Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 2(1):

Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 4(2): 70-77, 2013
(Journal of Anatolian Natural Sciences)
Araştırma Makalesi
Köyceğiz Yöresinde Halk Arasında Yaygın Olarak Kullanılan
Bazı Tıbbi ve Aromatik Bitkiler
Yusuf SICAK 1*, Ömer F. ÇOLAK1, Veli İLHAN2, Emre SEVİNDİK3, Nurdan ALKAN4
1. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Köyceğiz MYO, Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Pr., 48800, Köyceğiz, Muğla, Türkiye.
2. Erzincan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, 24100, Yalnızbağ, Erzincan, Türkiye.
3. Balıkesir Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, 10100, Çağış, Balıkesir, Türkiye.
4. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, 48000, Kötekli, Muğla, Türkiye.
*[email protected]; [email protected]
Özet: Bu çalışma 2012-2013 yılları arasında Köyceğiz yöresinde (Muğla) tıbbi ve aromatik özellikleri nedeniyle kullanılan bitkileri
belirlemek için yapılmıştır. Yörede çeşitli tıbbi amaç için kullanılan 21 bitki türü tespit edilmiştir. Bu bitkilerin yöresel isimleri,
üretim şekilleri, kullanılma amaçları ve nasıl kullanıldıkları hakkında kaynak kişilerden elde edilen bilgiler verilmiştir. Ayrıca elde
edilen bu bilgiler literatürler ile karşılaştırılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Tıbbi ve Aromatik Bitkiler, Köyceğiz.
Some Medicinal and Aromatic Plants Used Commonly Among the Public in Köyceğiz
Region
Abstract: This study wasconducted to determine the plants used as medicinal and aromatic plant in Köyceğiz area (Muğla) among
in 2012 and 2013 years. In the study area have been identified 21 plant species used for various medical purposes. These plants
given informations obtained from resource people about local names, methods of production, use purposes and how to use. Also
data obtained were compared to literature.
Keywords: Medicinal and Aromatic Plants, Köyceğiz.
Giriş
Tarihi M.Ö. 3400 yıllarına kadar uzanan Köyceğiz’de varlık gösteren ilk uygarlık Karyalılardır.
Karyalıuygarlığından sonra sırasıyla İskitler, Asurlular, İyonyalılar, Dorlar, Akalar, Persler, Hellenler,
Seleykoslar,Romalılar, Selçuklular, Menteşeoğulları ve Osmanlılar yöreye hakim olmuştur.
Osmanlılar döneminde Köyceğiz bugün bulunduğu yer olan Yüksekkum'a taşınmıştır. Köyceğiz adının
nereden geldiğine gelince: efsanelere göre Köyceğiz, gölün alanı üzerinde bulunan bir ovada kurulmuş.
Bilinmeyen bir zamanda ovayı sular basmış. Felaketin seyrine gelenler gölün doğu kısmında kalan birkaç evi ve
insanı görünce: "Bütün şehir batmış, sadece kıyıda bir Köyceğiz kalmış." demişler. Bugün hâlâ gölün altında bir
batık şehir olduğuna inanılır.
Köyceğiz İlçesi Akdeniz ve Ege Bölgeleri’nin birleştiği yerde, Muğla-Fethiye Karayolu’nun Muğla’ya 60 km
uzaklıkta, zengin doğal güzellikler ve narenciye bahçeleri içinde, sakin bir turistik beldedir. İlçe, Köyceğiz
2
Gölü’nün kuzeyinde kurulu olup, 1.758 km yüzölçümündedir. İlçe merkezinin rakımı 22.5 metredir. Köyceğiz'in
kıyı kesiminde Akdeniz iklimi, dağlık bölgelerde ise karasal iklim görülür. İlçe nüfusunun %85’i köyde yaşamakta
olup geçimini tarım, hayvancılık, ormancılık, turizm ile sağlamaktadır. İlçenin en büyük gelir kaynağı tarımdır.
İlçede polikültür tarım yapılmakta olup, iklim ve coğrafi yapı birçok ürünün yetişmesine ve yetiştirilmesine
elverişlidir.
- 70 -
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 4(2): 70-77, 2013
(Journal of Anatolian Natural Sciences)
İnsanlık var olduğu günden bu yana, doğayı daima tabii bir eczane olarak görmüştür. Tıbbi bitkilerin tarih
içerisindeki yeri MÖ 5000-3000 yıllarına kadar uzanmaktadır. İnsanoğlu doğadan topladığı tıbbi ve aromatik
özelliği olan bitkileri asırlardan beri, tıp, baharat, ilaç sanayi, meşrubat, parfüm, sabun, şekerleme, kozmetik, diş
macunu, ciklet, şifalı ve dinlendirici çay imalatı, esans, aroma, süs, peyzaj ve bunun gibi birçok alanda
kullanmıştır. 20. yüzyılın başlarında kullanılan mevcut ilaçların yarısına yakını bitkisel orijinli olmasına rağmen
bu oran 1970’li yılların ortasında %5’e kadar düşmüştür (Baytop, 1984; Kumar, 2009). Ancak günümüzde sıklıkla
kullanılan ilaçların zararlı yan etkilerinin ortaya çıkmasıyla alternatif tedavi yöntemleri olarak adlandırılan tıbbi
ve aromatik bitkilerle tedavinin önemi oldukça artmıştır ve bu uygulamalar modern tıp tarafından dikkatle takip
edilir hale gelmiştir (Mindell, 2003).
Metabolizmayı düzenleyici bitki çaylarının tedavi edici özelliklerinin anlaşılması ve bunların modern tıpta da
kullanılmaya başlaması birçok insanın, tıbbi ve aromatik bitkilerle tedaviye olumlu bakmalarını sağlamıştır
(Özçelik ve Balabanlı, 2005). Artık günümüzde bazı ülkelerde doktorlar sentetik ilaçlar yerine bitkisel ilaçları
reçete edebilmektedir (Mindell, 2003). İnsanoğlu XIX. asrın başlarına kadar 13 bin kadar bitki türünü tıbbi
amaçlarla kullanmıştır. Bu sayı günümüzde 20 bin civarındadır ve sayıları antik çağdan günümüze kadar artarak
devam ettiği gibi gelişen teknolojinin etkisiyle daha da artacak gibi görünmektedir (Baytop, 1984).
Ülkemiz İran-Turan, Akdeniz ve Avrupa-Sibirya floristik bölgeleri içerisinde yer almaktadır ve matematiksel
konumu, tarımsal potansiyeli ve geniş yüzölçümü nedeniyle oldukça zengin bir floraya sahiptir. Ayrıca ülkemiz
4000 civarında endemik türe ev sahipliği yapmaktadır (Bayram ve ark., 2010; Metin ve ark., 2012).
Halk hekimliği uygulamalarına yaygın olarak rastlanan Anadolu’da halk ilaçları, uzun tecrübeler sonunda
günümüze kadar uzanmış uygulamalardır. Dolayısıyla bunların nesiller boyu aktarılması ve gelecek
kuşaklarında faydalanabilmesi için yapılacak çalışmaların önemli olduğu düşüncesindeyiz.
Materyal ve Yöntem
Bu araştırmada; Grid Sistemine göre C2 karesi içerisinde yer alan Köyceğiz yöresinde yaygın olarak kullanılan
tıbbi bitkileri tespit etmek için ilçede yaşayan Köyceğiz’li olup farklı yaş, eğitim ve meslek gruplarındaki kişilerle
görüşülmüştür. Bu kişiler arasından tıbbi bitkilere özel ilgi gösteren 12 kişi [Muharrem ÖZÇAKIR (70, Esnaf,
İlkokul mezunu, Erkek), Yusuf ÇELİK (45, Memur, İlkokul mezunu, Erkek), Gönül KAHRAMAN (37, Ev hanımı,
Üniversite mezunu, Kadın), Semiha YAVUZ (20, Tekniker, Yüksekokul mezunu, Kadın), Arif BELGRAT (29, Sağlık
memuru, Üniversite mezunu, Erkek), Hilal SALMAN (52, Restorant işletmecisi, Lise mezunu, Kadın), İlyas BERBER
(58, Berber, İlkokul mezunu, Erkek), Neslin KURTYEMEZ (55, Ev hanımı, İlkokul mezunu, Kadın), Erol KARATABAN
(60, Emekli, İlkokul mezunu, Erkek), Nail TIRAŞ (63, Fabrika müdürü, Üniversite mezunu, Erkek), Elfi TUNCEL (63,
Akademisyen, Üniversite mezunu, Kadın) ve Suat YILDIRGAN (38, Hizmetli, İlkokul mezunu, Erkek)] nitel
araştırma yöntemlerinden yüz yüze görüşme ve katılımlı gözlem tekniği uygulanarak araştırmanın örneklem
sayısı belirlenmiştir. Bu örneklem sayısı belirlenirken kişilerin tıbbi bitkiler hakkındaki genel bilgileri ve bitki
kullanma alışkanlıkları göz önüne alınmıştır.
Araştırmada yer alan bu örneklem grubunun farklı yaş, eğitim ve meslek gruplarından seçilmesinin amacı
küçük bir ilçe olan Köyceğiz‘de yaşayan kişilerin tamamını yansıtması amacıyla yapılmıştır. Bu kişiler tarafından
verilen bilgiler ile her bir bitkinin yöresel isimleri, varsa üretim şekilleri ve hangi kısımlarının ne amaçla
kullanıldıkları not edilmiştir. Daha sonra arazi çalışması yapılarak toplanan bu bitkilerin teşhisleri yapılmıştır.
Toplam 14 familyaya ait 21 bitki türü tespit edilmiştir. Bu bitkilerin familyası, bilimsel adı, yöresel ad(lar)ı,
üretim şekli, kullanılan kısımları, kullanım şekilleri ve tıbbi amaçlı kullanımına ilişkin bilgiler tablo halinde
sunulmuştur. Bu elde edilen bilgiler ile literatürlerden elde ettiğimiz bilgiler karşılaştırılmıştır.
Bulgular
Köyceğiz yöresinde 2012-2013 yılları arasında yapılan alan çalışmasında elde edilen veriler Tablo 1.’de
verilmiştir.
- 71 -
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 4(2): 70-77, 2013
(Journal of Anatolian Natural Sciences)
Tablo 1. Köyceğiz halkı tarafından tıbbi amaçlı tüketilen bitkilere ait veriler
Familyası
Bilimsel adı
Yöresel ad(lar)ı
Üretim şekli
Kullanılan kısımları
Kullanım şekilleri
Tıbbi amaçlı kullanımı
1
Cactaceae
MeyvesiΔ
Fabaceae
Mısır inciri, Frenk inciri,
Hint inciri
Doğal olarak yetişir.
2
Opuntia ficus-indica (L.)
MILLER
Harnup, Keçiboynuzu
Doğal olarak yetişir.
Meyvesi direkt tüketilir.
4
Guttiferae
Hypericum perforatum L.
Sarı kantaron,
Binbirdelik otu
Doğal olarak yetişir
Çiçekleri#
C vitamini olarak tüketildiğinde
vücut direnci arttırmak amacıyla
kullanılmaktadır.
Ceratonia siliqua L.
Katır tırnağı, Boruk
Meyve olgunlaştıkdan sonra dış
kabuğu soyulup direkt olarak
yenir.
Doğal olarak yetişir
Toprak üstü kısımları # #
İktidarsılık tedavisinde
kullanılmaktadır.
5
Juglandaceae
Juglans regia L.
Ceviz
Lamiaceae
Melissa officinalis L.
Melisa, Oğul otu, Limon
nanesi
Yaprakları ve meyvesi#
6
Tohumla veya fide ile
yetiştirilir
8
Lamiaceae
Mentha piperita L.
Nane
Doğal olarak yetişir
Toprak üstü kısımları#
3
7
Fabaceae
Lamiaceae
Spartium junceum L.
Lavandula stoechas L.
Karabaş otu
MeyvesiΔ
Doğal olarak yetişir
Yaprakları#
Doğal olarak yetişir
YapraklarıΔ
Demleme
Demleme yötemiyle çayı ve yağı
kullanılır.
Yaprakları demlenir, meyvesi
çeşitli şekillerde tüketilir
Demleme
Demleme
Demleme
9
Lamiaceae
Ocimum basilicum L.
Fesleğen
Saksı içinde (tohumla)
Yaprakları ve çiçekleriΔ
Demleme
10
Lauraceae
Persea americana Mill.
Avokado
Tüplü fidanla
YapraklarıΔ ve meyvesi
11
Liliaceae
Aloe vera (L.) BURM. FIL
Sarısabır
Saksı içinde
Yaprak özsuyuΔ
Yaprakları demlenir, meyvesi
direkt tüketilir.
- 72 -
Merhem
İdrar söktürücü olarak
kullanılmaktadır.
Mide ağrısı, yaralar ve yanıklar,
romatizmalı ağrılar için
kullanılmaktadır.
Yaprakları, mikrop öldürücü olarak
kullanılırken; meyvesi kolestrol
düşürücü olarak kullanılmaktadır.
Göğüs ve kalp ağrılarını azaltmak
amacıyla kullanılmaktadır.
Balgam söktürücü olarak
kullanılmaktadır.
Romatizma, karın ve kas ağrılarını
dindirmek için kullanılmaktadır.
Böbrek ve mide rahatsızlıklarının
yanı sıra gaz giderici olarak
kullanılmaktadır.
Böbrek taşlarını düşürmek, cilt
bakımı ve yıpranmış saçlar için
kullanılmakatadır.
Yanık ve harici yaralanmaların
tedavisinde kullanılmaktadır.
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 4(2): 70-77, 2013
(Journal of Anatolian Natural Sciences)
Tablo 1’in devamı
Familyası
Bilimsel adı
Yöresel ad(lar)ı
Üretim şekli
12
Malvaceae
Malva sylvestris L.
Ebe gümeci
Doğal olarak yetişir
14
Moraceae
Ficus carica L.
İncir
Doğal olarakda yetişir,
kültürüde yapılır
13
Malvaceae
15
Myrtaceae
16
Plantaginaceae
Althaea officinalis L.
Myrtus communis L. subsp.
communis L.
Plantago lanceolata L.
Hatmi
Mersin
Yaraotu, Sinirotu
Kullanılan kısımları
Doğal olarak yetişir
Doğal olarak yetişir
Doğal olarak yetişir
17
Rosaceae
Cydonia vulgaris Pers.
Ayva
Tüplü fidanla
18
Rutaceae
Citrus sinensis L.
Portakal
Aşı yapılarak, tohumdan
19
Rutaceae
Citrus reticulata Blanco
Mandalina
Aşı yapılarak, tohumdan
20
Rutaceae
Citrus limonum (L.) Burm. f.
Limon
Aşı yapılarak, tohumdan
21
Verbenaceae
Vitex agnus-castus L.
Hayıt
Doğal olarak yetişir
#
Kuru
Kuru veya taze
Δ
Taze
##
- 73 -
Kullanım şekilleri
Tıbbi amaçlı kullanımı
#
Maserasyon
Soğuk algınlığında göğsü
yumuşatmak için kullanılmaktadır.
MeyvesiΔ
Meyvesi direkt tüketilir.
Kan şekerini düşürmek amacıyla
kullanılmaktadır.
Yaprakları# ve çiçekleri
Çiçeği#
Yaprakları # ve
meyvesi #
Toprak üstü kısımları #
YapraklarıΔ, çiçekleriΔ
ve meyvesiΔ
YapraklarıΔ, çiçekleriΔ
ve meyvesiΔ
YapraklarıΔ, çiçekleriΔ
ve meyvesiΔ
YapraklarıΔ, çiçekleriΔ
ve meyvesiΔ
MeyvesiΔ
Demleme
Yaprakları demlenir iken;
meyvesi direkt tüketilir.
Merhemi ve demleme ile çayı
Yaprağı demleme, çiçekleri
maserasyon; meyvesi direkt
olarak tüketilir.
Yaprağı demleme, çiçekleri
maserasyon; meyvesi direkt
olarak tüketilir.
Yaprağı demleme, çiçekleri
maserasyon; meyvesi direkt
olarak tüketilir.
Yaprağı demleme, çiçekleri
maserasyon; meyvesi direkt
olarak tüketilir.
Demleme
Öksürük kesici olarak
kullanılmaktadır.
Balgam söktürücü olarak
kullanılmaktadır.
Öksürüğü kesmek için
kullanılmaktadır.
Soğuk algınlığının giderilmesi
durumunda kullanılmaktadır.
Bademcik iltihabı ve soğuk algınlığı
vakalarında kullanılmaktadır.
Soğuk algınlığının giderilmesi
durumunda kullanılmaktadır.
Bademcik iltihabı ve soğuk algınlığı
vakalarında kullanılmaktadır.
Adet düzensizliğinin giderilmesinde
kullanılmaktadır.
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 4(2): 70-77, 2013
(Journal of Anatolian Natural Sciences)
Tartışma
Çalışmamız sonucunda Lamiaceae (4), Fabaceae (2), Rutaceae (3), Malvaceae (2), Cactaceae (1), Guttiferrae
(1), Junglandaceae (1), Lauraceae (1), Lilliaceae (1), Moraceae (1), Myrtaceae (1), Plantaginaceae (1), Rosaceae
(1) ve Verbenaceae (1) olmak üzere toplam 14 familyaya ait 21 bitki hakkında bilgiler Tablo 1.’de verilmiştir.
Tablo 1.’deki bitkilerin tıbbi amaçlı kullanımı ile ilgili bilgilerin mevcut literatür verileri ile karşılaştırıldığında
bitkilerin tıbbi amaçlı kullanım özelliğine ilişkin benzerlikler göze çarpmaktadır.
Mısır İnciri gibi bitkiler amino asit, mineral ve C vitamini yönünden zengin temel bileşenleri içermesinin yanı
sıra bu bileşenlerin kolayca emilebilir olması nedeniyle bu tür bitkilerin tıbbi amaçlı tüketilmesi gerektiği
vurgulanmaktadır (Stintzing ve ark., 2000; Stintzing ve ark., 2001). Yaptığımız araştırmada, Köyceğiz halkının
Mısır İnciri’ni C vitamini olarak vücut direncini arttırmak amacıyla tükettiği tespit edilmiştir.
Katır Tırnağı bitkisinin yaprakları balgam söktürücü, romatizma, kalp hastalıkları, nefrit, böbrek taşı, idrar
söktürücü ve idrar hastalıklarının tedavisinde kullanılmaktadır (Uğulu ve ark., 2009). Yaptığımız çalışma
sonucunda Köyceğiz halkının Katır Tırnağı bitkisinin çiçeklerinden demleme yöntemiyle hazırlanan çayı idrar
söktürücü olarak kullanması literatür verisi ile örtüşmektedir.
Harnup bitkisinin meyvesi akciğer ödemi, astım ve balgam söktürücü olarak kullanılmasının yanı sıra
erkeklerde iktidarsızlık ve prostat tedavisinde de kullanılmaktadır (Uğulu ve ark., 2009). Yaptığımız
incelemelerde Harnup bitkisinin meyvesinin iktidarsızlık problemlerinin giderilmesi amacıyla tüketildiği tespit
edilmiştir.
Sarı Kantaron yağının küçük yanık, yara ve deri iltihabı tedavisi için haricen uygulandığını belirtilmiştir
(Blumenthal ve ark., 1998). Yaptığımız araştırma doğrultusunda Köyceğiz halkı tarafındanSarı Kantaron
bitkisinin toprak üstü kısımlarından elde edilen yağın, yara ve yanık tedavisindeki kullanımı literatür bilgisi ile
örtüşmektedir.
Ceviz bitkisinden hazırlanan ürünlerin antimikrobiyal aktivite gösterdiği bildirilmiştir (Qa’dan ve ark., 2005).
Yaptığımız çalışmada, Ceviz bitkisinin yapraklarının demlenmesi yöntemi ile elde edilen çay tüketilirken,
meyvesi de çeşitli şekillerde tüketilmektedir.
İsviçreli doktor ve kimyager Paracelsus, Melisa bitkisinden hazırlanmış ürünleri ‘’hayat iksiri’’ olarak ifade
ederken; İngiliz yazar John Evelyn (1620-1706) melisayı zihni güçlendirici olarak değerlendirmektedir
(Bahtiyarca Bağdat ve Coşge, 2006). Yaptığımız araştırma çalışmasında Melisa bitkisinin yapraklarından
demleme yöntemiyle hazırlanan çayın, göğüs ve kalp ağrılarını azaltmak amacıyla kullanıldığı tespit edilmiştir.
Karabaş Otu bitkisi balgam söktürücü ve gaz giderici olarak kullanılırken, karabaş otunun çiçeklerinden elde
edilen yağın baş ağırsına iyi geldiği bilinmektedir (Saaed, 1970; Baytop, 1984; Hussain ve ark., 1988). Yaptığımız
araştırma sonucunda Karabaş Otu’nun toprak üstü kısımlarından demleme yöntemiyle hazırlanan çayın, balgam
söktürücü olarak kullanımı literatür bilgisi ile benzerlik göstermektedir.
Nane çayı öksürük, astım, bronşit ve boğaz iltihabı tedavisinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Nane yağının
ise diş ağrısı, romatizma ve kas ağrılarının yanı sıra adet kramplarını rahatlatmak üzere kullanılmaktadır. Bunlara
ilaveten nane yağı buharı da solunum tıkanıklığı için kullanılmaktadır (Fleming, 1998; Tyler, 1992; Robbers ve
Tyler, 1999). Yaptığımız çalışmada Nane bitkisinin yapraklarından demleme yöntemiyle hazırlanmış çayın
romatizma, karın ve kas ağrılarını dindirmek amacıyla kullanımı literatür verisi ile benzerlik göstermektedir.
Fesleğen baş ağrısı, öksürük, ishal, kabızlık, siğil ve böbrek işlev bozukluğu tedavisinde tıbbi bir bitki olarak
tüketilmektedir (Simon ve ark., 1999). Yaptığımız araştırma doğrultusunda Fesleğen bitkisinin yaprak ve
- 74 -
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 4(2): 70-77, 2013
(Journal of Anatolian Natural Sciences)
çiçeklerinden demleme yöntemiyle hazırlanan çayın, böbrek rahatsızlıklarının tedavisinde kullanımı literatür
bilgisi ile uyum göstermektedir.
Avokado ağacının sulu kabuğundaki özüt cilt hastalıklarının tedavisi için Nijerya'da geleneksel tıp
uygulayıcıları tarafından kullanılmaktadır (Owolabi ve ark., 2005). Yaptığımız araştırma çalışmasında
Avokado’nun direkt olarak tüketilmesi cilt hastalıklarının tedavisinde kullanıldığı tespit edilmiştir.
Sarı Sabır bitkisinden elde edilen ürünlerin (pansuman ve topikal jeller için), akut yaraların iyileşmesi
(laserasyon, cerrahi kesikler ve yanıklar için) ve kronik yaralar (enfekte yaralar, arteriyel ve venöz ülser) üzerine
etkileri olduğu bildirilmiştir (Dat ve ark., 2012). Yaptığımız araştırma sonucunda Sarı Sabır bitkisinin yaprak
özsuyundan hazırlanan merhemin yanık ve harici yaralanmaların tedavisinde kullanımı literatür bilgisi ile
benzerlik göstermektedir.
Ebe Gümeci’nin çoğunlukla tohumlarının diüretik ve anti-ödem aktivitesi olan bir ilaç olarak kullanıldığı ve
aynı zamanda "vücudu dinç tuttuğu" söylenir (Ligaa, 1996). Ebe Gümeci’nin çiçek ve yapraklarından hazırlanan
infüzyonu, göğüs ağrısı ve solunum sistemi iltihabı tedavisi için kullanılır (Sokolov, 1990). Yaptığımız araştırma
doğrultusunda Ebe Gümeci bitkisinin yaprak ve çiçeklerinden maserasyon yöntemi ile hazırlanan çayın soğuk
algınlığında göğsü yumuşatmak amacıyla tüketilmesi literatür verisi ile örtüşme göstermektedir.
Hatmi Çiçeği’nin ağız ve yutak mukozası ile ilgili kuru öksürük tahrişlerinde, hafif gastrit ve deri yanıklarında
kullanılmaktadır (Gruenwald, 2000). Yaptığımız araştırma çalışmasında Hatmi bitkisinin çiçeğinden demleme
yöntemi ile hazırlanan çayın, öksürük kesici olarak kullanıldığı tespit edilmiştir.
İncir meyvesinin ateş düşürücü ve afrodizyak özelliğinin bulunduğu bilinmektedir (Kirtikar ve Basu, 1996;
Nadkarni ve Nadkarni, 1995). Araştırma çalışmamız sonucunda İncir meyvesinin direkt olarak tüketilerek, kan
şekerini düşürmek amacıyla kullanıldığı tespit edilmiştir.
Eski Mısır tıbbi metinleri Mersin bitkisini mide yanması, bacaklarda şişliği, öksürüğü giderici ve balgam
söktürücü olarak değerlendirmesinin yanı sıra idrar bozukluğu sorunları olanlar için çok iyi bir bitki olarak
nitelendirmektedir (Manniche, 1999). Araştırma sonucunda Mersin bitkisinin yapraklarından demleme yöntemi
ile hazırlanan çayın balgam söktürücü olarak kullanımı literatür bilgisi ile örtüşme göstermektedir.
Yara Otu, kronik bronşit rahatsızlıklarında kullanılmaktadır (Matev, 1982). Yaptığımız çalışma doğrultusunda
Yara Otu bitkisinin toprak üstü kısımlarının demleme yöntemi ile hazırlanan çayın, öksürüğü kesmek amacıyla
kullanıldığı tespit edilmiştir.
Ayva’nın yaprak ve meyvelerinin kalp-damar hastalıkları, hemoroid, astım ve öksürük dahil olmak üzere tıbbi
tedavilerde bazı olumlu etkileri olduğu bildirilmiştir (Wallis, 2005). Yaptığımız araştırma çalışmasında Ayva
bitkisinin yapraklarından demleme yöntemiyle veya çiçeklerinden maserasyon yöntemleriyle hazırlanmış
çayların soğuk algınlığını gidermek amacıyla tüketildiği belirlenmiştir.
Portakalın C vitamini, flavonoid, fenolik bileşik ve pektinler yönünden zengin olduğundan astım, osteoartrit
ve romatoid artrit inflamatuarını azalttığı ve bu bileşenlerden C vitaminin soğuk algınlığı, öksürük ve tekrarlayan
kulak enfeksiyonlarını önlemek için kullanıldığı belirtilmiştir (Milind ve Det, 2012). Yaptığımız araştırma
doğrultusunda portakal bitkisinin çiçeklerinden maserasyon yöntemi ile hazırlanmış çay, bademcik ve soğuk
algınlığının giderilmesi amacıyla tüketilmekte olup, literatür verisi ile benzerlik göstermektedir.
Mandalina’dan elde edilen esansiyel yağ antimikrobiyal aktiviteye sahip olması dolayısıyla birçok
araştırmaya konu olmuştur (Matasyoh ve ark., 2007). Araştırma sonucunda Mandalina bitkisinin çiçeklerinden
maserasyon yöntemi ile hazırlanmış çayı soğuk algınlığının giderilmesi amacıyla tüketildiği tespit edilmiştir.
- 75 -
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 4(2): 70-77, 2013
(Journal of Anatolian Natural Sciences)
Gıda ve farmasötik preparatlarda koruyucu olarak kullanılan limon özütü, mikroorganizmaların yaşam
döngüsü boyunca belirli metabolitleri üretmek için kullanılmaktadır (Forster ve Jones, 1972; Debevere ve ark.,
2000; Maldonado ve Ruiz-barba, 2002; Maldonado ve Ruiz-barba, 2004). Yaptığımız çalışma bulgusunda limon
bitkisinin çiçeklerinden maserasyon yöntemi ile hazırlanmış çayı, bademcik ve soğuk algınlığı vakalarının
giderilmesi amacıyla tüketildiği belirlenmiştir.
Hiperprolaktinemi nedeniyle adet döngüsü düzensizlikleri, korpus luteum yetmezliği, oligomenore ve
sekonder amenore tedavisinde hayıt özünün kullanıldığı bilinmektedir (Bubenzer, 1993; Loche ve Kaiser, 1990;
Bleier, 1959). Araştırma doğrultusunda hayıt bitkisinin meyvesinin demleme yöntemiyle hazırlanan çayın adet
düzensizliğinin giderilmesindeki kullanımı literatür bilgisi ile örtüşme göstermektedir.
Sonuç
2012 ve 2013 yıllarında gerçekleştirilen alan araştırmasında 12 kaynak kişi ile konuşularak Köyceğiz
yöresinde (Muğla) tıbbi ve aromatik bitki olarak kullanılan toplam 21 bitki örneğine ilişkin reçeteler
belirlenmiştir. Çalışma alanından toplanan 21 bitkinin tespiti gerçekleştirilmiş ve bitki örneklerinin tespiti
sonucunda 14 familya ait toplam 21 bitkinin tıbbi amaçla kullanıldığı belirlenmiştir. Tespiti gerçekleştrilen
bitkilerin familyası, bilimsel adı, yöresel ad(lar)ının yanı sıra Köyceğiz yöresindeki halkın bu bitkilerin üretim
şeklinin nasıl olduğu, hangi kısımlarını kullandıkları, kullanım şekilleri ile tıbbi amaçlı kullanımına dair ilişkin
bilgiler Tablo 1.‘de verilmiştir. Tablo 1. incelendiğinde birçok bitkinin doğal olarak yetiştiği göze çarpmaktadır.
Araştırma sonuçlarına göre, bitkilerin tıbbi amaçlı kullanım derlemesine bakıldığında yöre halkının tıbbi ve
aromatik bitkilere olan talep ve güveninin olduğu, tıbbi ve aromatik bitkilerin kullanımının ise literatürdeki
kullanımıyla benzerlik gösterdiği belirlenmiştir.
Teşekkür
Bitkilerle ilgili bilgilerin derlenmesinde bizimle bilgilerini paylaşan Muharrem ÖZÇAKIR, Yusuf ÇELİK, Gönül KAHRAMAN, Semiha YAVUZ ,
Arif BELGRAT, Hilal SALMAN, İlyas BERBER, Neslin KURTYEMEZ, Erol KARATABAN, Nail TIRAŞ, Elfi TUNCEL ve Suat YILDIRGAN’a teşekkür
ederiz.
Kaynaklar
Bahtiyarca Bağdat, R. and Coşge, B. 2006. The Essential Oil of Lemon Balm (Melissa officinalis L.). Its components and Using Fields. Journal
of Faculty of Agriculture, OMU. 21 (1): 116-121.
Baydar, H. 2009. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Bilimi ve Teknolojisi, SDÜ Ziraat Fakültesi Yayın No.: 51, Isparta.
Bayram, E., Kırıcı, E., Tansi, S., Yılmaz, G., Arabacı, O., Kızıl, S., Telci, İ., 2010. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Üretiminin Arttırılması Olanakları,
Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi, Bildiriler Kitabı-1, 11-15 Ocak 2010 Ankara, Say. 437-457.
Baytop T. 1984. Türkiye’de Bitkilerle Tedavi. Sanal Matbaacılık. İstanbul Üniversitesi Yayınları, No: 3255. 520 s.
Bleier, W. 1959. Phytotherapy in Irregular Menstrual Cycles 19. or Bleeding Periods and the Gynecological Disorders of Endocrine Origin.
Zentralbl Gynakol. 18:701-709.
Blumenthal, M., Busse, W.R., Goldberg, A., Grüenwald, J., Hall, T., Riggins, C.W.,Rister, R.S. 1998. The Complete German Commission E
Monographs: Therapeutic Guide to Herbal Medicines. American Botanical Council, Boston.
Bubenzer, R. 1993. Therapy with agnus-castus extract 17. (Strotan®). Therapiewoche. 43, 32-33, 1705-1706.
Dat, A.D., Poon, F. Pham, K.B.T. and Doust, J. 2012. Aloe vera for treating acute and chronic wounds (Review). The Cochrane Library. 2, 1.
Debevere, J., El-Ziney, Jakobsen, M. 2000. Natural Antimicrobial Systems. Reuterin In naidu, (ed), Crc press, London, 567-587.
Fleming, T. 1998. PDR for herbal medicines, Montvale, NJ: Medical Economics Company, Inc.
Forster, R.K., Jones, D.B. 1972. Fusarium solani Keratitis Treated with Natamycin (Pimaricin), 18 Consecutive Cases. Archives of
Ophthalmology. 88: 147.
- 76 -
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 4(2): 70-77, 2013
(Journal of Anatolian Natural Sciences)
Hussain A., Virmani O.P., Sherma A., Kumar A.,Misra L.N. 1988. Major Essential Oil-Bearing Plants of India. Central Institute of Medicinal
and Aromatic Plants, Lucknow, India.
Kirtikar, K.R.,Basu, B.D. 1996. India Medicinal Plants. International Book Distributors India. 2(3).
Kumar, S.A. 2009. Plants-based Medicines in India.
Ligaa, U. (1996). Prescription and Usage of Medicinal Plants Used in Mongolian Traditional Medicine. 1: 58-59.
Loche, E.,Kaiser, E. 1990. Diagnosis and Treatment of 18. Dyshormonal Menstrual Periods in the General Practice. Gynakol Prax. 14: 489495.
Maldonado, A.,Ruiz-barba, J.L. 2002. The Locus Responsible for Production of Plantaricins, A Class iib Bacteriocin Produced by Lactobacillus
plantarum LPCO10, is Widely Distributed Among Wild-type Lact Plantarum strains Isolated from Olive Fermentations. International
Journal of Food Microbiology. 77: 117–124.
Maldonado, A.,Ruiz-barba, J.L. 2004. Production of Plantaricin nc8 by Lactobacillus plantarum nc8 is induced in the Presence of Different
Types of Gram-positive Bacteria. Archives of Microbiology. 181:8–1.
Manniche, L. 1999. An Ancient Egyptian Herbal, Austin, University of Texas Press.
Matasyoh, J.C., Kiplimo, J.J., Karubiu, N.M.,Hailstorks, T.P. 2007. Chemical Composition and Antimicrobial Activity of Essential Oil of
Tarchonanthus camphorates. Food Chemistry. 101:1183–1187.
Matev, M., Angelova, A. Koichev, M. Leseva and G. Stefanov. 1982. Clinical trial of a Plantago major preparation in the treatment of chronic
bronchitis. Vutr Boles 21(2): 133137 (Abstract).
Metin, İ., Güngör, H., Çolak, Ö.F. 2012. Bazı Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin İhracatı ve İthalatı. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Sempozyumu, 13-15
Eylül 2012, Bildiri Kitabı, s.326. Tokat/Türkiye.
Milind, P.,Dev, C. 2012. Orange: Range of benefits. International Research Journal of Pharmacy. 3 (7), 59-63.
Mindell, E., 2003. Mucize Bitkiler. Prestij Yayınları, 322 s.
Nadkarni, K.M.,Nadkarni, A.K. 1995. Indian Mateial Medica. Popular Prakashan, India. 1.
Owolabi, M.A., Jaja, S.I.,Coker, H.A. 2005. Vasorelaxant Action of Aqueous Extract of the Leaves of Persea americana on Isolated Thoracic
Rat Aorta. Fitoterapia. 76: 567–573.
Özçelik, H.,Balabanlı, C. 2005. Burdur İlinin Tıbbi ve Aromatik bitkileri. 1.Burdur Sempozyumu, 16 – 19 Kasım 2005, Burdur, Cilt 1: 11271137.
Qa’dan, F., Thewaini, A.J., Ali, D.A. et al. 2005. The antimicrobial activities of Psidium guajava and Juglans regia leaf extracts to
acnedeveloping organisms. The American Journal of Chinese Medicine. 33, 197-204.
Robbers, J.E.,Tyler, V.E. 1999. In: Tyler’s Herbs of choice: the therapeutic use of phytomedicinals. New York: Haworth Herbal Press. 10, 287.
Saaed, M. 1970. Hamdard Pharmacopia of Eastern Medicine. Hamdard National Foundation Karachi, Pakistan.
Shah, S.M.A., Akhtar, N., Akram, M., Shah, P.A., Saeed, T., Ahmed, K.,Asf, H.,M. 2011. Pharmacological Activity of Althaca officinalis L.
Journal of Medicinal Plants Research. 5(24): 5662-5666.
Simon, J.E., Morales, M.R., Phippen, W.B., Vieira, R.F.,Hao, Z. 1999. A Source of Aroma Compounds and A Popular Culinary and Ornamental
Herb. In J. Janick (Ed.), Perspectives On New Crops and New Uses. Alexandria, VA: ASHS Press. 499-505.
Sokolov, P.B. (Ed.) (1990). Plant Resources of USSR, Flowering Plants, Their Chemical Constituents and Usage, Leningrad, Nauka, 191.
Stintzing, F.C., Schieber A.,Carle, R. 2000. Cactus Pear - A Promising Component to Functional Food. Vegetable and potato Processing. 85:
40-47.
Stintzing, F.C., Schieber, A.,Carle, R. 2001. Phytochemical and Nutritional Significance of Cactus Pear. European Food Research and
Technology. 212: 396-407.
Tyler, V.E. 1992. In: The honest herbal: a sensible guide to the use of herbs and related remedies. New York: Pharmaceutical Products
Press. 18, 375.
Uğulu, İ., Başlar, S., Yörek, N., Doğan, Y. 2009. The Investigation and Quantitative Ethnobotanical Evaluation of Medicinal Plants Used
Around Izmir Province, Turkey. Journal of Medicinal Plants Research. 3 (5): 345-367.
Wallis, T.E. 2005. Textbook of Pharmacognosy, CBS publishers & distributors, New Delhi. 219-220.
- 77 -