4. Hafta

3/8/2010
Sunu, Doç. Dr. Hande Demirel’ in ders notları ve Gündoğdu Özgen` e ait
Ölçme Bilgisi kitabından düzenlenmiştir.
Kabarcıklı Düzeç
Doğru ve düzlemlerin yatay ve düşey
tutulmalarını sağlayan yardımcı parçadır. 2
tür kabarçıklı düzeç vardır
Küresel Düzeç
Silindir Düzeç
ÖLÇME ALETLERİNİN
ORTAK PARÇALARI
http://ninova.itu.edu.tr/Ders/922/Dosyalar
Küresel Düzeç
Küresel Düzeç
Küresel Düzeç silindirsel bir cam tüp biçiminde
olup silindirin üst kısmının iç yüzü küre kapağı
biçimindedir. Silindirin içi, yaklaşık 2 mm
çapında hava kabarcığı kalacak biçimde alkol
veya eter gibi bir sıvı ile doldurulmuştur.
Kabarcık, sıvının buharından oluşmaktadır.
Küresel düzecin ortalanması için, kabarcığın
dairenin tam ortasına getirilmesi gerekir.
Küresel
düzeç
kabarcığının
ortalanması
işlemine ‘kaba tesviye’ denir
1
3/8/2010
Silindir Düzeç
Dürbün
Silindir Düzeç iç yüzünün üst kısmı tor
biçiminde tıraş edilmiş silindirsel bir cam
borudur. Bu cam tüpün üst kısmında
bölümler bulunur. Bu bölümler arası 1 veya 2
mm dir. Silindir düzecin ortalanması
işlemine ‘ince tesviye’ denir.
Dürbün
Topografya aletlerinde dürbünler genellikle
ters görüntü verirler, Dürbünden bakış
doğrultusunda göze yakın olan oküler, gözden
uzak olan kısım ise objektif ismini alır.
Okuler tarafındaki borunun içine, boru eksenine
dik biçimde bir cam levha yerleştirilmiş ve bu
cam levhanın üzerine birbirine dik iki çizgi
çizilmiştir.
Bu çizgilere ‘gözleme çizgileri’ denilmektedir .
Açı Ölçme ve Okuma Donatımları
Objektif merkezi
ile gözleme
çizgilerinin kesim
noktası gözleme
doğrultusunu verir.
Teodolit
diya fram
Görüntü netleştirme vidası
Optik eksen
oküler
İçbükey mercek
objektif
Okuma Mikroskoplu donatımlar
Çizgili Mikroskop
Skalalı Mikroskop
Verniyerli Mikroskop
Optik Mikrometreli Mikroskop
Gözleme çizgileri
şeklinde ayırt edilebilir.
2
3/8/2010
Açı Ölçme Ve Okuma Donatımları
Çizgili Mikroskop
Açı Ölçme Ve Okuma Donatımları
Mikroskopun çizgi plağı üzerine bir verniyer çizildiği zaman
verniyerli mikroskop elde edilir.
En basit okuma mikroskopudur. Çizgi plağı bir
cam levha olup, üzerine tek bir okuma çizgisi
çizilmiştir.
Mikroskopun çizgi plağı üzerine bir skala (ince
bölümler) çizilmiştir. Skala bölüm sayılarının
artma yönü yatay daire bölümlerinin artma yönü
ile ters doğrultudadır.
n
zle
en
u
ult
u
ult
gr
gr
i (t)
Aciklik acis
Yatay duz
lem
Yatay aci (ί )
Istasyon
noktasi
Eg
Yatay ve Düşey Açılar
zle
ne
nd
og
ru
ltu
Go
do
Ku zey do
grultusu
ay
do
Basu
cu (z
enit)
(z)
acisi
Cekul dogrultusu
Go
Ya
t
im
is
ac
a
i(
)
y
Yata
d
lt
og ru
u
Ayakucu (nadir) acisi
i
(N)
du zlem
Gozlem e
Du s
ey
d
Optik Mikrometreli Mikroskop
Bu mikroskopta yatay daireden geçip mikroskopa gelen ışınların
doğrultusu üzerine paralel yüzlü bir cam plak konulmuş olup, bu
plak
bir
mikrometre
vidasının
döndürülmesi
ile
çevrilebilmektedir. Böylelikle bölüm çizgileri yana doğru bir
miktar ötelenmektedir. Bu öteleme miktarı mikromeytre
vidasının skalasından okunabilmektedir.
Skalalı Mikroskop
Yatay ve Düşey Açılar
Verniyerli Mikroskop
m
uzle
Düşey doğrultu: Yeryüzünün herhangi bir noktasındaki
yerçekimi doğrultusudur.
Yatay doğrultu: Herhangi bir noktada düşey doğrultuya dik olan
doğrultudur.
Yatay düzlem: Düşey doğrultuya herhangi bir noktada dik olan
düzlemdir.
Düşey düzlem: Herhangi bir noktada düşey doğrultuyu üzerinde
bulunduran düzlemdir.
Yatay açı: İki düşey düzlem arasında kalan ve yatay bir düzlem
içinde ölçülen açıdır.
Düşey açı: Bir düşey düzlem içinde ölçülen açıdır. (α
α (eğim),
z(başucu), Ν(ayakucu))
(α
α +z=100g, z+Ν
Ν=200g ve de N-α
α =100g)
3
3/8/2010
Yatay ve Düşey Açılar
Teodolit- Genel Tanımlar
Düşey doğrultu: Yeryüzünün herhangi bir noktasındaki yerçekimi
doğrultusudur.
Yatay doğrultu: Herhangi bir noktada düşey doğrultuya dik olan
doğrultudur.
Yatay düzlem: Düşey doğrultuya herhangi bir noktada dik olan
düzlemdir.
Düşey düzlem: Herhangi bir noktada düşey doğrultuyu üzerinde
bulunduran düzlemdir.
Yatay açı: İki düşey düzlem arasında kalan ve yatay bir düzlem
içinde ölçülen açıdır.
Düşey
açı:
Bir
düşey
düzlem
içinde
ölçülen
açıdır.(α
α (eğim),Ζ
Ζ(başucu),Ν
Ν(ayakucu))
(α
α +Ζ
Ζ=100g, Z+Ν
Ν=200g ve de N-α
α =100g)
Teodolitte Eksenler, Donatımlar
Yatay ve düşey açıları ölçmeye yarayan jeodezik alet
‘Teodolit’ olarak adlandırılır.
3 ayaklı bir Teodolit, gözlemeye yarayan bir dürbün, söz
konusu açıları ölçmek için bölümlü
yatay ve düşey
daireler ile bunlara ait gösterge donatımlarından oluşur.
Teodolitte Eksenler, Donatımlar
Ayrıca asal eksen, yatay eksen, silindir düzeç ekseni ve
optik(gözleme)eksenlerine sahiptir.Yatay açıyı ölçmek için
dürbün, yatay durumda konulmuş olan bölümlü dairenin merkezi
üzerinde bulunmalı ve düşey bir eksen etrafında dönebilmelidir.
Bu bölümlü daireye ‘Yatay daire’ ve eksene ‘Asal eksen’ denir.
Farklı yükseklikte bulunan noktaları gözleyebilmek için dürbün,
bir düzlem içinde kalarak, yatay bir eksen etrafında aşağı yukarı
hareket edebilmektedir.
Bu eksene ‘Muylu eksen’ veya ‘Yatay eksen’ denir.
Muylu eksen, düşey açıları ölçmeye yarayan bölümlü düşey
dairenin merkezinden geçer.
4
3/8/2010
Teodolitte Eksenler
Teodolit
Asal eksen
Muylu eksen
Yatay ve düşey daireler ile eksenlerin yatay ve düşey duruma
getirilebilmeleri için küresel ve silindir düzeçler kullanılır. Bu
düzeçler
yardımıyla
‘*kaba
tesviye’,(küresel
düzeç
kabarcığının ortalanması işlemidir. Sehpa ayakları aşağı yukarı
kaldırılıp indirilerek ortalama işlemi gerçekleştirilir.) ve ‘**ince
tesviye’ (silindir düzeç kabarcığının ortalanması işlemidir.
Silindir düzeç kabarcığının ortalanmasında tesviye vidalarından
yararlanılır.) işlemleri yapılır.
Optik eksen
Düzeç ekseni
Ölçmelere başlamadan önce teodolitin ölçme yapılacak ve daha
önceden arazi üzerinde belirlenmiş noktalar(istasyon noktaları)
üzerine getirilmesi ve bu noktalar üzerine merkezlendirilmesi
gerekir.
Teodolit- Genel Tanımlar
Teodolit
Merkezlendirme: Teodolit
yatay
dairesi
merkezinin(Asal
eksenin)
istasyon noktasından geçen
düşey
doğrultu
(çekül
doğrultusu)
üzerine
getirilmesidir. Bu işlem için
çeküllerden yararlanılır. 3
çeşit çekül vardır
Dönüş
TEODOLIT
Mikrometre
Tamburu
Düşey Daire
Objektif
LER
DİKME
Yatay Eksen
Bak ış Doğ
rultusu Düşey Az
Hareket Vidası
Yatay/Düşey Daire
Okumaları Değiştirme
Vidası
Üst Kısım
Yatay Az Hareket
Vidası
Silindir Düzeç
Açı Tablası Döndürme
Vidası Kapağı
Optik Çekül
Küresel Düzeç
Asal Eksen
Yatay Daire
Sökülebilir Alt Kısım
İpli çekül
Baston çekül
Optik çekül
Tesviye Vidaları
5
3/8/2010
Teodolitin Tesviyesi
Asal eksenin düşey konuma getirilmesine ‘teodolitin tesviyesi’
denir. Bu iş silindir düzeç ve tesviye vidaları yardımıyla yapılır.
Merkezlendirme ve kaba tesviye işlemlerinin aynı anda
tamamlanıp, ince tesviye denilen silindir düzeç kabarcığının
ortalanması işlemine geçilmelidir. Bu işlemler;
Sehpa üzerine monte edilmiş teodolit istasyon noktası üzerine
getirilir. Sehpa ayaklarından birinin sehpa pabuclarına basılarak
toprağa girmesi sağlanır. Eller yardımıyla diğer iki ayak havaya
kaldırılıp,
optik
çekülden
bakılarak,
teodolitin
merkezlendirileceği noktanın görünmesi sağlanarak ayaklar
yavaşca indirilir ve zemin üzerine bırakılır ve de sehpa ayaklarına
kuvvetlice basılır. Böylece ölçmeler bitene kadar teodolitin
hareket etmemesi sağlanır.
Teodolitin Tesviyesi
İnce Tesviye
Önce sehpa ayakları yardımıyla *kaba tesviye,(Kaba tesviye:Küresel
düzeç kabarcığının ortalanması işlemidir).yapılır. Küresel düzeç
kabarcığının kaçma doğrultusu hangi ayak doğrultusunda ise o ayak
aşağı,yukarı hareket ettirilerek kabarcığın ortalanma işlemi yapılır. Bu
sırada
optik çekülden
bakılarak
optik
çekülün
üzerindeki
merkezlendirme dairesinin istasyon noktası ile çakıştırılması tesviye
vidaları
yardımıyla
gerçekleştirilir.Bu
sırada
küresel
düzeç
bozulabilir.Tekrar ayaklar yardımıyla küresel düzeç ortalanır ve optik
çekülden bakılarak merkezlendirmenin bozulup bozulmadığı kontrol
edilir.Bu işlemler birkaç kez tekrarlanarak kaba tesviye ve
merkezlendirme işlemleri aynı anda tamamlanır.
Daha sonra **ince tesviye dediğimiz silindir düzeç kabarcığının
ortalanması işlemine geçilir. Silindir düzeç ekseni herhangi 2 tesviye
vidasına paralel konuma getirilir. Bu vidalar içe-dışa çevirilerek silindir
düzeç kabarcığının ortanması sağlanır daha sonra teodolit 90 çevirilerek
diğer tesviye vidasıyla ortalama işlemi yapılır. Bu işlem birkaçkez
tekrarlanarak ince tesviye tamamlanmış olur.
Teodolit açı ölçmeye hazır hale getirildikten sonra dürbünün göze
uydurulması gerekir.
İnce Tesviye
Daha sonra **ince tesviye dediğimiz silindir
düzeç kabarcığının ortalanması işlemine
geçilir.. Silindir düzeç ekseni herhangi 2
tesviye vidasına paralel konuma getirilir. Bu
vidalar içe-dışa çevirilerek silindir düzeç
kabarcığının ortanması sağlanır daha sonra
teodolit 900 çevirilerek diğer tesviye
vidasıyla ortalama işlemi yapılır. Bu işlem
birkaçkez
tekrarlanarak
ince
tesviye
tamamlanmış olur.
6
3/8/2010
Tesviye
Tesviye
Konum
Teodolit-Dürbünün Göze Uydurulması
3 adımda yapılır
Okülerin göze uydurulması
Görüntünün netleştirilmesi
Paralaksın
giderilmesi
(Paralaks:Görüntünün
gözleme
çizgileri düzlemine düşmemesi
durumudur. Paralaks var ise
görüntü netleştirme vidası ile
giderilir.)
Bu
işlemlerden sonra
noktaya
Kaba yöneltme
İnce yöneltme yapılır.
gözlenen
Konum
Paralaksın Giderilmesi
Paralaksın giderilmesi
Gözleme çizgileri netleştirilir
Paralaks giderildi görüntü iyi
Görüntü netleştirilir
Göz okülerden aşağı yukarı hareket ettirilir, paralaks var ise
.
görüntü netleştirme vidası ile giderilir.
7
3/8/2010
Teodolit
Kaba yöneltme : Dürbünün arpaçık ve gez yardımıyla gözlenen
noktaya yöneltilmesidir. Bu işlem yatay ve düşey genel hareket
bağlama vidaları ile yapılır.
İnce yöneltme : Gözleme çizgilerinin kesim noktasının gözlenen
nokta üzerine getirilmesidir. İnce yöneltme az hareket vidaları
yardımıyla yapılır.
Tüm bu işlemlerden sonra yatay açı ve düşey açı ölçmelerine
geçilir. Yatay açılar 1 Tam seri ölçülür.( 1 Tam seri : Teodolitin
I. ve II.durumuyla yapılan açı ölçmesidir).
Teodolitin I. Durumu : Ölçme yapan kişiye göre düşey dairenin
sol tarafda kalması durumudur.
Teodolitin II. Durumu : Ölçme yapan kişiye göre düşey dairenin
sağ tarafda kalması durumudur.
Yatay Açı Ölçmelerinde Göz Önünde Bulundurulması
Gereken Noktalar:
Her gözlemeden önce teodolitin tesviyesi
kontrol edilmeli, bozulmuşsa yenilenmelidir.
Teodolit asal eksen etrafında daima saat
akrebi yönünde döndürülmelidir.
Gözleme noktaları, uzak noktalarda ,noktanın
üzerinde düşey tutulan bir jalon, yakın
noktalarda ise nokta üstünde sallandırılan
bir çekül ile belirtilmelidir. Gözlemeler jalon
veya çekülün mümkün olduğunca noktaya
yakın alt kısmına yapılmalıdır.
Yatay Açı Karnesi Hesabı
D.N
101
A.D.
Yatay Daire Okumaları
Đndirgenmiş Açılar ve
Toplamı
(Grad)
Geri
(Grad)
Đleri
(Grad)
I
0.762
322.443
321.681
II
102.088
23.765
321.677
102.850
746.208
643.358
Ortalama Açılar
(grad)
321.679
8
3/8/2010
Yatay Açı Ölçme Çizelgesi
Yatay Daire
D.N. B.N.
4
3
2
I. Durum
II. Durum
Düşey Açı Karnesi Hesabı
Sıfıra Đndir.
(I+II-200g)/2
(grad)
5
0,674
200,677
0,6755
0,000
3
180,618
380,616
180,617
179,942
4
1,247
201,245
1,246
0,000
2
165,852
365,855
165,8535
164,608
1
2,384
202,385
2,3845
0,000
3
63,594
263,597
63,5955
61,211
α
179,942
A
Hata saptanır fakat yok edilemez.
Muylu ve asal eksenler, düşey ve yatay dairelerin
merkezlerinden geçmelidir. Aletin I. ve II.
Durumunda ölçme yapılarak giderilir.
b)Optik eksenin asal eksene göre dışmerkezlik
hatası
Aletin I. ve II. Durumunda
giderilir.
c)Bölümlendirme Hatası
I
85.130
II
314.876
Başucu açısı
(grad)
85.127
400.006
z=I+
400 − (I + II )
2
bağıntısı ile hesaplanır.
Teodolitte Hatalar ve Düzenlenmeleri
a)Alidatın Dışmerkezliği Hatası
Düşey daire
okuması(grad)
Çizelgede başucu açısı(z):
61,211
Düzenlenemeyen Yapım Hataları
Gözlenen
nokta ve
alet durumu
164,608
Teodolitte Hatalar ve
Düzenlenmeleri
Başucu açısı ölçülüyorsa teodolitin I. ve II. durumlarında
yapılan okumaların toplamı 400g, eğim açısı ölçülüyor ise
200g(600g) olmalıdır.
ölçme yapılarak
Hatayı azaltmak için açı, dairenin eşit aralıkla
çeşitli yerlerinde ölçülür ve ortalamaları alınır.
Düzenlenebilir Hatalar:
a)Ana Düzeç Ekseni asal eksene dik olmalıdır.
Kaçma miktarının yarısı bir tesviye vidası ile
yarısı da düzeç düzenleme vidası ile
giderilebilir.
b) Dürbün düşey gözleme çizgisi muylu eksene dik
olmalıdır.
Dürbün yöneltildikten sonra düşey çizginin bir
ucu bir noktaya yöneltilir. Bütün vidalar sıkılır.
Düşey az hareket vidaları ile diğer uç aynı
noktaya gelmelidir. D hatanın iki katıdır. d/2
kadar gözleme çizgileri plağını taşıyan halka
kendi etrafında döndürülür.
9
3/8/2010
Teodolitte
Hatalar
Düzenlenmeleri
ve
c)
Optik
eksen
muylu
eksene
dik
olmalıdır.(Kolimasyon hatası)
Muylu eksen ile optik eksen arasındaki açının
100g’dan farkı “e” kolimasyon hatası denir.
Bir noktaya iki gözlemeyapılarak anlaşılır.
d) Düşey daire göstergeleri düzenli olmalıdır.
10