Akyaka
Arpaçay
SarıkamıĢ
Akyaka
SarıkamıĢ
Susuz
Susuz
116
25
29
13
22
53
43
13
38
63
53
11
47
13
37
65
65
14
36
60
45
Bekar
Evli
Bekar
Bekar
Evli
Evli
Bekar
Evli
Evli
Evli
Bekar
Evli
Bekar
Evli
Evli
Evli
Bekar
Evli
Evli
Evli
Öğrenci
Çiftçi
Öğrenci
ĠĢçi
Çiftçi
Ev Hanımı
Öğrenci
Çiftçi
Ev Hanımı
Çiftçi
Öğrenci
Müzisyen
Öğrenci
Çiftçi
Çiftçi
Çiftçi
Öğrenci
Çiftçi
Çiftçi
Çiftçi
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
DOĞA VE EVRENLE ĠLGĠLĠ UYGULAMALAR (YRD. DOÇ. DR. NESRĠN
GÜLLÜDAĞ)
3.1. HALK TAKVĠMĠ VE METEOROLOJĠSĠ
3.1.1. Halk Takvimi
Bir kısmı bozkırda göçer hayat tarzını benimseyen Türkler, ekip biçme zamanını
belirlemek; yazın yaylaya, kıĢın kıĢlağa birlikte göçebilmek için, temel olarak gök
cisimlerinin hareketine ve gökle ilgili olaylara bakarak takvimler yapmıĢ ve zamanı sistemli
halde kullanmaya baĢlamıĢlardır. Bir müddet sonra “12 Hayvanlı Türk Takvimi”ni
oluĢturmuĢlardır. Bu takvim Türk boyları arasında yaygın olarak kullanılmıĢtır ve hala
kullanılmaktadır.22
Türk dilinin en eski belgelerini oluĢturan Orhun yazıtlarında zikredilen olaylar Oniki
Hayvanlı takvim sistemine göre tarihlendirilmiĢtir. Oniki yıllık daimî bir devir oluĢturan bu
takvimin her yılı belli bir hayvana nispet edilmekte ve her yıl mensup olduğu hayvanın adını
almaktadır. Halk inançlarına göre devreyi oluĢturan hayvanlardan her biri, devrede iken
mensup oldukları yılları etkileyebilmekte, yılın mukadderatını değiĢtirebilmektedir. Oniki
Hayvanlı daimî bir devir sona erince, bu devir tekrar baĢtan alınmakta ve hesaba devam
edilmektedir.23
Halk takvimi, meteorolojinin bilimsel çalıĢmalarından binlerce yıl öncesine dayanan,
halkın uzun süreli deneyim ve bilgi birikiminin ürünü olan kültürel bir mirastır.
Halk takvimleri bazı doğal olayların düzenli olarak, gözlemlenmesi, bazı dinsel
törenler ve baĢka toplumlarla olan etkileĢimler sonucu biçimlenmiĢtir. 24
ġamanist dönemde Türklerde, Gök Tanrı, ay, yer, su ve ateĢ temel kültler olmuĢtur.
GüneĢ, ay ve yıldızlar, Türklerin günlük hayatına o kadar etki etmiĢtir ki, meselâ Hunlar,
22
BĠRAY, Nergis, “12 Hayvanlı Türk Takvimi-Zamana ve Ġnsana Hükmetmek”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat
AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi, C. 15, S. 39, 2009, s.671-672
23
AYNAKULOVA, Gülnisa, “Gregoryen Kıpçaklar ve Oniki Hayvanlı Türk Takvimi Üzerine”, Milli Folklor,
Yıl 19, S.74, 2007, s.22-23
24
ERGĠNER, Gürbüz, UĢak Halk Takvimi ve Meteorolojisi, TTK Basımevi, Ankara 1984, s.46
117
herhangi bir iĢe baĢlarken güneĢin ve ayın durumlarına bakmıĢlar ve önemli kararları,
yıldızların durumlarını da yorumlayarak vermiĢlerdir.25
Zamanı
adlandırma, bazen doğa olaylarına bağlı olurken, bazen de dinsel
törenler veya inanıĢlarla ilgilidir. Halk takvimi
olarak adlandırdığımız
yerel
takvim;
bilinen yaygınlık kazanmıĢ takvimlerden daha farklı olarak ayları ve günleri baĢka bir
biçimde adlandırır. Günler ve aylar için
resmi adlarının yanı sıra, köylere göre daha
farklı bir biçimde de adlandırıldığı görülmektedir. Halk takvimlerinin oluĢumunda halkın
ekonomik yapısı ve ekonomiyi belirleyen uğraĢ biçimleri ön plana çıkmıĢtır. Halkın
gelenekleriyle ilgili olarak belli günler için kameri ve Ģemsi takvimden
yararlanılır.
Tarım, hayvancılık gibi uğraĢlar ay isimlerine de yansımıĢtır. Kiraz ayı (Haziran)
kirazların yetiĢtiği ay gibi, Koç ayı (Ekim),
koç katımının yapıldığı ay, Orak ayı
(Temmuz), ekinlerin biçme iĢinin yapıldığı ay olarak kullanılır.
Ġnsanlar hayvanları, tarlaları,
bitkileri sert soğuklardan korumak için kocakarı
soğukları, sayılı veya hesaplı günler, Mart dokuzu, Aprel BeĢi, Kocakarı soğukları olarak
adlandırılan tarihleri bilmek durumundadır.
Kırsal kesimde yaĢayan insan için hava tahmininde bulunmak yaĢamsal bir değer taĢır.
Hayvanlarla ilgili olarak, 24 Mart‟ta kırlangıçların geliĢi ile bir fırtına olur. Leylekler nisan
ayında gelir. Sığırcık kuĢlarının çok geliĢi ile yaz geldiği anlaĢılır. Kara serçe de denilen
karakuĢlar (karankuĢlar) Nevruz bayramına bir hafta kala gelir. ĠnanıĢa göre KarakuĢ kimin
evinin önünde kaç tane olursa, onu ilk gören adam sayıp o yılki arpasının buğdayının kaç
kuyu olduğunu hesaplar. KarakuĢ geldiğinde sayılır, tek olduğu zaman kıtlık olur, çift olduğu
zaman bolluk olur. Bitkilerle ilgili olarak, baharın geliĢini müjdeleyen çiçekler vardır. Dana
kıran, haĢhaĢı, kar çiçeği, mayıs çiçeği gibi.
Ayın durumuna bakarak hava tahminlerinde bulunulur. Ay hilal Ģeklinde ancak uçları
aĢağı doğru olduğu zaman havanın yağmurlu ve bulutlu olması beklenir, yukarıya olduğu
zaman hava kurak gider.
25
ERCAN, Emine Hilal, Balkanlarda Gökyüzü İle İlgili İnanışlar ve Halk Takvimi, Millî Folklor, 2006, Yıl 18, Sayı 69,
s.72
118
Rüzgarların adları vardır. Tarım toplumlarında yaĢayan insanlar bu rüzgarların
iĢlevlerini de bilir. Mart ayında baĢlayıp yağmurlar yağdıran ekinlere zarar veren kıble
rüzgarı, lodos rüzgarı, acem rüzgarı, tarlalara zarar veren Tiflis rüzgarı, bulutları dağıtan
Kuzey rüzgarı, ekinlere çok faydalı olan, yağmur getiren Kara haç rüzgarı, havayı çok sert
yapan arpaya, buğdaya zarar veren Çıldır rüzgarı gibi.
Mevsimi geldiği halde yağmayan yağmurlar ve beraberinde gelen kuraklık,
olumsuz yönde etkiler. Dolayısıyla,
hayatı
yağmur yağdırmaya yönelik yapılan törenler, halk
kültürü zenginliklerimiz arasında yer almaktadır. Köyün insanlarının topluca katıldığı yağmur
duaları, genellikle bir hoca önderliğinde yapılır. Kurbanlar kesilir, yemekler yenir.
Mezarlıktan ilk ölen kiĢilerin toprağından toprak alınır, mendilin arasına koyulur. Besmele
çekilip, yağmur yağması için dualar edilerek Kars çayına atılır. Yağmur yağması için cenaze
taĢıyan tabutları götürür suya koyarlar. Yağmur duasına çıkılırken taĢlara dua okunur, çuvala
doldurulup, akan çaya bırakılır. Köydeki ziyarete çıkılıp, türbeden toprak getirilir, ateĢe
dökülür.
Çok yağmur yağdığında
sel felaketi olmasın diye yağmurun dinmesi için sığır ve
koyun ayaklarının çamuru alınıp tandırda kurutup piĢirilir. Dolu yağdığı zaman doluyu
dindirebilmek için, ezan okunur. Birde ben anamın ilk çocuğuyum, ben anamın ilkiyem ağzı
gara tilkiyem suya dön gibi sözler söylenir.
Çocuklar yağmur yağsın diye ellerine kap alırlar. Kapıyı çalarlar, tık tık Musa emmi
çık. Çıkdık ne var. Musa emmi godu goduyu gördün mü, goduya selam verdin mi , godu
burdan geçende kırmızı gülünü gördün mü, rahmetini gördün mü derler, çocuklara yumurta ,
Ģeker, meyva verilir. Gödu gödu gördün mü göduya selam verdin mi, gödu kapıdan geçende
bir sulu yağmur gördün mü? Yağ verenin oğlu olsun, yumurta verenin kızı olsun, adı Fatma
olsun, kaĢları çatma olsun, tandıra düĢsün,
kırmızı piĢsin denir,
onlarda
su atarlar,
ıslatırlardı.
Özellikle yaz aylarında Ülker adı verilen yıldızın etkisiyle hayvanların zarar
göreceğine inanılır. Ülkerden korunmak için davarı kuytu yerlere yatırırlar. Ġki üç gece ahırda
bacaları kapatırlar, içeride atın yüzüne vurursa atın yüzü yara olur.
119
3.1.1.1. Günün Vakitleri
a. Sabah
Sabahın olduğunu sabah yildızı, kevran gıran (kervan kılan), demir gazık, ülker
(Merkez-Gelirli), Ģafag yıldızı değiĢik adlarla anılan yıldızların doğuĢundan tahmin
etmektedirler. (Merkez- BaĢgedikler)
Sabahın oluĢu havada ki yıldızların kaybolmaya baĢlaması, tan yerinin ağarması,
horozların ötmesinden anlaĢılır. (Merkez-Cumhuriyet), Ģafak yıldızından anlaĢılır. (MerkezOcaklı)
b.KuĢluk
Anadolu Türkleri sabahı da bölümlere ayırmıĢtır.26 Sabah ile öğlen arası guĢluk vakti
olarak adlandırılır.
Dokuz,
buçuk dokuz arasıdır. (Merkez-Gelirli), Ona kuĢluğ, iĢrağ
(Merkez-Kümbetli), kuĢluk (Akyaka-Esenyayla) gibi adlar verilir.
c.Öğlen
Öğlen olduğu gölge boyunun adımla ölçülmesiyle hesaplanır. Üç ayaksa öğle vaktidir
(Merkez-Gelirli) dört ayak (Merkez-Alaca), iki ayak (Merkez-BaĢgedikler), üç ayak gibi
farklı Ģekillere rastlanır. Yedi ayak ikindi vaktidir. (Merkez-Cumhuriyet)
Ayakla gölge ölçülüp, yarıya bölünür. Yarısı öğleye, yarısı da ikindiye, yarısı da akĢama
diye bölümlenir. (Merkez-Kümbetli). Kendi bedeninin üç veya dörtte biri gölge olursa
öğlenin geldiği anlaĢılır. (Akyaka-Esenyayla) Onbir ayak ise buna zengi denir, saat onbir
buçuktur. (Akyaka- BoyuntaĢ)
3.1.1.2. Uğurlu Gün Ve Saatler
Haftanın hangi gününde ve saatinde iĢe baĢlamanın hayırlı olacağı konusunda,
genellikle sabahın erken saatlerinde iĢe baĢlamanın hayırlı olduğu inanıĢı vardır. Sabah
rüzgarı çalıĢan insanın yüzüne vurdu mu o evde bereket bol olur. (Merkez-Esenkent) Sabah
rüzgarı bir kiĢinin yüzüne vurmadı mı onun kısmeti olmaz. Sabah erkenden kapıyı açanın
rızkı bol olur. Cuma akĢamı yapılan her iĢin, uğurlu olduğuna inanılır. (Akyaka- BoyuntaĢ)
26
ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine GiriĢ, Türklerde Köy ve ġehir Hayatı (Göktürklerden Osmanlılara)
TC. Kültür Bakanlığı, C.1, Ankara 2000, s.450
120
Pazartesi ve
Cuma akĢamı iĢe baĢlamak hayırlıdır. (Merkez-Dikme). PerĢembe
günleri iĢe baĢlamak gerekir. (Merkez-Kümbetli) Diğer bir inanıĢa göre Allahın ismiyle
baĢlamak Ģartıyla her gün birbiriyle aynıdır. (Merkez-Ocaklı) Sabah horoz öttüğü zaman
rızkın bol olması için, PerĢembe günü yani Cuma akĢamı iĢe baĢlamak hayırlıdır. (AkyakaBüyükdurduran) Dünyanın temeli Pazar günü atıldığı inancıyla, Pazar ve PerĢembe günü yani
Cuma akĢamı, bir de Hazreti peygamberin doğum günü olan Pazartesi iĢe baĢlanmalıdır.
(Akyaka-Esenyayla). Pazartesi iĢe baĢlamak daha hayırlı olur. Cuma günü iĢe baĢlanılmaz.
Cuma günü öküze çubuk vurulmaz. (Susuz-Kiziroğlu) Cuma günü öğlene kadar iĢe
baĢlanmaz. (Kars-Merkez)
3.1.1.4. Gün ve Ay Ġsimleri
Gün
ve
ay
isimlerinin
adlandırılıĢı
köylerde
farklılık
gösterir.
Günlerin
adlandırılmasını, hafta içinde bölgenin ticaret merkezi olan kasabaların pazarının kuruluĢ
günü etkiler.
Cuma, dinlik niteliği gereğince, hiçbir yerde ad değiĢtirmez.27
PerĢembe (Cuma akĢamı) (Merkez-Esenkent), Adın ahĢamı (PerĢembe) Üç ay paz,
ondan sonraki iki ay çile, Boz ay , Mart, Abrıl, üç ayda Yay, kıĢ günlerine Büyük Çile, Küçük
Çile denir. (Kars-Merkez) Salı (SeĢem), ÇarĢamba (ÇarĢem) PerĢembe (PirĢem), Cuma
(Ġnni), Cumaertesi (BaĢini),
Bazar. (Merkez-Alaca) Salı gününe has günü, PerĢembe
gününe Cuma akĢamı denilir. (Merkez-Cumhuriyet)
Salıya tek, PerĢembeye de Cuma akĢamı denir. Haftanın yedi günü olduğu için, yedi
tek rakam olduğu için Salıya tek derler, çiftleĢtirip Salıya tek derler. (AkyakaBüyükdurduran)
Bazar, Bazarertesi,
Has (Salı), ÇarĢamba,
PerĢembe,
Adın (Cuma) (Merkez-
Kümbetli) Pazartesi, Salı (has), ÇarĢamba, PerĢembe (Cuma akĢamı), Cuma ya da Adna,
Cumartesi ya da Adna Ertesi olarak adlandırılır. (Merkez-Kümbetli)
Haziran, Temmuz, Ağustos; Birinci TeĢrin, Ġkinci TeĢrin, Birinci Kanun , Ġkinci
Kanun Sanı Ģimdi o ayların yerine Eylul, Ekim, Gasım, Aralık geldi. Birinci TeĢrin, TeĢrin
Sanı, Kanun Evvel, Kanun Sanı onun yerine bu dört ay geldi. Eylül, Birinci TeĢrindir. Ekim
TeĢrin, Kasım, Kanun Evvel, Aralık Kanun Sanı bu dört ay değiĢmiĢ. Çok sıcak olan günlere
27
BORATAV, Pertev Naili, age.,s.162
121
Kora PiĢiren ayı denir. Mart, Abrel veya Gücüh olarak adlandırılır. Mart, Nisan, Mayıs, bu
üç aya Gücüh ayları denir. (Merkez-BaĢgedikler) Mart (Abril) (Merkez-Esenkent),
TeĢrin Evvel, TeĢrin Sonu, üçüncü ay Boz ay, dördüncü ay Abril, Mayıs, Heziran,
yedinci ay Ağustos, sekizinci ay, dokuzuncu ay Eylül,onuncu ay Ekim, on birinci Kasım, on
ikinci ay Aralık, Piçim ayı (Temmuz) (Merkez-Dikme)
Ekim (TeĢrin Evvel), Kasım (TeĢrin Sanı), Aralık (Kanun Evvel) , Ocak (Kanun
Sanı), ġubat (Boz ay) havalar sisli, güneĢsiz, bulutlu geçtiği için ġubata da Boz ay denir.
Muharrem, Sefer, Rebül Evvel, Rebül Ahır, Gemaziyel Evvel, Gemaziyel Ahır, Üç aylar
Recep, ġaban, Ramazan ġevval, Zilkade, Zilhicce, olup bunlar Kameri aylardır. Yazın en
fazla sıcak Temmuz, Ağustos aylarında olur. Ona da Gızgın, çok sıcak olan yaz günlerine ise
Ġsdi denir. (Merkez-Kümbetli)
Aylardan Zemheri ayı Aralığın 21‟inde girer, tam 60 günün sürür. Bunlar ikiye ayrılır
birisi Büyük Çile 40 gün sürer,
Küçük Çile 20 gün. Bu iki aydan sonra hava ısınır.
Büyüklerimiz haç suya düĢtü derlerdi. Ermeniler buradaki o zaman bizle beraber yaĢayan
Ermeniler 1915‟ten önce haçı suyun üstüne koyarlarmıĢ. Haç suyun üstünde, buzun üstünde
durur, eğer buzun üstünden düĢerse o buzun üstüne kesinlikle kimse çıkmazmıĢ o zaman
göllerde balık yakalayan insanlar buzun üstüne çıkmasın diye bu haç suya düĢtü derlermiĢ.
(Akyaka-Büyükdurduran)
Zemheri ay Aralığın yirmisinde baĢlar. Kasım ayına Payız, Ekime koç ayı, Hazirana
da Yay denir. (Akyaka-Büyükdurduran)
3.1.1.4. Sayılı veya Hesaplı Günler
Sayılı veya hesaplı günler Aralık, Ocak ayındaki soğuk fırtınalı günlere verilen addır.
(Merkez-Dikme) Sayılı günler, Ocak geçtikten sonra baĢlar, Nevruza kadar kadar sayılı
günlerdir. (Merkez-Esenkent)
3.1.1.5. Mart Dokuzu
Mart dokuzu ile ilgili hikaye Ģöyledir: “Mart sekize gelmez, dokuza kalmaz”,
leyleklerin gelmesini anlatan bir söyleyiĢtir. Çıldır tarafında Suhara köyünde bir hoca varmıĢ.
Hocanında camıĢları (mandaları) varmıĢ. Köy ağası hocanın mandalarını çok beğenirmiĢ.
Hoca der ki bugün ayın sekizidir gecede dokuzudur sekize gelmez dokuza da kalmaz. Ağa
hocayla iddialaĢır, ve bu sözün yalan olduğunu ifade eder. Hoca ise kitaplarda yazılı olduğunu
122
söyler. Bahse girerler. Sen camıĢların üstüne bende camıĢların fiyatına diyip aralarında senet
yaparlar. Hoca eve gelir. Ya rabbi bu leyleler gelmeyecek mi? CamıĢlar gitti der. Ağa
sevinir. Hoca sabah namazını kılar, uyku tutmaz. Hoca dıĢarı çıkar bakar ki kar göbek boyu
olmuĢ. Kar yığıntılarının arasına ayağını vurur, bakar ki leylek gelmiĢ havada ıslanmıĢ
düĢmüĢ yere, kar üstünü kapatmıĢ. Temizce leyleği siler, paltonun arasına sarar, odada
sobanın yanında kurutur, bir Ģeyler yedirir. Ağanın hizmetkarı gelip kapıya vurur, hoca
efendim ağa seni çağırıyor der. Hoca tamam sen git ben gelirim der. Hizmetkarı gider söyler.
Ağa peki der, nasılsa camıĢı biz kazandık. Hoca gider kapıyı açar, paltoyu açıp, leyleği atar
odanın içine. Hoca camıĢların parası kadar para alır. (Merkez-Alaca)
Mart dokuzu berdelacüz olarak adlandırır. Leylek ağzında buğday getirirse o yılın
bereketli olacağına inanılırdı. (Merkez-Dikme)
3.1.1.6.April BeĢi
April, Nisanın beĢidir. Kork aprilin beĢinden, öküzü ayırır eĢinden diye bir atasözü de
kullanılır. Bununla ilgili hikaye Ģöyledir: Havalar ısınmıĢ.
Adam da hayvanın yemini,
samanını otunu ona göre ayarlamıĢ. O ay da iki metre kar yağınca adamın hayvanlarını
öldürmüĢ. Bir öküzü kalmıĢ. (Merkez-Esenkent)
“Abrel beĢ, camıĢı ayrı eder eĢinden” Ģeklinde de söylenir. Abrelin beĢinde muhakkak
tipi yağıĢ olur. BeĢ gün mart baĢında veya sonunda çok soğuk olur. (Merkez-Alaca) Gorh
abrılın beĢinden, öküzü ayırar eĢinnen. Eskiden öküz koĢulurdu. Abrılın beĢinde kar yağar.
Adamın otu yok samanı yok, ne yapar. Öküzünün birini satar. (Merkez-Cumhuriyet) Aprılın
beĢi kıĢın en Ģiddetli zamanıdır. Yiyecek, içeceğin suyun olmazsa öküzün tekini satmak
gerektiğinden Aprilin beĢinden korkulur. (Merkez-Kümbetli)
KıĢ bitmiĢ, bahar gelmiĢ. Ot, saman bitmiĢ. Soğuk bastırınca
açlıktan adamın
öküzünün bir teki ölmüĢ. (Merkez-Kümbetli) Kızıl yumurta olarak adlandırılan Mayıs‟ın
yirmi biri gibi çok soğuk bir gündür. (Merkez-Cumhuriyet).
123
3.1.2. Halk Meteorolojisi
3.1.2.1. Rüzgarlar
Mart ayında baĢlayıp yağmurlar yağdıran Gılbe rüzgarı, Lodos rüzgarı, buna Acem
rüzgarı da denilir. Gılbe rüzgarında havalar ısınmaya baĢlar, Lodos ise çiftçiye eziyet veren
bir rüzgardır. (Merkez-Alaca) Kara yel, Gıbla yeli Ģimdiki adı ile Lodos esince her tarafı
kurutur. (Merkez-Cumhuriyet) Poyraz (garayel ), tarlalara zarar veren Tiflis yeli (MerkezDikme) Kuzey rüzgarı geldiği anda bulutu dağıtır, havayı ısıtır. Kıbleden gelen rüzgar havayı
ısıtır. Yağmur getiren rüzgar Ermenistan‟dan gelen kara haç rüzgarı.
(Merkez-Ocaklı)
KararahaĢ (karahaç) yeli, Çıldır yeli, Kıble yeli. KarahaĢ yelinde rüzgar nemlidir, ekinlere
çok faydalıdır. Çıldır yeli estiği zaman hava çok sert olur. Yazın eserse arpaya, buğdaya zarar
verir. (Akyaka-Büyükdurduran)
3.1.2.2. Yıldızlar
Kuyruklu yıldız (Merkez-Esenkent), doğudan doğan yedi tane olan Ülker yıldızı
(Merkez-Gelirli) Demir gazık ,Ülker, kervan kıran, sabah yıldızı, kepçe yıldızı, Ġkisi çif çif üç
tanede onun peĢinde tek tek toplam yedi tane olan kepçe yıldızı, ülkerler de yedi tenedir.
(Merkez-Alaca) Doğu tarafında olan, her zaman çıkmayan, yedi tane olan Demir Kazık
yıldızı, yine kervanları kıran köylüler arasında “sarı yıldız mavi yıldız evler yıkan sarı yıldız”
diye anılır. (Merkez-BaĢgedikler) Sabah yıldızı (Merkez-Cumhuriyet),
Yerde insanı yarattın ,havada guĢu
Hikmetinle tur dağında ki taĢı
Ya rabbi kurtar bizim yeddi gardaĢı
Yeddi gardaĢ olarak anlatılan Ülker yıldızıdır. (Merkez-Dikme)
ġafak yıldızı, Demir Kazık ve Kervan Kıran. Kervan Kıran doğu tarafından, akĢam
oldukdan bir yarım saat, 40 dakika sonra doğan yıldızdır. Kervan gıran denmenin nedeni
eskiden saat yok, adam yolda kervanıyla gidiyor.Bir yerde konaklıyorlar.Bakıyorlar ki
doğudan Kervan Kıran yıldızı doğuyor. Onlar da sabah olduğunu düĢünüyor. ġafak Yıldızı
doğdu, kalkıp yolumuza koyulalım. Gidiyorlar ilerde kara tipiye rast geliyorlar ve kervan
hep kırılıyor, ölüyor. Ondan o yıldızın adı da Kervan Kıran kalıyor. (Merkez-Kümbetli)
124
ġafak yıldızı, sabaha yakın bir mızrak iki mızrak boyu yukarı kalktıktan sonra
ıĢıklanmaya baĢlar, ıĢıklanmaya baĢladığı anda, yıldızlar güneĢin ıĢığından kaybolur. .
(Merkez-Ocaklı) Çoban yıldızı (Akyaka-Büyükdurduran), Ülker ve terazi doğudan doğar,
batıya doğru batar. (Akyaka-Esenyayla)
3.1.2.3. KuĢlar
Yirmi dört Mart‟ta sıcak ülkelerden göçen siyah renkli kırlangıçların geliĢi ile bir
fırtına olur. Leylekler Nisan ayında gelir. (Merkez-Gelirli) Siyah Sıvırcıklar ġubat ayında
evvela birkaç tane gelir, köyde üç beĢ gün kalır ve kaybolur. Sıvırcık kuĢlarının çok geliĢi ile
yaz geldiği anlaĢılır. Leylek sekize gelmez dokuza kalmaz denir. (Merkez-Alaca)
Bazı köylerde ağacın baĢına bir sepet koyarlar, leyleğe yuva yaparlar. Bir de Gara kuĢ
var onun geliĢi ise uğur sayılır. Sıvırcık diye bir Gara kuĢ, bir de Haziran da Baca kuĢu gelir.
(Merkez-BaĢgedikler)
Turna, leylek Baloğudan, Kara Batak, Angut kuĢu, Sığırcık, Kara kuĢ, Alaca kuĢ.
Bu kuĢlar Mart‟ın on beĢinden Mayısa kadar peyder pey gelir.
(Merkez-Cumhuriyet)
Hayvanlara göre yılın nasıl geçeceği konusunda tahminler yapılır. Koyun yılı bereket, fare yılı
kıtlık, yılan yılında ise güneĢ az olur. (Merkez-Dikme)
Kara serçe de denilen,
karankuĢlar Martta, Nevruz bayramına bir hafta kala gelir.
ĠnanıĢa göre KarankuĢların gelmesi çok hayırlı bir iĢtir. KarankuĢ kimin evinin önünde kaç
tane olursa, onu ilk gören adam sayıp o yılki arpasının buğdayının kaç kuyu olduğunu
hesaplar. (Akyaka-Büyükdurduran)
BaykuĢ asıl ismi beykuĢtur. BeykuĢ hangi evin önünde gece öterse uğursuzluğuna
inanılır. (Akyaka-Büyükdurduran)
3.1.2.4. Çiçekler
Baharın geliĢini müjdeleyen çiçekler Ģunlardır: Dana kıran adı verilen, acı bir çiçek
yendiği zaman öldüren baharı ilk simgeleyen çiçektir. (Merkez-Esenkent) (Merkez-Gelirli)
HaĢhaĢı, kar çiçeği .(Merkez-Alaca), Dana gıran (Merkez-BaĢgedikler), mayıs çiçeği
(Merkez-Cumhuriyet)
125
3.1.2.5. Ayın ġekline Göre Hava Tahmini
Ayla ilgili inanıĢların büyük bölümü onun tutulması ve 29-30 günlük süre içinde
büyüyüp küçülmesi olgularına bağlıdır.28 Ay hilal Ģeklinde, uçları aĢağı doğru olduğu zaman
havanın yağmurlu ve bulutlu olması beklenir, yukarıya olduğu zaman hava kurak gider.
(Merkez-Esenkent) ayın ağzı eğriyse o gün yağmur var. (Merkez-Gelirli)
Bulutların yağmurun habercisi olduğuna dair bir inanıĢ Ģöyledir: Hz Musa turu sinaya
gidirdi Allah ile konuĢmaya gider. Ancak aralarında perde vardır. Çünkü kimse Allah‟ın
ıĢığına dayanmaz. O sıra yağmur yağar. Halk Musa‟ya der ki: ya Musa sen Turu Sinaya
gidiyorsun,
Allah ile konuĢuyorsun. Biz ne zaman yağmur yağacağını bilmiyoruz,
harmanımız, otumuz periĢan oluyor diyorlar. Musa Turu Sinaya gidip bu durumu Cenabı
Allah‟a iletir. Cenabı Allah‟da halk bilsin ki bulutlar çıktığı sırada yağmur yağacaktır, der.
(Merkez-Alaca)
Ay ilk çıktığında yay Ģeklinde olur. Ağzı aĢağı olsa yağmur yağacak derler. Kulakları
aĢağıdır yağmur yağacak denir. (Merkez-Cumhuriyet) Ay ilk doğduğu zaman küçük hilal
Ģeklinde kancası aĢağıya bakar, ilk haftadan sonra kancası yukarıya bakar üçüncü haftasında
ay tam yarım olur ve dördüncü haftasında dolunay olur. (Akyaka-Büyükdurduran)
3.1.2.6. Kocakarı Soğukları (Berdelacüz)
Mart ayında yaĢanan 7-8 günlük Ģiddetli soğukları ifade etmektedir. Mart ayı ortalarını
ifade eden kocakarı soğukları dönemi genel hatlar ile bir ısınmanın yaĢandığı aĢamada yer
almaktadır.29 Koca karı soğukları, berdelacüz olarak da adlandırılır. (Merkez-Esenkent) Yedi
gün sürer, fırtına ve kar olur. Hikayesi Ģöyledir. Bir kocakarının oğlakları varmıĢ. Sen
bunları dıĢarı çıkarma derler. Koca oğlakların yemi az olduğu için dinlemez, fırtına da olsa
kendime bir kulübe yaparım bu hayvanları orada barındırırım. Daha doğrusu inanmamıĢ kadın
bu soğuklara. Kendisine bir kulübe yapmıĢ, fırtına gelmiĢ alabora etmiĢ, oğlaklarını öldürmüĢ.
Kocakarı soğukları diye anılır. (Merkez-Esenkent) Berdelacüz 11 Mart‟ta baĢlar, 18 Mart‟ta
sona erer. (Merkez-Gelirli)
Mart gider, Abrilden (Nisandan) bir gün borç alır. Nisan ayı bana bir gün borç ver
der. Nisan ayı bir gün borç verir. Bu öğleye kadar sıcak olur. Öğleden sonra fırtına ve tipi
olur. Koca karı da ölür, oğlakları kalır. (Merkez-Alaca)
28
BORATAV, Pertev Naili, 100 Soruda Türk Folkloru, Gerçek Yayınevi, Ġstanbul 1973, s. 21
KOÇ, Talat ve Nazan Keskin, “Uzunköprü’de Halk Takvimi ve Sıcaklık ilişkisi”, Balıkesir Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, S.5, Mayıs 2001, s.10
29
126
Bazılarına göre kocakarının bir kaç tane oğlağı varmıĢ. Oğlakları dağa çıkarır.
Soğuktan oğlaklar ölür. Adı da koca karının oğlaklarını öldürdüğü için, kocakarının soğuğu
olarak kalmıĢtır. (Merkez-BaĢgedikler) Koca Karı soğukları 27 Mart‟ta baĢlar. (MerkezCumhuriyet ), Berbara Cüz olarak adlandırılır. (Merkez-Kümbetli)
Berdelacüz , yedi gün sekiz gecedir. Martla ġubat arasındadır. Dört gün Marttadır üç
gün ġubattadır. Bununla ilgili hikaye Ģöyledir: Asi bir Lut kavmi varmıĢ. Bu kavim bir türlü
ıslah olmuyormuĢ. Cenabı Allah bunlara öyle bir rüzgar verir ki Lut kavmi bir mağaraya
dolar. Cenabı Allah yedi gece sekiz gün o mağaraya rüzgar verir. Mağara delinir, parçalanır
bunların hepsi orada kırılır ve berdelacüzde odur.(Merkez-Alaca)
Berdelacüz Nuh kavmini kıran tipidir. Nuh‟a sordular ki Allah nerde? O da Allah
falan dağda diye cevap verir, giderler. Allah‟ta yedi gün sekiz gece estirir. Kimisi kayadan
dökülür, kimisi denize dökülür. (Merkez-Ocaklı)
Mart 9‟u berdelecüz olarak da adlandırılır. Martın dokuzunda baĢlar 17‟sinde biter.
berdelacüz eğer sıcakla gelirse çiftçinin yüzü güler, ama 17‟sinde bozarsa kar fırtına olarsa
artık Nisana kadar hava ısınmaz. (Akyaka-Ġncedere)
Berdelacüz, Berdeyle Cüz bir karı bir koca yaĢlı insanlar, o zaman inanıĢlara göre o
zaman ilahi emir geliyor, size bela gelecek rüzgarla mı istiyorsunuz, suyla mı, ateĢle mi?
Berdeyle Cüz durmuĢ düĢünmüĢler,
bu dağın altını delelim içine girelim, rüzgar isteyelim.
Rüzgar bize hiçbir Ģey yapamaz derler. Sonra yedi gün sekiz gece rüzgar eser. Bunlar helak
olur, sekizinci günde Berdeylen Cüzü de o dağın altından rüzgar eserek çıkarır onları da helak
eder. (Akyaka-Kürekdere)
3.1.2.7. Ülker Çarpması
Ülker çarpması, yıldırım gibi bir doğa olayıdır. (Merkez-Esenkent) Ülker mayısın
yirmisinden sonra doğudan çıkar. Ülker çarpması en çok koyuna ve ata olur. Hayvan bir
daha düzelmez. (Merkez-Gelirli) Güz aylarında Ülker çarpmasından korunmak için, iki üç
gece ahırda bacaları kapatırlar, içerden atın yüzüne vurursa atın yüzü yara olur. Çoban,
ülkerin doğduğunu bilse sabaha yakın bir siyah koyunu tutar o Ülkerlere doğru götürür ki
Ülker sürüyü vurmasın. Ülkerler sürüyü vurursa o sürü geliĢmez.(Merkez-Alaca)
Doğu tarafından doğan bir yıldız olan Ülkerden korunmak için davarı kuytu yerlere
yatırırlar. Ülker atı ve koyunu vururken insana bir Ģey yapmaz. (Merkez-BaĢgedikler) Sabaha
127
yakın genelde atları vuran bir yıldızdır. Tüyünü yakar, hayvan hastalanır. (MerkezCumhuriyet) Ülker ufak yedi tane yıldızdır. Birbirinin arkasından atlar, ıĢıklanır, sonra yedisi
çıktıktan sonra durur. (Merkez-Ocaklı)
Ülker çarpması Haziranın 20‟sinde, genellikle at ve eĢeklere daha çok tesirli olup,
onların yüzlerini yakar. Vurduğu hayvan bakımsız, cılız kalır, Vurduğu
hayvanın sağ
gözünde genellikle yanma, tüy dökülmesi olur. (Akyaka-Büyükdurduran)
3.1.2.8.Cemre
KıĢ sona erdiği zaman, cemreler baĢlar. ġubatın yirmisinde baĢlar. Abu, ataĢ, haki,
bad olarak anılan cemreler önce suya, ateĢe, rüzgara ve toprağa düĢer. (Merkez-Cumhuriyet)
Bir baĢka inanıĢa göre, Nevruza iki ay kalınca haç suya düĢer. Ondan sonra on beĢte bir
cemre suya, toprağa ve ateĢe düĢer. Ermenilerin haçı suya atmasıyla olduğuna da inanılır.
(Merkez-BaĢgedikler) Cemre üç tane olup, birer hafta arayla düĢer. (Merkez-Kümbetli) Üç
tane olup, ġubat‟ın 7‟sinde önce suya, birer hafta ara ile
toprağa ve yere düĢer. (Merkez-
Ocaklı)
3.1.2.9.Yağmur Duası
Yağmur duası Ģöyle yapılır. Köylü toplanır, imamı götürür, Kur-an okunur, cemaat bir
fatiha okur, Allah‟a yalvarır. Yağmur duasından sonra, yağmur muhakkak yağar. (MerkezEsenkent) Bu yağmur duasından sonra yedi gün öyle bir yağmur yağdı. EĢeklere çocukları
bindirirler, eĢeklerin kafasına su dökerler. (Merkez-Gelirli)
Kadın erkek, çoluk çocuk yaylaya çıkılır, namaz kılınır, hoca dua eder, kurbanlar
kesilir, bir iki saat sonra yağmur yağar. (Kars-Merkez)
Herkez üstünü baĢını değiĢir, banyo yapar, yüksek bir dağa çıkılır, koyun, kuzu, dana
götürülür. Hoca dua okur, o sıra yağmur yağar. Kurbanlar kesilir ziyafet yapılır. Çocuklar
süpürgeler getiririr, süpürgeye çabut bez giydirirler, ev ev dolaĢtırırlar, gelen çocuklara bir
Ģeyler verilir. Süpürgeye gittikleri evlerde su dökülür. (Merkez-Alaca)
Bir çayın baĢına gidilip taĢ toplanır, hoca dua okur, taĢlar çuvala doldurulur, ağzı
bağlanır. Yağmur yağmadığında, kurban kesilip dağıtıldığında mutlaka yağmur yağar.
Yağmur yağması için kadınlar çocukların üzerine su serper. (Merkez-BaĢgedikler)
Erkeğe kadın elbisesi giydirilir, baĢına fes koyulur, Yüzüne örtü örtülür, dolandırılır
dilendirilir. Godu goduyu gördün mü? Goduya selam verdin mi? Godu burdan geçende
128
kırmızı günü (güneĢi) gördün mü? diyip yağmur yağması için dua edilirdi. . (MerkezCumhuriyet)
Yağmur yağması için, çocukların duası kabul edilir diye çocuklara dua ettirilir.
(Merkez-Dikme) Yağmur duasına, Cuma namazı kılındıktan sonra mezarlığa gidilir, köyün
imamı ile orada cemaatle iki rekat namaz kılınır. Yağmur duası okunur. Ġlk ölen kiĢilerin
toprağından toprak alınır, mendilin arasına koyulur. Besmele çekilip Yağmur yağması için
dualar edilerek Kars çayına atılır. (Merkez-Kümbetli)
Çocuklar yağmur yağsın diye ellerine kap alırlar. Kapıyı çalarlar, tık tık Musa emmi
çık. Çıkdık ne var. Musa emmi godu goduyu gördün mü, goduya selam verdin mi , godu
burdan geçende kırmızı gülünü gördün mü, rahmetini gördün mü derler, çocuklara yumurta,
Ģeker, büsküvit, meyva verilir. (Merkez-Kümbetli)
Eskiler ineği sağarken, ineğin danasının ön ayaklarını bir iple bağlarlar. Bu ipe çatı
denir. Üçgen Ģeklindedir. O çatıya ilmek koyarlar. Yağmur yağsın diye çatıyı suya atarlar.
(Merkez-Kümbetli)
Köyde bulunan Ġnek dağına ziyarete çıkılır. Yağmur duası edilir. (Merkez-Ocaklı)
Çocuklar kurbağa öldürür ve eĢeği banyo ettirirler. (Akyaka-Büyükdurduran)
Çocuklar sopalara insan elbisesi yaparlar, eĢeklere biner kapı kapı dolanır‟‟ gödü
gödü gördün mü, gödü burdan geçende, bir sulu yağmur gördün mü‟‟derler. DolaĢtıkları
evlerde su dökerler. (Akyaka-Esenyayla)
Yağmur duasına çıkılırken 70.000 taĢ okunur, ayet bittiği zaman, bir çuvala
doldurulur. Ondan sonra götürürülüp akan çaya bırakırılır. Allahın hikmetinden o taĢ bittiği
zaman yağmur yağar. (Akyaka-Ġncedere)
Cenaze taĢıyan tabutları götürür suya koyarlardı. Hatta bir gün götürüp suya koyup,
arası iki saat geçmeden öyle yağmur yağar ki tabutu da sel alıp götürür. (Akyaka-Kürekdere)
Köydeki ziyarete çıkılır, türbeden toprak getirilir, ateĢe dökülünce yağmur yağardı.
(Susuz-Kiziroğlu) Çok yağmur yağdığında sel felaketi olmasın diye yağmurun dinmesi için
sığır ve koyun ayaklarının çamuru alınıp tandırda kurutup piĢirirler. (Akyaka-Esenyayla)
Yağmuru
dindirmek tarladan
gelen
ayakkabının altındaki çamurları alır tandıra atar
kurutarlar
ki yağmur dursun diye. dolu yağdığı zaman doluyu dindirebilmek için, dolu
129
yağdığı zaman ezan okunur. Birde ben anamın ilk çocuğuyum, ben anamın ilkiyem ağzı gara
tilkiyem suya dön derlerdi. (Akyaka-Kürekdere)
3.1.3. Mevsimlik Bayramlar
3.1.3.1. Nevruz
Nevruz, bazı takvimlere göre yeni yılın ilk günü (yılbaĢı), gece ile gündüzün eĢit
olduğu, güneĢ ıĢınlarının ekvatora dik, kutuplara eĢit uzunlukta ulaĢtığı, astronomik olarak
kuzey yarımkürede ilkbaharın baĢladığı, gezegenlerin yörüngelerinde baĢlangıç noktalarına
geldiği 21 Mart günüdür.30
Nevruz, Kars Azerilere göre Hz. Ali‟nin evlendiği gündür. AteĢ yakılır, yumurta
boyanır, yumurta dövüĢtürülür. Pencereler dinlenilir. (Merkez-Cumhuriyet) Nevruza Boz Ay
da denilir. Çocuklar baca baca gezer. Para alır, yumurta alır. Ġğnenin baĢına pamuk koyarlar.
Bir tasa su koyarlar, o iğneyi de suya atarlar. Eğer oğlanla kız kavuĢacaksa iğne suyun içinde
erirdi. (Kars-Merkez) Gençler gidip evlerin bacasından dinlerlerdi. Duyduklarını gelip
ihtiyarlara anlatıp
yorumlatırlardı. Söylenenlere göre o yıl Ģanslarının nasıl olacağına
inanırlardı. .Nevruz günü
damların üzerinde gara
gura dökülsün diye ateĢ yakarlardı.
(Merkez-BaĢgedikler) Eskiden Nevruzda bacaların üstüne çıkıp ot yakılırdı.(Merkez-Alaca)
Nevruzda semeni yapılır. Yapımı Ģöyledir. Tabağın içerisine buğdayı doldurursun, o
buğdaya su verirsin buğday yeĢerir. Buğday biçilir, sıkılır, buğdayın öz suyu, yeĢili çıkar.
YeĢilin suyunu kaynatırlar, semeni haline gelir. Kaynatılarak helva gibi yumuĢacık çok
lezzetli olur. (Merkez-Cumhuriyet)
3.1.3.2. Hıdrellez
Hıdrellez aslında belirli sıcaklık özelliği gösteren gün ya da dönem değildir. Soğuk bir
dönem sonrasında sıcaklıkların artmaya baĢladığı bir tarih olarak tanımlanır.31 Kars‟ta
hıdrellez günü buğday kavrulur, gavut y (Merkez-Esenkent) haĢıl, yapılır. (Merkez-Gelirli)
Çilenin biri çıkar, öbüründe hıdrellez olur. Tipi boran olur. Kavut kavrulur, mum
yakılır. (Kars-Merkez) Eskiden çocuklar yün çorap alır, çorapları aĢağı sarkıtıp,
kavurga,
kuru üzüm, kayısı çoraplara doldurup diğer evlere gidilirdi. (Merkez-Alaca)
30
UCA, Alaattin, “Türk Toplumunda Nevruz-I”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi,
S.32, 2007, s.137
31
KOÇ, Talat ve Nazan Keskin, agm., s.11
130
Nevruz bayramına kırk beĢ gün kala hıdırellezdir. Hıdrellezde kıĢ yarı olur, boran
eser. HaĢıl piĢirilir, buğday gizli yerlere koyulur. Hızır gelecekte atının nalını buna basacak
diye. Suyun içine iğne atılır, o iğne suyun içinde dönerdi. Ġki iğne birbirine değdiği zaman
sevdikleri ile kavuĢacaklarına inanılır, gençler arasında dilek tutulurdu. (Merkez-Cumhuriyet)
Hıdırellezde kapının üzerine böyle ısırgan otu çiçek gibi Ģeyler asılır, niyet edilir, Hızır
gelip bu otu koparacak ve dileklerin olacağına inanılır. (Merkez-Cumhuriyet)
Hıdrellezde Hızır gelip atının atağını vursun diye gavut, güzgü (ayna) ve pencereye su
koyulur. Eğer gelmiĢse bir iĢaret bırakır. Parmağını veya atının nalını koymuĢ olur. Kavuda
geldi, aynaya baktı, suyumdan da içti diye kuzu kesilir. (Merkez-Dikme)
Hıdrellezde meyva , kuruyemiĢ alınır. Buğday kavrulup iki taĢın arasında un gibi
öğütülür. Hızır buraya geldiği zaman görsün, buraya rızk versin diye ahırda mumlar götürüp
yakılır. Arpa, buğday, koç boynuzu sonra üzerlik gibi Ģeyler kapıya
asılır. (Akyaka-
Büyükdurduran)
Hıdrellezde semeni yapılır. Semeninin yapımı Ģöyledir. Tahta üzerine sıkça buğday
serilir ona su verilir bir yirmi santim büyüdükten sonra onu köküyle beraber dövüp, ezip,
suyunu, Ģiresi çıkartırlar. Sonra onu suyla pekmez yapar gibi hafif unla kavrulur. Bolluk,
bereket getirsin diye kapılara bir Ģey asılmaz. (Akyaka-Esenyayla)
Hıdrellezde kavut yapılır, kızlar toplanıp sevdiğime kavuĢup kavuĢamayacaklarını
öğrenmek için suya iğne atarlar. Tuzlu gılik piĢirirler gençlere yedirirler. Tuzluyu fazla
yedikleri için rüyasında hangi kızı görecem hangi oğlanı görecem derken, gecenin bir
yarısında hararet basar, su ihtiyacı olur onu hangi kız getirip suyu verirse onun yavuklusu o
olurdu.(Akyaka-Kürekdere)
Hıdrellezde kete yapılır. Kapının önüne taĢa koyulur, kuĢlar gelip götürür. Hangi
tarafa giderse kızın kaderi o yöndedir. (Kağızman-Paslı).
3.1.3.3. Hızır
Hızır gelecek diye buğday, kavut tepsilere koyulur. Hızır‟ın geliĢi ise onun atının
ayaklarının izinden anlaĢılır.
O eve veya köye geliĢi ile bereket geleceğine inanılır.
(Merkez-Esenkent) Bazı gelinler kaynanasından kapının anahtarını çalar, kapıyı açar oraya su
koyardı Bir at ayak izi görürlerse Hızır gelmiĢ derler ve kurban keserlerdi. (MerkezBaĢgedikler) Hızır, rivayete göre genç yaĢında bade içmiĢ. ġimdi ölünceye kadar aynı yaĢta
131
kalacakmıĢ. (Merkez-Kümbetli) Hızır‟ın atı varımıĢ ata binermiĢ, hangi ev temiz, düzenli ise
o eve uğrarmıĢ. (Susuz-Kiziroğlu)
Civar köyde atının ayağı izi görülmüĢ. Hızır‟ın mı atının ayağıdır, hazreti Ali‟nin mi
atının ayağıdır bilinmez. O Hızır
ölü değil sağdır. Hızır ve Ġlyas adında iki kardeĢtir.
(Akyaka-Ġncedere)
Hızırı görenlerle ilgili anlatılar Ģöyledir:
Köyde ReĢit isminde amcamın oğlu öküzleri otlatırken, öküzlerden biri bataklığa
batar. Sadece öküzün baĢı dıĢarıda kalır. Ağam beni öldürecek, bana yemek vermeyecek diye
ReĢit ağlamaya baĢlar, bir ihtiyar gelir ve çocuğum niye ağlıyorsun. Dede öküzüm gitti der.
Ġhtiyar
öküzün boynuzundan tuttu ya Allah diyerek öküzü çıkardı ve kayboldu.(Merkez-
Alaca)
Genç zamanımda bir traktör almıĢtım. Traktör devrildi, iki parçaya ayrıldı. Yanıma
yaklaĢan birine halim ne olacak dedim. Seni Allah düĢünür dedim, Sen Hızırmısın dedim?
Yok ben Hızır değilim dedi,
akibetin iyi olur dedi ve gözümün önünden kayboldu.
(Merkez-BaĢgedikler)
1934‟te Gürcistan‟dan kaçıp Türkiye‟ye geçerken kadın yolunu ĢaĢırır. Beyaz sakallı
yaĢlı bir çoban palaskaya at der. Elini palaskaya atar, gideceği yere götürür. Beyaz sakallı
ihtiyar ortadan kaybolur. (Merkez-Dikme)
Hızır kaynak kiĢinin annesinin evine gelmiĢ oturmuĢ aradan biraz zaman geçmiĢ,
kalkmıĢ ibriği verin ben dıĢarı çıkacağım demiĢ, ibriği dıĢarıda bırakıp kaybolup gitmiĢ.
(Susuz-Kiziroğlu)
3.1.3.4. Koç Katımı
Önce koç katılırken koç renk renk boyalara boyanır, boynuzlarına elma takılırdı. Böyle
bir bayram havasında her vatandaĢ koçunu katardı. (Merkez-Esenkent) Eylülün yirmisinde
baĢlayarak üzerine elli beĢ gün hesaplayarak bu sürede koç katımı yapılır. (Merkez-Gelirli)
Nevruza yüz elli gün kalınca koç katımına baĢlanır. Bu esnada koyun sahibi yemek yaptırır.
çobana hediye verir, yakın komĢuları da gelir onun yemeğinden yer. (Merkez-BaĢgedikler)
Koç katımı güzün onuncu ayda, boynuzlarına elma takılmıĢ, boyanmıĢ, davul zurna eĢliğinde
köyün tüm koçları aynı gün topluca yapılırdı. (Merkez-Cumhuriyet)
132
Koç katımı 29 Ekim‟de yapılır. Koçların
beline boya sürülür. Boğazına mendil
bağlanır. Boynuzuna ikiĢer tane elma ya da ayva takılır. Onları da sonra çoban alır. (MerkezDikme) 10 Ekim‟de koç katımı yapılır. (Merkez-Kümbetli), Eskiden 21 Ekim‟de Ģimdi ise
geliĢigüzel zamanda yapılır. (Merkez-Kümbetli) 29 Ekim Cumhuriyet bayramında davul
zurna eĢliğinde yapılır. (Akyaka- BoyuntaĢ) Koçların boynuna ayna, Ģekerleme, elma
bağlarlar, rengarenk kağıtlarla boyalarla süslerler. Çobanlar meyveleri, aynayı boynundan
açıp alırlar. (Digor- HalıkıĢlak)
Halk Takvimi Kaynak ġahıslar
Adı-Soyadı
Doğum Yeri
YaĢı
Medeni
Mesleği
Hali
Çiftçilik
Evli
Ahed Karadağ
Digor- HalıkıĢlak
51
Atilla KeleĢoğlu
Merkez-Gelirli
74
Evli
Çiftçilik-Tüccarlık
Gülenaz Armutlu
Merkez
79
Evli
Ev Hanımı
Hacı Ġsmail Boy
Merkez-BaĢgedikler
104
Evli
Çiftçilik
Hacı Vargün
Merkez-Alaca
93
Evli
Çiftçilik
Ġmran Samancı
Merkez-Cumhuriyet
64
Evli
Serbest Meslek-Tüccarlık
Kalender Yağcı
Merkez-Ocaklı
72
Evli
Çiftçilik-Marangozluk
Latif HoĢgül
Akyaka-Esenyayla
71
Evli
Çiftçilik-Hayvancılık
Mehmet Aslan
Akyaka- BoyuntaĢ
77
Evli
Çiftçilik
Mehmet Aydemir
Akyaka-Ġncedere
73
Evli
Mehmet Ergüner
Merkez-Dikme
87
Evli
Mehmet Sabri Aydın
Kağızman-Paslı
50
Evli
Çiftçilik
Musa EliĢ
Merkez-Kümbetli
79
Evli
Çiftçilik
Selçuk Ekinci
Akyaka-Büyükdurduran
38
Evli
ġah Mehmet Ulufer
Susuz-Kiziroğlu
80
Evli
Yok
Yener Oymak
Merkez-Esenkent
59
Evli
Hayvancılık
133
Zeki Sarıkaya
Akyaka-Kürekdere
59
Evli
Ziya Kazaklı
Merkez-Kümbetli
68
Evli
Yok
3.2. Halk Mutfağı
Ġnsanoğlu, ilkçağdan beri yaĢamak ve çevresindekileri yaĢatmak için sürekli besin
kaynağı aramak zorunda kalmıĢtır. Ġnsan ilk dönemlerinde avcılık, toplayıcılık yapmıĢsa da
belirli bir evrim sonucu hayvanları evcilleĢtirmeyi, yabani bitkileri yetiĢtirmeyi baĢarmıĢtır. 32
Ġnsanın dünyaya geliĢinden, ölüme kadar ki beslenme zorunluluğu, ilk çağlardan
günümüze kadar yemekle ilgili arayıĢlara sürüklemiĢtir. Bu arayıĢlar, yörede yetiĢen
çeĢitlilikle birleĢerek, yöreye özgü halk mutfağı kültürünü oluĢturmuĢtur. Yeni tatlar bulma
gayreti ilkçağdan baĢlayarak günümüze kadar ulaĢmıĢtır. Bir toplumun yaĢam Ģekli,
beslenme kültürü ile doğrudan iliĢkilidir. Halk kültürü ürünleri, halk arasında Ģekillendiği
için, halkın kültür yapısının bir göstergesidir. Halk mutfağı bulunduğu coğrafyanın temel
özelliklerini yansıtır. Halk mutfağında, iklimin ve yörede yetiĢen bitkiler ve hayvanların
etkisi kuvvetle görülür. Kars yöresi halk mutfağı çok zengin bir özellik göstermektedir.
Sebze, et, tahıl, süt ve süt ürünlerine dayalı beslenme Ģeklinin yanı sıra ekmek çeĢitleri, börek
ve tatlı çeĢitleri de yöreye has bir özellik taĢır. Halk et ve sebzeyi taze olarak tükettiği gibi,
kurutarak ve kavurarak da kıĢ için saklar. Ġnsanlar sebzeleri ya kendileri yetiĢtirir ya da
doğada kendiliğinden yetiĢen Ģifalı özellik taĢıyan bitkileri toplar ve kıĢ için kurutur.
Yörede yetiĢen tahıl ürünleri, arpa,
yulaf,
korunga, fiğ, çavdar, zeyrek, yeĢil
mercimek, ayçiçeği gibi ürünlerdir. Yörede yetiĢtirilen meyve ve sebzeler, soğan, alımça, dut,
patates, fasulye, kabak, lahana, maydonoz, kocabaĢ, elma, armut, çilektir. Süt ve süt ürünleri
ise yöre mutfağının vazgeçilmezleri arasındadır. Et olarak ördek, kaz, koyun, keçi, inek,
hindi, tavuk tüketilir. Arıcılık pek çok köyde yapılmaktadır. Kars Halk Mutfağı, kullanılan
araç ve
gereçler, yemek çeĢitleri, piĢirme yöntemleri,
kıĢ için hazırlanan yiyecekler,
loğusaya yedirilen yiyecekler, özel gün (düğün, ölüm) yemekleri ile kendine özgü, oldukça
zengin bir mutfak kültürü oluĢturur.
32
ARTUN, Erman, “Adana Mutfak Kültürü ve Adana Yemeklerinden Örnekler”,
Turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/makaleler/5.php, s.1
134
3.2.1. Yemek Yapılan Yer
Yemek yapılan yerlere verilen adlar Ģunlardır:
Mutfak ( Kars-Merkez, Merkez- Karacaören, SarıkamıĢ-BalabantaĢ), AĢkana (MerkezKümbetli, Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢBoyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan, Akyaka-BoyuntaĢ), Tendirlik (Merkez-Kümbetli), Öy damı
(Merkez-Kümbetli), TandırbaĢı (Merkez-Ocaklı), Tandır (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-Ġnkaya,
Akyaka-ĠbiĢ)
31.10.2009-Selim Akçakale-Tandır
05.12.2009-Akyaka BoyuntaĢ-Tandır
3.2.2. Yiyecek, Ġçecek ve Kapkacakların Saklandığı Yer
Yiyecek, içecek ve kap kacakların saklandığı yerlere verilen isimler Ģunlardır:
Kiler (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar), Serinlik (KarsMerkez),
Terek
(Merkez-Kümbetli,
Merkez-Karacaören,
Merkez-Ocaklı,
SarıkamıĢ-
Karaurgan, Akyaka-Kürekdere), Soyukluk (Susuz-Porsuklu) “soğukluk”, Sovukluk (MerkezOcaklı) “soğukluk”, Ambar damı (Arpaçay-Merkez)
135
06.11.2009-SarıkamıĢ Ġnkaya- Mutfak Rafı (Terek)
07.11.2009-SarıkamıĢ Balıklı-Terek
3.2.3. Kapkacak
Yemek yaparken kullanılan kapkacaklara verilen isimler Ģunlardır:
KuĢgana (Merkez-Esenkent, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan)
“yemek yapmak için kullanılan tencere”, Cingır (Merkez-Esenkent) “kova”, Çimdirik
(Merkez-Esenkent) “kova”, EyiĢ (Merkez-Esenkent) “Tandırın üstünde ekmek piĢirmeye
yarayan saç” , Hedircek (Merkez-Esenkent) “Tandırın üstünde yemek piĢirilen tencere”
Parçak (SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-Karaurgan) “yemek yapmak için kullanılan tencere”
Kazan (SarıkamıĢ-Boyalı) “kazan”, Sahan, kuĢkana, parkaç (SarıkamıĢ-Karaurgan) “yemek
yapmak için kullanılan tencere”, Göçme (Akyaka-ĠbiĢ) “kepçe”, Çömçe (Akyaka-Kürekdere)
“yemek yapmak için kullanılan tencere”, Toya (Merkez-Kümbetli) “küçük tencere”, Çengel
(Merkez-Kümbetli) “çatal”, TevĢi (Merkez-Kümbetli) “tabak”, Çaynig (Susuz-Kiziroğlu)
“çaydanlık”
136
3.2.4. Tahıl Ürünleri
Yörede yetiĢtirilen tahıl ürünleri Ģunlardır:
Arpa (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, Merkez-Karacaören, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar,
SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan, SarıkamıĢ-Ġnkaya, AkyakaKürekdere, Akyaka-BoyuntaĢ, Selim-Tozluca),
01.11.2009- Selim Tozluca- Arpa Kuyusu
Buğday (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, Merkez-Karacaören, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar,
SarıkamıĢ-Balıklı,
SarıkamıĢ-Boyalı,
SarıkamıĢ-Karaurgan,
SarıkamıĢ-Ġnkaya,
Akyaka
Kürekdere, Akyaka-BoyuntaĢ, Selim-Tozluca), Yulaf (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli,
SarıkamıĢ-Boyalı, Akyaka-BoyuntaĢ, Selim- Tozluca), Korunga (Merkez-Ocaklı, MerkezEsenkent, Akyaka-Kürekdere, Selim-Tozluca), Fiğ (SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-Balıklı,
SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka-Kürekdere), Çavdar
(SarıkamıĢ-Ġnkaya), Zeyrek (Akyaka-Büyükdurduran, Susuz-Kiziroğlu), YeĢil mercimek
(Akyaka-Büyükdurduran, (eğirttek) Arpaçay-Merkez), Ayçiçeği (Akyaka-Büyükdurduran,
(ĢimiĢka) Susuz-Kiziroğlu)
3.2.5. Meyve ve Sebzeler
Yörede yetiĢtirilen meyve ve sebzeler Ģunlardır:
Soğan(Kars-Merkez), Marul (Kars-Merkez, Akyaka-Büyükdurduran), Alımça (MerkezEsenkent), Dut (Merkez-Esenkent), Erik (Merkez-Esenkent), Patates (SarıkamıĢ-AĢağı
Salıpınar), Fasulye (Akyaka-Kayaköprü), Kabak (Akyaka-Kayaköprü), Lahana (AkyakaKayaköprü), Maydanoz (Akyaka-Büyükdurduran), KocabaĢ (Selim-Tozluca), Elma (ArpaçayMerkez), Armut (Arpaçay-Merkez), Çilek (Arpaçay-Merkez-)
137
3.2.6. Hayvanlar
Yörede yetiĢtirilen hayvanlar Ģunlardır:
Ġnek (Kars-Merkez, Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka-ĠbiĢ),
Koyun (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-Balıklı, Akyaka-ĠbiĢ), Keçi (Kars-Merkez, AkyakaBoyuntaĢ), Ördek (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Karaurgan, AkyakaBoyuntaĢ, Akyaka-Büyükdurduran, Akyaka-Merkez) , Kaz (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli,
Merkez-Ocaklı,
SarıkamıĢ-BalabantaĢ,
SarıkamıĢ-AĢağı
Salıpınar,
SarıkamıĢ-Karaurgan, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka-Kürekdere, Akyaka-
BoyuntaĢ, Akyaka-Büyükdurduran, Akyaka-Merkez), Hindi (culuk- SarıkamıĢ-BalabantaĢ),
(Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan,
SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka-ĠbiĢ, Akyaka-Kürekdere, Akyaka-Merkez), Tavuk (Kars-Merkez,
Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan, AkyakaBüyükdurduran, Akyaka-Merkez), Keçi (Merkez-Esenkent, SarıkamıĢ-Karaurgan), Arı
(SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, Akyaka-ĠbiĢ)
3.2.7. Hayvansal Ürünler
Süt (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka-Merkez), Yoğurt (KarsMerkez, Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Karaurgan, Akyaka-Merkez), Kaymak (Kars-Merkez,
Merkez-Kümbetli,
Akyaka-Kürekdere,
Büyükdurduran, Selim-Tozluca), Tulum peyniri (Kars-Merkez)
06.11.2009-Kars Dikme- Kaymak
138
Akyaka-
14.11.2009-Selim Ortakale- Tulum
01.11.2009-Selim Tozluca-Tulum
01.11.2009-Selim Tozluca-Tulum,
Beyaz peynir (Kars-Merkez(delemen), Merkes-Karacaören), Tel peyniri (Kars-Merkez,
SarıkamıĢ-Boyalı), Çeçil peyniri (Kars-Merkez, Merkez-Esenkent, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar,
SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Merkez, Akyaka-ĠbiĢ, Akyaka-Kürekdere,
Akyaka-BoyuntaĢ, Akyaka-Büyükdurduran, Akyaka-Merkez, Selim-Tozluca)
YapılıĢı: Süt, süt makinesinden geçilir ve sütün yağı alınır. Ondan sonra geriye kalan yağsız
süt kazanda kaynatılır. Kaynayan süt katılaĢır ve katılaĢan süt kazandan çıkarılır ve güzelce
139
sıkılır. Sıkılan peynirlerin suyunu çıkardıktan sonra ip haline getirilir ve yumak gibi sarılır.
Böylece hazırlanmıĢ olur ve kurutulmaya bırakılır. (Akyaka-Büyük Durduran)
01.11.2009-Kars BaĢgedikler- Çeçil Peyniri
KaĢar peyniri (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Balıklı)
YapılıĢı: Sütler günlük olarak toplanır. Daha sonra toplanan sütler otuz dört derecede ısıtılır.
Isıtıldıktan sonra mayalanan süt kırk beĢ dakika bekletilir. Daha sonra suyu süzülür. Suyu
alınan peynir doğrama makinesinde birer saat arayla üç defa doğranır. Sonra ise baskı
makinesinde suyu iyice süzülür. Peynir kıvamına geldikten sonra haĢlama kazanlarında
haĢlanır ve içerisine tuz atılır. Daha sonra peynir, gramajlama makinelerinde kalıplara
dökülür. Kalıplara dökülen peynir bir gün bekletilir. Kalıplardan çıkarılan peynir depolarda
bir hafta veya on gün bekletilir. Son olarak vakum makinesinde ambalajlama yapılır.
(Merkez-Dikme)
06.11.2009-Kars Dikme- KaĢar Doğrama Makinesi
140
06.11.2009-Kars Dikme- KaĢar Dinlenme Presi
06.11.2009-Kars Dikme- KaĢar Gramajlama Makinesi
06.11.2009-Kars Dikme- KaĢar Sulu HaĢlama Kazanı
141
06.11.2009-Kars Dikme- KaĢar Yağlı HaĢlama Kazanı
06.11.2009-Kars Dikme- KaĢar Peyniri
06.11.2009-Kars Dikme- KaĢar Peyniri 2
Yağ (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Ġnkaya, AkyakaKürekdere), Üzlü peynir (Merkez-Hacı Halil, Akyaka-Kayaköprü, Akyaka-Büyükdurduran),
Çökelek (Merkez-Hacı Halil), Kurut (Merkez-Esenkent, Selim-Tozluca), Lor peyniri
(SarıkamıĢ-Alisofu,
Salıpınar,
142
(Ģor)
Akyaka-
Büyükdurduran, Selim-Tozluca), Yumurta (Kars-Merkez), Çoma (SarıkamıĢ-Karaurgan),
Yağlı peynir (Akyaka-BoyuntaĢ), Sarıyağ (Akyaka-Büyükdurduran, Akyaka-Merkez), Ağuz
(Selim-Tozluca) “yeni doğuran hayvanın ilk sütü”, Bal (Selim-Tozluca)
14.11.2009-Selim Ortakale- KıĢlık Yağ
31.10.2009-Selim Akçakale- Bal
3.2.8. Yabani Otlar
Yörede çok çeĢitli yabani ot bulunmakta ve yöre insanı tarafından bu otlar ya
mevsiminde taze olarak salata Ģeklinde tüketilmekte, ya da kurutularak kıĢın çorbalarda
kullanılır. Bu yabani otların çoğu ayran çorbası, boz aĢı, evelik aĢı, eriĢte aĢı, mercimek aĢı
gibi çorbaların yapımında kullanılır. Bazı otlar ise kıĢın kaynatılarak suyu içilir. Yabani
otlardan bazıları ise börek yapımında iç malzeme olarak kullanılır. Kimi otlardan ise turĢu
yapılır. Yörede bilinen yabani otlar ve kullanıldığı yerler Ģunlardır:
143
AĢ otu (Merkez-Esenkent)
06.11.2009- Kars Dikme KurutulmuĢ AĢotu
Evelik (Kars-Merkez, merkez-Esenkent, SarıkamıĢ-Boyalı, Akyaka-BoyuntaĢ, AkyakaBüyükdurduran, Akyaka-Merkez) Evelik otu çorbalarda ve sütlü eriĢte yemeğinde kullanılır.
Taze iken veya kurutularak kullanılır. Isırgan (Kars-Merkez, Kars-Merkez, SarıkamıĢ-AĢağı
Salıpınar,
(cicikkan)
Akyaka-Büyükdurduran)
çorbalarda, özellikle ayran çorbasında börek yapımında iç malzeme olarak tüketilir.
06.11.2009-Kars Dikme KurutulmuĢ Isırgan Otu
Nane (SarıkamıĢ-Boyalı) Ayran çorbasında kullanılır.
144
06.11.2009- Kars Dikme KurutulmuĢ Nane
KuĢekmeği(Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, Akyaka-Merkez) Yemeği yapılır veya salata
olarak tüketilir. Gımı (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Alisofu) Sapları ve kökleri
ile taze olarak tüketilir, veya turĢusu yapılır. Kuzukulağı (Kars-Merkez, Akyaka-BoyuntaĢ,
Selim-Darboğaz) Taze olarak tüketilir veya kaynatılır, içine 1 su bardağı yağlı peynirin suyu
konularak turĢusu yapılır. Kazayağı (Kars-Merkez, Merkez-Ocaklı, Akyaka-BoyuntaĢ)
TurĢusu yapılır. Ebegümeci (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Boyalı, AkyakaBoyuntaĢ, Akyaka-Merkez)
Börek yapımında iç malzeme olarak kullanılır. Ham otu
(Merkez-Kümbetli), Çayırotu (Merkez-Kümbetli), Üçkulak (Merkez-Kümbetli), Yemlik
(Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, Akyaka-Merkez), At alması
(Merkez-Kümbetli), Ham otu, Çayırotu, Üçkulak, Yemlik, genellikle taze olarak yemeğin
yanında tüketilir. Gıncıloz (Merkez-Ocaklı) Çorba yapımında kullanılır, kavurularak
yumurtalı yenilir, salatası yapılır. Çarçır (Merkez-Ocaklı), Kelemen (Merkez-Ocaklı, AkyakaBoyuntaĢ), Kelemen otunun salatası yapılır. Yarpız (Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-AĢağı
Salıpınar, Akyaka-Büyükdurduran, Selim-Darboğaz), Kurutulur, kaynatılarak kıĢın suyu
içilir. Ayran çorbasına katılır. Kek otu (Merkez-Esenkent, Akyaka-Kayaköprü, AkyakaBoyuntaĢ) Kurutularak kıĢın çorbalara katılır. Güzel koku verdiği için çay demlenirken içine
atılır. YavĢan (Merkez-Esenkent) Acı bir ottur, insanlar da hayvanlarda yemez. Reyhan
(Merkez-Esenkent) Kurutularak kıĢın çorba yapımında kullanılır. Gangal (Merkez-Esenkent)
145
CaĢır (SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-Alisofu, SarıkamıĢ-Ġnkaya), IĢgın (SarıkamıĢBalabantaĢ), Armut (SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-Ġnkaya), CaĢır ve Armut otu ile
bulgur, kıyma soğan yeĢil biber katılarak yemeği yapılır. Acıgıcı (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar,
(acıgıca) Akyaka-Kayaköprü) Salatası yapılır. KuĢburnu (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar,
SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Ġnkaya), Reçel yapılır, kaynatılıp suyu içilir.
Madımak (SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı) Salatası ve yemeği yapılır. Kızılca
(SarıkamıĢ-Boyalı) Börek içi malzemesi olarak kullanılır. Koç otu (Akyaka-Kayaköprü)
Çorbalara katılır. Teze (Akyaka-Kayaköprü) Salatası yapılır. Boğa dikeni (AkyakaKürekdere, Akyaka-BoyuntaĢ) Çorbaya katılır. Nuruz (Akyaka-BoyuntaĢ), Ġt burnu (AkyakaBoyuntaĢ), CamıĢ kulağı (Akyaka-BoyuntaĢ), Danakıran (Akyaka-BoyuntaĢ), At kulağı
(Akyaka-BoyuntaĢ), Nuruz, Ġt burnu, CamıĢ kulağı, Danakıran, At kulağı bitkileri, ayran
çorbasına katılır. Mayasır otu (Akyaka-Büyükdurduran), Unluca “yabani ıspanak” (ArpaçayMerkez), Yabani hıyar (Arpaçay-Merkez), Ganteper (Arpaçay-Merkez), Unluca “yabani
ıspanak”, Yabani hıyar, Ganteper otları ayran çorbasına katılır. Gıcır dikeni, kurutulur,
dövülür, haĢlanır, peynire katılır, saçta piĢirilir, ya da yağda piĢirilir. (Susuz-Porsuklu)
3.2.9. Yemekler
a. Çorbalar:
Yoğurt çorbası(Kars-Merkez, Kars-Merkez, SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-Alisofu)
YapılıĢı: Yoğurt çorbasına koyulacak olan nohutlar akĢamdan ıslatılır ve sabahleyin yoğurt
iyi çırpıldıktan sonra tencereye konulur. Ġçine nanesi ve baharatları çok az da pirinç atıldıktan
sonra kaynamaya bırakılır. Arada bir karıĢtırılır kıvamına gelince ikram edilir.
Hengel çorbası (Kars-Merkez, Merkez-Ocaklı)
YapılıĢı: Hengel çorbası, normal hengellerden daha küçük kesilerek yapılır.Önce hengeller
oklavayla güzelce açılır ondan sonra küçük küçük kesilerek yağı,suyu,nanesi ve baharatları
eklenir istenilen kıvama geldikten sonra ateĢten indirilir ve ikram edilir. (SarıkamıĢ-AĢağı
sallıpınar),( Selim-Akçakale)
Gendime çorbası (Kars-Merkez),
YapılıĢı: Yemek için kullanılacak olan buğdaylar bir gün önceden ıslatılır. Daha sonra
buğdaylar iyice yıkanıp temizlenir ve haĢlanır. HaĢlanan buğdaylar baĢka bir kaba alınır ve
146
içerisine tavuk suyu veya et suyu katılarak kaynatılır. BaĢka bir kapta yoğurt ve un
karıĢtırılarak çırpılır. Daha sonra çırpılan yoğurt ve un buğdayın içerisine katılır. Üzerine aĢ
otu katılır. Bir tavada soğan sotelenir ve çorbanın üzerine ilave edilir. Sıcak olarak servis
yapılır.
Ayran çorbası (Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢBoyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka-ĠbiĢ, Akyaka-Kayaköprü, AkyakaKürekdere, Akyaka-Büyükdurduran, Akyaka-Merkez, Selim-Darboğaz)
YapılıĢı: Ayran çorbasını ayran iyice çırpılır ondan sonra içine nane ve kekik atılır,
tereyağıyla kaynatılır. Kaynadıktan sonra ateĢten indirilir ve ikram edilir.(Arpaçay-Değirmen)
08.11.2009- Esenkent- Ayran Çorbası
31.10.2009 SarıkamıĢ Ġsisu Ayran AĢı
KuĢekmeği çorbası (Akyaka-Büyükdurduran, Selim-Darboğaz)
147
YapılıĢı: Tencerede kaynayan suyun içine bir su bardağı pirinç ilave edilir. Daha sonra soğan,
yumurta ve sarımsak katılır. KuĢekmeği katıldıktan sonra çorba kaynamaya bırakılır. BaĢka
bir kapta un ve yoğurt çırpılır ve piĢen çorbanın üzerine dökülerek servis yapılır.
06.12.2009-Kars Ocaklı- KuĢ Ekmeği Çorbası
Kesme çorbası (Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Boyalı, (Okori)
SarıkamıĢ-Merkez, (kesme aĢı) Selim-Tozluca)
YapılıĢı: Hamur içine yumurta kırılır ve üzerine un elenir biraz bekletilir daha sonra
oklavayla açılan hamur küçük küçük kesirlir ve kaynatılmaya bırakılır daha yağı, biberi ve
sosu eklenir. (Arpaçay-Değirmen),(Selim-Akçakale), .(SarıkamıĢ-AĢağı Sallıpınar)
Den çorbası (SarıkamıĢ-AĢağı Sallıpınar)
YapılıĢı: Buğday
ezilir, ayran katılır nane, yağ, soğan konulur kaynatılmaya bırakılır.
(SarıkamıĢ-AĢağı Sallıpınar)
Evelik çorbası (Akyaka-ĠbiĢ)
YapılıĢı: Evelik yaprakları önce iyice haĢlanır.Daha sonra evelik yapraklarının acısı geçince
küçük küçük kesilir yarma ve yeĢil mercimek koyulur ardından da kaynatılmaya
bırakılır.(Selim-Dölbentli)
EriĢte Çorbası (Merkez-Kümbetli)
148
06.11.2009-Kars Dikme- EriĢte
06.11.2009-Kars Dikme- EriĢte 2
06.11.2009-Kars Dikme- EriĢte 3
31.10.2009 SarıkamıĢ Ġsisu- KıĢlık EriĢte
149
31.10.2009 SarıkamıĢ Ġsisu-EriĢte HaĢlanması
Mercimek
çorbası
(Kars-Merkez,
SarıkamıĢ-BalabantaĢ,
Salıpınar,
SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Selim-Tozluca), Domates çorbası
(Kars-Merkez), Tavuk çorbası (Kars-Merkez), Tarhana çorbası (Kars-Merkez, MerkezOcaklı), Yarma çorbası (Merkez-Kümbetli), Sütlü Evelik çorbası (Merkez-Kümbetli), Azeri
çorbası (Merkez-Gelirli), Diriden çorbası (Merkez-Karacaören), Ispanak çorbası (MerkezKaracaören, SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-Karaurgan), Madımak çorbası (Merkez-Ocaklı)
AĢ otu çorbası (Merkez-Esenkent), Pirinç çorbası (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar), Bulgur çorbası
(SarıkamıĢ-Karaurgan, (Bozaç), SarıkamıĢ-Ġnkaya), Boz çorba (Akyaka-Kayaköprü, AkyakaKürekdere), Yayla çorbası (Selim-Tozluca)
b. Yemekler:
Kaz yemeği (Kars-Merkez, Merkez-Karacaören, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢMerkez, (Çekmece), Akyaka-ĠbiĢ, Akyaka-Kürekdere, Selim-Tozluca)
YapılıĢı: Kaz doğranarak bir tencerede kaynatılır. Kaynayan kazın suyu pilava katılmak üzere
ayrılır. Kazın suyundan pilav piĢirilir. HaĢlanan kaz ise tavada kızartılır veya fırında piĢirilir.
Pilavın üzerine piĢen kaz koyulur ve servis yapılır.
Kazın kurutulması: Kesilen kaz güzelce temizlenir ondan sonra tuzlanır. Bir hafta sonra tekrar
güzelce temizlenir ve kurutulmaya bırakılır.
150
14.11.2009-Selim Ortakale- Kaz Kesimi
14.11.2009-Selim Ortakale- Kaz Kesimi 2
08.11.2009-Selim Kırkpınar- KurutulmuĢ Kaz
151
08.11.2009-Selim Kırkpınar- KurutulmuĢ Kaz 2
14.11.2009-Selim Ortakale- Kaz Kesimi 3
06.12.2009-Akyaka Ġncedere- Kaz Yemeği
152
19.12.2009-Akyaka Kayaköprü- Kaz Yemeği
HaĢıl (Kars-Merkez, Kars-Merkez, Kars-Karacaören, Merkez-Esenkent, SarıkamıĢ-Balıklı,
Akyaka-BoyuntaĢ, (ğaĢil) Selim-Tozluca)
YapılıĢı: ÖğütülmüĢ buğdaya sürekli su eklenerek yapılır. Buğdayı tencerenin içine yağla
birlikte koyulur ve dibi tutmasın diye sürekli karıĢtırılır. Kıvamına geldikten sonra tabaklara
dökülür ve üzerine yoğurt veya pekmez dökülerek yenir. (Selim-Akçakale),(SarıkamıĢ-AĢağı
Sallıpınar), ( Akyaka-Merkez), (Arpaçay-Değirmen)
Kuymak (Kars-Merkez)
YapılıĢı: Kuymak, kaymak ve unla yapılır. Un ile kaymak güzelce kavrulur kavrulduktan
sonra kızılımsı bir renk alınca hazırlanmıĢ olur. ( Akyaka-Merkez)
Cılbır (Kars-Merkez)
YapılıĢı: Yağ, soğan ve kuĢbaĢı doğranmıĢ olan et kavrulur. Daha sonra kavrulan bu
malzemelerin üzerine biraz ıspanak ve biraz da pirinç katılır. BaĢka bir kapta domates sosu
hazırlanır ve etin üzerine dökülür. Üzerine sarımsaklı yoğurt hazırlanıp dökülür ve servis
yapılır.
Hıngel (Kars-Merkez, Kars-Kümbetli, Merkez-Gelirli, Merkez-Esenkent, SarıkamıĢ-Alisofu,
SarıkamıĢ-Boyalı, Akyaka-Kayaköprü, Akyaka-Kürekdere, Akyaka-BoyuntaĢ, AkyakaMerkez, (ğengel) Selim-Tozluca)
YapılıĢı: Hıngelin hamuru önceden güzelce yoğrulur ve biraz bekletilir. Daha sonra hamurun
oklavayla açılır ve üzerine hafif un serpilir. Un serpildikten sonra kırımlı olan yumurtalar
yufka haline gelmiĢ hamura sürülür. Daha sonra bıçakla kesilir ve kaynatılır. Kaynadıktan
153
sonra üzerine yağlı, soğanlı ve sarımsaklı yoğurt dökülüp yenir. .(Selim-Akçakale),
(SarıkamıĢ-AĢağı Sallıpınar), (Akyaka-Merkez),( Arpaçay-Büyük Çatma)
06.12.2009-Akyaka Ġncedere- Hıngel
*Etli Pilav (Merkez-Ocaklı)
06.12.2009-Kars Ocaklı- Etli Pilav
Den köftesi (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar)
YapılıĢı: Den köftesi bulgur haĢlanır üstüne bol soğan doğranır ondan sonra üzerine hafif un
serpilir, biraz bekledikten sonra köfte yapılır ve tencerede kaynatılır. Kaynadıktan sonra suyu
süzülür üzerine yoğurt falan dökülür öyle yenir.(SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar)
Hörre (Akyaka-Büyükdurduran, (hörle) Arpaçay-Merkez)
154
YapılıĢı: Hörre süt,yağ ve unla yapılan bir yemektir.Ġlk önce yağ kızartılır ardında un eklenir
ve kavrulur.Bu kavrulma rengi pembeleĢinceye kadar devam eder.Rengi pembeleĢince sütü
eklenir ve biraz daha kaynatıldıktan sonra hazırlanmıĢ olur.(Arpaçay-TaĢdere)
Hindi dolması (Kars-Merkez)
YapılıĢı: Hindi haĢlanır ve ondan sonra haĢlanmıĢ olan hindinin içine önceden hazırlanmıĢ
olan haĢlanmıĢ pirinç ile kuĢ üzümü ve fıstık karıĢtırılarak koyulur. Daha sonra baharatları
eklenir ve piĢirilmeye bırakılır.(Kars-Merkez)
Sironi (Selim-Tozluca)
YapılıĢı: Hamur yufka gibi açılır ve kızartılır ondan sonra tepsiye dizilir ve üzerine yoğurt,
yoğurtun üstüne de yağ dökülür ve hazırlanmıĢ olur.(Selim-Tozluca)
MafiĢ (Selim-Tozluca)
YapılıĢı: MafiĢ elenmiĢ una ılık su ilave edilir ve mayası atılır. Ondan sonra güzelce
yoğrulur.Yoğrulduktan sonra ekĢimesi için bir saat falan bekletilir.Hamur ekĢidikten sonra
küçük küçük kündeler yapılır. Bu arada yumurtalarla güzelce yoğrulur. Daha sonra kündeler
oklavayla açılır ama çok fazla inceltilmez. Açılan hamur bıçakla küçük küçük kesilir ve
yağda kızartılır.Güzelce kabardıktan sonra hazır hale gelmiĢ olur.(Selim-KamıĢlı)
Etli Nohut(Kars-Merkez), Karnıyarık (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢKaraurgan), BozbaĢ (Kars-Merkez), Bamya (Kars -Merkez)
155
12.11.2009-Kars Merkez (ġehitler Mahallesi)- Etli Nohut Yemeği
Bozförtme (Kars-Merkez), Piti (Kars-Merkez) , Kavurma (Kars-Merkez), Pırasa yemeği
(Merkez-Kümbetli), Ispanak yemeği (Merkez-Kümbetli), Lahana Sarması (Merkez-Kümbetli,
Akyaka-Kürekdere), Biber dolması (Merkez-Kümbetli), Kabak dolması (Merkez-Kümbetli)
Patlıcan dolması (Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Karaurgan), Yaprak sarması (MerkezKümbetli), Pilav (Merkez-Gelirli, Akyaka-ĠbiĢ), Bükme (Merkez-Gelirli), Yahni (MerkezKaracaören, Selim-Tozluca), Taze fasulye (Merkez-Ocaklı), Bezelye yemeği (Merkez-Ocaklı)
KeĢkek (SarıkamıĢ-BalabantaĢ), Toy (düğün)
köftesi (SarıkamıĢ-Balıklı), Lor dolması
(SarıkamıĢ-Karaurgan), Su gıliği (Selim-BölükbaĢı), Tepitme (Selim-Tozluca), Bulgur pilavı
(Selim-Tozluca), Mığla (Selim-Tozluca), Doran (Selim-Tozluca), Ahbap kebabı (SelimTozluca), Kartol aĢı (Arpaçay-Merkez), Löbye (Kağızman-Merkez)
c. Börekler:
PiĢi (Kars-Merkez, Merkez-Esenkent, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar)
YapılıĢı: PiĢi yoğrulmuĢ olan hamur yağda iyice kızartılır. Daha sonra yağda çıkarılır ve
üzerine toz çeker serpilir biraz bekledikten sonra çayla yenir.(SarıkamıĢ-Merkez)
Su böreği (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, Akyaka-BoyuntaĢ)
YapılıĢı: 5 Yumurta kırılır, 1 yumurta dolusu su koyulur. Hamur bezelere ayrılır. Börek iç
malzemesi olarak peynir maydanoz veya kıyma hazırlanır. Hamurlar, sıcak suda haĢlanır.
PiĢirilir.
Kuru börek (Kars-Merkez) Su böreği gibi hazırlanır, ancak açılan yufkalar suda haĢlanmaz.
Katlama (Merkez-Kümbetli)
YapılıĢı: Hamur kat kat açılır. Her kata yağ sürülür, tavada yağın içinde piĢirilir. PiĢtikten
sonra onların yüzüne hafif toz Ģeker dökülür.
Velibağı (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, Selim-Tozluca)
YapılıĢı: Hamuru yoğurulur, açılır.Ġç malzeme olarak patates, soğan, biber piĢirilir. Açılan
yufkaların arasına iç malzeme yerleĢtirilip, üzerine yumurta sürülüp, piĢirilir
156
Kol böreği (SarıkamıĢ-Boyalı)
YapılıĢı: Hamuru yoğurulur, incecik açılır.Ġç malzeme olarak patates ve arzu edilen yabani
otlardan konulur. Arasına iç malzeme yerleĢtirilip, açılan yufkalar bükülür, tepsiye yuvarlak
dolanır, Üzerine tereyağı sürülüp, piĢirilir
Bükme (SarıkamıĢ-Ġnkaya)
YapılıĢı: Hamur yoğurulur. Açılır. Ġç malzeme olarak kıyma konulur. PiĢirilir.
Kete (Kars-Merkez, Merkez-Gelirli, Merkez-Karacaören, Akyaka-Merkez) (SarıkamıĢĠnkaya)
YapılıĢı: Kete mayalı hamur yoğrulur içine tatlı ya da tuzlu malzemeler konur. Tereyağıyla
bir güzel karıĢtırılır. Hamuru üç dört kat yapılır ve katlanır. Ġçine ketenin harcı koyulur. Daha
sonra tepsiye yerleĢtirilip fırına atılır.( Akyaka-Merkez)
Katmer (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar)
YapılıĢı: Hamuru yoğurulur, yufkalar açılır, üzeri yağlanır, katlanıp piĢirilir.
Bunların dıĢında yapılan börek çeĢitleri Ģunlardır: ÇarĢaf böreği (Akyaka-BoyuntaĢ),
Pağaç (Selim-Tozluca), Feseli (Susuz-Kiziroğlu) “bir börek çeĢidi”, Nezih (Arpaçay-Merkez)
Hamuru sadece kaymakla yoğurulan bir börek çeĢididir”, Gılik (Merkez-Ocaklı) “bir börek
çeĢidi”, Ispanak böreği (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar), Patates böreği (SarıkamıĢ-BalabantaĢ,
SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, Akyaka-ĠbiĢ), Kıymalı börek (SarıkamıĢ-Alisofu)
d. Tatlılar:
AĢure (Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Karaurgan, Selim-Tozluca)
YapılıĢı: Buğday, fasulye, nohut, mercimek, yeĢil mercimek, aĢma, dut, incir, üzüm ve toz
Ģeker karıĢtırılarak piĢirilir.
Omaç (Merkez-Kümbetli, Selim-BölükbaĢı)
YapılıĢı: Una hafifçe süt katılır, Elde ovulur. Kıvamını alınca (irmik haline gelince) Ģeker
katılıp kavurulur.
Hasuda (Merkez-Ocaklı, Merkez-Esenkent)
157
YapılıĢı: Yağ ve urva (su ve unun beraber çırpılmasıyla elde edilen karıĢım) hazırlanır. ġeker
katılıp, piĢirilir.
Kavut tatlısı (Merkez-Esenkent)
YapılıĢı: Buğday kavurulur, el değirmeninde çekilir, elenir, süt ve Ģekerle piĢirilip, tatlı
muhallebi gibi piĢirilir.
KaĢık tatlısı (SarıkamıĢ-Karaurgan)
YapılıĢı: Kek hamuru gibi yapılır. KaĢıkla yağa dökülür, kızartılır, yağdan çıkarılıp Ģerbetin
içine dökülür.
Hurma tatlısı (SarıkamıĢ-Karaurgan)
YapılıĢı: Sütün kaymağı alınır, ondan hamur yoğurulur, az birĢey maya atılır, halbur adı
verilen kevgir ile üzerine bastırılır. Yağa atılır, kızartılır.
Kabak tatlısı (SarıkamıĢ-Karaurgan), Revani (Akyaka-ĠbiĢ), Dilberdudağı (KarsMerkez),
ġekerpare
(Kars-Merkez,
SarıkamıĢ-Alisofu),
Muhallebi
(Kars-Merkez),
Tavukgöğsü (Kars-Merkez), Elma tatlısı (Kars-Merkez, Kars-Karacaören), Gül tatlısı
(SarıkamıĢ-Karaurgan), Ġrmik tatlısı (Merkez-Esenkent), Lokum (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar-),
Kadayıf (Merkez-Kümbetli), Helva (Merkez-Karacaören), Akyaka-Büyükdurduran, Lalanga
(Merkez-Ocaklı), Sütlaç (Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-Alisofu), Baklava (Kars-Merkez,
Merkez-Karacaören, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Boyalı Selim-Tozluca)
3.2.10. Özel Gün Yemekleri
Türkler, yaĢamlarındaki her tür önemli değiĢikliği, geçiĢ dönemlerini, bireysel ya da
toplumsal, özel ya da resmi, dinî ya da eğlenceye dayalı yaĢam biçimini toplu olarak
gerçekleĢtirmekte ve bunun sonucunda ziyafetler vermektedir. Özel günlerde, ziyafet verme
ya da toplu olarak yemek yeme geleneksel bir ritüele dönüĢmüĢtür.33
Düğün, ölüm, sünnet gibi özel günlerde yemek yapma görevi genellikle köyün
kadınlarındadır. Ancak bazen bu yemekleri yapmak için aĢçı çağırırlar. Yemek yapma iĢinin
karĢılığında para verildiği de görülmüĢtür. Bu verilen paraya Arpaçay merkezde “gazan
33
YALÇIN ÇELĠK, S. Dilek, “Mengen‟de Özel Gün Yemekleri”, Milli Folklor, Yıl 22, S.86, 2010, s. 127
158
aĢma” denildiği tespit edilmiĢtir. Özel günlerde yemek yapmak için çağrılan kiĢiler verilen
adlar Ģunlardır.
Ġmeci (Merkez-Esenkent), Kevani (SarıkamıĢ-BalabantaĢ), Kervani(SarıkamıĢ-Karaurgan)
Mutfakçı (SarıkamıĢ-Ġnkaya), AĢpaz (Akyaka-Kürekdere,Susuz-Porsuklu), Yemekçi (SusuzKiziroğlu)
Özel gün yemekleri düğün, cenaze, mevsimlik kutlamalara özgü yemekler olarak
sınıflandırılabilir. Kars halk mutfağında düğün, sünnet gibi özel gün kutlama yemekleri
farklılık göstermez. Pilav, et, salata ve ayrandır. Cenaze yemeklerinde bunlara ilaveten helva
ikram edilir. Mevsimlik Kutlamalara özgü yemekler ise Nevruzda yapılan semeni ve AĢure
gününde yapılan aĢure tatlısıdır.
a. Düğün yemekleri: Düğünlerde et ve pilav piĢirilip ikram edilir. (Arpaçay Bozyiğiğt,),
Düğünlerde de et, pilav, salata ondan sonra çorba, ayran çorbası(yoğurt çorbası), (MerkezGelirli)
b. Cenaze yemekleri: Cenazelerde et, pilav, ve helva ikram edilir. (Arpaçay-Bozyiğiğt)
c. Mevsimlik Kutlamalara Özgü Yemekler:
1. Nevruz: Nevruzda semeni yapılır. Yapımı Ģöyledir. Tabağın içerisine buğdayı doldurursun,
o buğdaya su verirsin buğday yeĢerir. Buğday biçilir, sıkılır, buğdayın öz suyu, yeĢili çıkar.
YeĢilin suyunu kaynatırlar, semeni haline gelir. Kaynatılarak helva gibi yumuĢacık çok
lezzetli olur. (Merkez-Cumhuriyet)
2. AĢure: Her yıl AĢure gününde yapılır. Buğday, fasulye, nohut, mercimek, yeĢil mercimek,
aĢma, dut, incir, üzüm ve toz Ģeker karıĢtırılarak piĢirilir. (Akyaka-Kayaköprü)
159
05.12.2009-Akyaka BoyuntaĢ Cenaze Yemeği
05.12.2009-Akyaka BoyuntaĢ Cenaze Yemeği (Yemek piĢirme)
05.12.2009-Akyaka BoyuntaĢ Cenaze Yemeği (Et kavurması)
05.12.2009-Akyaka BoyuntaĢ Cenaze Yemeği (Sofra)
13.12.2009-Akyaka Esenyayla-Düğün Yemeği (Yemek kazanları)
160
13.12.2009-Akyaka Esenyayla-Düğün Yemeği (Et kavurması ve üzümlü pilav)
3.2.11. Ekmek ÇeĢitleri
01.11.2009-Selim Tozluca-Ekmek Fırını
01.11.2009-Selim Tozluca-Ekmek Tablası
161
31.10.2009-Selim Akçakale-Tandır
LavaĢ (Kars-Merkez, Merkez-Ocaklı, Akyaka-Kürekdere, Akyaka-Büyükdurduran, AkyakaMerkez)
12.12.2009-Kağızman Merkez-Ekmek Yapımı
18.12.2009- Kağızman Paslı- LavaĢ Ekmeği
162
18.12.2009-Kağızman Paslı- LavaĢ 2
08.11.2009-Selim Kırkpınar-Tandır BaĢı
05.12.2009Akyaka BoyuntaĢ- Tandır
163
06.11.2009-Kars Dikme- DilimlenmiĢ Tandır Ekmeği
06.12.2009-Kars Ocaklı- Tandır Ekmeği
Fetir (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Karaurgan, Susuz-Porsuklu)
Kalın ekmek (Kars-Merkez, Merkez-Ocaklı, Akyaka-Kürekdere, Akyaka-Büyükdurduran,
Akyaka-Merkez), Pide ekmeği (Kars-Merkez), Uzun ekmek (Merkez-Ocaklı), Saç ekmeği
(Merkez-Esenkent), Katmer (SarıkamıĢ-Boyalı), HevriĢk (SarıkamıĢ-Merkez), Tandır ekmeği
(Merkez-Esenkent)
Halk Mutfağı Kaynak KiĢiler
Adalet
KeleĢoğlu
Kars Gelirli
71
Evli
Ev Hanımı
AyĢe ÇalıĢcı
Digor -Kocaköy
30
Evli
Ev Hanımı
AyĢegül Kaya
SarıkamıĢ Boyalı
59
Evli
Ev Hanımı
Ayten Demirci
Selim KamıĢlı
50
Evli
Ev Hanımı
164
Bahar Can
Arpaçay Merkez
62
Evli
Ev Hanımı
Bahar Görmez
Selim-Benli Ahmet
43
Evli
Ev Hanımı
Besra Oymak
Kars Esenkent
53
Evli
Ev Hanımı
Birsen Ülker
Arpaçay TaĢdere
55
Evli
Ev Hanımı
DilĢah ÇalıĢcı
Digor -Kocaköy
75
Evli
yok
Emine Koç
Kars Esenkent
39
Evli
yok
Emine Küçük
Kağızman Merkez
38
Evli
yok
Fahriye
TaĢdemir
Akyaka BoyuntaĢ
33
Evli
Ev Hanımı
Fize Karadağ
Digor -HalıkıĢlak
62
Evli
Ev Hanımı
Güleser Karadağ Selim Tozluca
73
Evli
Ev Hanımı
Hacer Güncü
Kars Merkez
27
Evli
laborant
Hicret Göysu
Arpaçay-Bozyiğit
70
Evli
Ev Hanımı
Ġmran Samancı
Cumhuriyet
66
Evli
Tüccar
Ġpek Bozkurt
Selim-Benli Ahmet
60
Evli
Ev Hanımı
Leyla ToptaĢ
Akyaka ĠbiĢ
37
Evli
Ev Hanımı
Mahir Vücut
SarıkamıĢ Merkez
43
Evli
AĢçı
Makbule AĢık
Arpaçay Büyük
Çatma
59
yok
yok
Makbule
Karademir
Kars Karacaören-
38
Evli
yok
Medine CanĢilli
Kars Hacı Halil-
68
Evli
yok
Melek Soy
Akyaka Büyük
Durduran
43
Evli
Ev Hanımı
Meryem
Balkaya
SarıkamıĢ
Karaurgan
30
Evli
Ev Hanımı
Meryem Çelik
AkyakaKayaköprü
45
Evli
Ev Hanımı
165
Mine Bozkurt
Selim-Benli Ahmet
60
Evli
Ev Hanımı
Mustafa Armut
Selim BölükbaĢı
57
Evli
yok
Narıngül
Karadağ
SarıkamıĢ AĢağı
Salıpınar
63
Evli
Ev Hanımı
Nergis Özkul
Arpaçay-TaĢdere
?
Evli
Ev Hanımı
Nergiz ġuekinci
Susuz Porsuklu
65
Evli
Ev Hanımı
Nuray TaĢdemir
Akyaka Merkez
25
Evli
Ev Hanımı
Narıngül
Karadağ
SarıkamıĢ AĢağı
Salıpınar
63
Evli
Ev hanımı
Nuriye Acar
Selim-Benli Ahmet
36
Evli
Ev Hanımı
Nuriye Arıkan
Kars Merkez
69
Evli
yok
Nuriye ElkuĢ
Selim Darboğaz
35
Evli
Ev Hanımı
Nursel Bozkurt
Selim-Benli Ahmet
36
Evli
Ev Hanımı
Pakize
Eminoğlu
Susuz Kiziroğlu
43
Evli
Ev Hanımı
Remziye Aydın
SarıkamıĢ Ġnkaya
76
Evli
Ev Hanımı
Selma ElkuĢ
Selim Darboğaz
38
Evli
Ev Hanımı
Semiha Çelik
Selim Tozluca
66
Yok
Ev Hanımı
Sevgi Alatürk
SarıkamıĢ
BalabantaĢ
30
Evli
Ev Hanımı
ġemsinur Uğur
SarıkamıĢ Balıklı
47
Evli
Evli Hanımı
ġengül
Bahçıvan
Selim Dölbentli
52
Evli
Ev Hanımı
Teyba Yılmaz
ArpaçayDeğirmen
76
Evli
Ev Hanımı
Yasin Uğurbey
Kars Dikme
28
Evli
KaĢar Ustası
Zennure Keyik
Akyaka-Ġncedere
46
Evli
Ev Hanımı
Zeynep TaĢ
SarıkamıĢ Alisofu
37
Evli
Ev Hanımı
166
Ziya Kazaklı
Kars Kümbetli
68
Evli
Yok
Yavuz Uzgur
Kars
49
Evli
Ġmam
Kaynaklar
ARTUN, Erman “Adana Mutfak Kültürü ve Adana Yemeklerinden Örnekler”,
turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/makaleler/5.php,
AYNAKULOVA, Gülnisa, “Gregoryen Kıpçaklar ve Oniki Hayvanlı Türk Takvimi Üzerine”,
Milli Folklor, Yıl 19, S.74, 2007
BORATAV, Pertev Naili, 100 Soruda Türk Folkloru, Gerçek Yayınevi, Ġstanbul 1973
BĠRAY, Nergis, “12 Hayvanlı Türk Takvimi-Zamana ve Ġnsana Hükmetmek”, Atatürk
Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi, C. 15, S. 39, 2009
ERCAN, Emine Hilal, Balkanlarda Gökyüzü Ġle Ġlgili ĠnanıĢlar ve Halk Takvimi, Millî
Folklor, 2006, Yıl 18, S. 69
ERGĠNER, Gürbüz, UĢak Halk Takvimi ve Meteorolojisi, TTK Basımevi, Ankara 1984
KOÇ, Talat – KESKĠN, Nazan, “Uzunköprü‟de Halk Takvimi ve Sıcaklık ĠliĢkisi”, Balıkesir
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.5, Mayıs 2001
ÖGEL, Bahaeddin Türk Kültür Tarihine GiriĢ, Türklerde Köy ve ġehir Hayatı (Göktürklerden
Osmanlılara) TC. Kültür Bakanlığı, C.1, Ankara 2000, s.450
SEZEN, Lütfi, Halkbilimi ve Derleme Metodları, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum
1995
TAN, Nail, Folkor (Halkbilimi) Genel Bilgiler, Halk Kültürü Yayınları, Dilek Matbaası,
Ġstanbul 1985
UCA, Alaattin, “Türk Toplumunda Nevruz-I”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları
Enstitüsü Dergisi, S.32, 2007
YALÇIN ÇELĠK, S. Dilek, “Mengen‟de Özel Gün Yemekleri”, Milli Folklor, Yıl 22, S.86,
2010
167
3.3. Kutsal Mekanlar
3.3.1. Hasan Harakani Türbesi ve Evliya Camii
M.S. 963 – 1033 (Hicri 352 - 425) yılları arasında yaĢayan evliyanın asıl adı Ali bin
Ahmet bin Cafer‟dir. Horasan‟ın Rey Ģehrinin Harakan köyünde dünyaya gelmiĢtir.
Evliya Camii ve Harakani Türbesi
Tasavvuf, Ġslâmın ruh hayatının müesseseleĢmiĢ Ģekli olan, bir baĢka ifade ile Hz.
Peygamber Efendimizin (S.A.V.) Ģahsında cem ettiği siyasi, ilmi ve manevi otoritelerden
manevi olanın kurum olarak karĢımıza çıkmıĢ halidir. Veya buna Ġslam mistisizmi de
diyebiliriz. Ġslam gibi evrensel mesaj taĢıyan dinler, insanlığa ulaĢmak için sistemler
geliĢtirmiĢlerdir. Ġslam dini insan ile Ġslâm arasındaki tebliğe ait engelleri kaldıracak metotlar
hazırlamıĢ ve bu metotların ortamını gündemine almıĢtır. Bu ortamın hazırladığı görevi Ġslam
muhitinde “leĢker-i gaza” denilen mücahitlerle “leĢker-i dua” denilen derviĢler üstlenmiĢtir.
168
Harakani Hz. Türbesi
Bizdeki “Alperenlik” ise hem gaza hem de dua fonksiyonlarını üstlenen gönül erleri
için kullanılan bir tabirdir. Alperenler Ġslam‟ın yaĢanması ve yaĢatılmasında hem de gayri
müslim diyarlara ulaĢtırılmasında son derece önemli hizmetler üstlenmiĢlerdir. Ebul Hasan
Harakani, iĢte bu zümreden Peygamber varisi sıfatıyla insanlığa örnek olmuĢ sözleri, tavır ve
davranıĢları, eser ve tesirleriyle ölümsüzlük kervanına katılmıĢtır. Harakani, Anadolu‟nun
ĠslâmlaĢmasından son derece önemli etkisi bulunan tasavvuf ekolünün ilk devir
temsilcilerinden bir gönül eri ve büyük Türk mutasavvıfıdır.
Ebul Hasan Harakani Gazneli Sultan Mahmut ile görüĢmüĢ ve doğuda (Hindistan)
Ġslâmiyeti yaymakla görevlendirilmiĢtir. Selçuklu sultanları Tuğrul Bey‟i batıya, Çağrı Bey‟i
de Kafkasya ve Anadolu‟ya gazaya görevlendirerek Anadolu‟da Büyük Selçuklu Devleti‟nin
kurulmasının temellerini atmıĢtır. Bu yönüyle Harakani Anadolu Alperenlerinin “Piri” sıfatını
almıĢ büyük bir Alperendir.
169
Harakani Hz. Türbesi
Çağrı Bey‟in Kafkasya ve Anadolu seferine manevi kumandan olarak katılan Harakani
bir kısım Alperen, seyit ve derviĢleri Kafkasya‟ya, Karadeniz‟e yerleĢtirerek kendisi de Anı
bölgesinden Kars‟a gelir. Kars‟a yerleĢmiĢ olan Harakani bu bölgede Ġslamiyeti yayma
faaliyetine giriĢmiĢtir. Hıristiyan Türkler, Gürcüler ve bir kısım Rum halkları zamanla din
olarak Ġslamiyeti seçmiĢ ve Harakani‟nin etrafında toplanmıĢlardır.
Ġslamiyeti ve Peygamberimizin güzel ahlakını (üsve-i Hasene) Anadolu‟da fütüvvet
kültürü ile yaĢayan ve yaĢatan Harakani Anadolu halklarının gönlünde taht kurmuĢtur.
Yiğitlik ve cömertlik ifade eden fütüvvet anlayıĢı Anadolu Selçukluları zamanında “Ahilik”le
sistemleĢmiĢ Anadolu‟nun TürkleĢmesi ve ĠslamlaĢmasında ve Osmanlı‟nın kurulup
geliĢmesinde önemli hizmetler ifa etmiĢtir.
Fütüvvet ile ilgilenen Harakani, dergahının kapısına Ģu sözünü yazmıĢtır : “Her kim bu
kapıya gelirse, ekmeğini verin inancını (dinini) sormayın zira! Allah katında ruh taĢıyan
herkes Ebul Hasan sofrasında ekmek yemeye layıktır.” Harakani‟nin Alperenlik ile baĢlattığı,
Fütüvvet ile devam ettirdiği ve Anadolu‟da Ahilik teĢkilatıyla asırlardır devam eden anlayıĢ
ve kültür milletimizin, özüne ve ruhunun derinliklerine yerleĢmiĢtir. Bu kültür aziz
milletimizin ahlakında ve yaĢayıĢında kıyamete kadar devam edecektir.
170
Harakani Türbesi Ġçerisindeki Bilgi Levhası
Ona göre fütüvvet ve civanmertliğin Ģartı üçtür : 1- Cömertlik 2- ġefkat 3- Haktan
müstağni olmak. Ġçinde Allah‟tan baĢkasına yer olan kalp baĢtan baĢa ibadet ve taatla dolu
olsa da ölüydü. Çünkü gönüllerin en aydını, içinde halk olmayanı; amellerin en güzeli, içinde
mahluk fikri bulunmayanıdır.
Hicri 425 Miladi 1033 yılında Kars‟ın kuzeyinde bulunan tarihi Anı Ģehrine yakın
Yahniler dağında Ġslâm mücahitleriyle Bizans askerleri arasında çıkan bir muharebeye bizzat
müritleriyle katılan Harakani iki yerinden yara alarak kan kaybından Ģehit düĢmüĢtür. MeĢhur
Kars Kalesi yakınında Kaleiçi Mahallesi dıĢ kale surlarının iç kısmında Kağızman kapı
mevkiine defnedilmiĢtir.
1064 yılında Anı ve Kars‟ı fetheden Sultan Alparslan Kars‟ta Kaleiçi mahallesinde
Harakani adına bir mescid ve türbe inĢaa etmiĢtir.
Sultan Alparslan tarafından 1064 yılında fethedilen Kars, doğuya ve batıya açılan bir
kapı olmuĢtur. Böylece tüm Selçuklu boyları önce Kars‟a gelmiĢ yerleĢmiĢ sonra
Anadolu‟nun içlerine ve batıya gitmiĢlerdir. Hatta Kayı Boyu Kars‟ta Sürmeli ovasında yedi
yıl kaldıktan sonra Söğüt‟e gitmiĢtir.
Osmanlı Sultanı III. Murat Han zamanında doğu seferine görevlendirilen Mustafa Lala
PaĢa Gürcistan‟dan döndükten sonra dört ay kadar Kars‟ta kalmıĢ ve buradaki tarihi eserleri
ve Kars kalesi burçlarını imar ve tamir ederlerken Harakani‟nin de kabrinin yerini değiĢtirerek
171
Ģimdiki yerine intikal ettirmiĢtir. III. Murat‟ın emriyle büyük bir külliye ve bu külliyede
Murad-ı Salis (3 Murad) vakfını kurdurmuĢtur.
Ġnsanların tasarruflarının ve adlarının asırları aĢıp gelmesi büyük bir mazhariyettir.
Harakani bunu yaĢayan bir gönül sultanıdır. Çünkü Harakani tasavvuf kültüründe
1 – Hacegan, Yesevilik, BektaĢilik ve NakĢilik gibi tarikatların kol baĢıdır.
2 – Gazali, Hamedani, Necmeddini Daye, Atar ve Mevlana gibi sufileri derinden etkilemiĢtir.
3 – Fütüvvet anlayıĢıyla Anadolu Ahilik‟inin kurulmasına öncülük etmiĢtir.
4– Adına kurulan vakıf ve inĢa edilen külliyeler ve kültür merkezleri Kars‟ta hala
yaĢamaktadır ve hizmete devam etmektedir.
5 – Ġngiliz, Fransız, Alman ve Rus araĢtırmacı ve Ģarkiyatçılar Harakani‟ye izafe edilen
risaleler ve sözlerle ilgili kitaplar yazmıĢlar ve ondan derinden etkilenmiĢlerdir.
6 – Kendisine izafe edilen Risaleler Tasavvuf kültürümüze büyük bir zenginlik
kazandırmıĢtır.
7 – Ġnsanlarımız onun sevgisiyle gönüllerinde büyük bir maneviyat ve zevk bulmuĢlardır.
3.3.2. Ağbaba Örenyeri
SarıkamıĢ ilçesine bağlı Alisofu Köyü‟nde bulunan bu ören yerine her yıl temmuz
ayının ikinci pazarında yurdun değiĢik yerlerinden insanlar gelerek bu tepede kurban keserler.
172
Ağbaba Örenyeri SarıkamıĢ Alisofu
Kesilen kurbanların eti asla geri götürülmez ve orada fakir fukaraya dağıtılarak
tüketilir. Bu tepede bazı mezarlıklar bulunmaktadır.
173
3.3.3. Diğer Önemli Kutsal Mekanlar
Asker Baba Türbesi Kars Merkez
174
Asker Baba Türbesinin Ġçi
SarıkamıĢ Karaurgan Osman Efe Türbesi
175
SarıkamıĢ Karaurgan Osman Efe Türbesinin Ġçi
Celal Baba Türbesi (Fot: Yavuz Öztürkkan)
176
Celal Baba Türbesinin Ġçi (Fot: Yavuz Öztürkkan)
Ani Yolu Üzeri Ziyareti (Fot: Yavuz Öztürkkan)
177
Ani Yolu Üzeri Ziyaret (Fot: Yavuz Öztürkkan)
Kağızmanlı Hıfzi’nin Mezarı Kağızman (Fot: Yavuz Öztürkkan)
178
Üçler Mezarlığı Kars Merkez (Fot: Yavuz Öztürkkan)
Su Kapı Mahallesi ġehitliği (Fot: Yavuz Öztürkkan)
179
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TOPLUMSAL UYGULAMALAR, RĠTÜELLER (Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÖKġEN)
4.1. TOPLUMSAL UYGULAMALAR
Sosyal bir varlık olan insan, her canlı gibi doğar, büyür ve ölür. Ömür denilen bu
süreçte birbirinden farklı dönem ve bölümler yaĢanır. Bunlara en genel adıyla geçiĢ dönemleri
diyoruz.
Ġnsan hayatı bütün dünyada doğum, evlenme, ölüm Ģeklinde, üç ana döneme
ayrılmaktadır. Örneğin de belirttiği gibi, bu dönemlerden her biri kendi bünyesi içerisinde
birtakım alt bölümlere ve basamaklara ayrılır. Bu üç önemli aĢamanın çevresinde birçok
inanç, adet, töre, tören, ayin, dinsel ve büyüsel özlü iĢlem kümelenerek söz konusu geçiĢler
bağlı bulundukları kültürün beklentilerine ve kalıplarına uygun biçimde yönetilirler. Bunların
hepsinin amacı, kiĢinin geçiĢ dönemindeki yeni durumunu belirlemek, kutsamak, kutlamak,
aynı zamanda da kiĢiyi bu sırada yoğunlaĢtığına inanılan tehlikelerden ve zararlı etkilerden
korumaktır. Çünkü yaygın olan inanca göre, kiĢi bu tür dönemler sırasında güçsüz ve zararlı
etkilere karĢı açıktır.34
Bunun yanında, toplumların kendi kültürlerinden, yaĢam biçimlerinden kaynaklanan,
hayatları içinde baĢka önemli zamanlar, dönüm noktaları da vardır. Nevruz, hıdırellez, bağ
bozumu, koç katımı, yağmur duası, güneĢ duası, yaylacılık, otçu göçü, askerlik bunlardan
bazılarıdır. Ayrıca kazancın bereketli olması, iĢlerin iyiye gitmesi, kazadan beladan
korunmak, bahtın açık olması, adağın kabul olması, dilek ve temennilerin gerçekleĢmesi için
yapılanlar (ziyafet verme, kurban kesme, ziyaretlere gitme) gibi, gerektiğine inanıldığında
yapılan çeĢitli uygulamalar da vardır. Bizim konumuz içinde yer alan ve derleme alanımızdan
malzeme derleyebildiğimiz sünnet ve yaylacılık, kültürümüz açısından böyle önemli
zamanlardan ve dönüm noktalarından iki tanesidir.
Hayatta istenilen ve istenilmeyen birçok olay ve durumu içinde barından geçiĢ dönem
ve bölümleri, normal Ģartlarda, hayatın kaçınılmaz yaĢananları olmaları hasebiyle, istenilip
istenilmeme
durumlarına
bağlı
olarak
birçok
uygulamanın
ortaya
çıkıĢına,
gelenekselleĢmesine, kısaca kültürlerin oluĢumuna zemin hazırlamıĢlardır.
34
ÖRNEK, Sedat Veyis (1995), Türk Halkbilimi, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları s. 131
180
GeçiĢ dönemleri ile toplumların, yaĢam biçimlerine bağlı olarak, yılın belli
zamanlarında yaptıkları iĢler ve uygulamalar geleneksel kültürün en önemli kısımlarını
oluĢturur. Toplumsal uygulamalar genel baĢlığı altında toplanan bu konularla ilgili bilgiler
proje kapsamında istendiği gibi, Doğum, Evlenme, Ölüm, Sünnet ve Yaylacılık Ģeklinde beĢ
ana baĢlık altında derlenmiĢ ve elde edilen bilgilerin aktarılmasında da aynı sıra takip
edilmiĢtir. GeçiĢ dönemleriyle ilgili sahadan derlenen bilgiler aktarılmadan önce, kısaca geçiĢ
dönemleri hakkında tanıtıcı bilgi verilmiĢ, sonra geçiĢ dönemleriyle ilgili olarak sahadan
derlenen bilgiler aktarılmıĢtır. Gidilen yerlerde görüĢülen ve kendisinden derleme yapılan
kaynak kiĢilere ait tanıtıcı bilgiler ise her geçiĢ döneminin sonunda tablo olarak verilmiĢtir.
4.1.1. Doğum Adetleri
Hemen her yerde olduğu gibi, Kars ve çevresinde de çiftlerin ve onların
ebeveynlerinin evlilikten sonra en çok istedikleri Ģey çocuk, yani kadının doğurmasıdır. Gelin
eve girerken baĢına elma atılması ve çeĢitli yiyeceklerin atılması, kucağına çocuk verilmesi bu
arzunun göstergelerindendir. Bu arzunun gerçekleĢmesi için ve gerçekleĢtikten sonra insanlar
çeĢitli uygulamalar yapmıĢlar ve bugün de yapmaktadırlar. Çünkü doğum sadece bir insanın
dünyaya gelmesi olayı değil, aynı zamanda toplumun ve kutsal sayılan baba ocağının
tütmesinin devamlılığının sağlanması demektir.35 Bu itibarla doğum, hemen her zaman mutlu
bir olay olarak kabul edilmiĢ, yalnızca anne - babayı değil aynı zamanda hısım ve akrabaları
da sevindirmiĢtir.36
Turan‟ın bildirdiğine göre, Kars‟ın en köklü geleneklerinden biri doğumla ilgili
geleneklerdir. Bu gelenekler Oğuzlardan bugüne aynı sıcaklığı ile gelmiĢtir. Karslı için her
nüfus artıĢı onlarca ümit ve kuvvet kaynağıdır. Kars‟ta “kız bereket, oğlan devlettir”.
DüĢmana karĢı daha önce durduğu ve daha güçlü silah kullandığı için erkek çocuğun oluĢu
daha sevindiricidir. Erkek çocuk ilk çocuksa birisi dama çıkarak damı sökmeye baĢlar. Baba
onun bahĢiĢini vererek damı sökmesine mani olur. Buna baca sökme denir.37
ARAZ, Rıfat (1995), Harput‟ta Eski Türk Ġnançları ve Halk Hekimliği, Ankara, Atatürk
Kültür Merkezi Yayınları, s. 90
36
ARTUN, Erman (2005), Türk Halkbilimi, Ġstanbul, Kitabevi, s.134
35
37
TURAN, Mustafa (2001), Kars Folklorundan Çizgiler, Ankara, s. 52
181
Anneye benlik ve saygı, babaya güven akrabaya sevinç soysa sopa güç kazandıran,
hayatın baĢlangıcı olan doğum, hem çiftin hem de akrabaların gözünde büyük öneme sahiptir.
Doğum ve onun kendi bünyesindeki evrelerine birtakım töre ve törenler de eĢlik eder. Ayrıca
çocuk sahibi olmak isteğinden baĢlayarak birçok inançlar, gelenekler ve adetlere uymaya
zorunlu kılar.38 Hayatın baĢlangıcı olan, soyun devamı manasını taĢıyan ve birçok uygulamayı
bünyesinde barındıran doğum, sadece bizde değil bütün milletlerde çok önemli bir yere
sahiptir.39 Bu bağlamda, Kars ili genelinden tespit ettiğimiz adetler ve uygulamalar Ģöyledir.
4.1.1.1. Doğum adetleri ve yapılan uygulamalar
Kars ve çevresinde, geçmiĢte, genellikle evlilikten hemen sonra, yeni çiftlerin çocuk
sahibi olması beklentisi varmıĢ. Ancak bu durum günümüzde biraz değiĢmiĢ. Bazıları hemen
çocuk sahibi olmak isterken, bazıları bir süre sonra çocuk sahibi olmayı tercih ediyorlar. Bazı
aileler geçmiĢte çok çocuk sahibi olmayı arzu ederken, bazıları tıbbi doğum kontrol
yöntemlerini bilmediklerinden fazla çocuk yapmak durumunda kalmıĢlar. Çocuğu olmayan
kadın veya erkeğe genellikle “kısır” denirken bazı yerlerde “sonsuz” da deniyor. Bunların
yanında Akyaka‟nın ĠbiĢ köyünde çocuğu olmayan erkeğe “hudüm” deniyor. Çocuğu
olmayan ailelere genellikle olumsuz gözle bakılmıyor. Hatta onlar için halk üzülüyor. Ancak
Selim KamıĢlı ve SarıkamıĢ‟ın BalabantaĢ köylerinde biraz hor bakılıyor.
GeçmiĢte çocuk sahibi olmak isteyenler de istemeyenler de çeĢitli geleneksel
uygulamalara baĢvurmuĢlardır. Çocuk sahibi olabilmek için günümüzde en çok baĢvurulan
yöntem ise tıbbi uygulamalardır. Çocuk sahibi olmak istemeyenler de artık geleneksel
uygulamaları değil tıbbi yöntemleri uyguluyorlar. Yani her iki kesim de doktora gidiyor.
GeçmiĢte geleneksel yöntemlerle, kocakarı ilacı denilen ilaçlarla veya uygulamalarla hamile
kalınmaya veya kalınmamaya çalıĢılıyormuĢ. Hamile kalmak için en çok uygulanan yöntem
kadının “buğuya oturtulması” yöntemi. Kadın, rahminin üĢüdüğüne veya açılmadığına
inanılarak papatya, sandal vb. otlar kaynatarak onların buğusuna oturtuluyor. Bunun yanında
tandıra da oturtuluyor. Ekmek yapılıp bittikten sonra tandır biraz soğuyunca, gelin sırtını
dönerek tandırın üzerine yani ağzına oturuyor. Böylece rahminin üĢümüĢlüğünün geçeceğine
inanılıyor. Kadının beline yakı yapıĢtırma da çok uygulanan yöntemlerden biri. Çocuk olması
için Akyaka BoyuntaĢ köyünde yatır ziyaretine, Selim KamıĢlı köyünde ise Ģehitlere, Digor
38
39
ÖRNEK (1995), s. 132
ÇELĠK, Ali (2005), Trabzon Çaykara Halk Kültürü, Ġstanbul, s. 199
182
HalıkıĢlak köyünde türbeye gidiliyormuĢ. HalıkıĢlak‟ta türbeye bez, beĢik bağlanır, çivi
götürülerek türbenin duvarına ve toprağa batırılır. Batarsa dileğin kabul olduğuna inanılır.
Akyaka Kürekdere köyünde yumurta keçenin üzerine dökülerek kadın üzerine oturtuluyor. Bu
uygulama rahmin ağzı açılsın diye yapılıyor. Burada rahme “çocukluk” deniyor. Akyaka ĠbiĢ
köyünde rahmin ağzının açılması ve yumuĢaması için yağ sürülüyor. Arpaçay Bozyiğit‟te
sandal bitkisini kaynatarak suyunu içiriyorlar. Rahimde iltihap varsa döksün diye. Ayrıca
ineklerin eĢini kadınlara sürüyorlar ve deriye sarıyorlar. Çevrede kadınların rahmin üĢümesini
gidermek için en çok uyguladıkları yöntemlerden biri koyun postuna sarmak. Eskiden
Selim‟in Akçakale ve Digor‟un HalıkıĢlak köylerinde alabalık kafasından bitkilerle ilaç
yapılırmıĢ. Selim‟in Oluklu köyünde ise ayran kaynatılır, içine kiremit atılır, buğusuna kadın
tutulur. Süte beyaz soğan doğranıp piĢirilir. Bu karıĢım kadına yedirilir. Suya bol tuz atılıp
içine biraz da arpa atılarak ikisi kaynatılır. Hasta kiĢi üstüne oturtulur. Ġki üç gün hiç yataktan
çıkmaz. Yıkanmadan sürekli iliĢkiye girer. Beline de yumurta yakısı yapıĢtırılır. Digor Varlı
köyünde hamile kalmak için dollık otu (heajo) kaynatılıp suyu içiliyor. SarıkamıĢ‟ın Alisofulu
köyünde de soğan kaynatılıp suyu içilir ki rahimde iltihap varsa dökülsün diye. SarıkamıĢ
BalabantaĢ köyünde “uĢak otu” denilen ot toplanarak çayı içilir. SarıkamıĢ Ġnkaya köyünde
soğan kabuğu, ebegümeci, evelik, papatya kaynatılır, kadın bunların üzerine buğusuna
oturtulur. Akyaka Büyükduran köyünde, koyunun kuyruk yağı dövülür, zencefil ve tarçın
katılarak kadın buhara da tutularak rahmine yerleĢtirilir. Kars merkez Halefoğlu köyünde
hamilelik için zegerek denilen bir ilaç yapılıyor. Zegerek, ot, papatya, dere otu, kekik
suyundan yapılan bir ilaç.
Hamile kadına çevrede değiĢik isimler verilmektedir. Örneğin Akyaka merkezde
“yüklü” ve “gebe”, ĠbiĢ köyünde “boylu”, SarıkamıĢ Isısu köyünde ise “iki canlı”, “ağır
ayak”, “gümanlı” isimleri verilmektedir.
Kadınlar hamileyken çocuklarının güzel olması için en çok baĢvurdukları yöntem elma
yemektir. Bunun yanında Arpaçay‟ın Telek ve Kuyucuk köylerinde güzele baktıklarını da
söylüyorlar.
Hamile kalmak istemeyenlerin baĢvurduğu en yaygın yöntem ise kına kaynatıp içmek
ve soğan kabuğunu kaynatıp suyunu içmektir. Bunun yanında değiĢik uygulamalarda
görülmektedir. Akyaka‟nın ĠbiĢ köyünde hamilelikten limon tuzu ve sabunla korunuyorlarmıĢ.
183
Ġstenmeyen hamileliklerde çocuk düĢürmek için en çok baĢvurulan yöntemler ilaç
içmek, aspirin, gripin içmek, ağır yük kaldırmak ve yüksekten atlamaktır. Bunların yanında,
Akyaka ĠbiĢ köyünde olduğu gibi, soğan kabuğu kaynatıp suyunu içmek ve mayasır otunun
suyunu içmek de görülen baĢka uygulamalardandır.
Hamileliğin en açık belirtisi olan aĢermeye Akyaka‟nın ĠbiĢ köyünde “ağız pisliği”
Ġncedere köyünde, “ağzı tatsız”, SarıkamıĢ Karaurgan‟da “yerikleme”, Arpaçay Tepecik‟te
ise “ağzı kötü”, deniliyor.
Bir kadın hamile kaldığı, genellikle adet günün geçmesi sonucunda yapılan testle
belirleniyor. Bunun yanında geçmiĢte, adet günün geçmesi, aĢermesi, midesinin bulanması vs.
ile anlaĢılmaktadır. Kadın hamile kaldığında bunu genellikle eĢine ve kendine yakın hissettiği
birine söylüyor. Ġlk baĢta kesinlikle kayın validesine söylemiyor. Bu ayıp olarak karĢılanıyor.
Kars‟ın tamamında erkek çocuk tercih ediliyor. Kaynak kiĢilerin hemen hepsi kız
çocuğun daha iyi olduğunu söylemelerine rağmen, erkek çocuğun tercih edildiğini
söylemeleri, söylenenle yapılan arasında bir çeliĢki doğuruyor. Bunun sebebi olarak da
bölgede yapılan iĢlerin ağır iĢler olduğu, daha kuvvetli oldukları için erkeklerin bu iĢleri daha
iyi yaptığı ve bundan dolayı da erkek çocuğun daha fazla istendiği söylenmektedir.
Kars‟ın tamamında çocuk doğduğunda az veya çok tuzlanıyor. Bunu, çocuk kokmasın
ve piĢmesin diye yaptıklarını söylüyorlar.
Doğumdan önce doğum kolay olsun diye SarıkamıĢ Isısu köyünde kadın ılık suyla
banyo yaptırılıyor, BalabantaĢ köyünde ise rahim çevresini yağlıyorlar.
Doğum, geçmiĢte Kars‟ın tamamında köy ebelerinin veya yaĢlıların nezaretinde
evlerde yaptırılırmıĢ. Eğer doğum olmazsa hastaneye doktora götürülmeye çalıĢılırmıĢ.
Özellikle çocukların ters gelmesinden ve kordon bağının boğazına dolanmasından dolayı
gerçekleĢmeyen doğumlardan veya kadının kanının durdurulamaması gibi sebeplerden,
geçmiĢte çok kadının ve çocuğun öldüğü belirtiliyor. Ġlkel Ģartlarda, hiçbir doktor kontrolü
olmadan yapılan doğumlarda oldukça fazla bebek ölümüyle karĢılaĢıyoruz. Öyle ki 15 doğum
yapan kaynak kiĢilerimizden birinin ancak 5 çocuğu hayatta kalabilmiĢ. Doğum yaptıran
kadınlar çocukların göbeklerini jiletle veya makasla tezeğin üstünde kestiklerini söylüyorlar.
Ancak bu gün Ģartlar değiĢmiĢ, artık herkes doktor kontrolünde doğum yapıyor, köy ebeleri
184
yerine devletin gönderdiği eğitimli ebeler doğum yapacak veya yapan kadınları takip ediyor,
halk da bunlara köy ebelerinden daha fazla güveniyor. Altı çocuğunun altısını da kendi baĢına
evinde doğurmasına rağmen Akyaka‟nın Büyükdurduruan köyünden Hambağa TepebaĢ
diplomalı ebeye daha fazla güvendiğini belirtiyor.
Yeni doğum yapmıĢ bir kadın kendine bakan birisi varsa bir hafta on gün evinde
yatarak dinlenir. Eğer kendine bakacak kimse yoksa, üç gün hatta bir gün sonra kalkmak
zorunda kalanlarda olmuĢtur.
Doğacak ilk çocuk için her yerde hazırlık yapılıyor, bir kısım Ģeyler hazır alınırken bir
kısmı elde yapılıyor. BeĢik hazırlanıyor, imkanı varsa beĢiği anneanne alıyor. Kız veya erkek
olma durumuna göre isim beğeniliyor. Bebek doğduktan sonra bazı yerlerde göbek adı
verilirken bazı yerlerde verilmiyor.
Kadının sütü varsa bebekler öncelikle anne sütüyle besleniyor. Eğer annenin sütü
yoksa süt gelmesi için ılık suyla banyo yaptırmak, bol sıvı gıdalarla beslenmek gibi bir kısım
uygulamalar yapılıyor. Kadının sütü yoksa ve evde de çocuklu biri varsa, bebek onun
tarafından emzirilebiliyor. Bunun dıĢında genellikle inek sütü ile besleniyor. Kadının sütü
varsa çocuk en az bir yıl emziriliyor. Ortalama ise iki yıl emziriliyor. Yedi sekiz yaĢına kadar
emen çocuklar da görebiliyoruz.
Çocuklar sütten kesilirken hemen her yerde benzer uygulamalar görüyoruz. Anne
memenin pis olduğunu söylüyor. Memenin baĢına acı bir Ģeyler sürüyor, kıl koyuyor. Böylece
çocuk ya ağzı yandığı ya da memenin hakikaten pis olduğuna inanarak emmekten vazgeçiyor.
Yeni doğum yapmıĢ kadına Kars ve çevresinde “nohsa” veya “zaha” denir. Eskiden,
doğumdan sonra hem çocuğun hem de annenin altına “höllük” denilen toprak konuluyormuĢ.
Bu toprak belli bir yerden getirilerek ateĢ üzerinde iyice ısıtılıyor, indirilip biraz soğuduktan
sonra çocuğun ve kadının altına serilirmiĢ. Çocuk için höllüğün daha sağlıklı olduğunda
hemen herkes hemfikir. Toprağın çocuğu daha sıcak tuttuğu, altını yaĢ tutmadığı ve piĢik
yapmadığı söyleniyor.
Doğum sonrasında, özellikle ilk ve erkek çocuklarda, müjde geleneği her yerde var.
185
Göbek geleneksel olarak çocuğun kordon bağından dört parmak ölçülerek kesiliyor.
Çocuğun göbeği üç günde veya en geç bir haftada düĢüyor. Cami, okul bahçesi veya okulun
duvarına bir yere konuluyor. Bundan maksat çocuğun okuması ve dindar olması. Selim
Akçakale‟de rast gele bir yere atmıyorlar ki çocuk rastgele gezmesin, evine bağlı olsun diye.
Loğusa kadının sütü yoksa üçüncü gün sütü gelsin diye banyo yaptırıyorlar. Selim‟in
Ortakale köyünde banyo yaptırmanın yanında bir de süpürge ile kadına vuruyorlar.
Yeni doğum yapmıĢ kadına yedirilen ilk yemek “heside” veya “hasıta” denilen, Ģeker,
un, yağ veya pekmez, yağ ve undan veya ekmeğin ufalanmasıyla yapılan çorbamsı bir
yemektir. Bu, kadının içini ısıtsın diye yapılıyor ve sıcak olarak içiliyor. Bunun yanında
Akyaka Kayaköprü‟de yumurta kayganası yediriliyor. SarıkamıĢ AĢağı Sallıpınar köyünde
yeni doğum yapmıĢ loğusa kadına herkes yemek getirir.
EĢ‟e SarıkamıĢ‟ın Isısu köyünde “son” veya “arka”, SarıkamıĢ‟ın Boyalı köyünde
“yoldeĢ” deniyor. EĢin düĢmesi için her yerde kadının karnına baskı yapılıyor. Çocukların eĢi
el ayak değmeyen bir yere gömülüyor.
SarıkamıĢ Isısu‟da doğduktan sonra ağlamayan çocuğun göbeği sıvazlanıyor. Canı
yanan çocuk ağlıyor.
Çocuğa ilk süt SarıkamıĢ‟ın BalabantaĢ ve Ġnkaya köylerinde üç ezan sesi duyulduktan
sonra veriliyor. Çocuk doğduğunda ağzına tatlı bir Ģey veriliyor. Genellikle ağladıktan sonra
emzirmesi için annesine veriliyor.
Arpaçay‟ın Bozyiğit köyünde ĢaĢı olur diye yeni doğan çocuğun kırk gün gözlerini
açmıyorlar.
Kars ve çevresinde tamamında al karsı inancı var. Bundan dolayı loğusa kadını
kesinlikle yalnız baĢına bırakmıyorlar. Lohusanın baĢında mutlaka bir kiĢi duruyor.
Akyaka merkezde cinlerin lohusanın yanına gelmesine “tohunlaĢma” deniyor.
Lohusayı al basmasından korumak için Akyaka‟nın Kayaköprü köyünde, yeni doğum yapmıĢ
kadının evinin önüne at çekip kiĢnetiyorlar. Al, at kiĢnemesinden korkup gelmiyormuĢ.
Akyaka‟nın ĠbiĢ köyünde al basmasın diye çocuğun yanına Kur‟an konuluyor, iğne
konuluyor, SarıkamıĢ Balıklı‟da al basmasın diye kadının ve çocuğun yanına ekmek konuyor,
186
yanındaki bir Ģeye iğne batırılıyor. Selim KamıĢlı‟da al basmasın diye bir leğenin içine ateĢ
koyup onu da evin içine koyuyorlar. Al ateĢten korkarmıĢ. Digor HalıkıĢlak köyünde al
girmesin diye loğusa kadının ağzına götürülen ilk lokma üç defa götürüldükten sonra yere
atılırmıĢ.
Akyaka‟nın ĠbiĢ ve Selim‟in KamıĢlı köylerinde doğumdan sonra ölen kadına hal
apardı /götürdü deniliyor.
Selim‟in Kırkpınar köyünde hamile kadının karnı sertse erkek, yumĢaksa kız, kadın
zayıfsa erkek, ĢiĢman ve arkası büyümüĢse çocuğun kız, Selim Ortakale köyünde hamile
kadın güzelleĢirse erkek, çirkinleĢirse kız, Kars merkez Halefoğlu köyünde ise kadının karnı
aĢağı doğru ise yani yayılmıĢsa kız, yukarı doğru, dik ise erkek olacağına inanılıyor.
Kırk basması inancı hemen her yerde var. Bu yüzden kırklı çocuğu genellikle dıĢarı
çıkarmıyorlar. Kırklı kadınlar birbirlerinin yanına gitmiyorlar. Kadınlar habersiz birbirlerinin
üzerine gidecek olsa bilenler uyarıyor. Kırk basmıĢ çocuklar geç yürürler. Akyaka‟nın
Büyükdurduran köyünde kırk basmıĢ çocuk yedi yol ağzına götürülerek orada “çilesi”
kestiriliyor. Bu uygulamada çocuğun ayağına bir Ģeyler bağlanıyor, bu orada kestiriliyor ki
geç yürümesin. SarıkamıĢ Isısu‟da kırk basmasını kaldırmak için mum eritip döküyorlar.
Kırkı çıkarılırken en yaygın uygulama ise kırk tane taĢ toplamak, her taĢ için bir kere
Ġhlas suresi okumak Ģeklindedir. Çocuğun kısmetli olması için kırk taĢın yanına kırk buğday,
nohut, arpa, pirinç gibi yiyecekler de katılmaktadır. Çocuğun ve annenin kırkı birlikte
çıkarılır. Bunun için belli bir gün yoktur. Kırkıncı gün ne zaman doluyorsa kırklama da o gün
yapılır.
Selim‟in Akçakale ve KamıĢlı köylerinde çocukları sürekli ölü doğan veya çocukları
yaĢamayan kadınlara “boylama” yapılıyor. Boylama, büyükçe daire Ģeklinde bir muska yapıp
kadını ve çocuğu içinden geçirmeye deniyor.
Çocukları nazardan korumak için üzerlerine genellikle boncuk takılır. Bunun yanında
nazar olmuĢ veya nazara karĢı korunmak için çocukların üzerine muska da takılır.
187
Bebekleri uyutmak için hemen her yerde ninni söyleniyor. Bölgenin genelinde ninni
için “layla” deniyor. Akyaka Büyükdurduran köyünden derlenmiĢ güzel bir ninni örneğini
alıyoruz.
Layla dedim yatasan
Gızıl güle batasan
Gızıl gül gölgen olsun
Ortasında yatasan
Layla beĢiğim layla
Evim eĢiğim layla
Layla deyirem yatmasan
Çekerem keĢiği layla yeter mi
Akyaka‟nın Büyükdurduran köyünde çocuğun ilk saçı kesildiğinde saçın ağırlığınca
bir fakire para verilir.
Bebeklerin tırnaklarını kırkından sonra kesen yerler de var, altı ay sonra kesen yerler
de var.
DiĢ hediği uygulaması birçok yerde var. Akyaka‟nın Esenyayla ve ĠbiĢ, SarıkamıĢ‟ın
Boyalı köylerinde çocuğun ilk diĢi bittiğinde diĢ hediği dağıtılıyor, komĢular çağrılıyor ve
hediye kabul ediliyor. Bazı yerlerde ise diĢ hediği dağıtılıyor ancak hediye alınmıyor.
Çocuğun diĢi çıktığında da diĢ rastgele bir yere değil, el ayak değmeyen bir duvarın içine
atılıyor.
SarıkamıĢ, AĢağı Sallıpınar köyünde çocukların yüzü güzel olsun diye göbek kanından
çocuğun yüzüne sürüyorlarmıĢ.
Çocuğun gözleri güzel olsun diye kadın hamileyken zeytin yermiĢ. Selim‟in Oluklu
köyünde çocuğun yüzü güzel olsun diye çimdirilen suya yumurta atılırmıĢ.
188
SarıkamıĢ Alisofulu ve Selim‟in Darboğaz köyünde sürekli düĢük yapan kadınların
çocuğu düĢmesin diye, bir kilit alıp hocaya götürür kilitletirler. Böylece çocuğu ana rahmine
bağlatırlar. Doğum gelince de götürüp açtırırlar. Selim‟in Ortakale köyünde çocuğu
yaĢamayan kadınlara onun üstüne “hamzat” gelmiĢ diyorlar. Sık sık düĢük yapan kadınlara
Akyaka‟nın Büyükdurduran köyünde “zirviĢeh” deniyor.
Çocuklara göbek adı verilmiyor.
Çocuklar okula baĢlarken kız çocuğuna “kofi” takılıyor. Kofi kadınların baĢlarına
taktıkları kavuk gibi bir Ģey. Erkek çocuklarına sakal yapılıyor.
“Madavur” olmasın diye çocuğun göbek kanından çocuğun kulağına, ağzına, boğazına
sürülüyor. Madavur çene baĢından tutup çocuğun yüzünü simsiyah eden, emmesine mani olan
ve bağıra bağıra ölmesine sebep olan bir hastalık. Arpaçay‟ın Telek köyünde bir çocuğun
madavur olması, ölüm habercisi olarak yorumlanmaktadır.
Her yerde olduğu gibi Kars ve çevresinde de kız çocukları daha çok bebek, ev eĢyası
vs. ile oynarken, erkek çocukları araba, silah, top vs ile oynamaktadır. Kız ve erkek çocukları
dört beĢ yaĢına kadar beraber oynayabilirken, yaĢları büyüdükçe oyuncakları, oyunları, oyun
mekanları değiĢmektedir. Kars ve çevresinde erkek çocukların kıĢ gelince en çok oynadıkları
oyunlardan bir tanesi kızaktır. Ancak bu genellikle erkek çocuklar tarafından oynanır. BeĢ altı
yaĢından itibaren erkek çocukları daha çok sokaklarda oynarken, kız çocukları daha kapalı
mekanlarda oynar.
4.2. Evlenme Gelenekleri
Aile bir toplumun çekirdeğini teĢkil eden ve en önemli kurumudur. Bu yüzden olsa
gerek ki en ilkelinden en mükemmeline kadar bütün insan topluluklarında ailenin oluĢumunu
sağlayan evlenme önemli bir yer iĢgal etmektedir. Çünkü toplumun geleceği her Ģeyden önce
sağlam temeller üzerine kurulmuĢ, birbiriyle uyumlu çiftlerin oluĢturacağı bu yapıya bağlıdır.
Bu yapıdaki aksamalar toplumu olumsuz yönde etkileyeceği gibi, gelecek nesillerin de
sağlıksız olmalarına sebep olacaktır.40
40
ÇELĠK, Ali (1999), Trabzon-ġalpazarı Çepni Kültürü, Trabzon, s.317
189
Kalafat‟ın da belirttiği gibi, Türk toplumundaki evlilikte çocuk sahibi olmak en mühim
kaidelerden biridir. Bir kiĢi evlendiğinde itibar kazanır, çocuk sahibi olunca da itibarı
yükselir. Bu bağlamda, Türk hayatının her safhasında yaĢayıĢımıza, hareketlerimize yön veren
inançlarımızın burada rolü devam eder. Ġyi ve kötü karakterli iyeler, ev iyeleri, ata ruhları, eĢ
bulmada iyi bir yuva kurmada, çocuk sahibi olmada, doğan çocukların hayatta kalmasında
etkili olduğu inancı, günümüzde de varlığı korumaktadır.
Kars ve çevresi değiĢen sosyo-ekonomik Ģartlara rağmen, geleneksel evlenme
biçimlerinin, düğünlerin ve bunlara bağlı adet, gelenek ve göreneklerin, uygulamaların hala
varlığını devam ettirdiği yerlerden biridir.
4.2.1. Evlenme gelenekleri ve yapılan uygulamalar
Evlenme yaĢıyla ilgili uygulamalar ilin tamamında benzer özellikler göstermektedir.
GeçmiĢte evlenme yaĢı hem kızlarda hem erkeklerde daha erken, bir baĢka deyiĢle daha
küçükken bugün hem erkeklerde hem de kızlarda evlenme yaĢı yükselmiĢtir. GeçmiĢte kızlar
13 yaĢından 20 yaĢına kadar normal Ģartlarda evlenirken, bugün kızlarda bu yaĢ 18-25‟lere
doğru yükselmiĢtir. Erkekler de geçmiĢte 15 yaĢından 25 yaĢına kadar evlenirken, bugün
genellikle 20-30 arasında, bazı kiĢiler ise daha büyük yaĢlarda evlenmektedir. Erkekler
geçmiĢte daha çok askere gitmeden evlenirken, bugün geneli askerden sonra evlenmektedir.
Halk bu değiĢimi gençlerin artık daha bilinçli olmasına ve zamana bağlamaktadır. GeçmiĢte
bir kız 22-23 yaĢına vardığında evde kalmıĢ gözüyle bakılırken, bu yaĢ, günümüzde 2530‟lara varmıĢtır. Halk bu değiĢimi de zamana ve kızların günümüzde okumalarına
bağlamaktadır. EvlenememiĢ kızlara genellikle “evde kalmıĢ” denilirken, Akyaka‟nın
BoyuntaĢ, Selim‟in Kırkpınar köyleri gibi bazı yerlerde “kocalmıĢ”, Susuz‟un Porsuklu
köyünde “erenlik”, SarıkamıĢ‟ın Balıklı köyünde “kartmıĢ”, SarıkamıĢ‟ın BalabantaĢ köyünde
“kalık” gibi değiĢik isimler de verilmektedir.
Bölgenin hemen tamamında sıra bekleme var. Özellikle geçmiĢte büyük kız kardeĢ
dururken küçük kız hemen kesinlikle verilmiyor. Bu gelenekte de değiĢme görülmeye
baĢlanmıĢ. Kaynak kiĢilerin verdiği bilgilere göre Selim-Merkez, Çıplaklı ve KamıĢlı
köylerinde sıra bekleme kalkmıĢ, kimin kısmeti açıldıysa onun evlenmesini artık kabul
ediyorlar.
190
Evlenmelerde geçmiĢte eĢ seçimini kesinlikle aile büyükleri, özellikle de baba
yaparken ve evlenmelerin hemen tamamı görücü usulüyle olurken, bu gelenek günümüzde bir
hayli değiĢmiĢtir. Günümüzde gençlerin karĢılıklı olarak kabul etmedikleri bir evlilik normal
Ģartlarda gerçekleĢmemektedir. Oysa geçmiĢte erkeğe “falan kızı alır mısın” gibi bir nebze
tercih hakkı tanınırken, kızlara böyle bir hak dahi verilmeyip, doğrudan “seni falana veya
falanın oğluna verdim veya verdik” diyerek bir evlilik baĢlangıcı yapılıyordu. Bölgenin
tamamında özellikle erkek babalarının en iyi bildiği atasözlerinden biri, “yaĢlı gözüyle kız,
genç gözüyle at al”dır.
Gelin alınacak kızlarda aileler tarafından aranan birinci özellik kızın asaletli olmasıdır.
Ailesinin geçmiĢinin temiz olmasıdır. Bundan sonra kızın büyüklerine saygılı, eli çabuk
becerikli, güçlü kuvvetli olması gibi özellikler aranmaktadır. Damat adayında aranan
özellikler de aĢağı yukarı aynıdır. Erkeğin ailesinin geçmiĢinin temiz olması, asaletli olması,
evine bağlı olması, kötü alıĢkanlıklarının olmaması aranılan en önemli vasıflardır. Bunlar
erkeğin zenginliğinden çok daha önemlidir. Bu durum Kars‟ın tamamında aynıdır.
Eskiden, gelin alınacak kızlar yakın akrabalardan, köy içinden olabildiği gibi, baĢka
köylerden de olabilmekteydi. BaĢka köylerden gelin alınan kızlar hısım akrabanın, eĢin dostun
tavsiyesine bağlı olarak veya herhangi bir yerde bir Ģekilde görüldükten sonra sorup
soruĢturulduktan, gidilip görüldükten sonra istenirdi. Günümüzde akraba evliliği oldukça
azalmıĢtır. Halka göre gençlerin okuması, baĢka yerlere gitmesi ve akraba evliliklerinden
sakat çocuk olması bunun en önemli sebebidir.
Kız görmeye geçmiĢte yakın bir yere gidiliyorsa habersiz gidilirken, uzak bir yere yani
baĢka bir yere gidilecek olursa haber verilerek gidilirdi. Yakın yerlere kadınlar giderken uzak
yerlere kadınlarla birlikte erkeklerde giderdi. Görülen kız beğenilirse daha sonra istenmeye
gidilirdi. Kız istenmeye gidilirken aileye mutlaka haber verilirdi. Bu isteme sırasında damat
adayı olmaz, erkek tarafının aile büyükleri ve saygın kiĢileri giderdi. Günümüzde ise görücü
usulü olan evliliklerde kız istemeye damat adayı da beraber gitmektedir. GeçmiĢte kız ve
oğlan bazen birbirini görmeden niĢanlanırken, günümüzde kız görmeye gidildiğinde kız ve
oğlan birbirini görmekte hatta kararı bir nevi onlar vermekte, büyüklere sadece onların
kararını onaylamak ve sonuçta ne gerekiyorsa onu yapmak kalıyor.
191
Kız görmeye ve kız istemeye geçmiĢte mübarek olduğuna inanıldığı için perĢembe
veya cuma akĢamı gidilirken günümüzde hafta sonları da gidilmektedir. Kız geçmiĢte de
günümüzde de Allah‟ın emri Peygamber‟in kavliyle istenmektedir. Ancak Caferilerin bazıları
buna “Ġmam Cafer‟in içtihadıyla” ibaresini de eklemektedirler. Kız oğlanın babası veya
ailede daha büyük birisi varsa onun tarafından istenir. Kız verilirse “Ģirinlik” denilen bir
Ģerbet içilir. Bu gelenek günümüzde de aynı Ģekilde devam ediyor. ġerbet içildikten sonra bir
yüzük, günümüzdeki söz yüzüğü takılıyor. Buna hemen her tarafta “beh” deniliyor. Söz
kestikten kız verildikten sonra, baĢlık miktarı ve niĢan tarihi de belirlenir.
GeçmiĢte düğünler pazartesi baĢlayıp PerĢembe biterken günümüzde artık hafta sonları
yani cumartesi pazar yapılmaktadır. Oğlan tarafının maddi durumu iyi ise düğün perĢembeden
de baĢlayabiliyor. Her yerde olduğu gibi Kars‟ta da günümüzde haftanın her günü düğün
olabiliyor. Ancak Digor‟un Varlı köyünde iki bayram arası düğün yapılmıyor.
GeçmiĢte Kars‟ın tamamında baĢlık parası varken, bu gelenek, günümüzde Selim,
Digor ve SarıkamıĢ‟ın bazı köylerinde uygulanmaktadır. BaĢlık kız isteme sırasında kesilirken
bunun adı daha çok “kalın”dır. Kalın kesildikten sonra genellikle bir defa da ve düğünden
önce verilmektedir. Kalından alınan para ekseriyetle kıza çeyiz yapımında kullanılıyor, para
baba evine harcanmıyor. Bu yüzden düğünden önce ödeniyor. GeçmiĢte de uygulama aĢağı
yukarı aynı. Bunun yanında, kızın annesine “süt hakkı” diye de bir ücret ödenmekte bu
anneye alınan bir hediye ile karĢılanmaktadır. BaĢlığın hala görüldüğü köylerde de kızın
babasının maddi durumuna göre baĢlık almayanlar da vardır. Birkaç köyde süt parası baĢlık
parasına dönmüĢ fakat miktarı nispeten baĢlıktan azdır (2-3 bin lira gibi).
Söz kesildikten bir süre sonra niĢan yapılır. NiĢana her iki tarafta yakınlarını,
komĢularını çağırır. Günümüzde bu daha çok davetiye ile yapılırken geçmiĢte daha çok evden
veya köyden görevlendirilen birisi vasıtasıyla yapılırmıĢ. NiĢanda çeĢitli hediyeler yanında
oğlan tarafı kıza takı da takar. NiĢanlar kız evinde yapılmakla birlikte, mutlaka yemekli olur
ve masrafı oğlan tarafı karĢılar. NiĢanda duruma göre küçük veya büyükbaĢ bir hayvan kesilir,
eti gelen misafirlere yemek olarak verilir. Eskiden uzaktan gelen misafirlere atlı denirdi ve
bunlar geri dönemeyeceklerse köylüler tarafından paylaĢılarak misafir edilirdi.
192
NiĢan bozulmasına eskiden çok az rastlanırken günümüzde daha fazla rastlanmaktadır.
NiĢan bozulursa niĢanda takılan takıları verip vermemek kız tarafına bağlıdır. NiĢanı bozulan
kiĢiler genellikle daha sonra evlenmekte sıkıntı çekmemektedirler.
GeçmiĢte niĢanlıların görüĢmesi ve konuĢması yasaktır. Ancak niĢanlılar gizlice
görüĢürlermiĢ. Yakalanırlarsa sonu iyi olmazmıĢ. Günümüzde böyle bir sıkıntı yok, niĢanlılar
rahatça görüĢüp konuĢabiliyorlar.
GeçmiĢte de günümüzde de niĢanlılık süresi içinde bayram gelirse kıza erkek tarafı bir
nevi hediyeler götürmek zorundadır. Ramazan bayramı ise elbise ve takı, kurban bayramı ise
mutlaka kurbanlık gönderilmektedir. Kurbanlık kına, kurdela, vala vs. ile süslenmektedir.
NiĢanlıyken kız görmeye gitmeye “kız yanı” deniyor. Bu gezide oğlan da bulunabiliyor.
Oğlan kız yanına giderken niĢanlısı yanında, kızın annesine babasına da hediyeler götürüyor.
Bayramlarda kız tarafına götürülen hediyeye “bayramçalık” deniyor. Akyaka‟da Kurban ve
Ramazan bayramı yanında Nevruz bayramında da kıza hediyeler götürülüyor. Bu hediyeler
elbise takı vs. olabildiği gibi kurban da oluyor.
Kız çocukları için çeyiz düzme adeti ülkemizin her tarafında olduğu gibi Kars‟ın her
tarafında görülen bir gelenektir. Çeyiz içerisinde kız tarafında yapılan iĢlerin ağırlığını el
emeği ile yapılan iĢler oluĢturmaktadır. Bunlar biraz da bölgenin Ģartlarına göre
Ģekillenmekte, daha çok patik, çorap, tülbent, havlu, namazlık, halı vs. olup bizzat kızın
kendisi tarafından hazırlanmaktadır.
Arpaçay Bozyiğit köyünde çeyiz için dokunan bir halının motifleri.
193
Arpaçay Bozyiğit köyünde çeyizlik bir halı
Arpaçay‟ın Bozyiğit köyünde çeyizlik halının motifi
Bunların yanında yatak odasına ait yatak yorgan, yastık vs‟de hazırlanır. Ayrıca hazır
olarak da birçok Ģey, mutfak eĢyası ve beyaz eĢya alınır. Eskiden Arpaçay köylerinde bir kızın
çeyizinden mutlaka olmak zorunda olan iki Ģey Kur‟anı Kerim ve Türk bayrağıymıĢ. Bu iki
unsur her kızın çeyizinde mutlaka bulunmak zorundaymıĢ. Çeyiz oğlan evine gitmeden kız
evinde sergilenip gösterilmesine “saçı” denmektedir. Bu gelenek bazı yerlerde oğlan tarafında
da yapılmaktadır. Saçı sırasında gelen misafirlere çay, pasta, çeĢitli kuruyemiĢler ikram edilir.
Bunların masrafları oğlan babası tarafından karĢılanır. Saçı birkaç gün sürmekte ve bu süre
içinde kızın eksikleri görülmüĢ olur. Kıza hediye verecek olanlar, aldıkları hediyelerle bu
194
eksikleri tamamlamaktadır. Ayrıca saçıya gelenler, para, takı, mutfak eĢyası gibi değiĢik
hediyeler getirebilir.
195
Bu saçı geleneği oğlan tarafında bazı yerlerde (Akyaka, Arpaçay köyleri) gerdekten üç
gün sonra yapılıyor ve çeyiz üstü deniyor. Buralarda gelin ve damat gerdekten üç gün sonra
dıĢarı çıkıyorlar. Çeyiz üstünde de komĢular çağırılıyor, onlara ikramlarda bulunuluyor,
burada da hediye toplanıyor. Burada toplanan para kızla gelen yengeye veriliyor.
Çeyiz kız evinden genellikle gelinle birlikte gider. Ancak çeyiz gitmeden çeyiz sayma
iĢlemi yapılır. Bu Kars ve çevresinin tamamında görülen bir uygulamadır. Kızın çeyizleri
oğlan evine gitmeden erkek ve kız tarafından kiĢilerin Ģahitliğinde, çeyiz içinde olanlar liste
halinde bir kağıda yazılır ve karĢılarına da değerleri yazılır. Bu kağıt kız babasına verilir. Eğer
sonradan boĢanma durumu olursa, kız çeyizini rahat bir Ģekilde alsın diye bu uygulama
yapılıyor.
Çeyiz götürülürken her yerde olduğu gibi sandığın üstüne oturma adeti vardır.
Sandığın üstüne oturanlar hediyelerini alırlar. Sandığın üstüne gelinin kardeĢi oturuyor.
“Sandığa oturma”, “kapı basma”, “kazan açma”,”kol tutma” gibi geleneksel uygulamalar
sonucunda oğlan tarafından, daha çok oğlanın babasından alınan paraya çevrede “peĢkeĢ”
deniyor. Çeyiz giderken kız tarafından oğlan tarafına genellikle çeyiz sermeye birkaç kiĢi
gidiyor. Ancak, Akyaka da kız tarafından oğlan tarafına çeyiz sermeye kimse gitmiyor. Çeyiz
gelinin ineceği eve seriliyor. Kız kaynatasına ve kayınvalidesine, yengelerine, kayınlarına
mutlaka bohça hazırlıyor.
Arpaçay Carcı köyünden değiĢik çeyiz örnekleri
196
197
Gelinin yatağını gelinle birlikte gelen yenge hazırlıyor. Gerdekten sonra da genellikle
yine yenge topluyor. Yenge gelirken damada ve sağdıçlara giyecek, köyün gençlerine de
yiyecek hediyeler getiriyor. Bu kuru yemiĢ olduğu gibi, kız tarafında kesilen hayvanın etinden
bir kısım da oluyor. Bu hediyeler için damat ve gençler yengeye peĢkeĢ veriyorlar.
198
Düğünlerde genellikle iki yenge vardır. Bunların biri kız diğeri damadın yengesidir.
Burada kastedilen kız yengesidir. Damat yengesi de kız tarafına giderken kızın gelinliğini ve
oradaki gençlere yiyecek bazı Ģeyler götürür. Onlar da yengenin peĢkeĢini verirler. Yengeler
her iki tarafın da amcasının karısından, ablasından, halasından, yengesinden olabilir.
Kız yengesi düğün sırasında gelinle birlikte gidip, gelinin yatağını hazırlamasının,
oğlan tarafındaki gençlere bazı yiyecek Ģeyler, damada giyecek Ģeyler götürmesi yanında
“müjde yastığı” da hazırlar. Bu müjde yastığı oğlanın sağdıcına verilir. Sağdıç bunu çok iyi
saklamak ve korumak zorundadır. Gelin götürülürken atlılar bu yastığı çalıp düğün evine
götürmeye çalıĢırlar. Yastığı oğlan evine kim gelinden önce ulaĢtırırsa müjdesinin karĢılığı
olan peĢkeĢini alır.
Gelin giderken her yerde olduğu gibi burada da yolu kesilebilir. Bu kesme eylemi bir
çoban tarafından önüne koç çıkarmak suretiyle de yapılabilir. Gelin atın üzerinden eğilip koçu
kaldırabilirse o koç onun olur, kaldıramazsa çobanın peĢkeĢini toy babası vermek zorundadır.
NiĢanlılık süresi bölgede pek uzun tutulmuyor, en fazla bir yıl sürüyor. Kesim
sırasında kararlaĢtırılmadıysa oğlan tarafı niĢandan sonra veya baĢlık parasını ödedikten sonra
ya haber salarak ya da kendi gelerek kız babasından emanetini istiyor. Onlar da uygun
görürlerse düğün tarihi belirleniyor. Düğünler geçmiĢte en az dört gün sürüyor perĢembeden
baĢlayıp pazar gün bitiyor. Oğlanın babasının maddi durumuna göre düğün süresi bir hafta
sürdüğü de olabiliyor. Oğlanın babası veya aileden sözü geçen biri toy babası oluyor.
Düğünün idaresini bir nevi o yapıyor.
Düğünden önce mutlaka bir düğün alıĢ veriĢi yapılıyor. Bu alıĢ veriĢe kız tarafından da
oğlan tarafından da akrabalar katılabiliyor. AlıĢ-veriĢte kıza ve oğlana elbiseler alınıyor. Kız
tarafından da erkek tarafından da aile üyelerine ve birinci derece yakınlara hediyeler alınıyor.
Bu masrafların tamamını oğlan tarafı karĢılıyor.
Düğünden önce oğlan tarafı tüm köylüyü çay içmeye çağırıyor. Bu davet tabi daha çok
erkekler için. Davete katılanlar düğünde gelecek olan misafirleri, ki bunlara “atlı” deniyor,
kendi aralarında paylaĢarak hangi köyden gelenleri kimlerin ağırlayacağına karar veriliyor.
Eski düğünlerde köylü içinde müthiĢ bir dayanıĢma var. Bugün bu süre iki güne inmiĢ ve bu
dayanıĢma artık yok. Düğünün süresinin azalmasını halk ulaĢımın kolaylaĢmasına ve her
Ģeyin değiĢmesine bağlıyor. Hatta bazı köylerde, Ģehir merkezlerinde olduğu gibi, düğün
199
salonlarda yapılıyor. Düğün sahibi Ģehirden bir salon tutuyor, davetliler birkaç saat burada
eğleniyor ve düğün bitiyor. Halk bunu kendi açısından büyük bir kolaylık ve temizlik olarak
görüyor.
Düğüne davet geçmiĢte köy içinde farklı köy dıĢında farklı oluyordu. Köy içindekiler
düğün sahibi tarafından görevlendirilen biri vasıtasıyla davet edilirken, baĢka köylerdekilere
atlı gönderilirdi. Gönderilen atlı havlu, çorap gibi küçük hediyelerden olan ve üzeri yazılı
davetiyeleri sahiplerine verirdi. Bu iĢi yapan kiĢi aile dıĢından biri ise düğün sahibi ona bir
miktar para verebilirdi.
Düğün geçmiĢte daha çok davul zurna ve aĢıkla yapılırmıĢ. Düğünlerin olmazsa
olmazı aĢıkmıĢ. Kesim sırasında buna karar veriliyor, bazen hangi aĢığın getirileceği de
kesimde kararlaĢtırılıyormuĢ. Kız veya kız tarafı illa Ģu aĢık düğünde çalacak diye ısrar etiği
oluyormuĢ. AĢıklar düğünlerde en az üç gün çalıp söylüyorlarmıĢ. Bu çalıp söyleme gündüz
olduğu gibi düğünün ağırlıklı kısmı akĢam icra edilirmiĢ. Köyün içindeki veya düğün
sahibinin hayvanlarını koyduğu ahırı yani kom güzelce temizleniyor, halıları, yastıkları
seriliyor. AkĢam olunca halk buraya toplanıyor. Herkes ağırlığına göre kendine uygun bir
yere oturuyor. Gençler ve çocuklar ayakta kalıyor. Kadınlar da kendilerine ayrılan bir yerde
toplanıyor. Halk aĢıklardan istekte bulunuyor. Bu istekler aĢıkların kendilerine ait türküler
olabildiği gibi, baĢka usta aĢıklara ait türküler de olabiliyor. Ayrıca aĢıklardan hikaye
isteniyor. Bu hikayeler üç gün boyunca devam ediyor. Bu yüzden düğüne giden aĢık en az üç
tane halk hikayesi bilmek zorundadır. AĢıklık içinde toy aĢıklığı en zor iĢtir. Toy aĢıklığı aynı
zamanda genç aĢık adayları ve gençler için birer mektep görevi görmüĢtür. Halk arasında
birçok kiĢi hem birçok hikayeyi, hem türküleri hem de bunların söyleniĢ havalarını bilirlerdi.
Bu sayede zaman zaman aĢığa eĢlik ederlerdi. AĢıklar çıraklarını bu toylarda halkın önüne
çıkarır usul erkan öğretirlerdi.
Düğünlerde genellikle bayrak asma ve bayraktarlık var. Ancak Digor‟un HalıkıĢlak
köyündeki düğünlerde bayrak asılmıyormuĢ.
NiĢanda olduğu gibi düğün de mutlaka yemekli oluyor. Yemek hem kız evinde hem
de oğlan evinde yapılıyor. Yemek yapmak için köy içinden veya dıĢından özel aĢçılar
görevlendiriliyor.
200
Yemeklerin bütün masrafları oğlan evi tarafından karĢılanıyor. Düğün baĢladığında
düğünde yenilmesi için mutlaka bir hayvan kesiliyor. Ailenin durumuna göre bu koç, düve
veya tosun olabiliyor. Akyaka merkezde düğünde kesilen bu hayvana “cönge” deniyor.
Ayrıca kız tarafına da kesilmesi için mutlaka bir hayvan gönderiliyor. Bu hayvan da kesilerek
201
gelen misafirlere ikram ediliyor. Düğünlerde genellikle pilav üstü et veriliyor. Ancak
günümüzde bu gelenek de değiĢmektedir. Özellikle salonlarda yapılan düğünlerde, yemek
yerine pasta türleri ve meyve suları veya bir lokantayla anlaĢılarak pilav üstü tavuk ikram
edilmektedir.
202
Düğünlerde kadınlarla erkekler bir arada bulunmazlardı. Ancak günümüzde özellikle
salonlarda bulunuyorlar. Eskiden kadınlar kendi aralarında, erkekler kendi aralarında
oynarken günümüzde kadınlar ve erkekler bir arada oynayabiliyor. Düğünlerde tek ve çift
kiĢiyle oynanan çeĢitli oyunlar oynandığı gibi daha çok topluca oynanan oyunlar tercih
edilmektedir. Özellikle tek ve çift kiĢiyle oynanan oyunlarda Kafkaslara ait motiflerin ve
figürlerin hakimiyeti görülür. Bölge halk oyunları ve mahalli havalar açısından oldukça
zengindir.
Düğünden önce eskiden düğün ekmeği yapılırken, günümüzde nerdeyse kalkmıĢ
durumdadır. Artık düğünler de yapılmayan geleneklerden birisi de “kısır geceleri”dir. Kaynak
kiĢilerin sohbetlerimiz sırasında söylediklerine göre Arpaçay ve Akyaka‟da düğünlerin bir
hafta veya dört gün sürdüğü zamanlarda düğünlerin vazgeçilmezlerinden biri de kısır
geceleridir.
Düğünlerin en önemli vazgeçilmez ve değiĢmeyen geleneklerinden biri kınadır. Kına
geçmiĢte atlıların geldiği gün yakılırdı. Davul zurna veya eğer varsa aĢıklar o gün kız evine
gelirdi. Kına yakılırken aĢıklar veya davulcu ve zurnacı kadınların içine girmez onlar bir
köĢede çalıp söyler. Kına da kız mutlaka ağlar. Kına yakılırken gelin ve damat bir arada
olamaz. Gelinin kınası baba evinde damadın kınası da baba evinde yakılır. Kına oğlan
tarafından alınır.
Kına yakılacağı zaman hazırlanan kına gelinin arkadaĢları veya sağdıçları tarafından
bir tepsiye dizilerek üzerlerine mum dikilmiĢ olarak oynayarak gelinin yanına getirilir.
Akyaka merkezde bezenmiĢ olan bu tepsiye “honca” deniyor. Gelinin etrafında dönülerek
oynanır. Bu sırada gelin ağlatılır. Sonra oğlan yengesinin yanına gidip peĢkeĢ alınır. Oğlan
yengesi peĢkeĢi verdikten sonra kınayı indirir. Gelinin kınası çocuk sahibi sevilen birisi
tarafından yakılır. Kına yakılacağı zaman gelin avucunu açmaz peĢkeĢini alınca açar. Sağ
avucunun içine peĢkeĢ olarak alınan takı konularak kına yakılır.
203
Düğünlerin en önemli motiflerinden ve uygulamalarından biri “Ģah kaldırma”dır. ġah
önce kız tarafından daha sonra oğlan tarafından kaldırılır. Her iki tarafta da Ģahı sağdıçlar
kaldırılır. ġah, 5-10 cm geniĢliğinde dört tane eĢit kesilmiĢ küçük tahtanın artı Ģeklinde üst
üste konulması ve bunun ortasından ve dört köĢesinden yuvarlak ağaçların geçirildiği bir
eĢyadır. Ortadaki çubuk diğerlerine göre daha uzundur.
ġah, kaldırılmadan önce sağdıçların evinde çeĢitli iplere dizilen çeĢitli yiyeceklerle
süslenir buna Ģah bezeme deniyor. Dört taraftaki ve ortadaki çubuğun baĢına kırmızı elma
geçiriliyor, iplere dizilmiĢ çeĢitli kuruyemiĢler, Ģekerlemeler, Ģahın kanatlarının üzerinden ve
çubukların etrafından dolanılarak Ģah süsleniyor.
204
ġah akĢam karanlık çökerken kaldırılıyor. En son kimin evinde kaldıysa oradan kaldırılıyor.
ġahın üzerindeki yiyecekler kız evinde gelin ve arkadaĢları, oğlan evinde de ise ya gelen
misafirlere ikram edilerek ya da gerdek gecesi gelin ve damat tarafından yeniliyor.
Kağızman‟ın Kötek köyünde diğer köylerde görmediğimiz bir gelenek görüyoruz.
Damat giydirme denilen gelenekte, damat ve arkadaĢları damadın evine gidiyor. Damada eski
205
elbiselerinin hepsini üst üste giydiriyor, sonra bunların hepsini yırtmaya baĢlıyorlar. Buna
“henk” diyorlar. Damadın üzerine su dökerek una batırıyorlar.
Eskiden damat tıraĢı da varmıĢ. Gelin de köyde süslenirmiĢ. Gelini, sağdıçları veya
gelin baĢı yapmayı bilen birisi süslermiĢ. Gelini süsleyen kiĢi de peĢkeĢini alırmıĢ. ġimdi
gelin de damatta çarĢıya kuaföre gidip orada tıraĢ oluyor. Akyaka merkezde kız gelinliği
giydikten sonra dedesi veya babası evinde tandırın etrafında üç defa dolandırılıyor. Aynı
geleneği Büyükdurduran köyünde de görüyoruz. Orada da gelin ocağın etrafında
dolaĢtırılıyor. Bu uygulama yediği ekmekler helal olsun diye yapılıyormuĢ. Ayrıca eskiden
tandırın baĢında saçı da kesilirmiĢ.
Gelin almaya, dıĢarıdan gelen atlılar ve oğlanın akrabaları, kısacası herkes gider. Gelin
almaya gelenlere kız evinde yemek verilir. Bu yemek de genellikle pilav ve etten oluĢur. Bu
yemeğin masrafı da oğlan tarafından karĢılanır. Ancak bazı kız babaları yemeğin masrafını
kendi de karĢılayabilir. Gelin baba evinden çıkmadan önce kuĢağı bağlanır. KuĢağı varsa
erkek kardeĢleri yoksa amaca çocukları bağlar. KuĢağı bağlandıktan sonra duvağı örtülerek
gelin baba evinden çıkarılır. Baba evinden çıkarılırken erkek kardeĢ yoksa akrabalardan biri
tarafından “kapı basması” alınır. Bunu da damadın babası öder. Gelin babasının ve kardeĢinin
kolunda dıĢarı çıkar. Bu sırada kayınbaba gelerek erkek kızın sağdıcına kol tutma peĢkeĢini
öder. Allah hayırlı etsin diyerek gelini teslim alır. Selim Akçakale köyünde düğünden birgün
önce oğlan evinden birkaç kadın kız evine gidiyor. Bir sonraki gün gelini hamama
götürüyorlar. Gelin damat evine gelince de köyün etrafı gezdiriliyormuĢ.
Digor‟da gelin almaya gitme sırasında kız evine haber vermek için ilginç bir gelenek
var. Oğlan tarafından bir kiĢi gönüllü olarak kız tarafına atlıların yola çıktığını haber vermek
için gönderiliyor. Bu kiĢiye “ruvi” (tilki) deniyor. Ruvi kimseye kendini belli etmeden kız
evine gelerek kendinin ruvi olduğunu söylemesi gerekiyor. Kız evine gelip oturur ve ruvi
olduğunu söylerse bir Ģey yok. Ancak bunu yapamadan yakalanırsa ayağından veya belinden
asmak, hayvanların içinde yatmak gibi ciddi cezalar verilebiliyor.
Eskiden düğünün en ağır kısmı kapı basmasıymıĢ. Gelini baba evinden çıkarmak bazı
zamanlar çok güç olmuĢ. Kapı basması sırasında ne istenirse o yapılmak zorunda imiĢ.
Bundan dolayı zaman zaman çok olmayacak Ģeyler, silah, para, at vb. Ģeyler istenmiĢ. Öyle ki
gelen misafirlerden, yani erkek tarafından gelen atlıların birinin atı bile istenebilirmiĢ. Erkek
206
tarafından giden herkes, gelini bir an evvel çıkarmak istediğinden, istenen her Ģey biraz da
pazarlık yapılarak kabul edilirmiĢ.
Böyle bir pazarlık da kız tarafından kapıyı tutan delikanlı atlıların çok bilinen bir atını
istemiĢ. Ne kadar uğraĢıldıysa da kapı açılamamıĢ. Daha sonra bir Ģekilde geri alınmak üzere
atlının atı alınarak kapıyı basan gence verilmiĢ. Fakat daha sonra bu kiĢi atı vermemiĢ ve
satmamıĢ da. Bu yüzden iki aile arasına düĢmanlık girmiĢ. Bu gelenek bu gün de devam
etmekle, birlikte artık bu kadar katı davranılmamaktadır.
Gelin eskiden atla giderken artık arabayla gitmektedir. Gelin giderken her yerde
olduğu gibi burada da gelin önü kesme adeti vardır. Elin giderken gelinle birlikte kız evinden
kız yengesi gider, baĢka kimse gitmez. Onun neler yaptığını yukarıda belirtmiĢtik.
Oğlan evine düğüne gelenler hediyesini peĢkeĢini verirler. Günümüzde düğün evinin
müsait yerine konulan bir masada bir kiĢi verilen hediyeleri yazar. Hediyeler elden verildiği
gibi zarf içinde üstüne isim yazılarak verilmektedir. Salonlarda yapılan düğünlerde ise takı
merasimi sırasında düğün sahiplerine elden veya damada veya geline takılarak verilmektedir.
Gelin oğlan tarafına geldiğinde, attan veya arabadan inerken ayağının altına bir tabak
veya cam bir Ģey konur. Gelin ona basarak kırar. Ġlk defada kıramasa bile vurarak mutlaka
kırması sağlanır. Daha sonra ayağına kurban kesilir. Bu kurbanın kanından gelin ve
damamdın alnına sürülür ve kanın üzerinden atlarlar. Gelin geldikten sonra kaynata,
kayınvalide, damat oynar. Eskiden gelin oynatılmazken Ģimdilerde damatla birlikte gelin de
oynatılmaktadır. Akyaka merkezde gelin geldiğinde ona “hoĢ geldin” ediliyor. Burada
karĢılıklı ikiĢer mani söyleniyor.
Gelin hoĢ geldin hoĢ geldin
207
Bizim oğlana eĢ geldin
Hani anam hani anam
Kaynanan da senin anan
Hani bacım hani bacım
BaĢımdan aldılar tacım
Nuray hanım senin bacın…
Gelin indikten sonra oğlan tarafında yemek yenileceği zaman kazan açma merasimi
vardır. AĢçılar kazanın açılmadığını söylerler. Oğlanının babası gelir, aĢçıların peĢkeĢini
verdikten sonra kazan ağzı açılır. Gelin attan veya arabadan inerken kaynatası ve kayın
validesi hediye veriyorlar. Arpaçay Kuyucuk köyünde gelin indikten sonra kaynatayı
unluyorlarmıĢ. Arpaçay Tepecik köyünde gelin koca evine gelince ağzına bal sürülüyor,
omuzlarına ekmek atılıyor, önüne Kur‟an tutuyor.
Gelin evine girerken bacaya çıkılır. Bacaya çıkan damat ve sağdıçlar bacadan gelinin
ve oradakilerin üzerine saçı yaparlar. Bu saçı sırasında gelinin baĢına birkaç parçaya kesilmiĢ
kırmızı elma atılır. Bunun yanında Ģeker, kuruyemiĢ, buğday vs. serpilir.
Gelin eve girdikten sonra oturmuyor. Oturması için kaynata gelir yengenin peĢkeĢini
verir ve gelin oturur. Gelin oturduktan sonra kaynata dıĢarı çıkar.
Gelin eve geldikten sonra gelin görmeye geliniyor. DıĢarıdan büyük-küçük, kadınerkek içeri kim girerse girsin gelin ayağa kalkmak zorundadır. Kapı açılır açılmaz kim
olduğuna bakmadan ayağa kalkar. Bu yüzden, kapıyı açıp içeri kedi göndermek ve gelini
kedinin ayağına kaldırmak Ģakaları da bazı gelinlere yapılmıĢ. Selim Oluklu köyünde gelin
kapıya gelince daha önce hazırlanmıĢ olan Ģerbet getiriliyor. Gelinin sağ eli Ģerbete
batırılarak, eĢiklere, içerden dıĢarıya serptiriliyor. Sonra gelin tatlı gelsin manisi söyleniyor.
Yörede özellikle geçmiĢte dini nikah resmi nikahtan öndeymiĢ. Bugün resmi nikah
olmadan dini nikah kıyılmıyor. Dini nikah iki Ģahitle beraber imam tarafından gelin ve
damatla yapıldığı gibi kızın ve damadın baĢkasına vekalet vermesiyle de yapılabiliyor.
208
Gelin inip de akĢam olduktan sonra Ģah kaldırılıyor. ġah sağdıcın evinden kaldırılıyor,
meĢalelerle eĢliğinde davul zurna ile damadın evine getiriliyor. ġah damadın evinin önüne
getirildiğinde burada oynatılır daha sonra oğlan yengesi tarafından peĢkeĢi verilerek alınıyor.
Kız Ģahı ise öğleyin yemek dağıtılmadan önce dolu kazanın üstüne getiriliyor ve kız
yengesi tarafından peĢkeĢi verilerek alınıyor. Her iki Ģah da aynı Ģekilde bezeniyor.
Damat gerdeğe arkadaĢları tarafından sokuluyor. Camiye götürme adeti yok. Gelin
indikten sonra mezarlık veya köyü gezdirme adeti yok. Ancak birçok yerde damat gelinin
yanına vardığında gerdeğe girmeden önce iki rekat namaz kılıyor. Selim Dölbentli köyünde
damadın gerdeğe girmeden namaz kılma adeti yok. Selim Kırkpınar köyünde ise gerdekten
önce damat da gelin de namaz kılıyor. BaĢka yerlerde gerdekten önce gelin namaz kılmıyor.
Damat gelinin yanına girdikten sonra yüz görümlüğü takar. Aynı zamanda hemen her
yerde gelinin söylemezlik adeti var. Gelinin dil bağının çözülmesi için damat hediye veriyor
ve gelin sonra konuĢuyor.
Gerdek gecesinden sonra hemen her yerde çarĢaf gösterme adeti var. Ancak son
zamanlarda Selim ve Kağızman‟ın bazı köylerinde bu adetin değiĢtiği görülüyor. Damat
gerdeğe girdikten sonra hemen her yerde gelin ve damadın yemeleri için bir yemek getiriliyor.
Bu yemeği genellikle kız yengesi veriyor.
Gerdeğe girildikten sonra geçmiĢte her yerde kapı dinleme adeti varken bu gün artık
bu geleneğin hemen hemen kalktığı, çarĢaf gösterme uygulamasının daha çok sabah yapıldığı
söyleniyor. Selim Ortakale köyünde günümüzde kapı dinleme adeti devam ediyor. Bazı
yerlerde aileler veya gençler çarĢaf göstermeye yanaĢmıyor veya kendi aralarında bu iĢi
hallediyorlar. GeçmiĢte ise bu hemen her tarafta uygulan bir gelenekmiĢ. ÇarĢaf kızın ve
ailesinin yüzü aklığı olarak kabul ediliyormuĢ. Gelin kız çıktıktan sonra gelinle gelen yengeye
“yüz aklığı” peĢkeĢi verilir. Akyaka çevresinde gerdeğe giren gençler bazı yerlerde üç gün
dıĢarı çıkmazken, bazı yerlerde ertesi sabah dıĢarı çıkarak büyüklerinin elini öpüyor, kızın yüz
aklığı gösteriliyor ve gelenlere gelin tarafından çeĢitli hediyeler veriliyor. Gelin kız çıkmazsa
Susuz Kırkpınar‟da baĢı tıraĢ edilerek baba evine gönderiliyor. Selim‟in Oluklu köyünde ise
gelin kız çıkmazsa, kızla ilk iliĢkiye girenin kim olduğu öğrenilmeden gelin baba evine
gönderiliyor. Kim olduğu öğrenildikten sonra kız baba evine gönderilir ve damat o kiĢiden
209
öcünü alır. Kağızman‟ın Çilehane köyünde çarĢaf gösterme adeti yok. Gelin kız çıkmazsa her
hangi bir Ģey yapılmıyor.
Gerdek gecesinden sonra gelin kaynatasına ve kayın validesine, kayınlarına,
yengelerine birer bohça hediye veriyor. Bu bohça içinde cinsiyete göre patik, tülbent, havlu
gibi Ģeyler bulunuyor.
Kars ve çevresinde zülüf kesme adeti hemen yok gibi. Akyaka‟da geçmiĢte olduğu
söyleniyor. SarıkamıĢ Ġnkaya‟da kız isterse yapılıyor. BaĢörtülüyse yapılmıyor. Zülüf
kesmede takı takılmıyor.
Gelin, aĢiret köylerinde bir yıl sonra veya çocuğu olduktan sonra baba evine gezmeye
giderken, diğer yerlerde bir hafta on gün sonra kocasıyla birlikte gezmeye gidiyor. Bu
gezmeye “ayak dönmesi” deniyor. Bu gezmede kızın anası damada yumurta yediriyor.
Görücü veya anlaĢarak evlenme dıĢında bölgede geçmiĢte “berdel”, “al değiĢik”,
“kaçma”, “beĢik kertmesi”, “iç güveysi”, “oturup kalma” Ģeklindeki evlilik biçimleri de
görülüyor. Bu gün bu evlilik biçimlerinden en çok görüneni kaçarak evlenme Ģeklidir.
Diğerleri gittikçe yok olmaktadır. Bunda halkın bilinçlenme ve eğitim seviyesinin
yükselmesinin önemli etkisi olduğu söyleniyor. Bunların dıĢında eĢ öldükten sonra kayınla
evlenme veya bunun tersi baldızla evlenme görülüyor. Birden fazla kadınla evlilik geçmiĢte
varken, günümüzde çok azalmıĢ. Dul kadın veya erkeğin evlenmesi gayet normal
karĢılanıyor. Süt kardeĢler ve kirve çocukları evlenemiyor. Kızın bohçasını alarak oğlan
evinde oturup kalması Ģeklindeki evlilik de geçmiĢte görülürken bugün çok nadir. Bu tip
evliliğe Susuz Porsuklu‟da “bacadan düĢme” deniyor ve bu kız kesinlikle ailesine geri iade
edilmiyor. Kız kime kaçtıysa onunla evlendiriliyor, kesinlikle evden çıkarılmıyor, çıkarılması
büyük bir ayıp sayılıyor.
BoĢanma olayları ve niĢan bozulması görülen bir durumdur. GeçmiĢte bu tür Ģeyler az
olurken günümüzde gittikçe artmaktadır. Halk, bu artıĢta televizyon programlarının büyük
etkisi olduğunu düĢünmektedir.
Düğünle ilgili ilginç uygulamalardan biri de Digor‟da görülen eĢarp alma veya
çalmadır. Bir delikanlı bir kızın eĢarpını kaçırırsa, o kız artık o gençle evlenmek zorunda
kalıyor. BaĢkasına verilirse veya kaçarsa araya düĢmanlık giriyor.
210
4.3. Ölüm Adetleri
Canlı hayatının kaçınılmaz bir sonu ve insan hayatındaki geçiĢ dönemlerinin en
sonuncusu olan ölüm, bugüne kadar insanların üzerinde en çok düĢündükleri ve insanları en
fazla etkileyen olayların baĢında gelmektedir. Ġnsanların duygu, düĢünce ve psiko-sosyal
hayatındaki bu etkinin büyüklüğünden dolayı dünyanın her yerinde ölü ve ölümle ilgili çeĢitli
ritüellerle karĢılaĢırız.
Turan‟ın da belirttiği gibi Kars ilinde de ölüm olayı halk geleneğinde birçok töre ve
törenleri kapsamakta, çeĢitli inanıĢlar birçok yaĢantılarla günümüzde varlığını devam
ettirmektedir. Ölümden sonra da ölünün, yaĢayan insanlarla iliĢkileri sürmekte, ölüyü bazı
eĢyalarıyla gömmek gibi Ġslamiyet öncesine ait inanç ve uygulamaları görmekteyiz. 41
4.3.1. Ölümle ilgili adet, uygulama ve inançlar
Kars‟ın tamamında köpeğin uluması, evin üstüne baykuĢ gelmesi veya evin üstünde
baykuĢ ötmesi, evin üstünde veya önünde karga ötmesi, akĢamdan horuz ötmesi uğursuzluğa
yorumlanmakta, bunun kendilerine bir kötülük getireceğine, özellikle de bir ölüm olacağına
inanılmaktadır. Bu yüzden, köpekler susturuluyor, baykuĢ ve karga kovalanıyor veya
vuruluyor, horuz kesiliyor.
Herhangi bir eĢyanın düĢmesi, kırılması veya kaybolmasının ölüm habercisi veya
uğursuzluğa yorumlanması gibi bir inanç yok. Ancak akĢamdan, yani gün battıktan sonra
dıĢarıya, yani bir kimseye yoğurt, süt, tuz gibi Ģeyler verilmiyor. Bu tür Ģeyler verilirse bir
uğursuzluğa sebep olacağına inanılıyor. Akyaka BoyuntaĢ köyünde bir kiĢinin bir kere
hapĢırması iyi sayılmıyor.
Yıldız kaydığında bir kiĢinin öldüğüne inanılıyor. Bu inanç Kars‟ın tamamında var.
Ayın kararması da halk arasında uğursuzluğa yorumlanıyor.
Rüyada bir adamın ölü olarak görülmesi o adamın ömrünün uzadığına yorumlanıyor.
Bir hastanın ruhsal durumunun iyi ya da kötülüğü halkta hastanın ölümü ve yaĢamasıyla ilgili
bazı tahminlerin yapılmasına yol açar. Hasta kendini ruhsal olarak iyi hissetmiyorsa, sürekli
ölmüĢ akrabalarından, ölenlerden, öbür dünyadan bahsediyorsa yakında öleceğine inanılır.
41
TURAN, Mustafa (2001), Kars Folklorundan Çizgiler, Ankara, s. 55
211
Eğer hasta gelecekten, hayattan, yapacağı iĢlerinden, planlarından bahsediyorsa yaĢayacağına
yorumlanır.
Bir hastanın öleceği anlaĢıldıysa baĢında sürekli bir kiĢi bekler. Evde Kur‟an okumayı
bilen kiĢi varsa, o baĢında Kur‟an okur. Evde Kur‟an okumayı bilen yoksa, ya imam ya da
Kur‟an okumayı bilen bir kiĢi çağrılarak baĢında Kur‟an okunur. Kelime-i Ģahadet getirilir.
Hastaya son nefesinde mutlaka su verilir. Hasta eğer su içemeyecek durumda ise ya
yaĢ bir bezle ya da pamukla dudakları ıslatılır. Bunun sebebi, insan ölürken, son nefesini
verirken çok susamasıdır. Ölmekte olan kiĢinin susuzluğunu gidermek için su verilir.
Hasta ölüm döĢeğindeyken dili dönüyor, konuĢabiliyorsa hastanın vasiyeti ve son
dileği sorulur. Hastanın öleceği genellikle yüzünün renginden, burnunun ucundan,
tırnaklarının renginden ve gözlerinden anlaĢılıyor. Hasta öldükten sonra gözleri açık kaldıysa
hafifçe sıvazlanarak gözlerin kapanması sağlanıyor. KiĢinin gözünün açık gitmesi dünyada
yapacak bir iĢinin kaldığına veya dünya gözü kaldığına yorumlanıyor.
Bir kiĢi öldükten sonra çenesi bağlanır ki ağzı açık kalmasın diye. Ayakları
parmaklarının ucundan bağlanır. Kolları düzeltiliyor ve yönü kıbleye çevriliyor. KiĢinin
öleceği anlaĢıldığında yönü Kıbleye çevriliyor. Genellikle kiĢinin elbiseleri hemen
soyulmakta, üzerindeki elbiseleri çıkarılmaktadır. Ancak Akyaka‟nın Esenyayla köyünde ölü
yıkanıncaya kadar elbiseleri çıkarılmıyor, ölü yıkanacağı zaman elbiseleri çıkarılıyor.
SarıkamıĢ‟ın AĢağı Sallıpınar köyünde ise kiĢi öldükten sonra yönü hemen Kıble‟ye
çevriliyor, üzerindekiler makasla kesilerek çıkarılıyor, sonra “rahat yatağı” dedikleri yatağına
yatırılıyor. Bir bakır tabağa tuz konuyor, ĢiĢmesin diye ölünün göbeğinin üstüne konuyor.
Digor‟un Kocaköy ve HalıkıĢlak köylerinde cenazenin üzerinde ĢiĢmesin diye bakır veya
demir bir Ģey koyma uygulaması yokken, TürkmeĢen köyünde bu uygulama var.
Kağızman‟da ise CamuĢlu, Çilehane köylerinde var, Paslı köyünde ise yok.
Ölü ĢiĢmesin diye hemen her yerde üzerine bıçak veya makas gibi demir eĢya
konurken Akyaka merkez ve Esenyayla köyünde bu gelenek de yok. Onun yerine halı, kilim
veya toprağın üzerine konuyor. Akyaka‟da eskiden ölen kiĢi son defa misafir edilmek için bir
gece daha evinde bekletilirmiĢ.
212
Ölüm haberi uzaktakilere telefonla, yakın çevreye ise anons edilerek duyurulmaktadır.
Eskiden ise daha çok atla haberci gönderilerek duyurulurdu.
KiĢi ruhunu teslim ettikten sonra, cenaze kaldırılmak veya yıkanmak için odadan
çıkarılıncaya kadar baĢında beklenir. Cenaze kadınsa baĢında kadınlar, erkekse genellikle
erkekler bekler. Cenaze kaldırıldıktan sonra, bulunduğu odanın pencereleri açılır, oda iyice
havalandırılır, cenazenin yattığı yatak dıĢarı atılır, oda içinde bulunan eĢyalar yeniden
düzenlenir.
Cenazeler en kısa zamanda toprağa verilmeye çalıĢılır. Sabah ölen kiĢi öğleyin,
öğleyin ölen kiĢi akĢama toprağa verilir. AkĢam ölen kiĢi sabaha bekletilir. Ayrıca, uzaktan
gelecekler varsa ve çok gecikmeyeceklerse cenaze bir gün bekletilebilir.
Erkek cenazesini erkekler, kadın cenazesini ise kadınlar yıkar. Erkek cenazesini
genellikle imamlar veya yakınlardan biri; yakınlarından yıkayabilecek biri olmazsa
komĢulardan biri de yıkar. Cenazeyi yıkayan çevreden birisi ise özel bir para verilmez. Ancak
Akyaka baĢka yerden özel olarak getirilmiĢ birisi ise para veriliyor.
Ölü yıkanırken önce normal insan gibi taharet aldırılır, sonra aptest, daha sonra gusül
aptesti aldırılır. Yıkama normal gusül aptesi gibi yapılır. Önce sağ taraftan baĢlanır, sonra sol
taraf yıkanır. Banyo yaparken bir insan nasıl keselenirse ölü de aynı Ģekilde keselenerek
yıkanır. Daha sonra ise gusül aptesti aldırılır. Caferiler en son gusül aptestini aldırırken “sitre
kafir” denilen bir kokuyu da cenazeye sürerler. Yıkama sırasında yıkayan kiĢi eldivenlerini
giyer, aĢağı kısımda kullandığı eldivenleri yukarıda kullanmaz.
Cenazenin yıkanacağı su kazanlarda hazırlanır. Aptest suyu olduğu için bu suya
kesinlikle el batırılmaz. Suyun sıcaklığı elin üzerine saplı bir tasla dökülerek ayarlanır.
Cenaze yıkanırken kazan, saplı tas, sabun, keseleme bezi, eldiven gibi eĢyalar kullanılır.
Cenaze yıkandıktan sonra su artarsa, bu suyun özel bir anlamı yoktur. Ya dökülür ya da
oradaki kap kacak yıkanır.
Cenaze yıkandıktan sonra kefenleme iĢi yapılır. Kefen erkekler için ayrı kadınlar için
ayrıdır. Çevrede bazı yerlerde kefenlik bezin önceden alınıp hazırlandığı görülüyor. Örneğin
SarıkamıĢ‟ın Isısu köyünde bu durumu görüyoruz. Ancak bu yaygın bir uygulama değil.
Ayrıca bir kiĢi hayrına kefenlik bez alıp bir yere de bırakabiliyor. SarıkamıĢ AĢağı Sallıpınar
213
köyünde böyle bir uygulama görüyoruz. Kefen kadınlar için ayrı erkekler için ayrı
hazırlanıyor. Ancak herkes için beyaz patiska bez kefen olarak kullanılıyor. SarıkamıĢ AĢağı
Sallıpınar‟da verilen bilgiye göre, adamın maddi durumu iyi ise kadının ahretlik gömleğini
baĢka kumaĢtan veya renkten de yaptırabiliyormuĢ. Cenaze kefenlenirken güzel kokması için
cenazenin kefenine koku sürüyorlar. SarıkamıĢ‟ın Isısu köyünde ise misk, hacı yağ ve
zemzem, Digor‟un Kocaköy köyünde ise zemzem ve hacdan gelen koku sürülüyormuĢ.
Caferiler ahretlik gömleğini giydirdikten sonra cenazenin koltuklarının altına küçük yeĢil bir
ağaç dalı ki buralarda genellikle söğüt, koyuyorlar ve buna “halet” diyorlar. Bunun sebebi
ağacın cennet niĢanesi olmasıymıĢ. Böyle konulunca cennet ağacıyla gitmiĢ gibi oluyormuĢ.
Ayrıca ağzına, gözlerine ve kulaklarına pamuk koyuyorlarmıĢ. Bunun yanında vücudun yedi
noktasına, ayak parmaklarının ucuna, avuçların içine, kaĢlara, erkeklerin sakallarına
Kerbela‟dan getirilen topraktan kına yakıyorlar. SarıkamıĢ AĢağı Sallıpınar köyünde ölü
yıkandıktan sonra kefenlenmeden önce gül suyu ile kokulandırılıyor. Kefen genellikle
kadınlar için üç, erkekler için iki parçadan yapılıyor ve kefenler kesinlikle dikilmiyor ve
kesip biçmek için makastan baĢka da bir Ģey kullanılmıyor. Cenaze kefenlendikten sonra baĢ,
orta ve ayak taraflarından bağlanıyor.
Cenaze yıkanıp, kefenlenip hazırlanırken bir taraftan da mezar kazılır. Mezar kazanlar
genellikle bu iĢ için bir ücret almaz. Fakat cenaze sahibinin durumu çok iyi ise mezar
kazanlara para verebilir. Mezar erkekler için göbek hizasında kadınlar için göğüs hizasında
kazılır. Mezar kazıldıktan sonra, cenaze konulacak yer bazı yerlerde kıble tarafına doğru
oyularak oluĢturuluyor, bazı yerlerde ise mezarın ortası daraltılarak biraz daha
derinleĢtiriliyor. Bu tür mezar kazmaya halk “Ģam” (aslı Ģak), diğerine ise “lehd” diyor.
Cenaze namazını erkekler kılar. Cenaze namazı kılınırken cenaze musalla taĢının
üstüne konur, musalla taĢı namaz kılanların ön tarafında bulunur. Cenaze göbek hizasına
konur. Namazı imam kıldırır. Cenaze mezara tabutla götürülür fakat tabutla gömülmez.
Mezara götürülen cenazenin üzerine, camilerde bulunan üzerinde ayet yazılı yeĢil örtü örtülür.
Götürülen cenazenin tabutunun üstünde onun kadın mı erkek mi olduğunu gösteren herhangi
bir Ģey bulunmaz. Ancak ölen kiĢi gençse Akyaka Esenyayla köyünde tabutun üzerine siyah
örtü çekiliyor. “Dünyadan kara giydi gitti” diye böyle bir uygulama yapılıyormuĢ. Akyaka‟da
ölen genç kız veya gelinse onun tabutunun üzerine gelinlik gibi bir Ģey veya baĢörtü gibi bir
Ģey atılıyor. Bu örtü kırmızı olup “puĢi” deniliyor. Ölen kiĢi gelinse bu örtü yüzüne duvak
214
olarak örtülen kırmızı bezdir. Genç kız ise bunu sağlığında örtünemedi hiç olmazsa burada
örtünsün diye böyle bir uygulamanın yapıldığı söyleniyor.
Cenaze götürülürken herkes cenazeyi taĢımaya çalıĢır. Üç dört adımda bir yer
değiĢtirilerek herkesin sevap kazanması sağlanmaya çalıĢılır. Cenaze mezarın baĢına
vardığında omuzlardan yere indirilir. Cenaze yakınlarından iki kiĢi mezara iner. Erkek
cenazesi mezara indirilirken yakınları olan birkaç kiĢi tarafından tutularak indirilir. Mezara
konurken baĢının altına bir kürek toprak atılır. Mezara konulduktan sonra bağlanan yerler
açılır. Cenazenin gözünün üzerine bir avuç toprak atılır. Bu, insanın gözünü bir avuç toprağın
doyuracağına inanıldığı ve bu dünyada gözü kalmaması için yapılır.
Kadın cenazesi mezara indirilirken kardeĢleri ve mahremleri tarafından tabuttan
çıkarılarak mezara indirilir. Kadın cenazesi kabre indirilirken üstüne bir örtü tutularak diğer
namahrem erkekler tarafından cenazenin görülmesi engellenir. Her iki cenazede sağ tarafına
yüzü kıbleye gelecek Ģekilde mezara konur. Cenaze herhangi bir Ģahsi eĢyasıyla gömülmüyor.
Ancak SarıkamıĢ‟ın AĢağı Sallıpınar köyünde geçmiĢte bir kiĢinin parmağındaki altın yüzükle
gömüldüğü söyleniyor.
Cenaze mezara konduktan sonra üzeri tahta ve çeĢitli otlarla örtülerek, üzerine toprak
atılmaya baĢlanır. Herkes üç veya daha fazla kürek toprak atar. Toprağı atan küreği yere
bırakır. Bir sonraki kiĢi alır. Toprak atıldıktan sonra hoca Kur‟an okur. Kur‟dan sonra herkes
geri döner. Hoca mezarın baĢında kalarak talkın verir. Talkın sırasında hoca, ölüye kabir
suallerine nasıl cevap vermesi gerektiğini söyler.
Cenaze toprağa verildikten sonra tabut götürülüp camiye bırakılır. Köylerde tabut
yapan herhangi bir kimse yok. Tabutlar Ģehirlerdeki marangozlara yaptırılıyor.
Cenaze toprağa verildiği gün Kars‟ın tüm köylerinde mezarın üstünde ateĢ yakma
geleneği var. Bunun sebebi, vahĢi hayvanların gelerek mezarı açmasını önlemek içindir.
Mezarların baĢ ve ayak uçlarına tahta ve taĢtan iĢaretler dikiliyor. Daha sonra bunların yerine
adlarının soyadlarının, doğum ve ölüm tarihlerinin yazılı olduğu ve ruhlarına fatiha isteyen
taĢlar dikiliyor.
Akyaka ve köylerinde mezardan dönenler cenaze evine gelir. DıĢarıdan gelenler
içeriye alınır, onlara yemek verilir ve fatiha okunur. Diğerleri cenaze sahiplerine baĢ sağlığı
215
dileyerek ayrılır. Ancak BoyuntaĢ köyünde yas yerinde kapalı zarf usulü yardım toplandığı
belirtiliyor. Bu gelenek eskiden Akyaka‟nın her tarafında yaygınmıĢ. BaĢ sağlığına gelenlere
yemek verildiğinden, cenaze sahibine yardım amacıyla böyle bir para toplanırmıĢ. Paranın
miktarı daha önceden belirlenir ve adına da “pasa” denirmiĢ. Pasanın önceden belirlenmesinin
amacının herkesin verebileceği bir miktarın belirlenmesi, fakirlerin, imkanı olmayanların çok
verenler karĢısında onurlarının zedelenmemesi içinmiĢ. Bu gelenek Ģu anda devam ediyor ve
bu yıl pasa miktarı 20 ile 30 lira arası olarak belirlenmiĢ. Burada ilk günde de cenaze evinde
yemek veriliyor. Eskiden üç gün boyunca bu evde yemek yapılmayıp, komĢular tarafından
yemek getirilirken Ģimdi yapılıyor.
Birinde, üçünde, yedisinde, kırkında verilen yemeklerin genel adı “ihsan”dır. Bu
yemeklere konu komĢu, akrabalar katılır. Bunlar ölünün ruhu için onun hayrına yapılan
yemeklerdir. Caferiler cenazenin öldüğü günü akĢamı tatlı, helva dağıtıyorlar ve buna “Ģam-ı
gariban” diyorlar. Özellikle de Hz. Hüseyin‟in Ģehit edildiği gün olan Muharremin onunda
mutlaka helva dağıtıyorlar. SarıkamıĢ‟ın AĢağı Sallıpınar köyünde ölü evinde verilen bu
yemeğe “hayır” diyorlar. Cenazeden sonra yemek verme ve tatlı yeme adetini burada
görüyoruz.
Ölünün yerine fitre verme var. Ölünün sağlığında kılamadığı namazları, tutamadığı
oruçlar için fitre veriliyor. Bu fitre miktarını, hoca ile cenaze sahipleri toplanarak belirliyor.
Çevredeki fakir fukara belirlenerek bu fitre parası onlara veriliyor. Caferiler de cenaze toprağa
verildikten sonra hocalar hatim indirmeye baĢlar. Hatim kaç tane indirilirse indirilsin duası
yedisinde yapılıyor. Caferiler hatim ve Kur‟an okutuyor, mevlid okutma geleneği onlarda
yok. Sünniler ise mevlid okutuyor.
Caferiler tarafından yapılan bir baĢka uygulamada “vahĢet namazı”dır. VahĢet namazı
ölünün toprağa verildiği günü akĢam kılınan iki rekatlık bir namazdır. Bundan maksat, ölünün
o geceyi rahat geçirmesini, sorgu sualinin kolay olmasını sağlamaktır.
Devir ve ıskat eskiden bölgenin tamamında varken günümüzde sadece birkaç köyde
var. Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığının bu konuda imamları uyarmasından ve yasaklamasından
sonra imamlar devir ve ıskat iĢini yapmaz olmuĢlar. Caferiler ıskat ve devir yapmıyor.
SarıkamıĢ‟ın Alisofu, Balıklı köylerinde ıskat devir yapılıyor. Kağızman‟ın Paslı köyünde
216
ıskat olduğu belirtiliyor. Diğer köylerde yok. Digor‟da ölümle ilgili yapılan derlemelerde ise
bu kelimeler hiç geçmiyor.
Bölgede cenazeden sonra yas tutulur. Bu yas tutma cenazenin yaĢlı veya genç
olmasına göre değiĢiyor. YaĢlı bir kiĢi için bir hafta kadar yas tutulurken, genç biri için kırk
gün hatta daha fazla bir zaman yas tutulabiliyor. KiĢinin yaslı olduğu kıyafetinden
anlaĢılabiliyor. Yaslı kiĢi siyah elbiseler giydiği gibi sakalını saçını tıraĢ etmiyor. Kadınlar
siyah baĢ örtüsü örtüyor. Yas tutulurken televizyon açılmıyor, eğlenilmiyor. Cenaze olduğu
zaman düğünler ertelenebiliyor. Bir kiĢi yastayken düğün yapacak kiĢi yanına imam ve hatırı
sayılır birkaç kiĢi alarak yaslı aileyi ziyaret ediyor. Yas evinde çay içiliyor, ölmüĢ kiĢi için
dua edilip fatiha okunuyor. Düğün yapacak kiĢi yaslı adamdan müsaade istiyor. Yaslı aile
reisi düğün sahibine müsaade ediyor. Böylece düğün yapılıyor. Saç sakal bırakmak veya
kesmek Akyaka Esenyayla köyünde yas belirtisi değildir. KiĢi yas tutarken saçını sakalını
kesebilir. Bir kiĢi normal günlük hayatına baĢlamıĢsa, iĢine gücüne gidiyor, halkın arasına
katılıyorsa yasını bitirdiğine yorumlanıyor.
Ölen kiĢinin elbiseleri yıkanıp ütülendikten sonra hayır olsun diye ihtiyaç sahibi
kiĢilere verilir. Çakmak, bıçak, tespih, saat gibi özel eĢyaları ise çocukları tarafından hatıra
olarak saklanabileceği gibi, onu seven birine hediye olarak da verilebiliyor. Arpaçay‟ın Carcı
köyünde ve Koçköy beldesinde ölen kiĢinin elbiselerinden bir takım evin bir köĢesine asılıyor.
Yakınlardan taziyeye gelen olduğunda ve ölüm yıldönümlerinde bu elbise duvardan indirilip
yere serilerek üzerinde ağıt yakılıyor.
Kars ve çevresinin hemen tamamında ölümden sonraki ilk bayrama “kara bayram”
deniyor. Akyaka Esenyayla köyünde bir kiĢi yasta ise ve nevruz da yaklaĢıyorsa komĢular
toplanarak yası kaldırmaya gidiyorlar. Yeni bir gün geldiği için komĢularının yeni yıla yaslı
olarak girmelerini istemedikleri için böyle bir giriĢimde bulunuyorlar.
Yaslı kiĢi ilk bayramda mezarlığa gider orada Kur‟an‟ını okur, mezarın üstüne suyunu
döker, çiçek koyar geri gelir. Ölenler köylerin mezarlığına gömülür, baĢka bir yere
gömülmezler. Mezarlıklar köylerin giriĢ tarafında yol üstünde bulunurlar. Bunun sebebi
gelinip gidildikçe insanların mezardakiler için dua edip fatiha okumalarını sağlamaktır.
Mezarlıkların etrafı çevrilidir.
217
4.4. Sünnetle Ġlgili Gelenek ve Uygulamalar
Bir gelenek olarak yapılan sünnet, Çelik‟in de belirttiği gibi erkek çocukların hayatının
geçiĢ evrelerinden biri olup, Anadolu‟nun birçok yerinde, çalgısıyla, yemeğiyle, mevlidiyle
bir düğün havası içinde yapılır ve buna sünnet düğünü denir. Burada amaç sadece Ġslami bir
görevi yerine getirmektir.42 Bu gelenek erkek çocuk sahibi anne babanın, imkanları
ölçüsünde, uymak zorunda olduğu, temel bir sorumluk olarak kabul ettiği ve bu duygularla
gerçekleĢtirdiği uygulamalardan biridir. Bu durumu Örnek, “Dinsel ve töresel iĢlemler
içerisinde en katısı ve en yaygın olanı sünnet geleneğidir. Hiçbir çocuk sahibi anne ve baba bu
köklü geleneğin dıĢında kalmak istemez. Sünnet geleneğinin yaptırımı, bu konuda bir karĢı
koyuĢa ve tartıĢmaya meydan vermeyecek kadar güçlüdür”43 Ģeklinde belirtmektedir. Bu
bağlamda Kars ve çevresinde de sünnet geleneğinin canlı bir Ģekilde yaĢadığını görüyoruz.
4.4.1. Sünnetle ilgili adetler ve yapılan uygulamalar
Sünnet Kars ve çevresinde dini bir vecibe olarak görülmektedir. Bununla birlikte
sünnetin sağlıkla ilgili olduğu kanaati de yaygındır. Sünnet yaĢı olarak genellikle 1-10 yaĢlar
arası uygun görülürken, Akyaka Kayaköprü Köyü‟nde sünnet yaĢının üst sınırı 17-18 yaĢ
olarak görülmektedir. Bu yaĢları geçirenlere hoĢ gözle bakılmıyor. Bu tip insanlara sünnetsiz
olmalarından ötürü “Gavur”, “Ermeni” nitelemeleri yapılırmıĢ.
Sünnet törenlerinin yapılacağı zaman olarak özellikle yaz ayları seçilirken, kıĢın
yapılan sünnetlerde de okulların tatil zamanlarına gelmesine dikkat edilmektedir. Bu Ģekilde,
hem çocuk hareket etmeyerek çabuk iyileĢmesi hem de okulunun aksamaması
hedeflenmektedir. Akyaka Kürekdere‟de bulunan Caferilere göre Muharrem ve ardından
gelen Sefer ayı dıĢındaki tüm zamanlarda sünnet olabilir. Bunun gerekçesi bu ayların yas ayı
olması ve bu zamanlarda Ģenlik yapılamayacağıdır.
Sünnet tarihi eĢ-dostlara genellikle davetiye ile bildirilir. Çevre köylere haber
verilmesi için ya bir çocuk ya da köyün bekçisi gönderilir. Bunun için bu kiĢilere herhangi bir
para verilmez. Köy içinde sünnet cami hoparlörü ile de köy halkına duyurulur.
42
43
ÇELĠK (2005), s. 212
ÖRNEK (1995), s. 170
218
Sünnet düğünleri hem mevlitli hem de çalgılı yapılır. Çalgılı düğünler ya davul zurna
ya da halk tarafından ince saz olarak ifade edilen orkestra çağrılarak yapılır. Mevlitli
sünnetlerde hem mevlit okutulur hem yemek verilir. Yemekler genellikle pilav, et, salatadır.
Mevlit zamanı ile farklı uygulamalar vardır. SarıkamıĢ Isısu‟da mevlit sünnet sonrasında
okutulurken, Akyaka merkezde sünnetten önce okutuluyor. Eski sünnet düğünlerinde düğüne
âĢıklar da çağrılırken günümüzde bu gelenek devam etmemektedir.
Sünnet olan çocuğun tüm ihtiyaçları kirvesi tarafından karĢılanır. Kirvelik yöre insanı
tarafından çok önemsenmektedir. Kirve olunan aile ile akraba olunmuĢ sayılır. Kız alınıp
verilmez.
Sünneti önceleri berberler yaparken, günümüzde köylere getirilen sağlık personeli
yapmaktadır. Susuz‟un Yolboyu Köyü‟nde sünnet yapan berberlere eskiden “dellah”
denirmiĢ. SarıkamıĢ Alisofu Köyü‟nde sünneti önceleri Siirt‟ten gelen, köy halkının “Ģıh”
dediği, kiĢiler yaparmıĢ. Berberlerin kullandığı araç gereçlerin arasında maĢa ve ustura
bulunur, yaranın iyileĢmesi için üstüne, ağaçların çürük tozu ve kül bastırırlarmıĢ.
Günümüzde bu tür uygulamalar yoktur.
Misafirler sünnet düğünü için geldikleri evde, çocuğa takı takarlar. Takı olarak para,
kart (altın) kullanılır. Bununla birlikte, hediye olarak gömlek ve ayakkabı da götürülmektedir.
Akyaka merkezde takı, adına “pasa” denilen farklı bir uygulama ile verilir. Buna göre düğüne
gidilmeden katılımcılar kendi aralarında herkesin takı olarak takacağı bir miktar belirler ve
herkes bu miktar kadar katılır. Selim Dölbentli‟de ise düğüne gelen herkes “bahĢiĢ” getirir.
Önceki uygulamada olduğu gibi miktar belirlenmesi yoktur.
Peygamber sünneti görülmemekle beraber bilinen bir olaydır. Sünnetli olarak doğan
çocuk bir daha sünnet ettirilmiyor. Sadece Digor Kocaköy‟de peygamber sünnetli olarak
doğsa da çocuğun sünnet edilmesi gerektiği düĢüncesi vardır.
Sünnet olan çocuk için özel bir oda veya yer hazırlanıyor ve süsleniyor. Sünnetten
sonra çocuk burada ziyaret edilir. Sünnetten sonra kesilen parça hemen her yerde ya bir yere
gömülüyor ya da bir taĢın altına konuyor. Diğerlerinden farklı olarak eskiden Selim‟in
KamıĢlı köyünde kesilen parçanın çocuğun kız kardeĢlerinden birinin boynuna asıldığı
belirtilmiĢtir.
219
4.5. Yaylacılık
Yayla ve kıĢlak geçmiĢten günümüze Türklerin hayatlarında vazgeçilmez iki bölümü
oluĢturur. Bu yerlerin Türklerin hayvanlarıyla birlikte yaz ve kıĢ mevsimlerini geçirdikleri
yerlerdir. Bu yerlerin sosyal ve ekonomik yönden kendine mahsus değerleri olup, biri diğerini
tamamlar.44 KıĢlak adından anlaĢılacağı gibi kıĢın barınılan, yayla da yazın barınılan yerdir.
KıĢın geçirildiği yerin mevsimin özelliğinden dolayı daha muhkem ve sabit bir yerken, yayla
çeĢitli sebeplere bağlı olarak değiĢkenlik gösterebilir. Bu iki yer arasında hangisinin daha
önemli olduğunu belirtecek olursak, yaylanın daha önemli olduğu açık bir Ģekilde
söyleyebiliriz. Yayla sadece bir değiĢtirme değildir. Hayvancılığa dayalı ekonomik hayatın
üretiminin ve tahsilatının yapıldığı yerdir. Bunun yanında sosyal yönden de önemlidir. Bu
yüzden yaylaya çıkıĢlar ve dönüĢler çeĢitli etkinliklerle bir nevi kutlamaların yapıldığı
geleneksel dönemlerdir. Kars ve çevresi ülkemizin baĢka bölgelerine göre oldukça yüksek
olup yayla hüviyetine gösterir. Ancak bu gelenek toplumumuzun öyle genlerine iĢlemiĢtir ki
hayvancılıkla uğraĢanlar kendilerini yaylaya çıkmak zorunda hissederler. Bu bağlamda
Kars‟ta özellikle köylerde hala canlı bir Ģekilde varlığını devam ettiren geleneklerden biri
yaylacılıktır. Bu gelenekle ilgili olarak tespit edebildiklerimiz:
4.5.1. Yaylacılık gelenekleri ve yapılan uygulamalar
Kars ilinde yaylacılıkla ilgili olarak göze çarpan ilk durum, yaylacılık geleneğinin
köylerde halen devam ettiğidir. Ancak bu gelenek tüm köylerde yaĢanmamaktadır. Bunun
yanında, yaylası olan köylerdeki hemen herkesin yaylada evi olması dikkat çekicidir.
Köylüler genellikle yaylaya mayıs veya haziran aylarında çıkmakta, ağustos veya eylül
aylarında da dönmektedirler. Yaylada yaklaĢık üç ay kalınır. Yaylaya gidiĢ veya dönüĢte
genellikle herhangi bir tören düzenlememekte; ancak Akyaka BoyuntaĢ köyünde bu sene özel
olarak köydeki askere gidecek olan delikanlılar için yaylada bir kutlama yapılmıĢtır. Yaylaya
çıkıĢta ise eskisi gibi öküz arabaları nadiren kullanılmaktadır. Artık öküz arabalarının yerine
günümüz modern araçları kullanılmaktadır. Yaylaya genellikle patika yoldan gidilir ve gidilen
yoldan da dönülür.
Yayla evleri tek katlı ve duvarları taĢtandır. Evlerin tavanı odunla kaplanır ardından
üstüne naylon çekilir. Sonra da naylonun üstüne toprak atılır. Bu Ģekilde evin tavanının
44
ÖGEL (2000), s. 1
220
akması önlenir. Bunun yanında yayla evlerinde hayvanlar için de oda yapılmaktadır. Ayrıca
yaylada çobanlar dıĢında kimse çadırda kalmamaktadır. Terk edilen yaylar da vardır. Örnek
olarak Dikme köyü sakinleri daha önceden gittikleri yaylayı uzak bulmuĢ ve terk etmiĢler.
Terk ettikleri yaylayı ise Ģimdi Kümbetli ve Çağlayan köyleri kullanmaktadır. Terk edilmiĢ
yaylalara Yağbasan, Altınbulah, Yenigazi gibi yaylaları da örnek verebiliriz. Ancak terk
edilen yaylalar olmasına rağmen yeni kurulan yaylalar yoktur. Yaylalarda aĢiretlere de pek
rastlanmamaktadır.
Yaylalar genellikle büyük bir alana kurulmuĢtur ve yaylada oturan herkesin tapusu
vardır. Yayla için herhangi bir ücret ödenmez. Yaylada en önemli ekonomik faaliyet
hayvancılıktır. Elde edilen süt, peynir, yoğurt bazı yayla sakinlerince Kars'ta veya köyde
kurulan pazarlarda satılır. Özellikle yaylada elde edilen hayvansal gıdalar pazarda daha çok
ilgi görmektedir. Ancak yaylada bunları satmak için herhangi bir pazar kurulmamaktadır.
Yaylada kadın ve erkek arasında da bir görev dağılımı olduğu söylenebilir. Kadınlar
çoğunlukla inek sağar, evi temizler ve çocuğa bakar. Erkekler ise yakacak elde eder, tamir
iĢleriyle uğraĢır, evin eksiklerini temin eder.
Evlerde sütün yağını yağsız kısımdan ayırmak için hala kullanılan süt makineleri
221
Yaylada basılmıĢ peynir tulumları
KeselenmiĢ peynir
222
Kars ilinde köylerde yaĢanan yaylacılık geleneği incelendiğinde geçmiĢten günümüze çok
fazla Ģeyin değiĢtiği söylenemez. GeçmiĢte olduğu gibi yaylaların en önemli sorunları
elektrik, yol ve sudur. Ancak günümüz araçları sayesinde suyu taĢımak kolaylaĢtığı için su
sorunun üstesinden gelinebildiği söylenebilir. Yol sorunu ise bazı yaylalarda çözülebilmiĢtir.
Kaynak ġahıslar
Evlenmeyle Ġlgili Kaynak KiĢiler
K.K. Adı soyadı
Doğum yeri
YaĢı
Medeni hali
ĠĢi
Eğitimi
Fadime TaĢdemir
Akyaka merkez
60
Evli
Keklik Aslan
Akyaka- Boyunta
50
Evli
Ev hanımı
Döne TepebaĢ
Akyaka-Büyükduran
48
Evli
Ev hanımı
Ceyran ToptaĢ
Akyaka-ĠbiĢ
59
Evli
Ev hanımı
Yok
Güllü aydemir
Akyaka –Ġncedere
70
Evli
Ev hanımı
Yok
Meryem Çelik
Akyaka- Kayaköprü
45
Evli
KızbeĢ Öztürk
Akyaka-Kürekdere
51
Evli
Ev hanımı
Yok
Havva TaptaĢ
Akyaka-Esenyayla
64
Evli
Ev hanımı
Yok
Aliye Yalçınkaya
SarıkamıĢ-
AĢağı 55
Evli
Ev hanımı
Ortaokul
Ġlkokul
Ġlkokul
Yok
Ġlkokul
Sallıpınar
Nizamettin GüneĢ
SarıkamıĢ-Alisofu
50
Evli
Çiftçi
Rukiye Alatürk
SarıkamıĢ-BalabantaĢ 64
Dul
Köy Ebesi, Ev Ġlkokul
Hanımı
ġemsinar Uğur (
SarıkamıĢ-Balıklı
47
Sündüs Yurdakul
SarıkamıĢ- Boyalı
76
223
Dul
Ev Hanımı
Yok
Ev Hanımı
Yok
Gülten Aydın
SarıkamıĢ-Ġnkaya
Köy Ebesi, Ev Yok
35
Hanımı
Düriye Yılmaz
SarıkamıĢ – Isısu
75
Ev Hanımı
Ġlkokul
Rahime Kılıç
SarkamıĢ-Karaurgan
51
Ev Hanımı
Ġlkokul
Ġpek ġengel
SarıkamıĢ-Merkez
48
Ev Hanımı
Ġlkokul
Tüccar Bulut
Arpaçay –Telek
54
Çiftçi, Muhtar
Ortaokul
Evli
terk
Umut Kaplan
Arpaçay –Telek
80
Yeter Kaplan
Arpaçay –Telek
65
Abdülmecit Göksu Arpaçay- Bozyiğit
Evli
Ev Hanımı
82
Okuma
Yazma
Var
Dinar Göksu
Arpaçay- Bozyiğit
42
Evli
Ev Hanımı
Ġlkokul
Songül Göksu
Arpaçay- Bozyiğit
50
Evli
Ev Hanımı
Yok
Esat Aydın
Arpaçay – Koçköy
64
Emekli
Üniversite
Öğretmen,
Belediye
BaĢkanı
TemaĢa Pastutmaz Arpaçay – Kuyucuk
75
Ev Hanımı
Ġrfan Gündüz
Arpaçay – Merkez
77
Halit Can
Arpaçay – Merkez
62
Vatan TaĢdemir
Arpaçay-
61
Ġlkokul
77
Ġlkokul
Yok
Ġlkokul
Değirmenköprü
Hacı
Kemal Arpaçay-Tepecik
KurtbaĢ
Telli Bey Koçak
Arpaçay-Tepecik
60
Ahmet Ertem
Arpaçay-
81
Yok
Büyükçatma
Fatma Aksak
Arpaçay – Mescitli
45
Ġlyas Mengüloğlu
Susuz- ErmiĢler
73
Casim Mengüloğlu Susuz- ErmiĢler
53
YaĢar Minka
62
Susuz- ErmiĢler
224
Evli
Çiftçi
Evli
Yok
Ortaokul
Yok
Yılmaz
Susuz- ErmiĢler
53
Evli
Ġlkokul
Nihat Mengüloğlu Susuz- ErmiĢler
38
Evli
Ġlkokul
Karabey Mintemur Susuz-Kalecik
53
Evli
Mengüloğlu
Abdullah
Çiftçi, Muhtar
Ġlkokul
Susuz - Kırkpınar
71
Ġlkokul
Susuz-Kırçiçek
79
Okuma
Bahtiyaroğlu
Ġbrahim Kırçak
yazma var
Fahrettin Ulufer
Susuz-Kiziroğlu
61
Cemil Artuk
Susuz – Yolboyu
64
Mustafa Balkay
Susuz-Porsuklu
Mehmet ġuözer
Susuz-Porsuklu
53
Semiha Çelik
Selim- Akçakale
65
Ġlkokul
Evli
Emekli
Lise
Ġlkokul
Evli
Emekli
Nazım Kızılarslan, Selim -Benliahmet
60
Evli
Ġlkokul
Refika Yığın
Selim- Çıplaklı
58
Evli
Ġlkokul
Sevim Yurtçu
Selim – Darboğaz
45
Lise terk
Kıymet Akarsu
Selim - Dölbentli
65
Ġlkokul
Halime TaĢdemir
Selim – KamıĢlı
50
Evli
Altun KarmıĢ
Selim – Kırkpınar
35
Evli
Ev hanımı
Ġlkokul
Gönül DolmuĢ
Selim – Merkezde
52
Evli
Ev hanımı
yok
Behiye Çifçi,)
Selim – Oluklu
54
Evli
Güner Sülü
Selim – Ortakale
40
Ayten Erdem
Selim- Laloğlu
55
Evli
Ev hanımı
Burhan Kaya,
Selim – BölükbaĢ
25
Bekar
Çiftçi
Zennure Demirci
Selim – BölükbaĢ
65
Sevgi Ulusoy
Kağızman – Çeperli
49
ġükran Orhan
Kağızman - Çilehane 47
Ġlkokul
Cemile Yılmaz
Kağızman - Çilehane 89
yok
Nurhan Gayranu
Kağızman – Esenyazı 22
Nimet Büyüktanır
Kağızman - Kötek
60
225
Ġlkokul
yok
Ev hanımı
yok
Ortaokul
yok
Evli
Ev hanımı
Ev hanımı
Ġlkokul
Ortaokul
Ġlkokul
Zübeyde Güllüçat
Kağızman - Paslı
50
Güncede Yurtapan Kağızman ġaban
55
Evli
Hacer Yurtapan
Kağızman ġaban
40
Evli
Cemaleddin Hagi
Digor – Varlı
Nimet Büyüktanır
Kağızman - Kötek
60
Mehmet Düzçay
Kağızman - Kötek
64
Hanife ErtaĢ
Kağızman - Kötek
55
Zeki ErtaĢ
Kağızman - Kötek
Emine Özdinler
Digor –Merkez
Sara Karadağ
Digor –Merkez
90
yok
Kadriye Sami,
Digor- Kocaköy
52
yok
Sevda DaĢdemir
Digor -TürkmeĢen
21
NiĢanlı
Ġlkokul
Dilek DaĢdemir
Digor -TürkmeĢen
20
Evli
Ġlkokul
Seyran Oğul
Kars-Merkez
Emekli ebe
Lise
yok
Çiftçi
Ġlkokul
Evli
Ortaokul
yok
yok
Halefoğlu
Sevgi Orhangazi
38
Evli
Okuma
yazma var
Cesur Vargün
Kars Mrk. Alaca
AyĢat Samancı
Kars Mrk. Yolaçan 30
24
Ortaokul
Evli
Mütahit,
(Cumhuriyet)
Cemal Çifçi
Kars-Mrk. Esenkent
78
Çiftçi
Ġlkokul
Yemliha Erdoğan
Kars Mrk. Kümbetli
63
Emekli
Lise
Erol Kesgin
Kars Mrk. Kümbetli
42
Evli
Fatma Kesgin
Kars Mrk. Kümbetli
40
Evli
Erdoğan Yağcı
Kars Merkez
45
Evli
Melike Irak
Kars Merkez
17
Ġlkokul
Fırat Irak
Kars Merkez
24
Lise
Resmigül Yağcı
Kars Merkez Ocaklı
38
Merdan Anır
Kars Merkez Ocaklı
65
226
Evli
Ġlkokul
Lise
Ev hanımı
Ġlkokul
Çiftçi
ilkokul,
Ölümle Ġlgili Kaynak KiĢiler
K.K. Adı soyadı
Doğum yeri
YaĢı
Medeni
ĠĢi
Eğitimi
hali
Settar TaĢdemir
Akyaka merkez
60
Evli
Öğretmen
Üniversite
Ahmet Aslan
Akyaka- BoyuntaĢ
66
Evli
Çiftçi
Ġlkokul
Mehmet Bedir
Akyaka-BoyuntaĢ
49
Evli
Çiftçi
Ġlkokul
Kemal Karabağ
Akyaka-Esenyayla
67
Evli
Çiftçi
Ġlkokul
Sultan Ali Güngör
Akyaka-ĠbiĢ
54
Evli
Çiftçi
Lise
Oktay Koyık
Akyaka-Ġncedere
45
Evli
Çiftçi
Ġlkokul
Muharrem Öztürk
Akyaka-Kayaköprü
67
Evli
Çiftçi
Ġlkokul
Ahmet Sarıkaya
Akyaka-Kürekdere
53
Evli
Çiftçi
Ġlkokul
Ali Nihat
67
Dul
Öğretmen
Lise
Yalçınkaya
Sallıpınar
Rahim Çam,
SarıkamıĢ- Alisofu
Çiftçi
Ġlkokul
Ġsmail Sevinç
Cemil Göymen
53
Çiftçi
Ġlkokul
Haydar Ocak
SarıkamıĢ-Boyalı
47
Evli
Ali Araz
56
Evli
Çiftçi
Ġlkokul
Koçak Rençber
54
Evli
Çiftçi
Ġlkokul
ReĢat Bazu
65
Evli
Çiftçi
Ġlkokul
Hamza Balkaya
SarıkamıĢ-Isısu
44
Evli
Serbest
Ġlkokul
70
Ġlkokul
meslek
Osman Nuri Kılıç
SarıkamıĢ-Karaurgan
43
Evli
Köy
Ortaokul
korucusu
Rıza Duman
Selim-Ortakale
Çiftçi
67
yok
Günay Arpa
Selim-Sarıgün
43
Vasfı Yardımcı
Selim-Tozlıca
57
Ġlkokul
Fahrettin Çelik
Selim-Akçakale
76
Ġlkokul
Ġsmet Bozkurt,
Selim-BenliAhmet
51
227
Evli
Evli
Ġmam
Ġlkokul
Gül Ali Yığın
Selim-Çıplaklı
65
Erdinç Doğan
Selim-Dülbentli
45
Evli
Çiftçi
Kemal Demirci
Selim-KamıĢlı
51
Evli
Çiftçi
Kemal Demirci,
Selim-Kırkpınar
45
Evli
Emekli
YaĢar Çiftçi
Selim-Oluklu
37
Evli
GülĢah Mengüoğlu, Susuz-ErmiĢler
55
Evli
Ġbrahim Kırçak
Susuz-Kırçiçeği
79
Ziya Avanaz
Susuz-Kırkpınar
75
Mustafa BalkaĢ,
Susuz-Yolboyu
64
Evli
Cengiz Asatekin
Susuz-Yolboyu
50
Evli
Orhan ġutanrıkulu
Susuz-Porsuklu
46
Hamit Kaplan
Arpaçay-Telek
79
Tüccar Bulut,
Arpaçay-Telek
54
Yeter Kaplan
Arpaçay-Telek
65
Tellibey Koçak
Arpaçay-Tepeköy
57
Evli
Lise
Ahmet Ertem 81,
Arpaçay-Büyükçatma 81
Evli
yok
Fevzi Akıcı
Arpaçay-TaĢdere
31
Evli
Seddar Aslan
Arpaçay-TaĢdere
66
Evli
Ağa Ġnce
Arpaçay-Carcı
70
yok
Abdülmecit Göksu
Arpaçay-Bozyiğit
80
Teyba Yılmaz
Arpaçay-
76
Okumayazma var
yok
Ġlkokul
Lise
Okumayazma var
yok
Emekli
Ġlkokul
Emekli
Lise
Evli
Çiftçi
Okumayazma var
Ġlkokul
Değirmenköprü
Serpil Yılmaz
Arpaçay-
40
Ġlkokul
Evli
Değirmenköprü
Esad Aydın
Arpaçay-Koçköy
64
Nurettin ErtaĢ
Digor-Varlı
56
Evli
Cafer Anek,
Digor-HalıkıĢlak
60
Evli
228
Yüksekokul,
Çiftçi
Okuma-
yazma var
Okumayazma var
Okumayazma var
Ġlkokul
Fettah Sami
Digor-Kocaköy
64
Evli
Bakkal
Halis Abravcı
Digor-TürkımeĢen
70
Evli
Çiftçi
Nurettin Öztürk
Kağızman-CamuĢlu
56
Evli
Süleyman Yılmaz
Kağızman-Çilehane
63
Evli
Mülayım Tatlı
Kars-BaĢgedikler
49
Evli
Ġmran Samancı
Kars-Cumhuriyet
63
Evli
Fuat Atalayın
Kars-Dikme
40
Evli
Sabri Aydın,
Kağızman-Paslı
50
Evli
Hüseyin Avinçsal
Kars-Esenkent
50
Aydın Mert
Kars-Kümbetli
70
Evli
Emekli imam Lise
Zikri Kaya
Kars-Merkez
52
Evli
Elektrik
Çiftçi
Ġlkokul
Tüccar
Lise
Çiftçi
Ġlkokul
Çiftçi
Ġlkokul
Lise
teknisyeni
Nuriye Akman,
Kars-Merkez
67
Evli
Laçin ToptaĢ,
Kars-Ocaklı
68
Evli
Ġlkokul
Çiftçi
Ġlkokul
Sünnetle Ġlgili Kaynak KiĢiler
K.K. Adı soyadı
Doğum yeri
YaĢı
Medeni hali ĠĢi
Ahmet TaĢtan
Kars-BaĢgedikler
72
evli
Fuat Atalay
Kars-Dilane
40
AyĢat Samancı
Kars-Cumhuriyet
30
Evli
Müteahhit
Çiftçi
Eğitimi
Sünnetçi
ilkokul
Çiftçi
lise
(Yolaçan)
Cemal Çiftçi
Kars -Esenkent
78
Evli
Hasan Alp
Kars-Gelirli
59
evli
Yemliha Erdoğan Kars-Kümbetli
ilkokul
ortaokul
Emekli sağlık lise
memuru
Zikri Kaya
Kars-Merkez
52
evli
Elektrik
lise
teknisyeni
Laçin ToptaĢ
Kars-Ocaklı
68
evli
çiftçi
Ali Rıza Kent
Kars-Halefoğlu
72
Evli
çiftçi
229
ilkokul
ġahbender KılıçovaSelim-BenliAhmet 65
Evli
Erol Karahan
Selim-Darboğaz
56
Evli
çiftçi
Erdinç Doğan
Selim-Dülbentli
45
Evli
çiftçi
Kemal Demirci
Selim-KamıĢlı
51
Evli
çiftçi
Yavuz Ekinci
Selim-Kırkpınar
45
Evli
çiftçi
YaĢar Çiftçi
Selim-Oluklu
37
Evli
Rıza Duman
Selim-Ortakale
67
Evli
çiftçi
Günay Arpa
Selim-Sarıgün
43
Evli
imam
RüĢtü DolmuĢ
Selim-Merkez
69
Evli
Kaynakçı
Gürsel Demir
Selim-Akçakale
46
Evli
Çiftçi
ġerafettin Yedem Selim-Laloğlu
65
Evli
Çiftçi
Turgay Demir
Akyaka-Merkez
48
Evli
Tamirci
lise
Hacı Yılmaz
Selim-Büyükduran 80
Evli
Çiftçi
ilkokul
Kemal Karabağ
Akyaka-Esenyayla 57
Evli
Çiftçi
ilkokul
Ahmet Aslan
Akyaka- BoyuntaĢ 66
Evli
Çiftçi
ilkokul
lise
ortaokul
lise
yok
ilkoul
Sultan Ali Güngör Akyaka-ĠbiĢ
44
Evli
Çiftçi
lise
Oktay Koyık
Akyaka-Ġncedere
45
Evli
Çiftçi
ilkokul
Ahmet Sarıkaya
Akyaka-Kürekdere 53
Evli
Çiftçi
ilkokul
67
Evli
Çiftçi
ilkokul
67
Dul
Öğretmen
lise
Yalçınkaya
Sallıpınar
Rahim Çam
SarıkamıĢ- Alisofu 70
Evli
Çiftçi
ilkokul
Naim Yılınay
SarıkamıĢ-
58
Evli
Çiftçi
Çiftçi
Muharrem Öztürk AkyakaKayaköprü
Ali
Nihat SarıkamıĢ-AĢağı
BalabantaĢ
Cemil Göymen
53
Evli
Haydar Ocak
SarıkamıĢ-Boyalı
47
Evli
Ali Araz
56
Evli
230
ilkokul
ilkokul
Çiftçi
ilkokul
Koçak Rençber
54
Evli
Çiftçi
ilkokul
ReĢat Bazu
65
Evli
Çiftçi
ilkokul
Hamza Balkaya
SarıkamıĢ-Isısu
44
Evli
Serbest
ilkokul
meslek
Osman Nuri Kılıç SarıkamıĢ
43
Evli
Korucu
ortaokul
75
Evli
Çiftçi
yok
Karaurgan
Ali Arpaçay-TaĢdere
Mehmet
Adıgüzel
Ağa Ġnce
Arpaçay-Carcı
70
Evli
Yeter Kaplan
Arpaçay-Telek
65
Evli
Songül Gölesun
Arpaçay-Bozyiğit
50
Evli
yok
Teyba Yılmaz
Arpaçay-
76
Evli
yok
77
Evli
Çiftçi
ilkokul
Emekli
ilkokul
yok
Değirmenköprü
Hacı
Kemal Arpaçay-Tepecik
Koçak
Mustafa Balkay
Susuz-Yolboyu
64
Evli
Cengiz Asatekin
Susuz-Yolboyu
50
Evli
Abdullah
Susuz-Kırkpınar
74
Evli
Susuz-Kırçiçek
79
Evli
ilkokul
Bahtiyaroğlu
Ġbrahim Kurçak
Okumayazma var
Müslüm Yılınay
Kağızman-
62
Evli
Çiftçi
ilkokul
60
Evli
Çiftçi
Okuma-
Çilehane
Hayrettin
Kağızman-
Gayrınalı
Esenyayı
Mehmet Aydın
Kağızman-Paslı
35
Evli
Çiftçi
ilkokul
Zeki YağıĢlı
Digor-Varlı
43
Evli
Çiftçi
Okuma-
yazma var
yazma var
Abdullah Sami
Digor-Kocaköy
35
Evli
Çiftçi
Okumayazma var
231
Doğum Adetleriyle Ġlgili Kaynak KiĢiler
K.K. Adı soyadı
Doğum yeri
YaĢı
Medeni hali Mesleği
Fadime TaĢdemir
Akyaka -Merkez
60
Evli
Ev hanımı
Keklik Aslan
Akyaka-BoyuntaĢ
50
Evli
Ev hanımı
Hambağa TepebaĢ Akyaka-Büyükduran
60
Evli
Ev hanımı
Havva ToptaĢ,
Akyaka-Esenyayla
64
Evli
Ev hanımı
Yok
Ceylan ToptaĢ
Akyaka-ĠbiĢ
59
Evli
Ev hanımı
Yok
Güllü Aydemir
Akyaka-Ġncedere
70
Evli
Ev hanımı
Yok
MaĢuka Çelik
Akyaka Kayaköprü
83
Evli
Ev hanımı
Yok
Elmas Topkaya
Akyaka-Kürekdere
75
Evli
Ev hanımı
Yok
AyĢe Yalçınkaya
SarıkamıĢ
AĢağı 41
Evli
Ev hanımı
Ġlkokul
Ġlkokul
-
Eğitimi
Ġlkokul
Sallıpınar
Yıldız TaĢ
SarıkamıĢ-Alisofu
75
Evli
Ev hanımı
Rukiye Alatürk
Evli
Hacer Ocak
SarıkamıĢ Boyalı
59
Evli
Ev
hanımı- Ġlkokul
köy ebesi
Ev hanımı
Ġlkokul
Gönül Aydın
SarıkamıĢ Ġnkaya
50
Evli
Ev hanımı
Düriye Yılmaz
SarıkamıĢ -Isısu
-
Evli
Ev hanımı
Nuriye Kılıç
SarıkamıĢ -Karaurgan 83
Evli
Ev hanımı
Yok
Yeter Kaplan
Arpaçay-Telek
65
Evli
Ev hanımı
Yok
Kibar Ġnce
Arpaçay-Carcı
58
Evli
Ev hanımı
Yok
Dinar Göksu
Arpaçay-Bozyiğit
42
Evli
Ev hanımı
Ġlkokul
TemaĢa Pastutmaz Arpaçay – Kuyucuk
75
Evli
Ev hanımı
Ayten KurtbaĢ
Arpaçay Tepecik
57
Evli
Ev hanımı
Zarif Terzi
Arpaçay Merkez
56
Evli
Öğretmen
YaĢar Malkoç
Susuz – Kalecik
56
Evli
Ev hanımı
Gökçek MengüloğluSusuz - ErmiĢler
55
Evli
Ev hanımı
Hanene Okurlu
Susuz - Kırçiçek
65
Evli
Ev hanımı
Yok
Saime AvanaĢ
Susuz - Kırkpınar
60
Evli
Ev hanımı
Yok
Aysel Batlık
Susuz - Yolnoyu
41
Evli
Ev hanımı
Yok
Semiha Çelik
Selim- Akçakale
66
Evli
Ev hanımı
Yok
Refika Yığın
Selim-Çıplaklı
58
Evli
Ev hanımı
Ġlkokul
232
Yok
Yok
Sevim Yurtçu
Selim-Darboğaz
45
Evli
Ev hanımı
Lise terk
Bergüzal Yakut
Selim ÇaybaĢı
77
Evli
Ev hanımı
Yok
Yenigül Kılıç
Selim Tozluca
31
Evli
Ev hanımı
Ġlkokul
Güner Sülü
Selim Ortakale
40
Evli
Ev hanımı
Yok
Behiye Çifçi
Selim –Oluklu
54
Evli
Ev hanımı
Yok
Gönül DolmuĢ
Selim Merkezde
52
Evli
Ev hanımı
Yok
Altun KarmıĢ
Selim –Kırkpınar
35
Evli
Ev hanımı
Ġlkokul
Halime DaĢdemir
Selim- KamıĢlı
50
Evli
Ev hanımı
Ġlkokul
Kıymet Akarsu
Selim-Dölbentli
65
Evli
Ev hanımı
Ġlkokul
Sara Karadağ
Digor-HalıkıĢlak
90
Evli
Özcan Karadağ
Digor-HalıkıĢlak
56
Evli
Mercan Çidemal
Digor –Varlı
32
Evli
Güllü Dinler
Digor-Merkezde
56
Asya Sami
Digor – Kocaköy
55
Evli
Yok
Fatma Dinler
Digor-HalıkıĢlak
72
Evli
Yok
Hatem Yıldırım
Kağızman-CamuĢlu
75
Evli
Yok
Gülnaz Saday
Kars-Mrk.Cumhuriyet 60
Evli
Hürzet Aydıner
Kars Merkez Dikme
77
Evli
Yok
Hazel AğdaĢ
Kars-Mrk. Esenkent
90
Evli
Yok
Yok
Ev hanımı
Ġlkokul
Yaylacılıkla Ġlgili Kaynak KiĢiler
K.K. Adı soyadı
Doğum yeri
Ağa Ġnce
Arpaçay-Carcı
Esat Aydın
Arpaçay-Koçköy
YaĢı
64
Medeni hali ĠĢi
Eğitimi
Evli
yok
Evli
Emekli
Üniversite
öğretmen
Teyba Yılmaz
Arpaçay-
75
Evli
yok
Değirmenköprü
Yeter Kaplan
Arpaçay-Telek
65
Evli
TemaĢa
Arpaçay-Kuyucuk 75
Evli
Paytutman
Feride KurtbaĢı
Okuma
–
yazma var
A rpaçay-Tepecik
65
Evli
233
Okuma
–
yazma var
M. Ali Adıgüzel
Arpaçay-TaĢdere
75
Evli
Çiftçi
yok
Veysel Aydın
Susuz-ÇamçavuĢ
72
Evli
Çiftçi
ilkokul
Mustafa Balkay
Susuz-Yolboyu
64
Evli
emekli
ilkokul
Cengiz Asatekin
Susuz- Yolboyu
50
Evli
Zeki YağıĢlı
Digor-Varlı
43
Evli
ilkokul
Çiftçi
Okuma
yazma var
Bayram Uluhanlı Kars-Dikme
44
Evli
Köy bekçisi
Nuri ErtaĢ (
Kars-Kümbetli
47
Evli
ortaokul
Halil Korkmaz
Kars-Esenkent
65
Evli
yok
Ġbrahim Kırçak
Susuz-Kırçiçek
79
Evli
Okumayazma var
Mehmet Dağçay
Digor-Varlı
64
Evli
Necati DaĢdemir
Akyaka-BoyuntaĢ
45
Evli
Muhtar
ilkokul
Kemal Karabağ
Akyaka-Esenyayla 57
Evli
Çiftçi
ilkokul
Nizamettin Kaya
Susuz-Isısu
59
Evli
Koçak Rençber
54
Evli
Çiftçi
ilkokul
ReĢat Bazu
65
Evli
Çiftçi
ilkokul
Erol Karahan
Selim-Darboğaz
56
Evli
Çiftçi
Günay Arpa
Selim-Sarıgün
43
Evli
Ġmam
67
Evli
Çiftçi
Rıza
Duman Selim-Ortakale
ortaokul
ilkokul
yok
babası, çiftçi
RüĢtü DolmuĢ
Selim-Merkez
69
Evli
Kaynakçı
Gürsel Demir
Selim-Akçakale
46
Evli
Çiftçi
234
Ġlkokul
–
SONUÇ
“Bütün toplumların belki de en eski ve en önemli törenleri durumunda olan ve bugün
de bu önemlerini muhafaza eden doğum, evlenme ve ölüm törenleri, bütün topluluklarda
benzer yanlarına rağmen, her milletin karakterine yani milli seciyesine göre de çok farklılık
gösterirler. Hatta aynı coğrafyayı yurt tutan ve aynı soydan gelenlerde bile bu farkları görmek
mümkündür. ĠĢte bu farklar ve benzerliklerden faydalanmak suretiyle hem milletlerin ve
onları meydana getiren boyların tarihleri, inançları, sosyal yapıları hakkında fikir edinmek
hem de diğer milletlerle iliĢkilerini, etkileĢimlerini tespit etmek mümkün olabilmektedir.”45
Bu bağlamda, Kars‟ın Somut Olmayan Kültürel Mirasının Haritalandırılması Projesi
kapsamında, Kars ilinin tamamında yapmıĢ olduğumuz geçiĢ dönemleri ile sünnet ve
yaylacılık gibi geleneksel sosyo-kültürel faaliyetlerle ilgili derleme çalıĢmaları sonucunda
elde ettiğimiz malzemenin bölgenin kültürel mirasının haritalandırılması açısından yeterli
olacağı kanaatindeyiz.
Halk kültürünün önemli özelliklerinden birisi dinamik bir yapıya sahip olmasıdır.
DeğiĢen Ģartlara hem yapısı hem de icra ortamı itibarıyla uyum sağlar. Bu değiĢimi veya bir
baĢka deyiĢle uyumu Kars ve çevresinin halk kültürü ürünlerinde de görebiliyoruz. Örneğin
çocuk sahibi olmak veya doğum kontrolü sağlamak için insanlar eskisi gibi geleneksel
yöntemler yerine daha çok tıbbi yöntemlerle çözüm yolları aramaktadırlar. Düğünler eskisi
gibi dört-beĢ gün veya bir hafta yerine bir iki günde bitmektedir. Çünkü günümüzde günlük
hayat geçmiĢe göre çok daha yoğun yaĢanmakta, insanlar çağın ve zamanın hızına ayak
uydurabilmek için yaptıkları iĢleri bir an önce bitirmeye çalıĢmaktadırlar. Günümüzde sosyoekonomik ve teknolojik hayat çok hızlı geliĢmekte ve değiĢmekte, bu değiĢim ister istemez
insanları da etkilemektedir.
Kars ve çevresi Anadolu‟nun Orta Asya ve Kafkaslara açılan kapısı veya kapının eĢiği
olduğu gibi, Orta Asya‟nın da Anadolu ve Avrupa‟ya açılan kapısının eĢiğidir. Bu itibarla
tarih boyunca sürekli olarak farklı milletlerin ve devletlerin hakim olmaya çalıĢtığı yerlerden
biridir. Bölge özellikle 11. yüzyıldan sonra hemen daima Türk kültür coğrafyası içinde yer
almıĢtır. Bu itibarla elde ettiğimiz malzemelere baktığımızda, bölge Ġslamiyet öncesi ve
sonrasına ait Türk kültürüne ait birçok adet, gelenek ve inançların canlı bir Ģekilde yaĢadığını
görüyoruz.
45
(Çelik 1999: 317)
235
Doğum olayında görülen al karısı inancı, al karısından korumak için demirden bir
eĢyanın çocuğun veya lohusanın yanında bulundurulması, lohusaya ilk yemek yedirilirken ilk
üç lokmanın verir gibi yapılıp geri alınması, evlenme sırasında gelinin baĢına çeĢitli
yiyeceklerin atılması, gelinin kucağına çocuk verilmesi, gelin eve girerken ağzına tatlı
sürülmesi, kapıda suyu devirmesi ve cam bir eĢyayı kırması, ölüm olayında ölülerin
eĢyalarının saklanması, atlarının mezara kadar götürülmesi, kollarının altına yeĢil dal
konması, güzel kokular sürülmesi, düğünlerde ve cenazelerde gelenlere özellikle etli yemekler
verilmesi, Türk kültürünün Ġslamiyet öncesi ve sonrasında bölgede yaĢamaya devam eden
gelenek ve inanç öğelerinden sadece birkaçıdır. Yaylacılık ise Türk kültür tarihi içinde
geçmiĢten günümüze hemen hiç değiĢmeden gelen geleneklerimizdendir. Bu bağlamda elde
edilen malzemeler, Türk kültürüyle ilgili kaynaklarla kıyaslandığında, bölgenin kültürel doku
itibarıyla Türk kültürünün canlı yaĢam alanlarından olduğunu görüyoruz.
Toplumsal uygulamalarla ilgili olarak yaptığımız çalıĢmada görüntülü malzeme yok
denecek kadar azdır. Bunun sebebi doğum, ölüm, düğün, sünnet gibi geçiĢ törenlerinin, yayla
göçünün ve yayla yaĢantısının gerçeğiyle yüz yüze gelmemiĢ olmamızda ve yapay ortam
oluĢturacak kadar da zamanımızın olmamasından kaynaklanmıĢtır. Sahada derleme yapanların
tecrübesizliği, rehberimizin olmayıĢı, ön araĢtırmaların iyi yapılmamıĢ olması, teknolojinin
çok iyi kullanılamaması, iyi organize olamamak, kaynak kiĢilerin bu iĢin önemiyle ilgili
hiçbir bilgilerinin olmaması ve sürekli bir sosyal yardım beklentisi içinde olmaları, eldeki
mevcut cihazların yetersizliği gibi (iki kiĢiye bir kayıt cihazı, on kiĢiye bir kamera) birçok
sebepten ulaĢılan birçok malzeme dört baĢı mamur bir Ģekilde kaydedilememiĢtir.
Kars ili değiĢik yerlerden gelmiĢ, farklı mezheplere ve dini inançlara sahip Türk
boylarının bir arada yaĢadığı bir coğrafyadır. Anadolu ile Orta Asya arasında tam bir geçiĢ
noktasında bulunması, sosyal ve kültürel hayatı daima etkilemiĢtir. Bundan dolayı önce
gelenle sonra gelen, biraz doğudaki ile biraz batıdaki veya mezhepler arasında uygulamalarda
bazı farklıklar oluĢmuĢtur. Ancak bu farklılıklar çok küçük ayrıntılardır. Derlenen metinler
incelendiğinde, il içerisinde geçiĢ dönemleriyle ilgili uygulama farklılıklarının devede kulak
bile olmadığı, dolayısıyla bölgenin halk kültürünün homojen bir yapı sergilediğini
söyleyebiliriz.
236
Kaynaklar
Araz, Rıfat (1995), Harput‟ta Eski Türk Ġnançları ve Halk Hekimliği, Ankara, Atatürk Kültür
Merkezi Yayınları.
Artun, Erman (2005), Türk Halkbilimi, Ġstanbul, Kitabevi.
Çelik, Ali (1999), Trabzon-ġalpazarı Çepni Kültürü, Trabzon.
Çelik, Ali (2005), Trabzon Çaykara Halk Kültürü, Ġstanbul.
Ögel, Bahaeddin (2000), Türk Kültür Tarihine GiriĢ, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
Örnek, Sedat Veyis (1995), Türk Halkbilimi, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları
Tezcan, Mahmut (1997), Kültürel Antropoloji, Ankara, Kültür bakanlığı yayınları.
Turan, Mustafa (2001), Kars Folklorundan Çizgiler, Ankara.
237
BEġĠNCĠ BÖLÜM
EL SANATLARI (Okt. Alper BAHTĠYAROĞLU)
5.1. EL SANATLARI
El Sanatları insanlığın var oluĢundan beri tabiat Ģartlarına bağlı olarak ortaya çıkmıĢ
kültürel mirasın en önemli ürünlerindendir. Bilindiği üzere Türkler de tarih boyunca yaĢadığı
bütün coğrafyalarda bu kültürel mirasın hem taĢıyıcıları hem de koruyucuları olmuĢlardır.
Ġlk önceleri insanların ihtiyaçlarını karĢılamak maksadı ile oluĢturulmuĢ olan el
sanatları yüzyıllardır büyük bir çeĢitlilik içinde toplumların duygularını ve sanatsal
beğenilerini aktarma aracı olmuĢlardır. Üretildikleri dönemin değer yargıları, toplumdaki
politik eğilimler, ekonomik durum, din, kiĢiler arası örgütlenme ve iliĢkiler, kiĢilerin davranıĢ
ve tutumları, teknik araç-gereç, beceri, estetik bakıĢ açısı, dünya görüĢü, tasarım ürünlerine
verilen biçim gibi etkenler el sanatlarının oluĢumunu etkilemiĢtir.46
El sanatları bireyin ve toplumun ihtiyaçlarını, bölgenin yaĢam Ģeklini ve bölgede
bulunan yeraltı ve yerüstü zenginlikleri ortaya koyan en temel uygulamalardandır. Toplum
günlük hayatında gereksinim duyduğu ev, bahçe, tarım ve hayvancılığa ait eĢyaların üretim ve
tüketiminde kolayca eriĢebileceği unsurlardan yararlanır. Bu anlamda doğan çocuğun
konulacağı beĢikten, yaĢayacağı evin yapılmasına kadar hayatın hemen her noktasında bu
unsurları görmek mümkündür.
El sanatları teknoloji hayranlığı, endüstrileĢme, değiĢen hayat Ģartları ve değer
yargılarına bağlı olarak geleneksel yetenekler büyük bir hızla körelmiĢ, ihmal edilen el iĢçiliği
gitgide zayıflamıĢ ya gerilemiĢ ya eski önemini kaybetmiĢ ya da yok olma sınırına
dayanmıĢtır. Bir kısmının da üretim biçimleri değiĢtirilip, kendi fonksiyonları dıĢında yeni
fonksiyonlar yükleme çabaları hızla yaygınlaĢmaktadır. Bilindiği gibi el sanatı ürünleri
üretildiği yörenin özelliklerini taĢıdığı sürece orijinaldir ve değerlidir. Deseni, üretim tekniği
ve üreteni de ona ayrı bir değer katar.47
El sanatları ile ortaya konan ürünler ulusal mirası geçmiĢten geleceğe taĢımaktadırlar.
El sanatı somut bir ürüne dönüĢmeden önce geleneklerden süzülen bilgi, anlayıĢ, görgü,
46
KAHVECĠ, Mücella, “21. Yüzyıla Girerken Geleneksel Türk El Sanatları” Prof. Dr. Dursun Yıldırım
Armağanı,http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/mucella_kahveci_21.yuzyila%20girerken_geleneksel_turk_el_
sanatlari.pdf(EriĢim Tarihi: 19.02.2011)
47
KAHVECĠ, Mücella, “21. Yüzyıla Girerken Geleneksel Türk El Sanatları” Prof. Dr. Dursun Yıldırım
Armağanı,http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/mucella_kahveci_21.yuzyila%20girerken_geleneksel_turk_el_
sanatlari.pdf(EriĢim Tarihi: 19.02.2011)
238
tasarım, stil, zaman gibi soyut boyutların etkisinde Ģekillenir. El sanatı içindeki sanatsal emek
sanatı icra edenin kiĢiliği ve becerisine dayanır. Diğer yandan el sanatçısının ürünlerini talep
eden kullanıcıların kimlikleri ve algı dünyaları da el iĢinin sanatsallığı hakkında fikir verebilir.
Öte yandan, el sanatı yerel ve kollektif kimlik yansıtıcı role de sahiptir.48
Bölgede özellikle XX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren teknolojinin ilerlemesi
neticesinde tarım ve hayvancılığa bağlı olarak kullanılan eĢyalarda görülen değiĢim bu
mesleklere karĢı olan ilginin buna bağlı olarak da çıraklığın azalmasına yol açmıĢtır. Bu
sebeple yaĢayan meslek erbaplarının yanında yeni çıraklar bulmak oldukça güçleĢmiĢtir.
Ekonomik ve sosyal yaĢamın getirdiği daha rahat ve güvenilir bir yaĢam isteği, eğitimin ve
buna bağlı olarak köyden kente göç olgusunun Kars‟taki yansımalarında da zor Ģartlar altında
gerçekleĢtirilen hayvancılığın yerini modern hayvancılık alamamıĢ, bu durum özellikle
gençlerin kentlere akınına meydan vermiĢtir. Yukarıda bahsettiğimiz sebeplerden dolayı
bugün bölgede genç nüfusun önemli bir kesiminin kent merkezlerine yerleĢtiği, bu nedenle de
il içerisinde tarım ve hayvancılığın hem azaldığı hem de daha çok bölgeye civar illerden
getirilen çobanların desteğiyle sürdürüldüğü gözlemlenmiĢtir. KüçükbaĢ hayvancılığın
ekonomik getirisindeki düĢüklüğe karĢın büyük bir emek ve zahmet neticesinde ekonomik
getirisinin daha fazla olması insanları büyükbaĢ hayvancılığa yönelmeye sevk etmiĢtir.
Bölgede büyük baĢ hayvancılığa yönenilmesi neticesinde küçükbaĢ hayvancılık esasına bağlı
olarak varlığını sürdüren dokuma tezgahlarının büyük bir bölümü de ortadan kalkmıĢtır.
Ayrıca ülke çapında görülen sanayileĢme ve ithal ürünlerdeki ucuzluk ve artıĢ gereksinim
duyulan ürünlerin el iĢçiliğiyle üretilmesi anlayıĢının terkedilmesine zemin hazırlamıĢtır. Bu
etkiler doğrultusunda halı, kilim dokumacılığı ve bağlı olarak da evde yapılan çeĢitli el örgüsü
ürünlerinde büyük oranda azalma meydana gelmiĢtir.
Yukarıda belirtilen değiĢimlere karĢın yıllardır geçimini el sanatlarıyla sağlayan kiĢiler
yeni meslek ediniminin zorluğu ve alıĢkanlıkları dolayısıyla geleneksel el sanatlarını
sürdürme yolunda çaba sarfetmektedirler. Ekonomik bir kazanca dönüĢtürülebilen her tür el
sanatının yok olma kaygısından kurtulacağı ve yeni nesillere aktarılacağı bir gerçektir.
Günümüzde halen büyük oranda geçim kaynağı olarak yaĢamakta olan ve belirli bir süre daha
yaĢayacağı ön görülen el sanatları aĢağıda belirtilmiĢtir.
5.1.1. Demircilik
Dön kömür.
48
Öter, Zafer, Türk El sanatlarının Kültür Turizmi Bağlamında Değerlendirilmesi,
http://www.millifolklor.com/tr/sayfalar/86%20pdf/15.pdf (EriĢim Tarihi: 19.02.2011)
239
Demir tava geldi.
Kömür bitti.
Ne yazık oldu bu iĢe.
Ömrüm bitti…
Demirciliğin özellikle babadan kalma, tarım ve hayvancılığa bağlı olarak gereksinim
duyulan malzemelerin yapımı ve kullanımına yönelik bir meslek olarak ön plana çıktığı
görülmektedir. Kapı, pencere, traktör malzemeleri, pulluk bıçakları gibi malzemelerin
yapımının yaygın olduğu meslek grubunda bölgenin ekonomik ve sosyal Ģartlarında görülen
değiĢim ve geliĢim üzerine çoğunlukla geleneksel formatından uzaklaĢılmıĢ ve daha çok çağın
gereklerine bağlı olarak kullanılan tarımsal aletler ve modern yapı malzemeleri tercih
edilmeĢtir. Bunun yanında demircilik özellikle modern inĢaatlar için gerekli bir mesleğe
dönüĢmüĢtür. Demircilikte ilk önceleri körük kullanılarak ateĢte demir iyice kaynatılır ve örs
üzerinde saatlerce dövülerek istenilen malzeme elde edilirdi. Zamanla bu uygulama yerini
modern demir kesim aletlerine bırakarak daha kolay bir görünüm kazanmıĢtır. Geleneksel
formatından büyük ölçüde uzaklaĢmayan az sayıda demirciyle yapılan görüĢmeler aĢağıda
düzenlenerek verilmiĢtir.
Usta çırak iliĢkisi Ģeklinde ilkokul yıllarından itibaren babasının yanında çalıĢarak bu
mesleği öğrenen kaynak Ģahıs bugün mesleğini devam ettiren ender kiĢilerdendir. Demircilik
mesleğinin ayrıntılarının ancak uzun bir zaman dilimi içerisinde usta çırak iliĢkisiyle
öğrenilebileceği, bu nedenle de iki kardeĢinin yanında çırak olarak bu mesleği öğrendiklerini
ifade etmiĢtir. KardeĢlerinin ölümlerinin ardından yeni yaĢam koĢullarına bağlı olarak
mesleğe ilginin azaldığını söyleyerek yeni çırak alamadığını dile getirmektedir.
Mesleğin ayrıntılarıyla ilgili olarak Ģu bilgiler derlenmiĢtir:
YumuĢak demir, çelik, ham demir çeĢitlerinde demir vardır. Çelik demirler genellikle
delme iĢlerinde, yumuĢak demirler ise kolay Ģekil aldıklarından daha çok arabaların çeĢitli
noktalarında, tamirat iĢlerinde kullanılır. Demire Ģekil verirken ustanın elindeki küçük el
çekici ve çırağın elindeki büyük çekiçten faydalanılır. Yapılacak malzemenin niteliğine göre
örsün düz ya da yuvarlak tarafı kullanılarak bu demirler örs üzerinde dövülür. Demirler
dövülürken metaller arasındaki kaynağın gerçekleĢip gerçekleĢmediği kıvılcımların rengi baz
alınarak tespit edilir. Kıvılcımların renginin beyazlaĢması kaynak iĢleminin gerçekleĢtiğinin
240
iĢareti olarak kabul edilir. Bölgede “Ģor demir“ olarak nitelendirilen kalitesiz demirlerin ise
dövüldüğü zaman kaynaĢmak yerine parçalandığı dile getirilmiĢtir. Günümüzde demircilik
mesleğinde ise daha çok oksijen kaynağı kullanıldığından daha rahat ve hızlı bir Ģekilde
iĢlemler gerçekleĢtirilmektedir. Demircilik mesleğinde önemli bir yer tutan diğer bir hususta
nalbantlıktır. Eskiden nalbantlık yapan kaynak kiĢimiz, teknolojinin ilerlemesi ve tarım
iĢlerinin traktörlerle yapılması sonucu iĢ alanının nalbantlıktan modern demirciliğe kaydığını
dile getirmektedir. Kaynak Ģahıs ayrıca babasının eskiden tarlaların sürülmesinde kullanılmak
üzere yetiĢtirilen öküzlere ve atlara nal çaktığını günümüzde ise modern tarıma geçilmesiyle
birlikte bu mesleğin yavaĢ yavaĢ unutulduğunu söylemektedir.
Geleneksel olarak yürütülen mesleklerin hemen hemen hepsinde olduğu gibi demircilikte
de çalıĢma esnasında çeĢitli sözlü ürünler dile getirilmektedir.
Bunlardan bir tanesi kaynak kiĢilerimiz tarafından dile getirilmiĢtir.
Hiç kırılmaz kırılmaz çiftçilerin yabası
Fevzi Çakmak‟tır Türk askerinin babası
Vur demirci demire demir erisin
VatandaĢın iĢi, yolu yürüsün
Kollar çemirlekli pazular dolu
Diz vurup mevziye elvan olacak
MareĢal Fevzi Çakmak gibi bir aslan olacak
Allah Allah deyip vurur demire demirci.
241
15.11.2009 Arpaçay Mescitli
06.12.2009 Selim/Benliahmet Demirci Dükkanı
5.1.2. Dokumacılık
Her sanat eseri onun hammaddesinin en bol bulunduğu yerde üretilir. Halı, kilim türü
dokumalarda bu kaidelerin dıĢında değildir. Bir hayvancılık bölgesi olan, koyun yetiĢtirilen
Kars ve çevresinde de bu kaideye uygun olarak yıllar boyu halı, kilim, cecim, zili, sumak ve
çiği kilimi gibi çeĢitli dokumalar yapılmıĢtır.49 Günümüzde küçükbaĢ hayvan besiciliğinin
azalması ve gündelik yaĢam için gerekli ihtiyaç ürünlerinin daha rahat bir Ģekilde temin
edilebilir olması dokumacılığın büyük oranda azalmasına yol açmıĢtır.
49
Kars Valiliği, Kars 2005 (Koordinatör Muammer BALCI), Önder Matbaacılık, Ankara, 2005, 285.
242
Kars‟ta çok değiĢik ve geometrik desenli, çeĢitli kilimler dokunmuĢ, kilimler üzerine
ayetler yazılmıĢ, ayrıca kilimler ve halılar üzerinde Göktürk harfleri ve eski Türk damgaları
iĢlenmiĢtir. Vaktiyle SarıkamıĢ‟a bağlı olan Bardız Nahiyesinde kûfi yazılı tarihi belge
niteliğinde kilimler dokunmuĢtur. Bunlardan biri de Enver PaĢa‟ya hediye edilme üzere
dokunmuĢ ve bugün Ankara Etnoğrafya Müzesinde bulunan kûfi yazılı Bardız kilimidir.
Kilimde 1914-1918 yılları arasındaki tarihi olaylar, kûfi yazılarla yazılmıĢtır. Çok ince bir
sanat eseri olan bu kilimin ortasında 12 mısralık bir kahramanlık Ģiiri yazılıdır.50
Kilimin ortasında dikdörtgen içindeki Ģiir Ģu Ģekildedir:
Yine çıktı âsümâna nâm (ü) Ģânı Türklerin;
Titredi düĢtü lerze cân evine düĢmenin,
Kılıcımız Oğuzîdir, yetiĢtir murada,
Binler yaĢasun sevgülü Hakan‟ı Türklerin.
Vatanın mübarek uzvu Kars, (Ardahan), Batum
El uzadup mâderine kılmakta hücûm,
Kahramanlar yolu açtı, Türkistan‟a gidelim,
YaĢasun Ģeci ordu, merdâneleri Türklerin.
Bugün güzel bayram içre, Âlem-i Ġslâmiyân
Terennümde ruhlarımız, millet oldu kâmbiyâb
DüĢmenimiz melûl (mahzun) cümle dostlar Ģâdüman
YaĢasun muhterem vüzerası, vükelâsı Türklerin51
Bölgede kadınlar genellikle aile büyüklerinden 15-20 yaĢlarında dokuma sanatını
öğrenirler. Yalnızca kadınların değil erkeklerin de ihtiyaç halinde halı, kilim dokumaları
dikkati çekmektedir.
50
51
Kars Valiliği, Kars 2005 (Koordinatör Muammer BALCI), Önder Matbaacılık, Ankara, 2005, s. 286.
Kars Valiliği, Kars 2005 (Koordinatör Muammer BALCI), Önder Matbaacılık, Ankara, 2005, s. 287.
243
Önceleri maddi bir gelir sağlamak amacıyla yapılan dokumacılık ekonomik hayatta
görülen değiĢime bağlı olarak aile içerisindeki iĢ bölümünün de yeniden yapılanmasına yol
açmıĢtır. Bu durum anneanne ve babaannelerin bir anlamda torun bakıcılığını üstlenmelerine,
dokuma tezgahının baĢında bulunacak kitlenin farklı meĢguliyetlerle ilgilenmesine, dokuma
tezgahlarının kaldırılmasına ve yeni nesillerin bu tezgahları ancak kitaplarda ya da ahırların
bir köĢesinde görmesine yol açmıĢtır. Bununla birlikte bölgenin yaĢam koĢullarındaki
değiĢimin kendini ağır bir Ģekilde hissettirmesi dokumacılığın belirli oranda varlığını devam
ettirmesine olanak sağlamıĢtır. Neticede bu meslek erbaplarının sınırlı sayıda da olsa varlığını
devam ettirmeleri ya da yakın tarihte tezgahlarını kaldırmıĢ olmaları çok sayıda kiĢinin tespit
edilerek görüĢme yapılmasını sağlamıĢtır. Yapılan bu derleme ve görüĢmelerde halı ve kilim
dokumacılığı için ortak bir söylemin varlığı tespit edilmiĢ, çeĢitli geleneksel uygulamalar ve
motifler aĢağıda verilmiĢtir.
Bölge halkı tarafından tevni olarak adlandırılan dokuma tezgahları gerekli malzemenin
teminiyle kendilerince yapılır. Bu tezgahın oluĢturulabilmesi için öncelikle ana kalıbı
oluĢturacak dört adet kütüğe ihtiyaç vardır. Düzenli bir biçimde birleĢtirilen bu kütüklerin
köĢelerine kik adı verilen eklemeler yapılır. Direklerin arasına iplerin çekilmesinin ardından
ortasına küci denilen parça konulur. Bu aĢamanın ardından tezgah temel olarak kilim
dokumaya hazır hale gelmiĢ olur.
Kilimin dokunma safhası için hana, kemk, kılınç, küci, kirkit, mazı, makas, heve gibi
gerekli malzemeler ayarlandıktan sonra koyunun yünü özel bir tarak ile taranır, teĢiyle,
çıyrıkla, çehreyle eğirilir. Eğirilen yünler uygun renkler tespit edilerek boyanır. Daha önceleri
kök boyaları ile boyanan bu yünler için günümüzde ise hazır alınan boyalar kullanılmaktadır.
Ancak bazı koyunların yünleri uygun renkte, yani açık kahverengi, beyaz, siyah ise
boyanmasına gerek yoktur. Ayrıca bu doğal renkler halı ve kilim üzerinde daha güzel bir renk
ve desen bulundurur. Boyanan ipler kuruması için bir süre bekletilir. Kuruyan ipler açılmaya
baĢlanır. Daha sonra bu ipler uzatılır ve dokuma tezgahında kullanılacak Ģekilde düzenlenir.
Ġplerin boyanması aĢamasında kullanılacak olan tuz ve Ģap oranının uygun miktarda
ayarlanması oldukça önemlidir. Bu oranın doğru olarak ayarlanmaması halinde boyaların
renklerinin içi içe geçmesi kaçınılmazdır. Boyanan ipler bölgede daha önceleri derelerde veya
çeĢme baĢlarında yıkanırdı. Yıkanan iplerin itinayla kurutulmasının ardından kilim dokumak
için her Ģey hazırdır. Ġp haline getirilen yünler küç ağacı denilen yere konulur ve dokuma
iĢlemine baĢlanılır. Yapılan halının kilimin motifine göre uygun ilmekten sonra ip makasla,
244
kirkitle kesilir. Kesilen ilmeklerin ardından ilmekler sıkıĢtırılmak üzere dövülür. Yapılan bu
iĢlem halı ve kilimin tamamlanmasına kadar devam eder. Dokuma iĢlemi bir kiĢiyle
yapılabileceği gibi birkaç kiĢinin ortaklaĢa çalıĢması sonucunda da gerçekleĢtirilebilir. Bir
kilimin dokuma süresi ebatlarına ve motifine göre değiĢmekle beraber üç kiĢiyle ortalama 15
gün olarak tespit edilmiĢtir. Geleneksel motiflerle yapımı öğrenilen halı ve kilimler yakın
tarihe kadar yapılmaktaydı. Küçük baĢ hayvancılığın bölgede yok olmaya yüz tutmasıyla
birlikte halı, kilim dokumacılığı da oldukça azalmıĢtır. GeçmiĢte bu kültür usta-çırak iliĢkisi
Ģeklinde nesilden nesile aktarılmıĢtır. Bugün gelenek bilinmekle birlikte gerek hayvancılık
gerekse sosyal yaĢamın getirdiği çeĢitli kolaylıklar nedeniyle dokuma sanatı ciddi anlamda
azalmıĢtır.
Yapılan motiflerin bir kısmının isimleri bilinmese bile aĢık, yelen, yastık, zil, çengelli,
lezgi, Ģirvan, ebenin örneği, gül, sıra çiçeği, kilise motifi gibi motiflerin adları tespit
edilmiĢtir.
Ebenin örneği olarak adlandırılan motifte diğerlerinden farklı bir dokuma Ģekli vardır.
Ġpler birbirine bağlıdır ve düğümler görülmez.
Kilise motifi; etrafı çevrilmiĢ, bir boğazda sıkıĢmıĢ, kurtuluĢun olmaması gibi
anlamlar taĢımaktadır.
ġirvan; genç kızların gerçekleĢmemiĢ hayallerini, sevdiklerine kavuĢamamalarını
anlatmaktadır.
Lezgi kazağı ise, Rus ya da Lezgi olarak adlandırılan halkların kıyafetlerinin izlerini
taĢır.
245
30.10.2009 Digor Kocaköy Namazlik
31.10.2009 Kars/Merkez-Gelirli
31.10.2009 Kars/Merkez-Gelirli
Hali Ipi
Hali Ipi
246
16.11.2009 Arpaçay TaĢdere
06.11.2009 Kars/Merkez-Dikme
Heve
12.11.09 SarıkamıĢ Merkez
08.11.2009 Selim-Kırkpınar
Halı Kilim Merkezi
247
06.11.2009 Kars/Merkez-Dikme
Halı Kilim Merkezi
Heybe
5.1.3.TaĢ Ustalığı
Endüstri Öncesi Dönemin kendine has Ģartları içinde yaratılan ve 19. yüzyılda
meydana gelen Endüstri Devrimi‟yle birlikte yok olmaya baĢlayan halk mimarisi; yaratıldığı
çağın ve çevrenin sunduğu teknik, malzeme ve bilgi birikimiyle halkın ihtiyaçlarına göre
Ģekillenip biçimlenen; yaratıcısı olan toplumun yaĢam tarzını, tolumsal iliĢkilerini, üretim ve
tüketim biçimlerini, inanıĢ ve geleneklerini en yalın biçimde ortaya koyan bir olgudur. Bu
Ģartlar altında ortaya çıkan taĢ ustalığı ve halk mimarisinde tecrübe ve bilgi birikimi genel
olarak usta-çırak iliĢkisi içinde kuĢaktan kuĢağa aktarılmaktadır.52 Bölgenin taĢ ve toprak
yapısı, iklim koĢulları yapılanmanın zenginliğine katkıda bulunan iki önemli etkendir. Bu
etkenler hayvancılığın yoğun bir Ģekilde yapılmasına neden olunca bölgenin kırsal yerleĢim
yapılanmasının taĢ ve toprak mimari olarak karĢımıza çıkmasına zemin hazırlamıĢtır.
TaĢ ustalığının en fazla kullanıldığı alan ev ve ahır yapımıdır. ĠnĢaat için Ģehirden
getirilen malzemeler, ev sahibinin ve ustanın karĢılıklı görüĢmesinin ardından planlanarak ev
yapımına geçilir. Ev yapılacak alan iyice kontrol edilerek komĢuların arazisine girmemeye ve
komĢunun evinin manzarasını kapatmamaya özellikle dikkat edilir. KıĢ Ģartlarının ağır geçtiği
bölgede, bitiĢiğinde ahırların bulunduğu evler tek katlı olarak planlanır ve sıcak olsun diye
çoğunlukla taĢ ve ağaç malzemeden yapılır. ĠnĢaatın baĢlanılması aĢamasında çarĢamba
52
Çorum Halk Kültürü, Ġl Kültür ve Turizim Müdürlüğü (Koordinatör Ali ÖZÜDOĞRU), Sistem Ofset BasınYayın, Ankara, s. 145.
248
gününün uğursuzluğuna inanıldığından ev yapımı için özellikle pazartesi ya da perĢembe
gününün daha hayırlı olacağı düĢünülmektedir. Evin temelinin kazılması aĢamasında kaza
bela, zarar ziyan olmasın, ev uğurlu olsun diye kurban kesilir ve kesilen kurbanın kanının bir
kısmı da yine evin temeline akıtılır. Evin yapımının bitmesinin ardında ev halkı çarĢamba
günü hariç herhangi bir günde evlerine taĢınırlar. KomĢuların çeĢitli hediyeler getirmesiyle
evin ihtiyaçlarının bir kısmı karĢılanır. Evin yapımı tamamlandıktan sonra yeni ev olduğu
anlaĢılsın diye evin çatısına evi yapan usta bir bayrak asar ve ev sahibinden peĢkeĢ alır.
Geleneksel usta çırak iliĢkisi ile öğrenilen taĢ ustalığı, izleme ve uygulama esasına
bağlı olarak geliĢtirilir. Uzun bir müddet ustanın yanında gözlemde bulunan çırak belirli bir
süre sonra ustanın gözetiminde taĢların hangi bölgesinden kesileceği, kesim sırasında nelere
dikkat edileceği ve ne Ģekilde tutulacağı gibi hususlar ustanın anlatımıyla çırak tarafından
yapılır. Bu öğrenimin tamamlanmasının ardından uygulamalar baĢlar.
Bölgede daha çok üç çeĢit duvar bulunmaktadır.
a)
Beton ile yapılan duvarlar
b)
Harç ile yapılan duvarlar
c)
Çamur ile yapılan duvarlar
Son yıllarda duvar yapımında özellikle briket ve tuğlanın yaygın olarak
kullanılmasıyla birlikte harç kullanımı da artmıĢtır. GeçmiĢ yıllarda kağnı ile civarda bulunan
taĢ ocaklarından getirilen taĢlar inĢaat alanına dökülür ve ustalar bu taĢları uygun Ģekilde
iĢleyerek ev için hazır hale getirirlerdi. TaĢların kullanımında evin köĢesine konulacak köĢe
taĢları özellikle uzun tutulurdu. Bu sayede köĢelerin birbirinden ayrılması ve çatlak
vermesinin önüne geçilirdi. KöĢelerin harcının binanın diğer bölgelerine oranla daha iyi
olmasına da özen gösterilirdi.
Çamur duvarların yapımında ise toprak karıĢtırılıp harç haline getirilir ve duvar
sıvanır. Çamur duvarların eni diğer duvarlara oranla yaklaĢık 10 cm daha uzun olur. Bugün
yapılan duvarların yaklaĢık 50 cm olduğu dikkate alınırsa çamur duvarların 60 cm olması
gerekmektedir.
Ev yapımında ustaları en fazla zorlayan durum iĢlenecek taĢların sertliği ve uygun
biçimde kesilememesidir. Bu durumda daha fazla zaman ve emek harcanacağından evlerin
yapımı bir müddet uzamaktadır. Kesilen taĢların istenilen Ģekilde olmaması durumunda
görüntünün bozulmaması için bu taĢlar daha çok duvarın iç kısımlarına yerleĢtirilir.
249
GeçmiĢte yapılan evlerin çoğunluğu genel olarak iki oda ve bir aralıktan (salon)
oluĢmasına rağmen bugün isteğe göre evlerdeki oda sayısı daha da arttırılabilir. Evin
tamamlanma süresi çalıĢan usta sayısına göre değiĢebilmektedir. Ġki ya da üç ustanın çalıĢması
durumunda bir ev yaklaĢık bir hafta ya da on gün içerisinde tamamlanmaktaydı.
Evin yapımı için kullanılan baĢlıca teknik malzemeler çekiç, çekül, mala, terazi, demir
makası gibi malzemelerdir. Malzemelerin temin edilmesinden sonra inĢaata baĢlanır. ĠnĢaat
için belirli bir baĢlangıç tarihi olmamakla birlikte bölgenin çoğrafi Ģartları göz önünde
bulundurulduğunda genellikle mayıs ayı inĢaat iĢlerinin baĢlangıç tarihi olarak kabul edilir.
Ġlerleyen tarihlerde ısınan havanın çalıĢanlar açısından zorluklar yarattığı düĢünülürse daha
çok bu tarih inĢaat sezonu olarak kabul edilebilir. TaĢ ustalığı geleneği usta çıraklık iliĢkisi
geleneği ile Ģu an devam etmemesine rağmen görüĢme yapılan kaynak Ģahsın çıraklarının
olduğu ve bugün çıraklarının ustalık yaptıkları tespit edilmiĢtir. Kaynak kiĢi tarafından
inĢaatın yapımında taĢı kırmanın, taĢa Ģekil vermenin önemi vurgulanmıĢ, taĢın dıĢ yüzeyinin
pürüzsüz olmasının önemi belirtilmiĢtir. Bu özellikleri taĢıyan taĢların düzgün bir dıĢ cephe
yapımı için gerekli olduğu sıklıkla vurgulanmıĢtır. Bir kabiliyet iĢi olan taĢın pürüzsüz ve
düzgün kesimi, istenilen nitelikleri bulundurduğu takdirde “çekülün güzel asılacağı, teraziye
güzel alınacağı” belirtilmiĢtir.
Temelin kazılmasının ardından ev sahibi tarafından binanın temeline bozuk para
atıldığı ve bu paranın bir anlamda evin sağlam olması ritüelinin bir öğesi olduğu belirtilmiĢtir.
Ayrıca kaynak Ģahıslar tarafından karataĢların diğer taĢlara göre daha ağır olduğu ve üzerinde
baĢka taĢların durmadığı için evin temeline konulmadığı da dile getirilmiĢtir. Üç oda, mutfak
ve banyo Ģeklinde genellikle projesi kendilerince çizilen taĢ ve kerpiç evlerin tuğlaya oranla
daha sağlıklı ve kıĢın daha sıcak olacağı kaynak Ģahıslar tarafından ifade edilmiĢtir.
5.1.4. Ev EĢyası Yapımı
Bu baĢlık altında ele alınacak temel konu ev eĢyası olarak kullanılan güveç ve tandır
yapımıdır. Anadolu‟nun hemen her köĢesinde görülen ekmek yapımı ve buna bağlı
uygulamalar bölgede de yaygın bir Ģekilde varlığını sürdürmektedir. Ġklim koĢullarının
zorluğu kent merkezlerine ulaĢımda uzun yıllar boyunca çeĢitli sıkıntılar doğurduğundan evde
ekmek yapımı ve buna bağlı olarak tandır kültürü bölgede geliĢme göstermiĢtir. Bugün kent
250
merkezinden uzaktaki yerleĢim birimlerinde bulunan hemen her evde tandır ve buna bağlı
kültürel öğeler canlı olarak yaĢatılmaktadır. Tandır ve ekmek yapımı bölgede hemen hiçbir
farklılık göstermemektedir.
5.1.4.1. Güveç Yapımı:
Toprak, kum, su ve saman, güveç yapımı için gerekli malzemelerdir. Fakat her bir
malzemenin bölgenin belli yerlerinden getirilmesi ve belirlenen özellikleri taĢıması
gerekmektedir. Genellikle güveç yapımında kullanılacak olan toprak, yerleĢim yerine yakın
özel olarak belirlenmiĢ, toprağı iĢlenmeye uygun bir bölgeden getirilmektedir. Bu bölge
dıĢındaki toprakların güveç ve tandır yapımında kullanılmayacak durumda olması halinde
güveç yapımında istenilen verimin alınmayacağı özellikle belirtilmiĢtir. Güveç ve tandır
yapımını kısaca Ģu Ģekilde özetleyebiliriz: Elenilen toprak, yapılacak tandırın ya da güvecin
sayısına ve büyüklüğüne göre kumla karıĢtırılır. Bu karĢıma eklenen samanla iyice
harmanlanır. Hazırlanan bu karıĢım uygun kıvama geldiğinde “lol” (yuvarlak) haline getirilir.
En alt kattan baĢlayarak eklemelerle birleĢtirilen bu parçalar uygun hale getirilinceye kadar
elle düzeltilir. Bu iĢlemin bitmesinin ardından bölgede “yoĢa” olarak adlandırılan güveç
boyası ya da cilası diyebileceğimiz çamur hazırlanır ve güvecin kenarlarındaki olası
yamulmaların düzeltilmesi için güvece sürülür. Islatılarak güveç ya da tandırın kenarına
vurulan yoĢa, yapılan malzemenin dıĢ yüzeyinin pürüzsüz olmasını sağlar. Bu haliyle ıslak
olan güveç ya da tandır, kurutulmak amacıyla ustanın belirlediği oranda piĢirilir. PiĢirme
iĢleminin sonunda güveçler artık yemek yapımında kullanılmaya hazırdır. Hayvanlara
yüklenerek pazarlanmak üzere köy ya da ilçelere de gönderilmektedir.
5.1.4.2. Tandır Yapımı:
Tandır yapımı için ilk etapta uygun toprağın tespit edilmesi gerekmektedir. Her
toprağın yapısı tandır yapımı için uygun olmayabilir. Tandır yapımı için kullanılacak toprak
sarı toprak olmalıdır. Toprak çeĢitleri toprağın rengine göre adlandırıldığından, tandır
yapımında kullanılan toprağın da siyah, kahverengi gibi topraklardan oluĢamayacağı ifade
edilmiĢtir. Tandır yapım esnasında getirilen toprak saman ve keçi kıllarının karıĢtırılmasının
ardından ayakla 3 gün boyunca çiğnenir. Çiğnenerek tandır yapımı için gerekli kıvama
getirilen toprak küçük parçalara ayrılır ve her parça “Lol” adı verilen kol Ģeklinde yuvarlak
bir Ģekle sokulur. Tandır tahtayla düzeltilerek ve birbirine eklenen parçalar yardımıyla
yükselmeye baĢlar. Tandırın etrafına Ģeklinin bozulmaması için bölgede “Ģurt” denilen bir
parça konularak düzenli olması sağlanır. Birkaç gün bekledikten sonra tandırın daha rahat
251
yanması ve hava giriĢinin sağlanması için dört tane havalandırma boĢluğu açılır. Bu
havalandırma boĢlukları tandırın en alt tarafında ve tandır tam olarak kurumadan açılmalıdır.
Havalandırma boĢlukları açıldıktan sonra tandır uzun bir süre kurutulmaya bırakılır. Kuruyan
tandır açılan çukurun içerisine itinayla yerleĢtirilir. YerleĢtirilen tandırın etrafında ateĢ
yakılarak bir anlamda bulunduğu yerle teması sağlanmıĢ olunur. Bu ateĢin yakılması
sonucunda tandırda oluĢabilecek herhangi bir çatlak da hayvan gübresinin yoğurulması
sonucu oluĢturulan çamurla kapatılır. Geleneksel olarak usta çırak iliĢkisi Ģeklinde öğrenilen
tandır yapımı bugün bölgede varlığını devam ettirmektedir.
Bölgede tandırın yapım aĢamasında 4-5 kadının toplanıp tandırı yaptıkları
bilinmektedir. Bu aĢamada kadınlar kendi aralarında çeĢitli sohbetler eder, mani, türkü vb.
sözlü ürünlerde söylerler.
Tendir yaptım terledim
Çıktım seyran eyledim
Dediler yarin gelir
Canı kurban eyledim
Güveç yapımı ile tandır yapımı arasında aslında bir fark olmadığını belirten kaynak
Ģahıs tek farkın güvecin altının olduğunu bunun dıĢında yapımında, kullanılan malzemede ya
da yapım tekniğinde bir farklılık olmadığını belirtmiĢtir. Yapılan tandır ve güveçlerin
kullanım sıklıklarına göre beĢ ile on yıllık bir süre kullanılabileceği belirtilmiĢtir.
06.11.2009 Arpaçay TaĢdere Tandir
252
31.10.2009 Digor TürkmeĢen Tandır/ Ekmek Yapımı
04.12.2009 Kağızman CamuĢlu
El Değirmeni
Tandır
253
04.12.2009 Kağızman CamuĢlu
08.11.2009 Selim/ Kırkpınar
Ekmek Yapımı
Ekmek Yapımı
08.11.2009 Selim/ Kırkpınar
Ekmek Yapımı
5.1.5. El ĠĢçiliği
Ülkemizin her bölgesinde farklı desen ve motiflerle ilmek ilmek iĢlenen iĢlevsel ve
görsel açıdan aynı amaçları taĢıyan bu ürünler binlerce yıllık kültürel öğeleri de motifleriyle
beraber nesilden nesile taĢımaktadırlar. Evlenme çağına gelmiĢ kızların çeyizlerinin en önemli
parçalarından olan oya, dantel, kanaviçe gibi el iĢçiliğine dayanan ürünlerin bir çok farklı
motif ve desenlerini bölgede görmek mümkündür. Genç yaĢlı demeden hemen hemen bütün
254
bayanların elinde birer kültür mirası olarak ortaya çıkan bu el iĢi ürünlerinde kullanılan
desenlerin bir çoğunun çeĢitli adları olmakla birlikte bir çoğunun da hikayesi bulunmaktadır.
Bayanların elinde ortaya çıkan bu ürünleri gerek ev dekorasyonu gerekse çeyiz malzemesi
olarak bölgenin tüm yerleĢim birimlerinde görmek mümkündür.
Patik
Yazma
255
12.12.2009 Kağızman Merkez
Dantel Dokuma
El Sanatları
12.11.2009 Digor Merekez
12.11.2009 Digor Merkez
Dantel
12.11.2009 Digor HalıkıĢlak
Tablo
12.11.2009 Digor HalıkıĢlak
256
Dantel
Tablo
07.11.2009 Digor Varlı
31.10.2009 Selim-Akçakale
TeĢi
Çeyiz Sandığı
31.10.2009 Selim-Akçakale-Lif
5.1.5.1. Obsidyen TaĢı
SüstaĢları ya da diğer bir değiĢle kıymetli ve yarı kıymetli taĢlar, tarih öncesi
çağlardan beri, güzellik, zenginli ve güç simgeleri olarak kullanılmıĢlardır. SüstaĢları doğal
olarak oluĢan minarellerdir. Ancak onları minarellerden ayıran bazı temel özellikler vardır.
Bunlar, dayanıklılık, Ģeffaflık, kesilebilirlik, parlatılabilirlik, ıĢık yansıtma, renk oyunları gibi
257
bazı özellikler de taĢların değerini belirleyen ve arttıran diğer unsurlardır.53 Son yıllarda
yaygın olarak kullanılan süsleme taĢlarından biri de 17 yıl önce baĢlayan KOSGEP ve Kars
Özel Ġdaresinin ortaklaĢa düzenlemiĢ olduğu bir projenin neticelenmesi sonucu iĢlenilmeye
baĢlanan obsidyen taĢıdır. Obsidyen taĢı SarıkamıĢ civarında temin edilen, yüzde 95 oranında
doğal cam niteliği taĢıyan bir taĢtır. SarıkamıĢ ve civarından toplanan bu taĢlar renk ve
Ģekillerine göre ayrıĢtırıldıktan sonra kaba kesim makinesi denilen makinede yüzde 95‟ini bor
yağı kullanarak belirlenen ölçülere göre yaprak dilimler halinde dilimleme yapılıyor. Yaprak
dilimlemedeki iĢlemler bittikten sonra taĢlar ebatlarına göre ayrıĢtırılıp piyon diye
nitelendirilen kabaĢon makinesine iĢlemek üzere taĢlar yapıĢtırıcıyla monte ediliyor. Monte
edilmiĢ olan obsidyen taĢları bir süre bekletildikten sonra belirlenen ebatlara göre kesmek için
tekrar makineye sabitleĢtiriliyor. Bağlanan kalıplarda belli ölçülere göre iĢledikten sonra
yapıĢtırılan taĢlar ısıtma yöntemiyle piyonlardan ayrılıyor. Ayrılan taĢların yüzeyleri suyla
zımparalanıyor. Zımparalama iĢleminden sonra taĢlar yaklaĢık 15 gün süreyle tambur denilen
makinede son parlak haline ulaĢıncaya kadar iĢleniyor. Obsidyen taĢı kahverengi, siyah ve
denkli diye nitelendirilen renktedirler. Yarı saydam taĢlar takı amaçlı kullanılıyor. Saydam
olmayanları ise spa merkezlerinde spa taĢı üretiminde kullanılıyor. ĠġKUR‟un belirlemiĢ
olduğu sayıya göre yaklaĢık 20-30 kiĢi 600-800 saatlik kurslarla obsidyen taĢı atölyelerinde
istihdam edilmektedir. Bu atölyelerde iĢlenen taĢlar son halini aldıktan sonra gümüĢ üzerine
iĢlenerek daha çok yüzük, kolye, küpe, broĢ, masaların üzerinde kullanılan isimlikler, kemer,
fincan takımı, gerdanlık, mumluk, Ģamdanlık ve spa taĢları olarak satıĢa sunulmaktadır.
5.1.5.2.Obsidyen TaĢının Tedavi Amaçlı Kullanımı
Spa taĢları diye bilinen obsidyen, esasında volkanik siyah silisyum eriyiğidir. Buna
kısaca volkanik cam diyebiliriz. Burada yine silisyumun kayıt edici özelliği kullanılmaktadır.
Obsidyen ve buna benzer bazı minareller, ağrı ve hastalıkların azaltılması amacıyla antik
dönemlerden beri kullanılmıĢtır. Ġlkel bir yöntem olmasına karĢılık olumlu sonuçlar alınmıĢtır.
Halen de biliçli uygulandığında olumlu sonuçlar vermektedir. Avuç içini dolduracak
büyüklükte bir obsidyen parçası mevsim yaz ise buzdolabında soğutularak, kıĢ ise kaynar
suda veya soba üzerinde ısıtılıp ağrıyan yere 5-10 dakika ovularak sürtülür. Burada ağrı ya da
rahatsızlığa sebep olan enerjinin her seansta bir miktarı taĢa geçer. Bu enerjiyi kaydeden
obsidyen 5-10 dakika sonra tuzlu suya bırakılır. Buradaki amaç, toplanan ağrı veya parazit
enerjinin taĢtan suya bırakılmasıdır. YaklaĢık bir saat sonra taĢ kendini temizlemiĢ olur. Bu
53
PARLAK Tahsin ve PARLAK Yusuf, Kaynaktan Vitrine SarıkamıĢ Obsidyeni, SarıkamıĢ Kaymakamlığı
Köylere Hizmet Götürme Birliği Kültür ve Sanat Yayını, Erzurum, 2010, s. 13.
258
taĢlar yeniden kullanılabilir. Sağlık salonlarında ise birden fazla taĢla terapiler yapılmaktadır.
Bu taĢların yarısı avuç içi büyüklüğünde, yarısı da yumurta büyüklüğünde olabilir. Eğer yaz
mevsiminde kullanılıyorsa soğuk olarak, kıĢın ise bir suda veya soba üzerinde ısıtılarak
kullanılır. Isı ortalama 400 derece civarında vücudu yakmayacak kadar olmalıdır. Yatar
vaziyettteki kiĢinin sırtına, ısıtılmıĢ büyük taĢlardan beĢer adet omurganın her iki yanına sıra
ile dizilir. Bir büyük taĢ ense köküne, iki tane kalçada iğne vurulan yerlere ve iki tane avuç
içlerine, iki tane de ayak altlarına konur. Bunlar 10 dakika yerlerinde kalırlar. On dakika sonra
toplanıp tuzlu suya bırakılır. Aynı iĢlem ikinci kez tekrar edilir. Ġkinci seri de on dakika
bekletilir ve bir seans tamamlanmıĢ olur.54
Obsidyen TaĢı
Obsidyen TaĢı
54
Yrd. Doç. Dr. Tahsin PARLAK ve Öğr. Gör. Yusuf PARLAK, Kaynaktan Vitrine SarıkamıĢ Obsidyeni,
SarıkamıĢ Kaymakamlığı Köylere Hizmet Götürme Birliği Kültür ve Sanat Yayını, Erzurum, 2010, s. 99-100.
259
Obsidyen TaĢı
Obsidyen TaĢı
Obsidyen TaĢı
Obsidyen TaĢı
260
Obsidyen TaĢı
Obsidyen TaĢı
5.1.5.3. Saraçlık
Kars‟ta uzun yıllar usta çırak iliĢkisine bağlı olarak devam eden, ancak günümüzde
pek fazla rağbet görmeyen, teknolojiye yenik düĢerek yok olmaya yüz tutmuĢ mesleklerden
biri de saraçlıktır. Yedi yaĢında öğrenmeye baĢladığı mesleğin babadan kalma bir meslek
olduğunu dile getiren kaynak kiĢimiz bu mesleğin amacının çiftçiye hizmet etmek olduğunu
dile getirmektedir.
Kaynak kiĢimiz saraçlıkta yapılan malzemeleri ve bu malzemelerin yapılıĢ aĢamasını
Ģu Ģekilde belirtmektedir:
Atların eyeri, hamutları, gömlekleri, yanlardan çeki kayıĢları, at baĢlığı, kol kayıĢları,
yular, köpek tasması gibi araçlar saraçlıkta ön plana çıkan el yapımı malzemelerdir.
Hamut atın boynuna vurulan çekim, koĢum aracıdır. Ondan hayvan güç alır. Gömlek,
atın sırtına vurulur. Yanlarda ise çeki kayıĢları kullanılır. Atın baĢına vurulana ise baĢlık
denir. Hayvanın ağzına dizginleriyle birlikte bir demir takılır ve atın kontrolü bu dizginler
sayesinde sağlanır. Yular hayvanları baĢlarına vurulur. Son zamanlarda ise büyük boğalar için
besi yularları üretilmeye baĢlanmıĢtır. Bu ürünler il dıĢından getirilen derilerin itinayla iĢlenip
süslenmesi neticesinde ortaya çıkan el sanatı ürünleridir.
Kaynak kiĢimiz aletlerin yapım aĢamasını ise Ģu Ģekilde anlatmaktadır. Hamudun
yapılma aĢamasında ilk önce hamudun ağaçları bağlanır. Hamudun ağaçları bağlandıktan
sonra gömleğe iliĢen baĢ tokası dikilir. Ardından kamıĢtan yapılan ve adına simit denilen
kısım hamuda çakılıyor. Üzerine keçe keçenin üzerine de deri dikilir. Tekrar bu hamut, ağacın
261
üzerine çakılır. Ondan sonra tekrar kamıĢtan yapılan ve adına fitil denilen kısım önüne ve
arkasına bükülerek keçeyle birlikte takılır. Son aĢamada ise hamudun içine ve yüzüne tekrar
deri çekilir. Bahsettiğimiz bu aĢamalar malzemelerin suda ıslatılmasıyla yapılır. Hamut
yapıldıktan sonra kurumaya bırakılır. Kurutulma aĢamasının tamamlanmasının ardından kol
kayıĢları, kulak kayıĢları, ağızlığı ve döĢ kayıĢı da yapılarak kullanılmak üzere hizmete
sunulur. Bu ürünler deriden yapıldığı için malzemeler dikilme aĢamasında biz denilen alet ile
delinir ve yine deriden yapılmıĢ sırım ile dikilir.
5.1.6. Geleneksel Giyim KuĢam
Bölgede modern çağın gereklerine bağlı olarak zamanla değiĢime uğrayan bir baĢka
kültür malzemesi ise geleneksel giyim kuĢamdır. Sohbet ettiğimiz kaynak kiĢilerimizin sahip
olduğu genel kanı kılık kıyafette modern bir görüntü çizildiğidir. Eskiden bölgenin Ģartlarına,
örf, adet ve geleneklerine uygun kıyafetlerin tercih edildiği ancak günümüzde bunun yerine
daha modern kıyafetlerin giyildiği dile getirilmektedir.
Günümüzde modern kıyafetler giyen genç kızların eskiden genel olarak baĢörtüsü
taktıkları ve uzun saçlı oldukları ve nadiren saçlarını kestikleri söyleniyor.
31.10.2009 SarıkamıĢ Ġsisu El ĠĢçiliği Örneği
262
19.12.2009 Kayaköprü El ĠĢi Ürünleri
Evli kadınlar uzun kıyafetler tercih eder ve önlerine peĢtamal takarlar. YaĢlı kadınların
ise göğüslükleri ve kolçakları vardır. Ocak baĢında ekmek yaparken, peynir yaparken, iĢ
baĢında oldukları zaman kolçaklarını bağlarlar. YaĢlı kadınlar, gençlere göre baĢörtülerini
daha değiĢik bağlarlar. Gençler tek bir baĢörtüsüyle baĢını bağlarken yaĢlı kadınlar birden
fazla baĢörtüsünü üst üste baĢlarına bağlarlar. Bölgede ayrıca yaĢmak bağlama geleneğinden
de bahsedilmektedir. Özellikle gelinler kayınlarından, kayın babalarından gelinlik yaptıkları
zaman ağızlarını açmazlar. Bu yaĢmak bağlama geleneğinden kasıt büyüklere karĢı saygı
göstermek.
08.11.09 SarıkamıĢ A. Sallıpınar Heybe
263
Sünnet olan çocuğun sünnet elbisesi vardır. Siyah bezden dikilen uzun fistan giydirilir.
Ġlk sünnet olduğu zaman siyah fistan giydirilir. Daha sonra bu kıyafet değiĢtirilerek sünnet
kıyafet giydirilir.
Bölgede dul kadınlar diğer kadınlara nazaran giyimlerinde özellikle daha koyu tonları
ve allı pullu olmayan elbiseleri tercih ederler. Bu kadınlar daha çok kendilerini saklar, açık
giyinmezler.
Bölgenin iklim Ģartlarından dolayı yün çorap ve patiklerin yanında daha uzun ömürlü
ve daha sıcak olması sebebiyle koyun derisinden yapılan ve çarık patik olarak nitelendirilen
patikler de yapılır.
Süs eĢyası ve takı olarak ise günümüzde pek kullanılmayan ancak geçmiĢ zamanlarda
yaygın olarak kullanılan ve zenginliğin bir göstergesi olan gümüĢ kemerler, boncuklardan
yapılan süs eĢyaları, yüzük, bilezik, küpe gibi altın ya da gümüĢ aksesuarlar kullanılır.
Kaynaklar
Çorum Halk Kültürü, (Koord. Ali Özüdoğru), Sistem Ofset Basın Yayın, Ankara
KAHVECĠ, Mücella, “21. Yüzyıla Girerken Geleneksel Türk El Sanatları” Prof. Dr.
DursunYıldırımArmağanı,http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/mucella_kahveci_21.yuzyil
a%20girerken_geleneksel_turk_el_sanatlari.pdf (EriĢim Tarihi: 19.02.2011)
Kars‟ın Somut Olmayan Kültürel Mirası, (Editör: Yılmaz Özkaya), Kanyılmaz Matbaacılık,
Ġzmir 2010
Kars Valiliği, Kars 2005 (Koordinatör Muammer BALCI), Önder Matbaacılık, Ankara, 2005
OĞUZ, M. Öcal, “Ulusal Kalıtın KüreselleĢtirilmesi ve Türk El Sanatları”, Çukurova
Üniversitesi Türkoloji AraĢtırmaları Merkezi, http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/39.php,
(EriĢim Tarihi: 20.02.2011)
ÖTER, Zafer, “Türk El sanatlarının Kültür Turizmi Bağlamında Değerlendirilmesi”,
http://www.millifolklor.com/tr/sayfalar/86%20pdf/15.pdf (EriĢim Tarihi: 19.02.2011)
PARLAK Tahsin ve PARLAK Yusuf, “Kaynaktan Vitrine SarıkamıĢ Obsidyeni”,
SarıkamıĢ Kaymakamlığı Köylere Hizmet Götürme Birliği Kültür ve Sanat Yayını, Erzurum,
2010
264
Kaynak KiĢiler
Adı
Doğum
Soyadı
Yeri
ġerafettin Yediel
Selim/ BölükbaĢı
YaĢı
Medeni
Mesleği
Hali
65
Evli
Demirci/Yapı
Ustası
Sevgi Özbek
Arpaçay/Büyükçatak
65
Evli
Ev Hanımı
Hicret Göksu
Arpaçay/ Bozyiğit
65
Evli
Çiftçi
Günay Ergül
Arpaçay/Koç Köyü
56
Evli
Hayvancılık
ġemistan Ergül
Arpaçay/ Koç Köyü
57
Evli
Hayvancılık
Levent Ergül
32
Evli
Hayvancılık
Medine CanĢilli
Kars/Hacı Halil
68
Evli
Ev Hanımı
Levet Topkaya
Arpaçay/TaĢdere
32
Bekar
TaĢ Ustası
Müslüm Yılmaz
Kağızman/ Çilehane
62
Evli
Çiftçi
Feridun Bahçıvan
Kağızman/ Kötek
53
Evli
Çiftçi
Teli Yılmaz
Kağızman/ CamuĢlu
63
Evli
Ev Hanımı
Güllü Aksu
Kağızman/ Kötek
66
Evli
Ev Hanımı
Ġbrahim Nar
SarıkamıĢ
37
Evli
Obsidyen Ustası
Hatice ASLAN
Akyaka/BoyuntaĢ
60
Evli
Ev Hanımı
Gönül Turgut
SarıkamıĢ /Isısu
55
Evli
Ev Hanımı
YaĢar ÇETĠNKAYA
SarıkamıĢ/Karaurgan
55
Evli
Demirci
Nurettin Akar
59
Evli
Nalbant/Demirci
Sefer AYBĠRDĠ
Selim/Benliahmet
-
Evli
Demirci
Cemal Aksu
Kağızman/ Kötek
90
Evli
Demirci
265
Kemal KIZILTEPE
Selim/KamıĢlı
41
Evli
Yapı Ustası
Ayhan KARAKOL
Kars/Merkez
50
Evli
Saraç Ustası
Aliye YALÇINKAYA
SarıkamıĢ/A. Sallıpınar
55
Evli
Ev Hanımı
Sunay TEPEBAġ
Akyaka /B. Durduran
37
Evli
Ev Hanımı
Türkan ASLAN
Akyaka/ BoyuntaĢ
45
Evli
Ev Hanımı
266

Proje Kitabı - Kafkas Üniversitesi

Transkript

Benzer belgeler

ATATÜRK`ÜN ÇİFTÇİ İLE İLGİLİ SÖYLEDİĞİ SÖZLER Milletimiz çok

avdupa-halkmeclisleri-duyuru

İzmir Halk Duatlonu Yarışma Talimatı

8-10 YAŞ GRUBU TÜRK KIZ ÇOCUKLARIN SAĞLIKLA L ŞK L F Z

Dersin Adı: STATİK

röportaj

Örgüt mü lensek acaba?

indirmek için tıklayınız - Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü

halkın değişen müziksel temsilleri

PowerPoint Sunusu - 1. Ulusal Viroloji Günleri ve Kursu