Yüksek Yoğunluklu Tatlandırıcılar

T.C.
ŞEKER KURUMU
Mart 2015
Yüksek Yoğunluklu Tatlandırıcılar
Dünyada kabul gördüğü haliyle “tatlandırıcı” ifadesi, karbonhidrat sınıfında yer alan glukoz,
fruktoz ve sakaroz gibi kalorili tüm maddelerin yanı sıra tatlılık veren her çeşit madde için
kullanılmaktadır. Tatlandırıcılar, kimyasal yapılarına göre kalorili olan karbonhidrat türü
tatlandırıcılar ve kalorili olmayan alternatif tatlandırıcılar olmak üzere iki ana guruba
ayrılmaktadır.
Tatlandırıcılar
Kalorili
(Karbonhidrat
Bazlı)
Sakaroz
Kalorili Olmayan
(Alternatif
Tatlandırıcı)
Nişasta
Bazlı Şeker
(NBŞ)
Düşük
Etkili
Şeker
Alkolleri
Sentetik
Doğal
Yüksek
Etkili
Stevia
Lua Han Guo
Monatin
Thaumatin
Allulose
Aspartam
Asesülfam K
Sakarin ve Tuzları
Siklamatlar
Sukraloz
Neohesperidin
Neotam
Aspartam- Asesülfam
Tuzu
Alitam
Kaynak: MECAS (12)04, ISO, Mart 2012.
Karbonhidrat türü tatlandırıcılar, kimyasal yapıları karbonhidrat yapısında olan sakaroz ve
nişasta bazlı şekerlerdir. Alternatif tatlandırıcılar ise; karbonhidrat sınıfındaki tatlandırıcılara
alternatif olarak piyasaya sunulan ve tatlılık veren çok değişik gruplardaki maddelerden
oluşmaktadır. Bunların bir kısmı doğal olarak bulunan bazı bitkilerden elde edilmekte, bir kısmı
kimyasal sentez yolu ile üretilmekte, bir kısmı ise doğadan elde edildikten sonra kimyasal
yollarla formunda bazı değişiklikler yapılarak üretilmektedir.
1/8
Yüksek Yoğunluklu Tatlandırıcılar
Yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar; şeker alkolleri ile birlikte alternatif tatlandırıcılar grubunda yer
almaktadır.
Yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar, yüksek tatlılıkları sebebiyle şekere oranla çok daha az
miktarlarda kullanılıp şekerle aynı tatlılığı vermektedir; başka bir deyişle beyaz şeker eşdeğerleri
YYT bazında değişmekle birlikte oldukça yüksektir. Örneğin, 1 kilogram neotam, 8 ton şekere
eşdeğerdir.
YYT Adı
Tatlılık Derecesi (Sakaroz=1)
Siklamatlar
Aspartam
Asesülfam K
Sakarin
Steviol Glikozitler
AspartamAsesülfam Tuzu
Sukraloz
Neohesperidin
Thaumatine
Neotam
30
180
200
300
300
350
600
1.500
2.500
8.000
Kaynak: Şeker ve Tatlandırıcılar El Kitabı, Leblebici, J. Leblebici F. ,2011.
Dünyada krizleri takip eden yıllarda, şeker fiyatları normalde seyrettiği düzeyin çok üzerine
çıkmış, bu da şeker alternatiflerinin pazarının genişlemesine ve dolayısıyla tüketimlerinin de
artmasına sebep olmuştur. Yüksek yoğunluklu tatlandırıcıların şeker eşdeğerlerinin oldukça
yüksek olması ve şeker eşdeğeri fiyatlarının karbonhidrat türü tatlandırıcılara oranla oldukça
düşük olması, tüketimde tercih sebebi olmalarını
Yüksek yoğunluklu
sağlamıştır.
tatlandırıcılar yüksek
tatlılıkları sebebiyle şekere
Kişilerin; diş çürümeleri, obezite vb. rahatsızlıklar
oranla çok daha az
yönündeki endişeleri YYT’lerin tercih edilmelerinin bir
miktarlarda kullanılıp
diğer nedenidir. Bu endişeler ışığında bahse konu
şekerle aynı tatlılığı
rahatsızlıklarla ilgili kişilerin tıbbi tedavilerinin yanı sıra
vermektedir.
beslenme alışkanlıklarına yönelik bazı değişiklikler
yapılması
gereği
doğmuştur.
Kişilerin
beslenme
programlarında şeker miktarı azaltılmış ve zaman içerisinde azaltılan bu şekerin yerini yüksek
yoğunluklu tatlandırıcılar almıştır.
Ülkemizde de yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar son yıllarda adından sıklıkla söz ettirmekte ve
sektördeki payları her geçen gün artmaktadır. Ülkemizde üretimi bulunan sakaroz ile NBŞ,
birbirini ikame eden ürünler olup, sakaroz eşdeğeri fiyatları birbirine yakın ve ithalat durumunda
% 135 oranında vergiye tabidir. Dolayısıyla ülkemiz arz talep dengesi, kotalar ve ithalattaki
yüksek vergi oranı ile korunmaktadır. Ancak, arz talep dengesi yüksek vergi oranı ile
korunurken, ülkemizde üretimi bulunmayan ve sadece ithal edilmek suretiyle ürünler içerisinde
ya da sofralık olarak kullanılan YYT’lerin ithalat vergi oranları ise oldukça düşüktür. Bu da, ithal
2/8
Yüksek Yoğunluklu Tatlandırıcılar
edilen YYT miktarının fazla olması durumunda arz talep dengesini bozucu bir etkiye sebep
olabilmektedir.
1/95 sayılı AB ile Gümrük Birliği kapsamındaki Ortaklık Konseyi Kararı’na istinaden Türkiye,
üçüncü ülkelerle ilişkilerinde AB’nin Ortak Gümrük Tarifesini kabul etmiştir. Bu çerçevede AB’nin
Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi (GTS) kapsamındaki çok sayıdaki ülkeye uyguladığı sıfır veya
indirimli tarifeleri ülkemiz de üstlenmiştir. Bu hükme istinaden, ülkemizin YYT ithalatında
uyguladığı gümrük vergisi bazı istisnalar olmakla birlikte, GTS ülkeleri için sıfır, diğer ülkeler için
ise Thaumatine uygulanan % 3,4’lük vergi oranı hariç, % 6,5 olarak uygulanmaktadır.
Ülkemizde YYT’lerin gıdalarda kullanılmasına ilişkin hükümler ve maksimum kullanım limitleri
Avrupa Birliği mevzuatıyla uyumludur. Son olarak, 1333/2008/EC sayılı Avrupa Parlamentosu
ve Konseyi Direktifine paralel olarak Türk Gıda Kodeksi Gıda Katkı Maddeleri Yönetmeliği
30 Haziran 2013 tarih ve 28693 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanarak yürürlüğe girmiş ve YYT’lerin gıdalardaki
Kanun Tasarısı ile şeker piyasasını
maksimum kullanım limitleri düzenlenmiştir.
etkileyen şeker alternatifi
tatlandırıcıların; piyasada
izlenmesi, numune alınması ve
ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile
işbirliği yapabilme yetkisi
Kurumumuza verilmekte ve
denetim etkinliğinin artırılması
suretiyle haksız rekabetin önüne
geçilmesi ve vergi kayıplarının
önlenmesi hedeflenmektedir.
Şeker Kurumu açısından tatlandırıcı mevzuatı ele
alındığında; Şeker Kanununda YYT’ler şeker tanımı
içinde tanımlanmamış olmakla birlikte Kanunun
amacının yurt içi talebin yurt içi üretimle karşılanması
olduğu ve sektörün tahsis edilen şeker kotaları ile
düzenlendiği dikkate alındığında, Kurul tarafından
tahsis edilen kota miktarları açısından şekerin yanı sıra,
ithalatına herhangi bir kısıtlama getirilemeyen YYT
arzının izlenmesi gerekliliği doğmuştur.
Şeker piyasasına etkisi oldukça fazla olan ve mevcut Şeker Kanununda yer almayan yüksek
yoğunluklu tatlandırıcılar, Kurumumuzca yayımlanan “Yüksek Yoğunluklu Tatlandırıcı İthalatı
İçin Uygunluk Belgesi Düzenlenmesi ve İzlenmesine İlişkin Tebliğ” ile izlenmektedir.
Ayrıca, gıdalarda YYT kullanımının daha etkin bir şekilde izlenmesi ve denetlenmesi amacıyla,
son olarak “Şeker Kotalarının Düzenlenmesine İlişkin Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair
Yönetmelik” 22/10/2014 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
Bahse konu yönetmelik değişikliği ile yüksek yoğunluklu tatlandırıcıların piyasada izlenmesi ve
bunlardan numune alınarak sonuçların Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına da bildirilmesi,
nihai olarak ise suiistimallerin önüne geçilmesi amaçlanmaktadır.
3/8
Yüksek Yoğunluklu Tatlandırıcılar
Şeker piyasasına etkisi oldukça fazla olan ve mevcut Kanunda yer almayan yüksek yoğunluklu
tatlandırıcılara Şeker Kanunu Tasarısında “şeker alternatifleri tatlandırıcılar” olarak yer
verilmektedir.
Kanun Tasarısı ile şeker piyasasını etkileyen şeker alternatifi tatlandırıcıların; piyasada izlenmesi,
numune alınması ve ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile işbirliği yapabilme yetkisi Kurumumuza
verilmekte ve denetim etkinliğinin artırılması suretiyle haksız rekabetin önüne geçilmesi ve vergi
kayıplarının önlenmesi hedeflenmektedir.
Dünyada ve ülkemizde toplam tatlandırıcı pazar
paylaşımında oldukça önemli bir yüzdeye sahip olan
yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar; gıda sanayi, ilaç
sanayi, ağız ve diş sağlığı ürünleri ve metal sanayi gibi
birçok alanda kullanılmaktadır.
Yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar;
gıda sanayi, ilaç sanayi, ağız ve diş
sağlığı ürünleri ve metal sanayi gibi
birçok alanda kullanılmaktadır.
Ülkemizde üretimi bulunmayan dolayısıyla sadece ithal edilen ve son on yılda tüketimleri artış
eğiliminde olan yüksek yoğunluklu tatlandırıcıların başlıca kullanım alanı gıda sanayidir. Yüksek
yoğunluklu tatlandırıcılar gıda sanayinde kalori düşüklüğü, obezite kontrolü, diyabetik kullanım
gibi sebeplerle tercih edilmektedir. Yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar, dünyada ve ülkemizde gıda
sanayisinde sıklıkla diyabetik ürünlerin, meşrubatların ve çikletlerin üretiminde kullanılmaktadır.
Yüksek yoğunluklu tatlandırıcıların, uluslararası mevzuat ve Türk Gıda Kodeksi Gıda Katkı
Maddeleri Yönetmeliğinde belirtilen gıdalardaki limitleri dahilinde kullanımlarına dikkat
edilmelidir.
Gıda sanayisinin yanı sıra YYT’lerin ağız ve diş sağlığı ürünlerinde tercih edilme gerekçesi, diş
çürümelerine sebep olmamalarıyken, metal sanayinde sakarin grubu YYT’lerin metalle birleşerek
parlatma özelliği bulunması tercih edilmelerine sebep olmaktadır.
Dünyada sakaroz kökenli tatlandırıcıların toplam tatlandırıcı piyasasındaki hakimiyetleri eski
yıllardan günümüze sürmekte olsa da YYT’lerin özellikle 2000’li yıllardan itibaren şekere
alternatif olarak kullanımları artmış ve YYT’ler dünya tatlandırıcı piyasasında da oldukça önemli
bir paya sahip olmaya başlamışlardır. Dünyada sakaroz kökenli tatlandırıcıları, izoglukoz ve
glukoz toplamı nişasta kökenli tatlandırıcılar ve YYT’ler izlemektedir.
4/8
Yüksek Yoğunluklu Tatlandırıcılar
Dünya Tatlandırıcı Tüketim Değerleri (BŞE, Milyon Ton)
1990
101,5
8,5
7,6
0,6
118,2
Sakaroz
YYT
İzoglukoz
Şeker Alkolleri
TOPLAM
2000
117,2
12,9
11,7
0,7
142,5
2005
136,4
16,4
12
0,8
165,6
2009
148,4
17
12,1
0,8
178,3
2010
151,6
17,6
13,2
0,9
183,3
2011
154,9
18,1
13,7
1
187,7
Kaynak: MECAS (12)04, ISO, Mart 2012.
Dünya Tatlandırıcı Tüketiminde Tatlandırıcı Payları
100%
50%
0%
Şeker Alkolleri
1990
0,51%
2000
0,49%
2005
0,48%
2009
0,45%
2010
0,49%
2011
0,53%
İzoglukoz
6,43%
8,21%
7,25%
6,79%
7,20%
7,30%
YYT
7,19%
9,05%
9,90%
9,53%
9,60%
9,64%
Sakaroz
85,87% 82,25% 82,37% 83,23% 82,71% 82,53%
Kaynak: MECAS (12)04, ISO, Mart 2012.
Dünya tatlandırıcı tüketimi içerisinde sakarozun payı 1990 yılından sonra düşüşe geçmiş,
sakarozdan boşalan yeri izoglukoz ve YYT doldurmuş, YYT’nin aldığı pay ise izoglukoza oranla
daha yüksek seyretmiştir. 1990 yılındaki % 86’lık toplam tatlandırıcı tüketimi içerisindeki
sakaroz hakimiyeti, 2011 yılına gelindiğinde yaklaşık % 3 düşerek % 83’e gerilemiştir. Bu
gerileme payının büyük kısmı, değişen tüketici tercihleri, obezite artışı, vb. sebeplerle YYT
piyasasına, kalan kısmı ise izoglukoz piyasasına kaymıştır. YYT
YYT’lerin 2013 yılında pazar
tüketimi özelinde bakıldığında ise, tüketimin son yıllarda
payı yaklaşık % 11’dir.
yıllık ortalama % 3 artış eğiliminde olduğu görülmektedir.
YYT bazında tatlılıkları değişmekle birlikte sakarozdan çok daha tatlı ve yoğun olan YYT’lerin
dünya tatlandırıcı piyasasında son yıllarda tercih sebebi olmasında ve önemli paya sahip
olmasındaki etkenlerden biri de; gıda maddelerinde tatlandırıcı olarak kullanılan YYT’lerin
hacimlerinin düşük olması nedeniyle taşıma, depolama, vb. maliyetlerin şekerle
karşılaştırıldığında daha düşük olmasıdır. Maliyetlerdeki bu düşüklük, gıda üreticileri için diyet
dışı ürünlerde de sakaroz ve izoglukoz ikamesi olarak YYT kullanmayı maddi açıdan cazip hale
getirmektedir.
Dünya tatlandırıcı pazar paylaşımı ile genel anlamda paralellik arz eden ülkemiz tatlandırıcı
piyasasında pancar şekeri ağırlığı mevcuttur. YYT’lerin 2013 yılında pazar payı yaklaşık % 11’dir.
5/8
Yüksek Yoğunluklu Tatlandırıcılar
Ülkemizde de dünyada olduğu gibi YYT’lerin özellikle 2000’li yıllardan itibaren şekere alternatif
olarak kullanımları artmış ve YYT’ler ülkemiz tatlandırıcı piyasasında da oldukça önemli bir paya
sahip olmaya başlamışlar ve kendilerine ait bir pazar oluşturmuşlardır. Yüksek yoğunluklu
tatlandırıcıların pazar payının artmasıyla diğer tatlandırıcıların pazar payı da daralmıştır.
Türkiye’de Tatlandırıcı Pazar Paylaşımı
2013 Yılı
2006 Yılı
NBŞ
11%
YYT
6%
ŞA
1%
PŞ
82%
NBŞ
10%
YYT
11%
ŞA
1%
PŞ
78%
Kaynak: Şeker Kurumu, TÜİK
PŞ: Pancar şekeri; NBŞ: Nişasta bazlı şeker; YYT: Yüksek yoğunluklu tatlandırıcı ŞA: Şeker alkolü
2006 ve 2013 yılı tatlandırıcı pazar paylaşımı karşılaştırıldığında, geçen 8 yıl içerisinde tüm
tatlandırıcılar içerisindeki yüksek yoğunluklu tatlandırıcıların payı; değişen tüketici tercihleri,
yüksek tatlılık, düşük fiyat, vb. sebeplerle artarken, diğer
YYT net ithalatı 2013
tatlandırıcıların pazar payı da daralmıştır.
yılı tamamlandığında
TÜİK verilerine göre, 2001 yılında 23.647 ton beyaz şeker eşdeğeri oldukça yüksek bir
artışla 289.527 ton
olan YYT net ithalatı 2013 yılı tamamlandığında oldukça yüksek
beyaz şeker eşdeğeri
bir artışla 289.527 ton beyaz şeker eşdeğeri olarak gerçekleşmiştir.
olarak gerçekleşmiştir.
Yıl bazında değerlendirildiğinde, veriler, ülkemiz tarafından
YYT’lerin yaklaşık % 70’inin Çin’den, kalan kısmının ise başta İrlanda, Fransa ve Singapur
olmak üzere diğer ülkelerden ithal edildiğini göstermektedir.
6/8
Yüksek Yoğunluklu Tatlandırıcılar
Ülkemizde YYT Net İthalatı (ton)
Miktar (Beyaz Şeker
Yıl
Miktar (Ticari)
Eşdeğeri)
2001
155
23.647
2002
351
49.293
2003
771
97.685
2004
1.518
172.656
2005
1.551
210.903
2006
1.196
141.695
2007
1.792
233.617
2008
2.458
284.836
2009
1.107
181.612
2010
2.199
261.830
2011
2.502
332.321
2012
1.951
247.580
2013
2.605
289.527
Kaynak: TÜİK
Dünya beyaz şeker borsa fiyatları ve YYT fiyatlarını inceleyecek olursak; 2009-2013 yılları
arasındaki dünya beyaz şeker borsa fiyatlarının dalgalı olduğu görülmektedir.
Dünya Beyaz Şeker Borsa Fiyatları (Londra)
YIL
Fiyat $/ton
2009
2010
2011
2012
2013
486
615
707
588
490
Dalgalı seyreden fiyatlar arasında en yüksek şeker fiyatı 2011 yılında gerçekleşmiş, sonrasında
fiyatlar düşüş eğilimi içerisine girmiştir. Beyaz şekerde son dönemlerde yaşanan düşüş
neticesinde, fiyat ortalaması 2011, 2012 ve 2013 yılları için 595 $/ton iken, 2013 yılında fiyat
490 $/ton olarak gerçekleşmiştir.
Aşağıdaki tabloda yer alan beyaz şeker eşdeğeri cinsinden, başka bir deyişle tatlılık oranları
dikkate alınarak yapılan hesaplama ile sakkarin, siklamat ve aspartam fiyatları
değerlendirildiğinde; bu fiyatların, beyaz şeker fiyatlarından oldukça düşük olduğu
görülmektedir.
Sakkarin
Siklamat
Aspartam
Dünya YYT Fiyatları (BŞE) ($/ton)
2009 2010 2011
23
18
18
63
63
63
84
82
83
2012
17
67
81
2013
19
67
74
Kaynak: LMC Sugar & Sweeteners Quarterly Q4,2014.
7/8
Yüksek Yoğunluklu Tatlandırıcılar
Dünyada YYT şeker eşdeğeri fiyatları incelendiğinde, 2013 yılında sakarin fiyatının 19 $/ton,
sodyum siklamat fiyatının 67 $/ton, aspartam fiyatının ise 74 $/ton olduğu görülmektedir ki bu
fiyatlar, 2013 yılı dünya şeker borsa fiyatı olan 490 $/tonun sırasıyla 26’da biri, 7’de biri ve 6’da
biridir.
Fiyatlar arası bu denli uçurumların olması ve dolayısıyla YYT’li ürünlerdeki kar marjı yüksekliği,
üreticilerin, YYT’li ürün üretmelerini cazip kılmakta, hatta ve hatta diyet olmayan ürünlerde bile
cazip maliyet sebebiyle YYT’leri tercih etmelerine sebep olmaktadır.
Ülkemizde 2013 yılı YYT fiyatları ile pancar şekeri ve nişasta bazlı şeker fiyatları
karşılaştırıldığında, ülkemizde üretim yapan şirketlerin; pancar şekeri satış fiyatı ortalaması 1.130
$/ton ve nişasta bazlı şeker satış fiyat ortalaması ise 730
Fiyatlar arası bu denli
$/tondur. Düşük gümrük vergileriyle ithal edilen YYT’lerin
ton başına yaklaşık 18 milyon $ olan ithalat değerleri uçurumların olması üreticilerin,
ortalaması, pancar şekeri ve nişasta bazlı şeker fiyatlarından YYT’li ürün üretmelerini cazip
kılmakta, hatta ve hatta diyet
oldukça yüksek olmasına karşın, yüksek tatlılık oranları
olmayan ürünlerde bile cazip
sebebiyle ton başına beyaz şeker eşdeğeri cinsinden
maliyet sebebiyle YYT’leri tercih
ortalama değerleri 57 $ gibi oldukça düşük bir seviyededir.
etmelerine sebep olmaktadır.
2013 Yılı Türkiye Tatlandırıcı Fiyatları ($/ton)
Tatlandırıcı
Fiyat
Pancar Şekeri
1.130
NBŞ
730
YYT (BŞE)
57

Kaynak: Şeker Kurumu, TÜİK
Sonuç olarak; dünyada olduğu gibi ülkemizde de YYT’lerin toplam tatlandırıcı piyasasındaki
payı her geçen gün artmaktadır. Bu durum da pancar şekeri ve nişasta bazlı şeker sektörlerini
doğrudan etkilemektedir. YYT net ithalatı son yıllarda oldukça önemli boyutlara ulaşmış olup,
YYT net ithalatının; şeker piyasasına etkisi sebebiyle arz yönetimi açısından, gıdalarda kullanılan
YYT’lerin kullanım amacına uygun şekilde ve Türk Gıda Kodeksi Gıda Katkı Maddeleri
Yönetmeliğinde belirtilen limitler dahilinde kullanılıp kullanılmadığının tespiti de, sağlık
açısından önem arz etmektedir.
8/8