Strazburg, 15 Aralık 2015 CPT/Inf /2015) 44 sayılı “Living space per

Strazburg, 15 Aralık 2015 CPT/Inf /2015) 44 sayılı “Living space per

Strazburg, 15 Aralık 2015
CPT/Inf /2015) 44 sayılı “Living space per prisoner in prison establishments: AIÖK Standards”
adlı belgenin gayriresmî çevirisi
Avrupa İşkencenin ve İnsanlıkdışı veya Onurkırıcı
Ceza veya Muamelenin Önlenmesi Komitesi
(AIÖK)
Ceza infaz kurumlarında her bir mahkûmun yaşam alanı:
AIÖK Standartları
AIÖK’ün ceza infaz kurumlarında kişisel yaşam için temel asgari standardı:
-
Tek kişilik oda için yaşam alanı 6m²+ eklenti
-
Çok kişilik odada mahkûm başına yaşam alanı 4m²
+ tam bölmeli eklenti
-
Odanın duvarları arasında en az 2m
-
Odanın yeri ve tavanı arasında en az 2.5 m.
Giriş
1. AIÖK, 1990 yılı itibariyle bir odada bir mahkûma verilecek yaşam alanı ile ilgili olarak
asgari standartları geliştirmiş ve uygulamaktadır. Söz konusu standartlar sıklıkla AIÖK
ziyaret raporlarının çok sayısında çoğunlukla kullanılırken, bugüne kadar tek bir
belgede bir araya getirilmemiştir.
2. Aynı zamanda, söz konusu standartlarda, özellikle de cezaevi kalabalığı sorunu ve
neticeleri sebebiyle, ulusal seviyede (İşkenceye Karşı Sözleşmenin Ek İhtiyari
Protokolü (OPCAT), yerel mahkemeler, STK’lar vb. kapsamında oluşturulan ulusal
önleyici mekanizmalar gibi ulusal tutukluluk konusunda izleme organlarından ve
cezaevi tesisinden sorumlu üye Devlet makamları arasında) ve uluslararası seviyede
artan bir ilgi bulunmaktadır. Mevcut durumda, Penolojik İşbirliğine ilişkin Avrupa
Konseyi’nin Konseyi (PC-CP) cezaevlerinde aşırı kalabalığa ilişkin resmi bir rapor
hazırlamaktadır. Bölümleri için, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi sıklıkla bir mahkûma
yönelik mevcut yetersiz yaşam alanı sebebiyle Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 3.
maddesinin ihlal edildiğini iddia eden şikâyetlere ilişkin karar vermeye çağrılmıştır.
3. Bu çerçevede, AIÖK bu belgenin amacı olduğu gibi, 2015 yılı Kasım ayında, bizzat
konumuna ve her mahkûmun asgari yaşam alanına ilişkin standartlara net bir
açıklama getirmeye karar vermiştir.
4. Söz konusu belgede bahsedilen odalar disiplin, güvenlik, tecrit ya da izolasyon
hücreleri gibi özel hücrelerin yanı sıra mahkumların kalacağı yer için tasarlanmış
sıradan/olağan odalardır. Ancak, burada kapsanmayan bekleme odaları ya da benzer
alanlar çok kısa süreler için kullanılmıştır.1
Ceza İnfaz kurumlarında kişisel yaşam alanına ilişkin asgari standartlar: genel açılar
5. İzleme etkinlikleri kapsamında, AIÖK sıklıkla cezaevlerinin aşırı kalabalık durumlarıyla
karşılaşmıştır. Aşırı kalabalığın neticelerinin AIÖK tarafından, bizzat ziyaret raporları
kapsamında, tekrar tekrar altı çizilmiştir: sıkışık ve hijyenik olmayan yerleşim,
gizliliğin daimi olmaması, talebin mevcut personeli ve olanakları geçmesi sebebiyle
oda dışı etkinliklerin azalması, aşırı yüklenilmiş sağlık bakım hizmetleri, artan tansiyon
ve sebebiyle mahkumlar arasında ve mahkumlar ile personel arasında daha fazla
şiddet. AIÖK, her bir mahkûmun asgari yaşam alanı sorununun aslında, cezaevine
gönderilen kişilerin onuruna saygı duyulmasına dair her Avrupa Konsey’i üye
Devletinin yükümlülüğüne bağlı olduğu kanaatindedir.
6. Kişisel yaşam alanına dair asgari standartlar ilk bakışta görüldüğü gibi anlaşılır bir
mesele değildir. İlk olarak, “asgari yaşam alanı” standartları AIÖK tarafından kurumun
tipine göre farklı kullanılmaktadır. Birkaç saat kısa süreli tutukluluk halinden birkaç
güne kadar polis gözetim odası kuşkusuz psikiyatri kurumunda bir hastanın odası gibi
aynı boyutta standartları karşılamak zorunda değildir; ve bir cezaevi odası, ister
tutuklu olarak yargılansın ya da tutuklu mahkum olsun, yine tamamen farklı bir
sorundur.
7. İkinci olarak, farklılaşma amaçlanan doluluk düzeyine göre yapılmalıdır (örn. ister tek
kişilik oda ya da çok kişilik oda için tasarlanmış) . “Çok kişilik oda” ifadesinin ayrıca
tanımlanmaya ihtiyacı vardır. İki kişilik bir oda tartışmasız örneğin altı ya da daha fazla
mahkûmu bulundurmak için tasarlanmış bir odadan farklıdır. Geniş kapsamlı
koğuşlar, onlarca ve bazen hatta 100 mahkûma2 kadar yerleştirme ile ilgili olarak,
1
Kişileri özgürlüklerinden yoksun bırakılabilecek diğer yerlerde (polis karakolları, psikiyatri kurumları,
göçmenlik gözaltı tesisleri, vb.) yaşam alanı konusu söz konusu belgede bulunmamaktadır.
2
Örneğin, 1995 yılında Romanya’ya ziyaretinde, AIÖK 80 m2 kadar bir koğuşta 88 mahkumun
tutulduğunu tespit etmiştir; 2009 yılında, Ukrayna’da bir bölgeyi ziyaret etmiştir (114 yataklı 200 m2 ölçüsü
olan bir koğuş olan).
AIÖK’ün yalnızca her mahkûmun yaşam alanı meselesine bağlı olmayan, ancak bu gibi
bir kavrama yönelik temel itirazları vardır.
AIÖK, 11. Genel raporunda3, büyük kapasiteli koğuşlardaki yerleştirmenin belirli ilkelerini
eleştirmiştir; çoğunlukla son derece sıkışık ve sağlıksız koşullarda mahkûmların tutulduğu bu
gibi koğuşlar. Gizliliğin olmamasına ek olarak, Komite, bu tür koğuşlarda yıldırma ve şiddet
riskinin yüksek olduğunu ve uygun personel kontrolünün aşırı derecede zor olduğunu tespit
etmiştir. Ayrıca, olay/vaka bazına ve ihtiyaç değerlendirmesine dayalı bireysel olarak
mahkûmların uygun şekilde yerleştirilmesi hemen hemen imkânsız bir iş haline gelmiştir4.
AIÖK sonuç olarak büyük kapasiteli koğuşlardan uzaklaşmayı buna karşılık daha küçük yaşam
ünitelerini uzun süredir desteklemiştir.5
8. Üçüncü olarak, AIÖK ayrıca bizzat standartları ışığında oda boyutlarını
değerlendirirken mahkûmlara sunulacak düzeni göz önünde bulundurmaktadır ( bkz.
aşağıdaki paragraf 21).
AIÖK’nin Kişisel Yaşam Alanı için temel asgari standartları
9. AIÖK 1990 yılında, bir odada bir mahkûma verilmesi gereken yaşam alanının asgari
düzeyine ilişkin olarak temel “pratik bir kural olarak” standart geliştirmiştir.
* Tek kişilik oda için yaşam alanı 6m²
* Çok kişilik odada mahkûm başına yaşam alanı 4m²
10. AIÖK’nin yakın zamanda netleştirdiği gibi, yaşam alanının asgari standardı oda
içerisindeki eklenti olanaklarını hariç tutmalı. Sonuç olarak, tek kişilik bir oda 6m2
ölçülmeli artı eklentiye yönelik istenilen alan (genellikle 1-2m2). Aynı ölçüde, eklenti
tarafından işgal edilen alan çok kişilik odada mahkûm başına 4m 2 nin
hesaplanmasından hariç tutulmalı
11. Ek olarak, AIÖK mahkûmun kalması için kullanılan her türlü odanın, oda duvarları
arasında en az 2 m ve yer ve tavan arasında 2,5m ölçüsünde olması gerektiği
kanaatindedir.
Daha Yüksek Standartları Teşvik Etme
12. Kural 18.5 belirtmektedir ''Başkalarıyla aynı koğuşu paylaşmasının tercih edilebilir
olması dışında, mahkumların, geceleri kural olarak ayrı odalarda kalabilmeleri
sağlanmalıdır. Aslında, birçok Avrupa Konseyi ülkelerinde mahkumların yaşam
3
CPT/Inf (2001) 16, paragraf 29
4
Bkz.,örneğin, bu bir tür durumun iki cezaevinde gözlemlendiği Yunanistan’a 2013 yılında
gerçekleştirilen ziyarete ilişkin rapor (CPT/Inf (2014) 26, paragraflar 105 ve 106).
5
Bkz., örneğin, 2009 yılında Ukrayna’ya yapılan ziyarete ilişkin rapor (CPT/Inf. (2011) 29, paragraf 113)
alanları, genellikle 7.5 ve 9.5 m² arasında olacak şekilde belirlenmiş tek kişilik bireysel
odalar olarak sağlanmaktadır. AIÖK tek kişilik odaların en az 6m² (eklenti hariç) olması
gerektiğini ifade etmektedir, bir mahkum için yeterli bir yaşam alanı sağlamak
amacıyla arttırılabilir yada hizmetten çekilebilir
13. Başlangıçta Batı Avrupa Ülkelerinde iki katı 8 ve 9m² olarak tasarlanmış tek kişilik
yaşam alanlarının, öte yandan orta ve doğu Avrupa ülkelerinde çeşitli ceza infaz
kurumlarında, yüksek kapasiteli bulunan koğuş tiplerinin, daha sonra AIÖK'nin
belirlediği 4m² tek kişilik oda standardına eğilim olduğu gözlemlenmiştir.
14. AIÖK açık bir şekilde hiçbir zaman “çok kişili” ifadesinin tanımını yapmamasına
rağmen, ziyaret raporlarının bir analizi, 2-4 kişilik mahkûmlara ilişkin odaların dolaylı
olarak bu kavramın kapsamına girdiğini göstermektedir6. Sonuç olarak, AIÖK düzenli
aralıklarla 8m2 ölçüsündeki odaların 2 mahkum için kabul edilebilir olduğunu, 12m2
ölçüsündeki odaların 3 kişi için ve 16m2 ölçüsündeki odaların 4 mahkum için uygun
olduğunu belirtmektedir. Ancak, göz ardı edilemez durumlara yönelik sayılar
kapsamında, AIÖK ayrıca 8m2 (ya da 8-9 m2) odaların “öncelikli olarak” (Slovenya,
2006; Macaristan, 2013) ya da “ideal olarak” (Belçika, 2009) yalnızca bir mahkûmu
yerleştirmesi; ya da “bir mahkûmun yalnız bırakılması makul olmayacağı zaman,
istisnai durumlar dışında bir mahkûmdan daha fazla yerleştirilmemesi” (Birleşik
Krallık,2003) gerektiğini belirtmektedir. Hollanda’ya 2011 yılı ziyaretine ilişkin
raporda, Komite 8 ve 10 m2 arasındaki ölçülerde iki kişilik odalarda yerleşimin
mahkûmlara “rahatsızlık verici olduğunu” belirtmiştir ve İrlanda’ya 2011 ziyaretine
ilişkin raporda, AIÖK “8m²’lik odalarda iki mahkumun yerleştirme olasılığını mümkün
olduğunca kaçınmaya yönelik çabalar gösterilmesini” tavsiye etmiştir.
15. Açıkçası, adı geçen örneklerden anlaşıldığı üzere, düşük sayıdaki mahkumlara yönelik
odalarda mahkum başına 4 m2 standart yine de kalabalıklaşma koşullarına neden
olmaktadır. Gerçekte tek kişilik odada tutulan bir mahkum için 6m 2lik minimum
yaşam alanının sunulduğu farz edilse bile, 8 m2lik bir odada iki mahkum için yeterli
yaşam alanı sağlayabileceği net değildir. AİÖK'nin görüşüne göre bundan daha fazla
yaşam alanı sağlamaya çaba göstermek gereklidir. 4m2lik standart, en nihayetinde, bir
minimum standarttır.
16. Bu nedenlerle, AİÖK dört mahkuma kadar çok kişilik odalara ilişkin olarak, tek kişilik
oda için gerekli minimum 6 m2lik yaşam alanına, her ilave mahkum için 4 m2 yaşam
alanı eklenmesi şeklinde bir arzulanan standart önerisi getirmektedir.
2 mahkum: en az 10 m2 (6 m2 + 4 m2) yaşam alanı + eklentiler7
6
7
Bkz., örneğin, 2013 tarihli Polonya’ya ziyarete ilişkin rapor (CPT/Inf. (2014) 21, paragraf 49)
Genellikle 1 – 2 m2 arası yer tutmaktadır. AİÖK standartlarına göre bir mahkumdan daha fazla kişinin
kaldığı odalarda, tam olarak ayrılmış sıhhi eklenti bulunmalıdır.
3 mahkum: en az 14 m2 (6 m2 + 8 m2) yaşam alanı + eklentiler
4 mahkum: en az 18 m2 (6 m2 + 12 m2) yaşam alanı + eklentiler
17. Diğer bir ifade ile, 8 -9 m2 arası bir odada bir ve 12 m2 büyüklüğündeki bir odada iki
mahkumdan daha fazlasının bulunmaması arzulanmaktadır.
18. AIÖK bütün Avrupa Konseyi üyesi devletleri, özellikle yeni hapishane inşa ederken bu
yüksek standartları uygulamaya davet etmektedir.
İnsanlık dışı ve onur kırıcı muameleye karşılık minimum standartlar: Ayırt etme gerekliliği
19. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine, çok sayıda mahkumla aynı odayı paylaştıkları için
kendilerine çok küçük bir yaşam alanı kalan mahkumlardan insanlık dışı veya onur
kırıcı şartlarda alıkonuldukları iddiasıyla gittikçe artan sayıda başvuru gelmektedir.
Mahkeme, hükümlerinde, mahkumları çok sınırlı yaşam alanı bulunan (genellikle 4 m 2
den az) odalarda tutmanın AİHS (Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi)'nin 3. Maddesini
ihlal edip etmediğine karar vermek zorundadır.
20. Koruyucu bir izleme birimi olarak AİÖK'nin rolü ise başkadır. Belirli koşulların AİHS'nin
3. Maddesinde açıklanan insanlık dışı veya onur kırıcı muamele veya ceza sayılıp
sayılmayacağını bildirmek komitenin sorumluluklarından değildir8. Ancak, Komite
ziyaretleri sırasında inancı sarsan ve bir ziyaret raporunda ifade edildiği gibi “sivil
topluma bir hakaret” sayılan hapishane koşullarıyla karşı karşıya gelmiştir. Nitekim
bir çok ziyaret raporda çok aşırı kalabalıklaşmış hapishanelerde tespit edilen
koşulların “insanlık dışı ve onur kırıcı” muamele sayılacak düzeyde olduğu ifade
edilmiştir.
21. AİÖK kendisinin oda boyutu standardının mutlak olarak kabul edilmesi gerektiğini hiç
bir zaman düşünmemiştir. Diğer bir ifadeyle, komite, mahkumların her gün odaları
dışında (atölyelerde, sınıflarda ve diğer faaliyetlerde) yeterince vakit geçirebilmeleri
gibi iyileştirici diğer faktörlerin bulunduğu hallerde, kendisinin minimum
standardından küçük sapmaların bizatihi söz konusu mahkumlar için otomatik olarak
insanlık dışı ve onur kırıcı muamele sayılabileceğini görüşünde değildir. Yine de, bu
durumlarda bile AIÖK minimum standarda bağlı kalınmasını tavsiye etmektedir.
22. Diğer taraftan, Komite için tutukluluk koşullarının insanlık dışı ve onur kırıcı sayılacak
düzeyde olduğunun söylenmesi için odalar çok ileri düzeyde aşırı kalabalıklaşmış
veya, çoğu durumlarda olduğu gibi, bir çok olumsuz unsurun bir arada bulunması
8
Bu konuyla ilgili olarak bkz. İşkenceyi Önleme ve İnsanlık dışı ve Onur kırıcı Ceza ve Muameleye karşı
Avrupa Sözleşmesi 17. madde (2)
gerekmektedir. Bunlar, bütün mahkumlara yeter sayıda yatağın olmaması,
havalandırma, ısıtma veya aydınlatmanın yetersizliği, oda içi sıhhi tesisatın
bulunmaması, ve bu nedenle doğal ihtiyaçlar için kova veya şişelerin kullanılması gibi
durumlardır. Şu var ki, bir gözaltı merkezinin hem çok aşırı kalabalık olması hem de
aynı zamanda iyi havalandırılan, temiz ve yeterli yatak sayısına sahip olması ihtimali
çok düşüktür. Bu nedenle, AIÖK, yetersiz yaşam alanından bahsetmek yerine sıklıkla
korkunç tutukluluk koşulları oluşturan faktörleri saymaktadır. Buna ek olarak, özel
durumların değerlendirilmesinde, AIÖK tarafından koşullarla ilgili olmayan diğer
faktörler de – her zaman olmamak kaydıyla- dikkate alınmaktadır. oda dışı zamanın
azlığı, ve genel olarak kötü bir yönetim; açık hava egzersizlerinin azaltılması, yıllar
boyu akrabalarla bağlantıdan yoksun bırakma vb. bu faktörlerdendir.
23. Bu belgenin eki hapishanelerdeki tutukluluk koşullarının değerlendirilmesinde dikkate
alınan faktörlerin (mahkum başına düşen yaşan alanı miktarı dışındaki) kısmi bir
listesini ihtiva etmektedir.
Sonuç
24. Bu belge, her hangi bir odada mahkum(lar)ın yaşam alanına ilişkin AİÖK'nin minimum
standartlarını açık bir şekilde ifade ederek uygulayıcılara ve diğer ilgili taraflara yol
göstermeyi amaçlamaktadır. Nihayetinde, belirli bir kişinin bireysel özellikleri de dahil
bütün faktörler göz önünde bulundurularak AİHS'nin 3.Maddesi çerçevesinde insanlık
dışı ve onur kırıcı muamele eşiğine varan acı çektiğine karar vermek Mahkemeye
düşer. Kişi başına düşen metrekare miktarı,- çoğu kere çok önemli hatta kararı
belirleyici olsa bile- sadece tek bir faktördür.
25. Mahkumlara 4 m2den daha az bir mekan bırakılan çok kişilik odalar veya 6 m2den
küçük tek kişilik odalar (her iki tip için eklentiler hariç) AİÖK tarafından her zaman
eleştirilmekte ve yetkililer düzenli olarak tek kişilik odaları genişletmeye (veya
hizmetten çıkarmaya) veya çok kişilik odalardaki mahkum sayısını azaltmaya
çağrılmaktadır. AİÖK, bu minimum yaşam alanı standartlarının Avrupa Konseyi üyesi
ülkelerdeki bütün cezaevlerinde sistemli bir şekilde uygulanacağını ve ülkelerin çok
kişilik odalarla ilgili olarak AİÖK'nin “arzulanan” standartlarına ulaşmak için daha çok
çaba göstereceklerini ümit etmektedir.
EK
Tutukluluk koşullarının değerlendirilmesinde dikkate alınan diğer faktörlerden örnekler
Bakım ve temizlik durumu
- oda, eşyalar dahil, makul bir bakım düzeyinde bulunmalı ve yaşam alanlarının temiz ve
hijyenik olması için gayret gösterilmelidir.
- her hangi bir parazit salgını ile güçlü bir şekilde mücadele edilmelidir.
- mahkumlara gerekli kişisel bakım ve temizlik malzemesi sağlanmalıdır.
Doğal ışık, havalandırma ve ısıtma erişimi
- mahkumların bütün barınma yerleri (tek kişilik ve çok kişilik odalar) okumaya yetecek kadar
yapay aydınlatmanın yanı sıra doğal ışık da almalıdır.
- aynı ölçüde oda içindeki havanın düzenli olarak yenilenmesini sağlayacak şekilde yeterli
havalandırma olmalıdır.
- odalarda yeterli düzeyde ısıtma sağlanmalıdır.
Sıhhi eklentiler
- her odada en azından bir tuvalet ve lavabo olmalıdır. Çok kişilik odalarda sıhhi eklentiler
tam olarak ayrı bölmeler (yani tavana kadar ayrı) şeklinde olmalıdır.
- oda içi sıhhi tesisatın bulunmadığı az sayıdaki hapishanelerde yetkililer mahkumların ihtiyaç
durumunda rahatlıkla tuvalete erişmelerini sağlamalıdır. Günümüzde Avrupa'da hiç bir
mahkum hem kendisi hem böylesi bir süreci izlemek durumunda kalan personel için onur
kırıcı bir uygulama olan“lazımlık boşaltmak” zorunda kalmamalıdır.
Açık hava egzersizi
- AİÖK, her bir mahkuma günde en az bir saat açık hava egzersizi imkanı tanınmasını
gerektiğini kabul etmektedir. Açık hava egzersizi bahçesi yeterince geniş ve mahkumların
fiziksel olarak kendilerini geliştirmesine (örneğin spor yapmaya) gerçekten imkan verecek
şekilde donatılmış olmalıdır; ayrıca dinlenme araçları (örneğin oturmak için bank) ve kötü
hava şartlarına korunak bulunmalıdır.
Bir amaca yönelik faaliyetler
- AİÖK, uzun zamandır mahkumlara bir amaca yönelik bir dizi farklı faaliyet seçenekleri (iş,
meslek, eğitim, spor, eğlenme) sunulmasını önermektedir. Bu amaçla, AIÖK 1990lardan bu
yana hedefin mahkumlar için – hem hüküm giymiş olanlar hem de tutuklu bulunanlar- günde
sekiz yada daha fazla saat oda dışında bu tür faaliyetlere katılma, ve hüküm giymiş
mahkumlar için bu düzenin daha da elverişli olması gerektiğini belirtmektedir.