Halil inalcrk ve Osmanh Hukuku Arastrrmalan

Tilrkiye Arasttrmnlan Literntilr Dergisi, Cilt 3, Sayr 5,2005,791-803
Halil inalcrk ve Osmanh Hukuku Arastrrmalan
t
Btilent ARI-
Hatil inalcrk ve Hukuk
1930'larda, Halil inalcrk'rn hukukqu olma ihtimaii, tarihqi olmasrndan daha once ortaya qrkmrgtrr dersek, mubala$a etmig sayrlmau:rz. Ailesiyle Ankara'da yerlegtiklerinde,
ust katlarrnda oturan Sadri Maks0di [Arsal] Bey'in yazdrgr yeni bir kitabrnr yeni Turk-
Halil Bey'in hukuk alanrndaki ilk qahgmasrnr olugturur. O yllarda, Sadri Maks0di Bey onu hukuk tarihine do$ru ydnlendirmek isterse de, o vakitler
Halil Bey'in gonlu edebiyattadrr.r Bahkesir Necatibey Muallim Mektebi'nde okurken
Abdulbaki Golprnarlt'dan feyz almaslnrn bunda buyuk rolti vardrr.2 Halil Bey, 1935 yrhnda Ankara Universitesi Dil ve Tarih-Co$rafya Fakultesi'ne girdi$i zaman, aynr tiniversitenin Hukuk Fakultesi'ne de bir yl devam eder, fakat sonra hukuku brrakrr. Mamatih, Hukuk Faktiltesi'ndeki bu bir senelik d$reniminin dahi, onun sonraki yrllarda
eski Turk ve Osmanh hukuku alanrndaki qahgmalannda etkili olduflu muhakkakur.
qe harflere qevirmesi,
1.
Tiirk ve Osmanh Kanunlan ile Kanun Sistemi Hakkrnda
Kaynak Yayrnlan
Orf-i Osmdni
Prof. Dr. Haiil inalcrk, A.U. DTCF'nde profesor olduktan sonra a$rrhkh olarak Osmanh iktisat tarihine dair qahEnralar yapmrgtrr. Bu aragtrrmalannrn ardindan hukuk
sahasrna adrm atarak peyderpey onemli yayrnlar yapmaya baglamrgttr. Bu konudaki ilk
biiyiik eseri Robert Anhegger ile birlikte yayrna hazrrladrfii, Kanunname-i Sultdni ber
Mu'ceb-i Orf-i Osmdnt'dir.:r Bu kanunnAme Fatih ve IL Bayezid'in ferman geklinde qra. Kanunndme-i Sultdni ber Mu'ceb-i
' DL.,
Qankaya Universitcsi.
1 Adile Ayda, Bir Demet Edebi,yat, Ankara:Tlirkiye ig Bankasr Yay., 1998, s. 17.
2 Halil inaicrk, sonraki yrllarda qok btrytik bir talihqi olmasma ra$rnen edebiyatla olan iigisini kesrnemiqtir. Daha Muallirn Mektebi yrllannda Abdiilbaki Golprnarh'ntn Eiirierine nazirc yazlnaya baqlarnrE, sonralarr da amz vezninde beyitler yazmaya devam etmiEtir. Otrutr
edebiyata ve Osrnanh edebiyat diinyasrna olan derin vtrkufiyetini, btt kontrda krsa bir stire
oncc yayunladrfr kitapta gdrrnek rntirnktindr-ir. Bkz.: Haiil inalcrk, $air ue Pntron, Ankara:
Dogu Batr Yayrnlan, 2004.
3 Flalil inalcik ve Robert Anhegge r, Kanttnndme-i Suh1ni Ber-Muceb-i'Or.f-i OsmLni., Ankata:
Ttirk ?uih Kunttntt, 1 956.
TALID, 3(5), 2(X)5, l]. Arr
792
kardrk-larr kanun metinlerini toplamaktadrr. Gtimri-ik, vergi tahsili, yasaknameler gibi
ctrti, yzini Sultanit tnahsus hususlarzi ait kanunlan ihtiva eder. $eriat drgrnda ktrlan meselelerde, Ostnanh devletinin rnaliye idaresine ait, tamamryla orti ve Sultani genel ktrrallan koyan veya vazife sahiplerine talimat geklinde hazrrlanml$ kanunlardrr. Genel
kanunndmeler yanrnda kantrn-ferman dedi$irniz bu kanunlar, tamamen orijinal kanttnlar olup di[er genel kanunndmelerden konu ve Eekil bakrmrndan farkhhk arz eder.
Halil inalcik, Anhegger'clen habersiz olarak Paris Bibliothbque Nationale'deki bu
kanun ntecnluilst nushasr tizerinde gahgrrken, Anhegger'in de aynr konudaki aragtrrnlastnl haiber almast tizerine, yayinln hazrrh$rnda igbirligi yapmrglardrr. Sdz konusu
eser, o zamiln iqin saclece l)aris nrishasr esas alinarak haztrianmrgtr. Aynr kanunnantenin lopkirpr Sarayr Kiitulthanesi Revan K0gku yazmalan arasrnda 1935-1936 nunrariilt mecmllalarcla ikinci bir nushasr bulunmaktadrr. Anhegger yaznlayr yayrna haztrlarken, Revan nushasrnrn varh$rndan halrerdar olmacirgtndan bunu kullanermaclrlar. Aslrnder, Revan yazmalan araisrnda yer alan KanunnAmeler daha clofrru ve tenriz
nushalardrr.
Nikoara Ileldiceanu, lbpkapr nushalannr da gorerek bu kanun trrecmuasrnr dtrhar
sonra Fransrzca olarak yayrnladr.a Fakat N. Beldiceanu'nun kanun metinlerindeki Osmanlrca okumalartndar hatalur tespit eden Prof. inalcrk, onun okuma ve terimlerdeki
yoruur hatalarnnr yazdr$r bir nrakalede teker teker gosterdi.l'Beldicieanu bu kanunlann Fatih'e ait oldu$unu ileri sirruyordu. Bu tamamryla yanhgtr. Bunu fark eden V Lir
Menage da, lleldicieanu neEr ini tenkide tabi tutmuEtur.
b. Bursa Kadr Sicillerinden Segmeler
Halil inalctk'ttr Bursa $er'iy"7e sicilleri uzerindeki qahgrnalan 1950'lerde baglar. Qelebi Mehmed medresesinin hticrelerinden birinde toz toprak iqincle saklanan siciller
uzerindeki araEtrnnalein, daha sonra tarihqiler ve iktistrt tarihqileri iqin son derece
onentli kaynaklar olarak seri halde yayrnlanrr.6 Bu qahgmasrnda Bursa sicillerinden
Osmanh iktisadi hayatr iqin 0nernii vesikalari seQerek degerlendirmigtir.T inalcrk Bursa sicillerini incelerken birtakrm kanun maddelerine rastlamrgtrr. Bu kanr-rn-fermanlarr dir sicillerdeki diger kayrtlarla birlikte Ttirlc Tarih Kuruntu Belgeler dergisinde iki
bolun-r halinde yaymlamrqtrr.s Bu kanun maddeleri oncelikle multezimlere Iamiilere]
verilen talimatlarda genel uygularna kurallannr ihtiva etmektedir. Yukandaki bahsedilen mecmua gibi, sicillerde yer alan belgeler de orfi/sultani birqok kanun rnaddeierini iqermektedir.
4 Nikoara Beldiceanu, le.s ctrles cles premiers sultatx conseru1s clans
Bi.bl.ioth.Dqtte Nn,tiort.a.l.e d I'u.ris, I, Acres d.e Mehmecl II et rle Bnyezicl
Les
II
martlLsclits ttu'cs tle l.cr.
MS. Fottcl.s ilu'c fl,tt.-
cl.tL
ci.ett 39, Mouton et Co. Palis-La l{aye, 1960.
5Ilalil
inalcrk, "Notes on N. Beldiceantr'sTranslation of
t\e
Ka,nfi,ntla.ft7e,
tbrtds turc atrciett
.i9, Ilibhothdque Nationaie, Paris'l Der Islam,1967, c. XLIII, sy. 1-2, s. 139-157.
6 Flaiil innlcrk, 'The Shaykir's Story Told By Himself 1 Paths to tLte Miclclle East, Thomas Natf,
(ec1.), Aibany: State iJniversify of NewYork, 1993, s. 128.
7 I{alil inalcrk, "BrtLSn: XV Asrr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar", Belleten., 1960, c.
)XlV
B
sy. 93-94, s. 45-66/'2'24-258.
l-lalil inalcrk, "Osrnanh irlare, Sosyal ve EkonornikTarihiyle ilgili Belgeler: Bursa Kadr SicilletitrcletrSegtneler, (1)", [Jelgeler', 1980-19t]i, sy. 13-14, s. 1-S)0; "(2)", Belgel.et', c. XIII, sy. 17, s.
I
-41.
Halil Inalcrk vc Osmanh Hukuku Ala,strrmalarr
c.
793
Adaletndmeler
inalcrk'rn Osmanh karnnn sjstemi uzerine kaynak yaynlan serisinin liqiincusi-r
llu makalesinde drfi/sultani kanun madclelerini tegkil eden i7
adet adAletname metninin yanr srra 45 saytahk uzun bir tahlili bilgi bulunmaktadrr.
Osmanh, adalete ve adaletin bafrmsrzh$ina 6nem veren bir rejim kurmugtu. Bu rejirnin bekasr iqin daimar rnahalli otoritelerin suiistimallerini onlen-reye yonelik kurumlann qahgrr durumda olmasr gerekiyordu. Kanun-i Osmani denilen Osmanh rejiminin
prensiplerinden en baqta geieni adalettir. inalcrk biitun bu mekanizmale 'Adaletndlrreler" baghkir makalesinde incelemigtir.
'Addletn;.imeler"clir.!)
Soz konusu tnakatlede Mezopotamya ve iran devlet gelene$inde adaletin onemine
tetnas edildikten sonral "ardirlet dairesi"nin Ortado$u devlet felsefesindeki yerine igaret
ediiir. KitnunnAme-i Osmflni'nin menqei ve Klasik ddnemcle uygulanrErndan sonrA,
qegitli bid'atlerin ortayar qrkarak sistemde yol aqtrgr dejenerasyon ele ahnmrgtrr. inalcrk makalenin ekinde yer alan aclaletname metinlerini tek tek tasnif ederek sisternde
rneydanir geien aksamaiar ve buna karqrhk devletin aldr$r tedbirleri inceler. FilvAki, gikayet konusu maddelerin qof;u, gittikqe etkisini artrran rnerkezi idarenin tagra temsilcilerinin suiistimalleri hakkrndtidrr. XVI. asrrn sonlanndan itibaren ortaya qrkan asayig meselesinin sebebi ise, ilk deta olarak bu kadar uzun stiren ve 1606 ZitvatorokAndlagmasr ile sona eren 1593- 1606 Osmanh-Avusturya harpleridir. Bu sava$ sonunda parah asker olarak halktan toplanan gruplann sava$ sonurrda silahlanyla ddnup Anadolu iqlerinde halka dehget saqm;rsl, askeri, idari, mali ve iktisadi mekanizmayt alt tist
eder. inalcrk, bu mekanizrnanrn nasrl bozuldu$unu izah ettikten .sonra, asayiqsizlige
ve mahalli otoritelerin suiistinralleri ile zulumlerine kargr devletin hangi tedbirleri
hangi rntilahazaiarla aldrgrnr tahlil eder. Bir bakrma, duraklama devrinin brittin uns urlannr in alcrk' rn yaymladr$ Adal etn Am eler'de gd rm ek m urnkiindtrr.
2. Osmanh Orfi/Sultani Hukukunun Kavnaklan Hakkrndaki Yavrnlan
JJ
inalcrk'a gore Osmanh 6rti/sult0ni kdnunnAmeleri, prensip olarak OrtaAsya TurkMogol devletlerindeki Tnrrive Mogol Ynsageienefine baghdrr. islarn driguncesine 96re isldmi t)krh, Musluman toplurn ve devletinin tum hukuk esaslannl ve aynntrlartnr
karErlar. Bu sebepten klasik islam devletlerinde hukumdarrn, yani imamrn devlet kanunlan koymasr s6z konusu de$ildir. $eriat, bu irlanrga gore fert olsun, toplum olsun,
devlet olsun, brittin genel kurallarr vermigtir. Bu noktada Osmanh hukukqusu Ahmet
Akgunduz'le inalcrk arasrnda bir gdrug farkhh$r oldu$unu gdruyoruz. Ahmet Akgiinduz'e gore Osmanh kdnunnAmeleri de tamamryla $eriat'r takip etmekte olup ayn bir
Osmanh hukukundan sdz edilerlez. l0
9'r\daietnarneler", BelgeLer',1965, c. II,
sy. 3-4, s.49-145.
10 Osrnanh Devletinde Sultani kanurilar hakkrnda geqitli ara$tlrmalar vardu. Btrnlardan ikisi
orrern ta$u: Uriel Heycl, "Kanru'r and Sharia in Old Ottoman Criminal Law", The Israel Acctcl.emy o.f Scierrces artcLI'ItLmari.ties, Proceeclirtgs, c.III, No: 1, Ktrdiis, 1967, s. 1-18 [TiilkQesi
iqin bkz.: "Eski Osmanh Ceza l-lukuktrncla Kanun ve $eriat", tlc.: Selahaddin Eytibofiltr , A. 0.
il.a.h.iyn.t Fa,kiil,tesi. Dergi.si,1983, sy. 26, s. 633-653; Haim Gerber, "Shalia, Kanrm and Ctrstom
in the Ottornan Law: The Court Records of 17th Century Blrrsa", lnterrmtiornL Jot.u'rtct.l ol
Ttrkish Sttt.clies,198l, c. iI, sy. 1, s. 13I-147.
TALID, 3(5), 2005, B. An
794
inalcrk, Osmarnh kanunnamelerinin mahiyetini aqrklarken, 6ncelikle, Tiirk devlet
gelenegine anfta bulunur. Ti-irkler, islam dtinyasrna hakirn olduktan sonra, Tu$rul Bey
1056'da Ba$dat'ta Halife'yle buiugtu$u zaman, deviet iglerinin ve siyasetin kendisine
ait oldugunu, din iglerinin ise Halife'nin sorumiulu$u aitrnda oldu$unu aqrkqa beyan
etmi$tir. Bu tarihten itibaren Ttirk devletleri siyasi otoritenin bagrms:zh}r prensibini
islam dugiincesine sokmuElardr. Bu gdriig mesela Hindistan'da Delhi Sultanhf;r'nda
unlu vezir Ziyaeddin Barni'ntn Fetaud-yt Cihandari adh eserinde aqrkqa belirtilmiqtir.
Barni hukrimdann koydu$u genel kurallart "Zevdbrt" diye adlandrnr. Osmanhlar ise
devlet kanunlanna Grekqe'den ahnan "Kanun" adrnr vermiglerdir. Barni ve daha sonra Osmanh idarecilerinden ve tarihgi Tursun Befi Tarih-i Ebu'l-Feth adh eserinin mukaddimesinde Sultanii Orfi kanunlann htrkumdar tarafindan ba$rmsrz oiarak yayrnladr$rnr aqrkqa ifade eder:
Siyiset miicerred tavr-r akl uzere nizAm-r dlem zihiriqi.in, meseld tavr-r Cengiz Han
gibi olursa, sebebine izafet ederler; siyAset-i sultani ve yasag-i padigAhi derler ki 'dr ttirni-izce Aha 'orf derler.l I
Fakat her iki yazar, Barni ve Tursun Be$, hiikumdar kanunlannrn hiq bir zaman $e-
riat'a aykrn oimadr$rnr belirterek, islam prensiplerinin ustilnlii$unu sorgulama ihtiyaclnl duyrnuglardrr.
islam dncesi Turk hukukunun, Ttirk 6rtu ve devlet hukukunun, sonraki Ti.irk-islam devletlerinde devam etmi$ oldu$u gorulmektedir. Bu konuyu ozellikle inalcrk'tan
6nce Sadrj Maks0di Arsal ve Fuad Kdprulu gundeme getirdiler. Ozellikle Kdprtilii'niin
"islarn Arnrne Hukukundan Ayn Bir TurkAmme Hukuku Yok mudt)r?" 12 makalesi devlet hukuku ve siyaset kulturu iizerinde qr$rr aqan bir yazrdrr. KoprUlii bu makaleyi yazdr$r zaman, Osmanh imparatorlu$u'nun qoicrnesinin de tesiriyle, Batr tarihqili$i Osmanh mtiesseselerini pervisrzca yerden yere vuruyordu. Bu yaklagrrn kargrstnda Kdprulu, "Osmanh Imparatorlu$u'nu hiqbir iz brrakmadan geqen bir g6qebe seli gibi tas-
vir eden birtahm muaslr tarihqileri de gordukten sonra, ma$lub kavimlere mensub
ortazarman kronikqilerinin Turkler hakkrndaki ifadelerini btiyuk bir ihtiyatla kullanmak luzrm geidigini daha iyi anlayabiliriz" demek ihtiyacrnr hissetmigtir.13 Buna ilaveten, Batrh aragtrrmacrlann Tiirk hukuk tarihi hususunda nasrl bir onyargr ve bilgisizlik
iqinde olduklannr da Eoyle 6zetler:
Ttilkler'in talihi, gintdiye kadar yalnrz askeri ve siyasi baktmdan tetkik olttnduftt
iqin, onlann bu husustaki hakim Lolleri az qok tebdrtiz etmi$ bulunuyor. Fakat ktilttir tarihi bakrmrndan l'tirkler'in islam rnedeniyetindeki rolleri yeni yeni anlaqrlmaBeg, Tii,rih-i, EItr(1.-t:etlt:, M. Arif Negli, Tarih-i OsmOni Enclttnetti Mecmtrasr ilaveleri
(1330), s. 13'den nakleden l-Ialil inalcrk, Karut.nttdnt.e-i StLltari, s. Lx. Btr eset'in daha soltra
Latin hartleriyle tenkidli ncqri iqin bkz.: MertolTulum, (haz.), istanbul: istanbul Fetih Cerni-
1i Ttrrstrn
1977 . 1206 yrlurdaki krrrtrltayda kondu$u kabtrl edilen Cengiz Hati Yasasr, ilk deta Petis
la
de Crolr taratlndatt Flistuire clu Grancl Genghizcatz ad.lt eserde, 1710 yrhnda Fratrstzca ola,.^1.,,^,,,-l^.
reN
y(ry'r'crrrrnlQ oltrp, 172'2 tanhinde de ingilizce'ye tet'ciime edilmigtir. Cengiz Hatr Yasa-
yeti,
sr'iurl kodiliye eclilmiq olarak varhfr hakkrnda bir degellendirtne iqin bkz.: D. O. Morgatr,
"Tlre 'Great Yasa of Chingiz Khan' and Mongol Law in the Ilkiratrate", BuLletin o.f the School
o.t''Orietta.l. a.tttl, Africntt St.trd.ies, c. XLIX, Ktsln I, (Londra: i9BG) , s. I [i3 - 176.
12 M. Fuacl Koprtilii, "Ortazarnan Tiirk Hukuki Mtiesseseieri, islarn funme l-Iukr-tktutdan Ayri
Bir Tiirk Arnrne Fltrkuku Vrk rnudtt?", BeLLetert' 1938, sy. 5-6, s. .19-72.
13 h. K0nriilti, "Ortazarnarl l'rit'k Hukuki Mi.iesseseleti", s. 47.
Halil Inalcrk ve Osmanh Hui<uku Ara5trrmiilarr
795
ya baglamrgtrr. Hukfrki miiesseseler tarihine gelince, bu husr,rsta ortazaman Mtisliiman hukukqularrnrn dar ve gematik nazaliyelerinden drgan qrkrlmarnrg, yani Ttirk-
biitiin Miisluman kavimlerde miigterek ve -mengeini dinden aldr$r cihetle- degigernez bir islam hukuku telakkisinden ileri gidilememigtir.
Buna gore, islarn hukukr-r clairesinde, fakat ondan ayrr bir ortazarnan Ttirk hukr.rkundan bahsetmeye irnkan yoktul. Ttirk hukuku hakhnda Avrupa ilirn aleminde
Ier de dahii oirnak iizere
yerlegmig olan bu menfi telakkiyi bir hukuk ansiklopedisinde "Ttirk Huknku" mad-
desini yazmrg olan P. Bisoukides'in hulasasrnda aqrkqa gorebiliriz. Ona gore, Tiirk
milletinin hayatrndan ve Trirk orf ve Adetlerinden do$mug bir TtiLk hukuku yoktur.
islam kadrosu iqinde ya$ayan Tulklerin husr-rsi hukr-rku isiam hukukundan ibarettir; amme hukukuna gelince, istanbul'un t'ethine kadar Tiirkler islam hukukuna tdbi olmuglardrr. istanbul fethinden sonl'a Ttirklerin Bizans amme hukukunu aldrklarr gori"iltiL. Ancak Kanuni devrinde Osmanli Ttirkierine has bir hukuktan bahsedilebilir. (...) Hukr-rk tarihini yalnrz kanun metinlerinin Eerhinden qrkarmak isteyen bazr garp rnliellitierine gore,'lurkier ancak Miisliimar-r oldukttrn sonra iruktrki bir krilti.ile mdiik olmuglardrr ki, tl-r da islam hukukundan bagka bir gey de$ildir. Halbuki,
Ti-irkler gibi eski zamanlarclan beri biiyuk siydsi heyetlel kurmr"rg bir milletin yalnrz
hususi l-rukuk de$il, bilhassa amme hukuku bakrmrndan da kendine has mtiesseseler viicihda getirmig olmasr gayet tabiidir.
Kdpnilti, yukandaki makalesinde, Bauh yazarlarrn duEtukleri hatalarr bu gekilde
ozetledikten sonra, Musluman I'urk devletlerindeki amlne hukukuna dair onemli bilgiler vermektedir. Kdprulti, aynr zamanda Bizans mriesseselerinin devam edip etlnedi$i konusunu "Bizans Muesseselerinin Osmanir Miiesseselerine Tesiri" makalesinde
ele almrrsttr.la Fuad Bey, Tilrk Hukulc ue ilctisat Tarihi mecmuasrnda hukuki'semboller
konusu iizerinde de bir dizi onemli aragtrrmalar negretti. Butun bu yazrlarrnda islam'dan onceki eski hukuk ve kurumlann islam-Ttirk devletlerinde devamr tezini gtiqlendiren birgok konuyu gunderne getirdi.
Halil inalcrk, Kdpriilu'nun 6frencisi olarak onun bu araEtrrmalarrndaki qizgisini
surdtirmLiEttir. Ozellikle Osmanlr deviet geleneginde guglu bir stireklilik tespit eder.
Yukarrda anlatrldr$tizere, en onernli nokta Osmanh hukumdarlnln devlete ait sorunlar ve devlet kurumlarr s6z konusu oldu$unda, kendi iradesiyle devlet kanunlan koyduflu hususudur. Buna ait metinler, yukanda bahsediidiEi uzere, Kanunndme-i Sultant Ber Mficeb-i'Orf-i Osmant zrdh kitabrnda yaymlanml$tl. inalcrk, bu kitabrnrn girig
krsmurda orfe ait genig biigi vererek, 6rf tabirinin tarihi geiigimini anlatrr. Burada, orfun XVI. asra ait kanunlarda, dini hukuk haricinde, suitanrn koymug oldu$u kanunlarr ifade ettigini belirtir. IJuna rSeriatga cevaz verildi$ine, Pir Mehmed Efendininls cilayt vatan konusunda viki bir sr-ral iizerine gu fewasrnr 6rnek gosterir: "Bu mak0lede
uiri'etnre murAcaat olunur, nice me'mOr ise 6yle olur, nizdm-i memleket iqun olan
emr-i aliye itaat vAcibdir." rG Orti kanunlann $er'i ahkarn yanrnda ayn bir tabir olarak
l4 Ftrad Kopri.ilii, "Bizans Miiesscselerinin Osrnanh Mtiesseselerine l'esiri Hakkr.nda Bazr lvliilalraziilar",'fiirk I'lttkrtkue ikti.snt Tarihi MecmtLast, 1931,sy. 1, s. 165-313; Bu rnakale daira
sorlra kitap halinde basrhnrEtrr: Bizans Mtiesseselerini,n. Osma.nh. Iufiiesseselerine Te.sirl, istanbul: Otriken Yavurlarr, 1981.
15
Vethtr 1620'dir.
16 Mil.l.t Tetebbil.a.r NIecmrnv, sy.
Sltltnnt, s. x.
l,
s. 396'dan kaynak gosteren
Halil inalcrk,
KAtu.ttt.tfi.m.e-i.
TALID, 3(5), 2005,
796
B.
Arr
kullanrlchglnet Iahkam-r ,Ser'iyye ve kavanirr-i ortiye] ve ikisinin birbirini tamamlacirgrbir baiEka clelil cle Kemal PagazAcie'nir] esir meselesine dAir bir fetvasrdrr: "$er'an caiz defildir, hem l-nen' olunnrLrgclur canib-i Su]tandan."17
trat
lltr noktada, btr ttir kar-nur lnecrrualannrn nerelerde ve hangi btirokratik rnekanizmalar taratindan kullunrldrfr akla gelmektedir. Kanun ve kanunnameler hakkinda
derli topiu ilk buyuk zrragtrrnray yapmrg olan Orner Llitfi Barkan, eldeki kanun mecmuaiannrn, "hakikl kanunlanrl aynen bir araya getirilmesi suretiyle defil, belki de onIartn htilasA edilerek ve Eekilleri degiEtirilerek rneydar-ra getirildikJerini; hatti onlardan
trirqofiunun hiqbir resmi stfat ve salahiyeti olmayain kimseler veya bazr kanun adarnlart taratindnn srrf ihni bir nrerakia, kendi zati iirtiyaglan iqin hususi not detterleri halinde gelirs iguzel derlenmig m erlumattan ibzrret" oldu$unu yazmrgtr. itl
Halil inalcrk, KAnunnarne-i StLlthnt kitabrnrn giriE krsmrndu bu hususa da aqrkJrk
getirnrigtir. Mecmualirnn meydana getirilig maksadr ve kullanrm alanr hak-lcnda yaptrgr ictil-rad, Osmanh btirokratik mekanizmaslnln iEleyigini aniantak bakrmrndan ayn
bir 6nem taErr:
Bu gibi kanunnimelerin tertibinde gtidtilen giye, bir tarattan kanun yapanlara ornekler vemek, 6btir taraftan, kiurunlan tatbik edenlere hukurn verirken kullanrnalan
ve enrsul bulmalan iqin kolayhk temin etmektir. Bu kanunnamelerin ekseriyA gayr-r
resmi clerlemeler oldu$u doflru ohnakla beraber, bir merci' tegkil ettikleri de rnuhakkaktrr. Hakirnlerin, hukumlerincle nrunhasrran 6rti-sultani denilen sancak kanunnd-
meleri ile ferman-kanunlarr esas aldrklan dogru de$ildir. $er'i hukuk sahasrnda nasrl
fileh kitaplannr ve resnri olnr uyan t'etvA mecmualannr kr,rllanryorsa, orfT-sult0ni hukuk
sahasrndit cla htr.susi kanun clerlemelerini kullanabilir. Br.rnun iqin, dairna modern corJe'ltrr tiuzrndn "tasdikli" ve l-rutun kanunlarr iqine alan resrni kanunnAmeler aralralmahchr. Osmanh hukuk sisteminde, modern rlanada, htikiimlerine harti hartine ridyet mecbOri olan resmi kernun mecelleieri yerine, hususi kanun derlerneleri de hukr-rki bir lonksiyonu haizdir. Sr-rltanlann emirleriyle tertib olunmug kanunnAmelere gelince, bunlar da pratik bir maksatla meydana getirilmiqlerdir. Gerek kadr mahkemelerinde, gerekse Divan'da dava ve rneseleleri hal iqin detterlerdeki esas sancak kanunnflmelerini derhal aragtlnp bulnrak gtiqliigti kargrsrnda, birgok hallerde hukrne esas olabilecek kanun ve kaideleri bir defter halinde, bir arzida ve el altrnda bulundurmanrn
fayciasr Aqikarclrr.M
3. Osmanh Devletinde Devam Eden Eski Trirk Gelenekleri
Halil inaictk, yaztlannda, konferans\artnda ve serninerlerinde birtakim eski Turk
kamu adetlerinin Osmanir devletinde de devarn etti$ini vurgular. Bir misai olarak sarayda bir devlet bandosunun -ki buna "nevbet-i sultani" denmektedir- hakimiyet
sembolu olarak devam ettifini ifade eder. Buna Aqrkpaqazdde'den 6rnek gdsterir:
rr
r.t i
'I7
Halil Inalcrk, KdttttttrtAnr,e-i Sttltdtri s. x.
lU Orner Ltitfi Barkttn, W-XVItt.r:t Asrlarcla Osmatt.h impa.r'ntorlttitlrtrlct ZirAi Ekorrcmitirr.
krtki ue Mal.t Esa.sl.rn't.,
Ka.n.tu
LI;.L-
r/ai; istanbul: istanbrrl Liniver.sitesiYayurlarurdan Edebiyat Fa-
kiiltesiTtirkiyat Enstitiis[i Nesrivatr, 1943, s. rxii.
r^
r.r
+
'19 i-lalil
Ltalcrk, Knn.uurA.nrc-i. St.th1tri s.
xi-xii.
,
Halil Inalcrl<
ve Osmanlr
Hukuku Arastrrnrirlirn
797
"ikindi vakti nevbet vurulur ve halk yemege qa$nhrch." Fuad Koprulii'nun de belirttigi gibi br-r adet, ta Kokturkler'e kadar uzanan bir olgudur. Orhun Abideleri'nde "llen
hallenrr cioyurdurn" ifaciesi buracltr hatrrianabilir. Bu gelen ek, Han-tYngntcL olarak Fars
karynaklitrurda Turk clevletleri iqin ac;rkqa belirtilir. inalcrk, ilginq bir hadise olarak 7Zlrih-i Pege.u|de, Kanuni Sultaur Srileyman'rn Mohaq zaferinden donerker-r aynt Eekiide
orduya bir toy verdigir-ri tespit ettigini sdylernektedir.
Eski'i'tirk devlet geleneflinin clevamrnr gostermek bakrmrndnn inalcrk'rn en onemli aragtrnnzisr, "Kutaidgu Bilig'de'l'Lirk ve iran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri" baghkh
makalesidir.2o 1069'da Karahanh devietinde Hakan'rn sarayrnda saray afiasr olztnYusuf
Has Hacitrr'in yazchflr bu kitapta, bir tarattan pratik Ti-irk devlet anlayrErnr ve kururnlannr, di$er tarattan o zalrtanlar Do[u iran'da canlanrnrg olan islarn oncesi eski iran clevlet kavramrnln ve kurutnlartntn tasvir edihnig oldufiuntr, inalcik, bu makalesinde gdstennigtir. Yr-rsuf Has Hacip, Trirk lte$lerini kanun/tOrui'ye qok bagh olnrak sr-rretiyle iilkelerincle adaleti en iyi biqinide bzr;errmrE hiiktimdarlar olarak tzisvir eder ve difer islaur hliktimdzirlan karq;rsrnda ltirk hliktimdarlannrn tistlinltifLinti r)ver. 13tr gelenek Selquklu ve Osmanh hanedernlan zarrlanlnda da siyaset ktilttiri-inde ternel kavranrlar olarak devarn etrniEtir. Ttirklerin lslarn drinyasrna egeuren olduklan donemde, yani
1040'dan sonraki islam tarrihincle, Tiirk devletierinin kesin bir biqirnde yeni bir deviet
ve kamu hLrktrku getirdiklerini ve bu kavramlann Kutadgu l3ilig'de itade edihnirs oldr"rfttnu belirten br,r aragtrrmasl, daha sonraki yazrlanna da esas tegkil eder.
Kzrrnhanh Yazar Yusuf Has Hacip'in eserinde oldu$u gibi Osmanh siy;rset
ktllturun-
de de br,r gelenek hakim olmuqtlrr. Yani, bir tarattan Orta Asya Turk hakanirklanna kirdar inen gelenek, ikincisi cle eski iran imparatorlu$u'ndan gelen gelenek. inalcik, hr.r
ikinci gelenegin dogrudan dogruyaAbbasi hilatetine intikal ettigi gibi Osrnanh devletinde cle nasihzrtniime iiteratilrlinde kuvvetle devarn etti$ini belirtir. NirsihatnAme Iiteraturunun temel eserleri, Sdsini clevri PenclnAnze siyaset kitaplan, ogiit veren l/rnihatnCtnte, I,,lasihctt'til-MulLik, KitnyI-yt Sactclef, Nizamuhnulk'tin SiyrzsefitAnte adh klasik kitabt ve Kabusn1.rne'dir. Dikkate de$er ki, daha ilk Osrnanh Sultanlan zarnanrnda
btr gibi Nasihatnime kitaplan l'Lirkqe'ye terciime edihnigtir. Fatih'ten 6nce KabusnAme'ninbirkaq kez TurkQe'ye terc[ime edildigini bilinmektedir. inalcrk; Osrnanh siyzrset
kulturirnun, 6rti kanunlann fonrtile edihnesinde bu gibi eserlerin, Osmanh btirokratlan tarzrfrndirn devlet felsefesi ve hukuk prensipleri hususunda temel kaynak olariik
kullanrldrklainnr vurgular. Ona gi)re, Osmanh diviin katiplerinitr yazrlannt okudugumuz zallan, yahut XVI. asrr sclnundan itibaren devlet kururnlannrn bozulugunu ifade
eden "tegiryvur ve fesat" literattiriinde tarnamryla tru irani devlet ve huktinret feisefesinin hrikirn oldu$unu girrurtiz. Yzini bu nasihatnAtneler, (Jsrnanh bLirokratlartntn [-rit
nevi el kitabr olntuEtur.
XVI. asrr sonlrncla Mustirfa Ali, l'l-r vzrdid e lVushntti's-Selnttn gibi ayr-u kaynatktatr gelen 6nenrli bir eser vucuda getinnigtir. Sonradan devleti rslah iqin burokratliirur yazdrgr kitaplann Qogu, rlesela yazail nreqhul Kitnb-r Mi.isrctilbve Koqi Bey Risctle.sl hep
20
Ilaiil inalcrk,
"KLrtaclgu Bilig'ctc'l'iiLk ve iran Siyaset Nazariyc ve (leleneklcri", ReSicl. I?n,hrn,e-
ti Arnt lpi n, Ankara:
fiirk KtiltilrLinii Alaqtlllna Enstiti.isi.i, 1966, s. 259-275. lJtt tnakule, ayrt-
ca, inalcrk'nt Osnlcutlr.'cltt Deulet ffiLktLk, Adalet (istanbtrl: ELen, 2000) aclh eserinitr cte iqirrcle
yel ahlaktadrr': s. l1-211.
IALID,
798
3(-5), 2005,
ll. Arr
felsefesinden hiireket etmektedir. inalcrk, bu tespit ve ara$tlrmalannr islant
Ansilclapeclisi'nde yayrnlanarn "Reisu'l-kuttap" maddesinde etrafh bir gekilde ele albr-r clevlet
Hind-iran sivaset kulturuyle yetiEti$ini ve devieti bu
prensiplere gdre idare etmekte olduklannr bu nrakaiesinde beiirtir. Soz konusu makaleyi yazmzrk iqin yaptl1l uzlur arraEtrrmalar sonunda Osmanh burokrasisinin faaliyetinin ve arrsivierirnizi clolduran yarzrlannrn temel olarak yukarda zikledilen prensiplere
mrEtrr.2r Osmanh bLirokrasisinin
dayandrgrnr ifade ecler.
4. $eriat ve islam
islarn l-rukukgularr, $erizrt'ta bulunmayan, fakat islam toplumunun hayn iqin gerekli kurallann, devlet reisi, yani irnam tarafindan konulabilece$ini kabul etrniglerdir.
Ozeliikle Hariefi mezhebincle bunun geniq uygularna alaut goriilur. Osmirnh ulemasr
ve burokratlan, bu aradzr firrsun Bef;, sultani/6rti kanunlarrn Musluman cemaatinirl
hayn iqin gerekii olduflunu ileri surerek bunun ,Seriata aykrn ohnadrfirnr soylerler. Burrurrla berarber Hanbeli nrezl-rebi ve onun temsilcisi olan il-ln Teymiyye, Siyctset-i $er'iyyc adh kitabrnder, htiktimdarlann koyduklan kanunlan kabul etrnez ve bu gekilde ya-
prlan kanunlarrn bid'at oldufiunu ileri surer. Osmanlr Devleti'ttde tutucu bir siyasetin
ortayil qrktr$r Kanuni devrirrcle, Mehrned Birgivi adh bir tarkih taraflnclan, hukuki uygulanralar ,siddetle eleEtirilrrriEtir. Haneti mezhebinden olan Ebussuud'un istihsan
prensibine gdre qrkardrgr fetvalar bid'at olarak reddedihnig ve Ebussuud'tr katir sayacark kadar ileri gidihnigtir. Btr ihtilaf, dzellikle pirra vakrtlan hakhnda iki Mttsltilnan
ulemasr arzrsrnda giddetli tartrrsmalara yol aqmrqtrr. Ebussuud, para vakrflanr-un Muslilnanlarer hayrrh bir ig oimasr dolayrsryla $eriat'a tarnamen uygutr oidu$unu iieri siirerken, Mehmet Birgivi bunun riba ihtiva ettigi iqir-r bid'art oldu$utru ileri suruyordu.
Bu tartrrsrna, Osrnanh toplumunda o zarnan geniE yankrlar uyandrrdt ve konu uzeritrde Osmanli uzrnanlan ttritsrnda da yayrnlar yaprlmrgttr.22
XWI. asrrda Mehrned Birgivi ve Hanbeli gelene$ini ternsil eden Kadr Mehnred'in
6$rencileri "Kadrzadeliier" aclr altrnda faaliyetlerini surdlircltiler. lJr-r gibi uygulautalarr
20'den tazla bid'at olarak tespit etmiEler ve cami vaazlannda hallan tatassulrunu ktjruklemiqlerdir, Kardrzadeliler rneselesi IV. Ivlurad doneminde istanbul'da ve difier gehirlerde qok genig tartrgmalarn sebep olmugtur. Kamu duzeni bozuldufu iqin K6pru-
lu lvlehnted
Paqa (1650-1661), Kadrzadelileri istanbui drqrna stirerek tarttgmaiara son
vermiEtir.
Osnrirnh resrni goruqLi, Orta Asya Tiirk gelene$ine dayanan gdruEe ba$h kalmrEttr.
Yzuii devletin ve
toplumun selametini gerektiren kanun niteli$inde emirlerin padigah
taratindan verilebilece$i kuralr yerleEmigtir. Bu inanca dayatrarak Osrnanhlar, ozellikle XlX. ytizyLlda, llzrtt'dan bir qok kanunu aynen terciime ederek devlet kauunu olarzrk
yaynlarnrqlardrr. Ceza Kernur.rLr, Vilayetler Kanunu, Medeni Kanun gibi. Ba$naz hallart
itiraztntr kargr btirokrirtlar dirima devlet ve toplumun hayrt, yani $eriat'tn istihsan
2l ilaiil inalcrk, "Reis ril-Ktittirb", M.E.ll.
isLamAruikLopecl.i.si, c.lX, l9(j4, s.766-77'3.
'22l\tr tarti$rna iqin ttkz.: Macleline Zllti, "Yaizan atrcl Ulerna in the Kaclizadeli ErA", X. Tiirk
rih Ihttgrcsi, ('25-20 Eyltil l!)tlti), Arrkara, 1994, s. 2493-2500.
Tn.-
Halil Inalcrk
ve Osmanh
Hukuku Arastrrnralan
799
prensibitri one siirrnuglerdir. Yukarrda beiirtildigi uzere, Tirrk devlet ananesini izleyen
Osmanlt Devleti, devlet kanuniannrn $eriat'a aylcn olmadr$rnr, devlet ve toplumun
selameti iqin bunlarin gerekli oldugunu dikkate ahr. inaicrk 6ncelikle, Turk islarniyetinin muarnelat ve toplum meseleleri bahsinde tamamryla liberal bir yol takip ettif,ini
ifade eder. Bu yuzden de Turk islamiyetinin farkl oldu$unu yazrlzrnnda 6zeliikle vurgular. AkAide ve inanca ait hususlarda digel ivlusluman toplumlardaki ilkeierin uygulandrgurt, fakat muamelatta Osnranh Devleti'nin serbest kurallar koyabildi$ini dile ge-
tirir. inalctk, aynca Turklerin Mtisluman olduktan sonra islam alemine getirdikleri yeni prensiplerin onernine dikkat gekrnigtir. XIX. yuzyrl ulernasr, Cevdet Paga'nrn baEkanhgrnda hazrrladtklan l[ecelle'cle bu prensibi belirtmiElerdir. Ii. Megrutiyet ddneminin serbest rnatbuait ortamrnda hr-r konudabazr yayrnlzrret rastlanmaktadrr.
Osmanh ddneminde oldugu gibi bugun de ,seriat ve Kanun aynmr hususundnki
tarttEmitlar devarn ecle gelmiqtir. $eriat ve temel islam duquncesine gdre, lannnrn
koydugr,r kuraliar drErnda kanunlardan bahsedilemez. Osmanh Devleti de
bir islarn
devleti olduguna gOre, padigahlann her turlu hukuki tasarrullannrn $eriat qerqevesinde oldugtr ve ondirn aynhnadrklarr ileri suruiur. Bir islam hukiimdarr olarak ozellikle
hilafet iddiasrnda buluniin Osmanh padigahlannrn ba$rrnsrz bir hukuk koyamayacaklan ifade edilir. inalctk'tn yazrlanr-rda belirttigi gibi, Ttirk htikiimdarlan ve ozellikie Ostnzinlt padiEahlarn $eriat qerqevesine girmeyen konularda deviet ve idare hukuku yaratmrglurcirr. Bu yaklagnnr inalcrk "0rti-Sultani Kanunlarr" baghst altrnda de$erlendirir.
Devlet ve din aynh$rnr "din u devlet" ifadesiyle belirten bu husus, Osmanh vesikaiartnda da srkqa vurgulanmaktadrr.
inalcrk, Karaqi Universitesi'nin daveti iizerine Pakistan'da yaptrsr iki konugmada,
yukarda bahsedilen noktalan aycirnlatmrgtrr. islarn alimlerinin ve ilahiyatqrlannrn kattidrgr toplantrda bir Turk bilirn adamrnrn verdigi iki konferans oldukqa ilgi qekmigtir.
Bu iki konferans, Karirqi universitesi taratindan bagka konferanslarla beraber bir kitap
halinde yalrrnlandr.23 Bu konferans srrasrnda dinleyiciler arasrnda bulunan bazr ulemadan inalcrk'a iiginq sorular gelir. Mesela Osmanh Devleti iqinde islam mezheplerinin hukuk rnekteplerinin nasrl uygulandr$ sorulur. Osmanh devleti Selguklularda olduflu gibi Hanefi mektel'lini ve hLrkuk sistemini devlet mezhebi ve resmi devlet hukuk
sisterni olarak kabul etmiE ve uygulamrEtrr. Bu sistem bilindigi uzere istihsan prensibini en geniE gekilde tatbik etti[inden, islarn cemaatinin haynna olan hr-rkuk kurallannrn en geniq gekilcle tefsirini kubul eden rrekteptir. Osmanhlann temel hukuk anlaFglna da en iyi cevap veren bu sistemdir. Fakat Osmanh Devleti Yavuz Sultan Selim
devrinde Arap mernleketlerini, Suriye ve Mrsrr'r ulkelerine kattr$ zaman mahkenrelerde ddrt rnezhebin uygulamaslnr devam ettirerek haika kolayhk saflarnrqttr. Bunun
iqin de, merhkenrelerde dort kadr faaliyette bulunurdu. inalcrk, bu aqrk-lamadan sonra,
verdifi cevapta hukiimdann islam cemaatinin imamr srfatryla kendi iilkelerinde hangi rnezhebin cari olacagrni tayin etrne hakk oldugunu beiirtmigtir.
23 "Karrtrn and Shariair", Ilk Tebli[, Dr. I. H. Qtu'eshi Nlemorial Lectrtres, Yusuf Abbas l-lashtni,
(ecl.), Karaqi: Karachi IJniversity, 1987, s. 1-13. inalcrk, bu konferansrn gertiq lrir ozetini claira sonra Ttirkge olarak cla yayrnlarnl$tu. Bkz.: "$etiat ve Kantttt, Dit't ve Devlet ", islfLnti.yfr.t,
l99l|, c. I, sy. 4, s. 135-142.
TALID, 3(5), 2005, B. Arr
800
XIX. arsra gelindiginde Osrnanh Devieti, Batr'dan pratik hayat qartlannrn geregi dolayrsryla ticaret ve cezasahalannda Batr kanunlarmln uyguianmasrna Onayak oldu. Bu
tutuur ylne topltim ve devletin hayrrnr yiiksek bir prensip oiarak kabul eden Haneti
rnezhebi qerqevesinde mumkun olmuEtur. Bununla beraber burokatlann Batr'dan
yapttfr hukuki iktibaslarr kal'rul eden Osmanh ulerrasr, bu iktibaslan bazr genig tlhh
prensiplerine gdre makbul sayryorlardr. Genelde medrese ulemasl ve Mehrned Birgivi
gelenegini izleyenler bunu kutr savmaktaydrlar. Tanzimat devri btirok-r'atlanyla meclrese ulernasr arAsrndaki bu ilrtilaf, lvlecelle'nir-r ortaya qrkrrrasrna ve $er'i mairkemeler
yanurder NizArniye denilen mahkemelerin kurulmasrna yol aqmr$tlr. Tanzimat devrinde hukuk saharsurda ve uygularnada mahkemelerin tegkilatlanrnasrndaki bu ikilik,
Curnlruriyet devrine kadzir stirmugtur. inalcrk, bu konudaki araEtrrmalannr Encyclopecli
a
oJ' I s Inm'
a yazdr$r " M ahkam a" m ad desin d e
ozetleyip yayrmlamrgtrr.
2'1
5. Kanun ve Kanunndme
i3ilindifii izere, Osmanh Devleti'nde vergi ve rnahnlli idare sisteminin ternelini
sancak kanunnimeleri olugturur. Bunun iqin de dncelikle sancaklarda padiEahrn gdrevlenc'lirdi$i ve ulemirdan biri taratrndan tahrir yaprhr. Her sancairn tahririnden [vergiye esas koyliintin ve gelirinin sayrmrndanl sonra reAydnrn vergi rnukelletiyeti sancak
kanunnimesinin bagura kor-rur. Boylece bu kanunnamelerde her bolgenin ozellikleri
de gorulebilir. {Jyguianan Kanun-i Osmani'nin prensipleri goyle 6zetlenebilir: Reayay birtakun hakim srnrtrn, feodallerin ve aflalann tahakkirmtinden kurtarmak ve dog-
rudan dofiruya Osmanh tebaasr durumunal getirmektir. l]u durum bilhassa yeni fethedilen yerler iqin geqerlidir. Yuri eski feodal qartlan kaldrrmak Osmanh Devlet anlayrgrnrn ilk prensibidir. Bu prensip Balkanlarda ve Anadolu'da rnahalli feodal ailelerin yavag yirvaE ortadan kaldrnlmasr veya onlann irntiyazlarrnln srnrrlzrndrnhnasr geklindedir. Bu sureq yeni tethedilerr bolgelerin do$rudan Osrnanir idaresine baglanntastncltt
dnernli bir olgudur. Bu surece dair bilgileri inalcrk, Osmanlt ketnunlarr hakl.endaki barzr yayrnlannda2s vennekle beraber, "Kanun"2(j ve "KanunnAtne"2T tnaddeleritrde bu
sr-ireci ve Osnranh kanunleinnrn iikelerini 6zetlemistir.
6. ilmiye Mensuplarrnrn Egitimi ve TeEkilatrn iEleyigi
Muessese tarihi bakrmrndan, inaicrk'rn son yrllarda yaptrgr en onemli yayrniardan
birisini de "Ruznamqe" adh urakalesi olugturur.28 Uzerinde uzun yiilar yaptlgl ara$tlfrnayr bir bakuna bu makalerle 6zetlemigtir. Bilindi$i rizere $er'iyye Sicilleri adt verilen
24 "Mahkilnra", E12, c.Vl, l9li(i, s. 3-5.
25 LIalil inalctk, Srr:'et-i. De.fter-i Scttt.cak-t Arua.n.icl, Ankara: TTK, 1954. AltravLrtltrk satrcaflttta ttit
btr icrnal deftcriirin giriEiricle, inalcrk, biL sancagrn tahrir siirecini ve s;rtrcak katrunnf,tnesinin hazirlelrlrEln r ayr urtrla r yla aqrklarnaktadrr.
r
26 I-lalil inalcrk "Kiinun", Ef2, c. iV 1975, s. 556-562.
27 l-Ittlll inalcrk, "Kanluuriintc", E[2, c. IV i975, s. 562-566.
28 i-lalil inalcrk, "The llrrznaltlqe llegisters of the Ktrdiasker of l{ui'neli as Preserved ir-r thc Isttttitrrrl MrittiiliikArchives",'l'trrcica, 1988, c. )C(, s. 251-275. [2. Basklsr: E.ssay.s irt Ottonutrr. I-Ii.sr:r.lyiqincle, istatrbul: Elen, l!)gti, s. 125-152.1
Halil
Inalcr[< vc Osnranh
Hukuku Alirstrrrnalarr
801
kaytlanntn tutulclu[u cletterler, seneierce $urada hurada saklan]naya q.aItrstltl-1, qogu qe$itli nedenlerle kavbolup gittikten sonrzi, bugtin Ttirkiye Curnhtrriyeti .stnlrlan iqinde kal;rn topraklara ait siciller, Ankara'da bulunan Milli Krittiphane'de rnuha-
ve mahkenle
fitza altrna allnmr$trr. En iizrndarr elde kalan siciller, kartaloglanlp aragtrrmacilann hiz-
nretine sunulmu\stur. Son yrllarrlar Anadolu'daki universitelerin tarih bdhirnleri, kendi
gehirierine ait sicilieri tez konusrL olarak gahEtrrmaktadrrlar. i3u hususta epey yol ahndrgr s6ylenebilir. Hatta bazr tiniversiteler bu sicillerin kencli bolgelerine ait
ttim ciltlerinin birer nr-ishalannr erldrklannclan kendi gehirlerinde qahErna irnkanr saflamakteiclrrlar" Sadece istanbr,rl sicilleri Milli Ktitiiphane'ye teslim edilmemiq olup Mtitti.iltik arq;ivinde saklanrnaktadrr. Istanbul sicillerinin toplanrr on bin cilcle yaklagrnaktadrr.
inalcrk,
antq;ttmrasrnda
cilt halinde buh-uran ve 95211545 - 1312/ 1894 tarihleri arasrr-n kapsity;in llur-rieli kaziiskerligi "lluznamqe" detterlerini incelernigtir. Bu seri defterler, kariyerlerine baElanralanndan itilraren Kazasker huzurundaki clerslere,
yani rniili.zernete clevaur erlen ilrliye nrensuplrlnnln listelerini itrtiva etmektedir. Kirdtltk stireleri solrit erip azledildikten sonra, yeni bir girrev iqin bekledikleri biryrl boyut-lca, nra'ziil kadrlar dir hr-r derslere, yani mtilrtzemete clevanr nrecbtrriyetincledirler.
llu bir yrl boyunca kadrlar herhangi bir ticret ahnazlardr. inalcrk, sr)z konusu nrakalesincle bu bekleure stiresince kadrlann qektikleri srhntrlan ve kadro srkentrsr necleniyle
kadrlirr arasurclak munavebeli rotasyonun yarrattr$ olunrsuzluklan ortaya koymuEtur.
Ilunun cla Otesinde, alt grllptn yer trlan kzrdrlarla ust grubtr teEkil eden ve mevleviyet
payesiyle tayin eclilen kadrlar arirsrndaki sosyal qatl$maya dikkat qekntirstir. Askeri srnrfa geqniek isteyen reayanrn lledreselere hucum etmesiyle gitgide sirysl artan ineclrese nrezunlzrnna yeterli kadro bulunamAmasr bunun asrl nedenidir. faEradzr aqrlnn
ntedrese rnezunlarrina ise artrk neredeyse hir; kadrhk yoktur. lluna qar-e olarak kadrhk
stireleri giclerek azaltrlnrrg ve 1,5 yrla kadar indirilnri.,stir. istanbul'da kazasker huzurunda nrlilazenrette bulur-rcluklarr surede ilcret alarnayan kadrlar ise, bu dururnu telafi etnrek iqin ruqvet ve suiistimirllere ydnelmirslerdir.
L-nr
257
inalcrk, nriikalesincie biitirn bu surece ve sisterndeki trkanuraltrnr-r sebeplerine te-
terminolojisini de 6rneklerle aqrklantaktallu baknndan, ilmiye hakkrncla yaprlacak aragtrrmalar iqin bu terminoloji ve kav-
nras ettikten sonrar mekanizlrranrn terim ve
drr.
reunlar rriehaz tegkil edecektir. Makalede aynca ilmiye srntfinrn urisurlannr olugturan
mliderris, mufttr ve kadrlerr ile bunlar arasrndaki mobilizatsyon hakkrnda bilgi veriln ektetl ir.
Halil Inalcrk'rn Hukuk Bibliyografyasr
l.
Krl.nrr.ttt'tA.r'rrc-i. Srt.l.tfi.n.i Llct'-Mfr.t:t,lt-i.'()rt''-i. Osrna.n.t,
]'TK,
Robert Anhegger ile birlikte, Ankata:
195(i.
2. "(Jsrnatrlr Hukukuna GiliS: 0rfi-Sultzrr-ri Hukuk ve Fatih'in Kanunltiit", A.f/. SRF Dergisi,
l!185, c. XIII, s. 102-12ti.
ll. 'AdAletnamelel", Ilelgelcr, 1965, c. II, s. 49-145.
4. "Kuttr.cigu 13ilig'cle'ftitk ve iran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri",
Ankara:
T'i.i
rk
Ki] ltuLiin ti Arastrnna Enstittis
Re,sirl,
ii, 1 966, s. 259 -27 5
.
Ra.hmeti. At'n,t iqi.tr.,
'IALID, 3(5), 2005, It. Arr
802
5. "Notes on N. Beldicianu's Trztnslation of the Kk.mm.nnnze, tbnds turc ancien 39, BibliothD-
que Nationale, PaLis", Det'Islam, 1967, c. XLIII, sy. I-2, s, 139-157.
6. 'iSttleynan the Lawgiver anci the Ottoman Law", Archiuttrn Ottoma.rticttrn,1969, sy. I
.
7. "Kinun", Elt, c. IV 1975, s. 556-562.
B. "Kdnunndme", El2,
c.IV 1975, s. 562-566.
9. "State Sovereignty and Law l)r.rring the Reign of Suleyman", Srt.leyftm.n tlrc Secortd trnrl, His
Tirne, istanbtrl: ISIS l)ress, 1983, s. 59-92.
10. "Mahkalf-ra", Elz, c. VI, l-c)86, s. 3-5.
11. "Kanun and Shariah", ilk l-eblig , Dr'. I. H. QtLresh.i Meurcri.ctl Ler:fir,tz.s, Yusuf Abbas Hasi-irni, (ed.), Karaqi: Karachi University, 19t17, s. I -13.
12. "Tire Ruznamqe Registers of tire Kadiaskel of Rumeli as Preserved in the Istanbul
Miif-
tirliik Archives", TLtrt:ir:tt, I9BB, sy. 20, s.251-275. [2. Baskrsr: ,Li.say.s itt Otton"ta.n Hisroryiqinde, istanbul: Eren, 1998, s 125-152.1
1-1. "lslamization of Ottornan Laws on Land and Land Taxation", Festgu.be cLn. Jose.f'Mcttrlz:
Osnnn,i.stik- fitlkol.ogie-Diplomatie, Christa Fragner ve l{aus Schwarz, (eds.), Berlir-r: Klaus Scirwarz Verlag, 199'2, s. 100-116.
14.
"$eriatve Kanun, Din ve llevlet",
Is/6.rniyrrrf, 1-()9tJ, sy.4, s. i35-142.
I5. "Ti"irk DevletleLincle Sivil Kanun Gelene[i", Tiirkiye Grin.liigii.,l.c)99, sy. 5fi, s. 5- i I
16. Osnta,n,h,'cln, DeuLet,
.
HuktLk, Ac/alet, istanbul: Eren Yay., 2000.
Halil inalcrk and His Ottoman Legal Studies
Btilent ARI
Abstract
The publishing of Halii inalcrk regarding "Ottoman Law" is the focus of this afticle. Througl-tor-rt l-ris 65 years of academic cnreer, PLof. inalcrk has pr.rblished lxany articles ancl L-rooks
on Ottornan Lerw. In sorne of thern, he published the basic sources of Ottornan Suitanic
laws. He arlso rnarde distinctjon befween Sharia and Sr-rltanic iaw in Ottoman legal practice.
In this regard, Prof. inalcrk ernpl-rasized that beside Siraria, which is basecl on Divine Iegulation, Ottoman Sultans had pLrblished Sr"rltanic decrees with the force of law. These regulations [-rad historical basis relied on old Turko-Mongolian khanates in Central Asia. According to inalcrk, these legal legulations were in effect until the overali reforrns of 'lanzimat
era. In this period, instead of old style legislation, Iegal systerns were translated frorn foreign codes. In reaction to this practice, conseruative autholities enacted an authentic Civil
Code, which is known as "Majalia". In the rest of tl-re article, researches of Prof. inalcrk, pubIished in Encyciopedia of Islam (2nd edition), such as "Kanun", "Kanlrnname" and "Mahkarna" are introduced, Finatly, iris article handiing the "iltliye" ciass in the Ottoman Empite is
taken into consideration. in tiris article, he expained the education process of tire ihniye
membels and hierarchical strata among them. He also emphasized the contlicts between
the r.rpper and lower classes of ulerna and abuses within the systerr.
Keywords: Law, ]ustice, Legislation, Sharia, Custotn
Halil Inalcrl< vc Osmanlr Hukuku Arastrrmalarr
803
Halil inalcrk ve Osmanh Hukuku Aragtlrmalarr
Btilent ARI
Ozet
Halil inerlcrk'rn "Osrnanh Hnkuklr"na dair yayrnlannrn incelenrnesi bu makalenin esas konusunun olugturmaktadrr, Prof. inalcrk "Osrnanh Hukuku" hakkrnda bugiine kaclar pekgok
rlakale ve kitzrp yayrnlamr$trr. Bunlardan bazrlannda Osmar-rh Sultani kanunlarr alasindan
kaynak yaymlan yapmrgtu'. inalcrk aynca Osmanh hukuk uygularnasrncla $er'i ve Snltani
kanunlar arasurdaki aynm;r dikkiit geker. Bu qerqevede, ilairi diizenlerneye ciayanan $ariat'rn yanrnda, Osmanlt padigahlarurrn kanun htikmtinde fermaniar yayrnladrf;mr vurgtrlur.
Iltr dtizenlernelerin Orta Asya TiiLk-Mo[ol han]klaltn kadar uzanan talihi oldLrgr-rnr-r clile
getirir. inalcrk't-r gore bu hukuki uygularmalar'fanzirnat devlindeki topyekiin reformlarra kaclar yi.irtirli.ikte kahrrgtrr. Tanzirnat cli)nerninde, eskiden oldugu gibi eski tarz yasama laaliyeti yerine, hr.rkuki sistemlerin olclr-r[r"r gibi yabancr kanunlarrn iktibasr yolu seqihnigti. l]trna tepki olarak nruhafazakar otoriteler Mecelle adryla bilinen otantik bir kanun sistenri
oiLrgtu rcir-rIar'.
Maknlenin kalau bdliirniinde Prol. lnarlcrk'rn Encyclopedia of Islatm'rn 2. baskrsrnda yayurlanan "Kirnlrn", "Kanunnalne" ve "Mahkamtr" gibi rnaddeleri tanrtrlmaktadtr. Son olarak da,
onun Osrnanlr'cla ihniye stnrtlur ele aldrgr ve krsaca "lluznainge" adryla bilinen rnakalesi inceleurni;tir. O, bu urakalesinde ilnriye srnrtrnrn eiitini ve golev.si.ileqleri ile hiyertirgik yallrstnr anlatrr'. AyLrca, ilniyenin alt ve tist gruplan arasrndaki qatrgrnalarn ve ihtilatian dikkatlere sunar.-
Anahtar Kelirneler:
Kanr,rn, Adalet, Yasama,
0rf, $eriat
lf ftrut K_[ \f iiii rLniR N,$1l' []tRN/lt Ait, r\\I(
o
o(D
Blut
vt
SAIIAI
YAffI
IITM]RA![IU]R
TURKIYE ARASTIRMAI.ARI MERKEZ'
}D
SLrnrrS
UEDiIt
27-84
U5- 105
107-1.i9
Osnratrlt Huktrk Tarihi Kaynaf;r Olarak $er'iy.1,c Sicilleri
lretlri (]EDilC.i t 87-2t..j
2lit-24t1
Oznru
24:)-..i7rl
r
u al
arr
u B ekleyen Bi r Yzryrtr :
Mulcayese-i Kauatin Meanruast.
Ki.i ti.i ph an e Rafr n d a Oku yu cus u n
ilnt-i Httlcttlc
ue
DEMilflii,
755-765
XV. ve
XVl.Yi.izyrllardaYagarnr$ BeE Osmanlr FlLrkukqusu
Selirrr
KAIIALIASANOCLI)
767-775)
Barkarr'r n Katuutlar'r: Osrrr anlr-TLirk Flukuk
Tar i hqiligincle Bir Klasik
(rAi(llf
Ttll -790
Osmanlr Devletindc Mahkerneler ve Kadrlrk IVILiessesesi
.t
Fasilctillei
saiilraoKURGuMRiit(qltioalltj
Liter:attirii
EKIN(',i
745-7s:i
Hr.rkukTarihi Aqrsurclan Hiiseyin Namrk Orkun ve
Mahkern e Kayrtlar n rn Krlavuztr : Sa[-/c Mecm
Stileyrnan KAYA |i7S)-416
llkrerri Bu[r'a
67:i-722
Halil inalcrk ve Osnranlr Flrrkrrku AraEtrrnrzrlarr
Btilcnt Altl 791-80|i
Osrnanh Dcinerni Fetva Literatiiri-i
$rikrti
ecelle Lite rati.irii
CEBL(li
Ooi;krrn
Osmanh KIdsik Diinenri Frkrh Kitaplarr
Ci(ii
xI
MeEilrat Makanrrnrn Dergisi : Cericte-i ilnti.yyc
FatrrragLil
Osmanlt Kzrnunnirneleri Neqriyatr Uzerine Bir-'l-ahlil
Vl. Mrrcit I(IrNn NO(-;l,tJ I4 t - tlK)
Rccelr
S
TANITIMLAR
isrnail
I:MIiCl:N
nr
ve Tarihyazlnll: I B58 Osmanlr Arazi
Kanun ndrn esi'n e Yijnclik YaklaErnrlar'
l:. Attila /\YTIIKIN 72:l-744
Osnranlr Divanrnrn Ana Defter Serileri: Ahlcant-t Mtrt.
Ahk1.nz-t Kttyttcl-t Ill iihimrne ve Alzlcd,nt-t $ikayet
FeridLrrr M.
G
Hukuk, Tarih
Frkrh Tarihi: Osmarrlr Huktrk DtiEiincesincle
Modern Yonrnrlar iqin Yeni Bir Referarts Qerqevesi
ERDEM
NI
SaniiERDEM
Osm anh O ncesi Tir rk Hukuk Tarihi Yazrcrlr[r
Sarni
[R
Ti"irkqede
5-f l
Ti.irk Huktrk Tarihq i IiIi
Mcirrnet Akif AYDIN 9-25
MLrrteza
[t
l7-4!]9
B0s-822
istanbull'alcflan Tahrir De.fteri, t 009/1600 Thrihli,
istanbul'un 550. FetihYtu iqin
ivlclrrneriP\SiRLI Bz:i-B2tl
$eyhiilislirn Ebtrssufrd Efendi: Bibliyografik Ilir
I B58
Defierlendirrrre
Pelrliil DUZENI.|
Keilco Kiyotnlci, Ottonmrt Lancl PoLictes irt the Prouirtct:
o.f Bctgltdacl, I 83l - I BB I
Elrirlrckir'(IEYLAN 82!)-(t34
q4
t-47s
Flalil inalcrk ite f tirk Huktrk Tarihi
Uzerine
477-4BB
Osmanlr Ceza Htrkuktr Qahgmalan Uzerine Bir icmal
MelirnetAKMAN
Toprak Reforrnunun Baficlat'ta Uygulanrgr
4B!)-51 2
Osrnanlr Hukukrr ve Oryantalist YaklaErnr: Bir Elegtiri
Reent Meshal, Stracldlittg tlte Sacrecl arrcl the Se.cular:
The Autorton"ry o,f Ottonmn Egyptiart Courts clttt-irtg tltc
Osmanlr Vakrl' Hukrrktr Qalrgn'ralarr
Tahsin OZCAN 5 t.3-552
l6tlt ancl ITth Cettturies
NLrrrrliahARDlQ {1.35-{142
islam-Osmanh Htrktrktrnda Zimmiler'
M. Macit KENANO(-]LIl 55:J-574
"YanIrs Zarnanda YanI rq Adanr": Feyzullah Efen di
Sabra Meseruey, FeyailInh Efendi: Art Ottontut
$eyhiilislant
Osmanlr Hukuk Qahgmalannda Kadrn
ilctril iP$iRr-i AItClil' s7s-62I
SCIiTN
Osmanlr'da Megrut iyet 0ncesi IVlerkezi Nleclisler
Literatiirii
AyharrCEYLAN
Tan zim at D
Mrrstain
ci n
KAMLIASANOGLU 843-t]47
Karen NI. Kerrt,TIze Prohibitiort of Stuuti-Slti'i lVlnrr[cLge:
in the Ottontan Entpire: A Stttcty of lcleologies
AbciLrrrahntanAl'()il- 849-t|54
(;2.3-646
em i Kan
$ENTOP
r-r
nlag tt l'nr a Faal i yetl
647-672
eri
Li
teratii rii
EK: Ultrsal ve Uluslararasl Dergilerde Tiirkiye
Araq;trrrnalarr
Ocak'2005-I-Ittziran 2(X)5 855-877
:ll'U[fl
FOUNDATION
for
sctEitcE
und
[([
ooo
)f n[l r\]iRAS't['iiliflXVI[A]tL, i\[L^t [t
MI![MRNIU]R
(
I
I
ARTS
CENTER FOR TURKISH STUDIE5
[R
lrrrrcwoL(l
5-lJ
Historiography of llrrkish Law
Mchrnet Akif AYDIN 9-25
An Essay on the Historiograllhy of Pre-Ottornatl Ttrrkish
Law
Mrrrteza BllDIIt 27-84
History of Fiqh: A Ncw Frame of Ret'erence for
Modenr htterpretalions in the Ottoman Legal T'hought
.Srrtni
ERDEVI
On the Literature of Legislation Movelnellts in tlre
Tanzimat Era
Mrrstrrfa
r
llM[i(]l1N
Cotrrt Recorcls as a Source for the History of Ottornan Law
GEDiKI-i tu7-zl:i
An Assessment of Fiqh Books in the Ottouran Classical
Periocl
llccelr
CiCi
67.3-722
E.
Attila AYI-EKIN 723-744
REVIEWS
The Periodical of the $eyhi"ilislarn's Office:
The Certcle- i ihrtiy.ye
107- 1|i9
Critics to Publications of the Ottoman Kanutrnarnes
iVt. Macir KuNANOait,tJ t4t-186
Lrctlri
EllDlM
Law, History, and Historiograplry:
Approaches to Ottoman Latrd Code of lB58
Ah.krtnt.-t $ikn.yat
Ferittirn M.
215-z4u
CEIJlj(li
isrnail
745-75:i
On a Library Shelf Wating For lts Reader:
The iht-i Hrtkrtlc ue Mulcayese-i Kauanitr Meaturasr
lrarrrragiil DIfvliltLl 755-765
Five Ottornan Scholars from the XVth and XVlth Centrrries
767-77!)
selirrr KAMILASANOGLI I
Barkarr's Katumlat: A Classical in Ottornan-Turkish Law
Ooqkrrrt
Fatawa Literatrtre ilr the Ottomarr Period
,siikrti flZnN 249-.i7u
QAKIIf
781-790
Halil inalcrk and His Ottornan Legal Str-rdies
Biilcrrt
ARI
791-80:l
The Manuals for thc Registration of Judicial Affairs,
the SalbkMecmuirs
Siileynran KAYA :i79-41(;
the History of Law
On the Literatur-e ol'Ottouran Courts ancl the Q:rdi
i stcr rt.brLl
[krcrn
istarfuttl'rttt
13rrglir
llKiN(
.l
417-4!i9
A Bibliographical Approach to $eyhiilisldrn Ebtrssuud
Efen cli
Pelrliil
DiizllNLi
.t4t -47s
Itrterview with Halil inalcrk on Historv of Trrrki.slr Law
477-48{l
A
647-672
Literature on the Meccllc in Turkish
Sarni
U5- 105
The Prirtcipal Series of Registers of Ottornan Divan:
Al t.kiu n - t fuIi ri, A I *n r r t K r t v fi rl- r M i il t i tr r.tte a ntl
$[NTOI'
Critical Exarnination of the Literature on
Ottornan Penal Law
MclrrnetAKfvlAN,l?g-512
Atr Assesrnent of tlic Studies on Ottoman Law of Piorrs
Hi.iseyirr Narnrk Orkun and his Frtsikiil's Importance for
SrrlilraoK{JRG(iMRiiKQtiocLU u05-B2z
Nlelrrncr
Vak{tart. Tnfuir DeJ teri, I 009/ I 600 Tfr rilt.l i,
550. Fetilt Yr.lt iqirr
iP$iRLi
823-828
An Application of I B5B Land Law in Baghclacl
Keiko Kiyotaki, Ottornan Lancl Poli.cies in the Prouinca o.l'
Baghdad, I831-lBBl
Elrrrbekil CEYLAN {129-tl'34
Ottoman Law and the Orientalist Approach: A Critics
Reent Mesltal, Straddl.irtg tlrc Sn.crecl nrul the Sectil.n.r: Th,e
Autortonty of Ottontan Egyptian Courts cluring tlrc I6tlt
ancl lTth Cuffin'ies
NtrrLtllrth ARDf (/ 8|ilt-{i42
Forrrtdations (Waql,s)
lirlrsirr OZ(lAN 5t j-552
'A wrong man in a wrollg tirne": Feyzullalr Efendi
Non-Muslirns (Zinrrriis) in Islar-nic-Ottornan Law
sclirnKAttAt-IASANoa;1.(J 84:l-847
MI.
Mrrcit
KI:NANOa;{,ll
S
55:l-574
n b ra
M es er u ey, Feyzr tll.nl t Efe r rcl i:
A
r
t
O tt or n ar t $ e y h i il.
is
l.
n
ttt
Wornen in Ottornan Legal Sources
Knrett M. Kertt,The Prolt.ibitiort of Sruttri.-Slti'i Nlnrringt:s
in tlrc Ottonmtt Etnpire: A Strtcly o.f Icleologies
llcttil it,5ittt,lnltr;t't
Abctrrrrahlniln
575-621
ni'QiL, {149-854
,
Central Assenrblies lSefore tlre Constittrtional Regime in
the History of Turkish Law: A Literature
APPENDIX: Ttrrkislr Sttrdjes in the National and
AylrarrCLYLAN 62:i-646
Jntrtritry2005-Jr,rtre
I
nteruatio nal Periodicills
2005
855-t177
.
l[U]RKnVlffi ALRAST
o
,]R M[-\]LA lrr ir
MITMMTMR
DMRGfi